ΛΑΚΩΝΕΣ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΕΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ
ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΛΑΚΩΝΕΣ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΕΣ

ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ
ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
Διδακτορική Διατριβή
ΠΡΟΚΟΠΗΣ Η. ΜΑΝΩΛΑΚΟΣ
ΠΑΤΡΑ 2014
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ
ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Διδακτορική Διατριβή
ΠΡΟΚΟΠΗΣ Η. ΜΑΝΩΛΑΚΟΣ
ΠΑΤΡΑ 2014
Συμβουλευτική Επιτροπή
Φωτόπουλος Αθανάσιος, Επίκουρος Καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας του
Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Πατρών.
Επιβλέπων.
Μπουζάκης Σήφης, Καθηγητής Ιστορίας Νεοελληνικής Εκπ/σης – Συγκριτικής

Παιδαγωγικής του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου
Πατρών. Μέλος.
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία, Αντιπρύτανης, Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και του

Πολιτισμού του Τμήματος Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας Χαροκόπειου
Πανεπιστημίου. Μέλος.
Εξεταστική Επιτροπή
Φωτόπουλος Αθανάσιος, Επίκουρος Καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας του
Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Πατρών.
Επιβλέπων.
Μπουζάκης Σήφης, Καθηγητής Ιστορίας Νεοελληνικής Εκπ/σης - Συγκριτικής

Παιδαγωγικής του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου
Πατρών. Μέλος.
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία, Αντιπρύτανης, Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και του

Πολιτισμού του Τμήματος Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας Χαροκόπειου
Πανεπιστημίου. Μέλος.
Καρδαράς Χρήστος, Αναπληρωτής Πρύτανης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας του

Ελληνισμού (19ος-20ος αι): Πολιτική, Θεσμοί, Πολιτισμός της Σχολής Καλών Τεχνών,
Τμήμα θεατρικών Σπουδών Πανεπιστήμιου Πελοποννήσου. Μέλος.
Κυπριανός Παντελής, Αντιπρύτανης, Καθηγητής Ιστορίας, της Ιστορίας Πολιτικών

Ιδεών και Εκπαίδευσης στη Νεότερη Ελλάδα του ΤΕΕΑΠΗ του Πανεπιστημίου
Πατρών. Μέλος.
Μπαμπούνης Χαράλαμπος, Καθηγητής Ιστορίας του Ελληνικού Κράτους και των

θεσμών του, του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ.
Μέλος.
Φωτεινός Δημήτριος, Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας της Παιδείας και της

Νεοελληνικής Εκπαίδευσης του Τμήματος ΦΠΨ του ΕΚΠΑ. Μέλος.
Στην Αναστασία
«Θα έπρεπε να γραφή μια ημέρα ξεχωριστό βιβλίο διά να δοθή πλήρης εικών, κατά το
δυνατό, δι’ ό,τι έγινε και γίνεται στη Λακεδαίμονα εις έργα κοινωφελή και
φιλανθρωπικά εξ ιδιωτικής πρωτοβουλίας, είτε από άτομα μεμονωμένα διαμένοντα εις
το εσωτερικόν ή εξωτερικόν, είτε από Συλλόγους και Σωματεία, είτε τέλος και από αυτάς
τας κοινότητας του εσωτερικού. Διότι είνε πλουσία εις έκτασιν και εις μέγεθος η
συντελεσθείσα εργασία και εις τας πλέον απομεμακρυσμένας κοινότητας και η
συγκεντρωμένη εμφάνισίς της θα έδειχνε περήφανα τας υπερόχους αρετάς των μεγάλων
ευεργετών της Λακεδαίμονος, προς δίκαιον έπαινον των ζώντων και διά τα οφειλόμενα
μνημόσυνα των εκλιπόντων, δίδουσα συγχρόνως ζωντανόν παράδειγμα προς μίμησιν εις
τας μελλούσας γενεάς».
Ιωάννης Εμ. Καραβάσσος

Γενικός Γραμματέας της Ένωσης
των εν Αττική Λακεδαιμονίων.
Περιοδικό Λακωνικά, τεύχ. Α΄ 1932
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Συντμήσεις – Βραχυγραφίες ........................................................................................... 5

Προλογικό Σημείωμα ...................................................................................................... 7
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................................................................... 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ................................................................................................. 15
ΕΥΕΡΓΕΣΙΑ ................................................................................................................. 15
Η ευεργεσία................................................................................................................... 15
Τοπικοί Ευεργέτες- Ευεργέτες που προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους ............ 20
Επικρίσεις για την Ευεργεσία ....................................................................................... 23
Η ευεργεσία στην Ελλάδα............................................................................................. 25
Η ευεργεσία στην αρχαία Ελλάδα ................................................................................ 25
Η ευεργεσία στο Βυζάντιο ............................................................................................ 27
Η ευεργεσία από το 1821 μέχρι σήμερα ....................................................................... 28
Από τον ευεργετισμό στον εθελοντισμό ....................................................................... 31
Το ιστορικό πλαίσιο της Λακωνίας από το 1821 και μετά ........................................... 33
Ο νομός, οι επαρχίες και οι πόλεις ................................................................................ 40
Πολιτισμός, ήθη και έθιμα, εκδηλώσεις ....................................................................... 53
Πνευματικές προσωπικότητες της Λακωνίας ............................................................... 54
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ............................................................................................ 61
Β1. ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ........................................................................................................ 61

Είδη διαθήκης ............................................................................................................... 62
Εκτελεστές διαθήκης .................................................................................................... 69
Εγκατάσταση κληρονόμου ........................................................................................... 77
Κληροδοτήματα και δωρεές ......................................................................................... 81
Ιδρύματα οριζόμενα από διαθήκη ................................................................................. 83
Διατάγματα που αφορούν τα ιδρύματα που ορίζονται από διαθήκη ............................ 89
Ιδρύματα που συστήθηκαν από δωρητές εν ζωή .......................................................... 96
Δεσμεύσεις, περιορισμοί, ρήτρες που προκύπτουν από τη διαθήκη
για την προστασία και διατήρηση του κληροδοτήματος .............................................. 98
Ανέφικτες – μη πραγματοποιηθείσες επιθυμίες.......................................................... 108
1
Τι απέγιναν τα κληροδοτήματα .................................................................................. 113
Βιογραφίες μεγάλων Λακώνων ευεργετών ................................................................ 121
Επαγγελματική δράση – κοινωφελής δραστηριότητα ................................................ 158
Μορφωτικό επίπεδο.................................................................................................... 163
Πώς αποκτήθηκε η περιουσία των ευεργετών ........................................................... 166
Οικονομικά στοιχεία. Μικροί, μεσαίοι, μεγάλοι και πολύ μεγάλοι δωρητές............. 168
Η γεωγραφία της ευεργεσίας ...................................................................................... 175
Αυτοί που βρέθηκαν σε δύο πατρίδες και τις ευεργέτησαν ....................................... 178
Ευεργέτες πολιτικοί .................................................................................................... 203
Η τελευταία «θέλησις» ............................................................................................... 211
Οι μετά θάνατον επιθυμίες - τα μνημόσυνα ............................................................... 219
Δωρεές σε μνήμη ........................................................................................................ 224
Β2. ΚΙΝΗΤΡΑ ΕΥΕΡΓΕΣΙΑΣ ................................................................................ 230

Χρέος προς την πατρίδα ............................................................................................. 240
Τα πρότυπα και οι επιρροές ........................................................................................ 244
Αναγνώριση ευεργέτη - Ανακήρυξη ευεργέτη ........................................................... 246
Μετάλλια- παρασημοφορήσεις - τιμητικές πλακέτες - διπλώματα ............................ 258
Υστεροφημία - διατήρηση ονόματος ......................................................................... 261
Η οικογενειακή κατάσταση των ευεργετών - δωρητών ............................................. 262
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ................................................................................................ 269

ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ................................................................................ 269
Γ1. ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ .................................................................. 275

Παιδικοί σταθμοί - νηπιαγωγεία................................................................................. 275
Ανέγερση δημοτικών σχολείων- προσθήκη αιθουσών .............................................. 278
Παραχώρηση οικιών και προσφορά οικοπέδων ......................................................... 293
για τη δημιουργία δημοτικών σχολείων ..................................................................... 293
Χρηματικές δωρεές για συντήρηση δημοτικών σχολείων ......................................... 301
Εποπτικά μέσα διδασκαλίας και υλικά σχολείου ....................................................... 314
Βιβλιοθήκες ................................................................................................................ 323
Βιβλία και γραφική ύλη σε μαθητές δημοτικού ......................................................... 325
Υποτροφίες ................................................................................................................. 329
Μαθητικά συσσίτια .................................................................................................... 336
Προσφορές για μισθούς δασκάλων ............................................................................ 339
Γ2. ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ .............................................................. 345

Ελληνικά σχολεία ....................................................................................................... 345
Δευτεροβάθμια εκπαίδευση........................................................................................ 354
Προσφορά οικοπέδων για ανέγερση σχολείων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης .......... 357
Εποπτικά μέσα διδασκαλίας ....................................................................................... 360
Βιβλιοθήκες σχολείων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ................................................ 363
Υποτροφίες ................................................................................................................. 363
2
Γ3. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ............................................................. 374
Επαγγελματική εκπαίδευση ........................................................................................ 377
Επαγγελματική Σχολή της Σπάρτης ............................................................................ 379
Προσφορές για την εκπαίδευση μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ............ 390
Γ4. ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ..................................................................... 391

Προσφορές στο Πανεπιστήμιο.................................................................................... 391
Υποτροφίες ................................................................................................................. 396
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ. ......................................................................................... 407

ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ .......................................................................... 407
Δ1. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ................................................................................................... 407

Έργα πολιτισμού ......................................................................................................... 408
Πινακοθήκη................................................................................................................. 415
Μουσεία ...................................................................................................................... 417
Προσφορά για την κατασκευή μνημείου .................................................................... 419
Διάθεση χρηματικών ποσών στην Ακαδημία Αθηνών και σε ερευνητικά
προγράμματα............................................................................................................... 428
Βιβλιοθήκες δημόσιες ................................................................................................. 429
Χορηγία για έκδοση βιβλίων ...................................................................................... 438
Αθλητισμός και παιδότοποι ........................................................................................ 440
Περιβάλλον φυσικό και ανθρωπογενές ...................................................................... 447
Δ2. ΥΓΕΙΑ.................................................................................................................. 449

Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο Σπάρτης «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου» ......... 449
Υγεία – νοσοκομεία .................................................................................................... 456
Αγροτικό ιατρείο ......................................................................................................... 470
Δ3. ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ ................................................................................................ 473

Εκκλησίες.................................................................................................................... 474
Ορφανοτροφεία ........................................................................................................... 524
Γηροκομεία ................................................................................................................. 526
Άσυλα ανιάτων ........................................................................................................... 539
Φιλανθρωπία ............................................................................................................... 547
Προικοδότηση ............................................................................................................. 560
Δ4. ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ............................................... 567

Έργα κοινής ωφέλειας ................................................................................................ 567
Προσφορές στο Κράτος .............................................................................................. 590
Προσφορές σε δήμους - κοινότητες ............................................................................ 603
Προσφορές και δωρεές σε συλλόγους ........................................................................ 627
«Διά προσωπικής εργασίας κατεσκευάσθη» .............................................................. 632
3
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ................................................................................................. 635
ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................................................... 641
4
Συντμήσεις – Βραχυγραφίες
Α/θμια: Πρωτοβάθμια
αι.: αιώνας
αρ.: αριθμός
Β/θμια: Δευτεροβάθμια
γ.δ.: γρόσια διατιμήσεως
γρ.: γρόσια
γράφ.: γράφημα
Δ/νση: Διεύθυνση
δολ.: δολάριο
δρχ.: δραχμές
ε.ε.: ενεστώτος έτους
εκδ.: έκδοση
επιμ.: επιμέλεια
εφημ.: εφημερίδα
κ.ά.: και άλλα
μ.: μέτρα
μετ.: μετάφραση
μ.Χ.: μετά Χριστόν
ό.π.: όπως πριν
παρ.: παράγραφος
παράρτ.: παράρτημα
περιοδ.: περιοδικό
πίν.: πίνακας
πρωτ.: πρωτόκολλο
π.Χ.: προ Χριστού
π.χ.: παραδείγματος χάριν
σ.: σελίδα
σσ.: σελίδες
τεύχ.: τεύχος
τ.μ.: τετραγωνικά μέτρα
τόμ.: τόμος
Υπ.: Υπουργείο
υποφάκ.: Υποφάκελος
φ.: φύλλο
φάκ.: φάκελος
χμ.: χιλιόμετρα
χ.χ.: χωρίς χρονολογία
ΑΒΕ: Αριθμός Βιβλίου Εισαγωγής
Α.Δ.: Αστικό Δίκαιο
Α.Ε.: Ανώνυμος Εταιρεία
ΑΕΙ: Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα
5
Α.Κ.: Αστικός Κώδικας
Α.Ν.: Αναγκαστικός Νόμος
ΑΥΕ: Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών
Β.Δ.: Βασιλικό Διάταγμα
ΓΑΚ: Γενικά Αρχεία Κράτους
Δ.Ε.: Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
ΔΕΗ: Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού
ΔΗΜΟΤ.: ΔΗΜΟΤικό (Αρχείο)
ΔΙΟΙΚ.: ΔΙΟΙΚητικό (Αρχείο)
Δ.Σ.: Διοικητικό Συμβούλιο
ΕΑΜ: Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
ΕΚΚΕ: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών
ΕΚΠ: ΕΚΠαιδευτικό (Αρχείο)
ΕΚΠΑ: Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
ΕΛΕΠΑΠ: Ελληνική Εταιρεία Προστασίας και Αποκαταστάσεως Αναπήρων Παίδων
ΕΛΙΑ: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο
ΕΟΣ: Ελληνικός Ορειβατικός Σύνδεσμος
ΕΟΤ: Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού
ΕΤΕ: Εθνική Τράπεζα Ελλάδος
ΗΠΑ: Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
ΙΑΕΝ: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας
ΙΑΕΤΕ: Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος
ΙΑΠΑ: Ιστορικό Αρχείο Πανεπιστήμιου Αθηνών
ΙΔΙΩΤ.: ΙΔΙΩΤικό (Αρχείο)
ΙΕΕ.: Ιστορία Ελληνικού Έθνους
ΙΕΚ: Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης
ΚΑΠΗ: Κέντρο Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων
Κ.Δ.: Κανονιστικό Διάταγμα
ΜΙΕΤ: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας
Ν.: Νόμος
Ν.Δ.: Νομοθετικό Διάταγμα
ΝΠΔΔ: Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου
ΝΠΙΔ: Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου
ΟΗΕ: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών
ΟΤΕ: Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος
Π.Δ.: Προεδρικό Διάταγμα
Π.Ε.: Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση
ΤΕΕ: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος
ΤΕΙ: Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα
Υ.Α.: Υπουργική Απόφαση
ΥΕΔΕ: Υπουργείο Εκκλησιαστικών Δημοσίου Εκπαιδεύσεως
ΥΠΕΠΘ: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων
ΦΕΚ: Φύλλο Εφημερίδος της Κυβέρνησης
6
Προλογικό Σημείωμα
Η συγγραφή αυτής της εργασίας ήταν αποτέλεσμα εξαετούς συστηματικής
ενασχόλησης με το αναφερόμενο θέμα. Θεωρώ χρέος μου να ευχαριστήσω θερμά τον
επιβλέποντα Καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Πατρών κ.
Αθανάσιο Φωτόπουλο, ο οποίος εμπιστεύτηκε στο πρόσωπό μου την ολοκλήρωση αυτής
της διατριβής και μου προσέφερε την επιστημονική του καθοδήγηση, την αποτελεσματική
στήριξη ταυτόχρονα με την αμέριστη συμπαράσταση, ενθάρρυνση και εμψύχωση, το
ευγενικό ενδιαφέρον του καθ’ όλη τη διάρκεια του δύσκολου έργου της υλοποίησής της.
Οι κριτικές του παρατηρήσεις υπήρξαν καθοριστικές στην ολοκλήρωση της εργασίας.
Ευχαριστίες οφείλω στα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής για την εμπιστοσύνη και
τη διαρκή ενθάρρυνση και καθοδήγηση.
Στον Καθηγητή Ιστορίας Νεοελληνικής Εκπαίδευσης του Παιδαγωγικού Τμήματος
του Πανεπιστημίου Πατρών κ. Σήφη Μπουζάκη, η συμβολή του οποίου υπήρξε
καθοριστική για την ολοκλήρωση της παρούσης εργασίας με την καθοδήγηση, τις
επισημάνσεις, τις διορθώσεις, την εποικοδομητική κριτική και ευγένεια. Οι συμβουλές του
και οι υποδείξεις του υπήρξαν καθοριστικής σημασίας για τη θετική έκβαση και
ολοκλήρωση της διατριβής.
Στην Καθηγήτρια και Αντιπρύτανη του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου κ. Ευαγγελία
Γεωργιτσογιάννη για την αρχική ιδέα και παρότρυνση να ασχοληθώ με το ερευνώμενο
θέμα, για την καθοδήγηση, σε σχέση με την εξέλιξη του πλαισίου και την κριτική, καθ’
όλη τη διάρκεια της εκπόνησης.
Επίσης στον Καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών κ.
Χάρη Μπαμπούνη, ο οποίος βοήθησε ώστε να υπάρξει ολοκλήρωση της προσπάθειάς μου.
Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους που συνέβαλαν στην ερευνητική
μου προσπάθεια. Την προϊσταμένη των Γενικών Αρχείων της Λακωνίας κ. Πέπυ Γαβαλά
και όλο το προσωπικό που υπηρέτησε στα Αρχεία το διάστημα 2008-2010, τον κ. Κώστα
Τζανετάκο υπεύθυνο του τμήματος της λακωνικής βιβλιογραφίας της Δημόσιας
Βιβλιοθήκης Σπάρτης καθώς και το τμήμα εφημερίδων. Την προϊσταμένη του τμήματος
Δημόσιας Περιουσίας και Κληροδοτημάτων της Δ/νσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας κ. Παναγιώτα Τριήρη. Τη Διευθύντρια του Γηροκομείου Σπάρτης
για την έρευνα στο αρχείο του Γηροκομείου. Την υπεύθυνη του Αρχείου Μανσούρας στο
ΕΛΙΑ, τους εκπροσώπους των ιδρυμάτων που παραχώρησαν πολύτιμο υλικό, τους
δημάρχους και προέδρους κοινοτήτων και τοπικών διαμερισμάτων οι οποίοι μου παρείχαν
στοιχεία από το αρχείο των δήμων και κοινοτήτων τους. Το προσωπικό της Βιβλιοθήκης
της Βουλής των Ελλήνων για το υλικό το οποίο μου διέθεσε. Ευχαριστώ όλους εκείνους
που με βοήθησαν στην επιτόπια έρευνα και μου υπέδειξαν σημεία ερευνητικού
ενδιαφέροντος.
Ευχαριστώ τους δικούς μου ανθρώπους για την αμέριστη συμπαράσταση, υπομονή και
ανοχή που έδειξαν καθ’ όλη τη διάρκεια του ερευνητικού και συγγραφικού έργου. Τέλος,
θα ήθελα να ευχαριστήσω τη φιλόλογο κ. Αναστασία Καστανά για τη φιλολογική
επιμέλεια του κειμένου.
7
8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Βασικός σκοπός της εργασίας μας ήταν η ανάδειξη της ευεργετικής και κοινωνικής
προσφοράς στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό των Λακώνων ευεργετών, δωρητών και
κληροδοτών και της προσφοράς τους στην Ελλάδα και την ιδιαίτερη πατρίδα τους αλλά
και των αποδήμων, οι οποίοι προσέφεραν και στο νέο τόπο στον οποίο εγκαταστάθηκαν.
Επιδίωξή μας υπήρξε η συνολική διερεύνηση και καταγραφή των Λακώνων ευεργετών,
ανεξάρτητα από την προσφορά τους, μεγάλη, μικρή ή πολύ μικρή, στη διαδικασία
διαμόρφωσης της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, από τη δημιουργία του Ελληνικού
Κράτους μέχρι τις μέρες μας. Επιδιώξαμε να δείξουμε τη χρονική συνέχεια που υπάρχει
στις δωρεές, χορηγίες και ευεργεσίες από το 1821 μέχρι τις μέρες μας. Η ύπαρξη
σημαντικού αριθμού Λακώνων ευεργετών και δωρητών από το 1821 μέχρι σήμερα
αναδεικνύει τη διαχρονικότητα και την επικαιρότητα του λακωνικού ευεργετισμού.
Ειδικότερα καταβλήθηκε προσπάθεια για ανάδειξη της διάστασης και του μεγέθους του
λακωνικού ευεργετισμού σε σχέση με το συγκεκριμένο τόπο και το χρόνο.
Βασικό ερώτημα που μας απασχόλησε ήταν οι λόγοι που ώθησαν τους Λάκωνες
ευεργέτες και δωρητές να προβούν σε πράξεις δωρεάς για την ενίσχυση της εκπαίδευσης
και του πολιτισμού. Προσπαθήσαμε να επιχειρήσουμε μια σκιαγράφηση της
προσωπικότητας των Λακώνων ευεργετών - δωρητών και των δράσεών τους.
Το χρονικό πλαίσιο της εργασίας μας προσδιορίζεται από την εποχή της Ελληνικής
Επανάστασης του 1821 μέχρι τις μέρες μας και αναφερόμαστε σε Λάκωνες με καταγωγή
από τη Λακωνία ευεργέτες και δωρητές, θεωρώντας τα όρια του νομού Λακωνίας όπως
ήταν το 2010.
Μετά την Απελευθέρωση και την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, δεν ήταν εύκολο να
δημιουργηθούν οι εκπαιδευτικές δομές και μάλιστα στο νοτιότερο χερσαίο τμήμα του, τη
Λακωνία. Το βάρος των εκπαιδευτικών υποδομών ανέλαβε αρχικά ο λαός προσφέροντας
μικρά ποσά για την ίδρυση σχολείων και τη μισθοδοσία των δασκάλων, αργότερα
πρόσωπα με οικονομική επιφάνεια και τέλος ομογενείς Λάκωνες με μία σημαντική
συνεισφορά για τη δημιουργία σχολείων. Στην Ελλάδα του 19ου και 20ού αιώνα κυρίαρχος
φορέας ιδεολογίας ήταν οι Έλληνες της διασποράς. Λάκωνες ομογενείς βρέθηκαν σε
Ρωσία, Ρουμανία, Αφρική και ιδιαίτερα σε Αίγυπτο, Καναδά, Αυστραλία και στις
Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, οι οποίοι δεν ξέχασαν την ιδιαίτερη πατρίδα τους, τη
Λακωνία και την Ελλάδα και προσδοκούσαν την επιστροφή τους σε αυτή. Οι Λάκωνες
ομογενείς με τις προσφορές τους και τις δραστηριότητές τους προς την ιδιαίτερη πατρίδα
τους παρενέβαιναν ουσιαστικά και αναβάθμιζαν τη ζωή των συμπατριωτών τους, αφού
οικοδόμησαν και θεμελίωσαν θεσμούς στους τομείς της παιδείας, του πολιτισμού, της
υγείας, της φιλανθρωπίας και των κοινωφελών έργων.
Το Ελληνικό Κράτος με την απελευθέρωση του και πολλά χρόνια αργότερα
αδυνατούσε να εξασφαλίσει τις υλικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία σχολείων,
νοσοκομείων καθώς και να μπορέσει να υποστηρίξει τους θεσμούς αυτούς με το
κατάλληλο προσωπικό. Το κενό αυτό αναπλήρωναν ο λαός με μικρές δωρεές αλλά πολύ
ουσιαστικές και πρόσωπα από την αστική τάξη των Λακώνων και οι Λάκωνες ομογενείς.
Το Ελληνικό Κράτος και η Λακωνία χάρη στη συμμετοχή των ευεργετών αναπτύχθηκαν
με ταχύτερους ρυθμούς, αφού οι ευεργέτες χρηματοδότησαν έργα εκπαιδευτικά και
9
υποδομών γενικότερα. Έχοντας ως βασικό κίνητρο την ανάπτυξη της Λακωνίας, ο απλός
λαός και οι ευκατάστατοι Λάκωνες γηγενείς αλλά και της διασποράς διέθεσαν το σύνολο
των περιουσιών τους ή ένα τμήμα της σε δωρεές προς το Κράτος και ιδιαίτερα σε
λειτουργίες που αφορούσαν την παιδεία, την υγεία, τα κοινωφελή έργα, τη φιλανθρωπία.
Σκοπός των μεγάλων δωρεών ήταν να συμπληρώσουν το Ελληνικό Κράτος σε λειτουργίες
που έπρεπε να παρείχε προς τους πολίτες.
Οι μεγάλοι Λάκωνες δωρητές και ευεργέτες, με τη χρηματοδότηση που παρείχαν σε
εκπαιδευτικές υποδομές, στις υποδομές της υγείας, της φιλανθρωπίας και σε κοινωφελή
έργα, αποτέλεσαν το πρότυπο μίμησης άλλων μικρότερων Λακώνων δωρητών. Η παιδεία
για τους δωρητές αποτέλεσε την «κινητήριο δύναμη» ανασυγκρότησης και προόδου της
ελληνικής κοινωνίας και της δημιουργίας Κράτους.
Η προσφορά των δωρητών - ευεργετών σε θεσμούς της παιδείας οφειλόταν στη
σημασία που εδίδετο για την προσωπική ανόρθωση και πρόοδο του ανθρώπου και τη
δημιουργία ισχυρού Ελληνικού Κράτους.
Δώσαμε βαρύτητα στη μικρή δωρεά και προσφορά προσώπων που προερχόταν από τα
κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα του λαού, γιατί τις περισσότερες φορές - αν όχι
όλες - αυτή η δωρεά ήταν πηγαία, εξέφραζε στάση και ιδεολογία αλλά ήταν επίσης και
πολύ σημαντική λόγω του πλήθους των μικρών δωρητών. Μας απασχόλησε η κατεύθυνση
της δωρεάς των τοπικών ευεργετών και δωρητών. Συμπεριλάβαμε μικρούς, μεσαίους και
μεγάλους Λάκωνες ευεργέτες και δωρητές, γηγενείς και ομογενείς.
Εκτός από τους εθνικούς ευεργέτες υπήρξαν και οι λιγότερο γνωστοί ευεργέτες που
προσέφεραν στην τοπική κοινωνία της πατρίδας τους. Η μονομερής παρουσίαση και
προβολή του εθνικού ευεργέτη δεν έχει αφήσει να φανεί το μέγεθος της ευεργεσίας των
μικρότερων ευεργετών της ελληνικής επικράτειας και ειδικότερα της λακωνικής
ευεργεσίας.
Μία πτυχή του ευεργετισμού αποτέλεσε η ενίσχυση των υποδομών της παιδείας και
γενικότερα η χρηματοδότηση της εκπαίδευσης με μικρά ποσά προερχόμενα από πρόσωπα
του λαού με πενιχρή οικονομική κατάσταση. Οι μικρές αυτές πράξεις δωρεάς αθροιστικά
και στο σύνολό τους αποτέλεσαν μια ουσιαστική οικονομική συνεισφορά προς το Κράτος,
αλλά και ως ιδεολογία εξέφρασαν και το σκοπό που υπηρέτησαν.
Μεγάλο ποσοστό Λακώνων ευεργετών προσέφερε στο χώρο της παιδείας με την
ανέγερση σχολείων, τη συντήρησή τους, την προσθήκη αιθουσών, τη μισθοδοσία
δασκάλων, την οικονομική στήριξη των μαθητικών συσσιτίων, τη δημιουργία βιβλιοθηκών
και την προσφορά βιβλίων, τη διάθεση υποτροφιών μαθητών και φοιτητών και την
προσφορά εποπτικών μέσων διδασκαλίας. Η έρευνά μας αναφέρεται σε δωρεές στην
πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση. Από τις τρεις βαθμίδες
εκπαίδευσης τον κύριο όγκο των δωρεών «απορροφά» η πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Αυτές
οι δωρεές, μικρές και μεγάλες, προέρχονταν από Λάκωνες επώνυμους εγκατεστημένους
είτε στη Λακωνία ή την Αθήνα, από Λάκωνες ομογενείς και από απλούς ανθρώπους.
Εκτός από την παιδεία, προσφορές υπήρξαν και στον πολιτισμό, την υγεία, τη
φιλανθρωπία, προσφορές σε κοινωφελή έργα που βοήθησαν την τοπική κοινωνία.
Στην εργασία μας αναζητήσαμε τα κίνητρα της ευεργεσίας των Λακώνων ευεργετών -
δωρητών, τις αιτίες του φαινομένου της ευεργεσίας καθώς και την οικονομική σημασία
των προσφορών. Πολλοί από τους Λάκωνες ευεργέτες λόγω της μακρόχρονης απουσίας
10
τους από την ιδιαίτερή τους πατρίδα οδηγήθηκαν σε πράξεις ευεργεσίας που προήλθαν από
τη νοσταλγία επιστροφής σε αυτήν, αλλά και από τη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας
της ανασυγκρότησης των υποδομών της νότιας ηπειρωτικής περιοχής της ελληνικής
επικράτειας. Η κοινωνική και οικονομική ανέλιξη των Λακώνων ομογενών ευεργετών, το
ξεπέρασμα της φτώχειας στη νέα πατρίδα, οι συναισθηματικοί δεσμοί με την ιδιαίτερη
πατρίδα τούς οδήγησε σε πράξεις δωρεάς προς αυτή, με σκοπό να αναπληρώσουν
συναισθηματικά το χρόνο απομάκρυνσής τους από τη γη της γέννησής τους.
Η αναγνώριση και η τιμή των ευεργετών γινόταν από την πολιτεία με την απονομή
διπλωμάτων και μεταλλίων, την ονοματοθεσία των ιδρυμάτων που σύστησαν, την
ανέγερση προτομών τους, την ονοματοδοσία οδών.
Διερευνήθηκαν τα χαρακτηριστικά των Λακώνων ευεργετών όπως η λακωνική
περιοχή της ιδιαίτερης καταγωγής τους, το μορφωτικό τους επίπεδο, η επαγγελματική τους
ενασχόληση, η οικογενειακή τους κατάσταση και το είδος της δωρεάς τους, με σκοπό να
γνωρίσουμε σε βάθος το φαινόμενο του ευεργετισμού στο λακωνικό χώρο και την
επίδραση του στην τοπική κοινωνία.
Μας απασχόλησαν τα κίνητρα της ευεργεσίας, η επίδραση και επιρροή του
κοινωνικού περιβάλλοντος, το μέγεθος της δωρεάς σε σχέση με την περιουσία του
ευεργέτη, οι συνθήκες μέσα στις οποίες πραγματοποιήθηκε η ευεργεσία, η κατεύθυνσή της
στην εκπαίδευση, πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, τεχνική, πανεπιστημιακή. Η δωρεά ήταν
πράγματι μια πράξη καλής θέλησης, μια θυσία του ευεργέτη ή αποσκοπούσε σε κάποιο
όφελος. Οι απαντήσεις προσπαθήσαμε να δοθούν μέσα από τις επιρροές του ευεργέτη, την
ευθύνη του, την καταξίωσή του, το μορφωτικό επίπεδό του, τη θρησκευτικότητα, την
υστεροφημία.
Μελετήθηκαν τριακόσιες ογδόντα πέντε (385) διαθήκες και συμβολαιογραφικές
πράξεις ως προς το χρόνο, τα κίνητρα, την προέλευση, το σκοπό της ευεργεσίας, την
ιδιαίτερη καταγωγή του δωρητή, το επάγγελμά του, το φύλο, την κοινωνική και
οικονομική του θέση. Η καταγραφή των πιο πάνω πράξεων έγινε σε πίνακες. Επίσης
καταγράφτηκαν χίλιες επτακόσιες πενήντα δύο (1.752) πράξεις δωρεάς.
Εκτός από τα κείμενα των διαθηκών και δωρεών εν ζωή, συγκεντρώσαμε πληροφορίες
για τους ευεργέτες από βιογραφικά που εντοπίσαμε σε εφημερίδες, ημερολόγια,
εγκυκλοπαίδειες, τοπική βιβλιογραφία και από επιτόπια έρευνα. Τα στοιχεία που
συγκεντρώσαμε διασταυρώθηκαν ως προς την αξιοπιστία τους και ως προς τα στοιχεία
υπερβολών.
Τα πιο πάνω στοιχεία μάς επιτρέπουν να γνωρίσουμε το λακωνικό ευεργετισμό.
Δυσκολία υπήρξε στον ακριβή υπολογισμό του οικονομικού μεγέθους των δωρεών, λόγω
των νομισματικών αλλαγών του ιδίου νομίσματος ή των αντιστοιχίσεων των ξένων
νομισμάτων με το ελληνικό νόμισμα στις διάφορες εποχές, των αντιστοιχίσεων της
προσφοράς περιουσίας με νομισματική αξία.
Διερευνήθηκε η προσωπικότητα των ευεργετών μέσα από τον τρόπο ζωής τους, η
επαγγελματική τους δράση, η οικογενειακή τους κατάσταση, το μορφωτικό τους επίπεδο, η
κοινωνική τους δραστηριότητα με σκοπό τη σκιαγράφηση του προφίλ του Λάκωνα
ευεργέτη.
Η τεκμηρίωση της εργασίας μας βασίστηκε σε ανέκδοτο αρχειακό υλικό, στη
διερεύνηση πηγών και σε επιτόπια έρευνα. Μελετήθηκαν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους
11
και τα Γενικά Αρχεία του Νομού Λακωνίας, το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου
Εξωτερικών, το Αρχείο της Διεύθυνσης Εθνικών Κληροδοτημάτων του Υπουργείου
Οικονομικών, το Αρχείο της Διεύθυνσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), αρχεία Δήμων και
Κοινοτήτων, συμβολαιογραφικά αρχεία, τα Αρχεία των Διευθύνσεων Α/θμιας και Β/θμιας
Εκπαίδευσης Λακωνίας και των Γραφείων Εκπαίδευσης, το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής
Τράπεζας, το αρχείο Κληροδοτημάτων του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου
Αθηνών (ΕΚΠΑ), το αρχείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, το αρχείο του Γηροκομείου
Σπάρτης, αρχεία Ιδρυμάτων, αρχεία Συλλόγων.
Η έρευνα στα ανωτέρω αρχεία αποκάλυψε υλικό το οποίο ταξινομήθηκε σε
χρονολογικές ενότητες, έγινε κριτική αποτίμησή του και έλεγχος της αξιοπιστίας και της
εγκυρότητας του περιεχομένου των πηγών. Ακολούθως ταξινομήθηκε κατά ευεργέτη-
δωρητή, ομογενείς δωρητές, μικρές πράξεις δωρεάς. Ακολούθησαν επιμέρους
ταξινομήσεις του υλικού κατά θεματικές ενότητες οι οποίες συμπληρώθηκαν με αναλύσεις
θεωρητικές και με την παρουσίαση πινάκων για να μπορέσουν να εξαχθούν τα
συμπεράσματα της έρευνας.
Το υλικό που συγκεντρώθηκε αποτελείται από διαθήκες, δωρεές εν ζωή, αποδοχές
κληρονομιάς, επιστολές ευεργετών-δωρητών, πρακτικά σχολείων, πρακτικά συνεδριάσεων
δημοτικών και κοινοτικών συμβουλίων, βιογραφικά, εφημερίδες, ημερολόγια, περιοδικά,
λόγους και επικήδειους, καταστατικά και πεπραγμένα συλλόγων, ΦΕΚ, φωτογραφίες. Το
πλούσιο αυτό υλικό μάς επέτρεψε τη διασταύρωση των στοιχείων και επαλήθευση των
πληροφοριών και τη μελέτη αξιοπιστίας κάποιων πηγών.
Η προσπάθεια για τη συγκέντρωση των διαθηκών και όλων των πράξεων δωρεάς
υπήρξε μακρόχρονη και επίπονη. Πολλές φορές υπήρξε δυσχέρεια πρόσβασης σε
πρωτογενές υλικό κυρίως από ιδιωτικούς φορείς. Σε κάποιες περιπτώσεις συναντήσαμε την
άρνηση των υπευθύνων για την πρόσβασή μας στο αρχείο. Συναντήσαμε ασυνέχεια του
ιστορικού αρχειακού υλικού που μελετούσαμε λόγω καταστροφής του ή μη ύπαρξής του.
Σημαντική δυσκολία αποτέλεσε το γεγονός ότι σε αρκετά αρχεία το μεγαλύτερο μέρος του
αρχειακού τους υλικού ήταν ανεπεξέργαστο, αταξινόμητο, μεγάλο μέρος του υλικού ήταν
εξαιρετικά δυσανάγνωστο, λόγω της παλαιότητας, της κακής αρχειοθέτησης και της
έλλειψης στοιχειώδους συντήρησης. Σε πολλές περιπτώσεις, τα στοιχεία ήταν ανεπαρκή
και δεν απέδιδαν την πλήρη εικόνα. Έτσι αναζητήθηκαν επιπλέον στοιχεία με έρευνα και
άλλων αρχείων που διατηρούσαν στοιχεία για το συγκεκριμένο θέμα. Μέχρι σήμερα δεν
έχει υπάρξει δημοσίευση του συνόλου των δωρεών που έγιναν από Λάκωνες δωρητές.
Καταβλήθηκε προσπάθεια να φέρουμε στην επιφάνεια μικρές δωρεές που μέχρι τώρα
ήταν άγνωστες, να αναδείξουμε τις μεσαίες και μεγάλες δωρεές και τους ευεργέτες στο
σύνολό τους, προσπαθώντας να αποτιμήσουμε την ευεργεσία στην εκπαίδευση και τον
πολιτισμό από Λάκωνες ευεργέτες και δωρητές. Η καθ’ ολοκληρία αποκάλυψη του
λακωνικού ευεργετισμού και η σε βάθος διερεύνηση του ξεπερνά μία μόνο ερευνητική
εργασία.
Καταγράψαμε τις πράξεις δωρεάς σε πίνακες, συγκεκριμένα καταγράψαμε το χρόνο,
το είδος, τη γεωγραφική κατεύθυνση και την ιδιαίτερη καταγωγή του δωρητή, την
ιδιαίτερη μορφή δωρεάς στην εκπαίδευση, το φύλο και βιογραφικά στοιχεία.
12
Στη μελέτη μας για τις πράξεις δωρεάς έχουμε λάβει υπόψη τους παράγοντες του
χρόνου της προσφοράς και του ιδιαίτερου τόπου που κατευθύνθηκε η δωρεά. Σταθερή
μεταβλητή υπήρξε η καταγωγή του δωρητή ευεργέτη.
Η ευεργεσία στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση ως προς την κατεύθυνση
κατηγοριοποιήθηκε σε δωρεές σε δημοτικά σχολεία, σε προσφορά οικοπέδου για την
ανέγερση σχολείου, σε προσφορά βιβλίων και εποπτικών μέσων, σε μαθητικά συσσίτια, σε
μισθούς δασκάλων, χρηματικές δωρεές σε δημοτικά, υποτροφίες και δημιουργία
βιβλιοθήκης στο χώρο του σχολείου. Αναφερθήκαμε στη δημιουργία ελληνικών σχολείων.
Τις δωρεές στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση τις κατηγοριοποιήσαμε ως προς την
κατεύθυνση τους σε προσφορά οικοπέδου, υποτροφιών, εποπτικών μέσων, δημιουργία
βιβλιοθηκών. Δωρεές υπήρξαν και στην επαγγελματική εκπαίδευση και στην εκπαίδευση
μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.
Αναφορικά με την τριτοβάθμια εκπαίδευση ερευνήσαμε δωρεές στο Πανεπιστήμιο και
στα Τεχνολογικά Ιδρύματα, διάθεση υποτροφιών. Διαπιστώθηκε ποσοτικά και ποιοτικά ότι
την πρώτη θέση δωρεών κατέχει η πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Οι δωρεές στον πολιτισμό κατευθύνθηκαν σε δημιουργία πινακοθήκης, προσφορές σε
δημόσιες βιβλιοθήκες, σε κατασκευή μνημείου. Προσφορές και δωρεές στην υγεία για τη
δημιουργία νοσοκομείου, αγροτικού ιατρείου. Φιλανθρωπικές προσφορές σε γηροκομεία,
ορφανοτροφεία, άσυλα ανιάτων, για προικοδοτήσεις και εκκλησίες. Προσφορές στο
κοινωνικό σύνολο με έργα κοινής ωφέλειας, στο Κράτος, σε δήμους και κοινότητες, σε
συλλόγους. Σημαντική θεωρήσαμε και αναφέραμε την προσφορά προσωπικής εργασίας
για την κατασκευή έργων.
Η εργασία μας χωρίστηκε σε τέσσερα κύρια μέρη. Στο πρώτο μέρος αναφερθήκαμε
στην έννοια της ευεργεσίας και της δωρεάς, στους όρους «ευεργέτης – δωρητής», στους
τοπικούς ευεργέτες και στην αξία των μικρών προσφορών, στις επικρίσεις για την
ευεργεσία. Επίσης έγινε αναφορά στην ευεργεσία στην αρχαία Ελλάδα και στο Βυζάντιο,
στην ευεργεσία από το 1821 και μετά και στις σύγχρονες μορφές ευεργεσίας καθώς και
στο ιστορικό πλαίσιο της Λακωνίας με έμφαση στην ανάπτυξή της από το 1821 και μετά.
Στο δεύτερο μέρος αναφερθήκαμε στους Λάκωνες ευεργέτες - δωρητές και τους
παρουσιάσαμε μέσα από τις διαθήκες τους. Αναφερθήκαμε στον ευεργέτη και την τύχη του
κληροδοτήματος, στην περιπέτεια της δωρεάς η οποία μπορούσε υπό προϋποθέσεις να
μεταβληθεί, στο χρόνο που έφθανε στον αποδέκτη, την καθυστέρηση. Προσπαθήσαμε να
διερευνήσουμε την τύχη των κληροδοτημάτων. Επίσης τη γεωγραφία της ευεργεσίας, σ’
αυτούς που βρέθηκαν και σε δεύτερη πατρίδα και ευεργέτησαν και τις δύο πατρίδες.
Ιδιαίτερη αναφορά έγινε για τους Λάκωνες ομογενείς ευεργέτες και δωρητές και
συγκεκριμένα για αυτούς που βρέθηκαν και προσέφεραν στη γη που τους φιλοξένησε.
Αναφέραμε τις βιογραφίες Λακώνων δωρητών, την επαγγελματική τους δράση και την
κοινωφελή δραστηριότητα τους. Αναφερθήκαμε στα κίνητρα της ευεργεσίας και ειδικά σε
εκείνα που συνδέονταν με την παιδεία. Το χρέος που ένιωθαν προς την πατρίδα, τις
επιρροές και τα πρότυπα των ευεργετών, την οικογενειακή κατάστασή τους, την
υστεροφημία και την αναγνώριση και ανακήρυξή τους ως ευεργετών.
Στο τρίτο μέρος μάς απασχόλησε η δωρεά σε συγκεκριμένους επιμέρους τομείς της
εκπαίδευσης. Στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, επαγγελματική, τριτοβάθμια εκπαίδευση
13
όπως ανωτέρω εκτέθηκε. Αναφερθήκαμε στην ανέγερση και συντήρηση των σχολείων,
στις δωρεές που έγιναν για εποπτικά μέσα, βιβλιοθήκες, υποτροφίες.
Στο τέταρτο μέρος αναφερθήκαμε στην κατεύθυνση της δωρεάς προς θέματα
πολιτισμού, όπως τη δημιουργία δημοσίων και δημοτικών βιβλιοθηκών, δωρεές σε
μουσεία, πινακοθήκες. Επίσης αναφερθήκαμε σε δωρεές σε εκκλησίες, νοσοκομεία,
ορφανοτροφεία, γηροκομεία, άσυλα ανιάτων, προσφορές για τον αθλητισμό, την
φιλανθρωπία, προσφορές για έργα κοινής ωφέλειας, στο Κράτος, σε δήμους και
κοινότητες, σε συλλόγους.
Η εργασία μας ολοκληρώθηκε με τα γενικά συμπεράσματα των όσων προηγήθηκαν
και το παράρτημα με φωτογραφίες των ευεργετών και των ευεργεσιών τους.
Η έλλειψη εκτεταμένης και συστηματικής έρευνας για το σύνολο των ευεργετών και
δωρητών του νομού Λακωνίας και η σημαντικότητα της ανάδειξης της προσφοράς του
ευεργέτη του τόπου του αποτέλεσαν για εμάς το κίνητρο για την εκπόνηση της
διδακτορικής διατριβής.
14
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
ΕΥΕΡΓΕΣΙΑ
Η ευεργεσία
Η ευεργεσία αποτελεί στάση προσωπική, ηθική αξία, κοινωνική συμπεριφορά για τον
ευεργέτη.1 Η ευεργεσία στηρίζεται στην αλληλεγγύη προς το συνάνθρωπο, στην προσφορά
προς το κοινωνικό σύνολο. Η ευεργεσία μπορεί να είναι η προσφορά του ευεργέτη, όσο
αυτός βρίσκεται στη ζωή, οπότε η ευεργεσία μπορεί να έχει τη μορφή αγαθοεργίας,2 μετά
το θάνατό του με διαθήκες ή με τη δημιουργία κληροδοτημάτων.
Ευεργέτης3 είναι αυτός που έχει πράξει καλή πράξη, αυτός που εξυπηρέτησε αδύνατο
ή κινδυνεύοντα. Αποτελεί χαρακτηρισμό αγαθοεργών ανθρώπων που παρείχαν σημαντικό
χρηματικό ποσό σε ευαγή ιδρύματα, σε ναούς, εταιρείες.
Ως ευεργέτης ορίζεται4 το πρόσωπο που προβαίνει σε αγαθή, χρηστή πράξη ή
ενέργεια, προσφέρει υλική ή ηθική βοήθεια, πολύτιμη υπηρεσία προς όφελος ενός ή
περισσοτέρων ατόμων, κοινωφελούς ιδρύματος, έθνους ή και ολόκληρης της
ανθρωπότητας.
Εθνικοί ευεργέτες αποκαλούνται όσοι έχουν λάβει επίσημο τίτλο από την Ελληνική
Πολιτεία, αλλά και εκείνοι οι οποίοι με οποιονδήποτε τρόπο προσέφεραν σε κοινωφελείς
δραστηριότητες.5 Ο τίτλος του ευεργέτη απονέμεται από ίδρυμα ή άλλο επίσημο φορέα σε
πρόσωπο για την προσφορά μεγάλης δωρεάς, την ουσιαστική συμβολή και προσφορά σε
κοινωφελείς σκοπούς. Εν γένει απονέμεται σε πρόσωπα που με τις δραστηριότητές τους
συνέβαλαν στην πνευματική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο των συνανθρώπων τους.
Ως ευεργέτες μπορούμε να ορίσουμε εκείνους οι οποίοι προσέφεραν οικονομικές
παροχές υψηλές σε σχέση με την περιουσία τους.6 Η πορεία του κάθε ευεργέτη είναι μια
ξεχωριστή περίπτωση, με κοινό στοιχείο για όλους τους ευεργέτες την προσφορά τους στο
Ελληνικό Έθνος.7
1
Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά Κληροδοτήματα.
Διεθνές επιστημονικό Συνέδριο Κύθηρα 21-25 Σεπτεμβρίου 2005. Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δήμου
Κυθήρων. Αθήνα, σ. 21.
2
Λαμπρίδης Ιωάννης. (1880). Περί των εν Ηπείρω αγαθοεργημάτων. Εν Αθήναις.
3
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 11ος, εκδ. Β΄. Αθήνα: εκδ. Φοίνιξ, σ. 719.
4
Μπαμπινιώτης Γεώργιος. (2002). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. β,΄ Αθήνα: Κέντρο
Λεξικολογίας, σ. 690.
5
Παπαγεωργίου Στέφανος. (1997). Έλληνες Ευεργέτες «Άξιοι της εθνικής ευγνωμοσύνης». Δήμος
Αθηναίων-Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων. Αθήνα, σσ. 47-60.
6
Κουτουξιάδου Αικατερίνη. (2007). Εθνική Ευεργεσία και Νεοελληνική Εκπαίδευση (1830-1913).
Διδακτορική Διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο. Αθήνα.
7
Θεοδώρου Βασιλική. (2004). Οι Έλληνες Ευεργέτες του 19ου αιώνα, Φυσιογνωμίες και στάσεις
των ευεργετών του 19ου αιώνα, περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών. (επιμ. Γαλάνης
Λάμπρος) Αθήνα, σ. 5.
15
Η προσωπικότητα του ευεργέτη δέχεται επιρροές από τις οικονομικές, κοινωνικές και
ψυχολογικές συνθήκες και ιδιαιτερότητες της εποχής του. Η παραίτησή του από
προσωπικές, ενορμητικές τάσεις και απαιτήσεις8 τον ενέτασσε στο κοινωνικό περιβάλλον
και τη συλλογική ζωή της πατρίδας του. Η αναγνώριση και η φιλοδοξία, η κοινωνική
αλληλεγγύη ήταν πολλές φορές παράγοντες για την ευεργετική προσφορά για πολλούς
δωρητές.
Με την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, παρατηρήθηκε η παρουσία του ευεργέτη. Η
προσφορά του ευεργέτη αναπληρώνει τις λειτουργίες και τα έργα της επίσημης πολιτείας,
η οποία δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, λόγω
οικονομικής, πολιτικής αδυναμίας της.
Η ευεργεσία, η δωρεά και η χορηγία προς την κοινωνία αποτέλεσε σταθμό στην
ιστορία του ελληνικού έθνους, αφού ενίσχυσε και εδραίωσε θεσμούς στο Ελληνικό
Κράτος. Για το Κράτος η προσφορά του ευεργέτη αποτέλεσε μια πηγή χρηματοδότησης. Η
απροθυμία του Κράτους για την ενίσχυση των θεσμών βρήκε πρόθυμους τους ευεργέτες να
προσφέρουν για να εξαλείψουν το πρόβλημα και την κρατική αδιαφορία.
Στην ευεργεσία εντάσσεται και η γενικότερη έννοια της φιλανθρωπίας, κάθε μορφής
δωρεάς, όσο μικρή και ανώνυμη αυτή είναι, η εθελοντική εργασία και η προσφορά στα
κοινά.9 Έλληνες ομογενείς και γηγενείς προσέφεραν και στήριξαν οικονομικά το Κράτος
με πρώτιστο σκοπό την ανάπτυξη της παιδείας και την πραγματοποίηση έργων κοινής
ωφέλειας.
Η ευεργεσία διακρίνεται: α) στην εν ζωή ευεργεσία. Ο διαθέτης με την «εν ζωή»
δωρεά διευθετούσε την περιουσιακή του κατάσταση. Ο διαθέτης-ευεργέτης προέβαινε σε
πράξη δωρεάς και ο ίδιος μπορούσε να εποπτεύσει το προσφερόμενο έργο του. Οι εν ζωή
δωρεές ιδιωτών είναι διακανονισμοί του δωρητή-διαθέτη και η πράξη της δωρεάς συνήθως
έχει άμεσο αποτέλεσμα, β) Στην ευεργεσία «αιτία θανάτου» με τη διάθεση του
κληροδοτήματος μέσω διαθήκης, δηλαδή μια μεταθανάτια διευθέτηση με διαθήκη που
συντάσσει ο διαθέτης.10 Με τη μεταθανάτια δωρεά ο διαθέτης-δωρητής επιθυμούσε την
κοινωνική του «ένταξη» και αναγνώρισή του από το κοινωνικό σύνολο.11 Οι εκτελεστές
της διαθήκης αναλάμβαναν να υλοποιήσουν τη βούληση του διαθέτη. Σε κάθε περίπτωση
έχουμε ένα πρότυπο που αποτελεί παράδειγμα προσφοράς.
8
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2002). Ευεργετισμός και Προσωπικότητα. Ευεργέτες Έλληνες του
Καΐρου. Αθήνα: Παπαζήσης, σσ. 27-28, 48.
9
Λεοντσίνη Ελένη. Ευεργεσία, φιλανθρωπία και ηθική υποχρέωση. Στο: Λεοντσίνης Γ. ( επιμ.)
Ελληνικός Ευεργετισμός…,ό.π., σσ. 329-342.
10
Λούκος Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας στη Σύρο τον 19ο αιώνα Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές
Εκδόσεις Κρήτης.
11
Θεοδώρου Βασιλική. (1987). Ευεργετισμός και όψεις της κοινωνικής ενσωμάτωσης στις παροικίες
(1870-1920). Τα Ιστορικά 7, σ. 8. «Η Ελλάδα έχει δύο ταμεία: Ένα για τη συλλογή των φόρων και
ένα για να συλλέγει τις ειδικές προσφορές που επιβάλλονται από το πατριωτικό αίσθημα στην
περιουσία πολλών Ελλήνων, οι οποίοι κατοικούν εκτός Ελλάδας». Γάλλος περιηγητής του 19 ου
αιώνα.
16
Διαθέτης γίνεται όποιος έχει περιουσία προσωπική ή οικογενειακή και επιθυμεί να τη
μεταβιβάσει μετά το θάνατο.12 Κληροδότες μπορεί να γίνουν μόνο όσοι έχουν σημαντικά
περιουσιακά στοιχεία.
Με τη δωρεά και την ευεργεσία ενισχύονται αδύναμες πληθυσμιακές ομάδες ή
πρόσωπα, στηρίζονται κρατικοί θεσμοί. Η ανάγκη του ευεργέτη για προσφορά με την
ανάγκη του Ελληνικού Κράτους για χρηματοδότηση συμπίπτει, ώστε αυτό να
εκσυγχρονιστεί και να αναπτυχθεί.
Κάθε ευεργέτης έχει διαγράψει τη δική του πορεία, έχει τα δικά του επαγγελματικά,
οικογενειακά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Αυτό που τους συνδέει είναι η προσφορά
προς το έθνος και το Κράτος.13
Περιοχές της ελληνικής επικράτειας που δέχτηκαν δωρεές ήταν αυτές που είχαν
παρουσιάσει μετανάστευση. Οι ομογενείς προσέφεραν στις ελληνικές κοινότητες όπου
ζούσαν και στους τόπους καταγωγής τους. Δημιουργήθηκαν σχολεία, εκκλησίες,
νοσοκομεία, φιλανθρωπικά ιδρύματα. Οι Έλληνες της διασποράς πίστευαν ότι η παιδεία
ήταν αυτή που θα οδηγούσε τους Έλληνες στην αναγέννηση. Έτσι, στηρίχθηκαν οι
εκπαιδευτικοί θεσμοί από τους απόδημους δωρητές. Η ανέγερση σχολείων, η προσφορά
χρημάτων για τη μισθοδοσία των δασκάλων, η αποστολή βιβλίων, η χορήγηση
υποτροφιών ήταν συνήθεις παροχές που γίνονταν μέσω διαθηκών.
Οι πρώτοι μεγάλοι δωρητές έγιναν παράδειγμα μίμησης για μικρότερες εισφορές
δωρητών με τις οποίες συντηρούνταν ιδρύματα, σχολεία, νοσοκομεία. Οι οικονομικές
ενισχύσεις των ευεργετών αντικατέστησαν ή συμπλήρωσαν τις αδυναμίες και υποχρεώσεις
του Κράτους προς τους πολίτες.
Όλοι οι εύποροι ομογενείς δεν υπήρξαν ευεργέτες. Από τους ομογενείς που απέκτησαν
πλούτη, λίγοι προέβησαν σε δωρεές προς την πατρίδα τους. Άλλοι προσέφεραν μικρά ή
μεγάλα ποσά αναφορικά με την οικονομική τους κατάσταση, σημαντικά όμως και
ευπρόσδεκτα για την ιδιαίτερη πατρίδα τους.14
Οι τοπικοί ευεργέτες με το θάνατό τους διέθεταν μέρος ή και το σύνολο της
περιουσίας τους σε εκπαιδευτικά ιδρύματα και σε κοινωφελείς σκοπούς του τόπου
καταγωγής τους και όταν η περιουσία είναι μεγαλύτερη διέθεταν και σε ιδρύματα της
Αθήνας για να εξασφαλίσουν μεγαλύτερη αναγνώριση.
Οι Λάκωνες ευεργέτες και δωρητές ήταν ιδιώτες οι οποίοι ανήκουν σε όλες τις
κοινωνικοοικονομικές τάξεις και προσέφεραν μέρος ή και όλη την περιουσία τους για να
καλύψουν ανάγκες του Κράτους και των παροικιών στις οποίες μπορεί να ήταν
εγκατεστημένοι.
Ως προς τα χρηματικά ποσά και τα περιουσιακά στοιχεία που διατέθηκαν από τους
δωρητές, αυτά μπορεί να ήταν συγκριτικά με τη συνολική περιουσία του διαθέτη μια
ελάχιστη παραχώρηση ή μια συμβολική χειρονομία. Αλλά μπορεί να ήταν και μια
γενναιόδωρη προσφορά, ίση με το σύνολο της περιουσίας. Ως προς το μέγεθος της
12
Goody Jack & Thirsk Joan, Thompson E. P. (1976). Family and inheritance: Rural society in
Western Europe 1200-1800.
13
Θεοδώρου Βασιλική. (2004). Oι Έλληνες Ευεργέτες…, ό.π.
14
Θεοδώρου Βασιλική. (2004). Οι Έλληνες Ευεργέτες…, ό.π., σ. 7.
17
προσφερόμενης περιουσίας υπήρξε μια διαβάθμιση από την πλήρη παραχώρηση της
περιουσίας μέχρι μια συμβολική παραχώρηση.15
Οι ονομαζόμενοι «εθνικοί ευεργέτες» υπήρξαν ικανοί επιχειρηματίες στην
πλειονότητά τους, οι οποίοι δεν έπαψαν να ενδιαφέρονται για τα ατομικά τους
συμφέροντα, ενδιαφέρθηκαν όμως και για το κοινό όφελος. Αυτό αποτέλεσε την ειδοποιό
διαφορά τους από την πλειονότητα των υπόλοιπων εύπορων Ελλήνων της εποχής τους, οι
οποίοι δεν έδειξαν το ανάλογο ενδιαφέρον.16
Το ύψος της ευεργεσίας σε σχέση με την περιουσία του ευεργέτη καθώς και οι
διαφορετικές κατευθύνσεις των δωρεών αποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες του
φαινομένου της ευεργεσίας. Ο μεγάλος αριθμός ευεργετών γηγενών και ομογενών
αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία των ευρωπαϊκών κρατών.17
Η διατήρηση του ονόματος ενός δωρητή στη συλλογική μνήμη γινόταν με τη
δημιουργία ενός εκπαιδευτικού ή φιλανθρωπικού έργου, αυτό απαιτούσε την κοινωνική
αναγνώριση του ευεργέτη. Οι ευεργέτες αποσκοπούσαν στην υστεροφημία τους, στη
διατήρηση του ονόματός τους στη μνήμη των συμπατριωτών τους και στη δημόσια
αναγνώριση με την απονομή τιμητικών διακρίσεων. Για τη συλλογική μνήμη, ευεργέτης
είναι το πρόσωπο που θυσιάζει τις οικονομίες του με σκοπό την προσφορά του στην
πατρίδα. Οι οικονομικές εισφορές σε ιδρύματα είχαν ως αποτέλεσμα την αναγραφή του
ονόματος του δωρητή στις στήλες των ευεργετών του ιδρύματος. Γι’ αυτό και τιμάται με
μνημόσυνα, με εκφώνηση λόγων, απονομή γενικά τιμών και μετά το θάνατο.
Η μη ύπαρξη απογόνων, η έλλειψη φυσικού κληρονόμου, η απώλεια τέκνου,18 η
απουσία από το γενέθλιο τόπο, η αναγκαστική απομάκρυνση από τους συγγενείς, η
νοσταλγία της επιστροφής στον τόπο καταγωγής οδηγούν τον μετανάστη σε πράξεις
δωρεάς προς την ιδιαίτερη πατρίδα του με σκοπό την επανασύνδεση, την κοινωνική
αναγνώριση, την υστεροφημία στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Ακόμη, η στέρηση κοινωνικών,
οικογενειακών απολαύσεων για πολλούς δωρητές αντισταθμίζεται με την ικανοποίηση που
νιώθουν όταν πραγματοποιούν μία δωρεά στην ιδιαίτερη πατρίδα τους κατά τη διάρκεια
της ζωής τους.19
15
Θεοδώρου Βασιλική. (2004). Οι Έλληνες Ευεργέτες…, ό.π.
16
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2000). Παναγής Χαροκόπος (1835-1911) Η ζωή και το έργο του.
Αθήνα: Νέα Σύνορα- Α. Λιβάνης.
17
Βαρβάκης Κωνσταντίνος. Ιωάννης Βαρβάκης «πειρατής» που έγινε εθνικός ευεργέτης, περιοδ.
Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών. (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος) Αθήνα 2004, σ. 5.
18
Παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Ιωάννη Παναγουλάκου στο Γύθειο. Ο γιος του
εξαφανίστηκε και τότε αποφάσισε να διαθέσει όλη την περιουσία του στο Δήμο Γυθείου με σκοπό
τη δημιουργία νοσοκομείου. Το Πρωτοδικείο Γυθείου με την αρ. 80/31-12-1947 απόφασή του
κήρυξε άφαντο το Δημήτριο Παναγουλάκο, σχολάρχη, κάτοικο Γυθείου, γιο του διαθέτη Ιωάννη
Παναγουλάκου, ως απουζιάζοντα από πολλών ετών άνευ ειδήσεων και καθόρισε έτος αφάνειάς του
το 1930 Εφημ. Εμπρός, αρ. φ. 911/15-2-1948. «Περίληψις Αποφάσεως» Εφημ. Λακωνία, αρ.
2887/7-3-1948. Περίληψις της υπ’ αριθ. 80/1947 αποφάσεως του Δικαστηρίου των εν Γυθείω
Πρωτοδικών περί αφάνειας του Δημητρίου Ιω. Παναγουλάκου τέως σχολάρχου και κατοίκου
Γυθείου.
19
18
Η διάθεση προσφοράς στην πατρίδα, η συναίσθησή τους για μια καλύτερη ζωή και
τύχη των συμπατριωτών και συγχωριανών τους και η καθοδηγούμενη προσφορά τους σε
κάποιες περιπτώσεις τελικά οδήγησαν σε πράξεις δωρεάς για την ενίσχυση της παιδείας,
της φιλανθρωπίας σε ανάγκες της δημόσιας ζωής των συντοπιτών τους.
Ο Γρηγόρης Ξενόπουλος σχετικά με την ευεργεσία είχε αναφέρει: «Η αρετή είναι,
ούτως ειπείν, κληρονομική. Αποτελεί παράδοσιν και, πολύ ή ολίγον, υπάρχει εις τα στήθη
όλων των νεωτέρων Ελλήνων. Καθενός το όνειρον είναι να γίνη, μίαν ημέραν, εθνικός
ευεργέτης. Συνήθως, γεννάται πτωχός. Εκπατρίζεται και αρχίζει την βιοπάλην ως υπηρέτης.
Έπειτα προάγεται εις υπάλληλον, εις παντοπώλην, εις έμπορον, εις συνέταιρον του
προϊσταμένου του. Πλουτίζει, νυμφεύεται και μένει άπαις. Κάποτε αρχίζει τα δωρεάς του και
ζων. Αλλά θνήσκων, ζάμπλουτος, κληροδοτεί την περιουσίαν του εις το Έθνος. Είναι ο τύπος
του νεωτέρου Έλληνος, ως εθνικού ευεργέτου. Είναι η εξέλιξις, την οποίαν διήλθον όλοι
αυτοί οι πατριώται, με ολίγας παραλλαγάς. Και εκείνοι ακόμη, οι οποίοι δεν χάνονται
ολόκληροι μέσα εις το χάσμα, ως ο παλαιός ρωμαίος, εννοούν κάτι να ρίψουν από τον
εαυτόν των. Μία δωρεά, οιαδήποτε, υπέρ της πατρίδος είναι το υπέρτατον της ζωής των
καθήκον. Ζώντες ή νεκροί θα το εκπληρώσουν». Και προχωρεί ο συγγραφέας σε μικρή
ανίχνευση των κινητήριων δυνάμεων αυτής της στάσης καταλήγοντας σε συμπεράσματα:
«Η μακρά υπό τους Τούρκους δουλεία, η ζωή εις το καταναγκαστικόν σκότος λαού,
ποθούντος ανέκαθεν την ελευθερίαν και το φως, συνετέλεσεν εις την θαυμασίαν ανάπτυξιν
της αρχαίας αυτής αρετής […]. Και όμως οι εθνικοί ευεργέται δεν είναι το υπέρτατον θύμα
του πολιτισμού και της προόδου. Η καλλιτέρα ευχή ενός αληθινού και φωτισμένου φίλου της
Ελλάδος θα ήτο, ν’ ανατείλλη γρήγορα η εποχή, κατά την οποίαν η πατρίς μας δεν θα έχει
πλέον ανάγκην ευεργετών. Αν είχομεν πολιτισθή, αν είχομεν προοδεύση αληθινά, όλα όσα
κάμνουν οι εθνικοί ευεργέται θα είμεθα εις θέσιν να κάμωμεν - και πολύ καλλίτερα - ημείς οι
ίδιοι, δηλαδή το Κράτος και οι ιδιώται επιχειρηματίαι. Και δεν θα είχομεν ανάγκην
κανενός…».20
Η έννοια του ευεργέτη ερμηνεύθηκε από την ελληνική ιστοριογραφία με διαφορετικό
τρόπο. Υπήρξαν περιπτώσεις μεγιστοποίησης της δωρεάς για λόγους επιχειρηματικούς ή
κοινωνικούς.21 Άλλες πάλι φορές υπήρξε η «απόρριψή» τους.22
Οι σημαντικές προσφορές πλουσίων μεγάλων ευεργετών, αποτέλεσαν παράδειγμα
προς μίμηση από «μικρούς» και «μεσαίους» δωρητές, οι οποίοι συνέβαλαν οικονομικά
εκεί που το Ελληνικό Κράτος είχε υποχρέωση και δεν μπορούσε να καλύψει τις
παρουσιαζόμενες ανάγκες και κυρίως στην εκπαίδευση. Εκτός από την πρωτεύουσα, σε
επαρχιακές πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά ιδρύονταν σχολεία κυρίως της δημοτικής
εκπαίδευσης και λειτουργούσαν χάρη στις εισφορές γηγενών και ομογενών.23
20
Γρηγόριος Ξενόπουλος «Ευεργέται και Πολιτισμός» εφημ. Αθήναι, αρ. φ. 196 (1605)/ 6-5-1907.
Η δημοσίευση του κειμένου του Ξενόπουλου έγινε λόγω του θανάτου του Μαρασλή.
21
Δερτιλής Γεώργιος. (1977). Το ζήτημα των Τραπεζών (1871-1873). Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα, σσ. 116-
117. Οι συγγραφείς των νεκρολογιών, βιογράφοι, εφημερίδες ή περιοδικά εξύφαιναν το πορτρέτο
του ευεργέτη και με επαινετικές κορόνες συνόδευαν τη νωπή μνήμη του.
22
Παπαγεωργίου Στέφανος. (1997). Έλληνες Ευεργέτες…, ό.π., σ. 57.
23
19
Μεγάλο μέρος των δωρεών διατέθηκε στον τομέα της παιδείας και ειδικότερα στην
ανέγερση, συντήρηση σχολείων, υποτροφίες, μισθοδοσία δασκάλων, βιβλιοθηκών. Επίσης
και στον τομέα του πολιτισμού, της φιλανθρωπίας και σε έργα κοινής ωφέλειας.
Από τους ευεργέτες-δωρητές δόθηκε βαρύτητα στις εκπαιδευτικές υποδομές, γιατί
αυτοί πίστευαν ότι η διάδοση της μόρφωσης ήταν αυτή που θα εξαφάνιζε την αμάθεια και
θα συντελούσε στην ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας.24
Η ανάπτυξη της παιδείας για τους Έλληνες ομογενείς θα έφερνε την εθνική
αναγέννηση του Ελληνικού Κράτους. Έλληνες ομογενείς διέθεταν ακόμη και το σύνολο
της περιουσίας τους για την κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών σε έργα υποδομών και
φιλανθρωπικές πράξεις.
Οι περισσότερες κληροδοσίες κατευθύνθηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς, ο διαθέτης
ονομάζει το ίδρυμα και το συγκεκριμένο σκοπό. Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις που δεν
καθορίστηκε η συγκεκριμένη κατεύθυνση της κληροδοσίας και γίνεται αναφορά
προσφοράς γενικά στο Κράτος. Σε κάποιες περιπτώσεις επειδή υπήρχε αδυναμία
πραγματοποίησης της δωρεάς σύμφωνα με την επιθυμία του ευεργέτη για διάφορους
λόγους, η δωρεά κατευθύνθηκε σε διαφορετικό από την επιθυμία του ευεργέτη τομέα ή
σκοπό, τηρουμένων των νομικών διαδικασιών.
Με την ευεργεσία προς το Ελληνικό Κράτος υπήρξε η ιδιωτική πρωτοβουλία να
ενισχύει τις δομές του. Οι ευεργέτες δέχτηκαν ερεθίσματα και επιρροές από την κοινωνία,
ανταποκρίθηκαν σε αιτήματα και διαμόρφωσαν πρότυπα πολιτισμού.25
Τοπικοί Ευεργέτες- Ευεργέτες που προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα

τους
Παράλληλα με τους εθνικούς ευεργέτες, υπήρξε ένα μεγάλο πλήθος δωρητών που δεν
ήταν γνωστό παρά μόνο σε έναν περιορισμένο κύκλο. Η εσωτερική ανάγκη για προσφορά
τούς ώθησε μέχρι το σημείο να διαθέσουν ακόμη και ολόκληρη την περιουσία τους για το
κοινό όφελος. Οι πράξεις δωρεάς των μικρότερων δωρητών είχαν το ίδιο ηθικό βάρος με
των μεγαλύτερων.
Η διαφορά ανάμεσα στους ευεργέτες και στους δωρητές είναι ότι οι πρώτοι ήταν πολύ
πλούσιοι και προσέφεραν σημαντικά.
Υπάρχουν περιπτώσεις δωρητών που με την προσφορά τους συγκινούν, οδηγούμενοι
από εσωτερικά κίνητρα. Ο δωρητής φθάνει με την πράξη δωρεάς του σε ένα ανώτερο
24
Theodorou Vassiliki. (1987). Oeuvres de Bienfaisance en Greece (1870-1920), profil et attitudes
des donateurs. Διδακτορική διατριβή. Paris, σ. 6.
25
Χατζηϊωάννου Μαρία-Χριστίνα. (2002). Μνήμη Άλκη Αγγέλου. Τα Άφθονα σχήματα του
παρελθόντος. Συζητήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της θεωρίας της λογοτεχνίας. Πρακτικά Ι΄
Επιστημονικής Συνάντησης 3-6 Οκτωβρίου 2002. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Θεσσαλονίκη (2004): University Studio Press, σ. 401.
20
επίπεδο ηθικής καταξίωσης. Ο δωρητής ενεργεί ελεύθερα, απαλλαγμένος από εγωιστικά
ελατήρια.
Άνθρωποι οι οποίοι έζησαν και δραστηριοποιήθηκαν σε συγκεκριμένη γεωγραφική
περιφέρεια της χώρας και προσέφεραν τη μικρή ή μεγάλη περιουσία τους, ολόκληρη ή
μέρος αυτής, στην τοπική κοινωνία και στην παιδεία ειδικότερα, μπορούν να
χαρακτηριστούν ως τοπικοί ευεργέτες.
Οι μεγάλοι ευεργέτες συνήθως πραγματοποιήσαν δωρεές και κληροδοσίες πρώτα στην
πρωτεύουσα της Ελλάδας και ακολουθούσε ο ιδιαίτερος τόπος καταγωγής τους. Οι μεσαίοι
ευεργέτες προσέφεραν εξίσου στην Αθήνα και στον τόπο καταγωγής τους, ενώ οι
μικρότεροι ευεργέτες προσέφεραν σχεδόν αποκλειστικά δωρεές και τα κληροδοτήματά
τους στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Συναντάμε πολλές δωρεές και προσφορές μικρού οικονομικού μεγέθους από
ανθρώπους που δεν είχαν οικονομική άνεση. Ενδέχεται να προσέφεραν και προσωπική
εργασία ως ενίσχυση, αν δεν διέθεταν οικονομίες για να προσφέρουν χρηματική δωρεά.
Οι ευεργέτες δρουν και ιδεολογικά, αλλά έχουν και κοινωνική συνείδηση. Κοινωνική
συνείδηση έχουν οι μικροί ευεργέτες, οι ευεργέτες του τόπου τους, γιατί δεν ξέχασαν τις
δυσκολίες που είχαν να αντιμετωπίσουν πριν αποκτήσουν χρήματα. Δεν ξεχνούν ότι
ξεκίνησαν χωρίς περιουσία και χωρίς χρήματα και δεν ξέχασαν ότι θα μπορούσαν να είναι
σε δύσκολη κατάσταση, αν η τύχη δεν τους βοηθούσε.
Σημαντικό θέμα ήταν η διάθεση της δωρεάς που πραγματοποιήθηκε σε σχέση με τη
συνολική περιουσία του διαθέτη. Η δυνατότητα προσφοράς, δωρεάς και ευεργεσίας σε
πολλές περιπτώσεις ήταν αντίστροφα ανάλογη με την οικονομική επιφάνεια του διαθέτη.
Η διάθεση χρηματικού ποσού δεν προερχόταν από το περίσσευμα αλλά από το υστέρημά
τους. Το μεγάλο πλήθος των μικρών τοπικών δωρητών ήταν εκείνο στο οποίο βασίστηκε η
εκπαίδευση με την οικοδόμηση κυρίως σχολείων στην επικράτεια. Οι μικρές αλλά μεγάλου
πλήθους δωρεές αποτέλεσαν τη βάση της ευεργεσίας.
Οι μικροί ευεργέτες και δωρητές κατηύθυναν την προσφορά τους στην ατομική
φιλανθρωπία, επειδή μπορεί να ήταν στενά συνδεδεμένοι με αναξιοπαθούντα πρόσωπα, σε
ένα επαρχιακό περιβάλλον, αλλά και επειδή δεν υπήρξαν μεγάλες οικονομικές
δυνατότητες. Σε αντίθεση με τους μεγάλους ευεργέτες, οι οποίοι μπορούσαν να διαθέσουν
μεγάλα ποσά και να κατευθύνουν τη φιλανθρωπική τους δράση σε φιλανθρωπικά έργα
ιδρυμάτων, π.χ. κατασκευή νοσοκομείων, διάθεση μεγάλων ποσών για άσυλα ανιάτων.
Και η περίπτωση της ατομικής φιλανθρωπίας και η περίπτωση των μεγάλων
φιλανθρωπικών έργων είναι σημαντικές.
Οι μικροί ευεργέτες συνεισέφεραν μικρά ποσά κυρίως για κοινωφελείς σκοπούς, για
εκπαιδευτικούς σκοπούς π.χ. για την αγορά συσκευής θέρμανσης του σχολείου. Αυτή η
μικρή δαπάνη ήταν στην ουσία πολύ σημαντική, αφού οι θεσμοί του Κράτους δεν
μπορούσαν να εισφέρουν, αλλά και να καλύψουν βιολογικές ανάγκες μαθητών.
Στις μικρές προσφορές προσθέτουμε και τα μικρά «εμβάσματα» των ομογενών,
προσπαθώντας και αυτοί να συμβάλλουν στην κάλυψη μικρών, αλλά ουσιαστικών
αναγκών των συμπατριωτών τους. Οι μικρές αυτές δωρεές δεν θελήσαμε να περάσουν
απαρατήρητες, να μείνουν αφανείς ευεργεσίες, αν και είναι αδύνατη η πλήρης καταγραφή
τους.
21
Γηγενείς δωρητές μικρής οικονομικής επιφάνειας προσέφεραν μικρά, αλλά
πραγματικά ευεργετήματα, χωρίς να διεκδικούν την ανταπόδοση, το αντίδωρο, αφού με τη
μικρή προσφορά δεν υπήρχε περίπτωση να υπάρξει προτομή του δωρητή. Σε πολλές
περιπτώσεις οι μικρές δωρεές ίσχυαν μετά το θάνατο του διαθέτη, οπότε η μικρή δωρεά
εξασθενούσε στην ανθρώπινη μνήμη.
Δωρητές μικρής οικονομικής επιφάνειας, προερχόμενοι από το λαό, προχωρούσαν σε
δωρεές διακατεχόμενοι από φιλογένεια, φιλοπατρία, προσφορά στον συνάνθρωπο. Οι
δωρεές μπορεί να ήταν μικρές, αλλά όταν ο αριθμός τους ήταν μεγάλος και συνεχής, τότε
επιτυγχανόταν ο τελικός σκοπός.
Το Ελληνικό Κράτος βασίστηκε και στηρίχθηκε όχι μόνο στους εθνικούς ευεργέτες,
αλλά και σε μεσαίους και μικρούς ευεργέτες και δωρητές, οι οποίοι στήριξαν έργα
υποδομών στην ελληνική επαρχία και ειδικά στη Λακωνία, διαθέτοντας την περιουσία
τους ή μέρος αυτής. Το έργο της προσφοράς τους παρέμενε άγνωστο ή ελάχιστα γνωστό.
Πέραν της ανάδειξης των ευεργεσιών από Λάκωνες ευεργέτες και δωρητές, από την
έρευνα αναδεικνύονται πτυχές της τοπικής ιστορίας της Λακωνίας, αφού οι ευεργετικές
δράσεις έχουν καταγραφεί και ως ιστορικά γεγονότα. Έτσι η κοινωνική προσφορά των
ευεργετών στον τόπο τους εκτός των άλλων αποτελεί μέρος της τοπικής ιστορίας.
Οι δωρεές των μεγάλων ευεργετών υπήρξαν το θεμέλιο για την οικοδόμηση των
εκπαιδευτικών θεσμών στην Ελλάδα. Υπήρξαν, όμως, και μικρές δωρεές και παροχές που
αν τις δούμε αθροιστικά είναι σημαντικές, γιατί προσέφεραν για τον ίδιο σκοπό. Η
κοινωνική σημασία των μικρών δωρεών δεν είναι μόνο η αθροιστική οικονομική σημασία,
αλλά η νοοτροπία και η συνείδηση που εκφράζει, ο «πολιτιστικός πατριωτισμός», για τη
δημιουργία και ενίσχυση των εκπαιδευτικών θεσμών.26
Άνθρωποι χωρίς γραμματικές γνώσεις διέθεσαν τις πενιχρές οικονομίες τους για την
εκπαίδευση και κοινωφελή έργα. Οι δωρητές ταύτιζαν το συμφέρον της πατρίδας με την
ανάπτυξη και την προσφορά σε εκπαιδευτικούς θεσμούς.
Ασχοληθήκαμε με μικρές δωρεές και κληροδοσίες, γιατί δείχνουν την πρόθεση των
μικρών δωρητών Λακώνων για προσφορά, για ανθρωπιστική φροντίδα και αρωγή
αναξιοπαθούντων συνανθρώπων τους. Οι μικροί δωρητές είναι συνήθως άγνωστοι, αλλά
υπάρχουν και περιπτώσεις ευεργετών που μετά από έναν επικήδειο λόγο ξεχάστηκαν.
Υπήρξαν και ευεργέτες που ύστερα από την ημέρα μνήμης αφιερωμένης σ’ αυτούς
ξεχάστηκαν. Ο Θεοδώρητος Β΄ Βρεσθένης δε δέχθηκε τη νέα του θέση στην Επισκοπή
Αχαΐας. Από τότε έζησε στην Αθήνα πάμπτωχος.27 Απεβίωσε 26 Απριλίου 1843 σε ηλικία
56 ετών και τάφηκε δημοσία δαπάνη28 στη Μονή Ασωμάτων.29 Στην κηδεία του
26
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1977). Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των
εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922). Αθήνα: Θεμέλιο, σ. 489.
27
Εφημ. Αιών, αρ. φ. 435/2-5-1843 άρθρο «…ελεούμενος εσχάτως διά συντάξεως ευτελούς ως τις
ανίκανος και εν ηλικία ως ανδρική, κατώκει εις πενιχροτάτην καλύβην εις οποίαν ουδ’ οι υπηρέται
των εν τοις πράγμασι κατοικούσι…και στερούμενος δεν εστέρει τους πτωχούς χειρός ευεργέτιδος
και πάσχων συνεμερίζεσο μετά των αδυνάτων συγγενών σου, μετά των σπουδαζόντων αγαπητών
σου ανεψιών, τον ολίγον άρτον…».
28
Εφημ. Αιών…, ό.π. Στη στήλη Διάφορα αναφέρεται «…διά δαπάνης του Δημοσίου οι πολίται
όλοι συνόδευσαν επί έδρας καθήμενον τον ιερόν νεκρόν εις τον ναόν της αγίας Ειρήνης …Μόνην
22
εκφωνήθηκε λόγος από τον πρεσβύτερο και Οικονόμο Κωνσταντίνο Εξ Οικονόμων.30
Έκτοτε ξεχάστηκε.
Επικρίσεις για την Ευεργεσία
Για τους Έλληνες ευεργέτες στην ιστοριογραφία συναντάμε περιπτώσεις που οδηγούν
σε μια «αγιογράφησή» τους, ενώ σε άλλες περιπτώσεις σε μια λανθασμένη απόρριψή τους.
Έτσι, άλλοτε οι ευεργέτες εμφανίζονταν ως σημαντικά πρόσωπα που με ανιδιοτέλεια
προσέφεραν οικονομική βοήθεια στο έθνος. Άλλοτε πάλι παρουσιάστηκαν ως πρόσωπα
που συνέβαλαν στην επιβολή και στην αναπαραγωγή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου
παραγωγής και του διεθνούς αποικιοκρατικού-αστικού καταμερισμού εργασίας.31
Πολλοί Έλληνες της διασποράς εκμεταλλεύτηκαν κεφαλαιοκρατικές ευκαιρίες και
απέκτησαν μεγάλα οικονομικά οφέλη. Πολλοί από αυτούς τα διέθεσαν για ίδιο όφελος,
ενώ άλλοι διέθεσαν και στο κοινωνικό σύνολο πραγματοποιώντας κοινωφελή έργα ή
διέθεσαν αποκλειστικά την περιουσία τους στο Κράτος. Έτσι, υπήρξαν οι ευεργέτες που
διαφοροποιήθηκαν για διάφορους λόγους από άλλους πλούσιους Έλληνες.
Η εισροή ομογενειακού κεφαλαίου για τον εκσυγχρονισμό της χώρας επιβαλλόταν
από τον πατριωτισμό του κάθε Έλληνα.32 Πολλοί δωρητές-ευεργέτες για να αποκτήσουν
την εύνοια κυβερνητικών παραγόντων προσέφεραν χρήματα για τη δημιουργία μνημείων,
αλλά με τελικό σκοπό να ικανοποιήσουν προσωπικές φιλοδοξίες τους. Δεν μπορούσαν να
καταλάβουν τις πραγματικές ανάγκες του λαού και παραρέμεναν σε ένα δικό τους κόσμο.33
Τα κίνητρα των ευεργετών κάποιες φορές μπορεί να απείχαν από την αλληλεγγύη που
θα έπρεπε να υπήρχε προς τις ανάγκες του λαού. Αριθμός ευεργετών μπορεί να
χρηματική κατάστασίς του ευρέθη εκ πέντε δραχμών ένδεκα. Μόνην διαθήκην άφησε τας ευχάς
του προς την πατρίδα…».
29
Εφημ. Αιών, αρ. φ. 437/9-5-1843 «Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον Σελλασίας Θεοδώρητον,
εκφωνηθείς τη 27 Απριλίου 1843 εν τω ναώ της Αγ. Ειρήνης υπό του Αιδεσιμωτάτου και
Οικονόμου Κωνσταντίνου του Εξ Οικονόμων».
Άρθρο «Ο Άγιος Σελλασίας. Το τέλος του Βρεσθένης» περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 36/Απρίλιος 1924,
σ. 234.
30
Οικονόμου Κωνσταντίνος. Εξ Οικονόμων. (1843). Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον επίσκοπον
Σελλασίας Θεοδώρητον. Εκφωνηθείς Αθήνησιν τη 27η Απριλίου 1843, εν τω Ναώ της Αγίας Ειρήνης
Αθήνησιν. Εκ της τυπογραφίας Π.Β. Μελαχούρη και Φ. Καραμπίνη.
31
Ψυρούκης Νίκος. (1974). Το Νεοελληνικό Παροικιακό Φαινόμενο. Αθήνα: εκδ. Επικαιρότητα, σ.
27.
32
Δερτιλής Γιώργος. (1984). Ελληνική Οικονομία (1830-1910) και Βιομηχανική Επανάσταση.
Αθήνα: εκδ. Σάκκουλα, σ. 64.
33
Βέιν Πολ. (1976). Ο Ελληνικός Ευεργετισμός. (μετ. Τσάγκας Νίκος). Αθήνα (1993): εκδ.
Ζαχαρόπουλος, σσ. 72, 76. Οι ηγεμόνες του πλούτου και της εξουσίας πλήρωναν ακριβά το αξίωμά
τους.
23
ικανοποιούσε προσωπικές επιθυμίες του ή μπορεί να είχαν προσωπικά κίνητρα
προσφοράς, παράλληλα με αυτά της προσφοράς φιλανθρωπικού έργου. Έχοντας άλλο
κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο δεν μπορούσαν να αντιληφθούν τις πραγματικές ανάγκες
των πτωχότερων. Ευεργέτες οι οποίοι σκόπευαν σε προσωπικές φιλοδοξίες και επιδιώξεις,
εμφάνιζαν ένα πρόσωπο φιλανθρωπικό αλλά με ιδιοτελή κίνητρα αδιάφορα προς τα
προβλήματα του λαού. Ο ευεργετισμός έχει και τη μορφή επιδεικτικού δώρου. Οι
γενναιόδωρες πράξεις των ηγεμόνων του πλούτου μπορεί να προέρχονται μέσα από το
ρόλο στον οποίο εγκλωβίζεται ο ευεργέτης.34
Όταν υπερισχύει η προσωπική φιλοδοξία, όταν ο ευεργέτης προβαίνει σε πράξεις
δωρεάς για τη δημιουργία της εικόνας του προς το Κράτος και τους κατοίκους του
κράτους, τότε η ευεργεσία χάνει την πραγματική της αξία, όπως και όταν δηλώνεται η
πρόθεση δωρεάς που όμως ποτέ δεν πραγματοποιείται. Για κάποιους συγγραφείς35 ο
ευεργετισμός αποτελεί ανάγκη προβολής και επιβολής ιδεολογίας η οποία ίσως να είναι
ακραία προσέγγιση του φαινομένου του ευεργετισμού και δεν ισχύει για ευεργέτες της
ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Υπήρξαν ενδείξεις που οι ευεργέτες δωρητές ενεργούσαν με ιδιοτέλεια και όχι από
αίσθημα προσφοράς και βοήθειας προς τον συνάνθρωπό τους. Για ορισμένους36 η
ευεργεσία αποτελεί ιδιοτελή εξυπηρέτηση προσωπικών στόχων. Ωστόσο, οι ευεργέτες,
παρά την ποικίλη προέλευσή τους, χαρακτηρίζονται από κοινωνική και φιλανθρωπική
ευαισθησία με αναγνώριση στη συνείδηση του λαού.37
Η ευεργεσία από τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους και μετά αποτέλεσε «μια
ελληνική ιδιαιτερότητα».38 Η διατήρηση του φαινομένου της ευεργεσίας σε πολλές
περιπτώσεις υποκαθιστούσε το Κράτος και δημιουργούσε την εντύπωση του κράτους που
επαιτούσε.39
Η ευεργεσία αποτέλεσε ένα προνομιακό πεδίο, στο οποίο η εθνική ιδεολογία και η
ιστοριογραφία ανέδειξαν προσωπικότητες ευεργετών για την ανάδειξη της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας και τις φιλοπατρίας.40
34
Βέιν Πολ. (1976). Ο Ελληνικός Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 80, 101.
35
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (2004). Γεώργιος Αβέρωφ, πρότυπο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών. (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος). Αθήνα, σσ. 30, 36.
Ψυρούκης Νίκος. (1983). Το Νεοελληνικό…, ό.π.
36
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (1997). Εθνικοί ευεργέτες από την Αίγυπτο. Παγκόσμιος Ελληνισμός. Η
Αθήνα των Ευεργετών. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων.
37
Τάμης Αναστάσιος. Κυθηραϊκή ευεργεσία στην Αυστραλία και στην Αργεντινή. Στο:
Λεοντσίνης Γεώργιος (επιμ.). Ελληνικός Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 29-42.
38
Θεοδώρου Βασιλική. (2004). Οι Έλληνες ευεργέτες…, ό.π.
39
Αρβανιτάκης Δημήτρης. (2006). Ευεργετισμός: Δεδομένα και προβλήματα. Στο: Αρβανιτάκης
Δημήτριος (επιμ.) . Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη Νεότερη Ελλάδα. Πρακτικά ημερίδας, σσ.
13-29. Αρβανιτάκης Δημήτρης. (2006). άρθρο «Από την αφήγηση στην ιστορία». Καθημερινή,
Επτά Ημέρες της 12-2-2006.
40
Αρβανιτάκης Δημήτρης. (2006). Ευεργετισμός:…, ό.π.
24
Η ευεργεσία στην Ελλάδα
Η ευεργεσία στην αρχαία Ελλάδα
Η χορηγία ανάγεται στην Αθηναϊκή Δημοκρατία του 6ου και 5ου αιώνα π.Χ. Ήταν η
οικονομική, πολιτική και κοινωνική συνεισφορά των ευκατάστατων πολιτών για την
αντιμετώπιση εθνικών, πολιτιστικών και κοινωνικών αναγκών της αρχαίας πόλης-
κράτους.41 Κάνει το ξεκίνημά της με το θεσμό των λειτουργιών, για την εξυπηρέτηση
αναγκών του λαού.
Ο θεσμός των λειτουργιών (χορηγία, τριηραρχία, γυμνασιαρχία και εστίαση)
χρησιμοποιήθηκε στην Αθήνα κυρίως της κλασικής εποχής και λειτούργησε σε μια
οργανωμένη βάση με επιβολή της πολιτείας και μέσα στο πνεύμα ότι οι εύποροι πολίτες
έχουν την ηθική υποχρέωση να συμβάλλουν με προσωπικό κόπο και δαπάνη στις ανάγκες
της πόλης-κράτους και των πολιτών της.
Διά νόμου οι πλούσιοι πολίτες συνεισέφεραν για τις ανάγκες άμυνας της πόλης της
Αθήνας, με την τριηραρχία που ήταν η λειτουργία για την κατασκευή, συντήρηση και
εξοπλισμό των κρατικών πλοίων καθώς και τη στρατολόγηση και την πληρωμή του
προσωπικού. Ο τριήραρχος έπαιρνε μέρος και στις εκστρατείες. Η προσφορά μπορούσε να
γίνει από περισσότερους από έναν ιδιώτη, οπότε η λειτουργία ονομαζόταν συντριηραρχία.
Για την παρακολούθηση παραστάσεων αρχαίου δράματος οι εύποροι πολίτες διέθεταν
χρήματα, τα «θεωρικά», ακόμη πλήρωναν και τα έξοδα για να ανεβεί μία θεατρική
παράσταση, τη διδασκαλία του χορού του δράματος, εξ ου και «χορηγός» αυτός που
χρηματοδοτεί τη διδασκαλία του χορού και κατ’ επέκταση του δράματος. Οι χορηγοί
φρόντιζαν για την τροφή, το μισθό, την ενδυμασία των συντελεστών.
Η γυμνασιαρχία ήταν η καταβολή δαπάνης για να γυμνάζονται, να αθλούνται και να
διατρέφονται οι αθλητές. Σε πολλές περιπτώσεις η δωρεά ήταν μεγάλη όπως η
κληροδότηση χρημάτων για την κάλυψη των εξόδων του γυμνασιάρχου (αιώνιος
γυμνασιαρχία). Η γυμνασιαρχία σήμαινε προσφορά χρημάτων για τη διατροφή και
προετοιμασία άθλησης των αθλητών που θα έπαιρναν μέρος σε γυμνικούς αγώνες.
Η εστίαση ήταν η ανάληψη από έναν πολίτη των εξόδων για την πραγματοποίηση
δημόσιου γεύματος στα μέλη της φυλής του σε περίοδο εορτών ή αγώνων. Ένας πολίτης
από κάθε φυλή όφειλε να προσφέρει γεύμα στη φυλή του. Η εστίαση γινόταν κατά τη
γιορτή των Παναθηναίων. Η οικοδόμηση και συντήρηση κτιρίων, η λειτουργία των
λουτρών, υδραγωγείων, η προσφορά δωρεάς δείπνων ήταν προσφορές των πλουσίων.
Οι χορηγοί εισέπρατταν την τιμή που ήταν το μοναδικό αντιστάθμισμα της πολιτείας
προς αυτούς. Οι τιμές που αποδίδονται στον δωρητή είχαν σημασία για την
κοινωνικοπολιτική δομή της πόλης, για λόγους δημοσιότητας για την πόλη.42 Η τιμή στο
41
Δημόπουλος Π.Ν. (1933). Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός Βίος των αρχαίων Ελλήνων. Αι δημόσιαι
Λειτουργίαι. Αθήναι, σσ. 85-88.
42
Χανιώτης Άγγελος. (2007). Ευεργετισμός στις αρχαίες ελληνικές πόλεις. Τιμή και τίμημα. Στο:
Τσιρώνη Νίκη (επιμ.). (2009). Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός. Η ευθύνη του
25
δωρητή αποδιδόταν με την αναγραφή του ονόματός του σε επιγραφή, το στεφάνωμα, την
πρόσκληση του να καθίσει στην πρώτη σειρά στο θέατρο (η προεδρία), η ανέγερση
αγάλματος, η γιορτή προς τιμή του συνδυασμένη με το δημόσιο έπαινο και η ταφή του
μέσα στην πόλη. Οι τιμές ήταν το κίνητρο για τους ευεργέτες. Η τιμή αποδιδόταν για να
γίνει γνωστό στους πολίτες ότι η πόλη ευγνωμονεί για την προσφορά τον ευεργέτη και με
τον τρόπο αυτό να παρακινηθούν και άλλοι για χορηγία. Υπήρχε ένας ανταγωνισμός
ανάμεσα στους χορηγούς ώστε να υπερβεί ο ένας τις επιδόσεις του άλλου με κοινοφανείς
προσφορές.
Οι χορηγοί συναγωνίζονταν να ξεπεράσουν τους ανταγωνιστές τους των άλλων
φυλών. Στόχος του κάθε χορηγού ήταν να πάρει η φυλή του το βραβείο που ήταν στοιχείο
περιφάνιας για όλους. Κάποιοι προσέφεραν περισσότερα απ’ όσα υποχρεώνονταν.
Η χορηγία στην αρχαία Αθήνα δεν ήταν εθελοντική, ήταν ως ένα βαθμό μια ηθική
πίεση και όχι απόλυτα εθελοντική προσφορά.43 Αν και μπορούσαν οι πολίτες να
αποφύγουν τη δαπάνη χορηγίας υποδεικνύοντας άλλον συμπολίτη τους που ήταν πιο
πλούσιος, οι προσπάθειες εξαίρεσης ήταν σπανιότατες.44 Η άρνηση ανάληψης λειτουργίας
αποτελούσε κακό παράδειγμα και έβλαπτε την κοινωνική τάξη.
Στα ελληνιστικά χρόνια άλλαξε η ονομασία του θεσμού.45 Οι προσφορές
ονομάστηκαν ευεργεσίες και είχαν διαφορετικό περιεχόμενο. Συνδέονταν με την
υπερίσχυση των προυχόντων και την ανάληψη της διακυβέρνησης από μέρους τους. Στην
ελληνιστική περίοδο οι πλούσιοι κατασκεύαζαν κτίρια με τον όρο να χαραχτεί πάνω σ’
αυτά το όνομά τους.46 Τον 4ο αιώνα π.χ. εμφανίστηκε η «γενναιοδωρία επί τιμή».47 Ήταν η
προσφορά των αξιωματούχων ως ευχαριστία για την ανάληψη τιμητικών θέσεων. Οι
αξιωματούχοι προσέφεραν πολυτελείς θυσίες και ο λαός έπαιρνε μέρος στο συμπόσιο
(εστίαση).
Η ιδεολογία στην οποία στηρίχθηκε η χορηγία στην αρχαιότητα ήταν ότι οι εύποροι
πολίτες έπρεπε να είναι χρήσιμοι στην πολιτεία και στους πολίτες και να στηρίζουν
οικονομικά το Κράτος. Ήταν ένας έμμεσος τρόπος φορολογίας. Ο χορηγός ήταν ο ίδιος
που διαχειριζόταν τις δαπάνες και παράλληλα διέθετε τον κόπο του και γι’ αυτό κρινόταν
από τους πολίτες και την πολιτεία.
Ο Αριστοτέλης έδινε σημασία στην ευεργεσία, την οποία συνέδεε με τη φιλία και το
ενδιαφέρον που οφείλουμε να δίνουμε στους συνανθρώπους μας. Επεσήμαινε ότι η καλή
οικονομική κατάσταση δεν έχει όφελος για τον εύπορο, αν αυτός δεν μπορεί έμπρακτα να
την εκδηλώσει προς τον συνάνθρωπο και τους φίλους, με την ευεργεσία.
«Η φιλία είναι […] αρετή ή προϋποθέτει την αρετή, και επιπλέον είναι εντελώς
απαραίτητη για τη ζωή. Πραγματικά, κανένας δε θα επέλεγε να ζει δίχως φίλους, κι ας είχε
πολίτη απέναντι στην Κοινωνία. Πρακτικά ημερίδας της 28-2-2007. Αθήνα: εκδ. Φοίνικας, σσ. 17-
36.
43
Χανιώτης Άγγελος. (2007). Ευεργετισμός…, ό.π.
44
Χατζιώτης Κώστας. (1994). Εθνικοί ευεργέτες. Αθήνα: εκδ. Εκπαιδευτηρίων Δούκα, σ. 10.
45
Βέιν Πολ. (1976). Ο ελληνικός ευεργετισμός…, ό.π.
Cancik Η. & Schneider Η. (1997). Der neue Pauly. Stuttgart-Wiemar: J.B. Metzler.
46
47
26
όλα τα υπόλοιπα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι άνθρωποι, όπως και αυτοί που έχουν
αξιώματα και εξουσία, έχουν –όλος ο κόσμος το πιστεύει- ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από
φίλους. Αλήθεια, ποιο το όφελος όλης αυτής της καλής τους κατάστασης, αν δεν υπάρχει η
δυνατότητα ευεργεσίας, η οποία γίνεται κατά κύριο λόγο και στην πιο αξιέπαινη μορφή της
προς τους φίλους; Και από την άλλη, πώς θα μπορούσε όλη αυτή η καλή κατάσταση να
διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί δίχως φίλους; Γιατί όσο μεγαλύτερη είναι, τόσο
επισφαλέστερη είναι. Αλλά και στη φτώχεια και στις άλλες δυστυχίες της ζωής οι άνθρωποι
θεωρούν τους φίλους ως το μόνο καταφύγιο».48
Οι λειτουργίες49 της αρχαίας Ελλάδας συνεχίστηκαν και στους νεότερους χρόνους με
τις οικονομικές προσφορές ευεργετών και δωρητών, ανάλογα με τις οικονομικές
δυνατότητες του καθενός και τη θέλησή του.
Η ευεργεσία στο Βυζάντιο
Χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής εποχής ήταν ότι οι παροχές των πλουσίων εστιάζονταν
κατά μεγάλο μέρος στους καλλιτέχνες και την καλλιτεχνική παραγωγή. Οι καλλιτέχνες
εκτελούσαν έργα, κυρίως εικαστικά, κατά παραγγελία. Εξέχον παράδειγμα αυτής της
τάσης ήταν η περίπτωση του Γαΐου Μαικήνα, συμβούλου του αυτοκράτορα Αυγούστου,
που έγινε προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών.50 Απ’ αυτόν χαρακτηρίζεται ως
Μαικήνας κάθε προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών.
Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, το πνεύμα που επικρατούσε ήταν η επικέντρωση
στις θρησκευτικές συναθροίσεις και τελετές. Τα δείπνα αγάπης ήταν τακτικές ή έκτακτες
συνεστιάσεις, που γίνονταν σε σπίτι ευκατάστατου χριστιανού με δικά του έξοδα για χάρη
κυρίως των φτωχών.51
Στους βυζαντινούς χρόνους η χορηγία συνδέθηκε περισσότερο με το θρησκευτικό
αίσθημα. Πτωχοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία έδειχναν την ανάγκη των ανθρώπων
να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους.52 Για τους Βυζαντινούς αναγκαία προϋπόθεση για
τη σωτηρία της ψυχής ήταν η τελειοποίηση του ανθρώπου. Ο Μέγας Βασίλειος, ιδρυτής
φιλανθρωπικών ιδρυμάτων στην ομιλία του προς τους πλουσίους53 ανέφερε ότι
«αποκλείεσαι από την αιώνια ζωή αν δεν ανοίξεις το σπίτι σου σε φτωχούς, αν αρνηθείς να
θρέψεις πεινασμένους». Για το Γρηγόριο Ναζιανζηνό54 η φιλανθρωπία θεωρείτο το πιο
σπουδαίο αντίδοτο στην αδικία και την αμαρτία. Η βυζαντινή κοινωνία παρουσίαζε δύο
48
Αριστοτέλης Θ΄ Βιβλίο Ηθικά Νικομάχεια 1155 α 1-12.
49
Glotz Gustave. (1981). Η Ελληνική «Πόλις» (μετ. Σακελλαρίου Αγνή), έκδ. Β.΄ Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.
50
Realencyclopaedie. (1928). Realencyclopaedie Culture: Qualitative Method and Cultural
Studies, London: Sage. 27.
51
Λουκάτος Δ. (1962). Χριστιανική και ηθική εγκυκλοπαίδεια. τόμ. Α.΄ Αθήνα, σσ. 138-139.
52
Constantelos D.J. Byzantine Philanthropy as social welfare. Rutgers, New Jersey University
Press 1968.
53
Μέγας Βασίλειος. Ομιλία προς τους πλουτούντας. 4 PG 31, col. 292.
54
Γρηγόριος Ναζιανζηνός. Ομιλία 15. PG 95, col. 1473.
27
ακραίες καταστάσεις, το μεγάλο πλούτο και τη μεγάλη φτώχεια. Σύμφωνα με τη βυζαντινή
θρησκευτική άποψη, η ελεημοσύνη «έχει φτερά και ανυψώνει τους ελεήμονες και η νηστεία
είναι καλή μόνο αν συνοδεύεται από φιλανθρωπικές πράξεις».55
Για τους Βυζαντινούς η φιλανθρωπία αποτελούσε:56 α) μία φιλοσοφική και θεολογική
αφηρημένη έννοια, β) μία πολιτική ιδιότητα, γ) φιλανθρωπία που απευθυνόταν προς τις
ατομικές ανάγκες των ενδεών και δ) φιλανθρωπία με άμεση έκφρασή της τα οργανωμένα
ιδρύματα.
Οι χορηγίες, φιλανθρωπικές και καλλιτεχνικές, συνδέονταν με την επιθυμία του
διαθέτη για τη σωτηρία της ψυχής του,57 ιδιαίτερα όταν προσφερόταν μετά το θάνατο, και
ήταν απόλυτα εθελοντικές. Ακόμη κίνητρα μπορεί να ήταν το κύρος, η υστεροφημία, όταν
ο χορηγός ήταν στη ζωή.
Οι μεταφυσικές ανησυχίες των Βυζαντινών συγκεντρώνονταν στο πώς θα επιτευχθεί η
σωτηρία και η κληρονομία της βασιλείας του Θεού. Μία περίπτωση για να επιτευχθεί ο πιο
πάνω σκοπός ήταν ο άνθρωπος να αφιερώσει τη ζωή του στην άσκηση φιλανθρωπίας και
να ευεργετεί ακόμη και τους εχθρούς του. Ο φιλάνθρωπος ήταν μιμητής του Θεού.58
Η βυζαντινή φιλανθρωπία χαρακτηριζόταν από μια σκόπιμα θρησκευτική έκφραση
αγάπης. Ήταν συνέχεια εκείνης της αρχαίας Ελλάδας, αλλά εκτεινόταν σε βάθος,
καθολικότητα και διακατεχόταν από τη θρησκευτικότητα που επικρατούσε. Το
φιλανθρωπικό έργο των Βυζαντινών είχε ως κίνητρο το ανθρωπιστικό πνεύμα που ήταν
ριζωμένο στην κληρονομιά και τη χριστιανική διδασκαλία.59
Η ευεργεσία από το 1821 μέχρι σήμερα
Προορισμός των κληροδοτημάτων και δωρεών μία πεντηκονταετία προ της Ελληνικής
Επανάστασης ήταν η εκπαίδευση.60 Κατά τη διάρκεια του Απελευθερωτικού Αγώνα των
Ελλήνων από τους Τούρκους, Έλληνες των Ηγεμονιών με τις δωρεές τους
προπαρασκεύαζαν τον Αγώνα και την Επανάσταση. Ενισχύθηκε η κοινοτική οργάνωση.
Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού Κράτους, εύποροι Έλληνες της διασποράς ήρθαν να
καλύψουν με τις ευεργεσίες τους την οικονομική ανεπάρκεια του νεοσύστατου κράτους.61
55
Κωνσταντέλος Δημήτριος. (1994). Πενία, Κοινωνία και Φιλανθρωπία. Θεσσαλονίκη: εκδ.
Βάνιας, σ. 99.
56
Κωνσταντέλος Δημήτριος. (1986). Βυζαντινή φιλανθρωπία και Κοινωνική Πρόνοια. Αθήνα: εκδ.
Φως, σ. 53.
57
Kalopissi-Verti. (1992). Dedicatory Inscriptions and churches Donor’s portraits in Thirteenth
century Churches of Greece, wine: Osterr Accad der Wissenschaften.
58
Κωνσταντέλος Δημήτριος. (1986). Βυζαντινή φιλανθρωπία…, ό.π., σσ. 53-54, 351.
59
Κωνσταντέλος Δ. (1986). Βυζαντινή Φιλανθρωπία…,ό.π., σ. 53.
60
Theodorou Vassiliki. (1987). Oeuvres de Binfaisance en Grece…, ό.π., σ. 183.
61
Ζακόπουλος Παναγιώτης. (1968). Τα εθνικά κληροδοτήματα. Υποχρεώσεις της Πολιτείας. Αθήνα.
Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, σ. 10.
28
Μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, επίκεντρο της δωρεάς ήταν η παιδεία με
την ανέγερση σχολείων, αποστολή βιβλίων, εποπτικών οργάνων, συντήρηση σχολείων και
πραγματοποίηση συσσιτίων, μισθοδοσία δασκάλων, χορήγηση υποτροφιών. Η εκπαίδευση
ταυτιζόταν με την πρόοδο του έθνους. Για τους ομογενείς, η προσφορά τους ήταν η
έμπρακτη απόδειξη αγάπης και ευγνωμοσύνης προς την ιδιαίτερη πατρίδα. Η ευεργεσία
στον τόπο γέννησής τους, της ιδιαίτερης πατρίδας τους είχε τη φιλοδοξία να υπάρξει ένα
έργο για τις επόμενες γενιές.
Ο Λάκωνας Ευστάθιος Σαραντινάκης, συνταγματάρχης του ρωσικού στρατού, το 1821
διέθεσε την περιουσία του στο ελληνικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας του Μονεμβάσιας
και στο Γυμνάσιο της Συμφερούπολης. Στη διαθήκη του όρισε τη μισθοδοσία δασκάλου
της «ελληνογραικικής διαλέκτου» υπό την προϋπόθεση ότι «η περί παιδείας αρχηγία ήθελε
ζητήσει υψίστην άδειαν να προστεθή εις το ταυρικόν γυμνάσιον κλάσις γραικικής διαλέκτου,
αναγκαιουμένης εις το εδώ μέρος διά τους κατοικισθέντας συμπατριώτας μου Γραικούς».62
Σε περίπτωση μη χορήγησης άδειας όρισε τα χρήματα να δίνονταν για το μισθό δασκάλου
σε άλλη πόλη της «ταυρικής γουβέρνιας» που παρέδιδε «την άνω ρηθείσαν διάλεκτον». Αν
τελικά στην Κριμαία δεν υπήρχε «γραικική κλάσις» για την ομιλία της «γραικικής
διαλέκτου», τότε όρισε τα προοριζόμενα χρήματα να σταλούν στη γενέτειρά του
Μονεμβάσια,63 «προς χρήσιν και όφελος» του σχολείου και των διδασκόντων.64
Το 19ο αιώνα και ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό του, παρατηρήθηκε η ενίσχυση των
σχολείων της επαρχίας με δωρεές ιδιωτών. Ο ευεργετισμός στα τέλη του 19ου αρχές 20ού
αιώνα βρισκόταν στο ανώγειό του, επειδή το Κράτος με την απροθυμία στην πολιτική του
για προσφορά μετέθετε υποχρεώσεις του σε ευαισθητοποιημένους ιδιώτες που είχαν την
δυνατότητα προσφοράς.
Ευεργέτες όχι πάντα εθελοντικά προσέφεραν και κάλυπταν ανάγκες του κοινωνικού
συνόλου, καθήκον που έπρεπε να επιτελέσει το Κράτος. Οι μεσαίοι και μεγάλοι ευεργέτες
διέθεσαν τον πλεονάζοντα πλούτο τους για εξαγνισμό και υστεροφημία στην οποία μπορεί
να απέβλεπαν.
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2001). Έλληνες Ευεργέτες, περιοδ. Ιστορικά της Ελευθεροτυπίας της
5-7-2001, σσ. 46-49.
62
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη της 10-7-1821. ΑΥΕ, φάκ. 1851/88,1, έγγραφο 8488/18-10-
1850. (Υπουργείο Παιδείας προς Υπουργείο Εξωτερικών, αντίγραφο διαθήκης του εκ
Λακεδαίμονος Σαραντινάκη, «μετάφρασις εκ της Ρωσσικής»). ΑΥΕ, φάκ. 1845/88,1 έγγραφο
4535/14-12-1845, έγγραφο 11511/5-11-1885. ΓΑΚ, Κλάδος Β΄ (1833-1848), θυρίδα 106, φάκ. 16-
19. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ. (1929). Αθήνα, σ. 613. Η περιουσία του Ευσταθίου
Σαραντινάκη βρισκόταν στο χωριό Ελένοβα της Ταυρικής Συμφερούπολης.
63
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη της 10-7-1821…, ό.π. Ο Σαραντινάκης διέθεσε στο Ελληνικό
Σχολείο Μονεμβάσιας το μισό της περιουσίας του που βρισκόταν στο χωριό Ελένοβα, εκτός από
400 ρούβλια που διέθεσε σε φτωχούς και ποσό που δόθηκε στο Γυμνάσιο της Συμφερούπολης. Η
περιουσία του ήταν 200.000 χάρτινα ρούβλια. ΑΥΕ, φάκ. 1869/88,1 έγγραφο 12346/16-6-1851. Το
1880 το ποσό που είχε κατατεθεί στην Εθνική Τράπζα ήταν 6.333 ρούβλια και αποτελούσε το μισό
της αξίας του κληροδοτήματός του. ΑΥΕ, φάκ. 1889/Δ60,2 έγγραφο 11753/18-3-1889, φάκ.
1845/88,1 έγγραφο 4535/14-12-1845, έγγραφο 11511/15-11-1885. ΓΑΚ, Κλάδος Β΄ (1833-1848),
θυρίδα 106, φάκ. 16. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ., σ. 613.
64
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη…, ό.π.
29
Στο χρονικό διάστημα 1870-1880 χρηματοδοτήθηκαν από ιδιώτες σχολικά και
πολιτιστικά ιδρύματα και οργανισμοί. Οι δωρητές-ευεργέτες έκτιζαν σχολεία, προσέφεραν
υποτροφίες, χρηματοδότησαν βιβλιοθήκες πανεπιστημίων, ακαδημιών και πολιτιστικών
δημιουργιών στην πρωτεύουσα, σε επαρχιακά κέντρα και σε απομακρυσμένα χωριά που
μπορεί να ήταν ο τόπος καταγωγής του ευεργέτη. Οι ευεργέτες που η καταγωγή τους ήταν
από χωριά με την οικονομική τους βοήθεια, συνέβαλαν στη δημιουργία του σχολικού
δικτύου στην Ελλάδα.65 Οι ισχνοί προϋπολογισμοί του Ελληνικού Κράτους δεν μπορούσαν
να καλύψουν τις ανάγκες των εκπαιδευτικών θεσμών. Το 1907 οι ιδιωτικές χορηγίες
κάλυπταν το 1/3 των τρεχουσών αναγκών των γυμνασίων.66
Η ανταπόκριση ευεργετών στην κάλυψη αναγκών με την προσθήκη αιθουσών ή
άλλων έργων εκπαιδευτικής υποδομής υπήρξε σημαντική προσφορά. Παράλληλα με την
προσφορά των μεγάλων ευεργετών δεν έπαψαν να υπάρχουν οι πτωχότερες προσφορές
των απλών ανθρώπων που συνεισέφεραν πολύ μικρά ποσά για τη συντήρηση του σχολείου
της κοινότητάς τους. Μία τέτοια μεμονωμένη προσφορά μπορεί να μη έφερε σε πέρας την
προσθήκη μίας αίθουσας σε σχολείο, όμως, πολλές τέτοιου είδους μικρές προσφορές είχαν
συντελέσει στην ολοκλήρωση της επίτευξης του σκοπού που είχε τεθεί και με τον τρόπο
αυτό να καλυφθεί η τοπική εκπαιδευτική ανάγκη.
Οι εκπαιδευτικές δωρεές αντιπροσώπευαν το 1/3 του συνόλου των δωρεών.67 Η
παιδεία έχει να κάνει με τις υποδομές της και την κάλυψή τους. Σε πολλές περιπτώσεις ο
ευεργετισμός με τους μεγάλους και μικρούς ευεργέτες συνέβαλε στην κάλυψη των
εκπαιδευτικών υποδομών, αφού «το ταμείο για την εκπαίδευση» που προερχόταν από
δωρεές ξεπερνούσε πολλές φορές τον κρατικό προϋπολογισμό για την παιδεία.68
Οι ευεργέτες με τις προσφορές τους επηρέασαν τις σχέσεις Κράτους και πολιτών, τις
αντιλήψεις των πολιτών για το Κράτος, την οικονομία και διαμόρφωσαν κοινωνικά
πρότυπα.
Ο ευεργετισμός με τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους εμφανίστηκε ως συνέχεια
των θυσιών που έγιναν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, εκλαμβάνεται ως κάτι
αυτονόητο και μεγαλειώδες, σύμφωνα με το χαρακτήρα του Έλληνα σχετιζόμενο με την
ιστορική αποστολή του.69 Οι ευεργέτες την μετεπαναστατική περίοδο βοήθησαν για τη
δημιουργία εκκλησιών και σχολείων, γιατί πίστευαν ότι η μόρφωση και η πίστη ωφελούσε
το λαό. Έτσι ο ευεργετισμός κάνει την παρουσία του κατά τη διάρκεια της Επανάστασης
του 1821 και φθάνει μέχρι σήμερα, με τις διαφοροποιήσεις που παρουσιάζει το φαινόμενο
του ευεργετισμού.
Στα νεότερα χρόνια ο παραδοσιακός χαρακτήρας της ευεργεσίας δίνει τη θέση του στη
συλλογικότητα. Η φιλανθρωπία και η προσφορά στο συνάνθρωπο γίνεται και από
65
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1977). Εξάρτηση και αναπαραγωγή…, ό.π., σ. 486.
66
67
Theodorou Vassiliki. (1987). Oeuvres de Bienfaisance en Greece…, ό.π., σ. 164.
68
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1979). Εξάρτηση και Αναπαραγωγή…, ό.π., σσ. 488-489.
69
Κόκκινος Γεώργιος & Κιμουρτζής Παναγιώτης. Ο ευεργετισμός στα πρόσφατα συνθετικά έργα
της Ελληνικής Ιστοριογραφίας. Στο: Λεοντσίνης Γεωρ. (επιμ.). Ελληνικός Ευεργετισμός και
Κηθυραϊκά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 291-328.
30
εθελοντικές και κοινωνικές οργανώσεις. Το κοινωνικό χρέος και η αντιμετώπιση των
προβλημάτων ανάγεται στη συλλογική προσπάθεια.70
Το 2007 καθιερώθηκε με νόμο71 η «Πολιτιστική χορηγία»72 η οποία είναι χρηματική ή
άλλης μορφής οικονομική παροχή σε είδος, σε άυλα αγαθά ή υπηρεσίες από φυσικά ή
νομικά πρόσωπα, ημεδαπά ή αλλοδαπά, για την ενίσχυση συγκεκριμένων πολιτιστικών
δραστηριοτήτων ή σκοπών του αποδέκτη της χορηγίας με αντιστάθμισμα την προβολή του
κοινωνικού προσώπου και της ευποιίας του χορηγού. Η «Πολιτιστική δραστηριότητα»
αποσκοπούσε στην προστασία, αξιοποίηση και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς,
στην ενίσχυση και προβολή του νεότερου και σύγχρονου πολιτισμού ο οποίος
περιλαμβάνει την παραγωγή, καλλιέργεια, προαγωγή και διάδοση των γραμμάτων, της
μουσικής, του χορού, του θεάτρου, του κινηματογράφου, της αρχιτεκτονικής, της
ζωγραφικής, της γλυπτικής, των εικαστικών τεχνών.
Από τον ευεργετισμό στον εθελοντισμό
Την εποχή των μεγάλων ευεργετών διαδέχτηκαν οι ευεργεσίες και δωρεές των
ιδρυμάτων, των κληροδοτημάτων που συνεχίζουν να διαθέτουν οικονομικές παροχές σε
ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, ιδρύματα όπως το Ίδρυμα Νιάρχος, το Ίδρυμα Ματάλα.
Σήμερα περνάμε από την εποχή των εθνικών ευεργετών στην εποχή της εταιρικής
κοινωνικής ευθύνης, την ενεργό συμμετοχή των πολιτών. Το φαινόμενο του εθελοντισμού,
αποκτά ποιοτικές και ποσοτικές διαστάσεις που ξεφεύγουν από το πλαίσιο της
παραδοσιακής φιλανθρωπίας.73
Εθελοντισμός είναι η δραστηριότητα εκείνη που αναπτύσσεται κατά τρόπο
προσωπικό, αυθόρμητο, ελεύθερο, χωρίς σκοπό ατομικού κέρδους, από μεμονωμένους
πολίτες ατομικά ή διαμέσου των οργανώσεων των οποίων αποτελούν μέλη, προς το
συμφέρον της ομάδας στην οποία ανήκουν ή άλλων προσώπων ή της τοπικής, κρατικής ή
διεθνούς κοινότητας αποκλειστικά για σκοπούς αλληλεγγύης. Ο ευεργετισμός σήμερα
διαφέρει από παλαιότερες μορφές αλληλεγγύης επειδή δε στηρίζεται μόνο στην υλική
βοήθεια, αλλά και σε νέες μορφές κοινωνικής εργασίας και διακρίνεται από κοινωνικό
επαγγελματισμό. Τα κίνητρα δεν είναι μόνο η φιλανθρωπία, αλλά και η ικανοποίηση των
κοινωνικών δικαιωμάτων των προσώπων που βρίσκονται σε δυσχερή θέση.
Κύρια στοιχεία του εθελοντισμού είναι η ανιδιοτέλεια και η συμβολή στο κοινό καλό,
η διάθεση για προσφορά και η ανάγκη για την υλοποίηση μίας δράσης. Τα πιο πάνω
στοιχεία δηλώνουν την κοινωνία των ενεργών πολιτών. Ο εθελοντής αναπτύσσει δράση
και προσφέρει στον πολιτισμό, σε έκτακτες ανάγκες, σε ανθρωπιστική βοήθεια, στην
70
Λούκος Χ. (2000). Πεθαίνοντας στη Σύρο…, ό.π., σσ. 154-155, 259.
71
Νόμος 3525 «Πολιτιστική χορηγία», άρθρο 10 ΦΕΚ 16/26-1-2007, τεύχ. Α΄.
72
Νόμος 3525…, ό.π., άρθρο 1.
73
Ν. 2426/1998 «Ανάπτυξη του Εθνικού Συστήματος Κοινωνικής Φροντίδας και άλλες διατάξεις».
ΦΕΚ 236/20-10-1998, τεύχ. Α΄ και Ν. 1820/1988 «Αιμοδοσία» ΦΕΚ 261/17-11-1988, τεύχ. Α΄.
31
κοινωνική αλληλεγγύη, στην εκπαίδευση, στο περιβάλλον, στην υγεία, στις μειονότητες,
στον αθλητισμό, στην προστασία αναξιοπαθούντων.
Τα κράτη στρέφουν τους πολίτες προς την ιδιωτική πρωτοβουλία, όχι για να
ενισχύσουν τη συμμετοχικότητα, όπως θα έπρεπε, αλλά για να απαλλαγούν από ένα
οικονομικό βάρος, στο οποίο δεν μπορούν ή πιστεύουν ότι δεν είναι απαραίτητο να
ανταποκριθούν.
Ο εθελοντισμός αναπτύχθηκε γιατί η κοινωνική προστασία αδυνατεί να ανταποκριθεί
στο ρόλο της. Η ενεργοποίηση του εθελοντισμού συμβάλλει στη διατήρηση της
κοινωνικής συνοχής με μικρό κόστος για το Κράτος.
Η λέξη χορηγία διατηρήθηκε στις μέρες μας. Η σημερινή σημασία δεν αντιστοιχεί στο
περιεχόμενο που είχε ο όρος στην αρχαιότητα. Η λειτουργία της χορηγίας σήμερα έχει
εμπορική σημασία. Ο επονομαζόμενος σπόνσορας παρέχει οικονομική υποστήριξη, έναντι
προβολής του από το δέκτη της χορηγίας.
Η χορηγία σήμερα γίνεται από μια εταιρεία η οποία αναλαμβάνει τη δαπάνη μιας
εκδήλωσης, ενός καλλιτεχνικού γεγονότος, μιας θεατρικής παράστασης, σκοπεύοντας σε
ανταποδοτικά οφέλη και στη διαφήμισή της. Η εταιρεία εμφανίζεται να έχει κοινωνική
συνείδηση, ενώ κατά βάση ο σκοπός της είναι η βελτίωση του κοινωνικού προφίλ της.
Σκοπός είναι το κέρδος, αλλά επιδίωξη είναι η ανταπόδοση μέρους του κέρδους της.
Στη σύγχρονη εποχή οι όροι «χορηγός», «χορηγία» αποτελούν προσπάθεια απόδοσης
των αγγλικών όρων «sponsor», «sponsorship». Το ουσιαστικό sponsor σημαίνει εγγυητής,
ανάδοχος, πάτρωνας ή χρηματοδότης ραδιοφωνικής ή τηλεοπτικής εκπομπής. Ο όρος
sponsorship σημαίνει την αιγίδα, την αναδοχή χρηματοδότησης και αντιστοιχεί
περισσότερο στην κοινωνική χορηγία, στην κοινωνική προσφορά και στην εικόνα του
«καλού πολίτη», που μεταφέρει πόρους από τον ιδιωτικό στο δημόσιο τομέα. Sponsoring
είναι η «χορηγική» επιχειρηματική δραστηριότητα που έχει καθαρά εμπορικό στόχο και
επιδιώκει την προβολή της επιχείρησης και την αύξηση των πωλήσεων από τα έντυπα και
τα ηλεκτρονικά μέσα. Πρόκειται δηλαδή για εμπορική δραστηριότητα-χορηγία.74
Ο όρος δωρεά σύμφωνα με την αρχαία ονομασία της σημαίνει το να δίνεις κάτι χωρίς
αμοιβή ή ανταπόδοση. Ο όρος παροχή αντιστοιχεί με τη λέξη χορηγία. Ο όρος δωρεά
χρησιμοποιείται σήμερα κυρίως, όταν έχουμε οικονομική υποστήριξη προς το Κράτος, τις
τοπικές αρχές, τις εκκλησίες, τα δημόσια πανεπιστήμια, τα δημόσια νοσοκομεία και
αναγνωρισμένους οργανισμούς, οι οποίοι έχουν φιλανθρωπικό, θρησκευτικό, κοινωνικό,
εκπαιδευτικό, πολιτιστικό ή αθλητικό σκοπό. Ο ελληνικός αστικός κώδικας προσδιορίζει
τις έννοιες δώρο και προσφορά, ενώ δεν αναφέρεται στις παροχές.75
«Χορηγία (κοινωνική) είναι η χρηματοδότηση και στήριξη των μη κερδοσκοπικών
οργανισμών ή και δραστηριοτήτων κοινωνικού περιεχομένου από ιδιωτικές επιχειρήσεις, με
αποκλειστικό αντιστάθμισμα την πίστωση των χορηγών με κοινωνική ευποιία, εμπεριέχουσα
μεταφορά πόρων από τον ιδιωτικό στο δημοσιο-κοινωνικό τομέα».76 Ο δωρητής δεν
74
Κουτούπης Θ. (1996). Χορηγία: Πρακτικός οδηγός για Χορηγούς και Επιχορηγούμενους. Αθήνα:
εκδ. Γαλαίος.
75
Ν. 1884 «Διαρρυθμίσεις στην έμμεση φορολογία και άλλες διατάξεις» ΦΕΚ 81/16-6-1990, τεύχ.
Α΄.
76
Κουτούπης Θ. (1996). Χορηγία: Πρακτικός…,ό.π.
32
περιμένει ή δεν έπρεπε να περιμένει τίποτε άλλο εκτός από την εσωτερική, ηθική
ικανοποίησή του.
Με τη λειτουργία του ευεργετισμού αναδεικνύεται το ατομικό εγώ και αναπτύσσεται
το αίσθημα της εθνικής συνείδησης. Με τον εθελοντισμό αναπτύσσεται ο παγκόσμιος
πολίτης, διακατεχόμενος από τις αξίες της αλληλοβοήθειας, της συναδέλφωσης και δε
συνδέεται μόνο με τον τόπο της γενέθλιας γης του, αλλά συνδέεται με το συνάνθρωπό77
του, όπου και αν βρίσκεται.
Το ιστορικό πλαίσιο της Λακωνίας από το 1821 και μετά
Η Λακωνία βρίσκεται στο νότιο άκρο της ηπειρωτικής Ελλάδας και περιλαμβάνει την
κοιλάδα του Ευρώτα78 η οποία περικλείεται μεταξύ των οροσειρών του Ταϋγέτου και του
Πάρνωνα. Η κοιλάδα αυτή, αρδευόμενη εκτός του Ευρώτα και από άλλους παραποτάμους,
καθίσταται εύφορη και δίνει γεωργικά προϊόντα. Ο Ταΰγετος υψώνεται απότομα σε ύψος
2.407 μ. Παράλληλα με τον Ευρώτα και στο ανατολικό μέρος του εκτείνεται ο Πάρνωνας
από τα Αρκαδία μέχρι το ακρωτήριο Μαλέα, με ύψος 1.937 μ.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Ευρώτας είχε κόρη τη Σπάρτη, η οποία παντρεύτηκε με
το Λακεδαίμονα, γιο του Δία και της Ταϋγέτης, κόρης του Άτλαντα. Ο Ευρώτας δεν είχε
άρρενα τέκνα, η βασιλεία του περιήλθε μετά το θάνατό του στο γαμπρό του Λακεδαίμονα,
από αυτόν ονομάστηκε η περιοχή Λακεδαίμων και οι κάτοικοι Λακεδαιμόνιοι. Από τη
μητέρα του, έλαβε το όνομά του ο Ταΰγετος και από τη σύζυγό του η Σπάρτη. Μετά το
θάνατο του Λακεδαίμονος, βασίλευσε ο γιος του Αμύκλας, ο οποίος έχτισε τις Αμύκλες,
στο νότιο μέρος της Σπάρτης.79
Η ιστορία της Λακωνίας περιλαμβάνει τις περιόδους:80 Η πρώτη είναι η προϊστορική,
προ της καθόδου των Ηρακλειδών, της Αχαϊκής Σπάρτης. Η δεύτερη είναι η Δωρική
Σπάρτη από την κάθοδο των Ηρακλειδών μέχρι τη Ρωμαϊκή κυριαρχία το 146 π.Χ. Η τρίτη
μέχρι την καταστροφή της Σπάρτης από τον Αλάριχο το 396 μ.Χ. Η τέταρτη μέχρι το 1207
μ.Χ. όταν οι Φράγκοι κυριάρχησαν στην περιοχή. Η πέμπτη από τη δημιουργία του
δεσποτάτου του Μυστρά μέχρι την κατάκτηση από τους Τούρκους. Η έκτη είναι η εποχή
της Τουρκοκρατίας μέχρι την Επανάσταση του 1821 και η έβδομη από την επανάσταση
του 1821 και τη δημιουργία ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα.
Αρχαία εποχή
77
Πεσματζόγλου Τερέζα. (2007). Εισαγωγικό σημείωμα. Στο: Τσιρώνη Νίκη. ( επιμ.). (2009) Τιμή
και Τίμημα…, ό.π., σ. 16.
78
Σιγαλός Διονύσιος. (1960). Η Σπάρτη και η Λακεδαίμων. Ιστορία των Λακώνων από των
Μυθικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς (1860). Αθήνα.
79
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη. Αθήνα: εκδ. Δίρφος.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1963). Λακωνικές σελίδες. Ανάτυπο επιθεωρήσεως Ηώς «Αφιέρωμα στη
Λακωνία» Αθήνα, σ. 4.
80
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική…, ό.π.
33
Οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν στη Σπάρτη το 1200 π.Χ. Οι Δωριείς κατεβαίνοντας στη
Λακωνία έφτασαν μέχρι το ακρωτήριο Ταίναρο.81 Ο πολίτης παρέμενε μονίμως
στρατιώτης και η «πόλις-κράτος» ήταν το στρατόπεδο. Η αυστηρή νομοθεσία ρύθμιζε το
βίο των Σπαρτιατών, συνδεόταν δε με το νομοθέτη Λυκούργο.82 Στη Σπάρτη υπήρξαν τρεις
κοινωνικές τάξεις: τους Σπαρτιάτες, τους περίοικους και τους είλωτες. Οι χρόνοι των
αγώνων των Ελλήνων εναντίον των Περσών βρήκαν τη Σπάρτη στο μέγιστο σημείο της
ακμής της, δε δόθηκε όμως η ευκαιρία να ηγηθεί η Σπάρτη του ελληνικού συνασπισμού,
γιατί επικρατούσε ανταγωνισμός των βασιλέων Δημάρατου - Κλεομένη, αλλά και μια
ύποπτη κίνηση αποστασίας των ειλώτων.83 Οι Σπαρτιάτες αγωνίσθηκαν εναντίον των
Περσών. Ο Λεωνίδας με τους τριακόσιους στις Θερμοπύλες, ενώ υπήρξε συμμετοχή των
Λακεδαιμονίων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, στις Πλαταιές και στη Μυκάλη με τους
Παυσανία και Λεωτυχίδη. Ηγέτιδα δύναμη έγινε η Σπάρτη μετά τον Πελοποννησιακό
Πόλεμο με τους επαχθείς όρους ειρήνης που επέβαλε στην ανταγωνίστρια δύναμη Αθήνα.
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας εγκαθίσταντο ολιγαρχικά καθεστώτα. Με την εμφάνιση του
Φιλίππου, βασιλιά της Μακεδονίας, οι Λακεδαιμόνιοι τέθηκαν στο περιθώριο.
Χαρακτηριστική ήταν η επιγραφή μετά την αφιέρωση από το Μ. Αλεξάνδρο στον
Παρθενώνα των 300 ασπίδων, έπειτα από τη νίκη στο Γρανικό ποταμό: «Αλέξανδρος και
οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων, από των λαφύρων των βαρβάρων».
Βυζάντιο - απελευθερωτικοί χρόνοι
Κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους η Λακεδαίμων υπαγόταν στο θέμα της
Πελοποννήσου. Η εδραίωση του Χριστιανισμού έγινε τον 3ο αιώνα από το μοναχό Νίκωνα
τον αποκαλούμενο «Μετανοείτε». Συντελέστηκε αύξηση του πληθυσμού από την ειρηνική
κάθοδο Σλάβων, οι οποίοι και εξελληνίστηκαν.84 Μετά την απελευθέρωση από τους
Φράγκους αναπτύχθηκε ο Μυστράς, το Γεράκι, ο Πασαβάς, η Ζαρνάτα κ.ά. Ο Γεώργιος
Γεμιστός-Πλήθωνας υπήρξε φιλόσοφος του Μεσαίωνα, έδωσε ιδιαίτερη αίγλη στο
Μυστρά. Η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική στο Μυστρά, στους χρόνους παρακμής της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, παρουσίασαν άνθηση που ονομάστηκε «Αναγέννηση των
Παλαιολόγων».85
Τον Ιούλιο του 1460 οι Τούρκοι κατέλαβαν την Πελοπόννησο και τον Μυστρά, όχι
όμως τη Μάνη η οποία προστατευόνταν από το κάστρο του Πασαβά και άλλες θέσεις όπου
θα μπορούσαν να εισβάλουν οι Τούρκοι.86
81
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1978). Μανιάτικα Μελετήματα. Ιστορικά – γλωσσικά – λαογραφικά.
Αθήνα, σ. 9. Το όνομα που έδωσαν στο ακρωτήριο ήταν Μεταπέα Άκρα. Σήμερα ονομάζεται και
Κάβο Ματαπάς, δηλαδή ακρωτήριο που βρίσκεται μεταξύ δύο κόλπων του Λακωνικού και του
Μεσσηνιακού.
82
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1985). Λακωνία και Ελληνισμός (παραγνωρισμένη προσφορά).
Αθήνα: εκδ. Φιλιππότη, σσ. 54-55.
83
Γριτσόπουλος Τάσος. (1963). Λακωνικές σελίδες…, ό.π., σ. 10.
84
Γριτσόπουλος Τάσος. (1963). Λακωνικές σελίδες…, ό.π.
85
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1985). Λακωνία και Ελληνισμός…,ό.π., σ. 67.
86
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1996). Ιστορία της Μάνης. Αρχαία, Μεσαιωνική, Νεώτερη. Αθήνα:
εκδ. Παπαδήμα, σ. 235.
34
Στους τουρκο-ενετικούς πολέμους η Λακεδαίμων και η Μάνη προέβαλαν αντίσταση
γύρω από κάστρα και οχυρές θέσεις. Οι τοπικοί «κλέφτες» πραγματοποιούσαν πρώιμες
επαναστάσεις εναντίον των Τούρκων. Ο πληθυσμός της Λακωνίας δοκιμαζόταν και
προετοιμαζόταν για την εξέγερση του Γένους. Το 1770 ρωσικά πλοία με τον Ορλώφ,
έφθασαν στο Λιμένι, επίνειο της Αρεόπολης. Οι Μανιάτες θεώρησαν ότι ο μικρός αριθμός
των ρωσικών πλοίων θα οδηγούσε σε καταστροφή. Ο Ορλώφ επέμενε να ξεκινήσουν την
επανάσταση εναντίον των Τούρκων με τη βοήθεια των Μανιατών. Αργότερα κατάλαβαν
ότι ήταν αδύνατο να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους.87 Οι Τουρκαλβανοί ξεχύθηκαν στην
Πελοπόννησο και έφεραν την καταστροφή και το θάνατο.
Το 1818 εστάλη στη Μάνη ο Χριστόφορος Περραιβός από τη Φιλική Εταιρεία με
σκοπό να συμφιλιώσει και να μυήσει αγωνιστές για ένοπλη εξέγερση εναντίον των
Τούρκων.88 Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στις 6 Ιανουαρίου 1821 πήγε στη Μάνη και ήλθε
σε επαφή με τους προκρίτους οπλαρχηγούς του αγώνα για να προετοιμάσει την
επανάσταση.89
Στις 17 Μαρτίου από την Αρεόπολη ξεκίνησε η επανάσταση.90 Ο Ηλίας
Μαυρομιχάλης με δύναμη 150 ανδρών ξεκίνησε για την Καλαμάτα. Στις 23 Μαρτίου 1821
οι επαναστάτες της Λακωνίας κατέλαβαν την Καλαμάτα και συνέταξαν το πρώτο επίσημο
έγγραφο της διακήρυξης της Επανάστασης και της Ελευθερίας της Ελλάδος. Σχηματίστηκε
η Μεσσηνιακή Γερουσία με αρχηγό τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Τότε εκδόθηκε
προειδοποίηση προς τις ευρωπαϊκές αυλές, με την οποία γνωστοποιούσαν την απόφαση
του έθνους για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και ζητούσαν τη συμβολή των Ευρωπαίων.
Στις 23 Μαρτίου 1821 στο Μαραθονήσι (Γύθειο) υψώθηκε η ελληνική σημαία. Δύο
ένοπλα σώματα κατευθύνθηκαν, το πρώτο προς τον Μυστρά και το δεύτερο κινήθηκε για
την απελευθέρωση της Μονεμβάσιας.91 Στις 28 Μαρτίου ο Παναγιώτης Καλογεράς με τον
Δεσποτόπουλο κήρυξαν την Επανάσταση και με το σώμα των Κυνουριαίων άρχισαν της
πολιορκία του κάστρου της Μονεμβάσιας.92 Οι Τούρκοι από το κάστρο κινήθηκαν προς
τον Ασωπό, επέστρεψαν στη Μονεμβάσια για να εισέλθουν στο κάστρο, αποκρούστηκαν
87
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1996). Ιστορία…, ό.π., σσ. 306-307.
88
Δούκας Π.Χ. (1922). Η Σπάρτη διαμέσου των αιώνων. Εν Νέα Υόρκη. Εκ των τυπογραφείων του
Εθνικού Κήρυκος, σ. 793.
89
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Η Ελληνική Επανάσταση τόμ. ΙΒ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σ.
77.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (2003). Σπάρτη η παραγνωρισμένη Μάνη η αδικημένη. Αθήνα: εκδ.
Αδούλωτη Μάνη, σ. 294.
Παγκόσμιος Ιστορία. Το χρονικό των Μεγάλων Επαναστάσεων, τόμ. 8ος σ. 13.
90
Βαγιακάκος Δικαίος. (1998). Η κήρυξις της Επαναστάσεως στη Μάνη 17 Μαρτίου 1821. Στο:
Λακωνία: Ειδικό αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα, σσ. 278-280.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους…, ό.π., σ. 89.
Φραντζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 331.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1994). Ο Λαός της Μάνης. Αθήνα: εκδ. Μπεκάκος, σ. 41.
91
Παπαμιχαλόπουλος Κ.Ν. (1874). Πολιορκία και άλωσις της Μονεμβάσιας υπό των Ελλήνων τω
1821. Αθήναι. Παρά τω βιβλιοπώλη Ν.Β. Νάκη.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (2003). Σπάρτη η παραγνωρισμένη…, ό.π., σ. 260.
92
Τσιλιβάκου Βασιλική. (1956). Η Μονεμβάσια διαμέσου των αιώνων. Πειραιάς, σ. 26.
35
όμως από τους Έλληνες. Στις 26 Μαρτίου 1821 οι πρόκριτοι του Μυστρά, Παναγιώτης
Κρεββατάς, Αντώνιος Νικολόπουλος, Πέτρος Βαρβιτσιώτης επαναστάτησαν, 93 αφού είχαν
την ευλογία του επισκόπου Βρεσθένης Θεοδώρητου. Στόχος τους ήταν οι ισχυροί πύργοι
των Βαρδουνιωτών Τούρκων που κατεδαφίστηκαν, για να μην μπορούν να τους
χρησιμοποιήσουν ως οχύρωση. Στις 9 Ιουνίου 1821 ο Πετρόμπεης διεμήνυσε στους
πολιορκημένους Τούρκους της Μονεμβάσιας με έγγραφο να παραδοθούν. Στις 12 Ιουλίου
οι Έλληνες κατέλαβαν την πηγή που έπαιρναν νερό οι πολιορκημένοι και οι Τούρκοι με
δόλο κατέλαβαν το κάστρο της πόλης. Στις 21 Ιουλίου οι Τούρκοι έφυγαν χωρίς τα όπλα
τους. Στις 23 Ιουλίου 1821 οι Έλληνες μπήκαν στο κάστρο και πήραν τα πυρομαχικά των
Τούρκων.94 Στις 21 Ιουνίου του 1826 ο Ιμπραήμ με επτά χιλιάδες άνδρες επιτέθηκε95
εναντίον των 5.000 χιλιάδων αμυνόμενων Λακώνων με επικεφαλής τους Ηλία Κατσάκο
Μαυρομιχάλη, Αναστάσιο Μαυρομιχάλη, Σταύρο Καπετανάκη και Αντώνη Τρουπάκη στη
θέση Βέργα. Την ίδια μέρα το στράτευμα του Ιμπραήμ με οπλίτες επιβιβάσθηκε σε δύο
μπρίκια και παραπλέοντας στις ακτές της Μάνης θέλησε να φέρει αντιπερισπασμό στους
Μανιάτες. Οι Αιγύπτιοι στις 22 Ιουνίου 1826 εξαπέλυσαν διπλή επίθεση εναντίον των
αμυνόμενων Λακώνων και αποκρούστηκαν και τις δύο φορές. Στις 23 Ιουνίου 1826
εξαπέλυσαν οι Τουρκοαιγύπτιοι τρίτη επίθεση και στις 24 Ιουνίου 1826 τέταρτη επίθεση οι
οποίες και αποκρούστηκαν. Ο Ιμπραήμ μετά από διήμερο μάχη αναγκάστηκε να
υποχωρήσει προς την Καλαμάτα.
Ταυτόχρονα με την επίθεση στη Βέργα, στις 21-23 Ιουνίου 1826 οι Μανιάτες γέροντες
και γυναίκες με δρεπάνια απέκρουσαν επίθεση των 3.500 Αιγυπτίων του Ιμπραήμ στο
Διρό96 και τους ανάγκασαν να τραπούν σε φυγή προς την παραλία και τα καράβια τους.
93
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους…, ό.π., σσ. 91-93.
94
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους…, ό.π., σσ. 142-143.
Παπαμιχαλόπουλος Κ.Ν. (1874). Πολιορκία και άλωσις…, ό.π.
95
Είχε προηγηθεί τελεσίγραφο του Τούρκου πασά προς τους Μανιάτες με παραλήπτη τον
Γιωργάκη Μαυρομιχάλη στις 29 Μαΐου 1826: «…ας μην περάσει από την ιδέα σου ότι και την
πατρίδα σου δεν θα την κάμωμεν ως και την Πελοπόννησον και δεν θέλει αφήσωμεν μήτε ίχνος
σπιτιού». Και η απάντηση του Μαυρομιχάλη: «Ελάβομεν το γράμμα σου, εις το οποίον είδαμεν να
μας φοβερίζεις. Διά τούτο και ημείς σε περιμένομεν με όσας δυνάμεις θελήσεις».
Τρικούπης Σπυρίδων. (1854). Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμ. Δ.΄ Λονδίνο, σσ. 19-20.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1994). Ο Λαός της Μάνης. Αθήνα: εκδ. Μπεκάκος, σ. 93.
Σιγαλός Διονύσιος. (1960). Η Σπάρτη και η Λακεδαίμων…, ό.π., σ. 640.
Φραντζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 447.
96
Σιγαλός Διονύσιος. (1960). Η Σπάρτη και η Λακεδαίμων…, ό.π.
Φραντζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή…, ό.π.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (2003). Σπάρτη η παραγνωρισμένη…, ό.π., σσ. 226-227.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1996). Ιστορία…, ό.π.
Οι Αιγύπτιοι με δύο τμήματα εστράφησαν το ένα προς τον Πύργο Διρού και το άλλο προς
Αρεόπολη. Οι εισβολείς αποκρούστηκαν κυρίως στον πύργο του Πικουλάκη. Ο Πικουλάκης με 50
άνδρες βγήκε από τον πύργο και κυνήγησε τους Αιγύπτιους. Το αποτέλεσμα μετά τη δεκάωρη
36
Ο Ιμπραήμ στις 21 Αυγούστου 1826 κατερχόμενος προς τη Λακωνία κατέστρεψε και
πυρπόλησε την Αναβρυτή, την περιοχή των εκβολών του Ευρώτα και από εκεί κινήθηκε
προς τα χωριά του Ταϋγέτου. Στις 27 Αυγούστου 1826 επιτέθηκε εναντίον 300
αμυνομένων Λακώνων στο χωριό Μανιάκοβα (Καρυούπολη). Αυτοί προέβαλαν αντίσταση
και ανάγκασαν τον Ιμπραήμ να αλλάξει πορεία. Κινήθηκε προς Δεσφίνα, Κόκκινα Λουριά,
Μελιτίνη. Οι αμυνόμενοι Λάκωνες φόνευσαν τον προδότη συνεργάτη του Ιμπραήμ,
Μπόσινα,97 ο οποίος χρησιμοποιείτο ως οδηγός των Τουρκοαιγυπτίων. Ο Ιμπραήμ
εκδικούμενος πυρπόλησε πύργο των αμυνομένων.98 Στις 28 Αυγούστου 1826, ο Ιμπραήμ
στον Πολυάραβο συνάντησε αντίσταση από δύο χιλιάδες Μανιάτες. Μετά από διήμερη
μάχη αναγκάστηκε να υποχωρήσει στο Μαλεύρι.99 Ομολόγησε την ήττα του και
εγκατέλειψε κάθε προσπάθεια λεηλασίας και καταστροφής της Μάνης και επέστρεψε στην
Τρίπολη.
Λάκωνες που προσέφεραν στην Επανάσταση του 1821 ήταν ο Ζαχαρίας
Μπαρμπιτσιώτης, οι οικογένειες Μαυρομιχάλη, Γιατράκου, Κρεββατά, οι Γρηγοράκηδες,
ο Τσαλαφατίνος, ο Άνθιμος επίσκοπος Έλους και ο Βρεσθένης Θεοδώρητος.
Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στη Λακωνία η εκπαίδευση των νέων γινόταν
από πνευματικές μορφές που είχαν αναδειχθεί από την α΄ περίοδο της Τουρκοκρατίας, από
τα μοναστήρια με τις πλούσιες βιβλιοθήκες τους.100 Το παλαιότερο σχολείο στη Λακωνία
είναι αυτό της Μονεμβάσιας. Την περίοδο των ορλωφικών, το σχολείο αυτό διέκοψε τη
λειτουργία του και επαναλειτούργησε το 1780. Το σχολείο της Τρύπης λειτούργησε σε
κελιά της Μονής Προδρόμου. Αργότερα ιδρύθηκε το σχολείο του Μυστρά. Το 1767 ο
Εμμανουήλ Λεόπουλος αφιέρωσε 2.000 γρόσια στο ναό του Αγίου Γεωργίου στο
Μεσοχώρι, για να προσληφθεί δάσκαλος. Στη Βαμβακού, το σχολείο ιδρύθηκε το 1798. Το
1805 οι κάτοικοι και η εκκλησία κατέβαλαν το μισθό του δασκάλου και φιλοδωρήματα σε
είδος.101
Από την ίδρυση του Κράτους μέχρι σήμερα
Μετά την εκδίωξη των Τούρκων από τη Λακεδαίμονα, η επαρχία διοικείτο από τους
δημογέροντες και προεστούς. Ο Μυστράς διοικείτο από τη Γενική Εφορεία, θεσμός που
μάχη ήταν οι Αιγύπτιοι να υποχωρήσουν και να κατευθυνθούν προς τα πλοία τους, με απώλεια 100
ανδρών, ενώ τρεις Μανιάτες πληγώθηκαν και τρεις γυναίκες αιχμαλωτίσθηκαν.
97
Φραντζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή…, ό.π., σ. 457.
Τρικούπης Σπυρίδων. (1854). Ιστορία…, ό.π.
98
99
Φραντζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή…, ό.π., σ. 457.
100
Φωτόπουλος Αθανάσιος. (2011). Η παιδεία στην Πελοπόννησο κατά την Τουρκοκρατία. Στο:
Μπουζάκης Σήφης (επιμ.). Πανόραμα Ιστορίας της Εκπαίδευσης. Όψεις και Απόψεις, τόμ. Α.΄
Αθήνα: Gutenberg, σσ. 379-387.
101
Φωτόπουλος Αθανάσιος. (2011). Η παιδεία στην Πελοπόννησο…, ό.π., σ. 387.
37
υπήρχε και στην αρχαία Σπάρτη. Την Εφορεία102 αποτελούσαν πέντε άνδρες που
εκλέγονταν στο Μυστρά. Η Γενική Εφορεία διέταξε την κατάσχεση των οθωμανικών
περιουσιών, επιβολή φορολογίας επί των καλλιεργούμενων κτημάτων, πραγματοποίησε
εράνους μεταξύ εύπορων πολιτών και επέβαλε υποχρεωτική εισφορά επί των μονών των
εκκλησιών.
Ο ερχομός του Καποδίστρια στην Ελλάδα, ως Κυβερνήτη, βρήκε όλους τους
Μανιάτες στο πλευρό του. Η στάση των ανθρώπων που περιέβαλλαν τον Κυβερνήτη
μετέβαλε τα αισθήματα των Μανιατών για τον Καποδίστρια. Η δυσαρέσκεια της
οικογένειας Μαυρομιχάλη εναντίον του Καποδίστρια ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1828, όταν ο
Κυβερνήτης δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τα οικονομικά αιτήματα του Πετρόμπεη.
Ακόμη, δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί σε αίτημα του Πετρόμπεη, για να ελευθερώσει τον
φυλακισμένο και υπόδικο στην Αίγινα Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη επειδή είχε επιτεθεί με
το μικρό του πλοιάριο σε γαλλικό πλοίο. Ο Καποδίστριας όρισε συνάντηση με τον υπό
περιορισμό Πετρόμπεη στις 28 Σεπτεμβρίου 1831 για να δοθούν εξηγήσεις από αυτόν προς
τον Κυβερνήτη και να σταματήσει η έχθρα. Λίγο πριν από τη συνάντηση έλαβε γνώση
άρθρου του «Ταχυδρόμου του Λονδίνου» που ανέφερε ότι «καταδίωκε τους
Μαυρομιχαλαίους» από τάσεις εκδικητικότητας.103 Εξαιτίας του συκοφαντικού αυτού
άρθρου αρνήθηκε να δεχθεί τον Πετρόμπεη. Την επόμενη μέρα Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου
1831 στις 6.35΄ το πρωί ο Κυβερνήτης στο Ναύπλιο πήγαινε να παρακολουθήσει την
κυριακάτικη λειτουργία στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Τότε ο Κωνσταντίνος και
Γεώργιος Μαυρομιχάλης, αδελφός και γιος του Πετρόμπεη, φόνευσαν τον Κυβερνήτη.104
Η δολοφονία του Καποδίστρια είχε ελατήρια προσωπικά, γεγονός που πίκρανε τους
Μανιάτες, αφού είχε συνέπειες για το Έθνος.
Οι Μανιάτες αντιστάθηκαν κατά την περίοδο της αντιβασιλείας του Όθωνα, όταν ο
Μάουερ θέλησε να γκρεμίσει τους Πύργους της Μάνης. Όταν το 1834 επιχειρήθηκε η
αποστολή Βαυαρικού Τάγματος, οι Μανιάτες αιχμαλώτισαν τους Βαυαρούς στρατιώτες. Ο
Όθωνας έστειλε στη Μάνη το συνταγματάρχη Φέδερ, ο οποίος κατόρθωσε με ήπια μέσα
να προσεταιρισθεί τους Μανιάτες, οι οποίοι έγιναν φίλοι και αφοσιωμένοι του Όθωνα.
Νέες ταραχές εκδηλώθηκαν στη Μάνη εναντίον του Όθωνα τα έτη 1862-1863.
Η περιοχή του Γυθείου και της Μάνης ήταν εναντίον του Όθωνα. Το Γύθειο ήταν από
τους πρώτους τόπους που επαναστάτησαν το 1862, όταν καταλύθηκαν οι κρατικές αρχές
της πόλης.
102
103
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1982). Μαυρομιχαλαίοι και Καποδίστριας (Η αιτία του φόνου).
Αθήνα: εκδ. Φιλιππότη, σσ. 56-57.
104
«Οι Μαυρομιχαλαίοι δεν θέλανε να σκοτώσουν τον Καποδίστρια, θέλανε να συμβιβαστούν μαζί
του. Είχαν ειδοποιήσει πως θα τον σκότωναν, για να τον κάνουν να αναλογιστεί τον κίνδυνο και να
δεχτεί το συμβιβασμό». Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1982). Μαυρομιχαλαίοι…, ό.π., σ. 61.
Οι Μαυρομιχαλαίοι έφεραν βαρύ και προσβλητικό να είναι στη φυλακή ο Πετρόμπεης. Αυτό τους
εξώθησε στο να πάρουν την απόφαση για τη δολοφονία του Κυβερνήτη. Κουτσιλιέρης Ανάργυρος.
(1982). Μαυρομιχαλαίοι…, ό.π., σσ. 56-57.
38
Μανιάτες αγωνιστές συμμετείχαν στην απελευθέρωση της Κρήτης το 1867. Ο
Αλέξανδρος Κουμουνδούρος105 από το Οίτυλο, Πρωθυπουργός της Ελλάδας και πολιτικός,
υποστήριξε την Επανάσταση. Το 1868, ο Δ. Πετροπουλάκης πήγε από το Γύθειο με χίλιους
εθελοντές στην Κρήτη, για την απελευθέρωσή της. Το 1897 Μανιάτες106 φοιτητές, ως
εθελοντές, πολέμησαν στην Κρήτη με πρωτεργάτη τον Μανιάτη φοιτητή Γιάννη Χριστάκο
Καλλέργη. Λάκωνες συμμετείχαν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897.
Κατά τον Μακεδονικό αγώνα, ο Δημήτριος Καλαποθάκης, διευθυντής και
αρθρογράφος της εφημερίδας «Εμπρός» από την Αρεόπολη, το 1903 ίδρυσε το
Μακεδονικό κομιτάτο και πρωτοστάτησε στην οργάνωση του Μακεδονικού αγώνα.107
Λάκωνες Μακεδονομάχοι ήταν ο καπετάν Γέρμας (Νικόλαος Τσοτάκος από τη Γέρμα), ο
καπετάν Λεωνίδας (Λεωνίδας Πετροπουλάκης), ο καπετάν Νικηφόρος (Ιωάννης
Δεμέστιχας από τον Κότρωνα), ο καπετάν Ματαπάς (Μιχαήλ Αναγνωστάκος), ο καπετάν
Λίτσας (Αντώνιος Βλαχάκης από τη Μυρσίνη Γυθείου), ο καπετάν Ταΰγετος (Θεόδωρος
Μαντούβαλος), ο καπετάν Λίμπερδος (Ιωάννης Φουρίδης), ο καπετάν Τσιμπιδάς
(Βασίλειος Τσιμπιδάρος), ο καπετάν Τζαννής (Τζανέτος Πιερρουτσάκος).
Κατά τους Βαλκανικούς πολέμους και τους δύο Παγκοσμίους πολέμους οι Λάκωνες
προσέφεραν στους αγώνες του Έθνους. Στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο συνταγματάρχης
Δαβάκης δέχτηκε το βάρος της ιταλικής επίθεσης. Με δύο χιλιάδες άνδρες αντιμετώπισε
τη μεραρχία αλπινιστών Τζούλια. Ο Δαβάκης108 σημείωσε την πρώτη νίκη εναντίον των
Ιταλών. Εφάρμοσε ελαστική άμυνα στο ορεινό μέτωπο της Πίνδου, ώσπου να φτάσουν οι
συντεταγμένες ελληνικές δυνάμεις. Ο Δαβάκης επικεφαλής τμήματος τραυματίστηκε στις
2 Νοεμβρίου 1940. Το Δεκέμβριο το 1942 οι ιταλικές δυνάμεις τον συνέλαβαν ενώ
νοσηλευόταν στην Αθήνα. Κατά τη μεταφορά του στην Ιταλία, το ιταλικό πλοίο
τορπιλίσθηκε, βυθίστηκε και ο Δαβάκης πνίγηκε. Η αντίσταση των Λακώνων εναντίον
ξένων κατακτητών του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου υπήρξε ουσιώδης. Πολλοί έχασαν τη ζωή
τους υπερασπιζόμενοι την ιδιαίτερη πατρίδα τους. Οι Γερμανοί διενεργούσαν συλλήψεις
και εκτελέσεις στη Σπάρτη και σε ολόκληρη την περιοχή της Λακωνίας. Αναπτύχθηκε η
εθνική αντίσταση εναντίον των Γερμανών. Στις 26 Νοεμβρίου 1943 η Σπάρτη έχασε στη
θέση Μονοδένδρι 118 Σπαρτιάτες, οι οποίοι εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς.
Η Λακωνία δοκιμάσθηκε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου σε ανθρώπινο
δυναμικό, αλλά και με τη μετανάστευση που ακολούθησε.
105
Παπαθανασόπουλος Κωνσταντίνος. (1993). Αλέξανδρος Κουμουνδούρος. Σχόλια και βιογραφία.
Αθήνα: εκδ. Λένης Σπ.
106
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1982). Μαυρομιχαλαίοι…, ό.π., σσ. 155-157.
107
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Η Ελληνική Επανάσταση, τόμ. ΙΔ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών,
σσ. 234-235.
Φτέρης Γεώργιος. (1981). Μάνη πατρίδα μου (Το Μανιάτικο Βίωμα). Αθήνα: εκδ. Ερμής. Ο
Συγγραφέας αναφέρεται στη δράση του Δημητρίου Καλαποθάκη. σσ. 166-173
108
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Η Ελληνική Επανάσταση, τόμ. ΙΕ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών,
σσ. 420.
39
Ο νομός, οι επαρχίες και οι πόλεις
Ο γεωγραφικός όρος «Λακωνία» επικράτησε μετά την Ελληνική Επανάσταση, όταν το

νεοσύστατο Κράτος διαιρέθηκε σε δέκα νομούς, ένας από τους οποίους ήταν και ο νομός
Λακωνίας, με πρωτεύουσα τη Σπάρτη. Η χρήση του τύπου «Λακωνία» αντί των
παλαιοτέρων «Λακωνική» και «Λακεδαίμων» συναντάται από τον 16ο αιώνα.109
Η πρώτη μετά τη σύσταση του νέου Ελληνικού Κράτους διαίρεση της χώρας σε
διοικητικές περιφέρειες έγινε με το Διάταγμα της 3ης (15) Απριλίου 1833 «Περί της
διαιρέσεως του βασιλείου και της διοικήσεώς του».110 Σύμφωνα με αυτό, η Ελλάδα
διαιρέθηκε σε 10 νομούς και 42 επαρχίες. Στο νομό Λακωνίας σχηματίστηκαν τέσσερις
επαρχίες: α) Λακεδαίμονος με πρωτεύουσα τον Μυστρά, β) Επιδαύρου Λιμηράς, με
πρωτεύουσα τη Μονεμβάσια, γ) Γυθείου με πρωτεύουσα το Μαραθονήσι (Γύθειο) και δ)
Οιτύλου, με πρωτεύουσα το Βοίτυλον (Οίτυλο). Ως πρωτεύουσα του νομού ορίστηκε ο
Μυστράς.
Το 1836 με το Β.Δ.111 «Περί διοικητικού οργανισμού» καθιερώθηκε το σύστημα των
περιφερειακών διοικήσεων και υποδιοικήσεων. Στο νομό Λακωνίας δημιουργήθηκαν δύο
διοικήσεις: της Λακεδαιμονίας με τις επαρχίες Λακεδαίμονος και Επιδαύρου Λιμηράς με
έδρα τη Σπάρτη και της Λακωνίας με τις επαρχίες Οιτύλου και Γυθείου με έδρα την
Τσίμοβα (Αρεόπολη). Οι επαρχίες Επιδαύρου Λιμηράς και Γυθείου αποτέλεσαν τις
ομώνυμες υποδιοικήσεις, οι οποίες καταργήθηκαν112 το 1838.
Με νόμο113 ακυρώθηκε ο «περί διοικητικού διοργανισμού» νόμος του 1836 και η
επικράτεια διαιρέθηκε σε 10 νομούς, 49 επαρχίες και «εις δήμους, εις έκαστον των οποίων
προσδιορίζεται η ανήκουσα περιφέρεια». Με Β.Δ.114 έδρα του νομού Λακωνίας ορίστηκε η
Σπάρτη.
Το 1850 παρατηρήθηκε μετανάστευση στα αστικά κέντρα, λόγω της ανέχειας που
επικρατούσε στα φτωχότερα μέρη του νομού.
Το 1899 η χώρα διαιρέθηκε σε 26 νομούς και ο νομός Λακωνίας115 χωρίστηκε σε δύο,
το νομό Λακωνικής με τις επαρχίες Γυθείου, Οιτύλου και Κυθήρων, με έδρα το Γύθειο και
το νομό Λακεδαίμονος με τις επαρχίες Λακεδαίμονος και Επιδαύρου Λιμηράς, με έδρα τη
Σπάρτη.
109
Βασιλακοπούλου - Ιωαννίδου Αγνή. (1979). Λακωνία, Λάκωνες εις τους Βυζαντινούς
συγγραφείς. Λακωνικαί Σπουδαί τόμ. Δ΄. Εν Αθήναις, σσ. 3-4.
110
Β.Δ. της 3(15) Απριλίου 1833 «Περί της διαιρέσεως του Βασιλείου και της διοικήσεώς του»
ΦΕΚ 12/6-4-1833.
111
Β.Δ. της 20-6 (2-7 )-1836 «Περί διοικητικού οργανισμού» ΦΕΚ 28/21-6-1936.
112
Ν. 22-6 (4-7)-1838 «Περί μεταρρυθμίσεων των διοικήσεων» ΦΕΚ 24/23-6-1838.
113
Ν. ΚΕ΄ της 5-12-1845 «Περί της διαιρέσεως των νομαρχιακών και επαρχιακών αρχών» ΦΕΚ
32/8-12-1845.
114
Β.Δ. της 5-12-1845 «Περί προσδιορισμού των εδρών των νομαρχών και επάρχων» ΦΕΚ 34/20-
12-1845. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή εξέλιξις της
Ελλάδος 1821-1971, τόμ. Α΄, μέρος Ι. Αθήναι, ΕΚΚΕ, σ. 140.
115
Ν. ΒΧΔ΄ της 6-7-1899 «Περί διοικητικής διαιρέσεως τους Κράτους» ΦΕΚ 136/8-7-1899.
Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 201
40
Το 1909 με νόμο116 καταργήθηκαν οι νομοί Λακεδαίμονος και Λακωνικής και
ανασυστήθηκε ο νομός Λακωνίας, που περιέλαβε τις τέσσερις επαρχίες: Λακεδαίμονος,
Επιδαύρου Λιμηράς, Γυθείου και Οιτύλου. Η επαρχία Κυθήρων υπάχθηκε στο νομό
Αργολίδας και Κορινθίας.
Το 1912 με νόμο117 δημιουργήθηκαν αυτόνομοι δήμοι και κοινότητες στο Ελληνικό
Κράτος.
Το 1994 εκτός από τους τρεις δήμους που προϋπήρχαν, Σπαρτιατών, Γυθείου και
Μολάων, δημιουργήθηκαν πέντε νέοι δήμοι ο Δήμος Σκάλας,118 ο Δήμος Αρεόπολης,119 ο
Δήμος Έλους,120 ο Δήμος Διρού121 και ο Δήμος Νεάπολης Βοιών.122
Το 1998 με νόμο,123 «Σχέδιο Καποδίστρια», στη Λακωνία καταργήθηκαν οι επαρχίες
και ο νομός διαιρέθηκε σε 20 δήμους και 2 κοινότητες.
Το 2010 με νόμο,124 «Πρόγραμμα Καλλικράτης», συστήθηκαν πέντε δήμοι: α) Ο
Δήμος Σπάρτης με έδρα τη Σπάρτη και ιστορική έδρα το Μυστρά, β) Ο Δήμος Ανατολικής
Μάνης με έδρα το Γύθειο και ιστορική έδρα την Αρεόπολη, γ) Ο Δήμος Ευρώτα με έδρα
τη Σκάλα, δ) Ο Δήμος Μονεμβασιάς με έδρα τους Μολάους, ε) Ο Δήμος Ελαφονήσου με
έδρα την Ελαφόνησο.
Ο νομός Λακωνίας εμφάνισε διαρκή μείωση του πληθυσμού του από το 1940 και
μέχρι το 1991. Η μείωση οφειλόταν στη μετανάστευση σε αστικά κέντρα του εσωτερικού
και του εξωτερικού, με σκοπό να αποφευχθούν η φτώχεια και η ανεργία. Το 1991 ο
πληθυσμός της Λακωνίας ήταν 95.696 κάτοικοι και το 2001 ο πληθυσμός ήταν 99.637.
Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, το 68% του πληθυσμού ήταν αγροτικός και το
31,9% αστικός.
Η οικονομία της Λακωνίας βασιζόταν στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η
βιομηχανία εξαρτάτο από τη γεωργική παραγωγή της περιοχής, αφού λειτουργούσαν
116
Ν. ΓΥΛΔ΄ της 16-11-1909 «Περί διοικητικής διαιρέσεως του Κράτους» ΦΕΚ 282/4-12-1909.
117
Ν. ΔΝΖ΄(4057) της 14-2-1912 «Περί συστάσεως Δήμων και Κοινοτήτων» ΦΕΚ 58/14-2-1912.
Δρακάκης Αλέξανδρος & Κούνδουρος Στυλιανός. (1939). Αρχεία περί της συστάσεως και εξελίξεως
των Δήμων και Κοινοτήτων 1836-1939 και περί της διοικητικής διαιρέσεως του Κράτους, τόμ. Α΄, σ.
122.
118
Π.Δ. 153/2-7-1994 «Συνένωση των Κοινοτήτων Βρονταμά, Γραμμούσης, Λέημονα,
Περιστερίου, Σκάλας και Στεφανιάς της επαρχίας Λακεδαίμονος του Νομού Λακωνίας σε Δήμο»
ΦΕΚ 102/5-7-1994, τεύχ. Α.΄
119
Π.Δ. 248/29-8-1994 «Συνένωσης των Κοινοτήτων Αρεοπόλεως, Βαχού και Κελεφάς της
επαρχίας Οιτύλου του Νομού Λακωνίας σε Δήμο» ΦΕΚ 136/30-8-94, τεύχ. Α.΄
120
Π.Δ. 249/29-8-1994 «Συνένωσης των Κοινοτήτων Βλαχιώτη, Έλους, Γουβών, Μυρτέας και
Αστερίου της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς του Νομού Λακωνίας» ΦΕΚ 136/30-8-94, τεύχ. Α.΄
121
Π.Δ. 241/29-8-1994 «Συνένωσης των Κοινοτήτων Πύργου Διρού, Μίνας και Δρυάλου της
επαρχίας Οιτύλου του Νομού Λακωνίας» ΦΕΚ 136/30-8-94, τεύχ. Α.΄
122
Π.Δ. 244/29-8-1994 «Ένωσης των Κοινοτήτων Νεαπόλεως και Φαρακλού της επαρχίας
Επιδαύρου Λιμηράς του Νομού Λακωνίας σε Δήμο» ΦΕΚ 136/30-8-94, τεύχ. Α.΄
123
Ν. 2539/3-12-1997 «Συγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης» ΦΕΚ 244/4-12-
1997, τεύχ. Α.΄
124
Ν. 3852/4-6-2010 «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης
- Πρόγραμμα Καλλικράτης» ΦΕΚ 87/7-6-2010, τεύχ. Α.΄
41
εργοστάσια μεταποίησης και τυποποίησης αγροτικών προϊόντων. Οι βιομηχανικές μονάδες
βρίσκονται στην περιοχή της Σπάρτης. Η γεωργία στη Λακωνία έχει δύο ανομοιογενείς
περιοχές: την κοιλάδα του Ευρώτα που είναι εύφορη και το γεωργικό εισόδημα διατηρείται
υψηλό και τις φτωχές ορεινές περιοχές του Ταϋγέτου, του Πάρνωνα και της Μάνης.
Σύμφωνα με την απογραφή της περιόδου 1901-1910, που έγινε από δασκάλους και
ιερείς, στο Νομό Λακωνίας καταγράφτηκαν 19.372 μετανάστες. Ο νομός Λακωνίας σε το
χρονικό διάστημα 1901-1910 ήταν ο δεύτερος στην Ελλάδα, μετά το νομό Αρκαδίας σε
μετανάστες.125 Την ίδια δεκαετία αναλογικά με τον πληθυσμό τους, στην επαρχία
Λακεδαίμονος είχαν μεταναστεύσει 11.723 άτομα, το 20% του πληθυσμού της. Στην
επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς 3.949 άτομα, το 13,5% του πληθυσμού της. Στην επαρχία
Γυθείου είχε μεταναστεύσει το 9% του πληθυσμού της και η επαρχία Οιτύλου είχε 6%
μετανάστες επί του πληθυσμού της.126
Επαρχία Λακεδαίμονος
Η επαρχία Λακεδαίμονος127 σχηματίστηκε το 1833 ως επαρχία του νομού Λακωνίας,
με έδρα τον Μυστρά. Το 1835 σχηματίστηκαν128 οι 22 δήμοι που αποτέλεσαν την επαρχία.
Το 1836 σχηματίστηκε η διοίκηση Λακεδαίμονος που περιελάμβανε την ομώνυμη
επαρχία και την επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς, με έδρα τη Σπάρτη. 129 Το 1840 με Β. Δ.130
έγινε συγχώνευση των 22 δήμων της διοίκησης Λακεδαίμονος, σε δώδεκα.
Με νόμο131 το 1845 καταργήθηκε ο θεσμός των διοικήσεων και των υποδιοικήσεων
και επανήλθε το νομαρχιακό και επαρχιακό σύστημα του 1833. Η επαρχία Λακεδαίμονος
διατηρήθηκε ως επαρχία του νομού Λακωνίας, με έδρα τη Σπάρτη. Με νόμο132 το 1899
σχηματίστηκε ο νομός Λακεδαίμονος και η ομώνυμη επαρχία προσαρτήθηκε σ’ αυτόν. Το
1909 με νόμο133 καταργήθηκε ο νομός Λακεδαίμονος και η ομώνυμη επαρχία επανήλθε
στο νομό Λακωνίας.
125
Ρέπουλης Εμμ. (1912). Μελέτη μετά σχεδίου νόμου περί μεταναστεύσεως. Εν Αθήναις, σ. 59.
126
Ρέπουλης Εμμ. (1912). Μελέτη…, ό.π., σσ. 59-62.
127
Β.Δ. της 3/15-4-1833 «Περί της διαιρέσεως του βασιλείου και της διοικήσεώς του» ΦΕΚ 12/6-
4-1834. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 124.
128
Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 121.
129
Β.Δ. της 20-6 (2-7 )-1836…, ό.π.
130
Β.Δ. της 27-11(9-12)-1840 «Περί συγχωνεύσεως των Δήμων 1) Οιτύλου…5) Επιδαύρου
Λιμηράς…» ΦΕΚ 5/8-3-1841. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 124.
131
Ν. ΚΕ΄ της 5-12- 1845…, ό.π.
Σκιαδάς Ελευθέριος. (1994). Ιστορικό διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος 1833-1912. Σχηματισμός-
σύσταση-εξέλιξη-πληθυσμός-εμβλήματα. Αθήνα, Υπουργείο Εσωτερικών, σ. 372.
132
Ν. ΒΧΔ΄ της 6-7-1899…, ό.π.
133
Ν. ΓΥΛΔ΄ της 16-11-1909…, ό.π.
Σκιαδάς Ελευθέριος. (1994). Ιστορικό…, ό.π.
42
Επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς
Ονομάστηκε Επίδαυρος Λιμηρά για να διακρίνεται από την Αργολική Επίδαυρο, η
οποία υπερείχε της Λακωνικής Επιδαύρου στην ευφορία και τον πλούτο της γης.134
Κατελάμβανε το ανατολικό τμήμα του νομού Λακωνίας, μεταξύ του Λακωνικού κόλπου
και του Μυρτώου πελάγους.
Η επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς135 σχηματίστηκε με Β.Δ. το 1833 ως επαρχία του
νομού Λακωνίας, με έδρα τη Μονεμβάσια. Το 1835 σχηματίστηκαν οι 9 δήμοι που
αποτέλεσαν την επαρχία.136 Το 1836 σχηματίστηκε η υποδιοίκηση Επιδαύρου Λιμηράς,137
με έδρα τη Μονεμβάσια, η οποία καταργήθηκε με το 1838 και η ομώνυμη επαρχία
προσαρτήθηκε στη διοίκηση Λακεδαιμονίας. Με Β.Δ. το 1840 οι 9 δήμοι που
αποτελούσαν την επαρχία μετασχηματίστηκαν σε πέντε.138 Το 1845 ως έδρα του Επάρχου
Επιδαύρου Λιμηράς ορίστηκαν οι Μολάοι.139 Το 1848 η έδρα μεταφέρθηκε από τους
Μολάους στη Μονεμβάσια140 και το 1864 η έδρα επανήλθε στους Μολάους.141 Το 1899 η
επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς,142 διατήρησε τα όρια και τη σύστασή της, αποσπάστηκε
όμως από το νομό Λακωνίας και προσαρτήθηκε στο νέο νομό Λακεδαίμονος και το 1909,
με την κατάργηση του νομού Λακεδαίμονος, επανήλθε στο νομό Λακωνίας.
Πολλές οικογένειες συντηρούνταν με τα χρηματικά εμβάσματα των συγγενών τους
μεταναστών.143 Το άγονο έδαφος της περιοχής οδήγησε τους κατοίκους της προς ανεύρεση
εργασίας στο εξωτερικό. Οι μετανάστες διακρίθηκαν στη βιομηχανία, το εμπόριο και τις
επιστήμες.
Επαρχία Γυθείου
Η επαρχία Γυθείου144 σχηματίστηκε το 1833 ως επαρχία του νομού Λακωνίας,
περιελάμβανε την Ανατολική Μάνη, με έδρα το Μαραθονήσι (Γύθειο) και αποτελείτο από
12 δήμους.145 Το 1836 αποτέλεσε την ομώνυμη υποδιοίκηση υπαγόμενη στη διοίκηση
Λακωνίας, με έδρα το Γύθειο.146 Το 1838 καταργήθηκε η υποδιοίκηση Γυθείου και η
επαρχία παρέμεινε στη διοίκηση Λακωνίας. Το 1840, οι μέχρι τότε 12 δήμοι της επαρχίας
134
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1956). Περί της σημασίας του παρά Θουκυδίδη επιθέτου «λιμηρά»
περιοδ. Πλάτων, τόμ. Α΄, Β΄, Αθήναι.
135
Β.Δ. της 3/15-4-1833…, ό.π. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 124.
136
137
Β.Δ. της 20-6 (2-7)-1836…, ό.π. Σκιαδάς Ελευθέριος. (1994). Ιστορικό…, ό.π., σ. 387.
138
Β.Δ. της 27-11(9-12)-1840…, ό.π.
139
Β.Δ. της 5-12-1845, άρθρο 9…, ό.π.
140
Β.Δ. της 2-7-1848 «Περί μεταθέσεως της έδρας του Επαρχείου Επιδαύρου Λιμηράς» ΦΕΚ
22/25-8-1848.
141
Β.Δ. της 12-1-1864 «Περί μεταθέσεως της έδρας του Επαρχείου Επιδαύρου Λιμηράς» ΦΕΚ 5/3-
2-1864.
142
Ν. ΒΧΔ΄ της 6-7-1899…, ό.π. Σκιαδάς Ελευθέριος. (1994). Ιστορικό…, ό.π.
143
Κατσώρης Αντώνιος. (1938). Η ιστορία της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς.
144
Β.Δ. της 3/15-4- 1833…, ό.π. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 124.
145
146
Β.Δ. της 20-6 (2-7)-1836…, ό.π.
43
Γυθείου συγχωνεύτηκαν σε πέντε.147 Το 1845 ορίστηκε κοινός Έπαρχος για τις επαρχίες
Γυθείου και Οιτύλου, με έδρα το Λιμένι.148 Το 1846 ως έδρα του Επάρχου Γυθείου
ορίστηκε το Μαραθονήσι 149 (Γύθειο) και το 1848 συστήθηκε Επαρχείο Γυθείου, με έδρα
το Γύθειο.150
Το 1899 η επαρχία Γυθείου ανήκε στο νέο νομό Λακωνικής151 και από το 1909 στον
ανασυσταθέντα νομό Λακωνίας.152
Επαρχία Οιτύλου
Η επαρχία Οιτύλου153 σχηματίστηκε ως επαρχία του νομού Λακωνίας και αποτελείτο
από τη Δυτική Μάνη, με έδρα το Βοίτυλο (Οίτυλο). Το 1835 σχηματίστηκαν οι 16 δήμοι
που αποτέλεσαν την επαρχία.154 Το 1836 η έδρα της επαρχίας μεταφέρθηκε από το Οίτυλο
στην Τσίμοβα (Αρεόπολη)155 και η επαρχία υπάχθηκε στη διοίκηση Λακωνίας.156 Στην
επαρχία Οιτύλου προστέθηκαν και οι δήμοι Γερήνιας, Αβίας και Κυτριών της επαρχίας
Καλαμών. Το 1840, οι 19 δήμοι της επαρχίας συγχωνεύτηκαν σε πέντε.157 Το 1845, έδρα
του επάρχου Οιτύλου και Γυθείου ορίστηκε το Λιμένι158 και το 1852, η έδρα του
Επαρχείου Οιτύλου μεταφέρθηκε από το Λιμένι στην Αρεόπολη.159
Ο μεγαλύτερος αριθμός μεταναστών αναλογικά με τον πληθυσμό των επαρχιών
παρατηρήθηκε στην επαρχία Λακεδαίμονος και κατά δεύτερο λόγο στην επαρχία
Επιδαύρου Λιμηράς. Λιγότεροι αναλογικά με τον πληθυσμό εκείνη την εποχή ήταν οι
μετανάστες από τις επαρχίες Γυθείου και Οιτύλου.
Η περιοχή της Μάνης

Η περιοχή της Μάνης160 είναι η στενόμακρη εδαφική λωρίδα που εκτείνεται από το
υψηλότερο σημείο του Ταϋγέτου μέχρι το ακρωτήριο Ταίναρο. Κατά τους χρόνους της
υποδούλωσης στους Τούρκους161 τα φρούρια της Μάνης αντιστάθηκαν στους κατακτητές,
147
Β.Δ. της 27-11(9-12)-1840…, ό.π. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 125.
148
Β.Δ. της 5-12-1845, άρθρο 9…, ό.π. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 140.
149
Β.Δ. της 15-6-1846 «Περί προσδιορισμού εδρών τινών επάρχων» ΦΕΚ 18/2-7-1846.
150
151
Ν. ΒΧΔ΄ της 6-7-1899…, ό.π.
152
Ν. ΓΥΛΔ΄ της 16-11-1909…, ό.π. Σκιαδάς Ελευθέριος. (1994). Ιστορικό…, ό.π., σ. 394.
153
Β.Δ. της 3/15-4-1833…, ό.π. Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική…, ό.π., σ. 124.
154
155
Β.Δ. της 10 (22)-2-1836 «Περί μεταθέσεως της πρωτευούσης της επαρχίας Οιτύλου εις την
πόλιν Τσίμοβα». ΦΕΚ 8/3-3-1836.
156
Β.Δ. της 20-6 (2-7 )-1836…, ό.π.
157
Β.Δ. της 27/11(9-12)-1840…, ό.π.
158
Ν. ΚΕ΄ της 5-12-1845…, ό.π.
159
160
Το τοπωνύμιο Μάνη είναι το θηλυκό του επιθέτου μανός που σημαίνει αραιός, φαλακρός,
άδενδρος που είναι η περιοχή της Μάνης. Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1996). Ιστορία…, ό.π., σσ.
124-125.
161
Γριτσόπουλος Τάσος. (1998). Η Τουρκοκρατούμενη Λακωνία. Θρησκευτική και Πνευματική
ζωή. Στο: Λακωνία: Ειδικό αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς…, ό.π., σσ. 11-15.
44
δεν υποχώρησαν και παρέμειναν ελεύθερα. Η Μάνη διατηρεί μνημεία της ιστορίας της που
σχετίζονται με ιστορικά γεγονότα και έχει πλούσια λαογραφία, ήθη και έθιμα, το μανιάτικο
μοιρολόγι, τη φιλοξενία, το σεβασμό προς τους γεροντότερους. Οι Μανιάτες διατηρούσαν
στην ομιλία τους πολλές παραφθαρμένες αρχαίες ελληνικές λέξεις και καταλήξεις.
Η Μάνη μεταξύ του 1776-1821 αποσπάστηκε από τη δικαιοδοσία του πασά της
Πελοποννήσου και υπαγόταν στον Καπετάν πασά, του οποίου αντιπρόσωπος ήταν ντόπιος
ηγέτης, ο Μπέης. Καθιερώθηκε η ετήσια πληρωμή 10.000 γροσίων στους Τούρκους τα
οποία θα πλήρωνε ο Μπέης έναντι εισφοράς των κατοίκων. Ο φόρος αυτός ουδέποτε
πληρώθηκε.
Οι άγραφοι νόμοι της Μάνης ήταν σκληροί. Για τους φόνους και την προσβολή της
οικογενειακής τιμής ήταν καθιερωμένη η αντεκδίκηση, ο εθιμικός «γδικιωμός». 162 Οι
Μανιάτες ήταν οργανωμένοι σε πατριές163 ή γένη. Τον πυρήνα της πατριάς164 αποτελούσε
μία ισχυρή οικογένεια. Άνθρωποι που προέρχονταν από τον ίδιο γενάρχη διατηρούσαν τον
μεταξύ τους συγγενικό δεσμό επί σειρά γενεών. Το πατρικό σπίτι το κληρονομούσαν μόνο
οι αρσενικοί απόγονοι.
Το έθιμο της εκδίκησης στη Μάνη υπήρχε από το παρελθόν. Πριν από τη σύσταση του
Ελληνικού Κράτους, η δικαιοσύνη στη Μάνη απεδίδετο διά των όπλων. Δικαστήρια δεν
υπήρχαν και τις διαφορές μεταξύ των κατοίκων έλυναν αξιοσέβαστοι γέροντες (διαιτητές).
Κάθε προσβολή που έθιγε το άτομο ή την οικογένεια ετιμωρείτο διά φόνου. Ο μη
εκδικούμενος εθεωρείτο δειλός.
Η κατοικία στη Μάνη έχει αμυντικές οχυρώσεις, πύργους με μικρά παράθυρα,
επάλξεις. Οι πύργοι είναι συνεχόμενοι. Ο πύργος της Μάνης είναι ένας πέτρινος όγκος που
εποπτεύει τον τόπο με τις πολεμίστρες. Οι πύργοι και οι καστρόπυργοι δημιουργήθηκαν
από ντόπιους τεχνίτες και αποτελούσαν συνέχεια της βυζαντινής οχυρωματικής τέχνης.165
Η γλώσσα των Μανιατών προήλθε από ομαλή εξέλιξη της δωρικής διαλέκτου.166
Παρά τη σοβαρή αλλοίωση που υπέστη το ιδίωμα της Μάνης μετά τους χρόνους της
Εθνεγερσίας, οι Λάκωνες της περιοχής της Μάνης διατήρησαν το δωρικό χαρακτήρα της
διαλέκτου των προγόνων τους μέχρι τα νεότερα χρόνια.167
Ο θρήνος και το κλάμα για το θάνατο στη Μάνη εκφραζόταν με τα μοιρολόγια,168
αυτοσχέδιοι στίχοι οι οποίοι εκφράζονταν προς το νεκρό. Έτσι, στη Μάνη αναπτύχθηκε η
πένθιμος και θλιβερή ποίηση, τα μοιρολόγια.
162
Κολονάρος Πέτρος. (1934). Ηθογραφικά Μάνης. Αθήναι: εκδ. Δημητράκου.
163
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1978). Μανιάτικα Μελετήματα…, ό.π., σ. 129. Οι πατριές ζούσαν σε
γειτονικές περιοχές, συνοικισμούς και σχημάτιζαν μικρά ή μεγαλύτερα χωριά. Με επιγαμίες
δημιουργούσαν συγγενικούς δεσμούς. Η εγκατάσταση όμως μέλους μιας πατριάς στο συνοικισμό
άλλης ήταν αδιανόητο.
164
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1978). Μανιάτικα Μελετήματα…, ό.π., σ. 140.
165
Μέξης Δήμος. (1977). Η Μάνη και οι Μανιάτες, Αθήνα: εκδ. Εστία, σ. 493.
166
167
168
Τα μοιρολόγια ήταν θρηνητικά άσματα, ανέφεραν το ξεχείλισμα πόνου, αφήνουν τη λαϊκή ψυχή
να παρουσιαστεί καθαρή. Από τα μοιρολόγια καταλαβαίνουμε την ψυχοσύνθεση των Μανιατών.
45
Το άγονο του εδάφους της Μάνης οδήγησε πολλούς στα αστικά κέντρα και στη
μετανάστευση.
Σπάρτη
Η ίδρυση169 της Σπάρτης από τους Δωριείς έγινε την περίοδο 1050-800 π.Χ. Η αρχαία
πόλη της Σπάρτης βρισκόταν στο βόρειο μέρος της σημερινής τοποθεσίας της Σπάρτης.
Διασώζονται μέρη του τείχους της Λακεδαιμονίας, η αγορά και το θέατρο. Σπαρτιάτες
ονομάζονταν όχι μόνο οι κάτοικοι της πόλης, αλλά και οι πολίτες με πλήρη πολιτικά
δικαιώματα. Τη Ρωμαϊκή περίοδο περιήλθε σε παρακμή. Την περίοδο της Φραγκοκρατίας
και του Βυζαντίου αναπτύχθηκε ο Μυστράς.170 Η Σπάρτη πρωτεύουσα του νομού
Λακωνίας είναι κτισμένη περίπου στην ίδια θέση με την αρχαία Σπάρτη. Ιδρύθηκε με
διάταγμα171 του Όθωνα στις 20-10-1834. Ο Γερμανός μηχανικός Fr. Stauffert το 1834
χάραξε το πολεοδομικό σχέδιο της Σπάρτης. Διαίρεσε την πόλη σε οικοδομικά τετράγωνα,
με μεγάλες οδούς. Το κεντρικό μέρος κάθε οικοδομικού τετραγώνου φυτεύτηκε με
πορτοκαλιές. Ο Δήμος Σπάρτης σχηματίσθηκε το 1835 ως δήμος της επαρχίας
Λακεδαίμονος.172 Χαρακτηρίστηκε δήμος β΄ τάξεως, με πληθυσμό 3.493 κατοίκους και
έδρα την αρχαία Σπάρτη. Το 1837 άρχισε η ανοικοδόμηση των οικιών.173 Κάτοικοι του
Μυστρά και των γύρω περιοχών εξαγόρασαν οικόπεδα για την ανέγερση οικιών και την
εγκατάστασή τους στη νέα πρωτεύουσα. Η μέχρι τότε πρωτεύουσα του Μυστρά άρχισε να
ερειπώνεται και να ακμάζει η νέα πρωτεύουσα.
Το 1837 εγκαταστάθηκαν στη Σπάρτη οι δημόσιες υπηρεσίες174 που ως τότε είχαν
έδρα τους το Μυστρά και η πόλη έγινε η πρωτεύουσα του νομού Λακωνίας, ενός από τους
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1997). Μοιρολόγια της Μάνης. Αθήνα: εκδ. Μπεκάκος, σ. 25. Τα
μοιρολόγια διαιρούνται σε τρεις κατηγορίες: α) Στα αναφερόμενα στην ατομική και οικογενειακή
ζωή, β) Στα αναφερόμενα στη δημόσια ζωή, γ) Σε αυτά που εξιστορούν παθήματα και
δραστηριότητες επιβεβλημένες από το νόμο του δικαιωμένου, τις αντεκδικήσεις (βεντέτα).
169
Baltrusch Ernst. (2003). Η Σπάρτη. Η ιστορία, η κοινωνία και ο πολιτισμός της αρχαίας
λακωνικής Πόλης (μετ. Μπάλογλου Χρήστος). Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
170
Καψάλης Γεράσιμος. (1933). Σπάρτη. Ανάτυπο εκ της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας.
Αθήνα: εκδ. Πυρσός.
171
Διάταγμα συστάσεως από την τριμελή Βαυαρική Αντιβασιλεία «εν ονόματι του Όθωνος» «Περί
ανεγέρσεως της Αρχαίας Σπάρτης». Εν Ναυπλίω 20 Οκτωβρίου/1 Νοεμβρίου 1834. ΓΑΚ Υπ.
Εσωτερικών, φάκ. 49, υποφάκ. Σπάρτη, Δεκέμβριος 1875.
Λουκάτος Σπύρος. (1998). Πολεοδομική και οικιστική θεμελίωση του νομού Λακωνίας και
προβλήματα κατά την πραγματοποίησή τους. Πρώτη πεντηκονταετία του ελεύθερου βίου τους.
Στο: Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. ΙΔ΄. Εν Αθήναις, σ. 359.
172
Σκιαδάς Ελευθέριος. (1994). Ιστορικό…, ό.π., σ. 373.
173
Λουκάτος Σπύρος. (1998). Πολεοδομική…, ό.π., σ. 487.
174
Λάδης Φώντας. (2002). Η Σπάρτη ανάμεσα σε τρεις αιώνες 1834-2002. Σπάρτη, Δήμος
Σπαρτιατών.
46
δέκα νομούς που διαιρέθηκε το Ελληνικό Κράτος. Το 1838 κτίστηκε το Διοικητήριο.175 Το
σχέδιο της νέας πόλης της Σπάρτης έγινε το 1841. Το 1844 μεταφέρθηκαν όλες οι
διοικητικές αρχές από τον Μυστρά στη Σπάρτη. Στο Διοικητήριο στεγάστηκαν η
Νομαρχία, το Δικαστήριο, η Εφορία, το Ταμείο και το Ταχυδρομείο.
Η κεντρική πλατεία-αγορά της νέας Σπάρτης λιθοστρώθηκε στα 1869 με λιανόλιθους.
Για πρώτη φορά μαρτυρείται κατάστημα, το μεταξουργείο, στα 1845, «το μόνον ίσως της
βιομηχανίας καταφύγιον», κατά τη σχετική μαρτυρία.
Το 1852-1853 στο σχέδιο της κεντρικής πλατείας-αγοράς της Σπάρτης προβλεπόταν η
ανέγερση δημοτικών παραπηγμάτων και άλλων οικοδομών γύρω από την πλατεία και η
ανέγερση δημοσίων καταστημάτων. Η Σπάρτη ήταν το οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο
της Λακωνίας.
Στη Σπάρτη δημιουργήθηκαν δημόσια οικοδομήματα. Το Δικαστικό Μέγαρο το 1838,
το Αρχαιολογικό Μουσείο 1875, το Δημαρχείο 1908.176 Στα κτίρια αυτά επικρατεί η
νεοκλασική αρχιτεκτονική της λιτότητας και συμμετρίας. Με νεοκλασικό σχέδιο
κτίστηκαν και οι πρώτες ιδιωτικές οικοδομές. Το 1893 εγκαινιάστηκε ο μητροπολιτικός
ναός177 που κτίστηκε σύμφωνα με τα πρότυπα της Μητρόπολης Αθηνών και είναι
νεοκλασικού ρυθμού. Το 1897 παραχωρήθηκε από το δήμο Σπαρτιατών οικόπεδο εντός
της πόλης για την ανέγερση του ναού του Αγίου Νίκωνα του «Μετανοείτε».178 Η
ανοικοδόμηση του ναού άρχισε στο τέλος της δεκαετίας του ’40, διακόπηκε για χρόνια και
συνεχίστηκε το 1953.
Το 1883 άρχισε η κατασκευή αμαξιτής οδού Σπάρτης-Τριπόλεως. Η σιδηροδρομική
γραμμή Πελοποννήσου δεν επεκτάθηκε προς Σπάρτη. Η έλλειψη συγκοινωνίας περιόρισε
τη Λακωνία και την πώληση των γεωργικών της προϊόντων. Η εμπορική κίνηση
περιορίζοταν μεταξύ των κατοίκων της Λακωνίας. Τότε το επίνειο του Γυθείου σημείωνε
εμπορική κίνηση, λόγω της μοναδικής θαλάσσιας οδού διακίνησης των προϊόντων.
Η οικονομία της πόλης στηριζόταν στις αγροτικές καλλιέργειες και την επεξεργασία
μεταξιού. Η πληθυσμιακή εξέλιξη της Σπάρτης ήταν 130 κάτοικοι το 1840, 2.699 κάτοικοι
το 1861, 3.600 κάτοικοι το 1880 και στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν 6.000.
Οι πρώτοι κάτοικοι της νέας πόλης υπέφεραν από την ελονοσία και άλλες επιδημίες.
Υπήρχαν πολλά έλη, αφού η πόλη γειτνίαζε με τον Ευρώτα. Οι Λακεδαιμόνιοι άρχιζαν να
μεταναστεύουν από το 19ο αιώνα στην Αίγυπτο και τον 20ό αιώνα σε Αμερική, Καναδά και
Αυστραλία. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η μετανάστευση πήρε μεγάλες διαστάσεις.
175
Γιαξόγλου Γ. (1994). Η πολεοδομική εξέλιξη της Σπάρτης 1834-1994. Στο: Νέες πόλεις πάνω σε
παλιές. Το παράδειγμα της Σπάρτης. Επιστημονικό Συνέδριο, Σπάρτη 18-20 Φεβρουαρίου 1994,
ΤΕΕ-Δήμος Σπάρτης-Ελληνικό τμήμα ICOMOS σ. 139.
176
Γεωργιάδης Νίκος. (1994). Ειδήσεις και πληροφορίες για τα ιστορικά δημόσια κτίρια και τις
πλατείες της Σπάρτης, από τον προηγούμενο αιώνα μέχρι σήμερα. Στο: Νέες πόλεις πάνω σε
παλιές…, ό.π., σ. 105.
177
Μπλάθρας Γεώργιος. (1986). Η εκκλησία της Σπάρτης κατά τα τελευταία εκατόν πενήντα
χρόνια 1834-1984. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. Η΄, Εν Αθήναις 1986.
178
Μπλάθρας Γεώργιος. Η εκκλησία…, ό.π.
47
Η αστική τάξη της πόλης διέμενε σε μεγαλοπρεπείς οικίες νεοκλασικής
αρχιτεκτονικής, όπως η οικία Βαλασσάκη, όπου σήμερα στεγάζεται η Κουμαντάρειος
Πινακοθήκη. Το 1924 δημιουργήθηκε το πρώτο τριτοβάθμιο ίδρυμα στη Σπάρτη. Ήταν το
μονοτάξιο διδασκαλείο Σπάρτης, στο οποίο εκπαιδεύονταν απόφοιτοι γυμνασίου για ένα
χρόνο, οι οποίοι στη συνέχεια διορίζονταν δάσκαλοι. Καταργήθηκε το 1929.
Στα τέλη του 19ου αιώνα η υδροδότηση της Σπάρτης γινόταν από υδραγωγείο το οποίο
σταδιακά επεκτάθηκε και από κρήνες που είχαν τοποθετηθεί σε κεντρικά σημεία της
πόλης. Τη δεκαετία του 1930 με την κατασκευή του δικτύου ύδρευσης, η Σπάρτη
διαμορφώθηκε σε αστικό κέντρο. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι κάτοικοι των γύρω
περιοχών εγκαθίσταντο στη Σπάρτη, η οποία άρχιζε να αναπτύσσεται περιμετρικά.
Σήμερα η οικονομία της Σπάρτης στηρίζεται στην αγροτική παραγωγή, στη
μεταποίηση και τον τουρισμό. Στην οδό Λυκούργου υπάρχει η νεοκλασική οικία Ματάλα,
όπου σήμερα στεγάζεται η στρατιωτική λέσχη. Απέναντι από το μητροπολιτικό ναό της
Ευαγγελιστρίας, βρίσκεται το μέγαρο της Μητρόπολης, στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο
Εκκλησιαστικής Τέχνης, το οποίο ιδρύθηκε το 1992. Στην ίδια περιοχή βρίσκεται η
Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης, που φιλοξενεί και το Αρχείο Νικηφόρου
Βρεττάκου. Στο ισόγειο της Βιβλιοθήκης στεγάζεται η αίθουσα εκδηλώσεων του
Πνευματικού Κέντρου Σπάρτης.
Γύθειο
Το Γύθειο179 χτίστηκε από τους Φοίνικες με σκοπό την πορφυραλιεία που υπήρχε στο
Λακωνικό κόλπο. Χρησίμευσε αργότερα ως εμπορικό και πολεμικό λιμάνι των
Σπαρτιατών. Ερείπια του αρχαίου Γυθείου βρίσκονται έξω από τη σημερινή πόλη του
Γυθείου, προς τη Σκάλα. Ο Ανδρέας Σκιάς σε ανασκαφές που έκανε το 1891 αποκάλυψε
το αρχαίο θέατρο. Στην αρχαιότητα ήταν μία από τις πόλεις των Ελευθερολακώνων. Στους
ιστορικούς χρόνους χρησίμευε για πολεμικό λιμάνι της Σπάρτης. Υπάρχουν μνημεία
κλασικής εποχής και υπάρχει ρωμαϊκό θέατρο. Το Γύθειο180 επί Τουρκοκρατίας
ονομαζόταν Μαραθονήσι από τη νησίδα Κρανάη, η οποία ελέγετο Μαραθονήσι. Στην
Κρανάη υπάρχει ο πύργος του Τζαννή-Μπέη της οικογένειας Γρηγοράκη. Ο πύργος
κατασκευάστηκε τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η αρχαία πόλη του Γυθείου
ήταν ανατολικότερα της σημερινής τοποθεσίας της πόλης.
Το 1830 το Γύθειο είχε 700 κατοίκους, το 1860 είχε 2.000 και το 1900 είχε 5.000
κατοίκους. Στην πόλη κατοίκησαν Μανιάτες ερχόμενοι από διάφορα μέρη της περιοχής.
179
Επτά Ημέρες Καθημερινή της 23-7-2000. Πελοπόννησος. Οδοιπορικό στον Ταΰγετο και τη Μάνη.
Καλογερά Μίμη άρθρο «Το παληό μας Γυθειάκι…» εφημ. Λακωνική της 31-10-1979.
180
Η λέξη Γύθειο σύμφωνα με τον Κουτσιλιέρη προήλθε από το ορυκτό που βρισκόταν κοντά στο
«ναύσταθμο» της Τρινάσου. Ότι το Γύθειο σημαίνει ορυκτό το αναφέρει ο Ησύχιος: «γυθίσων
διορίσσων». Ο «ορυκτός ναύσταθμος» ελέχθη και «γύθειος ναύσταθμος» και αυτό εξελίχθη
μονολεκτικώς στο τοπωνύμιο Γύθειον. Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1996). Ιστορία…, ό.π., σσ. 48-
49.
48
Το 1861 έγινε επέκταση της πόλης σε έκταση 112 στρεμμάτων181 από τα οποία τα 47
ανήκαν στο Δημόσιο, τα δε 65 αποκτήθηκαν από τα 95 συνολικά στρέμματα που ανήκαν
στη μονή Ζερμπίτσας «λόγω δημοσίας ανάγκης», καθοριζόταν δε ότι αυτά τα 112
στρέμματα «θέλουν ρυμοτομηθή και εκποιηθή διά δημοπρασίας διαιρουμένων εις
οικόπεδα».
Το 1869 άρχισαν οι εργασίες κατασκευής λιμανιού,182 το 1873 εγκρίθηκε το νέο
σχέδιο της πόλης του Γυθείου, ανεγέρθηκε ο φάρος183 στη νήσο Κρανάη για την ασφαλή
διέλευση των πλοίων, το τελωνείο και το υγειονομείο.184 Η πόλη αναπτύχθηκε όταν
διαμορφώθηκαν η παραλία,185 ο λιμενοβραχίονας και η αμαξιτή οδός. Για τους κατοίκους
της πόλης του Γυθείου, η κατασκευή του λιμανιού υπήρξε από τα πλέον επείγοντα θέματα.
Το 1889 υπήρχαν δημόσιες υπηρεσίες, οικονομική εφορία, ταμείο, ταχυδρομείο-
τηλεγραφείο, τελωνείο, υποκατάστημα Εθνικής Τραπέζης και ήταν έδρα επισκοπής.186 Το
δημαρχείο187 ήταν έργο του δημάρχου Β. Καλκανδή στο οποίο στεγάζονταν, εκτός από το
δημαρχείο, το γυμνάσιο, το ειρηνοδικείο και η αστυνομία. Ιδρύθηκαν εμπορικά, ναυτικά
γραφεία.
Το Γύθειο ήταν πρωτεύουσα της επαρχίας Γυθείου και την περίοδο 1899-1909
πρωτεύουσα του νομού Λακωνικής.188
Σήμερα υπάρχουν νεοκλασικά κτίρια όπως το διδακτήριο του παρθεναγωγείου (1886),
το δημαρχείο (1891), το γυμνάσιο (1914).
Μολάοι
Οι Μολάοι έγιναν πρωτεύουσα της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς το 1864. Οι Μολάοι
το 1828 είχαν 235 κατοίκους και 88 κατοικίες. Οι Μολάοι είναι έδρα του Δήμου
Μονεμβάσιας. Ο πληθυσμός είναι 3.021 κάτοικοι, σύμφωνα με την απογραφή του 2001.
Μονεμβάσια
Η «πόλις-κάστρο»189 είναι περιτριγυρισμένη με τείχος που την προστάτευε από ξηρά
και θάλασσα. Τα τείχη αυτά ανήκουν σε διάφορες ιστορικές εποχές. Δέχτηκαν επιθέσεις
181
Β.Δ. της 5-7-1861 «Περί επεκτάσεως της πόλεως Γυθείου» ΦΕΚ 42/23-8-1861. ΓΑΚ Υπ.
Εσωτερικών, φάκ. 47, υποφάκ. Γύθειο 1861.
182
«…εκρίνομεν την γενομένην μεταρρύθμισιν της παραλίας γραμμής του διαγράμματος της
πόλεως του Γυθείου…» Β.Δ. της 18-1-1869, ΓΑΚ Υπ. Εσωτερικών, φάκ. 47, υποφάκ. Γύθειο
Ιανουάριος 1869.
183
Παπαγεωργίου Ζήσης. (1996). Ελληνικοί Πέτρινοι Φάροι. Αθήνα: εκδ. Άμμος, σσ. 48, 54.
184
185
Εφημ. Λακωνική της 20-5-1977, άρθρο «Πώς κατασκευάστηκε η καλλιμάρμαρος παραλία».
186
Μακρίδης Χ. (1889). Οδηγός της Ελλάδος μετά Ημερολογίου και προσαρτήματος αγγελιών, έτος
Δ΄ 1890, μέρος Α΄, εν Αθήναις, σ. 195.
187
Παρασκευόπουλος Γ.Π. (1895). Ταξίδια ανά την Ελλάδα. Α΄ Αναστατική έκδοση Ιούλιος 2002,
εκδόσεις Πελασγός, σ. 88.
188
Σκιαδάς Ελ. (1994). Ιστορικό…, ό.π., σ. 372.
49
από διάφορους εχθρούς – πολιορκητές, γι’ αυτό και επισκευάστηκαν πολλές φορές. Εντός
του κάστρου διασώζονται βυζαντινές εκκλησίες.
Το σχέδιο πόλης της Μονεμβάσιας έγινε με Β.Δ.190 το 1836. Η Μονεμβάσια191 υπήρξε
πρωτεύουσα της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς μέχρι το 1864, έκτοτε η πρωτεύουσα της
επαρχίας μεταφέρθηκε στους Μολάους. Το 1840 στη Μονεμβάσια ζούσαν σαράντα
οικογένειες ντόπιων κατοίκων και σαράντα οικογένειες μεταναστών από την Κρήτη. Ο
Κυριάκος Βενιζέλος, πατέρας του Ελευθερίου Βενιζέλου, υπηρέτησε ως υποδιδάσκαλος σε
ηλικία δεκατεσσάρων ετών στο σχολείο της Μονεμβάσιας το 1829.192 Η αρχιτεκτονική
των κατοικιών είναι ένα μείγμα τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και ενετικών
επιδράσεων. Εντός του κάστρου υπάρχουν πολυάριθμες βυζαντινές εκκλησίες.
Μυστράς
Ο λόφος του Μυστρά193 κατοικήθηκε αρχικά από τους Φράγκους κατακτητές μετά την
άλωση της Κων/πολης το 1204. Το πρώτο κτίσμα είναι το κάστρο στην κορυφή του λόφου,
κατασκευασμένο απ’ τον πρίγκιπα του Μυστρά Γουλιέλμο Βιλεαρδουίνο Β΄ το 1249. Το
1825 ο Ιμπραήμ κατέστρεψε τον Μυστρά και οι κάτοικοι του τον εγκατέλειψαν για να
εγκατασταθούν στην κοιλάδα του Ευρώτα. Στο Μυστρά σήμερα σώζονται βυζαντινές
εκκλησίες. Ο πληθυσμός της περιοχής του Μυστρά το 1821 ήταν 20.000 κάτοικοι. Κατά
την Επανάσταση ο Μυστράς ήταν η έδρα των εφόρων της Λακεδαίμονος.
Σελλασία
Το 1825 τα στρατεύματα του Ιμπραήμ, νύχτα, αιχμαλώτισαν 150 οικογένειες και
κατέστρεψαν την περιοχή. Η νέα Σελλασία194 είναι χτισμένη σε σειρά λόφων βόρεια της
Σπάρτης. Ο πληθυσμός είχε ελαττωθεί λόγω της μετανάστευσης.
189
Ξυγγόπουλος Ανδρέας. (1998). Μονεμβάσια. Στο: Λακωνία: Ειδικό αφιέρωμα της
Επιθεωρήσεως Ηώς…, ό.π., σ. 21.
190
Β.Δ. της 20-10(1-11)-1836. ΓΑΚ Υπ. Εσωτερικών, φάκ. 47, υποφάκ. Μονεμβάσια, 1861,
έγγραφο 23019.
191
Β.Δ. της 12-1-1864…, ό.π.
Κουτσογιαννόπουλος Γ.Δ. (2001). Η Μονεμβάσια και η ενδοχώρα της. Μια περιήγηση στον τόπο
και στο χρόνο, τόμ. Α΄. Αθήνα, σ. 69.
192
Ευαγγελίδης Ε. Τρύφων. (1936). Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας. Ελληνικά σχολεία από της
αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου, τόμ. Α΄ & Β΄. Εν Αθήναις, τύποις Α.Π. Χαλκιοπούλου, σσ. 337-
338.
Δασκαλάκης Απόστολος άρθρο «Ο πατέρας του Ελευθερίου Βενιζέλου δάσκαλος στη Μάνη»
περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 55/1973.
Γεωργακόπουλος Νίκος. (2006). Ελληνικά Σχολεία στο Μοριά στην περίοδο της οθωμανικής
κυριαρχίας και την Ελληνική Επανάσταση. Τρίπολη, σσ. 224-225.
193
Λούβη-Γιατράκου Αννίτα. (1998). Ταξιδεύοντας στη Λακωνία. Στο: Λακωνία: Ειδικό Αφιέρωμα
της επιθεωρήσεως Ηώς…, ό.π., σσ. 76-78.
194
Γιαννόπουλος Χρήστος. (1998). Σελλασία. Στο: Λακωνία Ειδικό Αφιέρωμα της Επιθεωρήσεως.
Ηώς…, ό.π., σσ. 214-215.
50
Οίτυλο
Το Οίτυλο195 αναφερόταν από το Στράβωνα και τον Παυσανία ως μία από τις πόλεις
των Ελευθερολακώνων. Οι κάτοικοι του Οιτύλου δε δίστασαν να εγκαταλείψουν τον τόπο
τους για να αποφύγουν τον εξανδραποδισμό και την υποδούλωση. Το 1671 κάτοικοι του
Οιτύλου κατευθύνθηκαν στη Ν. Ιταλία. Η οικογένεια των Στεφανόπουλων κατευθύνθηκε
στην Κορσική. Ακόμη και σήμερα ομιλείται η ελληνική γλώσσα και διατηρούν ελληνικά
έθιμα. Κατά την επανάσταση του 1821 πρωτοστάτησαν στους αγώνες για την
ανεξαρτησία.
Γεράκι
Το Γεράκι196 είναι πόλη που άκμαζε κατά την αρχαία και βυζαντινή εποχή. Σήμερα
στην περιοχή σώζονται 30 βυζαντινοί ναοί. Μέχρι το 1833 το Γεράκι ήταν η έδρα της
Επισκοπής Έλους. Από έρευνες της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής που έγινε το 1905
φάνηκε ότι το Γεράκι197 κατοικήθηκε τη Νεολιθική εποχή. Τη Μυκηναϊκή εποχή
δημιουργήθηκε ένας αστικός συνοικισμός και η πόλη με την ονομασία Γερονθραί. Στην
περίοδο της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοι του Γερακίου χτίζουν εκκλησίες και μοναστήρια.
Το 1825 το Γεράκι πυρπολήθηκε από τον Ιμπραήμ. Οι γυναίκες και τα παιδιά πριν από την
καταστροφή είχαν μεταφερθεί σε Ύδρα και Σπέτσες. Από το Γεράκι ήταν ο ακαδημαϊκός
Παναγιώτης Πουλίτσας. Σήμερα το Γεράκι παρουσιάζει μία καθαρά βυζαντινή μορφή,
αφού υπάρχουν πολυάριθμες βυζαντινές εκκλησίες. Το 1889 άρχισε η μετανάστευση σε
Αμερική, Καναδά. Οι μετανάστες δημιούργησαν οργανώσεις με σκοπό την ενίσχυση της
πατρίδας τους. Σήμερα η ασχολία των κατοίκων είναι κυρίως οι αγροτικές καλλιέργειες
και παλαιότερα των γυναικών η οικιακή υφαντουργία.
Βαμβακού
Οι Βαμβακίτες υπό την καθοδήγηση του επισκόπου Θεοδώρητου Β΄ συμμετείχαν στη
μάχη της Βλαχοκερασιάς στις 10 Απριλίου 1821, στη μάχη του Βαλτετσίου στις 12 Μαΐου
1821, στη μάχη των Δολιανών στις 17-18 Μαΐου 1821 και στην άλωση της Τριπολιτσάς.
Το 1826 η περιοχή της Βαμβακούς υπέστη καταστροφή από τον Ιμπραήμ.
Η Βαμβακού μετά την απελευθέρωση υπήρξε πρωτεύουσα του δήμου Οινούντος μέχρι
το 1840. Με Β.Δ.198 της 27-11-1840 πρωτεύουσα του δήμου ορίστηκαν τα Βρέσθενα. Ο
πληθυσμός τους το 1853 ήταν 1345 κάτοικοι. Στη Βαμβακού υπήρξε το πρώτο στην
Ελλάδα σύστημα κοινοτικής αυτοδιοίκησης.
195
Πετρέας Γ. (1998). Οίτυλο. Ένα ομηρικό χωριό. Στο: Λακωνία Ειδικό Αφιέρωμα της
Επιθεωρήσεως Ηώς…, ό.π., σσ. 90-93.
196
Πουλίτσας Παναγιώτης. Γεράκιον. Σύμβολον της αιωνιότητος της ελληνικής φυλής. Στο:
Λακωνία Ειδικό αφιέρωμα της Επιθεωρήσεως Ηώς…, ό.π., σσ. 10-11.
197
Συμεώνογλου Χρήστος άρθρο «Γεράκι ένας αιωνόβιος τόπος» εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ.
110/10-10-1966.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου. Έκδοσις του Συνδέσμου των εν Αττική
Γερακιτών.
198
Β.Δ. 27-11(9-12)-1840…, ό.π.
51
Καρυές
Οι Καρυές κατοικήθηκαν από την αρχαιότητα. Η πόλη ήταν γνωστή από τον ιερό
περίβολο της Αρτέμιδος. Κατά τη βυζαντινή περίοδο ονομάστηκε Αράχοβα, ονομασία από
τον Ιμπραήμ και στους νεότερους χρόνους πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς.
Νεάπολη
Η Νεάπολη199 οικοδομήθηκε το 1837 έως το 1840 στη θέση των αρχαίων Βοιών
(Βάτικα). Το σχέδιο πόλης της Νεάπολης έγινε το 1848 με χάραξη οικοδομών. Οι
κάτοικοί200 της ήταν αλιείς, έμποροι, ναυτικοί, αγρότες. Λόγω του ανύπαρκτου οδικού
δικτύου η συγκοινωνία και η μεταφορά προϊόντων γίνοταν διά θαλάσσης.
Αρεόπολη
Η Αρεόπολη είναι ιστορικός οικισμός, που διατήρησε την ανεξαρτησία της επί
Τουρκοκρατίας. Έχει κριθεί διατηρητέος οικισμός κρατώντας το παραδοσιακό χρώμα της
Μάνης. Επί Τουρκοκρατίας λεγόταν Τσίμοβα ή Τζίμοβα.
Λόγω του ανύπαρκτου οδικού δικτύου μέχρι το 1880 η συγκοινωνία και η μεταφορά
προϊόντων γίνοταν διά θαλάσσης από το επίνειό της Λιμένι και από το Γύθειο.201 Το 1889
διέθετε ταχυδρομείο, υποτελωνείο στο Λιμένι, ειρηνοδικείο και ήταν η έδρα της
Επισκοπής Οιτύλου.202
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, κατά την απογραφή του
2001 είχε 774 κατοίκους. Στοιχεία αρχιτεκτονικής της πόλης αποτελούν οι ανακαινισμένοι
πύργοι και οι εκκλησίες.
Κρεμαστή
Η Κρεμαστή203 κατοικήθηκε το 16ο αιώνα Από τότε συνεχώς κατέφθαναν διάφοροι
κάτοικοι για την ασφάλειά τους, αφού ήταν καταδιωκόμενοι των Τούρκων. Το 1825 ο
Ιμπραήμ περνώντας από την περιοχή τη βρήκε εγκαταλελειμμένη. Ένας προδότης υπέδειξε
στους Αιγύπτιους ότι οι κάτοικοι κρύβονταν στο κάστρο Παληόχωρα. Ο Ιμπραήμ φόνευσε
τους περισσότερους και άλλους αιχμαλώτισε. Το σχολείο στα 1860, επειδή δεν υπήρχε ως
οίκημα, στεγαζόταν σε μη κατοικήσιμα σπίτια. Υπήρξαν πολλοί κάτοικοι της περιοχής που
το 1880 εγκατέλειψαν την περιοχή και αναζήτησαν την τύχη τους στον Πειραιά και στο
εξωτερικό. Νέο κύμα μετανάστευσης παρατηρήθηκε μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι
μετανάστες Κρεμαστιώτες απέκτησαν δική τους περιουσία και βοηθούσαν ατομικά και
συλλογικά με δωρεές την ιδιαίτερη πατρίδα τους.
199
Κατσούλη-Συμεώνογλου Ασπασία. (2002). Βάτικα. Η πατρίδα μου. Αθήνα: εκδ. Πιτσιλός, σ. 63.
200
Παρασκευόπουλος Γ.Π. (1895). Ταξίδια…, ό.π., σ. 77.
201
Παρασκευόπουλος Γ.Π. (1895). Ταξίδια…, ό.π., σ. 101.
202
Μακρίδης Χ. (1889). Οδηγός…, ό.π., σ. 193.
203
Παπαμιχαλόπουλος Βασίλης. (1993). Κρεμαστή: Οι ρίζες μιας γενιάς. Αθήνα.
52
Πολιτισμός, ήθη και έθιμα, εκδηλώσεις
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης ιδρύθηκε το 1874. Στο Μουσείο204 στεγάζονται

εκθέματα των προϊστορικών χρόνων γλυπτά των γεωμετρικών, αρχαϊκών, κλασικών και
ρωμαϊκών χρόνων. Ευρήματα από τα ιερά της Σπάρτης της Ορθίας Αρτέμιδος, το
Αμυκλαίο και το Μενελάειο. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης ήταν το πρώτο που
χτίστηκε σε επαρχιακή πόλη κατά το διάστημα 1874-1876.
Το Μουσείο της Νεότερης Σπάρτης205 παρουσιάζει εκθέματα από την επανάσταση του
1821 και μετά: τους πρώτους οικιστές της πόλης, την οικονομική εξέλιξη της Σπάρτης,
έγγραφα προτομές, την κοινωνική ζωή της πόλης καθώς και στοιχεία για το
μεταναστευτικό ρεύμα μέχρι το 1920.
Το Μουσείο Μυστρά στεγάζεται εντός της πολιτείας Μυστρά. Ιδρύθηκε το 1951. Η
συλλογή του Μουσείου περιλαμβάνει γλυπτά, κοσμήματα, χειρόγραφα, κώδικες,
ενδύματα.
Στο Γύθειο λειτουργεί το Ιστορικό και Εθνολογικό Μουσείο Μάνης, στεγάζεται στον
Πύργο Τζανετάκη στη νησίδα Κρανάη.
Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης στεγάζεται σε νεοκλασικό αρχοντικό των
αρχών του 20ού αιώνα Η λειτουργία της ξεκίνησε το 1982 και λειτουργεί ως παράρτημα
της Εθνικής Πινακοθήκης. Στη μόνιμη συλλογή της πινακοθήκης υπάρχουν 14
ελαιογραφίες Δυτικοευρωπαίων ζωγράφων του 16ου έως του 20ού αιώνα.
Το Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης Σπάρτης στο οποίο εκτίθενται φορητές εικόνες,
δείγματα χρυσοκεντικής, αργυροχοΐας, λειτουργικά σκεύη, ιερατικά άμφια και
χειρόγραφα.
Το Σαϊνοπούλειο είναι ένα σύγχρονο αμφιθέατρο με προδιαγραφές αρχαίου θεάτρου,
βρίσκεται στο Σαϊνοπούλειο πάρκο στο Μυστρά. Τα καλοκαίρια φιλοξενούνται μουσικές
και θεαματικές παραστάσεις.
Τα εμπορικά πανηγύρια της Λακωνίας, εκτός αυτό του Μυστρά, καθιερώθηκαν στο
χρόνο μετά την Απελευθέρωση. Σπουδαιότερα των οποίων είναι: των: Γυθείου,
Ξηροκαμπίου, Κροκεών, Καστορείου, Έλους, Αρεόπολης. Όλα ξεκίνησαν ως
ζωοπανήγυρεις. Στις εμποροπανήγυρεις πωλούνταν υφάσματα, ενδύματα, είδη σπιτιού,
σκεύη. Η εμποροπανήγυρη έδινε στον τόπο που γινόταν και για το χρόνο που διαρκούσε
μια οικονομική ώθηση και τη δυνατότητα στο λαό να αγοράσει προϊόντα που είχε ανάγκη.
Ακόμη, έδινε τη δυνατότητα ο κόσμος, να διασκεδάσει με λαϊκές ορχήστρες, θέατρο
σκιών.
Γνωστότερη εμποροπανήγυρη στη Λακωνία είναι αυτή του Μυστρά.206 Η λειτουργία
της ξεκινά από το 18ο αιώνα, με κυριότερο προϊόν διακίνησης το μετάξι. Μαζί με την
εμποροπανήγυρη λειτουργούσε και ζωοπανήγυρη. Η λειτουργία της αρχίζει στα τέλη
204
Λακωνίας Περιήγηση. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λακωνίας.
205
Περιηγητής της Λακωνίας. (2011). Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή.
206
Παπαδογιάννης Σπύρος. (2010). Το Πολυαινόβιο Πανηγύρι του Μυστρά. Μυστράς.
Σταθοπούλου Δήμητρα. Η εμποροπανήγυρις του Μυστρά, Λακωνικό Ημερολόγιο 2010.
53
Αυγούστου και διαρκεί 10 μέρες. Η εμποροπανήγυρη του Γυθείου λειτούργησε207 το 1842.
Γινόταν στα μέσα Σεπτεμβρίου και διαρκούσε 7 ημέρες.
Τοπικές γιορτές γίνονται και κατά την περίοδο του Πάσχα και του καλοκαιριού, όταν
γιορτάζουν εκκλησίες και εξωκλήσια. Τα πανηγύρια αυτά αποτελούν το αντάμωμα των
ξενιτεμένων και μεταναστών.
Στις απόκριες γίνεται το καρναβάλι των Κροκεών από το 1966. Με σκοπό την
προβολή των λακωνικών γεωργικών προϊόντων γίνεται από το 1992 η γιορτή του
πορτοκαλιού στην περιοχή της Σκάλας (Στεφανιά) και η γιορτή ελιάς και λαδιού από το
2004 στη Σελλασία στις αρχές Αυγούστου. Η γιορτή κάστανου στην Άρνα στα τέλη
Οκτωβρίου.
Το 1984 ιδρύθηκε ο διεθνής σύνδεσμος Σπάρταθλον που διοργανώνει τον αγώνα
Σπάρταθλον208 στα τέλη Σεπτεμβρίου. Στον αγώνα συμμετέχουν δρομείς μεγάλων
αποστάσεων διανύοντας την απόσταση Αθήνα-Σπάρτη. Ο αγώνας γίνεται ως ενθύμηση του
Φειδιππίδη, όταν το 490 π.Χ. μετέφερε στη Σπάρτη από την Αθήνα το μήνυμα για βοήθεια,
ώστε να αντιμετωπιστούν οι Πέρσες.
Πνευματικές προσωπικότητες της Λακωνίας
Αλέπης Κούλης
Ο Κούλης Αλέπης,209 λυρικός ποιητής, γεννήθηκε το 1903 στην Αρεόπολη. Σπούδασε
φιλολογία και νομικά, υπήρξε υπάλληλος του Υπουργείου Οικονομικών, αποχώρησε από
την υπηρεσία το 1960. Συνεργάστηκε με λογοτεχνικά περιοδικά και δημοσίευσε ποιήματά
του, άρθρα, μεταφράσεις ξένων ποιητών και συγγραφέων. Ποιήματά του έχουν
μεταφραστεί στα γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά. Ήταν ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας
Ελλήνων Λογοτεχνών. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του επιδόθηκε και στη ζωγραφική.
Έργο του είναι «Τα Ποιήματα» (1931-1968), περιλαμβάνει έξι ποιητικά βιβλία: «Ερημικοί
περίπατοι», «De Profundis», «Στον ίσκιο της αγάπης», «Χρυσές μνήμες», «Σκόρπια
φύλλα», «Το χρονικό της ζωής μου». Τον ποιητή πρωτοπαρουσίασε ο Κωστής Παλαμάς
με άρθρο του στο Ελεύθερο Βήμα το 1926. Απεβίωσε στην Αθήνα το 1986.
Βαγιακάκος Δικαίος
207
Εφημ. Αιών, αρ. φ. 909/9-10-1848.
Δρογκάρης Κώστας & Μπέτα-Δρογκάρη Ευαγγελία. Η εμποροπανήγυρη του Γυθείου, Λακωνικό
Ημερολόγιο 2010.
208
Λακωνίας Περιήγηση…, ό.π.
Άρθρο «Έτσι γεννήθηκε το Σπάρταθλον» Λακωνικό Ημερολόγιο 2012 Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή,
σσ. 41-75.
209
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική γη…, ό.π.
54
Ο Δικαίος Βαγιακάκος210 γεννήθηκε το 1917 στην Κοίτα της Μάνης. Διδάκτωρ
Φιλολογίας, διευθυντής και συντάκτης του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών.
Μελέτησε την ιστορία των αποίκων Οιτυλιωτών, οι οποίοι μετανάστευσαν στην Κορσική
το 1676. Έχει εκδώσει βιβλία κυρίως ιστορικού περιεχομένου.
Βρεττάκος Νικηφόρος
Ο Νικηφόρος Βρεττάκος,211 λυρικός ποιητής, προέβαλλε στα έργα του την αγάπη, την
καλοσύνη και την ειρήνη. Γεννήθηκε στην Πλούμιτσα την 1-1-1912. Τελείωσε το
Γυμνάσιο Γυθείου. Με την ποίηση άρχισε να ασχολείται από δέκα ετών. Τα μαθητικά του
πρωτόλεια τα τύπωσε το 1929 με τίτλο: «Κάτω από σκιές και φώτα». Ποιητικά σημαντικά
έργα του είναι: «Ο Πόλεμος», «Μαργαρίτα - Εικόνες από το Ηλιοβασίλεμα», «Το
μεσουράνημα της φωτιάς», «Ηρωική συμφωνία», «Παραμυθένια πολιτεία», «Ο Ταΰγετος
και η σιωπή», «Πλούμιτσα», «Στον Ρόμπερτ Οπενχάϊμερ», «Η μητέρα μου στην
εκκλησία», «Το ταξίδι του Αρχαγγέλου», «Εκλογή».
Το 1929 μετέβη στην Αθήνα για σπουδές, απέκλεισε τη φιλολογία που επιθυμούσε και
προσελήφθη ως υπάλληλος υδραυλικών έργων αποξήρανσης στη Λακωνία. Εργάστηκε σε
οικοδομές και στην κεντρική λαχαναγορά. Το 1940 ήταν στρατιώτης και πολέμησε τους
Ιταλούς στην Κλεισούρα. Έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, οργανώθηκε στο ΕΑΜ το
1948. Γνωρίστηκε με τον Άγγελο Σικελιανό το 1955, εξελέγη δημοτικός σύμβουλος στο
δήμο Πειραιά και ανέλαβε πρόεδρος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του δήμου. Το 1976
βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών με το «Βραβείο Ουράνη». Το 1981 η Πνευματική
Εστία Σπάρτης οργάνωσε τιμητική βραδιά για τα πενήντα χρόνια παρουσίας του στα
γράμματα όπου παρευρέθη και ο Γιάννης Ρίτσος. Το 1982 η Ένωση Καθηγητών
Λακωνικής οργάνωσε στο αρχαίο θέατρο Γυθείου τιμητικές εκδηλώσεις για τους Λάκωνες
ποιητές Νικηφόρο Βρεττάκο και Γιάννη Ρίτσο. Ο Ρίτσος στην εκδήλωση αυτή ονόμασε το
Βρεττάκο «Δημότη του κόσμου». Το καλοκαίρι του ίδιου έτους η «Λειτουργία κάτω από
την Ακρόπολη» ανέβηκε από το «Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο» του Μάνου Κατράκη, στο
αρχαίο θέατρο Γυθείου, στο Μυστρά και στο Ηρώδειο. Του απονεμήθηκε το Α΄ Κρατικό
Βραβείο Ποίησης για τη «Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη». Το 1985 η Ακαδημία
Αθηνών του απένειμε το «Αριστείον Γραμμάτων». Απεβίωσε στις 4 Αυγούστου 1991 στην
Πλούμιτσα.
Δαμιανάκου Βούλα
Η Βούλα Δαμιανάκου,212 γεννήθηκε το 1914 στη Μυρσίνη. Τελείωσε το Γυμνάσιο
Γυθείου. Το 1951 εξέδωσε διηγήματά της με το τίτλο «Γράμμα σε νεκρό». Το 1960
εξέδωσε το πρώτο της βιβλίο με τίτλο «Στην ανεμοζάλη». Άλλα διηγήματά της είναι
«Δραγάτες πνευματικής ελευθερίας», «το Μνημόσυνο», σε συνεργασία με το Βασίλη
Ρώτα, «Δημοκράτες παραδημοκρατικοί», «Οι Γέφυρες της φιλίας». Το 1967 συνεργάστηκε
με το Βασίλη Ρώτα στη μετάφραση των «Απάντων» του Σαίξπηρ. Επηρεάστηκε από τον
210
211
Λακωνικό Ημερολόγιο 2011, σ. 59-63.
212
55
πόλεμο του 1940, την εχθρική κατοχή και έδωσε στο έργο της εικόνες του ψυχικού πόνου
και της καταστροφής. Ακόμη, περιγράφει τοπία και μνημεία της Ελλάδας.
Δασκαλάκης Απόστολος
Ο Απόστολος Δασκαλάκης213 ήταν καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. Γεννήθηκε
στο Νιοχώρι Μάνης. Τελείωσε το Γυμνάσιο Γυθείου. Τελείωσε τη Νομική. Ως φοιτητής
ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία. Τον ενδιέφερε η ιστορική έρευνα. Το 1925 φοιτητής
της Νομικής έγραψε το πρώτο του βιβλίο για την Ιστορία της Μάνης. Το 1926 και μετά τις
νομικές σπουδές πήγε στο Παρίσι και γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή. Το 1933 τελείωσε
τις σπουδές του στο Παρίσι λαμβάνοντας πτυχίο ανώτερων σπουδών Ιστορίας και
Γεωγραφίας και το δίπλωμα της σχολής Πολιτικών Επιστημών. Το 1937 ανακηρύχθηκε
διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Σορβώνης. Το 1939 εξελέγη τακτικός καθηγητής της
Ιστορίας Μέσων και Νεωτέρων Χρόνων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Το 1950 διορίστηκε μορφωτικός σύμβουλος του Υπουργείου Εξωτερικών και το
1951 μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Το 1953-54
διετέλεσε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος της Εταιρείας Λακωνικών
Σπουδών. Απεβίωσε στην Αθήνα την 1η Δεκεμβρίου 1982.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης
Ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος,214 γεννήθηκε το 1900 στο Βασσαρά το 1900.
Σπούδασε φιλολογία και φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Βιέννης και
Χαϊδελβέργης. Στο τελευταίο ανακηρύχθηκε διδάκτορας της Φιλοσοφίας. Εξελέγη σε
ηλικία 33 ετών τακτικός καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το 1939 είχε την
έδρα της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1961 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας
Αθηνών και πρόεδρός της την περίοδο 1963-1964. Το 1966 ανακηρύχθηκε επίτιμος
διδάκτωρ του Δικαίου του Πανεπιστημίου του Οχάιο. Διετέλεσε πρόεδρος του Δ.Σ. του
Εθνικού Θεάτρου, τακτικό μέλος του ινστιτούτου Φιλοσοφίας, πρόεδρος του φιλολογικού
συλλόγου «Παρνασσός». Υπουργός Παιδείας το 1945 και 1966. Πήρε μέρος σε διεθνή
συνέδρια φιλοσοφίας και δίδαξε σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού. Τα συγγράμματά του
και οι μελέτες του αναφέρονται στον Πλάτωνα και γενικότερα στην αρχαία ελληνική
φιλοσοφία και στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία και σκέψη. Απεβίωσε στην Αθήνα στις 20
Φεβρουαρίου 1981.
Θέρος Άγις
Ο Άγις Θέρος215 γεννήθηκε το 1875 στη Σπάρτη. Υπήρξε ποιητής, λογοτέχνης,
κοινωνιολόγος. Εκδότης του «Σπαρτιατικού Ημερολογίου» 1901-1910. Έγραψε πεζά και
ποιήματα σε εφημερίδες και περιοδικά, χρησιμοποιώντας τη δημοτική γλώσσα.
Αγωνίστηκε για τη σωματειακή συγκρότηση των εργατών και την προστασία και σύνταξη
των πρώτων εργατικών νομοθετημάτων. Ως βουλευτής ήταν ο εισηγητής των
213
214
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Η Ελληνική Εκπαίδευση, τόμ. ΙΒ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σ.
650.
215
56
φιλεργατικών νόμων στην περίοδο διακυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Πρωτοστάτησε στην ίδρυση εργατικών κέντρων στην Αθήνα και στον Πειραιά. Διετέλεσε
πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Ήταν μελετητής και συλλέκτης
λαογραφικού πλούτου. Απεβίωσε το 1961.
Καψάλης Γεράσιμος
Ο Γεράσιμος Καψάλης216 (1872-1962) ήταν ιστορικός και λαογράφος. Καθηγητής του
Γυμνασίου Σπάρτης. Υπήρξε επιμελητής αρχαιοτήτων στις ανασκαφές που έκανε η
Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή (1905-1910) στη Σπάρτη. Τιμήθηκε για τις υπηρεσίες του με
τον Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος. Το 1914 ανέλαβε ως επιθεωρητής γυμνασίων και
υπήρξε μέλος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου του Υπουργείου Παιδείας, του οποίου
υπήρξε αντιπρόεδρος και πρόεδρος. Το 1934 αποχώρησε από την υπηρεσία. Εισήγαγε στα
Γυμνάσια το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Καθιέρωσε υποτροφίες εξωτερικού
για εκπαιδευτικούς. Για τις υπηρεσίες του αυτές τιμήθηκε με το Χρυσό Σταυρό του
Γεωργίου Α.΄ Εξέδωσε βιβλία λογοτεχνικά, ιστορικά.
Κουγέας Σωκράτης
Ο Σωκράτης Κουγέας217 γεννήθηκε το 1877 στους Δολούς της Μάνης. Σπούδασε σε
γερμανικά Πανεπιστήμια του Μονάχου και Βερολίνου. Υπηρέτησε στη Μέση Εκπαίδευση
και στα Γενικά Αρχεία του Κράτους ως γραμματέας. Το 1918 διορίστηκε καθηγητής
φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1924 του ανατέθηκε η Διεύθυνση των
Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Το 1929 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας
Αθηνών και τακτικό μέλος του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στο Βερολίνο. Δημοσίευσε
φιλολογικές παλαιογραφικές και ιστορικές πραγματείες σε ελληνικά και ξένα περιοδικά.
Έγραψε μελέτες με θέματα την αρχαία, μεσαιωνική και νεότερη ιστορία της Ελλάδας.
Έργα του είναι: «Συμβολαί εις την ιστορίαν της πρώτης αναγεννήσεως των Ελληνικών
Γραμμάτων εν Βυζαντίω» 1913, «Κριτικαί παρατηρήσεις εις παπυρολογικά κείμενα»
1915, «Η ιδέα της Κοινωνίας των Εθνών παρά τοις Έλλησι» 1928. Η μελέτη του αυτή
βραβεύθηκε στον Α΄ Κανδηλώρειο διαγωνισμό 1928. Επίσης «Ο Δημήτριος Βερναρδάκης
ως ιστορικός», «Επιστημονικά μνημόσυνα καθηγητών Πανεπιστημίου Αθηνών» 1935,
«Περί των Μελιγκών του Ταϋγέτου εξ αφορμής Βυζαντινής Επιγραφής εν Λακωνία» 1950,
«Η υπό τους Μακεδόνας ένωσις των αρχαίων Ελλήνων και ο καταστατικός αυτής χάρτης»
1952, «Λόγοι εκατονταέτηροι» 1959, «Ιστορικαί πηγαί διά την ηγεμονίαν της Μάνης»
(1774-1821) 1961, «Νικήτας Νηφάκης», «Μανιάτικα ιστορικά στιχουργήματα εκδιδόμενα
εκ χειρογράφων κωδίκων με προλεγόμενα και σημειώσεις». Εξέδωσε την «Ιστορία περί
Γυθείου», η οποία αναφέρεται από τη ρωμαϊκή περίοδο μέχρι τους νεότερους χρόνους.
Δίδαξε Ιστορία του Πολιτισμού στην Ανώτατη Εμπορική Σχολή 1919-1927, στο Πάντειο
Πανεπιστήμιο 1943-1950 και στη Σχολή Καλών Τεχνών 1931-1947. Το 1947 αποχώρησε
της ενεργού υπηρεσίας και παρέμεινε ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου. Διετέλεσε
σύμβουλος και ισόβιο μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας, σύμβουλος του «Συλλόγου
προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων», πρόεδρος της επιτροπής των Γενικών Αρχείων
216
217
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική …, ό.π.
57
του Κράτους, επίτιμος πρόεδρος του «Συλλόγου προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων» και
αντιπρόεδρος της «Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών». Απεβίωσε στην Αθήνα το
1966.
Κουκουλές Φαίδων
Ο Φαίδων Κουκουλές218 υπήρξε καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών -
ακαδημαϊκός. Γεννήθηκε το 1881 στην Ερμούπολη με καταγωγή από τη Δυτική Μάνη.
Υπήρξε διδάκτωρ Φιλολογίας. Ως υπότροφος παρακολούθησε μαθήματα στα
Πανεπιστήμια Ιένας, Μονάχου και Βερολίνου. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα,
εργάστηκε στη σύνταξη του Λεξικού Ελληνικής Γλώσσας στο οποίο υπήρξε διευθυντής
από το 1926-1931. Το 1931 ανέλαβε την έδρα: «Δημόσιος και ιδιωτικός βίος των
Βυζαντινών» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εξέδωσε είκοσι τόμους της επετηρίδας της
Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών (1924-1950): τα «Οινουντιακά» που αναφέρονται στο
γλωσσικό ιδίωμα του πρώην Δήμου Οινούντος, την «Ιστορία της Βαμβακούς» με στοιχεία
που συγκέντρωσε ως σχολάρχης της περιοχής και το «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός».
Διετέλεσε γενικός γραμματέας της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, πρόεδρος της
Επιτροπής των Αρχείων του Κράτους. Από το 1951 μέχρι του θανάτου του, 1956,
διετέλεσε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος
Ο Ανάργυρος Κουτσιλιέρης219 γεννήθηκε το 1917 στη Λάγια. Τελείωσε το γυμνάσιο
στον Πειραιά. Έλαβε το πτυχίο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών το
1948. Το 1952 διορίστηκε στο Γυμνάσιο Αρρένων Ερμούπολης. Το 1959 αποσπάστηκε
στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει: «Το τοπικό
όνομα Επίδαυρος Λιμηρά», «Τα δωρικά ονόματα της περιοχής του Ταινάρου και η σχέση
τους με την περιοχή της Τσακωνιάς». Με τη διδακτορική του διατριβή έδειξε ότι ο εθνικός
ποιητής είχε επηρεασθεί από το γλωσσικό ιδίωμα της Μάνης, το οποίο έμαθε ο Σολωμός
από τη μητέρα του Αγγελική Νίκλη, με καταγωγή από τη Μάνη. Μελέτησε τα ήθη και
έθιμα της Μάνης. Υπήρξε διευθυντής του Πρότυπου Βαρβακείου Γυμνασίου, γραμματέας
της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, μέλος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, της
Λαογραφικής Εταιρείας, της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών. Τα κυριότερα βιβλία που
εξέδωσε είναι: «Λακωνία και Ελληνισμός», «Ο Λαός της Μάνης», «Μανιάτικα
Μελετήματα», «Μαυρομιχαλαίοι και Καποδίστριας», «Μοιρολόγια της Μάνης», «Ιστορία
της Μάνης», «Σπάρτη η παραγνωρισμένη Μάνη η αδικημένη».
Μανωλάκου Μαρία
Η Μαρία Μανωλάκου220 ήταν καθηγήτρια φιλολογίας, υπηρέτησε σε γυμνάσιο των
Πατρών. Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Ασχολήθηκε με την παιδική λογοτεχνία και
την παιδική ποίηση. Κύρια επιδίωξή της ήταν η διάσωση κάθε στοιχείου από τη δράση των
παιδιών της Κατοχής. Ποιήματά της έχουν δημοσιευτεί στη «Νέα Εστία», «Εκλογή»,
218
219
220
58
«Μορφές» και άλλα περιοδικά. Της είχε απονεμηθεί το βραβείο της Ένωσης Ελλήνων
Λογοτεχνών και έπαινος και βραβείο της «Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς» για τη
συλλογή παιδικών τραγουδιών της με τον τίτλο «Ζωή, Αγάπη μου». Απεβίωσε στην Πάτρα
το 2009.
Ρίτσος Γιάννης
Ο Γιάννης Ρίτσος γεννήθηκε στη Μονεμβάσια τη 1η Μαΐου 1909. Οι γονείς του
μεγαλοκτηματίες πτώχευσαν όταν ο Ρίτσος ήταν ακόμη παιδί. Έτσι, δεν μπόρεσε να
ασχοληθεί με την κλίση που είχε στη ζωγραφική και τη μουσική. Μαθητής στο Γυμνάσιο
Γυθείου και σε ηλικία δεκαπέντε ετών δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα στη «Διάπλαση
των Παίδων». Δοκιμάστηκε από τις ασθένειες που επήλθαν στην οικογένειά του και στον
ίδιο. Δούλεψε στην Αθήνα από το 1925 έως το 1956 ως γραμματέας και διορθωτής
κειμένων. Όλα αυτά τα χρόνια ασχολήθηκε με την ποίηση. Το 1929 ασπάστηκε τις
σοσιαλιστικές ιδέες. Το έργο του: «Τρακτέρ» 1934, «Πυραμίδες» 1935, «Επιτάφιος» 1936,
«Το τραγούδι της αδελφής μου» 1937. Μέλος και αργότερα επίτιμος πρόεδρος της
Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. «Εαρινή συμφωνία» 1938, «Το εμβατήριο του ωκεανού»
1940, «Δοκιμασία» 1943. Εξορίστηκε για τις πολιτικές του ιδέες στη Λήμνο το 1948 και
στη Μακρόνησο το 1949, στον Άγιο Ευστράτιο το 1950-1952. Το 1960 ο Θεοδωράκης
μελοποίησε του στίχους του και η ποίησή του πέρασε στο πλατύ κοινό. Στο διάστημα της
δικτατορίας εκτοπίστηκε στη Γυάρο και στο Καρλόβασι Σάμου υπό περιορισμό. Το 1954
το έργο του είναι: «Παραμονές ηλίου», «Σιωπηλή εποχή», «Τρία χορικά», «Ρωμιοσύνη»,
«Ειρήνη», «Πρωινό άστρο», «Η σονάτα του σεληνόφωτος» (Κρατικό Βραβείο Ποίησης
1956), «Για τον Κύπριο ήρωα Γρηγόριο Αυξεντίου», «Ρωμιοσύνη» 1966, «H Ελένη»
1972, «Τα δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» 1973. Απεβίωσε στην Αθήνα
στις 11 Νοεμβρίου 1990.
Φτέρης Γιώργος (Τσιμπιδάρος)

Ο Γιώργος Φτέρης221 (Τσιμπιδάρος) γεννήθηκετο 1891 στο χωριό Καρέα. Τελείωσε το
γυμνάσιο Καλαμάτας, γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Εργάστηκε ως δημοσιογράφος σε εφημερίδες της Καλαμάτας. Εργάστηκε στις εφημερίδες
Ακρόπολις, Πατρίς, Ελεύθερος τύπος, Νέα Ημέρα. Έγραψε τα βιβλία «Πρόσωπο και
Σχήματα», «Βούρβαχης», «Ποιήματα στον Νουμά», «Τα Μανιάτικα», «Ελευθέριος
Βενιζέλος». Τιμήθηκε με τα παράσημα «Γαλλική Δάφνη» με τον «Ταξιάρχη του Φοίνικα»
και το «Εύσημο δημοσιογραφίας». Απεβίωσε στην Αθήνα το Σεπτέμβριο του 1967.
221
59
60
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Β1. ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ
Οι ευεργέτες με τις δωρεές τους είτε εν ζωή είτε μετά το θάνατο προσέφεραν στην
ιδιαίτερη πατρίδα τους. Ο συνολικός αριθμός των πράξεων δωρεάς που
πραγματοποιήθηκαν από γυναίκες (πίν.1, γράφ.1 και 1α παράρτ.) είναι 110 (28,6%), σε
σχέση με τους άνδρες που είναι 275 (71,4%). Η αναλογία ανδρών - γυναικών είναι 3 προς
1. Ο μικρός αριθμός γυναικών που συνέταξαν διαθήκες οφειλόταν στον υποβαθμισμένο
ρόλο της γυναίκας στην κοινωνική και δημόσια ζωή, στην κατοχή της οικογενειακής
περιουσίας από τον άνδρα, στο μικρό ποσοστό μόρφωσης των γυναικών σε παλαιότερες
εποχές.1 Από το 1941 και μέχρι το 2000 φαίνεται η αναλογία των πράξεων άνδρα προς
γυναίκα να είναι 2 προς 1.
Υπάρχουν περιπτώσεις ευεργέτιδων γυναικών χωρίς ιδιαίτερα υψηλό μορφωτικό
επίπεδο που συνέταξαν διαθήκες και κατηύθυναν τη δωρεά τους σε εκκλησίες και σε
φιλανθρωπικά ιδρύματα. Η Αικατερίνη Φόρτσα από τη Σπάρτη, με τη διαθήκη της το
1988, διέθεσε2 ένα διαμέρισμά της στην Αθήνα κατά το ¼ στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης
«Ο Άγιος Παντελεήμων», στον ενοριακό ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Σπάρτης,
στο Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» και στον ενοριακό ναό του Αγίου
Γεωργίου Ανωγείων.
Η σύζυγος ευεργέτις για τη διάθεση της περιουσίας της ακολούθησε την πορεία
δωρεάς του συζύγου της, όταν αυτός είχε προαποθάνει. Έλαβε δηλαδή υπόψη τις
συγκεκριμένες διατάξεις και όρους της διαθήκης του συζύγου. Η Ελένη χήρα Δημοσθένη
Τσιβανόπουλου έκανε πράξη την εντολή του συζύγου της και το 1922 με τη διαθήκη3 της
εγκατέστησε κληρονόμο της το «Ελληνικό Πανεπιστήμιο» (Εθνικόν και Καποδιστριακόν).
Το Πανεπιστήμιο όφειλε να διαθέσει το ήμισυ της περιουσίας της, καθώς και την
1
εκδόσεις Κρήτης, σ. 57.
2
Δήλωση αποδοχής κληροδοτήματος αρ. 25337/1903 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Πολυτίμης
Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου. Ιδιόγραφος διαθήκη Αικατερίνης Φόρτσα της 10-1-1988,
δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 61/16-4-1992, φάκ. Αικατερίνης Φόρτσα, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
3
Μυστική διαθήκη Ελένης χήρας Δημοσθένη Τζιβανόπουλου αρ. 40086/29-1-1922 του
Συμβολαιογράφου Αθηνών Αριστείδη Μητζόπουλου, δημοσιεύθηκε την 9-8-1937 στο
Πρωτοδικείο Αθηνών. Διαθήκαι και Δωρεαί Εθνικού Πανεπιστημίου μετά σχετικών εγγράφων από
του 1920 μέχρι του 1974. Εν Αθήναις 1979, σσ. 13-15. Το υπόλοιπο μισό της περιουσίας η διαθέτις
όρισε να χρησιμοποιηθεί «προς νοσηλείαν εν αυτώ αναλόγου αριθμού ενδεών ασθενών». Η διαθέτις
όρισε το νοσοκομείο να φέρει την επωνυμίαν «Νοσοκομείο Δημοσθένους και Ελένης
Τζιβανοπούλου». Τη διοίκηση του νοσοκομείου και την καλή λειτουργία του ανέθεσε η διαθέτις
αποκλειστικά στη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου. Στην περίπτωση που το Πανεπιστήμιο δε γινόταν
κληρονόμος, τότε η διαθέτις όρισε κληρονόμο της το Ελληνικό Δημόσιο, το οποίο όφειλε να
αποδώσει όλη την κληρονομιά της στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο.
61
κληροδοτηθείσα περιουσία του συζύγου της σε αυτό, για την ίδρυση Παθολογικού
Νοσοκομείου.
Η Ματθίλδη χήρα Κυριάκου Βαρβαρέσσου με δωρεά4 εν ζωή διέθεσε ακίνητό της, σε
εκπλήρωση επιθυμίας και του συζύγου της, προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Από την έρευνα ακόμη διαφαίνεται ότι η περίοδος των μεγάλων ευεργεσιών δεν έχει
παρέλθει αφού μέχρι και σήμερα συνεχίζονται μεγάλες ευεργεσίες π.χ. από το Ίδρυμα
Νιάρχου. Αν εξαιρέσουμε το 19ο αιώνα, που πολλές δωρεές έγιναν διά λόγου και δεν
έχουμε έγγραφα στοιχεία, τον 20ό αιώνα παρατηρείται για τις χρονικές περιόδους 1911-
1940, 1941-1970 και 1971-2000 ότι έχουμε περίπου τα ίδια ποσοστά ευεργεσιών (πίν.1,
γράφ.1 παράρτ.).
Πίνακας 1
Η συμμετοχή των δωρητών (ομαδοποιημένες χρονικές περίοδοι)
στην ευεργεσία ανά φύλο.
Χρονική διάρκεια Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Ν % Ν % N %
1821 έως 1850 5 100 - - 5 1,3
1851 έως 1880 4 100 - - 4 1
1881 έως 1910 14 87,5 2 12,5 16 4,2
1911 έως 1940 74 81,3 17 18,7 91 23,6
1941 έως 1970 92 68,1 43 31,9 135 35,1
1971 έως 2000 77 63,1 45 36,9 122 31,7
2001 έως 2010 9 75 3 25 12 3,1
ΣΎΝΟΛΟ 275 71,4 110 28,6 385 100
Είδη διαθήκης
Διαθήκη5 είναι η μονομερής δικαιοπραξία με την οποία ο διαθέτης ρυθμίζει την τύχη
της περιουσίας του για το χρόνο μετά το θάνατό του ή και ορισμένες οικογενειακές του
σχέσεις. Όροι ταυτόσημοι της διαθήκης είναι «διάταξη τελευταίας βουλήσεως», «τελευταία
διάταξη», «τελευταία βούληση».
Δημοσίευση της διαθήκης είναι η γνωστοποίηση του περιερχομένου της διαθήκης από
το αρμόδιο δικαστήριο. Υπόχρεος να εμφανίσει τη διαθήκη στο δικαστήριο είναι αυτός
4
Δωρεά εν ζωή της Ματθίλδης χήρας Κυριάκου Βαρβαρέσσου της 25 Ιουνίου 1960, ακινήτου
αξίας 400.000 δραχμών. Το ακίνητο ήταν μία τριώροφη οικία στο Παλαιό Φάληρο. Διαθήκαι και
Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου από του 1920 μέχρι του 1974. Εν Αθήναις 1979, σσ. 145-
148. Αρχείο Δ/νσης Κληροδοτημάτων ΕΚΠΑ Τμήμα Α΄, φάκ. Ματθίλδης Βαρβαρέσσου αρ. φάκ.
109.
Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2007). Ευεργέτες και Δωρητές του Πανεπιστημίου
Αθηνών 1945-1982, τόμ. Β΄. Αθήνα, σσ. 19-21.
5
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica. τόμ. 17 ος, Αθήνα: εκδ. Πάπυρος, σ. 82.
62
που έχει τη διαθήκη. Τη δημόσια, τη μυστική διαθήκη εμφανίζει στο δικαστήριο ο
συμβολαιογράφος6 ενώ την ιδιόγραφη διαθήκη εμφανίζει στο δικαστήριο αυτός που την
έχει στα χέρια του.
Με τη διαθήκη ο διαθέτης ολοκλήρωνε τον κύκλο της ενεργού ζωής του και εξέφραζε
τη διευθέτηση της περιουσίας του. Οι διαθήκες μάς έδωσαν ένα πλήθος στοιχείων για τους
συγγενείς του διαθέτη, τη θρησκευτικότητά του, τη φιλανθρωπία, τη στάση του απέναντι
στο θάνατο, τα κληροδοτήματα. Αποτελούσε έναν προσωπικό απολογισμό7 του διαθέτη.
Οι διαθήκες αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για τα κληροδοτήματα και τις
μεταθανάτιες δωρεές των διαθετών επώνυμων και ανώνυμων.
Το νομικό πλαίσιο για τη σύνταξη των διαθηκών καθορίστηκε με το ψήφισμα της 11-
2-1830. Τη σύνταξη της διαθήκης αναλάμβανε ο Μνήμων (συμβολαιογράφος), ο οποίος
όφειλε να ρωτήσει το διαθέτη, όταν τελείωνε τις διατάξεις του «…αν έχη άλλο τι να
προσθέση και αν αποκριθή ότι δεν έχει, τον ενθυμίζει ν’ αφήση ελεημοσύνην εις
φιλανθρωπικά καταστήματα και έπειτα προσκαλεί αυτόν και τους μάρτυρας ν’ ακούσωσι την
ανάγνωσιν της διαθήκης η οποία υπογράφεται από τον διαθέτην, τους μάρτυρας και τον
Μνήμονα».8
Οι διαθήκες διακρίνονται σε δημόσιες, μυστικές και ιδιόγραφες ή ιδιόχειρες. Οι
δημόσιες9 διαθήκες συντάσσονταν από το συμβολαιογράφο, ενώπιον τριών μαρτύρων ή
δεύτερου συμβολαιογράφου και ενός μάρτυρα. Ο νόμος καθόριζε αναλυτικά τις
διατυπώσεις για τη σύνταξη δημόσιας διαθήκης. Είχαν ομοιόμορφη δομή, αφού ο
συμβολαιογράφος κατηύθυνε το διαθέτη. Ο συμβολαιογράφος στην αρχή της διαθήκης
έκανε ερωτήσεις για τη διαμονή του διαθέτη, αναφέροταν ο τόπος σύνταξης, ο χρόνος, οι
μάρτυρες, έλεγχε αν ο διαθέτης είχε «σώας τας φρένας» και το ανέφερε. Ακολουθούσε η
διατύπωση της διαθήκης από το διαθέτη. Στο τέλος, ο συμβολαιογράφος ρωτούσε αν ο
διαθέτης επιθυμούσε να διαθέσει σε φιλανθρωπικά ιδρύματα και στον εθνικό στόλο και
τέλος τί άλλο ήθελε να προσθέσει. Ο διαθέτης δεν μπορούσε να αναφέρει τη
συναισθηματική του κατάσταση, ο συμβολαιογράφος, όμως, μπορούσε να αναφέρει ότι η
δωρεά έγινε για λόγους «ιδιαιτέρας αγάπης και ευπρέπειας…». Έτσι είναι δύσκολο να
γνωρίσουμε και να ανιχνεύσουμε τη συναισθηματική και ψυχολογική κατάσταση του
διαθέτη, στην οποία βρισκόταν κατά τη σύνταξη της διαθήκης. Ο συμβολαιογράφος
παρουσιάζε ένα έγγραφο που είχε νομικά χαρακτηριστικά για να μπορεί να είναι έγκυρο
και ισχυρό. Σε όλες σχεδόν τις δημόσιες διαθήκες παρατηρήθηκε μία στερεότυπη μορφή.10
6
Αστικός Κώδικας Α.Κ. 1769, 1774.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica. τόμ. 17ος, σ. 85.
7
Λούκος Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας…, ό.π., σ. 13.
8
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος έτος ε΄ αρ. 27/2-4-1830, άρθρο 6, σ. 105.
9
«Η δημόσια διαθήκη είναι εκείνη την οποία καταχωρεί ο Μνήμων εις το βιβλίον του, δεχόμενος
την τελευταίαν θέλησιν του διαθέτου παρόντων τριών μαρτύρων ή τεσσάρων αν ο διαθέτης δεν
ηξεύρη να γράψη». Γενική Εφημερίς της Ελλάδος έτος ε΄, αρ.27/2-4-1830, άρθρο 3, σ. 105.
10
Μεταξύ των συμβολαιογράφων κυκλοφορούσαν υποδείγματα δημόσιων διαθηκών λόγω της
συνεχούς χρήσης. «Χρησιμοποιούσαν ως εργαλεία τη νομική γλώσσα της εποχής, η οποία τους
εξασφάλιζε ακρίβεια στη διατύπωση, ώστε να μειώνονται οι κίνδυνοι ακύρωσής της ή
63
Ο Νικόλαος Πηλάλας το έτος 1861 συνέταξε σε συμβολαιογράφο δημόσια διαθήκη.11 Η
διαθήκη του Γεωργίου Κουτσίκου ήταν δημόσια.12
Ιδιόχειρη διαθήκη έχουμε όταν γράφεται ολόκληρη με το χέρι του διαθέτη,
χρονολογείται και υπογράφεται από αυτόν. Απαραίτητα στοιχεία για το κύρος της
ιδιόγραφης διαθήκης είναι η ιδιόγραφη γραφή, η χρονολογία, η υπογραφή. Η ιδιόγραφη
διαθήκη βρισκόταν στο ιδιωτικό αρχείο13 του διαθέτη και δεν κατετίθετο σε
συμβολαιογράφο.14 Με την ιδιόχειρη διαθήκη, ο διαθέτης δεν επιθυμούσε τη
γνωστοποίηση του περιεχομένου της στο συμβολαιογράφο και στους μάρτυρες, επιπλέον
είχε τη δυνατότητα να αλλάξει τη θέλησή του.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς στη διαθήκη του, το 1819, ανέφερε: «…εις περί τούτου
ένδειξιν και ασφάλειας δίδω εις το Κοινόν το παρόν μου γραμμένο και βεβαιωμένο
ιδιοχείρως μου…».15
Ο Αθανάσιος Ματάλας, το 1919, στην Αθήνα, στη διαθήκη του ανέφερε: «Γράφω
ιδιοχείρως την παρούσα διαθήκην μου …»16 και στο τέλος της διαθήκης ανέφερε «έγραψα
παρερμηνείας της, προσάρμοζε έτσι το ρόλο του διαθέτη στο δικό του σύστημα αναπαραστάσεων».
Λούκος Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας…, ό.π., σσ. 28-29, 39.
11
Διαθήκη Νικολάου Πηλάλα, αρ. 15753/21-12-1861 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Σ.
Παρθενόπουλου, φάκ. Νικολάου Πηλάλα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ. (1929). Αθήνα, σ. 528.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας και το Ελληνικόν Σχολείο Βρεσθένων» περιοδ.
Μαλεβός, έτος 6ο, τεύχ. 64/ Αύγουστος 1926, σσ. 558-560.
12
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου της 29-9-1872, αρ. 1175/29-9-1882 του Συμβολαιογράφου
Τριπόλεως Κωνσταντίνου Σκάγιαννη, φάκ. Γεωργίου Κουτσίκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σσ. 302-307. Η διαθήκη
συντάχτηκε στις 29 Σεπτεμβρίου του 1872 στο Συμβολαιογράφο Τριπόλεως Κωνσταντίνο
Σκάγιαννη, ο οποίος ανέφερε: «…είτα την συνέρρραψα, την εσφράγισα επί της συρραφής διά της
σφραγίδος μου, τεθείσης επί ισπανικού κηρού…».
13
Λούκος Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας… , ό.π., σ. 39. Νόμος της 11ης Μαρτίου 1830, άρθρο 31.
Γενική Εφημερίς αρ. φ. 27/2-4-1830, σσ. 105-107.
14
Η διαθήκη μετά το θάνατο του διαθέτη παρουσιαζόταν στο δικαστήριο, ανοιγόταν από το
δικαστή. Οι μάρτυρες έπρεπε να αναγνωρίσουν το γραφικό χαρακτήρα του διαθέτη. Νόμος της 11 ης
Μαρτίου 1830, άρθρο 32. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος αρ. φ. 27/2-4-1830, σ. 105-107.
Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας…, ό.π., σσ. 39-40.
15
Ιδιόχειρος διαθήκη του Παναγιώτη Κρεββατά της 1-9-1819 Μυστράς, περιοδ. Μαλεβός, έτος 4ο,
τεύχ. 43/ Νοέμβριος 1924, σ. 317-318 και τεύχ. 34/ Φεβρουάριος 1924, σ. 329.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/1932, σ. 192-195
Δημήτρης Κ. Κρεββατάς. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Αθήνα,
σσ. 57-58.
16
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα του «εξ Αραχόβης Λακεδαίμονος» της 27-3-1919 και
κωδίκελλος της 24-5-1919. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 978. Η Δράση και το έργο του
Ιδρύματος. Βιογραφία, Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα. (2003). Αθήνα. Έκδοση
Καθιδρύματος Αθ. Ματάλα.
64
ιδιοχείρως την παρούσαν διαθήκην μου αποτελουμένη από σελίδας οκτώ με την παρούσαν,
εν αις πάσαις, ως εν ταύτη μου, υπέγραψα επίσης ιδία χειρί εν τη εν Αθήναις οικία μου …».17
Ο Ιωάννης Πέτρ. Παναγουλάκος από το Γύθειο, το 1921, στη διαθήκη του ανέφερε:
«Η διαθήκη μου γραφείσα ιδιοχείρως και υπογραφείσα υπ’ εμού».18
Ο Γεώργιος Παπαδημήτρης, το 1929, στη διαθήκη19 του ανέφερε: «…την παρούσαν
μου ιδιόχειρον διαθήκη έγραφον εν Κλαδά και εντός της οικίας μου την 21η Μαΐου 1929 εις
ανάμνησιν της ονομαστικής εορτής του μακαρίτου πατρός μου Κωνσταντίνου».
Ο Γεώργιος Ν. Μιχαλέτος, το 1931, στη διαθήκη του ανέφερε: «…εγώ με το χέρι μου
οικειοθελώς και αβιάστως έγραψα και επιθυμώ να την σεβασθώσιν … υπογράφω την
παρούσαν μου εις το τέλος εκάστης σελίδος και ενταύθα».20
Η Αικατερίνη Σιδερίδη, το 1932, στη διαθήκη της ανέφερε: «Την παρούσα Διαθήκη
μου εγώ η Κονδύλω ή Αικατερίνη χήρα Ιωάννου Σιδερίδου έγραψα ολόκληρον από αρχήν
μέχρι τέλους διά της ιδίας μου χειρός και υπέγραψα τούτην εις το τέλος ιδιοχείρως…».21
Ο Γεώργιος Τράγκας, το 1967, στη διαθήκη22 του ανέφερε «το συνιστώμενον διά της
παρούσης ιδιόγραφης διαθήκης … η παρούσα διαθήκη μου συνετάγη καθ’ ολοκληρίαν διά
χειρός μου …».
Ο Σεραφείμ Πάτσιος, το 1969, στη διαθήκη του ανέφερε: «Την παρούσαν διαθήκην
έγραψα απ’ αρχής μέχρι τέλος διά της ιδίας μου χειρός και υπογράφω τούτην ως
ακολούθως…».23
Ο Κωνσταντίνος Ιατρού από τη Σπάρτη, το 1980, στη διαθήκη του ανέφερε «…
επιθυμώ να καθορίσω τα της περιουσίας μου μετά το θάνατό μου, γράφω την παρακάτω
διαθήκη μου ιδιοχείρως απ’ αρχής μέχρι τέλους…».24
17
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Ο Αθανάσιος Ματάλας διέμενε στην οδό
Πατησίων 81 και Άμιλτον 2, η διαθήκη ενεγράφη στις 27 Μαρτίου 1919.
18
Ιδιόγραφος μυστική διαθήκη Ιωάννη Πετρ. Παναγουλάκου της 11-1-1921, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 22/8-7-1935, φάκ. Ιωάννη Π. Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
19
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Παπαδημήτρη της 21-5-1929, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 127/28-11-1946, φάκ. Γεωργίου Παπαδημήτρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
20
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου της 10-4-1931, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ.
απόφασης 939/25-11-1933, φάκ. Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ.
Οικονομικών. Φάκ. Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
21
Ιδιόχειρος διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη της 30-11-1932, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 8047/7-7-1932, φάκ. Αικατερίνης Σιδερίδη, Δ/νση Τοπικής
22
Ιδιόχειρος μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα αρ. 1368/13-4-1967 του Συμβολαιογράφου
Ελευσίνος Ευαγγέλου Τσαγαρούλη, δημοσιεύθηκε στο Ειρηνοδικείο Ελευσίνος αρ. 268/2-6-1967,
φάκ. Γεωργίου Τράγκα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
23
Ιδιόχειρος διαθήκη Σεραφείμ Πάτσιου της 1-11-1969, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. 30/13-1-1972, φάκ. Σεραφείμ Πάτσιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
65
Ο Δημήτριος Χρηστάκος, το 1982, με τη διαθήκη25 του ανέφερε: «Θέλων να
διακανονίσω τα της περιουσίας μου μετά τον θάνατό μου γράφω την παρούσα διαθήκη μου
διά της ιδίας μου χειρός».
Ο Παναγιώτης Γραμματικάκης ανέφερε: «Γράφω την παρούσαν μου ιδιόχειρον
διαθήκην μου καθ’ ολοκληρίαν διά της ιδίας μου χειρός…».26
Ο Νικόλαος Ζήτης, το 1981, στη διαθήκη27 του ανέφερε: «… την παρούσα διαθήκη
μου την οποία την έγραψα ο ίδιος με τα ίδια μου τα χέρια εντός της οικίας μου …».
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης, το 1991, με τη διαθήκη28 του
ανέφερε: «…γράφω ιδιόχειρα την παρούσα διαθήκη μου με τις τελευταίες μου θελήσεις…».
Συνήθως στην αρχή της ιδιόχειρης διαθήκης, οι διαθέτες δήλωναν και την κατάσταση
της πνευματικής και ψυχικής υγείας τους καθώς και την ψυχολογική κατάστασή τους κατά
τη διάρκεια της σύνταξης της διαθήκης τους.
Ο Κλήμης Διαμαντίδης, το 1851, στο τέλος της διαθήκης του ανέφερε: «Τούτα
γέγραφα ιδία μου χειρί, υγιής ων και σώας έχω τας λογικάς μου φρένας…».29
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος, το 1889, στη διαθήκη30 του ανέφερε: «Ταύτα έγραψα
ιδία χειρί, έχων υγιές το σώμα και το λογικόν μου, εν πλήρει θελήσει και κατά καθήκον προς
εαυτόν, τους συγγενείς μου και την κοινωνίαν».
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης από τις Καρυές στο τέλος της διαθήκης 31 του ανέφερε «εν
τέλει διαβεβαιώ ότι πάντα τα ανωτέρω έγραψα ιδία χειρί εν πλήρει θελήσει, ευχαριστήσει και
ησυχία…».
24
Ιδιόχειρος διαθήκη Κωνσταντίνου Γεωργ. Ιατρού της 7-2-1980, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 84/2-5-1985, φάκ. Κωνσταντίνου Ιατρού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
25
Ιδιόχειρος διαθήκη Δημητρίου Χρηστάκου της 22-3-1982, φάκ. Δημητρίου Χρηστάκου, Δ/νση
26
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Γραμματικάκη της 22-7-1984, φάκ. Παναγιώτη Γραμματικάκη,
Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
27
Διαθήκη Νικολάου Ζήτη, φάκ. Νικολάου Ζήτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
28
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη της 24-10-1991,
δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 1362/21-3-1997, φάκ. Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή
Στρουμπούλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
29
Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη της 5-8-1851. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 80.
Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος (1929-1930) Αρχεία Εθνικών Ευεργετών. Αθήνα, τόμ. Δ΄, σ. 60.
Ιστορικό αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ) φάκ. 1865/88,1γ και 47. ΓΑΚ Κλάδος Β΄ (1833-
1848) θυρίδα 106, φάκ. 4-6, 8-15.
30
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου της 2/14-4-1889, Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ.
1015. Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος (1929-1930) Αρχεία Εθνικών Ευεργετών. Αθήνα, τόμ. Γ΄ σσ. 63-
67. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών Εγγράφων από
ιδρύσεως αυτού μέχρι τέλους του 1899. (1900). Πρυτανεία Αλκιβιάδου Χ. Κρασσά. Εν Αθήναις εκ
του τυπογραφείου Ανέστη Κωνσταντίνου, σσ. 349-354.
31
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Καρύγιαννη της 10-10-1934, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Καλαμάτας αρ. 146/30-4-1942, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών. Φάκ. Γεωργίου Σπ.
Καρύγιαννη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
66
Η ιδιόγραφη διαθήκη σύμφωνα με τον Α.Κ. 1722 μπορεί να κατατεθεί από το διαθέτη
σε συμβολαιογράφο για φύλαξη. Σ΄αυτήν την περίπτωση, οι ιδιόγραφες διαθήκες
ονομάζονταν μυστικές. Με τη μυστική διαθήκη ο διαθέτης παρέδιδε στο συμβολαιογράφο
το έγγραφο της τελευταίας βούλησης και ο συμβολαιογράφος συνέτασσε
συμβολαιογραφική πράξη που βεβαίωνε την παράδοση του εγγράφου από το διαθέτη με τη
παρουσία τριών μαρτύρων.
Οι μυστικές32 διαθήκες δεν είχαν ενιαία δομή. Είναι φανερό ότι πολλοί διαθέτες που
αποφάσιζαν να συντάξουν μυστική διαθήκη ήταν γνώστες της δομής της δημόσιας
διαθήκης. Στην αρχή της μυστικής διαθήκης συνήθως υπήρχε επίκληση στο Θεό,
αναφέρονταν οι λόγοι σύνταξής της, γινόταν ειδική αναφορά σε πρόσωπα για τα οποία
μπορούσε ο διαθέτης να έχει θετικά ή αρνητικά συναισθήματα. Γίνονταν αναφορές για τη
σωτηρία της ψυχής, για την τέλεση μνημόσυνων, για ιδιαίτερες επιθυμίες του διαθέτη,
θεμάτων που δεν αναφέρονταν στις δημόσιες διαθήκες. Στις μυστικές διαθήκες
παρατηρείτο ένας αυθόρμητος και συναισθηματικός λόγος του διαθέτη, ελευθερία στην
έκφραση μιας κατάστασης που μπορεί να είχε βιώσει ο διαθέτης με συγκεκριμένα
πρόσωπα με αναφορά ανάλογων συναισθημάτων, έτσι μπορούσε να εκμυστηρεύεται33
προσωπικές καταστάσεις. Στις ιδιόχειρες και μυστικές διαθήκες υπήρχε η ελευθερία ως
προς το περιεχόμενο. Η μόρφωση του διαθέτη γινόταν φανερή στο λεξιλόγιο που
χρησιμοποιείτο στις μυστικές διαθήκες.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου στο εισαγωγικό μέρος της διαθήκης 34 του ανέφερε: «Να
συντάξω την διαθήκην μου όπως διαθέσω την περιουσίαν μου μετά θάνατον ον πάντες οι
θνητοί πρέπει να ενθυμούμεθα συντάσσω την εξής μυστικήν διαθήκην …».
Η Αικατερίνη Γρηγορίου35 ανέφερε: «…γράφω διά της ιδίας μου χειρός την παρούσαν
διαθήκην μου…». Στο τέλος της διαθήκης διαβάσαμε: «Έγραψα απ’ αρχής μέχρι τέλους
ιδιοχείρως ολόκληρον την παρούσαν διαθήκη μου δύο πρωτότυπα τα οποία και υπογράφω
επίσης ιδία χειρί και το μεν εν εξ αυτών θα καταθέσω νομίμως παρά τινί της εν Αθήναις
συμβολαιογράφω το δε έτερον πανομοιότυπον θα κρατήσω εν τη οικία μου ένθα κατοικώ».
32
«Μυστική διαθήκη είναι η γραφόμενη και υπογραφόμενη από το διαθέτη, η γραφόμενη παρ’
άλλου από τον γράψαντα και τον διαθέτην, ομολογουμένη ενώπιον του Μνήμονος, όστις
καταγράφει την ομολογίαν και παραδιδομένη εις τον χαρτοφύλακα της επαρχίας» Γενική Εφημερίς
της Ελλάδος, έτος ε,΄ αρ. 27/2-4-1830, άρθρο 20, σ. 106.
«Ιδιόγραφος διαθήκη είναι η γραφόμενη και υπογραφόμενη ιδιοχείρως από τον διαθέτην και
ευρισκομένη μεταξύ των χαρτίων του μετά τον θάνατόν του και όχι εις χείρας άλλου. Η διαθήκη
αύτη πρέπει να φέρει την ημέραν, τον μήνα, το έτος και τον τόπον». Γενική Εφημερίς της Ελλάδος,
έτος ε,΄ αρ.27/2-4-1830, άρθρο 31, σ. 106.
33
Λούκος Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας…,ό.π., σ. 114.
34
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου. Η διαθήκη του Ιωάννη Γρηγορίου συντάχθηκε στην Αθήνα το 1907,
δημοσιεύθηκε την 25 Μαΐου 1920. Αρχείο ΕΛΙΑ, Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό αρχείο,
φάκ. 21, υποφάκ.73, διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου. Φάκ. Ιωάννη Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής
35
Διαθήκη Αικατερίνης Γρηγορίου. Αρχείο ΕΛΙΑ, Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό
αρχείο, φάκ. 15, υποφάκ. 55, κληροδότημα Αικατερίνης Γρηγορίου. Αρχείο Εθνικής Τράπεζας,
φάκ. Α1, Σ40, Υ 8 αρ. Φ. 14.084. Φάκ. Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
67
Ιδιαίτερες περιπτώσεις γραφής διαθηκών, αλλά εντασσόμενες σε μία από τις πιο πάνω
περιπτώσεις υπήρξαν όταν η διαθήκη γραφόταν καθ’ υπαγόρευση για λόγους υγείας.
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας στο τέλος της διαθήκης36 του ανέφερε: «Εγράφη καθ’
υπαγόρευσιν μου υπό του Δικηγόρου μου Δημητρίου Αθ. Σκάγγαννη εν Αθήναις σήμερον την
12ην Μαΐου του χιλιοστού εννεακοσιοστού εικοστού ογδόου έτους ημέραν Σάββατον».
Ο Καλλικρατίδας Κυρούσης στη διαθήκη του ανέφερε: «Γράφω την παρούσαν μου
διαθήκην διά του Ιωάννου Κοντάκου, όν παρεκάλεσα ίνα καθ’ υπαγόρευσίν μου γράψη
τοιαύτην, καθ’ όσον λόγω της αγγιλώσεως της δεξιάς μου χειρός, δύναμαι μεν να υπογράφω,
ουχί όμως να γράφω συνεχώς και εν τάξει».37
Όταν η γραφή του διαθέτη δεν ήταν ευανάγνωστος, αυτός κατέφευγε σε έμπιστο του
δακτυλογράφο.
Ο Ηλίας Κατσίχτης ανέφερε: «Την παρούσαν [διαθήκη] εδακτυλογράφησε καθ’
υπαγόρευσίν μου έμπιστος μοι δακτυλογράφος και δεν έγραψα ιδιοχείρως ταύτην, λόγω του
ότι δεν είναι ευανάγνωστος η γραφή μου».38
Ο Γεώργιος Πολίτης στη μυστική39 διαθήκη του ανέφερε: «…μόνην δε έγκυρον την
παρούσαν διαθήκην μου ήτις εγράφη διά γραφομηχανής παρά προσώπου της εμπιστοσύνης
μου…».40
Οι διαθήκες μπορούν να διακριθούν σε σύντομες και μακροσκελείς. Στην πρώτη
περίπτωση ο διαθέτης χρησιμοποιούσε συνοπτικό λόγο για να παρουσιάσει τα γραφόμενά
του, ενώ στη δεύτερη περίπτωση παρατηρείται ένας εκτενής λόγος. Η αναλυτική
περιγραφή γινόταν γιατί οι διαθέτες ήθελαν με ακρίβεια να προσδιορίσουν τις διαθέσεις
τους για να μην υπάρχουν διαμάχες με τους κληρονόμους τους. Μία ιδιαίτερη περίπτωση
είδους διαθήκης μπορούσε να είναι και η προφορική, γιατί ο διαθέτης δεν προλάβαινε να
συντάξει ιδιόγραφη.41
36
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Πετρολέκα, φάκ. Γεωργίου Ν. Πετρολέκα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η διαθήκη συντάχθηκε στην κλινική του ιατρού Τσακόπουλου στην
οδό Μαυρομματαίων αρ. 6 στην οποία νοσηλευόταν ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας. Η διαθήκη ήταν
μυστική και δημοσιεύθηκε από το Πρωτοδικείο Αθηνών την 22α Μαΐου 1978.
37
Διαθήκη Καλλικρατίδα Κυρούση της 7-2-1943, φάκ. Καλλικρατίδα Κυρούση, Δ/νση Τοπικής
38
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη της 16-8-1968, δημοσιεύθηκε στις 11-1-1973 στο Πρωτοδικείο Αθηνών,
φάκ. Ηλία Κατσίχτη, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
39
Διαθήκη Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη της 1-3-1943, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών στις
16 Δεκεμβρίου 1936. Αρχείο Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Φάκ. Γεωργίου Ιωάννη
Πολίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η διαθήκη δημοσιεύθηκε
στην εφημερίδα Σπαρτιατικά Χρονικά 7-10-1937, την εφημερίδα Σπαρτιατικά Νέα αρ. φ. 62/ 13-1-
1937 και στο περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 11/Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1965. Για την εξασφάλιση της
μυστικότητας της διαθήκης ο διαθέτης ανέφερε: «…αυτή είναι συνερραμένη διά ράμματος του
οποίου αι άκραι είναι ησφαλισμέναι και συγκεκολλημέναι επί της ενάτης ταύτης σελίδος κάτωθι της
υπογραφής μου δι’ ισπανικού κηρού ερυθρού χρώματος αποτύπωμα τριών κρίκων αλληλενδέτων…».
40
Διαθήκη Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π.
41
68
Κωδίκελλος42 ήταν η μονομερής διάταξη της τελευταίας βουλήσεως που δεν περιέχει
εγκατάσταση κληρονόμου. Με τον κωδίκελλο δεν μπορούσε να αποδοθεί κληρονομία,
αλλά και δεν μπορούσε να αφαιρεθεί. Κωδίκελλος διαθήκης ήταν ένα συμπλήρωμα που
μπορούσε να υπάρξει στη διαθήκη. Ήταν διάταξη τελευταίας θελήσεως, χωρίς να υπάρχει
προσθήκη κληρονόμου.43 Όταν υπήρχαν διαθήκες των οποίων διάφορα στοιχεία που
αναφέρονταν τροποποιούνταν ή άλλαζαν, τότε είχαμε τη σύνταξη του κωδίκελλου. Ο
Αστικός Κώδικας ρύθμισε θέματα κληροδοσίας και κατάργησε τη διάκριση μεταξύ
διαθήκης και κωδίκελλου.
Παρατηρείται (πίν. 2, γράφ. 2 παράρτ.) ότι οι περισσότεροι διαθέτες 52,7%
προτίμησαν τη δημόσια διαθήκη, γιατί αυτή βρισκόταν στα χέρια του συμβολαιογράφου
και έτσι δεν κινδύνευε να αλλοιωθεί η θέλησή τους, το 25,2% προτίμησε την ιδιόγραφη
και το 5,7% τη μυστική, επειδή δεν επιθυμούσαν να φανερωθεί η θέλησή τους πριν από το
θάνατό τους. Το 16,4% πραγματοποιήσε δωρεά εν ζωή.
Πίνακας 2
Είδος διαθήκης των δωρητών σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των ευεργεσιών
Χρονική Δημόσια Μυστική Ιδιόγραφη Δωρεά εν Σύνολο

διάρκεια ζωή
Ν % Ν % N % N % N %
1821 έως 1850 1 20 - - 3 60 1 20 5 1,3
1851 έως 1880 1 25 1 25 1 25 1 25 4 1
1881 έως 1910 8 50 2 12,5 4 25 2 12,5 16 4,2
1911 έως 1940 63 69,2 8 8,8 14 15,4 6 6,6 91 23,6
1941 έως 1970 70 51,9 6 4,4 26 19,3 33 24,4 135 35,1
1971 έως 2000 58 47,5 4 3,3 43 35,2 17 13,9 122 31,7
2001 έως 2010 2 16,7 1 8,3 6 50 3 25 12 3,1
ΣΎΝΟΛΟ 203 52,7 22 5,7 97 25,2 63 16,4 385 100
Εκτελεστές διαθήκης
Οι δωρεές που γίνονταν απευθείας σε φορείς ή πρόσωπα μπορούσαν να έχουν έναν

συγκεκριμένο σκοπό ή να είναι γενικά υπέρ του φορέα χωρίς να αναφέρεται ο
συγκεκριμένος σκοπός της δωρεάς. Στη δεύτερη περίπτωση μπορούσαν να υπάρξουν
παρεκκλίσεις εκούσιες ή ακούσιες, που δεν θα επέτρεπαν να πραγματοποιηθεί η επιθυμία
του ευεργέτη.
Στην περιοχή της Μάνης υπήρξαν αναφορές για σύνταξη προφορικής διαθήκης κυρίως πριν από
το 1900. Στην περιοχή αυτή της Λακωνίας παρατηρείτο το φαινόμενο ακόμη και της μεταβίβασης
ακινήτου διά προφορικού λόγου.
42
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια εκδ. Β΄ τόμ. 15ος. Αθήνα: εκδ. Φοίνιξ, σ. 525.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος - Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ. 31ος, σ. 673.
43
Ο κωδίκελλος καταργήθηκε με την καθιέρωση του Αστικού Κώδικα.
69
Για την ασφάλεια του κληροδοτήματος, ο διαθέτης, στη διαθήκη του διόριζε
εκτελεστική επιτροπή, έτσι ο κίνδυνος διασπάθισης της περιουσίας του περιοριζόταν. Οι
εκτελεστικές επιτροπές επιλέγονταν από τους διαθέτες, ανάμεσα σε πρόσωπα υψηλού
κύρους, με ικανότητες, μορφωτικό επίπεδο, αναγνωρισμένα, έμπιστα, αποδεκτά από την
τοπική κοινωνία. Έτσι, μπορεί να ήταν δικαστικοί ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, ο
μητροπολίτης, ο δήμαρχος ή ο κοινοτάρχης, ή μέλη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ο
διευθυντής του σχολείου, συγγενείς του διαθέτη και έμπιστα μέλη της οικογένειας του
διαθέτη. Ο ρόλος των εκτελεστών της διαθήκης ήταν η διαχείριση της περιουσίας του
διαθέτη, αλλά και η ερμηνεία των σκοπών της διαθήκης.
Ο ρόλος των εκτελεστικών επιτροπών διαμορφωνόταν από τη θέληση του διαθέτη και
μπορεί να ήταν: α) Η εφ’ άπαξ απόδοση χρηματικών ποσών σε φορείς ή πρόσωπα, β) Οι
περιοδικές οικονομικές παροχές σε ομάδες ανθρώπων που καθόριζε ο διαθέτης π.χ.
υποτροφίες, προικοδότηση κορασίδων. Η εκτελεστική επιτροπή σ’ αυτή την περίπτωση
είχε ένα διαρκέστερο ρόλο, φρόντιζε για τη διαχείριση, διατήρηση και ενίσχυση του
κεφαλαίου, επέλεγε υποψήφιους, γ) αναλάμβανε την υλοποίηση ενός συγκεκριμένου
έργου, δ) αναλάμβανε την ίδρυση και διοίκηση ενός μη κερδοσκοπικού ιδρύματος, όπως
είχε ορίσει ο διαθέτης.
Ο διαθέτης όριζε εκτελεστές44 της διαθήκης, όταν δεν είχε εμπιστοσύνη στις
ικανότητες του κληρονόμου του. Οι εκτελεστές της διαθήκης φρόντιζαν για την εκτέλεση
των επιθυμιών του διαθέτη. Εκτελεστής μπορούσε να διοριστεί και ένας από τους
περισσότερους κληρονόμους. Το λειτούργημα45 του εκτελεστή ήταν προσωποπαγές, μη
υποχρεωτικό, αμειβόμενο, εκτός αν ο διαθέτης όριζε διαφορετικά.
Κληρικούς, τη μητέρα του και πρόσωπα κύρους όρισε ως εκτελεστές της διαθήκης
του, το 1819 ο Παναγιώτης Κρεββατάς «θέλοντας να έχη κύρος και ισχύν εν παντί τόπω,
καιρώ και κριτηρίω δικαιοσύνης…»46 διόρισε επιτρόπους «τον πανοσιολογιώτατον Κυρ
Μάξιμον διδάσκαλον του Μυστρός, Κυρ Μαρτυνιανόν ηγούμενον των Αγίων τεσσαράκοντα
μαρτύρων, τον Κύριον Γεράσιμον Παπαδόπουλον από Καλαμάτα, τον ηγούμενον των Αγίων
Αναργύρων και τον ηγούμενον της Έλωνας, την μητέρα μου, τον ευγενέστατον Κυρ Γιαννάκη
Μορφογιέννη, τον Κυρ Γεώργιον Τζέρτο, τον Κυρ Νικολή Μανουσάκη και τον Κυρ
Παναγιώτη Στασινό».47
Πρόσωπα κύρους όριζαν λίγο μετά την Απελευθέρωση του Ελληνικού Κράτους οι
μετανάστες διαθέτες.
Ο ιερομόναχος Κλήμης Διαμαντίδης, το 1851, στη διαθήκη του ανέφερε ότι έτρεφε
ιδιαίτερη εκτίμηση για τους φιλογενείς και φιλοτίμους επιτρόπους και φαινόταν να έχει
44
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, τόμ. 17, σ. 86.
45
Α.Κ. 2019.
46
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π.
Κρεββατάς Δημήτριος. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π., σσ. 61-65.
47
Πρώτο επίτροπο αναφέρει τον ιερέα - διδάσκαλο του Μυστρά και δάσκαλό του Μάξιμο, ο
οποίος ήταν και ο δάσκαλος που τον έμαθε τα πρώτα γράμματα. Αγαπητός Α. (1877). Οι Ένδοξοι
Έλληνες του 1821. Εν Πάτραις, τυπογραφείο Α.Ε. Αγαπητού, τόμ. Α΄, σ. 263.
Αναγνωστόπουλος Γ. άρθρο «Παναγιώτης Δ. Κρεββατάς» περιοδ. Λακωνικά, έτος Α΄/1932, σ.
186.
70
απόλυτη εμπιστοσύνη στους συμπατριώτες του στη Βαμβακού, από τους οποίους και
διόριζε επιτρόπους με τη διαθήκη του: «…διορίζω επιτρόπους τιμίους και φιλογενείς τους
κυρίους τον Γεώργιον Σκαλιστήραν, Αγραφιώτην και Παναγιώτην Γεράσην, Μπομποσιώτην,
οίτινες, ως φιλογενείς και ειδήμονες των φυσικών δικαιωμάτων, εύελπις είμι δ’ ην έχω προς
αυτούς υπόληψιν, ότι φιλοτιμηθήσονται να εκτελέσωσιν αυτά κατά την επιθυμίαν μου,
ηξεύροντες ότι κοπιώσι προς ωφέλειαν του έθνους».48
Στη διαθήκη του απαιτούσε να ζητηθούν οι αποδείξεις παραλαβής και κατάθεσης του
κληροδοτήματος από τη Γραμματεία της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως για να είναι
κατοχυρωμένοι οι εκτελεστές της διαθήκης από τους συγγενείς του διαθέτη «…να
ζητήσουσιν παρά της εντίμου Γραμματείας ου μόνον απόδειξιν της παραλαβής, αλλά και ως
κατατέθησαν, ωσαύτως και απόδειξιν από τους συμπατριώτας μου Βαμβακιώτας, ότι έλαβον
το λεγάτον κατά την εμήν διαταγήν, διά να δείξωσιν αυτά εις τους ενταύθα συγγενείς μου, διά
να τεθή βους εν των στόματι αυτών να φλυαρώσιν, ότι οι επίτροποί μου κατέφαγαν αυτά».49
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης με τη διαθήκη του όρισε εκτελεστές της Έλληνες που
κατοικούν στην περιοχή της Συμφερούπολης της Ρωσίας «…είναι επιτηρηταί οι
ευγενέστατοι κύριοι ιππείς Κωνσταντίνος Αθανάσιος, υιός Ιερεμάντζου και Θεοδόσιος
Ιωάννου υιός Τσάπα με πληρεστάτην επιτροπήν…».50
Μέλη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κληρικούς και εκπαιδευτικό ή συγγενή όρισαν οι
διαθέτες ως εκτελεστές της διαθήκης τους.
Ο Γεώργιος Κουτσίκος διόρισε επιτρόπους51 και εκτελεστές της διαθήκης του, για να
φροντίσουν για την έκδοση άδειας, ανέγερση και ίδρυση του ελληνικού σχολείου τους: α)
το Νομάρχη Λακωνίας, β) τον Επίσκοπο Μονεμβασίας και Σπάρτης, γ) το Γυμνασιάρχη
του Γυμνασίου Σπάρτης ή τους νομίμως αναπληρωτές τους.
48
Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη της 5-8- 1851. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 80.
Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος (1929-1930) Αρχεία Εθνικών Ευεργετών τόμ. Δ΄, σ. 60. ΑΥΕ φάκ.
1848/88,1, έγγραφο 10170/13-5-1848, φάκ. 1865/88,1γ και 47. ΓΑΚ Κλάδος Β΄ (1833-1848)
θυρίδα 106, φάκ. 4-6, 8-15. Ο Διαμαντίδης παρακαλεί τους επιτρόπους αφού συναθροίσουν τη
χρηματική περιουσία να τη διαμοιράσουν σύμφωνα με τη διαθήκη, να επιμεληθούν και να στείλουν
με ασφάλεια όλα τα βιβλία του στη Γραμματεία της Δημόσιας Εκπαίδευσης της Ελλάδος και να
ζητήσουν απόδειξη σε όποιον τα παραδώσουν. Ακόμη, όρισε να ζητηθεί απόδειξη από όποιον
παραλάβει τα βιβλία από τους συμπατριώτες στη Βαμβακού.
49
Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη…, ό.π.
50
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 616. Διαθήκη
Σαραντινάκη, Λακεδαιμονίου στη Ρωσία (μετάφρασις εκ της ρωσικής). ΑΥΕ φάκ. 1851/88,1
έγγραφο 8488 της 18 Οκτωβρίου 1850 του Υπουργείου Παιδείας προς Υπουργείο Εξωτερικών.
ΓΑΚ, Κλάδος Β΄ (1833-1848), θυρίδα 106.
51
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου…, ό.π. Διόρισε βοηθούς των επιτρόπων τους ιερείς της Αράχοβας
και τον ειδικόν πάρεδρον Αραχόβης. Έργο των βοηθών ήταν να φροντίζουν για τη δημοπρασία
ενοικίασης της ακίνητης περιουσίας. Οι ενέργειες των βοηθών έπρεπε να είχαν τη συγκατάθεση
των επιτρόπων. Οι επίτροποι είχαν δικαίωμα να ξοδεύουν τα ετήσια εισοδήματα α) για ανέγερση
ελληνικού σχολείου και τις επισκευές του, β) να πληρώνουν το μισθό του δασκάλου ή των
δασκάλων και να φροντίζουν για την εκλογή των κατάλληλων.
71
Έργο των επιτρόπων ήταν η ανέγερση και ίδρυση ελληνικού σχολείου, η κατάρτισή
του, ο διορισμός ενός η περισσοτέρων ελληνοδιδασκάλων, η μισθοδοσία τους, η ύπαρξη
σχολείου γενικά και «η των μαθητών ακριβής και αληθής σπουδή γραμμάτων».
Ο Γεώργιος Σκιούρης όρισε ως εκτελεστές της διαθήκης του,52 τον εκάστοτε πρόεδρο
της Κοινότητας Καρυών, τον ιερέα της κοινότητας, το διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου
Καρυών, τον εκάστοτε πρόεδρο του αθλητικού συλλόγου Καρυών «Ο Καρυάτης», τον
Θεόδωρο Αρ. Ματάλα, δικηγόρο Αθηνών, τον Δημήτριο Κάκαρη, συνταξιούχο δάσκαλο
και τον Ιωάννη Κυριαζή.
Ο Γεώργιος Σπ. Καρύγιαννης, το 1934, με τη διαθήκη53 του όρισε πενταμελή επιτροπή
ως εκτελεστές της διαθήκης του η οποία αποτελείτο: από τον εκάστοτε πρόεδρο της
Κοινότητας Καρυών, τον εκάστοτε ιερέα Καρυών, τον αναδεκτό του διαθέτη Γεώργιο
Καπερώνη, και τον Αντώνιο Κουτσόγιωργα ιατρό και ανιψιό του διαθέτη. Οι δύο
τελευταίοι μετά το θάνατό τους, όρισε να αντικατασταθούν από δύο επιστήμονες που
διαμένουν μόνιμα στις Καρυές.
Οι διαθέτες όριζαν εκτελεστές μόνο συγγενείς τους, όταν τους είχαν εμπιστοσύνη.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου με τη διαθήκη54 του όρισε εκτελεστές τους: Μιχάλη
Ανδριτσάκη, Ηλία Κοπανίτσα και Αναστάσιο Γρηγόρη.
Η Αικατερίνη Γρηγορίου όρισε εκτελεστές της διαθήκης55 της τους ανιψιούς της
Ιωάννη Δ. Καρέλλα, ιατρό, και Γεώργιον Δ. Γρηγορίου. Ακόμη ανέφερε: «Παραγγέλω τον
κληρονόμον μου να δώση εις έκαστον εξ αυτών ανά δρχ. εκατό χιλιάδας».
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας όρισε56 εκτελεστές της διαθήκης του τη σύζυγό του
«Κατίνα και τους ανιψιούς του Νικόλαον Κων. Κατσώρην, Μιχαήλ Κων. Κατσώρην και
Νικόλαο Κων. Πετρολέκα».
Ο Καλλικρατίδας Κυρούσης όρισε57 εκτελεστές της διαθήκης του τους συγγενείς του
με το επώνυμο Κυρούσης και σε περίπτωση μη αποδοχής κάποιου, τότε όρισε τον πρόεδρο
Πρωτοδικών Σπάρτης να διορίζει κατάλληλο πρόσωπο.
Εκτελεστή της διαθήκης58 ο Ηλίας Κατσίχτης όρισε τον ανιψιό του Πέτρο Ιωάννου
Κατσίχτη με αναπληρωτή του τον ανιψιό του, Σαράντο Χρήστου Κατσίχτη και δεύτερο
αναπληρωτή τον ανιψιό του Μιχαήλ Χαρίλαο Κατσίχτη.
52
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη της 1-2-1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. 654/5-3-1981 και με την 7948/1990 απόφαση του Εφετείου Αθηνών. Φάκ. Γεωργίου Σκιούρη,
Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Φάκ. Γεωργίου Θ. Σκιούρη, Αρχείο
Ιδρύματος Γεωργίου Σκιούρη. Φάκ. Γεωργίου Σκιούρη, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ.
Οικονομικών. Επιθυμούσε και όρισε οι εκτελεστές της διαθήκης αμειβόμενοι για τις υπηρεσίες
τους να εισπράξουν καταθέσεις του από τράπεζες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
53
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Καρύγιαννη…, ό.π.
54
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου…, ό.π.
55
Διαθήκη Αικατερίνης Γρηγορίου…, ό.π.
56
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Πετρολέκα…, ό.π.
57
Διαθήκη Καλλικρατίδα Κυρούση…, ό.π.
58
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη…, ό.π. Ο διαθέτης επιθυμούσε οι εκτελεστές να μεριμνήσουν να
εκποιηθούν 100 μετοχές του, της Εθνικής Τράπεζας και να κατατεθούν σε λογαριασμό της Εθνικής
Τράπεζας για να εξυπηρετηθούν κοινωφελείς σκοποί.
72
Ο Αθανάσιος Ματάλας όρισε ως εκτελεστές νομικά πρόσωπα και συγγενείς του. Ο
ίδιος ως δικηγόρος όρισε επακριβώς το έργο των εκτελεστών της διαθήκης. Συνήθως οι
μεγάλοι διαθέτες, για τα κληροδοτήματά τους, με τις διαθήκες τους όριζαν και
αναπληρωματικά μέλη των διαχειριστικών επιτροπών, προλαμβάνοντας κάποια άρνηση
των τακτικών μελών.
Ο Αθανάσιος Ματάλας στη διαθήκη59 του, την οποία συνέταξε το 1919, διόρισε
εκτελεστές της διαθήκης του για μία διετία από το θάνατό του τους: Γεώργιο
Κωνσταντινίδη, ελεγκτή του Ελεγκτικού Συνεδρίου, Αναστάσιο Παπαληγούρα, δικηγόρο
και πρώην Εισαγγελέα Εφετών, Κωνσταντίνο Δημητρίου Ματάλα, ταγματάρχη
πυροβολικού, Κωνσταντίνο Δημοσθένους Ματάλα υπολοχαγό και αναπληρωματικά μέλη
τους Δημοσθένη Λεωνίδου Ματάλα και Γεώργιο Λυκουρά. Τους πιο πάνω παρακαλούσε
να φροντίσουν αμέσως μετά το θάνατό του για την απογραφή όλης της περιουσίας 60 του,
σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου και να προβούν, έστω και χωρίς τη συναίνεση των
εγκατεστημένων κληρονόμων του, στην εκκαθάριση της κληρονομικής περιουσίας του.
Με τη διαθήκη του ο Αθανάσιος Ματάλας προέβη σε προτάσεις προς τους εκτελεστές,
για τον επικερδέστερο τρόπο αξιοποίησης του κληροδοτήματος και όρισε: α) να
εκποιήσουν όλα όσα θα βρουν κινητά πράγματα, εκτός χρεογράφων και μετοχών
εταιρειών, όλη την ακίνητη περιουσία εκτός από αυτή που βρίσκεται στην Αθήνα, την
οποία εκήρυσσε διαρκώς αναπαλλοτρίωτη. Απαγόρευσε «την καθ’ οιονδήποτε τρόπον και
εξ οιουδήποτε λόγου μερικήν ή ολικήν εκποίησιν ή επιβάρυνσιν αυτής», β) να φροντίσουν με
κάθε νόμιμο τρόπο για την έγκαιρη είσπραξη των διαφόρων προσόδων της περιουσίας του,
γ) να καταθέσουν στην Εθνική Τράπεζα με τον, όσο το δυνατό μεγαλύτερο τόκο και με
προθεσμία, τα χρήματα που θα βρεθούν ως μετρητά, αυτά που θα εισπραχθούν από τις
εκποιήσεις και προσόδους, όσα χρήματα θα περισσεύσουν από αυτά που έχουν δοθεί για
την ανεγειρόμενη στοά στις οδούς Πατησίων, Άμιλτον και Κοδρικτώνος και αφού
αφαιρεθούν τα έξοδα εκκαθαρίσεως. Ο Αθανάσιος Ματάλας πρότεινε στους εκτελεστές
59
Ιδιόχειρος διαθήκη Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
60
Όλη η περιουσία του Αθανασίου Ματάλα που βρέθηκε μετά το θάνατό του κινητή και ακίνητη
ήταν: α) κινητά: 1) καταθέσεις, όψεως σε πιστωτικά ιδρύματα 217.118, 25 δ ρ χ. , 2) στο ταμιευτήριον
18.361, 90 δ ρ χ. , 3) ομολογίες διαφόρων εθνικών δανείων αξίας 134.040 δ ρ χ ., 4) διάφοροι καταθέσεις
σε χρυσό σε διάφορα πιστωτικά καθιδρύματα (μετά των τόκων μέχρι τέλους Ιουνίου 1920)
176.269, 90 δ ρ χ. , 5) δάνεια επί υποθήκη 42.760 δρχ., 6) ενοίκια οφειλόμενα 62511,45 δρχ.,7)
χρεώσται εκ συναλλαγματικών και γραμματίων 32.550 δρχ., 8) έπιπλα και σκεύη 10.830 δρχ., 9)
ιματισμός 1.930 δρχ., 10) εκκρεμείς λογαριασμοί 11.634 δρχ. Σύνολο 708.005,50 δρχ., β) ακίνητα
στην Αθήνα: 1) οικία διώροφος με υπόγειο (Θεάτρου 6) αξίας 350.000 δρχ., 2) κτήμα με οικίσκο
και στάβλο (Μαραθώνος 9) 240.000 δρχ., 3) οικία τριώροφος με υπόγεια (Πατησίων- Άμιλτον)
750.000 δρχ., 4) οικία διώροφος με υπόγεια (Άμιλτον 4) 450.000 δρχ., 5) στοά ημιτελής (Άμιλτον-
Κόδριγκτον) αξίας 1.400.000 δρχ., 6) οικία διώροφος με υπόγεια (Κόδριγκτον 9) 800.000 δρχ., 7)
στεγασμένο σιδηρουργείο μετά μονώροφου οικίσκου (Κόδριγκτον) 120.000 δρχ., 8) οικία
διώροφος με υπόγειο και παραρτήματα (Πατησίων - Κόδριγκτον) 800.000 δρχ., 9) διώροφος οικία
με υπόγεια (Κόδριγκτον 12) 650.000 δρχ. Σύνολο περιουσίας κατά την εκτίμηση 6.268.005,50 δρχ.
Υποχρεώσεις προς τρίτους, που βαρύνουν την κληρονομία κατά την απογραφή και εκκαθάριση
647.777,55 δρχ. Υπόλοιπο καθαρόν 5.620.227,95 δρχ. Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…,
ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 972-975.
73
της διαθήκης του, εάν δε βρουν σε κατάθεση με προθεσμία τη μεγαλύτερη απόδοση, τότε
να μπορούν να αγοράσουν με τα χρήματά του αμέσως «ισάξια ασφαλή ελληνικά μόνον
χρεόγραφα» και μαζί με αυτά τα οποία θα βρεθούν στην κατοχή του να κατατεθούν και να
παραμείνουν ως κεφάλαιο αναπαλλοτρίωτον, το οποίο δεν θα μπορούσε να εκχωρηθεί για
έναν αιώνα. Οι τόκοι του πιο πάνω κεφαλαίου θα εξυπηρετήσουν το σκοπό του νομικού
προσώπου που θα συσταθεί δ) να εκτελέσουν τα κληροδοτήματα που θα αφήσει, να
ολοκληρωθούν τα έργα στη στοά της οδού Πατησίων, εάν με το θάνατό του δεν έχει
ολοκληρωθεί το έργο.
Άφησε στην κρίση των εκτελεστών, οι οποίοι πίστευε ότι θα ενεργήσουν κατά τον
καλύτερο και συμφερότερο τρόπο,61 τους όρους και τρόπους των εκποιήσεων, εισπράξεων,
απαιτήσεων και προσόδων, καθώς και τα τυχόν χρεόγραφα που θα αγορασθούν.
Παρακάλεσε τους εκτελεστές και κληρονόμους του να φροντίσουν εγκαίρως και γρήγορα
για την ίδρυση νομικού προσώπου μετά από έγκριση της Πολιτείας.
Οδηγία στους εκτελεστές έδωσε ο Γεώργιος Μπάρμπας, το 1938, με τη διαθήκη του62
και ανέθεσε στον εκτελεστή της διαθήκης να πληρώσει «όλα τα ενδεχόμενα χρέη μου κατά
το χρόνο του θανάτου μου μετά των λογικών εξόδων της κηδείας, περιλαμβανομένου και
κατάλληλου σημείου δεικνύοντας τον τόπο της ταφής μου».
Για να μπορέσουν να εξασφαλίσουν οι διαθέτες το κληροδότημά τους και για να έχει
αυτό συνέχεια, όρισαν νομικά πρόσωπα ή και συγγενή ως εκτελεστές.
Ο Ιωάννης Π. Αλβανάκης το 1888 όρισε εκτελεστές της διαθήκης63 του τους
δικηγόρους Καλαμάτας Ιωάννη Κυτταριόγλου, Νικήτα Στρατηγόπουλο, Στεφ.
Μελισσουργό τους οποίους και κατέστησε «τέλειους και καθολικούς κληρονόμους».64
Ο Γεώργιος Πολίτης όρισε εκτελεστή65 της διαθήκης του «για την τήρηση των νομίμων
και εκπλήρωση των όρων» τον εκάστοτε πρόεδρο Πρωτοδικών Αθηνών.
Ο Ιωάννης Πετρ. Παναγουλάκος από το Γύθειο με τη μυστική διαθήκη 66 του και με
κωδίκελλο, το 1935, της διαθήκης του, όρισε εκτελεστές τον Ιωάννη Θ. Φουρίδη δικηγόρο
61
Με τον κωδίκελλο της διαθήκης ο Αθανάσιος Ματάλας για τους πρώτους εκτελεστές της
διαθήκης και μέχρι την έγκριση του καταστατικού του Νομικού Προσώπου που θα ιδρυθεί, όρισε
αυτοί να παρίστανται και να εκπροσωπούν το νομικό πρόσωπο και να ενεργούν γι’ αυτό. Να
διαχειρίζονται και να διοικούν την περιουσία, να μεριμνούν για την εκτέλεση των σχετικών όρων
της διαθήκης. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 982. Η Δράση και το έργο του Ιδρύματος.
«Βιογραφία Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
62
Διαθήκη Γεωργίου Μπάρμπα αρ. 4496/ 7-7-1938 Πολιτεία Αλαμπάμπας, Κομητεία Τζέφερσον,
φάκ. Γεωργίου Μπάρμπα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης
όρισε ως εκτελεστή της διαθήκης «τον καλόν μου φίλον Γ. Δ. Γάκιαν… όπως πληρωθή ούτος δι’
όλα τα λογικά έξοδα εις τα οποία θα υποβληθή κατά την διαχείρισιν της περιουσίας μου…». ΑΥΕ
φάκ. 1949/49,3 Κληρονομικά ζητήματα. Αντίγραφο διαθήκης Γεωργίου Μπάρμπα.
63
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Π. Αλβανάκη της 1-7- 1888 Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ.
804.
64
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Π. Αλβανάκη…, ό.π.
65
Διαθήκη του Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε για τον εκτελεστή της διαθήκης
κάθε έτος να ζητά απολογισμό της διατιθέμενης προόδου «ώστε να ελέγχηται η εκπλήρωσις των
όρων και να ενεργώνται τα περαιτέρω νόμιμα προς εκτέλεσιν αυτών εάν και εφ’ όσον δεν εγένοντο,
όπερ δεν θέλω καν να υποθέσω…».
74
Γυθείου και τον Ιωάννη Ευστράτιο Παναγουλάκο εμποροκτηματία κατοίκους Γυθείου
«οίτινες θέλω να επιμεληθώσι την περιουσία μου μέχρι της εγκαταστάσεως του κληρονόμου
μου και να σφραγίσωσι την οικίαν μου ευθύς μετά τον θάνατό μου εάν η σύζυγός μου έχει
προαποθάνει εμού».67
Διαθέτες όρισαν εκτελεστές της διαθήκης τους νομικά πρόσωπα, μέλη της Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και εκπαιδευτικούς, όταν το κληροδότημα ήταν εκπαιδευτικού σκοπού. Ο
Ηλίας Ασημακόπουλος από τις Αμύκλες, ο οποίος διέθεσε την περιουσία του στο
Δημοτικό Σχολείο Αμυκλών, το 1979, με τη διαθήκη68 του όρισε εκτελεστές, τον εκάστοτε
Εισαγγελέα Πρωτοδικών Σπάρτης, τον εκάστοτε πρόεδρο της Κοινότητας Αμυκλών, τον
εκάστοτε αρχαιότερο δάσκαλο του Δημοτικού Σχολείου Αμυκλών.
Ο Γεώργιος Θ. Δρίβας με τη διαθήκη του, το 1927, όρισε69 εκτελεστές τριμελή
επιτροπή αποτελούμενη από α) τον εκάστοτε διευθυντή του ανωτέρου σχολείου στους
Μολάους ως πρόεδρο, β) τον εκάστοτε ειρηνοδίκη 3) τον εκάστοτε πρόεδρο της
Κοινότητας Ρειχέας.
Ο Γεώργιος Τράγκας εκτελεστές της διαθήκης70 και του ιδρύματός του όρισε τον
εκάστοτε πρόεδρο πρωτοδικών Σπάρτης, το γυμνασιάρχη Αρρένων Σπάρτης, το διευθυντή
του Δημοτικού Σχολείου Αναβρυτής Σπάρτης και σε περίπτωση κατάργησης του σχολείου,
τον αρχαιότερο διευθυντή των δημοτικών σχολείων Σπάρτης.
Οι μετανάστες διαθέτες των ΗΠΑ όριζαν ως εκτελεστές της διαθήκης τους τράπεζα
του εξωτερικού ή εταιρεία.
Ο Θωμάς Π. Σουρλής, το 1973, με τη διαθήκη71 διόρισε εκτελέστρια της διαθήκης του
την People Bank & Trust Company του Rocky Mount της Βόρειας Καρολίνας.
Ο Γεώργιος Κέλλης, από το Κυπαρίσσι, κάτοικος εν ζωή Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ το
1976 με τη διαθήκη72 του όρισε διαχειριστή (θεματοφύλακα) επίτροπο την τράπεζα
66
Κωδίκελλος διαθήκης Ιωάννη Π. Παναγουλάκου (1935), αρ. 4839/6-2-1933 του
Συμβολαιογράφου Γυθείου Θ. Κ. Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 23/8-7-
1935, φάκ. Ιωάννη Π. Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Φάκ. Ιωάννη Π. Παναγουλάκου, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Έργο των
εκτελεστών ήταν η επιμέλεια και σφράγιση της περιουσίας του μέχρι να αποδοθεί στον κληρονόμο
του Δημήτριο Ιωάννου Πάναγουλάκο, γιο του διαθέτη.
67
Κωδίκελλος διαθήκης Ιωάννου Π. Παναγουλάκου…, ό.π.
68
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Ασημακόπουλου της 3-2-1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 1780/5-7-1979, φάκ. Ηλία Ασημακόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
69
Διαθήκη Γεωργίου Θ. Δρίβα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά αρ. 38/17-5-1928,
Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 1015-1019. Φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα
Γεωργίου Θ. Δρίβα, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
70
Ιδιόχειρος και μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα…, ό.π. Ο διαθέτης ανέφερε ότι τα μέλη της
εκτελεστικής επιτροπής μπορούσαν να εισπράττουν από το υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας
της Ελλάδος αποζημίωση για τις υπηρεσίες τους προς το ίδρυμα, ίση προς τον ημερήσιο μισθό
τους, χωρίς τα επιδόματα και βάσει βεβαιώσεων των αποδοχών τους.
71
Δημόσια διαθήκη Θωμά Π. Σουρλή της 29-1-1973, φάκ. Θωμά Π. Σουρλή, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου
μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν Αθήναις, σ. 209.
75
Continental Bank της πόλης Norristown της Πολιτείας. Ως εκτελεστές της διαθήκης όρισε
τη σύζυγό του Φίλη Κέλλη και την τράπεζα Continental Bank.
Νομικά πρόσωπα και πρόσωπα από το χώρο της υγείας όρισε ο Κυριάκος Δόκιος ο
οποίος διέθεσε την περιουσία του για τη δημιουργία νοσοκομείου στους Μολάους. Ως
εκτελεστές της διαθήκης73 και επιτροπή ανέγερσης του νοσοκομείου όρισε: τον εκάστοτε
ειρηνοδίκη Επιδαύρου Λιμηράς ως πρόεδρο, τον εκάστοτε πρόεδρο του Ιατρικού
Συλλόγου, δύο φαρμακοποιούς και δύο ιατρούς από τους Μολάους.
Ο Δημήτριος Χρηστάκος όρισε74 εκτελεστές της διαθήκης του τον πρόεδρο
πρωτοδικών του Πρωτοδικείου Σπάρτης, τον εισαγγελέα Σπάρτης και τον πρόεδρο του
Δ.Σ. του Ασύλου Ανιάτων Σπάρτης και σε περίπτωση που δεν λειτουργεί το Άσυλο, τον
πρόεδρο του Δ.Σ. του Γηροκομείου Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι».75
Συγγενή, μέλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και προέδρους φορέων όρισε ο Γεώργιος
Δημοσθ. Ματάλας. Συγκεκριμένα όρισε76 εκτελεστές της διαθήκης του τον πρεσβύτερο
από τους επιζώντες αδελφούς του, το δήμαρχο Σπάρτης, τον πρόεδρο του Ιατρικού
Συλλόγου Λακεδαίμονος και τον πρόεδρο του Δικηγορικού Συλλόγου Σπάρτης.
Οι εκτελεστές της διαθήκης ήταν συνήθως πρόσωπα αναγνωρισμένα, με κύρος στην
τοπική κοινωνία ή έμπιστοι συγγενείς. Ο ρόλος τους ήταν η υλοποίηση της βούλησης του
διαθέτη, η τήρηση των όρων του διαθέτη, ώστε να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα του
κληροδοτήματος. Σε περιπτώσεις δωρεάς στην παιδεία οι περισσότεροι διαθέτες όρισαν
νομικά πρόσωπα και εκπαιδευτικό. Σε δωρεές για την υγεία, νομικά πρόσωπα και
πρόσωπα από το χώρο της υγείας, για δωρεές σε ιδρύματα όριζαν νομικά πρόσωπα και
τους προέδρους των ιδρυμάτων. Οι μετανάστες όριζαν εκτελεστές της διαθήκης τους μια
τράπεζα.
72
Διαθήκη Γεωργίου Κέλλη αρ. 69695/29-11-1976. Μεταφραστικό γραφείο Υπ. Εξωτερικών, φάκ.
Γεωργίου Κέλλη, Αρχείο Δήμου Ρειχιάς 2010.
73
Δημόσια διαθήκη Κυριάκου Δόκιου αρ. 10863/7-11-1938 του Συμβολαιογράφου Μολάων Ε.
Πετρέα, φάκ. Κυριάκου Δόκιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
74
Ιδιόχειρος διαθήκη Δημητρίου Χρηστάκου…, ό.π.
75
Έκθεση αποδοχής λειτουργήματος εκτελεστού διαθήκης της 25-6-1996, φάκ. Δημητρίου
Χρηστάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Με την πιο πάνω έκθεση
του Πρωτοδικείου Σπάρτης ο μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης αποδέχτηκε το λειτούργημα
του εκτελεστού ως πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Γηροκομείου Σπάρτης «Οι Άγιοι
Ανάργυροι». Σε περίπτωση που το Άσυλο Ανιάτων λειτουργούσε σε μελλοντικό χρόνο ο διαθέτης
όρισε ότι η ψιλή κυριότητα της ακίνητης περιουσίας του να περιέλθει στο Άσυλο Ανιάτων.
76
Διαθήκη Γεωργίου Ματάλα αρ. 12463/1-4-1947 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Γεωργίου
Σταματάκου, φάκ. Γεωργίου Ματάλα, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
Άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες που εκλείπουν Γεώργιος Δ. Ματάλας. Ο άνθρωπος, ο επιστήμων
και η διαθήκη του» περιοδ. Λακωνικά, έτος ΙΓ΄ τεύχ. 76/ Ιούλιος-Αύγουστος 1976, σσ. 123-124,
76
Εγκατάσταση κληρονόμου
Η εγκατάσταση κληρονόμου77 δεν αποτελούσε αναγκαίο στοιχείο του κύρους της

διαθήκης. Η διαθήκη μπορούσε χωρίς να αναφέρεται σε εγκατάσταση κληρονόμου να
περιέχει διατάξεις που ρύθμιζαν περιουσιακά ή οικογενειακά θέματα του διαθέτη.
Οι περισσότεροι διαθέτες όριζαν ως κληρονόμους τους συγγενικά πρόσωπα, στα οποία
μπορεί να έδιναν οδηγίες για την τύχη της περιουσίας που κατέλιπαν. Σε πολλές
περιπτώσεις η οδηγία μπορεί να αφορούσε μια περαιτέρω δωρεά.
Ο Νικόλαος Πηλάλας, το 1861, στη διαθήκη του εγκατέστησε καθολικούς
κληρονόμους του, τον Κωνσταντίνο παπά Σταύρο Πηλάλα και τον Δημήτριο
Παπακωνσταντόπουλο ανιψιούς του.78 Τους πιο πάνω κληρονόμους του, τους όρισε και ως
εκτελεστές της διαθήκης του: «Παραγγέλλω δε τοις ειρημένοις κληρονόμοις μου να
εκποιήσωσιν εκ της ακινήτου περιουσίας μου …».79 Μετά το θάνατο των κληρονόμων (και
διαχειριστών της περιουσίας) να αναλάβουν τη διαχείριση και επιτήρηση «οι εξ
αρρενογονίας κατιόντες αυτών».80
Ο Ιωάννης Γρηγορίου με τη διαθήκη του εγκατέστησε κληρονόμους «την αγαπητήν
μου σύζυγο Κατήγκω το γένος Γεωργοπούλου και τον αγαπητόν μου ανιψιόν Γεώργιο Δ.
Γρηγορίου εφ’ απάσης της περιουσίας μου οπουδήποτε και αν ευρίσκεται». Για τους δύο
κληρονόμους του όρισε: «Η σύζυγός μου θέλει έχει κληρονομικήν μερίδα την επικαρπίαν της
περιουσίας μου εξ αδιαιρέτου και εξ ίσου μετά του ετέρου συγκληρονόμου μου του ανιψιού
μου Γεωργίου Δ. Γρηγορίου θέλει δε διαχειρίζεσθαι και καρπούσθαι μετ’ αυτού τα
εισοδήματα της περιουσίας μου». Ακόμη ανέφερε ότι οι κληρονόμοι του μπορούσαν να
δαπανούν από την περιουσία του τόσα, ώστε να ζουν «αξιοπρεπώς και αναλόγως της
θέσεως της, καθ’ ο ανιψιός μου». Για το περίσσευμα των εισοδημάτων: «Τοιούτον έσεται
μέγα θέλει κατατεθίσεται ως κεφάλαιον παρά της συζύγου μου και του ανιψιού μου εις την
Εθνική Τράπεζαν της Ελλάδος». Με τον θάνατο της συζύγου του Αικατερίνης ο διαθέτης
όρισε το περίσσευμα να περιέλθει στον ανιψιό του Γεώργιο Δ. Γρηγορίου. Για τη σύζυγό
του, ο Ιωάννης Γρηγορίου στη διαθήκη του ανέφερε ότι μπορούσε η ίδια με τη διαθήκη της
να διαθέσει το ποσό των 100.000 χρυσών φράγκων για αγαθοεργίες ή φιλανθρωπικά έργα
ή ιδρύματα στην Ελλάδα ή στην Αίγυπτο είτε σε συγγενείς. Ο ανιψιός του Ιωάννη
Γρηγορίου, Γεώργιος Δ. Γρηγορίου, γίνεται οριστικός κληρονόμος της περιουσίας του, εάν
συνάψει γάμο με την έγκρισή του ή της συζύγου του και αποκτήσει τέκνα. Σε διαφορετική
77
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, τόμ. 17, σ. 86.
78
Στον Κωνσταντίνο παπά Σταύρο Πηλάλα ο διαθέτης άφησε ένα χρυσό δακτυλίδι με αρχαίο λίθο
που έφερε τον τύπο ίππου και πτερωτό ιππέα, στο Δημήτριο Παπακωνσταντόπουλο άφησε χρυσό
δακτυλίδι με αρχαίο λίθο, που έφερε τον τύπον ιπποκενταύρου και πτερωτό έρωτα. Διαθήκη
Νικολάου Πηλάλα…, ό.π.
Κουκουλές Φαίδων, άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας…, ό.π.
79
Διαθήκη Νικολάου Πηλάλα…, ό.π.
80
77
περίπτωση81 η περιουσία του Ιωάννη Γρηγορίου περιερχόταν στα παιδιά της αδελφής του,
Λεωνίδα και Αλέξανδρο Σεφερλή.
Ο Γεώργιος Μιχαλέτος στη διαθήκη82 του ανέφερε: «Εγκαθιστώ κληρονόμους μου την
αγαπητήν μου σύζυγον… Εις την σύζυγόν μου αφήνω απεριόριστως την επικαρπίαν όλης της
περιουσίας μου η οποία θα ευρεθεί κατά τον θάνατόν μου…».
Ο Γεώργιος Πολίτης με τη διαθήκη83 του εγκατέστησε καθολικό και νόμιμο
κληρονόμο, την σύζυγό του84 Αικατερίνη το γένος Θ. Τσιρώνη. Μετά το θάνατο της
Αικατερίνης, συζύγου του Γεωργίου Πολίτη, η ακίνητη περιουσία85 επιθούσε «να περιέλθη
εις τον εν Αθήναις εδρεύοντα φιλολογικό Σύλλογον “Παρνασσός” ως καθολικόν
καταπίστευμα προς τον σκοπόν να εκπληρωθώσιν ωρισμέναι μου επιθυμίαι, τείνουσαι εις την
πραγμάτωσιν κοινωνικών και φιλανθρωπικών σκοπών…».
Κληρονόμος μπορεί να γινόταν ο ανιψιός όταν ο διαθέτης δεν είχε τέκνα.
Η Αικατερίνη Γρηγορίου86 στη διαθήκη της ανέφερε: «Εγκαθιστώ μόνον και γενικόν
κληρονόμον μου τον εξ αδελφής ανεψιόν μου Γεώργιον Β. Δούσμανην, έμπορον, κάτοικο
Αθηνών …».
Μοναδική κληρονόμος στις περισσότερες περιπτώσεις γινόταν η σύζυγος του διαθέτη,
όταν δεν υπήρχαν τέκνα.
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης εγκατέστησε κληρονόμο του τη σύζυγο του Μαρία «…εν
ενί λόγω μου την κατάστασιν, όση μετά το θάνατόν μου ήθελεν ευρεθή αφήνω εις μονικήν επί
ζωής εξουσίαν και διάταξιν της αγαπητής μου νομίμου γυναίκας Μαρίας, θυγατρός
Αθανασίου Μάνθου».87 Ο Σαραντινάκης αγαπούσε τη σύζυγό του και της είχε
εμπιστοσύνη: «Επειδή αύτη διά την δοκιμασθείσαν παρ’ εμού αυτής πίστιν είναι αξία πάσης
τιμής και χαρίσματος ήτις γυνή μου έχει δύναμιν και κύρος επί ζωής της να διοική και να
ωφελήται, απολαμβάνουσα όλα τα εισοδήματα εντελώς κατά την θέλησιν και γνώμην της μη
81
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου…, ό.π. Η διαθήκη του Ιωάννη Γρηγορίου συντάχθηκε στην Αθήνα
το 1907, δημοσιεύθηκε την 25 Μαΐου 1920. «Ο ειρημένος ανιψιός μου Γεώργιος Δ. Γρηγορίου εάν
συνάψει γάμον παρά τη θέλησή μου είτε παρά τη εγκρίσει της συζύγου μου διατελούσης εν χηρεία
διατάσσω την αποκατάσταση της περιουσίας μου εις τους κάτωθι σημειούμενους συγγενείς ως
καταπιστευματοδόχους, ήτοι τους εξ αδελφής ανιψιούς μου».
82
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου…,ό.π.
83
Διαθήκη του Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π.
84
Διαθήκη του Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π. «…Υπέρ αυτής διατίθημι άπασαν την κατά τον
θάνατόν μου ευρεθησόμενην κινητήν περιουσία μου συνισταμένην εκ παντός οιουδήποτε είδους
περιουσιακών στοιχείων…». Σύμφωνα με τη διαθήκη του Γεωργίου Πολίτη η σύζυγός του θα είχε
την επικαρπία και όχι την πλήρη κυριότητα.
85
Διαθήκη Γεωργίου Πολίτη…, ό.π. Η ακίνητη περιουσία του Γεωργίου Πολίτη που αναφερόταν
στη διαθήκη του ήταν στην Αθήνα: α) Οικία στη διασταύρωση των οδών Παυσανίου και Στασινού,
β) Οικία στη διασταύρωση των οδών Καψάλη- Νεοφύτου Δούκα – Ηροδότου, γ) Οικία στη
διασταύρωση των οδών Εμμανουήλ Μπενάκη και Γαμβέτα. Στο Μαρούσι Αττικής: α) Οικία στην
οδό Θέμιδος 6, β) Οικία στην πλατεία Ευτέρπης, γ) Οικία στη διασταύρωση των οδών Παυσανίου
και Αρκτίνου.
86
87
78
δίδουσα ουδενί κανέναν λογαριασμόν».88 Μετά το θάνατο της συζύγου του ο Ευστάθιος
Σαραντινάκης όρισε ακριβώς στη διαθήκη του τη διάθεση των ακινήτων του.89
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας με τη διαθήκη90 του, την οποία συνέταξε στις 12 Μαρτίου
του 1928, εγκατέστησε γενική κληρονόμο τη σύζυγό του Κατίνα, το γένος Χρίστου
Χούρβαλη.
Πολλοί από τους ευεργέτες όρισαν κληρονόμους τους μη συγγενικά πρόσωπα και
αυτά μπορούσε να είναι το Ελληνικό Δημόσιο και η κοινότητα της ιδιαίτερης πατρίδας, το
σχολικό ταμείο δημοτικού σχολείου, ιερός ναός, ένα υπάρχον ίδρυμα ή ίδρυμα το οποίο
συνέστησαν.
Με τη διαθήκη του ο Αθανάσιος Ματάλας και για το λόγο ότι ήταν άτεκνος, όρισε το
Κράτος ως το βασικό κληρονόμο του και μόνο μικρά ποσά διέθεσε σε συγγενείς και
εγκατέστησε κληρονόμους «εφ’ όλης της μετά τον θάνατόν μου ευρεθησομένης κινητής και
ακινήτου περιουσίας μου 1) το ελληνικόν Δημόσιον, 2) την κοινότητα της ιδιαιτέρας μου
πατρίδος Αραχόβης και 3) τον Δήμον Λ. Ματάλαν και τους υιούς αυτού Κωνσταντίνον και
Γεώργιον Ματάλαν, τον Δημοσθένη και Γεώργιον, υιούς Λεωνίδα Γ. Ματάλα, τους υιούς
Δημοσθένους Παρασκευά Ματάλαν, Παρασκευάν, Κωνσταντίνον, Ανδρέαν και Γεώργιον
Ματάλαν, τον Θεόδωρον Αναγνώστου Ματάλαν και υιόν αυτού Αριστείδην Ματάλαν, τους
Δημήτριον και Γεώργιον, υιούς Νικολάου Ματάλα, τους υιούς Ιωάννου Ματάλα,
Παρασκευάν και Παναγιώτην Ματάλαν, Κωνσταντίνον και Δημήτριον, υιούς Παναγιώτου
Ματάλα …».91
Ο Παρασκευάς Πανούσης το 1936 με τη διαθήκη του ανέφερε: «Εγκαθιστώ
κληρονόμο μου επί πάσης της κινητής και ακινήτου περιουσίας μου το Σχολικόν Ταμείον
Καρυών Λακεδαίμονος».92
Διαθέτες ως κληρονόμο όρισαν εκκλησιαστικό ίδρυμα.
Ο Γεώργιος Δούνδας εγκατέστησε93 κληρονόμους του τη σύζυγό του και το ναό της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Ζαραφώνα του τέως Δήμου Θεραπνών.
88
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη…, ό.π. Στη διαθήκη ως όρος αναφερόταν ότι κανείς από τους
συγγενείς του διαθέτη «ουδ’ έχει την εξουσίαν να κάμη της γυναικός μου Μαρίας θυγατρός
Αθανασίου Μάνθου, κανέν’ είτε εμπόδιον ή στεναχωρίαν ή αίτησιν εναντίον ταύτης μου της
διατάξεως, της γενομένης με ιδίαν μου θέλησιν…».
89
Τα μόνα ακίνητα τα οποία διέθεσε σε συγγενείς του μετά το θάνατο της συζύγου του ήταν τα
ακίνητα που βρίσκονταν στο χωριό Μπελμπέκη της Συμφερούπολης για τα οποία όρισε να
διαμοιρασθούν σε τρία ίσα μέρη και να δοθούν «εις παντοτινή κληρονομίαν και εξουσίαν των
γνησίων μου δύο αδελφών και μίας αδελφής […] να διαμοιρασθώσι εκ συμφώνου εις τρία ίσα μέρη».
90
91
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Η δράση και το έργο του Ιδρύματος.
Βιογραφία, Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
92
Δημόσια διαθήκη Παρασκευά Πανούση αρ. 1636/25-8-1936 του Συμβολαιογράφου Οινούντος
Κωνσταντίνου Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 15/8-2-1940, φάκ.
Παρασκευά Πανούση, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
93
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Δούνδα του Νικολάου αρ. 1015/24-10-1933 του Συμβολαιογράφου
Θεραπνών Παναγιώτη Ψυχογιού, φάκ. Γεωργίου Δούνδα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης άφησε το δικαίωμα επικαρπίας στη σύζυγό του, για ολόκληρη
79
Η Χριστίνα Τριανταφυλλάκου το 1984 στη διαθήκη της ανέφερε94 «ονομάζω και
εγκαθιστώ κληρονόμους τον Ιερόν ναόν της Υπαπαντής του Ιησού Χριστού της Κοινότητας
Περιστερίου».
Η Ιωάννα Καραχάλιου το 1985 στη διαθήκη της ανέφερε «εγκαθιστώ κληρονόμον μου
την Ιεράν Μητρόπολιν Μονεμβασίας και Σπάρτης εις την οποίαν αφήνω δραχμάς εν
εκατομμύριον».95
Διαθέτες όρισαν ως κληρονόμο ίδρυμα το οποίο συνέστησαν ή ένα φιλανθρωπικό
ίδρυμα.
Ο Σεραφείμ Πάτσιος, κληρικός, το 1969, στη διαθήκη96 του εγκατέστησε
κληρονόμους συγγενείς του και το συνιστώμενο με τη διαθήκη του Ίδρυμα «Κληροδότημα
Σεραφείμ Πάτσιου» στο οποίο άφησε τις υπόγειες αποθήκες σε πολυκατοικία στο Π.
Φάληρο και χρηματικό ποσό 3.250.000 δραχμών κατατεθειμένο σε Τράπεζα.
Η Ευγενία Βλάχου το 1991 με τη διαθήκη97 της εγκατέστησε κληρονόμους της το
Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» και το Ίδρυμα Περιθάλψεως Χρονίως
Πασχόντων Άσυλον Ανιάτων Σπάρτης «Ο Άγιος Παντελεήμων».
Ο Σταύρος Νιάρχος αποφάσισε στο τέλος της ζωής του να αφήσει το μεγάλο μέρος
της περιουσίας του σε ένα κοινωφελές ίδρυμα, που θα είχε την επωνυμία του. Απογόνους
είχε, όμως δεν θέλησε να αφήσει όλη την περιουσία του σε εκείνους. Η έδρα του
ιδρύματος είναι στο εξωτερικό. Το ίδρυμα διοικείται από διοικητικό συμβούλιο και ως
μέλη όρισε συγγενικά του πρόσωπα, αλλά και συνεργάτες του, διευθυντικά στελέχη στα
οποία είχε στηριχθεί για να φτιάξει την περιουσία του. Τη διοίκηση του ιδρύματος δεν
είχαν εξ ολοκλήρου συγγενικά του πρόσωπα.
Οι έγγαμοι με τέκνα διαθέτες κληροδότησαν περιορισμένο τμήμα της περιουσίας τους
για εκπαιδευτικές υποδομές στον τόπο καταγωγής τους. Η ύπαρξη απογόνων περιόριζε την
την ακίνητη περιουσία του και μετά το θάνατό της, να περιέρχεται η περιουσία του, που αποτελείτο
από μία οικία και πέντε μικρούς αγρούς, κατά ψιλή κυριότητα στο ναό της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου.
94
Δημόσια διαθήκη Χριστίνας Τριανταφυλλάκου αρ. 2549/15-10-1984 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Δημητρίου Αλικάκου, φάκ. Χριστίνας Τριανταφυλλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
95
Δημόσια διαθήκη Ιωάννας Καραχάλιου αρ. 15625/20-1-1985 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη, φάκ. Ιωάννας Καραχάλιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Ν. Λακωνίας. Η διαθέτις επιθυμούσε τα χρήματά της να χρησιμοποιηθούν για το Άσυλο Ανιάτων
Μαγούλας «Άγιος Παντελεήμων» και για άλλους φιλανθρωπικούς σκοπούς.
96
Ιδιόγραφος διαθήκη Σεραφείμ Πάτσιου …, ό.π. Ο διαθέτης παράγγειλε στους κληρονόμους του
την αγορά καταστήματος στην Αθήνα, και τα εισοδήματα του οποίου να διατίθενται για την
ενίσχυση απόρων κατά προτίμηση κατοίκων Γεωργιτσίου, κατ’ αρχή συγγενών και μετά
συμπατριωτών του, σε επισκευές ναών του Γεωργιτσίου, σε προίκιση απόρων κορασίδων. Σε
περίπτωση αποθέματος ο διαθέτης ανέφερε ότι μπορούσε να διατίθεται και για απόρους της
Κοινότητας Αγόριανης ή Αλευρούς. Ο διαθέτης απαγόρευσε την εκποίηση του καταστήματος και
των υπόγειων χώρων.
97
Δημόσια διαθήκη Ευγενίας Βλάχου το γένος Γιαννοπούλου αρ. 17100/18-12-1991 της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Τζέλλας Γκίνη-Σπύρου, φάκ. Ευγενίας Βλάχου, Αρχείο Γηροκομείου
Σπάρτης.
80
κληροδοσία προς τις κρατικές υποδομές. Οι έγγαμοι χωρίς τέκνα όριζαν ως κληρονόμο τη
σύζυγό τους και μετά το θάνατό της η περιουσία μπορούσε να περιέλθει στο Δημόσιο ή σε
κοινωφελείς σκοπούς και ιδρύματα. Ο άτεκνος διαθέτης συνήθως διέθετε την περιουσία
του σε ανιψιούς του ή βαφτισιμιούς του και στο ελληνικό Δημόσιο. Οι διαθέτες μοίραζαν
την περιουσία τους ανάμεσα στο Δημόσιο και σε συγγενείς. Αριθμός άτεκνων διαθετών
όριζε ως μοναδικό κληρονόμο το Κράτος, εκπαιδευτικό ή εκκλησιαστικό ίδρυμα ή όριζε τη
σύσταση φιλανθρωπικού ιδρύματος. Η απουσία κληρονόμων οδηγούσε τους διαθέτες στην
απόφαση να παραχωρήσουν την περιουσία τους, όλη ή κατά ένα μέρος, στο Κράτος.
Κληροδοτήματα και δωρεές
Οι πράξεις ευεργεσίας πραγματοποιούνταν με τα κληροδοτήματα, με δωρεές, με

συμμετοχή σε προαιρετικούς εράνους.
Ως κληροδότημα98 νοείται η καταλειπομένη περιουσία διά δωρεάς, κληρονομιάς ή
κληροδοσίας προς εκπλήρωση σκοπών κοινής ωφέλειας.99 Κάθε χαριστική πράξις αιτία
θανάτου ή δωρεάς εν ζωή με την οποία καταλείπεται ποσό για την επιτέλεση σκοπών
κοινής ωφέλειας. Κοινωφελής σκοπός είναι, κατ’ αντίθεση προς τον ιδιωτικό, «κάθε
κρατικός, θρησκευτικός, φιλανθρωπικός, επωφελής για το κοινό στο σύνολό του ή εν μέρει
σκοπός».100
Κληροδοσία101 είναι η προσωπική ωφέλεια που αποκτά κάποιος με διάταξη διαθήκης
χωρίς να γίνεται κληρονόμος. Με τον ίδιο όρο χαρακτηρίζεται και η περιουσιακή ωφέλεια
που αποκτάται με τον τρόπο αυτό. Ο ωφελούμενος από την κληροδοσία ονομάζεται
κληροδόχος και διαφέρει από τον κληρονόμο στο ότι το δικαίωμα της κληροδοσίας
αποκτάται όπως στην κληρονομία αμέσως με το θάνατο του διαθέτη, η κτήση του
αντικειμένου της κληροδοσίας δεν μπορεί να γίνει προτού υπεισέλθει ο κληρονόμος στην
κληρονομία. Στην κληροδοσία άλλο πρόσωπο είναι ο ωφελούμενος και άλλος ο
βαρυνόμενος σε εκπλήρωσή της.
98
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Β΄, τόμ. 7, σ. 698.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica τόμος 12, σ. 409.
99
Θεοδωρόπουλος Παύλος. (1983). Το δίκαιον των Εθνικών Κληροδοτημάτων. Αθήνα: Εκτυπωτική
μονάδα Υπουργείου Οικονομικών, σ. 107.
100
Αναγκαστικός Νόμος Α.Ν. 2039/1939, «Περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και
κωδικοποιήσεως των Νόμων περί εκκαθαρίσεως και διοικήσεως των εις το Κράτος και υπέρ
κοινωφελών σκοπών καταλειπομένων κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών», άρθρο 1. ΦΕΚ
455/24-10-1939, τεύχ. Α΄.
Εθνικά Κληροδοτήματα. Υπουργείο Οικονομικών. (2001). Αθήνα, σ. 19.
101
Α.Κ. 1714
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica τόμ. 29, σ. 199.
81
Κληρονομία102 είναι το σύνολο των περιουσιακών σχέσεων του κληρονομούμενου, οι
οποίες κατά το θάνατό του μεταβιβάζονται στον κληρονόμο και αποτελούν το αντικείμενο
της κληρονομικής διαδοχής. Ο Α.Κ. ορίζει103 ότι η κληρονομία είναι η περιουσία ενός
προσώπου κατά τη στιγμή του θανάτου του, η οποία ως σύνολο περιέρχεται στον
κληρονόμο.
Δωρεά104 είναι η σύμβαση, δυνάμει της οποίας ο ένας από τους συμβαλλομένους
(δωρητής) παρέχει στον άλλο (δωρεοδόχο) περιουσιακό αντικείμενο χωρίς αντάλλαγμα
έτσι ώστε να μειώνεται η περιουσία του δωρεοδόχου κατά το ποσό της παροχής.
Δωρεά105 είναι το κάθε χάρισμα που προέρχεται άνευ αμοιβής, ως δείγμα τιμής,
αγάπης αφοσίωσης. Η δωρεά είναι κάθε χαριστική παροχή με την οποία ο λήπτης αυξάνει
την περιουσία του και γίνεται πλουσιότερος. Ο λήπτης ονομάζεται δωρεοδόχος.
Η δωρεά αιτία θανάτου106 είναι η μεταξύ ζώντων σύμβαση υπό την αίρεση της
προαποβιώσεως του δωρητού. Η περίπτωση αυτή της δωρεάς μοιάζει με κληροδότημα.
Κοινά χαρακτηριστικά των δωρεών και των κληροδοτημάτων είναι ότι μπορεί να
έγιναν «εν ζωή». Στην περίπτωση αυτή ο δωρητής-ευεργέτης είναι στη ζωή και με
δωρητήριο συμβόλαιο προβαίνει σε πράξη δωρεάς. Υπάρχουν και δωρεές «αιτία θανάτου»
και κληροδοτήματα που συστήθηκαν με διαθήκη ή κωδίκελλο του ευεργέτη για τη
διευθέτηση της περιουσίας μετά το θάνατο του ίδιου ή συγγενικών του προσώπων.
Η διαφορά107 μεταξύ κληροδοσιών και δωρεάς είναι ότι η κληροδοσία και η δωρεά
διαφέρουν ως προς το ότι: α) Στην κληροδοσία ο δότης δεν βρίσκεται εν ζωή, β) Δεν
υπάρχει ούτε μείωση της περιουσίας του δότη ούτε αύξηση του λήπτη, όσο ο δότης
βρίσκεται εν ζωή. Υπάρχουν περιπτώσεις ευεργετών που προβαίνουν σε δωρεές κατά τη
διάρκεια του βίου τους και μετά το θάνατό τους.
Δεν επιτρέπεται η μεταβολή του περιεχομένου των όρων διαθήκης, κωδικέλλου ή
δωρεάς ως προς τις διατάξεις τους υπέρ του Δημοσίου ή υπέρ κοινωφελούς σκοπού.108
«Επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση η επωφελέστερη αξιοποίηση ή διάθεση για τον ίδιο ή άλλο
κοινωφελή σκοπό στην περιοχή που καθόρισε ο δωρητής ή ο διαθέτης ή στην ευρύτερη
περιφέρεια, όταν βεβαιωθεί με δικαστική απόφαση ότι η θέληση του διαθέτη ή του δωρητή
δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί για οποιονδήποτε λόγο καθόλου ή κατά το μεγαλύτερο μέρος
του περιεχομένου της…».109
Για τη λειτουργία των κληροδοτημάτων-ιδρυμάτων οι βασικότεροι νόμοι και
διατάγματα που υπήρξαν ήταν:
102
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος - Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ. 29, σ. 201.
103
Α.Κ. άρθρο 1710 και 1711.
104
Α.Κ. άρθρο 496 και 497.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος - Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ. 18, σ. 242.
105
Αστικό Δίκαιο Α.Δ. άρθρο 498, 159.
106
107
108
Σύνταγμα της Ελλάδος της Η΄ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων 27-5-2008, άρθρο 109,
παρ. 1. Βουλή των Ελλήνων.
109
Σύνταγμα της Ελλάδος…, ό.π., άρθρο 109, παρ.2.
82
1.Α.Ν. 2039 της 19ης Οκτωβρίου 1939 «Περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και
κωδικοποιήσεως των Νόμων περί εκκαθαρίσεως και διοικήσεως των εις το Κράτος και υπέρ
κοινωφελών σκοπών καταλειπομένων κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών».110
2.Β.Δ. της 30ής Νοεμβρίου 1939 «Περί τρόπου εκποιήσεως κινητών και ακινήτων και
εκμισθώσεως ακινήτων καταλειπομένων κατά κληρονομίαν, κληροδοσίαν ή δωρεάν εις το
Κράτος και υπέρ κοινωφελών σκοπών, ως και των ανηκόντων εις κοινωφελή ιδρύματα και
περιουσίας».111
3.Β.Δ. της 5ης Σεπτεμβρίου 1940 «Περί του τρόπου παροχής υποτροφιών και διορισμού
υποτρόφων εκ κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών υπαγομένων υπό την άμεσον
διαχείρησιν του Υπουργείου Οικονομικών».112
4.Κανονιστικό Διάταγμα Κ.Δ. της 18ης Αυγούστου 1941 «Περί του τρόπου απονομής
υποτροφιών εκ κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών καταλειπομένων εις άλλα πρόσωπα
νομικά ή φυσικά πλήν του Κράτους».113
5.Ν. 349 της 17ης Ιουλίου 1943 «Περί απονομής βοηθημάτων εις δωρητάς και συγγενείς
διαθετών υπέρ του Δημοσίου και κοινωφελών σκοπών και περί αναπροσαρμογής
κληροδοσιών τινών διατροφής».114
6.Ν. 462 της 10ης Αυγούστου 1943 «Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως
διατάξεων τινών των Νόμων 2039/1939, 1337/1918 και του Ν.Δ. 1519/1942».115
7.Ν. 555 της 3ης Σεπτεμβρίου 1943 «Περί αρμοδιότητας των Επιθεωρητών Εθνικών
Κληροδοτημάτων».116
8.Β.Δ. της 30ης Ιουλίου 1954 «Περί αυξήσεως των ανωτάτων ορίων των μηνιαίων
υποτροφιών εκ κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών».117
9.Ν. 2386/1996 «Ρυθμίσεις θεμάτων Εθνικών Κληροδοτημάτων Δημοσίων και
ανταλλάξιμων κτημάτων και άλλες διατάξεις».118
10.Ν. 2539/1997 «Συγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης»119 (Σχέδιο
Καποδίστρια).
Ιδρύματα οριζόμενα από διαθήκη
Τα ιδρύματα συστήνονται βάσει της διαθήκης του διαθέτη. Η περιουσία που

διατίθεται με πράξη τελευταίας βουλήσεως προς εκπλήρωση κοινωφελούς σκοπού
110
ΦΕΚ 455/24-10-1939, τεύχ. Α΄.
111
ΦΕΚ 523/4-12-1939, τεύχ Α΄.
112
ΦΕΚ 290/12-9 -1940, τεύχ Α΄.
113
ΦΕΚ 286/23-8 -1941, τεύχ Α΄.
114
ΦΕΚ 214/20-7-1943, τεύχ. Α΄.
115
ΦΕΚ 257/13-8-1943, τεύχ. Α΄.
116
ΦΕΚ 291/3- 9 -1943, τεύχ. Α΄.
117
ΦΕΚ 153/20-7 -1954, τεύχ Α΄.
118
ΦΕΚ 43/7-3-1996, τεύχ. Α΄.
119
ΦΕΚ 244/4-12-1997, τεύχ. Α΄.
83
προϋποθέτει τη σύσταση ιδρύματος που διοικείται σύμφωνα με όσα ορίζονται στη
συστατική πράξη.120
Ο Νικόλαος Πηλάλας το 1861 στη διαθήκη121 του διέταξε τους κληρονόμους του να
αναλάβουν τη διαχείριση και επιτήρηση του σχολείου των Βρεσθένων και να δίνουν
λογοδοσία στο Δημοτικό Συμβούλιο Οινούντος.
Το όνομα της οικογένειας ελλείψει φυσικών κληρονόμων συνεχιζόταν με τη
δημιουργία ιδρύματος που εξασφάλιζε σε μόνιμη βάση την κοινωνική διάκριση στον τόπο
καταγωγής του ευεργέτη.
Ο Αθανάσιος Ματάλας το 1919 με τη διαθήκη122 του όρισε με κάθε λεπτομέρια ως
νομικός τα σχετικά με τη σύσταση ιδρύματος και εξέφρασε την επιθυμία για το σύνολο της
περιουσίας του, να ιδρυθεί νομικό πρόσωπο123 που να έχει εκπαιδευτικό σκοπό με την
επωνυμία «Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμόνιου» με έδρα την Αράχοβα για
τα πρώτα σαράντα χρόνια και έπειτα με έδρα τη Σπάρτη και να λειτουργεί σύμφωνα με
σχετικό κανονισμό «…ον ιδιαιτέρως θέλω συντάξει ή περιλάβει εν ιδίω επίσης κωδικέλλω
μου ή εν ελλείψει τοιούτων συμφώνως προς κανονισμόν, συνταχθησόμενον υμών των
εκτελεστών της διαθήκης μου ή των αντιπροσώπων του ιδρυθησομένου άνω νομικού
προσώπου και εγκρινόμενον διά του Υπουργείου της Παιδείας και Β.Δ. επί τη βάσει πάντοτε
της διαθήκης μου και του τυχόν κωδικέλλου μου και του εν αυτοίς αναφερομένου σκοπού
…».
Σκοπός του ιδρύματος σύμφωνα με τη διαθήκη του ήταν η χορήγηση υποτροφιών σε
όλους τους κλάδους της ελληνικής επιστήμης ή τέχνης ή και υπηρεσιών εκπαίδευσης και
μόρφωσης νέων πάντοτε Λακεδαιμονίων. Κατά προτεραιότητα χορηγούνταν υποτροφίες
σε νέους των περιοχών Οινούντος και Αραχόβης, ιδιαίτερα σε οικογένειες του γένους
Ματάλα, έπειτα σε όλη τη Λακεδαίμονα και μετά από μία πεντηκονταετία σε όλη την
Ελλάδα. Απαραίτητη προϋπόθεση η καταγωγή από τη Βαμβακού, τα Βρέσθενα και το
Βασσαρά. Η επιλογή γινόταν με διαγωνισμό σε κάθε κοινότητα μεταξύ των «… εν τοις
σχολείοις πρωτευόντων κατόπιν ιδιαίτερου διαγωνισμού… »124 που έφεραν το επώνυμο
Ματάλας. Κατά δεύτερο λόγο σε νέους από τις κοινότητες και δήμους Σελλασίας,
Θεραπνών, Γερονθρών, Παραποταμίων, Πελλάνας, Καστορείου, Σπάρτης, Φαρίδος,
Φελλίας, Μελιτίνης, Κροκεών, Τρινάσου και Βρυσών.
120
Α.Ν. 2039/1939…, ό.π., άρθρο 95 «Έννοια και σύστασις κοινωφελών ιδρυμάτων».
121
122
Διαθήκη Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
123
Διαθήκη Αθανασίου Ματάλα..., ό.π. Ο διαθέτης με τη διαθήκη του όρισε «…η διοίκηση,
συντήρηση και διαχείριση και η εν γένει εκπροσώπηση του νομικού προσώπου γίνεται σύμφωνα με
τη διαθήκη και με κανονισμό που θα υπάρξει. Ελλείψει κανονισμού, ακολουθούνται οι διατάξεις
του νόμου, πάντα δε με ετήσιους προϋπολογισμούς και απολογισμούς που υποβάλλονται,
ελέγχονται και εγκρίνονται ή και τροποποιούνται από το Κοινοτικό Συμβούλιο Αράχοβας και
κατόπιν εφέσεως από το Υπουργείο Παιδείας ή αρμοδίου τμήματος αυτού». Με Διάταγμα της 29-
2-1924 που δημοσιεύθηκε ΦΕΚ 64/25-3-1924, τεύχ. Α΄, εγκρίθηκε το Ίδρυμα υπό την επωνυμίαν
«Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμονίου».
124
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
84
Με κωδίκελλο125 της διαθήκης του όρισε το διοικητικό συμβούλιο, το οποίο
αποτελούσαν: α) ο εκάστοτε επίσκοπος Σπάρτης, ως πρόεδρος, β) ο εκάστοτε πρόεδρος
πρωτοδικών Σπάρτης, γ) ο γυμνασιάρχης Σπάρτης, δ) ο εκάστοτε επιθεωρητής των
δημοτικών σχολείων Λακεδαίμονος, ε) οι εκάστοτε πρόεδροι των κοινοτικών συμβουλίων
Αραχόβης, Βαμβακούς, Βρεσθένων και Βασσαρά ή οι νόμιμοι αναπληρωτές τους στ) δύο
μέλη οικογενειών από αυτές που φέρουν το επώνυμο Ματάλας, που προέρχονται από την
Αράχοβα και διαμένουν στην Αράχοβα ή και αλλού, που θα εκλέγονται κατά τετραετία το
μήνα Αύγουστο. Στην περίπτωση που δεν υπάρξει εκλογή των δύο πιο πάνω μελών τότε
αυτά θα εκλέγονται από το διοικητικό συμβούλιο.126
Σύμφωνα με τη διαθήκη του Ιωάννη Γρηγορίου, ορίσθηκε η σύσταση ιδρύματος για την
προίκιση απόρων νεανίδων, καταγομένων από το χωριό Γκοριτσά του δήμου Θεραπνών
Λακεδαίμονος.127
Με την ιδιόγραφη, το 1927, διαθήκη του Γεωργίου Δρίβα διατέθηκε χρηματικό ποσό
στην Κοινότητα Ρειχέας για την «τελειοτέραν λειτουργία του Δημοτικού Σχολείου Ρειχέας».
Για τη διαχείριση του κληροδοτήματος συστήθηκε επιτροπή με την επωνυμία «Κεντρική
διαχειριστική επιτροπή κληροδοτήματος Γ.Θ. Δρίβα».128 Η επιτροπή αυτή αποτελείτο από
125
Ιδιόχειρος διαθήκη Αθανασίου Ματάλα και κωδίκελλος…, ό.π. Στον κωδίκελλο που
συντάχθηκε «ιδία χειρί» στις 24 Μαΐου του 1919 ο διαθέτης συμπλήρωσε, πρόσθεσε και επικύρωσε
τη διαθήκη του η οποία ίσχυε. Όρισε για τους πρώτους εκτελεστές να παρίστανται και να
εκπροσωπούν το Νομικό Πρόσωπο μέχρι της εγκρίσεως του καταστατικού του ιδρυθησομένου
νομικού προσώπου. Με τη λήξη της υπηρεσίας των πρώτων εκτελεστών ή μετά την έγκριση του
καταστατικού του Νομικού Προσώπου, τη διοίκησή του αναλαμβάνει Διοικητικό Συμβούλιο. Ο
Αθανάσιος Ματάλας τροποποίησε τη διαθήκη του ως προς τα αναφερόμενα της διαδοχής των
πρώτων εκτελεστών. Μετά τους πρώτους εκτελεστές δεν θα ακολουθούσαν νέοι εκτελεστές, αλλά
θα συνέχιζε το έργο το Νομικό Πρόσωπο διά των αντιπροσώπων του, οι οποίοι είχαν τα ίδια
δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους εκτελεστές.
126
Κωδίκελλος της διαθήκης Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Το Δ.Σ. διευθύνει και κανονίζει τον
τρόπο και τις λεπτομέρειες της διοίκησης και εκπροσώπησης του Νομικού Προσώπου. Το Δ.Σ. έχει
την ευθύνη σύνταξης καταστατικού και τη μέριμνα για την έγκρισή του. Ακόμη το Δ.Σ. διορίζει
έναν έμπιστο γενικό διευθυντή και διαχειριστή κατά τετραετία. Κατά προτίμηση έναν που διέμενε
στην Αθήνα προερχόμενο από την οικογένεια Ματάλα της Αράχοβας. Ο γενικός διευθυντής
παρίσταται, εκπροσωπεί και ενεργεί για το Νομικό Πρόσωπο ενώπιον των αρχών και απέναντι
παντός τρίτου, σύμφωνα με το νόμο, τις διατάξεις της διαθήκης, του κωδικέλλου σύμφωνα με το
καταστατικό και τις αποφάσεις του Δ.Σ. Π.Δ. της 20-2-1926. «Περί κανονισμού του εν Σπάρτη
καθιδρύματος υπό την επωνυμίαν "Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμόνιου”». άρθρο 2-10. ΦΕΚ
70/25-2-1926. τεύχ. Α.΄
127
Καταστατικό διοικήσεως και διαχειρίσεως του κληροδοτήματος Ιωάννου Γρηγορίου εν
Γκοριτσά Λακεδαίμονος, άρθρο 2 «Σκοπός του ιδρύματος είναι η συμφώνως τη διαθήκη Ιωάννου
Γρηγορίου προίκισις απόρων νεανίδων και εκπαίδευσις απόρων νέων, καταγομένων εκ του χωριού
Γκοριτσάς, του τέως Δήμου Θεραπνών - Λακεδαίμονος». ΦΕΚ 273/14-8-1941, τεύχ. Α΄. «Περί
κυρώσεως καταστατικού διοικήσεως και διαχειρίσεως του κληροδοτήματος Ιωάννη Γρηγορίου εν
Γκοριτσά Λακεδαίμονος».
128
Κανονισμός της διαχειρίσεως και εκτελέσεως του κληροδοτήματος Γεωργίου Θ. Δρίβα υπέρ της
Κοινότητας Ρειχέας, φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Γεωργίου Θ. Δρίβα, Αρχείο
Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
85
το διευθυντή του εκάστοτε λειτουργούντος ανώτερου σχολείου Μολάων ως πρόεδρο, του
εκάστοτε ειρηνοδίκου Μολάων και του εκάστοτε προέδρου της Κοινότητας Ρειχέας.
Ο Γεώργιος Ν. Μιχαλέτος, το 1931, με τη διαθήκη του κληροδότησε την ψιλή
κυριότητα της ακίνητης περιουσίας (εκτός δύο κληροδοτημάτων) σε νομικό πρόσωπο το
οποίο θα συσταθεί μετά το θάνατό του και φέρει το όνομα: «Κληροδότημα Γεωργίου Ν.
Μιχαλέτου»129 και εδρεύει στην Αθήνα.
Ο Ιωάννης Π. Λαμπράκης, το 1934, με τη διαθήκη130 του όρισε τη σύσταση ιδρύματος
με την ονομασία «Κληροδότημα Ιωάννη Π. Λαμπράκη» και ανέφερε: «Ιδρύω προς
διοίκησιν αυτού επιτροπήν αποτελούμενη εκ των εκάστοτε: 1) Μητροπολίτου Σπάρτης ως
Προέδρου, 2) Νομάρχη Λακωνίας, 3) Προέδρου Πρωτοδικών Σπάρτης, 4) Εισαγγελέως
Πρωτοδικών Σπάρτης 5) Προέδρου Δικηγορικού Συλλόγου Σπάρτης».
Ο Καλλικρατίδας Κυρούσης στη διαθήκη131 του ανέφερε: «Επιθυμώ και ορίζω δι’
όλης μου της περιουσίας, ιδρυθή νομικόν πρόσωπον, σκοπόν έχον την εκτενεστέραν και
πληρεστέραν μόρφωσιν εν τω εξωτερικώ των εν τοις γράμμασιν και επιστήμαις πρόοδον των
αρρένων απογόνων των οικογενειών Αλεξάνδρου Ευσταθίου Κυρούση, Ιωάννου Σαράντου
Κυρούση και Λεωνίδα Ιωάννου Ευσταθίου Κυρούση υπό την επωνυμία "Κληροδότημα
Καλλικρατίδα Ευσταθίου Κυρούση” …».132
Σύμφωνα με τη διαθήκη133 του Λέοντος Βουζουναρά, το 1956, συστήθηκε ίδρυμα με
την επωνυμία «Κληροδότημα Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά», με έδρα το Γύθειο.
Σκοπός του ιδρύματος ήταν η από τα εισοδήματα της περιουσίας του προίκιση απόρων
κορασίδων καταγομένων και κατοικουσών στο Γύθειο.
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος, το 1963, κάτοικος Scranton της Πενσυλβάνιας των
ΗΠΑ, με τη διαθήκη134 του όρισε τη σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος, το οποίο θα
διοικείται από συμβούλιο τριών ατόμων, τον ιερέα της Κρεμαστής, από το δημοτικό
άρχοντα της Κρεμαστής, το διευθυντή του υποκαταστήματος της Τράπεζας Αθηνών.
Ο Άγης Η. Ζαχαρόπουλος με τη δημόσια διαθήκη του, το 1967, όρισε τη σύσταση
επιτροπής η οποία θα διαχειριζόταν την κινητή περιουσία του με σκοπό «…άπαντα τα
χρήματα και εισπράξεις της επιτροπής… θα διατίθενται διά προίκισιν απόρων
κορασίδων».135
129
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου…, ό.π.
130
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Π. Λαμπράκη της 26-3-1934, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 87/26-6-1937, φάκ. Ιωάννη Π. Λαμπράκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
131
132
133
Διαθήκης Λέοντος Βουζουναρά της 4-2-1956, φάκ. Λέοντος Βουζουναρά, Δ/νση Τοπικής
134
Διαθήκη Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου της 1-8-1963, φάκ. Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου,
Αρχείο Δήμου Κρεμαστής.
135
Διαθήκη Άγη Η. Ζαχαρόπουλου αρ. 3145/27-1-1967 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Παναγιώτη Κάκαρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 35/23-3-1967, φάκ. Άγη Η.
Ζαχαρόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Φάκ. Άγη Η.
Ζαχαρόπουλου, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
86
Ο Ιωάννης Κωνσταντόπουλος με τη διαθήκη136 του, το 1970, επιθυμούσε τη σύσταση
ιδρύματος που θα διοικείτο από τριμελή επιτροπή αποτελούμενη από τον εκάστοτε
μητροπολίτη Γυθείου, εισαγγελέα Πρωτοδικών Γυθείου και τον δήμαρχο Γυθείου. Σκοπός
του ιδρύματος ήταν κατά το διάστημα των εορτών των Χριστουγέννων και του Πάσχα να
προικοδοτούνται137 ανά δύο ζεύγη νεονύμφων απόρων από την επαρχία Γυθείου με το
ποσό των 25.000 δραχμών για κάθε ζεύγος.
Ο Θωμάς Π. Σουρλής, το 1973, με τη διαθήκη του όρισε138 την ύπαρξη
φιλανθρωπικού καταπιστεύματος, με την επωνυμία «Ίδρυμα Θωμά Π. Σουρλή». Σκοπός
του ιδρύματος ήταν οι ετήσιες φιλανθρωπικές συνεισφορές από εισοδήματα του ιδρύματος
και, αν υπάρξει ανάγκη, από το κεφάλαιο.
Η Αντωνία Κερασιώτη, το 1975, με τη διαθήκη της σύστησε139 στη Σπάρτη αυτοτελές
κοινωφελές ίδρυμα με την επωνυμία, «Κερασώτειο Ίδρυμα». Σκοπός του ιδρύματος ήταν η
ίδρυση εκκλησιαστικής στέγης εργαζόμενων, απόρων κοριτσιών για την αντιμετώπιση των
αναγκών του γάμου τους.
Ο Αντώνιος Κωστάκης από τους Βουτιάνους με τη διαθήκη140 του, το 1978, σύστησε
κοινωφελές ίδρυμα με την επωνυμία, «Ίδρυμα Κωνσταντίνου Κωστάκη». Σκοπός141 του
ιδρύματος ήταν η διάθεση των εισοδημάτων κάθε μήνα για γυμνασιακές ή
πανεπιστημιακές σπουδές δύο μαθητών καταγόμενων από την Κοινότητα Βουτιάνων.
Ο Δημήτριος Γερουλάκος με τη δημόσια διαθήκη142 του, το 1979, αναφέρθηκε σε
σύσταση ιδρύματος με τίτλο «Γερουλάκειο Ίδρυμα Υποτροφιών» στο οποίο διέθεσε
περιουσιακά του στοιχεία. Σκοπός του ιδρύματος ήταν η ετήσια χορήγηση υποτροφιών σε
νέους που σπουδάζουν και κατάγονται από το νομό Λακωνίας, οι οποίοι αποφοιτούν «ενός
136
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Κωνσταντόπουλου της 17-5-1970, φάκ. Ιωάννη Κωνσταντόπουλου,
Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Φάκ. Ιωάννη Κωνσταντόπουλου, Δ/νση
137
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Κωνσταντόπουλου…, ό.π. «Εννοώ διά της παρούσης μου θέσης να
προικίζονται κατ’ έτος τέσσαρα άπορα κορίτσια ηθικά και ερχόμενα εις γάμον έχοντα ανάγκη
βοηθείας». Για την προικοδότηση ο διαθέτης όρισε να ξεκινούσε δύο χρόνια μετά το θάνατό του
και μέχρι εξαντλήσεως του διατεθειμένου ποσού για το σκοπό αυτό.
138
Δημόσια διαθήκη του Θωμά Π. Σουρλή…, ό.π.
139
Δημόσια διαθήκη Αντωνίας Κερασιώτη αρ. 4420/14-6-1975 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Στέλλας Γκίνη-Σπύρου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 118/20-6-1985, φάκ.
Αντωνίας Κερασιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
140
Δημόσια διαθήκη Αντωνίου Κωστάκη αρ. 22378/2-7-1967 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ιωάννη Ανδριτσάκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 45/5-2-19986 και ιδιόγραφος
διαθήκη της 16-6-1998 δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 47/5-2-1998, φάκ. Αντωνίου
Κωστάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
141
Δημόσια διαθήκη Αντωνίου Κωστάκη…, ό.π. Για την εκπλήρωση του σκοπού ο διαθέτης
κατέλιπε δύο διαμερίσματά του με τον όρο του αναπαλλοτρίωτου.
142
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου αρ. 20.170 / 23-8-1979 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Παναγιώτη Κάκαρη. Αρχείο Γερουλάκειου Ιδρύματος. Φάκ. Δημητρίου Γερουλάκου, Δ/νση
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1443 /10 Ιουλίου 1985, άρθρο: «Ύστατη κοινωνική προσφορά
ενός ευπατρίδη. Το Γερουλάκειο Ίδρυμα Υποτροφιών».
87
των Σχολείων Μέσης Εκπαιδεύσεως του ανωτέρω Νομού εις ο οπωσδήποτε να έχουν
φοιτήσει τα τελευταία τρία έτη».143 Σύμφωνα με τη διαθήκη, το ίδρυμα διοικείται από
πενταμελές διοικητικό συμβούλιο,144 πρόεδρο, αντιπρόεδρο και από τρία μέλη.
Ο Νικόλαος Παν. Κοντομηνάς από τη Νεάπολη, το 1989, με τη διαθήκη145 του όρισε
τη σύσταση ιδρύματος με την επωνυμία «Κληροδότημα Νικολάου και Αγγελικής
Κοντομηνά».
Ο Σταύρος Καλκανδής από τη Νεάπολη, το 1994, με τη διαθήκη146 του όρισε τη
σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία «Σταύρος και Θεόδωρος Γ.
Καλκανδής».
Ο Κωνσταντίνος Ροζάκης με τη διαθήκη του, το 2004, όρισε τη σύσταση ιδρύματος147
που θα έφερε την επωνυμία «Ροζάκειος Βιβλιοθήκη» με έδρα τις Αιγιές Γυθείου. Για την
επίτευξη του σκοπού ο διαθέτης κληροδότησε στο συνιστώμενο ίδρυμα ένα αγροτικό
ακίνητο έκτασης 6 στρεμμάτων στις Αιγιές Γυθείου και χρηματικό ποσό 205.000 ευρώ.
143
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου…, ό.π. και περιοδ. Λακωνικά, έτος ΛΕ, τεύχ. 188/ Μάϊος -
Ιούνιος - Ιούλιος 1998, σσ. 12 – 13, άρθρο «Γερουλάκειο Ίδρυμα υποτροφιών, παράδειγμα για
μίμηση».
144
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου…, ό.π. και Δήλωση αποδοχής κληροδοτήματος αρ. 18.154 του
Κωνσταντίνου Γερουλάκου, τόμ. 200 αρ. 497, Αρχείο Γερουλάκειου Ιδρύματος. Π.Δ. της 17-6-
1986 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς Ιδρύματος με την επωνυμία “Γερουλάκειο Ίδρυμα
υποτροφιών” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 539/4-8-1986, τεύχ. Β΄.
Πρώτος πρόεδρος ορίσθηκε από το διαθέτη ο αδελφός του Κωνσταντίνος Γερουλάκος και
αντιπρόεδρος η σύζυγος του προέδρου Δωροθέα Γερουλάκου. Σε περίπτωση παραιτήσεων ή
θανάτου, τη θέση του προέδρου ή αντιπροέδρου καταλαμβάνουν οι κατιόντες εξ αίματος
προτεινομένων των αρρένων επιστημόνων. Τα άλλα τρία μέλη του Δ.Σ. είναι: ο πρόεδρος
Πρωτοδικών Σπάρτης ή ο νόμιμος αναπληρωτής του, ο εκάστοτε πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου
Λακωνίας ή ο νόμιμος αναπληρωτής του και ο Γεώργιος Βομβορής πρώτος εξάδελφος του διαθέτη
και σε περίπτωση παραιτήσεως ή θανάτου θα ισχύουν για την αντικατάσταση ό,τι ισχύει για τον
πρόεδρο του Ιδρύματος. Άρθρο «Γερουλάκειο Ίδρυμα υποτροφιών, παράδειγμα για μίμηση»
περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 188…, ό.π.
145
Μυστικές διαθήκες Νικολάου Παν. Κοντομηνά α) της 28-1-1989 κατατέθηκε στη
Συμβολαιογράφο Αθηνών Ελένη Ζανιά και δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 1413/20-
4-1990, β) της 4-5-1989 κατατέθηκε στο Συμβολαιογράφο Νεάπολης Βοιών Μιχάλη Λύρα και
δημοσιεύθηκε στο Ειρηνοδικείο Νεάπολης Βοιών αρ. 3/27-4-1990, φάκ. Κληροδοτήματος
Νικολάου Κοντομηνά, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
146
Ιδιόγραφος διαθήκη Σταύρου Καλκανδή της 19-11-1994, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 849/1-3-1996, φάκ. Σταύρου Καλκανδή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Ν. Λακωνίας.
147
Ιδιόγραφος διαθήκη Κωνσταντίνου Ροζάκη της 12-9-2004, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 271/23-9-2005, φάκ. Κωνσταντίνου Ροζάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Σκοπός του ιδρύματος, σύμφωνα με το διαθέτη, ήταν «η οργάνωση και
λειτουργία Πνευματικού Κέντρου ως εστία σπουδής και ερεύνης και δημοσίευσης μελετών και
δοκιμίων επί θεμάτων Ορθοδοξίας, ιστορίας, λαογραφίας και καλών τεχνών, λακωνικού κυρίως
ενδιαφέροντος. Ακόμη, η επιβράβευση αρίστων από τις προσόδους του ιδρύματος, διατηρουμένων
των κεφαλαίων ανέπαφων».
88
Το Ίδρυμα148 «Σταύρος Νιάρχος» είναι διεθνής κοινωφελής οργανισμός, που
πραγματοποιεί δωρεές στους τομείς της τέχνης και του πολιτισμού, της παιδείας, της
υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας.
Οι διαθέτες στη διαθήκη τους όρισαν, άλλοι λεπτομερέστατα και άλλοι με μια απλή
αναφορά, την ύπαρξη ιδρύματος. Από το σύνολο των διαθετών το 8,3% (πίν. 3, γράφ. 3 και
3α παράρτ.) όρισε με διαθήκη, τη σύσταση ιδρύματος. Από αυτούς το 87,5% είναι άνδρες
και το 12,5% γυναίκες. Ιδρύματα όρισαν οι διαθέτες που είχαν σημαντική περιουσία.
Πίνακας 3.
Σύσταση Ιδρύματος.
Σύσταση Ιδρύματος Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Ν % Ν % N %
ΝΑΙ 28 87,5 4 12,5 32 8,3
ΟΧΙ 247 70,0 106 30,0 353 91,7
ΣΎΝΟΛΟ 275 71,4 110 28,6 385 100
Διατάγματα που αφορούν τα ιδρύματα που ορίζονται από διαθήκη
Με προεδρικά ή βασιλικά διατάγματα που εκδίδονταν και με πρόταση του Υπουργού

των Οικονομικών ορίζονταν οι λεπτομέρειες για τον τρόπο εκτέλεσης των σκοπών της
διαθήκης και τη σύσταση του ιδρύματος. Έτσι υπήρξε η σύσταση ιδρυμάτων με σκοπό τη
χορήγηση υποτροφιών και εκτέλεση κοινωφελών έργων.
Η σύσταση και έγκριση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία «Κληροδότημα
Νικολάου Πηλάλα» έγινε με απόφαση του Υπουργού Οικονομικών. Σκοποί149 του
ιδρύματος ήταν: Η χορήγηση υποτροφιών και βοηθημάτων σε μαθητές, σπουδαστές και
φοιτητές και των δύο φύλων που φοιτούν, αποφοιτούν ή αποφοίτησαν από το Δημοτικό
Σχολείο Βρεσθένων Λακωνίας ή κατάγονται από την κοινότητα αυτή.
148
«Οι δραστηριότητες του Ιδρύματος έχουν οικουμενικό χαρακτήρα, με έμφαση στην υποστήριξη
δράσεων ελληνικού ενδιαφέροντος. Το Ίδρυμα ενισχύει με δωρεές οργανισμούς που επιδεικνύουν
αποτελεσματική διοίκηση, σωστή διαχείριση και διαθέτουν τη δυναμική να επιφέρουν αισθητές και
διαχρονικές τομές στο χώρο τους. Το Ίδρυμα στηρίζει ενεργά προγράμματα που συμβάλλουν στη
σύμπραξη φορέων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, ως αποτελεσματικά μέσα υποστήριξης του
κοινού καλού». Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=mission_ statement_EL Ανάκτηση: 7/10/2011.
149
Π.Δ. της 8-7-1996 «Οργανισμός διοίκησης και διαχείρισης του κοινωφελούς ιδρύματος με την
επωνυμία “Κληροδότημα Νικολάου Πηλάλα”», άρθρο 1, ΦΕΚ 614/22-6-1996, τεύχ. Β΄. Σκοπός
του ιδρύματος ακόμη ήταν: Η οικονομική ενίσχυση της Κοινότητας Βρεσθένων Λακωνίας για
εκτέλεση αποκλειστικά κοινωφελών έργων μέσα στην κοινότητα κατά την κρίση του κοινοτικού
συμβουλίου. Η περιουσία του κληροδοτήματος ήταν ένα οικόπεδο 13.867,7 τ.μ. στη Σπάρτη στις
οδούς Βρασίδα - Ατρειδών και 3.408 ονομαστικές μετοχές της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος.
89
Το «Κληροδότημα Νικολάου Πηλάλα»150 αποτελεί ΝΠΙΔ, και διέπεται από τις
διατάξεις της διαθήκης και των διαταγμάτων «περί μετατροπής του σκοπού του
κληροδοτήματος Νικολάου Πηλάλα Σπάρτης και εκποιήσεως της περιουσίας προς επένδυσιν
εις πλέον προσοδοφόρα περιουσιακά στοιχεία».151
Κληροδοτήματα με σκοπό την προίκιση και εκπαίδευση απόρων νεανίδων και
εκπαίδευσης απόρων νέων υπήρξαν τα εξής:
Με Κανονιστικό Διάταγμα152 εγκρίθηκε η διοίκηση και διαχείριση του
κληροδοτήματος Ιωάννη Γρηγορίου στην Γκοριτσά Λακωνίας. Σκοπός του ιδρύματος ήταν
η «προίκισις απόρων νεανίδων και εκπαίδευσης απόρων νέων, καταγομένων εκ του χωρίου
Γκοριτσάς του τέως Δήμου Θεραπνών Λακεδαίμονος».153
Κληροδοτήματα που είχαν ως αποκλειστικό σκοπό τη χορήγηση υποτροφιών ήταν:
Με Β.Δ.154 εγκρίθηκε η σύσταση ιδρύματος Νομικού Προσώπου με έδρα τη Σπάρτη
και με την επωνυμία «Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμονίου». Σκοπός του
ιδρύματος, σύμφωνα με τη διαθήκη και τον κωδίκελλο ήταν η χορήγηση υποτροφιών
«προς επιστημονικήν εκπαίδευσιν νέων εις βάρος των εσόδων της περιουσίας».155
Με Κ.Δ.156 το 1941 κυρώθηκε το καταστατικό διοίκησης και διαχείρισης157 του
κληροδοτήματος Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου. Σκοπός του ιδρύματος ήταν η παροχή
υποτροφίας σε «νέους εναρέτους», καταγόμενους από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, από την
αποφοίτησή τους από το δημοτικό και μέχρι συμπληρώσεως των σπουδών τους σε
οποιοδήποτε επιστημονικό κλάδο στην Ελλάδα. Σε περίπτωση μη ύπαρξης υποτρόφων, τα
έσοδα του ιδρύματος να διατίθενται για την εκτέλεση κοινοτικών έργων.158
150
Ν. 4042 «Οργανισμός Διοικήσεως και Διαχειρίσεως του ιδρύματος υπό την επωνυμίαν
“Κληροδότημα Νικολάου Πηλάλα”», άρθρο 1, ΦΕΚ 35/30-3-1960, τεύχ. Α΄.
151
Ν. 4042 «Εκπληρωθέντος του σκοπού… τα εισοδήματα θα διατίθενται για πλουτισμό του
Σχολείου Βρεσθένων με εποπτικά μέσα, για παροχή υποτροφιών σε μαθητές», άρθρο 1, ΦΕΚ
35/30-3-1960, τεύχ. Α΄.
152
Κ.Δ. της 1-8-1941 «Περί κυρώσεως καταστατικού διοικήσεως και διαχειρίσεως του
κληροδοτήματος Ιωάννη Γρηγορίου εν Γκοριτσά Λακεδαίμονος» Καταστατικό, ΦΕΚ 273/14-8-
1941, τεύχ. Α΄.
153
Κ.Δ. της 1-8-1941…, ό.π., άρθρο 2.
154
Διάταγμα της 29-2-1924 «Περί εγκρίσεως θεμελιωδών διατάξεων συστάσεως και λειτουργίας
εκπαιδευτικού Καθιδρύματος εκ κληροδοτήματος Αθανασίου Ματάλα» ΦΕΚ 64/25-3-1924, τεύχ.
Α΄. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 993.
155
Π.Δ. της 20-2-1926 «Περί κανονισμού του εν Σπάρτη Καθιδρύματος υπό την επωνυμίαν
“Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμόνιου”» ΦΕΚ 70/25-2-1926, τεύχ. Α΄ άρθρο 13. Μητρώο
Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 993.
156
κληροδοτήματος Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου» ΦΕΚ 274/14-8-1941, τεύχ. Α΄ άρθρο 2.
157
Κ.Δ. της 4-8-1941…, ό.π. Η διαχείριση του ιδρύματος γινόταν από τριμελή επιτροπή
αποτελούμενη από τον πρόεδρο της Κοινότητας Αγίου Νικολάου Βοιών, από τον αρχαιότερο σε
ηλικία ιερέα και από άνδρα από τους πλησιέστερους συγγενείς του διαθέτη με το επώνυμο
Μιχαλέτος που να κατοικεί στον Άγιο Νικόλαο Βοιών ή εν ελλείψει άλλου πλησιεστέρου συγγενή
του διαθέτη ή άλλου εκλεγμένου κατοίκου του Αγίου Νικολάου Βοιών.
158
Κ.Δ. της 4-8-1941…, ό.π., άρθρο 16.
90
Με Π.Δ.159 εγκρίθηκε η σύσταση ιδρύματος του Γεωργίου και Ειρήνης Τράγκα.
Σκοπός του ήταν η χορήγηση υποτροφιών σε τέσσερις άρρενες αποφοίτους των λυκείων
Σπάρτης, που οι γονείς τους κατοικούν μόνιμα στην Κοινότητα Αναβρυτής και σε
περίπτωση που δεν υπάρξουν, σε αποφοίτους που διαμένουν στην επαρχία Λακεδαίμονος,
για τη συνέχιση των σπουδών σε ανώτατες σχολές της Αθήνας.160 Επίσης η δωρεάν
διαμονή υποτρόφων του ιδρύματος σε διαμέρισμα του ιδρύματος και η διάθεση του 1/10
των εσόδων του ιδρύματος στο Δημοτικό Σχολείο Αναβρυτής.
Με Π.Δ. εγκρίθηκε η σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
«Κληροδότημα Κώστα Λ. Παναγάκη»161 και αποτελεί ΝΠΙΔ υπό την εποπτεία και έλεγχο
του Υπουργείου Παιδείας και Οικονομικών. Σκοπός162 του ιδρύματος ήταν η χορήγηση
ανά διετία και μετά από διαγωνισμό, υποτροφίας σε ένα φοιτητή Ιατρικής και σε ένα
φοιτητή νομικής σχολής, αποφοίτους λυκείου, καταγόμενους από τις Κροκεές.
Με Π.Δ. εγκρίθηκε163 η σύσταση του κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
«Γερουλάκειο Ίδρυμα Υποτροφιών». Σκοπός του ιδρύματος ήταν η ετήσια χορήγηση
υποτροφιών σε νέους που σπουδάζουν και κατάγονται από το νομό Λακωνίας, οι οποίοι
αποφοιτούν «ενός των σχολείων Μέσης Εκπαιδεύσεως του ανωτέρω Νομού εις ο
οπωσδήποτε να έχουν φοιτήσει τα τελευταία τρία έτη».164 Σύμφωνα με τη διαθήκη και το
καταστατικό, το ίδρυμα διοικείται από πενταμελές διοικητικό συμβούλιο,165 πρόεδρο,
αντιπρόεδρο και από τρία μέλη. Πόροι του ιδρύματος είναι τα έσοδα από εκμετάλλευση
των περιουσιακών στοιχείων του, τόκοι από καταθέσεις σε τράπεζες, οι χρηματικές
παροχές ή επιχορηγήσεις και κληρονομίες και δωρεές φυσικών και νομικών προσώπων.
Κληροδοτήματα που είχαν ως αποκλειστικό σκοπό την προίκιση απόρων νεανίδων
ήταν οι εξής:
Με Κ.Δ.166 ορίστηκε η σύσταση και διαχείριση του κληροδοτήματος Ιωάννου
Λαμπράκη για την προίκιση των νεανίδων από το Αλεποχώρι Γερονθρών. Σκοπός167 του
ιδρύματος ήταν η επί μία πεντακονταετία και ανά πενταετία από προσόδους της περιουσίας
του ιδρύματος προίκιση μίας απόρου νεανίδος με καταγωγή και κατοικία στο Αλεποχώρι
159
Π.Δ. της 7-7-1995 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία “Ευαγές
Ίδρυμα Γεωργίου και Ειρήνης Τράγκα” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 642/20-7-1995,
τεύχ. Β΄
160
Π.Δ. της 7-7-1995…, ό.π., άρθρο 2, Σκοποί.
161
Π.Δ. 841/1981 «Κληροδότημα Κώστα Λ. Παναγάκη» ΦΕΚ 215/17-8-1981, τεύχ. Α΄ άρθρο 1.
Εφημ. Οι Κροκεές, αρ. φ. 185/25-1-1989. Εφημ. Οι Κροκεές, της 20-3-1987.
162
Π.Δ. 841/1981…, ό.π.
163
Π.Δ. της 17-6-1986…, ό.π.
164
Π.Δ. της 17-6-1986…, ό.π. και άρθρο «Γερουλάκειο Ίδρυμα υποτροφιών, παράδειγμα για
μίμηση», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 188…, ό.π.
165
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου…, ό.π. Δήλωση αποδοχής κληροδοτήματος…, ό.π.
Π.Δ. της 17-6-1986…, ό.π.
166
Κ.Δ. 7 «Περί διοικήσεως και διαχειρίσεως του προς προίκισιν νεανίδων Αλεποχωρίου
Γερονθρών καταλειφθέντος κληροδοτήματος Ιωάννου Π. Λαμπράκη» άρθρο 1. ΦΕΚ 167/7-6-
1943, τεύχ. Α΄.
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννου Π. Λαμπράκη…, ό.π.
167
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννου Π. Λαμπράκη…, ό.π. και Κ.Δ. 7…, ό.π., άρθρο 3, Σκοπός.
91
Γερονθρών. Με τη λήξη της πεντηκονταετίας, η προίκιση πέντε «ενάρετων και πτωχών
νεανίδων» με καταγωγή και κατοικία στο Αλεποχώρι Γερονθρών.
Με Β.Δ.168 εγκρίθηκε, η προβλεπόμενη από τη διαθήκη της 4-2-1956 του Λέοντος
Βουζουναρά, από το Γύθειο, διαμένοντος εν ζωή στην Αγγλία, σύσταση ιδρύματος με την
επωνυμία «Κληροδότημα Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά» και έδρα το Γύθειο.
Σκοπός169 του ιδρύματος ήταν η προίκιση απόρων κορασίδων καταγόμενων και
κατοικουσών στο Γύθειο, από τα εισοδήματα της περιουσίας του.
Με τη διαθήκη του ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος, 1-8-1963, κάτοικος Scranton της
Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ, όρισε τη σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
«Ίδρυμα Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου-Nick Pappas».170 Σκοπός του ιδρύματος ήταν από
τα εισοδήματα η προικοδότηση κάθε έτος «πτωχών και άξιων νεανίδων ελληνικής
καταγωγής εκ του χωρίου Κρεμαστή, αι οποίαι ικαναί να ανεύρουν τον κατάλληλον
σύζυγον…».171
Το 1969 και σύμφωνα με τις διαθήκες172 του Γεωργίου Βαρβαρέσσου εγκρίθηκε η
σύσταση ιδρύματος με την επωνυμία «Ίδρυμα Γεωργίου Στεφ. Βαρβαρέσσου». Σκοπός του
ιδρύματος173 ήταν η προικοδότηση ορφανών πατρός νεανίδων και η οικονομική ενίσχυση
ανηλίκων απόρων κορασίδων που κατάγονται και κατοικούν στην επαρχία Βοιών
Λακωνίας. Η χρηματοδότηση γινόταν από τα ετήσια καθαρά εισοδήματα της περιουσίας
του ιδρύματος.174
168
Β.Δ. 90/8-2-1967 «Περί συστάσεως εν Γυθείω Λακωνίας κοινωφελούς ιδρύματος υπό την
επωνυμία κληροδότημα Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά» άρθρο μόνον, ΦΕΚ 20/20-2-1967,
τεύχ. Α.΄ Ο διαθέτης Λέων Βουζουναράς του Ιωάννη συνέταξε τη διαθήκη του στις 4 Φεβρουαρίου
1956. Η έδρα του Ιδρύματος ήταν το Γύθειο. Το Ίδρυμα, σύμφωνα με τη διαθήκη και τον
κανονισμό, άρθρο 4, διοικείτο από το μητροπολίτη Γυθείου, το δήμαρχο Γυθείου, τον πρόεδρο
Πρωτοδικών Γυθείου, το δ/ντή του υποκαταστήματος Εθνική Τράπεζας Γυθείου και το Δικηγόρο
Νικόλαο Γ. Λουμάκο. Δικαίωμα προικοδότησης είχαν νέες από 17 έως 45 ετών και ήταν άπορες.
169
Β.Δ. 90/8-2-1967…, ό.π., άρθρο 2.
170
Π.Δ. 204/9-3-1974 «Περί εγκρίσως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος υπό την επωνυμίαν
“Ίδρυμα Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου - Nick Pappas” και κυρώσεως του οργανισμού αυτού»
ΦΕΚ 73/20-3-1974, τεύχ. Α΄.
171
Π.Δ. 204/9-3-1974…, ό.π., άρθρο 2.
172
Οι διαθήκες του Γεωργίου Στεφ. Βαρβαρέσσου ήταν δύο. Η πρώτη της 1-4-1960 δημοσιευμένη
από το Ανώτατο Δικαστήριο της Πολιτείας New South Wales της Αυστραλίας και η δεύτερη της
17-12-1960 δημοσιευμένη από το γενικό πρόξενο της Ελλάδος στο Σίδνει της Αυστραλίας, φάκ.
Γεωργίου Στεφ. Βαρβαρέσσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Εφημ.
Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 15/ 31-4-1973 άρθρο «Γύρω από το κληροδότημα Γεωργίου Σ.
Βαρβαρέσσου».
Δ. 574/19-7-1969 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος Γεωργίου Στεφ.
Βαρβαρέσσου και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» άρθρο μόνον ΦΕΚ 117/3-9-1969, τεύχ. Α΄.
173
Η έγκριση σύστασης ιδρύματος έγινε με το Διάταγμα 574/19-7-1969…, ό.π.
174
Δ. 574/19-7- 1969…, ό.π., άρθρο 2. Σκοπός του ιδρύματος.
92
Με Β.Δ.175 εγκρίθηκε η σύσταση του «Ζαχαροπούλειου Ιδρύματος προικίσεως απόρων
κορασίδων» και με Π.Δ.176 η κύρωση οργανισμού του κοινωφελούς ιδρύματος. Σκοπός177
του ιδρύματος ήταν από τα εισοδήματά του η οικονομική ενίσχυση αδύναμων οικονομικά
κοριτσιών για την αντιμετώπιση των δαπανών του γάμου τους. Η οικονομική ενίσχυση
δινόταν κάθε χρόνο σε καταγόμενες από την Κοινότητα Αγίου Ιωάννη Σπάρτης και κάθε
πέντε χρόνια σε μία από αυτές που κατάγονται από την Κοινότητα Παρορείου Σπάρτης.
Η Αντωνία Κερασιώτη με τη διαθήκη178 της, το 1975, όρισε τη σύσταση ιδρύματος.
Με Π.Δ.179 έγινε η σύσταση του «Κερασωτείου Ιδρύματος». Σκοπός180 του ήταν η
οικονομική ενίσχυση κάθε χρόνο από τα εισοδήματά του οικονομικά αδυνάτων κοριτσιών
για την αντιμετώπιση των δαπανών του γάμου τους.
Ο Σταύρος Καλκανδής από τη Νεάπολη με τη διαθήκη181 του, το 1994, όρισε τη
σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία «Σταύρος και Θεόδωρος Γ.
Καλκανδής». Το ίδρυμα εγκρίθηκε και συστάθηκε με Π.Δ.182 το 1997. Σκοπός183 του
ιδρύματος ήταν η παροχή οικονομικής ενίσχυσης λόγω γάμου, κάθε χρόνο, σε δέκα νέες
πολύτεκνες οικογένειες μονίμων κατοίκων της περιφέρειας της Μητρόπολης Μονεμβασίας
και Σπάρτης, προτιμώμενες από τις μόνιμα κατοικούσες στη Νεάπολη Βοιών, οι οποίες θα
παντρεύονται σύμφωνα με τους κανόνες της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Κληροδοτήματα που είχαν ως σκοπό την ενίσχυση απόρων στην περιοχή της
ιδιαίτερης πατρίδας του διαθέτη υπήρξαν τα εξής:
Με Π.Δ.184 εγκρίθηκε η σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
«Κληροδότημα Σεραφείμ Πάτσιου. Σκοπός185 του ιδρύματος ήταν η ενίσχυση απόρων κατά
175
Β.Δ. 237/1970 «Έγκριση και σύσταση του Ζαχαροπούλειου Ιδρύματος προικίσεως απόρων
κορασίδων» ΦΕΚ 72/27-3-1970, τεύχ. Α΄.
176
Π.Δ. της 16-2-1978 «Κύρωση οργανισμού του κοινωφελούς ιδρύματος, με την επωνυμία
“Ζαχαροπούλειο Ίδρυμα προικίσεως απόρων κορασίδων”» ΦΕΚ 91/20-2-1978, τεύχ. Β΄.
177
Π.Δ. της 16-2-1978…, ό.π.
178
Δημόσια διαθήκη Αντωνίας Κερασιώτη…, ό.π.
179
Π.Δ. της 11-10-1994 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
“Κερασώτειον Ίδρυμα” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 809/26-10-1994, τεύχ. Β΄.
180
Π.Δ. της 11-10-1994…, ό.π., άρθρο 2. Σκοπός.
181
Ιδιόγραφος διαθήκη Σταύρου Καλκανδή…, ό.π.
182
Π.Δ. της 11-6-1997 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία “Σταύρος
και Θεόδωρος Γ. Καλκανδής” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 498/18-6-1997, τεύχ. Α΄.
183
184
Π.Δ. 203/1974 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος υπό την επωνυμία
“Κληροδότημα Σεραφείμ Πάτσιου” και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 73/20-3-1974,
τεύχ. Α΄. Η έγκριση έγινε βάσει της ιδιογράφου διαθήκης της 1-11-1969 του Αρχιμανδρίτη
Σεραφείμ Πάτσιου που δημοσιεύθηκε με την 30/13-1-1972 απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών.
Έδρα του ιδρύματος ήταν η Αθήνα.
185
Π.Δ. 203/1974…, ό.π., άρθρο 2.
Το κληροδότημα «Σεραφείμ Πάτσιου με την 22/22-8-82 πράξη του διέθεσε το ποσό 130.000 δρχ.
ως εξής: 40.000 δρχ. για άπορες οικογένειες του Γεωργιτσίου, 50.000 δρχ. για προικοδότηση,
40.000 δρχ. για επισκευή του ναού του Αγίου Αθανασίου». Εφημ. Γεωργιτσιανικά Νέα, αρ. φ.
93
προτίμηση κατοίκων της Κοινότητας Γεωργιτσίου, πρώτα συγγενών του διαθέτη και
έπειτα συμπατριωτών του. Επιπλέον, η επισκευή εκκλησιών της περιοχής Γεωργιτσίου και
η προίκιση απόρων κοριτσιών, με δαπάνες του ιδρύματος. Με απόφαση του Δ.Σ. του
ιδρύματος και εάν υπήρχε περίσσευμα μπορούσε αυτό να διατεθεί και σε απόρους των
κοινοτήτων Αγόριανης και Αλευρούς.
Με Π.Δ. εγκρίθηκε186 οργανισμός διοίκησης και διαχείρισης, στο Χάρακα Λακωνίας,
με την επωνυμία «Ίδρυμα Γεωργίου Ν. Πετρολέκα». Σκοπός του Ιδρύματος Πετρολέκα
ήταν η παροχή βοηθημάτων τις μέρες των Χριστουγέννων και του Πάσχα σε πτωχούς της
Κοινότητας Χάρακα και ιδίως σε γέροντες πτωχούς.187
Σε πλήθος περιπτώσεων ορίζονταν και κληροδοτήματα που είχαν πολλαπλό σκοπό
όπως στα εξής:
Ο Κωνσταντίνοςνος Ιατρού, το 1980, με την ιδιόγραφη διαθήκη188 του όρισε τη
σύσταση ιδρύματος με την επωνυμία «Ίδρυμα Κωνσταντίνου Ιατρού» με έδρα την Σπάρτη.
Με Π.Δ.189 εγκρίθηκε η σύσταση του ιδρύματος. Σκοποί του ιδρύματος ήταν: α) η
23/25-10-1982. Φάκ. Σεραφείμ Πάτσιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.

Λακωνίας.
186
Π.Δ. 246/21-3-1980 «Περί εγκρίσεως του Οργανισμού Διοικήσεως και Διαχειρίσεως του εν
Χάρακι Ζάρακος Λακωνίας εδρεύοντος κοινωφελούς ιδρύματος υπό την επωνυμίαν “Ίδρυμα
Γεωργίου Ν. Πετρολέκα”» άρθρον μόνον ΦΕΚ 70/28-3-1980, τεύχ. Α΄.
187
Σύμφωνα με το άρθρο 2 του Π.Δ. 246/21-3-1980…, ό.π., η βοήθεια αυτή μπορεί να παρεχόταν
και σε άλλες ημέρες του έτους σε περίπτωση ανάγκης. Ακόμη, βοηθήματα μπορεί να παρέχονταν
«διά της συστάσεως αναλόγου προικός προς αποκατάστασιν, διά γάμου απόρων κορασίδων», για
νοσηλεία πτωχών της Κοινότητος Χάρακα. Για την ανέγερση, συντήρηση και λειτουργία οίκου
ευγηρίας στο Χάρακα, περίθαλψη πτωχών γερόντων του Χάρακα. Η ανέγερση, συντήρηση και
λειτουργία οίκου ευγηρίας στους Μολάους Λακωνίας, έργα κοινής ωφέλειας και εξωραϊσμού στο
Χάρακα, εκκλησιών, σχολείων, ιατρείου, κοινοτικού καταστήματος, πλατειών, οδών, έργων
ύδρευσης, αποχέτευσης, δεντροφυτεύσεων.
Με Π.Δ. της 7-8-2001 «Έγκριση τροποποίησης διατάξεων του οργανισμού του κοινωφελούς
ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα Γεωργίου Ν. Πετρολέκα”» ΦΕΚ 1114/23-8-2001, τεύχ. Β΄.
που κυρώθηκε με Π.Δ. 246/21-3-1980…, ό.π., συμπληρώθηκε ο σκοπός του ιδρύματος και
διατίθεται βοήθεια και για τη μόρφωση οικονομικά αδυνάτων και επιμελών νέων αρρένων και
θηλέων κατοίκων Χάρακα, ακόμη, διατίθεται βοήθεια για τη νοσηλεία οικονομικά αδύνατων
κατοίκων του Χάρακα. Σύμφωνα με το σκοπό του «Ιδρύματος Γεωργίου Ν. Πετρολέκα» το ίδρυμα
το 2001 δαπάνησε τα πιο κάτω ποσά: Τσιμεντόστρωση δρόμου Αγίου Ιωάννη 3.430.496 δρχ.,
συντήρηση πολυελαίων και ιερών σκευών ναού των Τριών Ιεραρχών 380.000 δρχ., προμήθεια
πόσιμου νερού 2.659.230 δρχ., μηχανοργάνωση λογιστηρίου ιδρύματος 4.934.522 δρχ., προμήθεια
διακοσμητικών φωτιστικών εορτών 230.808 δρχ. Άλλες δαπάνες: διανομή βοηθημάτων Πάσχα και
Χριστουγέννων 60.260.000 δρχ., επιδόματα λόγω γάμου 3.000.000 δρχ., μαθητικά βοηθήματα
750.000 δρχ., νοσηλεία γερόντων 1.902.000 δρχ. Ενίσχυση πολιτιστικών δράσεων συλλόγου
1.150.000 δρχ., μνημόσυνο ευεργετών 433.954 δρχ. Περιοδ. Το Λυχνάρι, τεύχ. 22/ έτος 2000-2001.
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1966). Λαογραφικά των χωρίων του Ζάρακα της Επιδαύρου Λιμηράς
Λακωνίας. Αθήνα, σσ. 57-59.
188
Ιδιόχειρος διαθήκη Κωνσταντίνου Γεωργ. Ιατρού…, ό.π.
189
Π.Δ. της 8-7-1997 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα
Κωνσταντίνου Ιατρού”» άρθρο μονόν, ΦΕΚ 615/22-7-1997, τεύχ. Α΄.
94
επιμόρφωση των κατοίκων της περιφέρειας των κοινοτήτων Γκοριτσάς και Αγίων
Αναργύρων, β) χορήγηση βοηθημάτων σε μαθητές από τις κοινότητες Γκοριτσάς και των
Αγίων Αναργύρων, γ) ενίσχυση αναξιοπαθούντων, υπερήλικων κατοίκων Γκοριτσάς και
Αγίων Αναργύρων, δ) η προίκιση δύο κοριτσιών των πιο πάνω κοινοτήτων, ε) χρηματικό
έπαθλο σε νικητή αγώνα δρόμου.
Ο Νικόλαος Παν. Κοντομηνάς από τη Νεάπολη, το 1989, με τη διαθήκη190 του όρισε
τη σύσταση ιδρύματος με την επωνυμία «Κληροδότημα Νικολάου και Αγγελικής
Κοντομηνά». Με Π.Δ.191 εγκρίθηκε η σύσταση του κοινωφελούς ιδρύματος με έδρα τη
Νεάπολη Βοιών.
Σκοπός192 του ιδρύματος ήταν: α) η εφάπαξ χορήγηση οικονομικής συνδρομής κάθε
έτος σε δεκατρία οικονομικά αδύναμα κορίτσια, καταγόμενα από την περιοχή της
Νεάπολης Βοιών. Το ύψος της οικονομικής συνδρομής ήταν 50.000 δραχμές, β) η
χορήγηση υποτροφιών σε αγόρια για ολοκλήρωση των σπουδών τους στο λύκειο ή σε
ανώτερη ή ανώτατη σχολή, καταγόμενα από την περιοχή της Νεάπολης Βοιών, που
φέρουν το επώνυμο Κοντομηνάς, από τον ιδρυτή και από τους αδελφούς του. Σε έλλειψη
τέτοιων, σε κορίτσια με το επώνυμο Κοντομηνά, σε έλλειψη τέτοιων, σε κορίτσια που η
μητέρα τους έχει πατρικό επώνυμο Κοντομηνά. Σε κάθε περίπτωση η βαθμολογία να είναι
«λίαν καλώς».
Με Π.Δ.193 εγκρίθηκε η σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία «Ίδρυμα
Γεωργίου Θ. Σκιούρη». Σκοπός194 του ιδρύματος ήταν η διάθεση των ετησίων εισοδημάτων
του: α) Ποσοστού 1/3 για την τέλεση αγώνων ποδοσφαίρου, είτε με τη μορφή της
χρηματοδότησης των εξόδων για τη διεξαγωγή αγώνων ποδοσφαίρου, είτε με την
εξασφάλιση της αναγκαίας υλικοτεχνικής υποδομής και τη βελτίωση και συντήρηση των
απαραιτήτων εγκαταστάσεων, β) Ποσοστού 1/3 για τη βράβευση τριών αρίστων και
ηθικών μαθητών, ανεξαρτήτως φύλου, της τελευταίας τάξεως του Δημοτικού Σχολείου της
Κοινότητας Καρυών, γ) Ποσοστού 1/3 για την τέλεση, ανά τετραετία, αγώνων στίβου και
κλασικού αθλητισμού (τα Καρυάτια).
Το «Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου» συστήθηκε με Β.Δ.195 Σκοπός του
ιδρύματος, κατά τον οργανισμό του, ήταν «…η εκ των πόρων αυτού εκτέλεση διαφόρων
190
Μυστικές διαθήκες Νικολάου Παν. Κοντομηνά…, ό.π.
191
“Κληροδότημα Νικολάου και Αγγελικής Κοντομηνά” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ
993/30-12-1994, τεύχ. Β΄.
192
193
“Γεωργίου Θ. Σκιούρη” και κύρωση του οργανισμού αυτού» άρθρο μόνο, ΦΕΚ 220/2-4-1993,
τεύχ. Β΄. Σύμφωνα με την ιδιόγραφο διαθήκη του Γ. Σκιούρη της 1-2-1977 που δημοσιεύθηκε με
την 654/5-3-1981 απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών και με την 7948/1990 απόφαση του
Εφετείου Αθηνών, ορίζεται η σύσταση ιδρύματος. Φάκ. Γεωργίου Θ. Σκιούρη, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Φάκ. Γεωργίου Θ. Σκιούρη, Αρχείο Ιδρύματος
Γεωργίου Σκιούρη.
194
Π.Δ. της 16-3-1993…, ό.π., άρθρο 2.
195
Β.Δ. 88/8-12-1967 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος υπό την επωνυμία
“Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου” και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ
95
κοινωφελών έργων, ως η κατασκευή, η συμβολή στην κατασκευή γεφυρών, οδών,
υδραυλάκων, πάρκων, σχολείων, οικοτροφείων, γηροκομείων, βρεφοκομικών σταθμών
κ.λ.π., η παροχή υποτροφιών, η καταβολή χρηματικών βραβείων σε πρωτεύσαντες μαθητές ή
φοιτητές αμφοτέρων των φύλων και η ενίσχυση νεανίδων προς αποκατάσταση για γάμον. Η
οικονομική ενίσχυση φιλανθρωπικών, αθλητικών, μουσικών και γενικά ευρύτερου
κοινωνικού σκοπού συλλόγων και ιδρυμάτων…».
Με Π.Δ.196 συμπληρώθηκε ο σκοπός του «Ιδρύματος Ιωάννου και Αικατερίνης
Σαϊνόπουλου» α) ως προς την οργάνωση και εκτέλεση φιλανθρωπικών, αθλητικών,
μουσικών εκδηλώσεων στο αμφιθέατρο και τον περιβάλλοντα χώρο του ιδρύματος που
βρίσκεται στη Μαγούλα και β) τη δημιουργία εγκαταστάσεων και συντήρηση έργων
υποδομής στο αμφιθέατρο του ιδρύματος.
Τα περισσότερα κληροδοτήματα που συστήθηκαν με Διατάγματα σκοπό είχαν την
προίκιση απόρων νεανίδων, τη χορήγηση υποτροφιών, την εκπαίδευση απόρων νέων, την
ενίσχυση απόρων, την εκτέλεση κοινωφελών έργων ή είχαν πολλαπλό σκοπό.
Ιδρύματα που συστήθηκαν από δωρητές εν ζωή
Σε μικρό αριθμό περιπτώσεων παρατηρήθηκε η σύσταση ιδρύματος με Διάταγμα από

δωρητές που είναι στη ζωή.
Η περιουσία που διατίθεται «διά πράξεως εν ζωή… πρός εκπλήρωσιν εις το διηνεκές ή
εφ’ ωρισμένην διάρκειαν χρόνου κοινωφελούς σκοπού,… η εκτέλεσις ανατίθεται διά
συστατικής πράξεως εις φυσικά πρόσωπα…».197 Ο δωρητής προέβαινε στην πράξη με
20/20-2-1967, τεύχ. Α΄. Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Λίγα για τη ζωή και το έργο του» περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 227/2008, Φεβρουάριος-Μάρτιος, σσ. 32-33.
Εφημ. Φάρος Λακωνίας, αρ. φ. 587/ 12-8-1993 άρθρο «Ποιο είναι το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα».
Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου. Κυριότεροι Σκοποί-Δραστηριότητες. Φυλλάδιο
Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος.
Το Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου ήταν κοινωφελές μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα.
Ιδρύθηκε από τους ομογενείς της Oclahoma City των ΗΠΑ, Ιωάννη και Αικατερίνη Σαϊνοπούλου,
θείους του πρώτου Προέδρου του ιδρύματος Γεωργίου Σαϊνόπουλου ύστερα από δική του
πρόταση, όταν ήταν δήμαρχος Σπαρτιατών και επικυρώθηκε το 1967. Πρόεδρος της τετραμελούς
Διοικούσης Επιτροπής ορίστηκε ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος, συνταξιούχος φαρμακοποιός και πρώην
Δήμαρχος Σπαρτιατών. Ιστοσελίδα Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr.
Ανάκτηση: 8/10/2011.
Περιοδ. Λακωνικά 1902-2002, επετειακή έκδοση των 100 χρόνων του Συνδέσμου. Σύνδεσμος των
εν Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα 2003, σσ. 220-225.
196
Π.Δ. της 18-4-2002 « Έγκριση τροποποίησης των διατάξεων του άρθρου 2 του οργανισμού του
κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου” που
κυρώθηκε με το 88/8-2-1967 Β.Δ. (ΦΕΚ 20Α)» άρθρο 2. Σκοποί. ΦΕΚ 594/15-5-2002, τεύχ. Β΄.
Αιτιολογική έκθεση επί του σχεδίου Προεδρικού Διατάγματος ως προς την τροποποίηση των
διατάξεων του άρθρου 2. Οργανισμός Ιδρύματος Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου.
197
Α.Ν. 2039/1939…, ό.π., άρθρο 95 «Έννοια και σύστασις κοινωφελών ιδρυμάτων».
96
δωρητήριο συμβόλαιο και μπορούσε να εποπτεύει το ίδρυμα που όριζε με τη συστατική
πράξη.
Ο Παύλος Κουράκος Μαυρομιχάλης, με δωρεά εν ζωή,198 συνέστησε κοινωφελές
ίδρυμα με την επωνυμία «Το Σπίτι μας» με έδρα την Αρεόπολη. Το ίδρυμα υπάχθηκε199 το
1959 στην άμεσο διαχείριση του Υπουργείου Οικονομικών και εγκρίθηκε η σύστασή του
με Β.Δ.200 το 1965. Σκοπός201 του ιδρύματος ήταν η βράβευση «των επί Χριστιανική Αρετή
και Φιλομάθεια διακρινομένων μαθητών του Γυμνασίου Αρεοπόλεως».
Η Αικατερίνη χήρα Νικολάου Γουλανδρή με συμβολαιογραφική πράξη202 και
ακολούθως με Π.Δ.203 συνέστησε το 1986 ίδρυμα με την επωνυμία «Ίδρυμα Ερευνών
Προϊστορικής και Κλασικής Τέχνης». Το 1988 με Π.Δ.204 τροποποιήθηκε ο οργανισμός του
ιδρύματος και η επωνυμία του μεταβλήθηκε σε «Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή-Μουσείο
Κυκλαδικής Τέχνης». Σκοπός205 του ιδρύματος ήταν η μελέτη του πολιτισμού του Αιγαίου,
198
Δωρεά εν ζωή του Παύλου Κουράκου Μαυρομιχάλη αρ. 14522/9-9-1942 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Στεφάνου Ιωαν. Κομπλή. Υποθηκοφυλακείο Αθηνών, τόμ. 1281, αρ. 162, φάκ. Παύλου
Κουράκου Μαυρομιχάλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
199
Β.Δ. 6-8-1959 «Περί υπαγωγής υπό την άμεσον διαχείρισιν του Υπουργείου Οικονομικών και
τρόπου εκτελέσεως του σκοπού της δωρεάς Παύλου Κουράκου Μαυρομιχάλη» ΦΕΚ 176/25-8-
1959, τεύχ. Α΄.
200
Β.Δ. 386/14-5-1965 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος εν Αρεοπόλει
Λακωνίας υπό την επωνυμίαν “Το Σπίτι μας” (δωρεά Παύλου Ι. Κουράκου Μαυρομιχάλη) και
κυρώσεως του οργανισμού αυτού». ΦΕΚ 91/27-5-1965, τεύχ. Α΄.
201
Β.Δ. 386/14-5-1965…, ό.π., άρθρο 2. Σκοπός – Περιουσία – Πόροι.
202
Πράξεις 4187/28-2-1985 και 4361/13-11-1985 της Συμβολαιογράφου Αθηνών Μαρίας Κούτρα-
Φλουρή με τις οποίες η Αικατερίνη χήρα Νικολάου Γουλανδρή και η Ιουλία-Πηνελόπη συζ.
Ιωάννου Σερπιέρη σύστησαν Ίδρυμα. ΦΕΚ 89/8-7-1986, τεύχ. Α΄.
203
Νόμος 1610/28-6-1986 «Έγκριση σύστασης ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα Ερευνών
Προϊστορικής και Κλασικής Τέχνης” και κύρωσης του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 89/8-7-1986,
τεύχ. Α΄.
204
Π.Δ. 582/6-12-1988 «Τροποποίηση, συμπλήρωση και αντικατάσταση διατάξεων του Νόμου
1610/28-6-1986. Έγκριση σύστασης ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα Ερευνών Προϊστορικής
και Κλασικής Τέχνης” και κύρωσης του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 281/14-12-1988, τεύχ. Α΄. Στο
άρθρο 3 ως περιουσία του ιδρύματος αναφέρεται ότι ήταν η δωρηθείσα στο ίδρυμα συλλογή
κυκλαδικών έργων κλασικής τέχνης από την Αικατερίνη χήρα Νικολάου Γουλανδρή και δωρηθέν
χρηματικό ποσό 100.000 δολαρίων ΗΠΑ που κατατέθηκε από την Αικατερίνη χήρα Νικολάου
Γουλανδρή σε έντοκο αναπαλλοτρίωτο λογαριασμό σε τράπεζα του εξωτερικού.
205
Π.Δ. της 6-10-1999 «Τροποποίηση, του οργανισμού του ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα
Ερευνών Προϊστορικής και Κλασικής Τέχνης” που κυρώθηκε με νόμο 1610/28-6-1986. (ΦΕΚ
89/8-7-1986, τεύχ. Α΄. όπως τροποποιήθηκε με το Π.Δ. 582/6-12-1988. ΦΕΚ 281/14-12-1988,
τεύχ. Α.΄)» ΦΕΚ 1901/19-10-1999, τεύχ. Β΄ άρθρο 2. Για την πραγματοποίηση του σκοπού του
ιδρύματος αναφερόταν μεταξύ των άλλων ότι έγινε με δωρεά από την ιδρύτρια και την έκθεσή της
«Συλλογή Αικατερίνης Νικολάου Γουλανδρή κυκλαδικής και αρχαίας ελληνικής τέχνης έργων» σε
ανάλογους και επαρκείς χώρους για την άρτια και ευπρεπή παρουσία των καλλιτεχνικών έργων της
συλλογής, με τη σύναξη και έκδοση μελετών, ομιλίες διαλέξεις και δημοσιεύσεις διδακτικού
περιεχομένου. Με τη χορήγηση υποτροφιών σε σπουδαστές για την ολοκλήρωση των
μεταπτυχιακών τους σπουδών στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, την απονομή χρηματικών βραβείων ή
97
η έρευνα της προϊστορικής, κλασικής και νεότερης ελληνικής τέχνης, μέχρι τους
σύγχρονους χρόνους και δημιουργούς, η διάδοση και προβολή τους. Το Μουσείο
Κυκλαδικής Τέχνης στεγάζεται206 σε δύο κτίρια, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους, το
κτίριο των μονίμων συλλογών στην οδό Νεοφύτου Δούκα 4 και το Μέγαρο Σταθάτου από
1991, το ιστορικό νεοκλασικό κτίριο της οδού Ηροδότου 1, που παραχωρήθηκε στο
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για 30 χρόνια έναντι ενοικίου.
Με Π.Δ.207 εγκρίθηκε η σύσταση κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία «Ίδρυμα
σπουδαζούσης Απόρου Νεολαίας ο Διόσκουρος - Λαμπροδημητρόπουλος Άγγελος και
Άρτεμις», η οποία έγινε από τον Αγγελή Δημ. Λαμπροδημητρόπουλο με
συμβολαιογραφικές πράξεις.208 Σκοπός209 του ιδρύματος ήταν η χορήγηση υποτροφιών σε
αριστούχους διακρινόμενους για το ήθος τους, αποφοίτους του Λυκείου Καστορείου που
είναι οικονομικά αδύνατοι για τη συνέχιση των σπουδών τους στα ανώτερα και ανώτατα
εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού.
Ο ευεργέτης μπορεί να συστήσει ίδρυμα με συμβολαιογραφική πράξη «δωρεάς εν
ζωή» ώστε η δωρεά να είναι έγκυρη.210 Στην περίπτωση αυτή ο δωρητής μπορούσε να
εποπτεύσει το ίδρυμα και αφού ήταν εν ζωή να έχει την ψυχική ευχαρίστηση της
προσφοράς του.
Δεσμεύσεις, περιορισμοί, ρήτρες που προκύπτουν από τη διαθήκη για την

προστασία και διατήρηση του κληροδοτήματος
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι διαθέτες στις διαθήκες τους ανέφεραν με σαφήνεια

και λεπτομέρειες τον προορισμό των κληροδοσιών τους. Σε διαθήκες στις οποίες έχουμε τη
χρηματικών επιχορηγήσεων σε επιστήμονες για τις μελέτες τους και τη συμβολή τους στην
ελληνική τέχνη. Στο άρθρο 4 αναφέρεται ότι το ίδρυμα διοικείται από Δ.Σ. επταμελές, στο οποίο
πρόεδρος ορίστηκε η Αικατερίνη χήρα Νικολάου Γουλανδρή και Αντιπρόεδρος ο Γεώργιος
Ιωάννου Κουμάνταρος.
206
Μαραγκού Λίλα. (2000). Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Το ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Πεπραγμένα 1991-1999. Έντυπο του ιδρύματος Ν.Π. Γουλανδρή.
Αθήνα, σσ. 170-173.
207
Σπουδαζούσης, Απόρου Νεολαίας Ο Διόσκουρος- Λαμπροδημητρόπουλος Άγγελος και Άρτεμις”
και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 158/12-3-1992, τεύχ. Β.΄
208
Σύσταση ιδρύματος Αγγέλου Λαμπροδημητρόπουλου διά πράξεως εν ζωή αρ. 96233/19-4-1991
και 97054/12-8-1991 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Κωνσταντίνου Ευαγ. Παπαδόπουλου, φάκ.
Αγγέλου Λαμπροδημητρόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
209
Π.Δ. της 20-2-1992…, ό.π., άρθρο 2. Σκοπός. Το ίδρυμα εφόσον έχει την οικονομική
δυνατότητα δύναται: α) Να χορηγεί υποτροφίες και σε αποφοίτους των Λυκείων Σπάρτης και
Ξηροκαμπίου, β) Να προβαίνει σε δωρεές σε φιλόπτωχους συλλόγους, σχολεία, εκκλησίες,
μοναστήρια, κοινότητες υπό την προϋπόθεση ότι δεν παραβλέπονται οι υποτροφίες.
210
Α.Κ. άρθρα 498, 159.
98
σύσταση κληροδοτήματος, τη διαχείρισή του και τη διάθεση υποτροφιών, ο διαθέτης
ανέθετε σε επιτροπή η οποία είχε τη φροντίδα λειτουργίας του κληροδοτήματος και της
οικονομικής του διαχείρισης.
Οι διαθέτες επιθυμούσαν να ρυθμίσουν τις συμπεριφορές των κληρονόμων για το
μέλλον. Επιθυμούσαν κανείς από τους συγγενείς να μη φαλκιδεύσει τη βούλησή τους.
Ιδιαίτερα όταν είχαν αποφασίσει να διαθέσουν την περιουσία τους σε μη συγγενικά τους
πρόσωπα.
Οι διαθέτες επιθυμούσαν τη διατήρηση του κληροδοτήματός τους στο πέρασμα του
χρόνου και με τους όρους που έθεταν προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν την προστασία του.
Αρκετοί διαθέτες έδιναν οδηγίες για τη διατήρηση και για την αύξηση της περιουσίας του
κληροδοτήματος με την πραγματοποίηση επενδύσεων, κατασκευή και ενοικίαση κτιρίων.
Διαθέτες προκειμένου να διασφαλίσουν το κληροδότημά τους από ατασθαλίες
συγγενών ήταν καυστικοί προς αυτούς στις διαθήκες τους. Υπήρξαν περιπτώσεις διαθετών
που επικαλέστηκαν ηθικές συνέπειες και τη Θεία Δίκη στην περίπτωση μη τήρησης των
επιθυμιών τους. Ο Ιωάννης Π. Αλβανάκης, το 1888, στη διαθήκη211 του αναφέρθηκε στην
περίπτωση συγγενών και κληρονόμων του, τους οποίους απειλούσε αν ήθελαν να
προσβάλουν και να ακυρώσουν τη διαθήκη «ένεκα παρατυπίας ή άλλου λόγου και δεν
συντρέξει μάλιστα εις την επιθυμίαν και εκτέλεσιν των επιθυμιών μου ας έχη την κατάραν
του Ιησού Χριστού και της Παναγίας και εν τοιαύτη περιπτώσει η παρούσα να έχη κύρος και
ισχύη ως κωδίκελλος».212
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς επικαλέστηκε το φόβο του Θεού και παράγγειλε στους
επιτρόπους της διαθήκης του να μην «...αδιαφορήσουν ή και τίνας άλλος των συγγενών μου
ήθελε βάζει χέρι να χαλάση ή κρύψη το παραμικρόν από όσα διορίζω διά να αισχροκερδήση
και δεν μετρήση πως και αυτός θα αποθάνη...ας δώσουν λόγον εν ημέρα κρίσεως εις το
φοβερόν κριτήριον του Θεού και διά την ιδικήν μου ψυχήν και διά την ιδικήν τους».213
Διαθέτες, όταν είχαν ενδείξεις για προσβολή της διαθήκης τους και τη μη τήρηση των
επιθυμιών τους, τότε αυτοί γίνονταν αυστηροί στα λεγόμενα τους και προνοούσαν για τη
μη απόδοση των κληροδοτηθέντων τους.
Ο Κλήμης Διαμαντίδης, το 1851, για την ασφάλεια των όσων έγραψε στη διαθήκη του
ανέφερε: «…ει δε τις χαιρέκακος τολμήση να ανατρέψη την περιουσία μου διάταξιν καθ’ ην
διατάττω τα όσα απεκτησάμην εν κόπω και μόχθω διά διδασκαλικού επαγγέλματος, ο
τοιούτος ως παραβάτης των θείων και πολιτικών νόμων και ανατροπεύς των φυσικών
δικαιωμάτων, έστω αποβλητέος από παντός κριτηρίου πολιτικού και εκκλησιαστικού
συγνωστέα μοι έστωσαν τα σφάλματα διά τη γεροντικήν αμβλιωπίαν».214
211
212
213
Ιδιόχειρος πρώτη διαθήκη του Παναγιώτη Κρεββατά …, ό.π. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932,
σσ. 192-195.
Δημήτρης Κ. Κρεββατάς. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π., σ. 61-65. Για να ήταν
περισσότερο ασφαλής η διαθήκη του ζήτησε: «... να έβγη εις φως να διαβασθή εις Εκκλησίας και
να δημοσιευθή εις όλον τον κόσμον και θέλοντας να έχη κάθε κύρος και ισχύν βεβαιώνω
ιδιοχείρως...».
214
Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη…, ό.π.
99
Αριθμός διαθετών αφαίρεσε τη δυνατότητα από συγγενείς τους να κάνουν χρήση του
φαλκίδιου νόμου.215 Ο φαλκίδιος νόμος έδινε δικαίωμα στους κληρονόμους να απαιτήσουν
το ένα τέταρτο της κληρονομιάς του διαθέτη.
Ο Αθανάσιος Αναγνώστου Ματάλας το 1919 απαγόρευσε τη φαλκίδευση216 και κάθε
μείωση της περιουσίας217 που παραχωρήθηκε στους κληρονόμους και όρισε να περιέλθει η
περιουσία του σε νομικό πρόσωπο ως καθολική κληροδοσία ή καταπίστευμα.218
«Ρητώς αποκλείω και απαγορεύω την καθ’ οιονδήποτε τρόπον μείωσιν ή φαλκίδευσιν
της άνω κληρονομικής περιουσίας μου εκ μέρους των άνω εγκαθισταμένων κληρονόμων μου
και υπέρ οιουδήποτε εξ αυτών, διότι επιθυμώ και ορίζω να περιέλθη ολόκληρος η περιουσία
μου αύτη εις το άνω νομικό πρόσωπο ως καθολική κληροδοσία ή καταπίστευμα».
Παράγγειλε την πλήρη εκτέλεση όλων των διατάξεων της θελήσεώς του. Παρακάλεσε τους
κληρονόμους να παρακολουθούν, να επιβλέπουν, να ελέγχουν και να μεριμνούν για την
κανονική και επιτυχή λειτουργία του νομικού προσώπου καθώς και τον επιδιωκόμενο
κοινωφελή σκοπό του. Εάν κάποιος από αυτούς που ανέφερε στη διαθήκη δεν ήθελε να
γίνει κληρονόμος του, τότε όρισε το μερίδιό του να μοιρασθεί εξίσου στους υπόλοιπους.
Ο κωδίκελλος ήταν η ασφαλιστική δικλίδα για την εγκυρότητα και τήρηση των
επιθυμιών του διαθέτη. Ο Αθανάσιος Ματάλας το 1919 με τη διαθήκη219 του όρισε και
επιθυμούσε αυτή να ισχύσει ως κωδίκελλος και, αν δεν υπάρξει ιδιαίτερος κωδίκελλος ή
σχετικός κανονισμός, να χρησιμεύσει ως καταστατικός χάρτης για το ιδρυθησόμενο νομικό
πρόσωπο, συμπληρούμενη με καταστατικό των εκτελεστών ή αντιπροσώπων του νομικού
προσώπου και με βάση τις διατάξεις του νόμου και πάντα εντός των ορίων της διαθήκης
και του σκοπού αυτής. Ανέφερε ότι «εάν η διαθήκη μου αυτή δεν ήθελε τυχόν κριθή ισχυρά
ως τοιαύτη επιθυμώ πάντοτε και ορίζω να ισχύη το περιεχόμενο αυτής ως κωδίκελλος εις
βάρος και αυτών των εξ αδιαθέτου κληρονόμων υπό τους ιδίους ανωτέρω σχετικούς όρους,
προϋποθέσεις και σκοπούς, οίτινες θέλω και ορίζω να εκπληρωθώσι καθ’ ολοκληρίαν
…».220
215
Φαλκίδιος Νόμος από το λατινικό Fakidias <Falcidus νόμος του Βυζαντινορωμαϊκού Δικαίου.
Εκδόθηκε το 714 από κτήσεως Ρώμης και όριζε το δικαίωμα του κληρονόμου να απαιτήσει το ένα
τέταρτο του ποσοστού κληρονομιάς του να μείνει ελεύθερο από κάθε κληροδοσία. Καταργήθηκε
με το Ν. 2230, ΦΕΚ 142/29-6-1920, τεύχ. Α΄ «Περί καταργήσεως του Φαλκίδιου νόμου και περί
του δικαιώματος της απόρου χήρας». Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του «Ηλίου», τόμ. 18, σ. 137. Μέχρι
την κατάργηση του φαλκίδιου νόμου δεν εμποδίζεται η απαγόρευσή του.
216
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 978.
Η δράση και το έργο του Ιδρύματος. Βιογραφία, Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα…,ό.π.
Ο Αθανάσιος Ματάλας το 1919 ρητά απέκλεισε την με οιονδήποτε τρόπο φαλκίδευση της
περιουσίας του.
217
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Σύμφωνα με τον κωδίκελλο της διαθήκης, ο
Αθανάσιος Ματάλας όρισε και σύμφωνα με τη διαθήκη «…τα σχηματισθέντα κεφάλαια και
ακίνητα να μείνουν εσαεί αναπαλλοτρίωτα προς διηνεκή εκπλήρωση του κοινωφελούς σκοπού του
νομικού προσώπου…».
218
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
219
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. και άρθρο «Από την διαθήκη του
Αθανασίου Ματάλα» περιοδ. Μαλεβός, έτ. Δ΄, τεύχ. 31/Νοέμβριος 1923, σσ. 171-172.
220
Κωδίκελλος της διαθήκης Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
100
Ο Καλλικρατίδας Κυρούσης, το 1943, στη διαθήκη του ανέφερε: «Ρητώς αποκλείω
και απαγορεύω την καθ’ οιονδήποτε τρόπον μείωσιν ή φαλκίδευσιν της άνω κληρονομικής
περιουσίας μου εκ μέρους των εγκαθισταμένων κληρονόμων μου… διότι επιθυμώ και ορίζω
να περιέλθη η περιουσία μου αύτη εις το άνω νομικό πρόσωπο ως καθολική κληροδοσία ή
καταπίστευμα».221
Πολλοί διαθέτες έθεταν περιορισμούς και απαγορεύσεις σε συγγενείς τους,
προκειμένου να εκπληρωθεί ο σκοπός του κληροδοτήματός τους.
Ο Γεώργιος Κουτσίκος στη διαθήκη του ανέφερε: «Ουδείς εκ των συγγενών μου να
δύναται να αφαιρέση την ανωτέρω περιουσία μου από το ειρημένον ελληνικόν σχολείον
ουδέποτε επ’ ουδενί λόγω, να μένη δε αύτη αείποτε περιούσιο του ελληνικού σχολείου αυτού,
χρησιμεύοντος του ετησίου εισοδήματος εις τας εκάστοτε δαπάνας…».222 Σύμφωνα με τη
διαθήκη απαιτούσε από τους επιτρόπους να δημοσιεύουν κάθε πενταετία λογοδοσία223
διαχείρισης της περιουσίας. Η σύζυγός του Δημήτρω θυγατέρα Νικολάου Δρουγά
μπορούσε να νέμεται και να καρπούται εφ’ όρου ζωής τα εισοδήματα της ακίνητης
περιουσίας.224
Οι περισσότεροι από τους μεγάλους τοπικούς ευεργέτες στις διαθήκες τους όρισαν
περιορισμούς, ρήτρες, όρια ως προς τα διατιθέμενα ποσά, όρισαν το χρόνο υλοποίησης των
έργων για να μην υπάρξει αμέλεια ή κακοδιαχείριση από τους εκτελεστές της διαθήκης.
Περιορισμοί και οδηγίες ως προς τη διευθέτηση της διαχείρισης των κληροδοτημάτων
συναντήσαμε σε ικανό αριθμό διαθηκών.
Ο Νικόλαος Πηλάλας το 1861 με τη διαθήκη του διέταξε τους κληρονόμους και
εκτελεστές της διαθήκης του να δίνουν λογοδοσία225 ενώπιον του Δημοτικού Συμβουλίου
Οινούντος παρόντος του ελληνοδιδασκάλου του Σχολείου Βρεσθένων. Κληροδότησε μία
οικία του στη Σπάρτη, κτήματα του και τιμαλφή για τη σύσταση και συντήρηση ελληνικού
σχολείου226 στα Βρέσθενα. Ο αδελφός του Κωνσταντίνος Πηλάλας μεταβίβασε227 την
221
222
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου…, ό.π.
223
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου…, ό.π. Εάν διαπιστωνόταν ότι οι επίτροποι παρέβαιναν τις
διατάξεις της διαθήκης, παρακαλεί κάθε συγχωριανό του να καταγγείλει αρμοδίως την παραδρομή
τους ή των βοηθών τους.
224
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου…, ό.π. Σύμφωνα με τη διαθήκη κανείς δεν μπορούσε να
ενοχλήσει τη σύζυγό του ως προς τα εισοδήματα, αυτή όμως δεν είχε δικαίωμα εκποίησης της
ακίνητης περιουσίας. Μετά το θάνατό της, την περιουσία αναλάμβαναν οι επίτροποι.
225
Οι κληρονόμοι διαχείρισης της διαθήκης ήταν υποχρεωμένοι να παρουσιάζουν έγγραφες
αποδείξεις. Η λογοδοσία για τελική έγκριση υποβαλλόταν στη Νομαρχία Λακωνίας. Σε περίπτωση
άρνησης των κληρονόμων να παρουσιάσουν λογοδοσία ή εάν δεν εγκρινόταν η λογοδοσία από τη
νομαρχία, ο δήμαρχος Οινούντος με έγκριση του Δημοτικού Συμβουλίου μπορούσε να εκβιάσει
του εκτελεστές δικαστικά. Διαθήκη Νικολάου Πηλάλα…, ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ,
σσ. 528 - 530.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας…, ό.π.
226
Διαθήκη Νικολάου Πηλάλα…, ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 106.
227
Διομ. Ν. Φανδρίδης. (1894). Έκθεσις περί των κεφαλαίων και των εσόδων και εξόδων 1870-
1893 πάντων των υπό διαχείρισιν του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας
101
περιουσία άνευ λογοδοσίας στο γαμπρό του. Ο νομάρχης Λακωνίας έλαβε τα αναγκαία
μέτρα και περιέσωσε την περιουσία σύμφωνα με τη θέληση του διαθέτη.
Διαθέτες έδιναν συγκεκριμένη κατεύθυνση για το κληροδότημα ή τη δωρεά τους,
όριζαν συγκεκριμένο σκοπό και όταν δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί ο αρχικός
σκοπός, πρότειναν εναλλακτικό τρόπο διάθεσης.
Ο Γεώργιος Κουτσίκος παρήγγειλε στους επιτρόπους να δαπανήσουν τα ετήσια
εισοδήματά του για την ίδρυση ελληνικού σχολείου. Εάν όμως η κυβέρνηση ήθελε να
φτιάξει σχολείο στην Αράχοβα, τότε μπορούσαν να διατεθούν για τον «καταρτισμό και
πλουτισμό βιβλιοθήκης, χρησίμου εις το ειρημένον σχολείον και εις άλλας του σχολείου
ανάγκας».228
Ο Θωμάς Π. Σουρλής, το 1973, με τη διαθήκη του έδωσε το δικαίωμα στους
καταπιστευματούχους του να αλλάξουν μια δωρεά, εάν δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί
πρακτικά και να προσφέρουν τη δωρεά σε άλλα άτομα ή ιδρύματα κατά «τον πλησιέστερον
δυνατόν τρόπον, τους σκοπούς τους οποίους διετύπωσα εν τη παρούση διαθήκη».229
Δωρητές εν ζωή έδιναν συγκεκριμένη κατεύθυνση για το κληροδότημα και όριζαν την
ανάκλησή του, αν δεν τηρούνταν οι όροι του συμβολαίου. Στην περίπτωση αυτή όριζαν τη
διάθεση σε άλλο κοινωφελή σκοπό.
Οι αδελφοί Βουρβούλη για τη δωρεά εν ζωή, για εκπαιδευτικούς σκοπούς της οικίας
τους στη Βαμβακού, το 1909, σκοπούς που αναφέρονται στο δωρητήριο συμβόλαιο,
δήλωσαν ότι επιφυλάσσονται του δικαιώματος να ανακαλέσουν εάν δεν τηρούνται οι όροι
και να χρησιμοποιηθεί το δωρηθέν οίκημα για άλλο κοινωφελή σκοπό της κοινότητας.230
Διαθέτες έθεταν χρονικούς περιορισμούς προκειμένου να επισπευσθεί η απόδοση του
κληροδοτήματός τους.
Ο Γεώργιος Κουτσίκος ανέφερε χρονικό περιορισμό με ταυτόχρονη αλλαγή της
θέλησής του, εάν εντός του χρόνου που όρισε, δεν πραγματοποιηθεί η αρχική του θέληση.
«Εάν εντός δεκαετίας από του θανάτου μου δεν κατορθωθεί η ίδρυσις και αποπεράτωσις του
ανωτέρω ελληνικού σχολείου, θέλω ίνα η ανωτέρω περιουσία μου χρησιμεύση διά τας
Εκπαιδεύσεως Κληροδοτημάτων και υπό ιδιαιτέρων εκτελεστών διαχειριζομένων. Εν Αθήναις, σ.

33-34.
Γαβαλά Π. (2002). Κοινωνία και Εκπαίδευση (Λακωνία, τέλη 19ου-αρχές 20ου αι.). Στο: Λακωνικαί
Σπουδαί. Παράρτημα. Αθήνα, σ. 142.
228
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου…, ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 302.
229
Δημόσια διαθήκη του Θωμά Π. Σουρλή …, ό.π. Η όποια απόφαση των καταπιστευματούχων
ήταν τελική και δεσμευτική. Ακόμη παρείχε το δικαίωμα στους καταπιστευματούχους του κατά
«την απόλυτον αυτών κρίσιν» να καταργήσουν το Ίδρυμα Θωμά Π. Σουρλή, αν με τη πάροδο του
χρόνου ξεπεραστούν οι σκοποί ή καταστούν ανεφάρμοστες οι εκπληρώσεις. Τότε τα χρήματα του
ιδρύματος να διανεμηθούν για φιλανθρωπικούς σκοπούς από τους καταπιστευματούχους και
σύμφωνα με τις πλησιέστερες επιθυμίες του διαθέτη.
230
Δωρητήριο συμβόλαιο αδελφών Βουρβούλη, Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 493. Ακόμη
έδωσαν το δικαίωμα μόνο σε πληρεξούσιους της Κοινότητας Βαμβακούς να εκποιήσουν την οικία
διά πλειοδοτικής δημοπρασίας, η οποία να ανακοινωθεί από την εκκλησία και από δύο ημερήσιες
εφημερίδες των Αθηνών και μία της Σπάρτης.
102
δαπάνας προς μεταφορά του ύδατος από τη θέση “Παναγία” εντός του χωρίου Αραχόβης ή
και έξωθι και πλησίον αυτού».231
Ο Αθανάσιος Ματάλας στη διαθήκη232 του, που συνέταξε το 1919, όρισε και επέτρεψε
μετά την παρέλευση εκατό ετών από το θάνατό του την άρση των καταθέσεων και την
εκποίηση των χρεογράφων, για να αγορασθούν με αυτά ακίνητα προσοδοφόρα και τα
οποία θα έμεναν αναπαλλοτρίωτα ως περιουσία του νομικού προσώπου.
Διαθέτες όρισαν κληρονόμο τη σύζυγό τους μόνο αν δεν έλθει σε νέο γάμο.
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος, το 1889, με τη διαθήκη του δεν απαγόρευσε στη σύζυγό
του να έλθει σε νέο γάμο, όμως επιθυμούσε και την παρακαλούσε να «προτιμήση
θνήσκουσα και αυτή να φέρει το όνομα Ελένη Ιω. Γεωργαντοπούλου. Εάν όμως, όπερ
θεωρεί όλως απίθανον, ήθελεν έλθει εις έτερον γάμον, επειδή δεν θέλει ευρίσκεσθαι εις την
ανάγκην να συντηρείται… η κληροδοτούμενη επικαρπία, θέλει παύει από της ημέρα του νέου
γάμου αυτής…».233
Ο Ιωάννης Γρηγορίου για τη σύζυγό του στη διαθήκη του ανέφερε ότι «γράφεται
κληρονόμος υπό τον όρον (αίρεσιν) ότι παραιτηθήσεται από πάσης αξιώσεως ως απόρου και
απροίκου χήρας, αρκουμένη εις την μερίδα ήτις διά της διαθήκης τούτης καταλείπεται και εις
τρόπον κατά τον οποίον καταλείπεται η μερίς της».234
Απαραίτητος όρος είναι η διατήρηση της χηρείας235 της Αικατερίνης Γρηγορίου για να
εξακολουθήσει να ήταν κληρονόμος του συζύγου της. Σε αυτή την περίπτωση απαγόρευσε
στη σύζυγό του οποιαδήποτε μείωση ή παρακράτηση ή φαλκίδευση236 «λόγω φαλκιδίου
τετάρτου ή άλλου τοιούτου δικαιώματος».237
231
Τη φροντίδα του έργου αυτού ανέθεσε στους βοηθούς επιτρόπους. Ο διαθέτης απεβίωσε στις 16
Σεπτεμβρίου 1890, η δεκαετία συμπληρώθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 1900. Το Υπουργείο Παιδείας
έλαβε γνώση της διαθήκης το 1897 από αναφορά ενός εκ των βοηθών εκτελεστών, γιατί ο ανιψιός
του διαθέτη Κ. Κουτσίκος κατέθεσε αγωγή ακύρωσης της διαθήκης στο Πρωτοδικείο Σπάρτης. Το
Νομικό Συμβούλιο του Κράτους με την 24η Απριλίου 1901 γνωμοδότησή του απεφάνθη ότι
παρήλθε άπρακτος η υπό του διαθέτου ορισθείσα προθεσμία για σύσταση ελληνικού σχολείου στην
Αράχοβα και ότι η επιτροπή δεν μπορούσε να εκπροσωπήσει το κληροδότημα. Το ποσό το οποίο
εκκαθαρίστηκε ανερχόταν στις 50.467,45 δραχμές και προοριζόταν, σύμφωνα με τη διαθήκη, για
τη μεταφορά ύδατος από τη θέση Παναγία στην Αράχοβα.
232
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. και άρθρο «Από την διαθήκη του
Αθανασίου Ματάλα» περιοδ. Μαλεβός, έτ. Δ΄, τεύχ. 31/Νοέμβριος 1923, σσ. 171-172.
233
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου…, ό.π.
234
235
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου…, ό.π.: «Είμαι δε βέβαιος ότι η σύζυγός μου σεβασθήσεται την
θέλησίν μου ταύτην αν και δεν έχω αμφιβολίαν ότι η σύζυγός μου θέλει διατηρήσει την χηρείαν
διατάσσω εν η περιπτώσει η σύζυγός μου συνάψη δεύτερον γάμον να αποκαταθέση αμέσως την
περιουσίαν μου εν αυτώ δικαίωμα εις τον συγκληρονόμον ανιψιόν μου Γεώργιο Δ. Γρηγορίου ή εις
τας υποκαταστάτας αυτού, περιορισθή δε εις ποσόν φράγκων χρυσών εκατό χιλιάδων όπερ αποτελέση
την μόνην αυτής μερίδα».
236
Φαλκίδιος Νόμος…, ό.π.
237
103
Ο Παναγιώτης Στ. Καλαποθαράκος από το Βαχό, το 1962, με τη διαθήκη238 του
εγκατέστησε και ονόμασε κληρονόμο του τη σύζυγό του «υπό την αίρεσιν ότι αυτή θα
παραμείνη εν χηρεία καθ’ όλην την ζωή της χωρίς να έλθη εις νέον γάμον και διάγη βίον
ηθικόν και έντιμον».
Περιορισμός και αποκλεισμός από κληρονομιά εάν η μέλλουσα σύζυγος του ανιψιού
κληρονόμου δεν έχει τη συγκατάθεση της θείας του.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου, για τον ανιψιό του Γεώργιο Δ. Γρηγορίου, όρισε ότι, αν
συνάψει γάμο παρά τη θέλησή του είτε παρά την έγκριση της «διατελούσης εν χηρεία
συζύγου», η περιουσία του να περιέλθει στα παιδιά της αδελφής του, χωρίς να έχει
δικαίωμα ο ανιψιός του Γεώργιος Γρηγορίου «επί της τετάρτης μερίδος όπως ορίζει ο
Νόμος».239
Η κληρονόμος έχανε την κληρονομηθείσα περιουσία, εάν δεν αποκτούσε γνήσια
τέκνα.
Ο Θεόδωρος Αλιβιζάτος, το 1980, από τον Πύρριχο, με τη διαθήκη240 του όρισε να
περιέλθουν στην Κοινότητα Πυρρίχιου ακίνητά του «εάν και εφόσον δεν αποκτήσει γνήσια
τέκνα η επικαρπώτρια…». Τότε μόνο η Κοινότητα Πυρρίχου θα αποκτούσε την ψιλή
κυριότητα των ακινήτων241 του διαθέτη.
Διαθέτες όριζαν για την περιουσία που διέθεταν να είναι αναπαλλοτρίωτη,
τουλάχιστον για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ή και για πάντα.
Ο Παρασκευάς Πανούσης με τη διαθήκη242 του, το 1936, έδωσε τη δυνατότητα
εκποίησης όλης της περιουσίας του ή μέρος της, με σκοπό να καταστεί παραγωγικότερη,
και το τίμημα της εκποίησης να κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα με τον όρο του
αναπαλλοτρίωτου. Οι τόκοι του κεφαλαίου να διατεθούν στη σύζυγό του και μετά το
θάνατο της, για αγορά βιβλίων, τετραδίων στους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου
Καρυών.
238
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Σταύρου Καλαποθαράκου 138/31-5-1962 του Συμβολαιογράφου
Γυθείου Κωνσταντίνου Θεοδ. Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου την 1-4-1970,
φάκ. Κληροδοτημάτων, Αρχείο 1ου Γραφείου Π.Ε. Λακωνίας.
239
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου…, ό.π. Ο διαθέτης αναφέρεται στο Φαλκίδιο Νόμο.
240
Ιδιόγραφος διαθήκη Θεοδώρου Αλεβιζάκου της 25-3-1980, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 551/10-2-1983 και πράξη 10/17-7-1983 του Κοινοτικού Συμβουλίου Πυρρίχου.
Αποδοχή δωρεάς Θεοδ. Αλεβιζάκου, φάκ. Θεοδώρου Αλεβιζάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
241
Ιδιόγραφος διαθήκη Θεοδώρου Αλεβιζάκου…,ό.π. Τα ακίνητα ήταν α) το 50% διαμερίσματος
στο Γαλάτσι Αττικής, β) το 50% ισογείου καταστήματος στο Ίλιο Αττικής, γ) κατάστημα στην
Αθήνα, οδός Λουκάρεως, δ) κατάστημα στην Αθήνα, οδός Φυλής, ε) κατάστημα στην Αθήνα, οδός
Παπαναστασίου στ) διαμέρισμα στην Αθήνα, οδός Κεφαλληνίας και ζ) κτήματα στην Κοινότητα
Χειμάρρας Λακωνίας, η) κατάστημα στον Κολωνό στην Αθήνα.
242
Δημόσια διαθήκη Παρασκευά Πανούση…, ό.π. Το 1989 εκποιήθηκε κατεστραμμένη οικία του
διαθέτη στις Καρυές και το εκποιηθέν ποσό ήταν 1.200.000 δραχμές. Απόσπασμα πρακτικού αρ.
11/8-9-1989 του Κοινοτικού Συμβουλίου Καρυών.
104
Ο Διαμαντής Μανέτας, το 1954, με τη διαθήκη243 του έθεσε τον όρο στους γιους του
να μην έχουν δικαίωμα πώλησης της ακίνητης περιουσίας που τους διαθέτει ή να τη
δεσμεύσουν ή να υποθηκεύσουν, παρά μόνο μετά από πενήντα χρόνια από το θάνατό του.
Σε διαφορετική περίπτωση η κληρονομική του μερίδα περιερχόταν στην Κοινότητα
Βασσαρά.
Σύμφωνα με τη διαθήκη του Γεωργίου Πολίτη, ο καθολικός καταπιστευματοδόχος
(κληροδόχος) Σύλλογος «Παρνασσός» δεν δικαιούτο σε έλεγχο της κληρονόμου συζύγου
του για τη συντήρηση και γενική επιμέλεια της περιουσίας.244 Ακόμη όρισε η ακίνητη
περιουσία245 του που θα περιέλθει μετά το θάνατο της συζύγου του στο Σύλλογο
«Παρνασσός» κατά πλήρη κυριότητα, να μην απαλλοτριωθεί και απαγόρευσε να γίνει
αυτό.
Ο Γεώργιος Πολίτης στη διαθήκη246 του όρισε ότι μετά το θάνατο της συζύγου του τον
έλεγχο της περιουσίας του κατά πρώτο λόγο να έχει ο Σύλλογος «Παρνασσός» και μετά
κάθε ενδιαφερόμενος. Ακόμη, εάν εκλείψει κάποιος ωφελούμενος της δωρεάς, το ποσοστό
της προσόδου να προστίθεται στο Σύλλογο «Παρνασσός» «όστις και θα διαθέτη αυτό κατά
το δοκούν εν τη εκπληρώσει του προορισμού ως ευαγούς Ιδρύματος».247
Ο Δημήτριος Χρηστάκος, το 1982, με τη διαθήκη του απαγόρευσε την πώληση της
ακίνητης περιουσίας του, επέτρεψε όμως την επισκευή ή την κατεδάφιση και την εκ νέου
ανέγερση «με αποκλειστικό και μόνον σκοπό την αξιοποίησή της».248
Από διαθέτη ετέθη προϋπόθεση και περιορισμός του κληροδοτήματος σε σχέση με τη
μόνιμη κατοικία των κληρονόμων.
Η Αγγελική Κάντζα από το Καστόρι, το 1957, με τη διαθήκη249 της άφησε, μετά το
θάνατο του συζύγου της, στο Δημοτικό Σχολείο Καστορείου την επικαρπία της ακίνητης
243
Ιδιόγραφος διαθήκη Διαμαντή Μανέτα της 18-1-1954, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης
αρ. 70/1972, φάκ. Διαμαντή Μανέτα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
244
Διαθήκη Γεωργίου Πολίτη…, ό.π. Σύμφωνα με τη διαθήκη, ο διαθέτης απέκλεισε και κάθε
αξίωση αποζημίωσης από τυχόν αμέλεια της συντήρησης των ακινήτων προς την κληρονόμο
σύζυγό του από το Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» και επιθυμούσε να μην ενοχληθεί η σύζυγός
του ουδέποτε μέχρι τον θάνατό της.
245
Διαθήκη Γεωργίου Πολίτη… ό.π. Αν η επιθυμία του αυτή για οποιοδήποτε λόγο καταστεί
αδύνατος, παρήγγειλε το προϊόν της απαλλοτρίωσης της ακίνητης περιουσίας να κατατεθεί στην
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και οι τόκοι να αποτελούν πρόσοδο του κληροδοτήματος το οποίο
εμπιστεύεται στο Σύλλογο «Παρνασσός» για την ακριβή τήρηση των διατάξεων της διαθήκης
«έχων πεποίθησιν εις την διοίκησιν αυτού, ήτις ανατίθεται εις σώφρονας, έντιμους και επιλέκτους
επιστήμονας». Ο Γεώργιος Πολίτης αποφεύγει να διαθέσει την περιουσία του βάσει χρηματικών
αξιών λόγω της διακύμανσης της αξίας των νομισμάτων «ώστε να μην είναι δυνατόν ο καθορισμός
ποσών σταθερών», έτσιωδιαθέτει τις προσόδους κατά ποσοστά.
246
Διαθήκη Γεωργίου Πολίτη…, ό.π.
247
248
249
Δημόσια διαθήκη Αγγελικής Κάνζα αρ. 4542/22-2-1957 του Συμβολαιογράφου Καστορείου
Γεωργίου Λαμπράκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 34/1-3-1984, φάκ. ΕΚΠ. 37.2-
78 ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Σκοπός ήταν η διάθεση των εσόδων για τους μαθητές του Σχολείου
Καστορείου. Έτσι η σχολική εφορεία «μεριμνά και καταβάλλει τας δέουσας δαπάνας διά την
105
περιουσίας της, υπό τον όρο ότι κανένα από τα παιδιά της και από τους απογόνους αυτών
δε βρισκόταν στην Κοινότητα Καστορείου.
Διαθέτες έθεσαν πολλαπλούς περιορισμούς με κοινό χαρακτηριστικό όλων τη
διατήρηση του ονόματός τους με αναγραφή του σε μαρμάρινη πλάκα.
Ο Γεώργιος Δημ. Ματάλας με τη δημόσια διαθήκη250 του κληροδότησε στο Δήμο
Σπάρτης την ιδιοκτησία του με το όνομα «Πλαζ-Ματάλα» και τους πέριξ αυτής αγρούς με
ελαιόδεντρα έκτασης δέκα στρεμμάτων, θέτοντας του όρους: 1) Να παραμείνει η
ιδιοκτησία του ως πλαζ και να «λειτουργεί ως ταύτη ες αεί». Απαγόρευσε την εκποίηση και
τη χρήση του ποσού για άλλους σκοπούς. Να λειτουργήσει κανονικά τους θερινούς μήνες
για κολυμβητικούς αγώνες και τους χειμερινούς για πατινάζ, αγωνίσματα κλασικού
στίβου, 2) Να φέρει «ες αεί το όνομα Πλαζ-Ματάλα». Να μεταβληθούν οι πέριξ της πλάζ
αγροί από το Δήμο Σπαρτιατών σε πάρκο με γήπεδο και αθλητικές εγκαταστάσεις.251
Οι κληρονόμοι του Παναγιώτη Γεωργ. Παπαμιχαλόπουλου διέθεσαν,252 το 1950, στη
Κοινότητα Κρεμαστής μικρούς αγρούς και μία ημιανώγειο οικία ευρισκόμενη στην
στοιχειώδη εκπαίδευσιν και λοιπά χρειώδη απόρων μαθητών και δι’ άλλας ανάγκας του
εκπαιδευτηρίου μας, το οποίον λόγω της σοβαράς κοινωνικής αποστολής τοσούτον ηγάπησα».
250
Ο Γεώργιος Δημ. Ματάλας συνέταξε τρεις δημόσιες διαθήκες οι οποίες συνισχύουν, χωρίς να
αναιρεί η μία την άλλη. Η πρώτη συνετάγη το 1938, η δεύτερη το 1947 και η τρίτη το 1968. Εδώ
αναφερόμαστε στη δεύτερη διαθήκη του, αρ. 12.463/1-4-1947 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Γεωργίου Σταματάκου, φάκ. Γεωργίου Δημ. Ματάλα, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ.
Οικονομικών.
Στους όρους για την «Πλαζ» ανέφερε ότι κατά διαστήματα μπορεί να χρησιμοποιείται «υπό των
απόρων τάξεων της πατρίδος μου Σπάρτης και εν γένει της επαρχίας Λακεδαίμονος».
και η διαθήκη του» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 76…, ό.π.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 2-8-1976 άρθρο «Το Δημοτικό Συμβούλιο αποδέχθηκε τη δωρεά του
ιατρού Γεωργ. Ματάλα». Το άρθρο αναφέρεται στην ομόφωνη αποδοχή της δωρεάς από το
δημοτικό συμβούλιο και στην απόφαση για την έκδοση ψηφίσματος ευγνωμοσύνης.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 131/ 21-6- 1936 άρθρο «Αι δίκαιαι απαιτήσεις του κ. Ματάλα διά
την πλαζ». Με αίτηση του Γεωργίου Ματάλα προς το δήμαρχο Σπάρτης, ζητά η Πλαζ Ματάλα να
αποκτήσει πόσιμο νερό και ηλεκτροφωτισμό. Ο διαθέτης τα θεωρούσε αναγκαία για τους
λουόμενους. Το υδατικό δίκτυο και το ηλεκτρικό δίκτυο το 1936 δεν έφταναν μέχρι την περιοχή
Πλαζ Ματάλα.
251
και η διαθήκη του». Στο άρθρο αναφέρεται ότι «ο Γεώργιος Δ. Ματάλας κληροδότησε την πλαζ
Ματάλα στον Δήμο Σπάρτης. Εκτός από την πλαζ, άφησε στο δήμο και ολόκληρη την περιοχή,
γύρω στα δέκα στρέμματα…Θέλησις του είναι να διατηρηθεί η πλαζ Ματάλα ως λαϊκό
κολυμβητήριο και να γίνουν γήπεδα αθλοπαιδιών στο γύρω χώρο για άθληση των νέων και
ψυχαγωγία των Σπαρτιατών», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 76…, ό.π.
Λάδης Φώντας (επιμ.). (2002). Σπάρτη ανάμεσα σε τρεις αιώνες 1834 – 2002. Σπάρτη, Δήμος
Σπαρτιατών, σ. 281.
252
Δωρεά εν ζωή Παναγιώτη Γεωργ. Παπαμιχαλόπουλου στην κοινότητα για κοινωφελείς
σκοπούς. Αίτηση 24-4-1991 της Κοινότητας Κρεμαστής προς το Εφετείο Αθηνών με την οποία
ζητήθηκε η Κοινότητα Κρεμαστής να επισκευάσει την ερειπωμένη οικία για να μπορέσει να είναι
προσοδοφόρος. Πράξη αποδοχής δωρεάς 3624/30-10-1950 της Κοινότητας Κρεμαστής, φάκ.
106
Κρεμαστή, συνολικής αξίας 5.000 δολαρίων, με τους πιο κάτω όρους: α) Τα ακίνητα να
είναι αναπαλλοτρίωτα και το ετήσιο εισόδημά τους να χρησιμοποιηθεί για την περίθαλψη
και πληρωμή φαρμάκων και αμοιβής του γιατρού, για να επισκέπτεται απόρους ασθενείς
της Κρεμαστής, β) Η επιτροπή διαχείρισης253 να εντοιχίσει μαρμάρινη πλάκα στην οποία
να φαίνεται ότι η δωρεά έγινε σε μνήμη των γονέων των δωρητών Γεωργίου και Μαρίας
Παπαμιχαλόπουλου.
Ο Παναγιώτης και Γεώργιος Ανδρεσάκης, το 1985, με τη δωρεά254 οικοπέδου και
ανέγερση διδακτηρίου, έθεσαν τους όρους: 1) Το ακίνητο δωρήθηκε αποκλειστικά για
ανέγερση γυμνασίου-λυκείου και βιβλιοθήκης ή κέντρου βυζαντινών σπουδών, 2)
Απαγόρευσαν ρητώς να κοπούν τα δεκαοχτώ δέντρα τα υπάρχοντα στο χώρο του
οικοπέδου, τα οποία φυτεύθηκαν από τον πατέρα τους Δημήτριο Ανδρεσάκη το έτος 1917,
3) Τα έξοδα του δωρητηρίου συμβολαίου να βαρύνουν το Ελληνικό Δημόσιο ή τη Σχολική
Εφορεία του Γυμνασίου Μονεμβασιάς, 4) Η δαπάνη ανέγερσης κτιρίων να βαρύνει το
δωρεοδόχο και η έναρξη των οικοδομικών εργασιών για ανέγερση κτιρίου γυμνασίου να
γίνει εντός ενός έτους από την υπογραφή του δωρητηρίου συμβολαίου, 5) Απαγόρευσαν
ρητώς τμήμα του οικοπέδου να χρησιμοποιηθεί για οποιονδήποτε άλλον σκοπό, 6) Επί του
ανεγερθησομένου κτιρίου του γυμνασίου να αναρτηθεί πλαξ εις την οποίαν να αναγραφεί
«Δωρεά Παναγιώτου και Γεωργίου Ανδρεσάκη εις μνήμην των γονέων των Δημητρίου και
Σταματικής Ανδρεσάκη».
Διαθέτης όρισε τον εντοιχισμό μαρμάρινης πλάκας και την αναγραφή όχι του
ονόματος του ιδίου αλλά συγγενών του.
Ο Δημήτριος Χρηστάκος, το 1982, στη διαθήκη του για την εκτέλεση της δωρεάς του
προς το «Άσυλο Ανιάτων» στη Σπάρτη έθεσε όρο «απαράβατο της παρούσης διαθήκης τον
εντοιχισμό μαρμάρινης πλάκας στο πιο εμφανές και κεντρικό μέρος του Ιδρύματος του
Ασύλου Ανιάτων του Γηροκομείου Σπάρτης “οι Άγιοι Ανάργυροι” όπου θα αναγράφονται με
κεφαλαία γράμματα ευμεγέθη τα ονόματα των γονιών μας».255
Στην περίπτωση διάθεσης υποτροφιών οι περιορισμοί ήταν πολλοί. Ο συνηθέστερος
περιορισμός οι υπότροφοι να έχουν γεννηθεί στον τόπο καταγωγής του διαθέτη.
Παναγιώτη Γεωργ. Παπαμιχαλόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.

Λακωνίας.
253
Δωρεά εν ζωή Παναγιώτη Γεωργ. Παπαμιχαλόπουλου…, ό.π., Η επιτροπή διαχείρισης
αποτελείτο από τον πρόεδρο της Κοινότητας Κρεμαστής και από τέσσερα εκλεγμένα μέλη κατά
τριετία από τους νόμιμα εγγεγραμμένους στους εκλογικούς καταλόγους της Κοινότητας
Κρεμαστής.
254
Δωρεά εν ζωή του Παναγιώτη και Γεωργίου Ανδρεσάκη αρ. συμβολαίου 5524/ 25-6-1985 του
Συμβολαιογράφου Μονεμβασίας Φουντούκη Κωνσταντίνου. Υποθηκοφυλακείο Μονεμβάσιας τόμ.
88, αρ. 72. Ο 6ος όρος του δωρητηρίου τροποποιήθηκε βάσει πρότασης της Δ/σης Μέσης Γενικής
Εκπαίδευσης Λακωνίας ως εξής: «Το διδακτήριο ανεγέρθηκε επί οικοπέδου δωρεάς Παναγιώτη και
Γεωργίου Ανδρεσάκη εις μνήμην των γονέων των Δημητρίου και Σταματικής Ανδρεσάκη». Η
τροποποίηση έγινε αποδεκτή από τους δωρητές.
255
Ιδιόχειρος διαθήκη Δημητρίου Χρηστάκου…,ό.π. Ο διαθέτης δεν επιθυμούσε να αναγραφεί
πουθενά το δικό του όνομα, γιατί θεωρούσε - και αναφέρει στη διαθήκη του - ότι η περιουσία του
είναι «δημιούργημα κόπων, αγώνων, θυσιών, δακρύων και αίματος του πατέρα μας και της μάνας
μας».
107
Ο Αγησίλαος Κοντολέφας με τη δωρεά εν ζωή ακινήτων,256 που με τα έσοδά τους από
τα μισθώματα θα παρέχονταν υποτροφίες σε νέους και νέες, έθεσε την προϋπόθεση,
σύμφωνα με το δωρητήριο συμβόλαιο, οι νέοι και νέες να έχουν γεννηθεί στο Προσήλιο ή
οι γονείς ή οι παππούδες τους να έχουν γεννηθεί στο Προσήλιο, ανεξάρτητα από το μέρος
που κατοικούσαν. Εάν δεν μπορούσε να εκπληρωθεί ο αρχικός σκοπός έθεσε περιορισμό
για την αλλαγή σκοπού. Εάν δεν υπήρχαν ενδιαφερόμενοι για υποτροφίες, τα ποσά θα
διετίθεντο για θεραπεία ασθενών, οικονομική ενίσχυση γερόντων ή ατόμων με ειδικές
ανάγκες, για προίκιση απόρων κοριτσιών. «Κύριος σκοπός πρέπει να είναι η αναζήτηση
κοινωνικού ανθρωπιστικού στόχου».257
H περιουσία περιερχόταν σε ίδρυμα στην περίπτωση που δεν έχει πουληθεί από τη
σύζυγο του διαθέτη.
Ο Νικόλαος Ζήτης θα παραχωρούσε258 την περιουσία του στο Γηροκομείο Σπάρτης
και στο ναό του Αγίου Νικολάου Σπάρτης μετά το θάνατο της συζύγου του και εάν αυτή
δεν έχει πουλήσει την ακίνητη περιουσία. Μετά το θάνατό της, τα δύο παιδιά τους είχαν
δικαίωμα να εισπράττουν τα ενοίκια χωρίς το δικαίωμα πώλησης.
Οι διαθέτες συνέτασσαν τη διαθήκη τους προσπαθώντας να προνοήσουν και να
λάβουν υπόψη όλους εκείνους τους παράγοντες που θα έθεταν σε κίνδυνο το κληροδότημά
τους, ώστε το κληροδότημα να αντέξει στο χρόνο και να υπάρξει η επωφελέστερη
αξιοποίησή του. Έτσι, μέσα από τις διαθήκες τους έθεταν όρους σε συγγενείς για την
αποφυγή ατασθαλιών στο κληροδότημα, γίνονταν καυστικοί και επικαλούνταν ακόμη και
τη Θεία Δίκη. Όταν δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί ο αρχικός σκοπός, όριζαν
εναλλακτικό τρόπο διάθεσης των χρημάτων. Έθεταν χρονικούς περιορισμούς,
περιορισμούς στη σύζυγό τους ώστε να μην έλθει σε νέο γάμο, ενώ ένας αριθμός διαθετών
ανέφερε τον όρο του αναπαλλοτρίωτου της διατεθείσης περιουσίας. Οι ενδιαφερόμενοι για
την υστεροφημία τους έθεταν τον όρο εντοιχισμού μαρμάρινης πλάκας. Στην περίπτωση
παροχής υποτροφιών κυρίαρχος όρος ήταν οι υπότροφοι να έχουν γεννηθεί ή να έχουν
καταγωγή από το μέρος καταγωγής του διαθέτη.
Ανέφικτες - μη πραγματοποιηθείσες επιθυμίες
Σε αριθμό περιπτώσεων οι επιθυμίες των διαθετών δεν πραγματοποιήθηκαν για

διαφορετικούς λόγους σε κάθε περίπτωση. Τα σχέδια των διαθετών λόγω αξεπέραστων
αιτιών και δυσκολιών κατέστησαν ανέφικτα και ανεφάρμοστα. Οι διαθέτες δεν μπορούσαν
256
Δωρεά εν ζωή Αγησιλάου Κοντολέφα αρ. συμβολαίου 3375/13-7-1990 της Συμβολαιογράφου
Αθηνών Ανδρομάχης Τριβυζά-Κοτσώνη, φάκ. Αγησίλαου Κοντολέφα, Δ/νση Εθνικών
Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Στο δωρητήριο συμβόλαιο εκφράσθηκε η επιθυμία του
δωρητή οι υποτροφίες να αρχίζουν κατά προτίμηση από μεταπτυχιακές σπουδές, εν συνεχεία
πανεπιστημιακές, λυκείων και επαγγελματικών και τεχνικών σχολών.
257
Δωρεά εν ζωή Αγησιλάου Κοντολέφα…, ό.π.
258
Διαθήκη Νικολάου Ζήτη…, ό.π. Ο διαθέτης ανέφερε ότι καμία αγωγή των κληρονόμων του
προς ακύρωση της διαθήκης να μη γίνεται δεκτή από δικαστήριο.
108
να προβλέψουν τα προβλήματα για την υλοποίηση της διαχείρισης του κληροδοτήματος
τους, λόγω λανθασμένης εκτίμησής τους.
Όταν διαπιστωνόταν το ανέφικτο της θελήσεως του διαθέτη και προκειμένου να
υπάρξει καλύτερη τύχη της κληρονομηθείσης περιουσίας, μπορούσαν τα ενδιαφερόμενα
μέρη να προσφεύγουν με αίτησή τους σε Εφετείο προκειμένου να αποδειχθεί ότι
«προδήλως συνιστά περίπτωσιν επωφελεστέρας διαθέσεως της καταλειφθείσης περιουσίας,
ως απαιτεί η διάταξις του άρθρου 1 του Ν.Δ. 424/1970».259
Μόνο όταν υπήρχαν συγκεκριμένες προϋποθέσεις και με δικαστική απόφαση ήταν
δυνατή η μερική διαφοροποίηση της βούλησης του διαθέτη.
Το 1991, με αίτηση της Κοινότητας Κρεμαστής προς το Εφετείο Αθηνών ζητήθηκε
βάσει του Συντάγματος άρθρο 109 παρ. 2 και του νόμου 455/1976 η επωφελέστερη υπέρ
κοινωφελούς σκοπού στην κοινότητα αξιοποίηση των δωρηθέντων από το Δημήτριο
Παπαμιχαλόπουλο, επειδή η βούληση του διαθέτη ήταν «εξ αντικειμένου ανέφικτος και ο
τεθείς σκοπός δεν δύναται να εκπληρωθεί…».260
Σε αριθμό περιπτώσεων δε δόθηκε η πρέπουσα σημασία από τη δημοτική αρχή στη
θέληση του διαθέτη και στην περιουσία που κατέλιπε αυτός, με αποτέλεσμα την αλλαγή
της θέλησής του από τη δημοτική αρχή.
Ο Ιωάννης Παναγουλάκος κατέλιπε στο Δήμο Γυθείου261 όλη την ακίνητη περιουσία
του υπό τον όρο να ιδρυθεί νοσοκομείο στο Γύθειο συντηρούμενο από τα εισοδήματα των
πέντε οικιών του.
259
Έγγραφο του Δικηγόρου Αθανασίου Βήχα της 20-12-1974, φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ.
Κληροδότημα Σπύρου Σακκά, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
Ν.Δ. 424/24-1-1970 «Περί επωφελεστέρας εκμεταλλεύσεως ή διαθέσεως των υπέρ του Δημοσίου ή
κοινωφελούς σκοπού καταλειφθέντων, εν αδυναμία εκπληρώσεως της θελήσεως του διαθέτου ή
δωρητού» ΦΕΚ 25/30-1-1970, τεύχ. Α΄.
260
Φάκ. Διαθήκη Δημητρίου Παπαμιχαλόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Αίτηση αρ. πρωτ. 19897/24-4-1991. Σύμφωνα με το άρθρο 109, παρ.1 του Συντάγματος
της Ελλάδος: «Δεν επιτρέπεται η μεταβολή του περιεχομένου ή των όρων διαθήκης, κωδικέλλου ή
δωρεάς ως προς τις διατάξεις τους υπέρ του Δημοσίου ή υπέρ κοινωφελούς σκοπού». Η μόνη
δυνατότητα διαφοροποίησης από τη βούληση του διαθέτη δίνεται με τη παράγραφο 2 του άρθρου
109 του Συντάγματος «κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται η επωφελέστερη αξιοποίηση ή διάθεση για τον
ίδιο ή άλλο κοινωφελή σκοπό εκείνου που καταλείφθηκε ή δωρήθηκε στην περιοχή που καθόρισε ο
δωρητής ή ο διαθέτης ή στην ευρύτερή της περιφέρεια, όταν βεβαιωθεί με δικαστική απόφαση ότι
η θέληση του διαθέτη ή του δωρητή δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί για οποιοδήποτε λόγο…». Σε
εκτέλεση της συνταγματικής διάταξης εξεδόθη ο Ν. 455/13-10-1976 «Περί επωφελεστέρας
αξιοποιήσεως ή διαθέσεως των υπέρ κοινωφελούς σκοπού καταλειφθέντων ή δωρηθέντων
περιουσιακών στοιχείων κατά το άρθρο 109 παρ. 2 του Συντάγματος» ΦΕΚ 277/19-10-1976, τεύχ.
Α ΄ άρθρο 2 «Οσάκις η θέλησις του διαθέτου ή δωρητού ως προς τον υπ’ αυτού ταχθέντα
κοινωφελή σκοπόν δεν δύναται να πραγματοποιηθή εξ οιουδήποτε λόγου καθ’ ολοκληρίαν ή κατά
το μείζον του περιεχομένου ταύτης, επιτρέπεται η διάθεσις του καταλειφθέντος ή δωρηθέντος προς
τον αυτόν ή άλλον κοινωφελή σκοπόν εις την υπό του διαθέτου ή δωρητού καθοριζομένην
περιοχήν ή εις την ευρυτέραν ταύτης περιφέρειαν» ΦΕΚ 277/19-10-1976, τεύχ. Α΄.
261
Έγγραφο του Δήμου Γυθείου αρ. πρωτ. 94/13-1-1964 προς τη Νομαρχία Λακωνίας. «Υποβολή
στοιχείων αξιοποιήσεως κληροδοτημάτων», φάκ. Ιωάννη Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Το 1964 η αξία των πέντε ακινήτων του
109
Το Δημοτικό Συμβούλιο Γυθείου262 και η ορισθείσα με τη διαθήκη διοικητική
επιτροπή,263 το 1948, αποφάνθηκαν ότι το μηνιαίο εισόδημα των 250.000 δραχμών
μηνιαίως από την κληρονομιά του Ιωάννη Παναγουλάκου δεν επαρκούσε για την ίδρυση
και συντήρηση δημοτικού νοσοκομείου. Έκριναν ότι η θέληση του διαθέτη ήταν ανέφικτος
για την ίδρυση και συντήρηση νοσοκομείου από τα εισοδήματα της περιουσίας και
πρότειναν ότι συμφέρον για την περιοχή Γυθείου είναι τα εισοδήματα της Κληρονομιάς
Ιωάννη Παναγουλάκου να διατεθούν για ενίσχυση του υπάρχοντος νοσοκομείου
«Υπαπαντή» στο Γύθειο. Με τη σύμφωνη γνώμη της Νομαρχίας Λακωνίας264
απεφάνθησαν να μετατραπεί ο σκοπός του διαθέτη και τα εισοδήματα της περιουσίας να
διατεθούν υπέρ του τότε Νοσοκομείου Γυθείου «Υπαπαντή» στο οποίο θα νοσηλεύονται
δωρεάν οι άποροι.
Υπήρξαν εσφαλμένοι οικονομικοί υπολογισμοί των διαθετών, οι οποίοι δεν μπόρεσαν
να προβλέψουν ότι τα οικονομικά που διέθεταν δε θα επαρκούσαν για να πραγματοποιηθεί
η θέλησή τους.
Ο Γεώργιος Σκιούρης, το 1979, με τη διαθήκη265 του όρισε τη διάθεση είκοσι μετοχών
του στην Τράπεζα της Ελλάδος για την ανέγερση γηροκομείου στις Καρυές, υπό τον όρο
ότι εντός δωδεκαετίας από το θάνατό του θα ανεγερθεί και θα λειτουργήσει γηροκομείο.
Άλλες φορές οι διαθέτες μπορεί να γνώριζαν ότι τα χρήματα που διέθεταν δεν
επαρκούσαν και ζητούσαν την οικονομική συνδρομή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η οποία
τις περισσότερες φορές δεν ανταποκρινόταν στο αίτημα του διαθέτη.
Ο Γεώργιος Ματάλας με τη διαθήκη266 του όρισε ότι, αν κατά την ημέρα του θανάτου
του δεν υπάρχουν κατιόντες κληρονόμοι του, τότε η περιουσία του να διατεθεί για
κληροδοτήματος Ιωαν. Παναγουλάκου ήταν ένα εκατομμύριο δραχμές. Αποτελείτο από τέσσερα
τριώροφα ακίνητα και ένα διώροφο. Τα μηνιαία έσοδα των κατοικιών από ενοίκια ήταν 5.057
δραχμές και δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τις ανάγκες σύστασης και λειτουργίας νοσοκομείου.
Τα ενοίκια διετίθεντο για τη λειτουργία του Νοσοκομείου Γυθείου «Η Υπαπαντή».
262
Πρακτικό του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. 37/21-3-1948, απόφαση 17. Βιβλίο
Πρακτικών Συνεδριάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου από 10-2-47 μέχρι 11-7-48, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
263
Έγγραφο της Νομαρχίας Λακωνίας αρ. 5442/14-6-1948 προς το Υπ. Οικονομικών, Δ/νση
Εθνικών Κληροδοτημάτων, φάκ. Ιωάννη Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
264
Απόφαση αρ. 2/16-4-1948 της διοικούσας επιτροπής του Νοσοκομείου, φάκ. Ιωάννη
Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Με απόφαση του Δήμου Γυθείου από το έτος 1987 τα εισοδήματα από τα ενοίκια των πέντε
κατοικιών του κληροδοτήματος Παναγουλάκου διετίθεντο το 60% στο Γηροκομείο Γυθείου προς
οικονομική του ενίσχυση και την καλή διαβίωση των τροφίμων του και το 40% προς συντήρηση
και επισκευή των ακινήτων του κληροδοτήματος.
Πράξη 126/12-6-1987 της διοικούσας επιτροπής του κληροδοτήματος Ιωαν. Παναγουλάκου, φάκ.
Ιωάννη Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
265
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη…, ό.π. Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. πρωτ.
833/703/12-4-1988. Εκκαθάριση κληρονομίας Γεωργίου Θ. Σκιούρη. Στο έγγραφο αναφέρεται
«σκοπός ασφαλώς ανέφικτος», φάκ. Γεωργίου Σκιούρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
110
κοινωφελείς σκοπούς «και δη προς θεραπείαν αναγκών της πατρίδος μου Σπάρτης».267
Επιθυμούσε να ανεγερθεί στη Σπάρτη θέατρο.268 Στην περίπτωση που δεν ανεγειρόταν
θέατρο, επιθυμούσε η περιουσία του να αξιοποιηθεί και να κατασκευαστεί κατάλληλο
οίκημα που θα χρησιμοποιηθεί για βιβλιοθήκη.269
Ο Νικόλαος Οικονόμου από την Γκοριτσά διαμένων εν ζωή στη Νέα Υόρκη, το 1965,
με τη διαθήκη270 του παρήγγειλε να δοθεί από τον εκτελεστή της διαθήκης του στην
Κοινότητα Γκοριτσάς το ποσό των 20.000 δολαρίων για την οικοδόμηση έξω από την
Γκοριτσά εγκαταστάσεων που θα στέγαζαν βιβλιοθήκη, αθλητικό γήπεδο και λουτρά για
χρήση των μαθητών του Σχολείου Γκοριτσάς και θα συντηρούνταν από την Κοινότητα
Γκοριτσάς.
Το κληροδότημα Νικολάου Οικονόμου δεν πραγματοποιήθηκε λόγω οικονομικής
αδυναμίας αγοράς οικοπέδου και συντήρησης των εγκαταστάσεων και μη
πραγματοποίησης ολοκληρωμένης μελέτης του έργου που είχε ζητήσει ο εκτελεστής της
διαθήκης από την Κοινότητα Γκοριτσάς.271
Σε αριθμό περιπτώσεων υπήρξαν λανθασμένοι υπολογισμοί των διαθετών. Δεν
μπόρεσαν να προβλέψουν ή αγνοούσαν την ύπαρξη άλλου κληροδοτήματος, ιδίου με αυτό
που επιθυμούσαν και οι ίδιοι.
Με ιδιόγραφη διαθήκη ο Αθανάσιος Ιω. Γκιοτσαλίτης κληροδότησε272 στο δήμο
Μολάων διώροφη οικία υπό τον όρο ο δήμος να μετατρέψει το ακίνητο σε νοσοκομείο. Με
266
Διαθήκη Γεωργίου Ματάλα…, ό.π. και άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες που εκλείπουν Γεώργιος
Δ. Ματάλας. Ο άνθρωπος, ο επιστήμων και η διαθήκη του» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 76…, ό.π.
267
Διαθήκη Γεωργίου Ματάλα…, ό.π. και άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες…, ό.π.
268
Διαθήκη Γεωργίου Ματάλα…, ό.π. και άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες…, ό.π. Το θέατρο,
σύμφωνα με τη διαθήκη, θα ονομαζόταν «Ματάλειον θέατρο» και θα διοικείτο από νομικό
πρόσωπο με την επωνυμία «Επιτροπή Διοικούσα Ματάλειον Θέατρο». Ακόμη, ο διαθέτης ανέφερε
ότι αν δεν επαρκούσε η περιουσία του για την ανέγερση θεάτρου, τότε ήλπιζε ότι ο Δήμος
Σπαρτιατών θα σύναπτε δάνειο για την ολοκλήρωση του θεάτρου.
269
Διαθήκη Γεωργίου Ματάλα…, ό.π. και άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες…, ό.π. ο διαθέτης όρισε
τα 2/3 της περιουσίας του να απορροφηθούν για την κατασκευή του κτιρίου της βιβλιοθήκης και το
1/3 για την αγορά βιβλίων. Η βιβλιοθήκη να φέρει την ονομασία «Ματάλειος Βιβλιοθήκη».
270
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Οικονόμου της 22-6-1965 Νέα Υόρκη. Απόφαση του Κοινοτικού
Συμβουλίου Γκοριτσάς αρ. 64/7-8-1966 περί αποδοχής δωρεάς Νικολάου Οικονόμου, φάκ.
Νικολάου Οικονόμου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης
ανέφερε ότι η συντήρηση των οικημάτων ήταν υποχρέωση της Κοινότητας Γκοριτσάς και ότι ο
εκτελεστής αποφασίζει για την εκλογή της τοποθεσίας, την αξιοποίηση κατά την απόλυτη κρίση
του.
271
Έγγραφο της Κοινότητας Γκοριτσάς αρ. 204/21-10-1968 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ.
Νικολάου Οικονόμου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
272
Ιδιόγραφος διαθήκη Αθανασίου Ιω. Γκιοτσαλίτη της 2-9-1961, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών απόφαση 248/1962, συνεδρίαση 345/11-1-1962. Η διώροφη οικία περιελάμβανε αποθήκη,
ισόγειο, εργαστήριο, βοηθητικούς χώρους, κήπο τεσσάρων στρεμμάτων. Με απόφαση αρ. 1406/23-
7-1970 του Πρωτοδικείου Αθηνών βεβαιώνεται ότι η θέληση του διαθέτη για τη μετατροπή της
οικίας του σε νοσοκομείο καθίσταται μη πραγματοποιήσιμη, επειδή λειτουργούσε στους Μολάους
από το 1967 Νοσοκομείο, φάκ. Αθανασίου Ιω. Γκιοτσαλίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
111
απόφαση273 του Δήμου Μολάων, το 1971, η ακίνητη περιουσία Αθανασίου Γκιοτσαλίτη
αποφασίσθηκε να εκποιηθεί και το προϊόν της εκποίησης να διατεθεί για την επικάλυψη
χαράδρας εντός της πόλης των Μολάων. Το 1977 με απόφαση 274 του Δήμου Μολάων
ανακλήθηκε προηγούμενη απόφαση 29/1971 του Δημοτικού Συμβουλίου για την εκποίηση
και διάθεση του τιμήματος της περιουσίας Γκιοτσαλίτη για την επικάλυψη της χαράδρας
στους Μολάους.
Ορίσθηκε για το διώροφο κτίριο Αθανασίου Γκιοτσαλίτη η παραχώρηση στο
Υπουργείο Παιδείας για 99 έτη, με σκοπό την αναπαλαίωση του κτιρίου και τη στέγαση σ’
αυτό της Ρουμανείου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μολάων. Τελικά με νεότερη απόφαση275 του
Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων, έγινε δωρεάν παραχώρηση χρήσης του κτιρίου
Γκιοτσαλίτη στο Υπουργείο Παιδείας, με σκοπό τη στέγαση της Ρουμανείου Δημόσιας
Βιβλιοθήκης Μολάων. Το κτίριο στεγάζει σήμερα τη Δημόσια Ρουμάνειο Βιβλιοθήκη
Μολάων.276
Ο Δημήτριος Κ. Μιχαλάκος από τη Λογγάστρα με τη διαθήκη 277 του, το 1949, όρισε
τα ακίνητά278 του να περιέλθουν στον αδελφό του και στην περίπτωση που αυτός
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 3-3-1962. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών. (1970). Νομαρχία Λακωνίας.
273
Απόσπασμα Πρακτικού 8/14-6-1971 απόφαση 29/14-6-1971 του Δημοτικού Συμβουλίου
Μολάων. «Περί προσδιορισμού σκοπού διαθέσεως κληροδοτήματος Αθ. Γκιοσταλίτη», φάκ.
Κληροδοτήματα Μολάων, υποφάκ. Αθανασίου Γκιοτσιαλίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Υ.Α. της 6-10-1971 «Περί επωφελεστέρας… διαθέσεως περιουσίας εκ κληρονομίας Αθανασίου
Γκιοτσαλίτη» ΦΕΚ 817/15-10-1971, τεύχ. Β.΄ Στην Υπουργική Απόφαση αναφέρεται «… του
Αθανασίου Γκιοτσαλίτη καταληφθείσα περιουσία υπέρ του Δήμου Μολάων Λακωνίας διά
ανέγερση νοσοκομείου εκποιηθή … το δε τίμημα αυτής διατεθή διά την συνέχιση του έργου
επικαλύψεως της διασχιζούσης την πόλην Μολάων χαράδρας».
274
Απόσπασμα απόφασης αρ. 30/1997 του Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων «Περί παραχώρησης
κτιρίου στο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων για τη στέγαση της Ρουμανείου
Δημοσίας Βιβλιοθήκης Μολάων», φάκ. Αθανασίου Γκιοτσαλίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
275
Απόσπασμα αποφάσεως αρ. 40/1997 του Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων «Περί δωρεάν
παραχώρησης χρήσης στο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων για τη στέγαση της
Ρουμανείου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μολάων» φάκ. Αθανασίου Γκιοτσαλίτη, Δ/νση Τοπικής
276
Με απόφαση αρ. 30/1997 του Δήμου Μολάων το κτίριο Γκιοτσαλίτη παραχωρήθηκε στο
Υπουργείο Παιδείας για 99 έτη με σκοπό την αναπαλαίωση του κτιρίου και τη στέγαση σ’ αυτό της
Ρουμανείου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μολάων.
Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 1089931/20-1-1999. Καθορισμός όρων και λεπτομεριών
επωφελέστερης αξιοποίησης ακινήτου της κληρονομιάς Αθανασίου Γκιοτσαλίτη. Εφετείο Αθηνών
αρ. 5483/1998, Επωφελέστερη αξιοποίηση ακινήτου Αθ. Γκιοτσαλίτη, φάκ. Αθανασίου
Γκιοτσαλίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Κουφός Νικόλαος. (2006). Δημόσια Ρουμάνειος Βιβλιοθήκη Μολάων. Μολάοι: έκδ. Δημόσια
Ρουμάνειος Βιβλιοθήκη Μολάων.
277
Μυστική διαθήκη Δημητρίου Κ. Μιχαλάκου της 2-4-1949, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 39/1949, φάκ. Δημητρίου Κ. Μιχαλάκου, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.2-445, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
112
αποβιώσει άνευ τέκνων, όρισε αυτά να περιέρχονται ως καθολικό καταπίστευμα από
κοινού «εις το παρά την επαγγελματική Σχολήν υπό ανέγερσιν Νοσοκομείου και στον Ιερό
ναό Λογγάστρας “Ο Άγιος Δημήτριος” για την αναστήλωσιν». Ο διαθέτης όρισε ότι η
αναστήλωση να γίνει με την εκποίηση των κτημάτων διά ποσού 100.000 προπολεμικών
δραχμών, το υπόλοιπο να διατεθεί στο νοσοκομείο για τη συμπλήρωση μιας αίθουσας.
Ο αδελφός του διαθέτη Δημητρίου Κ. Μιχαλάκου απεβίωσε άνευ τέκνων το 1957.
Νοσοκομείο στο χώρο της Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης τελικά ουδέποτε λειτούργησε.
Όλα τα ακίνητα του διαθέτη τελικά περιήλθαν στο ναό του Αγίου Δημητρίου
Λογγάστρας.279
Σε αριθμό περιπτώσεων οι δωρεές δεν κατέστη δυνατό να πραγματοποιηθούν από
εσφαλμένο υπολογισμό του διαθέτη ως προς τα δωρούμενα ποσά, ή από τη μη νόμιμη
αλλαγή της θέλησης του διαθέτη. Άλλοι διαθέτες για την ολοκλήρωση πραγματοποίησης
του κληροδοτήματός τους ζητούσαν την οικονομική στήριξη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης,
η οποία τις περισσότερες φορές δεν ανταποκρίθηκε. Επίσης, κάποιοι διαθέτες αγνοούσαν
την ύπαρξη άλλου κληροδοτήματος που εξυπηρετούσε τους ίδιους σκοπούς με το προς
σύσταση κληροδότημά τους.
Τι απέγιναν τα κληροδοτήματα
Για διάφορους λόγους η θέληση των διαθετών δεν μπόρεσε να πραγματοποιηθεί, όπως
αυτή εκφράστηκε με τη διαθήκη τους, παρά τις δεσμεύσεις που είχαν θέσει ως προς τη
διανομή της περιουσίας τους. Τα κληροδοτήματα παρέμεναν ανενεργά. Για να μπορέσει το
Κράτος να διασώσει και να εξασφαλίσει τη συνέχεια στα διατιθέμενα κληροδοτήματά του,
παρενέβαινε με διατάξεις, προσαρμόζοντας την αρχική θέληση του διαθέτη στις ανάγκες
του χρόνου και του τόπου καταγωγής του. Σε μικρό αριθμό περιπτώσεων υπήρξε κρατική
αδιαφορία για τα κληροδότηματα, με αποτέλεσμα την απώλεια ωφελειών για την τοπική
κοινωνία.
Ο Σκεύος Ζερβός κατηγοριοποίησε τα κληροδοτήματα280 ως προς την κατάσταση την
οποία βρίσκονται: Στην I «τάξιν κληροδοτημάτων» ανήκουν όσα είναι άγνωστα «εις το
Κέντρον», αζήτητα και αχρησιμοποίητα από πολλά έτη. Στη II όσα ήταν γνωστά στο
Κέντρο, παρέμεναν στις τράπεζες και «δεν χρησιμοποιούνταν ποσώς παρά πάντα και θείον
και ανθρώπινον νόμον». Στη III «τάξιν», ήταν τα γνωστά μόνο κατ’ όνομα στο κέντρο
«τινά των οποίων σπουδαιότατα και μεγίστης αξίας…».
278
Μυστική διαθήκη Δημητρίου Κ. Μιχαλάκου…, ό.π., Τα ακίνητα του Δημητρίου Κ. Μιχαλάκου
ήταν τέσσερις αγροί συνολικής έκτασης 13 στρεμμάτων στην περιοχή της Λογγάστρας και τα 2/3
μίας τριώροφου οικίας και κήπο στην Κοινότητα Λογγάστρας.
279
Πράξη αποκαταστάσεως καταπιστεύματος αρ. 19.326/24-8-1964 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Δημητρίου Ανδριτσάκη και Δημητρίου Κ. Μιχαλάκου φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.2-445, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
280
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί. Αθήνα, σσ. 24, 33, 38.
113
Στη IV «τάξη» αναφέρονταν οι καταθέσεις και κληροδοτήματα «παμμεγίστης εθνικής
αξίας» που αγνοούνταν από το κέντρο. Στη V «τάξη» ήταν όσα εξετελέσθησαν αν και
είχαν περάσει πάνω από δέκα χρόνια.
Ως αιτία χρονοτριβής μπορεί να αναφερθεί η καθυστέρηση στην ανακάλυψη των
διαθηκών, σε περιόδους ιστορικά δύσκολες, από κληροδότες του εξωτερικού.
Η κρατική αβλεψία και η έλλειψη ευθύνης είναι οι καθοριστικές αιτίες καθυστέρησης
του κληροδοτήματος. Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης, συνταγματάρχης του Ρωσικού στρατού,
με τη διαθήκη του, το 1821, διέθεσε την περιουσία του μετά το θάνατο της συζύγου του281
κατά το ήμισυ από την πώληση της ακίνητης περιουσίας του στο χωριό Ελενόβια στη
Συμφερούπολη για το ελληνικό σχολείο της Μονεμβασιάς. Ο Δήμος Μονεμβασιάς, το
1839, πρότεινε την ενοικίαση του κτήματος στο χωριό Ελενόβια στη Συμφερούπολη προ
του θανάτου της χήρας Σαραντινάκη και τη λήψη επικυρωμένου αντιγράφου ολόκληρης
της διαθήκης.282 Η σύζυγος του διαθέτη πέθανε το έτος 1856. Το κτήμα στο χωριό
Ελενόβια δεν πουλήθηκε, γιατί στην Κοινότητα Σεβαστούπολης είχε εγερθεί αξίωση κατά
281
Η χήρα Μαρία Σαραντινάκη ήθελε να εκποιήσει το κτήμα στο χωριό Ελενόβια σύμφωνα με τις
διατάξεις της διαθήκης του συζύγου της και αυτό να γίνει όσο ζούσε, «προς αποφυγή περιπετειών
όστις δύναται να συμβώσι μετά το θάνατό της». ΑΥΕ φάκ. 1869/88,1 έγγραφο 12346 την 16 Ιουνίου
1851. Το 1841 ο Δήμος Μονεμβασιάς πρότεινε την πληρεξουσιότητα στην Κυβέρνηση για να
διαχειριστεί την περιουσία του Ευσταθίου Σαραντινάκη, ΑΥΕ φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 83 της 14
Σεπτεμβρίου 1841 του Δημοτικού Συμβουλίου Επιδαύρου Λιμηράς. Τον Απρίλιο του 1843
κοινοποιήθηκε από τη Γραμματεία της Επικρατείας προς τη Διοίκηση Λακεδαίμονος ότι από
πληροφορίες που συνέλεξε ο Έλληνας πρόξενος, η χήρα του Ευσταθίου Σαραντινάκη ζει. Έτσι
καμία απάντηση επί της κληροδοσίας δύναται να λάβη σύμφωνα με τη διαθήκη. Στο έγγραφο
αναφερόταν ότι ελήφθησαν τα αναγκαία μέτρα από το ελληνικό προξενείο για τις ενέργειες μετά το
θάνατο της χήρας Σαραντινάκη, όπως λάβη τη διαθήκη του. ΑΥΕ φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 4642
την 11 Απριλίου 1843 της επί των Εσωτερικών Γραμματεία της επικρατείας προς τον Διοικητήν
Λακεδαίμονος. Το 1851 με αναφορά της Νομαρχίας Λακωνίας για την τύχη του κληροδοτήματος
Ευσταθίου Σαραντινάκη προς πρόξενον της Έλλαδας στην Οδησσό ζητούσε να πληροφορηθεί
ακριβώς και να κοινοποιήσει αν η χήρα Ευσταθίου Σαραντινάκη ζει ή απεβίωσε και να διαμηνύσει
την εποχή της αποβιώσεώς της ως και τι ενεργηθεί προς εξασφάλιση της υπό του μακαρίτη
Σαραντινάκη γενομένης δωρεάς και του κληροδοτήματος για το σχολείο της Μονεμβασιάς, ΑΥΕ
φάκ. 1851/ 88,1α έγγραφο της 12 Φεβρουαρίου 1851 αναφορά της Νομαρχίας Λακωνίας περί του
κληροδοτήματος του Ευσταθίου Σαραντινάκη. Ο πρόξενος της Ελλάδας στην Οδησσό, αφού έλαβε
πληροφορίες για το κληροδότημα Σαραντινάκη, απάντησε στο Υπουργείο Εξωτερικών της
Ελλάδας ότι η κ. Σαραντινάκη το χειμώνα κατοικεί στη Σεβαστούπολη και τον υπόλοιπο καιρό στο
χωριό Ελενόβια. Η περιουσία του μακαρίτη Σαραντινάκη άγγιζε τις 200 χιλιάδες χάρτινα ρούβλια.
Τέλος, ότι η Σαραντινάκη εξέφρασε προς τον πρόξενον το ζήλο και την επιθυμία για την εν καιρώ
απόδοση στην Ελλάδα του ανήκοντος κληροδοτήματος στο σχολείο της Μονεμβασιάς, ΑΥΕ φάκ.
1869/88,1β έγγραφο 14.188 της 23 Απριλίου 1851 Απάντηση του εν Οδυσσώ Προξενείου της
Ελλάδος. Ευαγγελίδης Τρ. (1936). Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας. τόμ. Α΄. Εν Αθήναις τύποις Α. Π.
Χαλκιόπουλου, σ. 338.
282
ΑΥΕ φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 20 της 15 Ιουλίου 1839 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου
Επιδαύρου Λιμηράς. ΑΥΕ φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 15 της 25ης Φεβρουαρίου 1845 του Δημοτικού
Συμβουλίου του Δήμου Μονεμβασιάς, φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 70 της 9ης Δεκεμβρίου 1850 περί
του κληροδοτήματος του Ευσταθίου Σαραντινάκη.
114
της περιουσίας του διαθέτη. Το 1887 υπήρξε άρση των δυσχερών και η διαχείριση της
περιουσίας είχε ανατεθεί σε επιτροπή και η διοίκηση της Συμφερούπολης έστελνε στην
Ελλάδα το ήμισυ των εσόδων του κτήματος. Το Υπουργείο Εξωτερικών κατέθετε το ποσό
στην Εθνική Τράπεζα με επιτόκιο 5% σε λογαριασμό του τέως Δήμου Μονεμβασιάς. Το
κτήμα επωλήθη το 1887 και εισπράχθηκαν 12.486 ρούβλια, από τα οποία τα μισά δόθηκαν
στο Γυμνάσιο Συμφερούπολης, και τα υπόλοιπα 6.333 ρούβλια (μείον τα έξοδα)
εστάλησαν στο Υπουργείο Εξωτερικών, τα οποία αντιστοιχούσαν σε 17.990,50 νέες
δραχμές.283 Τον Ιούνιο του 1888, το ποσό του κληροδοτήματος ανερχόταν στις 23.249
δραχμές το οποίο κατατέθηκε από το Δήμο Μονεμβασιάς στην Εθνική Τράπεζα με 4% διά
ομολογίας που έληγε στις 4 Ιουνίου 1894. Ο δήμος αδιαφόρησε για 18 χρόνια για την
ανανέωση της ομολογίας με συνέπεια την απώλεια τόκων ύψους 15.000 δραχμών μέχρι το
1912.284
Άλλη αιτία καθυστέρησης ήταν η αμφισβήτηση των κληρονόμων για την εγκυρότητα
της διαθήκης και η ισχυρή θέλησή τους να διεκδικήσουν το σύνολο της περιουσίας του
διαθέτη αυτοί και όχι το Κράτος το οποίο είχε ορισθεί κληρονόμος.
Ο Γεώργιος Κούτσικος διέθεσε την περιουσία του στο Ελληνικό Σχολείο Αράχοβας.
Οι συγγενείς του κατέλαβαν και πούλησαν την περιουσία του.285 Ο νομάρχης Λακωνίας,
το 1893, με ασφαλιστικά μέτρα κατόρθωσε να περισώσει 30.000 δραχμές και την οικία
του.286
Οι συνεχείς δίκες, οι κωλυσιεργίες στερούσαν την απόδοση των κληροδοτημάτων
στους φορείς που είχε ορίσει ο διαθέτης. Πολλές καθυστερήσεις σε κληρονομικές
υποθέσεις οφείλονταν στα δικαστήρια του εξωτερικού και κυρίως των ΗΠΑ, που
283
ΑΥΕ, φάκ. 1898, έγγραφο 858 της 23 Ιανουαρίου 1886, έγγραφο 11753 της 18 Μαρτίου 1889.
284
Το 1912 συστήθηκε κληροδότημα το οποίο ανήκε στην υπηρεσία κληροδοτημάτων του Υπ.
Οικονομικών. Το 1936 η Σχολική Εφορεία του Ημιγυμνασίου Μονεμβασιάς ζήτησε την υπαγωγή
της κυριότητας της περιουσίας του κληροδοτήματος Ευσταθίου Σαραντινάκη στο ταμείο της
Σχολικής Εφορείας του Ημιγυμνασίου Μονεμβασιάς από τη Διεύθυνση Κληροδοτημάτων του Υπ.
Οικονομικών. Διεύθυνση Α/θμιας Εκπαίδευσης Νομού Λακωνίας, φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ.
Κληροδότημα Σαραντινάκη. Πράξη 10 της 30ης Μαΐου 1936 της Σχολικής Εφορείας του
Ημιγυμνασίου Μονεμβασιάς. Η περιουσία του κληροδοτήματος το 1936 ήταν: α) Ομολογία
διαρκής της Εθνικής Τραπέζης 36.639 δραχμές, β) Βιβλιάριο ταμιευτηρίου Εθνικής Τραπέζης με
κατάθεση 27.135,70 δραχμές, γ) 26 ομολογίες δανείου 8% 1926, δ) Ομολογία της Εθνικής
Τραπέζης 694,00 δραχμές, Διεύθυνση Α/θμιας Εκπαίδευσης Νομού Λακωνίας φάκ.
Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Σαραντινάκη έγγραφο 23574 της 24ης Ιανουαρίου 1936
του Υπ. Οικονομικών προς το Υπ. Θρησκευμάτων και Παιδείας.
285
Λιακόπουλος Ηλίας. (1888). Στατιστική Επιθεώρησις του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχ. Β.΄
Εκπαιδευτικά, Γεωργικά, Εκλογικά. Εν Αθήναις, τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Λ. Βερπανίτου σσ. 68-
69.
286
Γαβαλά Πέπη. Κοινωνία και Εκπαίδευση (Λακωνία, τέλη 19ου - αρχές 20ου αι.). Στο: Λακωνικαί
Σπουδαί…, ό.π., σ. 145.
Φανδρίδης Ν. Διομ.. (1894). Έκθεσις περί των κεφαλαίων…,ό.π. «Ο Νομάρχης Λακωνίας όστις
ενεργήσας δραστηρίως έλαβε τ’ απαιτούμενα εξασφαλιστικά μέτρα και ως ανέφερεν εις το
Υπουργείον ελπίζει να συλλεχθώσι περί τας 30.000 δρχ., εκτός της υπαρχούσης οικίας».
115
αναζητούσαν ισχυρά έγγραφα από την Ελληνική Πολιτεία για την ύπαρξη των οριζόμενων
φορέων στην Ελλάδα π.χ. εκκλησιών, σχολείων με την ακριβή ονομασία που ανέφερε ο
διαθέτης. Υπήρξαν διαφορετικού είδους προβλήματα για την έλευση του χρηματικού
ποσού στην Ελλάδα.
Ο Δημήτρης Σταθόπουλος από τη Μαγούλα, ομογενής στην Αμερική, που απεβίωσε
το 1927, με τη διαθήκη287 του κατέλιπε 5.000 δραχμές για ανέγερση νοσοκομείου στη
Σπάρτη, με τον όρο να κατασκευασθεί εντός πενταετίας, διαφορετικά το κληροδότημα θα
μεταβιβαζόταν στην υπόλοιπη περιουσία του.288 Άλλα 5.000 δολάρια διέθεσε για ανέγερση
μνημείου του Λεωνίδα στη Σπάρτη και 5.000 δραχμές για ανέγερση σχολείου θηλέων στη
Μαγούλα της Σπάρτης.
Μέχρι το 1961 το κληροδότημα δε λειτούργησε αφού ο Δήμος Σπάρτης289 δεν έλαβε
τα οριζόμενα στη διαθήκη χρηματικά ποσά. Υπήρξαν δικαστικές290 διενέξεις των
συγγενών του διαθέτη. Δεν ήταν δυνατό να εκκαθαριστεί στο ακέραιο η περιουσία του
διαθέτη και να αποσταλούν τα σχετικά χρηματικά ποσά στην Ελλάδα.
Ο Παναγιώτης Μοσχοβίτης, το 1928, με τη διαθήκη του διέθεσε οικία291 του στον
Πειραιά στην Κοινότητα Λογκάστρας στη Σπάρτη. Μέχρι το 1970 στην Κοινότητα
287
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου της 26-10-1927, δημοσιεύθηκε στις 29-11-1927 στην πόλη
Κάμδεν της Νέας Ιερσέης των ΗΠΑ, Κληροδοτήματα υπαγόμενα στο Υπουργείο Παιδείας.
Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σσ. 632-636. ΑΥΕ φάκ. 1937/60,1 έγγραφο 135/13/18/Ε της
11-1-1937 «περί κληρονομίας Δημ. Σταθόπουλου».
288
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου…, ό.π. και ΑΥΕ φάκ. 1937/60,1 έγγραφο 135/13/18/Ε της
11-1-1937 «Περί κληρονομίας Δημ. Σταθόπουλου». Επιστολή του Γεωργίου Χρυσικού, δικηγόρου
της Νέας Ιερσέης της 2-8-1937 προς το Δήμαρχο Σπάρτης Ηλία Γκορτσολόγο. Φάκ. Δημοτ. 1.2
ΑΒΕ 130 κληροδότημα Δημ. Σταθόπουλου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Ο νέος εκτελεστής της διαθήκης
το 1935 προέβαλε τον όρο της παρέλευσης πενταετίας από του χρόνου θανάτου του διαθέτη για
την ανέγερση νοσοκομείου και ότι δεν κατονομάζεται φυσικό ή νομικό πρόσωπο για την είσπραξη
ή διαχείριση του κληροδοτήματος.
289
Έγγραφο του Δήμου Σπαρτιατών αρ. 673/28-3-1961 προς τον οικονομικό έφορο Λακεδαίμονος.
Επιστολή του Γεωργίου Χρυσικού, δικηγόρου των δικαστηρίων της Νέας Ιερσέης της 2-8-1937.
«Κληρονομική Υπόθεσης Δημητρίου Γ. Σταθόπουλου» φάκ. Δημητρίου Σταθόπουλου ΔΗΜΟΤ.
1.2-1293/1986-26, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
290
Έγγραφο του Δήμου Σπαρτιατών αρ. 673/28-3-1961 προς τον οικονομικό έφορο Λακωνίας,
φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.2 ΑΒΕ 130 κληροδότημα Δημ. Σταθόπουλου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
290
Έγγραφο 23574/35 της 24-1-1936 του Υπ. Οικονομικών προς το Υπ. Παιδείας, φάκ.
Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Ευσταθίου Σαραντινάκη, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας
Εκπαίδευσης Λακωνίας.
291
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Μοσχοβίτη της 27-3-1928, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών στις 18-11-1931, φάκ. Παναγιώτη Μοσχοβίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η οικία βρισκόταν στον Πειραιά, οδός Μεγάλου Αλεξάνδρου και
Θεάτρου. Ο διαθέτης δεν επέτρεψε «επ’ ουδενί λόγω την απαλλοτρίωσιν αυτής». Η Κοινότητα
Λογγάστρας με την είσπραξη των ενοικίων φρόντισε «για την επισκευή της οικίας, να εκτελεί κάθε
έτος δύο φορές μεγάλα μνημόσυνα τα Χριστούγεννα και το Πάσχα προς μνημόνευση των ψυχών της
οικογενείας Γεωργίου Μοσχοβίτη». Σύμφωνα με το διαθέτη, η κοινότητα όφειλε να διαθέτει από τα
ενοίκια κάθε Πάσχα σε 50 φτωχές οικογένειες από 50 δραχμές και αν υπήρχε περίσσευμα αυτό να
διατίθεται στο ναό των Ταξιαρχών της Κοινότητας Λογγάστρας.
116
Λογγάστρας292 δεν είχε περιέλθει το κληροδότημα του διαθέτη Παναγιώτη Μοσχοβίτη,
λόγω διεκδίκησης του 1/3 από το δικηγόρο Μενελάο Κοζαδίνο. Το 1978 η οικία
Μοσχοβίτη στον Πειραιά περιήλθε στην Κοινότητα Λογγάστρας και με απόφαση του
Κοινοτικού Συμβουλίου Λογγάστρας293 ζητήθηκε από το Εφετείο Αθηνών και
επετεύχθη294 η επωφελέστερη αξιοποίηση με το σύστημα της αντιπαροχής του ακινήτου
κληρονομίας Παναγιώτη Μοσχοβίτη. Το 2004 περιήλθαν στο Δήμο Μυστρά295 (Η
Κοινότητα Λογγάστρας είχε υπαχθεί στο Δήμο Μυστρά) δύο διαμερίσματα που προήλθαν
από αντιπαροχή του οικοπέδου Παναγιώτη Μοσχοβίτη.
Σε άλλες περιπτώσεις δεν μπορούσαν να προβλεφθούν τα προβλήματα για τη
δημιουργία του κληροδοτήματος, νομισματικές αστάθειες,296 εξανέμιση των κεφαλαίων
λόγω πολέμου και πληθωριστικών τάσεων που υπήρξαν, καθώς και για άλλους
αστάθμητους παράγοντες. Τα ποσά που διατέθηκαν δεν επαρκούσαν για την ολοκλήρωση
των έργων που επιθυμούσαν οι διαθέτες.
Το κληροδότημα Γεωργίου Σπ. Καρύγιαννη δε λειτούργησε297 λόγω της εξανεμίσεως
των χρηματικών αξιών και της κατοχής.
Ο Δημήτριος Ροβάτσος, το 1916, διέθεσε 200.000 ρουμανικά λέι για κατασκευή
νοσοκομείου298 στο Χάρακα. Το 1938 το ποσό που διατέθηκε αντιστοιχούσε σε 170.000
292
Έγγραφο της Κοινότητας Λογγάστρας αρ. 379/11-6-1970 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ.
Κληροδότημα Παναγιώτη Μοσχοβίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Απόφαση αρ. 729/1978 του Εφετείου Αθηνών. Η Κοινότητα Λογγάστρας αναγνωρίστηκε από τη
διαθήκη κληρονόμος του Παναγιώτη Μοσχοβίτη στο ακίνητο του Πειραιά.
293
Απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου Λογγάστρας αρ. 4/21-4-1996, φάκ. Παναγιώτη
Μοσχοβίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Ζητήθηκε η επωφελέστερη αξιοποίηση για την εκπλήρωση του σκοπού του διαθέτη με τη
μεταβολή της εκμετάλλευσης του ακινήτου, με την ανοικοδόμηση του οικοπέδου με το σύστημα
της αντιπαροχής.
294
Απόφαση του Εφετείου Αθηνών 8529/1997 «Περί επωφελέστερης αξιοποίησης ακινήτου της
Κληρονομίας Παναγιώτη Μοσχοβίτη με το σύστημα της αντιπαροχής» φάκ. Παναγιώτη
Μοσχοβίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
295
Απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου Λογγάστρας αρ. 274/2004 με την οποία εγκρίθηκε η
παραλαβή του ακινήτου κληροδοτήματος Παναγιώτη Μοσχοβίτη, φάκ. Παναγιώτη Μοσχοβίτη,
296
Χουμανίδη Λ.Θ. (1990). Οικονομική Ιστορία της Ελλάδος από της Τουρκοκρατίας μέχρι του
έτους 1935, τόμ. Β΄. Αθήνα: εκδ. Παπαζήση.
297
Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών, αρ. 665/5-5-1961 προς την Οικονομική Εφορεία Λακωνίας,
φάκ. Γεωργίου Σπ. Καρύγιαννη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
298
Διαθήκη Δημητρίου Θ. Ροβάτσου της 17-10-1916, Γραφείο Πρωτοδικείου Ιλφώβ, Τμήμα
Συμβολαιογραφικόν αρ. 15010, φάκ. Δημητρίου Θ. Ροβάτσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Έγγραφο της Κοινότητας Χάρακα αρ. 421/20-9-1972 προς το Υπουργείο Οικονομικών, φάκ. 49
Σωματεία – Ιδρύματα, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Το Νοσοκομείο ουδέποτε λειτούργησε λόγω
ανεπάρκειας κεφαλαίων. Τα εισαχθέντα χρήματα του κληροδοτήματος είχαν επενδυθεί σε
ομολογίες οι οποίες έχασαν την αξία τους.
117
δραχμές και ήταν ανεπαρκές για κατασκευή νοσοκομείου. Με τον αναγκαστικό νόμο299
1550/1939, το ποσό διατέθηκε για τη μισθοδοσία του κοινοτικού γιατρού.
Η καταπάτηση της περιουσίας μπορεί να γινόταν από συγγενείς ή γείτονες και άλλους
ασυνείδητους επιτήδειους, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν όχι ισχυρά συμβολαιογραφικά
έγγραφα μεταβίβασης ή τη διά λόγου μεταβίβαση των ακινήτων.
Ο Δημήτριος Π. Πρόντζος με δωρητήριο300 του, το 1873, δώρισε στο ναό του Αγίου
Γεωργίου Κουπίων μία οικία του με κήπο στα Κουπιά. Ιερείς των Κουπίων με τη
συγκατάθεση του μητροπολίτη διέθεσαν301 την οικία σε ιδιώτη. Ο ιδιώτης μεταβίβασε302
την κυριότητα της οικίας σε έτερο ιδιώτη αντί του ποσού των 3.500.000 δραχμών.
Ο Απόστολος Αποστολάκος δώρισε,303 το 1909, αγροτικό ακίνητο στην Κοινότητα
Αρεόπολης, με σκοπό την εκποίηση και την κατασκευή οδού εντός της Αρεόπολης. Η
εκποίηση θα γινόταν από δωρεοδόχο, ο οποίος ουδέποτε πραγματοποίησε την εκποίηση.304
Ο Κωνσταντίνος Τζώρτζης από τον Ιέρακα, το 1954, με τη διαθήκη305 του όρισε το
ήμισυ των εισοδημάτων του ελαιοτριβείου του να κατατεθεί στην Τράπεζα Λακωνίας και
οι τόκοι του κεφαλαίου να διατεθούν στη σχολική εφορεία του Δημοτικού Σχολείου
299
Α.Ν. 1550/1939 «Περί διαθέσεως του κληροδοτήματος Δημητρίου Θ. Ροβάτσου». Εν Αθήναις
22 Δεκεμβρίου 1938 ΦΕΚ 5/ 4 Ιανουαρίου 1939, τεύχ. Α΄, άρθρο 1 «διατίθεται για την
μισθοδοσίαν κοινοτικού ιατρού εν τη αυτή κοινότητι, άτε του εκ διαθήκην σκοπού αποβαίνοντος
απολύτως απραγματοποίητος λόγω ανεπάρκειας των ετήσιων εσόδων».
300
Δωρητήριο συμβόλαιο αρ. 45/18-6-1873 του Συμβολαιογράφου Μολάων Γεωργίου
Βαρδουλάκη, φάκ. Δημητρίου Π. Πρόντζου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
301
Έγγραφο του εκκλησιαστικού συμβουλίου του ναού του Aγίου Γεώργιoυ Κουπίων αρ. 5/ 29-1-
1952 προς την Οικονομική Εφορεία Επιδαύρου Λιμηράς, φάκ. Δημητρίου Π. Πρόντζου, Δ/νση
302
Πωλητήριο συμβόλαιο αρ. 3177/23-8-1950 του Συμβολαιογράφου Μολάων Μιχαήλ Γκιουζέλη,
φάκ. Δημητρίου Π. Πρόντζου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
303
Οικονομική Εφορεία Οιτύλου. «Κατάστασις εμφαίνουσα τα εν τη περιφερεία κληροδοτήματα».
Γενικός Φάκελος κληροδοτημάτων. Έγγραφο του Υπ.. Οικονομικών αρ. 26300/30-10-1939. Δωρεά
αιτία θανάτου αρ. 301/3-12-1909 δωρητήριο συμβόλαιο του Συμβολαιογράφου Οιτύλου Πέτρου
Τορνάρου, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
304
Η εκποίηση θα γινόταν από το Δημήτριο Μιχαλακάκο, κάτοικο Αρεόπολης, υπό τον όρο ότι ο
δωρεδόχος αυτός μετά το θάνατο του δωρητού και της συζύγου του Φωτεινής θα πραγματοποιούσε
την εκποίηση των ακινήτων και το προϊόν της εκποίησης θα το διέθετε για την κατασκευή οδού
εντός της Κοινότητας Αρεοπόλεως. Υπ. Οικονομικών έγγραφο αρ. Κ 26360/30-10-1938. Ο
Δημήτρης Μιχαλακάκος το 1933 κατείχε και ενέμετο την κληρονομηθείσα περιουσία, πλην μίας
ερειπωμένης οικίας. Κληθείς από τον οικονομικό έφορο Οιτύλου ανέφερε ψευδώς ότι εκποίησε την
περιουσία του Αποστολάκου. Το ποσό της εκποιήσεως 600 δραχμών αρχικά ανέφερε ότι δαπάνησε
σε δικαστική διαμάχη με κληρονόμους του Αποστολάκου. Αργότερα δήλωσε ότι το κατέθεσε στην
Εθνική Τράπεζα Γυθείου.
Έγγραφο του οικονομικού εφόρου Οιτύλου αρ. 1063/21-9-1933 προς το Υπ. Οικονομικών σχετικά
με την δωρεά του Απ. Αποστολάκου, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
305
Δημόσια Διαθήκη Κωνσταντίνου Τζώρτζη αρ. 8191/2-5-1954 του Συμβολαιογράφου Πειραιά
Ιωάννου Κλάδου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά αρ. 133/14-7-1954, φάκ. Κωνσταντίνου
Τζώρτζη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
118
Ιέρακος για την αγορά σχολικών ειδών και ενίσχυση απόρων μαθητών. Ο κληρονόμος του
διαθέτη Απόστολος Τζώρτζης ουδέποτε306 παρέδωσε στη σχολική εφορεία του Δημοτικού
Σχολείου Ιέρακος το ήμισυ των εισοδημάτων του ελαιοτριβείου, προφασιζόμενος ότι αυτό
λειτούργησε μόνο το 1955 και το ποσό που εισέπραξε ήταν ελάχιστο.307
Ο Δημήτριος Κουμουστιώτης με τη διαθήκη308 του κληροδότησε στο Νοσοκομείο-
Σανατόριο «Σωτηρία» στην Αθήνα δύο διώροφες οικίες με κήπο, τρεις αποθήκες και έξι
αγρούς συνολικής έκτασης 86,5 στρεμμάτων στο Ξηροκάμπι. Τμήματα των αγρών
καταπατήθηκαν309 από συγγενείς και από ιδιοκτήτες που γειτνίαζαν με τις ιδιοκτησίες του
διαθέτη.
Οι διαθέτες και δωρητές όριζαν τη μη υπέρβαση χρονικών περιορισμών που είχαν
θέσει και την τήρηση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος.
Η Κοινότητα Βρεσθένων, το 1949, με απόφαση του κοινοτικού συμβουλίου310
δώρισε311 στο Ελληνικό Δημόσιο ένα οικόπεδο έκτασης 800 τ.μ. για την ανέγερση
οικήματος που θα στέγαζε τις δημόσιες υπηρεσίες, με τον όρο ότι η ανοικοδόμηση θα
306
Αναφορά του διευθυντή Δημοτικού Σχολείου Ιέρακα της 4-2-1956 προς το Υπ. Οικονομικών.
«Περί της κληρονομιάς Κωνσταντίνου Τζώρζη» φάκ. Κωνσταντίνου Τζώρτζη, Δ/νση Τοπικής
307
Υπόμνημα του Απόστολου Τζώρτζη της 7-6-1961 προς το Υπουργείο Οικονομικών, φάκ.
Κωνσταντίνου Τζώρτζη, Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας.
308
Έκθεσις εκτιμήσεως ακινήτων του οικονομικού εφόρου Λακεδαίμονος της 11-5-1959, φάκ.
Κληροδότημα Δημητρίου Κουμουστιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
309
Έκθεση αρ. 266/24-11-1953 του Γενικού Διευθυντή του Νοσοκομείου-Σανατορείου «Η
Σωτηρία» Κρίτωνα Τσιτίδη επί της υποθέσεως της κληρονομιάς Δ. Κουμουτσιώτη, φάκ.
Κληροδοτήματος Δημητρίου Κουμουστιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας «…ως διεπιστώθη τα πλείστα σχεδόν των κτημάτων έχουν εν μέρει καταπατηθή από τους
γείτονες τούτο ίσως εκτός των άλλων να οφείλεται εις το ότι εις πολλά εξ αυτών δεν υπάρχουν
σταθερά όρια διαχωρισμού… ουδείς ενοικιαστής σχεδόν μέχρι σήμερον εξεπλήρωσε τας προς την
“Σωτηρίαν” υποχρεώσεις του οφειλομένων ενοικίων πολλών ετών… οι καταπατούντες εξ άλλου
αυθαιρέτων τεμάχια των κτημάτων της “Σωτηρίας” έχουν την γνώμην ότι εφ’ όσον επί τόσα έτη
ουδείς ώχλησεν τούτους και εφ’ όσον δεν υπάρχει κτηματολόγιον ου να αποδεικνύωνται όρια
εκάστου κτήματος θα δυνηθώσι να τα σφετερισθώσι. Προς τον σκοπόν τούτον τρομοκρατούν και
απειλούν τους τυχόν μάρτυρας…».
310
Απόφαση 37/6-11-1949 του Κοινοτικού Συμβουλίου Βρεσθένων «Περί δωρεάς κοινοτικού
οικοπέδου προς το Δημόσιο» φάκ. Κληροδοτήματος Κοινότητας Βρεσθένων, Δ/νση Τοπικής
311
Δωρεά εν ζωή της Κοινότητας Βρεσθένων αρ. 4618/20-7-1950 του Συμβολαιογράφου
Οινούντος Κωνσταντίνου Λιακάκου, φάκ. Κληροδότημα Κοινότητας Βρεσθένων, Δ/νση Τοπικής
119
ξεκινούσε μέχρι το τέλος του 1951. Με Β.Δ.312 η δωρεά προς το Δημόσιο εγκρίθηκε.
Ανοικοδόμηση δεν υπήρξε313 και το οικόπεδο επανήλθε στην Κοινότητα Βρεσθένων.
Πολλά κληροδοτήματα314 στο πέρασμα του χρόνου αναγκάστηκαν να περιορίσουν ή
και να αναστείλουν τις δραστηριότητές τους. Οι αιτίες ήταν η εξάντληση των οικονομικών
αποθεμάτων τους, η κακοδιοίκηση και κακοδιαχείριση από τις εκτελεστικές επιτροπές.
Το 2007 το «Ίδρυμα Νικολάου και Αγγελικής Κοντομηνά» διαλύθηκε315 και η
περιουσία του περιήλθε στην Κοινότητα Νεάπολης Βοιών για την εκτέλεση των ιδίων
σκοπών με αυτούς της σύστασης του ιδρύματος.
Οι επιθυμίες των διαθετών, όπως αυτές ακριβώς είχαν ορισθεί στις διαθήκες, σε
αριθμό περιπτώσεων δεν πραγματοποιήθηκαν ή πραγματοποιήθηκαν με μεγάλη
καθυστέρηση λόγω άγνοιας ύπαρξης της διαθήκης κυρίως όταν ο διαθέτης ζούσε στο
εξωτερικό. Ακόμη, η καθυστέρηση απόδοσης του κληροδοτήματος του ομογενούς στην
Ελλάδα οφειλόταν στα δικαστήρια του εξωτερικού που αναζητούσαν λεπτομερή στοιχεία
από το Ελληνικό Κράτος για το φορέα που θα παρελάμβανε τα οριζόμενα από τη διαθήκη.
Ακόμη, οι νομισματικές αστάθειες λόγω πληθωρισμού είχαν ως αποτέλεσμα την εξανέμιση
της περιουσίας. Η καταπάτηση της περιουσίας από συγγενείς ή από επιτήδειους, η
υπέρβαση των χρονικών ορίων που είχαν θέσει οι διαθέτες, η ανεπάρκεια των δωρούμενων
312
Β.Δ. της 2-5-1950 «Περί εγκρίσεως δωρεάς οικοπέδου της Κοινότητας Βρεσθένων του Νομού
Λακωνίας δι’ ανέγερσιν οικοδομήματος προς στέγασιν των Αρχών Χωροφυλακής και λοιπών
Δημοσίων Υπηρεσιών». ΦΕΚ 110/8-5-1950, τεύχ. Α.΄
313
Έγγραφο της Κοινότητας Βρεσθένων αρ. 431/24-8-1994 προς την Κτηματική Υπηρεσία
Λακωνίας «Δωρεά της Κοινότητας Βρεσθένων, οικοπέδου στο Δημόσιο». Έγγραφο του
Υπουργείου Οικονομικών αρ. πρωτ. 11921/23-6-1950 προς τον οικονομικό έφορο Λακεδαίμονος.
Το Υπουργείο Οικονομικών προτρέπει τον εκπρόσωπο του Ελληνικού Δημοσίου να προσέλθει στη
δωρήτρια Κοινότητα Βρεσθένων για να υπογράψει το δωρητήριο συμβόλαιο και να γνωρίσει τα
ακριβή όρια του δωρούμενου οικοπέδου, φάκ. Κληροδότημα Κοινότητας Βρεσθένων, Δ/νση
314
Το 1925 ο Σκεύος Ζερβός τόνισε σε αγόρευσή του στη Βουλή των Ελλήνων: «Τα
κληροδοτήματα, Κύριοι, διακρίνομεν πρώτον εις κληροδοτήματα των οποίων η διαχείρισις
τυγχάνει εμπεπιστευμένη εις την αποκλειστικήν αρμοδιότηταν του Υπουργείου…, δεύτερον τα
κληροδοτήματα των οποίων την διαχείρισιν οι κληροδόται ενεπιστεύθησαν εις Δήμους ή
Κοινότητας υπό την ψιλήν εποπτείαν του Υπουργείου, …και τρίτον εις κληροδοτήματα με
εκτελεστάς νομικά πρόσωπα ή ιδιώτας διαφόρους. Και όσα μεν κληροδοτήματα της δευτέρας ή
τρίτης κατηγορίας δεν εύρον διαχειριστάς ευσυνειδήτους…, ταύτα κατεκρατήθησαν υπό των
εκτελεστών, περιεπλάκησαν εις δίκας και τινα ίσως εξητμίσθησαν ή ευρίσκονται εν κινδύνω. Τα δε
κληροδοτήματα των οποίων η διαχείρισις είναι εμπεπιστευμένη εις το Κράτος και τινας δήμους
τούτων μεν περιεσώθησαν μεν πολλά, τινά τούτων και ηυξήθησαν επαισθήτως ίσως διά των
εαυτών τόκων, αλλά δεν είναι πάντα γνωστά, ούτε εις τας λεπτομερείας αυτών επακριβώς γνωστά
τυγχάνουσι πάντα, αλλ’ ούτε και μετά προσοχής ιδιαιτέρας και εξαιρετικού ενδιαφέροντος
παρηκολούθησαν ή και παρακολουθούντα έτι ταύτα». Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά
κληροδοτήματα…,ό.π., σσ. 19-20.
315
Αίτηση για τη διάλυση του ιδρύματος «Κληροδότημα Νικολάου και Αγγελικής Κοντομηνά»
φάκ. Κληροδότημα Κοντομηνά, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Π.Δ.
της 29-12-1994…, ό.π., άρθρο 15. «Διάλυση του ιδρύματος – τύχη της περιουσίας αυτού».
120
ποσών και σε άλλες περιπτώσεις και η εξάντληση των οικονομικών τους υπήρξαν
παράγοντες καθυστέρησης ή μη απόδοσης του κληροδοτήματος.
Βιογραφίες μεγάλων Λακώνων ευεργετών
Γεώργιος Ανδρεσάκης
Γεώργιος Ανδρεσάκης του Δημητρίου, έμπορος, γεννήθηκε το 1910 στη Μονεμβάσια.
Παναγιώτης Ανδρεσάκης
Παναγιώτης Ανδρεσάκης του Δημητρίου, έμπορος, γεννήθηκε το 1904 στη
Μονεμβάσια.
Γεώργιος Ανδριτσάκης
Ο Γεώργιος Ανδριτσάκης316 εργαζόταν από την ηλικία των εννέα ετών. Τελείωσε το
Γυμνάσιο Σπάρτης, ακολούθησε μαθήματα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Το 1935 αναχώρησε για την Αίγυπτο, όπου ανέλαβε τη διεύθυνση των
επιχειρήσεων του θείου του Παναγιώτη Ανδριτσάκη. Το 1940-1945 πολέμησε στη Μέση
Ανατολή. Το 1962 εγκαταστάθηκε στην Ελβετία. Στην Ελλάδα παρακολουθούσε τις
βιομηχανικές επιχειρήσεις του. Ίδρυσε τον όμιλο Αιγυπτιωτών. Διατηρούσε αριθμό
αλόγων στους ιπποδρόμους Φαλήρου και Αλεξάνδρειας. Έχει ανακηρυχθεί ευεργέτης της
κοινότητος Μουνσούρας. Έχει τιμηθεί με το χρυσό αριστείο ανδρείας, εξαιρέτων πράξεων,
με δύο χρυσούς Μεγαλόσταυρους του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας.
Παναγιώτης Ανδριτσάκης
Ο Παναγιώτης Ανδριτσάκης317 μετανάστευσε και εγκαταστάθηκε στο χωριό Σινέτα
της Μουδηρίας Δακαχλίας Αιγύπτου. Ασχολήθηκε με το εμπόριο βάμβακος και με την
αγορά γαιών. Απεβίωσε το 1927 στη Σινέτα. Με τη διαθήκη του διέθεσε στην Κοινότητα
Μανσούρας 500 λίρες Αγγλίας.
Αντώνης Αποστολάκος
Ο Αντώνης Αποστολάκος318 γεννήθηκε στο Έλος Λακωνίας τον Αύγουστο του 1875.
Τελείωσε το Δημοτικό Σχολείο Έλους και υπήρξε άριστος μαθητής. Ασχολήθηκε με τα
316
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από άρθρο «Γεώργιος Ανδριτσάκης» περιοδ. Λακωνικά,
τεύχ. 18/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1966, σ. 189.
317
Δακτυλογραφημένες σημειώσεις των Μεγάλων Ευεργετών της Ελληνικής Κοινότητας
Μανσούρας. ΕΛΙΑ Αρχείο Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 12, υποφάκ. 45. Βιογραφίες
Ευεργετών και άλλων παροίκων 1894-1922.
318
Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Αντώνη Αποστολάκο προέρχονται από προσωπική επικοινωνία
με τον Γεώργιο Γλεντζέ, κάτοικο Έλους. Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 142/ Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 2000, άρθρο
«Αποστολάκεια 2000».
121
κτήματα. Στα δεκαεννέα του χρόνια, το 1894, παρά την αντίδραση των γονιών του,
αναχώρησε από το Γύθειο με καΐκι για τον Πειραιά και στη συνέχεια τον Ιούνιο του ιδίου έτους
για τη Νέα Υόρκη. Έμεινε εκεί για δύο μήνες και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε μόνιμα στη
Βοστώνη. Εργάστηκε στα τρένα για αρκετά χρόνια. Με τη φιλοπονία του και κυρίως με την
ευφυΐα του απέκτησε πολλά χρήματα για την εποχή εκείνη, από τα οποία μεγάλο μέρος
διέθεσε για κοινωφελείς σκοπούς στη Λακωνία. Με τις δωρεές του χτίστηκαν από το 1922 έως
το 1935 τα δημοτικά σχολεία Έλους, Μολάων, Σκάλας, Γράμμουσας και ο πρώτος λιμενοβραχίονας
του Γυθείου. Απεβίωσε στη Βοστώνη τον Μάιο του 1956, χωρίς να αφήσει οικογένεια.
Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Μπράουν)

Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος319 του Γεωργίου (Τσαρλς Μπράουν) γεννήθηκε στη
Πετρίνα το 1890. Το 1903, ξεκίνησε από το Γύθειο ατμοπλοϊκά για τη Νέα Υόρκη. Δεν
έγινε δεκτός και επέστρεψε. Πραγματοποίησε δεύτερο ταξίδι και τότε έγινε δεκτός στην
Αμερική. Εργάστηκε ως λαντζέρης και σερβιτόρος. Το 1912 πήγε στο θείο του στο
Τορόντο και εργάστηκε σε εστιατόριο. Το 1927 δημιούργησε επιχείρηση μανιταριών. Στον
Καναδά ήταν γνωστός και ως «Βασιλέας των Μανιταριών». Διετέλεσε πρόεδρος της
Παλλακωνικής Ομοσπονδίας Αμερικής και Καναδά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950
επέστρεψε στην Πετρίνα. Απεβίωσε στις 4 Μαρτίου 1976 στην Πετρίνα.
Αχιλλέας Βαρβαρέσσος
Ο Αχιλλέας Βαρβαρέσσος320 καταγόταν από το Λάχιο Νεάπολης. Γεννήθηκε στην
Αθήνα το 1897 και απεβίωσε το 1971. Εργάστηκε στην Τράπεζα της Ελλάδος, στην
υπηρεσία των τραπεζογραμματίων. Σπούδασε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών.
Επινόησε την τεχνική Gillosper στη χαλκογραφία. Ως ζωγράφος ασχολήθηκε κυρίως με
τοπία και προσωπογραφίες. Με τα έργα του πήρε μέρος σε πανελλήνιες εκθέσεις ατομικές
και ομαδικές. Τιμήθηκε με βραβείο της Τράπεζας της Ελλάδος.
Γεώργιος Βαρβαρέσσος
Ο Γεώργιος Βαρβαρέσσος321 γεννήθηκε στο 1883 στο Λάχιο Νεάπολης. Φοίτησε για
11 μήνες στο δημοτικό σχολείο. Οι οικογενειακές ανάγκες τού επέβαλαν να γίνει βοσκός.
Ασχολήθηκε με την τέχνη του χτίστη. Το 1905 νυμφεύθηκε τη Βρεττή Χαραμή και
319
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από: Πουλημενάκος Άρης. (1989). Η Πετρίνα από το 17ο
αιώνα. Αθήνα, σσ. 96-100. Λαδογιάννη Νίνα. (1954). Ένας Έλληνας στην Αμερική. Βόλος.
Εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-12-1967. Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 771/31-10-1958. Εφημ. O
Ξενύχτης, αρ. φ. 636/2-7-1960. Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 26-5- 1963.
320
Αχιλλέας Βαρβαρέσσος. Ο Βατικιώτης ζωγράφος. (2010). Νεάπολη Λακωνίας, εκδ. Δημοτικής
βιβλιοθήκης και Πινακοθήκης «Αχιλλέας Βαρβαρέσσος», σσ. 8-9.
321
Τα βιογραφικά στοιχεία για το Γεώργιο Στ. Βαρβαρέσσο προέρχονται από: Εφημ. Λακωνικό
Μέλλον της 30-4-1961 άρθρο «Εκείνοι που φεύγουν για πάντα Γεώργιος Σ. Βαρβαρέσσος». Εφημ.
Αι Βοιαί της 2-3- 1961 άρθρο «Πένθη Γεωργ. Σ. Βαρβαρέσσου». Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ.
204/30-9-1972 άρθρο «ο εκφωνηθείς υπό του προέδρου του κοινωφελούς ιδρύματος Γ.
Βαρβαρέσσου κ. Μιχ. Λύρα λόγος κατά το τελεσθέν μνημόσυνον της 24-9-72 εις τον
Μητροπολιτικόν ναό της Αγίας Τριάδος Νεαπόλεως».
122
απέκτησαν οκτώ παιδιά. Το 1914 μετανάστευσε στην Αυστραλία όπου εργάστηκε αρχικά
ως εργάτης και υπάλληλος. Ασχολήθηκε με επιχειρήσεις ζωεμπορίου και κρεάτων. Το
1948 ίδρυσε στο Σίδνεϋ το Σύνδεσμο των εν Αυστραλία Βατικιωτών «Ο Μαλέας».
Απεβίωσε στις 17 Απριλίου 1960.
Κυριάκος Βαρβαρέσσος
Ο Κυριάκος Χ. Βαρβαρέσσος322 γεννήθηκε στην Αθήνα στις 4-3-1884 με καταγωγή
από τη Νεάπολη Βοιών. Τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Αθήνα, γράφτηκε στη
Νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1902, στην οποία αναγορεύτηκε διδάκτωρ
το 1906. Το 1908 μετέβη στη Γερμανία με υποτροφία του ιδρύματος και σπούδασε στα
Πανεπιστήμια του Μονάχου, το 1908, και του Βερολίνου, το 1909-1911. Το 1911, με την
επιστροφή του στην Ελλάδα υπηρέτησε ως τμηματάρχης και διευθυντής της Στατιστικής
Υπηρεσίας στο Υπουργείο Γεωργίας, Εμπορίου και Εργασίας. Υπήρξε σύμβουλος της
ελληνικής αποστολής στο Παρίσι, όπου μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε
συνδιάσκεψη για την ειρήνη. Το 1918, εξελέγη έκτακτος καθηγητής της Πολιτικής
Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από το οποίο απομακρύνθηκε το 1920 για
πολιτικούς λόγους. Επανήλθε στο πανεπιστήμιο το 1922 και το 1923 εξελέγη τακτικός
καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας. Διετέλεσε οικονομικός σύμβουλος της Εθνικής
Τράπεζας της Ελλάδος (1924-1928). Το 1928 σύμβουλος της Τράπεζας Ελλάδος. Το 1932,
έγινε Υπουργός Οικονομικών στις κυβερνήσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου και
Αλέξανδρου Παπαναστασίου με αρμοδιότητα να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της
παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που είχε πλήξει την Ελλάδα και είχε οδηγηθεί σε παύση
πληρωμών. Το 1933, ο Βαρβαρέσσος ανέλαβε υποδιοικητής και, το 1939, διοικητής της
Τράπεζας της Ελλάδος. Το 1936, εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, για να τιμηθεί η
προσωπικότητα και η προσφορά του. Απεβίωσε στην Ουάσινγκτον στις 22-2-1957. Η
σύζυγός του Ματθίλδη Βαρβαρέσσου εκπληρώνοντας επιθυμία του δώρισε την ακίνητη
322
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από: Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια.
(2007). Ευεργέτες και Δωρητές του Πανεπιστημίου…,ό.π.
Βιογραφίαι ζώντων καθηγητών, επιτίμων, τακτικών και εκτάκτων. Εθνικόν και Καποδιστριακόν
Πανεπιστήμιον Αθηνών. (1920)…, ό.π.
Αρβανίτης Τάκης. (1999). Κυριάκος Χ. Βαρβαρέσσος (1884-1957). Αντιπρόεδρος της
Κυβερνήσεως- Ακαδημαϊκός – Καθηγητής Πανεπιστημίου, Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος,
περιοδ. Αρέσκουσα. Πολιτιστικός Σύλλογος Βατίκων, τόμ. Α΄, σσ. 63-74.
Εφημ. Το Βήμα «Νεκρολογία Κυριάκου Βαρβαρέσσου 23-2-1957».
Σπαρούνη Αθανασίου άρθρο «ο Διακεκριμένος Έλλην που εξέλιπε. Κατά τι συνέβαλεν ο
οικονομολόγος Βαρβαρέσσος εις την οικονομίαν μας» εφημ. Το Βήμα της 2-3-1957.
Ακαδημία Αθηνών. (1976). Οι εκλιπόντες ακαδημαϊκοί της πεντηκονταετίας 1926-1976, Σύνταξη
Τσακανίκας Βασίλειος, Δραγώνα – Μονάχου Μυρτώ, Κατσίκη- Γκίβαλου Αναστασία, πρόλογος
Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλος Αθήνα, σσ. 451-452. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς-Μπριτάννικα.
Βαρβαρέσσος Κυριάκος, τόμ. 13, σ. 286.
Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό. Βαρβαρέσσος Κυριάκος, Εκδοτική Αθηνών τόμ. 2, σσ. 181-182.
Κυριάκος Βαρβαρέσσος. Έκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος. (2002). Αθήνα:
εκδ. Σαββάλας. Πρόλογος Ιωάννης Πεσμαζόγλου σ.13-15 εισαγωγή Κώστας Π. Κωστής, σσ. 17-
18.
123
περιουσία τους στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Με απόφαση323 της Συγκλήτου ανακηρύχθηκε
ευεργέτης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Ματθίλδη Βαρβαρέσσου
Η Ματθίλδη Βαρβαρέσσου324 υπήρξε σύζυγος του Κυριάκου Βαρβαρέσσου που ήταν
οικονομολόγος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Γεννήθηκε στο Τόρουν της
Βόρειας Πολωνίας, το 1890. Το πατρικό της όνομα ήταν Ματθίλδη Ράκοβιτς.
Μετανάστευσε σε Γερμανία, Γαλλία, και Ελλάδα. Στην Αθήνα είχε κομμωτήριο στην οδό
Καραγιώργη Σερβίας. Παντρεύτηκε τον Κυριάκο Βαρβαρέσσο το 1925 και απέκτησαν μία
κόρη. Εκπληρώνοντας επιθυμία του συζύγου της, δώρισε την ακίνητη περιουσία τους στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Απεβίωσε στο Φρέντερικ της πολιτείας του Μέριλαντ το 1970.
Δημήτριος Γερουλάκος
Ο Δημήτριος Γερουλάκος325 γεννήθηκε στον Άγιο Γιάννη Σπάρτης το 1896. Σπούδασε
Ιατρική στην Αθήνα. Κατά τη Μικρασιατική καταστροφή υπηρέτησε ως ιατρός του
Ναυτικού. Μετεκπαιδεύτηκε στη Βιέννη τα έτη 1922 – 24, όπου και έλαβε την ειδικότητα
του χειρουργού, και στις ΗΠΑ το 1948. Αφιερώθηκε στην επιστήμη και δεν απέκτησε δική
του οικογένεια. Άσκησε το ιατρικό επάγγελμα για πενήντα τέσσερα χρόνια. Δημιούργησε
δική του ιδιωτική κλινική στη Σπάρτη το 1927. Το 1958, ανήγειρε νέο κτίριο κλινικής.
Ιδρυτικό μέλος του Ιατρικού Συλλόγου Λακωνίας του οποίου υπήρξε ο πρώτος
γραμματέας. Στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940-41 έλαβε μέρος ως ιατρός –
χειρουργός του Ναυτικού με το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Απεβίωσε στις 18
Φεβρουαρίου 1985 σε ηλικία ογδόντα εννέα ετών.
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος326 γεννήθηκε στη Σύρο το 1834, με καταγωγή από το
Δήμο Φαλαισίας Λακωνίας, όπου ήταν και δημότης. Τελείωσε το ελληνικό γυμνάσιο της
Ερμούπολης. Αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών της οποίας
έγινε και διδάκτωρ, το 1853. Το 1856, εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου
άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου και δημοσιογράφου-συντάκτου της «Βυζαντίδος».
Υπήρξε πρόεδρος της Αδελφότητος Ξηροκρήνης. Ιδρυτικό μέλος και αντιπρόεδρος του
323
ΙΑΠΑ. Πρακτικά Συγκλήτου 1957-1958, συνεδρία 29-10-1957, σσ. 39, 44.
324
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από: Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια.
(2007). Ευεργέτες και Δωρητές του Πανεπιστημίου…, ό.π.
325
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από άρθρο «Γερουλάκειο Ίδρυμα υποτροφιών,
Παράδειγμα για μίμηση», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 188…, ό.π. Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της Λακωνίας
της 25-2-1985. Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 832/5-7- 1985.
Περιοδ. Λακωνικά 1902-2002. Επετειακή έκδοση…, ό.π., σσ. 226-228.
326
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται: Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2003).
Ευεργέτες και Δωρητές του Πανεπιστημίου Αθηνών 1837-1944, τόμ. Α,΄ Αθήνα. ΕΚΠΑ σσ. 44-45.
Σκόκος Κωνσταντίνος. (1893). Εθνικό Ημερολόγιον, χρονογραφικόν, φιλολογικόν και
γελοιογραφικόν του έτους 1893, σσ. 336-339.
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων από
ιδρύσεως αυτού μέχρι τέλους του 1899. (1900)…, ό.π., σσ. 156-157.
124
Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, ταμίας της Εκπαιδευτικής και Φιλανθρωπικής
Αδελφότητας, αντιπρόεδρος του Θρακικού Συλλόγου και μέλος της Ελληνικής Κοινότητας
Κων/πολης. Τιμήθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση με το χρυσό σταυρό των Ιπποτών του
Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος. Απεβίωσε στην Κων/πολη στις 26-3-1889.
Ιωάννης Γρηγορίου
Γεννήθηκε στο χωρίο Τζίντζινα του Δήμου Θεραπνών της Λακεδαίμονος το 1845.
Δεκατριών ετών έμεινε ορφανός από πατέρα, για το λόγο αυτό πήγε στο Λεωνίδιο και
εργάστηκε σε εμπορικό κατάστημα. Από εκεί μετέβη στη Σύρο και, αφού παρέμεινε στο
νησί δύο χρόνια, αναχώρησε327 για την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εκεί προσελήφθη
υπάλληλος στο παντοπωλείο του Έλληνα Ποριάζη και εργάστηκε για δύο χρόνια. Το 1862,
εγκαταστάθηκε στο χωριό Σαλαμούν, το οποίο είναι βορειοανατολικά της Αλεξάνδρειας.
Ασχολήθηκε με την καλλιέργεια βαμβακιού σε μισθωμένες εκτάσεις και αργότερα σε
εκτάσεις που αγόρασε. Παρέμεινε εκεί για τρία χρόνια. Από εκεί πήγε στη Μέχαλλα
Δέμενα, χωριό που βρίσκεται κοντά στη Μανσούρα. Επέκτεινε τις επιχειρήσεις του
αγοράζοντας εκτάσεις γης και παρέμεινε εκεί για έξι χρόνια. Εμπιστεύθηκε την εργασία
του και ό,τι είχε αποκτήσει μέχρι εκείνη τη στιγμή στο συμπατριώτη του Παναγιώτη
Ανδριτσάκη και εγκαταστάθηκε στη Μανσούρα, όπου ασχολήθηκε με εμπορικές
επιχειρήσεις.328
Παρέμεινε στη Μανσούρα329 μέχρι το 1920, απέκτησε ιδιόκτητη κατοικία και από εκεί
επέβλεπε την περιουσία του. Ασχολήθηκε με το εμπόριο βάμβακος. Το 1880, ήλθε στην
Ελλάδα και νυμφεύθηκε τη Σπαρτιάτισσα Αικατερίνη Γεωργοπούλου. Επέστρεψε με τη
σύζυγό του στη Μανσούρα της Αιγύπτου. Διατηρούσε γραφείο στην Αλεξάνδρεια για τις
εμπορικές του επιχειρήσεις. Συναλλασσόταν με τη γαλλική τράπεζα Credit Lyonnais και
με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, στην οποία υπήρξε και μέτοχος.
Υπήρξε πάρεδρος του Προξενικού Δικαστηρίου στη Μανσούρα. Ο Ιωάννης
Γρηγορίου ήταν οικονομικός και διοικητικός παράγοντας της Ελληνικής Κοινότητος
Μανσούρας. Το 1893, εξελέγη στην πρώτη πενταμελή κοινοτική επιτροπή της Ελληνικής
327
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο, έτος Θ΄ 1908 Αθήνα, βιβλιοπωλείο της Εστίας. «Οι ευεργέται της
Λακεδαίμονος, Ιωάννης Γρηγορίου», σσ. 99-100 «απεφάσισε να εγκαταλείψη την ωραίαν νήσον και
χωρίς κεφάλαια, χωρίς προστασίαν, με μόνο εφόδιον το θερμουργόν πυρ της νεότητος και της
δραστηριότητος, επέβη μιαν πρωίαν ατμοπλοίου και απεβιβάσθη στην Αίγυπτον».
328
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο…, ό.π. «Έκτοτε διαμένει εν Μανσούρα όπου, αφού διέτρεξε όλα τα
στάδια των εμπορικών επιχειρήσεων και αφού εδάμασε την επιτυχίαν διά της εντίμου κι επιμόνου
εργασίας και της αόκνου εργατικότητας, διακρίνεται σήμερον ως εις των μεγίστων κεφαλαιούχων
και γαιοκτημόνων κι εμπόρων του τόπου, τιμώμενος διά τας μεγίστους αυτού αρετάς, των οποίων
επιστέγασμα η φιλοπατρία».
329
Το βιογραφικό του Ιωάννη Γρηγορίου προέρχεται από: Εφημ. Εθνικός Φρουρός Λακωνίας, αρ.
φ. 2076/27-5- 1991, άρθρο «Οι αφανείς ήρωες».
Όδδης Φ. Φρειδερίκος. (1911). Ελληνικός Διάκοσμος. Αλεξάνδρεια Αίγυπτος: εκδ. Δρακόπουλος,
σ. 274 «…συνέβαλεν τα μέγιστα εις την προκοπήν της εν Μανσούρας Κοινότητος ο εκ της
μεγαλωνύμου Σπάρτης καταγόμενος ευγενέστατος Ιωάννης Γρηγορίου …». Εξακουστή Τριάντου-
Ραχιώτη, άρθρο «Μνημόσυνο Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 66
/Απρίλιος – Ιούνιος 1984, σσ. 27-29.
125
Κοινότητας Μανσούρας. Το 1896, σε νέες εκλογές που έγιναν, ορίστηκε αντιπρόεδρος330
της ελληνικής κοινότητας, με πρόεδρο τον Αλέξανδρο Ράλλη. Στις 22-2-1898 εξελέγη
πρώτος από τη Γενική Συνέλευση με είκοσι οκτώ ψήφους και έλαβε τη θέση του
αντιπροέδρου της κοινότητας.331 Στις εκλογές της 6-2-1900 ήταν πρώτος με τριάντα επτά
ψήφους έναντι τριάντα έξι του Αλ. Ράλλη και έλαβε πάλι τη θέση του αντιπροέδρου της
κοινότητας.332 Στις εκλογές του 1902 είχε τη θέση του αντιπροέδρου της κοινότητας.333
Όταν υποπρόξενος της Μανσούρας διορίσθηκε ο Αντώνιος Σακτούρης, ο οποίος, αφού
έλαβε υπόψη του το ρεύμα που υπήρχε μεταξύ των παροίκων υπέρ του Ιωάννη Γρηγορίου,
σε συναλλαγή που είχε με τον Αλέξανδρο Ράλλη, του εξήγησε ότι ο «αντίπαλός του»
Ιωάννης Γρηγορίου θα μπορούσε να προσφέρει στην κοινότητα καθότι «άτεκνος όντας και
έχων προσφάτως πλουτίσει θα αφιέρωνε όλας του τας δυνάμεις διά την προαγωγήν του
κοινοτικού έργου».334
Το 1904, ανέλαβε πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.335 Στις εκλογές336
του 1906, έλαβε σαράντα τρεις ψήφους, εκλέχθηκε πρώτος και ανέλαβε πρόεδρος της
330
Βιβλίο Πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 9-2-1896 «Ακόμη αποφασίσθηκε να
γίνουν οι φωτογραφίες των Μεγάλων Ευεργετών Αλέξανδρου Ράλλη και Ιωάννου Γρηγορίου».
ΕΛΙΑ, Αρχείο Μανσούρας. Βιβλία πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.
331
Βιβλίο πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 22-2-1898. ΕΛΙΑ…, ό.π.
332
Βιβλίο πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 6-2-1900. ΕΛΙΑ…, ό.π.
333
Σακτούρης Αντώνιος. (1951). Αναμνήσεις εκ του διπλωματικού μου σταδίου 1897-1933. Εν
Καΐρω, σσ.105-106. Ο Σακτούρης για την κατάσταση που βρήκε στη Μανσούρα το 1902 ανέφερε:
«Η Κοινότης [Μανσούρας] διετέλει υπό διάλυσιν. Δεν υπήρχε ουσιαστικώς Πρόεδρος, ούτε
Κοινοτική Επιτροπή. Τα σχολεία εχώλαιναν…Ανέλαβα να παρακινήσω εις ενθερμοτέραν δράσιν.
Της ληθαργούσης Κοινότητος προήδρευεν ο λαμπρών αρετών Αλέξανδρος Ράλλης, διευθυντής του
ομωνύμου εμπορικού οίκου εξαγωγής βάμβακος εν Τάλα. Του εξήγησα ότι, καθώς ήτο
πολυάσχολος και εξ άλλου ανήκεν εις οικογένειαν μπουχτισμένην από δόξας και πρωτεία, θα ήτο
σκοπιμώτερον να αφήση την προεδρείαν εις τον Ιωάννη Γρηγορίου, καθ’ όσον, άτεκνος ούτος ων
και έχων προσφάτως πλουτίσει, θα αφιέρωνεν όλας του τας δυνάμεις διά την προαγωγήν του
κοινοτικού έργου. Ο Ράλλης εν τω πατριωτισμώ του ηννόησε την περίστασιν και ενθουσιωδώς
ενήργησε διά να εκλεγή μια κοινοτική επιτροπή από τους κατάλληλους. Η κοινοτική αυτή επιτροπή
εφιλοδόξησε να οικοκυρεύση τα πάντα. Τα σχολεία αναδιοργανώθηκαν…».
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού Μανσούρας. 1860-1950. Αλεξάνδρεια, σ. 12.
Γιαλουράκης Μανώλης. (1967). Η Αίγυπτος των Ελλήνων. Συνοπτική ιστορία του Ελληνισμού της
Αιγύπτου, εκδ. β΄, Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, σ. 333.
334
Σακτούρης Α. Αντώνιος. (1951). Αναμνήσεις…, ό.π.
Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου: Λάκωνες
Ευεργέτες, εκπρόσωποι του παροικιακού Ελληνισμού στη Μανσούρα της Αιγύπτου» περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 224/ Απριλίου - Μαΐου - Ιουνίου 2007, σσ. 9-10.
335
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953. (1953). Αλεξάνδρεια: τυπογραφείο
Φακός, σ. 4. Πρόεδροι της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. Ο Ιωάννης Γρηγορίου διετέλεσε
πρόεδρος το διάστημα από 24-1-1904 έως 22-4-1912.
Βιβλίο Πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 11-1-1904. ΕΛΙΑ…,ό.π.
Σουλογιάννης Ευθ. (1981-1982). Πελοποννήσιοι Απόδημοι στην Αίγυπτο. (19ος – 20ος αι.). Ανάτυπο
από το Γ΄ τόμο των Πρακτικών του Β΄ Διεθνούς συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών. Αθήνα, σ.
350.
126
ελληνικής κοινότητας με αντιπρόεδρο το Γ. Μανούσο με τριάντα οκτώ ψήφους. Η Γενική
Συνέλευση του 1908 τον ανακηρύξε πρόεδρο337 με τριάντα εννέα ψήφους και ανέλαβε
πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας. Στη Γενική Συνέλευση του 1910 έλαβε εκατόν είκοσι
εννέα ψήφους με δεύτερο τον Π. Σερεμέτη με ογδόντα ένα ψήφους. Ανέλαβε και πάλι
πρόεδρος της κοινότητας.338 Το Νοέμβριο του 1911, με πρωτοβουλία του συμπληρώθηκε
το νέο καταστατικό της κοινότητας, το οποίο ίσχυσε μέχρι τη διάλυσή της. Και το 1912 ο
Ιωάννης Γρηγορίου εξελέγη339 πρώτος με διακόσιους ενενήντα οκτώ ψήφους, δεύτερος ο
Παν. Σερεμέτης με διακόσιους τριάντα ψήφους και ανέλαβε πρόεδρος για μία ακόμη φορά.
Είχε τη φιλοδοξία να ηγηθεί και ηγήθηκε της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. Το 1912
αποσύρθηκε από την προεδρία της ελληνικής κοινότητας. Ενδιαφέρθηκε και
υπερασπίστηκε τα δικαιώματα της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, το ειρηνικό κλίμα
μεταξύ των ομογενών, το κοινοτικό έργο και την προσφορά. Με πρόταση του Ιωάννη
Γρηγορίου για την προσφορά του υποπρόξενου Σαχτούρη στην Ελληνική Κοινότητα
Μανσούρας, η Γενική Συνέλευση τον ανεκήρυξε «Μέγα Ευεργέτη». Το 1920, άρρωστος
μετέβη για θεραπεία στην Αθήνα, όπου και απεβίωσε. Κατά το μακρό στάδιο της δράσης
του και της προσφοράς του ετιμήθη από την Ελληνική Κυβέρνηση με το Χρυσό Σταυρό
του Σωτήρος, από την τουρκική διά του μετζιτιέ, από τον Πανάγιο Τάφο και από την
αιγυπτιακή κυβέρνηση με το παράσημο της Γεωργίας.
Αικατερίνη Γρηγορίου
Η Αικατερίνη Γρηγορίου340 το γένος Γεωργοπούλου γεννήθηκε το 1859. Ήταν
σύζυγος του Ιωάννη Γρηγορίου. Πατέρας της ήταν ο Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος. Τα
χρόνια που έζησε στη Μανσούρα της Αιγύπτου ανέπτυξε αξιόλογη φιλανθρωπική δράση.
Όπως και ο σύζυγός της, έτσι και η ίδια ανέπτυξε δραστηριότητες για την πρόοδο της
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. Μετά το θάνατο του συζύγου της εγκαταστάθηκε στην
Αθήνα. Απεβίωσε στην Αθήνα στις 24 Ιανουαρίου 1931.341
336
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953…, ό.π. Πρόεδροι της Ελληνικής
Κοινότητας Μανσούρας. Ο Ιωάννης Γρηγορίου διετέλεσε πρόεδρος το διάστημα από 27-1-1915
έως 10-2-1915.
Βιβλίο Πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 29-1-1906. ΕΛΙΑ…ό.π.
337
338
Βιβλίο Πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 20-1-1910. ΕΛΙΑ…ό.π.
339
340
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά…, ό.π., σ. 66.
Εξακουστή Τριάντου – Ραχιώτη άρθρο «Μνημόσυνο Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου»,
περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 66…, ό.π.
341
Βιβλίο Πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας απόφαση της 453/25-1-1931. Έκτατος
συνεδρίαση του Δ.Σ. της Κοινότητας Μανσούρας. «Απόφαση για τον θάνατον της αειμνήστου
Αικατερίνης Γρηγορίου». ΕΛΙΑ…, ό.π.
127
Γεώργιος Δημ. Γρηγορίου
Γεννήθηκε342 στην Γκοριτσά του Δήμου Θεραπνών της Λακεδαίμονος το έτος 1883.
Τελείωσε το δημοτικό σχολείο στην ιδιαίτερη πατρίδα του και το Ελληνικό Σχολείο
Σπάρτης. Στην Αθήνα τελείωσε το Γυμνάσιο Πλάκας και γράφτηκε στη Νομική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών, χωρίς όμως να ολοκληρώσει τις νομικές του σπουδές. Πήγε στο
Λονδίνο για να συνεχίσει σε εμπορικές σπουδές, τις οποίες περάτωσε στη Λωζάνη της
Ελβετίας. Το 1911 εγκαταστάθηκε στο χωρίο Μέχαλλα Δέμενα και ασχολήθηκε με τις
επιχειρήσεις του θείου του, Ιωάννη Γρηγορίου, ο οποίος τον εγκατέστησε κληρονόμο της
μισής περιουσίας του. Ήταν συνεχιστής της ευεργετικής δραστηριότητας του θείου του στη
Μανσούρα. Διαχειρίστηκε την περιουσία που άφησε ο θείος του στη Μανσούρα.
Συνέβαλε στη λειτουργία των Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων343 Μανσούρας, σε καιρό
που η Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας ήταν σε παρακμή. Απεβίωσε στην Αίγυπτο τον
Ιανουάριο του 1966.
Νικόλαος Γουδές
Ο Νικόλαος Γουδές344 γεννήθηκε στη Σπάρτη το 1921. Γιος του Αθανασίου Γουδέ με
καταγωγή από τις Καρυές. Τελείωσε το Γυμνάσιο Σπάρτης και ασχολήθηκε με τις
επιχειρήσεις του πατέρα του. Το 1947 μετανάστευσε στις ΗΠΑ και ασχολήθηκε με
χρηματιστηριακές εργασίες. Με τους αδελφούς Παπαδάκου ίδρυσαν εταιρεία ελικοπτέρων,
η οποία το 1951 εισήχθη στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Το 1957 εγκαταστάθηκε
στο Σάρλοτ της Βόρειας Καρολίνας και ασχολήθηκε με επιχειρήσεις εστίασης και
εκμετάλλευσης ακινήτων. Παντρεύτηκε την Aluna Stepter και απέκτησαν πέντε παιδιά.
Υπήρξε χορηγός της Ακαδημίας Σωκράτους Σάρλοτ (ελληνικό σχολείο).
342
Το βιογραφικό του Γεωργίου Δημ. Γρηγορίου προέρχεται από ιδιόχειρες σημειώσεις αγνώστου.
ΕΛΙΑ, Αρχείο Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ.12, υποφάκ. 45 Βιογραφίες Ευεργετών και άλλων
παροίκων 1894-1922.
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος, Μανσούρα και η εκεί ελληνική ζωή μας. Αθήνα. Κέντρο
Ελληνικής Παράδοσης, σσ. 39-41.
343
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος, Μανσούρα…, ό.π. Για τον Γεώργιο Γρηγορίου η
Ολυμπία Καράγιωργα, απόφοιτος των Εκπαιδευτηρίων Μανσούρας, ανέφερε: «Ήταν η ημέρα των
εγκαινίων των εκπαιδευτηρίων. Έτοιμη να διαλυθεί η συντροφιά του κήπου. Ένα γνώριμο
κουδούνισμα τους καθήλωσε. Γύρισαν τα κεφάλια προς την καγκελόπορτα που άνοιγε στα
Προπύλαια. Έμπαινε το μόνιππο του Μεγάλου Ευεργέτη των Σχολείων. Πολύτιμο φορτίο
μεταφέρει, είπε ο Μαθηματικός. Θησαυρό πολύτιμο, πρόσθεσε ο Φυσικός. Τι σεμνός άνθρωπος!
Χρόνια τον γνωρίζω. Απλός, καταδεκτικός. Σπάνιο να μην τον αλλάξει η τόση περιουσία που
κληρονόμησε. Και τι ικανοποίηση να βλέπει τώρα την έκταση που πήρε η μεγάλη δωρεά του. Όταν
αποκαλύφθηκε η επιγραφή «Γρηγόρειον Γυμνάσιον», αναζητήσαμε τον Μεγάλο Ευεργέτη. Τον
ανακαλύψαμε μοναχό, πίσω πίσω, ακουμπισμένο σε ένα δένδρο, με το απαραίτητο μπαστουνάκι
του. Έτσι μικρόσωμος που είναι δυσκολευτήκαμε να τον ξεχωρίσουμε από παιδί».
344
Εφημ. Λακωνική, αρ. φ. 73/15-4-2010, άρθρο «Επιχειρηματίας, ευεργέτης, οικογενειάρχης.
Ποιος ήταν ο Νικόλαος Γουδές».
128
Ντόλλη (Αικατερίνη) Γουλανδρή
Η Ντόλλη (Αικατερίνη) Γουλανδρή345 γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1921 και έζησε τα
παιδικά της χρόνια στην Αγγλία και την Αμερική. Ήταν κόρη του Ιωάννη Κουμάνταρου,
αλευροβιομήχανου, και της Φλώρας Νομικού. Έζησε στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη
μέχρι έντεκα ετών, οπότε επέστρεψε στην Ελλάδα. Τελείωσε το 2ο Γυμνάσιο Θηλέων
Αθηνών. Το 1940 πήγε με την οικογένειά της στην Αίγυπτο από εκεί στη Νότιο Αφρική
για έξι μήνες και μετά για τρία χρόνια στην Αμερική, όπου και παρακολούθησε μαθήματα
Αρχαιολογίας. Εκεί γνώρισε και παντρεύτηκε το 1948 το Νίκο Γουλανδρή και απέκτησαν
έναν γιο, τον Πέτρο Γουλανδρή. Από το 1960 ξεκίνησε με το σύζυγό της την συλλογή
αρχαίων αντικειμένων. Το 1962 η συλλογή απέκτησε νομική υπόσταση από το Κεντρικό
Αρχαιολογικό Συμβούλιο και έτσι το 1978 πραγματοποιήθηκε η πρώτη έκθεση στο
Μουσείο Μπενάκη, μετά από την οποία πολλά μουσεία του εξωτερικού ενδιαφέρθηκαν να
φιλοξενήσουν τα αντικείμενα κυκλαδικού πολιτισμού. Το Ίδρυμα Γουλανδρή ιδρύθηκε το
1986 στο οποίο και δωρήθηκε η συλλογή Κυκλαδικής και Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης. Τον
ίδιο έτος ολοκληρώθηκε το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στο κτίριο της Νεοφύτου
Δούκα. Από το 1986, οπότε και έγιναν τα εγκαίνια του Μουσείου, η Ντόλλη Γουλανδρή
διετέλεσε πρόεδρος του ιδρύματος. Το 1992 σε δημοπρασία του οίκου Sutheby΄s στο
Λονδίνο αγόρασε θραύσματα ειδωλίων από το θησαυρό της Κέρου. Σήμερα το Μουσείο
Κυκλαδικής Τέχνης κατέχει περισσότερα από τρεις χιλιάδες αντικείμενα κυκλαδικής,
αρχαίας ελληνικής και κυπριακής τέχνης τα οποία εκτίθενται σε τέσσερις ορόφους στις
αίθουσες του Μουσείου. Απεβίωσε στις 19 Φεβρουαρίου 2008 στην Αθήνα.
Αναστάσιος Ιωαν. Γραμματικάκης

Ο Αναστάσιος Ιωαν. Γραμματικάκης346 γεννήθηκε στους Αγριάνους το 1900. Το 1912
η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Μαγούλα Σπάρτης. Υπήρξε κοινοτικός σύμβουλος
και πρόεδρος της Κοινότητας Μαγούλας. Απεβίωσε στις 30 Νοεμβρίου 1980.
345
Τα βιογραφικά στοιχεία για την Αικατερίνη Γουλανδρή προέρχονται από:
Επίλογος. Ετήσια πολιτιστική έκδοση. Αθήνα 2005 σ. 12.
Άρθρο «Ήθος και Πάθος» περιοδ. Vogue, Απρίλιος 2008, σσ. 94-98.
Άρθρο «Η ιστορία ενός οράματος» περιοδ. Vogue, Δεκέμβριος 2005, σσ. 32-36.
Άρθρο «Hello Dolly» περιοδ. Βήμα Life της 20-7-2004, σσ. 59-64.
Άρθρο «Ντόλλη Γουλανδρή» περιοδ. Βήμα Donne της 27-10-2003, σσ. 104-110.
Άρθρο «Ντόλλη Γουλανδρή Αποχαιρετώντας τη μεγάλη κυρία της Τέχνης». Περιοδ. Down Town
της 21-2-2008, σσ. 58-63.
Αφιέρωμα «Ντόλλη Ν. Γουλανδρή. Η μεγάλη κυρία του Πολιτισμού». Περιοδ. Αργώ, Μάρτιος-
Απρίλιος 2008, σσ. 32-43.
Μαραγκού Λίλα. (2000). Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης…, ό.π.
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Ντόλλη Γουλανδρή Συνέντευξη της Αικατερίνης Γουλανδρή στην
Άννα Παναγιωταρέα ΕΡΤ 2007. DVD
Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Χορηγία Κοινωφελές Ίδρυμα
«Αλέξανδρος Ωνάσης». DVD
346
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 101/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1981, σσ. 31-32.
129
Νικόλαος Δημάκος
Ο Νικόλαος Δημάκος347 γεννήθηκε στα Πάκια Μολάων. Το 1910 εγκαταστάθηκε στη
Νέα Υόρκη. Εργάστηκε ως μετρ από το 1916 και για σαράντα έτη στο ξενοδοχείο
«Γκόπαμ» της Νέας Υόρκης. Ήταν γνωστός ως «Ο Νίκος του Γκόπαμ». Στο ξενοδοχείο
Γκόπαμ ο Δημάκος γνωρίστηκε με προσωπικότητες και εύπορους τους οποίους έπεισε και
αυτοί συνεισέφεραν χρήματα, με σκοπό την πραγματοποίηση έργων στην ιδιαίτερη
πατρίδα του. Μερίμνησε για τη συγκέντρωση χρημάτων και την ανέγερση στους Μολάους
Νοσοκομείου και Πνευματικού Κέντρου.
Κλήμης Διαμαντίδης
Ο Κλήμης Διαμαντίδης ή Αδαμαντίδης348 γεννήθηκε το 1760 στη Βαμβακού. Kατά
την επανάσταση του 1770, σε ηλικία δέκα ετών, αναχώρησε από τη Βαμβακού του Δήμου
Οινούντος για τις παραδουνάβιες χώρες. Εγκαταστάθηκε στο Βουκουρέστι όπου
μορφώθηκε. Ήταν δάσκαλος και απέκτησε μεγάλη περιουσία. Ασπάστηκε το μοναχικό βίο.
Απεβίωσε το Δεκέμβριο του 1852 και άφησε όλη του την περιουσία για τη συντήρηση του
Ελληνικού Σχολείου Βαμβακούς.
Γεώργιος Δρίβας
Ο Γεώργιος Δρίβας γεννήθηκε το 1870, ασχολήθηκε με το εμπόριο και με τον πρώτο
του εξάδελφο Γεώργιο Ν. Πετρολέκα ίδρυσαν349 στην Αμερική την εμπορική εταιρεία
«Λέκας και Δρίβας». Έκαναν εισαγωγές γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων από
διάφορα μέρη της Ελλάδας και αυτά τα διέθεταν σε παραρτήματα της εταιρείας στην
Αμερική. Το 1912 ο Δρίβας επέστρεψε στον Πειραιά και διηύθυνε την επιχείρηση από
στην Ελλάδα. Απεβίωσε το 1928.
Αθανάσιος Κ. Ηλιόπουλος
Ο Αθανάσιος Ηλιόπουλος350 γεννήθηκε το 1897 στην Αράχοβα, γιος του
Κωνσταντίνου Ηλιόπουλου. Η μητέρα του ήταν αδελφή του Αθανασίου Ματάλα. Αδέλφια
του ήταν ο Ηλίας και ο Γεώργιος. Μεγάλωσε στον Πειραιά, όπου ο πατέρας του
347
Έγγραφο του γενικού προξένου της Ελλάδος στη Ν. Υόρκη προς το Υπουργείο Εξωτερικών αρ.
3189/Α3/7-5-1965, Αρχείο Νικολάου Δημάκου, Τοπικό Διαμέρισμα Πακίων - Μολάοι.
348
Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Κλήμη Διαμαντίδη προέρχονται από: Κουκουλές Φαίδων.
(1907). Ιστορία της Βαμβακούς. Εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Π.Α. Πετράκου.
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Σχολεία Οινούντος επί Καποδίστρια. Εν Αθήναις, σ. 59
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη. Αθήνα: εκδ. Δίφρος, σσ.119-120.
Άρθρο «Ο εν Πειραιεί Σύνδεσμος» περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 35/Μάρτιος 1924, σ. 221.
Άρθρο «Το μνημόσυνο του Κλήμεντος» περιοδ. Ο Οινούντιος, τεύχ. 8 / Αύγουστος 1927, σ. 91.
349
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά και λαογραφικά σημειώματα περί του τόπου.
Αθήνα, σσ. 166-169.
Άρθρο «Πώς ιδρύθη ο οίκος "Λέκας και Δρίβας” εις Ν. Υόρκη» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.27/ Μάιος
– Ιούνιος 1968, σ. 66.
350
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από το περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 41/ 1970, σσ. 130-131.
Λακωνικά, τεύχ. 86/ 1978, σ. 50-51. Λακωνικά τεύχ. 8/ 1965, σ. 33.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νεά της 30-7-1965 άρθρο «Λακωνικές οικογένειες Αθαν. Κ. Ηλιόπουλος».
130
διατηρούσε εμπορικές επιχειρήσεις. Σπούδασε Νομικά, ομιλούσε αγγλικά, γαλλικά και
ρουμανικά. Ασχολήθηκε με τραπεζικές εργασίες, το εμπόριο και μεταλλευτικές
επιχειρήσεις. Ίδρυσε πέντε επιχειρήσεις μεταλλείων-χημικών. Διετέλεσε πρόεδρος του
Συνδέσμου των εν Αττική Λακεδαιμονίων. Επί προεδρίας του ο Σύνδεσμος απέκτησε δική
του στέγη συμβάλλοντας και ο ίδιος με την αγορά διαμερίσματος στην οδό Πειραιώς.
Απεβίωσε το 1978.
Γεώργιος Κ. Ηλιόπουλος
Ο Γεώργιος Κ. Ηλιόπουλος351 γεννήθηκε στον Πειραιά το 1895 με καταγωγή από τις
Καρυές. Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Λύκειο το 1913 και γράφτηκε στο Εθνικό
Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το 1914 διαγράφτηκε για να φοιτήσει στη σχολή Καλών Τεχνών
στο Παρίσι. Το 1916 διορίσθηκε στην Τράπεζα Union Parisienne. Ασχολήθηκε με
εμπορικές επιχειρήσεις στη Ρουμανία, εμπόριο δημητριακών. Κατά τη Μικρασιατική
καταστροφή είχε αναλάβει τον εφοδιασμό των ελληνικών στρατευμάτων με καύσιμα και
διάφορα υλικά του στρατού. Ασχολήθηκε με την εξόρυξη βωξίτη σε Παρνασσό και
Γκιώνα και, παρότι υπήρχε η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, η εταιρεία
Ηλιόπουλου με το εξαγωγικό εμπόριο προϊόντων βωξίτη συνέβαλε στην ελληνική
οικονομία.
Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος Β΄
Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος352 Β΄ γεννήθηκε στη Νεμνίτσα (Μεθύδριο) Γορτυνίας το
1787. ¨Ηταν ανιψιός του επισκόπου Βρεσθένης Θεοδώρητου Α΄. Έμαθε τα πρώτα
351
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από άρθρο «Γεώργιος Κ. Ηλιόπουλος» περιοδ. Λακωνικά,
τεύχ. 41/ 1970, σσ. 130-131.
352
Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Θεοδώρητο Β΄ προέρχονται από:
Κουκουλές Φαίδων. (1908). Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος ο Β΄ και το Σχολείον Βρεσθένων.
Σπαρτιατικόν Ημερολόγιον 1908, έτος Θ΄, σσ. 53-58.
Πίτσιος Κώστας. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος. Ιστορική και Λαογραφική Μελέτη.
Αθήνα: εκδ. Ηλίας Δικαίος, σσ. 173-174.
Αγαπητός Αγαπητός. (1877). Οι Ένδοξοι Έλληνες του 1821…, ό.π., σσ. 269-277.
Γαλανόπουλος Μελέτιος άρθρο «Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος. Μία υπέροχη ηγετική μορφή της
Ελληνικής Επαναστάσεως. Μια σύντομη σκιαγραφία του», περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 15/
Μάρτιος 1960, σσ. 3-4, 40.
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικαί Σελίδες της Λακωνίας. τόμ. Α΄. Αθήνα, σσ. 23-
51.
Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σσ. 57-59, 75-78.
Μπλάθρας Γεώργιος. Ομιλία και άρθρο «Εν επισήμω τελετή εγένοντο τ’ αποκαλυπτήρια του
ανδριάντα της προτομής του επισκόπου Βρεσθένης Θεοδώρητου» εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ.
1010/24-6-1971.
Ιερόθεος Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης. Ομιλία για τον επίσκοπο Θεοδώρητο Β΄
Βρεσθένης στη Βαμβακού κατά τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του εφημ. Ο Ταχυδρόμος της
Λακωνίας, αρ. φ. 515/17-8-1976.
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 380/25-6-1971, άρθρο «Ετιμήθη ο Μέγας ιεράρχης-αγωνιστής. Εν
επισήμω τελετή εγένοντο τα αποκαλυπτήρια της προτομής του επισκόπου Βρεσθένης Θεοδωρήτου
131
γράμματα στη Βυτίνα και συνέχισε τη μόρφωσή του στη Βαμβακού υπό την επίβλεψη του
θείου του, που τον έκανε αναγνώστη.
Το 1812 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος, το 1813 επίσκοπος και διαδέχθηκε το θείο του
στον επισκοπικό θρόνο. Επισκεύασε εκκλησίες, ίδρυσε σχολεία. Το 1818 μυήθηκε από τον
Παλαιών Πατρών Γερμανό στη Φιλική Εταιρεία. Με την έναρξη του Αγώνα ξεσήκωσε τον
κόσμο ακολουθούμενος από ενόπλους, γι’ αυτό τον αποκαλούσαν «Καπετάν Δεσπότη».353
Στις 28 Μαρτίου 1821 μαζί με έμπιστους Βαμβακίτες μετέβη στον Μυστρά και εκεί
ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης.354
Β΄». Περιέχονται οι ομιλίες του Ιερόθεου Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης και του
Μπλάθρα Γεωργίου για τον επίσκοπο Θεοδώρητο Β΄ οι οποίες έγιναν με τα αποκαλυπτήρια της
προτομής του.
Σελλασίας Θεοδώρητον. Εκφωνηθείς Αθήνησιν τη 27η Απριλίου 1843, εν τω Ναώ της Αγίας Ειρήνης
Αθήνησιν. Εκ της τυπογραφίας Π.Β. Μελαχούρη και Φ. Καραμπίνη.
Γούδας Αναστάσιος. (1869). Βίοι Παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος
Διαπρεψάντων Ανδρών, τόμ. Α.΄ Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου. σσ. 143-145.
Σπηλιάκος Αγησίλαος. (1971). Ο καπετάν Δεσπότης. Επίσκοπος Βρεσθένης Θεοδώρητος.
Πανηγυρική μνήμη, σ. 75.
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ και η επισκοπή Βρεσθένης. Αθήνα. σ. 55.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης. Θεοδώρητος ο Βρεσθένης. Στα: Πελοποννησιακά τόμ. ΙΑ΄/1975
Αθήναι, σσ. 130-158.
Σπηλιώτης Ευστάθιος (Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης). (1985). Απόπειρα
σκιαγραφήσεως του Βρεσθένης Θεοδώρητου. Στα: Πρακτικά του Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου
Πελοποννησιακών Σπουδών. Καλαμάτα 8-15 Σεπτεμβρίου 1985, τόμ. Γ,΄ σσ. 28-37.
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη…, ό.π., σ. 52.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό χωριό και μεγάλη ιστορία του. Αθήνα, σσ.
277-285.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης άρθρο «Θεοδώρητος Βρεσθένης», περιοδ. Μαλεβός, έτ. Β΄, τεύχ.
13/Απρίλιος 1922, σσ. 5-6.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης άρθρο «Θεοδώρητος Βρεσθένης κεφάλαιο Α΄», περιοδ. Μαλεβός, έτ.
Β΄, τεύχ. 15/Ιούνιος 1922, σσ. 5-6.
Σπηλιάκος Σπήλιος άρθρο «Θεοδώρητος Β΄ Επίσκοπος Βρεσθένης», περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 2 /
Φεβρουάριος 1927, σ. 23.
Σπηλιάκος Σπήλιος. (1928). Η Ιστορία των Βρεσθένων. Φωτοτυπική ανατύπωση από το περιοδ.
Οινούντιος. Εν Αθήναις, σσ. 47-54.
Σταματάκος Γεώργιος. (1963). Μία πανελλήνιος μορφή του Εικοσιένα. Ο επίσκοπος Βρεσθένης
Θεοδώρητος. Στο: Λακωνία. Ειδικό αφιέρωμα της Επιθεωρήσεως Ηώς, τεύχ. 66-70. Αθήνα, σσ. 90-
91.
353
Χατζηφώτης Ι.Μ. Βρεσθένης Θεοδώρητος. Ο πρώτος πρόεδρος της Πελοποννησιακής
Γερουσίας, περιοδ. Ιστορία, τεύχ. 441/ Μάρτιος 2005. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, σσ. 120-
121.
354
Φρατζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννήσεως της Ελλάδος, τόμ. Γ΄
Αθήνα, σ. 179.
Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σ. 78.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης άρθρο «Θεοδώρητος Βρεσθένης, κεφάλαιο Β΄» περιοδ. Μαλεβός, έτ.
Β΄, τεύχ. 16/Ιούλιος 1922, σσ. 6-7.
132
Επικεφαλής ανδρών από τον Άγιο Πέτρο και Τσακώνων συμμετείχε355 στη μάχη του
Βαλτετσίου και στην πολιορκία της Τρίπολης. Κατόπιν στη μάχη των Βερβαίνων και των
Δολιανών. Στη Συνέλευση των Καλτετζών στις 26 Μαΐου 1821 αναγνωρίσθηκε πρόεδρος
της Πελοποννησιακής Γερουσίας. Το 1822 οι Τούρκοι του Ναυπλίου, για να παραδοθούν,
ζήτησαν εγγυητή τον Επίσκοπο Θεοδώρητο, που τελικά τον κράτησαν όμηρο για έξι
μήνες, οπότε αρρώστησε από τις κακουχίες.
Στη Β΄ Εθνική Συνέλευση του Άστρους έγινε αντιπρόεδρος και ψηφίστηκε
αντιπρόεδρος του Βουλευτικού.356 Έγινε Συνοδικός, διαφώνησε με το Αυτοκέφαλο της
Εκκλησίας και γι’αυτό ήταν σε δυσμένεια. Το 1842 μετετέθη στην Επισκοπή Αχαΐας,357
δεν αποδέχθηκε τη νέα του θέση, γι’ αυτό παύθηκε και από τότε έζησε στην Αθήνα. 358 Για
να μην πεθάνει από την πείνα, η Κυβέρνηση του χορήγησε 200 δραχμές ως σύνταξη.
Απεβίωσε 26 Απριλίου 1843 σε ηλικία 56 ετών, πάμπτωχος και τάφηκε δημοσία δαπάνη
στη Μονή Ασωμάτων.359
Σπηλιάκος Σπήλιος άρθρο «Η Ιστορία των Βρεσθένων» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 26/ Φεβρουάριος
1929, σσ. 319-320.
355
Φρατζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή της ιστορίας…, ό.π., τόμ. Β.΄ Αθήνα, σ. 23.
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικαί Σελίδες…, ό.π., τόμ. Α΄, σσ. 31-32.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης άρθρο «Θεοδώρητος Βρεσθένης, κεφάλαιο Γ΄», περιοδ. Μαλεβός, έτ.
Β΄, τεύχ. 17 /Αύγουστος 1922, σσ. 3-4.
356
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης άρθρο «Θεοδώρητος Βρεσθένης, κεφάλαιο Ε΄», περιοδ. Μαλεβός,
έτ. Γ΄, τεύχ. 21/Δεκέμβριος 1922, σσ. 49-50.
357
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄…, ό.π.
Τον προήγαγαν και μετέθεσαν σε πλουσιότερη και μεγαλύτερη επισκοπή Αχαΐας και Ήλιδος Β.Δ.
21-12-1841 «Περί προβιβασμού τινών Επισκόπων» ΦΕΚ 26/24-12-1841.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης. Θεοδώρητος ο Βρεσθένης. Στα: Πελοποννησιακά, τόμ. ΙΑ΄/1975
Αθήναι, σσ.155-157.
Σταματάκος Γεώργιος. Μία πανελλήνιος ηγετική μορφή του Εικοσιένα. Ο επίσκοπος Βρεσθένης
Θεοδώρητος. Στο: Λακωνία ειδικό αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς, έκδ. B΄, Αθήνα: εκδ.
Παπαδήμα, σσ. 82-83.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης άρθρο «Θεοδώρητος Βρεσθένης, κεφάλαιο Δ΄» περιοδ. Μαλεβός, έτ.
Β΄, τεύχ. 16/Αύγουστος 1922, σ. 5.
358
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικαί Σελίδες…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 47 «…Διητάτο δε
εις οικίσκον πενιχρόν εν Αθήναις επί της οδού Ερμού, ένθα ουδέ οι υπηρέται των εν τοις πράγμασι
κατοικούν…». Οικονόμου Κωνσταντίνος. Εξ Οικονόμων. (1843). Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον
επίσκοπον Σελλασίας Θεοδώρητον…, ό.π.
359
Εφημ. Αιών, αρ. φ. 437/9-5-1843 «Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον Σελλασίας Θεοδώρητον,
εκφωνηθείς τη 27 Απριλίου 1843 εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης υπό του πρεσβυτέρου και
Οικονόμου Κωνσταντίνου του Εξ Οικονόμων».
Άρθρο «Ο Άγιος Σελλασίας. Το τέλος του Βρεσθένης» περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 36/Απρίλιος 1924,
σ. 234.
Σπηλιάκος Σπήλιος άρθρο «Εις μνήμην του Θεοδώρητου Β΄ Επισκόπου Βρεσθένης», περιοδ.
Οινούντιος, τεύχ. 4 / Απρίλιος 1927, σ. 36.
133
Γεώργιος Θεοφιλόπουλος
Ο Γεώργιος Θεοφιλόπουλος360 γεννήθηκε στη Σπάρτη το 1904. Έμεινε ορφανός από
πατέρα σε ηλικία 5 ετών. Τελείωσε το Γυμνάσιο Σπάρτης και κατόπιν επιμονής των
καθηγητών του φοίτησε για δύο έτη στη Μαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Οικογενειακές ανάγκες δεν του επέτρεψαν τη συνέχιση των σπουδών του. Ασχολήθηκε με
το εμπόριο λαδιού στην Αθήνα και τη Σπάρτη. Αγωνίστηκε να προβάλει το λάδι του τόπου
του ως υγιεινή τροφή. Το 1977 συνταξιοδοτήθηκε. Παρότρυνε τις αρχές και
δημιουργήθηκε το 1952 στη Σπάρτη Νυχτερινή Σχολή. Απεβίωσε το 1982.
Στυλιανός Βασ. Καπερώνης

Ο Στυλιανός Βασ. Καπερώνης361 γεννήθηκε στη Σκούρα το 1889. Καταγόταν από
αγροτική οικογένεια. Μετανάστευσε στη Σαρατόγκα των ΗΠΑ Απεβίωσε το 1959.
Ηλίας Κατσίχτης
Ο Ηλίας Κατσίχτης362 γεννήθηκε στην Αναβρυτή 1896. Αποφοίτησε από το γυμνάσιο
Σπάρτης. Εισήχθη στη Σχολή Ευελπίδων. Έλαβε μέρος στην μικρασιατική εκστρατεία.
Ασθένησε από τύφο προ της καταρρεύσεως του μετώπου και νοσηλεύτηκε σε νοσοκομείο
της Αθήνας.
Παραιτήθηκε από το στρατό και επιδότησε ιδιωτικές επιχειρήσεις για την αύξηση και
βελτίωση της ιπποπαραγωγής για τις ανάγκες του στρατού. Επεδίωξε και κατόρθωσε την
τέλεση ιπποδρομιών στον ιππόδρομο Φαλήρου. Ανεκλήθη στο στρατό κατά την κήρυξη
του ιταλικού πολέμου και τοποθετήθηκε διοικητής του αντιαεροπορικού πυροβολικού
Θεσσαλονίκης. Του απονεμήθηκαν στρατιωτικές διακρίσεις και μετάλλια. Απεβίωσε στις
17-11-1972.
Γεράσιμος Καψάλης
Ο Γεράσιμος Καψάλης363 γεννήθηκε το 1873 στην Καστάνια του τέως Δήμου
Μελιτίνης της Ανατολικής Μάνης. Πατέρας του ο Δημήτριος Καψάλης και μητέρα του η
360
Ομιλία του Ι. Φιλιππόπουλου στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Γεωργίου Θεοφιλόπουλου,
περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ.66/ Απρίλιος-Ιούνιος 1984, σσ. 33-35.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ.1314/18-5-1982, άρθρο «Πέθανε ο μεγάλος δωρητής Γεώργιος
Θεοφιλόπουλος».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 10-5-1982.
361
Ρουμελιώτης Γ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα της Λακεδαίμονος. Ιστορία και
Λαογραφία. Αθήνα, σ. 134.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 425/18-5-1951, άρθρο «Κατασκεύασε δύο σχολεία».
362
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από το περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 55/ Ιανουάριος-
363
Τα βιογραφικά στοιχεία για το Γεράσιμο Καψάλη προέρχονται:
Βαγιακάκος Δικαίος. (1961). Γεράσιμος Καψάλης 1873-1962. Νεκρολογία. Ανάτυπο εκ του περιοδ.
Αθήνα, τόμ. ΞΕ΄. Εν Αθήναις τυπογραφείο Μυρτίδου, σσ. 276-282.
Ηλιάδης Β. άρθρο «Μορφαί Παλαιμάχως, Γεράσιμος Καψάλης», εφημ. Το Βήμα της 17-2-1955.
Συλλυπητήριο ψήφισμα του Δήμου Γυθείου της 29-3-1962 για τον Γεράσιμο Καψάλη, φάκ.
ΔΗΜΟΤ. 2.1-135, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
134
Αικατερίνη Κυλάκου. Ήταν το τελευταίο από τα εννιά παιδιά της οικογένειας. Τελείωσε το
δημοτικό σχολείο στο Γύθειο. Το 1885 φοίτησε στο Γυμνάσιο Σπάρτης και από το επόμενο
έτος, όταν ιδρύθηκε το Γυμνάσιο Γυθείου, φοίτησε σ’ αυτό. Τελείωσε το γυμνάσιο το
1889. Διορίσθηκε βοηθός στο ελληνικό σχολείο του Μυστρά (1889-1890), του Αγίου
Νικολάου Μελιτίνης (1890-1891) και στο Γύθειο (1891-1892). Από το 1893 έως το 1895
υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία. Το 1895 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1897 επιστρατεύθηκε στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο. Μετά
τον πόλεμο συνέχισε τις σπουδές του και το 1899 πήρε το πτυχίο με βαθμό «καλώς».
Υπηρέτησε από το 1899 έως το 1905 ως σχολάρχης, του πρώτου και δευτέρου Ελληνικού
Σχολείου Γυθείου και το διάστημα 1905-1910 ως καθηγητής στο Γυμνάσιο Σπάρτης.
Παράλληλα εκτελούσε και καθήκοντα επιμελητού αρχαιοτήτων Λακεδαίμονος καθώς και
επόπτη ανασκαφών που εγένοντο από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή στη Σπάρτη. Για
την υπηρεσία του αυτή και για τις προτάσεις για την ανασκαφή τού απενεμήθη το
παράσημο του Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος. Το 1909 ήταν μέλος του Εποπτικού
Συμβουλίου και με τους Π. Λορεντζάτο και Α. Τραυλαντώνη έκρινε τα διδακτικά βιβλία.
Εισηγήθηκε στο Συμβούλιο την εισαγωγή της διδασκαλίας των Νέων Ελληνικών στα
σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης. Το 1910 προήχθη σε γυμνασιάρχη του Γυμνασίου
Λαμίας, μετά από έκθεση (1909) του επιθεωρητή Ν. Εξαρχόπουλου. Το 1911 υπηρέτησε
ως γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Θηβών. Το 1912 μετετέθη στο Β΄ Γυμνάσιο Αρρένων
Αθηνών. Ως γυμνασιάρχης Αθηνών συμμετείχε το 1912 σε επιτροπή, με πρόεδρο τον
υπουργό Παιδείας Ι. Τσιριμώκο, για τη σύνταξη εκπαιδευτικών νομοσχεδίων της
Αστερινός Δ. άρθρο «Γεράσιμος Καψάλης, ο άνθρωπος, η εποχή του, το έργο του», περιοδ. Νέα
Λακεδαίμων, τεύχ. 7/1956, σσ. 135-136.
Φτέρης Γ. άρθρο «Γεράσιμος Καψάλης», εφημ. Βήμα της 26-3-1961. Δελτίο Ο.Λ.Μ.Ε. 1961 αρ. φ.
186, σσ. 10-11.
Μιχαήλος Γ. άρθρο «Ο Γεράσιμος Καψάλης», εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 20/10-4-1962.
Μέγα Γ. & Μπασουκέα Ε. Επικήδειοι λόγοι, εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 20-21/10-4-1962.
Καλαματιανός Γεώργιος. Γεράσιμος Καψάλης 1872-1962. Διάλεξη στην αίθουσα του Φιλολογικού
Συλλόγου «Παρνασσός» στις 2 Δεκεμβρίου 1961.
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, άρθρο «Πνευματικές κορυφές του τόπου μας. Γεράσιμος Καψάλης: ο
άνθρωπος, η εποχή του, το έργο του» τεύχ. 7/ Ιούνιος 1956, σσ. 135-136.
Εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-4-1963, Μπασουκέας Επαμεινώνδας άρθρο «Επί τη επετείω του
θανάτου του. Γεράσιμος Δ. Καψάλης. Ο εκπαιδευτικός λειτουργός και ανώτατος εκπαιδευτικός
σύμβουλος, ο επιστήμων και συγγραφεύς, ο πολίτης και ένθερμος πατριώτης, ο άνθρωπος».
Άρθρο «Γεράσιμος Καψάλης» περιοδ. Τα Λακωνικά, τεύχ. 2 /1964 σ. 57.
Εφημ. Λακωνική Δράσις αυτοβιογραφία «Από τα κατάλοιπα του συγγραφέως “Το παραμύθι της
ζωής μου”» υπό Γερασίμου Δ. Καψάλη τεύχ. της 10 Ιουλίου, 1964, 10 Αυγούστου 1964, 10
Σεπτεμβρίου 1964.
Λακωνικό Ημερολόγιο 2009 «Γεράσιμος Καψάλης».
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη…, ό.π., σσ. 327-332.
Φτέρης Γεώργιος. (1981). Μάνη Πατρίδα μου (Το Μανιάτικο Βίωμα). Αθήνα: εκδ. Ερμής.
Γεράσιμος Καψάλης σσ. 73-77.
Καψάλης Γεράσιμος. (1993). Μάνη- Γύθειο- Σπάρτη. Επιμέλεια και προσθήκες Καψάλης
Ευάγγελος. Αθήνα, σσ. 170-188.
135
κυβέρνησης Φιλελευθέρων. Το έργο της επιτροπής διακόπηκε λόγω των Βαλκανικών
πολέμων. Ο Καψάλης επιστρατεύτηκε και υπηρέτησε το 1897, το 1912-1913 και 1915-
1916. Προσέφερε υπηρεσίες ως μέλος της εκπαιδευτικής αποστολής στην
απελευθερωθείσα Μακεδονία, καθοδηγώντας τους εκπαιδευτικούς που υπηρετούσαν στα
σχολεία της Μακεδονίας. Κατά το διάστημα των στρατιωτικών του καθηκόντων στη
Μακεδονία συνέλεξε λαογραφική ύλη, την οποία αργότερα δημοσίευσε στο περιοδικό
«Λαογραφία». Το Μάιο του 1914 σε ηλικία σαράντα ενός ετών διορίστηκε364 μέλος του
νεοσύστατου τότε Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου μέχρι το 1926. Aπομακρύνθηκε
από το Εκπαιδευτικό Συμβούλιο για πέντε μήνες μαζί με όλους του συναδέλφους του, γιατί
η δικτατορική κυβέρνηση Πάγκαλου τοποθέτησε εκπαιδευτικούς συμβούλους της
εμπιστοσύνης της. Συνέχισε ως μέλος του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου μέχρι το
1934, οπότε και απολύθηκε με ειδικό νόμο.365 Ο νόμος αυτός καταργήθηκε ως
αντισυνταγματικός. Εξελέγη τρεις φορές αντιπρόεδρος και τρεις φορές πρόεδρος του
Συμβουλίου. Εισηγήθηκε και υποστήριξε το θεσμό των κρατικών υποτροφιών του
Υπουργείου Παιδείας. Υπήρξε μέλος και αντιπρόεδρος της Λαογραφικής Εταιρείας,
υπουργικός επίτροπος στο Δ.Σ. των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, μέλος του
Συλλόγου των εν Αττική Λακεδαιμονίων, του Εθνικού Παλλακωνικού Συλλόγου και της
Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών. Το συγγραφικό του έργο366 είναι φιλολογικό,
ιστορικό, αρχαιολογικό, έχει γράψει και ταξιδιωτικές εντυπώσεις και εκατόν ογδόντα
χιλιάδες στίχους στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια με την πιο πάνω θεματολογία.
Ένα μεγάλο μέρος της συγγραφικής του εργασίας αναφέρεται στη Μάνη και γενικότερα
στη Λακωνία. Τα έργα του όλα είναι γραμμένα στη δημοτική γλώσσα. 367 Το Σεπτέμβριο
του 1917 παντρεύτηκε την Ευδοκία Παδελοπούλου. Απεβίωσε στις 23 Μαρτίου 1962 και
κηδεύτηκε στην Αθήνα.
364
Βαγιακάκος Δικαίος. (1961). Γεράσιμος Καψάλης 1873-1962. Νεκρολογία. Ανάτυπο…, ό.π. Ο
Βαγιακάκος ανέφερε ότι τον αποκαλούσαν «διδάκτορα της Παιδείας». Γνώμονάς του ήταν η ηθική
και το δίκαιο, καθώς εκ του υπηρεσιακού συμφέροντος ουδένα κομματικό συμβιβασμό δεν
εδέχετο.
365
Διάταξη του νόμου ανέφερε ότι εκπαιδευτικός σύμβουλος με τεσσαράκοντα έτη δημόσια
υπηρεσία και δωδεκαετή στο βαθμό του εκπαιδευτικού συμβούλου απολύεται. Ο Λάκωνας
βουλευτής Δ. Πετρουπουλάκης ανέφερε: «Δεν έχει ο Καψάλης ανάγκη της θέσεως, η θέσις έχει
ανάγκη αυτού». Καλαματιανός Γεώργιος. Γεράσιμος Καψάλης 1872-1962. Διάλεξη στην αίθουσα
του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασός».
366
Ο Δ. Βαγιακάκος αναφέρει 61 δημοσιεύματα του Γερασίμου Καψάλη και τρεις ανέκδοτες
μελέτες του. Βαγιακάκος Δικαίος. (1961). Γεράσιμος Καψάλης 1873-1962. Νεκρολογία.
Ανάτυπο…, ό.π.
367
Ο Καλαματιανός σε μια συζήτηση τον είχε ακούσει να λέει: «Έγινα δημοτικιστής από ανάγκη
εκπαιδευτική και έγινα φανατικός δημοτικιστής από ανάγκη εθνική». Ως εθνική ανάγκη εννοεί τη
σλαβική διάλεκτο που μιλούσαν κάποιοι στη Μακεδονία. Καλαματιανός Γεώργιος. Γεράσιμος
Καψάλης 1872-1962. Διάλεξη…, ό.π.
136
Ιωάννης Κουμάνταρος
Ο Ιωάννης Κουμάνταρος,368 γιος του Σταύρου και της Αικατερίνης, από τους
Βουτιάνους. Γεννήθηκε στη Βαμβακού στις 10 Αυγούστου 1893. Οι Κουμάνταροι ήταν
οικογένεια με καταγωγή από τους Βουτιάνους και με κτηματική κυρίως περιουσία. Τα
παιδικά του χρόνια έζησε κυρίως στους Βουτιάνους φοιτώντας στο δημοτικό σχολείο και
στο Ελληνικό Σχολείο Σελλασίας. Το 1905 μετοίκησε στον Πειραιά, φοίτησε στο
Δραγάτσειο Σχολείο και στην εμπορική σχολή Παναγιωτόπουλου. Υπηρέτησε τη
στρατιωτική του θητεία που διήρκεσε επτά χρόνια. Πολέμησε το 1913 εναντίον των
Βουλγάρων. Το 1920 παντρεύτηκε τη Φλώρα Νομικού από τη Σαντορίνη.
Εγκαταστάθηκαν στο Λονδίνο. Εκεί απέκτησε τα παιδιά του Αικατερίνη και Γιώργο. Το
1925 γίνεται συνέταιρος με τα αδέλφια του στους «Κυλινδρόμυλους Ευρώτα».
Επέστρεψαν στην Αθήνα, αλλά αναγκάστηκαν να ξαναφύγουν για τρία χρόνια στη Ν.
Υόρκη. Το 1930 γύρισε στην Ελλάδα με σκοπό τη μόνιμη εγκατάσταση. Το 1941 έφυγε
λόγω της γερμανικής κατοχής και περιπλανήθηκε με την οικογένειά του σε Αίγυπτο, Ν.
Αφρική, Αργεντινή και στο τέλος στη Ν. Υόρκη, όπου ασχολήθηκε με ναυτιλιακές
επιχειρήσεις. Το 1947 αγόρασε ένα πλοίο Liberty. Επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα μέχρι
το θάνατό του στις 4 Φεβρουαρίου 1981.
Γεώργιος Χρ. Κουτσίκος

Ο Γεώργιος Χρ. Κουτσίκος369 γεννήθηκε το 1806 στην Καρυές (Αράχοβα) Λακωνίας.
Ήταν γεωργοκτηματίας. Σύμφωνα με δική του ομολογία κατά την υπογραφή της διαθήκης
του, δε γνώριζε γράμματα. Έγγαμος με τη Δήμητρα Δρουγά. Απέκτησαν ένα γιο ο οποίος
πέθανε σε ηλικία 31 ετών. Απεβίωσε στις 16 Σεπτεμβριίου 1890.
Παναγιώτης Σταύρου Κουμάνταρος

Ο Παναγιώτης Σταύρου Κουμάνταρος370 γεννήθηκε στους Βουτιάνους το 1880.
Τελείωσε το δημοτικό στους Βουτιάνους και το γυμνάσιο στη Σπάρτη. Γράφτηκε στη
368
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από:
Χαρλαύτη Τζελίνα & Θεοτοκάς Γιάννης. (2004). Ευπόμπη. Ελληνικές ναυτιλιακές επιχειρήσεις,
1945-2000. Οργάνωση διοίκηση και στρατηγικές. Αθήνα: ΕΛΙΑ.
Τζαννέτος Ιωάννης. (1968). Οι Βουτιάνοι της Σπάρτης. Βουτιάνοι, σ. 169.
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης τα κρείττω. Ευεργέτες και χορηγοί από τον Ιόνιο χώρο,
την Ηπειρωτική Ελλάδα και την Ελλάδα της διασποράς τόμ. Β,΄ Αθήνα: εκδ. Finatec, σσ. 93-96.
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 176/Ιανουάριος- Φεβρουάριος 1981 άρθρο «Πέθανε στην Αθήνα ο
Ιωάννης Στ. Κουμάνταρος, Μεγάλος Δωρητής και Ευεργέτης».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 56 (1129)/25-3-1981 «Ετελέσθη στην πόλη μας αρχιερατικό
μνημόσυνο του Μεγάλου Ευεργέτη Ιωάννου Κουμάνταρου».
Εφημ. Η Λακωνική της 28-2-1981 άρθρο «Πέθανε ο εφοπλιστής Ιωάννης Κουμάνταρος».
369
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από Πίτσιος Κώστας. (1948). Καρυαί (Αράχοβα)
Λακεδαίμονος…, ό.π.
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί. Παρασκευάς Μεϊντάνης, Μεϊντάνης Ιωάννης
(επιμ.) Γκαστόνια, Β. Καρολίνα. ΗΠΑ, σ. 182.
370
137
Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1898. Μετά από διετή φοίτηση προσελήφθη
ως υπάλληλος στο θείο του Παναγιώτη Κουμάνταρο. Το 1902-1904 υπηρέτησε τη
στρατιωτική του θητεία στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών στην Κέρκυρα. Το 1904
συστήθηκε «Ομόρρυθμος εταιρεία αλεύρων Αδελφών Σ. Κουμάνταρου» και το 1909
συστήθηκε η εταιρεία «Κυλινδρόμυλοι Ευρώτας». Συνδιοικητής της εταιρείας ήταν ο
Σπύρος Νιάρχος, σύζυγος της Ευγενίας Σταύρ. Κουμάνταρου. Η παραγωγή της εταιρείας
το 1920 ήταν διακόσιες χιλιάδες οκάδες αλεύρι το εικοσιτετράωρο. Το 1916 νυμφεύτηκε
στο Βόλο την Έλλη Σκυργιάννη. Το 1944 οι «Κυλινδρόμυλοι Ευρώτα» στην οδό Πειραιώς
καταστράφηκαν. Ο Παναγιώτης Κουμάνταρος αναχώρησε για την Αμερική και
εγκαταστάθηκε στη Ν. Υόρκη οικογενειακώς. Αναμείχθηκε με τα ναυτιλιακά. Αγόρασε
δύο πλοία Liberty, τα οποία του απέδωσαν μεγάλα κέρδη. Επανήλθε στην Ελλάδα.
Απεβίωσε στην Ελλάδα στις 12 Νοεμβρίου 1971 και ετάφη στους Βουτιάνους στον
οικογενειακό τάφο της εκκλησίας των Ταξιαρχών την οποία είχε ανεγείρει.
Γεώργιος Κούρλας
Ο Γεώργιος Κούρλας γεννήθηκε στο Γεράκι. Μικρός ήταν βοσκός και δεν έμαθε
γράμματα. Μετανάστευσε στην Αμερική και ασχολήθηκε με το επάγγελμα του
ανθοπώλη.371 Απεβίωσε στις 26 Φεβρουαρίου 1958.
Παναγιώτης Κρεββατάς
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς ήταν ο πρωτότοκος γιος του Δημητρίου Κρεββατά και της
Κλίνης. Γεννήθηκε στη Σπάρτη το 1785. Παππούς ήταν ο Παναγιώτης Κρεββατάς372
προεστός, ο οποίος το 1769 έδωσε το σύνθημα της Επανάστασης εναντίον των Τούρκων
στην Πελοπόννησο. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στο Μυστρά από τον ιέρεα-δάσκαλο
Μάξιμο. Μετέβη373 στην Ιταλία για να συνεχίσει τις σπουδές του, όμως λόγω του θανάτου
του πατέρα του αναγκάστηκε να διακόψει τις σπουδές του και επέστρεψε στην πατρίδα
του. Με την επιστροφή στην πατρίδα του η συνέλευση των συμπολιτών του τον ανέδειξε
Μιχαλόπουλος Αριστοτέλης. (1908). Γενική Ιστορία του χωριού των Βουτιάνων. Εκ του
Τυπογραφείου ο Ευρώτας, σσ. 41-42.
Άρθρο «Πένθη Πάνος Στ. Κουμάνταρος», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 48/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος
1971, σσ. 185-186.
Άρθρο «Πάνος Στ. Κουμάνταρος» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 13/ Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1996,
σσ. 12-13.
Τζαννέτος Ιωάννης. (1968). Οι Βουτιάνοι…, ό.π., σσ. 167-168.
371
Διαθήκη Γεωρίου Κούρλα της 11-8-1933, ΑΥΕ, φάκ. 1948/214,3 κληρονομική νομική υπόθεση
Κούρλα Γεωρίου.
372
Φωτόπουλος Αθανασίος. (2005). Οι Κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη δεύτερη
Τουρκοκρατία (1715-1821). Αθήνα: εκδ. Ηρόδοτος, Πρωτότυπη Έκδοση, σ. 231. «Από το 1740
άρχισαν να διακρίνονται οι οικογένειες Μπενάκη, Κρεββατά και Ζαΐμη. Η εμφάνιση κάποιων
ισχυρών προυχοντικών οικογενειών δεν είναι άσχετη προς τη διαφαινόμενη επαναστατική κίνηση.
Και πριν από τα ορλωφικά στα οποία οι προεστοί τέθηκαν στην πρωτοπορία της επανάστασης…».
373
Αγαπητός Α.Ε. (1877). Οι ένδοξοι Έλληνες του 1821…, ό.π., σ. 263.
138
προεστό του Μυστρά και την εκλογή του επικύρωσε η οθωμανική αρχή. Μυήθηκε374 το
1818 στη Φιλική Εταιρεία από το Χριστόφορο Κορνήλιο, έμπορο από την Καλαμάτα. Το
1818 προσποιήθηκε375 τον άρρωστο στους Τούρκους και ταξίδευσε για δεύτερη φορά στην
Ιταλία προφασιζόμενος τη θεραπεία του, αλλά με πραγματικό σκοπό να μάθει για την
αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας, αλλά και να πραγματοποιήσει αγορά πολεμοφοδίων για
τον Αγώνα. Παρέμεινε στην Ιταλία για ένα έτος, χωρίς να μπορέσει ν’ ανακαλύψει τη
διοίκηση της Φιλικής Εταιρείας.376
Έλαβε μέρος στην πολιορκία της Τρίπολης, εξεστράτευσε κατά των Πατρών.377 Πήρε
μέρος στην καταστροφή του Δράμαλη στα Δερβενάκια.378 Δολοφονήθηκε379 καθώς
ετοιμαζόταν να διέλθει από γέφυρα του Ευρώτα στις 16 Νοεμβρίου 1822 όταν δέχτηκε
επίθεση άγνωστων380 οπλοφόρων. Η σορός του μεταφέρθηκε την ίδια ημέρα στο Μυστρά,
όπου και ετάφη.
374
Στην Ιταλία εστάλη από τον πατέρα του Δημήτριο Κρεββατά. Ο πατέρας πίστευε ότι η πατρίδα
«δεν ελευθερούται άνευ παιδείας, πρώτιστον μέλημα αυτό εθεώρει να εκπαιδεύση τον πρωτότοκον
υιόν του Παναγιώτην». Γούδας Ν. Αναστάσιος. (1874). Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως
της Ελλάδος διαπρεψάντων Ανδρών, τόμ. ΣΤ΄. Πολιτικοί Άνδρες. Εν Αθήναις, τύποις Νικήτα Γ.
Πάσσαρη.
Σιγαλός Δημήτριος άρθρο «Γεωργιτσιάνοι λησμονημένοι ήρωες» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.136/
Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1998, σσ. 11-13.
375
Ο Κρεββατάς επενόησε το στρατήγημα «Κατεκλίθη ως νοσών βαρέως, προσεκάλεσε κουρέα
και τον εφλεβοτόμησε, “την επιούσαν έφερεν από του φαρμακείου καθάρσιον, όπερ βεβαίως δεν
μετεχειρίσθη” και καθ’ εκάστην εκ των μετά ταύτα ημερών ελάμβανε εκ του φαρμακείου
μαλακτικόν τι ίαμα δήθεν ως αντιφθισικόν, μετά τίνας ημέρας έθεσεν εν τω φάρυγγί του μετά της
δεούσης προφυλάξεως και μικράν βδέλλαν ην, μόλις δήξασαν, απέσπασεν οσάκις θ’ επεσκέπτοντο
αυτόν οι Τούρκοι, απέπτυεν ενώπιόν των και αιματοχρωματισμένον τι πτύελον κ’ εκήρυττεν ότι
είναι φθισικός» Γούδα Ν. Αναστασίου. (1874). Βίοι Παράλληλοι…, ό.π., τόμ. ΣΤ΄.
376
Ο Κρεββατάς δυσπιστούσε στις φήμες των Φιλικών και ήθελε συγκεκριμένες πληροφορίες από
το φίλο του Λιμπέριο Μπενάκη, πρόξενο της Ρωσίας στη Νεάπολη της Ιταλίας. Όσον αφορά τη
συλλογή πληροφοριών για τη σύσταση της εταιρείας, δεν είχε κάποιο θετικό αποτέλεσμα.
Φωτόπουλος Αθανάσιος. (2005). Οι Κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου…, ό.π., σ. 275
377
Γούδα Ν. Αναστάσιος. (1874). Βίοι Παράλληλοι…, ό.π., τόμ. ΣΤ΄, σ. 414.
378
Γούδα Ν. Αναστάσιος. (1874). Αναστασίου Βίοι Παράλληλοι…, ό.π., τόμ. ΣΤ΄, σ. 414.
379
Αγαπητός Αγαπητός. (1877). Οι ένδοξοι Έλληνες του 1821…, ό.π., σσ. 415-416.
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Η δολοφονία του Παναγιώτη Κρεββατά. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί. Παράρτημα.
Πρακτικά Α΄ τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών. Ξηροκάμπι, 13-16 Σεπτεμβρίου Αθήνα 2002, σσ. 287-
293.
Χρυσανθόπουλος Φώτιος. (1888). Βίοι Πελοποννησίων ανδρών και των έξωθεν εις την Πελοπόννησον
ελθόντων κληρικών, στρατιωτικών και πολιτικών των αγωνισαμένων του αγώνα της επαναστάσεως. Αθήνα
Σταύρος Ανδρόπουλος τυπογραφείο Π.Δ. Σακελλαρίου.
Κόκκινος Δ. Η Ελληνική Επανάσταση τόμ. Γ΄, σσ. 398-407.
380
Από το Φεβρουάριο του 1822 η διάσταση των δύο ανδρών Παναγιώτη Κρεββατά και
Παναγιώτη Γιατράκου είχε αρχίσει να λαμβάνει προσωπικό χαρακτήρα. Η υποψία για ηθική
αυτουργία ρίχθηκε από τη πρώτη στιγμή της δολοφονίας στην οικογένεια Γιατράκου. Ο
Παπαφλέσας κατονόμασε ως δολοφόνο τον Παναγιώτη Γιατράκο, ο οποίος βρισκόταν την ημέρα
της δολοφονίας άρρωστος στην Τριπολιτσά. Ο Θεοδώρητος Βρεσθένης θεωρούσε ότι διαβάλλεται
139
Νικόλαος Θεμ. Μανεσιώτης
Ο Νικόλαος Θεμ. Μανεσιώτης381 γεννήθηκε στο Γεωργίτσι το 1886. Υπήρξε
επιχειρηματίας στον Πειραιά από το 1919. Απεβίωσε το 1982.
Πανάγος Θεοδ. Μανίνος

Ο Πανάγος Θεοδ. Μανίνος382 γεννήθηκε το 1842 στην Αγόριανη. Μικρός ήταν
βοσκός. Πήγε στην Καλαμάτα και εργάστηκε ως υπηρέτης σε ποιμνιοστάσιο και μετά ως
υπηρετικό προσωπικό στην Τράπεζα Καλαμών. Γράφτηκε σε νυχτερινό σχολείο στην
Καλαμάτα και στη συνέχεια τελείωσε νυχτερινό γυμνάσιο. Συνέχισε να εργάζεται στην
τράπεζα ως υπάλληλος, υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία εργαζόμενος. Εξελίχθηκε σε
επιθεωρητή τραπεζικών καταστημάτων. Ασχολήθηκε και με το εμπόριο. Δημιούργησε
εργοστάσιο παρασκευής ενδυμάτων. Απέκτησε χρήματα, μέρος των οποίων διέθεσε για τη
μόρφωση παιδιών συγγενών του. Νυμφεύθηκε την Ελένη Κωστοπούλου και ήταν άτεκνος.
Απεβίωσε το 1926 στην Καλαμάτα.
Μιχαήλ Μάνος
Ο Μιχαήλ Μάνος383 γεννήθηκε στην Ελίκα. Σε ηλικία έντεκα ετών πήγε στο Λαύριο
και εργάστηκε για έξι έτη στα μεταλλεία. Μετέβη στη Νέα Ιερσέη Αμερικής το 1901 και
εργάστηκε σε ζαχαροπλαστείο. Το 1914 επιδόθηκε σε θεατρικές επιχειρήσεις στην
ο Παν. Γιατράκος όταν του αποδόθηκε η δολοφονία του Παναγιώτη Κρεββατά. Ο Θεόδωρος
Κολοκοτρώνης σε σύντομη επιστολή του προς τον Παναγιώτη Γιατράκο εκφράζει την ευχή να
συλληφθούν οι δράστες, όμως εμπλέκεται η οικογένεια Γιατράκου στην υπόθεση. Η πολιτική
μερίδα που κατείχε την εξουσία, εκτός από κάποιες φραστικές καταδίκες της δολοφονίας, δεν
καταδίωξε τους ενόχους ούτε διανοήθηκε να καταλογίσει ευθύνες στους Γιατράκους. Η δολοφονία
του Παναγιώτη Κρεββατά ήταν μια από τις πολιτικές δολοφονίες που συνέβησαν κατά τη διάρκεια
του Αγώνα. Οι πολιτικοί έβλεπαν ως απειλή την αποστασία του Κρεββατά και τη συνεργασία του
με τον αρχηγό της παράταξης των στρατιωτικών. Έτσι, με τη δολοφονία απαλλάχθηκαν από ένα
ανεπιθύμητο στοιχείο. Φωτόπουλος Αθανάσιος. Οι Γιατράκοι του 1821, περιοδ. Ιστορικά…, ό.π.,
σσ. 150-164.
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Η δολοφονία του Παναγιώτη Κρεββατά. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί. Παράρτημα…,
ό.π., σ. 292 «μπορούμε να καταλήξουμε χωρίς πολλές επιφυλάξεις στο συμπέρασμα ότι η δολοφονία ίσως
έγινε από τους Γιατράκους…από τ’ αδέλφια Γεωργάκη και Νικολάκη…». Φωτόπουλος Αθανάσιος (2005). Οι
Κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου…, ό.π., σ. 137. «Ο φόνος έγινε στο γεφύρι του Κόπανου όπως
προκύπτει από την έγγραφο εξομολόγηση του Πανάγου Μαλαβαλάκη, ενός από τους αυτουργούς.
Ο Κρεββατάς έφευγε από το Μυστρά για το Κρανίδι όπου βρισκόταν η Κυβέρνηση».
Κοπανίτζας Δημήτριος. (1998). Ένας προεστός του Μυστρά στην Επανάσταση. Γύρω από τον
Αναγνώστη Κοπανίτζα. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο, σσ. 118-119.
381
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 10-8-1982, άρθρο «Πέθανε ο δωρητής Ν. Μανεσιώτης». Εφημ.
Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 22/17-9-1982, άρθρο «Πέθανε ο Νίκος Μανεσιώτης ο μεγάλος
ευεργέτης».
382
Παπαδογιάννης Δημήτριος. (2002). Το χωριό μου. Αγόριανη, σσ. 322-323.
Εφημ. Γωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ.79/10-5-1990, άρθρο «Πανάγος Μανίνος. Ο Ευεργέτης της
Αγόριανης».
383
Μαλαφούρης Μπάμπης. (1948). Έλληνες της Αμερικής 1528-1948. Νέα Υόρκη, σ. 455.
140
Πενσυλβάνια. Το 1932 επέστρεψε προσωρινά στην Ελλάδα. Επέστρεψε και πάλι στην
Αμερική και δημιούργησε την εταιρεία «Manos Enterprises Ins», με 22 θέατρα σε
διάφορες πόλεις της Πενσυλβάνιας και Δυτ. Βιργινίας. Μέλος ελληνοαμερικανικών
φιλανθρωπικών οργανώσεων. Σύζυγός του η Καλλιόπη Μάνου, απέκτησαν επτά τέκνα.
Αθανάσιος Ματάλας
Ο Αθανάσιος Ματάλας384 γεννήθηκε το 1836 στις Καρυές (Αράχοβα) Λακωνίας,
ορεινό χωριό του Πάρνωνα. Ήταν γιος του αγωνιστή της Επανάστασης του 1821
Αναγνώστη Ματάλα. Έμαθε τα πρώτα γράμματα στην ιδιαίτερη πατρίδα του και συνέχισε
στο ελληνικό σχολείο, στον Άγιο Πέτρο Κυνουρίας. Το 1856 έλαβε απολυτήριο από το
Γυμνάσιο της Τρίπολης. Από το 1859 έως το 1863 φοίτησε στη Νομική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1862 έως το 1881 υπηρέτησε στην προξενική υπηρεσία
του Υπουργείου Εξωτερικών. Για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα υπηρέτησε ως
γραμματέας και υποπρόξενος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Το 1862 και για ένα έτος
περίπου εργάστηκε στο Προξενείο Θεσσαλονίκης.385 Το 1864 τοποθετήθηκε για λίγο στα
384
Σχετικά με το βίο του Αθ. Ματάλα. Σπαρτιατικό Ημερολόγιο του 1902 «Φυσιογνωμίαι
Λακεδαιμονίων: Αθανάσιος Ματάλας», έτος Γ΄, Αθήνα, σ. 12-15. Πίτσιος Κώστας. (1948). Καρυαί
(Αράχοβα) Λακεδαίμονος…, ό.π., σσ. 229-237. Παπασταυρίδης Σταύρος άρθρο «Βιογραφικό
Σημείωμα του μεγάλου Ευεργέτη Αθαν. Ματάλα του Λακεδαιμονίου», εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ.
φ. 24/ Νοέμβριος 1982. Μπελιά Ελένη «Ο Αθανάσιος Ματάλας και η δράση του στην Ανατολική
Ρωμυλία» Στο: Λακωνικαί Σπουδαί τόμ. 6, σ. 433-455. Η Δράση και το έργο του ιδρύματος.
Βιογραφία και Διαθήκη Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Μπλάθρας Γ. πρωτοπρεσβύτερος «Αθανάσιος
Ματάλας ο Λακεδαιμόνιος 1836-1922» περιοδ. Λακωνικά, 1902-2002 επετειακή έκδοση των 100
χρόνων του Συνδέσμου των εν Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα 2003, σ.207-215. Μητρώο
Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ. Βιογραφικά Αθανασίου Αν. Ματάλα του Λακεδαιμόνιου. Αθήνα, σ. 975.
«Η μεγάλη του πείρα τον είχε πείσει ότι το Κράτος προς τελειοτέραν και πιστήν διοίκησιν, έχει
ανάγκην, δέον να διαπλασθώσιν ου μόνον διανοητικώς, αλλά και ψυχικώς να μορφωθώσι μετά
χαρακτήρος ηθικού. Και προς τον σκοπόν τούτον, άπασαν την περιουσίαν του, κινητήν και
ακίνητον, κατέλιπε προς μόρφωσιν νέων Λακεδαιμονίων». Σπηλιάκος Σπήλιος άρθρο «Μεγάλοι
ευεργέται. Αθανάσιος Ματάλας» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 17/ Μάιος 1928, σσ. 194-195.
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., σ. 130. Εφημ. Εθνικός Φρουρός της
21-8-1978 «Αρχιερατικό μνημόσυνο επί τη συμπληρώσει 50/ετίας από της λειτουργίας του
Καθιδρύματος Αθ. Ματάλα». Ομιλία του γραμματέα του Καθιδρύματος για τη ζωή και το έργο του
Αθανασίου Ματάλα. Λακωνικά 1902-2002. Επετειακή έκδοση…, ό.π., σσ. 207-215.
385
Ο Αθανάσιος Ματάλας στις εκλογές του 1910 ζήτησε την ψήφο των Λακώνων εκλογέων με
προκήρυξή του και για να γίνει περισσότερο γνωστός ανέφερε: «Νεαρός έτι διορισθείς το 1862 εις
το Προξενείο Θεσσαλονίκης διέγνωσα τους κινδύνους ους κεκαλυμμένως διέτρεχε ο κατά
Μακεδονίας Ελληνισμός και υπέδειξα στα της υπ’ αριθ. 67 του 1863 εκθέσεώς μου προς το
Υπουργείο και ετέρας μου προς την Β΄ εν Αθήναις Συνέλευσιν ως εμφαίνεται εν τη ΞΔ΄
συνεδριάσει αυτής της 6ης Μαρτίου 1863 τι έδει γενέσθαι προς αποσόβησιν πολλών και μεγάλων
κινδύνων του Έθνους». Η προκήρυξη του Αθ. Ματάλα αναδημοσιεύθηκε από την εφημ.
Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 1033/ 20-10-1974.
Παπασταυρίδης Σταύρος. «Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμόνιου». Στο: Λακωνία
Ειδικό αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς, έκδ. β΄, Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα, σ. 257.
141
Προξενεία των Χανίων και του Ηρακλείου και από το 1864 μέχρι το 1866 στο Προξενείο
της Κων/πολης.
Τον Αύγουστο του 1866 τοποθετήθηκε υποπρόξενος στο Σουλινά, περιοχή που
βρισκόταν στις εκβολές του Δούναβη. Εκεί κατόρθωσε να απαλλάξει τα ελληνικά πλοία
από τη φορολογία, γεγονός που συνέβαλε στην ανάπτυξη του ελληνικού εμπορίου. Το
ελληνικό Υπουργείο των Ναυτικών τον τίμησε για την επιτυχία του αυτή. Το 1874
μετατέθηκε στη Φιλιππούπολη όπου και άσκησε καθήκοντα υποπροξένου και στη
συνέχεια προξένου μέχρι το 1881, οπότε και τερματίστηκε η θητεία του ως προξενικού
υπαλλήλου. Κατά τη θητεία του στη Φιλιππούπολη αγωνίστηκε με ζήλο, για να
διασφαλίσει την ισότιμη θέση του ελληνικού πληθυσμού στο βόρειο τμήμα της Θράκης
μετά την αυτονομία της Ανατολικής Ρωμυλίας, σε σχέση με τους Βούλγαρους και τους
Τούρκους. Ο Ματάλας παράλληλα με τα διπλωματικά του καθήκοντα ασχολήθηκε και με
εμπορικές επιχειρήσεις. Ως πρόξενος στη Φιλιππούπολη πέτυχε την εισαγωγή ελληνικών
νημάτων στην Ανατολική Ρωμυλία και τη Βουλγαρία. Από αυτές τις εισαγωγές προϊόντων
από την Ελλάδα και το εμπόριο καπνού, ξυλείας και σιτηρών απέκτησε την πρώτη του
περιουσία.
Επέστρεψε386 στην Ελλάδα το 1882 εγκαταστάθηκε στον Πειραιά και ασχολήθηκε με
τραπεζικές επιχειρήσεις και το εμπόριο καπνού, ξυλείας και σιτηρών.
Απέκτησε μεγάλη περιουσία, περιόρισε όμως τις επιχειρήσεις του σε έναν αλευρόμυλο
στο Ναύπλιο. Το 1895 διορίστηκε νομάρχης Αργολιδοκορινθίας, μετά Φθιώτιδος -
386
Ματάλας Αθ. (1910). Πληροφορίαι Γνώμαι και Κρίσεις περί υπηρεσιών του Κράτους και περί
ληπτέων μέτρων υπό της Αναθεωρητικής Βουλής. Εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Π.Α.
Πετράκου, σσ. 19-20. Στο κεφάλαιο «Περί διοικήσεως εν γένει», αναφέρει προσωπικά του
στοιχεία: «Από του 25ου έτους της ηλικίας μου μέχρι του 45ου υπηρετών εν τω εξωτερικώ
απουσιάζων της Ελλάδος….Επανελθών δε κατά το 1882 ησχολήθην επίσης εις εμπορικάς εργασίας
…μη ευρών δε πολλήν ευχαρίστησιν εις τας εμπορικάς επιχειρήσεις παραιτήθην και τούτων. Αλλά
μη έχων τι να κάμω εζήτησα παρά του μακαρίτου Δηλιγιάννη του κατά τον Οκτώβριον του 1880
γράψαντος την νεκρολογίαν μου, επί τη ειδήσει ότι απέθανον πρόξενος ων εν Φιλιππουπόλει, να με
διορίση Νομάρχην και τούτο όπως μάθω πώς διοικείται το Κράτος μας. Διορισθείς τοιούτος τον
Αύγουστον του 1895 εν Ναυπλίω…Διατελέσας εν Ναυπλίω επί δύο έτη Νομάρχης, κατόπιν
μετετέθην εις Λαμίαν και εκείθεν εις Τρίπολιν ένθα υπηρέτησα μέχρι τέλους του 1898».
Ο Αθ. Ματάλας στις εκλογές του 1910 ζήτησε τη ψήφο των Λακώνων εκλογέων με προκήρυξη του
για να γίνει περισσότερο γνωστός, ανέφερε περιληπτικά για την επιστροφή του στην Ελλάδα και τη
δράση του: «Επανελθών εις την πατρίδα κατά το 1882 ενεκατέστην κατά πρώτον εν Πειραιεί και
είτε εις Αθήνας, κατά δε το 1895 εκ πόθου να γνωρίζω πως διοικείται το Κράτος μας εζήτησα και
έλαβον την θέσιν του Νομάρχου. Κατά την υπηρεσίαν μου τούτην καθωδήγησα τας δημοτικάς
αρχάς προς ό,τι ωφέλιμον τοις δήμοις και προέβην εις την εξέλεγξιν διαχειρίσεως αυτών, καθόσον
εύρον καθυστερουμένους απολογισμούς απείρους…επεδίωξα την κατασκευήν δημοτικών οδών διά
προσωπικής εργασίας των κατοίκων…υπεχρέωσα τα εκκλησιαστικά συμβούλια να υποβάλλουν
προϋπολογισμούς και απολογισμούς…επροκάλεσα δασαρχικάς διατάξεις προς αναδάσωσιν
αποψιλωθέντων και εφήρμοσα τον νόμον περί εμφυτεύσεως δέντρων εις τας δημοσίας οδούς, υπό
των παροδίων ιδιοκτητών… ». Η προκήρυξη του Αθανασίου Ματάλα αναδημοσιεύθηκε από την
εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 1033/20 Οκτωβρίου 1974.
Σπηλιάκου Σπήλιου άρθρο «Μεγάλοι Ευεργέται. Αθανάσιος Ματάλας» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ.
17/ Μάιος 1928, σσ. 194-195.
142
Φωκίδος και ύστερα Αρκαδίας. Το 1909 έγινε πρόεδρος του Σωματείου «Ένωσης των εν
Αττική Λακεδαιμονίων». Στα 1899 εξελέγη δήμαρχος Οινούντος. Στις 27 Μαρτίου 1919
με την ιδιόγραφη διαθήκη του διευθέτησε την περιουσία του μετά το θάνατό του.
Απεβίωσε στην Αθήνα το Σεπτέμβριο του 1922. Η κηδεία του έγινε στην Αθήνα, τα οστά
του μεταφέρθηκαν στις Καρυές και τοποθετήθηκαν σε μνημείο στην είσοδο του άλσους
της Αγίας Παρασκευής.
Γεώργιος Δημοσθ. Ματάλας

Ο Γεώργιος Δημοσθ. Ματάλας387 γεννήθηκε στη Σπάρτη το 1903. Απόφοιτος της
Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1925, συνέχισε τις σπουδές του στο
Παρίσι. Ειδικεύτηκε στη νευρολογική και ψυχιατρική στη Βιέννη, εργαζόμενος συγχρόνως
σε κλινική νευροψυχιατρικής του Πανεπιστημίου της Βιέννης.
Το 1930 επέστρεψε στην Ελλάδα και άσκησε το επάγγελμα του νευροψυχιάτρου στη
Σπάρτη. Το 1934 συνέχισε τις σπουδές του στη Βιέννη για να ειδικευτεί στη ψυχανάλυση
στη σχολή Stekel. Κατέστη διδάκτορας στην ενεργητική ψυχανάλυση. Τακτικό μέλος της
Νευροψυχιατρικής Ένωσης της Βιέννης, της Ψυχιατρικής Ένωσης Αθηνών και του
Ιατρικού Συλλόγου. Από το 1935 διετέλεσε ιατρικός σύμβουλος της Τράπεζας της
Ελλάδος, της Τράπεζας Αθηνών και της Αγροτικής Τράπεζας. Εξαίρετο μέλος της
Αμερικανικής Ένωσης της Νέας Υόρκης για την πρόοδο της ψυχοθεραπείας. Απεβίωσε
στις 16 Μαρτίου 1976.
Στυλιανός Μαυρομιχάλης
Ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης388 γεννήθηκε το 1899 στην Αρεόπολη, απόγονος του
οπλαρχηγού του Ιωάννη Μαυρομιχάλη που έδρασε την περίοδο 1726-1769. Αποφοίτησε
από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέχισε τις σπουδές του στα
πανεπιστήμια Μονάχου, Ζυρίχης και ειδικεύτηκε στο Αστικό Δίκαιο. Διήλθε όλους τους
βαθμούς της δικαστικής ιεραρχίας και εξελέγη το 1963 πρόεδρος του Αρείου Πάγου.
Έγραψε νομικές μελέτες. Το 1974 του απενεμήθη ο τίτλος του επίτιμου προέδρου του
Αρείου Πάγου. Σύζυγός του η Ρεβέκκα Μαυρομιχάλη, το γένος Πατσοπούλου, η οποία
καθιέρωσε σχολικό βραβείο σε μνήμη του συζύγου της. Απεβίωσε στις 29 Οκτωβρίου
1981.
387
Άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες που εκλείπουν Γεώργιος Ματάλας. Ο άνθρωπος, ο επιστήμων
Άρθρο «Πλαζ Γεωργίου Ματάλα», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 136/ Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1988,
σ. 27.
388
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από την εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-1-1963, εφημ.
Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 55-58/10-10-1963. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 137/ Μάρτιος-Απρίλιος 1988,
σ. 20. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.107/ Μάρτιος-Απρίλιος 1982, σσ. 58-59. Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα
της 25-9-1963, άρθρο «Πρόεδρος της υπηρεσιακής κυβερνήσεως διωρίσθη ο επίλεκτος Λάκων κ.
Στυλ. Μαυρομιχάλης. Πρόεδρος του Αρείου Πάγου».
143
Γεώργιος Νικολάου Μιχαλέτος
Ο Γεώργιος Νικολάου Μιχαλέτος389 γεννήθηκε στον Άγιο Νικόλαο Βοιών γύρω στα
1858. Ήταν εγγονός του Παναγιώτη Ιωάννου Μιχαλέτου, ο οποίος ήταν δήμαρχος των
Βοιών το 1821. Γιος του Νικολάου Μιχαλέτου, ο οποίος ήταν δήμαρχος μετά το 1821.
Είχε τελειώσει το ελληνικό σχολείο.
Παιδί ξενιτεύτηκε στη Ρουμανία, όπου απέκτησε πολλά χρήματα από το χονδρεμπόριο
του σιταριού. Υπήρξε κληρονόμος ενός άτεκνου θείου του και έτσι βρέθηκε με περιουσία
δεκάδων χιλιάδων χρυσών λιρών.
Στο Μακεδόνικο Αγώνα (1904-1908) ενίσχυσε τον Παύλο Μελά με 2.000 χρυσές
λίρες και δέκα τόνους πυρομαχικά. Επικηρύχθηκε από τους Βούλγαρους αντί 2.000
χρυσών λιρών και έστειλαν στο Βουκουρέστι δύο δολοφόνους να τον σκοτώσουν. Γλίτωσε
χάρη στην ευφυΐα του, μεταφερθείς μέσα σε ένα μπαούλο από το σπίτι του στο
σιδηροδρομικό σταθμό του Βουκουρεστίου, ενώ οι δύο δολοφόνοι τον περίμεναν έξω από
το σπίτι του. Ήρθε στην Ελλάδα, όπου συνδέθηκε με προσωπική φιλία με τον Ελευθέριο
Βενιζέλο. Ήταν άτεκνος. Με διαθήκη του το 1933 ίδρυσε το ομώνυμο «Κληροδότημα
Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου» για να σπουδάζουν μαθητές.
Ευστάθιος Μπαθρέλλος
Ο Ευστάθιος Μπαθρέλλος390 γεννήθηκε στις 8-5-1908 στην Κοινότητα Δρύαλλος
Αρεόπολης. Φοίτησε στο Γυμνάσιο Αρεόπολης και στο Γυμνάσιο Γυθείου. Εισήχθη μετά
από εξετάσεις και διορίστηκε στις 31-12-1931 στο Υπουργείο Οικονομικών. Υπηρέτησε
την πατρίδα στον πόλεμο του 1940 στο αλβανικό μέτωπο και τη Μέση Ανατολή. Με τη
λήξη του πολέμου υπηρέτησε από τη θέση του οικονομικού επιθεωρητή με έδρα τη
Θεσσαλονίκη μέχρι το Δεκέμβριο του 1966.
Σπύρος Νιάρχος
Ο Σπύρος Νιάρχος391 γεννήθηκε στη Βαμβακού 1872. Ήταν λαδέμπορος, πτώχευσε392
και πήγε μετανάστης στις ΗΠΑ. Διατηρούσε ένα πολυκατάστημα στο Μπάφαλο της Νέας
Υόρκης. Επέστρεψε στην Ελλάδα και εργάστηκε στην αλευροβιομηχανία «Ευρώτας»,
στον Πειραιά, των αδελφών Κουμάνταρων. Υπήρξε πρόεδρος του συνδέσμου των
απανταχού Βαμβακιτών στον Πειραιά. Σύζυγός του ήταν η Ευγενία Κουμάνταρου από
τους Βουτιάνους, αδελφή των αλευροβιομηχάνων Κουμάνταρου.
389
Τα βιογραφικά στοιχεία για το Γεώργιο Ν. Μιχαλέτο προέρχονται από προσωπική επικοινωνία
με το Γεώργιο Ν. Μιχαλέτο, φιλόλογο, συγγενή του διαθέτη.
390
Προσωπική επικοινωνία και έγγραφο του Δήμου Οιτύλου της 1-7-2009.
391
Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Σπύρο Νιάρχο προέρχονται από την εφημ. Λακωνικός Κήρυξ,
αρ. φ. 18/10-8-1955, άρθρο «Γλυκύς ο θάνατος του Σπύρου Νιάρχου».
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σσ. 89-90, 233-240.
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η Ύδρευση της Βαμβακούς. Αθήνα, σσ. 31-32.
392
Αρχείο Εθνικής Τράπεζας φάκ. Α1, Σ40, Υ76 αρ. φάκ.. 111. Έγγραφο της 16 Φεβρουαρίου
1928 που αφορά πλειστηριασμό επί ακινήτου και ενυπόθηκου κτήματος - οικίας του «διατελούντος
εν πτωχεύσει» Σπυρίδωνος Νιάρχου. Ο Σπύρος Νιάρχος είχε συνάψει δάνειο το 1923 με την
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ύψους 200.000 δραχμών.
144
Απέκτησαν δύο παιδιά, τον Σταύρο και τη Μαρία. Ήταν ο κύριος συντελεστής της
ύδρευσης της Βαμβακούς και φρόντισε με κάθε τρόπο για το ελληνικό σχολείο του χωριού
του και για την υγεία των συγχωριανών του με έμμισθο κοινοτικό γιατρό. Απεβίωσε 25-7-
1955 ενώ εισήρχετο στη Βαμβακού.
Σταύρος Νιάρχος
Ο Σταύρος Νιάρχος393 γεννήθηκε στις 3 Ιουλίου του 1909 στην Αθήνα. Πατέρας του
ήταν ο Σπύρος Νιάρχος από τη Βαμβακού, λαδέμπορος, που πτώχευσε και πήγε
μετανάστης στις ΗΠΑ, και μητέρα του η Ευγενία Κουμάνταρου. Τελείωσε το Βαρβάκειο
και παρακολούθησε τα δύο πρώτα έτη της Νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκε
το 1929 στην οικογενειακή επιχείρηση αλευρόμυλων. Η εργασία του εκεί ανέδειξε
σύντομα τα διοικητικά του προσόντα. Αντιλαμβανόμενος το σημαντικό κόστος μεταφοράς
του εισαγόμενου σιταριού από την Αργεντινή και τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης,
ο Νιάρχος έπεισε την οικογένειά του ότι θα μπορούσαν να εξοικονομήσουν χρήματα με
την αγορά των πλοίων τα οποία θα εκτελούσαν τις μεταφορές. Στα μέσα της δεκαετίας του
1930 ο θείος του Νίκος Κουμάνταρος μετανάστευσε στις ΗΠΑ. Το 1939 αυτονομήθηκε
επιχειρηματικά από το θείο του. Ίδρυσε τη Niarchos Group, με δύο πετρελαιοφόρα και
πέντε φορτηγά.
Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στρατεύθηκε και υπηρέτησε ως
Σημαιοφόρος στο Πολεμικό Ναυτικό, από το 1944 έως το 1948. Συμμετείχε στις
συμμαχικές επιχειρήσεις στη Νορμανδία, με την κορβέτα «Κριεζής», όπου και του
393
Χαρλαύτη Τζελίνα & Θεοτοκάς Γιάννης. (2004). Ευπόμπη. Ελληνικές…, ό.π.
Φραγκούλης Γιάννης. (2006). Ο Σταύρος Νιάρχος όπως τον έζησα. Αθήνα: εκδ. Φερενίκη.
Λυμπερόπουλος Δημήτρης. (1997). Νιάρχος. Αθήνα: εκδ. Βασδέκη.
Καββαθάς Βασίλης άρθρο «Σταύρος Νιάρχος. Το μυστικό ενός μεγιστάνα», περιοδ. Λακωνικά,
τεύχ. 160/ Νοέμβριος - Δεκέμβριος 1992, σσ. 9-11.
Καββαθάς Βασίλης άρθρο «Σταύρος Νιάρχος. Ο Λάκωνας μεγιστάνας τους πλούτου», περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 157/ Μάρτιος-Απρίλιος 1992, σσ. 24-26.
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης τα κρείττω…, ό.π., σσ. 74-180.
Καψή Νέλλη. (2005). Ναυτιλιακά Κεφάλαια στην Ξηρά. Σταύρος Νιάρχος, Αθήνα: εκδ. Κέρκυρα,
σσ. 94-102.
Χαρλαύτη Τζελίνα, Χαριτάτος Μάνος & Μπενάκη Ελένη. (2002). Πλωτώ. Έλληνες καραβοκύρηδες
και εφοπλιστές από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οικογένεια Νιάρχου.
Αθήνα, ΕΛΙΑ.
Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=StavrosNiarchosEL. Ανάκτηση: 2/10/2011.
Άρθρο «Μια Μεγάλη Δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Σ. Νιάρχος» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 231/
Ιανουάριος Φεβρουάριος - Μάρτιος 2009, σσ. 10, 12.
Ίδρυμα Σταύρος Σ. Νιάρχος 1996-2006. Έκθεση Πεπραγμένων του Ιδρύματος. Ίδρυμα Σταύρος Σ.
Νιάρχος.
Λακωνικά 1902-2002. Επετειακή έκδοση…, ό.π., σσ. 231-232.
Περιοδ. Περίπλους, τεύχ. 83/Απρίλιος- Ιούνιος 2013, σ. 4-13. Παλούμπης Ιωάννης άρθρο «Σταύρος
Νιάρχος. Θρύλος της ελληνικής και παγκόσμιας ναυτιλίας».
145
απονεμήθηκαν, τιμητικές διακρίσεις, ο Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Φοίνικα, του
Ταξιάρχη του Τάγματος του Γεωργίου του Α΄ και του Ταξιάρχη του Τάγματος των Αγίων
Γεωργίου και Κωνσταντίνου. Τα δύο πλοία τα οποία είχε εκμισθώσει στους συμμάχους
καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου και ο Νιάρχος χρησιμοποίησε τα χρήματα
που προήλθαν από την ασφάλεια ως κεφάλαιο και επέκτεινε τον εμπορικό στόλο του.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 άρχισε να επενδύει στην Ελλάδα,
επωφελούμενος του ευνοϊκού νομοθετικού πλαισίου ιδρύοντας την «Ανώνυμο Ναυτιλιακή
Εταιρεία Νιάρχος Ελλάς».394 Οι δύο σπουδαιότερες επενδύσεις του ήταν τα Ελληνικά
Διυλιστήρια Ασπροπύργου και το 1956 ίδρυσε και έθεσε σε λειτουργία τα Ελληνικά
Ναυπηγεία (Ναυπηγεία Σκαραμαγκά), που ήταν η πρώτη ιδιωτική επένδυση τέτοιας
μορφής στην Ελλάδα. Απασχολούσαν πάνω από έξι χιλιάδες εργαζομένους. Το 1985 τα
ναυπηγεία περιήλθαν στο δημόσιο. Εκτός από το χώρο της ναυτιλίας δραστηριοποιήθηκε
και σε πολλαπλές και διαφορετικές επιχειρηματικές δραστηριότητες. Η πολυτελής
διαβίωση του προκαλούσε αρνητικά σχόλια. Διακατεχόταν από νοοτροπίες και αντιλήψεις
για τις χρήσεις του χρήματος που απείχαν από την ευεργεσία. Προς το τέλος της ζωής του,
άλλαξε στάση. Αποφάσισε τη δημιουργία ιδρύματος το οποίο θα προσέφερε σε
κοινωφελείς σκοπούς στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο. Απεβίωσε στις 14 Απριλίου
1996 στην Ελβετία μετά από συνεχείς εγχειρήσεις.
Μάρκος Οικονομάκης
Ο Μάρκος Γεωργ. Οικονομάκης395 γεννήθηκε στις 18-7-1877 στην Γκοριτσά. Σε
ηλικία δώδεκα ετών, το 1889 μετανάστευσε στη Ν. Υόρκη και για τέσσερα έτη εργάστηκε
σε κατάστημα φρούτων συγγενούς του, με μισθό 5 δολάρια το μήνα. Το 1893 μετέβη στο
Franclin Pa και εργάστηκε σε ζαχαροπλαστείο. Το 1896 έγινε συνέταιρος της επιχείρησης.
Υπήρξε πρόεδρος του συλλόγου Τζιντζινιωτών ΗΠΑ. Απεβίωσε στις 17-11-1963.
Βασίλειος Παναρίτης
Ο Βασίλειος Παναρίτης396 γεννήθηκε το 1924 στους Μολάους. Σπούδασε Νομικά στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου, με ειδίκευση στο Ιδιωτικό
και Ναυτικό Δίκαιο. Ενδιαφέρθηκε για τα κοινά του τόπου του και το 1974 αναμείχθηκε
με την πολιτική. Υπήρξε βουλευτής για δύο τετραετίες. Μετά το 1989 αφιέρωσε το χρόνο
του στην περιουσία του και στην ενίσχυση συμπατριωτών του. Απεβίωσε στις 22-6-2004.
394
ΙΑΕΤΕ, φάκ. Α1, Σ34, Υ16 αρ. φάκ. 312. Γενικός ισολογισμός της 31 Δεκεμβρίου 1958-έτος 4ο.
Στο Δ.Σ. της ναυτιλιακής εταιρείας Νιάρχος πρόεδρος ήταν ο θείος του Πάνος Κουμάνταρος,
δικηγόρος και αντιπρόεδρος ο γαμπρός του Κωνσταντίνος Δρακόπουλος.
395
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 33/24-12-1963, άρθρο «Μάρκος Γ. Οικονομάκης. Το εκλεκτό τέκνο
της Γκοριτσάς».
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 36/24-3-1964, άρθρο «Το μνημόσυνο του μεγάλου ευεργέτη Μάρκου
Οικονομάκη».
396
Κουφός Νικόλαος. (2006). Δημόσια Ρουμάνειος Βιβλιοθήκη…, ό.π., Ιστοσελίδα Μητρόπολης
Σπάρτης. http://www.immspartis.gr/?page_id=463 Ανάκτηση: 14/9/2011.
146
Ευάγγελος Παπαδάκος
Ο Ευάγγελος Παπαδάκος ήταν αξιωματικός της Αεροπορίας. Το 1918 με αεροπλάνο
έκανε το γύρο της Μεσογείου.397 Πολέμησε με αεροπλάνο στον Αφιόν Καραχισάρ της
Μικράς Ασίας. Τιμήθηκε με μετάλλια και έλαβε διακρίσεις.
Δημήτριος Παπαγιαννάκος
Ο Δημήτριος Παπαγιαννάκος398 γεννήθηκε στον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, το 1897.
Εργάστηκε ως υπάλληλος καταστήματος αποικιακών προϊόντων στη Σπάρτη.
Μετανάστευσε στην Αμερική.
Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλος
Ο Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλος399 του Μιχαήλ γεννήθηκε στο Χάρακα, το 1906.
Ορφανός από πατέρα, τελείωσε το δημοτικό σχολείο του Χάρακα. Το 1917 μετέβη στον
Πειραιά και εισήχθη στο σχολαρχείο και στη συνέχεια στη μέση εμπορική σχολή όπου
αποφοίτησε το 1924. Το ίδιο έτος με διαγωνισμό προσελήφθη ως υπάλληλος στο Μετοχικό
Ταμείο Στρατού και υπηρέτησε μέχρι το 1962. Διηύθυνε διοικητικές και οικονομικές
υπηρεσίες και τη νεοϊδρυθείσα τότε από το Μετοχικό Ταμείο Στρατού, Γενική Τράπεζα,
από την οποία και παραιτήθηκε με το βαθμό του διευθυντή. Εργαζόμενος τελείωσε την
Πάντειο Σχολή και την Ανώτατη Εμπορική. Παντρεύτηκε το 1948 τη Σταυρούλα Σπ.
Πριφτάκη, χωρίς να αποκτήσουν παιδιά. Απεβίωσε στις 11-5-2001.
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος400 (Nick Pappas) γεννήθηκε στην Κρεμαστή το 1890.
Ήταν το τρίτο παιδί πολυμελούς οικογένειας. Αφού έμαθε λίγα γράμματα στην Κρεμαστή,
μετέβη στον Πειραιά και εργάστηκε στο κατάστημα του θείου του, Γεωργίου Δρίβα. Σε
ηλικία περίπου 11 ετών μετανάστευσε με τα δύο του αδέλφια στις ΗΠΑ, όπου απέκτησε
397
Αεροπλάνο κατάλληλα διασκευασμένο τύπου Breguet Bre 19 ΕΛΛΑΣ με χειριστή τον
Ευάγγελο Παπαδάκο απογειώθηκε από το Τατόι και πραγματοποίησε σε 20 περίπου ημέρες το
γύρο της Μεσογείου, διανύοντας απόσταση 12.000 χιλιομέτρων. Μυλωνάκος Σταύρος. (1966). Το
Δαφνί της Σπάρτης και τα γύρω χωριά. Αθήνα σ. 187.
398
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 488/10-10-1957, άρθρο «Δημ. Παπαγιαννάκος. Μέγας
Ευεργέτης της Κοινότητος Αγίου Ιωάννου Σπάρτης».
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 94/18-11-1957, άρθρο «Δημήτριος Παπαγιαννάκος. Μέγας
Ευεργέτης της κοινότητος Αγ. Ιωάννου».
399
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται: Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 337/30-11-1990,
άρθρο «Απεβίωσε ο Μ. Παπαμιχαλόπουλος». Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 134 /Απρίλιος-Ιούνιος
2001, σσ. 30.
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά των χωρίων…, ό.π., σσ. 7-10.
Άρθρο «Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλος» περιοδ. Λυχνάρι, τεύχ. 19/ Απρίλιος 1997, σ. 23.
Παπαμιχαλόπουλος Βασίλης. (1993). Κρεμαστή: Οι ρίζες μιας γενιάς. Αθήνα, σσ. 52-53.
400
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται: Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2007).
Ευεργέτες και Δωρητές του Πανεπιστημίου…, ό.π., σ. 64.
Παπαμιχαλόπουλος Βασίλης. (1993). Κρεμαστή…, ό.π., σσ. 19, 54-55.
147
αξιόλογη περιουσία. Διατηρούσε επιχείρηση σοκολατοποιίας στο Scranton της
Πενσυλβάνιας. Απεβίωσε στο Scranton της Πενσυλβάνιας στις 23-3-1966.
Σεραφείμ Πάτσιος
Ο Σεραφείμ Πάτσιος,401 αρχιμανδρίτης, κατά κόσμο Σπυρίδων. Γεννήθηκε το 1916
στο Γεωργίτσι, όπου τελείωσε το Δημοτικό. Στην Αθήνα τελείωσε νυκτερινό γυμνάσιο,
εργαζόμενος την ημέρα για να εξοικονομεί τα αναγκαία χρήματα. Με δικές του δαπάνες
μετέβη στη μονή Υψηλού της Μυτιλήνης, όπου διδάχτηκε βυζαντινή μουσική και
εκκλησιαστική υμνολογία. Επέστρεψε στην Αθήνα όπου χειροτονήθηκε διάκονος και
ακολούθως ιερέας στο παρεκκλήσιο του Ασύλου Ανιάτων. Ως αρχιμανδρίτης υπηρέτησε
στην Ορθόδοξο Εκκλησία της Μασσαλίας. Μετέβη στην Κων/πολη και γράφτηκε στη
Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Με την αποφοίτησή του τοποθετήθηκε στην εκκλησία της
Αμβέρσας Βελγίου. Απεβίωσε στις 29 Νοεμβρίου 1971 στο θεραπευτήριο Ευαγγελισμός
στην Αθήνα σε ηλικία 55 ετών.
Γεώργιος Ν. Πετρολέκας
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας402 γεννήθηκε το 1855 στο Χάρακα. Σε μικρή ηλικία
αναχώρησε για την Ύδρα όπου εργάσθηκε ως υπάλληλος σε κατάστημα υφασμάτων και
ψιλικών. Με τις οικονομίες που είχε συγκεντρώσει άνοιξε δικό του κατάστημα ψιλικών και
παράλληλα συμμετείχε με μικρό ποσοστό σε επιχείρηση σφουγγαριών. Επειδή οι εργασίες
αυτές δεν απέδωσαν, εγκατέλειψε την Ύδρα και αναχώρησε για την Αμερική, όπου
εγκαταστάθηκε στη Φλώριδα ως έμπορος σφουγγαριών. Το εμπόριο αυτό ήταν το
προοίμιο των κυρίως εργασιών του ως εισαγωγέα ελληνικών προϊόντων που ήταν
περιζήτητα από τους Έλληνες και Ιταλούς μετανάστες. Συνέταιρος με τον εξάδελφό του
Γεώργιο Λέκα ίδρυσαν την εταιρεία «Λέκας και Δρίβας» επεκτείνοντας τα εμπορικά τους
καταστήματα στην Αμερική και την Ελλάδα, κατασκεύασαν ελαιοπιεστήρια, αποθήκες
λαδιού και τυροκομεία. Ο Γεώργιος Πετρολέκας είχε νυμφευθεί την Αικατερίνη Χούρβαλη
από το Λεωνίδιο (Πούληθρα). Απεβίωσε στον Πειραιά το 1928.403
401
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται: Περιοδ. Λακωνικά, έτος Η΄, τεύχ. 48/ Νοέμβριος-
Δεκέμβριος 1971 σ. 187 και Λακωνικά τεύχ. 70/ 1975, σ. 118.
Κούτσης Γιάννης. (1999). Ένα χωριό, μια Ιστορία. Γεωργίτσι και Γεωργιτσιάνοι. Αθήνα, σ. 138.
Κούτσης Γιάννης. (1993). Γεωργίτσι. Αθήνα, σ. 179.
402
Τα στοιχεία για το Γεώργιο Πετρολέκα πρoέρχονται από: Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1966).
Λαογραφικά των χωριών του Ζάρακα της Επιδαύρου Λιμηράς Λακωνίας. Αθήνα, σσ. 59-60.
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ Ιστορικά…, ό.π., σσ. 157-163. Προσωπική επικοινωνία
με επιστολή του Προέδρου του ιδρύματος Πετρολέκα ιερομόναχου Θεολόγου Γκιουζέλη.
Μουντάνου Τότα άρθρο «Ο Ευεργέτης του Χάρακος» εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-3-1970.
Ομίλία του Κ.Γ. Παπαμιχαλόπουλου της 17 - 9 - 78 κατά τα αποκαλυπτήρια του ηρώου του
Γεωργίου Πετρολέκα περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ.41/ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1978, σσ. 115-117.
Μπακούρου Όλγας άρθρο «Κυπαρίσσι – Χάρακας», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 88/ Ιούλιος-
Αύγουστος 1978, σσ. 112-113.
403
Εφημ. Παρατηρητής, αρ. φ. 2965/17 Ιουλίου 2008 «Εορτασμός για τα 80 χρόνια από το θάνατο
του Μεγάλου Ευεργέτη. Πετρολέκεια 2008. Τιμητικές εκδηλώσεις για τα 80 χρόνια από το θάνατο
148
Νικόλαος Πηλάλας
Ο Νικόλαος Πηλάλας404 γεννήθηκε στα Βρέσθενα το 1781. Τα πρώτα γράμματα έμαθε
από τον πατέρα του που ήταν ιερέας στα Βρέσθενα.
Μετέβη στην Οδησσό όπου απέκτησε γενική μόρφωση στα ελληνικά γράμματα και
στα νομικά. Μέλος της κοινωνίας των Ελλήνων της Ρωσίας και από τους πρώτους που
μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Ακολούθησε την εκστρατεία της Βλαχομπογδανίας με
δεκαοκτώ άλλους Έλληνες, τους οποίους συντηρούσε με δικά του έξοδα. Ο Αλέξανδρος
Υψηλάντης τον διόρισε μέλος της οικονομικής επιστασίας του. Επέστρεψε στην πατρίδα
του τον Οκτώβριο του 1821. Συνδέθηκε με τον επίσκοπο Βρεσθένης Θεοδώρητο και τους
οπλαρχηγούς του Μυστρά, πήρε μέρος στις πολιορκίες του Ναυπλίου και της Κορίνθου
και στη μάχη των Δερβενακίων.
Με έγγραφη διαταγή του γενικού γραμματέα του Υπουργείου Πολέμου στις 25
Μαρτίου 1824, μετέβη στο Άργος και παρέλαβε από τον καπετάνιο Κυριάκο Σκούρτη
πολεμοφόδια και τα μετέφερε στην Τρίπολη.
Στην Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδος τοποθετήθηκε, από τον αντιπρόεδρο του
Βουλευτικού, επίσκοπο Βρεσθένης, Θεοδώρητο, λογιστής Γραμματείας στο Υπουργείο
Οικονομίας, όπου υπηρέτησε μέχρι το 1826. Με την αναγνώριση της Ελλάδας ως ελεύθερο
Κράτος εξελέγη επαρχιακός δημογέρων Λακεδαίμονος.
Μερίμνησε για την ίδρυση αλληλοδιδακτικού σχολείου στα Βρέσθενα, αφού έπεισε
τον ηγούμενο μοναστηριού να χαρίσει στην κοινότητα το μετόχι για να χρησιμεύσει ως
σχολείο. Δώρισε στο σχολείο βιβλία και υλικά για τον εξοπλισμό του. Μέρος των
αποδοχών του εδίδοντο στον αλληλοδιδακτικό δάσκαλο, Θεόφιλο Λουλούδη. Ο ίδιος πήγε
στη Σύρο, για να τον παραλάβει και να τον μεταφέρει στα Βρέσθενα.
του Μεγάλου Ευεργέτη Πετρολέκα θα πραγματοποιηθούν από τις 19 έως τις 29 Ιουλίου στο
Χάρακα, με την επιμέλεια μελών του Ιδρύματος Γ.Ν. Πετρολέκα».
404
Τα βιογραφικά στοιχεία για το Νικόλαο Πηλάλα προέρχονται: Σπηλιάκος Σπήλιος άρθρο «Μία
εξαιρετική Λακεδαιμονική φυσιογνωμία – Νικόλαος Πηλάλας, αγωνιστής του 1821 Δημογέρων
της επαρχίας – Ευεργέτης των Βρεσθενών», περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 26 -27/ Ιούνιος -
Ιούλιος 1960, σ. 15-16. Άρθρο «Νικόλαος Πηλάλας» περιοδ. Τα Βρέσθενα, τεύχ. 32, σσ. 8 -9
Άρθρο «Μεγάλοι Ευεργέται Νικόλαος Πηλάλας» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 15/ Μάρτιος 1928, σ.
169 και τεύχ. 16/ Απρίλιος 1928, σ. 181.
Σπηλιάκου Σπήλιου άρθρο «Το Ελληνικό Σχολείο Βρεσθένων» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ.
14/Φεβρουάριος 1928, σ. 157.
Άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας και το Ελληνικόν Σχολείο Βρεσθένων» περιοδ. Μαλεβός, έτος 6ο
τεύχ. 64/ Αύγουστος 1926, σσ. 558-560.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Μεγάλοι Ευεργέται Νικόλαος Πηλάλας» περιοδ. Οινούντιος, σ. 181.
Κουκουλές Φαίδων. Οινουντιακά, σ. 20.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Τα σχολεία του Οινούντος επί Καποδίστρια» περιοδ. Μαλεβός, έτος
Δ΄, τεύχ. 46, σσ. 351 – 352.
Άρθρο. «Λάκωνες ευεργέτες: άξιοι ευγνωμοσύνης», εφημ. Παρατηρητής της 3-10-2009.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…,ό.π., σσ. 85-87, 111-118.
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η Ύδρευση της Βαμβακούς. Αθήνα, σ. 29.
149
Απέσπασε την ευαρέσκεια του Κυβερνήτη για το ενδιαφέρον του για το σχολείο με
την υπ’ αριθ. 12390/17-5-29 διαταγήν του προς τον επίτροπο Λακεδαίμονος. Με αναφορά
του το 1829 προς τη Δημοσίου Παιδεύσεως και Εκκλησιαστικών Γραμματεία ζητούσε την
ίδρυση ελληνικού σχολείου στα Βρέσθενα.
Διορίστηκε σύμβουλος του Δικαστηρίου Λακεδαίμονος στο οποίο και δικηγορούσε.
Με την υπ’ αριθ. 8052/26-2-2932 διαταγή της επί της Δικαιοσύνης Γραμματείας
διορίσθηκε προσωρινός πρόεδρος του Δικαστηρίου Λακεδαίμονος μέχρι την κατάργησή
του και από τότε συνέχισε να δικηγορεί. Στις 22 Μαΐου 1837 ζήτησε να διορισθεί
πρωτοδίκης Σπάρτης, αλλά η αίτησή του απορρίφθηκε. Με νέα αίτησή του το Νοέμβριο
του 1837 διορίστηκε συμβολαιογράφος Σπάρτης. Διέθεσε μεγάλα ποσά από τα έσοδά του
για υποτροφίες νέων για να σπουδάσουν. Ήταν άγαμος. Απεβίωσε στις 29 Μαρτίου 1862.
Γεώργιος Ιωάν. Πολίτης

Ο Γεώργιος Ιωάν. Πολίτης405 γεννήθηκε στη Ζούπαινα (Άγιοι Ανάργυροι)
Λακεδαίμονος το 1856. Μετανάστευσε το 1870 στην Αμερική και ασχολήθηκε με
κτηματικές και κτηνοτροφικές επιχειρήσεις. Μέλος του Συνδέσμου Λακεδαιμονίων στην
Αττική από το 1911. Νυμφεύθηκε την Αικατερίνη Θεοδ. Τσιρώνη και ήταν άτεκνοι.
Απεβίωσε στην Αθήνα το 1936.
Παναγιώτης Πουλίτσας
Ο Παναγιώτης Πουλίτσας406 γεννήθηκε στο Γεράκι, στις 22-9-1881. Πραγματοποίησε
τις εγκύκλιες σπουδές του (1890-1897) στη Σπάρτη. Το 1897 γράφτηκε στη Νομική Σχολή
405
Αναγνωστόπουλος Γ.Δ. άρθρο «Ένας Μεγάλος Ευεργέτης του Συνδέσμου των εν Αττική
Λακεδαιμονίων» περιοδ. Λακωνικά, έτος Β΄ τεύχ. 11/ Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1965, σσ. 135-136.
Λακωνικά 1902-2002. Επετειακή έκδοση…, ό.π., σσ. 229-230.
406
Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Παναγιώτη Πουλίτσα προέρχονται από:
Φιλεκπαιδευτική. Αρσάκεια - Τοσίτσεια Σχολεία. 1836-1996 εκατόν εξήντα χρόνια Παιδείας. Αθήνα
1996, σ. 83.
Βιογραφικόν σημείωμα Παναγιώτου Πουλίτσα περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 18/ Νοέμβριος -
Δεκέμβριος 1966, σ. 162.
Βαγιακάκος Δικαίος άρθρο για τον Παναγιώτη Ηλ. Πουλίτσα 1881-1968, εφημ. Ο Φάρος της
Λακωνίας, αρ. φ. 274-275/25-1-1968. Εφημ. Λακωνική Δράσις, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1968
«Θάνατοι. Παναγιώτης Ηλ. Πουλίτσας».
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 232/ 15-3-1968 άρθρο «Εκλιπούσα προσωπικότης. Παναγιώτης Πουλίτσας».
Λακωνικό Ημερολόγιο 2009.
Άρθρο «Παναγιώτης Πουλίτσας», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 25/ Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1968, σ.
8.
Βαγιακάκος Δικαίος «Νεκρολογία Παναγιώτης Ηλ. Πουλίτσας 1881-1968» περιοδ. Λακωνικαί
Σπουδαί, τεύχ. Α΄/1972, σσ. 490-498.
Νεκρολογία υπό Μ.Ι. Στασινόπουλου, Γ. Χαρμπούρη, Ερ. Σκάσση, Κ.Δ. Τσάτσου, Π.
Μπρατσιώτου. Επιθεώρηση Δημοσίου και Διοικητικού Δικαίου, τεύχ. 1 /1968, σσ. 93-101.
Αγγελή Φ.Δ. Νομικό Βήμα, τεύχ. 2/1968, σσ. 65-69.
Μανώκας Λ. άρθρο «Παν. Πουλίτσας. Δέκα χρόνια από το θάνατό του», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.
85-86/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1978, σσ. 10-12.
150
του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποφοίτησε το 1901 αγορευθείς διδάκτωρ. Ως φοιτητής της
Νομικής παρακολουθούσε και τα μαθήματα της Φιλοσοφικής, έτσι απέκτησε και
φιλολογική μόρφωση. Ως υπότροφος του Κράτους συνέχισε τις νομικές του σπουδές στα
Πανεπιστήμια Μονάχου και Βερολίνου από το 1911 έως 1914. Ως δικηγόρος εργάστηκε
στη Σπάρτη το διάστημα 1902-1907. Πρώτος επιτυχών σε διαγωνισμό, διορίστηκε το 1907
έμμισθος πάρεδρος δικαστής, το 1908 πρωτοδίκης, το 1915 προήχθη κατ’ εκλογή σε
πρόεδρο Πρωτοδικών. Υπηρέτησε στα Πρωτοδικεία: Καλαμάτας, Τρίπολης, Ευρυτανίας,
Χαλκίδας, Θεσσαλονίκης, Αργυροκάστρου, Ιωαννίνων, Αθηνών και το 1920 προήχθη κατ’
εκλογήν σε εφέτη στην Αθήνα. Το 1922 παραιτήθηκε από την υπηρεσία και μέχρι το 1934
εργάστηκε ως δικηγόρος Αθηνών. Το 1934 με ομόφωνη πρόταση του Συμβουλίου
Επικρατείας διορίσθηκε σύμβουλος Επικρατείας. Το 1941 προήχθη σε αντιπρόεδρο του
Συμβουλίου Επικρατείας και το 1943 σε πρόεδρο αυτού. Το 1951 αποχώρησε από την
υπηρεσία λόγω ορίου ηλικίας.
Το 1947 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1957 έγινε πρόεδρός της.
Εξελέγη Πρωθυπουργός μετά τις πρώτες εκλογές του 1946 και βουλευτής Αθηνών το
1951-1952 ως υποψήφιος του Συναγερμού.
Τιμήθηκε με διάφορα παράσημα, από την πολιτεία και την εκκλησία, μεταξύ αυτών
ως ευεργέτης και προστάτης της ιεράς μονής του Οσίου Γρηγορίου του Αγίου Όρους, ως
ευεργέτης τους Αγίου Όρους.
Ήταν πρόεδρος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Αρσάκειο Αθηνών, της
Αρχαιολογικής Εταιρείας, της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, της Χριστιανικής
Κοινωνικής Ενώσεως, του Ελληνικού Αντικαρκινικού Ινστιτούτου, του Ελληνικού
Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών, της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος,
του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, της Χριστιανικής Αδελφότητας Νέων. Επίσης,
ήταν μέλος πολλών διοικητικών συμβουλίων όπως της Ελεήμονος Εταιρείας-Γηροκομείο
Αθηνών, της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρείας, του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, της
Λαογραφικής Εταιρείας και πολλών άλλων. Το 1960 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ των
νομικών και οικονομικών επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Κατά τη διάρκεια της κατοχής ως πρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας αντιτάχθηκε
κατά της ξένης κατοχής. Έγραψε και μετέφρασε βιβλία. Δημοσίευσε μελέτες νομικού
περιεχομένου. Απεβίωσε στις 17 Ιανουαρίου 1968 σε ηλικία ογδόντα επτά ετών.
Μπεκιάρης Κων. Άρθρο «Μεγάλες Μορφές της Λακωνίας. Παναγιώτης Πουλίτσας», περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 188/ Μάιος-Ιούνιος-Ιούλιος 1998, σσ. 1-3.
«Παναγιώτου Ηλ. Πουλίτσα. Βιογραφικόν Σημείωμα. Σταδιοδρομία, Μελέτη, Δράσις». Εν
Αθήναις 1966. Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.
Άρθρο «Ετέρας εκδηλώσεις και ψήφισμα τα επί τω θανάτω του Αειμνήστου Προέδρου» περιοδ.
Πολύμνια, τεύχ. 126/ Μάρτιος 1968, σσ. 221-223. Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.
Επικήδειοι λόγοι Κ. Τσάτσου, Γ. Χαρμπούρη, Παν. Μπρατσιώτη, Θ. Τουρκοβασίλη και άλλων
ψηφίσματα της αρσακειακής οικογένειας, περιοδ. Πολύμνια, τεύχ. 125/ Φεβρουάριος 1968, σσ.
130-160.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου. Αθήνα, έκδοσις του Συνδέσμου των εν Αττική
Γερακιτών, σ. 477.
151
Νικόλαος Γ. Ρέλλας
Ο Νικόλαος Ρέλλας407 γεννήθηκε στην Ύδρα στις 8 Φεβρουαρίου 1812, με καταγωγή
από το Γεράκι. Για μεγάλο χρονικό διάστημα εργάσθηκε στις Σπέτσες. Απεβίωσε στην
Αθήνα στις 9 Φεβρουαρίου 1906
Δημήτριος Ροβάτσος
Ο Δημήτριος Θ. Ροβάτσος408 γεννήθηκε στον Χάρακα. Σε ηλικία δεκαπέντε ετών
αναχώρησε για τη Ρουμανία προς αναζήτηση εργασίας. Αρχικά ασχολήθηκε με την
πώληση ζαχαρωδών προϊόντων. Διατήρησε ζαχαροπλαστείο και αργότερα εργοστάσιο
ζαχαρωδών προϊόντων.
Γεώργιος Ρουμάνης
Ο Γεώργος Ρουμάνης409 γεννήθηκε στους Μολάους το 1904. Ήταν γιος του εμπόρου
Ιωάννη Ρουμάνη και της Αφροδίτης Νικ. Σκανδαλάκη. Αποφοίτησε από το τετρατάξιο
Γυμνάσιο Σπάρτης. Στη συνέχεια σπούδασε νομικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών και
Michigan των ΗΠΑ και άσκησε δικηγορία. Νυμφεύθηκε την Ιωάννα Τσεκλίστα.
Ασχολήθηκε με την πολιτική εκλεγόμενος αρχικά ως βουλευτής της επαρχίας Επιδαύρου
Λιμηράς τo 1952 με τον Ελληνικό Συναγερμό και κατόπιν του νομού Λακωνίας με την
Εθνική Ριζοσπατική Ένωση. Το 1959 αποχώρησε από την Εθνική Ριζοσπατική Ένωση και
προσχώρησε στην κίνηση του στρατηγού Γρίβα. Ως βουλευτής υπερασπίστηκε τους
αγρότες και τη διασφάλιση του αγροτικού εισοδήματος. Υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής
της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Ο θάνατος τον βρήκε κατά τη διάρκεια αποστολής
στη Μεγαλόνησο 22 Μαΐου 1960. Το λογοτεχνικό ταλέντο του Ρουμάνη εκδηλώθηκε από
407
Άρθρο «Η Εκπαίδευσις στο Γεράκι» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 78/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976,
σ. 173.
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 119-120/24-12-1958, άρθρο «Το θαύμα της Ιδιωτικής
Πρωτοβουλίας».
408
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται: Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 135/ 11-10- 1931.
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ Ιστορικά και Λαογραφικά Σημειώματα περί του τόπου,
Αθήνα, σσ. 163-166.
409
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από :
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 13(153)/1-1-1955. Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 16/Φεβρουάριος 1985, άρθρο
«Γεώργιος Ιωάννης Ρουμάνης». Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 141/Ιούλιος-Αύγουστος 2000, άρθρο «Τιμή
στον Μεγάλο Ευεργέτη Γεώργιο Ρουμάνη». Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 169/Ιανουάριος-Φεβρουάριος
2006. Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 64/11-10-1959. Εφημ. Μολάοι της 5-7-1968, άρθρο «Στον
αξέχαστο Επιδαυρολιμηρίτη λογοτέχνη, θεατρικό συγγραφέα και ποιητή Γιώργο Ι. Ρουμάνη».
«Ρουμάνης Γιώργιος» Λακωνικό Ημερολόγιο 2009, σσ. 109-110.
«Γεώργιος Ρουμάνης» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 26-27/ Ιούνιος-Ιούλιος 1960.
Εγκόλπιο Μνήμης και Ευγνωμοσύνης. Γεώργιος Ιω. Ρουμάνης. Έκδοση της Δημόσιας Ρουμανείου
Βιβλιοθήκης Μολάων. Μολάοι 2005.
Ομιλία του Ιωάννη Πριφτάκη στις 22-5-2000 με αφορμή τα 40 χρόνια από το θάνατο του Γιώργου
Ρουμάνη.
Κουφός Νικόλαος. (2006). Δημόσια Ρουμάνειος Βιβλιοθήκη…, ό.π.
152
πολύ νωρίς. Σε ηλικία δεκαπέντε ετών έγραφε ολοκληρωμένα δράματα και στίχους. Οι
εκθέσεις του στο Γυμνάσιο Σπάρτης αποτελούσαν υποδειγματικά λογοτεχνήματα. Κατά το
έτος 1928 παρουσιάστηκε ως λογοτέχνης με διαλέξεις στους Μολάους, στο 'Αργος και την
Αθήνα, για να συνεχίσει αργότερα στο Ελληνοαμερικανικό Επιμορφωτικό Ινστιτούτο στο
οποίο υπήρξε μέλος και αντιπρόεδρος του Δ.Σ. και την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών
στην οποία υπήρξε μέλος και αντιπρόεδρος επί προεδρίας Στρατή Μυριβήλη.
Το πρώτο λογοτεχνικό έργο του το εξέδωσε το 1932 με τίτλο «Ταξίδια στο Φως». Το
έργο του Ρουμάνη εκτείνεται σε μια ποικιλία θεμάτων και μορφών: θέατρο, ποίηση,
ιστορία, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, μελέτες, κριτικές. Οι τίτλοι των έργων του, εκδοθέντων
και μη, ξεπερνούν τους πενήντα.
Γεώργιος Κ. Σαϊνόπουλος
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος410 γεννήθηκε στη Μαγούλα Σπάρτης, 23 Απριλίου 1915.
Πατέρας του ήταν ο μαθηματικός Κωνσταντίνος Σαϊνόπουλος, μητέρα του η Αρτεμισία
Τζιβανοπούλου. Τελείωσε το σχολείο στη Μαγούλα και τη Σπάρτη και σπούδασε
φαρμακοποιός στην Αθήνα. Παράλληλα σπούδασε μουσική και βιολί στο ελληνικό Ωδείο
Αθηνών με τον Ολλανδό καθηγητή Τόνυ Σούλτσε και άσκησε το επάγγελμα του
φαρμακοποιού επί τριάντα πέντε έτη, έως το 1985. Υπήρξε πρόεδρος του Σπαρτιατικού
Γυμναστικού Συλλόγου το 1960 και της εφορείας του Εθνικού Σταδίου Σπάρτης.
Εξελέγη δήμαρχος Σπαρτιατών για δύο τετραετίες, από το 1964 έως το 1967, και
ύστερα από διακοπή 7 ετών, λόγω απομάκρυνσής του από τη δικτατορία, επανεξελέγη το
1974 έως το 1978. Υπήρξε πρόεδρος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού Σπάρτης από το
1974 έως το 1978. Κατά τη διάρκεια των δύο αυτών τετραετιών επέλυσε χρόνια
410
Τα βιογραφικά στοιχεία για το Γεώργιο Σαϊνόπουλο προέρχονται:
Βιογραφικό Γεωργίου Κ. Σαϊνόπουλου, Προέδρου του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος, πρώην Δημάρχου
Σπαρτιατών. Φυλλάδιο του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος.
Ημερολόγιο 2008. Αφιέρωμα στο Γ. Σαϊνόπουλο. Δήμος Σπάρτης.
Εφημ. Λακωνική Επικαιρότητα, αρ. φ. 551/1-5-2010. Ματάλας Δημοσθένης «Νεκρολογία για τον
Γεώργιο Σαϊνόπουλο».
Ιστοσελίδα Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr/proedros.html. Ανάκτηση:
8/10/2011.
Εφημ. Παρατηρητής της 26-1-2008, άρθρο «Συγκινητικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Γεωργίου και
Χρυσαυγής Σαϊνοπούλου. Η Σπάρτη τίμησε τους ευεργέτες».
Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Μία μεγάλη μορφή της σύγχρονης Σπάρτης» περιοδ. Λακωνικά,
τεύχ. 227/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2008, σσ. 32-33.
Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Ο Ευεργέτης της Σπάρτης που πέρασε στην αιωνιότητα» και
ομιλία του πρώην Δημάρχου Σπαρτιατών Δημοσθένη Ματάλα «Για τον Γεώργιο Σαϊνόπουλο».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 236/ Μάρτιος – Απρίλιος – Ιούνιος 2010, σσ. 65-67.
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 1042/11-5- 1990, άρθρο «Κοινωφελής δραστηριότητα του Γεωργίου
Σαϊνόπουλου».
Λακωνικό Ημερολόγιον 2011, «Γεώργιος Σαϊνόπουλος». Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή, σ. 123.
Εφημ. Λακωνική, αρ. φ. 58/24-4-2010, άρθρο «Έφυγε ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Βουβή η τέχνη,
θλιμμένος ο πολιτισμός».
Λαγάκου Νέλλυ άρθρο «Ένα άσπρο τριαντάφυλλο για το Γεώργιο Σαϊνόπουλο» εφημ.
Παρατηρητής, αρ. φ. 3466/31-7-2010.
153
προβλήματα της Σπάρτης και των συνοικισμών, όπως ύδρευση, αποχετευτικό και
καθαριότητα, εφαρμογές σχεδίου πόλεως, ασφαλτοστρώσεις και διάνοιξη δρόμων,
κατασκευή πλατειών και παιδικών χαρών, τοποθέτηση γλυπτών (Λεωνίδα, προτομές
Λαμπαδαρίου και Δημοσθένη Τζιβανόπουλου), τοποθέτηση αναμεταδότη τηλεοπτικών
προγραμμάτων, ανακαίνιση και εξωραϊσμό του δημαρχείου και του άλσους Ευαγγέλου
Φιλιππόπουλου (Ευαγγελιστρίας). Με την ολοκλήρωση της δεύτερης τετραετίας παρέδωσε
στη νέα δημοτική αρχή τη μελέτη του αποχετευτικού. Σημαντική ήταν η οικονομική
ενίσχυση του ιδίου του Γ. Σαϊνόπουλου και του Σαϊνοπουλείου ιδρύματος στην εκτέλεση
διαφόρων έργων. Επί δημαρχίας του αποφασίστηκε η απόδοση τιμής προς τους εκατόν
δέκα οκτώ εκτελεσθέντες από τους Γερμανούς στο Μονοδένδρι, με ομιλία, από τον
εκάστοτε δήμαρχο, την παραμονή της εορτής του πολιούχου Οσίου Νίκωνος.
Το 1968 παντρεύτηκε τη Χρυσαυγή Χριστοδούλου από τη Ζαχάρω Ηλείας.
Μετά τη δημαρχιακή του θητεία επιδόθηκε στο κοινωνικό, πολιτιστικό, αθλητικό και
φιλανθρωπικό έργο του «Ιδρύματος Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου» το οποίο
ιδρύθηκε από τους ελληνικής καταγωγής θείους του στην Οκλαχόμα των ΗΠΑ το 1966. Ο
Γεώργιος Σαϊνόπουλος για την προσφορά και το έργο του έχει τιμηθεί από την Ακαδημία
Αθηνών, την τοπική εκκλησία, το Δήμο Σπάρτης και φορείς της πόλης. Απεβίωσε στις 22
Απριλίου 2009.
Ιωάννης Σαϊνόπουλος
Ο Ιωάννης Σαϊνόπουλος411 γεννήθηκε το 1877 στη Μαγούλα Σπάρτης. Πατέρας του ο
Γεώργιος Σαϊνόπουλος, μητέρα του η Ελένη Καπαρελιώτη. Το 1890 σε ηλικία δέκα τριών
ετών και αφού είχε τελειώσει το ελληνικό σχολείο μετανάστευσε στην Αμερική στην πόλη
της Οκλαχόμας. Ασχολήθηκε με επιχειρήσεις ζαχαροπλαστείου. Το 1920 παντρεύτηκε την
Αικατερίνη το γένος Della Montania, γόνο αριστοκρατικής οικογένειας. Απεβίωσε στην
Οκλαχόμα το 1977.
Ευστάθιος Σαραντινάκης
Ο Ευστάθιος Παύλ. Σαραντινάκης ήταν πλοίαρχος. Ζούσε στη Συμφερούπολη της
Ρωσίας. Σύζυγός του ήταν η Μαρία Μάνθου και ήταν άτεκνοι. Ιδιαίτερη πατρίδα του ήταν
η Μονεμβάσιά Λακωνίας.

411
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 59/ Σεπτέβριος-Οκτώβριος 1973, σ. 169.

Εφημ. Ταχυδρόμος, αρ. φ. 347/10-5-1970, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Σαϊνοπούλου, δύο
Μεγάλοι Ευεργέτες του τόπου μας».
Εφημ. Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 532/1-5-1977, άρθρο «Απέθανε ο Μεγάλος Ευεργέτης
Ιωάννης Σαϊνόπουλος».
«Η ομιλία του Σεβασμιωτάτου για τον Ευεργέτη Ι. Σαϊνόπουλο», περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 34/
Μάϊος-Ιούλιος 1977, σσ. 60-62. Λακωνικό Ημερολόγιο 2005, Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή, σ. 56.
154
Ιωάννης Σιδερίδης
Ο Ιωάννης Σιδερίδης,412 από την Απιδέα της Επιδαύρου Λιμηράς, ήταν έμπορος
βιομηχανικών προϊόντων εγκατεστημένος στον Πειραιά.
Θωμάς Παν. Σουρλής

Ο Θωμάς Παν. Σουρλής413 γεννήθηκε στη Σκούρα Λακωνίας το 1889. Το 1906
μετανάστευσε στις ΗΠΑ, εργάστηκε σε εταιρεία σιδηροδρόμων ως εργάτης στην αρχή και
αργότερα ως επιστάτης. Σύζυγός του η Παναγιώτα Παντελάκου από τη Σκούρα. Απεβίωσε
στο Rocky Mount της Β. Καρολίνα των ΗΠΑ το 1973.
Γεώργιος Α. Σταματέλος
Ο Γεώργιος Α. Σταματέλος414 γεννήθηκε στη Μονεμβάσια το 1825. Γιος αγωνιστή της
Επανάστασης του 1821 με καταγωγή από τα Ψαρά. Μαθητής του Νεόφυτου Δούκα στην
Αίγινα. Φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων, υπηρέτησε στο γαλλικό στόλο δύο έτη. Διετέλεσε
κυβερνήτης το 1866-69 του ατμοδρόμωνα Ελλάς (Αμαλία), αρχηγός της Θωρηκτής
Μοίρας του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού (1892-1893). Κατά τη διάρκεια του
ελληνοτουρκικού πολέμου το 1897 ανακλήθηκε στην ενεργό υπηρεσία αντικαθιστώντας
τον υποναύαρχο Κ. Σαχτούρη. Κατά την οπισθοχώρηση του ελληνικού στρατού με το
θωρηκτό «Ψαρά», καθυστέρησε την κατάληψη του Βόλου από τον οθωμανικό στρατό. Το
1898 προήχθη σε αντιναύαρχο. Την περιουσία του κατέλιπε415 στο ταμείο Εθνικού Στόλου.
Τιμήθηκε με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Τάγματος του Σωτήρος (1895). Απεβίωσε στην
Αθήνα το 1905.
Ιωάννης Ν. Τσετσέρης
Ο Ιωάννης Ν. Τσετσέρης416 γεννήθηκε στη Ζούπενα το 1850. Σε νεαρή ηλικία μετέβη
στην Αίγυπτο και εργάστηκε ως υπάλληλος εστιατορίου. Αργότερα έγινε ιδιοκτήτης της
412
Βέργος Δημήτριος. (1954). Ιστορικό των εν τη Ριζαρείω εκκλησιαστική Σχολή Κληρονομιών,
Κληροδοτημάτων και Δωρεών από της συστάσεως αυτής μέχρι 30 Ιουνίου 1954. Αθήνα, σσ. 128-
129.
413
Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2007). Ευεργέτες και Δωρητές του
Πανεπιστημίου…, ό.π., σ. 79. Αρχείο Δ/νσης Κληροδοτημάτων ΕΚΠΑ, Τμήμα Α΄ «Φάκελος
Σουρλή Θωμά» αρ. φάκ. 187. Εφημερίδα το Καποδιστριακό της 1-2-2004.
414
Τα βιογραφικά στοιχεία για το Γεώργιο Α. Σταματέλο προέρχονται από: Διαθήκη Γεωργίου Α.
Σταματέλου της 13 Οκτωβρίου 1903, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά στις 3 Μαΐου 1906.
Αθηνών 1837-1944…, ό.π., σ. 171.
Αικατερινιάδης Γ.Ν. «Σταματέλος Γεώργιος», Πάπυρος-Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ. 55ος, σ. 151.
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων, 1899-
1908. (1908). τόμ. Β΄. Εν Αθήναις, σσ. 22-25.
Συμπλήρωμα Α΄ και Β΄ τόμου Διαθηκών και Δωρεών 1909-1920. (1920). Εν Αθήναις. Ιστορικό
Αρχείο Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικό Ηλίου, τόμ. 17, σ. 210.
415
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica τόμ. 47 ος, σ. 691.
416
Λακωνικό Ημερολόγιο 2005. Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή, σ. 54.
155
επιχείρησης. Μετέβη στην Αμερική και ασχολήθηκε με επιχειρήσεις ζαχαροπλαστείων
στην πολιτεία του Οχάιο.
Δημοσθένης Τσιβανόπουλος
Ο Δημοσθένης Τσιβανόπουλος417 γεννήθηκε στη Βαμβακού το 1838. Το 1852
γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην οποία αναγορεύτηκε
διδάκτωρ το 1857. Την επαγγελματική του σταδιοδρομία ξεκίνησε ως δικηγόρος Σπάρτης.
Το 1858 εισήλθε στον εισαγγελικό κλάδο. Υπηρέτησε ως αντεισαγγελέας Πρωτοδικών
Τρίπολης, πρόεδρος Πρωτοδικών Κέρκυρας, πρόεδρος Πρωτοδικών Αθήνας, αρεοπαγίτης
το 1877, αντιπρόεδρος του Αρείου Πάγου το 1890, εισαγγελέας του Αρείου Πάγου το
1892-1911. Καθιέρωσε το σύστημα της δημοσίευσης των αγορεύσεών του και σε νομικά
περιοδικά και εφημερίδες. Δημοσίευσε νομικές μελέτες: «Περί του αθέμιτου τόκου»,
«Περί της ασυλίας των βουλευτών», «Περί ανεξαρτησίας της θρησκευτικής συνειδήσεως»
και «Περί της παραβιάσεως των αρχών του Διεθνούς Δικαίου». Απεβίωσε στην Αθήνα το
1921.
Ελένη Τσιβανοπούλου
Η Ελένη Τσιβανοπούλου418 ήταν σύζυγος του δικαστικού λειτουργού Δημοσθένη
Τσιβανόπουλου. Κατέστησε κληρονόμο της το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Απεβίωσε στην
Αθήνα το 1937.
Γεώργιος Τσιμπιδάρος Φτέρης

Ο Γεώργιος Φτέρης,419 λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Γιώργου Τσιμπιδάρου, γεννήθηκε
στην Καρέα Αρεόπολης το 1891. Αποφοίτησε από το Ελληνικό Σχολείο Γυθείου και
417
Αθηνών 1837-1944…, ό.π., σσ. 185-186.
Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τόμ. 17, σ. 911.
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων. Από
του 1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν Αθήναις, σσ. 13-15.
Λάδης Φώντας. (επιμ.). (2002). Σπάρτη ανάμεσα σε τρεις…, ό.π., σ. 82.
418
Αθηνών 1837-1944…, ό.π., σ. 186.
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων. Από του
1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν Αθήναις, σσ. 13-15.
419
Τα βιογραφικά στοιχεία προέρχονται από τα περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 159/ Αύγουστος-
Οκτώβριος 1992, σ. 12. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 14/ Μάρτιος-Απρίλιος 1966, σ. 50. Περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 79/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1977, σσ. 21-22. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 85/
Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1978, σ. 179. Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 122/10-10-1967, άρθρο
«Λακωνικά πένθη Γεώργιος Τσιμπιδάρος-Φτέρης». Λακωνικό Ημερολόγιο 2009, Σπάρτη: εκδ.
Ιδιομορφή, σσ. 96-97.
156
τελείωσε το γυμνάσιο Καλαμάτας. Σπούδασε νομικά. Ξεκίνησε να εργάζεται ως
δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Θάρρος» στην Καλαμάτα. Συνεργάστηκε με τις
εφημερίδες: «Ακρόπολη», «Πατρίδα», «Βαλκανικόs Ταχυδρόμο», «Ελεύθεροs Τύπο»,
«Ελεύθεροs λόγοs», «Αμάλθεια» της Σμύρνης και με τα φιλολογικά περιοδικά «Νουμάς»,
«Καλλιτέχνης», «Χαραυγή» της Μυτιλήνης, «Φιλολογική Πρωτοχρονιά», «Νέα Εστία»,
«Νέο Πνεύμα», «Νεοελληνική Λογοτεχνία», «Παναθήναια», «Πελοποννησιακή
Πρωτοχρονιά», «Διάπλασις των Παίδων», «Απολογία». Παρέμεινε για χρόνια στη Ρώμη
και μετά στο Παρίσι ως ανταποκριτής του «Ελεύθερου Βήματος». Διετέλεσε γενικός
γραμματέας του συλλόγου «Ελλήνων Λόγιων Καλλιτεχνών» στο Παρίσι. Με την
επιστροφή του στην Αθήνα συνεργάστηκε με τα «Αθηναϊκά Νέα» 1933-1941, το «Βήμα»,
τα «Νέα» και τον «Ταχυδρόμο» μέχρι το 1967. Δημοσίευσε τα βιβλία: «Η θρυλική ζωή
του Στρατηγού Βούρβαχη» με πρόλογο του στρατηγού της Γαλλίας Φραντς ντ’ Εσπερέ, το
1947 και «Πρόσωπα και σχήματα», το 1954. Μετέφρασε θεατρικά έργα και έγραψε
μελέτες και ποιήματα σε λογοτεχνικά περιοδικά. Μέλος του διοικητικού συμβουλίου του
Εθνικού Θεάτρου, μέλος της επιτροπής σχολικών βιβλίων του Υπουργείου Παιδείας,
ιδρυτικό και τακτικό μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών 1930-1967, κριτικός του
λογοτεχνικού βιβλίου και Θεάτρου στο «Βήμα». Δημιούργησε με το Δημ. Λαμπράκη τη
λογοτεχνική επιφυλλίδα του «Βήματος», στην οποία έγραφε κάθε Κυριακή. Μέλος της
Ενώσεως Συντακτών. Τιμήθηκε με τις «Ακαδημαϊκές δάφνες» της Σορβόνης 1930, τον
«Ταξιάρχη του φοίνικος» 1965 και το «Χρυσούν εύσημον της δημοσιογραφίας» 1966.
Απεβίωσε το Σεπτέμβριο του 1967.
Απόστολος Π. Φασουλόπουλος
Ο Απόστολος Φασουλόπουλος420 γεννήθηκε στη Σπάρτη το 1910. Από το 1925 μέχρι
το 1995 έζησε στην Αθήνα και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Απεβίωσε το 2001.
Ευάγγελος Φιλιππόπουλος
Ο Ευάγγελος Φιλιππόπουλος με καταγωγή από την Τρύπη. Τραπεζικός υπάλληλος.
Απεβίωσε στις 17-10-1986.
Τσιμπιδάρος Βάσος. Με την άκρη της πένας. Δημοσιογραφικές αναμνήσεις. Αθήνα: εκδ.
Καστανιώτη.
Φτέρης Γεώργιος. (1979). Ελληνικές Μορφές. Αθήνα: εκδ. Δίφρος. Βιογραφικά Γεωργίου Φτέρη,
σσ. 5-11.
Βραδιά – Αφιέρωμα στο λογοτέχνη, δημοσιογράφο και ποιητή Γιώργο Τσιμπιδάρο - Φτέρη.
Πατρικουνάκος Σταύρος. (2001). Ιστορία του Γυμνασίου και Λυκείου Αρεοπόλεως. Η Μάνη κατά
τον εικοστό αιώνα. Αθήνα, σ. 59.
420
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 133/ Ιανουάριος-Μάρτιος 2001, σ. 5.
Εφημ. Παρατηρητής της 1-4-1998.
157
Επαγγελματική δράση – κοινωφελής δραστηριότητα
Τα επαγγέλματα των Λακώνων ευεργετών μπορεί να ήταν αυτό του εφοπλιστή, του
γιατρού, δικηγόρου, δικαστικού, τραπεζίτη, εκπαιδευτικού, εμπόρου, γεωργού και μέχρι
αυτό της οικοκυράς. Οι δωρητές του λακωνικού χώρου καλύπτουν ένα ευρύ κοινωνικό
φάσμα. Στο 47,3% των διαθηκών δεν αναφερόταν το επάγγελμα που ασκούσε ο διαθέτης.
Σημαντική είναι η παρουσία των γυναικών που στις διαθήκες είχαν δηλώσει οικιακά σε
ποσοστό 12,7%. Οι επιχειρηματίες σε ποσοστό 8,3%, οι κτηματίες 8,6%, οι συνταξιούχοι
7,8%, τα άλλα επαγγέλματα έχουν περίπου το ίδιο ποσοστό συμμετοχής, (πίν.4, γράφ. 4
παράρτ.). Το πλήθος των δωρητών ανήκε στα μεσαία κοινωνικά στρώματα, αλλά δεν ήταν
λίγοι οι δωρητές που προέρχονταν από τις κατώτερες επαγγελματικές και οικονομικές
τάξεις.
Πίνακας 4.
Επάγγελμα Λακώνων δωρητών - ευεργετών
Επαγγέλματα Συχνότητα Ποσοστό

Ν %
ΑΓΝΩΣΤΟ 182 47,3
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ 5 1,3
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ 7 1,8
ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ 6 1,6
ΙΑΤΡΙΚΑ 8 2,1
ΔΙΚΑΣΤΙΚΑ 7 1,8
ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 9 2,3
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ 32 8,3
ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ 1 0,3
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΙ 1 0,3
ΟΙΚΙΑΚΑ 49 12,7
ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 33 8,6
ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ 30 7,8
ΑΛΛΟ 15 3,9
ΣΎΝΟΛΟ 385 100,0
Στις διαθήκες μπορεί να δηλωνόταν το επάγγελμα του κτηματία ή συνταξιούχου, όμως

ο ευεργέτης μπορεί να ασκούσε διαφορετικό επάγγελμα σε νεότερη ηλικία. Πολλοί
ασκούσαν το επάγγελμα του εμπόρου όταν είχαν εγκατασταθεί σε χώρες του εξωτερικού,
αφού πρώτα άσκησαν άλλα επαγγέλματα. Ανέπτυσσαν συνεργασίες με στενούς συγγενείς
και συμπατριώτες τους. Ο Γεώργιος Πετρολέκας421 ίδρυσε422 στις ΗΠΑ με τον εξάδελφο
421
Τα στοιχεία για την επαγγελματική δράση του Γεωργίου Πετρολέκα πρoέρχονται από:
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1966). Λαογραφικά των χωρών…, ό.π. Πετρολέκας Κωνσταντίνος.
(1960). Ζάραξ Ιστορικά…, ό.π., σσ. 157-163. Προσωπική επικοινωνία και επιστολή του Προέδρου
του Ιδρύματος Πετρολέκα ιερομόναχου Θεολόγου Γκιουζέλη. Μουντάνου Τότα άρθρο «Ο
Ευεργέτης του Χάρακος» εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-3- 1970.
158
του Γεώργιο Θ. Δρίβα, το 1892, την εταιρεία «Λέκας & Δρίβας». Το έτος 1892 διέθετε
κατάστημα πωλήσεων ελληνικών τροφίμων, στη Νέα Υόρκη, επί της οδού Ρούζβελτ αριθ.
19. Καθώς οι εργασίες προόδευαν ο Πετρολέκας επέστρεψε στον Πειραιά όπου ανέλαβε τη
διεύθυνση του γραφείου της εταιρείας επί της οδού Φίλωνος 40. Εγκαινίασε δύο μεγάλα
ελαιοπιεστήρια και ελαιοδεξαμενές στην Ερμιόνη, αποθηκών ελιάς σε Άμφισσα, Βόλο και
Καλαμάτα. Ανέγειρε τυροκομεία σε Αρκαδία, Ήπειρο, Αλβανία, Σερβία και αργότερα στη
Σαρδηνία της Ιταλίας για παραγωγή ελληνικών και ιταλικών τυριών. Εκτός από τα βασικά
αυτά ελληνικά προϊόντα, έκανε εισαγωγές προϊόντων διατροφής. Παράλληλα με τις
εμπορικές τους δραστηριότητες οι δύο συνέταιροι, Πετρολέκας – Δρίβας, επένδυσαν σε
ακίνητα και μετοχές της Αμερικής.
Σε αριθμό περιπτώσεων οι διαθέτες εκμεταλλεύτηκαν τα μυστικά της αγοράς,
δημιούργησαν τις κατάλληλες εμπορικές συνθήκες και έτσι μπόρεσαν να έχουν τη μέγιστη
οικονομική ανάπτυξη.
Ο Γεώργιος Τσοχώνης423 γεννήθηκε στη Βαμβακού το 1852 όπου έμαθε και τα πρώτα
γράμματα. Συνέχισε τις σπουδές του στο Γυμνάσιο Σπάρτης και αποφοίτησε από αυτό το
1869. Μετά τις γυμνασιακές σπουδές του, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, παρέμεινε για
τρία έτη όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο και χρηματιστηριακές εργασίες, έμαθε τη
γαλλική και την ιταλική γλώσσα. Μετέβη στη Σιέρρα-Λεόνε της Γουινέας στη νοτιοδυτική
Αφρική, έμαθε την αγγλική γλώσσα και εργάστηκε ως υπάλληλος σε αγγλικό κατάστημα
αποικιακών προϊόντων. Αργότερα έγινε γενικός διευθυντής του καταστήματος. Υπέδειξε
στους ιθαγενείς καλύτερες καλλιέργειες της εγχώριας παραγωγής και την παραγωγή
βάμβακος. Αγωνίστηκε για την πλήρη αναγνώριση των δικαιωμάτων των ντόπιων. Έγινε
γνωστός στο παγκόσμιο εμπόριο και η ιταλική κυβέρνηση του ανέθεσε να είναι
αντιπρόσωπός της στη νοτιοδυτική Αφρική. Μετά από πέντε χρόνια παραμονής του στην
νοτιοδυτική Αφρική, ίδρυσε το 1879 εταιρεία με την επωνυμία «Πέτερσον-Τσοχώνης» με
έδρα το Μάντσεστερ και το Λίβερπουλ. Η εταιρεία διέθετε εκατόν είκοσι υποκαταστήματα
στη ΝΔ Αφρική. Έγινε πρόεδρος του εμπορικού επιμελητηρίου των νοτιοδυτικών
422
Η Εταιρεία «Λέκας και Δρίβας» ήταν: «Ο αρχαιότερος και ισχυρότερος ελληνικός εισαγωγικός
εμπορικός οίκος εν Ν. Υόρκη είναι ο των Λέκα και Δρίβα ιδρυθείς το 1892. Μετά τη μεγάλη
επιτυχία τούτου ιδρύθηκαν και άλλοι εν Ν. Υόρκη, Βοστώνη…». Κανούτας Σεραφείμ. (1912).
Ελληνο - Αμερικανικός οδηγός 1912, Νέα Υόρκη.
Εφημ. Ελληνικός Αστήρ, Φεβρουάριος 1935, άρθρο: «Λέκας και Δρίβας» όπου αναφερόταν «Κατά
το έτος 1882 ότε ιδρύθη εν Αμερική ο οίκος των Λέκα και Δρίβα, οι ολιγάριθμοι τότε μετανάσται,
οίτινες εγνώριζον τα ονόματα Κολόμβος και Αμερική, εύρισκον τα καταστήματα των Λέκα και
Δρίβα ούτως ειπείν ως “αποκούμπι” και κέντρον φιλοξενίας και προστασίας…και όχι μόνον
επροστάτευσεν Έλληνας, ήνοιξε και επίστωσεν ελληνικά καταστήματα, υπεστήριξεν Εκκλησίαν,
συλλόγους και εφημερίδας, αλλά και ανεδείχθη ο πρωτοπόρος του ελληνικού εμπορίου και
ευεργέτης της πατρίδος μας…»
423
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο 1909, τόμ. Ι, σσ. 72-75 «Φυσιογνωμίαι Λακεδαιμονίων, Γεώργιος Β.
Τσοχώνης».
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σσ. 187-198.
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η Ύδρευση…, ό.π.
Μαρκάκης Γιάννης. (1998). Έλληνες στην μαύρη Αφρική 1890-1990. Αθήνα: εκδ. Τροχαλία, σσ.
41-42.
159
αγγλικών κτήσεων στην Αφρική και αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας στο
Μάντσεστερ. Η ελληνική Κυβέρνηση του απένειμε το Σταυρό του Σωτήρος και η
Κοινότητα της Βαμβακούς τον ανακήρυξε Μέγα Ευεργέτη. Απεβίωσε το 1929 στο
Μάντσεστερ της Αγγλίας.
Κάποιοι παράλληλα με το εμπόριο ανέπτυξαν τραπεζικές δραστηριότητες. Η
ανάπτυξη του εμπορίου βαμβακιού στην Αίγυπτο, το 1870, αποτέλεσε ευκαιρία για
πολλούς Έλληνες που βρέθηκαν στην Αίγυπτο και ασχολήθηκαν με το εμπόριο βαμβακιού,
αφού η τιμή πώλησης ήταν υψηλή και το κέρδος μεγάλο.424 Μπορεί να ευνοήθηκαν από
την οικονομική κατάσταση της εποχής τους, όμως εκμεταλλεύτηκαν τις ευκαιρίες, έκαναν
τις κατάλληλες επιλογές
Ο τύπος βιοπαλαιστή, εφηβικής ηλικίας μετανάστης σε Ρουμανία, Καναδά, ΗΠΑ, που
τελικά γίνεται επιχειρηματίας, συναντάται σε αρκετούς Λάκωνες ευεργέτες.
Ο Παναγιώτης Θ. Σιδέρης425 γεννήθηκε στο χωριό Φαρακλό. Το 1922 ως μέλος
πληρώματος υπερωκεανίου πήγε στην Αμερική και εγκαταστάθηκε στο Κονέκτικατ όπου
εργάστηκε σε εστιατόριο. Το 1928 στη Νέα Υόρκη άνοιξε δική του επιχείρηση
εστιατορίου. Το διάστημα 1937-1939 ήταν στην Ελλάδα. Με την επιστροφή του στην
Αμερική, το 1939, ίδρυσε καταστήματα πώλησης παγωτών με προσωπικό άνω των εκατό
ατόμων. Ενδιαφέρθηκε για ζητήματα της ομογένειας, συνεισέφερε σε εράνους ελληνικών
οργανώσεων.
Όταν οι συνθήκες διαβίωσης στην ιδιαίτερη πατρίδα ήταν δύσκολες, αλλά οι
ικανότητες του ανθρώπου μεγάλες, τότε μπορούσε να προκύψει η απόφαση για
μετανάστευση και αναζήτηση εργασίας στο εξωτερικό.
Ο Ευστάθιος Βαλιώτης γεννήθηκε το 1950 στη Βαρδόνια Λακωνίας. Το 1972
αποφοίτησε από την Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπηρέτησε για μία
μέρα στο Γυμνάσιο Καστορείου ως καθηγητής κι αμέσως μετά μετανάστευσε για την
Αμερική. Εργάστηκε αρχικά σε εστιατόριο. Το Δεκέμβριο του 1974 αγόρασε την πρώτη
του επιχείρηση, ένα περίπτερο. Το 1976 άνοιξε το πρώτο του εστιατόριο στη Νέα Υόρκη.
Από το 1977 μέχρι το 1992 ασχολήθηκε με την κατασκευή και πώληση επίπλων. Το 1978
νυμφεύθηκε τη Σταματική Κούσουλα, με την οποία απέκτησαν τρία τέκνα. Το 1978 άρχισε
τις πρώτες επενδύσεις του σε ακίνητα, ίδρυσε την Alma Realty της οποίας είναι ιδιοκτήτης
και διευθυντής. Είναι μία από τις μεγαλύτερες εταιρείες διαχειρίσεως ακινήτων στη Νέα
Υόρκη. Το ίδιο έτος ίδρυσε την Marathon National Bank και υπηρέτησε ως πρόεδρος και
μέλος του Δ.Σ. της.
Ο διαθέτης μπορούσε να είχε πατρική περιουσία, όμως δεν βασιζόταν σε αυτήν και
επέλεγε να σπουδάσει και να ασκήσει ένα επάγγελμα.
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος σπούδασε φαρμακοποιός στην Αθήνα και άσκησε 426 το
επάγγελμα του φαρμακοποιού από το 1948 μέχρι το 1985.
424
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (2004). Γεώργιος Αβέρωφ, πρότυπο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού,
περιοδ. Ημερησία, Η Ελλάδα των Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος), Αθήνα 2004. Η
απρόβλεπτη ανάπτυξη του αιγυπτιακού βάμβακος, την περίοδο 1860-1870, λόγω του εμφυλίου
πολέμου της Αμερικής, αποτέλεσε ιδανική ευκαιρία με την πώληση σε υψηλή τιμή του βαμβακιού.
425
Μαλαφούρης Μπάμπης. (1948). Έλληνες…,ό.π., σ. 517.
426
Βιογραφικό Γεωργίου Κ. Σαϊνόπουλου Προέδρου του Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος…, ό.π.
160
Ιδιαίτερη ήταν η περίπτωση Λακώνων που υπήρξαν διπλωμάτες και άσκησαν και
άλλα επαγγέλματα, εμπορικά, επιχειρηματικά.
Ο Αθανάσιος Ματάλας τοποθετήθηκε τον Αύγουστο του 1866 υποπρόξενος427 στην
Ελληνική Κοινότητα του Σουλινά428 της Ρουμανίας, η οποία αποτέλεσε σημαντικό σταθμό
στη σταδιοδρομία του. Η Ελληνική Κοινότητα του Σουλινά ιδρύθηκε το 1848 και
αποτέλεσε πόλη γέφυρα μεταξύ Δούναβη και Μαύρης θάλασσας για την εξαιρετικής
σημασίας γεωγραφική της θέση και μορφολογία.429 Τα δημιουργήματα πολιτισμού της
πόλης ακολούθησαν το ρυθμό του νεοκλασικισμού ως καταλληλότερου για να προσδώσει
κύρος στην ελληνική ταυτότητα των κτιρίων. Στο ίδιο πνεύμα ανεγείρονταν και οι
ελληνικές εκκλησίες της Ρουμανίας.430 Από τους ναούς αυτούς σήμερα σώζονται εννέα,
ένας από τους οποίους είναι ο ελληνικός ναός του Αγίου Νικολάου. Ιδρύθηκε με
πρωτοβουλία του υποπροξένου του Σουλινά, Αθανασίου Ματάλα, και με δαπάνες των
Σουλινιωτών Ελλήνων.431 Η ελληνική κοινότητα κατάφερε με φιρμάνι του Σουλτάνου
Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος Λίγα για τη ζωή και το έργο του», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 227/
Ιανουάριος-Φεβρουάριος - Μάρτιος 2008, σσ. 32-33.
427
Ο Αθανάσιος Ματάλας στις εκλογές του 1910 ζήτησε την ψήφο των Λακώνων εκλογέων και με
προκήρυξή του για να γίνει περισσότερο γνωστός ανέφερε περιληπτικά για τη θητεία του στο
Προξενείο του Σουλινά: «Εν Σουλινά διορισθείς το 1866 έτος υποπρόξενος έπεισα κατόπιν
λογικών παραστάσεών μου την εν Δουνάβει Ευρωπαϊκήν επιτροπήν να μεταρρυθμίσει ως και
μεταρρύθμισε την ισχύουσα προ δεκαετίας διατίμησίν της ούτως, ώστε έκαστον πλοίον να
πληρώνει ανάλογα της ωφελείας της απολαμβάνει καταπλέον εν τω Δουνάβει. Εκ δε της
μεταρρυθμίσεως ταύτης η Ελληνική Ναυτιλία απηλλάγη έκτοτε του τρίτου των πληρουμένων των
ταμείων της επιτροπής ανερχομένου εις 110 χιλιάδες φράγκα κατ’ έτος και έκτοτε επεκράτησεν εν
τω Δουνάβει η ελληνική σημαία. Επί δε των γενομένων τούτων παραστάσεών μου το μεν
Υπουργείον των Ναυτικών διά του υπ’ αριθ.853 του 1968 εγγράφου του μοι εξέφρασε τας
ευχαριστίας του ως και η Ευρωπαϊκή επιτροπή διά του υπ’ αριθ. 667 του έτους 1870, το δε
Υπουργείον των Εξωτερικών μοι απένειμε το παράσημον διά τας αποτελεσματικάς ενεργείας μου
υπέρ της Ελληνικής Ναυτιλίας εν Σουλινά». Η προκήρυξη του Αθανασίου Ματάλα
αναδημοσιεύθηκε από την εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 1033/20-10- 1974.
Κοντολέφα Ευγενία άρθρο «Αθανάσιος Ματάλας ο Λακεδαιμόνιος. Ο Λάκων ευπατρίδης
κληροδότης του ομώνυμου ιδρύματος» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 179/ 1996.
428
Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ήλιος, τόμ. 16, σ. 111. Ο Σουλινάς είναι παραποτάμια πόλη και
λιμένας της Ρουμανίας. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικότερο άκρο της χώρας, κοντά στο Δέλτα του
Δούναβη, λίγο πριν από τις εκβολές στον Εύξεινο, καταλαμβάνοντας έκταση περίπου 14 τ.χμ. Το
όνομά του πιθανόν να προέρχεται από τη λατινοσλαβική λέξη sol (=αλάτι) και την ελληνική
κατάληξη -ινάς.
429
Κουρελάρου Βικέντιος. (2008). Οι εκκλησίες των ελληνικών κοινοτήτων της Ρουμανίας τον ΙΘ΄
αιώνα. Εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σ. 82.
430
«Οι ελληνικές εκκλησίες της Ρουμανίας διακοσμήθηκαν από τους δωρητές με πολλά
προσκυνητάρια και φορητές εικόνες που εμπλουτίζουν ως σήμερα αυτά τα μνημεία» Κουρελάρου
Β. (2008). Οι εκκλησίες…, ό.π., σ. 21.
431
Κουρελάρου Β. (2008). Οι εκκλησίες…, ό.π., σ. 444 «…Ιωάννου Θεοφιλάτου, Δημητρίου
Γρίλλου, Μ.Δ. Μύρα, Βασιλείου Ιλίεβιτς (Ρώσου φιλέλληνος), Αποστόλου Κολιγά, Σπυρίδωνος Β.
Βλασόπουλου, Σπυρίδωνος Α. Φραγκισκάτου και Ν.Δ. Καρυτηνού. Οι περισσότεροι από τους
161
Αβδούλ Αζίζ στις 15 Μαΐου 1866 τη χορήγηση άδειας ανέγερσης ελληνικού ορθόδοξου
ναού. Ο ναός θεμελιώθηκε στις 14 Οκτωβρίου 1866 και ολοκληρώθηκε το 1867.432
Σημαντικός τομέας ενδιαφέροντος του Αθανασίου Ματάλα ήταν η παιδεία και η
εκπαίδευση στις περιοχές ευθύνης του, λόγω της πεποίθησής του ότι τα ελληνικά σχολεία
θα διατηρούσαν τον ελληνισμό στις περιοχές αυτές. Ζήτησε433 να αυξηθεί η επιχορήγηση
των σχολείων από το Ελληνικό Κράτος και να υπάρξουν εισφορές από τους Έλληνες
κατοίκους της περιοχής.
Στην πόλη του Σουλινά πραγματοποιήθηκε έρανος μεταξύ των Ελλήνων για να
ενισχυθεί ο Κρητικός Αγώνας (1866-1869). Το 1868 ο Αθανάσιος Ματάλας
παρασημοφορήθηκε από το Υπουργείο Εξωτερικών με το παράσημο των εξαίρετων
πράξεων. Το 1874 μετατέθηκε434 στη Φιλιππούπολη όπου με ενέργειές του συστάθηκε
Σύλλογος Κυριών με σκοπό την ίδρυση ελληνικού ανώτερου σχολείου. Παρακίνησε τους
Έλληνες της Φιλιππούπολης να έρθουν σε εμπορικές συναλλαγές με τον Πειραιά και να
φθάσουν από την Ελλάδα βιομηχανικά προϊόντα. Ασχολήθηκε ο ίδιος με εμπορικές
επιχειρήσεις, συγκεκριμένα με την εκμετάλλευση δάσους και άρχισε να δημιουργεί την
προσωπική του περιουσία. Κατά το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1877-78, εξυπηρέτησε τα
ελληνικά συμφέροντα. Οι Ρώσοι τον παρασημοφόρησαν με το παράσημο «των Ταξιαρχών
Αγίου Στανισλάου».435
Ο Νικόλαος Πιερράκος436 γεννήθηκε το 1892 στο Βαχό. Γράφτηκε στη Φιλοσοφική
Σχολή Αθηνών αλλά δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Αποφοίτησε από τη Νομική
κτήτορες πιθανόν να ήταν Κεφαλονίτες, διότι στην αριστερή πλευρά της κυρίας εισόδου του ναού
τοιχογραφείται ο Άγιος Γεράσιμος της Κεφαλονιάς».
432
Κουρελάρου Β. (2008). Οι εκκλησίες…, ό.π., σ. 85 «…Ο ναός ανηγέρθη από Έλληνες
Σουλινιώτες,…που προσέφεραν και τα μεγαλύτερα ποσά και θεωρούνταν ευεργέτες της
κοινότητας, και με τις ενέργειες του δραστήριου υποπροξένου του Σουλινά, Αθανασίου Ματάλα, ο
οποίος υπέγραφε και όλα τα πρακτικά της κοινότητας».
433
Αρχείο Καθιδρύματος Αθανασίου Ματάλα. Έγγραφα αφορώντα την δράσιν του Αθανασίου
Ματάλα ως υποπρόξενου, δημάρχου και νομάρχου. Με επιστολή του προς τον πρέσβη στην
Κωνσταντινούπολη στις 14 Αυγούστου 1879 τον παρακαλούσε να επισκεφθεί τα μέρη της Αν.
Ρωμυλίας για να επιθεωρήσει τα σχολεία, αλλά και προς συλλογή πληροφοριών. Ακόμη ανέφερε
«περί της αυξήσεως της διδομένης κατά την επαρχίαν ταύτη σχολεία χορηγήσεως».
434
Ο Αθανάσιος Ματάλας στις εκλογές του 1910 ζήτησε την ψήφο των Λακώνων εκλογέων και με
προκήρυξή του για να γίνει περισσότερο γνωστός ανέφερε περιληπτικά για τη θητεία του στο
Προξενείο της Φιλιππούπολης: «Μετατεθείς δ’ εις Φιλιππούπολιν τον Μάιον 1874 και ευρεθείς εν
τω μέσω των επισυμβάντων μεγάλων γεγονότων της βουλγαρικής αναγεννήσεως προσέφερον ου
μικράς υπηρεσίας εις τον Ελληνισμόν άνευ οδηγιών ευρισκόμενος εξ Αθηνών, ως βεβαιούται και
διά του υπ’ αριθ. 4024 του 1876 εγγράφου του Υπουργείου προς τον εν Θεσσαλονίκη Γενικόν
Πρόξενον…». Η προκήρυξη του Αθανασίου Ματάλα αναδημοσιεύθηκε από την εφημ. Σπαρτιατικά
Νέα, αρ. φ. 1033/ 20 Οκτωβρίου 1974.
435
Πίτσιος Κ. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος…, ό.π., σ. 232. Μπελιά Ελένη «Ο
Αθανάσιος Ματάλας και η δράση του στην Ανατολική Ρωμυλία»…, ό.π.
436
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2007). Οι Έλληνες του Καΐρου. Αθήνα: εκδ. Κέρκυρα.
Άρθρο «Νικόλαος Δ. Πιερράκος. Ένας Μανιάτης Πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου»
περιοδ. Μάνη, τεύχ. 32/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2007, σσ. 32-37.
162
Αθηνών. Έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους και στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Υπήρξε διπλωμάτης του Υπουργείου Εξωτερικών. Υπηρέτησε στη Γερμανία το 1919, στο
Σουλινά το 1920-1923. Εγκατέλειψε τη διπλωματία και ασχολήθηκε με τις επιχειρήσεις
του πεθερού του Νέστορα Τσανακλή. Ο Νέστορας Τσανακλής κληροδότησε437 στο γαμπρό
του Νικόλαο Πιερράκο την περιουσία του στην Αίγυπτο. Υπήρξε πρόεδρος για δέκα τρία
χρόνια της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου από το 1958 έως το 1971. Επί προεδρίας του
ιδρύθηκε το Γηροκομείο «Άγιος Παντελεήμων». Ίδρυσε μαθητικό οικοτροφείο για
Έλληνες κατοίκους Αμερικής. Σύζυγός του ήταν η Ευαγγελινή, κόρη του Νέστρορα
Τσανακλή. Το 1968 επί προεδρίας του η Κοινότητα Καΐρου ίδρυσε την Τουριστική Σχολή
Επαγγελμάτων. Τιμήθηκε από την Κοινότητα Καΐρου με τη διάκριση του Μεγάλου
Ευεργέτη.438 Απεβίωσε το 1972.
Οι περισσότεροι διαθέτες υπήρξαν αυτοδημιούργητοι. Σύνηθες ήταν το προφίλ του
βιοπαλαιστή μικρής ηλικίας, ακόμη και ορφανού, ο οποίος εργαζόμενος ως μαθητευόμενος
προσπαθούσε να επιζήσει μακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα του. Μεγαλώνοντας
εντασσόταν στο επάγγελμα που ασκούσε ως μαθητευόμενος και συγκέντρωνε τις
οικονομίες του για να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο, που ίσως μέσα από μεγάλες
στερήσεις και εμπόδια μπορούσε να είναι η πρώτη μικρή επιχείρηση που δημιουργούσε.
Η παράλληλη ενασχόληση με το εμπόριο, με τραπεζικές και χρηματιστηριακές
εργασίες μπορούσε να οδηγήσει σε μεγάλη επιχείρηση. Μεριμνούσε για τον τόπο
καταγωγής του, για τη δημιουργία κυρίως σχολείου και υποδομών. Η αγάπη, η νοσταλγία
αλλά και οι ενοχές απέναντι στον τόπο και τα πρόσωπα που άφησε μετουσιώθηκαν σε
χρηματικές δωρεές για τη δημιουργία έργων στην ιδιαίτερη πατρίδα. Εδώ επικρατούσε το
αίσθημα του χρέους.
Βέβαια, στην πρώτη θέση ήταν ο τύπος της δωρήτριας οικοκυράς (πίν.4, γράφ. 4
παράρτ.) η οποία προσέφερε την περιουσία της καθώς και την καταλειφθείσα σ’ αυτή
περιουσία από το σύζυγό της.
Μορφωτικό επίπεδο
Αν και το πλήθος των ευεργετών δωρητών είχε ελάχιστη ή καθόλου μόρφωση, πολλοί
από αυτούς διέθεταν εμπορικές ικανότητες. Αυτή η ευστροφία τους σε εμπορικά θέματα
Χατζηφώτης Ι. (1999). Αλεξάνδρεια. Οι δύο αιώνες του Νεωτέρου Ελληνισμού (19ος -20ός αι.).
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ. 363.
Γιαλουράκης Μανώλης. (1967). Η Αίγυπτος των Ελλήνων. Συνοπτική Ιστορία του Ελληνισμού της
Αιγύπτου, έκδ. Β΄. Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, σσ. 326-328.
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (1981-1982). Πελοποννήσιοι Απόδημοι…, ό.π., σσ. 349-350.
437
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2002). Ευεργετισμός και προσωπικότητα. Ευεργέτες Έλληνες του
Καΐρου, τόμ. Β΄ Αθήνα: εκδ. Παπαζήση, σ. 138. Επιθυμία του Τσανακλή ήταν ένα από τα παιδιά
του γαμπρού του Πιερράκου να ονομαστεί Νέστορας.
438
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (2001). Η ελληνική κοινότητα του Καΐρου (1856-2001). Αθήνα, σ. 146.
163
φανερώνει πως υπεραναπλήρωναν συνειδητά ή υποσυνείδητα με τις δωρεές τους προς την
εκπαίδευση τις μορφωτικές τους ελλείψεις.439
Ο Ιωάννης Γρηγορίου, αν και δεν έλαβε μόρφωση, διετέλεσε πάρεδρος του
Προξενικού Δικαστηρίου στη Μανσούρα. Ήταν οικονομικός και διοικητικός παράγοντας
της Ελληνικής Κοινότητος Μανσούρας και πρόεδρός της επί σειρά ετών. Ξεκίνησε ως
υπάλληλος σε παντοπωλείο, αργότερα ασχολήθηκε με την καλλιέργεια βαμβακιού σε
μισθωμένες εκτάσεις και έπειτα σε εκτάσεις που αγόρασε και ασχολήθηκε με το εμπόριο
βάμβακος. Διατηρούσε γραφείο στην Αλεξάνδρεια για τις εμπορικές του επιχειρήσεις.440
Το 1907441 ίδρυσε την «Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης» εκπληρώνοντας την επιθυμία του
για την ύπαρξη επαγγελματικής και τεχνικής εκπαίδευσης στη Λακωνία, διαθέτοντας
μέρος της περιουσίας του.442
Υπήρξαν και περιπτώσεις διαθετών που, ενώ δεν ήξεραν γραφή, διέθεσαν όμως
σημαντικά ποσά για εκπαιδευτικούς σκοπούς στην πατρίδα τους.
Στη διαθήκη443 του Γεωργίου Χρ. Κουτσίκου αναφερόταν: «…ως μη γιγνώσκοντος του
διαθέτου Γεωργίου Χρ. Κουτσίκου γράμματα, κατά την ιδίαν του ομολογίαν…προσκληθείς [ο
διαθέτης] να υπογράψη, ωμολόγησεν άγνοιαν γραμμάτων…». Παρόλα αυτά ο διαθέτης
όρισε κληρονόμο του «το συσταθησόμενον εν χωρίω μου Αραχόβη του δήμου Οινούντος
τόπω της γεννήσεώς μου, ελληνικόν σχολείον, του οποίου την ίδρυσιν παρακαλώ να επιτρέψη
η σεβαστή κυβέρνησις».
Αριθμός γυναικών που είχαν τα οικιακά ως κύρια ενασχόληση διέθεταν σε ιερούς
ναούς περιουσιακά στοιχεία τους, χωρίς να υπογράψουν τη διαθήκη τους λόγω άγνοιας
γραμμάτων.
Στη διαθήκη444 της Κωνσταντίνας Γεωργακούλια αναφερόταν: «…υπεγράφη εις το
τέλος των προηγούμενων φύλλων και της παρούσης ως έπεται, παρά των μαρτύρων και
εμού, πλήν της διαθέτιδος δηλούσης άγνοιαν γραμμάτων...».
439
Βαρβάκης Κωνσταντίνος. Ιωάννης Βαρβάκης, ο «πειρατής» που έγινε εθνικός ευεργέτης,
περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος) Αθήνα 2004, σ. 55.
440
Καΐρω, σσ. 105-106.
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο, έτος Θ΄ 1908, Αθήνα. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, άρθρο «Οι ευεργέται
της Λακεδαίμονος, Ιωάννης Γρηγορίου», σσ. 99-100
441
Β.Δ. της 9-10-1907 «Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου»
ΦΕΚ 194/9-10-1907. Αναστασόπουλος Γεώργιος. (1947). Ιστορία της ελληνικής Βιομηχανίας 1840-
1940 τόμ. Γ΄, Αθήνα: Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία, σ. 1907.
442
Πράξη 11/24-2-1925 της Εφορείας της Επαγγελματικής Σχολής Ιωάννη και Αικατερίνης
Γρηγορίου, φάκ. Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. «Η κινητή και ακίνητη περιουσία του ιδρύματος ανέρχεται εις 400.000
δραχμές κατατεθειμένες εις το εν Αθήναις κατάστημα της Εθνικής Τράπεζας».
443
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου…, ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 303. Ο Γεώργιος
Κούτσικος στη διαθήκη του δήλωνε αγράμματος.
444
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνας Γεωργακούλια αρ. 322/24-10-1978 του Συμβολαιογράφου
Καστορείου Δημητρίου Πελεκάνου, δημοσιεύθηκε αρ. 99/12-7-1979 στο Πρωτοδικείο Σπάρτης,
φάκ. Κωνσταντίνας Γεωργακούλια, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
164
Στη διαθήκη445 της Χρυσούλας Κολορού αναφερόταν: «…υπεγράφη παρ’ αυτών
[μαρτύρων] και εμού, πλήν της διαθέτιδος ήτις εδήλωσεν ότι αδυνατεί να υπογράψη εξ
αγνοίας γραμμάτων…».
Από την άλλη πλευρά διακρίναμε ευεργέτες με μόρφωση και επιστημονικές γνώσεις,
αναγνωρισμένους στο πανελλήνιο. Από τους ευεργέτες με υψηλό μορφωτικό επίπεδο
αναφέρουμε τον Κυριάκο Βαρβαρέσσο446 με σπουδές στη Νομική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών και με σπουδές στα Πανεπιστήμια του Μονάχου και του
Βερολίνου. Υπηρέτησε ως έκτακτος καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Υπουργός Οικονομικών στις κυβερνήσεις του Ελευθερίου
Βενιζέλου και Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Τον Παναγιώτη Πουλίτσα447 διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Υπήρξε υπότροφος του κράτους συνέχισε τις νομικές του σπουδές στα
Πανεπιστήμια Μονάχου και Βερολίνου. Εργάστηκε ως δικηγόρος, πρωτοδίκης, Σύμβουλος
Επικρατείας. Εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και έγινε πρόεδρός της. Εξελέγη
πρωθυπουργός μετά τις πρώτες εκλογές του 1946 και βουλευτής Αθηνών. Ήταν πρόεδρος
της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Αρσάκειο Αθηνών.
Αν και για μεγάλο αριθμό ευεργετών (πίν.5, γράφ. 5 παράρτ.) που διέθεσαν την
περιουσία τους για εκπαιδευτικούς σκοπούς δε διαφάνηκε το μορφωτικό τους επίπεδο, ο
αριθμός των ευεργετών που είχαν ανώτερη και ανώτατη μόρφωση υπερείχε εκείνων που
ήταν απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και αυτοί υπερείχαν όσων ήταν απόφοιτοι
της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Για κάθε μορφωτικό επίπεδο, κοινό χαρακτηριστικό ήταν
ότι οι υποτροφίες ήταν στην πρώτη θέση προσφοράς.
445
Δημόσια διαθήκη Χρυσούλας Κολορού αρ. 9773/8-10-1957 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Δημ. Καρελλά, φάκ. Χρυσούλας Κολορού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
446
Πανεπιστημίου…, ό.π., σσ. 19-21.
Βιογραφίαι ζώντων καθηγητών, επιτίμων, τακτικών και εκτάκτων. Εθνικόν και Καποδιστριακόν
447
Φιλεκπαιδευτική εταιρεία. Αρσάκεια - Τοσίτσια Σχολεία…, ό.π.
Άρθρο «Παναγιώτης Πουλίτσας» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 25/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1968, σ.
8.
Βαγιακάκος Δικαίος. «Νεκρολογία Παναγιώτης Ηλ. Πουλίτσας 1881-1968»…, ό.π.
Νεκρολογία υπο Μ.Ι. Στασινόπουλου, Γ. Χαρμπούρη, Ερ. Σκάσση, Κ.Δ. Τσάτσου, Π.
Μπρατσιώτου…, ό.π.
Αγγελή Φ.Δ. Νομικό Βήμα, τεύχ. 2/1968, σσ. 65-69.
«Παναγιώτου Ηλ. Πουλίτσα. Βιογραφικόν Σημείωμα. Σταδιοδρομία, Μελέτη, Δράσις». Εν Αθήναις
1966. Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.
165
Πίνακας 5
Το μορφωτικό επίπεδο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά στην εκπαίδευση
Προσφορά σε Άγνωστο Πρωτ/θμιας Δευτ/θμιας Τριτ/θμιας Σύνολο

Ν % Ν % N % N % N %
Δημοτικό 41 22,0 3 13,0 1 3,6 6 13,0 51 18,0
Γυμνάσιο 4 2,2 1 4,3 0,0 1 2,2 6 2,1
Επαγγελματική 3 1,6 1 4,3 0,0 0,0 4 1,4
Πανεπιστήμιο 2 1,1 0,0 0,0 1 2,2 3 1,1
Οικόπεδο 31 16,7 1 4,3 0,0 3 6,5 35 12,4
Χρήματα 47 25,3 1 4,3 1 3,6 6 13,0 55 19,4
Υποτροφίες 23 12,4 13 56,5 26 92,9 22 47,8 84 29,7
Βιβλία – εποπτικά 10 5,4 1 4,3 0,0 3 6,5 14 4,9
Ανέγερση 13 7,0 2 8,7 0,0 2 4,3 17 6,0
Συντήρηση 9 4,8 0,0 0,0 1 2,2 10 3,5
Μισθοδοσία 3 1,6 0,0 0,0 1 2,2 4 1,4
ΣΎΝΟΛΟ 186 100 23 100 28 100 46 100 283 100
Πώς αποκτήθηκε η περιουσία των ευεργετών
Οι διαθέτες στις διαθήκες τους συνήθως δεν ανέφεραν τον τρόπο που αποκτήθηκε η
περιουσία τους. Άλλες φορές η περιουσία στις διαθήκες μπορούσε να παρουσιάζεται
μικρή, αλλά να είναι μεγάλη. Η περιουσία συνήθως ήταν ανάλογη με την επαγγελματική
ενασχόληση του διαθέτη. Οι οικονομικές πληροφορίες για την απόκτηση της περιουσίας
στις διαθήκες είναι φειδωλές.
Σε πολλές διαθήκες ευεργετών διακρίναμε την εργατικότητα, τη συνετή οικονομική
διαχείριση των χρημάτων τους. Διακρίναμε την πεποίθηση των διαθετών, «οικονομείν
πανταχόθεν και μη δαπανάς επί ματαίοις».448
Πολλές φορές περιφρονείτο η αποκτηθείσα περιουσία με κόπο και μόχθο και αυτή
διετίθετο για το κοινό καλό.
Ο Δημήτριος Σπυρόπουλος από το Καστόρι με τη διαθήκη του (1974) διέθεσε449 στην
Κοινότητα Καστορείου, μετά το θάνατο της συζύγου του, δύο συνεχόμενες ανώγειες
οικίες, που βρίσκονταν στην πλατεία Καστορείου, τα εισοδήματα των οποίων όρισε να
διατίθενται για την περίθαλψη πτωχών ασθενών και ορφανών της Κοινότητας Καστορείου
χωρίς να υπάρχει το δικαίωμα πώλησης των οικιών από την κοινότητα.
448
Γούδας Ν. Αναστάσιος. (1870). Βίοι Παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος
διαπρεψάντων Ανδρών, τόμ. Γ΄. Εν Αθήναις: τύποις Μ. Πετρίδου, σ. 1-29.
449
Δημόσια Διαθήκη Δημητρίου Σπυρόπουλου αρ. 1700/25-9-1974 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 22/12-2-1982, φάκ.
Δημητρίου Σπυρόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
166
Σε πολλές περιπτώσεις διακρίναμε ένα λιτό τρόπο ζωής σε σχέση με άλλους που
ακολουθούσαν μια πολυδάπανη διαβίωση. Για τους πρώτους κατέστησαν φανερά τα
αισθήματα φιλοπατρίας και φιλογενούς γενναιοδωρίας.450
Πολλοί από τους ομογενείς δωρητές ήταν αγράμματοι, χωρίς περιουσία, γνώρισαν τη
δυστυχία στα παιδικά τους χρόνια και αναχώρησαν στο εξωτερικό σε μικρή ηλικία. Δεν
ξέχασαν τις δυσκολίες της πατρίδας τους και την έλλειψη κρατικής πρόνοιας,
κληροδοτώντας φιλανθρωπικούς και εκπαιδευτικούς θεσμούς του τόπου που γεννήθηκαν.
Φρόντισαν να θεραπεύσουν τη «φτώχεια» του έθνους υπομένοντας τη δική τους πενία.451
Οι ομογενείς δωρητές προσέφεραν στην κοινότητα καταγωγής τους, στην εκκλησία, στο
σχολείο, σε υποδομές έργων κοινωνικής ωφέλειας και σε φιλανθρωπικούς σκοπούς.
Οι Έλληνες ομογενείς αντιμετώπιζαν δυσκολία στην ένταξή τους στο νέο κοινωνικό
περιβάλλον των χωρών υποδοχής. Η κατάσταση ήταν πιο δύσκολη λόγω της έλλειψης
μόρφωσης, γνώσης της ξένης γλώσσας, της έλλειψης γνωριμιών και κοινωνικού
περιγύρου. Η ανεύρεση εργασίας για τον απόδημο ήταν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση.
Προσπάθειες για μεγέθυνση της περιουσίας τους κατέβαλαν και όσοι Λάκωνες
εργάστηκαν στην Αθήνα, όπως έμποροι, τραπεζίτες.
Ο Νικόλαος Θεμ. Μανεσιώτης452 γεννήθηκε το 1888 στο Γεωργίτσι. Σε μικρή ηλικία
βρέθηκε στην Καλαμάτα όπου εργάστηκε σε σιδηροπωλείο. Υπηρέτησε τη στρατιωτική
του θητεία κατά διαστήματα από το 1909 μέχρι το 1919. Το 1919 εγκαταστάθηκε στον
Πειραιά όπου ασχολήθηκε με εισαγωγές και χονδρεμπόριο. Απεβίωσε το 1982.
Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις ευεργετών που ξεκίνησαν ως μικροέμποροι και
κατέληξαν βαθύπλουτοι.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου, Έλληνας έμπορος βαμβακιού στην Αίγυπτο, το 19ο αιώνα
ασχολήθηκε με την καλλιέργεια βάμβακος στην Αίγυπτο. Αρχικά, ενοικιάζοντας εκτάσεις
και ύστερα αγοράζοντας τις εκτάσεις αυτές, δημιούργησε περιουσία στην Αίγυπτο και
έγινε ένας από τους πλουσιότερους κτηματίες της ελληνικής παροικίας της Μανσούρας.453
Διαθέτες κληρονόμησαν πατρική περιουσία η οποία είχε προέλθει από την
ενασχόληση με εμπορικές επιχειρήσεις.
Ο παππούς του Παναγιώτη Κρεββατά, το 1764, κατέφυγε κυνηγημένος από τους
Τούρκους στα Κύθηρα. Η περιουσία του δημεύθηκε από τους Τούρκους. Ο γιος του
Δημήτριος επέστρεψε στον Μυστρά και μπόρεσε να ανακτήσει λίγα από τα δημευθέντα
πατρικά κτήματα.454 Υπήρχε μικρή πατρική περιουσία. Ο Δημήτριος Κρεββατάς απέκτησε
450
Θεοδώρου Βασιλική. Οι Έλληνες Ευεργέτες του 19ου αιώνα, περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των
Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος), Αθήνα 2004, σσ. 42-44.
451
Κοντογιάννης Παντελής. (1908). Εθνικοί Ευεργέται, εκδ. Δ΄, Αθήναι. Σύλλογος προς διάδοσιν
ωφέλιμων βιβλίων, αρ. 94, Βιβλιοπωλείο Ιωάννη Σιδέρη, σ. 8.
452
Κούτσης Γιάννης. (1999). Ένα χωριό μια ιστορία…, ό.π., σ. 137.
Κούτσης Γιάννης. (1993). Γεωργίτσι…, ό.π., σσ. 175-176.
453
Όδδης Φ. Φρειδερίκος. (1911). Ελληνικός Διάκοσμος…, ό.π., σ. 330. Σταθοπούλου -
Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι Μεγάλοι Ευεργέτες Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου,
Εκπρόσωποι του παροικιακού Ελληνισμού στη Μανσούρα της Αιγύπτου. Γκοριτσά. Δήμος
Θεραπνών, σ. 19.
454
Φωτόπουλος Αθανάσιος. (2005). Οι Κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου…, ό.π., σ. 137.
167
μεγάλη περιουσία από το εμπόριο. Ο γιος του Παναγιώτης συνέχισε την εμπορική
δραστηριότητα του πατέρα του.455 Είχε εμπορικό αντιπρόσωπο στην Κωνσταντινούπολη
τον Δημήτριο Ν. Μανουσάκη, ο οποίος ασχολείτο με τις εμπορικές του εργασίες, αλλά και
για να τον εφοδιάζει.
Το πλήθος των διαθετών είχε αποκτήσει με κόπο την περιουσία, από την άσκηση του
επαγγέλματός τους.
Ο Κλήμης Διαμαντίδης, ιερομόναχος και διδάσκαλος στη Ρουμανία, το 1851 στη
διαθήκη του ανέφερε: «…τα όσα απεκτησάμην εν κόπω και μόχθω διά διδασκαλικού
επαγγέλματος…».456
Ο Νικόλαος Πηλάλας ως δικηγόρος και ως συμβολαιογράφος κατόρθωσε να
αποκτήσει μεγάλη ακίνητη περιουσία.457
Οικονομικά στοιχεία. Μικροί, μεσαίοι, μεγάλοι και πολύ μεγάλοι

δωρητές
Στις διαθήκες συνήθως δεν αναφέρονταν από τους διαθέτες τα οικονομικά μεγέθη της
περιουσίας τους. Η εκτίμηση της περιουσίας αναφέρθηκε σε ελάχιστες περιπτώσεις. Οι
διαθέτες ήταν πολύ φειδωλοί στις αναφορές τους σχετικά με την περιουσιακή τους
κατάσταση.
Με τη γενικόλογη και μη λεπτομερή αναφορά της περιουσίας τους ίσως να ήθελαν να
υποκρύψουν τον ακριβή προσδιορισμό της, για φορολογικούς λόγους, αφού υπήρχε η
είσπραξη φόρων κληρονομίας. Τις περισσότερες φορές τα περιουσιακά στοιχεία δεν
παρουσιάζονταν αναλυτικά. Άλλα σχετικά περιουσιακά στοιχεία μάς επιτρέπουν να
κάνουμε υποθέσεις για το ύψος της περιουσίας.
Οι εκτελεστές της διαθήκης του Ιωάννη Νικ. Τσετσέρη, κατοίκου Αγίων Αναργύρων
(Ζούπαινας), κατά το θάνατό του βρήκαν458 16.000 δραχμές οι οποίες αναλώθηκαν το
1931 για την κατασκευή ωρολογοστασίου στον ναό των Αγίων Αναργύρων στην
Κοινότητα Αγίων Αναργύρων και 40.000 δραχμές οι οποίες είχαν δοθεί από το διαθέτη
στον εκτελεστή της διαθήκης προς φύλαξη. Άλλα χρήματα, τιμαλφή και κινητά
αντικείμενα παρελήφθησαν από τους συγγενείς του διαθέτη, οι οποίοι τον περιέθαλπαν
455
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Η δολοφονία του Παναγιώτη Κρεββατά Στο: Λακωνικαί Σπουδαί.
Παράρτημα…, ό.π., σσ. 287-293.
Αναγνωστόπουλος Γ. άρθρο «Παναγιώτης Δ. Κρεββατάς» περιοδ. Λακωνικά…, ό.π.
456
Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος. (1929-1930). Αρχεία Εθνικών Ευεργετών. Αθήνα, τόμ. Δ΄, σ. 60. ΑΥΕ
φάκ. 1865/88,1γ και 47. ΓΑΚ Κλάδος Β΄ (1833-1848) θυρίδα 106, φάκ 4-6, 8-15.
457
Άρθρο «Μεγάλοι Ευεργέται: Νικόλαος Πηλάλας» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 16/1928, σ. 181.
458
Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 1993/8-4-1935 προς τον οικονομικόν έφορον
Λακεδαίμονος, φάκ. Ιωάννη Νικ. Τσετσέρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
168
κατά την ασθένειά του. Το Υπουργείο Οικονομικών459 το 1937 διαπίστωσε ότι τα
δωρηθέντα εν ζωή χρήματα από τον Ιωάννη Τσετσέρη για τις ανάγκες ύδρευσης της
Κοινότητας Αγίων Αναργύρων ήταν 524.000 δραχμές κατατεθειμένα σύμφωνα με τους
όρους των δωρητηρίων συμβολαίων και χρησιμοποιήσεως με την έναρξη του έργου της
ύδρευσης.
Λάκωνες ευεργέτες που έζησαν στο εξωτερικό απαριθμούσαν στη διαθήκη τους
επακριβώς την περιουσιακή τους κατάσταση την οποία κατέλιπαν, με σκοπό να γνωρίζουν
ακριβώς οι συμπατριώτες τους τι θα παραλάβουν.
Ο Κλήμης Διαμαντίδης ιερομόναχος στο Βουκουρέστι το 1851 στη διαθήκη του
σχετικά με την περιουσία του ανέφερε: «Επί των συνάρσει θεία αποκτηθέντων μοι,
διατάττω την χρηματικήν μου περιουσίαν ήτις λογιζομένη εις φλωρία καισαροβασιλικά,
συνίσταται ήδη εις 2.250 ήτοι δύο χιλιάδες διακόσια πεντήκοντα χρυσά καισαροβασιλικά ίνα
από των τόκων του συντηρείται αποκλειστικά και μόνον το ελληνικόν σχολείον
Βαμβακούς…».460
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης στην αρχή της διαθήκης του για τα περιουσιακά του
στοιχεία ανέφερε: «Προβεβηκώς ήδη την ηλικίαν και λογιζόμενος περί του θανάτου, του και
459
Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 18092/6-2-1937 προς τον Οικονομικό Έφορο
Λακεδαίμονος, φάκ. Ιωάννη Τσετσέρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
460
Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη της 5-8-1851…, ό.π. και ΑΥΕ φάκ. 1848/88,1 έγγραφο 10170 της
ης
13 Μαΐου 1848 φάκ. 1865/88,1γ και 47.
Για την υπόλοιπη περιουσία όρισε να συναθροιστεί και να σταλεί μαζί με τα βιβλία του στην
ιδιαίτερη πατρίδα του που ήταν το χωριό Βαμβακού του Δήμου Οινούντος της Λακεδαίμονος διά
μέσου της Γραμματείας της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, η οποία να φροντίσει τα βιβλία να σταλούν
στο σχολείο της Βαμβακούς και τα χρήματα να τοκισθούν με ασφάλεια ή να αγορασθεί κτήμα και
τα ετήσια έσοδά του να διατίθενται για το σχολείο της Βαμβακούς και «εις αυτό και μόνον και ουχί
εις άλλης τινός πόλεως».
Η βιβλιοθήκη του Κλήμη Διαμαντίδη αποτελείτο από τριακόσιους τόμους των εκδόσεων
Μαρασλή. Η βιβλιοθήκη διαλύθηκε και ελάχιστα βιβλία απέμειναν στο σχολείο της Βαμβακούς.
Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π. Τα βιβλία της βιβλιοθήκης του
Ελληνικού Σχολείου καταστράφηκαν από τους Ιταλούς, τα υπόλοιπα βρίσκονταν στο κοινοτικό
γραφείο. Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ …, ό.π., σσ. 71-72.
Αποφάσισε να διαθέσει όλη του την περιουσία στο χωριό του Βαμβακού όταν ο Σπαρτιάτης Σπ.
Κοπανίτσας περιόδευσε στο Βουκουρέστι, συνάντησε τον Κλήμη Διαμαντίδη, ο οποίος τον ρώτησε
αν υπάρχει η Βαμβακού και πώς είναι. Ο Κοπανίτσας τού απάντησε ότι υπάρχει και μάλιστα
συντηρείται και ελληνικό σχολείο με πολλούς μαθητές. Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της
Βαμβακούς…, ό.π.
Το 1854, σύμφωνα με έκθεση του Δ. Λεβίδη, είχαν κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα 24.286,29 δρχ.
και οι τόκοι μέχρι το 1866 ήταν 15.066,34 δρχ. συνολικά 39.352,63 δρχ. Το 1866 σε έγγραφο του
κεντρικού ταμείου του Κράτους την 12 Οκτωβρίου 1911 προς το Υπουργείο Παιδείας ανέφερε ότι
δεν ήταν δυνατό να εξακριβωθεί εάν υφίσταται το εισαχθέν ποσόν. Μητρώο Κληροδοτημάτων
ΥΠΕΠΘ, σ. 79.
Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η παιδεία…, ό.π., σ. 322.
169
παρ’ ελπίδα δυναμένου συμβείν μοι, έχων δε προσέτι πολλάς ιδιοκτησίας, κινητά και ακίνητα
κτήματα και άτεκνος ων…».461
Η περιουσία του Γεωργίου Κούρλα, το 1938 που απεβίωσε, αποτελείτο462 από το
ήμισυ εξ αδιαιρέτου ενός ανθοπωλείου στο Σικάγο, από τραπεζική κατάθεση 1.406,77
δολαρίων και από τραπεζική κατάθεση της Τράπεζας Αθηνών στη Ν. Υόρκη ύψους
9.837,06 δολαρίων.
Ο Θωμάς Π. Σουρλής μετανάστης στις ΗΠΑ στη διαθήκη463 του ανέφερε: «Οι
καταπιστευματοδόχοι θα καταβάλουν εις τας αρμόδιας αρχάς του χωρίου Σκούρα, Ελλάδος
το ποσόν Δέκα χιλιάδων δολαρίων προς τον σκοπών ανεγέρσεως βιβλιοθήκης… Το
υπόλοιπο της κληρονομίας θα παραμείνη ες αεί εις φιλανθρωπικόν καταπίστευμα…».
Λίγες ήταν οι διαθήκες στις οποίες οι διαθέτες ανέφεραν το ακριβές ύψος της
περιουσιακής τους κατάστασης.
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης από την Κελεφά, το 1991, στην
διαθήκη464 του ανέφερε με κάθε λεπτομέρεια τη συνολική εικόνα της κινητής
περιουσιακής κατάστασης την οποία κατέλιπε.
«Το υπ’ αρ. 003190/29-2-89 ομόλογο Ελληνικού Δημοσίου ποσού δραχμών 10.000.000
με ετήσιο επιτόκιο 20% τριετούς διάρκειας και λήξης την 29-2-92», το διέθετε μαζί με άλλα
πέντε ομόλογα συνολικού ύψους 14.000.000 δραχμών στην Κοινότητα Κελεφάς. Ο
διαθέτης ανέφερε με κάθε λεπτομέρεια όλα τα χρηματικά ποσά που διέθεσε στην τοπική
κοινωνία της ιδιαίτερης πατρίδας του και στον αδελφό του.
Ακριβή περιουσιακά στοιχεία αναφέρονταν από τους διαθέτες όταν κληροδοτούσαν
όλη την περιουσία τους στο Δημόσιο ή όταν προέβαιναν σε σύσταση ιδρύματος.
461
Λακεδαίμονος Σαραντινάκη, «μετάφρασις εκ της Ρωσσικής»). ΑΥΕ, φάκ. 1845/88,1 έγγραφο
4535/14-12-1845, έγγραφο 11511/5-11-1885. ΑΥΕ φάκ. 1898, έγγραφο 858 της 23 Ιανουαρίου
1886, έγγραφο 11753 της 18 Μαρτίου 1889. ΓΑΚ, Κλάδος Β΄ (1833-1848), θυρίδα 106, φάκ. 16-
19. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 613.
Ακολούθως ο Ευστάθιος Σαραντινάκης ανέφερε με λεπτομέρειες την περιουσία του: «Η ακίνητη
ιδιοκτησία μου, ευρισκομένη εις την ταυρκικήν γουβέρνιαν πέριξ της Συμφερουπόλεως εις το χωρίον
ονομαζόμενον Ελενόβια, το οποίο αριθμείται κατά το μήκος εις χιλίας πεντακοσίας οργυιάς και κατά
το πλάτος εξακοσίας με γην γόνιμον και λιβάδια…με όλους τας οικοδομάς και τας κατασκευάς και
των ενοικούντων εν τη αυτή σκλάβων, χαρισθέν μοι από τη Βασίλισσα Αικατερίνη. Δεύτερον, χωρίον
επί του ποταμού καλουμένος Μπελμπέκη χαρισθέντος μοι παρά της πανελεήμονος και αειμνήστου
Αικατερίνης της Β΄ μετά των εις το αυτό αγορασθέντων μοι αμπέλου, οπωροφόρων δέντρων, γης
γονίμου, λόγγου και πετρίνου οσπιτίου, οικήματος και άλλων κατασκευών». Στη Σεβαστούπολη
πέτρινο σπίτι με οικήματα και άλλες οικοδομές, αυλή περιτοιχισμένη.
462
Έγγραφο 896/5-7-1938 του Ελληνικού Προξενείου του Σικάγο προς το Υπουργείο Εξωτερικών,
φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Γεωργίου Κούρλα, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας
463
464
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη…, ό.π.
170
Η ακίνητη περιουσία του Νικολάου Πηλάλα αποτελείτο από ημιτελή κατοικία και
άλλες δύο κατοικίες στα Βρέσθενα και δύο κατοικίες με περιβόλι στη Σπάρτη. 465 Τα πιο
πάνω ακίνητα παραχώρησε στο Ελληνικό Δημόσιο.
Ο Σεραφείμ Πάτσιος στη διαθήκη466 του ως περιουσιακά του στοιχεία τα οποία
περιήλθαν στο ίδρυμά του και ήταν αναπαλλοτρίωτα αναφέρονταν: α) τραπεζικές
καταθέσεις 1.955.832 δραχμές, β) αποθήκες και οικία στην οδό Ανδρομάχης 4, στο Παλαιό
Φάληρο.
Περιουσία του Ιδρύματος467 Γεωργίου Στεφ. Βαρβαρέσσου ήταν ο τρίτος όροφος του
μεγάρου της οδού Δώρου 10, στην Αθήνα, που αποτελείται από δεκαέξι διαμερίσματα.
Η περιουσία την οποία διέθεσε468 ο Ιωάννης Κωνσταντόπουλος, το 1970, στο ίδρυμά
του ήταν ένα διαμέρισμα και ένα αγρόκτημα στην περιοχή Σελινίτσα Γυθείου. Καταθέσεις
σε τράπεζα και Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο ύψους 1.400.000 δραχμών
Ο Δημήτριος Γερουλάκος το 1979 στη διαθήκη του469 ανέφερε τα περιουσιακά του
στοιχεία τα οποία κληρονόμησε το «Γερουλάκειο Ίδρυμα» που δημιούργησε και αυτά
ήταν: α) το κτιριακό συγκρότημα470 στις οδού Όθωνος – Αμαλίας 57 (Κλινική
Γερουλάκου), διαμέρισμα α΄ ορόφου στη διασταύρωση των οδών ΄Οθωνος – Αμαλίας και
Κλεομένους και διώροφη οικία στην οδό Αχιλλέως 5, β) όλα τα κινητά πράγματα,
χρήματα, χρεόγραφα ή άλλες κινητές αξίες, που βρέθηκαν κατά την ημέρα του θανάτου
465
Το 1901 το Δημόσιο διά του οικονομικού εφόρου Λακεδαίμονος κατέλαβε τις δύο κατοικίες στη
Σπάρτη και εγκατέστησε σε αυτές Στρατολογικό Γραφείο, Ειρηνοδικείο, Πταισματοδικείο και την
Οικονομική Εφορία Λακεδαίμονος, χωρίς την καταβολή μισθώματος. Οι οικίες του διαθέτη στη
Σπάρτη ήταν σε οικόπεδα συνολικής έκτασης 1.600 τ.μ. και η αξία τους το 1925 ήταν 1.000.000
δραχμές. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 528.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας…, ό.π.
466
Ιδιόγραφος διαθήκη Σεραφείμ Πάτσιου…, ό.π. Π.Δ. 203/1974…, ό.π.
467
Διάταγμα 574/19-7-1969 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς Ιδρύματος Γεωργίου Στεφ.
Βαρβαρέσσου και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 117/3-9-1969, τεύχ. Α΄, άρθρο 3. Τα
εισοδήματα του ιδρύματος διατίθενται κάθε έτος με απόφαση του ΔΣ του Ιδρύματος για ενίσχυση
κορασίδων και προικοδότηση νεανίδων, καταγομένων από την επαρχία Βοιών Λακωνίας, άρθρο 10
του διατάγματος.
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 28-2-1969. Οι καταθέσεις στην Τράπεζα της Ελλάδος το έτος 1969
ήταν 1.000.000 δραχμές. Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 158/31-4-1973 άρθρο «Γύρω από το
κληροδότημα Γεωργίου Σ. Βαρβαρέσσου». Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 172 / 30-7- 1974
άρθρο «Ανακοίνωσις του Ιδρύματος Γεωργίου Στεφ. Βαρβαρέσσου».
468
Διαθήκη Ιωάννη Κωνσταντόπουλου…, ό.π.
469
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου…, ό.π. Δήλωση αποδοχής κληροδοτήματος…, ό.π.
470
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου…, ό.π. Το κτιριακό συγκρότημα Όθωνος - Αμαλίας 57
(Κλινική Γερουλάκου) κληροδοτήθηκε στο Ίδρυμα μετά το τέλος του 1989. Μέχρι τότε είχαν
δικαίωμα οίκησης η αδελφή του διαθέτη Πολυχρονία Λαμπροπούλου, ο αδελφός του
Κωνσταντίνος Γερουλάκος μετά της οικογενείας του. Η επικαρπία του πιο πάνω κτιρίου ανήκει
στον Κωνσταντίνο Γερουλάκο για να χρησιμοποιηθεί ως κλινική ή ιατρεία του Κωνσταντίνου και
της Δωροθέας Γερουλάκου. Στην αδελφή του Πολυχρονία Λαμπροπούλου περιήλθε εφ’ όρου ζωής
η επικαρπία των δύο άλλων ακινήτων. Τα έσοδα από ενοίκια των ακινήτων μετά το 1989 ανήκαν
στο ίδρυμα και διετίθεντο για τις υποτροφίες. Π.Δ. 17-6-1986…, ό.π.
171
του. Το Δ.Σ. του ιδρύματος μπορούσε να προβαίνει σύμφωνα με τη διαθήκη471 σε αγορά
ακινήτων με σκοπό τη διασφάλιση των χρημάτων του ιδρύματος.
Ο Νικόλαος Παν. Κοντομηνάς από τη Νεάπολη, το 1989, στη διαθήκη472 του όρισε τα
χρηματικά ποσά που διέθεσε στο ίδρυμά του. Σε τραπεζικό λογαριασμό 1.000.000
δραχμές, ομόλογα του Ελληνικού Δημοσίου 20.000.000 δραχμές, το 10% από διαφημίσεις
ασφαλιστικής εταιρείας στη διαφημιστική εταιρεία «Κρόνος».
Η περιουσία473 του Ιδρύματος Γεωργίου Σκιούρη το 1993 ήταν: α) μία διώροφη οικία
στην οδό Προμπονά 6 στα Άνω Πατήσια Αθήνα, κτισμένη επί οικοπέδου έκτασης 253,11
τ.μ., β) ένα οικόπεδο εμβαδού 2.733,70 στη συμβολή των οδών Παπαδιαμάντη και
Παλαμά στον Άλιμο Αττικής, γ) η ψιλή κυριότητα ενός καταστήματος κειμένου επί της
οδού Κ. Παλαμά 42 στην Αθήνα, δ) καταθέσεις αξίας 17.551.553 δραχμών.
Στα εισοδήματα474 του Σαϊνοπουλείου ιδρύματος συμπεριλαμβάνονταν και ενοίκια
ύψους 800.000 δραχμών το έτος, από το ακίνητο του ιδρύματος στην Αθήνα στη λεωφόρο
Συγγρού 100.
Η υλοποίηση της δωρεάς του Κέντρου Πολιτισμού του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος»
χρηματοδοτήθηκε από το ίδρυμα. Ο προϋπολογισμός υλοποίησης475 κατά την υπογραφή
της σύμβασης ανερχόταν κατά προσέγγιση στο ποσό των 450.000.000 ευρώ.
Υπήρξαν και περιπτώσεις που διαθέτες αν και είχαν προσφέρει και είχαν συμβάλει
στη δημιουργία κοινωφελών έργων, οι ίδιοι δεν έδιναν σημασία στο χρήμα και πέθαναν
πάμπτωχοι.
Ο Επίσκοπος Βρεσθένης Θεοδώρητος Β΄ κατά τη διάρκεια του βίου του προέβη σε
δωρεές, αλλά πέθανε στην Αθήνα πάμπτωχος.476
Ο Γεώργιος Δημ. Γρηγορίου, επιχειρηματίας στη Μανσούρα Αίγυπτου, απεβίωσε στην
Αίγυπτο τον Ιανουάριο του 1966 «εν εσχάτη πενία».477
471
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου…, ό.π. και Π.Δ. 17-6-1986…, ό.π.
472
Μυστική διαθήκη Νικολάου Παν. Κοντομηνά της 28-1-1989…, ό.π.
473
Π.Δ. 16-3-1993…, ό.π.
474
475
Ν. 3785 «Κύρωση της Σύμβασης Δωρεάς μεταξύ του Ιδρύματος “Κοινωφελές Ίδρυμα Σταύρος
Σ. Νιάρχος”, του Ελληνικού Δημοσίου, του ΝΠΔΔ με την επωνυμία “Εθνική Βιβλιοθήκη της
Ελλάδος”, του ΝΠΙΔ με την επωνυμία “Εθνική Λυρική Σκηνή”, της Α.Ε. με την επωνυμία
“Ολυμπιακά Ακίνητα” και της Α.Ε. με την επωνυμία “Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου” και
ρύθμιση θεμάτων συναφών με την υλοποίηση του υπερτοπικού πολιτιστικού πάρκου με την
επωνυμία “Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος”» ΦΕΚ 138/7-8-2009. Άρθρο 6. Ο
προϋπολογισμός περιελάμβανε: α) το κόστος εκπόνησης όλων των μελετών, των τεχνικών
περιγραφών και μελετητικών στοιχείων, β) το κόστος κατασκευής των εγκαταστάσεων και των
βοηθητικών εγκαταστάσεων, γ) το κόστος διαμόρφωσης του πάρκου «Σταύρος Νιάρχος», δ) το
κόστος αγοράς, εγκατάστασης και τοποθέτησης του σταθερού και κινητού εξοπλισμού, που κατά
την κρίση του οργανισμού είναι απαραίτητος για τη λειτουργία και συντήρηση των
εγκαταστάσεων, των βοηθητικών εγκαταστάσεων και του πάρκου «Σταύρος Νιάρχος».
476
Η εφημερίδα Ανεξάρτητος αρ. φ. 45/ 29 - 4 - 1843 στην Αθήνα έγραψε: «…ο Μακαρίτης
απεβίωσε εντός οικίας πενιχράς, δεν εγκατέλιπεν ει μή δέκα τάλαρα ως περιουσίας…». Σπηλιάκος
Αγησίλαος. (1971). Ο καπετάν Δεσπότης…, ό.π.
172
Το πλήθος των διαφορετικών μονάδων μέτρισης του χρήματος που αποτυπώνονταν οι
περιουσίες γηγενών και ομογενών διαθετών, η εξανέμιση σε πολλές περιπτώσεις των
χρηματικών αξιών, δε μας έδωσαν τη δυνατότητα για έναν υπολογισμό του συνολικού
ποσού που έχει κληροδοτηθεί από τους Λάκωνες ευεργέτες.
Το μέγεθος των δωρεών για κάθε ευεργέτη δεν ταυτιζόταν πάντα με το σύνολο της
περιουσίας του. Το μέγεθος της περιουσίας τού κάθε ευεργέτη είναι δύσκολο να ευρεθεί
και ειδικά όταν δεν αναφερόταν συγκεκριμένα στη διαθήκη του. Είναι πολύ δύσκολη η
σύγκριση μεταξύ της περιουσίας του ευεργέτη και του κληροδοτήματος, σε σχέση με το
κληροδότημα και τη σημασία του, ως προς την κάλυψη ανάγκης του Ελληνικού Κράτους.
Εκείνο που διεφάνη είναι το κληροδότημα και όχι το σύνολο της περιουσίας του διαθέτη.
Το ύψος της δωρεάς που διετίθετο σε σχέση με το σύνολο της περιουσίας του διαθέτη
καθόριζε αν η δωρεά ήταν μια ουσιαστική πράξη δωρεάς ή είναι μια συμβολική ενέργεια
του δωρητή. Πραγματική ευεργεσία που έχει ηθική αξία είναι εκείνη που το προσφερόμενο
ποσό είναι πολύ μεγάλο σε σχέση με τη συνολική περιουσία του διαθέτη. Πολλές φορές ο
διαθέτης, αν και είχε μεγάλη περιουσία, μπορούσε να δεχθεί επιδράσεις και επιρροές από
το κοινωνικό, το πολιτισμικό του περιβάλλον, σχετικά με τη διάθεση της περιουσίας του
προς τους κληρονόμους του ή στο κοινωνικό σύνολο.
Τα καταστατικά των ιδρυμάτων διαχωρίζουν τους ευεργέτες ανάλογα με την
προσφορά τους σε «μεγάλους ευεργέτες», «ευεργέτες», «δωρητές», «συνδρομητές». Η
κατηγοριοποίηση αυτή είναι σχετική, δεν υπάρχουν όρια μεταξύ της μιας κατηγορίας και
της επόμενής της, έτσι τα κριτήρια διαφοροποιούντο από ίδρυμα σε ίδρυμα, από εποχή σε
εποχή, εξαρτώνταν δε από το είδος του ιδρύματος και την περιοχή που βρισκόταν.
Η Κοινότητα Βαμβακούς, σύμφωνα με το καταστατικό478 της, το 1900 ανακήρυσσε
όσους πρόσφεραν 25-100 δραχμές συνδρομητές, από 100-500 δραχμές δωρητές, 500-1.000
δραχμές ευεργέτες, 1.000-5.000 δραχμές μεγάλους ευεργέτες και πάνω από 5.000 δραχμές
μεγίστους ευεργέτες.
Η Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας το 1912 αναγνώριζε ως δωρητές της όσους
προσέφεραν πάνω από 20 λίρες Αιγύπτου, ευεργέτες όσους προσέφεραν πάνω από 100
λίρες Αγγλίας, μεγάλους ευεργέτες όσους προσέφεραν πάνω από 500 λίρες Αιγύπτου.
«Των Μεγάλων Ευεργετών αναγράφονται χρυσοίς γράμμασιν επί ιδιαιτέρας πλάκας
τιθεμένης, μετά της προτομής αυτών ή της εικόνας εν τη αιθούση της Σχολής ή
Κοινότητος».479
477
Ατσαβές Αναστάσιος άρθρο «Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός» εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. 107/10-
7-1966.
478
3η Λογοδοσία της Κοινότητας Βαμβακούς, περιόδου 1900-1901. Καταστατικό της επιτροπής
πληρεξουσίων της Κοινότητας Βαμβακούς της 27 Οκτωβρίου 1901.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σ. 133.
479
Καταστατικό Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας (1912), άρθρο 12 «Δωρηταί και Κληροδόται».
Υπεγράφη από τον Πρόεδρο της Κοινότητος Μανσούρας Ιωάννη Γρηγορίου. Αρχείο ΕΛΙΑ,
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας.
173
Η Διοικούσα Επιτροπή του Γηροκομείου Σπάρτης με απόφασή της το 1981
ανακήρυξε480 μεγάλους ευεργέτες όσους είχαν προσφέρει από 1.000.000 έως 5.000.000
δραχμές και δωρητές όσους είχαν προσφέρει από τριακόσιες χιλιάδες έως ένα εκατομμύριο
δραχμές.
Για να μπορέσουμε να κατατάξουμε τους δωρητές στους «πολύ μεγάλους»,
«μεγάλους», «μεσαίους» και «μικρούς» σε σχέση με το προσφερόμενο ποσό, θέσαμε ως
όριο για τους «πολύ μεγάλους» το ποσό να ανέρχεται στο 1.000.000 δραχμές, για τους
«μεγάλους» από 100.000 – 1.000.000 δραχμές, για τους «μεσαίους» από 10.000 - 100.000
δραχμές και για τους «μικρούς» μέχρι 10.000 δραχμές.
Με την κατάταξη αυτή φαίνεται ότι δόθηκε μεγάλη σημασία, τόσο στους «μεγάλους
ευεργέτες», χωρίς όμως να παραλειφθούν οι μικρές δωρεές. Οι αξίες ήταν μεταβαλλόμενες
σε σχέση με το χρόνο, γι’ αυτό παραθέσαμε τις δωρεές από «μικρές» έως τις «πολύ
μεγάλες» σε σχέση με το χρόνο και ανεξάρτητα με την αρχική ή και συνολική περιουσία
του ευεργέτη.
Οι πράξεις δωρεάς ανάλογα με το μέγεθος και σε σχέση με το χρόνο πραγματοποίησής
τους παρουσιάζονται στον πίν. 6, γράφ. 6 παράρτ.
Πίνακας 6
Το οικονομικό μέγεθος των πράξεων δωρεάς σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
ευεργεσιών.
Χρονική διάρκεια Πολύ Μεγάλη Μέτρια Μικρή Σύνολο

δωρεάς Μεγάλη δωρεά δωρεά δωρεά δωρεά
δωρεά
Ν % Ν % N % N % N %
1821 έως 1850 1 20 1 20 2 40 1 20 5 1,3
1851 έως 1880 - - 1 25 1 25 2 50 4 1
1881 έως 1910 1 6,3 3 18,8 2 12,5 10 62,5 16 4,2
1911 έως 1940 10 11 37 40,7 15 16,5 29 31,9 91 23,6
1941 έως 1970 16 11,9 48 35,6 33 24,4 38 28,1 135 35,1
1971 έως 2000 22 18 52 42,6 31 25,5 17 13,9 122 31,7
2001 έως 2010 9 75 3 25 - - - - 12 3,1
ΣΎΝΟΛΟ 59 15,3 145 37,7 84 21,8 97 25,2 385 100
Παρατηρήθηκε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό κατείχαν οι «μεγάλες» πράξεις δωρεάς με

37,7%, ακολούθησαν οι «μικρές» πράξεις δωρεάς με ποσοστό 25,2%, στη συνέχεια οι
«μέτριες» πράξεις δωρεάς με ποσοστό 21,8% και οι «πολύ μεγάλες» με 15,3%. Ακόμη
παρατηρήθηκε ότι οι «πολύ μεγάλες» και «μεγάλες» παρουσίασαν σταθερή αύξηση από το
1911 έως και το 2000.
480
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1269/26-5-1981, άρθρο με την απόφαση της 18-5-1981 της
Διοικούσας Επιτροπής του Γηροκομείου Σπάρτης.
174
Πίνακας 7
Το οικονομικό μέγεθος των πράξεων δωρεάς σε σχέση με τη μόνιμη κατοικία των
δωρητών.
Τόπος Πολύ Μεγάλη Μέτρια Μικρή Σύνολο

μόνιμης Μεγάλη δωρεά δωρεά δωρεά δωρεά
κατοικίας δωρεά
Ν % Ν % N % N % N %
Εκτός Ελλάδας 7 10,5 14 20,9 11 16,4 35 52,2 67 17,4
Εντός Ελλάδας
εκτός Λακωνίας 18 16,1 42 37,5 22 19,6 30 26,8 112 29,1
Με κατοικία στη
Λακωνία 34 16,5 89 43,2 51 24,8 32 15,5 206 53,5
Σύνολο 59 15,3 145 37,7 84 21,8 97 25,2 385 100
Παρατηρήθηκε (πίν. 7, γράφ. 7 παράρτ.) ότι οι δωρητές με κατοικία τη Λακωνία σε

σχέση με αυτούς που κατοικούσαν εκτός Λακωνίας είναι σε αναλογία 2 (53,5%) προς 1
(29,1%) περίπου και σε σχέση με τους Λάκωνες που κατοικούσαν εκτός Ελλάδος η
αναλογία είναι 3 (53,5%) προς 1 (17,4%).
Ακόμη παρατηρήθηκε ότι οι δωρητές που είχαν κατοικία τη Λακωνία προηγούνται
στις «πολύ μεγάλες», «μεγάλες» και «μέτριες» πράξεις δωρεάς σε σχέση με Λάκωνες που
κατοικούσαν εκτός Λακωνίας και εκτός Ελλάδος. Οι κάτοικοι Λακωνίας σε ποσοστό
43,2%, είχαν πραγματοποιήσει «μεγάλες» πράξεις δωρεάς. Οι Λάκωνες που κατοικούσαν
εκτός Λακωνίας πραγματοποίησαν «μεγάλες» πράξεις δωρεάς, 37,5% και «μικρές»
πράξεις δωρεάς, 26,8%. Οι Λάκωνες του εξωτερικού είχαν πραγματοποιήσει «πολύ
μεγάλες» πράξεις δωρεάς σε ποσοστό 10,5% και «μικρές» πράξεις δωρεάς σε ποσοστό
52,2%.
Ως προς τους απόδημους Λάκωνες ευεργέτες, αυτοί μπορεί να προσέφεραν σημαντικό
μερίδιο της περιουσίας τους και σε άλλες περιπτώσεις, η διάθεση να ήταν ελάχιστη σε
σχέση με την περιουσία τους και να πραγματοποιείται τυπικά και συμβολικά προς την
ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Οι ευεργέτες δεν προέρχονταν από την ίδια οικονομική, κοινωνική, επαγγελματική
τάξη, ούτε το ύψος της δωρεάς ήταν πάντα ανάλογο του μεγέθους της περιουσίας του
διαθέτη. Όμως, όλοι διακατέχονταν από το αίσθημα της προσφοράς προς το κοινωνικό
σύνολο και προς τον άνθρωπο.
Οι διαθέτες με μεγάλη περιουσία άλλοτε προσέφεραν ένα σημαντικό μερίδιο της
περιουσίας τους και σε άλλες περιπτώσεις η διάθεσή τους περιοριζόταν σε μια μικρή και
συμβολική πράξη προσφοράς. Η οικονομική και κοινωνική ισχύ διατηρήθηκε στη μνήμη
ευκολότερα από μια απλή ευεργετική πράξη ενός ανώνυμου, μικρού δωρητή.
Η γεωγραφία της ευεργεσίας
Ο ευεργέτης συνδεόταν με το γεωγραφικό χώρο της ιδιαίτερης πατρίδας του. Οι

πράξεις δωρεάς και η θέληση των διαθετών στις διαθήκες ήταν αλληλένδετες με τον τόπο
175
καταγωγής του ευεργέτη και προορίζονταν για τον τόπο όπου γεννήθηκε και έζησε τα
πρώτα χρόνια της ζωής του, με τους συμπατριώτες και ομόθρησκούς του.481 Οι μικροί και
μεσαίοι ευεργέτες κατηύθυναν τη δωρεά τους στην πόλη ή το χωριό που γεννήθηκαν
προσφέροντας κυρίως στην εκπαιδευτική υποδομή, στην κοινότητα και σε
εκκλησιαστικούς θεσμούς, έχοντας ως προσδοκία τη γενικότερη ανάπτυξη του τόπου τους.
Oι Bασίλειος και Ηλίας Σωτ. Αποστολάκος, το 1952, δώρισαν482 στη σχολική εφορεία
του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ανδρέα Γουβών έκταση 800 τ.μ. με σκοπό την ανέγερση
δημοτικού σχολείου. Για τον ίδιο σκοπό ο Γεώργιος Χριστοδούλου είχε δωρίσει έκταση
του, 900 τ.μ.
Ο Νικόλαος Γ. Μυλωνάκος από τους Μολάους, το 1940, με τη διαθήκη483 του όρισε
μετά το θάνατο της συζύγου του τα εισοδήματα ενός διαμερίσματος σε οικόπεδο έκτασης
5.000 τ.μ. στους Μολάους να διατίθενται σε πτωχούς από τον εκάστοτε ιερέα και τον
πρόεδρο της Κοινότητας Μολάων, κατά τις γιορτές Χριστουγέννων και Πάσχα.484
Ο Νικόλαος Θεμ. Μανεσιώτης διέθεσε485 χρηματικό ποσό για την τσιμεντόστρωση
δρόμων του Γεωργιτσίου.
Η πλειοψηφία των «μεσαίων» ευεργετών στρέφει τη δωρεά στη γενέθλια πόλη ή
χωριό, φροντίζοντας το σχολείο που πιθανώς αποφοίτησε και για έργα υποδομών.
Διαπιστώθηκε από τις διαθήκες και τις πράξεις δωρεάς, η προσφορά του ευεργέτη στον
τόπο γέννησής του και στη μεγαλύτερη πόλη της επαρχίας του τόπου γέννησής του.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος – Μπράουν προσέφερε486 στην ιδιαίτερη πατρίδα του,
την Κοινότητα Πετρίνας, στο Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας και το συνεταιρισμό της
κοινότητας καθώς και στο Δήμο Σπάρτης και στο Δήμο Γυθείου.
Σε λίγες περιπτώσεις ένας ευεργέτης κατένειμε την προσφορά του σ’ όλο το νομό
Λακωνίας. Εκτός του ιδιαίτερου τόπου καταγωγής η ευεργεσία επικεντρωνόταν στην
πρωτεύουσα του νομού, την πόλη της Σπάρτης, που εμφάνιζε το μεγαλύτερο ποσοστό
προσφορών 19%, (πίν. 9, παράρτ.) και το μεγαλύτερο ποσοστό ευεργετών με ιδιαίτερη
καταγωγή τη Σπάρτη, 16,3% (πίν. 8, παράρτ.). Η Σπάρτη ως πρωτεύουσα του νομού
Λακωνίας συγκέντρωσε το πλήθος των «μεγάλων» ευεργετών.
481
Βαρβάκης Κωνσταντίνος. Ιωάννης Βαρβάκης ο «πειρατής»…, ό.π., σ. 7.
482
Δωρεά εν ζωή του Bασιλείου και Ηλία Σωτ. Αποστολάκου αρ. 477/10-2-1952 του
Συμβολαιογράφου Επιδαύρου Λιμηράς Νίκωνα Παν. Γεωργόπουλου, φάκ. Δημοτικό Σχολείο
Αγίου Ανδρέα Γουβών ΕΚΠ. 201.1.-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
483
Ιδιόγραφος διαθήκη Νικολάου Γ. Μυλωνάκου της 28-10-1940, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 55/1966, φάκ. Νικολάου Γ. Μυλωνάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
484
Το διαμέρισμα εκποιήθηκε και το τίμημα διετέθη για τη διακόσμηση του εσωτερικού του
ενοριακού ναού των Μολάων. Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών αρ. Κ 10240/1562/25-6-
1966 προς το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του ναού της Γεννήσεως του Χριστού Μολάων, φάκ.
Νικολάου Γ. Μυλωνάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
485
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών…, ό.π.
486
Κοινό ψήφισμα Ιουλίου 1953 της Κοινότητας Πετρίνας, του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας και
του Συνεταιρισμού Πετρίνας, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-56, υποφάκ. Αλληλογραφίας Σχολείου και Δωρητών
(Επιστολαί), ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
176
Άλλες περιοχές που παρουσίασαν μεγάλο ποσοστό ως προς την ιδιαίτερη καταγωγή
του ευεργέτη (πίν. 8, παράρτ.) ήταν: ο πρώην Δήμος Οινούντος 11,2%, το Γύθειο 7%, το
Καστόρι 6,8%, οι Μολάοι 6,8% και το μικρότερο ποσοστό παρουσιάζει η Σκάλα 0,5%.
Περιοχές που παρουσίασαν μεγάλο ποσοστό ως προς την προσφορά που δέχτηκαν από
ευεργέρτες (πίν. 9, παράρτ.) ήταν: ο πρώην Δήμος Οινούντος 10,1%, το Γύθειο 7,8%, το
Καστόρι 7%, ο Μυστράς 5,5%, οι Μολάοι 5,2% και με το μικρότερο ποσοστό το Έλος και
ο Ασωπός με 0,8%.
Άλλοτε πάλι υπήρξαν δωρεές και προς την Αθήνα, κυρίως από διαθέτες που έζησαν
εκτός του χώρου της Λακωνίας και από τους χαρακτηριζόμενους ως «πολύ μεγάλους
ευεργέτες».
Ο Νικόλαος Πολυμενάκος του Γεωργίου, καθηγητής της Γεωπονικής, το 1971, με τη
διαθήκη του κατέστησε γενικούς κληρονόμους «δι’ ό,τι ευρεθή μετά θάνατό μου, εξ ίσου,
τα δύο ευαγή Ιδρύματα. Το Αντικαρκινικό Νοσοκομείο Άγιος Σάββας και το Άσυλο Ανιάτων
Αθηνών».487
Ο Κωνσταντίνος Ζέπος, το 1915, με τη διαθήκη488 του διέθεσε όλη την κινητή
περιουσία του στο Τζάνειο Νοσοκομείο Πειραιά.
Οι Λάκωνες Ευεργέτες προέβαιναν σε πράξεις κληροδοσίας στη γενέτειρά τους, αλλά
και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, σε ποσοστό 6% (πιν. 9, παράρτ.).
Η κατεύθυνση της δωρεάς εκτός από την ιδιαίτερη πατρίδα, πόλη ή χωριό του διαθέτη,
γινόταν και στο χώρο που δραστηριοποιήθηκε επαγγελματικά ο διαθέτης, στον τόπο
καταγωγής της συζύγου ή στον τόπο που συνδέθηκε συναισθηματικά.
Σημαντικοί ευεργέτες ήταν και οι Λάκωνες του εξωτερικού, πολλοί από αυτούς μέχρι
τέλος της ζωής τους δεν είχαν επισκεφτεί ή επιστρέψει στη Λακωνία, όμως προσέφεραν
σημαντικά ποσά για τις υποδομές της και κυρίως για την εκπαίδευση. Οι απόδημοι
Λάκωνες ευεργέτες συνήθως άφηναν κληροδοτήματα στον τόπο γέννησής τους και στη
Σπάρτη. Οι Λάκωνες μετανάστες με μικρότερες οικονομικές δυνατότητες, ενίσχυσαν τον
ιδιαίτερο τόπο της Λακωνίας από τον οποίο και κατάγονταν, για λόγους
συναισθηματικούς, πατριωτισμού και για την υστεροφημία τους.
Οι πράξεις δωρεάς των ομογενών πολλές φορές «οδήγησε» γηγενείς να προβούν σε
πράξεις δωρεάς μικρές ή μεγάλες.
Η αριθμητική υπεροχή κάποιων περιοχών της Λακωνίας σε ευεργέτες οφειλόταν στο
ότι οι περιοχές αυτές παρουσίασαν έντονο μεταναστευτικό ρεύμα. Το 51,7% των
ευεργετών προερχόταν από το σημερινό Δήμο Σπάρτης, το 25,4% των ευεργετών από την
περιοχή του σημερινού Δήμου Μονεμβάσιας (πιν. 8, παράρτ.). Οι ίδιες περιοχές
487
Ιδιόγραφος διαθήκη Νικολάου Πολυμενάκου του Γεωργίου της 15-9-1971, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών απόφαση 1092/15-3-1991, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ.
Οικονομικών. Ο διαθέτης παρακάλεσε να συσταθεί μεικτή επιτροπή από τα δύο ιδρύματα για να
επιμεληθεί της πώλησης των υπαρχόντων του, χωρίς να διευκρινίσει ποια είναι αυτά.
488
Ιδιόγραφος διαθήκη Κωνσταντίνου Ζέπου της 6-3-1915, φάκ. Κωνσταντίνου Ζέπου, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης επιθυμούσε η κινητή περιουσία
του να διατεθεί για κλίνες ασθενών από τους Βουτιάνους, που θα νοσηλεύοντο στο Τζάνειο
Νοσοκομείο.
177
παρουσίασαν και το μεγαλύτερο ποσοστό ως προς την προσφορά που δέχτηκαν από
ευεργέτες (πιν. 9, παράρτ.) και αυτό είναι αντίστοιχα 53,5% και 18,2%.
Αυτοί που βρέθηκαν σε δύο πατρίδες και τις ευεργέτησαν
Οι Έλληνες του εξωτερικού έζησαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους μακριά από
την πατρίδα τους, όμως δεν την ξέχασαν. Μοιρασμένοι ανάμεσα σε δύο πατρίδες,
ενδιαφέρθηκαν και για τον τόπο που έζησαν, διαθέτοντας σημαντικά χρηματικά ποσά ως
δωρεά για κοινωφελή έργα με σκοπό την πρόοδο της ιδιαίτερης πατρίδας τους, αλλά και
για τη δεύτερη πατρίδα στην οποία έζησαν μεγάλο μέρος της ζωής τους και
δραστηριοποιήθηκαν επαγγελματικά, προσφέροντας στην εκπαιδευτική υποδομή της
παροικιακής κοινότητας.
Πολλοί από τους ομογενείς ευεργέτες προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, στον
τόπο καταγωγής τους, αλλά και στην παροικία και στη χώρα υποδοχής στην οποία είχαν
εγκατασταθεί. Οι παροικιακές οργανώσεις δημιουργήθηκαν για να καλύψουν κοινωνικές,
πολιτισμικές, οικονομικές και ψυχολογικές ανάγκες της πρώτης γενιάς των μεταναστών.489
Η προσφορά στον τόπο νέας εγκατάστασης φανέρωνε την ευγνωμοσύνη τους προς τη
χώρα που τους φιλοξενούσε, την ανάπτυξή τους και την καταξίωσή τους. Ακόμη επιδίωξή
τους μπορεί να ήταν η απόκτηση κοινωνικού κύρους ή υστεροφημίας στο νέο κοινωνικό
χώρο της δεύτερης πατρίδας τους490 που ζούσαν. Το ενδιαφέρον για τη χώρα υποδοχής δεν
σήμαινε ότι αδιαφορούσαν ή είχαν ξεχάσει τις ανάγκες της γενέτειρά τους.
Το 1904 ο Ιωάννης Γρηγορίου προσέφερε491 το ποσό των 100 λιρών Αγγλίας, ως
έκτακτη συνεισφορά, για τη μεταφορά του Νοσοκομείου Αλεξανδρείας από το κέντρο της
πόλης σε μια υγιεινότερη τοποθεσία, στην παραλιακή λεωφόρο. Στο χώρο του
νοσοκομείου θα εκτίζοντο επαγγελματικά σχολεία.
Η πορεία του μετανάστη ευεργέτη ξεκινούσε όταν το φτωχό εργαζόμενο παιδί στον
τόπο του ξενιτευόταν δούλευε αρχικά ως εργάτης, αποκτούσε τα πρώτα χρήματα, γινόταν
489
Δαμανάκης Μιχάλης. Σχέση Κέντρου και Διασποράς παλαιότερα και σήμερα. Στο: Λεοντσίνης
Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά Κληροδοτήματα. Ανοικτό
Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων. Διεθνές επιστημονικό συνέδριο. Κύθηρα, 21-25 Σεπτεμβρίου
2005, σσ. 191-209.
490
Γεωργιτσογιάννη Ν. Ευαγγελία. Παναγής Χαροκόπος. Κτήμα ες αεί η Χαροκόπειος Σχολή,
περιοδ. Ημερησία, Η Ελλάδα των Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος), Αθήνα 2004, σ. 16. Οι
πλούσιοι Έλληνες της Ρουμανίας διέθεσαν σημαντικά ποσά για την ίδρυση και συντήρηση
σχολείων, εκκλησιών, νοσοκομείων, κοινωφελών έργων και υποτροφιών.
Μπελιά Ελένη. (1983). Ο Ελληνισμός της Ρουμανίας κατά το διάστημα 1835-1878. Ανάτυπο από
τον 20ό τόμ. του Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. Αθήνα, σ. 56.
491
Λαμπρίδης Ιωάννης. (1904). Ο εν Αιγύπτω σύγχρονος Ελληνισμός. Εν Αθήναις, τύποις Π.Δ.
Σακελλαρίου, σσ. 87-88.
Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π., περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 224/ Απριλίου – Μαΐου – Ιουνίου 2007, σσ. 9-10.
178
επιχειρηματίας, πλούτιζε με προσπάθειες και μόχθο στον ξένο τόπο και αφιέρωνε μέρος
της περιουσίας του ή και όλη για την ιδιαίτερη πατρίδα του.
Για τους νέους που αναχωρούσαν από την ιδιαίτερη πατρίδα, για εργασία στο
εξωτερικό, δεν σήμαινε ότι θα ερχόταν και η αποξένωσή τους από τον τόπο καταγωγής
τους. Γι’ αυτό, σκοπός τους ήταν να γυρίσουν κάποια στιγμή στον τόπο καταγωγής τους,
να παντρευτούν μια συγχωριανή και να φύγουν στη συνέχεια. Σε διαφορετική περίπτωση
μπορεί να έμεναν ηθελημένα492και ανύπαντροι.
Για τους Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στο εξωτερικό μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα,
λόγω της έλλειψης συγγενών στις χώρες υποδοχής, δεν διευκολυνόταν η επαγγελματική
τους σταθερότητα και εξέλιξη, οι κοινωνικές συναναστροφές και η δημιουργία οικογένειας
καθώς συναντούσαν493 επαγγελματικές και κοινωνικές δυσκολίες.
Οι μετανάστες δημιούργησαν περιουσία κάτω από συνθήκες λιτότητας και εγκράτειας.
Η έλλειψη γνωριμιών, οικογενειακής ζωής, κοινωνικού περιβάλλοντος στον τόπο
εγκατάστασης, η μακρόχρονη απουσία από την ιδιαίτερη πατρίδα οδηγούσαν τον δωρητή
σε κατευθύνσεις που του εξασφάλιζαν κοινωνική αναγνώριση και υστεροφημία στο
γενέθλιο τόπο.
Οι Έλληνες μετανάστες με την εγκατάστασή τους στη χώρα υποδοχής οργανώθηκαν
σε κοινότητες. Για την κάλυψη των αναγκών στις παροικίες, έχτισαν εκκλησίες και
σχολεία. Πραγματοποίησαν κοινωφελή και φιλανθρωπικά έργα χτίζοντας ορφανοτροφεία,
νοσοκομεία, βρεφοκομεία, γηροκομεία. Ανέπτυξαν την αρωγή προς τα ασθενέστερα μέλη
των παροικιών, διαφύλαξαν τα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά και έτσι διατήρησαν την
εθνική τους συνείδηση.494
Οι Έλληνες της διασποράς ίδρυσαν αδελφότητες με βάση το κριτήριο του τόπου
καταγωγής. Οι αδελφότητες σκοπό είχαν την υλική και ηθική υποστήριξη των μελών τους,
τη διατήρηση των δεσμών με την Ελλάδα. Ορισμένα μέλη των αδελφοτήτων διακρίθηκαν
για τις επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητές τους. Ενίσχυσαν οικονομικά την
ιδιαίτερη πατρίδα τους στην Ελλάδα, πραγματοποίησαν δωρεές στη χώρα υποδοχής.
Προέκυψαν έτσι οι ευεργέτες και δωρητές των ελληνικών ομογενειακών κοινοτήτων,
που διέθεσαν μέρος ή και όλη την περιουσία τους για την ενίσχυση θεσμών της ιδιαίτερης
πατρίδας τους και της κοινότητας στη χώρα υποδοχής.
Ο δωρητής, όταν προέβαινε σε πράξη δωρεάς, είχε απαλλαγεί από ένα μέρος των
ενορμητικών τάσεων και διεκδικήσεων, έτσι εντασσόταν στο πολιτισμικό περιβάλλον και
στη συλλογική ζωή της κοινότητάς του.495 Η προσφορά του δωρητή ήταν ουσιαστική όταν
υπήρχε ανεπάρκεια στην κοινότητα ή την πολιτεία στην οποία προσέφερε τη δωρεά του.
Η κοινωνική του καταξίωση και αναγνώριση πραγματοποιείτο με τη μερική ή
καθολική παραχώρηση της περιουσίας του για εκπαιδευτικούς, φιλανθρωπικούς σκοπούς
492
εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922). Αθήνα: εκδ. Θεμέλιο.
493
Θεοδώρου Βασιλική. Οι Έλληνες Ευεργέτες του 19ου αιώνα, περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα…,
ό.π.
494
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2002). Ευεργετισμός…, ό.π., τόμ. Β.΄
495
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2002). Ευεργετισμός…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 47.
179
στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Η στέρηση των απολαύσεων αντισταθμιζόταν με την
ικανοποίηση του αισθήματος δικαίωσης που εξασφάλιζε η δωρεά του.496
Οι ομογενείς προέβαιναν σε πράξεις δωρεάς497 με την πραγματοποίηση ταξιδιού τους
στην Ελλάδα, στο πλαίσιο πρωτοβουλιών εράνων, που αναλάμβαναν οι κάτοικοι του
τόπου καταγωγής, με κατευθύνσεις και υποδείξεις που δέχονταν από σημαίνοντα πρόσωπα
της τοπικής κοινωνίας, με εράνους, που γίνονταν στο εξωτερικό ύστερα από αίτημα των
συμπατριωτών τους στην Ελλάδα.
Οι ευεργέτες της δεύτερης πατρίδας τους συνέβαλαν με τις προσφορές τους στην
ανάπτυξη των ελληνικών κοινοτήτων όπου ήταν εγκατεστημένοι Έλληνες και βοήθησαν
στη σύσφιξη των σχέσεων της χώρας υποδοχής με την Ελλάδα. Οι Αιγυπτιώτες Έλληνες
συνέβαλαν στην ανάπτυξη της κοινωνικής και οικονομικής ζωής των πόλεων που ζούσαν,
στην Αίγυπτο, προσφέροντας κυρίως σε εκπαιδευτικούς θεσμούς και σε υποδομές.
Το 1903 με έξοδά498 του Ιωάννη Γρηγορίου χτίστηκε παρθεναγωγείο και ο δεύτερος
όροφος499 στο σχολείο που ήδη λειτουργούσε. Το ίδιο έτος, επισκεύασε τους δύο ορόφους
του πρώτου σχολείου που είχε κτίσει με δαπάνες του το 1879, το οποίο μετατράπηκε σε
προσοδοφόρο ακίνητο και ενοικιάστηκε500 ως οικία στον Έλληνα γιατρό Αριστείδη
Παπαγιαννόπουλο αντί του ποσού των 180 λιρών Αιγύπτου για μία διετία. Έτσι η
κοινότητα είχε ένα μηνιαίο έσοδο.
Οι ευεργέτες της δεύτερης πατρίδας με τις προσφορές τους σκοπό είχαν την ανάπτυξη
και ισχυροποίηση των Ελλήνων που ζούσαν στην κοινότητα της χώρας υποδοχής.
Επιθυμία των ομογενών ήταν η διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας στην κοινότητα και η
διατήρηση της γλώσσας, της θρησκείας και του πολιτισμού. Η συνέχιση501 της ελληνικής
496
Θεοδώρου Βασιλική. Ευεργετισμός και όψεις της κοινωνικής ενσωμάτωσης στις παροικίες
(1870-1920), περιοδ. Ιστορικά, τόμ. 4ος ,τεύχ. 7/ Δεκέμβριος 1987, σσ. 115-154.
497
Θεοδώρου Βασιλική. Ευεργετισμός και όψεις της κοινωνικής ενσωμάτωσης…, ό.π., σσ. 119-
154.
498
Βιβλίο Πρακτικών (1893-1906) της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Πρακτικό της 3-3-
1902. Έκφραση ευχαριστιών από την ανακοίνωση της απόφασης του Γρηγορίου για τη δωρεά του
Παρθεναγωγείου και του δευτέρου ορόφου του σχολείου. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας
Μανσούρας, Βιβλία πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.
Πρακτικά της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 13-2-1903. Στη συνεδρίαση της Ελληνικής
Κοινότητας Μανσούρας στις 13-2-1903 ο Ιωάννης Γρηγορίου ανέφερε ότι βρήκε το κατάλληλο
οικόπεδο για σχολείο, του οποίου η έκταση ήταν 1.170 τ.μ. και η αγορά του κόστιζε 130 λίρες
Αιγύπτου το τ.μ. Η επιτροπή αποφάσισε να γίνει η αγορά κατά τα συμφέροντα της κοινότητας και
τα συμφωνηθέντα. Δέχθηκε την προσφορά του Ι. Δήμα, ποσού 500 λιρών. Χορήγησε στον Ιωάννη
Γρηγορίου το δικαίωμα να ανεγείρει με έξοδά του προς όφελος της κοινότητας σχολείο αρρένων
και θηλέων. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Βιβλία πρακτικών Ελληνικής
Κοινότητας Μανσούρας.
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος, Μανσούρα…, ό.π., σ. 45.
499
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σ. 15. «Η αποπερατωθείσα ανέγερσις
του δευτέρου ορόφου του παρθεναγωγείου διά δαπάνης Ι. Γρηγορίου…έρριψε μεταξύ των
ομογενών της παροικίας τον σπόρον της αμίλλης…».
500
Βιβλίο πρακτικών της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 14-2-1903. ΕΛΙΑ…, ό.π.
501
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2002). Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 23, 29.
180
ταυτότητας έκανε τους ευεργέτες να σκέφτονται τους θεσμούς της οικογένειας και την
υστεροφημία τους. Υπήρξαν Έλληνες που γεννήθηκαν στη χώρα που είχαν εγκατασταθεί
οι γονείς τους και δεν επέστρεψαν στον τόπο καταγωγής τους και άλλοι που επέστρεψαν
και εγκαταστάθηκαν στη Λακωνία ή σε άλλο μέρος της Ελλάδας. Με την επιστροφή των
ομογενών στην Ελλάδα παρατηρήθηκε εισροή επενδύσεων για την ανοικοδόμηση της
χώρας. Πολλοί έζησαν μέχρι το τέλος της ζωής τους στη χώρα που τους είχε υποδεχτεί,
που είχαν αναπτύξει επαγγελματική δράση και με τη διαθήκη τους διέθεσαν ποσά για την
ανάπτυξη της ιδιαίτερης πατρίδας τους και την υστεροφημία τους.
Ο Γεώργιος Τσοχώνης από τη Βαμβακού, εγκατεστημένος στο Manchester Αγγλίας,
απέστειλε502 το 1924 στο Σύνδεσμο Βαμβακιτών Πειραιά τετρακόσιες λίρες Αγγλίας και
το 1927 προσέφερε503 150 λίρες για την επιδιόρθωση του εσωτερικού δρόμου της
Βαμβακούς και 600 λίρες504 για την αμαξιτή οδό Αράχοβας – Βαμβακούς.
Η ευεργεσία που διαμορφώθηκε στο χώρο της διασποράς κατευθύνθηκε προς την
ιδιαίτερη πατρίδα του ευεργέτη και στον τόπο υποδοχής του ευεργέτη με τη δημιουργία
έργων πρόνοιας και ενίσχυσης της παιδείας. Οι ομογενείς ευεργέτες με τις δωρεές,
ευεργεσίες και τα κληροδοτήματα στήριξαν την ιδιαίτερη πατρίδα τους καθώς και τον τόπο
που τους υποδέχτηκε.505 Οι ομογενείς Λάκωνες ευεργέτες και δωρητές με τις δωρεές τους
ενίσχυσαν την παιδεία, τα νοσοκομεία, τα γηροκομεία, τα ιδρύματα, τον πολιτισμό. Οι
ευεργέτες έζησαν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους στην ιδιαίτερη πατρίδα τους,
αντιμετώπισαν προβλήματα, δυσκολίες και αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν. Η
αγάπη, η νοσταλγία για τη γενέθλια γη, για τους συγγενείς τους και συντοπίτες τους, τους
οδήγησαν στην οικονομική προσφορά, στη δημιουργία υποδομών. Αισθάνθηκαν την
ανάγκη του χρέους στην πατρίδα που δεν μπόρεσαν να υπηρετήσουν από κοντά. Οι
μετανάστες ευεργέτες με τις πράξεις δωρεάς τους προέβαλλαν την ανάγκη της κοινωνικής
αναγνώρισης και της σύνδεσής τους με το γενέθλιο τόπο ύστερα από μια μακρόχρονη
απουσία.506
Ο ομογενής ευεργέτης παρουσίαζε την εικόνα του επιχειρηματία-πατριώτη που κοντά
στο θάνατο αντέστρεφε το δίπολο και γινόταν ο πατριώτης-επιχειρηματίας.507
Περιοχές στις οποίες το μεταναστευτικό ρεύμα ήταν μεγάλο παρουσίασαν έργα κοινής
ωφέλειας, εκπαιδευτικών υποδομών και φιλανθρωπίας, χάρη στις εισφορές των απόδημων
ευεργετών.
502
Άρθρο «Ο Τσοχώνης Μέγας Ευεργέτης και εκπολιτιστής». Η προσφορά στο Σύλλογο
Βαμβακιτών με σκοπό τα χρήματα να διατεθούν για έργα οδοποιίας στη περιοχή Βαμβακούς.
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 33/ Ιανουάριος 1924.
503
Άρθρο «Γενναιότης και μετριοφροσύνη» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 2/ Φεβρουάριος 1927, σ. 19.
504
Άρθρο «Εκ Βαμβακούς» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 10 / Οκτώβριος 1927, σ. 115.
505
Χασιώτης Ι.Κ. (1993). Επισκόπηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Διασποράς. Θεσσαλονίκη:
εκδ. Βάνιας, σ. 190.
506
Χατζηϊωάννου Μ.Χ. (2004). Εθνικοί ευεργέτες, τα πρότυπα και η ιστορία τους. Από τους
Ζωσιμάδες στον Ανδρέα Συγγρό. Θεσσαλονίκη, σσ. 401-402.
507
Δερτιλής Γ.Β. (2004). Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920. Αθήνα. Εθνική Τράπεζα,
σ. 34.
181
Από τους Λάκωνες μετανάστες ευεργέτες, το 64,7% διέθεσε και στις δύο πατρίδες,
ενώ το 35,3% διέθεσε μόνο στην ιδιαίτερη πατρίδα πίν. 10, γράφ. 8 παράρτ.
Πίνακας 10
Ευεργέτησαν δύο πατρίδες
Ευεργέτησαν δύο πατρίδες Συχνότητα Ποσοστό

Ν %
Ναι 44 64,7
Όχι, μόνο την ιδιαίτερη πατρίδα 24 35,3
ΣΎΝΟΛΟ 68 100,0
Περιοχές στις οποίες εγκαταστάθηκαν Λάκωνες μετανάστες οι οποίοι με τις δωρεές

τους προσέφεραν στον τόπο γέννησής τους ήταν κυρίως η Αίγυπτος, οι ΗΠΑ, η Ρουμανία,
η Ρωσία.
Αίγυπτος
Οι Έλληνες της Αιγύπτου με την εγκατάστασή τους στη νέα πατρίδα ίδρυσαν
αυτοδιοίκητες ελληνικές κοινότητες508 με σκοπό να στηριχθούν μεταξύ τους οικονομικά
και κοινωνικά. Αποτέλεσμα της κοινοτικής παροικιακής οργάνωσης ήταν η ανύψωση του
βιοτικού επιπέδου, η εδραίωσή τους στη χώρα υποδοχής, το αίσθημα εθνικής συνείδησης
στη δεύτερη πατρίδα τους.509 Με την κοινοτική τους οργάνωση πέτυχαν ένα υψηλό
επίπεδο διαβίωσης, διατήρησαν τον πολιτισμό και την ελληνική παράδοση και συνείδηση.
Ιδιαίτερο ρόλο διαδραμάτησαν οι αδελφότητες που αποτελούσαν ξεχωριστή
πολιτισμική οντότητα. Οι αδελφότητες της Αιγύπτου είχαν σκοπό την αλληλοϋποστήριξη,
τη συνδρομή των μελών τους. Η σύστασή τους γινόταν με κριτήρια εθνικοτοπικά και
εξασφάλιζαν στα μέλη τους υλική, ηθική βοήθεια510 και αλληλεγγύη. Λάκωνες ομογενείς
ήταν ενταγμένοι σε αδελφότητες των Πελοποννησίων και Κυθηρίων και διέμεναν κυρίως
στις πόλεις Αλεξάνδρεια, Ζίφτα, Μανσούρα, Μίνια, Τάντα, Σουέζ. Ανέδειξαν μέλη τους με
διαφορετικές πορείες και από αυτά προέκυψαν οι ευεργέτες,511 που προσέφεραν στην
κοινοτική οργάνωση στην ιδιαίτερη πατρίδα τους με τα κληροδοτήματά τους. Οι Έλληνες
ευεργέτες της Αιγύπτου με τις δωρεές τους φρόντισαν για την προσθήκη αιθουσών
διδασκαλίας σε ελληνικά κοινοτικά σχολεία, χορηγούσαν υποτροφίες σε μαθητές της
παροικίας για να σπουδάσουν σε χώρες του εξωτερικού. Διέθεσαν χρήματα για
ανοικοδόμηση ναών ή τη συντήρησή τους.
508
Λαμπρίδης Ιωάννης. (1904). Ο εν Αιγύπτω…, ό.π.
509
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. Κοινωνική και ιστορική λειτουργία των Κυθηρίων ευεργετών της
Αιγύπτου. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 581-
587.
510
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. Κοινωνική και ιστορική λειτουργία των Κυθηρίων ευεργετών της
Αιγύπτου. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός ευεργετισμός…, ό.π. Χασιώτης
Ι.Κ. (1993). Επισκόπηση της Νεοελληνικής…, ό.π., σσ. 60-62.
511
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2006). Αιγυπτιώτης Ευεργετισμός: συλλογική ευποιία και ατομική
ευποιία. Στο: Αρβανιτάκης Δημήτρης (επιμ.). Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα.
Πρακτικά ημερίδας. Αθήνα: Βιλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη, σσ. 47-59.
182
Οι αδελφότητες ανέπτυξαν υποδειγματικές σχέσεις γειτονίας με τη μουσουλμανική
αιγυπτιακή αδελφότητα. Συμβίωσαν σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον στην Αίγυπτο. Οι
Έλληνες της Αιγύπτου ενίσχυσαν και ευεργέτησαν όχι μόνο τους ομοεθνείς τους αλλά και
τους αλλόθρησκους εκφράζοντας έτσι και την κοσμοπολίτικη κουλτούρα τους.512
Οι Έλληνες ομογενείς στην Αίγυπτο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ασχολούνταν με
την παραγωγή και εξαγωγή βαμβακιού που αντιπροσώπευε το 60-80% του συνόλου των
εξαγωγών. Η εξαγωγή αιγυπτιακών τσιγάρων ως το 1910 διενεργείτο κατά 95% από
Έλληνες. Κυριάρχησαν σε όλα τα αστικά και μικροαστικά επαγγέλματα που εμφανίζονταν
στην Αίγυπτο με την είσοδο του δυτικού καπιταλισμού.513 Απέκτησαν μεγάλες γαιοκτησίες
και ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια του βαμβακιού, τη βελτίωση της ποιότητάς του και
τη διάθεσή του σε αγορές του εξωτερικού.514 Σημαντικό μέρος της αιγυπτιακής
βιομηχανίας βαμβακιού, καπνού ήταν ελεγχόμενο από Έλληνες, καθώς αυτοί είχαν δικά
τους εργοστάσια οινοπνευματοποιίας, σαπωνοποιίας, ξυλουργίας.
Οι Έλληνες της Αιγύπτου ήταν μια σημαντική ομάδα αλλοδαπών που ανέπτυξαν
δραστηριότητες στους τομείς του εμπορίου, της γεωργίας, της βιομηχανίας, του
χρηματιστηρίου και των τραπεζών.515 Σε πολλές από τις τράπεζες ήταν μέτοχοι
Έλληνες.516
Η εμπορική παρουσία των Ελλήνων στην Αίγυπτο αναδεικνύει επιχειρηματίες οι
οποίοι εκτός από την ατομική τους πορεία ήταν αλληλέγγυοι των ομοεθνών τους στα
πλαίσια της αδελφότητας που ήταν μέλη. Τους απασχόλησε η πρόοδος της ιδιαίτερης
πατρίδας τους και της Ελλάδας. Οι Έλληνες της Αιγύπτου ενίσχυσαν και τίμησαν την
Ελλάδα και τον Ελληνισμό.517 Αυτοί με τις γενναιόδωρες πράξεις τους αναδείχτηκαν ως οι
μεγάλοι ευεργέτες.518
Συνετέλεσαν στην πρόοδο της Αιγύπτου με το εξαγωγικό εμπόριο, που ανέπτυξαν από
τη καλλιέργεια βαμβακιού. Παράλληλα με την κοινοτική οργάνωση, ανέπτυξαν την
512
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2009). Κοινωνική και ιστορική λειτουργία του ευεργετισμού. Στο:
Τσιρώνη Νίκη (επιμ.). Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός. Η ευθύνη του πολίτη
απέναντι στην κοινωνία. Πρακτικά ημερίδας της 28-2-2007. Αθήνα: εκδ. Φοίνικας, σσ. 70-89.
513
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1977). Εξάρτηση…, ό.π., σσ. 313-321.
514
Δένδιας Μιχαήλ. (1919). Αι Ελληνικαί Παροικίαι ανά τον Κόσμον. Εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου Α.Δ. Φρατζεσκάκη, σ. 60.
Χασιώτης Ιωάννης, Κατσιαρδή Hering Όλγα & Αμπατζή Ευρυδίκη. (2006). Οι Έλληνες στη
Διασπορά 15ος -21ος αι. Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων, σσ. 223-224.
515
Καζάκος Πάνος. (1996). Ο Απόδημος Ελληνισμός στις χώρες της Αφρικής. Αθήνα: εκδ.
Υπουργείο Εξωτερικών. Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού, σ. 92.
Σκανδαλάκης Παναγιώτης. (2003). Ελληνική Διασπορά. Η Δύναμη του Ελληνισμού. Αθήνα: εκδ.
Αλέξανδρος.
516
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1979). Εξάρτηση…, ό.π., σ. 320.
517
Στυλιανίδης Στ. Στυλιανός. (1929). Ο εθνικός ευεργέτης Εμμανουήλ Μπενάκης και αι προς το
Ελληνικό Έθνος Δωρεαί του. Εν Αθήναις, σσ. 17-18.
518
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2002). Ευεργετισμός…, ό.π.
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. (2004). Αλεξανδρινές οικογένειες. Χωρέμη-Μπενάκη-Σαλβάγου. Αθήνα.
183
κοινωνική και φιλανθρωπική, αθλητική, καλλιτεχνική, φιλολογική οργάνωση με
αποτέλεσμα τη δημιουργία διακοσίων οργανώσεων.519
Οι Έλληνες ίδρυσαν σχολεία, εκκλησίες, νοσοκομεία, γηροκομεία, πολιτιστικούς και
αθλητικούς συλλόγους.520 Οι πλουσιότεροι προέβαιναν σε δωρεές και με τον τρόπο αυτό οι
παροικίες παρέμειναν εύρωστες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ακόμη υπήρξε υποστήριξη
από τους πρώτους μετανάστες προς τους νεότερους.
Οι Έλληνες της Αιγύπτου που κατείχαν μεγάλα χρηματικά ποσά και εκτάσεις γης
επεδίωκαν τις ανώτερες διοικητικές θέσεις στην παροικία. Οι Έλληνες πάροικοι της
Αιγύπτου συνέβαλαν στην ανάπτυξη της μονοκαλλιέργειας βαμβακιού, στην ανάπτυξη της
αιγυπτιακής αγοράς, στην ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας.521
Όταν οι Έλληνες εγκαθίσταντο στη χώρα υποδοχής ίδρυαν σχολείο και ναό. Στις
οργανωμένες παροικίες αυτό είχε συνδεθεί με την ανάγκη προβολής και επιβολής της
παροικιακής νοοτροπίας, πράγμα που οδηγούσε στην ανάδειξη ευεργέτη της παροικίας.522
Ο ευεργέτης διέθετε μέρος της περιουσίας του για να ωφελήσει τους ξενιτεμένους
Έλληνες, αλλά και τους συμπατριώτες του στην ιδιαίτερη πατρίδα του, στην Ελλάδα. Η
Ελλάδα στηρίχθηκε μετά την Απελευθέρωσή της στις δωρεές και ευεργεσίες των
ξενιτεμένων της. Οι ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου όφειλαν την ανάπτυξή τους στις
ευεργεσίες των πιο πλούσιων ομογενών που ασχολούνταν με τα κοινά, οι οποίοι
προσέφεραν για κοινωφελή έργα στην παροικία.523
Η Μανσούρα524 που ιδρύθηκε το 1860 ήταν η πρώτη ελληνική κοινότητα, με την
επωνυμία «Ελληνοαιγυπτιακή Ορθόδοξος Κοινότης Μανσούρας», και ιδρύθηκε από τον
Αντώνιο Ράλλη. Οι πάροικοι διατήρησαν τη γλώσσα τους, τη θρησκεία τους και τα ήθη και
έθιμά τους.525 Ο πρώτος κανονισμός της κοινότητας συντάχθηκε το 1893 από
δεκαπενταμελή επιτροπή.526
519
Στυλιανίδης Στ. Στυλιανός. (1929). Ο εθνικός ευεργέτης…, ό.π. Η περιουσία των ελληνικών
κοινοτήτων της Αιγύπτου το 1925 υπερέβαινε τα 6.000.000 αιγυπτιακών λιρών.
520
Κηπιάδης Γ.Ι. (1892). Οι Έλληνες εις την Αίγυπτον. Αλεξάνδρεια, σ. 14.
Παμπούκης Πάνος. (1961). Απόδημος Ελληνισμός, έκδ. Γ΄. Αθήνα, σσ. 26-27.
521
Ψυρούκης Νίκος. (1974). Το Νεοελληνικό Παροικιακό Φαινόμενο. Αθήνα: εκδ. Επικαιρότητα.
522
Σουλογιάννης Θ. Ευθύμιος. (1999). Η θέση των Ελλήνων στην Αίγυπτο. Αθήνα: Δήμος
Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, σ. 19.
523
Εμίρης Γιάννης (Υπεύθυνος έκδοσης). (2000). Οι Έλληνες της Αιγύπτου. Η άλλη πλευρά της
Μεσογείου. Αθήνα: έκδοση του Πολιτισμικού Οργανισμού του Δήμου Αθηναίων.
524
Κ.Δ. της 20-4-1893 «Περί εγκρίσεως κανονισμού της εν Μανσούρα της Αιγύπτου ελληνικής
κοινότητας», άρθρο 3. «Σκοπός της κοινότητας είναι η διατήρησις και ανάπτυξις των
λειτουργούντων ήδη εκπαιδευτικών και εν ευαγών κοινοτικών ιδρυμάτων και η σύστασις ετέρων
τοιούτων ή φιλανθρωπικών» ΦΕΚ 84/8-5-1893.
Μιχαηλίδης Μιχαήλ. (1908). Παγκόσμιος Εμπορικός Οδηγός του 1908. Σμύρνη, σ. 366. Η
Μανσούρα «κείται επί του ανατολικού βραχίονος του Νείλου εις απόστασιν 40 χμ. εκ της Δαμιέτης
και 146 χμ. του Καΐρου μετά του οποίου συνδέεται σιδηροδρομικώς. Έχει μεγάλην βιομηχανίαν
βάμβακος και κατοίκους 40.000, ων αρκετοί ομογενείς».
525
ΑΥΕ φάκ. 1950/154,7. Ελληνικά Σχολεία Αιγύπτου. Έκθεση του Επιθεωρητή των Ελληνικών
Σχολείων Αιγύπτου Α.Σ. Ατσαβέ της 1η Μαρτίου 1950.
184
Ο Ιωάννης Γρηγορίου ήταν ευεργέτης της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. Tον
Αύγουστο του 1907 στο σπίτι του στην Αθήνα, στην Αγίου Κωνσταντίνου 5,
συντάσσοντας τη μυστική διαθήκη,527 ανέφερε: «Ο υπογραφόμενος Ιωάννης Γρηγορίου
Έλλην υπήκοος εγκατεστημένος εν Αιγύπτω καταγόμενος εκ του Δήμου Θεραπνών της
Λακεδαίμονος…».
Παιδεία
Ο Ιωάννης Γρηγορίου με δαπάνες528 του έκτισε το 1879 έναντι της ελληνικής
εκκλησίας στη Μανσούρα οίκημα – σχολείο επί του κοινοτικού γραφείου, το οποίο
κάλυψε τις σχολικές ανάγκες των παροίκων για είκοσι έξι έτη. Στη συνεδρίαση του Δ.Σ.
της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, το 1903, ο Ιωάννης Γρηγορίου ανέφερε ότι με
δαπάνη του ανοικοδομήθη το κτίριο των πρώην σχολείων το οποίο και παρέδωσε στην
κοινότητα.529
Το 1902 ο Ιωάννης Γρηγορίου σε έρανο που έγινε «υπέρ ανοικοδομήσεως σχολείων»
προσέφερε 240 λίρες Αιγύπτου.530
Λόγοι που συντέλεσαν στο να διατηρήσουν τις παραδόσεις τους οι Έλληνες σύμφωνα με την
έκθεση του Επιθεωρητή των Ελληνικών Σχολείων ήταν: α) με την εγκατάστασή τους οι Έλληνες
άποικοι θεώρησαν την Αίγυπτο, ως τη νέα τους πατρίδα και οργανώθηκαν σε κοινότητες και
ίδρυσαν εκκλησίες και σχολεία, β) κατάγονταν από νησιά και την Ν. Πελοπόννησο, γ) το έδαφος
της Αιγύπτου ήταν αποδοτικό και ασχολήθηκαν με γεωργικές εργασίες, δ) ανέπτυξαν εισαγωγικό
και εξαγωγικό εμπόριο, ε) ο Αντιβασιλέας της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλι γνώριζε τις αρετές των
Ελλήνων και στηρίχθηκε σε Έλληνες για την αναδιοργάνωση της Αιγύπτου, στ) η επικοινωνία με
την ιδιαίτερη πατρίδα δεν ήταν δύσκολη, λόγω της θαλάσσιας συγκοινωνίας.
526
Κ.Δ. της 20-4-1893…, ό.π.
Λάμπρος Απόστολος . (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σ. 10.
527
528
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 1, υποφάκ. 2
Χειρόγραφος κατάλογος Δωρεών της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, αριθ. δωρεάς 32.
Λαμπρίδης Ιωάννης. (1904). Ο εν Αιγύπτω…, ό.π., σσ. 107-108.
Φραγκούλη Αργίνη. (1998). Ιστορικά του Αιγυπτιώτου Ελληνισμού και της παιδείας του 16ου – 20ου
αι. Αθήνα, σ. 103.
Ανδριτσάκης Γεώργιος. Η Ελληνική Παροικία Μανσούρας. Τα πρώτα χρόνια κοινοτικής ζωής,
περιοδ. Παναιγύπτια, Αθήνα, τεύχ. 13/ Ιαν.- Φεβρ. 1987, σσ. 22-24.
529
1903. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Βιβλία πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας
Μανσούρας.
530
1902. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Βιβλία πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας
Μανσούρας. Αποφασίστηκε και εγκρίθηκε η ανέγερση παρθεναγωγείου με δαπάνες του Ιωάννη
Γρηγορίου. Κατά τη συνεδρίαση της 13-2-1902 της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας ο Ιωάννης
Γρηγορίου είχε αναγγείλει ότι, εκτός των 240 λιρών τις οποίες προσέφερε, συνέλεξε και το ποσό
1.105 λιρών Αιγύπτου με τη φροντίδα του Αντωνίου Σακτούρη. Βιβλίο Πρακτικών (1893-1906)
της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Πρακτικό της 13-2-1902. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής
Κοινότητας Μανσούρας, Βιβλία πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.
Ανδριτσάκης Γεώργιος. Η Ελληνική Παροικία Μανσούρας…, ό.π.
185
Η Αικατερίνη Γρηγορίου τον Ιούνιο του 1922, με γραπτή δήλωσή της531 και κατόπιν
σχετικής προτάσεως του συγκληρονόμου της Γεωργίου Δ. Γρηγορίου, συμφώνησε
αναφορικά με το μερίδιό της από την κληρονομιά του συζύγου της τα εξής: ο
συγκληρονόμος της αντί να καταθέσει το ποσό των 20.000 λιρών Αιγύπτου στην Εθνική
Τράπεζα της Ελλάδας, το οποίο εδικαιούτο ως χήρα από την περιουσία του συζύγου της
στην Αίγυπτο, να παραχωρήσει στην Κοινότητα της Μανσούρας532 δωρεάν 100 φεδάνια533
γης της εκλογής και της αρεσκείας του συγκληρονόμου της, «προς τον σκοπόν εκτελέσεως
κοινωφελών έργων της κοινότητας».
Το ίδιο έτος και ο έτερος κληρονόμος του Ιωάννη Γρηγορίου, ανιψιός του Γεώργιος Δ.
Γρηγορίου, έκανε πράξη τα συμφωνηθέντα με την Αικατερίνη Γρηγορίου (θεία του) και
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σ. 16.

Τριάντου – Ραχιώτη Εξακουστή άρθρο «Μνημόσυνον Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου»
περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 66/ Απρίλιος – Ιούνιος 1984, σσ. 27-29.
531
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, φάκ. 15, υποφάκ. 55. Δήλωση αρ. 9.396 της
9 Ιουνίου 1922 στο Συμβολαιογράφο Αθηνών Παναγιώτη Βέλμαχο. Στη δήλωση αυτή αναφερόταν
από την Αικατερίνη Γρηγορίου ότι το έτος 1920 υπήρξε συμβιβαστικό συμβόλαιο αρ. 47969
μεταξύ της ιδίας και του συγκληρονόμου της Γεωργ. Γρηγορίου. Στο συμβόλαιο αυτό υπήρχε ο
όρος: «Συνομολογείται επίσης μεταξύ των συμβαλλομένων ότι εκ σεβασμού προς την μνήμην του
διαθέτου εις ην περίπτωση κατά τ’ ανωτέρω εκτίθενται ο Γεώργιος Δ. Γρηγορίου … δι’ οιονδήποτε
λόγον λάβει κεφάλαιον εκ της κληρονομικής περιουσίας ή εάν και εφόσον το κεφάλαιον τούτο κατά τ’
ανωτέρω εκτιθέμενα περιερχόμενο αυτώ είναι καθ’ εαυτό πλέον τούτη χήρα κατά νόμιμον μοίραν
ανήκοντος αυτή ενός τετάρτου (1/4) εκ της κληρονομικής περιουσίας, τότε ούτος εκ του κατά τ’
ανωτέρω ανήκοντος αυτώ κατά κεφάλαιον μέρος οφείλει να καταθέση τη Εθνική Τραπέζη της
Ελλάδος ποσό μέχρι λιρών Αγγλικών είκοσι χιλιάδων … όπερ ποσό θέλει χρησιμεύσει μετά των
τόκων του προς εκτέλεσιν έργου κοινωφελούς ή άλλου κατά συμφωνία των συμβαλλομένων
καθοριζόμενου αγαθοεργού σκοπού». Η Αικατερίνη Γρηγορίου στη δήλωσή της ζήτησε από το
συγκληρονόμο της να ασφαλίσει ολόκληρη την ετήσια πρόσοδο των 100 φεδανίων γης υπέρ της
Κοινότητας Μανσούρας. Ακόμη να κανονίσει αυτός «ως βούλεται τους όρους της διαθέσεως της
προσόδου υπέρ των κοινωφελών έργων και το είδος και την έκταση αυτών». Τέλος, ζήτησε από το
συγκληρονόμο της να της ανακοινώσει την αποδοχή της δωρεάς της προς την Κοινότητα της
Μανσούρας.
532
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. παλαιό αρχείο, φάκ. 9, υποφάκ.28 & 29 Στις
30 Ιουλίου 1922 η Αικατερίνη Γρηγορίου για τη δωρεά των 100 φεδανίων γης απάντησε με
επιστολή της προς τον πρόεδρο της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας: «Κύριε Πρόεδρε, είμαι
κάτοχος του υπ’ αριθμόν 122, 12ης Ιουλίου ε.ε. εγγράφου υμών δι’ ου εκδηλούτε τα ευγνώμονα
αισθήματα υπό την διοίκησιν υμών κοινότητος διά την συμβολή μου εις την πραγματοποίηση της
υπέρ αυτής δωρεάς του ανιψιού μου κ. Γεωργίου Γρηγορίου και ότι αυτή απεφάσισε την τέλεσιν
ετησίου μνημοσύνου υπέρ της ψυχής του αειμνήστου συζύγου μου …». Η δωρεά αυτή προς την
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας δημοσιεύθηκε στον ελληνόφωνο τύπο της Αιγύπτου. Τα Νέα, το
Φως και ο Ταχυδρόμος στο φύλλο της 8-7-1922 αναφέρθηκαν στη δωρεά 20.000 λιρών του
Γεωργίου Γρηγορίου.
533
Φεδάνια. 1 Φεδάνι = 4.200,833 τ.μ.
186
διά δωρητηρίου534 εν ζωή συμβολαίου, δώρισε προς την Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας
106 φεδάνια γης στα χωριά Σαλαμούν και Μέχαλλα Δέμενα, εκτιμηθέντα κατά την εποχή
της συντάξεως του δωρητηρίου στο ποσό των 20.000 λιρών Αιγύπτου. Η Ελληνική
Κοινότητα Μανσούρας εξουσιοδοτήθηκε από τους δωρητές να διαθέσει κατά βούληση τα
δωρηθέντα ακίνητα.535 Το προϊόν της πωλήσεως των 106 φεδανίων οι διαθέτες
συνέστησαν να διατεθεί για αγορά προσοδοφόρων ακινήτων536 εντός της πόλης της
Μανσούρας ή για οικοδόμηση ακινήτων επί των οποίων να αναγραφεί: «Δωρεά Ιωάννου
και Γεωργίου Γρηγορίου».537
Με το ίδιο δωρητήριο ίδρυσε Γρηγόρειο κληροδότημα, με το οποίο σπούδαζαν
δωρεάν «οι ευδοκίμως εξερχόμενοι μαθηταί ως και μαθήτριαι». Ποσό 50 λιρών Αιγύπτου
ορίσθηκε να δίδεται ετησίως στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα των Κυριών στη Μανσούρα.
Ακόμη δώρισε στην Ελληνική Κοινότητα της Μανσούρας το ποσό των 500 λιρών.
Το 1925 πωλήθηκαν538 αρχικά τα 40 από τα 106 φεδάνια στο χωριό Σαλαμούν. Το ίδιο
έτος πωλήθηκαν και τα υπόλοιπα 66 φεδάνια στη Μέχαλλα Δέμενα. Από το σύνολο της
πώλησης θα εισπράττονταν 19.821 λίρες Αιγύπτου.539
534
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 9, υποφάκ.28 & 29
Δωρητήριο εν ζωή συμβόλαιο αρ. 569 της 12 Ιουλίου 1922 του Γεωργίου Γρηγορίου προς την
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας. Έκθεση της ελληνικής επιτροπής επί του ζητήματος των γαιών
δωρεάς του μεγάλου ευεργέτου Γεωργίου Γρηγορίου της 18-8-1934.
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π., περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 225/2007, σ. 47.
535
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 23, υποφάκ.93-94.
Δωρητήριο εν ζωή συμβόλαιο αρ. 569 της 12 Ιουλίου 1922 του Γεωργίου Γρηγορίου προς την
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, άρθρο 5. Έκθεση της Ελεγκτικής Επιτροπής της 18-8-1934 επί
του ζητήματος των γαιών δωρεάς του μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Γρηγορίου.
536
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 23, υποφάκ.93-94. Το
Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος ενέκρινε με το υπ’ αριθ. 22529 έγγραφό του την εκποίηση
των δωρηθέντων τεμαχίων γης από τον ευεργέτη της κοινότητας και την αντικατάσταση αυτών με
αστικά ακίνητα στην πόλη της Μανσούρας. Έγγραφο του Προξενείου της Μανσούρας προς την
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας αρ. 432. 1923.
Φραγκούλη Αργίνη. (1998). Ιστορικά του Αιγυπτιώτου…, ό.π.
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 107/10-7-1966, Ατσαβές Αναστάσιος άρθρο «Ο Αιγυπτιώτης
Ελληνισμός».
537
ΕΛΙΑ, Αρχείο Μανσούρας…, ό.π., άρθρο 5. Δωρητήριο εν ζωή συμβόλαιο αρ. 569 της 12
Ιουλίου 1922. Η δωρεά έγινε, όπως αναφερόταν, «προς διαιώνισιν της μνήμης των δωρητών».
Κώττης Σπύρος. (2004). Η Αίγυπτος των Ελλήνων που αγαπήσαμε. Ιστορικά στοιχεία του Αιγυπτιώτη
Ελληνισμού της δράσης και των σχολείων του. Αθήνα: εκδ. Ταξιδευτής, σσ. 82-83.
538
ΕΛΙΑ, Αρχείο Eλληνικής Kοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 23, υποφάκ. 93-94.
Απόφαση της Γενικής Συνελεύσεως της Κοινότητας Μανσούρας της 4η Φεβρουαρίου 1923.
Εξουσιοδότησε το Δ.Σ. να προβεί στην εκποίηση των 40 φεδανίων. Έκθεση της ελεγκτικής
επιτροπής επί του ζητήματος της δωρεάς Γρηγορίου 18-8-1934.
539
Έκθεση της ελεγκτικής επιτροπής επί του ζητήματος των γαιών δωρεάς του μεγάλου ευεργέτη
Γεωργίου Γρηγορίου 18-8-1934.
187
Η πώληση των 106 φεδανίων έγινε χωρίς να συνταχθούν τα σχετικά πωλητήρια
συμβόλαια. Οι αγοραστές ζήτησαν επαναδιαπραγμάτευση της αρχικής τιμής που είχε
συμφωνηθεί προφορικά, λόγω της μείωσης της τιμής πώλησης του βάμβακος.540
Το 1923, επί προεδρίας Παναγιώτη Σερεμέτη, αποφασίσθηκε να χρησιμοποιηθεί ένα
μέρος των χρημάτων από την πώληση των 106 φεδανίων της δωρεάς Γρηγορίου. Το
υπόλοιπο ποσό κατατέθηκε στην Εθνική Τράπεζα, με σκοπό να ανεγερθεί στο μέλλον
προσοδοφόρο ακίνητο. Για την ανέγερση των εκπαιδευτηρίων, το μεγαλύτερο ποσό
προήλθε από την πώληση των κτημάτων της δωρεάς του Γεωργίου Γρηγορίου. Το 1925
ολοκληρώθηκαν οι εργασίες ανέγερσης του διδακτηρίου που κάλυπτε έκταση 1.000 τ.μ.,
σε οικόπεδο 25.000 τ.μ. δωρεάς Π. Σερεμέτη, έξω από την πόλη της Μανσούρας. 541 Το
1926 έγιναν τα εγκαίνια των εκπαιδευτηρίων της Μανσούρας.542
Πολίτης Αθανάσιος. (1928). Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος. Ιστορία του Αιγυπτιώτου
Ελληνισμού από του 1798 μέχρι 1927, τόμ. Α΄. Αλεξάνδρεια - Αθήνα: Εκδοτική Εταιρεία
Γράμματα, σ. 294.
Γιαλουράκης Μανώλης. (1967). Η Αίγυπτος των Ελλήνων…., ό.π., σ. 335.
540
Έκθεση της Ελεγκτικής Επιτροπής επί του ζητήματος των γαιών δωρεάς του μεγάλου ευεργέτη
Γεωργίου Γρηγορίου 18-8-1934.
Το έτος 1930 οι αγοραστές υπέγραψαν αναγνωρίσεις των χρεών και τον Αύγουστο του 1934 ο
δικηγόρος της Κοινότητας Μανσούρας Σαΐτας συνέταξε προκαταρκτικά συμβόλαια συμβιβασμού,
τα οποία υπογράφτηκαν από τους αγοραστές στους παρείχετο η προθεσμία εξόφλησης των 15 ετών
για το υπόλοιπο της αξίας των γαιών.
Η Γενική Συνέλευση των συνδρομητών της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας με την απόφαση
της 25 Οκτωβρίου 1934 ενέκρινε διά βοής τον επιτευχθέντα συμβιβασμό με τους αγοραστές γαιών
της δωρεάς Γεωργίου Γρηγορίου. Απόσπασμα εκ των πρακτικών της Γενικής Συνελεύσεως της
Κοινότητας της 25 Οκτωβρίου 1934. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Βιβλία
πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.
541
Παπαδημητρίου Παναγιώτα. (2002). Η Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας κατά το 1919 και η
αντίδραση της στην έξαρση του Αιγυπτιακού Εθνικού κινήματος. Στα: Ανάλεκτα τόμ. Γ΄, περίοδος
Β,΄ Σουλογιάννης Ευθύμιος (επιμ.) Αλεξάνδρεια – Αθήνα, σσ. 253-255.
Κυδωνάκης Σπύρος. Ο Ελληνισμός της Μανσούρας. Στο: Δρίτσα Μαργαρίτα. (επιμ.). (2003).
Μανσούρα. Γενέθλια γη, Τόπος Ιστορίας, Αναπολήσεων, Χαράς, Ονείρου. Αθήνα. Σύλλογος
Αποφοίτων Γυμνασίου Μανσούρας, σσ. 39-62.
542
Παπαδημητρίου Παναγιώτα. (2001). Η εκπαίδευση στις ελληνικές παροικίες της Αιγύπτου. Το
παράδειγμα των Ελληνικών εκπαιδευτηρίων της Μανσούρας. 1860-1940. Διδακτορική Διατριβή.
Βοσνόδης Παναγιώτης & Παππά Ευθυμία. (1990-1991). Τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Μανσούρας
Αιγύπτου. Εργασία για το μάθημα των Παιδαγωγικών, Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, τμήμα Ιστορίας
- Αρχαιολογίας.
Παπαδημητρίου Γιώτα. Τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Μανσούρας (ΕΕΜ). Στο: Δρίτσα Μαργαρίτα.
(επιμ.). (2003). Μανσούρα, Γενέθλια Γη…, ό.π., σ. 68. «Τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Μανσούρας
αποτέλεσαν σημαντικό πεδίο άσκησης της κοινοτικής δράσης και ταυτίστηκαν με την επιβίωση της
παροικίας, αφού υπήρξαν, εκτός από χώρος παροχής γνώσεων, και πόλος συσπείρωσης της
188
Ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για την οικονομική υποστήριξη για την ανέγερση του
σχολείου, το γυμνάσιο ονομάστηκε «Γρηγόρειον» και ο εξωτερικός χώρος «Σερεμέτειος
κήπος» προς τιμήν του Π. Σερεμέτη, δωρητή του οικοπέδου.543 Στον εξωτερικό χώρο
κτίσθηκε το μνημείο ηρώων με δαπάνη του Γεωργίου Γρηγορίου.544 Το «Γρηγόρειο
Γυμνάσιο» το 1931 αναγνωρίστηκε με Προεδρικό Διάταγμα της Ελληνικής Κυβέρνησης
«ως ισότιμον προς τα εν Ελλάδι τοιαύτα»545 ως πλήρες εξατάξιο.
Λειτούργησε μέχρι το 1985. Τη χρονιά αυτή η Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας
δώρισε το σχολείο στο αιγυπτιακό Κράτος και η κοινότητα ενσωματώθηκε με αυτή της
Αλεξάνδρειας.546 Τα εκπαιδευτήρια547 από τότε λειτούργησαν ως σχολεία ξένων γλωσσών
για Αιγύπτιους μαθητές.
Το σχολικό έτος 1939-40 προσέφεραν548 για το συσσίτιο των ελληνικών σχολείων της
Μανσούρας ο Δ. Ανδριτσάκης, ο Πλ. Ανδριτσάκης, ο Π.Ν. Ανδριτσάκης και ο Γ.
Γρηγορίου από 200 λίρες Αιγύπτου. Για τον ίδιο σκοπό το σχολικό έτος 1940-41
παροικιακής ζωής, ιδίως από το 1926 και μετά». Τα εγκαίνια των Εκπαιδευτηρίων έγιναν το 1926
με κάθε επισημότητα.
Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π., περιοδ.
543
Παπαδημητρίου Γιώτα. Τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Μανσούρας (ΕΕΜ). Στο: Δρίτσα
Μαργαρίτα. (επιμ.). (2003). Μανσούρα, Γενέθλια Γη…, ό.π., σ. 69.
544
545
Π.Δ. της 6-7-1931 «Περί αναγνωρίσεως ως ισοτίμου του εξαταξίου Γυμνασίου της ελληνικής
κοινότητας Μανσούρας Αιγύπτου» ΦΕΚ 286 / 22-6-1931.
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά του Ελληνισμού…, ό.π., σ. 71. ΑΥΕ φάκ.1950/154,7.
Ελληνικά Σχολεία Αιγύπτου. Έκθεση του Επιθεωρητή των Ελληνικών Σχολείων Αιγύπτου Α.Σ.
Ατσαβέ. «Λειτουργεί εν Μανσούρα διδακτήριον ανεγερθέν δαπάναις του ομογενούς Γρηγορίου,
όστις διέθεσεν το απαιτούμενον προς τούτο ποσόν. Έχει εκτεταμένον προαύλιον, γυμναστικόν
γήπεδον, εντός του οποίου δύναται να γίνονται πάσης φύσεως αγώνες, αθλοπαιδίαι και εορταί…
προ της ολοκληρώσεως του ελειτούργησεν και ως ημιγυμνάσιον…».
546
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (2005). Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας 1843-1993, έκδ. Β΄
Αθήνα: ΕΛΙΑ.
547
Στην πρόσοψη του σχολείου υπήρχε επιγραφή που ανέφερε: «Η Ελληνική Κοινότητα
Μανσούρας δώρισε το σχολικό αυτό συγκρότημα στο αιγυπτιακό Υπουργείο Παιδείας την 1-8-
1985 σε ένδειξη ευγνωμοσύνης της ελληνικής παροικίας στον αδελφό αιγυπτιακό λαό».
Παπαδημητρίου Γιώτα. Τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Μανσούρας (ΕΕΜ). Στο: Δρίτσα Μαργαρίτα.
(επιμ.). (2003). Μανσούρα, Γενέθλια Γη…, ό.π., σ. 77.
Κώττης Σπύρος. (2004). Η Αίγυπτος των Ελλήνων που αγαπήσαμε. Ιστορικά στοιχεία του Αιγυπτιώτη
Ελληνισμού της δράσης και των σχολείων του. Αθήνα: εκδ. Ταξιδευτής, σ. 83.
Λακωνικά, τεύχ. 225/ 2007, σ. 48.
548
Βιβλία Πρακτικών της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Πρακτικό της 3-1-1941. ΕΛΙΑ,
Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 23, υποφάκ. 85-86, Κατάσταση
εράνου υπέρ του σχολικού συσσιτίου σχολ. έτος 1939-1940.
189
προσέφεραν549 ο Γεώργιος Γρηγορίου 500 γ.δ., ο Πλάτων Ανδριτσάκης, ο Δημήτριος
Ανδριτσάκης, ο Παναγιώτης Ανδριτσάκης και ο Νικόλαος Ανδριτσάκης από 200 γ.δ., ο
Ηλίας Γρηγορίου και ο Αναστάσιος Γρηγορίου από 20 γ.δ.
Ο Δημήτριος Ανδριτσάκης,550 κτηματίας, διετέλεσε πρόεδρος της Ελληνικής
Κοινότητας Μανσούρας από 3-5-1941 έως 5-1-1947. Το σχολικό έτος 1942-43 ο
Δημήτριος Ανδριτσάκης, πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας της Μανσούρας της
Αιγύπτου, προσέφερε551 ως βραβεία για την «ανωτέραν επίδοσιν στα Ελληνικά» 10 λίρες
Αιγύπτου σε μαθητές των τριών κατώτερων τάξεων των Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων της
Μανσούρας.
Εκκλησίες
Ο Ιωάννης Γρηγορίου το 1896 διέθεσε το ποσό των 800 λιρών Αιγύπτου και
ανακαίνισε τον κοινοτικό ναό των Αγίων Αθανασίου και Κυρίλλου.552
Ο Ιωάννης Γρηγορίου με τη διαθήκη του553 το 1920 κληροδότησε: Για τα τζαμιά της
Μέχαλλα Δέμενα 100 λίρες, για τα τζαμιά της Μηνίας 50 λίρες, για τα τζαμιά της
Σαλαμούν 50 λίρες και για την Κοπτική εκκλησία 50 λίρες. Στην Ιερουσαλήμ για τον
Πανάγιο Τάφο 100 λίρες, για να γραφεί το όνομα του Ιωάννη και της Κατίγκως Γρηγορίου
και να μνημονεύονται. Κληροδότησε με κωδίκελλο554 υπέρ της ορθοδόξου εκκλησίας της
Μανσούρας των Αγίων Αθανασίου και Κυρίλλου 500 λίρες Αγγλίας.
549
Κατάσταση εράνου υπέρ του σχολικού συσσιτίου σχολ. έτος 1940-1941. ΕΛΙΑ, Αρχείο
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 23, υποφάκ. 85-86.
550
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953…, ό.π.
Φραγκούλη Αργίνη. (1998). Ιστορικά του Αιγυπτιώτου…, ό.π., σ. 102.
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος Μανσούρα…, ό.π., σ. 169. Ο Δημήτριος Ανδριτσάκης
«ήταν Πρόεδρος της “Επιτροπής Εράνου” που σκοπό είχε τη συντήρηση των οικογενειών των
στρατευμένων “παιδιών” της Μανσούρας».
551
Πρακτικό αρ. 16/23-7-1943 των Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων Μανσούρας. ΕΛΙΑ, Αρχείο
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 21, υποφάκ.72.
552
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σ. 11. «Ο ιερός κοινοτικός ναός
είχεν εν τω μεταξύ ανάγκην σοβαράς ανακαινίσεως, την δαπάνην την οποίαν ανέλαβεν εξ
ολόκλήρου ο αντιπρόεδρος Ι. Γρηγορίου, ενετοιχίσθη δε εις τον περίβολον πλαξ με την επιγραφήν:
“Φιλοτίμω δαπάνη Ιωάννου Γρηγορίου ανεκαινίσθη ο ιερός ούτος ναός εν έτει 1896 μηνί
Μαρτίω”».
Λαμπρίδης Ιωάννης. (1904). Ο εν Αιγύπτω…, ό.π., σσ. 87-88.
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος, Μανσούρα…, ό.π., σσ. 39-41.
Γιαλουράκης Μανώλης. (1967). Η Αίγυπτος των Ελλήνων…, ό.π., σ. 333.
553
554
Έγγραφο του Υποπροξενείου Μανσούρας, αρ. 1101, «εξόφλησις κληροδοτήματος» το ποσό των
500 λιρών εισπράχθηκε από την Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας το Νοέμβριο του 1920 σε
ελληνικές δραχμές που αντιστοιχούσαν στο ποσό των 18.250 δραχμών. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής
Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 23, υποφάκ. 93-94.
190
Φιλανθρωπία
Με τη διαθήκη555 του ο Ιωάννης Γρηγορίου κληροδότησε για τα ορφανά που
προστάτευε η Βιργινία Μπενάκη στην Αλεξάνδρεια 100 λίρες Αγγλίας, για το Νοσοκομείο
Αλεξανδρείας 200 λίρες Αγγλίας.556
Η Αικατερίνη Γρηγορίου διέθεσε557 το ποσό των 50 λιρών ετησίως για την «εν
Μανσούρα φιλόπτωχον Αδελφότητα των κυριών».
Το 1904 η Αικατερίνη Γρηγορίου στη Μανσούρα της Αιγύπτου μαζί με άλλες κυρίες
Ελληνίδες συγκρότησαν επιτροπή και αποφάσισαν558 να περιέλθουν στις ελληνικές
οικογένειες της ομογένειας στην Μανσούρα για τη συλλογή χειροτεχνημάτων και
κομψοτεχνημάτων και αυτά τα έθεσαν σε λαχειοφόρο αγορά με σκοπό την ενίσχυση των
οικονομικών της ελληνικής κοινότητας.
Εισφορές559 για τα θύματα της Ανατολικής Μακεδονίας κατά τον Μακεδονικό Αγώνα
και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από τους Λάκωνες στην κοινότητα της Μανσούρας το 1919
υπήρξαν από τον Ιωάννη Γρηγορίου 100 λίρες Αιγύπτου, τον Παναγιώτη Ανδριτσάκη 30
λίρες Αιγύπτου και το Νικόλαο Ανδριτσάκη 20 λίρες Αιγύπτου.
Στο φιλόπτωχο Ίδρυμα Μανσούρας το 1922 προσέφεραν560 οι αδερφοί Πλάτων και
Δημήτριος Ανδριτσάκης 500 γ.δ.
Στο φιλόπτωχο ταμείο των κυριών της Μανσούρας το 1923 ο Γ. Γρηγορίου561
προσέφερε 50 λίρες Αιγύπτου, το 1928 η Π. Ανδριτσάκη562 προσέφερε 500 λίρες Αιγύπτου
και ο Π. Ανδριτσάκης563 προσέφερε 100 λίρες Αιγύπτου.
Το 1943 διενεργήθηκε έρανος564 στην περιφέρεια της Μανσούρας στην Αίγυπτο, υπέρ
του φθισιατρείου της «Μάνας», με επιμέλεια του προέδρου της κοινότητας Παναγιώτη
Σερεμέτη και του κοινοτικού επιτρόπου Δημητρίου Ανδριτσάκη. Στην κατάσταση των
ονομάτων διακρίναμε τους λακωνικής καταγωγής και τις προσφορές τους, Π.Δ.
Ανδριτσάκη 2.500 γ.δ., Ηλία Γρηγορίου 400 γ.δ., Π.Ν. Ανδριτσάκη 1.000 γ.δ., Γ.Δ.
Γρηγορίου 1.500 γ.δ., Γ.Α. Ανδριτσάκη 100 γ.δ., Π. Ανδριτσάκη 50 γ.δ., Γ. Ανδριτσάκη
1.000 γ.δ.
555
556
ΑΥΕ φάκ.1921/64,3 Δωρεές έρανοι. Έγγραφο αρ. 54532/30-12-1920.
557
Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π.,
περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 225/2007, σσ. 46-47.
558
Ανδριτσάκη Γ. Ιστορία της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. τόμ. 1ος, σ. 29.
Λάμπρος Απόστολος . (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σ. 18.
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι Μεγάλοι Ευεργέτες…, ό.π., σ. 61.
Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π., περιοδ.
559
Εφημ. Ταχυδρόμος 11/24-4-1919.
560
Εφημ. Ταχυδρόμος-Ομόνοια αρ. φ. 20/3-7- 1922.
561
Εφημ. Journal des Hellenes, 11-3-1923.
562
Εφημ. Εφημερίς, 28-2-1928
563
Εφημ. Κλειώ, 21-9-1928
564
Κατάσταση ονομάτων για τον έρανο υπέρ του φθισιατρείου της «Μάνας». ΕΛΙΑ, Αρχείο
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 10, υποφάκ. 31, Φιλόπτωχος Ελληνίδων.
191
Προσφορές στην Κοινότητα
Ο Ιωάννης Γρηγορίου δώρισε565 στην κοινότητα της Μανσούρας νεκροφόρα σε εποχή
οικονομικά δύσκολη για την ελληνική κοινότητα εκεί.
Το 1909 με ενέργειες του Ιωάννη Γρηγορίου κτίσθηκε η «Νέα Οικία», ένα
προσοδοφόρο ακίνητο στη Μανσούρα. Για την αποπεράτωση της «Νέας Οικίας»
εγκρίθηκε δάνειο 3.500 λιρών Αιγύπτου.566 Μέχρι την εκταμίευση του ποσού ο Ιωάννης
Γρηγορίου κατέβαλε567 το ποσό των 300 λιρών Αιγύπτου, για να μη σταματήσουν οι
εργασίες. Με την αποπεράτωση της «Νέας Οικίας», στο ισόγειό της στεγάστηκαν τα
κοινοτικά γραφεία της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, τα οποία μέχρι τότε
στεγάζονταν στη Δημαία Σχολή.
Ο Δημήτριος Ανδριτσάκης δώρισε, το 1923, στον Αθλητικό Σύλλογο «Απόλλωνα»
στη Μανσούρα της Αιγύπτου 25 λίρες Αιγύπτου, για την αγορά γυμναστικών οργάνων.568
Ο Ιωάννης Γεωργ. Πολίτης από την Γκοριτσά, εγκατεστημένος εν ζωή στη Μανσούρα
Αιγύπτου με τη διαθήκη569 του, το 1924, όρισε να διατεθεί το ποσό των 300 λιρών
Αιγύπτου στην Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας.
Ο Κωνσταντίνος Βουρβούλης με τη διαθήκη570 του, το 1930, διέθεσε στην Ελληνική
Κοινότητα Ζίφτας την ιδιόκτητη οικία571 του.
565
Βιβλίο Πρακτικών 1893-1906 της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Πρακτικό της 10-1-1903.
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Βιβλία πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας
Μανσούρας.
566
«…Ο πρόεδρος εδήλωσεν τη επιτροπή ότι η έγκρισις της συνομολογήσεως του δανείου των
3.500 λιρών προς αποπεράτωσιν της οικοδομής απεστάλη υπό της Σεβαστής Kυβερνήσεως εις το
ενταύθα ελληνικόν Υποπροξενείον καθ’ α ανεκοίνωσεν αυτώ ο Υποπρόξενος…». ΕΛΙΑ, Ελληνική
Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 1, υποφάκ.2.
567
Χειρόγραφος κατάσταση δωρεών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας αρ. 35 «Τα έξοδα της
ανεγέρσεως της νέας οικίας θέλει πληρώσει ο κ. Γρηγορίου όπως έχει δηλώσει». ΕΛΙΑ, Ελληνική
Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 1, υποφάκ. 2.
568
Εφημ. Ταχυδρόμος της 7-9-1923
569
Δημόσια Διαθήκη Ιωάννη Γεωργίου Πολίτη αρ. 19947/28-5-1924 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Θεοδώρου Τσανάκα, φάκ. Ιωάννη Γεωργ. Πολίτη, Δ/ντη Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 697-698.
570
Η διαθήκη του Κωνσταντίνου Βουρβούλη συντάχθηκε την 1 Μαρτίου 1930 στην Ζίφτα
Αιγύπτου, φάκ. Κωνσταντίνου Βουρβούλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
571
Η διαθήκη του Κωνσταντίνου Βουρβούλη…, ό.π. Η επικαρπία της οικίας του διαθέτη σύμφωνα
με τη διαθήκη, μεταβιβάστηκε στην Ελληνική Κοινότητα Ζίφτας μετά το θάνατο των δύο ανιψιών
του Φιλλίπου Τρουποσκιάδη και Θεοδώρου Π. Βούρβαλη.
Η Ελληνική Κοινότητα Ζίφτας είχε το δικαίωμα να ενοικιάσει την οικία κατά προτίμηση σε μέλη
της οικογένειας του διαθέτη. Η είσπραξη των ενοικίων διατέθηκε για τις ανάγκες της κοινότητας η
οποία είχε το δικαίωμα απαλλοτρίωσης της οικίας. Οι τόκοι που προέκυπταν από το προϊόν της
απαλλοτρίωσης διετίθεντο για τη νοσηλεία απόρων συμπατριωτών του διαθέτη στο νοσοκομείο της
Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας.
192
Από την κληρονομιά Βούρβουλη, η Ελληνική Κοινότητα Αλεξάνδρειας572 το 1987
εισέπραξε 40.000 λίρες Αιγύπτου.
Αφρική
Ο Σ. Μπολολάκος, Πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Δίρε-Δάουας στην Αδδίς-
Αμπέμπα της Αιθιοπίας, ίδρυσε573 και δώρισε στην ελληνική κοινότητα το «Μπολολάκειο
Εκπαιδευτήριο».
Το Ίδρυμα574 «Σταύρος Νιάρχος» το 2003 ανακαίνισε την εκκλησία στο Νταρ - Ελ
Σαλαάμ της Τανζανίας.
ΗΠΑ
Η λακωνική μετανάστευση575 στην Αμερική άρχισε από τους πρώην δήμους
Θεραπνών, Οινούντος και Σελλασίας. Το 1870-1880 υπήρξε ομαδική μεταναστευτική
έξοδος576 από τη Λακωνία προς τις ΗΠΑ.
Οι Λακεδαιμόνιοι της Αμερικής ατομικά ή συλλογικά βοήθησαν οικονομικά όχι μόνο
τους οικείους τους αλλά και τον τόπο που γεννήθηκαν. Ανοικοδόμησαν ή τελειοποίησαν
σχολεία, εκκλησίες, νοσοκομεία, υδραγωγεία, συμμετείχαν σε εράνους, που σκοπό είχαν
την πραγματοποίηση έργων κοινής ωφέλειας στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Η σωματειακή ιδέα για του Έλληνες της Αμερικής ξεκίνησε γύρω στο 1890. Σκοπός
των σωματείων ήταν η χρηματοδότηση και η επίβλεψη έργων κοινής ωφέλειας στην
ιδιαίτερη πατρίδα τους. Στο Σικάγο ιδρύθηκε ο «Σύλλογος Θεραπνέων» και αργότερα
μετονομάστηκε σε «Λυκούργος». Το 1904 τα ελληνικά σωματεία στην Αμερική ήταν
τριάντα πέντε.577 Στη Νέα Υόρκη είχε συσταθεί η Αδελφότης Λακεδαιμονίων. Στη
Βοστώνη ο Σύλλογος Βασσαρά και Οινουντίων. Στο Λόουελ ο Σύλλογος Ζάρακα,
Σελλασίας, Γεωργιτσίου. Στο Σικάγο, ο Σύλλογος Σκουροβαρβιτσιωτών. Άλλοι σύλλογοι
Λακώνων με σημαντική κοινωφελή δράση ήταν:
Στο Βίρμιγχαμ ιδρύθηκε, το 1903, ο ελληνικός σύλλογος «Λόρδος Βύρων».578
Ο Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων ιδρύθηκε579 το 1917 στη Νέα Υόρκη. Ιδρυτής και
πρώτος πρόεδρος υπήρξε ο Πάνος Σταυράκος.
572
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας 1987. Αλεξάνδρεια 1988.
573
Προκοπίου Σωκράτης. (1931). Οι Έλληνες στην Αβησσυνία και σ’ άλλες χώρες της Αφρικής και
της Ασίας. Αθήνα.
Παχτίκος Αχιλλέας. Εικονογραφημένη Αφρική. Κάιρο: εκδ. Ερμής, σ. 95
574
Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_EL&cat=4&area=Outside Ανάκτηση: 7/10/2011.
575
Θεοδωρόπουλου Μιχ. άρθρο «Οι Λακεδαιμόνιοι στην Αμερική» εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ.
5/10-12-1937,
576
Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. (1972). Απόδημοι Έλληνες. Αθήνα 1972, σ. 123.
577
Μαλαφούρης Μπάμπης. (1948). Έλληνες…, ό.π., σ. 193.
578
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο έτος Ε΄ 1904. Σπάρτη, σσ. 97-99. Ο Χρήστος Τζεμεμπελής με
καταγωγή από την Γκορυτσά του Δήμου Γερονθρών υπήρξε πρόεδρος του Συλλόγου «Λόρδος
Βύρων». Ήταν «ευεργετικός δε και φιλόπατρις φύσει, επέρχεται αρωγός εις πάντα Έλληνα, παρέχει
δε εργασίαν εν τω εργοστασίω του εις πλείστους συμπατριώτας».
193
Ο πρώτος Σύλλογος Βαμβακιτών580 που οργανώθηκε στην Αμερική ήταν ο σύλλογος
με την επωνυμία «Θεοδώρητος ο Β΄», με έδρα τη Βοστώνη.
Ο σύλλογος με την επωνυμία «Σύλλογος των Βαμβακιτών, η Βαμβακού» ιδρύθηκε581
το 1925 στην πόλη Bangor Maine, περιοχή στην οποία διέμεναν πολλοί Βαμβακίτες.
Ο Σύλλογος Αρνιωτών Αμερικής «Άγιος Αθανάσιος»582 ιδρύθηκε από απόδημους
Αρνιώτες στις 6-5-1921.
Το 1922 ιδρύθηκε στη Νέα Υόρκη, ο Σύλλογος Δαφνιωτών Αμερικής ο «Άγιος
Γεώργιος».583
Οι Πετρινιώτες της Αμερικής δημιούργησαν σύλλογο με την επωνυμία «Προοδευτική
Αδελφότης Πετρινιωτών», με έδρα τη Νέα Υόρκη.584
Το 1925 έγινε η σύσταση του Συνδέσμου Βρεσθενιτών «Ο Οινούς», στο Σικάγο.585
Η Αδελφότης Αραχοβιτών586 «Αι Καρυαί», ιδρύθηκε το 1923 στη Γκαστόνια των
ΗΠΑ. Αρχικός σκοπός ήταν η ύδρευση των Καρυών και η εκτέλεση άλλων κοινωφελών
έργων, όπως έργα οδοποιίας και επισκευές εκκλησιών. Με δαπάνες της αδελφότητας το
1932 ανεγέρθηκε σχολείο στις Καρυές και αγοράστηκε γήπεδο για ποδοσφαιρικές
συναντήσεις.
Ο Σύλλογος «Χαρακιωτών Αμερικής» ιδρύθηκε,587 το 1938, στο Όκλαντ της
Καλιφόρνιας με ενέργειες του Γεωργίου Μιχ. Πετρολέκα.
Ο Σύλλογος «Ρειχιωτών Αμερικής» ιδρύθηκε588 το 1946 καθώς και το Σύλλογος
«Κυπαρισσιωτών Αμερικής».
Στη Νέα Υόρκη δημιουργήθηκε ο Σύλλογος Κρεμαστιωτών Αμερικής «H
Μέλισσα».589
579
Βουγιουκλής Ελευθέριος. (1991). Μια τριακονταετία εις την υπηρεσίαν οργανωμένης Λακωνικής
Ομογένειας, 1960-1990. Νέα Υόρκη, σ. 10.
580
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η Ύδρευση…, ό.π., σσ. 65-66.
581
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π.
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η Ύδρευση…,ό.π.
582
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα Λακεδαίμονος. Αθήνα, σ. 122. Οι μετανάστες Αρνιώτες
στην Αμερική έδειξαν από το 1912 πνεύμα φιλοπατρίας και συλλογικής δραστηριότητας. Το 1921
οργανώθηκαν σε σύλλογο με καταστατικό.
583
Μυλωνάκος Σταύρος. (1966). Το Δαφνί της Σπάρτης…, ό.π., σ. 93.
584
Κουρελάκου Παναγιώτη. (1947). Η Πετρίνα Λακεδαίμονος. Πειραιεύς, σσ. 58-68.
585
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 25/ Ιανουάριος 1929. «Καταστατικό του εν Σικάγω Συνδέσμου
Βρεσθενιτών “Ο Οινούς”», σ. 307. Σύμφωνα με το άρθρο 2 του καταστατικού μεταξύ των σκοπών
είναι «η συμβολή προς επιτέλεσιν διαφόρων εκπαιδευτικών, προοδευτικών και εξωραϊστικών και
εν γένει κοινωφελών έργων εν τη Κωμοπόλει Βρεσθένων…».
586
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 465-498.
587
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά…, ό.π., σ. 188.
588
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά…, ό.π.
589
194
Παιδεία
Ο Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων Νέας Υόρκης διέθεσε590 1.803 δολάρια για τη
δημιουργία στη Νέα Υόρκη ελληνοαμερικανικού σχολείου.
Ο Παναγιώτης Δ. Γιαννούκος από τους Αγίους Αναργύρους, κάτοικος Σικάγου, το
1963, διέθεσε μία υποτροφία591 500 δολαρίων ετησίως σε Έλληνα σπουδαστή.
Οι Σωτήρης, Ιωάννης και Νικόλαος Πουλημενάκος, κάτοικοι Χιούστον, από το
Γεράκι, το 1965 διέθεσαν592 1.000.000 δολάρια για τη στέγαση του ελληνικού κολεγίου
της Θεολογικής Σχολής Βοστώνης και 1.000.000 δολάρια για τα ιδρύματα της Ελληνικής
Κοινότητας Χιούστον.
Το Ίδρυμα593 «Σταύρος Νιάρχος» το 2000 χρηματοδότησε τη διεύρυνση και τον
εκσυγχρονισμό εκπαιδευτικών προγραμμάτων και εκπαιδευτικού υλικού της Ορθόδοξης
Αρχιεπισκοπής της Αμερικής και το πρόγραμμα ελληνικών σπουδών «Σταύρος Σ.
Νιάρχος» του βασιλικού κολεγίου του πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης. Το 2001
χρηματοδότησε το πρόγραμμα διαλέξεων με ελληνικά θέματα στο πανεπιστήμιο της
Ινδιάνας των ΗΠΑ. Το 2002 χρηματοδότησε θερινό εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην Ελλάδα
του ελληνικού κέντρου παιδείας του Κονέκτικατ των ΗΠΑ. Το 2003 χρηματοδότησε την
έκδοση καταλόγου της ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης και ειδικού συστήματος οργάνωσης και
διαχείρισης του αμερικανικού σχολείου κλασικών σπουδών, στο New Jersey.
Χρηματοδότησε το πολιτιστικό πρόγραμμα “The Hellenic Festival” της λαϊκής
βιβλιοθήκης στη Νέα Υόρκη, το πρόγραμμα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας του
πανεπιστημίου Cambridge. Διέθεσε μία υποτροφία μαθητή από την Αμερικανική Γεωργική
Σχολή Θεσσαλονίκης και χρηματοδότησε το πρόγραμμα προπτυχιακών υποτροφιών
“Stavros S. Niarchos Foundation Undergraduate Scholarship Fund” του πανεπιστημίου του
Yale. Κάλυψε τους μισθούς δασκάλων και κοινωνικού λειτουργού του
ελληνοαμερικανικού σχολείου του Αγίου Δημητρίου στην Αστόρια των ΗΠΑ. Το 2004
χρηματοδότησε το πρόγραμμα και τις εκδηλώσεις της ελληνικής έδρας του πανεπιστημίου
Tufts της Μασαχουσέτης των ΗΠΑ. Επίσης την έκδοση έξι τόμων των γραπτών του
Αρχιεπισκόπου Ιακώβου της Ορθόδοξης Αρχιεπισκοπής της Αμερικής. Χρηματοδότησε
την παλαιοανθρωπολογική/παλαιολιθική τοπογράφηση του ποταμού Αλιάκμονα στην
Ελλάδα του τμήματος ανθρωπολογίας της Νέας Υόρκης. Το 2005 αγόρασε εκπαιδευτικό
590
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 30-10-1961, άρθρο. «Δωρεά του Συνδέσμου Λακεδαιμονίων Νέας
Υόρκης».
591
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 884/15-2-1963, άρθρο «Ένας μεγάλος απόδημος Λάκων
Παναγιώτης Δ. Γιαννούκος. Ιδρύθη οργανισμός υποτροφίας με την ονομασία “Ταμείον υποτροφίας
Παν. Γιαννούκου”».
592
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 26/Ιανουάριος-
Φεβρουάριος 1989.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου…, ό.π., σσ. 461-462.
Αλεξάνδρου Σωτ. άρθρο «Σημαντική χρηματική Δωρεά των Αδελφών Δ. Πουλημενάκου» περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ.51/ Μάρτιος-Απρίλιος 1972, σ. 57.
Αλεξάνδρου Σωτ. άρθρο «Δωρεά ομογενών για την ίδρυση ελληνικού κολλεγίου εις Αμερικήν».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.32/ Μάρτιος - Απρίλιος 1969, σ. 51.
593
195
υλικό για το πρόγραμμα ελληνικών σπουδών του ελληνοαμερικανικού ινστιτούτου της
Νέας Υόρκης. Χρηματοδότησε τη διεύρυνση των μεταπτυχιακών προγραμμάτων του
Ορθόδοξου Θεολογικού Ινστιτούτου «Πατριάρχης Αθηναγόρας» στην Καλιφόρνια των
ΗΠΑ. Το 2006 χρηματοδότησε το πρόγραμμα εμπλουτισμού των μαθημάτων και της
διδακτικής ύλης του τμήματος κλασικών σπουδών του κολεγίου Bowdoin στο Μέιν των
ΗΠΑ.
Το 2009 χρηματοδότησε το πρόγραμμα «Ελληνικές πηγές στις ελβετικές βιβλιοθήκες»
για το πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ και την επέκταση των προγραμμάτων μαθηματικών,
αλφαβητισμού και καλών τεχνών, του ελληνοαμερικανικού σχολείου «Αγ. Δημήτριος».
Το Ίδρυμα Γουδέ χορήγησε υποτροφίες594 στη μητροπολιτική όπερα του Σάρλοτ.
Επίσης χορήγησε υποτροφίες για σπουδαστές της Νομικής Σχολής του Σάρλοτ, το ύψος
των οποίων ήταν 4.000.000 δολάρια ΗΠΑ.
Πολιτισμός
Mε δαπάνη του Παναγιώτη Σιδέρη από το Φαρακλό Νεάπολης εγκατεστημένου στις
ΗΠΑ, το 1975, κατασκευάστηκε και τοποθετήθηκε άγαλμα595 του Ιπποκράτη εμπρός από
το Κολέγιο Ιατρικής Σχολής της πόλης Piscataway.
Το Ίδρυμα596 «Σταύρος Νιάρχος» το 1998 αγόρασε πιάνο για το Γενικό Προξενείο της
Ελλάδας στη Νέα Υόρκη. Το 1998 χρηματοδότησε την παραγωγή «Μήδεια» του Εθνικού
Θεάτρου της Ελλάδας στην Kritas Productions στη Νέα Υόρκη. Το 2001 διέθεσε597 το
ποσό του 1.000.000 δολαρίων για την ενίσχυση του αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, για
παροχή υπηρεσιών στους τραυματίες και στις οικογένειες των θυμάτων των γεγονότων της
11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ. Ανακαίνισε εγκαταστάσεις για διεξαγωγή πολιτιστικών
και εκπαιδευτικών εκδηλώσεων στο Annunciation Greek Orthodox Church στη Νέα
Υόρκη. Χρηματοδότησε το ερευνητικό πρόγραμμα «Νομίσματα και Νομισματοκοπία πριν
από τον Μέγα Αλέξανδρο» στο Ashmolean Museum of Art and Archaeology της
Οξφόρδης, τη διατήρηση των αρχείων της ελληνικής ορθόδοξης Archdiocese of America
στη Νέα Υόρκη. Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» το 2002 χρηματοδότησε την έκθεση
έργων του Γιώργου Χατζημιχάλη, που έγινε στο μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα
Υόρκη, την τηλεοπτική ταξιδιωτική παραγωγής “Visions of Greece: Off the Beaten Path”
του τηλεοπτικού σταθμού του WLIW21/Long Island στη Νέα Υόρκη. Χρηματοδότησε τις
εργασίες αποκατάστασης στον αρχαιολογικό χώρο στην αρχαία Μεσσήνη του Monuments
594
Εφημ. Λακωνική, αρ. φ. 73/15-4-2010, άρθρο «Επιχειρηματίας, ευεργέτης, οικογενειάρχης.
Ποιος ήταν ο Νικόλαος Γουδές».
595
Το άγαλμα κατασκευάστηκε στην Αθήνα από πεντελικό μάρμαρο από το γλύπτη Κων.
Γεωργακά. Το ύψος του ήταν 9 πόδια. Η δαπάνη του έργου ήταν 50.000 δολάρια.
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 3-6-1975, άρθρο «Παναγιώτης Σιδέρης εκ Φαρακλού Βοιών
Λακωνίας».
596
597
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 231/ Ιανουάριος- Φεβρουάριος-Μάρτιος 2009, σ. 12, άρθρο «Μία
Μεγάλη Δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Σ. Νιάρχος». Ακόμη, διέθεσε 500.000 δολάρια για την
ενίσχυση του ειδικού ταμείου αρωγής των οικογενειών αστυνομικών που θυσίασαν τη ζωή τους.
196
Fund της Νέας Υόρκης. Το 2003 χρηματοδότησε την παρουσίαση ελληνικών
παραδοσιακών χορευτικών συγκροτημάτων από την Κάτω Ιταλία, την πρεσβεία της
Ελλάδος στην Ουάσιγκτον, το ελληνικό φεστιβάλ κινηματογράφου του ελληνικού
Ιδρύματος Πολιτισμού στη Νέα Υόρκη, χρηματοδότησε πρόγραμμα σχετικό με την
προϊστορική περίοδο των Κυκλάδων στο McDonald Institute for Archaeological Research
του Cambridge. Δημιούργησε πτέρυγα αφιερωμένη στις κλασικές αρχαιότητες στο μουσείο
Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας του πανεπιστημίου της Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ Το
2004 χρηματοδότησε τη λαμπαδηδρομία της ολυμπιακής φλόγας του 2004 στη Νέα
Υόρκη. Το 2005 χρηματοδότησε την έκθεση «Η Κληρονομιά του Ομήρου – Τέσσερις
Αιώνες Τέχνης από τη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού» στο Dahesh Museum of Art
στη Νέα Υόρκη. Χρηματοδότησε την παραγωγή δύο μουσικών έργων της συνθέτριας
Αθηνάς Αδαμοπούλου στο Festival Chamber Music Society της Νέας Υόρκης, την
παραγωγή του έργου Εκάβη του Ευριπίδη που έγινε στο Pearl Theatre Company της Νέας
Υόρκης. Διοργάνωσε έκθεση της Ζωής Κεραμέα στο Drawing Center στη Νέα Υόρκη. Το
2006 χρηματοδότησε την έκθεση «Θεοί, Μύθοι και Θνητοί. Ανακαλύψτε την Αρχαία
Ελλάδα» στο Children’s Museum of Manhattan στη Νέα Υόρκη. Το 2006 χρηματοδότησε
πρόγραμμα για τη διατήρηση της συλλογής ενδυμασιών και τεχνουργημάτων της
ελληνικής ηπειρωτικής λέσχης «Αναγέννηση» στην Αστόρια των ΗΠΑ και το χορευτικό
πρόγραμμα «Άγιος Δημήτριος» της ορθόδοξης εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου στην
Ουάσιγκτον. Το 2009 χρηματοδότησε το ετήσιο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου
της Νέας Υόρκης που διοργάνωσε το Eλληνοαμερικανικό Eμπορικό Eπιμελητήριο.
Εκκλησίες
Ο Δημήτριος Σταθόπουλος το 1927 με τη διαθήκη598 του κληροδότησε 1.000 δολάρια
στην ορθόδοξη ελληνική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη Φιλαδέλφεια Πενσυλβάνιας.
Ο Γεώργιος Κων. Σταυράκος το 1930 με τη διαθήκη599 του κατέλιπε στο ναό του
Αγίου Δημητρίου Τζαμάικας των ΗΠΑ 20.000 δολάρια.
Ο Γεώργιος Κούρλας με τη διαθήκη600 του διέθεσε στον ελληνικό ναό του Αγίου
Δημητρίου στο Σικάγο 300 δολάρια.
Ο ομογενής Παν. Λιαράκος με τη διαθήκη601 του κατέλιπε κληροδότημα 2.000
δολαρίων στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στα Λιρά και 2.000 δολαρίων στο ναό της
πόλης Γουίλμιγτον των ΗΠΑ.
598
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου…, ό.π., ΑΥΕ φάκ 1937/60,1 έγγραφο 135/13/18/Ε της 11-1-
1937 «περί κληρονομίας Δημ. Σταθόπουλου».
599
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Κων. Σταυράκου αρ. 59778/27-9-1930 του Συμβολαιογράφου
Φάριδος Κωνσταντίνου Σακελλαριάδου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 88/3-10-
1930, φάκ. Γεωργίου Κων. Σταυράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης του Ν.
Λακωνίας.
600
ΑΥΕ φάκ. 1948/214,3 Κληρονομική υπόθεση Γεωργίου Κούρλα αντίγραφο διαθήκης της 11-8-
1933 Γεωργίου Κούρλα και έγγραφο 1099/8 Αυγούστου 1938 του Προξενείου στο Σικάγο προς το
Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος.
601
Άρθρο «Δωρεαί» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 48/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1971, σ. 186.
197
Ο Αργύρης Π. Ρόρρης από το Βρονταμά, ομογενής στις ΗΠΑ, δώρισε602 στον
καθεδρικό ναό του Αγίου Γεωργίου Φιλαδέλφειας των ΗΠΑ 2.000 δολάρια.
Ο Δημήτριος Σταθόπουλος, το 1927, με τη διαθήκη603 του κληροδότησε 10.000
δολάρια στους εκτελεστές της διαθήκης του με σκοπό να διατεθούν για φιλανθρωπικούς
σκοπούς προς τους συγγενείς του ή ομοεθνείς.
Ο Μιχαήλ Μάνος από την Ελίκα, κάτοικος Πίτσουργκ των ΗΠΑ, υποστήριξε604 το
φιλανθρωπικό έργο της κοινότητας ομογενών και ενδιαφέρθηκε για τα κοινοτικά ιδρύματα.
Με δωρεές του ενίσχυσε το έργο του Greek War Relief Association.
Ο Χρήστος Βλάχος από την Απιδέα, κάτοικος Μπίρμινχαμ των ΗΠΑ, βοήθησε605
υλικά και ηθικά συμπαροίκους του στο Μπίρμινχαμ.
Ο Σπύρος Δ. Σακκάς, κάτοικος Νέας Υόρκης ΗΠΑ, από την Αναβρυτή, με τη διαθήκη
του διέθεσε το μισό του καθαρού εισοδήματός του στον ελληνικό καθεδρικό ναό της Νέας
Υόρκης, με σκοπό την αγορά βιβλίων για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και τη
δωρεάν διανομή των βιβλίων σε μαθητές που παρακολουθούσαν το σχολείο.606
Ο Νικ. Παπαμιχαλόπουλος με τη διαθήκη του κληροδότησε607 το ποσό των 10.000
δολαρίων στον αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό της Πενσυλβάνιας.
Ο Θωμάς Π. Σουρλής, το 1973, με τη διαθήκη608 του όρισε να δίνονται κάθε έτος 300
δολάρια στις κοινοτικές υπηρεσίες του Rocky Mount, Nash Country ή σε άλλη οργάνωση
για τους απόρους του Rocky Mount. Κάθε έτος 100 δολάρια για το Ορφανοτροφείο
Όξφορντ και 100 δολάρια κάθε έτος για τον ελληνικό ναό στο Raleigh, Nash Country.
Ο Γεώργιος Κέλλης από το Κυπαρίσσι, κάτοικος εν ζωή Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ, το
1976, με τη διαθήκη609 του όρισε μετά το θάνατο της συζύγου του όλο το αρχικό κεφάλαιο
και τα εισοδήματα της διαχειρίσεως να διατεθούν κατά το 1/3 για φιλανθρωπικούς ή
άλλους κοινωφελείς σκοπούς της περιφέρειας Montgomery της Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ,
σύμφωνα με απόφαση του συμβουλίου διευθυντών της Continental Bank. Ακόμη
κληροδότησε το 1/14 του κεφαλαίου και το υπόλοιπο των εισοδημάτων που διέθεσε στη
σύζυγό του, το οποίο θα υπάρξει μετά το θάνατό της, στο Ελληνικό Γηροκομείο Νέας
Υόρκης.
602
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς Λακωνίας. Ιστορία-Λαογραφία. Αθήνα, σ. 213.
603
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου…, ό.π.
604
605
606
Διαθήκη Σπύρου Σακκά της 6-12-1962, φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Σπύρου
Σακκά, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας. Ο διαθέτης όρισε, στην περίπτωση που
υπάρξει υπόλοιπο ποσό, αυτό να διατεθεί για τους γενικότερους σκοπούς του σχολείου.
607
Διαθήκη Νικ. Παπαμιχαλόπουλου…, ό.π.
608
Δημόσια διαθήκη Θωμά Π. Σουρλή…, ό.π.
609
Διαθήκη Γεωργίου Κέλλη…, ό.π.
198
Η Παναγιώτα Τζάκα από τις Κροκεές με τη διαθήκη610 της, το 1976, άφησε στο
Γηροκομείο της ελληνικής ορθοδόξου εκκλησίας Άγιος Μιχαήλ στην περιοχή Λήμαν της
Νέας Υόρκης όλες τις μετοχές της στην τράπεζα Atlantic Bank της Νέας Υόρκης.
Υγεία
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», το 2002, χρηματοδότησε το 4ο και 5ο διεθνές συνέδριο
διατροφής και σωματικής ευεξίας στην Ελλάδα του Κέντρου Γενετικής της Ουάσιγκτον.
Το 2005 χρηματοδότησε το πρόγραμμα ανταλλαγής Eλλήνων γιατρών και επιστημόνων
για εργασία σε νοσοκομεία στη Νέα Υόρκη. Το 2008 χρηματοδότησε πρόγραμμα
υποτροφιών το οποίο προσέφερε σε Έλληνες νευρολόγους τη δυνατότητα πρόσθετης
ειδίκευσης στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Το 2009 χρηματοδότησε τη χορήγηση
της ορθοπεδικής υποτροφίας «Σταύρος Νιάρχος» και τη διεξαγωγή των ορθοπεδικών
σεμιναρίων «Σταύρος Νιάρχος» του Hospital for Special Surgery στη Νέα Υόρκη.
Κοινωνική Πρόνοια
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», το 2005, χρηματοδότησε το ευρωπαϊκό πρόγραμμα
μετανάστευσης και κοινωνικής ένταξης του Ινστιτούτου Migration στην Ουάσιγκτον. Το
2006 χρηματοδότησε ξενώνα για σύντομη παραμονή ασθενών που υποβάλλονται σε
θεραπευτική αγωγή, του ορθόδοξου μητροπολιτικού κέντρου στη Μασαχουσέτη των
ΗΠΑ.
Καναδάς
Το Ίδρυμα611 «Σταύρος Νιάρχος», το 2006, χρηματοδότησε προγράμματα ελληνικής
γλώσσας και πληροφορικής του ελληνικού ορθόδοξου σχολείου «Μεταμόρφωση» του
Ορθόδοξου Μητροπολιτικού Κέντρου στο Τορόντο του Καναδά.
Ρωσία
Με τη λήξη του δεύτερου Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1787-1792), παρατηρήθηκε
μετακίνηση πληθυσμών από την Πελοπόννησο και τις Κυκλάδες προς τις νέες ρωσικές
κτήσεις της νότιας Ουκρανίας και της Κριμαίας.612
Μετά τα Ορλωφικά η Αικατερίνη Β΄, το 1775, επέτρεψε σε Έλληνες αξιωματικούς του
Αλεξίου Ορλώφ, για λόγους προστασίας τους από τους Οθωμανούς, να εγκατασταθούν
στις ΝΔ περιοχές της Αυτοκρατορίας της. Η άδεια εγκατάστασης επεκτάθηκε και σε
Έλληνες που μέχρι τότε ζούσαν στην Πελοπόννησο και σε νησιά του Αιγαίου και Ιονίου.
Αυτοί ίδρυσαν τη Μαριούπολη. Με προτροπή της στρατιωτικής ρωσικής διοίκησης,
Έλληνες των αποικιών της Ρωσίας εντάχθηκαν σε τμήματα του ρωσικού στρατού για τη
610
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Τζάκα αρ. 719/23-9-1976 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
Κορνηλίας Μάζη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 2723/16-11-1978, φάκ. Παναγιώτας
Τζάκα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
611
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_EL&cat=2&area=Outside Ανάκτηση:7/10/2011.
612
Φωτιάδης Κ. (1990). Ο Ελληνισμός της Κριμαίας. Μαριούπολη, δικαίωμα στη μνήμη. Αθήνα, σσ.
34-36.
199
διαφύλαξη παραμεθόριων περιοχών.613 Το 1779 στρατιωτικό σώμα Ελλήνων είχε την
ευθύνη φύλαξης της Κριμαίας.614 Έλληνες μέτοικοι ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τη
ναυτιλία. Εκμεταλλεύτηκαν τα προνόμια και τις φοροαπαλλαγές που τους είχαν δοθεί από
το 18ο αιώνα. Πόλεις με σημαντική παρουσία Ελλήνων ήταν η Οδησσός, το Ταϊγάνιο, η
Μαριούπολη. Σ’ αυτές οι Έλληνες είχαν αποκτήσει κυρίαρχη θέση, αφού είχαν το εμπόριο
και τη ναυτιλία και σημαντικές ιδιοκτησίες. Ίδρυσαν σχολεία, νοσοκομεία, εκκλησίες,
κοινωφελή σωματεία. Ενίσχυσαν την επανάσταση του 1821 και με τη συγκρότηση του
κράτους πολλοί ομογενείς των περιοχών αυτών υπήρξαν ευεργέτες615 της Ελλάδας.
Οι μέτοικοι δημιούργησαν έναν πυρήνα της νεοϊδρυθείσας, το 1794, από τους Ρώσους,
πόλης της Οδησσού, η οποία με την ελληνική συμβολή εξελίχθηκε σε εμπορικό κέντρο της
Νότιας Ρωσίας και σε μια από τις σημαντικότερες εστίες της ελληνικής διασποράς το 19ο
αιώνα.616 Έλληνες στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στη νότια
Ρωσία και ιδιαίτερα στη χερσόνησο της Κριμαίας, δημιουργώντας ελληνικές παροικίες.617
Έλληνας αξιωματικός του ρωσικού στρατού υπήρξε ο Ευστάθιος Σαραντινάκης,618
καταγόμενος από τη Μονεμβάσια.
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης με τη διαθήκη του διέθεσε μέρος από την πώληση της
ακίνητης περιουσίας στο χωριό Ελενόβια της Συμφερούπολης. Συγκεκριμένα, 400 ρούβλια
για τους πτωχούς «εξαιρέτως δε εις τους δυστυχήσαντας από καταδρομάς της τύχης, τα δε
εναπολειφθέντα να δοθώσιν εις το ταυρικόν πρικάζιον της κοινής επιτηρήσεως».619 Για τους
έντεκα δούλους του στο χωριό Μπελεμπέκι, ανέφερε ότι, εάν ήταν πιστοί και υπάκουοι
στη σύζυγό του, αυτή μπορεί να τους ελευθερώσει μετά το θάνατό της. Διαφορετικά, να
συνεχίσουν τη δουλεία τους στους αδελφούς και ανιψιούς του διαθέτη και να διανείμει σ’
αυτούς την κινητή περιουσία, έπιπλα, αποσκευές και οικονομίες των.620
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης με τη διαθήκη του διέθεσε το σπίτι του στη
Σεβαστούπολη της Ρωσίας στη «γραικική εκκλησία των κορυφαίων αποστόλων Πέτρου και
Παύλου διά παντοτινόν μνημόσυνον της ψυχής μου και της γυναικός μου Μαρίας».621
Ουκρανία
Το Ίδρυμα622 «Σταύρος Νιάρχος» το 2000 ανήγειρε κλινική στη Mαριούπολη της
Ουκρανίας.
613
Δένδιας Μιχαήλ. (1919). Αι Ελληνικαί Παροικίαι…, ό.π.
614
Γατόπουλος Γ. (1930). Το Ελληνικό τάγμα της Μπέλα Κλάβα, περιοδ. Ιστορία, τεύχ. 58 /1974.
615
Παπαγεωργίου Στέφανος. (2001). Έλληνες Ευεργέτες. Άξιοι της Εθνικής Ευγνωμοσύνης, εκδ. Β΄.
Αθήνα: Δήμος Αθηναίων, εκδ. Παπαζήση.
616
Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Δ΄, σσ. 449-464.
617
Χασίωτης Ι.Κ. (1993). Επισκόπηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής διασποράς. Θεσσαλονίκη:
εκδ. Βάνιας, σσ. 56-57.
618
Παπαγεωργίου Στέφανος. (2001). Έλληνες Ευεργέτες. Άξιοι…, ό.π.
619
Λακεδαίμονος Σαραντινάκη, «μετάφρασις εκ της Ρωσσικής»). ΓΑΚ, Κλάδος Β΄ (1833-1848),
θυρίδα 106, φάκ. 16-19. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 613.
620
621
200
Ρουμανία
Το 18ο αιώνα υπήρξε μεταναστευτικό ρεύμα προς τη Ρουμανία από τις ελληνικές
επαρχίες. Οι Έλληνες Φαναριώτες που είχαν εγκατασταθεί προγενέστερα υποστήριξαν την
ανάπτυξη της οικονομίας, τα γράμματα και τις τέχνες. Οι Έλληνες της Ρουμανίας
απέκτησαν οικονομική και κοινωνική δύναμη. Σε πολλές περιοχές της Ρουμανίας είχε
καθιερωθεί ως γλώσσα του εμπορίου η ελληνική. Οι ελληνικές κοινότητες της Ρουμανίας,
πραγματοποιώντας εθελοντικούς εράνους, προσέφεραν στην Ελλάδα. Ίδρυσαν και
συντήρησαν εκκλησίες, σχολεία, βιβλιοθήκες και συλλόγους στα μέρη που ζούσαν. Οι
Έλληνες της Ρουμανίας συνεισέφεραν στην οικονομική και πολιτική ζωή της δεύτερης
πατρίδας τους.623 Λάκωνες είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Βουκουρεστίου, όπως ο
Ροβάτσος, και ασχολούνταν με το εμπόριο. Στο Σουλινά624 υπήρξε οικονομική ανάπτυξη
από ομογενείς, εμπόρους που δημιούργησαν μεγάλες περιουσίες. Ο Αθανάσιος Ματάλας
υπήρξε πρόξενος στο Σουλινά, πόλη που βρίσκεται στη δεξιά όχθη της εκβολής του
Δούναβη.
Ο Δημήτριος Ροβάτσος, το 1916, με τη διαθήκη του διέθεσε625 500 λέι στο Δήμο
Βουκουρεστίου της Ρουμανίας. Οι τόκοι του ποσού αυτού όρισε να διατεθούν ως βοήθημα
σε φτωχούς. Στην ελληνική εκκλησία του Βουκουρεστίου διέθεσε 5.000 λέι για συντήρηση
και διατήρησή της.
Η Καίτη Γεωργακοπούλου από τη Σπάρτη δώρισε626 200.000 δραχμές το έτος και για
χρονικό διάστημα δέκα ετών για την υποβοήθηση του έργου του φροντιστηρίου ελληνικής
γλώσσας στη σχολή Γραμμάτων του Πανεπιστημίου Al.I.Cusa στο Ιάσιο Ρουμανίας.
Ακόμη δώρισε627 50.000 δραχμές το χρόνο και για διάστημα δέκα ετών στον ορθόδοξο
μητροπολιτικό ναό των Τριών Ιεραρχών στο Ιάσιο της Ρουμανίας.
Αγγλία
Παιδεία
Το Ίδρυμα628 «Σταύρος Νιάρχος» το 2005 ανήγειρε νέο κέντρο ερευνών κλασικών και
βυζαντινών μελετών στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Χρηματοδότησε τη διοργάνωση του
συμποσίου «Σύγχρονη Κοινωνική Έρευνα στην Ελλάδα» στο οικονομικό και πολιτικό
κολέγιο του Λονδίνου. Το 2010 χρηματοδότησε το “Bristol Institute of Greece, Rome and
the Classical Tradition” με σκοπό τη δημιουργία της υποτροφίας «Ίδρυμα Σταύρος
622
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_EL&cat=3&area=Outside Ανάκτηση:7/10/2011.
623
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2001). Έλληνες Ευεργέτες, περιοδ. Ιστορικά Ελευθεροτυπίας της 5
Ιουλίου 2001, σσ. 46-49.
624
Παπαγεωργίου Στέφανος. (2001). Έλληνες Ευεργέτες. Άξιοι…, ό.π.
625
Διαθήκη Δημητρίου Θ. Ροβάτσου…, ό.π.
626
Άρθρο «Μία Δωρεά από μία Σπαρτιάτισσα», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 182/ Μάρτιος-Απρίλιος
1997, σ. 29.
627
Άρθρο «Μία Δωρεά από μία Σπαρτιάτισσα», περιοδ. Λακωνικά…, ό.π.
628
201
Νιάρχος» για διδακτορικές σπουδές, με θέμα την αρχαία Ελλάδα. Κάλυψε τα λειτουργικά
έξοδα ειδικών ταξιδιωτικών προγραμμάτων στη Μεσόγειο, με σκοπό την ενθάρρυνση νέων
από την Ελλάδα και άλλες χώρες να συμμετέχουν σε ταξίδια με το ιστιοφόρο «Σταύρος Σ.
Νιάρχος».
Πολιτισμός
Το Ίδρυμα629 «Σταύρος Νιάρχος» το 1998 χρηματοδότησε την πρώτη εμφάνιση στο
Λονδίνο της 75/μελούς Ορχήστρας των Χρωμάτων για το πολιτιστικό πρόγραμμα «Η
Ελλάδα στη Μεγάλη Βρετανία» του ελληνικού ιδρύματος πολιτισμού στο Λονδίνο.
Το 2002 χρηματοδότησε την έκθεση «Ρεαλισμός και Χιούμορ στη Σύγχρονη Ελληνική
Ζωγραφική» στο ελληνικό κέντρο του Λονδίνου. Το 2004 χρηματοδότησε την παγκόσμια
πρεμιέρα του έργου «Το Τροπάριον της Κασσιανής». Το 2006 χρηματοδότησε τις εργασίες
ανακαίνισης ελληνικού θεάτρου στο Bradfield στην Αγγλία. Συντήρησε και ανακαίνισε το
ιστιοφόρο “Cutty Sark” στο Cutty Sark Trust στο Λονδίνο.
Υπόλοιπη Ευρώπη
Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος προέβη στις πιο κάτω χορηγίες:630 το 1999
πραγματοποίησε αγορά ιατρικού εξοπλισμού για το ορθόδοξο διαγνωστικό κέντρο
«Ευαγγελισμός» της ορθοδόξου Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Αλβανίας στα Τίρανα. Το
2000 χρηματοδότησε έρευνα του Ινστιτούτου Βυζαντινών σπουδών του Μονάχου, σχετικά
με την ιατρική στο Βυζάντιο. Το 2003 πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης στην
εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και συντήρηση της συλλογής εικόνων της Βενετίας. Το
2004 χρηματοδότησε το Μουσείο του Λούβρου, για την έκδοση άρθρων διεθνούς
επιστημονικού συμποσίου, με θέμα την αρχαία ελληνική ζωγραφική. Το 2006
χρηματοδότησε την έκθεση «The Athens Effect: Η φωτογραφία στη σύγχρονη ελληνική
τέχνη» στη Fondazione Mudima στο Μιλάνο. Το ίδιο έτος, χρηματοδότησε την έκθεση
βυζαντινής τέχνης «Άγιον Όρος», που πραγματοποιήθηκε στο μουσείο του Ελσίνσκι.
Χρηματοδότησε την έκθεση: «Ο Μπρούντζινος Ουρανός – Θρησκεία και Αστρονομία πριν
από 3.600 Χρόνια», που πραγματοποιήθηκε στο Ιστορικό Μουσείο της Βασιλείας.
Δημιούργησε ηλεκτρονική βάση δεδομένων και εγκυκλοπαίδειας για το εικονογραφημένο
κλασικό μυθολογικό λεξικό στη Βασιλεία της Ελβετίας.
Μικρά Ασία
Το Ίδρυμα631 «Σταύρος Νιάρχος», το 2006, ενίσχυσε, σε συνεργασία με άλλα
ελληνικά ιδρύματα, την κάλυψη των λειτουργικών εξόδων της Μεγάλης του Γένους
Σχολής για διάστημα δύο ακαδημαϊκών ετών. Το 2008 χρηματοδότησε τις εργασίες
ανακαίνισης του μητροπολιτικού ναού της Παναγίας Ίμβρου Κοίμησις της Θεοτόκου. Το
2009, πραγματοποίησε632 μερική χρηματοδότηση για την προκαταρκτική φάση
αρχαιολογικών εργασιών στο «Μεγάλο Κτίριο» της βυζαντινής πόλης του Αμορίου, στη
629
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_EL&cat=1&area=Outside Ανάκτηση: 7/10/2011
630
631
632
202
Μικρά Ασία. Το 2010 χρηματοδότησε την πρόσληψη τεσσάρων καθηγητών της ελληνικής
γλώσσας, για ένα έτος, για το ελληνικό σπουδαστήριο του ελληνικού Προξενείου
Κωνσταντινούπολης.
Υπόλοιπη Ασία
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, ανακαίνισε την εκκλησία του Αγίου
Γεωργίου στο Church of the Holy Sepulchre στην Ιερουσαλήμ. Το ίδιο έτος έγιναν
εργασίες συντήρησης και αγορά εξοπλισμού της βιβλιοθήκης του Ορθόδοξου
Πατριαρχείου στην Ιερουσαλήμ. Το 2003 ανήγειρε νέο κτίριο για τη βιβλιοθήκη του
Ορθόδοξου Πατριαρχείου στην Ιερουσαλήμ.633 Το 2004 ανήγειρε ελληνική ορθόδοξη
εκκλησία για το Ορθόδοξο Πατριαρχείο της Ιορδανίας στο Αμμάν.634
Ευεργέτες πολιτικοί
Υπήρξαν και ευεργέτες που ασχολήθηκαν με την πολιτική. Για τον πολιτικό που
γινόταν ευεργέτης η ευεργεσία του δεν ήταν παρά συμβολική λειτουργία κινούμενη
παράλληλα με την ουσία της πολιτικής.635 Οι πολιτικοί δαπανούν ατομικά για συλλογικούς
σκοπούς, που μπορεί να φαίνεται πολιτική σκοπιμότητα δωρεάς τους προς την πολιτεία,
θέλοντας να δείξουν με την ανωτερότητά τους ως πολιτική τάξη και οι ευεργεσίες τους να
θεραπεύουν ανάγκες του λαού.636 Από τις διαθήκες δε φαίνεται η ιδεολογική ταυτότητα.
Αυτή αποκαλύπτεται από τη συμμετοχή τους σε πολιτικά γεγονότα, από βιβλία τους,
ανακοινώσεις στον τύπο, από διάφορα έντυπα και τα έργα τους.
Ο Αθανάσιος Ματάλας με την επιστροφή του στην Ελλάδα, από τη Ρουμανία, όπου
υπηρετούσε εκεί ως υποπρόξενος, αποφάσισε να ασχοληθεί με τα κοινά. Το 1895
διορίσθηκε637 νομάρχης επί κυβερνήσεων Δεληγιάννη. Υπηρέτησε στους νομούς
Αργολίδος - Κορινθίας, Φθιώτιδος και Αρκαδίας. Ως νομάρχης επεδίωξε την τακτοποίηση
των δημοτικών διαχειρίσεων των δήμων με την υποβολή των καθυστερούμενων
απολογισμών, το διορισμό εκκλησιαστικών συμβουλίων και την υποβολή
προϋπολογισμών από τους δήμους.
633
634
635
Βέιν Πολ. (1993). Ο Ελληνικός Ευεργετισμός (μετ. Τσάγκα Νίκου). Αθήνα: εκδ. Ζαχαρόπουλος,
σσ. 57, 65.
636
Βέιν Πολ. (1993). Ο Ελληνικός…, ό.π., σσ. 106, 110.
637
Ματάλας Αθανάσιος. (1910). Γνώμαι και Κρίσεις. Περί ληπτέων μέτρων προς βελτίωσιν της
καταστάσεως του Κράτους και των υπηρεσιών αυτού. Εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Π.Α.
Πετράκου. Στο εισαγωγικό μέρος ο Αθ. Ματάλας ανέφερε: «Ο υποφαινόμενος, διατελέσας
προξενικός υπάλληλος και νομάρχης επί 22 έτη και δήμαρχος επί τετραετία…».
203
Για τη διαχείριση των εκκλησιών επέβαλε βιβλία αριθμημένα και μονογραφημένα από
ειρηνοδίκες. Για την τήρηση αυτών των βιβλίων σύστησε σε δημάρχους να τα αναθέτουν
και να τα τηρούν δάσκαλοι. Τότε για πρώτη φορά τα εκκλησιαστικά συμβούλια
παρουσίασαν περίσσευμα. Στους νομούς που υπηρέτησε κατασκευάστηκαν δημοτικές οδοί
και φρόντισε για την αναδάσωση των περιοχών.638
Το 1897 ως νομάρχης συνέστησε στον τότε Δήμο Ποταμίων Κυθήρων εξατάξιο
δημοτικό σχολείο.639 Το ίδιο έτος προσέφερε640 200 χρυσές λίρες για την ενίσχυση του
αγώνα για να διατηρηθεί η Θεσσαλία ελληνική. Το 1898 υπέβαλε στο Υπουργείο
Εσωτερικών «Νομοσχέδιο περί των κοινοτήτων και έκθεσις επ’ αυτού».641
Ως δήμαρχος Οινούντος από το 1899 έως το 1903 δραστηριοποιήθηκε για θέματα
οδοποιίας, εκπαίδευσης, δημιουργίας τηλεγραφείου,642 δασοκαλλιέργειας.
643
Κατασκευάστηκαν δρόμοι που συνέδεαν τα χωριά Βρέσθενα, Αράχοβα, Βασσαρά,
Βέρροια, Βαμβακού.
Το 1900 συνέστησε τοπικές επιτροπές αυτοδιοίκησης στις κοινότητες του Δήμου
Οινούντος. Ήταν άλλωστε και επιτυχής η λειτουργία του θεσμού στη Βαμβακού από το
1898.644 Πίστευε στο θεσμό της Τοπικής Αυτοδιοίκησης επηρεασμένος και από τη θητεία
του ως υποπρόξενου στην αυτοδιοίκητη περιοχή της Ανατολικής Ρωμυλίας.
Φρόντισε για την ανάπτυξη της υφαντικής τέχνης και ταπήτων στο Δήμο Οινούντος.
Έφερε από την Τρίπολη το 1902 δάσκαλο της υφαντικής τέχνης και ταπήτων, ο οποίος
δίδαξε την υφαντική σε κοπέλες του Δήμου Οινούντος. Ο δάσκαλος αυτός πληρωνόταν
638
Σπαρτιατικό ημερολόγιο 1902. Φυσιογνωμίαι Λακεδαιμονίων: Αθανάσιος Ματάλας, έτος Γ΄,
Αθήνα, σσ. 12-15.
639
Ματάλας Αθανάσιος. (1910). Πληροφορίαι Γνώμαι και Κρίσεις περί υπηρεσιών του Κράτους και
περί ληπτέων μέτρων υπό της Αναθεωρητικής…, ό.π., σ. 6.
640
Πασταυρίδης Σταύρος. (1998). Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμονίου. Λακωνία
ειδικόν αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς, έκδ. Β.΄ Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Πίτσιος Κώστας. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαιμόνος…, ό.π., σ. 233.
641
Ματάλας Αθανάσιος. (1900). Νομοσχέδιον περί Κοινοτήτων, διοικήσεως και διαχειρίσεως της
περιουσίας αυτών και έκθεσης επ’ αυτού. Εν Πειραιεί.
642
Αρχείο Kαθιδρύματος Αθανασίου Ματάλα. Έγγραφα αφορώντα την δράσιν του Αθανασίου
Ματάλα ως Υποπρόξενου, Δημάρχου και Νομάρχου, αρ. 775 Αράχοβα 25 Αυγούστου 1900. Ο
Αθανάσιος Ματάλας απευθύνθηκε προς τον Πρόεδρο του Υπουργικού Συμβουλίου και Υπουργό
των Εσωτερικών Γ. Θεοτόκη και τον παρακάλεσε να ενώσει διά τηλεφώνου την κωμόπολη της
Αράχοβας με τις γύρω περιοχές. Ο λόγος ύπαρξης τηλεφωνικής γραμμής ήταν ότι «… κακοποιά
στοιχεία μεταβαίνουν εις περιφέρειαν Αραχώβης… ελλείψει ειδοποιήσεων των αρμοδίων αρχών, η
σύστασις τηλεφώνου ή τηλεγραφίας επιβάλλεται υπό της Κυβερνήσεως… το δημόσιο θέλει
δαπανήσει περί τις 1.200 δρχ….».
643
Ματάλας Αθανάσιος. (1910). Γνώμαι και Κρίσεις. Περί ληπτέων…, ό.π. Ο Αθανάσιος Ματάλας
για την κατασκευή δημοτικής οδοποιίας ανέφερε: «Εις πλήστα μέρη των νομών ούς διώκησα,
Αργολιδοκορινθίας, Αρκαδίας, αλλά και ως δήμαρχος Οινούντος … ηνέωξα διά προσωπικής
εργασίας 29 χιλιομέτρων οδούς με κλίσιν μάλιστα αμαξιτήν επί ανωμάλου εδάφους και ενίοτε
βραχώδους…», σ. 11
644
Κουκουλές Φ. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σ. 98.
204
130 δραχμές το μήνα και τα έξοδα τα είχε αναλάβει ο Αθανάσιος Ματάλας.645
Προσπάθησε να πείσει τους κατοίκους των βορείων δήμων της Λακωνίας να φυτέψουν
καστανιές. Ενδιαφέρθηκε για τη ρύθμιση της ιδιοκτησίας του δάσους και την άρδευση των
κήπων.646
Προσπάθησε, χωρίς επιτυχία όμως, για τη σιδηροδρομική σύνδεση της Σπάρτης με την
Τρίπολη. Το 1905 ζήτησε από τον υπουργό Οικονομικών να καταργηθεί ο φορολογικός
νόμος για τους γεωργούς «επί των αρότρων»647 ο οποίος, όπως είχε αναφέρει, ήταν άδικος,
άνισος και επιβλαβής για τους γεωργούς. Πρότεινε να αντικατασταθεί με ένα φόρο 5% επί
των εσόδων των γεωργών.
Το 1909 εκλέχθηκε πρόεδρος της «Ενώσεως των εν Αττική Λακεδαιμονίων». Το 1910
έλαβε μέρος, ως εκπρόσωπος της κοινότητας της Αράχοβας Λακεδαίμονος στο
«Πανελλήνιο Σύνδεσμο των Παραγωγικών Σωματείων», ο οποίος συγκροτήθηκε648 στις 28
Μαΐου 1910.
Το 1910 απευθύνθηκε στον Πρόεδρο της Κυβέρνησης Ελευθέριο Βενιζέλο,
αναφέροντας τη γνώμη του και κρίσεις του «Περί ληπτέων μέτρων προς βελτίωσιν της
καταστάσεως του κράτους και των υπηρεσιών αυτού».649 Στο εισαγωγικό μέρος ο Ματάλας
ανέφερε ότι από την εμπειρία του ως προξενικού υπαλλήλου και νομάρχη είχε σχηματίσει
την πεποίθηση ότι: «Το Ρωμαίικο φτιάχνεται, αρκεί να το θέλει μία Κυβέρνησίς του». Στις
προτάσεις του εκτενώς αναφέρθηκε για τη γερουσία, τον εκλογικό νόμο, τις
μεταναστεύσεις, την εκπαίδευση, τον κλήρο, τη διοίκηση και την αναγνώριση κοινοτήτων,
για τη δημοτική οδοποιία, τη γεωργία και τα δάση, για τα οικονομικά μέτρα και τις
συντάξεις, μέτρα για την εφαρμογή των νόμων.
645
Σπαρτιατικό ημερολόγιο 1902. Φυσιογνωμίαι Λακεδαιμονίων: Αθανάσιος Ματάλας έτος Γ΄.
Αθήνα, σσ. 12-15.
646
Ο Αθανάσιος Ματάλας, το 1898, απευθύνθηκε στον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Σπάρτης και
ανάφερε ότι δεν τηρείτο το υπ’ αρ. 20599 συμβολαιογραφικό έγγραφο το οποίο ρύθμιζε τα
αφορώντα την Κοινότητα Αράχοβας «…άτακτον στοιχείον δεν ευαρεστήθη καθ’ όσον τούτο
συνειθισμένον να βόσκη, καταστρέφει τη δράση και να μεταχειρίζεται το ύδωρ της Κοινότητας
κατά βούλησιν…». Αρχείο Καθιδρύματος Ματάλα. Έγγραφα αφορώντα την δράσιν του
Αθανασίου Ματάλα, ως Υποπροξένου, Δημάρχου και Νομάρχου.
647
Αρχείο Καθιδρύματος Ματάλα. Έγγραφα αφορώντα την δράσιν του Αθανασίου Ματάλα, ως
Υποπροξένου, Δημάρχου και Νομάρχου. Επιστολή προς τον υπουργό Οικονομικών του Αθανασίου
Ματάλα 20 Απριλίου 1905. «… Άδικα μεν διότι πληρώνουμε δημόσιους φόρους και δημοτικών
ακόμη και προφυλακτικών οι καλλιεργούντες της γαίας, ουχί δε και οι ιδιοκτήτες γαιών, είμαι
ιδιοκτήτης τριακοσίων περίπου στρεμμάτων γης και δε πληρώνω ούτε λεπτόν… Άνισος δε διότι
μεταξύ των γεωργών του αυτού χωρίου ο καλλιεργών γαίας καλλιτέρας ποιότητος είτε εκ τύχης
είτε εκ προνοίας και απολαμβάνω εισόδημα… Επιβλαβής δε καθ’ όσον ένεκα του φόρου τούτου
επί των αροτριώντων οι περισσότεροι καλλιεργηταί όπως αποφύγουν την πληρωμή φόρου επί ενός
ζεύγους αροτήρων συνεννοούμενοι ανά δύο καταρτίζουσι ζεύγος αροτήρων εναλλάξ».
648
Βοβολίνη Γ. Μέγα Βιογραφικό Λεξικό τόμ. Α΄, σ. 94.
649
Ματάλας Αθανάσιος. (1910). Γνώμαι και Κρίσεις. Περί ληπτέων μέτρων…, ό.π. Οι προτάσεις
προς το Βενιζέλο δημοσιοποιήθηκαν με την έκδοση ενός μικρού τεύχους.
205
Το 1910 ήταν υποψήφιος650 βουλευτής Λακωνίας με τον συνδυασμό του Κυριακούλη
Μαυρομιχάλη. Δεν εκλέχθηκε, όμως δεν θέλησε το όραμά του να χαθεί και το
γνωστοποίησε με έκθεσή του στην Αναθεωρητική Βουλή. Απευθυνόμενος651 στην
Αναθεωρητική Βουλή, ανέφερε πληροφορίες, γνώμες και κρίσεις για τις υπηρεσίες του
Κράτους και για τα μέτρα που έπρεπε να είχαν ληφθεί. «Ορμώμενος εκ του αυτού
πατριωτικού ενδιαφέροντος θεωρώ επιβαλλόμενον εμοί να υποβάλω τη συνελεύσει εξ
εκείνων, άτινα ήθελον υποβάλει αυτή εάν ετύγχανον της πλειοψηφίας των εκλογέων τα
παρακατιόν εκτιθέμενα προς μελέτην, ως πολίτης αν όχι και ως ιδέας ψηφισάντων με
εκλογέων». Στην έκθεσή του αυτή ο Ματάλας αναφέρθηκε στις εκπαιδευτικές
μεταρρυθμίσεις, στον εκλογικό νόμο, στη σύσταση Γερουσίας, στη μετανάστευση, στη
δημοτική διοίκηση, στο στράτευμα, στα οικονομικά μέτρα και τη διοίκηση του Κράτους.
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος διετέλεσε δήμαρχος Σπαρτιατών. Εξελέγη652 δήμαρχος την
περίοδο 1964-1967.653 Το 1967 απομακρύνθηκε από τα καθήκοντά του από τη διδακτορία,
επανεξελέγη654 δήμαρχος την περίοδο 1974-1978. Ως δήμαρχος Σπαρτιατών επέλυσε το
650
Για τις εκλογές της 22 Ιουλίου 1910 ο Αθανάσιος Ματάλας απευθύνθηκε «Προς τους εκλογείς
του Νομού Λακωνίας» και στην προκήρυξή του ανέφερε: «Εν τη ηλικία μου πολύ εδίστασα να
εκθέσω κάλπην υποψήφιος διά την Εθνοσυνέλευσιν, επειδή, όμως, περί μεγίστων πρόκειται και
πας πολίτης οφείλει να μη αρνείται τη πατρίδι τας υπηρεσίας του καλούμενος, ενόμισα ότι δεν μοι
επετρέπετο να μην εκτιμήσω προτροπήν και αξίωσιν αξιοτίμων συμπολιτών και εδέχθην να
ζητήσω την ψήφο σας… Το κατ’ εμέ υπόσχομαι και τώρα όπως πάντοτε ν’ αγωνισθώ και μετά των
ομοφρόνων και μόνος πάσα δυνάμει υπέρ των συμφερόντων του κράτους και της περιδόξου
ιδιαιτέρας πατρίδας…». Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 1033/ 20-10-1974, άρθρο «Αθανάσιος
Ματάλας υποψήφιος εν Λακωνία εν έτει 1910».
651
Ματάλας Αθανάσιος. (1910). Πληροφορίαι Γνώμαι και Κρίσεις περί υπηρεσιών του Κράτους και
περί ληπτέων μέτρων υπό της Αναθεωρητικής Βουλής…, ό.π.
652
Εφημ. Παρατηρητής της 26-1-2008, άρθρο «Συγκινητικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Γεωργίου
και Χρυσαυγής Σαϊνοπούλου - Η Σπάρτη τίμησε τους ευεργέτες».
Εφημ. Λακωνική Επικαιρότητα, αρ. φ. 551/1-5-2010, Ματάλα Δημοσθένη δημοσίευση
«Νεκρολογία για τον Γεώργιο Σαϊνόπουλο».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 31-12-1965 «Ευχαί του Δημάρχου Σπαρτιατών προς τους Δημότας
του». Στις ευχές ανέφερε: «Παρέχω την διαβεβαίωσιν ότι θα εξακολουθώ να εργάζομαι με τον ίδιο
ζήλο και αφοσίωσιν, διά την εξυπηρέτησιν των συμπολιτών μου και τη βελτίωσιν των
προβλημάτων που απασχολούν την πόλιν και τους συνοικισμούς της…».
Άρθρο «Πολλά τα ενδιαφέροντα του νέου Δημάρχου Σπαρτιατών» και συνέντευξη του Γεωργίου
Σαϊνόπουλου: «Η ανάμιξή μου εις την πολιτικήν μου αυξάνει την αγάπην, που πάντοτε αγνά και
ανυπόκριτα ένοιωθα δι’ όλους τους συμπολίτας μου και, γενικότερα, διά κάθε συνάνθρωπον. Είμαι
αποφασισμένος να εργασθώ και να αγωνισθώ διά την επίλυσιν των προβλημάτων της Σπάρτης και
των συνοικισμών της. Και πάντοτε με κατανόησιν διά τους απορότερους εκ των κατοίκων».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 6/ Νοέμβριος- Δεκέμβριος 1964, σσ. 197-198.
653
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ.770/27-6-1964, άρθρο «Ενώπιον Πρωτοφανούς Συγκεντρώσεως
του λαού του Δήμου ομίλησεν ο κ. Γ. Σαϊνόπουλος».
Περιοδ. Λακωνικά 1902-2002. Επετειακή έκδοση…, ό.π., σσ. 219-220.
654
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 24-3-1975, άρθρο «Οριστική θεωρείται η εκλογή του κ. Γεωργίου
Σαϊνόπουλου» όπου αναφερόταν: «…οι πάντες γνωρίζουν ότι ο κ. Σαϊνόπουλος ούτε δραχμήν δεν
206
πρόβλημα της ύδρευσης,655 του αποχετευτικού, της καθαριότητας και έγινε το σχέδιο
πόλης, η ασφαλτόστρωση και διάνοιξη δρόμων, η κατασκευή πλατειών και παιδότοπων, η
τοποθέτηση αναμεταδοτών τηλεοπτικών σταθμών,656 η ανακαίνιση και ο εξωραϊσμός του
δημαρχείου, το άλσος Φιλιππόπουλου. Επί δημαρχίας του τοποθετήθηκαν προτομές και
γλυπτά στην πόλη, αποφασίστηκε η απόδοση τιμής στους 118 Σπαρτιάτες που
εκτελέσθηκαν από τους Γερμανούς στο Μονοδένδρι. Το 1978 ήταν υποψήφιος657
δήμαρχος Σπαρτιατών.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς υπηρέτησε την πατρίδα και ως γερουσιαστής658
πληρεξούσιος και μέλος του Βουλευτικού.659
έλαβεν από τον Δήμον, την αποζημίωσίν του τη μοίρασε εις πάσχοντας συμπολίτας μας και πολλά
άλλα διέθεσε διά φιλανθρωπίας… ο κ. Γεώργιος Σαϊνόπουλος ως Δήμαρχος όλα τα ποσά της
αποζημιώσεώς του κατέθετε εις την Ιονικήν Τράπεζαν Σπάρτης με αριθμόν καταθέσεων 465/1964
και ότι εξεδόθησαν κατά το διάστημα της θητείας του 500 επιταγαί δι’ ενίσχυσιν πασχόντων
συμπολιτών μας και ότι εκ του ποσού των διατεθέντων 217.000 περίπου δραχμών παραμένει
υπόλοιπον 2.020 δραχμών. Πόσοι πτωχοί εσώθησαν εις στιγμάς αγωνίας;…».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 10-3-1975 άρθρο «Θερμότατη υποδοχή επεφύλαξαν οι κάτοικοι των
συνοικισμών εις τον υποψήφιον Δήμαρχον κ. Γεώργιο Σαϊνόπουλο και τους συμβούλους του
ψηφοδελτίου του».
655
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 28-12-1975 άρθρο «Ευχαί του Δημάρχου Σπαρτιατών κ. Γεωργίου
Σαϊνόπουλου» και συνέντευξη όπου αναφερόταν: «…το 1976 ονόμασα έτος υδρεύσεως και το
ευρεθέν διά γεωτρήσεως άφθονο και υγιεινό νερό παρά τους πρόποδας του Ταϋγέτου… θα
μεταφερθεί στη Σπάρτη και θα λυθή το μεγάλο πρόβλημα της πόλεώς μας…».
656
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 1466/12-10-1985 «κατέρχεται εις τας προσεχείς εκλογάς ως
υποψήφιος Δήμαρχος της πόλεως ο νυν Δήμαρχος κ. Γ. Σαϊνόπουλος». Με προσφορά 500.000
δραχμών του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος κατασκευάστηκε αναμεταδότης της τηλεοράσεως.
657
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ.1468/16-10-1985 άρθρο «Πού βαδίζει η πόλις; πού οι
συνοικισμοί; Μήπως εις την αχαριστίαν και την αγνωμοσύνην; Τι απέδειξαν αι τελευταίαι
εκλογαί;»
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 583/5-10-1978. Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 584/12-10-1978 «Ο
Γεώργ. Σαϊνόπουλος έταξε σαν μοναδικό σκοπό της ζωής του την με αληθινό πάθος και ένθεο ζήλο
εξυπηρέτηση της γενέτειρας γης του. Και πρέπει να ομολογηθή ότι πέτυχε απόλυτα στην τροχιά
που διέγραφε την τόσο ευγενική ανθρώπινη φιλοδοξία του».
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 585/17-10-1978, άρθρο «Θα επανεκλεγή Δήμαρχος ο Γεώργιος Κ.
Σαϊνόπουλος. Διά να συνεχίση το δημιουργικό του έργο υπέρ της προόδου της ιστορικής μας
πόλεως».
658
Αγαπητός Αγαπητός. (1877). Οι Ένδοξοι Έλληνες του 1821…, ό.π., σ. 263.
Γούδας Ν. Αναστάσιος. (1874). Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος
διαπρεψάντων Ανδρών. Πολιτικοί Άνδρες, τόμ. ΣΤ΄. Εν Αθήναις, τύποις Νικήτα Γ. Πάσσαρη, σ.
410.
«Μετά την έλευσιν του Υψηλάντου απεφασίσθη λέγει ο Σπηλιάδης να προστεθή και ο Κρεββατάς
εις την Γερουσίαν των Καλτεζών». Σπηλιάδης Νικόλαος. (1851). Απομνημονεύματα Συνταχθέντα
υπό του Ν. Σπηλιάδου διά να χρησιμεύσωσιν εις την Νέαν Ιστορίαν της Ελλάδος, τόμ. Α΄, Αθήνησιν
Εκ του τυπογραφείου Χ. Ν. Φιλαδελφέως.
659
Γούδας Ν. Αναστάσιος. (1874). Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως…, ό.π., σ. 411.
207
Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος660 Β΄ στη συνέλευση των Καλτετζών στις 26 Μαΐου 1821
αναγνωρίσθηκε661 πρόεδρος της Πελοποννησιακής Γερουσίας. Ως πρόεδρος της Γερουσίας
κρατήθηκε όμηρος από τους Τούρκους στο Ναύπλιο.662
Στις 30 Μαρτίου 1823 εξελέγη αντιπρόεδρος της Β΄ Εθνικής Συνέλευσης των
Ελλήνων στο Άστρος. Αντικαθιστούσε663 τον πρόεδρο της συνέλευσης Πέτρο
Μάμουκας Ανδρέας. (1852). Τα κατά την Αναγέννηση της Ελλάδος υπό διαφόρων συνελεύσεων
συνταχθέντα πολιτεύματα, τόμ. Β.΄ Πειραιάς, σ. 60.
Κόκκινος Δ. Η Ελληνική Επανάστασις τόμ. Γ΄, σ. 379.
660
Πίτσιος Κώστας. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος…, ό.π., σσ. 173-174.
Αγαπητός Αγαπητός. (1877). Οι Ένδοξοι Έλληνες του 1821…, ό.π., σσ. 269-277.
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1960). άρθρο «Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος. Μία υπέροχη ηγετική
μορφή…, ό.π.
Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σσ. 57-59, 75-78.
Μπλάθρας Γεώργιος. Ομιλία και άρθρο «Εν επισήμω τελετή εγένοντο τ’ αποκαλυπτήρια…, ό.π.
Ιερόθεος Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης. Ομιλία για τον επίσκοπο Θεοδώρητο Β΄
Βρεσθένης…, ό.π.
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 380/25-6-1971, άρθρο «Ετιμήθη ο Μέγας ιεράρχης-αγωνιστής…, ό.π.
Οικονόμου Κωνσταντίνος. Ο Εξ Οικονόμων. (1843). Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον επίσκοπον
Σελλασίας Θεοδώρητον…, ό.π.
Γούδας Αναστάσιος. (1869). Βίοι Παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως…, ό.π., τόμ. Α΄. Εν
Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου.
Σπηλιάκος Αγησίλαος. (1971). Ο καπετάν Δεσπότης…, ό.π.
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ …, ό.π.
Θεοδωρακόπουλος Ι. Θεοδώρητος ο Βρεσθένης. Στα: Τα Πελοποννησιακά τόμ. ΙΑ΄/1975 Αθήναι,
σσ. 130-158.
Σπηλιώτης Ευστάθιος (Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης). Απόπειρα Σκιαγραφήσεως του
Βρεσθένης Θεοδώρητου…, ό.π.
661
Γούδας Αναστάσιος. (1869). Βίοι Παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος…, ό.π.,
σσ. 143-145.
Σπηλιάκος Αγησίλαος. (1971). Ο καπετάν Δεσπότης…, ό.π., σ. 39.
Σπηλιάκος Σπήλιος άρθρο «Θεοδώρητος Β΄ Επίσκοπος Βρεσθένης» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 2 /
662
Οι πολιορκούμενοι Τούρκοι του Ναυπλίου ζητούσαν να υπογράψουν συνθήκη παράδοσής τους,
με τον όρο να βρεθούν εντός του φρουρίου ο πρόεδρος της Γερουσίας και μέλη του Βουλευτικού
και Εκτελεστικού για να κανονίσουν τα σχετικά με την παράδοση του φρουρίου. Στις 18 Ιουνίου
1822 ο Θεοδώρητος Β΄ και τα μέλη της Γερουσίας εισήλθαν στο φρούριο όπου αιχμαλωτίστηκαν
από τους Τούρκους, οι οποίοι αισθάνονταν πλέον ισχυροί λόγω της καθόδου του Δράμαλη. Ο
Θεοδώρητος Β΄ παρέμενε αιχμάλωτος για έξι μήνες και «εξήλθεν ολίγα πνέων ο ιεράρχης
αιρόμενος υπό τεσσάρων, εις νοσοκόμον με φορείον, αλλ’ όμως παντός άρματος ζηλωτότερον
καθότι έφερε τα καλλιστεία της νίκης της ηθικής, εν οίς έπαθεν υπέρ της πατρίδος». Οικονόμου
Κωνσταντίνος. Εξ Οικονόμων. (1843). Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον επίσκοπον Σελλασίας
Θεοδώρητον…, ό.π., σσ. 17-18.
Γούδας Αναστάσιος. (1869). Βίοι Παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος…, ό.π., σσ.
146-148.
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ …, ό.π. σσ. 39-40.
Θεοδωρακόπουλος Ι. Θεοδώρητος ο Βρεσθένης…, ό.π., σσ. 141-143.
208
Μαυρομιχάλη γιατί έλειπε σε μάχες. Στην ίδια συνέλευση εξελέγη και αντιπρόεδρος του
Βουλευτικού664. Ήταν με το μέρος του Κολοκοτρώνη και υποστήριξε την εκλογή του
Ιωάννη Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας.665
Ο Νικόλαος Πηλάλας με την έλευση του Καποδίστρια υπηρέτησε την ιδιαίτερη
πατρίδα του, τα Βρέσθενα, ως δημογέρων και ως επαρχιακός δημογέροντας
Λακεδαίμονος.666
Το 1910 ο Ιωάννης Γρηγορίου ήταν μέλος της ομάδας Λακώνων που διέμεναν στη
Αθήνα και είχε σκοπό την κατάρτιση συνδυασμού του κόμματος των Φιλελευθέρων, του
Ελευθερίου Βενιζέλου. Συμμετείχε667 στις εκλογές του Νοεμβρίου 1910 με το Λαϊκό
Φιλελεύθερο Συνδυασμό, αλλά δεν εξελέγη.
Ο Γεώργιος Τσοχώνης, αν και ζούσε στην Αγγλία, ο λακωνικός λαός με πλειοψηφία
τον ανέδειξε αντιπρόσωπό του, στη Γ΄ Αναθεωρητική Εθνοσυνέλευση του 1910.668
Ο Παναγιώτης Πουλίτσας διετέλεσε669 πρόεδρος της Κυβέρνησης, μετά τις πρώτες
εκλογές από την Απελευθέρωση, που σχηματίσθηκε το 1946, η οποία αποτελείτο από τους
υπουργούς Στυλιανό Γονατά, Σοφοκλή Βενιζέλο, Γεώργιο Παπανδρέου, Κωνσταντίνο
Τσαλδάρη, Ιωάννη Θεοτόκη, Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Στέφανο Στεφανόπουλο, Πέτρο
Μαυρομιχάλη και Απόστολο Αλεξανδρή. Υπήρξε βουλευτής Αθηνών το 1951-1952 με το
κόμμα του Ελληνικού Συναγερμού.
663
Ο Γούδας σχετικά αναφέρει: «Πρόεδρος και τρόπον τινά η ψυχή και της συνελεύσεως εκείνης».
Γούδα Αναστασίου. (1869). Βίοι Παράλληλοι της επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος…, ό.π., σ. 148.
664
Μάμουκας Ανδρέας. (1852). Τα κατά την αναγέννησιν…, ό.π.
Προβατάς Αλκιβιάδης. (1980). Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος 1821-1980. Νομοθετικά και
Εκτελεστικά Σώματα. Αθήνα, σσ. 21, 104.
Σπηλιάκος Αγησίλαος. (1971). Ο καπετάν Δεσπότης…, ό.π., σσ. 46-47.
665
Χατζηφώτης Ι.Μ. (2005). Βρεσθένης Θεοδώρητος. Ο πρώτος Πρόεδρος…, ό.π.
666
Άρθρο «Μεγάλοι Ευεργέται Νικόλαος Πηλάλας» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 16/ Απρίλιος 1928,
σ. 181.
667
Εφημ. Σκριπ, αρ. φ. 12882/1-11-1910, άρθρο «Πλείστοι εκ του Νομού Λακωνίας διαμένοντες εν
Αθήναις και Πειραιεί κατήρτισαν επιτροπήν, εις ην ανέθεσαν τον καταρτισμόν λαϊκού συνδυασμού
των φιλελευθέρων εν Λακωνική. Η επιτροπή αυτή συνελθούσα χθες απεφάσισε να αναλάβη αυτή
την υποστήριξιν και όλας τας δαπάνας της εκλογής των υποψηφίων αυτής, οίτινες είναι οι εξής: 1)
Θεμιστοκλής Κετσέας, πρώην υπουργός των Οικονομικών 2) Ιωάννης Γρηγορίου, ιδρυτής
Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης 3)…».
Εφημ. Εμπρός, αρ. φ. 57/20-11-1910, άρθρο «Εκλογικά Λακωνίας. Λαϊκός Φιλελεύθερος
συνδυασμός εκ των κ. Αποστόλου Απ. συνταγματάρχου του μηχανικού… Γρηγορίου Ιωάννου
Ιδρυτή της εν Σπάρτη Σχολής…».
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι Μεγάλοι Ευεργέτες…, ό.π., σ. 42.
668
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σ. 193. Ο Τσοχώνης ήλθε από την Αγγλία
και παρακολούθησε τις εργασίες της Γ΄ Αναθεωρητικής Εθνοσυνέλευσης.
669
Παναγιώτης Ηλ. Πουλίτσας. Βιογραφικό Σημείωμα. Σταδιοδρομία, Μελέται, Δράσις. Εν Αθήναις
1966. Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, σ. 16.
Προβατάς Αλκιβιάδης. (1980). Πολιτική Ιστορία…, ό.π., σ. 599.
209
Ο Κυριάκος Βαρβαρέσσος670 το 1941 ακολούθησε την Ελληνική Κυβέρνηση στην
Κρήτη, στη Μέση Ανατολή και το Λονδίνο, όπου εγκαταστάθηκε η διοίκηση της Τράπεζας
της Ελλάδος. Στο διάστημα 1941-1943 υπήρξε υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης
Τσουδερού. Υπήρξε αντιπρόεδρος671 της κυβέρνησης Π. Βούλγαρη, το 1945, και ανέλαβε
το Υπουργείο Εφοδιασμού. Ο Βαρβαρέσσος ως υπουργός μίλησε για αποκρύψεις αγαθών,
για υπονόμευση του νομίσματος από κερδοσκόπους. Όρισε τον κρατικό έλεγχο στην
οικονομία και προχώρησε σε νομισματική εξυγίανση. Επέβαλε έκτακτη φορολογία σε
όσους είχαν δυσανάλογη αγοραστική δύναμη, ενεργοποίησε τη φορολογία που είχε
επιβληθεί σε όσους πλούτισαν κατά την περίοδο της κατοχής, μείωσε τις τιμές των αγαθών
πρώτης ανάγκης και επέβαλε διανομή με δελτίο και διατίμηση. Στην πολιτική του αυτή
αντέδρασαν οι βιομήχανοι της χώρας. Αναγκάστηκε σε παραίτηση. Το 1945 παραιτήθηκε
από τη θέση του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος και αναχώρησε για τις ΗΠΑ όπου
ανέλαβε οικονομικός σύμβουλος στη Διεθνή Τράπεζα του ΟΗΕ.
Στις 5 Ιανουαρίου 1952 υπέβαλλε «Έκθεση επί του οικονομικού προβλήματος της
Ελλάδος» και εμπιστευτικό παράρτημα που αφορούσε την αναπροσαρμογή της δραχμής,
που απορρίφθηκε ως ριζοσπαστικό. Παρέμεινε στην Ουάσινγκτον μέχρι το θάνατό του στις
22-2-1957.
Ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης ανέλαβε υπηρεσιακός πρωθυπουργός672 στις 9
Σεπτεμβρίου 1963. Με ομόφωνη απόφαση των πολιτικών κομμάτων διενήργησε εκλογές
στις 3 Νοεμβρίου 1963. Ως πρωθυπουργός φρόντισε για την ύδρευση της περιοχής Γυθείου
από τις πηγές της Αγίας Μαρίνας. Η προσωπική του συμμετοχή στον αντιδικτατορικό
αγώνα συνέβαλε στην αποπομπή του από το δικαστικό σώμα.
Λάκωνες ευεργέτες υπηρέτησαν την πολιτική ζωή από την ίδρυση του Κράτους
έχοντας τον τίτλο του υπηρεσιακού προέδρου της Κυβέρνησης, αντιπροέδρου της
670
Πανεπιστημίου…, ό.π., σ. 19-21.
Βιογραφίαι ζώντων Καθηγητών, Επιτίμων, Τακτικών και Εκτάκτων. Εθνικόν και Καποδιστριακόν
Εφημ. Το Βήμα της 23-2-1957 «Νεκρολογία Κυριάκου Βαρβαρέσσου».
Εφημ. Το Βήμα της 2-3-1957, Σπαρούνη Αθανασίου άρθρο «Ο διακεκριμένος Έλλην που εξέλιπε.
Κατά τι συνέβαλεν ο οικονομολόγος Βαρβαρέσσος εις την οικονομίαν μας».
Ακαδημία Αθηνών. (1976). Οι εκλιπόντες ακαδημαϊκοί της πεντηκονταετίας 1926-1976…, ό.π.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς-Μπριτάννικα. Βαρβαρέσσος Κυριάκος, τόμ. 13, σ. 286.
Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό. Βαρβαρέσσος Κυριάκος Εκδοτική Αθηνών, τόμ. 2, σσ. 181-182.
Κυριάκος Βαρβαρέσσος. (2002). Έκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος…, ό.π.
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 30-3-1962, Βαρβαρέσσος Κυριάκος άρθρο «…ο Βαρβαρέσσος δεν
ήταν πολιτικός και ξέρουμε όλοι μας ότι η συμπεριφορά των πολιτικών έχει συμφέροντα και
σκοπιμότητα. Πάντως ο Βαρβαρέσσος δεν μερολήπτησε ούτε σε όφελος, ούτε σε ζημιά των
Βατικιωτών. Τους αντιμετώπισε όλους σαν κοινούς Έλληνες και δεν έκανε εξαίρεση ούτε στους
συγγενείς, ούτε στην ίδια του την οικογένεια…».
Προβατάς Αλκιβιάδης. (1980). Πολιτική Ιστορία…, ό.π., σσ. 547, 555, 578.
671
Αρβανίτης Τάκης. (1999). Κυριάκος Χ. Βαρβαρέσσος (1884-1957)…, ό.π.
Αρβανίτης Τάκης. (1990). Προσωπογραφίες Πειραιάς. Μνήμη Κυριάκου Βαρβαρέσσου, σσ. 10-14.
672
Προβατάς Αλκιβιάδης. (1980). Πολιτική Ιστορία…, ό.π., σσ. 706-707.
210
Κυβέρνησης, υπουργού, μέχρι του νομάρχη, δημάρχου και κοινοτάρχη. Ακόμη, υπήρξαν
βουλευτές, γερουσιαστές και διπλωματικοί υπάλληλοι.
Η τελευταία «θέλησις»
Στις διαθήκες εκφράστηκαν οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες, οι προσωπικές αναζητήσεις.

Ο διαθέτης ευρισκόμενος πιο κοντά στο θάνατο επιθυμούσε έναν απολογισμό της πορείας
του.673 Η μελέτη αυτών των συναισθηματικών καταστάσεων και η ερμηνεία τους μας
οδηγεί στην κατανόηση των κοινωνικο-πολιτικών συνθηκών στις οποίες έδρασαν οι
διαθέτες. Έχουμε «την ιστορία των ανθρώπων μέσα από τον καθρέπτη του θανάτου». 674 Οι
διαθέτες είχαν να αντιμετωπίσουν το θάνατο και την αναμενόμενη «μέλλουσα κρίση».
Έτσι, ανέφεραν αυστηρούς όρους ως προς την τήρηση και εκτέλεση των κληροδοτημάτων
τους. Επιθυμούσαν την αποκατάσταση τυχόν αδικιών675 τους σε πρόσωπα της οικογένειάς
τους ή του κοινωνικού τους περιβάλλοντος, αποσκοπώντας στη μεταθανάτια αναγνώριση.
Άλλοι διαθέτες υποχρέωναν, παράγγελναν, παρακαλούσαν ή και προέτρεπαν τους
κληρονόμους τους να φροντίσουν για την πραγματοποίηση της θέλησής τους.676
Πολλοί ευεργέτες ζήτησαν την ημέρα της ταφής τους να μοιρασθούν τα ενδύματα και
τα χρήματά τους στους φτωχούς.
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης συνταγματάρχης του ρωσικού στρατού παρήγγειλε την
τελευταία του θέληση: «Προστάζω μετά την τελευτήν μου το σώμα μου κατά την
χριστιανικήν τάξιν χωρίς περιττάς παρατάξεις και περισσεύματα να ενταφιασθή εις την
ενορίαν της γραικικής εκκλησίας Πέτρου και Παύλου και να μοιράσωσιν εις τους πτωχούς
ελεημοσύνην και εις την εκκλησιαστικήν τάξιν από τα εισοδήματα των κτημάτων μου
πεντακόσια ρούβλια».677
Ο Αθανάσιος Ματάλας παρακάλεσε τους εκτελεστές να φροντίσουν για τη μεταφορά
και κηδεία του στις Καρυές (Αράχοβα) και για την τέλεση μνημοσύνων με δαπάνες από
την περιουσία του. Ακόμη παρακάλεσε τους εκτελεστές να «διανείμωσιν υφάσματα προς
ραφήν αξίας χιλίων μέχρι χιλίων πεντακοσίων δραχμών, εις τας πτωχάς οικογενείας της
πατρίδος μας Αραχόβης προς ενδυμασίαν πτωχών ορφανών παιδιών».678
Κάποιοι ευεργέτες όριζαν το χρηματικό ποσό που επιθυμούσαν για την τελετή της
ταφής τους ή και το ποσό για την κατασκευή μνημείου και τα μνημόσυνά τους.
673
Theodorou Vassiliki. (1987). Oeuvres de Bienfaisance en Greece (1870-1920), profil et attitudes
des donateurs. Διδακτορική διατριβή. Paris, σ. 16.
674
Vovelle Michel. (1983). La mort ee l’ Occident de 1300 a nos jours. Παρίσι. Gallimard, σ. 7.
675
Γεωργιτσογιάννη Ν. Ευαγγελία. Παναγής Χαροκόπος. Κτήμα ες αεί…, ό.π., «Ο Παναγής
Χαροκόπος δεν ήταν άγιος απλά σκεφθείς τιμιότερον στο τέλος της ζωής του…».
676
677
678
211
Ο Ιωάννης Αλβανάκης, το 1888, στη διαθήκη του ανέφερε: «Έχων υπ΄όψιν ότι ο
άνθρωπος είναι υποκείμενος εις πάσαν στιγμήν εις το δρέπανον του θανάτου, διά τούτο
απεφάσισα, ίνα διά της παρούσης μου διαθήκης προσδιορίσω εκ νέου την επιθυμία μου όπως
μετά τον θάνατόν μου η μικρά υπάρχουσα περιουσία μου διανεμηθή…ως κατωτέρω
διατάσσω».679 Παρήγγειλε επίσης, να διατεθούν 300 δραχμές για τα έξοδα της ταφής680
του.
Ο Δημήτριος Ροβάτσος επιθυμούσε να διατεθεί681 το ποσό των 10.000 λέι για την
κηδεία του και για την ανέγερση μνημείου του.
Ο Αθανάσιος Ματάλας για τους εκτελεστές όρισε682 να μεριμνήσουν για την
κατασκευή και μεταφορά μνημείου στον τόπο ταφής του, εάν ο ίδιος δεν έχει προλάβει να
ετοιμάσει. Το μνημείο αυτό να έχει κόστος περίπου 5.000 δραχμές και να πληρωθεί από
την περιουσία του.
Ο Γεώργιος Κούρλας με τη διαθήκη του όρισε683 να πληρωθούν «τα τυχόν χρέη καθώς
και 600 δολάρια διά δαπάνες κηδείας και 1.000 δολάρια για το μνήμα».
Ο Αθανάσιος Τρανάκος από το Βαχό, κάτοικος εν ζωή στον Πειραιά, το 1923, με τη
διαθήκη του ως τελευταία του επιθυμία ανέφερε: «…την φροντίδα όπως διακανονίση και
της κηδείας μου των σχετικών εξόδων λαμβανομένων εκ του καταλειπομένου
κληροδοτήματος ως και διά την ανακομιδήν και μεταφορά των οστών μου εις το χωρίον μου
Βαχό, εντός ειδικού κιβωτίου ενταφιασμένων μερίμνη της Κοινότητος εντός του
αναγερθησομένου μνημείου κατά τ’ ανωτέρω καθοριζόμενα».684
Ο Μιχαήλ Γκίτας εξέφρασε στη διαθήκη685 του την επιθυμία «ίνα τοποθετηθεί επί του
τάφου μου μαρμάρινη πλάκα μετά Σταυρού μαρμάρινου επί των οποίων να αναγράφεται
χρόνος γεννήσεώς μου και θανάτου μου».
Η Αφροδίτη Δρακούλια το γένος Γεωργίου, το 1981, με τη δημόσια διαθήκη686 της
υποχρέωσε το ναό του Αγίου Νικολάου Σπάρτης να καταβάλει τα έξοδα ταφής και
κατασκευής τάφου καθώς και να μνημονεύεται μετά των δωρητών.
Οι διαθέτες προέτρεπαν τους εκτελεστές της διαθήκης τους να φροντίσουν να
πραγματοποιηθεί η τελευταία θέλησή τους.
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης με τη διαθήκη687 του εξέφρασε την επιθυμία οι εκτελεστές
της διαθήκης και οι συμπατριώτες του να μην αδιαφορήσουν και ότι θα εκτελέσουν τις
679
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Π. Αλβανάκη…, ό.π. Ο Ιωάννης Αλβανάκης γεννήθηκε στο Γύθειο.
Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 802.
680
681
Διαθήκη Δημητρίου Θ. Ροβάτσου…, ό.π.
682
683
ΑΥΕ φάκ. 1948/214,3 Κληρονομική Υπόθεση Γεωργίου Κούρλα αντίγραφο διαθήκης 11-8-
1933 Γεωρ. Κούρλα και έγγραφο 1099 της 8 Αυγούστου 1938 του Προξενείου στο Σικάγο προς το
Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος.
684
Μυστική διαθήκη Αθανασίου Τρανάκου της 30-8-1923, φάκ. Αθανασίου Τρανάκου, Δ/νση
685
Ιδιόγραφος διαθήκη Μιχαήλ Γκίτα της 6-2-1957, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
35/5-3-1959, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
686
Διαθήκη Αφροδίτης Δρακούλια (1981), φάκ. Αφροδίτης Δρακούλια, Δ/νση Τοπικής
212
τελευταίες θελήσεις του «βέβαιοι όντες ότι εκ της ταχείας και ειλικρινούς εκτελέσεως αυτών
θέλουν παρακινηθή και άλλοι συμπατριώτας μου ζώντες… να διαθέσουν την περιουσία των
επ’ της φιλτάτης μας πατρίδος».
Ο Άγις Ζαχαρόπουλος επιθυμούσε688 η διαχειριστική επιτροπή που είχε ορίσει με τη
διαθήκη του να επιμεληθεί για την προτομή του, η οποία όρισε να τοποθετηθεί έξω από
την εκκλησία της Αγίας Τριάδος της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης.
Ο Θωμάς Σουρλής, το 1973, με τη διαθήκη του διατύπωσε την επιθυμία όπως ο
εκτελεστής της διαθήκης «φροντίση διά την κατάλληλον ταφήν της σορού μου συμφώνως
προς τας επιθυμίας της οικογενείας μου και όπως εξοφλήση όλα τα χρέη μου».689 Ο διαθέτης
εξέφρασε την επιθυμία προς τους καταπιστευματούχους «να δαπανήσουν εκ του κεφαλαίου
όσα λογικά ποσά απαιτούνται διά τον κατάλληλον ενταφιασμόν της σορού της συζύγου μου,
μετά καταλλήλου εγγραφής επί του τάφου».
Ο Πέτρος Δαμιανάκης από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, ομογενής στην Καλιφόρνια των
ΗΠΑ, το 1962, με τη διαθήκη690 του για τον εκτελεστή της διαθήκης όρισε: «Να
μεριμνήσει για την κηδεία υπό της ελληνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας του Όκλαντ
Καλιφόρνιας…».
Άλλοι ευεργέτες με τη διαθήκη τους ζητούσαν συγχώρεση από το Θεό ή από
γνωστούς τους και εξέφρασαν την ταπεινότητά τους.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς συνέταξε τη διαθήκη του και εκφράζοντας την τελευταία
θέλησή του προσπάθησε να πετύχει τον αποπροσανατολισμό των Οθωμανών, οι οποίοι τον
κατασκόπευαν και προφασίστηκε τον ασθενή και ότι χρειαζόταν θεραπεία στο εξωτερικό.
Πριν από το ταξίδι στο εξωτερικό, που έγινε για άλλους λόγους, συνέταξε τη διαθήκη του.
Στην αρχή της διαθήκης του ανέφερε: «Ο θάνατος είναι κοινός εις όλους μας και με το να
πάσχω απεφάσισα να υπάγω εις όποιον μέρος ημπορέσω ίσως και εύρω θεραπείαν,
φοβούμενος όμως τον θάνατον κάμνω την παρούσαν διαθήκη μου».691 Κανείς όμως δεν
687
688
Δημόσια διαθήκη Άγη Ζαχαρόπουλου…, ό.π.
689
Δημόσια διαθήκη του Θωμά Π. Σουρλή…, ό.π. Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια.
(2007). Ευεργέτες και Δωρητές του Πανεπιστημίου…, ό.π., σσ. 78 – 79.
690
Δημόσια διαθήκη Πέτρου Διαμιανάκη αρ. 13125/4-4-1962 Υπουργείο Εξωτερικών,
Μεταφραστικό Γραφείο, φάκ. Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών 1935-1974 ΕΚΠ.
201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
691
Ιδιόχειρος πρώτη διαθήκη του Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932,
σσ.192-195.
Κρεββατάς Δημήτριος. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. Στην αρχή της διαθήκης του
ο Κρεββατάς αναφερόταν σε ασθένειά του και επιδίωκε να μεταβεί οπωσδήποτε στο εξωτερικό για
να θεραπευτεί. Ο Κρεββατάς για να πετύχει τον αποπροσανατολισμό των Οθωμανών, οι οποίοι τον
κατασκόπευαν, προφασίσθηκε ότι ήταν ασθενής (φυματικός) και ότι πρέπει να μεταβή στο
εξωτερικό για θεραπεία. Πραγματικός σκοπός του ήταν οι Τούρκοι να του επιτρέψουν να ταξιδέψει
μέχρι την Νεάπολη της Ιταλίας και να συναντήσει τον πιστό του φίλο Μπενάκη που αυτός ήταν
κατηχημένος στην Φιλική Εταιρεία και να πληροφορηθεί τι γινόταν για την άγνωστη αυτή Αρχή
αλλά και για να προμηθευτεί πολεμοφόδια. Υπήρχε πάντως ο φόβος του μεγάλου και επικίνδυνου
ταξιδιού, άρα ο φόβος του θανάτου. Μπορεί λοιπόν να υπήρχε η πρόφαση του Κρεββατά ότι ήταν
ασθενής και χρειαζόταν θεραπεία, αλλά ο πραγματικός λόγος μετάβασης στην Ιταλία ήταν η μύηση
213
μπορούσε να αμφιβάλλει ως προς την καθαρότητα του υπολοίπου της διαθήκης. Ζήτησε να
έχει τη συγχώρηση από τους κατοίκους του Μυστρά: «…εκουσίως η ακουσίως ημπορεί
πολλούς να ψύχρανα ή και να εζημίωσα, διά τούτο παρακαλώ όλους τους αδελφούς μου
Χριστιανούς μεγάλους και μικρούς, νέους και γέροντες, γυναίκας και παιδιά εξ όλης της
ψυχής και καρδίας να με συγχωρήσουν και ο Θεός να τους συγχωρήση».692
Στη διαθήκη του Κλήμη Διαμαντίδη ιερομονάχου και δασκάλου στη Ρουμανία
φανερωνόταν το θρησκευτικό του συναίσθημα καθώς ανέφερε: «…το πεπρωμένον
επέρχεται απροσδοκήτως μηδενός ειδότος, κατά το ιερόν λόγιον, ούτε την ημέραν ούτε την
ώραν τούτου χάριν καγώ ο υποφαινόμενος, υγιής ων ήδη και σώας έχων τας λογικάς μου
φρένας, πρώτον μου παρακαλώ τον ποιητήν παντός και πλάστην μου, ίνα συγχωρήση ως
πολυεύσπλαχνος τας εν γνώσει και αγνοία μου, ως καγώ συγχωρώ εξ όλης μου ψυχής
πάντας, ζητών παρ’ αυτών επίσης την ομοίαν συγχώρησιν αν εις τινα έπταισα εν έργω ή
λόγω, είτε εν γνώσει είτε εν αγνοία……».693
Ο Δημήτριος Βενιόπουλος το 1943 με τη διαθήκη του ζήτησε «από άπαντας τους
χριστιανούς την συγχώρησιν».694
Οι περισσότεροι διαθέτες ζητούσαν την απλότητα ως προς την τελετή της ταφής.
Ο Πέτρος Πίτσιος από τις Καρυές, ομογενής στη Γιούτα των ΗΠΑ, με τη διαθήκη695
του εξέφρασε τη θέληση να ταφεί «με απλήν αλλά αξιοπρεπή τελετήν συμφώνως προς τον
τύπον της Ελληνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας και όπως τον τάφον μου κοσμήσει κατάλληλον
μνημείο…».
Ο Σεραφείμ Πάτσιος, κληρικός, στη διαθήκη του, το 1969, εξέφρασε «την ευχή όπως
και άλλοι συμπατριώται μου μιμηθώσι το παράδειγμά μου και ενισχύσωσι το ανωτέρω
κληροδότημά μου προς ευόδωσιν των σκοπών του… Παραδίδω την ψυχήν μου εις τον
Πανάγαθον Θεόν και παρακαλώ υμάς όπως τύχω της συγχωρήσεώς σας. Το δε σώμα μου να
ταφεί άνευ μεγαλοπρεπείας εις το αγαπημένο μου χωρίον Γεωργίτσιον….».696
στη Φιλική Εταιρεία: «Το σκότος όμως εν ω εχάνετο η μυστηριώδης της Εταιρείας Αρχή ως η εκ
τούτου καταλαβούσα τον Κρεββατάν εύλογος περιέργεια όπως αποκαλύψη τούτην, προς δε η
προμήθεια πολεμοφοδίων και άλλων διά τον προσεχή αγώνα εφοδίων, ηνάγκασαν αυτόν να
αποφασίσει την εις Ιταλία μετάβασίν του» Αγαπητός Αγαπητός. (1877). Οι Ένδοξοι Έλληνες του
1821…, ό.π.
Δημητρακάκης Δ. άρθρο «Ο Κρεββατάς υποκρινόμενος τον φθισικόν» περιοδ. Μαλεβός, τεύχ.
22/1923. Το ταξίδι το έκανε για πληροφόρηση και για εμπορικούς λόγους, αυτό βεβαιώνει και ο
Δούκας. Δούκας Π. (1922). Η Σπάρτη διαμέσου των αιώνων, Νέα Υόρκη, Εκ του τυπογραφείου
του Εθνικού Κήρυκος, σ. 805.
692
Κρεββατάς Δημήτριος. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π.
693
Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη της 5-8-1851…, ό.π. και ΑΥΕ φάκ. 1848/88,1 έγγραφο 10170 της
ης
13 Μαΐου 1848, φάκ. 1865/88,1γ έγγραφο 47 Συντήρηση Ελληνικού Σχολείου Βαμβακούς του
Δήμου Οινούντος.
694
Ιδιόχειρος διαθήκη Δημητρίου Βενιόπουλου (1943), φάκ. Δημητρίου Βενιόπουλου, Δ/νση
695
Τελευταία βούλησις διαθήκης Πέτρου Πίτσιου, Οκτώβριος 1947, φάκ. Δωρητών, Αρχείο
Κοινότητας Καρυών.
696
Ιδιόγραφος διαθήκη Σεραφείμ Πάτσιου…, ό.π.
214
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης από την Κελεφά, στο τέλος της
διαθήκης του, το 1991, ανέφερε την τελευταία θέληση: «Ο αδελφός μου παρακαλείται να
αναλάβει τα έξοδα κηδείας μου στην Κελεφά, που επιθυμώ να είναι όσο γίνεται απλή και λιτή
οπουδήποτε και οποτεδήποτε και αν αποθάνω…».697
Άλλοι διαθέτες δεν ανέφεραν ρητά την επιθυμία τους για να γίνει η τελετή της κηδείας
τους με τιμές, αλλά το εξέφρασαν συγκαλυμμένα.
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος (Νικ. Πάππας), κάτοικος Scranton της Πενσυλβάνιας,
εντελλόταν698 «όπως η κηδεία μου γίνει με τρόπο ανάλογο με την περιουσία και την
κατάστασή μου όταν ζούσα και όπως όλα τα νόμιμα χρέη μου και τα έξοδα της κηδείας μου
πληρωθούν και ικανοποιηθούν πλήρως…».
Άλλοι διαθέτες όρισαν να ταφούν δίπλα σε συγγενικά τους πρόσωπα, γονείς, τη
σύζυγό τους, τα αδέλφια τους.
Ο Ηλίας Θλιβερός, κάτοικος Γυθείου, στη διαθήκη699 του το 1901 εξέφρασε την
τελευταία του θέληση: «Επιθυμώ να ταφώ πλησίον του τάφου του πατρός μου και να με
καλύψει απέριττος πλαξ εν η θα χαραχθεί το όνομά μου… Ζητώ δε συγνώμην από πάντας
εκείνους όσους είτε εκουσίως είτε ακουσίως επίκρανα ή αδίκησα…».
Ο Λέων Βουζουναράς από το Γύθειο, διαμένων εν ζωή στην Αγγλία, με τη διαθήκη700
του το 1956 ανέφερε ότι επιθυμούσε να ταφεί στον ίδιο με την αδελφή του τάφο στο
Prestatyn «με καταλλήλως επιγεγραμμένην επιτάφιον πλάκαν».
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο διαθέτης επιθυμούσε να ταφεί στο χώρο όπου
πραγματοποιήθηκε η δωρεά του. Αυτό αποτελούσε δείγμα της μεγάλης του αγάπης και του
συναισθηματικού δεσμού με το κληροδότημά του.
Ο Αθανάσιος Ματάλας στη διαθήκη του, το 1919, ανέφερε «επιθυμώ να ταφώ στην
πατρίδα μου Αράχοβα Λακεδαίμονος και εν τω πέριξ χώρω του αυτόθι ναού της Αγίας
Παρασκευής ή εν τω αγορασθέντι υπ’ εμού παραπλεύρως του νεκροταφείου γηπέδω των
κληρονόμων Πανούση όπερ εδώρησα και ήδη κληροδοτώ τούτο εις τον ναόν…».701
Ο Γεώργιος Δημοσθ. Ματάλας επιθυμούσε να ταφεί εκεί που είχε ανεγείρει το
«κολυμβητήριο “Πλαζ” όπου βρίσκεται ξηρικός αγρός… στο ίδιο σημείο επιθυμώ να ταφεί
και η σύζυγός μου Ασπασία, αν το θελήσει».702
697
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη…, ό.π.
698
Διαθήκη Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου…, όπ. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού
Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν
Αθήναις, σ. 159.
699
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Θλιβερού της 14-12-1901, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου
αρ. 181/9-12-1902, φάκ. Ηλία Θλιβερού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
700
Διαθήκη Λέοντος Ιωαν. Βουζαναρά…, ό.π.
701
702
Διαθήκη Γεωργίου Ματάλα…, ό.π. και άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες που εκλείπουν Γεώργιος
Δ. Ματάλας. Ο άνθρωπος, ο επιστήμων και η διαθήκη του», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 76…, ό.π.
Ο Γεώργιος Ματάλας όρισε στη διαθήκη του το ακριβές σημείο που επιθυμούσε να ταφεί. Στο
σημείο ταφής του είχε τοποθετήσει εντός του εδάφους λίθο, τον οποίο είχε χρωματίσει με κόκκινα
και λευκά στίγματα. Στο ίδιο σημείο είχε φυτέψει λευκά κρίνα. Στον τάφο του επιθυμούσε να
εντοιχιστεί μαρμάρινη πλάκα που να ανέφερε: «Κάποιοι διαβάτες της που αγάπησαν πολύ τη
215
Διαθέτες με την τελευταία θέλησή τους ζητούσαν την τιμωρία συγγενών τους, στην
περίπτωση που αυτοί παραβιάσουν όρους της διαθήκης.
Ο Στράτης Τσιμπιδάρος από την Καρέα, το 1829, στη διαθήκη του ανέφερε: «Όποιο
από τα παιδιά μου παρέβη την εντολήν μου θελήσει να βάλην σκάνδαλον, να έχει την
κατάραν του Χριστού και της Πανάντου Αυτού Μητρός και πάντων των Αγίων Αμήν».703
Ο Αθανάσιος Ματάλας, το 1919, στο τέλος της διαθήκης του704 ανέφερε: «Αυτές είναι
οι τελευταίες θελήσεις μου, τις οποίες επιθυμώ να σεβασθούν οι πάντες. Εάν δε τις των εκ
διαθήκης ή εξ αδιαθέτου κληρονόμων μου ήθελε παραβιάσει ταύτας ή προσβάλει την
διαθήκη μου ή τον κωδίκελλον δι’ οιονδήποτε λόγον κηρύττω αυτόν έκπτωτον παντός
δικαιώματος επί της κληρονομίας μου εξ οιουδήποτε λόγου και στερώ παντός δικαιώματος ή
ωφελείας εκ της περιουσίας μου τούτης».
Σύμφωνα με τη διαθήκη του Καλλικρατίδα Κυρούση, η τελευταία θέλησή του ήταν να
σεβαστούν οι πάντες τη διαθήκη του. Εάν κάποιος από τους κληρονόμους «προσβάλη την
διαθήκην μου δι’ οιονδήποτε λόγον, κηρύσσω τούτον έκπτωτον παντώς δικαιώματος επί της
κληρονομίας μου εξ οιονδήποτε λόγου και στερώ παντός δικαιώματος ή ωφελείαν της
περιουσίας μου».705
Ο Γεώργιος Σκιούρης με τη διαθήκη του επιθυμούσε και παρακαλούσε «διότι αυτή
είναι η τελευταία ανέκκλητος επιθυμία»706 να πληρώσουν οι εκτελεστές της διαθήκης όποια
οφειλή τον βάρυνε, έξοδα ιατρικής περίθαλψης και κηδείας και να μεταφερθεί η σορός του
ή τα λείψανά του στη γενέτειρά του, τις Καρυές. Στο τέλος της διαθήκης του ο διαθέτης
ανέφερε την επιθυμία του να σεβασθούν την διαθήκη του οι κληρονόμοι και «εάν δε
κάποιοι εξ αυτών ήθελεν προσβάλει ταύτη την διαθήκην μου ή μέρος αυτής τον κηρύσσω
έκπτωτον παντός δικαιώματος και ωφελείας εκ της περιουσίας μου…».707
Διαθέτες έκαναν υποδείξεις σε αυτούς που άφηναν στη ζωή και άλλοτε εξέφραζαν
προτροπές.
Ο Γεώργιος Παπαδημήτρης από τον Κλαδά με τη διαθήκη708 του, το 1929, εξέφρασε
τη θέληση: «Η παρούσα μου εύχομαι όπως χρησιμεύση υπόδειγμα εις τους μεταγενέστερους
διά την καλλιτέραν μόρφωσιν της νεολαίας της αγαπητής μου πατρίδος».
Ο Χαρίλαος Αλειφερόπουλος, το 1952, στη διαθήκη709 του ανέφερε ως τελευταία
θέλησή του προς τους κληρονόμους του «τας θερμάς ευχάς και ευχολογίας και συνιστώ εις
όλους όπως διάγωσιν βίον Χριστιανικόν απονέμοντες προς αλλήλους τον οφειλόμενον
φύσιν». Στην περιοχή του τάφου του επιθυμούσε να καλλιεργηθεί ο χώρος και να φυτευθούν
δέντρα, ροδοδάφνες και άνθη.
703
Σκοπετέας Σταύρος. (1955). Διαθήκαι εκ της Δυτικής Μάνης. Ανάτυπον εκ της επετηρίδος του
Αρχείου της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών, τεύχ. 6. Αθήνα.
704
705
706
Διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη…, ό.π.
707
708
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Παπαδημήτρη…, ό.π.
709
Διαθήκη Χαριλάου Αλειφερόπουλου αρ. 6217/15-1-1952 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Ζαφείρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. δημοσίευσης 111/1954, φάκ.
Χαριλάου Αλειφερόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
216
σεβασμόν, να ζώσιν εν χριστιανική αγάπη και αρμονία μεταξύ των … να σέβονται βαθύτατα
τη μητέρα των, παρέχοντες εις αυτήν πάσαν περίθαλψιν, στοργήν και περιποίησιν…».
Ο Λεων. Μελ. Μανουσάκης στις διαθήκες του επιθυμούσε το Δημοτικό Συμβούλιο
Σπάρτης «με σεβασμό να διατηρήσει το σπίτι [του] σε καλή κατάσταση ώστε οι διερχόμενοι
να βλέπουν ένα αρχοντικό σε καλή κατάσταση».710 Ακόμη, παρακάλεσε το Δημοτικό
Συμβούλιο Σπάρτης να διατηρεί σε καλή κατάσταση τον οικογενειακό τάφο.
Διαφορετικά έβλεπαν την τύχη του σώματός τους και της ψυχής τους οι γηγενείς από
τους απόδημους. Υπήρξαν και ιδιαίτερες επιθυμίες όπως η ταρίχευση. Αυτή η ιδιαίτερη
προτίμηση μπορεί να υποδήλωνε την επιρροή από τους τόπους που έζησαν, την
προσωπικότητά τους και τη στάση τους απέναντι στο θάνατο.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου μέσω της διαθήκης711 του όρισε για τους κληρονόμους του να:
«Είναι υπόχρεοι να ταριχεύσουν το σώμα μου οπουδήποτε και αν εγένετο ο θάνατος». Για
τάφο του όρισε «να με θάψουν εις την εν τη περιοχή του ειρημένου ναού εγερθησομένου
τάφου δι’ όν θέλουσι δαπανήσει δέκα πέντε χιλιάδας δραχμάς διά να είναι μεγαλοπρεπής».
Για τη σύζυγό του στη διαθήκη του όρισε: «Εν τω αυτώ τάφω μετακομισθήσεται και η
σύζυγός μου ταριχευμένη όπου δει και αν αποθάνει».
Προέβλεψε την περίπτωση του θανάτου του και της συζύγου του σε άλλη χώρα και
όρισε «εν ενί περιπτώσει και εύρουν μεγάλη δυσκολίαν διά την μεταφοράν της ενταφής μου
αμέσως δύναται να μας ενταφιάσουν εις το μέρος όπου θα αποθάνουμεν εγώ και η σύζυγός
μου και να μεταφέρουν τα οστά μας εις τον τάφο μας επιμελεία του ανεψιού μας Γεωργίου ή
των κληρονόμων αυτού».712
Η Αικατερίνη Γρηγορίου ανέφερε ως μεταθανάτια επιθυμία μέσω της διαθήκης713 της
«Παραγγέλω τον κληρονόμον μου Γεώργιον Β. Δούσμανην και τους εκτελεστάς της
παρούσης διαθήκης μου να μεταφέρωσιν εν καιρώ τα οστά μου εις τον εν Σπάρτη ναό μας
Άγιον Ιωάννην και να τα θέσωσιν εις τον εκεί τάφον ένθα είναι ήδη και τα οστά του
μακαρίτου συζύγου μου Ιωάννη Γρηγορίου». Το ενδιαφέρον για την εκκλησία της
ιδιαίτερης πατρίδας της Αικατερίνης Γρηγορίου φαίνεται στην διαθήκη της714
«…συκοπερίβολον και ελαιοπερίβολον τα κείμενα εις το Κόγι της Σπάρτης τούτα κληροδοτώ
εις τον Ιωάννη Δ. Καρέλλαν με την εντολή να διορίζει οιονδήποτε εγκρίνη όπως περιποιείται
710
Ιδιόγραφες διαθήκες Λεωνίδα Μανουσάκη. Η πρώτη της 25-11-1989 και η δεύτερη το 1994,
δημοσιεύτηκαν στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. αποφ. 203/2-10-1996, φάκ. Λεωνίδα Μανουσάκη,
ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Φάκ. Κληροδότημα Λεων. Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης ανέφερε: «Εις τις βιτρίνες έχουν τοποθετηθεί όλα τα κειμήλια
και τα σερβίτσια της μητέρας μου που είναι από το Λονδίνο και έχουν γραφεί από το Υπουργείο
Πολιτισμού σε όλα τα δωμάτια. Η αρχαιολόγος πρέπει να παρακολουθεί όλα τα κειμήλια». Με τη
διαθήκη του διόρισε επιτροπή, η οποία αποτελείτο από το μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης
ως πρόεδρο, τον εκάστοτε πρόεδρο Πρωτοδικών, τον εκάστοτε δήμαρχο Σπαρτιατών, τον εκάστοτε
αρχαιολόγο, τον εκάστοτε προϊστάμενο φυσικής αγωγής, το Σαράντο Μανουσάκη και τους
απογόνους του Ευαγγέλου Καρελλά.
711
712
713
714
217
την εκεί εκκλησίαν μου Άγιος Ιωάννης ένθα κείται ο τάφος του συζύγου μου, όστις τάφος
θέλω να είναι και ιδικός μου».
Για κάθε ευεργέτη, ο θάνατός του ήταν γεγονός κοινωνικό. Οι ευεργετημένοι, άτομα ή
συλλογικά όργανα, επιθυμούσαν για διάφορους λόγους να τιμήσουν τον αποθανόντα με
επικήδειο λόγο, ψήφισμα, νεκρολογία, ακόμη και με τραγούδι κατά την τελετή της
κηδείας. Σε πολλές περιπτώσεις οι άνθρωποι των τοπικών κοινωνιών θέλησαν να
κρατήσουν στη μνήμη τους κατά κάποιο μεταφυσικό τρόπο στη ζωή το θανόντα πέρα από
τα όρια του υλικού θανάτου.715
Όταν έγινε γνωστός ο θάνατος της Αικατερίνης Γρηγορίου στην Ελληνική Κοινότητα
της Μανσούρας, αποφασίστηκε να τελείται μνημόσυνο κάθε χρόνο την ημέρα της εορτής
των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης υπέρ των ευεργετών Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου.716
Στη Σπάρτη και στο παρεκκλήσι των σχολείων της Αγίας Αικατερίνης, όπου και
φυλάσσονται τα οστά των ευεργετών Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου, τελείται κάθε
χρόνο στις 25 Νοεμβρίου εκκλησιασμός και μνημόσυνο για τους ευεργέτες της
επαγγελματικής σχολής και του νοσοκομείου.
Με δαπάνη του Θεόδωρου Παναγάκου, από το Γύθειο, ανηγέρθη ο δεύτερος όροφος
του Γυμνασίου Γυθείου. Ο Σύλλογος διδασκόντων του Γυμνασίου Γυθείου, το 1926,
αποφάσισε717 να τελείται μνημόσυνο από μαθητές και καθηγητές για τον δωρητή.
Σε εκπλήρωση επιθυμίας του Νικολάου Μανεσιώτη οι κάτοικοι του Γεωργιτσίου
τραγούδησαν συγκεκριμένο τραγούδι κατά την τελετή της κηδείας του718 στο Γεωργίτσι.
715
Λούκος Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας…, ό.π., σσ. 197-199.
716
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π.,
περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 225/2007, σ. 47.
717
Βιβλίο Πράξεων Συλλόγου του Γυμνασίου Γυθείου από τον Ιούλιο 1935 έως 8-1-1947, φάκ.
ΕΚΠ. 92.1-3, ΓΑΚ Λακωνίας. Στο πιο πάνω βιβλίο πράξεων του Συλλόγου Διδασκόντων του
Γυμνασίου Γυθείου υπάρχει το αντίγραφο της πράξης 10/ 5-12-1926 από τα βιβλίο πράξεων του
συλλόγου που αρχίζει στις 15-5-1899 έως την 17-9-1929, σελίδα 448. Εκεί αναφέρεται: «Ο
Σύλλογος Καθηγητών εις έκτακτον Συνεδρίαν κατόπιν προσκλήσεως του κ. Γυμνασιάρχου Α.
Πατσουράκου και λαβών υπόψη το ευεργέτημα του αειμνήστου Θεόδωρου Παναγάκου το
προγενόμενο τη μαθητική νεότητι της επαρχίας Γυθείου, διά της ανεγέρσεως ιδίας αυτού δαπάνης,
ότε ην εν τη ζωή, κτιρίου ευπρεπούς και καταλλήλου διά την λειτουργία Ναού της Παιδείας.
Ομοφώνως εκφέρει κρίσιν και αποφασίζει τα εξής: α) Το πρώτο Σάββατον της Μεγάλης
Τεσσαρακοστής εορτής των Αγίων Θεοδώρων να τελείται μαθητική δαπάνη κατ’ έτος μνημόσυνο
υπό μαθητών υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του αειμνήστου δωρητού, β) Πάντες οι μαθηταί και
καθηγηταί μετά το μνημόσυνον εν Σώματι και τάξει μετά της Σημαίας να επισκέπτονται εις
ένδειξιν ευγνωμοσύνης τον εν τω Νεκροταφείω Τύμβο αυτού, γ) Το Γυμνάσιον αργή την ημέρα
εκείνην, εν μία δε από τας αίθουσας του Γυμνασίου να γίνονται κατάλληλοι διαλέξεις υπό μαθητών
ή και κ. Καθηγητών».
718
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 10-8-1982. Σε άρθρο με τίτλο «Πέθανε ο δωρητής Ν. Μανεσιώτης»
αναφερόταν: «Η κηδεία του έγινε κατά τον ασυνήθιστο τρόπο, σε εκπλήρωση επιθυμίας του
εκλιπόντος. Συγκεκριμένα, ο Νικόλαος Μανεσιώτης είχε αφήσει την εντολή στους δικούς του,
όταν πεθάνει να τον κηδέψουν στη γενέτειρα του, τραγουδώντας το αγαπημένο του τραγούδι
“Αναστασιά”. Δεν ήθελε κλάματα».
218
Σε άλλες περιπτώσεις ευεργέτες ξεχάστηκαν σχεδόν αμέσως μετά τους επικήδειους
που εκφωνήθηκαν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Θεοδώρητου Β΄ Βρεσθένης. Ο
Θεοδώρητος Β΄ είχε συμπαραστάτη στα τελευταία χρόνια της ζωής του το Γενναίο
Κολοκοτρώνη στον οποίο έδωσε την παραγγελία λίγο πριν πεθάνει «Αν θέλει το έθνος μου
διά το οποίον εμόχθησα και ως ώφειλον και επεθύμουν, ας περιθάλπτει εν καιρώ τα
πνευματικά μου τέκνα, τους φτωχούς και ενδεείς συγγενείς μου, εις ους δεν έχω να
εγκαταλείψω κληρονομίαν άλλην ειμή τας ευχάς μου και την πατρίδα ελευθέραν και
αυτόνομον».719
Οι διαθέτες εξέφρασαν την τελευταία θέλησή τους και αναφέρθηκαν σε ζητήματα που
σχετίζονταν με την κηδεία τους. Όρισαν την τελετή της ταφής τους αναφέροντας τις
ιδιαίτερες επιθυμίες τους. Απόδημοι μπορεί να εξέφρασαν την επιθυμία για ταρίχευση του
σώματός τους. Ανέφεραν το χρηματικό ποσό που επιθυμούσαν να δαπανηθεί για την
κηδεία τους καθώς και το ποσό για την κατασκευή μνημείου. Προέτρεπαν τους εκτελεστές
της διαθήκης να προστατεύσουν το κληροδότημά τους και να μεριμνήσουν για την κηδεία
τους. Ζητούσαν συγχώρεση από το Θεό και τους συγγενείς τους ή και την τιμωρία των
συγγενών όταν παραβίαζαν τους όρους της διαθήκης. Προέτρεπαν συνανθρώπους τους να
προβούν σε πράξεις δωρεάς.
Οι μετά θάνατον επιθυμίες - τα μνημόσυνα
Οι διαθέτες επεδίωκαν τη σωτηρία της ψυχής τους και ανέθεταν σε ναούς ή σε

κληρονόμους και συγγενείς την εκπλήρωση των μνημοσύνων και λειτουργιών που είχαν
ορίσει. Με τις διαθήκες τους φανέρωσαν τη στάση τους απέναντι στο θάνατο, επιθυμούσαν
τη σωτηρία της ψυχής τους, με τα «ψυχικά» τους, τα «υπέρ αναπαύσεως της ψυχής» και
αναφέρθηκαν σε δωρεές.
Διαθέτες όρισαν τη διάθεση χρηματικών ή περιουσιακών στοιχείων για προικοδότηση
ή σε ιδρύματα, με την υποχρέωση των δωρεοδόχων, την τέλεση μνημοσύνου στη μνήμη
του διαθέτη ή συγγενών του.
Ο Ιωάννης Κωνσταντόπουλος στο τέλος της διαθήκης του έκανε «έκκλησιν εις τα
ζεύγη κατά την ημέραν θανάτου μου τελούσιν επιμνημόσυνον δέηση υπέρ αναπαύσεως της
ψυχής εμού και των γονέων μου».720 Ακόμη παρακάλεσε τη σύζυγό του Ευγενία να
«ενισχύσει διά της περιουσίας της τον αυτόν φιλανθρωπικόν σκοπόν μου».
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 33/17-9-1982, άρθρο «Πέθανε ο Νίκος Μανεσιώτης ο μεγάλος
ευεργέτης».
719
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄…, ό.π., σ. 61. Ο Παπαθεοδώρου ανέφερε ότι ο
ιστορικός Φιλήμων στην εκδιδόμενη από αυτόν εφημερίδα «Αιών» είχε γράψει άρθρο στις 29
Απριλίου 1843 με τίτλο «Αγνωμοσύνη», όπου αναφερόταν η τελευταία θέληση του Θεοδώρητου
Β΄ εκφρασμένη προφορικά στο Γενναίο Κολοκοτρώνη.
720
Διαθήκη Ιωάννη Κωνσταντόπουλου…, όπ. Ο διαθέτης εννοούσε τα ζεύγη που προικοδοτούνταν
από το υπό σύσταση ίδρυμα.
219
Η Ευγενία Βλάχου, το 1991, στο τέλος της διαθήκης721 της ανέφερε ότι καταλείπει την
περιουσία της στο Γηροκομείο και στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης σε μνήμη του συζύγου
της Ηλία Βλάχου και των γονέων του σε αιώνιον μνημόσυνο αυτών.
Η θρησκευτικότητα των ευεργετών εκδηλωνόταν με δωρεές σε ναούς με την
προϋπόθεση να τελούνται μνημόσυνα που είχαν ορίσει με τη διαθήκη τους.
Ο Γεώργιος Κουτσίκος στη διαθήκη του ανέφερε: «Παν δε ό,τι περισσεύση εκ της
περιουσίας μου μετά την περαίωσιν του ανωτέρω έργου να δοθή εις τον εν Αραχόβη ιερόν
ναόν Αγίου Ανδρέα διά να μνημονεύομαι».722
Ο Γεώργιος Ν. Μιχαλέτος κληροδότησε στον ανιψιό του Γεώργιο Π. Μιχαλέτο αμπέλι
έκτασης 2 στρεμμάτων και υποχρέωσε αυτόν και τους κληρονόμους του να συντηρούν τον
οικογενειακό του τάφο.723 Το ιδιόκτητο εκκλησάκι Παναγία στον Άγιο Νικόλαο Βοιών, ο
διαθέτης το κληροδότησε στο ναό των Ταξιαρχών, για να μνημονεύεται το όνομά του και
της οικογένειας. Υποχρέωσε τη σύζυγό του να μεταφέρει τα οστά του στον οικογενειακό
τάφο και να «χαράξει» το όνομά του.724
Η Αικατερίνη Σιδερίδη με τη διαθήκη725 της, το 1932, όρισε να επισκευαστεί η
γκρεμισμένη εκκλησία της Αγίας Κυριακής στην πατρίδα του συζύγου της Απιδέα. Για
τους κληρονόμους της όρισε να επισκευάσουν το καθολικό της εκκλησίας και τις εικόνες
του τέμπλου και «εντός του περιβόλου που θα δημιουργηθεί να κάνουνε ένα κενοτάφιον και
μέσα να βάλουνε τα οστά του προσφιλούς μου συζύγου και τα ιδικά μου…».
Ο Δημήτριος Βενιόπουλος με την ιδιόχειρη διαθήκη726 του, το 1943, δώρισε στην
εκκλησία Καστανιάς την οικία του, μετά το θάνατο της συζύγου του. Επιθυμούσε την
τέλεση ενός ετήσιου απλού μνημοσύνου στην εκκλησία, προς συγχώρησή του.
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος με τη διαθήκη του κληροδότησε727 στην
ελληνορθόδοξη εκκλησία του Scranton Πενσυλβάνιας ποσό 50.000 δολαρίων, για
λειτουργικές ανάγκες και για την ανάπαυση της ψυχής του.
Ο Ηλίας Δάρμος με τη διαθήκη728 του, το 1971, όρισε να διατίθεται ετησίως το ποσό
των 5.000 δραχμών στο ναό του Αγίου Ανδρέα Καρυών, για την τέλεση μνημοσύνου των
γονέων και των αδελφών του.
721
Δημόσια διαθήκη Ευγενίας Βλάχου…, ό.π.
722
723
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου …, ό.π. Ο διαθέτης ανέφερε ότι, αν ο ανιψιός αναχωρούσε για
το εξωτερικό ή δεν ήθελε να αναλάβει αυτήν την υποχρέωση, τότε το κληροδότημα να πήγαινε στο
ναό των Ταξιαρχών του Αγίου Νικολάου Βοιών.
724
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου…, ό.π. Ακόμη ο διαθέτης ανέφερε ότι και η σύζυγος αν ήθελε
μπορούσε να διατάξει να μεταφέρουν τα οστά της στο οικογενειακό τάφο. Επιθυμούσε η σύζυγός
του να σεβαστεί την τελευταία του θέληση. Αν η σύζυγός του προαποθάνει, τις υποχρεώσεις της
τελευταίας θέλησής του ανελάμβανε το Ίδρυμα Μιχαλέτου.
725
Ιδιόχειρος διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη…, ό.π.
726
Ιδιόχειρος διαθήκη Δημητρίου Βενιόπουλου…, ό.π. Η οικία του διαθέτη βρισκόταν στην
κεντρική πλατεία της Καστανιάς.
727
Διαθήκη Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου…, ό.π. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού
220
Οι διαθέτες ως προς τα μνημόσυνα ζητούσαν την τέλεσή τους μία ημέρα το χρόνο ή
μία συγκεκριμένη ημερομηνία και να παρευρίσκονται συγγενείς και συγκεκριμένα
πρόσωπα.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου στο τέλος της διαθήκης729 του ανέφερε τα σχετικά με το
μνημόσυνο του ιδίου και της συζύγου του «Απαιτώ από τους κυρίους εφόρους όπως κάμουν
μίαν ημέρα λειτουργία εις μίαν εκκλησία της πατρίδος μου με τους ευρισκομένους ιερείς
όπως μνημονεύσουν εμέ, την σύζυγό μου και όλους τους ιδικούς μου συγγενείς μου.
Παρακαλώ τους συμπολίτας να παρευρεθούν εις την τελετήν τούτην».
Ο Γεώργιος Παπαδημήτρης από τον Κλαδά με τη διαθήκη730 του, το 1929, επιθυμούσε
την τέλεση μνημόσυνου κάθε έτος την 26η Οκτωβρίου, από την εκκλησιαστική επιτροπή
υπέρ αναπαύσεως της ψυχής των γονέων του και της αδελφής του. Επιθυμούσε στο
μνημόσυνο να παρίσταται ο δάσκαλος της κοινότητας μετά «της φοιτώσας νεολαίας εάν δε
παύση παρά της εκκλησιαστικής επιτροπής η επί δύο συνεχή έτη τέλεσις του ετήσιου
μνημοσύνου… τότε αυτοδικαίως παύη η πληρωμή της μισθοδοσίας του διδασκάλου του
χωριού μας…».
Η Αικατερίνη Σιδερίδη με τη διαθήκη της, το 1932, όρισε «κάθε φιλανθρωπικό ίδρυμα
που θα λάβει δωρεά, αν έχει εκκλησία στο κατάστημα μέσα, να υποχρεούται να κάνει κάθε
έτος ένα μνημόσυνο εις μνήμην του συζύγου μου Ιωάννου Γεωργίου Σιδερίδου…».731
Ο Παρασκευάς Πανούσης με τη διαθήκη732 του, το 1936, ανέφερε «…κατ’ έτος και
κατά την εορτή της Αγίας Παρασκευής να τελείται ενταύθα μνημόσυνον εις μνήμη εμού και
της συζύγου μου Ελένης, της αποβιωσάσης θυγατρός μου Κωνσταντίνας και των γονέων
μου».
Ο Γεώργιος Πολίτης κληροδότησε733 5.000 δραχμές στο ναό της Ζούπαινας και
επιθυμούσε με επιμέλεια της εκάστοτε επιτροπής του ναού να τελείται μνημόσυνο για τους
γονείς του, τον ίδιο και τη σύζυγό του, κάθε έτος, την ημέρα του Αγίου Γεωργίου.
Ο Σεραφείμ Πάτσιος, το 1969, στη διαθήκη734 του υποχρέωσε τη διοικούσα επιτροπή
του κληροδοτήματός του στην τέλεση ετησίου μνημοσύνου «υπέρ αναπαύσεως της ψυχής»
των γονέων του, των αδελφών του και μελών συγγενικών του οικογενειών, την πρώτη
Κυριακή μετά την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
728
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Δάρμου της 4-9-1969, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών στις
29-4-1971. Καρυατικά.(1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 432-433.
729
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου…, ό.π. και εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 132/ Νοέμβριος - Δεκέμβριος
1978. «Μία φορά το χρόνο γίνεται μνημόσυνο στη μνήμη του ευεργέτου στο ναΐσκο που βρίσκεται
δίπλα από το Γυμνάσιο Θηλέων και χώρο της πρώην Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης.
Παρευρίσκονται οι μαθητές και οι μαθήτριες των Διδακτηρίων που έχουν ανοικοδομηθεί στην
οικοπεδική έκταση των 24 στρεμμάτων της δωρεάς Γρηγορίου».
730
731
732
Δημόσια διαθήκη Παρασκευά Πανούση…, ό.π.
733
734
Ιδιόγραφος διαθήκη Σεραφείμ Πάτσιου…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε το μνημόσυνο να τελείται εκ
περιτροπής το πρώτο έτος στον «Άγιο Αθανάσιο» Γεωργιτσίου και το επόμενο έτος στην
«Υπαπαντή του Σωτήρος» Γεωργιτσίου με την παρουσία του μητροπολίτη Σπάρτης ή
αντιπροσώπου του.
221
Η Αντωνία Κερασιώτη, το 1975, με τη διαθήκη της, εξέφρασε την παράκληση «όπως
τελώσιν κατ’ έτος δύο επίσημα μνημόσυνα, το μεν Κερασώτειον Ίδρυμα την τεσσαρακοστήν
προ των Χριστουγέννων και το Γηροκομείο οι “Άγιοι Ανάργυροι” την Μεγάλη
Τεσσαρακοστήν ήτοι την προ του Αγίου Πάσχα, υπέρ της μνήμης εμού και του συζύγου μου
Γεωργίου».735
Η Χρυσούλα Δημητροπούλου, το 1993, με τη διαθήκη736 της διέθεσε 500.000 δραχμές
στον ιερέα Μαγούλας, για να τα χρησιμοποιήσει για έξοδα της κηδείας της, ακόμη,
εξέφρασε την επιθυμία «Την Μεγάλη Παρασκευή, τα τρία Ψυχοσάββατα και το
Σαρανταλείτουργο να μνημονεύει τα ονόματά μας…».
Κάποιοι διαθέτες επιθυμούσαν τη μνημόνευση του ονόματός τους καθώς και τη
μνημόνευση των συγγενών τους. Ο Κλήμης Διαμαντίδης, ιεροδιάκονος και δάσκαλος, από
τη Βαμβακού Λακωνίας στη διαθήκη του, το 1851, του επιθυμούσε και ανέφερε οι
επίτροποι «…υποχρεούνται να εκτελέσωσι κατ’ έτος εν μνημόσυνον διά να μνημονεύομαι
εγώ και οι γονείς μου, οίτινες εν τέλει βίου μελανοφορήσαντες ωνομάσθησαν Διομήδης και
Μακαρία ωσαύτων και οι επίτροποι Γεώργιος και Παναγιώτης ως δι’ αυτών πραχθήσονται
τα διατεταγμένα μου».737
Η Αμαλία Π. Τσιριγώτη, το 1975, με τη διαθήκη738 της διέθεσε στο ναό της
Ευαγγελιστρίας Σπάρτης 100.000 δραχμές, για να μνημονεύονται οι αποβιώσαντες γονείς
της, ο σύζυγός της, τα αδέρφια της και η ίδια.
Ο Ιωάννης Τσάμπηρας από τους Γοράνους, το 1979, με τη διαθήκη του διέθεσε
ελαιόκτημά του στους Γοράνους, στο εξωκλήσι της Κοίμησης Θεοτόκου «διά τας ελλείψεις
και συντήρησιν του εξωκκλησίου και εις μνημόσυνον των ψυχών γονέων μου και πάπων
μου».739
Η Ειρήνη Κιλκιαρίδου από το Μυστρά, το 1991, με τη διαθήκη της κληροδότησε στο
ναό του Αγίου Σπυρίδωνα Μυστρά έναν αγρό στο Μυστρά έκτασης 1.667 τ.μ., «εις
αιώνιον μνημόσυνον εμού και των γονέων μου».740
Η Χρυσούλα Δημητροπούλου το 1993 με τη διαθήκη της διέθεσε την ισόγεια οικία
της στη Μαγούλα, στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής Μαγούλας, «εις αιώνιον μνημόσυνον των
γονέων μου,… των αδελφών μου… και εμού της διαθέτιδος».741
735
736
Δημόσια διαθήκη Χρυσούλας Δημητροπούλου της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Πολυτίμης
Αλεξανδρίδη-Πολυχρονάκου αρ. 25080/20-1-1993, φάκ. Χρυσούλας Δημητροπούλου, Δ/νση
737
Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη της 5-8-1851…, ό.π.
738
Ιδιόγραφος διαθήκη Αμαλίας Π. Τσιριγώτη αρ. 4569/12-9-1975 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Στέλλας Γκίνη-Σπύρου, φάκ. Αμαλίας Π. Τσιριγώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
739
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Τσάμπηρα 1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
28/1981, φάκ. Ιωάννη Τσάμπηρα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
740
Δημόσια διαθήκη Ειρήνης Κιλκιαρίδου αρ. 23162/1991 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου, φάκ. Ειρήνης Κιλκιαρίδου, Δ/νση Τοπικής
741
Δημόσια διαθήκη Χρυσούλας Δημητροπούλου…, ό.π.
222
Η Πηνελόπη Σημεωνίδου το 1998 με την ιδιόχειρη διαθήκη742 της διέθεσε το σπίτι της
στο Δαφνί Λακωνίας στο ναό του Αγίου Γεωργίου Δαφνίου, για να μνημονεύεται η
διαθέτις και ο αδελφός της.
Διαθέτες που πίστευαν στη σωτηρία της ψυχής τους και ήθελαν να μνημονεύονται,
έδωσαν χρήματα σε ιερωμένους για το σκοπό αυτό.
Ο Στράτος Τσιμπιδάρος από την Καρέα, το 1829, στη διαθήκη του ανέφερε:
«…διορίζω τα παιδιά μου διά την αμαρτωλήν μου ψυχή να δώσουν του δεσπότη και άγιου
Καριουπόλεως γρόσια 20…».743
Η Τασία Λυκουρέση από το Γεωργίτσι, το 1970, στη διαθήκη744 της ανέφερε:
«Καταλείπω δραχμάς δύο χιλιάδες διά να με μνημονεύει ο ιερέας…».
Άλλοι διαθέτες μέρος των εσόδων της περιουσίας τους το διέθεσαν για την τέλεση
μνημοσύνων.
Η Ελένη χήρα Δημοσθένη Τζιβανόπουλου, το 1922, με τη διαθήκη745 της όρισε την
πώληση των επίπλων της οικίας της και το αντίτιμο της πώλησης να κατατεθεί στην
Εθνική Τράπεζα και με τα χρήματα αυτά να τελούνται επιμνημόσυνες δεήσεις υπέρ των
ψυχών Δημοσθένους και Ελένης Τζιβανοπούλου.
Ο Ηλίας Κατσίχτης διέθεσε το 1968 την ψιλή κυριότητα διαμερίσματος στην Αθήνα,
με τα εισοδήματα του οποίου όρισε να καλύπτονται οι δαπάνες ετησίου μνημόσυνου «υπέρ
των μελών της οικογένειας Κατσίχτη, το δε υπόλοιπο ποσό διατίθεται υπέρ φιλανθρωπικών
ιδρυμάτων».746
Υπάρχουν και περιπτώσεις που οι δωρητές-ευεργέτες δεν επιθυμούσαν την τέλεση
μνηνοσύνων και ανέφεραν στις διαθήκες τους και τους λόγους.
Ο Κωνσταντίνος Ζέπος, το 1915, με τη διαθήκη747 του εξέφρασε τη μεταθανάτια
επιθυμία «δεν θέλω τελεσθή ποτέ μνημόσυνο και ιερουργεία καθόσον εις εμέ όταν ακόμη
έζων τα θεωρούσα ως αγηστείες των ιερέων και αργυρολογίας».
Ο Γεώργιος Τσιαπάρας από τη Σελλασία, το 1937, με τη διαθήκη748 του ως τελευταία
θέληση ανέφερε: «Να παύσουν τα συλλείτουργα ή λοιπά έξοδα των επιβαρυνόντων τους
κληρονόμους μου ίνα διά των εξόδων των μνημοσύνων ή λοιπών εξόδων τοποθετήσουν την
εν τω Ελληνικώ Σχολείω στήλην των οπουδήποτε αποθανόντων εκ πολέμου».
742
Ιδιόχειρος διαθήκη Πηνελόπης Σημεωνίδου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ.
4472/13-11-1998, φάκ. Πηνελόπης Σημεωνίδου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
743
Σκοπετέας Σταύρος. (1955). Διαθήκαι…, ό.π.
744
Δημόσια διαθήκη Τασίας Λυκουρέση του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Καρελλά αρ.
29140/9-6-1970, φάκ. Τασίας Λυκουρέση, Δ/νση τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
745
Μυστική διαθήκη Ελένης χήρας Δημοσθένη Τζιβανόπουλου…, ό.π. Διαθήκαι και Δωρεαί
Εθνικού Πανεπιστημίου μετά σχετικών εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974…, ό.π.
746
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη…, ό.π. Το διαμέρισμα βρισκόταν στην Αθήνα στην οδό Αντήνορος 4
και αποτελείτο από δύο δωμάτια.
747
Ιδιόγραφος διαθήκη Κωνσταντίνου Ζέπου…, ό.π.
748
Μυστική διαθήκη Γεωργίου Τσιαπάρα του Συμβολαιογράφου Σελλασίας Χαρ. Δημαρά αρ.
668/22-9-1937, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 150/14-12-1950, φάκ. Γεωργίου
Τσιαπάρα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
223
Οι διαθέτες μεριμνούσαν για τη σωτηρία της ψυχής τους. Οι δωρεές των διαθετών σε
ναούς, κληρικούς, σε προικοδοτήσεις γινόταν με την προϋπόθεση της τέλεσης
μνημοσύνων όπως είχαν ορίσει οι διαθέτες με τη διαθήκη τους. Αριθμός διαθετών όριζε
συγκεκριμένη ημέρα τέλεσης μνημόσυνου καθώς και τα πρόσωπα που επιθυμούσε να
παρευρίσκονται. Κάποιοι διαθέτες επιθυμούσαν, εκτός από τη μνημόνευση του ονόματός
τους, και τη μνημόνευση των συγγενών τους. Ενώ μικρός αριθμός διαθετών θεωρούσε
περιττή την τέλεση μνημοσύνου.
Δωρεές σε μνήμη
Στη Λακωνία και στην περιοχή της Μάνης συνηθιζόταν749 ο διαθέτης με τη διαθήκη
του να αφήνει για τη σωτηρία της ψυχής του, για τα «ψυχικά του», κληροδοτήματα σε
χρήματα ή ακίνητα σε ευαγή ιδρύματα του τόπου του. Αλλά και οι συγγενείς του θανόντα
σε μνήμη του και για τη σωτηρία της ψυχής του διέθεταν χρηματικά ποσά σε ιδρύματα,
νοσοκομεία, ναούς, γηροκομεία, σχολεία, ιδρύματα, για πράξεις φιλανθρωπίας, σε
συλλόγους, στην κοινότητα του τόπου καταγωγής.
Συγγενείς κυρίως σε μνήμη των θανόντων τους διέθεταν χρηματικά ποσά σε σχολεία
που ήταν στον τόπο της ιδιαίτερης καταγωγής του θανόντα.
Ο Μ. Μελετόπουλος το 1951 διέθεσε750 400.000 δραχμές στην Εμπορική Σχολή
Σπάρτης σε μνήμη συγγενούς του.
Ο Αλέξιος και ο Αγαμέμνων Μπακάκος το 1956 δώρισαν751 μία βιβλιοθήκη έπιπλο
αξίας 5.000 δραχμών και βιβλία αξίας 2.500 δραχμών στο Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας, σε
μνήμη του πατέρα τους.
Στο Γυμνάσιο Νεάπολης, ο Ν. Κ. Σταθάκης, το 1960, διέθεσε752 500 δραχμές σε
μνήμη της μητέρας του, ο Πολυχρόνης Δερμάτης, το 1961, διέθεσε753 500 δραχμές σε
μνήμη συγγενών.
Σε μνήμη της Κυριακούλας Θ. Σιδέρη, τα παιδιά της διέθεσαν754 ετήσια υποτροφία για
γυμνασιακές σπουδές ενός μαθητή, από το χωριό Φαρακλό, που θα εισάγεται στο
Γυμνάσιο Νεάπολης και μέχρι αποφοίτησής του.
749
Βέη Μαίρη. (1977). Αυθεντικά Μανιάτικα έγγραφα του πρώτου ημίσεως του παρελθόντος
αιώνος κληρονομικής υποθέσεως (εκ της αρχειακής συλλογής του Νίκου Βέη). Στα: Πρακτικά του
Α΄ Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών Σπάρτη-Γύθειο, 7-11 Οκτωβρίου 1977, τεύχ. Α΄. Λακωνικαί
Σπουδαί. τόμ. Δ΄, σσ. 242-251.
750
751
Πράξη 9/10-2-1956 και 12/17-12-1956 Βιβλίο Πρακτικών Σχολικής Εφορείας Πετρίνας, φάκ.
ΕΚΠ. 69-2-10, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
752
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 27-12-1960, άρθρο «Δωρεαί-Φιλανθρωπίαι».
753
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 11-10- 1961.
754
224
Ο Βασίλειος Ζουλφάκος από την Πετρίνα, το 1962, διέθεσε755 πέντε σειρές εικόνων
ζώων και φυτών και δύο σειρές θρησκευτικών εικόνων, αξίας 1.000 δραχμών, στο
Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας, σε μνήμη του πατέρα του.
Στο Δημοτικό Σχολείο Μαυροβουνίου διέθεσαν756 το 1978 η Δάφνη Γιαννακάκου σε
μνήμη του άνδρα της 10.000 δραχμές, ο Γεώργιος Κουτράκος 25.000 δρχ και ο Θεόδωρος
Κουτράκος 30.000 δραχμές σε μνήμη των γονέων τους.
Τα παιδιά του Ιωάννη Κουμάνταρου, Γεώργιος και Ντόλλη Γουλανδρή δώρισαν,757 το
1981, στο Δημοτικό Σχολείο Βουτιάνων μία τηλεόραση σε μνήμη του πατέρα τους.
Το Ίδρυμα Αρναούτη το 2003 κατασκεύασε758 μία σχολική αίθουσα στο Μακροχώρι
σε μνήμη των χαμένων παιδιών στο τροχαίο δυστύχημα στα Τέμπη.
Σημαντικός αριθμός δωρεών σε μνήμη γινόταν σε νοσοκομεία, γιατί εκεί μπορεί να
έζησε νοσηλευόμενος το τελευταίο διάστημα της ζωής του ο συγγενής των δωρητών ή
πραγματοποιείτο μια δωρεά που είχε ανάγκη ένα νοσηλευτικό ίδρυμα.
Στο Νοσοκομείο Σπάρτης «Άγιοι Ανάργυροι», το 1939, διέθεσαν759 σε μνήμη
συγγενών τους από 2.000 δραχμές οι: Νικητάκης Κωνσταντίνος, Σαλβαράς Παναγιώτης,
Κανελλίδου Βασιλική και 500 δραχμές ο Αντώνιος Μυλωνάκος.
Ο Ηλίας Κεφαλάκος στο Μαιευτήριο Γυθείου «Οι Άγιοι Ανάργυροι» διέθεσε,760 το
1949, 200.000 δραχμές, σε μνήμη του αδελφού του.
Για το Νοσοκομείο Σπάρτης οι «Άγιοι Ανάργυροι», το 1950, προσέφεραν761 η Ένωση
των εν Αττική Λακεδαιμονίων 200.000 δραχμές σε μνήμη Γεωργίου Δούσμανη και ο
Σωτήριος Κρεββατάς 300.000 δραχμές, σε μνήμη της μητέρας του. Το ίδιο έτος,
διέθεσαν762 ο Δημ. Βελισσαρόπουλος 500.000 δραχμές, σε μνήμη συγγενούς του. Ο Γεωρ.
Θεοφιλόπουλος και ο Παναγ. Φιλιππόπουλος διέθεσαν από 500.000 δραχμές, σε μνήμη
προσφιλούς τους προσώπου. Το 1951 διατέθηκαν763 από τη Μαρίκα Ηλ. Γκορτσολόγου
200.000 δραχμές, την Ευγενία Ηρ. Κυριακοπούλου 5.000.000 δραχμές, σε μνήμη
συγγενών τους. Το 1952 διέθεσαν764 η Μαρίκα Βατσινέα 1.000.000 δραχμές, σε μνήμη
συγγενούς της και ο Εμπορικός Σύλλογος Σπάρτης δύο δέματα με φάρμακα και 100.000
δραχμές, σε μνήμη Δημητρίου Λεονταρίτη. Το 1957 διέθεσαν765 η Κοινότητα
755
Πράξη 2/19-5-1962, Βιβλίο Πρακτικών Σχολικής Εφορείας Πετρίνας, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-10, ΓΑΚ
756
Βιβλίο Ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου, φάκ ΕΚΠ. 192.1-18.
ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
757
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 177/Μάρτιος-Απρίλιος 1981, άρθρο «Δωρεά στο Σχολείο».
758
Περιοδ. Μάνη, τεύχ. 41/Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009, άρθρο «Μ. Αρναούτης», σσ. 12-15.
Ιστοσελίδα Ιδρύματος Αρναούτη http://www.arnaoutisfoundation.com/indexgr.html. Ανάκτηση:
2/12/2011.
759
Εφημ. Τα Γράμματα, αρ. φ. 325/24-9-1939 άρθρο «Δωρεαί εις το Νοσοκομείον Άγιοι
Ανάργυροι».
760
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2905/15-5-1949.
761
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 233/3-10-1950.
762
763
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 21-1-1951 και 28-1-1951.
764
765
225
Παλαιοπαναγιάς 100 δραχμές, σε μνήμη ομογενούς στη Βαλτιμόρη, ο Ιωάννης
Ζαραφωνίτης 50 δολάρια και η Αγγελική Φικιώρη 150 δραχμές σε μνήμη συγγενών τους.
Ο Σταύρος Καλκανδής, το 1975, διέθεσε766 500.000 δραχμές για ανέγερση
νοσοκομείου στη Νεάπολη και οικοδομικά υλικά αξίας 160.000 δραχμών, σε μνήμη του
Αγίου Νεκταρίου.
Για αγορά ασθενοφόρου του κέντρου υγείας Νεάπολης, το 1995, ο Παναγιώτης
Χαραμής διέθεσε767 500.000 δραχμές, σε μνήμη των γονέων του.
Η Ευγενία Κυριακάκου, το 2010, δώρισε768 στο Κέντρο Υγείας Αρεόπολης ένα
ασθενοφόρο σε μνήμη του συζύγου της και των γονέων της.
Συγγενείς θανόντων πραγματοποιούσαν δωρεές σε μνήμη σε γηροκομεία,
αναγνωρίζοντας έτσι την κοινωνική προσφορά τους σε ανθρώπους της τρίτης ηλικίας ή
γιατί εκεί έζησε αξιοπρεπώς το τελευταίο διάστημα της ζωής του ο συγγενής των
δωρητών.
Στο Γηροκομείο Σπάρτης, το 1975, σε μνήμη συγγενών τους διέθεσαν769 η Κ.
Λάσκαρη 30.000 δραχμές, η Τ. Κατσάκου 2.000 δραχμές, ο Επαμ. Τζανέτος 5.000
δραχμές.
Για τις ανάγκες του Γηροκομείου Γυθείου, το 1978, διέθεσαν770 ο Ιωάννης
Καλλιδώνης 3.000 δραχμές, ο Θεόδ. Κουτρουμάνος 1.000 δραχμές, η Μ. Λευκάκη771
3.000 δραχμές σε μνήμη συγγενών τους. Το 1979 ο Περικλής Ξανθάκης διέθεσε772 2.000
δραχμές σε μνήμη του Στέφανου Π. Λιαράκου. Το 1982 ο Σαράντης Τσοτάκος διέθεσε773
6.000 δραχμές σε μνήμη του αδελφού του.
Ο Ιωάννης Παρ. Παυλάκης σε μνήμη774 της συζύγου του και των γονέων του
προσέφερε, το 1983, στο Γηροκομείο Νεάπολης, 10.000 δραχμές.
Οι δωρεές σε μνήμη από συγγενείς θανόντων σε ιδρύματα γινόταν συνήθως για την
υποστήριξη του κοινωνικού έργου που προσέφεραν.
Ο Δήμος Σπηλιάκος από τα Βρέσθενα το 1984 προσέφερε775 25.000 δραχμές στο
Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης, σε μνήμη του καθηγητή Κωνσταντίνου Σαϊνόπουλου.
766
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 7/ 1975, σ. 128.
767
Χαραμής Δημήτριος. (2006). Χαραμής. Η διαδρομή ενός επωνύμου. Αθήνα, σ. 89.
768
Κουφός Νικόλαος άρθρο «Δωρεά Ευγενίας Κυριακάκου» εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ.
794/Νοέμβριος 2010.
Εφημ. Αδούλωτη Μάνη, αρ. φ. 66/ Νοέμβριος 2010, άρθρο «Δωρεά ασθενοφόρου οχήματος στο
Κ.Υ. Αρεόπολης».
Εφημ. Αδούλωτη Μάνη, αρ. φ. 67/Δεκέμβριος 2010, άρθρο «Η άξια Μανιάτισσα Δωρήτρια Ευγενία
Κυριακάκου. Παράδειγμα προς μίμηση».
769
770
Εφημ. Η Λακωνική της 29-12-1978.
771
772
Εφημ. Η Λακωνική της 31-5- 1979.
773
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Μάϊος-Ιούνιος 1982, άρθρο «Δωρεαί σε μνήμη».
774
Εφημ. Ο Ταΰγετος, Φεβρουάριος 1983.
775
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 28-2-1984, άρθρο «Αναδρομές και μνήμες αξέχαστες
φυσιογνωμίες της Σπάρτης».
226
Η Ειρήνη Πορφύρη από τον Βασσαρά διέθεσε776 όλη την περιουσία της στο Ίδρυμα
Χρονίως Πασχόντων «Άγιος Παντελεήμων».
Στο Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο Πειραιά, το 2006, κατατέθηκε777 το ποσό των
1.910 ευρώ σε μνήμη της Παναγιώτας Μιχ. Κάσση.
Σε μνήμη του Εμμανουήλ Γ. Μανωλάκου, το 2008, κατατέθηκε778 ποσό 2.700 ευρώ
στο Ίδρυμα «Χαμόγελο του Παιδιού».
Το πλήθος των δωρεών σε μνήμη από συγγενείς θανόντων είχε κατεύθυνση σε ναούς
και στο φιλόπτωχο ταμείο της Μητρόπολης.
Ο Ηλίας Φόρτσας το 1947 προσέφερε779 200 δραχμές στο ναό του Αγίου Νίκωνος
Σπάρτης σε μνήμη του αδελφού του.
Ο Γεώργιος Ξεγραμμενάκος προσέφερε,780 το 1950, στο ναό του Αγίου Νίκωνος
Σπάρτης 1.000.000 δραχμές σε μνήμη του υιού του.
Τo 1951 προσέφεραν781 στο ναό του Αγίου Νίκωνος, ο Κωνσταντίνος Σαϊνόπουλος
100.000 δραχμές σε μνήμη της Ανθούλας Δημητράκου, τα τέκνα της Ανθούλας
Δημητράκου σε μνήμη της από 1.000.000 δραχμές στο ναό του Αγίου Νίκωνος και στο
ναό της Ευαγγελίστριας στη Σπάρτη. Ακόμη διέθεσαν782 η Τζόγια Πατσουράκου 100.000
δραχμές, σε μνήμη συγγενούς της, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος 200.000 δραχμές στο
φιλόπτωχο ταμείο της Μητρόπολης Σπάρτης, σε μνήμη συγγενούς του.
Στο ναό της Αγίας Τριάδας Νεάπολης783 σε μνήμη συγγενών τους, το 1961, διέθεσαν
από 500 δραχμές οι Πολυχρόνης Δερμάτης και Σπύρος Σταθάκης, 200 δραχμές διέθεσε ο
Πέτρος Κουντούρης.
Για την αγιογράφηση του ναού Αγίας Τριάδας Ξηροκαμπίου δωρεές784 σε μνήμη το
1971 υπήρξαν από τους: Δήμητρα Προκοπίδου 2.000 δραχμές, Ευαγγελία Αθανασάκου
1.000 δραχμές, Μαρία Καράμπελα 500 δραχμές, Κατίνα Βολτή 500 δραχμές, Σόνια
Ματάλα 500 δραχμές, Ελένη Στρατάκου 50 δολάρια, Λεονταρίτη Μπένος 1.500 δραχμές,
Απόστολου Γαρυφαλιά 1.000 δραχμές, Ρέββα Παναγιώτη 500 δραχμές, Βόλτη Δημήτριο
2.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Δ. Θεοφιλόπουλος σε μνήμη των 118 Σπαρτιατών που εκτελέστηκαν από
τους Γερμανούς στο Μονοδένδρι διέθεσε785 στο ναό του Αγίου Νίκωνος Σπάρτης 118.000
δραχμές.
776
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 169/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2006. Η δωρεά έγινε σε μνήμη του υιού
της Χαράλαμπου Πορφύρη.
777
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 751/ 26-4-2007.
778
779
Εφημ. Εθνικός Φρουρός,αρ. φ. 101/17-10-1947.
780
781
782
783
784
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 10/1966, σ. 5, «Δωρεαί».
785
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 502/2-2-1976, άρθρο «Γεώργιος Δ. Θεοφιλόπουλος».
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 13-5- 1974, άρθρο «Μεγάλη δωρεά».
227
Ο Γεώργιος Κουτράκος σε μνήμη των γονέων του διέθεσε,786 το 1978, από 25.000
δραχμές για την ηλεκτροδότηση της Παναγίας Γιάτρισσας, στο Γηροκομείο Γυθείου, για
την αγιογράφηση του ναού των Τριών Ιεραρχών στο Μαυροβούνι Γυθείου.
Ο Θεόδωρος Κουτράκος, το 1978, διέθεσε787 700.000 δραχμές σε μνήμη συγγενούς
του στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνα Μαυροβουνίου.
Σε μνήμη του Αναστασίου Ατσαβέ, ο Τάκης Μπανάκος πρόσφερε788 3.000 δραχμές
για τη μονή Παναγιά η Γιάτρισσα.
Ο Γεώργιος Μιχαήλος διέθεσε,789 το 1981, 5.000 δραχμές για την αντικατάσταση της
στέγης της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου Πολοβίτσας, σε μνήμη της μητέρας του.
Το 1982, το Καψάλειο κληροδότημα διέθεσε790 3.000 δραχμές για το ναό της
Παναγίας της Γιάτρισσας, σε μνήμη του Γεράσιμου Καψάλη.
Ο Τάκης Μπανάκος, το 1982, διέθεσε791 6.000 δραχμές για το φιλόπτωχο ταμείο της
Μητρόπολης Γυθείου και 2.000 δραχμές στο ναό του Σωτήρος στην Καστάνια, σε μνήμη
της συζύγου του.
πρόσφερε το 1983 από 5.000 δραχμές στο ναό της Αγίας Τριάδας Νεάπολης και στο ναό
του Αγίου Νικολάου Νεάπολης.
Η οικογένεια του Νίκου Κορομβάκη διέθεσε793 σε μνήμη του το ποσό 10.000 δραχμές
στο ναό των Ταξιαρχών στους Βουτιάνους και στο Γηροκομείο Σπάρτης.
Ο Δημήτριος Πιερράκος, το 2010, προσέφερε794 250 ευρώ για το νεκροταφείο στους
Πιόντες Ανατολικής Μάνης, σε μνήμη συγγενούς του.
Οι συγγενείς θανόντων προέβαιναν σε πράξεις δωρεάς σε μνήμη τους προσφέροντας
ενδύματα, χρηματικά ποσά σε πτωχούς ή φιλανθρωπικά ιδρύματα.
Ο Νίκος Χαραμής, σε μνήμη της συζύγου του διένειμε,795 το 1960, δώδεκα ζεύγη
υποδημάτων σε πτωχές οικογένειες της Νεάπολης.
Ο Γεώργιος Ανδριτσάκης προσέφερε,796 το 1964, το ποσό των 47.000 δραχμών σε
φιλανθρωπικά ιδρύματα σε μνήμη των Ελένης Ανδριτσάκη και Μάρκου Οινονομάκη.
786
787
788
789
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Αύγουστος 1981, άρθρο «Δωρεά εις την Εταιρείαν Λακωνικών
Σπουδών».
790
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Μάιος-Ιούνιος 1982, άρθρο «Δωρεαί σε μνήμη». Ακόμη διέθεσε
500.000 δραχμές για το Ηρώο της Καστάνιας και τον ευπρεπισμό του γύρω χώρου και 5.000
δραχμές για το Γηροκομείο Γυθείου.
791
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Μάιος-Ιούνιος 1982, άρθρο «Δωρεαί σε μνήμη».
792
793
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 199/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1984, άρθρο «Αντί μνημοσύνου
προσφορά 1.000 δρχ. σε εκκλησία και Γηροκομείο».
794
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 788/ Μάϊος 2010. Για τον ίδιο σκοπό προσέφεραν ο
Παναγιώτης Πιερράκος 100 ευρώ, ο Δημήτριος Πιερράκος 100 ευρώ, ο Ηλίας Πιερράκος 50 ευρώ,
ο Μαυροειδής Πιερράκος 50 ευρώ και ο Παναγιώτης Πιερράκος 50 ευρώ.
795
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 27-12-1960, άρθρο «Δωρεαί - Φιλανθρωπείαι».
228
Άλλοι συγγενείς θανόντων πραγματοποιούσαν δωρεές σε μνήμη τους στην κοινότητα
του τόπου της ιδιαίτερης καταγωγής του θανόντα. Με την προσφορά τους αυτή, ήθελαν να
συμβάλουν στην κάλυψη αναγκών της κοινότητας.
Ο Γιώργος Κουμάνταρος και η Ντόλλη Γουλανδρή διέθεσαν797 από 50.000 δραχμές,
το 1981, σε μνήμη του πατέρα τους στην Κοινότητα Βουτιάνων.
προσέφερε, το 1983, από 30.000 δραχμές στην Κοινότητα Νεάπολης και στην Κοινότητα
Αγ. Νικολάου.
Σε μνήμη του Σταύρου Μόφορη, το 2000, διατέθηκαν 305.000 δραχμές για την
αποπεράτωση γηπέδου μπάσκετ και παιδικής χαράς,799 στην Κοινότητα Κοκκάλας. Για τον
ίδιο σκοπό σε μνήμη Παναγ. Κυρ. Μελλά, το 2000, διατέθηκαν 710.000 δραχμές.
Σε μνήμη του Κυριάκου Σαλούφα, συγγενείς και φίλοι διέθεσαν800 2.480 ευρώ στο
σύλλογο και στην Κοινότητα Αλίκων.
Σε μνήμη Θωμά Καβούρη κατασκευάστηκε,801 το 2008, στάση λεωφορείου στην
Κοινότητα Κοίτας.
Δωρεές σε μνήμη από συγγενείς γίνονταν και σε μορφωτικούς και πολιτιστικούς
συλλόγους που είχαν έδρα τον τόπο καταγωγής του θανόντα ή σε συλλόγους ή εταιρεία
Λακώνων της Αττικής.
Σε μνήμη του Αντωνίου Δημ. Παναγιωταρέα συγγενείς του, το 1980, προσέφεραν802
16.000 δραχμές στο Μορφωτικό Σύλλογο Νέου Οιτύλου.
Σε μνήμη του Γεωργίου Δ. Αλικάκου οι αδελφοί του προσέφεραν803 2.000 δραχμές
στο Σύλλογο Αγιο-Νικολαϊτών Μελιτίνης Αθηνών.
Ο Αθανάσιος Φραγκογιάννης διέθεσε,804 το 1981, στην Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών
15.000 δραχμές σε μνήμη της μητέρας του.
796
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 39/ 7- 6 - 1964 άρθρο «Δωρεαί εις μνήμην». Η προσφορά έγινε στον
αντικαρκινικό έρανο 5.000 δρχ., σε ανίατους πτωχούς 12.000 δρχ., στο Ίδρυμα Αναπήρων Παίδων
Αθηνών 4.000 δρχ., στην εκκλησία Γκοριτσάς 3.000 δρχ., στην εκκλησία του Αγίου Νίκωνα
Σπάρτης 5.000 δρχ., στο συσσίτιο απόρων μαθητών Γκοριτσάς 2.500 δρχ., στη Φιλόπτωχο Ένωση
Κυριών Γκοριτσάς 2.500 δρχ., στο Δήμο Παλαιού Φαλήρου υπέρ των πτωχών 2.500 δρχ., στην
εκκλησία του Αγίου Νίκωνα Σπάρτης 2.500 δρχ., στην εκκλησία του Αγίου Αλεξάνδρου Π.
Φαλήρου 5.000 δρχ., στο Νοσοκομείο «Άγιοι Ανάργυροι» Σπάρτης 1.500 δρχ., στη μονή των
Αγίων Αναργύρων Τζιντζίνων 1.500 δρχ.
797
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 176/ Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1981, άρθρο «Πέθανε στην Αθήνα ο
Ιωάννης Στ. Κουμάνταρος. Μεγάλος Δωρητής και Ευεργέτης».
798
Εφημ. Ο Ταΰγετος, Φεβρουάριος 1983
799
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 674/24-11-2000.
800
801
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 764/ 28-5-2008. Το κόστος της δαπάνης του έργου ήταν
1730.
802
Εφημ. Λακωνική της 31-5- 1980.
803
Εφημ. Λακωνική της 31-5- 1980.
804
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Αύγουστος 1981, άρθρο «Δωρεά εις την Εταιρείαν Λακωνικών
Σπουδών».
229
Στο Σύλλογο Αρνιωτών Αττικής «Άγιος Αθανάσιος», το 2001, υπήρξαν δωρεές805 σε
μνήμη από τους Στεργιόπουλο Ρωμύλο 20.000 δραχμές, Ανδρεάκου Μαρία 2.000 δραχμές,
Μανιατάκου-Παγκάλου Ευγενία 5.000 δραχμές, Δρογκάρη Αλεξάνδρα 10.000 δραχμές.
Η Μέμυ Βασιλάκου από τον Λυγερέα, για τη διαμόρφωση χώρου αθλοπαιδιών στο
προαύλιο του Πολιτιστικού Κέντρου Λυγερέα, διέθεσε806 1.000 ευρώ σε μνήμη του πατέρα
της.
Σε μνήμη του Νίκου Γ. Γεωργιτσογιάννη συγγενείς και φίλοι, το 2007, διέθεσαν807
4.200 ευρώ στο Πολιτιστικό Κέντρο και στο Κέντρο Νεότητας Φλωμοχωρίου.
Σε μνήμη του Σωτήριου Παντ. Γεωργόπουλου κατατέθηκαν,808 το 2008, από συγγενείς
του στο Σύλλογο «Πιόντες» 750 ευρώ.
Οι ζώντες συγγενείς προέβαιναν σε λειτουργίες- μνημόσυνα, με τα οποία απέβλεπαν
στη σωτηρία της ψυχής του θανόντος. Ο ευεργετούμενος ή ο συγγενής του διαθέτη με μια
μικρή συνήθως δωρεά του επιζητούσε τη συγχώρεση της ψυχής του νεκρού. Προσέφεραν
ποσά στη μνήμη του θανόντα σε νοσοκομεία, σε ναούς, σε σχολεία, σε φιλανθρωπικά
ιδρύματα, στην κοινότητα του τόπου καταγωγής του διαθέτη, σε συλλόγους.
Β2. ΚΙΝΗΤΡΑ ΕΥΕΡΓΕΣΙΑΣ
Κίνητρα809 είναι ιδιοσυγκρασιακές προσωπικές προδιαθέσεις προς καταστάσεις που

έχουν αξία. Η πρόθεση για δράση πραγματοποιείται όταν υπάρχουν οι κατάλληλες
εξωτερικές συνθήκες που θα καθοδηγήσουν τη συγκεκριμένη ακολουθία ενεργειών μέχρι
την επίτευξη του στόχου.810
Οι άνθρωποι διαθέτουν το κίνητρο της επίτευξης,811 το οποίο οδηγεί στην επιτυχία του
στόχου, που έχουν θέσει. Η επίδοσή τους στο έργο που αναλαμβάνουν έχει υψηλά επίπεδα
τελειότητας. Το κίνητρο επίτευξης διεγείρεται, όταν στο περιβάλλον υπάρχουν σήματα
αμοιβής για την επίδοση, τα οποία δημιουργούν προσδοκία και θετικά συναισθήματα για
το αποτέλεσμα των ενεργειών του ατόμου.
Όταν το κίνητρο συμπεριλαμβάνει στόχους δράσης, οι οποίοι απορρέουν από διαρκείς
και σχετικά σταθερές προδιαθέσεις αξιών, τότε αναφερόμαστε σε «υψηλότερα κίνητρα»,812
που δεν έχουν να κάνουν με τις βιολογικές και φυσιολογικές ανάγκες του οργανισμού.
805
Εφημ. Αρνιώτικη Φωνή, αρ. φ. 84/Μάρτιος-Απρίλιος 2001.
806
Εφημ. Καπετάν Ζαχαρίας, αρ. φ. 66/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2006.
807
808
809
Κωσταρίδου-Ευκλείδη Αναστασία. (1998). Ψυχολογία Κινήτρων, έκδ. Γ΄, Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα, σ. 21.
810
Κωσταρίδου-Ευκλείδη Αναστασία. (1998). Ψυχολογία…, ό.π., σ. 24.
811
812
230
Ως προς τα κίνητρα της ευεργεσίας υπάρχουν δύο οπτικές.813 Στην πρώτη οπτική
έχουμε εκείνους που ερμηνεύουν την ευεργεσία ως μια κατάσταση προσφοράς και
φιλανθρωπίας, ενώ στη δεύτερη οπτική εκείνους που ερμηνεύουν την ευεργεσία όχι ως μια
πράξη προσφοράς στο συνάνθρωπο, αλλά ως ικανοποίηση προσωπικών επιδιώξεων και
φιλοδοξιών.
Οι μικροί δωρητές και ευεργέτες διακατέχονται από αλτρουιστικά κίνητρα που μπορεί
να είναι θρησκευτικά, προσφορά προς το συνάνθρωπο, η επαγγελματική τους υποστήριξη,
πατριωτισμός, υστεροφημία.
Σε μερικές περιπτώσεις κίνητρο μπορεί να είναι η ιδιοτέλεια με την προβολή του
ευεργέτη, η εξασφάλιση προνομίων για τον ευεργέτη, η καθιέρωσή του στην ελίτ της
κοινωνίας, η ισχυροποίησή του, η αποφυγή φορολογίας, ο εγωκεντρισμός, η φιλαυτία, η
αναγραφή του ονόματος σε κατάλογο των μεγάλων ευεργετών. Η οικονομική ενίσχυση με
πράξη δωρεάς εδραιώνει κοινωνικά το δωρητή χωρίς να αποδυναμώνει την περιουσία
του.814
Είναι σημαντική η διάκριση μεταξύ της ηθικής παρότρυνσης για πράξεις ευεργεσίας
από αυτή της ηθικής υποχρέωσης.815 Εάν δηλαδή τα κίνητρά μας για δωρεές πηγάζουν από
εσωτερικούς ή εξωτερικούς λόγους.
Η προσωπική, υποκειμενική αξία που αποδίδουν οι άνθρωποι στα διάφορα στοιχεία
της εμπειρίας τους είναι εσωτερικό κίνητρο,816 γιατί επηρεάζει τις επιλογές μεταξύ
εναλλακτικών δυνατοτήτων δράσης.
Τα κίνητρα διαχωρίζονται σε εσωτερικά και σε εξωτερικά. Τα εσωτερικά κίνητρα
προσδιορίζονται στους παρακάτω βασικούς άξονες:817
Φιλανθρωπικά συναισθήματα. Μια μερίδα ευεργετών, κυρίως οι ευεργέτες των
πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων, ωθείτo σε ευεργετικές πράξεις για λόγους
φιλανθρωπικούς. Οι ευεργέτες αυτοί κινούνται από συμπάθεια προς τους αποδέκτες και
από την ανάγκη να γίνουν αποδεκτοί από το περιβάλλον τους και το ευρύτερο κοινωνικό
σύνολο, ως άνθρωποι με ευαισθησίες και ευρύτερα ενδιαφέροντα, περίπτωση που
αναφέρεται στην κατηγορία των εσωτερικών κινήτρων.818
Ανάγκη για υστεροφημία. Ανθρώπινη ανάγκη είναι η επιθυμία να θυμίζει κάποιος το
πέρασμά του απ’ αυτή τη ζωή. Σ’ αυτή την ανάγκη στηρίχτηκαν διαχρονικά οι ευεργέτες,
οι δωρητές και τα κληροδοτήματα.
Δομή προσωπικότητας - ανάγκη αποδοχής από το κοινωνικό σύνολο. Οι οικονομικά
ισχυροί ευεργέτες και δωρητές μπορεί να νιώθουν οικονομικά ισχυροί και η
δραστηριοποίησή τους αυτή να γεμίζει το χρόνο τους, μπορεί να αισθάνονται όμως μερικές
813
Vassiliki Theodorou, Oeuvres de Binfaisance en Greece…, ό.π., σ. 8.
814
Θεοδώρου Βασιλική. Ευεργετισμός και όψεις της κοινωνικής ενσωμάτωσης…, ό.π.
815
Λεοντσίνη Ελένη. Ευεργεσία, φιλανθρωπία και ηθική υποχρέωση. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος
(επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 329-342.
816
817
Head V. (1989). The Sponsorship Yearbook 1989/90: Sport, Education, the Arts, Conservation:
Charities and Voluntary Groups, Hobson’s Plc.
818
White D.E. (1995). The art of Planned Giving: understanding donors and the culture of giving,
New York: Wiley.
231
φορές αποκομμένοι από πνευματικούς και πολιτιστικούς χώρους, για τους οποίους μερικοί
απ’ αυτούς έχουν έντονο ενδιαφέρον. Άλλοι ενδιαφέρονται για την αίγλη που μπορεί να
τους προσδώσει η ανάμειξή τους σε θέματα τέχνης και πολιτισμού. Έτσι καλύπτουν την
ανάγκη να τους αποδεχτεί το κοινωνικό σύνολο819 ως ανθρώπους με ευρύτερα
ενδιαφέροντα.
Αισθήματα ενοχής, ευγνωμοσύνης, συμπάθειας ή ανταγωνισμού. Η οικονομική
επιτυχία, μπορεί να προκαλέσει στους ευεργέτες αισθήματα ευγνωμοσύνης προς τον τόπο
τον οποίο ζουν και δραστηριοποιούνται και την επιθυμία να ανταποδώσουν σ’ αυτόν.
Ακόμη η οικονομική επιτυχία μπορεί για διάφορους λόγους να δημιουργήσει αισθήματα
ενοχής, τα οποία θέλουν να ξεπεράσουν προσφέροντας στο κοινωνικό σύνολο. Οι
ευεργέτες μπορεί να κινούνται από αισθήματα συμπάθειας προς τον αποδέκτη της
χορηγίας ή παρακινούνται από το γεγονός ότι άλλοι από τον κύκλο τους επιχειρούν
ευεργεσίες και τους δημιουργείται η επιθυμία ανταγωνισμού.
Διάθεση κάλυψης των αναγκών που δεν καλύπτει η πολιτεία. Η διαπίστωση ότι το
Κράτος δεν μπορεί ή δεν θέλει να καλύψει όλες τις ανάγκες κινητοποιεί τη διάθεση από
κάποιους ευεργέτες συμπλήρωσης αυτού του κενού. Η περίπτωση αυτή εντάσσεται επίσης
στην κατηγορία των εσωτερικών κινήτρων και μάλιστα στην ομάδα που βλέπει τη
λειτουργία αυτή ως ανάγκη ανταπόδοσης του ευεργέτη στην κοινωνία από την οποία έχει
αντλήσει τα αγαθά. Οι ευεργέτες που λειτουργούν κατ’ αυτόν τον τρόπο υπάγονται στην
κατηγορία των ευεργετών που κινούνται από αισθήματα κοινωνικής ευγνωμοσύνης για την
επιτυχία τους.820
Στα εξωτερικά κίνητρα κατατάσσονται το έμμεσο κέρδος και οι φοροαπαλλαγές. Η
ανάμειξη στα κοινά, η διεύρυνση και προώθηση των δημοσίων σχέσεων δίνουν δύναμη και
βαρύτητα στο χορηγό και αυξάνουν τη δυνατότητα επιρροής και εξουσίας του. Τα
εξωτερικά κίνητρα821 πραγματοποίησης δωρεάς προσδιορίζονται στους παρακάτω
βασικούς άξονες:
Το επιχειρησιακό κέρδος. Πρόκειται για την πρόθεση του ευεργέτη να εκμεταλλευτεί
την καλή του εικόνα μέσω της χορηγικής πράξης, ώστε να προωθήσει άμεσα τα προϊόντα
της επιχείρησής του με σκοπό την περαιτέρω κερδοφορία.
Η εξουσία. Πρόκειται για τη δυνατότητα να επηρεάζει ο ευεργέτης έναν οργανισμό
πολιτισμού ή έναν χώρο κοινωνικής δράσης, με σκοπό να διευρύνει την κοινωνική επιρροή
του και να έχει έμμεσο κέρδος.
Η φήμη έχει σκοπό τη μεγιστοποίηση της επιχειρησιακής εικόνας.
Η αυτοεικόνα μπορεί να περιλαμβάνει την ανάγκη του ευεργέτη να νιώσει, αλλά και
να φανεί καλύτερος άνθρωπος μέσα από τη φιλανθρωπική δράση του, να καταξιωθεί και
ως μονάδα με κοινωνική συμβολή, μέσα από την επέκταση της δράσης του σε ένα χώρο
πέραν του εμπορικού.
819
White D.E. (1995). The art of Planned…, ό.π.
820
White D.E. (1995). The art of Planned…, ό.π.
821
Wragg D. (1994). The Effective use of Sponsorship, Marketing in Action Series, London: Kogan
Page.
232
Η ευεργεσία και η φιλανθρωπία μπορεί να έχει τη βάση της 822 στο ηθικό πρόσωπο που
οφείλει να προσφέρει με οποιοδήποτε τρόπο στο κοινωνικό σύνολο με πράξεις ευεργεσίας,
φιλανθρωπίας, εθελοντικής εργασίας, κοινωνικής προσφοράς και στο πρόσωπο εκείνο που
μπορεί να είναι αυτόνομο, αλλά επιζητά την ισότητα και τη δικαιοσύνη, καθώς και στο
ρόλο του Κράτους που επιδιώκει την άμβλυνση των οικονομικών ανισοτήτων.
Τα κίνητρα για ευεργεσία δεν είναι διαχρονικά τα ίδια. Τα κίνητρα είναι διαφορετικά
τους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους από αυτά της εποχής της έντονης
αστικοποίησης. Βέβαια κάθε εποχή έχει επηρεαστεί από την προηγούμενη.
Εξετάσαμε αν αποτελούν κίνητρα των Λακώνων ευεργετών η υστεροφημία, η
αναγνώριση, η αγάπη για τον τόπο γέννησής τους, οι φιλοδοξίες τους για αναγνώριση και
ένταξη, η πραγματική τους αγάπη και προσφορά στους θεσμούς της εκπαίδευσης.
Εξετάσαμε επίσης την επιρροή που δέχτηκαν από άλλα πρόσωπα, ευεργέτες ομογενείς. Αν
και δεν ήταν οι περισσότεροι ευεργέτες παιδαγωγοί ή επιστήμονες, έγιναν φορείς
ανάπτυξης της εκπαίδευσης, ενίσχυσαν και διαμόρφωσαν στη Λακωνία τομείς που
λειτουργούσαν υποτυπωδώς ή ήταν ανύπαρκτοι.
Για τους περισσότερους Λάκωνες ευεργέτες η ευεργεσία δεν ήταν ο σκοπός για
κοινωνική αναγνώριση, αλλά η ανιδιοτελής επιθυμία τους για κοινωνική προσφορά στην
εκπαίδευση, σε θεσμούς του Κράτους και στο κοινωνικό σύνολο.
Το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Δημητρίου Μονεμβάσιας οικοδομήθηκε823 το 1883 με
προσωπική εργασία των κατοίκων Σαράντου Αγγελάκου και Αναγνώστου Μουσαδάκου
και στη συνέχεια δωρήθηκε στο Δημόσιο.
Ο Νικόλαος Γρηγόρης από την Γκοριτσά, το 1907, με τη διαθήκη του υποχρέωσε τους
κληρονόμους του να παραδώσουν «χαμώγειο οικία ίνα αυτή χρησιμεύση ως διδακτήριον
του Δημοτικού Σχολείου των Θηλέων του Χωριού Γκοριτσά».824
Ο Νικόλαος Κολιανίτης επαναπατρισθείς στο Καστόρι, το 1946, διέθεσε825 2.000
οκάδες λάδι για την ανέγερση σχολείου στο Καστόρι.
Ο Γεώργιος Παπαδημήτρης από τον Κλαδά, το 1929, με τη διαθήκη826 του υποχρέωσε
τον αδελφό του μετά παρέλευση πενταετίας από την επικαρπία των κτημάτων να
καταθέσει στην Εθνική Τράπεζα ποσό 50.000 δραχμές και με τους τόκους του ποσού
αυτού να μισθοδοτείται ο δάσκαλος της Κοινότητας Κλαδά.
Η Σοφία Κοντογιάννη, το 1977, με τη διαθήκη827 της εγκατέστησε μοναδικό
κληρονόμο της το Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι», στο οποίο επιθυμούσε να
περιέλθει όλη η κινητή και ακίνητη περιουσία της μετά το θάνατό της.
822
Λεοντσίνη Ελένη. Ευεργεσία, φιλανθρωπία και ηθική υποχρέωση. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος
(επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 329-342.
823
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Δημητρίου Μονεμβάσιας, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-
181, θυρίς 6/6. Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
824
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Γρηγόρη της 8-5-1907 του Συμβολαιογράφου Θεραπνών Μελέτιου
Γεωργόπουλου, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 8.9-414, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
825
Εφημ. Λακωνικό Βήμα της 24-11-1946, άρθρο «Λαμπρά φιλανθρωπική δράσις ομογενούς».
826
827
Δημόσια διαθήκη Σοφίας Κοντογιάννη αρ. 6130/6-2-1977 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Στέλλας Γκίνη - Σπύρου, φάκ. Σοφίας Κοντογιάννη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
233
Η προσφορά συνδέεται με την υψηλή ιεραρχία των προσώπων που προσφέρουν. Ο
πλούτος που αποκτήθηκε με κοπιαστική εργασία ή συστηματική εκμετάλλευση των
εργαζομένων επιστρέφει στο κοινωνικό σύνολο.828
Στην περίπτωση των Λακώνων ευργετών παρουσιάστηκε πλήθος περιπτώσεων που με
κοπιαστική εργασία αποκτήθηκε πλούτος και μέρος αυτού επεστράφη στο κοινωνικό
σύνολο.
Ο Γεώργιος Θ. Δρίβας, αρχικά εργαζόμενος ως υπάλληλος εμπορικού καταστήματος
στον Πειραιά και αργότερα επιχειρηματίας στην Αμερική, με τη διαθήκη του, το 1927,
κληροδότησε 800.000 δραχμές829 στο Δημοτικό Σχολείο Ρειχέας «προς τελειοτέραν
λειτουργίαν του Δημοτικού Σχολείου Ρειχέας, εν τω οποίω επιθυμώ να συδιδάσκονται τα
άρρενα και τα θήλεα του χωριού εν οις μαθήμασι ουδέν προς τούτο υπάρχει εμπόδιον».830
Ο Γεώργιος Κέλλης από το Κυπαρίσσι, κάτοικος εν ζωή Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ, το
και τα εισοδήματα της διαχειρίσεως να διατεθούν κατά το 1/3 για φιλανθρωπικούς και
κοινοτικούς σκοπούς του Κυπαρισσίου.
Δεν παρουσιάστηκαν περιπτώσεις επιχειρηματιών που να εκμεταλλεύτηκαν
εργαζόμενους και να αποκτήθηκε πλούτος, πλην της περίπτωσης μερίδας ομογενών που
και αυτοί με τον τρόπο τους επέστρεψαν στο κοινωνικό σύνολο μέρος ή και το σύνολο των
αποκτηθέντων τους.
Ο Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου, πέραν των προσφορών τους στην ιδιαίτερη
πατρίδα τους, με την ανέγερση επαγγελματικής σχολής στη Σπάρτη και τη διάθεση
μεγάλου χρηματικού ποσού για ανέγερση νοσοκομείου στη Σπάρτη, διέθεσαν για την
Ν. Λακωνίας. Βάσει της διαθήκης υποχρεώθηκε το Γηροκομείο Σπάρτης να καταβάλει το 1/100

της περιουσίας της διαθέτου στον ανιψιό της Ιωάννη Κοντογιάννη.
828
Αλεξάκης Ελευθέριος. Ευεργετισμός και αγαθοεργίες. Η έννοια του καθαρού δώρου και η
πραγματοποίηση της κοινότητας στην Ελλάδα. Μία ανθρωπολογική προσέγγιση. Στο: Λεοντσίνης
Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 43-61.
829
Ο διαθέτης όρισε με τη διαθήκη του ότι από τις 800.000 δραχμές οι 700.000 δραχμές να
παραμείνουν ανέπαφες ως κεφάλαιο. Το άνω των 700.000 δραχμών ποσό και οι τόκοι να διατεθούν
για τη λειτουργία του Δημοτικού Σχολείου Ρειχέας. Διαθήκη Γεωργίου Θ. Δρίβα…, ό.π.
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά…, ό.π., σσ. 168-169.
830
Διαθήκη Γεωργίου Θ. Δρίβα…, ό.π. Το κληροδοτούμενο ποσό θα μπορούσε να διατεθεί: α) για
επισκευή και συμπλήρωση του υπάρχοντος διδακτηρίου ή ανέγερση νέου και τον εμπλουτισμό του
με όργανα διδασκαλίας, β) για την πληρέστερη διδασκαλία των μαθημάτων, γ) για την προσθήκη
στο μέλλον και άλλων τάξεων.
Μπέλεση Γεωργίου. (1999). Στ΄Αχνάρια του Ρειχιώτη. Πειραιάς.
Το 1937 με δαπάνες του Γεωργίου Δρίβα από τη Ρειχιά οικοδομήθηκε το νέο Δημοτικό Σχολείο
Ρειχιάς με δύο αίθουσες διδασκαλίας.
Ιστορική έκθεσις του Δημοτικού Σχολείου Ρειχιάς του διευθυντή του σχολείου της 15-4-1953,
Φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6. Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
831
Διαθήκη Γεωργίου Κέλλη…, ό.π. Ο διαθέτης για τη διανομή απέκλειε το προσωπικό όφελος
οποιουδήποτε ατόμου, τη διεξαγωγή προπαγάνδας ή επηρεασμό της νομοθεσίας, την έκδοση
ανακοινώσεων για πολιτική εκστρατεία για λογαριασμό υποψηφίου για δημόσιο αξίωμα.
234
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας. Ακόμη ο Ιωάννης Γρηγορίου με τη διαθήκη832 του
κληροδότησε σε πτωχούς Έλληνες της Αιγύπτου 50 λίρες και άλλες 50 λίρες σε διάφορους
άλλους πτωχούς της Μανσούρας. Στους μεγάλους υπαλλήλους του διέθεσε 300 λίρες
συνολικά και στους μικρότερους υπαλλήλους 150 λίρες συνολικά. «Εις τους Αραπάδες
μισθωτούς που εργάζονται εις τα χωράφια» συνολικά 300 λίρες. Στην υπηρεσία του σπιτιού
συνολικά 75 λίρες. Στους «τρεις γραμματικούς» στην Αλεξάνδρεια 45 λίρες.
Η ανάγκη για κοινωνική αναγνώριση των ευεργετών στην ιδιαίτερη πατρίδα τους και
η επιθυμία ενσωμάτωσής τους τούς οδήγησε σε πράξεις ευεργεσίας.833 Μπορεί με την
ευεργεσία ο ευεργέτης να κάλυπτε συναισθηματικές ανάγκες του, κάλυπτε όμως την
κοινωνική αναγνώριση, την κοινωνική επικράτηση, ανάγκες πολιτικής συγκρότησης του
ελληνισμού, καθώς και μορφωτικές ανάγκες των Ελλήνων.834
Στους ομογενείς γεννήθηκε και καλλιεργήθηκε το ενδιαφέρον για την πατρίδα τους
στις παροικίες, όπου ζούσαν.835 Μικρότεροι ευεργέτες εμπνεύστηκαν από τους εύπορους
ομογενείς και μιμήθηκαν αυτούς πραγματοποιώντας σημαντικές δωρεές για λόγους
κοινωνικής αναγνώρισης.836 Σημαντικός παράγοντας για δωρεά είναι η θρησκευτικότητα
των διαθετών, η στάση προς το θάνατο και τη μετά θάνατον ζωή.837 Παράγοντας δωρεάς
είναι και η ατεκνία.838 Έτσι η έλλειψη απογόνων- κληρονόμων υποκαθίσταται839 από τις
πράξεις δωρεάς και τις φιλανθρωπικές δράσεις που ανέπτυξαν, καθώς και από τη διάθεση
της περιουσίας τους σε κοινωφελή έργα.
Η επιθυμία των διαθετών να μην ξεχαστούν τους οδηγούσε να δώσουν το όνομά τους
στο κληροδότημα, στη δωρεά που άφηναν, έτσι κατά έναν τρόπο συνέχιζαν την πορεία
τους στο μέλλον.
Ο Γεώργιος Παν. Τράγκας, το 1967, με την ιδιόχειρη μυστική διαθήκη840 του
επιθυμούσε μετά το θάνατο της συζύγου του να υπάρξει κοινωφελές ίδρυμα με την
επωνυμία «Ευαγές Ίδρυμα Γεώργιος και Ειρήνη Τράγκα σπουδαζόντων νέων ανωτάτων
σχολών Αθηνών».
Διαθέτες επιθυμούσαν να είναι παράδειγμα προς μίμηση με την καταξίωσή τους στην
κοινωνία και την υστεροφημία τους, για το λόγο αυτό προσέφεραν βιβλία σε μαθητές
δημοτικού σχολείου και ζητούσαν να γραφεί το όνομά τους σε καθένα από αυτά.
Ο Σπύρος Σακκάς, κάτοικος εν ζωή Ν. Υόρκης, με τη διαθήκη841 του όρισε τη διάθεση
και τη δωρεάν διανομή βιβλίων στους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Αναβρυτής.
832
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου…, ό.π. και ΑΥΕ φάκ.1921/64,3 Δωρεές, έρανοι. Έγγραφο του
Υπουργείου Εξωτερικών της 7 Ιανουαρίου 1921 προς το Προξενείο της Αλεξάνδρειας.
833
Δερτιλής Γ. (2004). Ιστορία του Ελληνικού…, ό.π., σσ. 32-34.
834
Παπαγεωργίου Στ. (2001). Έλληνες Ευεργέτες Άξιοι…, ό.π., σ. 13.
835
Γεωργιτσογιάννη Ν. Ευαγγελία. (2000). Παναγής Χαροκόπος (1835-1911) η ζωή και το έργο
του. Αθήνα: εκδ. Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνης, σ. 123.
836
Theodorou Vassiliki, Oeuvres de Binfaisance en Greece…, ό.π., σ. 6.
837
Βέιν Πολ. (1993). Ο Ελληνικός…, ό.π., σσ. 127-128.
Βλέπε κεφάλαιο: Οι μετά θάνατον επιθυμίες – τα μνημόσυνα.
838
Βλέπε κεφάλαιο: Οικογενειακή κατάσταση των ευεργετών- δωρητών.
839
Ρασιδάκης Ν.Κ. (1979). Στοιχεία Ψυχιατρικής. Αθήνα, σσ. 49-50.
840
Ιδιόχειρος μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα…, ό.π.
841
Διαθήκη Σπύρου Δ. Σακκά…, ό.π.
235
Επιθυμία του διαθέτη ήταν τα βιβλία που θα διανέμοντο δωρεάν να «φέρουν εν σημείωμα
εις το οποίον να αναφέρεται ότι αυτό αποτελεί δώρον εκ της περιουσίας του Σπύρου
Σακκά… τα εν λόγω Σχολεία να θέσουν μίαν τέτοιαν επιγραφήν επί των βιβλίων και η εν
λόγω επιγραφή να συμπεριλαμβάνεται εις μνήμην των γονέων του Σπύρου Σακκά».
Διακρίναμε πράξεις φιλανθρωπίας με διάθεση ποσών σε φτωχούς, ορφανοτροφεία,
διανομή ρούχων και γραφικής ύλης σε μαθητές δημοτικού. Η ψυχολογική ερμηνεία αυτών
των πράξεων μπορεί να αναζητηθεί στη θρησκευτικότητα των διαθετών, στην αγάπη προς
το συνάνθρωπό τους, και στη συγχώρεση των αμαρτιών των διαθετών. Ο χριστιανός
διαθέτης-ευεργέτης μπορεί να οδηγείται σε φιλανθρωπικές πράξεις ως ένα θετικό ισοζύγιο
της ζωής του.842
Οι πράξεις φιλανθρωπίας λειτουργούν ως ένα συναισθηματικό αντιστάθμισμα σε
παραλείψεις του παρελθόντος των ευεργετών. Η φιλανθρωπία μπορεί να είναι η
επιβεβαίωση του ευεργέτη στο κοινωνικό σύνολο. Η φιλανθρωπία των ευεργετών
μπορούσε να λειτουργήσει και ως επανόρθωση, επαναδιανομή της περιουσίας τους
απέναντι σε όσους καταπίεσαν οικονομικά.843 Τα κίνητρα των ομογενών δωρητών στη
χώρα εγκατάστασής τους μπορεί να είναι η επιχειρηματική τους ενασχόληση, οι
θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, ο συσχετισμός και η αποδοχή τους από τα άλλα μέλη της
ελληνικής κοινότητας.
Η νοσταλγία της πατρίδας και η προσφορά των ομογενών για την καλυτέρευση της
ζωής των συμπατριωτών τους με έργα κοινής ωφέλειας αποτελούσε κίνητρο για τους
Λάκωνες ευεργέτες.
Ο Ιωάννης Σαϊνόπουλος από τη Μαγούλα, εγκατεστημένος στην Οκλαχόμα των ΗΠΑ,
διέθεσε844 30.000 δολάρια για τη χρηματοδότηση του Δήμου Σπαρτιατών και της
Κοινότητας Μαγούλας για την εκτέλεση κοινωφελών έργων.
Με δωρεά του Αθανασίου Χρήστου Βουκίδη από την Αράχοβα, κατοίκου Σικάγου,
400.000 δραχμών κατασκευάστηκε845 τεχνική λίμνη στην οποία συγκεντρώνονταν τα
όμβρια ύδατα και αρδεύονταν 2.000 στρέμματα γης.
Πολλοί απόδημοι που επέστρεψαν στον τόπο γέννησής τους διέθεσαν ό,τι δεν
μπόρεσαν να πράξουν για την πατρίδα τους στα τόσα χρόνια που ήταν μακριά της.
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, το 1928, κληροδότησε846 στην Κοινότητα Χάρακα
1.000.000 δραχμές για εκβραχισμούς και τη διάνοιξη του δρόμου.
842
843
Λούκος Χρήστος. (1991). Οικονομικές συμπεριφορές, ψυχολογία και βιοτικό επίπεδο ενός
Συριανού τοκιστή: Στέφανος Δ. Ρήγας. Αθήνα: Μνήμων, σ. 15.
844
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π.
845
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 5 / Μάϊος 1927, άρθρο «Αράχοβα» σ. 59.
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 6 / Ιούνιος 1927, άρθρο «Αράχοβα» σ. 69 «Κατά την 13 Φεβρουαρίου
ε.ε. η Αδελφότης Αραχοβιτών “Αι Καρυαί”, τμήμα Chicago, έδιδε την συνήθη τρίμηνον γενικήν
συνεδρίασιν… το κυριώτερον θέμα της ημέρας ήτο η απασχόλησις του ζητήματος της τεχνιτής
λίμνης. Πρώτος ο Αθανάσιος Χρ. Βουκίδης εδήλωσεν ότι προσφέρει πέντε χιλιάδες δολάρια και τα
έξοδα του μηχανικού, οι δε παρευρεθέντες εις την συνεδρίασιν περί τα είκοσι μέλη Αραχοβιτών
μετά πραγματικής ζέσεως και ενθουσιασμού ο εις κατόπιν του άλλου εδήλουν το ποσόν το οποίον
ηδύνατο έκαστος να προσφέρει διά την λίμνην και ούτω συνηθροίσθη εν όλω ποσόν εξ επτά
χιλιάδων δολαρίων».
236
Ο Αναστάσιος Τρουποσκιάδης, το 1946, με τη διαθήκη του κληροδότησε στην
Κοινότητα Βαμβακούς847 3.500 χάρτινες λίρες Αγγλίας για την ύδρευσή της.
Οι αναμνήσεις, καλές ή κακές, από τη σχολική ζωή των αποδήμων πριν φύγουν, η
νοσταλγία του δημοτικού σχολείου αποφοίτησής τους τούς οδηγούσαν σε πράξεις δωρεάς
στο σχολείο αποφοίτησής τους και σε έργα υποδομής της κοινότητάς τους.
Ο Στυλιανός Καπερώνης κάτοικος ΗΠΑ, από τη Σκούρα, το 1953, διέθεσε848 15.000
δολάρια για την ανέγερση 4/θέσιου δημοτικού σχολείου στη Σκούρα.
Ο Πολυζώης Βελιώτης από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, εγκατεστημένος στη Νότιο
Αφρική, το 1939, με τη διαθήκη849 του όρισε άπαντα τα μετρητά τα απομένοντα μετά την
846
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Πετρολέκα…, ό.π. «…όπως διά των χρημάτων τούτων γίνη εκβραχισμός
εις το στενόν Χάρακα προς εύκολον και ακίνδυνον εκ μέρους τούτου διέλευσιν. Προς εκτέλεσιν
του έργου τούτου και διαχείρισιν των χρημάτων να γίνει πενταμμελής επιτροπή αποτελούμενη εκ
του ιερέως της εκκλησίας του χωριού Χάρακα ως προέδρου και εκ τεσσάρων μελών εκλεγομένων
κατά τριετίαν εκ των νομίμως εγγεγραμμένων εις τους εκλογικούς καταλόγους της κοινότητας
Χάρακα πολιτών».
Ρουμελίωτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά των χωριών…, ό.π., σ. 57. Πετρολέκας
Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ Ιστορικά…, ό.π., σ. 163. Προσωπική επικοινωνία με επιστολή του
Προέδρου του Ιδρύματος Πετρολέκα Ιερομονάχου Θεολόγου Γκιουζέλη.
Μουντάνου Τότα άρθρο «Ο Ευεργέτης του Χάρακος» εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-3-1970.
Λακωνικό Ημερολόγιο. (2009). «80 χρόνια του Ιδρύματος Πετρολέκα. Ο Μέγας Ευεργέτης του
Χάρακα Γεώργιος Νικ. Πετρολέκας».
Ομίλία του Κ.Γ. Παπαμιχαλόπουλου της 17-9-78 κατά τα αποκαλυπτήρια του ηρώου του Γεωργίου
Πετρολέκα, περιοδ. Ο Όσιος Νίκων, τεύχ. 41/ Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1978, σσ. 115-117.
847
Ιδιόγραφος διαθήκη Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδη της 3-8-1947. Δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 956/29-3-1949, φάκ. Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδη, Δ/νση
Στη διαθήκη οριζόταν ότι, εάν εκ του κληροδοτήματος της υδρεύσεως περισσέψει ποσό, αυτό να
διατεθεί για οικοδόμηση σε κατάλληλη θέση, κοινοτικού καταστήματος.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σσ. 88-89. Ο διαθέτης όρισε στην περίπτωση
που περισσέψουν χρήματα από το κληροδότημα, της ύδρευσης, αυτά να διατεθούν για την
οικοδόμηση κοινοτικού γραφείου.
848
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 445/2-12-1956, άρθρο «Εν επισήμω τελετή την παρελθούσαν
Κυριακήν ετελέσθησαν τα εγκαίνια του Σχολείου Σκούρας».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 521/ 8-9-1952 άρθρο «Δαπάναις του ομογενούς κ. Στυλ. Καπερώνη
ανηγέρθη σχολικόν κτίριον εις Βαρβίτσαν». Στο σχολείο της Σκούρας υπάρχει επιγραφή που
αναφέρει: «Εγένετο εν έτει 1956 δαπάναις του ομογενούς Στυλιανού Β. Καπερώνη εις μνήμην του
αδελφού του Θωμά Β. Καπερώνη».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 695/7-12-1956, άρθρο «Ετελέσθησαν τα εγκαίνια του
“Καπερώνειου” Διδακτηρίου Σκούρας το οποίο ανηγέρθη δαπάναις του έξοχου Σκουραίου
ομογενούς Στυλ. Καπερώνη».
Ρουμελιώτης Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα…, ό.π., σσ. 102-104. Το Καπερώνειον
Διδακτήριο αποτελείται από τέσσερις αίθουσες διδασκαλίας, δύο γραφεία, αποθήκη, εστιατόριο,
προαύλιο. Οι δύο αίθουσές του μετατρέπονται σε μία μεγάλη αίθουσα για τις γιορτές του σχολείου.
Στο σχολείο υπάρχει και θεατρική σκηνή.
237
πληρωμή των κληροδοτημάτων να καταβληθούν στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου
Βοιών. Επίσης, όρισε τα μη κληροδοτούμενα περιουσιακά του στοιχεία να
ρευστοποιηθούν και να διατεθούν για τον ίδιο σκοπό.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Τσαρλς Μπράουν) διέθεσε850 το ποσό των 5.000
δολαρίων για επισκευή και βελτιώσεις του διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας.
Η ευεργεσία μπορούσε να είναι και οικογενειακή παράδοση. Ο πατέρας του ευεργέτη
μπορεί να είναι το παράδειγμα για το γιο.
Ο Σπύρος Νιάρχος, το 1952, κατέβαλε μέρος της δαπάνης, 5.000 δολάρια, που
αφορούσε την ύδρευση851 της Βαμβακούς, ανέλαβε ο ίδιος πρωτοβουλία για τη
συγκέντρωση χρημάτων, πραγματοποίησε ταξίδι στην Αμερική και διενήργησε έρανο με
σκοπό την ύδρευση της Βαμβακούς.852
849
Τελευταία θέλησις αρ. 5090/30-5-1939 του Πολυζώη Βελιώτη. Μετάφρασις εκ της Αγγλικής.
Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών αρ. 12568/3-6-1954 προς την Ιονικήν Τράπεζαν. «Περί
της κληρονομιάς Πολυζώη Δημ. Βελιώτη», φάκ. Πολυζώη Βελιώτη, Δ/νση Τοπικής
850
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 771/31-10-1958, άρθρο «Το Δημοτικόν Σχολείον της
Κοινότητος» στο οποίο αναφερόταν: «Το Δημοτικό Σχολείον Πετρίνης διαθέτει πολυτελέστατα εκ
καρυδιάς τραπεζοθρανία. Τσιμεντένια λουτριά με όλας τας ανέσεις. Η σκεπή είναι
κατασκευασμένη με σιδεροκουφώματα. Το δάπεδο με μωσαϊκά. Υπάρχει ακόμη πλουσιωτάτη
βιβλιοθήκη, μικρόν φαρμακείο, ραδιογραμμόφωνον».
851
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα αρ. φ. 555/16-8-1953, άρθρο «Ετελέσθησαν μεγαλοπρεπώς τα εγκαίνια
του δικτύου ύδρευσης της φιλοπρόοδου κωμοπόλεως Βαμβακούς. Ο εμπνευσμένος λόγος του
Προέδρου των απανταχού Βαμβακιτών κ. Σπύρου Νιάρχου».
Τα εγκαίνια έγιναν στις 25 Ιουλίου 1953. Για την ύδρευση της Βαμβακούς σημαντικά ποσά είχε
καταβάλει και ο Σύνδεσμος Βαμβακιτών Αμερικής με έδρα το Bangor. Ο Σπύρος Νιάρχος
πραγματοποίησε ταξίδι στην Αμερική για να μπορέσει να εξασφαλίσει από τους ομογενείς
Βαμβακίτες χρηματικό ποσό για το έργο ύδρευσης της Βαμβακούς. Ο Σπύρος Νιάρχος σε ομιλία
του κατά την τελετή των εγκαινίων ανέφερε: «Ο μεγαλοπρεπής ναός, η αμαξιτή οδός, το περατωθέν
τεράστιον έργον της υδρεύσεως, όπερ κατήργησε από την πλάτη των γυναικών του χωριού μας την
απαισίαν μνήμην βαρέλλαν…σας παραδίδω σήμερον το υδραγωγείον υπό το οποίον θα υδρεύονται
εφεξής οι κάτοικοι της πατρίδας μου Βαμβακούς…». Την ημέρα των εγκαινίων του έργου υπεγράφη
πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής υδρευτικών έργων Βαμβακούς μεταξύ του Σπύρου
Νιάρχου ως Προέδρου του εν Πειραεί Συνδέσμου των Απανταχού Βαμβακιτών και ως
εκπροσώπου του Συμδέσμου Βαμβακιτών της πόλης Bangor των ΗΠΑ και του Προέδρου της
Κοινότητος Βαμβακούς Ευαγγέλου Χούπη. Στο πρωτόκολλο αναφερόταν ότι το έργο έγινε «διά
χρημάτων των απανταχού της γης Βαμβακιτών, της προσωπικής εργασίας των κατοίκων της
Βαμβακούς και της αρωγής του κράτους».
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ …, ό.π., σ. 75.
852
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 18/10-8-1955, άρθρο «Ο γλυκύς θάνατος του Σπύρου Νιάρχου»
στο οποίο αναφερόταν «…Και ξαναπήγε, γέρων τώρα, ο Σπύρος Νιάρχος εις την Αμερικήν,
συνέλεξε χρήματα, έβαλε και ιδικά του λεπτά και έκαμεν εις την ιδιαιτέραν πατρίδα του ένα
υδραγωγείον. Μία από τας μεγίστας της ζωής του χαράς…».
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σσ. 209-215. Στις 13 Ιουλίου 1946 ο Σπύρος
Νιάρχος ταξίδεψε στην Αμερική. Σε συνεννόηση με το Σύλλογο Βαμβακιτών Αμερικής και τον
Πρόεδρο του Ιωάννη Σκούφη αποφάσισαν την αυτοπρόσωπη και κατ΄οίκον επίσκεψή τους σε
238
Ο Σπύρος Νιάρχος στο Β΄ Συνέδριο των εν Αμερική Βαμβακιτών το 1949 ανέφερε:
«…σας παρακαλώ τούτο και μόνο να έχωμεν όλοι υπ’ όψιν μας, ποτέ να μην παύσωμεν να
συμβουλεύωμεν τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας να έχουν πάντοτε την μνήμην και την
αγάπην των εστραμμένην προς την γενέτειρα των προγόνων των και να εκδηλώνουν την
αγάπην αυτήν πάντοτε οσάκις δε πρόκειται περί κοινωφελών έργων να έρχωνται αρωγοί με
όλην τους την καρδιά κατά την δύναμίν των, μιμούμενοι εις τούτο τους προγόνους των…».853
Με δαπάνη854 του Σταύρου Νιάρχου έγινε ο ηλεκτροφωτισμός της Βαμβακούς σε μνήμη
του πατέρα του Σπύρου Νιάρχου.
Οι Λάκωνες ευεργέτες με τις δωρεές τους συμπλήρωναν τα κενά της πολιτείας, η
οποία δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου.
Οι περισσότεροι Λάκωνες ευεργέτες και δωρητές οδηγήθηκαν σε προσφορά
κινούμενοι από ανιδιοτελή κίνητρα για κοινωνική προσφορά. Σημαντικός αριθμός
ευεργετών επιθυμούσε το ίδρυμα που σύστηναν να έχει το όνομά τους ή σε εμφανές
σημείο της δωρεάς τους να αναγράφεται το όνομά τους. Με τον τρόπο αυτό επιθυμούσαν
να μη λησμονηθούν και να διατηρηθεί το όνομά τους στις νεότερες γενιές. Οι ομογενείς
οδηγήθηκαν σε πράξεις δωρεάς προς την ιδιαίτερη πατρίδα τους λόγω της νοσταλγίας προς
αυτήν και της καλυτέρευσης των συνθηκών ζωής των συμπατριωτών τους. Προέβησαν σε
δωρεές σε σχολεία, έχοντας τις αναμνήσεις του πρώτου σχολείου στο οποίο φοίτησαν.
Μακριά από την πατρίδα για αρκετά χρόνια, επιθυμώντας να προσφέρουν, προέβησαν σε
πράξεις αναπλήρωσης. Οι εύποροι ομογενείς με τις προσφορές τους παρακίνησαν τους
γηγενείς σε πράξεις δωρεάς. Η ευεργεσία μπορεί να ήταν και οικογενειακή παράδοση,
αφού συνεχιζόταν από τα νεότερα μέλη της οικογένειας, παιδιά ή ανιψιούς.
Παράγοντας ευεργεσίας μπορεί να ήταν και το θρησκευτικό συναίσθημα του διαθέτη.
Προκειμένου να διασφαλίσει τη «σωτηρία της ψυχής» του προέβαινε σε προσφορές και
δωρεές κυρίως σε πρόσωπα και ιδρύματα που είχαν ανάγκη φροντίδας και οικονομικής
ενίσχυσης.
Ο απλός λαός προσέφερε από το υστέρημά του και όταν και αυτό δεν ήταν εφικτό,
τότε μπορεί να προσέφερε με προσωπική χειρωνακτική εργασία στην οικοδόμηση
σχολικών μονάδων, διάνοιξη οδών. Τα κίνητρα των «μικρών» γηγενών δωρητών για
δωρεά δεν μπορεί παρά να ήταν γνήσια ως προς αυτή την προσφορά τους και μόνο για το
«κοινό καλό». Η δωρεά των μικρών δωρητών πραγματοποιείτο με αλτρουιστικά κίνητρα,
κίνητρα υστεροφημίας, πατριωτισμού, ή για ψυχολογικούς λόγους.
όλους τους Βαμβακίτες της Αμερίκης για να ζητήσουν την οικονομική τους υποστήριξη για τη
μεταφορά νερού στην Κοινότητα της Βαμβακούς. Η δαπάνη του έργου είχε προϋπολογισθεί σε
50.000 δολάρια. Το τελικό κόστος του έργου ήταν 276.507.700 δραχμές χωρίς την αξία των
σωλήνων, οι οποίοι παραχωρήθηκαν από το Κράτος και χωρίς να υπολογισθεί στο τελικό κόστος
και η προσωπική εργασία των κατοίκων.
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η Ύδρευση…, ό.π., σσ. 96-157.
853
854
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄…, ό.π. σ. 75.
239
Για το Λάκωνα ευεργέτη η πράξη δωρεάς ήταν στάση προσωπικής πίστης, προσωπική
αξία, ηθική και κοινωνική συμπεριφορά, χρέος για κοινωνική προσφορά στην ιδιαίτερη
πατρίδα.
Χρέος προς την πατρίδα
Οι ανάγκες σε υποδομές στη Λακωνία δημιούργησαν το κίνητρο σε ευκατάστατους

Λάκωνες, αλλά και σε όσους δεν είχαν την οικονομική επιφάνεια να διαθέσουν τμήμα ή
και όλη την περιουσία τους στον τόπο καταγωγής τους. Το «χρέος» προς την πατρίδα ήταν
βασικό κίνητρο ευεργεσίας, ήταν η κινητήρια δύναμη για ευεργεσία σε ποικίλους τομείς
και πάνω απ’ όλα στην παιδεία.855
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος διέθεσε υποτροφία για φοιτητές στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών γιατί «εν ω φοιτήσας εγενόμην διδάκτωρ της Νομικής Σχολής και τω οφείλω διά
τούτο άπειρον ευγνωμοσύνην…».856
Η φροντίδα των ευεργετών για την πατρίδα τους εκδηλωνόταν με την ενίσχυση της
κοινότητας από την οποία κατάγονταν, της εκκλησίας, των κοινοτικών λειτουργιών και της
παιδείας.
Ο Αθανάσιος Τρανάκος, το 1923, με διαθήκη του όρισε την ανέγερση ερειπωμένου
ναού στο Βαχό και ως κίνητρό του για την εκτέλεση αυτής του της επιθυμίας ανέφερε:
«Κατά την νεαράν μου ηλικίαν η μακαρίτισσα η μητέρα μου λόγω σοβαράς μου ασθένειας με
είχε τάξει εις το όνομα του Αγίου Γεωργίου και επί τη σωτηρία μου κατ’ έτος και εις μνήμην
του Αγίου, η οικογένειά μας εορτάζει. Επιθυμών όθεν όπως και πάλιν ανεγερθή ο Ναΐσκος
ούτος εις μνήμην του Αγίου Γεωργίου και καλωπισμόν του χωρίου…».857
Το κοινό όφελος για τους συμπατριώτες τους με τη δημιουργία υποδομών στην
ιδιαίτερη πατρίδα τους ήταν κίνητρο για ευεργεσία.
Με τη διαθήκη858 του ο Ιωάννης Παναγουλάκος, το 1921, όρισε κληρονόμους τη
σύζυγό του και με το θάνατό της, το γιο του Δημήτριο. Ο διαθέτης γνώριζε ότι ο γιος του
Δημήτριος από το έτος 1909 είχε εξαφανισθεί από την Ελλάδα και είχε αποδημήσει στο
εξωτερικό,859 χωρίς να υπάρξουν σημεία ζωής του από το έτος 1914. Έτσι, μετά την
εξαφάνιση του γιου του Δημητρίου Παναγουλάκου, κίνητρο της δωρεάς του Ιωάννη
Παναγουλάκου προς το Δήμο Γυθείου, στον οποίο περιήλθε όλη η ακίνητη περιουσία του
855
Κωφός Ευάγγελος. (1979). Νέοι Προσανατολισμοί του Ελληνισμού. Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους (ΙΕΕ), τόμ. 13, Αθήνα, σ. 316.
856
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντοπούλου της 2/14-4-1889. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού
Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων από της ιδρύσεως αυτού μέχρι του 1899.
(1900)…, ό.π., σσ. 349-354.
857
Μυστική ιδιόγραφος διαθήκη Αθανασίου Ιωαν. Τρανάκου…, ό.π.
858
Μυστική ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Πετρ. Παναγουλάκου…, ό.π.
859
Γνωμοδότηση της 15-7-1935 των Δικηγόρων Γυθείου Θ. Ι. Σταρόγιαννη, Θωμάκου, Δ.
Μπιρμπάκου «… Ο κληρονόμος Δημήτριος Ιω. Παναγουλάκος, υιός του διαθέτου, άγαμος μάλλον,
διαμένει από πολλών ετών εις το εξωτερικό και ενδέχεται μάλιστα να μην υπάρχει εν τη ζωή…», φάκ.
Ιωαν. Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
240
για την ίδρυση νοσοκομείου στο Γύθειο, ήταν το κοινό όφελος για τους συμπατριώτες του,
η αγάπη του διαθέτη προς την ιδιαίτερη πατρίδα.
Στη συνείδηση των ευεργετών η παιδεία και η νεολαία είναι η κινητήριος δύναμη για
πρόοδο. Στην πατρίδα είναι η σκέψη πολλών ομογενών διαθετών. Η αγάπη προς την
πατρίδα, όπου έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του, φαινόταν στη διαθήκη του Κλήμη
Διαμαντίδη, ο οποίος εκφράζοντας το συναίσθημά του, την αποκαλούσε «φιλτάτη». Στο
τέλος της διαθήκης και κάτω από την υπογραφή του ανέφερε: «Φίλοι συμπατριώται,
αποδούς τη φιλτάτη μοι πατρίδα την ευγνωμοσύνην διά την γέννησιν και δεκαετή ανατροφήν,
τελειώνω τον βίον μετά χαράς. Υμείς ορώντες τον προς αυτήν ζήλον μου τον μηδεμίαν
έχοντας νεολαίαν, κρίνατε πόσω μάλλον υμείς χρεωστείτε να φροντίσητε έχοντες και
νεολαίαν».860
Η φιλανθρωπία των ευεργετών προβαλλόταν από βιογράφους, αφού θεωρείτο ύψιστη
αρετή η προσφορά έργων για την ενίσχυση της πατρίδας.
Η Θεοδώρα Γραμματικάκη με τη δωρεά της στο Γηροκομείο Σπάρτης ενός
αγροτεμαχίου της δήλωσε ότι η δωρεά έγινε «για λόγους φιλανθρωπικούς και στην επιθυμία
της να συμβάλλει στην πραγμάτωση των σκοπών του».861
Ο Δημήτριος Χρηστάκος ως κίνητρο της δωρεάς του στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης
ανέφερε: «Αν την πράξη μου αυτή… που σκοπό μοναδικό έχει την ανακούφιση του
ανθρώπινου πόνου… και είναι τούτη η πράξη μου η εκπλήρωση των βαθύτατων επιθυμιών
και ιδανικών τους [αναφερόταν στους γονείς του]».862
Για το δωρητή μετανάστη, η δωρεά προς την ιδιαίτερη πατρίδα αποτέλεσε την
προσδοκία ένταξής του σ’ αυτήν ή τη μεταθανάτια κοινωνική του αναγνώριση, ενώ για το
Κράτος την προσδοκία ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού του. Η κοινωνική αναγνώριση στο
γενέθλιο τόπο του ήταν η δικαίωση του προσωπικού του αγώνα.
Στο εισαγωγικό μέρος της διαθήκης του Αθανασίου Ματάλα γινόταν φανερός ο
πολιτικός του λόγος και η ευαισθησία του προς τα κοινά και το κίνητρό του για τη διάθεση
της περιουσίας του κατά κύριο λόγο στο Ελληνικό Δημόσιο: «Μετά τον θάνατόν μου να
συντελέσω δι’ αυτής [διαθήκης] εις επίτευξιν απαραιτήτου και σπουδαίου κοινωφελούς
σκοπού, αφού γνωρίζω εκ πείρας ότι το Κράτος μας προς τελειοτέραν διοίκησίν του έχει
ανάγκην ανδρών διαπεπλασμένων διανοητικώς και ψυχικώς, διότι εκεί ένθα υπάρχουν
τοιούτοι πεπροικισμένοι βεβαίως και εκ φυσικών αισθημάτων και αι κοινοτικαί υποθέσεις
διεξάγονται επιτυχώς και το Κράτος επομένως διοικείται καλώς και προάγεται πάντοτε
…».863
Οι ευεργέτες προσέφεραν στην ελληνική παιδεία και την ενίσχυσαν ποικιλότροπα.
Έκτιζαν σχολεία, προσέφεραν υποτροφίες, χρηματοδότησαν βιβλιοθήκες, δημιούργησαν
πολιτιστικά έργα, όχι μόνο στην πρωτεύουσα, αλλά στις επαρχίες και στα πιο
860
861
Δωρεά εν ζωή της Θεοδώρας Γραμματικάκη αρ.15133/18-2-1995 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Αναστασίου Πανάγου, φάκ. Θεοδώρας Γραμματικάκη, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
862
863
Διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα και κωδίκελλος…,ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ.
976. Η δράση και το έργο του Ιδρύματος. Βιογραφία Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα…,
ό.π.
241
απομακρυσμένα χωριά. Οι ευεργέτες που προέρχονταν από την επαρχία συνήθως
προίκιζαν τα σχολεία της γενέτειράς τους, δημιουργώντας έτσι το εκπαιδευτικό δίκτυο
σχολείων στην Ελλάδα.864
Ο Δημήτριος Σκούφης του Νικήτα από τη Βαμβακού, το 1962, στη διαθήκη του
ανέφερε ότι το κίνητρο της δωρεάς των 60.000 δραχμών στο Δημοτικό Σχολείο
Βαμβακούς, με τους τόκους του οποίου θα αγοράζονταν βιβλία για τους μαθητές, ήταν η
βοήθεια προς «τους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου της γενέτειρά μου Βαμβακούς ώστε να
δυνηθούν ούτοι ν’ αποκτήσουν την στοιχειώδη εκπαίδευσιν του δημοτικού σχολείου ως
επίσης και να συμβάλω εις την κατά το δυνατόν καλυτέραν λειτουργίαν του σχολείου
τούτου… Την παρούσαν διαθήκην μου συντάσσω χωρίς να επηρεασθώ παρ’ ουδενός και
αυτή απηχεί την αληθή και σπουδαίαν θέλησίν μου και μαρτυρεί ότι θέλω να φανώ
ευγνώμων προς το Σχολείον εις το οποίον έλαβαν τα πρώτα φώτα της μορφώσεώς μου και
τα πνευματικά εφόδια διά την κατόπιν σταδιοδρομίαν μου».865
Ο Γεράσιμος Καψάλης με τη δωρεά του στη βιβλιοθήκη Γυθείου και με τα έργα
κοινής ωφέλειας που όρισε με τη διαθήκη του για την περιοχή Γυθείου, εξεδήλωσε το
χρέος του προς την ιδιαίτερη πατρίδα του. Αυτό φαινόταν στην επιστολή866 του Γερ.
Καψάλη προς τον πρόεδρο του Δ.Σ. της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Γυθείου: «Ευγνώμων
προς την ιδιαίτερη πατρίδα μου, το λατρευτόν μου Γύθειον, εκ των σχολείων του οποίου
απεκόμισα, μετά δεκαετή επιμελή μου εις ταύτα φοίτησιν, όλα τα μορφωτικά εκείνα στοιχεία
επί των οποίων εθεμελίωσα τον μετά ταύτα πνευματικόν και ψυχικόν μου βίον…προσφέρω
προς την πρώτην –και κυρίαν- πνευματική μου τροφόν αιωνίας ευγνωμοσύνης το
πολυτιμότερον απόκτημα του μικρού βίου, τα βιβλία…».
Η αγάπη προς την ιδιαίτερη πατρίδα και η προσφορά στο συνάνθρωπο αποτέλεσε
κίνητρο για τη χορήγηση και προικοδότηση διαφόρων τομέων με κυριότερο την
εκπαίδευση.
Ως κίνητρο867 δωρεάς οικήματος στην Κοινότητα Καρυών, ο Ηλίας Δάρμος ανέφερε
λόγους αρωγής προς την κοινότητα και προσωπικούς λόγους υστεροφημίας που θα τον
864
Τσουκαλάς Κ. (1977). Εξάρτηση…, ό.π., σ. 486.
865
Μυστική διαθήκη Δημητρίου Σκούφη του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Ανδριτσάκη
αρ. 16678/12-6-1962, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 14/17-1-1974, φάκ. Δημητρίου
Σκούφη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
866
Eπιστολή του Γεράσιμου Καψάλη προς τον πρόεδρο του Δ.Σ. της Δημοτικής Βιβλιοθήκης
Γυθείου της 29 Ιουλίου 1959. Εφημ. Λακωνία της 16-8-1959.
Επιστολή του Γεράσιμου Καψάλη προς τον Πρόεδρο του Δ.Σ. της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Γυθείου
Τζωρτζάκη Τζ. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί. Περιοδικό Σύγγραμμα της Εταιρείας Λακωνικών
Σπουδών. Αθήνα 1982, τόμ. 6ος, σσ. 520-521.
867
Ο Ηλίας Δάρμος από τις Καρυές, κάτοικος Λέρου, σε επιστολή του, την 10-2-1971, λίγο προ
του θανάτου του, προς τον Παρασκευά Μεϊντάνη, μέλος της Αδελφότητος Αραχοβιτών Αμερικής
έγραφε: «…εισέρχομαι εις το θέμα διά να σου εξηγήσω το κίνητρο, το οποίο με ώθησε διά να
οικοδομήσω ένα κτίριο εις το χωριό μας, το οποίον θα δωρίσω εις την κοινότητα εξ ονόματός μου
και των αειμνήστων αδελφών μου, το οποίον αφ’ ενός μεν θα εξυπηρετήσει το χωριό, αφ’ ετέρου δε
θα απεικονίζει το πέρασμα της οικογένειας Γεωργάκη Ντάρμου από αυτό, αλλά πιθανόν να είναι ο
φάρος ο οποίος θα έλκει και άλλους συμπατριώτες να με μιμηθώσιν εις παρόμοια και πλέον εμφανή
έργα. Το κτίριο να είναι επαρκές διά την στέγασιν ταχυδρομικού και τηλεφωνικού γραφείου διά
242
καταστήσουν πρότυπο μίμησης για άλλους συμπατριώτες του, όπως επίσης και το χρέος
του προς την ιδιαίτερη πατρίδα.
Κίνητρο της δωρεάς εν ζωή ακινήτων του Αγησίλαου Κοντολέφα με σκοπό την
παροχή υποτροφιών από τα μισθώματα των ακινήτων ήταν οι υποχρεώσεις και η
ευγνωμοσύνη προς τον τόπο που γεννήθηκε και τους συγχωριανούς του.868
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης, το 1991, στη διαθήκη του ανέφερε:
«Στα εσώτερα αισθήματα μου κυριάρχησε η σκέψη ότι: αφού δεν ευτύχησα ν’ αποκτήσω δική
μου οικογένεια, δεν είναι εύκολο με την οικονομική μου επιφάνεια, που είναι υπαλληλική –
μετρημένη, να ικανοποιήσω, ξεχωριστά κάθε ένα από τους πολυπληθείς συγγενείς και
φίλους, που όλους αγαπώ, γι’ αυτό υιοθετώ και ευνοώ πρώτα το χωριό μου σαν σύνολο».869
Ως προϊόν αγάπης προς τον άνθρωπο και τον τόπο προσδιόρισε ο Γεώργιος
Σαϊνόπουλος το κίνητρο870 της προσφοράς του.
Η αγάπη προς την ιδιαίτερη πατρίδα ήταν βασικό κίνητρο ευεργεσίας για τους
Λάκωνες ευεργέτες και δωρητές. Προσέφεραν σε υποδομές καλύπτοντας τις τοπικές
ανάγκες και δίνοντας προτεραιότητα στους θεσμούς της πολιτείας.
κοινοτικόν ιατρείον. Κατά το ανώγειον θα χρησιμοποιηθεί δι’ αίθουσαν κινηματογράφου ή

τηλεοράσεως… Εβράδυνα να αποφασίσω και να πληρώσω το χρέος μου προς το χωριό μας και να
ικανοποιήσω την φιλοδοξίαν μου, την οποίαν έχομεν όλα τα αραχωβιτόπουλα, όταν ως νεαροί
αφήνομεν το χωριό μας διά να προκόψωμεν και εν συνεχεία να φανώμεν χρήσιμοι εις τον εαυτό μας,
την οικογένειά μας, αλλά και εις το χωριό μας, όπου είδαμεν το φως του ήλιου…» Καρυατικά.(1950).
Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 433-434.
868
Δωρεά εν ζωή του Αγησίλαου Κοντολέφα…, ό.π., «…με την προσφορά αυτή προς την προσφιλή
νεολαία μας να ανταποκριθώ στις πολλαπλές υποχρεώσεις, τις οποίες έχω προς τον τόπο που
γεννήθηκα και προς τους προσφιλείς συγχωριανούς μου επίσης. Για τα πολυτιμότερα αγαθά που
απέκτησα, υγεία, μακροζωία, ψυχικό σθένος και επαγγελματική και κοινωνική προκοπή, σε αυτούς τα
οφείλω… η συγκινητική συμπαράσταση των συγχωριανών μου, από του οποίους ουδείς με απέφυγε,
μολονότι τους πάσχοντες από την αρρώστια εκείνη, κατά την τότε εποχή, ουδείς επλησίαζε και
μάλιστα τους μετέφεραν και σε καλύβια έξω από το χωριό. Αυτό μου έδωσε ζωηρό παράδειγμα
ανθρωπιστικής συμπαράστασης, κοινωνικής αλληλεγγύης και αγάπης…».
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1650/ 23 Ιανουαρίου 1991, άρθρο «Συγκινητική δωρεά του
γνωστού σχολάρχη κ. Αγησίλαου Κοντολέφα».
869
Ιδιόγραφος διαθήκη του Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη…, ό.π.
870
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος σε μήνυμά του για την εορταστική βραδιά για τα 20 χρόνια
λειτουργίας του Σαϊνοπούλειου Αμφιθεάτρου το 2007 ανέφερε: «…αν προσπαθούσα να συνοψίσω
τα πάντα που το αφορούν [Σαϊνοπούλειο Αμφιθέατρο] σε μία πρόταση, θα έλεγα ότι είναι ένα προϊόν
αγάπης. Αγάπης πάνω από όλα για τον Άνθρωπο, για το τόπο μας, για τον Πολιτισμό…». Φυλλάδιο
Σαϊνοπούλειου Αμφιθεάτρου, Εορταστική βραδιά για τα 20 χρόνια λειτουργίας του Σαϊνοπούλειου
Αμφιθεάτρου.
Άρθρο 20ό Πολιτιστικό Καλοκαίρι. Μια γιορτή του πολιτισμού στο Σαϊνοπούλειο Αμφιθέατρο
Σπάρτης». Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 226/ Οκτώβριος-Νοέμβριος- Δεκέμβριος 2007, σ. 41.
243
Τα πρότυπα και οι επιρροές
«Μικρότεροι» και «μεσαίοι» ευεργέτες δέχτηκαν επιδράσεις από μεγάλους δωρητές,

οι οποίοι μπορεί να ήταν άτομα του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, πνευματικοί ή
κρατικοί λειτουργοί που υπήρξαν χρηματοδότες της παιδείας και της κοινωνίας, άτομα με
αναγνωρισμένο κύρος στην τοπική κοινωνία γενικότερα. Οι ευεργεσίες των τελευταίων και
η γενικότερη στάση τους δεν αφήνει ανεπηρέαστους τους «μικρότερους» ευεργέτες.
Κατά την επιστροφή τους στην ιδιαίτερη πατρίδα τους από το εξωτερικό, όπου ήταν
εγκατεστημένοι, είχαν την ευκαιρία να αποκομίσουν την εμπειρία των πραγματικών
αναγκών ενός διαφορετικού τρόπου ζωής, με αποτέλεσμα τη λήψη απόφασης του
κατάλληλου είδους δωρεάς που θα πραγματοποιούσαν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Στο τέλος του 19ου αιώνα το Ελληνικό Κράτος ακολούθησε έναν ευρωπαϊκό
προσανατολισμό και «εκσυγχρονισμό». Δωρητές και ευεργέτες έδειχναν ενδιαφέρον για
την εξέλιξη και πρόοδο της πατρίδας τους.871 Σε αριθμό περιπτώσεων παρακινήθηκαν οι
οικονομικά ευκατάστατοι Έλληνες του εξωτερικού και του εσωτερικού από κρατικούς
λειτουργούς για δωρεές προς την πατρίδα. Αυτοί με τη σειρά τους κινητοποίησαν, με τις
πράξεις δωρεάς που πραγματοποίησαν, τους λιγότερο πλούσιους Έλληνες και προσέφεραν
στην πατρίδα και ιδιαίτερα στην ανάπτυξη των εκπαιδευτικών θεσμών και σε έργα
υποδομών. Στην κατεύθυνση της δωρεάς σε συγκεκριμένο σκοπό, όπως όριζε ο ευεργέτης,
συνέβαλαν πρόσωπα που γνώριζαν οι ευεργέτες, που ήταν τοπικοί διοικητικοί παράγοντες
με κύρος, διορατικότητα. Σκοπός τους ήταν να στρέψουν τις δωρεές στις πραγματικές
ανάγκες και να υπάρξει το μέγιστο όφελος για την τοπική κοινωνία.
Άνθρωποι του περιβάλλοντος των ευεργετών, άνθρωποι που οι ευεργέτες γνώρισαν
κατά τον ερχομό τους στην ιδιαίτερη πατρίδα ή και γηγενείς Λακωνες επισκεπτόμενοι τους
μετανάστες στον τόπο εγκατάστασης τους επηρέασαν τις προτιμήσεις τους και την τελική
τους απόφαση για τη δωρεά.
Ο Κλήμης Διαμαντίδης, ιερομόναχος, στη Ρουμανία, είχε αναχωρήσει από τη
σκλαβωμένη πατρίδα του το 1770. Επηρεάστηκε872 και διέθεσε όλη την περιουσία του από
τον περιοδεύοντα τη Ρουμανία Σπαρτιάτη Σπύρο Κοπανίτσα, ο οποίος τον προέτρεψε να
διαθέσει την περιουσία του στο ελληνικό σχολείο της Βαμβακούς.
Ο Ιωάννης Σαϊνόπουλος, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε χρηματικά ποσά για κοινωφελή
έργα στη Σπάρτη και στον τόπο καταγωγής του, τη Μαγούλα Σπάρτης. Συνέστησε ίδρυμα
με σκοπό την πραγματοποίηση κοινωφελών έργων. Τα χρηματικά ποσά που απέστελλε ο
Ιωάννης Σαϊνόπουλος από τις ΗΠΑ για τη δημιουργία κοινωφελών έργων τα διαχειριζόταν
ο ανιψιός του και πρόεδρος του ιδρύματος, Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Ο τελευταίος,
ακολουθώντας το παράδειγμα του θείου του, προσέφερε στη Σπάρτη με χρηματικά ποσά
που διέθεσε για την εκτέλεση έργων, αλλά και ως δήμαρχος Σπάρτης με τα αναπτυξιακά
έργα που έγιναν στην πόλη.873
871
Τσουκαλάς Κ. (1977). Εξάρτηση…, ό.π., σσ. 305-306.
872
873
244
Ο Ιωάννης Γρηγορίου, επιχειρηματίας στη Μανσούρα της Αιγύπτου, δωρητής της
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας και της ιδιαίτερης πατρίδας του, ανέλαβε τις σπουδές
του ανιψιού του Γεωργίου Γρηγορίου, ο οποίος αργότερα απασχολήθηκε στις επιχειρήσεις
του θείου του. Τον κατέστησε κληρονόμο της περιουσίας του. Αυτός έγινε συνεχιστής της
ευεργετικής και φιλανθρωπικής προσφοράς του θείου του, Ιωάννη Γρηγορίου.874
Τοπικοί ευεργέτες είχαν αναπτύξει μεταξύ τους έναν ευγενή ανταγωνισμό.
Ο Νικητάκης από το Καστόρι διέθεσε υποτροφίες σε μαθητές του Καστορείου, όπως
είχε διαθέσει υποτροφίες και ο Αθανάσιος Ματάλας στις Καρυές και στην ευρύτερη
περιοχή της Σπάρτης. Ο Νικητάκης διέθεσε υποτροφίες σε μαθητές του Καστορείου «για
να υπάρξουν και στην αντίπερα όχθη»875 υποτροφίες.
Ο ανταγωνισμός και η ευγενής άμιλλα σε συλλογικά έργα ευεργεσίας μπορεί να
αναπτυσσόταν και μεταξύ περιοχών. «Δεν εκινήσαμεν οι Βασσαραίοι τον φθόνον μόνον των
άλλων κοινοτήτων διά το μέγα έργον όπερ ανελάβομεν και εις πέρας οσονούπω φέρομεν,
αλλ’ εκινήσαμεν και την ευγενή άμιλλαν των κατοίκων των πέριξ του Βασσαρά χωρίων».876
Τους διαθέτες-δωρητές επηρέαζαν για την κατεύθυνση της δωρεάς τους άνθρωποι
καταξιωμένοι στο κοινωνικό σύνολο, αλλά και συγγενικά πρόσωπα. Αυτοί αναλάμβαναν
σε αρκετές περιπτώσεις να ευαισθητοποιήσουν, να πείσουν τους διαθέτες, σε
φιλανθρωπικές πράξεις δωρεάς, για να καλυφθούν ανάγκες των συνανθρώπων τους στην
τοπική κοινωνία που ζούσαν, ανάγκες στις οποίες δεν μπορούσε να ανταποκριθεί το
Κράτος. Η ευγενής άμιλλα και ο ανταγωνισμός μεταξύ προσώπων και μεταξύ περιοχών
αποτέλεσαν κίνητρο ευεργεσίας.
Υπήρξε και μια κατηγορία διαθετών οι οποίοι δεν επιθυμούσαν να φανερωθούν στο
κοινωνικό σύνολο, γιατί οι ίδιοι επέλεξαν να μη φανερωθεί το όνομά τους. Οι περιπτώσεις
Εφημ. Λακωνική Επικαιρότητα, αρ. φ. 551/1-5-2010. Ματάλας Δημοσθένης «Νεκρολογία για το

Γεώργιο Σαϊνόπουλο».
Ιστοσελίδα Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr/proedros.html. Ανάκτηση:
8/10/2011.
Εφημ. Παρατηρητής της 26-1-2008 άρθρο «Συγκινητικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Γεωργίου και
Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Μία μεγάλη μορφή της σύγχρονης Σπάρτης» περιοδ. Λακωνικά,
Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Ο Ευεργέτης της Σπάρτης που πέρασε στην αιωνιότητα» και ομιλία
του πρώην δημάρχου Σπαρτιατών Δημοσθένη Ματάλα «Για τον Γεώργιο Σαϊνόπουλο» περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 236/ Μάρτιος – Απρίλιος – Ιούνιος 2010, σσ. 65-67.
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 1042/11-5- 1990 άρθρο «Κοινωφελής δραστηριότητα του Γεωργίου
874
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π.
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος, Μανσούρα…, ό.π., σσ. 39-41.
ΕΛΙΑ, Αρχείο Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ.12, υποφάκ. 45 Βιογραφίες Ευεργετών και άλλων
παροίκων 1894-1922.
Όδδης Φ. Φρειδερίκος. (1911). Ελληνικός Διάκοσμος…, ό.π., σ. 274.
875
Εννοεί τον ποταμό Ευρώτα. Το Καστόρι είναι απέναντι περίπου από τις Καρυές και ανάμεσά
τους διαρρέει ο ποταμός Ευρώτας.
876
Άρθρο «Ευγενής Άμιλλα», περιοδ. Μαλεβός, αρ. 31/Νοέμβριος 1923, σ. 167.
245
αυτές μπορούμε να πούμε ότι αποτέλεσαν την αφανή μορφή ευεργεσίας. Οι διαθέτες αυτοί
επέλεξαν να μη δημοσιοποιήσουν το όνομά τους, να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο
χωρίς να επιδιώξουν την υστεροφημία τους, κινούμενοι μόνο από την ανιδιοτελή
προσφορά προς το συνάνθρωπο.
Αναγνώριση ευεργέτη –Ανακήρυξη ευεργέτη
Ο φορέας που δεχόταν τη δωρεά αποφάσιζε για τις ενέργειες στις οποίες έπρεπε να
προβεί προκειμένου να τιμήσει τον ευεργέτη, χωρίς την επιβολή των ενεργειών αυτών από
τον ίδιο τον ευεργέτη-δωρητή. Οι ενέργειες αυτές μπορεί να ήταν: η ανέγερση ανδριάντα
του ευεργέτη στο χώρο της ευεργεσίας του, η αναγραφή του ονόματός του σε μαρμάρινη
επιγραφή, οι τιμητικές επέτειοι για τον ευεργέτη, μνημόσυνα.
Με τη δωρεά σε ίδρυμα ο ευεργέτης-δωρητής εξασφάλιζε την εγγραφή του ονόματός
του σε μαρμάρινη επιγραφή.
Ο Δήμος Σπαρτιατών877 για το έργο της ύδρευσης και την προσφορά του Συνδέσμου
Λακεδαιμονίων Νέας Υόρκης εντοίχισε επιγραφή στη δεξαμενή της πόλης της Σπάρτης
που ανέφερε: «Εγένετο εν έτει 1931 Δημαρχούντος Ηλία Παν. Γκορτσολόγου, δαπάναις
Δήμου Σπάρτης και του Συνδέσμου Λακεδαιμονίων Νέας Υόρκης».
Η απόδοση του ονόματος του ευεργέτη στο προσφερόμενο ίδρυμα εξασφάλιζε την
υστεροφημία του στη μνήμη των συμπατριωτών του μετά το θάνατό του και αποτελούσε
την αναγνώριση του ευεργέτη. Στην τοπική, τουλάχιστον, κοινωνία ο διαθέτης αποκτούσε
πρόσθετο κύρος και αναγνώριση. Η οικονομική προσφορά του διαθέτη για την πνευματική
αναγέννηση της πατρίδας του αποτελούσε στοιχείο της εθνικής του συνείδησης.878
Το 1977 με απόφαση της σχολικής εφορείας του Γυμνασίου Γερακίου
τοποθετήθηκε879 μαρμάρινη επιγραφή στο γυμνάσιο σε αναγνώριση της προσφοράς των
αδελφών Πουλημενάκου για την ανέγερση του σχολείου.
Με απόφαση880 του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου, το 2006, η Δημοτική Βιβλιοθήκη
Γυθείου μετονομάσθηκε σε «Καψάλειο Δημοτική Βιβλιοθήκη Γυθείου».
877
Βιβλίο Πρακτικών και Αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου από 6-6-1936 έως 29-6-1937.
Πρακτικά συνεδριάσεως Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπαρτιατών της 18-1-1937, απόφαση
26, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-8, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
878
Θεοδώρου Βασιλική. Οι Έλληνες Ευεργέτες του 19ου αιώνα, περιοδ. Ημερησία…, ό.π., σ. 8.
Στην αρχαία Ελλάδα η προσφορά χρημάτων ήταν ένα είδος κοινωνικού ελέγχου. Υπήρχαν
επιγραφές σε καταλόγους δωρητών και δεν ιεραρχούνταν ανάλογα με το μέγεθος του ποσού που
έδωσε κάποιος, αλλά με τη σειρά που γινόταν η προσφορά. Με αυτό τον τρόπο οι πολίτες
συναγωνίζονταν και επιβραβεύονταν για το ποιος θα δώσει πρώτος και τα περισσότερα χρήματα.
Χανιώτης Άγγελος. (2009). Ευεργετισμός στις αρχαίες ελληνικές πόλεις: Τιμή και Τίμημα. Στο:
Τσιρώνη Νίκη (επιμ.) Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, Φιλανθρωπία, Εθελοντισμός. Η ευθύνη του πολίτη
879
Βιβλίο Πράξεων Σχολικής Εφορείας Γυμνασίου Γερακίου, πράξη 14/20-10-1977, φάκ. ΕΚΠ.
181.1.-11, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
246
Η αναγνώριση μπορεί να γινόταν με την ανέγερση ανδριάντα του ευεργέτη στο χώρο
της ευεργεσίας του.
Για τη δωρεά των 20.000 λιρών Αιγύπτου από την Αικατερίνη Γρηγορίου και με αυτά
τα χρήματα την αγορά 106 φεδανίων γης από το Γεώργιο Δ. Γρηγορίου στις 12/6/1922 και
την απόδοσή τους στην κοινότητα για εκπαιδευτικούς σκοπούς, η Γενική Συνέλευση της
Ελληνικής Κοινότητας της Μανσούρας ανακήρυξε την Αικατερίνη Γρηγορίου και τον
Γεώργιο Δ. Γρηγορίου μεγάλους ευεργέτες της κοινότητας και αποφάσισε881 την
τοποθέτηση προτομών τους από πεντελικό μάρμαρο.882 Οι προτομές του ζεύγους
Γρηγορίου είναι τοποθετημένες και στην είσοδο του Γενικού Νοσοκομείου Σπάρτης
«Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου».
Το 1959 ο ευεργετηθείς από το Πανάγο Μανίνο, Νικόλαος Θ. Μανεσιώτης, από το
Γεωργίτσι, ανήγειρε με δαπάνη του προτομή883 του Πανάγου Μανίνου στην κεντρική
πλατεία της Αγόριανης.
Η διοικούσα επιτροπή του Γηροκομείου Σπάρτης το 1981 αποφάσισε να τοποθετηθεί
στο Γηροκομείο προτομή884 του γενεάρχου Δημοσθένη Ματάλα και να τοποθετηθούν τρεις
τιμητικές στήλες για τους μεγάλους ευεργέτες, τους ευεργέτες και τους δωρητές του
ιδρύματος.
Για τις υπηρεσίες του Γεωργίου Δ. Θεοφιλόπουλου προς το Γηροκομείο Σπάρτης, το
1983, τοποθετήθηκε η προτομή του885 στον περιβάλλοντα χώρο του Γηροκομείου.
Ο Δήμος Σπαρτιατών αποδέχθηκε τη δωρεά των ακινήτων και κινητών του διαθέτη
Ευαγγέλου Φιλιππόπουλου προς το Δήμο.886 Το Δημοτικό Συμβούλιο887 αποφάσισε την
τοποθέτηση της προτομής του σε κεντρικό σημείο της Σπάρτης.
880
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 176/ Μάιος- Ιούνιος 2006, άρθρο «Αποκαταστάθηκε η ιστορική μνήμη
στο Γύθειο με την Καψάλειο Δημοτική Βιβλιοθήκη».
881
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, Μητρώον δωρητών ευεργετών μεγάλων
ευεργετών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 1, υποφάκ. 2.
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953…, ό.π., σ. 3 Πίνακας Αοιδίμων Μεγάλων
ευεργετών.
Η απόφαση της Γενικής Συνέλευσης για την ανακήρυξη του Γεωργίου Γρηγορίου ως Μεγάλου
Ευεργέτου της κοινότητας δημοσιεύθηκε στις 12-7-1922 στις εφημερίδες Εφημερίς, Ταχυδρόμος,
Νέα, Φως, Τηλέγραφος, Νέα Ηχώ.
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σσ. 29-31.
882
Χειρόγραφος κατάλογος μεγάλων ευεργετών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας ΕΛΙΑ, Αρχείο
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 1, υποφάκ. 2.
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σσ. 29-30.
883
Εφημ. Γωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 79/10-5-1990, άρθρο «Πανάγος Μανίνος. Ο Ευεργέτης της
884
Εφημ. Λακωνικό Κήρυξ, αρ. φ.1269/26-5-1981, άρθρο «Προτομή του Δημοσθένη Ματάλα θα
στηθεί στο Γηροκομείο Σπάρτης».
885
Εφημ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1393/3-4-1984. Σε άρθρο αναφερόταν ότι η προτομή
φιλοτεχνήθηκε με πρωτοβουλία του Εμπορικού Συλλόγου Σπάρτης.
247
Ο Δήμος Μολάων, το 1972, τοποθέτησε προτομή888 του Νικολάου Δημάκου στην
κεντρική πλατεία της πόλης των Μολάων στην οποία και έδωσε το όνομά του.
Το όνομα του ευεργέτη δινόταν ύστερα από απόφαση του Δ.Σ. του δήμου σε οδούς ή
πλατεία.
Η Αικατερίνη Γρηγορίου, το 1922, ανέλαβε με δικές της δαπάνες τη λειτουργία της
Επαγγελματικής Σχολής στη Σπάρτη. Υπεύθυνη για τη διαχείριση και λειτουργία της
σχολής όρισε την ανιψιά της Καλλιόπη, χήρα Ηλία Κοπανίτσα. Το 1924 παραχωρήθηκε το
κτίριο της σχολής από το δήμο για την προσωρινή στέγαση του Μονοτάξιου
Διδασκαλείου. Ο Δήμος Σπαρτιατών, το 1929, επί δημαρχίας Ηλία Γκορτσολόγλου,
αποφάσισε να εκφράσει τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη προς την Αικατερίνη
Γρηγορίου και να ονομάσει την οδό που βρίσκεται παραπλεύρως της Επαγγελματικής
Σχολής οδό Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου,889 και να τελείται ετήσιο μνημόσυνο890
από το Δήμο, στο παρεκκλήσιο της σχολής, προς τιμήν του αείμνηστου δωρητού Ιωάννη
Γρηγορίου.
Η κεντρική πλατεία της Αγόριανης με απόφαση του κοινοτικού συμβουλίου
Αγόριανης ονομάστηκε «Πλατεία Παν. Θ. Μανίνου».891
Ο Δήμος Σπαρτιατών892 σε αναγνώριση των δωρεών του Συνδέσμου Λακεδαιμονίων
Νέας Υόρκης ονόμασε κεντρική οδό της Σπάρτης με το όνομα του Συνδέσμου.
Ο Δήμος Γυθείου για την προσφορά του Γεράσιμου Καψάλη προς τη Δημοτική
Βιβλιοθήκη τον ανακήρυξε893 επίτιμο δημότη Γυθείου και μετονόμασε μετά το θάνατό του
μία οδό894 της πόλης.
886
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 993/18-2-1989, άρθρο «Έγινε αποδοχή κληρονομίας
του Ευαγγέλου Φιλιππόπουλου».
887
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1509/5-2-1978, άρθρο «Μεγάλη δωρεά στο Δήμο Σπαρτιατών
από τον αείμνηστο Ε. Ι. Φιλιππόπουλο». Εφημ. Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. 905/7-2-1987,
άρθρο «Γνωστός ευεργέτης δώρισε ένα θησαυρό στην πόλη μας».
888
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 230/30-1-1968.
889
Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Σπαρτιατών αρ. 201/8-11-1929, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-4, ΓΑΚ
890
Βιβλίο Πράξεων Δημοτικού Συμβουλίου Σπαρτιατών λήγον την 24-4-1930, αρ. 103/24-4-1929,
φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-4, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
891
Παπαδογιάννης Δημήτριος. (2002). Το χωριό μου…, ό.π.
892
Πρακτικά συνεδριάσεως Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπαρτιατών της 18-1-1937, αρ. 26,
893
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 181/Σεπτέμβριος 1972. Στις 4 Ιουνίου 1972 με τη συμπλήρωση
δεκαετίας από το θάνατο του διαθέτη ο Δήμος Γυθείου τέλεσε φιλολογικό μνημόσυνο για τον
Γεράσιμο Καψάλη.
Άρθρο «Φιλολογικό Μνημόσυνο του Γεράσιμου Καψάλη» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 51/ Μάιος-
Ιούνιος 1972, σσ. 96-98.
«Η ομιλία του Αναστασίου Ατσαβέ εις το Γύθειον κατά το φιλολογικόν μνημόσυνον. “Ο
Γεράσιμος Καψάλης”» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 52/ Ιούλιος-Αύγουστος 1972, σσ. 116-122.
894
Βιβλίο Πρακτικών Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου, αρ. απόφασης 67/1963, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2.1-
20, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Η δημοτική οδός Ευρυκλέους μετονομάσθη σε οδό Γεράσιμου Καψάλη.
248
Ο Δήμος Σπάρτης, το 1970, για να τιμήσει το δωρητή του ανδριάντα του Λεωνίδα,
Πάνο Κουμάνταρο, έδωσε το όνομά του σε οδό της πόλης της Σπάρτης.895
Η αναγνώριση του ευεργέτη, η απονομή τιμητικής διάκρισης από κρατικούς φορείς,
από το δήμο ή την κοινότητα για την προσφορά του στην τοπική κοινωνία ήταν κάτι το
σύνηθες.
Το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Μονεμβάσιας αποδέχτηκε τη δωρεά του
Ευσταθίου Σαραντινάκη και τον ανακήρυξε ευεργέτη «του εν Μονεμβασιά Σχολείου της
κοινότητας αυτής εις αιώνα τον άπαντα».896
Η Κοινότητα Βαμβακούς, το 1900, ανακήρυξε897 μεγάλους ευεργέτες τους: Βασίλειο
Γ. Ξυδιά και Κωνσταντίνο Θ. Βούρβουλη. Το 1901, ανακήρυξε898 ευεργέτες: το Δήμο Γ.
Βούρβουλη, τον Αλέξιο Αγ. Νικολετόπουλο, τα αδέλφια Ζαχαρία, Αναστάσιο και
Χαράλαμπο Μ. Τρουποσκιάδη, τον Δημήτριο Γεωργή και τον Πέτρο Νικολακόπουλο.
Μεγάλους ευεργέτες τους αδελφούς Παρασκευά και Σπύρο Νιάρχο, τον Παναγιώτη Θ.
Κουμάνταρο και τον Παναγιώτη Ιω. Νικολακόπουλο. Το 1902, ανακήρυξε899 μεγάλους
ευεργέτες τον Ιωάννη Νικολακόπουλο και τον Θεόδωρο Κ. Βούρβουλη. Το 1903,
ανακήρυξε900 ευεργέτρια την Ευγενία σύζυγο Σπύρου Νιάρχου. Το 1905 ανακήρυξε901
ευεργέτη τον Παναγιώτη Ιω. Νικολακόπουλο. Το 1906, ανακήρυξε902 μεγάλους ευεργέτες
τον Γεώργιο Β. Τσοχώνη, τον Βασίλειο Γ. Ξυδιά και τα αδέλφια Σταύρο, Ευθύμιο, Ιωάννη,
Κωνσταντίνο Θ. Βούρβουλη. Το 1908, ανακήρυξε903 μέγα ευεργέτη τον Κωνσταντίνο
Ζούφλο. Το 1909, ανακήρυξε904 μέγα ευεργέτη τον Σπύρο Νιάρχο και τον Λεωνίδα Ι.
895
Πρακτικό 1/10-2-1970, αρ. απ. 11/1970 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπάρτης, φάκ.
896
ΑΥΕ φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 15 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Μονεμβασιάς. Ο
Δήμος Μονεμβασιάς για την ανακήρυξη του ευεργέτη έλαβε υπόψη αντίγραφο της μεταφρασμένης
διαθήκης. «Επειδή η γενναία αυτή αγαθή ενέργεια είναι ίδιον ψυχής φιλομούσου, φιλοπάτριδος και
εναρέτου […] Α. Κηρύττει τον αοίδημον Ευστάθιον Παύλου Σαραντινάκην ευεργέτην. Β. Κανονίζει
εις δείγμα της ευγνωμονούσης από του παρόντος έτους ετήσιαν συνάθροιση όλων των εν ενεργεία
Ιερέων του Δήμου ως και των υπαλλήλων αυτού εις εν τη πρωτευούση του Δήμου Ιερόν ναόν κατά
την ημέραν του μεγαλομάρτυρος Ευσταθίου ήτοι την 20ην Σεπτεμβρίου υπέρ της αιωνίου
μακαριώτητος του ρηθέντος ευεργέτου Ευσταθίου Σαραντινάκη ως και περί της υγείας της αγαπητής
του συζύγου κυρίας Μαρίας Αθανασίου Μάνθου ως υπέρ αναπαύσεως αυτής μετά την τελευτήν της
ένθα οι Δίκαιοι… Γ. Επιφορτίζει το Δήμαρχο να δημοσιεύση την παρούσαν πράξην δαπάνη του
Δημοτικού Ταμείου διά την εφημερίδα του θριάμβου ή του αιώνος…επισυνημμένο αυτής εις την Β.
Διοίκησιν Λακεδαίμονος, ήτις παρακαλεί να την διαβιβάσει διά της ανηκούσης οδού προς την ζώσαν
σύζυγον του ευεργέτου Ευσταθίου προς απόδειξιν της ευγνωμοσύνης».
897 η
2 Λογοδοσία της Κοινότητας Βαμβακούς περίοδος 1899-1900.
898 η
899 η
900 η
901 η
902 η
903
10η Λογοδοσία της Κοινότητας Βαμβακούς περίοδος 1907-1908.
904
249
Νικολακόπουλο. Το 1910, ανακήρυξε905 μέγα ευεργέτη τον Γεώργιο Δ. Φικιώρη. Το 1911,
ανακήρυξε906 μέγιστη ευεργέτρια τη Γαρυφαλιά χήρα Βασ. Τσοχώνη.
Για την αγορά του γηπέδου στη Σπάρτη και την ανέγερση της Επαγγελματικής Σχολής
με χρήματα της δωρεάς του Ιωάννη Γρηγορίου, το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου
Σπαρτιατών τον τίμησε ανακηρύσσοντάς τον επίτιμο πολίτη Σπάρτης.907
Ο Γεώργιος Δούσμανης για την προσφορά 1.000.000 δραχμών, το 1937, και την
κατασκευή ηρώου πεσόντων στη Σπάρτη ανακηρύχθηκε908 επίτιμος δημότης Σπάρτης.
Η Κοινότητα Βαμβακούς ανακήρυξε,909 το 1943, μεγάλους ευεργέτες της Βαμβακούς
το Σπύρο Νιάρχο και τον Κωνσταντίνο Αγαθ. Νικολετόπουλο για την προσφορά τους στην
κοινότητα και για την εκτέλεση κοινωφελών έργων.
Ο Ιωάννης Στ. Κουμάνταρος ανακηρύχθηκε910 το 1955, το 1956 και το 1958 μέγας
ευεργέτης για την προσφορά του στην Κοινότητα Βαμβακούς και το 1976 για τη δωρεά911
του αγάλματος του Θεοδώρητου του Β.΄
Ο Πάνος Στ. Κουμάνταρος ανακηρύχθηκε από την Κοινότητα Βαμβακούς, το 1956,
Μέγας Ευεργέτης, για την προσφορά του στην Κοινότητα Βαμβακούς.912
905
906
907
Στις 20 Οκτωβρίου 1907 ο δήμαρχος Σπαρτιατών απευθυνόμενος στο Δημοτικό Συμβούλιο για
την πρόθεση της δωρεάς των 20.000 αγγλικών λιρών για την ίδρυση της Επαγγελματικής Σχολής
στη Σπάρτη ανέφερε: «…δόξα και τιμή εις τον δωρητήν του οποίου το όνομα θέλη να ευλογείσθαι εις
αιώνας υπό των ευεργετουμένων και σύμπαντος του τόπου. Αλλά νομίζω, κύριοι, ότι το Δημοτικόν
Συμβούλιον, όπερ εν προκειμένω πέποιθα ότι εκπροσωπεί ολόκληρον την επαρχίαν Λακεδαίμονος,
συγκεκροτημένον ήδη νομίμως, καθήκον έχει πρωτίστως και προ πάσης άλλης εργασίας να εκφράση
την ευγνωμοσύνη του τόπου προς τον ευεργέτην, καθ’ ον τρόπον τούτο εγκρίνει. Το Δημοτικό
Συμβούλιο Σπαρτιατών εκφράζει την αΐδιον του Δήμου ευγνωμοσύνην προς το φιλόστοργον της
Λακεδαίμονος τέκνον κύριο Ιωάννην Γρηγορίου διά την υπ’ αυτού αποφασισθείσαν ίδρυσιν
Επαγγελματικής Σχολής εν Σπάρτη. Ονομάζει τούτον επίτιμον πολίτην Σπάρτης. Ορίζει, ίνα το
ψήφισμα τούτο γραφόμενον επί μεμβράνης εγχειρισθή τω ιδρυτή. Ανατίθησι την εκτέλεσιν προς τον κ.
Δήμαρχον». Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Σπαρτιατών, αρ. απόφασης 50/2.10.1907,
Σταθοπούλου -Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι Μεγάλοι Ευεργέτες…, ό.π.
908
Η ανακήρυξη έγινε στις 29-6-1937 από το Δημοτικό Συμβούλιο Σπάρτης. Σύμφωνα με την
απόφαση ο Γ. Δούσμανης α) ανακηρύχθηκε επίσημος δημότης Σπάρτης, β) ονομάσθηκε μία οδός
της πόλης «οδός Γεωργίου Δούσμανη», γ) αναρτήθηκε φωτογραφία του στο γραφείο του
δημάρχου. Πρακτικό της 29-6-1937 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπάρτης.
Βιβλίο Πρακτικών και Αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου από 6-6-1936 έως 29-6-1937, Φάκ.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ.φ.183/4-7-1937, άρθρο «Το Δημοτικό Συμβούλιο εις έκτακτον
συνεδρίαση ανακήρυξε ομοφώνως τον κ. Γ.Β. Δούσμανη επίτιμο δημότη της Σπάρτης».
909
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς, έγγραφο αρ. πρωτ. 4/11-4-1943.
910
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς, έγγραφο αρ. πρωτ. 25/29-6-1955, έγγραφο αρ. πρωτ. 48/23-8-
1956, έγγραφο αρ. πρωτ. 82/30-12-1958.
911
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς, έγγραφο αρ. πρωτ. 27/10-8-1976
250
Η Κοινότητα Βαμβακούς ανακήρυξε, το 1958, την Ντόλλη Γουλανδρή μεγάλη
ευεργέτιδα της Βαμβακούς, για την κατασκευή και τοποθέτηση ωρολογίου στη
Βαμβακού.913
Το Δημοτικό Συμβούλιο Γυθείου, το 1961, ανακήρυξε914 το Γεράσιμο Καψάλη επίτιμο
δημότη του Δήμου Γυθείου για τη δωρεά της βιβλιοθήκης στο Δήμο Γυθείου και για τη
συμβολή του στην πνευματική ζωή του Γυθείου.
Η Κοινότητα Γερακίου το 1972, ανακήρυξε τους αδελφούς Πουλημενάκου μεγάλους
ευεργέτες του Γερακίου, για τη συνολική προσφορά τους προς το Γεράκι.915
Ο Γεώργιος Ι. Παπαθεοδώρου ανακηρύχθηκε, το 1976, μέγας ευεργέτης της
Βαμβακούς, γιατί κατασκευάστηκε, με δική του δαπάνη,916 στη θέση Αρνόμουσγα
ορειβατικό καταφύγιο.
Με απόφασή του, το κοινοτικό συμβούλιο Μονεμβάσιας, το 1990, ανακήρυξε
ευεργέτες917 της Μονεμβάσιας για τις προσφορές τους, τους αδερφούς Παναγιώτη και
Γεώργιο Ανδρεασάκη, τον Αθανάσιο Κουρκούλη και τον Κούλη Κων. Κυριαζάκη.
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος τιμήθηκε918 με το μετάλλιο της πόλης της Σπάρτης, το 2002,
και με τιμητική πλακέτα,919 το 2008, από το Δήμο Σπαρτιατών για την προσφορά του στην
πόλη της Σπάρτη.
912
913
914
Βιβλίο Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. απόφασης 38/1961.
ΔΗΜΟΤ. 2.1-18, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Ο Δημοτικός Σύμβουλος Γιαννουράκος πρότεινε να τιμηθεί
και ο έτερος δωρητής της βιβλιοθήκης Θεόδωρος Φιλιππάκος.
Το 1963 με την 67/1963 απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου έδωσε σε οδό του Γυθείου
την ονομασία «Γερασίμου Καψάλη».
915
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου…, ό.π., σσ. 461-462.
Αλεξάνδρου Σωτ. άρθρο «Σημαντική χρηματική…, ό.π.
916
917
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 335/30-9-1990, άρθρο «Ανακήρυξη Ευεργετών».
918
Εφημ. Τα Βάτικα, αρ. φ. 193/Μάιος-Ιούνιος 2002, άρθρο «Με μετάλλιο της πόλεως της Σπάρτης
τιμήθηκαν ο κ. Γ. Σαϊνόπουλος».
919
Εφημ. Παρατηρητής της 26-1-2008, άρθρο «Συγκινητικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Γεωργίου
και Χρυσαυγής Σαϊνοπούλου - Η Σπάρτη τίμησε τους ευεργέτες».
Η Σπάρτη τίμησε τους ευεργέτες στις 26 Ιανουαρίου 2008 στην αίθουσα εκδηλώσεων του
Δημαρχείου Σπάρτης. Ύστερα από ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου τιμήθηκαν ο
Γεώργιος Σαϊνόπουλος και η σύζυγός του Χρυσαυγή Σαϊνοπούλου.
Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος μία μεγάλη μορφή της σύγχρονης Σπάρτης» περιοδ. Τα Λακωνικά,
Συνεδρίαση Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Σπάρτης 464/12-12-2007. Με πρόταση του δημάρχου
αποφασίστηκε ομόφωνα «η απονομή μεταλλίου της πόλης μετά διπλώματος και να ανακηρύξει
αυτόν άξιον της πατρίδος γιατί με τα έργα και τη δραστηριότητά του ευεργέτησε πολλαπλώς την
πόλη». Με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου το Ημερολόγιο του Δήμου του 2008 ήταν
αφιερωμένο στο Γεώργιο Σαϊνόπουλο και στο έργο του.
Εφημ. Λακωνικός Τύπος, αρ. φ. 2883/26-1-2008, άρθρο «Άξιος της πατρίδος ο Γεώργιος
Σαϊνόπουλος». Το Δημοτικό Συμβούλιο Σπάρτης τίμησε το μεγάλο ευεργέτη με το μετάλλιο της
251
Η αναγραφή του ονόματος του δωρητή σχολείου σε μαρμάρινη πλάκα, η οποία ήταν
τοποθετημένη στην είσοδο του σχολείου, ήταν ενέργεια των εκτελεστών ή κληρονόμων,
γιατί μπορεί να προβλεπόταν είτε από τη διαθήκη ή από το συμβόλαιο της δωρεάς.
Το 1930, η Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας αποφάσισε920 την τοποθέτηση
μαρμάρινων πλακών στα νέα εκπαιδευτήρια της Μανσούρας με την επιγραφή «Γρηγόρειον
Γυμνάσιον».
Από το Δήμο Σπαρτιατών921 και για την προσφορά τού Συνδέσμου Λακεδαιμονίων
Νέας Υόρκης, στο διδακτήριο του Γυμνασίου εντοιχίστηκε επιγραφή: «Ανηγέρθη εν έτει
1933 δαπάναις του κράτους και Δήμου Σπάρτης επί γηπέδου δωρεάς Συνδέσμου
Λακεδαιμονίων Νέας Υόρκης».
Μικρός αριθμός διαθετών επιθυμούσε την τοποθέτηση της φωτογραφίας τους στο
ίδρυμα στο οποίο είχαν συμβάλει οικονομικά.
Ο Παρασκευάς Πανούσης, το 1936, με τη διαθήκη922 του όρισε «να αναρτηθεί εν τω
Σχολείω η φωτογραφία μου πλαισιωμένη».
Φορείς που ευεργετήθηκαν τίμησαν τους ευεργέτες με την ανάρτηση της φωτογραφίας
τους.
Ο Σύλλογος των εν Αττική Λακεδαιμονίων923 για να τιμήσει τη μνήμη του Ιωάννη και
της Αικατερίνης Γρηγορίου και για την προσφορά τους προς τη Λακεδαίμονα ανάρτησε
την εικόνα τους, το 1932, στην αίθουσα Συνεδριάσεων του Συμβουλίου.
Η Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Πακίων ανακήρυξε,924 το 1959, το
Νικόλαο Δημάκο μέγα ευεργέτη του σχολείου και ανάρτησε τη φωτογραφία του στο
γραφείο διδασκόντων του σχολείου.
πόλης, τον ανακήρυξε «άξιον της πατρίδος» και απένειμε δίπλωμα τιμής σε αυτόν και τη σύζυγό
του Χρυσαυγή.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2008, άρθρο «Ο Δήμος Σπάρτης τίμησε τον
Γεώργιος Σαϊνόπουλο».
Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος.
920
ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 9, υποφάκ. 29. Η
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας με τον υπ’ αριθμ. 336/8 Ιουλίου 1930 πρακτικό αποφάσισε «την
παραγγελία των μαρμάρινων πλακών αι οποίαι πρόκειται να εντοιχισθώσιν επί των νέων
εκπαιδευτηρίων. Εκ των πλακών τούτων εις το μέσον της κυρίας εισόδου θα φέρει την επιγραφήν
Ελληνικά Εκπαιδευτήρια, η προς τα δεξιά επί της δευτερευούσης εισόδου την επιγραφήν Γρηγόρειον
Γυμνάσιον…».
921
Πρακτικά συνεδριάσεως Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπαρτιατών της 18-1-1937, αρ.
απόφασης 26, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-8, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
922
Δημόσια διαθήκη Παρασκευά Πανούση…, ό.π.
923
Άρθρο «Αικατερίνη και Ιωάννης Γρηγορίου» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σσ. 360-362
924
Απόσπασμα πράξης της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Πακίων αρ. 7/20-12-1959.
Αρχείο Νικολάου Δημάκου. Τοπικό Διαμέρισμα Πακίων. «Η Σχολική Εφορεία εκτιμώσα τας
φιλοσχολικάς ταύτας ενεργείας του ειρημένου ομογενούς και θεωρούσα ως ηθικόν χρέος αυτής προς
252
Η απονομή τιμητικής διάκρισης από ιδρύματα σε δωρητή συνοδευόταν και από
προτροπή για μίμησή του.
Για την προσφορά της Αικατερίνης Γρηγορίου το 1929 στο Άσυλο Ανιάτων Αθηνών,
η διοίκηση του Ασύλου «εις την φιλάνθρωπον δωρήτριαν εξέφρασε την ζωηρά
ευγνωμοσύνην της διά την όσω γενναίαν, τόσω πρακτικήν δωρεάν της και την ανακήρυξε
Μεγάλη του Ασύλου Ευεργέτιδα, με την ευχή όπως το ευγενές παράδειγμά της εύρη και
άλλους μιμητάς προς ανακούφισιν της δυστυχίας …».925
Τα ονόματα ευεργετών που προσέφεραν μικρότερα ποσά αναγράφονταν σε
μαρμάρινες στήλες μαζί με ονόματα άλλων ευεργετών. Τα ιδρύματα μπορεί με αυτό τον
τρόπο να επιθυμούσαν την προσέλκυση και άλλων οικονομικών δωρεών πέρα από τη
διατήρηση της μνήμης προς τους συγκεκριμένους δωρητές.
Ο Γυμναστικός Σύλλογος «Ευρώτα» στη Σπάρτη «δέχεται συνδρομάς παντός Έλληνος
ή φιλέλληνος και αναγράφει εν ιδία μαρμαρίνη στήλη τα ονόματα των δωρητών ευεργετών
αυτού. Ως δωρητές αναγράφει τους προσφέροντας 100-200 δραχμές, ευεργέτας τους
προσφέροντας 200-500 δραχμές και άνω».926
Εκτός από τους μεγάλους ευεργέτες και οι μικρότεροι ευεργέτες-δωρητές, που
χρηματοδοτούσαν τη λειτουργία ή την προσθήκη αιθουσών ή τη συντήρηση σχολείου,
επιθυμούσαν και αυτοί την αναγνώριση, την υστεροφημία τους, την ικανοποίησή τους για
τη δική τους συμβολή στην ολοκλήρωση του έργου.
Ο Δημήτριος Λαύκας από το Κυπαρίσσι, εγκατεστημένος στο Μόντρεαλ, το 1950,
ανακηρύχθηκε927 μέγας ευεργέτης του Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου για τις
προσφορές του στο σχολείο, από το 1936 μέχρι το 1950.
Η σχολική εφορεία928 του Δημοτικού Σχολείου Γερακίου ανακήρυξε μεγάλους
ευεργέτες του σχολείου τους: Νικόλαο Ρέλλα, Γεώργιο Κούρλα, Αθανάσιο Καλομοίρη,
Ιωάννη και Ελένη Καραμίχα. Τους Αθανάσιο Ζαφείρη, Αθανάσιο Κόντο, Κων. Ζήτσα,
Αναστ. Πουλημενάκου, Σωτ. Πουλημενάκου, Νικήτα Κούρλα ανακήρυξε δωρητές του
σχολείου.
αυτόν, ανακηρύσσει τον κ. Ν. Δημάκον Μέγαν Ευεργέτην του Σχολείου και εκφράζει προς Αυτόν την
άκραν ευγνωμοσύνη των μελών της Σχολικής Εφορείας ως και των μικρών μαθητών και των γονέων
αυτών, ψηφίζει όπως αναρτηθεί η φωτογραφία του εις το Γραφείο του Σχολείου…».
925
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π.,
περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 225/2007, σ. 47.
926
ΦΕΚ 76/1-4-1887. «Περί εγκρίσεως του καταστατικού του εν Σπάρτη γυμναστικού συλλόγου
“Ευρώτα”». Άρθρο 6.
927
Αρ. πράξης 426-10-1950 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου.
Εφημ. Λακωνικό Βήμα της 12-11-1950, άρθρο «Μεγάλοι ομογενείς δωρηταί».
928
Πράξη της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Γερακίου 1/15-1-50.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 435/ 20-4-1950 άρθρο «Ζωή και κίνησις εις την Κοινότητα
Γερακίου. Ομογενείς Δωρηταί και Ευεργέται».
253
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος - Μπράουν, το 1953, ανακηρύχθηκε929 από την
Κοινότητα Πετρίνας μέγας ευεργέτης της Πετρίνας για την προσφορά στο Δημοτικό
Σχολείο Πετρίνας και το Συνεταιρισμό της κοινότητας.
Η Κοινότητα Σκούρας, το 1955, ανακήρυξε τον Στυλιανό Β. Καπερώνη ευεργέτη της
Κοινότητας Σκούρας930 για την ανέγερση του 4/θέσιου Δημοτικού Σχολείου Σκούρας.
Η Κοινότητα Βαρβίτσας, το 1955, ανακήρυξε931 τον Στυλιανό Β. Καπερώνη μέγα
ευεργέτη και επίτιμο δημότη Κοινότητος Βαρβίτσας για την ανέγερση του 2/θέσιου
Δημοτικού Σχολείου Βαρβίτσας.
Η ευχαριστήριος επιστολή, η ομιλία κατά τα εγκαίνια του ιδρύματος, στου οποίου την
ανέγερση είχε συμβάλει ο ευεργέτης και η τιμητική αναφορά στο όνομά του, αποτελούσαν
δείγμα ευγνωμοσύνης προς τον ευεργέτη.
Η τιμή η οποία μπορεί να ήταν επιζητούμενη ή όχι σχετίζεται με το μέγεθος της
προσφοράς, τη νοοτροπία του ευεργέτη, τα κίνητρά του και τους σκοπούς του. Η μετά
θάνατον του ευεργέτη αναγνώριση γινόταν με την τέλεση μνημοσύνων. Η σχολική
κοινότητα του Γυμνασίου Γυθείου, εκπαιδευτικοί, μαθητές και γονείς πραγματοποιούσαν
κάθε έτος ετήσιο μνημόσυνο,932 κατά την εορτή των Αγίων Θεοδώρων, υπέρ του
ευεργέτου του Γυμνασίου Γυθείου Θεόδωρου Παναγάκου. Στην επιμνημόσυνη δέηση
συμμετείχαν όλα τα σχολεία μέσης και δημοτικής εκπαίδευσης και οι σχολικές εφορείες
των σχολείων. Η ημέρα αυτή ήταν επίσημη τοπική αργία για τα σχολεία του Γυθείου.
Το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Έλους933 για την προσφορά του Αχιλλέα
Παπαδάκου στη γενέτειρά του Μυρτιά αποφάσισε την ετήσια τέλεση μνημοσύνου και
ημέρα μνήμης του ευεργέτη Αχιλλέα Παπαδάκου.
Η κήρυξη πένθους θεωρείτο απαραίτητη με την αναγγελία του θανάτου τού εν ζωή
ευεργέτη. Οι επικήδειοι λόγοι και η δημοσίευσή τους σε εφημερίδες, καθώς και η
δημοσίευση της διαθήκης στο τύπο, ήταν σύνηθες φαινόμενο.
Το περιοδικό «Μαλεβός» δημοσίευε διαθήκες των μεγάλων δωρητών. Η διαθήκη του
Αθανασίου Ματάλα δημοσιεύθηκε, το 1923, με τίτλο «Από την διαθήκη του Αθανασίου
929
Κοινό ψήφισμα Ιουλίου 1953 της Κοινότητας Πετρίνας, του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας και
του Συνεταιρισμού Πετρίνας, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-56, υποφάκ. Αλληλογραφίας Σχολείου και Δωρητών
(Επιστολαί), ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
930
Πρακτικό Κοινότητας Σκούρας της 10-12-1955. Ρουμελιώτης Γ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα
και η Σκούρα…, ό.π., σσ. 104-105.
931
Πρακτικό Κοινότητος Βαρβίτσης αρ. πρωτ. 26/12-6-1955 «Ανακήρυξις αξιοτίμου κ. Στυλ.
Καπερώνη εις Μέγαν Ευεργέτην Κοινότητος Βαρβίτσης».
Ρουμελιώτης Γ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα…, ό.π., σσ. 59-60.
932
Πρόσκληση του προέδρου της Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Γυθείου της 18-3-1932 προς
τον πρόεδρο της Κοινότητας Γυθείου. Φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2-1-114, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
933
Απόφαση 258/2001 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Έλους «Λήψη απόφασης για τέλεση
μνημοσύνου και ημέρας μνήμης αειμνήστου Αχιλλέως Παπαδάκου». Κληροδοτήματα Δήμων -
Κοινοτήτων, φάκ. Αχιλλέα Παπαδάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
254
Ματάλα».934 Η διαθήκη του Νικολάου Πηλάλα δημοσιεύθηκε935 το 1926 από το ίδιο
έντυπο μέσο.
Αναγνώριση του δωρητή για την προσφορά του γινόταν από συλλόγους και ιδρύματα,
αναγνωρίζοντας έτσι τη γενικότερη προσφορά του ή την προσφορά του, στο σύλλογο ή το
ίδρυμα.
Ο Σύνδεσμος των εν Αττική Λακεδαιμονίων, το 1973, απένειμε936 ηθική αμοιβή και
ανακήρυξε μεγάλους ευεργέτες τον Ιωάννη Σαϊνόπουλο για τις πολύτιμες υπηρεσίες προς
την ιδιαίτερη πατρίδα του, Μαγούλα Σπάρτης, τον Ευάγγελο Φιλιππόπουλο για τη δωρεά
οικοπέδου για ανέγερση Πνευματικού Κέντρου στη Σπάρτη, τον Ιωάννη Κουμάνταρο για
την προσφορά του στις κοινότητες Βαμβακούς και Βουτιάνων και στο Σύνδεσμο
Λακεδαιμονίων, τον Γεώργιο Θεοφιλόπουλο για την προσφορά του στο Γηροκομείο
Σπάρτης και τον Αθανάσιο Ηλιόπουλο937 για την προσφορά του στις Καρυές.
Η Αικατερίνη Γουλανδρή είχε τιμηθεί938 με τις πιο κάτω διακρίσεις: Το 1997, η
επιτροπή διεθνών βραβείων του Κοινωφελούς Ιδρύματος «Α.Σ. Ωνάσης» της απένειμε το
Βραβείο Ωνάση για την προσφορά της στον πολιτισμό. Το 1998, τιμήθηκε με το παράσημο
του Ταξιάρχη Τάγματος Φοίνικος για την ίδρυση, συντήρηση και συνεχή χρηματοδότηση
του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Το 1999, της απενεμήθη το βραβείο «Θάλασσα» του
7ου Διεθνούς Thalassa Forum 99 για την προσφορά της στον πολιτισμό. Το 1999, το Δ.Σ.
του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού της Νέας Υόρκης την τίμησε με το πρώτο βραβείο
για την προσφορά της στον ελληνικό πολιτισμό.
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος και το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα, το 1990, τιμήθηκαν939 με
βραβείο της Ακαδημία Αθηνών για την πολυδιάστατη κοινωφελή και πολιτιστική δράση
στο χώρο της Λακωνίας. Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος τιμήθηκε,940 το 2008, από το
934
Άρθρο «Από τη διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα», περιοδ. Μαλεβός, αρ. 31/Νοέμβριος 1923, σ.
171. «Αναγγείλαμεν εις προηγούμενον ημών φύλλον τον θάνατον του Αθανασίου Ματάλα, όστις
διά μακροσκελεστάτης ιδιογράφου διαθήκης, ης αντίγραφον μόλις προ ημερών ηδυνήθημεν να
αποκτήσωμεν, διαθέτει την μεγάλην του περιουσίαν υπέρ εκπαιδεύσεως νέων εκ της ιδιαιτέρας του
πατρίδος και εν της εν γένει Λακεδαίμονος».
935
«Δημόσια διαθήκη», περιοδ. Μαλεβός, αρ. 64/Αύγουστος 1926, σ. 558, άρθρο «Εις Νικόλαον
Πηλάλαν οφείλει αναμφιβόλως μεγίστην ευγνωμοσύνην η κοινότης των Βρεσθένων».
936
Πρακτικό της 25/7-9-1973 του Συνδέσμου εν Αττική Λακεδαιμονίων, περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.
59/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1973, σσ. 172-173.
937
Πρακτικό του Συνδέσμου εν Αττική Λακεδαιμονίων της 25/7-9-1973, περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.
59/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1973, σσ. 172-173. Ανακηρύχθηκε Μέγας Ευεργέτης για την
προσφορά του στην ιδιαίτερη πατρίδα του Καρυές, για την τσιμεντόστρωση των οδών της
κοινότητας και για την απόκτηση ιδιόκτητων γραφείων του Συνδέσμου εν Αττική Λακεδαιμονίων.
938
Μαραγκού Λίλα. (2000). Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης…, ό.π., σσ. 102-103.
939
Βιογραφικό Γεωργίου Σαϊνόπουλου. Έκδοση του Σαϊνοπουλείου Ίδρύματος.
Ιστοσελίδα Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr/proedros.html Ανάκτηση:
8/10/2011.
940
Εφημ. Λακωνικός Τύπος της 1-12-2008, άρθρο «Τιμήθηκε για την προσφορά του στον
αθλητισμό και τον πολιτισμό και ως διατελέσας πρόεδρος του Συλλόγου το 1960-1961.
Απονεμήθηκε στον Γεώργιο Σαϊνόπουλο αναμνηστική πλακέτα».
255
Σπαρτιατικό Γυμναστικό Σύλλογο. Ο Σύνδεσμος εν Αττική Λακεδαιμονίων, το 2008,
ομόφωνα ανακήρυξε941 το Γεώργιο Σαϊνόπουλο και τη σύζυγό του Χρυσαυγή
Σαϊνοπούλου επίτιμα μέλη και μεγάλους ευεργέτες.
Η εκκλησία αναγνώρισε τις προσφορές και τις δωρεές με την αναγραφή του ονόματος
σε μαρμάρινη επιγραφή στην είσοδο ναών, χωρίζοντας συνήθως τους δωρητές σε
κατηγορίες σύμφωνα με το οικονομικό μέγεθος της δωρεάς.
Από το 1953 μέχρι το 1971 για τις δωρεές τους προς την Παναγία Γιάτρισσα έχουν
ανακηρυχθεί942 από το εκκλησιαστικό συμβούλιο μεγάλοι ευεργέται οι: Παλαιολόγος
Δημ., Χειλάκος Φιλ., Πλαγιαννάκος Αριστ., Ξανθάκη Σαρ., Καψάλης Λ., Καπετανάκης Γ.,
Τζουνάκος Γεωρ., οι σύλλογοι Μάνης Διρός, Λεωνίδας, Ταϋγέτου, Ντιτρόιτ, Στρατάκου
Άννα, Κατσαδώρος Παν., Ρουντζούνης Παν., Ξανθάκης Ιωάννης, Ξανθάκης Περικλής.
Ο Μιχαήλ Μ. Παπαμιχαλόπουλος ανακηρύχθηκε943 μεγάλος ευεργέτης και του
απονεμήθηκε δίπλωμα τιμής από τη Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης για την
προσφορά του στο Άσυλο Ανιάτων και το Γηροκομείο Μολάων.
Οι ομογενείς που προσέφεραν στις ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου
αναγνωρίστηκαν και τιμήθηκαν από την κοινότητα της δεύτερης πατρίδας τους.
Τα ονόματα των δωρητών της Κοινότητας Μανσούρας γράφονταν σε ιδιαίτερα βιβλία
δωρητών. Τα ονόματα των ευεργετών «επί πλακός ανηρτημένης εν τη αιθούση της σχολής ή
της κοινότητος και τα των μεγάλων ευεργετών αναγράφονται χρυσοίς γράμμασιν επί
ιδιαιτέρας πλακός, τιθέμενης μετά της προτομής αυτών εν τη αιθούση της σχολής ή της
κοινότητος».944
Ο Ιωάννης Γρηγορίου ανακηρύχθηκε μέγας ευεργέτης της Ελληνικής Κοινότητας
Μανσούρας,945 το 1896, για τη μέχρι τότε προσφορά του στην Κοινότητα Μανσούρας, για
941
Η ανακήρυξη έγινε στη Γενική Συνέλευση της 2-3-2008 κατόπιν εισήγησης του προέδρου του
Σπαρτιατικού Γυμναστικού Συλλόγου. Άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος. Μία μεγάλη μορφή της
σύγχρονης Σπάρτης», περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 227 /Φεβρουάριος-Μάρτιος 2008, σσ. 32-33.
Χρυσαυγής Σαϊνοπούλου - Η Σπάρτη τίμησε του ευεργέτες».
942
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 170/31-10-1971, άρθρο «Ιερά Μονή Γιατρίσσης».
943
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 337/30-11-1990, άρθρο «Μιχαήλ Μ.
Παπαμιχαλόπουλος Ένας μεγάλος ευεργέτης». Στις 27-9-1998 έγιναν τα αποκαλυπτήρια της
προτομής του Μ. Παπαμιχαλόπουλου στον προαύλιο χώρο του Ασύλου Ανιάτων στους Μολάους.
Στην προτομή αναφερόταν «Μιχαήλ Μ. Παπαμιχαλόπουλος. Έτος γέννησης 1906. Ευγενής
χορηγός εις μνήμη της συζύγου του Σταυρούλας».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 407/15-11-1998.
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά…, ό.π., σσ. 7-10.
944
Κ.Δ. της 20-4-1893 «Περί εγκρίσεως κανονισμού της εν Μανσούρα της Αιγύπτου ελληνικής
κοινότητας», άρθρο 13 «Περί δωρητών και κληροδοτών» ΦΕΚ 84/8-5-1893, τεύχ. Α΄.
945
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953…, ό.π., σ. 3 Πίνακας Αοιδίμων
Μεγάλων ευεργετών.
Μητρώο Δωρητών-Ευεργετών-Μεγάλων Ευεργετών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. ΕΛΙΑ,
Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. Στις 21-1-1896 η Γενική Συνέλευση της Ελληνικής
Κοινότητος Μανσούρας ανακήρυξε τον Ιωάννη Γρηγορίου μεγάλο ευεργέτη.
256
την προσφορά των 800 λιρών Αιγύπτου για την ανακαίνιση του κοινοτικού ναού
Αθανασίου και Κυρίλλου.946 Ως δωρητής αναφερόταν ο Ιωάννης Γρηγορίου στη
λογοδοσία των πεπραγμένων του έτους 1928 του Μπενάκειου ορφανοτροφείου947 της
Αλεξάνδρειας. Το 1902, για δεύτερη φορά η Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας παμψηφεί
αποφάσισε να απονείμει στον Ιωάννη Γρηγορίου τον τίτλο του μεγάλου ευεργέτη για τη
μεγάλη του προσφορά στην ελληνική κοινότητα.
Η Αικατερίνη Γρηγορίου, το 1931, ανακηρύχθηκε από την Κοινότητα Μανσούρας
ευεργέτης της Κοινότητας Μανσούρας948 για την προσφορά 200 λιρών Αιγύπτου.
Στο «Γρηγόρειο Γυμνάσιο» στη Μανσούρα και συγκεκριμένα αριστερά και δεξιά από
την αίθουσα τελετών υπάρχουν μαρμάρινες προτομές των ευεργετών Ιωάννου και
Αικατερίνης Γρηγορίου.949
Ο Παναγιώτης Ανδριτσάκης, το 1927, ανακηρύχθηκε μέγας ευεργέτης της Κοινότητας
Μανσούρας950 για την προσφορά του στην κοινότητα. Το 1950, για δεύτερη φορά
αναγνωρίστηκε951 από την Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας ως μεγάλος ευεργέτης, ενώ ο
Νικόλαος Π. Ανδριτσάκης ανακηρύχθηκε δωρητής της Κοινότητας Μανσούρας952 για την
προσφορά 60 λιρών Αιγύπτου στην κοινότητα.
Η Ελληνική Κοινότητα της Αλεξάνδρειας το έτος 1948-1949 ανακήρυξε953 μεγάλο
ευεργέτη τον Παναγιώτη Ανδριτσάκη του Δημητρίου και δωρητή το Γεώργιο
Γραμματικάκη.
Ο Νικόλαος Πιερράκος, το 1957, ανακηρύχθηκε δωρητής της Κοινότητας
Μανσούρας954 για την προσφορά 100 λιρών Αιγύπτου για τη Χιωτίνειο υποτροφία.
946
Κατάλογος χειρόγραφος. Δωρεά Ελληνικής Κοινότητος Μανσούρας προσφορές διά επισκευές
ναού, οικοτροφείου, κοινότητος, παλαιό αρχείο αριθ. 32, φάκ. 1, υποφ. 2, ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής
Κοινότητας Μανσούρας.
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π., περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 224/ 2007, σ. 10.
947
Μπενάκειο Ορφανοτροφείο. Λογοδοσία των Πεπραγμένων έτους 1928. Αλεξάνδρεια:
τυπογραφείο Ε.Σ. Βαλλιανάκη 1929.
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας 1963. Αλεξάνδρεια Πίνακας με τους συνολικούς
δωρητές της Κοινότητας.
948
Μητρώο Δωρητών-Ευεργετών-Μεγάλων Ευεργετών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας…, ό.π.
949
Παπαδημητρίου Γιώτα. Τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Μανσούρας. Στο: Δρίτσα Μαργαρίτα
(επιμ.). (2003). Μανσούρα Γενέθλια Γη…, ό.π., σ. 69. Με την αναγγελία του θανάτου της
Αικατερίνης Γρηγορίου στην Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, αποφασίστηκε από το Δ.Σ.
ομόφωνα να τοποθετηθεί η προτομή της στα εκπαιδευτήρια δίπλα ακριβώς από την προτομή του
συζύγου της.
950
Μητρώο Δωρητών- Ευεργετών-Μεγάλων Ευεργετών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας…,
ό.π.
951
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953…, ό.π.
952
Μητρώο δωρητών- ευεργετών-μεγάλων ευεργετών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας…, ό.π.
953
ΑΥΕ φάκ. 1950/ 90,4 Ελληνικά Σωματεία Αιγύπτου. Κατάσταση ευεργετών-δωρητών εν
Αλεξανδρεία Κοινότητος.
257
Οι ομογενείς τιμήθηκαν και αναγνωρίστηκε η προσφορά τους στην ομογένεια, από
την προξενική αρχή.
Από τον πρόξενο της Ελλάδος στη Μανσούρα, ο Ιωάννης Γρηγορίου ανακηρύχθηκε
επίτιμος πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.955
Σε μνημόσυνο που τελέστηκε, το 1943, από την πρεσβεία της Ελλάδος στην Αίγυπτο,
για του Έλληνες ευεργέτες της Αιγύπτου,956 ευεργέτης της Κοινότητας Αλεξάνδρειας
μνημονεύτηκε ο Παναγιώτης Ανδριτσάκης, μεγάλος ευεργέτης της Κοινότητας Ζίφτας ο
Φίλιππος Βούρβουλης, μεγάλοι ευεργέτες της Κοινότητας Μανσούρας ο Παναγιώτης
Ανδριτσάκης και ο Ιωάννης Γρηγορίου.
Ο Δημήτριος Ανδριτσάκης ανακηρύχθηκε957 από τον πρόξενο της Ελλάδος στη
Μανσούρα επίτιμο μέλος της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας στη Γενική Συνέλευση
της 5-1-1947.
Οι Λάκωνες ευεργέτες προσέφεραν στην πατρίδα τους χωρίς να επιζητήσουν τιμές
από την πολιτεία. Έμμεσα μπορεί να επιθυμούσαν την υστεροφημία τους, τη μεταθανάτια
αναγνώριση της προσφοράς τους, με την απόδοση του ονόματός τους στο ίδρυμα που
σύστησαν ή με δωρεά που πραγματοποίησαν. Δημόσιοι ή ιδιωτικοί φορείς που
ευεργετήθηκαν θέλοντας να αποδώσουν τιμή στον ευεργέτη τους, αλλά ίσως και να
προσελκύσουν και άλλους ευεργέτες και δωρητές, προέβαιναν σε πράξεις αναγνώρισης, με
την ανέγερση της προτομής τους, την ονοματοθεσία οδών, την απονομή τιμητικής
διάκρισης, την απονομή τίτλου, την αναγραφή του ονόματός τους σε μαρμάρινη επιγραφή
στο χώρο προσφοράς τους, ανάρτηση φωτογραφίας τους, ευχαριστήριο επιστολή,
πραγματοποίηση μνημοσύνου και ομιλιών. Οι Λάκωνες ευεργέτες διακατέχονταν
περισσότερο από την επιθυμία για προσφορά προς την ιδιαίτερη πατρίδα.
Μετάλλια - παρασημοφορήσεις - τιμητικές πλακέτες - διπλώματα
Η απονομή παρασήμου ήταν μια τιμητική διάκριση προς το δωρητή-ευεργέτη. Με την

απονομή παρασήμου ή κάποιου τίτλου σημασία δινόταν στην ηθική αξία της πράξης. Η
954
Βιβλίο πρακτικών συνεδριάσεων του Γρηγορείου Γυμνασίου. Πρακτικό της 20-5-1957 ΕΛΙΑ,
Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. Μητρώο δωρητών-ευεργετών-μεγάλων ευεργετών
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.
955
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953…, ό.π., σ. 4, Πίνακας Αοιδίμων
956
Μεγάλοι Ευεργέται και Ευεργέται των Ελληνικών Κοινοτήτων της Αιγύπτου. Μνημόσυνον
τελεσθέν εις μνήμην αυτών. Πρεσβεία της Ελλάδος εν Αιγύπτω. Εν Αλεξανδρεία τη 6η Μαΐου.
Αλεξάνδρεια.
957
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953…, ό.π., σ. 4, Πίνακας Αοίδιμων
258
προσφορά του ευεργέτη με την κληροδοσία του ήταν πολύ μεγαλύτερη από την υλική αξία
του μεταλλίου.958
Οι τιμητικές διακρίσεις αυτού του είδους αποτελούσαν κίνητρο ευεργεσίας, τις
περισσότερες φορές δεν ήταν όμως αυτοσκοπός.
Σε ευεργέτες που έζησαν στο εξωτερικό και ήταν επιτυχημένοι επαγγελματικά και
προσέφεραν στους ομογενείς, αλλά και στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, το Κράτος απένειμε
παράσημο για την προσφορά τους.
Για την προσφορά στον παροικιακό ελληνισμό της Μανσούρας ο Ιωάννης Γρηγορίου
τιμήθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση με το Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος.959 Το 1940, η
Ελληνική Κυβέρνηση απένειμε στον Γεώργιο Δ. Γρηγορίου το Χρυσό Σταυρό Γεωργίου
του Α.΄
Ο Νικόλαος Δημάκος από τα Πάκια, ομογενής στη Νέα Υόρκη, παρασημοφορήθηκε
στις 22-1-1960 με το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικα για την προσφορά του
μισού αιώνα ανάπτυξης πνεύματος καλής θελήσεως και προσφοράς στην Ελλάδα. 960 Το
1967, τού απονεμήθηκε961 ο χρυσός Σταυρός του Φοίνικα για τις υπηρεσίες του προς τη
γενέτειρά του.
Στο Γεώργιο Νικολόπουλο απονεμήθηκε962 βασιλικό εύσημο εξαιρέτων πράξεων μετά
διπλώματος, για τη δωρεά των 6.000 δολαρίων για τα έργα οδοποιίας και για την
προσφορά 5.000 δολαρίων για την κατασκευή πνευματικού κέντρου στους Σουστιάνους.
Σύλλογοι απένειμαν τιμητικά διπλώματα, μετάλλια σε δωρητές, ευεργέτες, ομογενείς
και γηγενείς, για την προσφορά τους στην ιδιαίτερη πατρίδα.
Έκφραση ευχαριστιών διά διπλώματος στο Νικόλαο Δημάκο απονεμήθηκε το 1959
από τον Προοδευτικό Σύλλογο Μολάων για την ανασυγκρότηση της φιλαρμονικής
Μολάων.963
Ο Σύνδεσμος των εν Αττική Λακεδαιμονίων, το 1981, απένειμε964 το «μετάλλιο
Ευγνωμοσύνης της Λακεδαίμονος» στους πιο κάτω Λακεδαιμόνιους μεγάλους δωρητές και
958
«Άριστα δε ευνοούντες ότι την ευγένειαν της ψυχής δεν αποτελούσιν ούτε οι υπό των ηγεμόνων
διδόμενοι τίτλοι ευγενείας, ούτε τα παράσημα, ούτε τα πολυτελή ενδύματα ούτε ουδεμία
πρόσκαιρος επίδειξης ούτε καν η πλησμονή των κληρονόμων και ο πλούτος, αν ήθελαν
κληροδοτήσει εις αυτούς, αλλά μόνον το ευ πράττειν, σύμπαντα τον πλούτον των καθιέρωσαν
ενωρίτερα προς τούτο». Γούδας Αναστάσιος. (1869). Βίοι παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως
της Ελλάδος…, ό.π., Αδελφοί Ζωσιμάδες, σ. 15.
959
Ακόμη τιμήθηκε από την Τουρκική Κυβέρνηση με το Μενζηδιέ και από την Αιγυπτιακή
Κυβέρνηση με το παράσημο της Γεωργίας. Για τη συμβολή του στην ανάπτυξη του εμπορίου και
της βιομηχανίας στην Αίγυπτο.
Ανδριτσάκης Γ. άρθρο «Από την ιστορία της ελληνικής παροικίας Μανσούρας» περιοδ.
Παναιγύπτια, τεύχ. 15/5-6-1987.
960
Αρχείο Νικολάου Δημάκου. Τοπικό Διαμέρισμα Πακίων - Μολάων.
961
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 230/ 30-1-1968.
962
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 15-4-1962, άρθρο «Παρεγνωρίσθη ένας ομογενής ο εκ Σουστιάνων,
μέγας ευεργέτης και δωρητής».
963
Αρχείο Νικολάου Δημάκου. Τοπικό Διαμέρισμα Πακίων - Μολάων.
259
ευεργέτες: Γεώργιο Σαϊνόπουλο, Αλεξάνδρα Φιλανθρωποπούλου, Αναστασία
Γραμματικάκη, Γεώργιο Κερασιώτη, Αντώνιο Δημ. Αντωνάκο, Καλλιόπη Μάνου,
Αργυρόπουλο Αναστάσιο, στο Σύλλογο Ομογενών Καναδά «Ο Αμύκλας», Πάνο
Κουμάνταρο, Γεώργιο και Αγγελική Κωστάκη, Ιωάννη Κουμαντάρο, Βασίλειο
Στρατηγάκη, Ευγενία Νιάρχου, Γεώργιο Γερακό, Σωτήριο και Νικόλαο Πολυμενάκο,
Αθανάσιο Καλομοίρη, Ζαχαρούλα Λυσσάρη, Νικόλαο Μανεσιώτη, Γεώργιο
Αθανασόπουλο, Γεώργιο Θεοφιλόπουλο, Παναγιώτη και Γεώργιο Ανδρεσάκη, Άγγελο
Στάπα, Αργύρη Π. Ρόρρη.
Το Πατριαρχείο απένειμε τίτλους τιμής σε δωρητές ομογενείς, για την προσφορά τους
στο Πατριαρχείο και την ομογένεια.
Στον Αργύρη Π. Ρόρρη από το Βρονταμά, ομογενή στις ΗΠΑ, από το Οικουμενικό
Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης απονεμήθηκε965 το οφφίκιο του «Άρχοντα Δεσποτάτου
της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας».
Το 1968, το Οικουμενικό Πατριαρχείο απένειμε966 στο Σωτήριο Δ. Πουλημενάκο το
οφφίκιον του «Άρχοντος χαρτουλαρίου της Μεγάλης Εκκλησίας».
Η τοπική Εκκλησία τιμούσε τους δωρητές με δίπλωμα, με την απονομή χρυσού
σταυρού, μεγαλόσταυρου.
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος, το 2000, τιμήθηκε967 από τη Μητρόπολη Μονεμβασίας και
Σπάρτης για τα όσα είχε προσφέρει στη Σπάρτη και στην τοπική εκκλησία με το
Mεγαλόσταυρο της χιλιετηρίδος του Οσίου Νίκωνος και με τιμητικό δίπλωμα.
Ο Βασίλειος Παναρίτης τιμήθηκε968 με το Σταυρό του Οσίου Νίκωνος από τη
Μητρόπολη Σπάρτης για τη φιλάνθρωπη προσφορά του.
Στον Ευστάθιο Βαλιώτη απονεμήθηκε, το 2008, από τον Μητροπολίτη Σπάρτης ο
Μεγαλόσταυρος της χιλιετηρίδος του Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε, γιατί διέθεσε969 όλο
το ποσό για την κατασκευή κτιρίου ΤΕΙ στη Σπάρτη.
964
Φάκ. Απονομής μεταλλίου σε ευεργέτες και δωρητές από το Σύνδεσμο των εν Αττική
Λακεδαιμονίων. Η εκδήλωση απονομής πραγματοποιήθηκε στις 29-5-1981 στο Δημαρχείο
Σπάρτης, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
965
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βροταμάς…, ό.π. Έγγραφο του Οικουμενικού Πατριαρχείου αρ.
πρωτ. 1010/15-11-1965.
966
Ο τίτλος του προσφέρθηκε για τις πολύτιμες υπηρεσίες του προς τον Οικουμενικό θρόνο, την
Ιερά Αρχιεπισκοπή Αμερικής, την ομογένεια και τη γενέτειρα Πατρίδα, αρ. πρωτ. Οικουμενικού
Πατριαρχείου 932/1-10-1968, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Ενώσεως Γερακιτών Αττικής.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου…, ό.π.
Αλεξάνδρου Σωτ. άρθρο «Σημαντική χρηματική…, ό.π.
967
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 139/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2002, σσ. 50-51, άρθρο «Τιμή στον
Γεώργιο Σαϊνόπουλο». Ο Μητροπολίτης Σπάρτης στην τιμητική εκδήλωση που έγινε για το
Γεώργιο Σαϊνόπουλο τον χαρακτήρισε πολύτιμο συνεργάτη της Ιεράς Μητροπόλεως και έπλεξε το
εγκώμιο της προσωπικότητάς του. Ο Γ. Σαϊνόπουλος διαβεβαίωσε τη συνέχιση της προσφοράς του
για την πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη του λαού.
968
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 162/Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004, άρθρο «Έφυγε ο Μεγάλος Ευεργέτης
και άρχοντας των Μολάων Βασίλης Παναρίτης, ετών 79».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 147/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004, σ. 50.
260
Υστεροφημία - διατήρηση ονόματος
Οι ευεργέτες επεδίωκαν τη συμβολική παρουσία τους και τη διατήρηση του ονόματός

τους με τη δωρεά που προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Αυτό επιτυγχανόταν με τις
διαθήκες, με τα μνημόσυνα που όριζαν, με τις φιλανθρωπίες και τις επιγραφές στα
φιλανθρωπικά καταστήματα. Η μνήμη προς τους ευεργέτες λειτουργεί παραδειγματικά και
αναπαράγει το φαινόμενο του ευεργετισμού συντηρώντας το πρότυπο του ευεργέτη.
Η διατήρηση του ονόματος από συγγενικά πρόσωπα αποτελούσε τακτική των
ευεργετών για την οικογενειακή υστεροφημία.
Η Αικατερίνη Γρηγορίου στη διαθήκη970 της ανέφερε: «Κληροδοτώ εις την εν Σπάρτη
ανιψιάν μου Καλλιόπη Γ. Γεωργοπούλου την εν Αθήναις επί της οδού Αγίου Κωνσταντίνου
αριθ. 10 ετέραν οικίαν μου εάν και όταν η ανιψιά μου αύτη λάβη εις νόμιμον γάμον ως
σύζυγόν της τον εν Μανσούρα της Αιγύπτου Γεώργιον Δ. Γρηγορίου ανιψιόν του μακαρίτη
συζύγου μου … Αν όμως η ανηψιά μου αύτη λάβη άλλον σύζυγον κληροδοτώ εις αυτήν μόνο
δραχμάς τετρακόσιας χιλιάδας, την δε ρηθείσαν επί της οδού Αγίου Κωνσταντίνου αρ. 10
οικίαν μου κληροδοτώ εν τοιαύτη περιπτώσει εις τον εν Γκοριτσά της Σπάρτης Κωστήν Γ.
Γρηγόρην, όπως αυτός και τα τέκνα του λάβωσιν και φέρωσιν το επίθετον Γρηγορίου».
Η προσφορά του ευεργέτη γινόταν με την ονοματοδοσία του ακινήτου που είχε
προσφέρει μετά το θάνατο του. Αυτό μπορεί να ήταν επιθυμία του δωρητή ο οποίος
επιθυμούσε και το ζητούσε με τη διαθήκη του.
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης από τις Καρυές με τη διαθήκη971 του όρισε για τη δωρεά της
οικίας του στην Κοινότητα Καρυών να γίνει φανερή «δι’ επιγραφής επί μαρμάρινης πλακός
εντοιχισμένης άνωθεν της μεγάλης εξώπορτας της οικίας μου ως εξής. “Οικία Γεωργίου Σπ.
Καρύγιαννη δωρηθείσα υπ’ αυτού εις την κοινότητα της γενέτειράς του”».
Ο Δημήτριος Σπυρόπουλος από το Καστόρι με τη διαθήκη του, το 1974, όρισε να
περιέλθουν στην Κοινότητα Καστορείου δύο οικίες του και «εις περίοπτον θέσιν» των άνω
κτιρίων μου, δέον να αναρτηθεί μαρμάρινη πλαξ αναφέρουσα τα εξής: “Δωρεά Δημητρίου
Νικολάου Σπυρόπουλου, της συζύγου του Αντωνίας και Θεοφάνους Νικολάου
Σπυρόπουλου”».972
Οι ευεργέτες με την ευεργεσία τους επιθυμούσαν τη διατήρηση του ονόματός τους στη
μνήμη των νεοτέρων ως μια ανταμοιβή για την προσφορά τους. Οι ευεργέτες επιθυμούσαν
την επένδυση στην αθανασία του ονόματός τους και όχι μάλλον της ψυχής τους.
969
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 163/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2008, σσ. 54-55, άρθρο «Τιμή σε Μεγάλο
Ευεργέτη». Στον Ευστάθιο Βαλιώτη και στη σύζυγό του Ματίνα απονεμήθηκε από το
Μητροπολίτη Σπάρτης δίπλωμα τιμής.
970
971
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Καρύγιαννη…, ό.π. Ακόμη, όριζε η επιγραφή να παραγγελθεί σε
μαρμαρογλυφείο της Τρίπολης και να είναι με σκαλιστά γράμματα.
972
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Σπυρόπουλου…, ό.π.
261
Ο Καλλικρατίδας Κυρούσης στη διαθήκη973 του ανέφερε ότι, εάν δεν υπάρχουν μετά
την πάροδο πενήντα χρόνων από το θάνατό του άρρενες γόνοι των οικογενειών Κυρούση,
«θέλω και ορίζω όπως η υπάρχουσα περιουσία μου χρησιμοποιηθεί προς ίδρυσιν εν Σπάρτη
και συντήρησιν Γηροκομείου με την επιγραφή “Γηροκομείον Καλλικρατίδα Κυρούση”».
Ο διαθέτης Γεώργιος Ματάλας θέλησε974 η Διοικούσα Επιτροπή της «Πλαζ-Ματάλα»
στη Σπάρτη να ορίζεται από το Δήμο Σπαρτιατών, επιθυμούσε, όμως, απαραίτητα να
λαμβάνει μέρος ως μέλος της επιτροπής ο γιος του, ενώ μετά το θάνατό του «ο εκάστοτε
πρεσβύτερος άρρεν των κατιόντων αυτών ή ελλείψει τούτων εις των απογόνων μου φέρων το
επώνυμον Ματάλα».975
Η οικογενειακή κατάσταση των ευεργετών - δωρητών
Η οικογενειακή κατάσταση των ευεργετών και το μέρος της περιουσίας τους που
κληροδότησαν φανερώνει το μέτρο της γενναιοδωρίας των άκληρων δωρητών, οι οποίοι
εκχώρησαν το σύνολο ή μέρος της περιουσίας τους για την κάλυψη αναγκών του
κοινωνικού συνόλου και για να εξασφαλίσουν την υστεροφημία τους.976
Η οικογενειακή κατάσταση των ευεργετών μάς δίνει τη δυνατότητα για κατανόηση
των στάσεων των ευεργετών απέναντι στην ευεργεσία. Εξετάζοντας την οικογενειακή
κατάσταση των ευεργετών (πίν.11, γράφ. 9 παράρτ.) διακρίναμε τις περιπτώσεις: α)
Ανύπαντρος 15,8%, β) Παντρεμένος χωρίς τέκνα 29,4%, γ) Παντρεμένος με τέκνα 16,1%
και άγνωστο 38,7%. Συνολικά το 45,2% των διαθετών, ήταν ανύπαντροι και έγγαμοι χωρίς
τέκνα. Το 16,1% των διαθετών είχαν τέκνα και για 38,7% δεν γνωρίζουμε για την ύπαρξη
απογόνων. Η ύπαρξη απογόνων περιόριζε τις δωρεές. Η μη ύπαρξη τέκνων-φυσικών
κληρονόμων επηρέαζε την απόφαση του διαθέτη ως προς τη διανομή της περιουσίας,
μέρους της ή όλης, σε δωρεές προς την εκπαίδευση.
Ο Θεόδωρος Σωμής από το Ξηροκάμπι με τη διαθήκη977 του, το 1957, όρισε ότι μετά
το θάνατο της συζύγου του και με την προϋπόθεση ότι δεν υπάρξουν φυσικοί κληρονόμοι
της οικογένειας Σωμή, όλη η ακίνητη περιουσία του να περιέλθει στην Κοινότητα
Ξηροκαμπίου.
973
974
Διαθήκη Γεωργίου Ματάλα…, ό.π.
975
Άρθρο «Λάκωνες επιστήμονες που εκλείπουν, Γεώργιος Δ. Ματάλας. Ο άνθρωπος, ο επιστήμων
976
Θεοδώρου Βασιλική. (2005). Εξέλιξη και τάσεις του ευεργετισμού της διασποράς στα τέλη του
19ου και στις αρχές του 20ού αι. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος (επιμ.). (2008). Ελληνικός
Ευεργετισμός…, ό.π., σ. 229-249.
977
Ιδιόγραφος διαθήκη Θεόδωρου Σωμή της 7-1-1957, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης
αρ. 90/22-8-1957, φάκ. Αδελφών Σωμή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
262
Πίνακας 11
Η οικογενειακή κατάσταση των δωρητών σε σχέση με τη χρονική διάρκεια
των ευεργεσιών
Χρονική διάρκεια Άγνωστο Έγγαμος με Έγγαμος Άγαμος Σύνολο

παιδιά χωρίςπαιδιά
Ν % Ν % N % N % N %
1821 έως 1850 1 20 2 40 2 40 - - 5 1,3
1851 έως 1880 1 25 - - 1 25 2 50 4 1
1881 έως 1910 8 50 1 6,3 5 31,3 2 12,5 16 4,2
1911 έως 1940 43 47,3 14 15,4 23 25,3 11 12,1 91 23,6
1941 έως 1970 49 36,3 27 20 40 29,6 19 14,1 135 35,1
1971 έως 2000 41 33,6 16 13,1 38 31,1 27 22,1 122 31,7
2001 έως 2010 6 50 2 16,7 4 33,3 - - 12 3,1
ΣΎΝΟΛΟ 149 38,7 62 16,1 113 29,4 61 15,8 385 100
Από το σύνολο των πράξεων δωρεάς προς εκπαιδευτικούς σκοπούς (πίν. 12, γράφ. 10
παράρτ.) το 52,7% των διαθετών ήταν ανύπαντροι και έγγαμοι χωρίς τέκνα. Η οικογένεια
δεν αποτελούσε εμπόδιο στην επιθυμία των ανθρώπων για ευεργετική πράξη, αφού το 13%
των διαθετών είχα τέκνα και για το 34,3% δεν γνωρίζουμε για την ύπαρξη απογόνων.
Από αυτούς που διέθεσαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς (σε δημοτικό, γυμνάσιο,
επαγγελματική εκπαίδευση, πανεπιστήμιο, για υποτροφίες κ.ά.) οι άγαμοι διέθεσαν σε
ποσοστό 22,6% σε δημοτικά σχολεία, σε ποσοστό 28,3% σε υποτροφίες, σε ποσοστό
11,3% προσέφεραν οικόπεδο για την ανέγερση σχολείου, σε ποσοστό 18,9% προσέφεραν
χρηματικά ποσά.
Από τους έγγαμους διαθέτες χωρίς τέκνα ένα ποσοστό 32,6% διέθεσε την περιουσία
του σε υποτροφίες, το 21,3% διέθεσε σε δημοτικά σχολεία, το 20,2% προσέφερε
χρηματικά ποσά. Οι έγγαμοι διαθέτες με παιδιά παρουσίασαν υψηλά ποσοστά και
υπερτερούν σημαντικά των έγγαμων χωρίς παιδιά ή των άτεκνων σε ποσοστό 37,1% στις
υποτροφίες, σε ποσοστό 11,4% συνέβαλαν στην ανάγερση σχολείου και ποσοστό 25,7%
προσέφεραν χρηματικά ποσά. Σε κάθε περίπτωση οι άτεκνοι και οι έγγαμοι χωρίς παιδιά
αθροιστικά παρουσίασαν μεγαλύτερα ποσοστά από τους έγγαμους με παιδιά, πλην της
περίπτωσης της προσφοράς προς το πανεπιστήμιο, που οι έγγαμοι με παιδιά διέθεταν σε
ποσοστό 5,7%. (πίν. 12, γράφ. 10 παράρτ.).
263
Πίνακας 12
Η οικογενειακή κατάσταση των δωρητών σε σχέση με την προσφορά στην εκπαίδευση
Προσφορά Άγνωστο Έγγαμος Έγγαμος Άγαμος Σύνολο

στην με χωρίς
παιδιά παιδιά
εκπαίδευση Ν % Ν % N % N % N %
Δημοτικό 16 17,5 4 11,4 19 21,3 12 22,6 51 19,0
Γυμνάσιο 1 1,0 0,0 3 3,3 2 3,8 6 2,2
Επαγγελματική 0,0 0,0 3 3,3 1 1,9 4 1,5
Πανεπιστήμιο 0,0 2 5,7 1 1,1 0,0 3 1,1
Υποτροφίες 27 29,4 13 37,1 29 32,6 15 28,3 84 31,2
Ανέγερση 5 5,4 4 11,4 4 4,6 4 7,5 17 6,3
Συντήρηση 4 4,3 1 2,9 4 4,6 1 1,9 10 3,7
Μισθοδοσία 0,0 1 2,9 1 1,1 2 3,8 4 1,5
Οικόπεδο 21 22,8 1 2,9 7 7,9 6 11,3 35 13,0
Χρήματα 18 19,6 9 25,7 18 20,2 10 18,9 55 20,5
ΣΎΝΟΛΟ 92 100 35 100 89 100 53 100 269 100
Γεν. Ποσοστά 34,3 13 33 19,7 100
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς ήταν παντρεμένος978 με την Ευδοκία Ιατρού και ήταν

άτεκνος.979 Άτεκνος ήταν και ο Γεώργιος Κουτσίκος ο οποίος στη διαθήκη980 του ανέφερε:
«Γηράσας ήδη και μη ευτυχήσας να αποκτήσω τέκνα». Άτεκνο ήταν και το ζεύγος Ιωάννη
και Αικατερίνη Γρηγορίου, για τους οποίους οικογένεια ήταν οι φυσικοί τους συγγενείς.
Για τους άτεκνους ευεργέτες παρατηρήθηκε η καθολική κληροδότηση σε κρατικά
ιδρύματα λόγω της μη ύπαρξης φυσικών κληρονόμων. Όταν δεν υπήρχαν άρρενες
απόγονοι, ο διαθέτης μπορεί να όριζε τη σύσταση ιδρύματος δίνοντας στο ίδρυμα το
επώνυμό του.
Ο Αθανάσιος Ματάλας και ο Ιωάννης Παναγουλάκος διέθεσαν όλη την περιουσία
τους στο κληροδότημα, στο οποίο έδωσαν και το όνομά τους, λόγω απουσίας τέκνων. Ο
Αθανάσιος Ματάλας στη διαθήκη του την οποία συνέταξε το έτος 1919 ανέφερε: «… ο
υποφαινόμενος Αθανάσιος Ματάλας, εξ Αραχόβης της Λακεδαίμονος, κάτοικος Αθηνών και
μη έχων κατιόντες, άγαμος ων, και ανιόντας, αποθανόντων των γονέων μου, και επιθυμών
να διαθέσω και κανονίσω τα της περιουσίας μου μετά το θάνατό μου».981
978
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, όπ.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σσ. 192-195.
Κρεββατάς Δημήτριος. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. «Διορίζω δε και διά την
γυναίκα μου κυρά Ευδοκία ότι επειδή και είναι νέα και πρέπει να υπανδρευθή να πάρει την προίκα
της όλη...».
979
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. «...δεν ετεκνοποίησα πάντα την εσύγχιζα εις
τρόπον όπου εζήσαμε ζωήν αθλιεστάτην και τα δύο μέρη και διά τούτο διορίζω έτι να της δοθούν
γρόσια 5.000 όπου να με συγχωρήση εξ όλης της καρδίας και ο Θεός ας την συγχωρήση...».
980
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου…, ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 305. Ο Γεώργιος
Κουτσίκος συνέταξε τη διαθήκη του σε ηλικία 75 ετών στις 29 Σεπτεμβρίου 1872.
981
Ιδιόχειρος διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα και κωδίκελλος…, ό.π. Μητρώο Κληροδοτημάτων
ΥΠΕΠΘ, σ. 978. Η δράση και το έργο του Ιδρύματος. «Βιογραφία, Διαθήκη και Κωδίκελλος
Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
264
Σε αυτή την περίπτωση ο διαθέτης επιθυμούσε τη διατήρηση του οικογενειακού
επωνύμου. Οι άτεκνοι ευεργέτες εκδήλωναν στις διαθήκες εντονότερα τη συναισθηματική
τους κατάσταση, την επιθυμία τους για τη διατήρηση του ονόματός τους με τη σύσταση
ιδρύματος. Η υστεροφημία λειτούργησε ως το υποκατάστατο για τη μνήμη τους με την
ονοματοθεσία του κληροδοτήματος.
Άτεκνοι ευεργέτες την πραγματοποίηση της δωρεάς τήν εξαρτούσαν από την
απόφαση της συζύγου να έλθει σε νέο γάμο μετά το θάνατό τους.
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος στη διαθήκη982 του, το 1889, ανέφερε: «Εκ της καθαράς
περιουσίας μου θέλει τη επιστροφή πρώτον η προιξ αυτής… διότι το ποσόν τούτο της ανήκει
δικαιωματικώς, αφού δεν ευτυχήσαμεν ν’ αποκτήσωμεν τέκνα».
Για τη σύζυγό του ανέφερε: «Δεν απαγορεύω αυτή να έλθη εις νέον γάμον, επιθυμώ
όμως πολύ και την παρακαλώ πολύ να προτιμήση θνήσκουσα και αυτή να φέρει το όνομα
Ελένη Ιω. Γεωργαντοπούλου. Εάν, όμως, όπερ θεωρώ όλως απίθανον, ήθελον έλθη εις
έτερον γάμον, επειδή δεν θέλη ευρίσκεσθαι εις την ανάγκην να συντηρήται εκ των ιδίων
αυτής προσόδων, αλλά παρά του νέου αυτής συζύγου» τότε η περιουσία ελάμβανε τον
προορισμό για υποτροφίες στο Πανεπιστήμιο.983
Η έλλειψη απογόνων ισοσκελιζόταν με τη διατήρηση του ονόματος μέσω της
προσφοράς-δωρεάς. Σε αρκετές περιπτώσεις την οικογενειακή διαδοχή αναπλήρωναν οι
ανιψιοί του διαθέτη-ευεργέτη. Ανάμεσα στους συγγενείς κληρονόμους οι ανιψοί
εμφανίζονταν οι επικρατέστεροι στις προτιμήσεις των διαθετών.984 Οι ανιψιοί εργάζονταν
στις επιχειρήσεις των θείων τους και αναλάμβαναν τη διεύθυνση ως κληρονόμοι. Όταν
έφεραν και το όνομα του θείου τους, δωρητή, ήταν οι συνεχιστές του ονόματος, των
παραδόσεων και της επιχείρησης.985
Ο Ιωάννης Γρηγορίου με τη διαθήκη του εγκατέστησε κληρονόμος εκτός από την
σύζυγό του Αικατερίνη Γρηγορίου και «τον αγαπητόν μου ανιψιόν Γεώργιον Δ.
Γρηγορίου». Η οικογένεια και η συνέχεια του ονόματος Γρηγορίου είχε μεγάλη σημασία
για τον Ιωάννη Γρηγορίου. Για τον ανιψιό του Γεώργιο Δ. Γρηγορίου ανέφερε στη διαθήκη
του:986 «Ελπίζω να αποκαταστήσω εν γάμω ενόσω ζω αν δε ο ανιψιός μου ούτος αποκτήσει
εκ του γάμου γινομένου τη εμή εγκρίσει ή άλλως τη συναινέσει της συζύγου μου (αν διατελή
εν χηρεία) τέκνον είτε εν είτε πλείονα εστί οριστικός κληρονόμος της περιουσίας μου». Και
συνέχιζε «εάν όμως ο ειρημένος ανιψιός μου Γεώργιος Δ. Γρηγορίου συνάψη γάμο είτε παρά
τη θέλησή μου είτε παρά τη εγκρίσει της συζύγου μου …» σε αυτήν την περίπτωση η
περιουσία του θα εδίδετο στους ανιψιούς από την αδελφή του, Λεωνίδα Π. Σεφερλή και
Αλέξανδρο Π. Σεφερλή.
982
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντοπούλου της 2/14-4-1889. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού
Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων από της ιδρύσεως αυτού μέχρι του 1899.
(1900)…, ό.π., σσ. 349-354.
983
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντοπούλου της 2/14-4-1889…, ό.π. Η ημέρα απονομής επιθυμούσε ο
διαθέτης να ήταν η εικοστή πρώτη Μαΐου (εορτασμός του πατρός του και της συζύγου του).
984
Theodorou Vassiliki, Oeuvres de Bienfaisance en Greece…, ό.π., σ.75.
985
Θεοδώρου Βασιλική. (1987). Ευεργετισμός και όψεις της κοινωνικής ενσωμάτωσης…, ό.π., σσ.
119-154.
986
265
Στην περίπτωση που ο ανιψιός του Γεώργιος Δ. Γρηγορίου «αποκτήση εκ του γάμου
του γινομένου παρά την θέλησίν μου ή της συζύγου μου τέκνα, τότε διατάσσω υπέρ των
τέκνων τούτων οικογενειακόν καταπίστευμα εκ των τριών οικιών μου… Αι οικίαι αύται
αποτελούσι καταπίστευμα οικογενειακόν υπέρ των τέκνων του ανιψιού μου».987
Στους ανιψιούς του Λεωνίδα Π. Σεφερλή, Αλέξανδρο Π. Σεφερλή και Νικόλαο
Τσούμο κληροδότησε στον καθένα 2.000 λίρες Αγγλίας. Οι κληροδοσίες αυτές, σύμφωνα
με τη διαθήκη, έπρεπε να καταβληθούν εντός έξι μηνών από το θάνατο του Ιωάννη
Γρηγορίου.
Η Αικατερίνη Γρηγορίου εγκατέστησε μόνο και γενικό κληρονόμο της τον εξ αδελφής
ανιψιό της Γεώργιο Β. Δούσμανη, έμπορο, κάτοικο Αθηνών.
Στον ανιψιό της Κωνσταντίνο Γ. Γεωργόπουλο κληροδότησε την επικαρπία όλων των
ακινήτων κτημάτων. Την ψιλή κυριότητα των πιο πάνω κτημάτων κληροδότησε στα τέκνα
του ανιψιού της Κωνσταντίνου Γ. Γεωργόπουλου, εάν είχε αποκτήσει τέκνα κατά το
θάνατό της. Σε διαφορετική περίπτωση την ψιλή κυριότητα κληροδότησε στις αδελφές του
Κωνσταντίνου Γ. Γεωργόπουλου και σε ίσα μερίδια.
Στον Κωνσταντίνο Γ. Γεωργόπουλο κληροδότησε την κυριότητα του ημίσεος εξ
αδιαιρέτου στη Μαγούλα της Σπάρτης περιβολιού, όπου εκεί υπήρχε η εκκλησία του
Αγίου Ιωάννη και ο τάφος των γονέων και αδελφών τής Αικατερίνης Γρηγορίου.988
Ακόμη κληροδότησε στον Κωνσταντίνο Γεωργόπουλο 400.000 δραχμές, στον ανιψιό
της Ιωάννη Καρέλλα 150.000 δραχμές, στη σύζυγό του Ευαγγελία Ιω. Καρέλλα 150.000
δραχμές και 500.000 δραχμές στον ανιψιό της Κωνσταντίνο Λεωνίδα Γεωργόπουλο για
την εκπαίδευσή του.
Ο Γεώργιος Πολίτης ήταν άτεκνος. Την πατρογονική του περιουσία κληροδότησε989
στους ανιψιούς του Ιωάννη και Κωνσταντίνο Δημητρίου Πολίτη.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της ενσυνείδητης επιλογής αγαμίας λόγω
ασθένειας του διαθέτη ο οποίος διέθεσε την περιουσία του στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
Ο Αθανάσιος Τρανάκος, το 1923, στη διαθήκη του ως προς τη δημιουργία οικογένειας
ανέφερε: «…μη υποβλέπων δε όπως εισέλθω εις γάμον».990
Μια κατηγορία άτεκνων ευεργετών είναι εκείνοι οι οποίοι όρισαν ως κληρονόμο τους
κρατικά ιδρύματα και εκπαιδευτικούς θεσμούς.
Ο Γεώργιος Ν. Μιχαλέτος, το 1931, στη διαθήκη του ανέφερε: «… γνωρίζων ότι και
εγώ υπόκειμαι εις τον θάνατον αποφάσισα αφού δεν έχω γονείς και τέκνα και διαθέτω
οικειοθελώς και αβιάστως την περιουσίαν μου…».991
987
988
989
Διαθήκη Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π. Στη διαθήκη του ο διαθέτης όρισε «η περιουσία η
οποία αποτελείται από κτήματα να διανεμηθούν κατ’ αναλογία μεταξύ αυτών ή των κατιόντων
αρρένων και να αποτελούν οικογενειακό κληροδότημα. Σε περίπτωση προαποβιώσεως των
κληροδόχων ανιψιών μου το κληροδότημα θα περιέχεται στους κατιόντας άρρενες».
990
Μυστική ιδιόγραφος διαθήκη Αθανασίου Ιωαν. Τρανάκου…, ό.π. Ο Αθανάσιος Τρανάκος
συνειδητά δεν θα ήθελε να δημιουργήσει οικογένεια, γιατί όπως αναφέρει «σε μικρή ηλικία η
μητέρα μου λόγω σοβαρής ασθενείας μου…».
991
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου…, ό.π.
266
Η Βασιλική Τσολομίτη από το Γεράκι, το 1961, με τη διαθήκη992 της όρισε ως
κληρονόμους ιερούς ναούς, την Κοινότητα Γερακίου και τον ανιψιό της «Άπαντα δε ταύτα
αφήνω καθ’ όσον τα τέκνα μου άπαντα έχουσιν αποβιώσει προ πολλού και ήδη στερούμαι
τοιούτων και προς αιώνιον μνήμην αυτών και εμού».
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης, το 1991, στη διαθήκη993 του
ανέφερε «αφού δεν ευτύχησα ν’ αποκτήσω δική μου οικογένεια…» διέθεσε το μεγαλύτερο
μέρος της περιουσίας του στην ιδιαίτερη πατρίδα.
Άλλοι άτεκνοι διέθεσαν την περιουσία τους στην ευρύτερη οικογένειά τους, με σκοπό
την οικογενειακή πρόοδο.
Στη διαθήκη του ο Καλλικρατίδας Ευσταθ. Κυρούσης ανέφερε ότι ήταν «άγαμος και
μη έχων κατιόντας ούτε ανιόντας και επιθυμώ… να συντελέσω δι’ αυτής εις την
εκτενεστέραν και αρτιοτέραν μόρφωσιν των απογόνων των συγγενικών μου οικογενειών …
έτι μεγαλυτέραν ανάδειξιν της οικογένειάς μας…».994
Η μη ύπαρξη φυσικών κληρονόμων επηρέαζε την απόφαση των δωρητών να
παραχωρήσουν ολόκληρη ή ένα μέρος της περιουσίας τους εξυπηρετώντας ανάγκες της
ιδιαίτερης πατρίδα τους. Η ύπαρξη απογόνων περιόριζε την απόδοση κληροδοτήματος σε
κρατικούς φορείς. Αριθμός ευεργετών εξαρτούσε την απόδοση του κληροδοτήματος σε
κοινωφελείς σκοπούς από την απόφαση της συζύγου να έλθει σε νέο γάμο μετά το θάνατό
του.
Οι άτεκνοι διαθέτες κάλυπταν το κενό της διαδοχής με τα ανίψια τους, στα οποία
άφηναν σημαντικό μέρος της περιουσίας τους. Οι άτεκνοι ευεργέτες επιθυμούσαν την
υστεροφημία τους και την κοινωνική αναγνώριση με τη διατήρηση του ονόματός τους στο
κληροδότημα ως αντιστάθμιση της έλλειψης τέκνων. Η ύπαρξη οικογένειας δεν αποτέλεσε
εμπόδιο σε πράξεις δωρεάς προς το κοινωνικό σύνολο, αφού το 13% των εγγάμων
προσέφεραν σε εκπαιδευτικούς σκοπούς. (Πίν. 12, γραφ.10, παράρτ.)
Πάντως ο συσχετισμός της οικογενειακής κατάστασης των δωρητών με το μέρος της
περιουσίας που κληροδότησαν, αναδεικνύει το μέτρο της γενναιοδωρίας των άτεκνων
δωρητών οι οποίοι κληροδότησαν ακόμη και το σύνολο της περιουσίας τους στο Κράτος
για την κάλυψη αναγκών και προκειμένου να εξασφαλίσουν την υστεροφημία τους.995
992
Δημόσια διαθήκη Βασιλικής Τσολομίτη αρ. 270/4-41961 της Συμβολαιογράφου Γερονθρών
Σταυρούλας Κυριαζή, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 108/1-11-1962, φάκ Βασιλικής
Τσολομίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
993
994
995
Θεοδώρου Βασιλική. (2005). Η εξέλιξη και τάσεις του ευεργετισμού της διασποράς στα τέλη
του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Στο: Λεοντσίνης Γεώργ. (επιμ.). (2008). Ελληνικός
Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 229-249.
267
268
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ
Παιδεία1 είναι αρχαιοελληνική λέξη με την οποία χαρακτηριζόταν η ανατροφή και η

αγωγή των παιδιών. Από την περίοδο της κλασικής αρχαιότητας «παιδεία» με την
ευρύτερη έννοια σήμαινε μόρφωση, εκπαίδευση, πολιτισμός, ανθρωπισμός ως διακριτικό
χαρακτηριστικό των Ελλήνων έναντι των βαρβάρων. Από τους ελληνιστικούς χρόνους και
μετά σήμαινε την εγκύκλιο παιδεία, τη γενική μόρφωση, σημασία που έχει μέχρι σήμερα.
Η Επανάσταση του 1821 δημιούργησε καταστροφές στις τότε υπάρχουσες σχολικές
υποδομές. Τα εναπομείναντα σχολεία στηρίζονταν στην ιδιωτική περιουσία.2 Η ανάπτυξη
του σχολικού δικτύου μετά την Απελευθέρωση συνδέθηκε με τη σχετική παγίωση της
ειρήνης και με τη μέριμνα των τοπικών κοινωνιών. Οι τοπικές κοινωνίες πρωτοστάτησαν
στην ίδρυση σχολείων.3 Οι κάτοικοι προσέφεραν αυθόρμητα και από το υστέρημά τους.
Με την έλευση του Καποδίστρια, το 1828, ξεκίνησε η προσπάθεια εξεύρεσης πόρων4 για
τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό της δημόσιας εκπαίδευσης. Δεν υπήρχαν, όμως, την εποχή
εκείνη τα οικονομικά μέσα για την ανασυγκρότηση της χώρας και της εκπαίδευσης
ειδικότερα.5 Ο Καποδίστριας με ενθαρρυντικές και επαινετικές παροτρύνσεις προς τους
κατοίκους κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα ρεύμα άμιλλας για προσφορά.6
Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς για τα αλληλοδιδακτικά σχολεία ανέφερε: «…στερούνται
παντός ό,τι είναι αναγκαίων δι’ αυτήν την μέθοδον. Ελλείπουν πλάκες, γραφίδες,
μολυβδοκόνδυλα και υποδείγματα γραφής…».7 Την εποχή του Καποδίστρια οι κάτοικοι
κατά τόπους χρηματοδότησαν τη δημιουργία των πρώτων εκπαιδευτικών καταστημάτων8
για τη μόρφωση των παιδιών τους. Η εθελοντική συνεισφορά συνεχίστηκε και μετά την
Καποδιστριακή περίοδο για τη δημιουργία και συντήρηση και άλλων εκπαιδευτικών
καταστημάτων.9 Οι δήμοι δε διέθεταν χρήματα, το Κράτος, παρά την υποχρέωσή του
σύμφωνα με το άρθρο 59 του νόμου του 1834, δεν αναλάμβανε τις δαπάνες των δημοτικών
1
Πάπυρος - Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ. 41ος, σ. 153.
2
ΓΑΚ Υπ. Θρησκείας, φάκ. 22, Σχολικά 30 Μαΐου 1830 και φάκ. 29 της 7 Ιουλίου 1830.
3
Κυπριανός Παντελής. (2004). Συγκριτική Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης. Αθήνα: εκδ.
Βιβλιόραμα, σ. 83.
4
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και Μεσσηνίαν κατά την Καποδιστριακήν
Περίοδον (1828-1832) (διατριβή επί διδακτορία). Εν Αθήναις Γραφικαί τέχναι Χ. Παπούλια.
5
Κούκου Ελένη. (1975). Η Παιδεία από το 1828 έως το 1831. Ο Καποδίστριας σε επιστολή του
στον Κοραή ανέφερε: «Διά τα σχολεία χρειάζονται οικήματα, εγώ δε φθάσας ενταύθα βρήκα μόνον
καλύβας, όπου εσκεπάζοντο πλήθος οικογενειών πειναλέων».
Μπουζάκης Σήφης. (1984). Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-1885. Αθήνα: Gutenberg, σ. 40.
6
Χατζηστεφανίδης Θεοφάνης. (2005). Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης 1821-1986, εκδ. Γ΄
Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα, σ. 45.
7
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα και πηγές της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως,
τόμ. Α΄. Αθήνα, σ. 80.
8
Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας. Ελληνικά σχολεία από της αλώσεως
μέχρι Καποδιστρίου, τομ. Α΄. Εν Αθήναις, τύποις Α.Π. Χαλκιοπούλου, σ. CXXXIX.
9
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 46.
269
σχολείων,10 οπότε οι γονείς των μαθητών επωμίζονταν το βάρος της ίδρυσης και
συντήρησης του σχολείου.
Τα έσοδα από προαιρετικούς εράνους και δωρεές από το υστέρημα του λαού
προορίζονταν για την ίδρυση σχολείων στον τόπο διαμονής. Τις περισσότερες φορές τα
χρήματα δεν έφθαναν για την ολοκλήρωση του έργου.11 Οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να
καταβάλλουν δίδακτρα κάθε έτος από 10-50 λεπτά για τη φοίτηση του παιδιού τους στο
δημοτικό σχολείο.12
Το Κράτος δεν έδινε επιχορηγήσεις και δε διόριζε δασκάλους εκτός εάν ο δήμος είχε
εξασφαλίσει το σχολικό κτίριο. Λόγω της δυσχερούς οικονομικής κατάστασης των δήμων,
οι κάτοικοι των οικισμών αντιμετώπιζαν μόνοι τους το πρόβλημα, ανεγείροντας ή
επισκευάζοντας κτίριο κατάλληλο για σχολείο. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα κτίρια
ήταν ακατάλληλα ή κακοσυντηρημένα,13 συνιστούσαν όμως το σταθερό και ιδιαίτερο
χώρο που ο σχολικός θεσμός χρειαζόταν να εδραιωθεί.
Τότε τοπικοί παράγοντες βοηθούσαν για την ολοκλήρωση του έργου και τον
παραδειγματισμό των πολιτών.14 Οι μορφές προσφοράς των πολιτών διακρίνονταν σε
χρηματικές εισφορές και εθελοντική εργασία. Στη Δ΄ Εθνική Συνέλευση το 1829
προβλεπόταν η σύσταση «Γαζοφυλακίου»,15 ενός ταμείου για την οικονομική ενίσχυση
των εκπαιδευτικών καταστημάτων και του κλήρου.
Με νόμο,16 το 1929, για τη στοιχειώδη εκπαίδευση, η φοίτηση στο δημοτικό σχολείο
έγινε υποχρεωτική για τα παιδιά που συμπλήρωναν την 1η Ιανουαρίου το έκτο έτος της
10
Λέφας Χρήστος. (1942). Ιστορία της Εκπαιδεύσεως. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών
Βιβλίων, σ. 22.
11
Κούκου Ελένη. (1975). Η Παιδεία…, ό.π., σ. 16.
12
Ν. 6/18 Φεβρουαρίου 1834 «Νόμος Περί Δημοτικών Σχολείων» άρθρο 26.
Μπουζάκης Σήφης. (2002). Εκπαιδευτικές Μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα. Πρωτοβάθμια και
Δευτεροβάθμια, Γενική και Τεχνικοεπαγγελματική Επαίδευση, τόμ. Α΄, έκδ. Γ΄, Αθήνα: Gutenberg,
σ. 85.
13
Καλαφάτη Ελένη. (1988). Τα σχολικά κτίρια της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης 1821-1929. Από τις
προδιαγραφές στον προγραμματισμό. Αθήνα, ΙΑΕΝ, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σ. 126.
14
Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή περίοδο. Διοικητική
Οργάνωση και Εκπαιδευτική Λειτουργία. Αθήνα. Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, σ.
195.
15
Στο άρθρο Γ΄ του ΙΑ΄ Ψηφίσματος της Δ΄ Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως την 9 η Ιουλίου
1829 στο Άργος περί οργανώσεως της Παιδείας Εν Ελλάδι, αναφερόταν «θέλει συστήση
Γαζοφυλάκιον υπό την ιδίαν την άμεσον διεύθυνσιν, εις το οποίον θέλει αποτίθεσθαι τα των
κληροδοσιών τα των ιερών καταστημάτων συλλεγόμενα χρήματα… εις βελτίωσιν του ιερατείου,
εις προικισμόν του ορφανοτροφείου, εις υποστήριξιν των αλληλοδιδακτικών Σχολείων, Σχολείων
τυπικών, Σχολείων ανωτέρας τάξεως…». Εν Άργει 2 Αυγούστου 1829, Γενική Εφημερίς αρ. φ.
55/14 Αυγούστου 1829, σ. 225.
Μάμουκας Ζ. Ανδρέας. (1852). Τα κατά την Αναγέννηση της Ελλάδος υπό διαφόρων συνελεύσεων
συνταχθέντα πολιτεύματα, τόμ. ΙΑ.΄ Πειραιάς, σσ. 100, 112.
Ευαγγελόπουλος Σπύρος. (1989). Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαιδεύσεως, τόμ. Β΄, Αθήνα, σσ.
118-119.
16
Ν. 4397/16-8-1929 «Περί στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ 309/24-8-1929.
270
ηλικίας τους. Σκοπός των δημοτικών σχολείων ήταν «η στοιχειώδης προπαρασκευή των
μαθητών διά την ζωήν και την παροχήν εις αυτούς των απαραίτητων προς μόρφωσιν
χρηστού πολίτου στοιχείων».17 Οι απόφοιτοι του υποχρεωτικού εξατάξιου δημοτικού
σχολείου μπορούσαν να φοιτήσουν χωρίς εξετάσεις στο ανώτερο παρθεναγωγείο
(κορίτσια) είτε στις κατώτερες επαγγελματικές σχολές είτε στο γενικό γυμνάσιο ή
πρακτικό λύκειο μετά από εισαγωγικές εξετάσεις.18
Η εκπαίδευση στη Λακωνία μετά την Απελευθέρωση και τη δημιουργία του
Ελληνικού Κράτους, ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Η δημιουργία υποτυπώδους υποδομής
οφειλόταν στις προσπάθειες και το ζήλο «της κυβερνήσεως και του λαού που παρέκαμψαν
το πλείστον των ως άνω δυσκολιών με αποτέλεσμα να τεθούν εις την Λακωνίαν και την
Μεσσηνίαν αι βάσεις της εκπαιδεύσεως».19
Ευκατάστατοι γηγενείς προσέφεραν για τη λειτουργία των σχολείων της Λακωνίας20
από την περίοδο της Επανάστασης. Προσέφεραν χρήματα, κτίρια για στέγαση σχολείων.
Σημαντικές υπήρξαν οι προσφορές απλών ανθρώπων του λαού από το υστέρημά τους.
Άλλοι δε διέθεσαν εισόδημα γιατί δεν είχαν, αλλά προσέφεραν χειρωνακτική εργασία για
την οικοδόμηση σχολικών κτιρίων ή προσέφεραν υλικά21 για την οικοδόμηση.
Η χορήγηση χρηματικών ποσών για τις εκπαιδευτικές ανάγκες από ευεργέτες
δημιούργησε μια τάση μίμησης στους ντόπιους κατοίκους, οι οποίοι με τη σειρά τους
χρηματοδότησαν τους τοπικούς εκπαιδευτικούς θεσμούς. Υπήρξε άμιλλα ανάμεσα σε
επαρχιακές κοινότητες που δεν είχαν σχολεία, είχαν όμως δωρητές - ευεργέτες που
17
Ν. 4397/16-8-1929…, ό.π.
18
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Νεοελληνική Εκπαίδευση (1821-1998) έκδ. Ε΄, Αθήνα: Gutenberg, σ.
98.
19
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 148. «Προβλήματα διά την
αρτιωτέραν συγκρότησιν της εκπαιδεύσεως εις τας ως άνω περιοχάς παρέσχον εφ’ ενός μεν η
δύσκολος οικονομική κατάστασις του κράτους, αφ’ ετέρου δε εκείνη των περιοχών αυτών, αίτινες,
ευρεθείσαι εις το επίκεντρον των κατά τον Αγώνα πολεμικών επιχειρήσεων, εξήλθον οικονομικώς
εξηντλημένοι μετά το πέρας αυτού. Αποτέλεσμα δε της ως άνω οικονομικής δυσπραγίας ήτο η
στέγασις των σχολείων εις ακατάλληλα κτίρια, η διάλυσις πολλών εξ αυτών ένεκα ελλείψεως των
πόρων συντηρήσεών των, η ανεπάρκεια και αλλαχού η παντελής έλλειψις των απαραιτήτων
βιβλίων και λοιπών εποπτικών οργάνων διδασκαλίας και η πλημεμελής και ανεπαρκής μισθοδοσία
των διδασκάλων, οι οποίοι πολλάκις εδίδασκον επί μήνας αμισθί ή ηναγκάζοντο να παραιτηθούν,
αναζητώντας αλλού καλύτερους οικονομικούς όρους εργασίας. Παρά ταύτα όμως, και ως
μαρτυρείται εκ των πηγών, ο ζήλος και αι προσπάθειαι της κυβερνήσεως και του λαού
παρέκαμψαν το πλείστον των ως άνω δυσκολιών, με αποτέλεσμα να τεθούν εις την Λακωνίαν και
την Μεσσηνίαν αι βάσεις της εκπαιδεύσεως, τους καρπούς της οποίας δυνάμεθα να
παρακολουθήσωμεν κατά την Οθωνικήν περίοδον».
20
Σακκής Δ.Α. Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στη Λακωνία μετά την Απελευθέρωση. Πρακτικά ΣΤ΄
Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. Γ΄, Αθήναι 2001-2002, σσ. 65-80.
21
Σακκής Δ.Α. Εκπαιδευτικές διαστάσεις του ελληνικού ευεργετισμού κατά τον ΙΘ΄ αιώνα. Στο:
Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός…, ό.π., σσ. 545-570.
271
συναγωνίζονταν για τη δημιουργία σχολείων, προσφέροντας χρηματικά ποσά ή και
συλλέγοντας χρήματα με εράνους.22
Ο Καποδίστριας παρέλαβε την παιδεία χωρίς καμία υποδομή. Έδειξε, όμως,
ενδιαφέρον για τη μόρφωση των Ελληνόπουλων, προσπάθησε να ευαισθητοποιήσει τους
διάφορους κοινωνικούς φορείς για την ανάγκη ίδρυσης σχολείων. Η εκπαιδευτική πολιτική
του επικεντρώθηκε στη θεμελίωση α) της λαϊκής παιδείας, που ονομάστηκε δημοτική, με
σκοπό την καλλιέργεια της ανάγνωσης, της γραφής και της πρακτικής αριθμητικής, β) της
επαγγελματικής εκπαίδευσης με το ορφανοτροφείο και την επαγγελματική σχολή στην
Αίγινα, όπου στα σχολεία αυτά μπορούσε ν’ αποκτήσει κάποιος στοιχειώδεις δεξιότητες
της παραγωγικής διαδικασίας.23
Η εκπαιδευτική πολιτική που ακολουθήθηκε μετά το θάνατο του Καποδίστρια
χαρακτηριζόταν από την έλλειψη ουσιαστικής οικονομικής ανάπτυξης και
εκσυγχρονισμού.24 Την ίδρυση και τη συντήρηση των δημοτικών σχολείων25 είχαν οι
δήμοι. Αυτοί, όμως, δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των σχολείων για
χρηματοδότηση λόγω έλλειψης χρημάτων. Οι γονείς ήταν αυτοί που πλήρωναν κάθε μήνα
για δίδακτρα, το ύψος των οποίων καθοριζόταν από τη δημοτική αρχή.26 Τα χρήματα
διετίθεντο κυρίως για τη μισθοδοσία δασκάλων. Οι ευεργέτες έθεταν σε πρώτη
προτεραιότητα την παιδεία. Μετά την Απελευθέρωση και τη δημιουργία Ελληνικού
Κράτους, υπήρχε η ανάγκη ίδρυσης οργανωμένων σχολείων στην ελληνική επικράτεια.
Ο νόμος «Περί Δημοτικών Σχολείων», του 1834, επέτρεπε σε ιδιώτες τη σύσταση
σχολείων «δι’ ιδίων εξόδων».27 Η αδυναμία του Κράτους για την κάλυψη των
εκπαιδευτικών αναγκών αιτιολογεί την ύπαρξη ιδιωτικής εκπαίδευσης.
Τα παιδιά της υπαίθρου είχαν δασκάλους με το χαμηλότερο επίπεδο γνώσεων (γ΄
τάξης). Το διάταγμα του 1834 προέβλεπε δασκάλους τριών κατηγοριών για νομούς,
δήμους και επαρχίες. Τα παιδιά των επαρχιών28 είχαν τα λιγότερα εφόδια σε γνώσεις για
να συνεχίσουν σε σχολεία της μέσης εκπαίδευσης που είχαν αυξημένες απαιτήσεις.
Τον 19ο και 20ό αιώνα, ο ευεργετισμός έδωσε ώθηση για τη δημιουργία των θεσμών
στην Ελλάδα.29 Από το 1870 οι πράξεις ευεργεσίας ενίσχυσαν περισσότερο τους
22
εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922). Αθήνα: εκδ. Θεμέλιο, σ. 489.
23
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-1998…, ό.π., σ. 46.
24
Φίλιας Β., Καστούλη Γ., Νικολινάκου Μ. (1985). Οικονομική Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδος,
από το 1831 μέχρι το 1897, τόμ. Β΄, Αθήνα: εκδ. Παπαζήση, σσ. 150-153.
25
ΦΕΚ 11/3-3-1834 «Νόμος Περί Δημοτικών Σχολείων».
26
Δημαράς Αλέξης. (1973). Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. Τεκμήρια ιστορίας (1821-1894) τόμ.
Α.΄ Αθήνα: Ερμής, Νεοελληνική βιβλιοθήκη, σσ. 210-211.
27
ΦΕΚ 11/3-3-1834. Άρθρο 60 «Περί ιδιαιτέρων υπό ιδιωτών συντηρούμενων δημοτικών
σχολείων και παιδοτροφείων και περί διδασκάλων». Ο νόμος του 1834 «Περί Δημοτικών
Σχολείων» στηριζόταν στο γαλλικό εκπαιδευτικό νόμο της 28 Ιουλίου 1833 του F. Guizot που είχε
άμεση πηγή του τους βαυαρικούς νόμους.
Μπουζάκης Σήφης. (1984). Νεοελληνική…, ό.π., σσ. 39-40.
28
29
Τσουκαλάς Κων. (1987). Εξάρτηση…, ό.π., σ. 488. Το ποσό των δωρεών για την Παιδεία μέχρι
το 1870 ξεπερνούσε το άθροισμα του προϋπολογισμού του Υπουργείου Παιδείας.
272
εκπαιδευτικούς θεσμούς. Από την περίοδο αυτή και μετά παρατηρήθηκε η δημιουργία
εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τόσο στην Αθήνα όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα.30
Με τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια του 1895, η ευεργεσία στάθηκε αρωγός στην
Πολιτεία για τη γενίκευση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Τότε με το νόμο 31 «περί
στοιχειώδους ή δημοτικής εκπαιδεύσεως», δημοτικά σχολεία μπορούσαν να συσταθούν, αν
οι δημοτικοί πόροι, οι εισφορές ιδιωτών ή κληροδοτημάτων επαρκούσαν για τη συντήρηση
των σχολείων.32 Η λειτουργία των πλήρων δημοτικών σχολείων βασίστηκε στις ιδιωτικές
εισφορές και στα κληροδοτήματα.33
Με το νόμο ΒΝΔ΄ του 1892 και του ΑΧΚΕ΄ του 1887 επιβλήθηκαν υψηλά δίδακτρα.
Για τρία χρόνια φοίτησης στο ελληνικό σχολείο, ο μαθητής έπρεπε να καταβάλει 130
δραχμές, ο μαθητής του γυμνασίου για την 4ετή φοίτηση 315 δραχμές και ο φοιτητής στο
πανεπιστήμιο κατά μέσο όρο 1.005 δραχμές.34
Οι πόροι που καθορίζονταν με το νόμο ΒΠΕ΄ /12-8-1892 «Περί του διοργανισμού των
σχολείων της στοιχειώδους εκπαίδευσεως» ήταν: α) εισφορές των δήμων του Κράτους, β)
οι ετήσιες εισφορές μονών, γ) οι τόκοι «των υπό την διοίκησιν του επί των Εκκλησιαστικών
και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργού διατελούντων κληροδοτημάτων…», δ) τα
καταβαλλόμενα ποσά από ιδιώτες, κληροδοτήματα, ιερές μονές και κοινότητες για τη
συντήρηση των δημοσίων σχολείων, «καθ’ όσον οι ζώντες δωρηταί ή οι εκτελεσταί της
θελήσεως των διαθετών στέργουσι να υποβληθούσιν εις τας διατάξεις του παρόντος
νόμου…».35
Στο χρονικό διάστημα 1880-1910, παρατηρήθηκε μια προσπάθεια ενίσχυσης της
παιδείας από το Κράτος, αλλά και από τον ιδιωτικό τομέα με δωρεές και ενισχύσεις.36 Στο
διάστημα 1898-1910, τα ιδιωτικά κεφάλαια που κατευθύνονταν για εκπαιδευτικούς και
μορφωτικούς σκοπούς ξεπερνούσαν κατά πολύ το σύνολο του κρατικού προϋπολογισμού
30
Χατζηϊωάννου Μαρία-Χριστίνα. (2004). Εθνικοί ευεργέτες, τα πρότυπα και η ιστορία τους. Από
τους Αδελφούς Ζωσιμάδες στον Ανδρέα Συγγρό. Θεσ/νίκη, σ. 403.
31
Ν. ΒΤΜΘ΄/3-9-1895. «Περί στοιχειώδους ή δημοτικής εκπαιδεύσεως», άρθρο 4, ΦΕΚ 37/5-10-
1895.
32
Για τη συμπλήρωση των απαιτούμενων πιστώσεων της δημοτικής εκπαίδευσης επιτρέπονται
χορηγήματα τα οποία θα εγκρίνονται με Β.Δ. και αυτά μπορεί να είναι: α) Από τους τόκους των
κληροδοτημάτων του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαιδεύσεως. «Των μη ρητώς
καθορισμένων εις ειδικόν σκοπόν, είτε διά διαθηκών, είτε διά προγενεστέρων νόμων ή Β.Δ.», β)
Από εισφορές των ιερών μονών ετησίως, ης το ποσόν προσδιορίζεται εις εκατόν χιλιάδες δραχμών.
γ) Από εισφορές του Δημοσίου ταμείου. Ν. ΒΤΜΘ΄ /3-9-1895 «Περί της στοιχειώδους ή δημοτικής
εκπαιδεύσεως», άρθρο 59,60. ΦΕΚ 37/5-10-1895.
33
Ευαγγελόπουλος Σπύρος. (1989). Ιστορία της Νεοελληνικής…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 95.
34
Ο μισθός του δημοδιδασκάλου το 1892 κυμαινόταν από 100-150 δραχμές το μήνα. Μπουζάκης
Σήφης. (2006). Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-1998…, ό.π., σ. 48.
35
Ν. ΒΠΕ΄/12-8-1892 «Περί του διοργανισμού των σχολείων της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως και
καταργήσεως του ταμείου της δημοτικής εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ 286/18-8-1892.
Μπουζάκης Σήφης. (2002). Εκπαιδευτικές Μεταρρυθμίσεις…, ό.π.
Δημαράς Αλέξης. (1973). Η μεταρρύθμιση…, ό.π., σ. 291.
36
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1979). Εξάρτηση και Αναπαραγωγή…, ό.π., σ. 244.
273
του Κράτους. Το Ελληνικό Κράτος αναπτύχθηκε χάρη στην οικονομική ενίσχυση του
Ελληνισμού της διασποράς.37
Με το Σύνταγμα του 1911, το Κράτος ανέλαβε και την εποπτεία και τη
χρηματοδότηση της εκπαίδευσης. Όμως, η παιδεία δεν παρεχόταν δωρεάν, παρά μόνο στη
στοιχειώδη εκπαίδευση.38
Το 1920, το Κράτος ανέλαβε εξ ολοκλήρου τις δαπάνες των δημοτικών σχολείων, έτσι
οι δήμοι απαλλάχτηκαν από την υποχρέωση συντήρησης των δημοτικών σχολείων.39
Οι Έλληνες της διασποράς ίδρυσαν και συντήρησαν σχολεία σε όλες τις βαθμίδες της
εκπαίδευσης. Φρόντισαν για τη βελτίωση του εξοπλισμού τους και την ενίσχυση των
μαθητών, ώστε να συνεχισθεί η φοίτησή τους. Το παράδειγμα των μεγαλύτερων ευεργετών
λειτουργούσε παραδειγματικά στα κατώτερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα. Οι πράξεις
προσφοράς τους διαχέονταν σ’ αυτά και μετουσιώνονταν σε πολιτισμικό πατριωτισμό.40 Η
χρηματοδότηση των σχολείων στηρίχθηκε στον ευεργετισμό των ομογενών, των γηγενών
και του Κράτους.
Οι ευεργεσίες στην εκπαίδευση, σύμφωνα με την επιθυμία του διαθέτη προορίζοταν
(πίν. 13, γράφ. 11 παράρτ.) για προσφορά οικοπέδου το 16%, για τη χρηματοδότηση των
σχολείων 25,1%, για υποτροφίες 38,4%, για προσφορές βιβλίων και για εποπτικά μέσα
διδασκαλίας 6,3%, για ανέγερση σχολείων 7,8%, για συντήρηση σχολείων 4,5%, για
μισθοδοσία δασκάλων 1,9%. Ακόμη παρατηρείται ότι οι περισσότερες δωρεές ως προς το
είδος της δωρεάς προς την εκπαίδευση έγιναν τη χρονική περίοδο 1941-1971 σε ποσοστό
32,9% και τη χρονική περίοδο 1911-1940 σε ποσοστό 31%.
Πίνακας 13
Είδος ευεργεσίας προς την εκπαίδευση σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των ευεργεσιών
Χρονική Οικόπεδο Χρήματα Υποτροφίες Βιβλία – Ανέγερση Συντήρηση Μισθο Σύνολο
διάρκεια εποπτικά δοσία
Ν % N % N % N % Ν % N % N %
N %
1821 έως 1850 1 1,8 1 7,2 1 10,0 3 1,4
1851 έως 1880 2 3,6 2 2,4 4 1,8
1881 έως 1910 3 8,6 2 3,6 9 10,7 14 6,4
1911 έως 1940 8 22,9 18 32,7 22 26,2 4 28,5 9 52,9 4 40,0 3 75 68 31,0
1941 έως 1970 20 57,1 16 29,1 24 28,6 5 35,7 6 35,3 1 10,0 72 32,9
1971 έως 2000 4 11,4 15 27,4 18 21,4 3 21,4 2 11,8 4 40,0 1 25 47 21,5
2001 έως 2010 0,0 1 1,8 9 10,7 1 7,2 0,0 0,0 11 5,0
ΣΎΝΟΛΟ 35 100 55 100 84 100 14 100 17 100 10 100 4 100 219 100
Γεν. Ποσοστά 16,0 25,1 38,4 6,3 7,8 4,5 1,9 100
37
38
Μπουζάκης Σήφης. Μεταρρυθμιστικά Επεισόδια στη Γενική και Τεχνική-Επαγγελματική
Εκπαίδευση κατά την πρώτη (1910-1920) και τη δεύτερη (1928-1932) Βενιζελική περίοδο. Στο:
Μπουζάκης Σήφης. (2011). Πανόραμα Ιστορίας της Εκπαίδευσης, όψεις και απόψεις. Νεοελληνική
Εκπαίδευση 1821-2010, τόμ. Β΄, Αθήνα: Gutenberg, σ. 162.
39
Ν. 2125/1920. «Περί καταργήσεως των εισφορών των δήμων και κοινοτήτων διά τας δαπάνας
της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως και της Αστυνομίας και μεταρρυθμίσεων των νόμων περί
δημοτικών δασμών» άρθρο 1. ΦΕΚ 64/16-3-1920.
40
Sakkis P.A. (2003). Cultural patriotism in the Southern Balkans: The case of Greece (1833-1848).
Balkan Studies, Vol. 41 No 1-2, σσ.43-81.
274
Από τις δωρεές που έγιναν σε εκπαιδευτικές δομές (πίν. 14, γράφ. 12 παράρτ.) το 18%
κατευθύνονταν σε δημοτικά σχολεία, το 2,1% σε γυμνάσια, το 1,4% για την
επαγγελματική εκπαίδευση και το 1,1% για το πανεπιστήμιο. Μεγάλο μέρος των δωρεών
κατευθύνθηκε σε υποτροφίες 29,7% και χρηματικές δωρεές 19,4%. Ακόμη παρατηρείται
ότι οι άνδρες σε σχέση με τις γυναίκες υπερτερούσαν σε κάθε είδους προσφορά προς την
εκπαίδευση και μόνο στις υποτροφίες έχουμε περίπου ίσο αριθμό δωρεών.
Πίνακας 14
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά στην εκπαίδευση
Προσφορά σε Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Ν % Ν % N %
Δημοτικό 48 22,3 3 4,4 51 18,0
Γυμνάσιο 4 1,9 2 2,9 6 2,1
Επαγγελματική 2 0,9 2 2,9 4 1,4
Πανεπιστήμιο 2 0,9 1 1,5 3 1,1
Οικόπεδο 28 13,0 7 10,3 35 12,4
Χρήματα 48 22,3 7 10,3 55 19,4
Υποτροφίες 44 20,5 40 58,8 84 29,7
Βιβλία – εποπτικά 12 5,6 2 2,9 14 4,9
Ανέγερση 14 6,5 3 4,4 17 6,0
Συντήρηση 9 4,2 1 1,5 10 3,5
Μισθοδοσία 4 1,9 0 0,0 4 1,4
ΣΎΝΟΛΟ 215 100 68 100 283 100
Γ1. ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Παιδικοί σταθμοί - νηπιαγωγεία
Οι παιδικοί σταθμοί στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν τον 20ό αιώνα Οικονομικές και
κοινωνικές συνθήκες επέβαλαν τη λειτουργία παιδικών σταθμών, που παρείχαν κυρίως
φιλανθρωπικό έργο. Οι παιδικοί σταθμοί όφειλαν την ύπαρξή τους στις πρωτοβουλίες και
τη χρηματοδότηση ιδιωτών και οργανισμών, αλλά και του Κράτους.41 Το Κράτος
αναγνώρισε το θεσμό των παιδικών σταθμών το 1926.
Το νομοθετικό πλαίσιο για τα νηπιαγωγεία ορίστηκε το 1895. Με το νόμο42 ΒΤΜΘ΄
«Νηπιαγωγεία» ονομάστηκαν τα αναγνωρισμένα από το Κράτος ιδρύματα προσχολικής
αγωγής, τα οποία συντηρούνταν από ιδιώτες. Η λειτουργία και εποπτεία ήταν υπό τον
έλεγχο του Δημοσίου.43
41
Χαρίτος Χαράλαμπος. (1996). Το Ελληνικό Νηπιαγωγείο και οι ρίζες του. Συμβολή στην ιστορία
της προσχολικής αγωγής. Σειρά τεκμήρια Νεοελληνικής Εκπαίδευσης. Αθήνα: Gutenberg, σ. 238.
42
Ν. ΒΤΜΘ΄ «Περί Στοιχειώδους ή Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ 37/5-10-1895.
43
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-1998…, ό.π., σ. 53. Χατζηστεφανίδου
Σοφία. (2008). Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής. Ανθρωπολογικές και Παιδαγωγικές Αντιλήψεις-
275
Με νόμο44 για τη στοιχειώδη εκπαίδευση, το 1929, θεσμοθετήθηκε να
συμπεριλαμβάνονται στη στοιχειώδη εκπαίδευση τα νηπιαγωγεία, τα δημοτικά και οι
κατώτερες επαγγελματικές σχολές. Η εκπαίδευση στα νηπιαγωγεία στόχευε στην παροχή
βοήθειας για την ομαλή σωματική και πνευματική ανάπτυξη των νηπίων και της
προετοιμασίας τους για τη φοίτηση στο δημοτικό σχολείο.45
Από το 1950 και μετά, το Κράτος έδειξε ενδιαφέρον για την επέκταση της
προσχολικής αγωγής σε όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας. Την ίδια περίοδο
σημειώθηκε η ένταξη στην Ελλάδα των νέων επιστημονικών μεθόδων που διέπουν την
προσχολική αγωγή.46
Τα νηπιαγωγεία και οι παιδικοί σταθμοί δημιουργήθηκαν για να αντιμετωπίσουν
κοινωνικές ανάγκες και σε πλήθος περιπτώσεων υπήρξε οικονομική συμβολή ανθρώπων
με κοινωνικές ευαισθησίες.47 Το ενδιαφέρον ομογενών για τη νηπιακή εκπαίδευση μετά το
Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οδήγησε μερίδα δωρητών να ενισχύσουν με χρηματικές δωρεές
την ίδρυση παιδικών σταθμών στη γενέτειρά τους. Ο σκοπός λειτουργίας παιδικού
σταθμού στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ήταν η
παιδαγωγική ενασχόληση με το νήπιο, η διατροφή του και όταν υπήρχαν και οι σχετικές
προσφορές, ο ιματισμός του.
Πρωτοστάτες στη δημιουργία παιδικών σταθμών στη Λακωνία μετά το Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο υπήρξαν οι σύλλογοι ομογενών Λακώνων του εξωτερικού.
Ο Σύλλογος Λακωνίδων Κυριών «Ταΰγετος», με έδρα την Βαλτιμόρη των ΗΠΑ,
απέστειλε,48 το 1949, στον Παιδικό Σταθμό Γυθείου είδη ιματισμού και υπόδησης.
Οι σύλλογοι Λακώνων ομογενών προσέφεραν τα έσοδα εράνων και έσοδα από
εκδηλώσεις που πραγματοπούσαν για την αγορά οικοπέδου ή την ανέγερση κτιρίου
παιδικού σταθμού στη Λακωνία.
Ο Σύλλογος Σπαρτιατών «Η Σπάρτη» στη Νέα Υόρκη, το 1951, διέθεσε49 προϊόν
εράνου του για τα ορφανά του Δήμου Σπάρτης και την ανοικοδόμηση παιδικού σταθμού.
πρακτικές ανατροφής-θεσμοί φροντίδας και εκπαίδευσης, τόμ. Α.΄ Θεσσαλονίκη: εκδ. Κυριακίδη, σ.
381.
44
45
46
Χαρίτος Χαράλαμπος. (1996). Το ελληνικό νηπιαγωγείο…, ό.π., σ. 230.
47
Χαρίτος Χαράλαμπος. (1996). Το ελληνικό νηπιαγωγείο…, ό.π., σ. 37.
48
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2908/26-6-1949.
49
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 238/2-3-1952, άρθρο «Οι απόδημοι Σπαρτιάται ενισχύουν την
πατρίδα των εις έργα κοινής ωφελείας».
Η εφορεία του Εθνικού Παιδικού Σταθμού Σπάρτης πρότεινε το προϊόν του εράνου να διατεθεί για
την ανέγερση κτιρίου Παιδικού Σταθμού στη Σπάρτη. Η πρόταση έγινε δεκτή από τον πρόεδρο του
συλλόγου Σπαρτιατών Νέας Υόρκης «Η Σπάρτη». Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 22 Νοεμβρίου 1959,
άρθρο, «Τα εγκαίνια του Παιδικού Σταθμού Σπάρτης ετελέσθησαν με πάσαν επισημότητα. Η
συμβολή των ομογενών μας». Το κόστος της Ανέγερσης του Παιδικού Σταθμού ανήλθε στο ποσό
των 750.000 δραχμών.
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της Λακωνίας της 20-11-1959, άρθρο «Με την γενναίαν ενίσχυσιν των εν
Νέα Υόρκη Σπαρτιατών ο Παιδικός Σταθμός ετέθη εις την διάθεσιν των απόρων ορφανών της
πόλεως τα οποία περιθάλπονται και διαπαιδαγωγούνται». Τα εγκαίνια έγιναν το 1959. Τα μέλη της
276
Η Δήμητρα Καμπά, κάτοικος Σικάγου, από το Γύθειο, το 1951, παρέδωσε50 στο
δήμαρχο Γυθείου ποσό 1.000 δολαρίων για την αγορά οικοπέδου που θα στέγαζε τον
Παιδικό Σταθμό Γυθείου.
Ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων «Το Γύθειο» στο Σικάγο, το 1954, διέθεσε το
ποσό των 15.000 δραχμών στο μητροπολίτη Γυθείου για συμμετοχή του στην αγορά
οικοπέδου για τον Παιδικό Σταθμό Γυθείου.51
Ο Σύλλογος Ν. Υόρκης «Η Σπάρτη» με προσφορές μελών του και έσοδα από
εκδηλώσεις συγκέντρωσε το 1956 ποσό των 7.108 δολαρίων52 Από αυτά το ποσό των
5.000 δολαρίων διετέθη για τον Παιδικό Σταθμό Σπάρτης.
Για την αγορά οικοπέδου με σκοπό τη δημιουργία παιδικού σταθμού στην πόλη του
Γυθείου, στο Δήμο Γυθείου53 διέθεσαν από 2.000 δολάρια ο Σύλλογος Γυθειατών στο
Σικάγο και ο Σύλλογος Γυθειατών στο Μαϊάμι.
Μετά το 2000, ιδρύματα, η εκκλησία, τράπεζες αλλά και ιδιώτες προσέφεραν χρήματα
και οικόπεδο για δημιουργία νηπιαγωγείου ή παιδικού σταθμού.
Το Ίδρυμα54 «Σταύρος Νιάρχος» το 2002 χρηματοδότησε την ανέγερση
βρεφονηπιακού σταθμού της Μητρόπολης Αττικής στο Kαματερό.
Με πρωτοβουλία του μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης Ευσταθίου
δημιουργήθηκε στη Σπάρτη, το 2007, σύγχρονος βρεφονηπιακός σταθμός. Η εκκλησία
προσέφερε κατάλληλο οικόπεδο στην περιοχή των εργατικών κατοικιών Σπάρτης για τη
δημιουργία αυτού του πρότυπου κέντρου φροντίδας και φύλαξης παιδιών. Η Εθνική
Τράπεζα στο πλαίσιο του κοινωνικού της προγράμματος ανέλαβε το κόστος της
ανέγερσης.55
επιτροπής εράνου ομογενών ήταν: ο Γεώργιος Μάνης, Θεόδωρος Κρητσιμηλιός, Κωνσταντίνος

Σαμαρτζής (πρόεδρος της επιτροπής εράνου), Τρύφων Κανελλάκης, Χαράλαμπος Σπυρόπουλος,
Γεώργιος Κουμούτσος, Ιωάννης Ρετσινάς, Αθανάσιος Δημητρόπουλος, Βρασίδας Ορφανόγιαννης,
Κώστας Ζερβός, Μιχαήλ Πετρινάκος, Δημ. Σακελλαρίδης, Ιωάννης Κοκκινάκης, Ιωάννης
Γεωργίλης, Πέτρος Μηνάκης, Θεόδωρος Μανιάτης, Ιωάννης Κάββουρας.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 678/29-7-1956, άρθρο «Η δράσις του εν Αμερική Συλλόγου
Σπαρτιατών “Η Σπάρτη”».
50
Εφημ. Ο Αγών της Λακωνίας, αρ. φ.7/3-10-1951.
51
Βιβλίο Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου, αρ. απόφασης 72/1954,
φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2.1-13, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
52
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 8/ Ιούλιος-Αύγουστος 1956, σ. 161, άρθρο «Τα ποσά που
προσέφεραν οι Σπαρτιάται της Ν. Υόρκης διά τον τόπον μας». Διατέθηκαν 1.000 δολάρια για
αγορά αλεύρων για τα ορφανά του Δήμου Σπάρτης, 300 δολάρια για το Στάδιο Σπάρτης και το
υπόλοιπο ποσό ήταν κατατεθειμένο σε λογαριασμό της Εθνικής Τράπεζας για τον Παιδικό Σταθμό
Σπάρτης.
53
Έγγραφο του Δήμου Γυθείου αρ. πρωτ. 2405/7-7-1962 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ.
Κληροδοτήματα Δήμου Γυθείου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
54
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=2&grantcountry=Ελλάδα.
55
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 224/2007, σ. 10.
277
Η Μαρία Τσιριβάκου δώρισε στην τέως Κοινότητα Αρεόπολης56 οικόπεδό της στο
οποίο οικοδομήθηκε νηπιαγωγείο.
Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ομογενείς σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο
προσέφεραν χρηματικά ποσά για αγορά οικοπέδου με σκοπό την ανέγερση παιδικών
σταθμών. Τα τελευταία χρόνια οι προσφορές χρημάτων για τη δημιουργία παιδικών
σταθμών και νηπιαγωγείων πραγματοποιήθηκαν κυρίως από ιδρύματα και την εκκλησία
και λιγότερο από ατομικές προσφορές.
Ανέγερση δημοτικών σχολείων - προσθήκη αιθουσών
Με τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους, η ίδρυση των σχολείων γινόταν και από
τους κατοίκους κάθε πόλης ή χωριού, οι οποίοι συνήρχοντο σε συνέλευση και έπαιρναν
την απόφαση. Η ανέγερση των σχολείων πραγματοποιείτο κυρίως χάρη σε ειδικούς
εράνους μεταξύ των κατοίκων μιας πόλης ή μιας περιοχής. Σε αρκετές περιπτώσεις οι
κάτοικοι συνεισέφεραν στην ανοικοδόμηση του σχολείου με την παραχώρηση
οικοδομικών υλικών ή με την προσωπική εργασία.57 Η Κυβέρνηση βοηθούσε στη
συμπλήρωση του αναγκαίου ποσού με εδικές επιχορηγήσεις.
Σε πολλές περιπτώσεις οι διοικητές των περιοχών και οι έκτακτοι επίτροποι
προσπαθούσαν να καλύψουν τις ανάγκες, επιβάλλοντας στους κατοίκους και στα
μοναστήρια της περιοχής ειδικές συνεισφορές.58
Ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση, οι δήμοι γνωστοποιούσαν στην
Κυβέρνηση το γεγονός της δημιουργίας σχολείου και αιτούνταν την έγκριση της απόφασής
τους. Η ανέγερση και συντήρηση των σχολείων γινόταν με ντόπιους πόρους και με την
κυβερνητική συνδρομή. Πολλές φορές δεν περίμεναν την έγκριση της Κυβέρνησης και
πραγματοποιούσαν την απόφασή τους. Η ίδρυση του σχολείου μπορεί να ήταν έργο και
ενός ατόμου εκκλησιαστικού άρχοντα ή προκρίτου της περιοχής.59 Οι πόροι για τη
σύσταση και συντήρηση των σχολείων ήταν:60 α) η συνδρομή της κυβέρνησης, β) οι
εισφορές των κατοίκων, γ) η εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία για τη
συντήρηση των σχολείων, δ) δίδακτρα μαθητών.
Οι διαθέτες - ευεργέτες μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους διέθεταν τις
περιουσίες τους, στο σύνολό τους ή ένα μέρος τους, για να ενισχύσουν κυρίως την
56
Προσωπική επικοινωνία και έγγραφο του Δήμου Οιτύλου της 1-7-2009.
57
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα και Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., τεκμήριο αρ. 597, σσ.
1313-1314 Σχολείο στον Άγιο Πέτρο Πραστού. Καλαφάτη Ελένη. (1988). Τα σχολικά κτίρια…,
ό.π., σ. 80.
58
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., τεκμήριο αρ. 282, σσ. 601-
603 Επαρχία Λακεδαίμονος και Πραστού.
59
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σσ. 31-33. Μαυροσκούφης
Δημήτριος. (1996). Εκπαίδευση και Εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα 1821-1832. Θεσσαλονίκη:
Ενυάλιο κληροδότημα, σσ. 326-327.
60
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π.
278
πρωτοβάθμια εκπαίδευση με την ίδρυση και συντήρηση σχολείων στην επαρχία, για να
καλύψουν κοινωνικές ανάγκες και διέθεταν αυτά που δεν μπορούσε να αποδώσει το
Κράτος στους πολίτες του. Ανήγειραν εκκλησίες, νοσοκομεία, παρείχαν υποτροφίες χωρίς
να «φειδωλεύωνται και χωρίς να επιδεικνύωνται».61
Η Κυβέρνηση Καποδίστρια 1828-1830 με την αναγγελία ίδρυσης σχολείου
αναλάμβανε την αποστολή υλικού στο σχολείο, διόριζε το δάσκαλο και συμπλήρωνε τη
μισθοδοσία του,62 ένα μέρος το αναλάμβαναν οι οικογένειες των μαθητών, όπως και για τα
υπόλοιπα έξοδα του σχολείου υπήρχε «κοινή των κατοίκων εισφορά».63
Με το διάταγμα της 6/18 Φεβρουαρίου 1834, καθιερώθηκε η επτάχρονη υποχρεωτική
εκπαίδευση, ρυθμίστηκαν θέματα που αφορούσαν την οργάνωση των δημοτικών σχολείων,
τη διδακτέα ύλη, τις διαδικασίες ελέγχου, τα ιδιωτικά σχολεία και τη μόρφωση των
κοριτσιών.64 Ακόμη το Κράτος ανέθετε την ίδρυση, τη συντήρηση σχολείων και τη
μισθοδοσία των δασκάλων στους δήμους και στις κοινότητες.65
Με τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους και μέχρι το 1850, οι κάτοικοι των
περιοχών προέβαιναν σε «κοινή συνεισφορά», δηλαδή τη διενέργεια εράνων και
κατέβαλλαν χρηματικά ποσά για τη δημιουργία δημοτικού σχολείου, γιατί ένας μόνο δεν
μπορούσε να αντιμετωπίσει τα έξοδα σύστασης σχολείου.
Η οικογένεια Γιατράκου συνέδεσε το όνομά της με την προσπάθεια για τη λειτουργία
σχολείου66 στην περιοχή των Βαρδουνοχωρίων. Στις 21 Μαΐου 1825 συνήλθαν στην Άρνα
κάτοικοι της περιοχής και προέβησαν στη σύσταση σχολείου καταβάλλοντας 6.791
γρόσια. Ο Νικόλαος Γιατράκος, ο Μιχαλάκης Γιατράκος καθώς και κάτοικοι της περιοχής
με ψήφισμά τους ζητούσαν από την Κυβέρνηση να διορίσει δασκάλους και επιτρόπους. Το
σχολείο της Κάτω Ριζάς από το 1825 μέχρι το 1828 συντηρείτο από τον επίτροπο του
σχολείου, τον Νικόλαο Γιατράκο.67 Οι κάτοικοι της περιοχής, το 1829, συγκέντρωσαν και
61
Κοντογιάννης Παντελής. (1927). Εθνικοί Ευεργέται εκδ. Δ΄, Αθήναι. Σύλλογος προς διάδοσιν
ωφέλιμων βιβλίων, αρ. 94, Βιβλιοπωλείο Ιωάννη Σιδέρη, σ. 10.
62
Ο Ιωάννης Κοκκώνης σε αναφορά του στις 30 Δεκεμβρίου 1830 προς τους διοικητές των
επαρχιών για τη μισθοδοσία των δασκάλων ανέφερε: «Οι διοικηταί να προτρέπουν τους πολίτας να
συνεισφέρουν εκ των ιδίων προϊόντων τουλάχιστον την φάκναν του διδασκάλου, η δε κυβέρνησις
να προσεπιδίδη το επίλοιπον του μισθού εις χρήματα».
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα Σχολεία του Οινούντος επί Καποδίστρια. Εν Αθήναις, σ. 18.
Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς. Εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Π.Α.
Πετράκου, σ. 51.
63
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σσ. 5-6.
Βελέλης Λάζαρος. (1908). Ο Καποδίστριας ως θεμελιωτής της εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι. Εν
Αθήναις.
64
Δημαράς Α. (1973). Η μεταρρύθμιση…, ό.π., σ. 45.
65
66
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Οι Γιατράκοι του 1821, περιοδ. Ιστορικά, τόμ. Α΄/2001, σσ. 150-257.
Κατσαφάνας Δημήτριος άρθρο «Σχολεία στη Λακωνία λίγο μετά την Επανάσταση», περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 155/Νοέμβριος - Δεκέμβριος 1991, σσ. 9-10.
67
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας, φάκ. 22, Σχολικά, έγγραφο 30-5-1830. Γενική Εφημερίδα της
Ελλάδος, φ. 45/1829, σσ. 179-180. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π.,
σ. 40.
279
διέθεσαν στο σχολείο 6.000 γρόσια.68 Το 1834, ο Παναγιώτης Γιατράκος συνέβαλε69 στην
ίδρυση σχολείου στη Ζελίνα.
Οι κάτοικοι του Μυστρά, το 1829, προσέφεραν 3.000 γρόσια70 για σύσταση του
σχολείου.
Ο Κύριλλος Παμφύλος, εκκλησιαστικός τοποτηρητής στο Γεράκι, το 1829, αφού
ζήτησε τη συνδρομή της Κυβέρνησης για την ίδρυση σχολείου στο Γεράκι προσέφερε 500
γρόσια71 για ανέγερση σχολικού κτιρίου και οι κάτοικοι συγκέντρωσαν 1.430 γρόσια.72
Το Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Μονεμβάσιας το οποίο ιδρύθηκε με ενέργειες των
κατοίκων, το 1829,73 συντηρείτο με εισφορές των κατοίκων και για το χρονικό διάστημα
από το Μάρτιο 1829 μέχρι το Μάρτιο 1830 οι κάτοικοι είχαν διαθέσει 2.463 γρόσια.74 Η
επαρχιακή δημογεροντία παραχώρησε στο σχολείο το εισόδημα «του από μελισσών
εθνικού δικαιώματος» το οποίο ανήρχετο σε 300 γρόσια το έτος.75
Οι κάτοικοι των Βρεσθένων προσέφεραν 806 γρόσια για την ίδρυση
αλληλοδιδακτικού σχολείου στα Βρέσθενα.76 Για την ίδρυσή του προσπάθειες είχαν
68
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας, φάκ. 22, Σχολικά, έγγραφο 11-9-1829. Δασκαλάκης Απόστολος.
(1968). Κείμενα - Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., τόμ. Α΄, σσ. 268-269. Μπελιά Ελένη. (1970). Η
Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π. Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την
Καποδιστριακή…, ό.π. σσ. 191, 242.
69
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Οι Γιατράκοι του 1821, περιοδ. Ιστορικά…, ό.π., σ. 277.
70
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας, φάκ. 21, Σχολικά 12-2-1829 και φάκ. 22, Σχολικά, έγγραφο της
22-5-1829 και Γενική Γραμματεία, φάκ. 213 έγγραφο της 3-8-1829. Μπελιά Ελένη. (1970). Η
Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 37. Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την
Καποδιστριακή…, ό.π., σ. 243.
71
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας, φάκ. 21 Εκκλησιαστικά, έγγραφο 22-11-1829 και φάκ. 22 Σχολικά
της 7-12-1829. Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής…, ό.π.,
σ. 601. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 44.
Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή…, ό.π., σ. 241.
72
ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας, φάκ. 57 (αχρονολόγητα). Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις
την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 44.
73
ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας, φάκ. 25, Σχολικά, έγγραφο της 6-3-1830. Ευαγγελίδης Τρύφων.
(1936). Η παιδεία…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 237. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την
Λακωνίαν…, ό.π., σ. 35. Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή…,
ό.π., σ. 242.
74
ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας, φάκ. 25 Σχολικά της 6-3-1830. Δασκαλάκης Απόστολος. (1968).
Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σσ. 421-422. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την
Λακωνίαν…, ό.π., σ. 35.
Πετρακάκου Δ.Α. (1933). Μονεμβάσια και Επίδαυρος Λιμηρά μετά την επανάστασιν του 1821.
Αθήναι, σ. 32.
Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η παιδεία επί…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 238.
75
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος αρ. φ. 37/15-5-1829, σ. 145. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις
εις την Λακωνίαν…, ό.π. Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή…,
ό.π., σ. 198.
76
Κουκουλές Φ. Τα σχολεία του Οινούντος επί Καποδίστρια, περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 4/1925, σ. 351.
Βελέλης Λ. (1908). Ο Ιωάννης Καποδίστριας…, ό.π. σ. 97. Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Παιδεία
280
καταβάλει ο Βρεσθένης Θεοδώρητος Β΄ και ο Νικόλαος Πηλάλας, ο οποίος προσέλαβε και
διδάσκαλο.77
Το αλληλοδιδακτικό σχολείο Βαμβακούς συστήθηκε λίγο πριν από το 1829 από τους
κατοίκους της.78 Οι κάτοικοι της Βαμβακούς το Μάρτιο του 1833 έχτισαν διδακτήριο79 με
συνδρομές τους και με τη συνεισφορά των μοναστηριών των Αγίων Τεσσαράκοντα και
των Αγίων Αναργύρων, τα οποία είχαν προσφέρει 1.000 γρόσια.
Στον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, το αλληλοδιδακτικό σχολείο συστήθηκε το 1830 και το
συντηρούσαν οι κάτοικοι.80
Το σχολείο Μαλτσίνης ιδρύθηκε το 1834 από εισφορές κατοίκων που ανέρχονταν σε
5.250 γρόσια.81
Από το 1840 λειτουργούσε82 στη Βαμβακού ιδιόκτητο δημοτικό σχολείο με δαπάνη
της εκκλησίας και φροντίδα του μοναχού Διονυσίου Βονιτόπουλου.
επί…, ό.π., τ. Β΄, σ. 248-249. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σ.
43.
77
ΓΑΚ Γενική Γραμματεία, φάκ. 198 έγγραφο αρ.3639/5-5-1829.
Κουκουλές Φαίδων. Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος Β΄ και το Σχολείον των Βρεσθένων, Σπαρτιατικό
Ημερολόγιο Θ΄ (1908), σ. 54. Κουκουλές Φαίδων. Τα σχολεία του Οινούντος επί Καποδίστρια,
περιοδ. Μαλεβός…, ό.π. Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σσ.
484-485. Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η παιδεία επί…, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 248. Δασκαλάκης
Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σσ. 197-198.
Κουφός Νικόλαος. (2009). Παλαιά Σχολεία του Οινούντος. Η οργάνωση της εκπαίδευσης στον τ.
Δήμο Οινούντος Λακωνίας (1800-1950). Σελλασία: έκδ. Πολιτιστικό και Πνευματικό Κέντρο
Δήμου Οινούντος, σσ. 46-47.
78
Αυτό αναφερόταν σε επιστολή της 14-9-1829 του Βρεσθένης Θεοδώρητου Β΄ προς τον
Καποδίστρια «…έχοντες οι κάτοικοι τον ζήλον και παρ’ ημών έργοις… ανήγειραν σχολείον
αλληλοδιδακτικής…». Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σσ. 25-27.
79
Αντωνίου Δαυίδ. (2000). Η εκπαιδευτική εικόνα της Λακωνίας κατά τα έτη 1833-1835. Στο:
Λακωνικαί Σπουδαί τεύχ. ΙΕ΄ Αθήνα σσ. 189-191.
Κουφός Νικόλαος. (2009). Παλαιά σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σ. 227.
80
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας φάκ. 33, Σχολικά έγγραφο της 28-11-1830. Δασκαλάκης
Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., τόμ. Γ΄, σσ. 1510-1513. Μπελιά Ελένη.
(1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 39. Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση
κατά την Καποδιστριακή…, ό.π., σ. 240.
81
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος φ. 68/1829, σσ. 274-275. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις
την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 43. Μπαμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την
Καποδιστριακή…, ό.π., σ. 187.
82
Ο Βονιτόπουλος προκειμένου να ολοκληρωθεί η ανέγερση του κτιρίου του σχολείου υποθήκευσε
και τα αργυρά εξαπτέρυγα της εκκλησίας. Επειδή υπήρχε κίνδυνος να χαθούν τα εξαπτέρυγα και
για να άρουν την υποθήκη οι κάτοικοι της Βαμβακούς προσέφεραν χρήματα, ο καθένας ανάλογα
με τις δυνατότητές του και μέχρι το 1843 εξόφλησαν το χρέος και αποδέσμευσαν τα εξαπτέρυγα.
Έμμετρη επιγραφή στην είσοδο του σχολείου ανέφερε: «Αυτή η οικοδομή τούδε τ’ εργαστηρίου
επιμελεία γέγονε νυν του Διονυσίου φέροντος την επίκλησιν του και Βονιτόπουλου, η πόλις δε
συνέδραμε με άκραν προθυμίαν διότι εξ αυτού πολλήν έχει την ωφέλειαν, το όφελος είναι διττόν διότι
και σχολείον επ’ αυτού επεσκεύασται έργον λαμπρόν το θείον την του μηνός Οκτωβρίου 1840
281
Το πρώτο σχολείο83 στην Αράχοβα κτίσθηκε το 1840. Προ της ανεγέρσεως του
σχολείου η διδασκαλία γινόταν στην εκκλησία του Αγίου Ανδρέα.
Οι Παναγιώτης Κουτούπης, Κυριάκος Βασιλάκος, Γεώργιος Αναγνωστάκος, Παύλος
Αγγελάκος, Παναγιώτης και Γεώργιος Κακούρος, το 1843, συνεισέφεραν84 700 δραχμές
κατ’ έτος για τη σύσταση ελληνικής σχολής στην Κοινότητα Πετρίνας.
Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και μετά παρατηρήθηκαν ατομικές εισφορές
κατοίκων για την ίδρυση και συντήρηση δημοτικού σχολείου.
Με ενέργειες του Αθανασίου Ματάλα, το 1886, κτίστηκε δημοτικό σχολείο στην Αγία
Παρασκευή της Αράχοβας.85
Ο Φιλοΐτης Αρώνης, το 1890, στους Μολάους διέθεσε86 πέντε μετοχές της Εθνικής
Τράπεζας και έντοκα ομόλογα της Εθνικής Τραπέζας συνολικής αξίας 33.607 δραχμών, με
σκοπό την ίδρυση ελληνικού σχολείου στο χωριό Αρωνιάδικα.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου, το 1891, προσέφερε87 χρήματα για την ανέγερση δημοτικού
σχολείου αρρένων στα Τζίντζινα του Δήμου Θεραπνών και για τη διαμόρφωση της
κεντρικής πλατείας στην οποία βρισκόταν το σχολείο.
τεσσαρακοστού έτους σωτηρίου». Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σσ.
51-54.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό χωριό και η Μεγάλη Ιστορία του. Αθήνα, σσ.
96-99. Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη. Αθήνα: εκδ. Δίφρος, σ. 52.
83
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί. Παρασκευάς Μεϊντάνης, Μεϊντάνης
Ιωάννης. (επιμ.) Γκαστόνια, Β. Καρολίνα. ΗΠΑ σ. 263. Το σχολείο ήταν στο ύψωμα της Βίγκλας.
Αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως κοινοτικό γραφείο και ειρηνοδικείο. Το οικόπεδο του σχολείου είχε
δωρηθεί από τον Ανδρέα Χάρακα.
84
ΓΑΚ Αρχείο ΥΕΔΕ 1833-1848. Λεβετζόβων Δημοτικό Σχολείο φάκ. (19,32), έγγραφο 730/5-2-
1843 προς την Β. Νομαρχία Λακωνίας. Περί συστάσεως ελληνικής σχολής εν Πετρίνα. Η
συνεισφορά των 700 δραχμών έγινε βάσει συμβολαίου και είχε ξεκινήσει προ πενταετίας δηλαδή
από το έτος 1838. Το σχολείο ανήγειρε η κοινότητα το 1840, αλλά δεν υπήρχε δάσκαλος. Οι
κάτοικοι ήταν διατεθειμένοι το ποσό των 700 δραχμών κατ’ έτος να το δώσουν για τη μισθοδοσία
του δασκάλου.
85
Περιοδ. Λακωνικά, «Αθανάσιος Ματάλας», τεύχ. Α΄/ 1932, σ. 363. Καρυατικά. (1950).
Αδελφότης Αραχοβιτών…, ό.π., σ. 130. Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμονίου.
(2007). Η δράση και το έργο του ιδρύματος. Βιογραφία και Διαθήκη Αθανασίου Ματάλα, Αθήνα, σ.
7.
86
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί. Εν Αθήναις. Εκ του Εθνικού
Τυπογραφείου, σσ. 374-375. Η εκτέλεση του έργου δεν άρχισε ποτέ. Οι μετοχές και οι ομολογίες
και τα τοκομερίδια και μερίσματα βρίσκονταν κατατεθειμένα στην Εθνική Τράπεζα
87
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σσ. 360-362, άρθρο «Αικατερίνη και Ιωάννης Γρηγορίου».
Εξακουστή Τριάντου - Ραχιώτη, άρθρο «Μνημόσυνο Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» περιοδ.
Όσιος Νίκων, τεύχ. 66/ Απρίλιος – Ιούνιος 1984, σσ. 27-29. Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 108/
Σεπτέμβριος 1976. Η εφημερίδα αναφέρει ότι το 1895, όταν ο Ιωάννης Γρηγορίου επισκέφτηκε την
ιδιαίτερη πατρίδα του για τα εγκαίνια του σχολείου, οι μαθητές του σχολείου τον υποδέχτηκαν σε
παράταξη.
Στην πρόσοψη του κτιρίου η επιγραφή ανέφερε «Δημοτικόν Σχολείον Αρρένων ανηγέρθη δαπάναις
του φιλοπάτριδος Ιωάννου Γρηγορίου 1891».
282
Ο Αλέξανδρος και ο Πανάγος Παπαδάκης από τη Βαρβίτσα, το 1903, με δαπάνη τους
ανήγειραν88 διδακτήριο δημοτικού σχολείου στη Βαρβίτσα.
Από τις αρχές του 20ού αιώνα και μετά παρατηρήθηκαν ατομικές και συλλογικές
προσφορές των ομογενών, οι οποίοι ανέλαβαν τη δαπάνη κατασκευής, προσθήκης
αιθουσών και συμπληρωματικών εργασιών του δημοτικού σχολείου της ιδιαίτερης
πατρίδας τους.
Ομογενείς ανελάμβαναν εξ ολοκλήρου τη δαπάνη ανέγερσης δημοτικού σχολείου.
Ο Δημήτριος Ροβάτσος από το Χάρακα, εγκατεστημένος στη Ρουμανία, το 1904,
διέθεσε89 4.000 ρούβλια για την ίδρυση διδακτηρίου δημοτικού σχολείου στο Χάρακα. Και
με τη διαθήκη90 του όρισε την ανέγερση δημοτικού σχολείου στο Χάρακα.
Ο Αντώνιος Αποστολάκος από το Έλος, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1926, διέθεσε91 5.000
δολάρια για την ανέγερση δημοτικού σχολείου στο Έλος.
Ο Δημήτριος Λαύκας από το Κυπαρίσσι, εγκατεστημένος στο Μόντρεαλ, με δαπάνη
του, το 1936, ανήγειρε μία αίθουσα92 διδασκαλίας και ένα γραφείο στο Δημοτικό Σχολείο
Κυπαρισσίου. Το 1938 αγόρασε το χώρο έμπροσθεν του σχολείου και τον διαμόρφωσε σε
αύλειο χώρο για το σχολείο.93
Στην πρόσοψη του κτιρίου η επιγραφή ανέφερε «Δημοτικόν Σχολείον Αρρένων ανεγέρθη δαπάναις
του φιλοπάτριδος Ιωάννου Γρηγορίου 1891».
88
Ρουμελιώτης Γ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα της Λακεδαίμονος. Ιστορία και
Λαογραφία. Αθήνα, σ. 56. Το κτίριο καταστράφηκε κατά τη γερμανική κατοχή.
89
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Χάρακα της 12-10-1953, φάκ.
ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6. Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
90
Διαθήκη Δημητρίου Θ. Ροβάτσου της 17-10-1916. Γραφείο Πρωτοδικείου Ιλφώβ, τμήμα
συμβολαιογραφικό, αρ. 15010, φάκ. Δημητρίου Θ. Ροβάτσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. « … το κτίριον του Νοσοκομείου να κτισθή πλησίον του σχολείου του
ανεγερθέντος υπ’ εμού εις το χωρίον Χάρακα…». Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 135/ 11- 10- 1931
άρθρο «Μνημόσυνο υπέρ του αειμνήστου Ροβάτσου» στο οποίο αναφερόταν «Ο Χάρακας δεν είχε
σχολείον και τα παιδιά εγύριζαν από σπίτι σε σπίτι για να μάθουν τα λίγα κολλυβογράμματα. Ο
Ροβάτσος το εγνώριζε και διά να κάμη ένα διαρκές και πραγματικόν μνημόσυνον της αγαπητής
κόρης του ανεγείρει το λαμπρόν αυτό κομψόν κτίριον…». Πετρολέκας Κωνσταντίνος (1960).
Ζάραξ Ιστορικά και Λαογραφικά Σημειώματα περί του τόπου. Αθήνα, σ. 166.
91
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Έλους της 26-9-1953, φάκ. ΕΚΠ.
201.1-181. Θυρίς 6/6. Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Ιστορική έκθεσις του Δημοτικού Σχολείου Έλους της 30-3-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6.
Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
92
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Κυπαρισσίου της 15-4-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181
θυρίς 6/6. Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 86/ 1-8-1937, άρθρο «Ένας Μεγάλος Ευεργέτης». Η προσθήκη της αίθουσας
και του γραφείου κόστισαν 80.000 δραχμές.
93
Αρ. πράξις 4/26-10-1950 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου. Το
1950 με δαπάνη του δωρητή αντικαταστάθηκε η σκεπή του σχολείου και τοποθετήθηκε νέο
δάπεδο. Έγινε επισκευή της πρόσοψης του σχολείου, κατασκευή κιγκλιδωμάτων και ανεμόσκαλας.
Ακόμη, διέθεσε στο σχολείο ανεμογεννήτρια, δύο ηλεκτρικούς συσσωρευτές και κινηματογραφική
μηχανή. Από το 1936 έως το 1939 είχε διαθέσει 12.560 δολάρια Καναδά. Πίνακας με τα στοιχεία
283
Ο Στυλιανός Καπερώνης από τη Σκούρα, κάτοικος ΗΠΑ, το 1952, διέθεσε94 το ποσό
των 7.000 δολαρίων για να ανεγερθεί διθέσιο δημοτικό σχολείο στη Βαρβίτσα.
Ο Δημήτριος Παπαγιαννάκος από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, κάτοικος ΗΠΑ,
διέθεσε95 το 1957, το ποσό των 15.000 δολαρίων για την ανέγερση δημοτικού σχολείου
στον Άγιο Ιωάννη.
Σύλλογοι και αδελφότητες ομογενών ανελάμβαναν εξ ολοκλήρου τη δαπάνη
ανέγερσης δημοτικού σχολείου.
Η Αδελφότης Αραχοβιτών στις ΗΠΑ με τη διάθεση 1.000.000 προπολεμικών
δραχμών ξεκίνησε την ανέγερση το 1933-1934, στον περίβολο της Αγίας Παρασκευής
νέου σχολείου, το οποίο άρχισε να λειτουργεί στις Καρυές (Αράχοβα) το 1938.96
Με δαπάνη97 των Γερακιτών Αμερικής ύψους 1.650.000 δραχμές, το 1931 ανηγέρθη98
κτίριο δημοτικού σχολείου επτά αιθουσών στο Γεράκι.
δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου της 26-9-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6,
Εφημ. Λακωνικό Βήμα της 12-11-1950, άρθρο «Μεγάλοι ομογενείς δωρηταί».
94
Πρακτικό Σχολικής Εφορείας Βαρβίτσης αρ. πράξης 4/25-9-1953, θέμα: «Απονομή ηθικής
αμοιβής εις τον εν Αμερική ομογενή Στυλιανόν Β. Καπερώνη, Δωρητήν του Σχολείου».
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών. (1970). Νομαρχία Λακωνίας.
Ρουμελιώτης Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα…, ό.π., σσ. 57-58. Με έξοδα του
δωρητή διαμορφώθηκε και ο εξωτερικός χώρος σε προαύλιο με κήπο, παιδική χαρά και σιδερένια
κάγκελα. Εντοιχισμένη επιγραφή στο διδακτήριο ανέφερε: «Ανηγέρθη εν έτει 1952 δαπάναις του
εν Αμερική ομογενούς Στυλιανού Βασ. Καπερώνη εις μνήμην των γονέων αυτού Βασιλείου και
Αθηνάς».
95
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 488/10-10-1957, άρθρο «Δημ. Παπαγιαννάκος. Μέγας Ευεργέτης
της Κοινότητος Αγίου Ιωάννου Σπάρτης».
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 94/18-11-1957, άρθρο «Δημήτριος Παπαγιαννάκος. Μέγας
Ευεργέτης της Κοινότητος Αγ. Ιωάννου».
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 3/1-1-1956, άρθρο «Τα μεγάλα έργα των απόδημων. Το σχολείο
φέρει το όνομα “Παπαγιαννάκειον Διδακτήριον”». Τα εγκαίνια έγιναν στις 3-11-1955.
96
Τα Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., σ. 266. «Η ΒΔ του σχολείου
της Αγίας Παρασκευής ανατινάχθηκε από τους Γερμανούς. Η Αδελφότης των Αραχοβιτών
προσέφερε 5.000 δολάρια για την επισκευή του».
Πίτσιος Κ. (1948). Καρυαί (Αράχοβα). Λακεδαίμονος. Ιστορική και λαογραφική μελέτη. Αθήνα: εκδ.
Ηλίας Δικαίος, σ. 220.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 557/26 Μαΐου 1959 άρθρο «Αράχοβα (Καρυαί) Σχολείον».
97
Κατάλογος δωρητών και εκτελεσθέντων έργων. Αρχείο Δήμου Γερονθρών.
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 23/Ιούλιος-Αύγουστος 1988, Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέτες του
Γερακίου».
Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέται του Γερακίου» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28 /Αύγουστος
1960, σσ. 8-10.
Κατάσταση εράνου των Γερακιτών Αμερικής. Αρχείο Δήμου Γεροθνών. «Έρανος 1928-1930 των
εν Αμερική Γερακιτών (Σπάρτης) διά την ανέγερσιν σχολείου εις Γεράκι. Τα χρήματα κατά την
ανέγερσιν του σχολείου διεχειρίσθη η ένωσις των απανταχού Γερακιτών». Από το Σικάγο
284
Ο Σύλλογος Βρονταμιτών-Κοσμιτών Αμερικής «Η Πρόοδος», το 1934, διέθεσε99
87.993 δραχμές στη σχολική εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Βρονταμά για την ανέγερση
νέου διδακτηρίου.
Ομογενείς με ατομικές δωρεές αναλάμβαναν μέρος της δαπάνης ανέγερσης δημοτικού
σχολείου. Κάποιοι από αυτούς, εκτός της ατομικής δωρεάς τους, προέβαιναν και σε μικρής
έκτασης έρανο μεταξύ των ομογενών για τον ίδιο σκοπό.
Ο Δημήτριος Σταθόπουλος με τη διαθήκη100 του, το 1927, κληροδότησε 5.000
δολάρια για την ανέγερση σχολείου στη Μαγούλα Σπάρτης «διά νεάνιδας κατοικούσας εν
Μαγούλα».
Ο Γεώργιος Κούρλας, το 1930, προσέφερε το ποσό 300 δολαρίων για την κατασκευή
του δημοτικού σχολείου στο Γεράκι.101 Με τη διαθήκη του όρισε102 να κατατεθεί εντόκως
το υπόλοιπο103 της περιουσίας του στην Τράπεζα Αθηνών και οι τόκοι της κατάθεσης «να
καταβάλλονται ετησίως στη σχολική επιτροπή του νέου σχολείου το κείμενο πλησίον του
συγκεντρώθηκε το ποσό των 8978,42 δολ. από το Σινσινάτι 1.905,50 δολ. Ρότσεστερ 518 δολ.,
Χάμιλτον 389 δολ., Μπίρμιγχαμ 346 δολ., Χιούστον Τέξας 329 δολ., Μινμ 300 δολ.,
Χάρισμπουργκ 205 δολ., Νάισβιλ 195 δολ., Τουλούθ 158 δολ.
98
Η κίνηση για δημιουργία σχολείου άρχισε το 1926. «Αφ’ ης ερρίφθη η ιδέα και εσημειώθη ο
συγκινητικός συναγερμός των Γερακιτών δυνάμεων, ηκολούθησεν ένας έντονος οργασμός και η
συμμετοχή των παραγόντων υπήρξε καθολική και το έργον συνετελέσθη εντός τεσσάρων ετών».
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου. Αθήνα, έκδοσις του Συνδέσμου των εν Αττική
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.78/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976, σ. 173, άρθρο «Η Εκπαίδευσις στο
Γεράκι».
99
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς Λακωνίας. Ιστορία-Λαογραφία. Αθήνα σσ. 124-125. Το
1936 οι Βρονταμίτες της Αμερικής σε έρανο που διενήργησαν συγκέντρωσαν και απέστειλαν ποσό
που σε δραχμές ήταν 107.809 για τη συνέχιση των εργασιών ανέγερσης του δημοτικού σχολείου.
Οι εργασίες για την αποπεράτωση του διδακτηρίου συνεχίστηκαν και μετά το 1945 με εισφορές της
κοινότητας, με εράνους μεταξύ των κατοίκων του Βρονταμά και με προσωπική εργασία των
κατοίκων.
100
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου της 26-10-1927, δημοσιεύθηκε στις 29-11-1927 στη πόλη
Καίμδεν της Νέας Ιερσένης των ΗΠΑ Κληροδοτήματα υπαγόμενα στο Υπουργείο Παιδείας.
Μητρώο Κληροδοτημάτων του ΥΠΕΠΘ. (1929). Αθήνα, σσ. 632 - 636.
ΑΥΕ φάκ. 1937/60,1 έγγραφο 135/13/18/Ε της 11-1-1937 «Περί κληρονομίας Δημ. Σταθόπουλου».
101
Αλεξάνδρου Σ. άρθρο «Ελάσσονες Ευεργέται, Προσφοραί Ομογενών» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.
33/Μάιος – Ιούνιος 1969, σ. 85.
102
ΑΥΕ φάκ. 1948/214,3 κληρονομική νομική υπόθεση Κούρλα Γεωργίου αντίγραφο διαθήκης της
11-8-1933.
103
ΑΥΕ φάκ. 1948/214,3 Κληρονομική υπόθεση Γεωργίου Κούρλα έγγραφο της 8 Αυγούστου
1938 του προξένου στο Σικάγο προς το Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας. Το υπόλοιπο ποσό,
μετά την πληρωμή διαφόρων κληροδοτημάτων κυρίως προς συγγενείς του και μετά την αφαίρεση
των εξόδων της αμοιβής δικηγόρου, δικαστικών εξόδων, για το Δημοτικό σχολείο Γερακίου ήταν
5.731,49 δολάρια. ΑΥΕ φάκ. 1948/214,3 έγγραφο της 21-2-1941 του Γενικού Προξενείου της
Ελλάδος στο Σικάγο προ το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών και έγγραφο 22399/24-5-1947 του
Υπουργείου Οικονομικών, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων προς την Τράπεζα της Ελλάδος,
Δ/νση Νομικών Υπηρεσιών. Γριτσόπουλος Τ. (1982). Ιστορία…, ό.π., σ. 461.
285
ναού της Αγίας Κυριακής της κωμόπολης Γερακίου»104 και να διατεθούν για τις ανάγκες του
σχολείου.105
Ο Χαράλαμπος Μαρουλάκος από τα Τάλαντα, κάτοικος Αμερικής, το 1930,
συγκέντρωσε106 το ποσό των 54.000 δραχμών για την κατασκευή δημοτικού σχολείου στα
Τάλαντα.
Ο Μιχαήλ Μάνος με καταγωγή από την Ελίκα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1935, διέθεσε
1.000 δολάρια για την ανέγερση107 διθέσιου δημοτικού σχολείου στην Ελίκα.
Ο Γεώργιος Αγγελάκος από τον Κλαδά, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε την πέτρα του
κτήματός του για την ανέγερση του Σχολείου Κλαδά και το 1949 απέστειλε108 500 δολάρια
για τις ανάγκες ανέγερσης του σχολείου.
Το 1951, ο Εμμανουήλ Τσαπάρας από τον Κλαδά, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ,
συγκέντρωσε το ποσό των 350 δολαρίων και το διέθεσε109 στο Δημοτικό Σχολείο Κλαδά.
Στο Δημοτικό Σχολείο Κλαδά, το 1951, το κληροδότημα Νικολάου Γεωργ.
Παπαδημητρίου διέθεσε110 902 δολάρια για την ανέγερση νέου διδακτηρίου.
Ο Παναγιώτης Λεγάκης από την Αγγελώνα, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε111 1.800
δολάρια για την ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου Αγγελώνας και το 1953 διέθεσε112 600
δολάρια για την επισκευή του διδακτηρίου.
104
Συγγενείς του διαθέτη με αγωγή ζήτησαν να μη διατεθεί υπέρ του Σχολείου Γερακίου το
υπόλοιπο ποσό, όπως όριζε ο διαθέτης, αλλά το ποσό αυτό να διατεθεί εξ αδιαθέτου υπέρ των
κληρονόμων. Οι συγγενείς του διαθέτη ως βασικό στοιχείο ανέφεραν ότι το σχολείο δεν
προσδιοριζόταν ποιο ακριβώς ήταν. Το αίτημά τους τελικά απερρίφθη σε δικαστήριο των ΗΠΑ
ΑΥΕ φάκ. 1948/214,3. Κληρονομική υπόθεση Γεωργίου Κούρλα έγγραφο της 2-9-1940 του
Γενικού Προξενείου του Σικάγο προς το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, Διεύθυνση
Διοικητικών και Δικαστικών Υποθέσεων. Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέται του Γερακίου» περιοδ.
Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28/ Αύγουστος 1960, σ. 2.
105
Λόγω της δικαστικής διαμάχης των συγγενών του Γεωρ. Κούρλα και εξαιτίας του Β΄
Παγκοσμίου Πολέμου το ποσό των 5.731,49 δολαρίων διεβιβάσθη στην Τράπεζα της Ελλάδος το
1946. ΑΥΕ φάκ. 1948/214,3 έγγραφο 34364/2-8-48 του Υπουργείου Εξωτερικών προς την
Τράπεζα της Ελλάδος, Δ/νση Συναλλάγματος, τμήμα Εμβασμάτων Εξωτερικού. ΑΥΕ φάκ.
1949/99,2 Ελληνικά Κληροδοτήματα έγγραφο Τ.1200 της 11 Μαρτίου 1949 Υπουργείου
Οικονομικών, Γενική Δ/νση Δημοσίας Περιουσίας προς το Υπουργείο Εξωτερικών.
Αλεξάνδρου Σ. άρθρο «Ελάσσονες Ευεργέτες…, ό.π.
106
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 72/ 27-7- 1930.
107
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 81/ 15-5-1937, άρθρο «Από την ζωήν και την δράσιν των ομογενών μας».
108
Επιστολή της 1-12-1949 Γεωργίου Αγγελάκου προς τη Σχολική Εφορεία του Δημοτικού
Σχολείου Κλαδά, φάκ. ΕΚΠ. 40.2-76, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π.
109
Ευχαριστήριος Επιστολή της Σχολικής Επιτροπής του Δημοτικού Σχολείου Κλαδά στον
Εμμανουήλ Τσαπάρα, φάκ. ΕΚΠ. 40.2-76, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π.
110
Βιβλίο Ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Κλαδά, φάκ. ΕΚΠ. 40.2-35, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π.
111
112
Κατάστασις δωρητών του διδακτηρίου Αγγελώνας της 1-10-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς
6/6. Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
286
Ο Δημήτριος Ιωαν. Χελιώτης από το Αλεποχώρι, διαμένων στην Ινδιάνα των ΗΠΑ, το
1953 διέθεσε113 100 δολάρια για την ανέγερση διδακτηρίου στον Άγιο Ανδρέα Γουβών.114
Ο Παναγιώτης Σιδέρης από το Φαρακλό, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1953, διέθεσε115
1.000 δολάρια για την αποπεράτωση του διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Φαρακλού
και 400 δολάρια116 τα οποία προήλθαν από έρανο που πραγματοποίησε μεταξύ ομογενών.
Ο Ιωάννης Σαϊνόπουλος, κάτοικος Οκλαχόμα, από τη Μαγούλα Σπάρτης, διέθεσε117
7.000 δολάρια για την ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου Μαγούλας.
Ο Κώστας Καλαβρυτινός από την Κονιδίτσα, κάτοικος Βοστώνης, το 1957,
απέστειλε118 200 δολάρια στην επιτροπή ανέγερσης του Δημοτικού Σχολείου Κονιδίτσας.
Ο Παναγιώτης Γεωργ. Λιαράκος από τα Λιρά, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1962,
απέστειλε119 300 δολάρια για την αποπεράτωση του κτιρίου του Δημοτικού Σχολείου
Λιρών.
Για την ανέγερση δημοτικού σχολείου μέχρι το 1970 υπήρξαν οι εξής δωρεές:120
Ο Ιωάννης Ανδρομιδάς από τον Ιέρακα διέθεσε 3.700 δολάρια για την ανέγερση
δημοτικού σχολείου στον Ιέρακα.
Ο Γεώργιος Σπυρόπουλος από τη Λογκάστρα διέθεσε 10.500 δολάρια για την
ανέγερση διδακτηρίου στη Λογκάστρα.
113
Αναφορά του διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ανδρέα Γουβών αρ. 136/27-11-1953
προς τον επιθεωρητή των δημοτικών σχολείων περιφέρειας Μολάων, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ
114
Το σχολείο στεγαζόταν από το 1951 μέχρι το 1953 σε ιδιωτικό οίκημα δωρεάν. Άλλα σχολεία
που την ίδια εποχή στεγάζονταν σε ιδιωτικά οικήματα δωρεάν ήταν: του Αγίου Γεωργίου Κάμπου,
του Αγίου Ελισσαίου Παντανάσσης, του Αγίου Μάμαντος Ελίκας, του Αγίου Νικολάου Μολάων,
Περιστερίου Σκάλας, Άνω Καστανέας, Αρχαγγέλου, Γουβών, Γραμμούσης, Ελαφονήσου, Ιέρακας,
Κάτω Γλυκόβρυσης, Λιμένος, Μεσοχωρίου, Μονεμβασίας, Νομίων, Πισταμάτων, Πλύτρας,
Φαλακρού φάκ. Μητρώο Σχολείων, ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
115
Έγγραφο της Νομαρχίας Λακωνίας αρ. 32140/9-11-1956. Επιστολή του Παναγιώτη Σιδέρη της
14-8-1956 προς Παναγιώτη Φωκά κάτοικο Νεάπολης, φάκ. Δημοτικό Σχολείο Φαρακλού ΕΚΠ.
116
Έγγραφο της Νομαρχίας Λακωνίας αρ. 11788/23-6-1953 προς τον επιθεωρητή δημοτικών
σχολείων Μολάων, φάκ. Δημοτικό Σχολείο Φαρακλού ΕΚΠ. 201.1-171, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
117
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π. Τα χρήματα διατέθηκαν για την κατασκευή λουτρών,
αφοδευτηρίων και αίθουσας θεάτρου στο δημοτικό σχολείο.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 445/2-12-1956, άρθρο «Ετέλεσαν τα εγκαίνια του περικαλούς
Διδακτηρίου Μαγούλας».
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 347/10-5-1970, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Σαϊνοπούλου δύο
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 29-10-1973, άρθρο «Αι δωρεαί του Ιδρύματος Ιωάννου και Αικ.
Φραγκινέας Νικόλαος άρθρο «Μαγούλα: Οι πρώτοι οικισταί, η ιστορία της και η σημασία της
λέξεως» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 24/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1967, σσ. 176-178.
118
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της 12-5-1957, άρθρο «Δωρεά Απόδημου διά το Σχολείον Κονιδίτσης».
119
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 15-4-1962, άρθρο «Διά την αποπεράτωσιν του Δημ. Σχολείου
Λιρών».
120
287
Ο Σπύρος Τεσσέρης από το Φοινίκιο, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε 500 δολάρια
για την ανέγερση διδακτηρίου στο Φοινίκιο.
Σύλλογοι και αδελφότητες ομογενών αναλάμβαναν μέρος της δαπάνης ανέγερσης
δημοτικού σχολείου.
Για την ανέγερση σχολείου στη Συκέα, το 1929, ομογενείς εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ
προσέφεραν121 600 δολάρια.
Ο Σύλλογος Δαφνιωτών Αμερικής «ο Άγιος Γεώργιος», το 1930, απέστειλε
χρήματα122 και συνέβαλε στην ανέγερση διδακτηρίου δημοτικού σχολείου στο Δαφνί.
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύνδεσμος Γεωργιτσίου «Ο Σωκράτης» στην Αμερική με
προαιρετικές εισφορές των μελών του, με τη διοργάνωση χοροεσπερίδων και θεατρικών
παραστάσεων, συγκέντρωσε ποσό το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση, το 1934,
του νέου Δημοτικού Σχολείου Γεωργιτσίου.123
Ομογενείς εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ, από το Φαρακλό, το 1940, δώρισαν 127
δολάρια για την ανέγερση νέου διδακτηρίου δημοτικού σχολείου στο Φαρακλό.124
Για την ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου Κλαδά125 από το 1947 μέχρι το 1951
διατέθηκε από ομογενείς το ποσό των 1.445 δολαρίων.
Το 1949 για την ανέγερση του δημοτικού σχολείου στις Αμύκλες,126 ο Σύλλογος
Αμυκλιωτών ΗΠΑ διέθεσε την πρώτη χρηματική προσφορά του.
Λάκωνες ομογενείς στις ΗΠΑ, το 1949, απέστειλαν127 442 δολάρια για ανέγερση
διδακτηρίου στο Συκαράκιο.
Ο Σύλλογος Βαμβακιτών ΗΠΑ, το 1951, διέθεσε128 στη σχολική εφορεία του
Δημοτικού Σχολείου Κλαδά 200 δολάρια για την ανέγερση του σχολείου.
121
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 28/ 21-2-1929 «Ευχαριστήριος επιστολή της σχολικής
επιτροπής του Σχολείου Συκέας».
122
Μυλωνάκος Σταύρος. (1966). Το Δαφνί της Σπάρτης και τα γύρω χωριά. Αθήνα, σ. 93.
123
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 190/ Μάιος-Ιούνιος 2009, άρθρο «Το Δημοτικό σχολείο
Γεωργιτσίου».
124
Επιστολή του επιθεωρητή δημοτικών σχολείων Μολάων αρ. 1196/12-7-1940 προς τη Σχολική
Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Φαρακλού, φάκ. Δημοτικό Σχολείο Φαρακλού ΕΚΠ. 201.1-171
125
Βιβλίο διαχειρίσεως ταμείου ανεγέρσεως διδακτηρίου Κλαδά, φάκ. ΕΚΠ. 40.2-76, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
126
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 424(1)/16-1-1950, άρθρο «Κατετέθη ο θεμέλιος λίθος διά την
ανέγερσιν συγχρονισμένου Διδακτηρίου εις Αμύκλας».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 10/ 3-7-1955. Τα εγκαίνια του Δημοτικού Σχολείου Αμυκλών
έγιναν στις 29-6-1955. Το έργο ολοκληρώθηκε με έρανο που έγινε από το Σύλλογο Αμυκλιωτών
ΗΠΑ. Για την ολοκλήρωση του εράνου συνέβαλαν οι ομογενείς Ηλίας Ηλιόπουλος, Πέτρος
Καργάκος, Γεώργιος Σταυρόπουλος. Το ποσό που συγκέντρωσαν ήταν 6.000 δολάρια. Οι κάτοικοι
των Αμυκλών συνέβαλαν με την προσωπική τους εργασία και με 350 καντάρια ασβέστη.
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 155/6-11-1949, άρθρο «Ο εν Αττική Σύλλογος των Αμυκλέων θα
κατασκευάσει Σχολείον εν Αμύκλας».
127
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 162/30-3-1949, άρθρο «Ο Ελληνισμός της Αμερικής εκδηλώνει
μέγιστον ενδιαφέρον για την πρόοδον του τόπου μας».
288
Η γενική συνέλευση των κατοίκων του Καστορείου για την ανέγερση διδακτηρίου στο
Καστόρι, το 1951, αποφάσισε ομόφωνα την ερανική προσφορά129 των κατοίκων του
Καστορείου, η οποία και απέδωσε 60.000.000 δραχμές. Ομοίως ανταποκρίθηκαν και οι
ομογενείς από το Καστόρι στις ΗΠΑ, οι οποίοι προσέφεραν στην επιτροπή ανέγερσης του
διδακτηρίου 10.000 δολάρια. Το διδακτήριο ανηγέρθη σε γήπεδο προερχόμενο από δωρεά
της Βασιλικής Παυλ. Γεωργοπούλου.130
Ο Σύλλογος Μαγουλιωτών Αμερικής, το 1952, διέθεσε131 2.190 δολάρια, προϊόν
εράνου, για την ανέγερση νέου διδακτηρίου δημοτικού σχολείου στη Μαγούλα.
Οι ομογενείς στην Αμερική, με καταγωγή από τον Άγιο Δημήτριο, απέστειλαν132
χρήματα για την ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Δημητρίου. Το 1954 με
δαπάνη133 του Πέτρου Καμαρινού κατασκευάστηκε η τρίτη αίθουσα.
Σε προαιρετικό έρανο που πραγματοποιήθηκε στην πολιτεία Vandergrift Pa. των ΗΠΑ
για την αποπεράτωση των εργασιών του Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου,134 το 1954,
συγκεντρώθηκε το ποσό των 1.100 δολαρίων και των 1.448 δραχμών, το 1955
συγκεντρώθηκαν 2.073 δολάρια.
Ομογενείς αναλάμβαναν τη δαπάνη προσθήκης αιθουσών και συμπληρωματικών
έργων στο δημοτικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Με δαπάνη135 του Νικολάου Λελή από το Βασσαρά, εγκατεστημένου στην Αμερική,
κατασκευάστηκαν, το 1922, λουτήρες στο Δημοτικό Σχολείο Βασσαρά.
128
Επιστολή του Συνδέσμου Βαμβακιτών ΗΠΑ της 11-3-1951 προς τη σχολική εφορεία του
Δημοτικού Σχολείου Κλαδά «… Εσωκλείστως λαμβάνετε επιταγήν εκ 200 δολαρίων. Το ποσό αυτό
δεν είναι και τόσο μεγάλο, αλλά πιστεύω να γνωρίζετε ότι ο Σύνδεσμος έχει αναλάβει την ύδρευση
της Βαμβακούς και του παρόντος αυτά μόνον μπορούμε να διαθέσωμεν» φάκ. ΕΚΠ. 40.2-76, ΓΑΚ
129
Ιστορία του διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Καστορείου, φάκ. ΕΚΠ. 37.2-78, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
130
Έκθεσις Ιστορίας του διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Καστορείου, φάκ. ΕΚΠ. 37.2-61,
ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Το σχολείο άρχισε να λειτουργεί από τον Ιανουάριο του 1957.
Πράξη 40/22-5-1955 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Καστορείου, φάκ. ΕΚΠ.
131
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 311/16-1-1953, άρθρο «Μια ωραία εορτή εις Χωρίον Μαγούλα
προς τιμήν των απόδημων Μαγουλιωτών».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 356/25-6-1954, άρθρο «Με εξαιρετική λαμπρότητα και παρουσία
των αρχών της πόλεως ετελέσθησαν τα εγκαίνια της καταθέσεως του θεμελίου λίθου του νέου
διδακτηρίου Μαγούλας».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 445/2-12-1956, άρθρο «Ετελέσθησαν τα εγκαίνια του περικαλλούς
132
Μπατσάκης Κ. & Πραγαλός Δ. (2003). Γκιότσαλι και Άγιος Δημήτριος. Με ιστορικά στοιχεία της
περιοχής. Αθήνα, σ. 462.
133
Μπατσάκης Κ. & Πραγαλός Δ. (2003). Γκιότσαλι και Άγιος Δημήτριος…, ό.π.
134
Βιβλίο εσόδων εισφορών για την αποπεράτωση του Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου φάκ.
ΕΚΠ. 192.1-11, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
135
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 13/ Απρίλιος 1922, άρθρο «Η Δωρεά του Ν. Λελή» σ. 1. Κουφός
Νικόλαος. (2009). Παλαιά σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σ. 94.
289
Ο Γεώργιος Μπούτσαλης από τα Νιάτα, κάτοικος ΗΠΑ, το 1947, πραγματοποίησε
έρανο μεταξύ των ομογενών συμπατριωτών του. Το ποσό των 1.500 δολαρίων που
συγκέντρωσε το διέθεσε136 στη Σχολική Εφορεία Νιάτων για αποπεράτωση της τρίτης
αίθουσας και την επισκευή του διδακτηρίου.
Ο Δημήτριος και η Ζαχαρούλα Λυσσαίρη από το Γεράκι, ομογενείς στις ΗΠΑ, το
1952, διέθεσαν137 1.000 δολάρια για τη δημιουργία τρίτης αίθουσας του Δημοτικού
Σχολείου Βλαχιώτη.
Ο Δημήτριος Χρ. Κατσούλης από το Δαφνί, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1957, διέθεσε138
χρηματικό ποσό και κατασκευάστηκαν τα σχολικά λουτρά.
Ο Αναστάσιος Αργυρόπουλος από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, εγκατεστημένος στο
Τέξας των ΗΠΑ, το 1959, διέθεσε139 στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Σπάρτης ποσό
20.000 δραχμών για την ανέγερση τουαλετών στο σχολείο.
Σύλλογοι ομογενών αναλάμβαναν τη δαπάνη προσθήκης αιθουσών, βοηθητικών
χώρων και συμπληρωματικών έργων στο δημοτικό σχολείο της γενέτειράς τους.
Ο Σύλλογος Βασαριωτών Βοστώνης των ΗΠΑ, το 1909, απέστειλε140 46 λίρες
Αγγλίας για την κατασκευή δεξαμενής ύδατος στο χώρο του Σχολείου Βασσαρά.
Ο Σύλλογος Κυπαρισσιωτών Αμερικής, το 1928, διέθεσε141 στο Δημοτικό Σχολείο
Κυπαρισσίου 2.500 δολάρια για την αποπεράτωση μίας αίθουσας του διδακτηρίου.
Ο Σύλλογος Κυπαρισσιωτών Καλιφόρνιας, το 1935, απέστειλε142 100.000 δραχμές για
την ανέγερση αίθουσας στο Δημοτικό Σχολείο Κυπαρισσίου.
Ο Σύλλογος Ελαφονησιωτών Αμερικής, το 1952, δώρισε143 στο Δημοτικό Σχολείο
Ελαφονήσου 1.220 δολάρια για την τοιχοποιία του σχολείου, την κατασκευή μίας
αίθουσας και ενός γραφείου του σχολείου.
136
Πίνακας με τα στοιχεία Δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Νιάτων της 15-9-1953, φάκ. ΕΚΠ.
201.1-181 θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 260/17-6-1951, άρθρο «Μεγάλοι Ευεργέται».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 202/19-1-1950, άρθρο «Η μέριμνα ενός καλού πατριώτου υπέρ της
ιδιαιτέρας του πατρίδας».
137
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Βλαχιώτη της 24-9-1953, φάκ. ΕΚΠ.
201.1-181 θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π.
138
139
Βιβλίο πράξεων σχολικής εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης πράξη 6/18-10-
1959 της σχολικής εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης, φάκ. ΕΚΠ. 2.2-19,
ΕΚΠ. 2.3. 12-14, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
140
Εφημ. Λακεδαίμων, αρ. φ. 28/16-8-1909.
141
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου της 26-9-1953, φάκ.
ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6. Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
142
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 52/ 1-11-1935.
143
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Ελαφονήσου της 26-9-1953, φάκ.
ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
290
Το 1966, οι καταγόμενοι από το Αλεποχώρι ομογενείς διέθεσαν, ύστερα από
προαιρετικό έρανο, 1.085 δολάρια για την ανέγερση μαγειρείου στο Δημοτικό Σχολείο
Αλεποχωρίου.144
Ο Σύλλογος Βρεσθενιτών στο Σικάγο διέθεσε145 120.000 δραχμές για την επέκταση
του προαυλίου και κατασκευή αφοδευτηρίων στο Δημοτικό Σχολείο Βρεσθένων.
Από τις αρχές του 20ού αιώνα Λάκωνες γηγενείς ανελάμβαναν τη δαπάνη κατασκευής,
συντήρησης, προσθήκης αιθουσών και συμπληρωματικών εργασιών του δημοτικού
σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Υπήρξαν Λάκωνες που ανέλαβαν εξ ολοκλήρου τη δαπάνη ανέγερσης δημοτικού
σχολείου.
Με δωρεά ποσού 1.200.000 δραχμών του Γεωργίου Ανδριτσάκη καταγόμενου από την
Γκοριτσά, το 1930, ανηγέρθη το διδακτήριο του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς.146
Ο Ιωάννης Σταύρ. Κουμάνταρος, το 1955, εξέφρασε147 τη θέλησή του να ανεγείρει
εξατάξιο δημοτικό σχολείο στη Βαμβακού. Το σχολείο στη Βαμβακού με τη δωρεά148
Κουμάνταρου άρχισε να κτίζεται το 1958.
144
Βιβλίο δωρητών Δημοτικού Σχολείου Αλεποχωρίου, φάκ. Δημοτικού Σχολείου Αλεποχωρίου,
145
146
Αίτηση της σχολικής εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς της 27-7-1933 προς το
Υπουργείο Παιδείας, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 8.9-414 υποφάκ. Σχολείο Γκοριτσάς, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Βιβλίο
Λακώνων Δωρητών..., ό.π.
147
«…Απεφάσισα να ανεγείρω εν Βαμβακού εξετάξιον Σχολικόν Διδακτήριον με την προοπτικήν της
χρησιμοποίησης τούτου και διά το ημιγυμνάσιον. Είμαι πρόθυμος να προσθέσω και έτερον
κατάλληλον διαμέρισμα, ίνα χρησιμοποιείται ως κατοικία των εκ των γειτονικών χωρίων φοιτώντων
μαθητών και το οποίον να εφοδιάσω με όλα τα απαραίτητα μέσα. Προσέτι αναλαμβάνω να
εξασφαλίσω την παροχή εις τους μαθητάς εντελώς δωρεάν μεσημβρινού φαγητού. Θα φροντίσωμεν
να πλουτίσωμεν την Σχολική Βιβλιοθήκην με όλα τα απαραίτητα βιβλία και θα μεριμνήσωμεν διά την
εξασφάλισιν της πληρωμής των δικαιωμάτων εγγραφής των μαθητών… ». Επιστολή του Ιωάννη
Κουμάνταρου της 9-1-1956 προς το Υπουργείον Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, φάκ.
Δωρεάς Κουμάνταρου για το Σχολείο Βαμβακούς ΔΙΟΙΚ. 8.9-405, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
148
Έγγραφο του επιθεωρητή δημοτικής εκπαιδεύσεως Λακεδαίμονος αρ. 887/13-4-1957 προς το
Υπουργείον Θρησκευμάτων και Παιδείας, φάκ. Δωρεά Κουμάνταρου για το Σχολείο Βαμβακούς
ΔΙΟΙΚ. 8.9-405, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Ο επιθεωρητής στην αναφορά του για τη δημιουργία Σχολείου
στη Βαμβακού ανέφερε: «… το εν λόγω διδακτήριον ανεγείρεται δαπάναις των Αφών Κουμάνταρου
εις ένδειξιν της εκτιμήσεως και του σεβασμού του οποίου τρέφουν προς την ιδιαιτέραν αυτήν Πατρίδα
χωρίου Βαμβακούς εξ ου κατάγονται. Προς τούτοις από του παρελθόντος έτους εγνώρισαν και προς
ημάς και προς τον κ. Νομάρχην την προς τον σκοπόν τούτον διάθεσιν εκ μέρους αυτών του ποσού
των 30.000 δολαρίων».
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς, αρ. πρωτ. 68/25-11-1958. Η τοποθέτηση του θεμέλιου λίθου του
σχολείου έγινε στις 6-7-1958 από τον ίδιο το δωρητή.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό…, ό.π., σ. 73, 101-103.
της Ηπειρωτικής Ελλάδας και την Ελλάδα της διασποράς, τόμ. Β΄, Αθήνα: εκδ. Finatec, σ. 94.
Το σχολείο ήταν τριθέσιο, με αίθουσα εστίασης των μαθητών. Τα εγκαίνια του σχολείου έγιναν
στις 16 Σεπτεμβρίου 1962.
291
Λάκωνες γηγενείς με ατομικές ή ομαδικές δωρεές ανέλαβαν μέρος της δαπάνης για
την ανέγερση δημοτικού σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Κωνσταντίνος Κλαδεμένος, το 1931, διέθεσε149 250 δραχμές για την ανέγερση του
Δημοτικού Σχολείου Πακίων.
Με απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου Βαμβακούς,150 εκποιήθηκε η δωρηθείσα
περιουσία του Νικολάου Βονίτη στη Βαμβακού και στον Κλαδά, με σκοπό να διατεθούν
τα χρήματα για ανέγερση δημοτικού σχολείου στον Κλαδά.
Το Δημοτικό Σχολείο Παρορείου ανηγέρθη,151 το 1947, με συνολική δαπάνη 60.000
δραχμών, εκ των οποίων τις 30.000 δραχμές κατέβαλαν οι γονείς των μαθητών.
Για την ανέγερση του νέου διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Κλαδά152 από το
1947 μέχρι το 1951 διατέθηκε από ιδιώτες το ποσό των 37.026.000 δραχμών, υπήρξε και
προσφορά σε λάδι 890 οκάδες.
Οι κάτοικοι της Μαγούλας, το 1952, με διενέργεια αυθόρμητου προαιρετικού εράνου
διέθεσαν153 το ποσό των 32.000 δραχμών για την ανέγερση του νέου διδακτηρίου
δημοτικού σχολείου στη Μαγούλα.
Ο Ευάγγελος Παπαδάκος, το 1959, διέθεσε154 100.000 δραχμές για την αποπεράτωση
του Δημοτικού Σχολείου Ποταμιάς Ξηροκαμπίου.
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 176/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1981 «Πέθανε στην Αθήνα ο Ιωάννης
Στ. Κουμάνταρος. Μεγάλος Δωρητής και Ευεργέτης».
149
Εφημ. Μονεμβάσια της 3-5-1931.
150
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς αρ. πρωτ. 3/22-1-1939. Το ποσό 5.000 δραχμών διατέθηκε για
εξωραϊσμό της πλατείας Βαμβακούς.
151
Βιβλίο περιουσίας 1/θέσιου Δημοτικού Σχολείου Παρορείου φάκ. ΕΚΠ. 158.2-12, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
152
Βιβλίο διαχειρίσεως ταμείου ανεγέρσεως διδακτηρίου Κλαδά, φάκ. ΕΚΠ. 40.2-76, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας. Έκθεση «Περί της Ιστορίας του Δημοτικού Σχολείου Κλαδά» του δασκάλου του
δημοτικού σχολείου προς τον επιθεωρητή, φάκ. ΕΚΠ. 40.2-76, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
153
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 311/16-1-1953, άρθρο «Μια ωραία εορτή εις χωρίον Μαγούλα
προς τιμήν των απόδημων Μαγουλιωτών».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 412/23-12-1955, άρθρο «Μετά από τριάκοντα πέντε ετών
απουσίας».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 445/2-12-1956, άρθρο «Ετελέσθησαν τα εγκαίνια του περικαλούς
154
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 825/26-10-1960, άρθρο «Παρουσία και του Ευεργέτου κ.
Ευαγγέλου Παπαδάκου με λαμπρότητα εγένετο τα εγκαίνια του νέου Διδακτηρίου της κοινότητας
Ποταμιάς». Τα εγκαίνια έγιναν στις 23-10-1960. Ο διευθυντής του σχολείου στην ομιλία του
ανέφερε ότι το οικόπεδο, στο οποίο εκτίσθη το σχολείο, ήταν δωρεά του εγκατεστημένου στην
Αμερική Ηλία Στ. Σιμινζή. Η ανέγερση του σχολείου ξεκίνησε με επιχορήγηση του νομαρχιακού
ταμείου Λακωνίας και ολοκληρώθηκε με τη δωρεά του Ευαγγέλου Παπαδάκου.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 64/11-10-1959, άρθρο «Σημαντική δωρεά του Ε. Παπαδάκου υπέρ
του Διδακτηρίου της Ποταμιάς».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 16-10-1960, άρθρο «Εγκαίνια Σχολείου». Τα εγκαίνια του σχολείου
έγιναν τον Οκτώβριο του 1960.
292
Για την ανέγερση ή την αποπεράτωση δημοτικού σχολείου μέχρι το 1970 υπήρξαν και
οι εξής δωρεές:155
Ο Κωνσταντίνος Τσίγκος από την Κρεμαστή διέθεσε 6.000 δραχμές για την ανέγερση
δημοτικού σχολείου στην Κρεμαστή.
Ο Παναγιώτης Λάμπρος από την Γκοριτσά ανήγειρε το πρώτο δημοτικό σχολείο της
Γκοριτσάς.
Ο Ιωάννης Μπίλιας από τον Άγιο Νικόλαο Μονεμβάσιας διέθεσε 6.000 δραχμές για
την αποπεράτωση του διδακτηρίου του Αγίου Νικολάου.
Ο Ηλίας Σιμιτζής από την Ποταμιά διέθεσε 20.000 δραχμές για την ανέγερση
σχολικού κτιρίου στην Ποταμιά.
Τα πρώτα χρόνια μετά την Απελευθέρωση του Ελληνικού Κράτους δημιουργήθηκαν
τα πρώτα σχολεία με κοινή συνεισφορά των κατοίκων. Ατομικές εισφορές εύπορων
κατοίκων για την ανέγερση σχολείου παρατηρήθηκε από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Από την αρχή του 20ού αιώνα η δαπάνη κατασκευής σχολείου ή προσθήκης αιθουσών ή
συμπληρωματικών έργων γινόταν με ατομικές και συλλογικές προσφορές των ομογενών,
οι οποίοι έδιναν ιδιαίτερο βάρος στο σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Λάκωνες
εύποροι γηγενείς διαμένοντες στην Αθήνα, μιμούμενοι τους ομογενείς, αναλάμβαναν τη
δαπάνη ανέγερσης σχολείου στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Το παράδειγμα αυτών
ακολουθούσαν οι ντόπιοι που με συλλογικές κυρίως προσφορές συνέδραμαν στην
ολοκλήρωση της ανέγερσης δημοτικού σχολείου στον τόπο που διέμεναν.
Παραχώρηση οικιών και προσφορά οικοπέδων για τη δημιουργία

δημοτικών σχολείων
Μετά τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους, κάτοικοι παραχωρούσαν την οικία τους
για τη δημιουργία σχολείου.
Ο Νικόλαος Λιναράς, το 1830, «υπέρ του φωτισμού των νέων» αφιέρωσε την οικία του
στο Μαυροβούνι Γυθείου για την κατασκευή σχολείου.156
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 569/10-9-1959, άρθρο «Διά δωρεάς του Ευαγγέλου Παπαδάκου θα
ανεγερθή Τριτάξιον Σχολείον εις Ποταμιάν. Ευχαριστήριον του Προέδρου της Κοινότητας
Ποταμιάς της 5-9-1959 για την δωρεά».
Μυλωνάκος Σταύρος. (1966). Το Δαφνί της Σπάρτης…, ό.π., σ. 186-187. Για το διδακτήριο ο
δωρητής διέθεσε τελικά 400.000 δραχμές. Μαρμάρινη αναμνηστική επιγραφή ανέφερε: «Ανηγέρθη
δαπάναις του Μεγάλου Ευεργέτου Ευαγγέλου Π. Παπαδάκου εν έτει 1960».
155
156
ΓΑΚ Υπ. Θρησκείας φάκ 27 αριθ. εγγράφου 1747/13 Μαΐου 1830. Επιστολή του έκτακτου
επιτρόπου προς τον Κυβερνήτη της Ελλάδος. Επισυναπτόμενο έγγραφο του δωρητή ανέφερε: «Ο
απαραδειγμάτιστος προς την πατρίδα μου ζήλος και ο διακαής εις τας Μούσας έρως μου με
υποχρέωσιν να δείξω καγώ τον προς σύστασιν εις την πατρίδα μου και οικοδομήν Σχολής πόθον μου,
και αντί χρημάτων καταθέτω εν ολόκληρον οίκημα, κείμενον εις Μαυροβούνι… διά να χρησιμεύση
ως Σχολείον».
293
Στην Αράχοβα, το 1842, ο Ν. Ζ. Λεβεντάκης παραχώρησε157 την οικία του για να
χρησιμοποιηθεί ως σχολείο για ένα έτος άνευ ενοικίου.
Ακόμη και τον 20ό αιώνα, ελλείψει πόρων για την ανέγερση διδακτηρίου, μπορεί να
προσφερόταν από δωρητή η οικία του, η οποία διαμορφωνόταν σε διδακτήριο προκειμένου
να εξυπηρετηθούν οι μαθητές του δημοτικού σχολείου.
Ο Παναγιώτης Κομνηνός, το 1908, διέθεσε158 την οικία του για την κατασκευή
σχολείου στη Βαμβακού.
Μέχρι το 1930 διδακτήρια δημοτικών σχολείων159 που στεγάζονταν σε ιδιωτικά
οικήματα δωρεάν και με επ’ αόριστον παραχώρηση υπήρξαν στις κοινότητες Μαραθέας,
Λάγειας, Αλύκων, Μητάτων, Κέντρου Οιτύλου, Μαλτσίνας, Μήνας, Παλοβάς,
Σιδηροκάστρου, Σκουταρίου και Κούνου.
Ο Νικόλαος Π. Κοτσώνης από τον Βρονταμά δώρισε την οικία του, η οποία
διαμορφώθηκε σε διδακτήριο160 για τις ανάγκες των μαθητών των μετακινούμενων
οικογενειών του Κοσμά.
Δωρητές παραχώρησαν την οικία τους για τη δημιουργία παρθεναγωγείου.
Ο Νικόλαος Ρέλλας, το 1893, δώρισε161 στην Κοινότητα Γερακίου την οικία του για
να χρησιμοποιηθεί ως παρθεναγωγείο. Το «Ρέλλειο Παρθεναγωγείο» λειτούργησε μέχρι το
1931.
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 934.
Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η Παιδεία επί…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 365.
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σ. 34
Τζωρτζάκης Τζώρτζης. (1981). Η Πρωτεύουσα της Μάνης. Γύθειον - Μαραθονήσι (Αγιώργης).
Αθήνα, σ. 83.
Κρυπωτός Χαράλαμπος. Η Εκπαίδευση στη Μάνη στα πρώτα μετά την Επανάσταση χρόνια. Στο:
Περιφερειακή Εκπαίδευση και Ανάπτυξη. Μάνη και Εκπαιδευση, 1ο Συνέδριο. Υπουργείο Εθνικής
Παιδείας και Θρησκευμάτων. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Αρεόπολη Λακωνίας, 15-17 Οκτωβρίου
1999. Αθήνα 2000, σσ. 65- 87.
157
ΓΑΚ Αρχείο ΥΕΔΕ 1833-1848 φάκ. 1235, Βαμβακού Δημοτικό Σχολείο Αρρένων 74,2 αρ. 17
έγγραφο 345/15-8-1842 προς την Β. Διοίκησιν Λακεδαίμονος.
158
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 442-443. Η αξία του ακινήτου κατά
την εκκαθάριση του 1924 ήταν 8.000 δραχμές και είχε ετήσιο εισόδημα 480 δραχμών.
159
Μητρώο Σχολείων Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως Νομού Λακωνίας, φάκ. ΕΚΠ. 140.1-569, ΓΑΚ
160
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς…, ό.π., σ. 130. Οι κάτοικοι του Κοσμά από το
φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη έμεναν στο Βρονταμά. Τα παιδιά-μαθητές των μετακινούμενων
οικογενειών φοιτούσαν σε διδακτήριο το οποίο ήταν παράρτημα του Δημοτικού Σχολείου
Βρονταμά.
161
Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 23/ Ιούλιος-Αύγουστος
1988. Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέται του Γερακίου» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28
/Αύγουστος 1960, σσ. 8-10. Το διδακτήριο ήταν διώροφο με ενιαία μεγάλη αίθουσα διδασκαλίας
και δωμάτιο για τη δασκάλα. Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου…, ό.π., σ. 456.
Περιοδ. Λακωνικά, άρθρο «Η Εκπαίδευσις στο Γεράκι». τεύχ.78/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976, σ.
173.
294
Η οικογένεια Ηλιοπούλου στην Αράχοβα ανακαίνισε την οικία της, το 1898, για να
φοιτήσουν162 τα κορίτσια της περιοχής και μέχρι της επικράτησης του μεικτού συστήματος
διδασκαλίας το 1927.
Λάκωνες γηγενείς δώρισαν την οικία τους στο δημοτικό σχολείο.
Ο Σπύρος Γεωργ. Λεωτσάκος, το 1963, δώρισε163 στο Δημοτικό Σχολείο Κελεφάς την
οικία του στην Κελεφά.
Ο Αναστάσιος Ιωαν. Γραμματικάκης από τη Μαγούλα με τη διαθήκη του, το 1980,
διέθεσε164 την οικία του στη Μαγούλα στο Δημοτικό Σχολείο Μαγούλας.
Η εκκλησία παραχωρούσε οίκημά της ή μέρος του προαύλιου χώρου της για τη
δημιουργία σχολείου.
Το Δημοτικό Σχολείο Βρονταμά ιδρύθηκε, το 1874, και στεγάστηκε σε οίκημα το
οποίο δωρήθηκε165 από την εκκλησία και βρισκόταν στο προαύλιό της.
Το Δημοτικό Σχολείο Χοτάσιας Οιτύλου ήταν οίκημα της εκκλησίας που είχε
παραχωρηθεί δωρεάν166 για τη στέγαση του δημοτικού σχολείου.
Οι προσφορές οικοπέδων το 19ο αιώνα και αρχές 20ού, από ιδιώτες, την εκκλησία και
την κοινότητα για τη δημιουργία δημοτικού σχολείου ήταν γεγονός, αλλά είναι δύσκολο να
ανευρεθούν, επειδή η μεταβίβαση του οικοπέδου γινόταν διά λόγου. Σε μεταγενέστερα
έγγραφα που αφορούσαν την ιστορία σχολείων υπήρχαν αναφορές σε τέτοιες δωρεές που
είχαν γίνει διά λόγου.
Το οικόπεδο του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών δωρήθηκε,167 το 1846,
από τον Ιωάννη Μιχαλέτο και οικοδομήθηκε με τη συνδρομή των κατοίκων.
Ο Ιωάννης Τσαφατίνος από τις Βελλιές, το 1896, δώρισε168 οικόπεδο για την ανέγερση
του Δημοτικού Σχολείου Βελλιών. Η ανέγερση έγινε με προσωπική εργασία των κατοίκων
των Βελλιών.
Ο Κωνσταντίνος Καπιτσίνης, το 1919, δώρισε169 στο Δημοτικό Σχολείο Ταλάντων
οικόπεδο για την ανέγερση νέου δημοτικού σχολείου.
162
Τα Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχώβητων Καρυαί…, ό.π., σ. 266.
163
Συμβόλαιο δωρεά Σπύρου Γεωργ. Λεωτσάκου εν ζωή αρ. 5068/9-9-1963 του Συμβολαιογράφου
Οιτύλου Γεωργίου Σαμπατακάκη. Η αξία του ακινήτου υπολογίστηκε σε 4.000 δραχμές φάκ. ΕΚΠ.
164
Η οικία του Αναστασίου Γραμματικάκη ήταν αξίας 5.000.000 δραχμών. Εφημ. Ο Ταχυδρόμος
της 27-12- 1980.
Περιοδ. Τα Λακωνικά, τεύχ. 101/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1981 «Αναστάσιος Γραμματικάκης». Η
οικία του διαθέτη το 1981 ήταν αξίας 5.000.000 δραχμών, σσ. 31-32.
165
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς…, ό.π., σ. 123.
166
Βεβαίωση της Σχολικής Εφορείας Χοτάσιας για τη δωρεάν παραχώρηση της εκκλησίας προς το
σχολείο. Λογαριασμός της ΔΕΗ ανέφερε ως παραλήπτη λογαριασμού «οικία Προφήτη Ηλία
Χοτάσια Οιτύλου» φάκ. ΕΚΠ. 175.1 4-14, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
167
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου-Βοιών της 30-3-1953, φάκ. ΕΚΠ.
201.1-181 θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
168
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Βελλίων της 4-7-1954, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς
6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
169
Ιστορική έκθεσις του Δημοτικού Σχολείου Ταλάντων του δ/ντη του δημοτικού σχολείου του
έτους 1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
295
Λάκωνες γηγενείς προσέφεραν οικόπεδό τους για την ανέγερση δημοτικού σχολείου.
Για την ανέγερση δημοτικού σχολείου170 στο Βρονταμά ο Νικόλαος Ιωάν. Τζοβάνης
το 1920 δώρισε οικόπεδό του. Το 1930, η Ελένη χήρα Ιωάννου Μακρή δώρισε εφαπτόμενο
οικόπεδό της 3,5 στρεμμάτων για τον ίδιο σκοπό.
Ο Δημήτριος Λαζ. Κώστας από τον Άγιο Δημήτριο, το 1924, δώρισε171 οικόπεδό του
για την ανέγερση δημοτικού σχολείου του Αγίου Δημητρίου.
Ο Δημήτριος Ζαχ. Γιαννούλης, το 1932, δώρισε172 στο Δημοτικό Σχολείο Νέας
Λιβεράς έναν αγρό, ενός στρέμματος, στον οποίο ανηγέρθη το διδακτήριο του δημοτικού
σχολείου.
Ο Κωνσταντίνος, Αγγελής και ο Νικόλαος Μπαρμπαγιάννης, το 1936, δώρισαν173 ένα
στρέμμα οικοπέδου τους στην περιοχή Φουντίων Μολάων για την ανέγερση του
Δημοτικού Σχολείου Φουντίων.
Ο Αντώνιος Ευάγ. Χριστάκος με τη διαθήκη174 του, το 1946, διέθεσε στο Δημοτικό
Σχολείο Φιλησίου έναν αγρό που βρισκόταν στη θέση Αλώνια Φιλησίου.
Η Θεοφανεία Ηλιοπούλου από τη Ριζά Ξηροκαμπίου, το 1949, δώρισε175 στο
Ελληνικό Δημόσιο αγρό της στη γενέτειρά της, έκτασης δύο στρεμμάτων, με σκοπό την
ανέγερση δημοτικού σχολείου εντός πέντε ετών από την ημέρα της δωρεάς.
Ο Δημήτρης Πολυμενάκος, κάτοικος Κάτω Ριζάς Σπάρτης, το 1949, δώρισε176 έναν
αγρό του έκτασης 250 τ.μ. που βρισκόταν στη Ριζά Αμυκλών, στο Ελληνικό Δημόσιο με
σκοπό να κτισθεί επί του οικοπέδου δημοτικό σχολείο.
Ο Κωνσταντίνος Καπιτσίνης αγόρασε το συνορεύον με το οικόπεδό του οικόπεδο του Νικολάου

Κληρονόμου, το οποίο και δώρισε στο Δημοτικό Σχολείο Ταλάντων. Το 1930 διενεργήθη
προαιρετικός έρανος από το Χαράλαμπο Μαρουλάκο μεταξύ ομογενών στην Αμερική για την
ανέγερση του διδακτηρίου.
170
Πράξη αποδοχής δωρεάς αρ. 17/26-10-1930 Κοινότητας Βρονταμά.
171
Μπατσάκης Κ. & Πραγαλός Δ. (2003). Γκιότσαλι και Άγιος Δημήτριος…, ό.π., σ. 462.
172
Πρακτικό της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Νέας Λιβεράς 1/10-11-1932 φάκ.
ΕΚΠ. 61.2-40, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Με το πρακτικό έγινε η αποδοχή της δωρεάς του δωρητηρίου
συμβολαίου 72.342/15-2-1932 του Συμβολαιογράφου Καστορείου Σπυρίδωνος Παυλάκου.
Βιβλίο Ιστορίας Δημοτικού Σχολείου Νέας Λιβεράς φάκ. ΕΚΠ. 61.2-23, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
173
Ιστορική έκθεσις του Δημοτικού Σχολείου Ταλάντων του διευθυντή του δημοτικού σχολείου
της 14-4-1953 φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
174
Δημόσια διαθήκη Αντωνίου Ευαγ. Χριστάκου αρ. 5681/26-9-1946 του Συμβολαιογράφου
Κροκεών Πέτρου Αλικάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 133/4-10-1979, φάκ.
Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Αντωνίου Ευαγ. Χριστάκου, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας
175
Δωρεά εν ζωή της Θεοφανείας Ηλιοπούλου αρ. 5314/29-9-1949 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Ζαφείρη, φάκ. Θεοφανείας Ηλιοπούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
176
Δωρεά εν ζωή του Δημητρίου Ηλ. Πολυμενάκου αρ. 5315/30-9-1949 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Νικολάου Παν. Ζαφείρη, φάκ. Δημητρίου Ηλ. Πολυμενάκου, Δ/νση Τοπικής
296
Η Μαριγώ Κοκκίνη από τη Ριζά Ξηροκαμπίου, το 1950, δώρισε177 στο Ελληνικό
Δημόσιο αγρό της στη Ριζά Ξηροκαμπίου έκτασης δύο στρεμμάτων με σκοπό την
ανέγερση δημοτικού σχολείου στη γενέτειρά της.
Ο Ευθύμιος Ιων. Ντεντάκος και ο Γεώργιος Κων. Ντεντάκος, το 1951, δώρισαν178
έκταση δύο στρεμμάτων για την ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου Τσασίου
(Περιστερίου).
Η ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου Αχιλλείου179 πραγματοποιήθηκε, το 1953, με
δωρεά οικοπέδου 2.700 τ.μ., αξίας 3.500 δραχμών, δωρεά πέτρας αξίας 4.350 δραχμών
από την κοινότητα και με προσωπική εργασία 85 ημερομισθίων από κατοίκους της
περιοχής.
Ο Παναγιώτης Ζερβογιαννάκος από τον Βαχό δώρισε οικόπεδό του για ανέγερση
δημοτικού σχολείου.180
Ο Λάμπρος Δημ. Αλεξάκης από τη Ρειχέα δώρισε,181 το 1953, στη Σχολική Εφορεία
του Δημοτικού Σχολείου Ρειχέας οικόπεδο έκτασης δύο στρεμμάτων που συνόρευε με το
δημοτικό σχολείο, με σκοπό την ανέγερση συμπληρωματικού κτιρίου του δημοτικού
σχολείου και τη δημιουργία γηπέδου-αυλής του σχολείου.
Ο Νικόλαος Κατσάκος Μαυρομιχάλης δώρισε182 έκταση δύο στρεμμάτων για την
ανέγερση του δημοτικού σχολείου στο Γούναρι.
Ο Γεώργιος Τάγκαλος, κάτοικος Αγίου Ιωάννη Σπάρτης, το 1955, δώρισε183 στο
Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη μια ορεινή έκταση στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη.
Ο Δημήτριος Νικ. Παυλάκης από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, το 1955, δώρισε184 στη
Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου της Κοινότητος του Αγίου Νικολάου Βοιών
177
Δωρεά εν ζωή της Μαριγώς Κοκκίνη αρ. 5809/20-11-1950 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Ζαφείρη, φάκ. Μαριγώς Κοκκίνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
178
Ιστορική έκθεσις για το Μονοτάξιο Δημοτικό Σχολείο Τσασίου (Περιστερίου) του διευθυντή
του Δημοτικού Σχολείου Τσασίου του έτους 1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6. Δωρηταί
Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
179
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας της 30-9-1954. Απολογισμός του Δημοτικού Σχολείου Αχιλλείου
από 1-3-1953 έως 31-8-1954.
180
Πατρικουνάκος Σταύρος. (1999). Βαχός Μάνης. Συμβολή στην Ιστορία του. Αθήνα, σ. 85. Το
δημοτικό σχολείο κτίστηκε με δωρεά του κληροδοτήματος Ανδρέα Συγγρού.
181
Δωρεά εν ζωή Λάμπρου Δημ. Αλεξάκη αρ. 16078/24-9-1953 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Ευαγγέλου Κυρ. Πετρέα, φάκ. ΕΚΠ. 74.2-51, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών...,
ό.π.Το ποσό που διετέθη από το δωρητή ήταν 27.000 δραχμές.
182
Πράξη 2/24-1-1953 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου στο Γούναρι «Αποδοχή
δωρεάς». Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου στο Γούναρι, φάκ. ΕΚΠ. 207.1-
8, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
183
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης πράξη 1/4-3-
1955, φάκ. ΕΚΠ. 2.2-19, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
184
Δωρεά εν ζωή αρ. 14375/24-6-1955 του Συμβολαιογράφου Βοιών Δημητρίου Λαλούση, φάκ.
Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών 1935-1974, ΕΚΠ. 201.1-188 ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Στη
δωρεά υπήρχε ο όρος σε διάστημα τριών ετών από την υπογραφή του δωρητηρίου συμβολαίου να
297
έναν αγρό του, έκτασης δύο στρεμμάτων στην περιοχή της Κοινότητας Αγίου Νικολάου
Βοιών, με αποκλειστικό σκοπό την ανέγερση νέου διδακτήριου.
Η Αικατερίνη σύζυγος Γεωργίου Κανατά, το 1957, δώρισε185 οικόπεδό της για την
ανέγερση σχολείου στη Βαμβακού.
Ο Ηλίας Κοκκίνης από την Κονιδίτσα, το 1957, δώρισε186 στη Σχολική Εφορεία του
Δημοτικού Σχολείου Κονιδίτσας έναν αγρό του στην Κονιδίτσα έκτασης 1,5 στρέμματος.
Ο Ελευθέριος Γεωργ. Μπέλεσης, το 1957, δώρισε στη Σχολική Εφορεία του
Δημοτικού Σχολείου Λιμένος Ιέρακος187 αγρό του, έκτασης 600 τ.μ., με σκοπό την
ανέγερση δημοτικού σχολείου.
Ο Ανδρέας Δημακάκος από τον Λυγερέα, το 1959, δώρισε188 ένα στρέμμα κτήματός
του στον Λυγερέα, με σκοπό να κτισθεί δημοτικό σχολείο.
Ο Νικόλαος Στρατηγέας από τα Πικουλιάνικα δώρισε189 στο Δημοτικό Σχολείο
Πικουλιάνικων έκταση 91 τ.μ. για την ανέγερση διδακτηρίου δημοτικού σχολείου στα
Πικουλιάνικα.
Ο Νικόλαος Κελεσάκος, το 1960, δώρισε190 την οικία του στη Σχολική Εφορεία του
Δημοτικού Σχολείου Κελεφάς, με σκοπό επί του οικοπέδου την ανέγερση του Δημοτικού
Σχολείου Κελεφάς.
Ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων του Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης, το 1961,
παραχώρησε στη σχολική εφορεία δωρεάν191 κτήμα που συνόρευε με σχολείο, με σκοπό
την επέκταση του υπάρχοντος αυλείου χώρου του σχολείου.
έχουν ξεκινήσει οι εργασίες ανοικοδόμησης του διδακτηρίου και συγκεκριμένα η κατασκευή

θεμελίων και τοιχοποιίας.
Πράξη 8/21-6-1955 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών
«Αποδοχή δωρεάς Δημητρίου Παυλάκη» φάκ. Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου Βοιών 1935-
1974, ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
185
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς αρ. πρωτ. 40/26-5-1957.
186
Δωρεά εν ζωή Ηλία Κοκκίνη αρ. 3528/22-6-1957 του Συμβολαιογραφούντος Ειρηνοδίκου
Σελλασίας Πάνου Αποστολόπουλου, φάκ. Ηλία Κοκκίνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
187
Δωρεά εν ζωή Ελευθερίου Μπέλεση αρ. 749/27-3-1957 του Συμβολαιογράφου Πειραιά
Δημητρίου Νικ. Δαβάκη, φάκ. Δημοτικό Σχολείο Μεσοχωρίου Βοιών, ΕΚΠ. 201.1-169, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
188
Δωρεά εν ζωή Ανδρέα Δημακάκου αρ. 25746/21-8-1959. Στο συμβόλαιο υπήρχε ο όρος ότι το
σχολείο έπρεπε να κτισθεί μέσα στα τέσσερα χρόνια από την πράξη της δωρεάς. Το σχολείο
λειτούργησε από το 1963 έως το 1966 και από το 1967-1969, φάκ. Ανδρέα Δημακάκου, Δ/νση
Εφημ. Ο Καπετάν Ζαχαριάς, αρ. φ. 4/ Μάρτιος-Απρίλιος 1996.
189
Δωρεά εν ζωή Νικολάου Στρατηγέα αρ. 11275/27-4-1959 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημ.
Καρελλά, φάκ. ΕΚΠ. 70.1-15, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
190
Δωρεά εν ζωή Νικολάου Κελεσάκου αρ. 52/10-2-1960 του Συμβολαιογράφου Γυθείου
Κωνσταντίνου Θεοδ. Λιακάκου, Υποθηκοφυλακείο Οιτύλου αρ. 920/18-2-1960, τόμ. 40, αρ. 2171,
φάκ. ΕΚΠ. 172.1-49, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
191
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης. Πράξη της 20-5-1961,
298
Το 3ο Δημοτικό Σχολείο Σπάρτης ανηγέρθη192 κατά τα έτη 1967-1968 στη
βορειοδυτική πλευρά του οικοπέδου του κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης
Γρηγόριου, σε έκταση 3.200 τ.μ.
Ο Δημήτριος Γεωργαράκος από τον Πλάτανο Γυθείου δώρισε193 ένα αγροτεμάχιο δύο
στεμμάτων στο οποίο ανηγέρθη το διδακτήριο του Δημοτικού Σχολείου Πλατάνου.
Ο Κωνσταντίνος Μενουδάκος από τον Άγιο Βασίλειο Γυθείου δώρισε194 οικόπεδό του
στο οποίο ανηγέρθη το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Βασιλείου.
Ο Πέτρος Μοσχάκος, το 1994, δώρισε195 οικόπεδό του για να χρησιμοποιηθεί ως αυλή
του Δημοτικού Σχολείου Κοίτας.
Ο Δημήτριος Λεονταρίτης από το Ξηροκάμπι δώρισε οικοπεδική έκταση 1,5
στρέμματος για προαύλιο του Δημοτικού Σχολείου Ξηροκαμπίου.196
Λάκωνες γηγενείς προσέφεραν χρηματικά ποσά ή συμμετείχαν σε εράνους για αγορά
οικοπέδου και την ανέγερση δημοτικού σχολείου.
Το 1933, αγοράστηκε οικόπεδο τριών στρεμμάτων στο Μαυροβούνι για την ανέγερση
διδακτηρίου δημοτικού σχολείου, με δωρηθέντα197 χρήματα 3.000 δραχμών από την
επιτροπή του σχολείου. Το 1937, ανηγέρθη198 το Δημοτικό Σχολείο Μαυροβουνίου και
παραδόθηκε στη σχολική εφορεία στις 16-6-1937.
Το 1959, από εισφορές κατοίκων της Αρεόπολης, συγκεντρώθηκε199 το ποσό των
2.200 δραχμών, το οποίο διετέθη για την αγορά οικοπέδου για την ανέγερση δημοτικού
σχολείου στην Αρεόπολη.
Οι αδελφές Κων/να, Αρετή και Όλγα Σωμή από το Ξηροκάμπι διέθεσαν χρηματικό
ποσό για την απαλλοτρίωση οικοπέδου 6.585 τ.μ. στο οποίο ανηγέρθη το Δημοτικό
Σχολείο Ξηροκαμπίου.200
Λάκωνες ομογενείς προσέφεραν οικόπεδό τους στην ιδιαίτερη πατρίδα τους για τη
δημιουργία δημοτικού σχολείου.
192
Έγγραφο του Γυμνασίου Θηλέων Σπάρτης αρ. Β13/52/31-1-1972 προς τη Δ/νση Μέσης
Εκπαίδευσης Ν. Λακωνίας. «Η Ιστορία του Διδακτηρίου του καθ’ ημάς Γυμνασίου» φάκ. ΕΚΠ.
193
194
195
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 602/25-11- 1994. Το οικόπεδο ήταν έκτασης 290 τ.μ. Στο
Δημοτικό Σχολείο Κοίτας δώρισε και μία δεξαμενή.
196
Λάσκαρις Δημήτριος. (2002). Το Ξηροκάμπι της Λακεδαίμονος δέκατος ένατος και εικοστός
αιώνας. Αθήνα, σ. 248.
197
Βιβλίο ταμείου εκπαιδευτικής πρόνοιας διταξίου Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου Γυθείου,
198
Βιβλίο ταμείου εκπαιδευτικής πρόνοιας διταξίου Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου…, ό.π. Η
ανέγερση έγινε με εράνους και δωρεές, το 1937 ανηγέρθησαν τουαλέτες, δημιουργήθηκε σχολικός
κήπος με προαιρετικές εισφορές γονέων. Το 1956 δημιουργήθηκε υπόστεγο με προαιρετικές
εισφορές γονέων και το 1959 ανηγέρθη τρίτη αίθουσα με δωρεά ομογενούς και προαιρετικές
εισφορές γονέων.
199
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης. Πράξης 2/25-9-1959,
200
Λάσκαρις Δημήτριος. (2002). Το Ξηροκάμπι…, ό.π., σ. 247.
299
Ο Θεόδωρος Σπ. Λιάρος από την Ελαφόνησο, κάτοικος ΗΠΑ, το 1951, διέθεσε201
χρήματα για την αγορά οικοπέδου το οποίο και προσέφερε για την ανέγερση δημοτικού
σχολείου στην Ελαφόνησο.
Η Γιαννούλα Μπούρα, κάτοικος Νέας Υόρκης, από τη Μαγούλα Σπάρτης,
προσέφερε202 δωρεάν οικόπεδο έκτασης 3,5 στρεμμάτων για την ανέγερση του Δημοτικού
Σχολείου Μαγούλας.
Ο Ιωάννης Λαζαρίδης από τον Άγιο Ιωάννη Ιέρακα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1960,
δώρισε203 στη Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Ιέρακα έκταση
μισού στρέμματος που γειτνίαζε με το δημοτικό σχολείο, με σκοπό την επέκταση του
αύλειου χώρου και τη δημιουργία σχολικού κήπου.
Ο Εμμανουήλ Τσαπάρας από τον Κλαδά, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε204
οικόπεδο τριών στρεμμάτων για ανέγερση δημοτικού σχολείου.
Η εκκλησία προσέφερε οικόπεδο της για την ανέγερση δημοτικού σχολείου.
Η εκκλησία της Αγίας Τριάδας Φλωμοχωρίου, το 1957, δώρισε205 στο Δημοτικό
Σχολείο Φλωμοχωρίου οικόπεδο στο Φλωμοχώρι με σκοπό την ανέγερση διδακτηρίου.
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου Αρκασά Ξηροκαμπίου δώρισε206 στη Σχολική Εφορεία
Αρκασά ένα τμήμα οικοπέδου για την ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου Αρκασά.
201
Εφημ. Αγών της Λακωνίας, αρ. φ. 6/7-11-1951.
202
Αποδοχή δωρεάς από την Κοινότητα Μαγούλας αρ. 21535/30-6-1953 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Ιωάννου Κατσίχτη. Έγγραφο της Κοινότητας Μαγούλας αρ. 741/29-5-1969 προς τη
Νομαρχία Λακωνίας, φάκ. Κληροδοτήματα Μαγούλας, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 445/2-12-1956, άρθρο «Ετέλεσαν τα εγκαίνια του περικαλούς
Διδακτηρίου Μαγούλας».
Φραγκινέας Νικόλαος άρθρο «Μαγούλα: Οι πρώτοι οικισταί, η ιστορία της και η σημασία της
λέξεως» περιοδ. Λακωνικά…, ό.π.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 17-7-1953 άρθρο «Το ενδιαφέρον των εν Αμερική Μαγουλιωτών. Η
μόνη των επιθυμία είναι η κατασκευή έργων κοινής ωφέλειας».
203
Δωρητήριο του Ιωάννη Λαζαρίδη της 26-11-1960 της Συμβολαιογράφου της Κομητείας του
Αγίου Φραγκίσκου ΗΠΑ Μαίρης Χατζιδάκη. Πράξη 5/18-12-1960 της Σχολικής Εφορείας του
Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Ιέρακα. «Αποδοχή Δωρεάς» φάκ. Δημοτικού Σχολείου Αγίου
Ιωάννη Ιέρακα ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
204
Επιστολή της 21-2-1951 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Κλαδά προς το Δ.Σ.
Βαμβακιτών ΗΠΑ, φάκ. 40.2-76, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Επιστολή του Εμμανουήλ Τσαπάρα προς τη Σχολική Επιτροπή του Δημοτικού Σχολείου Κλαδά
«…σας γράφω διά το οικόπεδο όταν είναι διά το Σχολείον μετά μεγάλης μου χαράς σας το
παραχωρώ, ό,τι έκταση χρειασθήτε να κτισθή το σχολείον» φάκ. ΕΚΠ. 40.2-76, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
205
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Φλωμοχωρίου. Πράξη 25/18-9-
1957. Έγκριση αποδοχής δωρεάς οικοπέδου προς ανέγερση διδακτηρίου. φάκ. ΕΚΠ. 148.1-24,
300
Η εκκλησία των Πικουλιάνικων, το 1959, δώρισε207 στο Δημοτικό Σχολείο
Πικουλιάνικων ένα κτήμα ενός στρέμματος για την ανέγερση διδακτηρίου δημοτικού
σχολείου στα Πικουλιάνικα.
Η κοινότητα προσέφερε οικόπεδό της για την ανέγερση δημοτικού σχολείου.
Η Κοινότητα Σουστιάνων το 1953, δώρισε208 στη Σχολική Εφορεία του Δημοτικού
Σχολείου Σουστιάνων ένα οικόπεδο εντός της Κοινότητος Σουστιάνων, με σκοπό την
ανέγερση διδακτηρίου.
Η Κοινότητα Μεσοχωρίου Βοιών, το 1956, δώρισε209 μία οικία ερειπωμένη με
συνεχόμενο αγρό έκτασης ενός στρέμματος στο σχολικό ταμείο του Δημοτικού Σχολείου
Μεσοχωρίου Βοιών.
Το διδακτήριο του Δημοτικού Σχολείου Νομίων οικοδομήθηκε σε οικοπεδική έκταση
1.370 τ.μ. που δωρήθηκε,210 το 1960, από την Κοινότητα Νομίων.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους ή με δωρεά εν ζωή ή με δωρεά παραχώρησης
προσέφεραν την οικία τους, η οποία διαμορφωνόταν σε διδακτήριο, ώστε να δημιουργηθεί
σχολείο στην ιδιαίτερη πατρίδα των δωρητών. Γηγενείς και ομογενείς, η εκκλησία και η
κοινότητα προσέφεραν οικόπεδό τους για την ανέγερση δημοτικού σχολείου και στην
περίπτωση που δεν υπήρχε οικόπεδο, γηγενείς συμμετείχαν σε προαιρετικούς εράνους για
αγορά οικοπέδου, με σκοπό την ανέγερση σχολείου.
Χρηματικές δωρεές για συντήρηση δημοτικών σχολείων
Για τη χρηματοδότηση της εκπαίδευσης και για την ανέγερση δημοτικών σχολείων,
εκτός από τα έσοδα που προέρχονταν από τους διάφορους φόρους, προβλέπονταν και τα
ακόλουθα μέσα, «τα οποία οι κάτοικοι εμεταχειρίζοντο και επί Τουρκίας προς διατήρησιν
των σχολείων των, και νυν έτι εις τινα μέρη αυθορμήτως μεταχειρίζονται»:211
206
Δωρεά εν ζωή αρ. 70768/19-6-1959 του Συμβολαιογράφου Φάριδος Γεωργίου Αγγελάκου, φάκ.
δωρεάς ναού του Αγίου Δημητρίου Αρκασά Ξηροκαμπίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
207
Δωρεά εν ζωή αρ.11322/9-5-1959 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημ. Καρελλά, φάκ. ΕΚΠ.
208
Δωρεά εν ζωή αρ. 5195/3-6-1953 της Κοινότητας Σουστιάνων του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Δημητρίου Καρελλά, φάκ. δωρεάς Κοινότητας Σουστιάνων, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
209
Δωρεά εν ζωή αρ. 14807/9-11-1956 του Συμβολαιογράφου Βοιών Δημητρίου Νικ. Λαλούση,
φάκ. Δημοτικό Σχολείο Μεσοχωρίου Βοιών, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-169, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
210
Βιβλίο Περιουσίας Δημοτικού Σχολείου Νομίων, φάκ. ΕΚΠ. 203.1-13, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
211
«Αιτιολογία του σχεδίου Διατάγματος του περί κανονισμού των προς σύστασιν και διατήρησιν
των δημοτικών σχολείων», 18/30 Απριλίου 1838, ΓΑΚ, Οθωνικά, Υπουργείο Παιδείας, φάκ. L΄40.
Καλαφάτη Ελένη. (1988). Τα σχολικά κτίρια…, ό.π., σ. 119.
301
α. Συλλέγονταν προαιρετικές συνεισφορές και γίνονταν εκούσιοι έρανοι με βάση
κατάλογο, στον οποίο ο κάθε κάτοικος έγραφε το ποσό που ήθελε να προσφέρει. Αυτός ο
κατάλογος, εφόσον επικυρωνόταν από το διοικητή, καθίστατο υποχρεωτικός και τα
χρήματα εισπράττονταν από το δημοτικό εισπράκτορα, όπως και οι άλλοι φόροι.
β. Πραγματοποιούνταν έρανοι στις εκκλησίες με προορισμό τη συντήρηση του
σχολικού εξοπλισμού.
γ. Οι ιερείς παρότρυναν τους ενορίτες να κάνουν δωρεές στα σχολεία. Τις δωρεές
αυτές διαχειρίζονταν οι δήμοι υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας.
δ. Επιτρεπόταν στους δήμους να πληρώνουν τμήμα του μισθού των δασκάλων σε
είδος, λάδι, κρασί κ.ά., εισπράττοντας γι' αυτόν το σκοπό και ένα μέρος των δημοτικών
φόρων σε είδος. Παρόμοια επιτρεπόταν στους γονείς να πληρώνουν τα δίδακτρα σε είδος,
«καθώς είναι συνηθισμένοι να κάνουν για τους εμπειρικούς δασκάλους».
Με το νόμο212 2442/1920 καθορίσθηκαν οι πόροι του Ταμείου Εκπαιδευτικής
Πρόνοιας για την κατασκευή και συντήρηση «διδακτηρίων ευπρεπών, πληρούντων τους
όρους της υγιεινής και παιδαγωγικής». Τα χρήματα που μπορούσε να συγκεντρώσει το
Ταμείο Εκπαιδευτικής Πρόνοιας του κάθε δήμου προέρχονταν από εισφορές του δήμου ή
της κοινότητας, εισφορές των σχολικών ταμείων, εισφορές ναών και μονών, από ειδικό
ένσημο που επικολλάτο στους τίτλους σπουδών κάθε μαθητή, από κληροδοτήματα και
δωρεές, από εκούσιους εράνους που διενεργούντο μεταξύ των μελών του δήμου ή της
κοινότητας ή και από προσωπική εργασία των δημοτών.
Με την Απελευθέρωση του Κράτους, όπου υπήρχε σχολείο, η συντήρησή του γινόταν
από τους κατοίκους των επαρχιών λόγω αδυναμίας ανταπόκρισης του νεοσύστατου
Κράτους.
Στον Βασσαρά, το 1829, το αλληλοδιδακτικό σχολείο συντηρείτο με εισφορές των
κατοίκων.213
Από τις αρχές του 20ού αιώνα οι Λάκωνες ομογενείς προσέφεραν χρηματικά ποσά για
τη συντήρηση και επισκευή του σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Σύλλογοι ομογενών αναλάμβαναν τη δαπάνη συντήρησης και επισκευής δημοτικού
σχολείου.
Ο Σύλλογος Αρνιωτών Αμερικής «Άγιος Αθανάσιος» προσέφερε,214 το 1923, το ποσό
των 17.101 δραχμών για βελτιώσεις του Δημοτικού Σχολείου Άρνας.
Η Αδελφότης Καρυατών Αμερικής, το 1925, απέστειλε215 300 δολάρια για την
επισκευή του Σχολείου Αρρένων Καρυών.
212
Ν. 2442/1920 «Περί ιδρύσεως ταμείων εκπαιδευτικής πρόνοιας προς κατασκευή διδακτηρίων
καθ’ άπαν το Κράτος και προμήθεια σχολικών επίπλων και διδακτικών οργάνων» ΦΕΚ 181/11-8-
1920, τεύχ. Α΄.
Λέφας Χρήστος. (1942). Ιστορία της Εκπαιδεύσεως…, ό.π., σ. 491.
213
ΓΑΚ, Υπουργείο Θρησκείας φάκ. 22, Σχολικά έγγραφα 7-12-1829.
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σσ. 362-363, 374.
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σσ. 687-688.
214
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα (Αρνοκοτσατίνα). Λακεδαίμονος. Αθήνα, σ. 85.
302
Ο Σύλλογος Βρεσθενιτών στο Σικάγο, το 1928, διέθεσε216 500 δολάρια για την
επισκευή του σχολείου των Βρεσθένων.
Ο Σύλλογος Χαρακιωτών Αμερικής, το 1949, διέθεσε217 το ποσό των 2.000 δολαρίων
για την πλήρη ανακαίνιση του σχολείου του Χάρακα και ο Λεωνίδας Πριφτάκης από τον
Χάρακα, εγκατεστημένος στο Μόντρεαλ, διέθεσε 2.000 δολάρια Καναδά για επισκευή του
σχολείου στον Χάρακα.
Ο Σύλλογος Ρειχιωτών Αμερικής, το 1952, διέθεσε218 7.000 δολάρια για την επισκευή
της στέγης και του δαπέδου καθώς και για την αγορά 5 στρεμμάτων για την αυλή του
σχολείου της Ρειχιάς.
Το σχολικό έτος 1952-53 ομογενείς στις ΗΠΑ, καταγόμενοι από τα Κουπιά
Λακεδαίμονος, διέθεσαν219 στο Δημοτικό Σχολείο Κουπίων 650 δολάρια για την επισκευή
της τοιχοποιίας του διδακτηρίου.
Ομογενείς στις ΗΠΑ, καταγόμενοι από τον Άγιο Ανδρέα, το σχολικό έτος 1952-53
διέθεσαν220 στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ανδρέα 956 δολάρια για τη συντήρησή του.
Ο Σύλλογος Μονεμβασιτών Αμερικής, το 1953, διέθεσε221 σε δημοτικά σχολεία της
περιοχής της Μονεμβάσιας 101.000.000 δραχμές για την εκτέλεση επισκευαστικών
εργασιών στα διδακτήρια.
Σε προαιρετικό έρανο222 που πραγματοποιήθηκε μεταξύ ομογενών στην Αυστραλία
καταγόμενων από τον Άγιο Μάμμα, το 1953, συγκεντρώθηκε ποσό 8.000.000 δραχμών και
διετέθη στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Μάμμα για την επισκευή της στέγης του
διδακτηρίου.
215
Χρυσή Βίβλος «Αι Καρυαί». Αδελφότης Αραχοβιτών, σσ. 24-25.
216
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 20/ Αυγούστος 1928, σ. 237, άρθρο «Το Σχολείο μας».
217
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Χάρακα της 12-10-1953 φάκ.
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορία…, ό.π., σ. 192.
218
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Ρειχέας της 28-9-1953, φάκ. ΕΚΠ.
201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
219
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ανδρέα της 5
Οκτωβρίου 1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
220
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ανδρέα της 30-9-1953 φάκ.
ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
221
Κατάσταση σχολείων στα οποία διανεμήθηκαν χρηματικά ποσά από το Σύλλογο Μονεμβασιτών
Αμερικής. Έγγραφο του Δημοτικού Σχολείου Γέφυρας Μονεμβάσιας αρ. 24/3-10-1953, φάκ. ΕΚΠ.
201.1-181 Θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Τα δημοτικά σχολεία και χρηματικά ποσά σε δραχμές που έλαβαν είναι: Δαιμονιάς 1.500.000,
Αγίου Μάμαντα, Λιρών, Αγίου Δημητρίου, Αγίου Νικολάου από 7.000.000, Νομίων 8.000.000,
Ταλάντων 6.000.000, Ελίκας, Γερμάνας, Παντάνασσης, Βελλίων, Γέφυρας Μονεμβάσιας, Αγίου
Ιωάννη από 5.000.000 και στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβάσιας 2.000.000.
222
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Μάμα της 27-9-1953,
φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
303
Για την ενίσχυση της τοιχοποιίας του Δημοτικού Σχολείου Αστερίου, το 1953,
ομογενείς διέθεσαν:223 Η Μαρία Σταθάκη 25 δολάρια, η Μαρία Ξυνίδη 15 δολάρια, η
Αγγελική Πατρικού 15 δολάρια.
Ο Σύλλογος Γκοριτσιωτών Αμερικής μέχρι το 1955 είχε διαθέσει 1.950 δολάρια για
την επισκευή του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς224 και την αγορά επίπλων.
Ο Σύλλογος Κυριών Τζιντζίνων των ΗΠΑ, το 1978, προσέφερε 100 δολάρια για τη
συντήρηση του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς. 225
Ομογενείς αναλάμβαναν τη δαπάνη επισκευής και συντήρησης δημοτικού σχολείου
της γενέτειράς τους.
Ο Γεώργιος Β. Τσοχώνης από τη Βαμβακού, εγκατεστημένος στο Μάντσεστερ της
Αγγλίας, το 1928, διέθεσε226 76.000 δραχμές για την επισκευή του σχολείου της
Βαμβακούς.
Ο Γεώργιος Μπάρμπας, το 1938, με διαθήκη227 του διέθεσε 500 δολάρια228 «υπέρ του
σχολείου Γεωργιτσίου».
Ο Λεωνίδας Πριφτάκης από τον Χάρακα, ομογενής στον Καναδά, από το 1949 έως το
1952 διέθεσε229 στο Δημοτικό Σχολείο Χάρακα 3.000 δολάρια για την επισκευή του
διδακτηρίου και αγορά θρανίων.
Ο Γεώργιος Στάπας από τη Συκέα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1949, δώρισε230 στο
Δημοτικό Σχολείο Συκέας 2.300 δολάρια και με το ποσό αυτό έγινε η ανακατασκευή του
ενός κτιρίου του σχολείου.
223
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Αστερίου της 24-9-1953 φάκ.
224
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 611/ 16-1-1955, άρθρο «Το Δημοτικό Σχολείον Γκοριτσάς».
225
Τα Τσίντζινα αρ. φ. 108/ Σεπτέμβριος 1976 άρθρο «Εισφορά για το Δημοτικό Σχολείο».
226
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 23 / Νοέμβριος 1928, σ. 270.
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 26 / Φεβρουάριος 1929. Έκθεση εξελεκτικής επιτροπής του Συνδέσμου
Βαμβακιτών Πειραιά «Η Βαμβακού», σ. 318.
227
Διαθήκη Γεωργίου Μπάρμπα αρ. 4496/7-7-1938. Πολιτεία Αλαμπάμας, Κομητεία Τζέφερσον,
φάκ. Γεωργίου Μπάρμπα Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. ΑΥΕ φάκ.
1949/49,3 Κληρονομικά ζητήματα. Αντίγραφο διαθήκης Γεωργίου Μπάρμπα.
228
Έγγραφο αρ. πρωτ. 23222/2202 της Δ/νσης Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης ήταν κάτοικος Μπίρμιγχαν των
ΗΠΑ. Η διαθήκη επικυρώθηκε από δικαστήριο της Πολιτείας Αλαμπάμας στις 17-3-1948. Λόγω
αγωγών των τέκνων του αδελφού του διαθέτη και ύστερα από συμβιβαστική επίλυση της διαφοράς
με το Υπ. Οικονομικών, μετά από πρόταση του τελευταίου διατέθηκε για το σχολείο το ποσό των
428 δολαρίων.
ΑΥΕ φάκ. 1949/49,3 έγγραφο 42538 της 3 Δεκεμβρίου 1948 του Υπ. Εξωτερικών προς τη
Νομαρχία Λακωνίας. Το Υπ. Εξωτερικών ζητούσε από τη Νομαρχία Λακωνίας πιστοποιητικό
«περί υπάρξεως και λειτουργίας Σχολείου».
ΑΥΕ φάκ. 1949/49,3 έγγραφο 32448/ 30 Ιουλίου 1948 έγγραφο του Υπ. Εξωτερικών προς τη
Δ/νση Εκκλησιαστικών και Απόδημου Ελληνισμού, Τμήμα Εκκλησιών και Κληροδοτημάτων.
229
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Χάρακα της 12-10-1953, φάκ. ΕΚΠ.
201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
304
Ο ομογενής στις ΗΠΑ από τον Άγιο Ιωάννη Ζάρακα, Ιωάννης Λαζαράκης, το 1953,
δώρισε231 250 δολάρια για την επισκευή της οροφής και επισκευή του γραφείου του
διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Ζάρακα.
Ο Δημήτριος και ο Κωνσταντίνος Ανδρεσάκης και ο Νικόλαος Αθανασάκος από τα
Βελανίδια, ομογενείς στο Τέξας των ΗΠΑ, με δαπάνη232 τους, το 1952, ανέλαβαν το
κόστος επιχρισμάτων και της στέγης του Δημοτικού Σχολείου Βελανιδίων.
Ο Νικόλαος Χούλης από την Ελίκα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε233 1.000
δολάρια για επισκευή του Δημοτικού Σχολείου Ελίκας.
Ο Δημήτρης Νικ. Παυλάκης και ο Κωνσταντίνος Παν. Παυλάκης από τον Άγιο
Νικόλαο Βοιών, ομογενείς στις ΗΠΑ, το 1953, διέθεσαν234 200 δολάρια για την επισκευή
του σχολείου του Αγίου Νικολάου Βοιών.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος – Μπράουν από την Πετρίνα, εγκατεστημένος στον
Καναδά, το 1954, διέθεσε235 στο Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας 500.000 δραχμές για τα
υλικά της ηλεκτρικής εγκατάστασης του σχολείου.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια, το 1956, διέθεσε236 500
δολάρια στο Δημοτικό Σχολείο Πακίων για την κατασκευή βρυσών για τους μαθητές, 800
δολάρια για την κατασκευή αφοδευτηρίων του σχολείου. Το 1959, διέθεσε237 2.000
δολάρια για έργα συντήρησης του σχολείου.
230
Ιστορική έκθεσις του Δημοτικού Σχολείου Συκέας του διευθυντή του σχολείου της 6-4-1953,
φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
231
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Ζάρακα της 29-9-
1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
232
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Βελανιδίων της 29-9-1953,
φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
233
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Ελίκας της 24-9-1953, φάκ.
234
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών της
24-9-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Αίτηση της 1-8-1953 της Αντωνίας σύζυγου Δημητρίου Παυλάκη και αποδοχή της δωρεάς των 200
δολαρίων προς τον επιθεωρητή δημοτικών σχολείων Μολάων.
Ευχαριστήριος επιστολή αρ. 1.204/6-8-1953 του επιθεωρητή δημοτικών σχολείων Μολάων προς
την Αντωνία σύζυγο Δημητρίου Παυλάκη, φάκ. Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών
1935-1974, ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
235
Βιβλίο πρακτικών Σχολική Εφορείας Πετρίνας, πράξη 2/15-1-1954, Φάκ. ΕΚΠ. 69.2-10, ΓΑΚ
236
Απόσπασμα πράξης της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Πακίων αρ. 6/21-6-1956,
Αρχείο Νικολάου Δημάκου, Τοπικό Διαμέρισμα Πακίων.
237
Απόσπασμα πράξης της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Πακίων αρ. 7/20-12-1959.
Αρχείο Νικολάου Δημάκου, Τοπικό Διαμέρισμα Πακίων.
305
Το 1962, ο Λεωνίδας Παπαδόπουλος, εγκατεστημένος στο Greenville Pa, για την
επισκευή του διδακτηρίου της Γκοριτσάς έστειλε μέσω του Ευστρατίου Ανδρέου 200
δολάρια.238
Ο Πέτρος Δαμιανάκης από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, κάτοικος Καλιφόρνιας, το 1962,
με τη διαθήκη239 του διέθεσε το ένα τρίτο της περιουσίας του στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου
Νικολάου Βοιών.
Ο Κυριακούλης Γκουμάκος από την Πετρίνα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1964, διέθεσε240
στο Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας 11.250 δραχμές για την εκτέλεση εργασιών στο σχολείο.
Ο Κυριάκος Βλάχος από τη Ριβιώτισσα, κάτοικος ΗΠΑ, με τη διαθήκη του όρισε να
διατεθεί χρηματικό ποσό για την ανακαίνιση241 του Δημοτικού Σχολείου Ριβιώτισσας.
Στο Δημοτικό Σχολείο Γερακίου, το 1971, ο Ανδρέας Καραμίχας με διαθήκη του
διέθεσε242 5.000 δολάρια και ο Ιωάννης Κοσ. Μήτρης διέθεσε 1.000 δολάρια.
Ο Λουδοβίκος Χατζής από το Λογκανίκο, ομογενής στις ΗΠΑ, με τη διαθήκη του, το
1972, διέθεσε στο Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου243 50.000 δολάρια.
Ο Αντώνιος Γκιουζέλης από το Κυπαρίσσι, ομογενής στην Καλιφόρνια, με τη
διαθήκη244 του, το 1975, όρισε ένα μέρος του εισοδήματος της περιουσίας του να
διατίθεται για τις αναγκαίες επισκευές του κτιρίου του Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου.
Ομογενείς προσέφεραν χρήματα για τη δημιουργία αύλειου χώρου και κήπου.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος - Μπράουν από την Πετρίνα, εγκατεστημένος στον
Καναδά, το 1963, διέθεσε245 χρήματα στο Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας για την τοποθέτηση
σιδερένιας πόρτας στο σχολείο και δημιουργία κήπου περιμετρικά της αυλής του σχολείου.
238
Τα Τσίντζινα αρ. φ. 42 / 11-4- 1965 άρθρο «Κοινωνική Αλληλεγγύη».
239
Διαθήκη Πέτρου Δαμιανάκη της4-4-1962, φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα
Πέτρου Δαμιανάκη, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας. Στη διαθήκη δεν
προσδιοριζόταν η περιουσία του διαθέτη. Το ποσό από την εκκαθάριση της κληρονομίας Πέτρου
Δαμιανάκη για το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου Βοιών, το 1972, ανερχόταν σε 33.000
δολάρια.
Έγγραφο του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών αρ. 38/8-3-1973 προς τον επιθεωρητή
των δημοτικών σχολείων της περιφέρειας Μολάων, φάκ. Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου
Βοιών 1935-1974 ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
240
Απόδοση λογαριασμού χρηματοδότησης σχολικών έργων παρά του ομογενούς Κυριακούλη
Γκουμάκου 16-5-1964, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-56, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
241
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 933/20-8-1967, άρθρο «Έλληνες που δεν ξεχνούν την
Γενέτειρα».
242
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου…, ό.π., σ. 461.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.78/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976, σ.173, άρθρο «Η Εκπαίδευσις στο
Γεράκι».
243
Έγγραφο 285/143/19-1-1980 Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών, φάκ.
Κληροδοτήματα, υποφάκ. Λουδοβίκου Χατζή, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Ν. Λακωνίας.
Από το διαθέτη δεν προσδιοριζόταν η εκτέλεση ειδικού έργου όρου ή σκοπού.
244
Διαθήκη και τελευταία θέληση του Αντώνιου Γκιουζέλη, μετάφραση από την Αγγλική,
δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 1256/10-4-1986, φάκ. Αντώνιου Γκιουζέλη, Δ/νση
306
Ο Λεωνίδας Παπαδόπουλος από την Γκοριτσά, κάτοικος ΗΠΑ, το 1964, απέστειλε246
στο Δημοτικό Σχολείο Γκοριτσάς 180 δολάρια για το σχολικό κήπο.
Ο Χρήστος Χελιώτης από τον Χάρακα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, δώρισε247 500
δολάρια για την περίφραξη του σχολικού κήπου του Δημοτικού Σχολείου Χάρακα.
Η Χρυσούλα Μπόλλα από το Βλαχιώτη, εγκατεστημένη στις ΗΠΑ, το 1972, δώρισε
στη Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Βλαχιώτη248 87.397 δραχμές για τη
διαμόρφωση του αύλειου χώρου του σχολείου.
Ομογενείς προέβαιναν σε χρηματική δωρεά προς το σχολείο της γενέτειράς τους χωρίς
συγκεκριμένο σκοπό.
Το 1962, ο Παναγιώτης Σιδέρης διέθεσε249 150 δολάρια για τις ανάγκες της Σχολικής
Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Φαρακλού.
Στο Δημοτικό Σχολείο Οιτύλου250 ο Σύλλογος Οιτυλιωτών Αμερικής, το 1956, διέθεσε
3.444 δραχμές, το 1962 διέθεσε 170 δραχμές.
Ο Πολυζώης Δ. Βελιώτης από την Άγιο Νικόλαο Βοιών, ομογενής στη Νότιο Αφρική,
με τη διαθήκη του κατέλιπε όλα τα μετρητά του μετά την εκκαθάριση της κληρονομιάς του
στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου Βοιών.251
Το 1963, στο ταμείο του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης δώρισαν252 ο
Σπυρίδων Πετράκος 500 δραχμές και η Σταματική Τσαπαΐτου 7 δολάρια.
Ο Γεώργιος Γάβαρης, κάτοικος Μόντρεαλ, από την Αναβρυτή, το 1965, διέθεσε253
10.000 δολάρια για το Δημοτικό Σχολείο Αναβρυτής.
Ο Κυριάκος Συκαράς από τους Μολάους διέθεσε254 500 δολάρια για το Δημοτικό
Σχολείο Μολάων.
Ο Δημήτριος Γενοβέζος, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε,255 το 1970, στο Δημοτικό
Σχολείο Νέας Λιβεράς 2.990 δραχμές.
245
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Πετρίνας πράξη 16/12-6-1963, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-10, ΓΑΚ
246
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 37/ 26-4-1964, άρθρο «Διά τον σχολικόν μας κήπον».
247
248
Έγγραφο της Δ/νσης Δημοτικής Εκπαίδευσης αρ. 100/25-1-1972 «Περί αναλήψεως του ποσού
των 87.397 δρχ. εκ της Ιονικής Τραπέζης», φάκ. ΔΙΟΙΚ. 8.9-425, υποφάκ. Δωρεά Δημοτικού
Σχολείου Βλαχιώτη.
249
Έγγραφο του διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Φαρακλού αρ. 145/21-10-1962 προς τον
επιθεωρητή δημοτικών σχολείων Μολάων, φάκ. Δημοτικό Σχολείο Φαρακλού ΕΚΠ. 201.1-171,
250
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Οιτύλου, φάκ. ΕΚΠ. 180.1-22, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
251
Έγγραφο της Δ/νσης Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών αρ. πρωτ. 567/228/4-2-1958
«Περί κληρονομιάς Πολυζώη Δ. Βελιώτη», φάκ. Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου Βοιών 1935-
1974 ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Το ποσό το οποίο εκκαθαρίστηκε στη Νότιο Αφρική για
το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου Βοιών ήταν 146,10 λίρες Αγγλίας.
252
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης πράξη 5/15-9-
253
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της 15-2-1966.
254
307
Για το Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου, το 1972, οι ομογενείς στις ΗΠΑ είχαν
αποστείλει256 ο Γεώργιος Θ. Γόματος 250 δραχμές και ο Δημήτριος Μπουζιάννης 4.500
δραχμές.
Ο Δημήτριος Ρουμελιώτης από τον Μυστρά, ομογενής στον Καναδά, το 1974,
απέστειλε257 στο Δημοτικό Σχολείο Μυστρά 100 δολάρια Καναδά.
Ο Εμμανουήλ Δαμιανάκης, ομογενής στις ΗΠΑ, από τον Άγιο Νικόλαο Νεάπολης με
τη διαθήκη του, το 1974, διέθεσε258 900.000 δραχμές στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου
Νικολάου Νεάπολης.
Το 1980, στο Δημοτικό Σχολείο Μυστρά διατέθηκαν259 από το σύλλογο ομογενών
Μυστρά στις ΗΠΑ 90.530 δραχμές και από τον Λεωνίδα Κρητικό 42.973 δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Αναβρυτής καταβλήθηκε260 το προϊόν του κληροδοτήματος Σπ.
Σάκκα, που το 1986 ήταν ύψους 355.235 δραχμών, το 1987 ήταν 693.720 δραχμών, το
1988 ήταν 758.249 δραχμών, το 1989 ήταν 906.728 δραχμών, το 1990 ήταν 842.849
δραχμών, το 1991 ήταν 887.730 δραχμών, το 1992 ήταν 986.382 δραχμών, το 1993 ήταν
1.048.416 δραχμών, το 1994 ήταν 1.083.683 δραχμών, το 1995 ήταν 1.187.670 δραχμών,
το 1996 ήταν 1.229.032 δραχμών, το 1997 ήταν 656.076 δραχμών, το 1998 ήταν 1.639.853
δραχμών.
Ο Ιωάννης Χρονάκης από το Αλεποχώρι, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1988,
δώρισε261 στο Δημοτικό Σχολείο Αλεποχωρίου 50.000 δραχμές.
Ο Σύλλογος Μονεμβασιωτών Βοστώνης ΗΠΑ προσέφερε262 1.000 δολάρια για τις
ανάγκες του Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας.
Λάκωνες προέβαιναν σε ατομικές δωρεές για την επισκευή και συντήρηση του
διδακτηρίου του δημοτικού σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Πανάγος Μανίνος, το 1926, κληροδότησε263 στο Δημοτικό Σχολείο Αγόριανης
Ο Νικόλαος Ηλιόπουλος από το Συκαράκιο, το 1932, προσέφερε264 για το Σχολείο
Συκαρακίου 5.000 δραχμές.
255
Βιβλίο ταμείου του Δημοτικού Σχολείου Ν. Λιβεράς, φάκ. ΕΚΠ. 61.2-45, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
256
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 175/ Μάρτιος 1972, άρθρο «Εισφοραί».
Εφημ. Λακωνικής Δράσις, αρ. φ.176/ Απρίλιος 1972, άρθρο «Δωρεαί».
257
258
259
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Μυστρά για το έτος 1980, φάκ. ΕΚΠ.
260
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αναβρυτής, φάκ. ΕΚΠ. 189.1-19,
261
Αντίγραφο πράξης 1/8-8-1988 της Σχολικής Επιτροπής του Δημοτικού Σχολείου Αλεποχωρίου,
φάκ. Δημοτικό Σχολείο Αλεποχωρίου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Το ποσό των 50.000 δραχμών προήλθε
από την πώληση του κτήματος του δωρητή.
262
263
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 79/10-5-1990, άρθρο «Πανάγος Μανίνος. Ο Ευεργέτης της
264
Εφημ. Τα Γράμματα, αρ. φ. 24/19-10-1932, άρθρο «Μια Μεγάλη Δωρεά».
308
Με δαπάνη του Ευθυμίου Διαμαντόπουλου, το 1934, επισκευάστηκε το Δημοτικό
Σχολείο Βρεσθένων.265
Στο Δημοτικό Σχολείο Σκάλας,266 το 1937, το βιβλιοπωλείο Λαδόπουλου προσέφερε
557 δραχμές, το 1940, ο Ιωάννης Σκάλκος και ο Γ. Κωσταντάκος δώρισαν 30.000 δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Μυστρά, το 1939, ο Γ. Τρουγκάκος διέθεσε267 1.000 δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Παρορείου, το 1953, υπήρξε η δωρεά268 Κουμούτσου
1.000.000 δραχμών.
Στο Δημοτικό Σχολείο Μαυροβουνίου ο Δημήτριος Πουλάκος, το 1952, διέθεσε269
1.000.000 δραχμές. Το 1961, ο Γεώργιος Κουτράκος διέθεσε270 1.000 δραχμές. Το 1979 ο
Νικόλαος και Χρυσηϊδα Πουλάκου διέθεσαν271 από 10.000 δραχμές. Το 1981, ο Σύλλογος
Γυθειατών «Η Κρανάη» στο Τορόντο διέθεσε272 400 δολάρια Καναδά.
Ο Χριστόφορος Χριστοφοράκος, το 1954, διέθεσε273 17.000 δραχμές για επίστρωση
του δαπέδου και ελαιοχρωματισμού στο Δημοτικό Σχολείο Χρυσάφας.
Ο Πέτρος Αβραμέας, το 1954, διέθεσε274 στο Δημοτικό Σχολείο Οιτύλου 22 οκάδες
ελαιοχρώματος για τη βαφή των θρανίων και δύο οκάδες στόκου και ένα πινέλο.
Ο Παρασκευάς Κ. Πανούσης ή Κωστιάς διέθεσε275 όλη του την περιουσία για το
Δημοτικό Σχολείο Καρυών.
Ο Γεώργιος Τάγκαλος, κάτοικος Αγίου Ιωάννη Σπάρτης, δώρισε276 στο Δημοτικό
Σχολείο Αγίου Ιωάννη Σπάρτης 100.000 παλαιές δραχμές.
265
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 1/Σεπτέμβριος 1934, περίοδος Β΄, σ. 31. Άρθρο «Λίγα λόγια για το
Σχολείο». Η δαπάνη ανήλθε στο ποσό των 12.000 δραχμών. Με τα χρήματα αυτά αγοράστηκαν
τσιμέντα, ασβέστη, πληρώθηκαν ημερομίσθια, επισκευάστηκαν τα πατώματα και τοποθετήθηκε
σιδερένια εξώπορτα.
266
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Σκάλας, φάκ. ΕΚΠ. 76.1-12, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
267
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Μυστρά, φάκ. ΕΚΠ. 58.2-12, ΓΑΚ
268
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Παρορείου, φάκ. ΕΚΠ. 158.1-29, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
269
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου 1947-1955, φάκ. ΕΚΠ.
270
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου, φάκ. ΕΚΠ. 192.1-16,
271
272
273
Βιβλίο πρακτικών της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Χρυσάφας, πράξη 9/1-7-
1954. Η Σχολική Εφορεία ανακήρυξε το δωρητή Μεγάλο Ευεργέτη του Σχολείου για την
προσφορά του.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 590/4-7-1954, άρθρο «Κοινωφελής Δράσις Ομογενών».
274
Βιβλίο πρακτικών της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Οιτύλου, πράξη 1/12-10-
275
Πίτσιος Κ. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονας…, ό.π., σ. 238.
276
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης, πράξη 15/30-
6-1954, φάκ. ΕΚΠ. 2.2-19, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
309
Ο Αχιλλέας Βαρβαρέσσος για τον εξοπλισμό του δημοτικού σχολείου στο Λάχιο
Νεάπολης, το 1968, προσέφερε277 αλεξικέραυνο, τεπόζιτο νερού με πέντε βρύσες για τις
ανάγκες των μαθητών, γραφείο και βιβλιοθήκη με τόμους βιβλίων.
Για τη διαμόρφωση του γηπέδου του Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας,278 το 1968,
υπήρξαν προαιρετικές εισφορές των κατοίκων, ύψους 8.100 δραχμών.
Υπήρξαν προσφορές279 χρημάτων σε δημοτικά για την κάλυψη αναγκών τους μέχρι το
1970 ως ακολούθως:
Για την επισκευή του Δημοτικού Σχολείου Νιάτων οι ομογενείς από τα Νιάτα,
Γρηγόριος Βόγγλης και Αγγελής Βίλλιας διέθεσαν από 20.000 δραχμές.
Ο Περικλής Βούλγαρης από τους Βουτιάνους διέθεσε 1.000 δολάρια για την επισκευή
του Δημοτικού Σχολείου Βουτιάνων.
Ο Νικόλαος Παπαδημήτρης του Κωνσταντίνου από τον Κλαδά διέθεσε 10.000
δραχμές για το Δημοτικό Σχολείο Κλαδά.
Ο Χαράλαμπος Χουσάκος του Παναγιώτη, κάτοικος Άνω Καστανέας Βοιών, με
δημόσια διαθήκη,280 το 1975, κληροδότησε στα Δημοτικά Σχολεία Άνω και Κάτω
Καστανέας από ένα τέταρτο της ευρισκόμενης κινητής περιουσίας του στο καθένα, για να
χρησιμοποιηθεί για τις ανάγκες των σχολείων.
Το 1978, στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς υπήρξαν οι χρηματικές δωρεές:281
Σοφία Μέγα 7.000 δραχμές, Αλεξάνδρου 2.000 δραχμές, Παπαϊωάννου 3.000 δραχμές, το
1979 η Αλεξάνδρα Μεταξά 1.000 δραχμές.
Ο Διευθυντής του Σχολείου Βουτιάνων, Θεόδωρος Γιάτρας, το 1979, διέθεσε282 2.300
δραχμές στο Σχολείο Βουτιάνων για το βάψιμο των αιθουσών του.
Ο Ιωάννης Τσαμπήρας από τους Γοράνους με τη διαθήκη του, το 1979, διέθεσε στο
Δημοτικό Σχολείο Γοράνων «για τις ελλείψεις και τον καλλωπισμόν αυτού»283 ελαιόκτημα
του στους Γοράνους.
Ο Σπύρος Νικητάκης από το Καστόρι διέθεσε,284 το 1982, στο Δημοτικό Σχολείο
Καστορείου 241.000 δραχμές και, το 1983, διέθεσε285 250.000 δραχμές.
277
Εφημερίδα Λακωνικό Μέλλον της 30-12- 1968.
278
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, της 27-5-1968, άρθρο «Η Σχολική Εφορεία του Δημοτικού
Σχολείου Μονεμβάσιας Ευχαριστεί».
279
280
Δημόσια διαθήκη Χαράλαμπου Χουσάκου αρ. 7.722/23-1-1975 του Συμβολαιογράφου Βοιών
Μιχαήλ Ανδρέου Λύρα, φάκ. Χαράλαμπου Χουσάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
281
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας, φάκ ΕΚΠ. 57.3-56, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
282
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 164/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1979, άρθρο «Για το Σχολείο».
Τζαννέτος Ιωάννης. (1968). Οι Βουτιάνοι της Σπάρτης. Βουτιάνοι, σσ. 87-88.
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι. Η Ιστορία τους και το Γενεαλογικό δέντρο των οικογενειών τους
σσ. 52-53.
283
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Τσαμπήρα 1979, δημοσιεύθηκε στο πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
28/1981, φάκ. Ιωάννη Τσαμπήρα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
284
Εφημ. Ο Βορειοδημότης, αρ. φ. 44/2-10-1982, άρθρο «Μεγάλος Ευεργέτης του χωριού μας».
285
Βιβλίο εσόδων-εξόδων Δημοτικού Σχολείου Καστορείου, φάκ. ΕΚΠ. 37.2-35, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας. Εφημ. Ο Ταΰγετος, αρ. φ. 26/Απρίλιος 1983.
310
Το 1977, η Όλγα Δασκαλάκη δώρισε286 στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς 150.000
δραχμές, το 1986, διέθεσε287 10.000 δραχμές και ο Σταύρος Κούτρας 3.000 δραχμές.
Το Ίδρυμα288 «Σταύρος Νιάρχος», το 2002, πραγματοποίησε εργασίες αντικατάστασης
της στέγης του Δημοτικού Σχολείου Νιάτων Λακωνίας.
Η Σχολική Επιτροπή του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας, το 2008, αποδέχθηκε289
χρηματική δωρεά ποσού 2.000 ευρώ της Μαρίας Ζουλφάκου. Το ίδιο έτος αποδέχθηκε290
δωρεά 200 ευρώ της οικογένειας Καλοειδή για τους σκοπούς της σχολικής επιτροπής.
Το κληροδότημα Αναστασίου Αναστασόπουλου για τις διδακτηριακές ανάγκες του
Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς Λακωνίας, το 2010, διέθεσε 405 ευρώ.291
Υπήρξαν συλλογικές δωρεές και προσφορές από προαιρετικούς εράνους από γηγενείς
για επισκευή του διδακτηρίου.
Για το Δημοτικό Σχολείο Μολάων από προαιρετικές εισφορές κατοίκων, το 1931,
συγκεντρώθηκε292 το ποσό των 183.971,4 δραχμών.
Στο Δημοτικό Σχολείο Μυστρά, το 1939, ο ναός του Αγίου Γεωργίου Μυστρά
διέθεσε293 500 δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Καλογωνιάς από προαιρετικές εισφορές των κατοίκων της
υπήρξαν294 έσοδα για το σχολείο, που το 1939 ήταν 5.566,5 δραχμές, το 1950 ήταν
520.000 δραχμές, το 1957 ήταν 386 δραχμές.
Σε έρανο που πραγματοποιήθηκε, το 1946, για το 3ο Δημοτικό Σχολείο της Σπάρτης
συγκεντρώθηκε295 το ποσό των 60.000 δραχμών.
286
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας, φάκ. ΕΚΠ. 57.3-56, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας, πράξη 10/16-12-77, φάκ.
287
Βιβλίο εσόδων - εξόδων Δημοτικού Σχολείου Μονεμβασιάς, φάκ. ΕΚΠ. 57.3-57, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
288
http://snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=2&grantcountry=Ελλάδα
Ανάκτηση: 2/10/2011, Ιστοσελίδα του Ιδρύματος.
289
Αποδοχή δωρεάς, πράξη 3/2-6-08 της Σχολικής Επιτροπής του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας,
Αρχείο 1ου Γραφείου Π.Ε. Λακωνίας.
290
Αποδοχή δωρεάς πράξη 2/9-5-08 της Σχολικής Επιτροπής του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας,
Αρχείο 1ου Γραφείου Π.Ε. Λακωνίας.
291
Υπουργείο Οικονομικών. (2012). Συγκεντρωτικός πίνακας των προσαρτημένων
προϋπολογισμών. Εθνικά Κληροδοτήματα. Κληροδότημα Αναστασίου Κ. Αναστασόπουλου.
292
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 135/11-10-1931, άρθρο «Δαπάναι Δημοτικού Σχολείου Δελτία
1 έως 9».
293
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Μυστρά, φάκ. ΕΚΠ. 58.2-12, ΓΑΚ
294
Βιβλίο εσόδων- εξόδων Δημοτικού Σχολείου Καλογωνιάς, φάκ. ΕΚΠ. 209.1-25 και 26, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
295
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 19-10-1946. Τα ποσά σε δραχμές προσέφεραν: Τάκης
Γκορτσολόγος 10.000, Αδελφοί Χαντζή 5.000, Αδελφοί Γορανίτη 2.000, Γεώργιος Ηλ. Ζήτης
2.000, Ηλίας Χαντζάκος 2.000, Αδελφοί Πολυμενάκου 2.000, Αδελφοί Α. Λαδόπουλοι 3.000,
Κων. Γεωργίου 2.000, Κων. Καραβούλιας 5.000, Αθαν. Παπαδολιάς 2.000, Κων. Σκιπητάρης
1.000, Αντ. Ι. Καρύδης 1.000, Δημ. Χριστόπουλος 3.000, Γρηγ. Καραναγνώστου 1.000, Ηλ. Δ.
311
Στο Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας,296 το 1959, ο ναός των Αγίων Αποστόλων Πετρίνας
πρόσφερε 86.000 δραχμές και το σωματείο κοινωφελών έργων Πετρίνας 315.000 δραχμές.
Δωρεές297 το 1961 στο Δημοτικό Σχολείο Παρορείου έγιναν από το ναό του Αγίου
Νικολάου 100 δραχμών και δωρεές ιδιωτών 500 δραχμών.
Ο Σύλλογος Φιλοπροόδων Αγιαννιωτών «Η Ένωση», το 1954, δώρισε298 στο
Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Σπάρτης 598.000 παλαιές δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Οιτύλου299 ο Σύλλογος Οιτυλιωτών Αθήνας, το 1955, διέθεσε
1.950 δραχμές. Το 1957 ο Πέτρος Αβραμέας διέθεσε 450 δραχμές.
Δωρεές300 ιδιωτών προς το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη: το 1963 ήταν 759
δραχμές, το 1969 ήταν 1.400 δραχμές, το 1970 ήταν 1.085 δραχμές.
Με εθελοντική προσφορά των κατοίκων του Αγίου Δημητρίου, το 1994,
συγκεντρώθηκε301 ποσό 400.000 δραχμών και διατέθηκε για εγκατάσταση κεντρικής
θέρμανσης στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Δημητρίου και επισκευή της στέγης του.
Οι γονείς των μαθητών προέβαιναν σε προαιρετικές εισφορές για να μπορέσει το
σχολείο να αντιμετωπίσει έξοδά του. Οι εισφορές αυτές γίνονταν με την εγγραφή των
παιδιών στο σχολείο ή και με την παραλαβή των ενδεικτικών των παιδιών τους.
Στο Δημοτικό Σχολείο Σκάλας,302 το 1937, δόθηκαν από προαιρετικές εισφορές κατά
την παραλαβή των ενδεικτικών 1.000 δραχμές, από προαιρετικές εισφορές γονέων 2.416
δραχμές. Το 1938, από προαιρετική εισφορά κατά την παραλαβή ενδεικτικών 1.000
δραχμές και από προαιρετική εισφορά και τις εγγραφές των μαθητών 1.684 δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Κλαδά, το 1956, με προαιρετική εισφορά303 οι γονείς διέθεσαν
1.690 δραχμές στο ταμείο του σχολείου.
Στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβάσιας υπήρξαν προαιρετικές εισφορές304 γονέων: το
1952 ήταν 750.000.000 δραχμές, το 1954 ήταν 140.000 δραχμές, το 1956 ήταν 784
δραχμές, το 1957 ήταν 411 δραχμές και το 1958 ήταν 407 δραχμές.
Κανελλάκος 5.000, Παν. Παναγάκος Ανώγεια, 2.000, Αρτέμης Χριστοφιλάκος 2.000, Αντώνης
Κωστάκης 1.000, Νικ. Ν. Μαρκόπουλος 5.000, Μίμης Δημητρακάκης 5.000.
296
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας (1961-1970), φάκ. ΕΚΠ.
297
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Παρορείου, φάκ. ΕΚΠ. 158.1-29, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
298
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης πράξη 14/30-
6-1954, φάκ. ΕΚΠ. 2.2-19, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
299
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Οιτύλου, φάκ. ΕΚΠ. 180.1-22, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
300
Βιβλίο Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη 1963-1981, φάκ. ΕΚΠ. 2.2-22-
23, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Το 1963 προσέφεραν η Μαρία Μητράκου 50 δρχ., Τσαποΐτου 209 δρχ.,
Σπυρίδων Πετράκος 500 δρχ. Το 1969 Λαιμός 1.000 δρχ., Αθλητικός Σύλλογος «Αχιλλέας» 400
δρχ. Το 1970 Θόδος 1.000 δρχ., Αθλητικός Σύλλογος «Αχιλλέας» 85 δρχ.
301
Εφημ. Τα νέα του Αγίου Δημητρίου, αρ. φ. 85/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1994.
302
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Σκάλας, φάκ. ΕΚΠ. 76.1-12, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
303
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Κλαδά, φάκ. ΕΚΠ. 40.2-35, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
304
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Μονεμβασιάς, φάκ. ΕΚΠ. 57.3.-53, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
312
Για το Δημοτικό Σχολείο Νέας Λιβεράς, το 1955, σε προαιρετική εισφορά305 των
γονέων των μαθητών συγκεντρώθηκαν 619 δραχμές. Το 1956 το ποσό ανερχόταν σε 1.040
δραχμές, το 1961 σε 1.570 δραχμές, το 1962 σε 1.550 δραχμές, το 1963 σε 1.250 δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Οιτύλου,306 το 1957, από προαιρετικές εισφορές γονέων
διατέθηκαν 770 δραχμές.
Από προαιρετικές εισφορές γονέων στο Δημοτικό Σχολείο Χωσιαρίου κατατέθηκαν307
το 1955 στο σχολικό ταμείο 580 δραχμές, το 1956 ήταν 110 δραχμές, το 1957 ήταν 120
δραχμές, το 1958 ήταν 165 δραχμές, το 1960 ήταν 112 δραχμές, το 1962 ήταν 682 δραχμές
και το 1963 ήταν 1.054 δραχμές.
Ως αιτιολογία308 των προαιρετικών εισφορών των γονέων προς το σχολικό ταμείο
αναφέρθηκαν: η ενίσχυση του σχολικού ταμείου, η λήψη αποδεικτικού σπουδών, η
εγγραφή τέκνων στο σχολείο, η παραλαβή απολυτηρίων και ενδεικτικών.
Το 1959, από προαιρετικές εισφορές γονέων στο σχολικό ταμείο του Δημοτικού
Σχολείου Στεφανιάς309 συγκεντρώθηκε ποσό 1.000 δραχμών, στο Δημοτικό Σχολείο
Μυρσίνης310 συγκεντρώθηκε ποσό 494 δραχμών, στο Δημοτικό Σχολείο Πολυαράβου311
συγκεντρώθηκε ποσό 220 δραχμών.
Από προαιρετικές εισφορές γονέων, το 1960, στο Δημοτικό Σχολείο Σιδηροκάστρου
κατατέθηκε312 στο σχολικό ταμείο, ποσό 533 δραχμών, το 1962 κατατέθηκαν 370 δραχμές
και το 1963 οι προσφορές ήταν 364 δραχμές.
Στο Δημοτικό Σχολείο Καστάνιας,313 το 1962, οι γονείς με προαιρετική εισφορά
διέθεσαν 725 δραχμές και το 1963 διέθεσαν 258 δραχμές.
Διαθέτες προσέφεραν για τη μισθοδοσία καθαρίστριας σχολείου.
Η Καλλιρρόη Κοτυλέα – Νιαρχάκου, το 1962, διέθεσε το ποσό των 1.000 δραχμών
στη Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης για τη μισθοδοσία της
305
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Ν. Λιβεράς, ΕΚΠ. 61.2-45, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Η
προαιρετική εισφορά των γονέων στο σχολείο διετίθετο για την εγγραφή των μαθητών, στο
σχολείο, για τα απολυτήρια και τις εξετάσεις, για τις εορταστικές εκδηλώσεις του σχολείου.
306
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Οιτύλου, φάκ. ΕΚΠ. 180.1-22, ΓΑΚ
307
Αποδείξεις του Σχολικού Ταμείου Δημοτικού Σχολείου Χωσιαρίου προς τους γονείς από 1955
έως 1963, φάκ. ΕΚΠ. 138.1-50, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
308
Αποδείξεις του Σχολικού Ταμείου Δημοτικού Σχολείου Χωσιαρίου προς τους γονείς από 1955
έως 1963, φάκ. ΕΚΠ. 138.1-50, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
309
Βιβλίο ταμείου της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Στεφανίας, φάκ. ΕΚΠ. 126.1-
25, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Το 1960 το ποσό της προαιρετικής εισφοράς γονέων ήταν 2.860 δραχμές.
310
Βιβλίο ταμείου της Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Μυρσίνης, φάκ. ΕΚΠ. 135.1-12,
311
Βιβλίο ταμείου της Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Πολυαράβου, φάκ. ΕΚΠ. 137.1-3,
312
Βιβλίο ταμείου της Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Σιδηροκάστρου, φάκ. ΕΚΠ. 136.1-
11, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
313
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Καστάνιας, φάκ. ΕΚΠ. 133.1-19, ΓΑΚ
313
καθαρίστριας του σχολείου.314 Για τον ίδιο λόγο ο Ιωάννης Κοτυλέας, το 1963, διέθεσε315
το ποσό των 1.150 δραχμών.
Δωρεά σχολικού λεωφορείου για μεταφορά μαθητών πραγματοποιήθηκε το 1999.
Το Ίδρυμα316 «Σταύρος Νιάρχος» αγόρασε σχολικό λεωφορείο για το Σύλλογο
Γονέων - Κηδεμόνων του Δημοτικού Σχολείου Δυτικής Μάνης στη Στούπα.
Συγκινητική ήταν η προσφορά των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Ν. Λιβεράς, οι
οποίοι, το 1970, διέθεσαν317 στο σχολείο τους την είσπραξη 300 δραχμών από τα κάλαντα.
Με την Απελευθέρωση τη συντήρηση των σχολείων λόγω αδυναμίας του Κράτους
αναλάμβαναν οι κάτοικοι. Από τον 20ό αιώνα οι ομογενείς με συλλογικές και ατομικές
προσφορές αναλάμβαναν τη συντήρηση και επισκευή του δημοτικού σχολείου της
ιδιαίτερης πατρίδας τους. Οι ομογενείς προσέφεραν μικρότερα χρηματικά ποσά για το
δημοτικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους ατομικά ή συλλογικά. Οι γηγενείς
προσέφεραν από μια μικρή χρηματική δωρεά μέχρι και το σύνολο της περιουσίας τους για
τις ανάγκες συντήρησης του διδακτηρίου του δημοτικού σχολείου της περιοχής τους. Οι
γονείς των μαθητών προέβαιναν σε προαιρετικές εισφορές για το δημοτικό σχολείο του
τόπου τους για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τα έξοδα συντήρησής του. Με την εγγραφή
των μαθητών στο σχολείο, την παραλαβή των ενδεικτικών, οι οικογένειες των μαθητών
προσέφεραν προαιρετικά μικρά χρηματικά ποσά για την κάλυψη της συντήρησης του
σχολείου.
Εποπτικά μέσα διδασκαλίας και υλικά σχολείου
Οι Λάκωνες γηγενείς τα πρώτα τουλάχιστον χρόνια μετά την Απελευθέρωση

προσέφεραν318 περισσότερο σε παραδοσιακά εποπτικά μέσα καθώς και χρήματα. Το
σχολείο αποφάσιζε για το είδος των εποπτικών που είχε ανάγκη να προμηθευτεί.
Λίγο μετά την Απελευθέρωση οι κάτοικοι προσπαθούσαν να προσφέρουν τα
απολύτως απαραίτητα στο σχολείο.
314
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης, πράξη 2/16-1-1962
«Έκφρασις ευχαριστιών προς τη Διευθύντρια του Υγειονομικού Σταθμού Αρεόπολης Καλλιρρόη
Κοτυλέα Νιαρχάκου» φάκ. ΕΚΠ. 9.2-33, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
315
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης, πράξη 2/15-3-1963
«Έκφρασις ευχαριστιών προς τον κ. Κοτυλέα Ιωάννη», φάκ. ΕΚΠ. 9.2-33, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
316
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=2&grantcountry=Ελλάδα
317
Βιβλίο ταμείου Δημοτικού Σχολείου Ν. Λιβεράς, φάκ. ΕΚΠ. 61.2-45, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
318
«όσον αφορά την επίπλωσιν των διδακτηρίων αυτή περιλαμβάνει εν ταις αιθούσαις διδασκαλίας
τα θρανία, την έδραν του διδασκάλου, τους μελανοπίνακας και εικόνας τινάς ανηρτημένας επί των
τοιχών. Τα θρανία αποτελούντο εκ δύο σανίδων, ως επί το πλείστον βεβαμμένων μαύρων…».
Λέφας Χρ. (1942). Ιστορία της Εκπαιδεύσεως…, ό.π., σ. 504.
314
Οι κάτοικοι της Μονεμβάσιας, το 1830, αγοράσαν πίνακες για τις ανάγκες του
σχολείου «εξοδεύσαντες και γρόσια 500 εις την διόρθωσιν της σχολής».319
Δωρητές προσέφεραν όργανα φυσικής.
Ο Παναγιώτης Στ. Κουμάνταρος, το 1936, δώρισε320 στο Δημοτικό Σχολείο
Βουτιάνων όργανα φυσικής και πρόπλασμα ανθρώπου.
Στο Δημοτικό Σχολείο Αράχοβας, ο Επαμεινώνδας Σταθάκος δώρισε321 ένα πλήρες
εργαστήριο φυσικής και χημείας.
Δωρητές προσέφεραν εποπτικά μέσα που σχετίζονταν με τα μαθηματικά.
Ο Λεωνίδας Π. Μισθός, το 1962, δώρισε322 στο Δημοτικό Σχολείο Δαιμονιάς
εγκυκλοπαίδεια και ένα αριθμητήριο.
Δωρητές προσέφεραν χρήματα στο σχολείο για αγορά εποπτικών μέσων διδασκαλίας.
Στο Δημοτικό Σχολείο Δαφνίου από το 1964 μέχρι το 1968 συνολικά323 είχαν δωρηθεί
62.940 δραχμές για αγορά εποπτικών μέσων και σκευών.
Ο Αντώνιος Αλεξάκης από τη Ρειχιά διέθεσε324 5.000 δραχμές για αγορά ειδών
σχολείου στο Σχολείο Ρειχέας.
Ο Παναγιώτης Πετρόπουλος από την Κοκκινοράχη, το 1974, δώρισε325 στο Δημοτικό
Σχολείο Κοκκινοράχης εποπτικά μέσα διδασκαλίας αξίας 15.000 δραχμών.
Ο Σπύρος Νικητάκης με τη διαθήκη του διέθεσε, το 1983, στο Δημοτικό Σχολείο
Καστορείου326 250.000 δραχμές με σκοπό την προμήθεια εποπτικών μέσων διδασκαλίας.
319
ΓΑΚ Υπ. Θρησκείας, φάκ. 27 αρ. εγγράφου 740/17 Μαΐου 1830. Έγγραφο της Δημογεροντίας
Μονεμβάσιας προς το Διοικητή Λακεδαίμονος και Μονεμβάσιας «όλα ταύτα με όσην προθυμίαν
τα οικονομήσαμεν με άλλην τόσην ευχαρίστησιν είδομεν εις διάστημα ενός έτους την πρόοδον της
νεολαίας μας…».
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σ. 980.
320
Εφημ. Τα Γράμματα, αρ. φ. 177/4-3-1936.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 13/1936, σ. 12-13, άρθρο «Σύγχρονοι Λάκωνες Ευεργέται. Πάνος Στ.
Κουμάνταρος». Τζαννέτος Ιωάννης. (1968). Οι Βουτιάνοι…, ό.π., σ. 88. Η αξία των εποπτικών
ήταν 50.000 δραχμές. Ακόμη η δωρεά περιλάμβανε χάρτες, υδρόγειο σφαίρα και πίνακες
ανθρωπολογίας.
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι. Η Ιστορία…, ό.π., σσ. 52-53.
321
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 557/26-5-1959, άρθρο «Αράχοβα (Καρυαί). Σχολείον».
322
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 30-3-1962.
323
Οι δωρητές και τα ποσά που προσέφεραν σε δραχμές ήταν: ο Ξενοφών Χαλούλος 2.500, ο
Σταύρος Κανελλάκος 300, οι Γεώργιος Αναστασάκος Παναγιώτης Βασ. Τσαρούχας, Παναγιώτης
Κλεομ. Τσαρούχας, Γεώργιος Πετράκος, Γεωργ. Κανελλάκος, Γεώργιος Παναγιωτακάκος
προσέφεραν 1.200, για εποπτικά μέσα. Ο Αλέξης Παναγιωτάκος 1.000, για αγορά επίπλων. Η
Κατίνα Παρθύμου-Χαλούλου 750, για αγορά σημαίας. Οι ομογενείς Οττάβας 3.000, για αγορά
γραφομηχανής, ο Γεώργιος Θωμόπουλος 4.500, για αγορά θερμαστρών, ο Νίκος Τσαρούχας 500,
για αγορά αναγνωστηρίου. Ο Κώστας Παπαδόπουλος 680 για εποπτικά, ο Αθανάσιος Μαλτέζος
για αγορά μεγαφώνου, ο Γεώργιος Τσαρούχας 690 για αγορά εποπτικών μέσων. Ομογενείς της Ν.
Υόρκης 24.000 για αγορά κινηματογραφικής μηχανής. Ο Ηλίας Σουρτζής 2.000 για αγορά
ηλεκτρικού ρολογιού.
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 284/14-7-1968 «Επιστολή του Δασκάλου Σταύρου Μυλωνάκου».
324
325
315
Επίσης διατέθηκαν ηλεκτρικές μηχανές προβολής και δίσκοι φωνογράφου, σλάιτς,
χάρτες και άλλα παρεμφερή εποπτικά μέσα.
Ο Παναγιώτης Θ. Βρούντας, το 1929, δώρισε δύο δίσκους φωνογράφου στο Δημοτικό
Σχολείο Βαμβακούς.327
Ο Νικόλαος Πουλίτσας από το Γεράκι προσέφερε328 διάφορα όργανα και εποπτικά
μέσα διδασκαλίας για το Νηπιαγωγείο Γερακίου, καθώς και σλάιτς, μηχανή προβολής και
χάρτες γεωγραφίας και ζωολογίας για το Δημοτικό Σχολείο Γερακίου.
Το 1988, η Ένωση των Απανταχού Μονεμβασιτών «Παναγία η Χρυσαφίτισσα»
δώρισε329 στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς μία συσκευή βίντεο.
Οι ομογενείς Λάκωνες εκτός από τα χρήματα που απέστελλαν στο σχολείο της
ιδιαίτερης πατρίδας τους, προσέφεραν περισσότερο πρωτοποριακά για την ελληνική
πραγματικότητα εποπτικά μέσα. Έτσι πολλές φορές δωριζόταν και αποστελλόταν από το
εξωτερικό σχολικός κινηματογράφος, πρακτική που συνηθίζετο κατά τη διαδικασία της
μάθησης σε σχολεία του εξωτερικού. Οι ομογενείς με τον τρόπο αυτό συνέβαλλαν στην
εποπτικότερη γνώση που θα αποκτούσαν οι μαθητές της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Οι ομογενείς δωρητές προσέφεραν σχολικό κινηματογράφο.
Στο Δημοτικό Σχολείο Μυστρά ο Π. Κοσμόπουλος, το 1933, διέθεσε330 50 δολάρια
για αγορά κινηματογράφου και σχολικών οργάνων.
Ο Σύνδεσμος των Απανταχού Βαμβακιτών με έδρα τον Πειραιά δώρισε331 στο
Δημοτικό Σχολείο Βρεσθένων ένα σχολικό κινηματογράφο και σχολικό τυπογραφείο.
Ο Δημήτριος Λαύκας από το Κυπαρίσσι, εγκατεστημένος στο Μόντρεαλ, το 1936,
διέθεσε στο Δημοτικό Σχολείο Κυπαρισσίου κινηματογραφική μηχανή, γεννήτρια
ηλεκτρικού ρεύματος, άλλα εποπτικά μέσα και σαράντα θρανία.332
Η Αδελφότης Πετρινιωτών Αμερικής διέθεσε,333 το 1952, στο Δημοτικό Σχολείο
Πετρίνας μία κινηματογραφική μηχανή με οθόνη και γεννήτρια.
326
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Καστορείου, πράξη 3/7-3-1983
φάκ. ΕΚΠ. 37.2-27, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Η σχολική εφορεία ανακήρυξε το Σπύρο Νικητάκη
ευεργέτη του σχολείου.
327
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 28/ Απρίλιος 1929, σ. 349. Δημοσιεύθηκε η πράξη 7/13-2-1929 του
Δημοτικού Σχολείου Βαμβακούς με την αποδοχή της δωρεάς και την ανακήρυξη του Παν. Θ.
Βρούντα ως δωρητή του σχολείου.
328
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 80/ Μάρτιος-Απρίλιος 1977, σ. 64.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 77/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1976, σ.133, άρθρο «Δωρηταί του
Γερακίου». Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 36/ 1969, σ.185, άρθρο «Δωρεά».
329
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Επιτροπής Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας, φάκ. ΕΚΠ. 57.3-52,
330
Βιβλίο ταμείου Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Μυστρά, φάκ. ΕΚΠ. 58.2-12, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
331
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 4/ Δεκέμβριος 1934 περίοδος Β΄, σ. 59, άρθρο «Το Δημοτικό σχολείο
Βαβμακούς».
332
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου πράξις 4/26-10-1950.
Το 1938 ο δωρητής διέθεσε και άλλα 45 θρανία, φαρμακείο, γραμμόφωνο, φωτογραφική μηχανή,
ραδιόφωνο. Ακόμη διέθεσε στο σχολείο αθλητικά όργανα, βιβλία, χάρτες. Εφημ. Λακωνικό Βήμα
της 12-11-1950, άρθρο «Μεγάλοι Ομογενείς δωρηταί».
316
Η Στέλλα Σταυροπούλου από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, εγκατεστημένη στις ΗΠΑ,
δώρισε334 στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Σπάρτης, το 1953, μία μηχανή προβολής
κινηματογράφου.
Ο Αναστάσιος Αργυρόπουλος από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, εγκατεστημένος στο
Τέξας των ΗΠΑ, το 1956, δώρισε335 στο Δημοτικό Σχολείο του Αγίου Ιωάννη Σπάρτης
έναν κινηματογράφο ομιλούντα.
Ο Σωτήριος Πουλημενάκος, κάτοικος Χιούστον, από το Γεράκι, το 1959,
προσέφερε336 στο Δημοτικό Σχολείο Γερακίου μία κινηματογραφική μηχανή.
Το 1969 στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς337 προσέφερε ο Σύλλογος
Μονεμβασιτών Αμερικής μία κινηματογραφική μηχανή και μία μεταλλική βιβλιοθήκη.
Ο Αναστάσιος Αργυρόπουλος από τον Άγιο Ιωάννη διέθεσε338 45.000 δραχμές για την
αγορά μίας κινηματογραφικής μηχανής για το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Σπάρτης.
Ομογενείς δωρητές προσέφεραν χρήματα στο σχολείο για αγορά εποπτικών μέσων
διδασκαλίας.
Ο Σπύρος και Δημήτρης Σπαντίδος από τον Άγιο Κωνσταντίνο, κάτοικοι ΗΠΑ,
διέθεσαν339 10.000 δραχμές στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Κωνσταντίνου για αγορά
εποπτικών μέσων διδασκαλίας και βιβλία.
Ο Νικόλαος Μιχαλέτος από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1951,
διέθεσε340 1.500.000 δραχμές για αγορά γραφικής ύλης και διανομής της σε άπορους
μαθητές καθώς και εποπτικών μέσων και βιβλίων για το Δημοτικό Σχολείο του Αγίου
333
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Πετρίνας πράξη 18/28-12-1953. Διεύθυνση Τελωνείου
Πειραιώς αρ. 29528/11-9-1952. Περί ατελούς παραδόσεως μίας κινηματογραφικής μηχανής στο
Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-8, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
334
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης, πράξη 5/30-
9-1956, φάκ. ΕΚΠ. 2.3. 12-14, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
335
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Σπάρτης, πράξη 4/30-9-
336
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 26/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1989, Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του
Γερακίου».
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28 /Αύγουστος 1960, σσ. 8-10, Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέται του
Γερακίου».
337
Bιβλίο περιουσίας Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας, φάκ. ΕΚΠ. 57.3-59, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
338
339
Πράξη 7/15-12-1949 Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Κωνσταντίνου.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 202/29-1-1950, άρθρο «Θερμαί ευχαριστίαι προς Ευγενή Δωρητή».
340
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών πράξη 3/16-
12-1951, φάκ. Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου Βοιών 1935-1974, ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
317
Ο Παναγιώτης Μακρυκώστας από τα Ανώγεια, κάτοικος Καναδά, το 1955, δώρισε341
στο Δημοτικό Σχολείο Ανωγείων 3.500 δραχμές για αγορά εποπτικών μέσων διδασκαλίας.
Ο Ιωάννης Καλαμαράς από την Αναβρυτή, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1955,
διέθεσε342 στο Δημοτικό Σχολείο Αναβρυτής 2.200 δολάρια για αγορά εποπτικών μέσων
Το 1960, ο Γρηγόριος Τσιγκουράκος, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, συγκέντρωσε από
προαιρετικό έρανο το ποσό των 6.210 δραχμών το οποίο διέθεσε για αγορά εποπτικών
οργάνων στο Δημοτικό Σχολείο Μαυροβουνίου.343
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια, διέθεσε344 450 δολάρια για
αγορά εποπτικών μέσων του Δημοτικού Σχολείου Πακίων.
Ο Κωνσταντίνος Κυρ. Μαρινάκος, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε345 το ποσό των
3.000 δραχμών για αγορά εποπτικών οργάνων του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς.
Ο Ιωάννης Σταύρου από τον Βρονταμά, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε346 στο Δημοτικό
Σχολείο Βρονταμά εποπτικά μέσα και 60.000 δραχμές για την επίπλωσή του.
Ομογενείς δωρητές προσέφεραν ηλεκτρικά εποπτικά μέσα διδασκαλίας,
ραδιοκασετόφωνο, ρολόι τοίχου, όργανα γυμναστικής, χάρτες και διάφορα άλλα εποπτικά
είδη.
Ομογενείς από τα Νιάτα, το 1950, προσέφεραν στο Δημοτικό Σχολείο Νιάτων.347 Ο
Κώστας και Νίκος Μπούτσαλης προσέφεραν γραφική ύλη και αθλητικά είδη. Ο σύλλογος
ομογενών από τα Νιάτα στη Μινεάπολη προσέφερε ένα ραδιοκασετόφωνο. Ο Γιώργος
Μπρατίτσας δύο μουσικά όργανα. Ο Γεώργιος Μπούτσαλης προσέφερε ένα ρολόι τοίχου.
Το 1951, ο Γεώργιος Βούτσαλης από τον Κλαδά, ομογενής στις ΗΠΑ, απέστειλε στο
Δημοτικό Σχολείο Κλαδά348 ένα ρολόι τοίχου.
Από δωρεές προς το Σχολείο Νομίων περιήλθαν τα πιο κάτω κινητά περιουσιακά
στοιχεία:349 Το 1954, είκοσι πέντε δίεδρα θρανία και ένα τραπέζι γραφείου, ένα ωρολόγιο,
ένα κουδούνι διαλείμματος. Το 1962, ένα μεταλλικό έπιπλο βιβλιοθήκης, μία μηχανή
view-master με είκοσι δίσκους, δύο πετόσφαιρες, δύο αεροθάλαμοι, ένα σχοινάκι
γυμναστικής, σκυτάλες, αεραντλίες, ένα ανθοδοχείο, ένα σκαλιστήρι, ένα τραπεζομάντηλο.
341
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 394/19-6-1955, άρθρο «Μεγάλο ενδιαφέρον των ομογενών της
Αμερικής διά τον Νομόν εξακολουθεί».
342
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 27-7-1955. «Ψήφισμα της σχολικής εφορείας του Δημοτικού
Σχολείου Αναβρυτής».
343
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Μαυροβουνίου πράξη 24/24-4-
344
345
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 106/ Ιούλιος 1976.
346
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς…, ό.π., σ. 210
347
Ευχαριστήριο μήνυμα του διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Νιάτων προς ομογενείς δωρητές
του σχολείου της 28-1-1955, φάκ. Δημοτικού Σχολείου Νιάτων ΕΚΠ. 201.1-170, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
348
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Κλαδά, πράξη 1/16-11-1951,
349
Βιβλίο κινητής και ακινήτου περιουσίας Δημοτικού Σχολείου Νομίων, φάκ. ΕΚΠ. 203.1-12,
318
Το 1966, ύφασμα για την αυλαία θεάτρου, ένας ιστορικός χάρτης, αριθμητήριο, σώματα
στερεά γεωμετρίας, συλλογή με χημικά στοιχεία, συλλογή ορυκτών, ένα βάζο. Το 1962,
προπλάσματα ζώων, ταριχευμένα έντομα. Το 1969, μία κινηματογραφική μηχανή. Το
1981, μία γραφομηχανή.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος - Μπράουν από την Πετρίνα, εγκατεστημένος στον
Καναδά, το 1954, δώρισε350 στο Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας ένα ραδιογραμμόφωνο.
Ο Παναγιώτης Σπυρόπουλος από τα Βρέσθενα, κάτοικος Μίσιγκαν, το 1954,
δώρισε351 στο Δημοτικό Σχολείο Βρεσθένων ένα ραδιόφωνο και μία μεγαφωνική
εγκατάσταση.
Η Σάρρα Παναγάκου, το 1969, δώρισε στο Δημοτικό Σχολείο Γούναρι352 ένα
ραδιοπικάπ.
Ο Κυριάκος Βλάχος από τη Ριβιώτισσα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1971, δώρισε στο
Δημοτικό Σχολείο Ριβιώτισσας353 μία γραφομηχανή, ένα πικάπ, δέκα γεωγραφικούς -
ιστορικούς χάρτες, τέσσερις πίνακες αριθμητικής, κανόνων, δύο παιδικά βιβλία.
Ο Νικόλαος Κρεμμύδας από την Αλευρού, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1972, δώρισε354
στο Σχολείο Αλευρούς μία ξύλινη οργανοθήκη.
Οι προσφορές σε εξοπλισμό για δημοτικό σχολείο μπορούσαν να είναι συσκευές
θέρμανσης, υλικά για τη θεατρική σκηνή, γραφομηχανή, βιβλιοθήκες, έπιπλα γραφείου,
θρανία, μικροφωνική συσκευή, φωτοτυπικό μηχάνημα, ηλεκτρονικός υπολογιστής κ.ά.
Δωρητές προσέφεραν στο σχολείο συσκευές θέρμανσης.
Ο Ευθύμιος Διαμαντόπουλος από τα Βρέσθενα, εγκαταστημένος στην Αμερική, το
1928, δώρισε355 δύο θερμάστρες στο Δημοτικό Σχολείο Αρρένων Βρεσθένων, δύο στο
Ελληνικό Σχολείο Βρεσθένων και μία στο Δημοτικό Σχολείο Θηλέων Βρεσθένων.
Ο Θεόδωρος Χάρακας δώρισε356 στο Δημοτικό Σχολείο Αράχοβας έξι θερμάστρες.
Ο Αθανάσιος Χρόνης από τη Σπάρτη χορήγησε μία σόμπα, το 1962, στο Δημοτικό
Σχολείο Γκοριτσάς.357
350
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας πράξη 14/10-1-1954, φάκ.
351
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 23-4-1954, άρθρο «Εκλεκτός Ομογενής».
352
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου στο Γούναρι πράξη 4/5-5-1969
«Περί αποδοχής δωρεάς» φάκ. Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου στο
Γούναρι ΕΚΠ. 207.1-10, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
353
Βιβλίο πρακτικών Δημοτικού Σχολείου Ριβιώτισσας πράξη 6/22-6-1971, φάκ. Βιβλίο πράξεων
Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Ριβιώτισσας ΕΚΠ. 145.3/53, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
354
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αλευρούς πράξη 6/15-7-1972, φάκ.
355
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 16/ Απρίλιος 1928, σ. 185, άρθρο «Ευγενής Δωρεά». Περιοδ.
Οινούντιος, τεύχ. 18/ Ιούνιος 1928, άρθρο «Το καλόν αναγνωρίζεται». Δημοσιεύονται τα πρακτικά
αποδοχής της δωρεάς. Πρακτικό 19/ 6 Μαΐου 1928, Δημοτικού Σχολείου Αρρένων Βρεσθένων.
Πράξις 10/6 Μαΐου 1928 της επιτροπής ταμείου εκπαιδευτικής πρόνοιας της Κοινότητας
Βρεσθένων. Πράξις 51/6 Μαΐου 1928 του Ελληνικού Σχολείου Βρεσθενών.
356
Οινούντιος, τεύχ. 18/ Ιούνιος 1928, άρθρο «Το καλόν αναγνωρίζεται». Δημοσιεύονται τα πρακτικά
αποδοχής της δωρεάς. Πρακτικό 19/ 6 Μαΐου 1928 Δημοτικού Σχολείου Αρρένων Βρεσθένων.
319
Η Ματίνα Ξανθάκου, το 1979, δώρισε358 στο Δημοτικό Σχολείο Οιτύλου μία
θερμάστρα πετρελαίου και μία μεταλλική βιβλιοθήκη αξίας 10.000 δραχμών.
Δωρητές προσέφεραν στο σχολείο ραπτομηχανή, ύφασμα, σημαία.
Ο Κων. Βουκίδης, κάτοικος Καναδά, από την Αράχοβα διέθεσε359 για το Δημοτικό
Σχολείο Αράχοβας μία ραπτομηχανή.
Ο Αγαμέμνων Μπακάκος από την Πετρίνα, το 1952, δώρισε360 στο Δημοτικό Σχολείο
Πετρίνας φαρμακευτικό υλικό αξίας 300.000 δραχμών.
Ο Κούλης Γκουμάκος από την Πετρίνα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1960 διέθεσε
εικοσι πέντε μέτρα ύφασμα για την αυλαία της σκηνής του Δημοτικού Σχολείου
Πετρίνας.361
Ο Νικόλαος Βασιλάκος από την Πετρίνα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1962, διέθεσε στο
Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας362 μία σημαία αξίας 650 δραχμών.
Η Ευσταθία Μπραβάκου διέθεσε363 3.000 δραχμές για το Δημοτικό Σχολείο
Μονεμβάσιας για αγορά κουρτινών.
Δωρητές προσέφεραν στο σχολείο χρήματα για αγορά θρανίων και διάφορων υλικών
εξοπλισμού.
Ο Ν. Ε. Τριανταφυλλάκος από τα Βρέσθενα, εγκατεστημένος στη Βοστώνη, το 1929,
απέστειλε364 στο Σχολείο Βρεσθένων 18 δολάρια για την κατασκευή των θρανίων του
σχολείου.
Ο Κωνσταντίνος Γκιώνης από τη Συκέα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1949, δώρισε365 στο
Δημοτικό Σχολείο Συκέας 150 δολάρια και με το ποσό αυτό κατασκευάστηκε
μαυροπίνακας και δέκα δίεδρα θρανία.
Ο ομογενής στις ΗΠΑ από τον Άγιο Ιωάννη Ζάρακα, Εμμανουήλ Σοφός, δώρισε366 το
1951 στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Ζάρακα 525 δολάρια τα οποία διατέθηκαν για
αγορά θρανίων.
357
Τα Τσίντζινα αρ. φ. 22/ 18-11-1962.
358
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Οιτύλου πράξη 2/19-2-1979, φάκ.
359
Οινούντιος, τεύχ. 18 / Ιούνιος 1928, άρθρο «Το καλόν αναγνωρίζεται». Δημοσιεύονται τα πρακτικά
αποδοχής της δωρέας. Πρακτικό 19/ 6 Μαΐου 1928 Δημοτικού Σχολείου Αρρένων Βρεσθένων.
360
361
362
363
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ.156/20-11-1974.
364
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 32/ Αύγουστος 1929, σ. 392, άρθρο «Μια Δωρεά».
365
Πίνακας εμφαίνων τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Συκέας 22-9-1953, φάκ.
366
Πίνακας με τα στοιχεία δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ιωάννη Ζάρακα της 29-9-
1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
320
Ο Νικόλαος Λάγκης από τη Ρειχιά διέθεσε367 15.000 δραχμές για αγορά θρανίων για
το Δημοτικό Σχολείο Ρειχιάς.
Στο Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου, για αγορά ειδών επίπλωσης προσέφεραν: Ο
Ιωάννης Σαραντάκης, ομογενής στις ΗΠΑ, 1.000 δραχμές για αγορά καθισμάτων.368 Η
Νίνα Μουστάκη δώρισε369 5 θερμάστρες αξίας 15.000 δραχμών. Ο Σύλλογος
Λογκανικιτών Αμερικής «Ο Προφήτης Ηλίας», το 1972, διέθεσε370 50 καθίσματα αξίας
4.500 δραχμών. Ο Ηλίας Μπουζιάνης, το 1972, δώρισε371 στο σχολείο 50 καθίσματα.
Δωρητές προσέφεραν στο σχολείο γραφομηχανή, γραφική ύλη.
Η Φωτεινή και ο Χρίστος Παυλίδης δώρισαν372 στο Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου, το
1969, μία γραφομηχανή.
Ο Βασίλειος Παπαλυμπέρης, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1960, δώρισε373 στο Δημοτικό
Σχολείο Λογκανίκου 50 δολάρια για αγορά γραφικής ύλης.
Δωρητές προσέφεραν στο σχολείο υλικά για την επίπλωσή του.
Ο Γεώργιος και η Χριστίνα Γόματου δώρισαν374 στο Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου,
το 1969, μία μεταλλική βιβλιοθήκη και ένα γραφείο αξίας 200 δολαρίων, το 1970
διέθεσαν375 3.000 δραχμές για αγορά επίπλων.
Στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς376 το 1974, προσέφεραν: ο Δ. Οικονόμου μία
γραφομηχανή, το 1982, ο Βασιλόπουλος μία μαθητική εγκυκλοπαίδεια, το 1985, ο
Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων του Δημοτικού Σχολείου Μονεμβασιάς δώρισε μία
μεταλλική βιβλιοθήκη, μία αρχειοθήκη, δύο σόμπες και ένα μαγνητόφωνο.
Μετά το 1985 δωρητές προσέφεραν σε σχολεία σύγχρονα ηλεκτρονικά υλικά όπως
φωτοτυπικό μηχάνημα, ηλεκτρονικό υπολογιστή, μικροφωνική συσκευή, συσκευές
αναπαραγωγής εικόνας και ήχου.
Ο Σύλλογος Γονέων των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Μονεμβασιάς, το 1989,
δώρισε377 στο Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς μία μικροφωνική συσκευή.
Ο Σύλλογος Γονέων και Κηδεμόνων του Δημοτικού Σχολείου Καστορείου, το 1995,
δώρισε378 ένα φωτοτυπικό μηχάνημα αξίας 350.000 δραχμών στο σχολείο.
Η Παλλακωνική Αδελφότης Αυστραλίας, το 1994, δώρισε379 στο Λύκειο Καστορείου
ένα φωτοτυπικό μηχάνημα.
367
368
Πράξη 2/8-1-1971, βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Λογκανίκου,
369
Πράξη 4/10-1-1971, Βιβλίο πρακτικών…, ό.π.
370
371
372
Πράξη 12/11-9-1969, Βιβλίο πρακτικών…, ό.π., φάκ. ΕΚΠ. 144.1-9, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
373
Πράξη 23/5-10-1960, Βιβλίο πρακτικών…, ό.π., φάκ. ΕΚΠ. 144.1-4, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
374
375
Πράξη 12/22-5-1970 Βιβλίο πρακτικών…, ό.π., φάκ. ΕΚΠ. 144.1-10, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
376
Bιβλίο περιουσίας Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας, φάκ. ΕΚΠ. 57.3-59, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
377
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Επιτροπής Δημοτικού Σχολείου Μονεμβάσιας, φάκ ΕΚΠ. 57.3-52,
378
Έγγραφο του Δημοτικού Σχολείου Καστορείου αρ. 47/21-5-1995 «Ευχαριστίες προς το
Σύλλογο Γονέων του Σχολείου», φάκ. ΕΚΠ. 37.2-78, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
321
Η Σχολική Επιτροπή του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας, το 2004, αποδέχθηκε380 τις
δωρεές: χρηματικού ποσού 100 ευρώ της Μαρίας Χαραλαμποπούλου, ενός ηλεκτρονικού
υπολογιστή και εκτυπωτή από τον Αλειφέρη Βασίλειο, μίας τηλεόρασης από τον
Παναγιώτη Αγγελάκο και της κατασκευής πέτρινης βρύσης από τον Παναγιώτη
Καπασούρη. Το 2005, αποδέχθηκε381 τη δωρεά του συλλόγου γονέων-κηδεμόνων του
σχολείου χρηματικού ποσού 1.355 ευρώ, με σκοπό την αγορά μικροφωνικής
εγκατάστασης του σχολείου, το 2006 αποδέχθηκε382 την προσφορά τριάντα παραδοσιακών
στολών από το Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του σχολείου, το 2007 αποδέχθηκε383 την
προσφορά του Αντώνη Οικονομόπουλου 200 ευρώ για αγορά αθλητικού υλικού, το 2005
αποδέχθηκε384 τη δωρεά των 1.000 ευρώ για την κατασκευή του σκεπάστρου του σχολείου
στον προαύλιο χώρο του Ηλία Παπαλεξάνδρου, καθώς και δύο συσκευές αναπαραγωγής
ήχου για χρήση στις τάξεις. Ακόμη αποδέχθηκε δωρεά385 της οικογένειας Διαμαντάκου, η
οποία ήταν 300 ευρώ, μία τηλεόραση, μία συσκευή αναπαραγωγής ήχου, ένα αρμόνιο,
αθλητικό υλικό, ένα τραπέζι και δύο παγκάκια για το χώρο του προαυλίου.
Το Ίδρυμα386 «Σταύρος Νιάρχος», το 2007, πραγματοποίησε αγορά ηλεκτρονικών
υπολογιστών για το σχολείο Μηλιάς και Ριζοχωρίου της επαρχίας Αλμωπίας. Aγορά
φορητού ηλεκτρονικού υπολογιστή, φωτοτυπικού μηχανήματος και βιντεοκάμερας για το
11ο Δημοτικό Σχολείο Καλλιθέας. Το 2010 πραγματοποίησε αγορά εξοπλισμού για την
ομαλή διεξαγωγή του τμήματος ένταξης, που περιλαμβάνει εκπαιδευτικό και τεχνολογικό
εξοπλισμό, καθώς και επίπλωση, στο 4ο Δημοτικό Σχολείο Μελισσίων.
Τα εποπτικά μέσα που διατέθηκαν στα δημοτικά σχολεία μπορεί να ήταν πίνακες,
σχολικός κινηματογράφος, συσκευή video, τηλεόραση, ραδιοκασετόφωνο, μουσικά
όργανα, όργανα φυσικής, πρόπλασμα ανθρώπου, χάρτες, αριθμητήριο, σώματα
γεωμετρίας, συλλογές με χημικά στοιχεία, και συλλογές ορυκτών. Λάκωνες γηγενείς
προσέφεραν εποπτικά μέσα ή χρήματα για την αγορά τους. Αρχικά τα εποπτικά που
προσφέρονταν ήταν τα παραδοσιακά και με την εξέλιξη της τεχνολογίας και ειδικά τα
τελευταία χρόνια προσφέρονταν σύγχρονα ηλεκτρονικά εποπτικά μέσα και υλικά. Οι
ομογενείς, εκτός από χρήματα, στο δημοτικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους
απέστελλαν σχεδόν από τις αρχές του 20ού αιώνα πρωτοποριακά εποπτικά, όπως
κινηματογράφο, ραδιομαγνητόφωνα. Ακόμη σε δημοτικό σχολείο προσφέρονταν υλικά
όπως συσκευές θέρμανσης, γραφομηχανές, θρανία, βιβλιοθήκες.
379
Απόδειξη παραλαβής της 18-5-1994, φάκ. ΕΚΠ. 37.2-78, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
380
Πράξη 2/ 15-3-2004 αποδοχής δωρεάς της Σχολικής Επιτροπής του Δημοτικού Σχολείου
Πετρίνας, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-10, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
381
Πράξη 8/28-12-2005 αποδοχής δωρεάς…, ό.π.
382
383
384
385
Πράξη 2/15-03-2005 αποδοχής δωρεάς…, ό.π. Η δωρεά έγινε σε μνήμη του συζύγου της Ελένης
Διαμαντάκου.
386
322
Βιβλιοθήκες
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν τα βιβλία της βιβλιοθήκης τους να περιέλθουν

στη βιβλιοθήκη του δημοτικού σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Κλήμης Διαμαντίδης, ιερομόναχος και δάσκαλος, για τα βιβλία του με τη διαθήκη
του το 1851 όρισε: «Όλη η επίλοιπος χρηματική μου περιουσία αφού συναχθή να σταλή
ομού με τα βιβλία μου εις την πατρίδα μου χωρίον Βαμβακού εκ Δήμου Οινούντος της
Λακεδαίμονος, ουχί αμέσως αλλά διά της Γραμματείας της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως ήτις ως
επιτετραμμένη παρά της αρχής (τούτο) την δημόσιον εκπαίδευσιν, φροντίσει πάντως όπως τα
μεν βιβλία σταλώσιν εις την εν Βαμβακού σχολήν».387
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης από τις Καρυές με τη διαθήκη του κληροδότησε388 τη
βιβλιοθήκη της οικίας του στο Δημοτικό Σχολείο Καρυών.
Ο Χρήστος Μιχαλόπουλος, το 1951, δώρισε389 στο Δημοτικό Σχολείο Βουτιάνων μία
βιβλιοθήκη έπιπλο και τόμους βιβλίων.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν τη διάθεση χρηματικού ποσού για την ανέγερση
βιβλιοθήκης στο δημοτικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Θωμάς Σουρλής, το 1973, με τη διαθήκη του όρισε390 οι καταπιστευματούχοι να
καταβάλουν το ποσό των 10.000 δολαρίων με σκοπό την ανέγερση βιβλιοθήκης για το
σχολείο της Σκούρας Λακωνίας.
Ο Άγγελος Γουρδομιχάλης από τον Κότρωνα, το 1986, με τη διαθήκη391 του κατέλιπε
στην Κοινότητα Κότρωνα ένα αγρόκτημα στην περιοχή Κότρωνα με σκοπό να εκποιηθεί
και με το εισπραχθέν τίμημα να κατασκευασθεί αίθουσα βιβλιοθήκης στο Δημοτικό
Σχολείο Κότρωνα.
387
Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος (1929) Αρχεία Εθνικών Ευεργετών τόμ. Δ.΄ Αθήνα, σ. 60. ΑΥΕ φάκ.
1865/88,1γ και 47. ΓΑΚ. Κλάδος Β΄ (1833-1848) θυρίδα 106, φάκ 4-6, 8-15.
388
Καλαμάτας αρ. 146/30-4-1942, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών. Ο διαθέτης ζήτησε να
γίνει πλήρης καταγραφή των βιβλίων που θα παρελάμβανε το δημοτικό σχολείο. Ακόμη, όρισε την
τοποθέτηση επιγραφής στο χώρο δημιουργίας της βιβλιοθήκης στο δημοτικό σχολείο.
389
Τζαννέτος Ιωάννης. (1968). Οι Βουτιάνοι…, ό.π., σ. 93.
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι. Η Ιστορία…, ό.π., σ. 53.
390
Δημόσια διαθήκη του Θωμά Π. Σουρλή της 29-1-1973, φάκ. Θωμά Π. Σουρλή, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου
μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν Αθήναις 1979, σ. 208.
391
Ιδιόγραφος διαθήκη Αγγέλου Γουρδομιχάλη της 20-10-1986, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 2358/19-7-1991. Πράξη 17/23-9-1991 του Κοινοτικού Συμβουλίου Κότρωνα
«Αποδοχή δωρεάς Αγγέλου Γουρδομιχάλη». Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 1075362/16-8-
1991 προς την Κοινότητα Κότρωνα, φάκ. Αγγέλου Γουρδομιχάλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
323
Δωρητές προσέφεραν βιβλία στη βιβλιοθήκη του δημοτικού σχολείου της ιδιαίτερης
Το 1953, στη σχολική βιβλιοθήκη του Δημοτικού Σχολείου Άνω Γλυκόβρυσης
προσέφεραν:392 Ο Ηλίας Παπουλάκος 58 βιβλία και ο Παντελής Λεούσης 8 βιβλία.
Ο Βασίλης Τσιγκάκος από το Προσήλιο διέθεσε393 στο Δημοτικό Σχολείο Προσηλίου
μία μαθητική εγκυκλοπαίδεια.
Ο Αντώνιος Κουτσόγεωργας και ο Επαμεινώνδας Καστανάς διέθεσαν394 βιβλία για τη
σχολική βιβλιοθήκη του Δημοτικού Σχολείου Αράχοβας.
Ο Νικόλαος Μακρής, το 1966, δώρισε395 στο Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου το
εγκυκλοπαιδικό λεξικό «Ήλιος».
Η Μαρία και η Ελένη Γ. Θεοφιλοπούλου, το 1967, δώρισαν396 στο Δημοτικό Σχολείο
Λογκανίκου 98 βιβλία θρησκευτικού περιεχομένου.
Ο Ταξιάρχης Δασκαλάκης σε μνήμη του γιου του δώρισε397 στο Δημοτικό Σχολείο
Μονεμβάσιας εκατόν πενήντα τόμους βιβλίων και 6.000 δραχμές.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά στη βιβλιοθήκη του δημοτικού σχολείου της
ιδιαίτερης πατρίδας τους με σκοπό την αγορά βιβλίων.
Ο Σταύρος Κωσταντίνου από τα Νιάτα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1954, διέθεσε 500
δολάρια στο Σχολείο Νιάτων για την ίδρυση σχολικής βιβλιοθήκης.398
Ο Νικόλαος Παπαγεωργακόπουλος, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1970, δώρισε399 στο
Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου 2.000 δραχμές για αγορά βιβλίων.
Ο Κωνσταντίνος Κωνσταντίνου από τα Νιάτα διέθεσε400 30.000 δραχμές για τη
βιβλιοθήκη Δημοτικού Σχολείου Νιάτων.
Ο Δημήτριος Γεωργακόπουλος, το 1971, διέθεσε401 στο Δημοτικό Σχολείο
Λογκανίκου 1.500 δραχμές για αγορά βιβλίων.
392
Φάκ. Δημοτικού Σχολείου Άνω Γλυκόβρυσης ΕΚΠ. 201.1-168, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
393
Βιβλίο ευεργετών και δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Προσηλίου φάκ. ΕΚΠ. 73.2-16, ΓΑΚ
394
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 557/26-5-1959, άρθρο «Αράχοβα (Καρυαί) Σχολείον».
395
Πράξη 9/14-10-1966 Βιβλίου πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Λογκανίκου,
396
Πράξη 5/30-3-1967 βιβλίου πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Λογκανίκου…,
ό.π.
397
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 189/16-1-1977, άρθρο «Μεγάλη Δωρεά εις το
Δημοτικό Σχολείον Μονεμβάσιας».
398
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Νιάτων πράξη της 9-1-1955, φάκ.
Δημοτικό Σχολείο Νιάτων ΕΚΠ. 201.1-170, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 14(154)/1-2-1955, άρθρο «Παράδοσις και εγκαίνια σχολικής βιβλιοθήκης».
Με τα χρήματα αγοράστηκαν 450 τόμοι βιβλίων γεωργικά, λογοτεχνικά, ιστορικά, Ελλήνων και
ξένων συγγραφέων.
399
Πράξη 26/4-12-1970 βιβλίου πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Λογκανίκου,
400
401
Πράξη 3/8-1-1971 βιβλίου πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Λογκανίκου…,
ό.π.
324
Αριθμός διαθετών με διαθήκη προσέφερε την προσωπική του βιβλιοθήκη στο σχολείο
της ιδιαίτερης πατρίδας του. Σε αριθμό περιπτώσεων οι διαθέτες με τη διαθήκη τους
προσέφεραν χρηματικό ποσό για τη δημιουργία βιβλιοθήκης στο δημοτικό σχολείο.
Ακόμη, δωρητές προέβαιναν σε δωρεά αριθμού βιβλίων ή χρημάτων για αγορά βιβλίων για
το δημοτικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Βιβλία και γραφική ύλη σε μαθητές δημοτικού
Δωρητές προσέφεραν την ιδιωτική τους βιβλιοθήκη σε σχολεία και μαθητές, ακόμη
προσέφεραν βιβλία σχολικής χρήσης και γραφική ύλη σε μαθητές του σχολείου της
ιδιαίτερης πατρίδας τους. Η προσφορά βιβλίων, τετραδίων και γραφικής ύλης σε μαθητές,
σε περιοχές κοινωνικά και οικονομικά φτωχές, συνέβαλε ουσιαστικά στην πνευματική
καλλιέργεια των μαθητών.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους και δωρητές εν ζωή όρισαν την προσφορά χρημάτων για
αγορά βιβλίων και τη διανομή τους σε άπορους μαθητές ή και στο σύνολο των μαθητών
του σχολείου.
Μετά την εκκαθάριση της περιουσίας του Κωνσταντίνου Ζούφλου και σύμφωνα με τη
θέληση του, αγοράστηκε οικία στη Βαμβακού, η οποία ενοικιάζετο από επιτροπή του
Δήμου Οινούντος. Από το 1908 τα εισοδήματα από το ενοίκιο διετίθεντο για τη συντήρηση
και επισκευή της, αγορά βιβλίων για άπορους μαθητές που φοιτούσαν στο σχολείο της
Βαμβακούς και για την εγγραφή τους στο σχολείο.402
Τα αδέλφια Χαράλαμπος, Παναγιώτης και Ιωάννης Βούρβουλης, εγκατεστημένοι
στην Αίγυπτο, το 1909, με δωρητήριο συμβόλαιο403 δώρισαν «διά δωρεάς εν ζωή
οικειοθελώς και ευχαρίστως και αβιάστως εις την Κοινότητα Βαμβακούς» μία οικία τους με
τον όρο τα έσοδα από ενοίκια404 να διατεθούν για τη συντήρησή της και για
εκπαιδευτικούς σκοπούς.
402
Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σσ. 240-241. Σε περίπτωση περισσεύματος, τα εισοδήματα
διετίθεντο για αγορά οργάνων, επίπλων και σκευών για τα σχολεία, για κατασκευή γυμναστηρίων
και αγορά οργάνων και κατασκευή σκοπευτηρίου για να εξασκούνται στη σκοποβολή οι νέοι της
Βαμβακούς. Σε περίπτωση που δεν απέφερε εισόδημα από ενοίκιο η οικία, ο διαθέτης όρισε να
δημοπρατηθεί και το εισόδημα από την πώληση να διατεθεί είτε για μεταφορά πόσιμου ύδατος στη
Βαμβακού είτε για τη σύνδεση δι’ αμαξιτής οδού.
403
Δωρεά εν ζωή Αδελφών Βουρβούλη της 22-8-1909, αριθμός δωρητηρίου συμβολαίου 30828
του Συμβολαιογραφούντος Ειρηνοδίκου Οινούντος Ιωάννη Κάτσα. Μητρώο Κληροδοτημάτων
ΥΠΕΠΘ, σσ. 491 – 492. Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό…, ό.π., σσ. 100-101.
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 4/ Δεκέμβριος 1934, περιοδ. Β΄, άρθρο «Το Δημοτικό Σχολείο
Βαμβακούς», σ. 59.
404
Δωρεά εν ζωή Αδελφών Βουρβούλη της 22-8-1909, αριθμός δωρητηρίου συμβολαίου 30828
του Συμβολαιογραφούντος Ειρηνοδίκου Οινούντος Ιωάννη Κάτσα. Μητρώο Κληροδοτημάτων
ΥΠΕΠΘ, σσ. 491-492. Τα ενοίκια από την οικία διετίθεντο υπό όρους, εκτελεστούς κατά σειρά
325
Ο Παρασκευάς Πανούσης, το 1936, με τη διαθήκη του όρισε μετά το θάνατο της
συζύγου του τα εισοδήματα της περιουσίας του να διατίθενται στους μαθητές και
μαθήτριες του Δημοτικού Σχολείου Καρυών για αγορά βιβλίων ή άλλων βοηθημάτων.405
Στη διαθήκη του ο Δημήτριος Βενιόπουλος, το 1943, όρισε να εισπραχθούν τα
οφειλόμενα από τους οφειλέτες του, καθώς και τα έπιπλα που θα βρεθούν να πωληθούν. Οι
εισπράξεις των χρημάτων να κατατεθούν στην Εθνική Τράπεζα «επ’ άπειρον επ’ ονόματί
μου και τους τόκους θα λαμβάνουν κάθε έτος οι Δημοδιδάσκαλοι Νέας Λιβεράς και του
Γεωργιτσίου και θα αγοράσωσι τα αναγκαιούντα βιβλία τα οποία θα διανείμουν εις απόρους
μαθητάς και μαθητρίας».406
Με δωρεά407 του Δημητρίου Ζερβούλια αγοράστηκαν το σχολικό έτος 1961-1962 και
διανεμήθηκαν σε μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Σπαρτιάς τα σχολικά βιβλία.
Ο Σπύρος Δ. Σακκάς, κάτοικος Νέας Υόρκης ΗΠΑ, από την Αναβρυτή, με τη διαθήκη
του διέθεσε το ένα δεύτερο του καθαρού υπολοίπου εισοδήματός του στο «συμβούλιον του
εκπαιδευτικού οργανισμού ευρισκομένου της πόλεως της Αναβρυτής Νομού Λακωνίας διά
Δημοτικά Σχολεία ή Σχολεία μέσης εκπαιδεύσεως…». Ο διαθέτης όριζε η δωρεά να
χρησιμοποιηθεί για αγορά σχολικών βιβλίων, τα οποία και διανεμήθηκαν δωρεάν στους
μαθητές της Αναβρυτής.408
«κατ’ επιθυμίας των αποβιωσάντων γονέων των δωρητών, Θεοδώρου και Αργυρώς». Οι όροι ήταν:
1) Επισκευή και συντήρηση της οικίας. 2) Υπέρ απόρων μαθητών που φοιτούν στο σχολείο της
Βαμβακούς, συγκεκριμένα για αγορά βιβλίων, εγγραφή στο σχολείο, πληρωμή ενοικίων. 3) Για
αγορά οργάνων, σκευών, γυμναστικών οργάνων, επίπλων και ειδών για το σχολείο. 4) Σε
περίπτωση περισσεύματος, για ίδρυση γυμναστηρίου, σκοπευτηρίου, βραβείων στους
επιμελέστερους μαθητές και «εν γένει υπέρ παντός άλλου πράγματος σχέσιν έχοντος περί τα
σχολεία».
Η οικία Βούρβουλη ήταν ενοικιασμένη ως διδακτήριο του δημοτικού σχολείου αρρένων με μηνιαίο
μίσθωμα 35 δραχμών. Από 1 Ιουλίου 1909, οι δωρητές δήλωσαν η κοινότητα να εισπράττει 20
δραχμές το μήνα και το υπόλοιπο των 15 δραχμών να πληρώνει τον Δημήτρη Λαβατσή ή Παπά και
από τις 20 Μαΐου 1911 ολόκληρο το μίσθωμα να εισπράττεται από την κοινότητα και να
αποδίδεται στο Σχολείο Βαμβακούς. Το έτος 1922 με την εφαρμογή του νόμου 2442 το Δημόσιο
έπαυσε να καταβάλλει ενοίκια. Το κτίριο χαρακτηρίστηκε κρατικό, παρά τη βούληση των
δωρητών. Η οικοδομή έχει εμβαδόν 91 τ.μ. και προαύλιο 224 τ.μ.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό…, ό.π. Το έτος 1935 το κτίριο του σχολείου
κάηκε από σπίθα της σόμπας του σχολείου.
405
Δημόσια διαθήκη Παρασκευά Πανούση αρ. 1636/25-8-1936 του Συμβολαιογράφου Οινούντος
Κωνσταντίνου Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 15/8-2-1940, φάκ.
Παρασκευά Πανούση, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης
όρισε στα διδόμενα στους μαθητές βιβλία να υπάρχει σφραγίδα στο εξώφυλλο με την ένδειξη
«Δωρεά του αειμνήστου Παρασκευά Πανούση».
406
407
Εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-7- 1961, άρθρο «Διά τα βιβλία των μαθητών της Σπαρτιάς».
408
Διαθήκη Σπύρου Σακκά της 6-12-1962, φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Σπύρου
Σακκά, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας. Ο διαθέτης όρισε ότι, αν απομένει
χρηματικό ποσό από την αγορά βιβλίων, αυτό να διατεθεί για αγορά σχολικών βιβλίων, εφοδίων
326
Ο Παναγιώτης Σιδέρης από το Φαρακλό, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1965, προσέφερε409
2.000 δραχμές για αγορά βιβλίων και τη διάθεσή τους στο Δημοτικό Σχολείο Φαρακλού.
Ο Νικολάος Οικονόμου από την Γκοριτσά, διαμένων εν ζωή στη Νέα Υόρκη, το 1965,
με τη διαθήκη410 του παρήγγειλε στον εκτελεστή της διαθήκης του να προβεί στην αγορά
εκατό ελληνοαγγλικών λεξικών τα οποία να παραδώσει στο διευθυντή του Σχολείου
Γκοριτσάς για χρήση από τους μαθητές.
Ο Θωμάς Σουρλής με τη διαθήκη411 του όρισε να δίνονται κάθε έτος από 200 δολάρια
στο σχολείο της Σκούρας και στο σχολείο της Βαρβίτσας με σκοπό την αγορά βιβλίων και
σχολικών εφοδίων για άπορα παιδιά.
Άλλοι διαθέτες και δωρητές προσέφεραν βιβλία και γραφική ύλη σε άριστους ή στο
σύνολο των μαθητών.
Ο Νικόλαος Λελής από τον Βασσαρά, εγκατεστημένος στην Αμερική, προσέφερε412
βιβλία και είδη σχολείου στους πρωτεύσαντες μαθητές του Δημοτικού και Ελληνικού
Σχολείου Βασσαρά.
Ο Παναγιώτης Κοντάκης από τον Βασσαρά, εγκατεστημένος στην Αμερική,
απέστειλε413 100 δολάρια στο Δημοτικό Σχολείο Βασσαρά «για κονδήλια, πλάκες, μελάνην,
μολύβια μία αριθμητική και γραμματική» τα οποία δόθηκαν σε κάθε μαθητή του Σχολείου
Βασσαρά.
Ο Μιχαήλ Κοντολέφας από το Προσήλιο, το 1956, διέθεσε414 στο Δημοτικό Σχολείο
Προσηλίου 500 δραχμές, αγοράστηκαν εκατόν είκοσι τετράδια και τα οποία διανεμήθηκαν
στους μαθητές.
Ο Δημήτριος (James) Νικ. Σκούφης, ομογενής, το 1960, κατέθεσε415 σε τράπεζα
60.000 δραχμές, οι τόκοι των οποίων διετίθεντο στη σχολική εφορεία του Δημοτικού
που θα διανεμηθούν δωρεάν στους μαθητές της Αναβρυτής και στην περίπτωση νέου υπολοίπου να
διατεθεί για τους γενικούς σκοπούς των σχολείων της Αναβρυτής.
409
Έγγραφο του Βασιλικού Εθνικού Ιδρύματος αρ. 989261/22-10-1965 προς το διευθυντή του
Δημοτικού Σχολείου Φαρακλού. Πράξη 4/7-11-1965 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού
Σχολείου Φαρακλού. «Περί αποδοχής δωρεάς Π. Σιδέρη υπέρ του Σχολείου Φαρακλού», φάκ.
Δημοτικό Σχολείο Φαρακλού ΕΚΠ. 201.1-171, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
410
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Οικονόμου της 22-6-1965 Νέα Υόρκη, φάκ. Νικολάου Οικονόμου,
411
412
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Α΄, τεύχ. 8/ 1921, άρθρο «Ευγενής Δωρεά» σ. 8.
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Α΄, τεύχ. 5/ 1921, σ. 12.
413
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 20/Νοέμβριος 1922, σ. 32.
414
Βιβλίο ευεργετών και δωρητών του Δημοτικού Σχολείου Προσηλίου 1950, φάκ. ΕΚΠ. 73.2-16,
415
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 812/6-7-1960, άρθρο, «Μια δωρεά του Δημητρίου Ν. Σκούφη».
Έγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 1235/246/31-1-1977 προς τη Σχολική Εφορεία του Δημοτικού
Σχολείου Βαμβακούς. Περί του κληροδοτήματος Σκούφη. Πράξη 10/9-7-1976 της Σχολικής
Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Βαμβακούς.
Διαθήκη Δημητρίου Ν. Σκούφη του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Ανδριτσάκη αρ.
16678/12-6-1962, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 14/17-1-1974, φάκ. ΙΔΙΩΤ. 60.2-5,
υποφάκ. κληροδότημα Βαμβακούς Δημ. Σκούφη, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
327
Σχολείου Βαμβακούς για αγορά σχολικών βιβλίων και γραφικής ύλης για τους μαθητές του
σχολείου.
Ο Δημήτριος Σκούφης από τη Βαμβακού, το 1962, με τη διαθήκη416 του διέθεσε το
ποσό των 60.000 δραχμών στο Δημοτικό Σχολείο Βαμβακούς και οι τόκοι του ποσού
αυτού διετίθεντο για αγορά βιβλίων και γραφικής ύλης για όλους τους μαθητές του
σχολείου και χρήσιμων βιβλίων για τη βιβλιοθήκη του σχολείου.
Ο Βασίλειος Τσιγκάκος από το Προσήλιο, το 1978, δώρισε417 στο Δημοτικό Σχολείο
Προσηλίου τετράδια για τους μαθητές.
Η προσφορά γραφικής ύλης γινόταν σε πολύ μικρά χωριά που οι κάτοικοι ήταν
άποροι. Η προσφορά είχε και το χαρακτήρα της ηθικής στήριξης και ενθάρρυνσης των
μαθητών για τη μάθηση.
Η Βιργινία Τζανετάκου – Σπυριδάκου από το Προσήλιο, το 1948, διέθεσε418 στους
μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Προσηλίου τετράδια, βιβλία, μολύβια.
Ο Κωνσταντίνος Κορίνης με τη διαθήκη419 του, το 1952, όρισε την ετήσια διάθεση
των τόκων, ποσού 300.000 δραχμών, με σκοπό την αγορά γραφικής ύλης, σχολικών ειδών,
ενδυμάτων και υποδημάτων των παιδιών του Σχολείου Σοχάς Καλυβίων.
Η Αγγελική Κων. Παρασκευοπούλου, το 1953, διέθεσε420 στους μαθητές του
Δημοτικού Σχολείου Νέας Λιβεράς τριακόσια τετράδια και εκατό μολύβια.
Ο Κυριακούλης Γκουμάκος, ομογενής στις ΗΠΑ, από την Πετρίνα, το 1957,
διέθεσε421 για το Δημοτικό Σχολείο Προσηλίου γραφική ύλη για τους μαθητές του
σχολείου.
Ο Σύλλογος Προσηλιωτών στην Αθήνα, το 1965, διέθεσε422 γραφική ύλη και 23 ζεύγη
γαλότσες για τους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Προσηλίου.
416
Μυστική διαθήκη Δημητρίου Σκούφη του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Ανδριτσάκη
αρ. 16678/12-6-1962, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 14/17-1-1974. Το κεφάλαιο
των 60.000 δραχμών δεν μπορούσε να αναληφθεί από τη σχολική επιτροπή από την τράπεζα που
ήταν κατατεθειμένο, φάκ. Δημητρίου Σκούφη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
417
418
Βιβλίο ευεργετών και δωρητών του Σχολείου Προσηλίου, φάκ. ΕΚΠ. 73.2-16, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
419
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνου Κορίνη (1952), δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
143/1983. Έγγραφο της Δ/νσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας, αρ. πρωτ.
3988/18-4-2006 «Κληροδότημα Δημοτικού Σχολείου Σοχάς Καλυβίων», φάκ. Κωνσταντίνου
Κορίνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
420
Πρακτικό της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Νέας Λιβεράς 2/25-10-1953, φάκ.
ΕΚΠ. 61.2-40, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Ακόμη δώρισε στο σχολείο μία υδρόγειο σφαίρα, ένα χάρτη
και πρόπλασμα ανθρώπινου σώματος.
421
ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Η γραφική ύλη αποτελείτο από 11 στυλογράφους, 40 πένες καλλιγραφίας, 5
εικόνες για το σχολείο και από 30 μολύβια, ξύστρες, γομολάστιχες.
328
Ο Κωνσταντίνος Λαδόπουλος από τη Σπάρτη, το 1972, διέθεσε423 στη Διεύθυνση
Δημοτικής Eκπαίδευσης Λακωνίας 42.000 τετράδια για να μοιρασθούν σε μαθητές των
δημοτικών σχολείων.
Υποτροφίες
Για την επιλογή υποψηφίων για υποτροφία οι προϋποθέσεις χορήγησής της ήταν η
καλή επίδοση, τα χρηστά ήθη, ο τόπος καταγωγής, η όχι καλή οικονομική κατάσταση στην
οικογένεια του υποψήφιου υποτρόφου, η άσκηση συγκεκριμένου επαγγέλματος που
πολλές φορές αυτό έπρεπε να γίνει στον τόπο της ιδιαίτερης καταγωγής του υποψήφιου
υποτρόφου και μπορεί να ταυτιζόταν με τον τόπο καταγωγής του διαθέτη. Ο διαθέτης
όριζε το χρόνο της υποτροφίας, το είδος, την ύπαρξη διαγωνισμού ή τον τρόπο επιλογής
των υποτρόφων, το ίδρυμα στο οποίο χορηγείτο η υποτροφία.
Στους πίνακες (πίν. 15 και 15α παράρτ., γράφ. 13 παράρτ.) παρατηρείται ότι το 21,8%
από το σύνολο των δωρεών κατευθυνόταν σε υποτροφίες. Και από το σύνολο των δωρεών
το 13,2% κατευθυνόταν σε υποτροφίες για μαθητές δημοτικού σχολείου, το 2,9% σε δύο
βαθμίδες εκπαίδευσης, το 1,6% σε μαθητές γυμνασίου, το 1,8% σε μαθητές λυκείου, το
1,8% σε υποτροφίες για ανώτατες σπουδές και το 0,5% σε υποτροφίες για ανώτερες
σπουδές. Ακόμη διαπιστώθηκε ότι από το σύνολο των υποτροφιών το 60,7%
κατευθυνόταν σε μαθητές δημοτικού σχολείου, ενώ το 13,1% σε δύο βαθμίδες
εκπαίδευσης.
Η χρηματοδότηση των υποτρόφων είχε ως σκοπό για τους διαθέτες την πρόκληση
άμιλλας μεταξύ των μαθητών, με τελικό στόχο την πρόοδο και την προσφορά έργου από
τους υποτρόφους στην ιδιαίτερη πατρίδα τους και πατρίδα του διαθέτη. Τα βραβεία
συνήθως ήταν χρηματικά ή προσφορά βιβλίων. Κάποιες φορές τα κίνητρα των ευεργετών
για τις υποτροφίες μπορεί να ήταν και προσωπικές φιλοδοξίες τους, επιρροές τους από την
τοπική κοινωνία, η υστεροφημία τους, ο προσωπικός ανταγωνισμός.
Το 1868, χορηγήθηκε424 υποτροφία στον Λεωνίδα Ν. Λεωτσάκο για τη φοίτησή του
στο Ελληνικό Σχολείο Κοίτας.
Ο Αθανάσιος Ματάλας όρισε υποτροφίες, με κριτήρια τον τόπο καταγωγής, την
πρόοδο των μαθητών, τη διαγωγή και το ήθος, σε νέους με το επώνυμο Ματάλας ή
βαπτιστικούς του.
422
Επιστολή του προέδρου Προσηλιωτών Αθήνας της 17-12-1962 προς το δάσκαλο του Δημοτικού
Σχολείου Προσηλίου. Η γραφική ύλη ήταν έξι δωδεκάδες τετράδια και από δύο δωδεκάδες
μολύβια, στυλό, γομολάστιχες, ξύστρες, φάκ. ΕΚΠ. 73.2-23, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
423
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 55/ Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1973, σ. 158.
424
Λιακόπουλος Ηλίας. (1888). Στατιστική Επιθεώρησις του Βασιλείου της Ελλάδος Εκπαιδευτικά,
Γεωργικά, Εκλογικά, τεύχ. Β΄. Εν Αθήναις, τύποις Ν. Γ. Πάσσαρη και Λ. Βερπανίτου, σσ. 68-69.
Επετηρίς του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως 1907-1908. (1909). Εν
Αθήναις, τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, σσ. 104-105.
329
Συγκεκριμένα, το 1919, στη διαθήκη του425 όρισε για τους διαδόχους των εκτελεστών
της πρώτης διετίας ότι, αφού αφαιρέσουν από το καθαρό εισόδημα της περιουσίας του τις
πληρωμές για κληροδοτήματα και κάθε δαπάνη για τη συντήρηση των οικοδομών και το
πέντε τοις εκατό για την αμοιβή των εκτελεστών και των γραφικών εξόδων, από το
υπόλοιπο το δεκαπέντε τοις εκατό να κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα εντόκως σε μακρά
προθεσμία και με το μεγαλύτερο τόκο για το σχηματισμό αποθεματικού κεφαλαίου. Το
ποσό που θα συγκεντρωνόταν να διατίθεται για την εκπαίδευση νέων Λακεδαιμονίων μετά
από τριετία από το θάνατό του.
Ο διαθέτης όρισε οι υποτροφίες να δίδονται σε νέους με το επώνυμο Ματάλας και σε
νέους κατοίκους των κοινοτήτων Αράχοβας, Βαμβακούς, Βρεσθένων και Βασσαρά. Εάν
υπήρχε υπόλοιπο ποσό από τις υποτροφίες, να κατατεθεί με σκοπό την αύξηση του
αποθεματικού κεφαλαίου για τη διεύρυνση των υποτροφιών για εκπαίδευση
Λακεδαιμονίων.426
Σύμφωνα με τη διαθήκη,427 από τη στιγμή που θα σχηματιζόταν αποθεματικό
κεφάλαιο, από το δεκαπέντε τοις εκατό των ετησίων καθαρών εσόδων της περιουσίας του
και κάθε άλλη κατάθεση από περισσεύματα των εσόδων, να δίδονται κάθε χρόνο 10.000
δραχμές από αυτά για «να χορηγείται υποτροφία εις νέους εκ των παρακειμένων δήμων,
κοινοτήτων, αρχομένη από της κοινότητος, πρώην Δήμου Σελλασίας».428 Ακόμη όρισε ότι,
εάν εξακολουθούσε να υπάρχει περίσσευμα από τις καταθέσεις για το σχηματισμό αυτού
του ιδιαίτερου κεφαλαίου, να χορηγούνται υποτροφίες, από τη στιγμή που το
425
Ιδιόχειρος διαθήκη της 27-3-1919 του Αθανασίου Ματάλα «εξ Αραχόβης Λακεδαίμονος» και
κωδίκελλος της 24-5-1919. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 978. Η δράση και το έργο του
Ιδρύματος. «Βιογραφία Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα». Αθήνα. Έκδοση
Καθιδρύματος Αθ. Ματάλα. Ιούλιος 2003.
426
Σύμφωνα με τον κωδίκελλο της διαθήκης, εάν υπήρχαν περισσεύματα από το ποσό των
υποτροφιών, τότε με απόφαση του Δ.Σ. που θα εγκρινόταν από το Υπουργείο Παιδείας, διετίθεντο
για άλλους εκπαιδευτικούς σκοπούς «εν τη εγκαταλελειμμένη Λακεδαίμονι, αρχομένους εκ της
Αράχοβας». Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα, Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 978. Ζερβός
Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 794-795.
Οδηγός Υποτροφιών. (2007). ΥΠΕΠΘ, έκδ. Β΄, σ. 121.
427
Ιδιόχειρος διαθήκη Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
428
Ιδιόχειρος διαθήκη και κωδίκελλος της 27-3-1919 του Αθανασίου Ματάλα «εξ Αραχόβης
Λακεδαίμονος» και κωδίκελλος της 24-5-1919. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 978. Η
δράση και το έργο του Ιδρύματος. Βιογραφία Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα. (2003).
Αθήνα. Έκδοση Καθιδρύματος Αθ. Ματάλα. Με τον κωδίκελλο της διαθήκης ο Αθανάσιος
Ματάλας όρισε σαφώς τις υποτροφίες και πώς θα εδίδοντο. Το Δ.Σ. του νομικού προσώπου να
χορηγεί υποτροφία σε δέκα νέους από τους απολυόμενους μαθητές των δημοτικών σχολείων
κατόπιν διαγωνισμού για φοίτηση στα ελληνικά σχολεία. Η υποτροφία διενέμετο ανάλογα με τον
πληθυσμό κάθε κοινότητας ή με βάση τον αριθμό των απολυομένων μαθητών των δημοτικών
σχολείων της κάθε κοινότητας. Από τους δέκα υποτρόφους των ελληνικών σχολείων, ο διαθέτης
όρισε να χορηγούνται έξι υποτροφίες για γυμνάσια και άλλες ομοιόβαθμες σχολές με διαγωνισμό
και τρεις υποτροφίες από τους υποτρόφους των γυμνασίων για πανεπιστήμιο, πολυτεχνείο,
στρατιωτική και ναυτική σχολή, και πάντα με διαγωνισμό. Ακόμη οριζόταν ότι, εάν δεν ήταν
δυνατή η διανομή των πιο πάνω υποτροφιών, το Δ.Σ. με γνωμοδότηση του κοινοτικού συμβουλίου
του πρώην Δήμου Σελλασίας να ορίζει τον αριθμό υποτροφιών για κάθε κοινότητα.
330
σχηματιζόμενο αποθεματικό του πιο πάνω κεφαλαίου απέδιδε πρόσοδο 10.000 δραχμών,
και στις κοινότητες και δήμους της Λακεδαίμονος μετά τη Σελλασία και κατά σειρά στις
κοινότητες και δήμους Θεραπνών, Γερονθρών, Παραποταμίων, Πελλάνας, Καστορείου,
Σπάρτης, Φάριδος, Φελλίας, Μελιτίνης, Κροκεών, Τρινάσου και Βρυσέων.429
Στις 24 Μαΐου 1919 με κωδίκελλο συμπλήρωσε τη διαθήκη του, όπου καθόρισε με
κάθε λεπτομέρεια430 τα σχετικά με τις υποτροφίες που θα χορηγούσε το Δ.Σ. του
ιδρύματος.
Για τις πρώτες υποτροφίες431 που δόθηκαν μετά το θάνατό του από το Δ.Σ. ο διαθέτης
όρισε να ληφθούν υπόψη τα τελευταία αποτελέσματα των δημοτικών σχολείων των
κοινοτήτων Αράχοβας, Βαμβακούς, Βρεσθένων και Βασσαρά, να ληφθούν πληροφορίες
για τους απολυόμενους μαθητές, το γένος Ματάλα, από τα δημοτικά σχολεία της
Λακωνίας και για πενήντα χρόνια από άλλες επαρχίες της χώρας «περί της ικανότητος,
διαγωγής και ήθους εν γένει των απολυθέντων εκ των σχετικών δημοτικών σχολείων
429
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Σύμφωνα με τον κωδίκελλο, για αυτές τις κοινότητες
πλην αυτών της Τρινάσου και Βρυσέων, που έκανε ειδική αναφορά, προέβλεπε δέκα υποτροφίες
για μαθητές των ελληνικών σχολείων, έξι υποτροφίες από τις δέκα των απολυομένων από τα
ελληνικά σχολεία για τα γυμνάσια του κράτους και ομοιόβαθμες σχολές και τρεις υποτροφίες από
τις έξι από τους απολυόμενους από τα γυμνάσια για το πανεπιστήμιο, πολυτεχνείο και άλλες
ανώτερες σχολές. Για την Κοινότητα Βρυσέων να χορηγεί υποτροφία σε τέσσερις νέους που
απολύοντο από το δημοτικό σχολείο για το ελληνικό σχολείο και δύο από τις τέσσερις των
απολυομένων από τα ελληνικά σχολεία για γυμνάσια και ομοιόβαθμες πρακτικές σχολές και μία
υποτροφία από τις δύο υποτροφίες των απολυομένων του γυμνασίου για πανεπιστήμιο,
πολυτεχνείο και άλλες ανώτερες σχολές.
Για την Κοινότητα Τρινάσου έξι υποτροφίες για το ελληνικό σχολείο και τρεις από τις έξι των
απολυομένων υποτρόφων του ελληνικού σχολείου για το γυμνάσιο και ομοιόβαθμες σχολές. Μία
υποτροφία από τους τρεις υποτρόφους των απολυομένων από το γυμνάσιο για το πανεπιστήμιο,
πολυτεχνείο, στρατιωτική και ναυτική σχολή. Όλες οι πιο πάνω υποτροφίες εδίδοντο κατόπιν
διαγωνισμού.
Στον κωδίκελλο γινόταν αναφορά και για τις κοινότητες του πρώην Δήμου Σπάρτης, Αγίου
Ιωάννου, Παρορείου, Μυστρά, Μαγούλας και άλλες κοινότητες και χωριά. Για την περιοχή αυτή
της Λακωνίας να χορηγείται υποτροφία σε δεκαπέντε νέους για το ελληνικό σχολείο ανάλογα με
τον πληθυσμό της κάθε κοινότητας ή τον αριθμό των απολυομένων μαθητών κάθε δημοτικού
σχολείου και σε οκτώ υποτρόφους από τους δεκαπέντε υποτρόφους των ελληνικών σχολείων για τα
γυμνάσια και ομοιόβαθμες πρακτικές σχολές και τέσσερις υποτροφίες από τις οκτώ των
απολυομένων υποτρόφων των γυμνασίων για πανεπιστήμιο, πολυτεχνείο, στρατιωτική και ναυτική
σχολή και άλλες ανώτερες σχολές.
430
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα της 24 Μαΐου 1919…, ό.π.
431
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα της 24 Μαΐου 1919…, ό.π. Στον κωδίκελλο αναφέρονταν με
κάθε λεπτομέρεια οι ενέργειες που έπρεπε να γίνουν για τις υποτροφίες που θα εδίδοντο. Έτσι
αναφερόταν το πρώτο οκταήμερο του Αυγούστου να συνέρχεται το Δ.Σ. του νομικού προσώπου
στη Σπάρτη υπό την προεδρία του επισκόπου. Όριζε για το μήνα Αύγουστο ή αρχές Σεπτεμβρίου
την ημέρα του διαγωνισμού αλλά και το οίκημα που θα διεξαγόταν σε κάθε κοινότητα μεταξύ των
απολυομένων μαθητών των δημοτικών σχολείων. Όριζε ο διαγωνισμός να επαναλαμβάνεται κάθε
τετραετία. Στο διαγωνισμό μπορούσαν να λαμβάνουν μέρος και οι μαθητές που απολύθηκαν τις
προηγούμενες χρονιές.
331
μαθητών εν γένει». Το ίδρυμα να ορίσει την ημέρα διαγωνισμού για απόκτηση υποτροφίας
σε ελληνικό σχολείο ή σχολαρχείο. Εκτός των πιο πάνω, για τις υποτροφίες όρισε να είναι:
α) Για έξι νέους απολυόμενους από το δημοτικό σχολείο της Κοινότητας Αράχοβας, β) για
πέντε νέους432 που έφεραν το οικογενειακό επώνυμο Ματάλας, κατοίκων Αράχοβας
Λακεδαίμονος και για μία πεντηκονταετία από όλη την Ελλάδα. Η υποτροφία αυτή να
εδίδετο με διαγωνισμό που θα γινόταν στην Αράχοβα Λακωνίας, γ) σε πέντε νέους για
καθεμία από τις κοινότητες Βαμβακούς, Βρεσθένων, Βασσαρά, Μεγάλης Βρύσης «εκ των
απολυομένων μαθητών των δημοτικών σχολείων διά το ελληνικόν, αριστεύοντας εν
ιδιαιτέρω δι’ εκάστην κοινότητα διαγωνισμώ μεταξύ των»433, δ) χορήγηση υποτροφίας για
σπουδές σε γυμνάσιο.
Σε πολλές περιπτώσεις άτεκνοι διαθέτες χορηγούσαν υποτροφίες σε συγγενείς τους.
Η Αικατερίνη Γρηγορίου με τη διαθήκη434 της κληροδότησε σε συγγενείς της
χρηματικά ποσά για τις σπουδές τους. «Κληροδοτώ δραχμάς πεντακοσίας χιλιάδας εις τον
εν Αθήναις ανεψιόν μου Κωνσταντίνον Λεωνίδα Γεωργόπουλον ίνα εκπαιδευθή… εις τα δύο
τέκνα της Σπύρον και Δημήτριον (Κοπανίτσα) κληροδοτώ από δραχμές εκατόν χιλιάδας ίνα
εκπαιδευθώσιν».
Με προσωπική υπόδειξη435 της Αικατερίνης Γρηγορίου προς την Ελληνική Κοινότητα
Μανσούρας, η Βασιλεία Σιέρνα στάλθηκε ως υπότροφος για ανώτερες σπουδές το σχολικό
432
Κωδίκελλος διαθήκης Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Στην κατηγορία αυτής της υποτροφίας
εντάσσονταν και οι πνευματικοί υιοί, βαπτιστικοί του Αθανασίου Ματάλα. Στην περίπτωση που
δεν υπήρχαν νέοι με το επώνυμο Ματάλας ή βαπτιστικοί για απόκτηση υποτροφίας στο διαγωνισμό
μπορούσαν να λαμβάνουν μέρος νέοι που το γένος της μητέρας τους ήταν Ματάλα. Ο βαθμός των
υποτρόφων να ήταν «λίαν καλώς» και άνω.
433
Κωδίκελλος διαθήκης Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Γι’ αυτή την υποτροφία για το ελληνικό
σχολείο ο διαγωνισμός γινόταν κάθε τετραετία. Το διαγωνισμό οργάνωνε επιτροπή που αποτελείτο
από τον επιθεωρητή των δημοτικών σχολείων Λακεδαίμονος, το σχολάρχη του πρώην Δήμου
Οινούντος ή τον αναπληρωτή, τον ειρηνοδίκη, τον πρόεδρο του κοινοτικού συμβουλίου από κάθε
κοινότητα, τον διευθυντή του δημοτικού σχολείου και από ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου
από αυτά που έφεραν το επώνυμο Ματάλας, ή άλλου μέλους με απόφαση του διοικητικού
συμβουλίου του νομικού προσώπου. Αρκούσε η παρουσία τριών μελών τα οποία θα αποφάσιζαν
κατά πλειοψηφία για τον διαγωνισμό. Σε περίπτωση που ελευθερώνονταν θέσεις υποτροφιών,
γινόταν κατά το δεύτερο και τρίτο έτος συμπληρωματικός διαγωνισμός. Το Δ.Σ. του ιδρύματος
μπορούσε να εκλέξει τους αναπληρωτές απ’ ευθείας για τις κενές θέσεις υποτρόφων από μαθητές
που διαγωνίσθηκαν για τη συγκεκριμένη κατηγορία υποτροφίας.
434
Διαθήκη Αικατερίνης Γρηγορίου. Αρχείο ΕΛΙΑ, Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό
αρχείο, φάκ. 15, υποφάκ. 55. Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Ιδιόγραφος Διαθήκη
Αικατερίνης Γρηγορίου φάκ. Α1, Σ40, Υ 8 αρ. Φ. 14.084. Φάκ. Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση
435
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού Μανσούρας. 1860-1950. Αλεξάνδρεια, σ. 48.
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος, Μανσούρα και η εκεί ελληνική ζωή μας. Αθήνα. Κέντρο
Ελληνικής Παράδοσης, σ. 55.
Με το δωρητήριο συμβόλαιο αρ. 509 της 12 Ιουλίου 1922 του Γεωργίου Γρηγορίου προς την
Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, με το οποίο εδωρίζοντο τα 106 φεδάνια γης, οι δωρητές είχαν το
δικαίωμα να υποδεικνύουν στην κοινότητα υπότροφο της εκλογής τους για ανώτερες σπουδές.
Αρχείο ΕΛΙΑ, Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 15, υποφάκ.55.
332
έτος 1922-23 στο Αρσάκειο Αθηνών. Το 1928 ο δημοδιδάσκαλος Γρηγόριος Πετρώνδας
πήγε στην Ελβετία για να συνεχίσει τις σπουδές.
Το 1923, με έγκριση436 του Γεωργίου Γρηγορίου, ο Ιωάννης Αναστασόπουλος υπήρξε
υπότροφος στο Αβερώφειο Σχολείο Αλεξάνδρειας.
Διάθεση υποτροφιών υπήρξε με κριτήριο τη βαθμολογία του υποψηφίου για την
υποτροφία.
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης με τη διαθήκη437 του όρισε το ένα τρίτο των τόκων των
καταθέσεών του που θα βρεθούν κατά την ημέρα του θανάτου του να διανέμεται κάθε έτος
κατά την ετήσια σχολική εορτή σε 6 άρρενες μαθητές, έναν από κάθε τάξη του Δημοτικού
Σχολείου Καρυών που θα είχε λάβει το μεγαλύτερο βαθμό.
Ο Κωνσταντίνος Τσέλιος καθιέρωσε438 ετήσια υποτροφία 500 δραχμών για τους
πρώτους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Αράχοβας.
Ο Δημήτριος Ζερβούλιας με τη λήξη των μαθημάτων το σχολικό έτος 1961-1962
διέθεσε439 250 δραχμές σε καθέναν από τους οκτώ καλύτερους μαθητές του Δημοτικού
Σχολείου Σπαρτιάς.
Ο Μιχαήλ Πολυχρονάκος, κάτοικος ΗΠΑ, το 1966, χορήγησε440 υποτροφία για τους
τρεις πρώτους μαθητές κάθε τάξης του Δημοτικού Σχολείου Παπαδιάνικων.
Ο Ζαχαρίας Κανελλάκος από το Δαφνί, ομογενής στην Αμερική, το 1971, διέθεσε441
στο Δημοτικό Σχολείο Δαφνίου 50.000 δραχμές, οι τόκοι του οποίου να διατίθενται για τη
βράβευση κάθε έτος των αριστούχων μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Δαφνίου.
Ο Παναγιώτης Γραμματικάκης όρισε442 να περιέλθει η ακίνητη περιουσία του, η οποία
βρισκόταν στη Μαγούλα της Σπάρτης, στο Δημοτικό Σχολείο Μαγούλας. Το ήμισυ των
εσόδων να διατίθεται για τη βράβευση του καλύτερου μαθητή του Δημοτικού Σχολείου
Μαγούλας.
Διάθεση υποτροφιών υπήρξε, επίσης, με κριτήριο την καταγωγή, τη βαθμολογία, τη
διαγωγή και το ήθος που έχει παρουσιάσει ο υποψήφιος για την υποτροφία.
Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου: Λάκωνες

Ευεργέτες, εκπρόσωποι του παροικιακού Ελληνισμού στη Μανσούρα της Αιγύπτου», περιοδ.
436
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού…, ό.π., σ. 71. Το 1932 υποτροφία δόθηκε
και στον Ι. Γερασίμου για σπουδές στο εξωτερικό.
437
Ο σύλλογος διδασκόντων με ομόφωνη απόφαση όριζε τους άξιους να λάβουν το ισόποσο
χρηματικό βραβείο. Λόγω εξανεμίσεως των χρηματικών αξιών κατά τη γερμανική κατοχή, το
κληροδότημα δε λειτούργησε. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 665/5-5-1961 προς τον
οικονομικό έφορο Λακεδαίμονος, φάκ. δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
438
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 557/26-5- 1959, άρθρο «Αράχοβα (Καρυαί). Σχολείον».
439
Εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-7- 1961, άρθρο «Διά τα βιβλία των μαθητών της Σπαρτιάς».
440
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 252/10-8-1966.
441
Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Δαφνίου πράξη αρ. 4/10-5-1971, φάκ.
ΕΚΠ. 29.2-14, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Η Σχολική Εφορεία ανακήρυξε τον Ζαχαρία Κανελλάκο «Μέγα
Δωρητή του Σχολείου».
442
333
Ο Αθανάσιος Ηλιόπουλος και ο Επαμεινώνδας Σταθάκος διέθεσαν443 από 1.000
δραχμές ετησίως για τη βράβευση μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Αράχοβας για τη
μόρφωση και το ήθος τους.
Τα ετήσια εισοδήματα του κληροδοτήματος Νικολάου Πηλάλα, μετά την
εκπλήρωση444 του σκοπού που όρισε ο διαθέτης και τα εισοδήματα των νέων
περιουσιακών στοιχείων του ιδρύματος, διετίθεντο για την παροχή χρηματικών
βοηθημάτων σε μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Βρεσθένων και φοιτητές καταγόμενους
από την Κοινότητα Βρεσθένων.445
Ο Γεώργιος Σκιούρης διέθεσε446 το ένα τέτερτο των ετήσιων εσόδων από ενοίκια και
μερίσματα για τη βράβευση «τριών πρώτων και διακριθέντων για το ήθος, διαγωγή και
χαρακτήρα μαθητών ή μαθητριών της τελευταίας τάξεως του εν Καρυαίς πλήρους δημοτικού
σχολείου».447
Ο Κωνσταντίνος Ιατρού από τη Σπάρτη, το 1980, με τη διαθήκη448 του όρισε την κατ’
έτος χορήγηση μηνιαίας παροχής σε χρήμα, σε τρεις μαθητές δημοτικού καταγόμενους από
την Κοινότητα της Γκοριτσάς και σε τρεις μαθητές δημοτικού καταγόμενους από την
Κοινότητα των Αγίων Αναργύρων. Το ύψος του βοηθήματος να καθορίζεται από τις
443
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ.557/26-5- 1959, άρθρο «Αράχοβα (Καρυαί). Σχολείον».
444
Ν. 4042 «Περί μετατροπής του σκοπού του κληροδοτήματος Νικολάου Πηλάλα Σπάρτης και
εκποιήσεως της περιουσίας αυτού προς επένδυσιν εις πλέον προσοδοφόρα περιουσιακά στοιχεία»
ΦΕΚ 35 /30-3-1960, άρθρο 1. «Εκπληρωθέντος του σκοπού… τα εισοδήματα να διατίθενται για
πλουτισμό του Σχολείου Βρεσθένων με εποπτικά μέσα, για παροχή υποτροφιών σε μαθητές».
445
Ο Οργανισμός Διοικήσεως και Διαχειρίσεως του Ιδρύματος με την επωνυμία «Κληροδότημα
Νικολάου Πηλάλα». Άρθρο 3. α) Το 25% των ετήσιων εισοδημάτων διετίθετο για παροχή
χρηματικών βοηθημάτων σε όλους τους αποφοίτους του Δημοτικού Σχολείου Βρεσθένων, που
εισάγονται στο γυμνάσιο ή σε ισότιμες κρατικές σχολές, β) Το 15% των ετήσιων εισοδημάτων σε
όλους τους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Βρεσθένων που συγκέντρωναν βαθμολογία άριστα
10 και διαγωγή κοσμιωτάτη, γ) Το 5% στους προαγόμενους με βαθμό άριστα 10 και διαγωγή
κοσμιωτάτη, των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου Βρεσθένων, δ) Το 25% για
παροχή χρηματικών βοηθημάτων σε όλους τους φοιτητές ανωτάτων σχολών καταγομένων από την
Κοινότητα Βρεσθένων και αποφοιτήσαντες του Δημοτικού Σχολείου Βρεσθένων, με την
προϋπόθεση να προσκομίζουν βεβαίωση στην οποία να φαίνεται ότι επεράτωσαν επιτυχώς τις
σπουδές του προηγούμενου έτους. Το 15% για τις ανάγκες του δημοτικού σχολείου και το 15% για
τις ανάγκες διαχειρίσεως της διοικήσεως του ιδρύματος. Φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ.
Κληροδότημα Νικολάου Πηλάλα, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
446
Διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη της 1-2-1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 654/5-3-
1981 και με την 7948/1990 απόφαση του Εφετείου Αθηνών, φάκ. Γεωργίου Σκιούρη Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Αρχείο Ιδρύματος Γεωργίου Σκιούρη.
447
448
Ιδιόχειρος Διαθήκη Κωνσταντίνου Γεωργ. Ιατρού της 7-2-1980, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης όρισε η επιλογή να γίνει ανάμεσα σε μαθητές που κατά τη
φοίτηση τους «επέδειξαν ήθος, άμεμπτον διαγωγή, επιμέλεια και φιλομάθεια και από αυτούς οι
οικονομικά ασθενέστεροι». Ακόμη όρισε την επέκταση της επιχορήγησης σε ένα μαθητή από την
Κοινότητα Γκοριτσάς και σε ένα μαθητή από τους Αγίους Αναργύρους για τη φοίτησή στο λύκειο.
334
βιοτικές ανάγκες και τις οικονομικές δυνατοτήτες του ιδρύματος. Επίσης όρισε449
χρηματικό βραβείο σε κάθε πρωτεύσαντα μαθητή σε επίδοση, ήθος και διαγωγή, για κάθε
τάξη των Δημοτικών Σχολείων Γκοριτσάς και Αγίων Αναργύρων.
Υποτροφία δινόταν στον πρωτεύσαντα μαθητή της ΣΤ΄ τάξης του δημοτικού
σχολείου.
Ο Ευάγγελος Παπαδάκος από την Ποταμιά, με τη λήξη του σχολικού έτους,
βράβευε450 από το 1961 τον καλύτερο μαθητή της ΣΤ΄ τάξης του Δημοτικού Σχολείου
Ποταμιάς με 1.000 δραχμές.
Η Αγγέλα Φέκκου - Νικολετοπούλου με τη διαθήκη451 της, το 1979, όρισε να δοθούν
οι τόκοι από το ένα δεύτερο των μετρητών452 στην Εθνική Τράπεζα για δύο βραβεία σε ένα
μαθητή και μία μαθήτρια του 3ου Δημοτικού Σχολείου Χαλανδρίου οι οποίοι σημείωσαν το
μεγαλύτερο βαθμό κατά τις απολυτήριες εξετάσεις και την κοσμιωτέρα διαγωγή.
Ο Παναγιώτης Στρατάκος, το 1985, διέθεσε453 10.000 δραχμές για τη βράβευση των
δύο καλυτέρων μαθητών της ΣΤ΄ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης.
Το κληροδότημα Βασιλικής Φουστούκου βράβευε κάθε έτος με χρηματικό ποσό
αριστούχους μαθητές και μαθήτριες της Ε΄ και Στ΄ τάξης του Δημοτικού Σχολείου
Κροκεών.454
Υποτροφίες χορηγούντο με κριτήριο την οικονομική κατάσταση της οικογένειας του
υποψήφιου για την υποτροφία.
Ο Σύλλογος Δασκάλων Λακωνικής προικοδοτούσε άπορους μαθητές. Το 1970
προικοδότησε455 με κλήρωση οκτώ μαθητές που προτάθηκαν από τα δημοτικά σχολεία της
αρμοδιότητας του συλλόγου.
449
Ιδιόχειρος διαθήκη Κωνσταντίνου…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε το χρηματικό βραβείο για κάθε
τάξη: για την Α΄ τάξη 500 δρχ., τη Β΄ 750 δρχ., τη Γ΄ 1.000 δρχ., τη Δ΄ 1.250 δρχ., την Ε΄ 1.500
δρχ., τη Στ΄ 2.000 δρχ.
450
451
Ιδιόγραφος διαθήκη Αγγελικής Φέκκου της 6-8-1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. 411/26-1-1984, φάκ. Φέκκου Αγγελικής, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
Η διαθέτις όρισε η απονομή των βραβείων να γίνει σε ειδική τελετή στο τέλος του σχολικού έτους,
από το δ/ντή του σχολείου, παρουσία των μαθητών όλων των τάξεων, «ώστε να κεντρίζει την
φιλοτιμίαν των μαθητών προς μάθησιν, ευκοσμίαν και καλήν διαγωγήν».
452
Ιδιόγραφος διαθήκη Αγγελικής Φέκκου της 6-8-1979…, ό.π. Το έτερο ήμισυ των μετρητών
όρισε να διατεθεί στο Δήμο Χαλανδρίου για δικαιώματα ταφής σε οικογενειακό τάφο και
συντήρησή του.
453
Βιβλίο πρακτικών Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης, πράξη της 15-6-1985,
454
Απόσπασμα πρακτικού 4/27-3-2004 συνεδρίασης του Δημοτικού Συμβουλίου Κροκεών.
Απόφαση 31 «Σύσταση επιτροπής για κατανομή χρηματικών βραβείων σε μαθητές δημοτικού
σχολείου». Μέλη της επιτροπής βράβευσης είναι ο δήμαρχος, ένας δημοτικός σύμβουλος και ο
εκάστοτε διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Κροκεών, φάκ. Δωρεών - Υποτροφιών, Αρχείο
Δήμου Κροκεών.
455
Πράξη 5/19-5-1970, φάκ. ΕΚΠ. 135.1-9, Βιβλίο πράξεων Σχολικής Εφορείας Δημοτικού
Σχολείου Μυρσίνης, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
335
Το μεγαλύτερο ποσοστό υποτροφιών διετίθετο για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Τα
βραβεία ήταν κυρίως χρηματικά και κατευθύνονταν με κριτήρια που όριζε ο διαθέτης.
Έτσι, ως κριτήρια ορίζονταν ο βαθμός συγγένειας με το διαθέτη, ο τόπος καταγωγής που
συνήθως έπρεπε να είναι ίδιος με αυτόν του διαθέτη, η επίδοση στα μαθήματα, η διαγωγή
και το ήθος, η οικονομική κατάσταση της οικογένειας του μαθητή. Οι υποτροφίες δίνονταν
κυρίως από γηγενείς διαθέτες.
Μαθητικά συσσίτια
Ο σκοπός των μαθητικών συσσιτίων ήταν η παροχή τροφής σε μαθητές στους οποίους
η παρεχόμενη τροφή στο σπίτι δεν ανταποκρινόταν σε ποσότητα και ποιότητα για να
μπορέσουν να αναπτυχθούν και να εργαστούν στο σχολείο. Η τροφή παρεχόταν έναντι
μικρής χρηματικής εισφοράς που κατεβάλλετο από τις οικογένειες των μαθητών σε χρήμα
ή είδος. Σε περίπτωση αδυναμίας καταβολής υπήρχε δωρεάν συμμετοχή των μαθητών στα
συσσίτια. Οι πόροι των συσσιτίων ήταν ακαθόριστοι. Εξαρτώνταν από προαιρετικές
συνδρομές. Τα μαθητικά συσσίτια456 έπρεπε να είχαν περισσότερο παιδαγωγικό
χαρακτήρα παρά φιλανθρωπικό και δεν έπρεπε να προκαλούν στους μαθητές το
συναίσθημα της μείωσης της ατομικότητάς τους.
Το 1927, δημιουργήθηκε η ιδέα για την εφαρμογή των μαθητικών συσσιτίων. Οι
σχολικές εφορείες με ενίσχυση από την ιδιωτική πρωτοβουλία οργάνωναν μαθητικά
συσσίτια, στα οποία οι άποροι μαθητές ελάμβαναν τροφή.457
Μαθητικά συσσίτια,458 το 1931, υπήρχαν σε πολλές περιφέρειες της χώρας, χάρη στο
ζήλο και την προθυμία των σχολικών εφορειών, των εκπαιδευτικών, των σχολιάτρων και
τη βοήθεια των ιδιωτικών οργανώσεων.
Με νόμο459 από την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου, το 1965, καθιερώθηκε η δωρεάν
εκπαίδευση για όλα τα Ελληνόπουλα, ηλικίας 6 έως 15 ετών, επίσης καθιερώθηκαν τα
μαθητικά συσσίτια.
Ομογενείς Λάκωνες ως άτομα ή συλλογικά όργανα προσέφεραν χρηματικά ποσά, για
τα μαθητικά συσσίτια του σχολείου στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Για τα μαθητικά συσσίτια του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς το 1955 απέστειλαν:460
ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων Γκοριτσάς στις ΗΠΑ 200 δολάρια και ο Μάρκος
Οικονομάκης από την Γκοριτσά, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, 100 δολάρια.
456
Στέφανος Δημήτριος. (1946). Τα μαθητικά Συσσίτια. Αθήνα: Τύποις Ι. Λ. Αλευροπούλου.
457
Λαμπαδάριος Εμμ. (1933). Η σχολική αντίληψις και πρόνοια. Αθήνα, σ. 11.
458
Μπουζάκης Σήφης. (1997). Γεώργιος Α. Παπανδρέου 1888-1968. Ο Πολιτικός της Παιδείας
1888-1932, τόμ. Α΄ Αθήνα: Gutenberg, σ. 53.
459
Ν.Δ. 4379/16-10-1964 «Περί οργανώσεως και διοικήσεως της Γενικής (Στοιχειώδους και
Μέσης) Εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ 182/24-10-1964. Μπουζάκης Σήφης. (2006). Νεοελληνική
Εκπαίδευση 1821-1998…, ό.π., σ. 125.
336
Για το συσσίτιο απόρου μαθητή από την Γκοριτσά, το 1962, υπήρξε η προσφορά461 10
δολαρίων της Μαρίας Κουμάνταρου το γένος Ανδρέου, ομογενούς στο Οχάιο.
Για τα μαθητικά συσσίτια του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς, το 1963, διέθεσαν462 ο
Κώστας Βουλουμάνος εγκατεστημένος στη Ν. Υόρκη, 20 δολάρια, ομογενείς
εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ 500 δολάρια Το 1965 προσέφεραν:463 o Κωνσταντίνος
Στρατάκος, ομογενής στη Nέα Yόρκη, 40 δολάρια, ο Σύλλογος Κυριών Τζιντζίνων
Αμερικής 50 δολάρια. Η Γεωργούλα Τσάκωνα από το Savre Pa, μέσω του Παναγιώτη Ιω.
Πλαζάκη, διέθεσε ένα συσσίτιο κρέατος. Οι Λάκωνες Γεώργιος και Ευάγγελος Σπυρίδης
500 δραχμές για τη μνήμη του αδελφού τους. Ο Κωνσταντίνος Ιωάν. Βουλουμάνος,
ομογενής στη Nέα Yόρκη, 20 δολάρια.
Ο Σύνδεσμος Βαμβακιτών Αμερικής ανέλαβε,464 το 1958, τη λειτουργία συσσιτίου
των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Βαμβακούς.
Για τα μαθητικά συσσίτια του Δημοτικού Σχολείου Ζούπαινας (Άγιοι Ανάργυροι) του
Δήμου Θεραπνών, το 1963, ομογενείς διέθεσαν465 1.120 δολάρια. Το 1965, o Παναγιώτης
Γ. Μπενέκος εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, προσέφερε ένα συσσίτιο με ψάρι, στη μνήμη των
γονέων και αδελφών του. Ο Γεώργιος Δ. Τσούτσουρας, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε 20
δολάρια και ένα συσσίτιο κρέατος στη μνήμη της γιαγιάς του, Αγγέλας Τσούτσουρα. Ο
Γεώργιος Διαμαντάκος, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε 10 δολάρια.
Διαθέτες όριζαν να διατεθεί η περιουσία τους ή μέρος αυτής για τα μαθητικά συσσίτια
του σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Παναγιώτης Στ. Καλαποθαράκος από τον Βαχό, το 1962, με τη διαθήκη466 του
όρισε, μετά το θάνατο της συζύγου του, η περιουσία467 του να περιέλθει «κατά πλήρη
ιδιοκτησίαν εις τον εκάστοτε επιθεωρητή της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως περιφέρειας
Λακωνικής επί τω σκοπώ όπως τα εξ αυτών εισοδήματα διατίθενται διά την δημιουργίαν
μαθητικών συσσιτίων των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Βαχού της επαρχίας Γυθείου».
460
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα. αρ. φ. 611/ 16-1- 1955, άρθρο «Το Δημοτικό Σχολείον Γκοριτσάς».
461
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 22/18-11-1962 άρθρο «Παραδείγματα προς μίμησιν. Κοινωνική
αλληλεγγύη».
462
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 25/28-2-1963.
463
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 42/ 11-4-1965 άρθρο «Κοινωνική Αλληλεγγύη».
464
Βιβλίο πρακτικών του Συνδέσμου Βαμβακιτών Αμερικής πράξη 140/Ιουνίου 1958.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό…, ό.π., σσ. 243-244.
465
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 25/28-2-1963 και αρ. φ. 33/24-12-1963.
466
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Σταύρου Καλαποθαράκου αρ. 138/31-5-1962 του
Συμβολαιογράφου Γυθείου Κωνσταντίνου Θεοδ. Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Γυθείου αρ. 19/1-4-1970. Αρχείο 1ου Γραφείου Π.Ε. Λακωνίας.
467
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Σταύρου Καλαποθαράκου…, ό.π. Η περιουσία του αποτελείτο
από: α) Δύο ανώγειες οικίες εντός της πόλεως Γυθείου, β) Από 6 ελαιοπερίβολα στην περιοχή της
Κοινότητας Βαχού συνολικής έκτασης 5 στρεμμάτων. Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς αρ.
6479/1973 του Συμβολαιογράφου Γυθείου Θεοδώρου Λιακάκου. Αρχείο 1ου Γραφείου Π.Ε.
Λακωνίας.
337
Ο διαθέτης όρισε468 οι χρηματικές του καταθέσεις να περιέλθουν για τον ίδιο σκοπό, μετά
το θάνατο του αδελφού του.
Ο Γεώργιος Τράγκας, το 1967, με τη διαθήκη του διέθεσε το ένα δέκατο των εσόδων
του «Ευαγούς Ιδρύματος Γεώργιος και Ειρήνη Τράγκα» για το μαθητικό συσσίτιο469 του
Δημοτικού Σχολείου Αναβρυτής.
Λάκωνες με προσφορές και εράνους διέθεταν χρήματα για τα μαθητικά συσσίτια του
σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδα τους.
Για τα μαθητικά συσσίτια του Δημοτικού Σχολείου Ζούπαινας, το 1963, διέθεσαν470 οι
κάτοικοι της Ζούπαινας 1.150 δραχμές.
Για τα μαθητικά συσσίτια του Δημοτικού Σχολείου Γκοριτσάς, το 1962,
προσέφεραν471 η Ζωίτσα χήρα Αλεξ. Ανδριτσάκη 500 δραχμές αντί μνημοσύνου του
συζύγου της Αλέξανδρου Ανδριτσάκη, δασκάλου, ο Αθανάσιος Χρόνης διέθεσε 1.000
δραχμές. Το 1963, διέθεσαν472 ο Ηλίας Βαμβαλής 200 δραχμές, η Παναγιώτα Χρόνη 500
δραχμές. Το 1965, προσέφεραν473 ο Βασίλειος Μ. Χίος 300 δραχμές, σε μνήμη του γιου
του Μάρκου, η Αλεξάνδρα Ι. Οικονομάκη - Ανδριτσάκη 100 δραχμές, η Ιωάννα
Γερασίμου 1.000 δραχμές αντί μνημοσύνου του συζύγου της.
Λάκωνες προσέφεραν τρόφιμα και διάφορα είδη για τα μαθητικά συσσίτια του
σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδα τους.
Για τα μαθητικά συσσίτια του Δημοτικού Σχολείου Ζούπαινας, το 1963, διέθεσαν474 οι
γονείς των μαθητών 130 κιλά λάδι, 50 κιλά χυλοπίτες και 50 κιλά κρεμμύδια.
Στο Δημοτικό Σχολείο Γκοριτσάς για τα μαθητικά συσσίτια, το 1963, διέθεσαν475 η
Ελένη Μιχάλη πέντε οκάδες λάδι, η Σταμάτα Γριβόγιαννη 5 κιλά φακές, η Ευγενική
Φατούρου ένα γεύμα οσπρίων, ο Δημ. Τσούτουρας 80 κιλά πορτοκάλια. Το 1964
διατέθηκαν476 χρηματικά ποσά, τρόφιμα και είδη μαγειρείου.
468
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Σταύρου Καλαποθαράκου…, ό.π. Στη διαθήκη του δεν οριζόταν
το ύψος των χρηματικών καταθέσεών του. Δήλωση αποδοχής κληρονομίας του επιθεωρητή
δημοτικής εκπαίδευσης αρ. 6479/5-10-1973, του Συμβολαιογράφου Γυθείου Θεοδώρου Λιακάκου.
469
Ιδιόχειρος και μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα αρ. 1368/13-4-1967 του Συμβολαιογράφου
Ελευσίνος Ευαγγέλου Τσαγαρούλη, δημοσιεύθηκε στο Ειρηνοδικείο Ελευσίνος αρ. 268/2-6-1967,
φάκ. Γεωργίου Τράγκα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Το χρηματικό
ποσό για τα συσσίτια να εισπράττει η σχολική εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Αναβρυτής από το
υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας Σπάρτης.
470
471
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 22/18-11-1962 άρθρο «Παραδείγματα προς μίμησιν. Κοινωνική
αλληλεγγύη».
472
473
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 42/ 11-4-1965 άρθρο «Κοινωνική Αλληλεγγύη».
474
475
476
Χρηματικά ποσά διέθεσαν ο Γεώργιος Δικαίος 1.000 δρχ., η Στέλλα Παπαδοπούλου 300 δρχ., η
Αντωνία Βαμβαλή 300 δρχ., η Νίκη Πρόκου 500 δρχ., ο Παναγιώτης Ντόσκας 170 δρχ., ο Ιωάννης
Ρουμάνης 200 δολ., η Σοφία Λάσκαρη 50 δολ., ο Σύλλογος Κυριών και Δεσπινίδων «Τα
Τσίντζινα» Αμερικής 50 δολ., ο Αριστείδης Νικολαΐδης 50 δολ., η Αντωνία Νικολαΐδη ένα
338
Για τα μαθητικά συσσίτια στο Δημοτικό Σχολείο Κυπαρισσίου (Λογκανίκου) το
διάστημα 1964-1967 οι γονείς προσέφεραν477 σε είδος άρτο, αλεύρι, αλάτι, κρέας,
φασόλια, βακαλάο, λάδι.
Η Ουρανία Ι. Κανέλλη διέθεσε478 για το Δημοτικό Σχολείο Γερακίου τραπέζια και
καρέκλες για τα συσσίτια των μαθητών, κουρτίνες, θρανία, βρύσες για τους μαθητές, μία
γραφομηχανή και ραπτομηχανή.
Οι ομογενείς προσέφεραν μικρά χρηματικά ποσά για τα συσσίτια του σχολείου της
ιδιαίτερης πατρίδας τους. Αριθμός γηγενών διαθετών με τη διαθήκη του όριζε μέρος της
περιουσίας να διατίθεται για τα μαθητικά συσσίτια του σχολείου του τόπου καταγωγής. Οι
γηγενείς συμμετέχοντας σε προαιρετικούς εράνους προσέφεραν χρηματικά ποσά. Αριθμός
δωρητών, που ήταν κυρίως γονείς, προσέφεραν τρόφιμα και διάφορα αναγκαία είδη
μαγειρείου για τα μαθητικά συσσίτια του δημοτικού σχολείου της περιοχής.
Προσφορές για μισθούς δασκάλων
Σύμφωνα με το νόμο του 1834, οι γονείς των μαθητών έπρεπε να αποδίδουν στο
δημοτικό ταμείο τα δίδακτρα,479 όπως προέβλεπαν τα άρθρα 26 και 27. Με Διάταγμα του
1911 παρέχεται για πρώτη φορά δωρεάν η στοιχειώδης εκπαίδευση.480
Τα δίδακτρα αποτελούσαν τμήμα του εισοδήματος του δασκάλου. Για το δάσκαλο
προβλεπόταν σταθερός μηνιαίος μισθός και η παραχώρηση «ανεξόδου κατοικίας και δύο
στρεμμάτων κήπου ή καλλιεργησίμου γης προς επικαρπίαν του».481 Ο μισθός και το ενοίκιο
της κατοικίας του δασκάλου, καθώς και όλα τα έξοδα της λειτουργίας του σχολείου,
επιβάρυναν τους δήμους, τους οποίους ο νόμος υποχρέωνε να ιδρύσουν και να συντηρούν
ένα πρωτοβάθμιο σχολείο. Τα δίδακτρα καταργήθηκαν482 επίσημα με το νόμο ΑΣΞΓ΄/26-
συσσίτιο κρέατος. Κατασκευάστηκαν τρεις τράπεζες και 6 πάγκοι από το Σύλλογο Ζουπανιωτών
Αμερικής, οι γονείς των μαθητών προσέφεραν 74 κιλά λάδι, 40 κιλά χυλοπίτες και 21 κιλά
κρεμμύδια.
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 41/10-2-1965 άρθρο «Κοινωνική Αλληλεγγύη».
477
Βιβλία αποθήκης Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου (Λογκανίκου), φάκ. ΕΚΠ. 166.1-59, φάκ.
ΕΚΠ. 166.1-61, φάκ. ΕΚΠ. 166.1-63, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
478
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 29/Ιούλιος-Αύγουστος 1989.
479
ΦΕΚ 11/3-3-1834 «Νόμος Περί Δημοτικών σχολείων». 6/18 Φεβρουαρίου 1834, άρθρο 26 «Το
ποσόν της μηνιαίας συνεισφοράς των γονέων θέλει προσδιορίζεσθαι κατ’ έτος από το δημοτικόν
συμβούλιον, κατά τας τοπικάς περιστάσεις, από 10-50 λεπτά. Μόνον οι όλως διόλου ενδεείς
οικογένειαι θέλουν είναι ελεύθεραι της συνεισφοράς ταύτης…».
480
481
Ν. 6/18 Φεβρουαρίου 1834, «Νόμος Περί Δημοτικών σχολείων» άρθρο 24.
Μπουζάκης Σήφης. (2002). Εκπαιδευτικές Μεταρρυθμίσεις…, ό.π., σ. 85.
482
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1977). Εξάρτηση και Αναπαραγωγή…, ό.π., σ. 503
Καλαφάτη Ελένη. (1988). Τα σχολικά κτίρια…, ό.π., σσ. 94-95.
339
7-1885.483 Τότε ο μισθός του δημοδιδασκάλου αυξήθηκε κατά 10 δραχμές, μετά τη
συμπλήρωση πενταετούς υπηρεσίας.
Μετά το 1821 και μέχρι τη διακυβέρνηση του Καποδίστρια, τη μισθοδοσία των
δασκάλων είχαν αναλάβει οι κάτοικοι των περιοχών που υπήρχαν σχολεία και κάποια από
τα πλούσια μοναστήρια.
Οι κάτοικοι του Μαραθονησίου (Γυθείου) για το διάστημα 1821-1827 και για τη
μόρφωση των παιδιών τους προσκάλεσαν «διδασκάλους των παιδαγωγικών και ελληνικών
μαθημάτων των οποίων τον χρονιαίον μισθόν μη έχοντες αλλαχόθεν να εξοικονομήσωμεν
συνεισέφερεν έκαστος των πολιτών και επληρώθησαν τον πρώτον χρόνον…».484
Ο μισθός του ελληνοδιδασκάλου στο Μαραθονήσι (Γύθειο) καταβαλλόταν από τα
εισοδήματα της μονής του Αγίου Γεωργίου και από εισφορές των κατοίκων μέχρι τον
Ιούλιο του 1830. Το επόμενο χρονικό διάστημα ελάμβανε 67 γρόσια επιπλέον και από την
Κυβέρνηση.485
Η οικογένεια Γιατράκου έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μόρφωση των νέων της
επαρχίας. Το 1827, ο Παναγιώτης Γιατράκος προσέλαβε486 από τη Μονεμβάσια το μοναχό
Γαβριήλ Ιβηρίτη και τον έφερε στην Κουρτσούνα ως διδάσκαλο.
Η μισθοδοσία487 των αλληλοδιδασκάλων κατά την Καποδιστριακή περίοδο γινόταν
από την Κυβέρνηση και από τους κατοίκους κάθε τρίμηνο και η σύμβαση ήταν για ένα
έτος. Οι ελληνοδιδάσκαλοι εμισθοδοτούντο συνήθως από τους κατοίκους. Πολλές φορές οι
κάτοικοι αναλάμβαναν την πληρωμή του ενοικίου και της διατροφής του.
483
Ν. ΑΣΞΓ΄/26-7-1885 «Περί καταργήσεως των διδάκτρων εν τοις δημοτικοίς σχολείοις» Εφημερίς
της Κυβερνήσεως αρ. φ. 87/31-7-1885, τεύχ. Α΄.
484
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικαί Σελίδες Λακωνίας. Εν Αθήναις σ. 258-261.
Πρωτόκολλο της 1ης Μαρτίου 1833. Επειδή οι συνεισφορές των κατοίκων του Γυθείου δεν
κράτησαν για πολύ αποφασίστηκε «… τα εισοδήματα της εν Μαραθονησίω ιεράς μονής του Αγίου
Ευδόξου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου να βοηθήσωσιν ημάς εις τον φωτισμόν πολλών νέων της
πατρίδος μας…ένεκα τούτων παρεδώκαμεν την επιστασίαν των ακινήτων κτημάτων εις
επιτρόπους, οίτινες συνάζοντες ανελλιπώς τας προσόδους να πληρώνωσιν εξ αυτών τους
δασκάλους και εκ των περισσευμάτων ανάγκης αυτής να εξοδεύωσι με την συγκατάνευσιν και εις
άλλα ψυχωφελή και κοινωφελή πράγματα…».
485
Για τη σύσταση σχολείου συνεισέφεραν: 500 γρόσια ο επίσκοπος Καρυοπόλεως Κύριλλος, 50
γρόσια η Τζαννέτου Καπετανόνυμφη, προσφορά από τις οικογένειες Γρηγοράκηδων και
Καλκαντήδων, τα εισοδήματα από τη μονή του Αγίου Γεωργίου ανερχόμενα σε 1.000 φοίνικες
ετησίως. Συνεισφορά κατοίκων ανερχόμενη σε 2.354 γρόσια.
Πρώτος δάσκαλος του Ελληνικού Σχολείου Μαραθονησίου ήταν ο Γαβριήλ ο Ιβηρίτης, μοναχός. Ο
μισθός του ήταν 2.200 γρόσια ετησίως, τα οποία κατέβαλαν οι κάτοικοι, που πλήρωναν και το
ενοίκιο της οικίας του. ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας φάκ. 30, Σχολικά έγγραφο11-8-1830.
Κρυπωτός Χαράλαμπος. Η Εκπαίδευση στη Μάνη στα πρώτα μετά την επανάσταση χρόνια…, ό.π.,
486
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Οι Γιατράκοι του 1821, περιοδ. Ιστορικά…, ό.π., σ. 277.
487
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σσ. 127-128.
340
Ο Νικόλαος Πηλάλας, έφορος του Σχολείου Βρεσθένων, το 1828, συνέλεξε από κοινή
εισφορά των κατοίκων 806 γρόσια,488 τα οποία διέθεσε για έναν ετήσιο μισθό
αλληλοδιδακτικού διδασκάλου του Σχολείου Βρεσθένων.
Οι κάτοικοι των Βρεσθένων, το 1829, προσέφεραν στο διδάσκαλο Βρεσθένων κατ’
έτος 1.500 γρόσια.489
Οι κάτοικοι της Μονεμβάσιας με ατομική συνεισφορά πλήρωναν ετήσιο μισθό του
δασκάλου 3.000 γρόσια και του παρείχαν κατάλυμα μέχρι το Φεβρουάριο του 1830.490
488
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα Σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σσ. 8-10.
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος 37/15-5-1829, σ. 142.
Βελέλης Λάζαρος. (1908). Ο Καποδίστριας…, ό.π., σ. 97.
«Κατάλογος ετησίας συνδρομής σε γρόσια των Βρεσθενιτών υπέρ συστάσεως και συντηρήσεως
αλληλοδιδακτικής σχολής εν τη κωμοπόλει αυτών».
Ν. Πηλάλας 100, Πανάγος Κωστόπουλος 30, Αναγνώστης Δημαράς 15, Κωνσταντής Γκοβόστης
10, Αναγνώστης του Πανάγου 50, Μανόλης Βερβενιώτης 30, Διαμαντής του Γιαννάκη 5, Γιάννης
Σκλαβούνης 10, Δημήτρης Κακαβάς 10, Μελέτης Καρτσούνης 15, Διαμαντής Γκοβόστης 5,
Γιαννάκης Πρίμπας 5, Πολυχρόνης Λουμόγιαννης 10, Παπά Κωνσταντίνος 30, Σαράντος Δημαράς
10, Δημητράκης Διαβατινός 3, Νικόλας Δημαράς 8, Αναστάσης Λούμος 5, Αθανάσης Γκοβόστης
10, Νικολός Μηλιάκης 3, Γιαννάκης Μερμίγκης 6, Αναστάσης Ρίζος 5, Αναγνώστης Οικονόμου
40, Αναγνώστης Διαμαντόπουλος 40, Κυριάκος Σακελλαρίου 30, Κωσταντής Σταυριανόπουλος 40,
Αναγνώστης Παναγιωτόπουλος 30, Πέτρος Πρίμπας 5, Αθανάσης Ροζιανίτης 10, Παναγιώτης του
Νικόλα 20, Γιαννάκης Ρίλος 25, Νικόλας Κασινίκος 10, Γιάννης Γκοβόστης 3, Δημήτρης Φράγκος
5, Δημήτρης Λούμος 5, Μιχάλης Δημαράς 15, Γεώργης του Φίλιπα 18, Νικολός Βελέτης 5,
Νικολέτος Ψυχογιός 5, Γιαννακόπουλος 20, Νικόλας Μερμίγκης 15, Νικόλας Φίλιππας 5, Αντώνης
Διαβατινός 5, Σταύρος Μάνταλος 3, Ηλίας Αναγνωστόπουλος 30, Δημήτρης Διαμαντόπουλος 5,
Σύρος Καλαβρυτινός 10, Γιαννάκης Διαμαντόπουλος 30, Πανάγος του Μανόλη 10, Το όλον 806.
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 46/Φεβρουάριος 1925.
Κουφός Νικόλαος. Η Εκπαίδευση στον τέως Δήμο Οινούντος από τη σύσταση του Νεοελληνικού
Κράτους μέχρι την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929. Στα Πρακτικά του Β΄ τοπικού Συνεδρίου
Λακωνικών Σπουδών, τόμ. Β΄. Ξηροκάμπι Λακωνίας, 28 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 2004.
Λακωνικαί Σπουδαί, περιοδικό σύγγραμμα της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών. Αθήνα 2006, σσ.
340-358.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Τα Σχολεία του Οινούντος επί Καποδίστρια», περιοδ. Μαλεβός…, ό.π.
489
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα Σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σσ. 13-14.
Ο Νικόλαος Πηλάλας, έφορος του Σχολείου Βρεσθένων, σε επιστολή του στις 18 Νοεμβρίου 1829
προς «την επί της Δημοσίου Παιδεύσεως και των Εκκλησιαστικών Γραμματείαν» ανέφερε ότι οι
κάτοικοι των Βρεσθένων προσέφεραν τα 1.500 γρόσια και «διά την ζωοτροφίαν του δέκα κιλά
σιτάρι, είκοσι οκάδες έλαιον, εξήντα οκάδες τυρί και διακοσίας οκάδες οίνον…όσα δε η Σεβαστή
Κυβέρνησις ήθελεν ευαρεστηθή κατά καιρόν να προσθέση, να τα λαμβάνη εις προσθήκην του
μισθού του».
Υπήρχε η συνήθεια στο διδάσκαλο να παρέχουν οι κάτοικοι, εκτός από το μισθό του σε μετρητά,
και τρόφιμα σε ετήσια ποσότητα, όπως κρασί, λάδι, σίτο και τυρί.
490
ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας φάκ. 27, Σχολικά, έγγραφο 740/17-5-1830. Έγγραφο της
δημογεροντίας Μονεμβάσιας προς τον διοικητήν Λακεδαίμονος και Μονεμβάσιας. Στην επιστολή
προτεινόταν οι πρόσοδοι από τα γύρω της Μονεμβάσιας μονύδρια να λαμβάνονται από την
341
Μετά το 1830 οι κάτοικοι ζητούσαν από το νεοσύστατο Κράτος δάσκαλο, με την
υποχρέωση να τον πληρώνουν οι ίδιοι, εάν δεν μπορεί να τον μισθοδοτήσει το Κράτος.
Οι κάτοικοι της Μαλτσίνης, το 1829, δι’ εράνου συγκέντρωσαν 3.620 γρόσια για το
μισθό του δασκάλου.491
Ο δημογέροντας της Μαλτσίνας του Δήμου Μελιτίνης, Γεώργιος Γραφάκος, το 1834,
ζήτησε με αναφορά του στο νομάρχη Λακωνίας δάσκαλο της ελληνικής γλώσσας για τους
μαθητές του χωριού του και των γύρω περιοχών, οι οποίοι στο σύνολό τους ήταν 100. Ο
Γραφάκος ανέλαβε την υποχρέωση492 να καταβάλλει για τρία χρόνια το μισθό στο
δάσκαλο που ήταν 70-80 δραχμές το μήνα.
Με έγγραφό τους οι κάτοικοι της περιοχής της Βαμβακούς, το 1835, ζητούσαν από τη
Γραμματεία της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως διδάσκαλο για το Ελληνικό Σχολείο Βαμβακούς
και ως προς τη μισθοδοσία του ανέφεραν ότι αν δεν μπορούσε να γίνει από το Κράτος τότε
«θέλη καταβάλομεν εξ ιδίων μας».493
Στο Ελληνικό Σχολείο Σπάρτης, το 1843, ο ελληνοδιδάσκαλος Π. Ιωαννίδης
μισθοδοτείτο «παρά των γονέων των φοιτούντων παίδων και από συνεισφορές ετέρων
φιλόμουσων συνδρομητών».494
Ομογενείς και γηγενείς Λάκωνες, ευκατάστατοι, με μεγάλη ακίνητη περιουσία όριζαν
με πράξεις δωρεάς ή με τη διαθήκη τους μέρος της περιουσίας τους να διατίθεται για τη
μισθοδοσία του δασκάλου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης διέθεσε, μετά το θάνατο της συζύγου του, τους τόκους
από το ήμισυ της πώλησης της ακίνητης περιουσίας στο χωριό Ελενόβια στη
Συμφερούπολη, και αφού αφαιρεθούν 400 ρούβλια που προορίζονταν για τους φτωχούς,
στο Γυμνάσιο της Συμφερούπολης για το μισθό μόνο του διδασκάλου της ελληνογραικικής
διαλέκτου.495 Στη περίπτωση που δεν υπάρξει «γραικική κλάσσις εις την Κριμαίαν
επιτροπή της σχολής για να βοηθείται το σχολείο αντί τα «εισοδήματα [να] μερίζονται μεταξύ των
δύο ειρημένων αρπαγών».
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σ. 980.
491
492
ΥΕΔΕ 1834, Ταξινομική ενότητα 161,7 θυρίδα 49 φάκ. 14 αρ. εγγράφου 1. Η απάντηση της
Γραμματείας προς τον δημογέροντα ήταν σχεδόν αρνητική αφού αναφερόταν ότι «Διδάσκαλον 80
δραχμών καλόν δεν γνωρίζομεν, ας δώση 200 αν θέλη, ειδεμή ας εύρη αυτός του».
Αντωνίου Δαυίδ. (2000). Η Εκπαιδευτική εικόνα της Λακωνίας κατά τα έτη 1833-1835. Αθήνα, σ.
198-199.
493
ΥΕΔΕ φάκ. 2027 Σχολεία Λακωνίας. Έγγραφο 3366/20-3-1835. Προς τη Βασιλική
Γραμματείαν της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Στο έγγραφο αναφερόταν ότι παλαιότερα το σχολείο
της Βαμβακούς ελάμβανε βοήθεια από τα μοναστήρια της επισκοπής Σελλασίας. Όταν όμως τα
μοναστήρια διελύθησαν, σταμάτησε και η βοήθεια.
494
ΥΕΔΕ φάκ. 2027 Σχολεία Λακωνίας. Έγγραφο 19083/10-2-1843. Προς την επί των
Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Β. Γραμματείας της Επικρατείας.
495
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 616. Διαθήκη του
Σαραντινάκη, Λακεδαιμονίου στη Ρωσία (μετάφρασις εκ της ρωσικής). ΑΥΕ φάκ 1851/88,1
έγγραφο 8488 της 18 Οκτωβρίου 1850 του Υπουργείου Παιδείας προς Υπουργείο Εξωτερικών.
342
παντελώς», τότε το χρηματικό ποσό να διατίθεται «εις την πατρίδα μας Μονεμβασίαν,
χώραν της Πελοποννήσου, προς χρήσιν και ωφέλειαν των εν τω εκεί σχολείω τροφέων».496
Ο Νικόλαος Πηλάλας για το μισθό του ελληνοδιδασκάλου του Ελληνικού Σχολείου
Βρεσθένων με τη διαθήκη του, το 1861, παρήγγειλε στους κληρονόμους του και
εκτελεστές της διαθήκης να προέρχεται από έσοδα497 της περιουσίας του. «Τας δε εν
Σπάρτη οικίας μου μετά του συνεχομένου περιβολίου και των εμπεριεχομένων δέντρων
διατάττω να μην εκποιηθώσι ποτέ, αλλά το ενοίκιο αυτών να δίδωνται εις μισθόν του
ελληνοδιδασκάλου του ρηθέντος εν Βρεσθαίνοις Ελληνικού Σχολείου…».498 Ο Δήμος
Σπαρτιατών499 από το 1951 είχε ενδιαφερθεί να του εκχωρηθεί οικόπεδο του
κληροδοτήματος Πηλάλα με σκοπό την ανέγερση σχολείων. Η διαχειριστική επιτροπή του
ιδρύματος Πηλάλα αποφάσισε, το 1955, την εκποίηση500 των δύο ακινήτων του ιδρύματος
στη Σπάρτη με σκοπό την αξιοποίηση του κληροδοτήματος. 501 Η εκποίηση δεν
πραγματοποιήθηκε λόγω του περιορισμού που είχε ορίσει ο διαθέτης με τη διαθήκη του.
Τα εισοδήματα του κληροδοτήματος Πηλάλα από το 1960 διετίθεντο502 κατά το ήμισυ για
Τα χρήματα θα εδίδοντο στο Ταυρικό γυμνάσιο, αν η διοίκηση του σχολείου εξασφάλιζε άδεια για
να υπάρξει μία κλάσις (τάξη) της «γραικικής διαλέκτου αναγκαιουμένης εις το εδώ μέρος διά τους
κατοικηθέντες συμπατριώτας μου Γραικούς». Αν δεν εδίδετο τέτοια άδεια, τότε οι τόκοι των
χρημάτων θα εδίδοντο «για μισθό διδασκάλου σε άλλη πολιτεία της ταυρικής γουβέρνιας,
παραδίδοντας την άνω ρηθείσαν διάλεκτον» ΑΥΕ φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 15, της 25
Φεβρουαρίου 1845 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Μονεμβασιάς.
496
497
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Πηλάλα Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 530. Διαθήκη αρ.
15753/21-12-1861 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Σ. Παρθενόπουλου, φάκ. Νικολάου Πηλάλα,
Τα έσοδα για το μισθό του ελληνοδιδασκάλου προέρχονταν από την εκποίηση αγρού μισού
στρέμματος στη Σπάρτη, από μία ερειπωμένη κατοικία στο Μυστρά και από τα ενοίκια των δύο
οικιών του στη Σπάρτη για τις οποίες ο διαθέτης όριζε ότι δεν θα εκποιηθούν ποτέ.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας και το Ελληνικόν Σχολείο Βρεσθένων- Δημόσια
Διαθήκη» περιοδ. Μαλεβός, έτος 6ο τεύχ. 64/ Αύγουστος 1926, σσ. 558-560.
498
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Πηλάλα…, ό.π.
499
Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. πρωτ. 13899/2-12-1951 προς το δήμαρχο Σπαρτιατών, φάκ.
Νικολάου Πηλάλα ΔΗΜΟΤ. 1.2-739, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
500
Απόκομμα εφημ. Νέα Σπάρτη της 19-11-1963 καταχώρηση του οικονομικού εφόρου
Λακεδαίμονος αρ. πρωτ. 11084 «ο Οικονομικός Έφορος Λακεδαίμονος δηλοποιεί ότι εκτίθεται εις
πλειοδοτικήν δημοπρασίαν η εκποίησις των κάτωθι ακινήτων του κληροδοτήματος Νικολάου
Πηλάλα. 1) Το εντός της πόλεως Σπάρτης και επί των οδών Βρασίδου – Αγησιλάου - Κλοεμβρότου
και Δημοτικής Αγοράς… εκτάσεως 1.152 τ.μ., 2) … των επί των οδών Βρασίδα και ανώνυμου
οικοπέδου εκτάσεως 1.498 τ.μ. Η δημοπρασία ενεργηθήσεται… την 14η του μηνός Ιανουαρίου
1964…» φάκ Νικολάου Πηλάλα, ΔΗΜΟΤ. 1.2.-739, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
501
Έγγραφο του Δήμου Σπάρτης αρ. 4942/21-12-1955 προς το νομάρχη Λακωνίας «οικόπεδα
κληροδοτήματος Πηλάλα στη Σπάρτη» φάκ. Νικολάου Πηλάλα, ΔΗΜΟΤ. 1-2-739, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
502
Ν. 4042 «Περί μετατροπής του σκοπού του κληροδοτήματος Νικολάου Πηλάλα Σπάρτης και
εκποιήσεως της περιουσίας αυτού προς επένδυσιν εις πλέον προσοδοφόρα περιουσιακά στοιχεία»
άρθρο 2 και εισηγητική έκθεσις ΦΕΚ 35/30-3-1960.
343
την ενίσχυση και πλουτισμό των εποπτικών οργάνων του Δημοτικού Σχολείου Βρεσθένων
και κατά το έτερο ήμισυ για την παροχή υποτροφιών σε επιμελείς και άπορους μαθητές
απόφοιτους του Δημοτικού Σχολείου Βρεσθένων. Με νόμο503 επετράπη η εκποίηση των
ακινήτων και η επένδυση των εκποιούμενων σε περισσότερο προσοδοφόρα περιουσιακά
στοιχεία τα οποία θα ήταν αναπαλλοτρίωτα. Ο Δήμος Σπαρτιατών αντιμετώπισε την
ανάγκη στέγασης του 1ου Δημοτικού Σχολείου Σπάρτης και την επέκταση της δημοτικής
αγοράς. Ο Δήμος Σπαρτιατών αποφάσισε504 να προσέλθει στην πλειοδοτική δημοπρασία
για την αγορά οικοπέδου του κληροδοτήματος Πηλάλα, και στην οποία ανεδείχθη
τελευταίος πλειοδότης.505
Το οικόπεδο του κληροδοτήματος Πηλάλα που βρισκόταν στις οδούς Βρασίδου -
Αγησιλάου - Κλεομβρότου και Δημοτικής Αγοράς περιήλθε506 στην κυριότητα του Δήμου
Σπάρτης αντί του ποσού των 880.000 δραχμών.
Ο Αντώνιος Παστελής, το 1889, ίδρυσε μία τάξη ελληνικού σχολείου στο Δουραλή
καταβάλλοντας κάθε μήνα στο ταμείο Γυθείου το μισθό507 του δασκάλου.
Ο Ιωάννης Ν. Τσάκωνας από την Γκοριτσά, το 1914, με τη διαθήκη508 του διέθεσε στο
Υπουργείο Παιδείας 5.000 δραχμές με τον όρο «εκ των τόκων αυτών διορίζονται και
μισθοδοτούνται δημοδιδασκάλισσες οικοκυρικής στο σχολείο θηλέων της Γκοριτσάς».
503
Ν. 4042.., ό.π. άρθρο 1.
504
Απόσπασμα πράξης 2/10-1-1964 απόφαση 1η του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου
Σπαρτιατών για συμμετοχή του δήμου στην πλειοδοτική δημοπρασία, φάκ. Νικολάου Πηλάλα,
505
Απόσπασμα πράξης 4/25-2-1964 απόφαση 24η του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου
Σπαρτιατών «Εγκρίνεται καταβολή 500.000 δρχ. έναντι του τιμήματος της αγοράς οικοπέδου του
κληροδοτήματος Ν. Πηλάλα εκ των 880.000 δρχ. που πρέπει να καταβληθούν», φάκ Νικολάου
Πηλάλα, ΔΗΜΟΤ. 1.2-739, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
506
Συμβόλαιο πώλησης ακινήτου αρ. 18.698/26-2-1964 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου
Ευαγ. Καρελλά. Ο Δήμος Σπαρτιατών κατέβαλε ποσό τοις μετρητοίς 500.000 και 380.000 δρχ. και
συμφωνήθηκε να δοθούν από το Δήμο Σπαρτιατών σε πέντε ετήσιες ισόποσες δόσεις.
φάκ. Νικολάου Πηλάλα, ΔΗΜΟΤ. 1.2-739, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
507
Μητρώο Κληροδοτημάτων του ΥΠΕΠΘ, σ. 512. Το σχολείο λειτούργησε μέχρι το 1896, έως το
θάνατο του ιδρυτή, οπότε και σταμάτησε η χορηγία του, σσ. 512, 106.
ΦΕΚ 62/2-4-1893 «Περί του εν Δουραλή ελληνικού σχολείου» αναφερόταν «…η δε δαπάνη των
διδασκόντων και υπηρετούντων θα χορηγήται εκ του υπό του Α. Παστέλη εν τω δημοσίω ταμείω
Γυθείου καταβαλλομένων χρημάτων τη 1η Σεπτεμβρίου εκάστου έτους…».
Φανδρίδης Ν. Διομ. (1894). Έκθεσις περί των κεφαλαίων και των εσόδων και εξόδων 1870-1893
πάντων των υπό διαχείρισιν του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως
κληροδοτημάτων και των υπό ιδιαιτέρων εκτελεστών διαχειριζομένων. Εν Αθήναις, σ. 33-34.
«Κληροδότημα Αντωνίου Παστέλη (ζώντος) προς συντήρησιν μονοταξίου ελληνικού σχολείου εν
χωρίω Δουραλί του Δήμου Έλους. Την ετησίαν δαπάνην της συντηρήσεως καταβάλλει τακτικώς
εις το δημόσιον ταμείον ο κληροδότης».
Γαβαλά Πέπη. (2002). Κοινωνία και εκπαίδευση (Λακωνία, τέλη 19ου –αρχές 20ου αι.) Λακωνικαί
Σπουδαί. Παράρτημα. Άθήνα, σ. 149.
Εφημ. Παρατηρητής της 3-10-2009, άρθρο «Ευεργέτες: άξιοι ευγνωμοσύνης»
508
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Ν. Τσάκωνα αρ. 11077/2 -5- 1914 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Παπαηλιού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 100/4-5-1939, φάκ.
344
Ακόμη και όταν το Κράτος έχει αναλάβει τη μισθοδοσία των εκπαιδευτικών, αρκετοί
διαθέτες όριζαν μέρος της περιουσίας τους να διατίθεται για τη συμπλήρωση του μισθού
σε επί συμβάσει δασκάλους.
Ο Παναγιώτης Καψάλης από τους Γοράνους, ομογενής, το 1950, διέθεσε 4.000.000
δραχμές για τη μισθοδοσία ενός εκπαιδευτικού του Δημοτικού Σχολείου Γοράνων.509
Το 1950, η μισθοδοσία του επί συμβάσει δασκάλου, ύψους 4.500.000 δραχμών, του
Δημοτικού Σχολείου Έλους γινόταν από εισφορές γονέων.510
Ο Αριστείδης Ν. Βαρναβέλιας με τη διαθήκη511 του, το 1966, διέθεσε στην Κοινότητα
Αλευρούς ένα διαμέρισμά του στην Αθήνα, με σκοπό τα μισθώματά του να διατίθενται512
για την ενίσχυση του μισθού του ιερέα και του δασκάλου της Κοινότητας Αλευρούς.
Από το 1821 μέχρι το 1828 τη μισθοδοσία των δασκάλων είχαν αναλάβει
αποκλειστικά οι γονείς. Την Καποδιστριακή περίοδο οι αλληλοδιδάσκαλοι
μισθοδοτούνταν από την Κυβέρνηση και τους κατοίκους. Διαθέτες με τη διαθήκη τους
όριζαν μέρος της περιουσίας τους να διατίθεται με σκοπό την πληρωμή των
αλληλοδιδασκάλων και ελληνοδιδασκάλων.
Γ2. ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Ελληνικά σχολεία
Τα ελληνικά σχολεία σκοπό είχαν «να προετοιμάζουν διά τα γυμνάσια και κατ’ αυτόν
συμμορφούται το αντικείμενον, η έκτασις και ο τρόπος της διδασκαλίας, αλλά συγχρόνως η
εν αυτοίς εκπαίδευσις πρέπει να αποτελή και αυθύπαρκτον τι όλον, ως πρώτης μεν
θεωρούμενον βαθμίδα της επιστημονικής μορφώσεως της νεολαίας, αλλά και διά τους
Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Ιωάννη Ν. Τσάκωνα, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας

509
Εφημ. Λακωνικό Βήμα της 12-11-1950 «Ευχαριστήριο της Σχολικής Εφορείας Γοράνων».
510
Από το 1949-1959 υπήρξαν προαιρετικές εισφορές γονέων στο σχολείο του Έλους ύψους
1.536.000 δραχμών. Βιβλίο ταμείο Σχολικής Εφορείας Δημοτικού Σχολείου Έλους, φάκ. ΕΚΠ.
511
Μυστική διαθήκη Αριστείδη Βαρναβέλια της 5-3-1966, φάκ. Αριστείδη Βαρναβέλια, Δ/νση
512
Με την 8437/1984 απόφαση του Εφετείου Αθηνών καθορίστηκε η επωφελέστερη αξιοποίηση
των εισοδημάτων, αυτά να διατίθενται για τις ανάγκες του Δημοτικού Σχολείου Αλευρούς κατά τα
2/3 και κατά το 1/3 για τις ανάγκες του ναού της Αλευρούς.
Απόφαση 1522/1002/17-4-1986 του Υπ. Οικονομικών, φάκ. Κληρονομιάς Αριστείδη Βαρναβέλια,
Δημοτικό Σχολείο Αλευρούς, ΕΚΠ. 8.2-41, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Με την κατάργηση του Δημοτικού
Σχολείου Αλευρούς τα εισοδήματα που προορίζονταν για το δημοτικό σχολείο εισπράττονταν από
την Κοινότητα Αλευρούς. Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 1054568/2203/ΑΟ11/23-6-1992,
φάκ. Αριστείδη Βαρναβέλια, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
345
παίδας κατάλληλον, όσοι δεν θέλουν μεταβή εις τα γυμνάσια, αλλά από των ελληνικών
σχολείων αμέσως εις τον κοινωνικόν βίον ή εις θέσιν μη απαιτούσαν εκπαίδευσιν γυμνασίου
και πανεπιστημίου».513 Όταν η κυβέρνηση δεν προέβαινε στη σύσταση ελληνικών
σχολείων τότε μπορούσαν «δήμοι ή ιδιώται να συστήσωσι τοιούτων ή και τάξεις τινάς
γυμνασίου εξ ιδίων αναλωμάτων».514 Από την έναρξη του σχολικού έτους 1929-1930
καταργήθηκαν τα «ελληνικά σχολεία» ή «ημιγυμνάσια» στις πόλεις που λειτουργούσαν
γυμνάσια ή πρακτικά λύκεια.515
Επιφανείς άνδρες που έλαβαν μέρος στην Απελευθέρωση, με πρωτοβουλίες, με
ενέργειές τους και με τη διαθήκη τους συνέβαλαν στη σύσταση ελληνικού σχολείου στην
ιδιαίτερη πατρίδα τους, για το οποίο και παρείχαν μέρος των εισοδημάτων τους.
Ο Θεοδώρητος Β΄, το 1813, ανέλαβε το αξίωμα του επισκόπου Βρεσθένης. Το πρώτο
μέλημά του ήταν να συντηρήσει και να ιδρύσει σχολεία516 και έπειτα εκκλησίες517 και
«συνέστησεν εν Βαμβακού ελληνικόν σχολείον με μίαν μόνον τάξιν, παρέχων εκ του ιδίου
513
Β.Δ. της 31-12-1836 (12-1-1837), άρθρο 2. «Διάταγμα περί του κανονισμού των ελληνικών
σχολείων και Γυμνασίων». Εφημερίς της Κυβερνήσεως 87/31-12-1836.
514
Β.Δ. της 31-12-1836 (12-1-1837), άρθρο 115. «Διάταγμα περί του κανονισμού των ελληνικών
σχολείων και γυμνασίων». Εφημερίς της Κυβερνήσεως αρ. 87/31-12-1836.
515
Χατζηστεφανίδης Θεοφάνης. (2005). Ιστορία της Νεοελληνικής…, ό.π., σ. 275.
516
Επετηρίς του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης 1907-1908. Εν
Αθήναις 1909. Σύμφωνα με την επετηρίδα του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών αναφερόταν ως
χρόνος συστάσεως το 1836.
Κουκουλές Φαίδων. (1908). Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος ο Β΄ και το σχολείον Βρεσθένων,
Σπαρτιατικόν Ημερολόγιον, έτος Θ΄ 1908, σσ. 53-58. «Γιγνώσκων ο μεγαλεπήβολος ανήρ οίας
ωφελείας εις το καταδυναστευόμενον παρέσχεν έθνος μας εν χαλεποίς καιροίς η παιδεία,
αμέριστον παρείχε την υποστήριξίν του εις τε διδασκάλους και φιλομούσους κοινότητας,
αμείλικτος δε εφαίνετο προς πάντας, οίτινες προς την ευγενή αυτού υπέρ των σχολών μέριμναν είτε
ψυχροί είτε αντιστρατευόμενοι εφαίνοντο».
Κουκουλές Φ. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σσ. 57-63. Σύμφωνα με τον Κουκουλέ, το
σχολείο της Βαμβακούς ήταν το παλαιότερο της επαρχίας και λειτούργησε το 1813. Το 1836 ο
Θεοδώρητος φρόντισε να συμπεριληφθεί η σχολή «εις τα υπό της Κυβερνήσεως συντηρούμενα
ελληνικά σχολεία και να διορισθεί ελληνοδιδάσκαλος ταύτης κατά το 1836 ο εκ Δολιανών Ιωάννης
Γεωργιάδης, ο κατόπιν επονομασθείς Τζιβανόπουλος…».
Γαβαλά Πέπη. (2002). Κοινωνία και Εκπαίδευση…, ό.π., σ. 143.
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη…, ό.π. «Ο Θεοδώρητος Β΄ κάλεσε και ανέθεσε τη
διεύθυνση του σχολείου στο συσπουδαστή του Γεώργιο Τσαφαλόπουλο».
517
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ και η επισκοπή Βρεσθένης. Αθήνα. σ. 53. «Για την
ευόδωση των έργων και σκοπών και τους κατοίκους παρεκίνει εις φιλανθρωπικά, διά την
αλληλοβοήθειαν και κοινωφελή, διά της προσωπικής των εργασίας, έργα…Αυτός δε όλα τα
δικαιώματα που έπαιρνε από την περιφέρειά του, όλα τα εξόδευε για τις παραπάνω ενέργειες και
σκοπούς…».
346
ταμείου το εν τρίτον εκ των προς συντήρησιν απαιτουμένων δαπανών, δέον να ανακουφίση
ούτω την πενίαν των κατοίκων».518
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς με τη διαθήκη του, το 1819, διέθεσε «εις το Σχολείον του
Κασαπά το ελληνικόν γρόσια 1.000, εις το Σχολείον της Βαμβακούς και λοιπών γειτονικών
χωριών γρόσια 500».519
Ομογενείς Λάκωνες δεν ξεχνούσαν την πατρίδα τους και με τη διαθήκη τους διέθεταν
περιουσιακά στοιχεία που είχαν αποκτήσει στο εξωτερικό για το ελληνικό σχολείο της
Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης, συνταγματάρχης του ρωσικού στρατού, διέθεσε την
περιουσία520 του, το 1821, στο ελληνικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας του Μονεμβασίας
«το οποίον θέλει δεχθή παρ’ εμού ταύτην την προσφοράν εις σημείον της μεγάλης μου
ευχαριστήσεως διά την εν αυτώ ανατροφήν μου»521 και στο σχολείο της Συμφερούπολης. Το
518
Κουκουλές Φ. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σσ. 57-58. Ο Θεοδώρητος Β΄ φρόντισε να
συμπεριληφθεί το σχολείο της Βαμβακούς στα συντηρούμενα ελληνικά σχολεία από την
κυβέρνηση και να διορισθεί ελληνοδιδάσκαλος το 1836.
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄…, ό.π., σσ. 26-27, 71.
Σελλασίας Θεοδώρητον. Αθήνησιν τη 27η Απριλίου 1843, εν τω Ναώ της Αγίας Ειρήνης Αθήνησιν
εκ της τυπογραφίας Π.Β. Μελαχούρη και Φ. Καραμπίνη, σ. 9.
Γούδας Αναστάσιος. (1869). Βίοι Παράλληλοι των επί της Αναγεννήσεως της Ελλάδος
Διαπρεψάντων Ανδρών, τόμ. Α΄. Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, σ. 139.
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα Σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σ. 6-7.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό…, ό.π., σ. 109. Αντωνίου Δαυίδ. (2000). Η
Εκπαιδευτική εικόνα…, ό.π., σσ. 189-190. Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικαί
Σελίδες…, ό.π. σ. 26.
519
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά της 1-9-1819, περιοδ. Μαλεβός, Αθήνα, έτος 4ο, τεύχ.
43/ Νοέμβριος 1924, σ. 317-318 και τεύχ. 34/Φεβρουάριος 1924, σ. 329.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Τα Σχολεία του Οινούντος επί Καποδίστρια» περιοδ. Μαλεβός…, ό.π.
Κρεββατάς Δημήτριος. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η πορεία
μιας Σπαρτιατικής οικογένειας. Αθήνα, σσ. 61-65.
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Τα Σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σ. 4.
520
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη…, ό.π. Ο Ευστάθιος Σαραντινάκης, κληροδότησε το μισό της
περιουσίας του στο χωριό Ελενόβια στο Ελληνικό Σχολείο Μονεμβάσιας, εκτός από 400 ρούβλια
για φτωχούς, και ποσό που δόθηκε στο σχολείο της Συμφερούπολης στην Ταυρίδα. Η περιουσία
του ανερχόταν σε 200.000 χάρτινα ρούβλια. AYE, φάκ.1869/ 88,1, έγγραφο 12346 / 16 Ιουνίου
1851. Τη δεκαετία του 1880 το ποσό στην Εθνική Τράπεζα ανερχόταν σε 6.333 ρούβλια και
αντιστοιχούσε στο μισό του κληροδοτήματος. ΑΥΕ, φάκ. 1889/ Δ60,2, έγγραφο 11753 / 18
Μαρτίου 1889, φάκ.1845/ 88, 1, έγγραφο 4535 / 14 Δεκεμβρίου 1845, έγγραφο 11511 / 15
Νοεμβρίου 1885. ΓΑΚ, Κλάδος Β', θυρίδα 106, φάκ. 16.
521
Διαθήκη Ευσταθίου Σαραντινάκη…, ό.π. και ΑΥΕ φάκ. 1869/88,1 έγγραφο 12346 / 16 Ιουνίου
1851. Τη δεκαετία του 1880 το ποσό στην Εθνική Τράπεζα ανερχόταν στα 6.333 ρούβλια και
αντιστοιχούσε στο μισό του κληροδοτήματος. ΑΥΕ, φάκ. 1889/Δ60,2 έγγραφο 11753 / 18 Μαρτίου
1889, φάκ.1845/88,1 έγγραφο 4535 / 14 Δεκεμβρίου 1845, έγγραφο 11511/ 15 Νοεμβρίου 1885.
347
κληροδότημα για το σχολείο της Μονεμβάσιας του Ευσταθίου Σαραντινάκη, το 1936,
διέθετε:522 α) ομολογίες της Εθνικής Τράπεζας αξίας 36.639 δραχμών, β) καταθέσεις στην
Εθνική Τράπεζα 27.135,7 δραχμών, γ) 26 ομολογίες δανείου 8% του 1926, δ) ομολογία της
Εθνικής Τράπεζας 694 δραχμών.
Ο Κλήμης Διαμαντίδης, το 1851, με τη διαθήκη του όρισε να κατατεθεί η χρηματική
περιουσία του στην Εθνική Τράπεζα, με σκοπό το κεφάλαιο να διατεθεί523 από το
Ελληνικό Δημόσιο για την ίδρυση ελληνικού σχολείου στη γενέτειρά του Βαμβακού.
Σε μέρη της Λακωνίας με τη δημιουργία Κράτους οι κάτοικοι ίδρυαν ελληνικό
σχολείο με κοινή συνεισφορά τους και σε περιπτώσεις με τη βοήθεια των μοναστηριών της
περιοχής.
Οι κάτοικοι του Μαραθονησίου (Γυθείου) «εγνώρισαν ήδη ότι μόνη η παιδεία δύναται
να επιστηρίξη την αληθή ελευθερίαν και ευδαιμονίαν του λαού».524 Ίδρυσαν525 το Μάρτιο
του 1829 ελληνικό σχολείο. Το σχολείο αυτό ήταν η συνέχεια του προεπαναστατικού που
λειτουργούσε. Τη χρηματοδότηση συντήρησης ανέλαβαν οι κάτοικοι526 και ένα
ΓΑΚ, κλάδος Β΄θυρίδα 106, φάκ. 16. Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σ.
1318.
Στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος το 1929 βρίσκονταν κατατεθειμένες από το Υπουργείο
Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαιδεύσεως από το κληροδότημα Σαραντινάκη υπέρ του
Ελληνικού Σχολείου Μονεμβάσιας ομολογίες αξίας 36.639,2 δραχμών.
522
Έγγραφο 23574/35 / 24-1-1936 του Υπουργείου Οικονομικών προς το Υπουργείο Παιδείας,
φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Ευσταθίου Σαραντινάκη, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας
523
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 33/Ιανουάριος 1924, σ. 221. Η περιουσία του σε χρήματα ήταν 2.250
φλωρία βασιλικά.
ΓΑΚ Συλλογή Βλαχογιάννη. Ε 75. «…διά το εν Βαμβακού της Λακεδαίμονος Σχολείον, υπέρ ου
και τα βιβλία διέθεσε διά της διαθήκης του εκ δρχ. 39.352,63».
Κουκουλές Φ. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς…, ό.π., σσ. 59-60. Φραγκινέας Νικόλαος. (1971).
Λακωνική Γη…, ό.π., σσ. 119-120. Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η παιδεία επί…, ό.π., τόμ. Α΄, σ.
322.
524
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας, φάκ 22, σχολικά έγγραφο 22-12-1829. Δασκαλάκης Απόστολος.
(1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σ. 642. Βελέλη Λ. (1909). Ο Ιωάννης Καποδίστριας…,
ό.π., σ. 100. Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η παιδεία επί…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 362.
525
Τζωρτζάκης Τζώρτζης. (1981). Η πρωτεύουσα της Μάνης…, ό.π., σ. 79. Τα σχολεία το 1829
ιδρύονταν από το Κράτος ή τους κατοίκους. Τα έξοδα λειτουργίας πληρώνονταν α) από το Κράτος
(ελάχιστη εισφορά), β) Δωρεές κατοίκων (εισφορά ουσιαστική), γ) Από τοπικούς πόρους
μοναστηρίων (εισφορά ουσιαστική).
526
Ο Καποδίστριας σε επιστολή του την 31-12-1829 προς τον έκτακτο επίτροπο Λακωνίας και
Κάτω Μεσσηνίας, ευχαριστούσε τους κατοίκους του Μαραθονησίου για τη σύσταση και
συντήρηση του σχολείου «Οι αξιότιμοι ούτοι πολίται αφιερώσαντες εις σύστασιν σχολείων τα
εισοδήματα των πατρίων καταστημάτων, ως ανεφέρθη, απέδειξαν τοιούτον έργον φιλάνθρωπον,
ικανόν εις την μνήμην των προγόνων των να δαπανήσωσι και εις αυτούς τους ιδίους εις ένδειξιν
ευγνωμοσύνης των συμπολιτών των, την δόξαν μεταξύ των συγγενών και εις την εξαίρετον
348
τελωνειακό τέλος. Το πρώτο σχολείο στο Γύθειο (Μαραθονήσι) λειτούργησε527 στο κελί
που έμενε ο καλόγερος του μοναστηρίου του Αγίου Γεωργίου.
Το ίδιο έτος με ενέργειες των κατοίκων ιδρύθηκε και αλληλοδιδακτικό σχολείο.528 Το
Ελληνικό Σχολείο Μαραθονησίου (Γύθειο) και το αλληλοδιδακτικό ιδρύθηκαν με
εισφορές των κατοίκων οι οποίοι, το 1829, είχαν προσφέρει 2.354 γρόσια.529 Το Ελληνικό
Σχολείο Γυθείου λειτούργησε το 1829 στεγασμένο «εις μίαν αίθουσαν του εν τω μέσω της
πόλεως ευρισκομένου Μοναστηρίου».530 Οι δαπάνες λειτουργίας καλύπτονταν με τις
συνεισφορές των κατοίκων και με τα εισοδήματα της Μονής του Αγίου Γεωργίου. Για τη
συντήρηση του Ελληνικού σχολείου εισέπρατταν τελωνειακό τέλος «20 παράδες εις τα 100
γρόσια»531 επί των εισερχομένων και εξερχομένων εμπορευμάτων του λιμένος. Επίσης,
διέθεσαν532 η μονή του Αγίου Γεωργίου Γυθείου τα εισοδήματά της, 1.000 γρόσια το έτος,
ο επίσκοπος Καρυουπόλεως Κύριλλος 500 γρόσια το έτος, 50 γρόσια έδωσε η Τζαννέτου
Καπετανόνυμφη. Επίσης προσέφεραν οι οικογένειες των Γρηγοράκηδων και
Καλκαντήδων.
Το 1834, οι κάτοικοι του Οιτύλου «συνήχθησαν και συνεισφέροντες όλοι κατά την
δύναμιν, συνέστησαν Σχολήν, Ελληνικήν τε και Αλληλοδιδακτικήν και εύρον διδάσκαλον
υπόληψιν της κυβερνήσεως…». Ο Κυβερνήτης Ι.Α. Καποδίστριας. Δασκαλάκης Απόστολος. (1968).

Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σ. 681.
527
ΓΑΚ Υπ. Θρησκείας, φάκ. 34, 1830 (Διαθήκη του Ηγούμενου Παϊσίου).
528
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας, φάκ 22, σχολικά έγγραφο 22-12-1829. Δασκαλάκης Απόστολος.
(1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σ. 642. Ευαγγελίδης Τρύφων. (1936). Η παιδεία επί…,
ό.π., τόμ. Α΄, σ. 362. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π.
ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας, φάκ. 22, σχολικά έγγραφο 16-12-1829.
529
ΓΑΚ Υπουργείον Θρησκείας, φάκ. 22, σχολικά εγγρ. 30-4-1829.
Γενική εφημερίδα της Ελλάδος Παράρτημα αρ. φ. 30/1829, σ. 204. Δασκαλάκης Απόστολος.
(1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., 222. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την
530
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σ. 159. Αντωνίου Δαυίδ.
(2000). Η Εκπαιδευτική εικόνα…, ό.π., σ. 205.
531
ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας, φάκ. 22, σχολικά, έγγραφο 30-4-1829. Δασκαλάκης Απόστολος.
(1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σ. 267. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την
532
ΓΑΚ Υπουργείο Θρησκείας, φάκ.. 22, σχολικά, έγγραφο 8-12-1829.
Καραμπίνης Μελέτιος, αρχιμανδρίτης, άρθρο «Ο Άγιος Γεώργιος Γυθείου ως μετόχιον της μονής
Ζερμπίτσης», περιοδ. Σπαρτιατικά χρονικά, τεύχ. 64-66 /1942-1943, σσ. 143-144.
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα-Πηγαί της ιστορίας…, ό.π., σσ. 632-633.
Σιμόπουλος Θεόφιλος. (1966). Η ιερά μονή Ζερμπίτσης. Ανέκδοτα περί αυτής έγγραφα-κειμήλια. Εν
Αθήναις, σσ. 135-138. Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν…, ό.π., σσ. 33-34.
Τζωρτζάκης Τζώρτζης. (1981). Η πρωτεύουσα της Μάνης…, ό.π., σσ. 35-37, 78-86.
Γαλανόπολος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικαί Σελίδες Λακωνίας. Εν Αθήναις, σ. 248-271.
Αντωνίου Δαυίδ. (2000). Η Εκπαιδευτική εικόνα…, ό.π., σσ. 203-204.
349
έμπειρον όστις διά την αξιότητά του, διά την ακουρασίαν του, και χρηστά ήθη, υπόσχεται την
ωφέλειαν των τέκνων των».533
Το Ελληνικό Σχολείο Καστανιάς (Καστορείου) λειτουργούσε με δωρεές των
οικογενειών των μαθητών από το 1834 μέχρι το 1860.534
Το Ελληνικό Σχολείο Λεβετσόβων (Κροκεών) ιδρύθηκε το 1871 και λειτουργούσε με
δωρεές των οικογενειών των μαθητών από το 1834.535
Λάκωνες ευκατάστατοι γηγενείς, που δεν είχαν τέκνα, όριζαν με διαθήκη τους τη
διάθεση των περιουσιακών τους στοιχείων στο ελληνικό σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας
τους.
Ο Γεώργιος Κουτσίκος στη διαθήκη του ανέφερε: «Ονομάζω και αποκαθιστώ τέλειον
κληρονόμον μου το συσταθησόμενο εν τω χωρίω μου Αραχώβη του Δήμου Οινούντος, τόπω
της γεννήσεώς μου, ελληνικόν σχολείον, του οποίου την ίδρυσιν παρακαλώ να επιτρέψη η
σεβαστή κυβέρνησις…».536
533
ΥΕΔΕ, ταξινομική ενότητα 170,7, θυρίς 49, φ 8, αρ. εγγράφου 1. Ο Ηλίας Σαλαφατίνος
αναφέρει στις 13-1-1834 προς τη Γραμματεία ΕΔΕ.
Αντωνίου Δαυίδ. (2000). Η Εκπαιδευτική εικόνα…, ό.π., σ. 212.
534
ΓΑΚ, Οθωνικό Αρχείο, Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Κλάδος Β΄
(Παιδείας), Θυρίς 134, φάκ. 5.
Γαβαλά Πέπη. (2002). Κοινωνία και Εκπαίδευση…, ό.π., σ. 141.
535
ΓΑΚ, Οθωνικό Αρχείο, Γραμματεία Εκκλησιατικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Κλάδος Β΄
(Παιδείας), θυρίς 134, φάκ. 5. Λιακόπουλος Ηλίας. (1888). Στατιστικής Επιθεώρησης…, ό.π.
Επετηρίς του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως 1907-1908.
(1909). Εν Αθήναις. Γαβαλά Πέπη. (2002). Κοινωνία και Εκπαίδευση…, ό.π., σ. 143.
536
Διαθήκη Γεωργίου Κουτσίκου. αρ. 1175/29-9-1882. Η διαθήκη συντάχθηκε στις 29
Σεπτεμβρίου του 1872 στο Συμβολαιογράφο Τριπόλεως Κωνσταντίνο Σκάγιαννη, φάκ. Γεωργίου
Κουτσίκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Διαθήκη Γεωργίου
Κουτσίκου Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 303. Ο Γεώργιος Κούτσικος στη διαθήκη του
δήλωσε αγράμματος.
Το ελληνικό σχολείο ήθελε να ανεγερθεί με χρήματά του στη θέση «Άγιος Δημήτριος» της
Αράχοβας και να ονομαστεί «Κουτσίκειον Ελληνικόν Σχολείον». Στη διαθήκη του όρισε να
περιέλθει όλη του η περιουσία, κινητή και ακίνητη, χρηματική και κτηματική, όπου και αν
βρισκόταν, στο ανωτέρω σχολείο ή να ιδρυθεί ελληνικό σχολείο στην οικία του στην Αράχοβα.
Μετά το θάνατο του γιου του Χρήστου, αποφάσισε να διαθέσει όλη την περιουσία του για την
ανέγερση και συντήρηση του Ελληνικού Σχολείου Αράχοβας. Ο ιερέας της Αράχοβας αργότερα
έπεισε το διαθέτη να αλλάξει τη διαθήκη του και να διαθέσει την περιουσία του για τη μεταφορά
του νερού στην Αράχοβα. Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., σ. 182.
Επειδή η ίδρυση ελληνικού σχολείου δεν πραγματοποιήθηκε, μέρος της περιουσίας του διαθέτη,
σύμφωνα με τον όρο της διαθήκης, διατέθηκε για την κατασκευή υδραγωγείου το 1927.
Το 1928, διετέθη το ποσό των 53.000 δραχμών από το κληροδότημα Γεωργίου Κουτσίκου για τη
συμπλήρωση κατασκευής του υδραγωγείου της Κοινότητας Καρυών. Έγγραφο του νομάρχη
Λακωνίας αρ. 115/8-2-1961 προς τον οικονομικό έφορο Λακεδαίμονος, φάκ. Γεωργίου Κουτσίκου,
Πίτσιος Κώστας. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος…, ό.π.
350
Ο Νικόλαος Πηλάλας, το 1861, με τη διαθήκη του «εκληροδότησε… προς σύστασιν και
συντήρησιν Ελληνικού Σχολείου εν Βρεσθένοις».537 Ο διαθέτης εγκαθιστούσε βασικό
κληρονόμο του το Ελληνικό Σχολείο Βρεσθένων και ζητούσε την ίδρυσή του και
συντήρησή του από την εκποίηση της περιουσίας του, «την δε υπόλοιπον κινητήν και
ακίνητον ευρεθησομένην μετά τον θάνατόν μου περιουσία μου, κληροδοτώ εις το
νεοκτισθησόμενον ελληνικόν σχολείον εις Βρέσθενα, τόπον της γεννήσεώς μου … δίδω
παραγγελίας εις τους ανωτέρω κληρονόμους μου ώστε εάν δεν επιζήσω εγώ να
αποπερατώσω εντελώς το ρηθέν σχολείον, να το τελειώσωσιν αυτοί, εκποιούντες δικαστικώς
την κινητήν μου περιουσίαν …».538 Μέχρι το 1874 δεν λειτουργούσε λόγω δυσχερειών που
προέβαλλαν οι κληρονόμοι. Αυτοί καρπούμενοι των εσόδων του κληροδοτήματος539 δεν
έδιναν λόγο για τη διαχείριση, όπως όφειλαν από τη διαθήκη, και το σχολείο έμενε
ασυντήρητο. Το 1874 συστήθηκε μία τάξη του ελληνικού σχολείου που λειτούργησε για
λίγα έτη. Από το 1882 επανιδρύθηκε και λειτούργησε μέχρι το 1906.540
537
Φανδρίδης Ν. Διομ. (1894). Έκθεσις περί των κεφαλαίων…, ό.π.
538
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Πηλάλα…, ό.π. Ο Νικόλαος Πηλάλας επιθυμούσε και είχε την
προσδοκία ο ίδιος να αποπερατώσει το ελληνικό σχολείο στην ιδιαίτερη πατρίδα του τα Βρέσθενα
παρά την ηλικία του. Στη διαθήκη δήλωνε ότι είναι 88 ετών. Η κινητή περιουσία του Νικολάου
Πηλάλα είχε κατατεθεί με το υπ’ αριθμ. 15707 συμβόλαιο του Στ. Παρθενόπουλου
Συμβολαιογράφου Σπάρτης. Το ελληνικό σχολείο αποπερατώθηκε το 1863. Καταργήθηκε το 1909
λόγω έλλειψης μαθητών. Το 1919 επανασυστάθηκε με Β.Δ. της 4-2-1919, ΦΕΚ 27/5-2-1919, τεύχ.
Α΄. «Περί ιδρύσεως εν Βρεσθένοις (Λακεδαίμονος) πλήρους ελληνικού σχολείου» και
λειτουργούσε με δαπάνες του Δημοσίου ως αντάλλαγμα για τη μη καταβολή μισθωμάτων της μίας
οικίας του διαθέτη στη Σπάρτη από το Ελληνικό Δημόσιο. Ως διδακτήριο στα Βρέσθενα
χρησιμοποιήθηκε η ημιτελής κατοικία του διαθέτη, η οποία αποπερατώθηκε με προσωπική εργασία
και εισφορά της κοινότητας. Στο ίδιο οίκημα λειτουργούσε και το Δημοτικό Σχολείο Βρεσθένων.
Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 528. Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π.,
σσ. 496-497.
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας και το Ελληνικόν Σχολείο Βρεσθένων - Δημόσια
Διαθήκη» περιοδ. Μαλεβός…, ό.π. Στο σχολείο υπήρχε επιγραφή που ανέφερε: «Το Ελληνικόν
Σχολείον τούτο ανηγέρθη δαπάνη του αειμνήστου Νικολάου Πηλάλα, εκ της κώμης ταύτης,
αποβιώσαντος έτος σωτήριον 1862 Μαρτίου 29, η δε ανέγερσις εγένετο το αυτό έτος περί τους
θερινούς μήνας, τη επιμελεία των κληρονόμων του Κωνστ. Πηλάλα και Δημ.
Παπακωνσταντόπουλου».
Κουφός Νικόλαος. (2009). Παλαιά Σχολεία του Οινούντος…, ό.π., σ. 61.
539
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας και το Ελληνικόν Σχολείο Βρεσθένων -
Δημόσια Διαθήκη» περιοδ. Μαλεβός…, ό.π. «Παρενεβλήθησαν δυσχέρειαι υπό των κληρονόμων,
οίτινες έκαμον ό,τι εφοβείτο ο μακαρίτης, καρπούμενοι δηλαδή τα κτήματα του θείου των, δεν
έδιδον λόγο της διαχειρίσεώς των ούτε ήθελον να συντηρήσωσι το σχολείον».
Άρθρο «Το Ελληνικό Σχολείο Βρεσθένων» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 13/ Φεβρουάριος 1928, σ.
157.
540
Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Τα σχολεία του Οινούντος επί Καποδίστρια» περιοδ. Μαλεβός…,
ό.π. Κουκουλές Φαίδων άρθρο «Ο Νικόλαος Πηλάλας και το Ελληνικό Σχολείο Βρεσθένων»,
περιοδ. Μαλεβός…, ό.π. Δυσχέρειες και δυσκολίες στο κληροδότημα Πηλάλα υπήρχαν και αυτό
φαίνεται από δημοσίευμα της εφημερίδος Ηώς έτος Ζ΄, αρ. φ. 235/26-5- 1884 «Προ ημερών το
Δημοτικόν Συμβούλιον του Δήμου Οινούντος συνελθόν προς συνεδρίασιν ίνα εξελέγξη το
351
Ο Αθανάσιος Ματάλας με την επιστροφή του στην Ελλάδα αποφάσισε να ασχοληθεί
με τα κοινά. Το 1882, με ενέργειές του φρόντισε για την ίδρυση ελληνικού541 σχολείου
στην Αράχοβα, το οποίο συντηρούσε για ένα χρόνο με δικά του έξοδα.
Ο Αναστάσιος Αναστασόπουλος, το 1900, με τη διαθήκη542 του και για τη λειτουργία
ελληνικού σχολείου κληροδότησε στην Ελληνική Κυβέρνηση την ιδιόκτητη οικία του στην
Γκοριτσά «ην προτίθεμαι να οικοδομήσω κατάλληλον προς τον σκοπόν τούτον και η
λειτουργία του οποίου να αρχίση μετά την πλήρη ανοικοδόμησιν και περαίωσιν της ανωτέρω
οικίας μου…». Παρήγγειλε στους κληρονόμους να ολοκληρώσουν543 την ανοικοδόμηση,
κληροδότημα του αειμνήστου Ν. Πηλάλα, δεν κατορθώθη όμως τοιαύτη διότι το μεν Δημοτικόν
Συμβούλιον επέμενεν ίνα η συνεδρίασις γίνη δημοσία, ο δε Δήμαρχος εν κρυπτώ και παραβύστω
διατάσσων μάλιστα τους αστυνομικούς κλητήρας να αποβάλουν εκ του Δημοτικού καταστήματος
πάντας τους συμπολίτας του …».
541
Εφημ. Ηώς, αρ. φ. 242/ 11-8- 1881 «Ο κ. Ματάλας εμπνέεται εξ έρωτος προς αγαθά έργα
δυνάμει και αυτόν να τιμήσωσι και την κοινωνίαν να ωφελήσωσιν. Προ ενός έτους ιδίοις
αναλώμασιν ίδρυσεν Ελληνικόν Σχολείον εις την ιδιαιτέραν αυτού πατρίδα Αράχοβα μισθοδοτών
μάλιστα εξ ιδίων και τον διδάσκαλον».
Ματάλας Αθ. (1910). Πληροφορίαι, Γνώμαι και Κρίσεις περί υπηρεσιών του Κράτους και περί
ληπτέων μέτρων υπό της Αναθεωρητικής Βουλής. Εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Π.Α.
Πετράκου. Ο Αθ. Ματάλας γνώριζε ότι όσοι μαθητές τελείωναν το τετρατάξιο δημοτικό σχολείο
δεν εστέλλοντο σε ελληνικό σχολείο, έτσι έκρινε σκόπιμη τη λειτουργία ελληνικού σχολείου στην
ιδιαίτερη πατρίδα του την Αράχοβα. Ο ίδιος ανέφερε: «…ότι κατά το 1882 συστήσας τη δαπάνη μου
ελληνικό σχολείον εν τη ιδιαιτέρα μου πατρίδι Αραχώβη (Λακεδαίμονος) προς σκοπόν της
μεταδόσεως περισσότερων γνώσεων εις τους περατούντας τας σπουδάς των εν τω δημοτικό
σχολείω…» σ. 5.
Άρθρο «Αθανάσιος Ματάλας» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σ. 363. Τα Καρυατικά. (1950).
Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., σ. 130. Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του
Λακεδαιμονίου. (2007). Η Δράση και το έργο του ιδρύματος. Βιογραφία και Διαθήκη Αθανασίου
Ματάλα, Αθήνα, σ. 7.
542
Δημόσια διαθήκη Αναστασίου Αναστασόπουλου αρ. 728/2-12-1900 του Συμβολαιογράφου
Χρυσάφης Παναγιώτη Ηλ. Καρελλά, δημοσιεύθηκε στις 18-12-1903 στο Πρωτοδικείο Σπάρτης.
Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος. (1929-1930). Αρχεία Εθνικών Ευεργετών. Αθήνα, τόμ. Δ΄, σσ. 147-
148.
Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. πρωτ. 17549/29/9/1949 προς τον οικονομικό έφορο
Λακεδαίμονος, φάκ. Αναστασίου Αναστασόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Ν. Λακωνίας. Μέχρι το έτος 1930-31 η οικία του διαθέτη χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση του
Ελληνικού Σχολείου Γκοριτσάς. Από το 1930-31 έπαυσε η οικία να χρησιμοποιείται ως σχολικό
κτίριο.
543
Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. πρωτ. 17549/29/9/1949…, ό.π. Για την ολοκλήρωση της
οικοδομής οι κληρονόμοι του θα κατέβαλλαν τους τόκους ενός μόνο έτους από το ποσό των
150.000 δραχμών που ήταν κατατεθειμένο στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος στη Σπάρτη και, σε
περίπτωση που δεν επαρκούσαν οι τόκοι για την οικοδόμηση, το υπόλοιπο ποσό ο διαθέτης όριζε
να καταβληθεί από κοινού και εξ ίσου από την κληρονομική τους μερίδα που τους έχει διαθέσει.
Στην ιδιόκτητη οικία του διαθέτη από το 1905 στεγαζόταν το Ελληνικό Σχολείο Γκοριτσάς.
352
εάν ο διαθέτης δεν επιζήσει για να ολοκληρώσει την κατασκευή. Με τη διαθήκη544 του
ακόμη κληροδότησε στην Ελληνική Κυβέρνηση το ποσό545 των 150.000 δραχμών και με
τους τόκους του ποσού αυτού όρισε να πληρώνονται οι μισθοί τριών ελληνοδιδασκάλων
του ελληνικού τριτάξιου Σχολείου Γκοριτσάς.546
Τον 20ό αιώνα παρατηρούνται σε ελληνικά σχολεία προσφορές ομογενών και ντόπιων
σε χρήματα, εποπτικά μέσα, βιβλία, χρηματικές προσφορές για την πραγματοποίηση
ετήσιας εκδρομής.
Οι ομογενείς, από τη Βαμβακού, στο Bangor Me της Αμερικής, το 1927,
απέστειλαν547 100 δολάρια για την ενίσχυση του ταμείου του Ελληνικού Σχολείου
Βαμβακούς.
Ο Γ. Ν. Δημαράς από τα Βρέσθενα, το 1927, δώρισε548 στο Ελληνικό Σχολείο
Βρεσθένων μία υδρόγειο σφαίρα, ένα μελανοδοχείο, και ένα βιβλίο ιστορίας της αρχαίας
ελληνικής τέχνης.
Ο Γεώργιος Ρεπαπίνας, το 1929, διέθεσε549 1.000 δραχμές για το Ελληνικό Σχολείο
Μολάων.
Ο Σύνδεσμος Βρεσθενιτών Βοστώνης και ο Σ. Κοκκίνης, το 1929, διέθεσαν550 από 20
δολάρια για την πραγματοποίηση της ετήσιας εκδρομής του Ελληνικού Σχολείου
Βρεσθένων σε Μονεμβασία και Ολυμπία.
Νικηταρίδης Νίκος. (2007). Η Αίγυπτος, η Ελλάδα και η Αιγυπτιωτική Προσφορά. Αθήνα:

Σύνδεσμος Αιγυπτιωτών Ελλήνων, σ. 53.
544
Δημόσια διαθήκη Αναστασίου Αναστασόπουλου…, ό.π. και Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος. (1929-
1930). Αρχεία Εθνικών…, ό.π.
Εφημ. Σπαρτιατικά Χρονικά, αρ. φ. 32/ Μάρτιος 1940, άρθρο «Το κληροδότημα Αναστασίου
Αναστασόπουλου».
545
Εφημ. Σπαρτιατικά Χρονικά, αρ. φ. 32/ Μάρτιος 1940. Το ποσό των 150.000 δραχμών είχε
κατατεθεί από τον διαθέτη στο υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος στη Σπάρτη με
επιτόκιο 4% το έτος. Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 370-371 και 808-
809.
Το ελληνικό σχολείο συνεστήθη με το Β.Δ. της 26-8-1905 «Περί συστάσεως ελληνικού σχολείου
εν Γκοριτσά του Δήμου Θεραπνών» ΦΕΚ 171/29-8-1905, αναφερόταν «…Συνιστάται ελληνικόν
σχολείον πλήρες εν Γκοριτσά του Δήμου Θεραπνών, ούτινος η λειτουργία άρξεται από των αρχών
του επιόντος σχολικού έτους. Οι μισθοί του προσωπικού και αι λοιπαί δαπάναι του σχολείου
τούτου θα καταβάλλονται εκ των πόρων του κληροδοτήματος του Αναστασίου Αναστασόπουλου,
το δε σχολείον θα λειτουργεί εν τη ιδιοκτήτω του κληροδοτήματος οικία».
546
Μεχρι το σχολικό έτος 1909-1910 τα έσοδα του κληροδοτήματος επαρκούσαν για τη λειτουργία
του σχολείου. Το σχολικό έτος 1911 οι ετήσιες δαπάνες του σχολείου ξεπερνούσαν τα έσοδα των
τόκων κατά 1.740 δραχμές. Από το 1920 και μετά το έλλειμμα ήταν πολύ μεγάλο, λόγω της
αύξησης των αποδοχών του προσωπικού. Το 1922 το Κράτος κάλυψε έλλειμμα του σχολείου που
ανήρχετο στο ποσό των 107.900 δραχμών. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 52.
547
Άρθρο «Και άλλη δωρεά» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 13 / Ιανουάριος 1928, σ. 149.
548
Άρθρο «Ευγενής χειρονομία» περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 13 / Ιανουάριος 1928, σ. 149.
549
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 41/22-9-1929.
550
Άρθρο «Πράξις Α΄ και Β΄ της 24 Μαΐου 1929 το Ελληνικό Σχολείο Βρεσθένων με την έκφραση
ευχαριστιών προς τους δωρητάς», περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 30/Ιούνιος 1929, σ. 370.
353
Με το διάταγμα του 1836 υπήρξε η σύσταση των ελληνικών σχολείων. Οι πρώτες
ενέργειες και δωρεές για την ίδρυση και σύσταση των ελληνικών σχολείων έγιναν από
Λάκωνες οπλαρχηγούς της Επανάστασης. Ακόμη, με τη συνεισφορά των κατοίκων και σε
αριθμό περιπτώσεων με τη βοήθεια των μοναστηριών της περιοχής, αφού οι δήμοι
αδυνατούσαν να συστήσουν ελληνικό σχολείο. Ακολούθησαν οι ομογενείς οι οποίοι
προσέφεραν χρηματικά ποσά, για να ξεπεράσει το γένος την αμάθεια. Από το δεύτερο μισό
του 19ου αιώνα προσέφεραν περιουσιακά τους στοιχεία για την ίδρυση ελληνικού σχολείου
ευκατάστατοι και άτεκνοι γηγενείς Λάκωνες. Τον 20ό αιώνα ομογενείς και γηγενείς
προσέφεραν στα ελληνικά σχολεία της ιδιαίτερης πατρίδας τους χρήματα, εποπτικά μέσα,
βιβλία.
Δευτεροβάθμια εκπαίδευση
Με το νόμο551 του 1929 τα σχολεία μέσης εκπαίδευσης ήταν τα γενικά γυμνάσια και
τα πρακτικά λύκεια. Η φοίτηση ήταν εξαετής με την προϋπόθεση απολυτηρίου δημοτικού
σχολείου και εισιτηρίων εξετάσεων. Τα εξατάξια γυμνάσια και λύκεια κατάργησαν τα
ελληνικά σχολεία και τα ημιγυμνάσια.552
Από τέλη του 19ου αιώνα παρατηρείται η δωρεάν παραχώρηση χώρων από την
εκκλησία και κατοίκους για τη λειτουργία γυμνασίου.
Το πρώτο σχολείο της Αρεόπολης λειτούργησε στην εκκλησία Παναγία η
Γεωργιάνικη.553 Επειδή ο χώρος δεν αρκούσε, ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης554 παραχώρησε
δωρεάν τον πύργο του για να χρησιμοποιηθεί ως σχολείο.555
Τοπικοί παράγοντες προέβαιναν σε ατομικές δωρεές για συμπλήρωση αιθουσών σε
γυμνάσιο.
Ο Θεόδωρος Παναγάκος από το Γύθειο, το 1913, χρηματοδότησε556 την κατασκευή
του δεύτερου ορόφου του Γυμνασίου με 30.000 δραχμές. Το 1914 λειτούργησε557 ο
δεύτερος όροφος του Γυμνασίου Γυθείου.
551
Ν. 4373/13-8-1929, άρθρο 2 «Περί διαρρυθμίσεως των σχολείων της Μ. Εκπαιδεύσεως»
ΦΕΚ 297/20-8-1929. Δημαράς Α. (1973). Η μεταρρύθμιση…,ό.π., τόμ. Β΄, σ. 169.
552
553
Η εκκλησία βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της πόλης. Στον περίβολο της εκκλησίας και
σήμερα υπάρχει χώρος που είχε διαμορφωθεί σε προαύλιο σχολείου.
554
Ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης (1881-1956) ήταν ο ναύαρχος - διοικητής της Αλεξανδρούπολης
στους Βαλκανικούς Πολέμους.
Πατρικουνάκος Σταύρος. (2001). Ιστορία του Γυμνασίου και Λυκείου Αρεοπόλεως. Η Μάνη κατά
τον εικοστό αιώνα. Αθήνα, σ. 25.
Βαγιακάκος Δικαίος. (2004). Η θεμελίωσις του Γυμνασίου Αρεοπόλεως. Ανάτυπον εκ των
Λακωνικών Σπουδών, τόμ. 1Ζ΄, σσ. 427-430. Βαγιακάκος Δικαίος άρθρο «Η θεμελίωσις του
Γυμνασίου Αρεοπόλεως», εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 730/25-6-2005.
555
Σήμερα στην είσοδο του ερειπωμένου πύργου υπάρχει η επιγραφή: «Γυμνάσιο». Το σχολείο
αυτό λειτούργησε από το 1924-1929.
354
Για την ανέγερση γυμνασίου μετά το 1925 συμμετείχαν το Δημόσιο και οι κάτοικοι
περιοχών της Λακωνίας και ομογενείς που προέβαιναν σε εράνους.
Το Γυμνάσιο Αρεόπολης οικοδομήθηκε με δαπάνη του Ελληνικού Δημοσίου, με
δωρεά του Πέτρου Μαυρομιχάλη558 και με εράνους που διεξήχθησαν μεταξύ των κατοίκων
της Αρεόπολης.559 Η θεμελίωση του Γυμνασίου έγινε στις 19 Ιουλίου 1925.560
Το 1929 κτίστηκε το σχολικό κτίριο του Γυμνασίου Ξηροκαμπίου. Για την ανέγερσή
του πρόσφεραν561 ο ομογενής Γεώργιος Β. Χρυσικός 325.000 δραχμές, ο Παναγιώτης
Παπαδάκος 40.000 δραχμές, ο Λυκούργος Ιατρίδης 10.000 δραχμές και ο Γεώργιος
Κονίδης 10.000 δραχμές.
Με έρανο που πραγματοποιήθηκε, το 1952, με πρωτοβουλία του Δημητρίου
Αγγελόπουλου από το Καστόρι, κατοίκου ΗΠΑ, μεταξύ ομογενών από το Καστόρι,
συγκεντρώθηκε562 ποσό 1.725 δολαρίων, το οποίο διατέθηκε για την ανέγερση Γυμνασίου
στο Καστόρι.
Οικογένεια ομογενών αναλάμβανε εξ ολοκλήρου την ανέγερση του γυμνασίου στην
ιδιαίτερη πατρίδα.
556
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 1604/8-12-1913. Το Γυμνάσιο λειτούργησε κανονικά από το σχολικό
έτος 1914-1915. Δρογκάρης Κώστας & Μπέτα – Δραγκάρη Ευαγγελία. (2005). Γυμνάσιο Γυθείου:
Η ιστορία του, Λακωνικό Ημερολόγιο 2005, Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή, σσ. 76-77.
557
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 1653/25-12-1914. Το σχολικό έτος 1914-15 γυμνασιάρχης ήταν ο
ποιητής Ιωάννης Γρυπάρης, που χαρακτήριζε το σχολείο, σε γράμμα προς τη γυναίκα του, εκτός
από «νεόδμητον» και «πολύ ωραίον».
Έγγραφο του Γυμνασίου Γυθείου αρ. 53/4-2-1972 προς το διοικητικό επιθεωρητή Μέσης
Εκπαίδευσης Λακωνίας, «Ιστορικό του διδακτηρίου του Γυμνασίου», φάκ. ΕΚΠ. 119.2- 47, ΓΑΚ
Καλογεράς Μίμης άρθρο «Το παλιό Γυθειάκι» εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 68/14-8-1981.
558
Στην είσοδο του κτιρίου υπάρχει εντοιχισμένη μαρμάρινη επιγραφή: «Πέτρος Κ.
Μαυρομιχάλης. Ιδρυτής και Μέγας Ευεργέτης». Θεωρείται ιδρυτής, γιατί με δικές του ενέργειες ως
υπουργός Ναυτικών στην κυβέρνηση Δημητρίου Γούναρη ίδρυσε το γυμνάσιο της Αρεόπολης.
Προσέφερε χρήματα για την ανέγερση του Γυμνασίου. Πατρικουνάκος Σταύρος. (2001). Ιστορία
του Γυμνασίου…, ό.π., σσ. 40-41.
559
Πατρικουνάκος Σταύρος. (2001). Ιστορία του Γυμνασίου…, ό.π., σ. 35. Οι εργασίες ανέγερσης
του κτιρίου του γυμνασίου ξεκίνησαν το 1927 και ολοκληρώθηκαν το 1930.
560
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2190/2-8-1925. Βαγιακάκος Δικαίος. (2004). Η θεμελίωσις του
Γυμνασίου Αρεοπόλεως…, ό.π.
Βαγιακάκος Δικαίος άρθρο «Η θεμελίωσις του Γυμνασίου Αρεοπόλεως», εφημ. Φάρος της
Λακωνίας…, ό.π.
561
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 5/1966, σσ. 2-3. Για τον ίδιο σκοπό προσέφεραν η Κοινότητα
Ξηροκαμπίου 30.000 δρχ., η Κοινότητα Ανωγείων 5.000 δρχ., η Κοινότητα Παλαιοπαναγιάς 5.000
δρχ., η Κοινότητα Λευκοχώματος 3.000 δρχ., η Κοινότητα Κουνουπίων 2.000 δρχ., το Δημοτικό
Σχολείο Ξηροκαμπίου 75.000 δρχ. Οι κάτοικοι Ξηροκαμπίου προσέφεραν άμμο και ασβέστη αξίας
60.000 δραχμών, ο Ιωάννης Π. Κομνηνός δώρισε την πέτρα, αξίας 10.000 δραχμών.
562
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 667/29-4-1962, άρθρο «Το ενδιαφέρον των ομογενών διά την
γενέτειράν των. Πώς ανηγέρθη το Γυμνάσιον κτίριον του Καστορείου».
355
Οι Σωτήρης, Ιωάννης και Νικόλαος Πουλημενάκος, κάτοικοι Χιούστον, από το
Γεράκι, το 1970, παρέδωσαν563 στο Νομάρχη Λακωνίας 150.000 δολάρια, για να ανεγερθεί
γυμνάσιο στην πόλη του Γερακίου.
Συνεισφορές για τη λειτουργία των γυμνασίων και για την αντιμετώπιση εξόδων τους
υπήρξαν από κληροδοτήματα, ομογενείς και ευκατάστατους ντόπιους ιδιώτες.
Το 1938, το Ημιγυμνάσιο Μονεμβάσιας είχε έσοδα564 από το κληροδότημα
Σαραντινάκη 27.1350,70 δραχμές.
Ο Χαράλαμπος και Σπύρος Παν. Μπιλλίνης, το 1961, διέθεσαν565 4.000 δραχμές στο
Γυμνάσιο Νεάπολης για την αντιμετώπιση των εξόδων λειτουργίας του.
Ο Σύνδεσμος Βατικιωτών σε Αθήνα και Πειραιά, το 1961, κατέθεσε566 5.000 δραχμές
για την κάλυψη αναγκών του Γυμνασίου Νεάπολης.
Ο Κυριάκος Συκαράς από τους Μολάους διέθεσε567 500 δολάρια για το Γυμνάσιο
Μολάων.
Ο Γεώργιος Κέλλης από τα Κυπαρίσσι, κάτοικος εν ζωή Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ, το
και τα εισοδήματα της διαχειρίσης να διατεθούν κατά το ένα τρίτο για τις εκπαιδευτικές,
κτιριακές ανάγκες και εξοπλισμό των σχολείων του Πειραιά και του σχολείου της
ιδιαίτερης πατρίδας του, στο οποίο φοίτησε.
563
Το γυμνάσιο κτίσθηκε σε οικόπεδο έκτασης 8 στρεμμάτων Τα σχέδια και ο προϋπολογισμός
ετοιμάσθηκαν το 1972. Το διδακτήριο ονομάσθηκε «Πουλημενάκειον Εκπαιδευτήριον».
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 26/Ιανουάριος -
Φεβρουάριος 1989,
Πράξη 4/12-5-1972 της Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Γερακίου. «Περί δημοπρασίας διά την
ανέγερσιν και πλήρη αποπεράτωσιν οικοδομικών εργασιών του Γυμνασίου Γερακίου» φάκ. ΕΚΠ.
119.2 – 47, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου…, ό.π., σ. 461
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 132/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1978, άρθρο «Πουλημενάκειον Γυμνάσιον
και Λύκειον Γερακίου».
Μανώκας Δ. άρθρο «Η Εκπαίδευσις στο Γεράκι» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.78/ Νοέμβριος-
Δεκέμβριος 1976, σσ. 173-174.
Αλεξάνδρου Σωτ. άρθρο «Σημαντική χρηματική δωρεά των Αδελφών Δ. Πουλημενάκου. Διά την
ανέγερσιν κτιρίου του Γυμνασίου Γερακίου» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 50/ Μάρτιος-Απρίλιος 1972,
σ. 57.
Άρθρο «Δωρηταί του Γερακίου» περιοδ. Λακωνικά., τεύχ. 77/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1976, σ.
133.
564
Βιβλίο Ταμείου του Ημιγυμνασίου Μονεμβάσιας, φάκ. ΕΚΠ. 115.1-16, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
565
Εφημ. Αι Βοιαί, της 15-8-1961, άρθρο «Δωρεά υπέρ λειτουργίας του Γυμνασίου μας».
566
Εφημ. Αι Βοιαί, αρ. φ. 141/15-4-1961, άρθρο «Δωρεά του Συνδέσμου Βατικιωτών υπέρ του
Γυμνασίου».
567
568
Διαθήκη Γεωργίου Κέλλη αρ. 69695/29-11-1976. Μεταφραστικό Γραφείο Υπουργείου
Εξωτερικών. Αρχείο Δήμου Ρειχιάς 2010. Ο διαθέτης για τη διανομή απαγόρευσε τη χρήση για ίδιο
όφελος οιουδήποτε ατόμου, τη διεξαγωγή προπαγάνδας, επηρεασμό νομοθεσίας, συμμετοχή σε
πολιτική εκστρατεία για δημόσιο αξίωμα.
356
Η Ελένη Μπουντούρη, εγκατεστημένη στις ΗΠΑ, το 1978, με τη διαθήκη της
διέθεσε569 στο Γυμνάσιο Μολάων 950 δολάρια.
Ο Σπύρος Νικητάκης από το Καστόρι διέθεσε,570 το 1982, στο Γυμνάσιο και Λύκειο
Καστορείου 350.000 δραχμές.
Στην ανέγερση γυμνασίου από τις αρχές του 20ού αιώνα συμμετείχαν εκτός από το
Δημόσιο, και οι κάτοικοι των περιοχών και οι ομογενείς με προαιρετικούς εράνους.
Ελάχιστες ήταν οι περιπτώσεις που κάτοικος Λακωνίας αναλάμβανε τη συμπλήρωση
αιθουσών σε σχολείο. Σε άλλη περίπτωση οικογένεια ομογενών ανέλαβε εξ ολοκλήρου τη
δαπάνη ανέγερσης σχολείου. Ως προς τη συντήρηση του σχολείου παρατηρείται η
συνεισφορά τόσο των ομογενών όσο και των ντόπιων ευκατάστατων. Από το σύνολο των
διαθετών που προσέφεραν χρήματα στις βαθμίδες της εκπαίδευσης, το 32,8% των
διαθετών - δωρητών έδινε χρήματα στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση (πίν. 16 και γράφ. 14,
παράρτ.).
Προσφορά οικοπέδων για ανέγερση σχολείων δευτεροβάθμιας

εκπαίδευσης
Λάκωνες γηγενείς προσέφεραν οικόπεδό τους για την ανέγερση γυμνασίου.

Η Αικατερίνη Τζαούτου, το 1924, δώρισε571 οικόπεδό της στην Αρεόπολη για την
ανέγερση γυμνασίου.
Ο Δημήτριος Ελ. Σταθάκης, το 1961, παραχώρησε572 400 τ.μ. οικοπέδου του για την
ανέγερση γυμνασίου στη Νεάπολη.
Ο Παναγιώτης και ο Γεώργιος Ανδρεσάκης, το 1985, παραχώρησαν με δωρεά εν
573
ζωή οικόπεδο αξίας 2.000.000 δραχμών και έκτασης τεσσάρων στρεμμάτων για
ανέγερση διδακτηρίου μέσης εκπαίδευσης στη Μονεμβάσια.
569
Διαθήκη Ελένης Μπουντούρη της 5-9-1978, φάκ. Ελένης Μπουντούρη, Δ/νση Εθνικών
Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
570
571
Δωρεά εν ζωή της Αικατερίνης Τζαούτου αρ. 715/29-12-1924 του Συμβολαιογραφούντα
Ειρηνοδίκη Οιτύλου Ροΐκου Νικολαΐδη. Υποθηκοφυλακείο Οιτύλου, τόμ. Η 935 αριθμός 40:2038.
Στη δωρεά υπήρχαν οι όροι: 1) Η ανοικοδόμηση του Γυμνασίου να ξεκινήσει εντός τριετίας, 2) Το
ανοικοδομηθέν κτίριο να μείνει αναπαλλοτρίωτον μετά του οικοπέδου και να μη χρησιμοποιηθεί
«δι’ άλλον σκοπόν αλλότριας του εκπαιδευτικού αυτού προορισμού». Η έκταση του οικοπέδου
ήταν έκτασης 411,50 τ.μ.
Βιαγιακάκος Δικαίος. (2004). Η θεμελίωσις του Γυμνασίου Αρεοπόλεως. Ανάτυπον εκ των
Λακωνικών Σπουδών, τόμ. ΙΖ΄, σσ. 427-430. Βαγιακάκος Δικαίος άρθρο «Η θεμελίωσις του
Γυμνασίου Αρεοπόλεως» εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας…, ό.π.
Έγγραφο του Γυμνασίου Αρεοπόλεως αρ. 41/2-2-1972. Παρέχονταν στοιχεία για την ιστορία του
διδακτηρίου στο διευθυντή Μέσης Εκπαίδευσης Ν. Λακωνίας, φάκ. ΕΚΠ. 119.2- 47, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
572
Εφημ. Αι Βοιαί της 1-2-1961.
357
Ομογενείς προσέφεραν χρηματικά ποσά ή συμμετείχαν σε εράνους για αγορά
οικοπέδου και την ανέγερση γυμνασίου.
Το Γυμνάσιο Μολάων574 κατασκευάστηκε, το 1924, με εράνους ομογενών. Από το
1971, το νέο γυμνάσιο στεγάστηκε σε γήπεδο έκτασης 6 στρεμμάτων Η έκταση
παραχωρήθηκε δωρεάν από τη σχολική εφορεία του Γυμνασίου Μολάων.
Σύλλογοι ομογενών προσέφεραν οικόπεδό τους για την ανέγερση γυμνασίου.
Η Ένωση Απανταχού Γερακιτών, το 1970, δώρισε575 οικόπεδο αξίας 156.000 δραχμών
και έκτασης 8 στρεμμάτων στη σχολική εφορεία του Γυμνασίου Γερακίου για την
ανέγερση εξατάξιου διδακτηρίου του Γυμνασίου Γερακίου.
Λάκωνες όριζαν με τη διαθήκη τους την εκποίηση περιουσιακών στοιχείων τους, με
σκοπό τα χρήματα να διατεθούν για αγορά οικοπέδου και την ανέγερση γυμνασίου.
Η Κωνσταντίνα Κανέλλη με τη διαθήκη της, το 1969, διέθεσε576 την κτηματική της
περιουσία στο Γεράκι, με σκοπό να εκποιηθεί και να διατεθεί για αγορά οικοπέδου, στο
οποίο όρισε να ανεγερθεί Γυμνάσιο στο Γεράκι.
Η κοινότητα παραχωρούσε οικόπεδό της για την ανέγερση γυμνασίου.
Το 1970, η Κοινότητα Κροκεών δώρισε577 οικοπεδική έκταση 10,4 στρεμμάτων στις
Κροκεές, στη Σχολική Εφορεία του Γυμνασίου Κροκεών, με σκοπό την ανέγερση
διδακτηρίου γυμνασίου.
573
Δωρεάν εν ζωή Παναγιώτη και Γεωργίου Ανδρεσάκη αρ. συμβολαίου 5524/25-6-1985 του
Συμβολαιογράφου Μονεμβάσιας Φουντούκη Κωνσταντίνου. Υποθηκοφυλακείο Μονεμβάσιας,
τόμ. 88 αριθ. 72. «δωρούνται σήμερον διά του παρόντος διά δωρεάς εν ζωή ισχυράς και
αμετακλήτου κατά πλήρη κυριότητα, νομήν και κατοχήν προς την δωρεοδόχον Σχολικήν Εφορείαν
του Γυμνασίου Μονεμβασιάς…»
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 293/22-6-1986 «οι δωρητές οικοπέδου όπου ανεγείρεται η
εκκλησία του Μονεμβασιώτου Οσίου Λεοντίου, αλλά και οι δωρητές μεγάλου οικοπέδου όπου
ανεγείρεται ήδη το Γυμνάσιο και Λύκειο της κοινότητας. Και όλα αυτά έγιναν χωρίς θορύβους,
χωρίς τυμπανοκρουσίες, απλά, λιτά, όπως απλοί και λιτοί ήσαν και στη ζωή τους».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 275/20-11-1984, άρθρο «Δωρήθηκε οικόπεδο» και αρ. φ.
294/22-7-1986, άρθρο «Μονεμβασιώτικα».
574
Έγγραφο αρ. 84/2-2-1972 για την Ιστορία του Γυμνασίου, του γυμνασιάρχη Μολάων προς την
επιθεώρηση Μέσης Εκπαίδευσης Λακωνίας. Το 1966 κρίθηκε ετοιμόρροπο και ακατάλληλο λόγω
σεισμικών δονήσεων, φάκ. Γυμνασίου Μολάων, Αρχείο Δ/νσης Δ.Ε. Λακωνίας.
575
Πρόταση δωρεάς εν ζωή αρ. 524/5-8-1970 του Συμβολαιογράφου Γερονθρών Θεόδωρου Γεωργ.
Αναγνωστάκου. Βιβλίο Πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Γερακίου, πράξη 12/27-10-
1970. Αποδοχή της εν ζωή δωρεάς 524/5-8-1970. Προς το Υπουργείο Παιδείας «Πρόσκτησις
γηπέδου εκ δωρεάς δι’ ανέγερσιν Διδακτηρίου Γυμνασίου Γερακίου». Έγγραφο του Γυμνασίου
Γερακίου αρ. 34/2-2-1972 προς τη Διεύθυνση Μέσης Εκπαίδευσης με το «ιστορικό του Γυμνασίου
Γερακίου», φάκ. ΕΚΠ. 119.2-47, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
576
Έγγραφο της Διοικητικής Επιθεωρήσεως Λακωνίας αρ. 2206/23-10-1971 προς το Υπουργείο
Παιδείας «Ανέγερσις διδακτηρίου Γυμνασίου Γερακίου», φάκ. ΕΚΠ. 119.2-47, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
577
Βιβλίο Πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Κροκεών, πράξη 14/28-9-1970, φάκ.
Πρότασις δωρεάς αρ. 23295/27-12-1970 του Συμβολαιογράφου Κροκεών Γεωργίου Μπεγέτη, φάκ.
Γυμνάσιο Κροκεών ΔΙΟΙΚ. 8.9-434, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Στην πρόταση δωρεάς υπήρχε ο όρος ότι
358
Δωρητές που αρχικά είχαν ορίσει στο οικόπεδό τους να ανεγερθεί νοσοκομείο, τελικά
στο παραχωρηθέν οικόπεδο χτίστηκε γυμνάσιο.
Το 1930 το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Σπαρτιατών ζήτησε από το Σύνδεσμο
Λακεδαιμονίων Νέας Υόρκης να του παραχωρηθεί578 το οικόπεδο του συνδέσμου για
ανέγερση γυμνασίου579 στη Σπάρτη. Το οικόπεδο του Συνδέσμου Λακεδαιμονίων Νέας
Υόρκης είχε αγορασθεί με αρχικό σκοπό την ανέγερση νοσοκομείου στη Σπάρτη. Ο
Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων της Νέας Υόρκης αποδέχθηκε την πρόταση του Δήμου
Σπαρτιατών για την παραχώρηση του οικοπέδου του Συνδέσμου και το 1932, επί
δημαρχίας Ηλία Γκορτσόλογου, προέβη στη δωρεά580 του γηπέδου των 14 στρεμμάτων581
εντός της πόλης της Σπάρτης για την ανέγερση Γυμνασίου Αρρένων στη Σπάρτη.
σε περίπτωση μεταβολής της χρήσεως του ακινήτου ή δεν εκπληρωθεί ο σκοπός της παρούσης
δωρεάς εντός πενταετίας από της ολοκληρώσεώς της το δωρούμενο ακίνητο να περιέρχεται
αυτοδικαίως εις την κυριότητα της Κοινότητας Κροκεών.
Βιβλίο Πρακτικών Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Κροκεών, πράξη 1/7-1-1971 «Αποδοχή
δωρεάς», φάκ. Γυμνάσιο Κροκεών ΔΙΟΙΚ. 8.9-434, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
578
Στο Γυμνάσιο υπάρχει επιγραφή που αναφέρει: «Το Γυμνάσιο εκτίσθη υπό του κράτους επί
οικοπέδου δωρεά του Συνδέσμου Λακεδαιμονίων Νέας Υόρκης».
«Διά της πατριωτικής σας τούτης χειρονομίας θα συμβάλητε να επιτευχθή έτερον μέγα ευεργέτημα
διά την πόλη μας, να οικοδομηθή εν Γυμνάσιον Πρότυπον έναντι του Μεγάρου του
χρησιμοποιηθησομένου διά Νοσοκομείου αφ’ ενός και αφ’ ετέρου λειτουργήσει τούτο το
ταχύτερον…». Επιστολή 12-12-1930 του δημάρχου Σπαρτιατών προς το Σύνδεσμο των εν Νέα
Υόρκη Λακεδαιμονίων. Βουγιουκλής Ελευθέριος. (1991). Μία τριακονταετία εις την υπηρεσίαν της
οργανωμένης Λακωνικής Ομογένειας 1960-1990. Νέα Υόρκη.
579
Για την ανέγερση του γυμνασίου ο Δήμος Σπάρτης, το 1930, είχε την οικονομική ενίσχυση από
την Κυβέρνηση ύψους 3.500.000 δραχμών. Η ενίσχυση αυτή θα δινόταν με την προϋπόθεση ότι ο
Δήμος Σπάρτης θα προσέφερε το οικόπεδο για την ανέγερση σχολείου δωρεάν. Ο Δήμος Σπάρτης
απεφάσισε να συνάψει και δάνειο 2.500.000 δραχμών για 25 έτη για πραγμάτωση του έργου.
Βουγιουκλής Ελευθέριος. (1991). Μία τριακονταετία…, ό.π.
580
Έγγραφο του Γυμνασίου Σπάρτης της 3-2-1972 «Σύντομος ιστορία του Γυμνασίου Αρρένων
Σπάρτης», φάκ. ΕΚΠ. 119.2-47, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 634/24-7-1955, άρθρο «Οι Ευεργέτες της Σπάρτης».
Κυρούσης Ηλίας άρθρο «Σπάρτη και ο Σύνδεσμος των Λακεδαιμονίων εν Αμερική» Ο θεμέλιος
λίθος τέθηκε το 1932. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α/1932, σσ. 371-376.
Ψήφισμα του εν Νέα Υόρκη Συνδέσμου Λακεδαιμονίων της 28-1-1931 «…όπως ο Σύνδεσμος
ημών δωρήση τω Δήμω Σπάρτης την εκεί κείμενην ακίνητον ιδιοκτησίαν αυτού συνισταμένην εις
εν γήπεδον, διά την επ’ αυτού ανέγερσιν Γυμνασιακού κτιρίου υπό του ως είρηται Δήμου…».
Ο Δήμος Σπαρτιατών αποδέχτηκε τη δωρεά και με ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου του δήμου
της 29-3-1931. Αλλά και ο Υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου με έγγραφό του αρ. πρωτ.
19825/31-3-1931 προς τον πρόεδρον του συνδέσμου Λακεδαιμονίων ανέφερε: «Μετά ζωηράς
ικανοποιήσεως ελάβομεν γνώσιν την προς τον Δήμον Σπαρτιατών δωρεά, του υπό την προεδρίαν
υμών Συνδέσμου Λακεδαιμονίων του εν τη πόλει Σπάρτη γηπέδου του Συνδέσμου προς ανέγερσιν
επ’ αυτού του κτιρίου του Γυμνασίου… σας εκφράζομεν την ευαρέσκειαν ημών και παρακαλούμεν
όπως μη παύσητε μετά της αυτής στοργής και ενδιαφέροντος παρακολουθούντες τα εκπαιδευτικά
ζητήματα της ενδόξου πατρίδος σας».
Βουγιουκλής Ελευθέριος. (1991). Μία τριακονταετία…, ό.π.
359
Ο Παύλος Γεωργόπουλος και η σύζυγός του Βασιλική από το Καστόρι διέθεσαν
οικόπεδό τους στο Καστόρι με σκοπό την ανέγερση νοσοκομείου. Επειδή ο σκοπός της
δωρεάς δεν κατέστη δυνατόν να πραγματοποιηθεί, συνεστήθη επιτροπή μετατροπής της
δωρεάς για την ανέγερση γυμνασίου. Η οικία τους, με τα παραρτήματα της Βασιλικής
Γεωργοπούλου παραχωρήθηκε στη Σχολική Εφορεία Καστορείου και ανηγέρθη το
σχολικό κτίριο Καστορείου, στο οποίο στεγάστηκε το Δημοτικό Σχολείο Καστορείου και
το γυμνασιακό παράρτημα Καστορείου.582 Η ανέγερση του διδακτηρίου ξεκίνησε το 1952
και ολοκληρώθηκε το 1954 με δωρεές ομογενών Καστοριτών των ΗΠΑ και κατοίκων του
Καστορείου.583
Η προσφορά των οικοπέδων για τη δημιουργία σχολείων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης
προερχόταν από προσφορές οικοπέδων που ανήκαν σε γηγενείς, σε συλλόγους ομογενών,
από προσφορές χρηματικών ποσών και από συμμετοχή σε εράνους μεταξύ ομογενών για
την αγορά οικοπέδου. Από το σύνολο των διαθετών που προσέφεραν οικόπεδο στις
βαθμίδες εκπαίδευσης, το 25,7% των διαθετών - δωρητών διέθεσε το οικόπεδό του για τη
δευτεροβάθμια εκπαίδευση σε σχέση με το 62,9% που διέθεσε οικόπεδο για ανέγερση
δημοτικού σχολείου (πίν. 16 και γράφ. 14, παράρτ.).
Εποπτικά μέσα διδασκαλίας
Δωρητές προσέφεραν στο σχολείο εικόνες και χάρτες.

Στο Οικονομικό Γυμνάσιο Γυθείου, το 1926, υπήρξαν δωρεές584 για βιβλία της
μαθητικής βιβλιοθήκης τη δωρεά Τσαμασίρου 35 δραχμές και εικόνες και χάρτες δωρεά
από τον Εμπορικό Σύλλογο Γυθείου 260 δραχμές.
Υπήρξε αμοιβαία συμφωνία του δημάρχου Σπαρτιατών και του Συνδέσμου Λακεδαιμονίων Νέας
Υόρκης. Την ίδρυση του νοσοκομείου ανελάμβανε ο Δήμος Σπάρτης και θα μετέτρεπε την
επαγγελματική σχολή Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου σε νοσοκομείο. Ο Σύνδεσμος
Λακεδαιμονίων Ν. Υόρκης ανελάμβανε την υποχρέωση ενίσχυσης της ύδρευσης της Σπάρτης.
581
Το οικόπεδο είχε περιέλθει στην ιδιοκτησία του Συνδέσμου των Λακεδαιμονίων Αμερικής με
αγορά με βάση τα συμβόλαια: α) 359/19-6-1925 βιβλίο μεταγραφών Υποθηκοφυλακείου Σπάρτης
τόμ. 132, αρ. 27842/20-6-1925, β) 368/25-6-1925 βιβλίο μεταγραφών Υποθηκοφυλακείου Σπάρτης
τόμ. 132, αρ. 27856/25-6-1925, γ) 377/3-7-1925 βιβλίο μεταγραφών Υποθηκοφυλακείου Σπάρτης
τόμ. 132, αρ. 27865/4-7-1925.
582
Έγγραφο του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου Καστορείου αρ. 4/27-1-1961 προς την Οικονομική
Εφορεία Λακεδαίμονος, φάκ. Βασιλικής Γεωργοπούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
583
Έγγραφο του Γυμνασίου Καστορείου αρ. 202/1-2-1972 προς τη Δ/νση Μέσης Εκπαιδεύσεως
Λακωνίας «Ιστορία του Γυμνασίου Καστορείου και του Διδακτηρίου». Πράξη 25/2-4-1956 του
Κοινοτικού Συμβουλίου Καστορείου «Παραχώρηση του ανεγερθέντος διδακτηρίου εις το
Υπουργείο Παιδείας», φάκ. ΕΚΠ. 119.2-47, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Ιστορία του διδακτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Καστορείου, φάκ. Δ/νση Δ.Ε. Λακωνίας ΕΚΠ.
584
Καθολικό Βιβλίο Οικονομικού Γυμνασίου Γυθείου, φάκ. ΕΚΠ. 93.2-48, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
360
Ομογενείς δωρητές προσέφεραν σε μαθητές γραφική ύλη.
Ο Γ. Δουράκος, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1946, διέθεσε585 στο Γυμνάσιο Γυθείου
οκτακόσια εικοσάφυλλα τετράδια, οκτακόσιες πένες και τετρακόσιους κονδυλοφόρους για
να διανεμηθούν «εις τους απορωτέρους μαθητές».
Ομογενείς δωρητές προσέφεραν χρήματα στο σχολείο για αγορά εποπτικών μέσων
διδασκαλίας και οργάνων φυσικής και χημείας.
Ο Παναγιώτης Κορωναίος από τη Νεάπολη, κάτοικος ΗΠΑ, το 1960, απέστειλε586
17.000 δραχμές για αγορά οργάνων φυσικής και χημείας στο γυμνασιακό παράρτημα
Νεάπολης.
Ο Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων της Νέας Υόρκης, το 1961, δώρισε587 στο Γυμνάσιο
Αρρένων Σπάρτης 850 δολάρια για την προμήθεια μηχανήματος ομιλούντος
κινηματογράφου και εποπτικών οργάνων του σχολείου.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια, το 1961, διέθεσε588 350
δολάρια για αγορά εποπτικών μέσων του Γυμνασίου Μολάων.
Ομογενείς δωρητές προσέφεραν συσκευές ηλεκτρονικών εποπτικών μέσων
Ο Γεώργιος Αλεβίζος από τη Χειμάρρα Αρεόπολης, κάτοικος Βοστώνης, το 1972,
δώρισε589 στο Γυμνάσιο Αρεόπολης μία τηλεόραση.
Ο Παναγιώτης Κορωναίος από τη Νεάπολη, κάτοικος Τέξας, το 1980, διέθεσε590 στο
Γυμνάσιο Νεάπολης όργανα φυσικής και χημείας.
Λάκωνες γηγενείς δωρητές προσέφεραν συσκευές ηλεκτρονικών εποπτικών μέσων
Ο Παναγιώτης Πουλίτσας από το Γεράκι διέθεσε591 60.000 δραχμές στο Γυμνάσιο
Γερακίου592 για αγορά βιβλίων, μορφωτικών σλάιτς, μηχανών προβολής.
585
Βιβλίο Πράξεων Συλλόγου Γυμνασίου Γυθείου (1935-1947), πράξη 29/12-5-1946, φάκ. ΕΚΠ.
586
Εφημ. Αι Βοιαί της 15-1-1961, άρθρο «Δωρεά υπέρ του Γυμνασίου». Εφημ. Αι Βοιαί της 1-2-
1961 «Ευχαριστήριος επιστολή. Διά δωρεάς υπέρ του Γυμνασίου μας» του διευθυντή Γυμνασίου
Νεάπολης.
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 9-2-1961 άρθρο «Ευχαριστήριον. Μια δωρεά ομογενούς υπέρ του
Γυμνασίου Νεαπόλεως».
587
Έγγραφο του Δήμου Σπάρτης αρ. 9241/10-10-1961, φάκ. Δημοτ. 1.2 ΑΒΕ 130, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
Φάκ. Ομογενών δωρητών. Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 30-10-1961, άρθρο «Δωρεά του συνδέσμου Λακεδαιμονίων Νέας
Υόρκης προς το Γυμνάσιο Αρρένων Σπάρτης».
588
Απόσπασμα πρακτικού Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Μολάων της 10-10-1961. Αρχείο
Νικολάου Δημάκου. Τοπικό Διαμέρισμα Πακίων – Μολάων. Με το ποσό αυτό αγοράστηκε
επισκόπιο.
589
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 174/Φεβρουάριος 1972.
590
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 5/28-7-1980, άρθρο «Δωρεά ομογενούς διά το Γυμνάσιον
Νεαπόλεως».
361
Ο Νικόλαος Πουλίτσας από το Γεράκι προσέφερε593 όργανα φυσικής, χημείας και
βιολογίας για τις ανάγκες του Γυμνασίου Γερακίου.
Ιδρύματα προσέφεραν σε γυμνάσια και λύκεια ηλεκτρονικά εποπτικά μέσα
Το Ίδρυμα594 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, πραγματοποίησε αγορά ηλεκτρονικού
εξοπλισμού και εκπαιδευτικού υλικού για το Γενικό Λύκειο Σουφλίου. Το 1999,
πραγματοποίησε αγορά τεχνολογικού και εποπτικού υλικού, αγορά ηλεκτρονικού και
ηχοληπτικού εξοπλισμού και εκπαιδευτικού υλικού για το Λύκειο της Αστυπάλαιας και
αγορά εξοπλισμού για την αίθουσα πληροφορικής για το Γυμνάσιο Αγκιστρίου. Το ίδιο
έτος πραγματοποίησε αγορά μουσικών οργάνων για το Γυμνάσιο και Λύκειο στους
Λειψούς και αγορά υπολογιστών και εκτυπωτών για τα σχολεία της Νισύρου. Το 2004,
πραγματοποίησε αγορά μουσικών οργάνων και βιβλίων για το Μουσικό Σχολείο Αλίμου.
Το 2005, εξόπλισε και δημιούργησε αίθουσα Πληροφορικής, εις μνήμην των μαθητών οι
οποίοι έχασαν τη ζωή τους πηγαίνοντας να παρακολουθήσουν τους Παραολυμπιακούς
Αγώνες «Αθήνα 2004», για το Ενιαίο Λύκειο Φαρκαδόνας, στα Tρίκαλα. Το 2008,
πραγματοποίησε την αγορά μουσικού και οπτικοακουστικού εξοπλισμού για το Μουσικό
Σχολείο Αμυνταίου.
Το Σικιαρίδειο Ίδρυμα, το 2001, προσέφερε595 δύο ηλεκτρονικούς υπολογιστές στο
Ενιαίο Λύκειο Μολάων.
Για την αγορά εποπτικών μέσων για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ομογενείς
προσέφεραν χρηματικά ποσά. Από το 1970 και μετά, δωρητές προσέφεραν ηλεκτρονικά
εποπτικά μέσα. Τα εποπτικά μέσα που διετίθεντο για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ήταν
ποσοτικά πολύ λιγότερα σε σχέση με αυτά των δημοτικών σχολείων.
591
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 68/ Μάρτιος-Απρίλιος 1975, σ. 60. Προσωπική επικοινωνία με
επιστολή της Κοινότητας Γερακίου με τις προσφορές του Παναγιώτη Πουλίτσα.
592
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 773/15-11-1958 «Ψήφισμα της Σχολικής Εφορείας του
Δημοτικού Σχολείου Γερακίου». Ψήφισμα της σχολικής εφορείας του Δημοτικού Σχολείου και
Γυμνασίου Γερακίου 6/1958. Στο ψήφισμα εκφράστηκαν ευχαριστίες προς τον Παναγιώτη
Πουλίτσα για την προσφορά στο σχολείο εποπτικών οργάνων και τον ανακήρυξαν Μέγα Ευεργέτη
του σχολείου, πνευματικό και ηθικό συμπαραστάτη.
Παναγιώτη Ηλ. Πουλίτσα. (1966). Βιογραφικό Σημείωμα. Σταδιοδρομία, Μελέται, Δράσις. Εν
Αθήναις. Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, σ. 121.
593
Λίσαρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 28/Μάιος-Ιούνιος 1989.
594
Ανάκτηση: 2/10/2011
595
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ.144 /Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2001, άρθρο «Αξιόλογη Πατριωτική
Προσφορά».
362
Βιβλιοθήκες σχολείων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης
Λάκωνες προσέφεραν τη βιβλιοθήκη τους και βιβλία σε γυμνάσιο της ιδιαίτερης

Ο Π. Λουκάκος, το 1898, συνέβαλε στην ίδρυση βιβλιοθήκης του Γυμνασίου Γυθείου
και δώρισε596 64 τόμους συγγραμμάτων νομικής.
Ο Πότης Τσιμπιδάρος δώρισε597 τη βιβλιοθήκη του στο Γυμνάσιο Αρεόπολης.
Η Δέσποινα Στρατήγη, το 2005, δώρισε598 στο 4ο Γυμνάσιο Σπάρτης βιβλία της
βιβλιοθήκης του Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου.
Το Ίδρυμα599 «Σταύρος Νιάρχος» το 2006 εμπλούτισε με βιβλία τη σχολική
βιβλιοθήκη του 7°υ Γυμνασίου Χαϊδαρίου – «Νέα Φώκαια»
Ομογενείς και γηγενείς προσέφεραν χρήματα σε γυμνάσιο της ιδιαίτερης πατρίδας
τους για αγορά βιβλίων και τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης του σχολείου.
Ο Γεώργιος Π. Πολυμενάκος, κάτοικος Χιούστον, από το Γεράκι, το 1976, διέθεσε600
15.000 δολάρια για τον πλουτισμό σε βιβλία της βιβλιοθήκης του Γυμνασίου Γερακίου.
Για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης του Γυμνασίου Μονεμβάσιας, το 1982,
προσέφεραν601 από 1.000 δραχμές η Φιλιώ Βουνελάκη και ο Ηλίας Βουνελάκης.
Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αριθμός υποτρόφων μαθητών γυμνασίου και
φοιτητών χρηματοδοτούνταν άμεσα από εθνικούς ευεργέτες.602
596
Βιβλίο πράξεων του Συλλόγου Γυμνασίου Γυθείου, πράξη 174/15-4-1898, φάκ. ΕΚΠ. 92.1-2,
ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Ο Σύλλογος του Γυμνασίου εξέφρασε την ευγνωμοσύνη στο δωρητή για τη
δωρεά του στη βιβλιοθήκη του Γυμνασίου. Ανάρτησε την εικόνα του στην αίθουσα της
βιβλιοθήκης.
597
Πατρικουνάκος Σταύρος. (2001). Ιστορία του Γυμνασίου…, ό.π., σ. 57.
598
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 730/25-6-2005, άρθρο «Δωρεά στο 4ο Γυμνάσιο
Σπάρτης».
599
600
Άρθρο «Η Βιβλιοθήκη Γερακίου» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 75/ Μάιος-Ιούνιος 1976, σ. 89.
Εφημ. Εθνικό Βήμα (Μίσιγκαν ΗΠΑ) αρ. φ. 3365/27-5-1986, άρθρο «Στη Μνήμη των Μεγάλων
Ευεργετών και Δωρητών της Προοδευτικής Κωμοπόλεως Γερακίου της Σπάρτης».
Άρθρο «Δωρηταί του Γερακίου» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.77/1976, σ. 133.
601
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1303/9-2-1982.
602
Moraitinis Rierre A. (1877). “La Grece Telle qu’ elle est”. Paris Athenes et Berlin Firmin Didot, σ.
106. Ο συγγραφέας για την ευεργεσία και την προσφορά υποτροφιών από ιδιώτες στην Ελλάδα
363
Οι πρώτες υποτροφίες σε Λάκωνες μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ήταν
εκείνες που εδίδοντο για τη συνέχιση των σπουδών τους στην Αθήνα.
Ο Θεοδώρητος Β΄ «μέχρι τέλους ου διέλιπε διατρέφων ενδεείς μαθητάς, σπουδάζοντας
εν Αθήναις».603
Ο Αθανάσιος Ματάλας όρισε υποτροφίες για μαθητές ελληνικού σχολείου, γυμνασίων
και για σπουδές σε πρακτικές σχολές με κριτήρια τον τόπο καταγωγής, την πρόοδο των
μαθητών, σε νέους το γένος Ματάλα ή βαπτιστικούς του διαθέτη.
Ο Αθανάσιος Ματάλας, στις 24 Μαΐου 1919, με κωδίκελλο συμπλήρωσε τη διαθήκη
του, όπου καθόρισε με κάθε λεπτομέρεια604 τα σχετικά με τις υποτροφίες που θα
χορηγούσε το Δ.Σ. του ιδρύματος για σπουδές σε γυμνάσιο, πρακτικές σχολές, ιερατική
σχολή, Πανεπιστήμιο, Πολυτεχνείο, στρατιωτική και ναυτική σχολή και σε άλλες σχολές,
όπως ανέφερε, που πιθανόν συσταθούν. Συγκεκριμένα, υποτροφία ο διαθέτης όρισε να
δίνεται: α) στους τέσσερις καλύτερους από τους έξι υποτρόφους του ελληνικού σχολείου,
κατοίκους Αράχοβας, για το γυμνάσιο, πρακτικές σχολές κατόπιν διαγωνισμού μεταξύ
τους και σε δύο από τους τέσσερις απολυόμενους των πιο πάνω σχολών για το
Πανεπιστήμιο, Πολυτεχνείο, στρατιωτικές ναυτικές σχολές, β) σε τέσσερις νέους που είχαν
τελειώσει το ελληνικό σχολείο με υποτροφία, οι οποίοι έπρεπε να είναι το γένος Ματάλα ή
βαπτιστικοί, για τα γυμνάσια του Κράτους ή άλλες ομοιόβαθμες σχολές και σε τρεις από
τους τέσσερις αυτής της κατηγορίας για ανώτατες σπουδές, γ) σε τρεις από τους πέντε
υποτρόφους των ελληνικών σχολείων των κοινοτήτων Βαμβακούς, Βρεσθένων και
Βασσαρά, για το γυμνάσιο και άλλες ομοιόβαθμες σχολές και σε έναν από τους αυτούς
τους υποτρόφους για ανώτατες σχολές. Για αυτούς που αποτύχαιναν στους διαγωνισμούς
για απόκτηση υποτροφίας για τα γυμνάσια χορηγούσε υποτροφίες για σπουδές γεωπονίας
και δασικής.605 Οι μη προαγόμενοι υπότροφοι606 των ελληνικών σχολείων και γυμνασίων ή
ανέφερε: «Η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να προσφεύγει στη γενναιοδωρία και στον πατριωτισμό
των πλουσίων παιδιών της για να μπορέσει να προσφέρει υποτροφίες στους μαθητές της».
603
Οικονόμου Κωνσταντίνος. Εξ Οικονόμων. (1843). Λόγος επιτάφιος…, ό.π.
Θεοδωρακόπουλου Ι. (1975). Θεοδώρητος ο Βρεσθένης. Στα: Πελοποννησιακά, τόμ. ΙΑ΄. Αθήναι
1975, σ. 135. Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης άρθρο «Θεοδώρητος Βρεσθένης, κεφάλαιο Β΄», περιοδ.
Μαλεβός, έτ. Β΄, τεύχ. 16/ Ιούλιος 1922, σσ. 6-7.
604
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα της 24 Μαΐου 1919…, ό.π. Για τα χρηματικά ποσά των
υποτροφιών όρισε τα εξής: 1) Οι υπότροφοι των ελληνικών σχολείων που κατοικούσαν στην έδρα
του σχολείου λάμβαναν 260 δραχμές κατά έτος, αυτοί που κατοικούσαν σε παρακείμενα της έδρας
του σχολείου χωριά 360 που πληρώνονταν κατά δίμηνο, 2) Οι υπότροφοι γυμνασίων και
ομοιόβαθμιων πρακτικών σχολών που κατοικούσαν στην έδρα του γυμνασίου και μέχρι πέντε
χιλιομέτρων 450 δραχμές κάθε έτος και 650 δραχμές όσοι έμεναν μακρύτερα, 3) Οι υπότροφοι
ανωτέρων σχολών του Κράτους, πανεπιστημίου, πολυτεχνείου, στρατιωτικών και ναυτικών
σχολών 1.300 δραχμές ετησίως, που θα πληρώνονταν κατά τρίμηνο ή δίμηνο, 4) Οι υπότροφοι
εμπορικών σχολών στην Αθήνα, 1.000 δραχμές κάθε έτος, σε άλλες πόλεις, 550 κάθε έτος, 5) Οι
υπότροφοι δασικής και γεωργικής σχολής 450 δραχμές κάθε έτος. Ως προς τη διάρκεια της
υποτροφίας, οριζόταν ο σύμφωνα με το νόμο του κράτους χρόνος φοίτησης σε κάθε σχολή.
605
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα της 24 Μαΐου 1919…, ό.π. Μία υποτροφία δινόταν σε έναν
που έφερε το επώνυμο Ματάλας και σε έναν κάτοικο Αράχοβας μετά τον πρώτο διαγωνισμό και σε
τρεις νέους, έναν από κάθε κοινότητα, Βαμβακούς, Βρεσθένων και Βασσαρά, μετά το δεύτερο
364
αυτοί που είχαν βαθμό «καλώς» έχαναν το δικαίωμα της περαιτέρω υποτροφίας, εκτός εάν
υπήρχε βεβαίωση ότι η μη προαγωγή οφειλόταν σε αίτια ανεξάρτητα, όπως ασθένεια,
οπότε εξακολουθούσε η υποτροφία.
Το Δ.Σ. του Καθιδρύματος Αθανασίου Ματάλα, σύμφωνα με τον κωδίκελλο607 της
διαθήκης του Αθανασίου Ματάλα, μπορούσε να μειώνει τον αριθμό των υποτρόφων για τις
ανώτερες σχολές ή να ελαττώνει τη χορηγία προς τους υποτρόφους, όταν δεν επαρκούσαν
τα εισοδήματα προς εκπλήρωση των χορηγημάτων προς τους υποτρόφους. Εάν το ετήσιο
εισόδημα του Καθιδρύματος υπερέβαινε κατά πολύ το χορηγούμενο ποσό για τις
υποτροφίες και ήταν εξασφαλισμένος ο σχηματισμός αποθεματικού κεφαλαίου τα αμέσως
επόμενα έτη, επιτρεπόταν στις διάφορες κατηγορίες υποτρόφων να δίνεται επιπλέον 10%
σε κάθε υπότροφο.
Για τους υποτρόφους που είχαν τελειώσει τις σπουδές τους ο Αθανάσιος Ματάλας
συνιστούσε να επιστρέφουν608 στο Καθίδρυμα το ένα τέταρτο του ποσού των χρημάτων
που έλαβαν ως υποτροφία. Το Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα με ετήσιο διαγωνισμό
προσέφερε υποτροφίες609 σε μαθητές και σπουδαστές.
Επίσης, υπήρξε διάθεση υποτροφιών στην Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή, με
κριτήριο την καταγωγή του υποτρόφου, τη διαγωγή και το ήθος, καθώς και την υποχρέωση
του υποτρόφου να επιστρέψει στην ιδιαίτερη πατρίδα του ως ιερέας.
διαγωνισμό. Οι διαγωνισμοί γίνονταν για τους απολυόμενους από τα ελληνικά σχολεία, ενώπιον
επιτροπής που την αποτελούσαν ο γυμνασιάρχης, οι καθηγητές του γυμνασίου και ένα μέλος του
Δ.Σ., του προέδρου κάθε κοινότητας ή αναπληρωτή του, στην έδρα του και στο κτίριο του
σχολείου. Για τους απολυομένους από το Γυμνάσιο, η επιτροπή αποτελείτο από τον πρόεδρο
Πρωτοδικών, ένα μέλος από το γένος Ματάλα, με πρόεδρο της επιτροπής τον επίσκοπο. Ο
διαγωνισμός γινόταν στο χώρο του Γυμνασίου σε μέρα που όριζε το Δ.Σ., το μήνα Αύγουστο κάθε
τέσσερα χρόνια.
606
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα της 24 Μαΐου 1919…, ό.π. Στον κωδίκελλο εκτός από την
πρόβλεψη που υπήρχε για τους μη προαγόμενους, υπήρχε και πρόβλεψη για ενδεχόμενη
τροποποίηση των κλάσεων ή των ονομασιών των σχολείων. Σε αυτήν την περίπτωση γινόταν
τροποποίηση των υποτροφιών, αλλάζοντας τις λεπτομέρειες του κανονισμού με απόφαση του Δ.Σ.
607
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα της 24 Μαΐου 1919…, ό.π.
608
Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα της 24 Μαΐου 1919…, ό.π. «Οι περαιούντες τας σπουδάς
των….διά της χορηγηθείσης αυτοίς υποτροφίας του άνω νομικού προσώπου, καθιστάμενοι
οπωσδήποτε εύποροι, νομίζω, ότι είναι δίκαιον και τιμητικόν, και συνιστώ αυτούς τούτο προς
απόδειξιν διαπλάσεως των και ψυχικών, να αποδώσωσιν εις το ταμείον του άνω νομικού προσώπου
το έν τέταρτον (1/4) του όλου ποσού χρημάτων α έλαβον παρ’ αυτού προς σπουδάς των και δη εις
δέκα δόσεις, ήτοι το έν δέκατον κατ’ έτος προς αύξησιν των υποτροφιών. Εάν δε το ταμείον του
νομικού προσώπου δεν τυγχάνει του τετάρτου τούτου ποσού παρά των δυνάμενων να αποδώσωσιν
αυτό, εντέλλομαι το διοικητικόν συμβούλιον δια πράξεώς του να αποκλείση υιούς και εγγονούς αυτού
παντός δικαιώματος προς διαγωνισμόν προς απαίτησιν υποτροφίας».
609
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 210/ Οκτώβριος-Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2003. Το σχολικό έτος 2003-
2004 το Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα προσέφερε 15 νέες υποτροφίες σε φοιτητές και 31 νέες
υποτροφίες σε μαθητές της Α΄ τάξης Γυμνασίου. Ο συνολικός αριθμός υποτροφιών του
Καθιδρύματος, το 2003, ήταν 201μαθητές και σπουδαστές.
365
Ο Ιωάννης Γεωργ. Σιδερίδης από την Απιδέα με δωρητήριο επιστολή610 του, το 1922,
προς τη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή Αθηνών δώρισε το ποσό των 25.000 δραχμών611
για τη διάθεση της υποτροφίας «Ιωάννου και Αικατερίνης Σιδερίδου» σε υπότροφο από τη
γενέτειρα του δωρητή, Απιδέα, ο οποίος «καταλλήλως μορφούμενος υπηρετήση την
γενέτειράν μου ως ιερέας και ως διδάσκαλος αυτής».
Η Αικατερίνη Σιδερίδη με τη διαθήκη612 της, το 1932, κληροδότησε το ποσό των
200.000 δραχμών στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή προς αύξηση της δωρεάς του
συζύγου της Ιωάννη Σιδερίδη του έτους 1922 η οποία ήταν 25.000 δραχμές, με σκοπό την
ύπαρξη υποτροφίας επ’ ονόματι «Ιωάννου και Αικατερίνης Σιδερίδου» με τους ίδιους
όρους και τον αρχικό σκοπό. Επίσης, κληροδότησε 300.000 δραχμές στη Ριζάρειο Σχολή
και από τους τόκους του ποσού αυτού να σπουδάζει613 θεολόγος ο υπότροφος σπουδαστής
της υποτροφίας «Ιωάννου και Αικατερίνης Σιδερίδου».
610
Δωρητήριος επιστολή Ιωάννη Γ. Σιδερίδη προς το Διοικητικό Συμβούλιο της Ριζαρείου
εκκλησιαστικής σχολής. Εν Πειραιεί τη 20ή Ιουλίου 1922. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ.
749.
Ο δωρητής με την επιστολή του όρισε ο υπότροφος να είναι πρώτα από τους συγγενείς του και, εάν
δεν υπήρχε, από τους συγχωριανούς του ή από τα πλησιέστερα χωριά Νιάτα ή Βεζάνη και πάντα
σύμφωνα με τους κανονισμούς της σχολής. Ο υπότροφος προτεινόταν στη σχολή «εκλέγοντας τον
επιμελέστερον, χρηστοηθέστερον και ευσεβέστατον εκ των επιθυμούντων». Η πρόταση για τον
υπότροφο γινόταν από το δάσκαλο, τον εφημέριο και την Κοινότητα Απιδέας. Ο δωρητής
εξέφρασε την επιθυμία να έχει την τελεσίδικη έγκριση του προτεινόμενου εν όσω ζει. Σε
περίπτωση δύο ή περισσοτέρων υποψηφίων υποτρόφων, επιλεγόταν αυτός που είχε ανώτερο βαθμό
επιμέλειας και διαγωγής, σε περίπτωση ισοβαθμίας ο υπότροφος οριζόταν με κλήρωση. Στο τέλος
της επιστολής του ο δωρητής εξέφρασε την ευχή ο ιερούμενος υπότροφος «να ωφελήση διά λόγου
και ήθους και της εκκλησιαστικής και σχολικής διαπαιδαγωγήσεως τους συγχωρίους μου μη
λησμονών να εύχηται εν ταις θείαις μυσταγωγίαις υπέρ Ιωάννου, Αικατερίνης, γονέων και αδελφών».
611
Βέργος Δημήτριος. (1954). Ιστορικό των εν τη Ριζαρείω εκκλησιαστικής Σχολή. Κληρονομιών,
Κληροδοτημάτων και Δωρεών από της συστάσεως αυτής μέχρι 30 Ιουνίου 1954. Αθήνα, σσ. 128-
132. Αρχικά, ο δωρητής προσέφερε το ποσό των 20.000 δραχμών. Το συμβούλιο της σχολής
υπέδειξε στο Σιδερίδη ότι το απαιτούμενο για την κάλυψη της υποτροφίας ποσό ήταν 30.000
δραχμές για να καταστεί επαρκές για την κάλυψη των δαπανών του υποτρόφου. Ο δωρητής στις 25
Σεπτεμβρίου 1921 συμπλήρωσε το αρχικό ποσό με 5.000 δραχμές και έτσι τελικά διέθεσε το ποσό
των 25.000 δραχμών. Το συμβούλιο της σχολής βλέποντας τη μεγάλη επιθυμία του δωρητή
αποδέχθηκε την προσφορά. Το Μάρτιο του 1930, ο δωρητής με επιστολή του στη σχολή
παραπονέθηκε γιατί μέχρι τότε δεν είχε προσληφθεί κανείς υπότροφος. Το συμβούλιο απάντησε ότι
το ποσό της υποτροφίας δεν επαρκούσε για την πρόσληψη υποτρόφου. Το 1954 μετά την
αναπροσαρμογή της δραχμής το ποσό της υποτροφίας ανερχόταν στις 53,75 δραχμές.
612
Ιδιόχειρος διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη της 30-11-1932, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 8047/7-7-1939 και μυστικός κωδίκελλος της 29-2-1936, φάκ.
Αικατερίνης Σιδερίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Βέργος Δημήτριος. (1954). Ιστορικό των εν τη Ριζαρείω…, ό.π., σσ. 132-136.
613
Ιδιόχειρος διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη…, ό.π. Αν ο υπότροφος δεν ήθελε να
συνεχίσει τις σπουδές του στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, τότε η Ριζάρειος
Σχολή όφειλε να ειδοποιήσει την Κοινότητα Απιδέας και αυτή να εκλέξει υπότροφο μαθητή για
σπουδές σε μια Γεωπονική Σχολή και να λαμβάνει μηνιαίως τους τόκους του ποσού των 30.000
366
Υποτροφία δινόταν σε μαθητή της ΣΤ΄ τάξης του δημοτικού σχολείου για συνέχιση
των σπουδών του και με επιμέρους κριτήρια, τη συγγένεια ή το επώνυμο του διαθέτη.
Τέλος, ελλείψει των παραπάνω προϋποθέσεων, δινόταν σε ενάρετο συγγενή του διαθέτη με
το μεγαλύτερο βαθμό επιμέλειας στα ενδεικτικά προαγωγής του.
Ο Γεώργιος Μιχαλέτος στη διαθήκη614 του όρισε υποτροφία από τις προσόδους του
κληροδοτήματός του, για να εκπαιδεύεται και να διατρέφεται ένας νέος μετά την
αποφοίτησή του από το δημοτικό σχολείο και μέχρι συμπλήρωσης των σπουδών του στην
Ελλάδα σε οποιοδήποτε επιστημονικό πεδίο.
Υπήρξε διάθεση υποτροφιών με κριτήριο την καταγωγή, την πρόοδο, τη διαγωγή και
ήθος του υποψηφίου για την υποτροφία.
Ο Παύλος Κουράκος – Μαυρομιχάλης δώρισε,615 το 1942, στο Ελληνικό Δημόσιο
οικόπεδά του, με σκοπό τα εισοδήματά τους ή το από την πώλησή τους τίμημα να
διατίθεται για την ενίσχυση του λαϊκού συσσιτίου Αρεόπολης και, σε περίπτωση
κατάργησης, το τίμημα να διατεθεί για σύσταση ιδρύματος με τον τίτλο «Το Σπίτι μας»616
με σκοπό τη βράβευση «των διακρινομένων επί χριστιανική αρετή και φιλομάθεια μαθητών
του Γυμνασίου Αρεοπόλεως…».617
δραχμών. Εάν δεν υπήρχαν υπότροφοι, οι τόκοι προσετίθεντο στο κεφάλαιο. Λόγω της κατοχής και
της πτώσης της δραχμής, το συνολικό ποσό των 500.000 δραχμών ουδεμία αξία είχε μετά το Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο.
614
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου της 10-4-1931. Δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ.
απόφασης 939/25-11-1933, φάκ. Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων
Υπ. Οικονομικών. Η σειρά προτίμησης εκλογής υποτρόφου ήταν: από τους πλησιέστερους, από
αδελφούς, συγγενείς, με το επώνυμο Μιχαλέτος και ελλείψει αυτών, άλλων πλησιέστερων από
αδελφών συγγενών ή άλλων συγγενών και, ελλείψει αυτών, από οικογένειες του χωριού Άγιος
Νικόλαος Βοιών, με την προϋπόθεση να είναι ο υπότροφος ενάρετος και να φέρει το μεγαλύτερο
βαθμό επιμέλειας στα ενδεικτικά προαγωγής του.
Εάν υπήρχαν περισσεύματα κάθε έτος στο κληροδότημα, μπορούσε να διατίθεται και δεύτερη
υποτροφία με τους ίδιους όρους εκλογής υποτρόφου. Ο υπότροφος έχανε το ευεργέτημα του
κληροδοτήματος εάν έστω και μία φορά δεν προβιβαζόταν. Σε αυτήν την περίπτωση εκλεγόταν
άλλος υπότροφος και, ελλείψει υποψηφίων υποτρόφων, η επιτροπή του ιδρύματος Μιχαλέτος
διέθετε το ποσό της υποτροφίας για εκτέλεση κοινοτικών έργων.
ΦΕΚ 274/14-8-1941, τεύχ. Α΄ «Περί κυρώσεως καταστατικού διοικήσεως και διαχειρίσεως του
κληροδοτήματος Γεώργιος Ν. Μιχαλέτος» άρθρο 16, 17, 18.
615
Δωρεά εν ζωή του Παύλου Κουράκου Μαυρομιχάλη αρ. 14522/9-9-1942 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Στεφάνου Ιωαν. Κομπλή. Υποθηκοφυλακείο Αθηνών, τόμ. 1281, αρ. 162, φάκ. Παύλου
Κουράκου Μαυρομιχάλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
616
Β.Δ. 386/1965 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς Ιδρύματος εν Αρεοπόλει Λακωνίας
υπό την επωνυμίαν “Το Σπίτι μας”, (Δωρεά Παύλου Ι. Κουράκου Μαυρομιχάλη) και κυρώσεως
του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 91/27-5-1965, τεύχ. Α΄. Το ίδρυμα συνεστήθη το 1964.
617
Β.Δ. 6-8-1959 άρθρο 1 «Περί υπαγωγής υπό την άμεσον διαχείρισιν του Υπουργείου
Οικονομικών και τρόπου εκμεταλλεύσεως του σκοπού της δωρεάς Παύλου Κουράκου -
Μαυρομιχάλη» ΦΕΚ 176/25-8-1959, τεύχ. Α΄.
367
Η Ποτίτσα Καράμπελα του Κυριάκου με δωρεά εν ζωή διέθεσε μετρητά 2.142.000
δραχμές στο Λύκειο Γυθείου για τη βράβευση618 από τους τόκους του πιο πάνω ποσού
ενός μαθητή και μίας μαθήτριας από κάθε τάξη του Λυκείου Γυθείου «εκ των καλυτέρων
εις ήθος και επίδοσιν».
Υπήρξε επίσης διάθεση χρημάτων για εγγραφή σε γυμνάσιο μαθητών με κριτήριο την
οικονομική κατάσταση της οικογένειας και τη διαγωγή.
Ο Γ. Δουράκος, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1946, διέθεσε619 στο Γυμνάσιο Γυθείου
63.000 δραχμές για τη πληρωμή της β΄ δόσης εγγραφής «απόρων, χρηστών και επιμελών
μαθητών».
Διετίθετο υποτροφία με μόνο κριτήριο την καταγωγή.
Ο Ιωάννης Κουμάνταρος αναλάμβανε όλα τα έξοδα σπουδών των αγοριών και των
κοριτσιών της Βαμβακούς για τις σπουδές τους στο Γυμνάσιο Σπάρτης μέχρι την τρίτη
τάξη.620
Ο Γεώργιος Ανδριτσάκης, το 1965, ανέλαβε τη χρηματοδότηση μίας υποτροφίας621 για
γυμνασιακές σπουδές μαθητή καταγόμενου από την Γκοριτσά.
Υποτροφία δινόταν στον πρωτεύσαντα μαθητή της ΣΤ΄ Γυμνασίου.
Η σύζυγος του Γεωργίου Τσιμπιδάρου–Φτέρη, Ρέα Τσιμπιδάρου, το 1968,
θεσμοθέτησε622 χρηματικό βραβείο για το μαθητή της ΣΤ΄ Γυμνασίου Αρεόπολης, ο
οποίος θα είχε το μεγαλύτερο γενικό βαθμό.
Ο Νικόλαος Νικητάκης, το 1980, από το Καστόρι με τη διαθήκη623 του όρισε τη
σύσταση επιτροπής στο Καστόρι, η οποία θα έδινε στο μαθητή του Λυκείου Καστορείου
618
Δωρεά εν ζωή Ποτίτσας Καράμπελα αρ. 2363/9-3-1988 της Συμβολαιογράφου Γυθείου Ελένης
Γεωργάκου. Δωρεά εν ζωή μετρητών διά λογαριασμού ΕΤΕ. Η βράβευση γινόταν μία φορά το
έτος, την 27 Οκτωβρίου με ευκαιρία την εθνικήν επέτειον της 28ης Οκτωβρίου 1940, φάκ. Ποτίτσας
Καράμπελα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
619
Βιβλίο Πράξεων Συλλόγου Γυμνασίου Γυθείου (1935-1947), πράξη 29/12-5-1946, φάκ. ΕΚΠ.
620
Η υποτροφία περιελάμβανε έξοδα εγγραφής, κατοικίας, τροφής, αγοράς βιβλίων. Μετά την
τρίτη τάξη δύο από τους αρίστους, με δαπάνη του Ιωάννη Κουμάνταρου, είχαν τη δυνατότητα να
αποπερατώσουν τις γυμνασιακές τους σπουδές. Στη συνέχεια μπορούσαν να προσληφθούν ως
δόκιμοι πλοίαρχοι στα ατμόπλοια της εταιρείας Κουμάνταρου. Επιστολή της 30-8-1956 του
Ιωάννη Κουμάνταρου στο Δ.Σ. Βαμβακούς του Συνδέσμου Βαμβακιτών της Αθήνας.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό…, ό.π., σσ. 102-103.
621
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 41/10-2-1965, άρθρο «Χρηματοδότηση νέας υποτροφίας».
622
Πρακτικό αρ. 13/4-10-1968 του Συλλόγου Καθηγητών Γυμνασίου Αρεοπόλεως. Το χρηματικό
βραβείο ήταν 3.000 δραχμών.
Εφημ. Το Βήμα της 10-11-1968. Πρακτικό αρ. 24/23-10-1969 του Συλλόγου Καθηγητών
Γυμνασίου Αρεοπόλεως. Εφημ. Η Μάνη, αρ. φ. 75/31-10-1969.
623
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Δημ. Νικητάκη αρ. 22058/11-6-1980 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Βασιλείου Ι. Παπαρρηγόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 3503/5-12-
1985, φάκ. Νικολάου Δημ. Νικητάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Ο διαθέτης όρισε στην περίπτωση περισσότερων αριστούχων να προτιμάται συγγενής του. Σε
περίπτωση κατάργησης του Λυκείου Καστορείου, η υποτροφία να ισχύει για Λύκειο της Σπάρτης
και για τους αριστούχους καταγόμενος από το Καστόρι. Σε περίπτωση που δεν υπήρχαν
368
που θα αρίστευε και θα συνέχιζε τις σπουδές του σε ανώτερες σχολές ένα χρηματικό ποσό
προερχόμενο από τα εισοδήματα της περιουσίας624 του.
Ο Γεώργιος Πολίτης διέθετε τα 2/15 των προσόδων του κληροδοτήματός του για
υποτροφία625 ενός τελειόφοιτου του κλασικού γυμνασίου ή λυκείου ισοβάθμου, για
σπουδές στην Ιατρική ή μίας εκ των θετικών επιστημών, με καταγωγή από τον τέως Δήμο
Θεραπνών.
Υποτροφία δινόταν στους πρωτεύσαντες μαθητές της ΣΤ΄ Γυμνασίου ή Γ΄ Λυκείου.
Ο Ηλίας Κατσίχτης διέθεσε,626 το 1968, 150.000 δραχμές στο Γυμνάσιο Αρρένων
Σπάρτης και 100.000 δραχμές στο Γυμνάσιο Θηλέων Σπάρτης, για να βραβεύονται με
χρήματα από τους τόκους των παραπάνω ποσών οι τρεις καλύτεροι τελειόφοιτοι και οι
διακριθέντες σε αθλήματα σχολικών αγώνων.627 Διέθεσε επίσης τους τόκους του ποσού
αριστούχοι, τότε η επιτροπή να δίνει κατά την κρίση της ένα ποσό σε αναξιοπαθούντες κατοίκους
του Καστορείου.
624
Η περιουσία του Νικολάου Νικητάκη αποτελείτο: από ένα ισόγειο κατάστημα, δύο
διαμερίσματα, στην Αθήνα και ένα οικόπεδο με ερειπωμένη οικία στη Νέα Σμύρνη. Ένα οικόπεδο
στη Ραφήνα. Απόφαση 17/3-7-2008 του Τοπικού Διαμερίσματος Καστορείου «Αποδοχή
Κληρονομιάς του Νικητάκη Νικολάου», φάκ. Νικολάου Νικητάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
625
Διαθήκη του Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη, Αρχείο Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός».
Συντάχθηκε τη 1η Μαρτίου 1934 και δημοσιεύθηκε από το Πρωτοδικείο Αθηνών στις 16
Δεκεμβρίου 1936. Στη διαθήκη για την υποτροφία προβλεπόταν η ύπαρξη διαγωνισμού ενώπιον
επιτροπής αποτελούμενης από το γυμνασιάρχη και καθηγητή μαθηματικών του Γυμνασίου
Σπάρτης, του προέδρου και εισαγγελέως Πρωτοδικών Σπάρτης και ενός μέλους που θα διοριζόταν
από το Σύλλογο «Παρνασσός». Στο διαγωνισμό μετείχαν μόνο τελειόφοιτοι από τις κοινότητες του
τέως Δήμου Θεραπνών και μεταξύ ισοβάθμων να προτιμάται ο καταγόμενος από την Κοινότητα
Zούπαινας. Για το διαγωνισμό ο διαθέτης είχε ορίσει να επαναλαμβάνεται κατά πενταετία ή
εξαετία αν ο υπότροφος ήταν φοιτητής Ιατρικής. Υπότροφος «μη επιτυγχάνων είτε στα υποχρεωτικά
καθ’ έκαστον έτος των σπουδών του μαθήματα στερείται της υποτροφίας πλην αν τούτο προήλθεν εξ
ανωτέρας βίας». Τις λεπτομέρειες του διαγωνισμού και τους όρους της υποτροφίας ρύθμιζε ο
Σύλλογος «Παρνασσός». Σε περίπτωση αμέλειας του «Παρνασσού» ο διαγωνισμός με αίτηση
παντός ενδιαφερομένου προκηρυσσόταν και διεξαγόταν από το νομάρχη Λακωνίας.
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 103/ Απρίλιος 1976, άρθρο της εφημερίδας με τίτλο «Έντονη
διαμαρτυρία των προέδρων κοινοτήτων του τέως Δήμου Θεραπνών προς πάντα αρμόδιον για το
κληροδότημα Γ. Πολίτου». Στο άρθρο - ανακοίνωση οι πρόεδροι των κοινοτήτων του τέως Δήμου
Θεραπνών διαμαρτύρονταν γιατί ποτέ δεν είχε γίνει «διενέργεια ελέγχου επί του κληροδοτήματος
υποτροφίας σπουδαστών εκ των κοινοτήτων του τέως Δήμου Θεραπνών». Ακόμη, αναφερόταν ότι
με την υπ’ αριθμ. 2885/3071/8-10-1964 διαταγή του Υπουργείου Οικονομικών προς τον πρόεδρο
της Κοινότητας Γκοριτσάς «ο προ διετίας διαταχθείς έλεγχος διενεργείτο αλλά δεν ετελείωσεν».
Τέλος μετά τη δημοσίευση επιστολής του προέδρου της Κοινότητας Γκοριτσάς στο υπ’ αριθ.
95/Ιούλιος 1975 φύλλο της εφημερίδας Τα Τσίντζινα παρενέβη ο εισαγγελέας Πρωτοδικών
Σπάρτης για την τύχη της υποτροφίας.
626
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη της 16-8-1968, δημοσιεύθηκε στις 11-1-1973 στο Πρωτοδικείο
Αθηνών, φάκ. Ηλία Κατσίχτη, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
627
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη…, ό.π. Η βράβευση για τους διακριθέντες στα αθλήματα γινόταν με
την αναλογία 5% για τους πρώτους, 30% για τους δεύτερους και 20% για τους τρίτους.
369
των 100.000 δραχμών για την ενίσχυση628 της γυμνασιακής και πανεπιστημιακής
μόρφωσης του καλύτερου μαθητή της Αναβρυτής. Αθλοθέτησε629 έπαθλα για
διαγωνισμούς προκηρυσσόμενους από την Ακαδημία Αθηνών με θέματα πατριωτικού
περιεχομένου και ιδίως με θέματα αναφερόμενα στην Αρχαία Σπάρτη.
Η Ρεβέκκα Μαυρομιχάλη, χήρα του Στυλιανού Μαυρομιχάλη, καθιέρωσε το 1982,
σχολικό βραβείο-υποτροφία630 για μαθητές των σχολείων του Γυθείου, σε μνήμη του
συζύγου της.
Ο Γεώργιος Μερεκούλιας από το Καστόρι, το 1991, με τη διαθήκη631 του διέθεσε στην
Κοινότητα Καστορείου την ψιλή κυριότητα δύο ισογείων καταστημάτων και το ένα
τέταρτο του οικοπέδου αυτών. Τα εισοδήματα από τα καταστήματα διετίθεντο για τις
σπουδές ενός ή δύο αριστούχων αποφοίτων του Λυκείου Καστορείου.
628
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη…, ό.π. Το ποσό διετίθετο στην Κοινότητα Αναβρυτής και από κοινού
με τον διδάσκοντα στο δημοτικό σχολείο είχαν την ευθύνη για τη διάθεση αυτής της υποτροφίας. Ο
διαθέτης προέβλεπε σε περίπτωση διάλυσης της κοινότητας, το ποσό της υποτροφίας να
περιέρχεται στο Δήμο Σπάρτης και σε συνεργασία με το γυμνασιάρχη του γυμνασίου αρρένων να
διατίθεται για ενίσχυση του καλύτερου μαθητή καταγομένου από την Αναβρυτή.
Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς αρ. 5461/28 Ιουνίου 1974 της Συμβολαιογράφου Αθηνών Μαρίας
Χατζή - Μπάνου. Η αποδοχή έγινε από τον Παναγιώτη Ν. Τσορορό, Πρόεδρο της Κοινότητας
Αναβρυτής, φάκ. Ηλία Κατσίχτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
629
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη…, ό.π. Τα χρήματα για την αθλοθεσία προέρχονταν από ενοίκια του
διαμερίσματος - γραφείου που βρισκόταν στην Αθήνα, οδός Πανεπιστημίου 34, το οποίο, μετά το
θάνατο της συζύγου του, περιερχόταν στην κυριότητα του συλλόγου των εν Αττική
Λακεδαιμονίων, ο οποίος και θα επιμελείτο της αθλοθεσίας.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 214/ 2004, σ. 34, άρθρο «Η διαθήκη του Ηλία Σαρ. Κατσίχτη. Θέτει
έπαθλα για τους προκηρυσσομένους διαγωνισμούς».
630
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 13-9-1982. Εφημ. Λακωνική Δράσις, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος
1982. Εφημ. Ο Ταΰγετος, Ιούλιος 1982. Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 590/22-11-1993. Εφημ.
Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 602/25-11-1994. Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 770/28-11-2008.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2008. Το βραβείο απενέμετο στον πρώτο
μαθητή ή μαθήτρια κατά σειρά βαθμολογίας του λυκείου Γυθείου, στον πρώτο και δεύτερο μαθητή
ή μαθήτρια των γυμνασίων Γυθείου και τον πρώτο και δεύτερο μαθητή ή μαθήτρια των δημοτικών
σχολείων Γυθείου. Το ποσό που διετέθη το 1996 για τα σχολικά βραβεία-υποτροφίες ήταν 450.000
δραχμές.
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 626/22-11-1996. Η απονομή του βραβείου γινόταν από
τετραμελή επιτροπή που αποτελείτο από τον εκάστοτε δήμαρχο Γυθείου ως πρόεδρο, το λυκειάρχη
και το γυμνασιάρχη Γυθείου.
631
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Ιωαν. Μερεκούλια αρ. 10317/30-9-1991 του Συμβολαιογράφου
Αμαρουσίου Κωνσταντίνου Ασημάκη Γκιούσα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ.
785/28-2-1992, φάκ. Γεωργίου Ιωαν. Μερεκούλια, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης όρισε επιτροπή που θα χειριζόταν την υποτροφία, η οποία αποτελείτο
από τον πρόεδρο της Κοινότητας Καστορείου, το λυκειάρχη Καστορείου, το δ/ντή του δημοτικού
σχολείου, τον ιερέα Καστορείου, τον πρόεδρο του Αγροτικού Συνεταιρισμού Καστορείου.
Απόσπασμα πρακτικού της 15/3-8-1992, θέμα 6ο του Κοινοτικού Συμβουλίου Καστορείου
«Αποδοχή Κληρονομιάς Μερεκούλιια», φάκ. Γεωργίου Μερεκούλια, Δ/νση Τοπικής
370
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης από την Κελεφά με τη διαθήκη632
του, το 1991, διέθεσε ποσό 32.843 δολαρίων οι τόκοι του οποίου να διατίθενται «ως βάση
για ένα μικρό δώρο σε αριστούχους ή πρωτεύσαντες μαθητές του Γυμνασίου – Λυκείου
Αρεόπολης, σαν μικρό ενθύμιο των δικών μου εκεί μαθητικών χρόνων, που για μικρές
διαφορές από τελικό αναλυτικό βαθμό μου, συνήθως ερχόμουν δεύτερος στην τάξη μου και
το καθιερωμένο από το γνωστό τότε παράγοντα του τόπου (Μαυρομιχάλη) χρηματικό
βραβείο – δώρο, αισθητό για τότε, το απολάμβανε κάθε χρόνο άλλος συμμαθητής μου ως
πρωτεύσας της τάξης». Ακόμη ο διαθέτης όρισε «το κυνηγετικό δίκαννό μου… το αφήνω
σαν δώρο στο μαθητή εκείνον της τελευταίας τάξης του Λυκείου Αρεοπόλεως ο οποίος θα
βαθμολογηθεί με άριστα ή στον έχοντα το μεγαλύτερο βαθμό στο απολυτήριό του στο τέλος
του διδακτικού έτους του έτους του θανάτου μου… εξ όλων των αρρένων μαθητών της
τελευταίας τάξης του Λυκείου».633
Το 2000 η Καψάλειος Επιτροπή, διαχειρίστρια του κληροδοτήματος Γερασίμου
Καψάλη στο Γύθειο, βράβευσε634 τους πρώτους αποφοιτήσαντες από τα σχολεία της
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του Γυθείου.
Η Παλλακωνική Ομοσπονδία Αμερικής Καναδά, το 1990, βράβευσε635 τους δύο
πρώτους μαθητές της Γ΄ τάξης Λυκείου των επαρχιών Λακεδαίμονος, Γυθείου, Λιμηράς
και Οιτύλου.
Ομογενείς και σύλλογοι ομογενών απέστελλαν χρήματα για βράβευση αριστούχων
μαθητών γυμνασίων και λυκείων.
Η Ευγενία Στεφανάκου-Ανδριτσάκη, το 1965, από την Γκοριτσά, κάτοικος ΗΠΑ,
απέστειλε636 στο Σύλλογο Τζιντζινιωτών Αθήνας 100 δολάρια για τις υποτροφίες που
διέθετε ο σύλλογος.
Ο Φιλεκπαιδευτικός και Φιλανρωπικός Σύλλογος «Sparta Society» στο Σικάγο, το
1974, διέθεσε637 300 δολάρια, τα οποία να δοθούν ως βράβευση των αποφοιτησάντων
μαθητών των Γυμνασίων Σπάρτης.
632
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτου Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη της 24-10-1991,
Ο διαθέτης όρισε το 80% των τόκων του ποσού που είχε καταθέσει να διατίθεται εξίσου στον
αριστεύσαντα ή πρωτεύσαντα μαθητή ή μαθήτρια της τελευταίας τάξης του γυμνασίου, με
καταγωγή από την Κελεφά. Εάν δεν υπήρχε μαθητής καταγόμενος από την Κελεφά, τότε να δίνεται
σε μαθητή με τους πιο πάνω όρους, ανεξάρτητα από την καταγωγή του. Για το 20% των τόκων ο
διαθέτης όρισε την κεφαλαιοποίησή του. Στο λυκειάρχη Αρεόπολης όρισε να δοθεί το βιβλιάριο
καταθέσεων συναλλάγματος. Για την υποτροφία όρισε επιτροπή η οποία αποτελείτο από το
λυκειάρχη, γυμνασιάρχη Αρεόπολης και τον πρόεδρο της Κοινότητας Κελεφάς.
633
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτου Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη…, ό.π.
634
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 143/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2000. Το βραβείο συνόδευσε και χρηματικό
ποσό 50.000 δραχμών για κάθε μαθητή.
635
Έγγραφο της Δ/νσης Δ.Ε. Λακωνίας της 27-7-1990 προς τον πρόεδρο της Παλλακωνικής
Ομοσπονδίας Αμερικής και Καναδά, φάκ. Υποτροφίες, Αρχείο Δ.Ε. Λακωνίας.
636
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 41/10-2-1965, άρθρο «Χρηματοδότηση νέας υποτροφίας».
637
Επιστολή του Γραμματέα του Συλλόγου «Sparta Society» της 19-6-1974 στο Γενικό
Επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης Λακωνίας, φάκ. ΕΚΠ. 119.2-92, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
371
Ο Σύλλογος Σπαρτιατών στο Σικάγο κάθε έτος βράβευε638 με χρηματικά έπαθλα τους
πρωτεύσαντες μαθητές των γυμνασίων της Σπάρτης.
Ο Σύνδεσμος των Απανταχού Λακώνων βράβευε639 τους αριστούχους αποφοίτους
λυκείου του νομού Λακωνίας.
Επίσης, διετίθεντο υποτροφίες με κριτήριο την καταγωγή, την πρόοδο και την
οικονομική κατάσταση.
Η Παναγιώτα Τζάκα από τις Κροκεές, το 1976, με τη διαθήκη640 της κληροδότησε
στην Κοινότητα Κροκεών δύο γραφεία σε πολυκατοικία στην Αθήνα, των οποίων τα
μισθώματα όρισε «να διατίθενται για οικονομική βοήθεια των καλών μαθητών του
Γυμνασίου της περιοχής Κροκεών».
Ο Αγησίλαος Γεωργ. Κοντολέφας, το 1990, δώρισε στην Κοινότητα Προσηλίου
Λακωνίας: α) έξι διαμερίσματα, στην περιοχή των Αθηνών, β) ομόλογα αξίας641 1.000.000
δραχμών,642 τα οποία και έγιναν αποδεκτά από την κοινότητα.643
638
Επιστολή του Συλλόγου Σπαρτιατών Σικάγο της 5-7-1975 προς τον επιθεωρητή Μέσης
Εκπαίδευσης Λακωνίας. Το 1975 ο Σύλλογος Σπαρτιατών Σικάγο διέθεσε 600 δολάρια για τη
βράβευση των πρωτευσάντων μαθητών των γυμνασίων. Απόδειξη (2-8-1975) παραλαβής 600
δολαρίων της Επιθεώρησης Μέσης Εκπαίδευσης Λακωνίας, φάκ. ΕΚΠ. 119.2-92, Χρηματικά
έπαθλα, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
639
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 186/15-12-1986, άρθρο «Ο Σύνδεσμος των Απανταχού
Λακώνων βράβευσε τους αριστούχους αποφοίτους των Λακωνικών Λυκείων». Το σχολικό έτος
1985-86 βραβεύθησαν 90 αριστούχοι μαθητές με δίπλωμα τιμής και εδόθη ως δώρο ένα βιβλίο
προσφορά του Ανάργυρου Κουτσιλιέρη. Στον πρωτεύσαντα της κάθε επαρχίας δόθηκε και
χρηματικό βραβείο 20.000 δραχμών.
640
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτας Τζάκα αρ. 719/23-9-1976 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
Κορνηλίας Μάζη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών 2723/16-11-1978, φάκ. Παναγιώτα
641
Δωρεά εν ζωή ακινήτων του Αγησίλαου Γεωργ. Κοντολέφα. Συμβόλαιο αρ. 3375/13-7-1990 της
Συμβολαιογράφου Αθηνών Ανδρομάχης Τριβυζά-Κοτσώνη, φάκ. Αγησίλαου Γεωργ. Κοντολέφα,
Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Τα αναφερόμενα στο πιο πάνω
συμβόλαιο ακίνητα βρίσκονταν στο Μεταξουργείο, Βίκτωρος Ουγκώ και Κεραμέων 16, ήταν 28,
90 τ.μ. με 80 ευρώ μίσθωμα. Στο Μοσχάτο Φλέμινγκ 52 και Παπαφλέσσα, 89, 80 τ.μ. με 235 ευρώ
μηνιαίο μίσθωμα. Στην Αθήνα Ιωάννου Δροσοπούλου 111, 105, 20 τ.μ. με 280 ευρώ μηνιαίο
μίσθωμα. Στους Αμπελόκηπους, Αιτωλίας 24, με 48, 93 τ.μ. με 175 ευρώ μηνιαίο μίσθωμα. Στους
Αμπελόκηπους, επίσης, Ξενίας 21 και Πόντου, 55 τ.μ. με 137 ευρώ μηνιαίο μίσθωμα. Σύνολο
μηνιαίων μισθωμάτων από τα ακίνητα 1.052 ευρώ. Η αντικειμενική αξία των ακινήτων ήταν
14.929.317 δραχμές και η αξία των τίτλων 11.000.000 δραχμές. Συνολικά 25.929.317 δραχμές.
Απόφαση 120/2006 Δήμος Σμύνους Λακωνίας. Ενημέρωση σχετικά με τη δωρεά Κοντολέφα.
642
Δωρεά εν ζωή ακινήτων του Αγησίλαου Γεωργ. Κοντολέφα…, ό.π. Τα ομόλογα 1.000.000
δραχμών με ρήτρα ECU και επιτόκιο 12% ετησίως.
643
Το Κοινοτικό Συμβούλιο Προσηλίου με την υπ’ αριθμ. 11/25-6-1990 αποδέχτηκε την προσφορά
του Αγησίλαου Κοντολέφα και ο Πρόεδρος της Κοινότητας Νικόλαος Παναγάκος παρέστη στην
υπογραφή των συμβολαίων με την ιδιότητα του «δωρεοδόχου». Εφημ. Η Πετρίνα, μας αρ. φ.
23/22-1-1991 άρθρο «Μεγάλη δωρεά των Σχολών Κοντολέφα στην Κοινότητα Προσηλίου
Λακωνίας».
372
Τα έσοδα από τα μισθωμένα διαμερίσματα διετίθεντο για τη χορήγηση υποτροφιών
για σπουδές σε νέους και νέες, κατά προτίμηση αριστούχους μαθητές ή σπουδαστές, που
είχαν έφεση για ανώτερες σπουδές και δεν είχαν τα οικονομικά μέσα.644
Ο Αγησίλαος Κοντολέφας διέθετε το δικαίωμα δωρεάν εγγραφής και φοίτησης στην
σχολή του645 μέχρι δέκα παιδιών κάθε χρόνο, με δωρεάν χορήγηση βιβλίων και
εκπαιδευτικών εντύπων.646
Διετίθετο επίσης χρηματικό βραβείο με κριτήριο την καλύτερη συγγραφή εργασίας.
Η Πνευματική Εστία Σπάρτης, το 1983, αποφάσισε την καθιέρωση χρηματικού
βραβείου647 κάθε έτος, σε μνήμη του Γιάννη Κουμάνταρου, για την καλύτερη εργασία
μεταξύ των μαθητών της τελευταίας τάξης των Λυκείων Σπάρτης, με θέμα σχετικό με τα
εκθέματα της Κουμανταρείου Πινακοθήκης Σπάρτης.
Διετίθεντο υποτροφίες και βραβεία σε αριστούχους πρωτεύσαντες μαθητές σχολείων
της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Ο Σύνδεσμος των Απανταχού Λακώνων «Ο Λυκούργος», το σχολικό έτος 2000-2001,
βράβευσε648 τους αριστούχους αποφοίτους λυκείων της Λακωνίας και της Δυτικής Μάνης
και όσους διακρίθηκαν στην εισαγωγή τους σε σχολές των ΑΕΙ της χώρας.
Το Ίδρυμα Αρναούτη θεσμοθέτησε649 βραβεία για τους τρεις καλύτερους μαθητές των
σχολείων Αρεόπολης και Φλώρινας.
Το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα κάθε χρόνο απονέμει650 χρηματικά βραβεία στους
πρωτεύσαντες μαθητές και μαθήτριες των γυμνασίων, λυκείων, τεχνικών σχολών, ΙΕΚ,
εσπερινών σχολείων της Σπάρτης, για εξαιρετική επιμέλεια, ήθος και άριστη διαγωγή.
644
Εφημ. Η Πετρίνα μας, αρ. φ. 23/ 22-1-1991 άρθρο «Συμβόλαιο Κοντολέφα». Εφημ. Λακωνικός
Κήρυξ, αρ. φ. 1650/ 23-1-1991.
645
Ομόρρυθμος Εταιρεία με την επωνυμία «Α. Κοντολέφας και ΣΙΑ Ο.Ε.»
646
Δωρεά εν ζωή ακινήτων του Αγησίλαου Γεωργ. Κοντολέφα…., ό.π. Το δικαίωμα της δωρεάν
εγγραφής και φοίτησης στη σχολή του προβλεπόταν να διατηρηθεί εφόσον εγκρινόταν η αίτηση
της σχολής για τη μετατροπή της σε ανώτατο εκπαιδευτήριο. Σύμφωνα με το δωρητήριο
συμβόλαιο, το ποσό της δωρεάν εγγραφής και φοίτησης στη Σχολή Κοντολέφα ήταν 10.000.000
δραχμές.
647
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 2-2-1983, άρθρο «Οι φιλογενείς Κουμάνταροι ίδρυσαν κέντρο
τέχνης και πολιτισμού στη Σπάρτη και λάμπρυναν τ’ όνομά τους». Την καθιέρωση του χρηματικού
βραβείου ανακοίνωσε ο πρόεδρος της Πνευματικής Εστίας Σπάρτης την ημέρα των εγκαινίων της
Κουμανταρείου Πινακοθήκης Σπάρτης, στις 21 Ιανουαρίου 1983.
Εφημ. Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 736/13-2-1983, άρθρο «Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη».
648
Έγγραφο του Συνδέσμου των Απανταχού Λακώνων «Ο Λυκούργος» της 20-9-2001 προς τη
Δ/νση Β/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας, φάκ. Υποτροφίες, Αρχείο Β/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
649
Άρθρο «Μ. Αργοναύτης», περιοδ. Μάνη, τεύχ. 41/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009, σσ. 12-15,
Ιστοσελίδα Ιδρύματος Αρναούτη. http://www.arnaoutisfoundation.com/indexgr.html. Ανάκτηση:
8/10/2011.
650
Έγγραφο του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος της 13-5-2002 προς τη Δ/νση Β/θμιας Εκπαίδευσης
Λακωνίας. Το συνολικό χρηματικό έπαθλο ήταν 150 ευρώ για τον κάθε μαθητή-μαθήτρια.
Φάκ. Υποτροφίες, Αρχείο Β/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 3-9-1984, άρθρο «Βράβευσις μαθητών από το Σαϊνοπούλειο».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός Φεβρουάριος 1998 άρθρο «Τα φετινά βραβεία του Σαϊνοπούλειου».
373
Το κληροδότημα Κυριάκου Συκαρά, με έδρα τις ΗΠΑ, χορήγησε μία υποτροφία651 για
το σχολικό έτος 2004-2005, σε μαθητή της Α΄ τάξης γυμνασίου του κολεγίου Ανατόλια
στη Θεσσαλονίκη.
Το Εθνικό Ωδείο Σπάρτης χορηγεί κάθε έτος υποτροφίες «Γ. Φελούρης» σε
σπουδαστές του που πρωτεύουν με το αντικείμενο που ασχολούνται, σε μνήμη του
καθηγητή μουσικής Γεωργίου Φελούρη.652
Από το σύνολο των διαθετών που προσέφεραν υποτροφίες στις βαθμίδες εκπαίδευσης
το 13,1% (7,1% σε γυμνάσια και 6% σε λύκεια) διέθεσε υποτροφίες για τα σχολεία της
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ ένα ποσοστό 13,1% έχει διαθέσει σε δύο βαθμίδες
εκπαίδευσης (πίν 15α και γράφ.13, παράρτ.). Οι υποτροφίες που διατέθηκαν στο σύνολό
τους ήταν χρηματικές. Σημαντικός αριθμός διαθετών διέθεσε υποτροφίες σε απόφοιτους
δημοτικού για τη συνέχιση των σπουδών στο γυμνάσιο. Τα κριτήρια των διαθετών για τη
χορήγηση υποτροφιών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ποικίλλουν και είναι: ο τόπος της
ιδιαίτερης καταγωγής να είναι ίδιος με αυτόν του διαθέτη, η συγγένεια με το διαθέτη, η
πρόοδος του μαθητή, η διαγωγή και το ήθος, ο βαθμός επιμέλειας, η οικονομική
κατάσταση της οικογένειας του υποψήφιου υποτρόφου, αριστούχοι και πρωτεύσαντες
μαθητές. Οι ομογενείς διέθεσαν μικρό ποσοστό υποτροφιών για τους μαθητές της
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε σχέση με τον αριθμό υποτροφιών που διέθεσαν για την
πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Γ3. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Πολλοί ευεργέτες που προσέφεραν σε εκπαιδευτικές υποδομές ήταν επιχειρηματίες, με

ευρύτητα πνεύματος, με οράματα για τη βελτίωση των εκπαιδευτικών θεσμών. Το 19ο
αιώνα υπήρξαν οραματισμοί σύμφωνοι με τα ευρωπαϊκά πρότυπα μιας επαγγελματικής
Εφημ. Λακωνικός Τύπος της 3-4-2007 άρθρο «Βράβευση αριστούχων μαθητών από το
Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 10-1-1977, άρθρο «Το Σαϊνοπούλειον Ίδρυμα απονέμει βραβεία εις
πρωτεύσαντας μαθητάς».
Άρθρο «Το Σαϊνοπούλειο βράβευσε τους πρώτους των σχολείων» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 225/
Ιούλιος - Αύγουστος- Σεπτέμβριος 2007, σ. 18.
Ίδρύματος.
651
Ο υπότροφος έπρεπε να ήταν λακωνικής καταγωγής, η διεκδίκηση της υποτροφίας γινόταν με
εξετάσεις. Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 160/Μάρτιος-Απρίλιος 2004.
652
Εφημ. Παρατηρητής, αρ. φ. 3046/18-11-2008, άρθρο «Διαγωνισμός υποτροφίας ταλέντων “Γ.
Φελούρης” σχολικό έτος 2008».
374
εκπαίδευσης, αναγκαίας για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας, που εφαρμοζόταν στην
Ευρώπη.653
Οι περισσότεροι ευεργέτες δεν ήταν παιδαγωγοί, γνώριζαν, όμως, το ευρωπαϊκό ρεύμα
που επικρατούσε για την εκπαίδευση, τις επιστήμες και τις τεχνολογικές εξελίξεις. Το
ενδιαφέρον που έδειξαν για την εκπαίδευση οφειλόταν στο ότι γνώρισαν το χώρο του
Ελληνισμού της διασποράς, αφού ήταν σε άμεση επαφή με το ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό
ρεύμα και τα πρότυπα τα οποία ήταν πολύ ισχυρότερα εκεί απ’ ό,τι στο Ελληνικό
Κράτος.654
Η σύσταση τεχνικών και επαγγελματικών σχολών στους τόπους καταγωγής των
ευεργετών σκοπό είχε τη βιομηχανοποίηση του Κράτους, την ενίσχυση της τοπικής
οικονομίας, την κατάρτιση στελεχών για τεχνικά επαγγέλματα, την αποφυγή της
μετανάστευσης. Οι ευεργέτες ως επιχειρηματίες είχαν συνειδητοποιήσει τη σημασία της
επαγγελματικής εκπαίδευσης για την οικονομία της χώρας. 655 Οι εύποροι ομογενείς
ευεργέτες είχαν επισκεφθεί και γνώριζαν επαγγελματικές σχολές που λειτουργούσαν στις
παροικίες που ήταν εγκατεστημένοι.
Η σύνδεση εκπαίδευσης και παραγωγής θα μπορούσε να αποτελέσει συστατικό
στοιχείο του σοσιαλιστικού σχολείου. Παράλληλα με τη δημιουργία αυτής της σύνδεσης,
υπήρξε μια συνολική προσπάθεια υπέρβασης του καπιταλισμού, ώστε η εκπαίδευση να
προσαρμοστεί και να υπηρετήσει τη νέα κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα.656
Ό,τι το Κράτος δεν μπορούσε να αποδώσει στους πολίτες του, οι ίδιοι οι πολίτες του,
ομογενείς και γηγενείς, προσπαθούσαν να προσφέρουν στην πατρίδα και στους
συμπατριώτες τους. Οι ευεργέτες της τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης προέβαιναν σε
πράξεις δωρεάς, γιατί καταλάβαιναν ότι ο τόπος είχε ανάγκη από πρακτικά επαγγέλματα,
αλλά και γιατί ήθελαν να κρατήσουν τον πληθυσμό της Λακωνίας στη Λακωνία και να
αποφευχθεί η μετανάστευση.
Οι δωρεές προς την επαγγελματική εκπαίδευση σκοπό είχαν την οικονομική ενίσχυση
των ασθενέστερων στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας. Πολλοί ευεργέτες Έλληνες
έζησαν στο εξωτερικό, ανέπτυξαν τις επιχειρήσεις τους, διαπίστωσαν ανάγκες των
τεχνικών επαγγελμάτων, επηρεάστηκαν και από άλλους ομογενείς που σύστησαν
επαγγελματικές σχολές και οι ίδιοι κατευθύνθηκαν προς τη δημιουργία επαγγελματικών
σχολείων στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Η βιομηχανοποίηση στο τέλος του 19ου αρχές 20ού
653
Γεωργιτσογιάννη Ν. Ευαγγελία. (2004). Παναγής Χαροκόπος. Κτήμα ες αεί η Χαροκόπειος
Σχολή, περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος). Αθήνα 2004, σσ.
16,18, 26.
654
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2000). Παναγής Χαροκόπος (1835-1911) Η ζωή και το έργο του.
Αθήνα: Νέα Σύνορα- Α. Λιβάνης, σ. 123. Οικοκυρικές και επαγγελματικές σχολές θηλέων
λειτούργησαν ήδη στην Ελληνική Κοινότητα της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου και στην Ηγεμονία
της Σάμου.
655
Θεοδώρου Βασιλική. Εκσυγχρονιστικές απόπειρες των δωρητών της διασποράς. Επιρροές,
προοπτικές και όρια των νεωτερικών τους παρεμβάσεων στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού
αιώνα. Στο: Αρβανιτάκης Δημήτρης (επιμ.). Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη Ελλάδα.
Πρακτικά ημερίδας. Αθήνα: Βιλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη, σσ. 61-88.
656
375
αιώνα, η συγκράτηση των πληθυσμών στους τόπους τους οδήγησαν δωρητές στη
χρηματοδότηση της επαγγελματικής εκπαίδευσης, καθώς αναγνωρίστηκε η συμβολή της
στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας.
Οι θεωρίες περί εκβιομηχάνισης στις αρχές του 19ου αιώνα στην Αίγυπτο, όπου
ανέπτυσσαν επιχειρηματικές δραστηριότητες Έλληνες, προσέγγιζαν την ιδεολογία των
σαινσιμονιστών.657 Οι Έλληνες επιχειρηματίες της Αιγύπτου ήταν από τους προδρόμους
της τεχνολογικής και οικονομικής ανάπτυξης της Ελλάδας,658 καθώς, επηρεάσμένοι από
τις ιδέες του σαινσιμονικού κινήματος, συνέβαλαν στον εκδυτικισμό, την οργάνωση και τη
βιομηχανική της ανάπτυξη.659
Η πρακτική μάθηση που θα αποκτούσαν οι νέοι τούς επέτρεπε να βρουν επάγγελμα
στον τόπο τους. Ο Ιωάννης Γρηγορίου φαίνεται ότι από την πείρα του είχε πεισθεί ότι η
τεχνική γνώση θα εξασφάλιζε σε νέους εργασία που ήταν απαραίτητη στην επαρχία και
προέβη στη σύσταση της Επαγγελματικής Σχολής στη Σπάρτη.
Οι επαγγελματικές σχολές σκοπό είχαν να εξυπηρετήσουν τους παραγωγικούς
μηχανισμούς με ειδικευμένο προσωπικό. Η μέριμνα των αστών για την επαγγελματική-
τεχνική εκπαίδευση660 ήταν δηλωτική των οικονομικών τους δραστηριοτήτων και των
επιδιώξεών τους για την εξασφάλιση εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού για την
τροφοδότηση της βιομηχανίας.
Η διάκριση ανάμεσα στη γενική και τεχνική επαγγελματική εκπαίδευση ήταν
συνήθεια της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού, της αντίθεσης ανάμεσα στην
κοινωνική παραγωγή και την ατομική της ιδιοποίηση. Σε μια καπιταλιστική κοινωνία,
γενική εκπαίδευση είναι η επαγγελματική εκπαίδευση των κυρίαρχων και επαγγελματική
εκπαίδευση η γενική εκπαίδευση των κυριαρχούμενων.661
Η νυκτερινή στοιχειώδης εκπαίδευση ενηλίκων εμφανίστηκε στις ελληνικές παροικίες
της Αιγύπτου.662 Οι δωρητές προσπαθούσαν να εφαρμόσουν την πρακτική αυτή στην
εκπαίδευση του Ελληνικού Κράτους με τις σχολές που ίδρυσαν.
657
Ο σαινσιμονισμός εξέφραζε την αφοσίωση στο τεχνοκρατικό ιδεώδες και απέρριπτε τις
παραδοσιακές κοινωνικές διακρίσεις προς χάριν της ενότητας όλων. Ξεκίνησε από τους οπαδούς
του ουτοπικού σοσιαλισμού του Σαιν Σιμόν, που εγκαταστάθηκαν στο Ναύπλιο το 1832.
Μοσκώφ Κώστας. (1979). Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η
διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη, σσ. 149-150.
658
Πολίτης Αθανάσιος. (1928). Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος. Ιστορία του Αιγυπτιώτου
Ελληνισμού από το 1798 μέχρι το 1927 τόμ. Α΄. Αλεξάνδρεια- Αθήνα: Εκδοτική Εταιρεία
Γράμματα, σσ. 212-215.
659
Eichthal Gustave. (1974). Οικονομική και κοινωνική κατάσταση στην Ελλάδα μετά το 1821. (μετ.
Βικέλας Δημ.), έκδ. Β΄. Αθήνα: εκδ. Μπάυρον, σσ. 9-11.
660
Παπαγεωργίου Γεώργιος. (1990). Ο εκσυγχρονισμός του Έλληνα πραγματευτή σύμφωνα με τα
ευρωπαϊκά πρότυπα (τέλη 18ου-αρχές 19ου αι.). Αθήνα, σσ. 113, 132-153.
661
Αναφέρεται από τον Ένγκελς. Μπουζάκης Σήφης. (2006). Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-
1998…, ό.π., σ. 28.
662
Αργυρίου Έφη & Σακκά Κική. Ευεργετισμός και παιδεία: Η εκπαιδευτική διάσταση του
ευεργετισμού στα νεότερα χρόνια (18ος-20ος αι.). Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος (επιμ.). Ελληνικός
Ευεργετισμός…, ό.π.
376
Με τη μεταρρύθμιση του 1913 το Υπουργείο Παιδείας κινήθηκε στην κατεύθυνση της
παράλληλης ύπαρξης του σχολείου γενικής και επαγγελματικής μόρφωσης.663
Επαγγελματική εκπαίδευση
Διαθέτης όρισε υποτροφία για μαθητή που θα ακολουθήσει την τεχνική εκπαίδευση.
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος, δικηγόρος, με καταγωγή από το Δήμο Φαλαισίας, με τη
διαθήκη664 του, το 1889, όρισε το ένα τέταρτο της περιουσίας του να κατατεθεί στην
Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Την επικαρπία των τόκων μετά το θάνατο της συζύγου του
κατά το ένα τέταρτο να λαμβάνει ετησίως ο Δήμος Φαλαισίας,665 με σκοπό το Δημοτικό
Συμβούλιο να δαπανά το ποσό αυτό «προς εκπαίδευσιν άρρενος παιδίου ή παιδίων του
δήμου τούτου προωρισμένα να γίνωσι βιομήχανοι ή γεωπόνοι ουχί δε επιστήμονες».666 Το
έτερο ένα τέταρτο της επικαρπίας της κατάθεσης να διατίθεται στο ελληνικό γυμνάσιο της
Ερμούπολης Σύρου667 για την εκπαίδευση ενός ή περισσοτέρων απόρων και
επιμελεστέρων μαθητών.668
Διαθέτες επιθυμούσαν και όρισαν την ίδρυση οικοκυρικής σχολής.
Ο Κωνσταντίνος Βουρβούλης, το 1930 με τη διαθήκη του επιθυμούσε την ύπαρξη
κληροδοτήματος με τίτλο «Κληροδότημα Κωνσταντίνου Βουρβούλη» στην Κοινότητα
Βαμβακούς, με σκοπό την ίδρυση και συντήρηση669 από την Κοινότητα Βαμβακούς
οικοκυρικής σχολής670 και πρακτικών σπουδών θηλέων.
663
Μπουζάκης Σήφης. (2011). Μεταρρυθμιστικά Επεισόδια στη Γενική και Τεχνική-
Επαγγελματική Εκπαίδευση κατά την πρώτη (1910-1920) και τη δεύτερη (1928-1932) Βενιζελική
περίοδο. Στο: Μπουζάκης Σήφης. (2011). Πανόραμα Ιστορίας…, ό.π.
664
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου της 14-3-1889. Μητρώο Κληροδοτημάτων
ΥΠΕΠΘ, σσ. 1002 - 1027. Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος. (1929-1930). Αρχεία Εθνικών Ευεργετών.
Αθήνα, τόμ. Γ΄, σσ. 63-67.
665
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου…, ό.π. Η δωρεά στο Δήμο Φαλαισίας έγινε από
το διαθέτη, γιατί, όπως ανέφερε στη διαθήκη του, εκεί γεννήθηκε ο πατέρας του και ο ίδιος ήταν
εγγεγραμμένος δημότης.
666
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου…, ό.π.
667
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου…, ό.π. Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος τελείωσε
το Γυμνάσιο Σύρου και διέθεσε χρηματικό ποσό στο γυμνάσιο, όπως ανέφερε, «προς ευγνωμοσύνη
και διότι εγεννήθην εν τω τόπω εκείνω».
668
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου…, ό.π. Οι υπότροφοι εκλέγονταν από το
γυμνασιάρχη και το νομάρχη «καθ’ ον χρόνον εγκρίνουσιν ούτοι κατά την εκλογήν ως και την
κατάστασιν των σπουδών αυτού ή αυτών».
669
Διαθήκη Κωνσταντίνου Βουρβούλη της 1-3-1930. Η διαθήκη δημοσιεύθηκε στις 21-9-1939 από
το Ελληνικό Προξενικό Δικαστήριο Αλεξανδρείας Αιγύπτου. Έγγραφο αρ. πρωτ. 22386/7-10-1952
της Δ/νσης Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών, φάκ. Κωνσταντίνου Βουρβούλη, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η συντήρηση της σχολής θα γινόταν από
τίτλους που θα βρίσκονταν κατά την ημέρα του θανάτου του διαθέτη στην Τράπεζα της Ανατολής
στην Αίγυπτο και από τίτλους που θα αγοράζονταν από την Τράπεζα με τους τόκους που θα
377
Ο Αθανάσιος Καλομοίρης, κάτοικος ΗΠΑ, από το Γεράκι, δώρισε,671 το 1958, στην
κοινότητα 10.000 δολάρια για την ίδρυση οικοκυρικής σχολής.
Διαθέτες χρηματοδότησαν την ίδρυση νυκτερινών, γεωργικών, τεχνικών και ναυτικών
σχολών.
Ο Σπύρος Λούβης από τη Σπάρτη, το 1951, διέθεσε672 150.000 δραχμές για τη
λειτουργία της Νυκτερινής Σχολής Σπάρτης.
Ο Δήμος Γυθείου, το 1964, παραχώρησε673 έκταση δέκα στρεμμάτων για την
ανέγερση κέντρου γεωργικής εκπαίδευσης στο Μαυροβούνι Γυθείου.
Ο ομογενής Ιωάννης Παπαμιχαλόπουλος, το 1978, διέθεσε674 100.000 δολάρια για
ανέγερση κτιρίου για τη στέγαση τεχνικής σχολής στους Μολάους.
Ο Σταύρος Νιάρχος χρηματοδότησε675 την κατασκευή κτιρίου στο Σκαραμαγκά για τη
στέγαση της σχολής των μηχανικών του Εμπορικού Ναυτικού.
Ίδρυμα ενίσχυσε τεχνικό λύκειο.
προέκυπταν για μία εικοσαετία. Μετά την πάροδο της εικοσαετίας το προϊόν της πώλησης των
τίτλων κατετίθετο στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και με τους τόκους του κεφαλαίου θα
ιδρύετο και συντηρείτο η οικοκυρική σχολή.
670
Διαθήκη Κωνσταντίνου Βουρβούλη…, ό.π. Επιθυμία του διαθέτη ήταν η σχολή να κτισθεί
βάσει σχεδίου αρχιτέκτονα, να ήταν ευρύχωρη, με προαύλιο, να πληροί τους όρους υγιεινής. Εντός
του προαυλίου να οίκημα όπου να παρέμενε το διδακτικό προσωπικό.
Οι μαθήτριες να απασχολούνται και με τη γυμναστική για την υγιεινή διάπλαση του σώματος. Να
διδάσκονται τα μαθήματα κοπτικής, ραπτικής, μαγειρικής, οικιακής καθαριότητας, οικονομίας και
στοιχειώδεις γνώσεις υγιεινής. Σύμφωνα με το διαθέτη, προορισμός της σχολής ήταν: «Να
εμφυσίση και εμπνεύση εις τας μαθητρίας τας χριστιανικάς εκείνας αρετάς και εθνικά ιδεώδη τα
οποία θα τις χρησιμεύσωσι όπως γίνωσιν αι ιδιεώδεις καλαί και υποδειγματικαί μητέρες της αύριον
αίτινες θα διαμορφώσιν ελληνοπρεπώς με τας αυστηράς, ηθικάς αρχάς της ελληνικής οικογένειας τα
τέκνα των».
Από το πλεόνασμα των τόκων, εάν υπήρχε, ο διαθέτης όρισε να διατίθεται αυτό για την αγορά
βιβλίων και εργόχειρων σε άπορες μαθήτριες και σε περίπτωση περισσεύματος για την
προικοδότηση κάθε έτος μίας ορφανής απόρου αποφοίτου μαθήτριας. Η εκλογή της μαθήτριας θα
γινόταν από τη διευθύντρια της σχολής.
671
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 25/Νοέμβριος-Δεκέμβριος
1988. Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέται του Γερακίου» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28/
Αύγουστος 1960, σσ. 8-10.
672
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 274/21-11-1951, άρθρο «Δωρεαί εις την Νυχτερινήν Σχολήν».
673
Βιβλίο πρακτικών συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. απόφασης 12/1964,
φάκ. ΔΗΜΟΤ 2.1-21, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Η δωρεά έγινε στο ταμείο Γεωργίας, Κτηνοτροφίας και
Δασών Λακωνίας.
674
675
Καψή Νέλλη. (2005). Ναυτιλιακά Κεφάλαια στη ξηρά. Αθήνα: εκδ. Κέρκυρα, σ. 98.
Περιοδ. Βιομηχανική Επιθεώρησις. (1962). Αρχείο Βοβολίνη. Η κατασκευή έγινε στο οικόπεδο
ιδιοκτησίας της εταιρείας των Ναυπηγείων Σκαραμαγκά. Επιθυμία του χρηματοδότη ήταν η σχολή
Μηχανικών να ονομασθεί «Σπύρος Νιάρχος», σε μνήμη του πατέρα του. Ο προϋπολογισμός του
έργου ήταν 3.150.000 δραχμές το 1961. Στη σχολή μπορούσαν να φοιτήσουν μέχρι 160 μαθητές.
378
Το Ίδρυμα676 «Σταύρος Νιάρχος», το 2004, αγόρασε παραδοσιακές ενδυμασίες για το
1° Τεχνικό Επαγγελματικό Εκπαιδευτήριο Σπάρτης.
Επαγγελματική Σχολή της Σπάρτης
Το 1907,677 ιδρύεται η Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης, επιθυμώντας ο Ιωάννης Γρηγορίου

να συντελέσει «εκ των ενόντων εις την επαγγελματικήν και τεχνικήν εκπαίδευσιν των εκ της
ιδιαιτέρας του πατρίδας Λακεδαίμονος καταγομένων παίδων, αρρένων και θηλέων, όπως
διά της τοιαύτης μορφώσεως πορίζοντας ευχερώς τα προς το ζην» διέθεσε μέρος της
Ο Ιωάννης Γρηγορίου αντιλαμβανόταν τη σημασία678 της επαγγελματικής
εκπαίδευσης, αφού ήταν έμπορος και είχε μαθητεύσει στην Αίγυπτο σε Έλληνα έμπορο.
Σκοπός ήταν η ίδρυση επαγγελματικής σχολής στην Σπάρτη,679 αφού και στην Αίγυπτο
676
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» το 2007 αγόρασε λογισμικό προσομοίωσης για την αναβάθμιση
του ήδη υπάρχοντος της Ακαδημίας Εμπορικού Ναυτικού Ύδρας. Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος
Νιάρχος.
677
Β.Δ. της 7-9-1907 «Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» ΦΕΚ
194/9-10-1907. Αναστασόπουλος Γεώργιος. (1947). Ιστορία της ελληνικής Βιομηχανίας 1840-1940,
τόμ. Γ΄, σ. 1907. Αθήνα: Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία.
678
Συμβόλαιο αρ. 22.189/1907 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία Δ. Τσοκά. Επαγγελματική
Σχολή Σπάρτης, φάκ. Ιωάννη Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
Σχετικά με τη σημασία της Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης στην εφημερίδα Σπάρτη, αρ. φ. 15/22-
5-1946, αναφερόταν: «…την έλλειψην τούτην την εκτός των σχολείων της μέσης εκπαιδεύσεως
απασχολήσεως των Λακεδαιμονίων παίδων πολύ ενωρίς διείδαν ο εκ Γκοριτσιάς καταγόμενος και
εν Αιγύπτω ευδοκιμήσας ομογενής Ιωάννης Γρηγορίου και από του 1909 διά του τότε Δημάρχου
Ηλία Κοπανίτσα απεπειράθη να θεραπεύση την έλλειψιν τούτην ιδρύσας δαπάναις αυτού την
γνωστήν και αριστερά των εισερχομένων εκ Γυθείου, κειμένην μεγαλοπρεπή οικοδομήν υπό το
όνομα “Επαγγελματική Σχολή Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου”. Αλλά δυστυχώς μέχρι
σήμερον δεν ευρέθη ικανός να εννοήση το πνεύμα του διαθέτου που είχεν αυτοδημιουργηθή και
είχεν αποκτήσει την σοφίαν της πείρας εν τη βιοπάλη …».
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 21/ 15 Ιανουαρίου 1960, σ. 17, Βαλασάκης Αθανάσιος άρθρο
«Πού πρέπει να ανεγερθεί το κρατικό Νοσοκομείο», στο οποίο αναφερόταν το εξής: «Η
Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης ανηγέρθη δαπάναις των αειμνήστων Αικατερίνης και Ιωάννου
Γρηγορίου, οι οποίοι, αντιθέτως προς άλλους ευεργέτας, οίτινες εξήντλουν την ευεργεσίαν αυτών
μόνον εις πάσχοντας και ασθενείς απέβλεψαν προς την υγιά, την κινουμένην και δρώσαν νεότητα
διά να κατευθύνουν αυτήν εις έργα παραγωγικά, εις έργα βελτιώσεως του βιοτικού των επιπέδου
και γενικώτερον της οικονομίας του τόπου και να την εφοδιάσωσι με μίαν επαγγελματικήν
μόρφωσιν, ήτις και ως οικοτεχνία εκδηλουμένη».
679
Ο Δήμαρχος Σπαρτιατών Ηλίας Κοπανίτσας απευθυνόμενος στο Δημοτικό Συμβούλιο του
δήμου για την πρόθεση δημιουργίας της Επαγγελματικής Σχολής από τον Ιωάννη Γρηγορίου
379
που έζησε υπήρχαν επαγγελματικές σχολές που είχαν ιδρύσει Έλληνες ευεργέτες. Στη
διαθήκη του όρισε για την επαγγελματική σχολή «εάν ζων δεν ιδρύσω εν Σπάρτην
Επαγγελματικήν Σχολήν, ως προτίθεμαι, οι διά της διαθήκης μου οριζομένοι εκτελεσταί
θέλουσι φροντίσει άμα τω θανάτω μου περί της ιδρύσεως της σχολής τούτης».680 Διέθεσε το
ποσό των 20.000 αγγλικών λιρών για την ανέγερση, συντήρηση και λειτουργία της σχολής.
Το ποσό αυτό όρισε να κατατεθεί από τους κληρονόμους του και τους εκτελεστές της
διαθήκης στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, στο όνομα ιδρύματος που θα δημιουργείτο
με την επωνυμία «Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης, Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου».
Η εκπροσώπηση και η διοίκηση της περιουσίας της σχολής ορίσθηκε, σύμφωνα με τη
διαθήκη681 να ανατεθεί σε εφορεία.682
Η Επαγγελματική Σχολή ευρίσκετο στο νότιο άκρο της πόλης της Σπάρτης
«επιβλητικός περίβολος περικλείει τετράπλευρον έκτασις 9 χιλιάδων περίπου τετραγωνικών
μέτρων. Επί του γηπέδου τούτου… ο αείμνηστος Ιω. Γρηγορίου και η κυρία Αικατερίνη
Γρηγορίου ανήγειραν συγκρότημα οικημάτων την “Επαγγελματικήν Σχολήν” ίνα και την
τέχνην προαγάγουν και την μόρφωσιν πτωχών παιδιών του λαού κατά το δυνατόν
υποβοηθήσουν. Κεντρικόν οικοδόμημα εκ δύο ορόφων και υπογείου με την ευδιάκριτον
ανέφερε: «… ο κύριος Ιωάννης Γρηγορίου εκ του Δήμου Θεραπνών σπεύδει διά δωρεάς μεγάλης
αξίας παντός επαίνου και ανωτέρα πάσης προσδοκίας αξιοθαύμαστον και αξιομίμητον παρέχων
παράδειγμα, ίνα το καθ’ εαυτόν συντελέση εις την αναζωογόνησιν της πατρίδος μας και την αγάπη
προς την εργασία και εκ μέτρων αναστείλη τον ρουν της μεταναστεύσεως παρέχων άφθονα τα μέσα
της τελειοποιήσεως των γνώσεων εν τω τόπω μας τεχνών και εισαγωγής μη ασκουμένων τοιούτων
ενταύθα, ο κύριος Γρηγορίου μοι εγνώρισε προ τριών μηνών ιδιωτικώς και τη προ μηνός εις Αθήνας
μοι ανεκοίνωσεν επισήμως ότι απεφάσισε προορίσας προς τούτο (20.000) είκοσι χιλιάδες αγγλικών
λιρών, να ιδρυθεί εν Σπάρτη επαγγελματική Σχολή… εν η θα διδάσκονται δωρεάν τας βασάνους της
Σχολής διάφοροι τέχναι…» φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-29. Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης
από 12 Απριλίου 1906 έως 31 Σεπτεμβρίου 1907, Απόφαση 50/1907, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
680
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου, συντάχθηκε στην Αθήνα το 1907, δημοσιεύθηκε την 25 Μαΐου
1920, Αρχείο ΕΛΙΑ, Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό αρχείο, φάκ. 21, υποφάκ. 73. Φάκ.
Ιωάννη Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Σπαρτιατικό
Ημερολόγιο 1908, έτος Θ΄ Αθήνα, βιβλιοπωλείο της Εστίας, σ. 99-100, άρθρο «Οι ευεργέται της
Λακεδαίμονος, Ιωάννης Γρηγορίου».
681
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου…, ό.π. Η Εφορεία αποτελείτο από τον εκάστοτε επίσκοπο
Λακεδαίμονος, ως πρόεδρο, τον εκάστοτε νομάρχη, τον εκάστοτε πρόεδρο του Πρωτοδικείου
Σπάρτης, τον εκάστοτε δήμαρχο Σπάρτης. Ακόμη από τους Ηλία Κοπανίτσα, Γεώργιο
Γεωργόπουλο και Αναστάσιο Ηλία Γρηγόρη. Η Εφορεία κατά τις συνεδριάσεις της ελογίζετο σε
απαρτία όταν ήταν παρόντα όλα τα μέλη της και οι αποφάσεις ελαμβάνοντο διά πλειοψηφίας
τεσσάρων ψήφων. Μπορούσε να εκπροσωπείται από ένα μέλος της σε δικαστικές πράξεις. Η
Εφορεία ανελάμβανε την υποχρέωση να συντάξει οργανισμό για το Ίδρυμα που θα εγκρινόταν με
βασιλικό διάταγμα, ακόμη να προβεί σε σύνταξη κανονισμού για τη λειτουργία του ιδρύματος.
682
Συμβόλαιο αρ. 22/89/1907 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία Δ. Τσοκά, άρθρο 2…, ό.π. «Το
ίδρυμα διοικείται από πενταμελούς εφορείας αποτελουμένης υπό τον εκάστοτε αρχιεπίσκοπον
Μονεμβασίας και Σπάρτης, τον εκάστοτε δημάρχον Σπαρτιατών ή του νομίμου αυτού
αναπληρωτού και των κυρίων Ηλία Κοπανίτσα, Γεωργίου Γεωργοπούλου και Αναστασίου
Γρηγορίου». Τα μέλη της εφορείας είχαν το δικαίωμα με τη διαθήκη τους να ορίζουν τους
αντικαταστάτες τους.
380
μαρμαρίνη επιγραφή “Επαγγελματική Σχολή Ιωαν. και Αικ. Γρηγορίου” υψούται
επιβλητικώς προ των ομμάτων του επισκέπτου…».683
Στην Επαγγελματική Σχολή684 διδάσκονταν τα μαθήματα της υφαντουργίας,
υποδηματοποιίας, ξυλουργίας, σιδηρουργίας και άλλων τεχνών.
Επιθυμία του Ιωάννη Γρηγορίου ήταν να προσλαμβάνεται και να φοιτά στη σχολή ένα
παιδί από κάθε δήμο της επαρχίας Λακεδαίμονος. Από την Γκοριτσά του Δήμου Θεραπνών
δύο τρόφιμοι για το σχολείο. Για το υφαντουργείο να προσλαμβάνονται πέντε κορίτσια,
από τα οποία, τρία από τη Σπάρτη και δύο από την Γκοριτσά. Ο αριθμός των
προσλαμβανομένων τροφίμων να αυξάνεται όσο αυξάνονται τα έσοδα του ιδρύματος.685
Για την ανέγερση του κτιρίου του ιδρύματος και την αγορά οικοπέδου ορίσθηκε686 να
δαπανηθεί από την εφορεία ποσό μέχρι 110.000 δραχμές. Εάν υπήρχε περίσσευμα από τις
δαπάνες για την αρχική λειτουργία της σχολής ορίσθηκε687 το περίσσευμα αυτό να διατεθεί
για την πρόσληψη δασκάλου «καταλλήλου διά την νυχτερινήν διδασκαλία των μαθητών της
σχολής, ως και άλλων τυχόν παίδων δωρεάν».
683
Μιχαλόπουλος Μιχαήλ. (1927). Το Μονοτάξιον Διδασκαλείον Σπάρτης και η Δημοδιδασκαλική
Μόρφωσις. Εν Αθήναις εκδοτ. οίκος Δ. κ΄ Π. Δημητράκος, σ. 14.
684
Συμβόλαιο αρ. 22.189/1907 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία Δ. Τσοκά, άρθρο 11…, ό.π.
«Εν τη επαγγελματική Σχολή θέλει εισαχθή κατά σειράν, αναλόγως των πόρων αυτής η διδασκαλία
της υφαντουργίας υποδηματοποιίας, ξυλουργίας και σιδηρουργίας και, αν οι πόροι εξαρκώσιν,
επεκτείνεται και εις άλλας τέχνας».
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο 1908 έτος Θ΄. Αθήναι βιβλιοπωλείο της Εστίας, σσ. 99-100, άρθρο «Οι
ευεργέται της Λακεδαίμονος, Ιωάννης Γρηγορίου».
685
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο 1908…, ό.π. «Οι ευεργέται της Λακεδαίμονος, Ιωάννης Γρηγορίου».
Για τους εσωτερικούς μαθητές ο κανονισμός της Σχολής προέβλεπε: «Οι εσωτερικοί μαθηταί και αι
μαθήτριαι θα τρέφωνται και θα ενδύωνται δαπάναις του ιδρύματος, κατοικούντες εντός αυτού.
Νέοι δε μαθηταί και μαθήτριαι θα προσλαμβάνωνται μετά το πέρας των σπουδών των πρώτων. Η
κατά τον χρόνον της εισαγωγής των μαθητών και μαθητριών ηλικία αυτών δεν θα είναι ούτε
ελάσσων των δώδεκα, ούτε μείζων των δέκα πέντε ετών».
Συμβόλαιο αρ. 22.189/1907 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία Δ. Τσοκά, άρθρο 13…, ό.π. «Εξ
εκάστου δήμου της επαρχίας Λακεδαίμονος θα προσλαμβάνονται εν αυτή ως μαθητής εις επιμελής
και χρηστός παις, εκ δε του Δήμου Θεραπνών δύο, διά δε το τμήμα της υφαντουργίας θα
προσλαμβάνονται πέντε κοράσια, τρία εκ του Δήμου Σπάρτης και δύο εκ του χωρίου Γκοριτσάς του
Δήμου Θεραπνών. Οι εσωτερικοί μαθηταί και μαθήτριαι θα τρέφωνται και θα ενδύωνται δαπάναις
του ιδρύματος, κατοικούντες εντός αυτού…».
Λάδης Φώντας. (επιμ.). (2002). Η Σπάρτη ανάμεσα σε τρεις αιώνες 1834-2002. Σπάρτη, Δήμος
686
Νικηταρίδης Νίκος. (2007). Η Αίγυπτος, η Ελλάδα…, ό.π., σ. 43.
Συμβόλαιο αρ. 22.189/1907 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία Δ. Τσοκά, άρθρο 17…, ό.π.
687
Συμβόλαιο αρ. 22189/1907 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία Δ. Τσοκά, άρθρο 18…, ό.π.
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο 1908…, ό.π. άρθρο «Οι ευεργέται της Λακεδαίμονος, Ιωάννης
Γρηγορίου» αναφερόταν «…Απροόπτως, απρογνώστος, ανελπίστως ίσως, μέγα χρηματικόν ποσόν
κατετέθη παρά του εν Μανσούρα βαθυπλούτου συμπολίτου κ. Ιω. Γρηγορίου υπέρ ανεγέρσεως και
λειτουργίας “Επαγγελματικής Σχολής” εν Σπάρτη».
381
Το Σεπτέμβριο του 1907, ο Ιωάννης Γρηγορίου διέθεσε το ποσό των 110.000 δραχμών
για την αγορά γηπέδου για την ανέγερση της Επαγγελματικής Σχολής στη Σπάρτη. Η
μελέτη για την ανέγερση της σχολής ήταν έτοιμη το Μάρτιο του 1909. Την ευθύνη688
εκτέλεσης του έργου είχε ο τότε δήμαρχος και ανιψιός του Ιωάννη Γρηγορίου, Ηλίας
Κοπανίτσας.
Το 1907 ιδρύθηκε με Β.Δ. της 7 Σεπτεμβρίου 1907, η επαγγελματική σχολή στη
Σπάρτη με την επωνυμία «Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου».689
Το Μάιο του 1909, ο Ιωάννης Γρηγορίου κατέθεσε στην Εθνική Τράπεζα 400.000 δρχ,
με τόκο 4% για τη λειτουργία και τη συντήρηση της ιδρυομένης σχολής.690 Το Σεπτέμβριο
του 1909 έγινε η θεμελίωση της Επαγγελματικής Σχολής.691
688
Εφημ. Λακεδαίμων, αρ. φ. 7/ 22-3-1909, άρθρο «Η Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης» σχετικά με
την εκτέλεση του έργου ανέγερσης ανέφερε: «Υπό του αρχιτέκτονος κ. Δημ. Πρινοπούλου
κατηρτίσθη μελέτη μετά των απαιτουμένων σχεδιαγραμμάτων προς ανέγερσιν Επαγγελματικής
Σχολής εν Σπάρτη ιδρυομένης ως γνωστόν δαπάναις του εν Αιγύπτω ομογενούς κ. Ιωαν.
Γρηγορίου κατά την οποίαν η δαπάνη του έργου προϋπολογίσθη εις δραχμάς εκατόν τριάκοντα
χιλιάδες. Προκειμένου δε ήδη να γίνει έναρξις των εργασιών ζητούνται ειδικοί τεχνίται ή
εργολάβοι, ίνα αναλάβωσι την κατασκευήν των κτιρίων μετά της μαρμαρικής εν γένει εργασίας ή
και όλου του έργου, επί τη βάσει ιδιαιτέρων συμφωνιών και αναλόγων πάντοτε ασφαλειών. Πάσα
σχετική πρότασις δέον να απευθύνηται υπό των ενδιαφερομένων προς τον εν Σπάρτη κ. Ηλίαν
Κοπανίτσαν Δήμαρχον Σπάρτης αντιπροσωπεύοντα εν προκειμένω τον δωρητήν ειδικώς
εντεταλμένον να διεξάγη πάσαν σχετικήν διαπραγμάτευσιν».
Εφημ. Ο Αστήρ του Σικάγου, αρ. φ. 198/ 8-11-1907, άρθρο «Η Μεγάλη Δωρεά του κ. Ιωάννη
Γρηγορίου» σχετικά αναφερόταν: «…Δήμαρχος Σπαρτιατών ο κ. Ηλίας Κοπανίτσας, μεθ’ ου
συνεδέθη διά συγγενείας [ο Ιωάννης Γρηγορίου], όπως υπό την εποπτείαν τούτου ως εμπίστου
άνευ φόβου διασπαθίσεως της δωρεάς και αποτυχίας του σκοπού…εν συνεργασία δε και μετά του
νέου δημάρχου συνετάχθη το καταστατικόν της σχολής και πάντα βαίνουσιν κατ’ ευχή…».
689
Β.Δ. της 7-9-1907 «Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» ΦΕΚ
194/9-10-1907. «Περί ιδρύσεως εν Σπάρτη Επαγγελματικής Σχολής υπό την επωνυμίαν
“Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου”». «Προτάσσει του
Ημετέρου επί των Εσωτερικών Υπουργού, λαβόντες υπ’ όψιν την φιλοπάτριδα προσφοράν του
ομογενούς κ. Ιωάννου Γρηγορίου προς ίδρυσιν Επαγγελματικής Σχολής εν Σπάρτη και
επιθυμούντες να ενισχύσωμεν την επαινετήν αυτού και φιλότιμον διάθεσιν, εγκρίνομεν την ίδρυση
εν Σπάρτη Επαγγελματικής Σχολής υπό την επωνυμίαν “Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης Ιωάννου
και Αικατερίνης Γρηγορίου” και επιδοκιμάζομεν τους όρους της συστατικής της εν λόγω Σχολής
πράξεως, ως ούτοι διετυπώθησαν υπό του ιδρυτού εν τη υπ’ αριθ. 22.189 της 3ης Σεπτεμβρίου 1907
πράξει του Συμβολαιογράφου Αττικής Ηλία Δ. Τσοκά».
690
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 294, 1310. Η κατάθεση έγινε στις 8
Μαΐου 1909 με τους όρους του υπ’ αριθ. 22189/1-9-1907 συμβολαίου του Συμβολαιγράφου
Αθηνών Ηλία Τσoκά. Οι τόκοι της πρώτης διετίας καταβλήθηκαν στον ίδιο τον καταθέτη Ιωάννη
Γρηγορίου και εφεξής στη Σχολή.
Γρηγορίου «Η κινητή και ακίνητη περιουσία του ιδρύματος ανέρχεται εις 400.000 δρχ.
κατατεθειμένες εις το εν Αθήναις κατάστημα της Εθνικής Τράπεζας» φάκ. Ιωάννη Γρηγορίου, Δ/νση
382
Η Επαγγελματική Σχολή λειτούργησε από τον Ιανουάριο του 1922 μέχρι το Μάρτιο
του 1924.692 Το 1924 λόγω οικονομικής αδυναμίας693 συνέχισης της λειτουργίας της
σχολής, παραχωρήθηκε το κτίριο από το Δήμο Σπαρτιατών για την προσωρινή στέγαση
του μονοταξίου διδασκαλείου694 και παρθεναγωγείου, το οποίο λειτούργησε μέχρι το
Τριάντου - Ραχιώτη Εξακουστή «Μνημόσυνο Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» περιοδ. Όσιος
Νίκων, τεύχ. 66/Απρίλιος – Ιούνιος 1984, σσ. 27-29. Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο
«Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π., περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 224/2007, σ. 10. Εφημ.
Λακεδαίμων, αρ. φ. 6/ 15-3-1909, έτος Α΄ Αθήνα – Σπάρτη.
691
Το κτίριο της Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης ξεχώριζε για την αρχιτεκτονική του σχεδίαση. Η
εφημερίδα Λακεδαίμων αρ. φ. 32/13-9-1909 είχε γράψει: «Την παρελθούσαν Τετάρτην κατόπιν
ειδοποιήσεως του δημάρχου κ . Ηλ. Κοπανίτσα, εντολοδόχου του ιδρυτού, προσκλήσεως των
αρχών της πόλεως, πλήθος κόσμου και αι αρχαί όλαι περευρίσκοντο την 9ην π.μ. ώραν εις τον παρά
την οδόν Σπάρτης - Γυθείου λόφον, όπου εγείρεται η Επαγγελματική Σχολή δαπάναις του εν
Αιγύπτω πατριώτου κ. Ιωάννη Γρηγορίου. Την 9ην και ημισείαν ήρχισεν η τελετή του αγιασμού υπό
πρόχειρον στέγασμα, χοροστατούντος του Σ. Επισκόπου κ. Γερμανού, μετά το τέλος της οποίας ο
Σεβασμιώτατος απηύθυνε μετά της χαρακτηριζούσης αυτόν ευφραδίας ωραίαν προσλαλιάν και
κατέθεσε τον θεμέλιον λίθον, αναγιγνωσκομένων των οικείων ευχών και της μουσικής
ανακρουούσης ωραία τεμάχια». Στο θεμέλιο λίθο υπήρχε η επιγραφή: «Βασιλεύοντος των
Ελλήνων Γεωργίου Α΄, Ηλία δε Κοπανίτσα άρχοντος του Δήμου Σπαρτιατών, σωτηρίω έτει 1909
Σεπτεμβρίου 9, κατετέθη ο θεμέλιος λίθος τη γενναιοδωρία του εκ Θεραπνών φιλοπάτριδος
Ιωάννου Γρηγορίου, ανεγειρομένης και δαπάναις του αυτού συντηρουμένης Επαγγελματικής
Σχολής Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου».
692
Έγγραφο του Υπουργείου Γεωργίας αρ. 23347/17-2-1925 προς τον οικονομικόν έφορον
Σπάρτης, «Παρακαλούμε προσέτι, όπως εξακριβώσητε και γνωρίσητε ημίν επειγόντως εις τι ποσόν
ανήλθον αι δαπάναι, αι καταβληθείσαι παρά της Αικατερίνης Γρηγορίου, κατά το χρονικόν διάστημα
20 Ιανουαρίου 1922 έως 20 Μαρτίου 1924, καθ’ ο ελειτούργει η σχολή, δαπάναις της Αικατερίνης
Γρηγορίου…» φάκ. Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
693
Γρηγορίου «Η λειτουργία της Σχολής ήρχισεν από τον Ιανουάριον 1922 μέχρι την 20 ή Μαρτίου
1924. Ελειτούργη με δαπάνες της Αικατερίνης χήρας Ιωαν. Γρηγορίου… Η λειτουργία της σχολής
είναι αδύνατη με τα υπάρχοντα εισοδήματα εκτός εάν ήθελεν έλθει αρωγός το Κράτος συμπληρούν
την απαιτούμενην δαπάνην διά την εν γένει λειτουργίαν και συντήρηση», φάκ. Ιωάννου και
Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
694
Σκούρα Λαμπρινή. Το Μονοτάξιο Διδασκαλείο Σπάρτης (1924-1929). Στα πρακτικά του ΣΤ΄
Πανελληνίου Συνεδρίου Λακωνία, Γλώσσα, Ιστορία, Πολιτισμός. Αρεόπολη 14-16 Μαΐου 2004, σ.
81-96. Το μονοτάξιο διδασκαλείο κατείχε τη μεσημβρινή πτέρυγα με μία αίθουσα διδασκαλίας 70
τ.μ. και άλλες επτά μικρές αίθουσες που χρησιμοποιούντο ως εργαστήρια.
Παπαθανασόπουλος Ηλίας. (1972). Το μονοτάξιο Διδασκαλείο Σπάρτης. Πνευματικό φυτώριο μιας
άλλης εποχής. Στα: Λακωνικά. Αθήνα, έτος Θ,΄ τεύχ. 51/ Μάιος - Ιούνιος 1972, σ. 78.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου είχε διαθέσει στην επαγγελματική σχολή ένα γραφείο, μία έδρα, πίνακα και
τέσσερα θρανία τα οποία βρίσκονταν στο Μονοτάξιο Διδασκαλείο Σπάρτης. Μιχαλόπουλος
Μιχαήλ. (1927). Το Μονοτάξιον Διδασκαλείον…, ό.π. σ. 16.
383
1929.695 Με τη Μικρασιατική Καταστροφή το κτίριο της Επαγγελματικής Σχολής
παραχωρήθηκε για τη φιλοξενία προσφύγων.696
Με ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης, το οποίο είχε καταχωριστεί στο 133/1 Ιουλίου
1927697 ΦΕΚ, η Επαγγελματική Σχολή Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου
παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Υγιεινής για να μετατραπεί σε νοσοκομείο. Επήλθε
μεταβολή διά νόμου και αγνοήθηκε η βούληση του διαθέτη για το σκοπό του
κληροδοτήματος. Το ψήφισμα αυτό ουδέποτε εφαρμόσθηκε και έκτοτε χρησιμοποιήθηκε
ως σχολείο καθώς στεγάστηκαν το Γυμνάσιο Θηλέων και το 3ο Δημοτικό Σχολείο
Σπάρτης.698
Το κληροδότημα Γρηγορίου για την Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης κρίθηκε
ανεφίκτου σκοπού, επειδή η σχολή έπαψε να λειτουργεί. Το κληροδότημα βάσει του
Ν.Δ.699 της 5-1-1926 έπρεπε να περιέλθει στο Ταμείο Αεροπορικής Άμυνας. Ο Δήμος
Σπάρτης δε θέλησε να περιέλθει το κληροδότημα στο Ταμείο Αεροπορικής Άμυνας, αφού
μπορούσε να ορισθεί παραπλήσιος σκοπός στη Σπάρτη.700
Το 1929 το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Σπαρτιατών, η Εφορεία της
Επαγγελματικής Σχολής και με τη σύμφωνο γνώμη της διαθέτιδος Αικατερίνης
Γρηγορίου701 αποφάσισαν τη μεταβολή του σκοπού της δωρεάς και του ιδρύματος της
695
Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου…, ό.π.,
περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 225/2007, σ. 47. Σταθοπούλου- Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι
Μεγάλοι Ευεργέτες Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου Εκπρόσωποι του παροικιακού ελληνισμού στη
Μανσούρα της Αιγύπτου. Γκοριστά, Δήμος Θεραπνών. Λάδης Φώντας. (επιμ.). (2002). Η Σπάρτη
ανάμεσα…, ό.π.
696
Γρηγορίου «Η Εφορεία αποκρούει και διαμαρτύρεται κατά πάσης ενεργείας προς εγκατάστασιν
προσφύγων και εξαιτείται την άμεσον εκκένωσιν του κτιρίου των υπαρχόντων προσφύγων, καθ’
όσον ανεξαρτήτως των φθορών του κτιρίου υπάρχει ο κίνδυνος τελείας αυτού καταστροφής εκ
πυρκαγιάς…», φάκ. Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
697
«Η Επαγγελματική Σχολή Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» ΦΕΚ 133/1-7-1927.
698
Εφημ. Λακωνικό Βήμα της 21-7-1946 άρθρο «Τα εκπαιδευτικά ζητήματα του Νομού, ελλείψεις
και ανάγκαι, τι επιβάλλεται να γίνει». Στο άρθρο γίνεται αναφορά για «το τρίτο [δημοτικό] είναι
άνευ κτιρίου, στεγαζόμενο εις την επαγγελματικήν σχολήν εις την οποίαν στεγάζεται και το
γυμνάσιον θηλέων… η οποία [επαγγελματική σχολή] εάν επισκευασθή θα εκπληροί πλήρως τον
σκοπόν και δύναται ανέτως να στεγάση και τ’ άστεγον Γ΄ Δημοτικόν σχολείον».
699
Ν.Δ. της 5-1-1926 «Περί ακυρώσεως των διατάξεων του από 15 Σεπτεμβρίου 1923 Ν.Δ. και
περί τροποποιήσεως αυτού από 12 Σεπτεμβρίου 1925 Ν.Δ.» ΦΕΚ 26/22-1-1926.
700
Τσιγκουράκος Θ. Γ. (1930). Κληροδοτήματα και Σχολάζουσαι Κληρονομίαι. Εν Αθήναις εκ του
Εθνικού Τυπογραφείου, σ. 160.
701
Σε έγγραφο του Υπουργείου Εσωτερικών αρ. 22887/8-6-1929 προς τον κ. Νομάρχη Λακωνίας
αναφερόταν: «Λαβόντες υπ’ όψη 1) Την υπ’ αριθ. 64 ε.ε. απόφασιν του Δημοτικού Συμβουλίου
Σπάρτης ομοφώνως αποφαινομένου περί μεταβολής του σκοπού…, 2) Τα πρακτικά της συνεδρίας
της 24ης Απριλίου ε.ε. της Εφορείας της Επαγγελματικής Σχολής Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου αποφαινομένης ομοίως, 3) Την διαδηλωθείσαν γνώμην της συζύγου του δωρητού
ιδρύτριας Αικατερίνης Ιωαν. Γρηγορίου υπέρ της μετατροπής του σκοπού του εν λόγω ιδρύματος
ως ανωτέρω… Αποφαινόμεθα ότι ορθώς και νομίμως ελήφθησαν αι ανωτέρω αναφερόμενες
384
Επαγγελματικής Σχολής, σε νοσοκομείο για την κάλυψη των υγειονομικών αναγκών της
περιοχής.702
Η απόφαση αυτή του Δήμου Σπαρτιατών δεν έγινε πράξη, επειδή η διαμόρφωση της
Επαγγελματικής Σχολής σε νοσοκομείο ήταν πολυέξοδη υπόθεση, αλλά και επειδή ήδη
στεγάζονταν στο κτίριο σχολεία.703
αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης… περί μετατροπής του σκοπού της δωρεάς και
του ιδρύματος υπό την επωνυμίαν “Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης” εις Ίδρυμα Νοσοκομείου της
πόλεως Σπάρτης», φάκ. Κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου (Επαγγελματική
Σχολή). ΔΗΜΟΤ. 1.2-1293/1986-26, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
702
Δήμος Σπαρτιατών. Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου 64/24-4-1929, φάκ. Κληροδοτήματος
Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου (Επαγγελματική Σχολή), ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Έγγραφο του
Δήμου Σπάρτης αρ. 22887/8-6-1929 προς τη Νομαρχία Λακωνίας. Κοινοποίηση της ομόφωνης
απόφασης του Δημοτικού Συμβουλίου περί μεταβολής του σκοπού της δωρεάς της
Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου σε νοσοκομείο, φάκ.
ΔΗΜΟΤ. 1.2, ΑΒΕ 130 κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Κυρούση Ηλία άρθρο «Σπάρτη και ο Σύνδεσμος των Λακεδαιμονίων εν Αμερική» περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σ. 371-376. Μεταξύ του Δήμου Σπαρτιατών και του Συνδέσμου εν
Αμερική Λακεδαιμονίων συνήφθη σύμβαση. Ο δήμος ανέλαβε να παραχωρήσει το κτίριο το
προοριζόμενο για επαγγελματική σχολή και να μετατραπεί σε νοσοκομείο. Ο σύνδεσμος ανέλαβε
την υποχρέωση να καταβάλει στο δήμο 6.000.000 δραχμές για την ύδρευση και εξυγίανση της
πόλης.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 11/15-7-1935 άρθρο «Αφικνούνται εντός του μηνός οι
Λακεδαιμόνιοι της Νέας Υόρκης».
703
Λάδης Φώντας. (επιμ.). (2002). Η Σπάρτη ανάμεσα…, ό.π.
Εφημ. Λακωνικό Βήμα της 21-7-1946 άρθρο «Τα εκπαιδευτικά ζητήματα του νομού, ελλείψεις και
ανάγκαι, τι επιβάλλεται να γίνει», για το θέμα της μετατροπής της επαγγελματικής σχολής σε
νοσοκομείο αναφερόταν ότι «εάν η επαγγελματική σχολή μετατραπή εις νοσοκομείον θα μείνουν
άστεγα το Γυμνάσιον Θηλέων και το Γ΄ Δημοτικόν …. τι πρέπει να γίνη 1) Να γίνουν ενέργειαι
παρά τω Υπουργείω Υγιεινής να εκχωρηθή η Επαγγελματική Σχολή Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου εις το Υπουργείο Παιδείας διά να χρησιμεύση ως μόνιμον γυμνάσιον Θηλέων, 2) Να
επισκευασθή αύτη καθώς και τα δύο περίπτερά της ώστε να καταστή απολύτως εύχρηστος και
κατάλληλος και διά το Γυμνάσιον Θηλέων και διά το Γ΄ Δημοτικό σχολείον, όπερ δύναται
θαυμάσια να στεγασθεί εις τας δύο πτέρυγάς της».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 236/26-10-1950 άρθρο «Το κτίριο της Επαγγελματικής Σχολής»
στο οποίο αναφέρονταν οι λόγοι για τους οποίους δεν έπρεπε να κτισθεί το νοσοκομείο δίπλα από
την επαγγελματική σχολή: «Δεν πρέπει να παρουσιάζομεν ένα συνεχές θέαμα εις τους μαθητάς του
Γυμνασίου ασθενών και θνησκόντων, ίνα μη έχη επιβλαβή επίδρασιν εις την τρυφεράν των ψυχήν,
η πολυθόρυβος κίνησις της οδού λόγω των διερχομένων πολλών αυτοκινήτων καθιστά την θέσιν
ακατάλληλον διά νοσοκομείον, διότι οι ασθενείς δεν θα ευρίσκουν ούτε στιγμήν ησυχίαν καθ’ όλην
την διάρκειαν της ημέρας….. Δι’ όλους αυτούς τους λόγους δεν πρέπει να εξακολουθήση ακόμη η
εκκρεμότης εις την υπόθεσιν αυτήν. Να εγκαταλειφθή η ιδέα της κατασκευής νοσοκομείου παρά το
γυμνάσιον αρρένων και να διατηρηθή το κτίριον της επαγγελματικής σχολής ακυρουμένης της περί
κατεδαφίσεως αποφάσεως ….. ο δε δι’ αυτό προωρισμένος χώρος παρά την επαγγελματικήν να
γίνη γήπεδον αθλήσεων της μαθητευούσης νεολαίας…. Πάσα εμμονή εις τα εσφαλμένα δεν θα
είναι ανεκτή από την Σπαρτιατικήν κοινωνίαν».
385
Τότε ο Δήμος Σπαρτιατών στράφηκε προς την αγορά έκτασης νότια της
Επαγγελματικής Σχολής με χρήματα του κληροδοτήματος Γρηγορίου για την ανέγερση
νοσοκομείου.
Το 1937, κατόπιν προτάσεως της τοπικής επιτροπής του δήμου και με τον
αναγκαστικό νόμο 713/1937,704 περιήλθε η Επαγγελματική Σχολή στη δικαιοδοσία του
Υπουργείου Υγιεινής, με σκοπό την ανέγερση νοσοκομείου. Το 1938 μετατράπηκε σε
νοσοκομείο με την επωνυμία «Νοσοκομείο Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου».705 Το
νοσοκομείο θεμελιώθηκε με δαπάνες του Δημοσίου παραπλεύρως της Επαγγελματικής
Σχολής. Με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου σταμάτησαν οι εργασίες ανέγερσης
του νοσοκομείου706 και η Επαγγελματική Σχολή λειτούργησε ως εκπαιδευτήριο.
Το 1950 είχε αποφασισθεί η κατεδάφιση707 του κτιρίου της Επαγγελματικής Σχολής
για να υπάρχει ελεύθερος χώρος. Τα εκπαιδευτήρια που στεγάζονταν στην Επαγγελματική
Σχολή κατέβαλαν προσπάθειες για να περιέλθει η Επαγγελματική Σχολή στο Υπουργείο
Παιδείας.708
Η εφορεία του νοσοκομείου αποφάσισε την παραχώρηση, υπό τον όρο της καταβολής
από το Υπουργείο Παιδείας στο Υπουργείο Πρόνοιας της αξίας των κτισμάτων και του
704
Α.Ν. 713/1937 «Περί διοικήσεως και οργανώσεως Υγειονομικών Ιδρυμάτων Νομού Λακωνίας»
ΦΕΚ 218/09-06-1937, τεύχ. Α΄ «Η εν Σπάρτη ιδρυομένη επαγγελματική Σχολή καταστάσης
ανεφίκτου της λειτουργίας αυτής ως τοιαύτης μετατρέπεται εις Νοσοκομείον υπό την επωνυμίαν
“Νοσοκομείον Σπάρτης”».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός Λακωνίας, αρ. φ. 504/7-2-1958.
Σχετικά με τον Α.Ν. 713/1937 σε άρθρο «Πώς περιήλθε η επαγγελματική σχολή υπό την
δικαιοδοσίαν του Υπουργείου Υγιεινής. Το όνειρο των διαθετών Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου θέλουν να το σβήσουν» αναφερόταν: «Αυτό ήταν το μεγαλύτερον έγκλημα που
διαπράχθηκε και εξακολουθεί να διαπράττεται».
705
Α.Ν. 1353/1938 «Περί κυρώσεως της από 27 Ιουνίου 1938 συμβάσεως διά την ίδρυσιν και
λειτουργίαν του εν Σπάρτη Θεραπευτηρίου - Σανατορίου Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου και
περί συμπληρώσεως της ονομασίας του Νοσοκομείου Σπάρτης» ΦΕΚ 297/24-8-1938, τεύχ. Α΄.
706
Βαλασάκης Αθανάσιος άρθρο «Πού πρέπει να ανεγερθή…, ό.π.
707
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 236/26-10-1950 Σαλβαράς Π. άρθρο «Το κτίριον της
Επαγγελματικής Σχολής». Για την επαγγελματική σχολή αναφερόταν: «Δεν γνωρίζομεν ποιος
έσχεν την φαεινήν αυτήν ιδέαν ελαφροτάτην δε την συνείδησιν επρότεινε και επέτυχε την
απόφασιν της κατεδαφίσεως ενός λαμπρού και στερεωτάτου οικοδομήματος, μεγίστης αντοχής εκ
λιθοδομής, δεδομένου ότι τότε δεν ήσαν γνωστά τα σιδηροπαγή αμφιβόλου στερότητος
σκυροκονιάματα … η περί κατεδαφίσεως του κτιρίου της επαγγελματικής σχολής απόφασις δεν
είναι απλώς αποκρουστική αλλά προκαλεί αντίδρασιν. Κάθε βέβηλος επί του κτιρίου χειρ θα
εμποδισθή …».
708
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 44/ 17-9-1958 άρθρο «Το κτιριακόν συγκρότημα της πρώην
Επαγγελματικής Σχολής πρέπει να παραχωρηθή εις το Υπουργείο Παιδείας … δικαία απαίτησις
όλων των Σπαρτιατών είναι να παραχωρηθούν το συντομώτερον τα κτίρια στα σχολεία διά να
δημιουργηθή εις τον χώρον εκείνον, εν συνδυασμό προς το Γυμνάσιον Αρρένων, μια ωραία
μαθητόπολις…».
386
οικοπέδου, για να μπορέσει να αγορασθεί με τα χρήματα αυτά άλλο οικόπεδο για την
ανέγερση νοσοκομείου.709
Τον Απρίλιο του 1959, η εφορεία του νοσοκομείου αποφάσισε την ανέγερση του
νοσοκομείου στο οικόπεδο δίπλα από την Επαγγελματική Σχολή.710 Η απόφαση αυτή
μπορούσε να οδηγήσει στην απομάκρυνση των εκπαιδευτηρίων που στεγάζονταν στην
Επαγγελματική Σχολή.711 Στις 8 Ιουλίου του 1959 συνεδρίασαν στην αίθουσα του
Δημοτικού Συμβουλίου τα μέλη των σχολικών εφορειών και σύλλογοι γονέων και
κηδεμόνων των εν λόγω εκπαιδευτηρίων, για να ληφθούν αποφάσεις.712 Η Διοικούσα
709
Την άποψη αυτή απεδέχθη πλήρως το Υπουργείο Πρόνοιας το οποίο με το 7973/8-7-56 έγγραφό
του προς το Υπουργείο Οικονομικών ανέφερε ότι αντενδείκνυται η λειτουργία νοσοκομείου εν
μέσω εκπαιδευτηρίων. Τα Υπουργεία Οικονομικών και Παιδείας πρότειναν προς το Υπουργείο
Πρόνοιας να γίνει δωρεάν παραχώρηση, φάκ. Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής
710
Βαλασάκης Αθανάσιος άρθρο «Πού πρέπει να ανεγερθή…, ό.π.
711
Γαλανόπουλου Μελετίου, Μητροπολίτη Κυθήρων άρθρο «Νοσοκομεία και Σανατόρια» περιοδ.
Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 30-31/ Φεβρουάριος - Μάρτιος 1961. Στο άρθρο αναφερόταν
«….εχαράχθη όμως μια γραμμή σφαλερά. Ούτως η Επαγγελματική Σχολή παρεμερίσθη, επεδιώχθη
η μετατροπή αυτής εις Νοσοκομείον και εν τέλει ετάφη και ως Επαγγελματική Σχολή και ως
Νοσοκομείον ….».
712
Από την κοινή συνεδρίαση εκδόθηκε ανακοίνωση η οποία ανέφερε:
«α) Η ίδρυση Κρατικού Νοσοκομείου εν Σπάρτη τυγχάνει απαραίτητος και ουδεμία πρέπει να
εκδηλωθή αντίρρησις εκ μέρους των εκπαιδευτηρίων, τα οποία επί πλέον είναι διατεθειμένα και το
σύνολο των πόρων των να διαθέσωσιν υπέρ αυτού.
β) Η ανέγερσις του νοσοκομείου εις τον χώρον της επαγγελματικής σχολής ή παρά ταύτης
αντενδείκνυται: 1) διότι θα απομακρυνθώσιν εκείθεν τα εκπαιδευτήρια, δεδομένου δ’ ότι η
εξεύρεσις καταλλήλων οικοδομημάτων διά την στέγασίν των είναι αδύνατος…, 2) διότι η
περιφέρεια εκείνη με το Γυμνάσιον Αρρένων και τα τρία εκπαιδευτήρια διεμορφώθη ήδη εις εν
είδος μαθητουπόλεως … εάν μάλιστα επιτυγχανομένης της παραχωρήσεως εις το Υπουργείο
Παιδείας, διαμορφωθή αύτη καταλλήλως επισκευασθώσι τα κτίρια…, 3) διότι αντενδείκνυται
οπωσδήποτε η λειτουργία νοσοκομείου εν μέσω εκπαιδευτηρίων... καθ’ όσον τούτο θα ήτο λίαν
οχληρόν και διά το νοσοκομείον και διά τα εκπαιδευτήρια, 4) διότι θα δημιουργήσει μια έντονον
αντιαισθητικήν ανωμαλίαν εις βάρος της εμφανίσεως της πόλεως».
Ακόμη ελέχθη σ’ αυτή τη σύσκεψη ότι ο Α.Ν. 713/1937 «τυγχάνει αντισυνταγματικός πρώτον μεν
διότι εστέρησε την επαγγελματικήν σχολήν της ιδιοκτησίας αυτής και την παραχώρησεν εις έτερον
Νομικόν Πρόσωπον και δη πρόσωπον το οποίον αυτός ο Νόμος εδημιούργησε, παρά την ρητήν
διάταξιν του Συντάγματος, καθ’ ην ουδείς στερείται άκων της ιδιοκτησίας αυτού και δεύτερον διότι
μετέβαλεν άρδην την βούλησιν των διαθετών οι οποίοι απέβλεψαν εις ίδρυμα εκπαιδευτικόν, εις
ίδρυμα παραγωγής και προόδου και ουχί εις ίδρυμα νοσηλευτικόν. Άλλως ο Νόμος ούτος εξεδόθη
υπό μιαν ψευδή προϋπόθεσιν, ως ρητώς αναφέρεται εις αυτόν, ότι δήθεν ετύγχανεν αδύνατος η
περαιτέρω λειτουργία της επαγγελματικής σχολής, ελλείψει πόρων, χωρίς ουδαμόθεν να
βεβαιούται τούτο, χωρίς ουδεμία να γίνη προσπάθεια εξευρέσεως πόρων, ήτις πολλά ηδύνατο ν’
αποδώση. Ούτω διελύθη τελείως αντισυνταγματικώς η Επαγγελματική Σχολή και ο υφιστάμενος
οπλισμός της (υφαντικοί ιστοί κ.λ.π.) διεσκορπίσθη, ηχρηστεύθη και σήμερον ευρίσκεται εν
αδρανεία. Την άποψη τούτην της αντισυνταγματικότητος του Νόμου αι συνελθούσαι Εφορεία και
το Δ.Σ. των Εκπαιδευτηρίων απεφάσισαν να την επικαλεσθώσιν εκείθεν και να ενεργήσωσι τα
387
Εφορεία του Κρατικού Νοσοκομείου Σπάρτης συγκατέθεσε713 στην παραχώρηση των
οικημάτων και οικοπέδου από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας στο Υπουργείο
Παιδείας.
Στην Επαγγελματική Σχολή του Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου εκτός του
μονοταξίου διδασκαλείου714 και παρθεναγωγείου είχαν στεγασθεί και τα πιο κάτω
σχολεία:715 Το Ελληνικό Σχολείο Θηλέων μέχρι την κατάργησή του το 1930, το Γυμνάσιο
Αρρένων μέχρι το 1935, η Δημόσια Εμπορική Σχολή για μία δεκαετία (1949 – 1959), το
Οικονομικό Γυμνάσιο (1959 – 1967) και το Γυμνάσιο Θηλέων μέχρι το 1972.716
Το 1961 με απόφαση717 της Διοικούσας Εφορείας του Νοσοκομείου Σπάρτης
παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Παιδείας οριστικά το κτιριακό συγκρότημα της
νόμιμα διά την μη εφαρμογή αυτού». Βαλασάκης Αθανάσιος άρθρο «Πού πρέπει να ανεγερθεί…,
ό.π.
Έγγραφο της Νομαρχίας Λακωνίας αρ. πρωτ. 675/7-6-1961 προς το Υπουργείο Κοινωνικής
Πρόνοιας. «Περί οριστικής παραχωρήσεως κτιριακού συγκροτήματος πρώην Επαγγελματικής
Σχολής Σπάρτης, κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου» στο οποίο αναφερόταν:
«…εις την πόλιν της Σπάρτης υφίσταται οξύτατον διδακτηριακόν πρόβλημα, παρακαλούμεν όπως
ευαρεστηθήτε και εγκρίνετε την οριστικήν παραχώρησιν προς το Υπουργείον Θρησκευμάτων και
Εθνικής Παιδείας, τόσον του κτιριακού συγκροτήματος της πρώην Επαγγελματικής Σχολής
Σπάρτης, κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου, όσον και του παρακειμένου
οικοπέδου, ίνα ούτω καταστή δυνατή η οριστική στέγασις των σχολείων Στοιχειώδους και Μέσης
Εκπαιδεύσεως της Σπάρτης» φάκ. Δημοτ. 1.2. ΑΒΕ 130, Κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης
Γρηγορίου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
713
Πράξη 12/22-5-1961 της Διοικούσας Εφορείας του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου Σπάρτης,
φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.2 ΑΒΕ 130, Κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
714
Γαβαλά Π. (2001). ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Λακωνίας. Πηγή έρευνας και μελέτης. Το Μονοτάξιο
Διδασκαλείο Σπάρτης. Στα Πρακτικά Α΄ Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών. Ξηροκάμπι
Λακωνίας, 13-16 Σεπτέμβριος 2001. Αθήνα 2002 σσ. 445-457.
Καφεντζής Επ. (1986). Το Μονοτάξιο Διδασκαλείο Σπάρτης. Ένα ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα με
έδρα τη Σπάρτη. Στα: Λακωνικά, έτος ΚΔ, τεύχ. 127/ Μάρτιος – Απρίλιος 1986, σσ. 14-15.
Μιχαλόπουλος Μιχαήλ. (1927). Το Μονοτάξιον Διδασκαλείο…, ό.π.
715
Έγγραφο του γενικού επιθεωρητή Μέσης Εκπαιδεύσεως ΙΓ΄ Περιφέρειας αρ. 1285/7-5-1951
προς το Υπουργείο Παιδείας, φάκ. Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Αναφερόταν το ιστορικό της Επαγγελματικής Σχολής.
716
Στο χώρο του συγκροτήματος των σχολείων υπάρχει επιγραφή που αναφέρει: «το οικόπεδο που
έχουν οικοδομηθεί τα διδακτήρια του 2ου Γυμνασίου, 2ου Λυκείου, 3ου Γυμνασίου και 3ου Δημοτικού
Σχολείου είναι δωρεά των Μεγάλων Ευεργετών Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου». Η πιο πάνω
επιγραφή τοποθετήθηκε στις 18-3-1984 μαζί με το μνημόσυνο που έγινε στη μνήμη των ευεργετών
Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου. Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 20-3- 1984.
717
Έγγραφο της Διοικούσας Επιτροπής Νοσοκομείο Σπάρτης αρ. 12/23-5-1961 «Περί οριστικής
παραχωρήσεως κτιριακού συγκροτήματος πρώην Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης του
κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου» φάκ. Κληροδοτήματος Ιωάννη και
Αικατερίνης Γρηγορίου (Επαγγελματική Σχολή). ΔΗΜΟΤ. 1.2-1293/1986-26, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Στους λόγους παραχώρησης της επαγγελματικής σχολής αναφέρονταν:
388
Επαγγελματικής Σχολής Σπάρτης του κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης
Γρηγορίου, στο οποίο ουδέποτε στεγάστηκε και λειτούργησε νοσοκομείο.
Το 1965, η ακίνητη περιουσία της Επαγγελματικής Σχολής παραχωρήθηκε718 στον
Οργανισμό Σχολικών Κτιρίων. Το 1972, η Επαγγελματική Σχολή κατεδαφίστηκε719 για να
κτισθεί συγκρότημα σχολείων.720
Η επαγγελματική εκπαίδευση ενισχύθηκε μέσω υποτροφιών που διατέθηκαν σε
μαθητές που θα ακολουθούσαν την τεχνική εκπαίδευση. Διαθέτες με τη διαθήκη τους
όριζαν την ίδρυση οικοκυρικής σχολής. Δωρητές ενίσχυσαν νυκτερινές και τεχνικές
σχολές. Η σημαντικότερη δωρεά ήταν αυτή του Ιωάννη Γρηγορίου, ο οποίος διέθεσε το
οικόπεδο και ανήγειρε την Επαγγελματική Σχολή στη Σπάρτη. Το σύνολο σχεδόν των
δωρητών της επαγγελματικής εκπαίδευσης είχε ζήσει σε χώρες του εξωτερικού, είχε
α) Με τη δημιουργία νοσοκομείου δυνάμεως 150 κλινών λύθηκε η ανάγκη νοσοκομειακής

περίθαλψης των κατοίκων της Λακωνίας, β) Δυσκολία επισκευής και μετατροπής της
Επαγγελματικής Σχολής σε νοσοκομείο και να υπάρξει νοσοκομείο δίπλα σε σχολείο (Γυμνάσιο
αρρένων), γ) Η πόλη της Σπάρτης είχε οξύτατο διδακτιριακό πρόβλημα.
718
Απόφαση του Υπουργείου Οικονομικών 33439/1712/9-1-1965. Έγγραφο της Μητρόπολης
Μονεμβασίας και Σπάρτης προς το Υπουργείο Οικονομικών της 29-10-174, φάκ. Ιωάννου και
Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Πράξη αρ. 2/17-2-1972 της Εφορείας του Νοσοκομείου Σπάρτης «Περί παραχωρήσεως του εις την
ιδιοκτησία της οικοπέδου προς την Σχολικήν Εφορεία του Γυμνασίου Θηλέων Σπάρτης» φάκ.
Πράξη αρ. 2/19-2-1972 της Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Θηλέων Σπάρτης «Περί αποδοχής
δωρεάς παραχώρησης του ακινήτου προς την Σχολικήν Εφορεία του Γυμνασίου Θηλέων Σπάρτης
παρά της Εφορείας του Νοσοκομείου Σπάρτης» φάκ. ΕΚΠ. 119.2-47, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
719
Έγγραφο της Νομαρχίας Λακωνίας αρ. 6395/21-8-1972 προς τη Σχολική Εφορεία του
Γυμνασίου Θηλέων Σπάρτης «Έναρξις εργασιών κατεδαφίσεως υφιστάμενου κτιρίου του
Γυμνασίου Θηλέων» φάκ. ΕΚΠ. 119.2-47, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 203/ Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος 2002, σ. 23. Άρθρο με τίτλο
«Αναμνήσεις από την Σπάρτη του 1930–40. Η Λεωφόρος Κων. Παλαιολόγου (Α)» αναφερόταν και
στην Επαγγελματική Σχολή «… Η λεωφόρος τέμνουσα διαμετρικά την πόλη κατέληγε στα
Μετέωρα: Λοφοειδής έξαρσις αριστερά πριν αρχίσει η κατωφέρεια προς Καλογωνιάν…. Δεξιά
εδέσποζεν το ωραίο οικοδόμημα της Επαγγελματικής Σχολής Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου
με το μεγάλο και περιμανδρωμένο γήπεδο αθλοπαιδιών – γυμναστικής. Εντυπωσιακόν κλασικόν
οικοδόμημα, αληθινό κόσμημα και μνημείον ιστορικόν της πόλεως. Κατεδαφίσθηκε αφρόνως με
την ανοχήν των αρχών της πόλεως και την αδιαφορίαν των πολιτών της που έτσι επέτρεψαν να
διαπραχθή το ανοσιούργημα και να αμαυρωθή η μνήμη των ευεργετών της, προς τους οποίους η
Λακεδαίμων οφείλει ευγνωμοσύνη στο διηνεκές …».
720
«Το θαυμάσιο νεοκλασικό κτίριο της Επαγγελματικής Σχολής Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου που στέγαζε επί σειρά ετών Γυμνάσια και Σχολεία της Σπάρτης δεν υπάρχει. Η βούληση
των αειμνήστων μεγάλων ευεργετών “παρεκάμφθη” από την ισοπεδωτική μανία της επταετίας. Και
το κτιριακό αυτό αριστούργημα, ενώ θα ήτο δυνατόν με λίγες μετατροπές να παραμείνει και να
εκπληρώνει την θαυμάσιαν αποστολή του, κατεδαφίστηκε για ν’ ανεγερθούν στη θέση του
κακότεχνα σχολικά κτιριακά συγκροτήματα. Πρόκειται για κακούργημα πρώτου μεγέθους, για το
οποίο η ιστορία της σύγχρονης Σπάρτης ποτέ δεν πρόκειται να συγχωρήσει τους εμπνευστές και
εκτελεστές του». Εφημ. Ο Ταΰγετος, αρ. φ. 12/ Φεβρουάριος 1982.
389
επιχειρήσεις και αντιλαμβανόνταν τη σημασία των τεχνικών επαγγελμάτων για την
ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας.
Προσφορές για την εκπαίδευση μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές

ανάγκες
Η Αικατερίνη Σιδερίδη με τη διαθήκη721 της, το 1932, κληροδότησε στον Οίκο

Τυφλών Καλλιθέας 100.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Πολίτης όρισε722 το 1/15 των προσόδων του κληροδοτήματος να
καταβάλλεται κατά τριμηνία στον Οίκο Τυφλών στην Καλλιθέα Αττικής.
Ο Δημήτριος Κουρσούμης, το 1956, με τη διαθήκη του διέθεσε την κινητή και
ακίνητη περιουσία του στον Οίκο Τυφλών Καλλιθέας.723
Ο Βασίλειος Παναρίτης κατά την τελετή των εγκαινίων του Ιδρύματος Περιθάλψεως
Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες, στους Μολάους, στις 25-4-1993, διέθεσε724 στο ίδρυμα το
ποσό του 1.000.000 δραχμών σε έντοκα γραμμάτια του Ελληνικού Δημοσίου.
Το Ίδρυμα725 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, αγόρασε τρία ειδικά λεωφορεία για τη
μεταφορά παιδιών με ειδικές ανάγκες της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας και
Αποκαταστάσεως Αναπήρων Παίδων (ΕΛΕΠΑΠ) στη Θεσσαλονίκη. Το 1999,
721
722
Διαθήκη του Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π. Ο οίκος τυφλών υποχρεώνεται βάσει της
διαθήκης να δέχεται στο άσυλο δωρεάν τουλάχιστον ένα τυφλό, αν υπάρχει τέτοια περίπτωση, από
το χωριό του δωρητή Ζούπαινα και αν δεν υπάρχει, τότε από τον τέως Δήμο Θεραπνών.
723
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Κουρσούμη 7829/19-4-1956 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Νικ.
Ζαφείρη, φάκ. Δημητρίου Κουρσούμη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Η περιουσία του διαθέτη καταλήγει στον Οίκο Τυφλών Καλλιθέας μόνο στην περίπτωση που ο
εγγονός του Δημήτριος Κουρσούμης του Ευσταθίου δεν αποκτήσει νόμιμο τέκνο από νόμιμο γάμο.
Ο Οίκος Τυφλών δεν μπορεί να εκποιήσει ή απαλλοτριώσει κανένα ακίνητο, μπορεί όμως να το
εκμεταλλεύεται.
724
Ιστοσελίδα Μητρόπολης Σπάρτης. http://www.immspartis.gr/?page_id=68. Ανάκτηση:
14/9/2011.
Κατά την τελετή της θεμελίωσης του Ιδρύματος, ο Βασίλειος Παναρίτης ανέφερε: «…η σημερινή
ημέρα είναι από τις πλέον ευτυχείς της ζωής μου… η ταπεινότης μου, Παναγιώτατε, υπό την ιδιότητα
του απλού πολίτη, του σέβοντος και εκτιμώντος την τιτάνιον προσπάθειάν Σας, αλλά και
ενδιαφερομένου διά την ανακούφισην των συμπατριωτών μου με ειδικάς ανάγκας, είναι διατεθειμένη
να ενισχύσει το έργον Σας και να πράξει το καθήκον της. Υπόσχομαι πως θα σταθώ στο πλευρό
Σας… και σήμερα με την ευκαιρία της θεμελιώσεως, επιτρέψτε μου, ως αρραβώνα της
αναλαμβανόμενης υποχρεώσεώς μου και ως πρώτη δόση, να θέσω στη διάθεσή Σας το συμβολικό
ποσόν του ενός εκατομμυρίου δραχμών εις έντοκα γραμμάτια του ελληνικού Δημοσίου».
725
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=2&grantcountry=Ελλάδα.
390
πραγματοποίησε μερική χρηματοδότηση για τη διαμόρφωση των εξωτερικών χώρων και
εξοπλισμό της αίθουσας πολλαπλών χρήσεων του Κέντρου Αποκατάστασης της Εταιρείας
Προστασίας Σπαστικών. Το 2000, χρηματοδότησε τα λειτουργικά έξοδα και αγόρασε
αναπηρικά αμαξίδια για το σύλλογο γονέων και κηδεμόνων σπαστικών παιδιών «Ο Καλός
Σαμαρείτης». Χρηματοδότησε επίσης την ανέγερση πρόσθετου ορόφου για το Kέντρο
Eπαγγελματικής Kατάρτισης και αγορά εξοπλισμού της ΕΛΕΠΑΠ στην Aθήνα. Το 2001,
πραγματοποίησε μερική χρηματοδότηση για την κατασκευή πρότυπου κέντρου
αποκατάστασης, καθώς και για τη διαμόρφωση εξωτερικών χώρων και την αγορά
εξοπλισμού της εταιρείας προστασίας σπαστικών. Το 2005, χρηματοδότησε τη δημιουργία
κινητής οφθαλμολογικής μονάδας των Γιατρών του Κόσμου για το Ίδρυμα Πρόνοιας και
Εκπαίδευσης Κωφών και Βαρηκόων Ελλάδας στην Αθήνα.
Το Ίδρυμα Αρναούτη, το 2001, διέθεσε726 ποσό 1.200.000 ευρώ για τη δημιουργία
βιβλιοθήκης στο Πρότυπο Κέντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης «Πόρτα Ανοιχτή»
στην Αργυρούπολη.
Ο Βασίλειος Παναρίτης με την ιδιόγραφη διαθήκη727 του, το 2004, κληροδότησε στο
Ίδρυμα Περιθάλψεως Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες Σπάρτης α) την ψιλή κυριότητα
γραφείου του στην οδό Σανταρόζα, στην Αθήνα, β) διαμέρισμά του στην Αθήνα, στην οδό
Στουρνάρα, γ) ακίνητο στην Ελαία Μολάων, δ) το ένα δεύτερο των μετοχών του που
διαχειριζόταν χρηματιστηριακή της Εμπορικής Τράπεζας, ε) το ένα δεύτερο των
καταθέσεών του σε τράπεζες.
Με προσφορά ομογενών και του ζεύγους Καλοειδή 50.000 δολαρίων αγοράσθηκε, το
2009, από το Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης ένα όχημα για τη μεταφορά ατόμων με αναπηρία.728
Γ4. ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Προσφορές στο Πανεπιστήμιο
Η ανάγκη ίδρυσης Πανεπιστημίου είχε γίνει αισθητή αμέσως μετά την Απελευθέρωση,
με τη σύσταση του Ελληνικού Βασιλείου. Με Β.Δ. του 1836 και 1837 «Περί συστάσεως
726
Άρθρο «Μ. Αρναούτης» περιοδ. Μάνη, τεύχ. 41/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009, σσ. 12-15.
2/12/2011.
727
Ιδιόγραφος διαθήκη Βασιλείου Παναρίτη της 29-5-2004, δημοσιεύθηκε στο Μονομελές
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 6449/17-12-2004. Απόφαση Πρωτοδικείου Αθηνών αρ. 2499/2004, φάκ.
Βασιλείου Παναρίτη, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπουργείο Οικονομικών.
728
Εφημ. Παρατηρητής, αρ. φ. 3083/14-1-2009, άρθρο «Προσφορά των ομογενών. Δωρεά
υπερσύγχρονου οχήματος στο Άσυλο Ανιάτων».
391
Πανεπιστημίου», ιδρύθηκε το πρώτο Ελληνικό Πανεπιστήμιο.729 Το Πανεπιστήμιο
διατελούσε υπό την άμεση επιτήρηση του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών, τη διεύθυνση
είχε ο πρύτανης και στις σχολές οι κοσμήτορες. Με διάταγμα της 14ης/26ης Απριλίου 1837
ιδρύθηκε το «Πανεπιστήμιον του Όθωνος».730
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών ως πνευματικό ίδρυμα αλλά και λόγω του ότι θα μόρφωνε
τους επιστήμονες του ελεύθερου Κράτους συγκέντρωσε επώνυμους ευεργέτες και δωρητές
καθώς και την οικονομική συμβολή των Ελλήνων πολιτών με την προαιρετική ερανική
τους προσφορά. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών για τη δημιουργία του κτιρίου του στηρίχθηκε
σε δωρεές μεγάλων αλλά και μικρών ποσών.
Με Β.Δ.731 συστήθηκε επιτροπή732 η οποία θα δεχόταν τις συνδρομές φιλογενών για
την ανέγερση του Πανεπιστημίου και της Δημόσιας Βιβλιοθήκης. Στόχος ήταν να
υποκινηθεί μια άμιλλα μεταξύ ομογενών και γηγενών, για να συγκεντρωθούν κεφάλαια για
την ανοικοδόμηση του Πανεπιστημίου, αφού «η κυβέρνησις δεν δύναται να την
πραγματοποιήσει χωρίς παράκαιρον και αδύνατον αύξησιν της δημοσίας δαπάνης».733
Εάν δεν επαρκούσαν τα έσοδα που είχε το Πανεπιστήμιο, τότε συνεισέφερε το
Δημόσιο Ταμείο. Με τον καιρό με συνεισφορές, συνδρομές και κληροδοτήματα, το
Πανεπιστήμιο μπόρεσε να αποκτήσει δικό του κτίριο και να καλύψει τις δαπάνες του.734
Το Πανεπιστήμιο μπορούσε να αποκτήσει ιδιαίτερη περιουσία μέσω δωρεών,
κληροδοσιών και προικοδοτήσεων. Η αποδοχή από το Πανεπιστήμιο των δωρεών ή
καταλειφθεισών κληροδοσιών γινόταν από τον πρύτανη μετά από προηγούμενη απόφαση
της Συγκλήτου.735 Σύμφωνα με το Νόμο736 2905/1922, η διοίκηση της περιουσίας του
729
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Η Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση στην Ελλάδα (1836-2005)
Τεκμήρια Ιστορίας, τόμ. Α΄. Αθήνα: Gutenberg σ. 31.
730
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Η Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση…, ό.π., σ. 34.
731
Β.Δ. της 23-2-1839 «Περί εγκρίσεως επιτροπής δεχομένης τας προς ανέγερσιν του
Πανεπιστημίου προσφοράς» ΦΕΚ 5/2-3-1839 Θεοδώρου Βασιλική. (1987). Οι Δωρεές των
Ελλήνων του εξωτερικού στο Πανεπιστήμιο τον 19ου αιώνα. Στα πρακτικά του διεθνούς
συμποσίου: Πανεπιστήμιο, Ιδεολογία και Παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές, τόμ. Α΄.
Αθήνα 21-25 Σεπτεμβρίου 1987. ΙΑΕΝ Αθήνα 1989, σσ. 223-234.
732
Πανεπιστημίου προσφοράς» ΦΕΚ 5/2-3-1839. Παράγραφος Α΄ «Εγκρίνομεν ευχαρίστως ώστε η
παρά των κ.κ. Γ.Α. Ράλλη, Θ. Ράλλη, Γ. Κουντουριώτη, Γ. Γενναδίου, Α. Ζαΐμη, Βράνδις, Θ.
Κολοκοτρώνη, Ν. Βάμβα και Κ. Σχινά συγκειμένη επιτροπή να δεχθεί τους μέχρι τούδε παρά
φιλογενών τινών προσφερθείσας ποσότητας προς ανέγερσιν του καταστήματος του εν Αθήναις
Πανεπιστημίου και της δημοσίας Βιβλιοθήκης…».
733
Πανταζίδης Ι. (1889). Χρονικόν της πρώτης πεντηκονταετίας του Ελληνικού Πανεπιστημίου.
Αθήνα, σ. 16.
734
735
Ν. ΓΩΚΓ΄(3823)/ 1911 «Περί Εθνικού Πανεπιστημίου», άρθρο 24 «Περί περιουσίας του
Πανεπιστημίου» ΦΕΚ 178/12-7-1911, τεύχ. Α΄.
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Η Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση…, ό.π. σ. 365.
736
Ν. 2905/1922 «Περί Οργανισμού του Αθήνησιν Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου»
ΦΕΚ 127/27-7-1922, τεύχ. Α΄ άρθρο 259 «Διοίκησις της περιουσίας εν γένει».
392
Πανεπιστημίου ενεργείτο από τη Σύγκλητο. Μετά από γνώμη του οικονομικού συμβουλίου
η Σύγκλητος αποφάσιζε περί αποδοχής ή αποποιήσεως κληρονομιών, κληροδοτημάτων ή
δωρεών.737
Μεγάλος αριθμός ευεργετών και δωρητών του Πανεπιστημίου Αθηνών διέθεσε
χρήματα για υποτροφίες, βιβλία. Συνδυάστηκε η ευεργεσία προς το Πανεπιστήμιο με το
όφελος μέσω υποτροφιών για νέους από την ιδιαίτερη πατρίδα του διαθέτη. Οι
περισσότερες δωρεές πραγματοποιήθηκαν μέσω κληροδοτημάτων. Τα τελευταία χρόνια
έχουν υπάρξει και χορηγίες ακινήτων προς το Πανεπιστήμιο.
Από την ίδρυση του Πανεπιστημίου μέχρι και σήμερα Έλληνες της διασποράς και
γηγενείς, οικονομικά ισχυροί, επώνυμοι, αλλά και ανώνυμοι απλοί εργαζόμενοι,
προσέφεραν, από πολύ μικρά ποσά μέχρι και πολύ μεγάλα ποσά. Ο ζήλος της προσφοράς
οφειλόταν στο ζήλο των Ελλήνων για την προαγωγή της ανώτατης εκπαίδευσης στην
Ελλάδα. Η μορφή και η έκταση της προσφοράς ήταν διαφορετική σε κάθε περίπτωση. Οι
δωρητές είχαν διαφορετικό επαγγελματικό και κοινωνικό πρόσωπο.
Λάκωνες με συνδρομές τους συμμετείχαν στην ανέγερση του Πανεπιστημίου.
Το 1839, με πρωτοβουλία του Πρύτανη Γεωργίου Α. Ράλλη συγκροτήθηκε επιτροπή
με σκοπό τη συλλογή συνδρομών για την ανέγερση του κτιρίου του Πανεπιστημίου.
Συγκεντρώθηκαν χρηματικά ποσά από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Οι Λάκωνες που
αναφέρονται σε Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης ήταν: στον κατάλογο738 των μέχρι της
25ης Μαρτίου 1839 προσφορών προς ανέγερση του «εν Αθήναις Ελληνικού Πανεπιστημίου»
εντοπίζεται η προσφορά του επισκόπου Θεοδώρητου 50 δραχμές. Σε κατάλογο739 του 1839
υπάρχουν οι προσφορές των Πέτρου Μαυρομιχάλη 500 δραχμές, Α. Μαυρομιχάλη 100
δραχμές, Μαρίας Μαυρομιχάλη 25 δραχμές, Παναγιωτίτσας Μαυρομιχάλη 20 δραχμές.
Για την κατασκευή της πρώτης πτέρυγας του «Ελληνικού Πανεπιστημίου» το
Πανεπιστήμιο έλαβε προσφορές, που δημοσιεύτηκαν740 σε ΦΕΚ το 1848, στις οποίες
εντοπίζονται και προσφορές Λακώνων.
737
738
ΦΕΚ 13/9-6-1839 «Κατάλογος των μέχρι της 25ης Μαρτίου 1839 προσφορών προς ανέγερση
του “εν Αθήναις Ελληνικού Πανεπιστημίου”».
739
ΦΕΚ 3/8-2-1840 «Κατάλογος των από της 25ης Μαρτίου 1839 μέχρι της 30 Νοεμβρίου του
αυτού έτους γενομένων προσφορών προς ανέγερσιν του εν Αθήναις Ελληνικού Πανεπιστημίου».
Στο ίδιο ΦΕΚ υπήρχαν οι προσφορές σε δραχμές κατοίκων Σπάρτης: Λεβέντης Γεώργιος 100,
Πραντούνας Γεώργιος 100, Κορφιωτάκης Ν. 40, Νικηφόρος Ι. 30, Σιγάλας Ιάκωβος 30, Βαλέντης
Ν. 30, Παρίσσης Μιχαήλ 20, Άνινος Μιχαήλ 20, Μελετόπουλος Εμμανουήλ 30, Λιακάκος Θ. 15,
Καρακίτσος Ν. 20, Βασιλειάδης Ι. 10. Προσφορές από Λακωνία σε δραχμές: Πάνος
Μοναστηριώτης 50, Αντώνιος Δ. Χαμάρτης 20, Αλέξανδρος Νικολάου 10, Μιχαήλ Ι. Τζιμάκης 5,
Σπυρίδων Κουρκουτάς 5, Μιχαήλ Καζιγιαλόπουλος 2, Σταμάτης Μ. Γαλάτης 45, ο Σεβαστός
πρώην Ανδρουβίστης Προκόπιος 15, Δ. Τζάνογλου 20, Κωνστάντιος Μεγαλόφωνος 15, Θεόδωρος
Αινάρδου Τσικούρης 5, Τζανώτος Βιζβικάκος 3, Σταύρος Φραγκιάς 3, Γεώργιος Τζαν.
Καπετανάκης 3, Αναστάσιος Βουζουναράς 2, Χρήστος Τριανταφύλλου 3, Π. Καραβίας 5, Π.
Αλμπανάκης 35, Γεώργιος Μεγαλοκονόμος 5.
740
ΦΕΚ Παράρτημα 1848 «Η επί των συνδρομών προς ανέγερσιν Ελληνικού Πανεπιστημίου
393
Διαθέτες κληροδότησαν με τη διαθήκη τους χρηματικά ποσά στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών.
Ο Γεώργιος Δημητρακάκης από το Καστόρι, το 1850, κληροδότησε741 100 δραχμές
στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο.
Ο Δημοσθένης Τζιβανόπουλος με κωδίκελλο της διαθήκης 742 του, το 1921,
κληροδότησε το υπέρ των 180.000 δραχμών ποσό, που θα προερχόταν από πώληση οικίας
του στην οδό Πανεπιστημίου στην Αθήνα στο «Ελληνικόν Πανεπιστήμιον (Εθνικόν και
Καποδιστριακόν) όπως τούτο χρησιμεύση μεθ’ ολοκλήρου της περιουσίας της συζύγου μου
προς ανέγερσιν νοσοκομείου φέροντος το όνομά μου».
Διαθέτες προσέφεραν βιβλία τους στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Ο Δημοσθένης Τζιβανόπουλος, το 1921, με τη διαθήκη743 του κληροδότησε τα βιβλία
του στις φροντιστηριακές βιβλιοθήκες των σχολών Θεολογικής, Νομικής και Φιλοσοφικής
του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η Ματθίλδη χήρα Κυριάκου Βαρβαρέσσου, μετά το θάνατο του συζύγου της,
δώρισε744 στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όλα τα νομικά και
οικονομολογικά βιβλία του.
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» χρηματοδότησε την ανακαίνιση και την αγορά
εξοπλισμού στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και
στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Επιτροπή προς το Πανελλήνιον» Οι προσφορές Λακώνων σε δραχμές ήταν: Μαυρομιχάλης Χ. 100,

Μαυρομιχάλης Δ. 50, Μαυρομιχάλη Μαρία 25, Μαυρομιχάλη Παναγιωτίτσα 20. Από την
Αρεόπολη: Χαμάρτος Αντώνιος 20, Νικολάου Αλ. 10, Τσιμάκος Μ. 5, Κουρκουτάς Σπυρίδων 5,
Καζιαλόπουλος Μιχαήλ 2, Γαλάτης Στ. 15, ο πρώην Ανδρουβίτσης Προκόπιος 15, Τσιάνογλου Δ.
20, Μεγαλόφωτος Κωνσταντίνος 15, Τσιγκάρης Θ. 5, Βισβικάκος Τζανέτος 3, Φραγγιάς Σταύρος
3, Καπετανάκης Τζανέτος 3, Βουζουναράς Α. 2, Τριανταφύλλου Χρ. 3, Καραβίας Π. 5,
Αλμπανάκος Π. 35, Μεγαλοκονόμος Γεώργιος 5. Το Συμβούλιο της Μονής των Αγίων Αναργύρων
40, Μοναστηριώτης Πάνος 50. Κάτοικοι Σπάρτης: Λεβέντης Γιώργος 100, Πρατούνας Γιώργος 30,
Βαλέτας Μ. 30, Χριστόδουλος Ιωάννου 20.
741
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών Εγγράφων από
ιδρύσεως αυτού μέχρι τέλους του 1899. (1900). Πρυτανεία Αλκιβιάδου Χ. Κρασσά. Εν Αθήναις,
τυπογραφείο Ανέστη Κωνσταντινίδου, σσ. 382-383. Το ποσό των 100 δραχμών διαβιβάστηκε με
γραμμάτιο στο πανεπιστήμιο από το γιο του διαθέτη Δημήτριο Δημητρακάκη στις 16 Ιανουαρίου
1851.
Αθηνών 1837-1944, τόμ. Α΄, σ. 52.
742
Ιδιόγραφος διαθήκη Δημοσθένη Τζιβανόπουλου της 3-3-1921 και κωδίκελλος της 8-7-1921.
Δημοσιεύθηκε στις 21-7-1921 στο Πρωτοδικείο Αθηνών. Διαθήκαι και Δωρεαί Εθνικού
Πανεπιστημίου μετά σχετικών εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν Αθήναις, σ. 13. Ο
διαθέτης όρισε η πώληση της οικίας του να γίνει εντός ολίγου χρόνου από το θάνατο της συζύγου
του.
743
Ιδιόγραφος διαθήκη Δημοσθένη Τζιβανόπουλου…, ό.π.
744
ΙΑΠΑ. Πρακτικά Συγκλήτου του έτους 1957-1958 συνεδρία της 29-10-1957 σσ. 39,44.
Αθηνών 1945-1982, τόμ. Β΄, σσ. 19-21.
394
Επίσης το 1999, πραγματοποίησε745 εργασίες ανακαίνισης της αίθουσας διαλέξεων
και ανάπλαση των χώρων των προπυλαίων του κεντρικού κτιρίου του Εθνικού και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 2001, αγόρασε εξοπλισμό για τα εργαστήρια
Nαυπηγών Mηχανολόγων Mηχανικών της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Το 2004,
χρηματοδότησε746 εργασίες ανακαίνισης, αγοράς εξοπλισμού και συντήρησης του κτιρίου
«Kωστής Παλαμάς», του πολιτιστικού κέντρου και εντευκτηρίου για καθηγητές και
φοιτητές του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 2008,
πραγματοποίησε μερική χρηματοδότηση, με σκοπό την αγορά ενός εξειδικευμένου
εργαστηριακού εξοπλισμού για την εκτέλεση στατικών και δυναμικών δοκιμών σε
δείγματα εδάφους για το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Το
2010, χρηματοδότησε την εγκατάσταση συστήματος τηλεδιάσκεψης και την αναβάθμιση
των οπτικοακουστικών υποδομών του Διεθνούς Kέντρου Eλληνικής Παιδείας-Παράδοσης
και Eπαγγελματικής Eκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Ο Δήμος Σπάρτης παραχώρησε οικόπεδό του στη Σπάρτη για ανέγερση
πανεπιστημίου.
Με απόφαση747 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπάρτης, το 2003,
παραχωρήθηκε δωρεάν στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου οικόπεδο748 έκτασης 71
745
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρυτανεία Κωνσταντίνου Αθαν.
Δημόπουλου 1997-2000. (2001). Αθήνα: εκδ. Αντωνίου Σάκκουλα. Η δωρεά του Ιδρύματος
«Σταύρος Νιάρχος» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, σ. 555. Εφημ. Καθημερινή της 26-1-2010, άρθρο
της Ελένης Μπίστικα «Η Δωρεά του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών».
Στο άρθρο αναφερόταν ότι ο πρόεδρος του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» τιμήθηκε από τον
πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών «διά την ευγνώμονα φιλόκαλλον χορηγίαν, όπως μη εξίτηλος
τω χρόνω γένηται».
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης τα κρείττω…, ό.π., σσ. 80-81.
746
Απόσπασμα Πρακτικών Πρυτανικού Συμβουλίου. Συνεδρίαση αρ. 25/30-8-2002 ακαδημαϊκού
έτους 2001-2002. Το θέμα της ημερήσιας διάταξης ήταν η διαμόρφωση του κτιρίου «Κωστής
Παλαμάς» σε πολυχώρο εκδηλώσεων με δαπάνη του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος». Το Ίδρυμα
«Σταύρος Νιάρχος» ανέλαβε με δαπάνη του την πλήρη ανακαίνιση και διαμόρφωση του κτιρίου
«Κωστής Παλαμάς». Η συμβολική δαπάνη ανήλθε στο ποσό των 1.385.886 ευρώ. Αρχείο
Οικονομικών Υπηρεσιών του ΕΚΠΑ.
Με απόφαση του Πρυτανικού Συμβουλίου στο κτίριο «Κωστής Παλαμάς» έχει τοποθετηθεί
επιγραφή που αναφέρει: «Η ανάπλαση των χώρων πολιτιστικών εκδηλώσεων και εντευκτηρίου του
κτιρίου “Κωστής Παλαμάς” έγινε με την ευγενή χορηγία του Ιδρύματος “Σταύρος Νιάρχος” επί
πρυτανείας Γεωργίου Μπαμπινιώτη έτος 2004».
Σχέδιο σύμβασης μεταξύ του Ιδρύματος «Σταύρος Σ. Νιάρχος» και Σπύρου Στάικου, αρχιτέκτονα
μηχανικού με αντικείμενο την ανακαίνιση και αναδιαμόρφωση των εσωτερικών χώρων του κτιρίου
«Κωστής Παλαμάς» του ΕΚΠΑ. Αρχείο Οικονομικών Υπηρεσιών του ΕΚΠΑ.
747
Αντίγραφο απόφασης του Δ.Σ. του Δήμου Σπάρτης 219/2003, φάκ. Κληροδότημα Λεων.
Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. «Περί δωρεάν
παραχωρήσεως δημοτικού ακινήτου στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου για τις κτιριακές
εγκαταστάσεις προς στέγαση των πανεπιστημιακών σχολών». Στην απόφαση του Δημοτικού
395
στρεμμάτων στην περιοχή του Κλαδά, για την κατασκευή των απαραίτητων
εγκαταστάσεων για τη λειτουργία της πανεπιστημιακής σχολής. Τελικά στο οικόπεδο
ανηγέρθη το ΤΕΙ Σπάρτης και με νέες αποφάσεις749 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου
Σπάρτης, το 2004, παραχωρήθηκαν δημοτικά ακίνητα750 στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
για την εγκατάσταση Πανεπιστημιακής Σχολής στη Σπάρτη συνολικής εκτάσεως 7.143 τ.μ.
Ο ομογενής Ευστάθιος Βαλιώτης χρηματοδότησε την ανέγερση εγκαταστάσεων του
ΤΕΙ Σπάρτης σε οικόπεδο751 στον Κλαδά.
«Κληρονομίαι, κληροδοτήματα ή αιτία θανάτου δωρεαί καταλειπόμεναι εις το

Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον ή απλώς εις το Πανεπιστήμιον περιέρχονται
εξ ημισείας εις την περιουσίαν εκατέρου των νομικών προσώπων εκτός εάν διάφορος
δηλούται τη δικαιοπραξία βούλησις».752
Συμβουλίου υπήρχε ο όρος ότι σε περίπτωση μη χρησιμοποιήσεως του ακινήτου για τη δημιουργία
πανεπιστημιακής σχολής, το ακίνητο έπρεπε να επιστραφεί στο δήμο με διαπιστωτική πράξη του
Δημοτικού Συμβουλίου.
748
Αντίγραφο απόφασης του Δ.Σ. του Δήμου Σπάρτης 219/2003…, ό.π. Το οικόπεδο είχε
αγοραστεί από το Δήμο Σπάρτης έναντι του ποσού των 55.000.000 δραχμών. Συμβόλαιο Αγοράς
34648/2002 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Πολυτίμης Πολυχρονάκου.
749
Αντίγραφο απόφασης του Δ.Σ. του Δήμου Σπάρτης 322/2008 τροποποίηση της 92/2004
«Παραχώρηση χώρου για την οριστική εγκατάσταση της πανεπιστημιακής σχολής Σπάρτης και
124/2004 Περί δωρεάς συμπληρωματικής 1.525 τ.μ. για την οριστική εγκατάσταση της
Πανεπιστημιακής Σχολής Σπάρτης» φάκ. Κληροδότημα Λεων. Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Στις αποφάσεις του Δ.Σ. του Δήμου Σπάρτης
προβλεπόταν ότι σε περίπτωση μη χρησιμοποίησης του ακινήτου για την εγκατάσταση και
λειτουργία Πανεπιστημίου, το ακίνητο να επανέλθει στο δήμο με διαπιστωτική απόφαση του
Δημοτικού Συμβουλίου. Ορίστηκε προθεσμία εκπληρώσεως του σκοπού της δωρεάς χρονικό
διάστημα πέντε ετών.
750
Τα δύο δημοτικά ακίνητα έκτασης το πρώτο 5.618 τ.μ. και το δεύτερο 1.525 τ.μ. είχαν περιέλθει
στο Δήμο Σπάρτης από τη διατεθείσα με διαθήκη περιουσία του Ιωάννη Μανουσάκη. Δήλωση
αποδοχής κληρονομίας από το Δήμο Σπάρτης. αρ. 36.591/22-2-2005 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Πολυτίμης Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου. φάκ. Κληροδότημα Λεων. Μανουσάκη, Δ/νση
751
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ.733/25-10-2005.
752
396
Από το Πανεπιστήμιο χορηγούνταν753 βοηθήματα, υποτροφίες και βραβεία: α) από
κληρονομιές, κληροδοτήματα και δωρεές που προορίζονταν γι’ αυτό το σκοπό, β) από την
περιουσία του Πανεπιστημίου.
Οι υποτροφίες754 χορηγούνταν: α) σε φοιτητές του Πανεπιστημίου όχι εύπορους αλλά
πρωτεύσαντες και διακρινόμενους για την επίδοσή τους, β) σε πτυχιούχους του
Πανεπιστημίου πρωτεύσαντες και με εξαιρετική επίδοση στις σπουδές τους και στην
πτυχιακή εξέταση.
Στα τέλη του 19ου αιώνα παρατηρήθηκε μείωση του αριθμού των υποτροφιών για τις
θεωρητικές σχολές και την κατεύθυνσή τους προς τις πρακτικές σπουδές.755
Κανείς δεν διορίζεται756 υπότροφος σε βάρος κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών
που τελούν υπό την άμεση διαχείριση του Υπουργείου Οικονομικών άνευ προηγούμενου
διαγωνισμού, εκτός εάν ο τρόπος εκλογής διαφορετικά ορίζεται με συστατική πράξη.
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, σύμφωνα με το νόμο,757 αποδέχεται κληρονομιές,
κληροδοτήματα, δωρεές και χορηγεί βοηθήματα, υποτροφίες και βραβεία, τα οποία έχουν
προέλθει από τις κληρονομιές, τα κληροδοτήματα και δωρεές.758 Τα βοηθήματα και οι
υποτροφίες χορηγούνται με απόφαση της Συγκλήτου κάθε έτος σε άπορους, αριστούχους
ως βοήθημα για αγορά βιβλίων και για τη σίτισή τους.759
Διαθέτης όρισε την αγορά βιβλίων σε συγγενή του.
Ο Ιωάννης Αλβανάκης, το 1888, με τη διαθήκη760 του παρήγγειλε στους εκτελεστές
της διαθήκης του να αγοράσουν βιβλία για τον ανιψιό του Άγγελο Αλβανάκη, τα οποία θα
του ήταν χρήσιμα στην επιστήμη του, αξίας 1.000 δραχμών και να τα προμηθευτούν από
την Ευρώπη.
Διαθέτης επιθυμούσε ειδική υποτροφία σε φοιτητή της Νομικής Σχολής που θα
συγγράψει το καλύτερο νομικό σύγγραμμα.
753
Ν. 2905/1922…, ό.π., άρθρο 292 «Βοηθήματα, υποτροφίαι και βραβεία».
754
Ν. 2905/1922…, ό.π., άρθρο 294 «Βοηθήματα, υποτροφίαι και βραβεία».
755
Θεοδώρου Βασιλική. Οι δωρεές των Ελλήνων του εξωτερικού στο Πανεπιστήμιο…, ό.π.
756
Α.Ν. 2039/1939 «Περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των Νόμων περί
εκκαθαρίσεως και διοικήσεως των εις το Κράτος και υπέρ κοινωφελών σκοπών καταλειπομένων
κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών» άρθρο 51, παρ. 1. ΦΕΚ 455/24-10-1939, τεύχ. Α΄.
757
Ν. 5343/1932 «Περί Οργανισμού του Πανεπιστημίου Αθηνών» άρθρο 233, ΦΕΚ 86/23-3-1923,
τεύχ. Α΄.
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 193.
758
Ν. 5343/1932…, ό.π.
759
Ν. 5343/1932…, ό.π., άρθρο 251 και 252, άρθρο 254. Η κάθε Σχολή αποφαινόταν εάν η
χορηγηθείσα υποτροφία εξακολουθούσε να δίνεται στο φοιτητή το επόμενο ακαδημαϊκό έτος.
Ακόμη, για την απονομή υποτροφίας μπορεί να απαιτείτο η διεξαγωγή διαγωνισμού μεταξύ των
υποψηφίων προς υποτροφία.
760
Ιδιόχειρος Διαθήκη Ιωάννη Π. Αλβανάκη της 1 Ιουνίου 1888. Μητρώο Κληροδοτημάτων
ΥΠΕΠΘ, σ. 803.
397
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος, το 1889, με τη διαθήκη761 του όρισε το ένα τέταρτο της
περιουσίας του να κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Την επικαρπία των
τόκων, με το θάνατο της συζύγου του, κατά το ένα δεύτερο κληροδότησε στη Νομική
Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με σκοπό να διατίθεται «προς οιοδήποτε αγωνοθέτημα
νομικής ύλης ήθελεν αύτη εγκρίνει, καθ’ ο όμως συναγωνισθήσονται μόνον φοιτητές εν
ενεργεία της Νομικής του Πανεπιστημίου τούτου ή και φοιτηταί περατώσαντες τας σπουδάς
αυτών εν τη αυτή Σχολή…».762
Υπήρξε επίσης διάθεση υποτροφιών σε συγγενείς και συντοπίτες του διαθέτη.
Η διαχειριστική επιτροπή του κληροδοτήματος Ιωάννη Γρηγορίου διέθεσε763 τους
τόκους του κεφαλαίου των 200.000 δραχμών του κληροδοτήματος των υποτροφιών, το
έτος 1935, στον Ηλία Δημητρίου Σεφερλή, το έτος 1937 στον Κλέαρχο Κυριαζή, φοιτητή
της Παντείου Σχολής, το έτος 1939 στον Πότη Πολίτη, μαθητή του Γυμνασίου Σπάρτης.
Ο Καλλικρατίδας Κυρούσης όρισε υποτροφίες για το εξωτερικό μόνο για συγγενείς
του: «Ορίζω όπως τα εισοδήματα της όλης μου περιουσίας μου χρησιμοποιούνται εκάστοτε
προς πληρεστέραν εκπαίδευσιν και σπουδών εις τα εκτός της Ελλάδος επιστημονικά κέντρα
επί δύο έτη εκ των αρρένων απογόνων των οικογενειών…».764
Το κληροδότημα Νικολάου Πηλάλα765 και το κληροδότημα Γεωργίου Μιχαλέτου766
θεσμοθέτησαν υποτροφίες σε συγγενείς των διαθετών για προτυχιακές και μεταπτυχιακές
σπουδές στο εσωτερικό.
Επίσης διαπιστώθηκε διάθεση υποτροφίας με κριτήριο την καταγωγή και τις σπουδές
σε συγκεκριμένη σχολή.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Τσαρλς Μπράουν) διέθεσε το ποσό των 450
δολαρίων κάθε έτος για υποτροφία767 Λάκωνα φοιτητή της Γεωπονικής Σχολής Αθηνών.
Σύμφωνα με τη διαθήκη του Δημητρίου Γερουλάκου, το 1979, υποτροφία χορηγείτο
από το Γερουλάκειο Ίδρυμα σε νέους που σπούδαζαν και κατάγονταν από το νομό
Λακωνίας και είχαν φοιτήσει τα τελευταία τρία χρόνια σε σχολεία του νομού. Η
761
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου…, ό.π.
762
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου…, ό.π. Το αγωνοθέτημα εκτυπωνόταν με έξοδα του
κληροδοτήματος, το υπόλοιπο ποσό ελάμβανε ο συγγραφέας. Το σύγγραμμα (αγωνοθέτημα)
διενέμετο δωρεάν στους καθηγητές της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και σε
δικαστές των δικαστηρίων της Ελλάδος και στα προξενικά τακτικά Ελληνικά Δικαστήρια της
Τουρκίας. Τα υπόλοιπα αντίτυπα ελάμβανε ο συγγραφέας.
763
Απόφαση 14/4-5-1940 της διαχειριστικής επιτροπής του κληροδοτήματος Ιωάννη Γρηγορίου,
φάκ. Ιωάννη Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
764
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο υπότροφος έπρεπε να είναι από την οικογένεια με
το επώνυμο Κυρούσης, να μην είχε υπερβεί το 32ο έτος της ηλικίας του, να είχε μεγαλύτερο βαθμό
από άλλα μέλη της οικογένειας Κυρούση και, σε περίπτωση ισοβαθμίας, να επιλέγεται εκείνος που
θα κρινόταν καταλληλότερος από τους εκτελεστές και, εάν υπήρχαν επαρκή εισοδήματα,
υποτροφία να έπαιρναν περισσότεροι.
765
766
767
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 771/31-10-1958, άρθρο «Θα σπουδάσει ένα Λακωνόπουλο εις
την Γεωπονική Σχολή». Η υποτροφία εδίδετο με διαγωνισμό για την ανάδειξη του αριστούχου.
398
υποτροφία768 χορηγείτο από το πρώτο έτος σπουδών σε φοιτητές που εγγράφονταν στην
Ιατρική Σχολή769 οποιουδήποτε Ελληνικού Πανεπιστημίου. Το Δ.Σ. του Γερουλάκειου
Ιδρύματος, εφόσον υπήρχε οικονομική δυνατότητα, μπορούσε να χορηγεί υποτροφίες σε
αριστεύσαντες πτυχιούχους για μεταπτυχιακές σπουδές για μία διετία σπουδών.770 Σε
περίπτωση που υπήρχαν κενές θέσεις κατά το πρώτο έτος σπουδών, τότε μπορούσαν να
χορηγούνται υποτροφίες και κατά την κρίση του Δ.Σ. του ιδρύματος και σε φοιτητές του
Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και Πολυτεχνικών Τμημάτων των Πανεπιστημίων της
Ελλάδος ή σε φοιτητές τμημάτων της Νομικής των Πανεπιστημίων της Ελλάδος.771
Το «Κληροδότημα Κώστα Λ. Παναγάκη» διέθετε ύστερα από διαγωνισμό μία
υποτροφία για εισαγόμενο φοιτητή Ιατρικής και μία υποτροφία για εισαγόμενο φοιτητή
Νομικής, αποφοίτους λυκείων,772 με καταγωγή από τις Κροκεές.
768
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου αρ. 20170/23-8-1979 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Παναγιώτη Κάκαρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 71/4-4-1985. Αρχείο
Γερουλάκειου Ιδρύματος. Φάκ. Δημητρίου Γερουλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η υποτροφία συνεχιζόταν μέχρι τέλους των σπουδών, όμως δεν μπορούσε
να υπερβεί το συνολικό χρόνο σπουδών της σχολής, με την προϋπόθεση ότι ο υπότροφος
προαγόταν κάθε έτος. Σε περίπτωση κενών θέσεων υποτρόφων το Δ.Σ. του ιδρύματος δύναται κατά
τη κρίση του να χορηγεί υποτροφίες σε φοιτητή πολυτεχνείων ή της νομικής σχολής
πανεπιστημίων της Ελλάδας. Ο αριθμός των υποτρόφων μπορούσε να ποικίλλει ανάλογα με την
περιουσία του ιδρύματος, δεν μπορούσε όμως να είναι μικρότερος των δύο υποτροφιών κάθε έτος.
Η σειρά προτίμησης υποτροφίας ήταν: αυτοί που είχαν το μεγαλύτερο βαθμό εισαγωγής και μεταξύ
αυτών οι λιγότερο εύποροι. Περιοδ. Λακωνικά, έτος ΛΕ, τεύχ. 188/ Μάιος - Ιούνιος - Ιούλιος 1998,
σσ. 12 - 13, άρθρο «Γερουλάκειο Ίδρυμα υποτροφιών, παράδειγμα για μίμηση». Εφημ.
Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 1077/ 14-4-1991 άρθρο «Εδόθησαν κι εφέτος οι υποτροφίες του
Γερουλάκειου Ιδρύματος». Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1443 /10-7-1985 άρθρο «Ύστατη
κοινωνική προσφορά ενός ευπατρίδη. Το Γερουλάκειο Ίδρυμα υποτροφιών». Π.Δ. της 17 Ιουλίου
1986 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς Ιδρύματος με την επωνυμία “Γερουλάκειο Ίδρυμα
υποτροφιών” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 539/4-8-1986.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 224/ Απρίλιος –Μάιος – Ιούνιος 2007, σσ. 26-27, άρθρο «Η απονομή των
υποτροφιών του Γερουλάκειου Ιδρύματος».
769
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 208/ Απρίλιος-Μάϊος-Ιούνιος 2003, άρθρο «Απονομή Υποτροφιών
Γερουλάκειου Ιδρύματος» , σ. 9. Για το 2003 δόθηκαν 20 υποτροφίες σε Λάκωνες φοιτητές της
Ιατρικής, που ο καθένας έλαβε το ποσό των 3.000.000 δραχμών σε έξι δόσεις.
770
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου…, ό.π. Οι όροι χορήγησης υποτροφίας για μεταπτυχιακές
σπουδές ήταν οι ίδιοι με αυτούς των υποτροφιών για προπτυχιακές σπουδές και πάντα με την
προϋπόθεση ότι δεν διαταρασσόταν η κανονική λειτουργία του ιδρύματος.
771
Διάταγμα της 8-12-1988 «Τροποποίηση και συμπλήρωση των διατάξεων του οργανισμού του
“Γερουλακείου Ιδρύματος Υποτροφιών”» ΦΕΚ 917/21-12-1988.
772
Π.Δ. 841/1981 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος υπό την επωνυμία
“Κληροδότημα Κώστα Λ. Παναγάκη”» ΦΕΚ 215/17-8-1981 άρθρο 7. Σε περίπτωση που δεν
υπήρχαν φοιτητές εισαγόμενοι σε Ιατρική και Νομική Σχολή, τότε η υποτροφία εδίδετο σε
αποφοίτους του Λυκείου Κροκεών ανεξαρτήτως του τόπου καταγωγής των. Η διάρκεια υποτροφίας
ήταν εξαετής για τους φοιτητές της Ιατρικής και τετραετής για τους φοιτητές Νομικής. Η
υποτροφία ήταν 1.000 δραχμές το μήνα για όλο το έτος.
399
Επίσης υπήρξαν περιπτώσεις διάθεσης υποτροφίας με κριτήριο την οικονομική
κατάσταση των σπουδαστών αλλά και την κοινή καταγωγή του υποτρόφου και του
διαθέτη.
Ο Γιώργος Γρηγ. Καρύγιαννης από τις Καρυές, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε το ποσό
των 70.000 δολαρίων, με ετήσιο μέρισμα 3.100 δολάρια, «για την μόρφωση και κατάρτιση
απόρων σπουδαστών και άλλων νέων εις επιστήμας ή επάγγελμα της εκλογής των».773
Ο Αχιλλέας Βαρβαρέσσος με τη διαθήκη του προσέφερε υποτροφία σε φτωχούς
σπουδαστές καταγόμενους από την περιφέρεια Νεάπολης Βοιών.774
Ο Θωμάς Π. Σουρλής, το 1973, με τη διαθήκη775 του όρισε εισόδημα776 του ιδρύματός
του να «χρησιμοποιείται προς βοήθεια νέων και νεανίδων του Νομού Λακωνίας και θα
καταβάλλεται εις τον πρόεδρον ή άλλον αρμόδιον αξιωματούχον του Πανεπιστημίου
Αθηνών, Ελλάδος όστις θα χορηγή οίας υποτροφίας και θα προβαίνει εις οίας άλλας προς
μόρφωσιν διανομάς κατά την κρίσιν του, βάσει της απορίας, της αξίας, της ικανότητος και
άλλων σχετικών δεδομένων». Ο διαθέτης με τη διαθήκη του όρισε επίσης να δαπανώνται
χρηματικά ποσά «προς το σκοπόν υποβοηθήσεως συγγενών μου τινών ίνα επιτύχουν
κολλεγιακήν μόρφωσιν».777 Το κληροδότημα Θωμά Σουρλή απένειμε778 υποτροφίες σε
άπορους φοιτητές, με καταγωγή από το νομό Λακωνίας, για προπτυχιακές σπουδές στο
εσωτερικό για όλες τις σχολές και όλα τα τμήματα του ΕΚΠΑ μέχρι το τέλος των
κανονικών σπουδών των υποτροφιών.
Ο Γεώργιος Ανδριτσάκης καταγόμενος από την Γκοριτσά, το 1974, διέθεσε 50.000
δραχμές στο Σύνδεσμο Λακεδαιμονίων Αττικής, για να διατεθούν για μία υποτροφία779
Εφημ. Κροκεές, αρ. φ. 185/25-1-1989, άρθρο «Κληροδότημα: Άδωρα για την κοινότητα. Όροι και
γραφειοκρατεία τα κάνουν δυσεπίλυτα προβλήματα». Στο άρθρο αναφερόταν ότι από το
κληροδότημα Παναγάκη δε δόθηκε καμία υποτροφία σε δικαιούχους.
773
Καρυατικά .(1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 429-430.
774
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 31-1-1972. Επί ίσων προσόντων μεταξύ περισσότερων
σπουδαστών προτιμώνται οι καταγόμενοι από το χωριό Λάχιο.
775
Δημόσια διαθήκη Θωμά Π. Σουρλή…, ό.π. Η εκκαθάριση του κληροδοτήματος έγινε το 1993.
Τότε καταβλήθηκαν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών 56.408,96 δολάρια. Η Σύγκλητος του
Πανεπιστημίου έκανε αποδεκτό το κληροδότημα στις 16-12-1995. Η υποτροφία προκηρυσσόταν
από το 1997. Αρχείο Δ/νσης Κληροδοτημάτων ΕΚΠΑ, τμήμα Α΄ «Φάκελος Σουρλή Θωμά» αρ. φ.
187. Εφημερίδα το Καποδιστριακό της 1-2-2004.
776
Δημόσια διαθήκη του Θωμά Π. Σουρλή…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε όπως οι φιλανθρωπικές
συνεισφορές διατίθενται από το εισόδημα του ιδρύματός του κάθε έτος και, εάν παραμείνει
αδιάθετο καθαρό εισόδημα μετά τις φιλανθρωπικές συνεισφορές ή από έλλειψη δικαιούχου, αυτό
να χρησιμοποιείται για τη βοήθεια νέων και νεανίδων του νομού Λακωνίας.
777
Δημόσια διαθήκη του Θωμά Π. Σουρλή…, ό.π. Για τη λήψη υποτροφίας ο υποψήφιος έπρεπε να
είναι γραμμένος στο κολέγιο κατά το χρόνο παροχής της βοήθειας. Οι καταπιστευματούχοι είχαν
τον τελικό καθορισμό της επιλεξιμότητας της ανάγκης και της ορθότητας της διαθήκης. Ακόμη ο
διαθέτης όρισε να δίνονται κάθε έτος και όχι πέραν των τεσσάρων από 1.200 δολάρια στους
Τόμμυ, Ντίνα, Ζωή Καρβέλη και στον Πήτερ Κρόμπη 600 δολάρια κάθε έτος.
778
779
Η υποτροφία δινόταν σε άπορο σπουδαστή, κατά τη κρίση του συνδέσμου, για τέσσερα χρόνια,
που θα εγγραφεί το ακαδημαϊκό έτος 1974-75 σε μια από τις σχολές: Φιλοσοφική,
400
ενός απόρου Λακεδαιμονίου των Ελληνικών Πανεπιστημίων ή σπουδαστή μίας των
Ανωτέρων Κρατικών Σχολών.
Ο Λεωνίδας Μανουσάκης από τη Σπάρτη με την πρώτη του διαθήκη,780 το 1989, όρισε
να διατίθενται οι τόκοι ποσού 4.000.000 δραχμών, που ήταν κατατεθειμένο στην Εθνική
Τράπεζα «για την ενίσχυση των φτωχών παιδιών που θέλουν να σπουδάσουν».
Διετίθετο υποτροφία για προπτυχιακές σπουδές, με κριτήριο την κοινή καταγωγή του
υποτρόφου και διαθέτη.
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος κληροδότησε το υπόλοιπο781 της περιουσίας του στην
Εθνική Τράπεζα του Scranton Πενσυλβάνιας ως καταπίστευμα, για να χρησιμοποιηθεί το
καθαρό ετήσιο μισό782 εισόδημα του κεφαλαίου, από το Δ.Σ. του Πανεπιστημίου Αθηνών,
ως αρωγή σε «άξιους νέους και νέες Ελληνικής καταγωγής που είναι μόνιμοι κάτοικοι
Κρεμαστής, για να τύχουν των πλεονεκτημάτων πανεπιστημιακής εκπαιδεύσεως».783 Η
αποδοχή της κληρονομιάς έγινε από τη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1966.784
Φυσικομαθηματική, Ακαδημία Σωματικής Αγωγής, Παιδαγωγική Ακαδημία. Η υποτροφία ήταν

1.000 δραχμές το μήνα για κάθε μήνα του έτους, εάν ο υπότροφος ήταν φοιτητής πανεπιστημίου,
ενώ για δέκα μήνες του έτους εάν ήταν σπουδαστής ανωτέρας σχολής. Το Δ.Σ. του Συνδέσμου
μπορούσε να διακόψει την υποτροφία εάν ο σπουδαστής δεν ήταν επιμελής. Περιοδ. Λακωνικά,
έτος ΙΑ, τεύχ. 62 / Μάρτιος-Απρίλιος 1974, σ. 34.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 1033/20-10-1974.
780
Ιδιόγραφος διαθήκη Λεωνίδα Μανουσάκη της 25-11-1989, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 203/2-10-1996, φάκ. Λεωνίδα Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
781
Αντίγραφο της μεταφρασμένης διαθήκης του Νικ. Παπαμιχαλόπουλου της 1-8-1963. Αρχείο
Δήμου Κρεμαστής. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου από το 1920 μέχρι του
1974. (1979). Αθήνα, σσ. 159-160. Δεν αναφερόταν συγκεκριμένα το υπόλοιπο ποσό της
περιουσίας από το διαθέτη. Ποσά, σύμφωνα με τη διαθήκη, που είχαν διατεθεί για άλλους σκοπούς
ήταν: 50.000 δολ. για την ελληνορθόδοξο εκκλησία του Scranton της Πενσυλβάνιας, η κατοικία
του που κληροδοτήθηκε σε ιδιώτη, 15.000 δολ. και 10.000 δολ. στον επίσκοπο Σπάρτης για
κατασκευή ή επισκευή εκκλησίας, 500 δολ. σε εξαδέλφη του, 100 δολ. στον αμερικανικό Ερυθρό
Σταυρό. Μετά το τέλος της δικαστικής εκκαθάρισης της κληρονομιάς το Νοέμβριο του 1970
κατατέθηκε στην εκτελέστρια τράπεζα του Scranton το προϊόν της κληρονομιάς, που ήταν 691.028
δολ. Αρχείο Δ/νσης Κληροδοτημάτων ΕΚΠΑ Τμήμα Α΄ φάκ. Ν. Παπαμιχαλόπουλου (Nick
Pappas) αρ. φάκ. 168 και 168α.
782
Το ποσό που κατέλιπε με τη διαθήκη του για υποτροφίες ξεπερνούσε τα 20.000.000 δραχμές.
Ιωάννου Χρυσικού (προπρυτάνεως). Έκθεσις των επί της πρυτανείας του πεπραγμένων κατά το
πανεπιστήμιο έτος 1966-1967. (1968). Εν Αθήναις, σ. 23.
Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2007). Ευεργέτες και Δωρητές…, ό.π., τόμ. Β΄, σ.
65.
783
Αντίγραφο της μεταφρασμένης διαθήκης του Νικ. Παπαμιχαλόπουλου…, ό.π. Το Δ.Σ. του
Πανεπιστημίου Αθηνών, σύμφωνα με τη διαθήκη, μπορούσε να καθορίζει και να κατανέμει το
ετήσιο εισόδημα, να επιλέγει από τα πρόσωπα που θα σπουδάσουν στο Πανεπιστήμιο τα λιγότερο
ικανά να πληρώσουν, που ήταν ηθικά, πνευματικά, σωματικά άξια και ικανά να λάβουν οικονομική
βοήθεια. Με τη διαθήκη του ορίσθηκε η δημιουργία «Ταμείου Υποτροφιών Νικ. Πάππας».
401
Ο Γεώργιος Τράγκας, το 1967, με τη διαθήκη του διέθεσε στο «Ευαγές Ίδρυμα
Γεωργίου και Ειρήνη Τράγκα» κατοικία του με τα έπιπλά της, στην Αθήνα, για να
χρησιμεύσει ως προσωρινή στέγαση785 υποτρόφων σπουδαστών. Ακόμη όρισε τα
εισοδήματα από την τριώροφη οικία του στη Σπάρτη786 να διατίθενται ως οικονομική
ενίσχυση σε υποτρόφους του ιδρύματός του. Ο διαθέτης με τη διαθήκη787 του επιθυμούσε
την εκλογή τεσσάρων υποτρόφων σπουδαστών οι οποίοι να φοιτούν σε ανώτερες σχολές
των Αθηνών. Στους υποτρόφους χορηγoύντο την πρώτη κάθε μήνα από το υποκατάστημα
της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος στη Σπάρτη τα 2/10 από την ετήσια υποτροφία.788
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 195/25-7-1977, άρθρο «Υπερβολικά μεγάλο το

κληροδότημα Έλληνος αποίκου για το Σπαρτιατικό χωριό του».
Οδηγός Υποτροφιών. (2007). ΥΠΕΠΘ έκδ. Β΄, σ. 127.
Η Κοινότητα Κρεμαστής με αίτησή της στο Εφετείο Αθηνών, το 1994, ζητούσε να εκφραστεί η
πραγματική βούληση του Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου, να ευεργετηθούν πρώτα όλα τα νέα
παιδιά που κατάγονται από την Κρεμαστή και όχι από ολόκληρη τη Λακωνία, γιατί αυτό
δυσχέραινε την ορθή εκτέλεση της βούλησης του διαθέτη ανεξαρτήτως της ειδικότητας της
πανεπιστημιακής σχολής στην οποία φοιτούσαν, δηλαδή να μη συνίσταται η υποτροφία μόνο στις
υπαγόμενες σχολές του Πανεπιστήμιου Αθηνών, αλλά να περιλαμβάνει όλες τις σχολές της
τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Αίτηση της 23-11-1994 της Κοινότητας Κρεμαστής στο Εφετείο Αθηνών κατά του Εθνικού
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών φάκ. Νικ. Παπαμιχαλόπουλου, Δ/νση Τοπικής
784
Αρχείο Δ/νσης Κληροδοτημάτων ΕΚΠΑ, Πρακτικά Συγκλήτου (1966-1967) σσ. 109, 120.
Παπαμιχαλόπουλος Βασίλης. (1993). Κρεμαστή: Οι ρίζες μιας γενιάς. Αθήνα, σ. 19.
785
Ιδιόχειρος και μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα…, ό.π. Η κατοικία, οδός Πάρνηθος 24 στην
Κυψέλη της Αθήνας, να περιέλθει στο ίδρυμα μετά το θάνατο της συζύγου του. Ο διαθέτης
πρότεινε η κατοικία να δοθεί ως αντιπαροχή και να χορηγηθούν τρία διαμερίσματα. Τα
διαμερίσματα αυτά να ήταν περιουσία του ιδρύματος όπου θα διέμεναν οι υπότροφοι φοιτητές.
786
Ιδιόχειρος και μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα…, ό.π.
Π.Δ. της 7-7-1995 «Ευαγές Ίδρυμα Γεωργίου και Ειρήνης Τράγκα» ΦΕΚ 642/20 Ιουλίου 1995,
τεύχ. Β΄, άρθρο 3, Περιουσία ιδρύματος - πόροι. Και για τις δύο κατοικίες του όρισε διαχειριστή
για μισθώσεις και εισπράξεις ενοικίων το κατάστημα της Εθνικής Τράπεζας στη Σπάρτη. Οι
εισπράξεις από ενοίκια όρισε να κατατίθενται σε λογαριασμό του ευαγούς ιδρύματος «Γεώργιος
και Ειρήνη Τράγκα».
787
Ιδιόχειρος και μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα…, ό.π.
Π.Δ. της 7-7-1995…, ό.π. Άρθρο 2, Σκοπός του ιδρύματος. Οι υπότροφοι έπρεπε να είχαν βαθμό
«Λίαν Καλώς» και σε περίπτωση ισοβαθμίας θα προτιμώντο «οι κατά το ήθος, βούλησιν και
χαρακτήρα υποψήφιοι υπότροφοι» και να ήταν παιδιά γονέων που κατοικούσαν μόνιμα στην
Αναβρυτή Σπάρτης. Σε περίπτωση μη ύπαρξης της πιο πάνω κατηγορίας υποτρόφων, να
επιλέγονται τέσσερις άρρενες απόφοιτοι του Γυμνασίου Σπάρτης που διέμεναν στην επαρχία
Λακεδαίμονος, των οποίων οι γονείς τους ή οι πρόγονοί τους γεννήθηκαν στην Αναβρυτή Σπάρτης.
788
Ιδιόχειρος και μυστική διαθήκη Γεωργίου Τράγκα…, ό.π. Κάθε υπότροφος μετά τις εξετάσεις
του υποχρεούτο να παρουσιάζει σχετική βεβαίωση της σχολής στην εκτελεστική επιτροπή των
υποτροφιών. Σπουδαστής στάσιμος ή που δεν παρουσίαζε βεβαίωση έχανε τη χρηματική
υποτροφία και τη δωρεάν διαμονή του στο διαμέρισμα που του παρεχόταν από το ίδρυμα στην
Αθήνα. Η υποτροφία αφαιρείτο σε περίπτωση εσκεμμένης βλάβης, φθοράς και ακοσμίας «που
402
Ο Σύλλογος Αρνιωτών Αμερικής «Άγιος Αθανάσιος», το 1973, διέθεσε789 500
δολάρια ως βραβείο για τους 15 φοιτητές από την Άρνα που είχαν εισαχθεί σε
πανεπιστημιακές σχολές.
Ο Νικόλαος Ανδριτσάκης, το 1979, θέσπισε μία υποτροφία ποσού 50.000 δραχμών για
κάθε έτος σπουδών νέων και νεανίδων, κατοίκων Γκοριτσάς Λακωνίας, που επιτύγχαναν
στις εισαγωγικές εξετάσεις των ανωτάτων σχολών της Ελλάδας.790
Το κληροδότημα Αγησίλαου Κοντολέφα είχε διαθέσει791 υποτροφία για προπτυχιακές
και μεταπτυχιακές σπουδές σε αριστούχους φοιτητές και πτυχιούχους ΑΕΙ, ΤΕΙ ή
επαγγελματικών και τεχνικών σχολών.
Το Ίδρυμα Άγγελος και Άρτεμις Λαμπροδημητρόπουλου απένεμε792 υποτροφία σε
αποφοίτους του Λυκείου Καστορείου για προπτυχιακές σπουδές στο εσωτερικό και στο
εξωτερικό μέχρι τέλος των σπουδών τους.
Υποτροφία επίσης διετίθετο για μεταπτυχιακές σπουδές και σε υποψήφιους
διδάκτορες σε συγκεκριμένη κατεύθυνση.
Η Ματθίλδη χήρα Κυριάκου Βαρβαρέσσου με δωρεά793 εν ζωή διέθεσε ακίνητό της
στο Παλαιό Φάληρο, σε εκπλήρωση επιθυμίας και του συζύγου της, προς το Πανεπιστήμιο
Αθηνών. Με τα εισοδήματα του ακινήτου χορηγείτο υποτροφία με τίτλο «Βαρβαρέσσειοι
υποτροφίαι»794 σε υποψήφιους διδάκτορες. Οι «Βαρβαρέσσειοι υποτροφίαι» διετίθεντο795
τυχόν ασυνείδητος υπότροφος προξενήσει κατά τη διαμονή του στο διαμέρισμα». Τότε από την
εκτελεστική επιτροπή υποτροφιών, όρισε να εκλέγεται άλλος υπότροφος. Σε περίπτωση αυξήσεως
ή μειώσεως των εσόδων, όρισε η εκτελεστική επιτροπή υποτροφιών να προέβαινε σε αυξομείωση
υποτρόφων.
789
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1973.
790
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 140/ Αύγουστος 1979 άρθρο «Θέσπιση υποτροφίας». Οριζόταν η
υποτροφία να διακόπτεται εφόσον ο υπότροφος έχανε ακαδημαϊκό έτος, οπότε η υποτροφία
μεταφερόταν σε νέο υπότροφο. Η επιλογή του υποτρόφου γινόταν μέσω ερωτηματολογίου.
791
Οδηγός Υποτροφιών. (2007). ΥΠΕΠΘ, έκδ. Β΄, σ. 151. Οι υποψήφιοι έπρεπε να είχαν γεννηθεί
στο Προσήλιο του νομού Λακωνίας ή να κατάγονταν οι γονείς τους, ανεξάρτητα από τον τόπο
κατοικίας τους στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό.
792
793
Δωρεά εν ζωή της 25ης Ιουνίου 1960 ακινήτου αξίας 400.000 δραχμών της Ματθίλδης χήρας
Κυριάκου Βαρβαρέσσου. Το ακίνητο ήταν μία τριώροφη οικία στο Παλαιό Φάληρο σε οικόπεδο
εκτάσεως 485 τ.μ. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου από του 1920 μέχρι του
1974. (1979). ΕΚΠΑ Αθήνα, σσ. 145-148. Αρχείο Δ/νσης Κληροδοτημάτων ΕΚΠΑ Τμήμα Α΄ αρ.
φ. 109 Ματθίλδης Βαρβαρέσσου.
Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2007). Ευεργέτες και Δωρητές…, ό.π., τόμ. Β΄, σσ.
19-21.
794
Η υποτροφία δινόταν σε υπότροφους διδάκτορες του τμήματος Πολιτικών και Οικονομικών
επιστημών της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, που πραγματοποιούσαν σπουδές στο
εξωτερικό. Οι υποτροφίες απονέμονταν από πενταμελή επιτροπή αποτελούμενη από τον πρύτανη
του Πανεπιστημίου Αθηνών και τεσσάρων τακτικών καθηγητών της νομικής σχολής. Η εκποίηση
του ακινήτου απαγορευόταν, εκτός αν η παραπάνω επιτροπή έκρινε ότι εξυπηρετούσε καλύτερα το
σκοπό της δωρεάς, πάντοτε όμως με τον όρο της άμεσης αξιοποίησης του αντιτίμου με αγορά
άλλου ακινήτου για τον ίδιο σκοπό. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου από του
403
για μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό σε διδάκτορες ή πτυχιούχους του τμήματος
Οικονομικών Επιστημών της Νομικής, Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών του
Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή χορηγούσε796 κάθε έτος μία υποτροφία διάρκειας 3 ετών για
εκπόνηση διδακτορικής διατριβής, στην αρχαιολογία των πολιτισμών του Αιγαίου σε
πανεπιστήμιο της Ευρώπης.
Το Ίδρυμα Αρναούτη από το 2001 αποφάσισε να απονέμει797 υποτροφίες για δύο έτη
σε πτυχιούχους Ελληνικών Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων, για μεταπτυχιακές σπουδές στο
εξωτερικό στους τομείς της Ηλεκτρονικής και Πληροφορικής.
Το Ίδρυμα798 «Σταύρος Νιάρχος», το 2004, καθιέρωσε ετήσια υποτροφία σε παιδιά
πλοιάρχων του Εμπορικού Ναυτικού για μεταπτυχιακές σπουδές της Πανελλήνιας Ένωσης
Πλοιάρχων Εμπορικού Ναυτικού στον Πειραιά.
Επίσης υπήρξαν και απονομή χρηματικού βραβείου και τιμητικού διπλώματος για την
ανακήρυξη αριστούχου διδάκτορα.
Ο Σύνδεσμος των Απανταχού Λακώνων «Ο Λυκούργος» από το 1995 αποφάσισε να
απονέμει799 το «Ζερβουλάκειο Παλλακωνικό Αριστείο Ιατρικής» συνοδευόμενο από
1920 μέχρι του 1974. (1979). ΕΚΠΑ Αθήνα, σσ. 145-148. Αρχείο Δ/νσης Κληροδοτημάτων ΕΚΠΑ
Τμήμα Α΄ αρ. φάκ. 109 Ματθίλδης Βαρβαρέσσου.
Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2007). Ευεργέτες και Δωρητές…, ό.π., σσ. 19-21.
795
796
Π.Δ. της 6-10-1999 «Τροποποίηση του οργανισμού του Ιδρύματος με επωνυμία Ίδρυμα
Νικολάου Π. Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης που κυρώθηκε με τον Ν. 1610/28-6-1986
(ΦΕΚ 89/Α όπως τροποποιήθηκε με Π.Δ. 582/6-12-1988 (ΦΕΚ 281/Α)» ΦΕΚ 1901/19-10-1999.
Πρόεδρος του ιδρύματος υπήρξε η Ντόλλη Γουλανδρή-Κουμάνταρου.
Περιοδ. Αργώ, Μάρτιος- Απρίλιος 2008 σ. 38, άρθρο «Αφιέρωμα Ντόλλη Ν. Γουλανδρή. Η
Μεγάλη Κυρία του Πολιτισμού».
Μαραγκού Λίλα. (1991). Το Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Από την
ιδιωτική Συλλογή στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Αθήνα, σ.72-73
Μαραγκού Λίλα. (2000). Το Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Πεπραγμένα 1991-1999. Αθήνα, σσ. 96-97, 182. Το συνολικό ύψος της υποτροφίας ορίστηκε σε
24.000 δολάρια ΗΠΑ, για μία τριετία, για κάλυψη εξόδων διαμονής. Το ποσό υποτροφίας
καταβαλλόταν κάθε εξάμηνο. Τα πανεπιστημιακά δίδακτρα καταβάλλονταν απευθείας από το
Ίδρυμα. Η πρώτη υποτροφία δόθηκε, το 1994, στην Τούλα Μαρκέτου για εκπόνηση διδακτορικής
διατριβής με θέμα «Τα Δωδεκάνησα και οι Κυκλάδες κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού».
797
Περιοδ. Μάνη, τεύχ. 41/Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009, σσ. 12-15, άρθρο «Μ. Αρναούτης».
2/12/2011.
Η υποτροφία απονεμόταν σε πτυχιούχους ελληνικών ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, που
ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους με «Άριστα» και ελλείψει αυτών με «Λίαν Καλώς». Η υποτροφία
κάλυπτε χρονική περίοδο έως και δύο έτη και ανερχόταν σε 6.000 ευρώ ετησίως.
798
http:// snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=4&grantcountry=Ελλάδα
Ανάκτηση: 7/10/2011
404
τιμητικό δίπλωμα και χρηματικό ποσό 200.000 δραχμών σε Λάκωνα ιατρό που απέκτησε
διδακτορικό δίπλωμα με βαθμό άριστα.
Επίσης υπήρξαν βραβεύσεις αριστούχων Λακώνων αποφοίτων λυκείου για τη
συνέχιση των σπουδών τους στο πανεπιστήμιο.
Ο Σύνδεσμος των Απανταχού Λακώνων «Ο Λυκούργος», το 1982, βράβευσε800
τέσσερις Λάκωνες αποφοίτους λυκείου με τιμητικό δίπλωμα και χρηματικό ποσό 20.000
δραχμών στον καθένα για την επιμέλεια στα μαθήματά τους και το ήθος τους.
Ο Γεώργιος Μερεκούλιας κληροδότησε801 2.000.000 δραχμές με τους τόκους των
οποίων να βραβεύονται οι δύο πρώτοι μαθητές του Λυκείου Καστορείου που εισάγονταν
σε πανεπιστημιακή σχολή.
Το Ίδρυμα Λαμπροδημητρόπουλου καθιέρωσε υποτροφίες802 σε αριστούχους και
οικονομικά αδύναμους, διακρινόμενους για το ήθος τους, αποφοίτους του Λυκείου
Καστορείου και, αν υπήρχε η οικονομική δυνατότητα, το Ίδρυμα εδύνατο να χορηγεί
υποτροφίες803 και σε αποφοίτους των λυκείων Σπάρτης και Ξηροκαμπίου για συνέχιση των
σπουδών τους στα ανώτατα και ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδος και του
εξωτερικού.
Ο Δημήτριος Ζερβούλιας, ιατρός, το 1992, διέθεσε804 στο Σύνδεσμο Απανταχού
Λακώνων «Ο Λυκούργος» ποσό 600.000 δραχμών για να διατεθεί σε αριστούχους
αποφοίτους των λυκείων της Λακωνίας.
Υπήρξε διάθεση πολλαπλών υποτροφιών, όπως χρηματικών βραβείων, σε
αριστούχους μαθητές και φοιτητές και μεταπτυχιακούς φοιτητές.
799
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 608/22-5-1995. Ο υποψήφιος για το Ζερβουλάκειο
αριστείο έπρεπε να είναι κάτοικος Ελλάδος και να είχε καταγωγή από πατέρα ή μητέρα από τη
Λακωνία.
800
Εφημ. Ο Ταΰγετος, Ιούνιος 1982, άρθρο «Βράβευσις αριστούχων Λακώνων Σπουδαστών».
801
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 11-1-1993, άρθρο «Καστόρι η κοινότητα των ευεργετών».
802
Σπουδαζούσης, Απόρου Νεολαίας Ο Διόσκουρος- Λαμπροδημητρόπουλος Άγγελος και Άρτεμις”
και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 158/12-3-1992. Η επιχορήγηση ανήρχετο στο ποσό των
250.000 δραχμών ετησίως. Κάθε έτος επιλεγόταν από επιτροπή ένας υπότροφος σπουδαστής.
Σύσταση ιδρύματος διά πράξεως εν ζωή αρ. 96233/19-4-1991 και 97054/12-8-1991 του
Συμβολαιογράφου Αθηνών Κωνσταντίνου Ευαγγέλου Παπαδόπουλου, φάκ. Αγγέλου
Λαμπροδημητρόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
803
Π.Δ. της 20-2-1992…, ό.π., άρθρο 2. Ακόμη μπορούσε να προβεί σε δωρεές σε φιλόπτωχους
συλλόγους, σχολεία, εκκλησίες, μοναστήρια, κοινότητες, με τον όρο να μην παραβλέπονται οι
υποτροφίες, φάκ. Αγγέλου Λαμπροδημητρόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Σύμφωνα με το άρθρο 3 η περιουσία του ιδρύματος αποτελείτο από κεφάλαιο 6.000.000 σε
ομόλογα Δημοσίου και τραπεζών. Πόροι του ιδρύματος ήταν η εκμετάλλευση των περιουσιακών
στοιχείων, οι τόκοι από καταθέσεις σε τράπεζες, χρηματικές παροχές ή επιχορηγήσεις καθώς και
κληρονομίες και κληροδοσίες προς το ίδρυμα.
804
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 9-11-1992, άρθρο «Μεγάλη η προσφορά του Δ. Ζερβούλια».
405
Το Ίδρυμα Ιωάννη και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου θεσμοθέτησε805 υποτροφία σε
Λάκωνες μαθητές για προπτυχιακές σπουδές και διέθετε χρηματικά βραβεία806 σε μαθητές
και φοιτητές σχολείων της Λακωνίας.
Ο Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων Αττικής καθιέρωσε ετήσια807 βραβεία σε αριστούχους
απόφοιτους των λυκείων της Λακεδαίμονος, στους πρωτεύσαντες στις εισαγωγικές για τα
ανώτατα ιδρύματα, στους αριστούχους πτυχιούχους πανεπιστημίων, στους κατόχους
μεταπτυχιακού, διδακτορικού διπλώματος.
Υπήρξε βράβευση της καλύτερης ιστορικής - λαογραφικής μελέτης για τη Λακωνία.
Ο Σύνδεσμος Λακώνων «Ο Λυκούργος» στην Αθήνα θεσμοθέτησε, το 1987, ετήσιο
τιμητικό χρηματικό βραβείο για την καλύτερη μελέτη για πολιτισμικά θέματα, ιστορίας -
λαογραφίας, της Λακωνίας.808
Από το 1839 Λάκωνες «απλοί» άνθρωποι προσέφεραν χρηματικά ποσά για την ίδρυση
Πανεπιστημίου στην Αθήνα. Διαθέτες κληροδότησαν χρηματικά ποσά στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών για ανέγερση τμημάτων του. Διαθέτες, οι οποίοι υπήρξαν και καθηγητές του
Πανεπιστημίου Αθηνών, προσέφεραν τη βιβλιοθήκη τους στο Καποδιστριακό
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μετά το 2000, το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» έχει ανακαινίσει και
εξοπλίσει το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και τα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων και
Θεσσαλίας. Ο ομογενής Ευστάθιος Βαλιώτης χρηματοδότησε την ανέγερση του ΤΕΙ
Σπάρτης σε οικόπεδο που είχε παραχωρήσει ο Δήμος Σπάρτης. Από το σύνολο των
διαθετών που προσέφεραν υποτροφίες στις βαθμίδες εκπαίδευσης, το 13,1% (2,4% για
ανώτερες, 8,3% για ανώτατες και 2,4% για μεταπτυχιακές σπουδές) είχε κατεύθυνση την
τριτοβάθμια εκπαίδευση (πίν. 15α και γράφ. 13, παράρτ.). Τα κριτήρια απονομής
υποτροφιών από τους διαθέτες ήταν ποικίλα, όπως η συγγένεια με το διαθέτη, η κοινή
καταγωγή υποτρόφου και διαθέτη, οι σπουδές σε συγκεκριμένες σχολές, η οικονομική
κατάσταση των σπουδαστών, η άριστη επίδοση των αποφοίτων λυκείου, οι μεταπτυχιακές
σπουδές σε συγκεκριμένες σχολές.
805
Οδηγός Υποτροφιών. (2007). ΥΠΕΠΘ έκδ. Β΄ σσ. 132, 253.
806
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 225/ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2007, άρθρο «Το
Σαϊνοπούλειο ίδρυμα βράβευσε τους πρώτους των σχολείων».
807
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2008. Η καθιέρωση των βραβείων γίνεται
από το 1997.
808
406
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Δ1. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Πολιτισμός1 είναι ο όρος που δηλώνει το σύνολο των υλικών και πνευματικών
φαινομένων που χαρακτηρίζουν μια κοινωνική ομάδα ή ένα έθνος σε αντίθεση με μια άλλη
κοινωνική ομάδα ή ένα άλλο έθνος.
Ο όρος πολιτισμός περιλαμβάνει τα στοιχεία της κοινωνικής κληρονομιάς που
αναφέρονται στις επιστημονικές γνώσεις και τα τεχνολογικά επιτεύγματα, σε αντίθεση με
τον όρο κουλτούρα που δηλώνει τα ηθικά και πνευματικά επιτεύγματα. 2 Η διάκριση αυτή
μπορεί να αποδοθεί και με τους όρους υλικός πολιτισμός και πνευματικός πολιτισμός. Ο
υλικός πολιτισμός είναι μεταβιβάσιμος από κοινωνία σε κοινωνία, όχι όμως και ο
πνευματικός. Ο υλικός-τεχνικός πολιτισμός έχει σχέση με την ανάπτυξη των φυσικών
επιστημών και την τεχνολογία. Ο πνευματικός πολιτισμός περιλαμβάνει τη θρησκεία, την
ηθική, το δίκαιο, την πολιτική, την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία. Κάθε πολιτισμός
είναι συνυφασμένος με ένα χώρο που έχει όρια. Έτσι, ο πολιτισμός έχει μια ιδιαίτερη, δική
του γεωγραφία, δηλαδή ένα δεδομένο σύνολο από δυνατότητες και περιορισμούς, που
σπάνια αλλοιώνονται και διαφέρουν από έναν άλλο πολιτισμό. Η κοινωνία δεν μπορεί να
νοηθεί χωριστά από τον πολιτισμό ούτε ο πολιτισμός χωριστά από την κοινωνία και οι δύο
αυτές έννοιες αναφέρονται στην ίδια πραγματικότητα.3
Κάθε κοινωνία, κάθε πολιτισμός, εξαρτάται από δεδομένα οικονομικά, νομικά,
τεχνολικά, βιολογικά, δημογραφικά. Η αύξηση ή η μείωση του αριθμού των ανθρώπων, η
υγεία ή ο εκφυλισμός τους, η ανάπτυξη ή κάμψη της οικονομίας και της τεχνικής έχουν
αντίκτυπο σε ολόκληρο το πολιτισμικό και κοινωνικό οικοδόμημα.4
Σε κάθε εποχή, ολόκληρος ο κοινωνικός ιστός διακατέχεται από μια ορισμένη
αντίληψη του κόσμου και των πραγμάτων, από μια κυρίαρχη συλλογική νοοτροπία. Αυτή
η νοοτροπία υπαγορεύει τις τοποθετήσεις, προσανατολίζει τις επιλογές, εδραιώνει τις
προκαταλήψεις, κατευθύνει τις τάσεις μίας κοινωνίας.5
1
Πάπυρος Λαρούς - Μπριτάννικα, τόμ. 43ος, εκδ. Πάπυρος, σ. 218.
Δημαράς Κ.Θ. (1977). Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Αθήνα, σσ. 10,74. Η ελληνική λέξη
«πολιτισμός» είναι αρχαία ελληνική, προέρχεται από τη λέξη «πολίτης» και η χρήση της ήταν
σπάνια, σήμαινε τα πολιτικά πράγματα, τη διακυβέρνηση του κράτους. Ως νεοελληνική λέξη με
την καινούργια της σημασία γεννήθηκε στη Γαλλία. Ο Αδαμάντιος Κοραής, για να αποδώσει στα
ελληνικά τον όρο civilisation, πρότεινε τον όρο «πολιτισμός».
2
Τσαούσης Γ.Δ. (1989). Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας. Αθήνα: Gutenberg, σ. 221.
3
Braubel Fernanb. (2007). Γραμματική των Πολιτισμών, (μετ. Αλεξάκης Άρης). Ανατύπωση Ε΄.
Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., σσ. 51-94.
4
Braubel Fernanb. (2007). Γραμματική…, ό.π., σ. 72.
5
Braubel Fernanb. (2007). Γραμματική…, ό.π., σ. 76.
407
Η προσωπικότητα του ευεργέτη δέχεται επιρροές από τις οικονομικές, κοινωνικές και
ψυχολογικές συνθήκες και ιδιαιτερότητες της εποχής του. Η ευεργεσία, η οικονομική
υποστήριξη, η αγαθοεργία, αποτέλεσαν αρωγούς της Πολιτείας για έργα πολιτισμού. Με
προσφορές ιδιωτών σε θεσμούς πολιτισμού, μουσεία, δημόσιες βιβλιοθήκες, πινακοθήκες,
με την ανάδειξη χώρων αρχαιολογικής σημασίας, μνημείων, η ευεργεσία συνέβαλε
σημαντικά στην ανάπτυξη του πολιτισμού.
Έργα πολιτισμού
Υπήρξαν περιπτώσεις δωρητών που ανέλαβαν μέρος της δαπάνης ή και τη διενέργεια
εράνων για τη δημιουργία πνευματικού κέντρου στον τόπο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Νικόλαος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης από τα Πάκια, το 1964, εκδήλωσε την
πρόθεσή του στο Δήμο Μολάων να αναλάβει τη δαπάνη κατασκευής πνευματικού κέντρου
στους Μολάους. Η πρότασή του έγινε δεκτή από το Δήμο Μολάων.6 Το 1966 εγκρίθηκε
από το Δήμο Μολάων7 η οικοδόμηση του κτιρίου του πνευματικού κέντρου σε δημοτικό
χώρο. Ο Νικόλαος Δημάκος συγκέντρωσε8 66.670 δολάρια από προαιρετικούς εράνους,
από τα οποία 30.000 δολάρια είχε δωρίσει ο ίδιος για τη δημιουργία πνευματικού κέντρου9
6
Αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων πράξη 21/23-12-1964, απόφαση 76 και πράξη
3/22-2-1965 απόφαση 12, φάκ. Νικολάου Δημάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
7
Απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων πράξη 3/6-1-1966, φάκ. Νικολάου Δημάκου.
Σύμβαση δωρεάς της 20-4-1966 μεταξύ του δημάρχου Μολάων και του Νικολάου Δημάκου, φάκ.
Νικολάου Δημάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Ο Νικόλαος Δημάκος ανέλαβε την υποχρέωση της ανέγερσης του Πνευματικού Κέντρου Μολάων,
του εξοπλισμού και της παράδοσης στο δήμο. Ο δωρητής είχε δικαίωμα για τη συντήρηση του
κτιρίου να μεταβάλλει την εσωτερική του διαρρύθμιση. Ορίστηκε αίθουσα βιβλιοθήκης και
αναγνωστηρίου και αίθουσα μουσείου με ενθυμήματα του δωρητή Νικολάου Δημάκου.
Για τη διοίκηση του Πνευματικού Κέντρου Μολαών ορίσθηκε επιτροπή που αποτελείτο από τον
εκάστοτε δήμαρχο Μολάων, έναν καθηγητή του Γυμνασίου Μολάων, δύο διανοούμενους, έναν
από τους Μολάους και έναν από τα Πάκια, και τον πλησιέστερον εξ αίματος άρρενα συγγενή του
δωρητή φέροντα υποχρεωτικά το επώνυμο Δημάκος.
8
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 30-4-1966, άρθρο «Ο Αμερικανός πρεσβευτής Κ.Φ. Τάμπλοτ
συνεχάρη τον κ. Νικ. Δημάκο».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 30-7-1965, άρθρο «Ν.Π. Δημάκος. Ένα αγροτόπαιδο μέλος της υψηλής
κοινωνίας Νέας Υόρκης».
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 31-3-1967, άρθρο «Νίκος Δημάκος. Ο μέγας ευεργέτης της επαρχίας
μας».
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών. (1970). Νομαρχία Λακωνίας. «Διέθεσε 800 δολάρια για συμπλήρωση
ελλείψεων του Πνευματικού Κέντρου Μολάων».
9
Αποφάσεις Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων πράξη 60/22-12-1968 και πράξη 14/19-2-1969.
408
στους Μολάους. Το Πνευματικό Κέντρο10 Μολάων περιελάμβανε αίθουσα διαλέξεων,
αναγνωστήριο, βιβλιοθήκη και αίθουσα μουσείου με ενθυμήματα του δωρητή.
Ο Αργύριος Π. Ρόρρης, το 1972, από τον Βρονταμά, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ,
διέθεσε11 3.000 δολάρια για τη δημιουργία πνευματικού κέντρου στο Βρονταμά.
Η Ρεβέκκα Μαυρομιχάλη, το 1997, προσέφερε12 το ποσό 2.500.000 δραχμών για την
αποπεράτωση του Πνευματικού Κέντρου της Μητρόπολης Γυθείου.
Για την αντικατάσταση της στέγης του Πολιτιστικού Κέντρου Λυγερέα, που
στεγαζόταν στο πρώην δημοτικό σχολείο, οι καταγόμενοι από τον Λυγερέα,13 το 2000,
ενίσχυσαν οικονομικά την προσπάθεια του έργου.
Η Θεώνη Λιακάκου, από το Ξηροκάμπι, διέθεσε 14.673 ευρώ για την ανέγερση
πνευματικού κέντρου στο χώρο του ναού της Αγίας Τριάδας στο Ξηροκάμπι.14
Δωρητής προσέφερε οικόπεδό για την ανέγερση πνευματικού κέντρου στον τόπο της
ιδιαίτερης πατρίδας του.
Η Αφροδίτη Ασκούνη από τη Συκιά, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1984, δώρισε15 στην
Κοινότητα Συκιάς ένα κεντρικό οικόπεδό της για την ανέγερση πνευματικού κέντρου.
Ιδιώτης δώρισε το οικόπεδό του στο Υπουργείο Πολιτισμού.
Η Χριστίνα Μιχαηλίδου, το 1992, δώρισε16 στο Υπουργείο Πολιτισμού έκταση 43 τ.μ.
εντός του κάστρου Μονεμβάσιας. Στο χώρο αυτό αποκαλύφθηκε ναΐδριο.
Β.Δ. 277/17-4-1969 «Περί συστάσεως εν τω Δήμω Μολάων-Λακωνίας ιδίου νομικού προσώπου

υπό το όνομα “Πνευματικόν Κέντρον Μολάων Νικ. Δημάκου”» ΦΕΚ 81/6-5-1969 τεύχ. Α΄, άρθρο
4. Η υπέρ αυτού αφιερωμένη περιουσία αποτελείτο εκ του υπό του Νικ. Δημάκου ανεγερθέντος και
δωρηθέντος εις τον δήμον οικοδομήματος επιφάνειας 230 τ.μ. περίπου μετά των αυτών επίπλων,
σκευών και βιβλίων.
Εφημ. Μολάοι της 15-5-1969, άρθρο «Νομιμοποιήθη το εν Μολάοις Πνευματικό Κέντρο Νικ.
Δημάκου».
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη. Αθήνα: εκδ. Δίφρος, σ. 53.
Εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-6-1966, άρθρο «Νίκος Δημάκος. Ο εκλεκτός πατριώτης μας από τα
Πάκια».
10
Έγγραφο του Δήμου Μολάων αρ. 2205/7-11-1968 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ.
Κληροδοτήματα Μολάων, υποφάκ. Νικολάου Δημάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
11
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 66/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1974, άρθρο «Οι Λάκωνες της Αμερικής».
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς Λακωνίας. Ιστορία-Λαογραφία. Αθήνα, σ. 213.
12
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 638/24-11-1997.
13
Εφημ. Καπετάν Ζαχαριάς, αρ. φ. 35/Μάιος-Ιούνιος 2001, άρθρο «Πολιτιστικό Κέντρο»
αναφέρονταν οι προσφορές σε δραχμές και ήταν: Βασιλάκος Ευάγ. 500.000, Βασιλάκου Γιώτα
14.500, Βασιλάκος Ηλίας 20.000, Κολοκοτρώνης Βασίλης 20.000, Κοντογιάννης Δημήτριος
20.000, Κουμάκη Νίκη 10.000, Μακφαίη Ντόναλντ 29.000, Μέρμηγκας Αλέξανδρος 7.500,
Μπαράκος Ιωάννης 50.000, Παπαχαρίσης Βασίλειος 25.000, Σκουτάκης Θεόδωρος και Ελένη
50.000, Στρίφας Κυριάκος 9.000, Τσουκτάκος Ευάγγελος 20.000, Τσουκτάκος Γεώργιος 10.000,
Τσουκτάκου Ρούλα 5.000, Τσουκτάκου-Κουρούκλη Μαρία 20.000.
14
Λάσκαρις Δημήτριος. (2002). Το Ξηροκάμπι της Λακεδαίμονος Δέκατος ένατος κ’ εικοστός
αιώνας. Αθήνα, σ. 248.
15
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 11/Σεμπτέβριος 1984, άρθρο «Οι Ξενητεμένοι μας».
16
Δωρεά εν ζωή της Χριστίνας Μιχαηλίδου αρ. 18929/9-11-1992 προς το Υπ. Πολιτισμού της
409
Ιδρύματα ανέλαβαν την κατασκευή χώρων πολιτισμού, με τη δημιουργία αμφιθεάτρων
και κέντρων πολιτισμού.
Το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα σε έκταση 110 στρεμμάτων δημιούργησε το Σαϊνοπούλειο
Άλσος, το οποίο καταλήγει στο Σαϊνοπούλειο Αμφιθέατρο.17 Κατασκευάσθηκε με πόρους
του ιδρύματος και με την προσωπική επίβλεψη του Γεωργίου Σαϊνόπουλου.
Στη δυτική πλευρά του άλσους αγοράστηκαν και τοποθετήθηκαν όργανα παιδικών
αθλοπαιδιών και σε ρεματιά του κατασκευάσθηκε νερόμυλος,18 για να θυμίζει τον τρόπο
παραγωγής του αλευριού και εν συνεχεία του ψωμιού. Φυτεύτηκε ποικιλία 5.000 δέντρων.
Το 1988, τέθηκε ανεπίσημα σε λειτουργία με την παιδική χορωδία της Βιέννης. Τότε
άρχισε να εδραιώνεται και ο θεσμός του «Πολιτιστικού Καλοκαιριού», ενώ τα επίσημα
Συμβολαιογράφου Χαλανδρίου Ιουλίας Ζερβού - Καρνωτάκη και αποδοχή δωρεάς ακινήτου

Χριστίνας Μιχαηλίδη, Υπ. Οικονομικών αρ. 1127472/29-1-1993, φάκ. Χριστίνας Μιχαηλίδου,
Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. ΦΕΚ 7/2-3-1993 τεύχ. Παράρτημα.
«Αποδοχή πρότασης δωρεάς ακινήτου προς το Ελληνικό Δημόσιο από τη Σοφία-Χριστίνα
Μιχαηλίδη».
17
«Ο χώρος του Σαϊνοπουλείου Άλσους με τη φυσική του ομορφιά “γέννησε” την ιδέα για τη
δημιουργία του Αμφιθεάτρου, χωρητικότητας 1.800-2.000 ατόμων, κτισμένου σε θέση που
επιτρέπει σε καλλιτέχνες και θεατές την πολυτέλεια μιας εκπληκτικής φυσικής σκηνογραφίας, τον
Ταΰγετο και την καστροπολιτεία του Μυστρά. Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος είχε επισκεφθεί όλα
σχεδόν τα αρχαία και νέα θέατρα της Ελλάδας για να υλοποιήσει το όραμά του για τον πολιτισμό.
Στην Αρχαία Σπάρτη υπήρχε θέατρο το οποίο δε σώζεται. Το Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης
Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου επέλεξε το Αμφιθέατρο ως χώρο του πολιτισμού
και του αθλητισμού, για την κήρυξη της έναρξης των εργασιών του Β΄ Παγκοσμίου Συνεδρίου και
του Β΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Διοίκησης Αθλητισμού το καλοκαίρι του 2007. Το συνέδριο ετέθη
υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας Κάρολου Παπούλια, ο οποίος κήρυξε και την
έναρξη των εργασιών». Ιστοσελίδα Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr/
proedros. html Ανάκτηση: 8/10/2011.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 227/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2008, σσ. 32-33, άρθρο «Λίγα για
τη ζωή και το έργο του Γεωργίου Σαϊνόπουλου».
Χρυσαυγής Σαϊνόπουλου. Η Σπάρτη τίμησε τους ευεργέτες».
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 587/ 12-8-1993, άρθρο «Ποιο είναι το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα».
Εφημ. Λακωνικός Τύπος της 7-7-2002, άρθρο «Μοναδικές συναυλίες και παραστάσεις στο
Σαϊνοπούλειο».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 2-2-1976, άρθρο «Το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα παραχωρεί έκτασιν 150
στρεμμάτων για διάφορα κοινωφελή έργα».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, Σεπτέμβριος 2002, άρθρο «Εκείνο το βράδυ στο Σαϊνοπούλειο».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 185/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1997, σσ. 16-17, άρθρο «Σαϊνοπούλειο
Αμφιθέατρο Σπάρτης. Ο σημαντικός πολιτιστικός φορέας της Λακωνίας συμπληρώνοντας δέκα
χρόνια προσφοράς μπαίνει σε νέα πλέον τροχιά».
18
Σαϊνοπούλειου ιδρύματος. Ο νερόμυλος ήταν δωρεά του Παναγιώτη Κωστιάνη και τα εξαρτήματα
προέρχονταν από το νερόμυλό του στα Τσίντζινα.
410
εγκαίνια19 έγιναν το 1990 με καλλιτεχνικό πρόγραμμα που περιελάμβανε μελοποιημένα
ποιήματα του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου. Μέσα στο άλσος, ο δρόμος που οδηγεί στο
θέατρο ονομάσθηκε «Οδός των Ποιητών». Κάθε χρόνο διοργανώνεται κύκλος
εκδηλώσεων με θεατρικούς και καλλιτεχνικούς οργανισμούς της χώρας και του
εξωτερικού με την επωνυμία «Πολιτιστικό Καλοκαίρι».
Το μέγαρο του Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος στη Σπάρτη λειτούργησε ως πολιτιστικό
κέντρο20 από το 2004.
Με το νόμο21 3785/2009 κυρώθηκε σύμβαση δωρεάς μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου
και του Ιδρύματος «Σταύρος Σ. Νιάρχος», με σκοπό την υλοποίηση του υπερτοπικού
πολιτιστικού πάρκου με την επωνυμία «Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος».
19
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 145/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1990, σ. 12, άρθρο «Έγιναν τα εγκαίνια
του Σαϊνοπούλειου» στο οποίο αναφερόταν: «Σε κλίμα συγκίνησης και με την παρουσία
περισσοτέρων από δύο χιλιάδες ατόμων έγιναν τα εγκαίνια του ανοικτού Σαϊνοπουλείου
αμφιθεάτρου... ο πρόεδρος του ιδρύματος κ. Γ. Σαϊνόπουλος αναφέρθηκε με ευγνωμοσύνη στους
ιδρυτές και χορηγούς αείμνηστους θείους του Ιωάννη και Αικατερίνη Σαϊνοπούλου...».
Εφημ. Ταχυδρόμος της Λακωνίας της 15-9-1990, άρθρο «Έγιναν επίσημα τα εγκαίνια του
Σαϊνοπούλειου Αμφιθεάτρου».
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1637/28-7-1990, άρθρο «Έγιναν τα εγκαίνια του ανοικτού
αμφιθεάτρου του Σαϊνοπούλειου θεάτρου».
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 1049/12-7-1990, άρθρο «Το Σαϊνοπούλειο τιμά το Νικηφόρο
Βρεττάκο», άρθρο της Γεωργίας Κακούρου-Χρόνη «Το Σάββατο 24 Ιουλίου στις 9 μ.μ. θα γίνουν
τα εγκαίνια του Σαϊνοπούλειου θεάτρου στη Μαγούλα της Σπάρτης. Η επίσημη πράξη του θεάτρου
θα είναι αφιερωμένη στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου...».
Ημερολόγιο 2008. Αφιέρωμα στο Γεώργιο Σαϊνόπουλο. Δήμος Σπάρτης.
Λάδης Φώντας. (επιμ.). (2002). Η Σπάρτη ανάμεσα σε τρεις αιώνες 1834-2002. Σπάρτη, Δήμος
20
Το Πολιτιστικό Κέντρο της Σπάρτης ολοκληρώθηκε το 2004 με χρηματοδότηση του
Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος. Το Πολιτιστικό Κέντρο στον α΄ όροφο φιλοξένησε και καλλιτεχνικές
εκθέσεις, στο β΄ όροφο λειτουργούσε κινηματογράφος, ενώ στο υπόγειο λειτούργησε θεατρικό
εργαστήρι. Το κόστος για το Ίδρυμα ήταν 150.000.000 δραχμές και προήλθε από εκποίηση μέρους
της ακίνητης περιουσίας του, περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 213/ Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2004,
σ. 35, άρθρο «Σαϊνοπούλειο Πολιτιστικό Κέντρο Σπάρτης».
Φυλλάδιο 4ο Πολιτιστικό Καλοκαίρι 2008. Σαϊνοπούλειο Αμφιθεάτρο.
Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος.
21
Ν. 3785 Κύρωση της Σύμβασης Δωρεάς μεταξύ του Ιδρύματος «Κοινωφελές Ίδρυμα Σταύρος Σ.
Νιάρχος», του Ελληνικού Δημοσίου, του ΝΠΔΔ με την επωνυμία «Εθνική Βιβλιοθήκη της
Ελλάδος», του ΝΠΙΔ με την επωνυμία «Εθνική Λυρική Σκηνή», της Α.Ε. με την επωνυμία
«Ολυμπιακά Ακίνητα» και της Α.Ε. με την επωνυμία «Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου» και
ρύθμιση θεμάτων συναφών με την υλοποίηση του υπερτοπικού πολιτιστικού πάρκου με την
επωνυμία «Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» ΦΕΚ 138/7-8-2009.
Εφημ. Έθνος της 30-7-2011. Άρθρο «Στο Δέλτα Φαλήρου, 170.000 τ.μ. ελπίδας για τον πολιτισμό».
Εφημ. Καθημερινή της 1-7- 2011 άρθρο «Το όραμα του Renzo Piano για το Δέλτα Φαλήρου».
Εφημ. Τα Νέα της 30-7- 2011 άρθρο «Το όραμα του Ρέντσο Πιάνο για το Κέντρο Πολιτισμού στο
Φάληρο παίρνει σάρκα και οστά».
411
Στο χώρο του Παλαιού Ιπποδρόμου στο Φάληρο με δωρεά του Κοινωφελούς Ιδρύματος
«Σταύρος Σ. Νιάρχος» σχεδιάστηκε πόλος πολιτισμού, αθλητισμού και αναψυχής με την
επωνυμία «Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος», το οποίο περιλαμβάνει22: i) τις
νέες κτιριακές εγκαταστάσεις της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, ii) τις νέες κτιριακές
εγκαταστάσεις της Εθνικής Λυρικής Σκηνής23 και iii) πάρκο πρασίνου με χαρακτήρα
εκπαιδευτικό, πολιτιστικό και αναψυχής. Οι όροι24 και οι προϋποθέσεις ρυθμίστηκαν από
τη σύμβαση σύμφωνα με την οποία το Κοινωφελές Ίδρυμα «Σταύρος Σ. Νιάρχος»: α)
αναλάμβανε το σύνολο του κόστους υλοποίησης, υπολογιζόμενο κατά προσέγγιση σε 450
εκατομμύρια ευρώ του «Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος», β) με την
22
Ν. 3785 ΦΕΚ 138/7-8-2009, άρθρα 1 και 2. Η εταιρεία ειδικού κοινωφελούς σκοπού με την
επωνυμία «Κοινωφελές Ίδρυμα Σταύρος Σ. Νιάρχος» εδρεύει στις Βερμούδες, η οποία έχει
συσταθεί νόμιμα με την υπ’ αριθμ. 39569 βεβαίωση σύστασης εταιρείας του οικείου μητρώου
εταιρειών με ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου 2007 και εκπροσωπείται νόμιμα για την υπογραφή της
σύμβασης από τα μέλη του Δ.Σ. και συμπροέδρους: α) Φίλιππο Νιάρχο, β) Σπύρο Νιάρχο και γ)
Ανδρέα Δρακόπουλο, με εντολή και πληρεξουσιότητα που δόθηκε σε αυτούς με πρακτικό του Δ.Σ.
του Ιδρύματος.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 231/ Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2009, σελ 12-13, άρθρο «Μια
μεγάλη δωρεά του Ιδρύματος “Σταύρος Νιάρχος”». Εφημ. Τα Νέα της 30-6-2011, άρθρο «Θα
δώσει νέο όραμα στην πόλη», στο οποίο αναφερόταν «Το όραμα του Ρέντσο Πιάνο για το Κέντρο
Πολιτισμού στο Φάληρο παίρνει σάρκα και οστά. Το κόστος του έργου ήταν 566 εκατ. ευρώ σε
έκταση 170 στρεμμάτων. Το 85% καλύφθηκε από το πάρκο, το 15% είναι Λυρική Σκηνή, η οποία
διαθέτει 1.400 καθίσματα. Η βιβλιοθήκη διαθέτει 2 εκατομμύρια τίτλους βιβλίων».
23
Η Εθνική Λυρική Σκηνή αποτελεί έναν προορισμό για λάτρεις τόσο της μουσικής όσο και της
αρχιτεκτονικής. Το κτίριο, ένας πολυλειτουργικός χώρος, με δυνατότητα διοργάνωσης
διαφορετικών καλλιτεχνικών παραστάσεων και εκδηλώσεων. Οι σκηνές του μπορούν να
φιλοξενήσουν παραγωγές όπερας, μπαλέτου, παιδικές παραστάσεις, συναυλίες, θεατρικές
παραστάσεις και πολυμεσικά προγράμματα τέχνης. Το νέο κτίριο δίνει στην Εθνική Λυρική Σκηνή
τη δυνατότητα να ενισχύσει τα εκπαιδευτικά της προγράμματα με διαλέξεις, σεμινάρια και άλλες
εκδηλώσεις. Η Παιδική Σκηνή, με σκοπό να προσελκύσει ένα νεότερο ακροατήριο και να κεντρίσει
το ενδιαφέρον των μελλοντικών επισκεπτών της όπερας, προσφέρει διευρυμένα προγράμματα για
παιδιά, όπως παιδική όπερα, εκπαιδευτικά προγράμματα, σεμινάρια που απευθύνονται σε
συγκεκριμένες ηλικιακές ομάδες και καινοτόμες δραστηριότητες. Περιοδ. Περίπλους, τεύχ.
83/Απρίλιος- Ιούνιος 2013, σ. 14-19 άρθρο «Σταύρος Νιάρχος και το κληροδότημά του στην
ελληνική κοινωνία». Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
24
Ν. 3785 ΦΕΚ 138/7-8-2009, άρθρο 2. Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος»
σχεδιάστηκε να υλοποιηθεί σε εδαφική έκταση που ανήκει και θα εξακολουθήσει να ανήκει στο
διηνεκές στο Ελληνικό Δημόσιο στο οποίο και θα περιέλθουν οι εγκαταστάσεις της Εθνικής
Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής καθώς και το Πάρκο «Σταύρος
Νιάρχος». Μετά τη δωρεά του «Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος», το Ίδρυμα θα
αποξενωθεί από αυτό και θα περιέλθει στην αποκλειστική κυριότητα του Ελληνικού Δημοσίου, το
οποίο, ως μόνος ιδιοκτήτης του, θα έχει τον αποκλειστικό έλεγχο της διαχείρισης των λειτουργιών
και των οικονομικών του, χωρίς το Ίδρυμα να εμποδίζεται να παράσχει περαιτέρω αρωγή και
υποστήριξη.
412
ολοκλήρωση των εργασιών του «Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» το
Ίδρυμα θα προβεί σε δωρεά προς το Ελληνικό Δημόσιο προς χρήση και όφελος των
Ελλήνων.
Υπήρξαν δωρητές που ανέλαβαν τη χρηματοδότηση ταινίας που παρουσίαζε την
Ο Νικόλαος Η. Πουλίτσας, το 1963, διέθεσε το ποσό των 100.000 δραχμών για τη
δημιουργία25 κινηματογραφικής ταινίας με τις αρχαιότητες του Γερακίου.
Ο Παναγιώτης Πουλίτσας διέθεσε26 100.000 δραχμές για την παραγωγή
κινηματογραφικής ταινίας με τίτλο «Το Βυζαντινό Γεράκι».
Δωρητές ενίσχυσαν οικονομικά τη φιλαρμονική της ιδιαίτερης πατρίδας τους με
σκοπό την αγορά μουσικών οργάνων.
Ο Νικόλαος Δημάκος από τα Πάκια, ομογενής στη Ν. Υόρκη, το 1954, συγκέντρωσε27
1.905 δολάρια τα οποία απέστειλε στον Προοδευτικό Σύλλογο Μολάων, με σκοπό την
αγορά μουσικών οργάνων και τη δημιουργία φιλαρμονικής στους Μολάους.
Η Δήμητρα Καμπά, Πρόεδρος του Συλλόγου Κυριών και Δεσποινίδων του Γυθείου,
στο Σικάγο, το 1954, διέθεσε28 1.000 δολάρια για τη δημιουργία φιλαρμονικής στο Γύθειο.
Ο Σύλλογος Γυθειατών στο Σικάγο, το 1958, διέθεσε29 1.000 δολάρια για την
ενίσχυση της Φιλαρμονικής Γυθείου.
Ίδρυμα χρηματοδότησε πολιτιστικό φορέα.
Το Ίδρυμα30 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, χρηματοδότησε τη διοργάνωση έκθεσης
και την αγορά ηλεκτρονικού εξοπλισμού του Μουσικού Ομίλου Σπάρτης. Επίσης,
25
Σκηνοθέτης της ταινίας ήταν ο Γ. Ζερβουλάκος και προβλήθηκε στην αίθουσα του Φιλολογικού
Συλλόγου «Παρνασσός».
Εφημ. Εθνικό Βήμα (Μίσιγκαν ΗΠΑ), αρ. φ. 3365/27-5-1986, άρθρο «Στη μνήμη των Μεγάλων
Ευεργετών και Δωρητών της προοδευτικής κωμοπόλεως Γερακίου της Σπάρτης».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 80/ Μάρτιος-Απριλίος 1977, σ. 63.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου. Αθήνα: έκδ. του Συνδέσμου των εν Αττική
26
Προσωπική επικοινωνία και επιστολή της Κοινότητας Γερακίου με τις προσφορές του
Παναγιώτη Πουλίτσα.
27
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 50/25-2-1954, άρθρο «1.905 δολάρια συγκέντρωσεν και απέστειλεν προς
τον σκοπόν τούτον ο κ. Νίκος Δημάκος».
28
Βιβλίο Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου μέχρι 29-11-1954, αρ.
απόφασης 81/1954, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2.1-14, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
29
Αντίγραφο πράξης 23/12-12-1958 απόφασης 129 του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου, φάκ.
Δωρεών στο Δήμο Γυθείου, βιβλίο δωρητών ομογενών εξ Αμερικής του Δήμου Γυθείου, Δ/νση
30
Ακόμη το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» το 1998 χρηματοδότησε την έκθεση «Eλληνική
Aρχιτεκτονική στον 20ό αιώνα» στη Φραγκφούρτη του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής.
Δημιούργησε βάση δεδομένων της λαογραφικής παράδοσης και των λαϊκών δρώμενων του νομού
Pοδόπης για το Κέντρο Λαϊκών Δρώμενων. Αγόρασε παραδοσιακές ενδυμασίες και κάλυψε τα
έξοδα των μουσικών, για να συμμετάσχουν σε χορευτική παράσταση στη Γαλλία για το
413
δώρισε31, το 1999, είκοσι παραδοσιακές ενδυμασίες στο Λύκειο Ελληνίδων Σπάρτης. Το
2004, χρηματοδότησε εργασίες ανακαίνισης για τη μετατροπή ιστορικού κτιρίου της πόλης
σε μουσείο για την Πνευματική Εστία Σπάρτης.
Λαογραφικό Εκπολιτιστικό Σύλλογο Απαλού – «Ο Φάρος» στην Aλεξανδρούπολη. Ενίσχυσε τη

δημοσίευση των ευρημάτων των ανασκαφών στις Mυκήνες (1960 -1991) για την Αρχαιολογική
Εταιρεία στην Αθήνα.
Το 1999 ανέλαβε τα λειτουργικά έξοδα αγοράς εξοπλισμού και μουσικών οργάνων, καθώς και την
ενίσχυση για τη δημιουργία ορχήστρας του Μουσικού Συλλόγου Ύδρας. Χρηματοδότησε τις
εργασίες αναστήλωσης δύο κιόνων του ναού του Νεμίου Διός στην Αρχαία Νεμέα. Το 2000
χρηματοδότησε εργασίες ανακαίνισης για τη διαμόρφωση του Παλαιού Δημαρχείου της Κερατέας
σε πολιτιστικό κέντρο. Πραγματοποίησε αγορά χώρου για τη στέγαση συλλεκτικού υλικού για την
έκθεση αρχείων του Ιδρύματος Βορειοηπειρωτικών Ερευνών στα Iωάννινα. Χρηματοδότησε
εργασίες ανακαίνισης και αποκατάστασης πύργου ελαιοτριβείου της Καΐρειου Βιβλιοθήκης στην
Άνδρο, το οποίο χρονολογείται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Χρηματοδότησε την ανέγερση του πρώτου ορόφου του Πνευματικού Κέντρου Nεότητας της
Μητρόπολης Κυθήρων. Το 2001 πραγματοποίησε αγορά και ανακαίνιση κτιρίου και αγορά
μουσικών οργάνων για τη Φιλαρμονική Ένωση Κέρκυρας «Ο Καποδίστριας». Το 2002
πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης του «Πύργου Tρικαλίτη», προκειμένου να μετατραπεί
σε πολιτιστικό κέντρο στον Άγιο Πέτρο Κυνουρίας. Χρηματοδότησε εργασίες ανακαίνισης για τη
μετατροπή του παλαιού δημόσιου σχολείου του Δήμου Πιερίων σε πολιτιστικό κέντρο. Το 2003,
πραγματοποίησε εργασίες αναστήλωσης ενός κίονα στη Δωρική Στοά του Iερού του Aσκληπιού
για την Επιτροπή Θεάτρου και Ιερού του Διονύσου και του Ασκληπιείου Ακροπόλεως. Το 2004,
πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης και διαμόρφωσης της οικίας του Παύλου Mελά σε
πολιτιστικό κέντρο στο Δήμο Κορεστίων του νομού Καστοριάς. Το ίδιο έτος, χρηματοδότησε
εργασίες αποκατάστασης κτιρίου του 17ου αιώνα και αγορά εξοπλισμού για τη χορωδία της
Φιλαρμονικής Εταιρείας «Μάντζαρος» στην Kέρκυρα. Το 2005, συμμετείχε στη μερική
χρηματοδότηση της ελληνικής συμμετοχής στην 51η Μπιενάλε της Βενετίας και χρηματοδότησε
την αποπεράτωση των εργασιών ανακαίνισης του πολιτιστικού κέντρου του Ριζαρείου Ιδρύματος.
Το 2006, ενίσχυσε την καταγραφή παραδοσιακών χορών δέκα ελληνικών περιοχών του Θεάτρου
Ελληνικών Χορών «Δώρα Στράτου», χρηματοδότησε την έκθεση «Τόποι. Η Σύγχρονη Τέχνη στην
Ελλάδα μέσα από τις συλλογές του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης», στη
Θεσσαλονίκη, πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης και αποκατάστασης του Μουσείου Σπετσών
και εργασίες ανακαίνισης της κεντρικής αίθουσας του κτιρίου του Φιλολογικού Συλλόγου
«Παρνασσός». Το 2007, χρηματοδότησε τη μελέτη και το σύνολο των εργασιών αποκατάστασης -
αναστήλωσης του αρχαίου θεάτρου της αρχαίας Μεσσήνης για την Εταιρεία Μεσσηνιακών
Αρχαιολογικών Σπουδών. Το 2008, πραγματοποίησε μερική χρηματοδότηση της αναδρομικής
έκθεσης της γλύπτριας Ναταλίας Μελά, η οποία πραγματοποιήθηκε στο νέο κτίριο του Μουσείου
Μπενάκη. Χρηματοδότησε επισκευαστικές εργασίες στο κεντρικό κτίριο του Λυκείου Ελληνίδων
στην Αθήνα. Χρηματοδότησε τη μελέτη ανακαίνισης του κτιρίου «Ρεξ» στην Αθήνα. Το 2010,
χρηματοδότησε το πρόγραμμα αποκατάστασης των παραδοσιακών ανεμόμυλων της Πάτμου.
31
Εφημ. Επικαιρότητα της 5-2-1999 άρθρο «Δωρεά πολιτιστικής και εθνικής σημασίας από το
Ίδρυμα Σταύρου Νιάρχου στο Λύκειο Ελληνίδων Σπάρτης».
414
Έργα πολιτισμού που δημιουργήθηκαν από δωρεές Λακώνων ήταν και τα πνευματικά
κέντρα στην ιδιαίτερη πατρίδα του δωρητή. Η πραγματοποίηση αυτών των έργων
επιτυγχανόταν με την ανάληψη μέρους της δαπάνης από το δωρητή, με τη διενέργεια
προαιρετικών εράνων ή τη δωρεά οικοπέδου για ανέγερση πνευματικού κέντρου. Ιδρύματα
ανέλαβαν τη δημιουργία κέντρων πολιτισμού, τόσο στη Σπάρτη όσο και στην Αθήνα.
Μικρότεροι δωρητές χρηματοδότησαν δράσεις και ενίσχυσαν πολιτισμικούς φορείς.
Πινακοθήκη
Οι πινακοθήκες32 σκοπό έχουν την πολιτιστική, καλλιτεχνική και αισθητική αγωγή

του λαού, την προβολή του καλλιτεχνικού χαρακτήρα του έργου των Ελλήνων και ξένων
δημιουργών, την εξυπηρέτηση και υποβοήθηση της επιστημονικής έρευνας σε θέματα
ιστορίας της τέχνης, τη διάσωση και συντήρηση των καλλιτεχνικών θησαυρών. Στις
πινακοθήκες μπορεί να συγκεντρώνονται έργα γλυπτικής, ζωγραφικής, χαρακτικής,
εικόνων, επίπλων, μικροαντικειμένων και βιβλίων σπανίων εκδόσεων, προερχόμενα από
αγορά, δωρεά και κληροδοτήματα. Πινακοθήκη μπορεί να δημιουργηθεί και σε επαρχιακές
πόλεις, ως παράρτημα της Πινακοθήκης των Αθηνών. Πόροι της πινακοθήκης μπορεί να
είναι κληρονομιές, κληροδοσίες, δωρεές και έκτακτες χορηγίες του κράτους.
Δωρητές προσέφεραν πίνακες ζωγραφικής σε πινακοθήκη που είχαν ιδρύσει στον τόπο
της ιδιαίτερης πατρίδας του.
Ο Αχιλλέας Χαρ. Βαρβαρέσσος με τη διαθήκη33 του κληροδότησε σε κοινωφελές
ίδρυμα στην Κοινότητα Νεάπολης Βοιών την ακίνητη περιουσία του, τους πίνακες
ζωγραφικής, το ατελιέ του και τη βιβλιοθήκη του σε ΝΠΔΔ με την επωνυμία «Πινακοθήκη
Έργων Αχιλλέως Βαρβαρέσσου – Βιβλιοθήκη».34
32
Ν. 1079/11-10-1980 «Περί οργανισμού και λειτουργίας Εθνικής Πινακοθήκης και Μουσείου
Αλεξάνδρου Σούτσου» ΦΕΚ 239/14-10-1980, τεύχ. Α΄, άρθρο 1.
33
Δημόσιες Διαθήκες Αχιλλέα Βαρβαρέσσου 35250/14-9-70 και 20221/30-9-70, φάκ. Αχιλλέα
Βαρβαρέσσου, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
34
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 31-1-1972. Το κτίριο του ιδρύματος περιελάμβανε την Πινακοθήκη
και τη Βιβλιοθήκη, στεγασμένο σε κοινοτικό οικόπεδο ή οίκημα εντός της πόλης της Νεάπολης. Η
ανέγερση του κτιρίου πραγματοποιήθηκε με χρήματα καταθέσεων του διαθέτη, στο Ταχυδρομικό
Ταμιευτήριο, από την πώληση του εργαστηρίου του και από την εκκαθάριση της ακίνητης
Β.Δ. 17/30-12-1968, ΦΕΚ 3/13-1-1969. Σκοπός του ΝΠΔΔ ήταν η εξασφάλιση αίθουσας για τη
λειτουργία κοινοτικής βιβλιοθήκης και η προμήθεια βιβλίων.
Το 1974 παραδόθηκαν στην Κοινότητα Νεάπολης Βοιών τα έργα ζωγραφικής και βιβλία του
καλλιτέχνη. Η αξία των πινάκων εκτιμήθηκε στο ποσό των 1.240.55 δραχμών. Ο Βαρβαρέσσος με
την 20221/30-9-70 διαθήκη του διέθεσε δύο ακίνητα στην Αθήνα, με σκοπό να εκποιηθούν για να
χτιστεί οίκημα που στέγασε τη βιβλιοθήκη και την πινακοθήκη. Αχιλλέας Βαρβαρέσσος. Ο
Βατικιώτης ζωγράφος. Δημοτική βιβλιοθήκη και πινακοθήκη «Αχιλλέας Βαρβαρέσσος». Νεάπολη
Λακωνίας 2010, σσ. 7-8.
415
Ο Ιωάννης Κουμάνταρος, το 1973, προσφέρθηκε35 να κατασκευάσει σε δημοτικό
οικοπεδικό χώρο το κτίριο της πινακοθήκης στη Σπάρτη και δώρισε τριάντα πίνακες.
Ο Γεώργιος Κουμάνταρος και η αδελφή του Ντόλλη Γουλανδρή36, το 1982, έκαναν
πράξη την επιθυμία37 του πατέρα τους Ιωάννη Κουμάνταρου και δώρισαν38 ένα
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ.155/31-1-1973, άρθρο «Γύρω από την κληρονομιά και τας δωρεάς
προς την πόλιν μας του μεγάλου ζωγράφου-καλλιτέχνου αείμνηστου Αχιλλέα Χαρ.
Βαρβαρέσσου».
35
Ο Ιωάννης Κουμάνταρος πρότεινε στο Δήμο Σπάρτης να παραχωρηθεί ο οικοπεδικός χώρος
(αυλώνας) του παλαιού γυμναστηρίου μεταξύ του ναού του Αγίου Νίκωνος και του ΟΤΕ. Ο Δήμος
Σπάρτης αποδέχθηκε τη δωρεά του Ιωάννη Κουμάνταρου και παραχώρησε το χώρο για τη
δημιουργία Πινακοθήκης. Πρακτικό του Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης αρ. 20/13-2-1973,
απόφαση 21.
Η απόφαση παραχώρησης του χώρου, που ήταν αυλώνας, και οικοδόμησής του βρήκε αντίθετους
τους τοπικούς φορείς, οι οποίοι αντέδρασαν με ψηφίσματά τους, όπως ο Ιατρικός Σύλλογος
Σπάρτης, ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Κυριών Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι», ο Δικηγορικός
Σύλλογος Σπάρτης. Έγγραφο Ιατρικού Συλλόγου Σπάρτης αρ. 833/3-1-1973. Έγγραφο του
Φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» αρ. 20/22-1-1973. Έγγραφο του
Δικηγορικού Συλλόγου Σπάρτης αρ. 641/12-1-1973, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.2-26 (1973)-1980,
Πινακοθήκη Δωρεά Κουμάνταρου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
36
Εφημ. Λακωνικός Τύπος της 20-9-1997. Η Ντόλλη Γουλανδρή είχε επισκεφτεί την πόλη της
Σπάρτης για την επιλογή και αγορά του κτιρίου που στεγάστηκε η Πινακοθήκη.
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 171/ Μάρτιος-Απρίλιος 1980. Στις 13 Απριλίου 1980 η Ντόλλη
Γουλανδρή επισκέφθηκε τη Σπάρτη για να διαπιστώσει την πρόοδο των έργων του οικήματος που
θα στεγαζόταν η Πινακοθήκη.
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 170/ Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1980, άρθρο «Η κ. Καίτη Γουλανδρή
στη Σπάρτη και Βουτιάνους».
37
Ο Ιωάννης Στ. Κουμάνταρος επισκεπτόταν τη Σπάρτη και συζητούσε με τοπικούς παράγοντες
την ίδρυση και λειτουργία Πινακοθήκης. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 64/ 1974, σ. 127.
Λακωνικά 1902-2002. Επετειακή έκδοση των 100 χρόνων του Συνδέσμου. Σύνδεσμος των εν
Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα 2003, σσ. 253-254.
38
Εφημ. Λακωνικός Τύπος, αρ. φ. 48/26-9-1996. Η Πινακοθήκη εγκαινιάστηκε στις 21 Ιανουαρίου
1983. Οι δωρητές παραχώρησαν την Κουμαντάρειο Πινακοθήκη στην Εθνική Πινακοθήκη. Η
Κουμαντάρειος ήταν το πρώτο παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης στην ελληνική επικράτεια.
της Ηπειρωτικής Ελλάδας και της Ελλάδας της διασποράς, τόμ. Β.΄ Αθήνα: εκδ. Finatec, σ. 94.
Κουμαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης. «Με την Κουμαντάρειο Πινακοθήκη Σπάρτης επετεύχθη
τριπλός στόχος: πρώτον, να τιμάται το έργο του εμπνευστή και δωρητή της Πινακοθήκης,
δεύτερον, να διευρύνεται η γνωριμία του κοινού με τη νεοελληνική ζωγραφική και, τρίτον, να
ενθαρρύνεται η επαφή των μελών της τοπικής κοινωνίας με την τέχνη και τις αξίες της».
Βαρβιτσιώτης Ιωάννης. (2008). Περιφερειακές Πινακοθήκες. Αθήνα: εκδ. Μέλισσα, σ. 168.
Κουμαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης. Παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης. Δελτίο
Κουμαντάρειου Πινακοθήκης Σπάρτης.
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Φεβρουάριος- Μάρτιος 1981.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 12-4-1983, άρθρο «Οι φιλογενείς Κουμάνταροι λάμπρυναν τη Σπάρτη
και τ’ όνομά τους».
Περιοδ. Λακωνικά, Μάρτιος-Απρίλιος 1983, σσ. 48-51, άρθρο «Κουμαντάρειος Πινακοθήκη».
416
νεοκλασικό οίκημα39 στη Σπάρτη, για να λειτουργήσει ως πινακοθήκη με την επωνυμία
«Κουμαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης».
Η Ντόλλη Γουλανδρή και ο αδερφός της Γεώργιος Ιωάν. Κουμάνταρος δώρισαν
ολόκληρη τη συλλογή έργων ζωγραφικής του πατέρα τους στην Πινακοθήκη Σπάρτης.40
Μουσεία
Μουσείο41 είναι οργανισμός μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με ή χωρίς ίδια νομική

προσωπικότητα, που αποκτά, δέχεται, φυλάσσει, συντηρεί, καταγράφει, τεκμηριώνει,
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 2-2-1983, άρθρο «Οι φιλογενείς Κουμάνταροι ίδρυσαν κέντρο τέχνης
και πολιτισμού στη Σπάρτη και λάμπρυναν τ’ όνομά τους». Στα εγκαίνια της Πινακοθήκης είχε
παρευρεθεί και ο Κ. Τσάτσος, ο οποίος στην ομιλία του ανέφερε «…Νομίζετε ότι είναι εύκολη
δουλειά να δωρίσεις κάτι στο Κράτος; Νομίζετε ότι ο δωρητής γλιτώνει εύκολα από την τροχοπέδη
της παραδοσιακής γραφειοκρατίας; Οι κρατικοί μηχανισμοί δεν σε βασανίζουν μόνον όταν θέλουν
να σου πάρουν, αλλά όταν πας ανιδιοτελώς και να τους προσφέρεις. Έτυχε να πληροφορηθώ από
πολλές πλευρές τους μόχθους στους οποίους υπεβλήθησαν τα δύο παιδιά του Γιάννη Κουμάνταρου
για να φτάσουν να στήσουν αυτό το μουσείο, καθώς και τους άτρητους κόπους των, ως που να
οικοδομηθεί πλήρως το νεοκλασικό κτίριο…».
Εφημ. Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 736/13-2-1983, άρθρο «Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη»,
μέρος Α.΄
Εφημ. Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 737/25-2-1983, άρθρο «Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη»,
μέρος Β.΄
Λάδης Φώντας. (επιμ.). (2002). Η Σπάρτη ανάμεσα…, ό.π., σ. 58.
39
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1279/4-8-1981, άρθρο «Έτοιμο το αρχοντικό Βαλασάκη για την
Πινακοθήκη Κουμάνταρου». Το νεοκλασικό οίκημα της οικογένειας Βαλασάκη στη συμβολή των
οδών Τριπόλεως, Παλαιολόγου, Σταδίου και Θερμοπυλών αγοράστηκε από την οικογένεια Ιωάννη
Στ. Κουμάνταρου για να στεγάσει την πινακοθήκη. Το κόστος αναπαλαίωσης του κτιρίου ήταν
1.000.000 δραχμές.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 2082/8-7-1991, άρθρο «Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη» στο οποίο
αναφερόταν: «Η νεότερη τέχνη με το μοναδικό αυτό μουσείο έρχεται να αναβαθμίσει την
υποβαθμισμένη πολιτιστική επαρχία χάρις στην ευαισθησία της Ντόλλης Γουλανδρή και του
Γιώργου Κουμάνταρου…».
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 186/ Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1983, άρθρο «Τα εγκαίνια της
Κουμαντάρειου Πινακοθήκης».
Λάδης Φώντας (επιμ.). Σπάρτη ανάμεσα…, ό.π., σ. 58 «Το κτίριο προκειμένου να προσαρμοστεί
στη νέα του χρήση- της πινακοθήκης- επισκευάστηκε περί το 1980».
40
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης…, ό.π.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 2-2-1983, άρθρο «Οι φιλογενείς Κουμάνταροι ίδρυσαν κέντρο τέχνης
και πολιτισμού στη Σπάρτη και λάμπρυναν το όνομά τους». Στα εγκαίνια της Πινακοθήκης ο κ.
Τσάτσος ανέφερε για τη συλλογή του Ιωάννη Κουμάνταρου: «…συλλογή που με αγάπη και
αισθητική γνώση έφτασε να κάνει ο Γιάννης Κουμάνταρος, χρόνια συλλέγοντας στην πολυκύμαντη
ζωή του ό,τι καλύτερο έχουμε και μπορούσε να αποκτήσει σε έργα τέχνης…».
417
ερευνά, ερμηνεύει και κυρίως εκθέτει και προβάλλει στο κοινό συλλογές αρχαιολογικών,
καλλιτεχνικών, εθνολογικών ή άλλων υλικών μαρτυρίων του ανθρώπου και του
περιβάλλοντός του, με σκοπό τη μελέτη, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία. Συλλέκτες
μπορούν να μεταβιβάζουν τα αντικείμενα συλλογής τους, στο σύνολό τους, στο Δημόσιο ή
σε μουσεία.
Δωρητές προσέφεραν αρχαιολογικά ευρήματα σε μουσεία.
Το 1874, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης προσέφεραν διάφορες αρχαιότητες
«πολλοί των συμπολιτών ημών εκ του προς τα καλά ζήλος ορμώμενοι και εξ αφιλοκερδούς
προς διάσωσιν των αρχαίων της δόξης και τέχνης κειμηλίων ελαυνόμενοι…».42
Η Αικατερίνη Γουλανδρή κατά καιρούς είχε εμπλουτίσει με δωρεές43 της το Μουσείο
Κυκλαδικής Τέχνης του Ιδρύματος «Ν.Π. Γουλανδρής» και αυτές ήταν: Το 1985, δώρισε44
την ιδιωτική συλλογή Κυκλαδικής και Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης, η οποία αποτελεί
έκτοτε τη μόνιμη συλλογή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.
Το 1988, δώρισε στο μουσείο ένα ακέραιο και δύο θραύσματα ειδωλίων, μία φιάλη
και ένα όστρακο από φαγεντιανή της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, καθώς και ένα σύνολο
131 αντικειμένων, από τα οποία τα 126 ανήκουν σε θραύσματα πήλινων ειδωλίων
Προϊστορικών και Γεωμετρικών Χρόνων. Επίσης, αγόρασε εκτός Ελλάδος ένα κορινθιακό
αγγείο αρχαϊκών χρόνων, τρία γυάλινα αντικείμενα Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών Χρόνων
και ένα ειδώλιο «τρωικού τύπου», Πρωτοκυκλαδικών Χρόνων.
Το 1989, πρόσθεσε επτά θραύσματα μαρμάρινων ειδωλίων, ένα πήλινο άωτο αγγείο
και ένα τμήμα μικρού μαρμάρινου συμπλέγματος. Το 1991, πλούτισε τη νομισματική
συλλογή του μουσείου με επτά αργυρά νομίσματα από τις Κυκλάδες. Το 1992, με δωρεά
της προστέθηκαν 53 θραύσματα κυκλαδικών ειδωλίων, με την επωνυμία «Θησαυρός της
Κέρου». Το 1993, δώρισε ένα ειδώλιο καθιστικής γυναικείας μορφής. Το 1996, δώρισε την
αριστερή κνήμη μαρμάρινου αγάλματος Κυκλαδικής Συλλογής. Το 1997, δώρισε έξι
μαρμάρινα μικροτεχνικά έργα, μία μελανόγραφη κύλικα και ένα πήλινο λύχνο. Το 1998,
με δωρεά της, προστέθηκε στο μουσείο ένα μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής και μία
ακέραιη μελανόμορφη οπλή. Το 1999, δώρισε στο μουσείο πέντε ειδώλια.
41
Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής
Κληρονομιάς» ΦΕΚ 153/28-6-2002. Άρθο 45 «Μουσεία».
42
Εφημ. Ευρώτας, αρ. φ. 27/6-12-1874 άρθρο «Προσφορά εις το αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης».
Αρχείο εφημερίδων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Στο άρθρο της εφημερίδας αναφέρονταν τα ονόματα και
οι προσφορές των: Ιωάννη Βαλασόπουλου, Ευσταθίου Κυρούση, Θεόδωρου Φεγγαρά, αδελφών Π.
Λούλου, Μελετίου Φικιώρη, Θεόδωρου Πετμεζά, Απόστολου Αλεξανδρόπουλου, Παύλου
Χρυσικάκη, Παναγιώτη Έμπειρου, Νικολάου Παναγιωτόπουλου, Παναγιώτη Καρτερούλη,
Βασιλείου Μουχτόπουλου, Δημητρίου Δεσποτόπουλου, Πολυζώη, Παχύγιαννη, Γεωργίου
Λευκάδιου, Γεωργίου Χατζηαθανασίου, Θεόδωρου Σακελλαρίδη, Γεωργίου Βουκύδη,
Κωνσταντίνου Σαλταφέρου, Μιλτιάδη Αποστολίδη, Π. Χρηστάκου, Ι. Βούρβουλη.
43
Μαραγκού Λίλα. (2000). Το Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Πεπραγμένα 1991-1999. Αθήνα, σσ. 18-32.
Μαραγκού Λίλα. (1991). Το Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή. Από την ιδιωτική Συλλογή στο
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Αθήνα, σσ. 33-45.
44
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Έντυπο του Ιδρύματος Ν. Π. Γουλανδρή.
418
Ο Αντώνιος Βαρβιτσιώτης, το 1988, δώρισε45 ένα λίθινο θραύσμα ειδωλίου ακέφαλης
γυναικείας μορφής στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Δωρητής επίσης προσέφερε αντικείμενα σε Μουσείο Λαϊκής Τέχνης.
Ο Παναγιώτης Σαλβαράς με τη διαθήκη46 του διέθεσε τα χάλκινα είδη της οικίας του,
ένα κρεβάτι, ένα μαγκάνι και ένα σιδερένιο μέτρο στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης του
Μυστρά.
Ίδρυμα χρηματοδότησε Mουσείο Eκκλησιαστικής Tέχνης.
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος»,47 το 1996, ανέλαβε τα λειτουργικά έξοδα και
χρηματοδότησε τις εκδόσεις του Mουσείου Eκκλησιαστικής Tέχνης της Μητρόπολης
Μονεμβασίας και Σπάρτης. Ενίσχυσε τη μονή της Παναγίας Bρετής, προκειμένου να
ιδρυθεί ερευνητικό κέντρο στην Aρεόπολη για το Μουσείο Μπενάκη.
Προσφορά για την κατασκευή μνημείου
Η λατρεία ηρώων ήταν εκτεταμένη και διαδεδομένη στην Αρχαία Ελλάδα. Οι ήρωες
είχαν κεντρικό ρόλο στη ζωή της πόλης, προσδίδοντας τη συλλογική ταυτότητα για τους
45
Μαραγκού Λίλα. (1991). Το Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή. Από την ιδιωτική Συλλογή στο
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Αθήνα, σ. 41.
46
Διαθήκη Παναγιώτη Σαλβαρά της 4-4-1980, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 24/16-
2-1982, φάκ. Παναγιώτη Σαλβαρά, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
47
Το 1997, χρηματοδότησε έκθεση ευρημάτων από το μυκηναϊκό ναυάγιο στο Aρχαιολογικό
Mουσείο Σπετσών για το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών. Το 1998, πραγματοποίησε
αγορά κτιρίου για τη στέγαση του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος - Λαογραφικού
Μουσείου. Το ίδιο έτος, συμμετείχε στην κατασκευή Κέντρου Περιβαλλοντικής Έρευνας και
Εκπαίδευσης (Κέντρο ΓΑΙΑ) και αγορά εξοπλισμού για το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή.
Πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης κτιρίου για τη στέγαση του Λαογραφικού Mουσείου
Θρακικής Tέχνης του Εθνολογικού Μουσείου Θράκης - Αγγελική Γιαννακίδου στην
Aλεξανδρούπολη. Το 2001, χρηματοδότησε εργασίες αποκατάστασης πύργου, με σκοπό τη
μετατροπή του σε κέντρο μελέτης της ναυτικής και ναυπηγικής ιστορίας του Aγίου Όρους, στην
Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας στο Άγιο Όρος. Χρηματοδότησε τη συντήρηση του υλικού του
Μουσείου της μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου Φανερωμένης Λευκάδας. Το 2002 χρηματοδότησε
τις εργασίες ανακαίνισης του Ιδρύματος του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη. Το
2005, συμμετείχε στην επισκευή κτιρίου για τη στέγαση του Βιοτεχνικού -Βιομηχανικού
Εκπαιδευτικού Μουσείου. Το ίδιο έτος χρηματοδότησε εργασίες αναπαλαίωσης μέρους του
σπιτιού του Ελευθερίου Βενιζέλου και του προσωπικού του γραφείου στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος». Το 2007, χρηματοδότησε την παραγωγή εκπαιδευτικού
CD-ROM και την εγκατάσταση συστήματος αυτόματης ξενάγησης των επισκεπτών για τη νέα
έκθεση του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Το 2008, χρηματοδότησε τη δημιουργία
προγράμματος με τίτλο «Το Παιδικό Μουσείο στο Νοσοκομείο» για το Νοσοκομείο Παίδων «Αγία
Σοφία». Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_ search_ EL&grantcateg=1&grantcountry=Ελλάδα
419
κατοίκους της. Η λατρεία του ήρωα συνήθως επικεντρωνόταν γύρω από το ηρώο.
Πίστευαν ότι ο ήρωας συνέχιζε να ζει, τον τιμούσαν με προσφορές και θεωρούσαν ότι
συμμετείχε στις γιορτές της πόλης.48
Τη σύγχρονη εποχή, το ηρώο είναι το μνημείο που συνήθως αφιερώνεται στους
πεσόντες και θύματα πολέμου. Ηρώο θεωρείται και ένα μνημείο όπου μνημονεύονται οι
μορφές στις οποίες είναι αφιερωμένο.
Συνήθως κατέχει κεντρική θέση στην πόλη όπου βρίσκεται, στην κεντρική πλατεία της
πόλης ή της εκκλησίας. Ηρώα μπορεί να ανεγείρονται και εκτός πόλεων.
Στις μικρές πόλεις και χωριά συνήθως υπάρχει ένα μόνο ηρώο, το οποίο αποτελεί το
επίκεντρο των εορταστικών εκδηλώσεων εθνικών εορτών, με την κατάθεση στεφάνων σε
αυτό. Στις μεγάλες πόλεις υπάρχει ένα ηρώο που αποτελεί το μνημείο των πεσόντων ή
ηρώων πολέμου. Συνήθως υπάρχουν και άλλα ηρώα αφιερωμένα σε συγκεκριμένους
πολέμους, ιστορικά γεγονότα και σε προσωπικότητες. Ανδριάντας είναι ένα μνημείο που
αναπαριστά ένα πρόσωπο που παρουσίασε εξαίρετη ανδρεία κατά τους αγώνες του έθνους.
Τα υλικά και η μορφή των ηρώων ποικίλλουν. Συνήθως είναι φτιαγμένα από μάρμαρο
ή από μέταλλο. Στη βάση του ηρώου συνήθως είναι γραμμένα τα ονόματα των πεσόντων ή
το όνομα αυτού που παριστάνει. Σε πολλές περιπτώσεις αναγράφεται και ο χορηγός του
ηρώου.
Η ανέγερση και ο ιστορικός συμβολισμός των ηρώων αποτελούν αντικείμενο
ενδιαφέροντος του τοπικού πληθυσμού. Προς την κατεύθυνση αυτή είχαν κινηθεί και
πολλοί δωρητές και είχαν προσφέρει την κατασκευή και τοποθέτηση ηρώων στην ιδιαίτερη
πατρίδα τους.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους κληροδότησαν χρηματικό ποσό για την ανέγερση
μνημείου.
Ο Δημήτριος Σταθόπουλος με τη διαθήκη49 του, το 1927, κληροδότησε 5.000 δολάρια
για την ανέγερση μνημείου του αρχαίου Σπαρτιάτη Λεωνίδα σε δημόσια πλατεία της
Σπάρτης.
Ο Γεράσιμος Καψάλης, το 1961, με τη διαθήκη50 του όρισε: «Τα λοιπά κατά το θάνατό
μου ευρεθησόμενα χρήματα θα περιέρχονται στην Καψάλειον επιτροπή η οποία θα
χρησιμοποιήσει ταύτα διά την εν καιρώ ανέγερση ηρώου εις την Καστάνιαν αναμνηστικού
των διαφόρων μαχών ταύτης 1479 και 1780 και των κατά καιρούς πεσόντων εις τους
νεώτερους αγώνας του έθνους τέκνων της». Το Καψάλειο Ίδρυμα ανήγειρε51 στην
48
Βέιν Πολ. (1976). Ο ελληνικός ευεργετισμός (μετ. Τσάγκας Νίκος). Αθήνα: εκδ. Ζαχαρόπουλος
1993, σ. 129.
49
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου της 26-10-1927, δημοσιεύθηκε στις 29-11-1927 στην πόλη
Καίμδεν της Νέας Ιερσέης των ΗΠΑ. Κληροδοτήματα υπαγόμενα στο Υπουργείο Παιδείας.
Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ. (1929). Αθήνα, σσ. 632 - 636.
ΑΥΕ φάκ. 1937/60,1 έγγραφο 135/13/18/Ε της 11-1-1937 «Περί κληρονομίας Δημ. Σταθόπουλου».
50
Μυστική διαθήκη Γεράσιμου Καψάλη της 18-11-1961, δημοσιεύθηκε με την υπ’ αριθμ. 2676/12-
4-1962 απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών, φάκ. Γεράσιμου Καψάλη, Δ/νση Τοπικής
51
Έγγραφο της Κοινότητας Καστάνιας αρ. 200/1-6-1969 προς τη Νομαρχία Λακωνίας.
420
Καστάνια, το 1969, ηρώο διαθέτοντας το ποσό των 120.000 δραχμών και το 1972
διέθεσε52 5.000 δραχμές για την κατασκευή ανδριάντα του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.
Ο Γεώργιος Σκιούρης διέθεσε53 200.000 δραχμές για την ανέγερση «αγάλματος από
γλύπτη παρόμοιον μίας Καρυάτιδος του Ερεχθείου Ακροπόλεως Αθηνών εάν είναι δυνατόν
και επιτρεπτόν και να τοποθετηθεί εις την άλλοτε ακρόπολιν των Καρυών που είναι ο
σημερινός Βράχος τα ψηλά Αλώνια».54
Ομογενείς δωρητές ανέλαβαν εξ ολοκλήρου τη δαπάνη κατασκευής μνημείου.
Ο Κωνσταντίνος Θ. Βούρβουλης από τη Βαμβακού, εγκατεστημένος στη Zyfta της
Αιγύπτου, το 1927, με δαπάνη του ανήγειρε55 στη Βαμβακού μνημείο των πεσόντων από
το 1912 μέχρι το 1922.
Ο Χαράλαμπος Πανοπάλης, το 1935, ανέλαβε τη δαπάνη56 κατασκευής και
τοποθέτησης μνημείου πεσόντων στους Βαλκανικούς Πολέμους στη Συκιά.
Ο Δημήτριος Γερακός, το 1936, μετανάστης στο Γιοχάνεσμπουργκ, από το Γεράκι,
διέθεσε57 350.000 δραχμές για την κατασκευή μνημείου ηρώων στο Γεράκι για τους
πεσόντες Γερακίτες κατά τους πολέμους από 1912-1923.
Ο Βασίλειος Μπουρογιάννης από την Αράχοβα Λακωνίας, κάτοικος Σάουθ των ΗΠΑ,
διέθεσε το απαιτούμενο ποσό για να λαξευθεί μνημείο ηρώων, το οποίο τοποθετήθηκε
στην πλατεία του Αγίου Ανδρέα Καρυών προ του κοινοτικού μεγάρου.58
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 52/ Ιούλιος-Αύγουστος 1972, σσ. 116-122, ομιλία «Ο Γεράσιμος
Καψάλης» του Αναστασίου Ατσαβέ στο Γύθειο κατά το φιλολογικό μνημόσυνο.
52
53
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη της 1-2-1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. 654/5-3-1981, φάκ. Γεωργίου Σκιούρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Αρχείο ιδρύματος Γεωργίου Σκιούρη.
54
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη…, ό.π. Ιστορικό Ιδρύματος Γεωργίου Σκιούρη.
Προσωπική επικοινωνία με επιστολή του γραμματέα του Ιδρύματος Θ. Μεντή. Αρχείο Ιδρύματος
Γεωργίου Σκιούρη.
55
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 9 / Σεπτέμβριος 1927, σ. 104, άρθρο «Η Στήλη των πεσόντων».
56
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 52/ 1-11-1935, άρθρο «Τα αποκαλυπτήρια της ανεγερθείσης στήλης των
εν πολέμοις πεσόντων».
57
Κατάλογος Δωρητών και εκτελεσθέντων έργων. Αρχείο Δήμου Γερονθρών. Εφημ. Το Γεράκι,
αρ. φ. 24/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1988, Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου».
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28/ Αύγουστος 1960, σσ. 8-10, Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέται του
Γερακίου». Το έργο ανέλαβε να φέρει σε πέρας η Ένωση Απανταχού Γερακιτών. Το μνημείο
τοποθετήθηκε στο χώρο του δημοτικού σχολείου και ήταν έργο του καλλιτέχνη Μπονάκου. Τα
αποκαλυπτήρια έγιναν το 1937. Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία…, ό.π.
Εφημ. Εθνικό Βήμα (Μίτσιγκαν ΗΠΑ), αρ. φ. 3365/27-5-1986, άρθρο «Στη Μνήμη των Μεγάλων
Ευεργετών και Δωρητών της προοδευτικής κωμοπόλεως Γερακίου της Σπάρτης».
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 119-120/24-12-1958, άρθρο «Το θαύμα της ιδιωτικής
Ευαγγελίδης Τρ. (1936). Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τόμ. Α.΄ Εν Αθήναις τύποις Α. Π.
Χαλκιόπουλου, σ. 369.
58
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί. Παρασκευάς Μεϊντάνης, Μεϊντάνης
Ιωάννης. (επιμ.). Γκαστόνια, Β. Καρολίνα. ΗΠΑ τόμ. Β΄, σ. 426.
Εφημ. Εθνικός φρουρός, αρ. φ. 557/26-5-1959, άρθρο «Αράχοβα (Καρυαί) Ηρώον».
421
Ο ομογενής Νίκος Μανδραπήλιας, κάτοικος ΗΠΑ, το 1952, προσέφερε59 60.000
δραχμές για την ανέγερση μνημείου πεσόντων στο Ξηροκάμπι.
Ο Ιωάννης Μπούρας, κάτοικος Νέας Υόρκης, από τη Μαγούλα, υπήρξε δωρητής60 του
ηρώου των πεσόντων της Μαγούλας.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Τσαρλς Μπράουν) διέθεσε,61 το 1958, το ποσό των
2.000 δολαρίων για ανέγερση μνημείου αγνώστου στρατιώτη στην Πετρίνα.
Ο Αργύριος Κανελλόπουλος από τη Σελλασία διέθεσε62 5.000 δολάρια για την
ανέγερση ηρώου πεσόντων στη Σελλασία.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης από τα Πάκια, διέθεσε63 800 δολάρια για την
ανέγερση ηρώου πεσόντων στα Πάκια.
Με δαπάνη64 του Αθανασίου Πέτρου Κουρκούλη, κατοίκου Lynn των ΗΠΑ με
καταγωγή από τη Μονεμβάσια, κατασκευάστηκε και τοποθετήθηκε, το 1974, μνημείο
πεσόντων στη Μονεμβάσια.
Με δαπάνη65 του Θωμά Σουρλή από τη Βαρβίτσα, μετανάστη στην Αμερική,
κατασκευάστηκε το μνημείο πεσότων της Σκούρας, για τους πολέμους 1912-1913 και
1917-1922. Με δαπάνη του κατασκευάστηκε και το μνημείο των 118 Λακώνων
εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς στο Μονοδέντρι.
Ομογενείς δωρητές ανέλαβαν μέρος της δαπάνης κατασκευής μνημείου.
59
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ.5/ 1966, σσ. 2-3. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π. Εφημ. Εθνικός
Φρουρός, αρ. φ. 365/3-10-1954 «Ευχαριστήριο της επιτροπής ανέγερσης ηρώου στο Ξηροκάμπι».
60
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 445/2-12-1956. Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 17-7-1953, άρθρο
«Το ενδιαφέρον των εν Αμερική Μαγουλιωτών. Η μόνη των επιθυμία είναι η κατασκευή έργων
κοινής ωφέλειας».
61
«Πρόγραμμα επιμνημοσύνου δεήσεως και αποκαλύψεως του ηρώου των πεσόντων Πετρινιωτών
του ανεγερθέντος δαπάναις του ομογενούς Κωνσταντίνου Αποστολάκου», φάκ. Νομαρχία
Λακωνίας, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 771/31-10-1958 άρθρο «Και ετέρα Δωρεά του κ. Μπράουν». Τα
αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν 29 Ιουνίου 1960. Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 817/25-6-
1960, άρθρο «Μεγαλοπρεπής τελετή θα λάβει χώραν εις Πετρίναν δαπάναις του κ. Τσαρλς
Μπράουν».
Εφημ. Ο Ξενύχτης, αρ. φ. 636/2-7-1960, άρθρο «Με πρωτοφανή μεγαλοπρέπεια εγένοντο τα
αποκαλυπτήρια επιβλητικού καλλιμάρμαρου ηρώου στην Πετρίνα. Ανηγέρθη δαπάναις του
επιφανούς ομογενούς και ευεργέτου της γενέτειράς του κ. Κωνσταντίνου Αποστολάκου (Τσαρλς
Μπράουν)».
Πουλημενάκος Άρης. (1989). Η Πετρίνα από το 17ο αιώνα. Αθήνα, σσ. 96-100.
Λαδογιάννη Νίνα. (1954). Ένας Έλληνας στην Αμερική. Βόλος.
62
63
64
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ.166/15-12-1974, άρθρο «Ανετέθη η ανέγερσις μνημείου
Ηρώων εν Μονεμβάσια».
65
Ρουμελιώτης Γεωρ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα της Λακεδαίμονος. Ιστορία και
Λαογραφία. Αθήνα, σ. 136.
422
Με δαπάνη του ομογενούς Χαράλαμπου Μπούρα και της λακωνικής οργάνωσης
«Τριακοσίων Ιπποτών των Θερμοπυλών», κατασκευάστηκε ανδριάντας του Λυκούργου
και τοποθετήθηκε, το 1955, σε πλατεία της Σπάρτης.66
Ο Γρηγόριος Σκλαβούνης διέθεσε67 το ποσό των 80.000 δραχμών για την κατασκευή
προτομής του Θεοδώρητου Β΄ στα Βρέσθενα.
Λάκωνες δωρητές ανέλαβαν εξ ολοκλήρου τη δαπάνη κατασκευής μνημείου.
Ο Γεώργιος Δούσμανης από τη Βαμβακού, το 1937, διέθεσε68 1.000.000 δραχμές για
την κατασκευή ηρώου πεσόντων στη Σπάρτη.
Με δαπάνη69 του Αναστασίου Τσολάκη από τη Σκούρα κατασκευάστηκε μνημείο
πεσόντων στη Σκούρα.
Με δωρεά70 της Ευγενίας συζύγου Σπύρου Νιάρχου, το 1959, πραγματοποιήθηκε
εντοίχιση ανάγλυφης προτομής του ευεργέτη της Βαμβακούς Κλήμη Διαμαντίδη στο δεξιό
μέρος της εισόδου του ναού του Αγίου Χαραλάμπους.
Με δαπάνη71 του Πάνου Στ. Κουμάνταρου, το 1968, κατασκευάσθηκε χάλκινος
ανδριάντας του Λεωνίδα και τοποθετήθηκε στην είσοδο του σταδίου της Σπάρτης.
66
Βιβλίο Αποφάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης, πρακτικό 2/4-2-1955 απόφαση 3 και 87
«Περί Ανδριάντος Λυκούργου», φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-13, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
67
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 380/25-6-1971, άρθρο «Ο απόδημος ευεργέτης των Βρεσθένων κ.
Γρηγόριος Ιωάν. Σκλαβούνης». Η δωρεά έγινε στη μνήμη του θανόντος αδερφού του Δημητρίου.
Ακόμη, προσέφερε χρήματα για την εκκλησία, το σχολείο, την πλατεία, ενίσχυση συσσιτίων,
ενίσχυση απόρων σπουδαστών.
Πανηγυρική Μνήμη, σσ. 9-10.
68
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ.183/4-7-1937, άρθρο «Με αισθήματα απεριγράπτου χαράς και
συγκινήσεως εδέχθη ο λαός της πόλεώς μας την εξ ενός εκατομμυρίου δωρεά του μεγάλου
Πατριώτου κ. Γ. Δούσμανη διά την ανέγερσιν ηρώου».
69
Ρουμελιώτης Γεωρ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα…, ό.π.
70
Το 1958, η Ευγενία Σπ. Νιάρχου με επιστολή της στο Σύνδεσμο των Βαμβακιτών ανέλαβε τη
δαπάνη κατασκευής της ανάγλυφης στήλης στην οποία απεικονιζόταν η μορφή του Κλήμη
Διαμαντίδη «..εις την υποχρέωσιν ην έχομεν οι ευεργετηθέντες υπό του αειμνήστου μεγάλου
ευεργέτου της πατρίδος μας, Κλήμεντος Αδαμαντίδου, προς διαιώνιση της αλήστου μνήμης του.
Τόσον ο αείμνηστος σύζυγός μου όσον και τα μέλη της πατρικής μου οικογενείας έτρεφον και
εξεδήλωναν πάντοτε αμέριστον σεβασμόν και απέραντον ευγνωμοσύνην προς την ιεράν μνήμην του
μεγίστου των ευεργετών της πατρίδος μας και ανεγνώριζαν την ευεργετικήν του επίδρασιν επί της
προόδου της Βαμβακούς και όλων των τέκνων της… Αθήνα 2 Ιουλίου 1958. Ευγενία Σπύρου
Νιάρχου». Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό χωριό και η μεγάλη ιστορία του.
71
Πρακτικό 7, Απόφαση 59/12-4-1968 του Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης. Αποφασίστηκε η
τοποθέτηση του αγάλματος στο χώρο των προπυλαίων του εθνικού σταδίου της πόλης της
Σπάρτης, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-19, Δήμος Σπάρτης, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Ο Ξενύχτης, αρ. φ. 840/27-1-1968, άρθρο «Ο ανδριάς του Λεωνίδα».
Εφημ. Ο Ξενύχτης, αρ. φ. 817/16-5-1967. Το έργο της κατασκευής είχε αναλάβει ο γλύπτης
Φαληρέας. Ο δωρητής ανέλαβε και τη διακόσμηση του χώρου πέριξ του αγάλματος. Το συνολικό
κόστος του έργου ήταν 1.000.000 δραχμές.
423
Ο Κωνσταντίνος Βούλγαρης από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης διέθεσε72 150.000 δραχμές
για την ανέγερση ηρώου πεσόντων στην εκκλησία της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης.
Η Ζαχαρούλα Λυσσαίρη από το Βλαχιώτη διέθεσε73 150.000 δραχμές για ανέγερση
ηρώου στο Βλαχιώτη.
Ο Γεώργιος Παναγάκος από τα Παπαδιάνικα διέθεσε74 60.000 δραχμές για την
κατασκευή ηρώου στα Παπαδιάνικα.
Η Ρέα Τσιμπιδάρου – Φτέρη, το 1972, δώρισε75 στην Κοινότητα Αρεόπολης ομοίωμα
μανιάτικου πύργου – μνημείο στη θέση Σπαρτέα του δρόμου Γυθείου – Αρεόπολης.
Με δωρεά76 του Ιωάννη Κουμάνταρου κατασκευάσθηκε και τοποθετήθηκε ανδριάντας
του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στην είσοδο της πόλης του Μυστρά.
Με δαπάνη77 του Ιωάννη Σταύρ. Κουμάνταρου κατασκευάστηκε και τοποθετήθηκε, το
1976, στη Βαμβακού, ο ανδριάντας του Επισκόπου Βρεσθένης Θεοδώρητου Β.΄
Εφημ. Ο Ξενύχτης, αρ. φ. 884/2-8-1969, άρθρο «Τον Σεπτέμβριο θα γίνουν επίσημα τα

αποκαλυπτήρια του ανδριάντος του Λεωνίδα. Επεσκέφθη την πόλιν μας ο Δωρητής».
Εφημ. Ο Ξενύχτης, αρ. φ. 903/4-6-1970, άρθρο «Εγένοντο τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντος του
Λεωνίδα».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 7-9-1969, άρθρο «Το άγαλμα του Λεωνίδα δωρεά του ομογενούς κ.
Πάνου Κουμάνταρου».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 39/ Μάϊος-Ιούνιος 1970, σσ. 66-67, άρθρο «Τα Παλαιολόγεια και τα
αποκαλυπτήρια του ανδριάντος του Λεωνίδου». Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 45/ 1971, σσ. 80-81,
άρθρο «Οι Λάκωνες ετίμησαν τους κ.κ. Αθανάσιο Ηλιόπουλο και Πάνο Κουμάνταρο. Ψηφίσματα
και συγκινητικαί ομιλίαι». Το Δ.Σ. του Συνδέσμου των εν Αττική Λακεδαιμονίων απέδωσε
ψήφισμα στις 23 Μαΐου 1971 και ανακήρυξε τον Πάνο Κουμάνταρο Μέγα Ευεργέτη και Δωρητή
για την προσφορά του ανδριάντα του Λεωνίδα στη Σπάρτη. Στον ευχαριστήριο λόγο του ο Πάνος
Κουμάνταρος ανέφερε πώς και πότε συνέλαβε την ιδέα για την ανέγερση του ανδριάντα του
Λεωνίδα: «Ήμουν μαθητής του Ελληνικού Σχολείου Σπάρτης όταν άκουσα από τον καθηγητή μου
διά τον ένδοξον θάνατον του Λεωνίδα, διατελών υπό το Κράτος της εντυπώσεως την οποίαν μου
ενεποίησεν η θυσία του ήρωος του βασιλέως της Σπάρτης, εσκέφθην ότι μια τοιαύτη θυσία έπρεπε
να τιμηθεί από τους νεότερους Σπαρτιάτες. Συνάντησα τον τότε Δήμαρχο Σπαρτιατών αείμνηστον
Σαλβαρά, του εισηγήθηκα την σκέψη μου, ο Δήμαρχος με συνεχάρη για την πρότασίν μου και τα
ελατήρια που με ώθησαν να την κάμω, αλλά μου εξήγησεν ότι αι ανάγκαι του Δήμου ήσαν τόσον
πολλαί και τόσον μεγάλαι, ώστε δεν επέτρεπον εις τον δήμον την διάθεσιν των απαιτούμενων
χρημάτων διά τον ανδριάντα του Λεωνίδα. Τότε συνέλαβα την ιδέαν να αναγείρω, εάν η τύχη θα με
ηξίωνε, τον ανδριάντα του ήρωος βασιλέως της Σπάρτης…».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 48/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1971, σσ. 185-186, άρθρο «Πένθη Πάνου Στ.
Κουμάνταρου».
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης…, ό.π., σ. 94.
72
73
74
75
Αποδοχή δωρεάς Κοινότητας Αρεόπολης αρ. 12/20-12-1972. Στην πύλη του ομοιώματος πύργου
- μνημείου υπάρχει και μπρούντζινη προτομή του Γεωργίου Τσιμπιδάρου - Φτέρη.
76
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης…, ό.π.
424
Ο Ευάγγελος Κ. Αρφάνης και ο Εμμανουήλ Χ. Καλυβίτης, το 1981, δώρισαν78 και
τοποθέτησαν στο λιμάνι του Γυθείου ορειχάλκινο άγαλμα που αναπαριστά το Λάκωνα
«αφανή ναυτικό».
Με δαπάνη της οικογένειας Τσορομώκου από την Κρεμαστή, κατασκευάστηκε79 ηρώο
στο προαύλιο χώρο της εκκλησίας της Κρεμαστής.
Ο Γεώργιος και η Αθανασία Περδίκη, το 1987, διέθεσαν80 10.000 δραχμές για την
ανέγερση μνημείου των αεροπόρων Γεωργιτσίου.
Με δαπάνη της Χρυσηίδος Βελίκα κατασκευάστηκε και τοποθετήθηκε81 στο
Σαϊνοπούλειο Άλσος η προτομή του Γεωργίου Σεφέρη.
Λάκωνες δωρητές ανέλαβαν μέρος της δαπάνης κατασκευής μνημείου.
Ο Δημήτριος και Σπύρος Σπαντίδος από τον Άγιο Κωνσταντίνο διέθεσαν82 5.000
δραχμές για την κατασκευή ηρώου στον Άγιο Κωνσταντίνο.
Ο Ανδρέας Π. Καστανάς από τις Καρυές, κάτοικος Αθηνών, δώρισε83 και τοποθέτησε
στο βράχο της ακρόπολης των Καρυών ομοίωμα των Καρυάτιδων του Παρθενώνα των
Αθηνών.
Σύλλογοι, σύνδεσμοι ομογενών, δήμοι ανέλαβαν τη δαπάνη κατασκευής μνημείου.
Στο 29ο Συνέδριο της Παλλακωνικής Ομοσπονδίας των ΗΠΑ και Καναδά, το 1976,
αποφασίστηκε84 η ανέγερση ηρώου στο Γύθειο. Το 1979, η Ομοσπονδία ανέλαβε85 τη
δαπάνη κατασκευής και τοποθέτησης μνημείου πεσόντων στο Γύθειο.
77
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 150/ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1976. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 48/
1971, σ. 175, άρθρο «Ανδριάντα του Θεοδώρητου Β΄ ανεγείρει ο κ. Ιω. Κουμάνταρος εις την
Βαμβακού».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 59/ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1973, σ. 168, άρθρο «Ο Ιωάννης
Κουμάνταρος και ο Πρόεδρος Λουμάκης επεσκέφθησαν την Λακωνίαν».
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 9/ Σεπτέμβριος 1976, άρθρο «Αποκαλύφθηκε στη Βαμβακού Ανδριάς
του ήρωος Επισκόπου Βρεσθένης Θεοδώρητου Β΄». Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 15-8-1976.
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ και η επισκοπή Βρεσθένης. Αθήνα, σ. 7.
78
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 62/3-1-1981, άρθρο «Μνημείο αφιέρωμα στο Λάκωνα “Αφανή
Ναυτικό”».
79
Πετρολέκας Βασίλης. (1993). Κρεμαστή: Οι ρίζες μιας γενιάς. Αθήνα, σ. 19.
80
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 64/2-11-1987.
81
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 227/ Ιανουάριος - Φεβρουάριος-Μάρτιος 2008, σσ. 32-33, άρθρο «Λίγα
για τη ζωή και το έργο του Γεωργίου Σαϊνόπουλου».
Εφημ. Παρατηρητής της 26-1-2008.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 214/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2004, σ. 24.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 213/Ιούλιος - Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2004, σσ. 36-37, άρθρο «Ομιλία
του καλλιτεχνικού Διευθυντή του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος Δημήτρη Κατσαφάνα. Στα
αποκαλυπτήρια των προτομών Σολωμού, Παλαμά και Γ. Σεφέρη στο Σαϊνοπούλειο». Περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 203/ Ιανουάριος- Μάρτιος 2002, σ. 21, άρθρο «Προτομή Γιώργου Σεφέρη στο
Σαϊνοπούλειο Άλσος».
82
83
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 434.
84
Περιοδ. Τα Λακωνικά, τεύχ. 76/ Ιούλιος-Αύγουστος 1976, άρθρο «Το Παλλακωνικό συνέδριο
στην Αμερική».
85
Εφημ. Λακωνική της 31-7-1980.
425
Ο Σύνδεσμος των Απανταχού Καρυατών Αθήνας ενίσχυσε οικονομικά την κατασκευή
και τοποθέτηση86 στις Καρυές αντιγράφου των Καρυάτιδων της Ακρόπολης. Επίσης η
Αδελφότης Αραχοβιτών Αμερικής και Καναδά «Οι Καρυές» για το έργο των Καρυάτιδων,
το 1983, πρόσφερε87 2.310 δολάρια.
Με δαπάνη του Συνδέσμου των εν Αττική Λακεδαιμονίων κατασκευάστηκαν και
τοποθετήθηκαν88 στο Σαϊνοπούλειο Άλσος οι προτομές των αρχαίων Σπαρτιατών ποιητών
Τυρταίου και Αλκμάνους.
Με δαπάνη της Πνευματικής Εστίας Σπάρτης κατασκευάστηκαν και τοποθετήθηκαν89
στο Σαϊνοπούλειο Άλσος οι προτομές των Λακώνων ποιητών Νικηφόρου Βρεττάκου και
Γιάννη Ρίτσου.
Με δαπάνη της Παλλακωνικής Ομοσπονδίας ΗΠΑ και Καναδά κατασκευάστηκαν90
και τοποθετήθηκαν στο Σαϊνοπούλειο Άλσος οι προτομές των εθνικών ποιητών Διονυσίου
Σολωμού και Κωστή Παλαμά.
Με δωρεά του Δήμου Σπαρτιατών τοποθετήθηκε στην οδό Ποιητών του
Σαϊνοπούλειου Άλσους,91 στη Μαγούλα, η προτομή του Οδυσσέα Ελύτη και με δωρεά του
Δήμου Μυστρά, στον ίδιο χώρο, τοποθετήθηκε η προτομή του Κωνσταντίνου Καβάφη.
86
Εφημ. Ο Ταΰγετος, Ιούλιος 1983, άρθρο «Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις Καρυές στις 24 Ιουλίου
1983».
87
Έγγραφο της Αδελφότητος Αραχοβιτών «Οι Καρυές» της 20-12-1983, προς το Σύνδεσμο των
Απανταχού Καρυατών, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών. Για την κατασκευή των
αγαλμάτων, μεταφοράς, συσκευασίας τους δαπανήθηκαν περισσότερες από 900.000 δραχμές, τα
χρήματα αυτά προήλθαν από δωρεές μελών του Συνδέσμου των Απανταχού Καρυατών. Έγγραφο
του Συνδέσμου Απανταχού Καρυατών προς την Αδελφότητα Αραχοβιτών «Αι Καρυαί» της 24-11-
1983, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 320 (1381)/26-7-1983, άρθρο «Έγιναν στις Καρυές τα
αποκαλυπτήρια των Καρυάτιδων», στο οποίο αναφερόταν: «Το νέο Ερεχθείο στις Καρυές,
απομίμηση του Ερεχθείου του Παρθενώνα, ολοκληρώθηκε χάρη στη συμβολή του Συνδέσμου των
Απανταχού Καρυατών, της κοινότητας και την οικονομική ενίσχυση των Αραχοβιτών της
Αμερικής, του Καναδά και της Αυστραλίας».
88
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 227/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2008, σσ. 32-33, άρθρο «Λίγα
για τη ζωή και το έργο του Γεωργίου Σαϊνόπουλου». Εφημ. Παρατηρητής της 26-1-2008. Περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 214/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2004, σ. 24.
89
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 227/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2008, σσ. 32-33, άρθρο «Λίγα
για τη ζωή και το έργο του Γεωργίου Σαϊνόπουλου». Εφημ. Παρατηρητής της 26-1-2008.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 214/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2004, σ. 24. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 213/
Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2004, σσ. 36-37… ό.π.
90
Ιστοσελίδα Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr. Ανάκτηση: 8/10/2011.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 214/ Οκτώβριος-Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2004, σ. 24. Περιοδ. Λακωνικά,
τεύχ. 213/ Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2004, σσ. 36-37, άρθρο «Ομιλία του καλλιτεχνικού
Διευθυντή του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος Δημήτρη Κατσαφάνα στα αποκαλυπτήρια των προτομών
Σολωμού, Παλαμά και Γ. Σεφέρη στο Σαϊνοπούλειο».
426
Η ανέγερση μνημείου ή προτομής πραγματοποιείτο ύστερα από διενέργεια
προαιρετικού εράνου.
Σε προαιρετικό έρανο που πραγματοποιήθηκε, το 1928, για την ανέγερση της
προτομής του επισκόπου Βρεσθένης Θεοδώρητου Β΄ στα Βρέσθενα, συγκεντρώθηκε92 το
ποσό των 5.575 δραχμών.
Για την κατασκευή του ανδριάντα του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στην Αρεόπολη το
1971-1972 πραγματοποιήθηκε έρανος93 και υπήρξαν εθελοντικές εισφορές από φορείς και
ατομικές εισφορές απ’ όλη την Ελλάδα.
Με προσφορές κατοίκων της Ρειχιάς και Ρειχιωτών κατοίκων Αυστραλίας, το 1999,
κατασκευάστηκε μνημείο πεσόντων στη Ρειχιά. Το ποσό που συγκεντρώθηκε94 ήταν
3.000.000 δραχμές.
Ιδιώτες ή η Τοπική Αυτοδιοίκηση παραχωρούσαν χώρο για την τοποθέτηση μνημείου.
To κοινοτικό συμβούλιο Γυθείου,95 το 1930, αποδέχτηκε την πρόταση του Συνδέσμου
Μαλευριωτών «Ο Πολυάραβος» και παραχώρησε χώρο στο δημοτικό κήπο Γυθείου για
την ανέγερση ηρώου, που μαρτυρεί τη μάχη του Πολυαράβου.
Ο Ιωάννης Βουρνάζος από τον Βρονταμά, ομογενής στην Αμερική, δώρισε96 στην
Κοινότητα Βρονταμά οικόπεδο, για να ανεγερθεί ηρώο πεσόντων. Το ηρώο
κατασκευάστηκε,97 το 1969, από το Σύλλογο Κυριών και Δεσποινίδων Βρονταμά.
Οι Νικόλαος και Γεώργιος Δ. Τσερώνης δώρισαν98 στην Κοινότητα Βρονταμά
οικόπεδό τους, όπου τοποθετήθηκε μνημείο του ολοκαυτώματος των Βρονταμιτών στο
Παλαιομονάστηρο.
Η κατασκευή μνημείου πραγματοποιείτο με δωρεά ομογενών ή γηγενών που
αναλάμβαναν εξ ολοκλήρου ή ένα μέρος της δαπάνης για την κατασκευή του μνημείου, με
την πραγματοποίηση προαιρετικών εράνων ή μπορεί να είχε ορισθεί με διαθήκη. Ιδιώτες
και η Τοπική Αυτοδιοίκηση παραχωρούσαν χώρο για ανέγερση μνημείου. Από τη θέληση
των διαθετών-δωρητών προέκυψε ότι τα περισσότερα μνημεία είχαν ως θέμα τη μνήμη
πεσόντων στους αγώνες του έθνους. Ακόμη, μνημεία παρουσίαζαν προσωπικότητες από το
χώρο των γραμμάτων, της ιστορίας, του πολιτισμού και μορφές της εκκλησίας.
91
Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου. Σκοποί-Δραστηριότητες. Φυλλάδιο
Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος. Ημερολόγιο 2008. Αφιέρωμα στο Γ. Σαϊνόπουλο. Δήμος Σπάρτης.
92
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 18 / Ιούνιος 1928, σ. 205, άρθρο «Έρανος διά την ανέγερσιν προτομής
του Επισκόπου Βρεσθένης Θεοδώρητου Β΄».
93
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 173/ Ιανουάριος 1972, άρθρο «Το χρηματικό ποσό που είχε
συγκεντρωθεί τον Ιανουάριο του 1972 ήταν 655.314 δρχ.».
94
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 137/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1999. Από το ποσό που συγκεντρώθηκε,
2.500.000 δραχμές κόστισε το μνημείο και το υπόλοιπο ποσό των 500.000 δραχμών διατέθηκε για
τη βράβευση αριστούχων μαθητών δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου κατοικούντων στη Ρειχιά.
95
Πρακτικό του Κοινοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. 34/14-3-1937 Βιβλίο Πρακτικών 1928-1931
Κοινοτικού Συμβουλίου Γυθείου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
96
97
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς…, ό.π. Διατέθηκαν 80.000 δολάρια.
98
427
Διάθεση χρηματικών ποσών στην Ακαδημία Αθηνών και σε ερευνητικά
προγράμματα
Το Ίδρυμα99 «Σταύρος Νιάρχος», το 1999, εκσυγχρόνισε τη συλλογή του Kέντρου

Eρεύνης Iστορίας του Nεωτέρου Eλληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών.
Η Ρεβέκκα Μαυρομιχάλη χήρα Στυλανού Μαυρομιχάλη, το 2010, διέθεσε100 200.000
ευρώ στο Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών για το τμήμα
μικροχειρουργικής νανοτεχνολογίας, προκειμένου να ενισχυθεί η έρευνα του τμήματος.
Ο Παναγιώτης Γραμματικάκης διέθεσε101 στην Ακαδημία Αθηνών 500 μετοχές της
Τράπεζας της Ελλάδος και 200 μετοχές της Εθνικής Τράπεζας καθώς και όλη την
υπόλοιπη κινητή περιουσία του για την ύπαρξη «Λυκουργείου Βραβείου».
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» ανέλαβε τη χρηματοδότηση102 εξαετούς ερευνητικού
προγράμματος για την ιστορία της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας καθώς και τη δαπάνη
ιστορικών εκδόσεων σχετικών με την ελληνική εμπορική ναυτιλία.
Το Ίδρυμα103 «Σταύρος Νιάρχος», το 2000, χρηματοδότησε αναγνωριστική έρευνα
ναυαγίων και αγορά εξοπλισμού για το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών. Το
ίδιο έτος χρηματοδότησε τη δημοσίευση ελληνικών και λατινικών επιγραφών από τους
Φιλίππους Mακεδονίας, για την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή στην Ελλάδα. Το 2001,
χρηματοδότησε την ολοκλήρωση της καταγραφής μαρτυριών Μικρασιατών Eλλήνων
προσφύγων για το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Το 2003, χρηματοδότησε την
κατασκευή ειδικού χώρου διαλέξεων και επεξεργασίας του αρχαιολογικού υλικού για την
ανασκαφή στο Ακρωτήριο Θήρας. Αγόρασε εξοπλισμό για το εργαστήριο Aρχαιομετρίας
του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος». Το 2009,
χρηματοδότησε πρόγραμμα για το σχεδιασμό και την υλοποίηση εκπαιδευτικού
προγράμματος, απευθυνόμενου στους μαθητές Γ΄ τάξης δημοτικού έως και Γ΄ τάξης
γυμνασίου, με θέμα: «Γνωριμία με το περιβάλλον του παρελθόντος. Πόλεις, ζώα και
άνθρωποι» για το Μουσείο Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου
Αθηνών.
99
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=2&grantcountry=Ελλαδα
100
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 794/Νοέμβριος 2010, άρθρο «Ρεβέκκα Μαυρομιχάλη».
101
102
Χαρλαύτη Τζελίνα, Χαριτάτος Μάνος & Μπενάκη Ελένη. (2002). Πλωτώ. Οι Έλληνες
καραβοκύρηδες και εφοπλιστές από τα τέλη του 18ου αιώνα έως του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αθήνα, ΕΛΙΑ.
103
428
Βιβλιοθήκες δημόσιες
Οι δημόσιες βιβλιοθήκες104 ιδρύονται σε περιοχές στις οποίες υπάρχουν κέντρα

δημοτικών ή κοινοτικών βιβλιοθηκών ή βιβλιοθήκες νομικών προσώπων δημοσίου ή
ιδιωτικού δικαίου ή ιδιωτών, των οποίων τα περιουσιακά τους στοιχεία, κινητά ή ακίνητα,
δωρίζονται κατά πλήρη κυριότητα, νομή και κατοχή, για να αποτελέσουν περιουσιακά
στοιχεία της δημόσιας βιβλιοθήκης που έχει ιδρυθεί στην περιοχή. Η δωρεά ακινήτων
γίνεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο. Οι δημόσιες βιβλιοθήκες που ιδρύονται
προέρχονται στο σύνολό τους ή στο μεγαλύτερο μέρος του υλικού τους ή των
εγκαταστάσεών τους από δωρεές. Στις περιπτώσεις αυτές μπορεί να προστεθεί στην
επωνυμία της βιβλιοθήκης το όνομα και το επώνυμο του δωρητή. Ο σκοπός των δημόσιων
βιβλιοθηκών είναι μορφωτικός, εκπαιδευτικός, πολιτιστικός και πληροφοριακός.
Οι πόροι105 των δημόσιων βιβλιοθηκών μπορεί να είναι και από κληρονομιές,
κληροδοσίες, επιχορηγήσεις, χορηγίες ή δωρεές και κάθε είδους εισφορές φυσικών ή
νομικών προσώπων.
Το Κοινωφελές Ίδρυμα «Σταύρος Σ. Νιάρχος», το 2009, ανέλαβε τη δημιουργία των
νέων κτιριακών εγκαταστάσεων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος 106, στο χώρο του
Παλαιού Ιπποδρόμου στο Φάληρο.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν την ανέγερση κτιρίου βιβλιοθήκης στην ιδιαίτερη
104
Ν. 3149/9-6-2003 «Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Δημόσιες βιβλιοθήκες και άλλες
διατάξεις» ΦΕΚ 141/10-6-2003 τεύχ. Α΄, άρθρο 5 «Ίδρυση-Σκοπός».
105
Ν. 3149/9-6-2003…, ό.π., άρθρο 7 «Πόροι-Στέγαση».
106
Το νέο κτίριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος εκσυγχρονίζει ένα θεσμό που
χρονολογείται από το 1832, επιτρέποντάς της να ενισχύσει το ερευνητικό της τμήμα και
ταυτόχρονα να επεκτείνει τη δράση της από αποκλειστικά ερευνητική βιβλιοθήκη σε δημόσιο μέσο
χωρίς περιορισμούς χρήσης. Το κτίριο έχει έκταση 22.000 τ.μ., συνδυάζει την παράδοση με την
τεχνολογική καινοτομία, και τη συντήρηση χειρογράφων με την πληροφορία και την επικοινωνία.
Ο σχεδιασμός της ήταν αποτέλεσμα συνεργασίας με τη Βρετανική Βιβλιοθήκη, διασφαλίζει ότι η
Εθνική Βιβλιοθήκη μπορεί να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις διαρκώς μεταβαλλόμενες
απαιτήσεις και προκλήσεις της ψηφιακής εποχής. Το νέο κτίριο προσφέρει τη δυνατότητα να
στεγασθούν όλες οι υπάρχουσες ερευνητικές συλλογές, οι οποίες βρίσκονται σε ξεχωριστά κτίρια,
σε μια κεντρική τοποθεσία, με βελτιστοποιημένη πρόσβαση για ερευνητές και επιστήμονες. Στις
συλλογές της Εθνικής Βιβλιοθήκης περιλαμβάνονται πάνω από 4.500 χειρόγραφοι κώδικες από τον
9ο ως το 19ο αιώνα και μεγάλος αριθμός σημαντικών ιστορικών εγγράφων και αρχείων. Η
δανειστική βιβλιοθήκη, αποτελούμενη από μία σημαντική συλλογή από βιβλία και άλλα μέσα,
περιλαμβάνει ξεχωριστούς χώρους για ενήλικες, εφήβους και παιδιά και προσφέρει ένα ευρύ
φάσμα εκπαιδευτικών και πολιτιστικών προγραμμάτων. Εφημ. Έθνος της 30-7-2011, άρθρο «Στο
Δέλτα Φαλήρου, 170.000 τ.μ. ελπίδας για τον πολιτισμό». Εφημ. Καθημερινή της 1-7- 2011 άρθρο
«Το όραμα του Renzo Piano για το Δέλτα Φαλήρου».
Εφημ. Τα Νέα της 30-7- 2011 άρθρο «το όραμα του Ρέντσο Πιάνο για το Κέντρο Πολιτισμού στο
Φάληρο παίρνει σάρκα και οστά».
429
Με δαπάνη του ομογενούς Παναγιώτη Χρ. Πίτσιου, κατοίκου Γιούτα των ΗΠΑ,
ανηγέρθη βιβλιοθήκη107 στις Καρυές, βάσει της διαθήκης, από τους εκτελεστές της.
Ο Πέτρος Πίτσιος από τις Καρυές, ομογενής στη Γιούτα των ΗΠΑ, με τη διαθήκη108
του κληροδότησε 2.000 δολάρια «εις την πόλιν της Αραχώβης όπου εγεννήθην διά την
ανέγερσιν κτιρίου το οποίον να στεγάση βιβλιοθήκη».
Δωρητές προσέφεραν οικόπεδό τους για ανέγερση κτιρίου βιβλιοθήκης στην ιδιαίτερη
Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης, ιδρύθηκε το 1972.109 Η λειτουργία της
ξεκίνησε το 1973 με την παραχώρηση από το Δήμο Σπαρτιατών 3.000 τόμων βιβλίων της
Δημοτικής Βιβλιοθήκης.110 Το 1989, η βιβλιοθήκη μεταστεγάστηκε σε ιδιόκτητο κτίριο. Ο
Ευάγγελος Φιλιππόπουλος με δωρεά εν ζωή111 δώρισε οικόπεδο με το πατρικό του σπίτι
στη Σπάρτη όπου ανηγέρθη η βιβλιοθήκη και λειτουργεί από το 1988.
Η Μαρία Δημ. Τσιριβάκου δώρισε112 οικοπεδική έκταση δύο στρεμμάτων για να
ανεγερθεί κτίριο που θα στέγαζε τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Αρεόπολης, δωρεάς Γεωργίου
Τσιμπιδάρου-Φτέρη.
Δωρητές προσέφεραν οίκημά τους για τη στέγαση κτιρίου βιβλιοθήκης στην ιδιαίτερη
107
Το οίκημα της βιβλιοθήκης βρίσκεται ανατολικά του ναού της Αγίας Παρασκευής. Βάσει της
διαθήκης του Παναγιώτη Χρ. Πίτσιου, διευθυντής της βιβλιοθήκης είναι ο εκάστοτε διευθυντής
του Δημοτικού Σχολείου Καρυών. Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π.,
τόμ. Β΄, σ. 430.
108
Τελευταία βούλησις διαθήκης Πέτρου Πίτσιου Οκτώβριος 1947, φάκ. Δωρητών, υποφάκ.
Πέτρου Πίτσιου, Αρχείο Κοινότητας Καρυών. Η δωρεά βιβλιοθήκης έγινε με τον όρο
παραχώρησης κατάλληλου οικοπέδου κοντά στο σχολείο για την ανέγερση της βιβλιοθήκης. Στην
περίπτωση αυτή ο διαθέτης όρισε το επιπλέον ποσό των 2.500 δολαρίων για αγορά κατάλληλων
βιβλίων. Ο διαθέτης επιθυμούσε την τοποθέτηση επιγραφής υπεράνω της θύρας της βιβλιοθήκης
με την επιγραφή «Ιδρύθη υπό Π. Η. Πίτσιου 1965». Το κτίριο της βιβλιοθήκης άρχισε να
κατασκευάζεται το 1960. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 1846/31-8-1961 προς το
Υπουργείο Εξωτερικών. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 1404/17-10-1964 προς το
Υπουργείο Παιδείας «Αίτηση ενισχύσεως διά την αποπεράτωσιν της βιβλιοθήκης κληροδοτήματος
Π. Πίτσιου». Με το έγγραφο εζητείτο η οικονομική ενίσχυση ύψους 30.000 δραχμών για την
ολοκλήρωση του έργου ή να διατεθεί μέρος του ποσού από την αγορά βιβλίων για την ανέγερση
του κτιρίου, φάκ. Δωρητών, υποφάκ. Π. Πίτσιου, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
109
Υ.Α. της 7-10-1972 «Περί ιδρύσεως Βιβλιοθήκης εν Σπάρτη» ΦΕΚ 859/19-10-1972, τεύχ. Β΄.
110
Λακωνικά 1902-2002. (2003). Επετειακή έκδοση των 100 χρόνων του Συνδέσμου. Αθήνα,
Σύνδεσμος των εν Αττική Λακεδαιμονίων, σσ. 235-236.
111
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. 1509/5-2-1978, άρθρο «Μεγάλη δωρεά στο Δήμο Σπαρτιατών από
τον αείμνηστο Ε. Ι. Φιλιππόπουλο». Η αρχική δωρεά είχε γίνει προς το Δήμο Σπαρτιατών. Εφημ.
Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 905/7-2-1987, άρθρο «Γνωστός ευεργέτης δώρισε ένα θησαυρό
στην πόλη μας».
Λάδης Φώντας. (επιμ.). (2002). Η Σπάρτη ανάμεσα…, ό.π.
112
Η δωρήτρια ανέφερε ότι η δωρεά έγινε για λόγους αγάπης και θαυμασμού προς τον Γεώργιο
Φτέρη. Δωρεά εν ζωή, αρ. συμβολαίου 34310/6-9-1973 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Γρηγόριου
Βουτεράκου, φάκ. Μαρία Δημ. Τσιριβάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Εφημ. Λακωνική Δράσις, Φεβρουάριος 1974.
430
Η σύζυγος του Θωμά Σουρλή, Παναγιώτα, το 1981, δώρισε κτίριο για τη στέγαση της
βιβλιοθήκης στη Σκούρα.113
Ομογενείς προσέφεραν χρηματικό ποσό για τη δημιουργία βιβλιοθήκης στην ιδιαίτερη
Ο Β. Γραφειάδης από το Γύθειο, κάτοικος Ρουμανίας, το 1936, προσέφερε 20.000
δραχμές για τη δημιουργία λαϊκής βιβλιοθήκης114 και αίθουσας διαλέξεων στο Γύθειο.
Το 1936, ο Γεώργιος Κούρλας απέστειλε από το Σικάγο ποσό 200.000 δραχμών για να
ιδρυθεί βιβλιοθήκη115 στο Γεράκι και να λειτουργήσει ως αναγνωστήριο για τη μόρφωση
του λαού.
Το 1937, οι σχολικές εφορείες του Ημιγυμνασίου και του Δημοτικού Σχολείου
Γερακίου, σχετικά με τη δημιουργία116 λαϊκής βιβλιοθήκης στο Γεράκι της δωρεάς
Γεωργίου Κούρλα, αποφάσισαν την ανάληψη του κατατεθειμένου ποσού των 169.028
δραχμών με επιτόκιο 4% της από 8-1-1930 δωρεάς Κούρλα. Εξουσιοδότησαν τον
Παναγιώτη Πουλίτσα για την αγορά βιβλίων, τα οποία θα έκρινε ως κατάλληλα για τη
λαϊκή βιβλιοθήκη. Το Κοινοτικό Συμβούλιο Γερακίου ανέλαβε τη φροντίδα στέγασης και
φύλαξης της βιβλιοθήκης στο κοινοτικό κατάστημα και σε χώρο προσιτό στο κοινό.
Ο Δημήτρης Ν. Τζοβάνης, το 1961, κάτοικος ΗΠΑ, από το Γεράκι, διέθεσε117 1.500
δολάρια για τη συμπλήρωση της Βιβλιοθήκης Γερακίου.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν τη διάθεση χρηματικού ποσού για τη βιβλιοθήκη
της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Ιωάννης Λάμπρου Κουνουπιώτης από τους Μολάους με τη δημόσια διαθήκη 118 του
όρισε τη διάθεση 1.000 δραχμών κάθε έτος και για διάστημα τριών ετών στη Δημόσια
Βιβλιοθήκη Μολάων.
113
Ρουμελιώτης Γεωρ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα…, ό.π., σ. 137.
Επιγραφή στην Κοινότητα Σκούρας αναφέρει: «Βιβλιοθήκη Θωμά Σουρλή, ανηγέρθη δαπάναις
Θωμά Π. Σουρλή και Παναγιώτας συζ. Θωμά Σουρλή 1981».
114
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές σελίδες Λακωνίας. Εν Αθήναις, σ. 419.
115
Γριτσόπουλος Τ. (1982). Ιστορία…, ό.π., σσ. 461, 466. Λισάρη Π. άρθρο «Ευεργέται του
Γερακίου» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 9/ ΣΤ. Γ΄ (1960), σσ. 9-10. Μανώκας Δ. άρθρο «Η
Εκπαίδευση στο Γεράκι» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 78/ ΣΤ. ΙΓ΄ (1976), σ. 173. Αλεξάνδρου Σ. άρθρο
«Ελάσσονες Ευεργέται, Προσφοραί Ομογενών» περιοδ. Λακωνικά, έτος ΣΤ΄ τεύχ. 33/ Μάιος -
Ιούνιος 1969, σ. 85. Αγοράστηκαν 2.000 περίπου βιβλία τα οποία επέλεξε o Π. Πουλίτσας
Πρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας.
116
Βιβλίο πρακτικών της Σχολικής Εφορείας Ημιγυμνασίου Γερακίου Πράξη 5/17-1-1937 της
Σχολικής Εφορείας Ημιγυμνασίου και Δημοτικού Σχολείου Γερακίου, φάκ. ΕΚΠ. 111.1-14, ΓΑΚ
Ν. Λακωνίας. Αποφασίστηκε τριμελής επιτροπή να κανονίσει τα θέματα που αφορούσαν τη
βιβλιοθήκη. Διατέθηκαν 15.000 δραχμές για τις ανάγκες στέγασης της λαϊκής βιβλιοθήκης.
117
Κατάλογος Δωρητών και εκτελεσθέντων έργων, Αρχείο Δήμου Γερονθρών.
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 25/Νοέμβριος-Δεκέμβριος
1988.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία…, ό.π., σ. 466.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 78/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976, σ. 173, άρθρο «Η Εκπαίδευσις στο
Γεράκι».
431
Ο Γεράσιμος Καψάλης με τη μυστική διαθήκη του διέθεσε 300.000 δραχμές στη
Δημοτική Βιβλιοθήκη Γυθείου.119
Ο Παναγιώτης Γραμματικάκης διέθεσε120 το ήμισυ των εσόδων της περιουσίας του,
που βρισκόταν στη Μαγούλα, στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Σπάρτης.
Η Ελένη Μπουντούρη εγκατεστημένη στις ΗΠΑ, το 1978, με τη διαθήκη της
διέθεσε121 στη Ρουμάνειο Δημόσια Βιβλιοθήκη Μολάων 950 δολάρια.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν την προσφορά βιβλίων από τη βιβλιοθήκη τους
σε κοινοτικές βιβλιοθήκες, συλλόγους και κοινότητες.
Ο Ιωάννης Γεωργαντόπουλος, το 1889, με τη διαθήκη122 του όρισε η βιβλιοθήκη του
σπιτιού του στην Κωνσταντινούπολη να παραδοθεί ως κληροδότημα στον Ελληνικό
118
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Λάμπρου Κουνουπιώτη αρ. 18215/1962 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Κυριάκου Πετρέα, δημοσιεύθηκε αρ. απόφασης 26/1962 Πρωτοδικείο Σπάρτης. Αποδοχή
δωρεάς της Βιβλιοθήκης Μολάων αρ. πρωτ. 106/30-5-1972 προς το Υπουργείο Οικονομικών,
Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπουργείου Οικονομικών.
119
Βιβλίο Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου, αρ. απόφασης 67/1963,
φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2.1.-19, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
Μυστική διαθήκη Γεράσιμου Καψάλη…, ό.π. Με το ποσό των 300.000 δραχμών ο διαθέτης όρισε
να αγορασθεί ακίνητο στο Γύθειο. Το εισόδημα του κληροδοτήματος ο διαθέτης όρισε να διατεθεί
το ήμισυ για δαπάνες λειτουργίας της βιβλιοθήκης και το υπόλοιπο για εμπλουτισμό με την αγορά
βιβλίων. Εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-6- 1962.
Το 1968, το Δ.Σ. της Βιβλιοθήκης Γυθείου αγόρασε ακίνητο στο Γύθειο αξίας 500.000 δραχμών.
Το κληροδότημα κατέβαλε τοις μετρητοίς ποσό 300.000 δραχμών και το υπόλοιπο ποσό των
200.000 συμφωνήθηκε να καταβληθεί σε 96 ισόποσες μηνιαίες δόσεις στον ιδιοκτήτη Νικόλαο Θ.
Λιακάκο.
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 3351/9-10-1965, «Καταχώρηση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Γυθείου αρ.
πρωτ. 66» στην οποία αναφερόταν «Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Γυθείου δέχεται προσφορά
προκειμένου να προβεί εις την αγορά προσοδοφόρου οικίας εις κεντρικόν σημείον της πόλεως
Γυθείου. Η πληρωμή της αξίας της οικίας θα γινόταν τοις μετρητοίς εκ του κληροδοτήματος του
αειμνήστου δωρητού Γεράσιμου Καψάλη. Εν Γυθείω τη 30 Σ/βρίου 1965».
Απόσπασμα πρακτικού 1/8-1-1968 της συνεδριάσεως της διοικούσης επιτροπής της Δημοτικής
Βιβλιοθήκης Γυθείου, φάκ. Γερασίμου Καψάλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Έκθεση εκτιμήσεως ακινήτου Νικολάου Θ. Λιακάκου της 6-2-1968, το ακίνητο ήταν
διώροφο συνολικής επιφανείας 250 τ.μ., φάκ. Γερασίμου Καψάλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
Η βιβλιοθήκη στεγάσθηκε στο ισόγειο. Ο πρώτος όροφος νοικιαζόταν και τα έσοδα αρχικά
διετίθεντο για την εξόφληση της αγοράς του ακινήτου και μετά για τη λειτουργία της βιβλιοθήκης.
Το 1971, με δαπάνες του Δ.Σ. της βιβλιοθήκης έγιναν βελτιώσεις στο χώρο της βιβλιοθήκης. Εφημ.
Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 170/31-10-1971.
120
121
Διαθήκη Ελένης Μπουντούρη της 5-9-1978, φάκ. Ελένης Μπουντούρη, Δ/νση Εθνικών
432
Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινούπολης και στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Η νομική
βιβλιοθήκη του δικηγορικού του γραφείου στον Γαλατά Κωντσαντινούπολης όρισε να
διατεθεί στο Ελληνικό Προξενικό Δικαστήριο Κωνσταντινούπολης.123
Ο Γεώργιος Πολίτης όρισε124 το 1/30 των προσόδων του κληροδοτήματός του να το
διαθέσει ο Σύλλογος «Παρνασσός» στο τέλος κάθε έτους για αγορά βιβλίων τα οποία θα
δίνονται στη Βιβλιοθήκη Σπάρτης.
Ο Κωνσταντίνος Ιατρού από τη Σπάρτη, το 1980, στη διαθήκη125 του ανέφερε ότι
επιθυμούσε την ίδρυση βιβλιοθήκης στην Γκοριτσά, στην οποία δώρισε όλα του τα βιβλία.
Ο Απόστολος Δασκαλάκης από το Γύθειο, το 1981, δώρισε126 με τη διαθήκη του στη
Βιβλιοθήκη Γυθείου 5.000 τόμους ιστορικών και επιστημονικών βιβλίων της προσωπικής
του βιβλιοθήκης.
Ο Παύλος Αναγνωστάκος από το Γύθειο με τη διαθήκη του κληροδότησε τη
βιβλιοθήκη του127 στη Βιβλιοθήκη του Δήμου Γυθείου.
Δωρητές προσέφεραν βιβλία σε Δημόσια Βιβλιοθήκη της Λακωνίας.
Η Δημόσια Ρουμάνειος Βιβλιοθήκη Μολάων ιδρύθηκε το 1955128 με αρχική δωρεά
5.500 τόμων βιβλίων και περιοδικών του Γεωργίου Ρουμάνη. Γι’ αυτό έφερε την ονομασία
«Ρουμάνειος». Αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και εποπτεύεται από το
Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.
122
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου και κωδίκελλος (1889), Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ,
σσ. 1002 - 1027. Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος. (1929). Αρχεία Εθνικών Ευεργετών, τόμ. Γ΄. Αθήνα,
σσ. 63-67.
123
Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου και κωδίκελλος…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε ότι το Ελληνικό
Προξενικό Δικαστήριο Κωνσταντινούπολης μπορούσε να εκποιήσει τα βιβλία και με το ποσό να
αγοράσει άλλα, περισσότερο αναγκαία.
124
Διαθήκη του Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη, συντάχθηκε την 1 Μαρτίου 1934 και δημοσιεύθηκε από
το Πρωτοδικείο Αθηνών στις 16 Δεκεμβρίου 1936. Αρχείο Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός».
Φάκ. Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Αττική Λακεδαιμονίων, Αθήνα 2003, σσ. 229-230.
Το 1959, ο Δήμος Σπαρτιατών ζήτησε με αίτηση του, η οποία έγινε δεκτή στο Εφετείο Αθηνών, να
είναι αυτός στον οποίον θα καταβάλλεται το ποσοστό που όρισε ο Γεώργιος Πολίτης για τη
Βιβλιοθήκη Σπάρτης. Απόφαση του Εφετείου Αθηνών αρ. 1603/2-7-1959, φάκ. Γεωργίου Πολίτη,
ΔΗΜΟΤ. 1.2 -336, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
125
Ιδιόχειρος διαθήκη Κωνσταντίνου Γεωργ. Ιατρού της 7-2-1980, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
126
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 65/27-5-1981, άρθρο «5.000 σπάνια βιβλία δωρίζονται στη Δημοτική
Βιβλιοθήκη του Γυθείου». Ταϊφάκου Ιωάν. άρθρο «Μια πνευματική ευεργεσία» εφημ. Η
Λακωνική, αρ. φ. 68/14-8-1981,
127
Εφημ. Ο Ταΰγετος, Φεβρουάριος 1983, άρθρο «Στο Δήμο η βιβλιοθήκη Π. Αναγνωστάκου».
128
Υ.Α. της 30-6-1955 «Περί υπαγωγής της Ρουμανείου βιβλιοθήκης Μολάων εις την αρμοδιότητα
του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων» ΦΕΚ 152/16-8-1955, τεύχ. Β΄.
433
Ο Παναγιώτης Πουλίτσας δώρισε129 στο Δήμο Σπάρτης130 την προσωπική βιβλιοθήκη
του, η οποία αποτελείτο από βιβλία φιλοσοφίας, λογοτεχνίας, κλασικής φιλολογίας,
ιστορίας, καλών τεχνών και δικαίου. Τα βιβλία που δωρήθηκαν ανέρχονταν σε 12.000
τόμους και 4.000 νομικά συγγράμματα και περιοδικά.131
Η Δημόσια Βιβλιοθήκη Αρεόπολης ιδρύθηκε το 1972.132 Δωρεά στη βιβλιοθήκη
αποτέλεσε η προσωπική βιβλιοθήκη του Γεωργίου Τσιμπιδάρου - Φτέρη.133
Η οικογένεια του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου εκπλήρωσε επιθυμία του ποιητή και
διέθεσε,134 το 1991, το αρχείο του στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης για τη
διαφύλαξη, αξιοποίηση και προβολή του.
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης από την Κελεφά με τη διαθήκη 135
του, το 1991, όρισε τα βιβλία της βιβλιοθήκης του να διατεθούν στην Κοινότητα Κελεφάς
129
Η δωρεά στη βιβλιοθήκη έγινε από την εκτελέστρια της διαθήκης Πουλίτσα, αδελφή του
διαθέτη. Ο Παναγιώτης Πουλίτσας είχε εκφράσει την επιθυμία να δωρηθεί η βιβλιοθήκη του και να
μεταφερθεί στη Σπάρτη. Η συλλογή περιελάμβανε σπάνιες εκδόσεις, πολλές από αυτές ήταν εκτός
εμπορίου, γιατί ο δωρητής ήταν συλλέκτης βιβλίων.
Καμπά Βενέτα. Βιβλιοθήκες του Λακωνικού χώρου. Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών
7-11 Οκτωβρίου 1977. Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. 5ος, Αθήνα 1980, σσ. 247-255.
130
Αποδοχή δωρεάς της βιβλιοθήκης Παναγιώτη Πουλίτσα. Πρακτικό 12/5-6-1968, απόφαση
90/1968 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπαρτιατών, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1.-19, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
131
Υ.Α. της 7-10-1972 «Περί ιδρύσεως Βιβλιοθήκης εν Σπάρτη» ΦΕΚ 859/19-10-1972, τεύχ. Β΄,
άρθρο 1. «Η προσφερόμενη συλλογή βιβλίων του αποθανόντος Προέδρου του Συμβουλίου
Επικρατείας Π. Πουλίτσα, αποτελούμενη εκ 12.000 τόμων βιβλίων, ων η αξία υπερβαίνει τα δύο
εκατομμύρια», άρθρο 2 «Την ανάγκη ανόδου του πολιτισμικού επιπέδου της χώρας διά της
ιδρύσεως και λειτουργίας Βιβλιοθηκών. Ιδρύεται εν Σπάρτη βιβλιοθήκη υπό το όνομα “Βιβλιοθήκη
Σπάρτης”».
132
Υ.Α. 10767/7-10-1972 «Περί ιδρύσεως Βιβλιοθήκης εν Αρεοπόλει» άρθρο 1 «Η προσφερόμενη
από της κ. Φτέρη συλλογή βιβλίων αποτελουμένη από 6.000 τόμων βιβλίων, ων η αξία υπερβαίνει
το ένα εκατομμύριο», άρθρο 5 «Ιδρύεται εν Αρεοπόλει βιβλιοθήκη υπό το όνομα “Βιβλιοθήκη
Αρεοπόλεως Λακωνίας”» ΦΕΚ 859/19-10-1972 τεύχ. Β΄.
Η βιβλιοθήκη στεγάστηκε για δέκα χρόνια σε αίθουσα του Γυμνασίου Αρεόπολης. Μεταφέρθηκε
σε μισθωμένο ισόγειο οίκημα στην πλατεία Αρεόπολης. Τα εγκαίνια έγιναν στις 17 Μαρτίου 1974.
133
Καμπά Βενέτα. Βιβλιοθήκες του Λακωνικού χώρου. Στα: Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Λακωνικών
Σπουδών 7-11 Οκτωβρίου 1977, Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. 5ος, Αθήνα 1980, σσ. 247-255.
134
Το αρχείο και τα προσωπικά αντικείμενα φιλοξενήθηκαν σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στη
Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης.
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 675/21-12-2000, άρθρο «Στη Σπάρτη το αρχείο Βρεττάκου».
Λακωνικό Ημερολόγιο 2009, σ. 80, άρθρο «Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου».
Περιοδ. Δεσμός. Έκδοση του Συλλόγου Αδελφότης Πετρινιωτών, τεύχ. 17/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος
2007. Αθήνα, σσ. 11-12, άρθρο «Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου».
Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα 2003, σ. 237, άρθρο «Τα εγκαίνια του αρχείου του Νικηφόρου
Βρεττάκου στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Σπάρτης έγιναν στις 9 Δεκεμβρίου 2000».
Λακωνικό Ημερολόγιο 2012. Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή, σσ. 166-169. Τζινιέρη-Τζανετάκου Ελένη
άρθρο «Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου. Πρακτικές ανάπτυξης και αξιοποίησής του».
434
για τη δημιουργία βιβλιοθήκης στην Κελεφά και για χρήση των μαθητών και κατοίκων
της.
Ο διαθέτης αξίωσε σε περίπτωση αδυναμίας δημιουργίας βιβλιοθήκης στην Κελεφά,
τα βιβλία να διατεθούν στη Βιβλιοθήκη Αρεόπολης.
Ο Γεώργιος Δριτσάκος συνταξιούχος φιλόλογος, το 1995, δώρισε136 όλη τη
βιβλιοθήκη του στη Βιβλιοθήκη Αρεόπολης για τον εμπλουτισμό της.
Ο Χρήστος Δημότσης, το 1998, δώρισε137 στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μολάων
δεκατρείς τόμους της Ιστορίας της Ελλάδας.
Η Ευφροσύνη Μπούτσαλη δώρισε138 στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μολάων εκατό τόμους
μεταχειρισμένων βιβλίων, λογοτεχνικού και πολιτικού περιεχομένου.
Ο Δημήτριος και Ελένη Ανδριτσάκη δώρισαν,139 το 2002, τριάντα ένα βιβλία στη
Δημόσια Βιβλιοθήκη Μολάων.
Η Βασιλική Παναρίτη, το 2004, δώρισε140 στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μολάων εκατόν
ογδόντα βιβλία και εκατόν είκοσι πέντε περιοδικά φιλολογικού και λογοτεχνικού
περιεχομένου.
Ο Βασίλειος Παναρίτης, το 2004, με την ιδιόγραφη διαθήκη141 του κληροδότησε στη
Ρουμάνειο Βιβλιοθήκη Μολάων όλα τα βιβλία του.
Ο Ιωάννης Κοφινάς δώρισε,142 το 2004, εξήντα έξι βιβλία στη Δημόσια Βιβλιοθήκη
Μολάων.
Η Λένα Κωνσταντίνου δώρισε,143 το 2004, τριάντα βιβλία λογοτεχνικού περιεχομένου
στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μολάων.
Ο Σπύρος Βέργαδος - Τοκάς, καταγόμενος από την Αγόριανη, εγκατεστημένος στη
Γερμανία, το 2008, διέθεσε το προσωπικό του αρχείο και χρηματικό ποσό στη Δημόσια
Βιβλιοθήκη Σπάρτης.144
135
Ιδιόγραφος διαθήκη του Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη της 24-10-1991,
136
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 608/22-5-1995, άρθρο «Δωρεά στο νεοσύστατο Δήμο
Αρεοπόλεως».
137
Επιστολή της 19-2-1998 του Χρήστου Δημότση προς τη Βιβλιοθήκη Μολάων. Απόφαση
αποδοχής δωρεάς της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μολάων 6/1998. Αρχείο Βιβλιοθήκης Μολάων.
138
Επιστολή της Ευφροσύνης Μπούτσαλη της 21-10-1998 προς τη Βιβλιοθήκη Μολάων. Απόφαση
αποδοχής δωρεάς της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μολάων 47/1998. Αρχείο Βιβλιοθήκης Μολάων.
139
Απόφαση αποδοχής δωρεάς της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μολάων 32/2002. Αρχείο Βιβλιοθήκης
Μολάων.
140
Μολάων.
141
Ιδιόγραφος διαθήκη Βασιλείου Παναρίτη της 29-5-2004, δημοσιεύθηκε στο Μονομελές
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 6449/17-12-2004. Απόφαση Πρωτοδικείου Αθηνών 2499/2004. Δ/νση
Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
142
Μολάων.
143
Μολάων.
435
Δωρητές προσέφεραν βιβλία τους στην κοινοτική βιβλιοθήκη της ιδιαίτερης πατρίδας
τους.
Ο Δημήτριος Μαυρογένης από τη Βαμβακού, το 1929, προσέφερε145 τριακόσια είκοσι
εννέα βιβλία και περιοδικά στη βιβλιοθήκη της Κοινότητας Βαμβακούς.
Ο Ανδρέας Σταύρος Παπασταυρίδης, κάτοικος ΗΠΑ, εγκατέστησε στο κοινοτικό
μέγαρο των Καρυών βιβλιοθήκη.146
Ο Παναγιώτης Κουρελάκος από την Πετρίνα, το 1954, δώρισε147 πενήντα τόμους
βιβλίων στη βιβλιοθήκη της Κοινότητας Πετρίνας.
Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Γυθείου ιδρύθηκε το 1957.148 Δωρεά στη βιβλιοθήκη
αποτέλεσε η ιδιωτική βιβλιοθήκη του Γεράσιμου Καψάλη.149 Το 1959 ο Γεράσιμος
Καψάλης είχε διαθέσει150 στη Δημοτική βιλιοθήκη Γυθείου δύο χιλιάδες τόμους βιβλίων.
Το 1936 ο Γεράσιμος Καψάλης ενίσχυσε151 υλικά και τη βιβλιοθήκη Σπάρτης.
144
Εφημ. Παρατηρητής, αρ. φ. 3035/4-11-2008 , άρθρο «Στη βιβλιοθήκη το προσωπικό αρχείο του
Σπύρου Βέργαδου».
145
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 28/Απρίλιος 1929, σ. 348 «Επιστολή του Δημητρίου Γ. Μαυρογένη
στο Δ.Σ. του συνδέσμου των απανταχού Βαμβακιτών “Η Βαμβακού”» με την οποία
γνωστοποιούσε τη δωρεά του.
146
«Ο Ανδρέας Σταύρος Παπασταυρίδης προσέφερε σημαντικό αριθμό βιβλίων και συγγραμμάτων
για τη νεολαία και για τους κατοίκους των Καρυών». Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών.
Καρυαί…, ό.π., σ. 435.
147
Έγγραφο της Αδελφότητος Πετρινιωτών Αθήνας της 2-4-1954, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-56, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
148
Β.Δ. 27-12-1956 «Περί συστάσεως εν τω Δήμω Γυθείου ιδίου νομικού προσώπου υπό το όνομα
“Δημοτική Βιβλιοθήκη Γυθείου”» ΦΕΚ 6/15-1-1957 τεύχ. Α΄.
149
Καμπά Βενέτα. Βιβλιοθήκες του Λακωνικού…, ό.π.
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας της 1-3-1961, άρθρο «Τα εγκαίνια της Δημοτικής Βιβλιοθήκης
Γυθείου».
Καψάλης Γεράσιμος. (1993). Μάνη-Γυθείο-Σπάρτη. Επιμέλεια και προσθήκες Καψάλης
Ευάγγελος. Αθήνα, σσ. 170-188.
150
Έγγραφο του Δήμου Γυθείου αρ. πρωτ. 94/13-1-1964 προς τη Νομαρχία Λακωνίας «Υποβολή
στοιχείων αξιοποιήσεως κληροδοτημάτων», φάκ. Κληροδοτήματα Δήμου Γυθείου, Δ/νση Τοπικής
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 837/5-4-1961 άρθρο «Δωρεά του κ. Γεράσιμου Καψάλη προς τον
Δήμο Γυθείου».
Λακωνικαί Σπουδαί. Περιοδικό Σύγγραμμα, τόμ. 6ος/1982, σσ. 520-521.
Εφημ. Λακωνία της 16-8-1959. «Επιστολή του Γεράσιμου Καψάλη προς τον πρόεδρο του Δ.Σ. της
Δημοτικής Βιβλιοθήκης Γυθείου Τζωρτζάκη Τζ.». Τα εγκαίνια της βιβλιοθήκης έγιναν στις 15
Ιανουαρίου 1961.
Φτέρης Γεώργιος. (1981). Μάνη Πατρίδα μου (Το Μανιάτικο Βίωμα). Αθήνα, εκδ.: Ερμής.
«Γεράσιμος Καψάλης» σσ. 73-77 «Το παράδειγμα που άφησε ο Γεράσιμος Καψάλης είναι ότι
χάρισε τη βιβλιοθήκη του στο Γύθειο. Όλα τα βιβλία του με τα όποια επέρασε όλη τη ζωή του,
τους καλύτερους συντρόφους του… η δωρεά του Γεράσιμου Καψάλη ήταν σαν να άνοιγε μία νέα
περίοδος της πνευματικής ζωής...».
436
Η οικογένεια Παυλάκου δώρισε, το 1960, στη Βιβλιοθήκη Γυθείου δύο αναγνωστήρια
και ο Θεόδωρος Φιλιππάκος διέθεσε τριακόσιους τόμους βιβλίων.152
Ο Κυριακούλης Γκουμάκος από την Πετρίνα, κάτοικος Μπρούκλιν, με δωρεά153 του
πλούτισε με βιβλία τη Βιβλιοθήκη Πετρίνας.
Ο Δημήτριος Κούτσικος, το 1966, από τις Καρυές, με τη διαθήκη154 του όρισε να
περιέλθει στην Κοινότητα Καρυών η βιβλιοθήκη της οικίας του στις Καρυές, η οποία
αποτελείτο από εξακόσια βιβλία.
Ο Πάνος Πετρ. Νικολετόπουλος από τους Βουτιάνους δώρισε155 στην Αγροτολέσχη
Βουτιάνων έπιπλα και μία συλλογή διακοσίων βιβλίων οικοκυρικής και αγροτικής.
Ο Παναγιώτης Θεοφιλόπουλος από το Ξηροκάμπι διέθεσε156 την προσωπική του
βιβλιοθήκη στην Κοινοτική Βιβλιοθήκη Ξηροκαμπίου.
Ο Νικόλαος Πουλίτσας από το Γεράκι προσέφερε157 χίλιους τόμους βιβλίων στην
Κοινοτική Βιβλιοθήκη του Γερακίου και στις βιβλιοθήκες του Δημοτικού και του
Γυμνασίου Γερακίου.
Ο Δημήτριος Καλλιάννης, το 1982, δώρισε158 στην Κοινοτική Βιβλιοθήκη
Καστορείου πενήντα πέντε τόμους βιβλίων.
Λάκωνες, σύλλογοι και ιδρύματα προσέφεραν χρηματικό ποσό για τη βιβλιοθήκη
στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Για τη Βιβλιοθήκη Γυθείου, το 1962, διέθεσαν159 από 250 δραχμές ο Γ. Μιχαήλος και
η Μένη Μπακάκου.
Ο σύλλογος στην Αττική διαμενόντων με καταγωγή από την Τρύπη, το 1970,
διέθεσε160 60.000 δραχμές για τη δημιουργία κοινοτικής βιβλιοθήκης στην Τρύπη.
Το Καψάλειο Ίδρυμα στο Γύθειο, το 1972, διέθεσε161 5.000 δραχμές για προμήθεια
μορφωτικών βιβλίων και τη διάθεσή τους στην Καψάλειο Δημοτική Βιβλιοθήκη, καθώς
και 6.000 δραχμές για τη βελτίωση της λειτουργίας της βιβλιοθήκης.
Βαγιακάκος Δικαίος. Γεράσιμος Καψάλης 1873-1962. Νεκρολογία. Ανάτυπο εκ του τόμου ΞΕ΄ του
περιοδικού Αθήνα. Εν Αθήναις τυπογραφείο Μυρτίδου 1961.
151
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 26-27/1960, σ. 16.
152
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας της 1-3-1961, άρθρο «Τα εγκαίνια της Δημοτικής Βιβλιοθήκης
Γυθείου».
153
Πουλημενάκος Άρης. (1989). Η Πετρίνα από το 17ο αιώνα. Αθήνα, σ. 68.
154
Ιδιόγραφος διαθήκη Δημητρίου Κουτσίκου της 30-12-1966. Δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 5662/16-9-1969, φάκ. Δημητρίου Κουτσίκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η δωρεά έγινε σε μνήμη του πατρός του διαθέτη για να χρησιμεύσει προς
ωφέλεια των κατοίκων.
155
156
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 14/1972, σ. 7.
157
158
Εφημ. Ο Βορειοδημότης, αρ. φ. 31/19-8-1981, άρθρο «Δωρεά Δημ. Καλλιάννη».
159
Εφημ. Λακωνική Δράσις της 20/10-4-1962.
160
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 41/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1970, σ. 180. Η βιβλιοθήκη στεγάστηκε
στο παλαιό Δημοτικό Σχολείο Τρύπης.
161
437
Για τη στέγαση της Κοινοτικής Βιβλιοθήκης Δασκαλάκη στη Μονεμβάσια, το 1978 η
οικογένεια Δασκαλάκη διέθεσε162 100.000 δραχμές.
Το Ίδρυμα163 «Σταύρος Νιάρχος», το 1996, ενίσχυσε την ανακατασκευή της στέγης
και την αποπεράτωση της βιβλιοθήκης της μονής των Aγίων Aναργύρων Πάρνωνος.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν την ανέγερση βιβλιοθήκης στην ιδιαίτερη πατρίδα
τους. Δωρητές προσέφεραν οικόπεδό τους, επί του οποίου οικοδομήθηκε βιβλιοθήκη.
Ομογενείς και γηγενείς με τη διαθήκη τους ή με δωρεά εν ζωή και σύλλογοι προσέφεραν
χρήματα για τη δημιουργία βιβλιοθήκης. Διαθέτες με τη διαθήκη τους ή με δωρεά όρισαν
την προσφορά βιβλίων στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Με τη δωρεά του Ιδρύματος «Σταύρος
Νιάρχος» αποφασίστηκε να δημιουργηθεί η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας.
Χορηγία για έκδοση βιβλίων
Με χορηγία του Γεωργίου Τσοχώνη, το 1908, έγινε η έκδοση του βιβλίου του
Φαίδωνα Κουκουλέ «Οινουντιακά».164
Ο Απόστολος Βαλάσης, κάτοικος Γερακίου, το 1939, διέθεσε165 40.000 δραχμές για
την έκδοση λευκώματος με θέμα το Γεράκι.
Ο Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλος χορήγησε166 το ποσό των 2.000.000 δραχμών, το 1996,
για την έκδοση βιβλίου.
162
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 200/21-1-1978, άρθρο «Δωρεές για τη στέγαση της
βιβλιοθήκης Δασκαλάκη». Άλλες δωρεές για τον ίδιο σκοπό: Σοφία Μέγα 5.000 δραχμές, Έλλη
Ρίτσου 2.000 δραχμές.
163
Το 1999, το Ίδρυμα κάλυψε τα λειτουργικά έξοδα της βιβλιοθήκης και της αγοράς εξοπλισμού
για την Ελληνική Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας. Το 2001, ενίσχυσε τη μεταστέγαση και
την ανακαίνιση της κεντρικής βιβλιοθήκης της Aρχιεπισκοπής Αθηνών. Το 2002, πραγματοποίησε
αγορά εξοπλισμού για τη βιβλιοθήκη, τα εργαστήρια και το αμφιθέατρο της Στρατιωτικής Σχολής
Ευελπίδων. Το 2004 συμμετείχε στην ανακατασκευή του κτιρίου της βιβλιοθήκης, την αγορά
εξοπλισμού και τη συντήρηση των κωδίκων της μονής Κουτλουμουσίου στο Άγιον Όρος. To 2007
πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης και ενίσχυσης προγράμματος ηλεκτρονικής αρχειοθέτησης
της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
164
Κουκουλές Φαίδων. (1908). Οινουντιακά. Μελέτη περί της Ιστορίας των ηθών και εθίμων και του
Γλωσσικού Ιδιώματος του Δήμου Οινούντος της επαρχίας Λακεδαίμονος. Εν Χανίοις, εκ του
τυπογραφείου Μιχαήλ Ι. Σαλιβέρου. «Τω Κυρίω Γεωργίω Β. Τσοχώνη. Ανδρί Φιλομούσω τόδε το
βιβλίον τη ευγενεί αυτού χορηγία εκδοθέν. Μετ’ εκτιμήσεως αφιερεί ο γράψας».
165
Κατάλογος Δωρητών και εκτελεσθέντων έργων. Αρχείο Δήμου Γερονθρών.
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 24/Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1988, Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του
Γερακίου».
438
Για την ενίσχυση των εκδόσεων των τόμων των «Λακωνικών Σπουδών» που
εκδίδονται από την Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών, το 1981, διέθεσαν,167 το Ματάλειο
Καθίδρυμα 40.000 δραχμές, ο ηγούμενος της μονής Φανερωμένης Αναβρυτής 25.000
δραχμές και ο Κωνσταντίνος Κοτσώνης 10.000 δραχμές. Το 1983, προσέφεραν168 το
Ματάλειο κληροδότημα 40.000 δραχμές, ο ηγούμενος της μονής Φανερωμένης Αναβρυτής
Κ. Δαμασκηνός Γορανίτης 25.000 δραχμές και ο Κων. Κοτσώνης 25.000 δραχμές. Το
1996 προσέφεραν169 ο Γεώργιος Φραγκογιάννης, η Κυριακούλα Φραγκογιάννη, ο
Γρηγόριος Βαγιακάκος από 100.000 δραχμές και ο Δικαίος Βαγιακάκος 50.000 δραχμές.
Το Ίδρυμα170 «Σταύρος Νιάρχος», το 2005, πραγματοποίησε την έκδοση βιβλίου για
την ιστορική πόλη του Mυστρά. Το 1998, χρηματοδότησε την έκδοση του 14ου τόμου του
166
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά των χωρίων του Ζάρακα της Επιδαύρου Λιμηράς
Λακωνίας. Αθήνα, σσ. 7-10. Ο χορηγός ανέλαβε τη δαπάνη έκδοσης του πιο πάνω βιβλίου.
167
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Ιανουάριος 1983, άρθρο «Δωρεαί προς την Εταιρείαν Λακωνικών
Σπουδών».
168
169
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 626/22-11-1996, άρθρο «Δωρεές στην Εταιρεία
Λακωνικών Σπουδών».
170
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» το 2001 πραγματοποίησε την έκδοση 5.000 αντιτύπων του
τόμου «Eθνική Πινακοθήκη - 100 χρόνια», την έκδοση τρίτομου φωτογραφικού λευκώματος με
θέμα την ιστορία και τη λαογραφία των Σπετσών της Ένωσης Σπετσιωτών. Το 2005, συμμετείχε
στην εκδήλωση προς τιμήν των 100 χρόνων λειτουργίας του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων
και συμμετείχε στην έκδοση βιβλίου με τίτλο Κεφάλαια Ναυτιλίας στην Ξηρά των εκδόσεων
Κέρκυρα. Το 1999 χρηματοδότησε την έκδοση του βιβλίου Tο Ένδυμα στην Aθήνα στο γύρισμα του
19ου αιώνα για το ΕΛΙΑ. Το 2000, χρηματοδότησε την έρευνα και έκδοση του βιβλίου Πλωτώ, με
θέμα την ελληνική ναυτιλία κατά την περίοδο 1750-1950 για το ΕΛΙΑ. Χρηματοδότησε την
έκδοση των πρακτικών του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών για την Εταιρεία
Πελοποννησιακών Σπουδών. Το 2001, χρηματοδότησε την έκδοση λεξικού γεωγραφικών όρων και
τοπωνυμίων της Πελοποννήσου για την Ελληνική Επιγραφική Εταιρεία, την έκδοση του βιβλίου
Ποντοπορεία, σχετικά με τα ιστιοφόρα και τα ατμόπλοια ελληνικής ιδιοκτησίας κατά την περίοδο
1830-1939, την έκδοση του βιβλίου Ρούπελ για το ΕΛΙΑ. Το 2001 χρηματοδότησε την έκδοση με
θέμα την ιστορία του ελληνικού εφοπλισμού κατά τον 19ο και 20ο αιώνα του συγγραφέα Ευσταθίου
Μπάτη. Το 2003 χρηματοδότησε την έκδοση με θέμα την ιστορία των σχολείων στην
Kωνσταντινούπολη της Εταιρείας Μελέτης της καθ’ ημάς Ανατολής, την έκδοση βιβλίων και
εκπαιδευτικών τόμων για το Ίδρυμα Ερευνών Χερσονήσου του Αίμου, στη Θεσσαλονίκη και την
ειδική έκδοση με θέμα τις ελληνικές ενδυμασίες του Λυκείου των Ελληνίδων, στην Aθήνα. Ακόμη
χρηματοδότησε έκδοση με τα ιστορικά μουσεία της Eλλάδας της εταιρείας «Οι Φίλοι του
Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα». Το 2004, πραγματοποίησε την έκδοση του βιβλίου Tαφικά
Mνημεία της Πόλης για το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και την έκδοση της Eγκυκλοπαίδειας
του Eλληνικού Tύπου 1784-1974 για το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος
Ερευνών. Το ίδιο έτος, χρηματοδότησε έρευνα και έκδοση του βιβλίου Ευπόμπη, με θέμα την
ελληνική ναυτιλία κατά την περίοδο 1950-2000 για το ΕΛΙΑ. Το ίδιο έτος, δημιούργησε
ηλεκτρονικό εννοιολογικό λεξικό της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας για την Ομοσπονδία
Κωφών Ελλάδος. Το 2005, πραγματοποίησε την έκδοση βιβλίων σχετικών με την Αρχαία
Ελληνική Ιστορία και την Αρχαία Ελληνική Τέχνη, για το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας. Ακόμη,
χρηματοδότησε εκδόσεις του Ριζαρείου Ιδρύματος στο Mονοδένδρι Iωαννίνων. Το 2006,
439
επιστημονικού περιοδικού «Λακωνικές Σπουδές» της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών. Το
2001, χρηματοδότησε την έκδοση πρακτικών συμποσίων ιστορίας και τέχνης του
Μονεμβασιώτικου Ομίλου στη Mονεμβάσια. Το 2002 χρηματοδότησε το λεύκωμα «Η
Σπάρτη ανάμεσα σε τρεις αιώνες» για το Δήμο Σπάρτης.
Αθλητισμός και παιδότοποι
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1870 ξεκίνησε συστηματικά η δημιουργία αθλητικών
και γυμναστικών σωματείων.171 Από το 1922 ο αθλητισμός μαζικοποιήθηκε,
δημιουργήθηκαν οι πρώτοι σύλλογοι, καθιερώθηκαν οι πρώτοι αθλητικοί θεσμοί,
κωδικοποιήθηκαν οι κανόνες της αθλητικής αναμέτρησης, κατασκευάσθηκαν ιδιαίτεροι
τόποι άθλησης στις πόλεις. Υπήρξε η εμφάνιση και εξάπλωση της σωματικής άσκησης ως
μέσο ψυχαγωγίας και δραστηριότητας. Η δημιουργία αθλητικών κέντρων γινόταν με
κρατική φροντίδα και με την ιδιωτική πρωτοβουλία. Η άθληση απέκτησε από την εποχή
των πρώτων, πρώιμων προσπαθειών για την καθιέρωσή της τους δικούς της χώρους. Οι
χώροι αυτοί ήταν σε αστικά κέντρα, εφόσον η ανάπτυξη της γυμναστικής συνδεόταν με
τους εκπαιδευτικούς θεσμούς και η εμφάνιση και εξάπλωση των σπορ ακολουθούσε την
αστικοποίηση. Η δημιουργία ιδιαίτερων χώρων άθλησης ευνοούσε την καθιέρωση της
σωματικής άσκησης ως αυτόνομης δραστηριότητας στο πλαίσιο των ασχολιών των
κατοίκων της πόλης. Με την πάροδο του αιώνα και στο μέτρο που διαμορφώνεται και
ορίζεται η έννοια του ελεύθερου χρόνου, οι χώροι αυτοί αποτελέσαν έναν από τους
«τόπους» της αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου.172 Διαθέτες και δωρητές ενίσχυσαν την
ανάπτυξη του αθλητισμού από τις αρχές του 19ου αιώνα.
Ο Αθανάσιος Ματάλας υπήρξε δωρητής, ιδρυτής γυμναστικού συλλόγου, αθλοθέτης
και χορηγός.
Συγκεκριμένα, υπήρξε ο ιδρυτής του Γυμναστικού Συλλόγου Σπάρτης και αθλοθέτης
από το 1898 έως το 1912 των ετήσιων αγώνων του συλλόγου. Στη διαθήκη173 του όρισε να
χρηματοδότησε την έκδοση των πρακτικών του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών
Σπουδών της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών. Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
171
Κουλούρη Χριστίνα. (1977). Αθλητισμός και Όψεις της Αστικής Κοινωνικότητας, Γυμναστικά και
Αθλητικά σωματεία 1870-1922. Αθήνα, Ι.Α.Ε.Ν, σ. 47.
172
Κουλούρη Χριστίνα. (1977). Αθλητισμός και Όψεις…, ό.π., σ. 93.
173
Ιδιόχειρος διαθήκη της 27-3-1919 του Αθανασίου Ματάλα «εξ Αραχόβης Λακεδαίμονος» και
κωδίκελλος της 24-5-1919. Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σ. 978. Η Δράση και το έργο του
Ιδρύματος. Βιογραφία, Διαθήκη και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα. (2003). Αθήνα. Έκδοση
Καθιδρύματος Αθ. Ματάλα. Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί. Εν
Αθήναις. Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, σ. 1050.
440
χορηγείται κάθε έτος ποσό από 600 μέχρι 1.000 δραχμές, αναλόγως των προσόδων της
περιουσίας, για έπαθλα αγώνων που τελούνταν στη Σπάρτη, όταν σε αυτούς παρίστανται
και οι εκτελεστές της διαθήκης. Στη διαθήκη ακόμη αναφερόταν ότι, εάν ο Γυμναστικός
Σύλλογος Σπάρτης παραχωρήσει διαμέρισμα στο οίκημα του γυμναστηρίου, για την
εγκατάσταση του γραφείου του νομικού προσώπου του ιδρύματος, τότε να χορηγούνται
στο γυμναστικό σύλλογο 500 δραχμές, ακόμη και όταν δεν τελούνταν αγώνες.
Ομογενείς και σύλλογοι ομογενών προσέφεραν χρηματικά ποσά για την αγορά
οικοπέδου και τη δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων.
Το 1929, η Αδελφότης Αραχοβιτών έστειλε στον Αθλητικό Σύλλογο Καρυών «Ο
Καρυάτης» 518 δολάρια για την αγορά του γηπέδου στη θέση Πινιγούρα των Καρυών.174
Οι αδελφοί Παρασκευάς, Χρήστος και Δήμος Λεβέντης, ο Ανδρέας Τράγκας και ο
Ιωάννης Σ. Πίτσιος απέστειλαν χρήματα στην Κοινότητα Καρυών για την αγορά επαρκούς
χώρου και την ισοπέδωσή του, ώστε να καταστεί γήπεδο.175
Ο Γεώργιος και Κώστας Γερακός, το 1951, διέθεσαν176 100.000 δραχμές για αγορά
οικοπέδου και την κατασκευή γυμναστηρίου στο Γεράκι.
Ο Νικόλαος Οικονόμου από την Γκοριτσά διέθεσε177 20.000 δολάρια για ανέγερση
ανοιχτού γυμναστηρίου στην Γκοριτσά.
Ο Σωτήριος Λιακάκος από το Ξηροκάμπι, κάτοικος Βανκούβερ Καναδά, το 1972,
δώρισε178 8.000 δολάρια για αγορά οικοπέδου και τη δημιουργία κοινοτικού σταδίου στα
Λιακαίικα Ξηροκαμπίου.
Λάκωνες προσέφεραν χρηματικά ποσά για την αγορά οικοπέδου και τη δημιουργία
αθλητικών εγκαταστάσεων.
Με εισφορές κατοίκων της Σπάρτης, το 1937, συγκεντρώθηκε ποσό 100.000 δραχμών
και διατέθηκε179 για τη δημιουργία καταφυγίου στον Ταΰγετο.
Ο Εθνικός Παλλακωνικός Σύλλογος Αθηνών, το 1952, διέθεσε180 1.000.000 δραχμές,
ο Τάκης Ρηγόπουλος 1.000.000 δραχμές, η Βασιλική Η. Κομνηνού και η Ευαγγελία Κ.
Περιοδ. Μαλεβός, έτ. Δ΄, τεύχ. 31/ Νοέμβριος 1923, άρθρο «Από την διαθήκη του Αθανασίου
Ματάλα», σσ. 171-172.
174
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., σσ. 419, 494
Πίτσιος Κ. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος. Ιστορική και λαογραφική μελέτη. Αθήνα, σσ.
219, 226. Ο χώρος για την εγκατάσταση του γηπέδου ήταν πολύ μικρός. Δεν μπόρεσε να
πραγματοποιηθεί επέκταση με την απαλλοτρίωση χωραφιών, γιατί δεν υπήρχαν τα απαιτούμενα για
την πληρωμή χρήματα.
175
Στο γήπεδο των Καρυών, αργότερα, με δωρεές κτίστηκε μικρό οίκημα για την προετοιμασία
των αθλητών. Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Α΄, σ. 419.
176
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.77/1976, άρθρο «Δωρηταί του Γερακίου», σ. 133.
177
178
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 12/1972, σ. 5.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 55/ Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1973, σ. 158.
179
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 170/28-3-1937, άρθρο «Αι εισφοραί διά το καταφύγιο του
Ταϋγέτου».
441
Κομνηνού από 100.000 δραχμές για την ενίσχυση του έργου κατασκευής του Σταδίου
Σπάρτης.
Ο Γεώργιος Σκιούρης, το 1979, με τη διαθήκη181 του διέθεσε 200.000 δραχμές για τη
διαμόρφωση του γηπέδου των Καρυών σε στίβο για τη διεξαγωγή αγωνισμάτων κλασικού
αθλητισμού, εκτός ποδοσφαίρου. Ακόμη διέθεσε182 το ένα τέταρτο των ετήσιων εσόδων
από ενοίκια και μερίσματα για την τέλεση αγώνων ποδοσφαίρου. Όρισε το ένα τέταρτο
των ετήσιων εσόδων από ενοίκια και μερίσματα, αφού παρέμεναν για μία τετραετία σε
ειδικό λογαριασμό, να διατίθεται για διεξαγωγή αγώνων στίβου κλασικού αθλητισμού
στην ιδιαίτερη πατρίδα του στις Καρυές.
Με δωρεά183 του Νίκου Στρατηγάκη από τους Βουτιάνους αγοράστηκε και
κατασκευάστηκε γήπεδο στη θέση Αϊ Θόδωρος των Βουτιάνων.
Οι αδελφές Κων/να, Αρετή και Όλγα Σωμή από το Ξηροκάμπι διέθεσαν 16.140 ευρώ
για την αγορά οικοπέδου έκτασης 14 στρεμμάτων με σκοπό τη δημιουργία δημοτικού
σταδίου184 στο Ξηροκάμπι. Με χρηματοδότηση185 από το κληροδότημα Σωμή 30.000.000
δραχμών, το 2001, ξεκίνησε η δημιουργία αθλητικού κέντρου στο Ξηροκάμπι.
Δωρητές προσέφεραν οικοπέδο για τη δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων.
Ο Νικήτας Μοιρόπουλος, το 1957, δώρισε186 στην Κοινότητα Γερακίου οικόπεδο για
να κατασκευασθεί πισίνα.
Το 1983, το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα παραχώρησε187 στη Γενική Γραμματεία
Αθλητισμού με συμβολικό μίσθωμα έκταση 50 στρεμμάτων για την κατασκευή αθλητικού
180
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 311/16-1-1953 άρθρο «Δωρεαί προς το Στάδιον».
181
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη…, ό.π. Αρχείο Ιδρύματος Γεωργίου Σκιούρη. Ο
διαθέτης υπήρξε ιδρυτής του αθλητικού συλλόγου «Ο Καρυάτης». Ζήτησε να γραφεί ό,τι έργο
πραγματοποιήθηκε με δαπάνη Γεωργίου Θ. Σκιούρη.
182
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη…, ό.π.
183
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 160/ Μάιος-Ιούνιος 1978, άρθρο «Με δωρεά Νίκου Στρατηγάκη
κατασκευάζεται Αθλητικό Γήπεδο».
184
Απόφαση 23/1997 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Φάριδος, φάκ. Αδελφών Σωμή, ΓΑΚ
Ν. Λακωνίας. Λάσκαρις Δημήτριος. (2002). Το Ξηροκάμπι…, ό.π., σ. 247.
185
Απόφαση 33/2001 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Φάριδος, φάκ. Αδελφών Σωμή,
Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας.
186
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 25/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1988, Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του
Γερακίου».
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέται του Γερακίου» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28/ Αύγουστος
1960, σσ. 8-10. Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία…, ό.π., σ. 468.
Εφημ. Εθνικό Βήμα (Μίσιγκαν ΗΠΑ), αρ. φ. 3365/27-5-1986, άρθρο «Στη Μνήμη των Μεγάλων
Ευεργετών και Δωρητών της Προοδευτικής Κωμοπόλεως Γερακίου της Σπάρτης».
187
Σαϊνοπούλειου ιδρύματος. «Ο χώρος του Άλσους προσφέρει με την ιδιομορφία του εδάφους και
τους κατάλληλους δρόμους που έχει επιλέξει το τμήμα ποδηλασίας του Σπαρτιατικού Γυμναστικού
Συλλόγου για ποδηλατικούς αγώνες, όπου δύο φορές το χρόνο διοργανώνονται με τη συνεργασία
του Σαϊνοπούλειου Ίδρύματος σε παμπελοποννησιακό ή και πανελλήνιο επίπεδο. Σε ειδικά
διαμορφωμένη πίστα του χώρου γίνεται το πανελλήνιο πρωτάθλημα ορεινής ποδηλασίας στο
αγώνισμα τετραπλού, που διοργανώνεται από την Ελληνική Ομοσπονδία Ποδηλασίας με την
442
κέντρου και κλειστού γυμναστηρίου 1.000 θέσεων με την ονομασία Σαϊνοπούλειο Εθνικό
Αθλητικό Κέντρο. Ο χρόνος που έπρεπε να πραγματοποιηθεί το έργο παρήλθε και το έργο
δεν ολοκληρώθηκε.188
Με δαπάνες189 του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος έγινε αγορά έκτασης 5 στρεμμάτων στην
Κοκκινόραχη. Διαμορφώθηκε σε γήπεδο και παραχωρήθηκε στον αθλητικό οργανισμό του
Δήμου Σπαρτιατών.
υποστήριξη του τμήματος ποδηλασίας του Σπαρτιατικού Γυμναστικού Συλλόγου και του
Σαϊνοπουλείου Ίδρύματος». Ιστοσελίδα Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος.
http://www.sainopouleio.gr/proedros.html Ανάκτηση: 8/10/2011.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 10-9-1982, άρθρο «Για κατασκευές κλειστού Γυμναστηρίου
παραχωρείται έκταση από το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα».
Εφημ. Ο Ταΰγετος, αρ. φ. 35/ Ιανουάριος 1984, άρθρο «Το Σαϊνοπούλειο έδωσε έκταση για
αθλητικό κέντρο». Η προσφορά έγινε για 50 χρόνια με μίσθωμα 500 δραχμών το μήνα και
εγκρίθηκε από το Νομάρχη Λακωνίας με την 380/10-1-1984 απόφασή του. Οι όροι ήταν να
ονομασθεί το αθλητικό κέντρο: «Εθνικό Αθλητικό Κέντρο Μαγούλας Σπάρτης το Σαϊνοπούλειο».
Σε δύο χρόνια από την υπογραφή της μίσθωσης του χώρου έπρεπε να είχαν ολοκληρωθεί οι
εργασίες ή να είχαν προωθηθεί σοβαρά και να είχαν κατασκευαστεί τουλάχιστον τα βασικότερα
έργα του αθλητικού κέντρου, άλλως θα ακυρωνόταν η παραχώρηση χρήσης του χώρου. Η δαπάνη
του έργου βάρυνε τη Γενική Γραμματεία Αθλητισμού.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1368/30-8-1983, άρθρο «Το Ε.Α.Κ. Σπάρτης προτείνεται να γίνει
στο Σαϊνοπούλειο».
Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα 2003, σ. 221. Το 1983 υπήρξε συμφωνία με τη Γενική Γραμματεία
Αθλητισμού και παραχωρήθηκε ο χώρος των 50 στρεμμάτων. Η συμφωνία για την κατασκευή του
αθλητικού κέντρου προέβλεπε τα έργα να έχουν γίνει εντός δεκαετίας.
188
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 1764/3-12-1984, άρθρο «Χάρις εις το Σαϊνοπούλειον Ίδρυμα
και τον Πρόεδρό του ιδρύεται εις Μαγούλαν το μεγαλύτερον αθλητικόν κέντρον της Ευρώπης». Η
Γενική Γραμματεία Αθλητισμού είχε εκπονήσει το σχέδιο των αθλητικών εγκαταστάσεων και είχε
δοθεί σημασία στην ιδιαιτερότητα που παρουσίαζε ο χώρος, μορφολογία εδάφους,
προσανατολισμό, απαιτήσεις τοπίου λόγω του Μυστρά.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 2082/8-7-1991, άρθρο «Τι γίνεται με την προσφορά του
Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος». Σε επιστολή του ο πρόεδρος του Σαϊνοπουλείου ιδρύματος προς το
νομάρχη Λακωνίας ανέφερε: «...η μεγάλη αυτή καθυστέρηση των έργων έχει φέρει σε αμηχανία
την διοίκηση του ιδρύματος, διότι ο χρόνος που έπρεπε να έχει γίνει έστω και ένα ολοκληρωμένο
έργο έχει παρέλθει και η συμφωνία συνεπώς θα έπρεπε να είχε ακυρωθεί...».
189
Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου. Σκοποί-Δραστηριότητες. Φυλλάδιο
Σαϊνοπούλειου ιδρύματος. Στο χώρο έχει γίνει ανάπλαση από το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα για να
διαμορφωθεί σε σύγχρονο αθλητικό γήπεδο.
443
Ο Λεωνίδας Μελ. Μανουσάκης με τη διαθήκη του, το 1994, διέθεσε κτήμα 10
στρεμμάτων στο Σπαρτιατικό Γυμναστικό Σύλλογο, με σκοπό να κατασκευαστεί γήπεδο
και να αθλούνται οι νέοι της Σπάρτης190. Όρισε το γήπεδο να ονομασθεί Μανουσάκειον.
Δωρητές και ίδρυμα προσέφεραν τα αναγκαία αθλητικά μέσα σε αθλητικούς
συλλόγους.
Οι αδελφοί Μαλτσιώτη, το 1904, δώρισαν191 στο Σπαρτιατικό Γυμναστικό Σύλλογο
για το τμήμα του οπλασκητηρίου του δύο ζεύγη σπαθιών, προσωπίδες, δύο πιστόλια,
τέσσερα όπλα και τέσσερις χιλιάδες φυσίγγια.
Το Ίδρυμα192 «Σταύρος Νιάρχος», το 2005, πραγματοποίησε αγορά τριών σκαφών
τύπου Laser και δύο σκαφών τύπου Europe για το Ναυτικό Όμιλο Λακωνίας στο Γύθειο.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά για την οικονομική ενίσχυση αθλητικού
συλλόγου.
Ο Σπύρος Κριτσιλής προσέφερε,193 το 1908, στο Γυμναστικό Σύλλογο Γυθείου 25
δραχμές.
Η Μ. Λευκάκη διέθεσε,194 το 1978, στον Γυμναστικό Σύλλογο Γυθείου «Ο
Πανγυθεατικός» 1.000 δραχμές.
Ο Παναγιώτης Μαστρογιαννάκος από τη Στεφανιά πρόσφερε,195 το 1982, στον
Αθλητικό Σύλλογο «Άρης» Σκάλας 11.000 δραχμές.
Για την αποπληρωμή ιδιόκτητων γραφείων του Σπαρτιατικού Συλλόγου,196 το 1982, ο
Γεώργιος Σαϊνόπουλος διέθεσε 10.000 δραχμές.
Ίδρυμα ανέλαβε τη χορηγία του ετήσιου αγώνα δρόμου Σπάρταθλον.
Το Ίδρυμα197 «Σταύρος Νιάρχος» πραγματοποίησε μερική χρηματοδότηση για τα έτη
2004-2005 και πλήρη χρηματοδότηση για τα έτη 2006-2007 των ετήσιων αγώνων δρόμου
246 χμ. μεταξύ Aθήνας και Σπάρτης. Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» ήταν ο χορηγός198 και
υποστηρικτής του υπερμαραθωνίου Σπάρταθλον.
190
Διαθήκη Λεωνίδα Μανουσάκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. αποφ. 203/1996,
ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης όρισε ότι το γήπεδο έπρεπε να γίνει μέσα σε τρία χρόνια από το
θάνατο του, σε διαφορετική περίπτωση το ακίνητο θα περιερχόταν στο Γηροκομείο Σπάρτης.
191
Εφημ. Ατλαντίς, αρ. φ. 744/ 11-7-1904, άρθρο «Έλληνες εν Αμερική».
192
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» το 2002 χρηματοδότησε την Eθνική Oμάδα Ιστιοπλοΐας για τους
Oλυμπιακούς και Παραολυμπιακούς Aγώνες «Αθήνα 2004» της Ελληνικής Ομοσπονδίας
Ιστιοπλοΐας. Ιστοσελίδα Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος».
193
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 1392/14-12-1908.
194
195
196
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1299/12-1-1982. Για τον ίδιο σκοπό διέθεσαν από 1.000
δραχμές Παναγάκος Αναστάσιος, Μαγγαλούσης Παναγιώτης, Βαμβίλης Ευάγγελος, από 500
δραχμές Αποστολόπουλος Γεώργιος, Ξαγραμμενάκος Στέλιος, Δημόπουλος Γεώργιος.
197
198
Εφημ. Παρατηρητής της 28-9-2007, άρθρο «Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Υπερήφανος
υποστηρικτής του ιστορικού υπερμαραθωνίου Σπάρταθλον».
444
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά για τη δημιουργία παιδότοπου.
Ο Παναγιώτης Μπούρας από τη Μαγούλα διέθεσε199 15.000 δραχμές για τη
δημιουργία παιδότοπου στη Μαγούλα.
Ο Ιωάννης Σαϊνόπουλος από τη Μαγούλα, εγκατεστημένος στην Οκλαχόμα των ΗΠΑ,
διέθεσε200 80.000 δραχμές για την αγορά οργάνων παιδικής χαράς και την τοποθέτησή
τους σε πλατεία της Σπάρτης.
Για τη δημιουργία παιδότοπου201 στον Άγιο Δημήτριο Μονεμβάσιας, μέλη του
Συλλόγου Αγιοδημητριωτών Αθήνας ανέλαβαν τη δαπάνη του έργου.
Ο Ιωάννης Π. Στρατηγάκης από τους Βουτιάνους, κάτοικος Σικάγο, το 1980,
δώρισε202 στο Δημοτικό Σχολείο Βουτιάνων όργανα παιδικής χαράς.
Ο Αργύρης Π. Ρόρρης από τον Βρονταμά, ομογενής στις ΗΠΑ, δώρισε203 στο
Δημοτικό Σχολείο Βρονταμά 1.000 δολάρια για τη δημιουργία παιδότοπου.
Ο Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλος, το 1999, διέθεσε204 το ποσό των 750.000 δραχμών για
ανακατασκευή του παιδότοπου στη γενέτειρά του, το Χάρακα, από 5.000.000 δραχμές στη
Κοινότητα Λαμπόκαμπου και στο Δήμο Μολάων για εξωραϊσμό πλατειών και
παιδοτόπων.
Δωρητές προσέφεραν οικόπεδό τους για τη δημιουργία παιδότοπου.
Το 1969, ο Παναγιώτης και Βασίλης Μήτου δώρισαν205 στην Κοινότητα Γερακίου
οικόπεδο με την οικία τους για ανέγερση παιδότοπου.
Η Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Ρειχέας,206 το 1985, παραχώρησε στην
Κοινότητα Ρειχέας μέρος του αύλειου χώρου του σχολείου για τη δημιουργία παιδικής
χαράς.
199
200
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π. Απόφαση 89/1966, Ευχαριστήριο ψήφισμα προς το δωρητή.
Πρακτικό συνεδριάσεως του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Σπαρτιατών της 1-9-1966 ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
201
202
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 173/ Ιούλιος- Αύγουστος 1980, άρθρο «Έκφρασις ευχαριστιών προς
απόδημο συμπατριώτη μας. Η Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Βουτιάνων με πράξη της
30-7-1980 αποδέχτηκε τη δωρεά και ευχαρίστησε το δωρητή».
203
204
Περιοδ. Το Λυχνάρι, τεύχ. 20/ 1999, σ. 23, άρθρο «Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλος».
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά…, ό.π.
205
Αρχικά, η Σουσανιώ Λισάρη πρόσφερε 5.000 δολάρια για την αγορά του οικοπέδου Μήτου. Οι
ιδιοκτήτες του οικοπέδου προσέφεραν αυτοί το οικόπεδο και η δωρεά Λισάρη άλλαξε κατεύθυνση.
Πράξη Κοινοτικού Συμβουλίου Γερακίου 46/1969, η αποδοχή της δωρεάς εγκρίθηκε από τη
Νομαρχία Λακωνίας αρ. απόφασης 37.779/9-10-1969.
206
Πράξη 1/20-6-1985 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Ρειχέας. Στην πράξη
παραχώρησης υπήρχε ο όρος: η διαχείριση της παιδικής χαράς να γίνεται από το σχολείο και η
συντήρησή της από την Κοινότητα Ρειχέας.
445
Δωρητές χρηματοδότησαν τη δημιουργία και επισκευή κατασκηνώσεων.
Με δαπάνες του Ηλία Ζήτη ανηγέρθη στις κατασκηνώσεις της Μητρόπολης Σπάρτης
η εκκλησία207 του Προφήτη Ηλία, κατασκευάστηκε η κουζίνα των εγκαταστάσεων,
προσεφέρθη αυτοκίνητο για τις ανάγκες της κατασκήνωσης.
Το Ίδρυμα208 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, πραγματοποίησε επισκευαστικές εργασίες
σε κτίρια των κατασκηνώσεων στον Tαΰγετο της Μητρόπολης Μονεμβασίας και Σπάρτης.
Το 1999, κατασκεύασε209 τις εγκαταστάσεις στο Παλαιόκαστρο Λάχιου Νεάπολης σε
οικόπεδο που διέθεσε το Υπουργείο Γεωργίας, για να στεγάσει κατασκήνωση για άτομα με
ειδικές ανάγκες.
Ο λακωνικός αθλητισμός ενισχύθηκε από ομογενείς, γηγενείς και συλλόγους
ομογενών που προσέφεραν χρηματικά ποσά για την αγορά οικοπέδου και τη δημιουργία
αθλητικών εγκαταστάσεων. Διαθέτες και δωρητές προσέφεραν οικόπεδό τους για
δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων. Δωρητές προσέφεραν τα αναγκαία αθλητικά μέσα,
χρηματικά ποσά για τη δημιουργία αθλητικών συλλόγων, παιδότοπων. Ιδιώτες ή ιδρύματα
υπήρξαν αθλοθέτες ή χορηγοί αθλητικών αγώνων.
Αριθμός ομογενών και γηγενών προσέφεραν οικόπεδό τους ή χρηματικά ποσά για την
αγορά οικοπέδου και τη δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων. Δωρητές, αθλοθέτες και
χορηγοί διέθεταν χρήματα για τα αναγκαία αθλητικά μέσα που χρειάζονταν αθλητικοί
σύλλογοι.
Η ακίνητη περιουσία της παιδικής χαράς ανήκε στο Δημοτικό Σχολείο Ρειχέας και το σχολείο
μπορούσε να τη χρησιμοποιήσει χωρίς καμιά έγκριση επανάκτησης των μόνιμων εγκαταστάσεων
προς την Κοινότητα Ρειχέας, φάκ. ΕΚΠ. 74.2-51, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
207
Εφημ. Λακωνικός Τύπος της 13-1-2007.
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 123/ Ιούλιος - Σεπτέμβριος 1998.
Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα 2003, σ. 206. Τα εγκαίνια έγιναν στις 2 Ιουλίου 1995.
208
209
Εφημ. Επικαιρότητα της 26-7-1999, άρθρο «Αντίδωρον ζωής και αγάπης. Η οικογένεια Σταύρου
Νιάρχου και το ομώνυμο ίδρυμα στηρίζουν το μέγιστο έργο της Ιεράς Μητροπόλεως Μονεμβασίας
και Σπάρτης και δικαίως ανακηρύσσονται Μεγάλοι Ευεργέτες της».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ.125/ Ιανουάριος - Μάρτιος 1999, άρθρο «Μεγάλη Δωρεά στα Ιδρύματα
της Μητροπόλεως μας».
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ.659/ 27-8-1999, άρθρο «Τιμήθηκε η οικογένεια Νιάρχου».
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 782/25-11-2009, άρθρο, «Κοντά στα ευαγή ιδρύματα της
Μητρόπολης Μονεμβασίας και Σπάρτης».
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 169/ Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2006.
Άλλοι δωρητές της κατασκήνωσης ήταν: Οι κληρονόμοι του Αναστασίου Μέντη διέθεσαν 12.325
ευρώ, προερχόμενα από εκποίηση ακινήτου, Ο Σταύρος Μπιλίνης διέθεσε 30.000 ευρώ, η
Παναγιώτα Σαραντίτη 1.000.000 δραχμές, ο Ιωάννης Κοτσώνης 1.000.000 δραχμές, ο Ελευθέριος
Τσαλαβούτας 1.000 ευρώ, ο Κωνσταντίνος Μπούκας 2.350 ευρώ.
446
Περιβάλλον φυσικό και ανθρωπογενές
Περιβάλλον210 είναι το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και

στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία,
την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση
και τις αισθητικές αξίες. Προστασία του περιβάλλοντος είναι το σύνολο των ενεργειών,
μέτρων και έργων, που έχουν στόχο την πρόληψη της υποβάθμισης του περιβάλλοντος ή
την αποκατάσταση, διατήρηση ή βελτίωσή του.
Με πρόταση του Αθανασίου Ματάλα από το 1898 μέχρι το 1904 οι υπουργοί
Οικονομικών διόριζαν δασοφύλακα ιδιωτικό, που πληρωνόταν από τον ίδιο και
προστάτευε το δάσος της Αράχοβας211 (Καρυές). Ο Αθανάσιος Ματάλας στη διαθήκη
του,212 την οποία συνέταξε το 1919, όρισε να χορηγείται κάθε έτος στην Κοινότητα της
Αράχοβας Λακωνίας το ποσό των 1.000 δραχμών, για φύλαξη και βελτίωση των
κοινοτικών και εθνικών δασών και κατά προτίμηση, όπως ανέφερε, αυτών που βρίσκονταν
στα ανατολικά και βόρεια της κοινότητας. Ο ίδιος έπεισε τους κατοίκους της Μπαρμπίτσας
Λακεδαίμονος να φυτέψουν καστανιές και μηλιές.213
Ο Γεώργιος Πολίτης διέθεσε214 το 1/30 των προσόδων του κληροδοτήματός του κατά
τρίμηνο για τη συντήρηση και καλλιέργεια του σχολικού κήπου του σχολείου της
Ζούπαινας και του κοινοτικού φυτωρίου.
210
Ν. 1650/86 «Για την προστασία του περιβάλλοντος» ΦΕΚ 160/Α/16-10-86, τεύχ. Α΄.
211
Ματάλα Αθ. (1910). Γνώμαι και Κρίσεις. Περί ληπτέων μέτρων προς βελτίωσιν της καταστάσεως
του Κράτους και των υπηρεσιών αυτού. Εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Π.Α. Πετράκου, σ. 15. Ο
Αθανάσιος Ματάλας απηύθυνε προς τον Πρόεδρο της Κυβερνήσεως Ελευθέριο Βενιζέλο τη γνώμη
του και κρίσεις του για τα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν από το Κράτος. Το 1904, ο ιδιωτικός
δασοφύλακας έγινε δημόσιος και υπαγόταν στο Δασαρχείο Λακεδαίμονος, ενώ το δικαστήριο στη
Σπάρτη καταδίκασε του ιδιωτικούς δασοφύλακες για παραβίαση της δασαρχικής διατάξεως από
ιδιωτικούς δασοφύλακες.
Περιοδ. Μαλεβός, έτ. Δ΄, τεύχ. 31/ Νοέμβριος 1923, σσ. 171-172, άρθρο «Από την διαθήκη του
Αθανασίου Ματάλα».
212
Ιδιόχειρος διαθήκη της 27-3-1919 του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
213 η
5 Λογοδοσία της Κοινότητας Βαμβακούς, περιόδου 1902-1903. «Με φροντίδα του Δημάρχου
Οινούντος και θερμού υποστηρικτή των προσπαθειών της επιτροπής Αθανασίου Ματάλα καθώς
επίσης και του Βαμβακίτη Δημητρίου Βούρβουλη με δικά τους έξοδα διετέθησαν στους κατοίκους
πολλά κεντράδια από μηλιές Βόλου».
214
Διαθήκη Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…,ό.π. Σκοπός της δωρεάς ήταν η καλλιέργεια καρποφόρων
φυτωρίων και η δωρεάν διάθεσή τους σε ιδιοκτήτες γης, της περιοχής Ζούπαινας. Το 1/10 αυτής
της δωρεάς ο διαθέτης όρισε να διατίθεται κάθε έτος για απονομή βραβείου σε καλλιεργητή ή
ομάδα καλλιεργητών που καλλιέργησαν τις καλύτερες πρασιές ανθέων ή φυτών. Για τη διαχείριση
του κοινοτικού φυτωρίου όρισε επιτροπή αποτελούμενη από τον πρόεδρο της κοινότητας, το
διευθυντή του σχολείου και τον εφημέριο. Ακόμη ο διαθέτης όρισε ότι, αν ο εφημέριος ήταν και
δάσκαλος, τότε να είναι ο ταμίας του εκκλησιαστικού συμβουλίου του ναού της Ζούπαινας ο
τρίτος διαχειριστής.
447
Με δαπάνη του Σπύρου Σπ. Νιάρχου, το 1909, κατασκευάστηκαν215 στη Βαμβακού,
ξηρότοιχοι και στηρίχθηκαν τα παρασυρόμενα από τις βροχές χώματα και
δεντροφυτεύτηκε η περιοχή της πλατείας της κοινότητας.
Η Κοινότητα Βαμβακούς, το 1949, παραχώρησε216 έκταση στη Βαμβακού
προερχόμενη από το κληροδότημα Γεωργίου Βονίτη, για την ανέγερση δασικού σταθμού
στο Δασαρχείο Σπάρτης.
Ο Γεώργιος Παπαθεοδώρου από τη Βαμβακού, εγκατεστημένος στο Σικάγο, το 1970,
διέθεσε217 στον Ορειβατικό Σύλλογο Σπάρτης 15.000 δολάρια για την κατασκευή
καταφυγίου στη θέση Αρνόμουσγα του Πάρνωνα, το οποίο ανήκει στον Εθνικό
Ορειβατικό Σύλλογο.
Για την αναδάσωση της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς, στη Φιλοδασική Επιτροπή
Μολάων, το 1972, έγιναν δωρεές218 ύψους 17.126 δραχμών.
Ο Νικόλαος Γουδές, το 2005, δώρισε219 στο Δήμο Σπάρτης ιδιοκτησία του έκτασης 40
στρεμμάτων στην περιοχή της Σπάρτης, με σκοπό τη δημιουργία άλσους αναψυχής.
Το Ίδρυμα220 «Σταύρος Νιάρχος», το 2004, πραγματοποίησε αγορά ειδικού οχήματος
πολλαπλών χρήσεων και με λειτουργία εκχιονιστήρα για το χωριό Βαμβακού. Το 2007
χρηματοδότησε την αγορά ειδικού οχήματος για την κάλυψη των αναγκών του
Δασονομείου Νεάπολης.
215
11η Λογοδοσία της Κοινότητας Βαμβακούς, περιόδου 1908-1909.
216
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς αρ. πρωτ. 4/28-7-1949.
217
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 369/8-2-1971, άρθρο «Εδώρισε 15.000 δολάρια διά την
κατασκευήν σύγχρονου καταφυγίου εις τον Πάρνωνα».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 43/ 1971, σ. 29, άρθρο «Η αστείρευτος πηγή των ευεργετών».
Η εντοιχισμένη επιγραφή στο κτίριο ανέφερε: «Ανηγέρθη φιλοτίμω φροντίδι και αόκνω επιμελεία
του ΕΟΣ – τμήμα Σπάρτης, ευγενής δωρεά του εκ Βαμβακούς ομογενούς ΗΠΑ Γεωργίου
Παπαθεοδώρου (George Pierge). Θεμελιώθηκε τη 25 Μαΐου 1971 ως ενεκαινιάσθη τη 14
Οκτωβρίου 1973». Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 108/ Σεπτέμβριος 1976.
218
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 153/31-12-1972, άρθρο «Αι δωρεαί διά την αναδάσωσιν της
περιφέρειας της επαρχίας μας μέχρι την 30-11-72» στο άρθρο ανεφέρονταν: Νικολακάκος Ιωάννης
1.046 δρχ., Φουριέζος Ευάγγελος 1.000 δρχ., Γιαννιός Νικόλαος 500 δρχ., Κρίμπολης Σπυρίδων
1.000 δρχ., Παναρίτης Ιωανάννης 300 δρχ., Μαθητική Κοινότητα Δημοτικού Σχολείου Αγ.
Νικολάου Μονεμβάσιας 130 δρχ., Πολυμενάκου Γεωργία 1.000 δρχ., Σύλλογος Κυριών Μολάων
1.000 δρχ., Λεμπέσης Γεώργιος 5.000 δρχ., Τεσσέρης Χρήστος 1.000 δρχ., Ηλιάδης Ευάγγελος 500
δρχ., Δικαιάκος Εμ. 500 δρχ., Κωστής Αντώνιος 300 δρχ., Σύλλογος Καθηγητών Γυμνασίου
Μολάων 700 δρχ., Πετρέας Μιχαήλ 200 δρχ., Σόβολος Μιχαήλ 450 δρχ. και οι μαθητές του
Γυμνασίου Μολάων 500 δρχ.
219
Εφημ. Λακωνική Επικαιρότητα, αρ. φ. 554/23-5-2010, άρθρο «Χρόνια επιβραδυντική πρακτική
από το Δήμο Σπάρτης στο θέμα της δωρεάς Γουδέ». Στο δωρητήριο συμβόλαιο υπήρχε ο όρος το
έργο να περατωθεί εντός δύο ετών. Την 1-2-2010 το συμβόλαιο διορθώθηκε ως εξής: Σε χρονικό
ορίζοντα τεσσάρων ετών θα πρέπει να έχουν υλοποιηθεί τέσσερις φάσεις. Τα δύο πρώτα χρόνια
μακέτα κατασκευής, δεντροφύτευση, περίφραξη και φωτισμός. Τα δύο τελευταία ολοκλήρωση των
εργασιών.
220
448
Επίσης, το 2009, ανέλαβε τη δημιουργία πάρκου221 πρασίνου με χαρακτήρα
εκπαιδευτικό, πολιτιστικό και αναψυχής στο χώρο του Παλαιού Ιπποδρόμου στο Φάληρο.
Δ2. ΥΓΕΙΑ
Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο Σπάρτης «Ιωάννης και Αικατερίνη
Γρηγορίου»
Το 1926, τα μέλη του Φιλανθρωπικού Συλλόγου «Άγιος Νίκων» με έδρα τη Σπάρτη

είχαν συναισθανθεί την ανάγκη ενός ασύλου θεραπευτηρίου για φυματικούς.222 Με
ενέργειές τους πραγματοποιήθηκαν έρανοι στην Ελλάδα και στο εξωτερικό223 για τη
δημιουργία του θεραπευτηρίου. Τα χρήματα κατετίθεντο στην Εθνική Τράπεζα. Ο
Φιλανθρωπικός Σύλλογος καταργήθηκε και η προσπάθεια δημιουργίας ασύλου σταμάτησε.
Η προσπάθεια του Φιλανθρωπικού Συλλόγου συγκίνησε224 την Αικατερίνη Γρηγορίου, η
221
Το Πάρκο «Σταύρος Νιάρχος», συνδεδεμένο εννοιολογικά, λειτουργικά και τοπογραφικά με τη
Λυρική Σκηνή και την Εθνική Βιβλιοθήκη, αποτελεί πνεύμονα πρασίνου. Στο κέντρο του πάρκου
διαμορφώθηκε ανοικτός χώρος πρασίνου, ένας τόπος για συγκεντρώσεις, ο οποίος προσφέρεται για
τη διοργάνωση συναυλιών και φεστιβάλ, καθώς και για την προβολή ταινιών. Κάτω από το έδαφος,
βρίσκεται το κτίριο που στεγάζει τη Βιβλιοθήκη και τη Λυρική Σκηνή, προσδίδοντας στο λόφο
χαρακτήρα «πράσινης στέγης» του κτίσματος. Περιοδ. Περίπλους, τεύχ. 83/Απρίλιος- Ιούνιος
2013, σ. 14-19 άρθρο «Σταύρος Νιάρχος και το κληροδότημά του στην Ελληνική κοινωνία».
222
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 146/4-10-1936, άρθρο «Ένα μεγάλο έργον κοινωνικής προνοίας.
Ιδρύεται το Σανατόριον Γρηγορίου. Το ιστορικό της ιδρύσεως».
223
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 30-31/ Φεβρουάριος – Μάρτιος 1961, Μητροπολίτης Κυθήρων
Γαλανόπουλος Μελέτιος, άρθρο «Νοσοκομείον και Σανατόριον» στο οποίο αναφερόταν: «Ο
φιλανθρωπικός Σύλλογος «Άγιος Νίκων» είχεν εργασθή λαμπρώς και η κοινή γνώμη είχε διατεθή
ευμενώς και μετά συγκινήσεως εβοήθει την προσπάθειαν. Τόσον δε είχεν ωριμάσει η ιδέα του
Σανατορίου, ώστε Δικαστήρια δικάζοντα εν Πελοποννήσω επέβαλλον πρόστιμα υπέρ του
Σανατορίου του Πάρνωνος "Άγιος Νίκων”».
224
Εφήμ. Εθνικός Φρουρός της Λακωνίας, αρ. φ. 806/ 14-3-1965, άρθρο «Παρισταμένου του
υπουργού Υγιεινής και άλλων επισήμων επετελέσθησαν τα εγκαίνια του Γενικού Κρατικού
Νοσοκομείου Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου». Στην ομιλία των εγκαινίων ο πρόεδρος του
Νοσοκομείου Ηλίας Κυρούσης ανέφερε για τον παριστάμενο Μητροπολίτη Κυθήρων κ. Μελέτιο
Γαλανόπουλο και τη δράση του: «Αλλά και εις το έργον τούτο μεγάλος συντελεστής υπήρξεν ο και
ήδη σήμερον συμμετέχων εις την τελετήν μας τούτην μετά ιδιαιτέρας συγκινήσεως ο
Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Κυθήρων κ. Μελέτιος Γαλανόπουλος ο οποίος από τα πρώτα
βήματα της ιεράς αποστολής του έθεσεν τον θεμέλιον λίθον της μεγάλης ιδέας της Φιλανθρωπίας
και της Κοινωνικής Προνοίας. Ιδρύσας τον Σύλλογον “Άγιος Νίκων” με αγώνας, θυσίας,
449
οποία είχε προσωπική αντίληψη για την κατάσταση της φυματίωσης στη Λακωνία κατά τις
επανειλημμένες επισκέψεις της στην ιδιαίτερη πατρίδα της,225 τη χρονική περίοδο 1920 –
1930. Το 1926, έγραψε την ιδιόχειρη διαθήκη της, η οποία δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο
του 1931.
Με τη διαθήκη226 της όρισε «να οικοδομηθεί εις τους πρόποδας του όρους Ταΰγετος της
Πελοποννήσου ευρύχωρον θεραπευτήριον (Σανατόριον) διά παντός είδους ασθενείς και να
ονομασθεί “Θεραπευτήριον Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου”. Τον εκεί τόπον του
οικοδομήματος τούτου θέλω να εκλέξει ο εν Σπάρτη ανεψιός μας Ιωάννης Α. Καρελλάς
Ιατρός». Ο Ιωάννης Καρελλάς, το 1936, προσκάλεσε227 τον έτερον των εκτελεστών
Γεώργιο Γρηγορίου, ο οποίος διέμενε στη Μανσούρα της Αιγύπτου, προκειμένου να
γίνουν οι απαραίτητες προεργασίες για το σανατόριο, όμως αυτός αδυνατούσε να
επισκεφτεί την Ελλάδα. Ο Ιωάννης Καρελλάς με βάση τη διαθήκη της Αικατερίνης
Γρηγορίου είχε το απόλυτο δικαίωμα της εκλογής του τόπου ιδρύσεως του σανατορίου,
επιφυλασσόμενος να ανακοινώσει τις ενέργειές του και στον Γεώργιο Γρηγορίου. Ο
Ιωάννης Καρελλάς ζήτησε τη γνώμη ειδικών για την τοποθεσία ανέγερσης του
σανατορίου. Έτσι η επιτροπή του Υπουργείου Υγιεινής, αφού επεσκέφθη διάφορες
τοποθεσίες του Ταϋγέτου και του Πάρνωνα, προέκρινε τη θέση Μπεγιανίκο του χωρίου
Βαρσόβης.228 Την ίδια θέση πρότεινε και ο καθηγητής Φυματιολογίας στο Πανεπιστήμιο
προσφοράς και ακάματον δραστηριότητα, εδημιούργησεν μιαν πραγματικήν κοινωνική εξόρμησιν

προς διαπραγμάτευσιν του σκοπού τούτου. Υπήρξεν ο κυριότερος εμπνευστής της Αικατερίνης
Γρηγορίου διά την άνω γενναίαν προσφορά της …».
225
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 639/4-9-1955, Καρελλά Τάκη Ιατρού άρθρο «Θεραπευτήριο
Σανατόριον Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου. Το ιστορικό της ιδρύσεως και
λειτουργίας του εν Σπάρτη κληροδοτηθέντος Σανατορίου» στο οποίο αναφερόταν: «Δεν
παρέλειπεν ποικιλοτρόπως να εκπληρώνη την συμμετοχή της εις τον πόνο των πασχόντων
πατριωτών της και την έντονο διάθεσιν να συμβάλη εις την οικονομική ανακούφισιν των δυστυχών
αρρώστων και των οικογενειών τους. Είχεν όμως την πλάνην να νομίζει ότι εξασφαλίζουσα τα
οικονομικά μέσα σε μεμονωμένας οικογενείας πασχόντων, θα εξουδετέρωνε την νόσον και θα
συνετέλει ούτως εις τον περιορισμό της μολύνσεως... Την κατάλληλον ψυχολογικήν στιγμήν
εξεμεταλλεύθη ο ανεψιός της και σεβαστός μου πατήρ ο οποίος και της υπέβαλε την ιδέαν
διαθέσεως ενός σεβαστού ποσού διά την ίδρυσιν φθισιατρείου εν Σπάρτη το οποίο έμελλε να
συγκεντρώση τους φυματικούς Λάκωνας και θα απήλλασσε τας οικογενείας των και την κοινωνία
του κινδύνου μεταδόσεως της νόσου».
226
Διαθήκη Αικατερίνης Γρηγορίου Αρχείο ΕΛΙΑ, Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό
αρχείο, φάκ. 15, υποφάκ.55. Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Ιδιόγραφος Διαθήκη
Αικατερίνης Γρηγορίου φάκ. Α1, Σ40, Υ 8 αρ. φ. 14.084. Φάκ. Αικατερίνης Γρηγορίου, Δ/νση
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σσ. 360 – 362, άρθρο «Αικατερίνη και Ιωάννης Γρηγορίου».
Τριάντου – Ραχιώτη Εξακουστή άρθρο «Μνημόσυνο Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» περιοδ.
Όσιος Νίκων, τεύχ. 66/ Απρίλιος – Ιούνιος 1984, σ. 27.
227
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 146 /4-10-1936, σ. 1, άρθρο «Ένα μεγάλο έργο κοινωνικής
πρόνοιας. Ιδρύεται το Σανατόριο Γρηγορίου. Το Ιστορικόν της ιδρύσεως».
228
Εφημ. Τα Γράμματα, αρ. φ. 181/1-4-1936, άρθρο «Ιδρύεται το Σανατόριο διά της δωρεάς των
αειμνήστων Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου» στο οποίο αναφερόταν: «Κατόπιν των σχετικών
μελετών και σχεδίων το Υπουργείο ενέκρινε την απόφασιν όπως το μελετώμενον Σανατόριον
450
Παρισίων Βαλτής. Η τοποθεσία αυτή απορρίφθηκε λόγω των υπερβολικών αξιώσεων των
ιδιοκτητών της γης.
Ο Ιωάννης Καρελλάς, ο Δήμαρχος Σπάρτης Ηλίας Γκορτσολόγος και ο Ιατρός
Χρήστος Καρβούνης μελέτησαν διάφορες άλλες τοποθεσίες πλησίον της Σπάρτης τις
οποίες υπέδειξαν στην επιτροπή. Η επιτροπή κατέληξε στη θέση Ανάληψη, για την οποία
συμφώνησε και ο κληρονόμος της Αικατερίνης Γρηγορίου, Γεώργιος Δούσμανης, ο οποίος
το 1936 έστειλε το ποσό των 500.000 δραχμών στον πληρεξούσιο Δήμαρχο Ηλ.
Γκορτσολόγο για την αγορά του οικοπέδου.229
Ο Ιωάννης Καρελλάς, σύμφωνα με τη διαθήκη, μπορούσε να διορίζει τους διευθυντές
του θεραπευτηρίου. Ακόμη με τη διαθήκη οριζόταν ότι πέντε κλίνες διατίθενται για
άπορους ασθενείς. Για το ποσό το οποίο διετέθη για το θεραπευτήριο η Αικατερίνη
Γρηγορίου ανέφερε: «Κληροδοτώ δώδεκα εκατομμύρια δραχμών ίνα τα έχει ως περιουσίαν
του διοργανούμενον εις νομικόν πρόσωπον κατά το νόμο. Εκ του ποσού τούτου των δώδεκα
εκατομμυρίων τα οποία εγώ προ του θανάτου μου θα καταθέσω παρά τη ενταύθα Εθνική
Τραπέζη της Ελλάδος θα λάβη μετά το θάνατον μου ο κληρονόμος μου όσον ποσόν
απαιτείται διά την ίδρυσιν και εν γένει διά την διαχείρισιν και λειτουργείαν αυτού…».230
Ο Ιωάννης Καρελλάς, ο ένας από τους εκτελεστές της διαθήκης, κατέθεσε το ποσό
των δώδεκα εκατομμυρίων δραχμών στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος για λογαριασμό
του ιδρύματος του σανατορίου. Το ποσό αυτό, το 1936, με τους τόκους ανήρχετο στα
16.000.000 δραχμές.231
Την επιθυμία της Αικατερίνης Γρηγορίου ανέλαβε να πραγματοποιήσει ο ανιψιός της
Γεώργιος Β. Δούσμανης. Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1938 τέθηκε στη θέση Ανάληψη, λίγο
έξω από τη Σπάρτη, ο θεμέλιος λίθος του σανατορίου,232 από τον Γεώργιο Δούσμανη.233
ιδρυθή έξωθι του χωρίου Βαρσόβης εις απόστασιν δύο χιλιομέτρων και βοριοανατολικώς αυτού επί
της μεσημβρινής πλαγιάς παρακειμένου λόφου».
229
Εφημ. Τα Γράμματα…, ό.π.
230
231
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 146/ 4-10-1936… ό.π.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 519/10-8- 1952, άρθρο «Περί του Σανατορίου της Σπάρτης, μία
επιστολή του Ιατρού Τάκη Καρελλά» στο οποίο αναφερόταν: «Εξ επισήμου βεβαιώσεως της
τεχνικής υπηρεσίας του Υπουργείου Υγιεινής προκύπτει ότι διά το εν Σπάρτη ανεγερθέν
Σανατόριον εχρησιμοποιήθησαν αποκλειστικώς τα χρήματα του κληροδοτήματος της Αικατερίνης
Γρηγορίου, ήτοι ποσόν 16.000.000 προπολεμικών δραχμών».
232
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 240/ 18-9-1938 «Την 10ην πρωινήν της παρελθούσης
Παρασκευής εψάλη τρισάγιον εις το ναΐδριο της επαγγελματικής σχολής υπέρ αναπαύσεως
δωρητών και ευεργετών της πόλεώς μας Αικατερίνης και Ιωάννου Γρηγορίου. Κατ’ αυτό
παρέστησαν αι αρχαί της πόλεως, ο κ. Γ. Δούσμανης και Νικήτας Δασκαλάκης, Πρόεδρος των εν
Αττική Λακεδαιμονίων. Μετά το τρισάγιον οι ανωτέρω και πλήθος κόσμου μετέβησαν δι’
αυτοκινήτου εις την παρά την Ανάληψιν θέσιν, όπου εψάλη εν κατανυκτική σιγή εσπερινός, είτα δε
κατετέθη υπό του κ. Γ. Δούσμανη ο θεμέλιος λίθος του Σανατορίου». Στην ομιλία των εγκαινίων ο
Δήμαρχος Σπάρτης για τους δωρητές ανέφερε: «…Μέσα εις τον σημερινόν κοινωνικόν στρόβιλον
και τον τόσον συννεφιασμένον ορίζοντα προβάλλουν δύο φωτεινοί και λαμπεροί αστέρες, δύο
ανώτεροι ανθρώπιναι υπάρξεις, η Αικατερίνη και ο Ιωάννης Γρηγορίου. Αι δύο μεγάλοι αύται
ψυχαί με τον αγνόν της φιλανθρωπίας συναίσθημα μας κάνουν να νιώθουμε πολύ βαθιά τον πόνο
451
Το 1937, το Κράτος είχε εκδηλώσει την πρόθεσή του για ανέγερση κρατικού
νοσοκομείου στη Σπάρτη. Τότε βρέθηκε η λύση της μετατροπής της Επαγγελματικής
Σχολής σε νοσοκομείο.234 Έτσι εκδόθηκε ο Α.Ν. 713/1937,235 ο οποίος μετέτρεψε την
Επαγγελματική Σχολή σε νοσοκομείο και καθόρισε την εφορεία του νοσοκομείου.
Το Β.Δ.236 της 29-9-1937 καθόρισε τον τρόπο διοίκησης και οργάνωσης του
σανατορίου και αγνόησε τη βούληση της δωρήτριας. Τελικά τα Υπουργεία Οικονομικών
και Κρατικής Υγιεινής ήλθαν σε συμφωνία με τους κληρονόμους και εκτελεστές της
διαθήκης της δωρήτριας και υπεγράφη στις 27 Ιουνίου 1938 σύμβαση. Για την επέκταση
του ιδρύματος και τη συντήρησή του υπεγράφη ειδική σύμβαση μεταξύ Κράτους και
εκτελεστού της διαθήκης, κυρωθείσα με τον Α.Ν.237 1353/1938.
τους για τον κόσμον της δυστυχίας και της προόδου. Μεγάλες φυσιογνωμίες. Καύχημα και δόξα
της γενέτειράς των και της Σπάρτης μας. Αν στο έθνος μας υπήρξαν μεγάλοι πατριώται οι οποίοι
συνεισέφεραν μεγάλας δωρεάς διά την εκτέλεσιν φιλανθρωπικών και εθνικών έργων
απαθανατίσαντες το όνομά των, διά την Σπάρτη μας και ολόκληρον τον Νομό μας οι αείμνηστοι
Αικατερίνη και Ιωάννης Γρηγορίου υπήρξαν οι πρωτοπόροι των τοιούτων έργων. Και ιδού.
Βλέπομεν να αναλαμβάνει ολόκληρον την δαπάνην ανεγέρσεως και του Νοσοκομείου 100 κλινών
και ως πρώτη επιχορήγησιν μας απέστειλε 5.000.000 δραχμάς …».
233
Στην τελετή του θεμελίου λίθου ο Γεώργιος Β. Δούσμανης στην ομιλία του ανέφερε: «Μετά
συγκινήσεως και υπερηφανείας μετέχω της σεμνής τούτης εορτής, καθ’ ην επιτελείται το πρώτον
απτόν δείγμα πραγματοποιήσεως του Σανατορίου Σπάρτης. Η συγκίνησίς μου είναι μεγάλη, διότι
βλέπω ήδη πραγματοποιούμενον το όνειρον της θείας μου Αικατερίνης Γρηγορίου. Ίση είναι και η
υπερηφάνειά μου, διότι εις τους εκτελεστάς της διαθήκης κ.κ. Ιωάννην Καρελλάν και Χρίστον
Καρβούνην, ως και εις εμέ ενεπιστεύθη η διαθέτις την επιμέλειαν προς εκπλήρωσιν του πόθου της
…».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 240/18-9-1938, κύριος τίτλος της εφημερίδας «Ο Μέγας ευεργέτης
της Σπάρτης Γ. Δούσμανης κατέθεσε παρουσία των αρχών και πλήθους κόσμου τον θεμέλιον λίθον
του Σανατορίου Αικ. και Ιωαν. Γρηγορίου».
234
Προ της εγκαταλείψεως της ιδέας της ίδρυσης νοσοκομείου σε χώρο απέναντι από την
Επαγγελματική Σχολή με χρήματα των εν Αμερική Λακεδαιμονίων, η εφορεία της Επαγγελματικής
Σχολής είχε πρωτοστατήσει να μετατραπεί αυτή σε νοσοκομείο.
235
Α.Ν. 713/1937 «Περί διοικήσεως και οργανώσεως Υγειονομικών Ιδρυμάτων Νομού Λακωνίας»
ΦΕΚ 218/09-06-1937, τεύχ. Α΄.
236
Β.Δ. 29-9-1937 «Περί διοικήσεως και οργανώσεως του εν Σπάρτη Θεραπευτηρίου - Σανατορίου
Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου ως και του Ταμείου Αντιφυματικού Αγώνος Λακωνίας» ΦΕΚ
408/14-10-1937, τεύχ. Α΄.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 639/4-9-1955, Καρελλάς Τάκης άρθρο «Θεραπευτήριον Σανατόριον
Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» στο οποίο αναφερόταν: «Κατά του διατάγματος
τούτου όπερ αυθαιρέτως και κατά προφανή παραβίασιν των διατάξεων της διαθήκης και της
θελήσεως της διαθέτιδος ερύθμιζε τα της διοικήσεως του ιδρύματος, ο εκτελεστής της διαθήκης και
ο κληρονόμος προσέφυγαν ενώπιον του Συμβουλίου Επικρατείας και εζήτησαν την ακύρωσιν
αυτού».
237
Α.Ν. 1353/1938 «…το δε Κράτος αναλαμβάνοντος την υποχρέωσιν όπως συμπληρώση πάσαν
υπέρ το ποσόν των 13 εκατομμυρίων δραχμών τυχόν απαιτηθησομένην δαπάνην αποπερατώσεως
του Σανατορίου » ΦΕΚ 297/24-8-1938, τεύχ. Α΄. Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 519 /10 -8-1952
σε άρθρο αναφέρεται: «Την υποχρέωσιν του Κράτους όπως μη θίγονται ή τροποποιούνται τα εκ
452
Όταν εκδόθηκε ο νόμος 1353/1938, ο Δήμος Σπάρτης αγόρασε το παραπλεύρως προς
νότον της Επαγγελματικής Σχολής οικόπεδο, για να χρησιμεύσει για επέκταση του
νοσοκομείου. Το 1938, άρχισε να κτίζεται το Κρατικό Νοσοκομείο Σπάρτης στο χώρο της
Επαγγελματικής Σχολής. Η ανέγερση του νοσοκομείου διεκόπη λόγω του πολέμου το
1940. Έτσι έγινε η ανέγερση του σανατορίου στη θέση Ανάληψη και του νοσοκομείου
παραπλεύρως της Επαγγελματικής Σχολής.
Από τα 16.000.000 δραχμές του κληροδοτήματος τα 13.000.000 δραχμές
δαπανήθηκαν για το κτιριακό συγκρότημα και τα υπόλοιπα 3.000.000 δραχμές για την
αγορά του οικοπέδου, για την κατασκευή υδροδεξαμενής, αγορά υλικών, μηχανημάτων238
και σκευών απαραίτητων για τη λειτουργία του ιδρύματος.
Το σανατόριο είχε αποπερατωθεί και ήταν έτοιμο προς λειτουργία το Μάιο του 1941.
Δε λειτούργησε λόγω της εχθρικής κατοχής καθώς υπέστη και ζημιές από τα στρατεύματα
κατοχής. Το Νοέμβριο του 1950 είχαν αποκατασταθεί οι ζημιές και ήταν έτοιμο να
λειτουργήσει. Ως έναρξη λειτουργίας του είχε ανακοινωθεί ο Ιανουάριος του 1951.
Όμως ο τρόπος λειτουργίας του ιδρύματος αποτελούσε πρόβλημα, αν δηλαδή θα
λειτουργούσε ως σανατόριο ή ως νοσοκομείο ή θα είχε μια μεικτή λειτουργία.239 Έτσι
πέρασε μία τριετία240 1951-1954 με το πιο πάνω δίλημμα,241 ώσπου να λειτουργήσει ως
αμιγές σανατόριο, όπως ήταν η θέληση της δωρήτριας.
της διαθήκης της Αικατερίνης Ι. Γρηγορίου δικαιώματα, ιδιαιτέρως διά του εκτελεστή αυτής Ι.
Καρελλά …».
238
Τα μηχανήματα για το ακτινολογικό τμήμα αγοράσθηκαν στην Αθήνα και προσωρινά είχαν
αποθηκευθεί στο σπίτι του Γ. Δούσμανη. Καταστράφηκαν λόγω του ότι το σπίτι του πυρπολήθηκε
το Δεκέμβριο του 1944. Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 639 / 4 -9- 1955, Καρελλάς Τάκης άρθρο
«Θεραπευτήριον Σανατόριον Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου».
239
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 280/28 -2- 1954, άρθρο «Το Σανατόριον».
240
Καρελλάς Τάκης άρθρο «Θεραπευτήριον Σανατόριον Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου» εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 639/4-9-1955.
241
Ο τοπικός τύπος και η κοινωνία ήταν μοιρασμένοι σε αυτούς που ήθελαν να λειτουργήσει το
ίδρυμα ως Σανατόριο ή ως Νοσοκομείο.
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 291/17-3-1954, άρθρο «Το Σανατόριον» στο οποίο αναφερόταν:
«…πάντες συνεφώνησαν να χρησιμοποιηθεί τούτο ως νοσοκομείον, δεδομένου ότι δεν υπήρχε εν
τω Νομώ άλλο νοσηλευτικόν ίδρυμα κατ’ εξαίρεσιν προς όλους του Νομούς της Ελλάδος,
απεκρούσθη δε η οπωσδήποτε λειτουργία τούτου ως Σανατορίου διά πολλούς λόγους. Και δη:
1) Διότι τούτο θ’ αποτελέσει ένα ίδρυμα κρατικόν εις το οποίον θα νοσηλεύονται φυματικοί όλης
της Ελλάδος …, 2) Διότι ένα ένα χωριστά τα Σανατόρια και διασκορπισμένα δεν είναι δυνατόν να
έχουν επιστημονικόν και βοηθητικόν προσωπικόν…, 3) Η θέσις εις την οποίαν έχει κτισθεί το
κτίριον αντεδείκνυται ως Σανατόριον, διότι και ανθυγιεινή είναι πλησίον της πόλεως, ώστε να
υπάρχει μέγας κίνδυνος μεταδόσεως της νόσου …., 4) Διότι η Σπάρτη είναι ένα από τα
σοβαρώτερα τουριστικά κέντρα και διά της εγκαταστάσεως πλησίον του Σανατορίου, θα μειωθή ο
αριθμός των επισκεπτών εις Σπάρτην και θα μηδενισθή η παραμονή τούτων εν τη πόλει» και
συνέχισε: «Δεν νομίζομεν ότι, προς ικανοποίησιν ενός οριζομένου διά της διαθήκης εκτελεστού με
δικαίωμα διορισμού του Επιστημονικού Διευθυντού, ότι πρέπει το κτίριον να λειτουργήσει σώνει
και καλά ως Σανατόριον».
Ο ιατρός Τάκης Καρελλάς, Διευθυντής του Σανατορίου και γιος του Ιωάννη Καρελλά, εκτελεστού
της διαθήκης της Αικατερίνης Γρηγορίου, σε μια σειρά άρθρων του στην εφημερίδα Σπαρτιατικά
453
Στις 4 Απριλίου του 1954 άρχισε η λειτουργία του ιδρύματος ως σανατορίου.242
Ο Ιατρικός Σύλλογος Σπάρτης έχει σαφή θέση υπέρ της λειτουργίας του
θεραπευτηρίου ως σανατορίου.243 Τοπικοί παράγοντες στη Σπάρτη πρότειναν τη
μετατροπή του σανατορίου σε Γενικό Κρατικό, γιατί το είχε ανάγκη η Λακωνία, αφού η
νόσος της φυματίωσης είχε ξεπεραστεί. Το Υπουργείο υιοθέτησε την πρόταση.244 Υπήρξαν
όμως και αντιδράσεις για τη μετατροπή του σανατορίου σε Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο
και ένας από τους λόγους ήταν η προσβολή της μνήμης των δωρητών.245
Νέα, αναφερόταν στο ιστορικό της ιδρύσεως και της λειτουργίας του κληροδοτηθέντος
Σανατορίου, τον απολογισμό του έργου ως Σανατόριο και τους λόγους για τους οποίους έπρεπε να
συνεχίσει τη λειτουργία του ως Σανατόριο. Έτσι στις 27 Νοεμβρίου 1955 στα Σπαρτιατικά Νέα, αρ.
φ. 651, στο 12ο άρθρο του στην εφημερίδα ανέφερε: «Χάρις εις την ευγενή δωρήτριαν
συνεπλήρωσε ο Νομός μας ένα τεράστιον κενόν, τουτέστιν την δημιουργίαν του μεγάλου αυτού
Νοσηλευτηρίου, η έλλειψις του οποίου μέχρι πρότινος ήτο αισθητή διότι μεταξύ των
επαρχιουπόλεων της Πελοποννήσου απετέλει εξαίρεσιν η Σπάρτη, εκ της μη λειτουργίας
οργανωμένου θεραπευτηρίου. Κολακευόμενοι και μαζί με ημάς όλοι οι Λάκωνες, διαπιστώνοντες
ότι το Σανατόριον Σπάρτης δεν περιορίζεται εις την νοσηλείαν μόνον των Λακώνων, αλλά
προκρίνεται ιδιαιτέρως από πάσχοντας της Πελοποννήσου και της υπολοίπου Ελλάδος, παρ’ ότι εις
τα μέρη ταύτα υπάρχουν ειδικά νοσηλευτικά ιδρύματα … Αυτό λοιπόν το θεάρεστον και μεγάλης
κοινωνικής σημασίας έργον, το οποίον απεκτήθη κατόπιν τόσων μόχθων και διά της
εξουδετερώσεως τόσον ποικίλων αντιδράσεων, καταβάλλεται τελευταίως προσπάθεια να διακοπή
και μάλιστα εις το σημείον της μεγαλυτέρας αποδόσεώς του και να μετατραπή εις Γενικόν
Κρατικόν Νοσοκομείον με τον προσχηματικόν ισχυρισμόν ότι η φυματιώδης νοσηρότης εμειώθη
τόσον αισθητώς, ώστε να επιβάλλεται η συγχώνευσις ή και η κατάργησις ακόμη των περισσοτέρων
Σανατορίων της χώρας».
242
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 640/ 11-9-1955, Καρελλάς Τάκης άρθρο «Θεραπευτήριον
Σανατόριον Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» στο οποίο αναφερόταν: «… 23 έτη
μετά το θάνατον της αειμνήστου δωρήτριας αποκτά η Σπάρτη ένα των πλέον συγχρονισμένων από
απόψεως επιστημονικών μέσων και τεχνικών εγκαταστάσεων θεραπευτηρίων των Βαλκανίων. Την
παραμονή των εγκαινίων ήτοι το εσπέρας της 3ης Απριλίου 1954 εφιλοξένει το ίδρυμα τους
πρώτους 18 φυματικούς Λάκωνες συγκεντρωθέντας από τα διάφορα Σανατόρια της χώρας. Εντός
δε των πρώτων δύο μηνών ο αριθμός των ασθενών είχε φθάσει τους 90 …».
243
Με ψηφίσματα και διαβήματα ο Ιατρικός Σύλλογος διεκήρυσσε: «1) και Σανατόριον και
Νοσοκομείον εις την Λακωνίαν, 2) Εάν το Σανατόριον καταργηθή τελικώς το κτίριον να
χρησιμοποιηθεί δι’ άλλην ανάγκην του κράτους και του τόπου, το δε Νοσοκομείον να γίνει εντός
της πόλεως …. Παραμένει πάντοτε το βασικόν μειονέκτημα της μεγάλης αποστάσεως από την
πόλιν, με τας αναγκαίας οικονομικάς επιβαρύνσεις ιδρύματος, προσωπικού και ασθενών».
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 174/ 3-2-1963, Τσιριγώτη Λυκούργου, ιατρού, άρθρο «Σανατόριον
και Νοσοκομείον. Διά να μάθουν οι Λάκωνες την αλήθειαν».
244
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 174/ 3-2-1963… ό.π. «Το Υπουργείον υιοθετεί την πρότασιν, η δε
προϊσταμένη αρχή της Τριπόλεως υπερθεματίζει με το επιχείρημα ότι η φυματίωσις έπαυσε να
είναι πρόβλημα εις την χώρα μας …».
245
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 30-31/ Φεβρουάριος - Μάρτιος 1961, Γαλανόπουλου Μελετίου,
Επισκόπου Κυθήρων, άρθρο «Νοσοκομείον και Σανατόριον Σπάρτης» στο οποίο αναφερόταν:
«…η μετατροπή του Σανατορίου εις Γενικόν Κρατικόν Νοσοκομείον κατά την εμήν ταπεινήν
γνώμην είναι ατυχής. Επλήγη η οικογένεια των αειμνήστων όντως μεγάλων ευεργετών της
Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου εις καιριότατα και εν τη λειτουργία του
454
Τελικά το 1962 το Θεραπευτήριο - Σανατόριο Σπάρτης μετετράπη σε Γενικό
Νοσοκομείο.246
Στη συνεδρίαση της 17ης Οκτωβρίου 1962 στη Βουλή συζητήθηκε247 και ψηφίστηκε248
ομόφωνα κατ’ άρθρο και στο σύνολό του το νομοσχέδιο «Περί μετατροπής του
Νοσοκομειακού Ιδρύματος, που συνέστησαν δύο μεγάλες διά την Σπάρτην και την Λακεδαίμονα
φυσιογνωμίες και μορφές διά της τελευταίας των θελήσεως, ην ώφειλον οι πάντες να σεβασθώσιν.
Ταύτα γράφω μόνον διά την ιστορίαν του τόπου».
246
Υπουργείο Οικονομικών, Γενική Δ/νση Φορολογίας έγγραφο αρ. 687/815/5-5-1960 προς το
Δ.Σ. του εν Σπάρτη Θεραπευτηρίου - Σανατορίου Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου.
«…Παρακαλούμεν όπως προκαλέσητε το ταχύτερον απόφασιν του Διοικητικού υμών Συμβουλίου
περί μετατροπής του θεραπευτηρίου - Σανατορίου Σπάρτης εκ κληροδοτήματος Ιωάννου και
Αικατερίνης Γρηγορίου εις Γενικό και ορθοπεδικόν Νοσοκομείον…».
Εφημ. Ηχώ της Επιδαύρου της 17-11-1962, άρθρο «Το Σανατόριον – Θεραπευτήριον Σπάρτης
«Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» μετατρέπεται εις Γενικόν Νοσοκομείον». Εφημ.
Σπαρτιατικά Νέα της 30-10-1962, άρθρο «Το Σανατόριον “Γρηγορίου” Σπάρτης μετατρέπεται εις
Γενικόν Νοσοκομείον».
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 22/ 18-11-1962, άρθρο «Οι Μεγάλοι Γκοριτσιώτες ευεργέτες. Το
Θεραπευτήριον - Σανατόριον Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου μετατρέπεται εις
Γενικόν Κρατικόν Νοσοκομείον. Για το λαό της Λακωνίας».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της Λακωνίας, αρ. φ. 687/ 10 -11- 1962 άρθρο «Ουδείς βουλευτής έφερεν
αντίρρησιν διά την μετρατοπήν του Σανατορίου εις Νοσοκομείο».
247
Πρακτικά της Βουλής της 17 Οκτωβρίου 1962. Στη συζήτηση πήραν μέρος οι βουλευτές
Λακωνίας Γ. Λαμπρινάκος της συμπολίτευσης, ο Δ. Παπαμιχαλόπουλος της αντιπολίτευσης, ο
υφυπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας Ι. Ψαρρέας και ο βουλευτής Ε. Ζαννής.
Ν. Λαμπρινάκος: «… κύριοι συνάδελφοι, έχω ιδιαιτέρως υποχρέωσιν ίνα από αυτού του βήματος
εκφράσω την αιώνιαν ευγνωμοσύνην τόσον εμού και ολοκλήρου του λαού της Λακωνίας προς τας
μεγάλους ευεργέτας Ιωάννην και Αικατερίνην Γρηγορίου, οίτινες, όχι μόνον διά του παρόντος
κληροδοτήματος, αλλά δι’ άλλων πλείστων όσων, διετράνωσαν την αγάπη των προς τον λαόν της
Λακωνίας. Αλλά και πέραν της Λακωνίας οι ανωτέρω ευεργέται ίδρυσαν εις Μανσούραν όπου το
πρώτο εγκατεστάθησαν υπέρ της εκεί ελληνικής κοινότητος “Γρηγόρειον Σχολήν” ανεγνωρισμένην
με εμπορικό τμήμα…Το ζήτημα της περιθάλψεως ήτο ελλιπέστατον εις την Λακωνίαν και ο
Λακωνικός λαός είναι περισσότερον άπορος. Παρακαλώ υμάς, κύριε Υπουργέ, διά την κατά το
δυνατόν ταχείαν έναρξιν της λειτουργίας του ιδρύματος, διότι η νοσοκομειακή περίθαλψις εις το
Νομόν Λακωνίας διά πρώτην φοράν παρέχεται ενώ εις όλους τους άλλους νομούς της Πελοποννήσου
υπήρχον νοσοκομεία».
Δ. Παπαμιχαλόπουλος: «… συμμερίζομαι και εγώ τους λόγους του συναδέλφου εισηγητού της
πλειοψηφίας, διά την μετατροπήν του περί ου πρόκειται Σανατόριον εις Νοσοκομείον …»
Ι. Ψαρρέας (υφυπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας): «… διά την κατανομήν των κλινών δε δύναμαι να
επιφέρω ουδεμίαν μετατροπήν σήμερον, δεδομένου ότι δεσμεύομαι από την απόφασιν του
Συμβουλίου Κληροδοτημάτων. Διά να γίνει η μετατροπή του Σανατορίου εις Νοσοκομείον θα έπρεπε
75 κλίναι να διατεθούν δι’ ορθοπεδικάς παθήσεις, εφ’ όσον βεβαίως θα υπήρχε τοιαύτη ανάγκη.
Μετά την έναρξιν της λειτουργίας ως Νοσοκομείον, η διοίκησις θα εξετάση τας ανάγκας και θα
τροποποιήση ενδεχομένως τον αριθμόν των κλινών, αναλόγως των αναγκών…».
Ε. Ζαννής: «… επιθυμών να εκφράσω τον ενθουσιασμόν μου διά την μετατροπήν Σανατορίου εις
Νοσοκομείον. Η μετατροπή αυτή δηλοί ότι η επάρατος νόσος ήρχισε να εξαλείφεται εις την χώρα μας,
455
Θεραπευτηρίου – Σανατορίου Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου εις Γενικόν
Νοσοκομείον». Στις 7-3-65 ημέρα Κυριακή έγιναν τα εγκαίνια του Γενικού Κρατικού
Νοσοκομείου Σπάρτης.249
Υγεία - νοσοκομεία
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν όλη η περιουσία τους να αποδοθεί σε νοσοκομείο.
ώστε να υπάρχει η δυνατότης της καταργήσεως των Σανατορίων και μετατροπής των εις
Νοσοκομεία».
248
Πρακτικά της Βουλής της 17 Οκτωβρίου 1962 «Περί μετατροπής του θεραπευτηρίου –
Σανατορίου Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου εις Γενικόν Νοσοκομείον» 1) Το εν
Σπάρτη λειτουργόν Ίδρυμα υπό την επωνυμίαν «Θεραπευτήριον – Σανατόριον Ιωάννου και
Αικατερίνης Γρηγορίου» το υπαχθέν εις το Ν.Δ. 2592/53 μετατρέπεται εις Γενικόν Νοσοκομείον υπό
την επωνυμίαν “Γενικόν Νοσοκομείον Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου”, διεπόμενον
υπό Ν.Δ. 2592/53, ως ετροποποιήθη και συνεπληρώθη μεταγενεστέρως, 2) Η δύναμις των
νοσηλευτικών κλινών του Νοσοκομείου ορίζεται εις εκατόν πενήντα (150), εξ ων εβδομήκοντα πέντε
(75) διατίθενται διά την νοσηλείαν ορθοπεδικών περιπτώσεων εν αις και φυματιωδών, 3) Διά
Βασιλικού Διατάγματος εκδιδομένου προτάσει του Υπουργού Οικονομικών και Κοινωνικής
Πρόνοιας, εγκρίνεται ο οργανισμός του Γενικού τούτου Νοσοκομείου ….».
249
Eφημ. Τα Τσίντζινα αρ. φ. 42/ 11-4-1965, Ανδριτσάκης Ιωάννης άρθρο «… το μεγαλοπρεπές
και επιβλητικόν κτίριον του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου Σπάρτης ίσταται υπερηφάνως
διασαλπίζον το “αιωνία η μνήμη”, η δε περαιτέρω εκπλήρωσις της ιεράς αποστολής του διά τους
πάσχοντας συνανθρώπους θα γεννά αυτομάτως βαθύ αίσθημα ευγνωμοσύνης των νοσηλευομένων,
διά τα εκλεκτά της Γκοριτσάς και Τζιντζίνων τέκνα Ιωάννη και Αικατερίνη Γρηγορίου».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 806/ 14-3-1965, άρθρο «Παρισταμένου του υπουργού Υγιεινής και
άλλων επισήμων επετελέσθησαν τα εγκαίνια του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου Ιωάννη και
Αικατερίνης Γρηγορίου». Στην ομιλία των εγκαινίων ο Πρόεδρος του Νοσοκομείου Ηλίας
Κυρούσης και Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Σπάρτης ανέφερε για τους ευεργέτες και
δωρητές του Νοσοκομείου: «Αλλά την ωραίαν τούτην στιγμήν δυνάμεθα να μην μνημονεύσωμεν
και εξάρωμεν την συνδρομήν των μεγάλων αλλά μικρών και αφανών δωρητών, οι οποίοι εκ των
πρώτων ενστερνήθησαν την κοινωνική ανάγκη και τας νεωτέρας επιταγάς του πολιτισμού επί της
κοινωνικής προνοίας … Επίσης, εις την ωραίαν τούτην τελετήν μας δεν δυνάμεθα να εξάρωμεν
ιδιαιτέρως την δράσιν και το φιλανθρωπικόν έργον το οποίο ενσωματώνει την ψυχήν των Ιωάννου
και Αικατερίνης Γρηγορίου. Οι μεγάλοι αυτοί δωρηταί συντελεσταί μεγάλων έργων πολιτισμού και
φιλανθρωπίας ιδία εις τον τομέα της υγείας ως λ.χ. Ευαγγελισμόν, Άσυλον Ανιάτων και άλλους
οργανισμούς, υπήρξαν οι μεγαλύτεροι θεμελιωταί και ιδρυταί του παρόντος ιδρύματος. Η ευγενής
Δέσποινα Αικατερίνη Γρηγορίου, συνεχίζοντας την δράση του συζύγου της, διά της διαθήκης της
κατέλιπεν το 1931 το ποσόν των 12.000.000 δραχμών διά του οποίου οι εκτελεσταί της διαθήκης
Γεώργιος Δούσμανης και Ιωάννης Καρελλάς ανήγειραν το κτίριο τούτο λειτουργούν μέχρι
πρότινος ως Σανατόριον… Εις τους μεγάλους νεωτέρους δωρητάς και τους πρωτοπόρους ως προς
πάντας τους πασχίσαντες και μοχθήσαντες εις θεμελίωσιν και εκτέλεσιν του μεγάλου τούτου
έργου, εκφράζομεν την βαθείαν ευγνωμοσύνην…».
456
Η Βασιλική Γεωργοπούλου από το Καστόρι, το 1920, με τη διαθήκη250 της κατέλιπε
«άπασαν την κινητήν και ακίνητον περιουσίαν υπέρ ιδρύσεως και συντηρήσεως κλινικής»
στο Καστόρι. Η διαθέτρια διέταξε την εκποίηση της περιουσίας της στην περίπτωση
ανεπάρκειας εισοδημάτων του κληροδοτήματος για τη δημιουργία κλινικής, την κατάθεση
του τιμήματος στην Εθνική Τράπεζα και την απόδοση των τόκων του κεφαλαίου κάθε
Μεγάλη Εβδομάδα στους πτωχούς.
Ο Ιωάννης Πετρ. Παναγουλάκος από το Γύθειο, το 1921, με τη διαθήκη του όρισε
κληρονόμους του τη σύζυγό του και με το θάνατό της, το γιο του Δημήτριο. «Εάν όμως η
σύζυγός μου Μαριγώ αποθάνει και ο υιός μου Δημήτριος αποθάνει άνευ τέκνων τότε η
περιουσία μου άπασαν κινητών και ακινήτων μετά το θάνατό τους αφήνω εις την Κοινότητα
Γυθείου ή εις τον Δήμο Γυθείου υπό τον όρο να γίνει νοσοκομείον το οποίο να συντηρείται
εκ των τόκων και εισοδημάτων της περιουσίας μου ταύτης».251
Ο Ιωάννης Π. Παναγουλάκος, το 1935, με κωδίκελλο της διαθήκης επιθυμούσε στο
Γύθειο «το συνιστώμενον Νοσοκομείον εις ο θα τυγχάνουν ιατρικής περιθάλψεως δωρεάν
πάντες οι άποροι,…θα διατηρούνται τουλάχιστον τέσσερες κλίναι και θα παρέχεται εις τους
ασθενείς των τεσσάρων κλινών τροφή, περίθαλψις ως και φάρμακα δωρεάν».252
250
Ιδιόγραφος διαθήκη Βασιλικής Γεωργοπούλου το γένος Παπαδοπούλου της 15-9-1920,
δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 91/17-10-1926, φάκ. Βασιλικής Γεωργοπούλου το
γένος Παπαδοπούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Μία οικία με τα παραρτήματά της Βασιλικής Γεωργοπούλου παραχωρήθηκε στη Σχολική Εφορεία
Καστορείου και ανηγέρθη το σχολικό κτίριο Καστορείου, στο οποίο στεγάστηκε το Δημοτικό
Σχολείο Καστορείου και το Γυμνασιακό Παράρτημα Καστορείου.
Έγγραφο του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου Καστορείου αρ. 4/27-1-1961. Προς την Οικονομική
Εφορεία Λακεδαίμονος, φάκ. Βασιλικής Γεωργοπούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
251
Ιδιόγραφος μυστική διαθήκη Ιωάννη Πετρ. Παναγουλάκου της 11-1-1921, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 22/8-7-1935, φάκ. Ιωάννη Π. Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Φάκ. Ιωάννη Π. Παναγουλάκου, Διεύθυνση Εθνικών
Το Πρωτοδικείο Γυθείου με την αρ. 80/31-12-1947 απόφασή του κήρυξε άφαντο το Δημήτριο
Παναγουλάκο, σχολάρχη, κάτοικο Γυθείου, γιο του διαθέτη Ιωάννη Παναγουλάκου, ως
απουσιάζοντα από πολλών ετών άνευ ειδήσεων και καθόρισε έτος αφάνειάς του το 1930. Εφημ.
Εμπρός, αρ. φ. 911/15-2-1948 «Περίληψις Αποφάσεως». Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2887/7-3-1948,
«Περίληψις της υπ’ αριθ. 80/1947 αποφάσεως του Δικαστηρίου των εν Γυθείω Πρωτοδικών περί
αφάνειας του Δημητρίου Ιω. Παναγουλάκου, τέως σχολάρχου και κατοίκου Γυθείου».
Τα έσοδα του κληροδοτήματος προέρχονταν από πέντε οικίες του διαθέτη συνολικής έκτασης
1.500 τ.μ. αξίας το 1972, 5.000.000 δραχμών. Το 1971 τα έσοδα του ιδρύματος ήταν 108.892
δραχμές.
Απογραφικό Δελτίο κληροδοτήματος Ιωάννου Παναγουλάκου της 8-8-1972, φάκ. 49 Σωματεία -
Ιδρύματα 1970-1971, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
252
Κωδίκελλος διαθήκης Ιωάννου Π. Παναγουλάκου. αρ. 4839/6-2-1933 του Συμβολαιογράφου
Γυθείου Θ. Κ. Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 23/8-7-1935, φάκ. Ιωάννη
Π. Παναγουλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Φάκ. Ιωάννη Π.
Παναγουλάκου, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
457
Ο Γεώργιος Στ. Κυριακάκος με τη διαθήκη του, το 1929, διέθεσε253 την κινητή και
ακίνητη περιουσία του στο Νοσοκομείο Γυθείου «Η Υπαπαντή».
Ο Ιωάννης Σταματάκος από το Βαχό δώρισε254 την περιουσία του στο Νοσοκομείο
Γυθείου με σκοπό «την παρηγοριά των πασχόντων».
Ο Ιωάννης Φαρμάκης από τα Τζίντζινα, το 1933, με τη διαθήκη255 του όρισε μετά το
θάνατο της συζύγου του η ακίνητη περιουσία του να περιέλθει «κατά πλήρη κυριότητα στο
Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού υπό τον όρο του αναπαλλοτρίωτου».256
Ο Κυριάκος Δόκιος από τα Τσικαλιά Μάνης, κάτοικος Μολάων, διέθεσε257 την
ακίνητη περιουσία του στους Μολάους που αποτελείτο από δύο οικίες αξίας 250.000
δραχμών για την ανέγερση νοσοκομείου στους Μολάους.
Ο Νικήτας Μαντούβαλος, το 1942, με τη διαθήκη του όρισε258 να περιέλθει η
περιουσία του στο Νοσοκομείο Γυθείου της Επισκοπής Γυθείου και, εάν δεν υπάρχει, στο
Αλεξανδράκειο Νοσοκομείο Καλαμάτας.
253
Ν. 4692/1930 «Περί του τρόπου συντηρήσεως της εις το νοσοκομείο Γυθείου “η Υπαπαντή”
καταλειφθείσης υπό του Γ.Σ. Κυριακάκου περιουσίας» ΦΕΚ 160/14-5-1930, τεύχ. Α΄.
Το αντίτιμο μετά την εκκαθάριση της κληρονομικής περιουσίας τελούσε υπό την διοίκησιν του
κληρονόμου ιδρύματος και παρέμενε κατατεθειμένο στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σε
μετρητά.
254
Πατρικουνάκος Σταύρος. (1999). Βαχός Μάνης. Συμβολή στην Ιστορία του. Αθήνα, σ. 85.
255
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Δημ. Φαρμάκη αρ. 33.129/1-12-1933 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Διονυσίου Ν. Τσιγάντε, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών την 28-2-1935, φάκ. Ιωάννη
Φαρμάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η ακίνητη περιουσία του
διαθέτη αποτελείτο από οικόπεδο στην οδό Σταδίου Αθηνών, οικόπεδο στην πλατεία Καραϊσκάκη
στον Πειραιά, οικόπεδο στην οδό Πλούτωνος στον Πειραιά.
256
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Δημ. Φαρμάκη…, ό.π. Ο διαθέτης στη διαθήκη του όρισε τα δύο
τέταρτα των εισοδημάτων της ακίνητης περιουσίας να διατίθενται για νοσηλεία στο Νοσοκομείο
απόρων από τα Τζίντζινα, το ¼ για προίκιση απόρων νεανίδων από τα Τζίντζινα, το ¼ για τους
αρίστους και διαπρεπείς απόρους μαθητές από τα Τζίντζινα και για τη συνέχιση των σπουδών τους.
257
Δημόσια διαθήκη Κυριάκου Δόκιου αρ. 10863/7-11-1938 του Συμβολαιογράφου Μολάων Ε.
Πετρέα, φάκ. Κυριάκου Δόκιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Για τη διάθεση της περιουσίας του όρισε «… τα δε εξ αυτών εισοδήματα θα κατατίθενται εις το
Ταμιευτήριον το Ταχυδρομικόν κατ’ έτος και εκ του ποσού όπου θα συγκεντρώσει εκ των
εισοδημάτων ως και εκ της εκποιήσεως της περιουσίας μου, όποτε η επιτροπή εγκρίνει αναγκαίαν
την εκποίησην, να ιδρυθεί εν Μολάοις Νοσοκομείον διά την νοσηλείαν των απόρων Μολάων…».
Ο σκοπός του κληροδοτήματος δεν εκπληρώθηκε λόγω ανεπάρκειας της οικονομικής κατάστασης
και επειδή ανηγέρθη στους Μολάους Νοσοκομείο με δαπάνες ομογενών της Αμερικής. Έγγραφο
της Οικονομικής Εφορείας Μολάων αρ. 1047/14-5-1972 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ.
Κυριάκου Δόκιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Δεν ήταν δυνατή η πραγματοποίηση του σκοπού του διαθέτου λόγω του περιορισμένου ποσού
κεφαλαίων και για το λόγο ότι στους Μολάους λειτουργούσε ήδη Νοσοκομείο. Η οικία του διαθέτη
το 1972 είχε αξία 200.000 δραχμών. Απογραφικό δελτίο Νομικού Προσώπου της 10-7-1972, φάκ.
49 Σωματεία – Ιδρύματα 1970-1971, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Εφημ. Φωνή της Μονεμβάσιας της 29-11-1967, άρθρο «Ομιλίαι κατά την τέλεσιν των εγκαινίων
του Νοσοκομείου Μολάων».
458
Ο Ιωάννης Παπαδάκος από τον Βρονταμά, το 1942, με τη διαθήκη259 του όρισε ό,τι
ευρεθεί από την ακίνητη περιουσία του, μετά το θάνατο της συζύγου του, να περιέλθει για
την ανέγερση του Κρατικού Νοσοκομείου Σπάρτης, με σκοπό τη δωρεάν περίθαλψη
ασθενών από το Βρονταμά.
Η Μαρία Συνοδινού από την Κοκκινόραχη Σπάρτης, το 1994, με τη διαθήκη260 της
όρισε «μετά τριετία [από το θάνατο του αδελφού της] όλα να πηγαίνουν στο Νοσοκομείο
Σπάρτης».261
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να αποδοθεί οικόπεδό τους για την ανέγερση
Ο Δημήτριος Αργυράκης από το Γύθειο, το 1929, δώρισε262 οικόπεδό του στο Γύθειο
για την ανέγερση και στέγαση του νοσοκομείου με την επωνυμία «Η Υπαπαντή».
258
Δημόσια διαθήκη Νικήτα Ηλία Μαντούβαλου αρ. 1188/4-3-1942 του Συμβολαιογράφου
Οιτύλου Γεωργίου Σαμπατακάκη. Ο Νικήτας Μαντούβαλος στη διαθήκη του δεν προσδιόρισε την
περιουσία του. Στη δήλωση φόρου και τελών κληρονομιάς του Νοσοκομείου Γυθείου «Η
Υπαπαντή» του έτους 1942 αναφερόταν ότι περιήλθαν στο νοσοκομείο 24 ελαιοπερίβολα, 11 αγροί
και μία ισόγειος οικία συνολικής αξίας 22.050.000 δραχμών. Η αξία αυτή προσδιορίστηκε με
πλειοδοτική δημοπρασία που πραγματοποιήθηκε στο Γύθειο σύμφωνα με την 208/1949 απόφαση
του Νοσοκομείου «Η Υπαπαντή». Πλειοδότες υπήρξαν ο Πέτρος και Νικόλαος Μαντούβαλος,
κάτοικοι Κοίτας, οι οποίοι προσέφεραν ως αντάλλαγμα στο Νοσοκομείο Γυθείου «Η Υπαπαντή»
1.205 οκάδες ελαίου σε δόσεις, όπως όρισαν σε προσύμφωνο που υπέγραψαν αρ. 16918/ 21/6/1950
του Συμβολαιογράφου Γυθείου Θ. Λιακάκου. Αρχική δήλωσις φόρου και τελών κληρονομίας έτους
1942 του κληρονομούμενου Νικήτα Μαντούβαλου από τον πρόεδρο του αδελφάτου του
Νοσοκομείου Γυθείου «Η Υπαπαντή», Μητροπολίτη Γυθείου, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
259
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γεωργ. Παπαδάκου της 27-4-1942, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 125/24-7-1943, φάκ. Ιωάννη Παπαδάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
260
Ιδιόγραφος διαθήκη Μαρίας Συνοδινού της 20-8-1994, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης
αρ. 234/2-11-1995, φάκ. Μαρίας Συνοδινού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
261
Ιδιόγραφος διαθήκη Μαρίας Συνοδινού… ό.π. Η διαθέτις απαγόρευσε την εκποίηση των
ακινήτων που διέθεσε στο Νοσοκομείο Σπάρτης. Η περιουσία της αποτελείτο από α) ένα σπίτι στην
Άνω Ηλιούπολη, β) το ¼ εξ αδιαιρέτου πέντε κτημάτων που βρίσκονταν στην κτηματική
περιφέρεια Τσούνι του Νομού Λακωνίας, γ) έξι κτήματα με ελαιόδεντρα που βρίσκονταν στην
κτηματική περιφέρεια Αφυσσού, δ) ένα οικόπεδο με ανώγειο οικία, συνολικής έκτασης έξι
στρεμμάτων και το ½ εξ αδιαιρέτου σε επτά αγρούς που βρίσκονταν στην κτηματική περιφέρεια
του Δήμου Σπαρτιατών προερχόμενα από κληρονομιά του συζύγου της, ε) το ¼ εξ αδιαιρέτου δέκα
αγρών συνολικής έκστασης 26 στρεμμάτων που βρίσκονταν στην κτηματική περιφέρεια της
Κοινότητας Αφυσσού προερχόμενα από κληρονομιά του συζύγου της, στ) δύο συνεχόμενα
καταστήματα συνολικού εμβαδού 30 τ.μ. που βρίσκονταν στην Ηλιούπολη Αττικής.
Τα ανωτέρω ακίνητα περιγράφοντο σε αγωγή του Γενικού Νοσοκομείου Σπάρτης της 31-10-2003
κατά του Ελληνικού Δημοσίου με την οποία ζήτησε να του αναγνωρισθεί το κληρονομικό του
δικαίωμα εκ της διαθήκης της Μαρίας Συνοδινού, φάκ Μαρία Συνοδινού, Δ/νση Τοπικής
459
Με απόφαση του υπουργού Υγιεινής, το 1931, εγκρίθηκε η έναρξη λειτουργίας και ο
κανονισμός του Νοσοκομείου Κυριών Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι». Το νοσοκομείο
αυτό λειτούργησε επί ιδιόκτητου οικοπέδου εντός της πόλης της Σπάρτης.263
Ο Γεώργιος Στεφ. Βαρβαρέσσος, το 1956, αγόρασε και δώρισε οικόπεδο αξίας 25.000
δραχμών στη Νεάπολη Λακωνίας για να υπάρξει νοσηλευτικό ίδρυμα.264
Ο Γεώργιος Ροβολής, το 1963, με τη διαθήκη του διέθεσε στο Νοσοκομείο «Άγιοι
Ανάργυροι» ελαιοπερίβολο στην Τρύπη έκτασης 10 στρεμμάτων. Σκοπός της προσφοράς
ήταν η ανέγερση πτέρυγας γηροκομείου.265 Στο ίδιο νοσοκομείο άφησε όλη την κινητή του
περιουσία για τον ίδιο σκοπό.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν χρηματικό ποσό να αποδοθεί για κατασκευή
Ο Δημήτριος Ροβάτσος, το 1916, διέθεσε 200.000 ρουμανικά λέι για κατασκευή
νοσοκομείου266 στον Χάρακα. Το 1938, το ποσό που διατέθηκε αντιστοιχούσε σε 170.000
262
Δωρεά εν ζωή Δημητρίου Αργυράκη αρ. 1229/1929 του Συμβολαιογράφου Γυθείου Δημ. Ι.
Σκαρομίχαλου, φάκ. Δημητρίου Αργυράκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
Β.Δ. της 2-9-1952 «Περί εγκρίσεως του οργανισμού του Νοσοκομείου Γυθείου "Η Υπαπαντή”»
ΦΕΚ 240/6-9-1952 τεύχ. Α΄, άρθρο 1. Ίδρυσις και σκοπός. «Σκοπός του ιδρύματος είναι η ιατρική
περίθαλψις παντός καταφεύγοντος εις αυτό επ’ αμοιβή και δωρεάς των αποδεδειγμένων απόρων
διά της αναπτύξεως εν αυτώ μέχρι 12 ηλικίας».
263
Αναγνωστόπουλου Γ.Δ. άρθρο «Κρατικό Νοσοκομείο και Σανατόριο» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων,
τεύχ. 19/ 15 Οκτωβρίου 1956.
Γαλανόπουλος Μελέτιος άρθρο «Νοσοκομείον και Σανατόριον» στο οποίο αναφερόταν: «…ο
Σύλλογος των Κυριών εν Σπάρτη “Άγιοι Ανάργυροι” ο οποίος έκτισε το ομώνυμον προς τούτο
Νοσοκομείον όπερ προσέφερεν ανεκτιμήτους υπηρεσίας…» περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 30-31/
Φεβρουάριος – Μάρτιος 1961.
264
Εφημ. Αι Βοιαί, αρ. φ. 52/15-12- 1956. Για τον ίδιο σκοπό προσέφερε 800 δολάρια το Δ.Σ. του
Συλλόγου Βατικιωτών στην Αμερική «Ο Μαλέας». Για την εγκατάσταση καλοριφέρ και καυστήρα
προσέφεραν σε λίρες Αυστραλίας ο Γεώργιος Σ. Βαρβαρέσσος σε μνήμη της συζύγου του 300, ο
Στέφανος Γ. Βαρβαρέσσος 20, ο Θεόδωρος Γ. Βαρβαρέσσος 20, ο Δημ. Γ. Βαρβαρέσσος 10, η
Αρχοντούλα Καρύδη 10, η Λουίζα Λυμπερίδου 10, οι Αδελφοί Κορώνη 25, ο Α. Περιβολάρης 20,
ο Ε. Τζερεφός 20, ο Χ. Αλειφέρης 10 και ο Π. Ζάρας 10.
Εφημ. Ηχώ της Επιδαύρου, αρ. φ. 206 της 23 Απριλίου 1959.
Εφημ. Ηχώ της Επιδαύρου, αρ. φ. 44/(90)/17-9-1954. Στις 5-9-1954 έγιναν τα εγκαίνια του
Νοσοκομείου Νεάπολης. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε από τον πρόεδρο του συλλόγου «Μαλέας» της
Αυστραλίας Γεωργίου - Στεφάνου Βαρβαρέσσου, ο οποίος ανέφερε ονομαστικά τις συνδρομές
ομογενών από τη Νεάπολη. Ο Γεώργιος Στεφ. Βαρβαρέσσος με περιοδεία του στις ΗΠΑ και τον
Καναδά εισέπραξε χρηματικά ποσά για την ανέγερση Νοσοκομείου στη Νεάπολη. Οι ομογενείς
της Νέας Υόρκης προσέφεραν 1.400 δολ., Μπάφαλο 1.245 δολ., Καναδά 460 δολ., Ντόβις
Σακομέντε 250 δολ., Αγίου Φραγκίσκου 1.270 δολ. και συνολικά 4.630 δολ.
265
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Ροβολή 17-5-1963, φάκ. Γεωργίου Ροβολή, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης έθεσε ως όρο για την προσφορά του αυτή
«να τοποθετηθεί πλαξ φέρουσα το όνομά μου εις εμφανές σημείον».
266
Διαθήκη Δημητρίου Θ. Ροβάτσου της 17-10-1916. Γραφείο Πρωτοδικείου Ιλφώβ, Τμήμα
Συμβολαιογραφικόν αρ. 15010, φάκ. Δημητρίου Θ. Ροβάτσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
460
δραχμές και ήταν ανεπαρκές για κατασκευή νοσοκομείου. Με τον αναγκαστικό νόμο267
1550/1939, το ποσό διατέθηκε για τη μισθοδοσία του κοινοτικού γιατρού.
Ο Δημήτριος Σταθόπουλος, το 1927, με τη διαθήκη268 του κληροδότησε 5.000
δολάρια για την κατασκευή νοσοκομείου269 στη Σπάρτη.
Ο Ηρακλής Κάτσης από την Αράχοβα, το 1927, με τη διαθήκη του διέθεσε270 100.000
δραχμές για την ανέγερση του Σανατορίου Πάρνωνα.
Ο Αναστάσιος Τρουποσκιάδης271 από τη Βαμβακού, μετανάστης στο
Γιοχάνεσμπουργκ, το 1946, κληροδότησε 2.000 χάρτινες λίρες Αγγλίας για το Νοσοκομείο
Σπάρτης.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικό ποσό για την ανέγερση ή επέκταση νοσοκομείου
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης όρισε το ποσό να κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα της
Ελλάδος. Επιθυμούσε το νοσοκομείο να είναι διώροφο με 8 κλίνες σε κάθε όροφο, να υπάρξει
αίθουσα ιατρικών επισκέψεων και να στοιχίσει 20-25 χιλιάδες λέι η κατασκευή του και 4-5
χιλιάδες λέι η επίπλωσή του. Ακόμη, επιθυμούσε να ανεγερθεί δίπλα από το σχολείο που είχε
κατασκευάσει.
Για την εύρεση οικοπέδου για το νοσοκομείο πρότεινε το δημόσιο πλειστηριασμό. Το ποσό το
οποίο θα περίσσευε επιθυμούσε να διατεθεί για τη συντήρηση του νοσοκομείου, πληρωμή ιατρών,
νοσοκόμων, αγορά φαρμάκων, προμήθεια τροφίμων για τους ασθενείς. Η διαχείριση του
νοσοκομείου ο διαθέτης όρισε να γίνεται από την Κοινότητα Χάρακα, ενώ το νοσοκομείο να έχει
την επωνυμία «Δημήτριος Θεοδώρου Ροβάτσου και υιός Σπύρος Δ. Ροβάτσου».
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ Ιστορικά και Λαογραφικά Σημειώματα περί του τόπου.
Αθήνα, σσ. 165 - 166.
Έγγραφο της Κοινότητας Χάρακα 421/20-9-1972 προς το Υπουργείο Οικονομικών, φάκ. 49
Σωματεία – Ιδρύματα, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Το νοσοκομείο ουδέποτε λειτούργησε λόγω
ανεπάρκειας κεφαλαίων. Τα εισαχθέντα χρήματα του κληροδοτήματος είχαν επενδυθεί σε
ομολογίες οι οποίες έχασαν την αξία τους.
267
Α.Ν. 1550/1939 «Περί διαθέσεως του κληροδοτήματος Δημητρίου Θ. Ροβάτσου» ΦΕΚ 5/ 4
Ιανουαρίου 1939, τεύχ. Α΄, άρθρο 1 «διατίθεται για την μισθοδοσίαν κοινοτικού ιατρού εν τη αυτή
κοινότητι, άτε του εκ διαθήκην σκοπού αποβαίνοντος απολύτως απραγματοποίητος λόγω
ανεπάρκειας των ετήσιων εσόδων».
268
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου…, ό.π.
269
Διαθήκη Δημητρίου Σταθόπουλου…, ό.π. Το νοσοκομείο έπρεπε να κατασκευαστεί εντός πέντε
ετών, διαφορετικά το κληροδότημα θα περιήρχετο στην υπόλοιπη περιουσία του διαθέτη. Εάν
τελικά κατασκευαζόταν το νοσοκομείο, ο διαθέτης επιθυμούσε ένα διαμέρισμα να ονομαστεί στη
μνήμη του «Δημήτριος Σταθόπουλος».
270
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 7/ 1927, σ. 77, άρθρο «Ηρακλής Γ. Κάτσης».
271
Ιδιόγραφος διαθήκη Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδη της 3-8-1947, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 956/29-3-1949, φάκ. Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδη, Δ/νση
Ο διαθέτης όρισε σε ένα θάλαμο του νοσοκομείου να νοσηλεύονται δωρεάν δύο ασθενείς από τη
Βαμβακού. Για τη συντήρηση του θαλάμου διέθεσε 500 χάρτινες λίρες Αγγλίας. Ακόμη, όρισε η
Κοινότητα Βαμβακούς να επιμελείται την εκτέλεση του κληροδοτήματος.
461
Ο Γεώργιος Τσοχώνης, το 1927, διέθεσε272 500 λίρες Αγγλίας για την οικοδόμηση του
Σανατορίου Βαμβακούς. Πρόθεση του διαθέτη ήταν η προσφορά και άλλων 500 λιρών για
την εσωτερική διακόσμηση του σανατορίου.
Ο Κυριακούλης Τσικλάκος διέθετε 1.000 δραχμές κάθε έτος από το 1929 για
ανέγερση του Νοσοκομείου Μολάων.273
Ο Νικόλαος Δημάκος από τους Μολάους, ομογενής στη Ν. Υόρκη, το 1968,
διέθεσε274 5.000 δολάρια για την ανέγερση του Νοσοκομείου Μολάων και για το ίδιο
νοσοκομείο διέθεσε275 300 λίμπρες ρυζιού και πέντε κιβώτια γάλα.
Ο Σωτήριος Λιακάκος από το Ξηροκάμπι, εγκατεστημένος στο Καναδά, το 1970,
διέθεσε276 100.000 δολάρια ΗΠΑ για την επέκταση του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου
Σπάρτης.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όριζαν χρηματικό ποσό να αποδοθεί σε νοσοκομείο για
τις ανάγκες συντήρησής του.
Ο Ξανθός Πικουλάκης, το 1901, με τη διαθήκη277 του διέθεσε 500.000 δραχμές στο
Αλεξανδράκειο Πτωχοκομείο και στο Νοσοκομείο Καλαμάτας.
Ο Γεώργιος Θ. Δρίβας με τη διαθήκη του, το 1927, κληροδότησε278 στο Τζάνειο
Νοσοκομείο Πειραιά 50.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, το 1928, κληροδότησε279 στο Τζάνειο Νοσοκομείο
Πειραιά 100.000 δραχμές.
272
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 6/ Ιούνιος 1927, σ. 66 άρθρο «Δευτέρα δωρεά του Βαμβακίτου κ. Γ.
Τσοχώνη εκ 500 Αγγλικών λιρών υπέρ του Σανατορίου Πάρνωνος».
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς. αρ. πρωτ. 27/ 3-10-1926.
273
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 41/ 22-9-1929, άρθρο «Για το Νοσοκομείον μας». Για τον ίδιο
σκοπό το 1929 προσέφεραν οι Γεώργιος Κλάψης και Κων. Λεκάκης, ομογενείς στις ΗΠΑ 2.000
δραχμές και ο Γεώργιος Ρεπαπίνας 1.000 δραχμές.
274
Με την ολοκλήρωση της κατασκευής διέθεσε 109.571 δραχμές για τις ανάγκες εξοπλισμού του και
500 δολάρια για αγορά και τοποθέτηση κουρτινών στο νοσοκομείο.
275
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 232/15-3-1968, άρθρο «Νέα Δωρεά του Ν. Δημάκου εις Νοσοκομείο
Μολαών».
276
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 15-2-1970, άρθρο «Ομογενής εκ Λιακέικων Ξηροκαμπίου
προσέφερε ποσόν 100.000 δολ. εις Γενικόν Κρατικόν Νοσοκομείον» στο οποίο αναφερόταν: «Διά
της δωρεάς πραγματοποιείται η επέκτασις του κτιρίου δι’ ενός εισέτι ορόφου. Η νέα πτέρυγα έλαβε
το όνομα “Πτέρυξ δωρεάς Σωτηρίου Λιακάκου”».
277
Δημόσια διαθήκη Ξανθού Πικουλάκη αρ. 30428/3-8-1901 του Συμβολαιογράφου Καλαμάτας
Παν. Χαριτόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Καλαμάτας, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
278
Διαθήκη Γεωργίου Θ. Δρίβα, δημοσίευση αρ. 38/17-5-1928 από το Πρωτοδικείο Πειραιά.
Μητρώο Κληροδοτημάτων ΥΠΕΠΘ, σσ. 1015-1019. Φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα
Γεωργίου Θ. Δρίβα, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά και λαογραφικά σημειώματα περί του τόπου.
Αθήνα, σσ. 166-169.
462
Ο Κωνσταντίνος Σιαπέρας από τη Σπάρτη, το 1928, με τη διαθήκη280 του κατέλιπε
5.000 δραχμές στο Φιλανθρωπικό Σύλλογο του Φθισιατρείου «Άγιος Νίκων».
Ο Δανιήλ Γκολέμης, αρχιμανδρίτης στο Σικάγο, με τη διαθήκη του διέθεσε281 το ποσό
των 819,26 δολαρίων στο Νοσοκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι».
Ο Παναγιώτης Δουράκος καταγόμενος από το Γύθειο και διαμένων στην Αθήνα με τη
διαθήκη282 του, το 1955, όρισε να διατεθούν 500 δολάρια ή ισόποσο αυτών σε δραχμές στο
Νοσοκομείο Γυθείου.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν χρηματικό ποσό να αποδοθεί σε νοσοκομείο για
την προσθήκη κλινών.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου με τη διαθήκη του283 κληροδότησε το ποσό των 200 λιρών στο
Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας και στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός284 στην Αθήνα «δια δύο
κλίνας Ιωάννη Γρηγορίου και Κατίγκως Γρηγορίου Γκοριτσά».
Η Αικατερίνη Σιδερίδη, το 1932, με τη διαθήκη285 της άφησε στο Τζάνειο Νοσοκομείο
τρεις κλίνες,286 μία για το χειρουργικό, μία για το ογκολογικό τμήμα και μία στο
279
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Πετρολέκα, φάκ. Γεωργίου Ν. Πετρολέκα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Μουντάνου Τότα άρθρο «Ο Ευεργέτης του Χάρακος» εφημ. Εθνικός
Φρουρός της 8-3- 1970.
Λακωνικό Ημερολόγιο 2009, άρθρο «80 χρόνια του Ιδρύματος Πετρολέκα. Ο Μέγας Ευεργέτης
του Χάρακα Γεώργιος Νικ. Πετρολέκας» σσ. 156-157.
280
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνου Σιαπέρα αρ. 5051/4-9-1928 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ιωάννη Κατσίχτη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 81/4-10-1928, φάκ. Κωνσταντίνου
Σιαπέρα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
281
ΑΥΕ φάκ. 1949/99,2 Ελληνικά Κληροδοτήματα. Έγγραφο αριθ. πρωτ. 916/16-6-1949 για το
κληροδότημα Δανιήλ Γκολέμη, του Γενικού Προξενείου της Ελλάδος στο Σικάγο προς το
Υπουργείο Εξωτερικών, Διεύθυνση Εκκλησιών.
282
Δημόσια Διαθήκη Παναγιώτη Δουράκου αρ. 31570/14-2-1955 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Παναγιώτη Σταυρόπουλου, φάκ. Παναγιώτη Κων. Δουράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
283
Διαθήκη Ιωάννη Γρηγορίου. Η διαθήκη του Ιωάννη Γρηγορίου συντάχθηκε στην Αθήνα το
1907, δημοσιεύθηκε την 25 Μαΐου 1920. Αρχείο ΕΛΙΑ, Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας, παλαιό
αρχείο, φάκ. 21, υποφάκ.73. Φάκ. Ιωάννη Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
284
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σσ. 360-362, άρθρο «Αικατερίνη και Ιωάννης Γρηγορίου»
Το Νοσοκομείο Ευαγγελισμός φέρει τον Ιωάννη και Αικατερίνη Γρηγορίου ως μεγάλους ευεργέτες
του.
285
Ιδιόχειρος μυστική διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη της 30-11-1932 και μυστικός
κωδίκελλος της 29-2-1936 και δημόσια διαθήκη αρ. 7270/16-6-1938 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Παναγιώτη Νόρδα, Δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 8047/7-7-1939, φάκ.
Αικατερίνης Σιδερίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Φάκ.
Αικατερίνης Σιδερίδη, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
286
Ιδιόχειρος μυστική διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη…, ό.π. Η διαθέτις όρισε για τις
κλίνες: «Να αναρτήσουνε επάνω από τας κλίνας πλάκα μαρμάρινη με το όνομα του εις μνήμην
Ιωάννου Γ. Σιδερίδου εκ του χωρίου Απιδιάς της Επιδαύρου Λιμηράς… και να προτιμώνται να
εισέρχονται όταν υπάρχουν ασθενείς από το χωριό Απιδιά άποροι…».
463
μαιευτήριο. Ακόμη υποχρέωσε την κληρονόμο της και τους εκτελεστές της διαθήκης287 με
χρήματα της κληρονομιάς να ανεγείρουν πτέρυγα 25 δωματίων στο Σανατόριο Νταού
Πεντέλης288 και να νοσηλεύονται δωρεάν άποροι από το χωριό Απιδέα, Νιάτα και
Γλυκόβρυση και ελλείψει αυτών άποροι από το Δήμο Πειραιά. Με Ν.Δ.289 μετετράπη ο
αρχικός σκοπός του κληροδοτήματος Σιδερίδου που προόριζε το χρηματικό ποσό για το μη
υπάρχον Σανατόριο Νταού Πεντέλης, στο Νοσοκομείο Μολάων.290
Ο Γεώργιος Πολίτης όρισε τα 3/15 των προσόδων του κληροδοτήματος291 να
καταβάλλονται κάθε τρίμηνο στο Νοσοκομείο Σπάρτης για τη συντήρηση δύο κλινών «επ’
ονόματι εμού και της συζύγου μου Αικατερίνης».292 Στις πιο πάνω κλίνες ο διαθέτης όρισε
να νοσηλεύονται δωρεάν κατά προτίμηση άποροι άρρωστοι της κοινότητας της Ζούπαινας
και να προτιμώνται οι απόγονοι των αδελφών του και των αρρένων απογόνων.
Διαφορετικά άποροι άρρωστοι από τις κοινότητες του τέως Δήμου Θεραπνών. Ακόμη
όρισε άλλα 3/15 των προσόδων του κληροδοτήματος «να καταβάλλονται κατά τριμηνίαν εις
το ιδρυθησόμενον εν Πάρνωνι Φθισιατρείον. Δι’ αυτών θα συντηρώνται δύο κλίναι επ’
287
Ιδιόχειρος μυστική διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη…, ό.π. Στην είσοδο της
πτέρυγας ορίσθη να αναρτηθεί η εικόνα του συζύγου της και η επιγραφή «Ο Ιδρυτής Ιωάννης
Σιδερίδης εκ του χωρίου Απιδέα της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς, έμπορος Πειραιώς».
288
Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών αρ. 9932/1267/5-7-1963 «Μερική περαίωσις φάκ.
Αικατερίνης Σιδερίδου». Η εκκαθάριση της κληρονομιάς έγινε το 1963 λόγω του Β΄ Παγκόσμιου
Πολέμου και της οικονομικής αστάθειας που υπήρξε. Το Σανατόριο Νταού Πεντέλης δεν υπήρχε
το 1963.
Το ποσό των 750.000 δραχμών, κατατεθειμένο σε λογαριασμό της Εθνικής Τράπεζας με τον τίτλο
«Κληρονομία Αικατερίνης Σιδερίδου», με Ν.Δ. διετέθη υπέρ παρεμφερούς σκοπού στο Γενικό
Κρατικό Νοσοκομείο Μολάων για την επέκτασή του και ίδρυση πτέρυγας στην οποία να
νοσηλεύονται κατά προτίμηση δωρεάν άποροι από τα χωριά Απιδέα, Νιάτα, Γλυκόβρυση. Φάκ.
Αικατερίνης Σιδερίδη, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
289
Ν.Δ. 4571/23-10-1966 «Περί διαθέσεως του υπέρ του Σανατορίου Νταού Πεντέλης
προοριζόμενου κληροδοτήματος Αικατερίνης Σιδερίδου, υπέρ παρεμφερούς σκοπού» ΦΕΚ 224/26-
10-1966. Το κληροδότημα διετέθη υπέρ παρεμφερούς σκοπού στο Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο
Μολάων για την επέκταση του και ίδρυση πτέρυγας στην οποία να νοσηλεύονται κατά προτίμηση
δωρεάν άποροι από τα χωριά Απιδέα, Νιάτα, Γλυκόβρυση.
290
Στο Νοσοκομείο Μολάων δεν υπήρχαν περιθώρια επέκτασης. Το ποσό του κληροδοτήματος το
2003 ήταν 32.621,97 ευρώ και δεν είχε αξιοποιηθεί. Έγγραφο της Δ/νσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης
και Διοίκησης Ν. Λακωνίας 12191477/9/9-10-2003. «Αξιοποίηση κληροδοτήματος Αικ.
Σιδερίδου», φάκ. Αικατερίνης Σιδερίδου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 342/15-9-1966, άρθρο «Διά κληροδοτήματος ενισχύεται το
κρατικόν Νοσοκομείον Μολάων».
Ιδιόχειρος διαθήκη της Κονδύλως ή Αικατερίνης Ιω. Σιδερίδη…, ό.π.
291
Το ποσοστό αυτό διεκδίκησε το Νοσοκομείο Κυριών Σπάρτης οι «Άγιοι Ανάργυροι». Το
Δημόσιο με προσφυγή στο Εφετείο Αθηνών ισχυρίστηκε ότι το Νοσοκομείο το οποίο περιέγραφε ο
Πολίτης στη διαθήκη του δεν ήταν το Νοσοκομείο Κυριών Σπάρτης οι «Άγιοι Ανάργυροι», αλλά
αυτό που θα ιδρυθεί από το Κράτος. Ο «Παρνασσός» είχε την άποψη του Δημοσίου και με την
1393/57 απόφαση το Εφετείου απέρριψε την αίτηση του Νοσοκομείου οι «Άγιοι Ανάργυροι».
292
464
ονόματι εμού και της συζύγου μου…».293 Οι πιο πάνω «κλίναι» διετέθησαν για δωρεάν
νοσηλεία απόρων αρρώστων της Κοινότητας Ζούπαινας «μεταξύ δε τούτων θα προτιμώνται
οι απόγονοι των αδελφών μου και των αρρένων απογόνων αυτών. Εν ελλείψει τοιούτων
άποροι άρρωστοι εκ των κοινοτήτων του τέως Δήμου Θεραπνών».294
Ο Γεώργιος Κερασιώτης, το 1970, διέθεσε295 100.000 δραχμές για την τοποθέτηση
δέκα κλινών στο Γενικό Νοσοκομείο Σπάρτης.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικό ποσό για τις ανάγκες συντήρησης νοσοκομείου.
Ο Πέτρος Μπέης Κ. Μαυρομιχάλης, το 1928, απέστειλε από το Παρίσι 50.000
δραχμές για το Νοσοκομείο Γυθείου «Υπαπαντή».296
Το Κοινοτικό Συμβούλιο Γυθείου, το 1928, διέθεσε 35.000 δραχμές για τη συντήρηση
εξωτερικού ιατρείου και τη συντήρηση κλίνης για απόρους.297
Στο Νοσοκομείο Γυθείου, το 1930, προσέφεραν298 ο Σταύρος Λιακαράκος 10.000
δραχμές, ο Δημήτρης Αργυράκης 15.000 δραχμές, ο ιερέας Ιωάννης Οικονομάκος 5.000
δραχμές. Το νοσοκομείο είχε εισόδημα 1.000 δραχμές το μήνα από ενοίκιο της δωρηθείσης
οικίας του θανόντος Γεωργίου Κυριακάκου και εισόδημα από την κτιριακή περιουσία του
εφημερίου Κότρωνα Λαμπρινού Παπουλάκου.
Ο Δημήτρης Θωμάκος από το Γύθειο διέθεσε299 300.000 δραχμές για το Νοσοκομείο
Γυθείου «Η Υπαπαντή».
Ο Παναγιώτης Κουμάνταρος και οι γιοι του Σταύρου Κουμάνταρου διέθεσαν300 8.000
δραχμές σε νοσοκομείο του Πειραιά για αγορά διαγνωστικών ιατρικών μηχανημάτων.
Το 1950, η Μαριγώ Ν. Μπέρτου από την Παλαιοπαναγιά δώρισε στο Νοσοκομείο
«Άγιοι Ανάργυροι» Σπάρτης μία πλήρη κλίνη, σε μνήμη της μητέρας της.301
293
Διαθήκη του Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π. Διαθήκη Γεωργίου Πολίτη. Σύμφωνα με το Γ. Δ.
Αναγνωστόπουλο, ο Πολίτης γνώριζε ότι ο Σύλλογος «Άγιος Νίκων» στη Σπάρτη είχε σκοπό την
ίδρυση φθισιατρείου. Ο «Παρνασσός» δεν δεχόταν ότι το Σανατόριο «Ιωάννης και Αικατερίνη
Γρηγορίου» που είχε ιδρυθεί στη θέση «Ανάληψις» ήταν αυτό που περιέγραφε ο Πολίτης στη
διαθήκη του. Το Εφετείο Αθηνών με την 586/1956 απόφασή του απεφάνθη υπέρ του
προσφύγοντος Σανατορίου. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 11/ Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1965, σ. 136,
άρθρο Αναγνωστόπουλος Γ. Δ.
294
295
296
Για τη δωρεά αυτή «Ο Σεβασμιώτατος ευχαρίστησε πρεπόντως τον κ. Μαυρομιχάλη, μας
παρακάλεσε δε όπως εκφράσωμεν τας ευλογίας και ευχαριστίας του και δημόσια, παρά την
αυστηράν παράκλησιν του κ. Μαυρομιχάλη όπως, λόγω των εκλογών, τηρηθή τούτο μυστικόν».
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2277/5-8-1928.
297
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2268/20-5-1928, άρθρο «Τα εγκαίνια του Νοσοκομείου “η Υπαπαντή”».
298
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σ. 393.
299
Πίνακας δωρητών εσωτερικού και εξωτερικού του Δήμου Γυθείου της 30-6-1969, φάκ.
300
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί. Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού
Τυπογραφείου, σσ. 438-439.
301
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 236/ 26-10-1950.
465
Η Μαρία Ηλ. Γκορτσολόγου, το 1954, διέθεσε για το Νοσοκομείο «Άγιοι Ανάργυροι»
Σπάρτης το ποσό των 250.000 δραχμών σε μνήμη του συζύγου και του τέκνου της.302
Ο Αγγελής Ιωάν. Φραγκής από τη Μονεμβάσια, επαναπατρισθείς από τις ΗΠΑ, το
1972, δώρισε303 στο Νοσοκομείο Μολάων 100.000 δραχμές.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Τσαρλς Μπράουν), το 1976, δώρισε304 στο
Νοσοκομείο Σπάρτης 100.000 δραχμές.
Ο Ιωάννης Σταυρ. Κουμάνταρος διέθεσε305 το ποσό των 3.000.000 δραχμών στο
Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο Σπάρτης.
Η Ντόλλη Γουλανδρή, κόρη του Ιωάννη Κουμάνταρου, και ο αδελφός της Γεώργιος
Κουμάνταρος, το 1981, δώρισαν306 στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός στην Αθήνα
διαγνωστικά ιατρικά μηχανήματα.
Για το Νοσοκομείο Νεάπολης, το 1991, διέθεσαν307 4.000 δολάρια οι ομογενείς
εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ, Μανώλης Αρώνης, Δημήτρης Χαραμής, Καρολίνα Πίκρα,
Αθανάσιος Κοντραφούρης, Σούλα Αρώνη, Σοφία Τσακοπούλου, Αλέξανδρος Φίλης.
Σύλλογοι ομογενών προσέφεραν νοσοκομειακά υλικά και χρηματικά ποσά για την
ίδρυση ή συντήρηση νοσοκομείων της Λακωνίας.
Το 1920, ο Σύλλογος των Λακεδαιμονίων Αμερικής απέστειλε 50.000 δραχμές στο
Δήμο Σπάρτης για την ίδρυση νοσοκομείου308 στη Σπάρτη.
Ο Σύλλογος Λακώνων Αμερικής «Ο Λυκούργος», το 1930, κατέθεσε στην Εθνική
Τράπεζα της Ελλάδος ποσό 3.000 δραχμών, οι τόκοι του οποίου διανεμήθηκαν σε δύο ίσα
μερίδια στο Νοσοκομείο Σπάρτης και στο Νοσοκομείο Γυθείου «Η Υπαπαντή» με σκοπό
την περίθαλψη απόρων ασθενών.309
302
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 18 -1- 1954.
303
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας της 1-6-1972, άρθρο «Δωρεά 100.000 δραχμών υπέρ του
Νοσοκομείου των Μολάων».
304
305
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 150/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1976. Τα χρήματα διετέθησαν για τη
χειρουργική μονάδα και για την αγορά φορητού ακτινολογικού μηχανήματος.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-11-1976. Το Δ.Σ. του νοσοκομείου με απόφασή του ανακήρυξε τον
Ιωάννη Στ. Κουμάνταρο ευεργέτη.
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 11-11-1976, άρθρο «Το Γενικό Νοσοκομείο Σπάρτης ανεκήρυξε
ευεργέτη του τον Ιωάννη Κουμάνταρο».
306
Η δωρεά έγινε σε μνήμη του πατέρα τους, ο οποίος απεβίωσε το 1981. Μπάτης Ευστάθιος.
(2001). Εκ της θαλάσσης…, ό.π.
307
308
Επιστολή του Δ.Σ. του Συνδέσμου των εν Νέα Υόρκη Λακεδαιμονίων της 5/3/1920. Στην
επιστολή αναφερόταν ότι τα χρήματα είχαν κατατεθεί στο υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας
της Ελλάδος και αποτελούσαν την πρώτη αποστολή χρημάτων για την ανέγερση Νοσοκομείου.
Βουγιουκλής Ελευθέριος. (1991). Μία τριακονταετία εις την υπηρεσίαν της οργανωμένης Λακωνικής
Ομογένειας 1960-1990. Νέα Υόρκη.
309
Πρακτικό του Δημοτικού Συμβουλίου Σπαρτιατών, αρ. απόφασης 119/109-5-1930 «Περί
δωρεάς του Συλλόγου Λακώνων της Αμερικής εις το Νοσοκομείο Σπάρτης», φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-2
Βιβλίο Πράξεων του Δημοτικού Συμβουλίου, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
466
Το 1932, ο Σύλλογος των εν Αμερική Λακεδαιμονίων είχε αναλάβει τη
χρηματοδότηση νοσοκομείου310 το οποίο θα ανεγειρόταν στη Σπάρτη. Είχε αναθέσει την
εκτέλεση του έργου στο Δήμο Σπάρτης και για το έργο αυτό είχε παραχωρήσει 6.000.000
προπολεμικές δραχμές.311
Το 1932, άρχισε να κατασκευάζεται και το υδραγωγείο της πόλης της Σπάρτης από
της πηγές της Τρύπης. Από το Δήμο Σπάρτης προεκρίθη ως αναγκαιοτέρα η
χρησιμοποίηση του ανωτέρω ποσού για την ύδρευση της Σπάρτης. Υπεγράφη σύμβαση με
την οποία ο σύνδεσμος παραχώρησε στο δήμο 6.000.000 δραχμές για την εκτέλεση του
έργου της ύδρευσης και ο δήμος ανέλαβε την υποχρέωση επιχορήγησης του νοσοκομείου
με ετήσια εισφορά 300.000 δραχμές. Οι εν Αμερική Λακεδαιμόνιοι είχαν αγοράσει και
οικόπεδο εκτάσεως 14 στρεμμάτων έναντι της Επαγγελματικής Σχολής, με σκοπό να
ανεγερθεί εκεί το νοσοκομείο. Τελικά ο Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων παραχώρησε δωρεάν
το οικόπεδο για την ανέγερση γυμνασίου.312
310
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 651/27 -11-1955, άρθρο «Θεραπευτήριον Σανατόριον Σπάρτης
Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 236/26-10-1950, άρθρο «Το κτίριον της Επαγγελματικής Σχολής».
Εφημ. Εθνικός φρουρός, αρ. φ. 806/14-3-1965. Ομιλία του Προέδρου του Νοσοκομείου Ηλία
Κυρούση στην τελετή των εγκαινίων του Νοσοκομείου Σπάρτης «Ο Σύνδεσμος των εν Αμερική
Λακεδαιμονίων, διαπνεόμενος υπό τας ωραίας παραδόσεις του τόπου μας και αντιμετωπίζοντας
μεγάλας υλιστικάς τάσεις της εποχής μας, εκ των υστερημάτων των μελών του απετέλεσεν τους
πρωτοπόρους του μεγάλου τούτου έργου. Οι εν Αμερική Λακεδαιμόνιοι ζώντες εν μέσω
υποτυπώδους κοινωνικής περιθάλψεως πρώτοι ησθάνθησαν την ανάγκην της φιλαλληλίας και της
αγάπης και εγένοντο οι πραγματικοί διερμηνείς της ανθρώπινης οδύνης και ως πρώτον μέλημά των
έθεσαν την ίδρυσιν προτύπου Νοσοκομείου εις Σπάρτην με την εξής περίφημον επιγραμματικήν
επιγραφήν: “Αποφασίζομεν την ίδρυσιν προτύπου Νοσοκομείου εν Σπάρτη Ιδρύματος όπερ θα
περιλάβει εις τους κόλπους του πάντα δυστυχή και απόκληρον της τύχης πάντα ασθενή και άπορον
και θύματα της σκληρής βιοπάλης και της κοινωνίας των οποίων μετά γλυκύτητας θα ιάνει τους
πόνους. Και με λάβαρον τον ευγενή αυτό σκοπόν ηγόρασαν προ 40ετίας γήπεδον σοβαράς
εκτάσεως και αφιέρωσαν το ποσό των 6.000.000 δρχ. προς εκτέλεσιν του έργου τούτου…”».
311
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 30-31/ Φεβρουάριος – Μάρτιος 1961, σ. 1, Γαλανόπουλου
Μελέτιου άρθρο «Νοσοκομείον και Σανατόριον» στο άρθρο αναφερόταν «…διά την ίδρυσιν
Νοσοκομείου η επ’ ανταλλάγματι παραχώρησις του ιδρύματος της Επαγγελματικής Σχολής
Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου τη συμπράξει του Δήμου και του Συνδέσμου των εν Ν. Υόρκη
Λακεδαιμονίων εν συνδυασμό προς την ύδρευσιν της πόλεως Σπάρτης…».
312
« … Ο Σύνδεσμος Λακεδαιμονίων με πραγματική συγκίνησιν και ενθουσιασμόν προέβη εις την
δωρεάν του γηπέδου διά την ανέγερσιν του Γυμνασίου της πόλεως με την εξής συγκινητικήν
αφιέρωσιν. “Δωρούμενο το γηπέδoν τούτο διά την ανέγερσιν Γυμνασίου, ίνα εν αυτώ
εκπαιδεύονται ελληνοπρεπώς οι βλαστοί των επερχόμενων γενεών με τα νάματα του Ελληνικού
πνεύματος και της Ελληνικής Σοφίας”…» Εφημ. Εθνικός Φρουρός της Λακωνίας, αρ. φ. 806/14-3-
1965. Ομιλία του Προέδρου του Νοσοκομείου Ηλία Κυρούση στην τελετή των εγκαινίων του
Νοσοκομείου Σπάρτης.
467
Ο Σύλλογος «Αι θυγατέρες της Μάνης» με έδρα τη Νέα Υόρκη απέστειλε, το 1949,
στο Νοσοκομείο Γυθείου «Η Υπαπαντή» υλικό313 χρήσιμο για το νοσοκομείο.
Ο Σύλλογος ομογενών «Ο Μαλέας» στην Αυστραλία με μέλη καταγόμενα από τη
Νεάπολη, το 1949, διέθεσε314 3.000 λίρες για τη δημιουργία νοσοκομείου στη Νεάπολη.
Με έρανο που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ από το 1963 μέχρι το 1966 η πρόεδρος
της Ερανικής Επιτροπής, Καλλιόπη Μάνου,315 συγκέντρωσε το ποσό των 50.000 δολαρίων
το οποίο διέθεσε για την ανέγερση του Νοσοκομείου Μολάων.316
Ο Λακωνικός Σύλλογος Λόουνελ Μασαχουσέτης των ΗΠΑ δώρισε317 στο Γενικό
Νοσοκομείο Σπάρτης, το 1983, 613 σεντόνια, 312 μαξιλαροθήκες και 100 κουβέρτες.
Η Παλλακωνική Ομοσπονδία Αμερικής-Καναδά, το 1986, δώρισε318 στο Νοσοκομείο
Σπάρτης ένα μηχάνημα μέτρησης των αερίων αίματος.
Η Παλλακωνική Ομοσπονδία Αμερικής και Καναδά, το 1992, παρέδωσε319 ιατρικά
μηχανήματα και εργαλεία αξίας 10.000.000 δραχμών στο Νοσοκομείο Μολάων.
Διαθέτες με διαθήκη όρισαν την προσφορά ακινήτου και με τα εισοδήματά του τη
συντήρηση νοσοκομείου ή την περίθαλψη ασθενών.
Η Παναγιώτα Τζάκα από τις Κροκεές, το 1976, με τη διαθήκη της320 άφησε στο
Νοσοκομείο Σπάρτης ένα κατάστημα ισόγειο στον Πειραιά, με τα εισοδήματα του οποίου
όρισε να περιθάλπονται άποροι ασθενείς που νοσηλεύονται στο Νοσοκομείο Σπάρτης.
Ακόμη όρισε ότι σε περίπτωση πώλησης το τίμημα να διατεθεί για ανέγερση πτέρυγας για
την περίθαλψη απόρων ασθενών.
313
Το υλικό που εστάλη ήταν: 213 σεντόνια, 216 προσκέφαλα, 83 πετσέτες, 159 λινές πετσέτες
προσώπου, 84 μικρές πετσέτες, 23 σαπούνια και 180 διάφορα σαπούνια. Εφημ. Λακωνία, αρ. φ.
2909/10-7-1949, άρθρο «Έκφρασις Ευχαριστιών».
314
Εφημ. Η Φωνή της Λακωνίας, αρ. φ. 56/6-5-1949, άρθρο «Το Νοσοκομείον Βατίκων». Ψήφισμα
της Κοινότητος Νεάπολης της 10-4-1949.
315
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 256/28-2-1983, άρθρο «Καλλιόπη Μάνου. Η ιδέα
ίδρυσης νοσοκομείου στους Μολάους είναι του Μιχαήλ Μάνου και της συζύγου του Καλλιόπης
από το 1959».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας της 30-9-1967, άρθρο «Άφιξις Μεγάλης Ευεργέτιδος
Ομογενούς».
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π. Η Μάνου προσέφερε 5.000 δολάρια και συγκρότησε ερανική
επιτροπή για να συγκεντρώσει το χρηματικό ποσό των 50.000 δολαρίων.
316
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας της 29-11-1966, άρθρο «Το ενδιαφέρον της συμπολίτιδος μας
κ. Καλλιόπης Μάνου διά το Νοσοκομείον Μολάων».
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 273/22-11-1967. Τα εγκαίνια του Νοσοκομείου Μολάων έγιναν στις 8
Οκτωβρίου 1967.
317
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1368/30-8-1983, άρθρο «Δωρεά ειδών ρουχισμού στο
Νοσοκομείο Σπάρτης».
318
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 125/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1985, σ. 25.
319
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 95/ Νοέμβριος 1992, άρθρο «Μεγάλη δωρεά στο Νοσοκομείο Μολάων».
320
Κορνηλίας Μάζη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών 2723/16-11-1978, φάκ. Παναγιώτας
468
Η Ελένη Κόκκου το γένος Παρίση από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών με τη διαθήκη 321 της
κατέλιπε στο Νοσοκομείο και Φιλανθρωπικό Ίδρυμα Αθανασίου και Βέρας Καλουρά
«Παναγία Φανερωμένη» στην Ύδρα το ένα δεύτερο εξ αδιαιρέτου διαμερίσματός της στην
Αθήνα.
Η Μαρία Αλεξάκη, το 1992, με τη διαθήκη της επιθυμoύσε να περιέλθει μία οικία322
της που βρισκόταν στη Νίκαια Πειραιά στο Νοσοκομείο Αθηνών «Ο Άγιος Σάββας».
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν χρηματικό ποσό για τη μισθοδοσία του γιατρού
Ο Αθανάσιος Ματάλας στη διαθήκη του323 όρισε να χορηγείται το ποσό των 500
δραχμών στον ιατρό της Αράχοβας και κατά προτίμηση σε αυτόν που είχε σπουδάσει
Ιατρική με υποτροφία του Ιδρύματος Ματάλα και είχε αποδώσει το ένα τέταρτο των όσων
έλαβε από τα χρήματα της υποτροφίας. Επίσης, όρισε ο γιατρός να έχει την υποχρέωση να
επισκέπτεται δωρεάν τους απόρους πάσχοντες κατοίκους της Αράχοβας.
Ο Γεώργιος Στεφ. Βαρβαρέσσος διέθεσε324 όλη την περιουσία του, κινητή και
ακίνητη, που είχε στην κυριότητά του στα Βάτικα Λακωνίας και από τα ενοίκια να
συμπληρώνεται ο μισθός του χειρουργού ιατρού.
Επίσης υπήρξαν προσφορές για άλλες ανάγκες νοσοκομείου και προαγωγής της
ιατρικής επιστήμης.
Ο Ιωάννης Σταύρ. Κουμάνταρος δώρισε325 στο Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο Σπάρτης
ένα λεωφορείο αξίας 900.000 δραχμών.
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» ήταν χορηγός326 για το πρόγραμμα «Η Ελλάδα κατά
του καρκίνου» που εφαρμόστηκε και στο νομό Λακωνίας.
Γηγενείς από διάφορα μέρη της Λακωνίας με τη διαθήκη τους όρισαν να αποδοθεί όλη
η περιουσία τους για τη δημιουργία νοσοκομείου. Η επιθυμία αυτή προέκυπτε από την
έντονη ανάγκη νοσοκομειακής περίθαλψης για τους κατοίκους της Λακωνίας. Άλλοι
διαθέτες παραχώρησαν οικόπεδό τους ή ακίνητό τους για την ανέγερση νοσοκομείου.
Σημαντικός αριθμός διαθετών με διαθήκη ή με δωρεά εν ζωή προσέφερε χρήματα για
ανέγερση, επέκταση, συντήρηση νοσοκομείου στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Σύλλογοι
ομογενών προσέφεραν χρηματικά ποσά προερχόμενα από εράνους για την ίδρυση και
συντήρηση νοσοκομείων της Λακωνίας.
321
Ιδιόγραφος διαθήκη Ελένης Κόκκου το γένος Παρίση της 1-6-1982, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 252/23-1-1987, φάκ. Ελένης Κόκκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
322
Δημόσια διαθήκη Μαρίας Αλεξάκη, χήρας Ιωάννου Αλεξάκη αρ. 17511/5-9-1992, της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Στέλλας Γκίνη – Σπύρου, φάκ. Μαρίας Αλεξάκη, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η οικία περιήρχετο στο νοσοκομείο δύο χρόνια μετά
το θάνατο της διαθέτιδος.
323
Ιδιόχειρος διαθήκη της 27-3-1919 του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Περιοδ. Μαλεβός, έτ. Δ΄,
τεύχ. 33 / Ιανουάριος 1924, άρθρο «Από την διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα», σσ. 204-208.
324
Εφημ. Ηχώ της Επιδαύρου, αρ. φ. 206/23-4- 1959. Η δωρεά αυτή έγινε σε μνήμη της συζύγου
του Βρεττής και των γονέων του Στέφανου και Αρχοντούλας.
325
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 164/ Ιανουάριος- Φεβρουάριος 1979.
326
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 133/ Αύγουστος 1999.
469
Οι προσφορές των ανδρών (πίν. 17, γράφ. 15 παράρτ.) σε νοσοκομεία ήταν
τετραπλάσιες από αυτές των γυναικών. Οι περισσότερες δωρεές σε νοσοκομεία έγιναν την
περίοδο 1911-1940. (πίν. 18, γράφ.16 παράρτ.). Οι προσφορές σε χρήματα για νοσοκομεία
ήταν περίπου ίσες με αυτές σε οικοπέδο για ανέγερση νοσοκομείου. (πίν. 19, γράφ. 17
παράρτ.).
Πίνακας 17
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε νοσοκομείο
Ίδρυμα Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Ν % Ν % N %
Νοσοκομείο 25 80,6 6 19,4 31 100
Πίνακας 18
Η προσφορά των δωρητών σε νοσοκομείο σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
ευεργεσιών
Χρονική διάρκεια Νοσοκομείο

Ν %
1821 έως 1850
1851 έως 1880
1881 έως 1910
1911 έως 1940 18 58,1
1941 έως 1970 7 22,6
1971 έως 2000 6 19,3
2001 έως 2010
ΓΕΝ. ΣΥΝΟΛΟ 31/ 8,1
385
Πίνακας 19
Η προσφορά των δωρητών σε νοσοκομείο
Ίδρυμα Χρήματα Οικόπεδο Σύνολο

Ν % Ν % N %
Νοσοκομείο 15 48,4 16 51,6 31 100
Αγροτικό ιατρείο
Δωρητές και σύλλογοι ομογενών διέθεσαν χρηματικά ποσά για τη μισθοδοσία του
ιατρού του αγροτικού ιατρείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
470
Ο Παναγιώτης Κομνηνός, το 1914, όρισε327 με τους τόκους καταθέσεών του, ύψους
125.000 δραχμών, να μισθοδοτείται ο ιατρός της Βαμβακούς και να γίνεται δωρεάν
διάθεση φαρμάκων.
Ο Σύνδεσμος Βαμβακιτών328 «Η Βαμβακού» στον Πειραιά, το 1923, σε έρανο που
διενήργησε σε Βαμβακίτες της Αθήνας και του Πειραιά συγκέντρωσε το ποσό των 165.150
δραχμών, το οποίο διέθεσε για την εγκατάσταση ενός γιατρού στη Βαμβακού και πληρωμή
αυτού με το χρόνο για τις προκύπτουσες ιατρικές ανάγκες των κατοίκων της Βαμβακούς.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικό ποσό για τις ανάγκες επισκευής, συντήρησης
αγροτικού ιατρείου.
Ο Σύλλογος Ελικιωτών Αμερικής «Ο Άγιος Χαράλαμπος» διέθεσε329 510 δολάρια για
την επισκευή του αγροτικού ιατρείου Ελίκας.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Τσαρλς Μπράουν) διέθεσε330 το ποσό των 5.000
δολαρίων για τη λειτουργία αγροτικού ιατρείου στην Πετρίνα.
Επίσης υπήρξε δωρεά οικοπέδου για την ανέγερση αγροτικού ιατρείου.
Οι αδελφές Κων/να, Αρετή και Όλγα Σωμή από το Ξηροκάμπι δώρισαν στην
Κοινότητα Ξηροκαμπίου οικόπεδο και ανήγειραν διώροφο κτίριο για τη στέγαση
αγροτικού ιατρείου331 και βρεφονηπιακού σταθμού.
Η Κοινότητα Νιάτων, το 1968, δώρισε332 στο Ελληνικό Δημόσιο και συγκεκριμένα
στο Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας έκταση 611 τ.μ., με τον όρο να γίνει η αποδοχή
εντός διμήνου και η ανέγερση του Αγροτικού Ιατρείου Νιάτων εντός πενταετίας.
Ο Θεόδωρος Νικ. Γεωργαντώνης από τον Άγιο Δημήτριο, το 1977, δώρισε333
οικόπεδό του 100 τ.μ. για την ανέγερση αγροτικού ιατρείου.
Διαθέτες προσέφεραν την οικία τους για τη δημιουργία αγροτικού ιατρείου.
Η Ντίνα Λαμπράκη-Σωμή και η Δωροθέα Σωμή με τις από 27-12-1962 διαθήκες τους
όρισαν334 μετά το θάνατό τους το οικογενειακό σπίτι τους στο Ξηροκάμπι να περιέλθει
327
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί. Εν Αθήναις. Εκ του Εθνικού
Τυπογραφείου σσ. 442-443. Είναι αβέβαιο εάν καταβλήθηκαν τα χρήματα από τον επικαρπωτή
αδελφό του διαθέτη για το σκοπό της δωρεάς.
328
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 33/ Ιανουάριος 1924, σ. 200, άρθρο «Βαμβακίτικα».
329
330
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 771/31-10-1958, άρθρο «Πολυτελέστατον Αγροτικόν Ιατρείον».
331
332
Δωρεά εν ζωή της Κοινότητας Νιάτων αρ. 4849/1-3-1968 του Συμβολαιογράφου Ειρηνοδίκου
Επιδαύρου Λιμηράς Νίκωνος Γεωργακόπουλου. Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών αρ. Κ
8149/1340/27-5-1969 προς τον έφορο Επιδαύρου Λιμηράς. Υπογραφή Συμβουλαίου δωρεάς προς
το Δημόσιον, φάκ. Δωρεάς Κοινότητας Νιάτων, Δ/νσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
333
Μπατσάκης Κ. & Πραγαλός Δ. (2003). Γκιότσαλι και Άγιος Δημήτριος. Με ιστορικά στοιχεία της
περιοχής. Αθήνα, σ. 462.
334
Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών αρ. 10825/3192/22-12-1979 προς τον πρόεδρο της
Κοινότητας Ξηροκαμπίου «Κληρονομιά Ντίνας Λαμπράκη και Δωροθέας Σωμή», φάκ. Σωμή,
Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας. Το οίκημα διετέθη ως ανάμνηση για
την οικογένεια Σωμή και με τον όρο να μην πωληθεί.
471
στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό με σκοπό τη δημιουργία ιατρικής οδοντιατρικής κλινικής
για παιδιά.
Η Μαρίκα Βρύνιου, το 1987, δώρισε335 σε μνήμη του συζύγου της στην Κοινότητα
Καρυών την οικία της, για να στεγαστεί το Αγροτικό Ιατρείο Καρυών και να διαμένει ο
εκάστοτε γιατρός.
Η κόρη του Θεοδωράκη Γκιουζέλη από την Κρεμαστή δώρισε336 την οικία της στην
Κρεμαστή για το Αγροτικό Ιατρείο Κρεμαστής.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικό ποσό για ανέγερση αγροτικού ιατρείου.
Ο Γεώργιος Θωμόπουλος από το Δαφνί, το 1965, διέθεσε χρηματικό ποσό για την
ανέγερση337 αγροτικού ιατρείου στο Δαφνί.
Το Δ.Σ. της Αδελφότητας Βατικιωτών «Μαλέας» στην Αυστραλία απέστειλε,338 το
1971, επιταγή 430 λιρών Αγγλίας στον πρόεδρο της Κοινότητας Νεάπολης για να
διατεθούν για τις ανάγκες του υγειονομικού σταθμού.
Με δαπάνη των ομογενών Άγιο-Δημητριωτών της Μελβούρνης, το 1978-1979,
ανηγέρθη339 το αγροτικό ιατρείο του Αγίου Δημητρίου.
Ο Ιωάννης Λέκκας από το Γεράκι, ομογενής στην ΗΠΑ, το 1987, διέθεσε340 3.000
δολάρια και αγοράστηκαν ιατρικά εργαλεία για το αγροτικό ιατρείο του Γερακίου.
Η Άννα Ματέζ-Τσιτζινιώτη από το Γεράκι, το 1989, προσέφερε341 15.000 δραχμές στο
ιατρείο Γερακίου.
Με πιστώσεις του Ιδρύματος Πετρολέκα, το 1994, αποπερατώθηκαν οι εργασίες του
ιατρείου342 στο Χάρακα.
Οι αδελφοί Γιαννακόπουλοι343 πραγματοποίησαν στη Σελλασία την οικοδόμηση του
αγροτικού ιατρείου με χώρο νοσηλείας τεσσάρων κλινών και τα απαραίτητα ιατρικά μέσα,
ξενώνα για τη διαμονή γιατρού και γκαράζ αυτοκινήτων του ιατρείου.
335
Δωρεά εν ζωή της Μαρίκας Βρύνιου αρ. 19093/13-1-1988 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου. Το οικόπεδο ήταν έκτασης 390 τ.μ., φάκ. Δωρητών,
Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
Η Κοινότητα Καρυών στις 16-8-1987 με ψήφισμα εξέφρασε τις ευχαριστίες προς τη δωρήτρια και
την ανακήρυξε Μεγάλη Ευεργέτρια των Καρυών. Ψήφισμα Ευγνωμοσύνης της 16-8-1987 της
Κοινότητας Καρυών προς τη Μαρίκα Βρύνιου, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 929/28-8-1987, άρθρο «Δώρισε το σύγχρονο σπίτι της για στέγαση
αγροτικού ιατρείου». Η Κοινότητα Καρυών στις 16-8-1987 ανακήρυξε τη δωρήτρια Μεγάλη
Ευεργέτιδα των Καρυών.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1525/14-8-1987. Η αξία της οικίας υπολογίστηκε σε 5.000.000
δραχμές.
336
Πετρολέκας Βασίλης. (1993). Κρεμαστή…, ό.π.
337
Μυλωνάκος Σταύρος. (1966). Το Δαφνί της Σπάρτης και τα γύρω χωριά. Αθήνα, σ. 96.
338
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 48/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1971, σ. 186, άρθρο «Δωρεαί».
339
Μπατσάκης Κ. & Πραγαλός Δ. (2003). Γκιότσαλι…, ό.π.
340
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 14/Γενάρης – Φλεβάρης 1987, άρθρο «Το Γεράκι ευχαριστεί τους
Δωρητάς του». Στο Αγροτικό ιατρείο Γερακίου διέθεσαν η Πότα Αντωνοπούλου 200 δολάρια και η
Μαριέττα Γιαννάκου έναν ανιχνευτή ροής αίματος.
341
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 27/ Μάρτιος-Απρίλιος 1989.
342
Περιοδ. Το Λυχνάρι, τεύχ. 16/ 1994.
472
Δωρητές προσέφεραν ιατρικά μηχανήματα και αναγκαία σε αγροτικό ιατρείο.
Στο αγροτικό ιατρείο της Κοινότητας Καρυών, το 1988, ο Πέτρος Κουτσόγιωργας
δώρισε344 ένα φορητό ακτινολογικό μηχάνημα και ο Θεόδωρος Χάρακας δώρισε345 ένα
οφθαλμοσκόπιο και μία συσκευή μέτρησης σακχάρου.
Ο Σύλλογος «Άγιος Δημήτριος», το 1992, αγόρασε ιατρικό υλικό για τις ανάγκες του
ιατρείου του Αγίου Δημητρίου, ακόμη διέθεσε346 στο ιατρείο σόμπα αξίας 35.000
δραχμών.
Επίσης, υπήρξε δωρεά οικοπέδου για την ανέγερση αγροτικού κτηνιατρείου.
Η Ένωση των Απανταχού Γερακιτών Αττικής με δωρεά της προς το Ελληνικό
Δημόσιο, το 1963, διέθεσε347 οικόπεδο έκτασης 1.040 τ.μ., για να ανεγερθεί με δαπάνες
του Δημοσίου κτίριο για τη στέγαση αγροτικού κτηνιατρείου.
Οι δωρεές που γίνονταν στα αγροτικά ιατρεία ήταν για την συμπλήρωση της
μισθοδοσίας του ιατρού, για την επισκευή και συντήρηση του οικήματος του αγροτικού
ιατρείου. Διαθέτες για την ανέγερση αγροτικού ιατρείου προσέφεραν χρηματικά ποσά ή το
οικόπεδό τους, δώριζαν την οικία τους για χρήση ιατρείου. Δωρητές προσέφεραν ιατρικά
μηχανήματα αναγκαία στο ιατρείο.
Δ3. ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ
Η διάθεση ποσών σε ιδρύματα, η ενίσχυση των οικονομικά ανήμπορων, οι

προικοδοτήσεις, η προσφορά σε εκκλησίες συνδέεται άμεσα με την αξία της
φιλανθρωπίας. Στις πράξεις φιλανθρωπίας μπορεί να ενυπάρχει μια μορφή
θρησκευτικότητας. Η αγάπη του πλησίον, ο φτωχός, ο πάσχων, ο γέροντας, το ορφανό
είναι ουσιαστικοί μεσολαβητές στην επιδίωξη της σωτηρίας.348
343
Εφημ. Λακωνική Επικαιρότητα, αρ. φ. 126/25-7- 2001, άρθρο «Μία οικογένεια μία ιστορία».
344
Επιστολή του προέδρου της Κοινότητας Καρυών αρ. 962/12-7-1988 προς το δωρητή Πέτρο
Κουτσόγιωργα, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
345
Επιστολή του προέδρου της Κοινότητας Καρυών αρ. 178/11-2-1988 προς το Θεόδωρο Χάρακα,
φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
346
Εφημ. Τα Νέα του Αγίου Δημητρίου, αρ. φ.74/ Ιανουάριος 1993.
347
Η Ένωση διέθεσε για το οικόπεδο 8.800 δραχμές και το 1964 ιδρύθηκε από το Κράτος το
κτηνιατρείο, αλλά δε λειτούργησε. Είχε τεθεί ο όρος, σε περίπτωση που δε χρησιμοποιηθεί το
οικόπεδο για το σκοπό που διετέθη, να επανέλθει στην ένωση. ΦΕΚ 130/12-7-1963. Παράρτημα σ.
737.
348
Εκδόσεις Κρήτης, σ. 151.
473
Εκκλησίες
Η Εκκλησία δέχτηκε ποικίλες δωρεές των πιστών. Οι ανακαινίσεις ναών στηρίχτηκαν

στις δωρεές πιστών, οι οποίοι απολάμβαναν τα έργα, ένιωθαν ηθική ικανοποίηση γιατί και
με τη συμβολή τους επετεύχθη η ολοκλήρωση του έργου. Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις
οικονομικής προσφοράς προς εκκλησίες οι οποίες παρέμειναν ανώνυμες, επειδή οι
δωρητές δεν επιθυμούσαν τη δημοσιοποίηση του ονόματός τους.
Η εκκλησία δέχτηκε σημαντικό αριθμό ευεργεσιών, γεγονός που επιβεβαιώνεται από
τα κληροδοτήματα, αλλά και από δωρεές εν ζωή σε ναούς. Στην κεντρική είσοδο σε
πλήθος ναών τοποθετήθηκαν επιγραφές που αναφέρουν ονόματα δωρητών και ευεργετών.
Στον τοπικό λακωνικό τύπο και σε εκκλησιαστικά περιοδικά υπάρχουν εκτεταμένες
αναφορές σε καταλόγους δωρεών σε εκκλησιαστικά ιδρύματα.
Η θρησκευτική πίστη οδήγησε σε ατομικές πράξεις δωρεών και ευεργεσιών, μικρών ή
μεγαλύτερων οικονομικών εισφορών για ανέγερση και επισκευή εκκλησιών, για
αγιογράφηση ή κατασκευή τέμπλου. Οι εκκλησίες αποτέλεσαν βασικό αποδέκτη των
μικρών δωρεών και μικρών κληροδοτημάτων. Τα κληροδοτήματα και οι δωρεές προς τις
εκκλησίες υποδήλωναν την επιθυμία του διαθέτη για τη σωτηρία της ψυχής του.
Οι δωρεές στην Εκκλησία μπορεί να ακολουθούντο από οδηγίες για την τελετή της
ταφής, για δεήσεις που έπρεπε να γίνουν και επιμνημόσυνες ακολουθίες που έπρεπε να
τελεσθούν. Ο μεγαλύτερος αριθμός δωρεών προς την εκκλησία παρατηρήθηκε το χρονικό
διάστημα 1941-1970 (πίν. 20, γράφ. 18 παράρτ.), περίοδος που υπήρχε ένταση στην
ανοικοδόμηση εκκλησιών. Ως προς το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά στις
εκκλησίες παρατηρήθηκε υπεροχή των ανδρών με ποσοστό 56,9% έναντι 43,1% των
γυναικών (πίν. 21, γράφ. 19 παράρτ.) και ως προς το είδος των προσφορών προς την
εκκλησία παρατηρήθηκε ότι το 28,2% των διαθετών προσέφερε χρήματα, ενώ το 71,8%
προσέφερε οικόπεδο για ανέγερση εκκλησίας (πίν. 22, γράφ. 20 παράρτ.).
Πίνακας 20
Η προσφορά των δωρητών σε εκκλησίες σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των ευεργεσιών
Χρονική διάρκεια Εκκλησίες

Ν %
1821 έως 1850 7 3,7
1851 έως 1880 2 1,1
1881 έως 1910 10 5,3
1911 έως 1940 53 28,2
1941 έως 1970 71 37,8
1971 έως 2000 42 22,3
2001 έως 2010 3 1,6
ΣΎΝΟΛΟ 188 100
474
Πίνακας 21
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε εκκλησίες
Το φύλο των δωρητών Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Ν % Ν % N %
Εκκλησίες 107 56,9 81 43,1 188 100
Πίνακας 22
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε εκκλησίες
Το είδος της προσφοράς Χρήματα Οικόπεδο Σύνολο

Ν % Ν % N %
Εκκλησίες 53 28,2 135 71,8 188 100
Πολλοί από τους Λάκωνες που πήραν μέρος στην Απελευθέρωση του γένους
πρωτοστάτησαν στην οικοδόμηση ναού στην ιδιαίτερη πατρίδα τους κατά το 19ο αιώνα.
Άλλοι διέθεσαν ποσά για την ενίσχυση εκκλησιών, μοναστηριών ανάλογα με την
οικονομική τους κατάσταση.
Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Μαυροβούνι οικοδομήθηκε349 το 1812 από
τον Θεοδωρόμπεη Γρηγοράκη.
Ο Παναγιωτάκης Κουμάνταρος οικοδόμησε350 στη Βαμβακού τον ενοριακό ναό του
Αγίου Χαραλάμπους στα χρόνια της τουρκοκρατίας σε μνήμη του πατέρα του.
Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Βαμβακού καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ
στις 12 Μαΐου 1826. «Πρωτοστατούντος και χορηγούντος εν μέρει του ιεράρχου
Θεοδώρητου του Β΄, εφρόντισαν να ανακαινίσωσιν αυτόν κατά το 1834».351
349
Δασκαλάκης Απόστολος. (1976). Αρχείον Τζωρτζάκη Γρηγοράκη. Αθήναι, έγγρ.175.
Τζωρτζάκης Τζώρτζης. (1981). Η Πρωτεύουσα της Μάνης. Γύθειον-Μαραθονήσι (Αγιώργης).
Αθήνα, σ. 94.
350
Κουκουλές Φ. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς. Εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Π.Α.
Πετράκος σσ. 21-25.
Ο Παναγιωτάκης Νικολόπουλος (Κουμάνταρος) σε ηλικία 15 ετών μετέβη στη Σμύρνη. Εκεί ως
τσέλιγκας διαχειριζόταν την περιουσία ενός μπέη, ο οποίος αρρώστησε και μετέβη στην
Κωνσταντινούπολη για θεραπεία. Με την επιστροφή του έδωσε μεγάλη αμοιβή και ένα αργυρό
καλπάκι που έφεραν μόνο οι μπέηδες και ονόμασε τον Παναγιωτάκη πιστόν Κουμάντον (επειδή
έκανε καλά την εργασία που του είχε αναθέσει). Έτσι μετονομάσθη από Νικολόπουλος σε
Κουμάνταρος και απέκτησε χρήματα. Επέστρεψε στη Βαμβακού με χρήματα και δώρα.
Τζαννέτου Ιωάννου. (1968). Οι Βουτιάνοι της Σπάρτης. Βουτιάνοι. σ. 162.
τυπογραφείου ο Ευρώτας, σσ. 38-40.
351
Στο ναό επιγραφή ανέφερε: «Ιδρύεται ναός εκ θεμελίων ενδόξου Μητρός Θεού ως Μαυσωλείον
εν τω δευτέρω έτει της Βασιλείας Όθωνος πρώτου γόνου της Βαυαρίας ότε το σκάφος Ίθυνεν
εκκλησίας Θοεδώρητος Άγιος Σελλασίας διά συνδρομής αδράς και φιλοτίμου Αρχιερέως τούτου
του υπερτίμου και των πολιτών δαπάνης αναλόγου σκέπε το νύν άπαντας Μήτηρ του Λόγου κατά
το αωλδ έτος το Σωτήριον Ιουνίου Α΄. Οι Οικοδόμοι του εκ Λαγκαδίων». Κουκουλές Φ. (1907).
Ιστορία…, ό.π., σ. 19. Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 28/ Απρίλιος 1929, σσ. 341-342.
475
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς, το 1819, με τη διαθήκη του διέθεσε σημαντικά ποσά σε
εκκλησίες,352 μοναστήρια,353 προσκυνήματα354 και ιερωμένους355 «διά να με συγχωρούν
προς εξιλέωσιν της μιαράς μου ψυχής με το να έκαμα πολλά κακά εις τούτον τον μάταιον και
πεπλανημένον κόσμον».356
Ο Στράτης Τσιμπιδάρος από την Καρέα, το 1829, με τη διαθήκη του διέθεσε357 στον
Προφήτη Ηλία Καρέα 5 γρόσια, στο μοναστήρι του Στεφανόπουλου 10 γρόσια και στο
μοναστήρι της Σπηλαιώτισσας Κελεφάς 5 γρόσια.
Ο Θεόδωρος και ο Δημήτριος Τζωρτζάκης, το 1834, δώρισαν358 στον επίσκοπο
Γυθείου χώρο κοντά στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, για να κτισθεί το οίκημα της
επισκοπής.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να περιέλθει μετά το θάνατό τους όλη η ακίνητη
περιουσία τους στο ναό της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
352
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά της 1-9-1819. Περιοδ. Μαλεβός, έτος 4ο, τεύχ. 43/
Νοέμβριος 1924, σσ. 317-318 και τεύχ. 34/ Φεβρουάριος 1924, σ. 329.
Κρεββατάς Δημήτριος. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η πορεία
μιας Σπαρτιατικής οικογένειας. Αθήνα, σσ. 61-65.
Ο Κρεββατάς από 100 γρόσια διέθεσε σε καθεμιά από τις εκκλησίες των χωριών: Προδρόμου στο
Σίτζαφι, των Αγίων Αναργύρων, της Κοντολινάς, Καρβελά, Λαδά, Τζαρνίτζα, σε κάθε εκκλησία
της Σίτζοβας, μικρή Αναστάσοβα, μεγάλη Αναστάσοβα, σε καθεμία του Γεωργιτζίου, σε καθεμία
στα Βροστοχώρια, Λογκανίκου, Αγόριανης, Αλευρούς, Κονιδίτζας, Καστανιάς, Καστρίου,
Βορδώνιας, Λογγάστρας, Τρύπης, Βάρσοβας, Μεγάλης Βρύσης, Βαρμπίτζας, Σίτενας, Βουτιάνων,
Βέργιων, Βασσαρά, Πιρνίκο, Σκάλας, Λέϊμονα, Έλους, Γκιότζαλη, Αλεποχωρίου, σε κάθε
εκκλησία της Αναβρυτής, Καρίτζα, Λεβέτσοβα, Σοχά, Νεοχώρι, Ντόριζα, Διπόταμα, Τιλατάνα,
Ριβιώτισσας, Βαρσηνίκα, «εις όσαις άλλες εκκλησίες είναι εις χωρία και ζευγολατιά του Καζά
Μυστρός και λειτουργούνται από γρόσια 100 την καθεμία». Στον Άγιο Ιωάννη 150 γρόσια. Από
200 γρόσια διέθεσε στις εκκλησίες Αράχοβας, Βαμβακούς, Καστάνιτζας, Αγίου Ιωάννη του
Θεολόγου, Τζιντζίνων, Αγριάνων, Κουμουπιάς, Σωτήρας, Κουμουστάς, στη Μητρόπολης, Αγίου
Σπυρίδωνα, Μαγούλας. Από 250 γρόσια στις εκκλησίες: Βρεσθένων, Περίβλεπτου, Αγίας
Θεοδώρας, Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρας. Από 400 γρόσια στην εκκλησία στις Κολλίνες. Από
500 γρόσια στην εκκλησία της Καλογωνιάς και Αγίου Γεωργίου Ρεκίντζας.
353
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. Από 100 γρόσια διέθεσε στα μοναστήρια στα
χωριά: Βαμβακού, Μπαρμπίτζα, Βρέσθαινα, Μεγάλη Βρύση, Καλτετζιά, Γεωργίτσι, Καστρί,
Ντέμπενι, Κούμαρι, Μαρί, Ζερμπίτσα, Λαδά, Τζερνίτζα, σε κάθε μοναστήρι που είναι στο Καζά
του Μυστρά, Ισίτζας, Καργιά. Από 150 γρόσια στα μοναστήρια: Μαρδάκη, Έλωνας και 250 γρόσια
στο μοναστήρι Μπαρσινίκου.
354
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. Σε προσκυνήματα διέθεσε: Ταξιάρχη 100
γρόσια, Μέγα Σπηλαίου 150 γρόσια, Σινά 250 γρόσια, Αγίου Τάφου 500 γρόσια.
355
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. Σε ιερωμένους διέθεσε: «Του Πανιερωτάτου
Αγίου Δεσπότου μας 150 γρόσια, του Αγίου Ευρεσθένη 100 γρόσια, του Αγίου Καρυουπόλεως 50
γρόσια, του Αγίου Μαλτζίνης 50 γρόσια, όσοι ιερείς ευρεθούν εις τον Καζά του Μυστρός από 5
γρόσια του καθενός».
356
357
Σκοπετέας Χ. Σταύρος. (1955). Διαθήκαι εκ της Δυτικής Μάνης. Ανάτυπον εκ της επετηρίδος
του αρχείου της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών. Αθήνα, τεύχ. 6.
358
Τζωρτζάκης Τζώρτζης. (1981). Η πρωτεύουσα της Μάνης. Γύθειο…, ό.π., σ. 71.
476
Ο Γεώργιος Νικ. Δούντας, το 1933, με τη διαθήκη του όρισε μετά το θάνατο της
συζύγου του η ακίνητη περιουσία359 του να περιέλθει στο ναό της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου Ζαραφώνος.
Ο Δημήτριος Βουκίδης (ή Κουτσουρής) διέθεσε360 όλη του την περιουσία για την
εκκλησία του Αγίου Ανδρέα Καρυών.
Ο Νικόλαος Σαραντόπουλος, το 1951, με τη διαθήκη361 του διέθεσε στην αδελφή του
Ρεγγίνα το «απόλυτο δικαίωμα της διαχειρίσεως και διαθέσεως της κληρονομίας». Μετά το
θάνατό της, η περιουσία περιήλθε σε ιερούς ναούς.362 Η Ρεγγίνα Σαραντοπούλου με τη
διαθήκη της, το 1990, διέθεσε την περιουσία που είχε κληρονομήσει από τον αδελφό της
Νικόλαο, όπως ακριβώς όρισε αυτός στη διαθήκη του.363
Η Αικατερίνη Κορωνιού από τη Σελλασία, το 1947, με τη διαθήκη364 της υποχρέωσε
την κληρονόμο ανιψιά της εντός δύο ετών από το θάνατό της να αποπερατώσει τους
ημιτελείς ναούς Αγίου Νικολάου και Αγίου Δημητρίου στη Μεγάλη Βρύση του τέως
Δήμου Οινούντος.
Ο Πέτρος Δαμιανάκης από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, κάτοικος Καλιφόρνιας, το 1962,
με τη διαθήκη365 του διέθεσε το ένα τρίτο της περιουσίας του στο ναό των Ταξιαρχών στη
359
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Νικ. Δούντα αρ. 1015/24-10-1933 του Συμβολαιογράφου
Θεραπνών Παναγιώτη Ψυχογιού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 58/7-3-1985, φάκ.
Γεωργίου Νικ. Δούντα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Η περιουσία του διαθέτη αποτελείτο: α) από μία οικία με δύο κήπους στην περιοχή Ζαραφώνος, β)
ένα αμπέλι, γ) τρεις ποτιστικούς κήπους, δ) δύο αγρούς και έξι ελαιόδεντρα σποραδικά σε
διάφορους αγρούς.
360
Πίτσιος Κ. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος.., ό.π., σ. 238.
361
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Σαραντόπουλου αρ. 3.644/5-4-1951 του Συμβολαιογράφου
Καστορείου Γεωργίου Λαμπράκη, φάκ. Νικολάου Σαραντόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
362
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Σαραντόπουλου…, ό.π. Οι ναοί δεν είχαν το δικαίωμα πώλησης της
περιουσίας επ’ άπειρο. Στο ναό της Αγίας Βαρβάρας Καστρίου (Καστορείου) διέθεσε το ένα τρίτο
των κινητών του πραγμάτων και πέντε αγρούς συνολικής έκτασης 23 στρεμμάτων στο Καστόρι.
Στο ναό της Υπαπαντής του Σωτήρος στο Γεωργίτσι αγρό ενός στρέμματος που βρισκόταν στο
Καστόρι. Στο ναό της Γεννήσεως της Θεοτόκου «άπαντα τα μετρητά», τα 2/3 των κινητών του
πραγμάτων και όλη την ακίνητη περιουσία που βρισκόταν στο Καστόρειο και στην Πελλάνα. Στο
ναό συνοικισμού Κάτω Λιοσίων Αθηνών ένα οικόπεδο που βρισκόταν στο συνοικισμό Κάτω
Λιοσίων. Στο Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών όλες τις μετοχές και ομολογίες που βρέθηκαν κατά το
θάνατό του.
363
Δήλωση αποδοχής κληρονομίας του εφημέριου του ναού της Αγίας Βαρβάρας Καστορείου αρ.
762/1990 της Συμβολαιογράφου Καστορείου Γεωργίας Μάρκου - Ζακάκη, φάκ. Νικολάου
Σαραντόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
364
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Κορωνιού, το γένος Καραβέλη αρ. 4.800/11-11-1947 του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Νικολάου Παν. Ζαφείρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
59/8-5-11952, φάκ. Αικατερίνης Κορωνιού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
365
Διαθήκη Πέτρου Δαμιανάκη της 4-4-1962, φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα
Πέτρου Δαμιανάκη, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας. Στη διαθήκη δεν
προσδιοριζόταν η περιουσία του διαθέτη.
477
Νεάπολη και το υπόλοιπο το ένα τρίτο στο ναό της Κοινότητας του Αγίου Νικολάου
Νεάπολης.
Ο Νικόλαος Κοντογιάννης από τα Άλικα, το 1968, με τη διαθήκη366 του όρισε να
δοθούν στον ναό της Παναγίας στα Άλικα το ποσοστό του, επί της περιουσίας της μητέρας,
του που βρισκόταν στην περιοχή των Αλίκων.
Ο Αντώνιος Γκιουζέλης από το Κυπαρίσσι, ομογενής στην Καλιφόρνια, το 1975, με
τη διαθήκη367 του κληροδότησε στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κυπαρίσσι
ολόκληρη την ακίνητη περιουσία του που βρισκόταν στην περιοχή Κυπαρισσίου.
Η Αφροδίτη Δρακούλια το γένος Γεωργίου, το 1981, με τη δημόσια διαθήκη της
διέθεσε «άπαντα τα κινητά, ήτοι χρήματα, χρηματικές μου καταθέσεις, έπιπλα, σκεύη,
ρουχισμό»368 στο ναό του Αγίου Νικολάου Σπάρτης.
Ο Γεώργιος Δαμηλάκος, το 1989, με τη διαθήκη369 του όρισε να περιέλθει όλη η
περιουσία του στη Μητρόπολη Γυθείου μετά το θάνατο του αδελφού του.
Η Ευαγγελία Ρηγάκου από τη Σπάρτη, το 1996, με τη διαθήκη της όρισε ως
κληρονόμο της τη Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης στην οποία άφησε «κατά την
ψιλήν κυριότητα από το θάνατό μου και κατά πλήρη κυριότητα από το θάνατο της
επικαρπώτριας… άπασαν την κατά τον θάνατόν μου ευρεθησομένην ακίνητον περιουσίαν
μου την κειμένην εντός της περιουσίας μου Κτηματικής Περιφέρειας του Δήμου
Σπαρτιατών…».370
Στις 13-12-1973 μετά από μια πρώτη διανομή της περιουσίας του διαθέτη αποδόθηκε σε κάθε
εκκλησία το ποσό των 31.500 δολαρίων. Επιστολή του δικηγόρου Πατρών Βασιλείου
Σωτηρόπουλου προς τη Σχολική Εφορεία του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου Βοιών.
366
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Κοντογιάννη αρ. 1366/15-4-1968 του Συμβολαιογράφου Πειραιά
Σπυρίδωνος Θεοδώρου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά αρ. 250/25-5-1983, φάκ.
Νικολάου Κοντογιάννη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
367
Διαθήκη και τελευταία θέληση του Αντώνιου Γκιουζέλη. Μετάφραση από την Αγγλική,
δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 1256/10-4-1986. Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ.
3770/1456/3-6-1987. Εκκαθάριση κληρονομίας Αντωνίου Γκιουζέλη, φάκ. Αντώνιου Γκιουζέλη,
368
Διαθήκη Αφροδίτης Δρακούλια (1981), φάκ. Αφροδίτης Δρακούλια, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Μέρος των χρημάτων η διαθέτις όρισε να διατεθούν
κατά την κρίση του ιερέα του Αγίου Νικολάου για την αντιμετώπιση εξόδων μόρφωσης, ένδυσης
και διαμονής στη Σπάρτη, δυο ορφανών παιδιών κάθε έτος. Τα έπιπλά της και τα σκεύη της
επιθυμούσε να παραδώσει ο ιερέας του Αγίου Νικολάου κατά την κρίση του σε μια πολυμελή
οικογένεια.
369
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Δαμηλάκου της 2-1-1989, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 3484/16-7-1999, φάκ. Γεωργίου Δαμηλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
370
Δημόσια διαθήκη Ευαγγελίας Ρηγάκου αρ. 28713/28-8-1996 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου, φάκ. Ευαγγελίας Ρηγάκου, Δ/νση Τοπικής
478
Ο Ιωάννης Κάτσενος, το 1997, με τη διαθήκη371 του, όρισε να διατεθεί όλη η
περιουσία του στο ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου της Γκοριτσάς, στο ναό του Αγίου
Ιωάννη στο Πολύδροσο και στο Γηροκομείο Σπάρτης, εκτός των αγρών του που
βρίσκονταν στη θέση Μούσγα και Γερανόχωμα στο Πολύδροσο.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθεί η οικία τους στην εκκλησία της
κληρονόμους του «να παραδώσωσι προς τον ενταύθα ιερόν ναόν “Εισοδίων της Θεοτόκου”
της ενταύθα ανωγείου οικίας μεθ’ ολοκλήρου της περιοχής αυτής».372
Ο Χρήστος Πέτρου, το 1900, και ο Νικόλαος Κανταξής, το 1915, αφιέρωσαν373 όλη
την κινητή και ακίνητη περιουσία τους στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Γεράκι.
Ο Νικόλαος Καραγιάννης και η σύζυγός του Γεωργούλα, το 1926, δώρισαν374 στο ναό
του Αγίου Αθανασίου Γεωργιτσίου μία ανώγειο οικία τους με προαύλιο στην περιοχή του
Γεωργιτσίου.
Ο Κωνσταντίνος Κοκκαλιάρης από τα Νιάτα, το 1938, με τη διαθήκη375 του διέθεσε,
μετά το θάνατο της συζύγου του, την οικία του στα Νιάτα στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών
Νιάτων.
Η Θεοφανεία Λύτρα από τον Αρχάγγελο Μονεμβάσιας, το 1943, με τη διαθήκη376 της
διέθεσε στο ναό της Κοινότητας Αρχαγγέλου μία ερειπωμένη οικία της.
Ο Παναγιώτης Γ. Καρύγιαννης με τη δημόσια διαθήκη του,377 η οποία συντάχθηκε
στις 16 Σεπτεμβρίου 1952, μεταξύ των κληρονόμων που εγκατέστησε ήταν και οι ναοί
371
Δημόσια διαθήκη του Ιωάννη Κάτσενου αρ. 644/28-8-1997 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Σταυρούλας Παρασκευοπούλου - Ευαγγελάκου, φάκ. Ιωάννη Κάτσενου, Δ/νση Τοπικής
372
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Γρηγόρη αρ. 2751/8-5-1907 του Συμβολαιογράφου Θεραπνών
Μελέτιου Γεωργόπουλου, φάκ. Νικολάου Γρηγόρη ΔΙΟΙΚ. 8.9-414, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
373
374
Δωρητήριο συμβόλαιο αιτία θανάτου του Νικολάου Καραγιάννη και της συζύγου του
Γεωργούλας Καραγιάννη αρ. 1886/3-7-1926 του Συμβολαιογράφου Γεωργιτσίου Ευθυμίου
Περιβολιώτη, φάκ. Νικολάου και Γεωργούλας Καραγιάννη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
375
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνου Κοκκαλιάρη αρ. 87/26-4-1938 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Παναγιώτη Σταυρόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 19/2-2-1950, φάκ.
Κωνσταντίνου Κοκκαλιάρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Στη
διαθήκη υπήρχε ο όρος να εισπράττονται τα ενοίκια από την οικία, χωρίς να υπάρχει δικαίωμα
εκποίησης της οικίας.
376
Δημόσια διαθήκη Θεοφανείας Λύτρα αρ. 3133/28-6-1943 του Συμβολαιογράφου Μονεμβάσιας
Ιωάννη Λύτρα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 60/11-6-1953, φάκ. Θεοφανείας
Λύτρα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
377
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Γ. Καρύγιαννη αρ. 19.940. Στη διαθήκη υπήρχαν οι όροι : α) Να
καταβληθούν από τους ναούς οι φόροι κληρονομιάς του κληρονόμου του Μάριου Χρ. Κουκουβά
και β) Για μία δεκαετία από το θάνατό του δεν μπορούσε να εκποιηθεί η κληρονομική μερίδα των
ναών. Καρυατικά (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σσ. 423-424.
479
Αγίου Ανδρέα και Αγίου Νικολάου Αράχοβας Λακωνίας, στους οποίους διέθεσε μέρος
των οικιών του στις οδούς Δευκαλίωνος 29 και Σκιάθου 65 στην Αθήνα.
Η Χρυσούλα Τσίχλη από το Γεωργίτσι, το 1962, με τη διαθήκη της όρισε να
διατεθεί378 στο ναό της Υπαπαντής του Σωτήρος στο Γεωργίτσι το ήμισυ εξ αδιαιρέτου
μίας ανωγείου οικίας στο Γεωργίτσι.
Η Σταθούλα Φουρτούνη, το 1962, με τη διαθήκη της διέθεσε379 στο ναό του Αγίου
Νικολάου Σπάρτης την κατεστραμμένη οικία της ενός δωματίου.
Ο Κυριάκος Κατσιόρχης από τον Πύργο Διρού, το 1966, με τη διαθήκη του380
εγκατέστησε κληρονόμους του, εκτός των συγγενών του, και το ναό του Αγίου Νικολάου
στον Πύργο Διρού, στον οποίο άφησε την οικία του που βρισκόταν στον Πύργο Διρού «με
την παράκλησιν να μνημονεύεται το όνομά μου και των γονέων μου υπό των ιερέων του
Αγίου Νικολάου».
Η Κωνσταντίνα Γριμίνα, το 1967, με τη διαθήκη381 της διέθεσε στο ναό της Ζωοδόχου
Πηγής στη Μυρσίνη κατά πλήρη κυριότητα μία οικία με προαύλιο και έναν αγρό ενός
στρέμματος. Τα ακίνητα βρίσκονταν στη Μυρσίνη Λακωνίας.
Η Αφροδίτη Γρηγοράκη ή Αλιτζεράκου, το 1973, με τη διαθήκη382 της κληροδότησε
στο ναό του Αγίου Γεωργίου Γυθείου οικία της στο Γύθειο, για να στεγάσει «ευαγές
ίδρυμα».
Ο Γεώργιος Σακελλαρίδης, το 1981, με τη διαθήκη383 του διέθεσε στο ναό των Αγίων
Ταξιαρχών στα Νιάτα την οικία του που βρισκόταν εντός της κωμόπολης των Νιάτων.
378
Δημόσια διαθήκη Χρυσούλας Τσίχλη αρ. 5294/21-2-1962 του Συμβολαιογράφου Καστορείου
Γεωργίου Λαμπράκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 73/15-6-1967, φάκ. Χρυσούλας
Τσίχλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
379
Έγγραφο του ναού του Αγίου Νικολάου Σπάρτης αρ.11/ 25-8-1994 προς την Κτηματική
Υπηρεσία Σπάρτης. Με το αρ. 4/15-3-1970 έγγραφο έγινε αποδεκτή από το εκκλησιαστικό
συμβούλιο του ναού του Αγίου Νικολάου Σπάρτης η δημόσια διαθήκη αρ. 9789/1962 της
Σταθούλας Φουρτούνη, φάκ. Σταθούλας Φουρτούνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
380
Δημόσια διαθήκη Κυριάκου Αθ. Κατσιόρχη αρ. 15481/12-5-1966 του Συμβολαιογράφου
Πειραιά Στέφανου Ι. Κουρκαλάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά αρ. 156/4-5-1968,
φάκ. Κυριάκου Αθ. Κατσιόρχη, Δνση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
381
Δημόσια διαθήκη της Κωνσταντίνας Γριμίνια αρ. 7.952/20-9-1967 του Συμβολαιογράφου
Γυθείου Κωνσταντίνου Λιακάκου, φάκ. Κωνσταντίνας Γριμίνια, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Έγγραφο της 17 Οκτωβρίου 1989 προς το ναό της Ζωοδόχου Πηγής
Μυρσίνης, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
382
Δημόσια διαθήκη Αφροδίτης Γρηγοράκη ή Αλιτζεράκου του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Γεωργίου Καραντανίδη αρ. 853/15-5-1973, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 1293/28-
6-1973. «Εις ο να εντοιχισθή πλαξ, ήτις θα αναγράφει ότι το εν λόγω ακίνητον παρεχωρήθη εις τον
ανωτέρω ναό, υπ’ εμού της διαθέτιδος εις μνήμη εμού και των γονέων μου», φάκ. Αφροδίτης
Γρηγοράκη ή Αλιτζεράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
383
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Σακελλαρίδη αρ. 3569/7-7-1981 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Μιχαήλ Τσαγκατάκη, φάκ. Γεωργίου Σακελλαρίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Ν. Λακωνίας. Η οικία θα περιερχόταν στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών μετά το θάνατο της συζύγου
του και του ανιψιού του.
480
Η Μαρία Αλεξάκη, χήρα Ιωάννου Αλεξάκη, το 1992, με τη διαθήκη της διέθεσε στο
ναό των Αγίων Ταξιαρχών στα Νιάτα μία οικία με οικόπεδο384 που βρισκόταν στα Νιάτα.
Τα ενοίκια της οικίας όρισε να διατεθούν για τη μισθοδοσία των ιεροψαλτών του ναού.
Η Σοφία Χριστοδούλου, το 1996, με τη διαθήκη385 της όρισε να περιέλθει στο ναό της
Ζωοδόχου Πηγής στα Νόμια Λακεδαίμονος μία οικία της που βρισκόταν στην περιοχή των
Νομίων, με τον όρο να γίνει μοναστήρι επτά έτη από το θάνατό της, σε διαφορετική
περίπτωση να πωληθεί και τα χρήματα να διατεθούν για κοινωφελή έργα στον οικισμό
Αγίου Στεφάνου Μονεμβασίας.
Δωρητές με δωρεά εν ζωή όρισαν να διατεθεί η οικία τους στην εκκλησία της
Ο Ηλίας Ευστρ. Γορανίτης, το 1951, δώρισε386 στη μονή των Αγίων Τεσσαράκοντα
Μαρτύρων του τέως Δήμου Θεραπνών μία διώροφη οικία του στον Πειραιά, υπό τον όρο
να εκποιηθεί διά δημοπρασίας και με το τίμημα να ανοικοδομηθεί η καταστραφείσα από
τους Γερμανούς μονή, καθώς και το μετόχι της στην Αναβρυτή.
Ο Κώστας Παπαελευθερίου από την Κρεμαστή δώρισε387 την οικία του στην
Κρεμαστή για να διαμένει ο εκάστοτε ιερέας.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθεί οικόπεδό τους στην εκκλησία της
Η Τασία Λυκουρέση από το Γεωργίτσι με τη διαθήκη388 της διέθεσε στο ναό του
Αγίου Αθανασίου Γεωργιτσίου οικόπεδό της εντός του Γεωργιτσίου. Στην Αποστολική
Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος και για την εξωτερική ιεραποστολή διέθεσε το ½ εξ
αδιαιρέτου οικοπέδου της στην Πελλάνα.
Η Παναγιώτα χήρα Δημ. Κυριακάκου, το 1976, με τη διαθήκη της389 διέθεσε οικόπεδο
στο ναό της Αγίας Τριάδος Σκάλας.
Η Κανελλιώ Ζήτσα, το 1984, με τη δημόσια διαθήκη390 της κληροδότησε στο ναό του
Αγίου Ιωάννη στο Γεράκι ένα οικόπεδο εντός της πόλης του Γερακίου.
384
Δημόσια διαθήκη Μαρίας Αλεξάκη…, ό.π. Το οικόπεδο περιήλθε στο ναό δύο χρόνια μετά το
θάνατο της διαθέτιδος.
385
Ιδιόγραφος διαθήκη της Σοφίας Χριστοδούλου το γένος Ζουμπουλάκη της 22-12-1996,
δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 2058/26-11-1999, φάκ. Σοφίας Χριστοδούλου, Δ/νση
386
Δωρεά εν ζωή Ηλία Ευστρ. Γορανίτη αρ. 20229/27-11-1951 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ιωάννη Κατσίχτη, φάκ. Ηλία Ευστρ. Γορανίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
387
388
Δημόσια διαθήκη Τασίας Λυκουρέση του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Καρελλά αρ.
29140/9-6-1970, φάκ. Τασίας Λυκουρέση, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
389
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτας χήρας Δημ. Κυριακάκου του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Πέτρου
Αλικάκου αρ. 23948/11-12-1972. Το οικόπεδο ήταν έκτασης 350 τ.μ. και περιήλθε στο ναό της
Αγίας Τριάδος μετά το θάνατό του υιού της διαθέτιδος Βασιλείου Κυριακάκου, φάκ. Παναγιώτα
χήρα Δημητρίου Κυριακάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
481
Η Μαρία Σταυριανάκου με την από 24-2-1984 μυστική διαθήκη της εγκατέστησε
κληρονόμο391 της τη Μητρόπολη Γυθείου στην οποία κατέλιπε κατά ψιλή κυριότητα ένα
οικόπεδο εντός της πόλης του Γυθείου έκτασης 141 τ.μ.
Ο Πέτρος Οικονόμου από την Πανηγυρίστρα, το 1986, με τη διαθήκη392 του διέθεσε
στο μοναστήρι του Αγίου Σάββα Ιεροσολύμων ένα οικόπεδό του στην Πανηγυρίστρα
Λακωνίας.
Ο Κωνσταντίνος Λιβανός από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, κάτοικος Κέιπ Τάουν, στη
διαθήκη393 του ανέφερε ότι είχε διαθέσει δύο οικόπεδά του στον Άγιο Νικόλαο Βοιών στην
εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κέιπ Τάουν και δύο οικόπεδα στον ναό του Αγίου
Η Ευανθία Τσικαλάκου, το 2004, από τους Μολάους, με τη διαθήκη394 της διέθεσε
οικόπεδό της στην Ελιά Λακωνίας στη Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης, για να γίνει
εκκλησία σε μνήμη των γονέων και αδελφών της. Ακόμη, διέθεσε το 1/5 κτήματός της
στην εκκλησία του κοιμητηρίου Μολάων.
Δωρητές με δωρεά εν ζωή όρισαν να διατεθεί οικόπεδό τους στην εκκλησία της
Η Κωνσταντίνα Βούλγαρη από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης δώρισε395 στο ναό της Αγίας
Τριάδας της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης οικόπεδό της 70 τ.μ. στον Άγιο Ιωάννη.
Ο Παναγιώτης Μιχαλάκος από το Ξηροκάμπι δώρισε οικόπεδό του για την ανέγερση
εκκλησίας.396
390
Δημόσια διαθήκη Κανελλιώς Ζήτσα αρ. 598/20-9-1984 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Γεωργίας Αθανασούλια, φάκ. Κανελλιώς Ζήτσα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
391
Πράξη αποδοχής κληρονομιάς αρ. 5329/18-12-2009 της Συμβολαιογράφου Μαρίας Σταθάκη -
Βάρλα, Αρχείο Μαρίας Σταθάκη – Βάρλα.
392
Δημόσια διαθήκη Πέτρου Οικονόμου αρ. 1679/17-10-1986 της Συμβολαιογράφου Κροκεών
Ευαγγελίας Ραϊσάκη Λέκκα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 26/1987, φάκ. Πέτρου
Οικονόμου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
393
Μυστική διαθήκη Κωνσταντίνου Λιβανού της 1-10-2003. Προξενείο της Ελλάδας στο Κέιπ
Τάουν, αρ. πρακτικού 1/2003, φάκ. Κωνσταντίνου Λιβανού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
394
Ιδιόγραφος διαθήκη Ευανθίας Τσικαλάκου της 5-7-2004, Δημοσιεύθηκε στο Μονομελές
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 5133/5-10-2007, φάκ. Ευανθίας Τσικαλάκου, Δ/νση Τοπικής
Αυτδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
395
Δωρεά εν ζωή της Κωνσταντίνας Βούλγαρη αρ. 200085/1951 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ιωάν. Κατσίχτη, φάκ. Κωνσταντίνας Βούλγαρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
396
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 5/ 1966, σσ. 2-3. Οι πρώτοι δωρητές που προσέφεραν χρηματικά
ποσά για την ανέγερση εκκλησίας ήταν οι Κλεομένης, Χρίστος και Κωνσταντίνος Καράμπελας, η
Πολυτίμη Βόλτη, ο ιερέας Ηλίας Ματθαίος, ο Μ. Λιακάκος, η Πολυτίμη Λιούνη, ο Π. Δρογκάρης,
ο Κ. Κουντούρης, ο Σωτ. Κουντούρης. Μεταγενέστεροι δωρητές ήταν η Π. Καραδόντη, ο Γ.
Παναγιωτόπουλος και ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων Ξηροκαμπίου.
482
Η Γεωργία χήρα Στυλιανού Στρατηγόπουλου, το 1972, δώρισε397 το ποσό των 300.000
δραχμών για την αποδέσμευση του εργοστασίου Τσαπάρα στη Σπάρτη, το οποίο δωρήθηκε
από τους ιδιοκτήτες του στη Μητρόπολη Σπάρτης για την ανέγερση οικοτροφείου θηλέων.
Ο Παναγιώτης και ο Γεώργιος Ανδρεσάκης, το 1975, δώρισαν με δωρεά εν ζωή398
οικόπεδο αξίας 300.000 δραχμών και έκτασης 825 τ.μ. για ανέγερση εκκλησίας στη
Μονεμβάσια, σε μνήμη του Οσίου Πατρός Λεοντίου του Μονεμβασιώτου.
Ο Γεώργιος Αλεβειστοβίτης με δωρεά εν ζωή, το 1977, δώρισε399 οικόπεδο στην
περιοχή Βουτιάνων στο ναό των Ταξιαρχών Βουτιάνων με τον όρο να ανεγερθεί400 οικία
για τη στέγαση του εκάστοτε εφημερίου Βουτιάνων.
Ο Παναγιώτης Σουρλής του Νικολάου, το 1992, δώρισε401 στον ενοριακό ναό του
Αγίου Χαραλάμπους της Κοινότητας Βαμβακούς έναν οικότοπο εντός του οικισμού της
Βαμβακούς.
397
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 401/26-3-1972, άρθρο «Ποια η ανώνυμος κυρία που εδώρισεν
300.000 δρχ.».
398
Δωρεά εν ζωή Παναγιώτη και Γεωργίου Ανδρεσάκη αρ. συμβολαίου 2402/31-5-1975 του
Συμβολαιογράφου Μονεμβασίας Φουντούκη Κωνσταντίνου, Υποθηκοφυλακείο Μονεμβάσιας τόμ.
66 αρ. 427, «δωρούνται σήμερον διά του παρόντος συμβολαίου διά δωρεάς εν ζωής ισχυράς, κατά
πλήρη κυριότητα νομήν και κατοχήν…προς τον σκοπόν όπως το εν λόγω εκκλησιαστικόν συμβούλιο
ανεγείρη επ’ αυτού του δωρουμένου διά του παρόντος οικοτόπου Ιερόν Ναόν εις μνήμην του Οσίου
Πατρός ημών Λεοντίου του Μονεμβασιώτου και υπό του όρου…της ενάρξεως των εργασιών
ανεγέρσεως του Ιερού τούτου Ναού εντός ενός και ημίσεος έτους από την χρονολογίαν της
υπογραφής…άλλως αίρεται η παρούσα δωρεά υπό των ώδε δωρητών καθισταμένη τοιουτοτρόπως
άκυρη και ανίσχυρος».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 168/28-2-1975 «Ευχαριστήριος επιστολή του
Μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης στους αδελφούς Ανδρεσάκη για τη δωρεά οικοπέδου και
την ανέγερση ενοριακού ναού».
399
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 153/Μάρτιος - Απρίλιος 1977. Δωρεά εν ζωή Γεωργίου
Αλεβειστοβίτη αρ. 16.888/31-3-1977 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Αρίστου Κάκαρη, φάκ.
Γεωργίου Αλεβειστοβίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι. Η Ιστορία τους και το Γενεαλογικό δέντρο των οικογενειών
τους. σ. 164.
400
Το 1977 συστάθηκε επιτροπή ανεγέρσεως της οικίας του ιερέα. Η επιστολή με εράνους και
εθελοντικές εισφορές συγκέντρωσε 350.000 δραχμές.
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 155/Ιούλιος-Αύγουστος 1977 και αρ. φ. 156/Σεπτέμβριος-Οκτώβριος
1977 και αρ. φ.159/Μάρτιος-Απρίλιος 1978.
401
Μονομερής πρόταση δωρεάς εν ζωή Παναγιώτη Σουρλή αρ. 5.386/16-7-1992 της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γεωργίας Αθανασούλια - Δεμπεγιώτου, φάκ. Παναγιώτης Σουρλής του
Νικολάου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η έκταση του οικοτόπου
ήταν 187,5 τ.μ. Ο δωρητής αναλάμβανε την υποχρέωση και την ευθύνη να ανεγείρει με δικές του
δαπάνες, στον οικότοπο που δώρισε, ναό του Αγίου Εφραίμ. Με την 14142/31-10-1992 αποδοχή
δωρεάς εν ζωή δραχμών 10.000 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Αναστασίου Πανάγου, έγινε η
αποδοχή της δωρεάς από τον ιερέα της Βαμβακούς, στον οποίο υπάγεται ο ενοριακός ναός του
Αγίου Χαραλάμπους.
483
Το Σαϊνοπουλείου Ίδρυμα παραχώρησε402 μέσα στο Σαϊνοπούλειο Άλσος χώρο, χωρίς
ιδιοκτησιακό καθεστώς, στο Σύλλογο Κρητών Ν. Λακωνίας «Η Μεγαλόνησος», όπου
ανήγειρε με δική του δαπάνη ναό των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων Ρεθύμνου.
Δωρητές με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθεί κτηματική έκτασή τους στην
εκκλησία της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Παναγιώτης Δρίβας από το Κυπαρίσσι, το 1915, με τη διαθήκη403 του διέθεσε
ακίνητο πέντε στρεμμάτων στο ναό της Αγίας Τριάδας Κυπαρισσίου.
Η Αικατερίνη Κοκκορού από τους Γοράνους, το 1918, με τη διαθήκη404 της
κληροδότησε στο ναό του Αγίου Γεωργίου Γοράνων ένα αγρό της στους Γοράνους.
Ο Ανδρέας Ντανάκας από τα Πάκια, το 1924, στη διαθήκη405 του ανέφερε:
«Καταλείπω προς ψυχικήν μου σωτηρίαν εις τον ενοριακόν ναόν Πακίων Άγιος Δημήτριος
εν ελαιοπερίβολον…» στα Πάκια δύο στρεμμάτων. Υποχρέωνε δε τον κληρονόμο γιο του
να καταβάλει 1.500 δραχμές με την έναρξη της ανοικοδόμησης του πιο πάνω ναού.
Η Καλλιρρόη Λιακάκη, το 1926, με τη διαθήκη406 της κατέλιπε στον ενοριακό ναό του
Αγίου Γεωργίου Μυρτιάς έναν αγρό της στη Μυρτιά.
Ο Ιωάννης Κονιδιτσιώτης από τις Αμύκλες με τη διαθήκη407 του κατέλιπε στο ναό της
Παναγίας των Αμυκλών ένα ελαιοπερίβολο στις Αμύκλες.
Ο Παναγιώτης Πέτρου από τα Νιάτα, το 1928, με τη διαθήκη408 του διέθεσε στο ναό
των Ταξιαρχών στα Νιάτα τέσσερα ελαιόδεντρα.
402
Ιστοσελίδα Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr/proedros.html Ανάκτηση:
8/10/2011.
Άρθρο «Λίγα για τη ζωή και το έργο του Γεωργίου Σαϊνόπουλου» περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 227/
Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2008, σσ. 32-33.
Άρθρο «Σαϊνοπούλειο Αμφιθέατρο Σπάρτης. Ο σημαντικός πολιτιστικός φορέας της Λακωνίας
συμπληρώνοντας δέκα χρόνια προσφοράς μπαίνει σε νέα πλέον τροχιά» περιοδ. Λακωνικά τεύχ.
185/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1997, σσ. 16-17.
403
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Δρίβα αρ. 12960/14-10-1915 του Συμβολαιογράφου Πειραιά
Σπυρίδωνος Ι. Μαλικούτη. Έγγραφο της Οικονομικής Εφορίας Επιδαύρου Λιμηράς αρ. πρωτ. 3/20-
1-1959 προς το εκκλησιαστικό συμβούλιο του ναού της Αγίας Τριάδος Κυπαρισσίου, φάκ.
Παναγιώτη Δρίβα, Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας.
404
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Κοκκορού αρ. 9365/1918 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Αναστασίου Καλαβρυτινού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 41/12-10-1918, φάκ.
Αικατερίνης Κοκκορού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
405
Δημόσια διαθήκη Ανδρέα Γεωρ. Ντανάκα αρ. 29/20-5-1924 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Δημ. Μελετόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 94/22-12-1925, φάκ. Ανδρέα
Γεωρ. Ντανάκα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
406
Δημόσια διαθήκη Καλλιρρόης Λιακάκη αρ. 23365/8-1-1926, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 95/22-10-1932, φάκ. Καλλιρρόη Λιακάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
407
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Κονιδιτσιώτη αρ. 20950/29-9-1926 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Αναστασίου Καλαβρυτινού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης το α΄ τρίμηνο του 1936, φάκ.
Ιωάννη Κονιδιτσιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
408
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Πέτρου της 7-4-1928, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης
το β΄ τρίμηνο του 1928, φάκ. Παναγιώτη Πέτρου, Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν.
Λακωνίας.
484
Ο Κυριάκος Αντωνάκος, το 1929, με τη διαθήκη409 του εγκατέστησε κληρονόμο του
μετά το θάνατο της συζύγου του το ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Αρεόπολη και
διέθεσε τρία ελαιοπερίβολά του στην Αρεόπολη.
Ο Νικόλαος Ανδριόπουλος από τους Σουστιάνους, το 1929, με τη διαθήκη410 του
κληροδότησε την ψιλή κυριότητα μισού εξ αδιαιρέτου ποτιστικού ελαιοπερίβολού του στη
Λογκάστρα στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών Λογκάστρας και στο ναό του Αγίου Νικολάου
Σουστιάνων ένα ελαιοπερίβολό του στους Σουστιάνους.
Η Παναγιώτα Κοτσώνη από τον Βρονταμά, το 1930, με τη διαθήκη411 της όρισε να
διατεθούν στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βρονταμά τρεις αγροί της στον
Βρονταμά.
Η Δημητρούλα Αποστολάκη, το 1935, με τη διαθήκη412 της διέθεσε στο ναό της
Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Μολάων έναν αγρό 1,5 στρέμματος.
Η Σταυρούλα Μουγάκου, κάτοικος Χαριάς Πύργου Διρού, το 1938, με τη διαθήκη413
της διέθεσε στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Χαριάς Πύργου Διρού ένα
ελαιοπερίβολο έκτασης μισού στρέμματος στη Χαριά.
Ο Σπυρίδων Κοτσώνας από τα Πάκια, το 1938, με τη διαθήκη414 του προσέφερε ένα
αγρόκτημα στα Πάκια έκτασης δύο στρεμμάτων στην ενορία Πακίων, του οποίου τα έσοδα
ή το τίμημα της πώλησής του ο διαθέτης όρισε να διατεθούν για τη συντήρηση του ναού
της Αγίας Βαρβάρας Πακίων.
Ο Ανδρέας Σπυρόπουλος από τον Βασσαρά, το 1940, με τη διαθήκη415 του
κληροδότησε στο ναό του Αγίου Γεωργίου Βασσαρά έναν αγρό του στο Βασσαρά.
409
Δημόσια διαθήκη Κυριάκου Αντωνάκου, Ειρηνοδικείο Οιτύλου 1676/2-7-1929, δημοσιεύθηκε
στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 20/ 27-11-1939. Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών 11795/29-7-1944
φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384. Περιουσία Εκκλησιών, υποφάκ. Αντωνάκος Κυριάκος, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
410
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Παν. Ανδριόπουλου αρ. 6336/27-8-1929 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Ιωάν. Κατσίχτη, φάκ. Νικολάου Παν. Ανδριόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
411
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτας Κοτσώνη αρ. 26645/20-12-1930 του Συμβολαιογράφου
Γερονθρών Ιωαν. Μοιρόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης την α΄ τριμηνία του
1932, φάκ. Παναγιώτας Κοτσώνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
412
Δημόσια διαθήκη Δημητρούλας Αποστολάκη αρ. 3888/25-1-1935 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Γεωργίου Λύρα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 35/22-2-1935, φάκ.
Δημητρούλας Αποστολάκη, Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας.
413
Δημόσια διαθήκη Σταυρούλας Μουγάκου αρ. 2129/15-7-1938 Ειρηνοδικείου Οιτύλου,
δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 20/2-10-1940. Έγγραφο Υπ. Οικονομικών. αρ.
11788/29-7-1944, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384 Περιουσία Εκκλησιών, υποφάκ. Μουγάκου Σταυρούλα.
414
Ιδιόχειρος διαθήκη Σπυρίδωνα Κοτσώνα της 18-2-1938, δημοσιεύθηκε στο Μονομελές
Πρωτοδικείο Αθηνών 1717/9-3-2007, φάκ. Σπυρίδωνα Κοτσώνα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
415
Δημόσια διαθήκη Ανδρέα Σπυρόπουλου αρ. 4295/20-4-1940 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Εμμανουήλ Κουμάνταρου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 160/1-11-1945, φάκ.
Ανδρέα Σπυρόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
485
Η Μαρούλα Τερίζη από την Κρεμαστή, το 1940, με τη διαθήκη της διέθεσε στο ναό
του Αγίου Κωνσταντίνου «… μίαν άμπελον εις θέσιν Λαμπόκαμπος εκτάσεως εν τετάρτου
του στρέμματος περιέχουσαν διακόσια πενήντα κλίματα…».416
Η Βασίλω Κουκούτση από τη Ριβιώτισσα, το 1941, δώρισε417 στο ναό της Ζωοδόχου
Πηγής Ριβιώτισσας έναν αγρό στη Ριβιώτισσα έκτασης ενός στρέμματος.
Ο Νικόλαος Ζαραφωνίτης από τη Γοδένα Σκλαβοχωρίου, το 1942, με τη διαθήκη418
του διέθεσε την ψιλή κυριότητα και την επικαρπία μόνο των ελαιοδένδρων από έξι
ελαιοπερίβολα στην περιοχή Γοδένας στο ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου Γοδένας.
Η Παναγιώτα Κρύα από την Τραπεζοντή, το 1942, με τη διαθήκη της κληροδότησε419
στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Παλαιοπαναγιά τρία ελαιόδεντρά της.
Ο Γεώργιος Συρμαλής από το Φοινίκιο, το 1943, με τη διαθήκη420 του διέθεσε έναν
αγρό του δύο στρεμμάτων στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Φοινικίου.
Ο Δρακούλης Σαλπέας από τη Νόμια Κοίτας με τη διαθήκη421 του κατέλιπε στο ναό
των Ταξιαρχών Νομίων Κοίτας ένα ελαιοπερίβολο.
Ο Ιωάννης Κοσκινάς από το Γεράκι με τη διαθήκη422 του όρισε μετά το θάνατο της
συζύγου του να περιέλθει στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Γεράκι ένας αγρός με
αμπέλι.
Η Παναγιώτα χήρα Νικολάου Σταυρόπουλου από τον Βασσαρά, το 1947, με τη
διαθήκη της423 κληροδότησε στο ναό του Αγίου Γεωργίου Βασσαρά έναν αγρό στον
Βασσαρά και στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών Βερροίων έναν κήπο της στα Βέρροια.
416
Δημόσια διαθήκη Μαρούλας Τερίζη του Συμβολαιογράφου Μολάων Αναστασίου Γκιουζέλη
αρ. 3/1940, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 127/1952, φάκ. Μαρούλας Τερίζη, Δ/νση
417
Δωρεά αιτία θανάτου Βασίλως Κουκούτση αρ. 11202/13-9-1941 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Σπύρου Κοντού, φάκ. Βασίλως Κουκούτση, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
418
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Ζαραφωνίτη αρ. 948/24-9-1942 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Δημητρίου Καρελλά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 55/14-6-1951, φάκ. Νικολάου
Ζαραφωνίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
419
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτας Κρύα το γένος Ρουμελιώτη αρ. 67107/17-8-1942 του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γεωργίου Αγγελάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
61/26-7-1951, φάκ. Παναγιώτα Κρύα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
420
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Συρμαλή αρ. 13811/10-5-1943 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Ευαγ. Πετρέα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 126/13-11-1946, φάκ. Γεωργίου
Συρμαλή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
421
Ιδιόγραφος διαθήκη Δρακούλη Σαλπέα της 2-5-1945, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά
αρ. 139/1945. Έγγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 766/18-7-1962, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας. Οικονομική Εφορία Οιτύλου. Κατάστασις εμφαίνουσα τα εν τη περιφερεία
κληροδοτήματα. Γενικός Φάκελος Κληροδοτημάτων, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
422
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Κοσκινά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 118/19-10-
1946, φάκ. Ιωάννη Κοσκινά, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
423
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτας Σταυροπούλου του Συμβολαιογράφου Οινούντος Κωνσταντίνου
Λιακάκου αρ. 4472/1-6-1947, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 22/10-3-1949, φάκ.
Παναγιώτας Σταυροπούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
486
Ο Παναγιώτης Γιαννακόπουλος, το 1947, με τη διαθήκη424 του όρισε μετά το θάνατο
της συζύγου του να περιέλθει στο ναό του Αγίου Ιωάννη στο χωριό Θεολόγος ένα
ελαιοπερίβολό του στο Θεολόγο.
Ο Απόστολος Ζούρντος από τους Μολάους, το 1948, με τη διαθήκη425 του όρισε να
δοθούν 250 τ.μ. από το κτήμα του στους Μολάους, στο ναό της Αγίας Παρασκευής
Μολάων.
Η Αικατερίνη Τσιλιβή από την Ελαία, το 1940, με τη διαθήκη426 της όρισε να
διατεθούν στο ναό του Αγίου Νικολάου Ελαίας 150 τ.μ. από τον αγρό της.
Η Ελένη Χατζάκου, το 1950, με τη διαθήκη της όρισε427 να περιέλθει στο ναό του
Αγίου Γεωργίου Δόριζας Παλαιοπαναγιάς μικρός αγρός της στη Δόριζα και στο ναό της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παλαιοπαναγιάς το ήμισυ κτήματός της με ελαιόδεντρα.
Η Σταμάτα Βάρλα κάτοικος Σελλασίας, το 1950, με τη διαθήκη428 της διέθεσε στο ναό
της Αγίας Τριάδος Σελλασίας έναν αγρό της στη Σελλασία.
Ο Δήμος Γκλεζάκος με τη διαθήκη του διέθεσε429 στο ναό της Αγίας Μαρίνας
Τσόπακα ένα ελαιοπερίβολο ενός στρέμματος με 36 ελαιόδεντρα.
Η Ευδοκία Καπελέρη, το 1952, στη διαθήκη430 της κληροδότησε στο εξωκλήσι του
Αγίου Γεωργίου της Κοινότητος Άγιος Ιωάννης Μονεμβάσιας αγρό ενός στρέμματος που
βρισκόταν στην πιο πάνω κοινότητα.
Ο Βασίλειος Παν. Παναγάκος από το Κρυονέρι, το 1953, με τη διαθήκη του διέθεσε431
στο ναό του Προφήτη Ηλία Κρυονερίου έναν αγρό με τέσσερα ελαιόδεντρα, ένα τεπόζιτο
των 500 οκάδων, ένα κρεβάτι και ένα τραπέζι.
424
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Γ. Γιαννακόπουλου της 21-5-1947, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 138/14-10-1952, φάκ. Παναγιώτη Γ. Γιαννακόπουλου, Δ/νση Τοπικής
425
Δημόσια διαθήκη Απόστολου Ζουρντού αρ. 7809/10-9-1948 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Νικολάου Βασιλείου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 11/11-9-1953, φάκ. Απόστολου
Ζουρντού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
426
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Τσιλιβή αρ. 11809/18-2-1940 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Ευαγ. Πετρέα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 125/5-10-1950, φάκ. Αικατερίνης
Τσιλιβή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
427
Δημόσια διαθήκη της Ελένης Χατζάκου αρ. 68769/2-6-1950 του Συμβολαιογράφου Φάριδος
Γεωργίου Αγγελάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 72/24-6-1952, φάκ. Ελένης
Χατζάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
428
Δημόσια διαθήκη Σταμάτας Βάρλα αρ. 2814/29-12-1950 του Συμβολαιογράφου Σελλασίας
Χαραλάπμου Δημαρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 73/26-6-1952, φάκ. Σταμάτας
Βάρλα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
429
Δημόσια διαθήκη Δήμου Γκλεζάκου αρ. 3104/28-9-1951 του Συμβολαιογράφου Οιτύλου
Γεωργίου Σαμπατακάκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 20/12-12-1951. Έγγραφο
Υπ. Οικονομικών Δ. 5049/5-5-1954 φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
430
Δημόσια διαθήκη Ευδοκίας Καπελέρη αρ. 1102/3-10-1952 Συμβολαιογράφου Μονεμβασίας
Δημοσθένη Κοντάκου, φάκ. Ευδοκίας Καπελέρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
431
Δημόσια διαθήκη Βασιλείου Παν. Παναγάκου αρ. 3026/ 12-6-1951 του Συμβολαιογράφου
Οιτύλου Γεωργίου Σαμπατακάκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 10/ 30-3-1953,
487
Η Κατίγκω Γεωργακάκη, το 1954, από το Γεωργίτσι με τη διαθήκη432 της
κληροδότησε στο ναό της Υπαπαντής Γεωργιτσίου ένα ελαιοπερίβολο.
Στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής στον Κεφαλά, το 1955, η Δήμητρα Τσάτσου δώρισε433
δύο αγρούς συνολικής έκτασης 7 στρεμμάτων στον Κεφαλά και η Μαριγώ Φλήρου-
Μερεκούλια δώρισε434 δύο αγρούς συνολικής έκτασης 6 στρεμμάτων στον Κεφαλά.
Με ιδιόγραφη διαθήκη,435 το 1955, ο Ανάργυρος Πατσουράκος όρισε το ένα τρίτο
πατρικού κτήματος στην Κοινότητα Πλάτανος Γυθείου και το ένα τρίτο του ιδίου
κτήματος, που κληροδότησε από τον αδελφό του, να περιέλθουν στην εκκλησία της
Κοινότητας Πλατάνου.
Ο Διονύσιος Ιωαν. Μπακής με τη διαθήκη436 του όρισε να περιέλθει στο ναό του
Αγίου Αθανασίου Γεωργιτσίου ένας αγρός του με ελαιόδενδρα στην Πελάνα.
Ο Δημήτριος Θεοδωράκος με τη δημόσια διαθήκη437 του, το 1956, κληροδότησε έναν
αγρό του στο ναό του Αγίου Γεωργίου της Κοινότητας Δαφνίου.
Η Χρυσούλα Κολορού κληροδότησε438 στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη
Χρυσάφα αγρό με ελιές στη θέση Τουρκόλακα.
Ο Αθανάσιος Κοντός ή Τσατσούλης από τη Μαγούλα, το 1957, δώρισε,439 μετά το
θάνατο της συζύγου του, στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μαγούλας έναν αγρό με
ελαιόδενδρα έκτασης 1,5 στρέμματος στην περιοχή της Μαγούλας.
έγγραφο Κ 26978/28-12-1954 του Υπ. Οικονομικών, φάκ. Βασιλείου Παν. Παναγάκου, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
432
Δημόσια διαθήκη Κατίγκως Γεωργακάκη αρ. 7359/1954 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημ.
Ανδριτσάκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 3/11-1-1968, φάκ. Κατίγκως
Γεωργακάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
433
Δωρεά αιτία θανάτου της Δήμητρας Τσάτσου αρ. 8944/17-10-1955 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Δημητρίου Ανδριτσάκη, φάκ. Δήμητρας Τσάτσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
434
Δωρεά αιτία θανάτου της Μαριγώς Φλήρου-Μερεκούλια αρ. 8945/17-10-1955 του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Ανδριτσάκη, φάκ. Μαριγώς Φλήρου - Μερεκούλια, Δ/νση
435
Ιδιόγραφος διαθήκη Ανάργυρου Πατσουράκου, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ.
Οικονoμικών.
436
Ιδιόγραφος διαθήκη Διονυσίου Ιωαν. Μπακή της 18-4-1956, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 92/1956, φάκ. Διονυσίου Μπακή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Ο διαθέτης όρισε, εάν ο αγρός πωληθεί, να κατασκευασθεί στο ναό έργο τόσης αξίας
όσης εκ των εσόδων πώλησης και να αναγραφεί στο ναό ότι εγένετο εις μνήμην Διονυσίου και
Ευτυχίας Μπακή. Σε περίπτωση μη πώλησης ο ναός θα εισπράττει τα εισοδήματά του.
437
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Θεοδωράκου αρ. 20431/1956 του Συμβολαιογράφου Κροκεών
Γεωργίου Μπεγέτη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 30/1971, φάκ. Δημητρίου
Θεοδωράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
438
Δημόσια διαθήκη Χρυσούλας Κολορού αρ. 9773/8-10-1957 Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημ.
Καρελλά, φάκ. Χρυσούλας Κολορού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Η διαθέτις έθεσε περιορισμό επικαρπίας υπέρ του κληρονόμου συζύγου της Δημητρίου Κολορού,
για το κληροδοτούμενο ακίνητο εφ’ όρου ζωής του.
488
Η Παναγιώτα Τσιριγώτη από τις Βελλιές Μονεμβασίας, το 1958, με τη διαθήκη440 της
διέθεσε στο ναό του Προφήτη Ηλία Βελλιών Μονεμβασίας τρία ελαιόδενδρα.
Ο Αναστάσιος Δαμιανάκης, το 1958, με τη διαθήκη441 του επέβαλε στο γιο του
Σπυρίδωνα και στο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Αγίου Νικολάου Βοιών την πώληση διά
δημοπρασίας κτήματός του. Από το τίμημα της πώλησης ο διαθέτης όρισε 500 δραχμές για
επισκευή και συντήρηση του παρεκκλησίου του Αγίου Στεφάνου της Κοινότητας Αγίου
Νικολάου Βοιών. Τα υπόλοιπα χρήματα όρισε να διατεθούν για την κατασκευή του
κωδωνοστασίου του παρεκκλησίου της Αγίας Βαρβάρας της Κοινότητας Αγίου Νικολάου:
«Αυτά δωρούμαι εις μνήμην των γονέων μου Κυριάκου και Ανδριανής».442
Η Αικατερίνη Βασιλάκου με τη διαθήκη της, το 1959, κληροδότησε το μερίδιο της,
ένα τρίτο αγρού443 στην Πετρίνα, στο ναό των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.
Ο Ιωάννης Αδαμάκος κάτοικος Βαρσόβης, το 1960, με τη διαθήκη444 του
κληροδότησε στο ναό της Αγίας Ειρήνης Βαρσόβης έναν αγρό.
Η Βασιλική Τσολομίτη από το Γεράκι, το 1961, με τη διαθήκη445 της όρισε
κληρονόμους της το ναό της Παναγίας Κουνουπιώτισσας της Κοινότητας Κουνουπιάς, το
ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γερακίου, το ναό των Tρειών Ιεραρχών στον Βρονταμά.
Στο ναό των Αγίων Αναργύρων στο Κοσμά διέθεσε τρεις λωρίδες γης ποτιστικές, τέσσερις
καρυδιές και δύο καστανιές και έναν ποτιστικό κήπο.
439
Δωρεά αιτία θανάτου Αθανασίου Αντ. Κοντού ή Τσατσούλη αρ. 8875/14-1-1957 του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Καρελλά, φάκ. Αθανάσιος Αντ. Κοντού ή Τσατσούλη,
440
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτας Τσιριγώτη αρ. 2382/1958 του Συμβολαιογράφου Μονεμβασίας
Ιωάννου Κοντάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 111/13-11-1968, φάκ.
Παναγιώτας Τσιριγώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
441
Δημόσια διαθήκη Αναστασίου Δαμιανάκη αρ. 15424/24-6-1958, φάκ. Αναστασίου Δαμιανάκη,
442
Δημόσια διαθήκη Αναστασίου Δαμιανάκη…, ό.π.
443
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Βασιλάκου αρ. 5922/24-6-1959 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Ζαφείρη, φάκ. Αικατερίνης Βασιλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Η διαθέτις υποχρέωσε τους δύο αδελφούς της να μεταβιβάσουν «άνευ ανταλλάγματος
εις το ρηθέντα Ιερόν Ναό» τα δύο τρίτα του αγρού που ανήκαν σ’ αυτούς. Σε περίπτωση μη
μεταβίβασης η διαθέτις ανέφερε «δεν θέλω ούτοι να γίνωσι κληρονόμοι μου ουδέ να λάβωσι τι εκ
της κληρονομίας μου».
444
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Αδαμάκου του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Καρελλά αρ.
12875/22-4-1960, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 100/21-7-1960, φάκ. Ιωάννη
Αδαμάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
445
Δημόσια διαθήκη Βασιλικής Τσολομίτη αρ. 270/4-4-1961 της Συμβολαιογράφου Γερονθρών
Σταυρούλας Κυριαζή, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 108/1-11-1962, φάκ.
Βασιλικής Τσολομίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
489
Η Σεραφία Τεσσέρη από το Φοινίκιο, το 1962, με τη διαθήκη446 της διέθεσε στο ναό
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Φοινικίου έναν αγρό στο Φοινίκιο έκτασης τριών
στρεμμάτων.
Η Κωνσταντίνα Κανέλλη από το Γεράκι, το 1963, με τη διαθήκη447 της διέθεσε στον
ενοριακό ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γερακίου έναν αγρό με ελαιόδεντρα στην
περιοχή του Γερακίου.
Η Βασιλική Βενιοπούλου από το Καστόρι, το 1963, με τη διαθήκη448 της διέθεσε έναν
αγρό ενός στρέμματος στο ναό της Αγίας Βαρβάρας Καστορείου, μία άμπελο στο ναό του
Αγίου Αθανασίου Γεωργιτσίου και την οικίας της στο Καστόρι, στο ναό της Γεννήσεως
της Θεοτόκου στο Καστόρι.
Ο Κωνσταντίνος Καλαμβόκης, το 1963, με τη διαθήκη του όρισε να πουληθεί449
αγρόκτημα του στην Αττική και το ήμισυ των εσόδων να χορηγηθεί στο ναό της Ζωοδόχου
Πηγής Μελισσίων για αποπεράτωση της διακόσμησής της.
Ο Γεώργιος Ροβολής, το 1963, με τη διαθήκη450 του διέθεσε στο ναό της Αγίας
Ειρήνης Βαρσόβης ελαιοπερίβολο έκτασης τεσσάρων στρεμμάτων και το ήμισυ της
πατρικής του οικίας.
Η Ξακουστή Βοζιόλα από τη Σελλασία, το 1963, με τη διαθήκη451 της διέθεσε έναν
αγρό στο ναό της Αγίας Τριάδας Σελλασίας.
Η Ελένη Πήλιουρα από το Γεράκι, το 1964, με τη διαθήκη452 της κατέλιπε δύο
ελαιόδενδρα της στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γερακίου.
Η Ελένη Χρηστίδη, το 1964, στη διαθήκη453 της ανέφερε: «Προς Σωτηρίαν της ψυχής
αφήνω εις την Ιεράν Μονήν Καστρίου Ζωοδόχος Πηγή έναν αγρό … εκτάσεως ενός και
ημίσεος στρέμματος».
446
Δημόσια διαθήκη Σεραφίας Τεσσέρη αρ. 3420/1962 του Συμβολαιογράφου Μολάων Αντωνίου
Τριχίλη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 5/18-1-1968, φάκ. Σεραφίας Τεσσέρη, Δ/νση
447
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνας Κανέλλη αρ. 504/1963 της Συμβολαιογράφου Γερονθρών
Σταυρούλας Κυριαζή, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 34/3-4-1969, φάκ.
Κωνσταντίνας Κανέλλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
448
Δημόσια διαθήκη Βασιλικής Βενιοπούλου αρ. 5487/1963 του Συμβολαιογράφου Καστορείου
Γεωργίου Λαμπράκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 13/30-1-1964, φάκ. Βασιλικής
Βενιοπούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
449
Ιδιόγραφος διαθήκη Κωνσταντίνου Καλαμβόκη 1-9-1963, φάκ. Κωνσταντίνου Καλαμβόκη,
Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Φάκ. Κωνσταντίνου Καλαμβόκη, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Την εποπτεία πώλησης του αγροκτήματος
είχε ο ιερέας και οι επίτροποι του ναού της Ζωοδόχου Πηγής Μελισσίων και βαρύνουσα γνώμη
είχε η οικονόμος του διαθέτη Θεοδώρα Μπουλογιώργου.
450
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Ροβολή…, ό.π.
451
Δημόσια διαθήκη Ξακουστής Βοζιόλα αρ. 4031/2-2-1963 του Συμβολαιογράφου Οινούντος
Χρήστου Πρίμπα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 158/12-11-1964, φάκ. Ξακουστής
Βοζιόλα, Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας.
452
Δημόσια διαθήκη Ελένης Πήλιουρα αρ. 659/1964 του Συμβολαιογράφου Γερονθρών Στ. Κ.
Κυριαζή, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 6/1965, φάκ. Ελένης Πήλιουρα, Δ/νση
490
Η Μαρία Κοντομηνά από το Φαρακλό Βοιών, το 1964, με τη διαθήκη της454 διέθεσε
στο ναό της Ευαγγελιστρίας στο Φαρακλό Βοιών έναν αγρό έκτασης μισού στρέμματος
στην περιοχή Φαρακλού.
Ο Δημήτριος Νικ. Τσιριγώτης από Μεταμόρφωση Μολάων με τη διαθήκη 455 του
διέθεσε στο ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος έναν αγρό στη Συκέα, με σκοπό την
εκποίησή του και τη διάθεση του τιμήματος για την αποπεράτωση του ανωτέρω ναού.
Ο Παναγιώτης Νικ. Λεμπέσης, το 1966, από τον Άγιο Δημήτριο, με τη διαθήκη456 του
όρισε να διατεθούν στο ναό του Αγίου Δημητρίου της Κοινότητας Αγίου Δημητρίου
Μονεμβασίας ένας αγρός έκτασης έξι στρεμμάτων στην περιοχή της Κοινότητας Αγίου
Δημητρίου, ενώ στη μονή Ελώνης Κυνουρίας όρισε να διατεθούν από τους κληρονόμους
του διακόσια κιλά λάδι εντός δύο ετών από το θάνατο της συζύγου του διαθέτη.
Ο Θεόδωρος Μ. Κωστάκος, το 1965, με τη διαθήκη457 του κληροδότησε στο ναό του
Αγίου Ηλία Πακίων αγρό του ενώ στο ναό του Αγίου Δημητρίου Πακίων κληροδότησε
όλα τα μετρητά του, τα οποία θα βρεθούν κατά το χρόνο του θανάτου του στην κυριότητά
του.
Η Δάφνη Δήμα από την Ελίκα, το 1967, με τη διαθήκη458 της διέθεσε στο ναό του
Αγίου Χαραλάμπους Ελίκας δέκα ελαιόδενδρα που βρίσκονταν στην περιοχή της
Κοινότητας Δαιμονιάς.
Ο Παναγιώτης Βασ. Σταυριανάκος, το 1968, από τους Μολάους με τη διαθήκη459 του
διέθεσε μετά το θάνατο της συζύγου του στη Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης ένα
ελαιοπερίβολό του στους Μολάους, έκτασης 1,5 στρέμματος.
Ο Σπύρος Λουκάκος από το Λάγιο, το 1969, με τη διαθήκη460 του διέθεσε έναν αγρό
του στο Λάγιο στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών Λάγιου.
453
Δημόσια διαθήκη Ελένης Χρηστίδη αρ. 5.500 του Συμβολαιογράφου Καστορείου Γεωργίου
Λαμπράκη, φάκ. Ελένης Χρηστίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
454
Δημόσια διαθήκη Μαρίας Κοντομηνά αρ. 1508/23-3-1964 του Συμβολαιογράφου Βοιών
Μιχαήλ Λύρα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 2/12-1-1966, φάκ. Μαρίας Κοντομηνά,
455
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Νικ. Τσιριγώτη αρ. 872/26-6-1965 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Μιχαήλ Πετρέα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 116/18-11-1965, φάκ.
Δημητρίου Νικ. Τσιριγώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
456
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Νικ. Λεμπέση αρ. 3852/1966 του Συμβολαιογράφου Ειρηνοδίκου
Μονεμβασίας Αντωνίου Δήμου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 48/1969, φάκ.
Παναγιώτη Νικ. Λεμπέση, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
457
Δημόσια Διαθήκη Θεοδώρου Κωστάκου αρ. 21.405 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου
Καρελλά, φάκ. Θεοδώρου Κωστάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
458
Δημόσια διαθήκη Δάφνης Δήμα αρ. 264/1967 του Συμβολαιογράφου Μονεμβασίας
Κωνσταντίνου Φουντούκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 14/15-2-1968, φάκ.
Δάφνης Δήμα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
459
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Βασ. Σταυριανάκου της 17-6-1968, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 46/1971, φάκ. Παναγιώτη Βασ. Σταυριανάκου, Δ/νση Τοπικής
491
Η Κατίνα Λυμπέρη, το 1970, με τη διαθήκη461 της κληροδότησε όλα τα κτήματά της
στην περιφέρεια της Κοινότητας Κοίτας, στο ναό του Αγίου Πέτρου Κοίτας.
Η Ειρήνη Σπανιώλου, το 1972, από τους Μολάους με τη διαθήκη462 της διέθεσε στο
ναό της Γεννήσεως του Χριστού Μολάων έναν αγρό στους Μολάους.
Ο Ευστράτιος Σαραντάκος, το 1974, με τη διαθήκη463 του διέθεσε στο ναό της Αγίας
Ειρήνης Βαρσόβης έκταση δύο στρεμμάτων ευρισκόμενη στη θέση Κάτω Μαχαλά. Στο
μοναστήρι της Παναγίας Φανερωμένης Αναβρυτής διέθεσε αγρό έκτασης ενός
στρέμματος.
Ο Δημήτριος Σπυρόπουλος από το Καστόρι, το 1974, με τη διαθήκη464 του όρισε ένας
αγρός του στο Καστόρι να περιέλθει στο ναό του Αγίου Δημητρίου Καστορείου μετά το
θάνατο της συζύγου του και με την προϋπόθεση ότι δεν θα είχε πωληθεί από αυτήν.
Ο Χαράλαμπος Χουσάκος του Παναγιώτη, κάτοικος Άνω Καστανέας Βοιών, το 1975,
με τη διαθήκη του κληροδότησε στους ναούς Αγίου Γεωργίου Άνω Καστανέας, Αγίου
Κωνσταντίνου Κάτω Καστανέας και Αγίου Φωκά Νομίων υπόλοιπο κτήματός465 του στα
Νόμια.
Η Γεωργία Οικονομάκη από τη Μαγούλα, το 1977, με τη διαθήκη466 της διέθεσε στο
ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μαγούλας το ένα δεύτερο εξ αδιαιρέτου αγροκτήματός
της με οικία έκτασης 4 στρεμμάτων που βρισκόταν στην περιοχή της Μαγούλας μετά την
αφαίρεση μικρού τμήματος που διέθεσε σε συγγενή της.
460
Δημόσια διαθήκη Σπύρου Λουκάκου του Συμβολαιογράφου Κροκέων Γεωργίου Μπεγέτη αρ.
23037/18-10-1969, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 117/1981, φάκ. Σπύρου
Λουκάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
461
Δημόσια διαθήκη Κατίνας Λυμπέρη αρ. 29.804/27-10-1970 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Χρήστου Καρζή, φάκ. Κατίνας Λυμπέρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
462
Δημόσια διαθήκη Ειρήνης Σπανιώλου του Συμβολαιογράφου Μολάων Μιχαήλ Πετρέα αρ.
6282/7-12-1972, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 28/4-1-1973, φάκ. Ειρήνης
Σπανιώλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
463
Ιδιόγραφος διαθήκη Ευστρατίου Σαραντάκου της 11-5-1974, φάκ. Ευστρατίου Σαραντάκου,
464
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Σπυρόπουλου αρ. 1700/23-9-1974 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 22/12-2-
1982, φάκ. Δημητρίου Σπυρόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
465
Δημόσια διαθήκη Χαράλαμπου Χουσάκου αρ. 7.722/23-1-1975 του Συμβολαιογράφου Βοιών
Μιχαήλ Ανδρέου Λύρα, φάκ. Χαράλαμπου Χουσάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Το κτήμα το οποίο κληροδότησε στις εκκλησίες προέκυψε μετά την
αφαίρεση 500 τ.μ. που δόθηκε στην Αικατερίνη θυγ. Πολ. Κουρκούλη. Ο διαθέτης όρισε το κτήμα
να εκποιηθεί από το εκκλησιαστικό συμβούλιο του ναού του Αγίου Γεωργίου και το προϊόν αυτού
να περιέλθει σε ίσα μερίδια στους αναφερόμενους ναούς. Στο ναό του Αγίου Φωκά όρισε να
περιέλθει επιπλέον και το ένα τέταρτο της χρηματικής περιουσίας του που θα βρεθεί κατά την
ημέρα του θανάτου του.
466
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίας Οικονομάκη της 26-11-1977, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 7/18-1-1979, φάκ. Γεωργίας Οικονομάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
492
Η Κωνσταντίνα Γεωργακούλια, το 1978, με τη διαθήκη της διέθεσε κατά πλήρη
κυριότητα στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Αγόριανη δύο αγρούς.467
Η Αναστασία Γρουμπού, το 1980, με τη διαθήκη468 της διέθεσε δύο αγρούς έκτασης
οκτώ στρεμμάτων και ενός στρέμματος ευρισκόμενους στον Κεφαλά, στο ναό του Αγίου
Δημητρίου της Κοινότητας Κεφαλά. Στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής στην Κοινότητα
Κεφαλά διέθεσε ελαιοπερίβολο έκτασης ενός στρέμματος.
Ο Παναγιώτης Τούνος, το 1981, με τη δημόσια διαθήκη469 του διέθεσε την ψιλή
κυριότητα αγρού ελαιοδένδρων στο Γεράκι, έκτασης 2 στρεμμάτων στο ναό του Ιωάννη
του Προδρόμου στο Γεράκι. Στο ναό αυτό όρισε να περιέλθει και η επικαρπία μετά το
θάνατο του γιου του Αθανασίου Τούνου. Στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο
Γεράκι διέθεσε ένα ελαιόδενδρο που βρισκόταν εντός του κτήματος του Αναστασίου
Πηλιούρα.
Η Σταυρούλα Καναβάρου, το 1983, με τη διαθήκη της διέθεσε στο ναό της Γεννήσεως
του Χριστού των Μολάων 300 τ.μ. κτήματός470 της που βρισκόταν σε αγροτική περιοχή
των Μολάων.
Η Τασία Αλεβίζου από το Καστόρι, το 1983, με τη διαθήκη471 της άφησε στο ναό της
Υπαπαντής του Σωτήρος στο Καστόρι ένα ελαιοπερίβολο έκτασης δύο στρεμμάτων που
βρισκόταν στην περιοχή του Καστορείου.
Η Χριστίνα Τριανταφυλλάκου, το 1984, διέθεσε στο ναό της Υπαπαντής Ιησού
Χριστού της Κοινότητας Περιστερίου το ένα δεύτερο εξ αδιαιρέτου αγρού472 που
κληρονόμησε από το σύζυγό της.
467
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνας Γεωργακούλια αρ 322/24-10-1978 του Συμβολαιογράφου
Καστορείου Δημητρίου Πελεκάνου, δημοσιεύθηκε αρ. 99/12-7-1979 στο Πρωτοδικείο Σπάρτης,
φάκ. Κωνσταντίνας Γεωργακούλια, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Έναν αγρόν έκτασης ενός στρέμματος και ένα ποτιστικό ελαιοπερίβολο, τα οποία περιήλθαν στο
ναό μετά το θάνατο του συζύγου της.
468
Δημόσια διαθήκη Αναστασίας Γρουμπού αρ. 4491/30-4-1980 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Αναστασίου Πανάγου, φάκ. Αναστασίας Γρουμπού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
469
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Τούνου αρ. 109/3-9-1981 της Συμβολαιογράφου Γερονθρών
Γεωργίας Αθανασούλια, φάκ. Παναγιώτη Τούνου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
470
Ιδιόχειρος διαθήκη της Σταυρούλας Καναβάρου της 4-4-1983, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 182/1-11-1984, φάκ. Σταυρούλας Καναβάρου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Το μέρος του κτήματος που διέθεσε βρισκόταν στη θέση Λογγαράκη της
περιοχής Πακίων Μολάων. Τα υπόλοιπα 300 τ.μ. η διαθέτις άφησε στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης.
471
Ιδιόγραφος διαθήκη Τασίας Αλεβίζου της 20-11-1983, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης
αρ. 197/1-8-1997, φάκ. Τασίας Αλεβίζου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
472
Διαθήκη Χριστίνας Τριανταφυλλάκου αρ. 2549/15-10-1984 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Δημητρίου Αλικάκου, φάκ. Χριστίνας Τριανταφυλλάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Διέθεσε τέσσερις αγρούς συνολικής έκτασης έξι στρεμμάτων οι οποίοι
βρίσκονταν στην περιοχή της Κοινότητας Περιστερίου.
493
Ο Λεωνίδας Μανουσάκης από τη Σπάρτη, το 1989, με την πρώτη διαθήκη473 του όρισε
κτήμα 16 στρεμμάτων να πωληθεί, το ποσό από την πώληση να κατατεθεί στην Εθνική
Τράπεζα και με τους τόκους να γίνει η πλακόστρωση του προαυλίου του μητροπολιτικού
ναού Σπάρτης.
Η Στυλιανή Δούκα, το 1996, με τη διαθήκη474 της όρισε τη διάθεση στο ναό της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ποταμιάς ένα αγροτεμάχιο ενός στρέμματος στην Ποταμιά, ένα
αγρόκτημα δεκαπέντε στρεμμάτων με ελαιόδεντρα στην Ποταμιά.
Ο Νικόλαος Παπαγιαννόπουλος από το Θεολόγο, το 1998, με τη διαθήκη475 του
διέθεσε στο ναό του Αγίου Νικολάου Θεολόγου της Κοινότητας Θεολόγου έναν αγρό
μισού στρέμματος.
Ο Ανδρέας Πετράκος από τις Αμύκλες, το 2000, με τη διαθήκη476 του όρισε να
περιέλθει στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Αμυκλών ένας αγρός ενός στρέμματος
που βρισκόταν στην περιοχή Αμυκλών.
Η Σταματίνα Περιμένη, το 2006, με τη διαθήκη της κληροδότησε477 στο ναό των
Αλίκων δύο κτήματά της που βρίσκονταν στην περιοχή Αλίκων.
Δωρητές με δωρεά εν ζωή όρισαν να διατεθεί κτηματική έκτασή του στην εκκλησία
Η Αγγέλω Παπακαλού από την Αγόριανη δώρισε,478 το 1919, στο ναό του Αγίου
Νικολάου Αγόριανης έναν αγρό, με τον όρο μετά το θάνατό της να εκποιηθεί και το
τίμημα να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση στην Αγόριανη ναού της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου.
473
Ιδιόγραφος διαθήκη Λεωνίδα Μανουσάκη της 25-11-1989, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 203/2-10-1996, φάκ. Λεωνίδα Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
474
Ιδιόγραφος διαθήκη Στυλιανής Δούκα της 7-8-1996, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. 1534/26-3-2004. Έγγραφο αρ. 103295/1503/Α0011/21-6-2004, φάκ. Στυλιανής Δούκα, Δ/νση
Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Φάκ. Στυλιανής Δούκα, Αρχείο Γηροκομείου
Σπάρτης. Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είχε την υποχρέωση να συντηρεί τον τάφο του
συζύγου της διαθέτιδος, Δημητρίου Δούκα.
475
Ιδιόγραφος διαθήκη Νικολάου Παπαγιαννόπουλου της 26-1-1998, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 1684/17-3-2000, φάκ. Νικολάου Παπαγιαννόπουλου, Δ/νση Τοπικής
476
Δημόσια διαθήκη Ανδρέα Πετράκου αρ. 283/29-3-2000 της Συμβολαιογράφου Αθηνών Μαρίας
Αποστόλου Κάβδα. Δήλωση Αποδοχής Κληρονομίας αρ. 19.4.76/4-6-2004 του εκπροσώπου του
ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Αμυκλών της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γεωργίας
Αθανασούλια - Δεμπεγιώτου, φάκ. Ανδρέα Πετράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
477
Δημόσια διαθήκη Σταματίνας Περιμένη αρ. 11859/7-2-2006 της Συμβολαιογράφου Πειραιά
Αικατερίνης Τσιλιβή-Νικολινάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά αρ. 8/12-1-2007, φάκ.
Σταματίνας Περιμένη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
478
Δωρητήριο συμβόλαιο της Αγγέλως Παπακαλού αρ. 480/15-10-1919 του Συμβολαιογράφου
Γεωργιτσίου Ευθ. Περιβολιώτη, φάκ. Αγγέλως Παπακαλού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
494
Η Αθηνά Ρουμελιώτη δώρισε,479 το 1935, στο ναό του Αγίου Ταξιάρχη στη
Λογγάστρα έναν αγρό της, έκτασης περίπου ενός στρέμματος.
Η Βασιλική Αργυροπούλου από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, το 1942, δώρισε480 στο
ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Αγίου Ιωάννη Σπάρτης έναν αγρό της ενός
στρέμματος στην Κοινότητα Αγίου Ιωάννη.
Η Αναστασία Γεωργίου από το Γεωργίτσι, το 1950, δώρισε481 στο ναό του Αγίου
Αθανασίου Γεωργιτσίου έναν αγρό της τριών στρεμμάτων στο Γεωργίτσι.
Η Πότα Κανακάκου από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης, το 1955, δώρισε482 στο ναό της
Αγίας Τριάδος της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης έναν αγρό της στον Άγιο Ιωάννη
Σπάρτης έκτασης μισού στρέμματος.
Η Σταυρούλα Καλφακάκου δώρισε483 κτήματά της με 40 ελαιόδενδρα στους ναούς
Αγίων Αποστόλων Κοίτας και Ταξιαρχών Νομίων.
Η Αργυρώ Γιαννακοπούλου από την Αφησσού δώρισε,484 το 1966, στο ναό της Αγίας
Κυριακής Αφησσού έναν αγρό της μισού στρέμματος στην Αφησσού.
Η Αγγελική Μανίνου με δωρεά εν ζωή, το 1987, δώρισε στο ναό του Αγίου Ιωάννη
του Προδρόμου στην Αγόριανη έναν αγρό.485
Η Αικατερίνη χήρα Ευαγγέλου Λιναρδάκη, το 1994, με δωρεά εν ζωή δώρισε στη
Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης έναν αγρό486 με ελαιόδενδρα στη Σπάρτη.
479
Δωρεά εν ζωή της Αθηνάς Ρουμελιώτη αρ. 36578/3-5-1935 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Καλαβρυτινού, φάκ. Αθηνάς Ρουμελιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
480
Δωρεά εν ζωή της Βασιλικής Αργυροπούλου αρ. 11398/4-11-1942 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Σπύρου Κοντού. Αποδοχή δωρεάς αρ. 22265/31-7-1954 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ιωάννη Κατσίχτη, φάκ. Βασιλικής Αργυροπούλου, Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης
481
Δωρεά εν ζωή Αναστασίας Γεωργίου το γένος Μαχαίρα αρ. 197/10-8-1950 του
Συμβολαιογράφου Γεωργιτσίου Αντωνίου Αντωνόπουλου, φάκ. Αναστασία Γεωργίου, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η αξία του ακινήτου υπολογίστηκε σε
1.000.000 δραχμές.
482
Δωρεά εν ζωή Πότας Κανακάκου αρ. 22969/31-12-1955 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ιωάννη Κατσίχτη, φάκ. Πότας Κανακάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
483
Οικονομική Εφορία Οιτύλου. Κατάστασις εμφαίνουσα τα εν τη περιφερεία κληροδοτήματα.
Γενικός Φάκελος Κληροδοτημάτων, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
484
Δωρεά εν ζωή της Αργυρώς Γιαννακοπούλου αρ.7640/7-1-1966 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Δημητρίου Καρελλά, φάκ. Αργυρώς Γιαννακοπούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
485
Δωρεά εν ζωή της Αγγελικής Μανίνου, σύζυγος Λάμπρου, αρ. 180/13-7-1987 της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γεωργίας Μάρκου - Ζακάκη, φάκ. Αγγελικής Μανίνου, Δ/νση Τοπικής
486
Δωρεά εν ζωή του Ευαγγέλου Λιναρδάκη αξίας 5.000.000 δραχμών αρ. 7 628/25-8-1994 της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γεωργία Δεμπεγιώτου, φάκ. Ευαγγέλου Λιναρδάκη, Δνση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης ανέλαβε
την υποχρέωση στο δωρούμενο ακίνητο να ανεγερθεί ενοριακός ναός με την ονομασία Άγιος
Βασίλειος και πνευματικό κέντρο νεότητας, πάρκο αναψυχής, παιδική χαρά και λαογραφικό
495
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθούν χρηματικά ποσά για την εκκλησία
της ιδιαίτερης πατρίδας τους, χωρίς να αναφέρουν συγκεκριμένο σκοπό.
Ο Ηλίας Θλιβερός, κάτοικος Γυθείου, το 1901, με τη διαθήκη487 του διέθεσε από 500
δραχμές στους ναούς Αναλήψεως, Αγίου Γεωργίου, Αγίου Νικολάου, Αγίου Δημητρίου,
Ζωοδόχου Πηγής της πόλης του Γυθείου και στα εξωκλήσια του Προφήτη Ηλία, των
Αγίων Πάντων της περιφέρειας Γυθείου.
Με τη διαθήκη του488 ο Ιωάννης Γρηγορίου διέθεσε489 στην εκκλησία της Γκοριτσάς
100 λίρες.
Η Ελένη χήρα Δημοσθένη Τζιβανόπουλου, το 1922, με τη διαθήκη490 της διέθεσε
2.000 δραχμές στο ναό της Παναγίας στο Μαρούσι.
Ο Αθανάσιος Τρανάκος, το 1923, με τη διαθήκη του όρισε το προϊόν της
εκκαθάρισης491 της περιουσίας του να διατεθεί για την ανέγερση492 του ερειπωμένου ναού
του Αγίου Γεωργίου στο Βαχό. Ο ναός ανηγέρθη493 το 1927.
Ο Ιωάννης Γεωργ. Πολίτης, το 1924, από την Γκοριτσά, εγκατεστημένος εν ζωή στη
Μανσούρα Αιγύπτου, με τη διαθήκη494 του όρισε να διατεθούν από 20.000 δραχμές «στη
μεγάλη εκκλησία» της Γκοριτσάς και στη «μεγάλη εκκλησία» των Τζιντζίνων.
μουσείο. Ο αγρός βρισκόταν στη θέση Δαγρέικα Σπάρτης και ήταν έκτασης 431 τ.μ. Στο
συμβόλαιο ορίστηκε ότι τα χρήματα που απαιτούντο για την έναρξη των εργασιών να καταβληθούν
από τη δωρήτρια ή από τους νόμιμους κληρονόμους σύμφωνα με το δωρητήριο συμβόλαιο.
487
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Θλιβερού της 14-12-1901, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου
αρ. 181/9-12-1902, φάκ. Ηλία Θλιβερού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
488
489
490
Μυστική διαθήκη Ελένης χήρας Δημοσθένη Τζιβανόπουλου αρ. 40086/29-1-1922 του
Συμβολαιογράφου Αθηνών Αριστείδη Μητζόπουλου, δημοσιεύθηκε την 9-8-1937 στο
Πρωτοδικείο Αθηνών. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων
σχετικών εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν Αθήναις, σσ. 13-15.
491
Η εκκαθάριση της κληρονομίας Τρανάκου απέδωσε 366.000 προπολεμικές δραχμές οι οποίες
και διατέθηκαν για την ανέγερση του ναού του Αγίου Γεωργίου το 1936 έγγραφο του Υπουργείου
Οικονομικών αρ. πρωτ. 7251/16-7-1966 προς τη Νομαρχία Λακωνίας «Περί κληροδοτήματος
Αθαν. Τρανάκου», φάκ. Αθανασίου Τρανάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
492
Μυστική διαθήκη Αθανασίου Ιωαν. Τρανάκου της 30-8-1923, φάκ. Αθανασίου Τρανάκου,
Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης για την επιτέλεση του
σκοπού όρισε τριμελή επιτροπή από τον εκάστοτε πρόεδρο της Κοινότητας Βαχού, τον εκάστοτε
ιερέα και από τον αδελφό του Νικόλαο Τρανάκο. Η επιτροπή αυτή εκτός της ανέγερσης του ναού,
είχε την υποχρέωση για την περίφραξή του, ισοπέδωση του χώρου, κατασκευή δρόμου,
δενδροφύτευση και την τοποθέτηση επιγραφής από μάρμαρο που ανέφερε ότι το έργο έγινε με
δαπάνη Αθανασίου Ιωαν. Τρανάκου. Τέλος, είχε την υποχρέωση της μεταφοράς των οστών του
διαθέτη σε άκρο του οικοπέδου του ναού του Αγίου Γεωργίου. Ακόμη όρισε προθεσμία για την
ολοκλήρωση του έργου τα τρία χρόνια από το θάνατό του. Σε διαφορετική περίπτωση, το
κληροδότημα περιήρχετο κατά πρώτο λόγο στο Ορφανοτροφείο Αρρένων Πειραιά (Ζάννου) κατά
δεύτερο στο Τζάνειο Νοσοκομείο, κατά τρίτο στο Ζάννειον Γηροκομείο.
493
Σταύρος Πατρικουνάκος (1999). Βαχός…, ό.π., σ. 86.
496
Ο Αλέξανδρος Παπαδάκος από τη Σκούρα, το 1925, με τη διαθήκη495 του κατέλιπε
στον ενοριακό ναό του Αγίου Νικολάου Σκούρας 2.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Θ. Δρίβας με τη διαθήκη του, το 1927, κληροδότησε496 στον ιερό ναό της
Ζωοδόχου Πηγής Ρειχέας και στον ενοριακό ναό του Χάρακα από 50.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, το 1928, κληροδότησε497 για την αποπεράτωση του
ναού498 των Τριών Ιεραρχών στον Χάρακα Λακωνίας 300.000 δραχμές.
Ο Παναγιώτης Μοσχοβίτης, το 1928, με τη διαθήκη του διέθεσε σε ιερούς ναούς499
4.000 δραχμές «προς μνημόνευσιν των ονομάτων της οικογενείας Γεωρ. Μοσχοβίτου».
Η Τριανταφυλλιά Κόνιαρη από τα Ανώγεια, το 1929, με τη διαθήκη500 της κατέλιπε
στο ναό του Αγίου Γεωργίου Ανωγείων 3.500 δραχμές και από 500 δραχμές στους ναούς
Παναγίας Σοχάς, Παναγίας Λεύκης, Αγίας Τριάδος, Μεταμορφώσεως Ανωγείων και Αγίας
Τριάδος Ξηροκαμπίου.
Ο Γεώργιος Κων. Σταυράκος, το 1930, με τη διαθήκη501 του κατέλιπε στο ναό της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παλαιοπαναγιάς 5.000 δραχμές.
494
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Γεωργίου Πολίτη αρ. 19947/28-5-1924 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Θεοδώρου Τσανάκα, φάκ. Ιωάννη Γεωργίου Πολίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
495
Δημόσια διαθήκη Αλέξανδρου Παπαδάκου αρ. 1234/14-7-1925 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ιωάννου Σαράντου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 27/26-3-1931, φάκ. Αλέξανδρου
Παπαδάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
496
Διαθήκη Γεωργίου Θ. Δρίβα…, ό.π.
497
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά…, ό.π., σ. 60. Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960).
Ζάραξ Ιστορικά…, ό.π., σ. 163. Προσωπική επικοινωνία με επιστολή του προέδρου του Ιδρύματος
Πετρολέκα, Ιερομονάχου Θεολόγου Γκιουζέλη.
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 41/ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1978, σσ. 115-117. Ομιλία του Κ.Γ.
Παπαμιχαλόπουλου της 17-9-78 κατά τα αποκαλυπτήρια του ηρώου του Γεωργίου Πετρολέκα.
498
Οι κάτοικοι του Χάρακα τοποθέτησαν ανδριάντα, μπροστά στον ενοριακό ναό των Τριών
Ιεραρχών με την επιγραφή: «Οι κάτοικοι της Κοινότητος Χάρακος, ευγνωμονούντες, τον ανδριάντα
τούτον έστησαν το έτος 1987». Στη βάση του ανδριάντα εγράφη: «Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, 1855-
1928. Μέγας Ευεργέτης της Κοινότητας Χάρακος».
Μουντάνου Τότα «Ο Ευεργέτης του Χάρακος» εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-3-1970. Λακωνικό
Ημερολόγιο 2009 άρθρο «80 χρόνια του Ιδρύματος Πετρολέκα…, ό.π.
499
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Μοσχοβίτη της 27-3-1928, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών στις 1811-1931, φάκ. Παναγιώτη Μοσχοβίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης διέθεσε στους ναούς του Αγίου Νικολάου 1.000 δραχμές, του
Αγίου Γεωργίου 1.000 δραχμές και 2.000 στο ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας χωρίς να
αναφέρει πού βρίσκονται.
500
Δημόσια διαθήκη Τριανταφυλλιάς Κόνιαρη αρ. 38017/3-8-1929 του Συμβολαιογράφου Φάριδος
Κωνσταντίνου Σακελλαριάδου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 125/30-11-1931, φάκ.
Τριανταφυλιάς Κόνιαρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
501
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Κων. Σταυράκου αρ. 59778/27-9-1930 του Συμβολαιογράφου
Φάριδος Κωνσταντίνου Σακελλαριάδου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 88/3-10-
497
Η Αικατερίνη Σιδερίδη, το 1932, με τη διαθήκη502 της άφησε 30.000 δραχμές στο ναό
του Αγίου Βασιλείου Πειραιά και όρισε να γραφεί το όνομα του συζύγου της στα δίστιχα
του ναού και να μνημονεύεται.
Ο Δημήτριος Παν. Δικαίος από την Γκοριτσά, το 1933, με τη διαθήκη503 του διέθεσε
στο ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου Γκοριτσάς και στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
στα Τζίντζινα από 2.000 δραχμές.
Η Νικολέτα Τσίρου από τα Καλύβια Σελλασίας, το 1936, με τη διαθήκη504 της όρισε
να περιέλθει στο ναό του Αγίου Δημητρίου Καλυβίων Σελλασίας το ποσό των 300
δραχμών.
Ο Γεώργιος Μπάρμας, το 1938, με διαθήκη505 του διέθεσε από 500 δολάρια506 σε
ναούς του Γεωργιτσίου.
Ο Γκίκας Καλύβας, το 1938, διέθεσε507 400.000 δραχμές για τη μελέτη και την
ανέγερση του ναού της Αγίας Παρασκευής στους Μολάους.
Η Αικατερίνη Μητσάκου με τη διαθήκη508 της υποχρέωσε τους κληρονόμους της να
δώσουν 1.000 δραχμές στην Παναγία τη Γεωργιάνικη στην Αρεόπολη και να «σκεπάσουν»
το ναό του Αγίου Σώστη Αρεόπολης.
Ο ομογενής Δημήτριος Παπασαράντος από τη Μαγούλα, το 1951, με τη διαθήκη του
κληροδότησε509 στο ναό του Αγίου Νίκωνα στη Σπάρτη 1.000 δολάρια.
1930, φάκ. Γεωργίου Κων. Σταυράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
502
503
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Παν. Δικαίου αρ. 25888/10-7-1933 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Αναστασίου Καλαβρυτινού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 9/19-4-1945,
φάκ. Δημητρίου Παν. Δικαίου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
504
Δημόσια Διαθήκη Νικολέτας Τσίρου αρ. 365/1-8-1936 του Συμβολαιογράφου Σελλασίας Χαρ.
Δημαρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης την 12-9-1936, φάκ. Νικολέτας Τσίρου, Δ/νση
505
Διαθήκη Γεωργίου Μπάρμπα αρ. 4496/7-7-1938 Πολιτεία Αλαμπάμα, Κομητεία Τζέφερσον,
φάκ. Γεωργίου Μπάρμπα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
506
Έγγραφο αρ. πρωτ. 23222/2202 της Διεύθυνσης Εθνικών Κληροδοτημάτων του Υπ.
Οικονομικών και Διαθήκη Γεωργίου Μπάρμπα…, ό.π. Οι ναοί στους οποίους διέθεσε από 500
δολάρια στην περιοχή Γεωργιτσίου ήταν: 1) Αγίου Γεωργίου, 2) Αγίου Θωμά, 3) Αγ. Νικολάου, 4)
της Παναγίας, 5) του Προφήτη Ηλία. Λόγω αγωγών των τέκνων του αδελφού του διαθέτη και
ύστερα από συμβιβαστική επίλυση της διαφοράς με το Υπουργείο Οικονομικών, με πρόταση του
τελευταίου διατέθηκε σε καθέναν από τους ναούς το ποσό των 424 δολαρίων. Επειδή δεν υπήρχε
ναός του Αγίου Θωμά στην περιοχή του Γεωργιτσίου, τα πιο πάνω χρήματα δόθηκαν στο ναό του
Αγίου Αθανασίου. ΑΥΕ Φάκ. 1949/49,3 έγγραφο 32448 της 30 Ιουλίου 1948 έγγραφο του
Υπουργείου Εξωτερικών προς τη Δ/νση Εκκλησιαστικών και Απόδημου Ελληνισμού, τμήμα
Εκκλησιών και Κληροδοτημάτων.
507
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 105/ 15-7-1938 άρθρο «Μεγάλη Δωρεά».
508
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Μητσάκου 112/28-6-1939 του Συμβολαιογράφου Οιτύλου
Γεωργίου Π. Σαμπατακάκη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 16/8-8-1940. Έγγραφο
Υπ. Οικονομικών Κ 6932/7312/28-11-1940, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
509
498
Ο Κωνσταντίνος Τζώρτζης από τον Ιέρακα, το 1954, με τη διαθήκη510 του όρισε να
δοθεί το ποσό των 5.000 δραχμών για την ανέγερση της εκκλησίας του Ιέρακα.
Ο Θεόδωρος Τσιγκούνης από την Ελίκα, το 1958, με τη διαθήκη511 του όρισε από την
περιουσία του να διατεθεί το ποσό των 80.000 δραχμών για ανέγερση εκκλησίας στην
Ελίκα με το όνομα Αγία Σοφία. Επίσης, όρισε να δοθεί το ποσό των 10.000 δραχμών για
αγορά πολυελαίου στο ναό του Αγίου Χαραλάμπους Ελίκας.
Ο Αναστάσιος Σιγαλός από την Πελλάνα, το 1959, με τη διαθήκη512 του κληροδότησε
1.000.000 δραχμές στην εκκλησιαστική επιτροπή της Κοινότητας Πελλάνας για την
πλακόστρωση του δαπέδου του ναού του κοιμητηρίου Πελλάνας.
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος με τη διαθήκη του κληροδότησε513 στον επίσκοπο
Σπάρτης ποσό 15.000 δολαρίων εντός έτους και 10.000 δολάρια εντός διετίας από το
θάνατό του.
Ο Άγις Ζαχαρόπουλος με τη διαθήκη514 του διέθεσε το ποσό των 200.000 δραχμών για
αγιογράφηση του ναού της Αγίας Τριάδος της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης. Επίσης,
όρισε να δοθούν 200.000 δραχμές στο ναό του Αγίου Νικολάου Καλογωνιάς Σπάρτης ή σε
άλλο κοινωφελή σκοπό και 50.000 δραχμές στο ναό του Αγίου Νικολάου Παρορείου.
Επιπλέον, χορήγησε 20.000 δραχμές για αγορά και τοποθέτηση πολυελαίου, ο οποίος
θέλησε να τοποθετηθεί έμπροσθεν της εικόνας του Αγίου Νεκταρίου στο ναό της Αγίας
Τριάδος της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης.
510
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνου Τζώρτζη αρ. 8191/2-5-1954 του Συμβολαιογράφου Πειραιά
Ιωάννου Κλάδου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά αρ. 133/14-7-1954, φάκ. Κωνσταντίνου
Τζώρτζη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
511
Δημόσια διαθήκη Θεόδωρου Τσιγκούνη του Συμβολαιογράφου Ειρηνοδίκου Μονεμβασίας
Αντωνίου Δήμου αρ. 2415/8-12-1958, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 66/28-5-1959,
φάκ. Θεόδωρου Τσιγκούνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
512
Ιδιόχειρος διαθήκη Αναστασίου Σιγαλού της 20-9-1959, φάκ. Αναστασίου Σιγαλού, Δ/νση
513
Τα ποσά που κληροδοτήθηκαν στον επίσκοπο Σπάρτης μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν: α) Για
ανέγερση εν μέρει ή εν όλω του ναού της Αγίας Μαρίας στην Κρεμαστή. Ο επίσκοπος Σπάρτης να
επιλέξει την τοποθεσία ανέγερσης της εκκλησίας κατά την επιθεώρηση της ανέγερσης, β) Εάν τα
κληροδοτούμενα ποσά δεν επαρκούσαν για την κατασκευή ναού, τότε ο επίσκοπος Σπάρτης
μπορούσε να διαθέσει το χρηματικό ποσό για τη συντήρηση της υφιστάμενης εκκλησίας της
Κρεμαστής. Αντίγραφο μετάφρασης της διαθήκης της 1-8-1963 Νικ. Παπαμιχαλόπουλος. Αρχείο
Δήμου Κρεμαστής. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου από του 1920 μέχρι του
1974. (1979). Εν Αθήναις, σ. 159.
514
Δημόσια διαθήκη Άγη Ζαχαρόπουλου αρ. 35/27-1-1967 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Παναγιώτη Κάκαρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 3145/6-2-1967. Διεύθυνση
Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Ο διαθέτης εξέφρασε την επιθυμία στη διαθήκη του
για τη δημιουργία της προτομής του έξω από το ναό της Αγίας Τριάδος της Κοινότητας Αγίου
Ιωάννη Σπάρτης.
499
Η Σταθούλα Γεωργούλη από τους Βουτιάνους, το 1969, με τη διαθήκη515 της όρισε να
δοθεί το ποσό των 10.000 δραχμών στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών στους Βουτιάνους.
Η Τασία Λυκουρέση από το Γεωργίτσι, το 1970, με τη διαθήκη516 της κληροδότησε
στο ναό της Υπαπαντής Γεωργιτσίου 1.000 δραχμές και σε κάθε εξωκλήσιο του ναού από
500 δραχμές.
Ο Θωμάς Σουρλής με τη διαθήκη517 του όρισε να δίνονται κάθε έτος από 200 δολάρια
στο ναό του Αγίου Νικολάου στη Σκούρα και στο ναό του Αγίου Ιακώβου στη Βαρβίτσα.
Ο Εμμανουήλ Δαμιανάκης, ομογενής στις ΗΠΑ, από τον Άγιο Νικόλαο Νεάπολης, το
1974, με τη διαθήκη του διέθεσε518 από 900.000 δραχμές στους ναούς Αγίου Νικολάου και
Ταξιαρχών της Κοινότητας Αγίου Νικολάου Νεάπολης.
Η Μαρία Αγραπίδη από το Αρχοντικό Γυθείου, το 1976, με τη διαθήκη519 της
κληροδότησε στο ναό της Υπαπαντής του Κυρίου του Αρχοντικού 300.000 δραχμές.
Επίσης, διέθεσε το ποσό των 300.000 δραχμών για να κτισθεί ναός στο κοιμητήριο
Αρχοντικού και 100.000 δραχμές για την τοποθέτηση καμπάνας στο ναό της Κοιμήσεως
της Θεοτόκου Αρχοντικού.
Η Ελένη Μπουντούρη, εγκατεστημένη στις ΗΠΑ, με τη διαθήκη της, το 1978,
διέθεσε520 στους ναούς του Αγίου Δημητρίου Πακίων 950 δολάρια, του Χριστού Μολάων
1.900 δολάρια και της Αγίας Παρασκευής Μολάων 475 δολάρια.
Η Ελένη Τσαπατσάρη από την Καρέα, το 1979, με τη διαθήκη521 της διέθεσε από
15.000 δραχμές στον ενοριακό ναό της Αγίας Τριάδος Γυθείου, στον ενοριακό ναό της
Υπαπαντής του Κυρίου Καλαμάτας και στον ενοριακό ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
Καρέα.
Η Αικατερίνη Ψυχράμη από τη Βορδόνια, κάτοικος εν ζωή Μόντρεαλ Καναδά, το
1997, με τη διαθήκη522 της όρισε, αφού διατεθούν χρηματικά ποσά σε συγγενείς της, το
515
Δημόσια διαθήκη Σταθούλας Γεωργούλη αρ. 4469/1969 του Συμβολαιογράφου Οινούντος Χρ.
Πρίμπα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 22/12-3-1969, φάκ. Σταθούλας Γεωργούλη,
516
Δημόσια διαθήκη Τασίας Λυκουρέση…, ό.π.
517
Δημόσια διαθήκη του Θωμά Π. Σουρλή της 29-1-1973, φάκ. Θωμά Π. Σουρλή, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού
518
519
Δημόσια διαθήκη Μαρίας Αγραπίδη του Συμβολαιογράφου Γυθείου Θεοδώρου Ιωαν. Λιακάκου
αρ. 9.133/9-3-1976, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 19/1977, φάκ. Μαρίας Αγραπίδη,
520
Διαθήκη Ελένης Μπουντούρη…, ό.π.
521
Δημόσια διαθήκη Ελένης Τσαπατσάρη αρ. 13.775/21-6-1979 του Συμβολαιογράφου Γυθείου
Θεοδώρου Ιωαν. Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 15/981, φάκ. Ελένης
Τσαπατσάρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
522
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Ψυχράμη αρ. 702/14-5-1997 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
Παναγιώτας Βασιλάκη, φάκ. Αικατερίνης Ψυχράμη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
500
ένα δεύτερο των υπολοίπων από αυτά που θα βρεθούν μετά το θάνατό της να διατεθεί στο
ναό των Εισοδίων της Παναγίας που βρίσκεται στη Βορδόνια.
Ο Γεώργιος Ανδρακάκος από τη Μυρσίνη με τη διαθήκη523 του κληροδότησε
1.000.000 δραχμές στην εκκλησία της Μυρσίνης.
Ο Λουκάς Μισθός, το 2000, με τη διαθήκη του όρισε524 να δοθεί για την αγιογράφηση
του ναού της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας της Δαιμονιάς το ποσό που εδικαιούτο από
ασφαλιστική εταιρεία.
Λάκωνες ανέλαβαν εξ ολοκλήρου τη δαπάνη για την ανέγερση εκκλησίας στην
Με δαπάνη του Αλέξανδρου και Πανάγου Παπαδάκου, το 1884, ανηγέρθη ο ναός της
Ζωοδόχου Πηγής στη Σκούρα και το 1915 με δαπάνη τους ο ναός της Παναγίας στη
Βαρβίτσα.525
Με δαπάνη του Σπύρου Πρεδάρη χτίστηκε526 στη Βαμβακού ο ναός της Αγίας
Τριάδας πάνω στα ερείπια της παλαιάς.
Με τη διαθήκη του527 ο Ιωάννης Γρηγορίου υποχρέωσε τους κληρονόμους του να
ανεγείρουν ναό με το όνομα Άγιος Ιωάννης στο χώρο της Επαγγελματικής Σχολής
Σπάρτης. Για την ανέγερση του ναού, για το κτίριο και την πλήρη διακόσμησή του όρισε
να δαπανηθούν 40.000 δραχμές. Οι υπόλοιπες δαπάνες, για τον ιερέα και τους ψάλτες,
όρισε να βαρύνουν την επαγγελματική σχολή, η οποία θα φρόντιζε το ναό.
Με δωρεά528 του Στυλιανού Μπολολάκου από τον Πλάτανο, κατοίκου Αντίς
Αμπέμπα, οικοδομήθηκε, το 1930, ναός του Αγίου Βασιλείου στον Πλάτανο.
Με δαπάνη529 του Δημητρίου Μ. Παπαμιχαλόπουλου, εγκατεστημένου στην Αμερική,
ανοικοδομήθηκε το εξωκλήσι του Αγίου Νικολάου στην Κρεμαστή.
Με δαπάνη του Παναγιώτη Στ. Κουμάνταρου κτίστηκε και λειτούργησε από το 1959
εκκλησία530 στο λόφο των Ταξιαρχών531 στους Βουτιάνους.
523
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Ανδρακάκου της 25-9-2000, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Πειραιά αρ. 568/24-7-2002, φάκ. Γεωργίου Ανδρακάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
524
Ιδιόγραφος διαθήκη Λουκά Μισθού της 10-4-2000, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ.
1648/29-3-2002. Το ποσό που εισέπραξε ο ναός της Δαιμονιάς ήταν 24.411 ευρώ, φάκ. Λουκά
Μισθού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
525
526
Λογοδοσία της επιτροπής των πληρεξουσίων της Κοινότητας Βαμβακούς Α΄ έτους 1898-1899.
527
528
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σ. 392. Η δωρεά 240.000 δραχμών
έγινε σε μνήμη του πατέρα του δωρητή Βασιλείου Μπολολάκου, ιερέα.
529
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 75/ 1-2- 1937.
530
Η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Ταξιάρχες, στην Κοίμηση της Θεοτόκου αλλά και
στην Αγία Αικατερίνη, για να τιμηθεί η μνήμη της μητέρας του δωρητή. Η δαπάνη του έργου
ξεπερνούσε τα 70.000 δολάρια. Με δωρεά έγινε η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου και η
αγιογράφηση του ναού και οι δύο κρυστάλλινοι πολυέλαιοι, δώρο του Ανδρέα Συγγρού στον
Πρωθυπουργό Δεληγιάννη, που αγόρασε ο Παν. Κουμάνταρος από τους κληρονόμους Δεληγιάννη
501
Με δαπάνη532 του Παναγιώτη Δημ. Μπατσάκη από τον Άγιο Δημήτριο, το 1960,
ανηγέρθη ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου στον Άγιο Δημήτριο.
Με δαπάνη533 του Θεόδωρου Ιωαν. Γεωργαντώνη από τον Άγιο Δημήτριο, το 1960,
ανηγέρθη ο ναός της Αγίας Παρασκευής στον Άγιο Δημήτριο.
και δωρήθηκαν επίσης στο ναό. Στον περιβάλλοντα χώρο του ναού υπάρχει ο τάφος του
Παναγιώτη Κουμάνταρου και της συζύγου του Έλλης.
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι…, ό.π., σσ. 137-138. Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της
θαλάσσης…, ό.π., σ. 93-94.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 10-9-1957, άρθρο «Ο ανεγειρόμενος ενοριακός ναός των Αγίων
Ταξιαρχών εις Βουτιάνους δαπάναις του κ. Παν. Κουμάνταρου» όπου αναφερόταν: «Ο κ.
Κουμάνταρος επεσκέφθη προ ημερών την γενέτειρά του, τους Βουτιάνους, και επί τη ευκαιρία της
εκεί μεταβάσεώς του παρακολούθησε επί τριήμερον και τας εργασίας προς ανέγερσιν του Ναού
των Ταξιαρχών…».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 467/15-6-1957, άρθρο «Κατάθεσις θεμελίου λίθου» όπου
αναφερόταν: «Τα εγκαίνια του θεμελίου λίθου του Ναού έγιναν την παρελθούσαν Κυριακήν υπό
του κ. Πάνου Κουμάνταρου διά την ανέγερσιν περικαλούς Ναού εις Βουτιάνους διά δαπάνης του
ιδίου».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. 769/15-10-1958, άρθρο «Το αθάνατον έργον του κ. Πάνου
Κουμάνταρου - Ιερόν και περίλαμπρον κόσμημα των Βουτιάνων». Η πρώτη λειτουργία του ναού
έγινε στις 7 Σεπτεμβρίου 1958.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 559/16-6-1959 άρθρο «Μεγαλοπρεπής υπήρξεν η τέλεσις των
εγκαινίων του ναού των Βουτιάνων».
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 58/14-6-1959, άρθρο «Η σημασία της δωρεάς του Π.Ε.
Κουμάνταρου» και «Τελούνται σήμερον τα εγκαίνια του ενοριακού ναού των Βουτιάνων».
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 59/2-7-1959, άρθρο «Μετά πάσης επισημότητος και
μεγαλοπρεπείας ετελέσθησαν τα εγκαίνια του περικαλούς Ναού των Αγίων Ταξιαρχών εις την
Κοινότητα Βουτιάνων».
Εφημ. Ο Ξενύχτης, αρ. φ. 612/11-7-1959, άρθρο «Η δωρεά του κ. Κουμάνταρου».
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 29(1102)/28-5-1978, άρθρο «Ένα αθάνατο έργο από τον Πάνο
Κουμάνταρο».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 13/ 1936 «Σύγχρονοι Λάκωνες Ευεργέται. Πάνος Στ. Κουμάνταρος».
Τζαννέτου Ιωάννου. (1968). Οι Βουτιάνοι της Σπάρτης. Βουτιάνοι, σσ. 64-87.
Στη δυτική πλευρά του ναού εντοιχισμένη πλάκα ανέφερε: «Ανηγέρθη ο Πάνσεπτος και
Τρισυπόστατος ούτος Ιερός ναός των Αγίων Ταξιαρχών, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και της Αγίας
Αικατερίνης, δαπάνη Πάνου και Έλλης Κουμάνταρου εις μνήμην των γονέων των Σταύρου και
Αικατερίνης και των θείων των Παναγιώτου και Ελπινίκης Κουμάνταρου εν έτει σωτηρίω 1957».
531
Ο ίδιος ο Παναγιώτης Σταυρ. Κουμάνταρος σε απαντητική επιστολή του στο δάσκαλο των
Βουτιάνων που δημοσίευσε η εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ.740/30-12-1957 ανέφερε για την επιλογή
της τοποθεσίας που έγινε η ανέγερση του ναού: «Ανέκαθεν από μαθητής ήμουν θιασώτης του
λόφου των Ταξιαρχών που έχει τόσην θαυμάσιαν θέαν προς τον Ταΰγετον, την Σπάρτην, Μυστράν
και Ευρώτα, και την γνώμη μου αυτήν ενίσχυον και οι διάφοροι ταξιδιώται ξένοι, ιδίως Ευρωπαίοι,
που μόλις αντίκρυζαν αυτόν τον λόφον έπαιρναν πολλάς φωτογραφίας».
532
533
502
Με δαπάνη534 του Αργύρη Π. Ρόρρη από τον Βρονταμά, ομογενούς στις ΗΠΑ,
ανηγέρθη ναός του Αγίου Σώζοντος στα σύνορα Λακωνίας - Αρκαδίας.
Λάκωνες διέθεσαν χρηματικά ποσά535 για ανέγερση εκκλησιών της ιδιαίτερης
πατρίδας τους:
Ο Κωνσταντίνος Γούβης από τη Σκούρα διέθεσε 300.000 δραχμές για την ανέγερση
του ναού του Αγίου Νικολάου στη Σκούρα.
Ο Θεόδωρος Κωστάκος από τα Πάκια ανήγειρε εξωκλήσιο του Προφήτη Ηλία στα
Πάκια.
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος από την Κρεμαστή, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε
37.500 δολάρια για την ανέγερση του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Κοινότητα
Κρεμαστής.
Η Κική Λιναρδάκη έκτισε ναό με δικές της δαπάνες, διαθέτοντας 5.000.000 δραχμές,
τον οποίο δώρισε536 στην ενορία του Καστορείου.
Ο Δημήτρης Ζερβούλιας ανέλαβε537 την ανοικοδόμηση της εκκλησίας στη Σπαρτιά.
Με δαπάνη538 του Δημητρίου Παν. Μπιλλίνη έγινε ανοικοδόμηση των εξωκλησίων
της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Ιωάννου στο Λάχιο Νεάπολης.
Με δωρεές539 κατοίκων της περιοχής του Αγίου Ιωάννη Μονεμβάσιας και
εγκατεστημένων στο εξωτερικό, κτίστηκε το 1989 εξωκλήσι του Προφήτη Ηλία στην
περιοχή Αγίου Ιωάννη Μονεμβάσιας.
Η Μαριγούλα Νικολάου Ματθαίου το γένος Παπαμιχαλόπουλου από την Κρεμαστή,
κάτοικος ΗΠΑ, ανήγειρε540 ναό του Προφήτη Ηλία στην Κρεμαστή.
Λάκωνες ανέλαβαν μέρος της δαπάνης για την ανέγερση εκκλησίας στην ιδιαίτερη
Ο Μιχαήλ Μάνος με καταγωγή από την Ελίκα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1935,
διέθεσε541 300.000 δραχμές για την ανέγερση νέας ενοριακής εκκλησίας στην Ελίκα.
Διέθεσε542 500 δολάρια για την κατασκευή του δαπέδου του ναού της Αγίας Παρασκευής
Μολάων.
Ο Ιωάννης Σαϊνόπουλος κάτοικος Οκλαχόμα των ΗΠΑ, το 1952, διέθεσε543 5.000
δολάρια για την ενίσχυση της ανοικοδόμησης του ναού του Αγίου Νίκωνος στη Σπάρτη.
Ο Γεώργιος Λ. Σταματάκος, το 1951, διέθεσε544 1.000.000 δραχμές σε μνήμη της
μητέρας του για την ανέγερση του ναού του Αγίου Νίκωνος στη Σπάρτη.
534
535
536
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 64/2 -11- 1987.
537
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.136/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1988, σ. 31.
538
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 30-3-1962, άρθρο «Δημήτριος Παναγ. Μπιλλίνη».
539
Εφημ. Η φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 303/31-5-1987.
540
541
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 81/ 15-5-1937, άρθρο «Από την ζωήν και την δράσιν των ομογενών μας».
542
543
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 285/18-3-1952, άρθρο «Μεγάλοι Ευεργέται».
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 238/2-3-1952, άρθρο «Οι απόδημοι Σπαρτιάται ενισχύουν την
Πατρίδα των εις έργα κοινής ωφέλειας».
544
Εφημ. Αγών της Λακωνίας, αρ. φ. 6/7-11-1951.
503
Ο Ιωάννης Δάρμος για την ανέγερση του ναού του Αγίου Ανδρέα στις Καρυές
προσέφερε545 300.000 δραχμές.
Ο Δημήτριος Νικολακάκης από τους Αγίους Αναργύρους, κάτοικος ΗΠΑ, μέχρι το
1964 είχε διαθέσει 55.000 δολάρια για την ανέγερση ναού στους Αγίους Αναργύρους.546
Οι ομογενείς στις ΗΠΑ Δημήτριος Χρ. Στεφανάκος και Δημήτριος Χρ. Κατσούλης
από το Δαφνί, το 1965, προσέφεραν547 συνολικά 250.000 δραχμές για την αποπεράτωση
του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Δαφνί.
Για την αποπεράτωση του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Φοινίκι
διατέθηκαν548 6.579 δραχμές από ομογενείς και κατοίκους της περιοχής, καθώς και 306
κιλά ελαίου.
Λάκωνες διέθεσαν χρηματικά ποσά549 για ανέγερση εκκλησιών της ιδιαίτερης
Ο Άγγελος Ελευθερουλάκης από τον Άγιο Νικόλαο Μονεμβάσιας διέθεσε 300
δολάρια για την αποπεράτωση του ναού του Αγίου Νικολάου Μονεμβάσιας.
Για την αποπεράτωση του ναού του Χάρακα από 2.000 δολάρια διέθεσαν οι ομογενείς
Μιχαήλ Κούτσος και Χρυσούλα Λεγάτου, καταγόμενοι από τον Χάρακα,
Η Ζαχαρούλα Λυσσαίρη από το Βλαχιώτη διέθεσε 75.000 δραχμές για ανέγερση ναού
στο Βλαχιώτη.
Η Γεωργία Ματθαίου από τα Βρέσθενα διέθεσε 100.000 δραχμές για την ανέγερση
εξωκλησίου της Αγίας Κυριακής στα Βρέσθενα.
Ο Χρήστος Φλώρος από τον Κεφαλά διέθεσε 80.000 δραχμές για την ανέγερση του
ναού του Αγίου Γεωργίου στον Κεφαλά.
Ο Γεώργιος Ζαφειρόπουλος από την Κονιδίτσα, το 1972, με τη διαθήκη550 του όρισε
να διατεθεί ποσό 150.000 δραχμών για την ανέγερση στην Κονιδίτσα ναού της Γεννήσεως
της Θεοτόκου.
Εφημ. Αγών της Λακωνίας, αρ. φ. 7/3-10-1951, άρθρο «Δωρεαί υπέρ Ανεγέρσεως του Ναού του
Αγίου Νίκωνος». Για την ανέγερση του ναού προσέφεραν σε δραχμές και οι: Νίκων Κυβέλος
100.000, Π. Αλατσάς 50.000, Ηλίας Κανελλάκης 30.000, Χρ. Παπαγεωργίου 100.000, Δημήτριος
Κουκούτσης 500.000, Δραγώνας Ηλίας 30.000, Πολίτης Ιωάννης 200.000, Γιαννούλα χήρα
Ανδρέου Τζάβα 500.000, Γεώργιος Κερασιώτης 1.630.000, η Μονή Παντάνασσας Μυστρά
400.000.
545
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 557/26-5-1959, άρθρο «Αράχοβα (Καρυαί) Σχολείον».
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 427.
546
Για τον ίδιο σκοπό προσέφεραν η Αναστασία Παπαγιαννάκου, κάτοικος ΗΠΑ, 10.000 δολάρια
για την κατασκευή τέμπλου, η Ευγενική Κοσμά Γεωργίτσου 5.000 δολάρια και ο Σύλλογος των εν
Αμερική Ζουπαινιωτών με εισφορές των μελών του. Τα εγκαίνια του ναού έγιναν την 1η
Νοεμβρίου 1964.
547
Μυλωνάκος Σταύρος. (1966). Το Δαφνί της Σπάρτης…, ό.π.
548
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 232/15-3-1968, άρθρο «Δωρεαί υπέρ του καθεδρικού Ναού Φοινικίου».
549
550
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Ζαφειρόπουλου της 2-2-1972, δημοσιεύθηκε στο Μονομελές
Πρωτοδικείο Αθήνας αρ. 1574/20-9-1973. Μέχρι το 1977, το ποσό των 150.000 δραχμών που
όρισε ο διαθέτης για ανέγερση εκκλησίας δεν το είχε λάβει ο ναός της Κονιδίτσας. Έγγραφο του
504
Ο Νικόλαος Κ. Αλοίμονος, κάτοικος Αυστραλίας, το 1977, διέθεσε551 20 δολάρια
Αυστραλίας και ο Χρήστος Στρατηγάκης, κάτοικος ΗΠΑ, 10 δολάρια για το ξωκλήσι του
Αγίου Γεωργίου Βουτιάνων.
Ο Γεώργιος Σκιούρης, το 1979, με τη διαθήκη552 του διέθεσε 200.000 δραχμές για την
ολοκλήρωση της οικοδόμησης του ναού του Αγίου Δημητρίου.
Ο Αντώνιος Αντωνάκος από το Συκαράκι Σπάρτης, ομογενής στην Αμερική,
διέθεσε553 140.000 δραχμές για την αποπεράτωση του ναού του Αγίου Νικολάου Σπάρτης.
Ο Θανάσης Κουρκούλης από τη Μονεμβάσια, κάτοικος Βοστώνης, το 1986,
διέθεσε554 4.000 δολάρια για την ανέγερση εκκλησίας του Οσίου Λεοντίου στη
Μονεμβάσια.
Ο Κούλης Κυριαζάκος, κάτοικος Τορόντο, από τη Μονεμβάσια, διέθεσε555 1.000.000
δραχμές για την ανέγερση του ναού του Οσίου Λεοντίου Μονεμβάσιας και 3.000.000
δραχμές για την εγκατάσταση κλιματισμού στην εκκλησία.
Για την αποπεράτωση του ναού των Αγίων Αποστόλων556 Κοίτας, το 1995, ο Ιωάννης
Κεκάκος προσέφερε 15.000.000 δραχμές.
Για την αποπεράτωση557 του ναού των Αγίων Αποστόλων Κοίτας, σε μνήμη οικείων
τους, από 50.000 δραχμές προσέφεραν η Παρασκευούλα Καραμανάκου και η Κούλα
Μαντούβαλου. Ο Αναστάσιος Μπουραζάνης 20.000 δραχμές και η οικογένεια
Γεωργαράκου 500.000 δραχμές.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για την ανακαίνιση, συντήρηση της εκκλησίας της
Με δαπάνη558 7.500 δραχμών του επισκόπου Μεσσηνίας Μελετίου καταγόμενου από
το Βασσαρά, το 1922, έγινε η πλακόστρωση με πεντελικό μάρμαρο του χώρου του
ενοριακού ναού των Αγίων Ταξιαρχών στον Βασσαρά.
ιερέα Κονιδίτσας προς το Υπ. Οικονομικών αρ. 3/1-7-1977, φάκ. Γεωργίου Ζαφειρόπουλου, Δ/νση
551
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 153/Μάρτιος-Απρίλιος 1977.
552
553
Έγγραφο του Δήμου Σπάρτης αρ. 1975/ 18-5-1981. Πρόταση απονομής μεταλλίου σε Μεγάλο
Ευεργέτη, φάκ. Α 12, υποφάκ. Ομογενών Δωρητών, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
554
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 289/22-2-1986, άρθρο «Δωρεά ομογενούς 4.000
δολαρίων».
555
556
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 613/20-10-1995, άρθρο «Μεγάλη δωρεά υπέρ
αποπεράτωσης του Ιερού Ναού των Αγίων Αποστόλων Κοίτας». Άλλες δωρεές για τον ίδιο σκοπό
σε δραχμές έγιναν από τους: Βουτεράκο Γρηγόριο 30.000, Μουφλουζέλη Κομνηνό 5.000, Πολίτη
Άγγελο 15.000, Δαβάκη Παναγιώτη 100.000, Δαβάκη Αθανάσιο 100.000, Αικατερίνη Τσοπέη
100.000, Λαγιάκο Πέτρο 100.000, Δικαίο Βαγιακάκο 180.000, Καραμανάκου Ελένη 180.000.
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 650/23-11-1998, άρθρο «Δωρεές υπέρ αποπερατώσεως του
Ι.Ν. Αποστόλων Κοίτας».
557
558
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Β΄, τεύχ. 17/ Αύγουστος 1922, σ. 6, άρθρο «Θεάρεστος Δωρεά του
Προέδρου και Άγιου Μεσσηνίας».
505
Ο Γεώργιος Πουλάκος, το 1926, προσέφερε 25.000 δραχμές για τις εργασίες του ναού
του Αγίου Γεωργίου Γυθείου.559
Με δαπάνη του Γρηγορίου Σκλαβούνη, το 1934, έγινε η πλακόστρωση του ενοριακού
ναού των Βρεσθενών.560
Ο Γεώργιος Κούρλας, το 1936, απέστειλε από το Σικάγο, όπου διέμενε 10.000
δραχμές, για να περιφραχθεί ο βυζαντινός ναός του Προφήτη Ηλία στο Γεράκι.561
Με δαπάνη562 του Αριστείδη Πλαγιαννάκου, ομογενούς στις ΗΠΑ, το 1957,
πραγματοποιήθηκε εξωραϊσμός της μονής Ζωοδόχος Πηγή στην περιοχή της Ρωίτσας της
Κοινότητας Μέλισσας.
Το 1961 υπήρξαν δωρεές563 κατοίκων της Νεάπολης για την επισκευή του ναού της
Αγίας Τριάδας Νεάπολης.
Ο Γεώργιος Νικολόπουλος από τους Σουστιάνους, εγκατεστημένος στη Βιρτζίνια των
ΗΠΑ, διέθεσε564 το ποσό των 2.000 δολαρίων για την αποπεράτωση ερειπωμένων ναών
των Σουστιάνων.
Η Γεωργία Τσάκωνα, το 1962, από το Sayre Pa, διέθεσε 500 δραχμές για την επισκευή
εξωκλησίου του Αγίου Στεφάνου στην Γκοριτσά.565
559
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σ. 389.
560
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 1/ Σεπτέμβριος 1934, σ. 13, άρθρο «Η Δωρεά του Γρ. Σκλαβούνη»
561
Περιοδ. Λακωνικά, έτος ΣΓ,΄ τεύχ. 33/ Μάιος – Ιούνιος 1969, σ. 85, Αλεξάνδρου Σ. άρθρο
«Ελάσσονες Ευεργέται, προσφοραί ομογενών» Ο Γεώργιος Κούρλας, μικρός στο Γεράκι και πριν
φύγει για την Αμερική, ήταν βοσκός και γνώριζε τις ζημιές που προκαλούν τα αιγοπρόβατα. Η
προσφορά του αυτή αποσκοπούσε στην προστασία του βυζαντινού ναού από τις ζημιές που
προκαλούσαν τα ζώα.
562
563
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 10-4-1961. Ενδεικτικά αναφέρονται οι πραγματοποιηθείσες
δωρεές σε δραχμές από τον Ιανουάριο 1961 έως 20 Μαρτίου 1961: Στυλιανή σύζ. Γ. Φάββα 50,
Πάτρα χήρα Χαρ. Μπιλλίνη 20, Μαρούλη χήρα Νικ. Σταθάκη 50, Ματούλα Δρεπανιώτη 50,
Ειρήνη χήρα Ν. Δάνη 100, Σπύρος Γ. Τσαλαβούτας 100, αδελφοί Δ. Γιαννουδάκου εις μνήμην του
πατρός των Δημητρίου 1.000, Κατίνα Χ. Τσάκου 275, Γεώργιος Α. Αρώνης 50, Κυριάκος Μ.
Δερμάτης 50, Παντελής Π. Τσιργωτάκης 200, Χαράλαμπος Γ. Μελάς εις μνήμην των γονέων του
500, Σταυρούλα χήρα Σαμπατάκου 50, Λαμπία Α. Φάββα 50, Δημήτριος Κουρκούλης 200,
Ευάγγελος Σγαρδέλης 50, Μιχαήλ Λύρας 100, Πέτρος Παναγιωταράκος 20, Θεόδωρος Ι.
Κοντομηνάς 20, Ηλίας Χ. Τζούλιας 20, Κωνσταντίνος Χ. Τσέγκας 20, Ιωάννης Αθ. Ανδρεσάκης
50, Διονύσιος Δ. Νικητάκης 300, Μάρθα χήρα Ανδρεσάκη 100, Σμαράγδη Χ. Μέντη 50,
Παναγιώτης Ι. Μέντης 30, Ζαφείρω Γ. Χαράμη 50, Χρυσώ Νικητάκη-Παπαχατζή 25, Παναγιώτης
Αγγελάκος 50, Γεώργιος Μπαρμπαγιάννης 20, Χαράλαμπος Παπούλιας 100, Ευάγγελος Δ.
Συμβώνης 300, Ανώνυμος 50, Πανάγ. Α. Ζέρης 300, Ελένη χήρα Γ. Αρώνη 100, Αικατερίνη Ευστ.
Καλογερίνη 100, Γεράσιμος Χρ. Καταγάς 100, Δημήτριος Δ. Αρώνης 250, Ανώνυμος 250,
Ζαφείρω χήρα Δ. Κορωναίου 160, Ιωάννης Γκούβερης 123 και 4 σακιά τσιμέντο, Παρασκευάς Π.
Τσάκος 100, Κωστούλα χήρα Α. Δουμάνη 20, Ανώνυμος κυρία από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών 1
χρυσή λίρα Αγγλίας, Σταυρούλα σύζ. Χ. Λιάρου 50, Βασίλειος Χ. Κατσούλης 200, Παναγιώτης Θ.
Κουρκούλης 500, Δημήτριος Ε. Κριμπάλης 60, Πολυχρόνης Π. Πλουμίδης 60, Χρυσούλα χήρα Γ.
Κοκκινάκη 100 και Πατούλα Κ. Αρώνη 50.
564
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 15-4-1962, άρθρο «Παρεγνωρίσθη ένας ομογενής ο εκ Σουστιάνων
Μέγας ευεργέτης και δωρητής».
506
Η Αικατερίνη Ν. Τόσκα από την Γκοριτσά, κάτοικος ΗΠΑ, το 1964, διέθεσε566 25
δολάρια για την ανακαίνιση του ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου στην Γκοριτσάς.
Ο Ηλίας Κατσίχτης, το 1968, διέθεσε 100.000 δραχμές «υπέρ της Κοινότητος
Αναβρυτής ίνα διά των τόκων καλύπτονται αι δαπάναι συντηρήσεως και ευπρεπισμού των
εκκλησιών του χωριού».567
Για τη συντήρηση του ναού της Άρνας ο Άγιος Αθανάσιος ο Ιωαν. Βολιανίτης από την
Άρνα, κάτοικος Φλώριδας ΗΠΑ, διέθεσε568 2.000 δολάρια.
Ο Παρασκευάς Χαρ. Κοντραφούρης, κάτοικος Αυστραλίας, από τη Νεάπολη, το 1969,
διέθεσε569 120.000 δραχμές για τον εξωραϊσμό του μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής
Μεσοχωρίου Νεάπολης.
Λάκωνες διέθεσαν χρηματικά ποσά570 για την επισκευή εκκλησιών στην ιδιαίτερη
πατρίδα τους:
Οι Αντώνιος και Λάμπρος Αλεξάκης, ο Ιωάννης Κουλούρης και ο Κωνσταντίνος
Λάγκης από τη Ρειχέα διέθεσαν από 15.000 δραχμές για την επισκευή του ναού της
Ρειχέας.
Ο Γεώργιος Βλάχος από το Παρόρι διέθεσε 40.000 δραχμές για την επισκευή
εκκλησιών της Κοινότητας Παρορείου.
Ο Σταύρος Βορβολάκος από τη Μαραθέα διέθεσε 6.000 δραχμές για ανακατασκευή
του ναού της Γεννήσεως της Θεοτόκου στη Μαραθέα.
Η Πανωραία Μαϊμώνη από τα Βρέσθενα διέθεσε 65.700 δραχμές για την ανακαίνιση
του ενοριακού ναού των Βρεσθένων.
Η Αγγελική Τσουκλέρη από τους Σουστιάνους διέθεσε 150 δολάρια για επισκευές στο
ναό του Αγίου Νικολάου Σουστιάνων.
Ο Νικόλαος Τσάκωνας από τους Βουτιάνους, εγκαταστημένος στις ΗΠΑ, απέστειλε
100.000 δραχμές για την ανακαίνιση του ενοριακού ναού των Σουστιάνων.
Για τη συντήρηση και επέκταση του ναού της Υπαπαντής της Μητρόπολης Γυθείου,
το Νοέμβριο του 1977 είχε συγκεντρωθεί το ποσό του 1.100.000 δραχμών από προσφορές
πολιτών.571
565
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 22 /18 -11-1962.
566
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 37/ 26-4-1964, άρθρο «Διά τον Ιερόν Ναόν».
567
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη 16-8-1968, δημοσιεύθηκε στις 11-1-1973 στο Πρωτοδικείο Αθηνών,
Υπ. Οικονομικών Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων. Η διάθεση του ποσού έγινε και για την
τέλεση μνημοσύνου στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων Αναβρυτής για του γονείς και τα
αδέλφια του διαθέτη, τη δεύτερη Κυριακή των Νηστειών της Μεγάλης Σαρακοστής. Σε περίπτωση
διάλυσης της κοινότητας, το χρηματικό ποσό όρισε να διατεθεί στη μονή Φανερωμένης για τον ίδιο
σκοπό. Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς αρ. 5461/28 Ιουνίου 1974 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
Μαρίας Χατζή - Μπάνου. Η αποδοχή έγινε από τον Παναγιώτη Ν. Τσορορό, πρόεδρο της
Κοινότητας Αναβρυτής, φάκ. Ηλία Κατσίχτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
568
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα (Αρνοκοτσατίνα). Λακεδαίμονος. Αθήνα, σ. 124.
569
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 153/31-12-1972.
570
571
Εφημ. Λακωνική της 24-1-1978, άρθρο «Προσφορές για την Υπαπαντή».
507
Η Όλγα Σώμη από το Ξηροκάμπι, το 1983, προσέφερε572 1.500.000 δραχμές για την
αναστήλωση της μονής Γόλας στο Ξηροκάμπι.
Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Βουτιάνων Αττικής, το 1985, διέθεσε573 60.000 δραχμές για
την αντικατάσταση της στέγης του ναού του Αγίου Γεωργίου Βουτιάνων.
Ο Θανάσης Π. Κουρκούλης,574 κάτοικος Lynn των ΗΠΑ, από τη Μονεμβάσια,
ανέλαβε την ανακαίνιση του παρεκκλησιού της Εύρεσης της Χρυσαφίτισσας στη
Μονεμβάσια. Επίσης ενίσχυσε οικονομικά το έργο της ανέγερσης του ναού του Οσίου
Λεοντίου.
Ο Αναστάσιος Αλοίμονος, το 1990, προσέφερε575 200.000 δραχμές για την ανακαίνιση
του ναού των Αγίων Θεοδώρων Τρύπης.
Ο Φώτιος Τζουνάκος, το 1992, με τη διαθήκη576 του όρισε η περιουσία του, που
βρισκόταν στην Κοινότητα Αγίου Νικολάου Γυθείου, να περιέλθει στην εκκλησιαστική
επιτροπή της ενορίας του Αγίου Νικολάου, με σκοπό την ανακαίνιση και συντήρηση του
ναού ή για βοήθεια των απόρων γερόντων της ενορίας.
Η Άννα Κυριαζάκου, το 1992, προσέφερε577 2.000.000 δραχμές για επισκευές στο ναό
του Αγίου Δημητρίου Συκέας.
Για τις ανάγκες συντήρησης του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του χωριού
Αχιλλείου, το 1997, διατέθηκαν578 από κατοίκους και καταγόμενους από το Αχίλλειο
Το Ίδρυμα579 «Σταύρος Νιάρχος», το 1999, χρηματοδότησε τις εργασίες ανακαίνισης
του παραδοσιακού κτιρίου του μητροπολιτικού μεγάρου της Μητρόπολης Γυθείου και
572
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, Μάιος-Ιούνιος 1983.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1360/24-5-1983, άρθρο «Από την κ. Όλγα Σώμη Μεγάλη Δωρεά».
573
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 204/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1985, άρθρο «Σημαντική προσφορά
του συλλόγου μας για έργα στο χωριό μας».
574
Εφημ. Η Φωνή της Μονεβάσιας, αρ. φ. 337/30-11-1990.
575
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.149/ 1990, σ. 19.
576
Δημόσια διαθήκη Φώτιου Τζουνάκου αρ. 5380/ 6-10-1992 της Συμβολαιογράφου Βύρωνα
Όλγας Ζαρμακούπη - Κουτρουλίδου, φάκ. Φωτίου Τζουνάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η περιουσία του διαθέτη αποτελείτο από ένα οικόπεδο 30 τ.μ. εντός της
κοινότητας και έναν αγρό.
577
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 95/ Νοέμβριος 1992.
578
579
Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το 1998, πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης του ναού του
Aγίου Iωάννου του Προδρόμου στις Σπέτσες της Μητρόπολης Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης. Το
2000, επισκεύασε και αποκατέστησε την οροφή και τμήματα του κεντρικού κτιρίου της μονής της
Αγίας Ματρώνης στην Ύδρα. Πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης του καθολικού της μονής
Σίμωνος Πέτρας στο Άγιον Όρος. Το 2001, χρηματοδότησε τις εργασίες αποκατάστασης της μονής
της Αγίας Κυριακής στην Aίγινα, της Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος
και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Το 2004, πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης για τη
δημιουργία πολιτιστικού/ εκθεσιακού κέντρου της Ιεράς Κοινοβιακής Μονής Οσίου Γρηγορίου στο
Άγιο Όρος. Το 2006, πραγματοποίησε κατασκευαστικές εργασίες στην εκκλησία του Aγίου
Aθανασίου και αγορά εξοπλισμού στο Δήμο Καστανιάς Τρικάλων. Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος
Νιάρχος.
508
Οιτύλου. Το 2002, πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης της στέγης της μονής των
Aγίων Aναργύρων και αποπεράτωσης της βιβλιοθήκης της Μητρόπολης Μονεμβασίας και
Σπάρτης. Το 2005, πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης του ναού της Ζωοδόχου
Πηγής στη Μυρσίνη.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για την εκκλησία της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Πανάγος Μανίνος, το 1926, διέθεσε580 στο ναό της Κοιμήσεως Θεοτόκου στην
Αγόριανη 75.000 δραχμές.
Ο Ιωάννης Πετρολέκας από τον Χάρακα, κάτοικος Καλιφόρνιας, το 1938,
απέστειλε581 250 δολάρια για την εκκλησία του Χάρακα.
Η Αφροδίτη Χρόνη - Κουμανταράκη από τους Βουτιάνους, κάτοικος ΗΠΑ, το 1956,
διέθεσε582 7.200 δολάρια για το ναό των Ταξιαρχών Βουτιάνων.
Για το ναό του Αγίου Γεωργίου στον Βασσαρά, το 1958, διέθεσαν583 οι ομογενείς: ο
Μ. Καραφώτης 1.000 δολάρια για την αγιογράφηση του ναού, ο Κωνσταντίνος
Σακελλάρης 500 δολάρια και ο Δημήτριος Καραφώτης 700 δολάρια για την ανακατασκευή
του τρούλου. Ο Ηλίας Φαλλίδας διέθεσε 100 δολάρια για την ανακαίνιση της οροφής. Ο Γ.
Λυμπέρης διέθεσε 200 δολάρια για τις ανάγκες του ναού. Ο Χ. Γιαννακόπουλος διέθεσε 70
δολάρια. Ο Δ. Μαυράκης και ο Κων. Σακελλάρης από 50 δολάρια για τις ανάγκες της
εκκλησίας. Η Μαρία Σταυροπούλου 200 δολάρια σε μνήμη της μητέρας της, ακόμη έναν
αγρό με αμπέλι, έναν ξερικό αγρό και όλη την προίκα ρουχισμού της μητέρας της.
Ο Μάρκος Οικονομάκης από την Γκοριτσά, εγκατεστημένος στο Franklin Pa των
ΗΠΑ, το 1960, διέθεσε584 2.000 δολάρια για την εκκλησία της Κοινότητας Γκοριτσάς.
Ο Χαράλαμπος Παν. Μπιλλίνης, κάτοικος Νέας Υόρκης, από τη Νεάπολη, το 1960,
κατέθεσε585 στην εκκλησιαστική επιτροπή του ναού Αγίας Τριάδος Νεάπολης 5.000
δολάρια για να κατασκευασθεί τέμπλο στο ναό.
Ο Νικόλαος Νυχάς από τον Άγιο Νικόλαο Νεάπολης, το 1961, διέθεσε586 1.800 λίρες
Αγγλίας στο ναό του Αγίου Νικολάου.
Για το ναό των Βελανιδιών, το 1962, ο Παναγιώτης Σκόνδρας και ο Χρήστος
Κρητικός διέθεσαν587 20.000 δραχμές και η Φανή Μουτσάτσου 300 δραχμές.
Λάκωνες διαθέσαν χρηματικά ποσά588 για τις εκκλησίες της ιδιαίτερης πατρίδας τους:
Ο Αγγελής Βίλλιας από τα Νιάτα διέθεσε 30.000 δραχμές για το ναό των Νιάτων.
580
581
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 97/ 15-2-1938, άρθρο «Ευγενής Δωρεά».
582
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 148/ Μάϊος-Ιούνιος 1956.
583
Σγουρίτσα Αγ. άρθρο «Οι Βασσαραίοι εργάζονται διά την ανασυγκρότησιν του χωριού των»
εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 769/15-10-1958,
584
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 6/ 1-7-1961, άρθρο «Ευεργέται της κοινότητος Γκοριτσάς».
585
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 18-6-1960, άρθρο «Μέγας Ευεργέτης».
Εφημ. Αι Βοιαί, αρ. φ. 141/15-4-1961, άρθρο «Συμπατριώτης μας Μέγας Δωρητής».
586
Αι Βοιαί, αρ. φ. 148/1-9-1961, άρθρο «Μεγάλος Δωρητής».
587
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 3-3-1962, άρθρο «Δωρεαί».
588
509
Ο Νικόλαος Βουγιουκλής από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης διέθεσε 90.000 δραχμές για
το ναό της Αγίας Τριάδος της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη.
Ο Χρήστος Γεώργας από την Αγγελώνα διέθεσε 200.000 δραχμές για το ναό της
Αγγελώνας.
Ο Ηλίας Σιμιτζής από την Ποταμιά δώρισε 6.000 δραχμές για τον ενοριακό ναό της
Ποταμιάς.
Ο Νικόλαος Χούλης από την Ελίκα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε 500 δολάρια
για το ναό του Αγίου Χαραλάμπους Ελίκας.
Το Καψάλειο Ίδρυμα στο Γύθειο, το 1972, διέθεσε589 50.000 δραχμές για ανέγερση
ξενώνα στη μονή Παναγία Γιάτρισσα.
Οι εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ και καταγόμενοι από τους Βουτιάνους, το 1976, για το
ναό των Ταξιαρχών Βουτιάνων προσέφεραν:590 η Μαρίκα Δούκα 30 δολάρια, η Γεωργία
Στρατηγάκη ένα καντήλι, ο Δημήτριος Στρατηγάκης 10 δολάρια. Το 1980, προσέφεραν,591
η Ευαγγελία Χίου ένα διάδρομο για την ωραία πύλη, η Βούλα Στρατηγάκη 10 δολάρια, η
Ευστρατία Μπούρη 40 δολάρια, η Ποτούλα Λυμπεροπούλου 20 δολάρια.
Ο Σπύρος Νικητάκης από το Καστόρι διέθεσε,592 το 1982, στο ναό της Γεννήσεως της
Θεοτόκου στο Καστόρι 500.000 δραχμές και στο παρεκκλήσι του Προφήτη Ηλία
Ο Κούλης Κυριαζάκος από τη Μονεμβάσια, εγκατεστημένος στο Τορόντο, το 1984,
δώρισε593 2.000 δολάρια για το ναό του Ελκόμενου Χριστού στη Μονεμβάσια.
Για το ναό των Ταξιαρχών στους Βουτιάνους, το 1987, προσέφεραν594 10.000 δραχμές
ο Γεώργιος και η Αγγέλα Δούκα, η Τούλα Ζουμπουλάκη-Βερβενιώτη 50 δολάρια και η
Μαρία Ραλλιά-Στρατηγάκη 2.000 δραχμές.
Ο Χαράλαμπος Τριανταφυλλόπουλος από τη Βαμβακού, το 1990, διέθεσε595 100.000
δραχμές για την εκκλησία της Βαμβακούς.
Με τη διενέργεια συνεισφορών και προαιρετικών εράνων πραγματοποιείτο
ανακαίνιση ναών, μοναστηριών.
Για την ανακαίνιση του ενοριακού ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στη Σπάρτη
από το 1848 έως το 1852, σε έρανο596 που διενεργήθηκε, συγκεντρώθηκε το ποσό των
1.515,68 δραχμών.
589
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 174/ Φεβρουάριος 1972.
590
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 153/Μάρτιος-Απρίλιος 1977, άρθρο «Νέες Προσφορές στην
Εκκλησία».
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι…, ό.π.
591
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 150/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1976 άρθρο «Προσφορές».
592
593
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 271/25-6-1984, άρθρο «Δωρεά 2.000 δολαρίων».
594
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 217/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1987.
595
596
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σσ. 278-279. Σημαντικές δωρεές στο
ναό τα επόμενα χρόνια έγιναν από την Αγγελική Μάρκου Σκλαβουνάκου η οποία το 1865
προσέφερε 200 δραχμές. Το ίδιο έτος, η Δέσποινα Μολεμετάκου δώρισε στο ναό 2,5 στρέμματα
αγρού της στον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης. Το 1872, ο Σαράντος Θεοδοσόπουλος πρόσφερε 112
510
Ο ενοριακός ναός της Βαμβακούς, το 1913, αποφασίστηκε597 να γίνει τρισυπόστατος.
Η ανέγερση του ναού πραγματοποιήθηκε με δαπάνες των απανταχού Βαμβακιτών.598
Με προαιρετικές εισφορές κατοίκων του Γυθείου και ομογενών, ύψους 98.161,40
δραχμών, και με προσωπική εργασία των κατοίκων του Γυθείου προσαυξήθηκε ο
μητροπολιτικός ναός του Αγίου Γεωρίου Γυθείου599 και απαλλοτριώθηκε χώρος γύρω από
το ναό, περικλείσθηκε με κιγκλίδωμα και δημιουργήθηκε κήπος.
Με δωρεά600 κατοίκων του Γυθείου, το 1929-1930, προσαυξήθηκε ο ναός της Αγίας
Τριάδος Γυθείου σε τριπλάσιο χώρο και εξωραΐστηκε εσωτερικά και εξωτερικά,
δημιουργήθηκε κήπος και περιφράχτηκε με κιγκλίδωμα.
δραχμές. Ο Γεώργιος Δούσμανης, κάτοικος Ρωσίας, το 1889, πρόσφερε πέντε κανδήλια, ενώ ο
Ιωάννης Γρηγορίου έστειλε από την Αίγυπτο ως αφιέρωμα στο ναό, το 1895, δύο πολυελαίους.
597
Απόφαση της επιτροπής Πληρεξούσιων Βαμβακούς. Πράξη 11/6-7-1913. Αρχείο Κοινότητας
Βαμβακούς.
598
Αριστερά και δεξιά της εισόδου του ναού υπήρχαν μαρμάρινες επιγραφές με τα ονόματα των
Ευεργετών και Δωρητών. Ευεργέτες: Κουμάνταρος Π., Κουμάνταρος Στ., Βούρας Π., Βερδήλος
Θ., Τσοχώνης Γ., Ζαχαρόπουλος Κ., Βερβενιώτη Κ., Κορομβόκη Ελ., Θεοφίλης Παν. Δωρηταί:
Νιάρχου Ευγενία, Κεγαχιάς Γ., Βουίτης Η., Νικολακόπουλος Παναγιώτης, Μάρκου Αδελφοί,
Παπαθεωδώρου Ν., Χούπης Δ., Νικολετόπουλος Κ., Γαλατάς Φ., Χούπης Ν. Απόφαση της
επιτροπής Πληρεξούσιων Βαμβακούς. Πράξη 11/6-7-1913. Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς.
599
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σ. 385. Οι εισφορές για το ναό του
Αγίου Γεωργίου Γυθείου σε δραχμές ήταν: Αδελφοί Δ. και Ν. Χ. Αργυράκη 45.000, εξ Αμερικής
συνδρομαί διάφοροι 8.185, εξ Αμερικής συνδρομαί διάφοροι 65.052, Εκκλησιαστικόν Ταμείον Αγ.
Γεωργίου 4.500, Εκκλησιαστικόν Ταμείον Αγ. Γεωργίου 1908, Κωνταντίνος και Παν. Τζοβάνης
6.000, Μαρίκα Γ. Σαραντάρη 2.000, Νικόλαος Βαβανάκος 1.700, Πρέντσας Α.
Παπακυριακόπουλος 1.500, Σταυρούλα Κ. Καπετανάκη 1.500, Δημήτριος Χ. Αργυράκης 1.375,
Γεώργιος Γεωργίου και Ιωάννης Ζερβουλάκος 1.350, Μαρία Ν. Πολίτου 1.200, Οικογένεια Βασ.
Ν. Βαβουγιού 1.200, Παναγιώτης Ι. Μουτζουρούλιας ή Σπανάκος 1.100, Αδαμαντία Κ.
Καπετανάκη 1.000, Ευγενία Κ. Λιακάκου 1.000, Μαριγώ Κ. Γρηγοράκη 1.000, Χρυσή Α. Παστελή
1.000, Παναγιώτης Μαράκος 1.000, Ηλίας και Κανέλλα Φιορέτου 1.000, Γεώργιος και Ελένη
Γεωργαράκου 575, Μαρία Σαραντάρη 550, Γεώργιος Γεωργίου 550, Ιωάννης Σαραντάρης 550,
Κούλα Ηρ. Καραπλή 550, Γεώργιος Ζαφείρης 500, Μαριγώ Δ. Ηλιάδου 500, Παν. Γρ. Τσόμπος
500, Μίμης Παπαντώνης 400, Σταύρος Διακαράκος 300, Ιωάννης Κατσίκαρος 280, Νικολέτα Γ.
Πολυχρονάκου 200, Χήρα Κωνστ. Γιαννιού 200, Σύζυγος Γεωργίου Ν. Λουμάκου 200, Πέτρος
Φιλιππάκος 100, Γεώργιος Δαμηλάκος 100, Κωνσταντίνος Θωμόπουλος 100, Δημήτριος
Πιερρουτσάκος 100, Νικόλαος Τσαρδάκας (πλοίαρχος) 100, Δέσποινα Π. Λιούνη 100, Σταυρούλα
Π. Λιναρά 100, Ιωάννης Σταυριανάκος 100, Σοφία Κ. Μιχαλορόγιαννη 100, Γιαννού χήρα
Σκανδάλη 80, Νικόλαος Σουγκλάκος 75, Παναγιώτης Νταϊφάς 50, Ιωάννης Ανδρεΐκος 50,
Παναγιώτης Καλαμπόκης 50, Σταματική Χατζάρα ή Στριγκώνη 50, Νικόλαος Πετρακόπουλος 50,
Χρήστος Μπουτσιαράκος 50, Ν. Φλουτσάκος 46, Σταμ. Κούμπαρη 25, Αχιλλέας Γρηγοράκης 25,
Βασίλαινα Γιαννουλάκου 25, Ο. Β. 25, Ανώνυμος 25, Γ. Ανδρεάκος 15, Δ. Μουρκόγιαννης 15.
600
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σ. 391. Σύμφωνα με τον απολογισμό
προσαυξήσεως του ναού της Αγίας Τριάδος προσέφεραν σε δραχμές: Πολίτου Μαρία 10.000,
Πολυμενάκος Κ. 5.000, Φιορέτος Ηλίας 5.000, Κουράκος Επαμ. 1.000, Χαρτοκόλης Κωνσ. 1.000,
Εξαρχάκου Μαρούλα 500, Χαλουλάκου Ευρυδίκη 500, Τριτάκης Δημ. 500, Κυριακαράκος Κων.
75, Μπουτσικάρης Σωτ. 1000, η Μ.Β. 50.
511
Το 1952, υπήρξαν εθελοντικές εισφορές601 για την ανέγερση του ναού του Αγίου
Νίκωνος στη Σπάρτη.
Οι εισφορές και δωρεές για τη μονή Παναγία Γιάτρισσα από το έτος 1953 μέχρι και το
1971 ανέρχονταν602 στο ποσό του 1.630.425,25 δραχμών.
Για την ανέγερση ναού των Αγίων Αναργύρων στη Σκάλα στον πρώτο έρανο που
διεξήχθη, το 1955, συγκεντρώθηκαν603 από ομογενείς 1.790 δολάρια και από κατοίκους
της Λακωνίας 70.000 δραχμές.
Για την επισκευή του ναού της Αγίας Τριάδας Νεάπολης σε προαιρετικό έρανο από το
Μάρτιο 1959 έως το Δεκέμβριο του 1960 συγκεντρώθηκε604 ποσό για την επιτέλεση του
έργου.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια, το 1960, από προαιρετικό
έρανο που πραγματοποίησε συγκέντρωσε605 30.000 δολάρια για την ανέγερση ναού στα
Πάκια.
Για την Παναγία Γιάτρισσα, το 1962, από 250 δραχμές προσέφεραν:606 ο Γ. Μιχαήλος
και η Μένη Μπακάκου, 300 δραχμές ο Ιωάννης Ξανθάκης, 200 δραχμές ο Δημήτριος
Παναγουλέας και 100 δραχμές ο Τάκης Μπανάκος.
Για την επισκευή του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στον Λυγερέα από προαιρετικές
εισφορές πολιτών, το 1970, συγκεντρώθηκε607 το ποσό των 42.950 δραχμών.
Από το 1971 μέχρι το Νοέμβριο του 1977, οι εισφορές και δωρεές για την Παναγία
Γιάτρισσα ήταν608 1.387.677 δραχμές.
601
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 305/2-11-1952 και 354/31-12-1952. Ενδεικτικά αναφέρονται οι
προσφορές σε δραχμές: Γεώργ. Θεοφιλόπουλος 500.000, Άννα Λαμπράκου 360.000, Παναγιώτης
Κούτρης 500.000, Κική χήρα Ηλ. Λιναρδάκη100.000, Γεωργία Σαπέρα 100.000, Ιωάννης
Καλλιάνης 100.000, Ιω. Παπαγιαννόπουλος 200.000, Χρήστος και Ευθύμιος Καρβούνης 200.000,
Σταύρος Βλαχόγιαννης 100.000, Ιερεύς Π. Παναγιωτουνάκος 100.000, Ανήλιος Ζαχαρίας 100.000,
Γεώργ. Γιαννακούλας 500.000, Αντιγόνη Τσαρπαλή 300.000, Σταύρος Κοκκινάκης 150.000,
Γεώργ. Λαμπρόπουλος 150.000, Παναγιωτίτσα Καραγιαννάκου 5 χρυσές λίρες, Τάκης Τριτάκης
180.000, Γεώργιος Κερασιώτης 100.000, Καλή Χριστάκου 300.000, Γεώργιος Αγγελάκος 100.000,
Πότα Παππού 5 δολάρια, Γεώργιος Φίλιππας 200.000, Ανώνυμος κυρία από Αμερική προϊόν
εράνου 40 δολάρια.
602
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 182/ Οκτώβριος 1972. Αναφερόταν πλήρης οικονομικός
ονομαστικός πίνακας δωρεών-εισφορών και εράνου από το έτος 1953 μέχρι και του 1971.
603
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 14(154)/1-2-1955, άρθρο «Η ανέγερσις νέου Ναού εις Σκάλαν. Οι
πρώτοι έρανοι απέδωσαν σοβαρά ποσά».
604
Εφημ. Αι Βοιαί της 1-2-1961 άρθρο «Δωρεαί υπέρ του ιερού μας Ναού Αγ. Τριάδος».
605
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 30-4-1966 άρθρο «Ο Αμερικανός πρεσβευτής Κ.Φ. Τάλποτ
συγχαίρει τον κ. Νικ. Δημάκο». Εφημ. Λακωνική Δράσις της 10-6-1966, άρθρο «Νίκος Δημάκος. Ο
εκλεκτός πατριώτης μας από τα Πάκια».
606
Εφημ. Λακωνική Δράσις της 20/10-4-1962.
607
Εφημ. Λακωνική Δράσις Δεκέμβριος 1970.
608
Εφημ. Η Λακωνική της 1-8-1978, άρθρο «Προσφορές για την Παναγία Γιάτρισσα». Το ποσό
που συγκεντρώθηκε διατέθηκε για εξωραϊστικά έργα που γίνονταν στο ναό.
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 248/ Οκτώβριος 1978, άρθρο «Κατάστασις εμφαίνουσα τας δωρεάς
υπέρ της ιεράς Μονής Παναγία η Γιάτρισσα».
512
Για την ανέγερση του ναού του Αγίου Νεκταρίου στη Νεάπολη, το 1975,
συγκεντρώθηκε609 το ποσό των 55.735 δραχμών από εθελοντικές προσφορές κατοίκων της
περιοχής.
Το 1978, με προαιρετικές εισφορές610 κατοίκων του Γυθείου και φορέων
συγκεντρώθηκε το ποσό του 1.050.000 δραχμών για τον ιερό ναό της Υπαπαντής στο
Γύθειο.
Για την αντικατάσταση της στέγης του ναού της Αγίας Τριάδας Γυθείου, το 1978, από
προαιρετικές εισφορές κατοίκων συγκεντρώθηκε611 ποσό 220.000 δραχμών.
Με έρανο και εθελοντικές προσφορές κατοίκων του Αγίου Δημητρίου και
καταγόμενων από τον Άγιο Δημήτριο, το 1986, επισκευάστηκε612 το καμπαναριό του ναού
του Αγίου Δημητρίου.
Για την ανέγερση του ναού του Οσίου Λεοντίου στη Μονεμβάσια, το 1986, υπήρξαν
εθελοντικές προσφορές613 κατοίκων της περιοχής.
Με δωρεές614 των κατοίκων του Γεωργιτσίου τοποθετήθηκε, το 1987, καμπάνα στο
ναό των Αγίων Αποστόλων Γεωργιτσίου.
Με έρανο και εθελοντικές προσφορές κατοίκων και καταγόμενων από τον Άγιο
Δημήτριο, από το 1991 έως το 1994, κατασκευάστηκε615 κεραμοσκεπή στο ναό του Αγίου
Δημητρίου.
Για το ναό του Αγίου Δημητρίου στην Κοινότητα Αγίου Δημητρίου, το 1992,
διατέθηκε616 ποσό 640.000 δραχμών από κατοίκους της περιοχής και μετανάστες.
609
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 31-10-1975, άρθρο «Δωρεαί υπέρ ανεγέρσεως του ιερού Ναού
Αγίου Νεκταρίου».
610
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Μάιος 1978 «Κατάστασις εμφαίνουσα τους προσφέροντας διά τον
ιερόν ναό της Υπαπαντής του Κυρίου Γυθείου».
611
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Ιούλιος 1978 «Κατάσταση εισφορών σε δραχμές μέχρι τον Ιούλιο του
1978»: Αγησίλαος Εξαρχάκος 5.000, Γεώργιος Ζαφειράκος 2.000, Ιωάννης Κουβαράκης 5.000,
Μάρθα χήρα Γ. Τσαγκαράκου 1.000, Γεώργιος Κουζίγιαννης 500, Αντώνης Μενούτης 2.000,
Περικλής Ξανθάκης 30.000, Γεώργιος Κουτρουμάνος 500, Αλέξιος Σκορίνης 5.000, Μητροπολίτης
Κεφαλληνίας Προκόπιος 5.000, Δημήτριος Χέλμης 500, Κωνσταντίνα Βενιζελέα 200,
Κωνσταντίνος Θ. Λιακάκος 1.000, Γεώργιος Γιανναράκος 1.000, Κυριάκος Ηλ. Μενουδάκος
1.000, Κωνσταντίνος Δ. Αλεξάκος 1.000, Οικογένεια Κυριάκου Χατζηχαραλάμπους 5.000, Ηλίας
Παναγουλάκος 2.000, Σύλλογος Θυγατέρων Οιτύλου 36.000, Ελένη Ξένου 500, Παναγιώτης
Τζαννετάκης 5.000, Ματίνα Κουφάκου 500, Προκόπιος Δρογκάρης 2.000, Έφεδροι Πολεμισταί
Επαρχίας Γυθείου 2.000, Αλέξανδρος Καρλαύτης 500.
612
Εφημ. Τα Νέα του Αγίου Δημητρίου, αρ. φ. 19/ Δεκέμβριος 1983, άρθρο «Δωρεές για την
επισκευή του καμπαναριού».
613
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 293/ 22-6-1986 και αρ. φ. 294/ 22-7-1986.
614
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα αρ. φ. 62/26-7-1987, άρθρο «Δωρεές στους Αγίους Αποστόλους».
615
Εφημ. Τα Νέα του Αγίου Δημητρίου, αρ. φ. 83/ Σεπτέμβριος 1994 και 66/ Οκτώβριος 1991.
616
Εφημ. Τα Νέα του Αγίου Δημητρίου, αρ. φ.74/ Ιανουάριος 1993. Προσφορές έγιναν από τους
Κωστάκη Γεώργιο 300.000 δρχ., Κώστα Δημήτριο 10 δρχ., Χρηστάκη Ιωάννη 10.000 δρχ.,
Λάμπρο Ευάγγελο 5.000 δρχ., Γεωργαντώνη Αφροδίτη 30.000 δρχ., Γεωργαντώνη Δημήτριο
10.000 δρχ., Γεωργανζή Αντώνιο 10.000 δρχ., Τζιβάρα Αγλαΐα 5.000 δρχ., Καρακίτσου Ευγενία
5.000 δρχ., Γεωργαντώνη Παναγιώτη 40 δολ., Λάμπρο Παναγιώτη 10.000 δρχ., Παπαγεωργίου
Αντώνιο 10.000 δρχ., Χρήστου Παναγιώτη 5.000 δρχ., Μπατσάκη Παναγιώτη 5.000 δρχ.,
513
Με χρηματικές προσφορές617 κατοίκων και καταγόμενων από το Φλωμοχώρι, το 1994,
επισκευάστηκε το εξωκλήσι του Αγιάννη του Βάτα.
Για την αναπαλαίωση και συντήρηση του ναού της Υπαπαντής στα Κορογωνιάνικα
Λάγειας διατέθηκε,618 το 1994, το ποσό των 545.000 δραχμών από κατοίκους της περιοχής
και πολίτες που έχουν καταγωγή από Κορογωνιάνικα.
Με δωρεές619 υπέρ του ναού του Προφήτη Ηλία στο Λαμπόκαμπο το έτος 1966
δημιουργήθηκε προαύλιο στο ναό, τοποθετήθηκαν κάγκελα και έγιναν εργασίες
συντήρησης.
Για την επισκευή του ναού της Αγίας Παρασκευής Κοίτας, ο Σύλλογος «Αγία
Παρασκευή» από εισφορές620 των μελών του διέθεσε 4.830 ευρώ.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για τη δημιουργία κωδωνοστασίου,
ωρολογοστασίου, στην εκκλησία της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Με δωρεά621 του Ιωάννη Ν. Τσετσέρη ανηγέρθη το κωδωνοστάσιο της εκκλησίας στη
Ζούπαινα.
Με δωρεά των Δημητρίου και Πέτρου Καμαρινού, το 1926, έγινε η ανέγερση622 του
καμπαναριού του ενοριακού ναού του Αγίου Δημητρίου.
Με προσφορά του Νικολάου Καραγιάννη κατοίκου Βασσαρά κατασκευάστηκε
ωρολογοστάσιο623 στο ναό της Αγίας Τριάδος Βασσαρά και τοποθετήθηκε ωρολόγιο που
είχε αγοραστεί και σταλεί από τον Νικόλαο Πρόκο, εγκατεστημένο στην Αμερική.
Με δαπάνη624 του Σταύρου Ασκούνη, το 1932, κατασκευάστηκε το καμπαναριό με
ωρολόγιο στον Άγιο Δημήτριο Συκέας.
Ο Δημήτριος Μιχαλακάκος, το 1940, δώρισε625 60.000 παλαιές δραχμές για την
κατασκευή κωδωνοστασίου στο ναό των Ταξιαρχών Αρεόπολης.
Μπατσάκη Αντώνιο 5.000 δρχ., Γεώργιο Οικονομάκη 30.000 δρχ., Μοίρα Λεωνίδα 100.000 δρχ.,
Γεωργαντώνη Κυριάκο 20.000 δρχ., Χριστάκη Θωμά 10.000 δρχ., Ανώνυμοι 30.000 δρχ.
617
618
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 596/24-5-1994, άρθρο «Δωρεές για την αναπαλαίωση του
ιερού Ναού Υπαπαντής στο χωριό Κορογωνιάνικα».
619
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 246/ 25-3-1966, άρθρο «Αι Δωρεαί υπέρ του καθεδρικού Ναού του
Λαμπόκαμπου».
620
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 746/ 27-11-2006, άρθρο «Κατάλογος με τις εισφορές των
μελών του Συλλόγου “Αγία Παρασκευή”».
621
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 14/ 20-3-1962, άρθρο «Ευεργέται της κοινότητος Ζουπαίνης».
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 28/ Αύγουστος 1923, σ. 138, άρθρο «Μπράβο Τσετσέρη». Η δωρεά
κατασκευής κωδωνοστασίου ήταν 75.000 δραχμές και η δαπάνη αγοράς ωρολογίου ανήλθε σε
622
623
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 63/ Ιούλιος 1926, σ. 547. Τα εγκαίνια έγιναν στις 28-6-1926, άρθρο «Τα
αποκαλυπτήρια του ωρολογοστασίου εν Βασσαρά» όπου αναφερόταν «… όνειρον, το οποίον
εξεπλήρωσεν ο Ν. Καραγιάννης επί της περιβλέπτου θέσεως της Αγίας Τριάδος, διά μπετόν αρμέ
στήσας μεγαλοπρεπές καλλιτέχνημα και περίλαμπρον κόσμημα του χωριού μας …».
624
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 11/Σεπτεμβρίου 1984, άρθρο «Οι ξενητεμένοι μας».
625
514
Στο ενοριακό ναό των Νιάτων, το 1950, διέθεσαν626 ο Άγγελος Βίλιας από τα Νιάτα,
κάτοικος Μινεάπολης ΗΠΑ, 1.000 δολάρια για την κατασκευή κωδωνοστασίου και ο
Δημήτριος Ι. Μοίρας από τα Νιάτα, κάτοικος Ν. Υόρκης, 2.500 δολάρια για το ωρολόγιο
του κωδωνοστασίου.
Με δαπάνη του Γεωργίου Κ. Κωστάλα, που ήταν εγκατεστημένος στις ΗΠΑ,
ανηγέρθη το κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Ανδρέα Καρυών.627
7.000 δολαρίων για την κατασκευή κωδωνοστασίου και ωρολογίου στην Πετρίνα. Το
1958, διέθεσε 500 δολάρια για την αντικατάσταση του ωρολογίου. Το 1961 συνέβαλε στην
αποπεράτωση της οικίας του εκάστοτε εφημερίου της Πετρίνας.
Ο ομογενής στην Αμερική Αριστείδης Παπαλυμπέρης, από το Λογκανίκο, το 1952,
διέθεσε629 1.000 δολάρια και ο Αθανάσιος Αγκάνης 100 δολάρια, για την ανακατασκευή
του κωδωνοστασίου του Προφήτη Ηλία στο Λογκανίκο.
Ο Θεμιστοκλής Ηλιόπουλος και η Τασία Χριστάκου από τις Αμύκλες, κάτοικοι ΗΠΑ,
το 1954, προσέφεραν ο πρώτος 300 δολάρια για την αγορά κώδωνος για το ναό της Αγίας
Παρασκευής Αμυκλών630 και η δεύτερη 800 δολάρια για τοποθέτηση ωρολογίου στον ίδιο
ναό.
Η τοποθέτηση631 της καμπάνας στο ναό της μονής Φανερωμένης στην Αναβρυτή
έγινε, το 1956, με δαπάνη του Πολυζώη Βερούτη, ομογενούς στις ΗΠΑ, από την
Αναβρυτή και των υιών του.
Το 1970, ο Γιάννης Βουζουναράς με δωρεά του τοποθέτησε632 ωρολόγιο αξίας 65.000
δραχμών στο καμπαναριό του Αγίου Γεωργίου στο Γύθειο.
626
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 233/3-10-1950, άρθρο «Η μέριμνα δύο καλών πατριωτών υπέρ της
ιδιαιτέρας των πατρίδας». Το εκκλησιαστικό συμβούλιο των Νιάτων ανακήρυξε Μεγάλους
Ευεργέτες τους Δημήτριο Μοίρα και Άγγελο Βίλλια για τις δωρεές τους στο ναό. Ψήφισμα 11/3-9-
1950 εκκλησιαστικού Συμβουλίου Ιερού ναού των Ταξιαρχών Νιάτων.
627
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 430.
628
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 771/31-10-1958, άρθρο «Το ωρολόγιον του κωδωνοστασίου
Πετρίνας αξίας 7.000 δολαρίων αντικαθίσταται δι’ άλλου». Στο κωδωνοστάσιο επιγραφή ανέφερε:
«Δωρεά Κωνσταντίνου Γεωργίου Αποστολάκου εις μνήμην των γονέων του Γεωργίου και
Σταυρούλας 1951 Τορόντο Καναδά».
Πουλημενάκος Άρης. (1989). Η Πετρίνα…, ό.π., σ. 96-100.
Λαδογιάννη Νίνα. (1954). Ένας Έλληνας στην Αμερική. Βόλος.
629
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 311/16-1-1953 άρθρο «Δωρεαί».
630
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 352/23-4-1954 άρθρο «Δωρεά Ομογενών».
631
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 2-9-1956, άρθρο «Η καμπάνα. Αγώνες και προσπάθειες διά την
τοποθέτησιν της καμπάνας της ιεράς Μονής Φανερωμένης». Στη Μονή Φανερωμένης, αρχικά, είχε
τοποθετηθεί καμπάνα το 1910, με δωρεά του Θεόδωρου Δημητράκου, ο οποίος παράγγειλε σε
εργοστάσιο της Μόσχας. Το 1932, λόγω του μεγάλου βάρους έπεσε και έσπασε. Η καμπάνα για να
ξαναφτιαχτεί κόστισε 17.000 δραχμές.
632
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 68/ 14-8-1981, Καλογερά Μίμη άρθρο «Το παληό το Γυθειάκι».
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 174/ Φεβρουάριος 1972.
515
Ο Ευάγγελος Μάνταλος από τα Βρέσθενα διέθεσε633 55.000 δραχμές για την
κατασκευή κωδωνοστασίου του ενοριακού ναού της Γεννήσεως της Θεοτόκου στα
Βρέσθενα.
Το 1972, ο Πέτρος Παντ. Φελούρης με δωρεά του τοποθέτησε634 ωρολόγιο στο
καμπαναριό της Αγίας Τριάδας Γυθείου.
Ο Παρασκευάς Κοντραφούρης,635 κάτοικος Αυστραλίας, από τη Νεάπολη, το 1972,
διέθεσε 62.000 δραχμές για την αγορά ωρολογίου που τοποθετήθηκε στο κωδωνοστάσιο
του ναού της Αγίας Τριάδας Νεάπολης. Το 1969, διέθεσε το ποσό των 120.000 δραχμών
για εξωραϊσμό του εγκαταλειμμένου μοναστηριού της Αγίας Παρασκευής στην περιοχή
της Νεάπολης.
Ο Νικόλαος Πουλίτσας διέθεσε636 70.000 δραχμές για την τοποθέτηση αυτόματου
μηχανισμού αρμονικής κωδωνοκρουσίας σε εκκλησία του Γερακίου.
Με δαπάνη637 100.000 δραχμών της Νίτσας Τσιγκούνη συντηρήθηκε, το 1976, το
κωδωνοστάσιο του ναού του Ελκόμενου Χριστού στη Μονεμβάσια.
Ο Αναστάσιος Αλοίμονος, το 1988, προσέφερε638 190.000 δραχμές για την κατασκευή
κωδωνοστασίου στο ναό της Αγίας Τριάδος Τρύπης.
Με δαπάνη του Παναγιώτη Τζάκα-Λεβέτα αγοράστηκε και τοποθετήθηκε ωρολόγιο
στο καμπαναριό της εκκλησίας της Κρεμαστής.639
Ο Ιωάννης Παναγιωτουνάκος διέθεσε 2.934 ευρώ για την ανέγερση δεύτερου
καμπαναριού στο ναό της Αγίας Τριάδας στο Ξηροκάμπι.640
Δωρητές όρισαν να διατεθούν χρηματικά ποσά για συγκεκριμένη αγορά επίπλων του
ναού της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Γεώργιος Π. Βαββανάκος, έμπορος στον Πειραιά, από το Γύθειο, διέθεσε641 1.500
δραχμές στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γεωργίου Γυθείου για την κατασκευή
αρχιερατικού θρόνου.
Ο Παναγιώτης και η Θάλεια Τζοβάνη, το 1927, δώρισαν642 επιτάφιο στο ναό του
Αγίου Γεωργίου Γυθείου.
633
634
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 68/14-8-1981, Καλογερά Μίμη άρθρο «Το παληό το Γυθειάκι».
Εφημ. Λακωνική Δράσις, αρ. φ. 176/ Απρίλιος 1972. Η αξία και η δαπάνη εγκατάστασης ήταν
635
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον, αρ. φ. 153/31-12-1972, άρθρο «Δωρεά εγκατάστασης, μεγάλου
ωρολογίου στη Νεάπολη».
636
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 68/ Μάρτιος-Απρίλιος 1975, σ. 60. Προσωπική επικοινωνία με
επιστολή της Κοινότητας Γερακίου αναφορικά με τις προσφορές του Παν. Πουλίτσα προς την
Κοινότητα Γερακίου.
Λίσαρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 28/ Μάϊος-Ιούνιος 1989.
637
638
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 136/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1988, σ. 31.
639
Πετρολέκας Βασίλης. (1993). Κρεμαστή…, ό.π., σ. 17.
640
641
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 1280/18-3-1907.
516
Με δαπάνη643 του Δημητρίου Παν. Μπιλλίνη διακοσμήθηκε το τέμπλο του ναού στο
Λάχιο Νεάπολης.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια, διέθεσε644 1.000 δολάρια για
την επισκευή του τέμπλου του ναού της Αγίας Παρασκευής στους Μολάους.
Λάκωνες διέθεσαν χρηματικά ποσά645 για την επίπλωση εκκλησιών της ιδιαίτερης
Ο Αντώνιος Κυριακάκης από την Ελίκα διέθεσε 1.300 δολάρια για την κατασκευή
αρχιερατικού θρόνου στο ναό της Ελίκας.
Ο Νικόλαος Μερμήγκας από τα Βρέσθενα διέθεσε 9.000 δραχμές για τη διακόσμηση
του τέμπλου του ενοριακού ναού στα Βρέσθενα.
Ο Λεωνίδας Παπαδόπουλος από την Γκοριτσά, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε 1.150
δολάρια για την επισκευή και αγιογράφηση του ενοριακού ναού της Γκοριτσάς.
Ο Λεωνίδας Πριφτάκης από τον Χάρακα, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε 4.000 δολάρια
για την κατασκευή τέμπλου του ενοριακού ναού του Χάρακα.
Ο Αναστάσιος Τσολάκης από τη Βαρβίτσα διέθεσε 75.000 δραχμές για την κατασκευή
στασιδίων στο ναό του Αγίου Δημητρίου Βαρβίτσας.
Ο Χρήστος Χελιώτης από τον Χάρακα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε 4.000
δολάρια για αγορά ειδών στον ενοριακό ναό του Χάρακα.
Ο Δημήτριος Παν. Γιαννούκος, το 1974, διέθεσε646 το ποσό των 2.200 δραχμών για
την επισκευή του επιταφίου του ναού του Ελκόμενου Χριστού της Μονεμβάσιας.
Το 1976, ο Πάνος Τριλίκης, η Μαρίκα Δούκα και η Αφροδίτη Χρόνη δώρισαν647
επιτάφιο αξίας 35.000 δραχμών στο ναό των Ταξιαρχών Βουτιάνων.
Ο Γεώργιος Φελλάς, ομογενής στην Αμερική, από τους Βουτιάνους, διέθεσε648 80
καθίσματα στο ναό των Ταξιαρχών Βουτιάνων.
Με δαπάνη649 του Γεωργίου Κοντζιά από τη Βαρβίτσα κατασκευάστηκε και
τοποθετήθηκε μαρμάρινο τέμπλο στο ναό του Αγίου Δημητρίου Βαρβίτσας.
Ο Παναγιώτης Διαμ. Πετρολέκας,650 εγκατεστημένος στον Καναδά, κατασκεύασε ο
ίδιος, μετέφερε και τοποθέτησε, το 1991, το τέμπλο στο ναό των Αγίων Θεοδώρων
642
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σσ. 380, 390. Η δαπάνη του επιταφίου
ήταν 75.000 δραχμές σύμφωνα με τον απολογισμό της δωρεάς του αρχείου της Μητρόπολης
Γυθείου.
643
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 30-3-1962, άρθρο «Δημ. Παναγ. Μπιλλίνη».
644
645
646
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας αρ. φ. 158/24-3-1974, άρθρο «Για την κατασκευή επιταφίου».
647
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 151/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976.
648
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 153/Μάρτιος-Απρίλιος 1977, άρθρο «Νέα σημαντική δωρεά εις την
Εκκλησίαν».
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι…, ό.π., σ. 147.
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, Μάιος-Ιούνιος 1979, άρθρο «Τιμή και ευγνωμοσύνη στα απόδημα τέκνα
μας».
649
Ρουμελιώτης Γεωρ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα…,ό.π., σ. 136.
650
Περιοδ. Το Λυχνάρι, τεύχ. 16/ 1994, σ. 7
517
Χάρακα. Το 1994, κατασκεύασε και τοποθέτησε το τέμπλο στο ναό του Προφήτη Ηλία
Χάρακα.
Με δαπάνη651 του Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλου αγιογραφήθηκε ο ναός των Τριών
Ιεραρχών στον Χάρακα, αγοράστηκε πολυέλαιος για τον καθεδρικό ναό του Χριστού
στους Μολάους αξίας 1.500.000 δραχμών.
Οι ομογενείς Παρασκευάς και Χρίστος Μουντρούκας προσέφεραν,652 το 1971, από
120.000 δραχμές στη μονή Φανερωμένης για τον ηλεκτρισμό της και την κατασκευή
άμβωνος. Ο ηγούμενος της μονής Φανερωμένης, Γορανίτης, προσέφερε 5.000 δραχμές για
τον ηλεκτροφωτισμό της.
Διαθέτες όρισαν τη δωρεά και υπαγωγή ιδιωτικού ναού στη μητρόπολη.
Ο Χαρίλαος Αλειφερόπουλος, το 1952, με τη διαθήκη653 του κληροδότησε εκκλησίδιο
στη θέση Αγία Αικατερίνη του Αγίου Ιωάννη Σπάρτης στον ενοριακό ναό της Αγίας
Τριάδος της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης.
Δωρητές προσέφεραν λάδι στην εκκλησία της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Δημήτριος Φάββας από τον Άγιο Δημήτριο Μονεμβάσιας, το 1943, με τη
διαθήκη654 του υποχρέωσε του γιους του να δώσουν μετά το θάνατό του είκοσι οκάδες
ελαίου στην εκκλησία του χωριού του.
Η Αγγελική χήρα Θεοφάνους Παχύγιαννη το γένος Παπαθανασόπουλου, το 1944, με
τη διαθήκη655 της κληροδότησε στο ναό του Οσίου Νίκωνος, στη Σπάρτη, τα εισοδήματα
ελαιοπερίβολου έκτασης 20 στρεμμάτων για μία δεκαετία από το θάνατό της.
Ο Δημήτριος Σπυράκος από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, το 1956, με τη διαθήκη656 του
όρισε να διατεθούν στο ναό Αγίου Νικολάου της Κοινότητας Αγίου Νικολάου 50 οκάδες
ελαίου.
Η Σταυρούλα Καλφακάκου με τη διαθήκη657 της όρισε και υποχρέωσε τον κληρονόμο
της, κάθε έτος από τα εισοδήματά της στα Νόμια, να παραδίδει στους ναούς των Νομίων
και Αγίων Αποστόλων Κοίτας από ένα δοχείο λάδι.
651
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 373/30-11-1994. Η δαπάνη ανήλθε στο ποσό των
22.000.000 δραχμών.
652
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 48/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1971, σ. 186, άρθρο «Δωρεαί».
653
Διαθήκη Χαριλάου Αλειφερόπουλου αρ. 6217 /15-1-1952 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Ζαφείρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. δημοσίευσης 111/1954, φάκ.
Χαριλάου Αλειφερόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησις Ν. Λακωνίας.
654
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Ιω. Φάββα αρ. 3072/2-3-1943 του Συμβολαιογράφου
Μονεμβάσιας Ιωάν. Λύρα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 121/15-11-1943, φάκ.
Δημητρίου Ιω. Φάββα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
655
Δημόσια διαθήκη Αγγελικής χήρας Θεοφάνους Παχύγιαννη το γένος Παπαθανασόπουλου του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Νικ. Ζαφείρη αρ. 3707/28-4-1944, φάκ. Αγγελικής χήρας Θεοφάνους
Παχύγιαννη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Επίσης κληροδότησε το
ήμισυ άλλου ελαιοπερίβολου της για την κατασκευή ναϊδρίου.
656
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Σπ. Σπυράκου αρ. 14685/1956 του Συμβολαιογράφου Βοιών
Δημητρίου Νικ. Λαλούση, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 75/1969, φάκ. Δημητρίου
Σπ. Σπυράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
518
Σύλλογοι ομογενών από τις αρχές του 20ού αιώνα διέθεταν χρηματικά ποσά για την
ενίσχυση, συντήρηση της εκκλησίας της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Για το ναό των Αγριάνων Ζωοδόχος Πηγή, ομογενείς από την Ινδιανάπολη, το 1904,
προσέφεραν658 125 δολάρια.
Για την αντικατάσταση της σπασμένης καμπάνας του ναού του Βασσαρά, το 1922,
ομογενείς στην Αμερική διέθεσαν 25 δολάρια.659
Για την επισκευή του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Καλύβια Σελλασίας, το 1923,
ομογενείς στην Αμερική προσέφεραν660 433 δολάρια.
Ομογενείς, κάτοικοι Αλαμπάμα ΗΠΑ, από το Χάρακα, το 1928, διέθεσαν661 658
δολάρια στο εκκλησιαστικό συμβούλιο Χάρακα για ανέγερση εκκλησίας.
Ο Σύλλογος Χαρακιωτών Αμερικής διενήργησε,662 το 1937, έρανο για την
αποπεράτωση του καθεδρικού ναού της Κοινότητας Χάρακα.
Για την ανέγερση του ναού του Αγίου Δημητρίου Μολάων, ομογενείς στις ΗΠΑ, από
τους Μολάους, το 1938, διέθεσαν663 102 δολάρια.
Στη Νέα Υόρκη, το 1946, διενεργήθηκε έρανος μεταξύ Αναβρυτιωτών για την
ανοικοδόμηση της μονής Φανερωμένης.664
Ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων «Η Λακωνία» με έδρα το Σικάγο, το 1952,
διέθεσε665 1.500 δολάρια για αποπεράτωση του ναού του Οσίου Νίκωνος στη Σπάρτη.
Ο Σύλλογος της Ν. Υόρκης «Η Σπάρτη», το 1956, προσέφερε666 3.000 δολάρια για το
ναό του Αγίου Νίκωνος στη Σπάρτη.
657
Δημόσια διαθήκη Σταυρούλας Καλφακάκου αρ. 351/ 22-4-1958 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Γρ. Βουτεράκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 449/ 14-1-1960. Έγγραφο Υπ.
Οικονομικών αρ. Κ. 4711 (687) 18-3-1960, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
658
Εφημ. Αστήρ του Σικάγου, αρ. φ. 44/ 25-11-1904, άρθρο «Οι Έλληνες ανά την Αμερικήν»
Προσέφεραν ο Ν. Καρελλάς 50 δολ., ο Παναγιώτης Φλώρος 50 δολ., ο Ιωάννης Σουσάνης 5 δολ., ο
Π. Κυριακούλιας 5 δολ., Ρ. Μακρής 15 δολ.
659
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 16/ Ιούλιος 1922, σ. 15, άρθρο «Η καμπάνα»
660
Περ. Μαλεβός, τεύχ. 32/ Δεκέμβριος 1923, σ. 185, άρθρο «Καλύβια Σελλασίας»
661
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 27/ 27-1-1929.
662
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά…, ό.π., σ. 191.
663
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 105/ 15-7-1938.
664
Εφημ. Σπάρτη της 8-9-1946. Η Μονή της Φανερωμένης στην Αναβρυτή είχε καταστραφεί από
τους Γερμανούς. Ο Ανδρέας Χρυσομάλης από την Αναβρυτή κάτοικος Νέας Υόρκης, το 1946 από
έρανο που πραγματοποίησε συνέλεξε 200 δολ. για την ανοικοδόμηση της μονής. Οι πρώτοι
δωρητές ήταν: Γάβαρης Γεώργιος 50 δολ., Γάβαρης Παναγιώτης 25 δολ., Χρυσομάλης Ανδρέας 25
δολ., Μανωλάκος Νικόλαος 25 δολ., Αποστολάκος Ιωάννης 20 δολ., Σπυριδάκου Καλλιόπη 10
δολ., Αδαμάκος Θωμάς 10 δολ., Αδαμάκος Σωκράτης 10 δολ.
665
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 285/18-3-1952, άρθρο «Μέγιστον το ενδιαφέρον των Λακώνων
της Αμερικής διά την αποπεράτωσιν του Ναού της πόλεώς μας Οσίου Νίκωνος». Επιστολή της 19-
2-1952 του προέδρου εκπαιδευτικού συλλόγου Σπάρτης με έδρα το Σικάγο προς το μητροπολίτη
Σπάρτης.
666
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 8/ Ιούλιος-Αύγουστος 1956, σ. 161, άρθρο «Τα ποσά που
προσέφεραν οι Σπαρτιάται της Ν. Υόρκης διά τον τόπον μας».
519
Ο Σύλλογος Γεωργιτσιάνων ΗΠΑ, το 1960, πραγματοποίησε667 έρανο μεταξύ των
μελών του με σκοπό την ανέγερση εκκλησίας στο Γεωργίτσι.
Ο Σύλλογος Κρεμαστιωτών ΗΠΑ, το 1963-64, πραγματοποίησε έρανο, με σκοπό την
ανέγερση ναού στην Κρεμαστή. Συγκεντρώθηκε ποσό 26.675 δολαρίων το οποίο
στάλθηκε668 στην Κοινότητα Κρεμαστής.
Ο Σύλλογος Δαφνιωτών Αμερικής «Ο Άγιος Γεώργιος», το 1964, είχε συγκεντρώσει
από εράνους το ποσό των 20.000 δραχμών για την ανέγερση εκκλησίας του Αγίου
Γεωργίου στο Δαφνί.669
Για την ανέγερση του ναού του Αγίου Μάμμα στην Ελίκα διατέθηκαν,670 το 1967, από
ομογενείς Ελικιώτες των ΗΠΑ 350 δολάρια.
Ο Σύλλογος Αρνιωτών Αμερικής «Άγιος Αθανάσιος», το 1969, απέστειλε671 1.500
δολάρια για έργα συντήρησης του ναού του Άγιου Αθανασίου στην Άρνα.
Σύλλογοι Λακώνων ομογενών διέθεσαν χρηματικά ποσά672 για ανέγερση εκκλησιών
της ιδιαίτερης πατρίδας τους:
Ο Σύλλογος Ελικιωτών Αμερικής «Ο Άγιος Χαράλαμπος» διέθεσε 30.000 δολάρια για
την ανέγερση ναού του Αγίου Χαραλάμπους στην Ελίκα και 1.500 δολάρια για την αγορά
και τοποθέτηση ωρολογίου στο ναό του Αγίου Χαραλάμπους.
Ο Σύλλογος Κρεμαστιωτών ΗΠΑ διέθεσε 27.500 δολάρια για ανέγερση ναού στην
Κρεμαστή.
Ο Σύλλογος των εν Αμερική Αρνιωτών «Άγιος Αθανάσιος», το 1973, διέθεσε673 1.500
δολάρια για την ανοικοδόμηση του ναού του Αγίου Αθανασίου Άρνας.
Ομογενείς με καταγωγή από την Ελίκα εγκατεστημένοι στη Μελβούρνη Αυστραλίας,
το 1979, απέστειλαν674 το ποσό των 582 δολάρια Αυστραλίας, για να διατεθεί στο ναό του
Αγίου Χαραλάμπους της Ελίκας.
Ομογενείς, με καταγωγή από τα Νόμια Μονεμβάσιας, εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ, το
1979, απέστειλαν675 το ποσό των 400 δολαρίων για το ναό του Αγίου Κωνσταντίνου
Νομίων Μονεμβάσιας.
667
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 908/30-12-1964, άρθρο «Οι Απόδημοι Γεωργιτσιάνοι των ΗΠΑ
και η ανεγειρόμενη εκκλησία της Υπαπαντής». Αρχικός προϋπολογισμός του έργου ήταν 750.000
δραχμές. Το έργο στοίχισε διπλάσια της αρχικής προϋπολογισθείσας δαπάνης.
668
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 65(1138)/10-7-1982, άρθρο «Οι απόδημοι Κρεμαστιώτες». Ο
Νικόλαος Λ. Παπαμιχαλόπουλος είχε προσφέρει το ποσό των 12.500 δολαρίων.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 908/30-12-1964 «Από τον χορόν των Κρεμαστιωτών Αμερικής».
669
670
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας της 30-8-1967.
671
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα…, ό.π., σ. 124.
672
673
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1973, άρθρο «Ο Σύλλογος των εν Αμερική
Αρνιωτών “Άγιος Αθανάσιος”, ετιμήθη με το μετάλλιον του συνδέσμου των εν Αμερική
Λακεδαιμονίων». Για τον ίδιο σκοπό, το 1973, προσέφεραν ο Άγγελος Βολιανίτης 2.000 δολάρια, ο
Ηλίας Ζαβάκος 5.000 δραχμές.
674
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 217/20-6-1979, άρθρο «Ομογενείς ενισχύουν έργα στην
Ελίκα».
520
Ομογενείς, κάτοικοι Αυστραλίας, από τα Νόμια, το 1981, διέθεσαν676 420 δολάρια
Αυστραλίας για την ύδρευση του ναού Αγίου Κωνσταντίνου Νομίων και της γύρω
περιοχής.
Ομογενείς, κάτοικοι Αυστραλίας, από τις Βελιές, το 1987, διέθεσαν677 2.540 δολάρια
Αυστραλίας για το ναό των Ταξιαρχών του συνοικισμού των Αγίων Σαράντα των Βελιών.
Οι εγκατεστημένοι στην πολιτεία Lynn των ΗΠΑ, από τη Μονεμβάσια, το 1987,
διέθεσαν678 1.907 δολάρια προερχόμενα από εθελοντική εισφορά για την ανέγερση του
ναού του Οσίου Λεοντίου στη Μονεμβάσια.
Ομογενείς, κάτοικοι ΗΠΑ, από τη Μονεμβάσια, το 1988, διέθεσαν679 748 δολάρια για
το ναό του Οσίου Λεοντίου Μονεμβάσιας.
Για το τέμπλο και το κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Αθανασίου στην Άρνα, το
2001, στο εκκλησιαστικό συμβούλιο έγιναν δωρεές680 2.600 δολαρίων Καναδά, 2.400
δολαρίων ΗΠΑ και 445.000 δραχμών.
Δωρητές με τη διαθήκη τους όριζαν να διατεθούν χρηματικά ποσά ή οικόπεδό τους για
το κοιμητήριο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Ιωάννης Αλβανάκης, το 1888, με τη διαθήκη του, παρήγγειλε στο γαμπρό του Π.
Βαβανάκο να δώσει 100 δραχμές στο ναό του Αγίου Νικολάου Γυθείου και 500 δραχμές
να χρησιμοποιηθούν «προς καταρτισμόν ενός νεκροταφείου της πόλεως Γυθείου οπουδήποτε
αποφασισθή να γίνει τοιούτον».681 Ακόμη, όρισε το περίσσευμα682 της περιουσίας να
διατεθεί στο ναό του Αγίου Γεωργίου Γυθείου.
Ο Ξανθός Πικουλάκης, το 1901, με τη διαθήκη683 του, διέθεσε 2.500 δραχμές για τη
λιθόκτιση του κοιμητηρίου Αρεόπολης και από 200 δραχμές στο ναό των Ταξιαρχών της
Αρεόπολης και Υπαπαντής Καλαμάτας.
675
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 218/22-7-1979, άρθρο «Δωρεές στην Εκκλησία
Νομίων».
676
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 241/10-10-1981, άρθρο «Η συμβολή των ομογενών μας
στην Ανάπτυξη της περιοχής».
677
Εφήμ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας αρ. φ. 300/24-2-1987.
678
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 303/31-5-1987, άρθρο «Δωρεές για την εκκλησία του
Οσίου Λεοντίου».
679
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 298/24-12-1988, άρθρο «Δωρεές ομογενών για τον
Όσιο Λεόντιο».
680
Εφημ. Αρνιώτικη Φωνή, αρ. φ. 86/ Ιούλιος-Αύγουστος 2001.
681
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Π. Αλβανάκη της 1ης Ιουλίου 1888. Μητρώο Κληροδοτημάτων
ΥΠΕΠΘ, σ. 803. Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 372-373.
682
Ιδιόχειρος διαθήκη Ιωάννη Π. Αλβανάκη…, ό.π. Η περιουσία του διαθέτη αποτελείτο από
έντεκα λαυρεωτικές μετοχές και 500 δραχμές. Το περίσσευμα ήταν το υπόλοιπο των 200 δραχμών
που διέθεσε για διόρθωση οδού, οι 100 δραχμές για το ναό του Αγίου Νικολάου και οι 500 για το
κοιμητήριο Γυθείου, 1.000 δραχμές για αγορά βιβλίων για τον ανιψιό του. Στη διαθήκη του
υπολόγιζε το υπόλοιπο της περιουσίας του σε 7.000 δραχμές.
683
Δημόσια διαθήκη Ξανθού Πικουλάκη…, ό.π. Έγγραφο της Οικονομικής Εφορίας Οιτύλου
1290/30-9-1927, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης μικρότερα ποσά
κληροδότησε στους ναούς Λιμενίου, Κάτω Δολών, Αβίας, στους ναούς του Αγίου Ιωάννου, του
Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Κωνσταντίνου Καλαμάτας.
521
Οι ομογενείς στις ΗΠΑ, από το Φαρακλό, το 1961, απέστειλαν684 620 δολάρια για το
κοιμητήριο του Φαρακλού.
Ο Ιωάννης Σαϊνόπουλος, κάτοικος Οκλαχόμα, από τη Μαγούλα Σπάρτης, το 1962,
διέθεσε αρχικά το ποσό των 3.000 δολαρίων για τα σχέδια και τις προκαταρκτικές εργασίες
κατασκευής κοιμητηρίου685 στη Μαγούλα. Το τελικό κόστος του έργου ανήλθε686 στα
60.000 δολάρια.
Ο Γεώργιος Δ. Γερακός κάτοικος Γιοχάνεσμπουργκ, από το Γεράκι, το 1964,
διέθεσε687 100.000 δραχμές για την επέκταση και ανακαίνιση του κοιμητηρίου Γερακίου.
Ο Σπύρος Νικητάκης από το Καστόρι διέθεσε,688 το 1982, για το κοιμητήριο
Ο Κωνσταντίνος Κωνσταντίνου από τα Νιάτα διέθεσε689 55.000 δραχμές για την
ανέγερση ναού στο κοιμητήριο Νιάτων.
684
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 11-8-1961, άρθρο «Διά δωρεάς των ομογενών ανακαινίζεται το
νεκροταφείον του Φαρακλού-Βοιών».
Εφημ. Αι Βοιαί της 25-7-1961, άρθρο «Δωρεαί ομογενών».
685
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 872/30-5-1962, άρθρο «Κατασκευάζεται νέο κοιμητήριο επί
ευρυτέρου χώρου διά δαπάναις του ομογενούς Ι. Σαϊνόπουλου».
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 117/9-9-1963, άρθρο «Θερμοτάτην υποδοχήν επεφύλαξε χθες η
Μαγούλα εις τον Μέγαν Ευεργέτην της κ. Ιωάν. Σαϊνόπουλο».
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 347/10-5-1970, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Σαϊνοπούλου δύο
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 29-10-1973, άρθρο «Αι δωρεαί του Ιδρύματος Ιωάννου κ’
Αικατερινής Σαϊνόπουλου».
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 59/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1973, σ. 170.
Φραγκινέας Νικ. άρθρο «Μαγούλα: Οι πρώτοι οικισταί, η ιστορία της και η σημασία της λέξεως»
περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 24/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1967, σσ. 176-178.
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 17-7-1953, άρθρο «Το ενδιαφέρον των εν Αμερική Μαγουλιωτών. Η
μόνη των επιθυμία είναι η κατασκευή έργων κοινής ωφέλειας».
686
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 29-10-1973, άρθρο «Τιμή και δόξα εις τους Μεγάλους Δωρητάς
και Ευεργέτας κ. Ιωάννη και Αικατερίνη Σαϊνόπουλου».
Γεωργίου Σαϊνόπουλου Βιογραφικό. Έκδοση Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος, σ. 9. «Για το κοιμητήριο
οι δωρητές [Ιωάννης και Αικατερίνη Σαϊνοπούλου] εκπλήρωσαν μια επιθυμία του ανεψιού τους και
ικανοποίησαν ένα όραμά του. Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος είχε επισκεφθεί πολλές πόλεις του
εξωτερικού και κυρίως της Ευρώπης, είχε εντυπωσιαστεί από τα κοιμητήρια των πόλεων αυτών
που ήταν έργα τέχνης για να τιμούν τους νεκρούς τους και κάτι τέτοιο οραματίστηκε να γίνει και
στην ιδιαίτερη πατρίδα. Έτσι, μετά την έγκριση της δαπάνης που ζήτησε από τους δωρητές θείους
του, επιδόθηκε με ζήλο στο όραμά του…».
687
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28/ Αύγουστος 1960, σσ. 8-10, Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέται του
Γερακίου». Ο Γεώργιος Γερακός το 1970 διέθεσε και πάλι 100.000 δραχμές για επέκταση του
υπάρχοντος κοιμητηρίου. Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία…, ό.π., σσ. 465-466.
688
689
522
Ο Γεώργιος Ιωαν. Γραμματικάκης και ο Γιάννης Ορφανός από τον Άγιο Δημήτριο
δώρισαν690 οικόπεδά τους για τη δημιουργία κοιμητηρίου στην Κοινότητα Αγίου
Δημητρίου.
Η Αναστασία Γεωργούλη από τη Σπάρτη, το 2004, με τη διαθήκη691 της όρισε την
επικαρπία ακινήτου της να έχει για πέντε χρόνια από το θάνατό της ο ναός του Αγίου
Κοσμά του Αιτωλού του Β΄ Κοιμητηρίου Σπάρτης.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν χρηματικό ποσό για την ενίσχυση της
μισθοδοσίας του ιερέα της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Αθανάσιος Ματάλας με τη διαθήκη του,692 την οποία συνέταξε το 1919, χορήγησε
στον ιερέα, εφημέριο του ναού της Αγίας Παρασκευής στην Αράχοβα Λακωνίας 50
δραχμές κατά μήνα, εάν, εκτός των προσόντων του προς χειροτονία, είχε και πτυχίο
δημοδιδασκάλου ή ελληνοδιδασκάλου, με τον όρο να κατοικεί στην ενορία του. Αν διέθετε
και πτυχίο θεολογικής σχολής, θα του χορηγούνταν 65 δραχμές το μήνα. Ο εφημέριος είχε
την υποχρέωση να εκτελεί μνημόσυνα υπέρ των ευεργετών της κοινότητας, στη μνήμη των
γονέων του Αθανασίου Ματάλα, των πάππων και προπάππων του και να διδάσκει στο
δημοτικό σχολείο της κοινότητος τα ιερά μαθήματα. Μεταξύ ίσων υποψηφίων, ο διαθέτης
όρισε να προτιμάται αυτός που προέρχεται από οικογένεια με το επώνυμο Ματάλας.
Δωρητές ιερείς προσέφεραν τα άμφιά τους στην εκκλησία της ιδιαίτερης πατρίδας
τους.
Ο Δανιήλ Γκολέμης, αρχιμανδρίτης στο Σικάγο, με τη διαθήκη του διέθεσε693 τα
άμφιά του στην ιερά μονή Ζερβίτσας.
Οι προσφορές σε εκκλησίες και μοναστήρια κάλυψαν όλη την εξεταζόμενη περίοδο.
Ξεκίνησαν από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και λόγω των καταστροφών που
υπέστησαν οι εκκλησίες και τα μοναστήρια έχρηζαν ανοικοδόμησης. Πλήθος διαθετών με
διαθήκη όρισε να περιέλθει σε εκκλησιαστικά ιδρύματα όλη η ακίνητη περιουσία του.
Σημαντικός αριθμός διαθετών με διαθήκη όριζε τη διάθεση της οικίας του στην εκκλησία,
ενώ μικρότερος αριθμός διαθετών δώριζε με δωρεά εν ζωή την οικία του. Μεγάλο πλήθος
διαθετών με διαθήκη και μικρότερο μέρος με δωρεά εν ζωή διέθεσε την κτηματική έκτασή
του, που μπορεί να ήταν από ένα δένδρο ελιάς μέχρι πλήθος στρεμμάτων.
Σημαντικός αριθμός διαθετών με διαθήκη όρισε τη διάθεση χρηματικών ποσών σε
εκκλησία, χωρίς να καθορίζεται συγκεκριμένος σκοπός. Λάκωνες ομογενείς και γηγενείς
ανέλαβαν εξ ολοκλήρου τη δαπάνη για την ανέγερση εκκλησίας, ενώ άλλοι ανέλαβαν
μέρος της δαπάνης. Σημαντικός αριθμός ομογενών και γηγενών δωρητών προσέφερε
χρηματικό ποσό για ανακαίνιση και συντήρηση της εκκλησίας της ιδιαίτερης πατρίδας του.
Η ανακαίνιση και συντήρηση ναών και μοναστηριών πραγματοποιήθηκε και με
690
Μπατσάκης Κ. & Πραγαλός Δ. (2003). Γκιότσαλι…, ό.π., σ. 461.
691
Δημόσια διαθήκη Αναστασίας Γεωργούλη αρ. 138/12-6-2004, της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Θεοδώρας Αδαμάκου - Δημητροπούλου, φάκ. Αναστασίας Γεωργούλη, Δ/νση Τοπικής
692
Ιδιόχειρος διαθήκη της 27-3-1919 του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π.
693
ΑΥΕ φάκ 1949/99,2. Ελληνικά Κληροδοτήματα. Κληροδότημα Δανιήλ Γκολέμη έγγραφο αρ.
πρωτ. 1762/12-11-1949 του Γενικού Προξενείου της Ελλάδας στο Σικάγο προς το Υπουργείο
Εξωτερικών, Διεύθυνση Εκκλησιών.
523
προαιρετικούς εράνους που διεξήχθησαν μεταξύ ομογενών και γηγενών. Αριθμός δωρητών
διέθεσε χρηματικά ποσά για αγορά των επίπλων του ναού της ιδιαίτερης πατρίδας του.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους υποχρέωσαν τους κληρονόμους τους να προσφέρουν λάδι
από την κτηματική περιουσία που τους κατέλιπαν. Άλλοι διαθέτες όρισαν τη διάθεση
χρηματικού ποσού για το κοιμητήριο της ιδιαίτερης πατρίδας τους και άλλοι με τη διαθήκη
τους όρισαν τη χρηματική ενίσχυση της μισθοδοσίας του ιερέα της ιδιαίτερης πατρίδας
τους.
Ορφανοτροφεία
Για τα ορφανοτροφεία υπήρξαν δωρεές από μεγάλες μέχρι πολύ μικρές. Η οικονομική
ενίσχυση προς τα ορφανοτροφεία εκδηλωνόταν πρόθυμα από πλήθος δωρητών. Η
περίθαλψη ορφανών και φτωχών γινόταν από άτομα ή συλλόγους και όχι συγκροτημένα
από το Κράτος.
Λάκωνες δωρητές που είχαν ζήσει εκτός της Λακωνίας διέθεταν χρηματικά ποσά σε
ορφανοτροφεία της Αθήνας και του Πειραιά. Η Λακωνία δεν είχε τον 20ό αιώνα ίδρυμα
ορφανοτροφείου.
Ο Γεώργιος Α. Σταματέλος, το 1903, με τη διαθήκη694 του, κληροδότησε στο
Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» 10.000 δραχμές για τη συντήρηση της σχολής των
Απόρων Παίδων. Επίσης στο Oρφανοτροφείο Χατζηκώστα κληροδότησε 5.000 δραχμές
και στο Αρεταίειο Νοσοκομείο 5.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Θ. Δρίβας, το 1927, με τη διαθήκη του κληροδότησε695 στο Ζάννειο
Ορφανοτροφείο Πειραιά 50.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, το 1928, κληροδότησε696 στο Ζάννειο Ορφανοτροφείο
Η Αικατερίνη Σιδερίδη, το 1932, με τη διαθήκη697 της, κληροδότησε στο Ζάννειο
Ορφανοτροφείο Πειραιά 100.000 δραχμές.
694
Διαθήκη Γεωργίου Α. Σταματέλου της 13 Οκτωβρίου 1903, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Πειραιά στις 3 Μαΐου 1906. Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2003). Ευεργέτες και
Δωρητές του Πανεπιστημίου Αθηνών 1837-1944, τ. Α.΄ Αθήνα, σ. 171.
Αικατερινιάδης Γ.Ν. «Σταματέλος Γεώργιος», Πάπυρος-Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ. 55ος, σ. 151.
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων. (1908),
τόμ. Β΄ (1899-1908). Εν Αθήναις, σσ. 22-25. Συμπλήρωμα Α΄ και Β΄ τόμου Διαθηκών και Δωρεών
(1909-1920). Εν Αθήναις 1920. Ιστορικό Αρχείο Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου
Αθηνών.
695
696
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Πετρολέκα…, ό.π. Μουντάνου Τότα άρθρο «Ο Ευεργέτης του Χάρακος»
εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-3-1970. Λακωνικό Ημερολόγιο 2009 άρθρο «80 χρόνια του
Ιδρύματος Πετρολέκα…, ό.π.
697
524
Ο Δανιήλ Γκολέμης, αρχιμανδρίτης στο Σικάγο, με τη διαθήκη του διέθεσε698 το ποσό
των 819,26 δολαρίων στο Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Αθηνών.
Το 80% των δωρεών σε ορφανοτροφεία ήταν από άνδρες έναντι του 20% των
γυναικών (πίν. 23, γράφ. 21 παράρτ.). Οι περισσότερες αριθμητικά δωρεές σε
ορφανοτροφείο έγιναν το διάστημα 1911-1940 (πίν. 24, γράφ. 22 παράρτ.). Το 60% των
δωρητών προσέφερε οικόπεδο για ανέγερση ορφανοτροφείου έναντι του 40% που
προσέφεραν χρήματα (πίν. 25, γράφ. 23 παράρτ.).
Πίνακας 23
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε ορφανοτροφείο

Ν % Ν % N %
Ορφανοτροφείο 4 80 1 20 5 100
Πίνακας 24
Η προσφορά των δωρητών σε ορφανοτροφείο σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
Χρονική διάρκεια Ορφανο-

τροφείο
Ν %
1821 έως 1850
1851 έως 1880
1881 έως 1910 1 20,0
1911 έως 1940 3 60,0
1941 έως 1970 1 20,0
1971 έως 2000
2001 έως 2010
ΣΎΝΟΛΟ 5 100
Πίνακας 25
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε ορφανοτροφείο

Ν % Ν % N %
Ορφανοτροφείο 2 40 3 60 5 100
698
ΑΥΕ φάκ 1949/99,2 Ελληνικά Κληροδοτήματα. Έγγραφο για το κληροδότημα Δανιήλ Γκολέμη
αρ. πρωτ. 916/16-6-1949 του Γενικού Προξενείου της Ελλάδος στο Σικάγο προς Υπουργείο
Εξωτερικών, Διεύθυνση Εκκλησιών.
525
Γηροκομεία
Ιδρύματα που συντελούν στην κοινωνική πρόνοια είναι και τα γηροκομεία, τα οποία
αποβλέπουν στην προστασία του γήρατος. Εύποροι ή τρόφιμοι γηροκομείων προέβαιναν
σε δωρεές προς τα γηροκομεία. Οι άνθρωποι αυτοί θεωρούσαν την προσφορά προς το
γηροκομείο ως έργο κοινωνικής προστασίας και ως κοινωνική ανάγκη. Προέβαιναν σε
πράξεις αγαθοεργίας με την πεποίθηση ότι προσέφεραν σε γέροντες.699 Τα χρηματικά ποσά
που προορίζονταν σε ευαγή ιδρύματα μπορεί να αντιπροσώπευαν την ευγνωμοσύνη για
την παραμονή συγγενών προσώπων ή και των ίδιων των διαθετών.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν η περιουσία τους να περιέλθει σε νοσοκομείο για
περίθαλψη γερόντων στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Η Βασιλική Κορδία, το 1906, με τη διαθήκη700 της, όρισε κληρονόμο της το σύζυγό
της και μετά το θάνατό του η ακίνητη περιουσία της επιθυμούσε να εκποιηθεί και το
προϊόν να διατεθεί για ίδρυση νοσοκομείου στη Σπάρτη.701 Με απόφαση702 του Εφετείου
Αθηνών η περιουσία της τελικά διατέθηκε στο Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι
Το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα συστήθηκε Ίδρυμα Γηροκομείου στη Σπάρτη.
Το 1922, στη Σπάρτη συνεστήθη ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Κυριών Σπάρτης «Οι
Άγιοι Ανάργυροι», ο οποίος ανήγειρε επί οικοπέδου δωρεάς αδελφών Ματάλα,
νοσοκομείο703 απόρων, δυναμικότητας 15 κλινών. Μετά τη λειτουργία του Γενικού
699
Ζουβάς Παναγής. (1973). Βυζαντινά Ιδρύματα Φιλανθρωπίας. Αθήνα, σελ. 21.
700
Ιδιόγραφος Διαθήκη Βασιλικής Κορδία της 26-7-1906, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 1023/1908, φάκ. Βασιλικής Κορδία, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
701
Δήλωσις αποδοχής κληροδοτήματος αρ. 13513/19-6-1974 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Παναγιώτη Κάκαρη, φάκ. Βασιλικής Κορδία, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
702
Το Εφετείο Αθηνών με την 5.555/1973 απόφαση απεφάνθη «ότι τυγχάνει απραγματοποίητος η
βούλησις της διαθέτιδος». Ενέκρινε η διάθεση των περιουσιακών στοιχείων της διαθέτιδος να γίνει
υπέρ του Γηροκομείου Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι», υπό τον όρο της περιθάλψεως χρονίων
πασχόντων περιστατικών και με την προϋπόθεση της εντοιχίσεως μαρμάρινης πλάκας που θα
έφερε το όνομα της διαθέτιδος.
Υ.Α. της 16-1-1974 «Περί επωφελεστέρας διαθέσεως περιουσιακών στοιχείων κληροδοτήματος
Βασιλικής Κορδία» ΦΕΚ 112/1-2-1974, τεύχ. Β΄.
703
Το νοσοκομείο λειτουργούσε με μικρή κρατική επιχορήγηση και με δωρεές φιλανθρώπων.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1267/12-5-1981, άρθρο «Το Γηροκομείο Σπάρτης». Παρουσίαση
του ιστορικού του Γηροκομείου Σπάρτης από το Δ.Σ. του Γηροκομείου.
Σκοπός του Συλλόγου ήταν η ίδρυση Νοσοκομείου - Γηροκομείου και Ασύλου Ανιάτων, που να
καλύπτουν τις ανάγκες νοσηλείας των κατοίκων του νομού Λακωνίας και η ηθική και υλική
βοήθεια αναπήρων, ασθενών και αναξιοπαθούντων. Καταστατικό του Φιλανθρωπικού Συλλόγου
Κυριών «Οι Άγιοι Ανάργυροι» άρθρο 2 Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.11/1971.
Το νοσοκομείο είχε κτισθεί σε οικόπεδο, το οποίο είχε παραχωρηθεί στο Σύλλογο «Οι Άγιοι
Ανάργυροι» με δωρεά από την οικογένεια Ματάλα, με τον όρο να ιδρυθεί εντός επτά ετών επί του
οικοπέδου νοσοκομείο ή γηροκομείο απόρων.
Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα 2003, σσ. 201-204.
526
Κρατικού Νοσοκομείου Σπάρτης, το έτος 1965, με απόφαση της γενικής συνέλευσης704
του συλλόγου, αυτό μετετράπη σε γηροκομείο με την επωνυμία Γηροκομείο Απόρων «Οι
Άγιοι Ανάργυροι».705
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να περιέλθει όλη η περιουσία τους σε γηροκομείο
Η Ευσταθία Παπαστάθη, το 1960, με τη διαθήκη706 της, διέθεσε την περιουσία της στο
καταργηθέν Νοσοκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι». Με απόφαση του Εφετείου707
Αθηνών η περιουσία της διετέθη για την αποπεράτωση του Γηροκομείου Σπάρτης «Οι
Άγιοι Ανάργυροι».708
Η Αγγέλα Φέκκου, το 1979, με τη διαθήκη709 της όρισε να περιέλθει ολόκληρη η
ακίνητη περιουσία της μετά το θάνατο των δύο αδελφών της στο Γηροκομείο Σπάρτης «Οι
Άγιοι Ανάργυροι», με σκοπό από τα εισοδήματα της περιουσίας «να συντηρούνται στο
ίδρυμα μία τρόφιμος τελείως άπορος κατά προτίμησιν εκ του χωρίου Βουτιάνων Λακωνίας
γενέτειρα του αειμνήστου Πατρός μου Θεόδωρου Παναγιώτου Νικολετόπουλου…».
Η Αφροδίτη Δρακούλια το γένος Γεωργίου, το 1981, με τη δημόσια διαθήκη της
διέθεσε στο Γηροκομείο Σπάρτης «άπασαν την ακίνητην εμού περιουσίαν, οπουδήποτε
κειμένην».710
Ο Νικόλαος Ζήτης, το 1981, άφησε την περιουσία του στο Γηροκομείο Σπάρτης και
στο ναό του Αγίου Νικολάου Σπάρτης.711
Ο Παναγιώτης-Νίκωνας Γραμματικάκης του Ιωάννη, το 1993, με τη διαθήκη712 του,
διέθεσε όλη την ακίνητη περιουσία του στη Σπάρτη κατά το ένα δεύτερο εξ αδιαιρέτου στο
Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι».
704
Απόφαση 29/26-1-1966 της Γενικής Συνέλευσης του Συλλόγου Κυριών Σπάρτης «Οι Άγιοι
Ανάργυροι», άρθρο 2. Καταστατικό του φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών «Οι Άγιοι Ανάργυροι».
Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.11/1971.
705
Β.Δ. 13/23-12-1972 «Φιλανθρωπικό Ίδρυμα Γηροκομείου Σπάρτης “οι Άγιοι Ανάργυροι”»
ΦΕΚ 4/15-1-1973, τεύχ. Β΄
706
Διαθήκη Ευσταθίας Παπαστάθη αρ.6030/21-11-1960 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Επαμ.
Τριάντου. Διέθεσε μία οικία της στην Αθήνα μετά των επίπλων και σκευών, φάκ. Ευσταθίας
Παπαστάθη, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
707
Απόφαση 3871/1971 Εφετείο Αθηνών. Η απόφαση βεβαίωνε το ανέφικτο της πραγματοποίησης
της θέλησης της διαθέτιδος, φάκ. Ευσταθίας Παπαστάθη, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
708
Υ.Α. της 27-6-1972 «Περί επωφελεστέρας διαθέσεως της υπό της Ευσταθίας Αναστ.
Παπαστάθη αφορισθείσης κληρονομικής περιουσίας» ΦΕΚ 436/30-6-1972, τεύχ. Β.΄
709
Ιδιόγραφος διαθήκη Αγγέλας Φέκκου της 6-8-1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. 411/26-1-1984, φάκ. Αγγέλας Φέκκου, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
710
Διαθήκη Αφροδίτης Δρακούλια…, ό.π. Η περιουσία της ήταν ένα διαμέρισμα στη Σπάρτη.
Επιθυμούσε με τα έσοδα του διαμερίσματος να δημιουργηθεί στο Γηροκομείο θάλαμος περίθαλψης
γεροντισσών καταγομένων από τη Σελλασία. Εξαίρεσε από την ακίνητη περιουσία που διέθεσε στο
Γηροκομείο μερίδιο ενός αγρού στην περιοχή Παρορείου και το κατέλιπε στον ανιψιό της.
711
Διαθήκη Νικολάου Ζήτη (1981), φάκ. Νικολάου Ζήτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Οι δύο δωρεοδόχοι όρισε να εισπράττουν εξ ίσου τα ενοίκια από ακίνητο
επί της οδού Λυκούργου και Κλεομβρότου.
527
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν ακίνητό τους να περιέλθει στο γηροκομείο της
Το 1974, για το Γηροκομείο Σπάρτης, ο Γεώργιος Κερασιώτης διέθεσε713 ακίνητό του
που βρισκόταν στην κεντρική πλατεία Σπάρτης.
Ο Δημήτριος Σπυρόπουλος από το Καστόρι, το 1974, με τη διαθήκη714 του όρισε να
περιέλθουν κατά πλήρη κυριότητα στο Γηροκομείο Σπάρτης μετά το θάνατο της συζύγου
του και με την προϋπόθεση ότι δεν θα έχουν πωληθεί από αυτήν τρία μονώροφα
καταστήματά του, που βρίσκονταν στην κεντρική πλατεία Καστορείου.
Η Αντωνία Κερασιώτη, το 1975, με τη διαθήκη715 της άφησε στο Φιλανθρωπικό
Σύλλογο Κυριών Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» ένα ισόγειο μαγαζί και όρισε, με τα
εισοδήματά του, να συντηρούνται οι τρόφιμοι του Γηροκομείου Σπάρτης. Η διαθέτις
απαγόρευσε την πώληση ή μεταβίβαση της κυριότητας του ακινήτου.
Ο Σταύρος Παπαγιαννόπουλος από την Κοινότητα Θεολόγου, το 1977, με τη
διαθήκη716 του όρισε να περιέλθει μετά το θάνατο της συζύγου του ένα κατάστημα στην
Αθήνα στο Γηροκομείο Σπάρτης, με τα μισθώματα του οποίου να περιθάλπονται γέροντες
του Γηροκομείου.
Η Στυλιανή Δούκα, το 1996, με τη διαθήκη717 της όρισε να διατεθεί στο Γηροκομείο
Ναυπλίου το 1/8 εξ αδιαιρέτου του ξενοδοχείου «Ποσειδώνιο» στο Τολό Ναυπλίου, το 1/8
εξ αδιαιρέτου ενός ισογείου καταστήματος στο Ναύπλιο και τα 3/32 εξ αδιαιρέτου μίας
οικίας της στο Ναύπλιο. Στο Γηροκομείο Σπάρτης όρισε να διατεθεί μία οικία της στην
Ηλιούπολη, ένα οικόπεδο στην Αγία Παρασκευή Αθηνών και ένα οικόπεδο στην Αγία
Σωτήρα Ελευσίνας.
Ο Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλος με τη μυστική διαθήκη του διέθεσε718 το ½ εξ
αδιαιρέτου719 πενταώροφου οικοδομής στο Ν. Ψυχικό κατά το ήμισυ στο Άσυλο Ανιάτων
712
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Γραμματικάκη της 29-3-1993, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 2551/23-6-1995, φάκ. Παναγιώτη-Νίκωνα Γραμματικάκη, Αρχείο Γηροκομείου
Σπάρτης.
713
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 65/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1974.
714
715
Δημόσια διαθήκη Αντωνίας Κερασιώτη αρ. 4420/14-6 -1975 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Στέλλας Γκίνη-Σπύρου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 118/20-6-1985, φάκ.
Αντωνίας Κερασιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
716
Ιδιόχειρος διαθήκη Σταύρου Παπαγιαννόπουλου της 8-2-1977, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 121/1977. Δήλωσις αποδοχής κληρονομίας αρ. 7648/20-7-1978 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Στέλλας Γκίνη-Σπύρου, φάκ. Παπαγιαννόπουλου Σταύρου, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
717
Ιδιόγραφος διαθήκη Στυλιανής Δούκα…, ό.π.
718
Μυστική διαθήκη του Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλου του Μιχαήλ της 24-12-1997 του
Συμβολαιογράφου Αθηνών Αλεξανδρόπουλου Παναγή αρ. 29.694/6-3-1998, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 4601/5-10-2001. Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών.
Με τα χρήματα που εισπράττονταν από το ακίνητο, ο διαθέτης επιθυμούσε να περιθάλπονται
δωρεάν δύο άτομα στο Γηροκομείο Μολάων και δύο άτομα στο Άσυλο Ανιάτων Μολάων,
καταγόμενα από τα χωριά Χάρακα, Πιστάματα, Λαμπόκαμπο. Στο Γηροκομείο και Άσυλο
Ανιάτων Μολάων, σύμφωνα με τη διαθήκη, να περιέλθει και κάθε άλλο περιουσιακό στοιχείο που
βρεθεί κατά το θάνατο του διαθέτη.
528
και στο Γηροκομείο της Μητρόπολης Μονεμβασίας και Σπάρτης, τα οποία βρίσκονται
στους Μολάους Λακωνίας.
Ο Δημήτριος Βαβαρούτσος από τη Μαγούλα, το 2002, με τη διαθήκη720 του κατέλιπε
κατά πλήρη κυριότητα 10/13 εξ αδιαιρέτου μερίδιο οικοπέδου με πορτοκαλεόδεντρα στη
Μαγούλα έκτασης 1.040 τ.μ. και 10/13 εξ αδιαιρέτου μερίδιο αγρού ελαιοδέντρων στη
Μαγούλα έκτασης 5.186 τ.μ., στο Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι».
Ο Παναγιώτης Βαβαρούτσος από τη Μαγούλα, το 2007, με δωρεά εν ζωή δώρισε721
3/13 εξ αδιαιρέτου μερίδιο οικοπέδου του με πορτοκαλεόδεντρα στη Μαγούλα έκτασης
1.040 τ.μ. και 3/13 εξ αδιαιρέτου μερίδιο αγρού ελαιοδέντρων στη Μαγούλα έκτασης
5.186 τ.μ. στο Φιλανθρωπικό Ίδρυμα του Γηροκομείου Σπάρτης «Άγιοι Ανάργυροι».
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν οικία τους να περιέλθει στο γηροκομείο της
Ο Γεώργιος Κερασιώτης, το 1986, με τη διαθήκη722 του κληροδότησε στο Γηροκομείο
Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» μία οικία του με οικόπεδο στο Χαλάνδρι.
Η Καλλιόπη Βασιλάκου, το 1987, με τη διαθήκη της εγκατέστησε κληρονόμο της την
κόρη της και άφησε σ’ αυτήν ένα διαμέρισμα στο Νέο Φάληρο και ένα σπίτι στον Άγιο
Ιωάννη Σπάρτης. Μετά το θάνατο της κόρης της διαθέτιδος, εάν υπήρχαν τα ακίνητα αυτά,
όρισε να περιέλθουν στο Γηροκομείο Σπάρτης723 «Οι Άγιοι Ανάργυροι».
719
Μυστική διαθήκη του Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλου…, ό.π. Στη διαθήκη αναφερόταν ότι το
υπόλοιπο ½ εξ αδιαιρέτου του ιδίου ακινήτου είχε περιέλθει με διαθήκη της συζύγου του
Σταυρούλας στο Γηροκομείο και Άσυλο Ανιάτων.
720
Ιδιόγραφος διαθήκη Δημητρίου Βαβαρούτσου της 5-12-2002, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 2/10-1-2003. Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς 4.199/4-2-2008 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Ανθής Αλεξοπούλου-Τζαννετάκου, φάκ. Βαβαρούτσου Δημητρίου και Παναγιώτη,
Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
721
Δωρεά εν ζωή του Παναγιώτη Βαβαρούτσου αστικών και αγροτικών ακινήτων αρ. 4106/8-10-
2007 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Ανθής Αλεξοπούλου-Τζαννετάκου, φάκ. Βαβαρούτσου
Δημητρίου και Παναγιώτη, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
722
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Κερασιώτη αρ. 24/6-12-1986 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
Αμαλίας Μελά-Ζαραφωνίτη. φάκ. Γεωργίου Κερασιώτη, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης. Για το
ακίνητο όρισε να έμενε αναπαλλοτρίωτο. Η σύζυγός του είχε την επικαρπία του μέχρι το θάνατό
της. Το Γηροκομείο είχε το δικαίωμα αξιοποίησης μόνο για ανοικοδόμηση με ίδια χρήματα ή με το
σύστημα της αντιπαροχής.
Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς 552/3-11-1997 της Συμβολαιογράφου Αθήνας Κωνσταντίνας
Μαυρογιάννη-Αναπλιώτη του φιλανθρωπικού ιδρύματος Γηροκομείου Σπάρτης «Οι Άγιοι
Ανάργυροι», φάκ. Γεωργίου Κερασιώτη, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
723
Δημόσια διαθήκη Καλλιόπης Βασιλάκου αρ. 5708/29-4-1987 της Συμβολαιογράφου Πειραιά
Ιωάννας Μώρου-Καραΐσκου, φάκ. Βασιλάκου Καλλιόπης, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης. Το
Γηροκομείο Σπάρτης είχε την υποχρέωση να αναρτήσει φωτογραφία των γονέων της διαθέτιδας
στο γηροκομείο και αυτοί να μνημονεύονται κάθε χρόνο. Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς αρ.
17419/16-10-2000 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Νικολάου Πανάγου, φάκ. Βασιλάκου
Καλλιόπης, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
529
Η Ρωξάνη Δημοπούλου, το 1989, με τη διαθήκη της διέθεσε στο Γηροκομείο Σπάρτης
την οικία της724 στη Σπάρτη.
Η Ευγενία Βλάχου, το 1991, με τη διαθήκη725 της κατέλιπε στο Γηροκομείο Σπάρτης
μία οικία με το οικόπεδό της και τέσσερα ισόγεια καταστήματα και ένα διαμέρισμα στον
πρώτο όροφο που βρίσκεται στη Σπάρτη. Σκοπός της διαθέτιδος ήταν τα μισθώματα της
οικίας να διατίθενται για τις ανάγκες συντηρήσεως, διατροφής, περίθαλψης και νοσηλείας
ατόμων που διέμεναν στο Γηροκομείο.
Η Τασία Γεωργοπούλου, το 1993, με τη διαθήκη της διέθεσε μία ισόγειο οικία726 116
τ.μ. στη Σπάρτη στο Γηροκομείο Σπάρτης.
Ο Δημήτριος Δικαιάκος, το 2000, με τη διαθήκη727 του κληροδότησε στο Γηροκομείο
Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» μία οικία του, που αποτελείτο από υπόγειο, ισόγειο και α΄
όροφο και βρισκόταν στο Ξηροκάμπι. Όρισε η οικία να περιέλθει στο γηροκομείο μετά το
θάνατο της συζύγου του.
Δωρητές με δωρεά εν ζωή όρισαν οικία τους να περιέλθει στο γηροκομείο της
Η Ευγενία Κοκορέλια, το 1990, με δωρεά εν ζωή, δώρισε στο Γηροκομείο Σπάρτης
«Οι Άγιοι Ανάργυροι» μία ανώγειο οικία728 μετά της γύρω περιοχής της.
724
Ιδιόχειρος διαθήκη Ρωξάνης Δημοπούλου της 19-12-1989, φάκ. Ρωξάνης Δημοπούλου, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Αρχικά την επικαρπία της οικίας της την
παραχώρησε στην οικιακή της βοηθό και μετά το θάνατό της να περιέλθει στο Γηροκομείο
Σπάρτης. Εάν συμφωνήσει η οικιακή της βοηθός με το Γηροκομείο, μπορούσε η οικία να δοθεί ως
αντιπαροχή για πολυκατοικία, οπότε αυτή θα λάμβανε ένα διαμέρισμα 3 δωματίων, ή να πωλείτο η
οικία, οπότε θα λάμβανε η οικιακή βοηθός το ¼ των χρημάτων της πώλησης.
725
Δημόσια διαθήκη Ευγενίας Βλάχου το γένος Γιαννοπούλου αρ. 17100/18-12-1991 της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Στέλλας Γκίνη-Σπύρου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
275/27-10-2006. Στη διαθήκη υπήρχε ο όρος της μη πώλησης και μεταβίβασης. Πράξη αποδοχής
κληρονομιάς αρ. 210/4-11-2008 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Στέλλας Σπύρου-Γκίνη, φάκ.
Βλάχου Ευγενίας, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης. Φάκ. Ευγενίας Βλάχου, Δ/νση Τοπικής
726
Δημόσια διαθήκη Τασίας Γεωργοπούλου αρ. 14328/12-4-1993. Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς
αρ. 14529/30-9-1993 από το Γηροκομείο Σπάρτης οι «Άγιοι Ανάργυροι», φάκ. Γεωργοπούλου
Τασίας, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης. Η οικία περιήλθε στο Γηροκομείο Σπάρτης μετά το θάνατο
της διαθέτιδος.
727
Δημόσια διαθήκη του Δημητρίου Δικαιάκου αρ. 1738/16-6-2000 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Δήμητρας Κοτσώνη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 16/2002, φάκ.
Δικαιάκου Δημητρίου, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
728
Δωρεά εν ζωή της Ευγενίας Κοκορέλια, ακινήτου κατά ψιλή κυριότητα αρ. 34/19-10-1990 της
Συμβολαιογράφου Γκοριτσάς Σταματικής Φράγκα - Ζαχαριά. Η οικία βρισκόταν στην οδό
Ευαγγελιστρίας 86, έκτασης 407 τ.μ. Η δωρεά έγινε με τους όρους: α) Να αγοράζει η διεύθυνση
του γηροκομείου φάρμακα και παραφαρμακευτικά είδη και να εκτελεί τις συνταγές των τροφίμων
του γηροκομείου για μία εικοσαετία, β) Να μην επιτρέπει την πώληση ή κατεδάφιση της οικίας. Η
διαχείριση των εσόδων να γίνεται από το μητροπολίτη Σπάρτης, γ) Να αναρτηθεί πινακίδα έξω από
τη δωρούμενη οικία και σε ειδικό χώρο του Γηροκομείου, όπου να αναγράφει το όνομα της
δωρήτριας, δ) Να έχει το δικαίωμα δωρεάν περίθαλψης στο Γηροκομείο, φάκ. Κοκορέλια
Ευγενίας, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
530
Ο Ελευθέριος Λυκοπανάγος, το 2002, με δωρεά729 εν ζωή δώρισε στο Γηροκομείο
Σπάρτης ένα διαμέρισμά του 21 τ.μ. που βρισκόταν στη Σπάρτη.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους ή με δωρεά εν ζωή όρισαν οικόπεδό τους να περιέλθει
στο γηροκομείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Το 1982, ο Γεώργιος Κολυβοδιάκος δώρισε730 οικόπεδο στη Νεάπολη για την
ανέγερση γηροκομείου.
Ο Πέτρος Οικονόμου από την Πανηγυρίστρα, το 1986, με τη διαθήκη731 του διέθεσε
στο Γηροκομείο Σπάρτης το ½ οικοπέδου του.
Ο Ηλίας Γραμματικάκης από τη Σπάρτη, το 1990, με τη διαθήκη732 του άφησε στο
Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» ένα οικόπεδο με ισόγειο οικίσκο στη Σπάρτη.
Ο Μελέτιος Λιακάκος από τη Σπάρτη, το 1995, με τη διαθήκη733 του διέθεσε στο
Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» ένα οικόπεδο έκτασης 450 τ.μ. στην οδό Χίου
στη Γλυφάδα Αττικής.
Ο Δημήτριος Σαραντάκος, το 1995, με τη διαθήκη734 του διέθεσε στο Γηροκομείο
Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» την ισόγειο οικία του στη Σπάρτη.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους ή με δωρεά εν ζωή κληροδότησαν την κτηματική τους
περιουσία στο γηροκομείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Αναστάσιος Ιωαν. Γραμματικάκης από τη Μαγούλα με τη διαθήκη του, το 1980,
κληροδότησε735 την αγροτική περιουσία του στη Μαγούλα στο Γηροκομείο Σπάρτης.
Ο Λεωνίδας Μανουσάκης από τη Σπάρτη, το 1989, με την πρώτη του διαθήκη736
διέθεσε κτήμα 15 στρεμμάτων στο Γηροκομείο Σπάρτης και στο Άσυλο Ανιάτων σε μνήμη
των γονέων και αδελφών του.
729
Δωρεά εν ζωή Ελευθέριου Λυκοπανάγου αρ. 17838/21-3-2002 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Αναστασίου Πανάγου, φάκ. Ελευθέριου Λυκοπανάγου, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης. Στο
συμβόλαιο υπήρχε ο όρος ότι η επικαρπία του διαμερίσματος παρέμενε στη σύζυγο του διαθέτη
όσο ζούσε.
730
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 169/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2006.
731
Δημόσια διαθήκη Πέτρου Οικονόμου…, ό.π.
732
Δημόσια διαθήκη Ηλία Γραμματικάκη αρ. 21920/7-5-1990 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη-Πολυχρονάκου. Δήλωση αποδοχής κληροδοτήματος αρ.22908/28-2-1991
του ιδρύματος Γηροκομείου Σπάρτης, φάκ. Γραμματικάκη Ηλία, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
733
Ιδιόγραφος διαθήκη Μελετίου Λιακάκου της 20-8-1995, δημοσιεύθηκε στο Μονομελές
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 3416/9-7-1999, φάκ. Λιακάκου Μελέτιου, Αρχείο Γηροκομείου
Σπάρτης.
734
Διαθήκη Δημητρίου Σαραντάκου αρ. 15.163 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Αναστασίου
Νικολάου Πανάγου, φάκ. Δημητρίου Σαραντάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Ν. Λακωνίας. Ο Δημήτριος Σαραντάκος ήταν τρόφιμος του Γηροκομείου Σπάρτης. Η οικία του
ήταν στην οδό Λυκούργου 139, εμβαδού 90,15 τ.μ.
735
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της 27-12-1980.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 101/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1981, σελ 31-32, άρθρο «Αναστάσιος
Γραμματικάκης».
736
Ιδιόγραφος διαθήκη Λεωνίδα Μανουσάκη…, ό.π.
531
Η Μαρία Αλεξάκη, χήρα Ιωάννου Αλεξάκη, το 1992, με τη διαθήκη της διέθεσε στο
Γηροκομείο Σπάρτης έναν αγρό737 έκτασης 100 περίπου στρεμμάτων που βρισκόταν στην
Κοινότητα Απιδέας.
Η Θεοδώρα Γραμματικάκη, το 1995, δώρισε738 στο Γηροκομείο Σπάρτης ένα
αγροτεμάχιό της στη Μαγούλα, συνολικής έκτασης 46.430 τ.μ.
Δωρητές διέθεταν χρηματικά ποσά για την ανοικοδόμηση γηροκομείου, για
δημιουργία θαλάμων και κλινών σε γηροκομείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Με δαπάνη739 των Ηλία και Γεωργίου Μελετόπουλου, το 1972, δημιουργήθηκε στο
Γηροκομείο Σπάρτης ένας θάλαμος πλήρως εξοπλισμένος.
Ο Λάζαρος Βάρλας, γιατρός, και η σύζυγός του Όλγα προσέφεραν,740 το 1974, στο
ανεγειρόμενο Γηροκομείο Σπάρτης ποσό 75.000 δραχμών για έξι γυναικείες κλίνες, το
οποίο με την πρόοδο των εργασιών διπλασιάστηκε.
Με δαπάνη741 του Γεωργίου Κερασιώτη, το 1976, δημιουργήθηκε στο Γηροκομείο
Σπάρτης ένα δωμάτιο με δύο κλίνες πλήρως εξοπλισμένο.
Ο Γεώργιος Σκιούρης, το 1979, με τη διαθήκη του διέθεσε είκοσι μετοχές της Εθνικής
Τράπεζας για να ανεγερθεί742 εντός δωδεκαετίας από το θάνατό του γηροκομείο στις
Καρυές.
Ο Βασίλειος Παναρίτης από τους Μολάους, το 2000, ανέλαβε τη δαπάνη για τη
δημιουργία743 νέας744 πτέρυγας στο Ίδρυμα Περιθάλψεως Ηλικιωμένων και Ατόμων με
Ειδικές Ανάγκες Μολάων.
Με δαπάνη του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» κατασκευάσθηκε745 και εξοπλίστηκε
Γηροκομείο στην Ελίκα Νεάπολης, το 2007, σε οικόπεδο 40 στρεμμάτων, που διέθεσε ο
Μιχάλης Τσιγκούνης.
737
Δημόσια διαθήκη Μαρίας Αλεξάκη…, ό.π. Στη διαθήκη για το ακίνητο υπήρχε ο όρος για μία
πενταετία από το θάνατο της διαθέτου ο αγρός να καλλιεργείται από τον εξάδελφό της και να τον
νέμεται. Αν ο αγρός επωλείτο από το γηροκομείο, αυτό υποχρεούτο να καταβάλει στον εξάδελφό
της 2.000.000 δραχμές.
738
Δωρεά εν ζωή της Θεοδώρας Γραμματικάκη αρ. 15133/18-2-1995 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Αναστασίου Πανάγου, φάκ. Θεοδώρας Γραμματικάκη, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης.
739
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 5/Μαΐου-Ιουνίου 1972.
740
Η δωρεά αυτή έγινε στη μνήμη των γονέων τους Σμαράγδως και Ιωάννου Βάρλα, κατά
προτίμηση σε γέροντες που είχαν ανάγκη περιθάλψεως με καταγωγή από τη Χρυσάφα-Αγριάνων.
741
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 75/1976, σ. 20, άρθρο «Μία δωρεά στο γηροκομείο της Σπάρτης».
742
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη…, ό.π. Ο διαθέτης εξέφρασε την επιθυμία να βρεθούν
και άλλοι συμπατριώτες του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για να συμμετάσχουν οικονομικά
στην ανέγερση γηροκομείου στις Καρυές.
743
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 162/Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004, άρθρο « Έφυγε ο Μεγάλος Ευεργέτης
και άρχοντας των Μολάων Βασίλης Παναρίτης ετών 79».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 147/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004, σ. 50.
744
Η νέα πτέρυγα φιλοξενούσε 35 άτομα. Τα εγκαίνιά της έγιναν στις 22-9-2002.
Ιστοσελίδα Μητρόπολης Σπάρτης. http://www.immspartis.gr/?page_id=68 Ανάκτηση: 14/9/2011.
745
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, Μάρτιος-Απρίλιος 2006, άρθρο «Το νέο Γηροκομείο στην Ελίκα
Βοιών».
532
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για την αποπεράτωση του γηροκομείου της
Ο ομογενής στις ΗΠΑ, Ιωάννης Καντάς, από τη Σπάρτη, το 1974, προσέφερε746 για
την αποπεράτωση του Γηροκομείου Σπάρτης 250.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Θεοφιλόπουλος διέθεσε747 800.000 δραχμές για τις πρώτες ανάγκες
λειτουργίας του Γηροκομείου Σπάρτης. Το 1977, ξεκίνησε προσπάθεια δημιουργίας
δευτέρου ορόφου στο γηροκομείο. Από το 1977 μέχρι το 1982, ο Θεοφιλόπουλος διέθεσε
7.700.000 δραχμές για το Γηροκομείο Σπάρτης.
Το Ίδρυμα748 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης
στο Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Aνάργυροι» και επισκευαστικές εργασίες στα κτίρια
της παιδικής κατασκήνωσης Tαϋγέτου της Μητρόπολης Μονεμβασίας και Σπάρτης. Το
2004, χρηματοδότησε την ανέγερση και τον εξοπλισμό γηροκομείου στην περιοχή των
Βοιών.
Για την κατασκευή του κτιριακού συγκροτήματος του Ιδρύματος Γερόντων του Δήμου
Φάριδος, το κληροδότημα Σωμή, το 1999, διέθεσε749 50.000.000 δραχμές.
Εφημ. Μολάοι Λακωνίας, αρ. φ. 164/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2005, άρθρο «Υπερσύγχρονο

Γηροκομείο στην Ελίκα του Δήμου Βοιών».
Εφημ. Η Φωνή των Λακεδαιμονίων, αρ. φ. 42/ Μάιος-Ιούνιος-Ιούλιος 2007, άρθρο «Δωρεά
Σταύρος Νιάρχος». Τα εγκαίνια του Γηροκομείου έγιναν στις 4-5-2007.
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 730/25-6-2005, άρθρο «Μεγάλη Δωρεά».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 152/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2005, σ. 71, άρθρο «Θεμελίωση νέου
Ιδρύματος στην Ελίκα». Ομιλία του Μητροπολίτη Μονεμβάσιας και Σπάρτης κ. Ευσταθίου στα
εγκαίνια του Ιδρύματος «Άγιος Χαράλαμπος» Ελίκας 4-5-2007. «…Ο Μιχάλης Τσιγκούνης, ο
έντιμος Ελικιώτης που αγαπάει με πάθος τον τόπο καταγωγής του, είναι εκείνος που πρόσφερε το
καλύτερο ελαιοπερίβολό του για να γίνει το πανέμορφο τούτο Ίδρυμα, που μας θυμίζει πάντα την
ευγνωμοσύνη μας στον ευεργέτη μας και πολύτιμο συνεργάτη μας. Και ο δεύτερος συντελεστικός
παράγων είναι το άριστο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος… έφτιαξε ένα διαμάντι στα Βάτικα…».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 158/ Απρίλιος-Ιούνιος 2007, σσ. 35-36.
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 176/ Μάιος-Ιούνιος 2007, άρθρο «Εγκαίνια Γηροκομείου Ελίκας».
746
747
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 66/ Απρίλιος-Ιούνιος 1984, σσ. 33-35, Ομιλία του Ι. Φιλιππόπουλου
στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Γεωργίου Θεοφιλόπουλου.
748
Το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος το 1998 κάλυψε τα λειτουργικά έξοδα του Γηροκομείου του
Χριστιανικού Συλλόγου «Η Ορθοδοξία» στην Kομοτηνή. Αγόρασε εξοπλισμό για το Iωακείμειο
Γηροκομείο της Μητρόπολης Αλεξανδρούπολης. Το 1999, πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης
στο Γηροκομείο Ύδρας της Μητρόπολης Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης. Ιστοσελίδα Ιδρύματος
Σταύρος Νιάρχος.
749
Απόφαση 14-12-254/1999 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Φάριδος, φάκ. Αδελφών
Σωμή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Η Ντίνα Λαμπράκη-Σωμή και η
Δωροθέα Σωμή με τις από 27-12-1962 διαθήκες τους όρισαν «να ανεγερθεί ένα δημόσιο κτίριο,
όπως σχολείο, δικαστήριο, βιβλιοθήκη, αίθουσα ακροάσεων ή δημοσίων συναντήσεων ή παρόμοιο
κτίριο στη μνήμη του Τζέιμς Σωμή που μπορεί να χρησιμοποιείται και συντηρείται από τους πολίτες
του Ξηροκαμπίου». Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών αρ. 10825/3192/22-12-1979. Προς τον
533
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν χρηματικά ποσά χωρίς συγκεκριμένο σκοπό για
το γηροκομείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους ή των Αθηνών.
Ο Γεώργιος Α. Σταματέλος, το 1903, με τη διαθήκη750 του κληροδότησε στο
Γηροκομείο Αθηνών 5.000 δραχμές και στο Γηροκομείο Πειραιά 10.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, το 1928, κληροδότησε751 στο Γηροκομείο Πειραιά
Η Αικατερίνη Σιδερίδη, το 1932, με τη διαθήκη752 της κληροδότησε στο Γηροκομείο
Ο Ηλίας Κατσίχτης, το 1968, διέθεσε 150.000 δραχμές για το Γηροκομείο Σπάρτης753
και 100.000 δραχμές για τον Οίκο Ευγηρίας του Νοσηλευτικού Ιδρύματος του Μετοχικού
Ταμείου Στρατού.
Η Παναγιώτα Τζάκα από τις Κροκεές, το 1976, με τη διαθήκη754 της άφησε στο
Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» δεκαέξι μετοχές της Τραπέζης της Ελλάδος.
Ο Ιωάννης Παπαμιχαλόπουλος, ομογενής, από το Κυπαρίσσι, διέθεσε755 100.000
δολάρια για την ανέγερση του Γηροκομείου Μολάων.
Το 1985, περιήλθε756 στο Γηροκομείο Σπάρτης ποσό 132.914 δραχμών από
κληρονομιά του ομογενούς Σ. Μανωλάκου.
Ο Ευάγγελος Γιαννόπουλος, το 2003, με τη διαθήκη του όρισε757 το 40% των κινητών
αξιών του να δοθούν στο Γηροκομείο Γυθείου της Μητρόπολης Γυθείου.
Η Βασιλική Μηνακάκη το γένος Τσαμασύρου από το Γύθειο, το 2004, διέθεσε758
20.000.000 δραχμές στο Γηροκομείο Γυθείου.
Ο Νικόλαος Σταυριανόπουλος, το 2005, με τη διαθήκη759 του όρισε το ποσό των
60.150 ευρώ, το οποίο προήλθε από πώληση ακινήτων του, να δοθεί κατά το ένα ήμισυ
πρόεδρο της Κοινότητας Ξηροκαμπίου. «Κληρονομιά Ντίνας Λαμπράκη και Δωροθέας Σωμή».
φάκ. Αδελφών Σωμή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
750
Διαθήκη Γεωργίου Α. Σταματέλου…, ό.π.
751
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Πετρολέκα…, ό.π. Μουντάνου Τότα άρθρο «Ο Ευεργέτης του Χάρακος»
εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-3-1970.
Λακωνικό Ημερολόγιο 2009 άρθρο 80 χρόνια του Ιδρύματος Πετρολέκα…, ό.π.
752
Ιδιόχειρος διαθήκη Κονδύλως ή Αικατερίνης Σιδερίδη της 30-11-1932…, ό.π.
753
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη 16-8-1968, δημοσιεύθηκε στις 11-1-1973 στο Πρωτοδικείο Αθηνών,
Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων, Υπ. Οικονομικών. Αν δεν υπήρχε το Γηροκομείο Σπάρτης,
ο διαθέτης πρότεινε το ποσό να δοθεί στον Φιλανθρωπικό Σύλλογο «Άγιοι Ανάργυροι» Σπάρτης.
754
755
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 561/18-8-1978, άρθρο «Νέο Γηροκομείο δημιουργείται εις
Μολάους».
756
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 9-10-1985, άρθρο «Συνεχίζονται οι δωρεές στο Γηροκομείο
Σπάρτης».
757
Ιδιόγραφος διαθήκη Ευαγγέλου Γιαννόπουλου της 26-12-2003, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 5865/26-11-2004, φάκ. Ευαγγέλου Γιαννόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
758
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 721/26-10-2004, άρθρο «Δωρεά στο Γηροκομείο Γυθείου».
534
στο Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» και κατά το έτερο ήμισυ στους Γιατρούς
Χωρίς Σύνορα. Ακόμη, στο Γηροκομείο Σπάρτης όρισε να διατεθούν όλες οι καταθέσεις
του που θα βρεθούν κατά το χρόνο του θανάτου του.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά χωρίς συγκεκριμένο σκοπό για γηροκομείο της
ιδιαίτερης πατρίδας τους ή των Αθηνών.
Για την ίδρυση γηροκομείου στο Γύθειο, το 1932, προσέφερε 10.000 δραχμές ο
δημοδιδάσκαλος Σταύρος Διακαράκος.
Η Ουρανία Αγ. Λιακάκου από το Γύθειο, το 1935, κληροδότησε760 όλη την περιουσία
της στο Γηροκομείο Γυθείου.
Για τη δημιουργία του α΄ ορόφου του Γηροκομείου Σπάρτης, δυναμικότητας 53
κλινών, προσεφέρθησαν761 ποσά από ιδιώτες και συλλόγους.
Το 1974, για το Γηροκομείο Σπάρτης διέθεσαν762 ο Ευάγγελος Φιλιππόπουλος 5.000
δραχμές, ο Σύλλογος Βρονταμιτών - Γερακιωτών Τορόντο Καναδά 1.300 δολάρια, ο
Σύλλογος Γεωργιτσιάνων - Λογκανικιωτών 1.050 δολάρια.
Στο Γηροκομείο Σπάρτης, το 1976, δόθηκαν οι προσφορές763 του Απόστολου
Καραγιαννάκου 5.000 δραχμές, του Νικήτα Πολυχρονάκου 5.000 δραχμές, της
Παλλακωνικής Ομοσπονδίας Αμερικής-Καναδά 2.000 δραχμές, του Νικία Κυρούση 1.000
δραχμές, της Εμμ. Δημητρακοπούλου 1.000 δραχμές.
Ο Σπύρος Ματσούκας, το 1982, με τη διαθήκη764 του διέθεσε στο Γηροκομείο
Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι» τις μισές καταθέσεις του και ομολογίες της ΔΕΗ.
Στο Γηροκομείο Σπάρτης, το 1982, πρoσέφεραν765 από 1.000 δραχμές η Ξανθή
Παπαδοπούλου, ο Νίκων Μαγάσης, η Τασία Κολομβάκου, τα τμήματα Β3, Γ1 του 2ου
759
Ιδιόγραφος διαθήκη Νικολάου Σταυριανόπουλου της 15-4-2005, φάκ. Νικολάου
Σταυριανόπουλου, Αρχείο Γηροκομείου Σπάρτης. Ο διαθέτης όρισε τα χρήματα να
χρησιμοποιηθούν από το γηρομομείο για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των γερόντων,
αγορά τροφίμων, κλινών, επίπλων, σκευών και λοιπών αντικειμένων, πρόσληψη και άλλου
προσωπικού.
760
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 165/ 14-2-1937. Η περιουσία της αποτελείτο από δύο ακίνητα
αξίας 300.000 δραχμών. Σκοπός της δωρεάς ήταν η συντήρηση του Γηροκομείου.
761
Ο Γεώργιος Θεοφιλόπουλος προσέφερε 800.000 δρχ., ο Σύλλογος Σπαρτιατών Σικάγου 17.600
δολ., ο Σύλλογος Σπαρτιατών Τορόντο 4.685 δολ., το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα 50.000 δρχ., ο Ιωάννης
και η Αικατερίνη Σαϊνοπούλου 255.000 δρχ., ο Γεώργιος Δ. Κερασιώτης 265.000 δρχ., οι αδελφοί
Μελετόπουλοι 300.000 δρχ., οι αδελφοί Καντά 250.000 δρχ., ο Λάζαρος Βάρλας 150.000 δρχ., η
Νίκη Φιλιπποπούλου 80.000 δρχ. Υπήρξαν προσφορές μικρών ποσών από επώνυμους και
ανώνυμους φιλανθρώπους. Ο α΄ όροφος λειτούργησε το 1975. Στα λειτουργικά έξοδά του
συνεισέφεραν τα κληροδοτήματα Παπαστάθη, Τσαπάρα, Κορδία. Στο Γηροκομείο Σπάρτης
γίνονταν μικρές δωρεές σε μνήμη προσώπων.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1267/12-5-1981, άρθρο «Το Γηροκομείο Σπάρτης». Αναφερόταν
το ιστορικό του Γηροκομείου Σπάρτης από το Δ.Σ. του Γηροκομείου.
762
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 65/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1974.
763
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.73/ 1976, σ. 32.
764
Ιδιόγραφος διαθήκη Σπύρου Ματσούκα της 18-3-1982, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 42/8-3-1984, φάκ. Σπύρου Ματσούκα ή Ματσουκοπέτρου, Δ/νση Τοπικής
535
Λυκείου Σπάρτης, το κατηχητικό σχολείο Σκούρας και το Δ.Σ. της Πνευματικής Εστίας
Σπάρτης.
Ως ευεργέτες του Γηροκομείου Μολάων766 σε αναμνηστική επιγραφή που υπάρχει στο
ίδρυμα ανεφέροντο: «Ο οβολός του λαού, οικογένεια Ηλία Δούκα, Βασίλειος Παναρίτης,
οικογένεια Κώστα Καρούνη, Κωνσταντίνος Ροζάκης, Ελένη Κοκκινάκη-Ροζάκη, Ιωάννης
Δρίβας, Παπαμιχαλόπουλος Μιχ.».
Σύλλογοι διέθεσαν χρηματικά ποσά για γηροκομείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους ή
των Αθηνών.
Η Οργάνωση Κυριών και Δεσποινίδων Γυθείου διέθεσε767 30.000 δραχμές, το 1932,
για την ίδρυση γηροκομείου στο Γύθειο.
Ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Κυριών Μολάων «Αγία Παρασκευή» προσέφερε για την
ανέγερση του Γηροκομείου Μολάων768 1.500.000 δραχμές.
Ο Σύλλογος Γυθειατών Αττικής «Η Κρανάη» συγκέντρωσε το ποσό 1.025.000
δραχμών από φιλανθρωπική εκδήλωση και το διέθεσε769 στο Γηροκομείο Γυθείου.
Με προαιρετικούς εράνους συγκεντρώθηκε χρηματικό ποσό για γηροκομείο.
Για το Γηροκομείο Γυθείου μέχρι το Νοέμβριο του 1977 είχε συγκεντρωθεί το ποσό
των 669.960 δραχμών από προσφορές770 πολιτών.
Το 1978, ξεκίνησε η προσθήκη β΄ ορόφου στο Γηροκομείο Σπάρτης. Τα ποσά
προσφέρθηκαν771 από ιδιώτες και συλλόγους.
765
766
Η θεμελίωση του ιδρύματος έγινε στις 25-4-1993, τα εγκαίνια 26-8-1998. Το ίδρυμα είναι
τριώροφο. Στον πρώτο όροφο φιλοξενούνταν άτομα με ειδικές ανάγκες, στο δεύτερο το
γηροκομείο και ο ναός του Αγίου Ευσταθίου, αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και ιατρεία. Στον τρίτο
όροφο, αίθουσα συνεδριάσεων του Δ.Σ., αρχεία του ιδρύματος, γραφεία.
Το ίδρυμα είναι ΝΠΙΔ και υπάγεται στη Μητρόπολη Μονεμβάσιας και Σπάρτης. Θάλαμοι είχαν
κατασκευαστεί με δαπάνες των κατοίκων της Συκέας, του φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών και
Δεσποινίδων Μολάων.
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 128/ Μαϊος-Ιούνιος 1998, άρθρο «Εγκαινιάστηκε το ίδρυμα πασχόντων και
Γηροκομείο Μολάων».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ.122/ Απρίλιος-Ιούνιος 1998, άρθρο «Έγιναν τα εγκαίνια του Ασύλου
Ανιάτων Μολάων».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 102/ Απρίλιος-Ιούνιος 1993, άρθρο «Θεμελίωση του διδύμου
ιδρύματος Μολάων “Η Αγία Παρασκευή”».
767
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…,ό.π., σ. 395. Τα εγκαίνια του Γηροκομείου
Γυθείου έγιναν στις 2 Φεβρουαρίου 1937.
768
Από 1.000.00 δραχμές προσέφεραν ο κ. Παπαμιχαλόπουλος Παύλος, οι αδελφοί Νεζερίτη, ο
Ηλίας Ζήτης, ο Σταύρος Καλκανδής, ο Βασίλειος Παναρίτης και ο Μιχάλης Παπαμιχαλόπουλος
που προσέφερε 30.000.000 δραχμές.
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 102/ Απρίλιος-Ιούνιος 1993, άρθρο «Θεμελίωση του δίδυμου
ιδρύματος Μολάων “Η Αγία Παρασκευή”».
769
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 144/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2001, άρθρο «Μποναμάς από την
“Κρανάη” στο Γηροκομείο».
770
Εφημ. Η Λακωνική της 24-6-1978, άρθρο «Προσφορές για το γηροκομείο Γυθείου».
771
Ο Γεώργιος Θεοφιλόπουλος προσέφερε 1.500.000 δρχ. και 450 μετοχές της Εθνικής Τράπεζας
από τις οποίες δραχμοποιήθηκαν οι 200 αξίας 3.352.000 δρχ. Από την εκκαθάριση της
536
Στο Γηροκομείο Σπάρτης υπήρξαν οι πιο κάτω προσφορές:772 Σκιαδάς Θεόδωρος
3.000, δραχμές, Αντωνία Μαχαίρα 2.000 δραχμές, Παναγιώτα Λόσσου 50 δολάρια. Από
5.000 δραχμές προσέφεραν οι:
Δήμητρα Παπαδολιά, Ηλίας Αφεντάκης, Γιώργος Παπαδημητρόπουλος, Δήμητρα
Κουρνιώτη, Καλλιόπη Μαραπά, Πότα Δημητριάδου, Σούλα Περιβολιώτου, Τούλα
Ζωγοπούλου, Χαρίκλεια Τσιριγώτη, Λούλα Μπιλίδα σε μνήμη πατρός, Πίτσα Δογατζή,
Απόστολος Λερίκος, Παναγιώτης και Μεταξία Λούμου σε μνήμη γονέων, Μιχάλης
Ευθυμίου σε μνήμη προσφιλών, Μιχάλης Καννάς σε μνήμη Γεωργίου Δούνα, Τασία
Μουδάκη, Ευτέρπη Διαμαντάκου, Χρυσάνθη Διαμαντάκου. 7.000 δραχμές Κων/να
Καρκαμπάση. Από 10.000 δραχμές προσέφεραν οι: Ιωσήφ Καρελλάς σε μνήμη γονέων,
Σταύρος Παπαντωνίου, Δημήτρης Μυτιληναίος σε μνήμη συζύγου, Βασιλική Πετρολέκα,
Νίτσα Σκιαδά σε μνήμη Βασιλικής Κρητικού, Μαρία Σολωμού σε μνήμη μητρός,
Κωνσταντίνος και Βασίλειος Καραχάλιος σε μνήμη γονέων, Νικόλαος και Ελένη
Ρουμελιώτη σε μνήμη γονέων, Ηλίας Παπαμιχαήλ σε μνήμη Δήμητρας, Αλιφέρη
Αικατερίνη, τμήμα γυναικών του Συλλόγου επαναπατρισθέντων Λακώνων «Ο Λεωνίδας».
Από 15.000 δραχμές προσέφεραν οι: Παναγιώτης Φασέας, Χριστίνα Ατσαβέ,
Αλέξανδρος Μαυρομιχάλης σε μνήμη Γεωργίου Δούκα. Από 20.000 δραχμές προσέφεραν
οι: Ιωάννη Τσιάπα και Αφροδίτη Ξάνθου Τσιάπα σε μνήμη αδελφού των Γεωργίου,
Ηλέκτρα Μαυρομιχάλη σε μνήμη Ιωάννου και Χαρούλας. Σε μνήμη Δημοσθένη και
Αλεξάνδρας Τσαπάρα έδωσαν τα παιδιά τους 20.000 δραχμές. Η Μαρία Φουσκετάκη σε
μνήμη Ελένης Βουρνάση 25.000 δραχμές, ο Νικόλαος Αλεξόπουλος σε μνήμη αντί
μνημοσύνου Ευγενίας Κακαλέτρη 20.000 δραχμές. Από 30.000 δραχμές προσέφεραν οι:
Αντώνης Σκιαδάς σε μνήμη Βασιλικής Κρητικού, Μαρία Δάβου σε μνήμη συζύγου,
Γεώργιος Μιχαλόπουλος, Βασίλης Παπαπολυχρονίου σε μνήμη πατρός. Από 50.000
δραχμές προσέφεραν οι: Μέλπω Πατίστα σε μνήμη συζύγου, Σύλλογος Κροκεατών
Αττικής «Οι Διόσκουροι».
Δωρητές διέθεσαν υλικά στο γηροκομείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Οι αδελφοί Γιαννακόπουλοι, το 1974, προσέφεραν773 στο Γηροκομείο Σπάρτης
φάρμακα αξίας 1.000.000 δραχμές.
Ο Μίμης και ο Πέτρος Παπαδημητρακόπουλος, το 1980, δώρισαν774 την επίπλωση του
ξενοδοχείου τους στο Γηροκομείο Σπάρτης.
κληρονομιάς Τσαπάρα περιήλθαν στο ίδρυμα 500 χρυσές λίρες και από τη δραχμοποίησή τους
προέκυψε ποσό 3.943.469 δρχ. Από το ποσό αυτό 2.000.000 διατέθηκαν για τις εργασίες του β΄
ορόφου, ενώ το υπόλοιπο διετέθη για την ανέγερση δύο ορόφων στο κληροδότημα Κορδία. Άλλες
προσφορές για το β΄ όροφο ήταν από τη Δώρα Καρτερούλη 500.000 δρχ., τον Ιωάννη Κουμάνταρο
200.000 δρχ., το Γεώργιο Κουμάνταρο και τη Ντόλλη Γουλανδρή 250.000 δρχ., τη Μελπομένη
Πατίστα 250.000 δρχ., το Γεώργιο και την Αντωνία Κερασιώτη 100.000 δρχ. Υπήρξαν προσφορές
μικρών ποσών από επώνυμους και ανώνυμους φιλανθρώπους.
772
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 2076/27-5-1991, άρθρο «Προσφορά υπέρ του Γηροκομείου
Σπάρτης».
773
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 2076/27-5-1991…, ό.π.
774
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 1468/16-10-1980 άρθρο «Προσφέρει μεγάλην Δωρεάν».
537
Γηροκομείο στη Λακωνία συστήθηκε το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Αριθμός
διαθετών με διαθήκη και μικρότερος αριθμός με δωρεά εν ζωή όρισαν τη διάθεση όλης της
περιουσίας τους κυρίως σε γηροκομείο της Λακωνίας. Άλλοι διαθέτες με τη διαθήκη τους
ή με δωρεά εν ζωή διέθεσαν την οικία τους, το οικόπεδό τους, κτηματική περιουσία τους
σε γηροκομείο. Αριθμός δωρητών διέθεσε χρηματικά ποσά για ανοικοδόμηση,
αποπεράτωση εργασιών, για δημιουργία νέων θαλάμων γηροκομείου. Διαθέτες με τη
διαθήκη τους και δωρητές με δωρεά εν ζωή διέθεσαν χρηματικά ποσά χωρίς συγκεκριμένο
σκοπό σε γηροκομεία κυρίως της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Χρηματικά ποσά που
διατέθηκαν σε γηροκομείο προήλθαν και από συλλόγους Λακώνων και από προαιρετικούς
εράνους. Μικρός αριθμός δωρητών προσέφερε έπιπλα και φάρμακα για τις ανάγκες των
τροφίμων του γηροκομείου.
Ο αριθμός των ανδρών που διέθεσαν σε γηροκομείο ήταν περίπου διπλάσιος του
αριθμού των γυναικών (πίν. 26, γράφ. 24 παράρτ.). Την περίοδο 1971-2000 υπήρξαν οι
περισσότερες δωρεές σε γηροκομεία (πίν. 27, γράφ. 25 παράρτ.). Τέλος, τριπλάσιοι
διαθέτες προσέφεραν οικόπεδό τους σε γηροκομείο σε σχέση με αυτούς που προσέφεραν
χρήματα (πίν. 28, γράφ. 26 παράρτ.).
Πίνακας 26
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε γηροκομείο

Ν % Ν % N %
Γηροκομείο 28 65,1 15 34,9 43 100
Πίνακας 27
Η προσφορά των δωρητών σε γηροκομείο σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
Χρονική διάρκεια Γηροκομείο

N %
1821 έως 1850
1851 έως 1880
1881 έως 1910 1 2,3
1911 έως 1940 7 16,3
1941 έως 1970 13 30,2
1971 έως 2000 17 39,5
2001 έως 2010 5 11,7
ΣΎΝΟΛΟ 42 100
Πίνακας 28
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε γηροκομείο

Ν % Ν % N %
Γηροκομείο 10 23,3 33 76,7 43 100
538
Άσυλα ανιάτων
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να περιέλθει όλη η περιουσία τους σε άσυλο

ανιάτων της ιδιαίτερης πατρίδας τους ή των Αθηνών.
Ο Δημήτριος Χρηστάκος, το 1982, με τη διαθήκη του εγκατέστησε κληρονόμους του
τα δύο αδέλφια του και «το εν Σπάρτη ιδρυθησόμενον Ίδρυμα Άσυλον Ανιάτων αφ’ ης τούτο
τεθεί εις λειτουργία…» για το οποίο όρισε να έχει την ψιλή κυριότητα «απάσης της
ακινήτου περιουσίας οπουδήποτε και αν ευρίσκεται…».775
Ο Χρήστος Μανωλόπουλος εγκατέστησε μοναδικό κληρονόμο του το Ίδρυμα
Περιθάλψεως Χρονίως Πασχόντων «Ο Άγιος Παντελεήμων».776
Ο Γεώργιος Αναγνωστόπουλος, το 1989, εγκατέστησε κληροδόχο777 του το Άσυλο
Ανιάτων Πασχόντων «Ο Άγιος Παντελεήμων» στη Μαγούλα Λακεδαίμονος στο οποίο
άφησε «άπασαν την κατά το θάνατόν μου ευρεθησομένην περιουσία μου συγκειμένην εξ
οιωνδήποτε στοιχείων».
Η Ελευθερία Τσολομίτη, κάτοικος εν ζωή Βρονταμά, το 1990, με τη διαθήκη778 της
όρισε μετά το θάνατο του αδελφού της Θεόδωρου το 1/3 της περιουσίας να περιέλθει στο
Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης «Ο Άγιος Παντελεήμων», το έτερο 1/3 στο Άσυλο Ανιάτων
Πασχόντων της Μητροπόλεως Γυθείου – Οιτύλου και οι τόκοι που θα δημιουργηθούν από
την υπόλοιπη περιουσία της να μοιράζονται μία φορά το χρόνο σε τυφλά παιδιά μέχρις
ηλικίας δεκαοκτώ ετών με καταγωγή από το Νομό Λακωνίας ή μόνιμη εγκατάσταση σ’
αυτόν.
Διαθέτες κληροδότησαν την κτηματική τους περιουσία στο Άσυλο Ανιάτων της
ιδιαίτερης πατρίδας τους ή των Αθηνών.
775
Ιδιόχειρος διαθήκη Δημητρίου Χρηστάκου της 22-3-1982, φάκ. Δημητρίου Χρηστάκου, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Από την ακίνητη περιουσία εξαίρεσε το ½
διαμερίσματος που ανήκε στο διαθέτη, το οποίο κατέλιπε στον αδελφό του. Η επικαρπία της
ακίνητης περιουσίας του διαθέτη περιήλθε στο άσυλο ανιάτων μετά το θάνατο των δύο αδελφών
του.
776
Δημόσια διαθήκη Χρήστου Μανωλόπουλου αρ. 14457/9-4-1987 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Στέλλας Γκίνη - Σπύρου, φάκ. Χρήστου Μανωλόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης κατά τη σύνταξη της διαθήκης νοσηλευόταν στο άσυλο.
Κληροδότησε στο άσυλο όλη τη μετά θάνατο ακίνητη και κινητή του περιουσία.
777
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Αναγνωστόπουλου 21307/24-10-1989 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Πολυτίμης Αλεξανδρίδη. Η προσφορά αυτή από το διαθέτη έγινε σε «αιώνιον μνημόσυνον
της συζύγου μου Μαρίκας και των γονέων μας… και των αδελφών μας», φάκ. Γεωργίου
Αναγνωστόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
778
Δημόσια διαθήκη Ελευθερίας Τσολομίτη της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Αγγελικής Πετράκου -
Ορφανού αρ. 497/26-10-1990, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης στις 1-3-1991, φάκ.
Ελευθερίας Τσολομίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
539
Ο Ευάγγελος Φιλιππόπουλος, το 1953, με δωρεά εν ζωή δώρισε779 στο Άσυλο
Ανιάτων Αθηνών κτήμα 250 στρεμμάτων στη Νέα Μάκρη Αττικής.
Ο Δημήτριος Σαλβαράς με τη διαθήκη780 του διέθεσε στο Άσυλο Ανιάτων Αθηνών α)
αγρό του έκτασης 78 στρεμμάτων στη θέση Κοκκινόπυργος στη Μαγούλα Σπάρτης, β)
ελαιοπερίβολο έκτασης 50 στρεμμάτων στη θέση Πανηγυρίστρα στο Μυστρά, γ) μαγαζί781
στην πλατεία Μυστρά.
Η Σταυρούλα Καναβάρου, το 1983, με τη διαθήκη της διέθεσε στο Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης 300 τ.μ. κτήματός782 της που βρισκόταν σε αγροτική περιοχή των Μολάων.
Η Χρυσούλα Δημητροπούλου, το 1993, με τη διαθήκη783 της διέθεσε στο Άσυλο
Ανιάτων «Ο Άγιος Παντελεήμων» και στο Γηροκομείο Σπάρτης «Οι Άγιοι Ανάργυροι»
έναν αγρό κατά το ½ σε κάθε ίδρυμα.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους ή με δωρεά εν ζωή όρισαν ακίνητό τους να περιέλθει σε
άσυλο ανιάτων της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Η Αντωνία Κερασιώτη, το 1978, με τη διαθήκη784 της όρισε να περιέλθει στο Ίδρυμα
Περιθάλψεως Απροσαρμόστων Παίδων «Ο Άγιος Παντελεήμων», στο οποίο άφησε κατά
πλήρη κυριότητα τον υπόγειο χώρο κατοικίας της στη Σπάρτη. Όρισε τα ενοίκια από το
ακίνητο να κατατίθενται στην Εθνική Τράπεζα, για να εισπράττονται από το ίδρυμα ποσά
για κάλυψη λειτουργικών αναγκών του.
Το 1987, ο Γεώργιος, η Αικατερίνη και η Ζαφειρένα Παναγάκου δώρισαν785 στο
Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης δύο διαμερίσματα στο κέντρο της Αθήνας.
779
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1509/5-2-1978, άρθρο «Μεγάλη δωρεά στο Δήμο Σπαρτιατών
από τον αείμνηστο Ε. Ι. Φιλιππόπουλο».
780
Μυστική διαθήκη Δημητρίου Σαλβαρά, συντάχθηκε στις 24 Οκτωβρίου 1927, δημοσιεύτηκε
στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αριθ. 11/7-2-1973. Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων, Υπ. Οικονομικών.
Ο διαθέτης απεβίωσε στις 24-1-1973. Έγγραφο της 28ης Μαρτίου 1975 «Κληροδότημα Δημητρίου
Σαλβαρά», φάκ. Δημητρίου Σαλβαρά, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
781
Μυστική διαθήκη Δημητρίου Σαλβαρά…, ό.π. Το Άσυλο Ανιάτων, σύμφωνα με τη διαθήκη,
όφειλε να συμπληρώνει ισόβια το εισόδημα ανιψιού του διαθέτη «διά να εξασφαλίζεται η
αξιοπρεπής διαβίωσή του». Σε περίπτωση μη αποδοχής της κληρονομίας από το Άσυλο Ανιάτων, ο
διαθέτης διόρισε υποκατάστατόν του τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό και σε περίπτωση μη αποδοχής
το Γηροκομείο Σπάρτης με τον ίδιο όρο.
782
Ιδιόχειρος διαθήκη της Σταυρούλας Καναβάρου…, ό.π. Το μέρος του κτήματος που διέθεσε,
βρισκόταν στη θέση Λογγαράκη της περιοχής Πακίων Μολάων, τα υπόλοιπα 300 τ.μ. η διαθέτις
άφησε στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης.
783
Δημόσια διαθήκη Χρυσούλας Δημητροπούλου της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Πολυτίμης
Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου αρ. 25.080/20-1-1993, φάκ. Χρυσούλας Δημητροπούλου, Δ/νση
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Στο Άσυλο Ανιάτων «Ο Άγιος
Παντελεήμων» διέθεσε όλα τα χρήματά της, αφού αφαιρεθούν 500.000 δραχμές για έξοδα κηδείας.
784
Δημόσια διαθήκη (δεύτερη συμπληρωματική της πρώτης) της Αντωνίας Κερασιώτη αρ.
7406/18-4-1978 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Στέλλας Γκίνη- Σπύρου, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 121/20-6-1985, φάκ. Αντωνίας Κερασιώτη, Δ/νση Τοπικής
785
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 939/21-11-1987, άρθρο «Μεγάλη δωρεά τριών αδελφών στο
Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 85/ Ιανουάριος-Μάρτιος 1989, άρθρο «Μεγάλη Δωρεά».
540
Η Μαρίνα Ζερβούλια χήρα Γεωργίου Ζερβούλια, το 1994, με την ιδιόχειρη διαθήκη786
της κληροδότησε στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης κατά πλήρη κυριότητα ένα ισόγειο
κατάστημα μετά υπογείου στην Αθήνα και τρία διαμερίσματα με τους βοηθητικούς τους
χώρους.
Η Γεωργούλη Παναγιώτα, το 1997, με τη διαθήκη787 της διέθεσε στο Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης ακίνητο που βρισκόταν στην Αθήνα.
Ο Εμμανουήλ Μητράκος, το 1997, με διαθήκη του διέθεσε στο Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης την ψιλή κυριότητα ακινήτου788 του για να «βοηθηθούν οι ασθενείς και όλοι οι
αδύναμοι που ζουν μέσα σ’ αυτό, για να είμαι και εγώ ήσυχος ότι έχω εκπληρώσει ιδιαίτερο
χρέος και ηθικό καθήκον ως Χριστιανός και ως άνθρωπος».789
Διαθέτες με τη διαθήκη τους ή με δωρεά εν ζωή όρισαν οικόπεδό τους να περιέλθει σε
Από το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα αγοράστηκε στη Μαγούλα Σπάρτης και
παραχωρήθηκε790 στη Μητρόπολη Σπάρτης έκταση 20 στρεμμάτων, όπου
κατασκευάσθηκε από το μητροπολίτη Μονεμβασίας και Σπάρτης το Ίδρυμα Περιθάλψεως
Χρονίως Πασχόντων «Ο Άγιος Παντελεήμων», καθώς και κέντρο αποθεραπείας-
αποκατάστασης.
786
Ιδιόχειρος διαθήκη Μαρίνας Ζερβούλια, χήρας Γεωργίου της 6-5-1994, φάκ. Μαρίνας
Ζερβούλια, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Τα ακίνητα που διέθεσε
βρίσκονταν στην οδό Ανδρέου Μεταξά 28 στα Εξάρχεια στην Αθήνα.
787
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτας Γεωργούλη αρ. 209/12-8-1999, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Σπάρτης, φάκ. Παναγιώτας Γεωργούλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
788
Δημόσια διαθήκη Εμμανουήλ Μητράκου αρ. 448/31-7-1997 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Παγώνας Κοκκονού, φάκ. Εμμανουήλ Μητράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Το ακίνητο βρισκόταν στα Βριλήσσια Αττικής και αποτελείτο από τρία ισόγεια μαγαζιά
και τρία διαμερίσματα. Την αρχική επικαρπία του ακινήτου, ο διαθέτης όρισε να την έχει η
σύζυγός του εφ’ όρου ζωής της. Μετά το θάνατό της, την επικαρπία να είχε ο γιος του διαθέτη, με
τον όρο να κρατά από τα ενοίκια 200.000 δραχμές μηνιαίως και τα υπόλοιπα να αποδίδει στο
Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης. Μετά το θάνατο του γιου του, το άσυλο να έχει την πλήρη κυριότητα του
ακινήτου.
789
Δημόσια διαθήκη Εμμανουήλ Μητράκου…, ό.π.
790
Ιστοσελίδα Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio. gr/proedros. html
Περιοδ. Λακωνικά, 1902-2002. (2003). Επετειακή έκδοση των 100 χρόνων του Συνδέσμου.
Σύνδεσμος των εν Αττική Λακεδαιμονίων. Αθήνα, σσ. 201-204.
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 587/ 12-8-1993, άρθρο «Ποιο είναι το Σαϊνοπούλειου Ίδρυμα».
Σαϊνοπούλειου ιδρύματος.
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 169/Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2006.
541
Από το 1972, έτος δωρεάς της οικοπεδικής έκτασης του Ασύλου Ανιάτων Σπάρτης
από το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα, μέχρι το 2010, υπήρξαν προσφορές μικρών ποσών από
επώνυμους και ανώνυμους φιλάνθρωπους ομογενείς Λάκωνες, συλλογικούς λακωνικούς
φορείς και εκκλησίες για την ανέγερση και τη συντήρησή του.
Ο Μελέτιος Λιακάκος από τη Σπάρτη, το 1995, με τη διαθήκη791 του διέθεσε στο
Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης ένα ακίνητο από δύο συνεχόμενα οικόπεδα στη Γλυφάδα
έκτασης 1.100 τ.μ. στην οδό Ασκληπιού 41-43.
Ο Δημήτριος και ο Σταύρος Λεονταρίτης με δωρεά792 εν ζωή δώρισαν στο Σωματείο
Περιθάλψεως Χρονίως Πασχόντων «Ο Άγιος Παντελεήμων» ένα οικόπεδο έκτασης 727
τ.μ. με διώροφη οικοδομή και με υπόγειο εντός της πόλης της Σπάρτης.
Η Στυλιανή Δούκα, το 1996, με τη διαθήκη793 της κληροδότησε στο Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης ένα οικόπεδό της στην Αθήνα και δύο οικόπεδά της στον Πόρο.
Η Ειρήνη Πορφύρη, το 1988, προσέφερε794 500.000 δραχμές και έκταση τεσσάρων
στρεμμάτων στο Λουτράκι για το Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για ανέγερση, δημιουργία νέας πτέρυγας,
επίπλωσης σε άσυλο ανιάτων.
Το 1929, η Αικατερίνη Γρηγορίου δώρισε795 στο Άσυλο Ανιάτων Αθηνών το ποσό
των 300.000 δραχμών, για να οικοδομηθεί η ανατολικομεσημβρινή πλευρά του κτιρίου επί
των οδών Αγίας Ζώνης και Καλλιφρονά. Ακόμη έδωσε στο Άσυλο Ανιάτων το ποσό των
100.000 δραχμών για την επίπλωση ενός δωματίου στον όροφο του κτιρίου και την
εγκατάσταση κεντρικής θέρμανσης. Στη δωρεά της όρισε τη διάθεση των τριών κλινών σε
απόρους Λακεδαιμόνιους.796
791
Ιδιόγραφος διαθήκη του Μελετίου Λιακάκου…, ό.π.
792
Δωρεά εν ζωή Δημητρίου και Σταύρου Λεονταρίτη 22-3-1996 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Πολυτίμης Αλεξανδρίδη - Πολυχρονάκου. Ως λόγος της δωρεάς αναφερόταν το ιδιαίτερο ηθικό
καθήκον εκ λόγων ευπρεπείας και μεγάλης υποχρεώσεως προς το σωματείο «Ο Άγιος
Παντελεήμων», λόγω της περιθάλψεως του Σταύρου Λεονταρίτη από το σωματείο «Ο Άγιος
Παντελεήμων», φάκ. Δημητρίου και Σταύρου Λεονταρίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
793
Ιδιόγραφος διαθήκη Στυλιανής Δούκα…, ό.π.
794
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 85/ Ιανουάριος-Μάρτιος 1989, άρθρο «Μεγάλη Δωρεά».
795
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη Γρηγορίου: Λάκωνες
Ευεργέτες, εκπρόσωποι του παροικιακού Ελληνισμού στη Μανσούρα της Αιγύπτου» περιοδ.
Λακωνικά, τεύχ. 225/2007, σ. 47. Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 66/ Απρίλιος - Μάιος 1984, σσ. 27-
29, Εξακουστή Τριάντου - Ραχιώτη, άρθρο «Μνημόσυνο Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου».
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι Μεγάλοι Ευεργέτες Ιωάννης και Αικατερίνη
Γρηγορίου. Εκπρόσωποι του παροικιακού Ελληνισμού στη Μανσούρα της Αιγύπτου. Γκοριτσά,
Δήμος Θεραπνών, σ. 63.
796
Άσυλο Ανιάτων Αθηνών. Έκθεση Πεπραγμένων 1929. (1930). Εν Αθήναις, εκδ. Πυρσός «εις
την φιλάνθρωπον δωρήτριαν εξέφρασε την ζωηράν ευγνωμοσύνην της διά την όσω γενναίαν, τόσω
πρακτικήν δωράν ευγνωμοσύνην της διά την όσω γενναίαν, τόσω πρακτικήν δωρεάν της και την
ανακήρυξε Μεγάλην του Ασύλου Ευεργέτιδα, με την ευχή όπως το ευγενές παράδειγμά της εύρη και
άλλους μιμητάς προς ανακούφισιν της δυστυχίας…».
542
Ο Γεώργιος Θεοφιλόπουλος, το 1972, διέθεσε797 200.000 δραχμές για την έναρξη των
εργασιών στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης.
Ο Κωνσταντίνος Πατίστας, το 1981, διέθεσε798 300.000 δραχμές για την ανέγερση του
Ασύλου Ανιάτων Σπάρτης.
Ο Γεώργιος Σαϊνόπουλος, το 1983, προσέφερε799 100.000 δραχμές για την ανέγερση
του Ασύλου Ανιάτων Σπάρτης σε μνήμη των γονέων και συγγενών του.
Το Ίδρυμα800 «Σταύρος Νιάρχος», το 1999, πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης στο
Άσυλο Ανιάτων «Η Στέγη της Εκκλησίας» της Μητρόπολης Μεσσηνίας.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν χρηματικά ποσά χωρίς συγκεκριμένο σκοπό για
Η Αθηνά Δαγρέ, το 1985, με τη διαθήκη801 της διέθεσε στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης
τις καταθέσεις της στην Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα Σπάρτης.
Η Ευγενία Βλάχου, το 1991, με τη διαθήκη802 της κατέλιπε στο Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης «Ο Άγιος Παντελεήμων» τις χρηματικές της καταθέσεις, οι οποίες υπήρχαν κατά
το θάνατό της, το γραφείο του αποβιώσαντος συζύγου της με τα επιστημονικά ιατρικά του
βιβλία.
Η Μαρία Αλεξάκη, το 1992, με τη διαθήκη803 της διέθεσε στο Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης οτιδήποτε χρηματικό ποσό βρισκόταν κατά το θάνατό της. Υποχρέωσε τον
εξάδελφό της Διονύσιο Μπρατίτσα να παραδίδει κάθε έτος στο άσυλο 50 κιλά ελαιολάδου.
Ο Νικόλαος Σταυριανόπουλος, το 2005, με τη διαθήκη804 του όρισε από την πώληση
της οικίας του στους Θρακομακεδόνες και διαμερίσματός του στην Κυψέλη να δοθούν
5.000 ευρώ στο Ίδρυμα Χρονίως Πασχόντων «Ο Άγιος Παντελεήμων» της Σπάρτης.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά χωρίς συγκεκριμένο σκοπό για άσυλο ανιάτων της
Ο Γεώργιος Κερασιώτης, το 1978, διέθεσε805 100.000 δραχμές για το Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης.
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι Μεγάλοι Ευεργέτες Ιωάννης και Αικατερίνη

Γρηγορίου…, ό.π.
797
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 5/ Μαϊος-Ιούλιος 1972.
798
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 24-8-1981, άρθρο «Δωρεά 3.000.000 δρχ. διά το Άσυλο Ανιάτων
Σπάρτης».
799
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος της Λακωνίας, αρ. φ. 745/20-5-1983.
800
801
Ιδιόγραφος διαθήκη Αθηνάς Δαγρέ της 9-6-1985, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
174/6-9-90, φάκ. Αθηνάς Δαγρέ, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
802
Δημόσια διαθήκη Ευγενίας Βλάχου…, ό.π.
803
Δημόσια διαθήκη Μαρίας Αλεξάκη…, ό.π.
804
Ιδιόγραφος διαθήκη Νικολάου Σταυριανόπουλου…, ό.π. Ακόμη, ο διαθέτης όρισε να δοθούν
από 5.000 ευρώ στα ιδρύματα: Παιδικό χωριό SOS Ελλάδος, Χαμόγελο του Παιδιού, Ίδρυμα
Μητέρα, Βρεφοκομείο Αθηνών, Αντικαρκινικό Νοσοκομείο Αγ. Σάββας, Στέγη Γερόντων
Κυψέλης.
543
Το 1983, για το Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης διέθεσαν806 η Όλγα Σώμη από το Ξηροκάμπι
1.500.000 δραχμές, ο Γεώργιος Κουμάνταρος και η Ντόλλη Γουλανδρή 1.000.000
δραχμές.
Το 1984, για το Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης διέθεσαν807 από 100.000 δραχμές ο Μιχαήλ
Μαχαίρας και ο Δημήτριος Καλλιάνης. Η Αερολέσχη Λακώνων και η Αντωνία
Σπυροπούλου από 400.000 δραχμές. Η Αθηνά Παπαδάκου 200.000 δραχμές, ο
Κωνσταντίνος Πατίτσας 500.000 δραχμές και ο Παναγιώτης Ιωάν. Στρατάκος 2.000.000
δραχμές.808
Ο Γεώργιος Πουλημενάκος και η Μαρία Καστάνη διέθεσαν,809 το 1985, όλα τα δώρα
του γάμου τους στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης.
Το 1985, για το Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης διέθεσαν810 ο Δημήτριος και ο Αποστόλης
Μανιάτης 127.000 δραχμές, ο Σύλλογος Καναδά «Μυστράς» 1.000 δολάρια Καναδά, ο
Δημήτριος Λεονταρίτης από το Ξηροκάμπι 1.000.000 δραχμές. Ο Σύλλογος Σπαρτιατών
Σικάγου διέθεσε 6.000 δολάρια, ενώ η Ντίνα Τόγκου - Πλαγιάννη ανέλαβε τα έξοδα για
την ανέγερση ναού στο χώρο του ασύλου ανιάτων.811
Το 1986, για το Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης διέθεσαν812 ο Διονύσιος Σιγαλός 1.000.000
δραχμές, ο Ευστάθιος Βαλιώτης 1.000.000 δραχμές, η Δέσποινα Γεωργαντά 100.000
δραχμές, ο Παναγιώτης Στρατάκος 3.500.000 δραχμές, η Πολυτίμη Αλεξανδρίδου-
Πολυχρονάκου 100.000 δραχμές, ο Σύλλογος Λακώνων Αμερικής-Καναδά 205.531
δραχμές, ο Κωνσταντίνος Κατράνης και οι αδελφοί Σταθοπούλου από 100.000 δραχμές813,
ο Χαράλαμπος Πορφύρης 100.000 δραχμές.814
805
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 42/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1978, άρθρο «Κατετέθη ο θεμέλιος λίθος
του Ασύλου Ανιάτων».
806
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 62/ Απρίλιος-Ιούλιος 1983, άρθρο «Προσφοραί διά το Άσυλον
Ανιάτων».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 1690/9-5-1983, άρθρο «Προσφοραί υπέρ του Ασύλου Ανιάτων».
Ευστάθιος Μητροπολίτης Μονεμβάσιας και Σπάρτης. Ομιλία στα εγκαίνια του Ασύλου Ανιάτων
Σπάρτης. Σπάρτη, Ιερά Μητρόπολις Μονεμβασίας και Σπάρτης 1988.
807
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 66/ Απρίλιος-Ιούνιος 1984, άρθρο «Προσφορές υπέρ
αποπερατώσεως του Ασύλου Ανιάτων».
808
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 68/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1984, άρθρο «Μεγάλη Δωρεά».
809
Εφημ. Ταχυδρόμος της Λακωνίας της 30-9-1985, άρθρο «Ένας Ασυνήθιστος Γάμος».
810
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 70/ Απρίλιος-Ιούνιος 1985, σσ. 36-38, άρθρο «Προσφορές για το
Άσυλο Ανιάτων».
Το 1985, στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης προσέφεραν και οι ομογενείς στη Νέα Υόρκη Βασ.
Σταπάκος 10.000 δολ., ο Σύλλογος Σπαρτιατών Σικάγο 6.000 δολ., η Παλλακωνική Ομοσπονδία
ΗΠΑ-Καναδά 2.000 δολ., ο Σύλλογος Λακώνων «Ευρώτας» Ν. Υόρκης 1.000 δολ., ο Σύλλογος
«Ευρώτας» Σικάγο 1.000 δολ. Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ της 9-10-1985, άρθρο «Γενναίες δωρεές
ομογενών».
811
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ.71/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1985.
812
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 73/ Ιανουάριος-Μάρτιος 1986, σσ. 17-18, άρθρο «Προσφορές στο
Άσυλο Ανιάτων».
813
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 75/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1986, σσ. 55-59.
814
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 76/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1986.
544
Το 1987, ο Κωνσταντίνος Κατράνης και ο Θεμιστοκλής Μανεσιώτης προσέφεραν815
από 100.000 δραχμές στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης και η ομογενής Αγγελική Καλημέρη-
Κουμουτσίδη προσέφερε816 10.000 δολάρια.
Στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης, το 1988, η Χριστίνα Σταθοπούλου, η Αντιόπη
Χρυσανθάκη και ο Δημήτριος Καλλιάνης προσέφεραν817 από 100.000 δραχμές. Ο
Σύλλογος ομογενών Λακώνων από το Μόντρεαλ προσέφερε818 25.000 δολάρια Καναδά. Ο
Ηλίας Ζήτης προσέφερε819 1.000.000 δραχμές.
Το 1989, στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης προσέφεραν:820 ο Μιχαήλ Μαχαίρας, ο
Νικόλαος Μανουσάκης, ο Γεώργιος Σακελλαράκος, το Σώμα Ελληνίδων Οδηγών
Σπάρτης, ο Σταύρος Αντώνιος Αβδούλος, ο Ηλίας Δούκας, ο Ευστράτιος Γουρελιώτης, ο
Αναστάσιος Τσαμπήρας, η Φωτεινή Πλέσσα, ο Δημήτριος Σκιαδάς, η Παρασκευοπούλου-
Κατσίχτη από 100.000 δραχμές, ο Παναγιώτης Αλτομοιριανός 150.000 δραχμές, ο
Σύλλογος Βορειοδημοτών Μελβούρνης 622.000 δραχμές, ο Βασίλειος Τσιγκουράκος
300.000 δραχμές, ο Χαράλαμπος Τριανταφυλλόπουλος 1.000.000 δραχμές, οι κληρονόμοι
Δημητρίου Συκαρά εκ κληρονομιάς 5.245.000 δραχμές. Οι ομογενείς, Ιωάννης Αρκούδης
1.000 δολάρια, Νικόλαος Σαραντάκος 1.600 δολάρια, οι Λάκωνες Μελβούρνης 5.355
δολάρια Αυστραλίας.
Το 1990, στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης προσέφεραν821 ο Αθανάσιος Γενοβέζος, η
Κυριακούλα Λαμπρινού, ο Νικόλαος Τσολάκης, η Αναστασία Μαλαβάζου, ο Αθανάσιος
Κουλογιάννης, η Ευαγγελία Σαμάχρα, ο Θεόδωρος Σακελλαράκης, ο Δήμος
815
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 65/ 19-12-1987, άρθρο «Προσφορές στο Άσυλο».
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 80/ Οκτώβριος-Νοέμβριος 1987, άρθρο «Δωρεές Ασύλου Ανιάτων».
816
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1528/16-9-1987, άρθρο «Δωρεά 10.000 δολαρίων στο Άσυλο
Ανιάτων Σπάρτης».
817
818
819
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 1928/9-5-1988, άρθρο «Μεγάλη δωρεά στο άσυλο».
820
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 91/ Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1990 και τεύχ. 92/ Οκτώβριος-
Δεκέμβριος 1990.
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 87/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1989, τεύχ. 86/ Απρίλιος-Ιούνιος 1989, τεύχ.
88/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1989. Tο 1989, στο Άσυλο Ανιάτων Σπάρτης πρόσφεραν: ο Δημ.
Πατσαλός και η Διακουμάκου Μαρία από 1.000 δολ., ο Κωνσταντίνος Πατίστας 300.000 δρχ. Η
Ασημίνα Μαυράκη, η Αντιόπη Χρυσανθάκη, ο Μιχαήλ Μαχαίρας, ο Δημ. Κολλιάνης, η Χριστίνα
Σταθοπούλου και ο Κωνσταντίνος Κατράνης από 100.000 δρχ. Η Αδελφότης «Αγία Βαρβάρα»
Νέας Υόρκης, ο Σύλλογος Γεωργιτσιάνων Μόντρεαλ-Καναδά από 1.000 δολ. Η Αικατερίνη
Ντούσκου 500.000 δρχ.
821
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 93/ Ιανουάριος-Μάρτιος 1991.
Ευστάθιος Μητροπολίτης Μονεμβάσιας και Σπάρτης. Ομιλία στα εγκαίνια του Ασύλου Ανιάτων
Σπάρτης. Σπάρτη: Ιερά Μητρόπολις Μονεμβασίας και Σπάρτης 1988. «…Να ευχαριστήσω τον
ευγενή λαό της θεοσώστου επαρχίας μας… με τα φιλάνθρωπα και αλτρουιστικά αισθήματά του προς
τον συνάνθρωπο, τα οποία τόσο επίσημα έδειξε στο εγκαινιαζόμενο έργο. Του λαού είναι το έργο και
για τους ανθρώπους του λαού προορίζεται…».
545
Παπαδόπουλος και ο Μιχαήλ Μαχαίρας του Ευαγγέλου από 100.000 δραχμές. Η Σοφία
Τσιγκουράκου 135.000 δραχμές, ο Ανδρέας και η Αγγελική Δικαιάκου 150.000 δραχμές, η
Θεοδώρα Μενούτη 160.000 δραχμές, ο Λεωνίδας Παπαδάκος 265.000 δραχμές, ο Ανδρέας
Καλαντώνης 390.000 δραχμές, ο Ηλίας Δούκας 400.000 δραχμές, η Ειρήνη Πορφύρη και ο
Ηλίας Ζήτης από 500.000 δραχμές. Οι ομογενείς Γεώργιος Βλαχάκης και Κωνσταντίνος
Κατσούλης από 1.000 δολάρια. Η Σουσάνα Κοντζιά 4.000 δολάρια, ο Ευστάθιος και
Σταματική Βαλιώτη 6.000 δολάρια. Τα γυναικεία τμήματα λακωνικών συλλόγων
Μόντρεαλ 8.146 δολάρια Καναδά.
Μαθητές με προαιρετικούς εράνους συγκέντρωσαν χρηματικά ποσά για το Άσυλο
Ανιάτων Σπάρτης.
Οι μαθητές του 2ου Δημοτικού Σχολείου Σπάρτης, το 1982, από έρανο που έκαναν
μεταξύ τους συνέλεξαν το ποσό των 1.000 δραχμών, το οποίο προσέφεραν822 στο Άσυλο
Ανιάτων Σπάρτης.
Το 1987, οι μαθητές της Γ΄ τάξης του 1ου Λυκείου Σπάρτης προσέφεραν823 100.000
δραχμές στο Άσυλο Ανιάτων και στο Γηροκομείο Σπάρτης.
Αριθμός διαθετών με διαθήκη επιθυμούσε και διέθεσε όλη την περιουσία του σε
άσυλο ανιάτων της ιδιαίτερης πατρίδας του. Άλλοι διαθέτες κληροδότησαν ή διέθεσαν με
δωρεά εν ζωή σε άσυλο ανιάτων την κτηματική τους περιουσία, ακίνητό τους ή οικόπεδό
τους. Διέθεσαν χρηματικά ποσά για ανέγερση, δημιουργία πτέρυγας και επίπλωσης.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους και δωρητές με δωρεά εν ζωή διέθεσαν χρηματικά ποσά σε
άσυλο ανιάτων χωρίς συγκεκριμένο σκοπό. Από το σύνολο των δωρεών σε άσυλο ανιάτων
παρατηρείται ότι ο αριθμός των προσφορών των ανδρών σε σχέση με τον αριθμό
προσφορών των γυναικών είναι περίπου ίδιος (πίν. 29, γράφ. 27 παράρτ.). Την περίοδο
1971-2000 υπήρξαν οι περισσότερες δωρεές σε άσυλα ανιάτων (πίν. 30, γράφ. 28
παράρτ.). Οι δωρητές που προσέφεραν οικόπεδό τους, 55,2%, σε άσυλο ανιάτων
υπερτερούσαν σε σχέση με αυτούς που προσέφεραν χρήματα, 44,8% (πίν. 31, γράφ. 29
παράρτ.).
Πίνακας 29
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε άσυλο ανιάτων

Ν % Ν % N %
Άσυλο ανιάτων 13 44,9 16 55,1 29 100
822
Εφημ. Ο Ταΰγετος, Ιούλιος 1982
823
Περιοδ. Όσιος Νίκων, τεύχ. 79/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1987, άρθρο «Μια Συγκινητική Δωρεά».
546
Πίνακας 30
Η προσφορά των δωρητών σε άσυλο ανιάτων σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
Χρονική διάρκεια Άσυλο

ανιάτων
N %
1821 έως 1850
1851 έως 1880
1881 έως 1910
1911 έως 1940 11 38,0
1941 έως 1970 4 13,8
1971 έως 2000 12 41,4
2001 έως 2010 2 6,8
ΣΎΝΟΛΟ 29 100
Πίνακας 31
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε άσυλο ανιάτων

Ν % Ν % N %
Άσυλο ανιάτων 13 44,8 16 55,2 29 100
Οι οικονομικά ευκατάστατοι, σε περιπτώσεις, χρησιμοποιούν τις οικονομίες τους για

να βοηθήσουν αυτούς που υποφέρουν από την πείνα και τα δεινά. 824 Η ενίσχυση μέσω
δωρεών πραγματοποιείται κυρίως με την ενίσχυση φτωχών, προικοδοτήσεις, ενίσχυση
εκκλησιών, δωρεές σε κοινωφελή ιδρύματα. Οι ενισχύσεις αυτές προέρχονται από μικρούς
και μεσαίους δωρητές.
Μικροί δωρητές υποστήριξαν έργα φιλανθρωπίας, μέσω της οποίας επιδιωκόταν η
σωτηρία της ψυχής. Τρόπος συγχώρησης των αμαρτιών του ανθρώπου μπορεί να είναι η
οικονομική ενίσχυση αδύναμων μελών της χριστιανικής κοινότητας. 825 Κατά την ιουδαϊκή
και χριστιανική αντίληψη, η φιλανθρωπία αποτελούσε αποτελεσματική μέθοδο εξάλειψης
των αμαρτιών. Οι προσευχές και οι νηστείες συμπληρώνονται από τη φιλανθρωπία που
ήταν προτιμότερη.826 Η παρώθηση για φιλανθρωπία ήταν επιτυχής τους πρώτους
824
Singer Peter. (1972). Femine, Affluence and Morality Philosophy and Public Affairs σσ. 229-
243.
825
Ιωσήφ Δέσποινα. Φιλανθρωπία: η χριστιανική μορφή της ευεργεσίας. Στο Τσιρώνη Νίκη
(επιμ.). (2009). Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, Φιλανθρωπία, Εθελοντισμός. Η ευθύνη του πολίτη
826
Ιωσήφ Δέσποινα. Φιλανθρωπία: η χριστιανική μορφή της ευεργεσίας…, ό.π. Κλήμης Ρώμης Β΄
Επιστολή προς Κορινθίους αρ. 16.
547
χριστιανικούς χρόνους. Κίνητρο ήταν η εξασφάλιση της μεταθανάτιας ζωής. Η
φιλανθρωπία αποτελούσε επένδυση για το φιλάνθρωπο.827 Ο φιλάνθρωπος αισθανόταν
ικανοποίηση που εκπλήρωνε τις κοινωνικές υποχρεώσεις, ένιωθε ότι εντασσόταν στην
κοινότητα ή μπορεί να χρησιμοποιούσε την πράξη για προβολή. Νομιμοποιείται η ανώτερη
κοινωνική θέση που επιτρέπει την άσκηση της φιλανθρωπίας. Η φιλανθρωπία μπορεί να
καλύπτει και τις ανάγκες αυτών που τη λαμβάνουν, αν και όλες οι περιπτώσεις δεν είναι
ίδιες και κάθε φιλανθρωπική πράξη έχει διαφορετικό νόημα. 828 Οι περισσότερες
περιπτώσεις μικρών δωρεών και προσφορών έχουν ανιδιοτελή, ανθρωπιστικά κίνητρα.
Μετά το 1870, ενισχύθηκε η θεσμική φιλανθρωπία προς το κοινωνικό σύνολο και
υποχώρησε η ατομική βοήθεια για προνοιακούς σκοπούς, που είχε αναπτυχθεί από την
προσωπική σχέση του δωρητή με τον αποδέκτη της δωρεάς.829
Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η ανάπτυξη της φιλανθρωπικής δραστηριότητας
υπήρξε σημαντική, γιατί ήταν σχεδόν ολοκληρωτική η απουσία μιας συγκροτημένης
κοινωνικής πολιτικής για την περίθαλψη του φτωχού πληθυσμού από το Ελληνικό
Κράτος.830
Η φιλανθρωπική δραστηριότητα συνέβαλε στη διαμόρφωση κοινωνικής δράσης, που
σκοπό είχε τη βοήθεια των ασθενέστερων οικονομικά, αλλά και την απόκτηση κοινωνικής
εξουσίας από το μέρος των οικονομικά δυνατών.
Κληροδοτήματα σε υπηρετικό προσωπικό, γραμματείς και γενικά υπαλλήλους ήταν
δηλωτικά των οικονομικών δραστηριοτήτων του δωρητή, αλλά και της οικονομικής του
δύναμης.
Κατά το 19ο αιώνα οι πλούσιοι φιλάνθρωποι της εποχής διέθεταν χρήματα σε πτωχούς
συγχωριανούς τους για τη σωτηρία της ψυχής τους. Άλλοι με τη διαθήκη τους διέθεταν το
ρουχισμό τους.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς, το 1819, με την πρώτη διαθήκη που συνέταξε χάρισε
στους κατοίκους του Μυστρά όλη του την περιουσία «…όλα τα άνωθεν, όπου είναι αγορές
ιδικές μου με άσπρα ιδικά μου καθώς και το τρίτον ανάλογον από τον πατρικόν όλον αλακά
όπου και αν έχω όπου και αν είναι το μερίδιόν μου την σήμερον με καλήν μου γνώμην και
θέλησιν χωρίς την παραμικρήν βίαν και δυναστείαν αποφασίζω και τα χαρίζω εις το Κοινόν
του Καζά Μυστρός όπου όλα τα εχάρισα εις το Κοινόν αυτοπροαιρέτως διά να με συγχωρούν
οι πτωχοί ραγιάδες…».831
827
Ιωσήφ Δέσποινα Φιλανθρωπία: η χριστιανική μορφή της ευεργεσίας…, ό.π. Bulmer M. (1986).
Neighbours: The work of Philip Abrams. Κέμπριτζ.
828
Θεοδώρου Βασιλική. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της φιλανθρωπίας. Από τον κοινωνικό έλεγχο
στην αμοιβαιότητα, περιοδ. Μνήμων, 25/ 2003 σσ. 171-184.
829
Θεοδώρου Βασιλική. Εκσυγχρονιστικές απόπειρες των δωρητών της διασποράς. Επιρροές
προοπτικές και όρια των νεωτερικών τους παρεμβάσεων στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού
αιώνα. Στο: Αρβανιτάκης Δημήτρης (επιμ.). (2006). Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη νεότερη
Ελλάδα. Πρακτικά ημερίδας, Αθήνα: Βιλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη, σσ. 61-88.
830
Κορασίδου Μαρία. (1995). Οι Άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους. Φτώχεια και
φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα στον 19ο αιώνα. Αθήνα, ΙΑΕΝ/Γενική Γραμματεία Νέας
Γενιάς, σ. 77.
831
Ιδιόχειρος διαθήκη του Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π.
548
Σε διάφορα σημεία της διαθήκης του, ο Παναγιώτης Κρεββατάς έκανε φανερά τα
φιλάνθρωπα αισθήματα του προς το λαό της Λακωνίας. «Μετρητά άσπρα μου ευρίσκονται
όσα μου χρεωστούν με ομολογίας και όσα διαλαμβάνουν τα δευτέρια μου από τα οποία έχουν
να δοθούν εις το Κοινόν του Μυστρός γρόσια σαράντα χιλιάδες μετρητά…».832 Από το
ρουχισμό του που διέθεσε στα αδέλφια του ό,τι τους είναι περιττό επιθυμούσε να διατεθεί
σε πτωχούς.833 Ακόμη ζήτησε από τα αδέλφια του να χωριστεί μέρος της πατρικής του
περιουσίας και να δοθεί σε φτωχούς.834 Διέθεσε835 επίσης με τη διαθήκη του 1.000 γρόσια,
τα οποία θέλησε να δοθούν σε κατοίκους των γύρω χωριών για να τον συγχωρέσουν.
Ο Στράτης Τσιμπιδάρος από την Καρέα, το 1829, με τη διαθήκη του διέθεσε «τη
ρασέα του στον πνευματικό Γιεργούλα, τον παπά Ιωάννη να δώσουν ένα βρακί και του παπά
Παναγιώτη ένα ποκάμισο».836
Λάκωνες συνέστησαν ιδρύματα που σκοπό είχαν την προστασία των ασθενεστέρων.
Ο Επίσκοπος Σπάρτης Θεόκλητος, το 1895, ίδρυσε837 φιλόπτωχο εταιρεία με την
επωνυμία «Ο Άγιος Νίκων ο Μετανοείτε».
Σύλλογοι και σωματεία που ως κύριο έργο τους ήταν η φιλανθρωπία στη Λακωνία το
1971-72 ήταν: Ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Κυριών Σπάρτης838 «Οι Άγιοι Ανάργυροι» με
έτος ίδρυσης το 1922. Σκοπός του ήταν η συντήρηση του γηροκομείου, η ανέγερση νέου
και η οικονομική ενίσχυση απόρων ασθενών. Η Χριστιανική Οργάνωση Κυριών και
Κρεββατάς Δημήτρης. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Αθήνα, σσ.
57-58.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς ετοιμαζόταν για ταξίδι επικίνδυνο, γι’ αυτό συνέταξε τη διαθήκη του. Ο
προορισμός του ταξιδιού του δεν αναφερόταν. Πιθανώς να ήθελε να μεταβή σε Ναύπλιο, Σπέτσες
και Ύδρα για να διαπιστώσει αν τα μέρη αυτά παρακολουθούσαν την επαναστατική κίνηση. Ο
Κρεββατάς παρακολουθείτο από τους Τούρκους σε κάθε του κίνηση και μετά την επάνοδό του
εξακολουθούσε η παρακολούθηση από τους Τούρκους και θα εδολοφονείτο αν ο Τούρκος φίλος
του Μαχμούτ μπέης δεν απέτρεπε τον κίνδυνο. Δούκας Π.Χ. (1922). Η Σπάρτη διαμέσου των
αιώνων. Νέα Υόρκη.
Περιοδ. Λακωνικά, Α΄/ 1932, σ. 191, Ανανγνωστόπουλος Γ. άρθρο «Παναγιώτης Δ. Κρεββατάς»
832
833
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. «εάν όμως τίποτε σκουντικά τους είναι περιττά
να τα δίνους εις πτωχούς διά την αθλίαν μου ψυχήν».
834
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. «…εξών μόνον ο πατρικός μου αλλακάς να
χωρίση διά να ηξεύρουν τα αδέλφια μου το μερίδιόν του και να μην είναι ανάκατα με το ιδικό μου
μερίδιον, όπου μένει εις τους πτωχούς αδελφούς μου ραγιάδες του Καζά Μυστρός».
835
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π. «…να δοθούν και εις τα 6 πισινά χωριά γρόσια
χίλια και να κατεβαίνουν από την Ερατά του Μαχατί τους όπου έχουν να πληρώσουν εις το σεντούκι,
διά να με συγχωρέσουν οι αδελφοί μου χριστιανοί εις όσα μπορεί να τους έκαμα». Περιοδ. Μαλεβός,
έτος 4ο, τεύχ. 43/ Νοέμβριος 1924, σσ. 317-318 και τεύχ. 34/ Φεβρουάριος 1924, σ. 329.
836
Σκοπετέας Χ. Σταύρος. (1995). Διαθήκαι εκ της Δυτικής Μάνης…, ό.π.
837
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σ. 295. Σκοπός της εταιρείας ήταν «η
περίθαλψη των ενδεών και η παροχή εργασίας στους απόρους και τας απόρους νεάνιδας».
838
Απογραφικό Δελτίο σωματείου της 21-3-1971, φάκ. 49 Σωματεία – Ιδρύματα 1970-1971, ΓΑΚ
549
Δεσποινίδων Γυθείου,839 με έτος ίδρυσης το 1924, με σκοπό τη χορήγηση έκτακτου και
τακτικού βοηθήματος σε χρήματα, φάρμακα, τρόφιμα στους απόρους της πόλης και
περιφέρειας Γυθείου. Ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων Μολάων,840 με
έτος ίδρυσης το 1929, σκοπό είχε την κατά το δυνατόν θεραπεία των ελλείψεων και
αναγκών ενδεών οικογενειών. Ο Φιλανθρωπικός Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων
Κροκεών841 «Η Ταβιθά», με έτος ίδρυσης το 1952, σκοπό είχε την ενίσχυση απόρων και
ασθενών. Ο Αγαθοεργός και Μορφωτικός Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων
Ξηροκαμπίου842 «Αγία Τριάς», με έτος ίδρυσης το 1960, είχε σκοπό του την ενίσχυση
απόρων οικογενειών, παροχή φαρμάκων, τροφίμων και υπόδησης ορφανών, την ενίσχυση
απόρων μαθητών, τον εξωραϊσμό του καθεδρικού ναού. Η Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών
και Δεσποινίδων Καρυών,843 με έτος ίδρυσης το 1955, με σκοπό την παροχή βοήθειας σε
αναξιοπαθούντες των Καρυών. Ο Φιλανθρωπικός Θρησκευτικός Σύλλογος Κυριών,
Δεσποινίδων Βρονταμά,844 με έτος ίδρυσης το 1961, σκοπό του είχε την εξεύρεση
εργασίας και παροχή βοηθείας σε απόρους.
Το Ίδρυμα845 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, χρηματοδότησε την ανέγερση σπιτιού για
παιδιά στα Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν ακίνητό τους να περιέλθει σε οργανισμό ή ίδρυμα
στέγασης απόρων, γερόντων.
Η Αντωνία Κερασιώτη, το 1975, με τη διαθήκη846 της όρισε τη σύσταση κοινωφελούς
ιδρύματος με την επωνυμία «Κερασώτειον Ίδρυμα»847 στο οποίο άφησε τον πρώτο όροφο
οικίας της στη Σπάρτη και το πάνω από τον πρώτο όροφο για ανέγερση δωματίων και
«στέγαση απόρων κορασίδων μαθητευομένων εις την μοδιστρικήν ή οικοκυρικήν ή και εις
άλλας τέχνας».848
Ο Δημήτριος Περγαντής δώρισε849 κτίριο στη Σπάρτη για να στεγάσει τα ΚΑΠΗ.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν χρηματικά ποσά σε φιλανθρωπικό ίδρυμα.
839
Απογραφικό Δελτίο σωματείου της 10-3-1971.., ό.π.
840
841
Απογραφικό Δελτίο σωματείου της 10-61972.., ό.π.
842
843
844
845
846
847
“Κερασιώτειον Ίδρυμα” και κύρωση του οργανωτή αυτού» άρθρο μόνο, ΦΕΚ 809/26-10-1994,
τεύχ. Β΄.
848
Δημόσια διαθήκη Αντωνίας Κερασιώτη…, ό.π. Η διαθέτις όρισε στην περίπτωση που
παρέλθουν τρία χρόνια από το θάνατό της και το ίδρυμα δεν προβεί στην κατασκευή δωματίων για
τη στέγαση κορασίδων, τότε τα μισθώματα του α΄ ορόφου να κατατίθενται στην Εθνική Τράπεζα
και με αυτά να προικίζονται άπορες κορασίδες με το ποσό των 150.000 δραχμών καθεμία. Η
διαθέτις απαγόρευσε την πώληση ή μεταβίβαση της οικίας της στη Σπάρτη.
849
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ.733/25-10-2005.
550
Ο Γεώργιος Α. Σταματέλος, το 1903, με τη διαθήκη850 του κληροδότησε στη
Φιλόπτωχο Εταιρεία Πειραιά 1.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Θ. Δρίβας με τη διαθήκη του, το 1927, κληροδότησε851 στον Αγαθοεργό
Σύνδεσμο «Αγάπη» στον Πειραιά 50.000 δραχμές. Στις υπηρέτριές852 του διέθεσε από
10.000 δραχμές έως 25.000 δραχμές.
Ο Ιωάννης Κουτράκος από τη Σπάρτη, το 1972, με τη διαθήκη του κατέλιπε853 20.000
δραχμές στο Κέντρο Κοινωνικής Πολιτικής Λακωνίας.
Ο Δημήτριος Κούφαλης από τη Σκάλα, κάτοικος Αθηνών, το 1977, προσέφερε854
5.000.000 δραχμές για τους άπορους της Αθήνας στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν τα εισοδήματα ακινήτων τους να διατίθενται σε
ανήμπορους συμπατριώτες τους.
Η Αγγελική χήρα Θεοφάνους Παχύγιαννη το γένος Παπαθανασόπουλου, το 1944, με
τη διαθήκη855 της κληροδότησε το ήμισυ ελαιοπερίβολου της «υπέρ πτωχών της πόλεως
Σπάρτης και των περιχώρων…».
Ο Αντώνιος Γκιουζέλης από το Κυπαρίσσι ομογενής στην Καλιφόρνια, το 1975, με τη
διαθήκη του όρισε το καθαρό εισόδημα856 της περιουσίας του στην Καλιφόρνια να
αποστέλλεται κάθε εξάμηνο στο Κυπαρίσσι και να διανέμεται «εις ενδεή ή άπορα πρόσωπα
της πόλεως Κυπαρισσίου».
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης από την Κελεφά, το 1991, με τη
διαθήκη857 του επιθυμούσε το μισό των εσόδων του από τα ακίνητά του στην Κελεφά να
χορηγείται κάθε έτος σε ένα ή δύο από τα πτωχότερα άτομα που διαμένουν μόνιμα στην
Κελεφά και αυτό να γίνεται με αιτιολογημένη απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου
Κελεφάς.
850
Διαθήκη Γεωργίου Α. Σταματέλου…, ό.π. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού
Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών εγγράφων. (1908)…, ό.π.
851
Διαθήκη Γεωργίου Θ. Δρίβα…, ό.π. και φάκ. ΕΚΠ. 74-2-51, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
852
Κληροδότησε σε όσες από τις υπηρέτριες την ημέρα του θανάτου του βρίσκονταν στην υπηρεσία
του και σε όσες είχαν συμπληρώσει από δύο μέχρι δέκα χρόνια υπηρεσίας 10.000 δραχμές σε
καθεμία και σε όσες είχαν πάνω από δέκα έτη κληροδότησε από 25.000 δραχμές.
853
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Κουτράκου αρ. 32367/7-4-1972 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Ευαγγέλου Καρελλά, δημοσίευση Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 57/6-6-1972, φάκ. Ιωάννη
Κουτράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Έγγραφο 3435/1504/10-71972, Δ/νση Εθνικών Κληροδοτημάτων, Υπ. Οικονομικών. Φάκ. 49
Σωματεία - Ιδρύματα 1970-1971, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
854
855
Δημόσια διαθήκη Αγγελικής χήρας Θεοφάνους Παχύγιαννη…, ό.π.
856
Διαθήκη και τελευταία θέληση του Αντώνιου Γκιουζέλη…, ό.π. Το προς διανομή εισόδημα
διαχειριζόταν από επιτροπή που αποτελείτο από τους επιτρόπους του της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
Κυπαρισσίου, τον ανιψιό του Ι. Κουτσό, τον ιερέα και το δάσκαλο του σχολείου Κυπαρισσίου. Η
επιτροπή αυτή επιλέγει τα ενδεή και άπορα άτομα.
857
551
Ο Κωνσταντίνος Λιβανός, το 2003, από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών, κάτοικος Κέιπ
Τάουν, με τη διαθήκη858 του όρισε το 15% των εσόδων από την πώληση 23 στρεμμάτων
γης, που είχε στον Άγιο Νικόλαο Βοιών, να δοθούν στον ιερέα του Αγίου Νικολάου
Βοιών, για να διατεθούν σε ορφανά και φτωχά παιδιά της περιοχής.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν χρηματικά ποσά σε πτωχούς την ημέρα της
κηδείας τους.
Ο Ηλίας Θλιβερός, κάτοικος Γυθείου, το 1901, με τη διαθήκη859 του όρισε την ημέρα
που θα πεθάνει να μοιρασθούν στους πτωχούς του Γυθείου 500.000 δραχμές. Στις δύο
υπηρέτριές του διέθεσε 1.500 δραχμές.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεταν τα ενδύματά τους σε πτωχούς.
Η Ελένη χήρα Δημοσθένη Τζιβανόπουλου, το 1922, με τη διαθήκη860 της όρισε ο
ρουχισμός που θα βρεθεί στην οικία της μετά το θάνατό της να διανεμηθεί σε φτωχούς.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν χρηματικά ποσά σε άπορες οικογένειες.
Ο Γεώργιος Καρύδης, το 1907, όρισε861 οι τόκοι των καταθέσεών του στην Εθνική
Τράπεζα, ύψους 10.000 δραχμών, να διανέμονται σε πτωχές οικογένειες και για την
αποκατάσταση μίας «τιμίου κόρης».
Ο Αριστείδης Κοκκίνης, το 1910, όρισε862 οι τόκοι των καταθέσεών του στην Εθνική
Τράπεζα, ύψους 20.000 δραχμών, να διανέμονται σε πτωχές οικογένειες στη Σπάρτη.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου με τη διαθήκη863 ενίσχυσε ορφανά παιδιά και φτωχούς της
ιδιαίτερης πατρίδας του. Με τη διαθήκη του κληροδότησε τα πιο κάτω ποσά: Στη χήρα Ι.
Τσούμου και τα παιδιά της 100 λίρες. Στη Σοφία χήρα Λεωνίδα Ανδριτσάκη 100 λίρες.
Στη Διαμάντω χήρα Αποστολάκου και τα παιδιά της 200 λίρες. «Εις πτωχούς Γρηγορέους»
100 λίρες. «Εις πτωχούς Μπουλουμασέους» 100 λίρες. Στους πτωχούς της Γκοριτσάς 100
λίρες.
Η Αικατερίνη Σιδερίδη, το 1932, με τη διαθήκη864 της κληροδότησε 2.000 δραχμές για
το φιλόπτωχο ταμείο του ναού του Αγίου Βασιλείου Πειραιά και όρισε να διατεθούν σε
φτωχούς ασθενείς.
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης με τη διαθήκη865 του όρισε οι τόκοι από τις καταθέσεις του
να διαιρούνται σε τρία ίσα μερίδια. Το πρώτο μερίδιο όρισε να διανέμεται την Κυριακή
858
Μυστική διαθήκη Κωνσταντίνου Λιβανού…, ό.π.
859
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Θλιβερού…, ό.π.
860
Μυστική διαθήκη Ελένης χήρας Δημοσθένη Τζιβανοπούλου αριθ. 40086/29-1-1922 του
Συμβολαιογράφου Αθηνών Αριστείδη Μητζόπουλου, δημοσιεύθηκε στις 9-8-1937 στο
Πρωτοδικείο Αθηνών. Διαθήκαι και Δωρεαί Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών μετά σχετικών
εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974. (1979). Εν Αθήναις, σσ. 13-15.
861
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 442-443. Είναι άγνωστο εάν
εκτελέστηκε ο σκοπός της δωρεάς.
862
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π. Είναι άγνωστο εάν εκτελέστηκε ο
σκοπός της δωρεάς.
863
864
865
Καλαμάτας αρ. 146/30-4-1942, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
552
των Βαΐων σε πέντε πτωχά κορίτσια εκ των οποίων το ένα να είναι η υπηρέτριά του. Το
δεύτερο μερίδιο να δίνεται ως ετήσιο επίδομα σε ιεροψάλτη ο οποίος να μπορεί να
καταρτίζει μουσικό χορό καλλιφώνων μαθητών και ο οποίος να ψάλλει τακτικά.
Ο Γεώργιος Μπάρμπας, το 1938, με διαθήκη του866 διέθεσε 5.000 δολάρια867 οι τόκοι
των οποίων να διατίθενται για τους φτωχούς του Γεωργιτσίου.
Ο Καλλικρατίδας Κυρούσης, το 1943, στη διαθήκη868 του ανέφερε ότι διαθέτει 2.000
δραχμές σε φτωχούς, κάθε έτος, την ημέρα της γιορτής του Αγίου Κωνσταντίνου, στη
μνήμη του και στη μνήμη των γονέων του, αδελφών και συγγενών του.
Η Καλλιόπη Χαρτουλάρου, κάτοικος εν ζωή Σπάρτης, το 1963, με τη διαθήκη της
όρισε να γίνει διανομή869 της κινητής περιουσίας της, της ευρισκόμενης εντός της οικίας
της στη Σπάρτη, σε πτωχούς.
Ο Άγις Ζαχαρόπουλος, το 1967, με τη διαθήκη του επιθυμούσε την οικονομική
ενίσχυση,870 κάθε έτος, ενός άπορου κοριτσιού από την Κοινότητα Αγίου Ιωάννη Σπάρτης
και ενός άπορου κοριτσιού, κάθε πέντε χρόνια, από την Κοινότητα Παρορείου.
Ο σύλλογος διδασκόντων με ομόφωνη απόφαση όρισε τους άξιους να λάβουν το ισόποσο

χρηματικό βραβείο. Λόγω εξανεμίσεως των χρηματικών αξιών κατά τη γερμανική κατοχή το
κληροδότημα δε λειτούργησε. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 665/5-5-1961 προς τον
οικονομικό έφορο Λακεδαίμονος, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
866
Διαθήκη Γεωργίου Μπάρμπα…, ό.π.
867
Έγγραφο αρ. πρωτ. 23222/2202 της Διεύθυνσης Κληροδοτημάτων του Υπ. Οικονομικών, φάκ.
Γεωργίου Μπάρμπα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Τα τέκνα του αδελφού του διαθέτη ήγειραν αγωγές με τις οποίες ζητούσαν την ακύρωση της
διαθήκης γιατί: α) το σχολείο και οι ναοί δεν ήταν νομικά πρόσωπα, β) δεν υπήρχε ναός του Αγίου
Θωμά, γ) ο διαθέτης δεν είχε καθαρή διάνοια, δ) δεν υπήρχε κληροδότημα για τους φτωχούς του
Γεωργιτσίου. Η Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων έκανε πρόταση για συμβιβαστική επίλυση
της διαφοράς και κατάργηση της εκκρεμοδικίας με τα τέκνα του αδελφού του διαθέτη. Το 1950,
επήλθε συμβιβασμός με απόφαση δικαστηρίου στο Σικάγο και δόθηκε το ποσό των 2.544
δολαρίων, το οποίο και κατατέθηκε στην Τράπεζα της Ελλάδος. Επειδή η Τράπεζα της Ελλάδος
δεν παρείχε τόκο, τα χρήματα αυτά κατατέθηκαν στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σε προσωρινό
λογαριασμό με τον τίτλο «Κληροδότημα Γεωργίου Μπάρμπα».
ΑΥΕ φάκ. 1949/49,3 έγγραφο 9710 της 17-1-1949 του Υπουργείου Οικονομικών προς την
Τράπεζα της Ελλάδος, τμήμα Νομιμοποίησης Διαθηκών.
868
869
Δημόσια διαθήκη Καλλιόπης Χαρτουλάρου αρ. 10299/1963 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Ζαφείρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 64/14-5-1964. Έγγραφο Υπ.
Οικονομικών αρ. Κ 12 109/1163/19-8-1964, φάκ. Α/12 Ομογενών Δωρητών, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
870
Δημόσια διαθήκη Άγη Ζαχαρόπουλου…, ό.π. Τα χρηματικά ποσά της οικονομικής ενίσχυσης
προέρχονταν από ενοίκια - μισθώματα ακινήτων του διαθέτη που βρίσκονταν στη Ν. Χαλκηδόνα
Αττικής. Για το σκοπό αυτό διόρισε επιτροπή αποτελούμενη από τον πρόεδρο Πρωτοδικών
Σπάρτης, τον εφημέριο του Αγίου Ιωάννη Σπάρτης και τον εκάστοτε πρόεδρο της Κοινότητας του
Αγίου Ιωάννη.
Π.Δ. 16-2-1987 «Κύρωση οργανισμού του κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
“Ζαχαροπούλειο Ίδρυμα προικίσεως απόρων κορασίδων” του οποίου η σύσταση εγκρίθηκε με το
υπ’ αριθμ. 237/1970 Β.Δ.» ΦΕΚ 91/20-2-1987, τεύχ. Β,΄ άρθρο 3.
553
Ο Ηλίας Κατσίχτης, το 1968, διέθεσε τα εισοδήματα ενοικίων από κατάστημά του για
να βοηθά η Κοινότητα Αναβρυτής απόρους κατοίκους Αναβρυτής.871
Διαθέτες με τη διαθήκη τους κληροδότησαν χρηματικό ποσό για το προσωπικό που
είχαν στην υπηρεσία τους.
Ο Ιωάννης Π. Παναγουλάκος, το 1935, με κωδίκελλο της μυστικής διαθήκης
διέθεσε872 στην οικιακή βοηθό του 10.000 δραχμές.
Ο Δημήτριος Βενιόπουλος, το 1943, με την ιδιόχειρη διαθήκη του κληροδότησε στην
οικιακή βοηθό του ένα ελαιοπερίβολο.873
Ο Κωνσταντίνος Καλαμβόκης, το 1963, κληροδότησε874 στην οικονόμο του την οικία
του.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους αλλά και φιλανθρωπικές οργανώσεις διέθεσαν χρηματικά
ποσά σε φτωχούς κατά τις γιορτές Χριστουγέννων και Πάσχα.
Η Φιλόπτωχος Επιτροπή Γυθείου, το 1904, συγκέντρωσε χρήματα από τους
καταστηματάρχες Γυθείου «υπέρ των πτωχών της πόλεώς μας χάριν των αγίων ημερών του
Πάσχα…».875
Ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, το 1928, κληροδότησε876 300.000 δραχμές στις οικιακές
βοηθούς του οι οποίες βρίσκονταν κοντά του κατά την ημέρα του θανάτου του. Ακόμη
κληροδότησε877 στην Κοινότητα Χάρακα τα ισόγεια καταστήματά878 του στον Πειραιά,
871
Διαθήκη Ηλία Κατσίχτη της 16-8-1968, δημοσιεύθηκε στις 11-1-1973 στο Πρωτοδικείο
Αθηνών, φάκ. Ηλία Κατσίχτη, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Το
κατάστημα βρισκόταν στην Αθήνα, οδός Παναγή Κυριακού 17. Σε περίπτωση διάλυσης της
κοινότητας, το κατάστημα περιερχόταν στο Δήμο Σπάρτης και τα εισοδήματα διετίθεντο για
απόρους της Αναβρυτής. Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς αρ. 5461/28 Ιουνίου 1974 της
Συμβολαιογράφου Αθηνών Μαρίας Χατζή - Μπάνου. Η αποδοχή έγινε από τον Παναγιώτη Ν.
Τσορορό, Πρόεδρο της Κοινότητας Αναβρυτής, φάκ. Ηλία Κατσίχτη, Δ/νση Τοπικής
872
Κωδίκελλος διαθήκη Ιωάννη Π. Παναγουλάκου…, ό.π.
873
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Το ελαιοπερίβολο μετά το θάνατο της
συζύγου του περιερχόταν στην κυριότητα της οικιακής βοηθού με την προϋπόθεση ότι θα
αποκτούσε δικό της φυσικό κληρονόμο, σε διαφορετική περίπτωση θα το κληροδοτούσε στο ναό
του Αγίου Αθανασίου στο Γεωργίτσι.
874
Διαθήκη Κωνσταντίνου Καλαμβόκη…, ό.π.
875
Εφημ. Λακωνία της 17-5-1904. Η Φιλόπτωχος Επιτροπή αποτελείτο από τους Ν. Ρουσσόπουλο
Νομάρχη, Β. Καλκανδή Δήμαρχο, Χ. Σαλμά Αστυνόμο και τους δημοτικούς συμβούλους Μιχ. Β.
Μαυρομιχάλη και Αθ. Λιναρά.
876
Διαθήκη Γ.Ν. Πετρολέκα, φάκ. Γεωργίου Πετρολέκα…, ό.π., «…να διανεμηθώσι δε άπασαι αι
δραχμαί αύται εις τας υπηρέτριάς μου ταύτας κατά την κρίσιν της συζύγου μου ως προς τα
δοθησόμενα εις εκάστην τούτων ποσά».
877
Διαθήκη Γεωργίου Ν. Πετρολέκα…, ό.π., «Εις την Κοινότητα Χάρακος κληροδοτώ τα εν
Πειραιεί και επί της διασταυρώσεως των οδών Σωκράτους και Παρθεναγωγείου κείμενα μαγαζειά
μου…Η διαχείρισις θα γίνεται υπό τριμελούς επιτροπής με Πρόεδρον τον Ιερέα του Χωρίου Χάρακος
και δύο εκλεγομένων κατά τριετίαν…».
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά…, ό.π., σ. 57, Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960).
Ζάραξ Ιστορικά…, ό.π., σ. 163.
554
που με τα εισοδήματά τους θα βοηθούνταν τα Χριστούγεννα και το Πάσχα «οι πτωχοί της
Κοινότητας Χάρακα, ιδίως οι γέροντες πτωχοί».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 8-3-1970, Μουντάνου Τότα άρθρο «Ο Ευεργέτης του Χάρακος»
Λακωνικό Ημερολόγιο 2009 άρθρο 80 χρόνια του Ιδρύματος Πετρολέκα…, ό.π.
Εφημ. Ο Χάρακας, αρ. φ. 35/ Μάρτιος 1975, άρθρο «Ο Χάρακας».
Περιοδ. Το Λυχνάρι, τεύχ. 15/ 1994, σ. 7, Παπαγεωργίου Θεόδωρος άρθρο «Ίδρυμα- Σύλλογος-
Χάρακας-Χαρακιώτες» στο άρθρο αναφερόταν «Το 1993 για τις γιορτές των Χριστουγέννων το
Ίδρυμα Πετρολέκα διέθεσε το ποσό 17.850.000 δραχμών στους δικαιούχους κατοίκους της
Κοινότητας Χάρακα». Περιοδ. Το Λυχνάρι, τεύχ. 15/ 1994, Πετρολέκας Πάνος άρθρο «Από τις
δραστηριότητες του Ιδρύματος “Γ.Ν. Πετρολέκα”».
878
Τα ισόγεια καταστήματα αγοράστηκαν από το Γεώργιο Πετρολέκα στις 29 Δεκεμβρίου 1908
αντί του ποσού των 72.000 δραχμών. Υποθηκοφυλακείο Πειραιά, αρ. συμβολαίου 7568/29-8-1908
του Συμβολαιογράφου Πειραιά Παναγιώτη Κανελλόπουλου, τόμ. 84, αρ. 6062.
«Εν Πειραιεί ημέραν την εικοστή ενάτην 29 του μηνός Δεκεμβρίου του χιλιοστού εννεακοσιοστού
ογδόου έτους 1908 ημέραν Δευτέρα. Ενώπιον εμού του Συμβολαιογράφου Πειραιώς Παναγιώτη
Κανελλόπουλου εδρεύοντος και κατοικούντος ενταύθα τη παρουσία και…ενεφανίσθησαν οι προς
εμέ και τους μάρτυρας γνωστοί και μη εξαιρετέοι αφενός ο Γεώργιος Λουκάκης εργοστασιάρχης
μακαρονοποιίας, και αφετέρου ο Γεώργιος Ν. Πετρολέκας, έμπορος, κάτοικος Πειραιώς, οίτινες
εζήτησαν την σύνταξιν του παρόντος δι ου συνωμολόγησαν τα εξής: Ο μεν Γεώργιος Λουκάκης
έχει εις την αποκλειστικήν κατοχή, νομήν και κυριότητά του εν οικόπεδον μετά των επ’ αυτού
οικοδομών ήτοι μαγαζείων και λοιπών οικοδομών κείμενον εν Πειραιεί εντός του σχεδίου της
πόλεως Πειραιώς του ομωνύμου δήμου παρά την πλατείαν Κοραή και την Λεωφόρον Σωκράτους
συγκειμένων εκ πήχεων τετραγωνικών επτακοσίων είκοσι 720…το περιγραφέν τούτο κτήμα
ωμολόγησε ο ρηθείς Γεώργιος Λουκάκης ότι οικειοθελώς επώλησε σήμερον, παρεχώρησε,
μεταβίβασε και παρέδωκε ελεύθερον παντός βάρους…ες την αποκλειστικήν κατοχήν, νομήν και
κυριότητα του ειρημένου Γεωργίου Ν. Πετρολέκα…»
Τα καταστήματα του Πειραιά κατεδαφίστηκαν με απόφαση της διοικούσας επιτροπής του
ιδρύματος και ανεγέρθηκε πολυώροφη οικοδομή αποτελούμενη από ισόγειο και οκτώ ορόφους,
επτά καταστημάτων και εκατόν έξι γραφείων. Το οικοδόμημα αποτελεί περιουσία του ιδρύματος
Π.Δ. 246/21-3-1980 «Περί εγκρίσεως του Οργανισμού Διοικήσεως και Διαχειρίσεως του εν
Χάρακι Ζάρακος Λακωνίας εδρεύοντος Κοινωφελούς Ιδρύματος υπό την επωνυμίαν “Ίδρυμα
Γεωργίου Ν. Πετρολέκα”» ΦΕΚ 70/28-3-1980,τεύχ. Α΄ άρθρο 3.
Τα ισόγεια μαγαζιά έχουν μεταμορφωθεί σε οκταώροφη πολυκατοικία σε κεντρικό και
προνομιούχο σημείο του Πειραιά. Τούτο οφείλεται στη δραστηριοποίηση πολλών Χαρακιωτών που
με δικές τους δυνάμεις δημιούργησαν το πολυώροφο αυτό κτίριο αποφεύγοντας το δέλεαρ της
αντιπαροχής, βάσει της οποίας θα έμενε στο χωριό μόνο το 40% περίπου. Το βάρος αυτής της
προσπάθειας ανέλαβε κατά βάση η υποεπιτροπή του Πειραιά, με τον Σωτήριο Ροβάτσο και
συνεργάτες του τον Παναγιώτη Ιωάν. Πετρολέκα, τον Σωτήριο Λέων. Παπαγεωργίου και τον
Παναγιώτη Πριφτάκη. Επίσης οι Χαρακιώτες του Πειραιά, που προσέφεραν ως άτοκο δάνειο
χρηματικά ποσά, αλλά και Χαρακιώτες της Αμερικής με πρώτο τον Χρήστο Χελιώτη (1.200.000
δρχ.). Αξίζει να σημειωθεί η συμβολή του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου σε συνεργασία με το
δικηγόρο Παρασκευά Δρίβα για τη λήψη δανείου από το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων και
ακόμη του λογιστή Πάνου Πετρολέκα (Πανούλη)». Προσωπική επικοινωνία με επιστολή του
Προέδρου του Ιδρύματος «Πετρολέκα», ιερομονάχου Θεολόγου Γκιουζέλη.
555
Ο Άγις Ζαχαρόπουλος, το 1967, με τη διαθήκη879 του διέθεσε το 20% των ετήσιων
ακαθάριστων εισοδημάτων των κτημάτων του, που βρισκόνταν στην Κοινότητα Αγίου
Ιωάννη Σπάρτης, το οποίο όρισε να διανέμεται τα Χριστούγεννα και το Πάσχα κάθε έτους
σε είκοσι φτωχές οικογένειες της Κοινότητας Αγίου Ιωάννη Σπάρτης. Διέθεσε880 το ποσό
των 20.000 δραχμών για θεραπεία ασθενούς παιδιού. Επιθυμούσε επίσης να
κατασκευαστεί μικρό σπίτι σε οικόπεδό του για να διαμένει ανήμπορη γυναίκα με την
κόρη της.881
Ο Λεωνίδας Μανουσάκης από τη Σπάρτη, το 1989, με την πρώτη του διαθήκη882 όρισε
να διατεθούν οι τόκοι 1.000.000 δραχμών κατά τις γιορτές σε πέντε φτωχά παιδιά.
Ιδιώτες διέθεσαν χρηματικά ποσά για ενίσχυση άπορων συμπατριωτών τους.
Ο Γεώργιος Ι. Πολίτης από την Γκοριτσά, το 1924, δώρισε883 2.000 δραχμές στην
Κοινότητα Γκοριτσάς, για να ενισχυθούν οι φτωχοί της Γκοριτσάς.
Για τους πτωχούς της πόλης του Γυθείου, το 1939, προσέφεραν884 στο μητροπολίτη
Γυθείου ο Κωνσταντίνος Αρφάνης 1.500 δραχμές, ο Προκόπης Τσαμασίρος 1.300 δραχμές
και ο Αναστάσιος Πετροπουλάκης 300 δραχμές.
Ο Άρτεμις Χριστοφοράκος διέθεσε885 το μηνιαίο μισθό των 800 δραχμών, που
δικαιούτο ως εκπρόσωπος του δήμου στο νομαρχιακό συμβούλιο, για τους απόρους της
Σπάρτης.
Το κληροδότημα Σελίνας Παναγάκου, το 2010, διέθεσε για την ενίσχυση απόρων
387.085 ευρώ.886
Σύλλογοι και ίδρυμα διέθεσαν χρηματικά ποσά για σεισμοπαθείς.
Ο Σύλλογος των εν Αμερική Αρνιωτών «Άγιος Αθανάσιος», το 1912, διέθεσε887 100
δολάρια για τους σεισμοπαθείς της Ιταλίας και 600 δολάρια στον Ελληνικό Ερυθρό
Σταυρό για τους τραυματίες των Βαλκανικών Πολέμων.
Ο Πέτρος Μπέης Κ. Μαυρομιχάλης, το 1928, διέθεσε 200.000 δραχμές888 για τους
σεισμοπαθείς του Οιτύλου.
879
880
881
Δημόσια διαθήκη Άγη Ζαχαρόπουλου…, ό.π. Το έργο ανέλαβε η διαχειριστική επιτροπή που
είχε ορίσει με τη διαθήκη του. Για την κατασκευή ο διαθέτης όρισε να κοστίσει μέχρι 20.000
δραχμές και να γίνει επί οικοπέδου του που βρισκόταν στη θέση Παναγία Μυρτιδιώτισσα. Μετά το
θάνατο των ενοίκων το οίκημα περιερχόταν στο ναό της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας.
882
Ιδιόγραφος διαθήκη Λεωνίδα Μανουσάκη…, ό.π.
883
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί…, ό.π., σσ. 697-698.
884
885
886
προϋπολογισμών. Εθνικά Κληροδοτήματα. Κληροδότημα Σελίνας Παναγάκου.
887
888
Τα χρήματα διένειμε στους κατοίκους ο Μητροπολίτης Διονύσιος «άνευ διακρίσεως πολιτικών
συμπαθειών και φρονημάτων κατά την αυστηράν επιθυμίαν του κ. Μαυρομιχάλη…». Εφημ.
Λακωνία, αρ. φ. 2277/5-8-1928, άρθρο «Δωρεά υπέρ του Νοσοκομείου».
556
Λάκωνες ομογενείς στο Λόουελ των ΗΠΑ, το 1928, διέθεσαν889 ύστερα από
διενέργεια εράνου 214 δολάρια για τους σεισμοπαθείς της Μάνης.
Ο Σύλλογος Βρεσθενιτών της Βοστώνης, το 1928, διέθεσε από το ταμείο του 100
δολάρια για τους σεισμοπαθείς της Κορίνθου.890
Το Ίδρυμα891 «Σταύρος Νιάρχος», το 1999, αγόρασε σκηνές για τα θύματα του
σεισμού στην Aθήνα.
Ιδιώτες και σύλλογοι διέθεσαν χρηματικά ποσά για ενίσχυση οικογενειών επιστράτων.
Ο Σύλλογος των εν Αμερική Αρνιωτών «Άγιος Αθανάσιος», το 1912, διέθεσε892 στις
οικογένειες των επίστρατων Αρνιωτών 121.000 δραχμές. Για τις ανάγκες που προέκυψαν
στους κατοίκους της Άρνας κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο σύλλογος
διέθεσε 1.038 δολάρια. Tο 1922, χορήγησε893 μηνιαίο επίδομα σε εκατόν επτά οικογένειες
επίστρατων στη Μικρά Ασία. Το 1942, ο σύλλογος διέθεσε894 1.038 δολάρια «υπέρ της
αγωνιζομένης Ελλάδος».
Ο Σπύρος Νιάρχος, το 1940, διέθεσε895 23.000 δραχμές για την ενίσχυση απόρων
οικογενειών στρατευθέντων εφέδρων της Βαμβακούς. Το 1943, για τον ίδιο σκοπό,
διέθεσε896 1.200.000 δραχμές.
Χρηματικά ποσά διατέθηκαν για το συσσίτιο απόρων.
Ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων Γυθείου «Η Παναγία η Χρυσαφίτισσσα», το
1917, δημιούργησε897 στο Γύθειο συσσίτιο για τους απόρους, προσφέροντας το ποσό των
874,45 δραχμών.
Η Αντωνία Γ. Πετροπουλάκη από το Γύθειο διοργάνωσε, το 1922, στην Αθήνα
συναυλία και το ποσό των εσόδων, 3.755,50 δραχμές, διέθεσε για τα συσσίτια Γυθείου.898
889
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2263/18-3-1928, άρθρο «Υπέρ των σεισμοπαθών».
890
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 19 / Ιούλιος 1928, σ. 220.
891
892
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα…, ό.π.
893
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα…, ό.π., σ. 123. Κάθε οικογένεια ελάμβανε το ποσό των
200 δραχμών το μήνα για όσο χρόνο είχε στρατευμένο. Το συνολικό ποσό που διέθεσε από το
σύλλογο ήταν 21.400 δραχμές.
894
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα…, ό.π.
895
896
897
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 1959/31-3-1917. Ισολογισμός των οικονομικών συσσιτίων Γυθείου.
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σ. 381. Στις 13 Μαΐου το 1918 έπαυσε η
λειτουργία του συσσιτίου ελλείψει τροφίμων.
Για το συσσίτιο παραχωρήθηκαν και 1.116,55 δραχμές, ποσό που προοριζόταν για το γυμναστήριο
της πόλης του Γυθείου. Κατά τη διάρκεια του συσσιτίου χορηγήθηκαν μερίδες αξίας 13.557,70
δραχμών.
898
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σσ. 382-383. Επιστολή του συζύγου
της αιφνιδίως θανούσας Αντωνίας Πετροπουλάκη, Γεωργίου Πετροπουλάκη, προς το μητροπολίτη
Γυθείου ανέφερε ότι, επειδή έπαυσε η λειτουργία του συσσιτίου, τα χρήματα να διατεθούν για το
557
Ο Γεώργιος Λ. Σταματάκος, κάτοικος Αθηνών, από τη Σπάρτη, απέστειλε,899 το 1940,
στο μητροπολίτη Σπάρτης 10.000 δραχμές για τα λαϊκά συσσίτια απόρων στη Σπάρτη.
Ο Γεώργιος Θεοφιλόπουλος κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο διέθεσε900 χίλια κιλά
λάδι για τα λαϊκά συσσίτια στη Σπάρτη.
Το Ίδρυμα901 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, χρηματοδότησε προγράμματα σίτισης για
ηλικιωμένους και αγορά εξοπλισμού της Μητρόπολης Μαρωνείας και Κομοτηνής. Το
1999, χρηματοδότησε κοινωνικά-φιλανθρωπικά προγράμματα της Αρχιεπισκοπής Αθηνών.
Με τη διενέργεια εράνων μεταξύ των ντόπιων ενισχύονταν με χρηματικά ποσά
συμπατριώτες τους.
Σε έρανο902 μεταξύ των κατοίκων του Βασσαρά συγκεντρώθηκε το ποσό 2.464,5
δραχμών, μέρος του οποίου εδίδετο σε όποιον κάτοικο δεν μπορούσε να αντικαταστήσει το
μεταφορικό του ζώο που πέθαινε.
Με έρανο που έγινε στη Σπάρτη το Πάσχα του 1937 διατέθηκαν903 31.650 δραχμές σε
φτωχούς.
Η Δήμητρα Καμπά, ομογενής στην Αμερική, κατόπιν εράνου που πραγματοποιήθηκε
μεταξύ κυριών, το 1939, απέστειλε904 στο μητροπολίτη Γυθείου 75 δολάρια, τα οποία
διατέθηκαν για αγορά υποδημάτων για φτωχά παιδιά.
Για την «Ιματιοθήκη του Παιδιού», το παράρτημα Γυθείου, το 1952, προσέφερε905 σε
χρήμα από την εθελοντική προσφορά των κατοίκων 6.260.000 δραχμές.
Ομογενείς και σύλλογοι ομογενών διέθεταν χρηματικά ποσά, ενδύματα και τρόφιμα
για τους συμπατριώτες τους.
Η Αδελφότης Αραχοβιτών ενίσχυσε οικονομικά τους άπορους Αραχοβίτες μετά το Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο.906
μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γεωργίου Γυθείου ή για οποιοδήποτε άλλο κοινωφελές έργο. Τελικά
το ποσό της δωρεάς Πετροπουλάκη διετέθη για την συντήρηση του εξωκλησίου των Αγίων
Πάντων και ένα μικρό μέρος για εξόφληση οφειλών για το καταργημένο συσσίτιο.
899
Εφημ. Σπαρτιατικά Χρονικά, αρ. φ. 32/ Μάρτιος 1940.
900
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 502/2-2-1976, άρθρο «Γεώργιος Δ. Θεοφιλόπουλος. Ο μεγάλος
ευεργέτης που πρέπει να τιμηθεί και από την Πολιτείαν».
901
Ιστοσελίδα του Ιδρύματος. http://snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=4
&grantcountry=Ελλάδα/ Ανάκτηση: 7-10-2011.
902
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 60 / Απρίλιος 1926, σ. 527, άρθρο «Επαινετή αλληλεγγύη» στο άρθρο
αναφερόταν «Ο εκ Τσιτζίνων Γ. Λυμπεράκης είχε το ατύχημα να του ψοφήση προ τινός το μουλάρι
του. Οι Βασσαραίοι, μη λησμονούντες τα αγαθά της αλληλεγγύης, έσπευσαν να συλλέξουν μεταξύ
των εράνους ως έπραξαν και υπέρ άλλου εσχάτως ατυχήματος Βασσαραίου και να αποστείλουν το
συλλεγέν ποσόν…».
903
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 177/ 16-5-1937.
904
Εφημ. Λακωνία της 9-4-1939, άρθρο «Υπέρ των πτωχών».
905
Εφημ. Λακωνία, αρ. φ. 2984/13-4-1952.
906
Πίτσιος Κ. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος…, ό.π., σσ. 119, 221. Το 1945 απέστειλε
ταχυδρομικά δέματα με ρούχα και τρόφιμα. Το 1946 έφτασαν στις Καρυές 248 δέματα και 14
μπαούλα με ρούχα και τρόφιμα. Ακόμη στάλθηκαν από την Αμερική ζώα, γεωργικά εργαλεία. Το
1947 έστειλε 14 κιβώτια με είδη ρουχισμού για τους απόρους των Καρυών, ένα κιβώτιο με
γραφική ύλη για τους μαθητές του δημοτικού σχολείου.
558
Ο Παναγιώτης Λάσκαρης από το Ξηροκάμπι, κάτοικος Ουάσινγκτον, μετά το Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, έστειλε907 δέματα με ρουχισμό και χρηματικά βοηθήματα σε
συμπατριώτες του.
Ο Σύλλογος Χρυσαφιτών ΗΠΑ, το 1949, απέστειλε908 στους συγχωριανούς του
τρόφιμα, ρουχισμό και 700 δολάρια.
Η Αδελφότης Πετρινιτών Αμερικής, το 1953, απέστειλε909 στην Πετρίνα είκοσι ένα
κιβώτια ιματισμού για τους απόρους της κοινότητας.
Η Αδελφότης Βατικιωτών Αυστραλίας, το 1961, διέθεσε910 σε φτωχές οικογένειες της
Νεάπολης 98 λίρες Αγγλίας. Ο Κωνσταντίνος Β. Σταθάκης διέθεσε911 1.000 δραχμές για
φτωχές οικογένειες.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια, διέθεσε912 450 δολάρια για
φιλανθρωπικούς σκοπούς στο Δήμο Μολάων και 2.250 δολάρια για αγορά ενδυμάτων
απόρων γυναικών στα Πάκια.
Η Νταίζυ Πετρολέκα από τον Χάρακα διέθεσε913 3.000 δολάρια για την ενίσχυση των
κατοίκων της Κοινότητας Χάρακα.
Ο Αθανάσιος Ζάχαρης από την Αγόριανη, το 1977, εγκατεστημένος στη Νέα Υόρκη
με τη διαθήκη914 του όρισε «το υπόλοιπο της κληρονομίας μου δωρηθή εις ευαγή –
φιλανθρωπικά, εκπαιδευτικά και εκκλησιαστικά ιδρύματα κείμενα εις το χωρίον Αγόριανη,
Σπάρτης Ελλάδος».
Σύλλογοι και ιδιώτες διέθεσαν ενδύματα, γραφική ύλη σε μαθητές.
Ο Σύνδεσμος Βαμβακιτών στο Baugor Maire των ΗΠΑ, το 1933, μοίρασε915 σε όλα τα
αγόρια του Δημοτικού Σχολείου Βαμβακούς από ένα κουστούμι και στα κορίτσια από ένα
φόρεμα, καθώς και παπούτσια στους απόρους μαθητές.
Η Ένωση των Ζαρακιτών Αττικής, το 1936, διέθεσε 600 τετράδια για την ενίσχυση916
των απόρων μαθητών των δημοτικών σχολείων της περιοχής Ζάρακα.
Ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων Σικάγου καταγόμενων από το Μυστρά, το 1946,
με έρανο που πραγματοποίησε μεταξύ ομογενών συγκέντρωσε τετρακόσιες παιδικές
907
Μαλαφούρης Μπάμπης. (1948). Έλληνες της Αμερικής 1528-1948. Νέα Υόρκη σ. 435.
908
Εφημ. Λακωνικό Βήμα της 2-6-1949, άρθρο «Η βοήθεια των ομογενών της Χρυσάφης».
909
Επιστολή του εκπροσώπου της Αδελφότητας Πετρινιτών προς την Κοινότητα Πετρίνας, φάκ.
ΕΚΠ. 69.2-56, υποφάκ. Αλληλογραφίας Σχολείου και Δωρητών (Επιστολαί), ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
910
Εφημ. Αι Βοιαί της 1-2-1961.
911
Εφημ. Αι Βοιαί…, ό.π.
912
913
914
Διαθήκη Αθανασίου Ζάχαρη της 25-8-1977 επικυρώθηκε από το Δικαστήριο της Κομητείας του
Μπρουξ, απόφαση 611/ 27-6-1985, φάκ. Αθανασίου Ζάχαρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Σύμφωνα με το διαθέτη, οι εκτελεστές της διαθήκης του για τη διάθεση
του υπολοίπου της κληρονομίας έπρεπε να συμβουλευτούν τον ιερέα της Αγόριανης, το διευθυντή
του σχολείου της Αγόριανης και τον ανιψιό του Χρήστο Βεργάδο.
915
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 4/ Δεκέμβριος 1934, σσ. 59-60, άρθρο «Το Δημοτικό Σχολείο
Βαμβακούς» σσ. 59-60.
916
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 56/ 1-4-1936.
559
ενδυμασίες τις οποίες απέστειλε στο Μυστρά, για να διατεθούν σε άπορα παιδιά της
κοινότητας.917
Ο Σύλλογος Βασσαριωτών Ν. Υόρκης, το 1946, απέστειλε918 είδη ρουχισμού αξίας
1.000 δολαρίων για τους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Βασσαρά.
Ο Αθανάσιος Καλομοίρης από το Γεράκι, κάτοικος ΗΠΑ, το 1950, απέστειλε919 στο
Γεράκι είδη ιματισμού και γραφική ύλη για τους μαθητές του σχολείου.
Χρήματα που συγκεντρώθηκαν από συναυλία που δόθηκε στη Σπάρτη από την
«Ιματιοθήκη του Παιδιού» αγοράστηκαν και χορηγήθηκαν920 σε εβδομήντα άπορους
μαθητές στη Σπάρτη είδη υπόδησης και ιματισμού.
Ο Πολυζώης Γκουμάκος από την Πετρίνα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1968,
διέθεσε921 400 ζεύγη υποδημάτων για τους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας.
Τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του Ελληνικού Κράτους οι φιλάνθρωποι διέθεσαν
σε συνανθρώπους τους μικρά χρηματικά ποσά, κυρίως όμως το ρουχισμό τους για τη
σωτηρία της ψυχής τους. Στα τέλη του 19ου αιώνα συστήθηκαν τα πρώτα ιδρύματα με
σκοπό την προστασία των οικονομικά ασθενέστερων. Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν
ακίνητο να περιέλθει για στέγαση απόρων, διέθεσαν χρηματικά ποσά σε φιλανθρωπικά
ιδρύματα, διέθεσαν εισοδήματα από ακίνητά τους σε ανήμπορους συμπατριώτες τους,
διέθεσαν χρηματικά ποσά και ενδύματα σε πτωχούς την ημέρα της κηδείας τους, όρισαν
χρηματικά ποσά σε άπορες οικογένειες, κληροδότησαν χρηματικό ποσό στο προσωπικό
που είχαν στην υπηρεσία τους κατά τη διάρκεια του βίου τους, όρισαν τη διάθεση
χρηματικών ποσών από την περιουσία τους να διανέμονται κάθε Χριστούγεννα και Πάσχα
σε απόρους. Φιλανθρωπικές οργανώσεις και σύλλογοι διέθεσαν χρηματικά ποσά για
ενίσχυση απόρων, σεισμοπαθών, οικογενειών επίστρατων, για συσσίτιο απόρων, για
ενίσχυση φτωχών συμπατριωτών τους σε χρήματα, τρόφιμα και ενδύματα, γραφική ύλη σε
μαθητές.
Προικοδότηση
Ο θεσμός της προίκας υπήρχε από τα αρχαία χρόνια και αποτελούσε τη συμβολή της
γυναίκας στον κοινό βίο. Η προίκα ήταν ένας θεσμός κατά τον οποίο η οικογένεια
917
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 20/3-11-1946, άρθρο «Ευγενής δωρεά ξενιτεμένων Ελλήνων».
918
Εφημ. Σπάρτη, αρ. φ. 16/ 29-5-1946.
919
Εφημ. Σπαρτιατικά Νεά της 20-4-1950, άρθρο «Ζωή και κίνησις εις την Κοινότητα Γερακίου.
Ομογενείς Δωρηταί και Ευεργέται».
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ.119-120/24-12-1958, άρθρο «Το θαύμα της Ιδιωτικής
920
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 540/ 5-4-1953, άρθρο «Δωρεάν διανομή ιματισμού εις άπορους
μικρούς μαθητάς».
921
Πράξη 12/8-5-1968, Βιβλίο Πρακτικών Σχολικής Εφορείας Πετρίνας, φάκ. ΕΚΠ. 69.2-10, ΓΑΚ
560
παραχωρούσε στη νύφη την περιουσία της όταν παντρευόταν. Οι συνήθεις λόγοι επιβολής
της προίκας ήταν αρχικά οικονομικοί και στη συνέχεια κοινωνικοί. Πέρα από τα φυσικά
προσόντα της νύφης, αιτία γάμου αποτελούσε και η προίκα. Η προίκα ήταν ένα συμβόλαιο
γάμου το οποίο επιβεβαιωνόταν από το προικοσύμφωνο. Ήταν μια ενέργεια στην οποία το
συναίσθημα είχε ανύπαρκτο ρόλο στη διαδικασία λήψης της απόφασης. Οι γονείς κάθε
κοπέλας προσπαθούσαν από τα μικρά χρόνια της μέχρι τη στιγμή που θα τη ζητούσε
κάποιος σε γάμο να συλλέξουν όση περισσότερη προίκα μπορούσαν, για να παντρευτεί.
Συνήθως η προίκα αποτελείτο από ρούχα, αλλά οι πιο εύποροι έδιναν κοσμήματα, κτήματα
γης, ζώα καθώς και κατοικίες. Στην ουσία η προίκα ήταν μια αποζημίωση στον άντρα,
καθώς εξασφάλιζε την ελάφρυνση της οικογένειας σε πολλούς τομείς και του συζύγου από
τα βάρη της. Λόγω της φτώχειας που επικρατούσε σε οικογένειες μέχρι και τις αρχές του
δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, την προικοδότηση ενίσχυαν δωρητές, οι οποίοι έθεταν
κριτήρια για την προικοδότηση κοριτσιών στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Η κατάργηση της
προίκας θεσμοθετήθηκε στην Ελλάδα με νόμο922 το 1983. Η προικοδότηση υπήρξε μια
φιλανθρωπική δραστηριότητα, που σκοπό είχε τη δημιουργία οικογένειας και τη στήριξη
του φτωχού πληθυσμού. Δεν ήταν λίγοι όσοι για τη σωτηρία της ψυχής τους επιθυμούσαν
την προίκιση φτωχών κοριτσιών.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν χρηματικά ποσά για την προίκιση απόρων,
ορφανών κοριτσιών.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς, το 1819, με τη διαθήκη του όρισε οι επίτροποι της
διαθήκης να μοιράσουν 30.000 γρόσια και να δοθούν «εις υπανδρείας πτωχών και
ορφάνων κοριτζιών αναλόγως του καθενός κατά το είναι του και κατά την υπανδρείαν όπου
μέλλει να κάμη».923
Ο Ιωάννης Γρηγορίου κληροδότησε «υπέρ των απόρων νέων και απόρων νεανίδων του
χωριού μου». Συγκεκριμένα, οι υπερβαίνοντες των 200.000 δραχμών τόκοι κεφαλαίου του
όρισε να κατατεθούν στην Εθνική Τράπεζα εντός ενός έτους από τους κληρονόμους του.
Οι τόκοι που θα προέκυπταν διετίθεντο: «Το πρώτον έτος να υπανδρεύουν ένα πτωχόν
κοράσιον εκ των συγγενών μου, το δεύτερο έτος να σπουδάζουν έναν νέον εκ των
επιμελεστέρων μαθητών πτωχόν, το τρίτο έτος να υπανδρεύουν εν κοράσιον πτωχόν του
922
Ν. 1329/1983 «Κύρωση ως κώδικα του Σχεδίου Νόμου: «Εφαρμογή της συνταγματικής αρχής
της ισότητας ανδρών και γυναικών στον Αστικό Κώδικα, τον εισαγωγικό νόμο, την εμπορική
νομοθεσία και τον κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, καθώς και μερικός εκσυγχρονισμός των
διατάξεων του Αστικού Κώδικα που αφορούν το Οικογενειακό Δίκαιο» ΦΕΚ 25/18-2-1983, τεύχ.
Α΄. Σήμερα αντί για την προίκα έχει θεσμοθετηθεί η οικονομική ενίσχυση του τέκνου, με το άρθρο
1509 Α.Κ.
923
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς προέβη σε αυτήν του την προσφορά «...επειδή και τόσον μέσα εις τον
Κασαπά καθώς και έξω στα χωριά είναι πολλές και αδύνατες κόρες όπου εκ της δυστυχίας όχι μόνον
δεν δύνανται να υπανδρευθούν, αλλά δίδουν και την παρθενιά τους, διά τούτο διορίζω να χωρισθούν
απο τους κάτωθεν Επιτρόπους μου γρόσια τριάντα χιλιάδες 30.000 και να δοθούν...». Για την
προικοδότηση συγκεκριμένων προσώπων διέθεσε «της Νικήταινας διά να υπανδρεύση τας δύο
θυγατέρας της γρόσια 1.000, του Βασ. Χρυσικού γρόσια 5.000 χιλιάδες διά να υπανδρεύση τας
θυγατέρας του...».
561
χωρίου μου Γκοριτσά, το τέταρτο έτος πάλιν μαθητήν και κατ’ έτος να εξακολουθεί το
ίδιον».924 Για τον παραπάνω σκοπό όρισε επιτροπή αποτελούμενη από τον Παναγιώτη
Ηλία Γρηγορίου, τον Πάνο Ν. Γρηγόρη, τον Γεώργιο Δ. Γρηγορίου, τον εκάστοτε δήμαρχο
και ειρηνοδίκη του Δήμου Θεραπνών.
Ο Αθανάσιος Τρανάκος, το 1923, με τη διαθήκη του επιθυμούσε στην περίπτωση που
πλεόναζαν χρήματα μετά την ανέγερση ερειπωμένου ναού στο Βαχό, να διατεθούν
αποκλειστικά για προίκιση925 διά κλήρου, κάθε έτος, απόρων κοριτσιών από το Βαχό.
Ο Ιωάννης Π. Λαμπράκης, το 1934, με τη διαθήκη του επιθυμούσε για πενήντα χρόνια
και ανά πενταετία την προίκιση μίας «απόρου και εναρέτου νεανίδος καταγομένης εξ
Αλεποχωρίου Γερονθρών»926 από τις προσόδους927 του ιδρύματος.
Ο Γεώργιος Πολίτης κληροδότησε928 στην οικιακή βοηθό του, Μετάξω Πήλιουρα,
20.000 δραχμές, με την προϋπόθεση ότι θα τον υπηρετεί κατά το χρόνο του θανάτου του
και αν δεν έχει αποκατασταθεί με γάμο με προίκισή της.
Ο Νικόλαος Δημ. Χαραμής από το Λάχιο Βοιών με τη διαθήκη929 του διέθεσε 200
δολάρια Καναδά τα οποία όρισε να δοθούν σε δύο φτωχές νεανίδες στο Λάχιο κατά την
ημέρα του γάμου τους.
924
Στο καταστατικό διοικήσεως και διαχειρίσεως του κληροδοτήματος Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου Κ.Δ. της 1-8-1941, ΦΕΚ 273/14-8-1941, άρθρο 15 αναφερόταν: «Δικαίωμα προικίσεως
έχουσιν υγιείς και αμέμπτων ηθών νεάνιδες ηλικίας 16 ετών συμπεπληρωμένων μέχρι 45 ετών
συμπεπληρωμένων». Σκεύος Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σ. 1330. Στις 21-9-
1921 το ποσό που είχε κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ήταν 200.000 δραχμές.
925
Μυστική διαθήκη Αθανασίου Ιωαν. Τρακάκου…, ό.π. Όροι για συμμετοχή στην κλήρωση
είχαν: α) άπορα και άπροικα παντελώς κορίτσια, β) να είχαν ηλικία 20-35 ετών, γ) να είχαν πλήρη
υγεία. Το ποσό που διετίθετο ως προίκα ήταν 3.000 δραχμές για κάθε κοπέλα. Η κλήρωση γινόταν
την ημέρα του Αγίου Γεωργίου στο πλησιέστερο ειρηνοδικείο. Η κληρωθείσα κοπέλα λάμβανε το
ποσό μετά την τέλεση του γάμου της.
926
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Π. Λαμπράκη της 26-3-1934, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 87/26-6-1937, φάκ. Ιωάννη Π. Λαμπράκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Κ.Δ. 9 «Περί διοικήσεως και διαχειρίσεως του προς προίκισιν νεανίδων Αλεποχωρίου Γερονθρών
καταλειφθέντος κληροδοτήματος Ιωάννου Π. Λαμπράκη», άρθρον 2. Σκοπός του ιδρύματος. ΦΕΚ
167/7-6-1943, τεύχ. Α΄.
Μετά τη λήξη της πεντηκονταετίας με το κεφάλαιο του κληροδοτήματος προικίζονταν πέντε
νεάνιδες από το Αλεποχώρι Γερονθρών. Απογραφικό Δελτίο Νομικών Προσώπων αρ. 154/7-8-
1972, φάκ. 49. Σωματεία – Ιδρύματα 1970-1971, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
927
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Π. Λαμπράκη…, ό.π.
Κ.Δ. 9 «Περί διοικήσεως και διαχειρίσεως…, ό.π. Οι πρόσοδοι του ιδρύματος προέρχονταν αρχικά
από ενοίκια της ημιτριωρόφου οικίας του διαθέτη στο Αλεποχώρι με την εκποίηση της οποίας το
αντίτιμο κατατέθηκε στην Εθνική Τράπεζα και οι τόκοι διετίθεντο για την προίκιση απόρου νέας
από το Αλεποχώρι.
928
929
Δημόσια Διαθήκη Νικολάου Δημ. Χαραμή αρ. 7568/6-4-1935 του Συμβολαιογράφου Πειραιά
Ιωάννη Κλάδου, φάκ. Νικολάου Δημ. Χαραμή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
562
Ο Αναστάσιος Τρούπος ή Τρουποσκιάδης, το 1947, με τη διαθήκη του κληροδότησε
2.000 λίρες Αγγλίας, οι τόκοι των οποίων δίνονταν ως προίκα κάθε έτος «δύο απόρων και
αμέπτου ηθικής κορασίδων της Κοινότητας Βαμβακούς».930
Ο Νικόλαος Παπαμιχαλόπουλος κληροδότησε το υπόλοιπο931 της περιουσίας του στην
Εθνική Τράπεζα του Scranton της Πενσυλβάνιας ως καταπίστευμα, για να καταβάλλει το
καθαρό ετήσιο μισό εισόδημα σε συμβούλιο.932 Ο διαθέτης όρισε το ποσό αυτό να διατεθεί
από το συμβούλιο για την προικοδότηση, κάθε έτος, απόρων και αξίων νέων που είχαν
γεννηθεί και κατοικούσαν στην Κρεμαστή.
Ο Ιωάννης Βουζουναράς, κάτοικος Λίβερπουλ Αγγλίας, καταγόμενος από το Γύθειο,
το 1956, κατέλιπε με τη διαθήκη του στο Δήμο Γυθείου933 ποσό 10.500 λιρών Αγγλίας για
την προικοδότηση απόρων νεανίδων του Γυθείου. Για το σκοπό αυτό συστήθηκε
930
Ιδιόγραφος διαθήκη Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδη…, ό.π.
Διάταγμα 90 «Περί κυρώσεως του οργανισμού διοικήσεως και διαχειρίσεως του προς την
Κοινότητα Βαμβακούς–Λακεδαίμονος προς προίκισιν κορασίδων, καταλειφθέντος
κληροδοτήματος Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδου» ΦΕΚ 21/15-2-1961, τεύχ. Α΄, άρθρο 3.
Σκοπός – Πόροι. Η προίκιση γινόταν από κεφάλαιο δύο χιλιάδων λιρών Αγγλίας.
Άρθρο 9. Για να έχουν δικαίωμα εκλογής οι νεάνιδες και να συμμετέχουν στην κλήρωση έπρεπε να
συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις α) να είναι κάτοικοι της Κοινότητας Βαμβακούς, β) να είναι
αμέπτου ηθικής, γ) να έρχονται σε πρώτο γάμο, δ) να είναι άπορες, ε) Η ηλικία τους να είναι από
16 έως 40 ετών. Το Κοινοτικό Συμβούλιο Βαμβακούς επέλεγε έξι από τις απορότερες από τις
οποίες τελικά προικίζονταν δύο.
Απογραφικό Δελτίο Νομικού προσώπου αρ. 249/24-4-1972, κληροδότημα Αναστασίου Τρούπου ή
Τρουποσκιάδου, φάκ. 49 Σωματεία – Ιδρύματα 1970-1971, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σσ. 88-89. Ο διαθέτης όρισε η επιλογή των
νεανίδων να γίνεται με κλήρωση από το Κοινοτικό Συμβούλιο Βαμβακούς μεταξύ έξι νεανίδων
που θα συμμετείχαν στην κλήρωση. Έγγραφο αποδοχής δωρεάς αρ. πρωτ. 18/9-3-1960, φάκ.
Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς.
931
Αντίγραφο μετάφρασης της διαθήκης του Νικ. Παπαμιχαλόπουλου της 1-8-1963. Αρχείο Δήμου
Κρεμαστής. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου από το 1920 μέχρι του 1974.
(1979). Αθήνα, σσ. 159-161. Δεν αναφερόταν συγκεκριμένα το υπόλοιπο ποσό της περιουσίας από
το διαθέτη.
932
Αντίγραφο μετάφρασης της διαθήκης του Νικ. Παπαμιχαλόπουλου…, ό.π. Το συμβούλιο
σύμφωνα με τη διαθήκη, αποτελείτο από τον ιερέα της Κρεμαστής, το διοικητικό άρχοντα της
Κρεμαστής και το διευθυντή του υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας Αθηνών. Σε περίπτωση
που μέλη του συμβουλίου αδυνατούσαν να ενεργούν σύμφωνα με τα οριζόμενα της διαθήκης, τότε
την υποχρέωση αυτής αναλάμβανε ο επίσκοπος Σπάρτης.
Έγγραφο της Μητροπόλης Μονεμβασίας και Σπάρτης αρ. πρωτ. 1851/ 12-9-1973 προς την Εθνική
Τράπεζα του Scranton της Πενσυλβάνιας με το οποίο προτεινόταν ως τακτικό μέλος ο
μητροπολίτης Σπάρτης και όχι ο ιερέας της Κρεμαστής. Αρχείο Δήμου Κρεμαστής.
933
Έγγραφο του Δήμου Γυθείου αρ. πρωτ. 24/13-1-1964 προς τη Νομαρχία Λακωνίας «Υποβολή
στοιχείων αξιοποιήσεως κληροδοτήματος». Έγγραφο αρ. Κ. 13047/1722/19-8-1966 «Περί
δραχμοποιήσεως καταθέσεων εις συνάλλαγμα κληρονομίας Λεωνίδα Βουζουναρά», της Δ/νσης
Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπουργείου Οικονομικών, φάκ. Λεων. Ιωαν. Βουζουναρά, Δ/νση
563
επιτροπή934 η οποία εξέλεγε για προίκιση δύο νεανίδες άνω των 17 ετών. Ο αριθμός των
προς προίκιση κορασίδων και το χρηματικό ποσό εκάστης προίκας οριζόταν από επιτροπή,
ανάλογα με τα εισοδήματα του ιδρύματος.935
Η Κλεοπάτρα Ιατρίδη, το 1968, με τη διαθήκη936 της άφησε στην Κοινότητα Κροκεών
την ψιλή κυριότητα ολόκληρης της περιουσίας της937 στις περιοχές Λάγιο, Στεφανιά και
Σκάλα. Η διαθέτις όρισε για την περιουσία να είναι αναπαλλοτρίωτη και με τα εισοδήματα
να προικίζεται ανά τριετία ή τετραετία μία άπορος κοπέλα, σε μνήμη του συζύγου της
Γεωργίου Ιατρίδη, του αδελφού της Δημητρίου Κρονδηρά και της μητέρας της Αθηνάς.
Ο Σεραφείμ Πάτσιος με τη διαθήκη938 του όρισε την προίκιση απόρων κοριτσιών939
κατοίκων της Κοινότητας Γεωργιτσίου.
934
Β.Δ. 90/8-2-1967«Περί συστάσεως εν Γυθείω Λακωνίας κοινωφελούς Ιδρύματος υπό την
επωνυμία κληροδότημα Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά» ΦΕΚ 20/20-2-1967, τεύχ. Β΄
άρθρα 8,10. Διαθήκη Λέοντος Ιωάννου Βουζουναρά της 4-2-1956, φάκ. Λεων. Ιωαν. Βουζουναρά,
Ο διαθέτης ανέφερε στη διαθήκη του ότι αν ο σκοπός σύστασης του κληροδοτήματος ήταν
ανέφικτος, τότε οι επίτροποι μπορούσαν να διαθέσουν το διατιθέμενο ποσό για φιλανθρωπικά
ιδρύματα ή φιλανθρωπικούς σκοπούς στην Ελλάδα της απολύτου εκλογής τους.
935
Το κληροδότημα Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά στο Γύθειο διέθεσε για προικοδότηση
απόρων κοριτσιών, το 2004, 1.000 ευρώ και το 2001, 800 ευρώ.
Απολογισμός εσόδων και εξόδων του κληροδοτήματος Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά
διαχειριστικού έτους 2004-2005, φάκ. Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά, Δ/νση Τοπικής
936
Ιδιόγραφος διαθήκη Κλεοπάτρας Ιατρίδη της 3-7-1968, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών 1423/1970, φάκ. Κλεοπάτρας Ιατρίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
937
Η περιουσία της Κλεοπάτρας Ιατρίδη ήταν 250 στρέμματα. Απόσπασμα πρακτικού αρ. 7/15-4-
1980 του Κοινοτικού Συμβουλίου Κροκεών «Περί περιφράξεως και διανομής», φάκ. Κλεοπάτρας
Ιατρίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
938
Ιδιόγραφος διαθήκη Σεραφείμ Πάτσιου της 1-11-1969, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. απόφασης 30/13-1-1972. Ως προϋποθέσεις προίκισης ορίζονταν: α) να είναι άγαμοι, β) να
κατάγονται από την Κοινότητα Γεωργιτσίου, γ) να είναι από τις «πτωχότερες και ηθικότερες της
κοινότητας κατά τας παραδεδειγμένας υγιείς αρχάς της Ελληνικής Κοινωνίας», δ) να έχουν
συμπληρώσει το 20ό έτος της ηλικίας των, φάκ. Σεραφείμ Πάτσιου, Διεύθυνση Εθνικών
Κληροδοτημάτων Υπ. Οικονομικών. Φάκ. Σεραφείμ Πάτσιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Π.Δ. 203 /1974 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς Ιδρύματος υπό
την επωνυμία Κληροδότημα «Σεραφείμ Πάτσιου» και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ
73/20-3-1974, τεύχ. Γ.΄ Περιοδ. Λακωνικά, έτος Η΄ τεύχ. 67/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1974, σ. 187.
939
Το Δ.Σ. του κληροδοτήματος «Σεραφείμ Πάτσιος» προέβαινε σε ετήσια ανακοίνωση
προκήρυξης προικοδότησης και βάσει του καταστατικού του ιδρύματος «καλεί τις καταγόμενες εκ
της Κοινότητος Γεωργιτσίου Σπάρτης Λακωνίας τας συγκεντρώσασας τα κάτωθι προσόντα, όπως
υποβάλουν αυτοπροσώπως ή διά των γονέων ή επιτρόπων αυτών αίτησιν εντός μηνός…Αι αιτήσεις
προς εξυπηρέτησιν των ενδιαφερομένων θα κατατίθενται εν τοις γραφείοις της Κοινότητος
Γεωργιτσίου… Εν Γεωργιτσίω 20-6-1983, διά το Δ.Σ. ο Πρόεδρος Στέφανος Πάτσιος». Εφημ.
Ταχυδρόμος της Λακωνίας της 30-7-1983.
564
Ο Ιερόθεος Κυριαζόπουλος, Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης, με τις
διαθήκες940 του επιθυμούσε να δοθεί το ¼ των τυχόν ευρεθέντων χρημάτων του ως
προικώο ποσό της πρώτης Σπαρτιάτισσας που θα παντρευτεί μετά το θάνατό του.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά για την προίκιση απόρων, ορφανών κοριτσιών.
Ο Δημήτριος Ι. Χελιώτης προικοδοτούσε,941 κάθε έτος, τρεις νέες από την Κοινότητα
Αλεποχωρίου, με το ποσό των 3.000 δραχμών την καθεμία.
Ο Γεώργιος Στ. Βαρβαρέσσος από τη Νεάπολη, κάτοικος Αυστραλίας, το 1961,
απέστειλε942 στην Κοινότητα Νεάπολης 4.500 δραχμές για προικοδότηση νεανίδων.
Ο Σπύρος Χ. Χούλης από την Ελίκα, κάτοικος Bebforb των ΗΠΑ, το 1962, διέθεσε
2.000 δολάρια για την προικοδότηση943 δύο κοριτσιών της Ελίκας.
Ο Χαράλαμπος Χούλης από την Ελίκα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε944 30.000
δολάρια για την προικοδότηση απόρων κορασίδων.
Ο Σπύρος Νικητάκης από το Καστόρι διέθεσε,945 το 1982, στο Δημοτικό Σχολείο
Καστορείου 400.000 δραχμές για την προικοδότηση δέκα φτωχών κοριτσιών του
Καστορείου.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν τα εισοδήματα από ακίνητό τους να διατεθούν για
την προίκιση ορφανών κοριτσιών.
Ο Ηλίας Θλιβερός, κάτοικος Γυθείου, το 1901, με τη διαθήκη946 του διέθεσε την
κυριότητα τριώροφης οικίας του στο Γύθειο στη μονή Μυρτιδιώτισσας στα Κύθηρα, με
σκοπό ανά έτος να διαθέτει από τα εισοδήματα «της οικίας χιλίας δρχ. για να υπανδρεύει
ορφανά κορίτσια εκ της πόλεως Γυθείου».
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης με τη διαθήκη947 του επιθυμούσε τα ενοίκια από την οικία
του στην Αράχοβα να διατίθενται κάθε έτος σε πέντε φτωχά κορίτσια.
Ο Θεόδωρος Μ. Κωστάκος, το 1965, με τη διαθήκη948 του κληροδότησε στην
Κοινότητα Πακίων δύο αγρούς και με τα εισοδήματά τους «να ενισχύονται διά την
αποκατάστασίν των διά γάμου άπορων κορασίδων της Κοινότητας Πακίων».
Το κληροδότημα Σεραφείμ Πάτσιου, το 1977, διέθεσε 80.000 δραχμές σε πέντε κορίτσια του
Γεωργιτσίου, εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 3/3-9-1977. Το 1978, διέθεσε 60.000 δραχμές,
εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 11/24-10-1978. Το 1982, διέθεσε 50.000 δραχμές για
προικοδότηση εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα αρ. φ. 23/25-10-1982.
940
Διαθήκες του Ιερόθεου Κυριαζόπουλου της 24-11-1978 και της 22-9-1979 δημοσιεύθηκαν στο
Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 25 και 26/1980. Τα άμφιά του τα διέθεσε σε εκκλησίες και μονές της
Ελλάδος, φάκ. Ιερόθεου Κυριαζόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
941
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28/ Αύγουστος 1960, σσ. 8-10.
942
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 9-2-1961, άρθρο «Δωρεαί Φιλανθρώπων».
943
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 3-3-1962, άρθρο «Δωρεαί».
944
945
946
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Θλιβερού…, ό.π.
947
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Καρύγιαννη…, ό.π. Η οικία του διαθέτη ήταν ετοιμόρροπος και
άρα ακατάλληλη για ενοικίαση. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 665/5-5-1961 προς τον
Οικονομικό Έφορο Λακεδαίμονος, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
948
Διαθήκη Θεοδώρου Κωστάκου…, ό.π.
565
Διαθέτες με τη διαθήκη τους κληροδότησαν όλη την περιουσία τους για την προίκιση
απόρων κοριτσιών.
Ο Γεώργιος Ζαχαρόπουλος με τη διαθήκη του, το 1916, κληροδότησε όλη την
περιουσία του στην Κοινότητα Βαμβακούς. Τα εισοδήματα που προέκυπταν διετίθεντο για
την προικοδότηση949 μίας απόρου νέας από τη Βαμβακού κάθε έτος.
Ο Παναγιώτης Νικ. Τζοβάνης ή Κοσπέτος από το Βρονταμά, το 1938, με τη
διαθήκη950 του διέθεσε τα εισοδήματα της περιουσίας του για την προίκιση τεσσάρων
νεανίδων από τον Βρονταμά και για υποτροφίες σε σπουδαστές των Κοινοτήτων Κοσμά –
Κυνουρίας και Βρονταμά.
Η προίκιση απόρων ορφανών κοριτσιών γινόταν με δωρεά συγκεκριμένου ποσού από
ομογενή ή γηγενή δωρητή, με διαθήκη και διάθεση συγκεκριμένου ποσού ή με διάθεση
ποσού από τα εισοδήματα της περιουσίας του διαθέτη. Αριθμός διαθετών κληροδότησε
όλη την περιουσία του για προίκιση απόρων κοριτσιών. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι
διαθέτες με τη διαθήκη τους σύστηναν ίδρυμα το οποίο αναλάμβανε τη διαδικασία των
προικοδοτήσεων, όπως όριζε ο διαθέτης. Τα κριτήρια των υποψηφίων κοριτσιών για
προίκιση ήταν συνήθως η ηλικία, η οικονομική κατάσταση, η υγεία, το «άμεμπτον του

949
Δημόσια διαθήκη του Γεωργίου Ζαχαρόπουλου της 12-2-1916, φάκ. Γεωργίου Ζαχαρόπουλου,
Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Κ.Δ. «Περί Διοικήσεως και
διαχειρίσεως του προς προίκισιν απόρων νεανίδων καταλειφθέντος κληροδοτήματος Γεωργίου
Ζαχαρόπουλου» ΦΕΚ 111/6-3-1942, τεύχ. Α΄. Άρθρο 2. Σκοπός του Ιδρύματος. Απογραφικό
δελτίο Νομικού Προσώπου 20/24-4-1972, φάκ. 49 Σωματεία – Ιδρύματα 1970-1971, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σσ. 85-87. Η επιλογή της νέας για
προικοδότηση ο διαθέτης όρισε να γίνεται με κλήρωση, μεταξύ πέντε νεανίδων από τη Βαμβακού.
Η διαθήκη άρχισε να εφαρμόζεται από το 1950.
950
Μυστική διαθήκη Παναγιώτη Νικ. Τζοβάνη ή Κοσπέτου του Συμβολαιογράφου Γερακίου
Κωνσταντίνου Κυριαζή, αρ. 1535/13-2-1938, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης 83/9-7-
1949.
Λόγω του ανέφικτου του σκοπού του διαθέτη, με πρόταση της επικαρπώτριας χήρας του διαθέτη
Πολυξένης οι δύο οικίες του διαθέτη στον Κοσμά περιήλθαν υπό τον όρο του αναπαλλοτρίωτου
στην Κοινότητα Κοσμά. Επίσης και η οικία του διαθέτη στο Βρονταμά περιήλθε υπό τον όρο του
αναπαλλοτρίωτου στην Κοινότητα Βρονταμά. Η οικία στο Βρονταμά κατεδαφίστηκε και
ανεγέρθηκε Πνευματικό Κέντρο.
Πράξη 33/1938 Κοινοτικού Συμβουλίου Βρονταμά. Απόφαση Νομάρχη Λακωνίας αρ. 20.969/1962
Υπ. Οικονομικών Δ/νση Φορολογίας αρ. 3489Β/1230/26-8-1962, φάκ. Παναγιώτη Νικ. Τζοβάνη ή
Κοσπέτου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Ν. 3181/13-4-1955 «Περί διαθέσεως του κληροδοτήματος Παναγιώτου Νικ. Τζοβάνη ή Κοσπέτου
υπέρ των Κοινοτήτων Κοσμά - Κυνουρίας και Βρονταμά Λακωνίας» ΦΕΚ 91/16-4-1955, τεύχ. Α΄.
Το Κοινοτικό Συμβούλιο Κοσμά Αρκαδίας προέβη το 1960 στην παραχώρηση διά κληρώσεως των
τεσσάρων μεριδίων των ακινήτων Τζοβάνη σε τέσσερα ορφανά και άπορα κορίτσια της
Κοινότητας Κοσμά κατά πλήρη κυριότητα.
Συνεδρίαση του Κοινοτικού Συμβουλίου Κοσμά Κυνουρίας. Πρακτικό 21/6-8-1960, φάκ.
Παναγιώτη Νικ. Τζοβάνη ή Κοσπέτου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
566
ήθους», ο «ενάρετος» χαρακτήρας, η εντοπιότητα να ήταν ίδια με αυτή του διαθέτη, να
έρχονταν σε πρώτο γάμο. Ο μεγαλύτερος αριθμός προικοδοτήσεων παρατηρήθηκε το
διάστημα 1971-2000, ποσοστό 37,5% (πίν. 32, γράφ. 30 παράρτ.). Ως προς το φύλο των
δωρητών, οι άνδρες σε ποσοστό 83,3% ήταν τετραπλάσιοι σε σχέση με τις γυναίκες με
ποσοστό 16,7% (πίν. 33, γράφ. 31 παράρτ.). Ως προς το είδος της προσφοράς, το 75% των
δωρητών προσέφερε χρηματικά ποσά για προικοδότηση και το 25% προσέφερε οικόπεδο ή
ακίνητο για ενίσχυση της προικοδότησης από τα εισοδήματά του (πίν. 34, γράφ. 32
παράρτ.).
Πίνακας 32
Η προσφορά των δωρητών σε προικοδότηση σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
Χρονική διάρκεια Προικοδό-

τηση
Ν %
1821 έως 1850 1 4,2
1851 έως 1880
1881 έως 1910 2 8,3
1911 έως 1940 7 29,2
1941 έως 1970 5 20,8
1971 έως 2000 9 37,5
2001 έως 2010
ΣΎΝΟΛΟ 24 100
Πίνακας 33
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά των δωρητών στην προικοδότηση

Ν % Ν % N %
Προικοδότηση 20 83,3 4 16,7 24 100
Πίνακας 34
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε προικοδοτήσεις
Το είδος της Χρήματα Οικόπεδο Σύνολο

προσφοράς Ν % Ν % N %
Προικοδότηση 18 75 6 25 24 100
Δ4. ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

Έργα κοινής ωφέλειας
Κοινωφελής σκοπός είναι κάθε κρατικός, θρησκευτικός, φιλανθρωπικός, εν γένει

επωφελής για το κοινό.
567
Η ευεργεσία, είτε μεγάλη είτε μικρή, συνέβαλε σημαντικά, γιατί κάλυψε ανάγκες του
κοινωνικού συνόλου. Η ευεργεσία συμπλήρωνε το Κράτος εκεί που αυτό αδυνατούσε να
προσφέρει και να παρέμβει ώστε να αναβαθμίσει τη ζωή του ανθρώπου.
Η ιδιωτική πρωτοβουλία συμπλήρωσε την έλλειψη του Κράτους. Το Κράτος
ενδιαφέρθηκε για κεφάλαια κυρίως προερχόμενα από ομογενείς δωρητές του εξωτερικού.
Εκτός της ατομικής προσφοράς, παρατηρήθηκε η σύσταση επιτροπών για τη
διενέργεια εράνων κυρίως μεταξύ ομογενών και η μεταξύ τους άμιλλα, με σκοπό να
επιτελεστούν ή να ολοκληρωθούν έργα κοινωφελή στην ιδιαίτερη πατρίδα των δωρητών.
Μεμονωμένα άτομα με κύρος μεταξύ των ομογενών ανέλαβαν τη διεξαγωγή εράνων.
Την ανεπάρκεια του Κράτους, κυρίως οικονομική, σε έργα εκπαιδευτικά, δημόσια,
κοινωφελή, περίθαλψης, ο καθένας δωρητής ήρθε να καλύψει για δικούς του λόγους. Όσοι
από τους διαθέτες κατέλιπαν χωρίς καιροσκοπικούς λόγους, ιδιοτελείς όρους και υπέρ του
δημοσίου συμφέροντος τις περιουσίες τους διαφοροποιήθηκαν από άλλους διαθέτες και
αντιμετωπίστηκαν ιστορικά με περίσκεψη.951
Οι Λάκωνες έδειχναν το ενδιαφέρον τους για το γενέθλιο τόπο προσφέροντας
χρηματικά ποσά για κοινωφελή έργα.
Το χρονικό διάστημα από το 1911 έως το 1940 παρατηρήθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός
έργων κοινής ωφέλειας (51,5%). Στη πιο πάνω χρονική περίοδο είχαν πραγματοποιηθεί το
50% των κοινωφελών έργων της εξεταζόμενης περιόδου (πίν. 35, γράφ.33 παράρτ.). Ως
προς το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε έργα κοινής ωφέλειας
παρατηρήθηκε η καθολική υπεροχή προσφοράς των ανδρών ποσοστό 97% (πίν. 36, γράφ.
34 παράρτ.). Ως προς το είδος της προσφοράς, το 75,8% των διαθετών-δωρητών
προσέφερε σε χρήμα, ενώ το 24,2% προσέφερε ακίνητο (πίν. 37, γράφ.35 παράρτ.).
Πίνακας 35
Η προσφορά των δωρητών σε έργα κοινής ωφέλειας σε σχέση με τη χρονική
διάρκεια των ευεργεσιών
Χρονική διάρκεια Έργα κοινής

ωφέλειας
Ν %
1821 έως 1850 2 6,1
1851 έως 1880 -
1881 έως 1910 1 3,0
1911 έως 1940 17 51,5
1941 έως 1970 4 12,1
1971 έως 2000 9 27,3
2001 έως 2010 -
ΣΎΝΟΛΟ 33 100
951
Μπαμπούνης Χαράλαμπος. Κυθηραϊκός ευεργετισμός: Ζάννειο Ορφανοτροφείο και Τζάνειο
Νοσοκομείο Πειραιώς (19ος-20ος αι.) Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος (επιμ.). Ελληνικός Ευεργετισμός
και Κυθηραϊκά κληροδοτήματα σσ. 461-484. Ό.π.
568
Πίνακας 36
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε έργα κοινής ωφέλειας

Ν % Ν % N %
Έργα κοινής ωφέλειας 32 97,0 1 3,0 33 100
Πίνακας 37
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε έργα κοινής ωφέλειας
Το είδος της προσφοράς Χρήματα Οικόπεδο Σύνολο

Ν % Ν % N %
Έργα κοινής ωφελείας 25 75,8 8 24,2 33 100
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όριζαν τη διάθεση χρηματικών ποσών ή αγρών για έργα
οδοποιίας ή επιδιόρθωση αμαξιτών οδών.
Ο Ιωάννης Αλβανάκης, το 1888, με τη διαθήκη του διέθεσε952 200 δραχμές για
επιδιόρθωση τμήματος της οδού που οδηγεί από το Γύθειο στο Μαυροβούνι.
Ο Ξανθός Πικουλάκης, το 1901, με τη διαθήκη953 του διέθεσε 1.000 δραχμές για το
δρόμο Αρεοπόλεως - Σπηλαίων.
Ο Ν.Α. Λυκούρης από το Βασσαρά, το 1920, με τη διαθήκη954 του κληροδότησε 400
δραχμές για κατασκευή οδού.
Ο Δημήτριος Σκούφης από τη Βαμβακού, εγκατεστημένος στο Μίσιγκαν των ΗΠΑ,
κατέλιπε955 στο Σύνδεσμο Βαμβακιτών Αμερικής, ως επίτροπος, τα 2/3 της περιουσίας του
με σκοπό την ίση διανομή στις Κοινότητες Βαμβακούς και Κοκκινόραχης, για την
κατασκευή οδών και δημοσίων σχολείων προς όφελος των κατοίκων των κοινοτήτων.
952
953
Δημόσια διαθήκη Ξανθού Πικουλάκη…, ό.π. και έγγραφο της Οικονομικής Εφορίας Οιτύλου
1290/30-9-1927, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
954
Δημόσια διαθήκη Ν.Α. Λυκούρη αρ. 7244/7-3-1920 του Συμβολαιογράφου Βρεσθένων Κ.
Δημόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 17/9-4-1920, φάκ. Ν.Α. Λυκούρη,
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σ. 266.
955
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Νικήτα Σκούφη της 10-11-1969, έγγραφο του Συνδέσμου
Βαμβακιτών της 14-7-1975 προς τον αντιπρόεδρο του Συνδέσμου, φάκ. Δημητρίου Σκούφη,
ΔΗΜΟΤ. 1.2-739, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Στο έγγραφο του Συνδέσμου Βαμβακιτών Αμερικής
αναφερόταν η δημιουργία επιτροπής στην Ελλάδα, η οποία θα μεριμνούσε για την επιμέλεια
εφαρμογής της διαθήκης του Δημητρίου Σκούφη. Οι πληρωμές για τα εκτελεσθέντα έργα γίνονταν
από την Εθνική Τράπεζα. Το ποσό που λάμβαναν οι Κοινότητες Βαμβακούς και Κοκκινοράχης
ήταν για καθεμία 9.835 δολάρια. Τα χρήματα διετίθεντο εξ ημισείας για οδικά και σχολικά έργα.
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς αρ. πρωτ. 43/13-11-1974. Με τη διαθήκη του διέθεσε 300.000
δραχμές για την κατασκευή δρόμων από την Κοινότητα Βαμβακούς.
569
Με δαπάνη956 του Ιδρύματος Αθανασίου Ζάχαρη έγινε η τσιμεντόστρωση κοινοτικής
οδού στην Αγόριανη μήκους 175 μέτρων.
Δωρητές διέθεσαν οικόπεδά τους για την κατασκευή αμαξιτών οδών στην ιδιαίτερη
Ο Κωνσταντίνος Καλογερογιάννης, το 1898, διέθεσε957 πέντε αγρούς αξίας 1.670
δραχμών για τη συντήρηση των οδών της Τευθρώνης, περιοχής του Κότρωνα.
Ο Ανάργυρος Λούπος από τη Βαμβακού, το 1956, παραχώρησε958 δωρεάν οικόπεδό
του για τη διέλευση δημόσιου δρόμου.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για τη μελέτη και διάνοιξη δρόμων στην ιδιαίτερη
Ο Ιωάννης Τσετσέρης από τη Ζούπαινα ανέλαβε τη δαπάνη959 μελέτης της οδού
Ζουπαίνης - Γκοριτσάς.
Ο Αθανάσιος και Γεώργιος Ηλιόπουλος ανέλαβαν την τσιμεντόστρωση της δημοσίας
οδού των Καρυών.960 Με δαπάνη των ιδίων ο πέριξ χώρος του ναού της Αγίας
Παρασκευής Καρυών και του σχολείου περιφράχθηκε με κιγκλιδώματα.961
Για τη διάνοιξη του δρόμου Αλύκων-Γερολιμένα το 1957 κάτοικοι των περιοχών
αυτών προσέφεραν962 7.995 δραχμές.
956
Απόσπασμα πρακτικού του Τοπικού Συμβουλίου Αγίου Κωνσταντίνου Αγόριανης αρ. 1/15-1-
2004. Η Κοινότητα Αγόριανης το έτος 1986 είχε λάβει από το κληροδότημα Αθανασίου Ζάχαρη
6.875.335 δραχμές, τα οποία διατέθηκαν για έργα κοινοτικά και αγροτικής οδοποιίας. Έγγραφο της
Κοινότητας Αγόριανης αρ. 365/27-6-1988, φάκ. Αθανασίου Ζάχαρη, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας
957
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 436-437. Ο σκοπός της δωρεάς δεν
εκπληρώθηκε λόγω ενστάσεων των συγγενών του διαθέτη.
958
959
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 28/ Αύγουστος 1923, σ. 138, άρθρο «Μπράβο Τσέτσερη». Η δαπάνη για
την κατασκευή του δρόμου ανήλθε στις 150.000 δραχμές.
960
Οι αδελφοί Ηλιόπουλοι ανέλαβαν τη μελέτη και εκτέλεση του έργου. Τσιμεντοστρώθηκε το
δίκτυο από Αγία Παρασκευή μέχρι τη θέση «Πινιγούρα» και από την πλατεία του Αγίου Ανδρέα
μέχρι τον κεντρικό δρόμο. Η δαπάνη του έργου υπερέβη τα 30.000 δολάρια. Η Κοινότητα Καρυών
τους ανακήρυξε Μεγάλους Ευεργέτες. Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί….,
ό.π., σ. 427. Το μήκος του δρόμου ήταν 1.500 μέτρα. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 22/ Ιούλιος -
Αύγουστος 1967, άρθρο «Έργα οδοποιίας στις Καρυές (Αράχοβα)». Η Κοινότητα Καρυών έδωσε
τα ονόματα του Γεωργίου και Αθανασίου Ηλιόπουλου στον κοινοτικό δρόμο που κατασκεύασαν οι
δωρητές. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 41/ 1970, σσ. 130-131.
961
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, .ό.π. σ. 430.
962
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 94/18-11-1957. Αναφέρονταν οι προσφορές σε δραχμές:
Φιλιππάκος Παν. Θεόδωρος 100, Γιαννάκος Στ. 200, Γεωργόπουλος Βασίλειος 1.000, Σπανάκος Β.
Αναστάσιος 500, Περιμένης Π. Γεώργιος 500, Μουρκόγιαννης Γ. Μιχαήλ 300, Σαλούφας Ιωάννης
200, Αριστείδης Καψάλης 75, Αναγνωστάκος Κωνστ. Κυριάκος 1.000, Μπατσιλινάκος Πέτρος
100, Κάσσης Κυριάκος 300, Σπανάκος Βασ. Ιωάννης 1.000, Λαγωνίκας Κων. Ηλίας 200,
Φιλιππάκος Χρ. Ηλίας 50, Ζηλάκος Δ. Θεόδωρος 20, Παπαδόδημας Νικ. Ιωάννης 100, Ζηλάκος
Ιωάν. Νικόλαος 30, Ζηλάκος Παν. Δήμος 50, Λιακάκος Νικόλαος 100, Καντήρος Κωνσταντίνος
150, Κάσσης Ιωάννης 50, Νικολινάκος Θεοδ. Ιωάννης 50, Μουρκόγιαννης Γεώργιος 50,
570
Με δαπάνη963 του Παναγιώτη Κουμάνταρου, το 1967, πραγματοποιήθηκε η
τσιμεντόστρωση των κοινοτικών οδών των Βουτιάνων.
Μέχρι το 1970 Λάκωνες δωρητές964 προσέφεραν χρήματα για έργα οδοποιίας στο
νομό Λακωνίας.
Ο Κυριάκος Συκαράς από τους Μολάους διέθεσε 10.000 δραχμές για ασφαλτόστρωση
οδού της πόλης των Μολάων.
Ο Δημήτριος Ψυχράμης από τον Άγιο Κωνσταντίνο διέθεσε 5.000 δραχμές για την
επισκευή οδού στον Άγιο Κωνσταντίνο.
Ο Νικόλαος Θεμ. Μανεσιώτης διέθεσε965 χρηματικό ποσό για την τσιμεντόστρωση
δρόμων του Γεωργιτσίου.
Για την τσιμεντόστρωση δρόμου στα Τζίντζινα ο Κωνσταντίνος Γιαξόγλου, κάτοικος
Αθηνών, από τα Τζίντζινα, το 1976 προσέφερε 300 δραχμές.966
Το 1976, υπήρξαν προσφορές967 πολιτών του Πολύδροσου για την τσιμεντόστρωση
δρόμου στην είσοδο και στην πλατεία του Πολύδροσου (Τζίντζινα).
Ο Γεώργιος Αθ. Ανδριτσάκης, το 1976, διέθεσε968 το ποσό των 80.000 δραχμών για τη
διάνοιξη, τσιμεντόστρωση και βελτίωση της περιφερειακής οδού του Πολύδροσου. Το
Μουρκόγιαννης Περικλής 50, Λαγωνίκας Αντώνιος 50, Σπανάκος Πέτρος 50, Συβρής Μιχαήλ 100,
Θωμόπουλος Βασίλειος 50, Θωμόπουλος Θ. Βασίλειος 20, Αλεξανδράκος Δ. Πέτρος 50,
Αλεξανδράκος Δ. Θεόδωρος 50, Περιμένης Αλεξ. Ηλίας 100, Αναστασάκος Αναστάσιος 50,
Ντουζένης Ηλίας 100, Μουρκόγιαννης Ν. Κυριάκος 100, Αναγνωστάκος Π. Γεώργιος 100,
Λιακάκος Π. Πελοπίδας 100, Λυμπέρης Λάζαρος 50. Σύνολον δραχμών 7.995.
963
Εφημ. Ο Ξενύχτης αρ. φ. 817/16-5-1967.
964
965
966
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 108/ Σεπτέμβριος 1976 άρθρο «Εισφορά για τσιμεντόστρωση».
967
Εφημ. Τα Τσίνζινα, αρ. φ. 106/ Ιούλιος 1976. Ονόματα και εισφορές σε δραχμές ήταν:
Κληρονόμοι Μ. Χρόνη (Τζίμης Χρόνης) 15.000, Ανδριτσάκης Γεώργιος του Αθαν. 5.000,
Ανδριτσάκης Νικ. Θεοφάνης 1.000, Ανδριτσάκης Νικ. Παναγιώτης 2.000, Βουλουμάνος Νικ.
Σπυρίδων 5.000, Γρηγόρης Ιωάν. Γεώργιος 500, Γρηγορίου Κων. Σπυρίδων 500, Ζαχαρίου Ιωάν.
Σπυρίδων 500, Κανέλλος Παναγ. Γιάννος 500, Μπενέκος Ηλ. Νικόλαος 1.000, Παπαδάκη Ν.
Βασιλική 500, Πιέρρος Παν. Νικόλαος 500, Σπυρίδης Μιχ. Ιωάννης 500, Ρουμάνης Παν. Ιωάννης
1.000, Ανδριτσάκης Λάοκ. Παναγιώτης 1.000, Πολίτης Π. Πότης 500, Γρηγόρης Ηλ. Περικλής
2.000, Γρηγόρης Παν. Ηλίας 500, Γρηγόρης Παν. Ιωάννης 500, Μέγγος Χαράλαμπος 1.000,
Χρόνης Γεώργ. Νικόλαος 1.000, Βουλουμάνος Παν. Κωνσταντίνος 1.000, Ψυχογιός Παν. Ηλίας
500, Βάμβαλης Ιωάννης 500, Πολίτης Ιωάννης 500, Φαρμάκης Κωνσταντίνος 500, Κωστάκης
Δημ. Τάκης 500, Σπυρίδης Ιωάν. Γεώργιος 1.000, Διάφοροι εξ Αθηνών συνολικά 450, Αδαμαντία
Δ. Δικαίου 1.000, Πόπη Ιωάν. Κοσιφάκη το γένος Δ. Δικαίου 1.000, Πότα Ρασσόγιαννη το γένος
Ηλ. Πούλου 500, Σπυρίδων Ψυχογιός 300, Γεώργιος Κουτσοβίτης 400, διάφοροι κάτοχοι
γεωργικών ελκυστήρων 2.000, Παν. Κωσταλάμπρος 500, Ιωάννης Ν. Κωστιάνης 1.000.
968
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 107/ Αύγουστος 1976 άρθρο «Δωρητής και ευεργέτης της περιοχής
μας ο βιομήχανος Γεώργιος Αθ. Ανδριτσάκης». Απόσπασμα από τα πρακτικά με αριθμό 13/1976
του Κοινοτικού Συμβουλίου Γκοριτσάς στο οποίο εκφράσθηκαν ευχαριστίες και η ευγνωμοσύνη
προς το δωρητή για τις πολλαπλές δωρεές στην κοινότητα, η οποία τον ανακήρυξε δωρητή και
ευεργέτη της περιοχής.
571
1979, διέθεσε 26.500 δραχμές για την τσιμεντόστρωση κοινοτικού δρόμου στο Πολύδροσο
(Τζίντζινα).969
Με διενέργεια εράνου συγκεντρώθηκε χρηματικό ποσό για τη διάνοιξη δρόμου στην
ιδιαίτερη πατρίδα διαθετών.
Το 1910, οι απανταχού Βαμβακίτες συγκέντρωσαν970 το ποσό των 9.855 δραχμών για
τη διάνοιξη αμαξιτού δρόμου.
Για την κατασκευή δημόσιου δρόμου στη Βαμβακού ο Σύνδεσμος Απανταχού
Βαμβακιτών, από τον Οκτώβριο 1923 μέχρι το Δεκέμβριο 1924, συγκέντρωσε971 και
διέθεσε το ποσό των 460.945 δραχμών.
Με έρανο που διενεργήθηκε,972 το 1926, στη μονή Παναγία η Γιάτρισσα, κατά την
ημέρα του εορτασμού της, συγκεντρώθηκαν τα πρώτα χρήματα για τη διάνοιξη δρόμου
από την εθνική οδό Γυθείου-Σπάρτης μέχρι τη μονή. Ο έρανος επαναλήφθηκε το 1928 και
είχε συγκεντρωθεί το ποσό των 24.000 δραχμών.
Ο Γεράσιμος Καψάλης ανέλαβε πρόεδρος του Κεντρικού Συλλόγου Ένωσης Γυθείου -
Γιατρέσσης - Βασιλικής, το 1929, που είχε ως σκοπό την οδική σύνδεση Γυθείου,
Γιάτρισσας και Βασιλικής. Σε έρανο που διενεργήθηκε ο Καψάλης προσέφερε973
σημαντικό χρηματικό ποσό.
969
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 140/Αύγουστος 1979.
970
12η Λογοδοσία της Κοινότητας Βαμβακούς, περιόδου 1909-1910.
971
Το ποσό αυτό προήλθε: από Βαμβακίτες εγκατεστημένους στην Αττική οι οποίοι διέθεσαν
170.000 δρχ., από 94 Βαμβακίτες της Αμερικής 171.401 δρχ., από το Γεώργιο Τσοχώνη
εγκατεστημένο στην Αγγλία 100.000 δρχ., από τον Γ.Κ. Λούπο εγκατεστημένο στην Αφρική 1.000
δρχ., από το Δ.Κ. Χριστογιανόπουλο εγκατεστημένο στην Αφρική 1.040 δρχ. και από τους
αδελφούς Τρουποσκιάδη εγκατεστημένους στην Αφρική 3.120 δρχ. Στο τέλος του 1928 τα
χρήματα που είχαν συγκεντρωθεί για το δημόσιο δρόμο υπερέβαιναν το 1.200.000 δρχ.
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η ύδρευση της Βαμβακούς. Αθήνα, σσ. 70-93.
972
Το 1925, είχε ιδρυθεί σύλλογος για τη διάνοιξη δρόμου από την εθνική οδό Γυθείου-Σπάρτης
μέχρι τη μονή Παναγιά η Γιάτρισσα με την επωνυμία «Κεντρικός Σύλλογος Ενώσεως Γυθείου
Γιατρίσσης Βασιλικής (Ταϋγέτου)». Κατά τα έτη 1952-1955, έγινε διάνοιξη 15 χιλιομέτρων και
είχε διατεθεί ποσό 550.000 δραχμών, εκ των οποίων το ποσό των 430.000 δραχμών (5.750
δολάρια) ήταν προϊόν εράνων που είχαν διενεργηθεί στο Μπρούκλιν των ΗΠΑ του Συλλόγου
Μελιτιναίων. Το υπόλοιπο ποσό των 120.000 δραχμών ήταν προϊόν εράνου που είχε διενεργηθεί
από το Σύλλογο Μελιτιναίων Αθήνας και Πειραιά, πρόεδρος του οποίου ήταν ο Γεράσιμος
Καψάλης. Σε δεύτερο έρανο που πραγματοποιήθηκε στο Μπρούκλιν από το Σύλλογο Μελιτιναίων
συγκεντρώθηκε το ποσό των 5.300 δολαρίων, το οποίο διατέθηκε για τη διάνοιξη οδού
Σελεγουδίου-Αγίου Νικολάου. Στη διάνοιξη των πιο πάνω δρόμων συνέβαλαν οι κάτοικοι με
προσωπική εργασία.
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1969.
973
Καλαματιανός Γεώργιος. (1972). Γεράσιμος Καψάλης 1872-1962. Αθήνα, σσ. 7-35. Διάλεξη
στην αίθουσα του «Παρνασσού» στις 2 Δεκεμβρίου 1961.
572
Ο Εξωραϊστικός Σύνδεσμος των Απανταχού Λαχιωτών, από το 1968 μέχρι 1971,
συγκέντρωσε974 το ποσό των 21.373 δραχμών το οποίο διέθεσε για τη διάνοιξη του δρόμου
Λάχιου-Νεάπολης.
Με εθελοντικές προσφορές κατοίκων της περιοχής Κότρωνα, το 1976,
συγκεντρώθηκε975 ποσό 375.000 δραχμών για την ασφαλτόστρωση του δρόμου Κότρωνα-
Φλωμοχωρίου.
Με προαιρετικές εισφορές976 των κατοίκων στα Λιρά Νεάπολης και με προσωπική
εργασία των κατοίκων των καταγόμενων από τα Λιρά έγινε το 1977 η τσιμεντόστρωση
των δρόμων της κοινότητας.
Για την τσιμεντόστρωση οδών της Κοινότητας Γκοριτσάς, κάτοικοι της περιοχής, το
1977, διέθεσαν977 το ποσό των 17.160 δραχμών.
Για την τσιμεντόστρωση δρόμου από τα Νόμια προς τον Άγιο Στέφανο, κάτοικοι της
περιοχής με εθελοντικές προσφορές συγκέντρωσαν978 το ποσό των 27.000 δραχμών.
Ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων Βρονταμά προσέφερε979 25.000 δραχμές στην
Κοινότητα Βρονταμά για επίστρωση κοινοτικών δρόμων.
Ομογενείς δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για τη διάνοιξη δρόμων στην ιδιαίτερη
Ο Ιωάννης Σταύρου από τον Βρονταμά, ομογενής στις ΗΠΑ, το 1928, προσέφερε980
1.000 δολάρια για τις εργασίες του δρόμου Βρονταμά-Γράμμουσας. Ανέλαβε εξ
ολοκλήρου τα έξοδα981 για την αγορά υλικών για την τσιμεντόστρωση της κεντρικής
πλατείας του Βρονταμά.
Ο Παναγιώτης Τσαμπίρας, κάτοικος ΗΠΑ, από τους Γοράνους, το 1928, ανέλαβε982
τη δαπάνη για τη διάνοιξη της δημόσιας οδού Γοράνων - Σπάρτης.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος από την Πετρίνα, το 1962, χρηματοδότησε983 την
ασφαλτόστρωση του δημόσιου δρόμου της Πετρίνας.
974
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 28-2-1971. Αναλυτικός Πίνακας Δωρεών Λαχιωτών υπέρ του
δρόμου Λάχιου-Βοιών από το 1968 μέχρι 30-1-1971.
975
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 12/Δεκέμβριος 1976.
976
977
Εφημ. Τα Τσίντζινα, Ιούλιος 1977, άρθρο «Πίναξ εισφορών διά τσιμεντόστρωσιν οδών εντός
του χωριού».
978
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 208/5-10-1978, άρθρο «Οι κάτοικοι του Αγίου
Στεφάνου ευχαριστούν».
979
980
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς…, ό.π., σ. 210. Ο δωρητής προσέφερε καρότσια και
φτυάρια για την εκτέλεση του έργου οδοποιίας.
981
982
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1973, άρθρο «Ένας ξεχασμένος ευεργέτης»
όπου αναφερόταν «Ο μέγας αυτός ευεργέτης δεν ηρώτησε και ποίον ήτο το απαιτηθησόμενον
ποσόν, διότι ήτο διατεθειμένος να προσφέρη ένα μέγα έργον και να συνδέση το όνομά του μετ’
αυτού πιστεύοντας ότι οι συγχωριανοί του θα τον ενθυμόντουσαν…».
983
Πουλημενάκος Άρης. (1989). Η Πετρίνα…, ό.π., σσ. 96-100.
Λαδογιάννη Νίνα. (1954). Ένας Έλληνας…, ό.π.
573
Ο Λεωνίδας Πριφτάκης, κάτοικος Μόντρεαλ, από τον Χάρακα, το 1957, διέθεσε984
1.000 δολάρια για τη διάνοιξη αμαξιτής οδού Χάρακος-Λαμπόκαμπου.
Ο Γεώργιος Νικολόπουλος από τους Σουστιάνους, εγκατεστημένος στη Βιρτζίνια των
ΗΠΑ, διέθεσε985 το ποσό των 6.000 δολαρίων για την κατασκευή αμαξιτής οδού
Λογγάστρας-Σουστιάνων.
Ο Γεώργιος και ο Δημήτριος Σκλαβούνης από τα Βρέσθενα ανέλαβαν,986 το 1954, τα
έξοδα για την επίστρωση με άσφαλτο της κεντρικής πλατείας Βρεσθένων.
Έργα οδοποιίας που είχαν πραγματοποιηθεί στο νομό Λακωνίας από ομογενείς
Λάκωνες δωρητές987 μέχρι το 1970 ήταν:
Ο Δημήτριος Αρώνης από το Ελληνικό δώρισε 1.000 δολάρια για την κατασκευή
δημοσίας οδού από το Ελληνικό μέχρι το συνοικισμό Παναγίτσα.
Για τη διάνοιξη της οδού Χάρακα - Ρειχέας ομογενείς από το Χάρακα διέθεσαν: ο
Μιχαήλ Κούτσος 600 δολάρια, η Χρυσούλα Λεγάτου 2.000 δολάρια, η Ντέζυ Πετρολέκα
συζ. Ιωάννη 1.000 δολάρια.
Ο Χαράλαμπος Μάνος από την Ελίκα, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε 10.000 δολάρια
για την τσιμεντόστρωση κοινοτικής οδού στην Ελίκα.
Ο Σωτήριος Μητράκος, ιερέας, από τους Σουστιάνους, διέθεσε 200 δολάρια για τη
διάνοιξη της οδού Λογκάστρας-Σουστιάνων.
Ο Νικόλαος Τεσσέρης από το Φοινίκιο, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε 100
δολάρια για την τσιμεντόστρωση δρόμων εντός της Κοινότητας Φοινικίου.
Ο Γεώργιος Τσάκωνας από την Γκοριτσά, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε 1.000
δολάρια για την κατασκευή κοινοτικής γέφυρας στην Γκοριτσά.
Ο Άγγελος Στάπας από τη Συκέα, κάτοικος ΗΠΑ, το 1972, διέθεσε988 300.000
δραχμές για την τσιμεντόστρωση οδού στη Συκέα.
Ο Γεώργιος Ηλ. Αθανασόπουλος κάτοικος ΗΠΑ, από το Γεωργίτσι, το 1973,
διέθεσε989 400.000 δραχμές για τη διάνοιξη και τσιμεντόστρωση πεντακοσίων μέτρων
αυτοκινητόδρομου στο Γεωργίτσι, από τη θέση Ράχη ως το δημοτικό σχολείο.
984
Εφημ. Μολάοι της 1-1- 1958.
985
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα της 15-4-1962, άρθρο «Παρεγνωρίσθη ένας ομογενής ο εκ Σουστιάνων,
μέγας ευεργέτης και δωρητής. Διέθεσε και 500 δολάρια για απαλλοτριώσεις κτημάτων, τα οποία θα
αποκόπτοντο για την κατασκευή δρόμων».
986
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 394/19-6-1955. Το Κοινοτικό Συμβούλιο Βρεσθένων με πράξη
του (16-1-1955) ανακήρυξε τους δωρητές Μεγάλους Ευεργέτες των Βρεσθένων.
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π.Το ποσό που διέθεσαν ήταν 216.000 δραχμές.
987
988
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας της 15-5-1972, άρθρο «Ο ομογενής Αγ. Στάπας Μέγας
Ευεργέτης της Συκέας».
989
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 59/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1973, σ. 171, άρθρο «Οδικά έργα στο
Γεωργίτσι». Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 9-9- 1973, άρθρο «Δαπάναις ομογενούς κατασκευάσθη
οδός εις Γεωργίτσι».
574
Για την τσιμεντόστρωση του κεντρικού δρόμου του Πολύδροσου, το 1978, ομογενείς
κάτοικοι ΗΠΑ διέθεσαν990 1.595 δολάρια.
Με διενέργεια εράνου μεταξύ ομογενών συγκεντρώθηκε χρηματικό ποσό για τη
διάνοιξη δρόμου στην ιδιαίτερη πατρίδα των δωρητών.
Σε προαιρετικό έρανο που πραγματοποιήθηκε, το 1921, μετανάστες από την Γκοριτσά
στο Jamestown της Νέας Υόρκης προσέφεραν991 25.200 δολάρια για έργα οδοποιίας και
ύδρευσης στην Γκοριτσά.
Σε προαιρετικό έρανο που διενεργήθηκε, το 1921, στη Βοστώνη, μεταξύ των
εγκατεστημένων Βασσαριωτών, συγκεντρώθηκε992 ποσό 2.400 δολαρίων το οποίο
διετέθηκε για τη διάνοιξη της οδού Βασσαρά - Βρουλιά. Το 1922, σε νέο προαιρετικό
έρανο συγκεντρώθηκε το ποσό των 3.013 δολαρίων το οποίο διατέθηκε993 για τον ίδιο
σκοπό.
Για την κατασκευή αμαξιτής οδού Βρεσθένων - Σπάρτης, οι εγκατεστημένοι
Βρεσθενίτες στο Σικάγο, το 1926, προσέφεραν994 3.450 δολάρια.
Για την κατασκευή αμαξιτής οδού από την Κρεμαστή έως Άγιο Νικόλαο Βοιών,
ομογενείς στις ΗΠΑ, το 1928, διέθεσαν995 230 δολάρια.
Για την κατασκευή της δημόσιας οδού Αγγελώνας-Συκέας, ομογενείς από την
Αγγελώνα, κάτοικοι Ν. Υόρκης, το 1929, απέστειλαν996 364 δολάρια.
Για τη διάνοιξη αμαξιτής οδού997 Λιρών - Μονεμβάσιας, οι εγκατεστημένοι στην
Ουάσιγκτον και καταγόμενοι από τα Λιρά προσέφεραν 2.000 δολάρια.
Με εθελοντική προσφορά998 κατοίκων της Κοινότητας Αγριάνων και ομογενών από
τους Αγριανούς, κατοίκων Μόντρεαλ, συγκεντρώθηκε ποσό 35.237 δραχμών και 900
δολαρίων Καναδά για την κατασκευή δρόμων από τους Αγριανούς προς την Αγία
Παρασκευή.
Σύνδεσμοι ομογενών συγκέντρωναν χρηματικά ποσά για τη διάνοιξη δρόμου στην
990
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 127/ Ιούνιος 1978.
991
Περιοδ. Μαλεβός, έτ. Α΄, τεύχ. 8/ 1921, σσ. 2-3, άρθρο «Ο Πατριωτισμός των Γκροτσιωτών».
992
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Β΄, τεύχ. 10/ Ιανουάριος 1922, σ. 2, άρθρο «Η Συνεισφορά των εν
Βοστώνη Βασσαριωτών»
993
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Β΄, τεύχ. 17/ Αύγουστος 1922, σ. 2, άρθρο «Μεγάλη συνεισφορά υπέρ
του δρόμου».
994
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 59/ Μάρτιος 1926, σ. 516, άρθρο «Έρανος των εν Σικάγω
Βρεσθενιτών».
995
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 25/13-1-1929.
996
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 38/12-7-1929, άρθρο «Γενναίαι δωρεαί».
997
Απόφαση της 15-12-1957 του Κοινοτικού Συμβουλίου Λιρών.
Εφημ. Μολάοι της 1-1- 1958, άρθρο «Η Κοινωφελής Δράσις των Λιριωτών». Προσέφεραν σε
δολάρια οι εξής: Παναγιώτης Λιαράκος 1.000, Μπίλιας Ε. 200, Πανοπάλης Παναγιώτης 100,
Μάρκος Παναγιώτης 100, Ανδρεσάκης Σωτήριος 75, Ανδρεσάκης Δημήτριος 50, Ανδρεσάκης
Νικόλαος 50, Ανδρεσάκης Ανδρέας 50, Πανοπάλης Δημήτριος 50, Λιαράκος Λουκάς 50,
Παπαδάκης Θεόδωρος 50, Μάρκος Ιωάννης 50, Στελλάκης Αντώνιος 25, οι αδελφοί Δημήτριος,
Γρηγόρης και Ιωάννης Πανοπάλης 150.
998
Εφημ. Τα Τσίντζινα, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976.
575
Ο Σύνδεσμος των Βαμβακιτών Πειραιά, στις αρχές του 1924, διέθεσε999 ποσό 215.370
δραχμών, το οποίο προερχόταν από ομογενείς Βαμβακίτες των πόλεων Bangon Me, Bath
Me, Detroit των ΗΠΑ και διατέθηκε για την επισκευή των εσωτερικών δρόμων της
Βαμβακούς, για τη διάνοιξη νέων δρόμων και για τη δημιουργία δημοσίου δρόμου
Βαμβακούς-Αράχοβας.
Για την ολοκλήρωση του δρόμου Βασσαρά - Βρουλιά ύστερα από προαιρετικό έρανο
προσέφεραν1000 ο Σύλλογος Βασσαριωτών Βοστώνης 135.593 δραχμές και ο Σύλλογος
Βασσαριωτών Ν. Υόρκης 67.800 δραχμές.
Ο Σύλλογος Κοσμιτών Αμερικής «Οι Άγιοι Ανάργυροι» και Βρονταμιτών «Η
Πρόοδος», το 1926, απέστειλαν1001 500.000 δραχμές για τη χάραξη του δρόμου Κοσμά -
Βρονταμά. Τα χρήματα εκταμιεύτηκαν, το 1940, και ήταν συνολικά με τους τόκους
Οι ομογενείς από τη Βαμβακού στο Bangor Me των ΗΠΑ, το 1926, με προαιρετικούς
εράνους συγκέντρωσαν το ποσό1002 των 2.230,50 δολαρίων το οποίο διέθεσαν για το
δρόμο της Βαμβακούς.
Για την κατασκευή του δρόμου Αράχοβας - Βαρβίτσας, ο Σύνδεσμος Βαμβακιτών
Πειραιά «Η Βαμβακού», το 1926, συνεισέφερε1003 το ποσό των 415.000 δραχμών.
Ο Σύνδεσμος Βρεσθενιτών Βοστώνης μέχρι το τέλος του 1927 είχε αποστείλει1004
459,56 δολάρια, για την κατασκευή του δρόμου Κελεφίνας – Βρεσθένων.
Το 1950, ο Σύλλογος Ξηροκαμπιτών «Αγία Τριάς» απέστειλε1005 από τις ΗΠΑ στην
κοινότητα 3.000 δολάρια για την επέκταση του δικτύου ηλεκτροφωτισμού και τη
διαπλάτυνση των εσωτερικών δρόμων της Κοινότητας Ξηροκαμπίου.
Ο Σύλλογος Αρνιωτών Αμερικής «Άγιος Αθανάσιος», το 1968, απέστειλε1006 2.000
δολάρια για τη διάνοιξη αμαξιτής οδού προς συνοικίες της Πετρίνας.
999
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 33/ Ιανουάριος 1924, άρθρο «Ο εν Πειραεί Σύνδεσμος». Στη διάνοιξη
των δρόμων συνέβαλαν με προσωπική εργασία οι κάτοικοι της Βαμβακούς. Σε έκτακτη
συνεισφορά (1-2-1924) των ομογενών στις ΗΠΑ για τη διάνοιξη του δρόμου Βασσαρά-Αράχοβας
συγκεντρώθηκε ποσό 1.000 δολαρίων.
1000
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 55/ Νοέμβριος 1925, σ. 465, άρθρο «135.593 δρχ. Τηλεγραφικώς»
1001
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς…, ό.π., σσ. 223-224. Η διάνοιξη του δρόμου ξεκίνησε
το Μάρτιο του 1940. Συνέβαλαν οι κάτοικοι της περιοχής με προσωπική τους εργασία. Οι εργασίες
σταμάτησαν όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος το 1940.
1002
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 9/ Σεπτέμβριος 1927, σ. 98, άρθρο «Έρανος Βαμβακιτών εν
Αμερική».
1003
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 5/ Μάιος 1927, σ. 54, άρθρο «Η παραλαβή του δρόμου Αραχώβης -
Βαρβίτσης» Μετά την εποπτεία του δρόμου ο νομομηχανικός Λακωνίας «εξέφρασε τα
συγχαρητήριά του προς τους παρακαθήμενους, αντιπροσώπους των Κοινοτήτων Βαμβακούς,
Σκούρας, Αραχόβης, και του εν Πειραιεί Συνδέσμου των Βαμβακιτών, τονίσας προσέτι ότι εις όλη
την Λακωνίαν γίνονται κοινωφελή έργα δι’ ιδιωτικής πρωτοβουλίας, εις τον Οινούντα όμως
παρατηρεί τις κάτι εξαιρετικόν».
1004
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 15/ Μάρτιος 1928. «Ονομαστικός κατάλογος των εισενεγκόντων
υπέρ της δημοσίας οδού Κελεφίνας – Βρεσθένων».
1005
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 5/ 1966, σσ. 2-3.
1006
576
Ο Σύλλογος Γκοριτσιωτών Αμερικής διέθεσε1007 40.000 δολάρια για την κατασκευή
της αμαξιτής οδού Σπάρτης-Γκοριτσάς και 6.200 δολάρια για κατασκευή υδραγωγείου
στην Κοινότητα Γκοριτσάς. Ο Σύλλογος Ρειχεωτών Αμερικής διέθεσε1008 240.000 δραχμές
για τη διάνοιξη της οδού Καταβόθρας-Ρειχέας.
Ο Σύλλογος Κρεμαστιωτών Αμερικής «Η Μέλισσα», διέθεσε1009 8.000 δολάρια για
την αποπεράτωση της δημόσιας οδού Αγίου Δημητρίου - Κρεμαστής.
Δωρητές γηγενείς διέθεσαν χρηματικά ποσά για τη μεταφορά πόσιμου νερού στην
κοινότητα της ιδιαίτερης πατρίδα τους ή και για την κατασκευή δεξαμενής.
Με δαπάνη του Πανάγου Μανίνου, το 1901, κατασκευάστηκε το υδραγωγείο της
Αγόριανης.1010
κληρονόμους του «να κατασκευάσουν την μεγάλη κεντρική δεξαμενή του υπό μελέτης
υδραγωγείου ιδίαις δαπάναις και μίαν βρύσην πλησίον της γενέτειράς μου, εάν το ύδωρ είναι
επαρκές να χαραχθεί επί τούτων το όνομά μου».1011
Για τη μεταφορά του νερού στην Αράχοβα (Καρυές) ο Αθανάσιος Ματάλας, το 1919,
στη διαθήκη του ανέφερε: «Εάν εν όσω ζω δεν μεταφερθή πόσιμον ύδωρ υπό της
κοινότητος εν Αραχόβη, να χορηγήσωσιν αυτή, όταν μεταφέρη τοιούτον, είκοσι χιλιάδας
δραχμάς με την υποχρέωσιν να εγκαταστήση μίαν κρήνην (βρύσιν) εν Αγία Παρασκευή και
μία εν τη πλατεία Ράχης».1012
Ο Γεώργιος Κων. Σταυράκος, το 1930, με τη διαθήκη1013 του κατέλιπε για την
ύδρευση της Κοινότητας Παλαιοπαναγιάς 10.000 δολάρια.
Με δαπάνη1014 του Παναγιώτη Θ. Κουμάνταρου, τα ύδατα της πηγής Καμάρι στην
περιοχή των Βουτιάνων διοχετεύτηκαν προς την κοινότητα προς όφελος των κατοίκων.
1007
1008
1009
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά…, ό.π., σσ. 188-189.
1010
Παπαδογιάννης Δημήτριος. (2002). Το χωριό μου. Αγόριανη, σσ. 322-323. Ο δωρητής διέθεσε
χρήματα για την αγορά σωλήνων, υλικών και πληρωμή τεχνικών. Κατασκευάστηκαν τρεις
μαρμαρόκτιστες βρύσες. Στη βρύση που κατασκευάστηκε στην πλατεία τοποθετήθηκε επιγραφή
που ανέφερε: «Δαπάνη Π. Θ. Μανίνου 1901».
Αγόριανης». Τους σωλήνες του δικτύου ύδρευσης προμηθεύθηκαν από τη Χάγη της Ολλανδίας. Οι
κάτοικοι με προσωπική εργασία ετοίμασαν ρείθρα μήκους 1.500 μέτρων.
1011
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Γρηγόρη…, ό.π.
1012
Ιδιόχειρος διαθήκη της 27-3-1919 του Αθανασίου Ματάλα…, ό.π. Περιοδ. Μαλεβός, έτ. Δ΄,
τεύχ. 33/ Ιανουάριος 1924, άρθρο «Από την διαθήκη του Αθανασίου Ματάλα», σσ. 204-205.
1013
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Κων. Σταυράκου…, ό.π.
1014
Στις βρύσες που κατασκευάστηκαν τοποθετήθηκε επιγραφή που ανέφερε «την κρήνην τούτην
εδώ ίδρυσεν και το ύδωρ παρέσχεν εις τους κατοίκους των Βουτιάνων, τη εαυτού δαπάνη, ο
συμπολίτης αυτών Παναγιώτης Θ. Κουμάνταρος εν έτει σωτηρίω 1898».
Εφημ. Τα Γράμματα, αρ. φ. 177/4-3-1936.
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι…,ό.π., σ. 83.
577
Ο Γεώργιος Κεχαγιάς διέθεσε 50.000 δραχμές για την ύδρευση της Βαμβακούς.1015
Έργα ύδρευσης που είχαν πραγματοποιηθεί στο νομό Λακωνίας μέχρι το 1970, από
Λάκωνες δωρητές1016 ήταν και τα πιο κάτω:
Ο Γεώργιος Μπακής από την Πελάνα αγόρασε 430 μέτρα σωλήνα και τον διέθεσε για
τη μεταφορά ύδατος και ύδρευσης των κατοίκων της Πελάνας.
Ο Παναγιώτης Μπούρας από τη Μαγούλα διέθεσε 30.000 δραχμές για την κατασκευή
αντιπλημμυρικού έργου και την προστασία της εκκλησίας στη Μαγούλα.
Ο Θωμάς Σουρλής από τη Βαρβίτσα διέθεσε 20.000 δραχμές για την κατασκευή
υδατοδεξαμενής στη Βαρβίτσα.
Ο Δημήτριος Ζερβούλιας διέθεσε1017 250.000 δραχμές στην Κοινότητα Σπαρτιάς για
την αύξηση του πόσιμου νερού για τους κατοίκους της κοινότητας.
Οι αδελφοί Γιαννακόπουλοι1018 πραγματοποίησαν στη Σελλασία τη διάνοιξη
γεώτρησης και την επέκταση του δικτύου ύδρευσης στην Σελλασία.
Ομογενείς δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για τη μεταφορά πόσιμου νερού στην
ιδιαίτερη πατρίδα τους ή και για την κατασκευή δεξαμενής.
Ο Κωνσταντίνος Ζούλφος από τη Βαμβακού, ευρισκόμενος στη Ρωσία, το 1907,
απέστειλε στην Κοινότητα Βαμβακούς 5.000 ρούβλια για να διατεθούν για τη μεταφορά
νερού στη Βαμβακού.1019 Το 1914, διατέθηκαν1020 71 ομολογίες δανείου επιτάξεως ποσού
6.970 δραχμών για την ύδρευση της Βαμβακούς.
Ο Παναγιώτης Δημ. Ανδριτσάκης, κάτοικος Μανσούρας Αιγύπτου, το 1924,
διέθεσε1021 300.000 δραχμές για την κατασκευή σήραγγας και για σωληνώσεις για να γίνει
η μεταφορά του ύδατος από τον Χάρακα στην Γκοριτσά.
Ο Πλάτων Γ. Ανδριτσάκης από τα Τζίντζινα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1925,
διέθεσε1022 το σύνολο της δαπάνης του έργου μεταφοράς των υδάτων από τον Χάρακα
στην Γκοριτσά.
Ο Ιωάννης Γρηγορίου, το 1905, ανέλαβε τη δαπάνη1023 μεταφοράς πόσιμου νερού στο
χωριό του, τα Τζίντζινα του Δήμου Θεραπνών. Κατασκευάστηκαν τρεις βρύσες, μία
1015
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς. Αποδοχή δωρεάς, αρ. πρωτ. 43/9-10-1940.
1016
1017
1018
1019
Επειδή τα χρήματα της δωρεάς Ζούφλου για την κάλυψη των εξόδων μεταφοράς του νερού δεν
επαρκούσαν, ανέλαβε όλη την δαπάνη για την ύδρευση ο Δημήτριος Ι. Γιωργής. 9η Λογοδοσία της
Κοινότητας Βαμβακούς περιόδου 1906-1907. Το έργο της ύδρευσης ματαιώθηκε, γιατί ήταν
αδύνατη η μεταφορά των σωλήνων λόγω του βάρους και του μεγάλου μήκους τους. Κεχαγιάς
Νίκος. (1955). Η Ύδρευση της Βαμβακούς. Αθήνα, σσ. 50-51. Με τα χρήματα της δωρεάς Ζούφλου
αγοράστηκε η πρώην οικία Δούσμανη για να στεγάσει το ελληνικό σχολείο με τον όρο το ετήσιο
ενοίκιο που θα πληρώνεται από το Δημόσιο να καταβάλλεται για τη συντήρηση του σχολείου και
την παροχή βιβλίων, δικαιωμάτων εγγραφής και ενοικίων στους άπορους μαθητές. 10 η Λογοδοσία
της Κοινότητας Βαμβακούς περιόδου 1907-1908.
1020
1021
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Δ΄, τεύχ. 35/ Μάρτιος 1924, άρθρο «Το νερό της Γκοριτσάς».
1022
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 112/ Φεβρουάριος 1977, άρθρο «Πλάτων Γ. Ανδριτσάκης, ένας
μεγάλος Δωρητής».
578
τρίκρουνος στην πλατεία των Τζιντζίνων, μία στη θέση του Αγά το Κονάκι και μία στην
Αγία Κυριακή.
Ο Αναστάσιος Μίχας, κάτοικος ΗΠΑ, το 1939, διέθεσε1024 3.500 δολάρια για την
επισκευή των βρυσών στο Γεράκι.
Ο Ιωάννης Δάρμος διέθεσε χρήματα για τις ανάγκες του υδραγωγείου των Καρυών και
με τη διαθήκη του άφησε χρηματικό ποσό για τις ανάγκες του υδραγωγείου των
Καρυών.1025
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος από την Πετρίνα, το 1952, χρηματοδότησε1026 τη
μελέτη για την ύδρευση της Μάνης από τις πηγές της Αγίας Μαρίνας. Το 1959 ανέλαβε
μέρος της δαπάνης του έργου.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια διέθεσε1027 15.000.000 δραχμές
παλαιάς έκδοσης για την κατασκευή υδραγωγείου στη θέση Καλμπατσάκι Πακίων.
ΗΠΑ, το 1960, διέθεσε1028 1.000 δολάρια για την κατασκευή υδραγωγείου στα Τζίντζινα
και 2.000 δολάρια για έργα οδοποιίας.
Ο Χρήστος Ι. Τσερώνης από το Βρονταμά, το 1962, σε έρανο και λαχειοφόρους
αγορές στις ΗΠΑ μεταξύ ομογενών καταγόμενων από τον Βρονταμά και τον Κοσμά,
συγκέντρωσε1029 το ποσό των 9.015 δολαρίων για το έργο ύδρευσης του Βρονταμά.
Ο Παναγιώτης Δ. Γιαννούκος από τους Αγίους Αναργύρους, κάτοικος Σικάγο, το
1963, διέθεσε1030 10.000 δολάρια για την ύδρευση των Αγίων Αναργύρων.
Ο Σπυρίδων Χούλης από την Ελίκα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1967, διέθεσε1031
στην Κοινότητα Ελίκας 15.000 δολάρια για την ύδρευση της Ελίκας.
1023
Εφημ. Τσίντζινα, αρ. φ. 108/ Σεπτέμβριος 1976.
1024
Το έργο έμεινε ημιτελές λόγω του πολέμου και το ποσό εκμηδενίστηκε. Γριτσόπουλος Τάσος.
(1982). Ιστορία…, ό.π., σ. 452.
1025
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., σ. 427
1026
1027
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ.13(153)/1-1-1955, άρθρο «Κατασκευή Υδραγωγείου» όπου αναφερόταν:
«Η σημασία του συντελουμένου έργου είναι αξιόλογος, διότι εκτός των άλλων θα καταστεί
δυνατόν να αποκτήσει το Σχολείον μας κήπον προς πρακτικήν εκπαίδευσιν των μαθητών…».
1028
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 6/ 1-7-1961, άρθρο «Ευεργέται της κοινότητος Γκοριτσάς».
1029
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βρονταμάς…, ό.π., σσ. 162-167.
1030
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 884/15-2-1963, άρθρο «Ένας μεγάλος απόδημος Λάκων
Παναγιώτης Δ. Γιαννούκος».
1031
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 82/28-10-1967, άρθρο «Ένας Μεγάλος Ευεργέτης
ομογενής συμπολίτης μας».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 83/29-11-1967, άρθρο «Ο ομογενής κ. Σπύρος Χούλης
ανακηρύσσεται υπό της Κοινότητος Ελίκας Μέγας Ευεργέτης».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 203/24-4-1978 «Νεκρολογία. Ένας Μεγάλος Ευεργέτης
που έφυγε Σπύρος Χούλης».
579
Με δαπάνη ομογενών δωρητών δημιουργήθηκε υδραγωγείο, πραγματοποιήθηκαν
υδραυλικά έργα στην ιδιαίτερη πατρίδα του δωρητή.
Λάκωνες δωρητές1032 που πραγματοποίησαν έργα ύδρευσης μέχρι το 1970 στο νομό
Λακωνίας ήταν:
Οι αδελφοί Μάνου από την Ελίκα διέθεσαν 1.000 δολάρια για την επισκευή του
παλαιού υδραγωγείου της Ελίκας.
Ο Λεωνίδας Παπαδόπουλος από την Γκοριτσά, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε 3.500
δολάρια για την ύδρευση του Πολυδρόσου (Τζίντζινα). Ακόμη διέθεσε 350 δολάρια για
έργα κοινοτικής οδοποιίας στο Πολύδροσο.
Οι Σπύρος και Γεώργιος Σπαντίδος από τον Άγιο Κωνσταντίνο διέθεσαν 20.000
δραχμές για την ύδρευση της κοινότητας και 20.000 δραχμές για διάνοιξη κοινοτικής οδού
στον Άγιο Κωνσταντίνο.
Ο Χρήστος Χελιώτης από το Χάρακα, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, διέθεσε 15.000
δολάρια για το υδραγωγείο της Ελίκας.
Ο Παναγιώτης Σιδέρης από το Φαρακλό Βοιών, ομογενής στις ΗΠΑ, απέστειλε1033 το
1971 στο νομάρχη Λακωνίας 5.000 δολάρια για έργα ύδρευσης στο Φαρακλό Βοιών.
Σύλλογοι ομογενών διέθεσαν χρηματικά ποσά για την εκτέλεση υδραυλικών έργων
Ο Σύλλογος των εν Αμερική Αρνιωτών «Άγιος Αθανάσιος», το 1921, διέθεσε1034
26.000 δραχμές για μαρμαρόκτιστη βρύση στη Φτιαλίνα Άρνας, 17.000 δραχμές για την
κατασκευή βρύσης στον Χάνδακα Άρνας, 16.000 δραχμές για την κατασκευή γέφυρας
στον Χάνδακα και για την κατασκευή αμαξιτού δρόμου Άρνας-Πετρίνας 1.900.000
δραχμές.
Η Αδελφότητα Αραχοβιτών, το 1926, διέθεσε 25.000 δολάρια για την ύδρευση1035 των
Καρυών. Το έργο τελείωσε το 1928.1036 Με έσοδα της Αδελφότητας καταρτίστηκε μελέτη
1032
1033
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 48/ Νοέμβριος- Δεκέμβριος 1971, σ. 186, άρθρο «Δωρεαί».
1034
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα…, ό.π., σσ. 47-48. Για την κατασκευή της χρειάστηκε
εργασία δύο ετών. Στη βρύση αναγραφόταν: «Δαπάνη Σύλλογος Αρνιωτών “Άγιο Αθανάσιος”
Brooklyn 1922».
1035
Τον Αύγουστο του 1923, με πρόσκληση του Παρασκευά Δημ. Ματάλα σε δημόσια συνέλευση
των κατοίκων των Καρυών, εξελέγη επιτροπή με την εντολή να απευθυνθεί προς τους Αραχοβίτες
του εξωτερικού και εσωτερικού για τη συγκέντρωση του απαιτούμενου ποσού για την ύδρευση των
Καρυών. Στη Γενική Συνέλευση της 9ης Σεπτεμβρίου του 1923 που έγινε στη Γαστώνη των ΗΠΑ
ψηφίστηκε ομόφωνα καταστατικό της Αδελφότητας «Καρυαί». Έτσι, στις 26 Απριλίου 1926
απεστάλη το ποσό των 25.000 δολαρίων στην επιτροπή για την εκτέλεση του έργου.
Αποφασίστηκε η μεταφορά των υδάτων από τις πηγές της «Σκιαδούλας», απόστασης πέντε
χιλιομέτρων. Έρανοι από το εσωτερικό απέδωσαν 250.000 δραχμές από τις οποίες οι 50.000
δραχμές προήλθαν από το Κουτσούκειο κληροδότημα. Οι κάτοικοι των Καρυών προσέφεραν
προσωπική εργασία. Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932. Σχετικό άρθρο του Ιωάννη Καραβάσσου.
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., σ. 491.
1036
Πίτσιος Κ. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονας…, ό.π., σσ. 219, 228, 229. Η αρχική
σκέψη για το υδραγωγείο των Καρυών ανήκε στον Αθανάσιο Ματάλα, ο οποίος είχε διαθέσει το
580
για την άρδευση της περιοχής Καρυών από τεχνητή λίμνη και την κατασκευή
τσιμενταυλάκων.1037 Το έργο ύδρευσης στις Καρυές τελείωσε το 1928 με την
κατασκευή1038 είκοσι πέντε βρυσών σε συνοικίες των Καρυών.
Ο Σύνδεσμος των Λακεδαιμονίων της Νέας Υόρκης, το 1929-30, διέθεσε1039 το ποσό
των 6.000.000 δραχμών για την ύδρευση της Σπάρτης.
Ο Σύλλογος Κροκεατών Αμερικής το διάστημα 1951-1954 διεξήγαγε έρανο μεταξύ
των εκατόν εβδομήντα μελών του, με σκοπό τη δημιουργία δικτύου ύδρευσης στις
Κροκεές.1040 Ο Σύλλογος Δαφνιωτών Αμερικής «Ο Άγιος Γεώργιος», το 1954,
απέστειλε1041 χρήματα για την κατασκευή υδραγωγείου στο Δαφνί. Το έργο ολοκληρώθηκε
και με την προσωπική εργασία των κατοίκων.
Οι Συκιώτες των ΗΠΑ, το 1954, σε έρανο που διεξήγαγαν, συγκέντρωσαν1042 ποσό
11.100 δολαρίων το οποίο διέθεσαν για έργα ύδρευσης στη Συκέα.
Οι ομογενείς Σελλασιείς Αμερικής, το 1955, απέστειλαν1043 4.400 δολάρια, με σκοπό
να αποπερατωθεί το δίκτυο ύδρευσης της Σελλασίας.
ποσό των 20.000 δραχμών. Με την υποτίμηση της δραχμής το 1922-23 τα χρήματα δεν έφτασαν
για την ολοκλήρωση του έργου. Το έργο τελείωσε το 1928 με την τοποθέτηση σε διάφορα σημεία
των Καρυών είκοσι πέντε βρυσών.
Στη κεντρική πλατεία των Καρυών μαρμάρινη επιγραφή ανέφερε: «Υδραγωγείο Καρυών εγένετο
δαπάναις της εν Αμερική Αδελφότητος Αραχοβιτών «Αι Καρυαί» και την προσωπική εργασία των
κατοίκων».
1037
Η Αδελφότης Καρυατών μετά την ύδρευση των Καρυών προχώρησε στην κατασκευή τεχνητής
λίμνης για την άρδευση των κτημάτων. Το Υπουργείο Γεωργίας ανέλαβε τη σχετική μελέτη και το
έργο καθορίστηκε στη θέση «Δέσις». Η δαπάνη του έργου προϋπολογίσθηκε σε 25.000 δολάρια. Ο
Αθανάσιος Βουκίδης, εμπνευστής του έργου, πρόσφερε 5.000 δολάρια. Η αδελφότητα για το έργο
της άρδευσης συγκέντρωσε το ποσό των 17.000 δολαρίων. Περιδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932,
άρθρο του Καραβάσσου Ιωάννη.
1038
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., σσ. 492-493.
Το υδραγωγείο επισκευάστηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Αδελφότης Αραχοβιτών
Αμερικής διέθεσε 2.000 δολάρια για αγορά σωλήνων.
1039
Βιβλίο Πράξεων του Δημοτικού Συμβουλίου λήγον την 24-4-1930, απόφαση 53/1929 «Περί
εισαγωγής συνταχθέντος προϋπολογισμού 1929-30 παρά της Δημαρχιακής Επιτροπής υδρεύσεως»
αναφερόταν «εκ δωρεάς του εν Νέα Υόρκη Συνδέσμου Λακεδαιμονίων δρχ. 6.000.000», φάκ.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 634/24-7-1955, άρθρο «Οι Ευεργέτες της Σπάρτης».
1040
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 386/3-4-1955, άρθρο «Δωρεά Ελληνοαμερικανών διά τας
Κροκεάς της Λακωνίας». Το συντονισμό δημιουργίας του συλλόγου και τη διεξαγωγή εράνου είχε
ο Τσαρλς Ντεσέρας καταγόμενος από τις Κροκεές. Την επίβλεψη και κατασκευή του έργου είχαν
οι Τσαρλς Ντεσέρας και Κλάρενς Πιρέλας. Αγοράστηκε μία μηχανή ντίζελ, έξι χιλιάδες σιδερένιες
σωλήνες και έγιναν τα σχέδια του δικτύου ύδρευσης.
1041
1042
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 14(154)/1-2-1955, άρθρο «Τα μεγάλα κοινωφελή έργα των
κοινοτήτων μας».
1043
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 3/1-1-1956, άρθρο «Κοινωφελή έργα εις Σελλασίαν. Με τα
χρήματα αγοράστηκαν οι υδροσωλήνες και 40 βρύσες».
581
Ομογενείς για την κατασκευή υδραγωγείου στην Καταβόθρα, το 1955, απέστειλαν1044
1.225 δολάρια.
Με δαπάνη των εν Αμερική Γερακιτών1045 και προσωπική εργασία των κατοίκων από
το 1955 έως το 1960 ολοκληρώθηκε το έργο της ύδρευσης στο Γεράκι.
Ο Σύλλογος Βουτιανιτών στο Σικάγο διέθεσε1046 3.700 δολάρια για την ύδρευση της
Κοινότητας Βουτιάνων.
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Σικάγο «Ο Βρουλιάς» διέθεσε1047 7.400 δολάρια για
αγορά σωλήνων για το δίκτυο ύδρευσης της Σελλασίας και την αγορά υδρομετρητών.
Με δαπάνη δωρητών τοπoθετήθηκε ωρολόγιο σε κεντρικό σημείο της πόλης ή της
κοινότητας της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Λεωνίδας Αρνιώτης, το 1904, επισκεπτόμενος την ιδιαίτερη πατρίδα του
Σπάρτη,1048 προσέφερε ένα ωρολόγιο το οποίο είχε τοποθετηθεί στο χώρο του
γυμναστηρίου της πόλης.1049
Ο Γεώργιος Ηλιόπουλος ανήγειρε, το 1930, με δαπάνες του ωρολόγιο1050 στη θέση
Άγιος Ιωάννης στις Καρυές.
Ο Δημήτριος Γκούνας, το 1937, διέθεσε1051 50.000 δραχμές για την εγκατάσταση
ωρολογίου στο Γεράκι.
1044
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 14(154)/1-2-1955, άρθρο «Η Καταβόθρα ευχαριστεί και συγχαίρει
τους ενισχυτάς των κοινωφελών έργων της».
1045
Ο Ιωάννης Καλομοίρης, ο Κωνσταντίνος Τσεμπελής και ο Ιωάννης Καραμίχας,
εγκατεστημένοι στην Αμερική, από το Γεράκι, πραγματοποίησαν έρανο μεταξύ των Ελλήνων
Γερακιτών των ΗΠΑ, ο οποίος απέδωσε 10.450 δολάρια. Με τα χρήματα αυτά αγοράστηκαν οι
σωληνώσεις για τη μεταφορά του ύδατος και έγινε η μελέτη εκπόνησης του έργου από το μηχανικό
Απ. Μουστάκη. Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία…, ό.π., σσ. 452-453.
Κατάσταση εράνου των Γερακιτών Αμερικής. Αρχείο Δήμου Γερονθών.
«1952 έρανος των εν Αμερική Γερακιτών (Σπάρτης) διά την ύδρευσιν Γερακίου πρωτοβουλία
Αθανασίου Καλομοίρη. Τα χρήματα κατά την εκτέλεσιν του έργου διεχειρίσθη η Ένωσις των
Απανταχού Γερακιτών». Σε πόλεις που έγινε ο έρανος συγκεντρώθηκαν τα ποσά σε δολάρια:
Μπίρμινχαμ 3.240, Ντιτρόιτ 250, Σικάγο 2.165, Συνσιννάτι 3.295, Ρότσεστερ 330, Βίνχετερ 150,
Οκλαχόμα 745, Συνολικά 10.225.
1046
1047
1048
1049
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2002). Λεωνίδας Αρνιώτης. Μια σημαντική πολιτισμική παρουσία
στις αρχές του εικοστού αιώνα. Πρακτικά Α΄ Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών Ξηροκάμπι
13-16 Σεπτεμβρίου 2001. Λακωνικαί Σπουδαί. Παράρτημα, σσ. 146-168.
1050
Το οικοδόμημα του ωρολογίου ανατινάχθηκε από τους Γερμανούς. Ο γιος του Γεωργίου
Ηλιόπουλου, Ηλίας Ηλιόπουλος, ανήγειρε στην ίδια τοποθεσία ωρολόγιο το οποίο υπάρχει μέχρι
σήμερα. Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…, ό.π., σ. 417. Πίτσιος Κ. (1948).
Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονος…, ό.π., σ. 238.
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 5/ Μάιος 1927, σ. 59, άρθρο «Αράχοβα» όπου αναφερόταν: «Ο Γεώργιος
Ηλιόπουλος διά δεκαπέντε χιλιάδων δραχμών και όστις υπεσχέθη να δωρήση εν μέγα ωρολόγιον
ίνα στηθή εις τον Άγιον Ιωάννην…».
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών. Καρυαί…,ό.π., σσ. 494-495.
1051
582
Ο Νικόλαος Θ. Μανεσιώτης, κάτοικος Πειραιά, από το Γεωργίτσι, το 1955,
εγκατέστησε1052 ωρολόγιο πόλης στο Δημοτικό Σχολείο Γεωργιτσίου. Επίσης συνέβαλε για
τον κοινοτικό φωτισμό και την τσιμεντόστρωση κοινοτικών δρόμων του Γεωργιτσίου.
Ο Ιωάννης Σταυρ. Κουμάνταρος με δωρεά1053 του εξωράισε την πλατεία των
Βουτιάνων και ανήγειρε ωρολογοστάσιο στο κέντρο της κοινότητας.
Ο Νίκος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια, διέθεσε1054 1.733 δολάρια για
αγορά ωρολογίου στα Πάκια.
Ο Σπυρίδων Γρούμπος από τον Κεφαλά διέθεσε1055 50.000 δραχμές για αγορά και
τοποθέτηση κοινοτικού ωρολογίου στον Κεφαλά.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν χρηματικά ποσά για την εκτέλεση κοινωφελών
έργων στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Ο Γεράσιμος Καψάλης, το 1961, με τη δημόσια διαθήκη του διέθεσε1056 δύο οικίες1057
του στην Αθήνα στην Καψάλειο Επιτροπή1058 «διά την ενίσχυσιν επιτελούμενου έργου
κοινής ωφέλειας και προόδου ή καλλωπισμού εις Γύθειον ή Καστάνιας και για την ενίσχυσιν
προϋπάρχοντος αξιόλογου ιδρύματος όπως είναι η Παναγία η Γιάτρισσα και η Δημοτική
Βιβλιοθήκη Γυθείου, η φιλαρμονική και οι αθλητικοί Σύλλογοι εις Γύθειον ή τέλος και διά
την επίτευξιν οιουδήποτε έργου το οποίον εξυπηρετεί υψηλόν και ευγενή σκοπόν».1059
Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου», εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 23/Ιούλιος-Αύγουστος
1988.
1052
Εφημ. Νέα Λακεδαίμων αρ. φ. 3/3-1-1956, άρθρο «Ένας ευεργέτης στο Γεωργίτσι».
Κούτσης Γιάννης. (1993). Γεωργίτσι. Αθήνα, σσ. 175-176.
1053
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης…, ό.π., σ. 94.
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 176/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1981, άρθρο «Πέθανε στην Αθήνα ο
Ιωάννης Στ. Κουμάνταρος. Μεγάλος Δωρητής και Ευεργέτης».
1054
1055
1056
Μυστική διαθήκη Γεράσιμου Καψάλη…, ό.π.
Εφημ. Λακωνική Δράσις, της 10-6-1962.
1057
Η μια οικία του βρισκόταν στη Γλυφάδα στην οδό Ηρακλέους 33 και η δεύτερη στο
Πολύδροσο Αττικής και εχρησιμοποιείτο για τη στέγαση του δημοτικού σχολείου.
Απόφαση 2693/29-3-1977 του Εφετείου Αθηνών, φάκ. Γεράσιμου Καψάλη, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Το Εφετείο Αθηνών δέχτηκε για το ακίνητο στο
Πολύδροσο ότι μπορούσε να εκποιηθεί και με τα εισπραχθέντα χρήματα να αγοραστεί άλλο
ακίνητο προσοδοφόρο. Ενώ για το ακίνητο της Γλυφάδας δέχτηκε την ανοικοδόμηση επί
αντιπαροχή ποσοστού εξ αδιαιρέτου επί του ακινήτου.
1058
Η επιτροπή αποτελείτο από τους Ευάγγελο Καψάλη, Ιωάννη Καραμπέρη και Παναγιώτη
Μπανάκο. «Μετά το θάνατό απάντων των απαρτιζόντων νυν την “Καψάλειον επιτροπήν” αυτή θα
αποτελείται από ένα συγγενή μου φέροντα το επώνυμο Καψάλης, τον εκάστοτε πρόεδρο της
κοινότητας Καστάνιας και τον εκάστοτε γυμνασιάρχη του Κλασικού Γυμνασίου Γυθείου». Η επιτροπή
όφειλε να εισπράττει τα εισοδήματα και να τα διαθέτει για την ενίσχυση του επιτελούμενου έργου
κοινής ωφέλειας. Μυστική διαθήκη Γεράσιμου Καψάλη…, ό.π.
1059
Μυστική διαθήκη Γεράσιμου Καψάλη…, ό.π.
583
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για την εκτέλεση κοινωφελών έργων στην
Ο Σπύρος Νικ. Κουμάνταρος διέθεσε1060 το ποσό των 15.000 δραχμών για κοινωφελή
έργα στην Κοινότητα Βουτιάνων.
Λάκωνες δωρητές1061 που πραγματοποίησαν έργα κοινής ωφέλειας μέχρι το 1970 στο
νομό Λακωνίας ήταν:
Για την εκτέλεση κοινωφελών έργων στην Κοινότητα Παρορείου διέθεσαν ο Ηλίας
Βαμβακίτης 30.000 δραχμές και ο Δημήτριος Βλάχος 50.000 δραχμές.
Για την ενίσχυση έργων στην Κοινότητα Βάθειας, το 1995, καταγόμενοι από τη
Βάθεια προσέφεραν1062 χρηματικό ποσό.
Ομογενείς δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για την εκτέλεση κοινωφελών έργων
Ο Γεώργιος Β. Τσοχώνης από την Βαμβακού, κάτοικος Μάντσεστερ Αγγλίας, το 1906
διέθεσε1063 στην Κοινότητα Βαμβακούς 10.000 δραχμές και η μητέρα του Γαρυφαλιά
5.000 δραχμές για την εκτέλεση κοινωφελών έργων.1064
Ο Γεώργιος Παπάς από το Βασσαρά, εγκατεστημένος στην Αμερική, το 1921,
διέθεσε1065 1.000 δραχμές για εξωραϊστικά έργα στο Βασσαρά.
Ο Δημήτριος Χελιώτης, μετανάστης στην Αμερική, διέθεσε1066 σημαντικά ποσά για
έργα κοινής ωφέλειας στην περιοχή του Γερακίου.
Ο Ηλίας Καλαβρυτινός από την Αλευρού, κάτοικος Βοστώνης, με τη διαθήκη του
διέθεσε1067 5.804 δολάρια στην Κοινότητα Αλευρούς για κοινωφελή έργα.
1060
Τζαννέτου Ιωάννου. (1968). Οι Βουτιάνοι της Σπάρτης. Βουτιάνοι, σ. 167.
1061
1062
Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 613/20-10-1995, άρθρο «Οικονομική ενίσχυση για συνέχιση
έργων στην κοινότητα Βάθειας». Προσφορές σε δραχμές υπήρξαν από τους Μιχελλόγονα Ιωάννη
100.000, Μαγγείρα Βασίλειο 50.000, Χαλκιαδάκη-Σκακλέα Ευγενία 50.000, Ζενάκο Λεωνίδα
30.000, Ξυπολιτάκο Ιωάννη 300.000, Γιαννουκάκο Κυριάκο 20.000, Παραμαρλή Μαρία 20.000,
Αραβαντινό Ευάγγελο 10.000, Εξαρχάκου-Παπαδάκη Ζαχάρω 10.000, Δρακουλάκο Παναγιώτη
10.000, Τσελεπή Αντώνιο 5.000, Μητσάκο Νίκο 5.000, Αθανασάκο Γεώργιο 5.000.
1063 η
8 Λογοδοσία της Κοινότητας Βαμβακούς, περιόδου 1905-1906.
1064
Για άλλα κοινωφελή έργα ο Γεώργιος Β. Τσοχώνης διέθεσε 200.000 δρχ., για την κατασκευή
αμαξιτής οδού επί συνολικής δαπάνης 1.150.000 δρχ. για τον εξωραϊσμό εσωτερικών οδών στη
Βαμβακού 60.000 δρχ., για το έργο της ύδρευσης 600 λίρες Αγγλίας, τις οποίες κατέβαλαν οι
κληρονόμοι του. Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η ύδρευση της Βαμβακούς. Αθήνα, σ. 29.
1065
Περιοδ. Μαλεβός, έτ. Α΄, τεύχ. 3/ 1921, σ. 6, άρθρο «Επιστολαί εξ Αμερικής».
1066
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 13/ 1936, σ. 13. Διέθεσε 150.000 δρχ., για την επισκευή της γέφυρας
Μαυρορέματος που συνέδεε το Αλεποχώρι με τον Άγιο Δημήτριο Χάρακα, 50.000 δρχ., για την
κατασκευή αμαξιτής οδού Γερακίου - Αγ. Δημητρίου, 35.000 δρχ., για την κατασκευή αγροτικής
υδατοδεξαμενής στη θέση Μπέτση.
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 28/ Αύγουστος 1960, σσ. 8-10. Ο Δημήτριος Χελιώτης διέθεσε
10.000 δραχμές για την κατασκευή πλατείας στο Αλεποχώρι, για την εγκατάσταση τηλεφώνου στο
Αλεποχώρι και ραδιοφώνου στο κοινοτικό γραφείο.
584
Ο Αθανάσιος Καλομοίρης, το 1963, κατέθεσε1068 σε τράπεζα 300.000 δραχμές για
εκτέλεση κοινωφελών έργων στο Γεράκι.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος, το 1969, διέθεσε1069 2.000 δολάρια στο Δήμο Γυθείου
για κοινωφελή έργα.
Η Ζαχαρούλα Λισσαίρη, το 1969, διέθεσε1070 5.000 δολάρια για την κατασκευή
κοινωφελών έργων στο Γεράκι.
Ο Αθανάσιος Γεωργ. Ζάχαρης1071 με τη διαθήκη του κληροδότησε 70.000 δολάρια σε
ιδρύματα της Αγόριανης με σκοπό την πραγματοποίηση κοινωφελών έργων.
Σύλλογοι ομογενών προσέφεραν χρηματικά ποσά για την εκτέλεση κοινωφελών έργων
Ο Σύλλογος Κυπαρισσιωτών Καλιφόρνιας, το 1935, απέστειλε1072 125.000 δραχμές
για την κατασκευή της παραλίας στο Κυπαρίσσι.
Το 1958, η Παλλακωνική Ομοσπονδία Αμερικής διέθεσε1073 78.500 δολάρια για
αγορά και αποστολή μηχανημάτων στη Λακωνία, με σκοπό τη δημιουργία έργων
υποδομής.
1067
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 738/12-12-1957, άρθρο «Ο αποβιώσας εν Αμερική ομογενής
Ηλ. Καλαβρυτινός διέθεσε ολόκληρον την περιουσίαν του δι’εκτέλεσιν κοινωφελών έργων εις την
γενέτειρά του Αλευρού».
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 499/19-12-1957, άρθρο «Δωρεά ομογενούς».
1068
πρωτοβουλίας».
Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 23/ Ιούλιος-Αύγουστος 1988, Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέτες του
Γερακίου».
1069
Απόφαση 122/29-10-1969 και ψήφισμα της 29-10-1969 του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου,
1070
Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 23/Ιούλιος-Αύγουστος
1988.
1071
Παπαδογιάννης Δημήτριος. (2002). Το χωριό μου. Αγόριανη, σσ. 302-303. Για τη διαχείριση
των χρημάτων, δικαστήριο της Αμερικής αποφάσισε τη δημιουργία ιδρύματος με την επωνυμία
«Αθανάσιος Ζάχαρης». Με τους τόκους των χρημάτων έγιναν κοινωφελή έργα στην Αγόριανη,
πλατεία πλακόστρωτη με σιντριβάνι.
1072
Έγγραφο του Δήμου Σπαρτιατών αρ. 4918/22-9-1960. Περί δωρηθέντων χρηματικών ποσών εξ
ομογενών, φάκ. 1959-60 Α(α). Α2, υποφάκ. Ομογενών δωρητών, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2.1-135, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
Εφημ. Μολάοι, αρ. φ. 48/15-9-1935, άρθρο «Τα κοινωφελή έργα των χωριών της Επαρχίας μας».
1073
Εφημ. Η Λακωνική, αρ. φ. 9/23-6-1958, άρθρο «78.500 δολάρια διέθεσαν οι εν Αμερική
Λάκωνες διά την αγορά των αναγκαίων μηχανημάτων προς ανασυγκρότησιν των οδών του νομού
μας». Τα μηχανήματα που απέστειλαν ήταν τρία ανατρεπόμενα, ένας εκσκαφέας, δύο κομπρεσέρ,
μία μπουλτόζα, ένα ρόλερ, ένα μηχάνημα θραύσης λίθων, ένα αερόσφυρο και ένα τζιπ.
585
Ο Σύλλογος Βρεσθενιτών της Βοστώνης διέθεσε1074 54.000 δραχμές στην Κοινότητα
Βρεσθένων για έργα κοινής ωφέλειας.
Ο Σύλλογος Σελλασιωτών στο Σικάγο, το 1974, απέστειλε1075 1.100 δολάρια για
κοινωφελή έργα στη Σελλασία.
Ο Σύλλογος Ρειχιωτών Αμερικής, το 1984, προσέφερε1076 2.950 δολάρια για
κοινωφελή έργα στη Ρειχιά.
Ομογενείς διέθεσαν χρηματικά ποσά για την εκτέλεση λιμενικών έργων στην ιδιαίτερη
Για την επέκταση του λιμένα του Ιέρακα, το 1970, ο Βασίλειος Κ. Λαζαράκης από τον
Ιέρακα, κάτοικος Lynn ΗΠΑ, διέθεσε1077 1.500 δολάρια.
Ο Σύλλογος Κυπαρισσιωτών Αμερικής επισκεύασε1078 το μόλο στην παραλία του
Κυπαρισσίου για την πρόσδεση ιστιοφόρων.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά για την εκτέλεση έργων στην πλατεία της
κοινότητας της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Δημήτριος Ρέλλας, το 1930, ανέλαβε1079 όλα τα έξοδα για την επίστρωση με
τσιμέντο της κεντρικής πλατείας της Μυρτιάς.
Με δαπάνη1080 του Αναστασίου Τσολάκη από τη Σκούρα, το 1954, τσιμεντοστρώθηκε
η πλατεία του Αγίου Δημητρίου της Βαρβίτσας.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος από την Πετρίνα, το 1962, χρηματοδότησε1081 τις
εργασίες κατασκευής της πλατείας της Πετρίνας. Συνέβαλε στην κατασκευή σιντριβανιού
στο Περιβολάκι Γυθείου.
Ο Ηλίας Χρ. Χριστάκος από τον Άγιο Δημήτριο χρηματοδότησε,1082 το 1957, μέρος
του κόστους τσιμεντόστρωσης της κεντρικής πλατείας του Αγίου Δημητρίου.
Το 1965, σε προαιρετικό έρανο1083 που διενεργήθηκε μεταξύ ομογενών Αραχοβιτών
της Αυστραλίας, για την κατασκευή της κεντρικής πλατείας του Αγίου Ανδρέα στις
Καρυές, συγκεντρώθηκε το ποσό των 90 λιρών Αυστραλίας.
1074
1075
1076
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 11/Σεπτέμβριος 1984. Για τον ίδιο σκοπό υπήρξαν οι προσφορές από
ιδιώτες: Παναγιώτης Κουλούρης, Γεώργιος Μπέλεσης, Παύλος Κουλούρης από 500 δολ.,
Λεωνίδας και Γιώργος Μοίρας, Χρυσάνθη Ζησιμάτου από 200 δολ., Αθανάσιος Δρίβας 450 δολ.,
Παναγιώτης Μοίρας και Χρήστος Κόκορης από 100 δολ.
1077
Εφημ. Λακωνικό Μέλλον της 28-2-1971, άρθρο «Δωρεά 1.500 δολαρίων του ομογενούς Β.
Λαζαράκη».
1078
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ. Ιστορικά…, ό.π., σσ. 188-189. Ο μόλος
καταστράφηκε από τους Γερμανούς κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Σύλλογος Κυπαρισσιωτών
Αμερικής με δαπάνη του κατασκεύασε εκ νέου το μόλο.
1079
Εφημ. Επίδαυρος Λιμηρά, αρ. φ. 72/ 27-7-1930.
1080
1081
1082
586
Η Ελένη Κόντου, κάτοικος ΗΠΑ, από το Γεράκι, το 1969, διέθεσε1084 2.000 δολάρια
για την αγορά χώρου και τη δημιουργία ισόπεδης πλατείας.
Ο Ευάγγελος Παπαδάκος από την Ποταμιά διέθεσε 10.000 δραχμές για την
τσιμεντόστρωση της πλατείας της Ποταμιάς.1085
Με δαπάνη1086 του Μιχαήλ Παπαμιχαλόπουλου, το 1999, τοποθετήθηκε στο
τηλεφωνείο του Χάρακα σύστημα μεγαφώνων, για να ειδοποιούνται οι κάτοικοι για
τηλεφωνήματα και ανακοινώσεις.
Για την κατασκευή πλατείας στο Καστόρι, ο Σύλλογος των Απανταχού Καστοριτών
με προαιρετικό έρανο συγκέντρωσε1087 4.500.800 δραχμές και τα διέθεσε στην Κοινότητα
Καστορείου.
Το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα1088 συνέβαλε οικονομικά στην κατασκευή της πλατείας του
Νέου Κόσμου στη Σπάρτη, που αργότερα μετονομάσθηκε από το Δήμο Σπάρτης σε
πλατεία Γεωργίου Σαϊνόπουλου. Επίσης είχε οικονομική συμβολή στον εξωραϊσμό1089 του
Άλσους Ευαγγέλου Φιλιππόπουλου (Πάρκο Ευαγγελιστρίας Σπάρτης).
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για την κατασκευή γεφυρών στην ιδιαίτερη
Με δαπάνη του Αντώνιου Δ. Πουλημενάκου, το 1930, κατασκεύαστηκε1090 γέφυρα σε
ρεύμα της περιοχής Γερακίου.
1083
Κατάστασις προσενεγκόντων εις διενεργηθέντα έρανο. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ.
1084
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Ιανουάριος 1974, άρθρο «Το ξακουστό χωριό μου με τα επαινετά
κοινωφελή έργα».
Απόσπασμα αποδοχής δωρεάς της Ελένης Κόντου χήρας Γεωργίου Δάνου. Κοινότης Γερακίου
πρακτικό 8/25-5-1969. Αρχείο Δήμου Γερονθρών.
1085
1086
1087
Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 11-1-1993, άρθρο «Καστόρι: Η κοινότητα των ευεργετών».
1088
Ιστοσελίδα Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος. http://www.sainopouleio.gr/proedros. html
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 1928/9-5-1988, άρθρο «Γεώργιος Σαϊνόπουλος- τέως Δήμαρχος
Σπαρτιατών και το Σαϊνοπούλειον Ίδρυμα. “Ένα θαύμα του αιώνος”».
1089
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1368/30-8-1983, άρθρο «Ευχαριστίες προς το Ίδρυμα
Σαϊνοπούλου». Ο Δήμος Σπαρτιατών στη συνεδρίαση της 29-8-1983 αποφάσισε να εκφράσει τις
ευχαριστίες του στον Γ. Σαϊνόπουλο με ψήφισμα για την κατασκευή του πάρκου της
Ευαγγελιστρίας και για την κοινωφελή δράση του ιδρύματος. Αποφασίστηκε ειδική περγαμηνή να
δοθεί στον πρόεδρο του ιδρύματος σε τελετή στο Δημαρχείο.
Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου. Σκοποί-Δραστηριότητες. Φυλλάδιο Σαϊνοπούλειου
Ιδρύματος.
1090
587
Ο Σταύρος Ψαρομμάτης, κάτοικος Ελαφονήσου, το 1949, με τη διαθήκη1091 του
εγκατέστησε κληρονόμο τη σύζυγό του και με την προϋπόθεση της καλής συντηρήσεως
της γέφυρας μέχρι του θανάτου της, την υποχρέωσε να συντελέσει στην κατασκευή
γέφυρας με άσφαλτο που θα επέτρεπε την ευχερή διάβαση των κατοίκων της Ελαφονήσου
μέχρι του ενοριακού ναού του Αγίου Σπυρίδωνα.
Δωρητές διέθεσαν χρηματικά ποσά για την κατασκευή εργοστασίου ηλεκτροφωτισμού
ή για τον ηλεκτροφωτισμό στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Ο Κωνσταντίνος Αδάμ Ψυχογιός από τη Σκούρα, το 1931, διέθεσε1092 1.000.000
δραχμές για την κατασκευή εργοστασίου ηλεκτροφωτισμού στη Σκούρα και πλήρους
δικτύου διανομής ηλεκτρικού ρεύματος σε σπίτια. Το ίδιο έτος, κατασκεύασε δίκτυο
ύδρευσης και άρδευσης για τη Σκούρα, με αντλιοστάσιο και δεξαμενή ύδατος.
Η Αδελφότης Αραχοβιτών Αμερικής1093 και ο Σύλλογος Αραχοβιτών Σικάγου
διέθεσαν 24.000 δολάρια για τον ηλεκτροφωτισμό των Καρυών.
Με δαπάνη του Κλέαρχου Βούρβουλη, σε μνήμη του πατέρα του Ευθυμίου, το 1973,
πραγματοποιήθηκε1094 ο ηλεκτροφωτισμός της πλατείας της Βαμβακούς.
Διαθέτες όρισαν τη διάθεση χρηματικών ποσών για την ανέγερση ή συντήρηση
κτιρίου κοινής ωφέλειας στην κοινότητα της ιδιαίτερης πατρίδας τους.
Ο Ηλίας Γεωργίου Δάρμος προσέφερε 250.000 δραχμές για την ανέγερση κτιρίου, στο
οποίο θα στεγάζονταν το ταχυδρομείο, το τηλεγραφείο και το ιατρείο των Καρυών. Στο
δεύτερο όροφο, ο διαθέτης επιθυμούσε να υπάρξει αίθουσα η οποία να χρησίμευε για
συγκεντρώσεις των κατοίκων ή συνεδριάσεις σωματείων.1095
Οι Παναγιώτης και Γεώργιος Ανδρεσάκης, το 1963, δώρισαν, με δωρεά εν ζωή,1096
οικόπεδο αξίας 10.000 δραχμών και έκτασης 223 τ.μ. για ανέγερση κοινοτικού

Εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 23/ Ιούλιος-Αύγουστος 1988, Λισάρη Παντελή άρθρο «Ευεργέτες του
Γερακίου».
1091
Δημόσια διαθήκη Σταύρου Ψαρομμάτη αρ. 12189/18-7-1949 του Συμβολαιογράφου Βοιών
Δημητρίου Λαλούνη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου αρ. 1/25-1-1950, φάκ. Σταύρου
Ψαρομμάτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης γνώριζε τη
δυσκολία του έργου, έτσι παρακάλεσε τη σύζυγό του να υποχρεώσει τον κληρονόμο της να
ολοκληρώσει το έργο στην περίπτωση που δεν έχει πραγματοποιηθεί μέχρι το θάνατό της.
1092
Ρουμελιώτης Γεωρ. Πότης. (1983). Η Μπαρμπίτσα…, ό.π., σσ. 132-134.
1093
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 375. Η συνολική
δαπάνη του έργου ανήλθε στα 40.000 δολάρια.
1094
1095
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Δάρμου της 4-9-1969, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
Το κτίριο ο διαθέτης το αφιέρωσε στη μνήμη των γονέων του Γεωργίου και Δημητρούλας Γ.
Δάρμου. Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 432.
1096
Δωρεά εν ζωή των Παναγιώτη και Γεωργίου Ανδρεσάκη αρ. συμβολαίου 3365/24-10-1963 του
Συμβολαιογράφου Μονεμβάσιας Κοντάκου Ιωάννη, Υποθηκοφυλακείο Μονεμβάσιας τόμ. 63 αρ.
51. «…δωρούνται διά δωρεάς εν ζωή ισχυράς και αμετακλήτου…αποκλειστικώς και μόνον διά την
588
καταστήματος ή κοινοτικού αγροτικού ιατρείου της Κοινότητας Μονεμβάσιας ή άλλης
οικοδομής που να εξυπηρετούσε τις ανάγκες της Κοινότητας Μονεμβάσιας.
Ο Παναγιώτης Μ. Κερχουλάς, το 1972, ανέλαβε τη δαπάνη ανέγερσης
τυροκομείου1097 στις Καρυές σε μνήμη των γονέων του.
Το 1979, ο Νικόλαος Ανδριτσάκης ενίσχυσε τον ξενώνα1098 Πολυδρόσου (Τζιντζίνων)
με την προσφορά δεκατεσσάρων ράντζων με ισάριθμα στρώματα, σεντόνια, κουβέρτες.
Διέθεσε το ποσό των 30.000 δραχμών για οιανδήποτε ανάγκη του ξενώνα. Δώρισε και δύο
τάβλια για την ψυχαγωγία των πελατών του ξενώνα. Η Αγγελική Στρατηγού προσέφερε
για τον ξενώνα 4.000 δραχμές, η Λούλα χήρα Ν. Παπαστρατηγάκη 1.000 δραχμές, η Άννα
Ρουσαγιάννη το γένος Κων. Γερασίμου 1.000 δραχμές και ο Περ. Ηλ. Γρηγορίου δώρισε
ένα τάβλι.
Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Βουτιάνων Αττικής, το 1985, διέθεσε1099 100.000 δραχμές
για τον εξωραϊσμό ερειπωμένων κτισμάτων και επισκευή βρυσών του χωριού.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά ή οικόπεδο τους για την εκτέλεση αρδευτικών
έργων στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Ο Νικόλαος Τσιμπίδης από τις Βελλιές διέθεσε1100 ένα κτήμα του στην κοινότητα
όπου ανοίχτηκε φρέαρ για την άρδευση κτημάτων.
Για τη γεώτρηση που έγινε στη θέση Κάτω Μαρί στον Άγιο Δημήτριο, το 1986, για
την άρδευση της περιοχής συγκεντρώθηκε1101 από εθελοντικές εισφορές ποσό 4.000.000
δραχμών.
εν αυτώ ανέγερσιν κοινοτικού καταστήματος […] μη εκπληρουμένων των όρων αυτοδικαίως η

κυριότης του άνω οικοπέδου θα επανέρχεται εις τους αυτούς άνω δωρητάς».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας της 5-11-1963 σε άρθρο αναφερόταν: «Η Μονεμβάσια όμως έχει
ιδιαίτερο λόγο να θυμάται για πάντα τους αδελφούς Ανδρεσάκη, γιατί στάθηκαν οι μεγάλοι
ευεργέτες τους οποίους η Κοινότητα Μονεμβασίας είχε ανακηρύξει Μεγάλους Ευεργέτες. Είναι οι
δωρητές του οικοπέδου που αποπερατώνεται ήδη το κοινοτικό κατάστημα…».
1097
Πρακτικό της Κοινότητας Καρυών 22-10-1971 με το οποίο αποδέχθηκε η κοινότητα τους
όρους του δωρητού για το τυροκομείο του Παναγιώτη Κερχουλά. Η κοινότητα απεδέχθη τον όρο,
το κτίριο του τυροκομείου να ανήκει στους κτηνοτρόφους της κοινότητας και ειδικότερα στο
Γαλακτοκομικό Συνεταιρισμό. Το κτίριο να χρησιμοποιηθεί προς όφελος όλων των κτηνοτρόφων
της κοινότητας, μελών του συνεταιρισμού και των κατοίκων. Η δαπάνη κατασκευής τυροκομείου
ήταν 600.000 δραχμές. Ο Συνεταιρισμός Καρυών αποδέχτηκε τη δωρεά και εντοίχισε σχετική
πλάκα στο τυροκομείο. Πρακτικό της 21ης Ιανουαρίου 1972. Καρυατικά. (1950). Αδελφότης
Αραχοβιτών. Καρυαί. Παρασκευάς Μεϊντάνης, Μεϊντάνης Ιωάννης. (επιμ.). Γκαστόνια, Β.
Καρολίνα, σσ. 430-431.
Το τυροκομείο λειτούργησε το 1973. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 151/16-2-1973 προς
τον Παναγιώτη Κερχουλά, φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
1098
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 140/ Αύγουστος 1979, άρθρο «Πλήθος ενισχύσεων για την
αποπεράτωση του ξενώνος Πολυδρόσου (Τζιντζίνων)». Πρόκειται για το σχολείο που είχε δωρίσει
ο Ιωάννης Γρηγορίου, το οποίο είχε μετατραπεί σε ξενώνα.
1099
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ. 204/ Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1985, άρθρο «Σημαντική προσφορά
του συλλόγου μας για έργα στο χωριό μας».
1100
1101
Εφημ. Τα Νέα του Αγίου Δημητρίου, αρ. φ. 37/ Δεκέμβριος 1986. Προσφορές έγιναν από τους:
Καμαρινό Γραμματικάκη 15.000 δολ., τα αδέλφια Νίκο, Γιώργο και Βαγγέλη Μπατσάκη 600.000
589
Με διενέργεια εράνου συγκεντρώθηκε χρηματικό ποσό για την τηλεφωνική και
τηλεγραφική σύνδεση περιοχών στην ιδιαίτερη πατρίδα των διαθετών.
Με δαπάνη των κατοίκων της Βαμβακούς αγοράσθηκαν και τοποθετήθηκαν στύλοι
τηλεγράφου για την επέκταση της τηλεφωνικής επικοινωνίας με την Αράχοβα.1102
Από τα τέλη του 19ου αιώνα παρατηρήθηκε η δημιουργία έργων οδοποιίας με τη
συμβολή των δωρητών σε χρήμα ή σε έκταση γης. Σε άλλες περιπτώσεις οι δωρητές
διέθεσαν χρηματικά ποσά για την επιδιόρθωση οδών, τη χρηματοδότηση της μελέτης για
τη διάνοιξη οδών. Στις περιπτώσεις έργου υψηλής δαπάνης πραγματοποιούνταν
προαιρετικοί έρανοι για την ολοκλήρωσή του. Άλλοι διαθέτες-δωρητές ανέλαβαν την
«τσιμεντόστρωση» πλατειών-δρόμων στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Για τα πιο πάνω έργα
σημαντική ήταν η προσφορά μεγάλου αριθμού ομογενών οι οποίοι συμμετείχαν σε
προαιρετικούς εράνους ή κατέθεταν μικρά ποσά για την επιτέλεση των έργων. Για τη
δημιουργία έργων οδοποιίας και την παρώθηση των ομογενών να συμμετέχουν
προαιρετικά σε εράνους αποφασιστικό ρόλο είχαν οι σύνδεσμοι ομογενών, οι οποίοι
συγκέντρωναν χρηματικά ποσά και τα απέστελλαν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους για την
πραγματοποίηση του έργου. Τόσο οι ομογενείς όσο και γηγενείς δωρητές διέθεσαν
χρηματικά ποσά για τη μεταφορά πόσιμου νερού στην κοινότητα της ιδιαίτερης πατρίδας
τους, την κατασκευή δεξαμενής, την πραγματοποίηση υδραυλικών έργων. Στην περίπτωση
των υδραυλικών έργων σημαντικό ρόλο στη συγκέντρωση ικανού ποσού για την επιτέλεση
του έργου είχαν οι σύνδεσμοι των ομογενών. Αυτοί απέστελλαν στην ιδιαίτερη πατρίδα
τους το προϊόν των προαιρετικών εράνων για την πραγματοποίηση του έργου. Με δαπάνη
δωρητών ετοποθετείτο ωρολόγιο στην κεντρική πλατεία της κοινότητας του τόπου
καταγωγής του δωρητή. Ομογενείς και σύλλογοι ομογενών προσέφεραν χρηματικά ποσά
τα οποία και απέστελλαν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, χωρίς να αναφέρουν συγκεκριμένο
σκοπό επιτέλεσης κοινωφελούς έργου. Σημαντικός αριθμός δωρητών προσέφερε χρήματα
στην κοινότητα για την εκτέλεση έργων και τη διαμόρφωση πλατειών στην ιδιαίτερη
πατρίδα του. Επίσης, από δωρητές ομογενείς και γηγενείς χρηματοδοτήθηκαν έργα για
κατασκευή γεφυρών, λιμενικά έργα, έργα ηλεκτροφωτισμού, έργα για συντήρηση κτιρίων,
αρδευτικά έργα, έργα τηλεφωνίας.
Προσφορές στο Κράτος
Πλούσιοι, επιχειρηματίες, ομογενείς κυρίως, αλλά και γηγενείς, καθώς και ο απλός
λαός με χρηματοδοτήσεις συνέβαλαν στη δημιουργία κρατικών υποδομών προσφέροντας
και χρηματοδοτώντας έργα με μεγάλα ή μικρά ποσά, εκεί όπου το Κράτος αδυνατούσε ή
καθυστερούσε να εκτελέσει ένα έργο. Οι Έλληνες ομογενείς γνώρισαν τις εξελίξεις σε
δρχ., το Γεωργικό Συνεταιρισμό 92.100 δρχ., το Σύλλογο Αγιοδημητριωτών Αθήνας 83.000 δρχ.,
Αλέξανδρο Πραγλό 500 δολ. ΗΠΑ, από εθελοντικό έρανο των κατοίκων του Αγίου Δημητρίου
814.000 δρχ.
1102
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς έγγραφο αρ. πρωτ. 12/9-4-1927.
590
διάφορους τομείς, γιατί είχαν ζήσει σε χώρους1103 του εξωτερικού και πρότειναν τη
δημιουργία υποδομών στο Ελληνικό Κράτος.
Πολλές φορές το Κράτος επιζητούσε τη συμμετοχή των ιδιωτών για την κάλυψη των
οικονομικών του αδυναμιών.1104 Έτσι, η ιδιωτική πρωτοβουλία υποκαθιστούσε το
Κράτος.1105 Η προσφυγή στην ιδιωτική χορηγία με την πάροδο του χρόνου απέκτησε
θεσμικό χαρακτήρα.1106
Η προσφορά των ευεργετών κάλυψε τις κρατικές οικονομικές ελλείψεις και ενίσχυσε
την ανασυγκρότηση του Ελληνικού Κράτους.
Η βούληση των διαθετών και δωρητών για τη διάθεση περιουσιακών τους στοιχείων
με κληρονομιά ή δωρεά στο Κράτος ή για κοινωφελείς σκοπούς εκτελέστηκε επακριβώς
από το Κράτος.1107
Διαθέτες προσέφεραν την οικία τους στην ιδιαίτερη πατρίδα τους για να
χρησιμοποιηθεί ως ειρηνοδικείο.
Ο Ιωάννης Πικουλάκης, το 1926, με τη διαθήκη1108 του κατέλιπε στο Δημόσιο, μετά
το θάνατο της συζύγου του, μία διώροφη οικία του με αυλή και κήπο στην Αρεόπολη, για
να χρησιμοποιηθεί ο πρώτος όροφος ως ειρηνοδικείο και το ισόγειο ως σχολείο θηλέων.
Το 1928, στην Γκοριτσά του Δήμου Θεραπνών, ιδιαίτερη πατρίδα του συζύγου της
Ιωάννη Γρηγορίου, η Αικατερίνη Γρηγορίου παραχώρησε προς το Ελληνικό Δημόσιο
διώροφη κατοικία1109 για να στεγασθεί το Ειρηνοδικείο Θεραπνών.
1103
Βεργόπουλος Κώστας. (1994). Κράτος και οικονομική πολιτική στον 19ο αιώνα. Η Ελληνική
κοινωνία (1880-1895) έκδ. Β.΄ Αθήνα: εκδ. Εξάντας, σ. 19.
1104
Κωνσταντίνος Βαρβάκης. Ιωάννης Βαρβάκης «ο πειρατής» που έγινε εθνικός ευεργέτης,
περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος). Αθήνα 2004, σσ. 32-33.
1105
Κουτουξιάδου Αικατερίνη. (2007). Εθνική Ευεργεσία και Νεοελληνική Εκπαίδευση (1830-
1913). Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο, σ. 13.
1106
Theodorou Vassiliki. (1987). Oeuvres de Bienfaisance en Greece (1870-1920), profil et
attitudes des donateurs. Διδακτορική διατριβή. Paris, σ. 6.
1107
Σύνταγμα της Ελλάδος του 1975, άρθρο 109, παρ. 1. «Δεν επιτρέπεται η μεταβολή του
περιεχομένου ή των όρων διαθήκης κωδικέλλου ή δωρεάς κατά τας διατάξεις αυτής υπέρ του
Δημοσίου ή υπέρ κοινωφελούς σκοπού». Α.Ν. 2039/1939 άρθρο 1 και 2.
1108
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Πικουλάκη 20-12-1926, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Γυθείου
αρ. 63/26-11-1942. Έγγραφο Υπ. Οικονομικών αρ. Κ. 8135/935/28-4-1958, φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384,
1109
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σσ. 360-362, Καραβασσός Ιωάννης άρθρο «Αικατερίνη και
Ιωάννης Γρηγορίου». Σταθοπούλου – Καπετανάκη Δήμητρα, άρθρο «Ιωάννης και Αικατερίνη
Γρηγορίου…, ό.π. Στην πρόσοψη του κτιρίου επιγραφή ανέφερε: «Δωρεά Αικατερίνης Γρηγορίου
εις μνήμην προσφιλούς μου συζύγου Ιωάννη Γρηγορίου. Γκοριτσά την 1 η Μαΐου 1928.
Ειρηνοδικείον Θεραπνών». Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 108/ Σεπτέμβριος 1976.
Νικηταρίδης Νίκος. (2007). Η Αίγυπτος, η Ελλάδα και η Αιγυπτιωτική Προσφορά. Αθήνα,
Σύνδεσμος Αιγυπτιωτών Ελλήνων, σ. 43. Βιβλίο Λακώνων Δωρητών..., ό.π. Το 1989, το
Ειρηνοδικείο Γκοριτσάς καταργήθηκε. Από το 1989 μέχρι το 1993, στεγάστηκε το Αστυνομικό
Τμήμα Γκοριτσάς. Κρίθηκε όμως το κτίριο ακατάλληλο λόγω παλαιότητας και φυσικών φθορών. Ο
Δήμος Θεραπνών, το 1999, ζήτησε να του παραχωρηθεί η δωρεάν χρήση του οικήματος, για να
591
Διαθέτες προσέφεραν οίκημα στο Δημόσιο για τη στέγαση δημόσιας υπηρεσίας στην
Η Θεανώ Γρηγοράκη κληροδότησε οίκημά της στο Γύθειο για τη στέγαση1110
δημόσιου καταστήματος.
Δωρητές ανέλαβαν την ανέγερση οικοδομής για τη στέγαση δημόσιων υπηρεσιών.
Ο Ευστάθιος Μπαθρέλος, το 1998, ανέλαβε τη δαπάνη1111 για τη μελέτη και ανέγερση
του Διοικητηρίου στην Αρεόπολη.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά για την ενίσχυση του προϋπολογισμού του
Κράτους.
Ο Παναγιώτης Βεκράκος και ο Χαρ. Παπαγεωργίου από τη Σπάρτη προσέφεραν1112
χρηματικά ποσά για τον ισοσκελισμό του προϋπολογισμού του Κράτους του 1953.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση προσέφερε οικόπεδο για τη στέγαση δημόσιας υπηρεσίας ή
οργανισμού.
Ο Δήμος Σπάρτης, το 1955, παραχώρησε δωρεάν οικόπεδό1113 του στο κέντρο της
Σπάρτης, για την ανέγερση κτιρίου με σκοπό τη στέγαση των υπηρεσιών του ΟΤΕ.
Ο Δήμος Σπάρτης, το 1960, δώρισε1114 στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού
αλσύλλιο έκτασης 6.941 τ.μ. κατά πλήρη κυριότητα με σκοπό την ανέγερση ξενοδοχείου.
στεγαστούν σ’ αυτό οι δημόσιες και δημοτικές υπηρεσίες του δήμου. Ο Δήμος Θεραπνών ανέλαβε
την υποχρέωση να ανακαινίσει το οίκημα με δικές του δαπάνες, ώστε να καταστεί κατάλληλο για
τη στέγαση υπηρεσιών. Η κτηματική υπηρεσία του Ν. Λακωνίας, το 1999, πρότεινε τη δωρεάν
παραχώρηση του οικήματος του ειρηνοδικείου στο Δήμο Θεραπνών. Έγγραφο 846/10-5-1999 της
Κτηματικής υπηρεσίας Ν. Λακωνίας προς το Υπουργείο Οικονομικών. Απόφαση 38/1999 του
Δήμου Θεραπνών, για τη διάθεση του κτιρίου, φάκ. Ιωάννη Γρηγορίου, Δ/νση Τοπικής
1110
ΦΕΚ 320/1938, τεύχ. Α΄ «Περί του εκ κληροδοσίας περιελθόντος τω Δημοσίω οικήματος εν
Γυθείω της Θεανούς Γρηγοράκη».
1111
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 129/ Ιούλιος-Αύγουστος 1998, άρθρο «Διοικητήριο στην Αρεόπολη».
Το κτίριο, πετρόκτιστο, με παραδοσιακή αρχιτεκτονική, παραδόθηκε για χρήση το 2001, για
στέγαση των υπηρεσιών του Δήμου Οιτύλου, ΔΟΥ Οιτύλου, Αστυνομικού τμήματος,
Πυροσβεστικής, Αγρονομίας. Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 147/ Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2001, άρθρο
«Σύγχρονο διοικητήριο στην Αρεόπολη». Εφημ. Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 659/ 27-8-1999,
άρθρο «Θεμελίωση Διοικητηρίου στην Αρεόπολη».
1112
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 540/ 5-4-1953, άρθρο «Ο Στρατάρχης Ευχαριστεί». Ο
Παναγιώτης Βεκράκος προσέφερε 200.000 δραχμές και ο Χαρ. Παπαγεωργίου 100.000 δραχμές.
Τα ποσά διαβιβάστηκαν στο Υπουργείο Οικονομικών.
1113
Το οικόπεδο ήταν το παλαιό γυμναστήριο εντός της πόλης της Σπάρτης έκτασης 325 τ.μ.
Έγγραφο του Δήμου Σπαρτιατών αρ. 4354/9-11-1955. Πρακτικά συνεδριάσεων του Δημοτικού
Συμβουλίου Σπάρτης 22/30-10-1955, απόφαση 150. Πρακτικά συνεδριάσεων του Δημοτικού
Συμβουλίου Σπάρτης της 12-1-1956, απόφαση 2. Δωρεά ακινήτου αξίας 200.000 δραχμών αρ. 316/
21-1-1956 της Συμβολαιογράφου Αθηνών Ελένης Παπαληγούρα, φάκ. ΟΤΕ, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1114
Δωρεά εν ζωή αρ. 13037/20-8-1960 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Ιωάννου Ανδριτσάκη, φάκ
ΔΗΜΟΤ. 1.2-389, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Στο δωρητήριο συμβόλαιο υπήρχαν οι όροι: το ξενοδοχείο
να κτισθεί εντός δύο ετών, να υπάρξει χώρος πρασίνου. Σε περίπτωση εκποίησης από τον ΕΟΤ να
προτιμηθεί ο δήμος. Σε περίπτωση που πωληθεί το ξενοδοχείο από τον ΕΟΤ, να καταβληθεί στο
δήμο η αξία της παραχωρούμενης έκτασης.
592
Ο Δήμος Σπάρτης, το 1965, δώρισε1115 στο Πυροσβεστικό Σώμα το κτίριο του
Πυροσβεστικού Σταθμού, στην οδό Ευρώτα και Αρχιδάμου.
Ιδρύματα προσέφεραν μεταφορικά μέσα στην Πυροσβεστική Υπηρεσία και στο
Λιμενικό Σώμα.
Το Ίδρυμα1116 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, αγόρασε οχήματα για την καταπολέμηση
πυρκαγιών σε δασικές περιοχές, τα οποία διέθεσε στο Πυροσβεστικό Σώμα. Το 1999,
αγόρασε περιπολικό σκάφος για τη Διεύθυνση Λιμενικού Σώματος στην Kάσο. Το 2002,
δημιούργησε κέντρο εκπαίδευσης της Eιδικής Mονάδας Aντιμετώπισης Kαταστροφών και
αγόρασε ειδικό ελικόπτεροο για το Πυροσβεστικό Σώμα.
Το Ίδρυμα «Μιχάλης Αρναούτης», το 2000, δώρισε1117 το ποσό των 6.000 ευρώ στο
Πυροσβεστικό Σώμα, για αγορά μηχανημάτων που χρησιμοποιούνται στην περίπτωση
ανάσυρσης ανθρώπων από συντρίμμια λόγω σεισμού. Το ίδρυμα, το 2007, διέθεσε1118
30.000 ευρώ για την αγορά ενός πυροσβεστικού οχήματος στην Αρεόπολη.
Προσφορές στην άμυνα
Οι Λάκωνες ευεργέτες προσέφεραν και στην εθνική άμυνα χρηματικά ποσά για τους
κρίσιμους αγώνες του έθνους. Οι δωρεές που πραγματοποιήθηκαν ήταν κυρίως από
«μικρούς» δωρητές. Οι περισσότερες προσφορές για την άμυνα της χώρας είχαν γίνει το
χρονικό διάστημα 1941-1970, ποσοστό 41,2% (πίν. 38, γράφ. 36 παράρτ.). Από τους
δωρητές, το 85,3% προσέφερε χρηματικά ποσά και το 14,7% προσέφερε οικόπεδο (πίν. 39,
γράφ. 37 παράρτ.), ενώ το 85,3% των δωρητών ήταν άνδρες και το 14,7% γυναίκες (πίν.
40, γράφ. 38 παράρτ.). Οι προσφορές από δωρητές για το Στρατό Ξηράς υπήρξαν από τα
χρόνια της Επανάστασης και σε κάθε δύσκολη περίσταση του έθνους, όπως στον
Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τη Μικρασιατική
Καταστροφή. Για το Ναυτικό και για το Ταμείο Εθνικού Στόλου κληροδοτήθηκαν
χρηματικά ποσά και ακίνητα, ενώ από τις αρχές του 20ού αιώνα σημαντικό ήταν και το
πλήθος των συλλογικών δωρεών. Στην Αεροπορία είχε κατεύθυνση μικρότερος αριθμός
δωρεών σε σχέση με το Στρατό και το Ναυτικό.
Απόσπασμα Πρακτικού 19-5-1958 απόφαση 45 της του Δήμου Σπαρτιατών «Παραχώρησις

έκτασης του Δήμου Σπαρτιατών στον ΕΟΤ», φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.2-389, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1115
Έγκριση δωρεάς παραχώρησης ολόκληρου του συγκροτήματος του πυροσβεστικού σταθμού.
Πρακτικά Δήμου Σπαρτιατών της 11-5-1965, απόφαση 88/1965, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.1-18, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
1116
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=grants_search_EL&grantcateg=4&grantcountry=Ελλάδα /
1117
Περιοδ. Μάνη, τεύχ. 41/ Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009, σσ. 12-15, άρθρο «Μ. Αρναούτης».
8/10/2011.
1118
Περιοδ. Μάνη…, ό.π.
593
Πίνακας 38
Η προσφορά των δωρητών στην άμυνα της χώρας σε σχέση με τη χρονική
Χρονική διάρκεια Άμυνα χώρας

Ν %
1821 έως 1850 -
1851 έως 1880 1 2,9
1881 έως 1910 2 5,9
1911 έως 1940 8 23,5
1941 έως 1970 14 41,2
1971 έως 2000 9 26,5
2001 έως 2010 -
ΣΎΝΟΛΟ 34 100
Πίνακας 39
Το είδος της προσφοράς των δωρητών για την άμυνα της χώρας
Το είδος προσφοράς Χρήματα Οικόπεδο Σύνολο

Ν % Ν % N %
Αριθ./ποσοστό προσφορών 29 85,3 5 14,7 34 100
Πίνακας 40
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους στην άμυνα της χώρας

Ν % Ν % N %
Αριθ./ποσοστό προσφορών 29 85,3 5 14,7 34 100
Στρατός Ξηράς
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά από τα χρόνια της Επανάστασης και σε κάθε
δύσκολη περίσταση του έθνους.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς, τον Ιούλιο του 1821, για τις δαπάνες των πρώτων
εκστρατειών της Επανάστασης προσέφερε1119 σε έρανο που πραγματοποίησε η Γερουσία
της Πελοποννήσου 30.000 γρόσια.
Ο Ιωάννης Βατικιώτης από τη Νεάπολη προσέφερε,1120 το 1821, στη Φιλική Εταιρεία
150 γρόσια.
Ο Αναγνώστης Κοπανίτζας, το 1826, για τις ανάγκες της Επανάστασης κατέβαλε1121
200.000 γρόσια στην Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδος.
1119
Κόκκινος Δ. Η Ελληνική επανάσταση, τόμ. 4 σ. 329.
1120
Κατσώρης Αντώνιος. (1938). Η ιστορία της Επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς. Ο συγγραφέας
επικαλείται ανέκδοτο έγγραφο για την προσφορά του Βατικιώτη.
1121
Κοπανίτσας Δημήτριος. (1998). Ένας Προεστός του Μυστρά στην Επανάσταση. Γύρω από τον
Αναγνώστη Κοπανίτσα. Αθήνα. Μ.Ι.Ε.Τ., Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο, σσ. 111 και 121.
594
Το 1897, σε κατάσταση1122 συνδρομών της Ελληνικής Κοινότητος του Σίδνεϊ, στην
αποικία της Νέας Νοτίου Ουαλίας, υπέρ των πολεμικών αναγκών1123 του έθνους, οι
Λάκωνες που προσέφεραν για τον πιο πάνω σκοπό ήταν οι Ευστάθιος Αργυρόπουλος,
Δημήτριος Παρίσης και Ευστάθιος Μερίτιος από το Γύθειο.
Οι Έλληνες κεφαλαιούχοι με την άνοδο του Βενιζέλου κατέθεσαν σημαντικά
κεφάλαια και στήριξαν οικονομικά τους Βαλκανικούς Πολέμους.1124
Για τις ανάγκες του στρατιωτικού ιματισμού, το 1912, ο Παναγιώτης Δημ.
Ανδριτσάκης, εγκατεστημένος έμπορος στη Μανσούρα της Αιγύπτου, προσέφερε1125 50
λίρες Αγγλίας.
Το 1916 για το ταμείο της επιτροπής περίθαλψης των απόρων οικογενειών των
επιστράτων, στην Ελληνική Κοινότητα της Μανσούρας στην Αίγυπτο, χρηματικά ποσά
κατέθεσαν1126 ο Γεώργιος Ανδριτσάκης 200 λίρες Αιγύπτου και ο Νικόλαος Γρηγορίου
100 λίρες Αιγύπτου.
Ο Γεώργιος Καλοπαίδης από το Γύθειο, το 1923, διέθεσε1127 500 δραχμές για το
Ταμείο Εθνικής Άμυνας.
Συλλογικές προσφορές χρημάτων υπήρξαν το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.
Σε έρανο που πραγματοποιήθηκε στη Σπάρτη, το 1949, για το ίδρυμα «Η φανέλα του
στρατιώτη» συγκεντρώθηκε1128 το ποσό των 34.913.600 δραχμών. Το 1950, για τον ίδιο
σκοπό συγκεντρώθηκε1129 το ποσό των 22.693.000 δραχμών.
1122
ΑΥΕ Φάκ. 1897 Δ 60,1 Προσφορά, δωρεά υπέρ φιλανθρωπικών σκοπών. Έγγραφο 4972/10-6-
1897.
1123
Η Ελληνική Κυβέρνηση το 1901, προχώρησε στην ίδρυση Ταμείου της Εθνικής Άμυνας. Σε
εγκύκλιό του ο Υπουργός Εξωτερικών Γ.Ν. Θεοτόκης προς τις προξενικές αρχές ανέφερε: «Η
επιθυμία της Β. Κυβερνήσεως είναι όπως το εθνικόν έργον ενστερνισθώσιν και συντρεχώσιν, ει
δυνατόν, άπαντες ανεξαιρέτως οι απανταχού ομογενείς ημών ανεξαρτήτως εθνικότητος και
κοινωνικής τάξεως, ευπροσδέκτου εξ ίσου γενομένου οιουδήποτε ποσού, από της δαψιλούς
προσφοράς του πλουσίου μέχρι του οβολού του χειρώνακτος». ΑΥΕ φάκ. 1911 97,3 «Εισφορές
υπέρ Εθνικού Σκοπού» έγγραφο αριθ. πρωτ. 13608 του Υπουργείου Εξωτερικών προς τας
Προξενικάς αρχάς της Α.Μ.
1124
Αντωνόπουλος Ιωάννης. (1993). Εθνική Τράπεζα και Βαλκανικοί Πόλεμοι. Αθήνα, ΕΛΙΑ. σσ.
168-169, 174.
1125
ΑΥΕ φάκ. 1912, 59,1 Εισφορές. Έγγραφο του Υποπροξενείου Μανσούρας προς τον υπουργό
Εξωτερικών, αριθ. 555/5-11-1912.
1126
ΕΛΙΑ Αρχείο Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας, φάκ. Μπλοκ αποδείξεις αρ. 528 και 529 με
ημερομηνίες 7 Ιουλίου 1916
1127
1128
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 158/27-11-1949. Ο έρανος για τη «φανέλα του στρατιώτη» ήταν
πανελλήνιος και σκοπό είχε την ενίσχυση του κράτους για τη στρατιωτική ένδυση των εφέδρων
οπλιτών. Ενδεικτικά αναφέρονται οι προσφορές σε δραχμές: Δήμος Σπάρτης 4.332.000, Κοινότητα
Πλατάνου 443.500, Κοινότητα Ανωγείων 810.000, Κοινότητα Βουτιάνων 953.000, Κοινότητα
Ποταμιάς 365.000, ενορία Συκαρακίου 570.000, Κοινότητα Αναβρυτής 527.000, Κοινότητα
Τρύπης 803.000, Κοινότητα Μυρτιάς 760.000, Κοινότητα Βρεσθαίνων 600.000, Κοινότητα Λαγίου
745.000, Κοινότητα Κεφαλά 113.500, Κοινότητα Βασσαρά 647.000, Κοινότητα Ξηροκαμπίου
1.637.000, Κοινότητα Βαρσόβης 430.000, Κοινότητα Αφισού 438.500, Κοινότητα Ελαφονήσου
574.000, Κοινότητα Γκοριτσάς 1.102.000.
595
Το 1950, πραγματοποιήθηκε έρανος με εθελοντικές εισφορές για την «Φανέλα του
στρατιώτη» σε περιοχές1130 της Λακωνίας.
Καθηγητές και μαθητές του Γυμνασίου Ξηροκαμπίου, το 1976, διέθεσαν1131 6.700
δραχμές για τις Ένοπλες Δυνάμεις.
Ο Δήμος Σπαρτιατών, το 1976, προσέφερε1132 το ποσό των 100.000 και ο Γ.
Σαϊνόπουλος 50.000 για τις Ένοπλες Δυνάμεις.
Προσφορά δωρητών υπήρξε και για τη δημιουργία στρατιωτικών ψυχαγωγικών
εγκαταστάσεων.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος από την Πετρίνα, το 1961, συνέβαλε1133 στην
κατασκευή κινηματοθεάτρου στο στρατόπεδο Σπάρτης.
Οι Ρωξάνη Βορβή, Όλγα Λαγάκου, Θεώνη Λιακάκου, Σωτήριος Λιακάκος, Πολυτίμη
Προκοπίδη, κληρονόμοι έκτασης 8 στρεμμάτων στα Λιακαίικα Ξηροκαμπίου, τη διέθεσαν
για αθλητικές εκδηλώσεις-γήπεδο ποδοσφαίρου.1134
«Εθνικός στόλος»
Ιδιώτες έδιναν χρήματα στο Πολεμικό Ναυτικό για να υπάρχει η ελληνική παρουσία
στη θάλασσα1135. Η φύλαξη των θαλάσσιων συνόρων ήταν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση.
Κατά τη σύνταξη της διαθήκης σε συμβολαιογράφο, αυτός ήταν υποχρεωμένος να
ρωτήσει το διαθέτη αν προτίθεται να αφήσει κάποιο περιουσιακό του στοιχείο υπέρ του
«Εθνικού Στόλου».
Διαθέτες με τη διαθήκη τους κληροδότησαν μέρος της ακίνητη περιουσία τους για το
Ταμείο του Εθνικού Στόλου.
1129
Εφημ. Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 204/17-12-1950 σε άρθρο αναφερόταν «…Συγκινητικόν ήτο τ’
ότι πολλαί πτωχαί γυναίκες με χαράν και προθυμίαν έδιδαν ολίγα χρήματα και ζητούσαν
συγγνώμην διότι δεν ήσαν εις θέσιν να δώσουν περισσότερα…».
1130
Τα ποσά που προσφέρθηκαν σε δραχμές κατά περιοχή ήταν: Πελλάνα 83.000, Παλαιοπαναγιά
410.500, Κλαδά 588.000, Ανώγεια 801.000, Παρόρειο 242.500, Πλατάνα 512.000, Βάρσοβα
353.060, Λευκόχωμα 157.000, Ιδιωτικό Γυμνάσιο Καλαίμη 175.000, Γοράνοι 643.000, Περιβόλια
177.000, Παπαδιάνικα 780.000, Κρεμαστή 389.500, Θεολόγος 859.500, Κεφαλά 275.000,
Βλαχιώτη 559.800, Βουτιάνοι 685.000, Εμπορική Σχολή 228.000, Πύργος Διρού 800.000,
Καταβόθρα 455.000, Καστόρειο 1.830.000, Πολοβίτσα 390.000, Κουρτσούνα 240.000, Φοινίκιο
471.000, Διάφοροι 147.000, Βελλανίδια Βοιών 544.000, Αγ. Νικόλαος Βοιών 835.500, Νεάπολη
Βοιών 955.000, Κουπιά 148.000, Ιέραξ 213.000, Λάχι Βοιών 287.000, Φαρακλό Βοιών 151.000,
Δαιμονιά 300.000, Απιδέα 415.000, Νεοχώριον Βοιών 120.000.
1131
1132
1133
1134
Λάσκαρις Δημήτριος. (2002). Το Ξηροκάμπι…, ό.π., σ. 248. Το χώρο του γηπέδου παραχώρησε
η Κοινότητα Ξηροκαμπίου στις Ένοπλες Δυνάμεις για ανοικοδόμηση κατοικιών αξιωματικών.
1135
Μιχαλόπουλος Δημ. (1997). Οι Ευεργέτες του Πολεμικού μας Ναυτικού. Στο: Η Αθήνα των
Ευεργετών. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων, Πολιτισμικός Οργανισμός, σσ. 43-47.
596
Ο Γεώργιος Α. Σταματέλος, αξιωματικός του Ναυτικού, το 1903, με τη διαθήκη1136
του κληροδότησε στο Ταμείο Εθνικού Στόλου την οικία του και 10.000 δραχμές, στο
Ταμείο Εθνικής Αμύνης 10.000 δραχμές, στο Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο 15.000 δραχμές.
Η Αικατερίνη Κοκκορού από τους Γοράνους, το 1918, με τη διαθήκη1137 της
κληροδότησε υπέρ του Ταμείου Εθνικού Στόλου δύο αγρούς στους Γοράνους και μία
ανώγειο οικία στους Γοράνους.
Το 1923, ο Π.Β. Μαυρομιχάλης, διέθεσε1138 μία οικία του για στο Ταμείο Εθνικού
Στόλου.
Ο Παναγιώτης Πέτρου από τα Νιάτα, το 1928, με τη διαθήκη1139 του διέθεσε στο
Ταμείο Εθνικού Στόλου τέσσερα ελαιόδεντρα.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους προσέφεραν χρήματα για το Ταμείο του Εθνικού Στόλου.
Το 1907, ο Ν. Ι. Βέρδος από τη Μυρτιά με τη διαθήκη1140 του διέθεσε 50 δραχμές.
Το 1911, ο Π. Κλιματσάκης από τη Μονεμβάσια διέθεσε 100 δραχμές, ο Σπύρος Γ.
Χαραμής από την Κρεμαστή, το ίδιο έτος, με τη διαθήκη1141 του διέθεσε 50 δραχμές.
Το 1913, με τη διαθήκη τους για τον Εθνικό Στόλο διέθεσαν: Ο Γεώργιος Φλώρος1142
το ποσό των 500 δραχμών και η Αικατερίνη Ν. Μπουζούνη1143 από το Κυπαρίσσι 20
δραχμές.
1136
Διαθήκη Γεωργίου Α. Σταματέλου…, ό.π.
Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ.
1137
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Κοκκορού…, ό.π.
1138
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π. Η οικία του διαθέτη βρισκόταν στο Ν.
Φάληρο στην οδό Δ. Φαληρέως 34.
1139
Ιδιόγραφος διαθήκη Παναγιώτη Πέτρου της 7-4-1928, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης το 2ο τρίμηνο του 1928. Δελτίο Μητρώου Εθνικών Κληροδοτημάτων αρ. 1385/2-3-1936.
Σε δημοπρασία εκποίησης των τεσσάρων ελαιοδέντρων, το 1931, εισπράχθηκε το ποσό των 300
δραχμών το οποίο και κατατέθηκε στο δικαιούχο, φάκ. Παναγιώτη Πέτρου, Δ/νση Τοπικής
1140
Δημόσια διαθήκη Ν. Ι. Βέρδου αρ. 13904/6-5-1907 του Συμβολαιογράφου Μολάων Π.
Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε αρ. 36/8-7-1921 στο Πρωτοδικείο Σπάρτης, φάκ. Ν. Ι. Βέρδου, Δ/νση
Σκεύος Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί…, ό.π., σ. 266.
1141
Δημόσια διαθήκη Σπύρου Γ. Χαραμή αρ. 18037/12-11-1911 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Π. Βουζουναρά δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 68/20-8-1919, φάκ. Σπύρου Γ.
Χαραμή, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1142
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Αναγ. Φλώρου αρ. 10249/30-3-1913 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Νικολάου Παπαηλιού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 99/4-5-1939, φάκ.
Γεωργίου Αναγ. Φλώρου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1143
Δημόσια διαθήκη Αικατερίνης Ν. Μπουζούνη αρ. 20364/31 Μαΐου 1913 του
Συμβολαιογράφου Μολάων Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 52/6-9-
1920, φάκ. Αικατερίνης Ν. Μπουζούνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
597
Το 1914, με τη διαθήκη τους για τον Εθνικό Στόλο διέθεσαν: Ο Ιωάννης Ν.
Τσάκωνας1144από την Γκοριτσά 50.000 δραχμές και ο Ι. Δ. Στρατηγάκης1145 από την
Απιδέα 75 δραχμές.
Η Π.Ι. Μπουγάδη, το 1915, με τη διαθήκη1146 της διέθεσε το ποσό των 5.000 δραχμών.
Ο Ιωάννης Συρμαλής από το Φοινίκιο, το 1916, με τη διαθήκη1147 του διέθεσε 50
δραχμές.
Ο Νικόλαος Γιαννακάκος, το 1918, με τη διαθήκη1148 του διέθεσε 50 δραχμές.
Το 1919, με τη διαθήκη τους διέθεσαν για το Ταμείο του Εθνικού Στόλου: ο Πέτρος
Κ. Κουτρουλάκης1149 από τη Συκέα 25 δραχμές, ο Ι. Γ. Παπαγιαννόπουλος1150 από τα
Νιάτα 100 δραχμές, ο Π. Αν. Χατζηγιάννης1151 από το Έλος 50 δραχμές, ο Γεώργιος Ι.
Παναγάκος1152 από τα Καλύβια Ασωπού 75 δραχμές.
1144
Δημόσια διαθήκη Ιωάννου Ν. Τσάκωνα αρ. 11077/2 -5-1914 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Νικολάου Παπαηλιού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 100/4-5-1939, φάκ.
Κληροδοτήματα, υποφάκ. κληροδότημα Ιωάννη Ν. Τσάκωνα, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης
Λακωνίας.
1145
Δημόσια διαθήκη Ι.Δ. Στρατηγάκη αρ. 21254/16-6-1914 του Συμβολαιογράφου Μολάων Π.
Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 54/10-11-1920, φάκ. Ι.Δ. Στρατηγάκη,
1146
Δημόσια διαθήκη Π.Ι. Μπουγάδη αρ. 35569/13-9-1915 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γ.
Καρελλά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 9/19-2-1924, φάκ. Π.Ι. Μπουγάδη, Δ/νση
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 266, 622-623.
1147
Δημόσια διαθήκη Ιωάννη Συρμαλή αρ. 25350/12-11-1916 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Γεωργίου Αρμπούζη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 17/1921, φάκ. Ιωάννη Συρμαλή,
1148
Δημόσια διαθήκη Νικολάου Γιαννακάκου αρ. 25.457/8-11-1918 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Παναγιώτη Βουζουναρά, φάκ. Νικολάου Γιαννακάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
1149
Δημόσια διαθήκη Πέτρου Κ. Κουτρουλάκη αρ. 26128/24-8-1919 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 41/10-9-1921, φάκ. Πέτρου
Κ. Κουτρουλάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1150
Δημόσια διαθήκη Ι.Γ. Παπαγιαννόπουλου αρ. 26352/10-11-1919 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 14/12-3-1920, φάκ. Ι.Γ.
Παπαγιαννόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π.
1151
Δημόσια διαθήκη Π. Αν. Χατζηγιάννη αρ. 29720/25-10- 1919 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Γεωργ. Αρμούζη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 5/23-1-1920, φάκ. Π. Αν.
Χατζηγιάννη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Σκεύος Γεώργ. Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π.
1152
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Ι. Παναγάκου αρ. 25753/14-3-1919 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης, αρ. 69/20-8-1919, φάκ.
Γεωργίου Ι. Παναγάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
598
Το 1920, με τη διαθήκη τους διέθεσαν για το Ταμείο του Εθνικού Στόλου: ο Ιωάννης
Γρηγορίου κληροδότησε1153 500 λίρες Αγγλίας, ο Γεώργιος Α. Χιώτης από το Βλαχιώτη
όρισε να διατεθούν1154 50 δραχμές, ο Α.Ε. Κουνουπιώτης από τους Μολάους
κληροδότησε1155 50 δραχμές.
Το 1921, με τη διαθήκη τους διέθεσαν για το Ταμείο του Εθνικού Στόλου: ο Δημ. Θ.
Αβδούλος1156 από τη Συκέα 50 δραχμές, ο Π. Τερζιώτης1157 από τη Συκέα 100 δραχμές, ο
Σπύρος Λυκοβουνιώτης1158 από τους Μολάους 50 δραχμές.
Το 1922, με τη διαθήκη τους διέθεσαν για το Ταμείο του Εθνικού Στόλου: ο
Σταμάτιος Ε. Λεκάκης1159 από την Αγγελώνα Ασωπού 100 δραχμές, ο Αντ. Κ.
Ντανάκος1160 από τους Μολάους 100 δραχμές.
Σκεύος Γεωργ. Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π.

1153
Οι 500 λίρες Αγγλίας καταβλήθηκαν από τους κληρονόμους και εκτελεστές της διαθήκης και
στάλθηκε στην Ελλάδα από τη Μανσούρα από τον Έλληνα υποπρόξενο το ποσό των 14.882,8
δραχμών (500 λίρες Αγγλίας = 15.725,8 μείον 829 δραχμές για ποσοστά Προξενείου και 14
δραχμές για τέλη επιταγής). Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σ. 1016.
ΑΥΕ φάκ.1912/64,3 δωρεές έρανοι. Έγγραφο αρ. 2860/11-3-1921 στο οποίο αναφέρεται ότι ο
κληρονόμος Γεώργιος Γρηγορίου παρέλαβε απόδειξη είσπραξης από το Υπουργείο Ναυτικών
ποσού 14.882,8 δραχμών.
1154
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Α. Χιώτη αρ. 27530/21-12-1920 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 8/19-2-1924, φάκ. Γεωργίου Α.
Χιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Σκεύος Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σ. 266.
1155
Δημόσια διαθήκη Α.Ε. Κουνουπιώτη αρ. 27487/17-11-1920 του Συμβολαιογράφου Μολάων Π.
Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 3/12-1-1921, φάκ. Α.Ε. Κουνουπιώτη,
1156
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Θ. Αβδούλου αρ. 28204/17-9-1921 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 39/7-6-1923, φάκ.
Δημητρίου Θ. Αβδούλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1157
Δημόσια διαθήκη Π. Τερζιώτη αρ. 28118/11-8-1921 του Συμβολαιογράφου Μολάων Π.
Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 58/23-11-1921, φάκ. Π. Τερζιώτη,
1158
Δημόσια διαθήκη Σπύρου Λυκοβουνιώτη αρ. 27990/29-6-1921 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 35/7-7-1921, φάκ. Σπύρου
Λυκοβουνιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Σκεύος Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π. σ. 266.
1159
Δημόσια διαθήκη Σταμάτιου Ε. Λεκάκη αρ. 28972/16-6-1922 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Π. Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 46/3-7-1923, φάκ. Σταμάτιου Ε.
Λεκάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
599
Ο Πάνος Αναστάσιος Οικονομάκης από το Κυπαρίσσι, το 1923, με τη διαθήκη1161 του
όρισε οι δύο γιοι του να καταβάλουν από 100 δραχμές ο καθένας στο Ταμείο Εθνικού
Στόλου.
Ο Ανδρέας Ντανάκας από τα Πάκια, το 1924, με τη διαθήκη1162 του διέθεσε για το
Ταμείο του Εθνικού Στόλου 50 δραχμές.
Ο Αναγνώστης Σωτηράκης από τη Ρειχέα, το 1925, με τη διαθήκη1163 του υποχρέωσε
τους δύο γιους του μετά το θάνατό του να καταβάλουν στο Ταμείο Εθνικού Στόλου από
100 δραχμές.
Ο Γεώργιος Θ. Δρίβας με τη διαθήκη του, το 1927, κληροδότησε1164 για τον Εθνικό
Στόλο 50.000 δραχμές.
Ο Δημήτριος Παν. Δικαίος από την Γκοριτσά, το 1933, με τη διαθήκη1165 του διέθεσε
στο Ταμείο Εθνικού Στόλου 2.000 δραχμές.
Ο Κωνσταντίνος Κουλούρης από το Κυπαρίσσι, το 1937, με τη διαθήκη1166 του
κατέλιπε στο Ταμείο Εθνικού Στόλου και Αεροπορίας από 200 δραχμές.
Συλλογικές χρηματικές δωρεές για το Ταμείο του Εθνικού Στόλου.
Το 1903, για τον Εθνικό Στόλο διέθεσαν1167 οι κάτοικοι Μιτάτων της Επιδαύρου
Λιμηράς 422,05 δραχμές, οι δημοδιδάσκαλοι Μιτάτων της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς
38,70 δραχμές, ιδιώτες από τους Μολάους 334 δραχμές, οι φυλακές Σπάρτης 98,20
δραχμές, το Ειρηνοδικείο Σπάρτης 33 δραχμές, το Ειρηνοδικείο Επιδαύρου Λιμηράς 1.072
δραχμές, το Ειρηνοδικείο Σελλασίας 30 δραχμές, οι φυλακές Γυθείου 82,10 δραχμές, το
Πρωτοδικείο Σπάρτης 58 δραχμές, Δημόσια Έργα Λακωνικής 130 δραχμές, η μονή των
Αγίων Τεσσαράκοντα στη Σπάρτη 40,35 δραχμές, ο ναός του Αγίου Νικολάου Γυθείου
40,35 δραχμές, οι υποδικοκατάδικοι των φυλακών Σπάρτης 140,80 δραχμές, το Δημοτικό
Σχολείο Λακεδαίμονος 90 δραχμές.
1160
Δημόσια διαθήκη Αντ. Κ. Ντανάκου αρ. 28524/5-2-1922 του Συμβολαιογράφου Μολάων Π.
Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 66/22-11-1922, φάκ. Αντ. Κ. Ντανάκου,
Σκεύος Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π.. σ. 266.
1161
Δημόσια διαθήκη Πάνου Οικονομάκη αρ. 29542/13-5-1923 του Συμβολαιογράφου Μολάων Π.
Βουζουναρά, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 70/31-7-1958, φάκ. Πάνου
Οικονομάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1162
Δημόσια διαθήκη Ανδρέα Γεωρ. Ντανάκα…, ό.π.
1163
Δημόσια διαθήκη Αναγνώστη Σωτηράκη αρ. 1455/2-10-1925 του Συμβολαιογράφου Μολάων
Δημητρίου Μελετόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 8/24-7-1952, φάκ.
Αναγνώστη Σωτηράκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1164
Διαθήκη Γεωργίου Θ. Δρίβα …, ό.π. Φάκ. Κληροδοτήματα, υποφάκ. Κληροδότημα Γεωργίου
Θ. Δρίβα, Αρχείο Δ/νσης Α/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
1165
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Παν. Δικαίου…, ό.π.
1166
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνου Κουλούρη αρ. 10102/17-9-1937 του Συμβολαιογράφου
Μολάων Ε. Πετρέα, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 138/1938, φάκ. Κωνσταντίνου
Κουλούρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1167
Σκεύος Ζερβός. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα…, ό.π., σσ. 843-844.
600
Το 1908 διέθεσαν1168 το Δημοτικό Σχολείο Ανωγείων Παλαιοπαναγιάς 30 δραχμές, το
Β΄ Δημοτικό Σχολείο Σπάρτης 190,55 δραχμές, ο Σύλλογος «Λακωνία εν Σικάγω» 72
λίρες Αγγλίας.
Το 1914, διέθεσαν1169 από τους Μολάους, ο Γ. Αποστολάκης 40 δραχμές και ο
Ιωάννης Ρουμάνης 50 δραχμές, οι κάτοικοι Καλυβίων Μολάων 100 δραχμές, ο Γ. Βερδής
από τη Μυρτιά 18,80 δραχμές, ο Π. Μαυρής από τα Καλύβια Επιδαύρου Λιμηράς 50
δραχμές, από την Επίδαυρο Λιμηρά ο ιερέας Κωνσταντίνος Δούκας 100 δραχμές, το
κληροδότημα Γεωργίου Περδικόγιαννη 50 δραχμές και το κληροδότημα Γ. Μιχελάκου 25
δραχμές, ο Ιωάννης Ρουμάνης από τη Σπάρτη 50 δραχμές.
Το 1915, διέθεσαν1170 ο Ι. Μητάκος από τη Σπάρτη 25 δραχμές, ενώ από την Επίδαυρο
Λιμηρά, ο Θεόδωρος Μαρέσκας 50 δραχμές, η Σμυρναίου Μαρούλα 25 δραχμές, ο
Παναγιώτης Σοφός 25 δραχμές και ο Σπύρος Χατζηγιάννης 50 δραχμές.
Το 1916, ο ιερέας Βασίλειος Κουμάκης από την επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς,
διέθεσε1171 100 δραχμές.
Το 1917, διέθεσαν1172 από την επαρχία Λακεδαίμονος ο Παναγιώτης Μακρής 25
δραχμές, ο Τ. Μιχελάκος 25 δραχμές και η Ν. Λαμπιώτου 1.000 δραχμές, από την επαρχία
Επιδαύρου Λιμηράς, ο Β. Σμυρναίος 25 δραχμές, ο Παναγιώτης Μ. Μακρής 25 δραχμές,
το κληροδότημα Θεμιστοκλή Τζανετάκη 50 δραχμές, το κληροδότημα Περδίκη 50
δραχμές, το κληροδότημα Ιωάννη Μητάκου 25 δραχμές, το κληροδότημα Σπυρίδωνος
Χαραμή 50 δραχμές, το κληροδότημα Γεωργίου Ι. Παναγάκου 75 δραχμές και το
κληροδότημα Β.Π. Λιακάκου 75 δραχμές, η Ι. Παπαγιαννοπούλου από τη Σπάρτη 100
δραχμές, η Ευφροσύνη Κατσιβαρδά από το Γύθειο 50 δραχμές, η Π. Βλαχιώτου από τους
Μολάους 50 δραχμές και το κληροδότημα Ν. Καπερώνη 500 δραχμές.
Το 1918, για το Ταμείο Εθνικού Στόλου διέθεσαν1173 ο Ηλίας Πετρολέκας από το
Χάρακα 50 δραχμές, ο Νικόλαος Λαζαράκος από την επαρχία Λακεδαίμονος 50 δραχμές.
Η Αικατερίνη Αντ. Κοκκορού από την επαρχία Λακεδαίμονος διέθεσε ακίνητα.
Το 1919, διέθεσαν1174 από την επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς το κληροδότημα Ιωάννη
Ρουμάνη 74 δραχμές, το κληροδότημα Λάμπρου Ε. Κουνουπιώτη 50 δραχμές, το
κληροδότημα Ηλία Πετρολέκα 59 δραχμές, το κληροδότημα Κ.Ι. Σοφού 75 δραχμές, το
κληροδότημα Ιωάννη Στρατηγάκη 25 δραχμές. Από τη Σπάρτη, ο Θ. Αν. Βλαχάκης 50
δραχμές, ο Ν.Κ. Γιαννακάκος 50 δραχμές και ο Αντώνιος Ν. Δρίβας 25 δραχμές, ο Π.Π.
Δερμάτης από τη Μονεμβάσια 50 δραχμές, από την επαρχία Λακεδαίμονος ο Παναγιώτης
Καντιάνης 50 δραχμές, ο Π.Β. Λιακάκος 75 δραχμές και ο Σπύρος Χαραμής 50 δραχμές.
Από το Γύθειο, ο Θεόδωρος Τζανής 100 δραχμές, ο Ι. Πίκουλης 50 δραχμές, ο Θεόδοτος
Π. Τζανής 40 δραχμές, ο Μιχαήλ Χλένζος 50 δραχμές, ο Ι. Μητάκος από τους Μολάους 25
δραχμές, ο Ι. Περδίκης από τη Σπάρτη 100 δραχμές,.
1168
Σκεύος Ζερβός…, ό.π., σσ. 843-844,
1169
Σκεύος Ζερβός…, ό.π
1170
Σκεύος Ζερβός…, ό.π.
1171
1172
1173
Ζερβός Σκεύος…, ό.π., σσ. 626-635.
1174
Ζερβός Σκεύος…, ό.π.
601
Το 1920, ο Χατζηγιάννης Παναγιώτης από την επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς 50
δραχμές.
Το 1921, από την επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς ο Λάμπρος Κουνουπιώτης 50 δραχμές,
ο Π. Κουντρουλάκης 25 δραχμές.
Δωρεές προς το Υπουργείο Ναυτικών και τον Εθνικό Στόλο μέχρι το 1924
πραγματοποίησαν:1175 το 1901, ο Νομάρχης Λακωνικής 21,40 δραχμές. Το 1902 το
Δημοτικό Σχολείο Λεβετσόβων 37 δραχμές, η ιερά μονή Καρυών 30 δραχμές, η ιερά μονή
Γόλας 20 δραχμές, ο Δήμος Γυθείου 200 δραχμές Το 1903, ο Τσάκωνας από το Έλος 100
δραχμές, η μονή Αγ. Αναργύρων Λακεδαίμονος 20 δραχμές, η μονή Αγίων Τεσσαράκοντα
Λακεδαίμονος 100 δραχμές, Παράσταση Γυθείου 93 δραχμές, ο Ιωάννης Σκαρλάτος από
την επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς 50 δραχμές, ο Γ.Λ. Χιώτης από την επαρχία Επιδαύρου
Λιμηράς 50 δραχμές Το 1909, το Ελληνικό Σχολείο Τευθρώνης 4 δραχμές. Το 1912, ο
Παναγιώτης Ανδριτσάκης προσέφερε 50 λίρες Αγγλίας για τις ανάκγες του πολέμου του
1912.1176
Ο Γεώργιος Θεοφιλόπουλος, το 1976, κατέθεσε1177 1.000.000 δραχμές για αγορά
πολεμικού σκάφους.
Αεροπορία
Για την Αεροπορία υπήρξαν συλλογικές προσφορές σε χρήματα
Η Σχολική Εφορεία του Ημιγυμνασίου Γερακίου, το 1937, διέθεσε1178 210 ομολογίες
του αναγκαστικού δανείου του 1926 υπέρ της Αεροπορίας.
Η Κοινότητα Δαιμονιάς, το 1937, προσέφερε1179 για την ενίσχυση της Αεροπορίας 600
δραχμές.
Ο Σύλλογος Μονεμβασιωτών Αμερικής, το 1938, με έρανο που πραγματοποίησε
μεταξύ των μελών του, συγκέντρωσε το ποσό των 1.007 δολαρίων, το οποίο απέστειλε1180
στην Αεροπορία της Ελλάδος.
1175
Ζερβός Σκεύος…, ό.π., σσ. 843-844. Ο Ζερβός, αφού δεν έλαβε απάντηση από το Υπουργείο
Ναυτικών για τις δωρεές προς τον Εθνικό Στόλο, συνέλεξε στοιχεία για το ταμείο του Εθνικού
Στόλου από την Εθνική Τράπεζα, όπου βρήκε κατατεθειμένα μεγάλα ποσά, τα οποία ήταν άγνωστα
στην ειδική υπηρεσία του Υπουργείου Ναυτικών: «τότε επείσθην ακραδάντως πλέον ότι έδει παντί
σθένει να ανεύρω και συλλέξω επακριβώς πάντα τα στοιχεία των όλων Κληροδοτημάτων και όλων
των Δωρεών του Υπουργείου των Ναυτικών και του Εθνικού Στόλου». Σε κάθε εισφορά
αναφερόταν ο αριθμός της τριπλοτύπου απόδειξης είσπραξης του κάθε ποσού.
1176
ΑΥΕ Φάκ.1912/59,1. Εισφορές Έγγραφο 555/5-11-1912 του Υποπροξενείου Μανσούρας προς
το Υπουργείο Εξωτερικών.
1177
Εφημ. Ο Ταχυδρόμος, αρ. φ. 502/2-2-1976, άρθρο «Γεώργιος Δ. Θεοφιλόπουλος. Ο μεγάλος
ευεργέτης που πρέπει να τιμηθεί και από την Πολιτείαν». Ο Θεοφιλόπουλος υπέδειξε στο νέο
σκάφος να δοθεί το όνομα «Σπάρτη-Μολών-Λαβέ».
1178
Βιβλίο πρακτικών της Σχολικής Εφορείας Ημιγυμνασίου Γερακίου πράξη 9/27-6-1937 της
Σχολικής Εφορείας του Ημιγυμνασίου Γερακίου, φάκ. ΕΚΠ. 111.1-14, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1179
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 189/ 22-8-1937. Ο πρόεδρος της Κοινότητας Δαιμονιάς
Θεόδωρος Κοκκινόπουλος προσέφερε την αμοιβή του από έξοδα παράστασής του ως προέδρου της
κοινότητας για τους μήνες Ιανουάριο-Φεβρουάριο-Μάρτιο 1937.
602
Ελάχιστες ήταν οι περιπτώσεις προσφοράς κτηματικής περιουσίας στην Αεροπορία.
Ο Βασίλειος Παν. Παναγάκος από το Κρυονέρι, το 1953, με τη διαθήκη του
διέθεσε1181 στην Αεροπορία τέσσερα αγροκτήματά του στο Κρυονέρι, συνολικής έκτασης
τεσσάρων στρεμμάτων.
Διαθέτες προσέφεραν στο Κράτος την οικία τους για να χρησιμοποιηθεί από δημόσια
υπηρεσία ή διέθεσαν χρηματικά ποσά για ανέγερση οικοδομής που θα χρησιμοποιείτο από
κρατικές υπηρεσίες. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση προσέφερε οικόπεδο για ανέγερση κτιρίου
και στέγαση υπηρεσίας. Υπήρξε και περίπτωση που πολίτες προσέφεραν χρήματα στο
Κράτος για τον ισοσκελισμό του κρατικού προϋπολογισμού. Αριθμός διαθετών και
δωρητών προσέφερε κυρίως χρηματικά ποσά για την άμυνα της χώρας. Οι προσφορές
αυτές γίνονταν κυρίως σε καιρούς που η χώρα βρισκόταν σε δύσκολη θέση. Οι
περισσότερες προσφορές είχαν κατεύθυνση το Ναυτικό.
Προσφορές σε δήμους - κοινότητες
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν χρηματικά ποσά για την κοινότητα του τόπου
καταγωγής τους. Από αυτούς άλλοι όρισαν συγκεκριμένο σκοπό για τη διάθεση του ποσού
που δώρισαν, όπως για να ενισχύσει η κοινότητα ή ο δήμος απόρους, για ανέγερση
κοινοτικού γραφείου, για τη συντήρηση από την κοινότητα του σχολείου ή αθλητικών
εγκαταστάσεων, ενώ άλλοι διέθεσαν στην κοινότητα άνευ ειδικού σκοπού.
Ο Παναγιώτης Κρεββατάς, το 1819, με τη διαθήκη του αναγνώρισε ότι από διάφορα
χωριά της περιοχής του Μυστρά πήρε διάφορα «ονταλίκια» και επειδή υπήρξε «χαβαλές»
(ενοικιαστής) χωραφιών όρισε να δοθούν στα χωριά χρηματικές ενισχύσεις.1182
Ο Ιωάννης Νικ. Τσετσέρης από τους Αγίου Αναργύρους (Ζούπαινα) με τη διαθήκη1183
του όρισε για τον ελαιοχρωματισμό της ξύλινης κλίμακας του κωδωνοστασίου των Αγίων
Αναργύρων Ζουπαίνης να δοθούν 1.000 δραχμές, όρισε επίσης και τη χρηματοδότηση για
1180
Εφημ. Οι Μολάοι, αρ. φ. 105/ 15-7-1938, άρθρο «Το φωτεινόν παράδειγμα του Συλλόγου
Μονεμβασιωτών προσέφερεν υπέρ της Αεροπορίας υπερχίλια δολάρια».
1181
Δημόσια διαθήκη Βασιλείου Παν. Παναγάκου…, ό.π.
1182
Ιδιόχειρος διαθήκη Παναγιώτη Κρεββατά…, ό.π., «εις του Σκορτζινού γρόσια 500, εις τα
Περιβόλια γρόσια 300, εις Βουτιάνους γρόσια 500, εις Καλογωνιά γρ. 300, εις Μυρτιά γρ. 200, εις
την Σκάλα 100, εις Πιρνίκου γρ. 75, εις του Τζωτζάλι γρ. 750, εις Κουμουστά γρ. 750, εις Κολλίνα
1.000, εις Καστανιά γρ. 500».
1183
Η δημόσια διαθήκη του Ιωάννη Νικ. Τσετσέρη αρ. 1779/18-2-1930 συντάχθηκε στο
Συμβολαιογράφο Θεραπνών Κωνσταντίνο Χρόνη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης στις
19-1-1932. Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών αρ. 21467/5-11-1934 προς τον οικονομικό
έφορο Σπάρτης, φάκ. Ιωάννη Νικ. Τσετσέρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
603
την ανέγερση νέου ναού των Αγίων Αναργύρων στην Κοινότητα των Αγίων Αναργύρων,
με την προϋπόθεση να ανεγερθεί ο ναός εντός πενταετίας1184 από το θάνατό του. Σε
διαφορετική περίπτωση το προσφερόμενο από αυτόν χρηματικό ποσό να διατεθεί για τη
μεταφορά ύδατος στην Κοινότητα Ζούπαινας.
Ο Παναγιώτης Δουράκος, καταγόμενος από το Γύθειο και διαμένων στην Αθήνα, το
1955, με τη διαθήκη του διέθεσε 500 δολάρια ή ισόποσο ποσό σε δραχμές στο δήμαρχο
Γυθείου «ίνα διαθέσει ταύτα καθ’ ον τρόπον εγκρίνει διά τας απόρους ή πτωχάς οικογενείας
του Γυθείου».1185
Ο Ιωάννης Γ. Δάρμος με τη διαθήκη του κληροδότησε στην Κοινότητα Καρυών
χρηματικό ποσό1186 για τη βελτίωση του εξωτερικού υδραγωγείου της κοινότητας.
Ο Γεώργιος Ζαφειρόπουλος από την Κονιδίτσα, το 1972, με τη διαθήκη1187 του όρισε
να διατεθεί ποσό 30.000 δραχμών για την ανέγερση νέου γραφείου της κοινότητας.
Ο Ευάγγελος Φιλιππόπουλος, το 1975, με τη διαθήκη του κληροδότησε στην
Κοινότητα Τρύπης όλες τις μετοχές της Τράπεζας της Ελλάδος και στο Δήμο Σπαρτιατών
όλες τις μετοχές της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος που είχε στο όνομά του κατά την
ημέρα του θανάτου του,1188 επίσης τις καταθέσεις του σε πιστωτικά ιδρύματα1189 και όλη
την κινητή του περιουσία.1190
1184
Η πενταετία παρήλθε χωρίς να υπάρξει έναρξη εργασιών για ανέγερση ναού. Έγγραφο του
Υπουργείου Οικονομικών αρ. 18092/6-2-1937 προς τον οικονομικό έφορο Σπάρτης, φάκ. Ιωάννη
Νικ. Τσετσέρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1185
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Δουράκου αρ. 31570/14-2-1955 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Παναγιώτη Σταυρόπουλου. Απόσπασμα πρακτικού 14/2-10-1967, απόφαση 107 του Δημοτικού
Συμβουλίου Γυθείου «Έγκριση γενομένης προς τον Δήμαρχο Γυθείου Κληρονομίας 15.000 δρχ.
υπό του αποβιώσαντος Παναγιώτου Κων. Δουράκου», φάκ. Παναγιώτη Κων. Δουράκου, Δ/ση
1186
Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γ. Δάρμου της 22-6-1966, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Ναυπλίου αρ. 49/2-2-1967. Ο διαθέτης κληροδότησε το κατά το θάνατό του χρεωστικό υπόλοιπο
του δανείου του για τον ενοριακό ναό των Καρυών, ποσό 300.000 δραχμών. Το χρεωστικό
υπόλοιπο να εισπραχθεί από την Κοινότητα Καρυών με την έγκριση των εκτελεστών της διαθήκης,
φάκ. Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
Πράξη 1/28-1-1968 του Κοινοτικού Συμβουλίου Καρυών. Αποδοχής δωρεάς κληροδοτήματος
Ιωάν. Δάρμου, φάκ. Ιωάν. Δάρμου, Δ/νση Διοίκησης και Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας.
1187
Ιδιόγραφος διαθήκη Γεωργίου Ζαφειρόπουλου της 2-2-1972, δημοσιεύθηκε στο Μονομελές
Πρωτοδικείο Αθήνας αρ. 1574/20-9-1973, φάκ. Γεώργιος Ζαφειρόπουλος, Δ/νση Τοπικής
1188
Ιδιόχειρος διαθήκη Ευαγγέλου Φιλιππόπουλου της 20-3-1975, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 4001/14-11-1986, φάκ. Ευαγγέλου Φιλιππόπουλου, Διεύθυνση Εθνικών
Ο διαθέτης απαγόρευσε ρητά την εκποίηση των μετοχών και όρισε τα μερίσματά τους να
διατίθενται για εκτέλεση κοινωφελών έργων κατά την κρίση του Κοινοτικού Συμβουλίου Τρύπης
και του Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης. Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1509/5-2-1978, άρθρο
«Μεγάλη δωρεά στο Δήμο Σπαρτιατών από τον αείμνηστο Ε. Ι. Φιλιππόπουλο».
1189
Ιδιόχειρος διαθήκη Ευαγγέλου Φιλιππόπουλου…, ό.π.
Ο διαθέτης ανέφερε: Το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο κεντρικό, Πλατείας Συντάγματος, Κάνιγγος, το
τέως Ταχυδρομείο Αθηνών. Της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος το κεντρικό (δύο λογαριασμοί)
604
Ο Σπύρος Ματσούκας, το 1982, με τη διαθήκη1191 του διέθεσε στην Κοινότητα
Σελλασίας το ένα δεύτερο των καταθέσεών του και ομολογίες της ΔΕΗ. Ο διαθέτης όρισε
οι τόκοι των κεφαλαίων να διατίθενται κατά το ένα ήμισυ στο Δημοτικό Σχολείο
Σελλασίας και κατά το άλλο ήμισυ στο κοινοτικό γήπεδο Σελλασίας.
Ο Παναγιώτης Κερχουλάς, ομογενής στις ΗΠΑ, με τη διαθήκη του διέθεσε 464.000
δολάρια «για θρησκευτικούς και φιλανθρωπικούς σκοπούς και για την ανύψωση του
βιοτικού επιπέδου των Καρυών και ιδίως της νεολαίας».1192
Ο Νικόλαος Σιγαλός από την Πελλάνα, το 1990, με την διαθήκη1193 του κληροδότησε
2.000.000 δραχμές στην Κοινότητα Πελλάνας για αγορά αγρού, με σκοπό την κάλυψη
αναγκών της Κοινότητας.
Η Ελένη Σκλήρη, το 1998, με τη διαθήκη1194 της κληροδότησε στην Κοινότητα
Βρεσθένων 5.000.000 δραχμές άνευ ειδικού σκοπού.
Ο Αχιλλέας Παπαδάκος με τη διαθήκη1195 του κατέλιπε λογαριασμό στην Αγροτική
Τράπεζα ύψους 605.100 ευρώ, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά για έργα
στη γενέτειρά του, Μυρτιά.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά στην κοινότητα του τόπου καταγωγής τους για
την εκτέλεση κοινωφελών έργων.
Η Ζαχαρούλα Λυσσαίρη από το Βλαχιώτη διέθεσε1196 30.000 δραχμές στην Κοινότητα
Βλαχιώτη για την αποπεράτωση της κοινοτικής πλατείας.
και ένας λογαριασμός του κεντρικού καταστήματος στην οδό Σταδίου. Του Κεντρικού
Καταστήματος της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος. Δεν αναφερόταν το συνολικό ποσό
καταθέσεων του διαθέτη.
1190
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1509/5-2-1978 άρθρο «Μεγάλη δωρεά στο Δήμο Σπαρτιατών
από τον αείμνηστο Ε. Ι. Φιλιππόπουλο». Σύμφωνα με το δημοσίευμα της εφημερίδας, η κινητή του
περιουσία αποτελείτο από 1.456 χρυσές λίρες, χρυσά κοσμήματα και μαζί με τις μετοχές και τα
ομόλογα κυμαίνονταν στο ποσό των 150.000.000 δραχμών.
1191
Ιδιόγραφος διαθήκη Σπύρου Ματσούκα…, ό.π.
1192
Στο Κοινοτικό Συμβούλιο Καρυών αποφασίστηκε να διατεθούν τα χρήματα για την ίδρυση
βιοτεχνίας με σκοπό την ανακοπή της μετανάστευσης.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1525/14-8-1987, άρθρο «Βιώσιμη βιομηχανία θα ιδρυθεί στις
Καρυές με δωρεά ομογενούς».
1193
Ιδιόγραφος διαθήκη Νικολάου Σιγαλού της 12-2-1990, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 2650/23-9-1994, φάκ. Νικολάου Σιγαλού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Απόσπασμα Πρακτικού αρ. 6/1996 του Κοινοτικού Συμβουλίου Πελλάνας απόφαση αρ. 40/1996,
αποδοχή ποσού 2.000.000 δραχμών από το Νικόλαο Σιγαλό, φάκ. Νικολάου Σιγαλού, Δ/νση
1194
Δημόσια Διαθήκη Ελένης Σκλήρη αρ. 3674/28-7-1998 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
Δήμητρας Κάκαρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 4937/4-12-1998, φάκ. Ελένης
Σκλήρη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1195
Απόσπασμα πρακτικού αρ. 1/15-1-2003 θέμα 9ο του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Έλους.
«Λήψη απόφασης για εξουσιοδότηση του Δημάρχου για την κίνηση του λογαριασμού
κληροδοτήματος Αχιλλέα Παπαδάκου, φάκ. Κληροδοτήματα Δήμων - Κοινοτήτων, υποφάκ.
Αχιλλέα Παπαδάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1196
605
Ο Σαράντος Τσαλαβούτας από την Καστανέα Βοιών διέθεσε1197 στην Κοινότητα
Καστανέας 10.000 δραχμές για την εγκατάσταση τηλεφώνου.
Ο Ιωάννης Χρονάκης από το Αλεποχώρι διέθεσε1198 στην Κοινότητα Αλεποχωρίου
12.000 δραχμές για αγορά βιβλιοθήκης.
Το Ίδρυμα Ιωάννη και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου, το 1976, διέθεσε στο Δήμο
Σπαρτιατών1199 350.000 δραχμές για την αποζημίωση ιδιοκτήτη απαλλοτριωθείσας
έκτασης από το δήμο και την κατασκευή της δημοτικής πλατείας του Νέου Κόσμου, στην
πόλη της Σπάρτης.
Ο Γεώργιος Αθ. Ανδριτσάκης, το 1977, ανέλαβε τα έξοδα1200 της Κοινότητας
Γκοριτσάς για τα πιο κάτω έργα: α) τρίκρουνη μαρμάρινη βρύση, β) τσιμεντόστρωση
δρόμου της κοινότητας και τοποθέτηση πάγκων, γ) βελτίωση βρύσης, δ) τσιμεντόστρωση
κοινοτικών δρόμων.
Ο Σπύρος Νικητάκης από το Καστόρι, το 1982, διέθεσε1201 στην Κοινότητα
Καστορείου 1.000.000 δραχμές.
Ο Δημήτριος Ζερβούλιας διέθεσε1202 200.000 δραχμές στην Κοινότητα Άρνας για την
αποπεράτωση του κοινοτικού ξενώνα Άρνας.
Το κληροδότημα Κωστάκη διέθεσε1203 στο Δήμο Οινούντος χρηματικά ποσά για την
εκτέλεση κοινωφελών έργων. Το 2000, διέθεσε 1.842.299 δραχμές τα οποία δαπανήθηκαν
για τη διάνοιξη αγροτικού δρόμου στους Βουτιάνους. Το 2001, διέθεσε 2.326.556 δραχμές
τα οποία δαπανήθηκαν για την κατασκευή πέτρινων βρυσών και τεχνικά έργα στους
Βουτιάνους. Το 2002, διέθεσε 5.076 ευρώ για την κατασκευή πέτρινων βρυσών στους
Βουτιάνους. Το 2007, διέθεσε 11.500 ευρώ για την αντικατάσταση αντλίας του δήμου.
1197
1198
1199
Έγγραφο της Νομαρχίας Λακωνίας αρ. 20952/30-10-1976 προς το Δήμαρχο Σπαρτιατών
«Επικύρωση αποδοχής δωρεάς εκ του Ιδρύματος Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου», φάκ.
Αποδοχή δωρεάς Ιδρύματος Σαϊνόπουλου. ΔΗΜΟΤ. 1.2-823, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Απόσπασμα πρακτικού 4/19-10-1976, απόφαση 72 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου
Σπαρτιατών «Αποδοχή δωρεάς 350.000 από το Ίδρυμα Ιωάννη και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου προς
το Δήμο Σπαρτιατών για την απαλλοτρίωση χώρου και τη δημιουργία πλατείας του Νέου Κόσμου
στη Σπάρτη» φάκ. Αποδοχή δωρεάς Ιδρύματος Σαϊνόπουλου ΔΗΜΟΤ. 1.2-823, ΓΑΚ Ν.
Λακωνίας.
1200
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 116/ Ιούνιος 1977, άρθρο «Του συμπατριώτη Βιομήχανου
Ευεργέτου κ. Γεωργ. Αθ. Ανδριτσάκη». Νικηταρίδης Νίκος. (2007). Η Αίγυπτος, η Ελλάδα…, ό.π.,
σ. 49.
1201
Δημοσιεύθηκε επιστολή του Ηλία Δημ. Νικητάκη Αρεοπαγίτη, της 27-8-1982 στην οποία
αναφερόταν ότι ο διαθέτης απεβίωσε στις 15-8-1982. Ο διαθέτης είχε παραδώσει στον Ηλία
Νικητάκη σφραγισμένο φάκελο, ο οποίος αποσφραγγίσθηκε μετά το θάνατό του και στον οποίο
φανερωνόταν η θέληση του διαθέτη.
1202
1203
Απόσπασμα πρακτικού 10/18-10-2000 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Οινούντα, φάκ.
Διαθήκη Γεωργίου Κωστάκη, Δ/νση Τοπική Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
606
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», το 2005, χρηματοδότησε1204 την αποκατάσταση του
ιστορικού κέντρου και την ανακαίνιση δημόσιων κτιρίων, καθώς και προγράμματα
φωτισμού των δρόμων και ύδρευσης της Κοινότητας Βαμβακούς.
Δωρητές προσέφεραν χρηματικά ποσά για τη δημιουργία κοινοτικού γραφείου στον
τόπο καταγωγής τους.
Ο Παναγιώτης Γερακουλάκος από το Βαχό, το 1955, δώρισε1205 οικόπεδό του στην
Κοινότητα Βαχού, για να κτιστεί κοινοτικό γραφείο.
Η ανέγερση του κοινοτικού γραφείου Βαμβακούς1206 πραγματοποιήθηκε με δωρεά
των Γεωργίου Ν. Βονίτη, Νικήτα Κ. Σκούφη και Ιωάννη Κων. Λιάκου σε οικόπεδο που
προσφέρθηκε δωρεάν από τη Μεταξία σύζυγο Ιωάννη Κουρή, το 1962.
Η Γεωργία Τσιγκούνη από την Ελίκα δώρισε1207 ακίνητό της εντός της Κοινότητας
Ελίκας για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος.
Ομογενείς προσέφεραν χρηματικά ποσά για τη δημιουργία κοινοτικού γραφείου στον
τόπο καταγωγής τους.
Ομογενείς και κάτοικοι της Βαμβακούς, το 1899, προσέφεραν1208 στην κοινοτική
επιτροπή Βαμβακούς για τον καταρτισμό κοινοτικού γραφείου 2.333,8 δραχμές.
ΗΠΑ, το 1962, διέθεσε1209 10.000 δολάρια για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος,
βιβλιοθήκης, αιθούσας προβολών και 22.000 δολάρια για την κατασκευή κοινοτικών
έργων στην Γκοριτσά.1210
Για την ανέγερση κοινοτικού κτιρίου στην Γκοριτσά, το 1966, ομογενείς
προσέφεραν:1211 ο Κωνσταντίνος Ρουμάνης 500 δολάρια, η Σταματίκη Μαρινάκου 1.500
δραχμές, ο Γεώργιος Ανδριτσάκης 15.000 δραχμές.
1204
1205
Σταύρος Πατρικουνανάκος. (1999). Βαχός…, ό.π., σ. 87.
1206
1207
Έγγραφο της Κοινότητας Ελίκας αρ. 398/13-6-1970 προς τη Νομαρχία Λακωνίας «Περί τύχης
του κληροδοτήματος Παπαδάκη και δωρεών Χούλη και Γεωργίας Τσιγκούνη», φάκ. Δωρητών
Ελίκας, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1208
Λογοδοσία της επιτροπής των πληρεξουσίων της Κοινότητας Βαμβακούς Α΄ έτους 1898-1899.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού…, ό.π., σσ. 128-131. Οι προσφορές αναφέρονται μέχρι
και την 20 Ιουλίου 1899.
1209
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 25/28-2-1963. Η Κοινότητα Γκοριτσάς ανακήρυξε το Μάρκο
Οικονομάκη Μέγα Ευεργέτη της κοινότητας και στην πρόσοψη του κτιρίου της κοινότητας
τοποθετήθηκε εντοιχισμένη αναμνηστική πλάκα της δωρεάς Μάρκου Οικονομάκη. Απόφαση της
Κοινότητας Γκοριτσάς της 20-2-1963.
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 41/10-2-1965, άρθρο «Το Νέο Κοινοτικό κτίριο Γκοριτσάς».
1210
1211
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 46/ Δεκέμβριος 1966 «Ισολογισμός εσόδων-εξόδων για ανέγερση
κοινοτικού κτιρίου Γκοριτσάς».
607
Οι Κωνσταντίνα, Παναγιώτα, Αρετή και Όλγα θυγατέρες του Γεωργίου Σωμή
διέθεσαν1212 το ποσό των 920.000 δραχμών για ανέγερση διώροφου κοινοτικού μεγάρου
επί οικοπέδου που διέθεσε η Κοινότητα Ξηροκαμπίου.
Ομογενείς δωρητές προσέφεραν1213 στην κοινότητα του τόπου καταγωγής τους
χρηματικά ποσά για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος. Για την ανέγερση κοινοτικού
καταστήματος στην Ελίκα, καταγόμενοι από την Ελίκα προσέφεραν: οι αδελφοί Μάνου,
ομογενείς στις ΗΠΑ, 2.000 δολάρια, οι αδελφοί Μαραβέλια 3.000 δραχμές, ο Μιχαήλ
Τσιγκούνης 60.000 δραχμές, o Χαράλαμπος Χούλης, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, 5.000
δολάρια και 300 δολάρια για την κατασκευή κοινοτικών αφοδευτηρίων, o Σύλλογος
Ελικιωτών Αμερικής «Άγιος Χαράλαμπος» 1.500 δολάρια.
Ο Χρήστος Γεωργόπουλος από τα Βρέσθενα διέθεσε 280.000 δραχμές για την
ανέγερση κοινοτικού γραφείου στα Βρέσθενα.
O Bρασίδας Ραζέλος από το Οίτυλο δώρισε στην Κοινότητα Οιτύλου 350.000 δραχμές
για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος.1214
Ο Ανδρέας Παπαδάκης από την Ελίκα, ομογενής στις ΗΠΑ, κληροδότησε ποσό 5.000
δολαρίων για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος1215 στην Ελίκα.
Ομογενείς και σύλλογοι ομογενών προσέφεραν χρηματικά ποσά στην κοινότητα του
τόπου καταγωγής τους.
Ο Σύλλογος Χρυσαφιτών ΗΠΑ, το 1907, απέστειλε1216 στην Κοινότητα Χρυσάφης
2.000 δραχμές για τον καλλωπισμό της.
Ο ομογενής Δημήτριος Παπασαράντος από τη Μαγούλα, το 1951, με τη διαθήκη του
κληροδότησε1217 στην Κοινότητα Μαγούλας 1.000 δολάρια.
Η Δήμητρα Καμπά από το Γύθειο, εγκατεστημένη στο Σικάγο, διέθεσε,1218 το 1958,
στο Δήμο Γυθείου 1.000 δολάρια για τον εξωραϊσμό της κεντρικής πλατείας Γυθείου.
Ο Γεώργιος Ιω. Καράμπελας από το Γύθειο, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1962,
δώρισε στο Δήμο Γυθείου1219 130 δραχμές για τις ανάγκες του.
1212
Το ποσό διέθεσαν σε μνήμη των αποθανόντων αδελφών τους Δημήτρη, Ηλία, Θεοδώρου και
Σταύρου. Εφημ. Λακωνική Δράση, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1966.
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 5/ 1966, σσ. 2-3.
1213
1214
Έγγραφο της Κοινότητας Οιτύλου αρ. 552/29-5-1969 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ.
Κληροδοτήματα Οιτύλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης κατά της Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Από
το 1960 έως το 1966 στο κτίριο της κοινότητας στεγάστηκε η Αγροτική Οικοκυρική Σχολή και από
το έτος 1966 έως το 1968 το Νηπιοτροφείο, από το 1968 το Νηπιαγωγείο Οιτύλου.
1215
1216
Εφημ. Ο Αστήρ του Σικάγου, αρ. φ. 160/ 15-2-1907, άρθρο «Έλληνες στο Σικάγο».
1217
1218
Βιβλίο πρακτικών συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. απόφασης 129/1958,
φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2-1-17, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
608
Ο Γεώργιος Γαβρίλης από το Κυπαρίσσι, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1968,
διέθεσε1220 4.000 δολάρια για τη δαπάνη κοινοτικής γεώτρησης.
Οι αδελφοί Πουλημενάκου, κάτοικοι ΗΠΑ, από το Γεράκι, το 1969, διέθεσαν1221
375.000 δραχμές για τη δημιουργία έργων αποχέτευσης στο Γεράκι.
Ο Νικόλαος Δημάκος, κάτοικος Ν. Υόρκης, από τα Πάκια διέθεσε1222 6.670 δολάρια
για την επικάλυψη της χαράδρας στους Μολάους και 1.030 δολάρια για την επισκευή
δημοτικών αφοδευτηρίων στους Μολάους.
Ο Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Τσαρλς Μπράουν) από την Πετρίνα, ομογενής στον
Καναδά, δώρισε1223 το 1969, στο Δήμο Σπάρτης 55.460 δραχμές (2.000 δολάρια Καναδά).
Στο Δήμο Γυθείου δώρισε 55.460 δραχμές για τον εξωραϊσμό του δημοτικού κήπου
Γυθείου1224 και το 1972, διέθεσε1225 80.000 δραχμές για την κατασκευή σιντριβανιού στο
δημοτικό κήπο Γυθείου.
Η Δήμητρα Καμπά, ομογενής στις ΗΠΑ, από το Γύθειο, διέθεσε στο Δήμο Γυθείου
1.000 δολάρια για τη διαμόρφωση της πλατείας Μαυρομιχάλη στην πόλη του Γυθείου1226
και το 1972, διέθεσε1227 200.000 δραχμές στο Δήμο Γυθείου για εξωραϊστικά έργα.
1219
Βεβαίωση είσπραξης ποσού 130 δολαρίων του Δήμου Γυθείου της 18-9-1962, φάκ. Δωρητών
εξωτερικού προς το Δήμο Γυθείου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1220
Εφημ. Ηχώ της Επιδαύρου της 27-1-1969, άρθρο «Νέα χρηματική Δωρεά του Μεγάλου
Ευεργέτου του Κυπαρισσίου».
1221
Λισάρης Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 26/ Ιανουάριος-
Φεβρουάριος 1989.
1222
1223
Απόσπασμα πρακτικού συνεδριάσεως Δήμου Σπάρτης αρ. 14/3-10-1969, απόφαση 84
«Αποδοχή δωρεάς Κωνσταντίνου Αποστολάκου (Τσαρλς Μπράουν), φάκ. Κωνσταντίνου
Αποστολάκου ΔΗΜΟΤ. 1.2-599 – Η. 23, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας
Τράπεζα Εμπορικής Πίστεως. Συστημένη επιστολή προς το Δήμο Σπάρτης της 454/17-2-60. Η
τράπεζα πληροφορούσε το Δήμο Σπάρτης ότι το ποσό δωρεάς Μπράουν ανερχόταν σε 55.566
δραχμές.
Ευχαριστήριος επιστολή του Δήμου Σπάρτης προς τον Τσαρλς Μπράουν αρ. 5122/ 6-10-1969,
φάκ. ΔΗΜΟΤ. 1.2-599, φάκ. Η 23 Αποδοχή δωρεάς Τσαρλς Μπράουν, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1224
Έγγραφο της Εμπορικής Τράπεζας αρ. 2790/12-9-1969 προς το Δήμο Γυθείου, φάκ.
κληροδοτήματα Δήμου Γυθείου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Απόσπασμα Πρακτικού αρ. 14/29-10-69 απόφαση 122 του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου «Περί
αποδοχής δωρεάς Κωνσταντίνου Αποστολάκου ή Τσαρλς Μπράουν. Ψήφισμα ευχαριστίας για τη
δωρεά των 55.460 δραχμών του Δήμου Γυθείου προς τον Κωνσταντίνο Αποστολάκο της 29-10-
1969, φάκ. Κωνσταντίνου Αποστολάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
1225
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 55/ Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1973, σ. 158.
1226
Πίνακας Δωρητών εσωτερικού και εξωτερικού του Δήμου Γυθείου της 30-6-1969, φάκ.
Βιβλίο δωρητών ομογενών εξ Αμερικής του Δήμου Γυθείου. Επιστολή της Δήμητρας Σ. Καμπά της
13-9-1957 προς το Δήμο Γυθείου, φάκ. Δωρεές στο Δήμο Γυθείου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
609
Ο Σπύρος Χ. Χούλης από την Ελίκα, ομογενής στις ΗΠΑ, δώρισε1228 στην Κοινότητα
Ελίκας 15.000 δραχμές για την ύδρευση και το εσωτερικό δίκτυο ύδρευσης της Ελίκας.
Ο Σύλλογος των εν Αμερική Αρνιωτών «Άγιος Αθανάσιος», το 1973, διέθεσε1229
2.000 δολάρια για την κατασκευή κοινοτικών έργων.
Ο Νικόλαος Λεων. Ανδριτσάκης από τα Τζίντζινα (Πολύδροσο), εγκατεστημένος στις
ΗΠΑ, το 1978, διέθεσε1230 στην Κοινότητα Γκοριτσάς 65.000 δραχμές για την
τσιμεντόστρωση κοινοτικού δρόμου και το ίδιο έτος διέθεσε1231 το ποσό των 109.000
δραχμών για την έναρξη εργασιών κατασκευής γηπέδου-ελικοδρομίου στο Πολύδροσο
(Τζίντζινα).
Ομογενείς καταγόμενοι από τη Δαιμονιά, το 1979, κατατέθεσαν1232 χρηματικά ποσά
στην Επιτροπή Κοινοτικής Ανάπτυξης Δαιμονιάς για την εκπλήρωση των σκοπών της.
Ο Κυριάκος Συκαράς από τους Μολάους, κάτοικος Οχάιο ΗΠΑ, διέθεσε στο Δήμο
Μολάων1233 2.500 δολάρια για διανομή σε φιλανθρωπικούς σκοπούς ή για έργα που
προάγουν την ανάπτυξη του τόπου και συμβάλλουν στην καλύτερη ζωή των κατοίκων των
Μολάων.
Η Μαρία Τσιγκούνη από την Ελίκα, ομογενής στις ΗΠΑ, το 2002, διέθεσε στο τοπικό
διαμέρισμα Ελίκας του Δήμου Βοιών1234 25.000 δολάρια, με σκοπό τη βελτίωση βασικών
υποδομών και αισθητικών διαμορφώσεων για την αναβάθμιση της Ελίκας.
Το Ίδρυμα «G. Kellis», το 2001, διέθεσε1235 στο Δήμο Ζάρακα και στο Τοπικό
Διαμέρισμα Κυπαρισσίου 13.698.962 δραχμές.1236 Το 2002, διατέθηκαν1237 124.785,75
1227
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 55/ Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1973, σ. 158.
1228
1229
1230
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 125/ Απρίλιος 1978, άρθρο «Μεγάλη δωρεά του εις ΗΠΑ
συμπατριώτη Νικολάου Λεων. Ανδριτσάκη».
1231
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 133/ Ιανουάριος 1979, άρθρο «Νέα μεγάλη δωρεά του Κ.Ν.
Ανδριτσάκη για κατασκευή γηπέδου-ελικοδρομίου στο Πολύδροσο (Τσίντζινα)».
1232
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 217/20-6-1979, άρθρο «Δωρεές στην Επιτροπή
κοινοτικής αναπτύξεως Δαιμονιάς».
1233
Απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων αρ. 75/1997 «Περί εξουσιοδότησης υπαλλήλου
για την εξαργύρωση επιταγής εκτελεστών κληροδοτήματος Κυριάκου Συκαρά» φάκ.
Κληροδοτήματα Μολάων, υποφάκ. Κληροδοτήματος Κυρ. Συκαρά, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
1234
Απόσπασμα πρακτικού αρ. 5/16-5-2002, απόφαση 44/2002 του Δήμου Βοιών. «Αποδοχή
χρηματικής δωρεάς ποσού 25.000 δολαρίων από τη Μαρία Τσιγκούνη» φάκ. κληροδοτήματα
Δήμων - Κοινοτήτων, υποφάκ. Μαρίας Τσιγκούνη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
1235
Απόσπασμα πρακτικού Δημιαρχιακής Επιτροπής Ζάρακα 8/19-2-2004, φάκ. κληροδοτήματος
G. Kellis, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1236
Οικονομικά δεδομένα διαχειριστικών ετών 2001-2005 κληροδοτήματος G. Kellis έγγραφο της
Δ/νσης Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας αρ. 3907/28-4-2009, φάκ.
Κληροδοτήματος G. Kellis, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
610
ευρώ για κοινωφελή έργα στο Κυπαρίσσι, το 2003, διατέθηκαν 21.079 ευρώ για τη
συντήρηση του δικτύου ύδρευσης, την καθαριότητα, τη συντήρηση κτιρίου της
Κοινότητας Ζάρακα, τη συντηρήση αγροτικού δρόμου και το 2005, διατέθηκαν1238 40.638
ευρώ για διάνοιξη δρόμου, προμήθεια και τοποθέτηση κιγκλιδωμάτων.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθεί οικόπεδό τους στην κοινότητα του
Ο Κωνσταντίνος Ζέππος καταγόμενος από τους Βουτιάνους, το 1913, με τη
διαθήκη1239 του διέθεσε στην Κοινότητα Βουτιάνων ένα οικόπεδο, με σκοπό την ανέγερση
κτιρίου κοινοτικού καταστήματος.1240
Η Παναγιώτα Τζάκα από τις Κροκεές, το 1976, με τη διαθήκη1241 της άφησε στην
Κοινότητα Παλαιάς Πεντέλης ένα οικόπεδό της στην περιοχή της Παλαιάς Πεντέλης.
Ο Λεωνίδας Γορανίτης από τις Κροκεές, το 1980, με τη διαθήκη1242 του διέθεσε στην
Κοινότητα Κροκεών το 1/3 της περιουσίας του.
Δωρητές διέθεσαν οικόπεδό τους στην κοινότητα του τόπου καταγωγής τους.
Ο Ηλίας και η Αντωνία Πλευρίτη από τον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης δώρισαν1243 έκτασή
τους 90 τ.μ. για την κατασκευή δεξαμενής ύδρευσης στην Κοινότητα Αγίου Ιωάννη
Σπάρτης.
1237
Απόσπασμα πρακτικού Δημαρχιακής Επιτροπής Ζάρακα 4/23-1-2003, φάκ. Κληροδοτήματος
1238
Απόσπασμα πρακτικού Δημοτικού Συμβουλίου Ζάρακα 18/19-9-2005, φάκ. Κληροδοτήματος
1239
Ιδιόγραφος διαθήκη Κωνσταντίνου Ζέππου της 25-4-1913, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Πειραιά στις 4-3-1915, φάκ. Κωνσταντίνου Ζέππου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
Στη διαθήκη του ο διαθέτης κατέλιπε το οικόπεδο στους ανιψιούς του, που διέμεναν στην Αμερική,
με τον όρο ότι θα αποκτούσαν την κυριότητα του οικοπέδου εάν επανέρχονταν από την Αμερική
εντός τετραετίας από το θάνατο του διαθέτη. Σε διαφορετική περίπτωση την κυριότητα θα είχε η
Κοινότητα Βουτιάνων.
1240
Έγγραφο Υπουργείου Οικονομικών αρ. Β3363/11-6-1951 προς τον πρόεδρο της Κοινότητας
Βουτιάνων. Στο έγγραφο αναφερόταν ότι οι ανιψιοί του διαθέτη δεν επανήλθαν. Υπήρξε δικαστική
διαμάχη μεταξύ των ανιψιών του διαθέτη και της Κοινότητας Βουτιάνων, φάκ. Κωνσταντίνου
Ζέππου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1241
Δημόσια Διαθήκη Παναγιώτας Τζάκα αρ. 719/23-9-1976 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
1242
Ιδιόγραφος διαθήκη Λεωνίδα Νικ. Γορανίτη της 29-3-1980, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 1582/4-6-1981, φάκ. Λεωνίδα Νικ. Γορανίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Απόσπασμα πρακτικού του Κοινοτικού Συμβουλίου Κροκεών αρ. 10/18-6-1981 «Αποδοχή
Κληρονομίας Λεωνίδα Νικ. Γορανίτη» φάκ. Λεωνίδα Γορανίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
1243
Δωρεά εν ζωή Ηλία και Αντωνίας Πλευρίτη αρ. 17347/16-5-1963 του Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Δημητρίου Καρελλά. Πράξη 21/2-5-1963 του Κοινοτικού Συμβουλίου Αγίου Ιωάννη
Σπάρτης. Αποδοχή δωρεάς Ηλία και Αντωνίου Πλευρίτη, φάκ. Κληροδοτήματα Δήμων -
611
Άλλοι Λάκωνες δωρητές που προσέφεραν1244 στην κοινότητα του τόπου καταγωγής
τους οικόπεδό τους για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος ήταν ο Αγησίλαος
Γκουζούλης στην Πελλάνα, ο Νικόλαος Κρητικάκος στον Άγιο Βασίλειο, ο Αριστοτέλης
Οικονομάκος στο Σκουτάρι, ο Νικόλαος Σγαρδέλης στην Κοινότητα Ελληνικού, ο
Δημήτριος Χρόνης στην Γκοριτσά.
Ο Δημήτριος Ριζάς από τους Βουτιάνους, το 1980, δώρισε1245 στην Κοινότητα
Βουτιάνων οικόπεδό του για κοινωφελή σκοπό.
Ο Γεώργιος Ψυχογιός από τη Μαγούλα Σπάρτης, το 1983, με τη διαθήκη1246 του
κληροδότησε στην Κοινότητα Αγριάνων Σπάρτης ένα οικόπεδό του στην περιοχή
Αγριάνων.
Ο Λεωνίδας Μανουσάκης με τις διαθήκες1247 του κατέλιπε στο Δήμο Σπάρτης: α) ένα
γήπεδο στη θέση Ψυχικό έκτασης 14,5 στρεμμάτων, β) ένα οικόπεδο εντός της Σπάρτης
έκτασης 5.618 τ.μ., γ) μία οικία1248 με οικόπεδο εντός της Σπάρτης έκτασης 1,9
στρέμματος, δ) ένα γήπεδο 63 τ.μ. εντός της Σπάρτης και ε) ένα γήπεδο εντός της Σπάρτης
έκτασης 1.525 τ.μ.
Κοινοτήτων, υποφάκ. δωρεάς Ηλία και Αντωνίας Πλευρίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
1244
1245
Εφημ. Οι Βουτιάνοι, αρ. φ.171/ Μάρτιος-Απρίλιος 1980, άρθρο «Δωρεά οικοπέδου στην
κοινότητα. Ο δωρητής διέθεσε και τρεις χιλιάδες δρχ. στην κοινότητα Βουτιάνων».
1246
Δημόσια διαθήκη Γεωργίου Ψυχογιού αρ. 6899/17-2-1983 του Συμβολαιογράφου Αθηνών
Ελευθερίου Δημόπουλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 738/3-3-1989, φάκ.
Γεωργίου Ψυχογιού, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1247
Ιδιόγραφες διαθήκες Λεωνίδα Μανουσάκη της 20-12-1994 που δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 197/25-9-1996 και των 25-11-1989, 16-1-1991 και 16-1-1995 που δημοσιεύτηκαν στο
Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. απόφασης 203/1996, φάκ. Λεων. Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής
Δήλωση αποδοχής Κληρονομίας αρ. 36591/22-2-2005 της Συμβολαιογράφου Σπάρτης Πολυτίμης
Πολυχρονάκου Αλεξανδρίδη, φάκ. Λεων. Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
1248
Διαθήκη Λεωνίδα Μανουσάκη της 20-12-1994, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
απόφασης 203/1996, φάκ. Λεων. Μανουσάκη, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
Η οικία βρισκόταν στην οδό Ανανίου 13. Ο διαθέτης άφησε στο Δήμο Σπαρτιατών και όλα τα
αντικείμενα τα οποία κοσμούσαν την οικία του. Αναφέρθηκε με λεπτομέρειες σχετικά με την οικία
του: «…ουδείς έχει το δικαίωμα να μεταποιήσει τα έπιπλα, διότι είναι όλα καλά τακτοποιημένα, ούτε
έχουν το δικαίωμα για να δώσουν για δανεισμό… Η καθαριότης της οικίας πρέπει να γίνεται συχνά
…Οι βιτρίνες θέλουν προσοχή εις την καθαριότητα».
Με την Γ/647/20454 απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού είχε χαρακτηριστεί η οικία Λ.
Μανουσάκη ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Η οικία αποτελούσε δείγμα της αρχιτεκτονικής του 20ού
αιώνα. Ο Δήμος Σπάρτης υπέβαλε αίτημα για ένταξη στο μέτρο 3.2 του Περιφερειακού
Επιχειρισιακού Προγράμματος Πελοποννήσου 2000-2006 του έργου: «Δημιουργία Μουσείου
Αστικού και Λαϊκού Βίου» για τη νεοκλασική οικία Μανουσάκη. Τα αντικείμενα που υπήρχαν
στην οικία είχαν κηρυχθεί διατηρητέα έργα τέχνης από τη Δ/νση Λαϊκού Πολιτισμού του
Υπουργείου Πολιτισμού. Έγγραφο της 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Σπάρτης, φάκ.
Λεων. Μανουσάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
612
Ο ενοριακός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου της Μαγούλας, το 1996, δώρισε1249
στην Κοινότητα Μαγούλας έναν οικότοπο 107 τ.μ. στη Μαγούλα.
Ο Χαρίλαος Βασ. Βαβούλης με δωρεά εν ζωή δώρισε1250 κατά πλήρη κυριότητα στο
Δήμο Γυθείου ένα οικόπεδο που βρισκόταν στον οικισμό Κρήνης του Δήμου Γυθείου.
Η Παναγιώτα Ορφανάκου-Γάββαρη δώρισε ακίνητο στην Κοινότητα Ξηροκαμπίου
αξίας 44.000 ευρώ.1251
Ο Νικόλαος Γουδές δώρισε1252 στο Δήμο Σπαρτιατών οικοπεδική έκταση πενήντα
στρεμμάτων στον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης για ανέγερση μουσικού μεγάρου.
Οι αδελφές Κων/να, Αρετή και Όλγα Σωμή από το Ξηροκάμπι διέθεσαν 46.955 ευρώ
για την αγορά οικοπέδου πλησίον της κεντρικής πλατείας Ξηροκαμπίου, το οποίο δώρισαν
στην Κοινότητα Ξηροκαμπίου.1253
Ο Ευάγγελος Φιλιππόπουλος, το 1975, με τη διαθήκη του κληροδότησε στο Δήμο
Σπαρτιατών ακίνητο 35 στρεμμάτων στη Νέα Μάκρη Αττικής και ένα ακίνητο στα
Σελήνια Σαλαμίνας.1254
Ομογενείς δωρητές διέθεσαν οικόπεδό τους στην κοινότητα του τόπου καταγωγής
τους.
Ο Γεώργιος Κωστάκης και η σύζυγός του Αγγελική από τους Βουτιάνους,
εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ, το 1958, δώρισαν στην Κοινότητα Βουτιάνων μία τριώροφο
οικοδομή1255 με το οικόπεδό της ευρισκόμενη στην πλατεία της Κοινότητας Βουτιάνων.
1249
Δωρεά εν ζωή αρ. 10434/24-10-1996 του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γεωργίας Αθανασούλια - Δεμπαγιώτου, φάκ. Δωρεάς ενοριακού ναού
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου το οικόπεδο είχε προέλθει από δωρεά διά διαθήκης της
Τζένης (Γιαννούλας) χήρας Ιωάννου Μπούρα που απεβίωσε στη Νέα Υόρκη στις 7-7-1961.
1250
Δωρεά εν ζωή Χαρίλαου Βασ. Βαβούλη αρ. 637/23-4-2002 της Συμβολαιογράφου Μαρίας
Σταθάκη - Βάρλα, Αρχείο Μαρίας Σταθάκη - Βάρλα. Το οικόπεδο είχε έκταση 128 τ.μ. Στο
συμβόλαιο δωρεάς αναφερόταν ότι έγινε από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον και για λόγους ευπρέπειας.
1251
1252
1253
Λάσκαρις Δημήτριος. (2002). Το Ξηροκάμπι της..., ό.π., σσ. 247-248. Για την αγορά του ιδίου
οικοπέδου συνέβαλε με 14.673 ευρώ και ο Σύλλογος Ξηροκαμπιτών Καναδά «Αγία Τριάς».
1254
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 1509/5-2-1978. Ο διαθέτης όρισε την εκποίηση των ακινήτων
και η χρηματική αξία από την πώληση να χρησιμοποιηθεί για εκτέλεση κοινωφελών έργων στο
Δήμο της Σπάρτης. Για τους όρους της εκποίησης όρισε να γίνει σύμφωνα με τις διατάξεις
εκποίησης δημοτικών ακινήτων με δημόσιο πλειστηριασμό και σύμφωνα με τις διατάξεις της
Πολιτικής Δικονομίας περί εκποιήσεως ακινήτου.
1255
Δωρεά εν ζωή Γεωργίου Κωστάκη και Αγγελικής Κωστάκη αρ. 10594/3-9-1958 του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Δημητρίου Καρελλά. Στο δωρητήριο συμβόλαιο υπήρχαν οι όροι: α)
το δωρούμενο οίκημα να εξυπηρετεί την Κοινότητα Βουτιάνων. Στο δεύτερο όροφο να στεγαστούν
τα γραφεία της κοινότητας, στον τρίτο όροφο να υπάρξει αίθουσα διαλέξεων, συνεδρίων και
βιβλιοθήκη. Στον πρώτο και στο ισόγειο να υπάρξουν αποθήκες, λουτρά και τουαλέτες προς
εξυπηρέτηση των Κατοίκων Βουτιάνων, β) Δεν μπορούσε να υπάρξει εκποίηση του δωρούμενου
ακινήτου ή να χρησιμοποιηθεί για άλλο σκοπό ή να στεγάσει άλλη υπηρεσία, γ)Το κοινοτικό
συμβούλιο να φροντίσει για την ασφάλεια, συντήρηση και καθαριότητα του κτιρίου, δ) Η
παράβαση κάποιου όρου να παρέχει το δικαίωμα στους δωρητές της μονομερούς ανάκλησης της
613
Ο Θεοφάνης Χρ. Βασιλείου από το Γεωργίτσι, εγκατεστημένος στις ΗΠΑ, το 1959, με
δωρεά εν ζωή μεταβίβασε στην Κοινότητα Γεωργιτσίου οικόπεδό του, με σκοπό την
ανέγερση κοινοτικού και αστυνομικού καταστήματος.1256
Ο Σύλλογος Ξηροκαμπιτών Καναδά «Η Αγία Τριάς» αγόρασε οικόπεδο έκτασης 2,5
στρεμμάτων αξίας 17.608 ευρώ, στο χώρο της Δεξαμενής και το διέθεσε στην Κοινότητα
Ξηροκαμπίου.1257
Ο Λύσανδρος Λιακάκος από την Ποταμιά, ομογενής στις ΗΠΑ, διέθεσε1258 οικόπεδο
για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθούν κτήματά τους στην κοινότητα του
Ο Γεώργιος Βονίτης με τη διαθήκη1259 του διέθεσε στην Κοινότητα Κλαδά τρία
κτήματα και στην Κοινότητα Βαμβακούς πέντε κτήματα.
Ο Αθανάσιος Μητσέας ή Μήτσου από τους Δολούς Οιτύλου, το 1939, με τη
διαθήκη1260 του κατέλιπε στην Κοινότητα Άνω Δολών Οιτύλου κτήμα του έκτασης δύο
στρεμμάτων στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής Αττικής μετά οικίας, μετά την
παρέλευση πενταετίας από το θάνατό του.
δωρεάς, ε) Η Κοινότητα Βουτιάνων κατείχε την οικοδομή με τον όρο του αναπαλλοτρίωτου, φάκ.
Γεωργίου και Αγγελικής Κωστάκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1256
Πράξη 9/31-5-1959 Κοινότητας Γεωργιτσίου. Η Κοινότητα Γεωργιτσίου απεδέχθη τη δωρεά
και ανακήρυξε το Θεοφάνη Βασιλείου Μέγα Ευεργέτη του Γεωργιτσίου για τη δωρεά του στην
ιδιαίτερη πατρίδα του. Η δωρεά έγινε σε μνήμη των γονέων του δωρητή. Ο δωρητής διέθεσε και
500 δολάρια για την έναρξη των εργασιών ανέγερσης του κοινοτικού και αστυνομικού
καταστήματος.
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ. 797/13-9-1959, άρθρο «Ανακήρυξη Απόδημου Γεωργιτσιάνου ως
Μεγάλου Ευεργέτου».
1257
1258
1259
Διαθήκη Γεωργίου Βονίτη αρ. 3063/1916 του Συμβολαιογράφου Αθήνας Γεωργίου Τσέλιου,
φάκ. Γεωργίου Βονίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς έγγραφο αρ. πρωτ. 63/29-9-1959. Η Κοινότητα Βαμβακούς
εκποίησε τα κτήματα του διαθέτη με σκοπό τη συμπλήρωση του ποσού για ανέγερση κοινοτικού
καταστήματος. Το ποσό που εισπράχθηκε ήταν 2.425 δραχμές.
1260
Δημόσια διαθήκη Αθανασίου Μητσέα ή Μήτσου της 14-7-1939 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Ηλία Αστέριου Σγουρού, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών την 6-5-1940, φάκ.
Αθανασίου Μητσέα ή Μήτσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Με τα εισοδήματα από ενοίκια του ακινήτου έγινε η επισκευή της στέγης του ναού του Προφήτη
Ηλίας των Άνω Δολών Οιτύλου.
Με σύμφωνη γνώμη του Συμβουλίου Εθνικών Κληροδοτημάτων το ακίνητο πωλήθηκε και
εισπράχθηκε το ποσό των 129.550 δραχμών και τα χρήματα διατέθηκαν για την επισκευή του ναού
του Προφήτη Ηλία Άνω Δολών και την αποπεράτωση της οδού που συνέδεε την Κοινότητα Άνω
Δολών με τη δημόσια οδό.
Έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών Κ 1150/134/20-1-1952 «Περί κληροδοτήματος Αθαν.
Μητσέα ή Μήτσου», φάκ. Αθανασίου Μητσέα ή Μήτσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
614
Ο Δημήτριος Στεφανάκος ή Πολυχρονάκος από το Φοινίκι, το 1954, με τη διαθήκη
του διέθεσε1261 στην Κοινότητα Φοινικίου ένα αγρόκτημά του έκτασης δέκα στρεμμάτων.
Ο Αθανάσιος Γκιοτσαλίτης, το 1961, με τη διαθήκη1262 του δώρισε κτήμα του στους
Μολάους στο Δήμο Μολάων για δημιουργία χώρου πλατείας.
Η Ουρανία Γρηγοράκου από τα Κόκκινα Λουριά, το 1985, με η διαθήκη1263 της άφησε
στην Κοινότητα Κόκκινων Λουριών τρία κτήματά της με σκοπό την εκποίησή τους και την
κατασκευή κοινωφελών έργων.
Δωρητές διέθεσαν κτήματά τους στην κοινότητα του τόπου καταγωγής τους.
Η Χριστίνα Καραμίχα από το Φιλίσιο, το 1963, δώρισε1264 στην Κοινότητα Σκάλας
αγρό της έκτασης 7 στρεμμάτων στην περιοχή της Σκάλας, με σκοπό την ανέγερση επί του
οικοπέδου γεωργικής τεχνικής σχολής ή για οποιοδήποτε άλλο κοινωφελή σκοπό.
Ο Νικόλαος Τσιμπίδης από τις Βελιές δώρισε1265 στην Κοινότητα Βελιών αγρό του
έκτασης μισού στρέμματος με φρέαρ ύδατος στην περιοχή των Βελιών.
Ο Χρίστος Θεοδωράκος από την Απιδέα δώρισε1266 αγρό ενός στρέμματος στην
Κοινότητα Απιδέας για να διανοιχθεί κοινοτικό φρέαρ.
Οι κληρονόμοι των αδελφών Παναγιώτη και Διονυσίου Λιαράκου από το Γύθειο με
δωρεάν εν ζωή1267 προς το Δήμο Γυθείου, το 1976, παραχώρησαν ιδιοκτησία τους από το
κτήμα τους, έκτασης 830 τ.μ., για τη δημιουργία δρόμου εντός της πόλης του Γυθείου.
Η Ουρανία Κουρτσούνη και η Ελένη Ματθαίου από τη Σκούρα, εγκατεστημένες στις
ΗΠΑ, δώρισαν τα κτήματά τους στην Κοινότητα Σκούρας.1268
1261
Έγγραφο της Κοινότητας Φοινικίου αρ. 874/16-10-1968 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ.
Κληροδοτήματα Δήμων - Κοινοτήτων, υποφάκ. Δημητρίου Στεφανάκου ή Πολυχρονάκου, Δ/νση
1262
Ιδιόγραφος διαθήκη Αθανασίου Ιω. Γκιοτσαλίτη της 2-9-1961, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 248/1962, φάκ. Αθανασίου Ιω. Γκιοτσαλίτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Με απόφαση αρ. 29/1971 ο Δήμος Μολάων αποφάσισε την εκποίηση του
οικοπεδικού χώρου Γκιοτσαλίτη και το προϊόν της εκποίησης διατέθηκε για την επικάλυψη της
χαράδρας της πόλης. Υ.Α. της 6-10-1971 «Περί επωφελεστέρας διαθέσεως περιουσίας εκ
κληρονομίας Αθανασίου Γκιοτσαλίτη» ΦΕΚ 817/15-10-1971, τεύχ. Β΄.
1263
Δημόσια διαθήκη Ουρανίας Γρηγοράκου αρ. 145/5-8-1985 της Συμβολαιογράφου Αθηνών
Κυριακής Λαγαρά-Σιδέρη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 3286/14-11-1985. Η
δωρεά έγινε σε μνήμη των γονέων της διαθέτιδας, του αδελφού της και την ιδίας, φάκ. Ουρανίας
Γρηγοράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1264
Δωρεά εν ζωή Χριστίνας Καραμίχα αρ. 13334/8-4-1963 του Συμβολαιογράφου Κροκεών
Πέτρου Αλικάκου, φάκ. Χριστίνας Καραμίχα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
Απόφαση 19/7-4-1963 του Κοινοτικού Συμβουλίου Σκάλας, φάκ. Χριστίνας Καραμίχα, Δ/νση
1265
Δωρεά εν ζωή Νικολάου Τσιμπίδη αρ. 3914/22-6-1966 του Συμβολαιογραφούντος
Ειρηνοδίκου Μονεμβασίας Αντωνίου Ιω. Δήμου, φάκ. Κληροδοτήματα Δήμων - Κοινοτήτων,
υποφάκ. Νικολάου Τσιμπίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης Ν. Λακωνίας.
1266
1267
Δωρεά εν ζωή ιδιοκτησίας κληρονόμων αδελφών Παναγιώτη και Διονυσίου Λιαράκου αρ.
2782/7-2-1976 του Συμβολαιογράφου Αχαρνών Νικολάου Αθ. Παπαγεωργίου, φάκ. Δωρητών
Δήμος Γυθείου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
615
Ο Νικόλαος Λυμπεράκης, το 1991, με δωρεά εν ζωή1269 δώρισε στην Κοινότητα
Αγίων Αναργύρων ένα αγροτεμάχιο με ελαιόδενδρα, έκτασης ενός στρέμματος, που
βρισκόταν στην πιο πάνω κοινότητα.
Ο Γεώργιος Βάκκας, το 1991, με δωρεά εν ζωή δώρισε στην Κοινότητα Σκούρας έναν
αγρό1270 στην περιοχή της Σκούρας, έκτασης 36 τ.μ.
Η Φιλογυμναστικοδασική Αδελφότης Καστορείου παραχώρησε δωρεάν στην
Κοινότητα Καστορείου1271 γήπεδο έκτασης πέντε στρεμμάτων.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθεί η οικία τους στην κοινότητα του
Ο Αθανάσιος Τρανάκος, το 1923, με τη διαθήκη1272 του διέθεσε κατά ψιλή κυριότητα
στην Κοινότητα Βαχού μία οικία του1273 στον Πειραιά καθώς και όλη την κινητή του
περιουσία. Στην Kοινότητα Βαχού περιέρχονταν τα μισθώματα της οικίας, μετά το θάνατο
της επικαρπώτριας, τα οποία διετέθησαν για την εξυπηρέτηση των σκοπών του
κληροδοτήματος.
Ο Δημήτρης Βουρνάζος από τον Βρονταμά, ομογενής στην Αμερική, το 1926,
δώρισε1274 στην κοινότητα την οικία του για να στεγαστεί το κοινοτικό γραφείο.
Ο Πέτρος Ρούμπος από το Γεωργίτσι με τη διαθήκη του άφησε εργαστήριο
ζωγραφικής και υπάρχοντά του στην Κοινότητα Γεωργιτσίου.1275
1268
Η Κοινότητα Σκούρας πώλησε τα κτήματα των δωρητριών και κατασκεύασε το 1981 διαμερίσματα
πάνω από τα γραφεία της κοινότητας τα οποία και εκμεταλλευόταν.
1269
Δωρεά εν ζωή του Νικολάου Λυμπεράκη αρ. 17045/30-10-1991 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Στέλλας Γκίνη - Σπύρου, φάκ. Νικολάου Λυμπεράκη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
1270
Δωρεά εν ζωή Γεωργίου Βάκκα αρ. 13748/20-12-1991 του Συμβολαιογράφου Σπάρτης
Αναστασίου Πανάγου, φάκ. Γεωργίου Βάκκα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Στον αγρό αυτό ο δωρητής όρισε να ανοιχτεί πηγάδι και να χρησιμεύσει για τις
αρδευτικές ανάγκες των κατοίκων της Σκούρας. Σύμφωνα με το δωρητή, η πράξη της δωρεάς έγινε
από ιδιαίτερο καθήκον προ τη γενέτειρά του. Η δωρεά αυτή έγινε αποδεκτή με τις 51/1991 και
94/1991 αποφάσεις του Κοινοτικού Συμβουλίου Σκούρας.
1271
Απόσπασμα πράξης 21/27-8-1968 του Κοινοτικού Συμβουλίου Καστορείου απόφαση 4
«Αποδοχή δωρεάς του γυμναστηρίου εις την κοινότητα εκ μέρους του Αθλητικού Συλλόγου
Φιλογυμναστικοδασική Αδελφότης Καστορείου», φάκ. Κληροδοτήματα Καστορείου, Δ/νση
1272
Μυστική διαθήκη Αθανασίου Ιωαν. Τρανάκου…, ό.π.
1273
Σε ανακοίνωση του οικονομικού εφόρου κληρονομιών Πειραιώς σε εφημερίδα δημοπρασιών
διακηρύχθηκε ότι «εκτίθεται εις επαναληπτικήν πλειοδοτικήν δημοπρασίαν η εκποίησις ενός
καταστραφέντος εκ βομβαρδισμού ακινήτου της κληρονομίας Αθαν. Τρανάκου (κληροδότημα
υπέρ της Κοινότητας Βαχού Λακωνίας) μετά του οικοπέδου του εκτάσεως τετραγωνικών πήχεων
266 κειμένου εν Πειραιεί και επί της οδού Κάστορος 6 με ελάχιστον όριον προσφοράς 52.000
συμφώνως προς τους λοιπούς όρους και υποχρεώσεις της από 26-11-1958 αρχικής ημών
διακηρύξεως … Εν Πειραιεί τη 21-3-1960. Ο Διευθυντής της Οικονομικής Εφορίας Κληρονομιών
Πειραιά», φάκ. Αθανασίου Τρανάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1274
Πράξη αποδοχής δωρεάς αρ. 1/2-1-1926 Κοινότητα Βρονταμά. Δρεπανιάς Μανόλης. (1981).
Βρονταμάς…, ό.π. σσ. 162-167.
616
Ο Παναγιώτης Τζοβάνης ή Κοσπέτος, το 1938, με τη διαθήκη του διέθεσε δύο οικίες
του στις Κοινότητες Κοσμά και Βρονταμά. Με νόμο1276 οι δύο οικίες του διαθέτη
περιήλθαν με τον όρο του αναπαλλοτρίωτου στην Κοινότητα Κοσμά και Βρονταμά κατά
ψιλή κυριότητα και επικαρπία από το θάνατο της επικαρπώτριας συζύγου του διαθέτη.
Ο Δημήτριος Κωνσταντίνου από τα Νιάτα με τη διαθήκη του κατέλιπε στην
Κοινότητα Νιάτων1277 δύο οικίες του, μία κατά το ½ εξ αδιαιρέτου μονωρόφου οικίας του
στο Λεωνίδιο Κυνουρίας και δύο στην Αθήνα.
Η Βασιλική Τσολομίτη από το Γεράκι, το 1961, με τη διαθήκη1278 της όρισε
κληρονόμο της την Κοινότητα Γερακίου στην οποία διέθεσε την ανώγειο οικία της και ένα
κήπο ποτιστικό στο Γεράκι.
Ο Κωνσταντίνος Καλαμβόκης κληροδότησε, το 1963, στο Δήμο Σπαρτιατών δύο
διαμερίσματα1279 σε πολυκατοικία στην Αθήνα. Επίσης με τη διαθήκη του, το 1963,
κληροδότησε1280 την ιδιωτική του κλινική - σανατόριο στην Κοινότητα Μελισσίων
1275
Κούτσης Γιάννης. (1993). Γεωργίτσι. Αθήνα, σσ. 177-178. Η Κοινότητα Γεωργιτσίου λόγω της
γερμανικής κατοχής δεν αξιοποίησε την περιουσία του διαθέτη.
1276
Ν. 3181/9-4-1955, άρθρο 2. «Περί διαθέσεως του κληροδοτήματος Παν. Ν. Τζοβάνη ή
Κοσπέτου υπέρ των Κοινοτήτων Κοσμά - Κυνουρίας και Βρονταμά Λακωνίας» ΦΕΚ 91/16-4-
1955, τεύχ. Α΄. Τροποποιήθηκε η από 10-10-1938 μυστική διαθήκη του διαθέτη ύστερα από
πρόταση της επικαρπώτριας συζύγου του εγκριθείσα από το Κοινοτικό Συμβούλιο Κοσμά αρ.
απόφασης 39/27-9-1953 και Βρονταμά 5/17-2-1954 έγγραφο της Κοινότητας Βρονταμά αρ. 434/1-
6-1969 προς τη Νομαρχία Λακωνίας «Περί κληροδοτήματος Παν. Ν. Τζοβάνη ή Κοσπέτου υπέρ
Κοινότητος Βρονταμά», φάκ. Παν. Ν. Τζοβάνη ή Κοσπέτου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
1277
Πράξη 1/4-2-1956 του Κοινοτικού Συμβουλίου Νιάτων «Αποδοχής κληρονομίας της
Κοινότητας του Δημητρίου Ν. Κωνσταντίνου», φάκ. Κληροδοτήματα Δήμων - Κοινοτήτων,
υποφάκ. Δημητρίου Ν. Κωνσταντίνου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1278
Δημόσια διαθήκη Βασιλικής Τσολομίτη…, ό.π.
1279
Ιδιόχειρος διαθήκη Κωνσταντίνου Καλαμβόκη…, ό.π. Ο Δήμος Σπαρτιατών δεν είχε το
δικαίωμα πώλησης του διαμερίσματος. Ο διαθέτης όρισε τα ενοίκια του διαμερίσματος να
διατίθενται για την προικοδότηση κάθε έτος μίας πτωχής και ορφανής κοπέλας του Δήμου
Σπαρτιατών για δύο χρόνια και τον τρίτο χρόνο από την Κοινότητα Αναβρυτής. Η επιτροπή
προικοδότησης αποτελείτο από το δήμαρχο Σπάρτης, τους ιερείς των ναών Ευαγγελίστριας και
Αγίου Νίκωνος Σπάρτης. Πρακτικό συνεδριάσεως του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου
Σπαρτιατών της 12-10-1964, απόφαση αρ. 114/1964, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας. Έγγραφο του Δήμου
Σπαρτιατών αρ. 5215/14-10-1968 προς τη Νομαρχία Λακωνίας, φάκ. Κωνσταντίνου Καλαμβόκη,
1280
Ιδιόχειρος διαθήκη ιατρού Κωνσταντίνου Καλαμβόκη…, ό.π. Για το κληροδότημα ο διαθέτης
έθεσε τους όρους: 1) απαγόρευση πώλησης, 2) από τα εισοδήματα το 1/10 κάθε μήνα να χορηγείται
ως βοήθημα στη νύφη του, 3) τα 2/10 και μετά το θάνατο της νύφης του, τα 3/10 να διατίθενται
«προς υπόδησιν και ένδυσιν πτωχών παιδιών μέχρι 10 ετών κάθε έτος στην Κοινότητα Μελισσίων»,
4) τα υπόλοιπα 7/10 κάθε έτος να χορηγούνται ως προίκα «εις δύο κορίτσια πτωχά και ιδίως
ορφανά και ηθικά της Κοινότητας Μελισσίων δημοτολογημένα τουλάχιστον από επταετία», 5) η
επιτροπή προικοδότησης αποτελείτο από τον εκάστοτε πρόεδρο της κοινότητας, τους ιερείς των
ναών της Ζωοδόχου Πηγής και του Αγίου Γεωργίου και τη Θεοδώρα Μπολογιώργου. Υποχρεωτικά
στην προικοδότηση «θα συμπεριληφθούν οι ανιψιαί μου Αριάδνη και Αντιγόνη Καλαμβόκη».
617
Αττικής. Σε περίπτωση που δε λειτουργούσε ως σανατόριο, ο διαθέτης όρισε ότι μπορεί να
μετατραπεί σε ξενοδοχείο ή άλλη επιχείρηση.
Η Ευγενία Γεωργίτσου από τους Αγίους Αναργύρους, το 1965, με τη διαθήκη1281 της
κληροδότησε στην Κοινότητα Αγίων Αναργύρων ανώγειο οικία της με σκοπό το ισόγειό
της να χρησιμοποιηθεί ως γραφεία της Κοινότητας Αγίων Αναργύρων και το ανώγειο ως
κατοικία του εκάστοτε υπηρετούντος δασκάλου στους Αγίους Αναργύρους.
Ο Δημήτριος Κούτσικος από τις Καρυές, το 1966, με τη διαθήκη1282 του άφησε στην
Κοινότητα Καρυών την οικία του για να χρησιμοποιηθεί για σχολικά ιδρύματα ή άλλο
σχετικό σκοπό ή να ενοικιάζεται προς όφελος της Κοινότητος Καρυών.
Ο Δημήτριος Σπυρόπουλος από το Καστόρι, το 1974, με τη διαθήκη του όρισε να
περιέλθουν στην Κοινότητα Καστορείου κατά ψιλή κυριότητα από το θάνατό του και κατά
πλήρη κυριότητα από το θάνατο της συζύγου του δύο ανώγειες οικίες1283 του εντός της
πόλης του Καστορείου.
Ο Σαράντος Γρηγοράκος από τα Κόκκινα Λουριά, το 1975, με τη διαθήκη1284 του
διέθεσε στην Κοινότητα Κόκκινων Λουριών μία ερειπωμένη οικία του 70 τ.μ. που
βρισκόταν στην πλατεία των Κόκκινων Λουριών. Επίσης, διέθεσε ένα διαμέρισμά του
στην Αθήνα 73 τ.μ. και το ένα δεύτερο οικοπέδου του έκτασης 344 τ.μ. στον Πειραιά.
Ο Γεώργιος Σκιούρης του Θεοδώρου, το 1979, με την ιδιόγραφη1285 διαθήκη του
διέθεσε οικία του στις Καρυές Λακωνίας στην Κοινότητα Καρυών.
Η Ελένη Κόκκου το γένος Παρίση από τον Άγιο Νικόλαο Βοιών με τη διαθήκη 1286 της
κατέλιπε στην Κοινότητα Αγίου Νικολάου Βοιών το ένα δεύτερο εξ αδιαιρέτου του
διαμερίσματός της στην Αθήνα.
1281
Δημόσια διαθήκη Ευγενίας Γεωργίτσου αρ. 1329/10-3-1965 του Συμβολαιογράφου Θεραπνών
Κωνσταντίνου Τριήρη, φάκ. Ευγενίας Γεωργίτσου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης
1282
Ιδιόγραφος διαθήκη Δημητρίου Κουτσίκου…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε να μην μπορεί η οικία του
να πωληθεί. Το Κοινοτικό Συμβούλιο Καρυών ζήτησε την επωφελέστερη αξιοποίηση του ακινήτου
και το εφετείο έκανε δεκτή την πώληση της οικίας και το τίμημα των 2.000.000 δραχμών να
διατεθεί για την ανέγερση ορόφου που θα στεγάσει τις υπηρεσίες της Κοινότητας Καρυών αρ.
απόφασης Εφετείου Αθηνών 1725/5-2-1991.
1283
Ο διαθέτης όρισε ότι η Κοινότητα Καστορείου δεν μπορούσε να εκποιήσει τις οικίες. Μπορούσε να
χρησιμοποιήσει τα εισοδήματά τους καθ’ οιονδήποτε τρόπο για την περίθαλψη πτωχών ασθενών
και ορφανών κατοίκων του Καστορείου και γενικότερα για φιλανθρωπικούς σκοπούς.
Πράξη αποδοχής κληρονομίας αρ. 55/16-6-1986 από την Κοινότητα Καστορείου, του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Γεωργίου Νικ. Μάρκου, φάκ. Δημητρίου Σπυρόπουλου, Δ/νση
1284
Ιδιόγραφος διαθήκη Σαράντου Γρηγοράκου του Χαριλάου της 30-6-1975, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 578/26-2-1976. Δήλωση αποδοχή κληρονομιάς από την Κοινότητα
Κόκκινων Λουριών αρ. 18723/30-5-1986, του Συμβολαιογράφου Γυθείου Θεόδωρου Ιωαν.
Λιακάκου, φάκ. Σαράντου Γρηγοράκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
1285
618
Ο Κωνσταντίνος Σαραντόπουλος, το 1984, με τη διαθήκη του όρισε1287 μετά το
θάνατο της συζύγου του να περιέλθουν στην Κοινότητα του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου
μία οικία του στον Άγιο Ιωάννη Θεολόγο και ένας αγρός έκτασης έξι στρεμμάτων.
Ο Γεώργιος Η. Περδίκης, το 1987, με τη διαθήκη του διέθεσε κατοικία του στα
Μελίσσια Αττικής για να «περιέλθει εις την γενέτειράν μου Γεωργίτσιον και χρησιμεύση εις
ό,τι έχει αμεσότερη ανάγκη το χωριό μας εις μνήμην των γονέων μου».1288
Ο Παναγιώτης Στρουμπουλάκος ή Στρουμπούλης του Πέτρου με ιδιόγραφη
διαθήκη,1289 το 1991, εγκατέστησε κληρονόμο της περιουσίας του, που αποτελείτο από
αγροτεμάχια, οικόπεδο, ένα διαμέρισμα1290 στο Δήμο Ζωγράφου Αθηνών με την επίπλωσή
του και το μερίδιό του σε οικία,1291 την πρώην Κοινότητα Κελεφάς του τέως Δήμου
1286
Ιδιόγραφος διαθήκη Ελένης Κόκκου το γένος Παρίση της 1-6-1982, δημοσιεύθηκε στο
Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 252/23-1-1987, φάκ. Ελένης Κόκκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
1287
Δημόσια διαθήκη Κωνσταντίνου Σαραντοπούλου αρ. 737/16-10-1984 της Συμβολαιογράφου
Αθηνών Ευσταθίας Αβακιώτη-Γιαννακοπούλου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ.
42/31-1-1985. Δήλωση αποδοχής κληροδοτήματος αρ. 17841/25-11-1986 της Συμβολαιογράφου
Σπάρτης Πολυτίμης Αλεξανδρίδη-Πολυχρονάκου, φάκ. Κωνσταντίνου Σαραντόπουλου, Δ/νση
1288
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Περδίκη της 9-11-1987, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών
αρ. 2559/8-9-1989, φάκ. Γεωργίου Περδίκη, Διεύθυνση Εθνικών Κληροδοτημάτων Υπ.
Οικονομικών. Η κατοικία περιερχόταν στη σύζυγο του διαθέτη και μετά το θάνατό της στη
γενέτειρά του, Κοινότητα Γεωργιτσίου. Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 81/15-9-1991, άρθρο
«Κληροδοτήριο Γ. Περδίκη».
1289
Ιδιόγραφος διαθήκη του Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη…, ό.π. Ο διαθέτης
κληροδότησε κατά ψιλή κυριότητα στο Δήμο Οιτύλου την περιουσία του, που αποτελείτο από το
50% 10 αγροτεμαχίων συνολικής έκτασης 650,12 στρεμμάτων, ένα οικόπεδο έκτασης 320,12 τ.μ.
ευρισκόμενα στον οικισμό Κελεφά και 100% ενός διαμερίσματος 52 τ.μ. στο Δήμο Ζωγράφου
Αθηνών. Πράξη αποδοχής κληρονομιάς αριθμός 3493/5-3-2006 της Συμβολαιογράφου Μαρίας
Σταθάκη - Βάρλα, Αρχείο Συμβολαιογράφου Μαρίας Σταθάκη - Βάρλα.
1290
Ιδιόγραφος διαθήκη του Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη…, ό.π. Ο διαθέτης στη
διαθήκη του όρισε ότι το διαμέρισμά του στο Δήμο Ζωγράφου να χρησιμοποιείται αποκλειστικά
για τη διαμονή δύο φοιτητών-τριών, οιασδήποτε ανωτάτης σχολής της Αθήνας, με την προϋπόθεση
ότι οι δύο φοιτητές, οι ίδιοι ή οι γονείς τους, στερούνταν ιδιόκτητης κατοικίας στην Αττική. Οι
φοιτητές έπρεπε να κατάγονται από την Κελεφά και να φοιτούν ανελλιπώς σε ανώτατη δημόσια
σχολή της πρωτεύουσας. Εάν υπήρχαν περισσότεροι των δύο, να προτιμηθούν οι έχοντες τον
μεγαλύτερο βαθμό επιτυχίας στις εξετάσεις. Εάν δεν υπήρχαν φοιτητές από την Κελεφά για κάποιο
έτος, τότε μπορούσε να συμπληρωθεί ο αριθμός από αριστεύσαντες του Λυκείου Αρεόπολης.
Πρακτικό 1/2008 του Δήμου Οιτύλου, φάκ. Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη, Δ/νση
1291
Ιδιόγραφος διαθήκη του Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη…, ό.π. Η οικία του στην
Κελεφά όρισε να χρησιμοποιηθεί ως ξενώνας για ολιγοήμερη διαμονή επισκεπτών στην Κελεφά μη
Κελεφιωτών. Ο διαθέτης επιθυμούσε ένα δωμάτιο της οικίας να μετατραπεί σε βιβλιοθήκη, φάκ.
Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
619
Οιτύλου. Ακόμη διέθεσε1292 την κυνηγετική καραμπίνα στον αδελφό του και στην
περίπτωση που δεν την επιθυμούσε όρισε να δημοπρατηθεί από την Κοινότητα Κελεφάς,
υπό τον όρο να συμμετάσχουν στη δημοπρασία μόνο κάτοικοι της Κελεφάς, με σκοπό το
όπλο να μείνει στην Κελεφά.
Η Κατίνα Λυμπέρη από την Κοίτα, το 1970, με τη διαθήκη1293 της κληροδότησε στην
Κοινότητα Κοίτας οικία της στην Κοίτα.
Η Ευθυμία Σερμπενιάδου προσέφερε1294 στην Κοινότητα Ξηροκαμπίου την οικία της.
Ο Νικόλαος Βασ. Παπαδάκος από το Ξηροκάμπι κληροδότησε στην Κοινότητα
Ξηροκαμπίου μία μονώροφη οικία και οικοπεδική έκταση τριών στρεμμάτων.1295
Δωρητές με δωρεά εν ζωή διέθεσαν την οικία τους στην κοινότητα του τόπου
καταγωγής τους.
Ο Νικόλαος Πουλίτσας από το Γεράκι, το 1974, διέθεσε1296 οικία του στην Κοινότητα
Γερακίου για να χρησιμοποιηθεί ως κοινοτικό κατάστημα.
Ο Λεωνίδας Νικολάου Γορανίτης διέθεσε,1297 το 1980, τέσσερα ακίνητα στην
Κοινότητα Κροκεών που βρίσκονταν στο Ν. Ηράκλειο Αττικής.
Ο Δημήτριος Γορανίτης διέθεσε1298 στην Κοινότητα Κροκεών οικία του, όπου
στεγαζόταν το πρώην κοινοτικό κατάστημα και το πρώην δημαρχείο.
Η Παναγιώτα Λεωνίδα Παπαμιχαλόπουλου από την Κρεμαστή δώρισε1299 ένα ακίνητό
της στο κέντρο της Κρεμαστής, στην Κοινότητα Κρεμαστής για χρήση κοινοτικού
γραφείου.
1292
1293
Δημόσια διαθήκη Κατίνας Λυμπέρη…, ό.π.
1294
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 5/ 1966, σσ. 2-3. Η Ευθυμία Σερμπενιάδη προσέφερε στην κοινότητα
την οικία της έκτασης 300 τ.μ., ύστερα από επιθυμία του συζύγου της. Η οικία κατεδαφίστηκε και
ο χώρος αυτός μαζί με αυτόν που δώρισε ο Γεώργιος Σολωμός, αποτέλεσαν ένα ενιαίο οικόπεδο
όπου ανεγέρθηκε το κοινοτικό μέγαρο.
1295
1296
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 80/ Μάρτιος-Απρίλιος 1977, σ. 63. Ο δωρητής αγόρασε την οικία
αξίας 400.000 δραχμών για να την προσφέρει στην κοινότητα.
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 28/ Μάιος-Ιούνιος 1989
Για την ανέγερση κοινοτικού καταστήματος χρηματικό ποσό είχε διαθέσει και η Ζαχαρούλα Δ.
Λισάρη, με το οποίο αγοράστηκε οικόπεδο το οποίο χρησιμοποίησε η κοινότητα ως σταθμό
αυτοκινήτων.
1297
Κατάλογος μεταγραπτέων ακινήτων. Βιβλίο μεταγραφών του Δήμου Ν. Ιωνίας τόμ. 125, αρ.
493, Λεωνίδα Νικολάου Γορανίτη στην Κοινότητα Κροκεών. Αρχείο Δήμου Κροκεών. Πρόκειται
για τα ακίνητα στο Ν. Ηράκλειο Αττικής: 1) Σε πολυκατοικία επί της οδού Πρασίνου Λόφου 2 και
Φυλλίρων, τα 2/6 ενός καταστήματος και τα 2/6 διαμερίσματος του δώματος, 2) Σε πολυκατοικία
επί της οδού Ναρκίσσου 2, τα 2/6 μίας αποθήκης, το 1/3 ενός καταστήματος, 3) Σε πολυκατοικία
επι της οδού Ρόδων 7, το ½ αποθήκης , 4) Σε πολυκατοικία επί της οδού Ρόδων 5, το ½ αποθήκης.
Εφημ. Οι Κροκεές, αρ. φ. 194/20-1-1983, άρθρο «Ένας σύγχρονος “Μαικήνας” που άφησε τα
πάντα στο χωριό του».
1298
Φάκ. Δημητρίου Γορανίτη, Αρχείο Δήμου Κροκεών.
1299
Πετρολέκας Βασίλης. (1993). Κρεμαστή…, ό.π., σ. 19.
620
Οι Σπυρίδων, Γεώργιος, Δημήτριος και Ηλίας Ξανθάκου από τα Ανώγεια δώρισαν,1300
το 1958, στην Κοινότητα Ανωγείων μία διώροφο οικία τους με αυλή και κήπο, που
βρισκόταν στην κεντρική πλατεία των Ανωγείων, υπό τον όρο του αναπαλλοτρίωτου και
για χρήση κοινοτικού καταστήματος ή ξενώνα για τους διερχόμενους.
Ο Απόστολος Πιέρρος από την Γκοριτσά δώρισε1301 στην Κοινότητα Γκοριτσάς την
οικία του στην Γκοριτσά.
Ομογενείς με δωρεά τους διέθεσαν την οικία τους στην κοινότητα του τόπου
καταγωγής τους.
Ο Δημήτρης Χελιώτης από το Αλεποχώρι του Δήμου Γερονθρών, εγκατεστημένος
στην Ινδιάνα των ΗΠΑ, το 1936, δώρισε1302 στην Κοινότητα Αλεποχωρίου ένα ακίνητο
στην Αθήνα. Το 1952, δώρισε1303 μία τριώροφη κατοικία του στην Αθήνα, συνολικής
εκτάσης 533 τ.μ. στην Κοινότητα Αλεποχωρίου, με σκοπό τα έσοδά της να διατεθούν για
έργα κοινής ωφελείας, επισκευή πλατειών, κτιρίων. Το 1964, το ακίνητο1304 δόθηκε ως
αντιπαροχή και από την ενοικίαση διαμερισμάτων η κοινότητα εισέπραττε 200.000
δραχμές ετησίως.
Η Αδελφότης των Αραχοβιτών Αμερικής με δαπάνη1305 12.500 δολαρίων αγόρασε την
οικία του Ανδρέα Αθαν. Δήμα στην κεντρική πλατεία των Καρυών και τη διέθεσε στην
κοινότητα για τη στέγαση των γραφείων της.
Ο Σύλλογος Ρειχιωτών Αμερικής, το 1957, δώρισε1306 στην Κοινότητα Ρειχιάς μία
διώροφη οικία σε έκταση ενός στρέμματος στη Ρειχιά, με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως
κοινοτικό γραφείο.
1300
Δωρεά εν ζωή Σπυρίδωνος, Γεωργίου, Δημητρίου, Ηλία Ξανθάκου αρ. 23964/18-1-1958 του
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Ιωάννου Σοφ. Κατσίχτη, φάκ. Δωρεάς Αδελφών Ξανθάκου, Δ/νση
Ως λόγοι δωρεάς στο δωρητήριο συμβόλαιο αναφερόταν «προς εξυπηρέτηση τόσον των κατοίκων
Ανωγείων μεθ’ ου έχουσι στενοτάτους συγγενικούς, οικογενειακούς και φιλικούς δεσμούς…».
1301
1302
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 13/ 1936, σ. 13, άρθρο «Νέα Δωρεά του Δ. Χελιώτη στο Αλεποχώρι
Γερακίου». Το ακίνητο βρισκόταν στις οδούς Γ΄ Σεπτεμβρίου και Ιθάκης, αξίας 5.000.000
δραχμών. Το ετήσιο εισόδημα από ενοίκιο ήταν 200.000 δραχμές. Ακόμη, διέθεσε 70.000 δραχμές
για ανέγερση κοινοτικού καταστήματος.
1303
Δωρεά εν ζωή Δημητρίου Χελιώτη της 11-12-1952 του Συμβολαιογράφου της Πολιτείας
Ινδιάνα των ΗΠΑ Bernedine Rosenberger. Ο διαθέτης απαγόρευσε την εκποίηση του ακινήτου
ακόμη και αν αυτό καταρρεύσει. Αποδοχή δωρεάς εν ζωή αρ. 3823/11-2-1953 από τον πρόεδρο της
Κοινότητας Αλεποχωρίου, του Συμβολαιογράφου Γερανθρών Κωνσταντίνου Κυριαζή, φάκ.
Δημητρίου Χελιώτη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1304
Προσύμφωνο αγοραπωλησίας ποσοστών εξ αδιαιρέτου ακινήτου αρ. 4255/6-3-1964 του
Συμβολαιογράφου Αθηνών Γεωργίου Λούμου. Αίτηση του Γεωργίου Δημ. Χελιώτη της 20-3-1972
προς το Υπουργείο Εσωτερικών και Νομάρχη Λακωνίας, φάκ. Δημητρίου Χελιώτη, Δ/νση Τοπικής
1305
Καρυατικά.(1950). Αδελφότης Αραχοβιτών Καρυαί…, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 374.
621
Η Αδαμαντία Αδαμάκου από τη Ριβιώτισσα Σπάρτης, κάτοικος Ινδιάνας ΗΠΑ, το
1966, δώρισε1307 στο Δήμο Σπάρτης μία ισόγειο κατοικία της με τον κήπο της, με σκοπό ο
παραχωρούμενος χώρος να χρησιμοποιηθεί ως πλατεία.
Ο Λύσανδρος Λιακάκος από την Ποταμιά, εγκατεστημένος στο New Jersey των ΗΠΑ,
το 1967, δώρισε1308 μία παλιά ισόγεια οικία του σε οικοπεδική έκταση μισού στρέμματος,
που βρισκόταν στην Ποταμιά, στην Κοινότητα Ποταμιάς κατά πλήρες δικαίωμα
ιδιοκτησίας.
Η Στέλλα Παπαζήσιμου-Παπουτσή από την Άρνα, εγκατεστημένη στη Νέα Υόρκη, με
τη διαθήκη της δώρισε1309 στην Κοινότητα Άρνας μία οικία της με το οικόπεδό της που
βρισκόταν στην πλατεία Φτιαλίνας στην Άρνα.
Τα τέκνα και η σύζυγος του Παρασκευά Βούρα από τη Βαμβακού, κάτοικοι ΗΠΑ, το
1972, δώρισαν1310 στην Κοινότητα Βαμβακούς, οικία τους με το οικόπεδό της, έκτασης
200 τ.μ., στη Βαμβακού. Τα εισοδήματα1311 της οικίας οι διαθέτες όρισαν να διατεθούν για
κοινωφελή έργα στην Κοινότητα Βαμβακούς.
Ο Σύλλογος Ρειχιωτών Αμερικής δώρισε1312 στην Κοινότητα Ρειχιάς μία οικία με
οικότοπο.
1306
Δωρητήριο του Συλλόγου Ρειχιωτών Αμερικής της 11-12-1957, φάκ. Κληροδοτήματα Δήμων –
Κοινοτήτων, υποφάκ. Δωρεά Συλλόγου Ρειχιωτών Αμερικής, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
Διοίκησης Νομού Λακωνίας.
Στο δωρητήριο συμβόλαιο υπήρχαν οι όροι: α) η Κοινότητα Ρειχιάς δεν είχε δικαίωμα για
μεταβίβαση του ακινήτου σε τρίτους ή να το απαλλοτριώσει, β) μπορούσε να ανεγείρει επί του
οικοπέδου κτίσμα το οποίο να ήταν για κοινή χρήση.
1307
Πρακτικό συνεδριάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης αρ. 2/9-2-1967, απόφαση 5, φάκ.
Α/12 Ομογενών Δωρητών, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1308
Δωρεά εν ζωή Λύσανδρου ή Λούη Λιακάκου, προς την Κοινότητα Ποταμιάς αρ. 74085/22-12-
1967 του Συμβολαιογράφου Φάριδος Γεωργίου Αγγελάκου. Η δωρεά έγινε σε μνήμη του αδελφού
του δωρητή Παντελή Δημ. Λιακάκου και «σε ένδειξιν αγάπης και αγαθοεργίας προς την Κοινότητα
Ποταμιάς». Απόσπασμα Πρακτικού 7/22-6-1967 απόφαση 16 του Κοινοτικού Συμβουλίου
Ποταμιάς «Περί αποδοχής δωρεάς οικοπέδου Λύσσανδρου Λιακάκου», φάκ. Λύσανδρου
Λιακάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1309
Ιδιόγραφος διαθήκη Στέλλας Παπαζήσιμου-Παπουτσή. Πρακτικό αρ. 72415/67 δημοσίευσης
ιδιογράφου διαθήκης. Πράξη 5/26-3-1995 του Κοινοτικού Συμβουλίου Άρνας, «Αποδοχή
Διαθήκης της Στέλλας Παπαζήσιμου», φάκ. Στέλλας Παπαζήσιμου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης
1310
Δωρεά εν ζωή των τέκνων και της συζύγου Παρασκευά Βούρα, αρ. 2095/19-12-1972 της
Συμβολαιογράφου Σπάρτης Στέλλας Γκίνη-Σπύρου, φάκ. Παρασκευά Βούρα, Δ/νση Τοπικής
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς, αρ. πρωτ. 15/20-5-1973 αποδοχή δωρεάς.
1311
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς, αρ. πρωτ. 15/20-5-1973 αποδοχή δωρεάς. Τα εισοδήματα
διαχειριζόταν τριμελής επιτροπή αποτελούμενη από τον πρόεδρο της Κοινότητας Βαμβακούς ως
μέλος του Κοινοτικού Συμβουλίου και το διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Βαμβακούς. Τα
χρήματα κατατίθεντο στην Εθνική Τράπεζα σε λογαριασμό με την ονομασία «Επιτροπή
διαχειρίσεως δωρεάς κληρονόμων Παρασκευά Βούρα».
1312
622
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν να διατεθεί όλη η ακίνητη και κινητή περιουσία
τους στην κοινότητα του τόπου καταγωγής τους. Άλλοι διαθέτες όρισαν συγκεκριμένο
σκοπό της διάθεσης του κληροδοτήματός τους και άλλοι όχι.
Ο Γεώργιος Καρύγιαννης από τις Καρυές, κάτοικος Καλαμάτας, με τη διαθήκη1313 του
εγκατέστησε «κληρονόμο την κοινότητα της γενέτειράς μου Αραχώβης της Λακεδαίμονος εις
την οποίαν θέλει περιέλθει μετά το θάνατον και των δύο αδελφών μου κατά πλήρη κυριότητα
και η εν Αραχώβη κείμενη κινητή και ακίνητος περιουσία μου ως και άπασαι αι ανωτέρω
χρηματικαί καταθέσεις μου…».
Ο Γεώργιος Τσιαπάρας από τη Σελλασία, το 1937, με τη διαθήκη1314 του κληροδότησε
την οικία του και κτήματά του στη Σελλασία στην Κοινότητα Σελλασίας. Σε περίπτωση
πώλησης1315 της περιουσίας, το τίμημα προοριζόταν για οικοδομή ημιγυμνασίου του
Δήμου Σελλασίας.
Ο Μιχαήλ Γκίτας διέθεσε,1316 το 1959, όλη την περιουσία του στην Κοινότητα
Καρυών, μετά το θάνατο της κληρονόμου του. Όρισε οι τόκοι των εισοδημάτων να
διατίθενται τις παραμονές των Χριστουγέννων κάθε έτους σε φτωχές οικογένειες των
Καρυών.
Η Κλεοπάτρα Ιατρίδη, το 1968, με τη διαθήκη της άφησε στην Κοινότητα Κροκεών
ολόκληρη την ακίνητη περιουσία1317 της στις περιοχές Λάχιου, Στεφανιάς και Σκάλας
Λακωνίας.
1313
Ιδιόχειρος διαθήκη Γεωργίου Καρύγιαννη…, ό.π. Στην Κοινότητα Αράχοβας περιήλθε μία
οικία του, που βρισκόταν στην Αράχοβα, της οποίας απαγόρευσε την απαλλοτρίωση, φάκ.
Δωρητών, Αρχείο Κοινότητας Καρυών.
1314
Μυστική διαθήκη Γεωργίου Τσιαπάρα του Συμβολαιογράφου Σελλασίας Χαρ. Δημαρά αρ.
668/22-9-1937, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 150/14-12-1950, φάκ. Γεωργίου
Τσιαπάρα, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1315
Μυστική διαθήκη Γεωργίου Τσιαπάρα…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε η πώληση να γίνει με
δημοπρασία επί τρεις συνεχόμενες Κυριακές στη Σελλασία. Την πώληση να αναλαμβάνει επιτροπή
αποτελούμενη από το γεροντότερο της οικογένειας Σπύρου Τσιαπάρα, το διευθυντή του Ελληνικού
Σχολείου Σελλασίας, τον προέδρο της Κοινότητας Σελλασίας.
1316
Ιδιόγραφες διαθήκες Μιχαήλ Γ. Γκίτα της 6-2-57 και ετέρας της 21-4-58, δημοσιεύτηκαν στο
Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ. 35/5-3-1959 και 36/5-3-1959, φάκ. Μιχαήλ Γ. Γκίτα, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας. Ο διαθέτης απέκλεισε την εκποίηση των ακινήτων
του, πρότεινε με χρήματα και μετοχές που διέθετε στην Αμερική η κληρονόμος του σε συνεννόηση
με την Κοινότητα Καρυών να ενεργήσουν, να έρθουν στην Ελλάδα και να αγορασθεί στην Αθήνα
οικία ή κατάστημα και τα μισθώματά του, μετά το θάνατο της κληρονόμου του, να διανέμονται
από την Κοινότητα Καρυών σε φτωχές οικογένειες. Με δικαστική απόφαση 600/1966 του
Πρωτοδικείου Σπάρτης η περιουσία του διαθέτη περιήλθε κατά το 1/8 στην νόμιμη σύζυγό του και
κατά το 1/3 στο γιο του.
1317
Ιδιόχειρος διαθήκη Κλεοπάτρας Ιατρίδη…, ό.π.
Η περιουσία όρισε να είναι αναπαλλοτρίωτος και ανά τριετία ή τετραετία με τα εισοδήματά της να
προικίζεται άπορη νέα σε μνήμη του συζύγου της, του αδελφού της και της μητέρας της. Πρακτικό
Κοινότητας Κροκεών αρ. 14/1970, απόφαση 30 «Περί αποδοχής διενεργηθείσης δωρεάς υπέρ της
κοινότητας», φάκ. Κλεοπάτρας Ιατρίδη, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας.
623
Στην Κοινότητα Γκοριτσάς δώρισαν1318 την ακίνητη περιουσία τους οι καταγόμενοι
από την Γκοριτσά Γεώργιος Ανδρέου, Γεώργιος Καψάλης και Αικατερίνη Λεβέντη.
Ο Παναγιώτης Κατσάκος, το 1989, με τη διαθήκη1319 του όρισε να περιέλθει όλη η
ακίνητη περιουσία του στην Κοινότητα Αγίου Βασιλείου Γυθείου, μετά το θάνατο του
θείου του και της αδελφής του.
Ο Ηλίας Ασημακόπουλος από τις Αμύκλες, το 1979, με τη διαθήκη1320 του
κληροδότησε την ψιλή κυριότητα στην Κοινότητα Αμυκλών, ακινήτων1321
αναπαλλοτρίωτων, με σκοπό τα εισοδήματα να διατίθενται από επιτροπή ως εξής: τα 3/10
στην Κοινότητα Αμυκλών, τα 3/10 για προικοδότηση πτωχών κοριτσιών από τις Αμύκλες,
τα 2/10 για συντήρηση των ακινήτων, το 1/10 στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις
Αμύκλες και το 1/10 για απονομή βραβείων σε αριστούχους μαθητές των Αμυκλών.
Ο Δημήτριος Παπαπαύλου, το 1951, με τη διαθήκη1322 του άφησε στην Κοινότητα
Κυπαρισσίου «άπασαν την κινητήν και ακίνητον περιουσία μου οπουδήποτε κείμενην
ενταύθα ή αλλαχού ήτις ήθελεν ευρεθή κατά τον χρόνον του θανάτου μου ίνα διά των
χρημάτων της κληρονομίας μου ταύτης γίνουν λιμενικά έργα εις την Κοινότητα Κυπαρίσσι
Λακωνίας ήτις στερείται μέχρι σήμερον τοιούτου».
Ομογενείς δωρητές και ιδρύματα διέθεσαν μηχανήματα και αυτοκίνητα για τις
ανάγκες της κοινότητας του τόπου καταγωγής τους.
1318
1319
Δημόσια διαθήκη Παναγιώτη Δημ. Κατσάκου αρ. 11.291/30-6-1989 του Συμβολαιογράφου
Αθηνών Κωνσταντίνου Θεοδ. Λιακάκου, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Αθηνών αρ. 1698/14-5-
1993, φάκ. Παναγιώτη Κατσάκου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
1320
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Ασημακόπουλου της 3-2-1979, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 1780/5-7-1979. Απόσπασμα πράξης αρ. 13/17-10-1990 του Κοινοτικού Συμβουλίου
Αμυκλών. Αποδοχής δωρεάς Ασημακόπουλου, φάκ. Ηλία Ασημακόπουλου, Δ/νση Τοπικής
1321
Ιδιόγραφος διαθήκη Ηλία Ασημακόπουλου…, ό.π. Τα ακίνητα που διέθεσε κατά ψιλή
κυριότητα στην Κοινότητα Αμυκλών ήταν: α) οικόπεδο στην Άνω Βούλα Αττικής, β) μικρό
γραφείο σε πολυκατοικία στο κέντρο της Αθήνας, γ) οικόπεδο στην περιοχή Αναβύσσου Αττικής.
1322
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Παπαπαύλου αρ. 7262/14-8-1951 του Συμβολαιογράφου Πειραιά
Δαμιανού Τσιγκριμάνη, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Πειραιά αρ. 460/3-10-1984, Αρχείο
Δήμου Ρειχέας. Φάκ. Δημητρίου Παπαπαύλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.
Λακωνίας. Ο διαθέτης ανέφερε ότι, αν κατά το χρόνο του θανάτου του υπήρχε στο Κυπαρίσσι
λιμάνι, τα χρήματα να διατεθούν για επέκταση και βελτίωση των λιμενικών έργων.
Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς αρ. 43477/24-10-1985 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία
Ήμελου. Αρχείο Δήμου Ρειχέας. Με την πιο πάνω πράξη η Κοινότητα Κυπαρισσίου αποδέχτηκε
την καταλειφθείσα από τον Δημήτριο Παπαπαύλου περιουσία του η οποία αποτελείτο από: α) μία
πολυκατοικία στην περιοχή των Πατησίων οικοπεδικής έκτασης 427 τ.μ., β) έναν αγρό έκτασης
624 τ.μ. στην περιοχή των Άνω Λιοσίων, γ) έναν αγρό στο Κυπαρίσσι έκτασης ενός στρέμματος.
Δήλωση αποδοχής κληρονομιάς αρ. 46526/18-10-1988 του Συμβολαιογράφου Αθηνών Ηλία
Ήμελου, Αρχείο Δήμου Ρειχέας. Φάκ. Δημητρίου Παπαπαύλου. Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
624
Το 1958, η Παλλακωνική Ομοσπονδία Αμερικής - Καναδά απέστειλε στο Γενικό
Σύνδεσμο Δήμων και Κοινοτήτων μηχανήματα1323 αξίας 41.000 δολαρίων.
Ο Αθανάσιος Καλομοίρης, κάτοικος ΗΠΑ, από το Γεράκι δώρισε,1324 το 1958, στην
Κοινότητα Γερακίου έναν αεροσυμπιεστή τρακτέρ με ρυμουλκούμενο όχημα αξίας 6.000
δολαρίων.
Ο Σωτήριος Δ. Πουλημενάκος, το 1959, κάτοικος Χιούστον, από το Γεράκι,
δώρισε1325 στην Κοινότητα Γερακίου μία γεννήτρια ηλεκτρικού ρεύματος για χρήση στην
εκκλησία και στην πλατεία της πόλης.
Ο Σαράντος Πανάγος από την Γκοριτσά, εγκατεστημένος στη Ν. Υόρκη, το 1961,
διέθεσε 6.000 δολάρια για την αγορά αλωνιστικού μηχανήματος το οποίο δώρισε1326 στην
Κοινότητα Γκοριτσάς για τις ανάγκες των κατοίκων της.
Στο Δήμο Μολάων οι ομογενείς στις ΗΠΑ και καταγόμενοι από τους Μολάους
προσέφεραν:1327 ο Κυριάκος Συκαράς 7.700 δολάρια για την αγορά φορτηγού αυτοκινήτου
του δήμου και η Καλλιόπη Μάνου 1.000 δολάρια για την αγορά αυτοκινήτου.
Ο Σύλλογος Γυθειατών στο Τορόντο «Η Κρανάη», το 1976, δώρισε1328 αυτοκίνητο για
τις ανάγκες του Δήμου Γυθείου αξίας 7.000 δολαρίων, που προήλθε από έρανο των μελών
του συλλόγου.
Το Ίδρυμα1329 «Σταύρος Νιάρχος», το 1999, αγόρασε αστυνομικό όχημα για την
περιοχή της Bαμβακούς. Το 1999, αγόρασε1330 λεωφορείο και ηλεκτρονικούς υπολογιστές
1323
Εφημ. Λακωνικό Βήμα αρ. φ. 348/3-7-1958, άρθρο «Ευγενείς Πατριωτικαί Προσφοραί». Εφημ.
Λακωνικό Βήμα, αρ. φ. 349/6-7-1958. Τα μηχανήματα ήταν: ένα κομπρεσέρ αξίας 5.000 δολ., τρία
φορτηγά ανατρεπόμενα αξίας 13.000 δολ., ένας εκσκαφέας αξίας 12.000 δολ., ένα λεωφορείο-τζιπ
αξίας 4.500 δολ., τρεις αερόσφυροι αξίας 1.500 δολ., δύο ανατρεπόμενα φορτηγά αξίας 5.000 δολ.
Περιοδ. Νέα Λακεδαίμων, τεύχ. 9/15-10- 1956, άρθρο «Η Παλλακωνική Ομοσπονδία της Αμερικής
και η παροχή μηχανημάτων στην Ελλάδα». Κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου στο Σικάγο το 1956
συγκέντρωσε το ποσό των 3.350 δολ. για αγορά μηχανημάτων.
Εφημ. Λακωνικός Κήρυξ, αρ. φ. 37/12-6-1958, άρθρο «Οι εν Αμερική ομογενείς αποστέλλουν
μηχανήματα δι’ εκτέλεσιν έργων εν Λακωνία».
1324
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 25/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος
1988.
1960, σσ. 8-10. Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία…, ό.π., σ. 467.
1325
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 25/ Νοέμβριος-
Δεκέμβριος 1988.
1960, σσ. 8-10.
1326
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 8/ 5-9-1961, άρθρο Πανάγος Σαράντος «Ευεργέται της κοινότητος
Γκοριτσάς». Βιβλίο Λακώνων Δωρητών…, ό.π.
1327
1328
Έγγραφο του Δήμου Γυθείου αρ. 1645/9-7-1976 προς την Νομαρχία Λακωνίας, φάκ. Δωρητών
του Δήμου Γυθείου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν. Λακωνίας.
Ψήφισμα 81/21-8-1976 Δήμου Γυθείου, φάκ. ΔΗΜΟΤ. 2.1-135, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1329
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» το 1998 αγόρασε οχήματα για την καταπολέμηση πυρκαγιών σε
δασικές περιοχές για το Πυροσβεστικό Σώμα. Το 1999, αγόρασε περιπολικό σκάφος για τη
625
για το Δήμο Οινούντος. Ενίσχυσε αναπτυξιακά έργα στη Βαμβακού. Το 2004,
πραγματοποίησε αγορά εκχιονιστικού οχήματος για το Δήμο Οινούντος.
Δωρητές διέθεσαν υλικά στην κοινότητα του τόπου καταγωγής τους.
Ο Μιχαήλ Γκίτας με τη διαθήκη1331 του δώρισε φουστανέλες στην Κοινότητα Καρυών
«για να τις φορούν οι νέοι της κοινότητας κατά τις εθνικές εορτές».
Ο Χαράλαμπος Στελλάκης από τα Λιρά δώρισε,1332 το 1978, έπιπλα αξίας για τα
γραφεία της Κοινότητος Λιρών.
Οι αδελφοί Γιαννακόπουλοι1333 πραγματοποίησαν την ανακαίνιση του κοινοτικού
καταστήματος Σελλασίας και τον εξοπλισμό του με έπιπλα, βιβλιοθήκες και
ηλεκτρονικούς υπολογιστές.
Διαθέτες και δωρητές γηγενείς, ομογενείς και σύλλογοι ομογενών διέθεσαν στην
κοινότητα του τόπου καταγωγής τους χρηματικά ποσά, τα οποία όρισαν να διαχειριστεί η
κοινότητα για την επιτέλεση συγκεκριμένων σκοπών. Οι διαθέτες και δωρητές
επιθυμούσαν και όριζαν τα χρήματα που διέθεταν στην κοινότητα να χρησιμοποιηθούν για
την ανέγερση κοινοτικού γραφείου, την ενίσχυση απόρων, τη συντήρηση του σχολείου, τη
δημιουργία πλατείας, τη βελτίωση κοινοτικών δρόμων, την κατασκευή βρυσών. Μερικοί
διαθέτες και δωρητές διέθεσαν ποσά στην κοινότητα και δεν όρισαν το συγκεκριμένο
σκοπό της δωρεάς τους. Άλλοι διαθέτες και δωρητές ομογενείς και γηγενείς διέθεσαν
οικόπεδό τους, με σκοπό την ανέγερση κτιρίου που θα στέγαζε το κοινοτικό γραφείο.
Αριθμός διαθετών και δωρητών ομογενών και γηγενών όρισε τη διάθεση κτήματός τους
στην κοινότητα με σκοπό τη δημιουργία φρέατος ή δρόμου και άλλοι όρισαν τη διάθεση
της οικίας τους με σκοπό τη στέγαση των κοινοτικών γραφείων, σχολείων ή η είσπραξη
των ενοικίων να διατίθεται για τις ανάγκες της κοινότητας. Πολλοί από τους διαθέτες με τη
δωρεά τους προς την κοινότητα έθεταν τον όρο του αναπαλλοτρίωτου. Σημαντικός
αριθμός διαθετών με τη διαθήκη του όρισε να περιέλθει όλη η ακίνητη περιουσία στην
κοινότητα της ιδιαίτερης πατρίδας του. Οι διαθέτες αυτοί συνήθως κατοικούσαν σε άλλες
πόλεις της Ελλάδος ή στο εξωτερικό ή ήταν άτεκνοι.
Διεύθυνση Λιμενικού Σώματος στην Kάσο. Το 2002, δημιούργησε Kέντρο Eκπαίδευσης της
Eιδικής Mονάδας Aντιμετώπισης Kαταστροφών και αγόρασε ειδικό ελικόπτερο Super Puma για το
Πυροσβεστικό Σώμα. Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
1330
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, αγόρασε κινητό συνεργείο σίτισης του Δήμου
Αθηναίων. Το 1999 πραγματοποίησε εργασίες ανακαίνισης του πολιτιστικού κέντρου του Δήμου
Μεγίστης. Το 2001 αγόρασε οχήματα και ρομποτικό εξοπλισμό ασφαλείας για το Διεθνή
Αερολιμένα Αθηνών «Ελευθέριος Βενιζέλος». Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
1331
Ιδιόγραφος διαθήκη Μιχαήλ Γκίτα της 6-2-1957, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο Σπάρτης αρ.
1332
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 210/21-12-1978, άρθρο «Η κοινότητα Λιρών
ευχαριστεί δωρητήν». Ο δωρητής είχε δωρίσει στην κοινότητα μία πηγή ύδατος για την ύδρευση
των κατοίκων και τα δικαιώματα πηγής για την άρδευση της περιοχής.
1333
626
Προσφορές και δωρεές σε συλλόγους
Διαθέτες με τη διαθήκη τους διέθεσαν μέρος της περιουσίας τους σε συλλόγους.

Ο Κωνσταντίνος Τσεμπελής, κάτοικος ΗΠΑ, από το Γεράκι, με τη διαθήκη του όρισε
να διατεθεί1334 το ένα δεύτερο της περιουσίας του μετά το θάνατο της συζύγου του στην
Ένωση Γερακιτών.
Ο Λεωνίδας Ν. Γορανίτης από τις Κροκεές, το 1980, με τη διαθήκη1335 του διέθεσε το
ένα τρίτο της περιουσίας του στο Φιλοπρόοδο Σύλλογο Κροκεών, για συντήρηση της
φιλαρμονικής και στο Σύλλογο Κροκεατών Αττικής «Οι Διόσκουροι».
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν χρηματικά ποσά σε συλλόγους.
Ο Γεώργιος Α. Σταματέλος, το 1903, με τη διαθήκη1336 του κληροδότησε στον
Πειραϊκό Σύνδεσμο 10.000 δραχμές, στον Πειραϊκό Μουσικό Σύνδεσμο και στη Μουσική
Εταιρεία 1.000 δραχμές.
Ο Ανδρέας Βέλμαχος από τη Μαγούλα, το 1967, με τη διαθήκη του1337 μεταξύ των
κληρονόμων του όρισε και σύλλογο1338 «των εκάστοτε ηλικιωμένων (από πενήντα ετών και
άνω) καθώς και των ανικάνων προς εργασία ανδρών και γυναικών, που γεννήθηκαν στην
Τρύπη και μελλόντων να γεννηθούν στην Τρύπη και τους ηλικιωμένους απογόνους των
γονέων» του διαθέτη οπουδήποτε γεννηθέντες και μέλλοντες να γεννηθούν. Στο πιο πάνω
κληροδότημα ο διαθέτης άφησε: α) μετά το θάνατο της συζύγου του, αγρόκτημα στην
1334
Εφημ. Λακωνική Δράσις, Ιανουάριος 1974, άρθρο «Γεράκι: Το ξακουστό χωριό μου με τα επαινετά
κοινωφελή έργα».
1335
Ιδιόγραφος διαθήκη Λεωνίδα Νικ. Γορανίτη…, ό.π.
Περίληψη Μεταγραφής Ακινήτου. Εξαώροφη οικία της περιφέρειας του Δήμου Αθηναίων στην
οδό Κεφαλληνίας 63. Υποθηκοφυλακείο Αθηνών τόμ. 2.006, αρ. 431. Αρχείο Δήμου Κροκεών.
1336
Διαθήκη Γεωργίου Α. Σταματέλου 13 Οκτωβρίου 1903, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Πειραιά στις 3 Μαΐου 1906. Αντωνόπουλος Ανδρέας & Μπαλή Χαρίκλεια. (2003). Ευεργέτες και
Δωρητές…,ό.π. Αικατερινιάδης Γ.Ν. «Σταματέλος Γεώργιος», Πάπυρος-Λαρούς Μπριτάννικα, τόμ.
55ος, σ. 151. Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών
εγγράφων (1908) τόμ. Β΄…, ό.π.
1337
Ιδιόγραφος διαθήκη Ανδρέα Ιωαν. Βέλμαχου της 8-7-1967, δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Σπάρτης αρ. 116/16-11-1967, φάκ. Ανδρέα Βέλμαχου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και
1338
Ιδιόγραφος διαθήκη Ανδρέα Ιωαν. Βέλμαχου…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε στην περίπτωση που δεν
υπάρξει σύλλογος αλληλοβοήθειας γερόντων και μέχρι την ίδρυσή του, να τον αντικαθιστά η
Κοινότητα Τρύπης. Στις 19-11-2004 ιδρύθηκε σύλλογος με την επωνυμία «Σύλλογος Ηλικιωμένων
Τρύπης». Τότε το Δημοτικό Συμβούλιο Μυστρά παρέδωσε το κληροδότημα στο νεοσύστατο
σύλλογο όπως όριζε η διαθήκη. Απόσπασμα 130/31-5-2006 του Δημοτικού Συμβουλίου Μυστρά
«Περί κληροδοτήματος του Ανδρέα Βέλμαχου», φάκ. Ανδρέα Βέλμαχου, Δ/νση Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Λακωνίας.
627
περιοχή της Τρύπης, β) έτερο αγρόκτημά του, μετά το θάνατο των ανιψιών του, γ) το ½
οικοπέδου1339 με ερειπωθείσα οικία και κήπο καθώς και το 1/16 ελαιοπεριβόλου του.
Ο Αθανάσιος Ζάχαρης, ομογενής στην Αμερική, από την Αγόριανη, με τη διαθήκη του
το 1980, όρισε τη δημιουργία φιλανθρωπικού ιδρύματος, το οποίο θα διαχειριζόταν
χρηματικό ποσό1340 το οποίο, το 1986, ανερχόταν στις 535.000 δολάρια.
Δωρητές με χρηματική δωρεά ενίσχυσαν οικονομικά συλλόγους.
Ο Φαίδων Κουκουλές διέθεσε1341 μέρος των εισπράξεων από την πώληση βιβλίου του
υπέρ του Συλλόγου Βασσαριωτών Αθήνας «Ο Διόνυσος».
Ο Φίλιππος Τρουποσκιάδης από τη Βαμβακού, εγκατεστημένος στη Ζίφτα Αιγύπτου,
το 1923, διέθεσε 2.000 δραχμές στο Σύνδεσμο Βαμβακιτών Πειραιά «Η Βαμβακού».1342
Ο Σπύρος Νιάρχος από τη Βαμβακού, το 1928, προσέφερε στο Σύλλογο «Νέα Ζωή»
στη Βαμβακού 3.000 δραχμές για τις δραστηριότητές του.1343
Στην Ένωση Λακεδαιμονίων Αττικής για βραβεία που επέδωσε σε λακωνικούς φορείς,
το 1937, διέθεσαν1344 ποσά: ο Γεώργιος Δούσμανης 2.000 δραχμές, οι αδελφοί
Κουμάνταροι 2.000 δραχμές και ο Γ. Αναγνωστόπουλος 3.000 δραχμές.
Ο Γεώργιος Ανδριτσάκης προσέφερε1345 30.000 δραχμές, το 1966, στο Σύνδεσμο εν
Αττική Λακεδαιμονίων, για αγορά αιθουσών για τη στέγαση των γραφείων του
συνδέσμου.
1339
Ιδιόγραφος διαθήκη Ανδρέα Ιωαν. Βέλμαχου…, ό.π. Ο διαθέτης όρισε να περιέλθουν τα
ακίνητα στο σύλλογο των εκάστοτε ηλικιωμένων υπό τους εξής όρους: α) να εξαγοραστεί και το
υπόλοιπο του οικοπέδου και να κτισθεί κοινοτικό κατάστημα, β) για το πρώτο αγρόκτημα όρισε να
κτισθεί γηροκομείο για τους ηλικιωμένους κατοίκους Τρύπης, τους απογόνους των γονέων του. Το
γηροκομείο όρισε να ονομαστεί «Βελμάχειον Ευγηρίας Ίδρυμα» σε μνήμη των γονέων του
διαθέτη.
1340
Το κατατεθειμένο ποσό σε αμερικανική τράπεζα ήταν αναπαλλοτρίωτο. Ο διαθέτης στη
διαθήκη του όρισε οι τόκοι του κεφαλαίου να διατίθενται για τα υπάρχοντα φιλανθρωπικά,
εκκλησιαστικά, και εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αγόριανης. Το 1985, από τους τόκους
επιχορηγήθηκαν από το Ίδρυμα Αθανασίου Ζάχαρη η εκκλησία της Αγόριανης με 5.000 δολ, το
δημοτικό σχολείο με 6.500 δολ., οι μαθητές του δημοτικού σχολείου με 2.000 δολ., οι μαθητές από
την Αγόριανη που φοιτούσαν στο Γυμνάσιο και το Λύκειο Σπάρτης με 1.900 δολ., η Κοινότητα
Αγόριανης με 50.000 δολ., άπορες οικογένειες της Αγόριανης με 4.650 δολ.
Εφημ. Γεωργιτσιάνικα Νέα, αρ. φ. 49/7-5-1985, αρ. φ. 50/2-7-1985, αρ. φ. 58/8-11-1986 και αρ. φ.
84/12-11-1991.
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 125/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1985, σσ. 25-26, άρθρο «Το κληροδότημα
1341
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Β΄ τεύχ. 19/ Οκτώβριος 1922, σ. 15, άρθρο «Διά τον Βασσαρά».
1342
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 33 / Ιανουάριος 1924, σ. 209.
1343
Περιοδ. Οινούντιος, τεύχ. 18 / Ιούνιος 1928, σσ. 212-213. Πρακτικό αρ. 25/21-4-1928 και
πρακτικό αρ. 26/28-4-1928 του Συλλόγου «Νέα Ζωή». Για τον ίδιο σκοπό προσέφεραν ο
Ευστράτιος Γ. Καλλιαβάς 2.477 δραχμές, ο Νικόλαος Σταύρος Κουμάνταρος 1125 δραχμές, ο Δημ.
Β. Τσοχώνης 200 δραχμές, ο Κωνσταντίνος Νικολετόπουλος 200 δραχμές, ο Θεόδωρος Σταυρ.
Κουμάνταρος 1356 δραχμές, ο Παναγιώτης Π. Νικολετόπουλος 1.000 δραχμές.
1344
Εφημ. Σπαρτιατικά Νέα, αρ. φ.170/28-3-1937, άρθρο «Τα βραβεία της Ενώσεως».
1345
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 18/ 1966.
628
Ο Γεώργιος Πολίτης διέθεσε τα 4/15 των προσόδων του κληροδοτήματος στον
«Παρνασσό» και «ιδία υπέρ της παρ’ αυτού συντηρουμένης σχολής απόρων παίδων κατά
τον εξυπηρετικότερον τρόπον και κατά το δοκούν τη εκάστοτε διοικήσει του».1346 Ακόμη
όρισε1347 το 1/15 των προσόδων του κληροδοτήματος να καταβάλλεται στο Σύνδεσμο
Λακεδαιμονίων μέχρι του ποσού των 500.000 δραχμών για απόκτηση εντευκτηρίου και, με
την απόκτησή του, για αγορά βιβλίων για εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης του συνδέσμου.
Για τον ξενώνα στα Τζίντζινα, προσέφεραν1348 στο Σύλλογο Τζιντζινιωτών Αθηνών οι
ομογενείς Παναγιώτης Γιαννούκος 750 δολάρια και ο Νικόλαος Πρόκος 600 δολάρια.
Με δαπάνη1349 του Ιωάννη Στ. Κουμάνταρου, της Ευγενίας συζ. Σπύρου Νιάρχου, του
Ιωάννου Κ. Λιάκου και του Δημητρίου Ν. Σκούφη, το 1968, έγινε η ανακαίνιση της
Αγροτικής Λέσχης Βαμβακούς.
Για το Φιλοπρόοδο Σύλλογο Λιρών, το 1976, κάτοικοι της περιοχής και καταγόμενοι
από τα Λιρά προσέφεραν1350 38.000 δραχμές. Το 1977, διέθεσαν1351 ο Χαράλαμπος
Στελλάκης 2.000 δραχμές, ο Αλέξανδρος Ανδρεσάκης 500 δραχμές και ο Ιωάννης
Σπυράκης 500 δραχμές.
Στο Σύλλογο Νέων Μονεμβάσιας, το 1982, και για την εκπλήρωση των σκοπών του
προσέφεραν:1352 ο Θεόδωρος Ανδρομιδάς 3.000 δραχμές και από 1.000 δραχμές ο Κ.
Γεωργακόπουλος και η εφημερίδα «Η Φωνή της Μονεμβάσιας».
Για το πολιτιστικό κέντρο του Αγίου Δημητρίου, το 1984, από εθελοντικές προσφορές
συγκεντρώθηκε1353 το ποσό των 30.000 δραχμών.
Το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα, το 1986, επιβράβευσε1354 την Πνευματική Εστία Σπάρτης
για τα 25 χρόνια της πολιτιστικής δράσης για την εξύψωση της πνευματικής και
κοινωνικής ζωής της Σπάρτης.
1346
Διαθήκη Γεωργίου Πολίτη…, ό.π. Σε άρθρο του Γ.Δ. Αναγνωστόπουλου στα Λακωνικά με
τίτλο «Ένας μεγάλος ευεργέτης του Συνδέσμου μας και της Λακεδαίμονος» αναφερόταν: «Η
προτίμησις εγένετο και λόγω εκτιμήσεως προς την ανωτερότητα των διοικούντων του συλλόγου,
αλλά και διότι, ως ελέγετο, είχεν εκμάθει τα στοιχειώδη γράμματα εις νυκτερινήν σχολήν του
“Παρνασσού”». Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. 11/ Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1965.
1347
Διαθήκη Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη…, ό.π. Η διαθήκη δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα
Σπαρτιατικά Χρονικά 7-10-1937, την εφημερίδα Σπαρτιατικά Νέα αρ. φ. 62/ 13-1-1937 και στα
Λακωνικά έτος Β΄ τεύχ. 11/Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1965.
1348
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 43/ Σεπτέμβριος 1966.
1349
1350
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 187/20-11-1976, άρθρο «Ο Σύλλογος Λιρών
ευχαριστεί Δωρητάς».
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 180/31-3-1976 και αρ. φ. 184/20-7-1976.
1351
1352
1353
Εφημ. Τα Νέα του Αγίου Δημητρίου, αρ. φ. 24/ Οκτώβριος 1984, άρθρο «Κοινωφελείς
Προσφορές».
1354
Εφημ. Εθνικός Φρουρός, αρ. φ. 1861/15-12-1986 άρθρο «Το Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα επιβραβεύει
την Πνευματική Εστία Σπάρτης». Δίπλωμα τιμής μετά μεταλλίου του ιδρύματος και χρηματικό
έπαθλο 150.000 δραχμών απονεμήθηκε από τον πρόεδρο του Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος στην
Πνευματική Εστία.
629
Ο Δημήτριος Ζερβούλιας, το 1988, προσέφερε1355 το ποσό των 100.000 δραχμών στο
Σύνδεσμο εν Αττική Λακεδαιμονίων.
Για την ενίσχυση και την ανάπτυξη του έργου της, στην Πνευματική Εστία Σπάρτης,
το 1991, διέθεσαν1356 τα πιο κάτω ποσά: Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα 25.000 δραχμές,
Τζόκας Χρύσανθος 20.000 δραχμές, Νομαρχιακή Επιτροπή ΠΑΣΟΚ Λακωνίας 10.000
δραχμές, Τοπική Οργάνωση ΠΑΣΟΚ Μαγούλας 10.000 δραχμές, Φούντας Παρασκευάς
10.000 δραχμές, Μορφαγάνης Ιωάννης 5.000 δραχμές, Πολυχρονοπούλου Μαρία 15.000
δραχμές, Καραγιάλες Δημήτρης 10.000 δραχμές, Σαμπατάκος Ευάγγελος 5.000 δραχμές,
Μιχελόγγανας Ιωάννης 50.000 δραχμές, Ηλίου Ρόζα 10.000 δραχμές, Μαχαίρας Μιχάλης
5.000 δραχμές, Γερουλάκου Δώρα 30.000 δραχμές, Παντελής και Μαρία Δημακάκου
Η Ρεβέκκα Μαυρομιχάλη προσέφερε:1357 το 1998, από 25.000 δραχμές στη
Χριστιανική Οργάνωση Κυριών Γυθείου και στο Μουσικό Σύλλογο Γυθείου και, το 1999,
στην Πολιτιστική Ένωση Μάνης στην Αρεόπολη 50.000 δραχμές.
Το κληροδότημα Ιωάννη Ζερβουλάκου, το 2010, προσέφερε 6.560 ευρώ στον
Πατριωτικό Σύνδεσμο Γυναικών.1358
Ομογενείς δωρητές ενίσχυσαν οικονομικά συλλόγους.
Ο Γεώργιος Τσοχώνης από τη Βαμβακού, κάτοικος Μάντσεστερ Αγγλίας, το 1924,
διέθεσε1359 100.000 δραχμές στο Σύνδεσμο Βαμβακιτών Πειραιά.
2.000 δολαρίων για ανέγερση προσκοπικής εστίας στη Σπάρτη.
Για την ανακαίνιση του μεγάρου του κληροδοτήματος Πετρολέκα, οι εγκατεστημένοι
στις ΗΠΑ και καταγόμενοι από το Χάρακα διέθεσαν1361 η Νταίζυ Πετρολέκα 5.000
δολάρια και ο Χρήστος Χελιώτης 4.000 δολάρια.
Δωρητές διέθεσαν οικοδομή ή οικόπεδό τους σε συλλόγους.
Ο Παναγιώτης και η Γεωργία Ιωάν. Πραγαλού από τον Άγιο Δημήτριο, το 1970,
δώρισαν1362 οικόπεδό τους για την ανέγερση συνεταιριστικού ελαιουργικού εργοστασίου
στον Άγιο Δημήτριο.
Η Αγγελική Μαυρομιχάλη, το 2010, προσέφερε1363 ένα λιθόκτιστο κτίριο στην
Αρεόπολη για τις ανάγκες του Συλλόγου «Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης».
Δωρητές διέθεσαν υλικά σε συλλόγους.
1355
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.136/ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1988, σ. 13.
1356
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ.157/ Μάρτιος-Απρίλιος 1992, σ. 23.
1357
1358
προϋπολογισμών. Εθνικά Κληροδότηματα. Κληροδότημα Ιωάννη Ζερβουλάκου.
1359
Περιοδ. Μαλεβός, έτος Δ΄ τεύχ. 38 / Ιούνιος 1924, σσ. 261-262, άρθρο «Ο Τσοχώνης, Μέγας
ευεργέτης και εκπολιτιστής».
1360
Εφημ. Νέα Σπάρτη της 21-1-1962.
1361
1362
1363
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 790/Ιούλιος 2010, άρθρο «Σημαντική δωρεά. Για τον
εξωραϊσμό του κτίσματος η Ρεβέκκα Στυλ. Μαυρομιχάλη πρόσφερε 40.000 ευρώ».
630
Ο Ευάγγελος Παπαδάκος από το Ξηροκάμπι, το 1973, με δαπάνη1364 30.000 δραχμών
διέθεσε είκοσι δύο στολές για τη φιλαρμονική του Μουσικογυμναστικού Συλλόγου
«Απόλλων» Ξηροκαμπίου.
Ο Ιωάννης Βασ. Γεώργας, το 1977, δώρισε1365 ένα μαγνητόφωνο στο Σύλλογο
Αγγελώνας για τις ανάγκες του συλλόγου.
Το Ίδρυμα1366 «Σταύρος Νιάρχος», το 1998, πραγματοποίησε αγορά παραδοσιακών
στολών και εκπαιδευτικού υλικού και τα διέθεσε στο Λύκειο Ελληνίδων Σπάρτης.
Χρηματοδότησε πολιτιστικές εκδηλώσεις και προγράμματα παροχής βοήθειας σε απόρους
που πραγματοποίησε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κυριών Σκάλας Λακωνίας.
Δωρητές προσέφεραν τη βιβλιοθήκη τους σε συλλόγους.
Το 1962, στη βιβλιοθήκη του Επιμορφωτικού Κέντρου Γκοριτσάς έγιναν οι δωρεές1367
είκοσι βιβλίων γεωμελισσοκομικών από τον Γεώργιο Χρόνη, εβδομήντα βιβλίων από τον
Παναγιώτη Ν. Ανδριτσάκη και από τον Άγγελο Τριήρη δωρεά τεχνικών βιβλίων.
Ο Δημήτριος Γεωργ. Παπαμιχαλόπουλος διέθεσε,1368 το 1984, στο Δικηγορικό
Σύλλογο Πειραιά τις δύο βιβλιοθήκες του με τα βιβλία.
Διαθέτες με τη διαθήκη τους όρισαν μέρος της ακίνητης περιουσίας τους ή χρήματα
να διατεθούν σε συλλόγους. Δωρητές ομογενείς και γηγενείς ενίσχυσαν οικονομικά
φιλοπρόοδους συλλόγους. Άλλοι διαθέτες και δωρητές μπορεί να προσέφεραν οικόπεδό
τους, τη βιβλιοθήκη τους, υλικά. Σημαντικός αριθμός δωρεών κατευθύνθηκε στην Ένωση
Λακεδαιμονίων Αττικής και στην Πνευματική Εστία Σπάρτης.
1364
Περιοδ. Το Ξηροκάμπι, τεύχ. 15/1973, άρθρο «Δωρεά Ευεργέτου». Ο δωρητής είχε προσφέρει
και τρία πνευστά μουσικά όργανα.
1365
Εφημ. Η Φωνή της Μονεμβάσιας, αρ. φ. 192/20-4-1977, άρθρο «Δωρεά στο σύλλογο της
Αγγελώνας».
1366
Το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», το 1999, πραγματοποίησε αγορά χώρου για τη στέγαση
γραφείων και χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων για το Κέντρο Ευρωπαϊκού
Συνταγματικού Δικαίου-Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου. Το 2001, πραγματοποίησε
εργασίες αποπεράτωσης του Πολιτιστικού-Συνεδριακού Kέντρου στη Δημητσάνα για την Εταιρεία
Πελοποννησιακών Σπουδών. Χρηματοδότησε αρχιτεκτονική μελέτη για τις εργασίες ανακαίνισης
του κεντρικού κτιρίου για το Λύκειο των Ελληνίδων στην Aθήνα. Το 2002, χρηματοδότησε τα
λειτουργικά έξοδα του Συλλόγου «Ελπίδα» σε μνήμη Σταύρου Tριανταφυλλίδη. Ιστοσελίδα
Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
1367
Εφημ. Τα Τσίντζινα, αρ. φ. 22/18 -11-1962.
1368
Δημόσια διαθήκη Δημητρίου Γεωρ. Παπαμιχαλόπουλου δημοσιεύθηκε στο Πρωτοδικείο
Αθηνών αρ. 3196/19-19-1986, φάκ. Δημητρίου Γεωρ. Παπαμιχαλόπουλου, Δ/νση Τοπικής
631
«Διά προσωπικής εργασίας κατεσκευάσθη»
Η προσωπική εργασία, η δωρεάν οικοδόμηση, κατασκευή και επισκευή δρόμων, η

«αμισθί» παροχή υπηρεσιών αποτελεί μορφή ευεργετισμού.
Άνθρωποι που δεν είχαν χρήματα προσέφεραν ατομική εργασία για την εξυπηρέτηση
κάποιου κοινωφελούς σκοπού, που συνήθως απαιτούσε χειρωνακτική εργασία.
Σε δύσκολες περιόδους οικονομικά και πολιτικά και όταν το Κράτος αδυνατούσε να
συνδράμει σε έργα κοινής ωφέλειας προς τους κατοίκους της Λακωνίας, αυτοί με
προσφορά προσωπικής εργασίας προσπαθούσαν να αποπερατώσουν ένα έργο κοινής
ωφέλειας.
Με προσωπική εργασία των κατοίκων ανεγέρθηκε ενοριακός ναός στον τόπο της
κατοικίας τους.
Από το 1892 έως 1895, κτίστηκε ο ενοριακός ναός της Παναγίας στο Βαχό με
προσωπική εργασία των κατοίκων, ενώ το καμπαναριό κτίστηκε με δαπάνη του Νικολάου
Πιερράκου,1369 δωρεά του οποίου ήταν και η καμπάνα της εκκλησίας.
Με προσωπική εργασία κατοίκων του Γυθείου, ανδρών και γυναικών,
προσαυξήθηκε1370 ο ναός του Αγίου Γεωργίου Γυθείου, τα έτη 1922-1923.
Με προσωπική εργασία των κατοίκων ανεγέρθηκε δημοτικό σχολείο στον τόπο της
κατοικίας τους.
Το Δημοτικό Σχολείο Βλαχιώτη ανεγέρθηκε,1371 το 1882, με προσωπική εργασία των
κατοίκων. Το 1953, οι αδελφοί Μπόλλα δώρισαν οικόπεδο για τη δημιουργία νέου
σχολείου, το οποίο ανεγέρθηκε με χρηματικές εισφορές και με προσωπική εργασία των
κατοίκων.
Το Δημοτικό Σχολείο Αγγελώνας Λακεδαίμονος οικοδομήθηκε,1372 το 1900, με την
προσωπική εργασία των κατοίκων και δωρήθηκε στο Δημόσιο.
Το Δημοτικό Σχολείο Ασωπού οικοδομήθηκε, το 1924, με χρήματα που προήλθαν1373
από προαιρετικό έρανο μεταξύ των κατοίκων του Ασωπού, χρήματα που απέστειλαν οι
1369
Σταύρος Πατρικουνάκος. (1999). Βαχός…, ό.π., σ. 84.
Περιοδ. Μάνη, τεύχ. 32/ Ιούλιος Σεπτέμβριος 2007, σσ. 32-37, άρθρο «Νικόλαος Δ. Πιερράκος
ένας Μανιάτης Πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου».
1370
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικές…, ό.π., σσ. 384, 388-389. Η προσωπική
εργασία είχε υπολογισθεί σε 60.000 δραχμές.
Ο Μητροπολίτης Γυθείου Διονύσιος, το 1924, απηύθηνε έγγραφο «Δίκαιο έπαινο των εργατών της
πόλεως Γυθείου» στο οποίο ανέφερε: «Δίκαιος και απαραίτητος θεωρώ ως πάντοτε και νυν να
ομολογήσω ότι η εργατική τάξις Γυθείου μετά των γυναικών και τινών των μεγάλων συνέδραμαν
εις την εκτέλεσιν του έργου, και ότι άνευ της προσωπικής των ταύτης εργασίας και συνδρομής ήτο
αδύνατον να συντελεσθεί η εργασία αύτη…».
1371
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Βλαχιώτη της 15-4-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181
θυρίς 6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1372
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Αγγελώνας της 1-6-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181
1373
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Ασωπού της 15-4-1952, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς
6/6, Δωρηταί Σχολείων, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
632
ομογενείς στην Αμερική καταγόμενοι από τον Ασωπό και με την προσωπική εργασία των
κατοίκων.
Το Δημοτικό Σχολείο1374 Κρεμαστής οικοδομήθηκε το διάστημα 1926-1929 με
χρηματική βοήθεια των ομογενών Αμερικής και με προσωπική εργασία των κατοίκων.
Το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Μονεμβάσιας οικοδομήθηκε,1375 το 1927, με
δαπάνες του Δημοσίου και με την προσωπική εργασία των κατοίκων.
Με προσωπική εργασία1376 των κατοίκων του Γερακίου, από το 1927 μέχρι το 1931,
οικοδομήθηκε το Δημοτικό Σχολείο Γερακίου.
Το Δημοτικό Σχολείο Βελανιδίων οικοδομήθηκε,1377 το έτος 1931, με προσωπική
εργασία των κατοίκων και με την κρατική επιχορήγηση.
Στο Δημοτικό Σχολείο Νιάτων, το 1940, έγινε η προσθήκη μίας αίθουσας «διά
προσωπικής εργασίας των κατοίκων της Κοινότητας».1378
Με προσωπική εργασία κατοίκων της περιοχής της Κοίτας, με την προσφορά πέτρας,
άμμου και ασβέστου και με εθελοντική εισφορά σε χρήμα ύψους 5.170.000 δραχμών, το
1952, κατασκευάστηκε το νέο κτίριο1379 του Δημοτικού Σχολείου Κοίτας.
Το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ανδρέα Γουβών ανεγέρθηκε, το 1893, «κατά το μέγιστον
αυτό μέρος εκ πόρων των πτωχών κατοίκων οίτινες μόλις φθάνουν τους 119 (23
οικογένειαι) εις το απιστεύτως μικρόν χρονικό διάστημα των 10 μηνών και διά της
καταβολής εργασίας προσωπικής εις απεριορίστον αριθμόν ημερών».1380
Με προσωπική εργασία των κατοίκων κατασκευάστηκαν κοινοτικοί και επαρχιακοί
δρόμοι.
Οι κάτοικοι της Βαμβακούς για τη διάνοιξη δρόμων, το 1903, είχαν προσφέρει
περισσότερα από 3.500 ημερομίσθια δωρεάν προσωπικής εργασίας.1381
1374
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Κρεμαστής, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6,
1375
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Μονεμβάσιας της 1-6-1953, Φάκ.
1376
Λισάρη Παν. άρθρο «Ευεργέτες του Γερακίου» εφημ. Το Γεράκι, αρ. φ. 23/ Ιούλιος-Αύγουστος
1988.
1960, σσ. 8-10.
1377
Ιστορική έκθεσις για το Δημοτικό Σχολείο Βελανιδίων της 10-4-1953, φάκ. ΕΚΠ. 201.1-181
1378
Δελτίο διδακτηριακής καταστάσεως του Δημοτικού Σχολείου Νιάτων της 18-1-1951, φάκ.
Δημοτικό Σχολείο Νιάτων ΕΚΠ. 201.1-170, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1379
Εφημ. Ο Φάρος της Λακωνίας, αρ. φ. 1/1-7-1953, άρθρο «Ανέγερσις Σχολείου εις Κοίταν». Οι
εργασίες ανέγερσης του σχολείου σταμάτησαν γιατί το αρχικό ποσό των 5.000.000 δραχμών που
είχε διατεθεί από το Κράτος έφθασε μέχρι την τοιχοποιία. Έγιναν εκκλήσεις, για να συνεχισθεί η
επιχορήγηση από το Κράτος. Επειδή δεν υπήρξε καμία κρατική επιχορήγηση, το έργο συνεχίστηκε
με την προσωπική εργασία και τις εθελοντικές προσφορές σε υλικά και χρήμα από τους κατοίκους.
1380
Δελτίο διδακτηριακής καταστάσεως του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Ανδρέα Γουβών της 6-3-
1954, φάκ. Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ανδρέα Γουβών ΕΚΠ. 201.1-188, ΓΑΚ Ν. Λακωνίας.
1381 η
633
Επί δημαρχίας του Αθανασίου Ματάλα κατασκευάστηκαν με προσωπική εργασία των
κατοίκων του Δήμου Οινούντος δρόμοι τριάντα χιλιομέτρων από τα Βρέσθενα μέχρι την
τοποθεσία Χάνι Μπακούρου.1382
Με προσωπική εργασία των κατοίκων της Βαμβακούς1383 έγινε, το 1906, επέκταση
του δρόμου Βαμβακούς - Βαρβίτσας και δόθηκε για χρήση κυκλοφορίας αυτοκινήτων.
Ο δρόμος Βασσαρά - Βρουλιά διανοίχτηκε με την οικονομική ενίσχυση των
ομογενών1384 Βασσαριωτών της Αμερικής και με προσωπική εργασία1385 των κατοίκων του
Βασσαρά και των Βερροίων.1386
Με προσωπική εργασία των κατοίκων της περιοχής του Γερακίου, από το 1927 μέχρι
το 1931, κατασκευάστηκε1387 αμαξιτή οδός Γερακίου-Μυρτιάς μήκους είκοσι χιλιομέτρων
και το 1936 μέχρι το 1939 κατασκευάστηκε το τμήμα Γερακίου-Αγ. Αναργύρων μήκους
δώδεκα χιλιομέτρων.
Με προσωπική εργασία των κατοίκων των κοινοτήτων μπορούσε να υπάρξει ανέγερση
ναού στην κοινότητα, ανέγερση δημοτικού σχολείου, διάνοιξη κοινοτικών και επαρχιακών
δρόμων.
1382
Περιοδ. Λακωνικά, τεύχ. Α΄/ 1932, σ. 363. Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμονίου,
Η Δράση και το έργο του ιδρύματος. Βιογραφία και Διαθήκη Αθανασίου Ματάλα. Αθήνα 2007.
1383 η
1384
Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 16/ Ιούλιος 1922, σ. 13, άρθρο «Ευγνωμοσύνη εις τους Μοχθούντας».
1385
«Τα ξινάρια, οι τσάπες, οι κασμάδες και τα φτιάρια τριακοσίων και πλέον νέων, γέρων,
γυναικών και παιδιών, που εκτυπούσαν στην γη κατά την ιστορικήν για τον Βασσαρά 2αν Μαΐου
1922 ημέραν Δευτέραν, όταν ήρχιζε η κατασκευή του δρόμου…». Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 15/
Ιούνιος 1922, σ. 1, άρθρο «Εύγε Βασσαραίοι».
1386
Κουφός Νικόλαος. (2001). Τα Βέρροια Λακεδαίμονος. Μνήμες και μνημεία. Πάρνων, σσ. 243-
250. Το τελικό κόστος του δρόμου καλύφθηκε από εμβάσματα ομογενών.
«…οι Βασσαριώται, απελπισθέντες από τους άρχοντές των και παρακινηθέντες από έναν
συγχώριον των…απεφάσισαν να κάμουν τον εκβραχισμόν της Σουδίτσας και να κατασκευάσουν
διά προσωπικής εργασίας την ην κατασκευάσαν οδόν, συντελέσαντος τούτο φιλοτίμως και του τότε
Δημάρχου Οινούντος Αθαν. Ματάλα…» Περιοδ. Μαλεβός, τεύχ. 21/ 1922.
«…Αλλά προς περάτωσιν του έργου τούτου αρξάμενου από της προσεχούς ανοίξεως εκτός της
προσωπικής των κατοίκων εργασίας απαιτηθήσεται και δαπάνη 2.500 περίπου δραχμών εκ τίνων
των εν Βασσαρά συμπατριωτών και ημών καταβλήθησαν 900 περίπου δραχμαί…». Από επιστολή
της 10-2-1899 «Προς τους απανταχού απόδημους Βασσαραίους και πάντα φιλάνθρωπον». Περιοδ.
Μαλεβός, τεύχ. 22/1923, σσ. 56-57.
1387
634
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Για τους Λάκωνες ευεργέτες και τα κληροδοτήματά τους, εκτός από ορισμένες
αποσπασματικές αναφορές και εργασίες, δεν υπήρχε σαφής γνώση και συστηματική
καταγραφή. Μέχρι σήμερα δεν υπήρξε μελέτη με αντικείμενο τη διεξοδική διερεύνηση του
συνόλου των τοπικών ευεργετών και δωρητών, των κληροδοτημάτων και ιδρυμάτων που
υπήρξαν στο λακωνικό χώρο ούτε και η κατεύθυνση της δωρεάς αυτών.
Λόγω του διάσπαρτου και ογκώδους αρχειακού υλικού που μπορεί να περιέχει
στοιχεία για τους τοπικούς ευεργέτες, δεν μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι έχουν
συμπεριληφθεί πάντες οι τοπικοί δωρητές, όμως έχουν αναδειχθεί όλες οι πτυχές της
συνεισφοράς των τοπικών ευεργετών. Από τη μελέτη του αρχειακού υλικού προκύπτει η
διαχρονικότητα του ευεργετισμού, αλλά και η επικαιρότητά του.
Από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους μέχρι τις μέρες μας η προσφορά των
Λακώνων ευεργετών - δωρητών ήταν καθοριστική για την εξέλιξη της τοπικής κοινωνίας.
Με την ευεργεσία η ιδιωτική πρωτοβουλία προσέφερε στο κοινωνικό σύνολο ό,τι
αδυνατούσε να αποδώσει στους πολίτες του το ίδιο το Κράτος.
Οι Λάκωνες ευεργέτες ενίσχυσαν τους θεσμούς με τη δημιουργία υποδομών στους
τομείς της παιδείας, της υγείας, της κοινωνικής πρόνοιας και των κοινωφελών σκοπών
συμπληρώνοντας το Κράτος. Μερίμνησαν για την ανέγερση σχολείων, διευκόλυναν νέους
που ήθελαν να σπουδάσουν με την παροχή υποτροφιών, ενίσχυσαν τις υποδομές της
υγείας, ανήγειραν και ενίσχυσαν εκκλησίες, ενίσχυσαν όλους τους τομείς των κοινωφελών
σκοπών, την κοινωνική πρόνοια, υποστήριξαν έργα φιλανθρωπίας, παρείχαν
προικοδοτήσεις. Προσέφεραν σε τομείς που δεν μπορούσε να ανταποκριθεί η κρατική
μέριμνα. Μέγιστη ήταν η συνεισφορά για τα πιο πάνω έργα των μεταναστών και των
συλλόγων που είχαν ιδρύσει στη δεύτερη πατρίδα τους. Οι τοπικοί ευεργέτες συνέβαλαν
στην ανασυγκρότηση της ελληνικής επαρχίας και διαδραμάτισαν ουσιαστικό ρόλο στην
ολοκλήρωση του Ελληνικού Κράτους.
Από τη μελέτη των διαθηκών προέκυψε ότι οι τοπικοί ευεργέτες έδρασαν με
ανιδιοτέλεια. Κίνητρό τους ήταν το αίσθημα προσφοράς και αγάπης προς τον τόπο
γέννησής τους και προς το συνάνθρωπο. Οι περισσότεροι από τους διαθέτες ακολούθησαν
ένα λιτό τρόπο ζωής, δεν απέκτησαν τέκνα, είχαν έντονο το θρησκευτικό συναίσθημα και
δεν επιδίωξαν την προβολή τους.
Ευεργέτες ομογενείς και γηγενείς προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, γιατί
επιθυμούσαν οι νεότερες γενιές να ζήσουν σε έναν καλύτερο τόπο, επιζητώντας και τη
δική τους αναγνώριση και υστεροφημία λόγω του ιδιαίτερου συναισθηματικού δεσμού με
τη γενέτειρά τους. Πάνω απ’ όλα θεωρούσαν χρέος την προσφορά στην ιδιαίτερη πατρίδα.
Για τον κάθε ευεργέτη μέσα από τη διαθήκη του ή δωρεά εν ζωή αναδείχτηκαν η
στάση του, η νοοτροπία του απέναντι στη ζωή και το θάνατο, τα κίνητρά του, η ψυχική του
κατάσταση, η άποψή του για την προσφορά στην εκπαίδευση, οι λόγοι που τον οδήγησαν
να προσφέρει σε θεσμούς της παιδείας.
Κυρίαρχη θέση προσφοράς για τους ευεργέτες αποτελούσε η παιδεία. Ήταν πεποίθηση
ότι χάρη στην παιδεία θα μπορούσε να υπάρξει η πρόοδος και η δημιουργία ενός
σύγχρονου Κράτους. Η παιδεία αποτέλεσε έναν τομέα για τον οποίο οι ευεργέτες έδειξαν
ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προσέφεραν για την ενίσχυσή του. Με την Απελευθέρωση του
635
Ελληνικού Κράτους οι κάτοικοι των περιοχών συνεισέφεραν για τη σύσταση δημοτικού
σχολείου. Τη συντήρηση των πρώτων δημοτικών ανέλαβαν οι οικονομικά ευκατάστατοι
μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Από τις αρχές του 20ού αιώνα, υπήρξαν ατομικές και
συλλογικές προσφορές ομογενών, οι οποίοι ανέλαβαν πρωτοβουλίες για τη δαπάνη
κατασκευής διδακτηρίου και προσθήκης αιθουσών, μέχρι και επισκευαστικές εργασίες των
σχολείων.
Σημαντικός ήταν ο ρόλος των ομογενειακών συλλόγων και των αδελφοτήτων, που με
την πραγματοποίηση προαιρετικών εράνων συνέβαλαν στη δαπάνη ανέγερσης σχολείου.
Αυτές οι σημαντικές πράξεις δωρεάς των ομογενών προς την εκπαίδευση αποτέλεσαν το
παράδειγμα που ακολούθησαν οι ντόπιοι, οι οποίοι με τη σειρά τους συνεισέφεραν και
υποστήριξαν τους εκπαιδευτικούς θεσμούς.
Οι γηγενείς προσέφεραν την οικία τους, την παραχωρούσαν στο Δημόσιο με σκοπό
εκεί να λειτουργήσει το δημοτικό σχολείο της κοινότητας. Άλλοι προσέφεραν το οικόπεδό
τους, με σκοπό στο χώρο αυτό να ανεγερθεί σχολείο. Ομογενείς και γηγενείς με τις
χρηματικές προσφορές τους αναλάμβαναν τη συντήρηση των δημοτικών σχολείων.
Επίσης προσέφεραν εποπτικά μέσα διδασκαλίας, βιβλία για τον εμπλουτισμό των
σχολικών βιβλιοθηκών, γραφική ύλη σε μαθητές.
Σημαντική ήταν η προσφορά των ευεργετών στη χορήγηση υποτροφιών σε μαθητές
δημοτικού. Αυτές αποτέλεσαν το 60,7% σε σχέση με το σύνολο των υποτροφιών οι οποίες
διατέθηκαν στην εκπαίδευση. Οι χορηγοί των υποτροφιών έθεταν κριτήρια για τη
χορήγηση, με κυριότερα την επίδοση των υποτρόφων και την καταγωγή που έπρεπε να
ήταν ίδια με αυτή του τόπου καταγωγής του ευεργέτη.
Σε περιόδους δύσκολες οι ευεργέτες προσέφεραν για τα μαθητικά συσσίτια και για την
ενίσχυση της μισθοδοσίας του δασκάλου.
Ως προς τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η ανάπτυξή της στη Λακωνία καθυστέρησε.
Ήταν λιγοστά τα σχολεία της δευτεροβάθμιας μέχρι το 1970. Από τα τέλη του 19ου αιώνα
παρατηρήθηκε η παραχώρηση χώρων από ιδιώτες για τη δημιουργία γυμνασίου. Στη
δαπάνη ανέγερσης συμμετείχαν το Δημόσιο και ιδιώτες. Συνεισφορές για την
αντιμετώπιση των δαπανών στα γυμνάσια υπήρξαν από κληροδοτήματα, ομογενείς και
ευκατάστατους ντόπιους ιδιώτες. Ομογενείς και γηγενείς προσέφεραν οικόπεδά τους για
ανέγερση γυμνασίου, προσέφεραν χρηματικά ποσά για εποπτικά μέσα, βιβλία για τον
εμπλουτισμό της σχολικής βιβλιοθήκης. Υποτροφίες χορηγήθηκαν από ομογενείς,
συλλόγους ομογενών και γηγενείς με κριτήρια την πρόοδο, τη συνέχιση των σπουδών, την
οικονομική κατάσταση της οικογένειας.
Εκτός από την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, σημασία δόθηκε και
στην τεχνική επαγγελματική εκπαίδευση, με την ίδρυση επαγγελματικών σχολών και τη
δημιουργία της Επαγγελματικής Σχολής στη Σπάρτη. Η δημιουργία επαγγελματικής
σχολής σκοπό είχε την κατάρτιση ικανών αυριανών τεχνικών που θα πλαισίωναν
επαγγελματικούς και βιομηχανικούς τομείς της οικονομίας, την επαγγελματική
αποκατάσταση των νέων, καθώς και τη μείωση της μετανάστευσης.
Ως προς την τριτοβάθμια εκπαίδευση, υπήρξαν συνδρομές και Λακώνων για την
ανέγερση Πανεπιστημίου στην Αθήνα και αργότερα υπήρξαν κληροδοτήματα προς το
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο.
636
Σημαντική ήταν η χορήγηση υποτροφιών με επιμέρους κριτήρια σε φοιτητές
καταγόμενους από τη Λακωνία. Τη δεύτερη θέση με ποσοστό 13,1% από το σύνολο των
υποτροφιών κατείχαν και οι υποτροφίες για μεταπτυχιακές σπουδές.
Δεν παρουσιάστηκαν μόνο μεγάλες προσφορές για τη δημιουργία σχολείου. Απλοί
άνθρωποι, μιμούμενοι τους μεγαλύτερους ευεργέτες, προσέφεραν τον «οβολό» τους για τη
συντήρηση του σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας τους, προσέφεραν για υποτροφίες, για
συσσίτια.
Όταν το Κράτος αδυνατούσε να προσφέρει στην εκπαιδευτική υποδομή, ερχόταν και
αναπλήρωνε το κενό ο άνθρωπος που επιθυμούσε την πραγματοποίηση έργου που είχε
ανάγκη ο τόπος της ιδιαίτερης πατρίδας του.
Άλλη κατεύθυνση των δωρεών υπήρξε ο χώρος του πολιτισμού με την κατασκευή
χώρων πολιτισμού, δημιουργία πνευματικών κέντρων, ενίσχυση πολιτιστικών φορέων,
δημιουργία πινακοθήκης, προσφορών σε μουσεία, ανέγερση και τοποθέτηση μνημείου,
ενίσχυση πνευματικών ιδρυμάτων και ερευνητικών προγραμμάτων, προσφορές σε
δημόσιες και κοινοτικές βιβλιοθήκες, ενίσχυση του αθλητισμού με αθλοθεσίες και
χορηγίες για τη δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων, χορηγίες για την προστασία του
φυσικού περιβάλλοντος.
Στο χώρο της περίθαλψης η προσφορά σε χρηματικά ποσά και ακίνητα για τη
δημιουργία νοσοκομείου από ομογενείς και ευκατάστατους γηγενείς υπήρξε καθοριστική
στην παροχή νοσοκομειακής περίθαλψης. Άλλοι δωρητές προσέφεραν σημαντικά ποσά για
τις ανάγκες συντήρησης των νοσοκομείων και τη δημιουργία αγροτικών ιατρείων.
Ως προς τους φιλανθρωπικούς σκοπούς σημαντική υπήρξε η διάθεση ποσών και
ακινήτων από ομογενείς και γηγενείς σε ιδρύματα, γηροκομεία, άσυλα ανιάτων, στην
προίκιση απόρων ή ορφανών κοριτσιών, στην ενίσχυση οικονομικά ανήμπορων. Η
προσφορά για ανέγερση, ανακαίνιση, συντήρηση ναών πραγματοποιείτο με τη διάθεση
ακόμη και όλης της περιουσίας του δωρητή - ευεργέτη μέχρι την προσφορά ελαίου.
Πρωτοστάτες στα έργα κοινής ωφέλειας υπήρξαν οι ομογενείς και λιγότερο οι
γηγενείς οι οποίοι έδειξαν το ενδιαφέρον τους για το γενέθλιο τόπο προσφέροντας
χρηματικά ποσά και ακίνητά τους για κοινωφελή έργα, όπως την κατασκευή κοινοτικών
οδών, την ύδρευση των κοινοτήτων, τη μεταφορά νερού, την κατασκευή δεξαμενών και
την εκτέλεση λιμενικών έργων. Προσφορές υπήρξαν και στους δήμους και κοινότητες από
ευεργέτες που άλλοι από αυτούς είχαν ορίσει συγκεκριμένο σκοπό στην προσφορά τους
και άλλοι όχι. Οι δωρητές πρόσφεραν χρηματικά ποσά για την ανέγερση κοινοτικού
γραφείου, κοινοτικών αθλητικών εγκαταστάσεων, προσφορά μηχανημάτων.
Στις προσφορές που έγιναν στους δήμους και τις κοινότητες υπήρξε υπεροχή των
ομογενών έναντι των γηγενών. Ως προς την προσφορά, αυτή μπορεί να έφθανε μέχρι και
το σύνολο της περιουσίας του διαθέτη. Κάτοικοι κοινοτήτων προσέφεραν και προσωπική
εθελοντική εργασία σε κοινοτικά έργα.
Υπήρξαν δωρητές που ενίσχυσαν περισσότερους από έναν σκοπούς, όπως την υγεία
και την παιδεία.
Μέσα από τις διαθήκες προέκυψε η θέληση των διαθετών για την αποδοτικότερη
αξιοποίηση των περιουσιακών τους στοιχείων. Υπήρξαν και περιπτώσεις κληροδοτημάτων
και ιδρυμάτων που ανέστειλαν τη λειτουργία τους και σήμερα είναι ανενεργά για
διάφορους λόγους.
637
Οι πράξεις ευεργεσίας και δωρεών μεγάλων και μικρών ευεργετών υπήρξαν ικανές να
οδηγήσουν την ιδιαίτερη πατρίδα των ευεργετών προς την πρόοδο και τον εκσυγχρονισμό.
Οι «μικροί» Λάκωνες δωρητές κατηύθυναν τη δωρεά τους στον τόπο γέννησής τους, χωριό
ή πόλη, του οποίου επιθυμούσαν την ανάπτυξη.
Πολλοί από τους Λάκωνες ευεργέτες δεν προσέφεραν μόνο στην ιδιαίτερη πατρίδα
τους, αλλά και στην πρωτεύουσα του νομού Λακωνίας, τη Σπάρτη, καθώς και στην
πρωτεύουσα του Κράτους, την Αθήνα, και σε άλλες πόλεις της χώρας.
Παρουσιάστηκαν περιπτώσεις ευεργετών που παραχώρησαν όλη την περιουσία τους,
μικρή ή μεγάλη, και άλλοι που οδηγήθηκαν σε μια συμβολική παραχώρηση ή πολύ μικρή
προσφορά. Σε αρκετές περιπτώσεις η προσφορά του ευεργέτη ήταν ανάλογη της
περιουσιακής του κατάστασης, σε άλλες περιπτώσεις αυτό δεν ίσχυε.
Το Κράτος επειδή αδυνατούσε να προσφέρει στους πολίτες του και να δημιουργήσει
τις απαραίτητες υποδομές, επιθυμούσε τις δωρεές και τιμούσε τους ευεργέτες με τιμητικές
διακρίσεις που τους απένειμε.
Η προσφορά μεγάλων χρηματικών ποσών για ανέγερση κτιρίων και η ονοματοδοσία
τους με το όνομα του ευεργέτη κάνουν τη δωρεά να παραμείνει μέσα στο χρόνο στη μνήμη
των ανθρώπων, ενώ η μικρή δωρεά ενός όχι οικονομικά ευκατάστατου, ωστόσο πηγαία,
μένει άγνωστη. Είναι πολύ δύσκολο να αποφανθεί ο ερευνητής για την προσφορά εκείνη
που γίνεται ανιδιοτελώς και αυτήν που γίνεται με ιδιοτέλεια.
Στον ευεργέτη της ιδιαίτερης πατρίδας του πρέπει να αναγνωρισθεί η διάθεση για
προσφορά παρά το μέγεθος της προσφοράς, το οποίο μπορεί να μην είναι μεγάλο λόγω της
οικονομικής κατάστασης του δωρητή.
Σημαντικές πληροφορίες και γνώσεις αποκτήσαμε για την οικογενειακή κατάσταση
των ευεργετών, το μορφωτικό τους επίπεδο και το επάγγελμά τους σε σχέση με την
διάθεσή τους σε έργα ευεργεσίας και προσφορές.
Ερευνήθηκαν κοινωνικοί, οικονομικοί και δημογραφικοί παράγοντες των ευεργετών
από τους οποίους προέκυψε ότι σημαντικές δωρεές πραγματοποιήθηκαν από τους
άτεκνους δωρητές, ενώ ακολουθούν οι άγαμοι και οι έγγαμοι με παιδιά.
Η απουσία τέκνων υποκαθίστατο από την ύπαρξη ενός κληροδοτήματος που έφερε το
όνομα του δωρητή. Η απουσία τέκνων οδηγούσε πολλούς ευεργέτες στη διάθεση της
περιουσίας τους σε έργα που θα κρατούσαν «άσβηστο» το επώνυμό τους και την
υστεροφημία τους.
Σημαντική ήταν η συνεισφορά των ομογενών Λακώνων με πράξεις δωρεών προς την
ιδιαίτερη πατρίδα τους, με την ενίσχυση των υποδομών.
Ως προς τα επαγγέλματα των δωρητών, παρατηρήθηκε ότι την πρώτη θέση κατέχει
αυτό της οικοκυράς 12,7%, παρότι η γυναίκα σε κανέναν τομέα ευεργεσίας δεν είχε την
πρώτη θέση. Αυτό προκύπτει λόγω του ότι οι γυναίκες δεν είχαν βγει ακόμη στην αγορά
εργασίας και ανέφεραν στις διαθήκες την ενασχόληση με τα οικιακά.
Στη δεύτερη θέση εμφανίζονται οι κτηματίες, που μπορεί όμως να είναι μια δεύτερη
ενασχόληση μετά τη σύνταξή τους από κύριο επάγγελμα που είχαν ασκήσει.
Στην τρίτη θέση είναι οι επιχειρηματίες 8,3%.
Ως προς το μορφωτικό επίπεδο των ευεργετών σε σχέση με αυτούς που προσέφεραν
στην παιδεία, στην πρώτη θέση είναι οι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
638
Ως προς τη γεωγραφική κατανομή των πράξεων δωρεάς, από τις διαθήκες και τις
πράξεις δωρεάς, διαπιστώθηκε η προσφορά του ευεργέτη στον τόπο γέννησής του και στη
μεγαλύτερη πόλη της επαρχίας του τόπου γέννησής του.
Σε λίγες περιπτώσεις ένας ευεργέτης κατένειμε την προσφορά του σε όλο το νομό
Λακωνίας. Εκτός του ιδιαίτερου τόπου καταγωγής, η ευεργεσία επικεντρωνόταν στην
πρωτεύουσα του νομού, την πόλη της Σπάρτης, που εμφάνισε το μεγαλύτερο ποσοστό
προσφορών 19%, και το μεγαλύτερο ποσοστό ευεργετών με ιδιαίτερη καταγωγή τη
Σπάρτη 16,3%. Η Σπάρτη ως πρωτεύουσα του νομού Λακωνίας συγκέντρωσε το πλήθος
των «μεγάλων» ευεργετών.
Άλλες περιοχές που παρουσίασαν μεγάλο ποσοστό ως προς την ιδιαίτερη καταγωγή
του ευεργέτη ήταν: ο πρώην Δήμος Οινούντος 11,2%, το Γύθειο 7%, το Καστόρι 6,8%, οι
Μολάοι 6,8% και το μικρότερο ποσοστό παρουσίαζε η Σκάλα 0,5%. Περιοχές που
παρουσίασαν μεγάλο ποσοστό ως προς την προσφορά που δέχτηκαν από ευεργέρτες ήταν:
ο πρώην Δήμος Οινούντος 10,1%, το Γύθειο 7,8%, το Καστόρι 7%, ο Μυστράς 5,5%, οι
Μολάοι 5,2% και με το μικρότερο ποσοστό το Έλος, ο Ασωπός με 0,8%.
Άλλοτε πάλι υπήρξαν δωρεές και προς την Αθήνα, κυρίως από διαθέτες που έζησαν
εκτός του χώρου της Λακωνίας και από τους χαρακτηριζόμενους ως «πολύ μεγάλους
ευεργέτες».
Οι Λάκωνες ευεργέτες προέβαιναν σε πράξεις κληροδοσίας κυρίως στη γενέτειρά
τους, αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας σε ποσοστό 6%.
Αναφορικά με την κατεύθυνση της δωρεάς, εκτός από την ιδιαίτερη πατρίδα, πόλη ή
χωριό του διαθέτη, αυτή γινόταν στο χώρο που δραστηριοποιήθηκε επαγγελματικά ο
διαθέτης, στον τόπο καταγωγής της συζύγου ή στον τόπο που συνδέθηκε συναισθηματικά.
Σημαντικοί ευεργέτες ήταν και οι Λάκωνες του εξωτερικού, που πολλοί από αυτούς
μέχρι τέλος της ζωής τους δεν είχαν επισκεφθεί τη Λακωνία ή επιστρέψει σ΄ αυτή, όμως
προσέφεραν σημαντικά ποσά για τις υποδομές της και κυρίως για την εκπαίδευση. Οι
απόδημοι Λάκωνες ευεργέτες συνήθως άφηναν κληροδοτήματα στο τόπο γέννησής τους
και στη Σπάρτη. Οι Λάκωνες μετανάστες με μικρότερες οικονομικές δυνατότητες
ενίσχυσαν τον ιδιαίτερο τόπο της Λακωνίας από τον οποίο και κατάγονταν, για λόγους
συναισθηματικούς, πατριωτισμού και για την υστεροφημία τους.
Οι πράξεις δωρεάς των ομογενών πολλές φορές «οδήγησε» γηγενείς να προβούν σε
πράξεις δωρεάς μικρές ή μεγάλες.
Η αριθμητική υπεροχή κάποιων περιοχών της Λακωνίας σε ευεργέτες οφειλόταν στο
ότι οι περιοχές αυτές παρουσίασαν έντονο μεταναστευτικό ρεύμα.
Πολλοί Λάκωνες ευεργέτες με την προσφορά τους στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό
επιθυμούσαν την ύπαρξη υποδομών που θα έλυναν προβλήματα των επόμενων γενεών.
Εκτός από την Α/θμια και Β/θμια Εκπαίδευση, οι Λάκωνες προσέφεραν σε όλες τις
χρονικές περιόδους και στη Γ/ θμια Εκπαίδευση, αλλά και στην Τεχνική Εκπαίδευση.
Οι τοπικοί ευεργέτες ενίσχυσαν κρατικές υποδομές, υποχρεώσεις του Κράτους που
αναλάμβανε να διεκπεραιώσει η ιδιωτική πρωτοβουλία. Η ευεργεσία κατευθύνθηκε σε
κοινωνικές ομάδες που θεωρείτο ότι βρίσκονταν σε ανάγκη.
Μέσα από ένα αριθμό ευεργεσιών θελήσαμε να αναδείξουμε τη Λακωνική Ευεργεσία,
τους τοπικούς ευεργέτες της, εκείνους που προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους και σε
άλλες πόλεις, τους ομογενείς Λάκωνες και τις προσφορές τους, τόσο στην ιδιαίτερη
639
πατρίδα τους όσο και στη χώρα εγκατάστασής τους. Σκοπός ήταν η ανάδειξη και της
μικρής οικονομικά προσφοράς, αλλά τόσο σημαντικής, όταν μάλιστα αυτή γινόταν
συνειδητά και από πλήθος ανθρώπων.
Η έρευνά μας προσέγγισε θέματα της γενικής και τοπικής Ιστορίας τα οποία μπορούν
να αξιοποιηθούν στη διδακτική της σχολικής Ιστορίας.
Η ανάδειξη της ευεργεσίας σε τοπικό επίπεδο είναι δύσκολο να αποκαλυφθεί πλήρως,
δεδομένου ότι οι πηγές είναι διάσπαρτες και όχι μόνο στο Νομό Λακωνίας και οι μικροί
δωρητές πολλοί. Στη συνείδηση του λαού επικρατεί η άποψη ότι οι Λάκωνες διαθέτες
προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, συνέβαλαν στην πρόοδο του πληθυσμού της και
πραγματοποιήθηκαν έργα υποδομών που η ευθύνη πραγματοποίησής τους ανήκε στο
Κράτος.
Η συνθετότητα πολλών καταστάσεων που σχετίζονται με την ευεργεσία και είχαν
επιδράσει σε αποφάσεις ευεργετών δε μας οδηγεί σε απόλυτα συμπεράσματα, αφού η σε
βάθος διερεύνηση του φαινομένου του ευεργετισμού είναι χρονοβόρα υπόθεση. Η
ευεργεσία των Λακώνων ευεργετών δεν εξαντλείται με την παρούσα εργασία, αφού δεν
είναι δυνατόν να συμπεριληφθούν τα πάντα. Οι επιμέρους κατηγοριοποιήσεις μας, όπως η
τύχη των κληροδοτημάτων, γεννούν νέους διαύλους για περαιτέρω έρευνα.
Τέλος, προτείνεται η δημιουργία Αρχείου - Μουσείου Λακώνων ευεργετών στη
Σπάρτη. Εκεί θα μπορούν να εκτίθενται πορτρέτα, αρχείο με τις διαθήκες και βιογραφίες
σε ηλεκτρονική και έντυπη μορφή, προσωπικά είδη των ευεργετών, να υπάρξει σε
ψηφιακή μορφή η εικονική πραγματικότητα έργων των διαθετών που δεν υπάρχουν
σήμερα, όπως η Επαγγελματική Σχολή Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου. Στο χώρο αυτό
θα μπορούσε να καταγράφονται όλες οι μελλοντικές δωρεές που θα υπάρξουν από
Λάκωνες ευεργέτες.
640
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. ΠΗΓΕΣ ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΕΣ
1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ (ΑΥΕ)

Φάκ.1845/88,1. Κληροδοτήματα - κληρονομικές υποθέσεις, έγγραφο 4535 της 14
Δεκεμβρίου 1845, έγγραφο 11511 της 15 Νοεμβρίου 1885.
Φάκ. 1848/88,1. Κληροδοτήματα, Δωρεαί, έγγραφο 10170 της 13ης Μαΐου 1848.
Φάκ.1851/88,1. Κληροδοτήματα, χρηματικές προσφορές. Διαθήκη Ευσταθίου
Σαραντινάκη, έγγραφο 8488 της 18 Οκτωβρίου 1850 του Υπουργείου Παιδείας προς
Υπουργείο Εξωτερικών. Έγγραφο αρ. 15 του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου
Μονεμβασιάς.
Φάκ. 1851/88,1α. Κληροδοτήματα, προσφορές, έγγραφο 20 της 15 Ιουλίου 1839 του
Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Επιδαύρου Λιμηράς. Έγγραφο 83 της 14 Σεπτεμβρίου
1841 του Δημοτικού Συμβουλίου Επιδαύρου Λιμηράς. Έγγραφο 4642 της 11 Απριλίου
1843 της επί των Εσωτερικών Γραμματείας της Επικρατείας προς τον Διοικητήν
Λακεδαίμονος. Έγγραφο 15 της 25 Φεβρουαρίου 1845 του Δημοτικού Συμβουλίου του
Δήμου Μονεμβασιάς. Έγγραφο της 12 Φεβρουαρίου 1851 αναφορά της Νομαρχίας
Λακωνίας περί του κληροδοτήματος του Ευσταθίου Σαραντινάκη. Έγγραφο 70 της 9
Δεκεμβρίου 1850 περί του κληροδοτήματος του Ευσταθίου Σαραντινάκη.
Φάκ. 1865/88,1γ. Κληρονομικαί υποθέσεις, Αφιερώσεις βιβλιών.Έγγραφο 47.
Φάκ. 1869/88,1. Κληρονομικαί υποθέσεις, έγγραφο 12346 της 16 Ιουνίου 1851. Έγγραφο
12346 της 16 Ιουνίου 1851.
Φάκ. 1869/88,1β. Κληροδοτήματα, έγγραφο 14.188 της 23 Απριλίου 1851 απάντηση του
εν Οδυσσώ Προξενείου της Ελλάδος.
Φάκ. 1889/Δ 60,2. Δωρεαί- Κληροδοτήματα, έγγραφο 11753 της 18 Μαρτίου 1889.
Φάκ. 1897 Δ 60,1 Προσφοραί –Δωρεαί- Κληροδοτήματα, Προσφορά, δωρεά υπέρ
φιλανθρωπικών σκοπών. Έγγραφο 4972 της 10-6-1897.
Φάκ. 1898. Υπέρ Φιλανθρωπικών και Εθνικών Σκοπών, έγγραφο 858 της 23 Ιανουαρίου
1986, έγγραφο 11753 της 18 Μαρτίου 1889.
Φάκ. 1911/ 97,3. Εισφορές υπέρ Εθνικού Σκοπού, έγγραφο αρ. 13608 του Υπουργείου
Εξωτερικών προς τας Προξενικάς αρχάς της Α.Μ.
Φάκ. 1912/ 59,1. Εισφορές, έγγραφο αρ. 555/5-11-1912 του Υποπροξενείου Μανσούρας
προς τον Υπουργό Εξωτερικών.
Φάκ.1912/64,3. Δωρεές Έρανοι, έγγραφο 2860/11-3-1921 στο οποίο αναφέρεται ότι ο
κληρονόμος Γεώργιος Γρηγορίου παρέλαβε απόδειξη είσπραξης από το Υπουργείο
Ναυτικών ποσού 14.882,8 δρχ. από τον ταμία του Εθνικού Στόλου. Έγγραφο του
Υπουργείου Εξωτερικών της 7 Ιανουαρίου 1921 προς το Προξενείο της Αλεξάνδρειας.
Έγγραφο αριθμός 54532/30-12-1920.
Φάκ. 1921/64,3. Δωρεές Έρανοι, έγγραφο αριθμός 54532/30-12-1920.
Φάκ. 1937/60,1. Κληροδοτήματα, έγγραφο 135/13/18/Ε της 11-1-1937 «Περί κληρονομίας
Δημ. Σταθόπουλου».
641
Φάκ. 1948/214,3. Κληρονομική νομική υπόθεση Κούρλα Γεωρ. Αντίγραφο Διαθήκης της
11-8-1933. Έγγραφο της 8 Αυγούστου 1938. Έγγραφο της 2-9-1940. Έγγραφο της 21-2-
1941. Έγγραφο 22399 της 24-5-1947. Έγγραφο 34364/2-8-48.
Φάκ. 1949/49,3. Κληρονομικά ζητήματα. Αντίγραφο διαθήκης Γεωργίου Μπάρμα.
Έγγραφο 42538 της 3-12-1948. Έγγραφο 32448 της 30 Ιουλίου 1948. Έγγραφο 9710 της
17-1-1949 του Υπουργείου Οικονομικών προς την Τράπεζα της Ελλάδος, τμήμα
Νομιμοποίησης Διαθηκών.
Φάκ. 1949/99,2. Ελληνικά Κληροδοτήματα, έγγραφο αρ. 1200/11-3-1949. Κληροδότημα
Δανιήλ Γκολέμη έγγραφο του Γενικού Προξενείου της Ελλάδας στο Σικάγο προς το
Υπουργείο Εξωτερικών, Διεύθυνση Εκκλησιών αρ. πρωτ. 1762/12-11-1949. Έγγραφο αρ.
916/16-6-1949.
Φάκ. 1950/90,4. Ελληνικά Σωματεία Αιγύπτου. Κατάσταση Ευεργετών-Δωρητών εν
Αλεξανδρεία Κοινότητος.
Φάκ. 1950/154,7. Ελληνικά Σχολεία Αιγύπτου. Έκθεση του επιθεωρητή των Ελληνικών
Σχολείων Αιγύπτου Α.Σ. Ατσαβέ την 1η Μαρτίου 1950.
2. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ - Δ/ΝΣΗ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΩΝ

Φάκελοι Διαθηκών: Αχιλλέα Βαρβαρέσσου, Κωνσταντίνας Γριμίνια, Άγι Ζαχαρόπουλου,
Κωνσταντίνου Καλαμβόκη, Ηλία Κατσίχτη, Ιωάννη Λάμπρου Κουνουπιώτη, Ιωάννη
Κωνσταντόπουλου, Γεωργίου Δημ. Ματάλα, Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου, Γεωργίου Μπάρμα,
Ελένης Μπουντούρη, Ιωάννη Π. Παναγουλάκου, Βασιλείου Παναρίτη, Μιχαήλ
Παπαμιχαλόπουλου, Σεραφείμ Πάτσιου, Αναργύρου Πατσουράκου, Γεωργίου Περδίκη,
Νικολάου Πολυμενάκου του Γεωργίου, Δημητρίου Σαλβαρά, Κονδύλως ή Αικατερίνης Ιω.
Σιδερίδη, Γεωργίου Σκιούρη, Γεωργίου Τράγκα, Ευαγγέλου Φιλιππόπουλου.
Φάκελοι Δωρεάς εν ζωή ακινήτων: Αγησίλαου Κοντολέφα.
3. ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Α) ΓΑΚ ΑΘΗΝΑΣ (ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ)

Οθωνικόν Αρχείον
Κλάδος Β΄ (1833-1848) ,θυρίδα 106, Φάκ. 4-6, 8-15, 16-19, θυρίδα 134 Φάκ. 5.
Υπουργείον Θρησκείας
Φάκ. 21 Σχολικά 12-2-1829, Φάκ. 22 Σχολικά έγγραφα 30-4-1829, 22-5-1829, 11-9-1829,
7-12-1829, 8-12-1829, 16-12-1829, 22-12-1829, 30-5-1830, Φάκ. 25 Σχολικά έγγραφα 6-3-
1830, Φάκ. 27 Σχολικά έγγραφα 1747/13-5-1830, 740/17-5- 1830, Φάκ. 29 Σχολικά
έγγραφα 7-7- 1830, Φάκ. 30 Σχολικά έγγραφα 11-8-1830, Φάκ. 33 Σχολικά έγγραφα 28-
11-1830, Φάκ. L 40 «Αιτιολογία του σχεδίου του Διατάγματος του περί κανονισμού των
προς σύστασιν και διατήρησιν των δημοτικών σχολείων», 18/30 Απριλίου 1838, Φάκ. 57
αχρονολόγητα.
Γενική Γραμματεία
Φάκ. 198 έγγραφο 5-5-1829/ αρ. 3639, Φάκ. 213. έγγραφο 3-8-1829.
Αρχείο ΥΕΔΕ 1833-1848
642
Φάκ. 19, 32 Έγγραφο 730/5-2-1843, Φάκ. 1834. Ταξινομική ενότητα 161,7 θυρίδα 49 Φάκ.
14 αρ. εγγράφου 1, Φάκ.1834.Ταξινομική Ενότητα 170,7 θυρίς 49 Φάκ. 8. αρ. εγγράφου 1,
Φάκ. 1235 Βαμβακού Δημοτικό Σχολείο Αρρένων 74,2 αρ. 17 έγγραφο 345/15-8-1842
προς την Β. Διοίκησιν Λακεδαίμονος, Φάκ. 1851/88,1α έγγραφο 15/ 25-2-1845, Φάκ. 2027
Σχολεία Λακωνίας. Έγγραφο 3366/20-3-1835. Έγγραφο 19083/10-2-1843.
Συλλογή Βλαχογιάννη. Ε 75.
Υπουργείον Εσωτερικών. Φάκελοι με σχέδια πόλεως Νομού Λακωνίας.

Φάκ. 47, Υποφάκ. Μονεμβάσια, 1861, έγγραφο 23019, Υποφάκ. Γύθειο 1861, Υποφάκ.
Γύθειο Ιανουάριος 1869. Φάκ. 49, Υποφάκ. Σπάρτη, Δεκέμβριος 1875.
Β) ΓΑΚ ΛΑΚΩΝΙΑΣ (ΣΠΑΡΤΗ)
ΔΗΜΟΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
ΔΗΜΟΤ. 1.1-2 Βιβλίο Πράξεων του Δημοτικού Συμβουλίου. ΔΗΜΟΤ. 1.1-3 Βιβλίο
Πράξεων του Δημοτικού Συμβουλίου λήγον την 24-4-1930. ΔΗΜΟΤ. 1.1-8. Βιβλίο
Πρακτικών και Αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου από 6-6-1936 έως 29-6-1937.
ΔΗΜΟΤ. 1.1-13 Βιβλίο Αποφάσεων Δημοτικού Συμβουλίου Σπάρτης Πρακτικό 2/4-2-
1955 απόφαση 3και 87. ΔΗΜΟΤ. 1.1-18 Πρακτικά Δήμου Σπαρτιατών της 11-5-1965,
απόφαση 88/1965. ΔΗΜΟΤ. 1.1-19 Πρακτικό 12/5-6-1968, απόφαση 90/1968. Πρακτικό
7, απόφαση 59/12-4-1968. Πρακτικό 1/10-2-1970, απόφαση 11/1970 του Δημοτικού
Συμβουλίου του Δήμου Σπάρτης. ΔΗΜΟΤ. 1.1-29 Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου
Σπάρτης από 12 Απριλίου 1906 έως 31 Σεπτεμβρίου 1907. ΔΗΜΟΤ. 1.2, ΑΒΕ 130.
Φάκελος κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου. ΔΗΜΟΤ. 1.2. Φάκ. Η 23.
Αποδοχή Δωρεάς Τσαρλς Μπράουν. ΔΗΜΟΤ. 1.2-26 (1973)-1980. Πινακοθήκη Δωρεά
Κουμάνταρου. Φάκ. Α/12 Ομογενών Δωρητών. Δημόσια Διαθήκη Καλλιόπης
Χαρτουλάρου. Φάκ. ΟΤΕ του Δήμου Σπαρτιατών. Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου
Δήμου Σπαρτιατών αρ. 64/24-4-1929, 29-6-1937, αρ. 50/2.10.1907, αρ. 201/8-11-1929.
ΔΗΜΟΤ. 1.2 -336. Φάκ. Γεωργίου Πολίτη. ΔΗΜΟΤ. 1.2-389. Απόσπασμα Πρακτικού της
19-5-1958 απόφαση του Δήμου Σπαρτιατών «Παραχώρησις έκτασης του Δήμου
Σπαρτιατών στον ΕΟΤ». ΔΗΜΟΤ. 1.2-445. Φάκ. Δημητρίου Κ. Μιχαλάκου. ΔΗΜΟΤ. 1.2-
599. Φάκ. Η 23. Αποδοχή Δωρεάς Τσαρλς Μπράουν. ΔΗΜΟΤ. 1.2-739. Διαθήκη
Νικολάου Πιλάλα, Διαθήκη Δημητρίου Νικήτα Σκούφη. ΔΗΜΟΤ. 1.2-823. Φάκ. Αποδοχή
δωρεάς Ιδρύματος Σαϊνόπουλου.
ΔΗΜΟΤ. 1.2-1293/1986-26. Φάκ. Κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου
(Επαγγελματική Σχολή), Φάκ. Δημητρίου Σταθόπουλου. Δημοτ. 1.2 ΑΒΕ 130. Φάκ.
Κληροδοτήματος Ιωάννη και Αικατερίνης Γρηγορίου, Φάκ. Κληροδοτήματος Δημ.
Σταθόπουλου
ΔΗΜΟΣ ΓΥΘΕΙΟΥ
Πρακτικό του Κοινοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. 34/14-3-1937 Βιβλίο Πρακτικών 1928-
1931 Κοινοτικού Συμβουλίου Γυθείου. Πρακτικό του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ.
37/21-3-1948, αρ. απόφασης 17. Πρακτικό Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Γυθείου, αρ.
643
απόφασης 67/1963. Φάκ. Δωρητών Δήμου Γυθείου. Φάκ. Δωρητών εξωτερικού στο Δήμο
Γυθείου. Φάκ. Κωνσταντίνου Αποστολάκου. Φάκ. Κληροδοτήματα Δήμου Γυθείου.
ΔΗΜΟΤ. 2.1-13 Βιβλίο Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου,
αρ. απόφασης 72/1954. ΔΗΜΟΤ. 2.1-14 Βιβλίο Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού
Συμβουλίου Γυθείου μέχρι 29-11-1954, αρ. απόφασης 81/1954. ΔΗΜΟΤ. 2.1-18 Βιβλίο
Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. απόφασης 38/1961.
ΔΗΜΟΤ. 2-1-17 Βιβλίο Πρακτικών Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου
αρ. απόφασης 129/1958. ΔΗΜΟΤ. 2.1.-19. ΔΗΜΟΤ. 2.1-21 Βιβλίο Πρακτικών
Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Γυθείου αρ. απόφασης 12/1964. ΔΗΜΟΤ. 2.1-
114. ΔΗΜΟΤ. 2.1-135.
Φάκελοι Διαθηκών
Φάκ. Λεωνίδα Μανουσάκη. Φάκ. ΔΙΟΙΚ. 28.1-384. Διαθήκες: Κυριάκου Αντωνάκου,
Δήμου Γκλεζάκου, Σταυρούλας Καλφακάκου, Νικήτα Ηλία Μαντούβαλου, Αικατερίνης
Μητσάκου, Σταυρούλας Μουγάκου, Βασιλείου Παν. Παναγάκου, Ιωάννη Πικουλάκη,
Ξανθού Πικουλάκη, Δρακούλη Σαλπέα.
Δωρεά αιτία θανάτου Απόστολου Αποστολάκου.
Οικονομική Εφορία Οιτύλου. Κατάστασις εμφαίνουσα τα εν τη περιφερεία
κληροδοτήματα.
Φάκ. ΔΙΟΙΚ. 8.9-405 Δημοτικό Σχολείο Βαμβακούς. Φάκ. ΔΙΟΙΚ. 8.9-434 Γυμνάσιο
Κροκεών. Φάκ. ΔΙΟΙΚ. 8.9-414 Δημοτικό Σχολείο Γκοριτσάς. Φάκ. ΔΙΟΙΚ. 8.9-425
Δημοτικό Σχολείο Βλαχιώτη.
Διάφοροι φάκελοι
Φάκ. 49. Σωματεία – Ιδρύματα 1970-1971.
Φάκ. ΙΔΙΩΤ. 60.2-5.
Υποφάκ. Κληροδότημα Βαμβακούς Δημ. Σκούφη.
Διαθήκη Δημητρίου Ν. Σκούφη.
Έγραφο του Υπ. Οικονομικών αρ. 1235/246/31-1-1977 προς την Σχολική Εφορεία του
Δημ. Σχολείου Βαμβακούς.
Πράξη 10/9-7-1976 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Βαμβακούς.
Φάκ. Αδελφών Σωμή.
Φάκελος Απονομής Μεταλλίου σε Ευεργέτες και Δωρητές από το Σύνδεσμο των εν Αττική
Λακεδαιμονίων.
Βιβλίο Λακώνων Δωρητών. (1970).Νομαρχία Λακωνίας.
ΑΡΧΕΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννη Σπάρτης ΕΚΠ. 2.2-19, ΕΚΠ. 2.2-22-23, ΕΚΠ. 2.3. 12-14
Δημοτικό Σχολείο Αλευρούς ΕΚΠ. 8.2-24, ΕΚΠ. 8.2-41
Δημοτικού Σχολείου Αλεποχωρίου
Δημοτικού Σχολείου Αρεόπολης ΕΚΠ. 9.2-33
Δημοτικό Σχολείο Δαφνίου ΕΚΠ. 29.2-14
644
Δημοτικό Σχολείο Καστορείου ΕΚΠ. 37.2-27, ΕΚΠ. 37.2-35, ΕΚΠ. 37.2-61, ΕΚΠ. 37.2-
78, ΕΚΠ. 37.2-82
Δημοτικό Σχολείο Κλαδά ΕΚΠ.40.2-35, ΕΚΠ.40.2-76
Δημοτικό Σχολείο Μονεμβασιάς ΕΚΠ. 57.3-51, ΕΚΠ. 57.3-52, ΕΚΠ. 57.3.-53, ΕΚΠ. 57.3-
56, ΕΚΠ. 57.3-57, ΕΚΠ. 57.3-59
Δημοτικό Σχολείο Μυστρά ΕΚΠ. 58.2-12, 58.3-4
Δημ. Σχολείου Νέας Λιβεράς ΕΚΠ. 61.2-23, ΕΚΠ. 61.2-40, ΕΚΠ. 61.2-45
Δημοτικό Σχολείο Πετρίνας ΕΚΠ. 69.2-8, ΕΚΠ. 69.2-10, ΕΚΠ. 69.2-15, ΕΚΠ. 69.2-56
Δημοτικό Σχολείο Πικουλιάνικων ΕΚΠ. 70.1-15
Δημοτικό Σχολείο Προσηλίου ΕΚΠ.73.2-16, ΕΚΠ.73.2-23
Δημοτικό Σχολείο Ρειχέας ΕΚΠ. 74.2-51
Δημοτικό Σχολείο Ριβιώτισσας ΕΚΠ. 145.3/53
Δημοτικό Σχολείο Σκάλας ΕΚΠ. 76.1-12
Γυμνάσιο Γυθείου ΕΚΠ. 92.1-2, ΕΚΠ. 92.1-3
Οικονομικό Γυμνάσιο Γυθείου ΕΚΠ. 93.2-48
Ημιγυμνάσιο Γερακίου ΕΚΠ. 111.1-14.
Ημιγυμνάσιο Μονεμβάσιας ΕΚΠ. 115.1-16.
Διεύθυνση Β/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας ΕΚΠ. 119.2-47, ΕΚΠ. 119.2-92
Δημοτικό Σχολείο Στεφανιάς ΕΚΠ. 126.1-25
Δημοτικό Σχολείο Μυρσίνης ΕΚΠ. 135.1-9, ΕΚΠ. 135.1-12
Δημοτικό Σχολείο Πολυαράβου ΕΚΠ. 137.1-3
Δημοτικό Σχολείο Σιδηροκάστρου ΕΚΠ. 136.1-11
Δημοτικό Σχολείο Χωσιαρίου ΕΚΠ. 138.1-50
Μητρώο Σχολείων Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως Νομού Λακωνίας ΕΚΠ. 140.1-569
Δημοτικό Σχολείο Λογκανίκου ΕΚΠ. 144.1-4, ΕΚΠ. 144.1-9, ΕΚΠ. 144.1-10.
Δημοτικό Σχολείο Έλους ΕΚΠ. 146.1-9
Δημοτικό Σχολείο Παρορείου ΕΚΠ. 158.1-29, ΕΚΠ. 158.2-12
Δημοτικό Σχολείο Κυπαρισσίου (Λογκανίκου) ΕΚΠ. 166.1-59, ΕΚΠ. 166.1-61, ΕΚΠ.
166.1-63.
Δημοτικό Σχολείο Κελεφάς ΕΚΠ. 172.1-49
Δημοτικό Σχολείο Χοτάσιας Οιτύλου ΕΚΠ. 175.1. 4-14
Δημοτικό Σχολείο Οιτύλου ΕΚΠ. 180.1-11, ΕΚΠ. 180.1-15, ΕΚΠ. 180.1-21, ΕΚΠ. 180.1-
22
Δημοτικό Σχολείο Αναβρυτής ΕΚΠ. 189.1-19.
Δημοτικό Σχολείο Μαυροβουνίου ΕΚΠ. 192.1-13, ΕΚΠ. 192.1-15, ΕΚΠ. 192.1-16, ΕΚΠ.
192.1-18.
Δημοτικό Σχολείο Αστερίου ΕΚΠ. 201.1-181 θυρίς 6/6 Δωρηταί Σχολείων.
Δημοτικό Σχολείο Άνω Γλυκόβρυσης ΕΚΠ. 201.1-168
Δημοτικό Σχολείο Μεσοχωρίου Βοιών ΕΚΠ. 201.1-169
Δημοτικό Σχολείο Νιάτων ΕΚΠ. 201.1-170
Δημοτικό Σχολείο Φαρακλού ΕΚΠ. 201.1-171
Δημοτικό Σχολείο Αγίου Νικολάου Βοιών ΕΚΠ. 201.1-188
Δημοτικό Σχολείο Νομίων ΕΚΠ. 203.1-12, ΕΚΠ. 203.1-13
Δημοτικό Σχολείο Γούναρι ΕΚΠ. 207.1-8, ΕΚΠ. 207.1-10
645
Δημοτικό Σχολείο Καλογωνιάς ΕΚΠ. 209.1-25 και 26
4. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ι.Α.ΕΤΕ)

Φ. 14.084, Φάκ. Α1, Σ40, Υ 8 Αικατερίνη Γρηγορίου.
Φ. 111, Φάκ. Α1, Σ40, Υ76 Έγραφο της 16 Φεβρουαρίου 1928.
Φ. 312, Φάκελος Α1, Σ34, Υ16 Γενικός ισολογισμός της 31 Δεκεμβρίου 1958-έτος 4ο. Στο
Δ.Σ. της Ναυτιλιακής Εταιρείας Νιάρχος.
5. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ (ΕΛΙΑ)

Αρχείο Μανσούρας
Παλαιό Αρχείο
Φάκ. 1, υποφάκ. 2 Χειρόγραφος κατάλογος δωρεών της Κοινότητας Μανσούρας, αρ.
δωρεάς 32, 35. Φάκ. 9, υποφάκ. 28 & 29 Έκθεση επιτροπής προσφοράς γαιών ευεργέτου
Γρηγορίου, Δωρητήριο εν ζωή συμβόλαιο αρ. 569 της 12 Ιουλίου 1922 του Γεωργίου
Γρηγορίου. Φάκ. 10, υποφάκ. 31, Φιλόπτωχος Ελληνίδων. Φάκ.12, υποφάκ. 45,
Βιογραφίες Ευεργετών και άλλων παροίκων 1894-1922. Φάκ. 15, υποφάκ. 55,
κληροδότημα Αικ. Γρηγορίου. Δήλωση Αικ. Γρηγορίου αρ. 9.396 της 9 Ιουνίου 1922 στο
Συμβολαιογράφο Αθηνών Παναγιώτη Βέλμαχο. Φάκ. 21, υποφάκ.72. Πρακτικό αρ. 16/23-
7-1943 των Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων Μανσούρας. Υποφάκ.73, διαθήκη Ιωάννη
Γρηγορίου. Φάκ. 23, υποφάκ. 85-86, Κατάσταση εράνου υπέρ του Σχολικού Συσσιτίου
σχολικό έτος 1939-1940. Υποφάκ. 93-94. Δωρητήριο εν ζωή συμβόλαιο αρ. 569 της 12
Ιουλίου 1922 του Γεωργίου Γρηγορίου. Έγγραφο του Υποπροξενείου Μανσούρας, αρ.
1101.
Καταστατικό Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1912.
Βιβλίο Πρακτικών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας. Βιβλίο Πρακτικών (1893-1906).
Πρακτικά: 9-2-1896, 22-2-1898, 6-2-1900, 3-3-1902, 28-8-1902, 10-1-1903, 13-2-1903,
14-2-1903, 11-1-1904, 29-1-1906, 29-2-1908, 20-1-1910, 6-2-1912, 453/25-1-1931, 3-1-
1941.
Διάφορα έγγραφα.
Μητρώο Δωρητών-Ευεργετών-Μεγάλων Ευεργετών Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας.
Φάκελος Μπλοκ Αποδείξεις αρ. 528 και 529 με ημερομηνίες 7 Ιουλίου 1916
Κατάσταση ονομάτων για τον έρανο υπέρ του φθισιατρείου της «Μάνας».
Κατάσταση εράνου υπέρ του Σχολικού Συσσιτίου σχολ. Έτος 1939-1940, 1940-1941.
Πρακτικό αρ. 16/23-7-1943 των Ελληνικών Eκπαιδευτηρίων Μανσούρας.
Δακτυλογραφημένες Σημειώσεις των Μεγάλων Ευεργετών της Ελληνικής Κοινότητας
Μανσούρας.
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953.
Βιβλίο πρακτικών συνεδριάσεων του Γρηγορείου Γυμνασίου. Πρακτικό της 20-5-1957
Έγγραφο του υποπροξενείου Μανσούρας, αρ. 1101
6. ΑΡΧΕΙΑ ΔΗΜΩΝ - ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Δήμος Σπάρτης
Πρακτικό 7, απόφαση 59α/12-4-1968. Πρακτικό 464/12-12-2007.
646
Αρχείο Δήμου Γερονθρών
Κατάλογος Δωρητών και εκτελεσθέντων έργων. Κατάσταση εράνου των Γερακιτών
Αμερικής 1928-1930. Απόσπασμα αποδοχής δωρεάς της Ελένης Κόντου χήρας Γεωργίου
Δάνου. Κοινότης Γερακίου πρακτικό 8/25-5-1969.
Δήμος Κρεμαστής
Διαθήκη Νικ. Παπαμιχαλόπουλου
Αρχείο Δήμου Κροκεών

Κατάλογος μεταγραπτέων ακινήτων του Λεωνίδα Νικολάου Γορανίτη στην Κοινότητα
Κροκεών.
Φάκ. Δημητρίου Γορανίτη. Περίληψη Μεταγραφής Ακινήτου.Υποθηκοφυλακείο Αθηνών
τόμ. 2.006 αρ. 431.
Φάκ. Δωρεών- Υποτροφιών. Απόσπασμα Πρακτικό 4/27-3-2004 Συνεδρίασης του
Δημοτικού Συμβουλίου Κροκεών.
Αρχείο Δήμου Οιτύλου

Αποδοχή δωρεάς Κοινότητα Αρεόπολης αρ. 12/20-12-1972. Ομοιώματος μανιάτικου
πύργου – μνημείου και μπρούντζινης προτομής του Γεωργίου Τσιμπιδάρου – Φτέρη.
Έγγραφο του Δήμου Οιτύλου της 1-7-2009.
Αρχείο Κοινότητας Βαμβακούς

Απόφαση της επιτροπής Πληρεξούσιων Βαμβακούς πράξη αρ. πρωτ. 11/6-7-1913, αρ.
πρωτ. 27/3-10-1926, αρ. πρωτ. 12/9-4-1927, πράξη αποδοχής δωρεάς αρ. 17/26-10-1930,
αρ. πρωτ. 3/22-1-1939, αρ. πρωτ. 43/9-10-1940, αρ. πρωτ. 50/26-11-1940, αρ.πρωτ.4/11-4-
1943, αρ. πρωτ. 4/28-7-1949, αρ. πρωτ. 25/29-6-1955, αρ. πρωτ. 48/23-8-1956, αρ. πρωτ.
49/23-8-1956, αρ. πρωτ. 65/23-9-1956, αρ. πρωτ. 40/26-5-1957, αρ. πρωτ. 68/25-11-1958,
αρ. 82/30-12-1958, πρωτ. 83/30-12-1958, αρ. πρωτ. 63/29-9-1959.αρ. πρωτ. 18/9-3-1960,
αρ. πρωτ. αποδοχής δωρεάς 15/20-5-1973, αρ. πρωτ. 43/13-11-1974, αρ. πρωτ. 27/10-8-
1976, αρ. αρ. πρωτ. 42/11-9-1976
Αρχείο Δήμου Ρειχιάς

Φάκ. Διαθήκη Γεωργίου Κέλλη.
Φάκ. Διαθήκη Δημητρίου Παπαπαύλου.
Αρχείο Κοινότητας Σκούρας

Πρακτικό της 10-12-1955
Αρχείο Κοινότητας Βαρβίτσας

Έγγραφο αρ. πρωτ. 26/12-6-1955
Αρχείο Κοινότητας Καρυών
647
Φάκελος Δωρητών. Υποφάκελοι: Ιδιόχειρος Διαθήκη Γεωργίου Καρύγιαννη 10-10-1934.
Ιδιόγραφος Διαθήκη Μιχαήλ Γκίτα της 6-2-1957. Ιδιόγραφος διαθήκη Ιωάννη Γ. Δάρμου
της 22-6-1966. Ιδιόγραφος Διαθήκη Ηλία Δάρμου 4-9-1969. Δωρεά εν ζωή Μαρίκας
Βρύνιου 16-8-1987. Πέτρου Κουτσόγιωργα. Θεόδωρου Χάρακα. Διαθήκη Πέτρου
Πίτσιου.
Φάκ. Π. Πίτσιου. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 1846/31-8-1961 προς το
Υπουργείο Εξωτερικών. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 1404/17-10-1964 προς το
Υπουργείο Παιδείας. Κατάστασις προσενεγκόντων εις διενεργηθέντα έρανο αρ. 870/8-7-
1965. Έγγραφο της Κοινότητας Καρυών αρ. 151/16-2-1973 προς τον Παναγιώτη
Κερχουλά. Έγγραφο της Αδελφότητος Αραχωβιτών «Οι Καρυές» της 20-12-1983, προς το
Σύνδεσμο των Απανταχού Καρυατών. Έγγραφο του Συνδέσμου Απανταχού Καρυατών
προς την Αδελφότητα Αραχωβιτών «Οι Καρυές» της 24-11-1983.
Αρχείο Τοπικού Διαμερίσματος Πακίων - Μολάων

Αρχείο Νικολάου Δημάκου.
7. ΑΡΧΕΙΟ Δ/ΝΣΗΣ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΩΝ ΕΚΠΑ ΤΜΗΜΑ Α΄

Φάκ. Ματθίλδης Βαρβαρέσσου αρ. φακ. 109
Φάκ. Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου (Nick Pappas) αρ. φακ. 168 και 168α.
Φάκ. Θωμά Σουρλή αρ. φακ. 187.
8. ΑΡΧΕΙΟ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

Παναγιώτου Ηλ. Πουλίτσα. Βιογραφικόν Σημείωμα. Σταδιοδρομία, Μελέτη, Δράσις. Εν
Αθήναις 1966. Αρχείο Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.
Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια - Τοσίτσεια Σχολεία. 1836-1996 Εκατόν εξήντα
χρόνια Παιδείας. Αθήνα 1996.
Περιοδικό Πολύμνια. τεύχ. 125/ Φεβρουάριος1968, τεύχ. 126/ Μάρτιος 1968.
Σταδιοδρομία, Μελέται, Δράσις. Εν Αθήναις 1966.
9. Δ/ΝΣΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ

Φάκελοι διαθηκών και εγγράφων: Δημητρίου Θ. Αβδούλου, Μαρίας Αγραπίδη,
Ιωάννη Αδαμάκου, Θεοδώρου Αλεβιζάκου, Τασίας Αλεβίζου, Χαριλάου Αλειφερόπουλου,
Μαρίας Αλεξάκη, Γεωργίου Αναγνωστόπουλου, Αναστασίου Αναστασόπουλου, Γεωργίου
Ανδρακάκου, Νικολάου Ανδριόπουλου, Δημητρούλας Αποστολάκη, Ηλία
Ασημακόπουλου, Γεωργίου Βάκκα, Αριστείδη Ν. Βαρναβέλια, Αικατερίνης Βασιλάκου,
Γεωργίου Στεφ. Βαρβαρέσσου, Σταμάτας Βάρλα, Πολυζώη Βελιώτη, Ανδρέα Βέλμαχου,
Βασιλικής Βενιοπούλου, Δημητρίου Βενιόπουλου, Ν. Ι. Βέρδου, Ευγενίας Βλάχου,
Ξακουστής Βοζιόλα, Γεωργίου Βονίτη, Λεωνίδα Βουζουναρά, Κωνσταντίνου Βουρβούλη,
Δημητρίου Γερουλάκου, Κατίγκω Γεωργακάκη, Κωνσταντίνας Γεωργακούλια, Ευγενίας
Γεωργίτσου, Βασιλικής Γεωργοπούλου, Αναστασίας Γεωργούλη, Παναγιώτας Γεωργούλη,
Σταυθούλας Γεωργούλη, Νικολάου Γιαννακάκου, Αργυρώς Γιαννακοπούλου, Παναγιώτη
Γιαννακόπουλου, Ευαγγέλου Γιαννόπουλου, Αθανασίου Ιω. Γκιοτσαλίτη, Αντώνιου
Γκιουζέλη, Μιχαήλ Γ. Γκίτα, Ηλία Ευστρ. Γορανίτη, Λεωνίδα Νικ. Γορανίτη, Αγγέλου
648
Γουρδομιχάλη, Παναγιώτη Γραμματικάκη, Αφροδίτης Γρηγοράκη ή Αλιτζεράκου,
Σαράντου Γρηγοράκου, Αικατερίνης Γρηγορίου, Ιωάννη Γρηγορίου, Κωνσταντίνας
Γριμίνια, Αναστασίας Γρουμπού, Αγγέλου Γουρδομιχάλη, Ουρανίας Γρηγοράκου,
Σαράντου Γρηγοράκου, Αθηνάς Δαγρέ, Γεωργίου Δαμηλάκου, Αναστασίου Δαμιανάκη,
Ιωάννη Δάρμου, Δάφνης Δήμα, Χρυσούλας Δημητροπούλου, Ρωξάνης Δημοπούλου,
Δημητρίου Παν. Δικαίου, Κυριάκου Δόκιου, Γεωργίου Δούνδα του Νικολάου, Παναγιώτη
Δουράκου, Αφροδίτης Δρακούλια, Παναγιώτη Δρίβα, Νικολάου Ζαραφωνίτη, Γεωργίου
Ζαφειρόπουλου, Αθανασίου Ζάχαρη, Κωνσταντίνου Ζέπου, Μαρίνας Ζερβούλια,
Νικολάου Ζήτη, Κανελλιώς Ζήτσα, Απόστολου Ζουρντού, Θεοφανείας Ηλιοπούλου,
Δημητρίου Θεοδωράκου, Ηλία Θλιβερού, Κλεοπάτρας Ιατρίδη, Κωνσταντίνου Γεωργ.
Ιατρού, Κωνσταντίνου Καλαμβόκη, Παναγιώτη Στ. Καλαποθαράκου, Σταύρου Καλκανδή,
Σταυρούλας Καναβάρου, Πότα Κανακάκου, Κωνσταντίνας Κανέλλη, Ευδοκίας Καπελέρη,
Ιωάννας Καραχάλιου, Γεωργίου Καρύγιαννη, Παναγιώτη Δημ. Κατσάκου, Ιωάννη
Κάτσενου, Ηλία Κατσίχτη, Κυριάκου Αθ. Κατσιόρχη, Γεράσιμου Καψάλη, Γεωργίου
Κέλλις, Αντωνίας Κερασιώτη, Ειρήνης Κιλκιάδου, Κωνσταντίνου Κοκκαλιάρη, Μαριγώς
Κοκκίνη, Παγώνας Κοκκονού, Αικατερίνης Κοκκορού, Ελένης Κόκκου, Χρυσούλας
Κολορού, Τριανταφυλιάς Κόνιαρη, Ιωάννη Κονιδιτσιώτη, Νικολάου Κοντογιάννη, Σοφίας
Κοντογιάννη, Μαρίας Κοντομηνά, Νικολάου Κοντομηνά, Αθανασίου Κοντού ή
Τσατσούλη, Κωνσταντίνου Κορίνη, Αικατερίνης Κορωνιού, Σπυρίδωνα Κοτσώνα,
Βασίλως Κουκούτση, Κωνσταντίνου Κουλούρη, Α.Ε. Κουνουπιώτη, Δημητρίου
Κουμουστιώτη, Ιωάννη Κοσκινά, Γεωργίου Κουτσίκου, Ιωάννη Κουτράκου, Πετρ. Κ.
Κουτρουλάκη, Δημητρίου Κούτσικου, Δημητρίου Κουρσούμη, Παναγιώτας Κρύα,
Ιερόθεου Κυριαζόπουλου, Παναγιώτας χήρα Δημ. Κυριακάκου, Καλλικρατίδα Κυρούση,
Ιωάννη Κωνσταντόπουλου, Αντώνιου Κωστάκη, Γεωργίου Κωστάκη, Θεοδώρου
Κωστάκου, Ιωάννου Π. Λαμπράκη, Σταμ. Ε. Λεκάκη, Παναγιώτη Νικ. Λεμπέση,
Καλλιρρόης Λιακάκη, Κωνσταντίνου Λιβανού, Αικατερίνης χήρας Ευαγγέλου Λιναρδάκη,
Σπύρου Λουκάκου, Σπύρου Λυκοβουνιώτη, Τασίας Λυκουρέση, Ν.Α. Λυκούρη, Κατίνας
Λυμπέρη, Θεοφανείας Λύτρα, Διαμαντή Μανέτα, Χρήστου Μανωλόπουλου, Λεωνίδα
Μανουσάκη, Π.Β. Μαυρομιχάλης, Σπύρου Ματσούκα, Γεωργίου Ιωαν. Μερεκούλια,
Εμμανουήλ Μητράκου, Αθανασίου Μητσέα ή Μήτσου, Λουκά Μισθού, Γεωργίου Ν.
Μιχαλέτου, Παναγιώτη Μοσχοβίτη, Γεωργίου Μπάρμα, Π.Ι. Μπουγάδη, Αικατερίνης Ν.
Μπουζούνη, Διονυσίου Ιωαν. Μπακή, Ανδρέα Ντανάκα, Αντ. Κ. Ντανάκου, Γεωργίας
Οικονομάκη, Πάνου Οικονομάκη, Νικολάου Οικονόμου, Πέτρου Οικονόμου, Βασιλείου
Παν. Παναγάκου, Γεωργίου Ι. Παναγάκου, Ιωάννη Πετρ. Παναγουλάκου, Παρασκευά
Πανούση, Ι.Γ. Παπαγιαννόπουλου, Νικολάου Παπαγιαννόπουλου, Αλέξανδρου
Παπαδάκου, Ιωάννη Παπαδάκου, Γεωργίου Παπαδημήτρη, Στέλλας Παπαζήσιμου-
Παπουτσή, Αγγέλως Παπακαλού, Δημητρίου Γεωρ. Παπαμιχαλόπουλου, Νικολάου
Παπαμιχαλόπουλου, Παναγιώτη Γ. Παπαμιχαλόπουλου, Δημητρίου Παπαπαύλου,
Σεραφείμ Πάτσιου, Αγγελικής χήρας Θεοφάνους Παχύγιαννη, Σταματίνας Περιμένη,
Ανδρέα Πετράκου, Γεωργίου Ν. Πετρολέκα, Παναγιώτη Πέτρου, Νικολάου Πηλάλα,
Ελένης Πήλιουρα, Δημητρίου Ηλ. Πολυμενάκου, Ιωάννη Γεωργ. Πολίτη, Ευαγγελίας
Ρηγάκου, Δημητρίου Θ. Ροβάτσου, Γεωργίου Ροβολή, Κωνσταντίνου Ροζάκη, Γεωργίου
Σακελλαρίδη, Δημητρίου Σαλβαρά, Παναγιώτη Σαλβαρά, Δημητρίου Σαραντάκου,
Ευστρατίου Σαραντάκου, Κωνσταντίνου Σαραντόπουλου, Νικολάου Σαραντόπουλου,
649
Πηνελόπης Σημεωνίδου, Κωνσταντίνου Σιαπέρα, Νικολάου Σιγαλού, Αναστασίου
Σιγαλού, Αικατερίνης Σιδερίδη, Γεωργίου Θ. Σκιούρη, Ελένης Σκλήρη, Δημητρίου
Σκούφη, Θωμά Π. Σουρλή, Ειρήνης Σπανιώλου, Δημητρίου Σπ. Σπυράκου, Ανδρέα
Σπυρόπουλου, Δημητρίου Σπυρόπουλου, Γεωργίου Σταυράκου, Παναγιώτη Βασ.
Σταυριανάκου, Παναγιώτας Σταυροπούλου, Ι.Δ. Στρατηγάκη, Παναγιώτη
Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη, Μαρίας Συνοδινού, Γεωργίου Συρμαλή, Ιωάννη Ν.
Συρμαλή, Δωροθέας Σωμή, Ντίνας Σωμή-Λαμπράκη, Θεόδωρου Σωμή, Αναγνώστη
Σωτηράκη, Π. Τερζιώτη, Μαρούλας Τερίζη, Σεραφίας Τεσσέρη, Παναγιώτας Τζάκα,
Παναγιώτη Ν. Τζοβάνη ή Κοσπέτου, Φωτίου Τζουνάκου, Κωνσταντίνου Τζώρτζη,
Παναγιώτη Τούνου, Γεωργίου Τράγκα, Αθανασίου Τρανάκου, Χριστίνας
Τριανταφυλλάκου, Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδη, Ιωάννη Τσάμπηρα, Ελένης
Τσαπατσάρη, Ιωάννη Νικ. Τσετσέρη, Γεωργίου Τσιαπάρα, Ευανθίας Τσικαλάκου,
Αικατερίνης Τσιλιβή, Θεόδωρου Τσιγκούνη, Αμαλίας Π. Τσιριγώτη, Δημητρίου Νικ.
Τσιριγώτη, Παναγιώτας Τσιριγώτη, Νικολέτας Τσίρου, Χρυσούλας Τσίχλη, Βασιλικής
Τσολομίτη, Ελευθερίας Τσολομίτη, Δημητρίου Φάββα, Ιωάννη Δημ. Φαρμάκη, Σταθούλας
Φουρτούνη, Γεωργίου Αναγ. Φλώρου, Αικατερίνης Φόρτσα, Π. Αν. Χαζηγιάννη,
Νικολάου Δημ. Χαραμή, Σπύρου Γ. Χαραμή, Ελένης Χατζάκου, Γεωργ. Α. Χιώτη,
Δημητρίου Χρηστάκου, Ελένης Χρηστίδη, Σοφίας Χριστοδούλου, Χαράλαμπου
Χουσάκου, Σταύρου Ψαρομμάτη, Γεωργίου Ψυχογιού.
Φάκ. Δωρεάς εν ζωή: Βασιλικής Αργυροπούλου, Κωνσταντίνας Βούλγαρη, Αναστασίας

Γεωργίου, Ανδρέα Δημακάκου, ναός του Αγίου Δημητρίου Αρκασά Ξηροκαμπίου, ναός
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Νικολάου Καραγιάννη, Χριστίνας Καραμίχα, Ποτίτσας
Καράμπελα του Κυριάκου, Κοινότητας Νιάτων, Ηλία Κοκκίνη, Κοινότητας Βρεσθένων,
Κοινότητας Σουστιάνων, Αγησίλαου Κοντολέφα, Γεωργίου Κωστάκη, Αγγέλου
Λαμπροδημητρόπουλου, Λύσσανδρου Λιακάκου, Νικολάου Λυμπεράκη, Παύλου
Κουράκου Μαυρομιχάλη, Αγγελικής Μανίνου, Χριστίνας Μιχαηλίδου, Σπυρίδωνος,
Γεωργίου, Δημητρίου και Ηλία, Ξανθάκου, Δημητρίου Π. Πρόντζου, Αθηνάς Ρουμελιώτη,
Παναγιώτη Σουρλή του Νικολάου, Δήμητρας Τσάτσου, Μαρίας Δημ. Τσιριβάκου,
Μαριγώς Φλήρου-Μερεκούλια, Δημητρίου Χελιώτη.
Φάκ. Κληροδοτήματα Δήμων - Κοινοτήτων

Υποφάκελοι: Δημητρίου Κωνσταντίνου, Ηλία και η Αντωνίας Πλευρίτη, Κυριάκου
Συκαρά, Δημητρίου Στεφανάκου ή Πολυχρονάκου, Μαρίας Τσιγκούνη, Νικολάου
Τσιμπίδη, Αχιλλέα Παπαδάκου, Δωρεά Συλλόγου Ρηχειωτών Αμερικής
Φάκ. Κληροδοτήματα Μολάων.
Υποφάκ. Νικολάου Δημάκου. Έγγραφο του Δήμου Μολάων αρ. 2205/7-11-1968 προς τη
Νομαρχία Λακωνίας. Υποφάκ. Αθανασίου Γκιοσταλίτη. Απόσπασμα Πρακτικού 8/14-6-
1971 απόφαση 29/14-6-1971 του Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων. «Περί προσδιορισμού
σκοπού διαθέσεως κληροδοτήματος Αθ. Γκιοσταλίτη». Υποφάκ. Βιβλιοθήκης Μολάων.
Απόσπασμα απόφασης 30/1997 του Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων «Περί παραχώρησης
κτιρίου στο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων για τη Στέγαση της
Ρουμανείου Δημοσίας Βιβλιοθήκης Μολάων» Απόσπασμα αποφάσεως 40/1997 του
Δημοτικού Συμβουλίου Μολάων «Περί δωρεάν παραχώρησης χρήσης στο Υπουργείο
650
Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων για την στέγαση της Ρουμανείου Δημόσιας
Βιβλιοθήκης Μολάων».
Φάκ. Κληροδοτήματα Καστορείου

Απόσπασμα Πράξης 21/27-8-1968 του Κοινοτικού Συμβουλίου Καστορείου απόφαση 4
«Αποδοχή δωρεάς του Γυμναστηρίου εις την Κοινότητα εκ μέρους του Αθλητικού
Συλλόγου Φιλογυμναστικοδασική Αδελφότης Καστορείου».
Φάκ. Κληροδοτήματα Οιτύλου

Έγγραφο της Κοινότητας Οιτύλου αρ. 552/29-5-1969 προς τη Νομαρχία Λακωνίας.
Φάκ. Δωρητών Ελίκας

Έγγραφο της Κοινότητας Ελίκας αρ. 398/13-6-1970 προς τη Νομαρχία Λακωνίας «Περί
τύχης του κληροδοτήματος Παπαδάκη και δωρεών Χούλη και Γεωργίας Τσιγκούνη».
Εκθέσεις
Έκθεση της 25-6-1996 του Πρωτοδικείου Σπάρτης περί αποδοχής λειτουργήματος
εκτελεστού της διαθήκης του Δημητρίου Χρηστάκου για το Μητροπολίτη Μονεμβασίας
και Σπάρτης.
Πράξη 3624/30-10-1950 της Κοινότητας Κρεμαστής αποδοχής της δωρεάς εν ζωή του
Παναγιώτη Γεωργ. Παπαμιχαλόπουλου. Φάκ. Κληρονόμων Παναγιώτη Γεωργ.
Παπαμιχαλόπουλου.
10. ΑΡΧΕΙΟ ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟΥ ΣΠΑΡΤΗΣ

Φάκελοι Διαθηκών: Δημητρίου Βαβαρούτσου, Παναγιώτη Βαβαρούτσου, Καλλιόπης
Βασιλάκου, Ευγενίας Βλάχου, Τασίας Γεωργοπούλου, Θεοδώρας Γραμματικάκη, Ηλία
Γραμματικάκη, Παναγιώτη-Νίκωνα Γραμματικάκη, Δημητρίου Δικαιάκου, Στυλιανής
Δούκα, Γεωργίου Κερασιώτη, Ευγενίας Κοκορέλια, Βασιλικής Κορδία, Μελετίου
Λιακάκου, Ελευθερίου Λυκοπανάγου, Σταύρου Παπαγιαννόπουλου, Ευσταθίας
Παπαστάθη, Νικολάου Σταυριανόπουλου, Αγγελικής Φέκκου.
11. ΑΡΧΕΙΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Φάκελος Διαθήκης Γεωργίου Ιωάννη Πολίτη.
12. ΑΡΧΕΙΑ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΑΦΩΝ - ΥΠΟΘΗΚΟΦΥΛΑΚΕΙΑ
Αρχείο Συμβολαιογράφου Αθηνών Μαρίας Κούτρα-Φλουρή

Πράξη 4187/28-2-1985 Σύσταση Ιδρύματος Αικατερίνη χήρα Νικολάου Γουλανδρή και
Πράξη 4361/13-11-1985 Σύσταση Ιδρύματος Ιουλία-Πηνελόπη σύζυγος Ιωάννου
Σερπιέρη.
Αρχείο Συμβολαιογράφου Γυθείου Μαρίας Σταθάκη – Βάρλα

Διαθήκη Μαρίας Σταυριανάκου, Παναγιώτη Στρουμπουλάκου ή Στρουμπούλη
Δωρεά εν ζωή Χαρίλαου Βασ. Βαβούλη.
651
Υποθηκοφυλακείο Αθηνών
Δωρεά εν ζωή του Παύλου Κουράκου – Μαυρομιχάλη αρ. συμβολαίου 14522/9-9-1942.
Τόμ. 1281 αρ. 162.
Υποθηκοφυλακείο Μονεμβάσιας
Δωρεά εν ζωή του Παναγιώτη και Γεωργίου Ανδρεσάκη αρ. συμβολαίου 5524/ 25-6-1985.
Δωρεά εν ζωή του Παναγιώτη και Γεωργίου Ανδρεσάκη αρ. συμβολαίου 3365/24-10-
1963, τόμ. 63 αρ.51.
Υποθηκοφυλακείο Οιτύλου
Δωρεά εν ζωή της Αικατερίνης Τζαούτου αρ. 715/29-12-1924, τόμος Η 935 αριθμός 40:
2038.
Υποθηκοφυλακείο Πειραιά
Γεώριος Πετρολέκας αρ. συμβολαίου 7568/29-8-1908, τόμ. 84, αρ. 6062.
Υποθηκοφυλακείο Σπάρτης
Συμβόλαιο 359/19-6-1925 βιβλίο μεταγραφών τόμ. 132, αρ. 27842/20-6-1925. Συμβόλαιο
368/25-6-1925 βιβλίο μεταγραφών τόμ. 132, αρ. 27856/25-6-1925. Συμβόλαιο 377/3-7-
1925 βιβλίο μεταγραφών τόμ. 132, αρ. 27865/4-7-1925.
13. ΑΡΧΕΙΟ Δ/ΝΣΗΣ Δ.Ε. ΛΑΚΩΝΙΑΣ

Φάκ. Γυμνασίου Αεροπόλεως. Πρακτικά του συλλόγου Καθηγητών αρ. 13/4-10-1968,
24/23-10-1969.
Φάκ. Γυμνασίου Μολάων. Έγγραφο 84/2-2-1972 για την ιστορία του Γυμνασίου.
Φάκ. Υποτροφίες.
Έγγραφο της Δ/νσης Β/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας της 27-7-1990 προς τον πρόεδρο της
Παλλακωνικής Ομοσπονδίας Αμερικής και Καναδά.
Έγγραφο του Συνδέσμου των Απανταχού Λακώνων «Ο Λυκούργος» της 20-9-2001 προς
τη Δ/νση Β/θμιας Εκπαίδευσης Λακωνίας.
Έγγραφο του Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος της 13-5-2002 προς τη Δ/νση Β/θμιας
14. ΑΡΧΕΙΟ Δ/ΝΣΗΣ Π.Ε. ΛΑΚΩΝΙΑΣ

Φάκ. Κληροδοτήματα. Υποφάκελλος Κληροδότημα Ευσταθίου Σαραντινάκη, Νικολάου
Πηλάλα, Ιωάννη Ν. Τσάκωνα, Γεωργίου Θ. Δρίβα, Γεωργίου Κούρλα, Λουδοβίκου Χατζή,
Πέτρου Δαμιανάκη, Αντωνίου Ευαγ. Χριστάκου, Σπύρου Σακκά.
15. ΑΡΧΕΙΟ 1ου ΓΡΑΦΕΙΟΥ Π.Ε. ΛΑΚΩΝΙΑΣ

Διαθήκη Παναγιώτη Σταύρου Καλαποθαράκου.
Φάκ. του Δημοτικού Σχολείου Πετρίνας. Σχολική επιτροπή. Αποδοχή Δωρεάς Πράξη 2
/15-3-2004, 2/15-03-2005, 7/23-9-05, 8/28-12-2005, 6/15-12-2005, 2/24-9-2007, 2/9-5-08,
3/2-6-08.
652
16. ΑΡΧΕΙΟ 2ου ΓΡΑΦΕΙΟΥ Π.Ε. ΛΑΚΩΝΙΑΣ
Αρ. πράξις 426-10-1950 της Σχολικής Εφορείας του Δημοτικού Σχολείου Κυπαρισσίου.
17. ΑΡΧΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ

Αρχείο Γερουλάκειου Ιδρύματος
Διαθήκη Δημητρίου Γερουλάκου.
Αρχείο Iδρύματος Γεωργίου Θ. Σκιούρη

Διαθήκη Γεωργίου Σκιούρη. Ιστορικό Ιδρύματος Γεωργίου Σκιούρη. Επιστολή του
Γραμματέα του Ίδρύματος Θ. Μεντή.
Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου

Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνοπούλου. Κυριότεροι Σκοποί-Δραστηριότητες.
Φυλλάδιο Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος.
«Εορταστική βραδιά για τα 20 χρόνια λειτουργίας του Σαϊνοπούλειου Αμφιθεάτρου».
Φυλλάδιο Σαϊνοπούλειου Αμφιθεάτρου.
Βιογραφικό Γεωργίου Κ. Σαϊνόπουλου Προέδρου του Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος, πρώην
Δήμαρχος Σπαρτιατών. Φυλλάδιο του Σαϊνοπουλείου Ιδρύματος.
Φυλλάδιο 4ο Πολιτιστικό Καλοκαίρι. Σαϊνοπούλειου Αμφιθεάτρου 2008.
Αρχείο Καθιδρύματος Αθανασίου Ματάλα

Έγγραφα αφορώντα την δράσιν του Αθανασίου Ματάλα ως Υποπροξένου, Δημάρχου και
Νομάρχου.
Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμονίου, Η Δράση και το έργο του ιδρύματος.
Βιογραφία και Διαθήκη Αθανασίου Ματάλα, Αθήνα 2007.
Αθανασίου Ματάλα. Νομοσχέδιον περί Κοινοτήτων διοικήσεως και διαχειρίσεως της
περιουσίας αυτών και έκθεσης επ’ αυτού. Εν Πειραιεί 1900.
Ίδρυμα Γεωργίου Πετρολέκα

Επιστολή του Προέδρου του Ιδρύματος Πετρολέκα Ιερομόναχου Θεολόγου Γκιουζέλη.
Ίδρυμα «Σταύρος Σ. Νιάρχος»

Ίδρυμα «Σταύρος Σ. Νιάρχος» 1996-2006. Έκθεση Πεπραγμένων του Ιδρύματος.
Αρχείο Ενώσεως Γερακιτών Αττικής

Φάκ. Δωρητών.
Συνδέσμου εν Αττική Λακεδαιμονίων

Πρακτικό 25/7-9-1973,
Αρχείο Βιβλιοθήκης Μολάων

Αποφάσεις Αποδοχής δωρεάς: 6/1998, 47/1998, 32/2002, 15/2004, 16/2004, 44/2004.
653
Β. ΠΗΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ
ΕΓΓΡΑΦΑ - ΔΙΑΘΗΚΕΣ
Ιδιόχειρη πρώτη διαθήκη του Παναγιώτη Κρεββατά. Περιοδικό Μαλεβός, Αθήνα, έτος 4ο,
Νοέμβριος τεύχ. 34/1924 και 43/1924
Υπουργείο Παιδείας Μητρώον των εις την άμεσον διαχείρισιν και των εις την εποπτείαν
του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων υπαγόμενων κληροδοτημάτων. Αθήνα 1929.
Διαθήκες: Κλήμη Διαμαντίδη σ. 80. Νικολάου Πηλάλα σ. 528-530. Γεωργίου Κουτσίκου
σ. 302-307. Αθανασίου Ματάλα σ. 978. Ευστάθιου Σαραντινάκη σ. 616. Ιωάννη Π.
Αλβανάκη σ. 802-804. Γεωργίου Θ. Δρίβα σ. 1015-1019. Αναστασίου Αναστασόπουλου σ.
54. Δημητρίου Σταθόπουλου σ. 632-636. Ιωάννη Γεωργαντόπουλου σ. 1002-1027.
Δωρητήριο συμβόλαιο αδελφών Βούρβουλη σ. 493.
Δωρητήριος επιστολή Ιωάννη Γ. Σιδερίδη προς το Δ.Σ. της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής
Σχολής. Εν Πειραιεί τη 20η Ιουλίου 1922. σ. 749.
Δωρεά Κωνσταντίνου Ζούφλου σ. 240
Ζαβιτσιάνος Κωνσταντίνος, Αρχεία Εθνικών Ευεργετών, τόμοι 2,3, 4, 6, Αθήνα 1929-
1930.
Διαθήκη Αναστασίου Αναστασόπουλου τόμος 2, σ. 147-148. Διαθήκη Ιωάννη
Γεωργαντόπουλου τόμος 3, σ. 63-67. Διαθήκη Κλήμη Διαμαντίδη τόμος 4, σ. 60.
Διαθήκαι και Δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου μετά διαφόρων σχετικών
Εγγράφων από ιδρύσεως αυτού μέχρι τέλους του 1899, Πρυτανεία Αλκιβιάδου Χ.
Κρασσά. Εν Αθήναις 1900, τυπογραφείο Ανέστη Κωνσταντινίδου.
Δωρεά Δημητρίου Δημητρακάκη. Διαθήκη Ιωάννη Γεωργαντόπουλου.
εγγράφων από του 1920 μέχρι του 1974. Εν Αθήναις 1979.
Διαθήκες: Θωμά Π. Σουρλή, Δημοσθένη Τζιβανόπουλου, Ελένης χήρας Δημοσθένη
Τζιβανόπουλου, Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου.
Δωρεά εν ζωή Ματθίλδης χήρας Κυριάκου Βαρβαρέσσου.
εγγράφων, τόμ. Β΄ (1899-1908). Εν Αθήναις 1908.
Συμπλήρωμα Α΄ και Β΄ τόμου Διαθηκών και Δωρεών (1909-1920). Εν Αθήναις 1920.

Ιστορικό Αρχείο Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Διαθήκη Γεωργίου Α. Σταματέλου.
ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Πρακτικά της Βουλής της 17 Οκτωβρίου 1962.
Ματάλας Αθανάσιος. (1910). «Πληροφορίαι, Γνώμαι και Κρίσεις περί υπηρεσιών του
Κράτους και περί ληπτέων μέτρων υπό της Αναθεωρητικής Βουλής» εν Αθήναις 1910 εκ του
τυπογραφείου Π.Α. Πετράκου.
654
Ματάλας Αθανάσιος. (1910). «Γνώμαι και Κρίσεις. Περί ληπτέων μέτρων προς βελτίωσιν
της καταστάσεως του Κράτους και των υπηρεσιών αυτού». Εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου
Π.Α. Πετράκου 1910.
ΔΙΑΦΟΡΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Η δολοφονία του Παναγιώτη Κρεββατά. Λακωνικαί Σπουδαί.
Παράρτημα Πρακτικά Α΄ τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών. Ξηροκάμπι, 13-16
Σεπτεμβρίου Αθήνα 2002, σελ. 287-293.
ΙΑΠΑ. Πρακτικά Συγκλήτου 1957-1958, συνεδρία 29-10-1957.

Πρακτικά Συγκλήτου Πανεπιστημίου Αθηνών (1966-1967).
Απόσπασμα Πρακτικών Πρυτανικού Συμβουλίου. 25η συνεδρίαση ακαδημαϊκού έτους
2001-2002 την 30-8-2002. Αρχείο Οικονομικών Υπηρεσιών του ΕΚΠΑ.
Σπηλιώτης Ευστάθιος (Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης). Απόπειρα

Σκιαγραφήσεως του Βρεσθένης Θεοδώρητου. Πρακτικά του Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου
Πελοποννησιακών Σπουδών. Καλαμάτα 8-15 Σεπτεμβρίου 1985 τ. Γ.΄
ΝΟΜΟΙ - ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΑ - ΥΠΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ - Π.Δ. - ΦΕΚ
Σύνταγμα της Ελλάδος του 1975.

Σύνταγμα της Ελλάδος τη Η΄ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων 27-5-2008. Βουλή των
Ελλήνων.
Αστικό Δίκαιο άρθρο 498, 159.
Αστικός Κώδικας 159,496, 497, 498, 1710, 1711, 1714, 1769, 1774.
Νόμος της 11ης Μαρτίου 1830 αρ. 68 «Περί διαθηκών». Γενική Εφημερίς αρ. 27/2-4-1830.
Β.Δ. της 3(15) Απριλίου 1833 «Περί διαιρέσεως του Βασιλείου και της διοικήσεώς του»,
ΦΕΚ 12/6-4-1833.
«Νόμος Περί Δημοτικών σχολείων» 6/18 Φεβρουαρίου 1834, ΦΕΚ 11/3-3-1834.
Β.Δ. της 10 (22) Φεβρουαρίου 1836 «Περί μεταθέσεως της πρωτευούσης της επαρχίας
Οιτύλου εις την πόλιν Τσίμοβα» ΦΕΚ 8/3-3-1836.
Β.Δ. της 20 Ιουνίου/ 2 Ιουλίου 1836 «Περί διοικητικού οργανισμού» ΦΕΚ 28/21-6-1936.
Β.Δ. της 31 Δεκεμβρίου 1836 / 12 Ιανουαρίου 1837 «Διάταγμα περί του κανονισμού των
ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων» ΦΕΚ 87/31-12-1836.
Ν. 22-6-(4-7)-1838 «Περί μεταρρυθμίσεων των διοικήσεων» ΦΕΚ 24/23-6-1838.
Πανεπιστημίου προσφοράς», ΦΕΚ 5/2-3-1839.
«Κατάλογος των μέχρι της 25ης Μαρτίου 1839 προσφορών προς ανέγερση του εν Αθήναις
Ελληνικού Πανεπιστημείου» ΦΕΚ 13/9-6-1839.
«Κατάλογος των από της 25ης Μαρτίου 1839 μέχρι της 30 Νοεμβρίου του αυτού έτους
γενομένων προσφορών προς ανέγερσιν του εν Αθήναις Ελληνικού Πανεπιστημίου»
ΦΕΚ 3/8-2-1840.
655
Β.Δ. της 27-11(9-12)-1840 «Περί συγχωνεύσεως των δήμων 1) Οιτύλου…,5) Επιδαύρου
Λιμηράς…» ΦΕΚ 5/8-3-1841.
Β.Δ. της 21-12-1841 «Περί προβιβασμού τινών Επισκόπων» ΦΕΚ 26/24-12-1841.
Ν. ΚΕ΄/5-12-1845 «Περί της διαιρέσεως των νομαρχιακών και επαρχιακών αρχών» ΦΕΚ
32/8-12-1845.
Β.Δ. της 5-12-1845 «Περί προσδιορισμού των εδρών των νομαρχών και επάρχων» ΦΕΚ
34/20-12-1845.
Β.Δ. της 2-7-1848 «Περί μεταθέσεως της έδρας του Επαρχείου Επιδαύρου Λιμηράς» ΦΕΚ
22/25-8-1848.
«Η επί των συνδρομών προς ανέγερσιν Ελληνικού Πανεπιστημίου Επιτροπή προς το
Πανελλήνιον» ΦΕΚ Παράρτημα 1848.
Β.Δ. της 5-7-1861 «Περί επεκτάσεως της πόλεως Γυθείου» ΦΕΚ 42/23-8-1861.
Β.Δ. της 12-1-1864 «Περί μεταθέσεως της έδρας του Επαρχείου Επιδαύρου Λιμηράς»
ΦΕΚ 5/3-2-1864.
Ν. ΑΣΞΓ΄/26-7-1885 «Περί καταργήσεως των διδάκτρων εν τοις δημοτικοίς σχολείοις»
ΦΕΚ 87/31-7-1885, τεύχ. Α΄.
«Περί εγκρίσεως του καταστατικού του εν Σπάρτη γυμναστικού συλλόγου “Ευρώτα”»
ΦΕΚ 76/1-4-1887.
Ν. ΒΠΕ΄/12-8-1892 «Περί του διοργανισμού των σχολείων της στοιχειωδούς
εκπαιδεύσεως και καταργήσεως του ταμείου της δημοτικής εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ
286/18-8-1892.
«Περί του εν Δουράλη Ελληνικού Σχολείου» ΦΕΚ 62/2-4-1893.
Κανονιστικόν Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας της 20-4-1893 «Περί εγκρίσεως
κανονισμού της εν Μανσούρα της Αιγύπτου Ελληνικής Κοινότητας» ΦΕΚ 84/8-5-
1893, τεύχ. Α΄.
Ν. ΒΤΜΘ΄/3-9-1895 «Περί στοιχειώδους ή δημοτικής εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ 37/5-10-1895.
Ν. ΒΧΔ΄/ 6-7-1899 «Περί διοικητικής διαιρέσεως τους Κράτους» ΦΕΚ 136/8-7-1899.
τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 26-8-1905 «Περί συστάσεως Ελληνικού Σχολείου εν Γκοριτσά του Δήμου
Θεραπνών» ΦΕΚ 171/29-8-1905.
Β.Δ. της 7-9-1907 «Επαγγελματική Σχολή Σπάρτης Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου»
ΦΕΚ 194/9-10-1907.
Ν. ΓΥΛΔ΄ 16-11-1909 «Περί διοικητικής διαιρέσεως του Κράτους» ΦΕΚ 282/4-12-1909.
Ν. ΓΩΚΓ΄(3823)/1911 «Περί Εθνικού Πανεπιστημίου» ΦΕΚ 178/12-7-1911, τεύχ. Α΄.
Ν. ΔΝΖ΄(4057)/ 14-2-1912 «Περί συστάσεως δήμων και κοινοτήτων» ΦΕΚ 58/14-2-1912.
Β.Δ. της 4-2-1919 «Περί ιδρύσεως εν Βρεσθένοις (Λακεδαίμονος) πλήρους ελληνικού
σχολείου» ΦΕΚ 27/5-2-1919, τεύχ. Α΄.
Ν. 2125/1920 «Περί καταργήσεως των εισφορών των δήμων και κοινοτήτων διά τας
δαπάνας της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως και της Αστυνομίας και μεταρρυθμίσεων των
νόμων περί δημοτικών δασμών» ΦΕΚ 64/16-3-1920.
Ν. 2230/25-6-1920 «Περί καταργήσεως του Φαλκίδειου νόμου και περί του δικαιώματος
της απόρου χήρας» ΦΕΚ 142/29-6-1920, τεύχ. Α΄.
656
Ν. 2442/1920 «Περί ιδρύσεως ταμείων εκπαιδευτικής πρόνοιας προς κατασκευή
διδακτηρίων καθ’ άπαν το κράτος και προμήθεια σχολικών επίπλων και διδακτικών
οργάνων» ΦΕΚ 181/11-8-1920, τεύχ. Α΄.
Ν. 2905/1922 «Περί Οργανισμού του Αθήνησιν Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου» ΦΕΚ 127/27-7-1922, τεύχ. Α΄.
Δ. της 29-2-1924 «Περί εγκρίσεως θεμελιωδών διατάξεων συστάσεως και λειτουργίας
εκπαιδευτικού Καθιδρύματος εκ κληροδοτήματος Αθανασίου Ματάλα» ΦΕΚ 64/ 25-
3 – 1924, τεύχ. Α΄.
Ν.Δ. της 5-1-1926 «Περί ακυρώσεως των διατάξεων του από 15 Σεπτεμβρίου 1923 Ν.Δ.
και περί τροποποιήσεως αυτού από 12 Σεπτεμβρίου 1925 Ν.Δ.» ΦΕΚ 26/22-1-1926.
Π.Δ. της 20-2-1926 «Περί κανονισμού του εν Σπάρτη καθιδρύματος υπό την επωνυμίαν
“Αθανασίου Ματάλα του Λακεδαιμόνιου”» ΦΕΚ 70/25-2-1926, τεύχ. Α΄.
«Η Επαγγελματική Σχολή Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου» ΦΕΚ 133/1-7- 1927.
Ν. 4373/13-8-1929 «Περί διαρρυθμίσεως των σχολείων της Μ. Εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ
297/20-8-1929.
Ν. 4692/10-5-1930 «Περί του τρόπου συντηρήσεως της εις το νοσοκομείο Γυθείου “Η
Υπαπαντή” καταλειφθείσης υπό του Γ.Σ. Κυριακάκου περιουσίας» ΦΕΚ 160/14-5-
1930, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 6-7-1931 «Περί αναγνωρίσεως ως ισοτίμου του εξαταξίου Γυμνασίου της
Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας Αιγύπτου» ΦΕΚ 286 / 22-6-1931.
Ν. 5343/1932 «Περί Οργανισμού του Πανεπιστημίου Αθηνών» ΦΕΚ 86/23-3-1923, τεύχ.
Α΄.
Α.Ν. 713/1937 «Περί διοικήσεως και οργανώσεως Υγειονομικών Ιδρυμάτων Νομού
Λακωνίας» ΦΕΚ 218/09-06-1937, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 29-9-1937 «Περί κυρώσεως του Οργανισμού Νοσοκομείου - Σανατορίου “Η
Σωτηρία”» ΦΕΚ 401/14-10-1937, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. 29-9-1937 «Περί διοικήσεως και οργανώσεως του εν Σπάρτη Θεραπευτηρίου –
Σανατορίου Ιωάννου και Αικατερίνης Γρηγορίου ως και του Ταμείου Αντιφυματικού
Αγώνος Λακωνίας» ΦΕΚ 408/14-10-1937, τεύχ. Α΄.
Α.Ν. 1353/1938 «Περί κυρώσεως της από 27 Ιουνίου 1938 συμβάσεως διά την ίδρυσιν και
λειτουργίαν του εν Σπάρτη Θεραπευτηρίου - Σανατορίου Ιωάννου και Αικατερίνης
Γρηγορίου και περί συμπληρώσεως της ονομασίας του Νοσοκομείου Σπάρτης» ΦΕΚ
297/24-8-1938, τεύχ. Α΄.
«Περί του εκ κληροδοσίας περιελθόντος τω Δημοσίω οικήματος εν Γυθείω της Θεανούς
Γρηγοράκη» ΦΕΚ 320/1938, τεύχ. Α΄.
Α.Ν. 1550/1939 «Περί διαθέσεως του κληροδοτήματος Δημητρίου Θ. Ροβάτσου» ΦΕΚ
5/4-1-1939, τεύχ. Α΄.
Α.Ν. 2039/19-10-1939 «Περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των
Νόμων περί εκκαθαρίσεως και διοικήσεως των εις το Κράτος και υπέρ κοινωφελών
σκοπών καταλειπομένων κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών» ΦΕΚ 455/24-10-
1939, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 30-11- 1939 «Περί τρόπου εκποιήσεως κινητών και ακινήτων και εκμισθώσεως
ακινήτων καταλειπομένων κατά κληρονομίαν, κληροδοσίαν ή δωρεάν εις το Κράτος
657
και υπέρ κοινωφελών σκοπών, ως και των ανηκόντων εις κοινωφελή ιδρύματα και
περιουσίας» ΦΕΚ 523/4-12-1939, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 5-9- 1940 «Περί του τρόπου παροχής υποτροφιών και διορισμού υποτρόφων εκ
κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών υπαγομένων υπό την άμεσον διαχείρισιν του
Υπουργείου Οικονομικών» ΦΕΚ 290/12-9 -1940, τεύχ. Α΄.
κληροδοτήματος Ιωάννη Γρηγορίου εν Γκοριτσά Λακεδαίμονος» ΦΕΚ 273/14-8-1941
τεύχ. Α΄.
κληροδοτήματος Γεωργίου Ν. Μιχαλέτου» ΦΕΚ 274/14-8-1941, τεύχ. Α΄.
Κ.Δ. της 18-8-1941 «Περί του τρόπου απονομής υποτροφιών εκ κληρονομιών,
κληροδοσιών και δωρεών καταλειπομένων εις άλλα πρόσωπα νομικά ή φυσικά πλην
του Κράτους» ΦΕΚ 286/23-8 -1941, τεύχ. Α΄.
Κ.Δ. της «Περί Διοικήσεως και διαχειρίσεως του προς προίκισιν απόρων νεανίδων
καταλειφθέντος κληροδοτήματος Γεωργίου Ζαχαρόπουλου» ΦΕΚ 111/6-3-1942, τεύχ.
Α΄.
Κ.Δ. 7 «Περί διοικήσεως και διαχειρίσεως του προς προίκισιν νεανίδων Αλεποχωρίου
Γερονθρών καταλειφθέντος κληροδοτήματος Ιωάννου Π. Λαμπράκη» ΦΕΚ 167/7-6-
1943, τεύχ. Α΄.
Ν. 349/17-7-1943 «Περί απονομής βοηθημάτων εις δωρητάς και συγγενείς διαθετών υπέρ
του Δημοσίου και κοινωφελών σκοπών και περί αναπροσαρμογής κληροδοσιών τινών
διατροφής» ΦΕΚ 214/20-7-1943, τεύχ. Α΄.
Ν. 462/10-8-1943 «Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τινών των Νόμων
2039/1939, 1337/1918 και του Ν.Δ. 1519/1942» ΦΕΚ 257/13-8-1943, τεύχ. Α΄.
Ν. 555/3-9-1943 «Περί αρμοδιότητας των Επιθεωρητών Εθνικών Κληροδοτημάτων» ΦΕΚ
291/3- 9 -1943, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 2-5-1950 «Περί εγκρίσεως δωρεάς οικοπέδου της Κοινότητας Βρεσθένων του
Νομού Λακωνίας δι’ ανέγερσιν οικοδομήματος προς στέγασιν των Αρχών
Χωροφυλακής και λοιπών Δημοσίων Υπηρεσιών» ΦΕΚ 110/8-5-1950, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 30-7- 1954 «Περί αυξήσεως των ανωτάτων ορίων των μηνιαίων υποτροφιών εκ
κληρονομιών, κληροδοσιών και δωρεών» ΦΕΚ 153/20-7 -1954, τεύχ. Α΄.
Ν. 3181/9-4-1955 «Περί διαθέσεως του κληροδοτήματος Παν. Ν. Τζοβάνη ή Κοσπέτου
υπέρ των Κοινοτήτων Κοσμά – Κυνουρίας και Βρονταμά Λακωνίας» ΦΕΚ 91/16-4-
1955, τεύχ. Α΄.
Υ.Α. της 30-6-1955 «Περί υπαγωγής της Ρουμανείου βιβλιοθήκης Μολάων εις την
αρμοδιότητα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων» ΦΕΚ 152/16-8-
1955, τεύχ. Β΄.
Β.Δ. της 27-12-1956 «Περί συστάσεως εν τω Δήμω Γυθείου ιδίου νομικού προσώπου υπό
το όνομα “Δημοτική Βιβλιοθήκη Γυθείου”» ΦΕΚ 6/15-1-1957, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 6-8-1959 «Περί υπαγωγής υπό την άμεσον διαχείρισιν του Υπουργείου
Οικονομικών και τρόπου εκμεταλεύσεως του σκοπού της δωρεάς Παύλου Κουράκου –
Μαυρομιχάλη» ΦΕΚ 176/25-8-1959, τεύχ. Α΄.
658
Ν. 4042/ 22-3-1960 «Περί μετατροπής του σκοπού του κληροδοτήματος Νικολάου
Πηλάλα Σπάρτης και εκποιήσεως της περιουσίας αυτού προς επένδυσιν εις πλέον
προσοδοφόρα Περιουσιακά στοιχεία» ΦΕΚ 35 /30-3-1960, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 90/6-2-1961 «Περί κυρώσεως του οργανισμού διοικήσεως και διαχειρίσεως του
προς την Κοινότητα Βαμβακούς–Λακεδαίμονος προς προίκισιν κορασίδων,
καταλειφθέντος κληροδοτήματος Αναστασίου Τρούπου ή Τρουποσκιάδου» ΦΕΚ
21/15-2-1961, τεύχ. Α΄.
ΦΕΚ 130/12-7-1963. Παράρτημα.
Ν.Δ. 4379/16-10-1964 «Περί οργανώσεως και διοικήσεως της Γενικής (Στοιχειώδους και
Μέσης) Εκπαιδεύσεως» ΦΕΚ 182/24-10-1964.
Β.Δ. της 386/14-5-1965 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς Ιδρύματος εν
Αρεοπόλει Λακωνίας υπό την επωνυμίαν “Το Σπίτι μας”, (Δωρεά Παύλου Ι.
Κουράκου Μαυρομιχάλη) και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 91/ 27-5-1965,
τεύχ. Α΄.
Ν.Δ. 4571/23-10-1966 «Περί διαθέσεως του υπέρ του Σανατορίου Νταού Πεντέλης
προοριζόμενου κληροδοτήματος Αικατερίνης Σιδερίδου, υπέρ παρεμφερούς σκοπού»
ΦΕΚ 224/26-10-1996, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 90/8-2-1967 «Περί συστάσεως εν Γυθείω Λακωνίας κοινωφελούς Ιδρύνατος υπό
την επωνυμία κληροδότημα Ιωάννου και Σταυρούλας Βουζουναρά». Οργανισμός του
Ιδρύματος ΦΕΚ 20/20-2-1967, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 88/8-12-1967 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς Ιδρύματος υπό την
επωνυμία “Ίδρυμα Ιωάννου και Αικατερίνης Σαϊνόπουλου” και κυρώσεως του
οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 20/20-2-1967, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 17/30-12-1968 «Περί συστάσεως εν τη Κοινότητι Νεαπόλεως Λακωνίας ίδιου
νομικού προσώπου υπό το όνομα Κοινοτική Βιβλιοθήκη Νεαπόλεως – Βοιών» ΦΕΚ
3/13-1-1969, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 277/17-4-1969 «Περί συστάσεως εν τω Δήμω Μολάων-Λακωνίας ιδίου νομικού
προσώπου υπό το όνομα “Πνευματικόν Κέντρον Μολάων Νικ. Δημάκου”», ΦΕΚ
81/6-5-1969, τεύχ. Α΄.
Δ. της 574/19-7-1969 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς Ιδρύματος Γεωργίου
Στεφ. Βαρβαρέσσου και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 117/3-9-1969, τεύχ.
Α΄.
Ν.Δ. της 424/24-1-1970 «Περί επωφελεστέρας εκμεταλλεύσεως ή διαθέσεως των υπέρ του
Δημοσίου ή κοινωφελούς σκοπού καταλειφθέντων, εν αδυναμία εκπληρώσεως της
θελήσεως του διαθέτου ή δωρητού» ΦΕΚ 25/30-1-1970, τεύχ. Α΄.
Β.Δ. της 237/1970 «Σύσταση και έγκριση του “Ζαχαροπούλειου Ιδρύματος προικίσεως
απόρων κορασίδων”» ΦΕΚ 72/27-3-1970, τεύχ. Α΄.
Υ.Α. της 6-10-1971 «Περί επωφελεστέρας διαθέσεως περιουσίας εκ κληρονομίας
Αθανασίου Γκιοτσαλίτη» ΦΕΚ 817/15-10-1971, τεύχ. Β΄.
Υ.Α. της 27-6-1972 «Περί επωφελεστέρας διαθέσεως της υπό της Ευσταθίας Αναστ.
Παπαστάθη αφορισθείσης κληρονομικής περιουσίας» ΦΕΚ 463/30-6-1972, τεύχ. Β΄.
Υ.Α. της 10767/7-10-1972 «Περί ιδρύσεως Βιβλιοθήκης εν Σπάρτη» ΦΕΚ 859/19-10-
1972, τεύχ. Β΄.
659
Υ.Α. της 10766/7-10-1972 «Περί ιδρύσεως Βιβλιοθήκης εν Αρεοπόλει» ΦΕΚ 859/19-10-
1972, τεύχ. Β΄.
Β.Δ. της 13/23-12-1972 «Φιλανθρωπικό ίδρυμα Γηροκομείου Σπάρτης “Οι Άγιοι
Ανάργυροι”» ΦΕΚ 4/15-1-1973, τεύχ. Β΄.
Υ.Α. της 16-1-1974 «Περί επωφελεστέρας διαθέσεως περιουσιακών στοιχείων
κληροδοτήματος Βασιλικής Κορδία» ΦΕΚ 112/1-2-1974, τεύχ. Β΄.
Π.Δ. της 203/1974 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς Ιδρύματος υπό την επωνυμία
“Κληροδότημα Σεραφείμ Πάτσιου” και κυρώσεως του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ
73/20-3-1974, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 204/9-3-1974 «Περί εγκρίσως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος υπό την
επωνυμίαν “Ίδρυμα Νικολάου Παπαμιχαλόπουλου-Nick Pappas” και κυρώσεως του
οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 73/20-3-1974, τεύχ. Α΄.
Ν. 455/13-10-1976 «Περί επωφελεστέρας αξιοποιήσεως ή διαθέσεως των υπέρ
κοινωφελούς σκοπού καταλειφθέντων ή δωρηθέντων περιουσιακών στοιχείων κατά το
άρθρο 109 παρ. 2 του Συντάγματος» ΦΕΚ 277/19-10-1976, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 16-2-1978 «Κύρωση οργανισμού “Ζαχαροπούλειου Ιδρύματος προικίσεως
απόρων κορασίδων”» ΦΕΚ 91/20-2-1978, τεύχ. Β΄.
Π.Δ. της 246/21-3-1980 «Περί εγκρίσεως του Οργανισμού Διοικήσεως και Διαχειρίσεως
του εν Χάρακι Ζάρακος Λακωνίας εδρεύοντος Κοινωφελούς Ιδρύματος υπό την
επωνυμίαν “Ίδρυμα Γεωργίου Ν. Πετρολέκα”» ΦΕΚ 70/28-3-1980, τεύχ. Α΄.
Ν. 1079/11-10-1980 «Περί οργανισμού και λειτουργίας Εθνικής Πινακοθήκης και
Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου» ΦΕΚ 239/14-10-1980, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 841/1981 «Περί εγκρίσεως συστάσεως κοινωφελούς ιδρύματος υπό την επωνυμία
“Κληροδότημα Κώστα Λ. Παναγάκη”» ΦΕΚ 215/17-8-1981, τεύχ. Α΄.
Ν. 1329 «Κύρωση ως κώδικα του Σχεδίου Νόμου: Εφαρμογή της συνταγματικής αρχής της
ισότητας ανδρών και γυναικών στον Αστικό Κώδικα, τον εισαγωγικό νόμο, την
εμπορική νομοθεσία και τον κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, καθώς και μερικός
εκσυγχρονισμός των διατάξεων του Αστικού Κώδικα που αφορούν το Οικογενειακό
Δίκαιο» ΦΕΚ 25/18-2-1983, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 17-6-1986 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς Ιδρύματος με την επωνυμία
“Γερουλάκειο Ίδρυμα Υποτροφιών” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 539/ 4-
8-1986, τεύχ. Β΄.
Ν. 1610/28-6-1986 «Έγκριση σύστασης Ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα Ερευνών
Προϊστορικής και Κλασικής Τέχνης” και κύρωσης του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 89/8-
7-1986, τεύχ. Α΄.
Ν. 1650/86 «Για την προστασία του περιβάλλοντος» ΦΕΚ 160/Α/16-10-86, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 16-2-1987 «Κύρωση οργανισμού του κοινωφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
“Ζαχαροπούλειο Ίδρυμα προικίσεως απόρων κορασίδων” του οποίου η σύσταση
εγκρίθηκε με το υπ΄αριθμ. 237/1970 Β.Δ.» ΦΕΚ 91/20-2-1987, τεύχ. Β΄.
Ν. 1820/1988 «Αιμοδοσία» ΦΕΚ 261/17-11-1988, τεύχ. Α΄.
Δ. της 8-12-1988 «Τροποποίηση και συμπλήρωση των διατάξεων του οργανισμού του
“Γερουλακείου Ιδρύματος Υποτροφιών”» ΦΕΚ 917/21-12-1988.
Π.Δ. της 582/6-12-1988 «Τροποποίηση, συμπλήρωση και αντικατάσταση διατάξεων του
Νόμου 1610/28-6-1986 “Έγκριση σύστασης Ιδρύματος με την επωνυμία Ίδρυμα
660
Ερευνών Προϊστορικής και Κλασικής Τέχνης” και κύρωσης του οργανισμού αυτού
Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης”» ΦΕΚ 281/14-12-
1988, τεύχ. Α΄.
Ν. 1884 «Διαρρυθμίσεις στην έμμεση φορολογία και άλλες διατάξεις» ΦΕΚ 81/16-6-1990,
τεύχ. Α΄.
”Ίδρυμα Σπουδαζούσης, Απόρου Νεολαίας Ο Διόσκουρος- Λαμπροδημητρόπουλος
Άγγελος και Άρτεμις” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 158/12-3-1992, τεύχ.
Β΄.
Π.Δ. της 16-3-1993 «Έγκριση σύστασης του κοινωφελούς Ιδρύματος με την επωνυμία
Γεωργίου Θ. Σκιούρη και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ 220/2-4-1993, τεύχ.
Β΄.
«Αποδοχή πρότασης δωρεάς ακινήτου προς το Ελληνικό Δημόσιο από τη Σοφία-Χριστίνα
Μιχαηλίδη» ΦΕΚ 7/2-3-1993, τεύχ. Παράρτημα.
Π.Δ. της 153/2-7-1994 «Συνένωσης των κοινοτήτων Βρονταμά, Γραμμούσης, Λέημονα,
Περιστερίου, Σκάλας και Στεφανιάς της επαρχίας Λακεδαίμονος του Νομού Λακωνίας
σε Δήμο» ΦΕΚ 102/5-7-94, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 241/29-8-1994 «Συνένωσης των κοινοτήτων Πύργου Διρού, Μίνας και Δρυάλου
της επαρχίας Οιτύλου του Νομού Λακωνίας» ΦΕΚ 136/30-8-94, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 244/29-8-1994 «Ένωσης των κοινοτήτων Νεαπόλεως και Φαρακλού της επαρχίας
Επιδαύρου Λιμηράς του Νομού Λακωνίας σε Δήμο» ΦΕΚ 136/30-8-94, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 248/29-8-1994 «Συνένωσης των κοινοτήτων Αρεοπόλεως, Βαχού και Κελεφάς
της επαρχίας Οιτύλου του Νομού Λακωνίας σε Δήμο» ΦΕΚ 136/30-8-94, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 249/29-8-1994 «Συνένωσης των κοινοτήτων Βλαχιώτη, Έλους, Γουβών, Μυρτέας
και Αστερίου της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς του Νομού Λακωνίας» ΦΕΚ 136/30-
8-94, τεύχ. Α΄.
“Κερασιώτειον Ίδρυμα”» και κύρωση του οργανωτή αυτού ΦΕΚ 809/26-10-1994,
τεύχ. Β΄.
“Κληροδότημα Νικολάου και Αγγελικής Κοντομηνά” και κύρωση του οργανισμού
αυτού» ΦΕΚ 993/30-12-1994, τεύχ. Β΄.
Π.Δ. της 7-7-1995 «Ευαγές ίδρυμα Γεωργίου και Ειρήνης Τράγκα» ΦΕΚ 642/20-7-1995,
τεύχ. Β΄.
Ν. 2386 «Ρυθμίσεις θεμάτων Εθνικών Κληροδοτημάτων Δημοσίων και ανταλλάξιμων
κτημάτων και άλλες διατάξεις» ΦΕΚ 43/7-3-1996, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 8-7-1996 «Οργανισμός Διοίκησης και διαχείρισης του κοινωφελούς ιδρύματος με
την επωνυμία κληροδότημα Νικολάου Πηλάλα» ΦΕΚ 614/22-6-1996, τεύχ. Β΄.
Π.Δ. της 11-6-1997 «Έγκριση σύστασης του Κοινωφελούς Ιδρύματος με την επωνυμία
“Σταύρος και Θεόδωρος Γ. Καλκανδής” και κύρωση του οργανισμού αυτού» ΦΕΚ
498/18-6-1997, τεύχ. Α΄.
Π.Δ. της 8-7-1997 «Έγκριση σύστασης του κοινοφελούς ιδρύματος με την επωνυμία
“Ίδρυμα Κωνσταντίνου Ιατρού”» ΦΕΚ 615/22-7-1997, τεύχ. Β΄.
661
Ν. 2539/3-12-1997 «Συγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης» ΦΕΚ
244/4-12-1997, τεύχ. Α΄.
Ν. 2426/1998 «Ανάπτυξη του Εθνικού Συστήματος Κοινωνικής Φροντίδας και άλλες
διατάξεις» ΦΕΚ 236/20-10-1998, τεύχ. A΄.
Π.Δ. της 6-10-1999 «Τροποποίηση του οργανισμού του Ιδρύματος με επωνυμία Ίδρυμα
Νικολάου Π. Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης που κυρώθηκε με τον Ν.
1610/28-6-1986 (ΦΕΚ 89/Α όπως τροποποιήθηκε με Π.Δ. 582/6-12-1988 (ΦΕΚ
281/Α)» ΦΕΚ 1901/19-10-1999, τεύχ. Β΄.
Π.Δ. της 7-8-2001 «Έγκριση τροποποίησης διατάξεων του οργανισμού του κοινωφελούς
ιδρύματος με την επωνυμία “Ίδρυμα Γεωργίου Ν. Πετρολέκα” που κυρώθηκε με τον
αρ. 246/21-3-1980. ΦΕΚ 70/28-3-1980» ΦΕΚ 1114/23-8-2001, τεύχ. Β΄.
Π.Δ. της 18-4-2002 «Έγκριση τροποποίησης των διατάξεων του άρθρου 2 του
Οργανισμού του Κοινωφελούς Ίδρύματος με την επωνυμία Ίδρυμα “Ιωάννου και
Αικατερίνης Σαϊνόπουλου” που κυρώθηκε με την 88/8-2-1967 Β.Δ. (ΦΕΚ 20Α)» ΦΕΚ
594/15-5-2002, τεύχ. Β΄.
Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής
Κληρονομιάς» ΦΕΚ 153/28-6-2002.
Ν. 3149/9-6-2003 «Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Δημόσιες βιβλιοθήκες και άλλες
διατάξεις» ΦΕΚ 141/10-6-2003, τεύχ. Α΄.
Ν. 3525 «Πολιτιστική χορηγία» ΦΕΚ 16/26-1-2007, τεύχ. Α΄.
Ν. 3785 «Κύρωση της Σύμβασης Δωρεάς μεταξύ του Ιδρύματος “Κοινωφελές Ίδρυμα
Σταύρος Σ. Νιάρχος”, του Ελληνικού Δημοσίου, του ΝΠΔΔ με την επωνυμία “Εθνική
Βιβλιοθήκη της Ελλάδος”, του ΝΠΙΔ με την επωνυμία “Εθνική Λυρική Σκηνή”, της
Α.Ε. με την επωνυμία “Ολυμπιακά Ακίνητα” και της Α.Ε. με την επωνυμία
“Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου” και ρύθμιση θεμάτων συναφών με την
υλοποίηση του υπερτοπικού πολιτιστικού πάρκου με την επωνυμία “Κέντρο
Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος”» ΦΕΚ 138/7-8-2009, τεύχ. Α΄.
Ν. 3852/4-6-2010. «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης
Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης» (Πρόγραμμα Καλλικράτης) ΦΕΚ 87/7-6-2010,
τεύχ. Α΄.
ΕΚΘΕΣΕΙΣ- ΛΟΓΟΔΟΣΙΕΣ
Ιωάννου Χρυσικού (Προπρυτάνεως). Έκθεσις των επί της πρυτανείας του πεπραγμένων
κατά το πανεπιστημιακό έτος 1966-1967. Εν Αθήναις 1968.
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1952-1953. Αλεξάνδρεια, τυπογραφείο
Φακός.
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας 1987. Αλεξάνδρεια 1988.
Μπενάκειο Ορφανοτροφείο. Λογοδοσία των Πεπραγμένων έτους 1928. Αλεξάνδρεια.
Τυπογραφείο Ε.Σ. Βαλλιανάκη. 1929.
Λογοδοσία Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας 1963. Αλεξάνδρεια, Πίνακας με τους
συνολικούς Δωρητές της κοινότητας.
Λογοδοσίες της Κοινότητας Βαμβακούς (Εθνική Βιβλιοθήκη): Α΄ έτους 1898-1899, 2η
/1899-1900, 3η/1900-1901, 4η/1901-1902, 5η/1902-1903, 8η/1905-1906, 10η/1907-
1908, 11η/1908-1909, 12η/1909-1910, 13η/1910-1911.
662
Φανδρίδης Ν. Διομίδης. (1894). Έκθεσις περί των κεφαλαίων και των εσόδων και εξόδων
1870-1893 πάντων των υπό διαχείρισιν του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της
Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Κληροδοτημάτων και υπό ιδιαιτέρων εκτελεστών
διαχειριζομένων. Εν Αθήναις.
Υπουργείο Οικονομικών (2012). Συγκεντρωτικός πίνακας των προσαρτημένων
προϋπολογισμών. Εθνικά Κληροδοτήματα.
Απόφαση 29/26-1-1966 της Γενικής Συνέλευσης του Συλλόγου Κυριών Σπάρτης «Οι Άγιοι
ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ
Ακαδημία Αθηνών. (1976). Οι εκλιπόντες ακαδημαϊκοί της πεντηκονταετίας 1926-1976,
Σύνταξη Τσακανίκας Βασίλειος, Δραγώνα – Μονάχου Μυρτώ, Κατσίκη- Γκίβαλου
Αναστασία, πρόλογος Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλος Αθήνα.
Άσυλο Ανιάτων Αθηνών. Έκθεση Πεπραγμένων 1929 εκδ. Πυρσός. Εν Αθήναις 1930.
Μαραγκού Λίλα (2000). Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Το ίδρυμα Νικολάου Π.
Γουλανδρή Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Πεπραγμένα 1991-1999. Έντυπο του
ιδρύματος Ν.Π.Γουλανδρή. Αθήνα.
ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ
Αχιλλέας Βαρβαρέσσος. (2010). Ο Βατικιώτης ζωγράφος. Δημοτική βιβλιοθήκη και
Πινακοθήκη «Αχιλλέας Βαρβαρέσσος» Νεάπολη Λακωνίας.
Βιογραφίαι ζώντων Καθηγητών, Επιτίμων, Τακτικών και Εκτάκτων, Εθνικόν και
Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών. (1920). Πρυτανεία Β΄ Γεωργίου Ιω.
Αγγελόπουλου 1919-1920, τόμ. Β.΄ Εν Αθήναις.
Βραδιά – Αφιέρωμα στο Λογοτέχνη- Δημοσιογράφο και ποιητή Γιώργο Τσιμπιδάρο –
Φτέρη.
Δελτίο Ο.Λ.Μ.Ε. (1961). αρ. φ. 186
Εγκόλπιο Μνήμης και Ευγνωμοσύνης. Γεώργιος Ιω. Ρουμάνης. (2005). Μολάοι: Έκδοση
της Δημόσιας Ρουμανείου Βιβλιοθήκης Μολάων.
Ειδικό αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς για την Λακωνία, έκδ. β΄, Αθήνα: εκδ.
Παπαδήμα.
Εθνικά Κληροδοτήματα. (2001). Υπουργείο Οικονομικών. Αθήνα.
Επετηρίς του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημόσιας Εκπαίδευσης 1907-
1908. (1909). Εν Αθήναις, τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου.
Επιθεώρηση Δημοσίου και Διοικητικού Δικαίου. (1968). τεύχ. 1.
Επίλογος. (2005). Ετήσια πολιτιστική έκδοση. Αθήνα.
Κανούτας Σεραφείμ. (1912). Ελληνο - Αμερικανικός οδηγός 1912, Νέα Υόρκη.
Καταστατικό του Φιλανθρωπικού Συλλόγου Κυριών «Οι Άγιοι Ανάργυροι». (1971).
Καρυατικά. (1950). Αδελφότης Αραχωβιτών. Καρυαί. Παρασκευάς Μεϊντάνης, Μεϊντάνης
Ιωάννης. (επιμ.) Γκαστόνια, Β. Καρολίνα. ΗΠΑ.
Καρυατικά τόμ. Β.΄
Λακωνίας Περιήγηση. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λακωνίας.
663
Λακωνικαί Σπουδαί: Περιοδικό σύγγραμμα της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών.
1972/Τόμ. Α΄, τόμ. 4ος , 1980 /τόμ. 5ος, 1982/ τόμ. 6ος, 1986/ τόμ. 8ος, 1998/ τόμ. 14ος,
2000/ τόμ. 15ος, 2002/Παράρτημα
Λιακόπουλος Ηλίας. (1888). Στατιστικής Επιθεώρησης του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχ.
Β.΄ Εκπαιδευτικά, Γεωργικά, Εκλογικά. Εν Αθήναις, τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Λ.
Βερπανίτου.
Μακρίδης Χ. (1889). Οδηγός της Ελλάδος μετά Ημερολογίου και προσαρτήματος
αγγελιών, έτος Δ.΄ 1890, μέρος Α΄, εν Αθήναις.
Μεγάλοι Ευεργέται και Ευεργέται των Ελληνικών Κοινοτήτων της Αιγύπτου.
Μνημόσυνον τελεσθέν εις μνήμην αυτών. Πρεσβεία της Ελλάδος εν Αιγύπτω. Εν
Αλεξανδρεία τη 6η Μαΐου. Αλεξάνδρεια.
Νομικό Βήμα. (1968). τεύχ. 2.
Οδηγός Υποτροφιών. (2007). ΥΠΕΠΘ, έκδ. Β.΄
Τα Πελοποννησιακά. (1975). τόμ. ΙΑ.΄ Αθήναι.
Περιηγητής της Λακωνίας. (2011). Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή.
Περιοδικό Βιομηχανική Επιθεώρησις 1962. Αρχείο Βοβολίνη.
Υπουργείο Οικονομικών (2012). Συγκεντρωτικός πίνακας των προσαρτημένων
προϋπολογισμών. Εθνικά Κληροδοτήματα.
ΟΜΙΛΙΕΣ ΛΟΓΟΙ
Ευστάθιος Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης. Ομιλία στα εγκαίνια του Ασύλου
Ανιάτων Σπάρτης. Σπάρτη Ιερά Μητρόπολις Μονεμβασίας και Σπάρτης 1988.
Ιερόθεος Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης. Ομιλία για τον επίσκοπο Θεοδώρητο
Β΄ Βρεσθένης στη Βαμβακού κατά τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του.
Καλαματιανός Γεώργιος. Γεράσιμος Καψάλης 1872-1962. Διάλεξη στην αίθουσα
«Παρνασσός» στις 2 Δεκεμβρίου 1961.
Οικονόμου Κωνσταντίνος. Εξ Οικονόμων. «Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον επίσκοπον
Σελλασίας Θεοδώρητον. Εκφωνηθείς Αθήνησιν τη 27η Απριλίου 1843, εν τω Ναώ της
Αγίας Ειρήνης Αθήνησιν εκ της τυπογραφίας Π.Β. Μελαχούρη και Φ. Καραμπίνη
1843.
Ομιλία του Γραμματέα του Καθιδρύματος για τη ζωή και το έργο του Αθανασίου
Ματάλα. Εφημ. Εθνικός Φρουρός της 21-8-1978.
Ομιλία του Ιωάννη Πριφτάκη στις 22-5-2000 με αφορμή τα 40 χρόνια από το θάνατο του
Γιώργου Ρουμάνη.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ
Γλεντζές Γεώργιος. Πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Έλους. Πληροφορίες για τον
Αντώνη Αποστολάκο.
Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Χορηγία κοινωφελές ίδρυμα
Αλέξανδρος Ωνάσης. DVD.
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Ντόλλη Γουλανδρή Συνέντευξη στην Άννα Παναγιωταρέα
ΕΡΤ 2007. DVD.
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ
664
Βοβολίνη Γ., Μέγα Βιογραφικό Λεξικό τόμ. Α.΄
Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του «Ηλίου», τόμ. 16, 17,18.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Η Ελληνική Επανάσταση τόμ. ΙΒ΄, ΙΔ΄, ΙΕ΄. Εκδοτική
Αθηνών.
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (ΜΕΕ) Τόμος 7ος , 9ος, 11ος, 14ος, 15ος.
Πάπυρος-Λαρούς Μπριτάννικα. τόμ. 12 ος, 13 ος, 17 ος, 18 ος, 29 ος, 31 ος, 41 ος, 43 ος, 47ος,
55ος.
Παγκόσμιος Ιστορία. Το χρονικό των Μεγάλων Επαναστάσεων, τόμ. 8ος.
Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό. Εκδοτική Αθηνών τόμ. 2.
Realencyclopaedie. (1928). Realencyclopaedie Culture: Qualitative Method and Cultural
Studies, London: Sage. 27.
ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
Εφημερίδες Αθηνών
Αθήναι 196 (1605)/6-5- 1907.
Αιών 350/29 - 4- 1843, 435/2-5-1843, 437/9-5-1843, 909/9-10-1848, 6/7-11-1951, 7/3-10-
1951.
Ανεξάρτητος 45/29-4- 1843.
Βήμα 17-2-1955, 2-3-1957, 23-2-1957, 26-3-1961, 10-11-1968.
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος αρ. φ. 30/1829, 37/15-5-1829, 45/1829, 55/14-8- 1829,
68/1829, 27/2-4-1830.
Έθνος 30-6-2011.
Εμπρός 57/20-11-1910, 911/15-2-1948.
Επτά Ημέρες Καθημερινή 23-7-2000, 12-2-2006.
Εφημερίδα το Καποδιστριακό 1-2-2004.
Καθημερινή 26-1-2010, 1-7- 2011.
Νέα 30-6-2011, 30-7- 2011.
Σκριπ 12882/1-11-1910.
Εφημερίδες Λακωνίας
Ο Αγών της Λακωνίας αρ. φ. 7/3-10-1951, 6/7-11-1951.
Αδούλωτη Μάνη αρ. φ. 66/Νοέμβριος 2010, 67/Δεκέμβριος 2010.
Αρνιώτικη Φωνή αρ. φ. 84/Μάρτιος-Απρίλιος 2001, 86/Ιούλιος-Αύγουστος 2001.
Αι Βοιαί της 52/15-12- 1956, 15-1-1961, 1-2-1961, 2-3- 1961, 141/15-4-1961, 25-7-1961,
15-8-1961, 148/1-9-1961.
Τα Βάτικα αρ. φ. 193/Μάϊος-Ιούνιος 2002.
Ο Βορειοδημότης αρ. φ. 31/19-8-1981, 44/2-10-1982.
Οι Βουτιάνοι αρ. φ. 148/Μάϊος-Ιούνιος 1956, 150/Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1976,
151/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1976, 153/Μάρτιος-Απρίλιος 1977, 155/Ιούλιος-Αύγουστος
1977, 156/Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1977, 159/Μάρτιος-Απρίλιος 1978, 160/ Μάϊος-Ιούνιος
1978, 164/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1979, 166/Μάϊος-Ιούνιος 1979, 170/Ιανουάριος-
Φεβρουάριος 1980, 171/Μάρτιος-Απρίλιος 1980, 173/Ιούλιος- Αύγουστος 1980, 176/
Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1981, 177/Μάρτιος-Απρίλιος 1981, 186/ Ιανουάριος –
665
Φεβρουάριος 1983, 190/Μάιος-Ιούνιος 1983, 199/Νοέμβριος-Δεκέμβριος1984,
204/Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1985, 217/Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1987.
Το Γεράκι αρ. φ. 14/Γενάρης – Φλεβάρης 1987, 23/Ιούλιος-Αύγουστος 1988,
24/Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1988, 25/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1988, 26/Ιανουάριος-
Φεβρουάριος 1989, 27/Μάρτιος-Απρίλιος 1989, 28/Μάϊος-Ιούνιος 1989, 29/Ιούλιος-
Αύγουστος 1989.
Γεωργιτσιανικά Νέα αρ. φ. 3/3-9-1977, 11/24-10-1978, 22/17-9-1982, 23/25-10-1982,
33/17-9-1982, 49/7-5-1985, 50/2-7-1985, 58/8-11-1986, 62/26-7-1987, 64/2-11-1987,
65/19-12-1987, 79/10-5-1990, 84/12-3-1991, 81/15-9-1991, 84/12-11-1991,
133/Αύγουστος 1999, 190/Μαϊος-Ιούνιος 2009.
Τα Γράμματα αρ. φ. 24/19-10-1932, 177/4-3-1936, 181/1-4-1936, 325/24-9-1939.
Εθνικός Κήρυξ αρ. φ. 1393/3-4-1984.
Εθνικός Φρουρός 19-10-1946, 101/17-10-1947, 162/30-3-1949, 202/19-1-1950, 211/2-4-
1950, 233/3-10-1950, 236/26-10-1950, 21-1-1951, 28-1-1951, 8-5-1951, 425/18-5-1951,
260/17-6-1951, 274/21-11-1951, 285/18-3-1952, 30-3-1952, 305/2-11-1952, 354/31-12-
1952, 311/16-1-1953, 17-7-1953, 18 -1- 1954, 352/23-4-1954, 356/25-6-1954, 365/3-10-
1954, 386/3-4-1955, 394/19-6-1955, 27-7-1955, 412/23-12-1955, 425/18-5-1956, 445/2-
12-1956, 467/15-6-1957, 469/23-6-1957, 3-7-1957, 488/10-10-1957, 499/19-12-1957,
504/7-2-1958, 523/3-8-1958, 557/26-5-1959, 559/16-6-1959, 569/10-9-1959, 16-10-1960,
667/29-4-1962, 687/10 -11- 1962, 770/27-6-1964, 806/14-3-1965, 933/20-8-1967, 26-5-
1963, 806/ 14-3-1965, 31-12-1965, 23-2-1968, 7-9-1969, 15-2-1970, 8-3-1970, 23-2-
1972,9-9-1973, 29-10-1973, 10-3-1975, 24-3-1975, 28-12-1975, 2-2- 1976, 2-8-1976, 8-
11-1976, 10-1-1977, 21-8-1978, 1468/16-10-1980, 24-8-1981, 10-5-1982, 13-9-1982,
1690/9-5-1983, 3-9-1984, 1764/3-12-1984, 1466/12-10-1985, 1468/16-10-1985, 186/15-
12-1986, 1928/9-5-1988, 2076/27-5-1991, 2082/8-7-1991, 9-11-1992, 11-1-1993,
Φεβρουάριος 1998, Σεπτέμβριος 2002, Μάρτιος-Απρίλιος 2006, Ιανουάριος- Φεβρουάριος
2008.
Επίδαυρος Λιμηρά 25/13-1-1929, 27/27-1-1929, 28/21-2-1929, 38/12-7-1929, 72/27-7-
1930, 41/22-9-1929, 135/11-10- 1931.
Επικαιρότητα 5-2-1999, 26-7-1999.
Ευρώτας αρ. φ. 27/6-12-1874.
Ηχώς της Επιδαύρου 44/(90)/17-9-1954, 206/23 Απριλίου 1959, 17-11-1962, 27-1-1969.
Ηώς αρ. φ. 235/ 26-5- 1884, 242/ 11-8- 1881, 185/25-1-1989.
Καπετάν Ζαχαρίας αρ. φ. 4/Μάρτιος-Απρίλιος 1996, 35/Μάϊος-Ιούνιος 2001, 66/
Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2006.
Οι Κροκεές 194/20-1-1983, 20-3-1987, 185/25-1-1989.
Λακεδαίμων αρ. φ. 6/15-3-1909, 7/22-3-1909, 28/16-8-1909, 32/13-9-1909.
Λακωνία αρ. φ. 17-5-1904, 1280/18-3-1907, 1392/14-12-1908, 1604/8-12-1913, 1653/25-
12-1914, 1959/31-3-1917, 2190/2-8-1925, 2263/18-3-1928, 2268/20-5-1928, 2277/5-8-
1928, 9-4-1939, 2887/7-3-1948, 2905/15-5-1949, 2908/26-6-1949, 2909/10-7-1949,
2984/13-4-1952, 16-8-1959, 3351/9-10-1965.
Λακωνική 10-4-1904, 4-6-1939, 9/23-6-1958, 9/ Σεπτέμβριος 1976, 11-11-1976,
12/Δεκέμβριος 1976, 20-5-1977, 24-1-1978, 24-6-1978, 1-8-1978, 27-9-1978, 31-10-1978,
666
29-12-1978, 31-5- 1979, 31-10-1979, 31-5- 1980, 31-7-1980, 62/3-1-1981, 28-2- 1981,
65/27-5-1981, 68/14-8-1981, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1982, 58/24-4-2010, 73/15-4-2010.
Λακωνικό Βήμα 21-7-1946, 20/3-11-1946, 24-11-1946, 2-6-1949, 155/6-11-1949, 158/27-
11-1949, 12-11-1950, 204/17-12-1950, 238/2-3-1952, 280/28 -2- 1954, 291/17-3-1954,
348/3-7-1958, 349/6-7-1958.
Λακωνική Δράσις 10-7-1961, 20/10-4-1962, 10-6-1962, 10-1-1963, 10-4-1963, 55-58/10-
10-1963, 10-7-1964, 10-8-1964, 10-9-1964, 106/10-6-1966, 107/10-7-1966,
108/Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1966, 110/10-10-1966, 122/10-10-1967, 10-12-1967,
Φεβρουάριος-Μάρτιος 1968, Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1969, Δεκέμβριος 1970, 170/31-10-
1971, 173/Ιανουάριος 1972, 174/Φεβρουάριος 1972, 175/Μάρτιος 1972, 176/ Απρίλιος
1972, 181/Σεπτέμβριος 1972, 182/Οκτώβριος 1972, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1973,
Ιανουάριος 1974, Φεβρουάριος 1974, Μαϊος 1978, Ιούλιος 1978, 248/Οκτώβριος 1978,
Φεβρουάριος- Μάρτιος 1981, Αύγουστος 1981, Μάϊος-Ιούνιος 1982, Ιανουάριος 1983.
Λακωνική Επικαιρότητα αρ. φ. 126/25-7- 2001, 551/1-5-2010, 554/23-5-2010.
Λακωνικό Μέλλον αρ. φ. 18-6-1960, 27-12-1960, 9-2-1961, 20-3- 1961, 10-4-1961, 30-4-
1961, 11-8-1961, 11-10- 1961, 3-3-1962, 30-3-1962, 30-4-1966, 342/15-9-1966, 31-3-
1967, 30-12- 1968, 28-2-1969, 28-2-1971, 31-1-1972, 204/30-9-1972, 153/31-12-1972,
155/31-1-1973, 158/31-4-1973, 172/30-7- 1974, 3-6-1975, 31-10-1975, 5/28-7-1980.
Λακωνικός Κήρυξ 11/15-7-1935, 18/10-8-1955, 37/12-6-1958, 44/ 17-9-1958, 58/14-6-
1959, 59/2-7-1959, 64/11-10-1959, 117/9-9-1963, 29-10-1973, 13-5- 1974, 1509/5-2-1978,
1267/12-5-1981, 1269/26-5-1981, 1279/4-8-1981, 1299/12-1-1982, 1303/9-2-1982,
1314/18-5-1982, 1360/24-5-1983, 1368/30-8-1983, 28-2-1984, 20-3-1984, 1443/10-7-
1985, 9-10-1985, 1525/14-8-1987, 1528/16-9-1987, 1637/28-7-1990, 1650/ 23-1- 1991.
Λακωνικός Τύπος αρ. φ. 48/26-9-1996, 20-9-1997, 7-7-2002, 13-1-2007, 3-4-2007,
2883/26-1-2008, 1-12-2008.
Μολάοι αρ. φ. 48/15-9-1935, 52/1-11-1935, 56/1-4-1936, 75/1-2- 1937, 81/15-5-1937,
84/1-8-1937, 97/15-2-1938, 105/15-7-1938, 50/25-2-1954, 13(153)/1-1-1955, 14(154)/1-2-
1955, 1-1- 1958, 246/25-3-1966, 252/10-8-1966, 273/22-11-1967, 230/30-1-1968, 232/15-
3-1968, 5-7-1968, 15-5-1969, 11/Σεμπτέβριος 1984, 16/Φεβρουάριος 1985, 95/Νοέμβριος
1992, 128/Μαϊος-Ιούνιος 1998, 129/Ιούλιος-Αύγουστος 1998, 137/Νοέμβριος-Δεκέμβριος
1999, 141/Ιούλιος-Αύγουστος 2000, 142/ Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 2000, 143/Νοέμβριος-
Δεκέμβριος 2000, 144/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2001, 147/Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2001,
160/Μάρτιος-Απρίλιος 2004, 162/Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004, 164/Ιανουάριος-
Φεβρουάριος 2005, 169/Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2006, 171/ Μάϊος- Ιούνιος 2006, 176/
Μάϊος-Ιούνιος 2007.
Η Μάνη αρ. φ. 75/31-10-1969.
Μονεμβάσια 3-5-1931.
Τα Νέα του Αγίου Δημητρίου αρ. φ. 19/Δεκέμβριος 1983, 24/Οκτώβριος 1984,
37/Δεκέμβριος 1986, 66/Οκτώβριος 1991, 74/Ιανουάριος 1993, 83/Σεπτέμβριος 1994,
85/Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1994.
Νέα Σπάρτη 21-1-1962,19-11-1963.
O Ξενύχτης αρ. φ. 612/11-7-1959, 636/2-7-1960, 817/16-5-1967, 840/27-1-1968, 884/2-8-
1969, 903/4-6-1970.
667
Παρατηρητής 1-4-1998, 28-9-2007, 26-1-2008, 2965/17-7- 2008, 3035/4-11-2008,
3046/18-11-2008, 3083/14-1-2009, 3-10-2009, 3466/31-7-2010.
Η Πετρίνα μας 23/ 22-1-1991.
Σπάρτη αρ. φ. 15/ 22-5-1946, 16/ 29-5-1946, 8-9-1946.
Σπαρτιατικά Νέα 131/21-6-1936, 146/4-10-1936, 62/13-1-1937, 165/14-2-1937, 170/28-
3-1937, 177/16-5-1937, 183/4-7-1937, 189/22-8-1937, 5/10-12-1937, 240/18-9-1938,
424(1)/16-1-1950, 435/20-4-1950, 519 /10 -8- 1952, 521/8-9-1952, 540/5-4-1953, 555/16-
8-1953, 590/4-7-1954, 611/16-1- 1955, 10/3-7-1955, 634/24-7-1955, 639/4-9-1955, 640/
11-9-1955, 651/27 -11-1955, 678/29-7-1956, 2-9-1956, 695/7-12-1956, 10-9-1957, 738/12-
12-1957, 740/30-12-1957, 769/15-10-1958, 771/31-10-1958, 773/15-11-1958, 797/13-9-
1959, 22-11-1959, 817/25-6-1960, 812/6-7-1960, 825/26-10-1960, 837/5-4-1961, 30-10-
1961, 15-4-1962, 872/30-5-1962, 30-10-1962, 884/15-2-1963, 25-9-1963, 908/30-12-1964,
30-7-1965, 1010/24-6-1971, 1033/20-10-1974, 29(1102)/28-5-1978, 56 (1129)/25-3-1981,
65(1138)/10-7-1982, 10-8-1982, 10-9-1982, 24/ Νοέμβριος 1982, 2-2-1983, 12-4-1983,
320 (1381)/26-7-1983.
Σπαρτιατικά Χρονικά 7-10-1937, 32/1940, 64-66/1942-1943.
Ο Ταΰγετος 37/Οκτώβριος 1971, 12/ Φεβρουαρίου 1982, Ιούνιος 1982, Ιούλιος 1982,
Φεβρουάριος 1983, 26/Απρίλιος 1983, Ιούλιος 1983, 35/ Ιανουάριος 1984.
Ταχυδρόμος της Λακωνίας αρ. φ. 12-5-1957, 20-11-1959, 174/3-2-1963, 15-2-1966,
284/14-7-1968, 347/10-5-1970, 369/8-2-1971, 380/25-6-1971, 401/26-3-1972, 502/2-2-
1976, 515/17-8-1976, 532/1-5-1977, 561/18-8-1978, 583/5-10-1978, 584/12-10-1978,
585/17-10-1978, 27-12- 1980, 736/13-2-1983, 737/25-2-1983, 745/20-5-1983, 30-7-1983,
25-2-1985, 832/5-7-1985, 30-9-1985, 905/7-2-1987, 929/28-8-1987, 939/21-11-1987,
1042/11-5- 1990, 1049/12-7-1990, 15-9-1990, 1077/ 14-4-1991.
Τα Τσίντζινα. αρ. φ. 6/1-7-1961, 8/5-9-1961, 14/20-3-1962, 22/18-11-1962, 25/28-2-
1963, 33/24-12-1963, 36/24-3-1964, 37/26-4-1964, 39/7-6-1964, 40/12-11-1964, 41/10-2-
1965, 42/11-4-1965, 43/Σεπτέμβριος 1966, 46/Δεκέμβριος 1966, 103/Απρίλιος 1976, 106/
Ιούλιος 1976, 107/ Αύγουστος 1976, 108/Σεπτέμβριος 1976, 110/Νοέμβριος – Δεκέμβριος
1976, 112/Φεβρουάριος 1977, 116/ Ιούνιος 1977, 117/Ιούλιος 1977, 125 /Απρίλιος 1978,
127/Ιούνιος 1978, 132/ Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1978, 133/ Ιανουάριος 1979, 140/
Αύγουστος 1979.
Φάρος Λακωνίας 1/1-7-1953, 30-9-1954, 94/18-11-1957, 119-120/24-12-1958, 1-3-1961,
274-275/25-1-1968, 587/12-8-1993, 590/22-11-1993, 596/24-5-1994, 602/25-11-1994,
613/20-10-1995, 608/22-5-1995, 626/22-11-1996, 638/24-11-1997, 650/23-11-1998,
650/27-8-1999, 662/23-11-1999, 674/24-11-2000, 675/21-12-2000, 721/26-10-2004,
730/25-6-2005, 733/25-10-2005, 746/27-11-2006, 751/26-4-2007, 760/28-1-2008, 764/28-
5-2008, 770/28-11-2008, 782/25-11-2009, 788/Μάϊος 2010, 790/Ιούλιος 2010,
794/Νοέμβριος 2010.
Η Φωνή της Λακωνίας αρ. φ. 56/6-5-1949.
Η Φωνή της Μονεμβάσιας αρ. φ. 5-11-1963, 29-11-1966, 30-8-1967, 30-9-1967, 82/28-
10-1967, 83/29-11-1967, 86/24-2-1968, 27-5-1968, 15-5-1972, 1-6-1972, 158/24-3-1974,
156/20-11-1974, 166/15-12-1974, 168/28-2-1975, 180/31-3-1976, 183/29-6-1976, 184/20-
7-1976,187/20-11-1976, 189/16-1-1977, 192/20-4-1977, 195/25-7-1977, 197/1-10-1977,
200/21-1-1978, 203/24-4-1978, 208/5-10-1978, 210/21-12-1978, 217/20-6-1979, 218/22-7-
668
1979, 229/30-8-1980, 241/10-10-1981, 256/28-2-1983, 271/25-6-1984, 275/20-11-1984,
289/22-2-1986, 293/22-6-1986, 294/22-7-1986, 300/24-2-1987, 303/31-5-1987, 298/24-12-
1988, 335/30-9-1990, 337/30-11-1990, 373/30-11-1994, 407/15-11-1998, 506/30-4-2010.
Η Φωνή των Λακεδαιμονίων αρ. φ. 42 /Μάϊος-Ιούνιος-Ιούλιος 2007.
Ο Χάρακας αρ. φ. 35 /Μάρτιος 1975.
Εφημερίδες Αιγύπτου
Εφημερίς 12-7-1922, 28-2-1928.
Journal des Hellenes 11-3-1923.
Κλειώ 21-9-1928.
Νέα 8-7-1922, 12-7-1922.
Νέα Ηχώ 12-7-1922.
Ταχυδρόμος 11/24-4-1919, 20/3-7- 1922, 8-7-1922, 12-7-1922, 7-9-1923.
Τηλέγραφος 12-7-1922.
Φως 8-7-1922, 12-7-1922.
Εφημερίδες Αμερικής
Αστήρ του Σικάγου 44/25-11-1904, 160/15-2-1907, 198/8-11-1907.
Ατλαντίς 744/11-7-1904.
Ελληνικός Αστήρ Φεβρουάριος 1935.
Εθνικό Βήμα (Μίσιγκαν ΗΠΑ) αρ. φ. 3365/27-5-1986.
ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
Αρέσκουσα. Πολιτιστικός Σύλλογος Βατίκων. 1999, τόμ. Α΄.
Τα Βρέσθενα τεύχ. 32.
Δεσμός Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2007 τεύχ. 17.
Λακωνικά 1932 τεύχ. Α΄,1936 τεύχ. 13, 1964 τεύχος 2, 6, 1965 τεύχ. 8, 11, 1966 τεύχ. 13,
14,18, 1967 τεύχ. 22, 24, 1968 τεύχ. 25, 27, 1969 τεύχ. 32,33,36, 1970 τεύχ. 38, 39, 41,
1971 τεύχ. 43, 45, 48, Μάρτιος-Απρίλιος 1972 τεύχ.50, Μάϊος-Ιούνιος 1972 τεύχ. 51,
Ιούλιος-Αύγουστος 1972 τεύχ.51, 52, 1973 τεύχ. 55, 59, 1974 τεύχ. 62, 64, 65, 66, 67,
1975 τεύχ. 68, 70, 1976 τεύχ. 73, 75,76,77,78, 1977 τεύχος 79, 80, 1978 τεύχ. 85-86, 88,
Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1981 τεύχ. 101, Μάρτιος-Απρίλιος 1982 τεύχ.107, Μάρτιος-
Απρίλιος 1983 τεύχ.112, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1985, τεύχ. 125, 1987 τεύχ. 134,
Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1988 τεύχ. 136, 137,140, 1990 τεύχ. 145, 149, 1991 τεύχ. 151,
155, 1992 τεύχ.157, 159, 160, 1996 τεύχ. 179, 1997 τεύχ. 182, 185, 1998 τεύχ. 136, 188,
2002 τεύχ. 203, 2003 τεύχ. 208, 2003 Λακωνικά 1902-2002 Επετειακή έκδοση των 100
χρόνων του Συνδέσμου, 2004 τεύχ. 213, 214, 2007 τεύχ.224, 225, 226, 2008 τεύχ. 227,
2009 τεύχ. 231, 2010 τεύχ. 236.
Το Λυχνάρι 1994 τεύχ.15, 16, Απρίλιος 1997 τεύχ.19, 1999 τεύχ. 20, 2000-2001 τεύχ. 22.
Μαλεβός 1921 τεύχ. 3, 5, 8, 1922 τεύχ.10, 13,15, 16, 17, 19, 20, 21, 1923 τεύχ. 22, 28, 31,
32, 1924 τεύχ. 33,34,35,36,38,39,43, 1925 τεύχ.46, 55, 4 σελ.351, 1926 τεύχ. 59, 60, 63,
64.
Μάνη Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2007τεύχ. 32, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009 τεύχ. 41.
669
Νέα Λακεδαίμων 1956 τεύχ. 3, 7. Ιούλιος-Αύγουστος 1956 τεύχ.8., 15-10- 1956 τεύχ.9,
1960 τεύχ.9,15, 21, 26 –27, 28. 1961 τεύχ. 30-31.
Το Ξηροκάμπι 1966 τεύχ. 5, 10, 1972 τεύχ. 12, 14, 1973 τεύχ. 15.
Οινούντιος 1927τεύχ.2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 1928 τεύχ.13,14, 15, 16,17, 18, 19, 20, 23 1929
τεύχ.25, 26,28, 30, 32, Σεπτέμβριος 1934 τεύχ. 1, 4,περιοδ. Β.΄
Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε. Μάιος-Ιούλιος 1972 τεύχ. 5, Μάϊος-Ιούλιος 1977 τεύχ. 34,
Σεπτέμβριος- Οκτώβριος 1978 τεύχ.41, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1978 τεύχ. 42, Απρίλιος-
Ιούλιος 1983 τεύχ. 62, Απρίλιος – Ιούνιος 1984 τεύχ.66, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1984
τεύχ. 68, Απρίλιος-Ιούνιος 1985 τεύχ. 70, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1985 τεύχ. 71, Ιανουάριος-
Μάρτιος 1986 τεύχ. 73, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1986 τεύχ. 75, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1986
τεύχ. 76, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1987 τεύχ. 79, Οκτώβριος-Νοέμβριος 1987 τεύχ. 80,
Ιανουάριος-Μάρτιος 1989 τεύχ. 85, Απρίλιος-Ιούνιος 1989 τεύχ. 86, Ιούλιος-Σεπτέμβριος
1989 τεύχ. 87, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1989 τεύχ. 88, Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος
1990 τεύχ. 91, Οκτωβρίος-Δεκέμβριος 1990 τεύχ.92, Ιανουάριος-Μάρτιος 1991 τεύχ. 93,
Απρίλιος-Ιούνιος 1993 τεύχ. 102, Απρίλιος-Ιούνιος 1998 τεύχ. 122, Ιούλιος - Σεπτέμβριος
1998 τεύχ. 123, Ιανουάριος-Μάρτιος 1999 τεύχ.125, Ιανουάριος-Μάρτιος 2001 τεύχ. 133,
Απρίλιος-Ιούνιος 2001 τεύχ. 134, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004 τεύχ. 147, Οκτώβριος-
Δεκέμβριος 2005 τεύχ. 152, Απρίλιος-Ιούνιος 2007 τεύχ. 158, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2008
τεύχ.163.
Αργώ Μάρτιος-Απρίλιος 2008.

Βήμα Life 20-7-2004.
Βήμα Donne 27-10-2003.
Down Town 21-2-2008.
Παναιγύπτια. τεύχ.13/Ιαν.- Φεβρ. 1987, 15/5-6-1987.
Περίπλους τεύχ. 83/Απρίλιος- Ιούνιος 2013.
Vogue Δεκέμβριος 2005, Απρίλιος 2008.
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο έτος Γ΄, 1902.
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο έτος Ε’ 1904. Σπάρτη 1903.
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο. Έτος Θ΄. 1908. Βιβλιοπωλείο της Εστίας.
Σπαρτιατικό Ημερολόγιο 1909.
Λακωνικό Ημερολόγιο 2008. Εκδ. Ιδιομορφή.
Λακωνικό Ημερολόγιο 2005. Εκδ. Ιδιομορφή
Λακωνικό Ημερολόγιο 2011 Εκδ. Ιδιομορφή.
Ημερολόγιο 2008. Αφιέρωμα στον Γ. Σαϊνόπουλο. Δήμος Σπάρτης.
670
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
Αγαπητός Αγαπητός. (1877). Οι Ένδοξοι Έλληνες του 1821. Ή οι πρωταγωνιστές της

Ελλάδος, τόμ. Α.΄ Εν Πάτραις, τυπογραφείο Α.Ε. Αγαπητού.
Αλεξάκης Ελευθέριος. (2005). Ευεργετισμός και αγαθοεργίες. Η έννοια του καθαρού
δώρου και η πραγματοποίηση της κοινότητας στην Ελλάδα. Μια ανθρωπολογική
προσέγγιση. Στο: Ελληνικός Ευεργετισμός και Κηθυραϊκά Κληροδοτήματα. Λεοντσίνης
Γεώργιος (επιμ.) Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων. Διεθνές επιστημονικό
συνέδριο. Κύθηρα, 21-25 Σεπτεμβρίου 2005.
Αναστασόπουλος Γεώργιος. (1947). Ιστορία της ελληνικής Βιομηχανίας 1840-1940, τόμ.
Γ΄. Αθήνα: Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία.
Ανδριτσάκη, Γ. χ.χ. Ιστορία της Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας 1834-1920, τόμ. Α.΄
Αντωνίου Δαυίδ. (2000). Η Εκπαιδευτική εικόνα της Λακωνίας κατά τα έτη 1833-1835.
Αθήναι.
Πανεπιστημίου Αθηνών 1837-1944, τόμ. Α.΄ Αθήνα.
Πανεπιστημίου Αθηνών 1945-1982, τόμ. Β.΄ Αθήνα.
Αντωνόπουλος Ιωάννης. (1993). Εθνική Τράπεζα και Βαλκανικοί Πόλεμοι. Αθήνα: Ε.Λ.Ι.Α
Απόδημοι Έλληνες. (1972). Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
Αρβανιτάκης Δημήτρης. (επιμ.). (2006). Το φαινόμενο του ευεργετισμού στη Νεότερη
Ελλάδα. Πρακτικά ημερίδας. Αθήνα: Βιλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη.
Αρβανίτης Τάκης. (1990). Προσωπογραφίες Πειραιάς. Μνήμη Κυριάκου Βαρβαρέσσου.
Αργυρίου Έφη & Σακκά Κική. (2005). Ευεργετισμός και παιδεία: Η εκπαιδευτική
διάσταση του ευεργετισμού στα νεότερα χρόνια (18ος-20ος αι.). Στο: Λεοντσίνης
Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά κληροδοτήματα.
Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Κύθηρα 21-25 Σεπτεμβρίου 2005. Ανοικτό
Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων. Αθήνα.
Αριστοτέλης Θ΄ Βιβλίο Ηθικά Νικομάχεια.
Βαγιακάκος Δικαίος. (1961). Γεράσιμος Καψάλης 1873-1962. Νεκρολογία. Ανάτυπο εκ του
τόμου ΞΕ΄ του περιοδικού Αθήνα. Εν Αθήναις, τυπογραφείο Μυρτίδου.
Βαγιακάκος Δικαίος. (1998). Η κήρυξις της Επαναστάσεως στη Μάνη 17 Μαρτίου 1821.
Στο: Λακωνία Ηώς. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Βαγιακάκος Δικαίος. (2004). Η θεμελίωσης του Γυμνασίου Αρεοπόλεως. Ανάτυπον εκ των
Λακωνικών Σπουδών, τόμ. 1Ζ.΄
Βακαλόπουλος Απόστολος. (1968-88). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1909-2000, τόμ. Δ.΄
Θεσσαλονίκη.
Baltrusch Ernst. (2003). Η Σπάρτη. Η ιστορία, η κοινωνία και ο πολιτισμός της αρχαίας
λακωνικής Πόλης, (μετ. Μπάλογλου Χρήστος), Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
671
Βαρβάκης Κωνσταντίνος. (2004). Ιωάννης Βαρβάκης «πειρατής» που έγινε εθνικός
ευεργέτης. Στο: περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών. (επιμ. Λάμπρος
Γαλάνης). Αθήνα.
Βαρβαρέσσος Κυριάκος. (2002). Έκθεσις επί του οικονομικού προβήματος της Ελλάδος.
Αθήνα: εκδ. Σαββάλας.
Βαρβιτσιώτης Ιωάννης. (2008). Περιφερειακές Πινακοθήκες. Αθήνα: εκδ. Μέλισσα.
Βαρβιτσιώτης Ιωάννης. Κουμάνταρος Πινακοθήκη Σπάρτης. Παράρτημα της Εθνικής
Πινακοθήκης. Δελτίο Κουμαντάρειου Πινακοθήκης Σπάρτης.
Βασιλακοπούλου - Ιωαννίδου Αγνή. (1979). Λακωνία, Λάκωνες εις τους Βυζαντινούς
συγγραφείς. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. Δ.΄ Εν Αθήναις.
Βέη Μαίρη. (1977). Αυθεντικά Μανιάτικα έγγραφα του πρώτου ημίσεως του παρελθόντος
αιώνος κληρονομικής υποθέσεως (εκ της αρχειακής Συλλογής του Νίκου Βέη).
Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών Σπάρτη-Γύθειο, 7-11 Οκτωβρίου
1977, τόμ. Α΄.
Βέιν Πολ. (1976). Ο ελληνικός ευεργετισμός, (μετ. Τσάγκας Νίκος). Αθήνα (1993): εκδ.
Ζαχαρόπουλος.
Βελέλης Λάζαρος. (1908). Ο Καποδίστριας ως θεμελιωτής της εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι. Εν
Αθήναις.
Βέργος Δημήτριος. (1954). Ιστορικό των εν τη Ριζαρείω Εκκλησιαστική Σχολή
Κληρονομιών, Κληροδοτημάτων και Δωρεών από της συστάσεως αυτής μέχρι 30
Ιουνίου 1954. Αθήνα.
Βεργόπουλος Κώστας. (1994). Κράτος και οικονομική πολιτική στον 19ο αιώνα. Η
Ελληνική κοινωνία (1880-1895), έκδ. β΄. Αθήνα: εκδ. Εξάντας.
Βοσνόδης Παναγιώτης & Παππά Eυθυμία. (1990-1991). Τα ελληνικά Εκπαιδευτήρια
Μανσούρας Αιγύπτου. Εργασία για το μάθημα των παιδαγωγικών, τμήμα Ιστορίας –
Αρχαιλογίας, Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών.
Βουγιουκλής Ελευθέριος. (1991). Μια τριακονταετία εις την υπηρεσίαν της οργανωμένης
Λακωνικής Ομογένειας. 1960-1990. Νέα Υόρκη.
Braubel Fernanb. (2007). Γραμματική των Πολιτισμών (μετ. Αλεξάκης Άρης). Ανατύπωση
Ε΄. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.
Γαβαλά Πέπη. (2001). ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Λακωνίας. Πηγή έρευνας και μελέτης. Το
Μονοτάξιο Διδασκαλείο Σπάρτης. Στα: Πρακτικά Α΄ Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών
Σπουδών. Ξηροκάμπι Λακωνίας, 13-16 Σεπτέμβριος 2001. Αθήνα 2002.
Γαβαλά Γ. Πέπη. (2002). Κοινωνία και Εκπαίδευση (Λακωνία, τέλη 19ου-αρχές 20ου αι.).
Στο: Λακωνικαί Σπουδαί. Παράρτημα. Αθήνα.
Γαλανόπουλος Μελέτιος. (1939). Εκκλησιαστικαί Σελίδες της Λακωνίας. τόμ. Α.΄ Αθήνα.
Γατόπουλος Γ. (1930). Το Ελληνικό τάγμα της Μπάλα Κλάβα. Στο: περιοδ. Ιστορία τεύχ.
58/ 1974.
Γεωργακόπουλος Νίκος. (2006). Ελληνικά Σχολεία στο Μοριά στην περίοδο της
οθωμανικής κυριαρχίας και την Ελληνική Επανάσταση. Τρίπολη.
Γεωργιάδης Νίκος. (1994). Ειδήσεις και πληροφορίες για τα ιστορικά δημόσια κτίρια και τις
πλατείες της Σπάρτης, από τον προηγούμενο αιώνα μέχρι σήμερα. Στο: Νέες πόλεις
πάνω σε παλιές. Το παράδειγμα της Σπάρτης. Επιστημονικό Συνέδριο, Σπάρτη 18-20-
Φεβρουαρίου 1994, ΤΕΕ- Δήμος Σπάρτης- Ελληνικό τμήμα ICOMOS.
672
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2000). Παναγής Χαροκόπος (1835-1911). Η ζωή και το έργο
του. Αθήνα: Νέα Σύνορα- Α. Λιβάνης.
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2001). Έλληνες Ευεργέτες. Στο: Ιστορικά Ελευθεροτυπίας
της 5 Ιουλίου 2001.
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2001). Λεωνίδας Αρνιώτης. Μια σημαντική πολιτισμική
παρουσία στις αρχές του εικοστού αιώνα. Στα: Πρακτικά Α΄ τοπικού Συνεδρίου
Λακωνικών Σπουδών Ξηροκάμπι 13-16 Σεπτεμβρίου 2001. Λακωνικαί Σπουδαί.
Παράρτημα.
Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία. (2004). Παναγής Χαροκόπος. Κτήμα ες αεί η Χαροκόπειος
Σχολή. Στο: περιοδ. Ημερησία. Η Ελλάδα των Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος)
Αθήνα.
Γιαλουράκης Μανώλης. (1967). Η Αίγυπτος των Ελλήνων. Συνοπτική Ιστορία του
Ελληνισμού της Αιγύπτου, έκδ. Β.΄ Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη.
Γιαννόπουλος Χρήστος. (1998). Σελλασία. Στο: Λακωνία Ειδικό Αφιέρωμα της
Επιθεωρήσεως Ηώς, Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Γιαξόγλου Γ. (1994). Η πολεοδομική εξέλιξη της Σπάρτης 1834-1994. Στο: Νέες πόλεις
πάνω σε παλιές. Το παράδειγμα της Σπάρτης. Επιστημονικό Συνέδριο, Σπάρτη 18-20-
Φεβρουαρίου 1994, ΤΕΕ- Δήμος Σπάρτης- Ελληνικό τμήμα ICOMOS.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1963). Λακωνικές σελίδες. Ανάτυπο επιθεωρήσεως Ηώς αφιέρωμα
στη Λακωνία. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1982). Ιστορία του Γερακίου. Αθήνα: έκδοσις του Συνδέσμου των εν
Αττική Γερακιτών.
Γριτσόπουλος Τάσος. (1998). Η Τουρκοκρατούμενη Λακωνία. Θρησκευτική και Πνευματική
ζωή. Στο: Λακωνία Ειδικό αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα
Διαπρεψάντων Ανδρών, τόμ. Α.΄ Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου.
διαπρεψάντων Ανδρών, τόμ. Γ΄. Εν Αθήναις: τύποις Μ. Πετρίδου.
Γούδας Ν. Αναστασίος. (1874). Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος
διαπρεψάντων Ανδρών, Πολιτικοί Άνδρες, τόμ ΣΤ.΄ Εν Αθήναις, τύποις Νικήτα Γ.
Πάσσαρη.
Δασκαλάκης Απόστολος. (1968). Κείμενα - Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής
Επαναστάσεως. Σειρά Τρίτη. Τα Περί Παιδείας, τόμ. Α.΄
Δασκαλάκης Απόστολος. (1976). Αρχείον Τζωρτζάκη Γρηγοράκη. Αθήναι.
Δένδιας Μιχαήλ. (1919). Αι Ελληνικαί Παροικίαι ανά τον Κόσμον. Εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου Α.Δ. Φρατζεσκάκη.
Δερτιλής Γεώργιος. (1977). Το ζήτημα των Τραπεζών (1871-1873). Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα.
Δερτιλής Γεώργιος. (1984). Ελληνική Οικονομία (1830-1910) και Βιομηχανική
Επανάσταση. Αθήνα: εκδ. Σάκκουλα.
Δερτιλής Γεώργιος. (2004). Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, 1830-1920. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ.
Δημαράς Αλέξης. (1973). Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (τεκμήρια ιστορίας), τόμ. Α΄
(1821-1894) & τόμ. Β΄ (1895-1967). Αθήνα: εκδ. Ερμής, Νεοελληνική βιβλιοθήκη.
Δημαράς Κ.Θ. (1977). Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Αθήνα: εκδ. Ερμής
673
Δημόπουλος Π.Ν. (1933). Ο Δημόσιος και ο ιδιωτικός Βίος των αρχαίων Ελλήνων. Αι
δημόσιαι Λειτουργίαι. Αθήναι: εκδ. Νικολάου Τιλπέρογλου.
Δημοτική βιβλιοθήκη και πινακοθήκη «Αχιλλέας Βαρβαρέσσος». (2010). Αχιλλέας
Βαρβαρέσσος. Ο Βατικιώτης ζωγράφος. Νεάπολη Λακωνίας.
Δούκας Π. (1922). Η Σπάρτη διαμέσου των αιώνων. Νέα Υόρκη, εκ των τυπογραφείων του
Εθνικού Κήρυκος.
Δρακάκης Αλέξανδρος & Κούνδουρος Στυλιανός. (1939). Αρχεία περί της συστάσεως και
εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων 1836-1939 και περί της διοικητικής διαιρέσεως
του κράτους, τόμ. Α.΄ Αθήνα.
Δρεπανιάς Μανόλης. (1981). Βροταμάς Λακωνίας. Ιστορία - Λαογραφία. Αθήνα.
Δρίτσα Μαργαρίτα. (2003). Μανσούρα. Γενέθλια γη, Τόπος Ιστορίας, Αναπολήσεων, Χαράς,
Ονείρου. Αθήνα. Σύλλογος Αποφοίτων Γυμνασίου Μανσούρας.
Δρογκάρης Κώστας & Μπέτα - Δρογκάρη Ευαγγελία. (2005). Γυμνάσιο Γυθείου: Η
ιστορία του. Στο: Λακωνικόν Ημερολόγιον 2005. Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή.
Δρογκάρης Κώστας & Μπέτα - Δρογκάρη Ευαγγελία. (2010). Η εμποροπανήγυρη του
Γυθείου. Στο: Λακωνικό Ημερολόγιο 2010. Σπάρτη: εκδ. Ιδιομορφή.
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. (2001). Πρυτανεία Κωνσταντίνου
Αθαν. Δημόπουλου 1997-2000. Η δωρεά του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αθήνα: εκδ. Σάκκουλα.
Eichthal Gustave. (1974). Οικονομική και κοινωνική κατάσταση στην Ελλάδα μετά το 1821,
(μετ. Δημ. Βικέλας), έκδ. Β.΄ Αθήνα: εκδ. Μπάυρον.
Εμίρης Γιάννης (Υπεύθυνος Έκδοσης). (2000). Οι Έλληνες της Αιγύπτου. Η άλλη πλευρά
της Μεσογείου. Αθήνα: έκδ. Πολιτισμικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων.
Ευαγγελίδης Ε. Τρύφων. (1936). Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας. Ελληνικά σχολεία από της
αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου, τόμ. 1-2. Εν Αθήναις, τύποις Α.Π. Χαλκιοπούλου.
Ευαγγελόπουλος Σπύρος. (1989). Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαιδεύσεως, τόμ. Α.΄ & Β.΄
Αθήνα: εκδ. Δανιάς.
Glotz Gustave. (1981). Η Ελληνική «Πόλις» (μετ. Σακελλαρίου Αγνή). έκδ. Β.΄ Αθήνα:
Μ.Ι.Ε.Τ.
Ζακόπουλος Παναγιώτης. (1968). Τα εθνικά κληροδοτήματα. Υποχρεώσεις της Πολιτείας.
Αθήνα, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου.
Ζερβός Σκεύος. (1925). Εθνικά Κληροδοτήματα και Δωρεαί. Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού
Τυπογραφείου.
Ζουβάς Παναγής. (1973). Βυζαντινά Ιδρύματα Φιλανθρωπίας. Αθήνα.
Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης. (1975). Θεοδώρητος ο Βρεσθένης. Στα: Πελοποννησιακά,
τόμ. ΙΑ.΄ Αθήναι.
Θεοδωρόπουλος Παύλος. (1983). Το δίκαιον των Εθνικών Κληροδοτημάτων. Αθήνα:
Εκτυπωτική μονάδα Υπ. Οικονομικών.
Θεοδώρου Βασιλική. (1987). Οι Δωρεές των Ελλήνων του εξωτερικού στο Πανεπιστήμιο
του 19ου αιώνα. Στα: Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου: Πανεπιστήμιο, Ιδεολογία και
Παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές. Αθήνα 21-25 Σεπτεμβρίου 1987, τόμ. Α΄.
Αθήνα: ΙΑΕΝ 1989.
Θεοδώρου Βασιλική. (1987). Ευεργετισμός και όψεις την κοινωνικής ενσωμάτωσης στις
παροικίες (1870-1920). Στα: Ιστορικά, τόμ. 4ος, τεύχ. 7, σσ. 119-154.
674
Θεοδώρου Βασιλική. (2003). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις της φιλανθρωπίας. Από τον
κοινωνικό έλεγχο στην αμοιβαιότητα. Στο: περιοδ. Μνήμων τεύχ. 25. Αθήνα.
Θεοδώρου Βασιλική. (2004). Φυσιογνωμίες και στάσεις των ευεργετών του 19ου αιώνα.
Στο: περιοδ. Ημερησία. Οι Έλληνες Ευεργέτες του 19ου αιώνα. Η Ελλάδα των
Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης Λάμπρος). Αθήνα.
Θεοδώρου Βασιλική. (2005). Εξέλιξη και τάσεις του ευεργετισμού της διασποράς στα τέλη
του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008).
Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά κληροδοτήματα. Διεθνές Επιστημονικό
Συνέδριο Κύθηρα 21-25 Σεπτεμβρίου 2005. Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων.
Αθήνα.
Θεοδώρου Βασιλική. Εκσυγχρονιστικές απόπειρες των δωρητών της διασποράς. Επιρροές
προοπτικές και όρια των νεωτερικών τους παρεμβάσεων στα τέλη του 19ου και στις
αρχές του 20ού αιώνα. Στο: Αρβανιτάκης Δημήτρης. (επιμ.). (2006). Το φαινόμενο του
ευεργετισμού στη Νεότερη Ελλάδα. Πρακτικά ημερίδας. Αθήνα: Βιλιοθήκη Μουσείου
Μπενάκη.
Ιωσήφ Δέσποινα & Bulmer M. (1986). Neighbours: The work of Philip Abrams. Κέμπριτζ.
Ιωσήφ Δέσποινα. (2007). Φιλανθρωπία: η χριστιανική μορφή της ευεργεσίας. Στο:
Τσιρώνη Νίκη. (επιμ.). (2009). Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός.
Η ευθύνη του πολίτη απέναντι στην Κοινωνία. Πρακτικά ημερίδας της 28-2-2007.
Αθήνα: εκδ. Φοίνικας.
Καθίδρυμα Αθ. Ματάλα. (2003). Η Δράση και το έργο του Ιδρύματος «Βιογραφία Διαθήκη
και Κωδίκελλος Αθανασίου Ματάλα». Αθήνα: έκδ. Καθίδρυμα Αθανασίου Ματάλα.
Καλαματιανός Γεώργιος. (1972). Γεράσιμος Καψάλης 1872-1962. Αθήνα.
Καλαφάτη Ελένη. (1988). Τα σχολικά κτίρια της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης 1821-1929.
Από τις προδιαγραφές στον προγραμματισμό. Αθήνα: ΙΑΕΝ, Γενική Γραμματεία Νέας
Γενιάς.
Καράγιωργα Ολυμπία. (2005). Αίγυπτος, Μανσούρα και η εκεί Ελληνική ζωή μας. Αθήνα,
Κέντρο Ελληνικής Παράδοσης.
Κατσούλη-Συμεώνογλου Ασπασία. (2002). Βάτικα. Η πατρίδα μου. Αθήνα: εκδ. Πιτσιλός..
Κατσώρης Αντώνιος. (1938). Η ιστορία της Επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς.
Καφεντζής Επ. (1986). Το Μονοτάξιο Διδασκαλείο Σπάρτης. Ένα ανώτερο εκπαιδευτικό
ίδρυμα με έδρα τη Σπάρτη. Στα: Λακωνικά, έτος ΚΔ, τεύχ. 127/ Μάρτιος – Απρίλιος
1986. Αθήνα, σσ. 14-15.
Καψάλης Γεράσιμος. (1933). Σπάρτη. Ανάτυπο εκ της Μεγάλης Ελληνικής
Εγκυκλοπαίδειας. Αθήνα.: εκδ. Πυρσός.
Καψάλης Ευάγγελος. (1993). (Επιμέλεια και προσθήκες). Καψάλης Γεράσιμος Μάνη-
Γύθειο- Σπάρτη. Αθήνα.
Καψή Νέλλη. (2005). Ναυτιλιακά Κεφάλαια στην Ξηρά. Σταύρος Νιάρχος. Αθήνα: εκδ.
Κέρκυρα.
Κεχαγιάς Νίκος. (1955). Η Ύδρευση της Βαμβακούς. Αθήνα.
Κηπιάδης Γ.Ι. (1892). Οι Έλληνες εις την Αίγυπτον. Αλξάνδρεια.
Κόκκινος Διονύσιος.. Η Ελληνική Επανάσταση, τόμ. 3ος , 4ος.
Κόκκινος Γεώργιος & Κιμουρτζής Παναγιώτης. Ο ευεργετισμός στα πρόσφατα συνθετικά
έργα της Ελληνικής Ιστοριογραφίας. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008).
675
Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά κληροδοτήματα. Διεθνές Επιστημονικό
Αθήνα.
Κολονάρος Πέτρος. (1934). Ηθογραφικά Μάνης. Αθήναι: εκδ. Δημητράκου.
Κοντογιάννης Παντελής. (1908). Εθνικοί Ευεργέται. Αθήνα., Σύλλογος προς διάδοσιν
ωφέλιμων βιβλίων, αρ. 94, εκδ. Δ.΄ Βιβλιοπωλείο Ιωάννη Σιδέρη.
Κοπανίτζας Δημήτριος. (1998). Ένας προεστός του Μυστρά στην Επανάσταση. Γύρω από
την Αναγνώστη Κοπανίτζα. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο.
Κορασίδου Μαρία. (1995). Οι Άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους.Φτώχεια και
φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα στον 19ο αιώνα. Αθήνα: ΙΑΕΝ, Γενική
Γραμματεία Νέας Γενιάς.
Κούκου Ελένη. (1975). Η Παιδεία από το 1828 έως το 1831. Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους (ΙΕΕ), τόμ. IB', Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σσ.587-593.
Κουκουλές Φαίδων. (1907). Ιστορία της Βαμβακούς. Εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου
Π.Α. Πετράκου.
Κουκουλές Φαίδωνος. (1908). Οινουντιακά. Μελέτη περί της Ιστορίας των ηθών και εθίμων
και του Γλωσσικού Ιδιώματος του δήμου Οινούντος της επαρχίας Λακεδαίμονος. Εν
Χανίοις, εκ του τυπογραφείου Μιχαήλ Ι. Σαλιβέρου.
Κουκουλές Φαίδων. (1925). Σχολεία Οινούνοντος επί Καποδίστρια. Εν Αθήναις.
Κουκουλές Φαίδων. (1908). Ο Βρεσθένης Θεοδώρητος Β΄ και το σχολείον των
Βρεσθένων. Στο: Σπαρτιατικό Ημερολόγιο.
Κουλούρη Χριστίνα. (1977). Αθλητισμός και Όψεις της Αστικής Κοινωνικότητας,
Γυμναστικά και Αθλητικά σωματεία 1870-1922. Αθήνα, ΙΑΕΝ, Γενική Γραμματεία
Νέας Γενιάς.
Κουρελάκος Παναγιώτη. (1947). Η Πετρίνα Λακεδαίμονος. Πειραιεύς.
Κουρελάρου, Βικέντιος. (2008). Οι εκκλησίες των ελληνικών κοινοτήτων της Ρουμανίας
τον ΙΘ΄ αιώνα. Εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου.
Κουτουξιάδου Αικατερίνη. (2007). Εθνική Ευεργεσία και Νεοελληνική Εκπαίδευση (1830-
1913). Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα. Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Κουτούπης Θ. (1996). Χορηγία: Πρακτικός οδηγός για Χορηγούς και Επιχορηγούμενους.
Αθήνα: εκδ. Γαλαίος.
Κούτσης Γιάννης (1993). Γεωργίτσι. Αθήνα.
Κούτσης Γιάννης. (1999). Ένα χωριό μια ιστορία. Γεωργίτσι και Γεωργιτσιάνοι. Αθήνα.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1956). Περί της σημασίας του παρά Θουκυδίδη επιθέτου
«λιμηρά». Στο: Περιοδικό Πλάτων, τεύχ. Α΄, Β΄, Αθήναι.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1978). Μανιάτικα Μελετήματα. Ιστορικά – γλωσσικά –
λαογραφικά. Αθήνα.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1982). Μαυρομιχαλαίοι και Καποδίστριας (Η αιτία του φόνου).
Αθήνα: εκδ. Φιλιππότη.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1985). Λακωνία και Ελληνισμός (παραγνωρισμένη προσφορά).
Αθήνα: εκδ. Φιλιππότη.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1994). Ο Λαός της Μάνης. Αθήνα: εκδ. Μπεκάκος.
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1996). Ιστορία της Μάνης. Αρχαία, Μεσαιωνική, Νεώτερη.
Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
676
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (1997). Μοιρολόγια της Μάνης. Αθήνα: εκδ. Μπεκάκος,
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος. (2003). Σπάρτη η παραγνωρισμένη, Μάνη η αδικημένη. Αθήνα:
εκδ. Αδούλωτη Μάνη.
Κουτσογιαννόπουλος Γ.Δ. (2001). Η Μονεμβάσια και η ενδοχώρα της. Μια περιήγηση στον
τόπο και στο χρόνο, τόμ. Α.΄ Αθήνα.
Κουφός Νικόλαος. (2001). Τα Βέροια Λακεδαίμονος. Μνήμες και μνημεία. Πάρνων.
Κουφός Νικόλαος. (2004). Η Εκπαίδευση στο τέως Δήμο Οινούντος από τη σύσταση του
Νεοελληνικού κράτους μέχρι την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929. Στα: Πρακτικά
του Β΄ τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών, τόμ. Β.΄ Ξηροκάμπι Λακωνίας, 28
Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 2004. Λακωνικαί Σπουδαί, Περιοδικό Σύγγραμμα της
Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών. Αθήνα 2006.
Κουφός Νικόλαος. (2006). Δημόσια Ρουμάνειος Βιβλιοθήκη Μολάων. Μολάοι: Έκδοση
Δημόσια Ρουμάνειος Βιβλιοθήκη Μολάων.
Κουφός Νικόλαος. (2009). Παλαιά σχολεία του Οινούντος. Η οργάνωση της εκπαίδευσης
στον τέως Δήμο Οινούντος Λακωνίας (1800-1950). Σελασία: εκδ. Πολιτιστικό και
Πνευματικό Κέντρο Δήμου Οινούντος.
Κρεββατάς Κ. Δημήτρης. (1994). Από τον Παναγιώτη Κρεββατά στον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Η πορεία μιας Σπαρτιατικής οικογένειας. Αθήνα.
Κρυπωτός Χαράλαμπος. (1999). Η Εκπαίδευση στη Μάνη στα πρώτα μετά την
επανάσταση χρόνια. Στο: Περιφερειακή Εκπαίδερυση και Ανάπτυξη. Μάνη και
Εκπαίδευση 1ο Συνέδριο, ΥΠΕΠΘ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Αρεόπολη Λακωνίας,
15-17 Οκτωβρίου 1999. Αθήνα 2000.
Κυπριανός Παντελής. (2004). Συγκριτική Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης. Αθήνα: εκδ.
Βιβλιόραμα.
Κωνσταντέλος Δ. (1986). Βυζαντινή Φιλανθρωπία και Κοινωνική Πρόνοια. Αθήνα: εκδ.
Φως.
Κωνσταντέλος Δημήτριος. (1994). Πενία, Κοινωνία και Φιλανθρωπία. Θεσσαλονίκη: εκδ.
Βάνιας.
Κωσταρίδου - Ευκλείδη Αναστασία. (1998). Ψυχολογία Κινήτρων, έκδ. Γ.΄ Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα.
Κώττης Σπύρος. (2004). Η Αίγυπτος των Ελλήνων που αγαπήσαμε. Ιστορικά στοιχεία του
Αιγυπτιώτη Ελληνισμού της δράσης και των σχολείων του. Αθήνα: εκδ. Ταξιδευτής.
Κωφός Ευάγγελος. (1979). Νέοι Προσανατολισμοί του Ελληνισμού, Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους (ΙΕΕ) τόμ. 13. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
Λάδης Φώντας. (Επιμ.). (2002). Η Σπάρτη ανάμεσα σε τρεις αιώνες 1834-2002. Σπάρτη,
Δήμος Σπαρτιατών.
Λαδογιάννη Νίνα (1954). Ένας Έλληνας στην Αμερική. Βόλος.
Λαμπαδάριος Εμμ. (1933). Η σχολική αντίληψις και πρόνοια. Αθήνα.
Λαμπρίδης Ιωάννης. (1880). Περί των εν Ηπείρω αγαθοεργημάτων. Εν Αθήναις.
Λαμπρίδης Ιωάννης. (1904). Ο εν Αιγύπτω σύγχρονος Ελληνισμός. Εν Αθήναις, τύποις Π.Δ.
Σακελλαρίου.
Λάμπρος Απόστολος. (1957). Χρονικά Ελληνισμού Μανσούρας 1860-1950. Αλεξάνδρεια.
Λάσκαρις Δημήτριος. (2002). Το Ξηροκάμπι της Λακεδαίμονος Δέκατος ένατος και
εικοστός αιώνας. Αθήνα.
677
Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά
κληροδοτήματα. Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Κύθηρα 21-25 Σεπτεμβρίου 2005.
Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων. Αθήνα.
Λεοντσίνη Ελένη. (2005). Ευεργεσία, φιλανθρωπία και ηθική υποχρέωση. Στο:
Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά
Λέφας Χρήστος. (1942). Ιστορία της Εκπαιδεύσεως. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως
Σχολικών Βιβλίων.
Λιακόπουλος Ηλίας. (1888). Στατιστική Επιθεώρησις του Βασιλείου της Ελλάδος.
Εκπαιδευτικά, Γεωργικά, Εκλογικά, τεύχ. Β.΄ Εν Αθήναις, τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και
Λ. Βερπανίτου.
Λούβη - Γιατράκου Αννίτα. (1998). Ταξιδεύοντας στη Λακωνία. Στο Λακωνία: Ειδικό
Αφιέρωμα της επιθεωρήσεως Ηώς. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Λουκάτος Δ. (1962). Χριστιανική και ηθική εγκυκλοπαίδεια, τεύχ. Α.΄ Αθήνα, σελ. 138-139.
Λουκάτος Σπύρος. (1998). Πολεοδομική και οικιστική θεμελίωση του Ν. Λακωνίας και
προβλήματα κατά την πραγματοποίησή τους. Πρώτη πεντηκονταετία του ελεύθερου βίου
τους. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. ΙΔ.΄ Εν Αθήναις.
Λούκος Χρήστος. (1991). Οικονομικές συμπεριφορές ψυχολογία και βιοτικό επίπεδο ενός
Συριανού τοκιστή: Στέφανος Δ. Ρήγας. Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού,
Μνήμων.
Λούκος Χρήστος. (2000). Πεθαίνοντας στη Σύρο τον 19ο αι. Ηράκλειο: Ίδρυμα
Τεχνολογίας και Έρευνας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Λυμπερόπουλος Δημήτρης. (1997). Νιάρχος. Αθήνα: εκδ. Βασδέκη.
Μαλαφούρης Μπάμπης. (1948). Έλληνες της Αμερικής 1528-1948. Νέα Υόρκη
Μάμουκας Ζ. Ανδρέας. (1852). Τα κατά την Αναγέννηση της Ελλάδος υπό διαφόρων
συνελεύσεων συνταχθέντα πολιτεύματα, τόμ. ΙΑ.΄ Πειραιάς.
Μαραγκού Λίλα. (1991). Το Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Από την ιδιωτική Συλλογή στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Αθήνα.
Μαρκάκης Γιάννης. (1998). Έλληνες στην μαύρη Αφρική 1890-1990. Αθήνα: εκδ.
Τροχαλία.
Μαυροσκούφης Δημήτριος. (1996). Εκπαίδευση και Εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα
1821-1832. Θεσσαλονίκη: Ενυάλιο Κληροδότημα.
Μέγας Βασίλειος. Ομιλία προς τους πλουτούντας. 4 PG31, col 292.
Μέξης Δήμος. (1977). Η Μάνη και οι Μανιάτες. Αθήνα: εκδ. Εστία.
Μιχαηλίδης Μιχαήλ. (1908). Παγκόσμιος Εμπορικός Οδηγός του 1908. Σμύρνη.
τυπογραφείου ο Ευρώτας.
Μιχαλόπουλος Δημήτριος. (1997). Οι Ευεργέτες του Πολεμικού μας Ναυτικού. Στο: Η
Αθήνα των Ευεργετών. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων, Πολιτισμικός Οργανισμός.
Μιχαλόπουλος Μιχαήλ. (1927). Το Μονοτάξιον Διδασκαλείον Σπάρτης και η
Δημοδιδασκαλική Μόρφωσις. Εν Αθήναις: εκδ. Οίκος Δ. & Π. Δημητράκος.
Μοσκώφ Κώστας. (1979). Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η
διαμόρφωση της Εθνικής και Κοινωνικής Συνείδησης στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη.
678
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Έντυπο του Ιδρύματος Ν. Π. Γουλανδρή.
Μπαμπινιώτης Γεώργιος. (2002). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. β΄ Αθήνα: εκδ.
Κέντρο Λεξικολογίας.
Μπάτης Ευστάθιος. (2001). Εκ της θαλάσσης τα κρείττω. Ευεργέτες και χορηγοί από τον
Ιόνιο χώρο, την Ηπειρωτική Ελλάδα και την Ελλάδα της διασποράς, τόμ. Β.΄ Αθήνα:
εκδ. Finateg.
Μπατσάκης Κ. & Πραγαλός Δ. (2003). Γκιότσαλι και Άγιος Δημήτριος. Με ιστορικά
στοιχεία της περιοχής. Αθήνα.
Μπαρμπούνης Χάρης. (1999). Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή περίοδο. Διοικητική
Οργάνωση και Εκπαιδευτική Λειτουργία. Αθήνα, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων
βιβλίων.
Μπαμπούνης Χαράλαμπος. (2005). Κυθηραϊκός ευεργετισμός: Ζάννειο Ορφανοτροφείο
και Τζάνειο Νοσοκομείο Πειραιώς (19ος-20ός αι.) Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.).
(2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά κληροδοτήματα. Διεθνές Επιστημονικό
Αθήνα.
Μπέλεσης Γεώργιος. (1999). Στ’ Αχνάρια του Ρηχιώτη. Πειραιάς.
Μπελιά Ελένη. (1970). Η Εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την
Καποδιστριακήν Περίοδο (1828-1832). (διατριβή επί δικτατορία). Εν Αθήναις,
Γραφικαί Τέχναι, Χ. Παπούλια.
Μπελιά Ελένη. (1982). Ο Αθανάσιος Ματάλας και η δράση του στην Ανατολική Ρωμυλία. Ο
Ματάλας υποπρόξενος στην Φιλιππούπολη. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί. Περιοδικό
σύγγραμμα της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών τόμ. 6ος, Αθήνα.
Μπελιά Ελένη. (1983). Ο Ελληνισμός της Ρουμανίας κατά το διάστημα 1835-1878.
Ανάτυπο από το Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ.
20ό. Αθήνα.
Μπλάθρας Γεώργιος. (1986). Η εκκλησία της Σπάρτης κατά τα τελευταία εκατόν πενήντα
χρόνια 1834-1984. Στο: Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. 8ος, Εν Αθήναις.
Μπουζάκης Σήφης. (1984). Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-1885. Αθήνα: Gutenberg.
Μπουζάκης Σήφης. (1997). Γεώργιος Α. Παπανδρέου 1888-1968. Ο Πολιτικός της Παιδείας
1888-1932, τόμ. Α΄. Αθήνα: Gutenberg.
Μπουζάκης Σήφης. (2002). Εκπαιδευτικές Μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα. Πρωτοβάθμια και
Δευτεροβάθμια Γενική και Τεχνικοεπαγγελματική Επαίδευση, έκδ. Γ΄, τόμ. Α.΄ Αθήνα:
Gutenberg.
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Νεοελληνική Εκπαίδευση (1821-1998), έκδ. Ε.΄ Αθήνα:
Gutenberg.
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Η Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση στην Ελλάδα 1836-2005
Τεκμήρια Ιστορίας (1836-1925), τόμ. Α.΄ Αθήνα: Gutenberg.
Μπουζάκης Σήφης. (2006). Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα 1836-2005
Τεκμήρια Ιστορίας (1926-2005) τόμ. Β΄. Αθήνα: Gutenberg.
Μπουζάκης Σήφης. (2011). Μεταρρυθμιστικά Επεισόδια στη Γενική και Τεχνική -
Επαγγελματική Εκπαίδευση κατά την πρώτη (1910-1920) και τη δεύτερη (1928-1932)
Βενιζελική περίοδο. Στο: Μπουζάκης Σήφης. (επιμ.). Πανόραμα Ιστορίας της
679
Εκπαίδευσης όψεις και Απόψεις. Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-2010, τόμ. Β.΄ Αθήνα:
Gutenberg.
Μυλωνάκος Σταύρος. (1966). Το Δαφνί της Σπάρτης και τα γύρω χωριά. Αθήνα.
Ναζιανζηνός Γρηγόριος. Ομιλία 15, PG95, col. 1473.
Νικηταρίδης Νίκος. (2007). Η Αίγυπτος, η Ελλάδα και η Αιγυπτιωτική Προσφορά.
Σύνδεσμος Αιγυπτιωτών Ελλήνων. Αθήνα.
Ξυγγόπουλος Ανδρέας. (1998). Μονεμβάσια. Στο: Λακωνία, Ειδικό αφιέρωμα της
Επιθεωρήσεως Ηώς. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Όδδης Φ. Φρειδερίκος. (1911). Ελληνικός Διάκοσμος. Αλεξάνδρεια Αίγυπτος: εκδ.
Δρακόπουλος.
Πανταζίδης Ι. (1889). Χρονικόν της πρώτης πεντηκονταετίας του Ελληνικού Πανεπιστημίου.
Αθήνα.
Παμπούκης Πάνος. (1961). Απόδημος Ελληνισμός, έκδ. Γ.΄ Αθήνα.
Παπαγεωργίου Γ. (1990). Ο εκσυγχρονισμός του Έλληνα πραγματευτή σύμφωνα με τα
ευρωπαϊκά πρότυπα (τέλη 18ου-αρχές 19ου αι.). Αθήνα.
Παπαγεωργίου Ζήσης. (1996). Ελληνικοί Πέτρινοι Φάροι. Αθήνα: εκδ. Άμμος.
Παπαγεωργίου Στέφανος. (2001). Έλληνες Ευεργέτες «Άξιοι της εθνικής ευγνωμοσύνης»
έκδ. Β.΄ Αθήνα: Δήμος Αθηναίων-Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων, εκδ.
Παπαζήση.
Παπαδημητρίου Παναγιώτα. (2001). Η εκπαίδευση στις Ελληνικές παροικίες της Αιγύπτου.
Το παράδειγμα των Ελληνικών εκπαιδευτηρίων της Μανσούρας 1860-1940.
Διδακτορική διατριβή. Αθήνα.
Παπαδημητρίου Παναγιώτα. (2002). Η Ελληνική Κοινότητα Μανσούρας κατά το 1919 και η
αντίδρασή της στην έξαρση του Αιγυπτιακού Εθνικού κινήματος. Ανάλεκτα (επιμ.
Σουλογιάννης Ευθ.), τόμ. Γ΄, πείοδος Β.΄ Αλεξάνδρεια – Αθήνα.
Παπαδογιάννης Δημήτριος. (2002). Το χωριό μου. Αγόριανη.
Παπαδογιάννης Σπύρος. (2010). Το Πολυαινόβιο Πανηγύρι του Μιστρά. Μυστράς.
Παπαθανασόπουλος Κωνσταντίνος. (1993). Αλέξανδρος Κουμουνδούρος. Σχόλια και
βιογραφία. Αθήνα: εκδ. Λένης Σπ.
Παπαθεοδώρου Π. (1976). Θεοδώρητος ο Β΄ και η επισκοπή Βρεσθένης. Αθήνα.
Παπαμιχαλόπουλος Βασίλης. (1993). Κρεμαστή: Οι ρίζες μιας γενιάς. Αθήνα.
Παπαμιχαλόπουλος Κ.Ν. (1874). Πολιορκία και άλωσις της Μονεμβάσιας υπό των
Ελλήνων τω 1821. Αθήναι. Παρά τω βιβλιοπώλη Ν.Β. Νάκη.
Παρασκευόπουλος Γ.Π. (1895). Ταξίδια ανά την Ελλάδα. Εν Αθήναις: εκδ. Πελασγός, Α.΄
Αναστατική έκδοση Ιούλιος 2002.
Πατρικουνάκος Σταύρος. (1999). Βαχός Μάνης. Συμβολή στην Ιστορία του. Αθήνα.
Πατρικουνάκος Σταύρος. (2001). Ιστορία του Γυμνασίου και Λυκείου Αρεοπόλεως. Η Μάνη
κατά τον εικοστό αιώνα. Αθήνα.
Παχτικός Αχιλλέας. Εικονογραφημένη Αφρική. Κάιρο: εκδ. Ο Ερμής.
Πεσματζόγλου Τερέζα. (2007). Εισαγωγικό σημείωμα. Στο: Τσιρώνη Νίκη. (επιμ.). (2009).
Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός. Η ευθύνη του πολίτη απέναντι
στην Κοινωνία. Πρακτικά ημερίδας της 28-2-2007. Αθήνα: εκδ. Φοίνικας.
Πετρακάκος Δημήτριος. (1933). Η Μονεμβάσια και η Επίδαυρος Λιμηρά μετά την
Επανάσταση του 1821. Αθήναι: εκδ. Δημητράκος.
680
Πετρέας Γ. (1998). Οίτυλο. Ένα ομηρικό χωριό. Στο: Λακωνία Ειδικό Αφιέρωμα της
Επιθεωρήσεως Ηώς. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Πετρολέκας Βασίλης. (1993). Κρεμαστή: Οι ρίζες μιας γενιάς. Αθήνα.
Πετρολέκας Κωνσταντίνος. (1960). Ζάραξ Ιστορικά και λαογραφικά Σημειώματα περί του
τόπου. Αθήνα.
Πίτσιος Κωνσταντίνος. (1948). Καρυαί (Αράχοβα) Λακεδαίμονας. Ιστορική και λαογραφική
μελέτη. Αθήνα: εκδ. Ηλίας Δικαίος.
Πολίτης Αθανάσιος. (1928). Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος. Ιστορία του
Αιγυπτιώτου Ελληνισμού από το 1798 μέχρι 1927, τόμ. Α.΄ Αλεξάνδρεια – Αθήνα:
Εκδοτική Εταιρεία Γράμματα.
Πουλημενάκος Άρης. (1989). Η Πετρίνα από το 17ο αιώνα. Αθήνα.
Πουλίτσας Παναγιώτης. Γεράκιον. Σύμβολον της αιωνιότητος της ελληνικής φυλής. Στο:
Λακωνία, Ειδικό αφιέρωμα της Επιθεωρήσεως Ηώς. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα 1998.
Προβατάς Αλκιβιάδης. (1980). Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος 1821-1980. Νομοθετικά και
Εκτελεστικά Σώματα. Αθήνα
Προκοπίδης Χαρίλαος. (1970). Άρνα (Αρνοκοτσατίνα) Λακεδαίμονος. Αθήνα
Προκοπίου Σωκράτης. (1931). Οι Έλληνες στην Αβησσυνία και σ’ άλλες χώρες της Αφρικής
και της Ασίας. Αθήνα.
Ρασιδάκη Ν.Κ. (1979). Στοιχεία Ψυχιατρικής. Αθήνα.
Ρέπουλης Εμμ. (1912). Μελέτη μετά σχεδίου νόμου περί μεταναστεύσεως. Εν Αθήναις,
Ρουμελιώτης Γ. Πότης (1983). Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα της Λακεδαίμονος. Ιστορία
και Λαογραφία. Αθήνα.
Ρουμελιώτης Παναγιώτης. (1996). Λαογραφικά των χωριών του Ζάρακα της Επιδαύρου
Λιμηράς Λακωνίας. Αθήνα.
Σακκής Δ.Α. (2001). Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στη Λακωνία μετά την Απελευθέρωση.
Στα: Πρακτικά του ΣΤ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. Γ.΄
Αθήναι 2001-2002.
Σακκής Δ.Α. Εκπαιδευτικές διαστάσεις του ελληνικού ευεργετισμού κατά τον ΙΘ΄ αιώνα.
Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και Κυθηραϊκά
Καΐρω.
Σιγαλός Διονύσιος. (1960). Η Σπάρτη και η Λακεδαίμων. Ιστορία των Λακώνων από των
Μυθικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς (1860). Αθήνα.
Σιμόπουλος Θεόφιλος. (1966). Η ιερά μονή Ζερμπίτσης. Ανέκδοτα περί αυτής έγγραφα-
κειμήλια. Εν Αθήναις.
Σκανδαλάκης Παναγιώτης. (2003). Ελληνική Διασπορά. Η Δύναμη του Ελληνισμού. Αθήνα:
εκδ. Αλέξανδρος.
Σκιαδάς Ελευθέριος. (1994). Ιστορικό διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος 1833-1912.
Σχηματισμός- σύσταση-εξέλιξη-πληθυσμός-εμβλήματα. Αθήνα, Υπ. Εσωτερικών.
Σκόκος Κωνσταντίνος. (1893). Εθνικό Ημερολόγιον, χρονογραφικόν, φιλολογικόν και
γελοιογραφικόν του έτους 1893. Αθήνα.
681
Σκοπετέας Χ. Σταύρος. (1955). Διαθήκαι εκ της Δυτικής Μάνης. Ανάτυπον εκ της
επετηρίδος του αρχείου της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών,
τεύχ. 6. Αθήνα.
Σκούρα Λαμπρινή. Το μονοτάξιο Διδασκαλείο Σπάρτης (1924-1929). Στα πρακτικά του
ΣΤ΄ Πανελληνίου Συνεδρίου. «Λακωνία, γλώσσα, Ιστορία, Πολιτισμός». Αρεόπολη
14-16 Μαΐου 2004.
Σουλουγιάννης Ευθύμιος. (1981-1982). Πελοποννήσιοι Απόδημοι στην Αίγυπτο (19ος -20ός
αι.). Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Β΄ Διεθνούς συνεδρίου Πελοποννησιακών
Σπουδών, τόμ. Γ.΄ Αθήνα.
Σουλογιάννης Θ. Ευθύμιος. (1999). Η θέση των Ελλήνων στην Αίγυπτο. Δήμος Αθηναίων,
Πολιτισμικός Οργανισμός.
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (2001). Η Ελληνική Κοινότητα του Καΐρου (1856-2001). Αθήνα.
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (2004). Γεώργιος Αβέρωφ, πρότυπο του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού. Στο: περιοδ. Ημερησία, Η Ελλάδα των Ευεργετών (επιμ. Γαλάνης
Λάμπρος), Αθήνα.
Σουλογιάννης Ευθύμιος. (2005). Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας 1843-1993. Αθήνα
ΕΛΙΑ.
Σπηλιάδης Νικόλαος. (1841). Απομνημονεύματα. Συνταχθέντα υπό του Ν. Σπηλιάδου διά να
χρησιμεύσωσιν εις την Νέαν Ελληνικήν Ιστορίαν. Εκδίδονται υπό Χ. Ν. Φιλαδελφέως
εις πέντε τόμους, τόμ. Α.΄ Αθήναι: έκδοση Διαμαντής Αθαν., 1970.
Πανηγυρική μνήμη.
Σπηλιάκος Σπήλιος. (1928). Η Ιστορία των Βρεσθένων. Φωτοτυπική Ανατύπωση από το
περιοδ. «Ο Οινούντιος». Εν Αθήναις.
Σταθοπούλου - Καπετανάκη Δήμητρα. (2010). Οι Μεγάλοι Ευεργέτες Ιωάννης και
Αικατερίνη Γρηγορίου Εκπρόσωποι του παροικιακού Ελληνισμού στη Μανσούρα της
Αιγύπτου. Γκοριτσά, Δήμος Θεραπνών.
Σταθοπούλου Δήμητρα. Η εμποροπανήγυρις του Μυστρά. Στο: Λακωνικό Ημερολόγιο
2010.
Σταυρόπουλος Νίκος. (1989). Η Βαμβακού. Το μικρό χωριό και μεγάλη ιστορία του. Αθήνα.
Στέφανος Δημήτριος. (1946). Τα μαθητικά Συσσίτια. Αθήνα, Τύποις Ι. Λ. Αλευροπούλου.
Τζαννέτος Ιωάννης. (1968). Οι Βουτιάνοι της Σπάρτης. Βουτιάνοι.
Τζωρτζάκης Τζώρτζης. (1981). Η πρωτεύουσα της Μάνης Γύθειο-Μαραθονήσι (Αγιώργης).
Αθήνα.
Τομαρά - Σιδέρη Ματούλα. (2002). Ευεργετισμός και Προσωπικότητα. Ευεργέτες Έλληνες
του Καΐρου. Αθήνα: εκδ. Παπαζήσης.
Τομαρά - Σιδέρη Ματούλα. (2004). Αλεξανδρινές Οικογένειες. Χωρέμη-Μπενάκη-
Σαλβάγου. Αθήνα: εκδ. Κέρκυρα.
Τομαρά - Σιδέρη Ματούλα. Αιγυπτιώτης Ευεργετισμός: συλλογική ευποιία και ατομική
ευποιία. Στο: Αρβανιτάκης Δημήτρης. (επιμ.). (2006). Το φαινόμενο του ευεργετισμού
στη Νεότερη Ελλάδα. Πρακτικά ημερίδας. Αθήνα: Βιλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη.
Τομαρά - Σιδέρη Ματούλα. (2007). Οι Έλληνες του Καΐρου. Αθήνα: εκδ. Κέρκυρα.
Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα. Κοινωνική και ιστορική λειτουργία του ευεργετισμού. Στο:
Τσιτώνη Νίκη. (2009). (επιμ.) Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός.
682
Η ευθύνη του πολίτη απέναντι στην κοινωνία. Πρακτικά ημερίδας της 28-2-2007.
Αθήνα: εκδ. Φοίνικας.
Τομαρά - Σιδέρη Ματούλα. Κοινωνική και ιστορική λειτουργία των Κυθηρίων ευεργετών
της Αιγύπτου. Στο: Λεοντσίνης Γεώργιος. (επιμ.). (2008). Ελληνικός Ευεργετισμός και
Κυθηραϊκά κληροδοτήματα. Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Κύθηρα 21-25
Σεπτεμβρίου 2005. Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων. Αθήνα.
Τσιλιβάκου Βάσω. (1956). Η Μονεμβάσια διαμέσου των αιώνων. Πειραιάς.
Τρικούπης Σπυρίδων. (1854). Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμ. Δ.΄ Λονδίνο.
Τριλίκης Τάκης. (2008). Βουτιάνοι. Η Ιστορία τους και το Γενεαλογικό δέντρο των
οικογενειών τους.
Τσαούσης Γ.Δ. (1989). Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας. Αθήνα: Gutenberg.
Τσιγκουράκος Θ. Γ. (1930). Κληροδοτήματα και Σχολάζουσαι Κληρονομίαι. Εν Αθήναις, εκ
του Εθνικού Τυπογραφείου.
Τσιμπιδάρος Βάσος. Με την άκρη της πένας. Δημοσιογραφικές αναμνήσεις. Αθήνα: εκδ.
Καστανιώτη.
Τσιρώνη Νίκη. (επιμ.). (2009). Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία, εθελοντισμός. Η
ευθύνη του πολίτη απέναντι στην Κοινωνία. Πρακτικά ημερίδας της 28-2-2007. Αθήνα:
εκδ. Φοίνικας.
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος. (1977). Εξάρτηση και Αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των
εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα 1830-1922. Αθήνα: Θεμέλιο.
Φίλιας Β., Καστούλη Γ., Νικολινάκου Μ. (1985). Οικονομική Ιστορία της Νεώτερης
Ελλάδος, από το 1831 μέχρι το 1897, τόμ. Β,΄ Αθήνα: εκδ. Παπαζήση.
Φραγκινέας Νικόλαος. (1971). Λακωνική Γη. Αθήνα: εκδ. Δίρφος.
Φραγκούλη Αργίνη. (1998). Ιστορικά του Αιγυπτιώτου Ελληνισμού και της παιδείας του 16ου
– 20ού αι. Αθήνα.
Φραγκούλης Γιάννης. (2006). Ο Σταύρος Νιάρχος όπως τον έζησα. Αθήνα: εκδ. Φερενίκη.
Φρατζής Αμβρόσιος. (1839). Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννήσεως της Ελλάδος. Αθήνα.
τόμ. Α΄, Β΄, Γ.΄
Φτέρης Γεώργιος. (1979). Ελληνικές Μορφές. Αθήνα: εκδ. Δίφρος.
Φτέρης Γεώργιος. (1981). Μάνη Πατρίδα μου (Το Μανιάτικο Βίωμα). Αθήνα: εκδ. Ερμής.
Φωτιάδης Κ. (1990). Ο Ελληνισμός της Κριμαίας. Μαριούπολη, δικαίωμα στη μνήμη.
Αθήνα.
Φωτόπουλος Αθανάσιος. (2001). Οι Γιατράκοι του 1821. Ιστορικά, τόμ. Α.΄ Αθήνα.
Φωτόπουλος Αθανάσιος. (2005). Οι Κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη δεύτερη
Τουρκοκρατία (1715-1821). Πρωτότυπη έκδοση. Αθήνα: εκδ. Ηρόδοτος.
Φωτόπουλος Αθανάσιος. Η παιδεία στην Πελοπόννησο κατά την Τουρκοκρατία. Στο:
Μπουζάκης Σήφης. (επιμ.). (2011). Πανόραμα Ιστορίας της Εκπαίδευσης. Όψεις και
Απόψεις, τόμ. Α.΄ Αθήνα: Gutenberg, σσ. 379-387.
Χανιώτης Άγγελος. (2007). Ευεργετισμός στις αρχαίες ελληνικές πόλεις. Τιμή και τίμημα.
Στο: Τσιρώνη Νίκη. (επιμ.). (2009). Τιμή και Τίμημα. Χορηγία, φιλανθρωπία,
εθελοντισμός. Η ευθύνη του πολίτη απέναντι στην Κοινωνία. Πρακτικά ημερίδας της
28-2-2007. Αθήνα: εκδ. Φοίνικας.
Χαραμής Δημήτριος. (2006). Χαραμής. Η διαδρομή ενός επωνύμου. Αθήνα.
683
Χαρίτος Χαράλαμπος. (1996). Το ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες του. Συμβολή στην
ιστορία της προσχολικής αγωγής. Σειρά τεκμήρια Νεοελληνικής Εκπαίδευσης. Αθήνα:
Gutenberg.
Χαρλαύτη Τζελίνα, Χαριτάτος Μάνος & Μπενάκη Ελένη. (2002). Πλωτώ. Έλληνες
καραβοκύρηδες και εφοπλιστές από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τον Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο. Αθήνα: ΕΛΙΑ.
Χαρλαύτη Τζελίνα & Θεοτοκάς Γιάννης. (2004). Ευπόμπη. Ελληνικές ναυτιλιακές
επιχειρήσεις, 1945-2000. Οργάνωση διοίκηση και στρατηγικές. Αθήνα: ΕΛΙΑ.
Χασίωτης Ι.Κ. (1993). Επισκόπηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής διασποράς.
Θεσσαλονίκη: εκδ. Βάνιας.
Χασιώτης Ιωάννης, Κατσιαρδή - Hering Όλγα & Αμπατζή Ευρυδίκη. (2006). Οι Έλληνες
στη διασπορά 15ος -21ος αι. Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων.
Χατζηϊωάννου Μαρία - Χριστίνα. (2002). Μνήμη Άλκη Αγγέλου. Τα Άφθονα σχήματα του
παρελθόντος. Συζητήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της θεωρίας της λογοτεχνίας.
Πρακτικά Ι΄ Επιστημονικής Συνάντησης 3-6 Οκτωβρίου 2002. Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη (2004): University Studio Press.
Χατζηϊωάννου Μαρία - Χριστίνα. (2004). Εθνικοί Ευεργέτες, τα πρότυπα και η ιστορία
τους. Από τους Αδελφούς Ζωσιμάδες στον Ανδρέα Συγγρό. Θεσσαλονίκη.
Χατζηστεφανίδης Θεοφάνης. (2005). Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης 1821-1986,
εκδ. Γ΄. Αθήνα: εκδ. Παπαδήμα.
Χατζηστεφανίδου Σοφία. (2008). Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής. Ανθρωπολογικές και
Παιδαγωγικές Αντιλήψεις-πρακτικές ανατροφής-θεσμοί φροντίδας και εκπαίδευσης,
τόμ. Α΄ Θεσσαλονίκη: εκδ. Κυριακίδη.
Χατζηφώτης Ιωάννης. (1999). Αλεξάνδρεια. Οι δύο αιώνες του Νεωτέρου Ελληνισμού (19ος
-20ό αιώνες). Αθήνα: εκδ. Ελληνικά Γράμματα.
Χατζιώτης Κώστας. (1994). Εθνικοί ευεργέτες. Αθήνα: εκδ. Εκπαιδευτηρίων Δούκα.
Χουλιαράκης Μιχαήλ. (1973). Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή εξέλιξις της
Ελλάδος 1821-1971, τόμ. Α΄, μέρος Ι, Αθήναι, ΕΚΚΕ.
Χουμανίδη Λ.Θ. (1990). Οικονομική Ιστορία της Ελλάδος από της Τουρκοκρατίας μέχρι του
έτους 1935, τόμ. Β.΄ Αθήνα: εκδ. Παπαζήση.
Χρυσανθόπουλος Φώτιος. (1888). Βίοι Πελοποννησίων ανδρών και των έξωθεν εις την
Πελοποννήσου ελθόντων κληρικών, στρατιωτικών και πολιτικών των αγωνισαμένων του αγώνα
της επαναστάσεως. Αθήνα: Σταύρος Ανδρόπουλος τυπογραφείο Π.Δ. Σακελλαρίου.
Ψυρούκης Νίκος. (1974). Το Νεοελληνικό Παροικιακό Φαινόμενο. Αθήνα: εκδ.
Επικαιρότητα.
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ
Cancik Η. & Schneider Η. (1997). Der neue Pauly, Stuttgart-Wiemar: J.B. Metzler.
Constantelos D.J. (1968). Byzantine Philanthropy as social welfare. Rutgers, New Jersey
University Press.
Goody Jack & Thirsk Joan & Thompson E. P. (1976). Family and inheritance: Rural
society in Western Europe 1200-1800.
684
Head V. (1989). The Sponsorship Yearbook 1989/90: Sport, Education, the Arts,
Conservation: Charities and Voluntary Groups, Hobson’s Plc.
Kalopissi-Verti. (1992). Dedicatory Inscriptions and churches Donor’s portraits in
Thirteenth century Churches of Greece, wine: Osterr Accad der Wissenschaften.
Sakkis P.A. (2003). Cultural patriotism in the Southern Balkans: The case of Greece
(1833-1848), Balkan Studies, Volume 41 No 1-2.
Singer Peter. ( 1972). Femine, Affluence and Morality Philosophy and Public Affairs.
Theodorou Vassiliki. (1987). Oeuvres de Bienfaisance en Greece (1870-1920), profil et
attitudes des donateurs. Διδακτορική διατριβή. Paris.
Vovelle Michel. (1983). La mortee l’ Occident de 1300 a nos jours. Paris. Gallimard.
White D.E. (1995). The art of Planned Giving: understanding donors and the culture of
giving. New York: Wiley.
Wragg D. (1994). The Effective use of Sponsorship, Marketing in Action Series. London:
Kogan Page.
ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ
http://www.snf.org/EL/index.php?ID=StavrosNiarchosEL. Ιστοσελίδα Ιδρύματος Σταύρος

Νιάρχος.
http://www.sainopouleio.gr. Ιστοσελίδα Σαϊνοπούλειου Ιδρύματος.
http://www.immspartis.gr. Ιστοσελίδα της Ιεράς Μητρόπολης Σπάρτης.
http://www.arnaoutisfoundation.com/indexgr.html. Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Αρναύτη.
685
686
ΠΙΝΑΚΕΣ
Πίνακας 8
Κατανομή ευεργετών: Ιδιαίτερη καταγωγή ευεργετών
Συχνότητα Μερικό Ποσοστό
ΟΙ ΔΗΜΟΙ
ΣΗΜΕΡΑ
ΠΟΛΕΙΣ - ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ Ν Ποσοστό %
ΣΠΑΡΤΗ 63 31,7 16,3
ΜΥΣΤΡΑΣ 21 10,5 5,4
ΦΑΡΙΔΟΣ-ΞΥΡΟΚ.
ΣΠΑΡΤΗΣ
16 8,1 4,1
ΟΙΝΟΥΝΤΟΣ 43 21,6 11,2
ΚΑΣΤΟΡΙ 26 13,1 6,8
ΚΑΡΥΕΣ 11 5,5 2,9
ΓΚΟΡΙΤΣΑ 19 9,5 5
ΜΕΡΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 199 100 51,7
ΓΥΘΕΙΟ 27 51,9 7
ΟΙΤΥΛΟ 11 21,2 2,9
ΜΑΝΗΣ
ΣΜΥΝΟΣ 6 11,5 1,5

ΚΟΤΡΩΝΑΣ 8 15,4 2,1
ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ 9 9,2 2,3
ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ
ΜΟΛΑΟΙ 26 26,5 6,8

ΝΕΑΠΟΛΗ 19 19,4 5
ΖΑΡΑΚΑΣ 17 17,3 4,3
ΑΓ.ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ 20 20,4 5,2
ΑΣΩΠΟΣ 7 7,2 1,8
ΣΚΑΛΑ 2 5,7 0,5
ΓΕΡΑΚΙ 14 40 3,7
ΕΥΡΩΤΑ
ΝΙΑΤΑ 9 25,7 2,3

ΚΡΟΚΕΕΣ 6 17,1 1,5
ΕΛΟΣ 4 11,5 1,1
ΕΛΑΦΟΝΗΣΟΣ 1 100 0,3
ΣΎΝΟΛΟ 385 100 100
687
Πίνακας 9
Κατανομή ευεργεσιών: Προσφορά ευεργετών στις επιμέρους περιοχές -
δήμους ή κοινότητες
Συχνότητα Μερικό Ποσοστό

Ν Ποσοστό %
ΣΠΑΡΤΗ 73 35,5 19
ΜΥΣΤΡΑΣ 21 10,2 5,5
ΣΠΑΡΤΗΣ
ΦΑΡΙΔΟΣ-ΞΥΡΟΚ. 18 8,7 4,7

ΟΙΝΟΥΝΤΟΣ 39 18,9 10,1
ΚΑΣΤΟΡΙ 27 13,1 7
ΚΑΡΥΕΣ 12 5,8 3,1
ΓΚΟΡΙΤΣΑ 16 7,8 4,1
ΓΥΘΕΙΟ 30 51,7 7,8
ΜΑΝΗΣ
ΟΙΤΥΛΟ 14 24,2 3,6

ΣΜΥΝΟΣ 6 10,3 1,6
ΚΟΤΡΩΝΑΣ 8 13,8 2
ΜΕΡΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 58 100 15
ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑ
ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ
12 17,1 3,1
ΜΟΛΑΟΙ 20 28,6 5,2
ΝΕΑΠΟΛΗ 18 25,7 4,7
ΖΑΡΑΚΑΣ 14 20 3,6
ΑΓ.ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ 3 4,3 0,8
ΑΣΩΠΟΣ 3 4,3 0,8
ΣΚΑΛΑ 4 14,8 1
ΓΕΡΑΚΙ 9 33,4 2,3
ΕΥΡΩΤΑ
ΝΙΑΤΑ 5 18,5 1,3

ΚΡΟΚΕΕΣ 6 22,2 1,6
ΕΛΟΣ 3 11,1 0,8
ΜΕΡΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 27 100 7
ΕΛΑΦΟΝΗΣΟΣ 1 100 0,3
ΜΕΡΗ ΕΚΤΟΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ 23 100 6
ΣΎΝΟΛΟ 385 100 100
Πίνακας 15
Κατανομή υποτροφιών από τους δωρητές στο σύνολο των δωρητών
Υποτροφίες στο σύνολο των δωρητών Συχνότητα Ποσοστό

Ν %
ΔΕΝ ΔΟΘΗΚΕ 301 78,2
ΔΗΜΟΤΙΚΟ 51 13,2
ΓΥΜΝΑΣΙΟ 6 1,6
ΛΥΚΕΙΟ 5 1,3
ΑΝΩΤΕΡΕΣ 2 0,5
ΑΝΩΤΑΤΕΣ 7 1,8
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ 2 0,5
ΣΕ ΔΥΟ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ 11 2,9
ΣΎΝΟΛΟ 385 100,0
688
Πίνακας 15α
Κατανομή υποτροφιών από τους δωρητές ανά βαθμίδα εκπαίδευσης
Υποτροφίες ανά βαθμίδα εκπαίδευσης Συχνότητα Ποσοστό

Ν %
ΔΗΜΟΤΙΚΟ 51 60,7
ΓΥΜΝΑΣΙΟ 6 7,1
ΛΥΚΕΙΟ 5 6,0
ΑΝΩΤΕΡΕΣ 2 2,4
ΑΝΩΤΑΤΕΣ 7 8,3
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ 2 2,4
ΣΕ ΔΥΟ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΕΚΠ/ΣΗΣ 11 13,1
ΥΠΟΤΡΟΦΙΕΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ
ΤΩΝ ΔΩΡΗΤΩΝ 84/385 21,8
Πίνακας 16
Προσφορές σε χρήματα και οικόπεδο στην Α/θμια και Β/θμια Εκπαίδευση
Βαθμίδα εκπαίδευσης Χρήματα Οικόπεδο Σύνολο

Ν % Ν % N %
Δημοτικό 29 52,7 22 62,9 51 56,7
Γυμνάσιο 18 32,8 9 25,7 27 30,0
Επαγγελματική 5 9,1 2 5,7 7 7,8
Πανεπιστήμιο 3 5,4 2 5,7 5 5,5
ΣΎΝΟΛΟ 55 100,0 35 100,0 90 100
689
690
ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ
Γράφημα 1
Η πορεία της ευεργεσίας σε ομαδοποιημένες χρονικές περιόδους σε σχέση με
το φύλο των δωρητών
2001 έως 2010 25

75
1971 έως 2000 36,9
63,1
1941 έως 1970 31,9
68,1
1911 έως 1940 18,7
81,3
1881 έως 1910 12,5
87,5
1851 έως 1880 0,1
100
1821 έως 1850 0,1
100
0 20 40 60 80 100 120
Γυναίκες Άνδρες
Γράφημα 1α
Σε ποσοστά η πορεία της ευεργεσίας σε ομαδοποιημένες χρονικές περιόδους
40
35,1
35 31,7
30
25
23,6
20
15
10
4,2 3,1
5 1,3 1
0
1821 έως 1850 1851 έως 1880 1881 έως 1910 1911 έως 1940
1941 έως 1970 1971 έως 2000 2001 έως 2010
691
Γράφημα 2
Είδος διαθήκης των δωρητών σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των ευεργεσιών
80
69,2
70
60
60 51,9
50 47,5 50
50
40 35,2 25
30 25 25 25 25 25 24,4
20 20 19,3 8,3
15,4 13,9 16,7
20 12,5 12,5
8,8 6,6
10 4,4 3,3
0,1
0
1821 έως 1850 1851 έως 1880 1881 έως 1910 1911 έως 1940 1941 έως 1970 1971 έως 2000 2001 έως 2010
Δημόσια Μυστική Ιδιόγραφη Δωρεά εν ζωή
Γράφημα 3
Σύσταση Ιδρύματος
Ίδρυμ 91,7
α
8,3
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
ΌΧΙ ΝΑΙ
Γράφημα 3α
Ιδρύματα οριζόμενα από διαθήκη σε σχέση με το φύλο των δωρητών
30
Γυναίκες
12,5
70
Άνδρες
87,5
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Όχι Ναι
692
Γράφημα 4
Επάγγελμα Λακώνων δωρητών - ευεργετών
Γράφημα 5
Το μορφωτικό επίπεδο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά στην εκπαίδευση
100
92,9
90
80
70
60 56,5
47,8
50
40
30 25,3
22
20 16,7
12,4 13 13 13
7 8,7
10 4,8 6,5
4,34,3 4,34,3 3,6 3,6 4,3
2,21,61,1 1,6 2,2 2,2 2,22,2
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0
Άγνωστο Πρωτοβάθμιας Δευτεροβάθμιας Τριτοβάθμιας
Δημοτικό Γυμνάσιο Επαγγελματική Πανεπιστήμιο Οικόπεδο Χρήματα
Υποτροφίες Βιβλία – εποπτικά Ανέγερση Συντήρηση Μισθοδοσία
693
Γράφημα 6
Το οικονομικό μέγεθος των πράξεων δωρεάς σε σχέση με τη χρονική διάρκεια
των ευεργεσιών (ομαδοποιημένες χρονικές περίοδοι)
80 75
70 62,5
60 50
50 40 40,7 42,6
40 35,6 25
31,9
25 25 28,1 25,5
30 24,4
20 20 20 18,8 18
16,5 13,9
20 12,5 11 11,9 0,1
6,3
10 0,1 0,1
0
Πολύ μεγάλη Μεγάλη Μέτρια Μικρή
Γράφημα 7
Το οικονομικό μέγεθος των πράξεων δωρεάς σε σχέση με τη μόνιμη κατοικία των
δωρητών
60
52,2
50 43,2
37,5
40
30 26,8 24,8
20,9 19,6
20 16,4 16,1 16,5 15,5
10,5
10
0
Εκτός Ελλάδας Εντός Ελλάδας εκτός Λακωνίας Με κατοικία στη Λακωνία
Πολύ μεγάλη Μεγάλη Μέτρια Μικρή
Γράφημα 8
Ευεργέτησαν δύο πατρίδες
35,3
64,7
Ναι Όχι
694
Γράφημα 9
Η οικογενειακή κατάσταση των δωρητών σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των ευεργεσιών
(ομαδοποιημένες χρονικές περίοδοι)
60
50 50 50
50 47,3
40 40
40 36,3
33,6 33,3
31,3 31,1
29,6
30
25 25 25,3
22,1 16,7
20 20
20
15,4
14,1 13,1
12,5 12,1
10 6,3 0,1
0,1 0,1
0
Άγνωστο Έγγαμος με παιδιά Έγγαμος χωρίς παιδιά Άγαμος
Γράφημα 10
Η οικογενειακή κατάσταση των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους στην
εκπαίδευση
40
37,1
35
32,6
29,4
30 28,3
25,7
25
22,8 22,6
21,3
20,2
19,6
20 18,9
17,5
15
11,4 11,4 11,3
10
7,9 7,5
5,4 5,7
4,3 4,64,6
5 3,33,3 3,8 3,8
2,92,92,9
1,9 1,9
1 1,1 1,1
0,10,1 0,1 0,10,1 0,1
0
Άγνωστο Έγγαμος με παιδιά Έγγαμος χωρίς παιδιά Άγαμος
Δημοτικό Γυμνάσιο Επαγγελματική Πανεπιστήμιο Υποτροφίες
Ανέγερση Συντήρηση Μισθοδοσία Οικόπεδο Χρήματα
695
Γράφημα 11
Είδος ευεργεσίας προς την εκπαίδευση σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των ευεργεσιών
80
70
60 57,1
50
40
35,7
32,7
28,5 29,1
28,6
30 27,4
26,2
22,9
21,4
21,4
20
7,2
10,7 11,4 10,7
8,6 1,8
10 7,2
3,6 3,6
1,8 2,4
0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
0
Οικόπεδο Χρήματα Υποτροφίες Βιβλία – εποπτικά Ανέγερση Συντήρηση Μισθοδοσία
Γράφημα 12
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους στην εκπαίδευση
Μισθοδοσία 0
1,9
Συντήρηση 1,5
4,2
Ανέγερση 4,4
6,5
Βιβλία –… 2,9
5,6
Υποτροφίες 58,8
20,5
Χρήματα 10,3
22,3
Οικόπεδο 10,3
13
Πανεπιστήμιο 1,5
0,9
Επαγγελματική 2,9
0,9
Γυμνάσιο 2,9
1,9
Δημοτικό 4,4
22,3
0 10 20 30 40 50 60 70
696
Γράφημα 13
Κατανομή υποτροφιών από τους δωρητές
70
60,7
60
50
40
30
20 13,1
7,1 6 8,3
10 2,4 2,4
0
ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ
ΛΥΚΕΙΟ ΑΝΩΤΕΡΕΣ
ΑΝΩΤΑΤΕΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ
Γράφημα 14
Προσφορές σε χρήμα και οικόπεδο στην Α/θμια και Β/θμια Εκπαίδευση
5,7
Πανεπιστήμιο
5,5
5,7
Επαγγελματική
9,1
25,7
Γυμνάσιο
32,8
62,9
Δημοτικό
52,7
0 10 20 30 40 50 60 70
Χρήματα Οικόπεδο
Γράφημα 15
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε νοσοκομείο
19,4
Νοσοκομείο
80,6
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
697
Γράφημα 16
Η προσφορά των δωρητών σε νοσοκομείο σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
70
58
60
50
40
30
22,6
19,4
20
0,1
10
0,1 0,1 0,1
0
Γράφημα 17
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε νοσοκομείο
51,6
48,4
46 47 48 49 50 51 52
Οικόπεδο Χρήματα
698
Γράφημα 18
Η προσφορά των δωρητών σε εκκλησίες σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των ευεργεσιών
1,6
22,3
37,8
Εκκλησίες 28,2
5,3
1,1
3,7
0 5 10 15 20 25 30 35 40
2001 έως 2010 1971 έως 2000 1941 έως 1970 1911 έως 1940
1881 έως 1910 1851 έως 1880 1821 έως 1850
Γράφημα 19
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε εκκλησίες
Γυναίκες 43,1
Άνδρες 56,9
0 10 20 30 40 50 60
εκκλησίες
699
Γράφημα 20
Η προσφορά των δωρητών σε εκκλησίες
71,8
Εκκλησίες
28,2
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Γράφημα 21
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε ορφανοτροφείο
Ορφανοτροφείο 20
80
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
700
Γράφημα 22
Η προσφορά των δωρητών σε ορφανοτροφείο σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
70
60
60
50
40
30
20 20
20
10
0,1 1 0,1 0,1 0,1

0
Ορφανοτροφείο
Γράφημα 23
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε ορφανοτροφείο
60
Ορφανοτροφείο
40
0 10 20 30 40 50 60 70
701
Γράφημα 24
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε γηροκομείο
34,9
Γηροκομείο
65,1
0 10 20 30 40 50 60 70
Γράφημα 25
Η προσφορά των δωρητών σε γηροκομείο σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
45
39,5
40
35
30,2
30
25
20
16,3 11,7
15
10
5 2,3
1
0,1 0,1
0
702
Γράφημα 26
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε γηροκομείο
76,7
23,3
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Γράφημα 27
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε άσυλο ανιάτων
51,6
Άσυλο ανιάτων
28,9
0 10 20 30 40 50 60
703
Γράφημα 28
Η προσφορά των δωρητών σε άσυλο ανιάτων σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
45
41,4
40 38
35
30
25
20
13,8
15
6,8
10
5
1
0,1 0,1 0,1
0
Γράφημα 29
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε άσυλο ανιάτων
55,2
44,8
0 10 20 30 40 50 60
704
Γράφημα 30
Η προσφορά των δωρητών σε προικοδοτήσεις σε σχέση με τη χρονική διάρκεια των
0,1
37,5
20,8
προίκα 29,2
8,3
0,1
4,2
0 5 10 15 20 25 30 35 40
2001 έως 2010 1971 έως 2000 1941 έως 1970 1911 έως 1940
1881 έως 1910 1851 έως 1880 1821 έως 1850
Γράφημα 31
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε προικοδοτήσεις
Άνδρες 83,3
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
705
Γράφημα 32
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε προικοδοτήσεις
25
75
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Γράφημα 33
Η προσφορά των δωρητών σε έργα κοινής ωφέλειας σε σχέση με τη χρονική
0,1
27,3
12,1
Έργα Κοινωνικής ωφέλειας 51,5
3
0,1
6,1
0 10 20 30 40 50 60
2001 έως 2010 1971 έως 2000 1941 έως 1970 1911 έως 1940
1881 έως 1910 1851 έως 1880 1821 έως 1850
706
Γράφημα 34
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους σε έργα κοινής ωφέλειας
Γυναίκες 3
Άνδρες 97
0 20 40 60 80 100 120
Έργα Κοινωνικής ωφέλειας
Γράφημα 35
Το είδος της προσφοράς των δωρητών σε έργα κοινής ωφελείας
24,2
Έργα κοινής ωφελείας
75,8
0 10 20 30 40 50 60 70 80
707
Γράφημα 36
Η προσφορά των δωρητών στην άμυνα της χώρας σε σχέση με τη χρονική
0,1
26,5
41,2
Άμυνα χώρας 23,5
5,9
2,9
0,1
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
2001 έως 2010 1971 έως 2000 1941 έως 1970 1911 έως 1940
1881 έως 1910 1851 έως 1880 1821 έως 1850
Γράφημα 37
Το είδος της προσφοράς των δωρητών για την άμυνα χώρας
14,7
Άμυνα χώρας
85,3
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Γράφημα 38
Το φύλο των δωρητών σε σχέση με την προσφορά τους στην άμυνα της χώρας
Άνδρες 85,3
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Άμυνα χώρας
708

ΛΑΚΩΝΕΣ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΕΣ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΛΑΚΩΝΕΣ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΕΣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

ΛΑΚΩΝΕΣ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΕΣ

ΛΑΚΩΝΕΣ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΕΣ

Μπουζάκης Σήφης, Καθηγητής Ιστορίας Νεοελληνικής Εκπ/σης – Συγκριτικής

Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία, Αντιπρύτανης, Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και του

Μπουζάκης Σήφης, Καθηγητής Ιστορίας Νεοελληνικής Εκπ/σης - Συγκριτικής

Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία, Αντιπρύτανης, Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και του

Καρδαράς Χρήστος, Αναπληρωτής Πρύτανης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας του

Κυπριανός Παντελής, Αντιπρύτανης, Καθηγητής Ιστορίας, της Ιστορίας Πολιτικών

Μπαμπούνης Χαράλαμπος, Καθηγητής Ιστορίας του Ελληνικού Κράτους και των

Φωτεινός Δημήτριος, Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας της Παιδείας και της

Ιωάννης Εμ. Καραβάσσος

Συντμήσεις – Βραχυγραφίες ........................................................................................... 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ............................................................................................ 61

Β1. ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ........................................................................................................ 61

Β2. ΚΙΝΗΤΡΑ ΕΥΕΡΓΕΣΙΑΣ ................................................................................ 230

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ................................................................................................ 269

Γ1. ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ .................................................................. 275

Γ2. ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ .............................................................. 345

Γ4. ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ..................................................................... 391

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ. ......................................................................................... 407

Δ1. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ................................................................................................... 407

Δ2. ΥΓΕΙΑ.................................................................................................................. 449

Δ3. ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑ ................................................................................................ 473

Δ4. ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ............................................... 567

ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................................................... 641

Τοπικοί Ευεργέτες- Ευεργέτες που προσέφεραν στην ιδιαίτερη πατρίδα

Επικρίσεις για την Ευεργεσία

Η ευεργεσία στην αρχαία Ελλάδα

Η ευεργεσία στο Βυζάντιο

Η ευεργεσία από το 1821 μέχρι σήμερα

Από τον ευεργετισμό στον εθελοντισμό

Το ιστορικό πλαίσιο της Λακωνίας από το 1821 και μετά

Ο γεωγραφικός όρος «Λακωνία» επικράτησε μετά την Ελληνική Επανάσταση, όταν το

Η περιοχή της Μάνης

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης ιδρύθηκε το 1874. Στο Μουσείο204 στεγάζονται

Πνευματικές προσωπικότητες της Λακωνίας

Φτέρης Γιώργος (Τσιμπιδάρος)

Χρονική διάρκεια Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Χρονική Δημόσια Μυστική Ιδιόγραφη Δωρεά εν Σύνολο

Οι δωρεές που γίνονταν απευθείας σε φορείς ή πρόσωπα μπορούσαν να έχουν έναν

Η εγκατάσταση κληρονόμου77 δεν αποτελούσε αναγκαίο στοιχείο του κύρους της

Κληροδοτήματα και δωρεές

Οι πράξεις ευεργεσίας πραγματοποιούνταν με τα κληροδοτήματα, με δωρεές, με

Ιδρύματα οριζόμενα από διαθήκη

Τα ιδρύματα συστήνονται βάσει της διαθήκης του διαθέτη. Η περιουσία που

Σύσταση Ιδρύματος Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Διατάγματα που αφορούν τα ιδρύματα που ορίζονται από διαθήκη

Με προεδρικά ή βασιλικά διατάγματα που εκδίδονταν και με πρόταση του Υπουργού

23/25-10-1982. Φάκ. Σεραφείμ Πάτσιου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.

Ιδρύματα που συστήθηκαν από δωρητές εν ζωή

Σε μικρό αριθμό περιπτώσεων παρατηρήθηκε η σύσταση ιδρύματος με Διάταγμα από

Δεσμεύσεις, περιορισμοί, ρήτρες που προκύπτουν από τη διαθήκη για την

Στις περισσότερες περιπτώσεις οι διαθέτες στις διαθήκες τους ανέφεραν με σαφήνεια

Εκπαιδεύσεως Κληροδοτημάτων και υπό ιδιαιτέρων εκτελεστών διαχειριζομένων. Εν Αθήναις, σ.

Παναγιώτη Γεωργ. Παπαμιχαλόπουλου, Δ/νση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Διοίκησης Ν.

Ανέφικτες - μη πραγματοποιηθείσες επιθυμίες

Σε αριθμό περιπτώσεων οι επιθυμίες των διαθετών δεν πραγματοποιήθηκαν για

Βιογραφίες μεγάλων Λακώνων ευεργετών

Κωνσταντίνος Αποστολάκος (Μπράουν)

Αναστάσιος Ιωαν. Γραμματικάκης

Στυλιανός Βασ. Καπερώνης

Γεώργιος Χρ. Κουτσίκος

Παναγιώτης Σταύρου Κουμάνταρος