ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΣ -ΚΛΙΝΙΚΟΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟΣ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΝΑΤΟΜΙΑΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Καθηγητής κ. Θέσπις ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ : 2004-2008

«Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ·

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΚΑΚΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΜΑΛΑΚΩΝ ΚΑΙ ΣΚΛΗΡΩΝ ΙΣΤΩΝ».

ΜΑΡΙΑΣ Δ. ΝΑΣΤΑ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ 2008
 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

1. ∆ΗΜΗΤΡΙΟΥ Θέσπις Καθηγητής ∆.Π. Θράκης

2. ΚΑΖΑΚΟΣ Kων)νος Επίκουρος Καθηγητής ∆.Π. Θράκης
3. ΦΙΣΚΑ Αλίκη Επίκουρος καθηγήτρια ∆.Π. Θράκης

ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

1. ∆ΗΜΗΤΡΙΟΥ Θέσπις Καθηγητής ∆.Π. Θράκης

2. ΚΟΥΣΚΟΥΚΗΣ Κων)νος Καθηγητής ∆.Π. Θράκης
3. ΣΙΒΡΙ∆ΗΣ Ευθύμιος Καθηγητής ∆.Π. Θράκης
4. ΒΕΡΕΤΤΑΣ ∆ιονύσιος Αναπλ. Καθηγητής ∆.Π.Θράκης
5. ΚΑΖΑΚΟΣ Κων)νος Επίκ. Καθηγητής ∆.Π. Θράκης
6. ΠΑΠΑΛΟΥΚΑΣ Χρήστος Επίκ. Καθηγητής ∆.Π. Θράκης.
7. ΦΙΣΚΑ Αλίκη Επίκουρος καθηγήτρια ∆.Π. Θράκης

1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................................................................................... 4
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ........................................................................................................................... 5
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ................................................................. 5
Κεφάλαιο Α .............................................................................................................................. 5
Προϊστορική και Πρώιμη Αρχαία Εποχή ............................................................................................ 5
1. Γενικά ..................................................................................................................................... 5
2. Η Εξέλιξη της Ιστορίας της Ιατρικής ...................................................................................... 6
3. Μυθολογία και Ιστορία........................................................................................................... 7
4. Επιδημίες-Αμφισβήτηση της Ιατρικής Τέχνης ....................................................................... 8
5. Μαγεία και Ιατρική ................................................................................................................. 9
6. Μαγεία και Βότανα............................................................................................................... 12
Κεφάλαιο Β ............................................................................................................................ 13
Ελληνική Ιατρική .............................................................................................................................. 13
1. Ομηρική Ιατρική ................................................................................................................... 13
1.1.Ορθοπεδική και Τραυματολογία......................................................................................... 13
2. Λαϊκή-Πρακτική-Θρησκευτική Ιατρική και Εξέλιξη............................................................ 16
2.1. Γενικά ................................................................................................................................ 16
2.2. Δημόσιοι Ιατροί ................................................................................................................. 16
2.3. Ιδιώτες Ιατροί ................................................................................................................... 16
2.4. Ιερείς-Θεραπευτές ............................................................................................................. 17
2.5. Στρατιωτικοί Ιατροί ........................................................................................................... 18
2.6. Μαίες ................................................................................................................................. 19
2.7. Ονειροξηγητές-Πρακτικοί Ιατροί-Μουσικοθεραπευτές .................................................... 20
3. Ασκληπιακή Ιατρική ............................................................................................................. 21
3.1. Ασκληπιός : Βιογραφία ..................................................................................................... 21
3.2. Ασκληπιεία ........................................................................................................................ 24
4. Ιαματικά-Θερμά Λουτρά ...................................................................................................... 28
4.1 Γενικά ................................................................................................................................. 28
4.2. Ιστορική Εξέλιξη των Λουτρών ........................................................................................ 29
4.2.1. Προϊστορική Περίοδος ............................................................................................... 29
4.2.2. Η Αρχαία Ελληνική Περίοδος .................................................................................... 29
4.2.3. Η Ρωμαϊκή Περίοδος .................................................................................................. 30
4.2.4. Θερμά Λουτρά Τραϊανούπολης Έβρου ...................................................................... 32
4.2.5. Η Βυζαντινή Περίοδος ............................................................................................... 33
4.2.6. Τα Ισλαμικά Λουτρά .................................................................................................. 34
5. Ιπποκρατική Ιατρική ............................................................................................................. 35
5.1. Ιπποκράτης: Ο «Πατέρας της Ιατρικής»- Βιογραφία ......................................................... 35
5.2. Ιπποκρατική Συλλογή ........................................................................................................ 37
5.3. Ο Όρκος του Ιπποκράτη .................................................................................................... 38
5.4. Ιπποκρατική Μέθοδος και Αντίληψη................................................................................. 40
5.4.1. Πρόγνωση .................................................................................................................. 40
5.4.2. Ανατομία .................................................................................................................... 41
5.4.3. Ορθοπεδική ................................................................................................................ 42
5.5. Ιπποκρατικά Εργαλεία ....................................................................................................... 44
5.6. Διάγνωση και Θεραπεία .................................................................................................... 45
5.7. Φιλοσοφία και Ιατρική ...................................................................................................... 47
Κεφάλαιο Γ ............................................................................................................................ 49
Η Ιατρική μετά τον Ιπποκράτη .......................................................................................................... 49
1. Ελληνιστικά Χρόνια ................................................................................................................. 49
1.1 Αλεξανδρινή Περίοδος - Ελληνορωμαϊκή Ιατρική ............................................................. 49
2. Γαληνική Ιατρική ...................................................................................................................... 53
2.1. Γαληνός: Βιογραφία .......................................................................................................... 53
2.2. Το Γαληνικό Έργο ............................................................................................................. 54
2.2.1. Τραυματολογία- Επιδεσμολογία ................................................................................ 54
2.2.2. Ανατομία-Χειρουργική .............................................................................................. 55
Κεφάλαιο Δ ............................................................................................................................ 57
1. Η Θρακική Ιατρική και Φιλοσοφία ........................................................................................... 57
2. Δημόκριτος: Ιατρός και Φιλόσοφος ...................................................................................... 59
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ..................................................................................................................... 61
ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ .......................................................... 61
Κεφάλαιο Ε ............................................................................................................................ 61
Μεσαιωνική Ιατρική.......................................................................................................................... 61
2
 1. Γενικά ................................................................................................................................... 61
2. Θρησκεία και Ιατρική ........................................................................................................... 63
2.1. Θρησκευτικές Αντιλήψεις και Ιατρική .............................................................................. 63
2.2. Η Επίδραση της Χριστιανικής Θρησκείας- Αιρέσεις......................................................... 64
3. Βυζαντινή Ιατρική ................................................................................................................ 65
3.1. Γενικά-Πρώιμη Περίοδος .................................................................................................. 65
3.2. Βυζαντινοί Ιατροί ............................................................................................................. 66
3.2.1. Ορειβάσιος ο Περγαμηνός ......................................................................................... 66
3.2.2. Αέτιος Αμιδηνός......................................................................................................... 68
3.2.3. Αλέξανδρος Τραλλιανός ............................................................................................ 70
3.2.4. Παύλος Αιγινήτης ...................................................................................................... 72
3.3. Όψιμη Περίοδος ................................................................................................................ 75
3.4. Τα Πρώτα Νοσηλευτικά Ιδρύματα στο Βυζάντιο .............................................................. 76
3.4.1. Γενικά......................................................................................................................... 76
3.4.2. Ο Ξενώνας του Παντοκράτορα .................................................................................. 78
3.4.3. Η Μονή της Παναγίας της Κοσμοσώτειρας Φερών-Έβρου ....................................... 80
3.5. Θεραπευτές Ιατροί ............................................................................................................. 83
3.6. Θεραπευτική-Θαυματουργική και Επιστημονική Ιατρική ................................................. 85
3.7. Χριστιανική Ιατρική και Φιλανθρωπία .............................................................................. 88
3.8. Λατρευτικές Δοξασίες και Ιατρική .................................................................................... 89
3.8.1. Η Λατρεία των Αναργύρων Ιατρών ........................................................................... 89
3.8.2. Θεολογία και Χριστιανική Ιατρική ............................................................................ 91
3.9. Η Ανάπτυξη των Νοσοκομείων ......................................................................................... 92
3.9.1. Τα Κίνητρα της Βυζαντινής Φιλανθρωπικής σκέψης................................................. 92
3.9.2. Φιλανθρωπία και Εκκλησία ....................................................................................... 94
3.10. Ασκητισμός και Νοσοκομεία........................................................................................... 97
3.11. Η Λειτουργία των Νοσοκομείων ..................................................................................... 99
3.11.1. Η Κρατική-Ιδιωτική Παρουσία και Μέριμνα .......................................................... 99
3.11.2. Νοσηλεία Ασθενών και Φιλανθρωπία στη Βυζαντινή Θρησκευτική σκέψη .......... 101
3.11.3. Η Φιλανθρωπία σαν Αυτοκρατορική Αρετή ......................................................... 105
3.11.4. Εξωτερικά Ιατρεία .................................................................................................. 108
3.11.5. Η Θεραπεία των Ασθενών και οι Θεραπευτικοί Κατάλογοι................................... 110
3.11.6. Βυζαντινή Πρακτική Ιατρική ................................................................................. 112
3.12. Η Ανατομική Τέχνη στο Βυζάντιο................................................................................. 114
3.13. Η Ιατρική Φιλολογία και Πρακτική ............................................................................... 116
3.13.1. Ιατρικές Πραγματείες ............................................................................................. 116
3.13.2. Αυτοψία και Παθολογική Ανατομία ...................................................................... 118
3.13.3. Χειρουργική Ιατρική: Παρελθόν και Μέλλον ........................................................ 119
3.14. Η Ιατρική στη Δύση τον 6ο – 12ο αιώνα ........................................................................ 120
3.14.1. Η Ανάπτυξη της Εκκλησιαστικής και Μοναστηριακής Ιατρικής στη Δύση .......... 120
3.14.2. Το τέλος της Μοναστηριακής Ιατρικής στη Δύση ................................................. 120
3.14.3. Η Σχολή του Σαλέρνο............................................................................................. 121
3.15. Η Ιατρική στη Δύση τον 13ο-14ο αιώνα. Τα Πρώτα Πανεπιστήμια ............................... 122
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ .......................................................................................................................... 123
Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ................................................ 123
Κεφάλαιο ΣΤ ........................................................................................................................ 123
Αναγέννηση..................................................................................................................................... 123
1. Γενικά ................................................................................................................................. 123
2. Ανατομία και Τέχνη............................................................................................................ 124
2.1. Λεονάρντο Ντα Βίντσι .................................................................................................... 124
2.2. Jerome Francastor ............................................................................................................ 124
2.3. Theophrastus Bombastus Paracelsus ............................................................................... 124
2.4. Ανδρέας Βεζάλιους .......................................................................................................... 125
2.5. Ambroise Pare ................................................................................................................. 125
ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ........................................................................................................................ 127
ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ........................................................................................ 127
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ............................................................................................................................. 131
SUMMARY ............................................................................................................................. 132
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................................................................................... 133

3
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Όταν ο Καθηγητής κ. Θέσπις ∆ημητρίου μου ανέθετε να μελετήσω και να εκπονήσω την
παρούσα εργασία, σχετικά με την άσκηση της Ιατρικής κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η αρχική έκ-
πληξή μου με την ανάγνωση και μόνο του τίτλου, εξελίχθηκε σε ζωηρότατο ενδιαφέρον και θαυ-
μασμό.
Η ιστορία της αρχαίας και μεσαιωνικής μας ιατρικής, εν πολλοίς άγνωστη, είναι πολλα-
πλώς διδακτική. Πέραν του επιστημονικού ενδιαφέροντος και της γνώσης του παρελθόντος, δια-
φωτίζει ηθικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά προβλήματα της εποχής μας, τα οποία απασχολούν και
το ιατρικό σώμα και την ευρύτερη κοινωνία.
Η φιλανθρωπία είναι σύμφυτη με τη θεραπευτική τέχνη. Οι αρχαίοι πρόγονοι μας την εί-
χαν περί πολλού, οι δε Βυζαντινοί έχοντας επίγνωση του ελληνικού τους παρελθόντος και των
πολιτισμικών τους ριζών την ανέπτυξαν τα μέγιστα. Η βάση για την κατανόηση της Βυζαντινής
φιλανθρωπίας, η οποία εκφράσθηκε κυρίως με την ίδρυση και προώθηση των νοσοκομείων, είναι
ότι ο άνθρωπος για τους Βυζαντινούς, δεν είναι μόνο πολιτικό και κοινωνικό oν, αλλά κυρίως ει-
κόνα και ομοίωση του θεού.
Η χιλιόχρονη Βυζαντινή εποποιία έχει όντως αδικηθεί, όχι μόνον από τους ξένους αλλά
και από εμάς τους ιδίους. Επομένως, η ενασχόληση με τα καθ’ ημάς αποτελεί επιτακτική ανάγκη,
ιδιαιτέρως σήμερα όπου το άκριτο πνεύμα της τεχνοκρατίας, του μιμητισμού και της παγκοσμιο-
ποίησης τείνει να επικαλύψει τα πάντα.
Η επικρατούσα άποψη για το Βυζάντιο της παρακμής και για την προέλευση των συγχρό-
νων νοσοκομείων καταρρίπτεται από τα υφιστάμενα πολυπληθή στοιχεία που αποδεικνύουν ότι
τα νοσοκομεία είναι δημιουργήματα του Βυζαντινού Ελληνισμού. Γεννήθηκαν και ανδρώθηκαν
εκεί, ήταν εκπληκτικά όμοια με τα σημερινά, αποτελούσαν δε τα πιο εντυπωσιακά ιδρύματα της
Αυτοκρατορίας. Ο συνδυασμός στοιχείων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και των παραδόσεων
της πρωτοχριστιανικής εκκλησίας, οδήγησε τους χριστιανούς επισκόπους στην οργάνωση των
πρώτων νοσοκομείων. Μεγάλη δε υπήρξε η συνεισφορά και συμμετοχή σε αυτό το έργο των ια-
τρών, των χαρισματικών ηγετών του Ανατολικού μοναχισμού, των μοναχών, των αυτοκρατόρων
και της αριστοκρατίας.
Επιπλέον, η ιστορία των Βυζαντινών νοσοκομείων αποδεικνύει για μία ακόμη φορά ότι η
χριστιανική φιλανθρωπία και η επιστημονική ιατρική είχαν πράγματι συζευχθεί, τουλάχιστον στην
Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ιδίως στην ευρύτερη περιοχή της γνωστής για την περίοδο
εκείνη Θράκης.
Ως δείγμα οφειλής, αφιερώνω την εργασία αυτή στον Καθηγητή κ. Θέσπι ∆ημητρίου, τον
άξιο αυτό επιστήμονα και πανεπιστημιακό δάσκαλο, αλλά και άνθρωπο, για τις αστείρευτες και
συνεχείς συμβουλές που μου έδιδε κατά την εκπόνηση της παρούσης εργασίας, ώστε να κατα-
στεί δυνατή η ολοκλήρωση της, αλλά προπάντων για την εμπιστοσύνη με την οποία με περιέβαλ-
λε.

4
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Κεφάλαιο Α
Προϊστορική και Πρώιμη Αρχαία Εποχή
1. Γενικά
Η ιστορία της Ιατρικής, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, την πατρίδα της, είναι επιφορτισμένη με
το δυσχερές έργο της διαπαιδαγώγησης και διεύρυνσης του κριτικού πνεύματος των νέων ια-
τρών, έχοντας ταυτόχρονα ιστορικό χρέος να διαφυλάξει ,να μεταδώσει και να διαδώσει την ιερή
παρακαταθήκη των επιτευγμάτων των μεγάλων επιστημόνων της πατρίδας μας. Η επιστημονική
κληρονομιά είναι ιδιαίτερα βαριά στη χώρα όπου άνθισε για πρώτη φορά στον πλανήτη μας η
ορθολογιστική ιατρική. Υπό την σκιά του αειθαλούς πλατάνου της Κω , ο πατέρας της ιατρικής, ο
Ιπποκράτης, δίδαξε την προσέγγιση του ασθενούς με την επιστημονική μεθοδολογία, μακριά από
προλήψεις, μαγείες και δεισιδαιμονίες. Οι αρχαίοι Έλληνες ιατροί αναδείχθηκαν σε κορυφαίους
ιεροφάντες της επιστήμης και η Ελλάδα αποτέλεσε την αστείρευτη κοιτίδα της επιστημονικής ια-
τρικής.
Στην αρχαία Ελλάδα, για πρώτη φορά, η ιατρική έφθασε σε τέτοιο σημείο προόδου, ώ-
στε πολλές μέθοδοι και ανακαλύψεις, που διαφημίστηκαν ως νέες σε μεταγενέστερους χρόνους,
να έχουν υποδειχθεί προ πολλών αιώνων από τους Έλληνες Ασκληπιάδες. Εκεί, εξάλλου, κυοφο-
ρήθηκαν ιδέες που έδωσαν το έναυσμα για περαιτέρω σημαντικές ανακαλύψεις. Από αυτό το
κομμάτι της ιστορίας της ιατρικής, που αναδεικνύει το μέγεθος της ελληνικής διανόησης και μεγα-
λοσύνης, «που δε μετριέται με το στρέμμα», οφείλει κάθε Έλληνας ιατρός να αντλεί τις γνώσεις
του και να εμπνέεται σε κάθε βήμα της δημιουργικής του πορείας. ( Λασκαράτος Ι. - 2003 ).

5
 2. Η Εξέλιξη της Ιστορίας της Ιατρικής
Το ενδιαφέρον του πραγματικά φιλοσοφημένου ιατρού για την ιστορία της επιστήμης του
είναι τόσο παλιό όσο και η ιατρική , ως επιστήμη ολοκληρωμένη και επιζητούσα, όπως μαρτυρεί
και ο Αριστοτέλης, τη φιλοσοφική δικαίωση των αρχών της. Ανέκαθεν, ο σκεπτόμενος ιατρός,
συνεκτιμούσε τις απόψεις και τις υποθέσεις, ακόμη δε και τα λάθη, των προηγουμένων ιατρικών
γενεών στην αέναη προσπάθεια της ανακάλυψης και του προσδιορισμού της επιστημονικής αλή-
θειας.
Στη διάρκεια της εξέλιξης της επιστημονικής συλλογιστικής για την επίλυση των προβλη-
μάτων της ιατρικής, ο νους κάθε επιστήμονα εργάζεται «Ιστορικά» , έστω και υποσυνείδητα. Η
Ιπποκρατική συλλογή άλλωστε παρέχει αδιάψευστη απόδειξη αυτού του γεγονότος, καθώς, όταν
ο πατέρας της ιατρικής συνέγραψε το περίφημο δοκίμιο περί «Αρχαίης Ιητρικής», θεμελίωσε
την παράδοση που ακολούθησαν όλες οι γενεές των ασκληπιάδων στα επόμενα –2500- έτη. Ο
Ιπποκράτης, επομένως, κατέδειξε ότι δεν μπορεί να ευοδωθεί εποικοδομητική συζήτηση επί οι-
ουδήποτε ιατρικού ζητήματος χωρίς να βασίζεται στην ιστορική ανάλυσή του.
Ουδείς μπορεί να αρνηθεί την τεράστια ωφέλεια, πρακτική και θεωρητική, που αποκομίζει
κάποιος από την μελέτη των έργων αρχαίων, αλλά και νεώτερων ιατρών, καθώς, μελετώντας τα
έργα τους, μπορεί πλέον να εκτιμήσει τα ιατρικά προβλήματα υπό διαφορετικό πρίσμα σχηματί-
ζοντας ολοκληρωμένη εικόνα της εξέλιξής τους. Εξάλλου, είναι κοινός τόπος ότι η επιστημονική
σκέψη και ο επιστημονικός συλλογισμός , για να είναι γόνιμοι και συμπαγείς, πρέπει να αντέχουν
στη φιλοσοφική ανάλυση και κριτική, η οποία είναι αδύνατη δίχως βαθιά ιστορική γνώση του επι-
στημονικού θέματος και η ιατρική επιστήμη δε θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση σε αυτό το
αξίωμα. Ένα πειστικό ιατρικό παράδειγμα για την αξία της συνδρομής της ιστορικής γνώσης -από
την πληθώρα που υφίστανται- είναι η ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος από τον Ηarvey.
Ποτέ δεν θα έφθανε στην ολοκλήρωση, αν δεν είχε εκμεταλλευθεί συστηματικά και μεθοδικά τις
γνώσεις του παρελθόντος. ∆ικαίωσε το υπό του Πλουτάρχου λεχθέν απόφθεγμα : « αναγκαίον
τον τέλειον άνδρα και θεωρητικόν είναι των όντων και πρακτικόν των δεόντων», στέφοντας πα-
ράλληλα με επιτυχία τις φιλόδοξες προσδοκίες του, μετά από μακροχρόνια πορεία άοκνων πειρα-
ματικών ερευνών και μεθοδικής θεωρητικής σπουδής.
Κανείς δεν αγνοεί ότι η ιατρική είναι επιστήμη που εξελίσσεται ραγδαία και επιζητεί νέες
μεθόδους και τεχνικές, παρά να αναπολεί επιτεύγματα του παρελθόντος . Στην πράξη, άλλωστε,
ο ορυμαγδός των νέων τεχνολογικών ανακαλύψεων, δε θα έπρεπε να αφήνει περιθώρια «ρομα-
ντικών ενασχολήσεων». Η ιστορία της ιατρικής θα έπρεπε συνεπώς να προκαλεί ενδιαφέρον κυ-
ρίως στους ιστορικούς ή να γεμίζει τον ελεύθερο χρόνο –αν υπάρχει- των ιατρών. Ωστόσο, είναι
γεγονός ότι πολλοί ιατροί μελετούν την ιστορία τους κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι (20)
αιώνων και δεν εννοούμε όσους αισθάνονται την ανάγκη να δραπετεύσουν προς στιγμή από την
αγκαλιά της νομίμου συζύγου-σαν τον Κρόνιν-, τους γνωστούς « δραπέτες της ιατρικής» και δια-
κονούντες τη λογοτεχνία και την τέχνη, αλλά και κάτι περισσότερο. ( Λασκαρατος Ι. – 2003 ).

6
 3. Μυθολογία και Ιστορία
Η Μυθολογία, ως γνωστόν, αποτελεί τον αντίποδα της Ιστορίας. Σύμφωνα με τον μύθο,
ο Ασκληπιός διδάχθηκε την ιατρική τέχνη από τον Κένταυρο Χείρωνα και την διέδωσε στους μα-
θητές του «Ασκληπιάδες» , τους πρώτους ιατρούς στην αρχαία Ελλάδα. Στην αρχαία Αίγυπτο,
οι θεοί ήταν επιφορτισμένοι με την τέλεση των ιατρικών πράξεων , ενώ στην Ινδία πίστευαν πως
η χειρουργική είναι ο αρχαιότερος κλάδος της ιατρικής επιστήμης, που βοήθησε την επανασυ-
γκόλληση της κεφαλής του θεού Υajna στο σώμα του από τους θεϊκούς Ashvins . Οι προανα-
φερθέντες μύθοι δείχνουν την επιθυμία του ανθρώπου να ανιχνεύσει την προέλευση της ιατρι-
κής, να πληροφορηθεί την ιστορία της από τη μακρινή εποχή των μυθικών θεών. ( Λασκαρατος
Ι. – 2003 ).

7
 4. Επιδημίες-Αμφισβήτηση της Ιατρικής Τέχνης
Η συνεχής απειλή του θανάτου, λόγω των σοβαρών επιδημιών, εναντίων των οποίων ό-
λες οι μέθοδοι θεραπείας ήταν χωρίς αποτέλεσμα και έπλητταν τους νεώτερους και τους πλέον
ρωμαλέους ανθρώπους, προκαλούσε πτώση του ηθικού. Οι συνθήκες κατάπτωσης της χώρας,
μετά από αυτές τις επιδημίες κατ’ ανάγκη προκαλούσαν, όπως συμβαίνει πάντοτε στις εποχές με-
γάλων θεομηνιών, δεισιδαιμονίες και προλήψεις, ιδιαίτερα μεταξύ των αμόρφωτων στοιχείων του
πληθυσμού, εξαφάνιζαν την εμπιστοσύνη στους ιατρούς και ως αποτέλεσμα φαινομένων, τα ο-
ποία επαναλαμβάνονταν περιοδικά στα ουσιώδη χαρακτηριστικά τους, οδηγούσαν τους ανθρώ-
πους σε τυφλή πίστη.
Σ’ αυτήν ακριβώς την περίοδο βλέπουμε μια άνθιση της μαγείας και του μυστικισμού. Η
ανήσυχη και φοβισμένη αναζήτηση υπερφυσικής βοήθειας είναι κοινό φαινόμενο στα παιδιά, τους
ασθενείς και τις πρωτόγονες φυλές όταν διαπιστώνουν ότι είναι θύματα μεγάλων καταστροφών.
Σε σύγκριση με την αθλιότητα και τα μεγάλα φυσικά και ηθικά πάθη της εποχής, τα σω-
τήρια χαρακτηριστικά της θρησκείας των ταπεινών, εμφανίζονταν ως λαμπρό φως. Με αυτόν τον
τρόπο ο χριστιανισμός άσκησε εξαιρετικά σημαντική επίδραση , άμεση και έμμεση πάνω στην
ανάπτυξη της ιατρικής αυτής της περιόδου. Η πίστη, η οποία επεκτείνονταν συνεχώς μεταξύ ενός
λαού, που η μυστικιστική του ευαισθησία είχε προετοιμασθεί με πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα,
κατανίκησε τη φιλοσοφική σκέψη, την οποία είχε ήδη υποσκάψει ο σκεπτικισμός. Ο βαθύς ή δια-
καής πόθος μετανοίας και σωτηρίας, που απλώθηκε σε μία πάσχουσα ανθρωπότητα, βρήκε την
έκφραση του για μία ακόμη φορά στη συγχώνευση της ιατρικής με τη θρησκευτική σκέψη. Η
λατρεία του Χριστού, θεωρουμένου ως σωτήρος από όλα τα φυσικά και ηθικά κακά, εξαφάνισε
μεταξύ του λαού την λατρεία του Ασκληπιού σωτήρος, του οποίου ήταν πολύ διαδεδομένη μέχρι
τον 4ο αιώνα μ.Χ. Μπορούμε κάλλιστα να παρατηρήσουμε ότι σε πολλές κλασικές παραστάσεις
των πρώτων αιώνων της χριστιανικής χρονολογίας το πρόσωπο του Ναζωραίου είναι φανερή α-
πομίμηση της παραδοσιακής παράστασης του Ασκληπιού. Γνωρίζουμε, επίσης, ότι το άγαλμα του
ελληνικού θεού μεταφέρονταν μερικές φορές στο χριστιανικό ναό και λατρευόταν εκεί σαν εικόνα
του Χριστού. Με αυτόν τον τρόπο, από την ένωση διαφόρων ρευμάτων σε μία ατμόσφαιρα δια-
λυμένου πολιτισμού, η ιατρική έγινε και πάλι θεουργική.
Στη λατρεία των πιστών, ο Χριστός είναι συγχρόνως ιατρός της ψυχής και του σώματος.
Το ευαγγέλιο ασχολείται με τους ασθενείς. Υπάρχουν συχνές περιγραφές περιπτώσεων ασθενείας
που θεραπεύθηκαν θαυματουργά από την θεία δύναμη.
Επιπλέον, ήταν λογικό ο χριστιανισμός να καταπολεμά το είδος της ιατρικής που εφαρμο-
ζόταν κατά τους πρώτους αιώνες της χρονολογίας μας , όπου γινόταν συνεχώς αυξανόμενη προ-
σφυγή σε ειδωλολατρικές και μαγικές συνήθειες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο σχηματίσθηκε μία χριστι-
ανική θρησκευτική ιατρική όπου η προσευχή, η επίθεση των χειρών, η χρήση του ευχελαίου, θε-
ωρούνταν σαν τα πλέον σημαντικά φάρμακα, εκείνα προς τα οποία οι πιστοί θα έπρεπε να κατα-
φεύγουν αποκλειστικά, αναζητώντας τη θεία βοήθεια για τη σωτηρία σωματικών παθήσεων.
(Castiglioni Arturo – 1961 ).

8
 5. Μαγεία και Ιατρική
Μία από τις αρχαιότερες τέχνες του ανθρώπου, η μαγεία, ζει και βασιλεύει. Το αποδεικνύ-
ει καθημερινά η τεράστια επιτυχία του Χάρι Πότερ, του σύγχρονου, τηλεοπτικού νεαρού μάγου.
Έτσι και στην αρχαιότητα, ο άνθρωπος εξακολουθεί να «δένεται» με τα δεσμά του έρωτα ή να
«καρφώνει» τους αντιπάλους του. Μόνο που στην αρχαία Ελλάδα η μαγεία δε βρισκόταν στο πε-
ριθώριο, αλλά αποτελούσε τμήμα του πολιτισμού και της κοινωνίας.
Τι ακριβώς είναι η μαγεία για τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους; Ο θρησκειολό-
γος Φρίτς Γκράφ απαντά στο ερώτημα με τον υπέρτιτλο του βιβλίου του: «Πλησιάζοντας τους
θεούς και βλάπτοντας τους ανθρώπους». Σκοπός της μελέτης του είναι να ξεκαθαρίσει τη σύγχυ-
ση ιδεών που μπλέκει τη μαγεία μεταξύ αρχαίας θρησκείας , επιστήμης και μυστικών λατρειών και
να ξεκαθαρίσει το δρόμο της κατανόησης και ερμηνείας της από διάφορες σύγχρονες και παλαιό-
τερες σχολές μελετητών και τις ετεροχρονισμένες ή προκατασκευασμένες θεωρίες με τις οποίες
ερμηνεύουν το παρελθόν.
Η αναδρομή στο παρελθόν καλύπτει μία χιλιετία από τον 50 αιώνα π.Χ., όταν εμφανίζεται
για πρώτη φορά στην Ελλάδα η περσική λέξη «μάγος» για να σημάνει τον εξωτικό και σοφό ιερέα
που εκτελεί διάφορες ιερουργίες. Η λέξη αυτή εισάγεται στο ρωμαϊκό λεξιλόγιο τον 1ον αιώνα π.Χ.
από την ποίηση του Κάτουλλου και τους λόγους του Κικέρωνα και φθάνει έως τους πρώτους χρι-
στιανικούς αιώνες. ∆ια μέσου όλων αυτών των αιώνων, «η μαγεία παραμένει ένα μέσο βοηθείας
για την καταπολέμηση των κρίσεων της ζωής, που συγκεντρώνει οπαδούς των μυστικών εκστατι-
κών λατρειών», συνοψίζει ο συγγραφέας. Γιατί άραγε κάποιοι άνθρωποι και μάλιστα ανωτέρου
πνευματικού και κοινωνικού επιπέδου, πίστευαν ότι αν έβραζαν σαύρες, αν κάρφωναν κούκλες
και τις έκρυβαν στα νεκροταφεία, αν πρόφεραν ακατανόητες λέξεις, αν θυσίαζαν γάτες, αν χάρα-
ζαν ευχές και κατάρες σε μολύβδινες πινακίδες και τις έδεναν με κάποια «ουσία», θα μπορούσαν
να κατατροπώσουν τους αντιπάλους τους στο δικαστήριο, να οδηγήσουν το αντικείμενο του πό-
θου τους στην κάμαρά τους, να εξασφαλίσουν τη νίκη στους αγώνες, να προβλέψουν το μέλλον,
να επηρεάσουν τον καιρό ; Να κάνουν θαύματα, όπως υποστηρίζει σε επιστολή του ο φιλόσοφος
Εμπεδοκλής; Κλασική περίπτωση ο Περικλής που ζήτησε τη βοήθεια της μαγείας, στη μεγάλη επι-
δημία της Αθήνας, φορώντας ένα φυλακτό. Το πόσο όμως τον ωφέλησε το έδειξε ο θάνατός του.
Πώς είναι δυνατόν όμως άνθρωποι σαν τον Ηράκλειτο και τον Πλάτωνα, τον Θεόφραστο
ή τον Κικέρωνα να ασχολούνται με την μαγεία, που αποδεικνύει ότι την γνώριζαν, έστω και αν ο
σκοπός τους ήταν να την κριτικάρουν ή να τη διακωμωδήσουν; Κι ακόμη πως είναι δυνατόν οι
μάγοι, άνθρωποι σοφοί και καλλιεργημένοι, όπως φαίνεται από τα βιβλία τους που βρέθηκαν
γραμμένα σε παπύρους, να πιστεύουν ότι μπορεί να παρακαλέσουν και να διατάξουν θεούς και
δαίμονες να υπακούσουν; Πώς είναι δυνατό να συχνάζουν τις νύχτες στα νεκροταφεία, για να
στείλουν τα πνεύματα των πρόωρα χαμένων νεκρών, ως αγγελιαφόρους τους στους θεούς του
κάτω κόσμου; Άλλωστε, μην ξεχνάμε ότι ο Μωυσής θεωρούνταν μάγος, όπως και από ορισμένους
και ο Ιησούς Χριστός.
Στην αρχαία Ελλάδα, η ελληνική λέξη για τον μάγο είναι ο «γόης». Αυτός που στον Αι-
σχύλο συνοδεύει τον νεκρό με το τραγούδι στον κάτω κόσμο. Ο γόης, ο γητευτής-στην εξέλιξη
των εννοιών- παραπλανεί, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, τις ψυχές των ζωντανών και των νεκρών.
Για τον Γοργία, η γοητεία (γητειά) έχει γίνει η δύναμη του λόγου και μαζί με την μαγεία είναι πα-
ραπλανητικές τέχνες που στηρίζουν τη δύναμη τους στο ψεύδος. ( Fritz Graf-Eφημ. Βημα –
2005).
Η παράδοση λέει πως η ελληνική ιατρική συνδέθηκε με τη μαγεία από την εποχή της Μή-
δειας, της σατανικής βασιλοπούλας που έφερε μαζί του από τον Καύκασο ο Ιάσονας. Η Μήδεια
έκανε την Θεσσαλία κέντρο μαγγανείας. Σε κανένα άλλο μέρος οι αρχαιολόγοι δε βρίσκουν τό-
σους καταδέσμους (πλάκες γραμμένες πάνω τους κατάρες θανάτου και το όνομα του ατόμου που
ζητούν να πεθάνει), ούτε τόσα ειδώλια (κούκλες τρυπημένες με καρφιά, σύμβολα βλάβης), όσα σ’
αυτήν την πεδιάδα. Η γυναίκα αυτή με την αδάμαστη ψυχή, ποτισμένη από τις δεισιδαιμονίες της
Ασίας, στάθηκε μεγάλη δασκάλα στη χρήση των βοτάνων και από αυτή έγιναν ονομαστές σε όλη
την Ελλάδα οι Θεσσαλές φαρμακίδες, που έγιναν αιτία να βγει Αθηναϊκός νόμος, που όριζε πως
όποια πατούσε την περιφέρεια της Αττικής θα της έκοβαν τα χέρια. Τόση ήταν η επιρροή της Μή-
δειας ώστε και τώρα στη Θεσσαλία χιλιάδες χρόνια μετά τον θάνατό της οι χωρικοί ξύνουν τα
αρχαία μάρμαρα της Ιωλκού για να κάνουν φυλακτά στους αρρώστους. Τη Μήδεια ακόμη μας την
θυμίζει το λατινικό όνομα της ιατρικής , που είναι Medicine, επειδή από τα βότανα της Μήδειας

9
άρχισε η ιατρική σύμφωνα με τοπική παράδοση, αλλά και η μαντική που χρησιμοποιεί τα
medium. (Παπασπύρου Ν.-1950 ).
Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούμε στο παλαιότερο σωζόμενο ελληνικό
κείμενο που περιγράφει το αποτέλεσμα του κακού ματιού. Η αναφορά γίνεται για τα Αργοναυτικά
του Απολλώνιου του Ρόδιου, ο οποίος περιγράφει χαρακτηριστικά πως η Μήδεια με το κακό της
μάτι κατάφερε να σταματήσει τον Ταλώ, τον χάλκινο άνδρα-ρομπότ που φύλαγε το νησί της
Κρήτης, από το να πετάει τεράστιες πέτρες στο καράβι του Ιάσονα εμποδίζοντας τον έτσι να
πλησιάσει το νησί.

Το τέλος του γιγαντόσωμου Τάλω, του ορειχάλκινου ρομπότ που φρουρούσε την Κρήτη, ύστερα
από τη σύγκρουση του με τους Αργοναύτες. Στην αγγειογραφία του 5ου αιώνα π.Χ., αριστερά
διακρίνουμε τη Μήδεια, η οποία έχει βγει από την Αργώ αφού συμπλήρωσε τις μαγικές πράξεις
που έφεραν τον θάνατο του Τάλω.
(Εικ. 1 )

Η Μήδεια, λοιπόν, τραγουδώντας μαγικά τραγούδια, κάλεσε τις θεές του θανάτου, τα
μαγικά σκυλιά του Άδη, γονατιστή τρεις φορές με προσευχές. Έβαλε το κακό στο νου της και με
το κακό της το μάτι έριξε κατάρα στα μάτια του Ταλώ. «…πατέρα ∆ία, τρόμος με πιάνει και θα-
μπώνομαι σαν σκέφτομαι ότι ο φρικτός θάνατος μας βρίσκει όχι μόνο από αρρώστια ή από λαβω-
ματιά αλλά και από κάποιον που μας κάνει κακό από μακριά…».
Η μελέτη της ελληνορωμαϊκής μαγείας, δείχνει τη συνεχή προσπάθεια της ανθρώπινης
θέλησης να ελέγξει με πράξεις την αβεβαιότητα του μέλλοντος, ακόμη και αν πρέπει για τον σκο-
πό αυτό να παραμερισθούν κοινωνικοί κανόνες. Αποδεικνύει την αδιάσπαστη αναζήτηση του αν-
θρώπου για επαφή με το θείο, η οποία βοηθά τον έλεγχο της αβεβαιότητας του κόσμου και επι-
τρέπει την κατανόηση του. Μαγεία, θρησκεία και φιλοσοφία ενώνονται στο σημείο αυτό, δημι-

10
ουργώντας ένα μοναδικό ισχυρότατο σύνδεσμο, ένα κρίκο ανάμεσα στην αρχαιότητα και την
σύγχρονη εποχή.
Στα νεώτερα χρόνια οι μελετητές που διαπνέονται από το ρομαντισμό και την ιστοριο-
γραφική άποψη, βλέπουν τη μαγεία σαν κατάλοιπο πρωτόγονου τρόπου σκέψης, στο πλαίσιο
μιας λαϊκής θρησκείας, που όμως είχε ξεπερασθεί από τους αρχαίους πολιτισμούς. Στην επίσημη
θρησκεία, ο άνθρωπος υποτάσσεται στο θεό. Στη μαγεία θέλει να τον υποτάξει. Με την επιστήμη,
κυρίως την ιατρική, η αντίθεση βρίσκεται στη θεώρηση αιτίας και αποτελέσματος. Για τη μαγεία,
η αρρώστια επέρχεται από την υπερφυσική επέμβαση, ενώ ο ιατρός διαπιστώνει φυσικές αιτίες.
Η μαγεία συγγενεύει περισσότερο με τους μύστες και την έκσταση. Παρά ταύτα όμως η Ιατρική
ζήτησε πολλές φορές τη βοήθεια της μαγείας, εκεί όπου η ίδια δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα
μόνης της. ( Fritz Graf- Eφημ. Βημα – 2005 ).

11
 6. Μαγεία και Βότανα
Με το κύλισμα όμως του χρόνου και με την βοήθεια της μυστικοπάθειας, που βασίλεψε
όλο τον Μεσαίωνα, η αρρώστια, η θεραπεία του αρρώστου, τα φάρμακα και κοντολογίς η ιατρική
ολόκληρη, βρέθηκε μία μέρα στα παντοδύναμα χέρια της Μαγείας.
Μαγικά βότανα και μαγικές λέξεις που γράφονταν σε μια μεμβράνα και κρέμονταν στο
λαιμό του αρρώστου ήταν στην καθημερινή χρήση. Σώθηκαν έως σήμερα προσευχές και ξόρκια ,
που μ’ αυτά προσπαθούσαν να διώξουν τις αρρώστιες από τις πολιτείες τους οι βόρειοι λαοί. Πί-
στευαν δηλαδή αυτές οι φυλές , με την παιδική τους φαντασία , πως μέσα στα σκοτεινά δάση
του βορά, μαζί με τα θηρία, τους πονηρούς νάνους και τα κάθε λογής δαιμονικά, κατοικούσαν και
οι αρρώστιες , που κάθε τόσο τις έστελναν στις πολιτείες τα κακά πνεύματα για να βασανίσουν
τους ανθρώπους. Έβγαιναν, λοιπόν, την νύχτα οι κάτοικοι του χωριού , με φανάρια και με αρχηγό
τον δήμαρχο, ψάλλοντας αυτά τα ξόρκια , που πολλές φορές ήταν και παρακλητικές προσευχές
στα πνεύματα του δάσους και γενικά της φύσης, να διώξουν αυτές τις αρρώστιες.
Επίσης, στην υπηρεσία της μαγείας μπήκαν και μυστηριακές τελετές μέσα στις σπηλιές
των δασών, αλλά και μέσα στις πολιτείες, καθώς και άλλα τραγελαφικά κατασκευάσματα. Πρέπει,
ακόμη, να σημειώσουμε πως στην ιατρική, μαζί με την μαγεία, δεν άργησε να μπλέξει και η α-
στρονομία και έτσι για πολλά χρόνια σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη, οι αρρώστιες και γενικά η
υγεία των ανθρώπων, εξαρτιόταν αναπόσπαστα από τα άστρα και τις κινήσεις των ουρανίων
σωμάτων. Αυτός ο αστρολογικός χαρακτήρας της ιατρικής καλλιεργήθηκε σε όλα τα στρώματα.
Ακόμη και οι βασιλιάδες είχαν στην υπηρεσία τους Ασιάτες και Ευρωπαίους ιατρούς, που φρόντι-
ζαν να προβλέπουν τις αδιαθεσίες των αφεντικών τους μέσα από τα τηλεσκόπια .
Τη μαγεία στην υπηρεσία της ιατρικής την έφερε στην Ευρώπη ο ονομαστός Οστάβος,
που τον πιστεύουν και για συγγραφέα διαφόρων μαγικών συνταγών.
Όλα αυτά σήμερα κάτω από το πλέριο φως της επιστήμης φαίνονται γελοία, όμως ας μη
ξεχνάμε πως στάθηκαν η αιτία να ανακοπεί σημαντικά η πρόοδος της ιατρικής στο Μεσαίωνα. (
Παπασπύρου Ν.- 1950 ).

12
Κεφάλαιο Β
Ελληνική Ιατρική
1. Ομηρική Ιατρική
1.1.Ορθοπεδική και Τραυματολογία
Η σημασία που αποδίδουν οι σύγχρονοι μελετητές στην ομηρική ιατρική ποτέ δε θα υπο-
γραμμιστεί αρκετά. Τα ίδια τα ομηρικά έπη, τα αρχαιότερα αυτά γραπτά κείμενα, έρχονται να α-
ποκαταστήσουν το νήμα της επιστήμης οδηγώντας μας στην αρχή της ιατρικής σύνθεσης. Οι ι-
στορικοί έχουν μάλιστα κατ΄ επανάληψη τονίσει ότι τα πρώτα ίχνη χειρουργικής εμφανίζονται
στον Όμηρο πολύ πριν από την εποχή του Ιπποκράτη.

Ο Αχιλλέας εφαρμόζει επίδεσμο στο φίλο του Πάτροκλο.

(Εικ.2)

Φυλλομετρώντας την Ιλιάδα μπορεί κανείς να βρει πολλά παραδείγματα που σκιαγρα-
φούν τη θέση της ιατρικής στην Ομηρική εποχή. Τα λόγια του Μαχάονα «ίητρός γαρ ανήρ πολ-
λών αντάξιος άλλων», αποκαλύπτουν το θαυμασμό των ανθρώπων για τους γιατρούς και την
υψηλή τους κοινωνική θέση. Στους ομηρικούς στίχους βρίσκονται επίσης τα πρώτα δείγματα χει-
ρουργικής πρακτικής, η οποία φαίνεται να ασκείται από τους ίδιους τους ήρωες ή και από ειδικούς
γιατρούς, όπως ο Μαχάονας, που προαναφέραμε, και διαθέτουν ανατομικές γνώσεις. Κατά τον
Otto korner στη ραψωδία Ε, για παράδειγμα, γίνεται μια ανατομική περιγραφή που θυμίζει σύγ-
χρονη εποχή και αποδεικνύει ότι ο Όμηρος ήταν ο πρώτος «ιστορικός» των ασθενειών.

13
 Σε εκείνο τον κόσμο οι θεοί, οι ήρωες και οι άλλοι θνητοί συγχέονταν βέβαια με την ιστο-
ρική πραγματικότητα, η οποία τοποθετείται χρονικά στην περίοδο της ακμής των Μυκηνών. Μπο-
ρεί όμως κανείς να εξάγει συμπεράσματα που αφορούν πολλές ιατρικές έννοιες που σχετίζονται
κυρίως με τα τραύματα των πολεμιστών, το κυνήγι και τις αθλητικές δραστηριότητες. Οι λεπτο-
μέρειες αυτές που παρουσιάζονται από τον ποιητή με μεγάλη σαφήνεια, όταν περιγράφει τραυ-
ματισμούς των ηρώων κατά τον Τρωικό Πόλεμο, είναι απόλυτα διαφωτιστικές.
Από τους πιο αντιπροσωπευτικούς στίχους της Ιλιάδας, όπου η ποιητική τέχνη ενστερνί-
ζεται την ιδιότητα της σύγχρονης ορθοπεδικής επιστήμης, είναι οι ακόλουθοι: «Κι όπως χιμούσε,
ο αρχοντογέννητος εκεί Αχιλλέας του ρίχνει, κι απαντικρύ ο χαλός ξεπρόβαλε στον τρυφερό λαι-
μό του· μα το λαρύγγι απ’ το χαλκόβαρο δεν κόπηκε κοντάρι, για να μπορεί να δώσει απόκριση,
σα θα του εμίλα εκείνος» . Είναι η στιγμή που ο Αχιλλέας τραυματίζει θανάσιμα τον Έκτορα με
ένα αιχμηρό ακόντιο διαπερνώντας του τον τράχηλο, προσέχοντας όμως ταυτόχρονα να μην
τραυματίσει το λάρυγγα, «για να μπορεί να δώσει απόκριση». Το απόσπασμα είναι από τη ραψω-
δία Χ της Ιλιάδας (στ.326-329) και αποδεικνύει τη γνώση μιας ανατομικής λεπτομέρειας, ότι δη-
λαδή η καταστροφή των φωνητικών χορδών του λάρυγγα σήμαινε και απώλεια της φωνής.

Μια άλλη αντιπροσωπευτική

σκηνή είναι ο τραυματισμός του Αινεία,
του γιου της Αφροδίτης, από τον ∆ιο-
μήδη με μεγάλο λίθο, που περιγράφεται
στην ραψωδία Ε (στ. 302-310), όπου το
κάταγμα της κοτύλης που προήλθε από
την πρόσκρουση λίθου στον τροχαντή-
ρα του μηρού και η ρήξη των τενόντων
μόνο με την σημερινή γνώση θα μπο-
ρούσε να αποδοθεί σωστά. Παρόλα αυ-
τά διαπιστώνουμε με θαυμασμό τις ια-
τρικές γνώσεις της πρώιμης εκείνης ε-
ποχής. Στη ραψωδία Υ (στ.478-483) ο
Όμηρος αναφέροντας το επεισόδιο του
αποκεφαλισμού του ∆ευκαλίωνα από
τον Αχιλλέα, εκφράζει μέσω του ποιητι-
κού λόγου τις γνώσεις των ανθρώπων
της εποχής του σχετικά με λεπτομέρειες
ορθοπεδικών θεμάτων που για μας σή-
μερα θεωρούνται αυτονόητες, όπως, για
παράδειγμα στη συγκεκριμένη περίπτω-
ση, την ύπαρξη του νωτιαίου μυελού
Ο Τήλεφος με τον τραυματισμένο αριστερό μηρό και τη θέση του στο σπονδυλικό σωλή-
του επιδεμένο. Ερυθρόμορφο αγγείο (Βρετανικό να, καθώς επίσης και την ευαισθησία
Μουσείο) . του τμήματος αυτού του ανθρώπινου
(Εικ.3) σώματος.
Στην Ε΄ ραψωδία (στ.65-68)
πάλι περιγράφεται ο σκοτωμός του Φέ-
ρεκλου από τον Μηριόνη με κτύπημα από λόγχη. Η περιγραφή περιέχει τέτοιες λεπτομέρειες που
δε θα υστερούσε σε τίποτε από μια σύγχρονη ιατροδικαστική έκθεση.
Ένα άλλο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα που παρουσιάζει τη θέση της ιατρικής στα ομη-
ρικά χρόνια βρίσκεται στη ραψωδία Λ της Ιλιάδας (στ.369-381), όπου αναφέρεται ο τραυματι-
σμός του ∆ιομήδη στο πόδι από βέλος που εκσφενδόνισε ο Πάρις (ή Αλέξανδρος). Το «κατωκοί-
λι» ήταν το μέρος που δεν προφυλασσόταν από την πανοπλία. Στόχος του Πάρι ήταν να κόψει τα
μεγάλα αγγεία, γεγονός που δείχνει ότι οι ομηρικοί πολεμιστές γνώριζαν τις ανατομικές εκείνες
περιοχές που, αν πλήττονταν, θα μπορούσαν να προκαλέσουν τον θάνατο. Με τον ίδιο τρόπο
θανατώνεται από τον Έκτορα τελικά και ο τραυματισμένος Πάτροκλος (ραψωδία Π -στ. 820).
Ο Hermann Froehlich, γερμανός στρατιωτικός γιατρός, δημοσίευσε το 1879 έναν κατάλο-
γο τραυμάτων, όπως προκύπτουν από την αφήγηση του Ομήρου. Η μελέτη αυτή δε διαφέρει
από μια άλλη ανάλογη του Charles Dare Berg, η οποία δημοσιεύτηκε το 1865. Σ’ αυτές αναφέρο-
νται σχεδόν όλα τα είδη τραυμάτων, τα οποία κατανέμονται σε διάφορα μέρη του σώματος. Συ-

14
νολικά παρουσιάζονται 147 τραύματα, εκ των οποίων 31 στο κεφάλι, 16 στον αυχένα, 79 στο
σώμα, 10 στα κάτω άκρα και 11 στα άνω άκρα. Παράλληλα, περιγράφονται κακώσεις των οστών,
κατάγματα της κνήμης, του μηριαίου και άλλα. Τα αίτια που τα προκάλεσαν παρουσιάζονται όπλα
της εποχής του Ομήρου, όπως κτυπήματα από πέτρα (12), ξίφος (17), ακόντιο (106) και βέλος
(12), με ποσοστό θνησιμότητος 77,6% .
Επίσης, είναι αξιοπρόσεχτο το γεγονός ότι, ενώ πολλοί από αυτούς τους τραυματισμούς-
σύμφωνα με τη διήγηση του Ομήρου-προκαλούνται με θεϊκή επέμβαση, η περιγραφή του τρόπου
με τον οποίο εκτελούνται, τα μέρη του σώματος που πλήττονται και τα θανάσιμα αποτελέσματα
των πληγμάτων δεν έχουν καμία σχέση με μυθοπλασία, αλλά αντίθετα κινούνται στο χώρο της
πραγματικότητας και αποδεικνύουν σχετικές ιατρικές γνώσεις. Αναφέρονται αφαίρεση βελών (βε-
λουλκία), απομύζηση αίματος από τραύμα και καθαρισμός του που θυμίζουν πρώτες μορφές α-
σηψίας-αντισηψίας, αντιμετώπιση αιμορραγίας με επιδέσμους και γενικά η φροντίδα και μεταφο-
ρά των τραυματιών. Στα ομηρικά έπη περιγράφεται ακόμα η χρήση αντισηπτικών μέσων, αιμό-
σταση, χρήση φαρμάκων για την καταπολέμηση του πόνου και επίδεση τραυμάτων. Ιδιαίτερα το
τελευταίο σημείο μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η επιδεσμολογία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται
ήδη στην ομηρική εποχή. Γενικά, και έχοντας ως αφετηρία την πληθώρα ανατομικών γνώσεων
στα ομηρικά έπη, αναρωτιέται κανείς, μήπως και ο ίδιος ο Όμηρος ήταν γιατρός.
Σύμφωνα λοιπόν με όσα παρουσιάστηκαν πιο πάνω , είναι δυνατό, δικαιολογημένα, να
συμφωνήσουμε με πολλούς σύγχρονους συγγραφείς που θεωρούν τον Όμηρο ως τον αρχαιότερο
έλληνα «γιατρό» με εξειδίκευση στην τραυματολογία, όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα στα πεδία
των μαχών, ο οποίος έντυσε τις «ιατρικές» γνώσεις του με μια υψηλή έκφραση λογοτεχνικής
γλώσσας. ( Βαρβαρούσης Α.- 2001 ).

15
 2. Λαϊκή-Πρακτική-Θρησκευτική Ιατρική και Εξέλιξη
2.1. Γενικά
Η ιατρική αν και αναπτύχθηκε αρχικά στην Κίνα, την Μεσοποταμία, την Ινδία, την Αίγυ-
πτο κ.λ.π, εν τούτοις ολοκληρώθηκε σαν επιστήμη στην Αρχαία Ελλάδα.
Στην Ελλάδα των ιστορικών χρόνων, υπήρξαν τρεις κατηγορίες ιατρών, μεταξύ των ο-
ποίων, οι ∆ημόσιοι, οι Ιδιώτες και οι Ιερείς. Την Ιατρική ασκούσαν επίσης και οι μαίες, οι ονειρο-
ξηγητές, οι πρακτικοί ιατροί, οι μουσικοθεραπευτές που το κύρος τους βέβαια δεν ήταν όπως
των ιατρών, ιδίως από τον 4ο π.χ. αιώνα και μετά. Οι ιατροί ονομάζονται «Ασκληπιού παίδες» και
έπρεπε να ήταν «κομψοί» ή «πάνυ κομψοί», δηλαδή επιδέξιοι στην τέχνη και δεινότατοι. ( Τα-
μπακης Θ.-Περιοδικό Ιατρική του Σήμερα- 2003 ).

2.2. ∆ημόσιοι Ιατροί

Τους δημόσιους ιατρούς εξέλεγε η εκκλησία του ∆ήμου ανάλογα με τα προσόντα που
διέθεταν. Αυτά επικεντρώνονται στις ιατρικές ικανότητες και το ήθος τους. Είχαν ευρείες αρμο-
διότητες, όπως η υγιεινή των δημοσίων χώρων-εποπτεία λουτρών, υδάτων, νεκροταφείων-, τη
λήψη μέτρων σε επιδημίες, σε ιατροδικαστικά καθήκοντα, στη νοσηλεία απόρων, στη φυσική α-
γωγή των νέων και γενικά ότι περιείχε η υγειονομική νομοθεσία.
Αυτή αν και υιοθετήθηκε από την Αίγυπτο, τις Ινδίες, τους Εβραίους, όχι μόνο επεκτάθη-
κε, αλλά κυρίως τελειοποιήθηκε επιστημονικά στην Ελλάδα. Οι δημόσιοι ιατροί δέχονταν τους
ασθενείς στα ιατρεία τους και είχαν ειδικά εκπαιδευμένο υγειονομικό προσωπικό, κυρίως δούλους.
Κατά κανόνα αυτοί περιποιούνταν αποκλειστικά τους δούλους. Κανένας από αυτούς, μας
διαβεβαιώνει ο Πλάτων «δεν λέει στον άρρωστο δούλο τι αρρώστια έχει, παρά….σαν τύραννοι
γράφουν από την πείρα τους φάρμακα που τα θεωρούν κατάλληλα . Στη συνέχεια γεμάτοι αυτοϊ-
κανοποίηση μεταβαίνουν να εξετάσουν και άλλους ασθενείς δούλους».
Συχνά, τη δράση των δημόσιων ιατρών εγκωμιάζει με ειδικές αποφάσεις της βουλής η
εκκλησία του δήμου. Αν ο ασθενής θεραπευόταν πρόσφερε γύψινο ομοίωμα των πασχόντων ορ-
γάνων του (χέρι, πόδι κλπ) . Αν αποτύγχανε η θεραπεία του και ο ασθενής πέθαινε, έκοβαν μερι-
κούς βοστρύχους προσφορά στον Απόλλωνα και την αδελφή του Άρτεμη. Η αμοιβή των ιατρών
πληρωνόταν από το δημόσιο ταμείο κατόπιν συμφωνίας των ενδιαφερομένων. Έτσι ο ∆ιοκήδης ο
Κροτωνιάτης το 556 π.Χ. έλαβε ως δημόσιος ιατρός της Αίγινας ένα τάλαντο. Τον επόμενο χρόνο
555 π.Χ., εκατό αττικές μνάς και τον μεθεπόμενο προσελήφθη ως ιατρός στη Σάμο με αμοιβή δύο
τάλαντα. ( Ταμπακης Θ.-Περιοδικό Ιατρική του Σήμερα- 2003 ).

2.3. Ιδιώτες Ιατροί

Οι ιδιώτες ιατροί, αμείβονταν συνήθως ακριβά, όχι όμως τόσο όσο οι ιερείς. Το ποσό που
λάμβαναν ήταν ανάλογο με το κύρος τους, τη βαρύτητα της πάθησης και την κοινωνική θέση του
ασθενή. Στην Αθήνα ήταν πολυάριθμοι και η πλειοψηφία προτιμούσε να μετατρέψει την τέχνη σε
προσοδοφόρο επάγγελμα. Ο Αριστοφάνης δεν δίστασε να τους πει : «Τι γιατρό μπορείς να βρεις
στην πόλη μας; Αν δεν τον πληρώσεις, δε θα σε γιάνει ποτέ !»
Ο Αιμολιανός αναφέρει ότι ένας ιατρός υποσχέθηκε πως θα γιατρέψει το απόστημα που
είχε στο μάγουλο ένα παιδί, αν ο πατέρας του τον πληρώσει τρείς στατήρες . Αρνήθηκε όμως να
το θεραπεύσει όταν πληροφορήθηκε ότι ο πατέρας του ήταν φτωχός.
Στις κατ’ οίκον επισκέψεις είχαν μαζί τους ένα κιβώτιο γεμάτο εργαλεία και συνοδεύονταν
από μικρό ή μεγάλο αριθμό μαθητών. Ο ιατρός επισκέπτεται τους ασθενείς του πρωί και βράδυ
και αφού λαμβάνει υπόψη του το ιστορικό, τα συμπτώματα της αρρώστιας, υποδεικνύει το φάρ-
μακο που θα πάρει ο ασθενής.
Υπήρχαν όμως και πολλοί ημιμαθείς που παρίσταναν τον ιατρό. Εναντίον τους πάλευε ε-
πίμονα, αλλά σχεδόν μάταια, ο μεγάλος Ιπποκράτης, ο οποίος διακήρυττε ότι ο ιατρός πρέπει να
ασχολείται με την ασθένεια του αρρώστου και όχι με τα χρήματα του. Τέτοιοι ιατροί προσπαθού-
σαν να εντυπωσιάσουν τους ασθενείς διαμορφώνοντας στα σπίτια τους ειδικά ιατρεία, προικισμέ-
να με λουτήρες, ασημένια ιατρικά εργαλεία, βεντούζες κλπ. Τα φάρμακα τα παρασκεύαζαν οι ίδιοι
οι ιατροί, μερικοί από τους οποίους πωλούσαν στην αγορά φάρμακα για όλες τις αρρώστιες.
Από τον Ιπποκράτη όμως και μετά η ιατρική τίθεται σε ορθότερη επιστημονική , αλλά και
ανθρωπιστική βάση. Ο ίδιος έδωσε πολλά λαμπρά παραδείγματα αφιλοχρηματίας, όταν αρνήθηκε
16
τα πλούσια δώρα του Πέρση Βασιλιά. Αξιοσημείωτη είναι η αφιλαργυρία του Ιπποκράτη κατά την
διάρκεια της παραμονής του στη Θράκη και προσφέροντας τις υπηρεσίες του σε διάφορες πόλεις
(Κύζικος, Πέρινθος, Αίνος, Άβδηρα), όπως αναφέρονται στα βιβλία του «Επιδημιών» .
Εκτός όμως από τους παραπάνω ιατρούς υπήρχαν ακόμη και οι ανίδεοι ή άτεχνοι ιατροί
όπως τους αποκαλούσε ο Αίσωπος. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή σ’ έναν από τους μύθους
του : «..Ενώ όλοι οι γιατροί έλεγαν σ’ έναν άρρωστο, ότι δεν κινδυνεύει άμεσα απ’ την αρρώστια
του, γιατί αυτή θα καταστεί χρόνια, ο ανίδεος γιατρός ισχυριζόταν ότι ο θάνατός του θα ήταν
πολύ γρήγορος, μέχρι επόμενης πρωίας. Σε λίγο καιρό οι δύο τους ξανασυντήθηκαν. Μην ανησυ-
χείς του είπε ειρωνικά ο άρρωστος σ’ ερώτηση του γιατρού. Οι νεκροί στον κάτω κόσμο είναι
ήρεμοι. Ο θάνατος όμως και ο Άδης έχουν οργιστεί με τους γιατρούς, γιατί δεν αφήνουν τους
ανθρώπους να πεθάνουν. Έτσι αναγκάστηκαν να κάνουν πλήρη απογραφή των γιατρών προκει-
μένου να τους τιμωρήσουν. Μάλιστα ετοιμάζονταν να γράψουν και σένα. Εγώ όμως έπεσα στα
πόδια τους και τους παρακάλεσα, τους ορκίστηκα, ότι κάνουν λάθος για σένα, γιατί είσαι άσχετος,
άδικα σε ονομάζουν γιατρό». Εξ’ άλλου ο Ευριπίδης έλεγε : «Άλλων ιατρός αυτός έλκεσι βρύων».
∆ηλαδή, κάνει το γιατρό στους άλλους, ενώ ο ίδιος είναι γεμάτος πληγές. ( Ταμπακης Θ.-
Περιοδικό Ιατρική του Σήμερα- 2003 ).

2.4. Ιερείς-Θεραπευτές
Οι ιερείς δεν είχαν προσωπική αμοιβή . Οι αμοιβές έπρεπε να κατατεθούν από τους ασθε-
νείς στο ναό. Ο πάσχων όταν έφθανε στα Ασκληπιεία για να επισκεφθεί τους ιερείς υποβάλλονταν
σε ειδική δίαιτα, φυτική βασικά, ενώ ταυτόχρονα έκανε λουτροθεραπεία . Κατόπιν έπαιρνε διά-
φορα αφεψήματα με υπνωτικές, διουρητικές, καθαρτικές ιδιότητες κ.λ.π . Ύστερα από μια τέτοια
, συχνά πολυήμερη προετοιμασία, έφθανε η νύχτα κατά την οποία οι άρρωστοι θα κοιμόταν στο
δάπεδο του ναού, δίπλα στο άγαλμα του θεού, για να δεχθούν την θεραπευτική του επίσκεψη.
Η όλη διαδικασία συντελούσε σημαντικά στη διέγερση της πίστης, βασική προϋπόθεση
για την θεραπεία των ασθενών. Στη φάση αυτή η παρέμβαση των ιερέων ήταν απαραίτητη για
την ίαση της πάθησης τους ή την ερμηνεία των ασαφών ονείρων και την προετοιμασία της θερα-
πείας κατά τις υποδείξεις του θεού.
Τα Ασκληπιεία που αποτελούσαν τα πρώτα νοσοκομεία του κόσμου, έκλεισε το 335 μ.Χ.
ο Μέγας Κωνσταντίνος.
Οι ιερείς του ναού του Ασκληπιού της Επιδαύρου είχαν τοποθετήσει μπροστά στο ιερό
μια μεγάλη επιγραφή, όπου αναγράφονταν όλα τα θαύματα που είχε κάνει ο θεραπευτής θεός ,
για να τα γνωρίσουν όλοι οι έλληνες. Σύμφωνα με την γνώμη των ιερέων, ακόμα και οι πιο φανα-
τισμένοι σκεπτικιστές έπρεπε να πεισθούν για τη θαυματουργή δύναμη του Ασκληπιού. Για παρά-
δειγμα, μια αθηναία που ονομαζόταν Αμβροσία, τυφλώθηκε από το ένα μάτι κι ήρθε στο ναό ζη-
τώντας θεραπεία, αλλά δεν έδειξε τον ανάλογο σεβασμό. Η επιγραφή διηγείται τα παρακάτω :
«Ενώ κοιμόταν στο ναό είδε ένα όνειρο ότι ο θεός σταμάτησε μπροστά της και της είπε πως θα
τη γιατρέψει αν, σαν αμοιβή για τη θεραπεία προσφέρει στο ναό ένα ασημένιο γουρούνι, σε ανά-
μνηση της απιστίας της . Αφού της είπε αυτά τα λόγια, ο θεός κέντρισε το άρρωστο μάτι και έχυ-
σε μέσα το φάρμακο. Όταν φώτισε η μέρα η γυναίκα βγήκε υγιής απ’ το ναό». Ύστερα από κάθε
ίαση, «θαύμα», οι άρρωστοι έπρεπε να φέρουν ένα μεγάλο ανάθημα, γι’ αυτό και μόνο οι πλούσι-
οι βασικά μπορούσαν να επισκεφθούν τους ναούς του Ασκληπιού.
Άλλοτε πάλι θέλοντας να τιμήσουν τη δύναμή του γίνονταν εκδηλώσεις. Στο αρχαιολογι-
κό μουσείο Κομοτηνής εκτίθεται μαρμάρινη στήλη (3ος-2ος αι.) από την περιοχή του αρχαίου ∆ο-
ρίσκου - Έβρου, όπου μεταξύ των άλλων μας πληροφορεί ότι κάθε χρόνο γίνονταν γιορτές προς
τιμήν του Ασκληπιού «…η πόλις κυρία εστίν και στεφανούν αυτόν κατ’ ενιαυτών επειδάν την
πανήγυριν συντελώσιν τω Ροΐτη και Ασκληπιώ εις τον αεί χρόνον». Στην ίδια περιοχή ανευρέθη
και νόμισμα με παράσταση φιδιού και την επιγραφή « Ασκληπιός».

17
 Σειρά νομισμάτων διαφόρων τύπων, εποχών, παραστάσεων και Ελληνικών επιγραφών από το
χώρο του αρχαίου ∆ορίσκου-Έβρου, μεταξύ των οποίων και η ύπαρξη νομίσματος με παράσταση
φιδιού και τη λέξη «ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ» σε συνδυασμό με ετήσιες τελετές, που τελούνταν προς τιμήν
του θεού της Ιατρικής.
(Εικ.4)

Εξάλλου, έχει γίνει γνωστό, ότι ο πλούτος των γνώσεων, επάνω στις οποίες οικοδόμησε ο
Ιπποκράτης την ιατρική του, προερχόταν από τις επιγραφές των ασκληπιείων. Εκεί πρέπει να με-
λέτησε μια ατέλειωτη σειρά κλινικών περιπτώσεων με την συμπτωματολογία τους, καθώς και τα
θεραπευτικά μέτρα. Ακόμη, γύρω από κάθε ασκληπιείο υπήρχε, ίσως και μέσα στο βοηθητικό θε-
ραπευτικό προσωπικό, ένας αξιόλογος αριθμός εμπειρικών ιατρών. Οι άνθρωποι αυτοί προσελ-
κυόμενοι από το πλήθος και την ποικιλία των περιστατικών και από τη θεραπευτική φήμη των
ιερέων-θεραπευτών επόμενο ήταν να γίνονται κάτοχοι και φορείς μιας τεράστιας διαγνωστικής
και θεραπευτικής πείρας, που ξεφεύγοντας από τα όρια των ασκληπιείων, γίνονταν κοινό παρα-
δοσιακό κτήμα σε γενιές ιατρών.
∆εν είναι καθόλου τυχαίο σε μια εποχή που ανέδειξε πνεύματα σαν του Ιπποκράτη και
που η θετική ιατρική σκέψη ξεκίνησε από ιατρικές σχολές, όπως εκείνης της Κω, το ότι είχαν τόση
μεγάλη ακμή τα ασκληπιεία. Σ’ αυτά η μαγική αντίληψη της ιατρικής δεν ασκείται από το ιατρό,
αλλά από τους ιερείς-θεραπευτές, όπου η εμπειρία τους ήταν τεράστια, καλυμμένη από τη θεότη-
τα του Ασκληπιού. ( Ταμπακης Θ.-Περιοδικό Ιατρική του Σήμερα- 2003 ).

2.5. Στρατιωτικοί Ιατροί

Ο Όμηρος αναφέρει συχνά στις αφηγήσεις του την παρουσία ιατρών, κατά την διάρκεια
του τρωικού πολέμου. ∆ύο από τους διάσημους ιατρούς που συμμετείχαν σ’ αυτόν τον πόλεμο
ήταν οι γιοί του Ασκληπιού, ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος. Ο μεν πρώτος στο ρόλο, όπως θα λέ-

18
γαμε σήμερα του παθολόγου, ο δε δεύτερος ως χειρουργός, που θεραπεύει μάλιστα ένα τραύμα
του Μενέλαου.
Ο Αχιλλέας έχοντας αποκτήσει γνώσεις της ιατρικής τέχνης από το σοφό Χείρωνα τις
χρησιμοποιούσε για να γιατρεύει τα τραύματα των πληγωμένων συντρόφων του.
Επειδή όμως στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό καμία επιστήμη δεν λειτουργούσε αυτόνο-
μα, θα δούμε και τον Μέγα Αλέξανδρο στις εκστρατείες του να έχει όχι μόνο γνώσεις ιατρικής,
αλλά ορισμένες φορές και να τις εφαρμόζει. Τις γνώσεις αυτές απέκτησε από τον μεγάλο φιλόσο-
φο και δάσκαλο του τον Αριστοτέλη. ». ( Ταμπακης Θ.-Περιοδικό Ιατρική του Σήμερα- 2003 ).

2.6. Μαίες
Αρχικά, φαίνεται ότι δεν υπήρχαν μαίες και η βοήθεια στην επίτοκο παρέχονταν από άλ-
λες γυναίκες του οίκου. Αυτό πιθανόν να οφείλεται στο ότι ο τοκετός και η επίτοκος θεωρούνταν
ως ακάθαρτοι. Μαίες εμφανίζονται μετά τα ομηρικά έπη. Οι Ίωνες τις ονόμαζαν ομφαλητόμους,
γιατί έκοβαν τον ομφάλιο λώρο μ’ ένα ειδικό όργανο, τον ομφαλιστήρα. Σταδιακά ο αριθμός τους
αυξήθηκε και ονομάζονταν ιατρομαίες, λόγω των ικανοτήτων τους να συμπαρίστανται στον τοκε-
τό. Ιατροί δεν υπήρχαν στον τοκετό, παρά μόνο όταν εμφανίζονταν επιπλοκές. Πολλές μαίες κι-
νούνταν στα όρια της αγυρτίας , ασχολούμενες με πλείστες όσες γυναικείες παθήσεις. Λόγω
ντροπής προς το αντίθετο φύλο, δηλαδή τους άνδρες ιατρούς, αρχικά οι μαίες και αργότερα οι
γυναίκες ιατροί αποτελούσαν την πρώτη επιλογή των γυναικών ασθενών.

Ειλείθυια, η θεά του ανώδυνου τοκετού. Παράσταση σε πυξίδα περ. 370 π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρ-
χαιολογικό Μουσείο)
( Εικ. 5 )

Προστάτιδα των επιτόκων και θεά του τοκετού ήταν η Ειλείθυια ή Ελεύθεια ή Ελευθώ. Το
όνομα της οφείλεται στην ικετευτική κραυγή των επιτόκων «ελθέ, ελθέ» οι οποίες φώναζαν τη
θεά για βοήθεια. Ο πρώτος που την αναφέρει είναι ο Όμηρος. Κατά την μυθολογία η Άρτεμις,
κόρη του ∆ία και της Λητούς, δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα , από τις πρώτες κιόλας ώρες της

19
γέννησής της παίρνει πρωτοβουλίες και βοηθά την εξουθενωμένη μητέρα της να ξεγεννήσει και
το δεύτερο παιδί της, τον Απόλλωνα, και ταυτίζεται με τον τρόπο αυτόν με την Ειλείθυια, από το
ελεύθω+υιός, δηλαδή μαμή και άρα τη θεά του τοκετού.
Κατά τον Πλάτωνα η καλή ή κακή έκβαση του τοκετού στηρίζεται στη θέληση της θεάς η
οποία αποφασίζει για την τύχη του εμβρύου, αν δηλαδή αυτό θα γεννηθεί ζωντανό ή νεκρό.
( Ταμπακης Θ.-Περιοδικό Ιατρική του Σήμερα- 2003 ).

2.7. Ονειροξηγητές-Πρακτικοί Ιατροί-Μουσικοθεραπευτές

Προτού οι άρρωστοι επισκεφθούν τους ιατρούς ή τους ιερείς συχνά κατέφευγαν στους
ονειροξηγητές ( απλοί πολίτες με μεγάλη εμπειρία και εξυπνάδα). Οι λόγοι προσέλευσης τους ή-
ταν αρρώστια, γρήγορα γηρατειά, κακό όνειρο κ.α. Με την επίδραση όμως της αμοιβής ο ερμη-
νευτής θα γλυκάνει τον πόνο τους. Αν όμως αυτή φανεί ανεπαρκής θα δηλώσει ανοιχτά ότι το
όνειρο αυτό σημαίνει θάνατο και ότι οι συγγενείς δεν πρέπει να λυπηθούν, γιατί την ίδια τύχη
είχαν λ.χ. και η Ανδρομάχη και η Ηλέκτρα και η Αντιγόνη που ήταν και πιο ωραίες και πιο νέες
από την εν λόγω άρρωστη.
Μια άλλη κατηγορία που επίσης ασχολούνταν με τον ανθρώπινο πόνο, ήταν οι θεραπεύ-
τριες (πρακτικές γιάτρισσες) που κατέφευγαν σε μαγικά ελιξίρια, ξόρκια, επωδές, μέτρα δηλαδή
καθαρά εμπειρικά. Προσπαθούσαν έτσι να απαλλάξουν τον άρρωστο από τα κακά πνεύματα που
τον βασάνιζαν και τον αρρώσταιναν. Αριθμητικά φαίνεται πως οι γυναίκες υπερτερούσαν των αν-
δρών θεραπευτών.
Οι μουσικοθεραπευτές χρησιμοποίησαν τη μουσική τους, μέσα από διάφορες μεθόδους
και τεχνικές, σαν θεραπευτικό μέσο για την βελτίωση της ψυχικής, σωματικής και πνευματικής
υγείας σε άρρωστους ανθρώπους. Βασικά ήταν μουσικοί που μελετώντας σε βάθος την τέχνη
τους την ανήγαγαν σε επιστήμη με ιδιότητες ακόμα και θεραπευτικές. Ο τρόπος που ασκούνταν η
μουσικοθεραπεία φαίνεται πως ήταν ο δεκτικός, ο ενεργητικός και ο μεικτός, αν και ακριβείς πλη-
ροφορίες δεν υπάρχουν. Στην αρχαία Ελλάδα βρίσκουμε σωρεία πληροφοριών για ιάσεις μέσω
της μουσικής. Ο Όμηρος διηγείται τόσο στην Ιλιάδα, όσο και στην Οδύσσεια πως ο Οδυσσέας
«ηρεμεί» τις ματωμένες πληγές του τραγουδώντας.
Επίσης, αναφέρει τις επωδούς με τις οποίες «τραγουδούσαν» τότε τις αρρώστιες. Η πα-
νώλη της Τροίας καταπολεμήθηκε με παιάνες. Ο Ορφέας με τη μουσική του όχι μόνο θεράπευε
τους αρρώστους, αλλά αυτή είχε ακόμα και υπερφυσικές ιδιότητες. Αργότερα, ο Πυθαγόρας, ο
∆άμων, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος κ.α. γράφουν για τους μουσικοθεραπευτές της
Ελλάδος και τα χρήσιμα αποτελέσματα της μουσικοθεραπείας.
Οι αμοιβές των ονειροξηγητών, των πρακτικών θεραπευτών ή των μουσικοθεραπευτών
ήταν σαφώς μικρότερες των ιατρών ή των ιερέων, γι’ αυτό και αποτελούσαν συχνά την πρώτη
επιλογή των αρρώστων.
Ας αφουγκρασθούμε τώρα και τη γνώμη των άλλων αρχαίων λαών για τους έλληνες ια-
τρούς. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του ρωμαίου Κάτωνος του πρεσβυτέρου : «Οι Έλληνες α-
ποφάσισαν να μας εξοντώσουν οικονομικά με την ιατρική τους, αφού αυτή ασκείται επ’ αμοιβή
αρκούντως υψηλή». ( Ταμπακης Θ.- Περιοδικό Ιατρική του σήμερα- 2003).

20
 3. Ασκληπιακή Ιατρική

3.1. Ασκληπιός : Βιογραφία

Ο Απόλλωνας, η Αθηνά Παλλάδα και η Άρτεμη, ήταν οι τρεις προστάτες της ιατρικής στο
Ελληνικό Πάνθεο. Σ’ αυτούς η ελληνική φαντασία υποκλίθηκε, για να καλύψει την «από ψηλά»
αρωγή. ∆εν αρκέστηκε όμως μόνο σ’ αυτό. Θέλησε να μεταφέρει και στη γη την ιερή ιατρική
τέχνη.

Ο Θεός της Ιατρικής Ασκληπιός σε ανάγλυφη παράσταση από την Επίδαυρο,η οποία υπήρξε το
σημαντικότερο κέντρο της λατρείας του.(Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ).
(Εικ. 6)

Αυτή την εποχή, γράφει ο Αρ. Αραβαντινός, παρουσιάστηκε στον ελληνικό κόσμο ο Α-
σκληπιός, ένα πρόσωπο γεμάτο μυστήριο, θνητός μαζί και θεός, που κατείχε τη δύναμη να θερα-
πεύει ασθενείς.
Πράγματι, ο Ασκληπιός θεωρούνταν γιος του Απόλλωνα και της Κορωνίδας, μιας απλής
θνητής, κόρης του βασιλιά Φλεγύου, όπως παρουσιάζει και ο 16ος Ομηρικός Ύμνος που τιτλοφο-
ρείται «Εις Ασκληπιόν».
Η χρονολογική του εισαγωγή στο πάνθεον είναι δύσκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια.
Σύμφωνα με υποθέσεις, η εμφάνιση του Ασκληπιού τοποθετείται ιστορικά στο 1247 π.χ., ενώ η

21
θεοποίηση του έγινε -53- χρόνια πριν από την άλωση της Τροίας. Αυτό όμως αμφισβητείται από
πολλούς. Κατά τον Απολλόδωρο και τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα, γεννήθηκε στη Τρίκκη, πόλη
κοντά στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας ,όπου υπήρχε αρχαιότατο ιερό του θεού.
Ο Ασκληπιός συνδέθηκε με τις θεότητες της ελληνικής μυθολογίας ως προστάτης της ια-
τρικής τέχνης και παρουσιάστηκε ως ήρωας και θεός (ίατήρ) λόγω της γέννησης του από θεό και
θνητή, όπως συνέβη και σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα του Ηρακλή.

Άγαλμα της υγείας που κρατάει φίδι στο οποίο προσφέρει αυγό. Στα πόδια της παριστάνεται ο
Έρως-Ύπνος. Βρέθηκε στην Κω και ανάγεται στο 2ο αιώνα μ.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Κω).
( Εικ. 7)

Όπως αναφέρει ο Όμηρος στο ∆΄. της Ιλιάδας (στ.194 και 219), ο Ασκληπιός είχε δύο γι-
ους, το Μαχάονα και τον Ποδαλείριο, που ήταν ηγεμόνες της Θεσσαλίας και γιατροί και έμαθε τα
μυστικά των βοτάνων από τον Κένταυρο Χείρωνα. Ο Ασκληπιός, κατά την παράδοση, πέθανε με
βίαιο θάνατο από χτύπημα κεραυνού που έστειλε ο ∆ίας, όταν έμαθε ότι ο πρώτος ανάσταινε α-
κόμη και νεκρούς αρκεί να έπαιρνε ικανοποιητική αμοιβή. Αλλού όμως αναφέρεται ότι ο Ασκλη-
πιός κεραυνοβολήθηκε όχι από τον ∆ία, αλλά από τον Απόλλωνα επειδή ζητούσε χρήματα για να
θεραπεύσει ένα άρρωστο. Ο Πλάτων όμως στην «Πολιτεία» του αποκρούει την εκδοχή αυτή λέ-
γοντας «πως αν ήταν παιδί θεού δεν θα ήταν αισχροκερδής και αν ήταν αισχροκερδής δεν θα
ήταν παιδί θεού». Προς τιμήν του ιδρύθηκαν πάμπολλα ιερά, τα Ασκληπιεία, όπου λατρευόταν ως
«ήρως διόβλητος» και ασκούνταν η ιατρική τέχνη.
Κατά τους επιστήμονες ο Ασκληπιός αντιπροσωπεύει ένα πανάρχαιο, προελληνικό πρό-
σωπο, που κινείται ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα και λατρευόταν γενικά στο χώρο
της Μεσογείου. Πώς όμως θεράπευε ο Ασκληπιός τους θνητούς; Η τεχνική του συνδέθηκε με τη
22
μαγική θαυματουργία «ιατρομαντεία», ενώ ως μέσα ίασης χρησιμοποιούνταν στα Ασκληπιεία η
«εγκοίμησις» και το θαυματουργό ύδωρ και ως συνηθέστερο σύμβολό του παρουσιαζόταν το
φίδι. Θα μπορούσε ο τρόπος αυτός να παραβληθεί με το μεγαλείο του θεού και να συνδυαστεί με
την πίστη που κυριαρχούσε στην ψυχή του ασθενούς; Μια σύγχρονη ερμηνεία θα απέδιδε ίσως
τη θεραπευτική δύναμη του Ασκληπιού όχι μόνο στην πίστη, αλλά και στην αποτελεσματικότητα
της θεραπευτικής αγωγής, που σίγουρα εφαρμοζόταν, η οποία όμως έμπαινε σε δευτερεύουσα
μοίρα, για να τονισθεί ακριβώς η παντοδυναμία και η καλοσύνη του θεού.
Η λατρεία του ξεκίνησε από τη Θεσσαλία και μέσω Φωκίδας και Βοιωτίας προχώρησε
στην υπόλοιπη Ελλάδα, με κέντρο την Επίδαυρο, όπου από τα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα γίνονταν
«ιάματα» των ασθενειών που αποδίδονταν σε θαύματα του θεού.
Παρόμοια Ασκληπιεία υπήρχαν σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, όπου η ίαση συνδυαζόταν
πάντα με το θείο και εξωπραγματικό. Εξαίρεση άρχισε να αποτελεί από τον 4ο αιώνα π.Χ. η Κως,
όπου λειτουργούσε η ιατρική σχολή του Ασκληπιάδη (2ος-1ος αι.π.Χ.) στο ιερό του Απόλλωνα,
στην οποία ακολουθούσαν την παράδοση του Ιπποκράτη, που βασιζόταν στη λογική και σε κα-
θαρά ιατρικές μεθόδους και όχι τόσο στην πίστη σε θαύματα. Παρ’ όλα αυτά η επίδραση του Α-
σκληπιού στην ιατρική του Ιπποκράτη, του Ηρόφιλου, του Γαληνού και άλλων διάσημων γιατρών
είναι δεδομένη και η θέση που κατείχε στην κοινωνία ήταν πολύ υψηλή.

Αγαλμάτια του Ασκληπιού και της Υγείας της Ρωμαϊκής περιόδου (Μουσείο Ρόδου).
(Εικ. 8 )

Η φήμη του Ασκληπιού παρέμεινε και στα επόμενα χρόνια αναλλοίωτη. Θεωρούνταν ως ο
θεμελιωτής και προστάτης της ιατρικής όχι μόνο από τους Έλληνες, αλλά και από τους Ρωμαίους,
23
οι οποίοι τον ονόμαζαν Aescylapiys. Προς τιμήν του γράφτηκαν ύμνοι και σχετίσθηκε με άλλες
θεότητες, όπως η Υγεία και ο Τελεσφόρος στον ελληνικό χώρο, Σάραπις και ο Imhotep στην Αί-
γυπτο, ο Esmun στην Καρχηδόνα και τη Σιδώνα. Κατά τους επιστήμονες, άφησε επίσης τα ίχνη
του στα χριστιανικά χρόνια, δεδομένου ότι τον συνδύαζαν με το «Σωτήρα της Οικουμένης» .
( Βαρβαρούσης Α. – 2001 ).

3.2. Ασκληπιεία
Περπατώντας στα ερείπια των αρχαίων ασκληπιείων, που ήταν τα πρώτα θεραπευτικά
κέντρα, παρατηρούμε κοιτώνες και καταγώγια, όπου διέμεναν οι ασθενείς και οι συγγενείς τους,
ναούς και ιερά, όπου παρακάθονταν ιερείς-θεραπευτές, κατακλιντήρια, όπου εφαρμόζονταν οι
θεραπείες, λουτρά, όπου καθαρίζονταν ασθενείς και υποβάλλονταν σε υδροθεραπείες, γυμνάσια,
όπου γίνονταν μαλάξεις και σωματικές ασκήσεις, στάδια, όπου τελούνταν αγώνες, βάθρα και πε-
ριστύλια, όπου εναπόθεταν οι πιστοί τα αναθήματα και προφέρονταν οι ευχές. Όλα ακολουθού-
σαν μια τέλεια οργάνωση που δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από τα αντίστοιχα σύγχρονα θεραπευτι-
κά ιδρύματα και αποδεικνύει ότι η ελληνική ιατρική συνδύασε δυο στοιχεία: δεν εναντιώθηκε πο-
τέ στις θρησκευτικές παραδόσεις και ταυτόχρονα, ανάλογα με τις εποχές, λιγότερο ή περισσότε-
ρο, ακολούθησε τις επιταγές της λογικής και της επιστήμης.

Ευχαριστήριο ανάθημα στον Ασκληπιό και την Υγεία της Τύχης , που προφανώς ιάθηκε από κά-
ποιο νόσημα του ποδιού. (Έργο της Ρωμαϊκής περιόδου ,Βρετανικό Μουσείο).
( Εικ. 9 )

Σε πολλές περιοχές της Μεσογείου, σημειώνει ο καθηγητής Μαρκέτος, διασώζονται ερεί-

πια ασκληπιείων. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των ιερών αυτών χώρων την εποχή της ακμής τους
ανερχόταν σε -300- , πράγμα που αποδεικνύει την καθολικότητα της λατρείας του Ασκληπιού. Τα
πρώτα ασκληπιεία, κατά τον Παυσανία, ιδρύθηκαν τον 5ον αιώνα π.Χ. Το πιο γνωστό, όπου συνέ-

24
ρεαν πιστοί και ασθενείς από όλη την Ελλάδα, ήταν το ασκληπιείο της Επιδαύρου. Ακολουθούσαν
τα ασκληπιεία της Κω, των ∆ελφών, της Κνίδου, της Περγάμου και της Εφέσου στη Μ.Ασία, της
Κορίνθου, του Άργους, της Μεσσήνης, της Τρίκκης, που ήταν και ο αρχαιότερος από τους τόπους
λατρείας-νοσηλείας, της Κρήτης, της Ακρόπολης των Αθηνών, του Κρότωνα στη Σικελία και αργό-
τερα της Ρώμης.
Ο Φιλόστρατος που έγραψε στα χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού τους βίους σοφι-
στών αναφέρει περιπτώσεις καλλιεργημένων ανθρώπων που προσέφευγαν στα ιερά του Ασκλη-
πιού ζητώντας βοήθεια μέσω της εγκοίμησης (υπνοθεραπεία) . Ο Γαληνός στο έργο του «Σχόλια»
στο έκτο βιβλίο του «Περί επιδημειών» του Ιπποκράτη αναφέρει ότι οι πιο πολλοί ασθενείς ήταν
πρόθυμοι να πράξουν οτιδήποτε θα τους υποδείκνυε ο θεός, όσο παράλογο κι αν φαινόταν, γιατί
ήταν πεπεισμένοι ότι θα είχε θετικά αποτελέσματα. Υπήρχε δηλαδή ανάμεσα σε ασθενείς και θεό
η εμπιστοσύνη, που είναι θεμελιώδης λίθος στη σχέση ασθενούς- γιατρού, γιατί συμβάλλει σε
μεγάλο βαθμό στην ίαση.
Τα ασκληπιεία που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη παρουσιάζουν μια ρεαλιστική
πλευρά του θρησκευτικο-ιατρικού συστήματος που είχε οργανωθεί ανάλογα με τις ανάγκες της
εποχής εκείνης. Αν ρίξουμε μια ματιά στους χώρους τους, θα διαπιστώσουμε ότι η επιλογή της
τοποθεσίας γινόταν σε σχέση με τα προτερήματα που παρουσίαζε η συγκεκριμένη περιοχή ως
προς τις συνθήκες υγιεινής: μέρη προσήλια και λόφοι καταπράσινοι με άφθονα πηγαία νερά απο-
τελούσαν τις χωροταξικές επιλογές. Στο κέντρο του ιερού χώρου υπήρχε ο ναός του Ασκληπιού
και απέναντι το άβατο ή εγκοιμητήριο, όπου ξάπλωναν οι ασθενείς, για να θεραπευθούν.

Χειρουργικά εργαλεία από τη συλλογή του Καθηγητού Meyer-Streineg που προέρχονται από το
Ασκληπιείο τη Κω. Αριστερά διακρίνεται το μήδιον για την αφαίρεση παρασχίδων οστών , όγκων
κλπ και δεξιά καθετήρας , ενώ στο κέντρο δύο νυστέρια .
( Εικ. 10 )

Πολλά από τα αρχαιολογικά ευρήματα στο μουσείο της Επιδαύρου είναι επιγραφές από το
ασκληπιείο της περιοχής, όπου απαριθμούνται θεραπείες και ιατρικά εργαλεία. Έξω από τον ιερό
του περίβολο βρίσκονταν τα ερείπια του σταδίου, τα λουτρά, το γυμνάσιο, κατοικίες για τους ιε-
ρείς – γιατρούς, το καταγώγιο- ένα είδος ξενώνα- η βιβλιοθήκη και το θέατρο που είχε χωρητικό-
τητα -12.000- θέσεων. Τα ιατρικά συμβάντα τα αναλάμβαναν ιερείς-θεραπευτές και ιατροί που
ονομάζονταν ασκληπιάδες, όπως βεβαιώνει και ο Γαληνός.

25
 Ο αρχαιότερος και πιο έμπειρος θεραπευτής «ιητήρας» αντιπροσώπευε έμμεσα το θεό
Ασκληπιό. Οι βοηθοί του ονομάζονταν «πυρφόροι» και οι θεραπευτές «ιερομνήμονες». Την ιε-
ραρχική αυτή τάξη συμπλήρωναν φυσιοθεραπευτές , υδροθεραπευτές και νοσοκόμοι. Επίσης,
βοηθητικό προσωπικό εξασφάλιζε την άρτια λειτουργία των ιδρυμάτων και φρόντιζε για την κα-
θαριότητα, τη συντήρηση και τη σίτιση των ασθενών, οι οποίοι με την εισαγωγή τους στο Α-
σκληπιείο ακολουθούσαν ένα σύνθετο πρόγραμμα θεραπευτικών διαδικασιών. Πρώτον: Προπα-
ρασκευαστική θεραπεία, που γινόταν κυρίως με δίαιτα, αυστηρή νηστεία και πρόγραμμα ψυχαγω-
γίας. ∆εύτερον: Γενική προετοιμασία με λουτρά καθαριότητος σε ιαματικά νερά. Στα πλαίσια αυτά
δεν επιτρεπόταν να τελεστεί τοκετός, ενώ οι ετοιμοθάνατοι απομακρύνονταν από τους ιερούς
χώρους. Τρίτον: Ειδική θεραπεία «επί κλίνης» για κάθε πάθηση, με εγκοίμηση, φάρμακα και α-
λοιφές από βότανα, φυσικές ασκήσεις και χειρουργικές πράξεις. Στα δύο πρώτα στάδια οι ασθε-
νείς παρέμεναν στους κοιτώνες (καταγώγια) και συμμετείχαν σε ψυχαγωγικό πρόγραμμα. Μετά
τα λουτρά, καθαροί πλέον, οδηγούνταν στο κατακλιντήριο, όπου γινόταν λεπτομερής ιατρική εξέ-
ταση. Λαμβάνονταν το ιστορικό, γινόταν κλινική εξέταση (επισκόπηση, ψηλάφηση), καθώς και
παρακλινικές εξετάσεις ούρων, πτυέλων, εμέτων, αφόδων κλπ. Κατόπιν αξιολογούνταν τα ευρή-
ματα και δίνονταν τα κατάλληλα αφεψήματα που παρασκευάζονταν από βότανα με φαρμακολο-
γικές ιδιότητες (διουρητικές, καθαρτικές, εμετικές) . Μετά την πολυήμερη αυτή προετοιμασία άρ-
χιζε το τρίτο στάδιο θεραπείας. Οι ασθενείς οδηγούνταν σε ειδικό ευρύχωρο διαμέρισμα που ονο-
μαζόταν άβατον ή εγκοιμητήριον, όπου εφαρμοζόταν η περίφημη υπνοθεραπεία, η οποία ήταν
αποδεκτή από τον Ιπποκράτη και το Γαληνό. Συγκεκριμένα και οι δύο μεγάλοι δάσκαλοι πίστευαν
ότι μέσω των ονείρων μπορούσε να γίνει καλύτερη διάγνωση και να προταθεί η καταλληλότερη
θεραπεία. Στο τρίτο στάδιο εφαρμόζονταν επίσης από τον πρωθιερέα στον πάσχοντα, κατά τη
διάρκεια του ύπνου και εφόσον αυτό ήταν απαραίτητο, μικρές χειρουργικές επεμβάσεις που συν-
δυάζονταν πάντα με μετεγχειρητική αγωγή, η οποία περιελάμβανε αλοιφές, λουτροθεραπεία και
φυσιοθεραπεία. Η ακολουθούμενη θεραπεία βασιζόταν κατά κύριο λόγο στην αυθυποβολή, που
ήταν πολύ χρήσιμη ιδιαίτερα σε ψυχοσωματικές παθήσεις με διαταραχές στη λειτουργία ορισμέ-
νων οργάνων. Κατ’ αυτή υποτίθεται ότι ο ίδιος ο θεός παρενέβαινε, για να θεραπεύσει τον ασθε-
νή.
Ο Α. Αραβαντινός αξιολόγησε και ταξινόμησε τα «ιάματα», τις θεραπευτικές αγωγές που
αναφέρονται σε επιγραφές των ασκληπιείων και παρουσιάζουν ορθοπεδικό ενδιαφέρον, ως ακο-
λούθως: Στο τρίτο ίαμα αναφέρεται ως διάγνωση «αγκύλωση δακτύλου χειρός», στο ενδέκατο
ίαμα γίνεται λόγος για ξένο σώμα εντός της παρειάς και εφαρμόζεται ως θεραπεία η χειρουργική
επέμβαση. Σε ρευματισμούς ακολουθείται ως θεραπευτική αγωγή η λουτροθεραπεία και η παρα-
πληγία των κάτω άκρων θεραπεύεται με εκφόβιση του ασθενούς (ίαμα 37ο). Επίσης, αναφέρονται
τα άτονα έλκη των δακτύλων του ποδός (ίαμα 16ο) και περιγράφεται εγχείριση κοιλιάς με νάρκω-
ση, συρραφή τραύματος και αφαίρεση λόγχης και αιχμής δόρατος.
Ένας από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους του 2ου αιώνα μ.Χ., ο ρήτορας Αίλιος Αρι-
στείδης, καταγράφει την προσωπική του μαρτυρία για τη θεραπεία στο ασκληπιείο της Περγάμου,
όπου ακολουθούνταν φυσικά οι πανάρχαιες, παραδοσιακές μέθοδοι του θεού, ιδίως η θεραπεία
μέσω των ονείρων. Η μαρτυρία του Αριστείδη είναι σημαντική, γιατί περιγράφει δικές του εμπει-
ρίες στο ιερό του Ασκληπιού, όπου αναζήτησε και βρήκε τη θεραπεία από μακρόχρονη ασθένεια,
για την οποία οι γιατροί – ακόμα και ο Γαληνός- δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτε. Οι θεραπευτι-
κές μέθοδοι, που χρησιμοποιούνταν στα ιερά του Ασκληπιού και αναφέρθηκαν πιο πάνω, συνδυά-
ζονταν πάντα με τη χορήγηση σχετικών συνταγών, που ήταν συνθέσεις κυρίως από μέλι και λάδι
και με αντίστοιχη δίαιτα. Εκτός από τις διάφορες θεραπευτικές αγωγές που αναφέρονται πιο πά-
νω, οι ανασκαφές σε χώρους Ασκληπιείων έφεραν στο φως επιγραφές, όπου αναφέρονται χει-
ρουργικά εργαλεία για την τέλεση χειρουργικών πράξεων.
Πρέπει να τονισθεί, επίσης, ότι η γυμναστική αποτελούσε σημαντικό τμήμα της θεραπεί-
ας. Είχαν δηλαδή συνειδητοποιήσει από την εποχή εκείνη ότι η ενασχόληση με διάφορα γυμνά-
σματα διαφύλασσε την υγεία και επανόρθωνε σωματικές ανωμαλίες. Τη θεραπευτική γυμναστική
πρόσφεραν γυμναστές και παιδοτρίβες, οι οποίοι εφαρμόζοντας κατάλληλες ασκήσεις και κάνο-
ντας μαλάξεις μπορούσαν να θεραπεύουν διαστρέμματα, εξαρθρήματα και κατάγματα. Η υδροθε-
ραπεία αποτελούσε απαραίτητο συμπλήρωμα των γυμναστικών ασκήσεων και περιελάμβανε θερ-
μά λουτρά, θαλάσσια λουτρά, λουτρά σε πισίνα, ποτάμι ή στις πηγές του Ασκληπιείου, καθώς
επίσης και λουτρά σε χιόνι. Τις φυσικές ασκήσεις συμπλήρωναν αφαιμάξεις, τρέξιμο με γυμνά
πόδια και ιππασία. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι τα στάδια, τα αρματοδρόμια και οι πα-
λαίστρες δε χτίζονταν για αναλώσιμη τέρψη, αλλά για την προφύλαξη της υγείας. Με την αντίλη-

26
ψη αυτή σχετίζεται φυσικά στενά το ιδεώδες της αρμονίας που έπρεπε να χαρακτηρίζει όχι μόνο
το σώμα, αλλά και την ψυχή. Γι’ αυτό και τμήμα της θεραπείας αποτελούσε και η ενασχόληση με
τη μουσική και τη λογοτεχνία, όπως μαρτυρεί σχετικά και ο Γαληνός.
Σύμφωνα με όλες αυτές τις μαρτυρίες εξάγεται επομένως το συμπέρασμα ότι η ιατρική
που ασκούνταν στα ασκληπιεία δεν καθοδηγούνταν μόνο από τη θρησκεία, από την παρουσία
του θεού Ασκληπιού, αλλά προσφερόταν και θεραπευτική αγωγή με ευεργετικά αποτελέσματα.
Αυτό αποτελούσε και το σημαντικότερο κριτήριο συρροής ασθενών στα θεραπευτήρια.
Ο Ασκληπιός εύρισκε ανταπόκριση, γιατί στα ιερά του αντιμετώπιζαν με επιτυχία και απο-
τελεσματικά τις αρρώστιες. Οι λουτροθεραπείες σε ιαματικά λουτρά, οι φυσιοθεραπείες με τις
μαλάξεις, οι γυμναστικές ασκήσεις και η σωματική και ψυχική ανάπαυση, οι δίαιτες και συνταγές
με αφεψήματα, το υγιεινό και ήρεμο περιβάλλον με τα ψυχαγωγικά προγράμματα, όλα αυτά ε-
ναρμονισμένα μεθοδικά μεταξύ τους, ευόδωναν αναμφισβήτητα τις θεραπευτικές προσπάθειες
των ιερών-ιατρών.
Είναι, επίσης, ολοφάνερο ότι η μεγάλη πίστη των ασθενών εξασφάλιζε την ενεργό συμ-
μετοχή στις θεραπευτικές διαδικασίες και συνέβαλε ευνοϊκά στην ανακούφιση, ακόμη και μέσω
της αυθυποβολής. Από την άλλη πλευρά είναι όμως και εύλογο το ότι και πολύ σοβαρές ασθένειες
δεν μπορούσαν να αντιμετωπιστούν τόσο αποτελεσματικά ούτε μπορούσε να λειτουργήσει προς
την κατεύθυνση αυτή ένα «θαύμα» του θεού. Η καλλιέργεια όμως της πίστης και η θέληση του
ασθενούς για θεραπεία δεν οριοθετούνταν από νόμους και αποτελούσαν τους σπουδαιότερους
παράγοντες επιτυχίας των θεραπευτηρίων. ( Βαρβαρούσης Α. – 2001 ).

27
 4. Ιαματικά-Θερμά Λουτρά
4.1 Γενικά
Η χρήση των κρύων και ζεστών μεταλλικών νερών ως μέσου καθαρισμού αλλά και θερα-
πείας του ανθρώπινου σώματος ανάγεται χρονικά στην εποχή του χαλκού (2.000 π.Χ.). Από λο-
γοτεχνικές πηγές και από ευρήματα μνημείων μαθαίνουμε ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι,
Ασσύριοι και Εβραίοι χρησιμοποιούσαν τακτικά το νερό των πηγών, επειδή το υπαγόρευε και η
θρησκεία τους.
Στον ευρωπαϊκό χώρο οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι δημιούργησαν την πολιτιστική
παράδοση της λουτροθεραπείας. Η παράδοση αυτή διέτρεξε, με πολλές διαφοροποιήσεις, τους
αιώνες και κατέληξε στον αμιγή θεραπευτικό τουρισμό, ο οποίος εντοπίζεται ως ειδικό κοινωνικό
φαινόμενο από τα μέσα του 19ου μέχρι τον 20ο αιώνα.
Στο χρονικό αυτό διάστημα δημιουργούνται οι μητροπόλεις του θεραπευτικού τουρισμού,
οι οποίες ποτέ δεν λειτούργησαν ως αμιγείς θεραπευτικές περιοχές και οι οποίες, κατά τη διάρκεια
της πρώτης εικοσαετίας του 20ου αιώνα, ιδίως μάλιστα στο διάστημα του μεσοπολέμου, εξελίχθη-
καν σε κοσμοπολίτικα κέντρα. Προς τα κέντρα αυτά, και σε εποχιακά χρονικά διαστήματα, μετα-
κινούνταν ορισμένες αστικές τάξεις οι οποίες –παράλληλα με τη θεραπεία που σε πολλές περι-
πτώσεις μπορούσε να προβάλλεται και ως πρόσχημα- επιδίδονταν σε ψυχαγωγικές δραστηριότη-
τες. Η ανάγκη φυγής από το γνωστό αστικό περιβάλλον δημιουργούσε πάντα τάσεις για ποικιλία
δράσεων και περιπετειών αλλά και διάθεση για δημιουργία επαφών και κοινωνική προβολή.
Για να γίνει ωστόσο κατανοητό το φαινόμενο του θεραπευτικού τουρισμού και η εθνική,
οικονομική και κοινωνική αξία του, είναι σκόπιμο να τονισθεί η διαχρονική εξέλιξη των ιαματικών
λουτρών και να καταδειχθεί ότι ξεκίνησε ως πρωτόγονο φυσικό γεγονός και ανάγκη σωματικής
υγιεινής και κατ’ επέκταση θεραπευτικής και ψυχικής ανακούφισης, για να καταλήξει στη θεμελι-
ωμένη φυσική ιατρική προσφορά του 19ου και 20ου αιώνα. ( Ξ. Σκαρπια – Χοιπελ -1996 ) .

28
 4.2. Ιστορική Εξέλιξη των Λουτρών
4.2.1. Προϊστορική Περίοδος

Η εξελικτική πορεία των κοινωνιών μελετήθηκε κατά πολύ τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα
τον 20ο αιώνα. Η ανακάλυψη της ζωγραφικής των σπηλαίων της μαγδαληναίας εποχής μετέθεσε
τα χρονικά όρια της ιστορίας των λαών στα βάθη των αιώνων. Έτσι, δεν μιλά κανείς πια για ιστο-
ρία των ανθρώπων αλλά για την ιστορία της ανθρωπότητας. Μέσα σ’ αυτή την ιστορία της αν-
θρωπότητας, το νερό των θερμομεταλλικών πηγών αποκτά από πολύ νωρίς ουσιώδη ρόλο. Σε
πολλά κείμενα αρχαίων συγγραφέων, μέσα από την περιγραφή των εθίμων και των θρησκευτικών
παραδόσεων, διαπιστώνει κανείς πως αρχαίοι λαοί, όπως οι Πέρσες, οι Αιγύπτιοι, οι Ισραηλίτες, οι
Ινδοί, απέδιδαν στις ψυχρές ή θερμές πηγές ιδιαίτερες ιδιότητες.
Ήδη από το 4.500 π.Χ. τα παλάτια των ηγεμόνων της Μεσοποταμίας ήταν εξοπλισμένα
με λουτρικούς χώρους, γεγονός που αποδεικνύει ότι η διαδικασία του μπάνιου ανήκε στις καθη-
μερινότητες της ζωής. Το λούσιμο του ανθρώπινου σώματος αποτελεί στοιχείο θρησκευτικής τε-
λετουργίας του ινδουιστικού πολιτισμού και βιώνεται ως σήμερα με το λουτρό στον Γάγγη ποτα-
μό. Στην ιστορία του ασσυριακού και βαβυλωνιακού πολιτισμού ο τίτλος του ιατρού ήταν A-Su,
που σήμαινε «γνώστης του νερού» , ενώ όπως προκύπτει από βιβλιογραφικές πηγές (Τάκιτος, 55-
116 μ.Χ.), οι γερμανικές και οι κελτικές φυλές αλλά και οι αρχαίοι σλαβικοί λαοί θεωρούσαν τα
φυσικά νερά και τα φυσικά αέρια δώρα θεών, γιατί οι άνθρωποι μέσα στις θερμές πηγές, εκτός
από το λουτρό καθαριότητας που έπαιρναν, μπορούσαν να θεραπεύουν τις πληγές και τους πό-
νους τους. Αποτυπώνεται λοιπόν μια κατάσταση εξαγνιστικής δράσης, με μέσο τα θερμά νερά,
και καταγράφονται τα πρώιμα στάδια μιας θρησκευτικής-ιατρικής επίδοσης. ( Ξ. Σκαρπια – Χοιπελ
-1996 )

4.2.2. Η Αρχαία Ελληνική Περίοδος

Γενικά, και χωρίς αυτό να φανεί υπερβολή, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι στην
ζωή των αρχαίων Ελλήνων τα θερμά και τα ψυχρά λουτρά δεν ήταν μόνο μέσο καθαριότητας
αλλά και στοιχείο αλληλοσυσχετιζόμενης ιαματικής και θρησκευτικής τελετουργίας, με σαφείς
ψυχαγωγικές προεκτάσεις, όπως κανείς βλέπει και στις ζωγραφικές παραστάσεις ερυθρόμορφων
και μελανόμορφων αγγείων.
Είναι γνωστό πως οι Έλληνες, εκτός από τα ψυχρά λουτρά στις θάλασσες και στα ποτά-
μια, ήδη από το 1500 π.χ. έκαναν χρήση του θερμού νερού, το οποίο υιοθέτησαν πρώτα ως απα-
ραίτητο μέσο σωματικής καθαριότητας και θρησκευτικής προετοιμασίας, ενώ αργότερα ως ειδικό
μέσο περίθαλψης και επικουρικής ψυχαγωγικής δραστηριότητας.
Στην αρχαία Ελλάδα, εκτός του εφιδρωτικού λουτρού, γνωστό ήταν και το ατμόλουτρο,
με τον τύπο του οποίου ολοκληρώθηκε η λουτρική διαδικασία και σχηματίσθηκε το πλήρες πρό-
γραμμα των θερμών λουτρών, το οποίο εμπεριέχει σε ενδιάμεσο στάδιο και το χλιαρό λουτρό. Τα
αμιγή κρύα λουτρά διατηρήθηκαν αλλά καθορίστηκαν περισσότερο για θρησκευτικές τελετουργί-
ες και ψυχαγωγικές επιδόσεις.
Βασικός παράγοντας που βοήθησε στην πλήρη επικράτηση των θερμών λουτρών και
στην εξέλιξη τους σε κτιριολογικό τύπο είναι και η ενασχόληση μερικών Ελλήνων ιατρών, ιστορι-
κών και γεωγράφων με το φυσικό φαινόμενο των ζεστών και κρύων πηγών. Η έρευνα τους είχε
ως επακόλουθο την ενίσχυση των λουτρών, τον εντοπισμό της λειτουργίας τους ως ψυχοσωματι-
κού βοηθήματος και τον προσδιορισμό της συστηματικής λουτρικής χρήσης, η οποία αρχικά χα-
ρακτηρίστηκε ως δημιούργημα της φύσης, δηλαδή ως δώρο θεών και κατά προέκταση ως ιατρικό
μέσο θεραπείας. Έτσι στην ελληνική μυθολογία ο Ηρακλής φέρεται να λούζεται στις ιερές πηγές
της Αιδηψού, προκειμένου να αναλάβει τις χαμένες του δυνάμεις, η θεά Ήρα λουζόταν, κατά τον
Παυσανία, στην πηγή της Κανάθου, για να επανακτήσει κάθε έτος την παρθενία της, αλλά και ο
Όμηρος σε πολλά κεφάλαια των επικών του έργων αναφέρεται στη χρήση των λουτρών. Μάλιστα
οι ξένοι, προκειμένου να παρουσιαστούν και να υποβάλουν τα σέβη τους στον βασιλιά, έπρεπε
πρώτα να λουστούν.
Γενικά πάντως, όλοι οι Έλληνες φιλόσοφοι και ιατροί, με εξαίρεση τον Αριστοφάνη τον
οποίο αποκαλούσαν άλουτον και ρυπαρόν, είχαν επισημάνει την αξία των θερμών αλλά και των
ψυχρών λουτρών. Γι’ αυτό και σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα τα ενσωμάτωσαν ολοκλη-

29
ρωτικά στα αθλητικά τους γυμνάσια, καθιστώντας τα αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινής τους
ζωής.
Ο Πλάτωνας (427-347 π.Χ.) στο έργο του « Πολιτεία», προτρέπει τους αδύναμους και
τους ασθενείς να παίρνουν θερμά λουτρά. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) δικαιολογεί τις θερμές
πηγές ως απόρροια της ύπαρξης των σεισμικών φαινομένων και συνιστά την χρήση τους για τη
θεραπεία των νοσημάτων πυρετού, ρινοαιματωμάτων και εξασθενημένων οργανισμών.
Ο ιστορικός Ηρόδοτος (484-410 π.Χ.), ο οποίος θεωρείται ο πρώτος ερευνητής των ιαμα-
τικών πηγών, κάνει για τη λουτροθεραπεία σημαντικές παρατηρήσεις οι οποίες μέχρι σήμερα είναι
ιατρικά αποδεκτές, όπως ότι ο χρόνος θεραπείας με θερμά λουτρά δεν πρέπει να υπερβαίνει τις
τρεις εβδομάδες την άνοιξη και άλλες τόσες με ψυχρά το καλοκαίρι.
Ο σημαντικότερος ίσως ερευνητής των θερμών ιαματικών λουτρών είναι ο Ιπποκράτης
(460-377 π.Χ.), που θεωρείται πατέρας της λουτροθεραπείας. Αυτός διαχωρίζει τα πόσιμα νερά σε
«στάσιμα», «όμβρια» και σε αυτά που προέρχονται από πετρώματα. Συγκεκριμένα, αναφέρεται
σε ψυχρά ή θερμά νερά τα οποία περιέχουν μέταλλα, όπως, σίδηρο, χαλκό, άργυρο, χρυσό, θείο,
στυπτηρία άσφαλτο και νίτρο (θερμομεταλλικές πηγές), και έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. Στο
συγγραφικό-ιατρικό έργο του «Περί αέρων, τόπων, υδάτων», διαπιστώνει κανείς ότι περιγράφει
όλη τη διαδικασία της υδροθεραπείας με τέτοιο τρόπο που δεν διαφέρει καθόλου από τη σημερι-
νή. Προτείνει ακόμη και ειδικές θεραπείες-σοκ, που εδραιώθηκαν πολλούς αιώνες αργότερα από
τον μοναχό Kneipp, όπως είναι εναλλαγή των ψυχρών και θερμών επιθεμάτων και θερμών λου-
τρών και ντους.
Σημαντικό πάντως είναι πως ο ίδιος ταξινόμησε ορισμένες παθήσεις για τις οποίες επιχεί-
ρησε να καθορίσει τις θετικές επιδράσεις των ψυχρών και των θερμών λουτρών, ορίζοντας μάλι-
στα για κάποιες από αυτές τα ειδικά εφιδρωτικά λουτρά, όπως για παράδειγμα στις γυναίκες που
έπασχαν από στείρωση. Προφανώς ο Ιπποκράτης είχε παρατηρήσει τη διεγερτική και τονωτική
επίδραση του θερμού μεταλλικού νερού στον ανθρώπινο οργανισμό, καθώς επίσης και τη χημική
δράση των μετάλλων. Οι όποιες αντιδράσεις του για τη χρήση των ιαματικών λουτρών πηγάζουν
από την αντίθεση του στις καθιερωμένες κάστες των ιερέων, οι οποίοι παρουσίαζαν και ερμήνευ-
αν τα φυσικά φαινόμενα των θερμομεταλλικών νερών ως θεϊκά δώρα.
Από τη σχολή του Ιπποκράτη έγινε και ο πρώτος διαχωρισμός των θερμομεταλλικών νε-
ρών, με βάση την οσμή και το χρώμα τους. Οι οπαδοί του Ιπποκράτη, Ηρόφιλος (530 π.Χ.) και
Ερασίστρατος (320 π.Χ.), Έλληνες γιατροί, συνιστούν την υδροθεραπεία και συμβουλεύουν ως
επιπλέον θεραπευτική αγωγή, τις αφαιμάξεις, τη δίαιτα και την άσκηση. ( Ξ. Σκαρπια – Χοιπελ -
1996 ) .

4.2.3. Η Ρωμαϊκή Περίοδος

Ο ρωμαϊκός κόσμος παρά την διαφορά απόψεων και τάσεων, υιοθέτησαν την ιδέα των
λουτρών από τους Έλληνες και χρησιμοποίησαν την ελληνική λέξη «θέρμη» για κτιριακές εγκατα-
στάσεις οι οποίες περιελάμβαναν όλους τους τρόπους εφαρμογής των νερών, σε χλιαρά, ζεστά
και κρύα λουτρά, όπως και χώρους για ξεκούραση και ψυχαγωγία. Επομένως, η ελληνική κουλ-
τούρα των λουτρών, παρ΄όλα τα εμπόδια συνεχίστηκε και από τους Ρωμαίους, με συνέπεια την
περαιτέρω ανάπτυξη και συστηματοποίηση των λουτρών καθαριότητας και περίθαλψης.
Ο Ασκληπιάδης, ο ονομαζόμενος «ψυχρολούτης», από τις ψυχρές λούσεις σε ασθενείς με
νευρολογικά προβλήματα, εισήγαγε πρώτος τη θεραπεία μέσω των λουτρών στους Ρωμαίους και
αυτοί τελειοποίησαν τις διαδικασίες συμμετοχής τους στα λουτρά, ανάγοντας το φαινόμενο αυτό
σε υψηλού επιπέδου κοινωνική εκδήλωση.
Έτσι, τόσο στη Ρώμη όσο και στα κατεχόμενα εδάφη (ρωμαϊκές επαρχίες) οι Ρωμαίοι,
μέσα από την καλά οργανωμένη στρατιωτική και διοικητική μηχανή της αυτοκρατορίας τους,
χρησιμοποιούσαν τις θερμές και ψυχρές πηγές, αρχικά για την καθαριότητα και την άθληση των
στρατιωτών αλλά και την θεραπεία οδυνηρών νοσημάτων. Γι’ αυτό και πολλά νοσοκομεία χωρο-
θετούνταν κοντά στις εγκαταστάσεις των θερμών πηγών. Τέτοια είναι τα κτιριακά ευρήματα τόσο
στον ιταλικό χώρο όσο και στις κατακτημένες χώρες, π.χ. στη Γερμανία, στο Baden Weiler, στο
Μέλανα ∆ρυμό.
Ακόμη, από γραπτές μαρτυρίες φαίνεται πως από την εποχή του Καίσαρα οι Ρωμαίοι για-
τροί (Πλίνιος, 79 μ.Χ.), υποδείκνυαν στους ασθενείς τους που έπασχαν από αρθριτικά, παράλυση
ή παθήσεις των νεφρών, θερμά λουτρά- θειούχα κατά κύριο λόγο- ή πόση νερού ή επιθέματα με

30
λάσπη. Στη Ρώμη τα λουτρικά συγκροτήματα κατασκευάστηκαν μετά τη μόλυνση του Τίβερη
ποταμού.
Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο πολλοί γιατροί ασχολήθηκαν με την υδροθεραπεία, όπως οι Α-
ντώνιος Μούσας (130 π.Χ.), προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Αυγούστου, ο Ασκληπιάδης
από την Προύσα (1ος αι. π.Χ.), ο Αγαθίνος ( 1ος αι.μ.Χ. ), ο Γαληνός ( 2ος αι. μ.Χ.) που εισήγαγε
και την ατμοθεραπεία για την ίαση των αναπνευστικών παθήσεων.
Στον ελληνικό χώρο από την εποχή των αυτοκρατορικών χρόνων σώζονται μικρές θέρμες
όπως αυτή της Ολυμπίας, το Βαλανείο στο Ολυμπιείο της Αθήνας, οι Αντωνινιανές θέρμες της
Επιδαύρου και της Τραιανούπολης Έβρου. ( Ξ. Σκαρπια – Χοιπελ -1996 )
Από αυτήν την σύντομη ιστορική αναδρομή, καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι οι
Έλληνες θεμελίωσαν πρώτοι τα θερμά λουτρά και την πιθανή θεραπεία μέσω αυτών, με κύριο
στόχο την εξυπηρέτηση των πολιτών. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν και συστηματοποίησαν τον κτιριο-
λογικό τύπο, διατηρώντας την ίδια περίπου αντίληψη για την ψυχική και σωματική λειτουργία του
οργανισμού και την επίδραση των λουτρών. Η διάδοση της «λουτρο-θεραπευτικής ιδέας» και η
κατασκευή των πολύπλοκων θερμών λουτρικών εγκαταστάσεων μεγάλης κλίμακας καλλιεργήθηκε
σε ανώτερο επίπεδο παροχής υπηρεσιών και προήγαγε το φαινόμενο σε πολιτιστική απαίτηση
των ρωμαϊκών κοινωνιών, που είχαν ως παράλληλο στόχο την εξυπηρέτηση των πολιτικών και
την άμεση φροντίδα του λαού. ( Ξ. Σκαρπια – Χοιπελ -1996 )

31
 4.2.4. Θερμά Λουτρά Τραϊανούπολης Έβρου

Σύμφωνα με νεώτερες αρχαιολογικές έρευνες , δεκατέσσερα χιλιόμετρα ανατολικά της

Αλεξανδρούπολης, στην περιοχή του σημερινού ∆ήμου Τραΐανούπολης, βρίσκονται τα ερείπια
μιας σημαντικής ρωμαϊκής πόλης, της Τραΐανούπολης. Ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Μάρκο
Ούλπιο Τραϊανό (98-117 μ.Χ.) πάνω στον άξονα της περίφημης Εγνατίας Οδού. Από πολύ νωρίς,
ήδη από τον 2ο μ.Χ. αιώνα, εμφανίζεται στην Τραΐανούπολη χριστιανική κοινότητα. Μάλιστα στα
161 μ.Χ. μαρτύρησε στην Τραιανούπολη η Αγία Γλυκερία, γιατί αρνήθηκε να προσκυνήσει στο
∆ία. Από τον 4ο μ.Χ. αιώνα γίνεται έδρα μητρόπολης. Ερημώθηκε, μετά από πολλές καταστροφές,
στο διάστημα 1343-1347. Το τείχος της πόλης, για το οποίο ο Προκόπιος μας πληροφορεί ότι ε-
πισκευάστηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού (6ος μ.Χ.αι.), δυστυχώς σώθηκε μόνο αποσπασματικά
και σε κακή κατάσταση. Το πιο αξιόλογο οικοδόμημα είναι η «Χάνα», ένα καμαρόστεγο ορθογώ-
νιο κτίριο του δεύτερου μισού του 4ου αι., που χρησιμοποιήθηκε ως ξενώνας. Πίσω από την «Χά-
να» και σε απόσταση δεκαπέντε μέτρων βρίσκονται λουτρώνες από την εποχή της Τουρκοκρατί-
ας (16ος αι.). Σώζονται τέσσερα θολωτά διαμερίσματα με δεξαμενές και κοινόχρηστους χώρους εκ
των οποίων τα δύο είναι από την εποχή της Τουρκοκρατίας, ενώ τα άλλα δύο στην πρώιμη οικο-
δομική τους φάση είναι ρωμαϊκά με μεταγενέστερες προσθήκες και διορθώσεις. Η αρχική κατα-
σκευή τους είναι πλινθοπερίκλειστη με υλικό όμοιο της Χάνας, πωρόλιθους και οπτόπλινθους.

«ΧΑΝΑ» καμαρόστεγο ορθογώνιο κτίριο του 2ου μισού του 4ου αιώνα στην Τραϊανούπολη Έβρου.
(Εικ. 11)

Πρόσφατα ανασκάφτηκε ταφικός τύμβος του 1ου μ.Χ. αι. στην περιφέρεια της Τραιανού-
πολης με πλούσια κτερίσματα, τα οποία εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κομοτηνής.
Στο ίδιο Μουσείο παρουσιάζονται από τον αρχαιολογικό χώρο ένα ηλιακό ρολόι αφιερω-
μένο στις Εννέα Μούσες, δύο μαρμάρινες ανάγλυφες εικόνες του 11ου-12ου αι., στρατιωτικού και
αγίου αντίστοιχα, καθώς και ένα χάλκινο νόμισμα, που όπως περιγράφει ο Άγγελος Ποιμενίδης,
είχε στη μία όψη παράσταση γυμνής λουόμενης με την επιγραφή «ΤΡΑΙΑΝΟΥΠΟΛΕΙΤΩΝ» και
στην άλλη με την επιγραφή «ΦΑΥΣΤΙΝΑ» που ως γνωστόν ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα Μάρ-
κου Αυρηλίου. Το νόμισμα αυτό δείχνει το ρόλο των ιαματικών λουτρών στην προπαγανδιστική
πολιτική της πόλης, αλλά και την επιλογή της Τραιανούπολης ως κέντρου της περιοχής.
Ο χώρος της Τραϊανούπολης με τις ομώνυμες ιαματικές θερμοπηγές, φιλοξενεί σήμερα
αρκετούς επισκέπτες και σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΟΤ οι πηγές είναι τρίτες στην Ευρώπη και
πρώτες στην Ελλάδα σε ποσιποθεραπεία. Τα νερά τους θερμομεταλλικά, υδροχλωριούχα και ρα-
32
διούχα, κατάλληλα για λουτροθεραπεία και ποσιποθεραπεία και ενδείκνυνται για τις ακόλουθες
παθήσεις. Ποσιποθεραπεία: διαβήτης, χρόνια νοσήματα νεφρού (νεφρολιθίαση ψαμμίαση, λίθοι
ουρητήρων και κύστεως), κυστίτιδες ήπατος και χολής, χολολιθιάσεις, χολοκυστίτιδες, χολοκύ-
στες και ψαμμιάσεις χοληδόχου κύστεως και χοληφόρων αγγείων ήπατος, ηπατικές δυσλειτουργί-
ες, ενδοηπατική στάση χολής, σύνδρομο μετά χολοκυστεκτομών, διαταραχές πεπτικές, χρόνια
γαστρίτιδα, δυσκοιλιότητα, αμοιβάδες και παράσιτα του εντέρου. Λουτροθεραπεία: ρευματοαρ-
θρίτιδες , αγκυλωτικές παραμορφωτικές και σπονδυλικές αρθρίτιδες, αρθροπάθειες, δισκοπάθειες,
αρθριτισμοί, οσφυαλγίες, νευραλγίες και γυναικολογικές παθήσεις (παραμητρίτιδες, σαλπιγγίτιδες,
κολπίτιδες, στείρωση, ριζίτιδες). ( Θ. Κυρκούδης 1996 ).

4.2.5. Η Βυζαντινή Περίοδος

Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, η εξέλιξη των λουτρών παίρνει δύο κατευθύνσεις,
αυτή των λούσεων καθαριότητας και αυτή της θεραπευτικής αγωγής, χωρίς η μια να αποκλείει ή
και να υπερτερεί της άλλης. Στην ώριμη περίοδο η ανάγκη των πολιτών για ψυχαγωγία προτρέπει
στην καθιέρωση του λουτρού ως κοινωνικής πράξης.
Όταν το 330 ο Μέγας Κωνσταντίνος μετέφερε την έδρα της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη
στο Βόσπορο, θέλησε η Κωνσταντινούπολη να συναγωνίζεται σε μεγαλοπρέπεια ως νέα πρωτεύ-
ουσα, «Νέα Ρώμη», την παλαιά Ρώμη. Γι’ αυτό και χρησιμοποίησε την τελευταία ως πρότυπο. Η
πόλη εξοπλίστηκε με δημόσιες πλατείες, ιπποδρόμους, κυβερνητικά κτίρια, γυμναστήρια και θέρ-
μες. Στην αρχιτεκτονική ιστορία του Βυζαντίου κατά την προβυζαντινή και μεταβυζαντινή περίο-
δο, αλλά και στους τρεις χρυσούς αιώνες του Βυζαντίου θα συναντήσει κανείς, εκτός των μεγα-
λόπρεπων ναών της και των κοσμικών της κτιρίων, και θέρμες σε ιδιωτικά αλλά και δημόσια κτί-
σματα. Από τους λαϊκούς λουτρώνες, οι οποίοι κατέκλυζαν τις πόλεις του Βυζαντίου, δεν υπάρ-
χουν σπουδαία ευρήματα. Μπορούμε να αναφέρουμε ένα πολύ μικρό λουτρό στην πόλη της
Θεσσαλονίκης τον 13ο αι., για το οποίο μας δίνει πληροφορίες ο Α. Ξυγγόπουλος σε δημοσίευση
του στην επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, και το Κουλέ Χαμάμ, μοναδικό λουτρό
βυζαντινής περιόδου (τέλη 13ου αι.), το οποίο υπέστη μετατροπές και λειτούργησε ως το 1937.
Επίσης, στην περιοχή Λαγκαδά Θεσσαλονίκης , στην πεδιάδα κοντά στην λίμνη του Αγίου Βασι-
λείου, υπάρχουν ευρήματα που μαρτυρούν την ύπαρξη λουτρών ρωμαϊκής εποχής, τα οποία κα-
ταστράφηκαν από τους σεισμούς που δίνει κατά περιόδους η περιοχή αυτή.
Για τα δημόσια μεγάλα λουτρά περισσότερες πληροφορίες μπορεί κανείς να αντλήσει από
τα ιστορικά κείμενα και τα χρονογραφήματα της εποχής, όπως π.χ. τα περί των λουτρών της Αλε-
ξάνδρειας και της Αντιόχειας από τον Ι. Μαλάλα, από τα βυζαντινά μυθιστορήματα, όπως του
Ευσταθίου του Μακρεμβολίτου, από τα αγιολογικά κείμενα που αναφέρονται σε άξιους γιατρούς
όπως τους Κοσμά, ∆αμιανό και Αρτέμιο, αλλά και άλλων πατέρων της Εκκλησίας που ασκούν κρι-
τική για τα ήθη και τα έθιμα των συγχρόνων τους. Στα περισσότερα από τα προαναφερθέντα
κείμενα διαψεύδεται η αλουσία των Βυζαντινών και ενισχύεται η άποψη της χρήσης των λουτρι-
κών συγκροτημάτων και μάλιστα με την έννοια της θεραπείας. Τη χρήση των θερμών λουτρών
για θεραπευτικούς σκοπούς εξέφρασαν οι βυζαντινοί με το ρήμα θερμίζω (το κοινό λουτρό ονο-
μαζόταν λούσμα), και μεταγενέστερα βαλανειόν από την αρχαία ονομασία βαλανείον, οι δε θερ-
μές ιαματικές πηγές αλλά και αντίστοιχα λουτρά ονομαζόταν «Θερμά» ή «Θέρμα» ή « Θερμία».
Η συχνή χρήση των λουτρών υιοθετήθηκε όχι μόνον από λαϊκούς αλλά και από κληρι-
κούς, ακόμη και μοναχούς, ανατρέποντας εν μέρει τη φήμη περί της αλουσίας τους, αφού στα
τυπικά των μονών ορίζεται το λούσιμο μια ή δυο φορές το μήνα, ενώ οι ασθενείς μοναχοί επιτρε-
πόταν να λούονται μια και δυο φορές την εβδομάδα. Ο Χρυσόστομος π.χ. στην εξορία του παρα-
πονείται ότι ζούσε χωρίς τη δυνατότητα χρήσης λουτρού, « απορία αναγκαίων και μηδέ βαλανείω
χρήσθαι δυνάμενος».
Ωστόσο, δεν έχει διαπιστωθεί αν επρόκειτο πάντα για ιαματικά λουτρά ή λούσεις καθα-
ριότητας. Εκείνο πάντως που δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς είναι πως οι συχνές λούσεις ,
περισσότερες από δυο ή τρεις ημερησίως , ήταν μια πραγματικότητα, αφού η συχνότητα τους
χαρακτηριζόταν ως σπατάλη. Και ο Μιχαήλ Ψελλός μιλάει στο ποίημα του για τα λουτρά « περί
του σπαλικώς λούεσθαι», ενώ ο Θεσσαλονίκης Ευστάθιος τονίζει πως «τα πυκνά λουτρά βλακείας
εισίν ενδείξεις». Παρ’ όλα αυτά, κατά τα ιατρικά βιβλία, οι Βυζαντινοί έπρεπε να λαμβάνουν τέσ-
σερα λουτρά τον Ιανουάριο, έξι τον Μάρτιο και οκτώ τον Απρίλιο. Η αντίφαση πάντως παραμένει,
αφού σε άλλα χωρία αναγράφεται σαφώς πως η « λουόμενη εις βαλανεία πολεμεί την άσπιλον και
καθαράν εκκλησίαν» και εδώ φαίνεται να υπάρχει ταύτιση με τη μεσαιωνική αντίληψη για τη

33
χρήση των λουτρών. Ο Θεόδωρος Στουδίτης γράφει: «η είσοδος εις τον παράδεισον ετοιμάζεται
ημίν δι’ εγκρατείας, αποχής κρεωφασίων, οινοποσιών και λουτρισμάτων».
Επομένως, μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο, η χρήση των
λουτρών είχε οπαδούς αλλά και αρνητές, χωρίς αυτό να εμποδίζει την ανέγερση λουτρικών εγκα-
ταστάσεων που χωρίζονταν σε δημόσιες και ιδιωτικές. Τα δημόσια λουτρά προορίζονταν για τους
άπορους πολίτες και τη δαπάνη τους αναλάμβανε η πολιτεία ή χορηγούνταν από πλούσιους ιδιώ-
τες. Τα λουτρά αυτά χωροθετούνταν στα κέντρα των πόλεων, γεγονός που ενισχύει την άποψη
ότι επρόκειτο περί λουτρών καθαριότητας. Εκείνα που είχαν σκοπό τη θεραπεία ασθενών κτίζο-
νταν σε προάστια και σε περιοχές όπου υπήρχαν θερμές πηγές. Τα κτίσματα αυτά συνοδευόταν
και από ξενοδοχειακά κτίρια. Τα ιδιωτικά λουτρά, που λειτουργούσαν παράλληλα, χωροθετούνταν
κυρίως στους κήπους των κατοικιών αλλά και στα δωμάτια τους. Επίσης, παρά τη διάσταση από-
ψεων σχετικά με τη χρήση των λουτρών, έχουμε και τα μοναστηριακά δείγματα λουτρικών εγκα-
ταστάσεων, όπου χρησιμοποιούσαν θερμό ιαματικό νερό. Αυτά τα διέθεταν σε ασθενείς έναντι
αμοιβής, ενέργεια που είχε ως στόχο να ενισχύσει τα οικονομικά των μονών.
Από όλα αυτά συνάγεται το συμπέρασμα ότι τα βυζαντινά λουτρά, αν και ήταν η συνέ-
χεια των ρωμαϊκών θερμών, αφού η πνευματική ηγεσία του Βυζαντίου ήταν κατά έναν τρόπο
υποταγμένη στην κοσμική θεώρηση, δεν διαδόθηκαν με την ίδια ακτινοβολία και στις κατακτήσεις
της ∆ύσης, παρόλο που η βυζαντινή τέχνη διέτρεξε μέχρι τον 12ο αι. όλο τον πολιτισμένο κόσμο,
επηρέασε όμως σίγουρα τους Οθωμανούς κατακτητές. . ( Ξ. Σκαρπια – Χοιπελ -1996 )

4.2.6. Τα Ισλαμικά Λουτρά

Στον μουσουλμανικό πολιτισμό τα δημόσια λουτρά, με τη γενική άποψη περί υγιεινής και
θρησκευτικής λειτουργίας τους, αποτελούσαν μια από τις παλιές παραδοσιακές μορφές κοινωνικής
εικόνας . Το είδος αυτό του λουτρού, που αφορούσε τον βαθύ σωματικό καθαρισμό και την
πνευματική υπέρβαση, ήταν το εφιδρωτικό ξηρό ατμόλουτρο, οι ρίζες του οποίου μπορεί να ανα-
ζητηθούν στην αρχαία ελληνική παράδοση των λουτρών.
Έτσι, όπως οι Εβραίοι χρησιμοποιούσαν τη Mikwe για την ψυχοσωματική ανακούφιση, το
ίδιο και οι μουσουλμάνοι πιστοί έπρεπε να χρησιμοποιούν το φρέσκο τρεχούμενο νερό και να α-
ποφεύγουν το ζεστό στάσιμο των λουτήρων. Αυτή η θρησκευτική προδιαγραφή προσδιόρισε το
είδος του εφιδρωτικού λουτρού, γνωστού ως χαμάμ, το οποίο ουσιαστικά αποτέλεσε το κυρίαρχο
στοιχείο στις λουτρικές εγκαταστάσεις από τον 9ο αι. έως τη σύγχρονη εποχή. Το ζεστό νερό, είτε
προερχόταν από φυσικές πηγές είτε από τεχνητές, χρησίμευε μόνον όταν εξασφαλιζόταν η συνε-
χής ροή του και με αυτή την προδιαγραφή μπορούσε, ως προϊόν , να δώσει δυνατότητες μεταγε-
νέστερης λειτουργίας μεγάλων ομαδικών λουτήρων.
Αρχικά, ο θρησκευτικός ηγέτης και ιδρυτής του ισλαμισμού, Μωάμεθ αράλ Μουχάμεντ (
571-632 ), δεν ενέκρινε το ολόσωμο λουτρό σε δημόσιες εγκαταστάσεις, και υπαγόρευε στους
πιστούς μόνο τον καθαρισμό των μελών του σώματος .
Στη Συρία, στην Αίγυπτο και την Τουρκία η συνήθεια του λουτρού επιβλήθηκε για λόγους
υγείας υπαγορευόμενους από τους τρόπους άσκησης της θρησκευτικής λατρείας. Η καθαριότητα
του σώματος, που συμβολικά εκφράζεται και με το πλύσιμο των άκρων με τρεχούμενο νερό,
προκειμένου ο πιστός να προσκυνήσει στο τέμενος, είναι γνωστή προδιαγραφή για τους πιστούς
μουσουλμάνους. Γι’ αυτό και τα περισσότερα λουτρά-χαμάμ χωροθετούνταν κοντά στα τεμένη-
τζαμιά.
∆είγματα διατηρηθέντων κτισμάτων χαμάμ, εκτός αυτών που λειτουργούν στη Τουρκία,
υπάρχουν και σε όλο τον ελληνικό χώρο, όπως π.χ. στην Αθήνα, στη Λέσβο και φυσικά στην
Θεσσαλονίκη. Τα τελευταία διατηρήθηκαν καλύτερα, επειδή λειτουργούσαν αρκετές δεκαετίες
μέσα στον 20ο αι., μια που η πόλη αυτή ήταν ο δεύτερος σε οικονομική δραστηριότητα πόλος της
ευρωπαϊκής Τουρκίας. Ανάμεσα τους το Κουλέ Χαμάμ, μοναδικό λουτρό βυζαντινής περιόδου (τέ-
λη του 13ου αι.), το οποίο αφού υπέστη μετατροπές λειτούργησε μέχρι το 1937, το Μπέη Χαμάμ
από τα μεγαλύτερα και μεγαλοπρεπέστερα «δίδυμα»λουτρά, το Γιαουντί Χαμάμ που ονομάστηκε
έτσι στη συνοικία των Εβραίων, το Πασά Χαμάμ, το Νέο Χαμάμ – σημερινή «Αίγλη», που είναι και
το νεότερο των άλλων.
Από αυτή την ιστορική παράθεση γίνεται φανερό πως τα τουρκικά λουτρά, χωρίς να το
αποκλείουν, δεν είχαν ιαματική κατεύθυνση. Χρησιμοποιούσαν το κρύο, το ζεστό, ακόμα και το
μεταλλικό νερό των πηγών περισσότερο για λόγους καθαριότητας του σώματος και ευεξίας της
ψυχής και λιγότερο ως μέσο θεραπείας. ( Ξ. Σκαρπια – Χοιπελ -1996 )

34
 5. Ιπποκρατική Ιατρική
5.1. Ιπποκράτης: Ο «Πατέρας της Ιατρικής»- Βιογραφία

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του πιο έγκυρου βιογράφου του Ιπποκράτη, του Σωρανού, ο
οποίος αναφέρει ότι «ο Ιπποκράτης γεννήθηκε κατά το πρώτο έτος της ογδοηκοστής ολυμπιά-
δας», διαπιστώνουμε ότι ο «πατέρας της ιατρικής» γεννήθηκε το 460 π.Χ. Πέθανε στη Λάρισα το
370 π.Χ. Κατά το Ρωμαίο ιστορικό του 2ου αιώνα μ.Χ. Aulus Gellius, ο Ιπποκράτης έζησε στην ε-
ποχή του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, πριν από το Σωκράτη. Γεννήθηκε στη Κω και καταγόταν από
οικογένεια Ασκληπιάδων. Ο πατέρας του, ιατρός και ιερέας, ονομαζόταν Ηρακλείδης και η μητέρα
του Φαιναρέτη. Με τη σύζυγο του Αβλαβία απέκτησε δυο γιους , το Θεσσαλό και το ∆ράκοντα
και μια θυγατέρα, που παντρεύτηκε τον Πόλυβο, που και αυτός ήταν γιατρός. Ο Ιπποκράτης δεν
ήταν μόνο ο επιφανέστερος από τους Ασκληπιάδες της Κω, αλλά θεωρείται ως ο σπουδαιότερος
γιατρός της αρχαιότητας, γιατί καταξίωσε την ιατρική ως αυτόνομη επιστήμη συνδυάζοντας ε-
μπειρία με θεωρία και διαχωρίζοντας την από τις άλλες επιστήμες.

Ιπποκράτης ο Κώος
(Εικ. 12)

Γύρω από τον Ιπποκράτη κινήθηκε η ιατρική για δύο και πλέον χιλιετίες. Για τους σύγ-
χρονους εκπροσώπους της ιατρικής, ο Ιπποκράτης αντιπροσωπεύει «το θείο, το άστρο και το
φως της ιατρικής». Στους φίλους του περιλαμβάνονταν μεγάλοι φιλόσοφοι και ρήτορες της επο-
χής, όπως ο ∆ημόκριτος και ο Γοργίας. Υπήρξε γιατρός του Μακεδόνα βασιλιά Περδίκα Β΄. και
ταξίδεψε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, ενώ τα λόγια του μνημονευόταν από τον Πλάτωνα και
τον Αριστοτέλη. Μπορεί η ανατομία και η φυσιολογία να θεμελιώθηκαν αργότερα, να εντοπίστη-
35
καν μικρόβια και η χειρουργική να έφθασε σε υψηλό σημείο ανάπτυξης, όμως ο Ιπποκράτης εξα-
κολουθεί και σήμερα να παίζει θεμελιώδη ρόλο, το ρόλο του «πατέρα της ιατρικής», ακτινοβολώ-
ντας στην κορυφή της ιατρικής πυραμίδας ως ο σοφότερος μύστης της ιατρικής τέχνης και επι-
στήμης.
Με νέες αντιλήψεις και καθαρά ορθολογική σκέψη προχώρησε σε έρευνες σαν πανεπι-
στημιακός δάσκαλος αφήνοντας κληρονομιά που ανήκει σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα έργα του δεν
αναγνωρίστηκαν μόνο από τον ιατρικό κόσμο της εποχής του, αλλά και μετέπειτα. Πολύ περισσό-
τερο, η εγκυρότητα τους αποδείχθηκε ανά τους αιώνες. Οι αρρώστιες ως φαινόμενο της φύσης
στην εξελικτική τους διαδικασία, ο κληρονομικός χαρακτήρας πολλών από αυτές, τα συμπτώματα
ως αντιδράσεις του σώματος στην αρρώστια, η φύση ως ο κυριότερος θεραπευτικός παράγοντας,
η κύρια αποστολή του γιατρού, που συνίσταται στο να βοηθήσει τις φυσικές δυνάμεις του οργα-
νισμού, η περίθαλψη του ασθενούς ως βασικός σκοπός της ιατρικής, όλα αυτά αποτελούν την
ιπποκρατική ιατρική φιλοσοφία και έχουν αναμφισβήτητα διαχρονική αξία. Πρόκειται για αλήθειες,
των οποίων οι διαστάσεις φθάνουν ως τις μέρες μας και καλύπτουν τις έννοιες της υγείας και της
περίθαλψης, όπως τις κατανοούμε σήμερα.

Ο Ιπποκράτης ενώ μελετάει χειρόγραφο

(Cod. Vind 93.f.10r,Osterreichische Nationalbibliothek, Βιέννη)
(Εικ. 13)

Με άλλα λόγια δεν είναι νοητή η ιατρική επιστήμη χωρίς την κατανόηση των ιπποκρατι-
κών ρήσεων και αρχών. Η αρχή του «ωφελέειν», που στηρίζεται στην υποχρέωση του γιατρού να
ενεργεί με γνώμονα το συμφέρον του ασθενούς και η αρχή του «μη βλάπτειν», που στηρίζεται
στην αποφυγή κάθε πράξης ή παράλειψης, η οποία ενδεχομένως να βλάψει τον ασθενή, αποτε-
λούν αρχές της ιατρικής και συγχρόνως βάση της κοινωνικής ηθικής. Αλλά και ο ευαίσθητος χώ-
ρος της χειρουργικής προσέλαβε, χάρη στον Ιπποκράτη, την απαιτούμενη επιστημονικότητα, η
οποία εξακολουθεί μέχρι σήμερα να είναι τόσο εναργής, όσο και πριν από είκοσι πέντε αιώνες.
Έτσι, η ιατρική από τέχνη, που στα προηγούμενα χρόνια συνδυαζόταν συχνά με θαύμα-
τα, μετατράπηκε σε αληθινή επιστήμη. ∆ιαχωρίστηκε κατ’ αυτό τον τρόπο ο μύθος από το λόγο
και αναπτύχθηκε η κριτική σκέψη με βάση τη σχολαστική κλινική παρατήρηση. Ορισμένοι σύγ-
χρονοι δυτικοί συγγραφείς θεώρησαν την ιπποκρατική διδασκαλία ως μια απλή ιατρική μαρτυρία
του αρχαίου προς το σημερινό κόσμο μετριάζοντας τη λάμψη της αρχαίας ελληνικής ιατρικής.
Αυτό θα μπορούσαμε να το ερμηνεύσουμε ως μια προσπάθεια οριοθέτησης της αρχαίας ιατρικής
με βάση ερμηνευτικές μεθόδους μεταγενέστερων εποχών. Είναι αλήθεια ότι η προσέγγιση του
36
ιπποκρατικού λόγου είναι συνθετική και προϋποθέτει την προσφυγή σε φιλολογικές πηγές και την
ταυτόχρονη αρωγή επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων, για να αποκλειστούν οι πιθανές εσφαλ-
μένες ερμηνείες και να δικαιωθεί η διαχρονική επιστημονική αξία του. ( Βαρβαρούσης Α. - 2001
).

5.2. Ιπποκρατική Συλλογή

Η Ιπποκρατική συλλογή, γνωστή ως «Corpus Hippocraticum» αποτελεί το ογκωδέστερο
έργο που γνώρισε ποτέ η ιατρική. Η συλλογή αποτελείται από – 72 –διατριβές, οι οποίες πραγμα-
τεύονται -53-θέματα. Καταγράφηκαν και ταξινομήθηκαν μετά τον 3ο αιώνα π.Χ. από τους Αλε-
ξανδρινούς γραμματικούς, ιδιαίτερα τους Μνήμονα, ∆ιοσκουρίδη, Αρτεμίδωρο, Βάκχειο και Ηρό-
φιλο. Σημαντικές πληροφορίες μας προσφέρουν και οι δύο κυριότεροι μελετητές και σχολιαστές
του Ιπποκρατικού έργου Ερωτιανός και Γαληνός. Ο δεύτερος μάλιστα, αναφερόμενος στο αλάθη-
το του μεγάλου δασκάλου της Κω, γράφει πέντε αιώνες μετά τον Ιπποκράτη: «Τα του Ιπποκρά-
τους δόγματα πάντα αληθέστατα εστίν». Ο Emil Littre (1801-1881), Γάλλος φιλόλογος του 19ου
αιώνα, ασχολήθηκε κυρίως με τη ζωή και τα έργα του Ιπποκράτη.

Άγαλμα θεωρούμενο του Ιπποκράτη, της ύστερο-ελληνικής περιόδου, που βρέθηκε στο Ωδείο της
Κω. (Αρχαιολ. Μουσείο Κω ).
(Εικ. 14)

Τα πορίσματα των ερευνών του τα συγκέντρωσε σε τόμο με τίτλο Oeuvres completes d’

Hippocrate (Paris 1840) και σημειώνει ότι από όλα τα σημεία των συγγραμμάτων του Ιπποκράτη
εκπέμπεται φως. ( Βαρβαρούσης Α. - 2001 ).

37
 5.3. Ο Όρκος του Ιπποκράτη
Ορόσημο ιατρικής ευσυνειδησίας στην ιατρική αποτελεί ο Όρκος του Ιπποκράτη που θε-
μελιώνει τα ιατρικά καθήκοντα και προβάλλει ως ιερή την αποστολή κάθε γιατρού. Ο σεβασμός
προς τον ασθενή επισημαίνεται με μια επιστημονική σοβαρότητα που μόνο ένας ιεροφάντης της
ιατρικής θα μπορούσε να αποδώσει.

Όρκος Ιπποκράτη
( Εικ. 15 )

Ο Όρκος είναι το συντομότερο κείμενο της ιπποκρατικής συλλογής, συγχρόνως όμως και
ένα από τα σημαντικότερα. Αποτελείται από δυο τμήματα. Το πρώτο αρχίζει όπως όλοι οι όρκοι
της αρχαιότητας με επίκληση των θεών, του προστάτη της ιατρικής θεού Απόλλωνα, του γιου
του Ασκληπιού, και των θυγατέρων του που είναι η Υγεία και Πανάκεια, και ολοκληρώνεται με μία
παράκληση για καλή φήμη και επιτυχία, καθώς επίσης και με ένα είδος αναθεματισμού σε περί-
πτωση που δεν τηρηθούν οι δεσμεύσεις που αναλαμβάνονται με τον Όρκο. Το μέρος αυτό θα
μπορούσε να πει κανείς ότι θυμίζει ένα είδος «συμβολαίου» που κλείνει ο νέος γιατρός σχετικά με
τις ιατρικές του υποχρεώσεις. Αμέσως μετά ακολουθεί το δεύτερο τμήμα που αποτελεί μια «σύ-
νοψη» όλων όσων υπόσχεται να τηρήσει ο γιατρός ασκώντας το επάγγελμα του.

38
 Συνοψίζοντας θα μπορούσε να λεχθεί οτι το κυριότερο χαρακτηριστικό στοιχείο του Όρ-
κου είναι το ηθικό που αντιπροσωπεύει γενικά την ελληνική ηθική στο σύνολο της. Αυτό ακριβώς
είναι και το γνώρισμα που καθιστά τον όρκο μοναδικό και του προσδίδει παγκόσμια, διαχρονική
αξία. Αξίζει να αναφερθεί ότι μεταφράστηκε στα Αραβικά, τα Λατινικά και στις σύγχρονες γλώσ-
σες. Επίσης, μεταδόθηκε στους διάφορους λαούς και στις δύο λογοτεχνικές μορφές, σε πεζό και
σε ποιητικό λόγο. μάλιστα αναφέρει ότι ο Όρκος αποτελεί το γνησιότερο έργο του Ιπποκράτη
που έθεσε τις βασικές αρχές της επιστήμης και επηρέασε το ηθικό μέλλον της ιατρικής.

Σπάνια απεικόνιση του Ιπποκρατικού Όρκου σε σχήμα Σταυρού.

Βυζαντινό χειρόγραφο του 12ου αιώνα. (Βιβλιοθήκη Βατικανού)
(Εικ. 16)

Με άλλα λόγια, με τον Όρκο προβάλλεται η ηθική σε συνδυασμό με τα φιλάνθρωπα αι-

σθήματα που θα πρέπει να διακατέχουν ένα γιατρό. Ταυτόχρονα, μέσω του Όρκου προβάλλεται
και γίνεται αποδεκτή η επιδίωξη του Ιπποκράτη να περάσει στη συνείδηση των νέων γιατρών ότι
δε θα πρέπει να ξεχνούν πως απευθύνονται σε ανθρώπους και ότι ο ανθρωπισμός πρέπει να είναι
η πυξίδα που θα τους καθοδηγεί στην άσκηση του λειτουργήματος τους. Πράγματι σήμερα, στο
φάσμα των ηθικών διλημμάτων που γεννιούνται μέσα από την άσκηση της ιατρικής, αποτελεί το
καλύτερο κοινωνικό «συμβόλαιο» μεταξύ των «επαγγελματιών της υγείας» και των ασθενών.
( Βαρβαρούσης Α. - 2001 ).

39
 5.4. Ιπποκρατική Μέθοδος και Αντίληψη
Η εξέταση του ασθενούς γίνεται με την καλούμενη μέχρι σήμερα Ιπποκρατική μέθοδο,
που εισήγαγε ο πατέρας της ιατρικής. Βασική προϋπόθεση για την επιτυχημένη διάγνωση, σύμ-
φωνα με την μέθοδο αυτή, είναι η λεπτομερής λήψη του ιστορικού του ασθενούς. Στο «Περί αρ-
χαίης ιατρικής» έργο παρέχεται το στίγμα της βάσης της Ιπποκρατικής μεθόδου: «ουκ ένι δυνα-
τόν ιητρικήν ειδέναι όστις μη οίδεν ο τι έστιν άνθρωπος, αλλά τούτο δει καταμαθείν τον μέλλο-
ντα ορθώς θεραπεύσειν τους ανθρώπους» δηλαδή ‫ ׃‬δεν είναι δυνατόν να καταλάβει την ιατρική
όποιος δεν γνωρίζει τι είναι άνθρωπος και αυτό πρέπει να μάθει καλά όποιος θέλει να θεραπεύει
σωστά τους ανθρώπους.

«Εμβολή μηρού και σπονδυλικής στήλης με τη

χρήση της Ιπποκρατικής κλίνης. Μικρογραφίες
του χειρογράφου του 11ου αιώνα με τίτλο «Σχό-
λια του Απολλωνίου του Κιτιέα στο περί άρθρων
βιβλίον του Ιπποκράτους» (Ms 74,7, Λαυρεντια-
νή Βιβλ. Φλωρεντία).
(Εικ. 17)

«Παράσταση μεθόδων ανατάξεως παθήσεων της

σπονδυλικής στήλης κατά την Ιπποκρατική μέ-
θοδο.»
(Εικ. 18)

Η Ιπποκρατική μέθοδος, που κληροδοτήθηκε στη σημερινή ιατρική, διδάσκει τη λήψη του
ιστορικού και στη συνέχεια τη λεπτομερή παρατήρηση και κλινική εξέταση του νοσούντος και
περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ορισμένα αντικειμενικά σημεία που φέρουν το όνομα του πατέρα
της ιατρικής, το «ιπποκράτειον προσωπείον», τους «ιπποκρατείους δακτύλους» και την «ιππο-
κράτειον σείσιν». ( Λασκαρατος Ι.- 2003 ).

5.4.1. Πρόγνωση

Οι Ιπποκρατικοί γιατροί απέδωσαν μεγάλη σημασία στην πρόγνωση των νοσημάτων και
αφιέρωσαν ειδικά βιβλία στο θέμα (Προγνωστικόν, Προρρητικόν Α΄., Κωακαί προγνώσεις, Αφορι-
40
σμοί και Περί κρίσεων). Η προγνωστική ικανότητα αποτελεί σημαντικό κριτήριο του άριστου για-
τρού, που είναι υποχρεωμένος να γνωρίζει τα παρόντα και παρελθόντα νοσήματα (ιστορικό του
ασθενούς) και να προλέγει τα μέλλοντα («λέγειν τα προγενόμενα, γιγνώσκειν τα παρεόντα, προ-
λέγειν τα εσόμενα»). ( Λασκαρατος Ι.- 2003 ).

5.4.2. Ανατομία

Οι ανατομικές γνώσεις της Ιπποκρατείου σχολής ήταν πενιχρές, λόγω της αποφυγής ε-
κτέλεσης ανατομών για λόγους θρησκευτικούς και ηθικούς .Οι σχετικές γνώσεις προέρχονταν,
όπως και στις άλλες αρχαίες ιατρικές, από την μελέτη των σφαγείων και τις χειρουργικές περι-
πτώσεις, κυρίως τα τραύματα. Ίσως , όπως γράφει ο Γαληνός, στις σχολές των Ασκληπιαδών δι-
δασκόταν η ανατομική, αλλά επί ζώων. Την οστεολογία γνώριζαν πληρέστερα και γι΄ αυτό , ενώ
η χειρουργική υπολείπεται, η ορθοπεδική της ιπποκρατικής συλλογής είναι αποτελεσματικότερη.
Η γνώση της σπλαγχνολογίας ήταν ατελής. Οι τένοντες συγχέονταν ως επί το πλείστον
με τα νεύρα. Οι φλέβες θεωρούνταν ότι περιείχαν αίμα, ενώ οι αρτηρίες αέρα. Ο όρος αρτηρία
αποδόθηκε αρχικά στην τραχεία και στους βρόγχους και αργότερα υιοθετήθηκε για τα αγγεία που
πίστευαν ότι περιείχαν επίσης αέρα, γιατί είχαν παρατηρηθεί κενά στις νεκροτομές.

Μάθημα Ανατομίας ( Τοιχογραφία του 4ου αι. από την κατακόμβη της Λατίνης οδού. ) Ο Εικονιζό-
μενος δάσκαλος πιστεύεται ότι είναι ο Αριστοτέλης. Σημειώνεται ότι κάποιος παραστάτης δείχνει
τα ανατομικά μόρια.
( Εικ. 19 )

Οι ιπποκρατικοί γιατροί γνώριζαν την αορτή, την κοίλη φλέβα και τους μεγάλους αγγεια-
κούς κλάδους του τραχήλου, του θώρακα και της κοιλιάς. Η καρδιά περιγράφεται πυραμιδοειδής,
περιβαλλόμενη από το περικάρδιο στο οποίο θεωρείται ότι περιέχεται φυσιολογικά ποσότητα υ-
γρού. Οι ιπποκρατικοί γιατροί περιγράφουν επίσης τις κοιλίες της καρδιάς και τις μηνοειδείς βαλ-
βίδες της αορτής, τη σκληρά και αραχνοειδή μήνιγγα, ενώ είναι ελάχιστες οι γνώσεις τους για την
ανατομική των αισθητηρίων. Κατά τους ιπποκρατικούς συγγραφείς, η μήτρα είναι πάντοτε δίκε-

41
ρως και έτσι ερμηνεύεται η αποδοχή της θεωρίας των προσωκρατικών (στο αριστερό κέρας συλ-
λαμβάνονται τα αγόρια και στο δεξιό τα κορίτσια). (Λασκαρατος Ι.- 2003 ).

5.4.3. Ορθοπεδική

Η Ορθοπεδική ως ιατρικός κλάδος αρχίζει ουσιαστικά στην ιπποκρατική εποχή, τότε που
απέκτησε τους πρώτους της κανόνες, οι οποίοι και αποτέλεσαν τη βάση για την περαιτέρω εξέλι-
ξη της .

Μικρογραφία του 11ου αιώνα από τα σχόλια του

Απολλώνιου του Κιτιέως στο περί άρθρων βιβλίο
του Ιπποκράτους, η οποία απεικονίζει μέθοδο
ανατάξεως παρεκτοπισθέντος σπονδύλου.
(Εικ. 20)

Μικρογραφία του 11ου αιώνα από τα σχόλια του

Απολλώνιου του Κιτιέως στο περί άρθρων βιβλίο
του Ιπποκράτους, η οποία απεικονίζει θεραπεία
εξαρθρήματος της κάτω γνάθου.
( Εικ. 21 )

42
 Η Ορθοπεδική καταγράφηκε τότε σε τρία βιβλία, τα οποία εμφανίζουν την πιο ολοκλη-
ρωμένη μορφή σε όλο το corpus hippocraticum. Στο «Περί αγμών» πραγματεύεται ο Ιπποκράτης
κυρίως κατάγματα σε συνδυασμό με την επιδεσμολογία και τη ναρθικοποίηση. Στο «Περί άρ-
θρων» ασχολείται με τα εξαρθρήματα και παραθέτει στοιχεία για ορισμένα κατάγματα. Το έργο
«Μοχλικός» αποτελεί ένα είδος επιτομής, αναφέρεται στην ανάταξη των εξαρθρημάτων με τη
βοήθεια μοχλών και θεωρείται ως μεταγενέστερο.
Με τις τρεις αυτές πραγματείες ο Ιπποκράτης καταξιώνεται στον ορθοπεδικό κόσμο, πα-
ραθέτοντας ακριβείς γνώσεις σχετικά με την ανατομία και την κινητική φυσιολογία των αρθρώ-
σεων και των οστών, προχωρώντας σε θεραπευτικές μεθόδους, πολλές από τις οποίες είναι απο-
δεκτές και σήμερα, και χρησιμοποιώντας ορολογία που κι αυτή αποτελεί για μας υπόδειγμα. Χωρίς
την ακτινολογία και την αναισθησιολογία, που φυσικά τότε δεν υπήρχαν, καθιέρωσε πρακτικές με
δραστικές επεμβάσεις. Ξεχώρισε τα κατάγματα σε απλά και σύνθετα και εφάρμοσε μέθοδο εξω-
τερικής οστεοσύνθεσης με βάση την αρχή της έλξης και αντίστασης προσδιορίζοντας ταυτόχρονα
και τον απαιτούμενο χρόνο πώρωσης (οστεώδης τύλος). Για τα εξαρθρήματα επινόησε τεχνικές
ανάταξης που εφάρμοζε στο «ιπποκρατικό εδώλιο» αποδεικνύοντας την μεγάλη του πείρα.

Εμβολή σπονδύλων η δια της σανί-

δος και των ονίσκων γινομέν稻.
Πρόκειται για μέθοδο ανατάξεως
εξαρθρωμένων σπονδύλων. Ο για-
τρός πιέζει στο σημείο της εξαρ-
θρώσεως με μια σανίδα, ενώ δυο
βοηθοί εκτείνουν το σώμα του α-
σθενούς με τη βοήθεια των ονί-
σκων, δηλαδή μιας συσκευής που,
με σύστημα μοχλών, προκαλεί έλξη
(Μικρογραφία χειρογράφου 74, 7
της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης,
Φλωρεντία).
( Εικ. 22 )

Περιέγραψε επίσης συγγενείς παθήσεις, όπως η ραιβοποδία, το συγγενές εξάρθρημα του

ισχίου, η σκολίωση και η κύφωση και δίδασκε ότι η ανάταξη θα πρέπει να γίνεται όσο το δυνατόν
γρηγορότερα, ώστε η θεραπεία που θα εφαρμόσει ο γιατρός να είναι ανώδυνη για τον ασθενή.
Σχετικά με τον τρόπο ανάταξης των εξαρθρημάτων και των καταγμάτων πρότεινε την έλ-
ξη, τη μόχλευση, την άσκηση πίεσης και την ακινητοποίηση, η οποία ολοκληρώνεται με εφαρμο-
γή ειδικών επιδέσμων, ποτισμένων σε ρητίνη και κηρώδη αλοιφή. Για παράδειγμα, κάνει λόγο για
τη σημασία της ακινητοποίησης του αγκώνα σε θέση κάμψης (κάταγμα αντιβραχίου) και θεωρού-
σε πολύ σημαντική την κνήμη στη λειτουργία της ως οστό στήριξης. ( Βαρβαρούσης Ι.- 2001).

43
 5.5. Ιπποκρατικά Εργαλεία
Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί πολλές εκτιμήσεις για την τεχνολογία στην υπηρεσία της
ιατρικής κατά την περίοδο της ελληνικής αρχαιότητας. Πολλοί σύγχρονοι ερευνητές στηρίζουν τις
εργασίες τους σε εργαλεία που αποκαλύφθηκαν ατόφια κατά τις αρχαιολογικές ανασκαφές σε
Ασκληπιεία και τάφους, καθώς επίσης σε ανάγλυφες παραστάσεις εργαλειοθηκών. Για παράδειγ-
μα, το αναθηματικό του Ασκληπιείου της Αθήνας παριστάνει μια εργαλειοθήκη που περιέχει δυο
βεντούζες, τρία μαχαιρίδια με στρογγυλεμένες τις λεπίδες τους και άλλα δυο λεπτότερα, καθώς
και έναν αμφίπλευρο μοχλό. Στα ιπποκρατικά κείμενα εντοπίζουμε την ιατρική τέχνη ως συνδυα-
σμό θεωρίας και πράξης που στην αναζήτηση της θεραπείας, εκτός από τις γνώσεις χρησιμοποιεί
και άλλα επιβοηθητικά τεχνικά μέσα. Πιο συγκεκριμένα ο γιατρός κατά τον Ιπποκράτη -ιδιαίτερα ο
χειρουργός- πρέπει να φροντίζει να έχει πάντα στη διάθεση του, εκτός από τα φάρμακα, τρία βα-
σικά είδη: τίλματα, σπληνία και επιδέσμους.

Χάλκινα ιατρικά εργαλεία του

4ου π.χ. αιώνα από την Επίδαυ-
ρο (Μουσείο Επιδαύρου).
( Εικ. 23 )

Επίσης, τονίζει ότι όσα νοσήματα δε θεραπεύονται με τα φάρμακα, θεραπεύονται με χει-

ρουργικά εργαλεία. Έτσι παρουσιάζεται και η θέση του Ιπποκράτη στο θέμα της ιατρικής: κατα-
φεύγει σ’ αυτή μόνο εφόσον δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα θεραπείας. Στα ιπποκρατικά κείμενα
αναφέρονται άφθονα χειρουργικά εργαλεία, όπως νυστέρια, μήλες, άγκιστρα, βελόνες, ράμματα,
διαστολείς, σμίλες, λαβίδες, καυτήρες, καθετήρες, οστάγρες, οδοντάγρες, σταφυλάγρες, νάρθη-
κες, σικύες και άλλα, που αποτελούν την απαραίτητη εργαλειοθήκη του γιατρού. ( Βαρβαρούσης
Ι.- 2001).

44
 5.6. ∆ιάγνωση και Θεραπεία
Η σημαντικότερη συμβολή της ιπποκρατικής ιατρικής είναι η επιστημονική σύλληψη ενός
τετραδικού συστήματος, όπου την κύρια θέση κατέχουν η έννοια των «τεσσάρων εκχυμώσεων»
και η θεραπευτική αγωγή σε συνεργασία με τον ασθενή. Αυτό σημαίνει ότι στο κέντρο του ενδι-
αφέροντος βρίσκεται ο ασθενής και όχι η ασθένεια αυτή καθ’αυτή.

(Αριστερά) Νάνος αναμένει τη σειρά του για

εξέταση στο αρχαίο ιατρείο, ενώ κρατάει
στον ώμο του ένα λαγό, προφανώς δώρο
για το γιατρό.

(∆εξιά) Ασθενείς αναμένοντες τη σειρά τους

για εξέταση. Σκηνές ιατρείου από Αττικό
ερυθρόμορφο αρύβαλλο, που είναι γνωστός
ως ο « αρύβαλλος της κλινικής» . Αποδίδε-
ται στον ζωγράφο της κλινικής
( 480-470 π.χ., Μουσείο Λούβρου ).

( Εικ. 24 )

(Αριστερά) Γιατρός καθήμενος εκτελεί αφαί-

μαξη ασθενούς που στέκεται όρθιος. Κάτω η
λεκάνη για τη συλλογή του αίματος.

(∆εξιά) Ασθενής με χιαστί επίδεση στον αρι-

στερό βραχίονα .
(Σκηνές από ερυθρόμορφο αρύβαλλο, Μου-
σείο Λούβρου).

( Εικ. 25 )

Έτσι, βασικός σκοπός του γιατρού ήταν, κατά τον Ιπποκράτη, να ασχοληθεί με το άτομο
και όχι με μια μεμονωμένη ασθένεια. Η ίαση στηριζόταν στη σκέψη ότι η φύση έχει στην κατοχή
της τρομακτικές δυνάμεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη θεραπεία, τις οποίες ο γιατρός
έχει υποχρέωση να προσεγγίσει με σεβασμό και να τις χρησιμοποιήσει. Ως κύριο βοηθητικό μέσο
στη θεραπευτική διαδικασία θεωρούνταν η δίαιτα, ενώ η χειρουργική επέμβαση στην ιπποκρατική
σχολή ήταν σπάνια και αποτελούσε το έσχατο καταφύγιο μετά την εξάντληση όλων των άλλων
δυνατοτήτων.
Ο Ιπποκράτης καθιέρωσε τον επιστημονικό τρόπο εξέτασης του ασθενούς παρά την κλί-
νην, αναζήτησε εκείνα τα «ορατά» σημεία που βασίζονται στην επισκόπηση και την ψηλάφηση,
45
καθώς επίσης τα «ακουστά», δηλαδή τα υποκειμενικά, συμπτώματα που αναφέρει ο ασθενής. Σε
περίπτωση που δεν ήταν δυνατό να σχηματίσει άμεση αντίληψη για την πάθηση, κατέφευγε σε
άλλα βοηθητικά μέσα, στα λεγόμενα «παρακλινικά», προκειμένου να κάνει σωστή διάγνωση.
Ο Ιπποκράτης ήταν ο πρώτος που αποτόλμησε να αποτινάξει από τη συνείδηση των αν-
θρώπων την πεποίθηση ότι όλες οι νόσοι και η θεραπεία τους υπόκεινται στην βούληση των
θεών. Ακόμη κι η « Ιερή νόσος» , δηλαδή η επιληψία , σύμφωνα με την ορθή γνώμη του Πατέρα
της Ιατρικής, είναι μία νόσος σαν τις άλλες , η οποία δύναται να καταπολεμηθεί με τα ίδια φυσικά
μέσα που χρησιμοποιούσαν οι ιατροί της εποχής του.
Με αυτόν τον τρόπο ο Ιπποκράτης εισάγει νέες θεραπευτικές αντιλήψεις , απορρίπτοντας
πλέον την πίστη ότι όλες οι ασθένειες είναι θεόσταλτες , περιθωριοποιώντας έτσι και τις θαυμα-
τουργικές ιάσεις του Ασκληπιού και τις δεισιδαιμονίες και μαγικές θεραπείες των ανθρώπων.
Η διδασκαλία και τα δόγματα του Ιπποκράτη, η διαγνωστική του μέθοδος και οι παρατη-
ρήσεις του σχετικά με τις διάφορες ασθένειες αποτέλεσαν το γνώμονα που ακολούθησαν γενιές
ολόκληρες γιατρών. Η Ιπποκρατική ιατρική θεωρείται πράγματι ως η πρώτη προσπάθεια να συλ-
λάβει ο άνθρωπος επιστημονικά-ορθολογιστικά την ιατρική τέχνη και αποτέλεσε τον πυλώνα για
την εξέλιξη προς τη σύγχρονη ιατρική. ( Βαρβαρούσης Ι.- 2001).

46
 5.7. Φιλοσοφία και Ιατρική
Όταν η φιλοσοφία κυριάρχησε , παραμερίζοντας την μυθολογία , η ιατρική άρχισε να α-
ντιμετωπίζει τα προβλήματα του ανθρώπινου οργανισμού με περισσότερο κριτικό πνεύμα. Ερω-
τήματα, που πριν από μερικά χρόνια είχαν αυτονόητες απαντήσεις, άρχισαν πάλι να εγείρονται
από φωτισμένα πνεύματα της εποχής.
Η διαλεκτική μέθοδος, που υιοθέτησε πρώτος ο Σωκράτης, και η δοξογραφία παίρνουν
την θέση των μύθων και οι ιατροί επιχειρούν πλέον να στηρίξουν τις θεωρίες τους, βασιζόμενοι
σε παλαιότερες θέσεις και απόψεις συναδέλφων τους. Ιδρύονται οι σχολές των δογματικών και
των εμπειρικών , των μεθοδικών και πνευματικών. Μέσα από το κράμα των ιατρικών «αιρέσεων»
ξεπήδησε ο «εκλεκτός» Γαληνός, που ενοποίησε την ιατρική σκέψη και θεώρηση του ανθρώπινου
οργανισμού και κατάφερε να συγκεράσει τις απόψεις των προηγούμενων Σχολών.
Το «Ipse dicit» του δεύτερου μετά τον Ιπποκράτη ιατρού ποδηγέτησε την ιατρική σκέψη
επί –14- αιώνες μέχρι την Αναγέννηση. Τότε, φωτισμένα μυαλά τόλμησαν να ανασκευάσουν με
ρεαλισμό και επιτυχία τις ιερές και προστατευόμενες από τη εκκλησία απόψεις του μεγάλου Περ-
γαμηνού και να υποστηρίξουν νέες ιδέες, κατακρημνίζοντας τις αυθεντίες από την cathedra τους
και οδηγώντας στο «φωτεινό» δρόμο του ∆ιαφωτισμού.
Η ταύτιση Ιατρικής και Φιλοσοφίας, όχι μόνο στα αμφιθέατρα των φημισμένων Ιατροφι-
λοσοφικών Σχολών, αλλά και στην άσκηση της επιστήμης, μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα , είναι
πασιφανής. Με την πρόοδο όμως της τεχνολογίας , η Ιατρική πλησίασε για άλλη μία φορά, μετά
το φαινόμενο της άνθισης του 17ου αιώνα, του καλούμενου αιώνα των φυσικών επιστημών , τις
θετικές επιστήμες. Η υποστήριξη μιας θεωρίας με γνώμονα τη διαλεκτική μέθοδο εγκαταλείφθηκε
παραχωρώντας τη θέση της σε νεώτερα μέσα, την πειραματική μελέτη και στατιστική ανάλυση.
Σήμερα, επομένως, η ιατρική επιστήμη εμφανίζει ενιαίο πρόσωπο όσον αφορά την αντιμετώπιση
των προκλήσεων και των προβλημάτων που ανακύπτουν καθημερινά. Οι γνώσεις ωστόσο που
μας παρέχουν τα παλαιά βιβλία και χειρόγραφα της ιατρικής πρέπει να διερευνώνται ενδελεχώς,
γιατί οι πληροφορίες τους , αν και παρωχημένες , πολλές φορές μας δίδουν το ερέθισμα για την
«ανακάλυψη» νέας θεώρησης μιας νόσου ή μιας θεραπευτικής τεχνικής, η οποία ήταν επιμελώς
κρυμμένη μέσα στα ξεθωριασμένα γράμματα.
Η νόσος του Pott και το σύνδρομο Αδαμαντιάδη-Behcet, για να αναφέρουμε μόνο δύο
παραδείγματα , έχουν περιγραφεί σε βαθμό ικανοποιητικό στα συγγράμματα της Ιπποκρατικής
Συλλογής. Καθημερινά, επίσης, νέα παραδείγματα προστίθενται , που ενισχύουν την άποψη της
αξίας της ιστορικής μελέτης. Αξίζει να αναφέρουμε τη μέθοδο εξαίρεσης των κιρσοειδών διευρύν-
σεων του Ορειβασίου (4ος αι. μ.Χ.). Ο μεγάλος Βυζαντινός ιατρός , εφαρμόζοντας τεχνικές των
αρχαίων Ελλήνων , αφαιρούσε τους κιρσούς κατά τμήματα, στα σημεία που ήταν επηγερμένοι και
έλκοντας με «κιρσουλκό» τα ενδιάμεσα τμήματα των φλεβών. Η μέθοδος που είχε αισθητικά
πλεονεκτήματα έναντι της αφαίρεσης με συνεχή τομή, εφαρμόσθηκε και πάλι από τον S. RivIin-
που προφανώς αγνοούσε τον Ορειβάσιο- το 1975 και δημοσιεύθηκε στο British journaI of Sur-
gery. Την ίδια ευχάριστη έκπληξη δοκιμάσαμε όταν, μελετώντας το κεφάλαιο των πλαστικών εγ-
χειρήσεων του Ορειβασίου, διαπιστώσαμε ότι τεχνικές λεπτομέρειές του, όπως η χρήση μοσχευ-
μάτων μεγαλυτέρας έκτασης του τετραγώνου ελλείμματος που αφαιρούσε και η σύσταση διατή-
ρησης του υποδορίου ιστού προς αποφυγή νέκρωσης, ήταν πρωτοποριακές ιδέες που επανασυ-
στήθηκαν το 1997 από τον Μ. Cedars σε άρθρο του στο «PΙastic and Reconstructive Surger».
Oυδέν καινόν υπό τον ήλιον.
Η ιστορική μελέτη αποκαλύπτει ότι, από τα χρόνια του Ιπποκράτη, η αμφισβήτηση των
ιδεών του, της ορθολογιστικής προσέγγισης του πάσχοντα, της θεραπείας και προσφοράς αλ-
τρουιστικής βοήθειας, κυρίου έργου της ιατρικής, επαναλήφθηκε αρκετές φορές. Η ιατρική απο-
προσανατολίσθηκε και περιπλανήθηκε σε ατραπούς που απομάκρυναν τον ιατρό από το προσκέ-
φαλο του ασθενούς και η πλάστιγγα έγειρε προς αλλότριες ιδέες και κυρίως προς τους τεχνολογι-
κούς εξοπλισμούς. Χωρίς να υποτιμάται η θετική σημασία του τελευταίου παράγοντα , φαίνεται
ότι «η θεία πρόνοια» κάθε φορά επανέφερε στον ορθό δρόμο, υπό τη σκιά του αθανάτου πλατά-
νου, την παρεκκλίνουσα της πορεία της , ιατρική. Η πρώτη «παρέκκλιση» έγινε από τα ίδια τα
παιδιά του Ιπποκράτη, τους δογματικούς. Η σημαντικότερη έγινε τον 17ο αιώνα από τους ιατρούς
που αυτοπεριορίσθηκαν στα εργαστήρια για να προσφέρουν την άνθιση της τεχνολογικής προό-
δου. Η σταυροφορία του Sydenham επανέφερε τους ιατρούς στον ορθόδοξο Ιπποκρατικό δρόμο.
Ακολούθησαν οι νέες «αιρέσεις» του 18ου αιώνα, που αποδείχθηκαν ανεπαρκείς να αντι-
μετωπίσουν τα δόγματα του μεγάλου Κώου , η υλιστική θεώρηση του 19ου αιώνα και η αλματώ-
47
δης τεχνολογική πρόοδος του 20ου , με τις αντίστοιχες επιπτώσεις. Σε κάθε περίπτωση –ακόμη και
στην τελευταία –κύμα νεοΐπποκρατισμού επαναφέρει τους ιατρούς στο λειτούργημά τους. Η τε-
χνολογία δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσο. Η Κλειώ υπενθυμίζει : «Ο γιατρός δεν είναι τεχνίτης»
και ο «άνθρωπος μηχανή», όπως φαντάσθηκαν οι ιατροί του 17ου αιώνα, αλλά ενιαία ψυχοσωμα-
τική οντότητα, όπως πρώτος καθόρισε ο Ιπποκράτης. Στην εποχή μας , η Κλειώ, ξετυλίγοντας τις
ιστορικές περγαμηνές της, πάλι προσκαλεί ιατροφιλοσόφους με ολοκληρωμένη προσωπικότητα,
να πλησιάσουν εκ νέου την κλίνη του ασθενούς, να πιάσουν προσεκτικά τον σφυγμό του, να α-
κούσουν λεπτομερώς το ιστορικό του, να προχωρήσουν στην ιπποκρατική εξέταση του «σκο-
πείν» και τη φυσική εξέταση κατά την «ιπποκρατική μέθοδο», πριν κοιτάξουν βιαστικά την μα-
γνητική τομογραφία. Και τούτο δεν είναι ρομαντική επιθυμία, είναι επιτακτική ανάγκη της πρακτι-
κής εποχής μας. ( Λασκαρατος Ι.- 2003 ) .

48
Κεφάλαιο Γ
Η Ιατρική μετά τον Ιπποκράτη
1. Ελληνιστικά Χρόνια
1.1 Αλεξανδρινή Περίοδος - Ελληνορωμαϊκή Ιατρική

Κατά την τρίτη εκατονταετηρίδα π.Χ. η πνευματική ανάπτυξη μεταφέρθηκε από την κυ-
ρίως Ελλάδα στην Αλεξάνδρεια. Ιδρύθηκε το 331 π.Χ., αναδείχθηκε σε σπουδαίο πνευματικό κέ-
ντρο και θεωρήθηκε πυρήνας του ελληνικού πολιτισμού. Εκεί ιδρύθηκε το περίφημο Μουσείο και
η Βιβλιοθήκη, όπου συντάχθηκε ο Αλεξανδρινός Κώδικας, συγκεντρώθηκαν, καταγράφηκαν και
αρχειοθετήθηκαν όλα τα μεγάλα έργα της κλασικής εποχής και δόθηκε νέα πνοή στις επιστήμες
από φιλόπονους συλλέκτες και σχολιαστές, τους γνωστούς Αλεξανδρινούς Γραμματικούς, χάρη
στους οποίους διασώθηκε η πνευματική κληρονο-
μιά του ελληνισμού και παραδόθηκε μέχρι τις μέ-
ρες μας. Κατά τον Ευστάθιο, επίσκοπο Θεσσαλονί-
κης και μελετητή των κλασσικών γραμμάτων, η
βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας περιελάμβανε περί-
που ενάμιση εκατομμύριο τόμους. ∆υστυχώς, αυ-
τός ο πνευματικός πλούτος σχεδόν καταστράφηκε
από πυρκαγιές που ξέσπασαν στις αρχές του 1ου
αιώνα π.Χ. Η Ιατρική της Σχολή εστίασε τη μελέ-
τη της στην ανατομία και τη φυσιολογία ευνοώ-
ντας έτσι τη χειρουργική.
Στο διάστημα αυτό άρχισε να αναπτύσ-
σεται και η ρωμαϊκή ιατρική, η οποία βασίστηκε
αρχικά σε θρησκευτικές αντιλήψεις των Ετρού-
σκων και στη συνέχεια στην ελληνική ιατρική, την
οποία γνώρισαν οι Ρωμαίοι στα ελληνιστικά χρόνι-
α.

(Επάνω) ∆ιοσκουρίδης ο Πεδάνιος

Ο ∆ιοσκουρίδης δίδαξε φαρμακολογία όχι
μόνο στη Ρώμη αλλά και στη Μικρά Ασία και
τις Αραβικές χώρες της Μεσογείου.
(Εικ. 26)

(∆εξιά) Πολεμιστής επιδένει το χέρι τραυμα-

τισμένου συμπολεμιστή του. Ερυθρόμαυρος
κρατήρας του 4ου αιώνα π.χ.
(Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας)
(Εικ. 27)

Γενικά, η ρωμαϊκή παρουσία στο χώρο αυτό θα μπορούσε να αξιολογηθεί από ελάχιστη
ως μηδαμινή. Από τους σημαντικότερους Ρωμαίους μελετητές της ιατρικής ήταν ο Κέλσος (25
π.Χ.-50 μ.Χ.) που έζησε στις αρχές των χριστιανικών χρόνων και θεωρήθηκε ως ο πιο ευφυής
νους στην ιστορία της κλασικής Ιταλίας. Έγραψε πολλά έργα, από τα οποία ένα ιατρικού περιε-
χομένου, το «Περί ιατρικής». Μετέφρασε ελληνικά κείμενα στα λατινικά, όπου ξεχωρίζουν κεφά-
λαια σχετικά με τη χειρουργική, τη φαρμακευτική και διαιτητική. Αναβίωσε τις ξεχασμένες διδα-
σκαλίες του Ιπποκράτη και των προγενέστερων γιατρών, ενώ τόνισε ιδιαίτερα το φαινόμενο της
49
 φλεγμονής. Ο προσδιορισμός, για παρά-
δειγμα των τεσσάρων συμπτωμάτων- άλ-
γος, ερυθρότητα, θερμότητα, οίδημα- οφεί-
λονται σε παρατηρήσεις του Ιπποκράτη.

Ρωμαϊκό τεχνητό σκέλος του 300 π.Χ. που

βρέθηκε σε τάφο της Capua Ιταλίας και ε-
κτίθετο στο Βασιλικό κολέγιο χειρούργων
του Λονδίνου, αλλά καταστράφηκε κατά
τον βομβαρδισμό της πόλης από τους Γερ-
μανούς το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ήταν κατασκευασμένο από τεμάχια μετά-
λου προσαρμοσμένα σε σκελετό ξύλου και
είναι το παλαιότερο γνωστό διασωθέν τε-
χνητό μέλος.
(Εικ. 28)

Επίσης, τα τραύματα, οι κήλες, οι

υδροκήλες, οι ομφαλοκήλες μελετήθηκαν
από τον Κέλσο με ιδιαίτερη προσοχή. Περιέγραψε ακόμη πλαστικές εγχειρήσεις, εγχειρήσεις κιρ-
σών, την απολίνωση των αγγείων και τη νάρκωση, πράγμα που σημαίνει ότι ίσως να εφαρμόζο-
νταν παρόμοιες επεμβάσεις ήδη από τα αλεξανδρινά χρόνια.

∆άκτυλο ποδιού που βρέθηκε σε μούμια

και εκτίθεται στο Μουσείο του Καΐρου εί-
ναι πιθανότατα το αρχαιότερο γνωστό
προσθετικό μέλος, κατασκευασμένο από
ξύλο και δέρμα.
Χρονολογείται στο 1000 με 700 π.Χ, ήταν
εύκαμπτο και πιθανότατα λειτουργικό.
Φέρει μάλιστα ίχνη φθοράς από την χρή-
ση και ήταν συνδεδεμένο με ένα «καλά
επουλωμένο» σημείο ακρωτηριασμού.
(Εικ. 29)

Στους σπουδαιότερους γιατρούς

που αναδείχθηκαν στον ελληνικό χώρο,
και ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια, ανήκει ο
Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος. Ο Ηρόφιλος (340-285 π.Χ.) από την Χαλκηδόνα σπούδασε στην
Κω με δασκάλους τον Πραξαγόρα και το Χρύσσιπο. Στη συνέχεια ίδρυσε Σχολή Ανατομίας στην
Αλεξάνδρεια. Στις έρευνες του που βασίστηκαν κυρίως στη δημόσια ανατομική εξέταση πτωμά-
των, οφείλεται ένας μεγάλος αριθμός νέων γνώσεων για το ανθρώπινο σώμα, καθώς επίσης νέες
μέθοδοι και ορολογία. ∆ιατύπωσε με σαφήνεια την πραγματική λειτουργία του εγκεφάλου και της
καρδίας, η οποία μέχρι τότε θεωρούνταν ως το κέντρο της πνευματικής δύναμης. Ασχολήθηκε
ιδιαίτερα με τα τραύματα, τα κατάγματα και τα εξαρθρήματα και έγραψε τρία βιβλία ανατομίας
και ένα μαιευτικής.
Ο Ερασίστρατος (310-250 π.Χ.) από την Κω πήρε τις πρώτες ιατρικές του γνώσεις από
τους δασκάλους του Χρύσιππο και Μητρόδωρο, οι οποίοι ανήκαν στην Ιατρική Σχολή της Κνίδου.
Κινήθηκε στα ίχνη του Ηρόφιλου, αλλά ενδιαφέρθηκε πιο πολύ για τη φυσιολογία και τη συγκρι-

50
τική ανατομία. Στην Αλεξάνδρεια ασχολήθηκε με την έρευνα της παθολογικής ανατομικής, τη
φυσιολογία και την παθολογία. Απέφευγε τις φλεβοτομές και συνιστούσε την περίδεση των αι-
μορραγούντων τραυμάτων.

Ευθειασμός της σπονδυλικής στήλης με ανάρ-

τηση από κλίμακα (Μικρογραφία του Ms. Par
Gr.2247, c210v).
Η μέθοδος του Ιπποκράτη διαιωνίστηκε με την
εικονογράφηση του Απολλώνιου Κιτιέα.
(Εικ. 30)

Στην ίδια περίοδο, Έλληνες γιατροί που μετοίκισαν στην Ιταλία ακολούθησαν γενικά- με
ορισμένες εξαιρέσεις- τις γραμμές που είχε χαράξει ο Ιπποκράτης και οι δάσκαλοι της Αλεξάνδρει-
ας. Μεταξύ αυτών, ενδεικτικά, αναφέρουμε ορισμένους που ασχολήθηκαν με την ορθοπεδική: Ο
Αρκάγαθος (129 π.Χ. περίπου) που άσκησε την ιατρική στη Ρώμη και λόγω της ενασχόλησής του
με τους τραυματισμούς του δόθηκε το όνομα vulnerarius, που σημαίνει «χειρουργός τραυμά-
των».

Σκηνές από την εικονογράφηση του έργου του Ανάταξη του ώμου
Απολλωνίου του Κιτιέα που παριστάνουν ανα- Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, Φλωρεντία, ms. 74,7
τάξεις εξαρθρημάτων. α) εμβολή (ανάταξη) (Εικ. 32)
αγκώνα, β) εμβολή κάτω γνάθου, γ) εμβολή
σπονδύλων και δ) εμβολή μηρού. Κωδικός plut.
74, 7 της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης της Φλω-
ρεντίας, c. 194v, 198v, 202v και 209r.
(Εικ. 31)
51
 Ο Ασκληπιάδης (124-40 π.Χ.) που σπούδασε στην Αθήνα και την Αλεξάνδρεια, περιόριζε
την άσκηση της ιατρικής στη διαιτητική, τη γυμναστική και τη λουτροθεραπεία, έδινε δε μεγάλη
σημασία στις μαλάξεις του σώματος, στις ενεργητικές και παθητικές κινήσεις και στα ψυχρά λου-
τρά, γι’ αυτό κι ονομάστηκε «ψυχρολούτης».
Ο Ρούφος (98-117 π. Χ.) που άσκησε
την ιατρική στη Ρώμη και ασχολήθηκε ιδιαίτερα
με ουρολογικές και γυναικολογικές παθήσεις,
προς δε επινόησε και αρκετά χειρουργικά εργα-
λεία.
Ο Σωρανός που γεννήθηκε στο β΄. μισό
του 1ου αιώνα μ.Χ. ,έγραψε αρκετά έργα από τα
οποία σώζονται τέσσερα: «Περί σημείων καταγ-
μάτων», «Περί επιδέσμων» και «Περί γυναικεί-
ων Γ και ∆».
Ο Αρεταίος που έζησε το 2ο αιώνα μ.Χ.
ασχολήθηκε με την ανατομία και απέδιδε μεγά-
λη σημασία στις δυνάμεις του οργανισμού που
ονόμαζε «ζωτική δύναμη». Περιέγραψε πολλές
παθήσεις, όπως η ισχιαλγία, η αρθρίτιδα, η φθί-
ση και η παράλυση, ενώ εκπληκτική θεωρείται η
αναφορά του στον τέτανο.
Γνωστοί γιατροί που ασχολήθηκαν επί-
σης με τη χειρουργική, είναι μεταξύ άλλων οι
Ζώπυρος, Απολλώνιος, Σώστρατος και άλλοι. (
Βαρβαρουσης Ι. -2001 ).
Ο ∆ιοσκουρίδης διδάσκει σε μαθητές του τις
φαρμακολογικές ιδιότητες διαφόρων βοτάνων
που περιλαμβάνονταν μέσα στο σύγγραμμά
του «DE MATERIA MEDIKA»
(Εικ. 33)

52
 2. Γαληνική Ιατρική
2.1. Γαληνός: Βιογραφία
Ο Γαληνός γεννήθηκε στην Πέργαμο της Μικράς Ασίας το 129 μ.Χ. Οι δάσκαλοι του Φικι-
ανός, Ήρος, Στρατόνικος, ο στωικός Φιλοπάτορας και ο εμπειρικός Αισχρίωνας ακολουθούσαν την
ιπποκρατική διδασκαλία και του μετέδωσαν και τις πρώτες φιλοσοφικές σκέψεις. Όταν ενηλικιώ-
θηκε πήγε στη Σμύρνη, όπου διδάχθηκε την ανατομική από τον Πέλοπα. Στη συνέχεια, ταξίδεψε
στην Κόρινθο και ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Αλεξάνδρεια με την καθοδήγηση φημισμέ-
νων γιατρών, όπως ο Ηρακλειανός και ο Ιουλιανός. Μετά την επιστροφή του στην Πέργαμο σε
ηλικία 28 ετών, του ανατέθηκε από τον αρχιερέα της πόλης η ιατρική φροντίδα των τραυματι-
σμένων μονομάχων και των αθλητών γενικότερα. Στα 35 του χρόνια πήγε στη Ρώμη, όπου α-
σκούσε την ιατρική και συγχρόνως δίδασκε.

Γαληνός
(Εικ. 34)

Οι απόψεις του έγιναν ευρύτατα γνωστές και τα συγγράμματα του έγιναν αμέσως αποδε-
κτά. Απέκτησε σημαντικούς φίλους και θαυμαστές, ήταν μάλιστα ο προσωπικός γιατρός του αυ-
τοκράτορα-φιλόσοφου Μάρκου Αυρήλιου. Προσηλωμένος πεισματικά στην πειραματική και κλινι-
κή έρευνα απέκτησε γενική εκτίμηση και φήμη. Αμφισβητήθηκε, όμως, επειδή εγκατέλειψε τη
Ρώμη τη στιγμή που είχε ξεσπάσει λοιμός.
Περιηγήθηκε σε διάφορα μέρη, όπως η Κύπρος, η Παλαιστίνη, η Συρία, η Μακεδονία και
η Θράκη, για να επανέλθει τελικά στην Πέργαμο. Τότε, οι δύο αυτοκράτορες Λούκιος Βέρος και
Μάρκος Αυρήλιος κάλεσαν τον Γαληνό να επιστρέψει στη Ρώμη, πράγμα που έκανε. Εκεί πέρασε
το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του που έκλεισε το 196 μ.Χ. ( Βαρβαρουσης Α. -2001 ).

53
 2.2. Το Γαληνικό Έργο
Το έργο του Γαληνού είναι πολύπλευρο και ασχολείται όχι μόνο με την ιατρική, αλλά και
τη φιλοσοφία, φιλολογία και ρητορική. Ο Γαληνός ήταν ιδιαίτερα γόνιμος συγγραφέας. Έγραψε
περίπου 400 συγγράμματα, από τα οποία έχουν διασωθεί 83 βιβλία, που με βεβαιότητα μπορούν
να αποδοθούν στον ίδιο και 19 αμφίβολα. Το μεγαλύτερο ιατρικό μέρος του συγκεντρώθηκε από
τον Kuhn και εκδόθηκε στη Λειψία, σε είκοσι τόμους. Πολλά χειρόγραφα του καταστράφηκαν
κατά την πυρκαγιά που ξέσπασε στο τέμπλο της Ειρήνης, λίγο πριν από τον θάνατο του Κομμό-
δου. Τα έργα του γράφτηκαν όλα στην Ελληνική, γεγονός που αποδεικνύει ότι ο Γαληνός ήταν
Έλληνας, αλλά ορισμένα έχουν διασωθεί μόνο σε αραβικές, λατινικές και εβραϊκές μεταφράσεις,
ενώ άλλα που φέρουν το όνομα του, θεωρούνται νόθα (ψευδο-γαληνικά).
Το ιατρικό έργο του Γαληνού καλύπτει ευρύ φάσμα της τέχνης, από την ανατομική και
φυσιολογία, τη Materia Medica, τη χειρουργική, την ορθοπεδική, την υγιεινή, την οφθαλμολογία,
την ωτορινολαρυγγολογία, τη μαιευτική και γυναικολογία, μέχρι την ιατρική ηθική και δεοντολο-
γία. Όλη η ανάπτυξη της ιατρικής μέχρι την εποχή του επαναλαμβάνεται, όπως ορθά παρατηρεί ο
Neuburger, «οντογενετικώς στις μελέτες του». ( Λασκαρατος Ι.- 2003 ).

2.2.1. Τραυματολογία- Επιδεσμολογία

Η συμβολή του Γαληνού στην τραυματολογία είναι τεράστια. Η ανατομική ορολογία που
χρησιμοποιεί στα κείμενα του σχετικά με την επιδεσμολογία, η χειρουργική πρακτική που εφάρ-
μοζε κυρίως σε μονομάχους και αθλητές, καθώς επίσης και η χρήση διαφόρων ειδών χειρουργι-
κών εργαλείων αποτελούν στοιχεία που δικαιώνουν την ιστορική προσφορά του.
Σήμερα είναι αποδεκτός ο βασικός
κανόνας της ιατρικής και κάθε επιστήμης,
ότι τίποτα δεν είναι βέβαιο χωρίς την πει-
ραματική απόδειξη. Κανένα πείραμα δεν
έχει επίσης αξία χωρίς τη λογική επεξερ-
γασία των αποτελεσμάτων του (τελεολο-
γία). Πείραμα και τελεολογία διασφαλίζουν
το αλάθητο. Αυτή ακριβώς την αρχή ακο-
λούθησε και ο Γαληνός, ο οποίος, βελτιώ-
νοντας τη χειρουργική πρακτική του προ-
κατόχου του Ιπποκράτη, χρησιμοποιεί
τους όρους «το ταχύ», «το ανώδυνο» και
«το ασφαλές», που αποτελούν αξίωμα
διαχρονικό της χειρουργικής.
Σύμφωνα με το σύστημα του, η
«χειρουργία», που διακρίνεται σε σύνθεση
και διαίρεση, αποτελεί τη μέθοδο εκείνη,
με την οποία απομακρύνονται από το σώ-
μα ξένοι ιστοί ή θεραπεύονται έλκη με την
εφαρμογή τομών ή καυτηριασμών. Η ανά-
ταξη καταγμάτων και εξαρθρημάτων και η
αποκατάσταση ιστικών ελλειμμάτων (ρι-
νός, ώτων, χειλέων) ανήκουν στη σύνθε-
ση, ενώ είδη διαίρεσης είναι οι ακρωτηρι-
ασμοί, η αφαίρεση φλεβών και οι καυτη-
ριασμοί.
Στρατιώτης θεραπεύει το τραύμα στο μηρό Το πλούσιο έργο του σχετικά με
συμπολεμιστή του. την ανατομική αναφέρεται κυρίως στην
Στήλη Τραϊανού, Ρώμη. τραυματολογία και στηρίζεται στη μελέτη
(Εικ. 35) της ανατομίας των ζώων (πιθήκων, χοί-
ρων, ίππων, σκύλων) και πολύ λιγότερο
ανθρώπινων πτωμάτων (ληστών και βαρ-

54
βάρων). Ο Γαληνός περιέγραψε αναλυτικά περισσότερους από τριακόσιους μυς του σώματος και
των άκρων με τις λειτουργίες τους, την παθητική κίνηση και την ακούσια σύσπαση, που την ονό-
μαζε «τονική σύσπαση».
Ο Γαληνός ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον τομέα της επιδεσμολογίας, τον οποίο θεωρούσε
ως θεμελιώδους σημασίας για την αποκατάσταση ορθοπεδικών παθήσεων . Στο έργο του «Περί
επιδέσμων» κάνει εκτεταμένη αναφορά στους ορθούς τρόπους επίδεσης των τραυμάτων βασιζό-
μενος στην πείρα των Αιγυπτίων θεραπευτών και στον Ιπποκράτη. Οι επίδεσμοι ήταν υφασμάτι-
νες ταινίες επιμήκεις, που διακρίνονταν ως προς το υλικό κατασκευής τους σε λινούς, δερμάτι-
νους και μάλλινους, ως προς τον τρόπο κατασκευής τους σε υφαντούς και πλεκτούς, ως προς τον
τρόπο εφαρμογής τους σε περιτυλισσόμενους, σχιστούς και συρραπτικούς και ως προς το είδος
τους σε υποδεσμίδες, οθόνια και σπληνία.
Επίσης, ανάλογα με τον τρόπο επίδεσης των επιδέσμων χρησιμοποιούσε ο Γαληνός και
διαφορετικά ονόματα, όπως κριός, καρκίνος, γεράκι, λαγός, χελώνα και άλλα. Για να αποκτήσουν
κάποια σκληρότητα οι επίδεσμοι, εμβαπτίζονταν σε κερί (κηρωτοί) ή πίσσα (πισσηροί) και έπρεπε
οπωσδήποτε να είναι καθαροί, άσηπτοι και να αλλάζονται τακτικά, ιδιαίτερα όταν γίνονταν ρυπα-
ροί από τα εκκρίματα των τραυμάτων και των πληγών. ( Βαρβαρουσης Α.- 2001 ).

2.2.2. Ανατομία-Χειρουργική

Ο Γαληνός ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την ανατομία του ανθρώπινου σώματος και ειδικό-
τερα για την ανατομία των ο-
στών, που την ανέπτυξε σε τρία
πονήματα: «Περί των οστών
τοις εισαγομένοις», «Περί ανα-
τομικών εγχειρίσεων βιβλίο Α»
και «Περί ιατρού». Στα συγ-
γράμματα αυτά περιγράφονται
τα κρανιακά οστά, η γνάθος και
τα δόντια, το βραχιόνιο και το
αντιβράχιο, η σπονδυλική στή-
λη, τα μετατάρσια και ο ταρσός,
ο μηρός, η επιγονατίδα, η κνήμη
και άλλα.
Τα οστά σύμφωνα με
τη διδασκαλία του Γαληνού χα-
ρακτηρίζονται ως «σκληρότατα
και ξηρότατα του ζώου μόρια»
θεωρούνται πολύ σημαντικά,
γιατί στηρίζουν τα μαλακά μό-
ρια. ∆εν είναι όλα όμοια, αλλά
διακρίνονται ως προς το μέγε-
θος τους σε μεγάλα, κοίλα και
εμμύελα. Η επίφυση και η διά-
φυση τους είναι επίσης διαφο-
ρετική, ενώ ο συνδυασμός τους,
που γίνεται με δύο τρόπους,
∆ιδασκαλία-Πειραματική και Κλινική Έρευνα-Θεραπεία- κατ’ άρθρον ή κατά σύμφυση,
Φιλοσοφία. Ο Γαληνός –εκτός από την αναλυτική πειρα- δημιουργεί το σκελετό. Η κατα-
ματική έρευνα, την κλινική ιατρική, και την φιλοσοφία- στροφή των οστών και η ανα-
ασχολήθηκε εντατικά με τη Φαρμακευτική και τη Χει- γέννηση τους είναι ένας τομέας
ρουργική θεραπεία χωρίς ωστόσο να παραμελεί τη διδα- που αποτέλεσε επίσης αντικείμε-
σκαλία όπως δείχνουν οι τέσσερεις νο μελέτης του Γαληνού. Ιδιαί-
χαρακτηριστικές εικόνες τερα ασχολήθηκε με την οστεο-
(Εικ. 36) μυελίτιδα, για τη θεραπεία της
οποίας πρότεινε αφαίρεση του
πάσχοντος οστού με χειρουργική επέμβαση. Το μυϊκό σύστημα περιγράφεται από τον Γαληνό στα
έργα του «Περί ανατομικών εγχειρήσεων», «Περί χρείας των ανθρώπου σώματος μορίων» και
55
«Περί μυών κινήσεως». Χαρακτηριστική είναι η παρουσίαση των διαφόρων λειτουργιών των
μυών, όπως η συστολή και η σύσπαση. Η πρώτη, ειδικότερα, είναι αποτέλεσμα ώσεων που φθά-
νουν μέσω των νεύρων από τον εγκέφαλο στους μυς, ενώ ή δεύτερη ονομάζεται τονική και χα-
ρακτηρίζεται από διάρκεια.
Η λειτουργία των νεύρων, των συνδέσμων και των τενόντων απασχόλησαν τον Γαληνό,
και στα συγγράμματα του μάλιστα «Περί μυών κινήσεως» και «Περί νεύρων ανατομής» φαίνεται
να κάνει διάκριση ανάμεσα σε νεύρα, τένοντες και συνδέσμους. Ειδικότερα , διέκρινε τρία είδη
νεύρων, τα προαιρετικά (εκφύονται από τον εγκέφαλο ή τον νωτιαίο μυελό), τα συνδετικά ή
συνδέσμους (εκφύονται από τα οστά) και τους τένοντες (εκφύονται από τους μυς), και υποστή-
ριξε ότι τα νεύρα που καταλήγουν σε κάποιο μυ χωρίζονται σε μεμβρανώδεις ίνες, οι οποίες ανα-
διαρθρώνονται μέσα στο μυ μέσω του συνδετικού ιστού και δημιουργούν τους τένοντες. Η άπο-
ψη αυτή οδήγησε πολλούς ερευνητές στο συμπέρασμα ότι ο Γαληνός δεν κατόρθωσε στην πραγ-
ματικότητα να διακρίνει με σαφήνεια τα νεύρα από τους τένοντες και τους συνδέσμους.
( Βαρβαρουσης Α.- 2001 ).

56
Κεφάλαιο ∆
1. Η Θρακική Ιατρική και Φιλοσοφία
Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του Ρωμαϊκού κράτους από τη Ρώμη στην Κωνστα-
ντινούπολη, η Θράκη αποτέλεσε τον περίγυρο και το ζωτικό χώρο της, γι’ αυτό υπήρξε και αντι-
κείμενο μέριμνας από την αυτοκρατορική διοίκηση του Βυζαντίου.
Με το όνομα Θράκη οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τη χώρα που βρίσκεται ανάμεσα στο
Αιγαίο πέλαγος και τον ποταμό ∆ούναβη με δυτικό όριο τον ποταμό Αξιό και ανατολικό τα παρά-
λια του Ευξείνου Πόντου. Οι Μακεδόνες βασιλείς Φίλιππος και Αλέξανδρος επεκτείνοντας το κρά-
τος της Μακεδονίας προς τα ανατολικά περιόρισαν τον χώρο της Θράκης με δυτικό όριο τον πο-
ταμό Νέστο. Περιλαμβάνονταν δηλαδή αρχικά στο χώρο της Θράκης, η σημερινή Κεντρική και
Ανατολική Μακεδονία, η ∆υτική και Ανατολική Θράκη, καθώς και όλη η σημερινή Βουλγαρία.
Τον 7ον αιώνα π.Χ. ιδρύθηκαν οι ελληνικές αποικίες στα παράλια της Θράκης από Έλληνες
των νησιών του ανατολικού Αιγαίου και των Ιωνικών πόλεων της Μ. Ασίας. Από τις εκβολές του
Νέστου ως το ∆έλτα του Έβρου ιδρύθηκαν τα Άβδηρα, η ∆ίκαια, η Στρύμη, η Μαρώνεια, ο Ορθα-
γόρια, η Μεσημβρία-Ζώνη, η ∆ρυς και η Σάλη. Στη δυτική παραλία του Εύξεινου Πόντου οι Μιλή-
σιοι ίδρυσαν την Απολλωνία, την Οδησσό, τους Τόμους και την Κάλλατι, ενώ οι Μεγαρείς την
Μεσημβρία.
Η Θράκη γίνεται ρωμαϊκή επαρχία το 46 μ.Χ. με πρωτεύουσα την Πέρινθο. Οι Ελληνικές
πόλεις διατήρησαν το καθεστώς των ελεύθερων πόλεων. Ως την εποχή του ∆ιοκλητιανού (279
μ.Χ.) οι Ρωμαίοι διατηρούν την πολιτική οργάνωση των Ελλήνων και το ελληνικό σύστημα διοί-
κησης. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους
πραγματοποιείται από τους Ρωμαί-
ους αστικοποίηση της Θράκης κατά
το πρότυπο των ελληνικών πόλεων.
Οι κώμες και οι πόλεις της Θράκης
ήταν οργανωμένες σε ένα ομόσπον-
δο σύστημα με συμπολιτείες-κοινά.
Τα χρόνια αυτά ιδρύονται η Τραΐα-
νούπολη, η Πλωτινούπολη (σημερι-
νό ∆ιδυμότειχο) και η Αδριανούπο-
λη.
Η Θράκη είναι η βόρεια χώ-
ρα του Βάκχου, του Ορφέα και του
Άρεως. Η χώρα των μύθων και των
θρύλων, που στις καταπράσινες κοι-
λάδες της ρέει ο ποταμός Έβρος, ο
γιος της νύμφης Ροδόπης και του
Αίμου. Τη Θράκη διάλεξαν για τα
βασίλεια τους οι άνεμοι Ζέφυρος και
Βορέας, οι γιοι της Τιτάνα Αστραίου,
καθώς και το βόρειο άκρο της για
την σύγκρουση των μυθικών Τιτά-
νων, που το αίμα τους πλημμύρισε
το ψηλότερο βουνό της περιοχής,
το οποίο και έλαβε το όνομα Αίμος.
Σύμφωνα με την παράδοση
η Θράκη ήταν μία από τις κόρες του
Ωκεανού. Ήταν δηλαδή αδελφή της
Νεαρή γυναίκα από τη Θράκη φέρει το κεφάλι του Ορ- Ευρώπης, της Ασίας και της Λιβύης
φέα, του Gustavo Moreau (1865) (Αφρικής). Ο Ωκεανός απέκτησε με
( Εικ. 37 ) την Πομφολολυγία δύο κόρες την
Ασία και τη Λιβύη. Με την Παρθε-
νώπη απέκτησε άλλες δύο την Ευ-
ρώπη και τη Θράκη.

57
 Στη Θράκη γεννήθηκε και ο Ορφέας, από τον Θράκα βασιλέα Οίαγρο και την νύμφη Καλ-
λιόπη, ο μυσταγωγός, ο αξεπέραστος μουσικός και ποιητής, ο πρωτοπόρος του Μονοθεϊσμού, της
κοινωνικής και ηθικής ανάπτυξης των Ελλήνων. Αν η προσωπικότητα του Ορφέα παραμένει βυ-
θισμένη μέσα στην αχλή του μύθου, είναι γνωστές από την ιστορία πολλές προσωπικότητες από
τη Θράκη, οι οποίες κατά την κλασική και ελληνιστική αρχαιότητα στάθηκαν φωτισμένοι δάσκαλοι
πολλών συνανθρώπων τους. Πρόκειται για τους Αβδηρίτες: Ο μέγας φιλόσοφος ∆ημόκριτος και ο
μαθητής του Ανάξαρχος, ο σοφιστής Πρωταγόρας, ο μελικός ποιητής Ανακρέων, ο μαθηματικός
Βίων, που ήταν ο πρώτος που διετύπωσε τη θεωρία ότι υπάρχουν μέρη της γης με έξι μήνες η-
μέρα και έξι μήνες νύχτα, ο ιστορικός ∆ιοκλείδης, ο φιλόσοφος Λεύκιππος, ο φιλόσοφος Ασκάνι-
ος, ο γραμματικός Εκαταίος, ο Ευμένης ο Καρδιανός, ο ποιητής Νικαίνετος και ο Ασκληπιάδης από
την Τράγιλο που έζησε τον 4ο π.Χ.αιώνα και ήταν μαθητής του Ισοκράτη. Μετά τον Ασκληπιάδη
εντυπωσιακή ήταν η συμμετοχή τριών Θρακών στη διαμόρφωση της επιστήμης της φιλολογίας, η
οποία άρχισε στην Αλεξάνδρεια την εποχή των Πτολεμαίων, διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου. Αυτοί
ήταν ο διευθυντής της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης, δάσκαλος των βασιλοπαίδων και δεινός φιλό-
λογος, ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος (257-180 π.Χ.περίπου), ο μαθητής του Αριστοφάνη Αρίσταρ-
χος ο Σαμόθραξ (287-145 π.Χ. περίπου) που ξεπέρασε τον δάσκαλο του και θεωρείται ο μεγαλύ-
τερος φιλόλογος της αρχαιότητας και ο μαθητής του ∆ιονύσιος ο Θράξ (170-90 π.Χ.περίπου).
Επίσης, γνωστοί Θράκες ήταν και οι Εύμολπος(ιδρυτής των Ελευσίνιων Μυστηρίων), ο Ορφεύς, ο
Μουσαίος, ο Βορέας, ο Θάμυρις, ο Τηρεύς, ο Λυκούργος, ο Λίνος και η Ωρείθυια. (Περιοδικό Βου-
λή των Ελλήνων-2000 ).

58
 2. ∆ημόκριτος: Ιατρός και Φιλόσοφος
Αναμφίβολα, ο σημαντικότερος ίσως από τους Έλληνες φυσικούς φιλοσόφους και ένας
από τους θεμελιωτές της ατομικής θεωρίας, υπήρξε ο ∆ημόκριτος. Γεννήθηκε στα Άβδηρα της
Θράκης στο 470 ή 460 π.Χ. περίπου, τα οποία σύμφωνα με την παράδοση ίδρυσε ο Ηρακλής
προς τιμή του φίλου του Αβδήρου, υιού του θεού Ερμή, όταν αυτός βοηθώντας τον Ηρακλή στον
όγδοο άθλο του κατασπαράχθηκε από τα άγρια άλογα του βασιλέως των Βιστώνων Θρακών,
∆ιομήδους.
Ο ∆ημόκριτος συνέγραψε –72 –έργα και
διακρίνονται από καθαρότητα ύφους, η οποία
άνετα μπορεί να συγκριθεί με εκείνη των έργων
του Πλάτωνα. Σε ποικιλία γνώσεων και σε σπου-
σπουδαιότητα επιδράσεων στην Ελληνική και
σύγχρονη θεωρητική σκέψη ο ∆ημόκριτος υ-
πήρξε ο Αριστοτέλης του 5ου αιώνα, ενώ η λογι-
κή καθαρότητα του μεταφυσικού του στοχα-
σμού οδήγησε μερικούς να τον θεωρήσουν ίσο,
αν όχι ανώτερο του.
Ο ∆ημόκριτος μεταξύ των άλλων ασχο-
λήθηκε με την Ψυχή και ιδιαίτερα με την δομή
του ανθρωπίνου σώματος. Ως ευγενέστερο
τμήμα του θεωρούσε την ψυχή, η οποία το δια-
ποτίζει παντού, ώστε ένα ψυχικό άτομο να πα-
ρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο σωματικά. Αν και
ο ∆ημόκριτος ήταν αναγκασμένος, σύμφωνα με
τις αρχές του, να θεωρήσει την ψυχή υλική (α-
ποτελούμενη από άτομα σφαιρικά, λεία και κι-
νούμενα με ιδιαίτερο τρόπο, ταυτόσημα με τα
άτομα που συνθέτουν τη φωτιά ), αποδέχεται
την διάκριση ανάμεσα σ’ αυτήν και το σώμα. Tα
∆ημόκριτος
ψυχικά άτομα, που εμποτίζουν τα πάντα, ασκούν
( Εικ. 38 )
διαφορετικές λειτουργίες στα διάφορα όργανα: ο
εγκέφαλος είναι η έδρα του λόγου, η καρδιά του
θυμικού και το συκώτι του επιθυμητικού. Η ζωή διατηρείται με την εισπνοή νέων ατόμων, προς
αναπλήρωση εκείνων που αποβάλλονται με την εκπνοή. Όταν η αναπνοή, και επομένως ο ανε-
φοδιασμός με άτομα, ανακοπεί, το αποτέλεσμα είναι ο θάνατος. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη,
μαζί με το σώμα πεθαίνει και η ψυχή και μάλιστα με την ίδια σημασία του όρου. Έχουν καταγρα-
φεί τρία βιβλία του ∆ημοκρίτου για την ζωολογία και τη φυσιολογία και αποτελούν σημαντική
μαρτυρία σχετικά με τις απόψεις του για τα θέματα αυτά. Ο ∆ημόκριτος πιστεύει ότι ο άνθρωπος
προέρχεται από νερό και χώμα. Συγκρίνει τη δημιουργία του ανθρώπου με την παραγωγή σκου-
ληκιών από το υγρό χώμα. Στα ίδια κείμενα καταγράφονται επίσης οι απόψεις του για την εμβρυ-
ολογία και διάφορα άλλα θέματα σχετικά με τα ζώα, όπως είναι η ανάπτυξη των κεράτων, της
αράχνης και του ιστού της, τα μάτια της κουκουβάγιας κ.α.
Κατά τον ∆ημόκριτο οι αισθήσεις είναι μεταβολές στην ψυχή, προκαλούμενες από εξωτε-
ρικά αντικείμενα ως αποτέλεσμα επαφής, γιατί τα άτομα της ψυχής μόνο από την επαφή τους με
άλλα άτομα μπορούν να δεχθούν επίδραση. Η νόηση είναι κατά βάση όμοια με την αίσθηση.
Προκαλείται από μεταβολές και εναλλαγές. Ο νους αποτελείται από ψυχικά άτομα, συσσωρευμένα
πυκνά, και επομένως μπορεί να προσβληθεί από πολύ λεπτά είδωλα, τα οποία διεισδύουν κατευ-
θείαν σ’ αυτόν χωρίς να διαταράσσουν τα ψυχικά άτομα.
Η ∆ημοκρίτεια καταγραφή ηθικών αρχών είναι η πρώτη που δικαιούται να ονομασθεί «η-
θικό σύστημα», αν και φαίνεται να στηρίζεται περισσότερο σε πρακτική παρά σε θεωρητική βάση.
Όπως ακριβώς στη γνωστική περιοχή υπάρχει μια έσχατη αλήθεια (και συγκεκριμένα τα άτομα και
το κενό), η οποία αντιπαρατίθεται προς τα «κατά συνθήκη» αντικείμενα της αίσθησης (όπως το
γλυκό και το πικρό), έτσι υπάρχει στην περιοχή της ηθικής ένα έσχατο αγαθό, η «ευθυμία», η
οποία αντιπαρατίθεται προς την απόλαυση . «Ευθυμία» είναι «η κατάσταση μόνιμης ψυχικής γα-
λήνης που δεν διαταράσσεται από κανένα φόβο ή καμία δεισιδαιμονία ή συγκίνηση». Σ’ αυτό το
59
σημείο ο ∆ημόκριτος, αν και αναφέρεται προδρομικά στην επικούρεια «αταραξία», διαφέρει από
τον Επίκουρο, ο οποίος θέτει ως αφετηριακό σημείο της ηθικής του την σαρκική απόλαυση. Αλη-
θινή ευχαρίστηση είναι η μεσότητα ανάμεσα στην υπερβολή και την στέρηση και η «ευθυμία»
αποκτάται με την μετριοπάθεια. Η φρόνηση, η οποία είναι αποτέλεσμα επενέργειας της φύσης και
της αγωγής, παρέχει την δυνατότητα ορθής εκλογής .

(Περιοδικό Βουλή των Ελλήνων-2000 ).

60
ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Κεφάλαιο Ε
Μεσαιωνική Ιατρική
1. Γενικά
Με την παρακμή του Ρωμαϊκού κράτους η Ιπποκρατική ιατρική, που συνεχίζει να λειτουρ-
γεί με τους Γαληνικούς ιατρούς, υποβαθμισμένη όμως και μέσα από παραφθαρμένα κείμενα της
γραπτής παράδοσης, πέρασε στις περιοχές της Ιταλίας και στις χώρες της βυζαντινής αυτοκρατο-
ρίας, που από το 330 μ.Χ. κυριάρχησε στο διεθνές επίπεδο μέχρι το 1453.
Πολλά έχουν ειπωθεί, μέχρι τουλάχιστον και τον περασμένο αιώνα, σε βάρος της βυζα-
ντινής προσφοράς στον πολιτισμικό και πνευματικό γενικότερα χώρο, από ορισμένους δυτικοευ-
ρωπαίους διανοητές, όπως τον Voltaire, που καταφερόταν δριμύτατα κατά του Βυζαντίου, θεω-
ρώντας το εστία ραδιουργιών, δολοπλοκιών και δολοφονιών και από τους παπιστές, που στέκο-
νταν με επιφύλαξη ή και μίσος σε καθετί το βυζαντινό.
Η Ελληνική βέβαια παιδεία, που ήδη ανθούσε και ευδοκιμούσε, ιδίως με τη συμμετοχή
της σχολής της Αλεξάνδρειας, είχε δοκιμασθεί κατά τα αρχικά στάδια ανάπτυξης του Βυζαντίου.
Αυτό συνέβη γιατί ο ανατολικός αυτός μεσαίωνας, δηλαδή των περιοχών της επικράτειας του νέ-
ου εκείνου κράτους, είχε κυριαρχηθεί από το θεοκρατικό πνεύμα του Χριστιανισμού, ο οποίος
στην προσπάθειά του να επικρατήσει πολεμούσε με μανία καθετί το εθνικό, που εκπροσωπούσε
βασικά η ελεύθερη φιλοσοφική Ελληνική σκέψη. Ειδικά, η οριακή χρονική στιγμή του 529 μ.Χ.,
όπου ο Ιουστινιανός, καταργώντας τις φιλοσοφικές σχολές, απαγόρευσε ουσιαστικά την αρχαία
ελληνική παιδεία, αποτέλεσε την αφετηρία της πραγματικής έναρξης του βυζαντινού τουλάχιστον
μεσαίωνα.
Στη δυτική Ευρώπη από τον 4ο έως τον 9ο αιώνα ο φεουδαρχικός μεσαίωνας προέκυψε
μετά την προοδευτική κατάρρευση της ρωμαϊκής (δυτικής) αυτοκρατορίας, από την μετανάστευ-
ση και τις επιδρομές των βορείων (βαρβαρικών) λαών και τη γενική οικονομική ύφεση που συ-
μπλήρωσε τη διάλυσή της , ενώ από τον 9ο έως τον 11ο περίπου αιώνα η πνευματική κυριαρχία
της καθολικής εκκλησίας ολοκλήρωσε την εικόνα της εξουσίας. Ενδιαφέρον είναι να τονισθεί ότι,
ενώ στη ∆υτική Ευρώπη δε χρειάσθηκε να πολεμηθεί το αρχαίο ελληνικό πνεύμα από τους εκεί
ηγεμόνες και την καθολική εκκλησία, γιατί ήδη ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός είχε καταστραφεί
από τις γερμανικές φυλές τους πρώτους αιώνες, αντίθετα στην ανατολή ο θρησκευτικός φανατι-
σμός και το απολυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης είχαν πολεμήσει έντονα το ελληνικό πνεύμα,
που το θεωρούσαν φορέα του πολυθεϊσμού και της ειδωλολατρίας.
Σε μεγάλη ένταση υπήρξε η πολεμική αυτή κατά την εποχή του Μεγάλου Αθανασίου και
των Τριών Ιεραρχών, όπου η μόνη σύνδεση με ό,τι ελληνικό από πλευράς κλασικής αρχαιότητας
ήταν η ελληνική γλώσσα και κάποιες αναφορές σε παραδείγματα καλής συμπεριφοράς ή καλών
πράξεων που λαμβάνονται μέσα από τα αρχαία κείμενα. ∆εν υπάρχει αμφιβολία ότι η απόλυτη
ταύτιση και συνεργασία της εκκλησίας με την αυτοκρατορική εξουσία στο βυζάντιο, αυταρχική
και ανελεύθερη, οδήγησε τελικά στην αποσύνθεση της αυτοκρατορίας και την υποδούλωση των
λαών στους δυτικούς ή στους άραβες και τελικά στους Οθωμανούς.
Στο Βυζάντιο, βέβαια, ο ρόλος της εκκλησίας ήταν τεράστιος, καθώς αποτελούσε τη συ-
νεκτική δύναμη του κράτους με την θρησκευτική συνείδηση, που κυριαρχούσε παντού και απο-
τελούσε το θεματοφύλακα της ελληνικής γλώσσας και της θεολογίας φυσικά, που σαν μοναδική
έκφραση φιλοσοφίας της εποχής δέσποζε στον πνευματικό κόσμο του χώρου. Πρέπει όμως να
τονισθεί ότι οι πατέρες της εκκλησίας δεν υπήρξαν εκπρόσωποι ή απολογητές αντιδραστικών κο-
σμικών συμφερόντων, αλλά ειλικρινείς μαχητές, που πρόθεση τους υπήρξε η φιλοσοφική θεμελί-
ωση της νέας θρησκείας και η υποταγή της στη θεολογία της φιλοσοφικής σκέψης με τη συμφι-
λίωση της χριστιανικής πίστης και της λογικής. Με απόλυτη πνευματική εντιμότητα οι εκκλησια-
στικοί πατέρες χρησιμοποίησαν τη σκέψη του Αριστοτέλη , χωρίς να τον νοθεύσουν ή αγνοή-
σουν.

61
 Ας μην ξεχνάμε πάντως ότι την περίοδο εκείνη, του «ανατολικού» δηλαδή μεσαίωνα, το
Βυζάντιο ήταν η μόνη οργανωμένη διοικητικά και κρατικά χώρα στον τότε γνωστό κόσμο, που
μετέφερε πολιτισμικά την ιστορική πραγματικότητα συμπληρώνοντας την με τα τρέχοντα φαινό-
μενα (κοινωνικά, πνευματικά) της εποχής . Στη ∆ύση ή και στον υπόλοιπο κόσμο επικρατούσε η
κυριαρχία των μικρών ηγεμόνων και ο «βαρβαρικός» τρόπος διαβίωσης των διαφόρων λαών στις
απόμακρες ιδίως περιοχές της Ευρώπης και Ασίας, όπου όλοι είχαν σαν χώρο αναφοράς το Βυζα-
ντινό Κράτος και την Κωνσταντινούπολη και αυτήν προσπαθούσαν να προσπελάσουν πολεμικά,
κατακτητικά (Άβαροι, Σλάβοι,΄Αραβες, Τούρκοι κ.α.) ή και φιλικά για την ανάπτυξη διπλωματικών
σχέσεων ή και για προστασία.
Γενικά είναι γνωστό ότι στο Βυζάντιο η εξέλιξη της ιατρικής δεν ξέφυγε από το Ιπποκρα-
τικό και Γαληνικό πνεύμα, υπήρξε όμως μεγάλη πρόοδος και πρωτοτυπία, μάλιστα πάνω στην
κρατική περίθαλψη των ασθενών ή των δεινοπαθούντων. Τα νοσοκομεία και τα διάφορα ιδρύμα-
τα μέριμνας, που λειτούργησαν τότε, είχαν εξαιρετικά καλή οργάνωση, με διοίκηση ικανοποιητική
και προσφορά, όχι μόνο φιλοξενίας ή φιλεύσπλαχνης βοήθειας, αλλά πλήρους, με τις δυνατότητες
της εποχής, ιατρικής διαγνωστικής και θεραπευτικής. ( Χ. ΣΤ. Μαρτης- 2000 ).

62
 2. Θρησκεία και Ιατρική
2.1. Θρησκευτικές Αντιλήψεις και Ιατρική
Οι προχριστιανικές θρησκείες θεωρούσαν τις ασθένειες ως αποτέλεσμα επεμβάσεων δαι-
μόνων ή εκδήλωση θεϊκής τιμωρίας. Ακόμη, αυτές οι θρησκείες θεωρούσαν την ασθένεια ως «α-
καθαρσία» που φώλιαζε μέσα στον άνθρωπο. Έτσι, ο άρρωστος συνήθως αποσιωπούσε την α-
σθένεια του κρύβοντας τα συμπτώματα της για να μη υποβιβάζεται στα μάτια των συνανθρώπων
του.
Ο Χριστιανισμός, ενώ δεχόταν τότε την ασθένεια ως αποτέλεσμα επιδράσεων κακοποιών
πνευμάτων (σύμφωνα με τον Αγ. Αυγουστίνο οι δαίμονες προκαλούν ασθένειες στους χριστια-
νούς), συμπονούσε τον ασθενή και δεχόταν ότι η ασθένεια τελικά τον εξάγνιζε. Έτσι, την εποχή
που επικρατεί ο Χριστιανισμός οι ασθενείς αρχίζουν πια να μη κρύβουν την ασθένεια τους, αλλά
τη δημοσιοποιούν και ζητούν από τη «Θεία Χάρη» τη θεραπεία τους. Ακόμη, οι χριστιανικές κοι-
νότητες με την εποπτεία των ιερωμένων άρχισαν να οργανώνουν και να συστηματοποιούν την
περίθαλψη δημιουργώντας αγαθοεργά σωματεία.
Η θεραπεία , σύμφωνα με τους πρώτους χριστιανούς, έπρεπε να γίνεται με την «επίθεση
των χειρών ευλαβών ατόμων» πάνω στον ασθενή, με τη μετάνοια, με τη νηστεία, με το προσκύ-
νημα ιερών λειψάνων και ακόμη με εξορκισμούς. Οι εξορκιστές αναγνωρίζονταν επίσημα από την
τότε εκκλησία. Ακόμη και ο Γρηγόριος ο Νανζιανζηνός (329-391) υποστήριζε ότι η ιατρική δεν
ήταν απαραίτητη και έφθανε πολλές φορές μόνο η επίθεση αγιασμένων χειρών πάνω στην κεφα-
λή του ασθενούς για να θεραπευθεί.
Η θεραπεία με την επίθεση
των χειρών είχε γίνει «πανάκεια» και
στη ∆ύση, όπου και οι βασιλείς με
αυτόν τον τρόπο θεράπευαν τους
ασθενείς υπηκόους τους. Οι εξορκι-
σμοί, που συνήθως περιείχαν και
κατάλοιπα μαγείας, πολλές φορές
εκδηλώνονταν και με αντίστροφο
τρόπο, δηλαδή με αφορισμούς και
κάθε είδους κατάρες. Οι υπερβολές
στα θέματα που αφορούσαν τον
κύκλο ασθένειας θεραπείας είχαν
φθάσει σε απροχώρητη κατάσταση.
Έτσι, απέδιδαν στους θεούς του
Ολύμπου συνεργασίες με το Σατα-
νά, επειδή είχαν εξοργιστεί με την
εξάπλωση του Χριστιανισμού και ο
Γρηγόριος ο της Τουρ κήρυττε ότι
όποιος δίνει φάρμακα στους ασθε-
νείς, αντί να τους προσκομίζει την
εικόνα του Αγ. Μαρτίνου, βλασφη-
μεί.
Η Μεσαιωνική ιατρική στην
Α΄περίοδο της, όπως και οι άλλες
Ο Βασιλιάς Ερρίκος ∆’ αγγίζει για θεραπευτικούς επιστήμες, αντιμετώπισαν τότε πολ-
σκοπούς ασθενείς λά προβλήματα. Έπρεπε δηλαδή να
(Χαλκογραφία του P.Firens του 1609) γίνει συγκερασμός των ειδωλολα-
(Εικ. 39) τρικών παραδόσεων των βαρβαρι-
κών λαών που εκχριστιανιζόμενοι
εισέβαλαν στην Ευρώπη με τις κλα-
σικές παραδόσεις της φθίνουσας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ήταν φυσικό αυτοί οι λαοί να μην
έχουν την πνευματική καλλιέργεια να κατανοήσουν το μήνυμα του χριστιανισμού.
Άλλο πρόβλημα ήταν το ότι μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κάθε είδος μά-
θησης δεν ήταν σε μεγάλη εκτίμηση και κυρίως η ιατρική και οι ιατροί εκείνης της εποχής, που

63
ήταν ανίσχυροι μπροστά στις κάθε είδους επιδημίες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο λαός να αντιδρά
αρνητικά σε κάθε ορθολογιστική αντιμετώπιση των ασθενειών. Σήμερα, πιστεύεται από πολλούς
ότι η χριστιανική θρησκεία κατά την πρώτη περίοδο της επέδρασε αρνητικά στην πρόοδο της ια-
τρικής. ( Π. Μανιατης ).

2.2. Η Επίδραση της Χριστιανικής Θρησκείας- Αιρέσεις

Η Χριστιανική θρησκεία που τότε ασκούσε αποφασιστική επίδραση στην εξέλιξη της ια-
τρικής έδωσε διαφορετική εκτίμηση της ανθρώπινης ζωής, μία αδελφική σύλληψη ισότητας και
ελεημοσύνης, που επέβαλε σε όλους τους πιστούς τις μεγαλύτερες θυσίες με σκοπό την μείωση
των παθών των άλλων. Το παράδειγμα των πρώτων χριστιανών, οι οποίοι κατά την διάρκεια των
επιδημιών των πρώτων αιώνων ήταν ακούραστοι στην περιποίηση των ασθενών με κίνδυνο της
ζωής τους είναι μία θαυμάσια απόδειξη της αξίας και της ικανότητας δικαιολόγησης των ανθρωπι-
στικών εκείνων ιδεών, που όπως θα δούμε, προκάλεσαν τη δημιουργία μίας σειράς ιδρυμάτων
προοριζομένων να φροντίζουν τους γέροντες και τους ασθενείς.
Η επίδραση του Χριστιανισμού στην ιστορία της ιατρικής αυτής της περιόδου, είναι εμφα-
νής και από το γεγονός ότι προσείλκυσε και κράτησε τα πιο δραστήρια πνεύματα και τις πιο ψη-
λές διάνοιες μέχρι σημείου ώστε να μπορεί να πει κανείς ότι η πνευματική δραστηριότητα συνέ-
κλινε σχεδόν αποκλειστικά στα μεγάλα θρησκευτικά και ηθικά προβλήματα τα οποία απέρρεαν
από αυτά. Η άσκηση της ιατρικής θεωρούνταν έργο ελεημοσύνης. Το ενδιαφέρον όμως για τα
ιατρικά προβλήματα και οι έρευνες για τις αιτίες των ασθενειών φαινόταν μία άχρηστη και σχεδόν
ένοχη σπουδή σε μία εποχή, όπου κυριαρχούσε το μυστικιστικό συναίσθημα. Στις αρχές του τρί-
του αιώνα, μερικοί χριστιανοί κατηγορήθηκαν από ομοθρήσκους τους, γιατί σέβονταν τον Γαλη-
νό. Μόνο αργότερα ο Γαληνός θεωρήθηκε σχεδόν αυθεντία σύμφωνη με τους κανόνες από αυτήν
την ίδια τη Χριστιανική Εκκλησία.
Η ανανέωση του θρησκευτικού ζήλου αφ’ ενός και η επιρροή των ανατολικών ρευμάτων
αφ’ ετέρου, ανέπτυξαν παράλληλα προς την καθαρά θρησκευτική ιατρική, μία λαϊκή ιατρική, που
ακολουθούσε παλαιές αντιλήψεις στην προσφυγή της προς την λατρεία των Αγίων. Εκείνη την
εποχή επίσης ιδρύθηκαν οι αιρέσεις που είχαν μεγάλη επίδραση στην ανάπτυξη της ιατρικής επι-
στήμης. Η αίρεση των Εσσαίων ή Θεραπευτικών βασιζόμενη πάνω στο πρόγραμμα μυστικιστικο-
φιλοσοφικής λατρείας του θεού σε κατάσταση αγνότητας, στην απάρνηση της σεξουαλικής ζωής,
στην απομόνωση από τους ανθρώπους, ώστε να πραγματοποιηθεί η πλήρης επαφή με τον θεό
και τους αγγέλους του, ήταν η πρώτη που υποστήριξε την ανάγκη να θεραπεύει την ασθένεια με
την πίστη. Η αίρεση αυτή αφιέρωνε όλες τις προσπάθειες της στη μελέτη και την μυστικιστική
ερμηνεία αρχαίων κειμένων και υποστήριζε ότι η ασθένεια δεν θα έπρεπε να θεραπεύεται παρά με
την επίκληση ανωτέρων δυνάμεων. Καθ΄όμοιον τρόπο οι αιρέσεις του Σίμωνος του Μάγου και
του Απολλώνιου του Τυανέως ( περ. 5 π.Χ.-95 μ.Χ.) ένωναν τις παραδόσεις των αρχαίων ιερών
του Ασκληπιού, όπου σύχναζαν ακόμη οι πιστοί, με τα ιερά των Ορφικών και Πυθαγορείων μύ-
θων, για να δημιουργήσουν μία αναγέννηση της Μαγικής Ιατρικής. Ο Φιλόστρατος που έγραψε
την ζωή του Απολλώνιου, μας λέγει ότι αυτός κατόρθωσε να γίνει αόρατος παρουσία του ∆ομιτι-
ανού και να εμφανισθεί στο Ποτζουόλι την ίδια στιγμή. ∆ιηγούταν επίσης ότι ο Απολλώνιος ανέ-
στησε την κόρη ενός ανθυπάτου και την απέδωσε στον σύζυγό της και ότι ήλεγχε τους ανέμους
όταν ταξίδευε στην θάλασσα και έκανε την σκιά του Αχιλλέα να φύγει από τον Άδη.
Αργότερα, οι Νεοπλατωνικοί κατασκεύασαν, εν μέρει βάσει των δογμάτων του Ζωροά-
στρη και εν μέρει επί αρχαίων θεωριών του Αριστοτέλη, ποτισμένων με τις νέες χριστιανικές ιδέ-
ες, ένα σύστημα όπου ο κόσμος συλλαμβάνεται σαν γεμάτος θείες εκπορεύσεις και απειλείται από
διαφόρων ειδών δαίμονες, που είναι δυνατόν να καταπολεμηθούν μόνο σε ειδική κατάσταση έκ-
στασης. Οι κατώτεροι δαίμονες θεωρούνται σαν οι αιτίες των ασθενειών και είναι δυνατόν να εκ-
διωχθούν με θυσίες ή εξορκισμούς, σύμβολα ή μυστηριώδεις συνταγές. Με αυτόν τον τρόπο γεν-
νήθηκε μία μυστικιστική θεραπεία διατυπωμένη λεπτομερειακά. Από αυτή γεννήθηκε η ιδέα των
απορροιών και η ιδέα αυτή μεταφερμένη στον Χριστιανισμό δημιούργησε την ιδέα της δύναμης
των ιερών κειμηλίων.
Οι σχολές των Γνωστικών που σχηματίσθηκαν εκείνη την εποχή, θεωρούσαν σαν προφυ-
λακτικά μέτρα μεγάλης σημασίας τα φυλακτά, με γνωστικά διαγράμματα και τις μυστικιστικές
λέξεις Αβράξας και Αμπρα-καντάμπρα.
Καθ’ όλη αυτή την περίοδο, όπου τα πνεύματα του λαού περιστρέφονταν αναζητώντας
ασφάλεια σε μία ατμόσφαιρα τρόμου και φόβου, αμφιβολίας και πόνου, η κατάπτωση της επι-
στήμης και της έρευνας επιταχύνθηκε ακόμη περισσότερο. ( Castiglioni A.- 1961 ).
64
 3. Βυζαντινή Ιατρική
3.1. Γενικά-Πρώιμη Περίοδος
Η Ιατρική την εποχή του Μεσαίωνα ήταν αποτέλεσμα συνδυασμού της κλασικής ιατρικής
με το χριστιανισμό. Σπουδαστές και συγγραφείς επιδίδονταν σε μια επιστημονική διακονία αντι-
γράφοντας τα αρχαία κλασικά κείμενα και συνεχίζοντας κατ΄αυτό τον τρόπο την παραδοσιακή
ιατρική. Η Εκκλησία έγινε η τροφός μητέρα του νέου πολιτισμού και στρατιές από αγωνιστές της
χριστιανοσύνης έγιναν οι «ρασοφόροι» της ιατρικής. Σε εκείνο τον κόσμο με τις κρατούσες συ-
ντηρητικές και θεοκρατικές κοινωνικές αντιλήψεις, η ιατρική καλύφθηκε από την θεολογική σκέ-
ψη και ένα μυστικιστικό μεσαιωνικό συναίσθημα άρχισε να κυριαρχεί. Ο Σταυρός αντικατέστησε
το φίδι του Ασκληπιού, οι νεκροτομές και ανατομικές μελέτες απαγορεύτηκαν, τα ιατρικά βιβλία
αγιογραφούνταν και εικονογραφούνταν χρι-
στιανικά. Η κλινική ιατρική ασκούνταν στα
χριστιανικά ιδρύματα και τα μοναστήρια, ενώ
στο πρόσωπο του ασθενούς απεικονίζονταν η
προσευχή και η ικεσία. ( Βαρβαρουσης Α.-
2001 ).
Οι πρωτοβυζαντινοί αιώνες (μέχρι τη
βασιλεία του Ηρακλείου, 610-641 μ.Χ.) χαρα-
κτηρίζονται από την όψιμη άνθιση της Αλε-
ξανδρινής σχολής και την ολοένα αυξανόμενη
σημασία της Κωνσταντινούπολης, ως πολιτι-
στικού και επιστημονικού κέντρου.
Οι Βυζαντινοί ιατροί σπουδάζουν στην
Αλεξάνδρεια, όπου επικρατεί ο Νεοπλατωνι-
σμός και ο Αριστοτελισμός και οι ιατροί και
φιλόσοφοι - ιατροσοφιστές- έρχονται σε επα-
φή με τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής και
διδάσκονται κυρίως τον Ιπποκράτη και κατά
δεύτερο λόγο τον Γαληνό.
Η Βυζαντινή ιατρική στα αρχικά της
στάδια γαλουχήθηκε με το αληθές πνεύμα της
αρχαιότητας, γιατί αναπτύχθηκε σε περιοχές
μακράν της Κωνσταντινούπολης και κυρίως
στην Αλεξάνδρεια. Η επιρροή αυτή είχε ως
αποτέλεσμα τη διάκριση της Βυζαντινής ιατρι-
κής σε δύο περιόδους, την πρώιμη και την
όψιμη. Η πρώτη φθάνει μέχρι την κατάληψη
Ο Βυζαντινός Ιπποκράτης. της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες το 642
Ένας ζωγραφικός πίνακας φιλοτεχνημένος μ.Χ., οπότε ο Ελληνικός κόσμος έχασε την
από έναν άγνωστο βυζαντινό καλλιτέχνη του σπουδαιότερη ιατρική σχολή του. Η περίοδος
14ου αιώνα αυτή συμπίπτει με την πρώιμη βυζαντινή επο-
( Από την Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι). χή κατά την οποία το αρχαίο ελληνορωμαϊκό
( Εικ.40 ) πνεύμα, μετά από παρατεταμένη αντίσταση,
υποκύπτει βαθμιαία στην αυξανόμενη δύναμη
του βυζαντινού χριστιανικού πνεύματος.
Η σπουδαιότητα της Γαληνικής ιατρικής παραμένει. Κανείς δεν τόλμησε να αμφισβητήσει
τα θεωρητικά δόγματα του μεγάλου Περγαμηνού, παρότι στα πρακτικά θέματα δεν τον ακολού-
θησαν χωρίς αμφισβητήσεις.
Αυτή η εποχή αντιπροσωπεύεται από τέσσερις μεγάλους συγγραφείς, τον Ορειβάσιο τον
Περγαμηνό (4ος αιώνας μ.Χ.), τον Αέτιο Αμιδηνό (6ος αιώνας μ.Χ.), τον Αλέξανδρο Τραλλιανό (6ος
αιώνας μ.Χ.) και τον Παύλο Αιγινήτη (7ος αιώνας μ.Χ.), που σπούδασαν στην Αλεξάνδρεια, καθώς
και τους Νεμέσιο (4ος αιώνας μ.Χ.) και Θεόφιλο Πρωτοσπαθάριο (6ος αιώνας μ.Χ.). ( Λασκαρατος
Ι.- 2003 ).

65
 3.2. Βυζαντινοί Ιατροί
3.2.1. Ορειβάσιος ο Περγαμηνός

Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της ιατρικής των πρωτοβυζαντινών αιώνων είναι ο Ορει-

βάσιος ο Περγαμηνός (4ος αι. μ.Χ.) από την Πέργαμο της Μ.Ασίας, γόνος οικογένειας πατρικίων.
Παρακολούθησε ιατρική στην Αλεξάνδρεια γύρω στο 340 μ.Χ και κυρίως μαθήματα του ιατροσο-
φιστή Ζήνωνα του Κιτιέα από την Κύπρο. Μετά τις σπουδές του συνόδεψε τον Καίσαρα και μετέ-
πειτα αυτοκράτορα Ιουλιανό, τον αποκληθέντα από τους χριστιανούς Παραβάτη ή Αποστάτη, στη
Γαλατία ως προσωπικός του ιατρός. Εκεί, με εντολή του προστάτη του, συνέγραψε επιτομή των
έργων του Γαληνού, η οποία σήμερα δεν υπάρχει, την κατείχε όμως ο Πατριάρχης Φώτιος και το
αναφέρει στη «Βιβλιοθήκη» του. Στην Γαλατία ο Ορειβάσιος άρχισε να ετοιμάζει, κατ’ εντολή του
Ιουλιανού, πλούσια συλλογή των έργων των επιφανέστερων ιατρών.
Μετά την άνοδο του Ιουλιανού στο θρόνο
το 361 και την δική του αναγόρευση σε Κοιαίστορα
(Quaestor) της Κωνσταντινούπολης ο Ορειβάσιος
συνέθεσε τις «Ιατρικές Συναγωγές», μία ιατρική
εγκυκλοπαίδεια της εποχής σε –70- βιβλία, από τα
οποία έχει διασωθεί μικρότερος αριθμός, περίπου το
ένα τρίτο του συνολικού έργου.
Βασισμένο στις Ιπποκρατικές και Γαληνικές
αρχές, το έργο του περιέχει θέματα διαιτητικής,
φυσιολογίας και ανατομίας, υγιεινής, διαγνωστικής,
ειδικής παθολογίας, θεραπευτικής και χειρουργικής.
Πηγές του είναι οι Γαληνός, ∆ιοσκουρίδης, Άντυλος,
Ρούφος, Ασκληπιάδης, Σωρανός και άλλοι αρχαίοι
ιατροί.
Το έργο του Ορειβασίου περιλαμβάνει ακό-
μη αποσπάσματα των έργων του Φιλαγρίου (4ος αι.
μ.Χ.) και του Ποσειδωνίου (3ος αι.μ.Χ.). Ο Φιλάγριος
ασχολείται κυρίως με τις παθήσεις του σπληνός και
την νεφρολιθίαση και περιέγραψε με ακρίβεια τα
είδη τoυς και τη συμπτωματολογία των κωλικών και
σε περίπτωση ενσφήνωσης του λίθου στην ουρή-
θρα συνιστούσε ουρηθροτομή επί της βαλάνου. Ο
Ποσειδώνιος (3ος αι. μ.Χ.) ασχολείται ιδιαίτερα με τις
ψυχώσεις και καταπολεμά την δαιμονιακή προέλευ-
ση των ψυχικών παθήσεων , που αποδίδει σε δια-
ταραχή των λειτουργιών του εγκεφάλου και μάλιστα
παρέχει τοπογραφική αντιστοιχία τους στον εγκέ-
φαλο.
Μηχανικόν γλωσσόκομον όργανον του Παρ’ ότι από τους παλαιούς ιστορικούς της
Ορειβασίου επι συντριπτικού κατάγμα- ιατρικής το έργο του Ορειβασίου θεωρείται δουλική
τος σκέλους. ανθολόγηση αποσπασμάτων των αξιολογότερων
(Εικ. 42) αρχαίων ιατρών, πρέπει να σημειωθεί ότι νεότερες
έρευνες αποδεικνύουν ότι έθεσε την καταλυτική
προσωπική του σφραγίδα. Στις λεπτομερείς περι-
γραφές των χειρουργικών τεχνικών που διέσωσε , φαίνεται ότι πρόσθεσε νεότερα δικά του στοι-
χεία και αξιόλογες προσωπικές παρατηρήσεις, που αποδεικνύουν ότι ο ίδιος είχε εκτελέσει τις χει-
ρουργικές επεμβάσεις που περιγράφει και εφαρμόσει τις μετεγχειρητικές αγωγές. Επομένως, θα
πρέπει να αναθεωρηθεί σήμερα η άποψη ότι είναι απλώς ερανιστής και αντιγραφέας.
Ο Ορειβάσιος συνόδεψε τον αυτοκράτορα Ιουλιανό στην εκστρατεία του εναντίον των
Περσών και αντιμετώπισε τον θανάσιμο τραυματισμό του, με βάση τις ιατρικές αντιλήψεις της
εποχής του.
Ήταν εθνικός, όπως και ο αυτοκράτορας και παρέμεινε γνωστός με τον περίφημο χρη-
σμό του Μαντείου των ∆ελφών που μετέφερε στον Ιουλιανό τον Παραβάτη «Είπατε τω βασιλει,
χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην, ου μάντιδα δάφνην, ου παγάν λαλέου-
66
σαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ». ∆ηλαδή « Να πείτε στον Βασιλέα, ότι εγκρεμίσθη το περίτεχνο
παλάτι, ο Φοίβος δεν έχει πια καλύβην, ούτε μαντική δύναμη, ούτε πηγή που να μιλά, και το νερό
που τραγουδούσε στέρεψε » .
Μετά τον θάνατο του Ιουλιανού και την άνοδο στον θρόνο των διαδόχων του Ουάλη και
Βαλεντινιανού, καταδικάσθηκε σε εξορία λόγω των αντιχριστιανικών του αισθημάτων, η φήμη
του όμως ήταν τόσο μεγάλη, ώστε αναγκάστηκαν να τον ανακαλέσουν και να του επιστρέψουν
την δημευθείσα περιουσία του.
Εκτός από το έργο που
αναφέρθηκε, ο Ορειβάσιος έ-
γραψε τη «Σύνοψιν προς Ευ-
στράτιον», εγχειρίδιο χρήσιμο
για τη διδασκαλία των νέων
ιατρών και ειδικότερα προορι-
σμένο για τον υιό του, που ακο-
λούθησε επίσης την ιατρική και
στον οποίο αφιερώθηκε. Άλλο
έργο του είναι τα «Ευπόριστα»,
σε τέσσερα βιβλία , επιτομή της
Σύνοψης, αφιερωμένη στο σο-
φιστή και ρήτορα Ευνάπιο.
Πρόκειται για εγχειρίδιο πρακτι-
κής ιατρικής που απευθύνονταν
σε μη ειδικούς και μπορούσε να
φανεί χρήσιμο όταν υπήρχε έλ-
λειψη ιατρών.
Τα έργα του Ορειβασίου
και ιδιαίτερα η «Σύνοψις» και τα
«Ευπόριστα» διαδόθηκαν πολύ
νωρίς στη ∆ύση σε Λατινικές
μεταφράσεις (7ος-12ος αι.), γε-
Ο Ορειβάσιος ενώ συζητά με το γιατρό Φίλιππο. Στο μέσο γονός που φανερώνει την ση-
αναλόγιο με χειρόγραφα. Κώδικας 3632 του Πανεπιστημίου μαντική επίδραση που άσκησε –
της Bologna, f.\97v και μέσω αυτού οι αρχαίοι Έλ-
(Εικ. 41) ληνες ιατρικοί συγγραφείς - στη
δυτική ιατρική.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το έργο του Ορειβασίου χαρακτηρίζεται από ορθολογισμό και ελ-
λείπουν πλήρως τα στοιχεία μαγικής ιατρικής, που χαρακτηρίζουν μεταγενέστερους Βυζαντινούς
ιατρικούς συγγραφείς. Ο Ορειβάσιος είναι ταλαντούχος χειρουργός . Στο έργο του μεταφέρει και
βελτιώνει τις εγχειρήσεις του Αντύλλου για τα ανευρύσματα των αγγείων, την υδροκεφαλία και
την αποκατάσταση ελλειμμάτων του προσώπου (πλαστική ρινός, ώτων, οφρύων κλπ), του Ηλιο-
δώρου για τους κιρσούς των φλεβών και τα στενώματα της ουρήθρας, του Φιλαγρίου για τη λιθί-
αση κ.ά. Χειρουργεί επίσης τον υποσπαδία, τη φίμωση, την παραφίμωση, ραγάδες της πόσθης και
αφαιρεί ογκίδια της βαλάνου και της πόσθης («θύμοι», προφανώς κονδυλώματα ή ακροχορδό-
νες). ( Λασκαρατος Ι. -2003 ).

67
 3.2.2. Αέτιος Αμιδηνός

Ο Αέτιος Αμιδηνός γεννήθηκε στην πόλη Αμίδη της Μεσοποταμίας στις όχθες του Τίγρητα
ποταμού. Μετά τις σπουδές του έζησε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ως ιατρός της αυλής του
Ιουστινιανού κατείχε το αξίωμα του κόμιτος του Οψικίου ( comes Obsequii ).
Το κύριο σύγγραμμα του Αετίου ονομάζεται «Τετράβιβλος», γιατί αποτελείται από τέσσε-
ρα βιβλία ή «Βιβλία Ιατρικά Εκκαίδεκα», γιατί συνίσταται από δεκαέξι λόγους και αποτελεί κριτικό
εράνισμα με αξιόλογη συνολική διευθέτηση και κατάταξη αποσπασμάτων προγενέστερων αρχαί-
ων Ελλήνων και Βυζαντινών ιατρών, όπως του Ιπποκράτη, Γαληνού, Ορειβασίου, Αρχιγένη, Λεω-
νίδου (χειρουργική), Ρούφου, ∆ιοσκουρίδη, Σωρανού, Φιλαγρίου, Φιλουμένου (μαιευτική-
γυναικολογία), Ποσειδωνίου, Ηροδότου, Αντύλλου κ.ά.
Ο Αέτιος παραλαμβάνει από
τον Ρούφο τις μεθόδους για την επί-
σχεση της αιμορραγίας (δακτυλική
πίεση, περίδεση με επίδεση , εφαρμο-
γή κρύου, στυπτικών, συστροφή του
αγγείου, απολίνωση), από τον Αρχιγέ-
νη την μέθοδο θεραπείας των ηπατι-
κών αποστημάτων και της ισχιαλγίας,
από τον Λεωνίδα την τομή των αμυ-
γδαλικών αποστημάτων, την αφαίρε-
ση όγκων του τραχήλου , λιπωμάτων,
κυστικών όγκων, την θεραπεία των
συριγγίων, των ραγάδων της πόσθης
και της υδροκήλης και από τον Φιλά-
γριο την ουρηθροτομή, σε περίπτωση
ενσφηνωμένου λίθου στην ουρήθρα.
Τα γυναικολογικά και μαιευτικά θέμα-
τα του Αετίου προέρχονται κυρίως
από τον Σωρανό. Η εμβρυοτομή, εμ-
βρυουλκία και η αφαίρεση του πλα-
κούντος έχουν ανθολογηθεί από τον
Φιλούμενο.
Στην οφθαλμολογία τα περισ-
σότερα θέματα παραλαμβάνονται από
τον ∆ημοσθένη τον Οφθαλμικό, τον
πατέρα της ειδικότητος (1ος αι. μ.Χ.) -
Ο Αέτιος ο Αμιδηνός ενώ δέχεται ασθενείς. αμαύρωσις, καταρράκτης, εκτρόπιον,
Κώδικας του Πανεπιστημίου της Bologna, f.172v λαγοφθαλμία - , μερικά προέρχονται
(Εικ. 43) από τον Σεβήρο (θεραπεία της επιπε-
φυκίτιδος των νεογνών, έλκη των οφ-
θαλμών, ξένα σώματα, κριθή των βλεφάρων, τράχωμα, τριχίαση, εκτρόπιον), ενώ οι εγχειρήσεις
για το εκτρόπιο από τον Άντυλλο.
Στο κεφάλαιο της ανάταξης καταγμάτων και εξαρθρημάτων, που είναι ιδιαίτερα εκτετα-
μένο, ακολουθεί τους Ιπποκράτη, Σωρανό και Γαληνό, αν και διαφέρει όλων αυτών σε πολλά ση-
μεία και δίνει καινούργιες μεθόδους , άγνωστες στα Ιπποκρατικά κείμενα.
Η «Τετράβιβλος», κατά τον Boerhaave, θα έπρεπε να κατέχει για τον ιατρό την θέση
που είχαν οι Πανδέκτες του Ιουστινιανού για τον νομικό.
Ο Αέτιος έδωσε την καλύτερη ίσως κλασική περιγραφή των ασθενειών των οφθαλμών,
των ώτων, της ρινός, του λάρυγγος και των οδόντων και περιέγραψε επίσης άριστα την βρογχο-
κήλη, υδροφοβία, διφθερίτιδα, παράλυση του υπερωίου μυός, ποδάγρα, ειλεό, κεφαλαλγίες,
πνευμονία, πλευρίτιδα και επιληψία.

68
 Το έργο του περιλαμβάνει διάφορες χειρουργικές επεμβάσεις, όπως αμυγδαλεκτομή, ου-
ρηθροτομή, αφαίρεση αιμορροΐδων, της σταφυλής σε περίπτωση διόγκωσης της , ξένων σωμά-
των από τον φάρυγγα, λάρυγγα και οισοφάγο κ.α. Η αφαίρεση των τελευταίων γινόταν με την
κατάποση από τον ασθενή σπόγγου εμποτισμένου σε τερεβινθίνη, δεμένου σε ισχυρό νήμα κατά
τρόπον ώστε, όταν ακολούθως διατάζονταν ο ασθενής να τον καταπιεί, να κολλήσει το ξένο σώ-
μα και ο ιατρός να το ανασύρει, έλκο-
ντας το νήμα. ∆ίνει επίσης ακριβή πε-
ριγραφή της παρακέντησης επί ασκή-
του και αξιόλογες πρακτικές τεχνικές
της αφαίρεσης ξένων σωμάτων από
τα αυτιά με άγκιστρα, λαβίδες, σείση
της κεφαλής, απορρόφηση δια σωλή-
νος, πρόκληση πταρμού με το κλείσι-
μο της ρινός και της μύτης δια πταρ-
νικών φαρμάκων και τελικά , επί απο-
τυχίας όλων αυτών , με χειρουργική
τομή όπισθεν του πτερυγίου του αυ-
τιού. Στον Αέτιο οφείλεται η λεπτομε-
ρής περιγραφή της τεχνικής της αντι-
μετώπισης των ανευρυσμάτων της
βραχιονίου αρτηρίας, η οποία αργότε-
ρα υιοθετήθηκε από τον GuiIIemeau
(16ος αιώνας), τον AneI (18ος αιώνας)
και τον Hunder και βαπτίσθηκε ως η
μέθοδος του 18ου αιώνα.
Αξιοσημείωτο και αξιοπερίερ-
γο είναι ότι στο έργο του περιλαμβά-
νονται και θαυματουργά φάρμακα και
δεισιδαιμονικές συνταγές, που ενημε-
ρώνουν για την ύπαρξη αγυρτών θε-
ραπευτών της εποχής. Χρησιμοποιεί,
Ο Βυζαντινός Ιατρός Αέτιος ενώ εξετάζει το σφυγμό επίσης, στην θεραπεία τους εξορκι-
του Ιουλιανού του Αποστάτη (προφανώς του Ιουστι- σμούς, που εμπνεύσθηκαν από τη Βί-
νιανού και εκ λάθους αναγράφεται του Ιουλιανού, βλο, γεγονός που αποδεικνύει ότι είναι
διότι ο Ιουλιανός ήταν προγενέστερος του). Τον πε- Χριστιανός. Για την παρασκευή ενός
ριβάλλουν οι γιατροί Ερμόφιλος, Μαγιαστριανός και εμπλάστρου θα πρέπει ο παρασκευα-
Βάσσος. στής να αναφωνεί επανειλημμένως και
Από τον Κώδικα 3632 του Πανεπηστημίου της Bolo- μεγαλοφώνως « Ο θεός του Αβραάμ,
gna, f132. ο θεός του Ισαάκ , ο θεός του Ιακώβ,
(Εικ. 44) ας δώσει δύναμη σ’ αυτό το φάρμα-
κο» .
( Λασκαρατος Ι. -2003 ).

69
 3.2.3. Αλέξανδρος Τραλλιανός

Ο Αλέξανδρος Τραλλιανός ( 526-605 μ.Χ.) γεννήθηκε στις Τράλλεις της Μικράς Ασίας. Ο
πατέρας του Στέφανος ήταν επίσης ιατρός και ο αδελφός του, Ανθέμιος, γνωστός αρχιτέκτων της
Αγίας Σοφίας .
Ο Αλέξανδρος, αφού συγκέντρωσε πλούσιες εμπειρίες από τα ταξίδια του στη ∆υτική
Μεσόγειο, εγκαταστάθηκε τελικά στη Ρώμη, όπου άσκησε την ιατρική ως τα βαθιά του γεράματα.
Το κύριο έργο του είναι μία παθολογία και θεραπευτική των εσωτερικών παθήσεων με
τον τίτλο «Θεραπευτικά» , που απαρτίζεται από δώδεκα βιβλία με αξιόλογες κλινικές περιγραφές,
προχωρημένες συγκριτικά με εκείνες του Ρούφου. Χαρακτηρίζεται ακόμη από προσεκτική δια-
γνωστική και αιτιολογική θεραπευτική, ακολουθώντας την εναντιοθεραπευτική αρχή και λαμβάνο-
ντας υπόψη την θεραπευτική δύναμη της φύσης (Ιπποκρατική επίδραση).
Ο Αλέξανδρος αναγνωρίζε-
ται, ακόμη και από τους παλαιότε-
ρους ιστορικούς, όχι ως απλός ερα-
νιστής, αλλά συγγραφέας πρωτότυ-
πων κεφαλαίων που συνέγραψε
προσωπικά, με βάση τις αποκτηθεί-
σες γνώσεις κατά την άσκηση της
ιατρικής. Αξιολογότερες θεωρούνται
οι περιγραφές των παθήσεων του
νευρικού συστήματος και κυρίως
της επιληψίας, των πνευμόνων και
ιδία της πλευρίτιδος, του ήπατος,
της δυσεντερίας και άλλων διαρροϊ-
κών παθήσεων, της ποδάγρας και
ψυχικών νοσημάτων. Περιγράφει τη
μελαγχολία, τη μανία, την παρα-
φροσύνη και τη φρενίτιδα, που θε-
ωρεί ως ασθένεια του εγκεφάλου.
Αξιόλογες, επίσης, είναι δύο
ειδικές πρωτότυπες εργασίες του
Αλεξάνδρου  «Περί ελμίνθων», υπό
μορφή επιστολής και «Περί οφθαλ-
μών», σε δύο βιβλία. Στην πρώτη ο
συγγραφέας κάνει ακριβή διάκριση
του οξυούρου, της ασκαρίδος και
της ταινίας και συνιστά εύλογες θε-
ραπευτικές αγωγές με καρπούς
ροιάς, σπόρους πτέριδος και Κο-
ριάννου του ημέρου, ρητινέλαιο και
υποκλυσμούς αιθερίων ελαίων.
Οι περιγραφές διαφόρων
οφθαλμικών παθήσεων και οι από-
Ο Αλέξανδρος Τραλλιανός κρατώντας το βιβλίο του. ψεις του σχετικά με τους προδιαθε-
Από λατινική έκδοση του 9ου αιώνα. σικούς παράγοντες, που περιλαμβά-
Εθνική βιβλιοθήκη, Παρίσι. νονται στη δεύτερη πραγματεία του,
(Εικ. 45) θεωρούνται η σημαντικότερη συμ-
βολή της αρχαίας γραμματείας στην
οφθαλμολογία (ενοχοποιεί ως προ-
διαθεσικούς παράγοντες της χρονίας επιπεφυκίτιδας και σήμερα παραδεκτούς, τη σκόνη, τον κα-
πνό, τους ρύπους της ατμόσφαιρας κλπ).
Επίσης, θεωρείται ο πρώτος που χορήγησε τον κολχικόν –υπό τη μορφή ερμοδακτύλου –
στην ποδάγρα. Πρέπει όμως να διευκρινισθεί ότι την ερμοδάκτυλο, συστατικό του φυτού Colchi-
cum autumnaIe, χορήγησε για πρώτη φορά ως φάρμακο κατά της ποδάγρας ο Ιάκωβος Ψυχρι-
στός , προσωπικός ιατρός του αυτοκράτορα Λέοντα Α΄ (457-474).

70
 Ο Αλέξανδρος χρησιμοποίησε το φάρμακο, όπως και ο Αέτιος, ακολουθώντας τη θεραπεία
του ιατρού αυτού, ο οποίος ακολούθησε τον παλαιότερο φιλόσοφο Θεοδόσιο (3ος αι. μ.Χ.), όπως
προκύπτει από μαρτυρίες του ίδιου του Βυζαντινού ιατρού. Το φάρμακο επαναχρησιμοποιήθηκε
τον 18ο αιώνα από τον ιατρό Anton Storck της σχολής της Βιέννης.
Ο Αλέξανδρος αντιτίθεται επίσης στην πολυφαρμακία και στην άμεση χειρουργική επέμ-
βαση, υιοθετώντας τις αντίστοιχες Ιπποκρατικές απόψεις. Παρά την αξιοπρόσεκτη κριτική επιλο-
γών των αποσπασμάτων του και την επιλεγμένη θεραπευτική του, εν τούτοις το έργο του εμφα-
νίζει μία περίεργη ανοχή στα περίαπτα (φυλακτά), που ορισμένα έχουν μαγική διάρθρωση και
στους εξορκισμούς, που πολύ λίγο δικαιολογείται με το επιχείρημα του ότι ο ιατρός πρέπει να
χρησιμοποιεί όλα τα μέσα για την θεραπεία των ασθενών του ή ότι τα αναγράφει γιατί πολλοί
πιστεύουν στην αποτελεσματικότητά τους. Στα έργα του Αλεξάνδρου, παρ’ όλα ταύτα , δεν λεί-
πουν οι νέες παρατηρήσεις, η καθαρή σκέψη και η ανεξάρτητη κρίση. ( Λασκαρατος Ι. -2003 ).

71
 3.2.4. Παύλος Αιγινήτης

Ο Παύλος Αιγινήτης (625-690 μ.Χ.) είναι ο τελευταίος μεγάλος Έλληνας εκλεκτικός και
ερανιστής. Παρέμεινε επί αρκετά χρόνια στην Αλεξάνδρεια , όπου σπούδασε και άσκησε την ια-
τρική ως χειρουργός και μαιευτήρας. Επειδή έζησε στην πόλη και μετά την κατάληψη της από
τους Άραβες το 642 μ.Χ., απέκτησε σύντομα μεγάλη φήμη και εκτίμηση ακόμη και μεταξύ των
κατακτητών. Την σταδιοδρομία του συνέχισε στη Ρώμη.
Συνέγραψε την «Επιτομή
της Ιατρικής» σε επτά βιβλία , έργο
που προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον
και στη ∆ύση, όπου ήδη από τον
επόμενο αιώνα κυκλοφορούσαν λα-
τινικές του μεταφράσεις. Από τα
βιβλία αυτά τα τέσσερα πρώτα είναι
αφιερωμένα στην υγιεινή, διαιτητι-
κή, γενική παθολογία και χειρουργι-
κή, ενώ τα τρία τελευταία στα δη-
λητήρια, στην ειδική χειρουργική και
στην φαρμακολογία. Το έκτο βιβλίο
επηρέασε την αραβική ιατρική και
κυρίως τον Αμπουλκασή ( 11ος αι.
μ.Χ.), τον μοναδικό μεγάλο χει-
ρουργό των Αράβων, ενώ η παιδια-
τρική και η μαιευτική του αποτελούν
την καλύτερη επιτομή των θεμάτων
αυτών από την κλασική αρχαιότητα
μέχρι την Αναγέννηση.
Ο Παύλος, όπως φαίνεται
Ο Παύλος Αιγινήτης, αριστερά καθήμενος, συζητά με από τις περιγραφές του, δεν είναι
τον αρχαίο γιατρό Μενέμαχο. μόνο απλώς ερανιστής , αλλά και
ου
Κώδικας 3632 του 14 αιώνα του Πανεπιστημίου της ικανότατος χειρουργός με πλούσια
Bologna, f.90v. προσωπική εμπειρία.
(Εικ. 46) Η σχετικά σύντομη , αλλά
περιεκτική, «Επιτομή» του παρέχει
πλούσιες πρωτογενείς προσθήκες, οι
οποίες έχουν προέλθει από την πρακτική του. Η ανεξαρτησία της σκέψης του είναι εμφανής στο
έκτο βιβλίο, που αποτελεί μία θαυμάσια περιγραφή της χειρουργικής, παρέχοντας καθαρή ιδέα
των προόδων του κλάδου από την εποχή του Κέλσου και αποδεικνύει ότι, παρά τις περιορισμένες
ανατομικές γνώσεις, η επιδεξιότητα των χειρουργών της εποχής αυτής είχε φθάσει σε υψηλό ση-
μείο ώστε να εκτελούν με αξιόλογη επιτυχία δύσκολες και λεπτές επεμβάσεις.
Ο Παύλος δίνει πρωτότυπες περιγραφές της λιθοτομίας, του τρυπανισμού του κρανίου,
της αμυγδαλεκτομής, της παρακέντησης και της εκτομής του μαστού και των εγχειρήσεων της
εντεροκήλης (σημερινής οσχεοκήλης) και βουβωνοκήλης με την συναφαίρεση όμως των όρχεων,
ένας ακρωτηριασμός που διαιωνίστηκε από τους Άραβες και συνεχίστηκε από τους χειρουργούς
της ∆ύσης μέχρι τον 17οαιώνα. Η τεχνική του, σχετικά με εκείνη του Ορειβασίου, είναι βελτιωμέ-
νη με λιγότερες επιπλοκές (αιμορραγίες, περιτονίτις), γιατί αποφεύγεται η επικοινωνία της περιτο-
ναϊκής κοιλότητας με το εξωτερικό περιβάλλον και οι πολλοί χειρισμοί, αλλά έχει ως αποτέλεσμα
τη συναφαίρεση των όρχεων.
Συνιστούσε τη ριζική εκτομή επί καρκίνου του στήθους, ενώ απαγόρευε την καυτηρίαση
που υποστήριζαν ορισμένοι γιατροί. Αντίθετα, την χρησιμοποιούσε σε απόστημα του ήπατος. Πε-
ριέγραψε με ακρίβεια, ως προς τις καμπύλες της ουρήθρας που πρέπει να ακολουθήσει ο στερεός
καθετήρας, τον καθετηριασμό της ουροδόχου κύστης για την έγχυση διαφόρων φαρμάκων.

72
 (Άνω) Χάλκινος φλεβοτόμος βυζαντινής περιόδου (Αρχαιολογικό Μουσείο Κορίνθου).
(Αριστερά) Χάλκινες μήλες, που χρησιμοποιούνταν στην χειρουργική για την αφαίρεση πολυ-
πόδων και εξαγωγή βελών από το σώμα. Τρίτη η περίφημη δικρούς μήλη, που αναφέρεται
από τον Γαληνό και τους βυζαντινούς γιατρούς. Ο Γαληνός γράφει ότι το άκρο της μοιάζει με
χηλή (οπλή αλόγου) (Αρχαιολογικό Μουσείο Κορίνθου).
(∆εξιά) Χάλκινα εργαλεία της βυζαντινής εποχής . Κατά σειρά απεικονίζονται λεπίδα νυστεριού,
εκκοπέας οστών και διπλή σμίλη, με οξύ άκρο στη μία πλευρά και πεπλατυσμένο στην άλλη.
Τα δύο τελευταία εργαλεία ήταν κατάλληλα για τις περίφημες κρανιοανατρήσεις
(Συλλογή Γ. Τσολοζίδη).
(Κάτω) Σαρκολάβος, δηλαδή λαβίδα με απόληξη οδοντωτή για την συγκράτηση των σαρκών
κατά την διάρκεια των επεμβάσεων(Αρχαιολογικό Μουσείο Κορίνθου).
(Εικ. 46)
Επίσης, δίνει τις πληρέστερες περιγραφές των οφθαλμολογικών επεμβάσεων και κυρίως
για την αντιμετώπιση τριχίασης ,συμβλεφάρου, χαλαζίου, πτερυγίου, ογκιδίων και ακροχορδόνων
των βλεφάρων, σταφυλώματος, καταρράκτη και δακρυοκυστίτιδος. Ασχολείται, επίσης, με την
αφαίρεση αλλοτρίων σωμάτων από τον έξω ακουστικό πόρο και περιγράφει τεχνικές για την απο-
κατάσταση ατρησίας του και την αφαίρεση πολυπόδων της ρινός.

Ο Παύλος ασχολήθηκε επίσης με πλαστικές των πτερυγίων των ώτων και των χειλέων,
αφαίρεση όγκων (υπερσαρκωμάτων) από το έξω ους και διασώζει την μοναδική λεπτομερή περι-
γραφή της τραχειοτομής του Αντύλλου «Περί λαρυγγοτομής».
Περιγράφει τον ευνουχισμό είτε με σύνθλιψη των όρχεων σε ζεστό λουτρό –τεχνική
γνωστή από τα έργα του Σωρανού - , είτε με αφαίρεση τους , μεθόδους γνωστές από τον Κέλσο,
73
ο οποίος θεωρεί περισσότερο αποτελεσματική εκείνη της εξαίρεσης. Ο Παύλος δικαιολογεί, από
πλευράς δεοντολογίας, την παρουσία αυτών των τεχνικών στο έργο του γράφοντας ότι πολλοί
ιατροί αναγκάζονται να πραγματοποιούν την επέμβαση αυτή από τους ηγέτες, οι οποίοι επέβαλ-
λαν τον ακρωτηριασμό αυτό για να εξουδετερώσουν τις βλέψεις των αντιπάλων τους στον θρό-
νο, αφού κάθε ακρωτηριασμός είχε ως αποτέλεσμα να μη πληροί το θύμα την απαιτούμενη «ει-
κόνα του αρίστου», απαραίτητη προϋπόθεση του Βυζαντινού αυτοκράτορα.
Εξάλλου, πολλοί επιφανείς Βυζαντινοί ευνούχιζαν τα παιδιά τους οικειοθελώς για να ακο-
λουθήσουν το πολιτικό ή εκκλησιαστικό στάδιο. Ο ίδιος όμως εκφράζει επιφυλάξεις ως προς την
ηθική υπόσταση της εκτέλεσης του ευνουχισμού , γιατί οδηγεί από το κατά φύσιν στο παρά φύ-
σιν, κατεύθυνση ακριβώς αντίθετη με το σκοπό «της ημετέρας τέχνης» . Παρόμοιες επιφυλάξεις
δε διατυπώνει για την εγχείριση α-
ποκατάστασης του ερμαφροδιτι-
σμού, τη μοναδική στα βυζαντινά
και αρχαία ιατρικά κείμενα.

Ο Θεόφιλος (Πρωτοσπαθάριος) πα-

ραλαμβάνει ένα φιαλίδιο ουροσκοπί-
ας από τον βοηθό του Πλώσο. Η
πραγματεία του «Περί ούρων» απε-
τέλεσε κλασικό έργο στο Βυζάντιο
και επηρέασε τη δυτική ιατρική. Κά-
τω μια σειρά 21 φιαλών ουροσκοπί-
ας, που δεν έχουν μάλιστα το χαρα-
κτηριστικό σχήμα των φιαλών των
δυτικών χειρογράφων. Σε κάθε μια η
λεζάντα χαρακτηρίζει τη χροιά του
δείγματος (λευκόν, γλαυκόν, υπόπυ-
ρον, πελιδνόν κ.ο.κ , ενώ το κείμενο
περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τα
διάφορα δείγματα, αναλόγως των
χρωμάτων, της σύστασης τους και
της σημασίας τους (Χειρόγραφο 14ου
αιώνα του Πανεπιστημίου της Bolo-
gna, ms . 3632, f.51).
( Εικ. 48 ).

∆ίνει, επίσης, άριστες περιγραφές της εμβρυουλκίας και εμβρυοτομίας, της αντιμετώπισης
των περιεδρικών συριγγίων, των αιμορροΐδων, των κονδυλωμάτων, των ραγάδων, της ατρησίας
του δακτύλου, των κιρσών (κιρσοτομία), της εξαίρεσης των βελών (μοναδική στην αρχαία βιβλιο-
γραφία), της συρραφής διαταμέντων νεύρων και της ανάταξης καταγμάτων. ( Λασκαρατος Ι. -
2003 ).
Σπουδαία, επίσης, είναι και η πολεμική χειρουργική, ιδιαίτερα όσον αφορά σε τραύματα
από βέλη και πυροβόλα όπλα. Αναφέρει ότι κατά την διάνοιξη του θώρακα παρατηρείται έξοδος
και είσοδος αέρος, σε τρώση της καρδιάς με βελόνα αυτή κινείται ρυθμικά, αιματηρή απόχρεμψη
σε κάκωση του πνεύμονα, ενώ σε κάκωση του γαστρεντερικού σωλήνα βγαίνει εντερικό περιεχό-
μενο και σε κάκωση της ουροδόχου κύστεως ούρα. ( Θ. Παπαζιωγας- 1981 ).
Το έργο των τεσσάρων κύριων εκπροσώπων της πρώιμης Βυζαντινής ιατρικής, που κλη-
ρονόμησαν σημαντικά στοιχεία από το πνεύμα της αρχαιότητος , έχει υψηλή ιστορική και γραμ-
ματολογική αξία. Οι συγγραφείς αυτοί μας παρέχουν μία ζωντανή θεώρηση της ελληνορωμαϊκής
ιατρικής, ακόμη και στα σημεία εκείνα που υπάρχουν χάσματα λόγω της απώλειας των πρωτογε-
νών πηγών, που δεν μπορεί διαφορετικά να αναπληρωθούν. Επιπλέον, ο Αλέξανδρος και ο Παύ-
λος , ειδικά, άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη της επιστήμης εκτός του ελληνικού
χώρου. ( Λασκαρατος Ι. -2003 ) .

74
 3.3. Όψιμη Περίοδος

Η δεύτερη περίοδος της

βυζαντινής ιατρικής που ακολού-
θησε, μετά την παρακμή της Αλε-
ξανδρινής σχολής, χαρακτηρίζεται
από στασιμότητα. Παρά ταύτα ό-
μως αρκετοί σημαντικοί ιατροί δια-
κρίθηκαν την περίοδο εκείνη όπως
οι : Λέων ο Ιατροσοφιστής που
έζησε την εποχή του αυτοκράτορα
Θεοφίλου (9ος αι.μ.Χ.), Θεοφάνης
Χρυσοβαλάντης που έδρασε στα
χρόνια του Κωνσταντίνου Ζ΄. του
Πορφυρογέννητου (10ος αι.μ.Χ.),
Μιχαήλ Ψελλός, φιλόσοφος, ια-
τρός, μοναχός και αυλικός, Συμεών
Σήθ, Νικόλαος Μυρεψός σημαντι-
κός ιατρός και φαρμακοποιός, ∆η-
μήτριος Πεπαγωμένος προσωπικός
ιατρός του αυτοκράτορα Μιχαήλ
Η΄. Παλαιολόγου και τέλος η βυζα-
ντινή ιατρική κλείνει με τις λαμπρές
εργασίες του Ιωάννου Ζαχαρία Α-
κτουαρίου (13ος-14ος αι.) .
( Λασκαρατος Ι. -2003 ) .

Ιατρός τοποθετεί κομπρέσες στο πόδι ανδρός που πάσχει

από ποδάγρα .
(cod. Vind. 93, f.17 v, Osterreichische Nationalbibliothek,
Βιέννη)
(Εικ. 49)

75
 3.4. Τα Πρώτα Νοσηλευτικά Ιδρύματα στο Βυζάντιο
3.4.1. Γενικά

Καθώς οι διάφοροι χριστιανοί διανοητές ανέπτυσσαν τις απόψεις τους για την επιστημο-
νική ιατρική και την πρακτική της, οι Χριστιανοί ποιμένες των Ανατολικών Εκκλησιών-οι επίσκοποι
και ο κλήρος τους-άνοιγαν τα πρώτα μόνιμα ευαγή ιδρύματα με νοσοκομειακές δυνατότητες. Οι
ιδέες του Ωριγένους για την Ελληνική Ιατρική, κατά τον ∆΄. αιώνα, εδραιώθηκαν στα γραπτά των
Ελλήνων Πατέρων –του Βασιλείου, του Γρηγορίου Νύσσης, του Γρηγορίου Ναζιανζηνού και του
Ιωάννου Χρυσοστόμου. Είναι γεγονός ότι στον ίδιο τόπο, όπου έγραφαν οι άνδρες αυτοί, εμφανί-
σθηκαν τα πρώτα νοσοκομεία.
Πράγματι, όπως θα δούμε, δύο Έλληνες Πατέρες, ο Βασίλειος και ο Ιωάννης ο Χρυσό-
στομος, έπαιξαν σημαντικούς ρόλους στην πρώιμη φάση των Χριστιανικών νοσοκομείων. Αφού η
ορθόδοξη εκκλησία έφθασε να εκθειάζει την ιατρική ως επιτομή φιλανθρωπίας, ένοιωσε την υπο-
χρέωση στην συνέχεια να την προσφέρει σε όλους-ιδιαίτερα στους πτωχούς-χρηματοδοτώντας
νοσοκομεία. Εφόσον δε οι περισσότεροι Έλληνες εκκλησιαστικοί ηγέτες συνέχιζαν να θεωρούν
την ιατρική μια εκ των καλυτέρων εκφράσεων χριστιανικής αγάπης μέχρι το τέλος της Ανατολικής
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δε δίστασαν να υποστηρίξουν τα νοσοκομεία. Ακόμη και μέχρι το 1440
το μοναστήρι του Ιωάννου του Προδρόμου στην Πέτρα συντηρούσε ένα δημόσιο νοσοκομείο.
Από τη γέννηση τους τον ∆΄. αιώνα και μέχρι το 1453 τα Βυζαντινά νοσοκομεία κατα-
νοούνταν ως εκφράσεις της χριστιανικής ευσπλαχνίας. Έκαναν πράξη το ορθόδοξο δόγμα περί
φιλάνθρωπου ιατρικής στον υπαρκτό κόσμο. Όταν ο Μέγας Βασίλειος άνοιξε έξω από την Καισα-
ρεία το εκτενές ίδρυμα του, το Πτωχοτροφείον, είδε στις προσφερόμενες ιατρικές υπηρεσίες την
βαθύτατη, κατά το δυνατό, έκφραση της φιλανθρωπίας. Όπως έγραψε ο Γρηγόριος ο Ναζιανζη-
νός, μπορούσε κανείς εκεί να δει την αγάπη να δοκιμάζεται στη θεραπεία των νόσων. Ο Ιωάννης
ο Χρυσόστομος έκτισε τα νοσοκομεία του στην Κωνσταντινούπολη «προς δόξαν Χριστού» και τα
επάνδρωσε με ασκητές που θεωρούσαν την εξυπηρέτηση των πασχόντων πνευματικό καθήκον.
Ο Σαμψών, ο θρυλικός ιατρός της πρωτεύουσας της Ανατολής, ίδρυσε ,επί Ιουστινιανού, το νο-
σοκομείο του στηριζόμενος στις αρχές του ιατρικού επαγγέλματος και στους θείους νόμους που
έθεσε ο Χριστός.
Ακόμη και όταν ο Ιουστινιανός εισήγαγε τους Αρχιάτρους της αρχαίας ειδωλολατρικής ια-
τρικής στους Χριστιανικούς ξενώνες, γεγονός που ενεθάρρυνε τους κοσμικούς ιατρούς να εισέλ-
θουν σε όλη την κλίμακα του προσωπικού των νοσοκομείων, ουδέποτε λησμονήθηκε η πνευματι-
κή αποστολή των νοσοκομείων. Περί το 800, ο Θεόδωρος Στουδίτης, περιέγραψε ένα μεγάλο νο-
σοκομείο με σύνθετο προσωπικό ιατρών και νοσοκόμων, υπογράμμισε δε πως όλοι, από τους αρ-
χιάτρους μέχρι τους πρακτικούς νοσοκόμους, μοχθούσαν για την πραγματοποίηση του θεϊκού
έργου της φιλανθρωπίας.
Ο Ιωάννης Β΄ ο Κομνηνός όταν ίδρυσε τον Ξενώνα του Παντοκράτορα τον ΙΒ΄. αιώνα,
προσευχήθηκε να είναι πάντοτε πηγή ελέους, καταφύγιο ανδρών και γυναικών, αληθινή προσφο-
ρά στον Κύριο. Ήλπιζε δε ότι δια της φιλανθρωπίας που έδειχνε με την ίδρυση του νοσοκομείου,
θα επιτύγχανε την συγχώρεση των πολλών αμαρτιών του. Ο Αυτοκράτορας υπενθύμισε επίσης
στους ιατρούς, τους βοηθούς ιατρών (υπουργούς) και τους υπηρέτες του Παντοκράτορα ότι δεν
έπρεπε ποτέ να αμελούν τους ασθενείς, αφού ο Χριστός, ο ∆ημιουργός των πάντων, τους θεω-
ρούσε αγαπημένους του αδελφούς. Έτσι, ο Ιωάννης ήθελε οι μοναχοί και το λαϊκό προσωπικό
του κτιριακού συμπλέγματος του Παντοκράτορος να φροντίζουν όχι μόνο τα κτίρια που ανοικο-
δόμησε-τους άψυχους ναούς-αλλά κυρίως τους ασθενείς του νοσοκομείου-τους ζώντες ναούς του
θεού.
Μέχρι και το ΙΕ΄. αιώνα το δόγμα της Ορθοδόξου εκκλησίας αναφορικά με την ιατρική
και την μέριμνα των νοσούντων καρποφορούσε ακόμη. Ο Γεώργιος Γουδέλης, πολιτικός και έ-
μπορος, τροποποίησε ένα από τα παλάτια του στην Κωνσταντινούπολη, για να χρησιμοποιηθεί ως
νοσοκομείο. Ο φίλος του Ιωάννης Χορτασμένος τον εξύμνησε για την εκπλήρωση της υψίστης
των αρετών-της φιλανθρωπίας προς τον ασθενή. Ο Κύριος δεν απαιτεί νηστεία, παρθενία ή νέ-
κρωση της σαρκός, αλλά την όντως αγάπη και το έλεος. Ο Χορτασμένος κατέταξε το νοσοκομείο
του Γουδέλη ως την χρυσή κορωνίδα των έργων του. Τέλος, περιέγραψε το ίδρυμα του Γουδέλη
με τις λέξεις που ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός χρησιμοποίησε στην εξύμνηση του Πτωχοτροφείου
του Μ. Βασιλείου, συνδέοντας έτσι αυτόν τον Ξενώνα του ΙΕ΄αιώνα με τα πρωιμώτερα νοσοκο-

76
μεία της Βυζαντινής παράδοσης. Εδώ « η νόσος φιλοσοφείται και η συμφoρά μακαρίζεται, και το
συμπαθές δοκιμάζεται». ( T. S.Miller -1998 ).
Ακολούθησαν και άλλα αξιόλογα ιδρύματα, όπως το Κοσμίδιον στις Βλαχέρνες που ιδρύ-
θηκε από τους Αγίους Κοσμά και ∆αμιανό και το Ευβούλιον. Εξίσου μεγάλο νοσηλευτικό συγκρό-
τημα ήταν των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων που ιδρύθηκε από τον Ισαάκιο Β΄. Άγγελο, ενώ η αυ-
τοκράτειρα Θεοδώρα, σύζυγος του Μιχαήλ Η΄. Παλαιολόγου, ίδρυσε το γυναικείο νοσηλευτικό
ίδρυμα Λιβός. Το 1440 χτίστηκε στη Ρόδο το ίδρυμα των Ιπποτών της Ρόδου που σήμερα λει-
τουργεί ως μουσείο. ( Βαρβαρούσης Α. -2001 ).

77
 3.4.2. Ο Ξενώνας του Παντοκράτορα

Το σημαντικότερο νοσοκομείο που αναπτύχθηκε ποτέ στην Κωνσταντινούπολη, είναι ο

περίφημος Ξενώνας του Παντοκράτορα, που ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄. Κομνη-
νό (1118-1143) δίπλα στην ομώνυμη μονή (σήμερα Ζειρέκ Τζαμί) και προοριζόταν για τη νοση-
λεία των ασθενών της πόλης. Σύμφωνα με το «Τυπικόν» του, προσέφερε στους πάσχοντες νο-
σηλεία, διατροφή και επιμελημένη διακονία των γιατρών. Κοντά του βρισκόταν το γηροκομείο.

Η Μονή του Παντοκράτορος, αξιόλογου νοσηλευτικού κέντρου του 12ου αιώνα,

όπως είναι σήμερα.
(Εικ. 50)

Ο Ξενώνας του Παντοκράτορα παρουσίαζε μεγάλη ομοιότητα με τα σημερινά νοσοκομεί-

α. Το ίδρυμα διέθετε -50- κλίνες διατεταγμένες σε πέντε θαλάμους ή ορδίνους. Περιλάμβανε το
χειρουργικό τμήμα για τα τραύματα ή κατάγματα (10 κλίνες), το τμήμα για τις οφθαλμολογικές,
εντερικέs παθήσεις ή άλλα οξέα και επώδυνα νοσήματα με οκτώ κλίνες , το γυναικείο τμήμα με
δώδεκα κλίνες για τη νοσηλεία των γυναικών και άλλο ένα τμήμα είκοσι κλινών για τους άνδρες
που είχαν προσβληθεί από διάφορες γενικέs παθήσεις («τοις απλώς νοσούσιν»). Σε περίπτωση
υπερπλήρωσης του νοσοκομείου, κάθε τομέας διέθετε επιπλέον μια κλίνη (παρακράββατον, σαν
τα σημερινά ράντζα) , για την εισαγωγή των εκτάκτων περιστατικών.
Το «Τυπικόν» απαιτεί την καθαριότητα των κλινοστρωμάτων και την κατασκευή έξι ειδι-
κών κρεβατιών με διατετρημένα στρώματα για τους εξασθενημένους ή ανίκανους να σηκωθούν
ασθενείς, ώστε να μην είναι υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουν το αποχωρητήριο. Το νοσοκομείο
διέθετε πάντα καθαρές λεκάνες, τα «χερνιβόξεστα» για το πλύσιμο των χεριών του νοσηλευτικού
προσωπικού μετά την νοσηλεία (αιώνες πριν από τα παρόμοια μέτρα ασηψίας του Ι. Semmel-
Weiss). To Τυπικόν καθόριζε επίσης τα γεύματα που έπρεπε να λαμβάνει καθημερινά ο ασθενής,
καθώς και τη χορήγηση ενός νομίσματος για την αγορά οίνου και της πρόσθετης τροφής που επι-
θυμούσε.Το νοσοκομείο επάνδρωναν δύο θεραπευτές γιατροί για την παρακολούθηση καθενός
από τους πέντε τομείς. Το έργο τους βοηθούσαν τρεις τακτικοί βοηθοί γιατροί (υπουργοί έμβαθ-

78
μοι), δυο έκτακτοι βοηθοί γιατροί (υπουργοί περισσοί) και δυο υπηρέτες, σε κάθε έναν από τους
τέσσερις ανδρικούς ορδίνους.
Το γυναικείο τομέα στελέχωναν γυναίκες γιατροί (ιάτραινες) και αντίστοιχοι βοηθοί για-
τροί του ίδιου φύλου (υπούργησες). Οι περισσοί υπουργοί και υπούργησες διανυκτέρευαν εναλ-
λάξ (οι διανυκτερεύοντες εκαλούντο εξκουβήτορες).
Το νοσοκομείο παράλληλα διέθετε και εξωτερικά ιατρεία (κλινική εξωτερικών ασθενών),
στα οποία υπηρετούσαν τέσσερις γιατροί-δύο ειδικευμένοι στη χειρουργική και δύο στην παθολο-
γία, επικουρούμενοι από αντίστοιχο βοηθητικό προσωπικό.
Επικεφαλής του προσωπικού ήταν οι δύο γιατροί, οι οποίοι επέβλεπαν το τμήμα των σο-
βαρών παθήσεων, των οξέων νοσημάτων, που έφεραν τον τίτλο του «πρωτομηνίτου». Υπεράνω
αυτών ήταν δυο ακόμη γιατροί καλούμενοι «πριμμικήριοι», οι οποίοι κατάρτιζαν το θεραπευτικό
πρόγραμμα του νοσοκομείου. ΄Ήταν οι διευθυντές κατά την σημερινή ορολογία, που αναλάμβα-
ναν καθήκοντα εναλλάξ κάθε μήνα. Επίσης, εναλλάξ υπηρετούσαν οι γιατροί (53 συνολικά) και
έτσι ερμηνεύεται ο μεγάλος αριθμός τους, ανώτερος του αριθμού των ασθενών (50).
Εκτός του Ιατρικού προσωπικού, ο Ξενώνας του Παντοκράτορα απασχολούσε πέντε
φαρμακοποιούς (πημαντάριοι), από τους οποίους ο ένας ήταν επικεφαλής (επιστήμων του πημέ-
ντου), δυο τακτικοί και δυο πρόσθετοι . Υπήρχε ακόμη και το διοικητικό προσωπικό , λογιστές,
πλύντριες, φύλακες, οικονόμοι, θυρωροί, μάγειροι, προμηθευτές, νοσοκόμοι, αρτοποιοί, αναγνώ-
στες, ιερείς, νεκροθάφτες και καθαριστές .Χαρακτηριστική είναι η πρόσληψη ενός τεχνίτη (μυλο-
χαράκτη), που φρόντιζε την περιποίηση και ακόνισμα των χειρουργικών εργαλείων, ώστε να είναι
καθαρά και οξύαιχμα και ενός κηλοτόμου, ειδικού για την χειρουργική της κήλης (πρακτική ειδι-
κότητα που συνεχίζεται κατά την Τουρκοκρατία και μέχρι το 19ο αιώνα, ίσως και τις αρχές του
20ου, στον ελληνικό χώρο, αλλά και στη ∆ύση κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση).
Ο Ξενώνας του Παντοκράτορα, σύμφωνα με T.S. Miller, δεν απείχε πολύ από την σημε-
ρινή έννοια του νοσοκομείου. Κατά τον ίδιο συγγραφέα , φαίνεται ότι ο Ξενώνας κατά τον 6ο
αιώνα είχε αποκτήσει με βεβαιότητα την έννοια του νοσοκομείου, αφού ο όρος χρησιμοποιείται
για την περιγραφή του καλώς οργανωμένου ιδρύματος του Σαμψών, που διέθετε εξειδικευμένο
ιατρικό προσωπικό. ( Λασκαρατος Ι. -2003 ).

79
 3.4.3. Η Μονή της Παναγίας της Κοσμοσώτειρας Φερών-Έβρου

Στα μέσα του 12ου αιώνα, μεταξύ του 1151 και 1152, ο Ισαάκιος Κομνηνός εγκαινιάζει
κοντά στην περιοχή της αρχαίας Βήρας, στις σημερινές Φέρες Έβρου, το μοναστήρι της Παναγίας
Θεοτόκου της Κοσμοσώτειρας και μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού μεγάλου περιβόλου
της μονής, θα κτίσει νοσοκομείο –36- κλινών, γηροκομείο, δεσποτικό ξενώνα για τους προσκαθη-
μένους αδελφούς (τους επισκεπτόμενους την μονή κοσμικούς και άλλους), βαλανείο, λουτρό,
σκευοφυλάκιο , βιβλιοθήκη, τράπεζα, αποθήκες, φρουριακό περίβολο με πύργους σε διάφορες
γωνίες, κελιά μοναχών και μία εκκλησία για τους γύρω από την μονή εργαζόμενους, τον Άγιο
Προκόπιο, ενώ το 1140 ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Κομνηνός, θα ιδρύσει την μονή της Παναγίας
της Σκαλωτής, στην Αμυγδαλιά, ανατολικά της Αίνου.

Ο Ναός της Μονής της Κοσμοσώτειρας Φερών Έβρου. Το πνευματικό δημιούργημα των Αυτοκρα-
τόρων του Βυζαντίου Κομνηνών. Ένα σύμβολο του Βυζαντινού πολιτισμού του 12ου αιώνα.
(Εικ. 51)

Εξάλλου δεν είναι τυχαίο που οι Κομνηνοί, πέραν της Κωνσταντινούπολης, ιδρύουν μο-
ναστήρια στα παράλια της Θράκης και του Έβρου εκ του γεγονότος ότι είχαν κτηματική περιουσία
που κάλυπτε ολόκληρο σχεδόν τον χώρο της Θράκης και της Μακεδονίας, από την Ραιδεστό και
τον Πόντο ως την Μάδυτο και τον Έβρο, την Χριστούπολη και τον Πάνακα, στην Ανατολική Μα-
κεδονία, ως την Θεσσαλονίκη και την Βέροια.
Έτσι δικαιολογείται σήμερα, γιατί επελέγη η κορυφή του ∆έλτα του Έβρου, ο έρημος κα-
τά τα άλλα χώρος, για την ίδρυση της Μονής της Κοσμοσώτειρας, αν λάβουμε υπόψη ότι ο ιδρυ-
τής της θα έπρεπε να συντηρήσει –74-μοναχούς, -50- υμνωδούς και –24- βοηθούς τους, -36-
αρρώστους του νοσοκομείου, γέροντες του γηροκομείου κ.ά. (Γ. Παπαζογλου ).
Στο τυπικό της Μονής της Κοσμοσώτειρας μεταξύ των άλλων αναφέρονται « και διάταγ-
μα, αλλ’ αφιερώσαντος υπουργούς εις υπηρεσίαν των αρρωστούντων και ανακεικλιμένων…» και
«διοριζόμεθα γαρ τους μοναχούς λούεσθαι καθ’ όλον ενιαυτόν δωδεκάκις, ήγουν άπαξ καθ’ έκα-
στον μήνα· ει δε που και πλειόνων λουτρών χρεία έσοιτο τίσι νοσούσι των μοναχών, ανεμποδί-
80
στως ούτοι παρά του προεστώτος παραχωρείσθωσαν λούεσθαι δια του σώματος την ασθένει-
αν». Και σε άλλο σημείο τονίζει ότι «οι δε μέλλοντες των μοναχών λούεσθαι ουκ οφείλουσι πα-
ραχωρείσθαι παρά του προεστώτος εν άλλω τινί τόπω ή άστει, αλλ’ εν τω της μονής λουτρώ λού-
εσθαι, ου προεστώτα δει φροντίδα ποιείσθαι, ως είναι τη μονή εγκαθέτους τεχνίταις τινάς χρειώ-
δεις προς εργασίαν των έργων, ων η μονή δέεται».
Όσον αφορά τη διατροφή των ασθενών της μονής από το τυπικόν προβλέπονταν ψάρι
και τυρί. Οι μοναχοί της μονής ψάρευαν, καθόσον ήταν κοντά στον ποταμό Έβρο (Μαρίτζα),
πλούσιο σε ψάρια.

Οι Αυτοκράτορες Αλέξιος και Ισαάκιος Κομνηνός, όπως εικονογραφούνται στο εσωτερικό της μο-
νής Θεοτόκου Κοσμοσώτειρας Φερών – Έβρου.
(Εικ. 52)

Συγκεκριμένα αναφέρεται «έκαστον τούτων των αδελφών λαμβάνειν ανυπερθέτως βού-

λομαι προς ζωήν την εφήμερον καθ’ εκάστην ημέρα ψωμίον εν από των γινομένων δεκάτω χωρι-
τικώ μοδίω , τη δε ποιότητι τα ψωμιά έστωσαν οία δήπερ και τα των μοναχών εισι και των πατέ-
ρων μου. Έτι δε προσφάγιον έκαστον μίνσους δύο, οίους διωρισάμεθα και τους μοναχούς έχειν
εν τη τραπέζη, και προς εν κρασοβόλιον καλογηρικόν. Τούτων δε τροφής εφημέρου δεομένων
εξάπαντος δια της φυσικής ενδείας την αναπλήρωσιν, τας μεν δευτέρας και τετράδας και παρα-
σκευάς λαμβάνειν τούτους διαταττόμεθα μαγειρίαν την λεγομένην αγιοζώμιον και όσπριον, τας
δι’άλλας της εβδομάδος ημέρας μίσους δύο έκαστον, οψάριον οποίον η ημέρα δώσει και τυρόν
τον αρκούντα» . ( Λ. Ι. Κουρκουτα- 1993 ).
Αναφορές σε νοσοκομεία εκτός Κωνσταντινούπολης είναι δυσκολότερο να βρεθούν, αλλά
ακόμη και στις επαρχίες η Βυζαντινή κοινωνία συνέχισε να συντηρεί ξενώνες, παρά τις μεταβολές
που έφεραν οι εισβολές των Αβάρων , των Περσών και των Μουσουλμάνων. Τον Η΄ αιώνα στην
Κρήτη, ο αρχιεπίσκοπος Ανδρέας ίδρυσε ένα νοσοκομείο για να προσφέρει στους ασθενείς ιατρική
μέριμνα και παρηγοριά. Στις αρχές του Θ΄ αιώνα ο μητροπολίτης Θεοφύλακτος οικοδόμησε ένα
διώροφο νοσοκομείο στη Νικομήδεια και το επάνδρωσε με ιατρούς. Στη διάρκεια του ΙΒ΄ αιώνα η
Θεσσαλονίκη είχε ένα νοσοκομείο που δέχονταν κατάκοιτους και διένειμε φάρμακα σε εξωτερι-
κούς ασθενείς.
Το 1156 ο Ισαάκιος Κομνηνός, ανιψιός του Ιωάννη Β΄, ίδρυσε ένα νοσοκομείο περιορι-
σμένων δυνατοτήτων για τους άνδρες της Θρακικής πόλης Αίνου, αν λάβουμε υπόψη ότι απα-
σχολούσε μόνο ένα ιατρό και δέκα βοηθούς ιατρών. Τέλος, ο λόγιος του ΙΓ΄ αιώνα Θεόδωρος

81
Μετοχίτης, εγκωμιάζοντας την γενέτειρα του Νίκαια, πρωτεύουσα της Βιθυνίας καυχιόταν ότι διέ-
θετε νοσοκομείο. ( T.S. Miller -1998 ).

82
 3.5. Θεραπευτές Ιατροί

Με την ανάπτυξη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τη μεταφορά του κέντρου του πολι-
τισμού προς την Ανατολή, η Κωνσταντινούπολη έγινε έδρα του ιατρικού πολιτισμού της Ευρώ-
πης. Μεγάλη σημασία είχε η επιρροή που άσκησε η διάδοση των εμποτισμένων με μυστικισμό,
χριστιανικών δογμάτων και της φιλοσοφίας των Νεοπλατωνικών στην ανάπτυξη της επιστήμης.
Η επιστήμη τέθηκε κάτω από την εξουσία της Εκκλησίας. Οι πατέρες της εκκλησίας έγιναν φρου-
ροί της και σ’ αυτούς οφείλουμε κατά μέγα μέρος τη διατήρηση των παραδόσεων της Αρχαίας
Ελληνικής επιστήμης. Μεταξύ των πρώτων χριστιανών ιατρών , που ήταν σχεδόν όλοι Σύριοι,
ήταν οι αδελφοί Κοσμάς και ∆αμιανός, οι οποίοι σύμφωνα προς την παράδοση είχαν σπουδάσει
ιατρική και έπειτα άσκησαν την ιατρική τέχνη στην Κιλικία.
Θεράπευαν μέσω της
πίστης και μαρτύρησαν επί
αυτοκράτορος ∆ιοκλητιανού.
Από πολύ νωρίς έγιναν οι
προστάτες των ιατρών και
των φαρμακοποιών και θαυ-
ματουργές ιάσεις έλαβαν χώ-
ρα στους τάφους τους. Ο Ι-
ουστινιανός ανήγειρε προς
τιμή των δύο αδελφών εκ-
κλησία που σύντομα μετα-
βλήθηκε σε τόπο προσκυνή-
ματος για τους ασθενείς.
Ειδικές θεραπευτικές
ιδιότητες άρχισαν να αποδί-
δονται σε πολλούς αγίους. Ο
Άγιος Ρόκκος και ο Άγιος Σε-
βαστιανός καλούνταν εναντί-
ον της λοιμικής, ο Άγιος Ιώβ
εναντίον της λέπρας, ο Άγιος
Αντώνιος της Παδούης ενα-
ντίον διαφόρων ασθενειών,
ιδιαιτέρως όμως των καταγ-
Η Θαυματουργική ίαση του σεληνιαζομένου. μάτων και των ασθενειών του
Μικρογραφία του Κώδικα 5 της Μονής Ιβήρων, f.177v. στομάχου και των εντέρων. Η
(Εικ. 53) Αγία Απολλωνία καλούνταν
για ασθένειες των οδόντων.
Σε πολλούς άλλους αγίους αποδίδονταν θαυματουργικές ιάσεις σε διαφόρους τόπους και χρόνους.
Η ιατρική των πατέρων της Εκκλησίας στο Βυζάντιο, όπως και η φιλοσοφία τους φυσικά,
ακολουθούσε πιστά το χριστιανικό δόγμα και συνέχιζε να είναι Θεοκρατική. Η διαφορά όμως με-
ταξύ της προΐπποκρατικής ιατρικής και της βυζαντινής ιατρικής, ήταν μόνο αυτή που έφερε ο χρι-
στιανισμός ως προς την αρχαία ελληνική θρησκεία. ∆ηλαδή τώρα οι ασθένειες και οι θεραπείες
τους αποδίδονταν σε ένα μόνο και παντοδύναμο θεό. Ο σταυρός είχε αντικαταστήσει το φίδι του
Ασκληπιού. Τα ασκληπιεία είχαν αντικατασταθεί από τα μοναστήρια, όπου κατέφευγαν οι ασθε-
νείς για να θεραπευθούν και να προμηθευτούν φάρμακα. Η εγκοίμηση στα ασκληπιεία αντικατα-
στάθηκε με την εγκοίμηση σε μοναστήρια ή γύρω από τους ναούς των ασθενών και των συγγε-
νών του. Η αφιέρωση στους ναούς ομοιωμάτων θεραπευθέντων μελών ή άλλων αντικειμένων
αξίας συνεχιζόταν και τότε, όπως και την εποχή της ακμής των Ασκληπιείων. Οι ασθενείς προσέ-
φευγαν στους ναούς και με προσευχές, νηστείες και «τάματα» ανέμεναν την «εξ ύψους» θερα-
πεία.
Υπάρχουν μαρτυρίες χιλιάδων θεραπειών μέχρι και σήμερα που αποδίδονται στην επέμ-
βαση του Χριστού και των Αγίων και κυρίως της Παναγίας. Σε όλη την Ευρώπη συνέρεαν πιστοί
σε θαυματουργούς ναούς. ∆εν είναι τυχαίο ότι σήμερα, παρά τη μεγάλη πρόοδο της ιατρικής,
χιλιάδες πιστών συρρέουν σε θαυματουργούς τόπους λατρείας. Άγιοι υπήρξαν και ιατροί, όπως ο

83
Ευαγγελιστής Λουκάς, οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Άγιος Παντελεήμων, ο Άγιος Θεράπων κ.ά. (
Castiglioni A.- 1961 ).

84
 3.6. Θεραπευτική-Θαυματουργική και Επιστημονική Ιατρική
Βέβαια, θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε
ότι στο βυζάντιο την εποχή αυτή υπήρχε ένα
πέπλο αμάθειας, προλήψεων και σκοταδισμού
που κάλυπτε συχνά την επίσημη ιατρική. ∆εν
μιλάμε φυσικά για την υπέρμετρη θρησκευτική
πίστη σύμφωνα με την οποία όλες οι ασθένειες
θεραπεύονταν με την παροχή της θείας χάριτος,
αντίληψη που οπωσδήποτε ανέκοπτε τις επιστη-
μονικές προσπάθειες, αλλά και για τους εξορκι-
σμούς, τα φυλακτά και τις μαγγανείες που ήταν
αρκετά διαδεδομένα και στους ευγενείς και στον
όχλο.
Ο ιδρυτής της βυζαντινολογίας Κρουμ-
βάχερ αναφέρει στο μνημειώδες έργο του «Ι-
στορία Βυζαντινής Λογοτεχνίας» ότι κυκλοφο-
ρούσαν ιατρικά διδακτικά ποιήματα και οικιακά
ιατρικά εγχειρίδια γεμάτα από μαγγανείες, ανα-
φορές σε μυστηριώδη και απόκρυφα φάρμακα
ανατολικής προέλευσης, καθώς και επικλήσεις σε

Η ίαση του λεπρού από το Χριστό. Μικρο-

γραφία του Κώδικα 5 της Μονής Ιβήρων,
f.142r (Εικ. 54)

δαίμονες. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτές οι δημώ-

δεις και εμπειρικές συμβουλές ονομάζονταν ια-
τροσόφια, όρος που χρησιμοποιείται και σήμερα.
Υπήρχαν ακόμη εξορκισμοί για συγκεκριμένες
ασθένειες αποδιδόμενες στον Ιωάννη Χρυσό-
στομο, τον Άγιο Κυπριανό κ.ά. Ιδιαίτερη διάδο-
ση είχαν και τα μαγικά φυλακτά με απεικονίσεις
του Βασιλέα Σολομώντα προστάτη της Μαγείας
και των ασθενειών, ακόμη και με παραστάσεις
ζώων ( λιονταριών, φιδιών, σκορπιών) . Ο ίδιος,
ο περίφημος Μιχαήλ Ψελλός είχε κατηγορηθεί
ως μάγος, καθώς και ο Λέων ο Μαθηματικός,
Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.
Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο
Βυζάντιο από το ένα μέρος έχουμε την καθαρά
θεοκρατική-θαυματουργική Ιατρική, έργο Αγίων
πατέρων της Χριστιανικής Εκκλησίας και επισκό-
πων και από το άλλο την « καθαρά » Ιατρική, η
Η ίαση του εκ γενετής τυφλού. Σημειώνε-
οποία όμως δε χωριζόταν στεγανά από την πρώ-
ται ότι ο τυφλός πλένει τα μάτια του στον
τη. Έτσι, θα μπορούσαμε να κατατάξουμε- δια-
παρακείμενο νιπτήρα του ναού. Μικρογρα-
κρίνουμε την ιατρική του Βυζαντίου σε Θερα-
φία του Κώδικα 5 της Μονής Ιβήρων,
πευτική-Θαυματουργική και Επιστημονική.
f.405v.
Η Θεραπευτική - Θαυματουργική ιατρική
(Κάτω) Η θαυματουργική ίαση της αιμορ-
ήταν έργο αγίων με υπερφυσικές δυνάμεις, αν
ροούσης. Μικρογραφία του Κώδικα 5 της
και στην Επιστημονική Ιατρική η σύγχρονη επί-
Μονής Ιβήρων, f.38v.
κληση υπερφυσικών δυνάμεων και η παρουσία
(Εικ. 55)
έντονης χριστιανικής πίστης είναι μεγάλη. Έτσι,
βλέπουμε την θεραπεία ασθενών από τον ίδιο τον Χριστό και τους Αποστόλους του.
Οι Άγιοι Κοσμάς και ∆αμιανός, χριστιανοί ιατροί από την Κιλικία θεράπευαν χωρίς αμοιβή.
Σε μια χαρακτηριστική εικόνα στο Μουσείο του Prado της Μαδρίτης βλέπει κανείς τους αγίους

85
αυτούς να αντικαθιστούν μια γαγγραινώδη κνήμη με την κνήμη ενός μαύρου που είχε πρόσφατα
πεθάνει.
Εξάλλου, μεταξύ των θαυμάτων των δύο αυτών Αγίων ιατρών, αναφέρεται ότι ένας άν-
θρωπος είχε σπάσει το πόδι του και ο ιατρός του
είχε βάλει κάτι σαν νάρθηκα, οπότε εμφανίσθη-
καν στον ύπνο του οι Κοσμάς και ∆αμιανός, υπό
τη μορφή συνηθισμένων ιατρών, του αφαίρεσαν
τον νάρθηκα και θεράπευσαν το πόδι στο όνομα
του Χριστού, προς μεγάλη έκπληξη του ιατρού
που εξέτασε τον ασθενή την άλλη μέρα. Άλλος
ασθενής, ρήτορας και σοφιστής, ξαφνικά τυ-
φλώθηκε και αφού η ιατρική απέτυχε, χρειάστη-
κε η παρέμβαση των Αγίων με τις εντολές των
οποίων η όραση επανήλθε.
Μία γυναίκα είχε όγκο στο μαστό και
επρόκειτο να χειρουργηθεί από τον ιατρό της,
αλλά την άλλη μέρα το πρωί ο ιατρός της με
έκπληξη είδε ότι ήταν καλά.
Οι Άγιοι Κύρος και Ιωάννης, κατά τον

Η ίαση του παραλυτικού.

Μικρογραφία του Κώδικα 5 της Μονής Ιβή-
ρων, f.377v. (Εικ. 57)
Σωφρόνιο, έκαναν διάφορα θαύματα. Αναφέ-
ρονται οι περιπτώσεις της Αυτοκράτειρας Θεο-
δώρας που γλίστρησε και έπεσε μέσα στο νε-
ρό, τραυμάτισε τον αγκώνα της που μάτωσε
και θεραπεύθηκε από τους αγίους. Επιπρόσθε-
τα, αναφέρεται η περίπτωση της Μαρίας που
έπασχε από υδρωπικία και η θεραπεία της
επιτεύχθηκε με την επάλειψη όλου του σώμα-
τος με μείγμα άρτου παξιμίτου ( παξιμαδιού )
με ιερόν ύδωρ και ενός Κυπρίου ονόματι
Γεώργιος τον οποίο κυνηγούσε σε ένα ναό
νυκτοκόρακας που τον περιέλουε με κόπρανα.
Ο Γεώργιος εξοργισμένος αυτοτραυματίσθηκε
σοβαρά. Κλήθηκαν ιατροί αλλά μάταια. Τελικά, Η ίαση των δαιμονισμένων από το Χριστό.
οι άγιοι τον θεράπευσαν με λάδι και οίνο. Μικρογραφία του Κώδικα 5 της Μονής Ιβή-
Ο Άγιος Αθανάσιος του Άθω αποκαλεί- ρων, f.35r. (Εικ. 56)
ται ο σοφότερος των ιατρών. Ο αποθηκάριος
Αθανάσιος είχε υδρωπικία. Οι ιατροί είχαν χάσει κάθε ελπίδα να τον σώσουν, αλλά ο άγιος άγγιξε
την κοιλιά του και η ασθένεια εξαφανίσθηκε. Ο μοναχός Ευστράτιος είχε αιματουρία και ο Άγιος
Αθανάσιος του συνέστησε να πάει στην Κωνσταντινούπολη για να δει τους καλύτερους ιατρούς.
Αυτοί αντί να τον βοηθήσουν τον έκαναν χειρότερα . Ο Αθανάσιος τελικά τον έκανε καλά, δίνο-
ντας του νερό με τριαντάφυλλα.
Εκείνο πάντως που έχει σημασία είναι ότι πολλές περιπτώσεις παθήσεων αναφέρονταν
απλώς, γιατί οι ιατροί δεν μπόρεσαν να τις θεραπεύσουν, χωρίς να αναφέρονται σε ίαση από άγιο,
κάτι που ίσως θέλει απλά να δείξει την ανεπάρκεια των ιατρών. Σε πολλές περιπτώσεις θαυμάτων
των αγίων χρησιμοποιούνται μέθοδοι που μεταχειρίζονταν και οι πραγματικοί ιατροί, όπως χορή-
γηση μελιού και οίνου.
Όσον αφορά την επιστημονική ιατρική ήδη έχουμε αναφερθεί στους γνωστότερους εκ-
προσώπους της ιατρούς συγγραφείς, όπως οι Ορειβάσιος, Αέτιος Αμιδηνός, Αλέξανδρος Τραλλέ-
ων, Παύλος Αιγινήτης κ.α.

86
 Το Θαύμα της ιάσεως του παραλυτικού στην Καπερναούμ.
Ψηφιδωτό στην εκκλησία του Αγίου Απολλιναρίου (Ραβέννα, 7ος αιώνας).
(Εικ. 58)

Μέχρι ποίου σημείου επέδρασε ανασταλτικά το χριστιανικό δόγμα στην εξέλιξη της ιατρι-
κής κατά την βυζαντινή περίοδο είναι μέχρι σήμερα ένα πρόβλημα. Πρέπει όμως να τονισθεί ότι
αυτήν την περίοδο με την πρωτοβουλία της εκκλησίας διαφυλάχθηκαν αντιγραφόμενα, συνήθως
από μοναχούς, χειρόγραφα της κλασικής ελληνικής ιατρικής . ( Λ.Ι. Κουρκουτα -1993 ).

87
 3.7. Χριστιανική Ιατρική και Φιλανθρωπία
∆εν υπάρχει αμφιβολία ότι η χριστιανική ηθική και το πνεύμα φιλανθρωπίας, που επικρα-
τούσε, για την άμβλυνση του σωματικού και ψυχικού ανθρώπινου πόνου, θα επηρέασε την πολι-
τική και αυτό φάνηκε από την πρωτογενή κίνηση προς την κατεύθυνση αυτή του Μεγάλου Βασι-
λείου, ο οποίος ίδρυσε το 370 μ.Χ. στην Καισαρεία, ένα θαυμαστό φιλανθρωπικό ίδρυμα, που
σύμφωνα με τις μαρτυρίες, αποτελούσε ολόκληρη πόλη, την επονομαζόμενη «Βασιλειάδα», όπου
λιγότερο ίσως ασκούνταν η πραγματική ιατρική. Γνωστό ήταν και το νοσοκομείο που είχαν ιδρύ-
σει στην Αντιόχεια ο αιρετικός Πατριάρχης Νεστόριος, που αργότερα οι Άραβες το μετέτρεψαν σε
μία από τις περίφημες ιατρικές σχολές τους.
Τα νοσοκομεία που ονομάζονται συνήθως «ξενώνες», γρήγορα εξαπλώνονται σε όλη τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Από αναφορές που υπάρχουν, στην πόλη ήταν πολλοί ξενώνες , με πιο
γνωστό τη Μονή του Παντοκράτορα, για την οποία ήδη έχουμε αναφέρει διεξοδικά. Οι ξενώνες
αυτοί απετέλεσαν το έναυσμα της δημιουργίας αργότερα στη ∆ύση αντιστοίχων νοσοκομειακών
ιδρυμάτων.
Λέγεται ότι οι Κομνηνοί ιδίως ενδιαφέρθηκαν πολύ και βαθιά για τη νοσοκομειακή μέρι-
μνα των κατοίκων, τουλάχιστον της Κωνσταντινούπολης, όσο αυτό συνέβη σε λίγες ευρωπαϊκές
πόλεις . ( Χ. ΣΤ. Μάρτης- 2000 ) .

88
 3.8. Λατρευτικές ∆οξασίες και Ιατρική
3.8.1. Η Λατρεία των Αναργύρων Ιατρών

Αν και οι ηγέτες της Ορθοδόξου εκκλησίας αγκάλιασαν με ενθουσιασμό την ιατρική, ως

ενσάρκωση της φιλάνθρωπου δράσης, και υποστήριξαν ολόψυχα τα νοσοκομεία ως χώρους πα-
ροχής αγάπης και ελέους του θεού, όλες οι συνιστώσες του Βυζαντινού κόσμου δεν συμμερίσθη-
καν αυτή την κυριαρχούσα άποψη. Εξάλλου είναι γνωστό ότι μεταξύ των χριστιανών συγγραφέ-
ων του ∆΄ και Ε΄ αιώνα υπήρχαν και λίγοι επικριτές της ιατρικής, αλλά αυτοί προέρχονταν από
αιρετικούς κύκλους , οι οποίοι είτε εκτοπίσθηκαν από την κυριαρχούσα ορθοδοξία (όπως οι δυΐ-
στές) ή βαθμιαία αποσύρθηκαν οικειοθελώς από τη Βυζαντινή σύνθεση του Χριστιανικού και αρ-
χαίου Ελληνικού πολιτισμού (όπως οι μονοφυσίτες).
Στους επόμενους αιώνες, ο μοναχισμός συνέχισε να υποστηρίζει τις ιατρικές σπουδές και
τη λειτουργία των νοσοκομείων. Κινήσεις ασκητών, όπως η αναμόρφωση του Στουδίτου τον Θ΄
και το κίνημα των Αθωνιτών τον Ι΄. αιώνα, υποστήριξαν την περίθαλψη των ασθενών σε νοσο-
κομεία επανδρωμένα με επαγγελματίες ιατρούς. Ακόμη και τον Ι∆΄αιώνα, όταν κάποιοι ασκητές
είχαν υιοθετήσει μία εντόνως μυστική ζωή, ο μοναχός Νήφων βοήθησε ενεργά ξενώνες της Κων-
σταντινούπολης.
Ο μεγαλύτερος εχθρός της ιατρικής, ακόμη και εναντίον των νοσοκομείων, εμφανίσθηκε
σε συνδυασμό με τις λατρείες των Αναργύρων. Ανάμεσα στα ιστορούμενα θαύματα των πλέον
φημισμένων Αναργύρων, των ιατρών-αγίων Κοσμά και ∆αμιανού, που καταγράφηκαν στην μεγά-
λη τους εκκλησία στην Κωνσταντινούπολη, μερικά τονίζουν με έμφαση την αδυναμία των ιατρών
έναντι των νόσων. Ένας συγγραφέας του βίου του Αναργύρου Σαμψών τόνισε πως, μολονότι ο
Άγιος διέπρεψε στις ιατρικές του σπουδές, είχε πρακτικά ελάχιστη πίστη στην ιατρική ενόσω ζού-
σε, τουναντίον εμπιστευόταν την χάρη του Θεού. Επιπλέον, περιγράφοντας την περίπτωση του
Ιουστινιανού, ο ίδιος αναφέρει ότι οι κανονικοί ιατροί ήταν απολύτως ανίσχυροι να θεραπεύσουν
τον αυτοκράτορα. Προσπάθησαν να καλύψουν την αποτυχία τους, όπως έκαναν συνήθως, αποδί-
δοντας την έλλειψη επιτυχίας στην άρνηση του ασθενούς να υπακούσει στις οδηγίες τους. Όταν
εν τέλει ο Σαμψών πέτυχε να θεραπεύσει τον Ιουστινιανό, χρησιμοποίησε το φάρμακο της ταπει-
νοφροσύνης για να καλύψει το θαύμα του.
Οι ιστορίες του Αναργύρου Αγίου Αρτεμίου περιέχουν μερικές εκ των πλέον βίαιων επιθέ-
σεων κατά των ιατρών. Σε μία αναφέρεται ότι κάποια άπορη γυναίκα κατέφυγε στην εκκλησία
του αγίου για το άρρωστο παιδί της, επειδή οι γιατροί που είχε επισκεφθεί ζήτησαν αμοιβές πέραν
των ισχνών της δυνατοτήτων. Μία άλλη καταλήγει σε μομφές κατά των οπαδών του Ιπποκράτη
και του Γαληνού, ψευδό-ιατρών που οι περίπλοκες επεμβάσεις τους ήταν εντελώς άχρηστες, ε-
φόσον κάποιος εμπιστευόταν τον θεό και τον δούλο του, Αρτέμιο.
Αν και ένα τμήμα της φιλολογίας περί των Αναργύρων αντανακλά έντονη εχθρότητα κατά
των ιατρών, δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι η παράδοση των Αναργύρων συνέδεε στενά τους αγί-
ους αυτούς με το ιατρικό επάγγελμα. Ο Κοσμάς, ο ∆αμιανός και ο Σαμψών είχαν όλοι τους ασκή-
σει την ιατρική. Ο Αρτέμιος, αν και στρατιωτικός στην επίγεια ζωή, πήρε μορφή ιατρού μετά από
το μαρτύριό του. Επιπλέον, οι μοναχοί που υπηρετούσαν στο Κοσμίδιον, την μονή του Κοσμά και
του ∆αμιανού , όπως επίσης οι άνδρες και οι γυναίκες που σχετίζονταν με τα ιερά του Σαμψών
και του Αρτεμίου, τόνιζαν με έμφαση ότι οι πάτρωνες τους ήταν Ανάργυροι, ιατροί –άγιοι. Εν
τούτοις, μερικοί συγγραφείς από τους κύκλους αυτούς, παρουσίασαν ιστορίες θαυμάτων, που
περιείχαν μερικές από τις πιο δυσάρεστες κρίσεις κατά του ιατρικού επαγγέλματος, οι οποίες απη-
χούν τα αρνητικά σχόλια του Αιλίου Αριστείδη-ζηλωτού του Ασκληπιού-για τους ιατρούς τον Β΄
αιώνα. Εφόσον οι λατρείες των Αναργύρων δανείσθηκαν τόσα πολλά από τις θεραπευτικές πρά-
ξεις των Ασκληπιείων- την εγκοίμηση, τις ειδικές αγρυπνίες, ακόμη και την πρακτική της κατα-
γραφής των θαυματουργών θεραπειών-κληρονόμησαν αναμφιβόλως την αμφιθυμία της λατρείας
του Ασκληπιού προς το ιατρικό επάγγελμα: έναν ισχυρό δεσμό με την ιατρική πρακτική και μία
απέχθεια προς την ανθρώπινη της αδυναμία. Ακριβώς όπως ο Ασκληπιός υπήρξε ο πάτρων θεός
των ειδωλολατρών ιατρών, έτσι και ο Κοσμάς και ∆αμιανός ( σε μικρότερη δε έκταση οι άλλοι
Ανάργυροι) ήταν οι πάτρωνες άγιοι της Χριστιανικής ιατρικής. Ομοίως, όπως ο θείος θεράπων Α-
σκληπιός είχε τέτοια ισχύ που οι θνητοί ιατροί αδυνατούσαν να συγκριθούν μαζί του, το ίδιο και
οι Ανάργυροι είχαν λάβει τέτοια χάρη από τον Κύριο, ώστε κανείς λογικός να μη προτιμά τους
αδύνατους κοσμικούς γιατρούς, από αυτούς.

89
 Οι παραλληλισμοί αυτοί δείχνουν και πάλι το μέγεθος της επιρροής της αρχαίας λατρείας
του Ασκληπιού στις Ελληνοχριστιανικές παραδόσεις. Φανερώνουν ακόμη ότι ένα μέρος της ε-
χθρότητας έναντι της ιατρικής, που επέζησε στους Βυζαντινούς αιώνες, δεν είχε ρίζες μόνον στον
Χριστιανισμό αλλά και στην αρχαία Ελληνική θρησκεία.
Αν και η κριτική κατά της ιατρικής που παρατηρείται στις ιστορίες θαυμάτων των Αναρ-
γύρων οφείλει πολλά στις παραδόσεις του Ασκληπιού, θα έπρεπε να αναζητήσει κανείς το άμεσο
αίτιο τέτοιων εχθρικών αισθημάτων πολύ εγγύτερα, δηλαδή στα ίδια τα χριστιανικά νοσοκομεία.
Μέχρι τον ΣΤ΄ αιώνα, όταν σύμφωνα προς τις πηγές οι λατρείες των Αναργύρων εμφανίζουν
πλήρη ανάπτυξη, όλοι τους είχαν στενούς δεσμούς με νοσοκομεία. Η λατρεία του Αγίου Σαμψών
αναπτύχθηκε σε σχέση με το πλέον φημισμένο νοσοκομείο της Κωνσταντινούπολης του ΣΤ΄ αιώ-
να, τον ξενώνα του Σαμψώνος. Η εκκλησία του Κοσμά και του ∆αμιανού είχε δίπλα της ξενώνα,
πιθανόν υπό την αυτή διοίκηση. Ομοίως, ένα νοσοκομείο στην Οξειά ήταν κοντά στην εκκλησία
του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, όπου και φυλάσσονταν τα λείψανα του Αγίου Αρτεμίου.
Στην Κωνσταντινούπολη η εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονος –επίσης Αναργύρου - συνδεόταν
με νοσοκομείο υπό την αυτή ονομασία. Ο Ξενώνας του Ευβούλου συνδεόταν με την λατρεία του
ιατρού-αγίου Τρύφωνος. Εκτός πρωτευούσης παρατηρούνται ανάλογοι σύνδεσμοι. Όταν ο επί-
σκοπος Θεοφύλακτος τον Θ΄ αιώνα στην Νικομήδεια έκτισε και αφιέρωσε μια εκκλησία στους
αγίους Κοσμά και ∆αμιανό, πρόσθεσε ένα νοσοκομείο. Και ξενώνες όπως του Παντοκράτορα, που
δεν αφιέρωσαν οι ιδρυτές τους στους Αναργύρους, συνήθως περιλάμβαναν ένα παρεκκλήσιο ή
είχαν ειδική εορτή προς τιμήν του Κοσμά και του ∆αμιανού. Επομένως, οι εκκλησίες των Αναργύ-
ρων, ο κλήρος, οι μοναχοί και οι λαϊκοί που τις υπηρετούσαν, φαίνεται πως είχαν ανέκαθεν στε-
νούς δεσμούς με τα νοσοκομεία.
Η σχέση νοσοκομείων και ιερών των Αναργύρων ήταν τόσο στενή, ώστε οι συγγραφείς
των ιστορουμένων θαυμάτων απεικόνιζαν συχνά τους ιατρούς-αγίους ως ιατρούς ξενώνων. Οι
Κοσμάς και ∆αμιανός εμφανίζονταν στα όνειρα των πιστών με ιατρικά ενδύματα. Ακολούθως, πή-
γαιναν από προσκυνητή σε προσκυνητή μέσα στην εκκλησία, όπως έκαναν οι αρχίατροι στις πρω-
ινές τους επισκέψεις στα νοσοκομεία του ΣΤ΄ αιώνα. Στο έκτο θαύμα από τον κύκλο του Αρτεμί-
ου αναφέρεται σαφώς ότι πολλοί προσερχόμενοι είδαν τον άγιο να πραγματοποιεί επισκέψεις
« ακριβώς όπως στον ξενώνα». Τέλος, αν και οι Ανάργυροι θεράπευαν ενίοτε δι’ απλής επαφής,
χρησιμοποιούσαν συχνά φάρμακα, έμπλαστρα ή χειρουργικές επεμβάσεις - τρόπους θεραπείας
που εφαρμόζονταν στον παρακείμενο ξενώνα.
Ενόψει της στενής σχέσης μεταξύ της λατρείας των Αναργύρων και των Χριστιανικών νο-
σοκομείων τον ΣΤ΄ αιώνα και μετά, διερωτάται κανείς από πού προήλθε η έντονη εχθρότητα την
οποία επιδεικνύουν μερικές ιστορίες θαυμάτων κατά της επιστημονικής ιατρικής; Μία πιθανή απά-
ντηση είναι ότι πήγασε από την άμιλλα μεταξύ των κληρικών, μοναχών, λαϊκών που υπηρετούσαν
στους λατρευτικούς χώρους των Αναργύρων και των επαγγελματιών ιατρών που εργάζονταν
στους ξενώνες. Οι βιογράφοι των Αναργύρων ήθελαν να δείξουν την κατωτερότητα των νοσοκο-
μείων και της επιστημονικής ιατρικής που προσέφεραν έναντι της θείας χάριτος των αγίων. Έτσι,
στην εικοστή πρώτη ιστορία των θαυμάτων του Αγίου Αρτεμίου, όταν ο ∆ιάκονος Στέφανος δια-
πίστωσε πως είχε φλεγμονή στον βουβώνα, ζήτησε από τους χειρουργούς του ξενώνος του Σαμ-
ψών να τον εγχειρήσουν. Μετά τριήμερη θεραπεία δια καυτηριασμών υπέφερε τέτοιους αφόρη-
τους πόνους στην χειρουργική τράπεζα, που έχασε κάθε ελπίδα για ζωή. Το μαρτύριο του αρχικά
φάνηκε πως έφερε αποτέλεσμα. Επέστρεψε ευτυχής στο σπίτι του αλλά η φλεγμονή επανεμφα-
νίσθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα. Τώρα κατέφυγε στα λείψανα του Αγίου Αρτεμίου, αντί
στο νοσοκομείο και τους ιατρούς του. Η δύναμη του Αγίου θεράπευσε πράγματι τον Στέφανο,
χωρίς πόνους από νυστέρι ή σιδερένιο καυτήρα. Σε άλλη ιστορία, ο άγιος διάνοιξε επιτυχώς με
υπερφυσική εγχείρηση μία σοβαρή φλεγμονή, που οι αρχίατροι του νοσοκομείου αδυνατούσαν
να θεραπεύσουν. Τέλος, ο Αρτέμιος απεκατέστησε την υγεία ενός νέου, ο πατέρας του οποίου –
ιατρός του ξενώνος - ήταν ανίσχυρος να τον βοηθήσει. ( T. S. Miller – 1998 ).

90
 3.8.2. Θεολογία και Χριστιανική Ιατρική

Είναι πιθανόν ότι οι άνθρωποι που είχαν συνδεθεί με τους ναούς των Αναργύρων, αισθά-
νονταν μεγάλη αποστροφή για τα νοσοκομεία και το προσωπικό τους, αφ’ ότου ο Ιουστινιανός
μετακίνησε τους αρχιάτρους σε αυτά. Αίφνης, οι κύριοι εκπρόσωποι της πλέον δημοφιλούς ειδω-
λολατρικής επιστήμης εργάζονταν μέσα στους κόλπους της εκκλησίας. Ακόμη και τον ΣΤ΄ αιώνα
πολλοί χριστιανοί αντιμετώπιζαν με φόβο και απέχθεια την επιστήμη και τη φιλοσοφία, την αρ-
χαία ειδωλολατρική κληρονομιά. Για να εκτιμήσει κανείς την έκταση αυτών των αισθημάτων δεν
χρειάζεται παρά να λάβει υπόψη την χαρά με την οποία ο Ρωμανός ο Μελωδός πανηγύρισε το
κλείσιμο της Ακαδημίας των Αθηνών το 529.
Σε αντίθεση προς τους φιλοσόφους, οι ιατροί δεν υπέστησαν τέτοια καταστροφή. Μάλ-
λον ο αυτοκράτορας τους προσέφερε νέες διεξόδους μέσω των χριστιανικών ξενώνων. Πολλοί
μοναχοί, κληρικοί και λαϊκοί ασκητές έβλεπαν αναμφιβόλως την χριστιανική ομολογία τέτοιων
ιατρών ως απλό δόλο για να επιτύχουν την κυβερνητική υποστήριξη, εφόσον συνέχισαν να εκ-
θειάζουν τις διδασκαλίες των ειδωλολατρών προγόνων, του Ιπποκράτη και του Γαληνού. Ο ακα-
ταπόνητος πρωτεργάτης του χριστιανισμού, ο Ιωάννης της Εφέσου, επιβεβαίωσε τους φόβους
αυτούς , όταν αποκάλυψε ένα μεγάλο αριθμό κρυπτο-ειδωλολατρών μεταξύ των σπουδαστών και
των ιατρών της Κωνσταντινούπολης ακόμη αργότερα, το 546.
Επομένως, τα νοσοκομεία ξεπέρασαν κάποια δυσαρέσκεια που εξέφραζαν οι χριστιανοί
της βυζαντινής εποχής κατά της ιατρικής, διαρκούντος του ΣΤ΄ αιώνα, στο πλαίσιο της λατρείας
των Αναργύρων. Από την άλλη, μερικά σημεία των ιστοριών των Αναργύρων εξύμνησαν τα νο-
σοκομεία και τους ιατρούς τους. ∆ύο ιατροί-άγιοι, ο Σαμψών και ο Θαλλέλαιος, ( υποτίθεται) ότι
ίδρυσαν και διοίκησαν νοσοκομεία κατά τη διάρκεια του βίου τους. Οι βίοι των αγίων τούς απει-
κόνισαν να εργάζονται αόκνως χάριν των ασθενών. Τους κατέστησαν πρότυπα και πάτρωνες των
νοσοκομειακών ιατρών. Έτσι, τον ΙΒ΄ αιώνα ο ποιητής Θεόδωρος Πρόδρομος περιέλαβε έναν
χρηστό ιατρό μεταξύ των αγίων Αναργύρων- των πατρώνων της Χριστιανικής ιατρικής.
Επιπλέον, τα νοσοκομεία έθεσαν την ιατρική πρακτική σε ένα καθαρά χριστιανικό περι-
βάλλον. Σύμφωνα με την παλαιότερη εκδοχή του βίου του, ο Άγιος Σαμψών διοίκησε το νοσοκο-
μείο και τους ιατρούς του κατά τα πρότυπα του Ευαγγελίου, έτσι ώστε όλο το ίδρυμα λειτουρ-
γούσε ενάρετα. Σε τέτοια χριστιανική ατμόσφαιρα, οι Έλληνες ιατροί βαθμιαίως έχασαν τους δε-
σμούς τους με την ειδωλολατρία. Μετά τον ΣΤ΄ αιώνα ακόμη και η επαγγελματική ιατρική φιλο-
λογία αντανακλά τις Χριστιανικές αξίες. Επομένως, τα νοσοκομεία βοήθησαν στον περιορισμό της
τελευταίας μείζονος ένστασης των Χριστιανών έναντι της κοσμικής ιατρικής-της ειδωλολατρικής
τους προέλευσης.
Τόσο οι Αλεξανδρινοί θεολόγοι του Γ΄αιώνα, όσο και οι Έλληνες Πατέρες του ∆΄. αιώνα
έδωσαν την ευλογία τους στην ιατρική, ως απόδειξη της φιλανθρωπίας του Θεού και της αγαθό-
τητας των έργων του. Μετά την κάθαρση από ορισμένες δυΐστικές απόψεις, ο χριστιανισμός όχι
μόνον αποδέχθηκε την ιατρική, αλλά βαθμιαίως την ανέδειξε σε παράγοντα ευσπλαχνίας στην
πράξη. Η αποδοχή τέτοιων απόψεων μεταξύ των ηγετών των Ανατολικών εκκλησιών αναμφιβό-
λως ενθάρρυνε την εμφάνιση νοσοκομείων και βοήθησε στη διατήρηση των ιατρικών κέντρων
της Ελληνικής εκκλησίας δια μέσου των πολλών αιώνων της Βυζαντινής εποχής.
Τα νοσοκομεία, με την σειρά τους, βοήθησαν να διασφαλισθεί ο σεβασμός των ιατρών
και του έργου τους με το να θέσουν την ιατρική πρακτική σε χριστιανικό πλαίσιο. Θα ήταν λάθος
να δει κανείς το νοσοκομείο σαν ίδρυμα που προέκυψε αποκλειστικά ως αποτέλεσμα θεολογικών
απόψεων και παραστάσεων που απασχόλησαν την θρησκευτική σκέψη. Μολονότι, οι ηγέτες των
Ελληνικών εκκλησιών έπρεπε να διαθέτουν τέτοιες έννοιες ήδη επεξεργασμένες, πριν σκεφθούν
να υποστηρίξουν τα ιδρύματα που προωθούσαν την κοσμική ιατρική, είναι αμφίβολο αν μόνο το
δόγμα παρακίνησε τους επισκόπους σε δράση. Μάλλον δυνάμεις πέραν των αρχικών θεολογικών
θεωριών- κοινωνικές, οικονομικές και δημογραφικές-προσέφεραν το άμεσο ερέθισμα. Ανάγκασαν
τους επισκόπους του ∆΄ αιώνα να αντιμετωπίσουν τα νέα προβλήματα του χριστιανικού πληρώ-
ματος και του συνόλου της κοινωνίας, προβλήματα που απαιτούσαν φιλανθρωπική δραστηριότη-
τα σε μεγαλύτερη κλίμακα από ποτέ, προβλήματα που χρειάζονταν ιδρύματα τα οποία θα προσέ-
φεραν βοήθεια σε συνεχή βάση. Ήταν οι πρακτικές απαιτήσεις, όχι οι χριστιανικές απόψεις για
την κοσμική ιατρική και τους ιατρούς της, που δημιούργησαν τα πρώτα νοσοκομεία. ( T. S. Miller
– 1998 ).

91
 3.9. Η Ανάπτυξη των Νοσοκομείων

3.9.1. Τα Κίνητρα της Βυζαντινής Φιλανθρωπικής σκέψης

Από την πρώτη δεκαετία του Ε΄ αιώνα, τα νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης , της Και-
σαρείας και πιθανόν άλλων πόλεων της Μικράς Ασίας και της Ανατολής δέχονταν ασθενείς. Το
τυπικό του Παντοκράτορα αποδεικνύει ότι ιατρικά κέντρα για το κοινό συνέχιζαν να λειτουργούν
στην Βυζαντινή πρωτεύουσα επτακόσια έτη μετά. Αυτά τα ιδρύματα, που γεννήθηκαν στα θυελ-
λώδη έτη της Αρειανικής κρίσης, όχι μόνον επέζησαν των δραματικών αλλαγών στους αιώνες που
ακολούθησαν, αλλά εμφάνισαν και αξιοσημείωτη ανάπτυξη από το έτος 400 έως το 1204, οπότε
η Κωνσταντινούπολη κατέρρευσε υπό το πλήγμα των Χριστιανών ιπποτών της ∆΄ Σταυροφορίας.
Στην πραγματικότητα, τα ιδρύματα αυτά κατείχαν σημαντική θέση στη Βυζαντινή αντίληψη της
πόλης. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν παρέμεινε στάσιμη στη διάρκεια των αιώνων, από
τον θάνατο του Χρυσοστόμου το 405 έως την λατινική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Οπό-
τε είναι αναγκαίο στην μεγάλη αυτή περίοδο να παρατηρήσει κανείς εγγύτερα συγκεκριμένους
ξενώνες και νοσοκομεία, για να κατανοήσει τόσο τα νοσοκομεία αυτά καθ’ εαυτά, όσο και την
μεταβαλλόμενη κοινωνία που τα υποστήριξε.
Η εδραίωση μιας συνεχούς παράδοσης Βυζαντινών νοσοκομείων στην Κωνσταντινούπο-
λη, από αυτά του Χρυσοστόμου μέχρι εκείνα του ΙΒ΄ αιώνα, απαιτεί να αναζητηθούν συγκεκριμέ-
να παραδείγματα νοσοκομείων τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στις επαρχιακές πόλεις της Ανα-
τολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Για να ανοίξει κανείς την πόρτα των ξενώνων και να δει την
Βυζαντινή κοινωνία στο σύνολο της, πρέπει να τολμήσει, πέραν της εντόπισης των νοσοκομείων,
να εξετάσει γιατί ήκμασαν όχι μόνο στις εύπορες ημέρες της ύστερης αρχαιότητας αλλά και μετά
τα καταστρεπτικά γεγονότα του Ζ΄αιώνα.
Ήδη γνωρίζουμε έναν θεμελιώδη λόγο για την επιβίωση τους - την στάση του Χριστιανι-
σμού της Ανατολής έναντι της ιατρικής επιστήμης και των ιατρών. Εφόσον η άσκηση της ιατρικής
έφθασε να σημαίνει το σύνολο της φιλανθρωπίας στις ομιλίες και τα γραπτά των Ελλήνων θεολό-
γων και ιερέων, ήταν φυσικό οι Χριστιανοί να προωθήσουν την ιατρική και τα σχετικά ιδρύματα,
ως τα κατάλληλα μέσα έκφρασης της ευσπλαχνίας. Έτσι, οι Ανατολικές Εκκλησίες με το κέντρι-
σμα της Αρειανικής έριδας, ανέπτυξαν τα νοσοκομεία ως μία μορφή ιδρυμάτων, τα οποία μετέ-
φρασαν τις εντολές του Ιησού σε πράξη. Μετά την νίκη της ορθοδοξίας στη Νίκαια, η διδασκαλία
της εκκλησίας για την φιλανθρωπία συνέχισε να ενισχύει το ενδιαφέρον για νοσοκομεία απόρων
και αναξιοπαθούντων μέχρι την ∆΄ Σταυροφορία· το ίδιο συνέβη και αργότερα, την εποχή των
Παλαιολόγων.
Σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο του Χριστιανικού κοινωνικού δόγματος, ποιά στοιχεία της Βυζα-
ντινής κοινωνίας προσέφεραν την υλική υποστήριξη η οποία απαιτούνταν για την εφαρμογή της
φιλανθρωπικής αποστολής των ξενώνων; Εφόσον οι Χριστιανοί ποιμένες είχαν αναλάβει τον κύριο
ρόλο στην ίδρυση νοσοκομείων τον ∆΄αιώνα, θα ανέμενε κανείς ότι θα συνέχιζαν να υποστηρί-
ζουν τέτοια ιδρύματα και στους επόμενους αιώνες.
Πράγματι, όπως θα δείξει η επισκόπηση των πηγών, οι επίσκοποι διατήρησαν ζωντανές
τις παραδόσεις των νοσοκομείων του Μ. Βασιλείου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, τουλάχι-
στον ως τον ΙΓ΄ αιώνα. Οι χριστιανικοί όμως ξενώνες είχαν τόσο βαθιές ρίζες στην πόλη της ύ-
στερης αρχαιότητας , ώστε μπορούσαν να προσελκύουν την βοήθεια και μη εκκλησιαστικών ορ-
γανισμών. Οι αρχαίες αντιλήψεις περί αστικής φιλοτιμίας και οι απόψεις για την αυτοκρατορική
φιλανθρωπία, αποτέλεσαν κίνητρα τόσο για εύπορους ιδιώτες όσο και για ηγεμόνες, με αποτέλε-
σμα να υιοθετήσουν την νοσοκομειακή περίθαλψη στις πόλεις της αυτοκρατορίας. Πράγματι, οι
ξενώνες απέβησαν τόσο ζωτικές ίνες του δικτύου της Ανατολικής Ρωμαϊκής κοινωνίας, ώστε συ-
νέχισαν να ακμάζουν και μετά τα δραματικά γεγονότα του Ζ΄αιώνα. Παρ’ όλα αυτά, οι τρόποι με
τους οποίους η εκκλησία , το κράτος και οι ιδιώτες έγιναν πάτρωνες των νοσοκομείων, μεταβλή-
θηκαν σημαντικά στη διάρκεια της μεγάλης αυτής περιόδου, μάλιστα δε η διεργασία αυτή δεν
ενθάρρυνε πάντοτε την επιβίωση των καλώς εξοπλισμένων ξενώνων.

92
 Οι Βυζαντινές πηγές φανερώνουν ότι τα νοσοκομεία επεξέτειναν τις υπηρεσίες τους και
πολλαπλασιάσθηκαν σε αριθμό από το 400 έως το 1204, μολονότι αντιμετώπισαν δυσκολίες κατά
περιόδους. Ακριβώς όπως η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως σύνολο υπέστη πολλές μοιραίες
αλλαγές αυτούς τους οκτώ αιώνες, έτσι και οι ξενώνες άκμασαν και παρήκμασαν αντίστοιχα με τις
πολιτικές μεταβολές και την οικονομική ευμάρεια της αυτοκρατορίας. Η μέγιστη καμπή του μα-
κρόβιου Βυζαντινού κράτους παρατηρήθηκε τις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του Ζ΄ αιώνα, όταν τα
στρατεύματα των Περσών, των Αβάρων και των Μουσουλμάνων Αράβων λεηλάτησαν τις επαρχί-
ες του. ( T. S. Miller – 1998 ).

93
 3.9.2. Φιλανθρωπία και Εκκλησία

Η πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας-η πόλη του Κωνσταντίνου, η

νέα Ρώμη-ήταν διάσημη για την φιλανθρωπία της από τον Ε΄αιώνα. Ο ιστορικός Σωζομενός ισχυ-
ρίσθηκε ότι ο Κωνσταντίνος ο Α΄ ίδρυσε φιλάνθρωπες υπηρεσίες στην νέα του πρωτεύουσα, για
να υπερβεί σε δόξα την αρχαία Ρώμη. Πηγές του Ε΄αιώνα όμως παρέχουν ελάχιστα αποδεικτικά
στοιχεία ότι υπήρξαν πολλά νοσοκομεία μεταξύ των ευαγών ιδρυμάτων της πρωτεύουσας. Ο
βιογράφος του Χρυσοστόμου, Παλλάδιος, προσφέρει την μόνη αναφορά της εποχής για νοσοκο-
μεία που διέθεταν ιατρούς τον Ε΄ αιώνα. Πρόσθετη μαρτυρία έχουμε από πολύ μεταγενέστερη
πηγή –την Έκθεσιν της Βασιλείου τάξεως- με την χρονολογική κατάταξη των αρχαίων ξενώνων
της Κωνσταντινούπολης.
Οι πρώτοι τρεις ξενώνες που αναφέρονται στο βιβλίο αυτό, του Σαμψώνος, του Ευβού-
λου και της Ειρήνης στο Πέραμα, είχαν κτισθεί όλοι προ του έτους 450. Τα ιδρύματα αυτά βεβαί-
ως προσέφεραν νοσοκομειακές υπηρεσίες τον Θ΄ αιώνα. Ήταν όμως αυτά νοσοκομεία τον
Ε΄αιώνα; Μπορεί να δοθεί καταφατική απάντηση μόνο για εκείνο του Σαμψώνος. Όλες οι υπάρ-
χουσες πηγές που το περιγράφουν –οι παραλλαγές του Βίου του Σαμψώνος, το «Περί Κτισμά-
των» του Προκοπίου, και οι «Νεαρές» του Ιουστινιανού-συμφωνούν ότι το ίδρυσε κάποιος ιατρός
ως νοσοκομείο απόρων της πρωτεύουσας. Επιπλέον, όταν κατά την στάση του Νίκα (το 532)
καταστράφηκε από πυρκαγιά, φιλοξενούσε μόνο ασθενείς. Εφόσον ο Άγιος Σαμψών έζησε, μετά
βεβαιότητας, αρκετά έτη προ της Βασιλείας του Ιουστινιανού, πιθανόν προ του 380, το νοσοκο-
μείο που ίδρυσε πρέπει να εξυπηρετούσε τους απόρους ασθενείς της Κωνσταντινούπολης καθ’
όλη την διάρκεια του Ε΄ αιώνα.
Η παλαιότερη παραλλαγή του Βίου του Σαμψώνος και των Θαυμάτων του Αρτεμίου δεί-
χνουν αναμφιβόλως ότι ο εν λόγω ξενώνας, τον οποίο απεκατέστησε ο Ιουστινιανός μετά την
πυρκαγιά του 532, είχε υψηλού επιπέδου προσωπικό ιατρών και χειρουργών και δεχόταν ασθενείς
της μεσαίας τάξης.
Για τους ξενώνες του Ευβούλου και της Ειρήνης στο Πέραμα έχουν επιβιώσει πολύ λιγό-
τερες πληροφορίες. Ο ξενών του Ευβούλου, όπως εκείνος του Σαμψώνος, στέγαζε ασθενείς την
εποχή της πυρκαγιάς του Νίκα. Επιπλέον, ο Ιουστινιανός έκτισε μία εκκλησία αφιερωμένη στον
Ανάργυρο Τρύφωνα κοντά στον εν λόγω ξενώνα· αυτό είναι μία καλή ένδειξη πως το συγκεκρι-
μένο ίδρυμα χρησίμευε ως νοσοκομείο, όπως συνέβαινε και με άλλους Βυζαντινούς φιλανθρωπι-
κούς οίκους συνδεδεμένους με ιερά ιατρών-αγίων. Στην δεύτερη πεντηκονταετία του ΣΤ΄ αιώνα,
ο Μονοφυσίτης ιεραπόστολος Ιωάννης της Εφέσου περιέγραψε το προσωπικό των υπηρετών,
που βοηθούσε τους νοσούντες στον ξενώνα του Ευβούλου.
Μεταγενέστερη παράδοση υποστηρίζει πως ο τρίτος ξενών της Αγίας Ειρήνης στο Πέραμα
ήταν ανέκαθεν νοσοκομείο. Οι γραφείς των πατερικών κειμένων αφηγούνται ότι ο ιερεύς Μαρκια-
νός οικοδόμησε ένα νοσοκομείο με αυτό το όνομα στο μέσο του Ε΄. αιώνα. Eπιπλέον, η παλαιό-
τερη παραλλαγή του Βίου του Μαρκιανού μαρτυρεί εμμέσως ότι ο ιερέας αυτός πράγματι ίδρυσε
ένα νοσοκομείο και όχι ένα απλό καταφύγιο πενήτων. Αναφέρει τις προσπάθειες του να αποκατα-
στήσει την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης στο Πέραμα· εκεί εντοπίζουν τον ξενώνα, τόσο η «Έκθε-
σις της βασιλείου τάξεως», όσο και τα πατερικά κείμενα, αλλά ο βίος του παραλείπει κάθε αναφο-
ρά σε νοσοκομείο. Μνημονεύει όμως ότι πολλά άτομα που υπέφεραν από νοσήματα και άλλα σω-
ματικά βάσανα αποζητούσαν την ανακούφιση στον ιερό οίκο του Μαρκιανού. Αυτός ο ελληνικός
όρος μπορεί να αφορά την ίδια την εκκλησία, στην περίπτωση αυτή όμως οι άνθρωποι πρέπει να
επιζητούσαν θεραπείες δια θαυμάτων. Όμως, οίκος επίσης μπορεί να σημαίνει νοσοκομείο, όπου
οι ασθενείς θα επιδίωκαν τις θεραπείες της κοσμικής ιατρικής.
Για επιπλέον στοιχεία ύπαρξης εκτεταμένου δικτύου νοσοκομείων στην Κωνσταντινούπο-
λη προ της βασιλείας του Ιουστινιανού, είναι χρήσιμο να μελετήσουμε την αναμόρφωση των δη-
μοσίων ιατρών-αρχιάτρων. Ο Ιουστινιανός, με το να αποσπάσει τους αρχιάτρους από την δικαιο-
δοσία του δήμου και να τους τοποθετήσει στα νοσηλευτικά τμήματα των Χριστιανικών ξενώνων,
έδειξε ότι ο ίδιος και οι σύγχρονοι του ήδη θεωρούσαν ιατρικά κέντρα αυτά τα φιλάνθρωπα ιδρύ-
ματα, και όχι απλώς οίκους ευσπλαχνίας. Η πράξη αυτή αποτέλεσε εγγύηση ότι και στο μέλλον οι
ξενώνες θα προσέφεραν στους ασθενείς πρόσβαση στους κορυφαίους των ιατρών. Το αποτέλε-
σμα της Ιουστινιανείου Νομοθεσίας ήταν να αντικατασταθούν οι απλοί ιατροί των νοσοκομείων
του Χρυσοστόμου από μία πλειάδα εξειδικευμένων ιατρών και βοηθών.

94
 Εκτός από τους ξενώνες του Σαμψώνος και του Ευβούλου, η Κωνσταντινούπολη του ΣΤ΄
αιώνα μπορούσε να καυχηθεί και για αρκετά άλλα νοσοκομεία. Το φημισμένο μοναστήρι του Κο-
σμά και του ∆αμιανού-το Κοσμίδιον-συντηρούσε έναν ξενώνα ακριβώς έξω από τα τείχη της πό-
λης. Σ’ αυτόν υπήρχε ένα ιδιαίτερο δωμάτιο για χειρουργικές επεμβάσεις και μία εγκατάσταση
λουτρών. Είναι πιθανόν ότι άρχισε να λειτουργεί τον Ε΄ αιώνα, όταν ο αυλικός Παυλίνος ίδρυσε
το Κοσμίδιον συγκρότημα. Κάπου τον ΣΤ΄αιώνα, αν όχι νωρίτερα, πρέπει να άνοιξε ο Ξενών του
Χριστοδότου. Με τους αρχίατρους που εργάζονταν εναλλάξ ανά μήνα, τους επαγγελματίες υ-
πουργούς και τους υπηρέτες του, το ίδρυμα αυτό αποκαλύπτει ξεκάθαρα την τέλεια ανάπτυξη
των ιατρικών κέντρων, μετά την αναδιοργάνωση του Ιουστινιανού.
Η « Έκθεσις της Βασιλείου τάξεως» συνεπικουρούμενη αυτή την φορά από το αξιόπιστο
Χρονικό του Ζωναρά αποκαλύπτει ότι ένας στρατηγός ονόματι Ναρσής ίδρυσε ένα νέο νοσοκο-
μείο στην Κωνσταντινούπολη προς τα τέλη του ΣΤ΄.αιώνα. Το αφιέρωσε, όπως και την παρακεί-
μενη εκκλησία, στον Ανάργυρο Παντελεήμονα. Και πάλι ουδεμία αναφορά ύπαρξης ιατρών επέζη-
σε για τον ξενώνα του Ναρσή. Ο μετέπειτα συσχετισμός του με άλλα νοσοκομεία της Κωνστα-
ντινούπολης και η αφιέρωσή του στον ιατρό-άγιο Παντελεήμονα αποτελούν ενδείξεις ότι λειτούρ-
γησε ως νοσοκομείο.
Για την φροντίδα των ασθενών της Κωνσταντινούπολης πέραν των ξενώνων που αναφέ-
ρουν οι πηγές πρέπει να υπήρχαν και πολλοί άλλοι. Σύμφωνα με τον Παλλάδιο, ο Χρυσόστομος
άνοιξε μερικά νοσοκομεία στις αρχές του Ε΄ αιώνα. Κανένα εξ’ αυτών δεν άφησε περαιτέρω ίχνη
σε μεταγενέστερες πηγές. Ο ιστορικός Σωζομενός δίδει έμφαση στον σημαντικό ρόλο της αυτο-
κράτειρας Πουλχερίας, όσον αφορά την ανοικοδόμηση καταφυγίων για απόρους και ξένους. Η
Επιτομή του Θεοδώρου Αναγνώστου αναφέρει μερικούς από τους οίκους φιλανθρωπίας της
Πουλχερίας ως ξενώνες. ∆εδομένης της αμφισημίας του όρου προ του ΣΤ΄ αιώνα, είναι αδύνατον
να καθορισθεί αν οιοδήποτε από τα ιδρύματα της Πουλχερίας περιελάμβανε ή όχι και ιατρικές υ-
πηρεσίες. Οπότε είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι ορισμένα εξ’ αυτών θα ήταν παρόμοια των νο-
σοκομείων του Χρυσοστόμου, τα οποία διέθεταν επαγγελματίες ιατρούς.
Οφείλουμε όμως να επισημάνουμε ότι, πλην της Κωνσταντινούπολης, και άλλες πόλεις
της Ανατολής διέθεταν νοσοκομεία τον Ε΄ αιώνα. Η Ιερουσαλήμ είχε φιλανθρωπικά ιδρύματα με
νοσοκομειακές υπηρεσίες πριν το έτος 500.
Στην έναρξη του ΣΤ΄ αιώνα ο Άγιος Σάββας, ηγούμενος μοναχών, έπεισε τον αυτοκράτο-
ρα Αναστάσιο να κτίσει ένα τεράστιο νοσοκομείο εκατό κλινών για τους ξένους που ασθενούσαν
στην Αγία Πόλη. Μεταξύ των νοσηλευομένων ασθενών πρέπει να ήταν και πολλοί από τους επι-
σκέπτες που συνέρρεαν στους αγίους τόπους, όπως άποροι μετανάστες της επαρχίας.
Ο Προκόπιος, περιγράφοντας τις επισκευές του Ιουστινιανού στην Αντιόχεια το 540, μνη-
μονεύει ότι ο αυτοκράτορας εφοδίασε την Συριακή πρωτεύουσα όχι μόνο με ισχυρό αμυντικό
τείχος, αγορές και χαριτωμένες στοές, αλλά και με όμορφες εκκλησίες και ένα μεγάλο νοσοκομείο
για τους ασθενείς. Εξυμνώντας δε το πρόγραμμα ανέγερσης κτισμάτων στην Καππαδοκία προ-
σθέτει ότι ο αυτοκράτορας μετέτρεψε το απλό φρούριο της Μωκισσού σε αληθινή πόλη, κατα-
σκευάζοντας εκκλησίες, δημόσια λουτρά και ξενώνες. Ο Ιουστινιανός εφοδίασε επίσης την Κίβερι
της Θράκης με λουτρά, ξενώνες και άλλα κτίρια, όπως άρμοζε σε μια πόλη.
Κατά τις πρώτες τρεις δεκαετίες του Ζ΄ αιώνα, μια σειρά καταστροφών έπληξαν την Ανα-
τολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι οποίες όχι μόνο στέρησαν το Βυζαντινό κράτος από τις πλου-
σιότερες του επαρχίες - Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτο- αλλά και υπονόμευσαν το σφρίγος πολλών
αρχαίων πόλεων. Παρά τις καταστροφικές εισβολές και τις ριζικές αλλαγές της οικονομικής και
δημόσιας ζωής που άρχισαν τον Ζ΄ αιώνα, η Βυζαντινή κοινωνία συνέχισε να υποστηρίζει τα νο-
σοκομεία της. Όπως συμβαίνει και με τις άλλες πλευρές της Βυζαντινής ιστορίας μετά το 600,
γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία για τους ξενώνες της Κωνσταντινούπολης.
Η έκθεση της βασιλείου τάξεως αποδεικνύει ότι τουλάχιστον τέσσερις ξενώνες της Κων-
σταντινούπολης επιβίωσαν των ταραχών του Ζ΄ και Η΄αιώνα - του Σαμψώνος, του Ευβούλου,
του Μαρκιανού (Αγίας Ειρήνης) και του Ναρσή (Αγίου Παντελεήμονος). Όπως θα περίμενε κανείς
ορισμένα νοσοκομεία, όπως του Χριστοδότου, το οποίο περιγράφεται στα Θαύματα του Αγίου
Αρτεμίου, προφανώς δεν λειτουργούσαν τον Θ΄ αιώνα. Πηγές από τον Ι΄ έως τον ΙΒ΄ αιώνα α-
ποδεικνύουν ότι τα νοσοκομεία του Σαμψώνος και του Ναρσή συνέχισαν να εξυπηρετούν ασθε-
νείς μέχρι την λεηλασία της πόλης το 1204.

95
 Ενώ μερικά παλαιά νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης εξαφανίσθηκαν μετά το 600,
άλλα νέα εμφανιζόταν συνεχώς. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη ίδρυσε ένα νοσοκομείο μαζί με άλλα κοι-
νωφελή έργα προς τα τέλη του Η΄. αιώνα. Τριάντα έτη μετά, ο αυτοκράτορας Θεόφιλος έκτισε
ένα ευρύχωρο ξενώνα, ο οποίος προσέφερε στους ασθενείς μαζί με τα θεραπευτικά φάρμακα,
καθαρό αέρα και ωραία θέα της Κωνσταντινούπολης.
Με την έναρξη της Μακεδονικής Αναγέννησης , ο Βασίλειος ο Α΄(867-886) κατασκεύασε
νέα νοσοκομεία και επιδιόρθωσε παλαιότερα. Στις αρχές του Ι΄ αιώνα, ο Ρωμανός Α΄ ο Λεκαπη-
νός ίδρυσε τον ξενώνα του Μυρελαίου, στα μέσα του ΙΑ΄ αιώνα, μια περίοδο ευημερίας, ο Κων-
σταντίνος ο Θ΄. (1042-1055) συμπλήρωσε το εξαίσιο κτιριακό συγκρότημα στα Μάγγανα, με ένα
νοσοκομείο. Ακόμη και στα ταραχώδη προ της ∆΄ Σταυροφορίας έτη ο αυτοκράτορας Ισαάκιος
Β΄ Άγγελος βρήκε πόρους για να ανοίξει το νοσοκομείο των Σαράντα Μαρτύρων. ( T. S. Miller –
1998 ).

96
 3.10. Ασκητισμός και Νοσοκομεία
Ένα από τα εντυπωσιακά παράδοξα του ασκητισμού της χριστιανικής ανατολής είναι ότι
οι σπουδαίοι και φιλόπονοι, αφιερωμένοι στη χριστιανική πράξη, απέφευγαν τα νοσοκομεία από
τον Ζ΄ αιώνα, ενώ τα μοναστηριακά κοινόβια, τα οποία αρχικώς αναπτύχθηκαν ως χώροι κατα-
φυγής, μακριά από την σύγχυση και τους πειρασμούς της ζωής των μοναχών των πόλεων, κατέ-
ληξαν να τα υποστηρίζουν. Αν και οι αυστηρά κοινοβιακές ομάδες αποσκοπούσαν αρχικώς στο
πρωταρχικό μοναστικό ιδεώδες της καθαρής θεωρίας, δεν εγκατέλειψαν τους ξενώνες. Στην
πραγματικότητα, οι πιο σημαντικοί ηγέτες ενσωμάτωσαν τα δημόσια νοσοκομεία στον ιστό της
μοναστηριακής ζωής.
Τον Ε΄ αιώνα μολονότι η Κωνσταντινούπολη και οι ακοίμητοί της επηρέαζαν τον ανατολι-
κό ασκητισμό προς νέες κατευθύνσεις, οι μοναχοί της Ιερουσαλήμ έστεκαν στην αιχμή της ανά-
πτυξης του μοναχισμού. Μεταξύ αυτών ο Καππαδόκης Θεοδόσιος είχε ακτινοβολία τέτοιου βαθ-
μού, ώστε οι μεταγενέστεροι του έδωσαν τον τιμητικό τίτλο του κοινοβιάρχου. Ο Θεοδόσιος, ό-
πως ο Ευάγριος του Πόντου και ο Νείλος της Αγκύρας, απέρριψε τη ζωή του μοναχισμού των πό-
λεων λόγω της συνεχούς έκθεσης στους πνευματικούς κινδύνους του κόσμου, αλλά δεν εγκατέ-
λειψε την διακονία των ασθενών. Γι’ αυτό ο Θεοδόσιος σκέφτηκε να επεκτείνει την κοινότητά του
έξω από την Ιερουσαλήμ, και να περιλάβει τρία διαφορετικά νοσοκομειακά κτίρια. Ένα για τους
νοσούντες μοναχούς, ένα για λαϊκούς με κάποια οικονομική ευχέρεια και ένα για πτωχούς. Από
την βραχεία περιγραφή του Θεοδώρου για τα εν λόγω νοσοκομεία στον βίο του Θεοδοσίου είναι
εμφανές ότι το ιδιαίτερο νοσηλευτήριο των μοναχών προήλθε από την επιθυμία του Θεοδοσίου
να υψώσει ένα φραγμό μεταξύ μοναχών και λαϊκών, σε αντίθεση προς τον ανοικτό τρόπο ζωής
των σπουδαίων της Ιερουσαλήμ. Από την άλλη πλευρά δεχόταν με χαρά τους λαϊκούς όλων των
τάξεων στα άλλα δύο ιδρύματα του μοναστηριακού συγκροτήματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν
απέκλινε από το μοναστικό ιδεώδες του Μεγάλου Βασιλείου και το κοινοβιακό συγκρότημα του
Θεοδοσίου με τα τρία νοσοκομεία, μόλις πέντε χιλιόμετρα από την Ιερουσαλήμ, δεν διαφέρει πο-
λύ από το μοναστήρι και το πτωχοτροφείον του Μ. Βασιλείου που ήταν ακριβώς έξω από την
Καισαρεία.
Μετά τον Θεοδόσιο, καθώς οι μοναχοί συνέχισαν να εγείρουν υψηλότερους φραγμούς
μεταξύ αυτών και της υπολοίπου κοινωνίας, όπως είναι φυσικό , εμφανίσθηκαν εντάσεις στην
σχέση τους με τα δημόσια νοσοκομεία και την εργασία σ’ αυτά. Πώς μπορούσε ένας μοναχός να
αποσυρθεί από τον κόσμο και να επιδοθεί στην καθαρή θεωρία, εάν έπρεπε να ταλαιπωρείται με
νοσοκομειακά καθήκοντα και να αναμειγνύεται με τους λαϊκούς; Κατά την διάρκεια του ΣΤ΄ αιώ-
να ο ευσεβής μοναχός ∆ωρόθεος από μία μονή πλησίον της Γάζης απηύθυνε αυτό ακριβώς το
ερώτημα στον πνευματικό του πατέρα Βαρσανούφιο, καθόσον οι επικεφαλής της μονής τον είχαν
διατάξει να αναλάβει την ευθύνη του νοσοκομείου, το οποίο εξυπηρετούσε πρωτίστως τους α-
σθενείς του κοινοβίου, προσέφερε όμως και κάποιες υπηρεσίες σε άτομα του έξω κόσμου. Το
ίδρυμα περιελάμβανε στο προσωπικό του λαϊκούς, μερικοί δε από αυτούς ήταν ιατροί. Ο ∆ωρόθε-
ος παραπονούνταν διαρκώς για τις νοσοκομειακές του υποχρεώσεις. Η επαφή με τους λαϊκούς
που έρχονταν στο νοσοκομείο για θεραπεία, δημιουργούσε αρκετά προβλήματα. Το προσωπικό
του νοσοκομείου, μοναχοί και λαϊκοί, τον ενοχλούσαν με ερωτήσεις ακόμη και στην διάρκεια της
προσευχής του. Ο πνευματικός του, Βαρσανούφιος, όμως του υπενθύμιζε ότι ο Κύριος ζητούσε
έλεος, το οποίο ήταν η μεγίστη των θυσιών και συνιστούσε σ’ αυτόν να συνεχίσει την διεύθυνση
του νοσοκομείου και την υπηρεσία των αρρώστων, μοναχών και λαϊκών, αν και όπως ήταν φυσι-
κό θα έπρεπε να περιορίσει την συνδιαλλαγή του με τον κόσμο στα αυστηρώς απαραίτητα.
Ο ∆ωρόθεος ανησυχούσε ακόμη για τις σπουδές του στην επιστημονική ιατρική. Φοβόταν
πως ο χρόνος που θα ξόδευε για να συμβουλεύεται τα ιατρικά βιβλία, ως εκ των νοσοκομειακών
του καθηκόντων, ίσως τον απομάκρυνε από τα πνευματικά ζητήματα. Απευθύνθηκε και πάλι στον
πνευματικό του πατέρα, τον Βαρσανούφιο, και ρώτησε αν έπρεπε να εγκαταλείψει την ιατρική και
να χρησιμοποιεί μόνο τα φάρμακα της πίστης. Ο Βαρσανούφιος του απάντησε να συνεχίσει την
μελέτη των ιατρικών κειμένων και να συμβουλεύεται τους ιατρούς, υπενθυμίζοντας ότι όλες οι
θεραπείες εν τέλει προήλθαν από τον θεό. Τελικά, τόσο ο Θεοδόσιος, όσο και ο ∆ωρόθεος βοή-
θησαν να σφυρηλατηθεί ένας ισχυρός δεσμός μεταξύ των κοινοβίων, που υποστήριζαν την ανα-
χώρηση από τα εγκόσμια και των δημοσίων νοσοκομείων. Η σχέση αυτή επέζησε μέχρι τις έσχα-
τες ημέρες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Ένας άλλος γίγας της ιστορίας του Βυζαντινού μοναχισμού, ο Αθανάσιος ο Αθωνίτης,
προήγαγε τα νοσοκομεία στο μεγάλο κοινοβιακό συγκρότημα το οποίο ίδρυσε στο Όρος Άθως,
97
προς τα τέλη του Ι΄ αιώνα. Τον πρώτο καιρό ο Αθανάσιος μόχθησε για το αρχέγονο μοναστικό
ιδεώδες της τελείας θεωρίας. Αρχικά, την αναζήτησε στο όρος Άθως της Μακεδονίας, επειδή του
πρόσφερε μια λαμπρή έρημο για να βιώσει την προσευχή του αναχωρητού. Κάποτε, μετά το έτος
961, ο Αθανάσιος άλλαξε γνώμη. Ίσως υπό την επίδραση του στρατηγού και μελλοντικού αυτο-
κράτορος Νικηφόρου Β΄ αποφάσισε να κτίσει ένα μεγάλο κοινόβιο στον Άθω, που έγινε γνωστό
ως Μεγάλη Λαύρα. O Αθανάσιος περιέλαβε στο κτιριακό σύμπλεγμα της Λαύρας ένα ξενοδοχείο
για τους ξένους, ένα νοσοκομείο για τους ασθενείς μοναχούς και λαϊκούς και ένα βαλανείο. Όρισε
έναν μοναχό για να υπηρετεί ως νοσοκόμος και κάποιους αδελφούς να περιποιούνται τους αρρώ-
στους. Συχνά, φρόντιζε ο ίδιος τα τραύματα των ασθενών και αντικαθιστούσε τους μοναχούς,
που ήταν μόνιμοι στην υπηρεσία του νοσοκομείου, όταν είχαν εξαντληθεί από τον κόπο και τις
δυσάρεστες οσμές. Μολονότι δεν υπάρχει μαρτυρία ύπαρξης επαγγελματιών ιατρών στο νοσοκο-
μείο της Λαύρας, είναι πιθανόν ότι ο Αθανάσιος μίσθωνε ένα ιατρό εκτός μονής για την αντιμετώ-
πιση των ασθενών, όπως έκανε το μοναστήρι του Ισαάκ Κομνηνού στην Αίνο, τον ΙΒ΄ αιώνα , για
το μικρό του νοσοκομείο. Ίσως ακόμη κάποιοι μοναχοί να σπούδασαν την κοσμική ιατρική, όπως
έκανε ο ∆ωρόθεος στην μονή της Γάζης τον ΣΤ΄ αιώνα , προετοιμαζόμενος για τα καθήκοντα του
ως νοσοκόμου. Όμως σε κάθε περίπτωση, το Αθωνιτικό νοσοκομείο ήταν ένα ίδρυμα αποκλειστι-
κά για ασθενείς, όχι ένας απλός ξενώνας ή αναπαυτήριο.
Μετά την ίδρυση της Μεγάλης Λαύρας, το όρος Άθως έγινε ο κατ’ εξοχήν τόπος του βυ-
ζαντινού μοναχισμού, δίνοντας το παράδειγμα του μοναχικού ιδεώδους σε όλον τον Ορθόδοξο
κόσμο. Παρά την απομόνωση που προσέφερε αυτή η απόμακρη περιοχή, ο μέγιστος των ηγετών
του Όρους, ο Αθανάσιος, επέμεινε στη συνέχεια της νοσοκομειακής παράδοσης του Μεγάλου Βα-
σιλείου και έφθασε να σκύβει ο ίδιος και να υπηρετεί τους αρρώστους, όπως έκαμε και ο ίδιος ο
Μ. Βασίλειος αιώνες πριν.
Το νοσοκομείο της Μεγάλης Λαύρας μας φανερώνει ότι οι μοναχοί του Άθωνος τον Ι΄
αιώνα συνέχιζαν και να χρηματοδοτούν νοσοκομεία για το λαό και να εργάζονται προσωπικά στην
υπηρεσία των ασθενών. Ο ίδιος ο Αθανάσιος αποτελούσε παράδειγμα ιδανικής αφοσίωσης του
μοναχού στην βοήθεια των αρρώστων του νοσοκομείου. Όταν εξετάζει κανείς όλα τα μεγάλα
πρόσωπα του Βυζαντινού μοναχισμού από τον Μ. Βασίλειο, τον Θεοδόσιο, έως τον Αθανάσιο, τα
οποία ενσωμάτωσαν δημόσια νοσοκομεία στα κοινόβια τους, δεν πρέπει να εκπλήσσεται από το
γεγονός ότι τόσα πολλά νοσοκομεία στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα μέρη της αυτοκρατορί-
ας ήταν προσαρτημένα σε μοναστηριακές κοινότητες. ( T. S. Miller – 1998 ).

98
 3.11. Η Λειτουργία των Νοσοκομείων
3.11.1. Η Κρατική-Ιδιωτική Παρουσία και Μέριμνα

Η αυτοκρατορική κυβέρνηση, οι επίσκοποι, οι εύποροι πολίτες και ο μοναχισμός δεν υπο-

στήριξαν μόνο νοσοκομεία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά και πολλά άλλα ευαγή ιδρύματα.
Απολάμβαναν δε το ίδιο νομικό καθεστώς, την ίδια εκκλησιαστική υποστήριξη και είχαν παρόμοιες
διοικητικές δομές με τα νοσοκομεία. Έτσι, η νομοθεσία του Ιουστινιανού κατέταξε όλα τα φιλαν-
θρωπικά ιδρύματα στην ίδια κατηγορία, στους οίκους ευσεβείας (ευαγείς οίκοι), χωρίς νομικές
διακρίσεις. Καθ’ όλους τους Βυζαντινούς αιώνες οι αυτοκράτορες και οι ιδιώτες ιδρυτές επέλεγαν
ελευθέρως μεταξύ των πολλών τέτοιων οίκων για να εκφράσουν την αγάπη τους προς τον πλη-
σίον.

Βυζαντινό Νοσοκομείο
(Εικ. 59)

Και τα μοναστήρια είχαν τη δυνατότητα επιλογής των επιθυμητών έργων φιλανθρωπίας,

υποστηρίζοντας ένα ή περισσότερα ευαγή ιδρύματα. Ορισμένα, όπως το Κοσμίδιον, διάλεξαν την
ίδρυση νοσοκομείων, άλλα επέλεξαν γηροκομεία ή ξενοδοχεία, ενώ μία πλούσια κοινότητα- όπως
του Παντοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη- μπορούσε να συντηρεί ένα νοσοκομείο και ένα γη-
ροκομείο. Αυτό που διαχώριζε τα Βυζαντινά νοσοκομεία από τα άλλα σχετικά ιδρύματα ήταν οι
ιατρικές υπηρεσίες που προσέφεραν στο λαό. Έτσι, το νοσοκομείο σε πλήρη ανάπτυξη κέρδισε
μία ξεχωριστή θέση μεταξύ των οίκων ευποιίας, αλλά και τον θαυμασμό των συγχρόνων του και
των μεταγενέστερων ιστορικών.
Στο κεφάλαιο αυτό θα επιχειρήσουμε να διαπιστώσουμε το πως λειτούργησαν πραγματι-
κά τα νοσοκομεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατά την εκπλήρωση της αποστολής τους και δη
την θεραπεία των ασθενών. Παίρνοντας στοιχεία από μοναστηριακά τυπικά, αγιογραφικά κείμενα,
την αυτοκρατορική νομοθεσία, τις φιλολογικές πηγές και από μερικές αρχαιολογικές και εικονο-
γραφικές μαρτυρίες, μπορούμε να έχουμε μία εικόνα των νοσοκομείων: Πως έμοιαζαν, ποιούς
δέχονταν ως ασθενείς, πως είχαν οργανώσει το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό τους και τέ-
λος το είδος των θεραπειών που προσέφεραν οι ιατροί στους ασθενείς που τους εμπιστεύονταν.
Σχολιάζοντας το τελευταίο ερώτημα, είναι αναγκαίο να εξετάσουμε εάν το νοσοκομείο επηρέασε

99
ή όχι την παραδοσιακή πρακτική της Ελληνικής Ιατρικής, όπως αυτή είχε διαφυλαχθεί στα έργα
του Γαληνού και του Ιπποκράτη.
Έχουμε ήδη αναφερθεί λεπτομερώς σε ένα εξέχον βυζαντινό νοσοκομείο, τον Ξενώνα
του Παντοκράτορα (ΙΒ΄αιώνας), όπως παρουσιάζεται στο Τυπικό του, που εξέδωσε ο αυτοκρά-
τορας Ιωάννης Β΄ Κομνηνός. Μολονότι αυτό το αποδεικτικό στοιχείο προσφέρει την καλύτερη
απεικόνιση ενός πλήρους νοσοκομείου, αγνοεί κάποιες πλευρές της διοίκησής του, της οργάνωσης
του προσωπικού και της περίθαλψης των ασθενών, ενώ αναφέρει άλλες εν συντομία. Ουδεμία
άλλη πηγή εμφανίζει τέτοια πλήρη εικόνα νοσοκομείου όπως το εν λόγω Τυπικό, ορισμένες όμως
παρέχουν λεπτομέρειες οι οποίες συμπληρώνουν τις πληροφορίες του. Η προσεκτική εξέταση και
παραβολή αυτών των πηγών θα βοηθήσει να συμπληρωθούν οι γνώσεις μας περί των Βυζαντινών
νοσοκομείων. Επιπλέον, η εκπληκτική εικόνα που μας αποκαλύπτει το Τυπικό του Παντοκράτορα
για τον ξενώνα του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού, οδήγησε κάποιους ιστορικούς να εστιάσουν το ενδια-
φέρον τους αποκλειστικά σε αυτό το ντοκουμέντο και να δουν το εν λόγω νοσοκομείο ως ασύνη-
θες για τον ΙΒ΄ αιώνα, ως ένα ίδρυμα με χαρακτηριστικά τα οποία η Κωνσταντινούπολη πρέπει να
είχε υιοθετήσει από τα ακμάζοντα νοσοκομεία των Μουσουλμάνων. Μία γρήγορη ανασκόπηση
των πηγών έχει ήδη καταδείξει ότι ο Ξενώνας του Παντοκράτορα δεν εμφανίσθηκε αιφνιδίως στο
Βυζαντινό έδαφος το 1136, αλλά προήλθε από προγενέστερα φιλανθρωπικά ιδρύματα. Παραμένει
να αναλυθεί η ιστορική διεργασία δια της οποίας τα νοσοκομεία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτο-
κρατορίας αύξησαν ποιοτικά και ποσοτικά τις υπηρεσίες που προσέφεραν στους ασθενείς, διερ-
γασία η οποία στην Κωνσταντινούπολη φαίνεται να έφθασε την μέγιστη ακμή της επί των αυτο-
κρατόρων Κομνηνών . ( T. S. Miller – 1998 ).

100
 3.11.2. Νοσηλεία Ασθενών και Φιλανθρωπία στη Βυζαντινή Θρη-
σκευτική σκέψη

Οι ίδιες πάντως πληροφορίες που περιγράφουν ελάχιστα την φυσική μορφή των Βυζαντι-
νών νοσοκομείων, δίνουν κάπως περισσότερες πληροφορίες για τους ασθενείς που νοσηλεύοταν,
ιδιαιτέρως τις τάξεις εκ των οποίων προέρχονταν.

Βυζαντινό Νοσοκομείο
( Εικ. 60 )

Τα πρώτα Βυζαντινά νοσοκομεία προορίζονταν μόνο για τους φτωχούς. Εξ’ άλλου
προήλθαν από τα ξενοδοχεία που δέχονταν τους πτωχούς μετανάστες, οι οποίοι άρχισαν να συρ-
ρέουν στις πόλεις της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στις αρχές του ∆΄αιώνα. Τα πρώτα
βήματα από το ξενοδοχείο στο νοσοκομείο προφανώς έγιναν στην Αντιόχεια από τον Επίσκοπο
Λεόντιο, όταν ο Αέτιος άρχισε να περιθάλπει τους ασθενείς εκ των φιλοξενουμένων στα ξενοδο-
χεία.
Λίγο αργότερα στην Κωνσταντινούπολη ο Σαμψών επεξέτεινε το ιατρείο του σε ίδρυμα
που προσέφερε κλίνη και τροφή σε ασθενείς.Επιπλέον, ο Ευστάθιος, ο Βασίλειος και άλλοι επί-
σκοποι της Ανατολής αποκάλεσαν τα φιλανθρωπικά ιδρύματα που άνοιξαν πτωχοτροφεία-
καταφύγια πενήτων. Τα ιατρικά τμήματα των ιδρυμάτων τους, βεβαίως, προορίζονταν γι΄αυτούς.
Η πρώτη μαρτυρία, ότι οι νέοι ευαγείς χώροι για ασθενείς δέχονταν μόνο τους πτωχούς,
έρχεται από την Έδεσσα στις αρχές του Ε’ αιώνα. Όταν ο επίσκοπος Ραββουλάς ίδρυσε το ξενο-
δοχείο του στην πόλη αυτή για ασθενείς και υγιείς, διασφάλισε ότι οι φιλοξενούμενοι και οι ασθε-
νείς θα τρέφονταν άριστα. Σύμφωνα με τον βιογράφο του, προσέφερε τόσο καλή τροφή στους
ασθενείς που ακόμη και όσοι ήταν καλομαθημένοι την απολάμβαναν. Αυτοί πρέπει να προέρχο-
νταν από τάξεις ανώτερες εκείνης των πτωχών.
Ύστερα από μερικά χρόνια, στα μέσα του Ε’ αιώνα, κοντά στην Ιερουσαλήμ ο μοναχός
Θεοδόσιος ίδρυσε ένα νοσοκομείο που διέθετε ιατρούς και τρία ιδιαίτερα κτίρια για ασθενείς. Ένα
για μοναχούς, ένα για τους πτωχούς και ένα για κοσμικούς που χρειάζονταν ιατρική φροντίδα.

101
 Οι ασθενείς της τρίτης ομάδας προφανώς δεν ήταν άποροι των δήμων που συνέρεαν στα
Βυζαντινός ιατρός συμβουλεύεται το βιβλίο του
δίπλα στο κρεβάτι του ασθενή.
(Εικ. 61)
μακριά από το σπίτι τους.
Άγιοι Κοσμάς και ∆αμιανός και οι δύο στο προσκέφαλο
του Μαυριτανού μετά τη θαυματουργική ανασυγκόλλη-
ση της κνήμης του.
Μουσείο Λούβρου. (Εικ. 62)
Κωνσταντινούπολη. Ως διάκονος της Αγίας Σοφίας είχε αρκετά χρήματα, ώστε να προσλάβει ιδιω-
αστικά κέντρα της Ανατολής, αλλά διέθε-
ταν κάποια περιουσία.
Η Ιερουσαλήμ φυσικά αποτελού-
σε ιδιαίτερη περίπτωση. Αφ’ ότου ο Κων-
σταντίνος έγινε Χριστιανός, απέβη κέντρο
προσκυνήματος των χριστιανών όλου του
κόσμου, κάθε κοινωνικής βαθμίδας. Ήταν
τόσοι πολλοί οι άποροι που συνέρεαν εκεί
ώστε τον ΣΤ΄ Αιώνα ο Ιουστινιανός ανα-
γκάσθηκε να καθορίσει ειδική χορηγία για
να τους ενισχύσει. Πλούσιοι ταξιδευτές,
όπως η φίλη του Ιερωνύμου, Παύλα, ήλθε
να επισκεφθεί τον φημισμένο χώρο των
παθών και του θανάτου του Χριστού. Εάν
οι εύποροι ταξιδιώτες ασθενούσαν στην
αγία πόλη, μακριά από το σπίτι, την οικο-
γένεια, τους σκλάβους και τους φίλους
τους, ίσως χρειάζονταν ιατρό και νοσηλεί-
α.
Οι αρκετά πλούσιοι επισκέπτες
μπορούσαν να ταξιδεύουν με πολυπληθή
ακολουθία και να συνοδεύονται από τον
οικογενειακό ιατρό, αλλά και οι μη προ-
νοήσαντες εύποροι και οι μετρίων οικονο-
μικών δυνατοτήτων θα βρίσκονταν σε
δύσκολη θέση, αν ασθενούσαν σοβαρά
Από τον ΣΤ΄ αιώνα έχουμε
στοιχεία ότι ακόμη και όταν έμεναν
στις γενέθλιες πόλεις τους, οι εύπο-
ροι χρησιμοποιούσαν περιστασιακά
τους ξενώνες, οι ίδιοι ή μέλη οικο-
γενειών τους. Σε νόμο που επανεξέ-
δωσε ο Ιουστινιανός το έτος 531,
απαιτούσε οι κάτοχοι σκλάβων να
τους φροντίζουν κατ’ οίκον οι ίδιοι ή
να τους πηγαίνουν στα νοσοκομεία.
Στις αρχές του επομένου αιώνα ένας
διάκονος της Μεγάλης Εκκλησίας
της Αγίας Σοφίας ονόματι Στέφανος
ασθένησε από βουβωνική λοίμωξη.
Η οικογένειά του συνέστησε να με-
ταβεί στον ξενώνα του Σαμψών,
αντί να παραμείνει κατ’ οίκον για
θεραπεία.
Το προσωπικό του νοσοκο-
μείου τον δέχθηκε, του χορήγησαν
κλίνη, τον μετέφεραν στο χειρουρ-
γείο, αντιμετώπισαν χειρουργικά την
μόλυνση και του επέτρεψαν να πα-
ραμείνει για αρκετές ημέρες προς
ανάρρωση.
Ο Στέφανος είχε μία οικογέ-
νεια που φρόντιζε γι’ αυτόν στην
102
τικό ιατρό. Όμως επέλεξε να εισαχθεί στο νοσοκομείο. Ο ξενών του Σαμψών πρέπει να ήταν πολύ
Το γνωστό θαύμα των Αγίων Αναργύρων, Κο-
σμά και ∆αμιανού, της μεταμοσχεύσεως κνήμης
νέγρου σε λευκό.
Εικόνα του Fra B. Angelino, National Gallery,
Washington. (Εικ. 63)
Κοσμάς και ∆αμιανός (Εικ. 64)
ιατρούς στο σπίτι του, όταν ασθένησε ο υιός του.
Τον ΙΑ΄ αιώνα, οι ομότιμοι του στρατιωτικού αριστοκράτη Κεκαυμένου καλούσαν ιδιώτες
ιατρούς κατ’ οίκον. Είναι πιθανόν τέτοιοι άνδρες μίσθωναν τους ίδιους τους νοσοκομειακούς ια-
τρούς, όταν ήταν εκτός υπηρεσίας. Το Τυπικό του Παντοκράτορα επέτρεπε σε ιατρούς του προ-
διαφορετικός χώρος από τα νοσοκομεία της
μεσαιωνικής δύσης ή ακόμη και από το Ο-
τέλ-Ντιέ του παλαιού Γαλλικού καθεστώτος.
Οι άνθρωποι των πλουσιότερων τάξεων
πρέπει να στράφηκαν στους ξενώνες της
εκκλησίας για ιατρική περίθαλψη, αφού ο
Ιουστινιανός μετέφερε τους αρχιάτρους
από την εξουσία των παλαιών πόλεων σε
εκείνη των νοσοκομείων. Τώρα οι καλύτε-
ροι θεράποντες της Ελληνικής Ιατρικής, οι
ιατροί επιπέδου που ήθελαν οι εύποροι, ερ-
γάζονταν στα νοσοκομεία. Ο Στέφανος και
η οικογένειά του πρέπει να πίστευαν ότι οι
θεράποντες, η νοσηλευτική μέριμνα και ο
ιατρικός εξοπλισμός του ξενώνα υπερέβαι-
ναν κάθε θεραπεία που θα μπορούσε να
έχει κατ’ οίκον, εάν προσλάμβανε ιδιώτη
ιατρό.
Ακόμη και τον ΙΒ΄αιώνα Κωνστα-
ντινουπολίτες μετρίων οικονομικών δυνα-
τοτήτων προσέρχονταν στα νοσοκομεία. Το
Τυπικό του Παντοκράτορα φανερώνει ότι
κάποιοι ασθενείς είχαν αρκετά χρήματα για
να προσφέρουν στους ιατρούς επιπλέον α-
μοιβή έναντι ειδικής θεραπείας.
Τον ίδιο αιώνα ένας μοναχός από
μονή της πρωτεύουσας σημείωσε ότι ο η-
γούμενός του επέτρεπε στους αδελφούς να
φεύγουν από το κοινόβιο, όταν ασθενούσαν
σε βαθμό που να χρειάζονται τους ιατρούς
του ξενώνα. Προφανώς κάποια μοναστήρια
δεν διέθεταν νοσηλευτήρια για τους μονα-
χούς τους, απλώς τους έστελναν σε κάποιο
από τα δημόσια νοσοκομεία της πόλης για
θεραπεία.
Αλλά τι συνέβαινε με τους πολύ
πλούσιους; Θα νόμιζε κανείς πως μπορού-
σαν να προσλάβουν ιδιώτες ιατρούς ίσου
επιπέδου με τους αρχιάτρους των νοσοκο-
μείων και πως θα είχαν στα παλάτια τους
τον ιατρικό εξοπλισμό που διέθεταν κανονι-
κά τα δημόσια νοσοκομεία. Έτσι, φαίνεται
πως συνέβαινε. Όταν ξέσπασε κάποια αρ-
ρώστια στο Γέρμιο τον Ζ΄ αιώνα, τα άρρω-
στα παιδιά και οι συγγενείς των προεστώτων
πολιτών παρέμεινα κατ’ οίκον, αλλά υποτί-
θεται ότι οι προσβληθέντες των μεσαίων και
μικρών τάξεων νοσηλεύθηκαν στους ξενώ-
νες της πόλης. Το ίδιο συνέβη στο τέλος του
Θ΄ αιώνα στην Κωνσταντινούπολη ένας
υψηλόβαθμος αριστοκράτης και φίλος της
αυτοκράτειρας Θεοφανούς κάλεσε αρκετούς
103
σωπικού του να θεραπεύουν ιδιώτες ασθενείς υπό την προϋπόθεση πως δεν θα έφευγαν από την
πόλη για να τους επισκεφθούν ακόμη και αν επρόκειτο για συγγενείς του αυτοκράτορα.( T.S. Mil-
ler – 1998 ).

104
 3.11.3. Η Φιλανθρωπία σαν Αυτοκρατορική Αρετή

Ένα νοσοκομείο, από όσα αναφέραμε, είναι βέβαιο ότι υπηρέτησε την κορωνίδα της Βυ-
ζαντινής κοινωνίας τον αυτοκράτορα και την οικογένειά του. Στα μέσα του ΙΑ΄ αιώνα ο Κωνστα-
ντίνος ο Θ΄ έκτισε έναν αυτοκρατορικό ξενώνα στο τεράστιο συγκρότημα των Μαγγάνων ,το
οποίο περιελάμβανε ένα μοναστήρι, αρκετούς οίκους φιλανθρωπίας και ένα παλάτι. Όταν ο Κων-
σταντίνος ασθένησε βαρύτατα, αποσύρθηκε σ’ αυτό το ίδρυμα πριν πεθάνει το 1055 μ.Χ. Ο Ζω-
ναράς και ο Σκυλίτζης δεν αναφέρουν ότι ο αυτοκράτορας ζήτησε την ιατρική βοήθεια ξενώνα,
όμως το παράδειγμα ενός εκ
των διαδόχων του υπαινίσ-
σεται ότι ο Κωνσταντίνος
πράγματι κατέφυγε στο
νοσοκομείο των Μαγγάνων.
Μετά εβδομήντα
έτη, ο Αλέξιος ο Α΄ ασθέ-
νησε βαρύτατα και οι ιατροί
τον μετέφεραν στο συγκρό-
τημα των Μαγγάνων. Η Άν-
να Κομνηνή αναφέρει πως
οι θεράποντες έκαναν την
σύσταση αυτή επειδή θεώ-
ρησαν το νότιο προσανατο-
λισμό του παλαιού ανακτό-
ρου επιβλαβή για την δυ-
σοίωνη κατάσταση του αυ-
τοκράτορα. Ο Ζωναράς ό-
μως προσθέτει ότι το παλά-
τιο των Μαγγάνων είχε κερ-
δίσει το επίθετον «ακεσώ-
δυνα», επειδή είχε πρόσβα-
ση στους χώρους του νο-
Λεπτομέρεια από βιβλίο ιατρικής που αναφέρεται στην εξέταση
σοκομείου.
ούρων. (Εικ. 65)
Η δημιουργία του
αξιώματος ακτουάριος, του
προσωπικού ιατρού του αυτοκράτορα, αποτελεί πρόσθετη μαρτυρία ότι ο Ξενώνας των Μαγγά-
νων υπηρέτησε τους αυτοκράτορες. Οι ερευνητές γνώριζαν από πολύ καιρό ότι ο επικεφαλής ια-
τρός της αυτοκρατορικής αυλής έφερε τον τίτλο ακτουάριος, τουλάχιστον από την βασιλεία του
Αλεξίου του Α΄ (1081-1118). Ο ιατρός της αυλής, Μιχαήλ Παντέχνης, προσαγορευόταν ακτουά-
ριος, όταν υπηρετούσε ως αρχίατρος του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού και της οικογενείας του. Παρ’ όλα
αυτά, τα συγκεκριμένα καθήκοντα του ακτουαρίου παραμένουν αδιευκρίνιστα. Ένα ιατρικό χειρό-
γραφο του Ι∆΄ αιώνα προσφέρει την λύση του προβλήματος. Στον φαρμακευτικό κώδικα Vati-
canus graecus 299, μία θεραπεία αποδίδεται στον Αβραάμ, που υπήρξε ακτουάριος του Ξενώνα
των Μαγγάνων και αυτοκρατορικός αρχίατρος. Το στοιχείο αυτό αποκαλύπτει ότι ο ακτουάριος
ουσιαστικά ήταν νοσοκομειακός αξιωματούχος, ένας ιατρός των Μαγγάνων. Μαρτυρίες των προ-
ηγούμενων αιώνων ενισχύουν την πληροφορία του ανωτέρω κώδικα. Ο Μιχαήλ Παντέχνης, α-
κτουάριος του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού, ήταν ένας εκ των τριών ιατρών που διέταξαν την μεταφορά
του γηραιού αυτοκράτορα Αλεξίου στο παλάτι των Μαγγάνων και στον εκεί ξενώνα. Ακόμη, ως
ακτουάριος ο Μιχαήλ Παντέχνης επέβλεπε τον καθηγητή των ιατρών που ονομαζόταν Μιχαήλ
Ιταλικός.
∆εν υπάρχει καμία μαρτυρία ότι οι αυτοκράτορες συντηρούσαν μια ανακτορική Ιατρική
Σχολή, αλλά όπως θα δούμε τα νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης υπήρξαν ο φυσικός χώρος
για την διδασκαλία της ιατρικής. Ως επιβλέπων τον ξενώνα των Μαγγάνων ο Παντέχνης θα ήταν
προϊστάμενος του Ιταλικού, ακριβώς όπως ο νοσοκόμος του Παντοκράτορα ήταν ο επόπτης του
διδασκάλου (καθηγητού της ιατρικής) στο νοσοκομείο αυτό. Επιπλέον, υπάρχει μία σφραγίδα του
Μιχαήλ Παντέχνη ως ακτουαρίου, η οποία φέρει την εικόνα του Αγίου Γεωργίου, πάτρωνος του
ιδρύματος των Μαγγάνων.

105
 Ο Λατινικός όρος ακτουάριος χρησιμοποιήθηκε για πολίτες που διαχειρίζονταν τις αποθή-
κες του στρατού στην ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο. Ως προϊστάμενος του ξενώνος των Μαγγάνων, ο
ακτουάριος του ΙΒ΄ αιώνα θα ήταν υπεύθυνος και για τα εφόδια, δηλαδή για την αποθήκευση
επαρκούς ποσότητος φαρμάκων, ακριβώς όπως ο νοσοκόμος του Παντοκράτορα έπρεπε να αφιε-
ρώνει ένα μεγάλο μέρος του χρόνου του στην εξασφάλιση ιατρικών εφοδίων.
Οι αυτοκράτορες βέβαια δεν έμεναν σε τμήματα του νοσοκομείου, όπως εκείνα που περι-
γράφονται στο Τυπικό του Παντοκράτορα. Παρ’ όλα αυτά οι βυζαντινοί ιατροί του ΙΒ΄ αιώνα
πρέπει να είχαν αντιληφθεί ότι η νοσοκομειακή οργάνωση προσέφερε την καλύτερη κατά το δυ-
νατόν ιατρική θεραπεία και ότι ο αυτοκράτορας έπρεπε να είχε πρόσβαση στα πλεονεκτήματα
ενός τέτοιου ιδρύματος. Θα ήταν ενδιαφέρον να γνωρίζαμε εάν οι πτωχοί ασθενείς εισάγονταν ή
όχι στην μεγάλη αίθουσα των Μαγγάνων όπως γινόταν στον Παντοκράτορα, αλλά δεν έχουν σω-
θεί πηγές που να δείχνουν τις εγκαταστάσεις που διέθετε ο Ξενώνας των Μαγγάνων.
Τα Βυζαντινά νοσοκομεία υπηρετώντας τους εύπορους δεν εγκατέλειψαν την προσήλωση
τους στους πτωχούς. Ο Ιουστινιανός, που αναδιοργάνωσε την δημόσια ιατρική περίθαλψη και
ανύψωσε επαγγελματικά το προσωπικό των νοσοκομείων, προόριζε τα νέα του νοσοκομεία στην
Αντιόχεια, πρωτίστως για τους πένητες. Από τον Ι΄ αιώνα έχουμε στοιχεία ότι οι ξενώνες της
Κωνσταντινούπολης πράγματι έστελναν έξω ιατρικό προσωπικό, που περνούσε τις οδούς και τα
στενά, για να θεραπεύει τους αστέγους απόρους που συνέρρεαν εκεί. Σε αγιογραφικό κείμενο του
ιδίου αιώνα υπάρχει ένα παράδειγμα του τρόπου, με τον οποίον τα νοσοκομεία είχαν πάντα δια-
θέσιμες τις εγκαταστάσεις τους σε όλους όσους είχαν ανάγκη ιατρικής βοήθειας. Ένας υποδιάκο-
νος της Αγίας Σοφίας ονόματι Σέργιος λογομάχησε με ένα μίμο. Η κατάσταση οξύνθηκε και κατέ-
ληξε σε καυγά. Ο μίμος υπερίσχυσε του άτυχου Σεργίου, τον τραυμάτισε σοβαρά στο κεφάλι και
τον εγκατέλειψε ημιθανή σε ένα σωρό από κοπριά. Εκεί τον βρήκαν αργότερα ανίκανο να μιλήσει.
Παρά την θλιβερή κατάσταση και την έκδηλη ένδειά του οι ιατροί στον Ξενώνα του Ευβούλου
τον δέχθηκαν σε μία κλίνη του νοσοκομείου, τον εξέταζαν καθημερινά και χρησιμοποίησαν θερα-
πείες κάθε είδους. Μετά από επτά ημέρες, αφού δεν απέδωσε καμία θεραπεία, οι ιατροί εγκατέ-
λειψαν κάθε περαιτέρω προσπάθεια. Ο Ξενώνας όμως δεν εκδίωξε τον Σέργιο να πεθάνει στους
δρόμους. Τον μετακίνησαν σε ένα ξεχωριστό κτίριο, ενώ κάποιοι από το προσωπικό του ξενώνα
προετοίμαζαν τα της κηδείας του. Παρεμπιπτόντως, ο Σέργιος ανέκτησε τις δυνάμεις του, αλλά
μόνον μέσω θαυματουργού παρέμβασης.
Το Τυπικό του Παντοκράτορα, επίσης, αποκαλύπτει πως το διάσημο αυτό νοσοκομείο
που ήταν προικισμένο από την αυτοκρατορική οικογένεια με μεγάλη περιουσία, είχε περιθάλψει
μερικούς ασθενείς τόσο πτωχούς που είχαν για ενδύματα μόνο κουρέλια. Ακόμη, το νοσοκομείο
διέθετε ένα κοιμητήριο και ειδικούς πόρους για την ταφή ασθενών που απεβίωναν ενώ ήταν στον
ξενώνα και δεν είχαν καμία προσωπική ή οικογενειακή οικονομική δυνατότητα για την πληρωμή
των εξόδων ενταφιασμού.
Τα λίγα αυτά παραδείγματα θα έπρεπε να θεωρηθούν επαρκή για να καταδειχθεί ότι τα
βυζαντινά νοσοκομεία συνέχισαν να υπηρετούν τους απόρους ακόμη και όταν οι καλύτεροι θερά-
ποντες της Ελληνικής Ιατρικής ήλθαν να υπηρετήσουν τους ασθενείς στα τμήματα των ξενώνων.
Οι Βυζαντινοί ιατροί είχαν ως πρότυπο αρετής στο νοσοκομείο τον θρυλικό Άγιο Θαλλέλαιο, ο
οποίος μετά χαράς θεράπευε πλουσίους και πένητες στον ξενώνα του. Μετέφερε δε ο ίδιος στο
νοσοκομείο μερικούς από τους απόρους. Προς τιμήν της Ανατολικής Ρωμαϊκής κοινωνίας, οι θύρες
των ξενώνων έμεναν πάντα ανοικτές, για τους αστέγους πτωχούς των δρόμων και για τους εύπο-
ρους μόνιμους κατοίκους.
Ότι στους Βυζαντινούς ξενώνες κατέφευγαν άτομα με οικονομική ευχέρεια και πτωχοί,
τους διαφοροποιεί από τα νοσοκομεία της μεσαιωνικής ∆ύσης. Είναι γνωστό ότι τα δυτικά φιλαν-
θρωπικά ιδρύματα απέτυχαν να αναπτύξουν τις ίδιες εξειδικευμένες ιατρικές υπηρεσίες, όπως συ-
νέβη με τους Βυζαντινούς ξενώνες. Ενώ τα νοσοκομεία της Λατινικής Χριστιανοσύνης παρέμειναν
καταφύγια για κάθε είδος ανθρώπινης ταλαιπωρίας - αστέγων, πτωχών, ορφανών, ηλικιωμένων
και αναπήρων- οι Βυζαντινοί ξενώνες κατηύθυναν όλες τις δυνάμεις τους στο καθήκον της θερα-
πείας των πασχόντων. Όταν οι ιατροί του ξενώνα του Ευβούλου διαπίστωσαν ότι δεν μπορούσαν
πλέον να βοηθήσουν με ιατρικά μέσα τον ασθενή Σέργιο, σταμάτησαν την θεραπεία. Η διοίκηση
του νοσοκομείου μετέφερε τον τραυματία εκτός ξενώνα, σε ιδιαίτερο κτίριο ώστε να ελευθερωθεί
η κλίνη για κάποιον άλλον που θα μπορούσε να ωφεληθεί. Επιπλέον, τα Βυζαντινά νοσοκομεία
είχαν στενούς δεσμούς με το σύνολο των ιατρών. Απορρόφησαν τους καλύτερους θεράποντες
της αυτοκρατορίας, και επηρέασαν τη διδασκαλία και την πρακτική της Βυζαντινής ιατρικής επί
αιώνες. Επομένως, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι ο διάκονος Στέφανος-άνδρας που κατείχε και

106
καλό αξίωμα στην πλουσιότερη εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και θέση στην φατρία των Βε-
νέτων- επιθυμούσε να εισαχθεί στον ξενώνα του Σαμψών για περίθαλψη, ενώ ουδείς υψηλόβαθ-
μος κληρικός στο Παρίσι θα μπορούσε έστω και να σκεφθεί το Οτέλ-Ντιέ για ιατρική θεραπεία
Τα Βυζαντινά νοσοκομεία δεχόμενα και απόρους και την μεσαία τάξη διασφάλισαν με την
σειρά τους πως θα συνέχιζαν να προσφέρουν σωστή ιατρική και επαρκή περίθαλψη σε όλους
τους νοσηλευόμενους. Μπορεί κανείς να παραλληλίσει τους Βυζαντινούς ξενώνες του ΣΤ΄- ΙΒ΄
αιώνα, με ορισμένα νεώτερα νοσοκομεία που ίδρυσαν οι ∆υτικοί κατά τον διαφωτισμό. Ενώ τα
περισσότερα Ευρωπαϊκά νοσοκομεία υπηρετούσαν μόνο τους απόρους, το νοσοκομείο της Πεν-
συλβανίας, από τα πρώτα στις Αγγλικές αποικίες, δεχόταν και απόρους και εύπορους ασθενείς.
Αυτό, αναμφιβόλως, συνέβαλε στην βελτίωση του επιπέδου των υπηρεσιών και της ιατρικής ε-
μπειρίας για όλους τους ασθενείς. Ως εκ τούτου το εν λόγω νοσοκομείο είχε πολύ μικρότερη ανα-
λογία θανάτων των ασθενών του σε σύγκριση με όλα τα άλλα. ( T.S. Miller – 1998 ).

107
 3.11.4. Εξωτερικά Ιατρεία

Ο Ξενώνας του Παντοκράτορα και άλλα νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης του ΙΒ΄
αιώνα διέθεταν ιατρούς ειδικούς για την αντιμετώπιση των εξωτερικών ασθενών . Μέχρι την επο-
χή των Κομνηνών, οι εξωνοσοκομειακές υπηρεσίες φαίνεται πως ήταν ο συνήθης χώρος επαφής
του κόσμου με την επιστημονική ιατρική. Γι’ αυτό όταν ένας μοναχός μικρής μονής του ΙΒ΄ αιώνα
παρουσίασε μία φλεγμονή του άκρου ποδός, ζή-
τησε από τον ηγούμενο άδεια να εξέλθει για να
πάει στον ξενώνα και να το δείξει σε ιατρούς.
Ο ιστορικός Κίνναμος αναφέροντας τα νέα
φάρμακα που ανακάλυψε ο Αυτοκράτορας Μα-
νουήλ ο Α΄, προσθέτει ότι ο κόσμος προμηθευό-
ταν συνήθως φαρμακευτικά προϊόντα από τα δη-
μόσια νοσοκομεία. Οι κάτοικοί της Θεσσαλονίκης
του ΙΒ΄ αιώνα κατέφευγαν στον ξενώνα της πόλης
όχι μόνο για να νοσηλευτούν, αλλά και όταν ήθε-
λαν οποιοδήποτε είδος φαρμάκου. Όταν οι Λατίνοι
κατέστρεψαν το νοσοκομείο της πόλης το 1185 οι
σοβαρά πάσχοντες δεν είχαν καταφύγιο και όσοι
ήθελαν φάρμακα έπρεπε να τα αναζητήσουν αλ-
λού. Οπότε η κλινική των εξωτερικών ιατρών ε-
κτελούσε σημαντικό μέρος της εργασίας του ξε-
νώνα. Για το φαρμακείο, το Τυπικό του Παντοκρά-
τορα αναφέρει τέσσερις ιατρούς – δύο γενικούς
και δύο χειρουργούς- μαζί με τέσσερις κανονικούς
και τέσσερις πρόσθετους υπουργούς.
Οι κλινικές εξωτερικών ασθενών συνέχι-
σαν να υπηρετούν τους κατοίκους της Κωνσταντι-
νούπολης και μετά τον ΙΒ΄ αιώνα, αν και το πιθα-
Εξέταση αίματος με την επισκόπηση (αι- νότερο, δεν είχαν τόσο σημαντικό ρόλο σε μετα-
ματοσκοπία). Εξετάζεται ακόμη η γεύση, γενέστερη περίοδο, όπως συνέβαινε επί των Κο-
η οσμή και η θερμοκρασία των δειγμά- μνηνών. Η συναρπαστική εικόνα του χειρογράφου
των. Paris gr. 2243 (fol 10ν) αποτελεί ισχυρή απόδειξη
(Γερμανικό χειρόγραφο του 15ου αιώνα, ότι τα φαρμακεία των νοσοκομείων συνέχισαν να
British Library, Ms.17987, f.101). λειτουργούν οψίμως έως το πρώτο μισό του Ι∆΄
(Εικ. 66) αιώνα. Πέραν της επίπλωσης και της διακόσμησης,
η μινιατούρα απεικονίζει το προσωπικό, το οποίο
συνίσταται από έναν ιατρό, έναν βοηθό (πιθανόν υπουργό) και έναν φαρμακοποιό. Στο κέντρο
της εικόνας φαίνονται δύο ασθενείς που έχουν εισέλθει στο φαρμακείο. Ένας άνδρας με δεκανίκια
και μία μητέρα που κλαίει με ένα άρρωστο μωρό. Ο υπουργός είναι στα δεξιά των ασθενών κρα-
τώντας ένα τρίποδο, ίσως μία φορητή θερμάστρα. Προς τα αριστερά των ασθενών κάθεται ο ια-
τρός σε μεγάλο κάθισμα και εξετάζει ένα φιαλίδιο με ούρα. Στο δεξιό άκρο της εικόνας ο φαρμα-
κοποιός τακτοποιεί τα υλικά του.
Η μικρογραφία του χειρογράφου προσφέρει και άλλα στοιχεία, τα οποία αναμφιβόλως
αφορούν το προσωπικό όλων των νοσοκομείων, όχι μόνον όσων υπηρετούσαν στα εξωνοσοκο-
μειακά τμήματα. Στην εικόνα κάθε άτομο του προσωπικού έχει διακριτικό ένδυμα και κωνικό κα-
πέλο. Ο ιατρός φέρει μία μπλε-πράσινη εσθήτα, χρώμα παραδοσιακά καθορισμένο για ιατρούς
από την ύστερη αρχαιότητα. Πάνω από το φόρεμα έχει ένα κόκκινο μανδύα, ο οποίος ταιριάζει με
τα κόκκινα ημίψηλα υποδήματά του. Ο κωνικός πίλος έχει ιώδες χρώμα. Ο υπουργός φορά ένα
ιόχρωμο χιτώνα, κόκκινα ημίψηλα υποδήματα και ένα αχνοκίτρινο κωνικό σκούφο με μία ερυ-
θρωπή κάθετη λωρίδα. Ο φαρμακοποιός φορά έναν χρωματιστό ερυθροκύανο χιτώνα, κίτρινα
ημίψηλα υποδήματα και ερυθρό κωνοειδή σκούφο με λευκή κάθετη ταινία. Τα χρώματα των χι-
τώνων, των υποδημάτων και των σκούφων δηλώνουν καθαρά τον βαθμό και την υπηρεσία εκά-
στου, ακριβώς όπως το χρώμα και τα διακοσμητικά σχέδια των ενδυμάτων των Βυζαντινών αξιω-
ματούχων υποδείκνυαν τον τίτλο και το αξίωμα τους στην αυτοκρατορική κυβέρνηση. Από άλλες

108
πηγές, οι οποίες περιγράφουν άνδρες ιατρούς, μπορεί κανείς να εξακριβώσει ότι το κυανό ένδυμα
ήταν η καθορισμένη στολή των ιατρών.
Κλινικές εξωτερικών ασθενών δεν φαίνεται να υπήρξαν στους αρχικούς ξενώνες, τουλά-
χιστον δεν παρουσιάζονται σε πηγές προ του ΙΒ΄ αιώνα. Αντ’ αυτών, οι ξενώνες προ του Ι΄ αιώ-
να διατηρούσαν ένα σώμα ιατρών, ίσως μαθητευομένων ή υπουργών, που περνούσε τους δρό-
μους της πόλης. Μία τέτοια υπηρεσία αναμφιβό-
λως θα αποτελούσε μέρος της συνήθους πρακτι-
κής των πρώτων νοσοκομείων του ∆΄ και Ε΄ αιώ-
να, όπου οι ασκητές των πόλεων βοηθούσαν κάθε
άπορο ασθενή που εύρισκαν στους δρόμους, ενίο-
τε μετέφεραν τους σοβαρά πάσχοντες στα νοσο-
κομεία ή στα νοσηλευτήρια στα οποία οι ίδιοι υπη-
ρετούσαν ως νοσηλευτές.
Στην Ιερουσαλήμ του Ε΄ αιώνα, οι σπου-
δαίοι σύχναζαν στα λουτρά, στις ταβέρνες και σε
άλλους χώρους όπου μαζεύονταν οι άποροι, για να
προσφέρουν την βοήθειά τους. Οι παραβάλανοι
και οι φιλόπονοι της Αλεξάνδρειας έκαναν το ίδιο.
Ερευνούσαν τα βαλανεία και τους δρόμους της
πόλης προς αναζήτηση απόρων ασθενών, τους
οποίους μετέφεραν στα νοσοκομεία ή στα άσυλα.
Η ιστορία του Αγίου Θαλλελαίου αποτελεί ένα κα-
λό παράδειγμα τέτοιων υπηρεσιών, άμεσα συνδε-
δεμένων με ξενώνα. Κατά ένα βιογράφο του, ο
Άγιος Θαλλέλαιος άνοιξε ένα νοσοκομείο στο Λίβα-
νο και θεράπευε κάθε προσερχόμενο ασθενή. Συγ-
χρόνως, έκαμε περιοδείες σε όλη την πόλη αναζη-
τώντας ανήμπορους ασθενείς, τους οποίους μετέ-
φερε επί των ώμων του στο νοσοκομείο.
Ουροσκοπικές εξετάσεις. Όταν τον ΣΤ΄αιώνα το επαγγελματικό
(Εικ. 67) προσωπικό των ιατρών, των υπουργών και των
νοσηλευτών αντικατέστησε τους ασκητές των πό-
λεων στην υπηρεσία των μεγάλων ξενώνων, αυτοί οι λαϊκοί ανέλαβαν εξωνοσοκομειακά καθήκο-
ντα στους δρόμους. Από την προ του Ι΄ αιώνα Κωνσταντινούπολη δεν επέζησε καμία άμεση μαρ-
τυρία τέτοιων υπηρεσιών, αλλά από την Βησιγοτθική Ισπανία υπάρχει αναφορά ότι ένα νοσοκο-
μείο στην Μερίντα είχε ακριβώς ένα τέτοιο σώμα ιατρών που κτένιζαν τους δρόμους της πόλης
προς αναζήτηση ασθενών. Τον Ι΄ ή στις αρχές του ΙΑ΄ αιώνα ο Ρωμανός, ένας πρωτομηνίτης
στον ξενώνα του Μυρελαίου, έγραψε ένα εγχειρίδιο ειδικά για τους περιπλανώμενους ιατρούς, οι
οποίοι, όπως αναφέρει στην εισαγωγή του, διέρχονταν τις οδούς και τις γειτονιές της Βυζαντινής
πρωτεύουσας για θεραπεία των νοσούντων. Έως την εποχή του Παντοκράτορα, το σώμα των
περιφερόμενων ιατρών που εργάζονταν στους ξενώνες της Κωνσταντινούπολης είχε εξαφανισθεί,
τους είχαν αντικαταστήσει οι κλινικές των εξωτερικών ασθενών. ( T.S. Miller – 1998 ).

109
 3.11.5. Η Θεραπεία των Ασθενών και οι Θεραπευτικοί Κατάλογοι

Τα χριστιανικά νοσοκομεία υιοθέτησαν εξ’ αρχής την κοσμική ελληνική ιατρική για την
θεραπεία των σωματικών παθήσεων. Ο Αέτιος και ο Βασίλειος κεντρικά πρόσωπα στην ανάπτυξη
των νοσοκομείων, σπούδασαν την κλασική Ελληνική επιστήμη της ιατρικής και χρησιμοποίησαν
τις αρχές της για την εκπλήρωση έργων ελέους σε σωματικώς πάσχοντες. Μετά την αναδιοργά-
νωση του Ιουστινιανού, οι αρχίατροι- οι κορυφαίοι της ελληνικής ιατρικής παράδοσης- ανέλαβαν
ευθύνες στα χριστιανικά νοσοκομεία όλων των πόλεων της Ανατολής.
Υπό την αιγίδα τόσο της εκκλησίας, όσο και του κράτους, τα νοσοκομεία βοήθησαν ώστε
η ιατρική μέριμνα η βασιζόμενη στις αρχές του Ιπποκράτη, του Γαληνού και των άλλων μεγάλων
ελλήνων θεραπευτών, να προσφέρεται σε ένα πολύ μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού, εν συ-
γκρίσει με προηγούμενους αιώνες.
Στο πλαίσιο της ορθο-
λογικής Ελληνικής ιατρικής, ο
ιατρός έπρεπε πρώτα να εξετά-
σει τους ασθενείς, ώστε να βε-
βαιωθεί για τα αίτια των παθή-
σεων. Έτσι, μία εκ των πρωιμω-
τέρων περιγραφών χριστιανικού
νοσοκομείου, η οποία βρέθηκε
σε επιστολή του Νείλου (περί το
400), απεικονίζει ένα ιατρό κα-
θώς εξετάζει ασθενείς. Ο Νείλος
αφηγείται πως ο ιατρός έπρεπε
να παρατηρεί προσεκτικά τον
κάθε άρρωστο, ώστε να καθο-
ρίσει το είδος της αναγκαιούσας
θεραπείας. Έως τον ΣΤ΄ αιώνα
οι ιατροί έκαναν καθημερινές
επισκέψεις, για να εξετάζουν
τους νέους ασθενείς και να ε-
λέγχουν την πρόοδο των άλ-
λων.
Στον Ξενώνα του Χρι-
Η σκηνή της μεταμόσχευσης κνήμης νέγρου σε λευκό από στοδότου, τον Ζ΄ αιώνα, ο αρ-
τους Αγίους Κοσμά και ∆αμιανό. Οι Άγιοι Ανάργυροι έχουν χίατρος έκαμε τις επισκέψεις
τελειώσει την επέμβαση και σκουπίζουν το αίμα από τα ερ- του κάθε πρωί, τον μήνα που
γαλεία τους. είχε υπηρεσία. Μολονότι ούτε
ου
Μικρογραφία ιταλικού χειρογράφου του 15 αιώνα. Λονδί- το Τυπικό του Παντοκράτορα
νο, Society Antiquaries, f.1. Έργο του Andrea και Francesco ούτε άλλη πηγή που περιγράφει
Mantegna. λεπτομερώς Βυζαντινούς ξενώ-
(Εικ. 68) νες, μνημονεύει ότι οι νοσοκο-
μειακοί ιατροί κρατούσαν γρα-
πτά στοιχεία των θεραπειών που συνιστούσαν και της συνακόλουθης πορείας των ασθενών, υ-
πάρχουν όμως αρκετές μαρτυρίες ότι πράγματι ίσχυε κάτι τέτοιο. Πρώτον, τα Ισλαμικά νοσοκο-
μεία διατηρούσαν φακέλους ασθενών. Εφ’ όσον οι Μουσουλμάνοι αντέγραψαν τα νοσοκομεία
των Νεστοριανών της Περσίας, οι οποίοι τα έφεραν στην Ανατολή από την Αντιόχεια, την Έδεσσα
και την Νίσιβι τον Ε΄ αιώνα, είναι πιθανόν ότι μία τέτοια πρακτική διατήρησης ιατρικών φακέλων
γεννήθηκε στους πρώτους Βυζαντινούς ξενώνες της Συρίας. ∆εύτερον, η επικεφαλίδα ενός θερα-
πευτικού καταλόγου Βυζαντινού ξενώνα του Ι΄ ή του πρώιμου ΙΑ΄ αιώνα μαρτυρεί πως το συ-
γκεκριμένο νοσοκομείο συνέλεγε σε τακτική βάση τις θεραπείες των ιατρών του προσωπικού, που
είχαν φανεί αποτελεσματικές. Αυτό υπονοεί πρώτον ότι οι Βυζαντινοί δεν περιορίσθηκαν μόνο
στις θεραπείες των αρχαίων ιατρών, αλλά ότι ήθελαν να επινοήσουν καινούργιες, ερευνώντας για
καλύτερα φάρμακα και δεύτερον, ότι κρατούσαν κάποιου είδους καταγραφή για ότι συνταγογρα-
φούσαν και την ανταπόκριση των ασθενών στις διάφορες θεραπευτικές αγωγές.

110
 Οι θεραπείες που χορηγούσαν οι ιατροί του ξενώνα βασίζονταν στις αρχές του Γαληνού.
Η θεωρία τους για την επισκόπηση των ούρων και η συχνή χρήση των φλεβοτομιών αποδεικνύ-
ουν αυτήν την εξάρτηση. Εν τούτοις οι νοσοκομειακοί ιατροί αναφέρονταν πάντα στην εμπειρία -
στην επιτυχία ή αποτυχία μίας συγκεκριμένης αγωγής. Αυτή ήταν ο τελικός κριτής αποδοχής μίας
συνταγής. Οι διάφοροι θεραπευτικοί κατάλογοι που συνέλεγαν οι ιατροί των ξενώνων από τον Ι΄
έως τον Ι∆΄ αιώνα είχαν αντέξει την δοκιμασία της πείρας. Ομοίως στο εγχειρίδιο του για τους
νοσοκομειακούς ιατρούς των περιαγόμενων ομάδων, ο πρωτομηνίτης του Ξενώνα του Μυριλαίου
περιέλαβε πολλές δικές του παρατηρήσεις.
Οι θεραπευτικοί κατάλογοι των ξενώνων μεταξύ των αποδεκτών ιατρικών πράξεων μνη-
μονεύουν αφαιμάξεις, λουτρά, αλοιφές, έμπλαστρα, εδρόλουτρα και πολλά από του στόματος
λαμβανόμενα φάρμακα. Για στομαχικά άλγη ένας τέτοιος κατάλογος συστήνει οξύμελι, μείγμα
μέντας με κρασί και αρκετά άλλα βότανα εσωτερικώς λαμβανόμενα. Ακόμη, προτείνει αρκετά ε-
μετικά για ανακούφιση. Τέλος, απαιτεί δύο λουτρά ακολουθούμενα από εξωτερικά επιθέματα
φύλλων δάφνης. Εδώ, στην διάγνωση και την θεραπεία των πόνων του στομάχου, έχει κάποια
συμμετοχή η αρχαία θεωρία των πνευμάτων. Ο κατάλογος συνιστά διαφορετικά φάρμακα σε α-
σθενείς των οποίων τα στομαχικά άλγη οφείλονται σε περίσσεια του κρύου χυμού, φλέγματος,
έναντι εκείνων που οφείλονται σε έλλειψη ισορροπίας του θερμού χυμού, της κίτρινης χολής. Αν
και οι κατάλογοι αυτοί είχαν απορροφήσει πολλά στοιχεία της αρχαίας ιατρικής, αγνοούσαν την
χειρουργική, πέραν της φλεβοτομίας. Το χειρουργικό έγγραφο του Νικήτα, όμως , δείχνει ότι οι
ιατροί του ΙΒ΄ αιώνα διατηρούσαν ακόμη κάποια εξοικείωση με τις εγχειρήσεις και τις τεχνικές
που ανέπτυξαν οι αρχαίοι και οι διάδοχοι τους στην Αλεξάνδρεια. ( T.S. Miller – 1998 ).

111
 3.11.6. Βυζαντινή Πρακτική Ιατρική

Οι ιστορικοί της ιατρικής έχουν διεξαγάγει εκτεταμένες συζητήσεις για το πόσο οι ιατροί
της Βυζαντινής εποχής απομακρύνθηκαν από τους αρχαίους συναδέλφους με την εφαρμογή νέων
θεραπειών από την εμπειρία και αν προώθησαν καινούργιες θεωρίες.
Η ικανοποιητική απάντηση του ερωτήματος θα απαιτούσε σύγκριση των νοσοκομειακών
θεραπειών που φαίνονται στους καταλόγους των ξενώνων με την σοφία που περιέχεται στο τε-
ράστιο έργο του Γαληνού και του Ιπποκράτη, όπως και των άλλων αρχαίων ιατρών συγγραφέων
που διέσωσαν ερανιστές, όπως ο Ορειβάσιος. Τέτοια λεπτομερής εξέταση της Ελληνικής Ιατρικής
δεν εμπίπτει στον σκοπό της παρούσης μελέτης. Παρ’ όλα αυτά, οι ελάχιστες προηγηθείσες από-
πειρες σύγκρισης τέτοιων καταλόγων νοσοκομειακών θεραπειών και άλλων ιατρικών πραγματειών
της Βυζαντινής περιόδου με τις εργασίες των αρχαίων ιατρών, έχουν δείξει ότι η μεσαιωνική Ελ-
ληνική ιατρική διέφερε ουσιωδώς εκείνης των αρχαίων.
Από το Τυπικό του Παντοκράτορα και άλλες πηγές που άμεσα αφορούν νοσοκομεία, ανα-
δύεται η εικόνα ενός καλά οργανωμένου ιδρύματος, το οποίο μοχθεί για να προσφέρει στους α-
σθενείς του την καλύτερη ιατρική και νοσηλευτική φροντίδα. Αναφέρονται σειρές από καθαρές,
πλήρως εφοδιασμένες κλίνες, γύρω από μία μεγάλη εστία θέρμανσης. Ένα πολυάριθμο προσωπι-
κό υπηρετών, υπουργών και ιατρών διαφόρων βαθμίδων εξετάζει και εξυπηρετεί τους ασθενείς.
Κάθε μέλος του προσωπικού φορά το δικό του ξεχωριστό ένδυμα και καπέλο. Νωπογραφίες ή
μωσαϊκά κοσμούν την οροφή και τους τοίχους, ενώ εικόνες κρέμονται σε κατάλληλες θέσεις μέσα
στο ίδιο το νοσοκομείο και στα παρεκκλήσια του. Όχι μόνον πένητες αλλά και εύποροι, όπως ο
διάκονος Στέφανος από την Κωνσταντινούπολη, έβλεπαν τα νοσοκομεία αυτά ως καταφύγια για
τις παθήσεις τους και ως χώρους οι οποίοι προσέφεραν τουλάχιστον κάποια ελπίδα θεραπείας.
Έτσι, ο επίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος, θεωρούσε την καταστροφή του ξενώνα μεγάλη τρα-
γωδία για όλους τους κατοίκους.
Όμως για να προλάβουμε μία υπερβολικά ρόδινη αντίληψη για τα Βυζαντινά νοσοκομεία,
θα ήταν καλό να δούμε μία άλλη περιγραφή ξενώνα. Την φορά αυτή από έναν παρατηρητή που
είδε το ίδρυμα όπως ήταν εκ των έσω, ως ασθενής. Αφού η εμπειρία από το νοσοκομείο ήταν
επώδυνη και τελικώς χωρίς αποτέλεσμα, η αναφορά του θα μας δώσει μία διαφορετική άποψη
του Βυζαντινού ξενώνα από εκείνη των τυπικών, των αφηγηματικών ιστοριών και των βίων των
αγίων, που είδαμε έως τώρα.
Ο Θεόδωρος Πρόδρομος, γόνιμος συγγραφέας της εποχής των Κομνηνών, υπέφερε χρο-
νίως από κακή υγεία και τελικώς απεβίωσε σε ένα γηροκομείο. Στην διάρκεια μιας κρίσης της πά-
θησής του, εισήχθη σε ένα ξενώνα της πρωτεύουσας για θεραπεία. Από την κλίνη του νοσοκομεί-
ου απηύθυνε ένα ποίημα στην προστάτιδα του, την πριγκίπισσα Ειρήνη-την Σεβαστοκρατόρισσα-
όπου υπάρχουν ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για τον ξενώνα. Η πράξη του αποτελεί οργισμένη
κραυγή προς την Ειρήνη από μία πύρινη κάμινο, όχι της Βαβυλώνας, όπου ο βασιλεύς έριξε τους
εβραίους παίδες, αλλά εκείνη του Γαληνού και του Ιπποκράτη-το νοσοκομείο. Ενώ οι παίδες δεν
υπέφεραν καθόλου στην Βαβυλώνα, ο Πρόδρομος υποβλήθηκε σε ανυπόφορο μαρτύριο από τους
σιδηρούς καυτήρες των ιατρών, από πόνους που διαπερνούσαν όλη του την ύπαρξη και υπερέ-
βαιναν την αντοχή του.
Ο Πρόδρομος περιγράφει ακολούθως έναν καυτηριασμό. Με την είσοδο του στο χειρουρ-
γείο , έμεινε έκθαμβος από το μέγεθος της πυρράς που έκαιγε. Αρκετοί βοηθοί –ιεροί εκτελεστές,
όπως τους αποκαλεί- πύρωναν τους σιδηροκαυτήρες στην φωτιά, ενώ άλλοι αναρρίπιζαν τις φλό-
γες. Κάποιοι βοηθοί τον γύμνωσαν σαν να ήταν κατάδικος εγκληματίας και ετοίμασαν την κρύα
χειρουργική τράπεζα. Την όλη σκηνή επέβλεπε ο υπεύθυνος ιατρός. Στο νοσοκομείο που πήγε ο
Πρόδρομος, ήταν ο ίδιος νοσοκόμος. Ο ποιητής τον παρουσιάζει ως ευγενή άνδρα και έξοχο ια-
τρό, τον καλύτερο στον τομέα του. «Αγαπητέ μου θεράποντα των νόσων, ιατρέ μου Ανάργυρε»,
αναφωνεί. Ο ποιητής διηγείται πως ο νοσοκόμος αστειεύτηκε μαζί του, χαμογέλασε και προσπά-
θησε να τον ηρεμήσει με καλά λόγια, σαν φάρμακο για τους επερχόμενους πόνους. Συγχρόνως
έκανε προσεκτικές μετρήσεις. Σημείωσε την προς καυτηριασμό περιοχή με μία χειρουργική γρα-
φίδα και εν συνεχεία ακούμπησε το πυρακτωμένο σίδερο. Ένα στρίγκλισμα από τον πόνο και ο
Πρόδρομος έγινε πελιδνός, κάηκε σαν το κάρβουνο.

112
 Η αφήγηση των ταλαιπωριών του Προδρόμου στο νοσοκομείο αποτελεί πολύτιμη προ-
σθήκη στην εικόνα του ξενώνα, που παρουσιάζει το Τυπικό του Παντοκράτορα, μία εικόνα της
διοικητικής μόνον δομής του νοσοκομείου, χωρίς να αναφέρεται στην μοίρα των ασθενών. Το
ποίημα του Προδρόμου απεικονίζει ζωηρά ότι τα νοσηλευτικά τμήματα και τα χειρουργεία των
Βυζαντινών νοσοκομείων ηχούσαν συχνά από τους κλαυθμούς και τους στεναγμούς των ασθε-
νών. Πολλοί υπέφεραν εκεί, ενώ κάποιοι απεβίωσαν κατά την θεραπεία. Ο ίδιος ο Πρόδρομος ου-
δέποτε ανέλαβε πλήρως από την ασθένειά του. Με τα λόγια ενός φίλου του πέθανε νέος, έχοντας
εξαγνισθεί μέσα από τα βάσανα που υπέφερε. Είναι αδύνατο να καθορισθεί το ποσοστό των α-
σθενών που επέζησε της παραμονής στο νοσοκομείο ή πόσοι από αυτούς γιατρεύτηκαν από την
θεραπευτική παρέμβαση του ξενώνα. Όποιο και αν είναι το ποσοστό επιτυχίας, όμως κανείς α-
σθενής όσο πικρά και αν έβλεπε την πάθηση του και τους πόνους της θεραπείας, δεν άφησε ένα
επιθετικό έγγραφο κατά των ιδίων των νοσοκομείων. Οι ξενώνες ήταν, κατά τους λόγους του
αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνού (Ι∆΄), « η δόξα των Ρωμαίων» . ( T.S. Miller – 1998 ).

113
 3.12. Η Ανατομική Τέχνη στο Βυζάντιο

Η εκπαίδευση των ιατρών στο Βυζάντιο

και κυρίως στην Ανατομία και την χειρουργική
ήταν δυσχερής, αφού, σύμφωνα με την Ανατο-
λική Εκκλησία , το «άγγιγμα» των νεκρών ήταν
ανίερο και, σύμφωνα με την ∆υτική , έπρεπε «
να αποφεύγεται το αίμα» . Παρά ταύτα, όμως,
οι ιατροί του Βυζαντίου φαίνεται ότι πραγματο-
ποιούσαν από την πρώιμη περίοδο νεκροτομές
για την απόκτηση ανατομικών γνώσεων (και όχι
για ιατροδικαστικούς λόγους όπως στη δύση),
γεγονός που αποδεικνύουν ιστορικά τεκμήρια
που καλύπτουν την περίοδο από τον 4ο-12ο
αιώνα, ορισμένα από τα οποία δείχνουν και το
παθολογοανατομικό ενδιαφέρον τους.
Ο Θεοφάνης γράφει ότι ο αυτοκράτορας
Κωνσταντίνος Ε΄(741-775) παρέδωσε έναν κα-
τάδικο στους ιατρούς της πόλης για να τον ανα-
τάμουν εν ζωή από την ηβική χώρα μέχρι τον
θώρακα και να κατανοήσουν την κατασκευή του
ανθρωπίνου σώματος. Η υπερβολή του χρονο-
γράφου , που στοχεύει να κατηγορήσει τον ει-
Μία άλλη απεικόνιση του γνωστού θαύμα-
κονοκλάστη αυτοκράτορα , στον οποίο προσά-
τος της μεταμόσχευσης κνήμης σε λευκό
πτει και άλλες μομφές και να δείξει την απαν-
ασθενή των Αγίων Αναργύρων. Εδώ ο χει-
θρωπιά του, φαίνεται ότι ίσως αποκρύπτει την
ρουργηθείς είναι σε ύπνωση και τον ρόλο
αλήθεια, ότι δηλ. πιθανότατα ο Κωνσταντίνος
των βοηθών των Αγίων έχουν αναλάβει οι
επέτρεψε στους ιατρούς την διενέργεια νεκρο-
άγγελοι. (15ος αι. Wurttembrgiscihe
τομής επί δεσμώτη, πρακτική η οποία μαρτυρεί-
Landesmuseum, Στουτγάρδη). (Εικ. 69)
ται και στο πρώιμο Βυζάντιο από τον Ευστάθιο,
επίσκοπο Αντιοχείας (4ος αι.) και τον Μ. Βασίλει-
ο. Σε σχετική παραβολή του, ο Ευστάθιος γρά-
φει ότι οι κορυφαίοι ιατροί –οι άριστοι των ια-
τρών – για να ανακαλύψουν και να προσφέρουν
κάτι ωφέλιμο στον άνθρωπο , ζητούν να ανατά-
μουν τους καταδικασθέντες σε θάνατο. Ο Μ.
Βασίλειος εξάλλου γράφει ότι, κατά τις ανατομι-
κές εγχειρήσεις, ανακαλύφθηκαν πολλά μυστικά
της εσωτερικής κατασκευής του ανθρωπίνου
σώματος, όπως της αναπνευστικής λειτουργίας,
της κυκλοφορίας του αίματος, της λειτουργίας
της καρδιάς κλπ.
Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος, ηγετική
φυσιογνωμία του μοναχισμού του 11ου αιώνα,
συγκρίνει τους ιερούς άνδρες, που ασχολούνται
με τα νοσήματα της ψυχής, με τους ιατρούς,
που κύριος σκοπός τους είναι η κατανόηση των
νοσημάτων, των αιτιών τους και η χορήγηση
των φαρμάκων με τα οποία καταπολεμούνται.
Σύμφωνα με όσα έχουμε ακούσει, γράφει, οι
ιατροί ανέτεμαν τα σώματα των νεκρών προ-
Το θαύμα της μεταμόσχευσης κνήμης από
σπαθώντας να κατανοήσουν την κατασκευή του
τους Αγίους Αναργύρους. (Έργο αποδιδό-
σώματος και να ανακαλύψουν τις αθέατες αιτίες
μενο στον Z. Strozzi, Μουσείο Τέχνης,
των νοσημάτων, ώστε να παρασκευάσουν απο-
Ζυρίχη). (Εικ. 70)
τελεσματικότερα φάρμακα για όσους είναι ακό-
μη εν ζωή και πάσχουν από τις ίδιες αιτίες. Ένα
114
αιώνα αργότερα, ο αυλικός και ρήτορας Γεώργιος Τορνίκης, μετέπειτα Μητροπολίτης Εφέσου,
αναφέρει εκ νέου ιατρικές αυτοψίες σε ένα εγκώμιο της πριγκίπισσας Άννας Κομνηνής. Ο Τορνί-
κης γράφει ότι οι ανατομές γίνονται με ειδικά εργαλεία «θαυμάσια και ευφυή» και αναφέρεται
στην παρασκευή των επί μέρους ανατομικών μο-
ρίων με σκοπό τη μελέτη της θέσης, του σχήματος
και της σύστασής τους, της διατροφής τους, της
προσφοράς τους στα άλλα παρακείμενα και της
επίδρασής τους από αυτά και της δυσλειτουργίας
και καταστροφής τους σε περίπτωση που πάσχουν
τα γειτονικά. Τονίζει δηλαδή ότι η πάθηση ενός
οργάνου μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργία και να
καταστρέψει τη δομή και των γειτονικών οργά-
νων, παρατήρηση η οποία αποκαλύπτει την πα-
θολογοανατομική διάσταση των νεκροτομών τότε.
Τέλος, ο ιατρός και ιδιωτικός διδάσκαλος
της ιατρικής τέχνης Μιχαήλ Ιταλικός (12ος αι.), σε
αίτηση του προς την αυτοκράτειρα Ειρήνη ∆ού-
καινα να τον προσλάβει σε ξενώνα που είχε υπό
την αιγίδα της –ίσως το γηροκομείο του Αγίου
Παύλου - ,απαριθμεί ανάμεσα στα προσόντα του
το πλούσιο διδακτικό του έργο σε πολλούς ια-
τρούς, από όλα τα έθνη, στα αντικείμενα της ανα-
τομίας του σκελετού, των ανατομών πτωμάτων,
της διαγνωστικής του σφυγμού, της πρόγνωσης
κλπ. Ο ίδιος, στον επικήδειο λόγο του στον α-
Οι Άγιοι Κοσμάς και ∆αμιανός εκτελούν κτουάριο και ιατρό του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, Μι-
έναν ακρωτηριασμό. (Έργο του Ambrosi- χαήλ Παντεχνή, αναφέρει μεταξύ των προσόντων
us Francken του πρεσβύτερου, c.1600). του νεκρού τη χειρουργική του δεινότητα και την
(Εικ. 71) εμπειρία του στις ανατομικές εγχειρήσεις (νεκρο-
τομές), που βοήθησαν στην ορθή διάγνωση της
νόσου και στον εντοπισμό του πάσχοντος μορίου
(πρόδρομη αντίληψη της ανατομοκλινικής μεθό-
δου, που εισήγαγε αργότερα ο Morgagni ) .( Λασκαρατος Ι. -2003 ).

115
 3.13. Η Ιατρική Φιλολογία και Πρακτική
3.13.1. Ιατρικές Πραγματείες

Τα έργα του Νικολάου Μυρεψού και του Ιωάννη Ζαχαρία ολοκληρώνουν τον κατάλογο
των μεγάλων Βυζαντινών ιατρικών πραγματειών, που άρχισε με εκείνη του Ορειβασίου τον
∆΄αιώνα. Από τον Ορειβάσιο έως τον Ιωάννη Ζαχαρία, οι Βυζαντινοί θεράποντες σπανίως μνημό-
νευσαν τον φυσικό χώρο, στον οποίο εξέταζαν και χορηγούσαν τις αντίστοιχες θεραπείες. Ακόμη
και οι θεραπευτικοί κατάλογοι των ξενώνων σιωπούν για τα ιδρύματα στα οποία συνετάγησαν.
Επομένως, οι επαγγελματικές ιατρικές συγγραφές έχουν περιορισμένη αξία για την μελέτη των
Βυζαντινών νοσοκομείων. Παρ’ όλα αυτά η επισκόπηση της σχετικής ιατρικής φιλολογίας αποδει-
κνύει ότι η πρακτική των ξενώνων επηρέασε την μεσαιωνική Ελληνική ιατρική με συγκεκριμένους
τρόπους. Πρώτον : Τα χριστιανικά νοσοκομεία γέννησαν ένα νέο είδος ιατρικής φιλολογίας- τους
θεραπευτικούς καταλόγους των ξενώνων. ∆εύτερον: Οι εν λόγω κατάλογοι προέκυψαν από την
παράδοση της επαγγελματικής συγγραφής, που άρχισε με την βασιλεία του Ηρακλείου και τον
Βυζαντινό μεσαίωνα, την οποία αναμφιβόλως βοήθησε η διδασκαλία και η πρακτική των ιατρών
που εργάζονταν στους ξενώνες. Τρίτον: Οι νοσοκομειακοί ιατροί διέκοπταν συχνά την παράδοση
της αρχαίας και πρώιμης Βυζαντινής ιατρικής, για να αναπτύξουν τις δικές τους θεραπείες. Τέταρ-
τον: Οι επείγουσες ανάγκες των ξενώνων προήγαγαν την αναπαρωγή των αρχαίων κειμένων υπό
μορφή χειρογράφων , τα οποία μετέβαλλαν ριζικώς την οργάνωση της αρχαίας ιατρικής κληρονο-
μιάς. Τέλος, οι βιβλιοθήκες των ξενώνων απέκτησαν ταχέως αντίγραφα ακόμη και από την Σύνο-
ψη του Θεοφάνη «Νόννου», περί της οποίας δεν υπάρχει μαρτυρία ότι ετοιμάσθηκε για νοσοκο-
μειακή χρήση. Οι ξενώνες με τις βιβλιοθήκες και την αντιγραφική δραστηριότητα, προσέφεραν
μεγίστη υπηρεσία στους μεταγενέστερους. ∆ιέσωσαν την Ελληνική Ιατρική παράδοση κατά τον
Βυζαντινό Μεσαίωνα του Ζ΄ και Η΄ αιώνα και την ταραχώδη περίοδο μετά την καταστροφή της
Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους. Η κληρονομιά της Ελληνικής ιατρικής σοφίας θα
ήταν πενιχρή, εάν οι χριστιανικοί ξενώνες δεν είχαν αφιερώσει μέρος των πόρων και της εργασίας
τους στην διατήρηση των βιβλιοθηκών τους.
Εκτός από αυτές τις συγκεκριμένες προσφορές, είναι πιθανό ότι οι ξενώνες άσκησαν πολύ
ισχυρότερη επίδραση στην Βυζαντινή ιατρική. Μήπως στην πραγματικότητα άλλαξαν όλη την
προοπτική της ιατρικής στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία; Μήπως συνέβαλαν στην πρόοδο
της μεσαιωνικής Ελληνικής Ιατρικής, ακριβώς όπως έκαναν τα νοσοκομεία στην Γαλλία, την Αγ-
γλία και την Αυστρία στο τέλος του ΙΗ΄ και στην αρχή του ΙΘ΄ αιώνα; Συμπερασματικά, μήπως
τα Βυζαντινά νοσοκομεία προκάλεσαν μία εξέλιξη παρόμοια με την κλινική Ιατρική της συγχρόνου
Ευρώπης;
Όταν στα μέσα του ΣΤ΄ αιώνα, χριστιανοί ιατροί στην Περσική αυλή ζήτησαν από τον
Σάχη να κτίσει έναν ξενώνα, όπως οι συνάδελφοί τους στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία,
είχαν φθάσει στο επίπεδο να θεωρούν τα νοσοκομεία άριστο χώρο για την άσκηση της θεραπευ-
τικής τέχνης. Η βασιζόμενη στο νοσοκομείο ιατρική συνέχισε να ανθίζει τουλάχιστον έως το
1204, πιθανόν και τον ΙΓ΄ και τον Ι∆΄ αιώνα. Αντιθέτως, τα νοσοκομεία δεν έπαιξαν κύριο ρόλο
στην δυτική ιατρική παρά μόνο πολύ μεταγενέστερα. Πρώτα στην Πάντοβα τον ΙΣΤ΄ αιώνα και
από εκεί με αργούς ρυθμούς σε άλλες περιοχές της δυτικής Ευρώπης απέκτησαν κύρος ως χώρος
διδασκαλίας και αντιμετώπισης των νοσημάτων . Τέλος, με την έναρξη του ΙΘ΄ αιώνα στο Παρίσι
αυτή η βασιζόμενη στο νοσοκομείο ιατρική –η κλινική ιατρική- έφθασε να κυριαρχήσει στο ιατρι-
κό επάγγελμα και να οδηγήσει σε νέες αποκαλύψεις. Εφόσον το νοσοκομείο ήταν τόσο σημαντικό
και για την Βυζαντινή ιατρική και για την κλινική ιατρική στο Παρίσι, είναι άκρως ενδιαφέρον να
συγκρίνει κανείς την θεραπευτική τέχνη της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με την φωτι-
σμένη πρακτική των Γαλλικών κλινικών.
Οι κλινικές του Παρισιού απέρριψαν τα αρχαία Ελληνικά Ιατρικά δόγματα, όπως παρου-
σιάζονται στα έργα του Γαληνού και στα μεσαιωνικά σχολαστικά κείμενα , τόνισαν δε την επι-
στροφή στην απλή παρατήρηση. Με την επικράτηση της Γαλλικής Επανάστασης οι κλινικοί πέτυ-
χαν να περιορίσουν το παλαιό ιατρικό προσωπικό του Παρισινού Πανεπιστημίου και να ιδρύσουν
νέες ιατρικές σχολές, τις σχολές υγείας (écoles du santé). Εδώ οι σπουδαστές επικεντρώθηκαν
στην παρατήρηση και την πρακτική , εγκαταλείποντας το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής
φιλολογίας του παρελθόντος. Έπρεπε τώρα από την πρώτη ημέρα να παρατηρούν ασθενείς στα
νοσοκομειακά τμήματα. Οι κλινικοί υιοθέτησαν το ρητό «∆ιάβαζε λίγα, αλλά βλέπε και κάνε πε-
ρισσότερα».
116
 Η έρευνα μας για τα Βυζαντινά νοσοκομεία έχει αποκαλύψει ορισμένες εντυπωσιακές ο-
μοιότητες μεταξύ της Παρισινής κλινικής ιατρικής και της μεσαιωνικής Ελληνικής ιατρικής. Πρώτη:
Οι Βυζαντινοί θεράποντες υποτονίζουν τις αρχαίες ιατρικές θεωρίες ήδη από τον Ε΄ αιώνα, όταν ο
Θέων ο Αλεξανδρεύς συνέθεσε τον Άνθρωπο του. Ο Οβσέι Τέμκιν σημείωσε την πλήρη απουσία
των θεωρητικών αντιλήψεων στα κείμενα φλεβοτομίας του Μεσαίωνα , όπως και στις Λατινικές
και αραβικές τους παραφράσεις. ∆εύτερη: Οι Βυζαντινοί ιατροί είχαν πρακτική εκπαίδευση στα
τμήματα των νοσοκομείων, όπως οι φοιτητές των ecoles du sante. Τρίτη: Η παράδοση των βυζα-
ντινών ξενώνων περιόρισε τον αριθμό των ασθενών, έτσι ώστε να έχουν την καλύτερη δυνατή
περίθαλψη. Ο Ξενώνας του Παντοκράτορα, με τις πενήντα κλίνες, πιθανόν αντιπροσωπεύει το
τυπικό μέγεθος ενός ξενώνα. Ο Ξενώνας του Λιβός για δώδεκα μόνο θήλεις ασθενείς ήταν αναμ-
φιβόλως ένα μικρό ίδρυμα. Τα νοσοκομεία στη δύση ήταν βέβαια πολύ μεγαλύτερα, ακόμη και
από του Παντοκράτορα. Συχνά προσέφεραν καταφυγή σε αρκετές εκατοντάδες ασθενών συγ-
χρόνως. Όπως έκαναν οι πρώτοι ιατροί των Βυζαντινών ξενώνων, οι ηγέτες του κινήματος των
κλινικών ιατρών στο Παρίσι προώθησαν μικρότερα νοσοκομεία, περίπου τριάντα κλινών. Τέταρ-
τη: Το βραχύ τηλεγραφικό ύφος της Βυζαντινής ιατρικής φιλολογίας, η κακή σύνταξη των προ-
τάσεων και η τάση να περιορίζουν τα έργα των αρχαίων ιατρών σε ισχνές περιλήψεις, μπορεί να
ξεπήδησε από μία τάση για περιορισμένη ανάγνωση, αλλά περισσότερη παρατήρηση και πράξη.
( T.S. Miller – 1998 ).

117
 3.13.2. Αυτοψία και Παθολογική Ανατομία

Οι κλινικοί όμως της συγχρόνου Ευρώπης φαίνεται πως εισήγαγαν ένα σημαντικό πεδίο
μελέτης, το οποίο διεύρυνε ουσιωδώς τις παρατηρήσεις τους. Ήδη από τον ΙΣΤ΄ αιώνα, οι προ-
πάτορες της κλινικής κίνησης έδωσαν έμφαση στις αυτοψίες. Στο νοσοκομείο του Αγίου Φραγκί-
σκου στην Πάντοβα δίδονταν διαλέξεις περί ούρων και σφυγμών-μία πρακτική σε θαυμαστή
συμφωνία με όσα γνωρίσαμε για τις μεθόδους Βυζαντινής διδασκαλίας-όμως, επιπλέον, έκαναν
αυτοψίες. Η σημασία τους συνέχισε να αυξάνει τους επόμενους δύο αιώνες. Παρισινοί κλινικοί της
επαναστατικής περιόδου, όπως ο Ξαβιέ Μπισά και ο Φρανσουά Μπρουσσαί, προώθησαν τις αυτο-
ψίες σε κεντρική θέση στην νέα ιατρική. Με τις αυτοψίες οι θεραπευτές μπορούσαν να οξύνουν
την διεισδυτική ικανότητα της παρατήρησης. Ανατέμνοντας τα σώματα των νεκρών νοσοκομεια-
κών ασθενών, είχαν την δυνατότητα να παρατηρήσουν τα αποτελέσματα των νόσων επί των ε-
σωτερικών οργάνων και να συσχετίσουν τις εσωτερικές βλάβες και φλεγμονές με τα εξωτερικά
συμπτώματα που είχαν καταγράψει, όταν οι ασθενείς ήταν εν ζωή. Επομένως, δεν έκαναν νεκρο-
τομές απλώς για μελέτη της ανατομίας αλλά για να παρατηρήσουν την εξέλιξη των νόσων στο
εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος, είχαν δηλαδή αρχίσει την εφαρμογή της παθολογικής ανα-
τομίας.
Με την έμφαση στις αυτοψίες, οι κλινικοί της σύγχρονης ∆ύσης προφανώς ξεπέρασαν
κατά πολύ τους ιατρούς των ξενώνων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι καθηγητές Αλέξανδρος
Καζντάν και Λώρενς Μπλίκεζ, όμως συνέλεξαν στοιχεία που αποδεικνύουν αναμφισβήτητα ότι και
οι ιατροί του Βυζαντίου πραγματοποιούσαν αυτοψίες. Επιπλέον, αυτές οι νεκροτομές δείχνουν ότι
οι Βυζαντινοί ενδιαφέρονταν και για την παθολογική ανατομία και όχι μόνο για την θέση των
οργάνων του ανθρωπίνου σώματος.
Ήδη από τον Βυζαντινό μεσαίωνα, όπως προαναφέραμε, οι ιατροί διενεργούσαν νεκρο-
τομές για να γνωρίσουν την κατασκευή του ανθρωπίνου σώματος, γεγονός που αποδεικνύει το
ενδιαφέρον τους για κάτι περισσότερο από την μελέτη της ανατομίας. Εξάλλου δύο μεταγενέστε-
ρες πηγές αποκαλύπτουν ότι οι Βυζαντινοί ιατροί είχαν επικεντρώσει το ενδιαφέρον τους στην
παθολογική ανατομία.
Επεκτείνοντας την παραδοσιακή εικόνα του πνευματικού ιατρού σε ένα φημισμένο έργο
του, ο ηγέτης των μοναχών του ΙΑ΄ αιώνα Συμεών ο Νέος Θεολόγος αναφέρεται στις αυτοψίες
που διενεργούσαν οι σύγχρονοι του ιατροί. Ιεροί άνδρες σπούδαζαν από κοντά τις πνευματικές
ασθένειες της ψυχής για να μάθουν ποιες δυνάμεις απεργάζονταν τις διαταραχές αυτές και να
καθορίσουν τα αίτια τους. Αυτό γινόταν για να βοηθήσουν άλλους, ανακαλύπτοντας αποτελεσμα-
τικές θεραπείες για τις ψυχικές παθήσεις. Σ’ αυτό έμοιαζαν με τους ιατρούς που ανέτεμναν τα
σώματα των νεκρών προσπαθώντας να ανακαλύψουν τις αθέατες αιτίες της νόσου, ώστε να δη-
μιουργήσουν αποτελεσματικότερα φάρμακα για όσους ήταν ακόμη εν ζωή.
Όπως προαναφέραμε, ο αυλικός και ρήτορας Γεώργιος Τορνίκης περιγράφει ιατρικές αυ-
τοψίες και καταγράφει πως οι γιατροί μελέτησαν την θέση και την δομή του κάθε οργάνου του
ανθρώπινου σώματος. Εδώ και πάλι διαπιστώνουμε ότι οι ιατροί είχαν ξεπεράσει την απλή ανατο-
μία και παρατηρούσαν τις επιδράσεις της νόσου στα εσωτερικά όργανα ενώ παράλληλα χαρτο-
γραφούσαν την επέκταση των παθήσεων στο εσωτερικό του σώματος.
Επομένως, οι αποκαλύψεις των Καζντάν και Μπλίκεζ αποδεικνύουν ότι οι Βυζαντινοί ια-
τροί διενεργούσαν αυτοψίες από τον ΙΒ΄ τουλάχιστον αιώνα και ότι ανέπτυξαν έναν τύπο παθο-
λογικής ανατομίας αξιοπρόσεκτα όμοιο προς τις νοσοκομειακές νεκροτομές των Μπισά και
Μπρουσσαί. Μολονότι βυζαντινές αναφορές αυτοψιών δεν μνημονεύουν ότι πραγματοποιούνταν
σε ξενώνες, οι φυσικοί χώροι τέτοιων μελετών πρέπει να ήταν τέτοια ιδρύματα. Μόνον εκεί θα
μπορούσαν οι ιατροί να έχουν πτώματα προς νεκροτομή και συγχρόνως στοιχεία για την πάθηση
του νεκρού και τα εξωτερικά συμπτώματα προ του θανάτου. Επιπλέον, μόνο σε ένα νοσοκομείο
θα μπορούσαν να κάνουν αυτοψία πριν αρχίσει η αλλοίωση των ιστών και συγκαλυφθούν τα υ-
πεύθυνα της πάθησης αίτια. Τέλος, οι ξενώνες ήταν οι κυρίαρχες σχολές της ιατρικής, οπότε τέ-
τοιες νεκροτομές βοηθούσαν την διδασκαλία της απλής ανατομικής όπως και της παθολογικής.
( T.S. Miller – 1998 ).

118
 3.13.3. Χειρουργική Ιατρική: Παρελθόν και Μέλλον

Αλλά και στο πεδίο της χειρουργικής, οι παρισινοί κλινικοί έκαναν προόδους κατά μήκος
των γραμμών που είχαν ακολουθήσει οι Βυζαντινοί ιατροί. Χωρίς αντισηπτικές τεχνικές ή αναι-
σθησία, οι κλινικοί δεν μπορούσαν συνήθως να προβούν σε επιτυχείς χειρουργικές θεραπείες.
Όμως για την αντιμετώπιση νεφρόλιθων, ανέπτυξαν μία επαναστατική νέα τεχνική. Σχεδίασαν
εργαλεία που μπορούσαν να εισαγάγουν στην κύστη δια της ουρήθρας και να χρησιμοποιήσουν
για λιθοτριψία, ώστε τα θραύσματα να μπορούν να αποβληθούν με τα ούρα. Ο Ζάν Σιβιάλ πραγ-
ματοποίησε πρώτος αυτή την αναίμακτη επέμβαση στις 13-1-1824. Γρήγορα εξελίχθηκε σε τυπική
θεραπεία για λίθους νεφρών .Όμως όπως γνωρίζουμε, οι Βυζαντινοί ιατροί είχαν εκτελέσει ακρι-
βώς την ίδια επέμβαση στον Άγιο Θεοφάνη –1000- χρόνια πριν, στις αρχές του Θ΄ αιώνα.
Επίσης, από την μελέτη των θεραπευτικών καταλόγων ξενώνων και των άλλων μεσαιωνι-
κών πραγματειών ιατρικής, μόνο εκείνος των Μαγγάνων περιέχει μία πιθανή αναφορά σε επεμβά-
σεις του ουροποιητικού, για λίθους στην κύστη και η καταχώρηση αυτή αποδίδεται περιέργως
στον αρχαίο επιστήμονα ∆ημόκριτο από τα Άβδηρα. Αρχίζει με περιγραφή ευρημάτων τα οποία
δηλώνουν ότι ο ασθενής υπέφερε από λιθίαση της ουροδόχου κύστης –αποβολή άμμου με τα
ούρα και συνεχή στύση του πέους των αρρένων ασθενών. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο ιατρός έ-
πρεπε να χρησιμοποιήσει καθετήρα ή να χορηγήσει από του στόματος φάρμακο για να διαλύσει
την πέτρα στην κύστη. Ως τελευταία καταφυγή μπορούσε να στραφεί στο νυστέρι για λιθοτομία-
την αρχαία επέμβαση που περιγράφει λεπτομερώς ο Παύλος ο Αιγινήτης.
Είναι απλή σύμπτωση ή παρόμοιες περιστάσεις οδήγησαν τους βυζαντινούς ιατρούς στις
ίδιες κατευθύνσεις που ακολούθησαν οι Παρισινοί κλινικοί στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνα; Η έλλειψη
αποτελεσματικών αντισηπτικών και αναισθητικών, βεβαίως , ενθάρρυνε τους βυζαντινούς χει-
ρουργούς να αναπτύξουν αναίμακτες επεμβάσεις, όπως ακριβώς έπραξαν οι Παρισινοί. Είναι όμως
απίθανο οι ξενώνες της Κωνσταντινούπολης να προσφέρουν τις ίδιες ευκαιρίες για διδασκαλία,
προσεκτική παρατήρηση και αυτοψίες όπως τα Παρισινά νοσοκομεία της δεκαετίας του 1820;
Μήπως αυτά τα ιατρικά κέντρα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ενθάρρυναν παρόμοιες
προόδους στην τέχνη του θεραπεύειν ; ( T.S. Miller – 1998 ).

119
 3.14. Η Ιατρική στη ∆ύση τον 6ο – 12ο αιώνα
Στους πρώτους αιώνες του Μεσαίωνα η Ευρώπη είχε ερημωθεί από τους πολέμους που
είχαν προκαλέσει οι εισβολές των διαφόρων γερμανικών φυλών και το μεγάλο κακό που είχαν
κάνει οι επιδημίες. Ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός και κάθε επιστημονική γνώση, συμπεριλαμβανο-
μένης και της ιατρικής, έτεινε να εξαφανισθεί.
Ως την εποχή της ρωμαϊκής κατάκτησης η ιατρική των Γερμανών και των Κελτών ήταν
μαγική και δαιμονική. Στην αρχαία γερμανική ιατρική συνήθως θεραπευτές ήταν οι γυναίκες που
ονομάζονταν μάντισσες. Αυτές που θεωρούνταν ότι είχαν υπερφυσικές ικανότητες και απαιτού-
σαν από τους ασθενείς αιματηρές θυσίες προς τιμή του θεραπευτή θεού Βόταν.
Η αρχαία κελτική ιατρική ήταν καθαρά ιερατική. Στους Κέλτες η θρησκεία και η ιατρική
ήταν αποκλειστικά στην δικαιοδοσία της κάστας των ∆ρυίδων. Μετά την κατάκτηση της Ρώμης, οι
κατακτητές θα αργήσουν να καταλάβουν την αξία της ελληνορωμαϊκής ιατρικής. Έτσι, τότε ανα-
βιώνει ένα είδος προΐπποκρατικής ιατρικής, όπου μάγοι, αστρολόγοι και κάθε είδους αγύρτες και
απαίδευτα άτομα εξασκούσαν την θεραπευτική, εκμεταλλευόμενοι την αμάθεια των λαών της
∆ύσης. ( Π. Μανιατης) .

3.14.1. Η Ανάπτυξη της Εκκλησιαστικής και Μοναστηριακής Ιατρικής

στη ∆ύση

Με την αύξηση της ισχύος της δυτικής εκκλησίας τα μοναστήρια αύξησαν την επιρροή
τους και το ανθρώπινο δυναμικό τους και αριθμητικά αλλά και από άποψη μόρφωσης. Η μεγάλη
αύξηση του αριθμού των μοναχών δημιούργησε την ανάγκη να ιδρυθούν πλησίον τους αναρρω-
τήρια και άσυλα αρχικά για τις ανάγκες των ασθενών μοναχών, αλλά αργότερα και για άτομα που
κατέφευγαν σ’ αυτά για να θεραπευθούν, αφού αυτό ήταν σύμφωνο και με την νέα κοσμοθεωρία
του Χριστιανισμού.
Αυτά τα νοσοκομεία-μοναστήρια άρχισαν να εξελίσσονται κατά το πρότυπο των βυζαντι-
νών ξενώνων και να αναπτύσσεται μέσα σ’ αυτά αξιόλογη ιατρική δραστηριότητα . Με τον καιρό
εμφάνισαν τέτοια ιατρική δραστηριότητα που μερικά από αυτά θεωρούνταν διάσημα κέντρα ια-
τρικής εκπαίδευσης. Σ’ αυτά τα μοναστήρια προσέρχονταν και λαϊκοί για να αποκτήσουν ιατρική
μόρφωση. Βέβαια, η μοναστηριακή ιατρική μόρφωση δεν πρέπει να υπερεκτιμηθεί, αφού τα κεί-
μενα των μοναχών ήταν συνήθως μεταφράσεις Ελλήνων ή Λατίνων ιατρών και πρακτικές πραγ-
ματείες ιατρικού περιεχομένου. Η σημαντικότερη ήταν η Μονή του Μόντε Κασίνο, που βρίσκεται
κοντά στη Νεάπολη και ιδρύθηκε το 508 από τον μοναχό Βενέδικτο, που στην συνέχεια ανακηρύ-
χθηκε άγιος της Καθολικής Εκκλησίας.
Στους επόμενους χρόνους, το τάγμα των Βενεδίκτων διέδωσε την διδασκαλία της ιατρι-
κής σε όλη τη δυτική Ευρώπη με την ίδρυση μοναστηριών που περιελάμβαναν ιατρικά κέντρα.
Τέτοια ονομαστά μοναστήρια ήταν στην Τούρ και Σέν Γκάλ της Γαλλίας, στη Φούλντα της Γερμα-
νίας και στις πόλεις Γουίντσεστερ, Καίμπριτζ και Οξφόρδη της Αγγλίας. Βενεδέκτινοι μοναχοί συ-
νετέλεσαν και στην ίδρυση στο Σαλέρνο νοσοκομείου, το οποίο στη συνέχεια εξελίχθηκε σε
σπουδαίο ιατρικό κέντρο.
Όμως το μελανότερο για την εποχή εκείνη σημείο ήταν η επέμβαση των μοναχών στα
διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα και επιστημονικές έρευνες της εποχής με την συγκρότηση αρχικά
στη Βερόνα (1184) Τάγματος Ιεροεξεταστών από ∆ομινικανούς Μοναχούς και στη συνέχεια στη
Ν.Γαλλία, Ισπανία και Αγγλία. Οι ιεροεξεταστές έριξαν στην πυρά χιλιάδες ανθρώπους με το πρό-
σχημα της μαύρης μαγείας μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν ψυχικά ασθενή άτομα, μάγοι και
μάγισσες και διάφορα ανεπιθύματα ή ενοχλητικά άτομα. ( Π. Μανιατης) .

3.14.2. Το τέλος της Μοναστηριακής Ιατρικής στη ∆ύση

Η Μοναστηριακή Ιατρική άρχισε να υποχωρεί για να φθάσει στο τελευταίο σκαλί της γύ-
ρω στον 13ο αιώνα. Αυτό οφείλονταν σε διάφορες αιτίες, η βασικότερη των οποίων ήταν το δι-
καίωμα της συνεχούς απομάκρυνσης των μοναχών από τα μοναστήρια για να ασκούν το ιατρικό
επάγγελμα. Αυτό το φαινόμενο ενώ αρχικά έγινε αποδεκτό απo την δυτική εκκλησία, γιατί απέ-
φερε και χρήματα, αργότερα άρχισε να γίνεται πρόβλημα, αφού η επαφή των μοναχών με πλού-
σιους λαϊκούς μείωνε το θρησκευτικό τους συναίσθημα. Έτσι, από τις συνόδους του Κλέρμορ
120
(1130) και της Ρένς (1131) υπό τον Πάπα Ιννοκέντιο Β΄ απαγορεύθηκε στους μοναχούς η άσκη-
ση του ιατρικού επαγγέλματος με αμοιβή. Επειδή το μέτρο αυτό δεν απέδωσε, το 1213 στη σύ-
νοδο στο Παρίσι ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ επέβαλε πλήρη απαγόρευση στους μοναχούς στην ά-
σκηση του ιατρικού επαγγέλματος και ειδικά της χειρουργικής.
Αυτή ήταν η χαριστική βολή για την μοναστηριακή Ιατρική, αλλά και η πρώτη ώθηση για
τις λαικές ιατρικές σχολές που είχαν αναπτυχθεί γύρω από τις μονές. ∆ύο από τις σχολές αυτές
έμειναν στην ιστορία : η σχολή του Σαλέρνο στην Καμπανία της Ιταλίας και η σχολή του Μονπε-
λιέ στη νότιο Γαλλία. ( Π. Μανιατης) .

3.14.3. Η Σχολή του Σαλέρνο

Η Σχολή του Σαλέρνο υπήρξε ένα από τα πιο σημαντικά φαινόμενα της ιστορίας της ια-
τρικής. Στο Σαλέρνο, το οποίο οι αρχαίοι ρωμαίοι ιατροί θεωρούσαν ιδεώδη τόπο διαμονής και
ήταν ένα σημαντικό εμπορικό κέντρο, συνέκλιναν όλα τα σπουδαία ρεύματα της ιατρικής σκέψης.
Αν και αναφέρεται από ορισμένους ερευνητές ότι εξελίχθηκε από νοσοκομείο που είχαν ιδρύσει
εκεί οι Βενεδικτίνοι μοναχοί, άλλη παράδοση αναφέρει ότι ιδρύθηκε από έναν Λατίνο, έναν Ελλη-
να, έναν Εβραίο και έναν Άραβα . Η δεύτερη εκδοχή ίσως θέλει να δείξει ότι μέσα σ’ αυτήν την
Σχολή συνυπήρξαν και συνέκλιναν τα ιατρικά ρεύματα των αρχαίων Ελλήνων και αιγυπτίων, των
μοναχών της δύσης, των εβραίων και των αράβων.
Από τις αρχές του 11ου αι. η Σχολή του Σαλέρνο είχε μόνο λαϊκούς διδασκάλους και τον
επόμενο αιώνα είχε εξελιχθεί σε ιατρικό κέντρο, τόσο μεγάλης φήμης, που συνέρρεαν μαθητές
από όλη την Ευρώπη. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να πάρει το όνομα «Ιπποκρατική Πολιτεία». ( Π.
Μανιατης) .

121
 3.15. Η Ιατρική στη ∆ύση τον 13ο-14ο αιώνα. Τα Πρώτα Πανεπι-
στήμια
Με την είσοδο του 13ου αι. τα δύο μεγάλα ρεύματα, ο αραβισμός και ο σχολαστικισμός,
που άλλοτε ενώνονταν και άλλοτε χωρίζανε, επηρέασαν την εξέλιξη της ιατρικής. Βέβαια, οι αντι-
λήψεις της Σχολής του Σαλέρνο, που ήταν κατ’ εξοχή λαϊκό ρεύμα, ήταν μείγμα της αραβικής και
αρχαίας ελληνικής ιατρικής. Ο Σχολαστικισμός αν και λιγότερο σημαντικό ρεύμα, με την παρό-
τρυνση της δυτικής εκκλησίας είχε κυριαρχήσει πάνω στην πνευματική ζωή της εποχής.
Ένας άλλος παράγοντας στην εξέλιξη της τότε Ιατρικής ήταν και η πολιτική κατάσταση
στην Ευρώπη, που με τις συνεχείς μεταβολές συνέβαλε αρνητικά.
Η Καθολική εκκλησία εξακολουθούσε και τότε να ασκεί έλεγχο σε όλες τις επιστήμες και
βέβαια και στην ιατρική. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεχόταν τις αντιλήψεις του Γαληνού και χαρα-
κτήριζε αιρετικό όποιον τολμούσε να τις αμφισβητήσει. Ακόμη, απαγόρευε τις νεκροψίες, γιατί αν
χανόταν κάποιο οστάριο, ο νεκρός δεν θα μπορούσε να αναστηθεί στη ∆ευτέρα Παρουσία. Βέ-
βαια οι νεκροψίες γίνονταν κρυφά και πολλές φορές με την ανοχή των αρχών.
Μεταξύ του 12ου και 13ου αι. κάνουν την εμφάνιση τους τα πρώτα Πανεπιστήμια χάρη
στην οικονομική και πολιτική ανάπτυξη των ευρωπαϊκών πόλεων. Μεταξύ των Πανεπιστημίων
αυτών που ξεχώρησαν για τις ιατρικές τους σχολές ήταν το Πανεπιστήμιο της Μπολώνιας, της
Πάντοβας που αποκαλούνταν και «αιρετικό» πανεπιστήμιο, καθ’ όσο διαπνέονταν από το κίνημα
του Αβερροησμού, του Μονπελιέ, των Παρισίων και της Οξφόρδης. ( Π. Μανιατης) .

122
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ

Κεφάλαιο ΣΤ
Αναγέννηση
1. Γενικά

Ο Μεσαίωνας έχει καταγραφεί στην ιστορία ως μια ανούσια , στείρα και σκοτεινή εποχή.
Το ιατρικό έργο που άφησε στον αδιάλειπτο χρόνο της πολυετούς πορείας του κανείς από τους
μελετητές δεν έχει εξάρει θετικά, εξαιτίας της μικρής προόδου που συντελέσθηκε και των ελάχι-
στων προσωπικοτήτων που υπηρέτησαν την ιατρική και επηρέασαν την εξέλιξη της. Η Εκκλησία
μπορεί να κράτησε όρθιες τις ανθρώπινες συνειδήσεις, κυριεύθηκε όμως από πάθος και καθιέρω-
σε ένα σύστημα αξιών με κόστος τη θυσία στην εξέλιξη.
Ο 15ος αιώνας διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις για την απεμπλοκή από το παρελθόν και ο
ος
16 αιώνας αποτέλεσε τη μεγαλύτερη ιστορική πρόκληση εκσυγχρονισμού. Καινούργια ερωτήμα-
τα άρχισαν να τίθενται και η βαθιά ριζωμένη μοιρολατρία γκρεμίστηκε από την εισβολή της επι-
στήμης. Παράλληλα, τα όρια του ανθρώπινου πνεύματος διευρύνθηκαν ακόμα περισσότερο με τις
ανακαλύψεις και τις εξερευνήσεις νέων περιοχών. Ένας ρομαντικός σκεπτικισμός βγήκε στο ξέ-
φωτο με τις φωτεινές διάνοιες του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, του Βεζάλιους, του Παράκελσου, του
Pare, του Francastor, για να συναντήσει την κλασική ομορφιά του Ιπποκράτη, του Αριστοτέλη
και του Γαληνού.
Η εποχή της Αναγέννησης επανεξετάζοντας τις παλαιές αντιλήψεις έδωσε μια νέα πνοή σε
όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής και του πνεύματος, χωρίς να αφήσει ανεπηρέαστη και
την ιατρική.
Ο πρώτος επιστημονικός κλάδος που αφυπνίσθηκε νωρίς από το μεσαιωνικό λήθαργο ή-
ταν η Ανατομική. Γιατροί ανατόμοι, ανασκουμπώθηκαν, για να γνωρίσουν την φυσική πραγματι-
κότητα, το σώμα, που είναι ο θεμέλιος λίθος στην ιατρική. Ταυτόχρονα, καλλιτέχνες άρχισαν να
εισβάλλουν στον ιατρικό χώρο και να μελετούν τον άνθρωπο από μια νέα οπτική γωνία παίζοντας
έναν πρωταγωνιστικό ρόλο. Τα ανατομικά τραπέζια προσήλκυσαν το ενδιαφέρον των καλλιτε-
χνών που θέλησαν να γνωρίσουν καλλίτερα το βιολογικό «υλικό» τους και να το απεικονίσουν
στην φυσικότητα του. Οι ανατόμοι ξεγύμνωσαν το σκελετό από τις σάρκες, αναγνώρισαν τις α-
ληθινές τοπογραφικές λεπτομέρειες και με τα χέρια των καλλιτεχνών τον μετάγγισαν στον εικα-
στικό χώρο.
Η απρόσμενη αυτή πορεία προς μια νατουραλιστική αναπαράσταση του ανθρώπινου σώ-
ματος και η αποκάλυψη της εσωτερικής δομής ξεπέρασαν την εμπειρική παρατήρηση. Έτσι, η
ανατομία άρχισε να εικονογραφείται και να γίνεται πομπός πληροφοριών. Η εικόνα που για εκα-
τονταετίες βασιζόταν στην μεσαιωνική αντίληψη με την αγιογραφική φόρμα και την ιερουργική
ακαμψία μεταλλάχθηκε σε ένα νέο εικονογραφικό ιδίωμα, η επιστήμη και η τέχνη συγχωνεύθηκαν
και οι καλλιτέχνες συναγωνίζονταν τους ανατομιστές στη γνώση της ανθρώπινης μορφής.
Σε ότι αφορά την Ορθοπεδική, μια σειρά από προσωπικότητες από το χώρο της τέχνης,
όπως ο Ντονατέλλο, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ και ιδιαίτερα ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι πρόσφεραν
νέες γνώσεις για το ανθρώπινο σώμα. ( Βαρβαρουσης Α. – 2001 ).

123
 2. Ανατομία και Τέχνη

2.1. Λεονάρντο Ντα Βίντσι

Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι (1452-1519), μια πολυσύνθετη προσωπικότητα, γεννήθηκε στην
πόλη Vinci της Τοσκάνης, ασχολήθηκε διεξοδικά, εκτός από τις καλές τέχνες (ζωγραφική, μουσι-
κή, γλυπτική, αρχιτεκτονική ), με επιστήμες, όπως η φυσική, η βιολογία και η ανατομία. Ορμώμε-
νος από τον θαυμασμό του για το πνεύμα και την τέχνη των αρχαίων Ελλήνων, που έπλαθαν γυ-
μνή τη σωματική ομορφιά με μια αίσθηση φυσικότητας, επιχείρησε και αυτός δύο χιλιάδες περί-
που χρόνια αργότερα να εντοπίσει τη δομή του ανθρώπινου σώματος κάτω από το δέρμα και να
απεικονίσει τη φυσική ανθρώπινη μορφή. Για το σκοπό αυτό, προχώρησε πειραματικά εισάγοντας
λιωμένο κερί στα αγγεία και τις κοιλότητες. Τα περίφημα ανατομικά του σχέδια που διασώζονται
στη βιβλιοθήκη του Ουίδσορ έγιναν με εκπληκτική ακρίβεια και μετά από επίμονη εργασία στο
Νοσοκομείο Santo Spirito, όπου ο μεγάλος αυτός καλλιτέχνης-επιστήμονας έκανε πάνω από εκα-
τό νεκροτομές. Σ’ αυτά απεικονίζονται με κάθε λεπτομέρεια το νευρικό, αγγειακό και μυϊκό σύ-
στημα του ανθρώπου. Στον Ντα Βίντσι ανήκει επίσης το πρώτο σχέδιο που παρουσιάζει ανατομι-
κά την άνω γνάθο, το γνωστό σήμερα «ιγμόρειον άντρον», το οποίο προσδιόρισε ως «κοιλότητα
του οστού που στηρίζει την παρειά». Στους ειδικούς χειρουργούς μάλιστα που ασχολήθηκαν με
τα έργα του ιδιαίτερη εντύπωση έκαναν τα σχέδια εκείνα που αποτύπωναν τις εγκάρσιες φλέβες
των κάτω άκρων. Η ανατομική ματιά του Ντα Βίντσι είναι αποτυπωμένη σε όλα τα έργα του. Με
τους «γεωμετρικούς σκελετούς» και τους «νηματοειδείς μυς» έκανε σύνθεση των «σκληρών» και
των «μαλακών» μερών του σώματος και προσπάθησε να ερμηνεύσει τις σχέσεις μεταξύ τους,
καθώς και τη μηχανική των κινήσεων. Στα πλαίσια αυτά, μελέτησε και απέδωσε σε σχετικά σχέδια
τη σχέση μυών, οστών και αρθρώσεων σε συνδυασμό με την κίνηση, καθώς επίσης και ολόκληρο
το οστέινο σύστημα, τα νεύρα (τένοντες) και το μυϊκό τους περίβλημα. Η ακρίβεια, με την οποία
ο Ντα Βίντσι ζωγράφισε το ανθρώπινο σώμα, οφείλεται, όπως τονίσαμε, στην εμπειρία που απέ-
κτησε από την ανατομική μελέτη βάσει νεκροτομών. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι συνέχισε
στην πραγματικότητα μια διαδικασία που είχε ήδη ξεκινήσει στην κλασική ελληνική αρχαιότητα,
δεδομένου ότι και σε έργα αρχαίων Ελλήνων καλλιτεχνών αποτυπώνεται η ακρίβεια και μάλιστα η
τελειότητα του ανθρώπινου σώματος, ιδιαίτερα στα έργα του Πραξιτέλη. Σύμφωνα με αυτά, ανή-
κει και αυτός στην ξεχωριστή ομάδα των προικισμένων καλλιτεχνών που κατόρθωσαν να διεισ-
δύσουν στις ιδιαιτερότητες του ανθρωπίνου σώματος και της κίνησής του και να το απεικονίσουν
εξωτερικά και εσωτερικά. ( Βαρβαρουσης Α. – 2001 ).

2.2. Jerome Francastor

Ο Jerome Francastor (1483-1553) αποτέλεσε την πρώτη φωνή που μίλησε για τον παρά-
γοντα της μόλυνσης, γι΄αυτό και πολλοί ιστορικοί της ιατρικής τον απεκάλεσαν «πατέρα της επι-
δημιολογίας». ( Βαρβαρουσης Α. – 2001 ).

2.3. Theophrastus Bombastus Paracelsus

Ο Theophrastus Bombastus Paracelsus ή Παράκελσος (1493-1541) θεωρήθηκε ως η πιο
αμφιλεγόμενη προσωπικότητα της εποχής του με μια θορυβώδη , αλλά και μαχητική παρέμβαση
στο χώρο της ιατρικής. Οι αντιλήψεις του ήταν πράγματι επαναστατικές για την εποχή του. Με
υπεροψία έκαιγε δημόσια τα συγγράμματα του Γαληνού, του Αβικέννα, του Αβερρόη και του Ρα-
ζή, ενώ με τις εμπρηστικές δηλώσεις του στράφηκε κατά της δογματικής ιατρικής.
Από τους μεγάλους δασκάλους του παρελθόντος ακολουθούσε μόνο τον Ιπποκράτη σε
ορισμένα σημεία της διδασκαλίας του. Πιο συγκεκριμένα υποστήριζε ότι κάθε πάθηση έχει οργα-
νικά αίτια και καμία απολύτως σχέση με τη θρησκεία, η οποία συσχέτιζε τις ασθένειες με την τι-
μωρία από τον θεό. Επίσης, δίδασκε ότι ο άνθρωπος αποτελείται από υλικά της φύσης και υπόκει-
ται σε όλες εκείνες τις κοσμικές και γήινες επιδράσεις που ρυθμίζουν το σύμπαν, καθώς επίσης ότι
ο γιατρός δεν είναι κυρίαρχος της φύσης, αλλά υπηρέτης της. Υπέδειξε τη χρησιμοποίηση χημι-
κών ουσιών για θεραπευτικούς λόγους, όπως σκευάσματα από υδράργυρο, σίδερο, αντιμόνιο και
λάβδανο και θεωρούσε ότι ορισμένα νοσήματα, όπως οι αρθρίτιδες, οι ρευματισμοί και η ουρική
αρθρίτιδα, ανήκουν σε μια παθολογική ομάδα με άγνωστη παθογένεση.

124
 Είναι γεγονός όμως ότι μερικές από τις παρατηρήσεις του έχουν μείνει ιστορικές, όπως
για παράδειγμα ότι ο γιατρός πρέπει να στηρίζεται περισσότερο στα φυσικά φαινόμενα και την
προσωπική του πείρα που μπορεί να την αποκτήσει μέσω της παρατήρησης, ότι η χειρουργική
είναι μια τέχνη ανώτερη από την παθολογία και ότι για να επιτευχθεί η επούλωση των τραυμά-
των, θα πρέπει να τηρούνται οι κανόνες υγιεινής, γιατί σε περίπτωση μόλυνσής τους γίνονται θα-
νατηφόρα.
Ο Παράκελσος έχει αξιολογηθεί από την ιστορία ως πιο φανατικός μεταρρυθμιστής, ως
ένας αιρετικός που δε συνετίστηκε ούτε από τη φωτισμένη κλασική παράδοση ούτε από την ακτι-
νοβολία του Χριστιανισμού, γιατί πίστευε ότι η υπερβολική ευλάβεια είναι αντίθετη με την πρόοδο
της επιστήμης. ( Βαρβαρουσης Α. – 2001 ).

2.4. Ανδρέας Βεζάλιους

Ο Ανδρέας Βεζάλιους (1514-1564), Φλαμανδός γερμανικής καταγωγής, από τις εξέχουσες
προσωπικότητες της ιατρικής, θεωρείται από πολλούς ως ο θεμελιωτής της ανατομικής επιστή-
μης. Από πολύ νωρίς τον προσέλκυσε η λάμψη της Ιταλίας, που ήταν η χώρα της Αναγέννησης
και της ανατομίας, και έκανε τις έρευνες του στην Μπολώνια και την Πίζα. Είναι μάλιστα από τους
πρώτους που μελέτησαν τα έργα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, σε μια χρονική στιγμή που η αξία και
η συμβολή του δεύτερου δεν είχε ακόμα αναγνωριστεί. Στα 25 του χρόνια ο Ανδρέας Βεζάλιους
έγινε καθηγητής της ανατομικής στην Παδούα. Ήταν αυστηρός ερευνητής και υπέρμαχος της ορ-
θής ανατομικής αναπαράστασης, απόψεις που τον έφεραν σε αντίθεση με τα παραδοσιακά «λαν-
θασμένα αλάθητα».
Κατατρεγμένος από το συντηρητικό κατεστημένο της εποχής του, κατηγορήθηκε ότι έκα-
νε ανατομία σε ζώντα οργανισμό. Για να αποφύγει τον διασυρμό, αναγκάστηκε να φύγει από την
Παδούα. Το έργο του για την ανατομική, που αποτελεί σήμερα ένα ανεκτίμητο ανατομικό εγχειρί-
διο, δημοσιεύτηκε εικονογραφημένο με σχέδια του βοηθού του Stephan Cal Car με τίτλο De hu-
mani corporis fabrica. Σε κάποια σχέδια παρουσιάζεται ο κορμός και τα μέλη ανοικτά, με τους
μυς, τα νεύρα, τα αγγεία και τα οστά ορατά, πράγμα που διευκολύνει την κατανόηση, ενώ σε
άλλα εικονογραφούνται μεμονωμένα τα μέρη του σώματος και παράλληλα δηλώνονται με ακρί-
βεια όλα τα ανατομικά τους στοιχεία. Η εικονογραφική απόδοση του σκελετικού και μυολογικού
συστήματος ήταν μια πρωτότυπη συμβολή που όμως δεν ήταν δυνατόν να αποφύγει και ορισμέ-
νες ατέλειες, κυρίως ως προς ορισμένες παθήσεις ή ατελείς οστεογενέσεις.
Σχετικά με το ορθοπεδικό ενδιαφέρον του Βεζάλιους, ο Arturo Castiglioni γράφει ότι ο
μεγάλος αυτός γιατρός παρουσιάζει με όλες τις λεπτομέρειες την πραγματική κατασκευή του
στέρνου και τον αριθμό των οστών, που αποτελούν το ιερόν οστούν. Περιγράφει σωστά τους
αρυταινοειδείς χόνδρους και τις αρθρωτικές επιφάνειες του καρπού και του γόνατος. Περιγράφει
επίσης το ωχρόν σωμάτιον.
Το βιβλίο του τελειώνει με ένα μόνο κεφάλαιο ζωοτομής , στο οποίο ο συγγραφέας ανα-
φέρει τα πειράματα του Γαληνού και δείχνει ότι με τεχνική αναπνοή η ζωή του πειραματόζωου
είναι δυνατόν να διατηρηθεί και μετά την διάνοιξη του θώρακος. Σημειώνει επίσης την ποικιλία
στο σχήμα των κρανίων διαφόρων φυλών, όπως τη βραχυκεφαλία των Γερμανών και τη δολιχο-
κεφαλία των Φλαμανδών. Ο Βεζάλιους πέθανε κατά σύμπτωση στη Ζάκυνθο μετά την επιστροφή
του από ταξίδι στους Αγίους Τόπους. Στην παραλία του νησιού έχει μάλιστα ανεγερθεί μνημείο
αφιερωμένο στη μνήμη του. ( Βαρβαρουσης Α. – 2001 ).

2.5. Ambroise Pare

O Ambroise Pare (1510-1590) έζησε περίπου την ίδια εποχή με τον Βεζάλιους και είναι το
ίδιο σημαντικός με αυτόν. Θεωρείται μάλιστα ο διασημότερος χειρουργός της Αναγέννησης. Επί
μια δεκαετία ακολούθησε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των γαλλικών στρατευμάτων και απέκτη-
σε εξαιρετική πείρα στο χώρο της τραυματολογίας. Αγωνίστηκε για την αναμόρφωση της χει-
ρουργικής σε μια εποχή που επικρατούσε η αντίληψη για τα θετικά αποτελέσματα της συχνής και
άφθονης αιμορραγίας και οι ένθερμοι οπαδοί της εφάρμοζαν πιστά αφαιμάξεις , φλεβοτομές, κο-
φτές βεντούζες και βδέλλες.
Το 1554 έγινε μέλος του Κολεγίου των Χειρουργών του Saint Come. Ο Pare έζησε σε μια
εποχή που τα πολεμικά τραύματα από μπαρούτι θεωρούνταν δηλητηριασμένα και η μεγάλη θνη-
σιμότητα τραυματιών τρόμαζε τους χειρουργούς. Ως στρατιωτικός γιατρός αναγκάστηκε αναμφί-
βολα να εργαστεί κάτω από αντίξοες συνθήκες και να αντιμετωπίσει πολύπλοκες καταστάσεις α-
125
σθενών. Στο πεδίο της μάχης επινόησε για πρώτη φορά καινούργιες μεθόδους θεραπείας, όπως
τρόπους αντιμετώπισης τραυμάτων, εγκαυμάτων και καταγμάτων με χειρουργικά εργαλεία και
διάφορα άλλα μέσα, που περιγράφει στο περίφημο βιβλίο του «Μέθοδος θεραπείας των τραυμά-
των», το οποίο για τους ορθοπεδικούς σήμερα έχει μια ιδιαίτερη βαρύτητα.
Η κυριότερη συμβολή του Pare στη χειρουργική είναι η σημασία που απέδιδε στο χει-
ρουργικό καθαρισμό και τις πλύσεις των τραυμάτων με χλιαρό νερό, η συστηματική εφαρμογή
της απολίνωσης των αγγείων με ράμματα, η κατάργηση του καυτηριασμού, η επιτυχέστερη αντι-
μετώπιση των ακρωτηριασμών, η επινόηση ορθοπεδικών μηχανημάτων, τεχνητών μελών, μεταλ-
λικών στηθόδεσμων και άλλων πολλών νέων χειρουργικών εργαλείων.
Σε ακρωτηριασμούς χρησιμοποιούσε μεταλλικούς αιμοστάτες και απολίνωνε τα αγγεία με
μακριά ράμματα, τα οποία άφηνε έξω από το τραύμα μέχρι να πέσουν με την επούλωση του. Τις
κυρτώσεις της σπονδυλικής στήλης τις απέδιδε σε τραυματικά αίτια ή σε κακή στάση, καθώς και
σε αίτια γενετικής φύσης. Χρησιμοποιούσε επίσης διάτρητους κορσέδες από σίδερο ή ατσάλι,
τους οποίους και άλλαζε συχνά, ενώ για τις παθήσεις των άκρων ποδών σχεδίασε ειδικές μπότες
και για τη χωλότητα συνιστούσε ειδικά στηρίγματα (δεκανίκια).
Η φήμη του Pare πήρε ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις με την έκδοση του βιβλίου του
Anatomie universally dy corps hymain, όπου περιγράφει τρόπους θεραπείας καταγμάτων με ειδι-
κούς νάρθηκες και δίνει συμβουλές για την αντιμετώπιση τους, ιδιαίτερα όταν τα κατάγματα συ-
νοδεύονται από ανοιχτές πληγές. Μνημονεύεται επίσης ως ο πρώτος χειρουργός στην ιστορία της
ιατρικής που ενδιαφέρθηκε για την τέχνη της κατασκευής ναρθήκων. Ο ίδιος ο Pare έδινε μάλιστα
οδηγίες στους τεχνίτες, που ήταν κατασκευαστές πολεμικού υλικού, ώστε να χρησιμοποιήσουν
σωστά, με συγκεκριμένους τρόπους, υλικά όπως το σίδερο, το δέρμα και το ξύλο. Η κατασκευή
διαφόρων ορθοπεδικών μηχανημάτων αναφέρονται εκτενώς στις δημοσιεύσεις του. ( Βαρβαρου-
σης Α. – 2001 ).

126
ΕΙ∆ΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο Μεσαίωνας είναι μια περίοδος, στην ιστορία ειδικά της δύσης, που ταυτίζεται με το
σκότος, την αμάθεια και την πρόληψη. Αν και κάτι τέτοιο δεν γίνεται σήμερα απόλυτα δεκτό και
οι κατηγορίες αυτές εναντίον μίας χιλιετούς περιόδου της ευρωπαϊκής ζωής αποδίδονται στην φυ-
σική αντίδραση που προκαλούσε το παρελθόν στους ανθρώπους της αναγέννησης και αργότερα
του διαφωτισμού, εντούτοις ισχύει τουλάχιστο ως ένα σημείο για τη δυτική Ευρώπη.
Η εισβολή των βαρβάρων κατέστρεψε τον Ρωμαϊκό πολιτισμό, χωρίς να τον αντικατα-
στήσει με μία άλλη παράδοση και έτσι το πνευματικό σκότος υπήρξε φυσική συνέπεια για την
περίοδο εκείνη. ∆εν ισχύει όμως το ίδιο και για την Ανατολή. Η μετατόπιση της πρωτεύουσας της
αυτοκρατορίας στο Βυζάντιο συνέδεσε χωρίς διακοπή τον καταρρέοντα ρωμαϊκό κόσμο με τις
ανεξάντλητες πηγές του ελληνισμού και τον ελληνοχριστιανικό Βυζαντινό πολιτισμό.
Πόσο όμως διαφέρει ο ένας Μεσαίωνας – της ∆ύσης - από τον άλλο της Ανατολής, θα το
δούμε στο πεδίο της ιατρικής- Θεραπευτικής.
∆ιεθνώς, σήμερα, αναγνωρίζεται ότι η Βυζαντινή θεραπευτική αποτελεί αρκετά ενδιαφέ-
ρον τμήμα της παγκόσμιας ιστορίας της ιατρικής. Τούτο προκύπτει από μελέτες που δημοσιεύ-
θηκαν, περί της βυζαντινής θεραπευτικής, τόσο σε διεθνή συνέδρια, όσο και σε περιοδικά με διε-
θνή κυκλοφορία, οι οποίες καθίστανται αντικείμενο ενδιαφέροντος, ύστερα και από τις τελευταί-
ες δημοσιεύσεις περί της βυζαντινής γραμματολογίας, όπου η ιατρική καλύπτεται από πλούσια
πράγματι βιβλιογραφία. Παρά ταύτα, η βυζαντινή θεραπευτική έχει ελάχιστα ερευνηθεί. Ακόμη
και ιστορίες της ιατρικής που εκδόθηκαν στο εξωτερικό παρουσιάζουν σημαντικά κενά κατά την
αναφορά τους στην θεραπευτική της βυζαντινής περιόδου.
Βέβαια, η αναγέννηση της ιατρικής, κατέστη δυνατή, χάριν της έντονης παρουσίας «των
νοσοκομείων» και της κεντρικής θέσης που κατείχαν στην Ανατολική Ρωμαϊκή (Βυζάντιο) κοινω-
νία, εκεί όπου συναντούσαν τα εκκλησιαστικά καθήκοντα, με τα ευρύτερα κοινωνικά αιτήματα και
τα επαγγελματικά της συμφέροντα.
Πράγματι , τα Βυζαντινά νοσοκομεία, έχουν καταταγεί, μετά από τους οίκους της εκκλη-
σίας ,ως τα διακριτικά σημεία της αληθινής Χριστιανικής πόλης. Έτσι, τα νοσοκομεία προσέλκυ-
σαν σχεδόν κάθε συνιστώσα της κοινωνίας της Ανατολικής Αυτοκρατορίας για οικονομική και
πνευματική ενίσχυση και δη την αυτοκρατορική κυβέρνηση, τους επισκόπους, τον μοναχισμό,
την αριστοκρατία και την ίδια την ιατρική συντεχνία. Στην πραγματικότητα, κατέλαβαν ένα χώρο
στον Βυζαντινό κόσμο παρόμοιο εκείνου των νοσοκομείων της κοινωνίας του Κ΄ αιώνα και συ-
γκεκριμένα τον χώρο των κέντρων ιατρικής περίθαλψης που υποστήριζαν οι σύγχρονες χριστιανι-
κές εκκλησίες.
Οι Βυζαντινοί ξενώνες μοιάζουν στα σύγχρονα νοσοκομεία πολύ περισσότερο από κάθε
ίδρυμα της ειδωλολατρικής αρχαιότητας ή από κάθε οίκο ευσπλαχνίας της Λατινικής ∆ύσης κατά
τον Μεσαίωνα. Επομένως, μία προσεκτική εξέταση της γέννησης τους τον ∆΄ αιώνα, του συνεχώς
αυξανομένου ρόλου τους στην προσφορά κοσμικών ιατρικών υπηρεσιών τις επόμενες εκατονταε-
τίες, τέλος της παρακμής τους μετά την Λατινική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, θα προ-
σφέρει νέες προοπτικές στην γενική έρευνα των σύγχρονων νοσοκομείων και στην συνεισφορά
των χριστιανικών εκκλησιών σε αυτά. Επιπλέον, εφόσον οι ξενώνες ήταν ιδρύματα που ολοκλη-
ρώθηκαν μέσα στην δική τους κοινωνία, η αποκάλυψη της ιστορίας τους έφερε στο φως έναν
αριθμό από σημαντικά νήματα στην ύφανση του Ανατολικού Ρωμαϊκού Πολιτισμού, τα οποία
αξιώνουν περαιτέρω μελέτη. Είναι, επομένως, σωστό να αναφέρουμε κάποιες απόψεις για τους
ξενώνες, οι οποίες ίσως σχετίζονται με τα σύγχρονα νοσοκομεία. Ακόμη, να επισημάνουμε ευρύ-
τερα ερωτήματα που θέτουν τα Βυζαντινά ιατρικά κέντρα για την Ανατολική Ρωμαϊκή διακυβέρ-
νηση και την κοινωνία εν γένει.
Tα Βυζαντινά νοσοκομεία, προφανώς, προήλθαν από χριστιανικά ιδρύματα για απόρους
και αστέγους. Η φιλανθρωπία προσέφερε την αρχική ώθηση για την δημιουργία οίκων φιλοξενίας
και την εξέλιξη τους σε εξειδικευμένα ιατρικά κέντρα (ξενώνες). Αργότερα, το ίδιο κίνητρο προέ-
τρεψε τους επισκόπους να συντηρούν τα παλαιά νοσοκομεία και να ανοίγουν νέα. Ενέπνευσε
τους αυτοκράτορες να υιοθετήσουν ξενώνες για να εκφράσουν την αυτοκρατορική αγαθοεργία.
Επίσης, χρησίμευσε ως πρόπλασμα για το Βυζαντινό ασκητικό κίνημα, εμπνέοντας συνεχώς τις

127
νέες γενιές ηγετών των μοναχών, να υποστηρίζουν νοσοκομεία, παρά την ισχυρή τους επιθυμία
να εγκαταλείψουν τα εγκόσμια και να αφοσιωθούν στην καθαρή θεωρία «τήν προσευχή και τήν
εν θεω̃ νη̃ψι». Στα τυπικά, οι ιδρυτές ξενώνων τόνιζαν πάντα ότι η φιλανθρωπία έπρεπε να είναι
το κίνητρο των ιατρών και των άλλων εργαζομένων, ώστε να προσφέρεται σε κάθε ασθενή η
καλύτερη κατά το δυνατόν περίθαλψη. Οι πανηγυρικές τελετές, στις οποίες συμμετείχε όλο το
προσωπικό, χρησίμευαν στην αναζωπύρωση του Χριστιανικού ιδεώδους των νοσοκομειακών υπη-
ρεσιών.
Παρά τον κεντρικό ρόλο της φιλανθρωπίας στη δημιουργία και διατήρηση του Βυζαντινού
νοσοκομείου, θα ήταν αφελές να υποθέσει κανείς πως δε βοήθησαν προς αυτήν την κατεύθυνση
και άλλοι παράγοντες επί τόσους αιώνες. Μερικοί επίσκοποι έχτισαν ξενώνες και άλλα ευαγή οική-
ματα για να αποκτήσουν πολιτική επιρροή οι ίδιοι ή η εκκλησιαστική τους φατρία, ενώ ορισμένοι
αυστηροί ηγέτες κοινοβίων ίσως συμφώνησαν να χρηματοδοτήσουν νοσοκομεία, επειδή τα δη-
μοφιλή αυτά ιδρύματα μπορούσαν να ωφελήσουν με πλούτο και δύναμη την κοινότητα τους. Οι
ιατροί πάλι συμμετείχαν στο προσωπικό των νοσοκομείων όχι μόνο για λόγους αγαθοεργίας, αλλά
γιατί απολάμβαναν μισθό από την Κυβέρνηση και μεγάλο επαγγελματικό γόητρο. Παρ’ όλα αυτά,
το κυρίαρχο πρότυπο της φιλανθρωπίας, έννοια που δεν περιελάμβανε απλώς την καλοσύνη αλλά
και την αυτοπροσφορά για τον συνάνθρωπο κατ’ εικόνα της θυσίας του Χριστού, είναι βέβαιο ότι
ενέπνευσε αρκετούς από τους εργαζομένους στα νοσοκομεία.
Ο Χριστιανισμός και η κορυφαία του αρετή, η φιλανθρωπία, διαμόρφωσαν τους κανόνες
και τα ήθη των ξενώνων. Στους ιατρούς του προσωπικού απαγορευόταν να αμείβονται από τους
ασθενείς. Έπρεπε να αρκούνται στους μισθούς που χορηγούσε το νοσοκομείο και στις δυνατότη-
τες για καλύτερη εκπαίδευση και επικερδέστερη ιδιωτική πρακτική, που τους απέφερε η υπηρεσία
στον ξενώνα. Ότι η φιλανθρωπία κυριαρχούσε στην ιατρική πρακτική των νοσοκομείων, αξίζει
όντως να υπογραμμισθεί, εφόσον αυτά τα ιδρύματα δεν ήταν απλά ξενοδοχεία για να χρησιμεύ-
ουν ως τελευταίο καταφύγιο των εντελώς απόρων, όπως εκείνα της μεσαιωνικής δύσης. Ήταν οι
κατ’ εξοχήν χώροι άσκησης της ιατρικής, απασχολούσαν τους καλύτερους θεράποντες και δέχο-
νταν μερικούς ασθενείς που θα μπορούσαν να πληρώσουν για ιδιωτικές υπηρεσίες.
∆εδομένου πλέον ότι η Χριστιανική φιλανθρωπία ήταν η βάση όλου του νοσοκομειακού
συστήματος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Βυζάντιο), θα διερωτάτο κανείς ποίες ήταν
οι επιδράσεις αυτής στους ξενώνες και την άσκηση της επαγγελματικής ιατρικής. Κατ’ αρχήν,
έκανε τόσο δημοφιλή τα νοσοκομεία, ώστε να μπουν στο χώρο της εκκλησιαστικής και κοσμικής
πολιτικής. Τον ∆΄ αιώνα ο Χριστιανισμός εν συνόλω, αιχμαλώτισε τις καρδιές πολλών ανθρώπων
στις ανατολικές πόλεις με την υποστήριξη φιλανθρωπικών έργων, όπως τα αναφυόμενα νοσοκο-
μεία. Στην διάρκεια των ιδίων ετών, επίσκοποι που αντιπροσώπευαν ιδιαίτερες δογματικές διατυ-
πώσεις χρησιμοποίησαν τα νοσοκομεία για να ενισχύσουν τις απόψεις τους.
Κατά τη διάρκεια του Ε΄ και ΣΤ΄ αιώνα, εύποροι χριστιανοί έκτισαν νοσοκομεία για να
κερδίσουν φήμη και αναμφιβόλως πολιτική επιρροή στις γενέθλιες πόλεις τους. Τέλος, οι ίδιοι οι
αυτοκράτορες αντιλήφθηκαν τη σπουδαιότητα της υποστήριξης των νοσοκομείων για να κερδί-
σουν την αγάπη του λαού. ∆εν είναι τυχαίο γεγονός ότι οι αυτοκρατορικοί οίκοι, από τους Λεκα-
πηνούς έως τους Παλαιολόγους, ήθελαν να συνδέσουν τις οικογένειες τους με ονομαστούς ξενώ-
νες της Κωνσταντινούπολης.
Η φιλανθρωπία των νοσοκομείων συνέβαλε θετικά και στο γόητρο του ιατρικού επαγγέλ-
ματος. Αν και νωρίς από την εποχή των πατέρων οι ιατροί ήταν αξιοσέβαστοι για τις φιλανθρωπι-
κές τους πράξεις, η χριστιανική φιλολογία εξέφραζε ακόμη κάποιες επιφυλάξεις για την κοσμική
ιατρική όλο τον ΣΤ΄ αιώνα.
Πράγματι, οι ιστορίες θαυμάτων των Αναργύρων του ΣΤ΄ και Ζ΄ αιώνα, περιέχουν σκλη-
ρές επιθέσεις κατά του ιατρικού επαγγέλματος. Καθώς τα νοσοκομεία υποκατέστησαν το παλαιό-
τερο σύστημα των δημοσίων ιατρών και πιθανόν σφετερίσθηκαν αρκετά την ιδιωτική ιατρική,
τέτοιες κατηγορίες έχασαν την δηκτικότητα τους. Στην παλαιότερη βιογραφία του Αγίου Σαμψών
τονίζεται πως στο νοσοκομείο του οι ιατροί διδάσκονταν την ευαγγελική φιλανθρωπία. Στους ξε-
νώνες, καθώς ήταν εμποτισμένοι με την χριστιανική αντίληψη, αμβλυνόταν η άλλη μεγάλη έντα-
ση κατά της ιατρικής-η ειδωλολατρική της ρίζα. Μόλις τα νοσοκομεία αντικατέστησαν τα ιδιωτικά
ιατρεία των δημοσίων ιατρών στην εκπαίδευση των νεωτέρων, τα αρχαία ειδωλολατρικά συμ-
φραζόμενα της ιατρικής διακόπηκαν και ένας καινούργιος χριστιανικός τόνος εμφανίσθηκε στα
ιατρικά συγγράμματα, όπως ο Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μη υπο-
πτεύονται πλέον οι Βυζαντινοί Χριστιανοί τους ιατρούς για ειδωλολατρικές τάσεις.

128
 Η φιλανθρωπία των βυζαντινών νοσοκομείων τροποποίησε ακόμη και την ιδιωτική ιατρι-
κή. Εργαζόμενοι στους ξενώνες ιατροί λάμβαναν μισθούς, όχι ατομικές αμοιβές. Όμως τους εκτός
υπηρεσίας μήνες είχαν το δικαίωμα να ασχολούνται με ιδιωτικούς ασθενείς. Επομένως, το βυζα-
ντινό σύστημα προσομοιάζει με εκείνο κάποιων σύγχρονων κρατών, όπου οι ιατροί βλέπουν και
ασθενείς που καλύπτονται από το κρατικό πρόγραμμα υγείας και όσους θέλουν και μπορούν να
πληρώσουν ιδιωτικά. ∆εδομένης πλέον της φιλανθρωπικής φύσης των βυζαντινών νοσοκομείων,
ποιες ήταν οι προσφερόμενες υπηρεσίες στους ασθενείς σε σύγκριση με άλλα συστήματα περί-
θαλψης; Είναι βέβαιο ότι οι βυζαντινοί ξενώνες υπερείχαν σημαντικά έναντι των φιλανθρωπικών
νοσοκομείων του μεσαίωνα και εκείνων της πρώιμης φάσης του σύγχρονου δυτικού κόσμου.
Παρ’ όλα αυτά, τα βυζαντινά νοσοκομεία με την υψηλή ποιότητα περίθαλψης των ασθε-
νών δεν μπορούν να ισοσταθμίσουν τις ανεπάρκειες της κοσμικής ιατρικής του αρχαίου και με-
σαιωνικού κόσμου. Όμως, δεν είναι καθόλου σαφές ότι η φιλάνθρωπος φύση των νοσοκομείων
έφερε κάποια ευθύνη για την επιβράδυνση των πρωτοβουλιών των βυζαντινών ιατρών για απο-
τελεσματικότερα φάρμακα ή για προώθηση της τεχνολογίας. Η φθίση των νοσοκομείων και η
άνοδος της ιδιωτικής πρακτικής στην Ανατολική Ρωμαϊκή Κοινωνία, η οποία επήλθε μετά την Λα-
τινική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, δεν αποτέλεσε κίνητρο για καμία σημαντική προώθη-
ση της ιατρικής επιστήμης. Η θεραπευτική τέχνη παρήκμασε κυρίως τους δύο τελευταίους αιώνες
της αυτοκρατορίας, καθώς μειωνόταν η σημασία των νοσοκομείων για το ιατρικό επάγγελμα.
Βέβαια, ίσως είναι αποδοτικότερο να συγκρίνουμε την περίθαλψη των βυζαντινών νοσο-
κομείων με εκείνη του αρχαίου κόσμου, εφόσον και τα δύο συστήματα λειτούργησαν σε κοινω-
νίες παρόμοιας τεχνολογικής ανάπτυξης. Ποιο, όμως, σύστημα προσέφερε καλύτερες ιατρικές
υπηρεσίες; Το ελεύθερο των αρχαίων ιατρών ή η γραφειοκρατική ιατρική των νοσοκομείων της
Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ; Μία τέτοια σύγκριση φανερώνει ότι οι ξενώνες παρείχαν
στους απόρους ασθενείς πολύ ανώτερη φροντίδα από οιονδήποτε αρχαίο. Οι πένητες είχαν όχι
μόνο πρόσβαση στους καλύτερους θεραπευτές της κοσμικής ιατρικής, αλλά είχαν εξασφαλίσει
ζεστές κλίνες, επαρκή τροφή και συνεχή νοσηλευτική μέριμνα. Ακόμη και οι πλέον φίλαλλοι δη-
μόσιοι ιατροί της αρχαιότητας δεν είχαν τέτοιες δυνατότητες στα ιδιωτικά τους ιατρεία, ώστε να
προσφέρουν περίθαλψη του επιπέδου αυτού.
Τέλος και ενόψει της θέσης που κατείχαν τα νοσοκομεία στο σημείο τομής διαφόρων
σφαιρών επίδρασης επί της Βυζαντινής κοινωνίας, θα ήταν αδύνατο να μελετηθούν ξεχωριστά,
απομονωμένα, από τις πολιτιστικές τάσεις που τα μορφοποίησαν. Πρέπει να εξετάσει κανείς, έξω
από τα τείχη του νοσοκομείου, μερικές δυνάμεις του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, που έδρα-
σαν επί των ξενώνων και τους έδωσαν μορφή και ουσία. Έτσι, το νοσοκομείο μπορεί να χρησι-
μεύσει σαν είδος πρίσματος μέσω του οποίου αντικρίζει κανείς μία νέα όψη των ισχυρών συνι-
στωσών της Ανατολικής Ρωμαϊκής κοινωνίας και της πνευματικής της ζωής. Η αρχαία Ελληνική
κληρονομιά, το περιβάλλον της πόλης, η Χριστιανική εκκλησία, ο μοναχισμός, ο Ρωμαϊκός νόμος,
η αυτοκρατορική γραφειοκρατία και το ιατρικό επάγγελμα, συμμετείχαν από κοινού στην διαμόρ-
φωση και την διατήρηση των πλέον εντυπωσιακών ιδρυμάτων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,
των Νοσοκομείων της.
Συμπερασματικά κάνοντας μία γενικότερη θεώρηση της Βυζαντινής ιατρικής, καταλήγει
κανείς στα εξής συμπεράσματα ‫׃‬
1. Η ιατρική παρά την έντονη επίδραση του χριστιανισμού δεν έπαυε να διατηρεί ειδωλολα-
τρικά στοιχεία όπως μάγια, φυλαχτά κ.α.
2. Ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός κυριαρχούν μέχρι τέλους.
3. Από τα συγγραφικά έργα και την μελέτη αυτών προκύπτει καθαρά ότι οι ξενώνες ήταν
πραγματικά Νοσοκομεία .
4. Η καθιέρωση της εννοίας του Νοσοκομείου και της νοσοκομειακής περίθαλψης.
5. Η Ιατρική ήταν λιγότερο ερευνητική και περισσότερο κλινική και φιλάνθρωπη, έδωσε δε
ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του ιατρικού επαγ-
γέλματος.
6. Η επίδραση του χριστιανισμού ενίσχυσε το πνεύμα της «αγάπης προς τον πλησίον» και η
θεραπεία του πάσχοντος ανθρώπου γίνεται από την ιατρική τέχνη «ομού μετά της χάρι-
τος». Η ανθρώπινη ιατρική σοφία και η θεία βοήθεια δίδουν την πλήρη θεραπεία ψυχής
και σώματος του ασθενούς.
7. Είναι γενικά δύσκολο να εκτιμήσει κανείς ακόμη και σήμερα τι προσέφερε το Βυζάντιο.
Πολλά χειρόγραφα έχουν χαθεί . Πολλά που έχουμε δύσκολα ερμηνεύονται . Παρά ταύτα
η ιατρική του 1453 μ.Χ. δεν ήταν αυτή που είχε κληρονομήσει το Βυζάντιο από τη Ρώμη.

129
Αρκετοί ιατροί εργάστηκαν, σκέφτηκαν, έγραψαν και συγχρόνως βελτίωσαν τις γνώσεις
πάνω στην Ιατρική.

130
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Από τη μελέτη της βιβλιογραφίας, Ελλήνων και Ξένων επιστημόνων , που χρησιμοποιή-
θηκε κατά την εκπόνηση της παρούσας εργασίας, διαπιστώθηκε ότι η προσφορά της βυζαντινής
ιατρικής , κατά πρώτο λόγο συνίσταται στη διατήρηση της αρχαίας κληρονομιάς και στη κληρο-
δότησή της στη δυτική ιατρική. Η βυζαντινή ιατρική βασίστηκε στο πνεύμα του Ιπποκράτη και
του Γαληνού, καίτοι προσέλαβε χαρακτήρα δογματικό κάτω από την κυριαρχία του χριστιανι-
σμού.
Ειδικότερα, κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο αναπτύχθηκαν αναμφίβολα οι ειδικές
γνώσεις στην παθολογία και διατηρήθηκαν σε υψηλό επίπεδο οι χειρουργικές τεχνικές, παρά το
ότι τα γενικά δόγματα των παθήσεων παρέμειναν περιορισμένα στα όρια τη αρχαιότητας και
σύμφωνα με τους παλαιότερους ιστορικούς, υπήρχε πλήρης στασιμότητα της ανατομικοφυσιολο-
γικής έρευνας. Το τελευταίο αυτό στοιχείο πρέπει να αμφισβητηθεί , σύμφωνα με τη νεώτερη
έρευνα γιατί προέκυψαν τεκμήρια που αποδεικνύουν ότι γινόταν νεκροτομές πάνω σε ανθρώ-
πους στη βυζαντινή αυτοκρατορία, αν και μάλλον σε περιορισμένη έκταση. Φαίνεται όμως ότι η
ορθόδοξη εκκλησία δεν απαγόρευε τις νεκροτομές των ανθρώπινων πτωμάτων, δείχνοντας φιλε-
λεύθερο πνεύμα , ίσως ανώτερο της καθολικής.
Κύρια χαρακτηριστικά της βυζαντινής ιατρικής είναι η καθιέρωση της έννοιας της κλειστής
νοσηλευτικής περίθαλψης με την ίδρυση των πρώτων νοσοκομείων , των ξενώνων, λοχοκομείων
και λωβοκομείων, η εφαρμογή μέτρων κοινωνικής πρόνοιας, κυρίως με την ίδρυση ευαγών ιδρυ-
μάτων ( γηροκομείων, πτωχοκομείων, ορφανοτροφείων ) και ο εμπλουτισμός της φαρμακολογίας
με την εισαγωγή νέων φαρμάκων από την Ανατολή και η διάδοση τους στη ∆ύση, κυρίως κατά τη
μέση και ύστερη περίοδο. Η ανάπτυξη των νοσοκομείων , η οποία στη συνέχεια επηρέασε τη δυ-
τική νοσηλευτική, πρέπει να θεωρηθεί ιδιαίτερα ένδοξη σελίδα της βυζαντινής ιατρικής.
Η χειρουργική πρακτική έφτασε σε μεγάλο βαθμό αυτοτέλειας, στην οποία προφανώς
συνετέλεσε η ελευθερία των ανατομών για λόγους εκπαιδευτικούς, άγνωστη στη δύση μέχρι τον
13ο αιώνα ( πριν από τον Mondino η εκτέλεση νεκροτομών είχε μόνο ιατροδικαστικούς σκοπούς).
Ύστερα από μία τέτοια εικόνα είναι αναμφισβήτητο ότι το βυζάντιο τίποτα δεν είχε να
ζηλέψει στον ιατρικό τομέα από την σύγχρονή του δύση, αλλά και ότι ο ανατολικός Μεσαίωνας
δεν έχει τίποτα το κοινό με την εικόνα του σκοταδισμού που προσφέρει η υπόλοιπη Ευρώπη
στους μέσους χρόνους.

131
SUMMARY
By the study of bibliography, of Greek and Foreigner scientists, that were used at the
elaboration of the present thesis, it was realised that the offer of the Byzantine medicine, at
first consists in the maintenance of her ancient heritage and in the bequest to the western med-
icine. The Byzantine medicine was based on the spirit of Hippocrates and Galinos, although it
engaged dogmatic character under the domination of Christianity.
More specifically, at the early Byzantine period was developed indubitably the special
knowledge in the pathology and were maintained in high level the chirurgical techniques, despite
that the general doctrines of diseases remained limited in the limits of antiquity and according to
the older historians, existed complete stagnation of anatomicophysiological research. This last
element should be disputed, according to the newer research because evidences resulted that
prove that necrotomies were done on persons in the Byzantine empire, even if rather in limited
extent. It appears however that the orthodoxe church did not prohibit the necrotomies of human
corpses, showing liberal spirit, perhaps superior of catholic.
Main characteristics of Byzantine medicine are the establishment of significance of closed
nursing care with the foundation of the first hospitals, the hospices, the gynaecological clinics
and the leper hospitals, the application of metres of Social Security, mainly with the foundation
of charitable establishments (nursing homes, poorhouses, orphanages) and the enrichment of
pharmacology with the import of new medicines from the East and their distribution in the West,
mainly at the medium and later period. The growth of hospitals, which then influenced the west-
erner nursing, should be considered particularly glorious page of the Byzantine medicine.
The chirurgical practice reached to a large extent of independence, in which obviously
contributed the freedom of dissections for educational reasons, unknown in the west up to the
13th century (before Mondino execution of necrotomies had only forensic aims).
After such a picture it is undeniable that the Byzantium had nothing to envy in the medi-
cal sector from modern west, but also that the Eastern Medievalism has nothing in common with
the picture of obscurantism that offer the other countries of Europe in the medium years.

132
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Timothy S. Miller, H Γέννησις του Νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Εκδόσεις

Βήτα, Αθήνα 1998, σελ. 80-87, 117-119, 126, 173-178, 185-186, 193-199, 203-205,
213-217, 241, 243-248, 271-277.
2. Ευτυχιάδης Αριστοτέλης, Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Θεραπευτικήν, Αθήνα 1983, σελ.
17-20.
3. Fritz Graf, H Mαγεία στην Ελληνορωμαϊκή Αρχαιότητα, Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 366.
4. Παπασπύρου Νίκος, Εισαγωγή στην Ιστορία και Φιλοσοφία της Ιατρικής, Αθήνα 1950,
σελ. 50-52.
5. Λασκαράτος Ιωάννης, Ιστορία της Ιατρικής, Τόμος Ι, Εκδόσεις Πασχαλίδης 2003, σελ. 8-
12, 167-168, 170-171, 263, 287-292, 294-295, 297-298, 305-307, 312-314, 316.
6. Ταμπάκης Θρασύβουλος, Το Ιατρικό Επάγγελμα και οι διάφοροι Θεραπευτές στην Αρχαία
Ελλάδα, Περιοδικό Ιατρική του σήμερα, τεύχος 37, ∆εκέμβριος 2003, σελ. 3-10.
7. Μάρτης Στ. Χρήστος, Η Ιατρική από τον Ιπποκράτη στο DNA, Με τη Φιλοσοφία και τον
άνθρωπο, Εκδόσεις Λιβάνης, Νέα Σύνορα, Αθήνα 2000, σελ. 55-60.
8. Παπαζιώγας Β. Θ, Ιστορία της Χειρουργικής, Εκδόσεις Επιστημονικών βιβλίων και Περιο-
δικών, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 76.
9. Μανιάτης Στ. Πάνος, Ιστορία της Ιατρικής, Εκδόσεις Εντός, σελ. 217-219, 231-234, 237-
241.
10. Βαρβαρούσης Αμύντας, Ιστορία της Ορθοπεδικής, Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Η
Εξέλιξη της Ελληνικής Ορθοπεδικής, Εκδόσεις Παρισιάνος Α.Ε., Αθήνα 2001, σελ. 25-39,
40-43, 46-48, 73-75, 78-83, 85, 88-89, 101-103, 115-123.
11. Castiglioni Arturo, Ιστορία της Ιατρικής, Τόμος Ι, Αθήνα 1961, σελ. 244-247, 249-250.
12. Κουρκούτα Λαμπρινή, Η Νοσηλευτική στο Βυζάντιο, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Αθήνα 1993,
σελ. 64-65, 67, 130, 152.
13. Παπάζογλου Κ. Γεώργιος, Εισήγηση-∆ιάλεξη, 6ο Παγκόσμιο Συνέδριο Θρακών, με θέμα
«Η Μονή της Κοσμοσώτειρας, η κτηματική και άλλη περιουσία της».
14. Πάπυρος ΠΡΕΣΣ Ε.Π.Ε., Ιστορία της Ιατρικής, Αθήνα.
15. Γκιάλας Αθανάσιος, Από την Ιατρικήν Μέριμναν και την Οργάνωσιν των Νοσοκομείων του
Βυζαντίου, Αθήνα 1979.
16. Ευτυχιάδης Αριστοτέλης, Αρχές Φιλοσοφίας και Ιστορίας της Ιατρικής, Εκδόσεις Βήτα,
Αθήνα.
17. Γλύκατζη-Αρβελέρ Ελένη, Ιατρική και Ιατροί στο Βυζάντιο, Ομιλία-∆ιάλεξη Τελετή Έναρ-
ξης 16ου Ιατρικού Συνεδρίου Ενόπλων ∆υνάμεων, Θεσσαλονίκη 9-12 Οκτωβρίου 1996.
18. Magner N. Lois, A History of Medicine, 1992.
19. Μαρκέτος Σπύρος, Εικονογραφημένη Ιστορία της Ιατρικής, Αθήνα 1996.
20. Πανελλήνιος Φαρμακευτικός Σύλλογος, Περιληπτική Ιστορία της Φαρμακευτικής, Τόμος
Α.
21. Σπουδαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή Αθηνών, Ιατρικά Βυζαντινά Χειρό-
γραφα, Εκδόσεις ∆όμος.
22. Κυρκούδης Θεόδωρος, Φαρμακεία και Φαρμακοποιοί στη Θράκη του 19ου Αιώνα, Αθήνα
2002.
23. Πουρναροπούλου Κ. Γ. , Συμβολή εις την Ιστορίαν της Υγιεινής, Αθήνα 1938.
24. Γεωργίου Π. Ι., Ιστορία της Ιατρικής, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978.
25. Ξ. Σκάρπα- Χοιπελ, Λουτροθεραπεία και Αναψυχή-Ιστορική Εξέλιξη των Λουτρών, Εκδό-
σεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 7-10, 13-16, 19-26, 37-39, 42, 45-
47, 50, 53-55, 59-60, 66.
26. Γερμάνη Ν.Ιωάννου, Ακρωτηριασμοί-Προθέσεις-Αποκατάσταση, Εκδόσεις Ατλαντίς-Μ.
Πεχλιβανίδης & Σία, Αθήνα 1994.
27. Βακαλούδη ∆. Αναστασία, Η Μαγεία ως Κοινωνικό Φαινόμενο στο Πρώιμο Βυζάντιο (4ος-
7ος μ.Χ. αι.), Εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2001.
28. Ιστορικός, Πολιτικός, Τουριστικός, Οικολογικός Οδηγός, Φέρες η πόλη κληρονόμος της
Βυζαντινής Βήρας και της Αυτοκρατορικής Μονής της Παναγίας Κοσμοσώτειρας, Εκδόσεις
∆ΕΠΑΦ, Φέρες 1993.

133
29. Βουλή των Ελλήνων, Θράκη 80 Χρόνια από την ενσωμάτωση, Αθήνα 2000.
30. Κωνσταντέλος Ι. ∆ημητρίου, Βυζαντινή Φιλανθρωπία και Κοινωνική Πρόνοια, Εκδόσεις
Φως, Αθήνα 1983.
31. Margotta Roberto, Ιστορία της Ιατρικής, Εκδόσεις Παρισιάνος Γ., Αθήνα 1996.
32. Πεντόγαλος Γεράσιμος, Εισαγωγή στην Ιστορία της Ιατρικής, Θεσσαλονίκη 1983.
33. Γεωργακόπουλος Κωνσταντίνος, Αρχαίοι Έλληνες Ιατροί , Ιασώ, Αθήνα 1998.
34. Κούζης Αριστοτέλης, Ιστορία της Ιατρικής, Αθήνα 1929.
35. Γεωργίου Ιωάννης, Μαγεία-Ιατρική, Ιστορική Αναδρομή, Αθήνα 1972, επιστημονικές Εκ-
δόσεις Παρισιάνος Γ.
36. Κυρκούδης Θεόδωρος, Ιστορία της Φαρμακευτικής στη Θράκη, Αλεξανδρούπολη 1996.
37. Περιηγητικός Οδηγός, Τα Λουτρά της Ελλάδας, Εκδόσεις Καστανιώτη 2001.
38. Σαμοθράκης Αχιλλέας, Νικόλαος Β. Φαρδύς (Ο Σαμόθραξ ), Θρακικά, Τόμος 16ος, Αθήνα
1941.
39. Κούζης Αριστοτέλης, Περί Βυζαντινών Νοσοκομείων και Ιατρικής των Κληρικών, Αρχαία
Ιατρικής 1920.
40. Τσούρας Ι. Σωτήριος, Μαθήματα Ιστορία της Ιατρικής, Τεύχος Α΄., Θεσσαλονίκη 1980.
41. Σχόλια-∆ιαλέξεις-Εισηγήσεις στο ∆ιαδίκτυο.

134