T. C.

KADR HAS NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FLM VE DRAMA BLM DALI

HKYE ANLATICISI OLARAK OYUNCU: JAN DARKIN HKYES OYUNUNUN YAZIM VE SAHNELEME SRELER

Yksek Lisans Tezi

EBNEM SZER ZDEMR Danman: DO. DR. ETN SARIKARTAL

stanbul, 2010

GENEL BLGLER

sim ve Soyad: Anabilim Dal: Program: Tez Danman: Tez Tr ve Tarihi: Anahtar Kelimeler:

ebnem Szer zdemir

Film ve Drama Do. Dr. etin Sarkartal Yksek Lisans Haziran 2010 Hikye Anlatm, Hikye Anlatcs Olarak Oyuncu, Jan Dark, imdi Burada Olma, Zanaatkrlk

ZET

HKYE ANLATICISI OLARAK OYUNCU: JAN DARKIN HKYES OYUNUNUN YAZIM VE SAHNELEME SRELER

Bu tez, tek kiilik bir hikye anlatm olarak tasarlanan Jan Darkn Hikyesi adl oyunun metin yazm, oyuncu almas ve bununla beraber metnin dnm srelerinde edinilen deneyimleri aktarmay amalamaktadr. Edinilen deneyim, hikye anlatc ve oyuncunun zanaatlarnn ortak zlerine odaklanarak yorumlanmaktadr.

GENERAL INFORMATION

Name and Surname: Field: Programme: Supervisor: Degree Awarded and Date: Keywords:

ebnem Szer zdemir

Film and Drama Assoc. Prof. Dr. etin Sarkartal Master June 2010 Storytelling, Actor as Storyteller, Joan of Arc, Presence, Craftsmanship

ABSTRACT

ACTOR AS STORYTELLER: THE WRITING AND STAGING PROCESSES OF THE PLAY THE STORY OF JEANNE DARC

This thesis aims to tell the experience gained in the processes of writing, performing and changing text through performance, of the play The Story of Jeanne dArc, which was designed as a single person storytelling project. This experience is interpreted by focusing on the common essences of storytellers and actors craft.

ii

NSZ

Getiimiz son yl boyunca, uzun saatlerimi Film ve Drama yksek lisans programnda geirdim. Aldm ders kadar takip ettiim ders oldu. yl boyunca tiyatronun ve oyunculuun iindeydim; okudum, yazdm, dndm, anlattm, dinledim, oynadm, seyrettim. Btn bunlar yapmam salayan herkese ok teekkr ederim. Hocalarma; kendi varlyla bir oyuncunun nasl olmas gerektiini rnekleyen Tilbe Sarana, ayn ekilde bir sanatnn nasl olmas gerektiini kendi duruuyla gsteren, bize zmzn nasl gr olacan reten Mge Grmana, beni Trk Sinemasyla tantran vg Gkeye, bana hikye anlatm dnyasn aan Ezel Akay ve etin Sarkartala, beraber kstl bir atelye almas zaman geirmi olsak da bana bildiim ama unutmu olduum ok nemli eyleri yeniden hatrlatan Zian Uurluya, kimi zaman Tilbe Sarann derslerine konuk olan mer Akgll ve Denize ok teekkr ederim. zellikle, beraber yl geirdiimiz, bana Brechti sevdiren ve sayamayacam kadar ok ey reten tez danmanm etin Sarkartala, bu yksek lisans programn kurduu ve bana da iine dhil olma frsat verdii iin teekkr ederim. Biliyorum ki o olmasayd bu tez almasna ne cesaret edebilir, ne de sonlandrabilirdim. yl boyunca benimle beraber sahneye kan, beni izleyen, yorum yapan, benimle dncelerini paylaan tm snf arkadalarma, tez almam boyunca bana eserleriyle ilham veren tandm/tanmadm tm sanatlara ayrca teekkr ederim. Son olarak, tm bu sre boyunca bana sonsuz destek veren anne ve babama, stanbulda defalarca beni evlerinde misafir eden Banu nci ve Filiz zlkere, ou zaman ilk seyircim olan eim Soner zdemire teekkr ederim.

ebnem SZER ZDEMR

iii

NDEKLER
Sayfa No. 1. GR....... 2. KAVRAMSAL EREVE 2.1. Teorik Arka Plan......... 2.2. Dramaturji Raporu.............. 3. ALIMA SREC 3.1. Metnin Oluma Sreci .......... 3.2. almann Geliimi ve Metnin Dnm.. 3.3. Metin ................ 4. DEERLENDRME VE SONU... KAYNAKA.... 32 38 88 107 115 3 27

iv

1. GR
Bu tez oyunculuk yksek lisans bitirme projesi olarak hazrlanan Jan Darkn Hikyesi adl tiyatro oyununun kavramsal erevesi ile alma srecinin geliimi ve sonulanmasn anlatmaktadr. Oyun, iyi tannan tarihsel bir kii olan, ayn zamanda edebi, dramatik ve sinemasal anlatmlara da pek ok sefer konu olmu olan Fransz sava/ermi Jan Darkn hayatndan yola klarak tek kiilik bir hikye anlatm projesi olarak tasarland. Byle bir projenin ortaya kmasna kaynaklk eden ilk sorular 2007-2008 bahar dneminde Do. Dr. etin Sarkartaln at oyunculuk dersi srasnda olumutur.* Dersin son aamas bir hikye anlatm almasyd. Bu alma, her bir rencinin tek kiilik iyi bilinen bir dramatik metni oynamas yerine anlatmasna dayanyordu. Kural olarak, zerinde allan dramatik metin deitirilemez, bir ey eklenip karlamazd. alma srecinde renciler olarak zellikle iki konuda zorlandmz fark ettik. Karlatmz ilk zorluk, oyuncular olarak alk olduumuz biimde metinden doan bir karakter yaratmadan, kendimizin belirleyecei, syleyeceimiz metne dair bir tavr oluturarak anlatma gereiydi. kinci zorluk ise, gene oyuncular olarak oka alk olduumuz biimde o an orada olmayan dramatik bir baka zaman ve yere gidip seyircileri de bizimle beraber srklemek yerine, seyircilerle beraber imdi burada kalp anlatmakta olduumuz baka bir zamandaki yeri buraya getirme gereiydi. Oyuncular bunlarla ba edemediinde, yani imdi burada olmayan bir karakter belirmeye balad anda u uyary alyorlard: Anlatmyor oynuyorsun. Bu almada en ok ilgimi eken yukarda szn ettiim ikinci zorlukla ba etmeye almak olmutu; imdi burada seyirciyle birlikte kalmann gereklilii. nk bu hikye anlatcnn zanaatnn en temel elerinden biri olarak ortaya kmt ve ksmen de olsa baarlabildiinde oyuncuya pek de alk olmad deiik bir haz vermeye balyordu. Anlatc daha nce ne kadar hazrlanm olursa olsun, hikyesini ancak o an orada karsnda bulunan seyircilerle tpk herhangi bir dramatik sahneyi oynarken dier oyuncularla girmesi gereken etki-tepki ilikisi iine girerek anlatabiliyordu. Yani hikye

Sz konusu ders 2007-2008 bahar dneminde Kadir Has niversitesi Film ve Drama yksek lisans programnda FD 514 kodu ile Oyunculuk ad altnda almtr.
*

anlatm seyirciyle birlikte oynamay art kouyordu, bu da ancak imdi burada var olarak mmkn olabilirdi. Peki, hikye anlatm ne demekti? Bir anlatc tavr kurmak gerekte neydi? Anlatcnn gl bir imdi burada olma durumuna ulamas nasl salanr ve bu oyun boyunca nasl korunabilirdi? Anlatc tavrnn kuruluu buna nasl katkda bulunabilirdi? Kafamda bu sorularla beraber bitirme tezim iin tek kiilik bir hikye anlatm projesi zerine almaya karar verdim. Peki, ne anlatacaktm? Nasl bir metin seecektim? almama yn verecek, kafamdaki sorular aratrmaya yarayacak bir hikye anlatm metni bulabilecek miydim? Dramatik bir metni alp bir hikye anlatm metnine dntrmem daha m uygun olurdu? Btn bunlar zerine dnrken, hem hikyesini anlatabileceim, hem de dramatik bir karakter olarak yaklaabileceim Jan Darkla ilgilenmeye baladm ve Jan Darkn hikyesini anlatmay denemenin ilgin olabileceine karar verdim.

2. KAVRAMSAL EREVE
2.1. Teorik Arka Plan Herhangi bir bo alan alp ite sahnedir diyebilirim. Bir adam bu bo alann ortasndan yrr geer, biri de gzleriyle onu izler, ite tiyatro ediminin olumas iin gereken ey bu kadardr.1 Peter Brook, 1968de dnemin tiyatrosunu eletirmek zere yazd kitapta, tiyatro ediminin olumas iin gereken asgari gereklilikleri byle tanmlamt: bo bir alan ve biri bir eylemde bulunurken dieri izleyen iki insan. Peki hikye anlatm ediminin olumas iin ne gerekir? Bir kii dierleri arasndan kalkar ve bir ey anlatmaya balar, dier(ler)i ise onu dinler. Her iki durumda da iki ya da daha ok kiinin ayn yer ve zamanda bulunup ortak bir deneyimi paylamas sz konusu. lkinde oynayan/izleyen, ikincisinde anlatan/dinleyen olarak. Peki, bu iki deneyimi birbirinden ayran ne? Tartmaya hikye anlatcnn klasik dramatik oyuncudan farkl olarak imdi burada seyircilerle beraber oynamas gerekliliinden balamak uygun olur. Bu, ilk bakta daha ok Brechtyen bir eymi, seyirci ve oyuncuyu birbirinden grnmez bir duvarla ayrd sylenen, Stanislavskici diye anlan en yaygn dramatik oyunculuk ynteminin tam tersiymi gibi grnebilir. Belki tam da byle grnd iin Stanislavskiye bir daha dnp bakmann yarar olabilir. Stanislavski oyuncularn seyircilerle aralarnda hayali bir drdnc duvar var saymalar yoluyla, oyuncu ve seyirci arasndaki mesafeyi arttrmaktan sz ediyordu. Fakat neden? Aslnda Stanislavski bunu yaparak oyuncu-seyirci ilikisini azaltmaya deil, tersine glendirmeye almaktadr. Bora Tanyel ve Ulu Esen Stanislavskinin oyunculuk yntemini u saptama zerine kurduundan bahsediyorlar: oyuncu kompleksli bir insandr. Neden? nk seyredilmektedir ve seyredildiinin farkndadr ve bu kompleks u araza yol aar: kaslma, arlk ve/veya tehir.2 Stanislavskinin daha ok doalc olarak adlandrlabilecei ilk dneminde ortaya kan drdnc duvar

1 2

Peter Brook, Bo Alan, lker nce (ev.), 1. Basm, stanbul: Afa Yaynlar, 1990, s. 7. Bora Tanyel & Ulu Esen, Stanislavski ve Oyunculuk Yntemi zerine, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi, Say. 6, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, ss. 341-342.

arac oyunculuun doasnda olan bu arazlarla ba etmek ve en nihayetinde oyuncudan seyirciye daha etkili bir aktarmn olmasn salamak iindir:
Oyuncu ncelikle drdnc duvar tasavvurundan yola kar; kendisi ile seyircisi arasnda hayali bir duvar tasarlayarak seyirciyi ilgi alan dnda brakr. Sahne oyuncunun biricik ilgi alan olacaksa, sahnede, sahneye dnk bir inan ve gereklik duygusu rgtlenmelidir. Yntemin temel amac budur: oyuncunun sahne zerindeki eylemlerine, repliklerine, tavrlarna sanki gerekmi gibi inanmas ve bu yolla seyircileri de sahnede anlatlan hikyenin iine almas. Oyuncu inan ve gereklik duygusundan yoksun oynad zaman metin lr ve kendisiyle birlikte seyircisini de ldrr.3

Dikkat edersek, Stanislavski oyuncularn bir hikye anlatyor olduu gereini yadsmyor, ama bunu daha etkili yapmann yolunu oyuncuyu seyirciden uzaklatrarak bulabileceini dnyor. Temel amacn, yani sahnede gereklik duygusunu kurup bunu oyuncudan seyirciye aktarma iini baarmak iin, oyuncusuna tiyatrodaki en temel gereklerden birini bile isteye yadsmay neriyor; seyircilerin imdi burada var olduu ve oyuncular izliyor olduu gereini. Peki, bu yadsma tamamen gerekletirilebilir mi, ve daha da nemlisi, bu Stanislavskinin amacna hizmet eder mi? Peter Brookun oyuncunun sanatn biraz daha farkl tanmladn gryoruz. Ona gre, seyirci de oyuncunun ilgi alan iinde olmaldr: Tiyatro belki de sanatlarn en zorudur, nk balant, e zamanl olarak ve mkemmel bir uyum iinde gerekletirilmelidir: oyuncunun kendi i dnyasyla, rol arkadalaryla ve seyirciyle olan balantlar. 4 Burada ilgin olan nokta, Brookun szn ettii balantlar hikye anlatclna referans vererek aklamas:
lk olarak oyuncu, kendi en zel anlam kaynaklaryla derin ve gizli bir iliki iinde olmaldr. Afganistanda ve randa ayevlerinde grdm byk yk anlatclar, eski mitleri byk bir zevk ve ayn zamanda isel bir ciddiyetle hatrlyorlard. Her an kendilerini izleyicilere ayorlard; bunu onlar honut etmek iin deil, kutsal bir metnin niteliklerini onlarla
3 4

Tanyel & Esen, ss. 342-343. Peter Brook, Ak Kap: Oyunculuk ve Tiyatro zerine Dnceler, Metin Balay (ev.), 1. Basm, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004, s. 31.

paylamak iin yapyorlard. Dadnk bir kulaklar olduu gibi iednk bir kulaklar da vardr. Her gerek oyuncu da byle olmaldr. Ayn anda iki dnyada birden var olmak demektir bu. 5

Brook, hikye anlatcnn seyirciyle yaad bu ikili durumu, oyuncularn sahnede dier oyuncularla kurmas gereken ikinci balantyla ilikilendiriyor. Ona gre, oyuncunun sanatndaki, bu bir yandan kendi i dnyasyla derin bir balanty srdrrken ayn anda dier oyuncularla da tam bir iliki iinde bulunma gereklilii ok zor ve karmak bir sretir: Bu isel ifadenin, ona ihanet etmeden geni bir uzam kapsayacak kadar bymesi nasl salanabilir? Bu inanlmaz derecede zordur: oyunculuun uzlamaz elikisi budur.
6

te yandan Brooka gre, oyuncunun

karlat, seyirciyle balantya ilikin olan bir nc zorluk daha vardr:

Oynayan iki oyuncu da ayn zamanda hem karakter hem yk anlatc olmaldr. Sanki ok kafal bir yk anlatc ya da kopyalanm yk anlatclar gibi, nk kendi aralarnda ok mahrem bir ilikiyi oynarlarken ay zamanda da dorudan doruya izleyicilere seslenmektedirler. olabildiince gerek bir ilikiyi var etmekle kalmazlar, ayn zamanda iyi oyuncular olarak izleyicilerin de kendileriyle birlikte srklendiini hissetmek zorundadrlar.7

Brook oyuncunun karlat tm bu zorluklarla ba etmenin nasl olaca sorusunu sormann kolay olduundan, ama bunun bir reetesi olmadndan sz ediyor.8 Brookun gzlemine gre geleneksel hikye anlatclarn baarabildii, oyuncunun, hem i dnyasyla hem daryla e zamanl olarak yrtmesi gereken balantlardan doan bu uzlamaz elikisi, aslnda Stanislavskinin de ba etmeye alt sorunla ayn ey deil mi? Stanislavski doalc dneminde oyuncunun kendiyle olan isel balantsn ve dier oyuncularla olan ikinci balanty zedelemesin diye seyirciyle olan ilikiyi asgari dzeye indirmeyi tercih etmi olabilir. Oysa tiyatronun z tpk hikye anlatm gibi ortak bir deneyimin seyirci ve oyuncu tarafndan canl olarak paylalmas ise, bu

5 6

Brook, Ak Kap: Oyunculuk ve Tiyatro zerine Dnceler, s. 31. Brook, Ak Kap: Oyunculuk ve Tiyatro zerine Dnceler, s. 32. 7 Brook, Ak Kap: Oyunculuk ve Tiyatro zerine Dnceler, ss. 32-33. 8 Brook, Ak Kap: Oyunculuk ve Tiyatro zerine Dnceler, s. 33.

ikisini birbirinden uzaklatrmak tiyatronun doasna aykr olmaz m? Seyirci, oyuncu iin ba edilmesi gereken bir engel midir, yoksa onun birincil yardmcs ve yolda m? Stanislavski ilk dneminden farkl, yeni bir oyunculuk anlayn aratrmaya doru yneldii stdyolar diye anlabilecek pek fazla bilinmeyen son dneminde, oyuncunun zanaatn seyirciyle ilikisi zerinden farkl bir ekilde tanmlamaya ynelir. Tanyel ve Ulu, I. Stdyo dneminde Stanislavskinin bir yandan ilk dnemindeki gibi oyuncunun isel younluunu artrmaya alacak aralar aramaya devam ettiinden, bir yandan da drdnc duvar anlayyla eliik olarak oyuncu ile seyircinin mmkn olduunca yakn bir karlama iinde olmalarn salayacak meknsal dzenlemeler ve almalar yaptndan sz ediyorlar.
9

III. Stdyo dnemine

gelindiindeyse Stanislavski, daha sonra Grotowskinin son dneminde kendi oyunculuk aratrmasna kaynaklk ettiini syleyecei fiziksel eylemler yntemi zerine aratrmalar yapmaya ynelir.10 Bu aratrma, Brookun sz ettii oyuncunun uzlamaz elikisi ile balantl grnyor. Fiziksel eylemler yntemi ad stnde isel deil, dsal bir noktadan yola kmaktadr. Temel olarak oyuncunun iinde bir niyet barndran, bir nedeni ve niini olan bir fiziksel hareketi gerekletirmesi fikrine dayanr. Bir hareket iindeki niyetle beraber eyleme dnr.11 Fakat fiziksel eylemler temel olarak oyuncunun i aksiyonunu harekete geirmek iin mi vardr, yoksa oyuncuda oluann seyirciye aktarm iin mi? Bu sorunun cevab biraz bulank grnyor. Stanislavski ve daha sonra Grotowski, ilk amac daha ok vurguluyor gibi grnyorlar.12 Fakat, burada ilgin olan, ama i aksiyon yaratmak olsa bile fiziksel eylemlerin seyreden birinin varl zerinden kurulmak zorunda olmas. Tanyel ve Ulu fiziksel eylemler yntemi aratrmas srasnda Stanislavskinin sorduu sorunun yaratc durumun oyuncuda nasl oluturulabilecei olduunu vurguluyorlar:
Oyuncu yaratc bir duruma nasl kavuturulur? Esin perisi nasl yardma arlr ki, oyuncu rol ile bir empati gelitirerek grnmezin ardndaki grnr metnin iine nfuz etmi yaam aa karabilsin?

Tanyel & Esen, s. 353. Tanyel & Esen, s. 354; Ayrca bkz. Thomas Richards, Grotowski ile Fiziksel Eylemler zerine almak, Hlya Yldz & Ayn Candan (ev.), 1. Basm, stanbul: Norgunk Yaynclk, 2005. 11 Richards. 12 Tanyel & Esen; Richards.
10

te bu aamada doal kavram gndelik hayatn tekrar deil, metne nfuz etmi yaamn organik (insana zg, ar) jestler, eylemler yoluyla aa karlmas, seyirciye transfer edilmesi anlamn ierir. Oyuncu, o halde, ncelikle kendisinde bu yaam grnr klmak sonra da bu yaama uygun dsal biimle onu seyircide yaatmakla ykmldr. Dsal biim eer klielerden oluuyorsa, yzeysel, ya da inandrc deilse, rol oyuncunun kendisinde grnr deildir, empati yoktur. Eer dsal biim inandrc, canl ve seyircide arm oluturabilen bir nitelikteyse organiktir; isel bir yaamdan kaynaklanr. Oyuncu grnmezi seyircide grnr klabilir.13

Bu noktada i aksiyonun mu yoksa dsal biimin mi nce geldii, ve hangisinin dieri iin olduu sorularn sormann yanl olduunu dnyorum. Burada Brooktan yola karak e zamanl olarak gerekleen ikili bir balant durumundan sz etmek daha uygun olur. Daha da ilgin olan bu ikili balantnn birbirlerine engel olmaktan ziyade yardm ediyor, birbirlerini tetikleyerek oluuyor olmalar. Denebilir ki Stanislavski son dneminde bunu bir ekilde anlamt: Oyuncunun i eylemini seyirciye dsal bir eylemle ne kadar iyi aktarabilirse ya da anlatabilirse - isel eyleminin o kadar gleniyor olduunu. Stanislavski aratrma sreci iinde oyuncuseyirci ilikisine dair bu yeni buluu yaptysa da Ulu ve Esen onun halen oyuncunun seyircinin varln yadsmas gereklilii konusunda srar ettiini belirtiyorlar. III. Stdyo dneminde Stanislavski ile beraber alan Vaktangovun Stanislavskiyle olan pek bilinmeyen tartmalarn aktaryorlar. Tartma Stanislavskinin bir mr boyu peinden kotuu gereklik zerinedir. Vaktangov, oyuncunun sahne zerindeki eyleminde ifade bulan teatral bir gerekliin, hem oyuncu hem seyirci tarafndan tiyatro salonunda olduklarnn bilincinde olarak paylalyor olduu gereini vurgularken, Stanislavski
Teatral olmayan ama gnlk hayatn tpks da olmayan, belki de gnlk hayatn rutini ierisinde de karlan saf bir gerek peindedir. Oyuncu tiyatro salonunda olduunu yaratclna bavurarak inkr etmeli ve seyircide de asla tersi bir hissiyat olumasna izin vermemelidir.14

13 14

Tanyel & Esen, ss. 354-355. Tanyel & Esen, 6 nolu aklama, s. 354.

Ancak

seyirciye

aktarabildii

lde

oyuncuda

bir

isel

gereklik

yaratabilecei sylenen bir yntem, en temel gereklerden birini, yani seyircinin imdi burada var olduu gereini dlayarak var olabilir mi? Burada ilgin olan, hikye anlatcnn zanaatnn en temel elerinden biri olarak beliren imdi burada olma durumundan, Stanislavskinin fiziksel eylemler almasnn izinden giden Grotowski ve daha sonra rencisi/alma arkada Thomas Richardsn oyuncunun zanaatnn temel elerinden biri olarak sz etmeleri. Grotowski 1968de yazd Yoksul Tiyatroya Doru kitabnda bir yandan oyuncularn seyirciye gre oynamamas gerektiini sylerken, te yandan tiyatronun burada ve imdi oyuncularn organizmalarnda, baka insanlarn nnde gerekletirilen bir edim olduunu 15 ve algsal, dolaysz, canl bir oyuncu-seyirci ilikisi olmadan var olamayacan16 vurgulamaktayd. Gsterim olarak tiyatro fikrinden uzaklap, oyuncu ve seyirci arasnda daha farkl bir iliki arad para-tiyatro aratrmasna girdii daha sonraki yllarda Grotowski ayn izlei srdrmt. 1978de verdii bir konferansta o srada yrtmekte olduu almalardan yle sz eder:
Genellikle tiyatroda dekor ve sahne donanm ile tanmlanm bir alanla ilgileniyoruz. imdi vuku bulan eyin nerede vuku buluyorsa orada yer aldn dnelim. Mekn baka bir mekn temsil etmez. Eer bir ey odada vuku buluyorsa, bir odada vuku bulur. Eer bir ey zeminde yer alyorsa, zeminde yer alr. Eer kasabada yer alyorsa, kasabada yer alr. Ve eer bu bir ayrlksa, ayrlkta yer alr. Eer bir gne varsa bu gerek, fiili bir gnetir. Eer bir aasa o gerek bir aatr. Dolaysyla, her ey ne ise odur. Bu, mekndr. Bu meknda insanlar vardr. Olayn getii yer bir aacn altysa, o halde bu sadece bir aatr. u aacn altnda duran adam, sadece bir adamdr, kendisidir. Onun derdi baka bir eymi gibi davranmak deildir, o yalnzca kendisi olmaldr. Tand veya tanmad baka insanlarla
15

Jerzy Grotowski, Yoksul Tiyatroya Doru, Eugenio Barba (der.), Hatice Yetikin (ev.), 1. Basm, stanbul: Tavanaras Yaynclk , 2002, ss. 90-91. 16 Grotowski, Yoksul Tiyatroya Doru, s. 19.

beraberdir. Onlar tanyorsa tanmyormu gibi davranmamaldr. Bu ok basit gibi grnr, ama yle deildir. Sahne stnde, bir tiyatroda, genelde bir rol oynarz. Eer, Kral Lear oynayacaksam, kendimle Kral Lear arasndaki fark benim baka birini oynadmn farknda olmama yetecek kadar byktr. Ama eer o aacn altndaki kendim olacaksam, dehet verici bir soru doar: hangi kendim? Arkadalarmn bildii mi? Dmanlarmn bildii mi? Bakalarnn bilmesini istediim kendim mi? Hayalini kurduum mu? Holanmadm m? Aa bizim retmenimizdir. O, kendisine byle sorular sormaz. O, kendisidir. Zaman gelince meyve verir. Hesap yapmaz. Bizim iin bu ok daha zordur. Belki de Bir kimse nasl kendisi olur? sorusunu hibir biimde szcklerle yantlayamayz. Ama hi kuku yok ki eer kendimizi unutursak. Aa gibi. Ama bir adamn kendisini unutabilmesi iin bir eyin iinde, btn olmas gerekir. Yapt eyin iinde, arzulad eyin iinde. Ya da var olan biriyle btn olmak. Baka bir deyile her zaman kendisini dnmeyi brakmaldr. ilk aksiyon, aksiyon-olmayandr. lk yaplacak olan, gerekli olandr. Szgelimi yemek yemee acktmz iin deil ne yapacamz bilemediimizden balarz. Susam veya a olduu iin su ien ya da yemek yiyen kimse ok gzel bir ifadeye sahip olur apakla sahiptir. nk ifade aramamaktadr. Belli bir mekanda birinin susad iin su itii, bir ikincisinin gerekten ark sylemek iin ark syledii, bir ncsnn gerekten uyumak istedii iin uyuduu, bir drdncsnn bir ey onu komaya ittii iin kotuu, ve bir beincisinin dierlerine duyduu bir ilgi nedeniyle bo bo dolat bir noktaya ulatmzda burada ve imdi olgusuyla ilgileniyoruzdur. Bir kimse neredeyse oradadr. Bu yalnzca bir adm, ama bir kimsenin gerekten neyse o olmasna doru ilk admdr. Eer bu dardan betimlenecek olsayd dorusu burada olaand bir ey yok; biri su iiyor, biri ark sylyor, biri uyuyor, biri kouyor, biri oynuyor. Bunda olaand bir ey var m?

burada ve imdi olmak, neredeyse orada olmak, ne yapyorsa onu yapmak, kimle karlayorsa onunla karlamak aksiyon literaldir ve simgesel deildir, oyuncu ve seyirci arasnda blnme yoktur, mekan literaldir ve simgesel deildir. Bir deneyim saatlerce srebilir, gnler ve geceler boyu srebilir. En kritik an, katlanlarn bir ey vuku bulacan umut etmeyi kestikleri noktada gelir. Hala umutlar olduu srece, ne vuku bulacana dair nosyonlar da hala vardr. Hedefe doru ynelmektedirler, olu iinde deildirler. aniden birisi dierini grr. Aniden birisi apak bir ey yapar. nsan o zaman mtevazilik denen noktaya, sadece kendisi olduu ve apakl kabul ettii ana ular, ve apaklk ile birlikte burada ve imdi, burada ve imdiyle birlikte birisini, birisini kabul etmekle kendisini kabul eder, nk kendisini unutur. Kendisi hakkndaki dncelerini nceki anda ve sonraki anda unutur. Bir insan bu noktaya vardnda sanki kapal bir mekndan, sanki bir zindandan ak bir mekna km gibidir. Dsal ve isel. Yalnzca serbest, ak mekn vardr. Ve ben bunun neresindeyim? Bilmiyorum. Belki de var olmuyorum. Belki de bu lanetli imgeyi frlatp attm?17

almasnn seyircisiz bir tiyatro aratrmasyla urat ara olarak sanat olarak adlandrlan son dneminde Grotowski ile beraber alan Thomas Richards ise yle anlatyor:
almamzn amalad ey, bir eit ar. nsann kendini imdi buraya armas. Bunun bir blm, insann kendini grmeye armas. Bakalaryla beraber olup onlar grmemek ok kolay. zerinde altmz arklar, yle diyelim, kiinin iinde bulunduu ana ulamasna yardm eder. Ve, ayn zamanda, kiinin baka bir insann yannda hi korku duymadan durmasna yardm eder, kendi iinde, baka birinin bakn kabul

17

Jerzy Grotowski, Aksiyon Literaldir, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi, Hlya Baheci (ev.), Say.5, 1994, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, ss. 171-175.

10

etme yoluyla, kii saklayacak hibir ey olmadn kefetsin diye. Bu Grotowski ile almaya baladmdaki ilk izlenimimdi. 18 Zanaatn gerekten byleyici bir aamas var. Birinin bedenine, birinin zihnine girmek aslnda olduka karmaktr. ann yaamasna izin vermek olan zanaatmn bir anahtar partnerimdir onunla beraber olmak. ona duyacam basit ve srekli bir ilgiyle beraber her ey akmaya balayabilir. Gerekte, baka bir insan grmeye ve anlamaya ihtiyacm var, ve bence bu sahne zerindeki herhangi bir canl srecin srrnn bir parasdr.19

Burada klasik seyirci-oyuncu ilikisini sorgulayan ve hikye anlatclyla balantl olan iki temel kavramla kar karya kaldk: imdi burada olma ve kendi olma. Bu ikisi sadece oyuncuyu deil seyirciyi de ilgilendiren kavramlar. nk, oyuncu imdi burada ve kendisi olarak seyirciyi de aynsn gerekletirmeye davet etmekte. Agnieszka Ayen Lytko meddahlk zerine yazd makalede, tek kiilik tiyatro olarak adlandrd hikye anlatcln, oyuncuyla seyirci arasnda zel bir tr ortak deneyim yarattndan sz ediyor:
Tiyatro, z olan oyuncu ve seyirci arasndaki bir etkinliktir. Hem bysel, hem de psikoterapi nitelii tar. zellikle bu tiyatro ilevi tek oyunculu tiyatro tipinde younlar. Bu formun zellii dier bir insanla, onun kiiliiyle ve fiziksel varoluuyla direkt bir iletiim kurma ihtiyacdr. Bu buluma, srdala benzer bir ortam kurmakta ve seyirci-oyuncu arasnda ortak bir duygu yaratmaktadr.20

Lytko makalesinin sonunda bu zel ortak deneyimin ritele olan benzerliini vurgulayp tiyatronun kkeninde hem ritelin hem de hikyeciliin bulunduunu

18

Thomas Richards & Mario Biagini (in conversation with Maria Shevtsova), With and After Grotowski, New Theatre Quarterly, Vol. 25:4, November 2009, Cambridge: Cambridge University Press, s. 338. ngilizceden yazar tarafndan evrilmitir. 19 Richards & Biagini, ss. 341-344. 20 Agnieszka Ayen Lytko, Meddah: Avrupa ve Dou Tiyatro Gelenei Balamnda Tek Oyunculu Meddah Tiyatrosu, Agon Tiyatro: Eletiri-nceleme-Tartma Dergisi, Say.10, Mart-Nisan 1997, Ankara: Doruk Yaynclk, s. 194.

11

belirtiyor.21 Ona gre, bugnn tiyatrosunun meddahlktan alabilecei esin biimsel bir geri dn deil, ama o zel seyirci-oyuncu btnln kuran ritel zellii olabilir:
Bu aba ilk olarak oyuncudan balamaldr. nsanolu ilkel pozisyona, insanlnn zne ynelmelidir. O zaman gerek bir NSAN olarak, arkada, beraber dertleebildii bir kii, hatta sahneda vazifesini stlenen baka bir NSAN karsna kabilir. Bylece plak hale getirilen ve yanlsamasn kaybettiren OYUNCU tiyatro iareti olarak dilinden kolayca etkilenen ve szn oyunculukla canlandrlmasn bekleyen bir SEYRC karsnda bulunur. Artk bu durum btnlk, ortaklk ve ritele beraber katlma ortamn oluturur.22

Lytkonun szn ettii olaslk zerine alan tiyatroculardan biri 1975 ylnda Paylalan Deneyim (Shared Experience) isimli tiyatro grubunu kuran Mike Alfreds. Alfreds Paylalan Bir Deneyim: Anlatc Olarak Oyuncu adl yazda, kendi tiyatrosunu ararken sadece tiyatroya zg olan nedir sorusunu sorduundan sz ediyor. Verdii ilk cevap Brookun Bo Alan kitabnda verdiiyle ayn:
Tiyatroda biricik olan neydi? Tiyatro iki grup insan ayn zaman ve yerde, bir grup dieri iin az ok hazrlanm bir eyi sergilesin diye bir araya geldiinde yaratlabilirdi. yleyse: kararlatrlm bir zaman ve yer, izleyici ve sergileyecekleri malzemeyle beraber icraclara ihtiyacnz vard.23

Ama Alfreds bu cevabn kendine yeterli gelmediinden, peki ama bir piyano resitali, bir pop konseri, bir ders, bir sirk - hatta bir politik toplant da bu gereklilikleri yerine getirmez miydi24 diye sorduundan sz ediyor. Ona gre, tiyatroda dierlerinde eksik olan bir ey vardr: oyuncunun gerekletirdii dnm edimi. Sinemadan farkl olarak, tiyatroda imdi burada var olan oyuncu, seyircilerin e zamanl tanklnda, baka bir yer ve zamandaki baka birine dnr. te, Alfredse gre sadece tiyatroya zg olan budur:

21 22

Lytko, s. 199. Lytko, s. 200. 23 Mike Alfreds, A Shared Experience: The Actor as Storyteller, Peter Hulton (Ed.), Theatre Papers, Vol.6, 1979, Devon: The Department of Theatre, Darlington College of Arts, s. 4. ngilizceden yazar tarafndan evrilmitir. 24 Alfreds, s. 4.

12

Tiyatroda, oyuncu onunla beraber e zamanl olarak bunu deneyimleyen seyircilerinin nnde kendini dntrd. Oyuncu aslnda yle dedi: Ben hem burada ve imdi olan benim, hem de baka bir yer ve zamanda olan bir bakasym. yleyse, heyecan verici olan olaslk, oyuncunun dnm gerei ile seyircinin bunun farknda olmas gereinin birlemesiydi. Seyirci bu ikiliin farkna vardrlmalyd. Bu yolla, bir hayal etme edimini paylaan iki grup insan, aslnda bu edim tarafndan bir araya getirilmiti. Bu ikilik, bana gre, tiyatronun zdr, onu biricik klan doasdr.25

Eer tiyatronun z oyuncunun hayal gcnn yardmyla dnm ve bunun ezamanl olarak seyirci tarafndan kendi hayal gcyle paylam ise, neden tiyatronun bu temel gereini srekli ve karlkl olarak grmezden gelmek gereksin ki? Bunu oyuncu ve seyircilerin karlkl bir farknda olma ile gerekletirmeleri paylalan deneyimi daha canl klmay salamaz m? Alfreds, tiyatroda seyirci ve oyuncularn canl bir iliki ve karlkl farkndalk iinde, ezamanl olarak bir hayal etme edimini paylamas fikrinin kendini klasik bir oyun yapmaktan uzaklatrp hikye anlatm ile ilgilenmeye ynlendirdiinden bahsediyor:
En azndan ilk bakta daha naif, daha saf, mmkn olduunca daha arketip niteliinde olan bir eyler istedim. Hikyeler tiyatronun kkeniyle ilgili bir eye sahipler. Ayn zamanda, hikyeler anlatmak oyuncular iin en azndan akamn bir ksmnda seyircilerle dolaysz bir iliki kurmay garanti ediyordu. Her oyuncu, hem anlatc hem karakter olabilirdi. Bu oyuncunun dnmn ve deneyimin ikiliini aratrmaya iyi ekilde hizmet etti.26

Peki Alfredsin hikye anlatm yoluyla aratrd, karlkl etkileime dayal bu yeni belki de ok eski seyirci/oyuncu ilikisi oyuncudan ne talep ediyor? Alfreds hikye anlatc olarak oyuncuyu yle tanmlyor:
Ben oyuncuyu kesinlikle bir eit sper insan olarak gryorum. deal olarak, oyuncu unlara ihtiya duyar; ok ynllk, hakikilik, aklk,
25 26

Alfreds, s. 4. Alfreds, ss. 6-7.

13

savunmaszlk/krlganlk, aklselim, zek, hayal gc, cmertlik, gzpeklik, cesaret, zevk sahibi olma, bilgelik, iyi bir beden ve ses. Kumpanyamzda oyuncular iin n artlardan biri - ki bunu ancak yaparak renebilirsiniz - herhangi bir karklk olmadan seyircinin karsnda durabilmektir; oyuncularn kendilerini herhangi bir gerek savunmaszlk halinden korumak iin gelitirdikleri o bildiimiz yapmacklklar, trkler ve baar getiren yntemler olmadan basit ve dolaysz bir ekilde kendin olmak. Oyuncu, seyirciyi bir araya toplamay, onlarn gvenini salamay baarabilmeli. Nasl hissettiklerine kar ok duyarl olmal - biraz gvensiz hissediyorlarsa yavalamal, ya da ondan nde gidiyorlarsa hzlanmal; onlar ne zaman tatllkla ikna edeceini ya da performansn onun kontrol altnda olduunu hissetmelerine ne zaman izin vereceini bilerek, ayn ekilde mahcubiyetten kurtarmay ya da saldrganl datmay bilerek. nce bir anlaya ve duygudala ihtiyac var. Seyirci dman ya da kar karya gelinecek bir ey deil, aksine bu yolculua oyuncuyla beraber kmak iin gelmi insanlar; ve oyuncu onlara yol boyunca yardm etmeli.27

Peki, oyuncular bu istenenleri baarabilmek iin nasl hazrlanacaklar? Alfreds, aslnda anlatc-oyuncunun sahip olmas gereken bu zelliklerin fiili olarak seyirci karsna kmadan tam olarak gelitirilemeyeceini sylyor:
aslnda provalar srasnda performans artlarn gerekten

oluturamazsnz. Tek yapabileceiniz onlar seyirciden gelecek bu tip tepkilere kar hazrlamak. Onlar zor anlarda grmek iin, oyuncular gelitirdikleri trklerden vazgeirmeye alabilirsiniz. En batan itibaren yaptmz eylerden biri, birbirlerine bir eyler anlatmalarn ya da btn grubun nnde kendileri hakknda konumalarn salamakt: ve bunu yaparken bavurduklar kaamak ve dolayl yollara dikkatlerini ekmek, hakikaten konuuyor olma ve konuuyormu gibi yapma arasndaki, gerekten iliki kurma ve iliki kurmay oynama arasndaki ayrm ortaya koymak: ve, daha olumlu bir bak asyla, kt alkanlklar temizlerken,

27

Alfreds, s. 13.

14

kendi salamlklarna gvenmeye balamalarn salamak, onlara koruyucu aralara bavurmadan kendi ilerinde bulunan gveni vermek. Performans srasnda bu iliki srdrlebilsin diye, oyuncular sahiden konutuklar kiileri grebilsin diye seyirciyi aydnlkta tutarz ki bu sayede her iki taraf iin de kendini ayr tutma ya da birbirinden kanma olmasn. Oyuncunun bir turnenin banda seyircinin karsnda nasl durduu ile sonunda nasl durduu arasndaki fark ok artc olabilir. Performansn tereddt edilen ve pek ilgi ekmeyen bir paras olarak balayan bir blm, artan kendine gvenle beraber, en heyecan verici blm haline gelebilir.28

Alfreds anlatc-oyuncuyu tanmlarken aslnda oyunculuk zanaatnn temel elerinden bahsetmiyor mu: etkiye ak olma, savunmaszlk, gven, vb; ve elbette hepsiyle balantl olarak imdi burada olma. Aradaki fark, Stanislavskinin oyuncunun rolyle ve sahnedeki dier oyuncularla kurmasn amalad gerek, dolaysz ilikiyi, Alfredsin kendi oyunculardan seyircileriyle de kurmasn istemesi. Stanislavski yntemi, trklerin arkasna saklanm, inandrclktan uzak, yapmack, klie bir oyunculuktan uzak durabilmek iin, byle bir oyunculuun olumasna neden olduunu dnd gerein, yani oyuncunun sahnede bir rol oynad ve seyircilerin onu izlemekte olduu gereinin oyuncu tarafndan yadsnmas gerektiini syler. Oysa Alfreds bunu oyuncularn, kendilerini ve oyunlarn seyircilerin etkisine kapatarak deil, aksine btnyle aarak baarabileceklerinden sz ediyor. Ona gre, oyuncu kendi gerekletirdii dnm edimini seyirciyle paylat lde hem kendini hem de seyirciyi zgrletirebilir:
Tiyatro toplumsal bir olaydr. Tiyatro paylatmz insanlmz teyit ettiimiz zel bir durumdur. Oyuncu, kendini dntrerek ve bylece kendini aarak, hepimizin iinde olan ama kullanlmayan, anlama ve grnrdeki yetilerimizin tesinde kendimizi ifade etme potansiyelimizi dorular. Bir bakma, yle der: Bakn. Ben de sizin gibi bir insanm. Benim sizde de olduu gibi grnrdeki snrlamalarmn tesine gidebilme yetim var. Ben de sizin gibi sradanm. Ama ayn zamanda sizin gibi olaanstym de. Performans hayat veren bir enerji yaratabilir; oyuncu kendi yaama gcn seyircilere aktarabilir. deal durumda, oyuncu
28

Alfreds, s. 13.

15

ortak insanlmz kutlamak zere, ac ve neeyi canlandrmaya maruz kalan bir kurban haline gelir. Onlar bizim nmzde younlatrlm bir biimde ifade ederek, bize kendi aclarmzn iinden gemede ve kendi sevinlerimizi serbest brakmada yardm eder. Eer tiyatronun bir amac varsa, o, phesiz ki budur.29

Peki, hikye anlatmn pek ok eyi paylayor olsa da tiyatrodan, ya da paratiyatrodan, ya da ara olarak sanattan, ya da ritelden farkl klan nedir? Ayn ekilde hikye anlatmn baka herhangi bir gndelik iliki biiminden ayran nedir? Walter Benjamin yaad a eletirdii nl Hikye Anlatcs makalesinde, insanlar aras zel bir iletiim tr olarak grd hikye anlatmnn kendi anda yok olmaya yz tuttuundan yaknr: Sanki kesinlikle bizim olan, kaybetmeyeceimizden emin olduumuz melekelerimizden biri, deneyimlerimizi paylama yeteneimiz elimizden alnm gibi. 30 Ona gre, hikye anlatm yllar iinde yorularak olumu azdan aza aktarlp paylalan deneyimden beslenmektedir: Anlatc hikyesini deneyimden ekip alr, kendi deneyiminden ya da ona aktarlanlardan ve o da bunu kendisini dinleyenlerin deneyimi haline getirir. 31 Bu, roman szl edebiyattan beslenen tm dier yaz trlerinden ayran eydir. Roman yazar da okuyucusu da tecrit edilmitir, tek bana kalm bireydir.32 Benjamine gre an yeni iletiim arac olan enformasyon da roman gibi hikye anlatmna yabancdr. nk enformasyon hikye anlatclnn ruhuna ters decek ekilde alr. Enformasyon makul grnmek zorundadr, sorulara net cevaplar verir, aklama yapar, yoruma kapaldr ve hzla tketilir. Oysa hikye anlatm tek bir cevap vermez, aklamaz. Onun ii aklamak deil, yoruma ak ekilde gz nne sunmaktr. Geniliini ve akln uzun sre korur.33 Benjamine gre hikyeyi aklama katmadan anlatmak hikye sanatnn yars eder. 34 Hikye kendini tketmez, gcn toplar ve korur, yllarca sonra bile harekete geebilir.35 nk, hikyeler enformasyon ya da haberden farkl olarak, eylerin saf zn

29 30

Alfreds, s. 5. Walter Benjamin, Hikye Anlatcs, Son Bakta Ak iinde, Nurdan Grbilek (der.), Nurdan Grbilek & Sabir Ycesoy (ev.), 4. Basm, stanbul: Metis Yaynlar, 2006, s. 77. 31 Benjamin, s. 81. 32 Benjamin, s. 81. 33 Benjamin, ss. 82-84. 34 Benjamin, s. 82. 35 Benjamin, s. 83.

16

aktarmay amalamaz. Nesneyi anlatcnn hayatnn iine gmer ki onu yeniden onun dna karabilsin. mlekinin parmak izleri anaa nasl yapp kalrsa, anlatc da hikyesinde yle iz brakr.36 Benjamine gre hikye anlatcsnn zanaat budur:
Hikye anlatcsnn malzemesiyle insan hayatyla ilikisi, aslnda zanaatkra zg bir iliki deil mi? Grevi tam da hammaddesini kendinin ve bakalarnn deneyimini salam, yararl ve benzersiz bir tarzda ilemek deil mi?Byle bakldnda hikye anlatcs retmenlerin, ermilerin saflarna katlr. nk ona btn bir mre geri dnebilme yetenei ihsan edilmitir. (Bu mr yalnzca kendi deneyimini deil, bakalarnn deneyiminden de ok ey ierir; hikye anlatcs kulaktan kulaa aktarlan bilgiyi kendi deneyimine eklemitir.) Yetenei hayatn anlatabilmesinde, farkll batan sona btn hayatn anlatabilmesindedir. Hikye anlatcs o, hayatnn fitilinin, hikyesinin tatl alevinde yanp yok olmasna izin veren adamdr. etrafn saran benzersiz halenin kayna budur. Hikye anlatcs, drst adamn kendisiyle yzletii kiidir.37

u aka grnyor ki hikye anlatm gndelik d toplumsal bir deneyim, ve hikye anlatcs da bu deneyimi seyirci/dinleyicisiyle birlikte yaratabilme kapasitesine sahip olan kii. O, bu deneyimin tek bana sahibi deil, ama yola kmak iin balang iaretini veren ve yol boyunca kaybolmasnlar diye dinleyicisine klavuzluk eden biridir. Bu seyirci/dinleyicilerden daha nde olmay gerektirir. Ama nde olmak asla seyirciden daha stn olmak demek deil, zamansal olarak onlardan biraz daha nde olmak demektir. Hikye anlatcs yle der: Ben byle bir hikye dinledim, imdi size anlatyorum. O, dinleyicisini kendi balatt deneyime onunla beraber katlmaya davet eden biri. Ama, ayn zamanda dinleyicisi olmadan hikyesini anlatamayacak olan biri. Peki, hikye anlatcsna yklenen bu olaanst zellikler nereden geliyor? Hikye anlatcs; Lytkoya gre gerek bir NSAN, Alfredse gre bir sper-insan, Benjamine gre bir ermi. Temel olarak u zelliklerle tanmlanyor: plak, ak, savunmasz, insann zyle daha yakn bir balantda olan, dolaysz iliki kurabilen, dramatik yanlsamadan kurtulmu, drst, yapmacksz, gven veren, ansal karlamalara izin veren, kendini kurban eden, gerek, KENDS GB. te bu noktada,
36 37

Benjamin, s. 84. Benjamin, ss. 99-100.

17

tekrar Grotowskinin sorusuna geri dnyoruz: Kendisi gibi olmak ne demektir? Oyuncu sahnede ya da hikye anlatcs dinleyicilerinin nnde kendisi olabilir mi? Kendisi olan bir insan ayn anda nasl olaanst olabilir? Bu tartma bizi yeniden Stanislavskiye geri gtryor. Doallk Stanislavskinin doalc dneminde gnlk hayattaki kendiliindenliin sahnede yeniden retimi 38 anlamna gelirken, stdyolar dneminde fiziksel eylemler almasyla beraber metnin iinden doan, gnlk hayatta yakalanamayan ve gerekst olarak tanmlanan insana zg cokularn insana zg eylemler, jestler, ifadeler olarak sergilenmesi olarak ifade edilmeye balanr. 39 Oyuncu gibi hikye anlatcs da artk dinleyicilerinin nnde gndelik hayattaki kendisi olamaz, nk gndelik dn yaratmakla ykmldr. Bunu salamaya almann, yani oyuncuyu sahnede daha ok, daha olaan olan kendisi olmaya zorlamann bir ie yaramadn Stanislavski kendisi grm ve bundan vazgemitir. Aslnda burada kafamz kartran, hikye anlatcsnn nasl biri olduu sorusunu sormak. Oysa, onun ne yapmakta olduuyla ilgilenmek daha doru olur. O, bir hikyeyi anlatandr. Grotowski herhalde onu yle tanmlard: Hikye anlatc; anlatma eylemi iinde kendisini unutan kii, hikyeyi dinleyenler de dinlerken kendilerini unutsunlar diye. ok basit, biri imdi burada dierlerine bir hikye anlatyor. Aksiyon literaldir. Burada hikye anlatmnn kendisi, bir eylem olarak, hem anlatana hem de dinleyene kendilerini unutturarak gerek bir iliki kurabilme olasln ortaya karan ey. yleyse hikye anlatcnn grevi ne? Kendini anlatma eylemine vermek, ama anlatma eyleminin kendisi ancak dinleyici/seyirciyle balant kurarak oluabilir. Oyuncu iin metnin - ya da roln - iinden kaynaklanarak seyircinin alglamasna dayanan fiziksel eylemler araclyla oluan (olumas hedeflenen) gndelik d durum, hikye anlatc iin anlatt hikyeyi dinleyicilerine nasl aktaracan bulmas yoluyla domaz m? Burada tekrar vurgulanmas gereken nokta, sz geen bu isel ve dsal balantlarn birbirine ncel deil e zamanl olarak olumas, birinin dierine stnlnn olmamas ve birbirlerini karlkl olarak etkileyerek gelimeleri. Ksaca sylemek gerekirse, hikye, anlatcsnn iinde dinleyicisiyle karlamadan nce hazr
38 39

Tanyel & Esen, s. 352. Tanyel & Esen, s. 353.

18

olarak yok, ancak imdi ve burada seyirci/dinleyicisine nasl aktarlaca aranrken anlatcsnn iinden doup kabilir. Bu bana Jerzy Grotowski ve Thomas Richards alma Merkezindeki semelere katldm srada yaptmz ark syleme almalar srasnda altranlarn adaylara sk sk yapt uyary hatrlatyor: arky bilmiyorsun.* Thomas Richards ayn merkezde geirdii ilk zamanlarda Grotowski ile arasnda geen yle bir konumay aktaryor. Richards kendi almas iin bir ark bestelemektedir, Grotowski Richardsn almasn yan odadan duymutur, ona mekanik ark sylemeye ilikin bir uyarda bulunur:
Balangta arky sylerken, ezgiden hala emin olmadmda, arky syleyi biimimin ok canl olduunu, ekingen ve canl olduunu, nk ortada sahici bir eylem bulunduunu syledi: arky aryordum. Ancak arky bildiimi dndm an, onu biliyormu gibi sylemeye balamtm ve artk bir eylem deil, yalnzca mekanik bir yineleme vard. Ondan sonra ark artk lyd, etkisizdi. arky bildiimi dndm iin artk canl bir aray iinde deildim. Grotowski bana arayn hi lmedii bir ark syleme biiminin de olduunu anlatt. Ezgiyi bellemene ve deitirmemene karn ona srekli, ok iyi tanmadn bir arkadanm gibi yaklatn: O baka bir varlkm gibi. arknn ilerine ilerle, sana gizini aklamasn iste. Ezgiyi bellediinde bile daima bir aray olmal, biriyle karlamaya gitmisin gibi. arkya, zaten onu biliyormusun gibi davranma.40

Semeler srasnda adaylara yaplan bir dier uyar, arky karlarndaki bir kiiye sylemeleri gereiydi. arky kendi kendine sylemeye balayan aday durduruluyor, bir baka kiiye bakp ezgisiz olarak, sadece sz olarak sylemesi isteniyordu.** Aslnda arkyla olan isel balant ve arky sylediin kiiyle olan dsal balant e zamanl olarak yrtlmeliydi. Kimi adaylar ise tam tersine sadece

Sz konusu seme, 2007 Nisan-Haziran aylar arasnda Jerzy Grotowski ve Thomas Richards alma Merkezinin talyann Pontedera kentindeki alma meknnda Mario Biagini tarafndan yrtlmtr.
*
40

Richards, ss. 123-124.

alma ngilizce yrtldnden, sing (ark sylemek) ve say (sylemek) arasndaki fark dikkate almak gerekir.
**

19

arky dar sylemekle ilgileniyor ve isel balanty yitiriyorlard. O zaman bu konuda uyar alyorlard. Oynayann ve hikye anlatann da ark syleyenle ortak olarak paylat zanaatn bu unsuru, oyuncu iin bir karakter yaratarak baarlrken, hikye anlatc bir tavr kurmaldr. Hikye anlatmnn gereklemesini salayan ey, anlatcnn oyuncu gibi arkasna saklanp tamamen gizlendii bir karakter yaratmas deil, aksine anlatcnn seyircilerinin gz nnde aka sahiplendii bir anlatc tavrna sahip olmasdr. Bu, hikye anlatcnn iinden, seyirci/dinleyicilerin araclyla ortaya kacak olan bir tavrdr. Hikye anlatc tarafndan oyunculuktaki gibi bir yanlsama yaratmadan seyircilerin nnde aka sahiplenilen bu tavrn varl anlatcy kendisi olmaktan karr. Ama iimiz hikye anlatmak olduuna gre, bu tavr bir yandan da hikye anlatcnn (isel balantnn aktarm iin) plak, ak, savunmasz, drst, yapmacksz, gerek, vs. olmasna engel tekil etmemeli, hatta bizzat buna zemin hazrlamaldr. Tm bunlarn amac hikyenin, imdi burada, bu anlatc tarafndan, bu seyirci iin anlatlabilmesini salamaktr. yleyse sz konusu gereklilikleri salayacak olan anlatc tavr her zaman kimin, ne zaman, nerede, kime, hangi hikyeyi anlattyla balantl olarak deiecektir. etin Sarkartal Klasik Dramatik Metinleri Bugn Buradan Anlatmak adl makalesinde hikye anlatmna dayanan almalarda byle bir anlatc tavrnn eksik olmasnn dourduu eitli olumsuz sonular sralyor:
yk anlatmnn seilmi bir tavrdan, yani tasarlanm, aka sahiplenilen ve izleyicinin seyir eylemini nasl ynlendirecei dnlm bir dramaturji dorultusunda yaplmas gerekir. Deilse, gsterimin deiik anlarnda, kanmca tm sakncal olan u sonulardan biriyle karlarz: (a) Anlatm sanki ntr bir yerden, dier bir deyile doal bir oyuncu tavrndan yaplr ki, bu souk, yalnzca entelektel akla hitap eden ve gnmz seyircisini oyundan fazlasyla uzaklatran bir etki yaratabilir; (b) anlatm sanki oyunda ele alnan meseleyi tmyle kavram gibi bir tutum taknan bilen zne konumundan yaplr ki, bu fazlasyla didaktik bir etki yaratabilir; (c) anlatm alntlanan yknn etkisi altnda kalm ve onu onaylayan bir tavrla yaplr ki, bu durumda, muhakemeye temel oluturacak 20

olan mesafe yeterince yaratlamayabilir. stelik bu seeneklerin tmnde, farknda olmakszn bir doallk sans yaratlr; bylelikle dramatik yanlsamann edeeri bir gsterim ortaya kabilir.41

Kendisiyle Jan Darkn hikyesini anlatmak iin nasl bir tavr semem gerektiini tartrken bana konuda uyars oldu: *Dert: Seeceim anlatc tavr bu hikyeyi neden anlatmak istediimle, bu hikyeyi anlatmadaki derdimle gbekten bal olmalyd. ncelikle sormam gereken soru uydu: Neden ben bugn burada bu hikyeyi anlatmak istiyorum? Bu soru alma sreci balamadan sorulsa ve ksmen cevaplanm olsa da, alma boyunca srekli yeniden sorulup yeniden cevaplanmaya devam etti ve sanatsal retimin zn oluturdu. Sanrm, bu soru, oyun ileride oynanmaya devam ederse her seyirci karsna ktnda tekrar tekrar sorulacaktr. imdi baktmda fark ediyorum ki, bu soru elbette ki ncelikle isel balantyla ilgilidir. Tilbe Sarann verdii leri Oyunculuk dersinde konuu mer Akgllnn biz oyunculara syledii u sz hatrlyorum: Bir rol oynarken kendinizle ilgili anlatacak bir derdiniz olmal, bunu mutlaka bulmalsnz. Sahneye karken burnunuzun ucu yanmal.* te yandan sorunun iindeki bugn, burada ve anlatmak kelimeleri soruyu e zamanl olarak dsal balantyla, yani seyirciyle de ilgili hale getirir. Hemen u soru belirir: Nasl anlatacam? *Aklk: Hikye kendi stne kapanmamalyd. Anlatc tavr seyirciye mdahale etme, yorum yapma ans vermeli, seyircinin cevap verebilecei bir ortam yaratmalyd. Ksacas, hikye, anlatc kadar seyirci tarafndan da sahiplenilebilmeliydi. Bu, ilk bata seyircinin yararna dnlm bir ey gibi grnse de, seyircinin srece katlmn salayyla anlatcya canlln srdrme olana da verir. *Olaanstlk: Anlatc tavr keskin, tuhaf, ilgi ekici olmalyd ki hikye dinlenebilsin. nk izleyici bunu kendi deneyiminden daha nemli bulmalyd. Gndelik d olma zaten sahnede olmann doasyd.

41

etin Sarkartal, Klasik Dramatik Metinleri Bugn Buradan Anlatmak, Trk Tiyatrosu Gnleri Sevda enere Meslekte 50. Yl Armaan iinde, Ankara: Ankara niversitesi (yayn aamasnda).

Sz konusu ders 2008-2009 sonbahar dneminde Kadir Has niversitesi Film ve Drama yksek lisans programnda FD 507 kodu ile leri Oyunculuk I ad altnda almtr.
*

21

etin Sarkartal kendi aratrd anlatc tavrnn, Stanislavski ynteminde oyuncunun bir rol kiisi ortaya kmadan nce kurduu roln belirmesine kaynaklk eden i modele benzediinden sz ediyor. 42 Eugenio Barba ve Nicola Savarese Oyuncunun Gizli Sanat kitabnda bunu anlatm ncesi dzey olarak tanmlyorlar. Barba ve Savarese, Stanislavski yntemiyle rol yorumlamada, szde birbirinden ayr ama uygulamada i ie rl olarak bulunan aamay yle aklyorlar:
123Organik beden-zihnin kurulmas; Karakterin (yazl) rolden yola karak kurulmas; (Oynanan) Roln karakterden yola klarak kurulmas.

Stanislavski iin karakter nedir? Karakter, (yazl) roln verili koullar iinde aktrn organik beden-zihnidir. Stanislavski iin beden-zihin organiklii roln anlamnn temelidir. Nihai koul olan karakterin, zerine kurulabilecei ilk kouldur.43

Barba

ve

Savarese,

organik

beden-zihin

terimini

aklamak

iin

Stanislavskinin stdyolar dnemindeki aratrmasna atfta bulunuyorlar:

Stanislavski, en bata deneyin amacnn oyuncuya tek bir rol zerinde alrken btn olas roller zerinde almay retmenin yolunu salamak olduunu aklamt. Sanat, hibir rol yokken, yalnzca oyuncunun verili koullar iindeki ben varken balar. Rolden nce karakter vardr. Karakterden nce ne vardr? Sahne zerinde hakikatin temel koulu nedir?44

Stanislavskinin en basit ve doal insanlk hali45 diye tanmlad bu durum, son dnemindeki aratrmasnda fiziksel eylemler iindeki oyuncunun gndelik d organik bedeni olmutu.46

42 43

Sarkartal. Eugenio Barba & Nicola Savarese, Oyuncunun Gizli Sanat: Tiyatro Antropolojisi Szl, Ayn Candan (ev.), 1. Basm, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk , 2002, ss. 338-339. 44 Barba & Savarese, s. 341. 45 Barba & Savarese, s. 335. 46 Barba & Savarese, s. 341.

22

Sarkartal oyuncunun bu gndelik d organik beden-zihin btnl iindeki halini cin terimiyle tanmlamay tercih ediyor. Kendisi henz bir karaktere dnp rol yaratmam olan bu hali oyunlarnda oyuncular iin anlatc tavrlar kurmak zere kullandndan bahsediyor:
Burada cin terimiyle ifade ettiim ve baka bir ekilde de adlandrlabilecek olan varlk kipi, aslnda anlatc ve oyuncu konumlarnn gndelik st eylem ortamnda bileimiyle ortaya kan bir mastar kimlik olarak tanmlanabilir. Dolaysyla, Stanislavski sisteminde roln belirmesine kaynaklk eden i model ile Brechtin yntemindeki epik oyuncunun karl olarak da grlebilir. Ancak, Stanislavski sisteminde i model oyuncunun imgeleminde oluup seyirci tarafndan grlmezken burada cin kimlii kanl canl bir biimde belirir. te yandan, epik oyuncu bizler gibi bir insann normallii iinden belirirken burada cin, normalliin snrlarn aan bir cana sahiptir, eylemlerinin gstergelemesi ve enerji kullanm bakmndan insanlarnkini aan bir deneyim yaar.47

Fakat, Sarkartaln almasnda cinin oluumu her zaman rol kiisiyle balantldr. 48 Grotowski ise Stanislavskinin ge yanda kefettii sahne zerinde oyuncunun her eyden nce gndelik d bir organik beden ile var olmas gerekliliini en u noktaya kadar gtrmekte kararldr. Halen seyircili bir tiyatro yapt dnemde, onun ynteminde roln nihai ama deil, oyuncunun sahne zerinde gerekletirmesi gereken en temel ama olan gndelik d kendine nfuz etme ve bunu seyircinin nnde ortaya koyma edimi iin bir ara olduundan sz eder:
Oyuncu kendisini tehir etmek iin roln bir cerrah neteri gibi kullanmay renmelidir. Bu, oyuncunun belli bir takm koullar altnda kendini resmetmesi ya da bir rol yaamas meselesi deildir; epik tiyatroda ska rastlanan ve soukkanl hesaplamalara dayanan mesafeli oyunculuk biimini de iermez. nemli olan, rol bir srama tahtas olarak kullanmak, gnlk maskemizin ardndaki eyi kiiliimizin en dipteki

47 48

Sarkartal. Sarkartal.

23

ekirdeini kurban etmek, sergilemek zere yaplan aratrmada bir ara olarak rolden yararlanmaktr.49

Ona gre, oyuncunun bu kendine nfuz edip aa karma edimi, onu izleyen seyirciyi de benzer bir sreci yaamak ve kendiyle yzlemek iin kkrtacaktr. Oysa Sarkartal, oyuncunun bu canl sreci kendine doru yaklaarak deil, aksine rol kiisinin iinde bulunduu koullar zihninde var etmesi araclyla kendinden uzaklat ve bu sayede rol kiisinin oyuncunun bedeninde yaamaya balamasn salad lde yaratabileceini sylyor. Aslnda sahne zerinde srasyla u kiiler vardr; 1- insan, 2 -oyuncu, 3- i model ve 4- rol kiisi. Anlatm srasnda cin denilen i model de grnrln srdrrken, dramatik oyun srasnda yalnzca rol kiisi grnmekte, insan, oyuncu ve i model rol kiisinin arkasna saklanmaktadrlar.50 Peki, tiyatro ve hikye anlatm 1- insan ve 2 - oyuncu saklanmadan da gerekleebilir mi? Bu hem tiyatro hem de hikye anlatm iin nemli bir sorudur. Belki de birden ok olasln olduunu kabul etmek gerekir. Mesele hangi olasln, neye ulamak iin seildiidir? Brecht, kendi amalar dorultusunda, oynad rol hakknda belli bir dncesi olan 2- oyuncuyu da sahne zerinde grnr klmt.51 Grotowski ise son dneminde 1- insan grnr klan bir tiyatro aratrmas zerine almaktayd. Ara olarak sanat olarak geen bu seyircisiz dnemde oyuncuyu artk oynayan (actor) deil yapan (doer) olarak tanmlamaya balamtr. Yapanlar Stanislavskiden hareketle fiziksel eylemler zerine alrlar. Fakat artk bir rol oynayan deil, fiziksel eylemleri basit ve dolaysz ekilde yerine getiren kiilerdir. Bu fiziksel eylemler kaynak olarak yapann kiisel bir ansn, bir ryasn ya da hi gereklememi bir dn kullanabilmektedir. Thomas Richards, Grotowskiyle beraber fiziksel eylemler zerine almalarn yle aktaryor:
F. adl gen bir oyuncu vard. yk babasyla ilgiliydi. Babas bir gece bardan eve sarho dnm, yere ylp szncaya dein ark sylemiti. F., babasnn neler yaptn tam olarak anmsayarak, onun fiziksel eylemlerinin mantksal izgisini yeniden ina etmeye balad. Gerek
49 50

Grotowski, Yoksul Tiyatroya Doru, s. 39. Sarkartal. 51 Bertolt Brecht, Tiyatro in Kk Organon, Ahmet Cemal (ev.), 2. Basm, stanbul: Mitos-Boyut Yaynlar, 2005.

24

fiziksel eylemler her zaman arzu ve dileklerle balantl olduundan, babasnn derin arzularn bulmaya da yaklamt. F.nin almasnda onun babasn grmeye balamtm. F.nin, babasn oynayn deil, yaln biimde babasnn eylemlerini yerine getiriini gryordum. F. zerinden baka birini grmeye balamtm: F. hala oradayd, ne var ki onun zerinden bir bakas varlk bulmutu sanki.52

Richardsn anlatt, Alfredsin tiyatronun z olarak tanmlad oyuncunun seyirci nnde dnmesi ve bunun grnr klnmas ediminin bir baka yolu olabilir mi? ki kii, oyuncu/insan ve rol - F. ve F.nin gemiteki babas - ayn anda gzmzn nnde, burada ve imdi. Fakat bu kez oynayan deil, yapan ya da eylem iinde olan ile kar karya olduumuzu unutmamalyz. Ya da belki de yle demeliyiz; gzmzn nnde ne insan, ne oyuncu, ne i model ne de rol var. Hepsinden nce ve yalnzca eylemin kendisi var; yani bu rnekten yola karsak yalnzca F.nin babasn hatrlamas eylemi var ve F. muhtemelen kendini yapt eylemin iinde oktan unuttu. Grotowski 1987de yapt Sen Birinin Olusun isimli konumada kendi alma merkezinde fiziksel eylemlerle beraber temel pratiklerden biri olan geleneksel arklar syleme almas ile ilgili olarak unlar anlatyor:
arky syleyen kimdir? O siz misiniz? Ama bu bykannenizin arklarndan biriyse, o hala siz misiniz? Ama eer siz gvdenizin itkileriyle bykannenizi arayp bulmaya alyorsanz, o zaman ark syleyen ne siz ne de bykannenizdir: bykannenizi ararken ark syleyen sizsiniz, yani, bykanne/arkcnz arayp bulmaya alyorsunuz. Belki birinin bu arky ilk kez syledii, hayal edilmesi zor bir zamana ve yere doru geri gidersiniz. lk kez sylenmi ark ne anlama gelir? Bu anonim olan, gerek geleneksel arkdr. Bu bir halk arksdr diyoruz; ama halkn iinden bir kii bu arky sylemeye balad. arkya sahipsiniz, kendinize bunun nerede baladn sormalsnz. eer arknn balangcna doru gitme yeteneiniz varsa, o zaman artk ark syleyen bykanneniz deildir, ama atalarnzdan, memleketinizden, kynzden, anne ve babanzn ve
52

Richards, ss. 110-111.

25

bykbabanzn kynden birisidir. Mekn bizzat ark syleme tarznn kendisiyle kodlanmtr. Sonunda bir yerden geldiini kefedersin. Sen birinin olusun. Bir serseri deilsin, bir yerden, bir memleketten, bir blgeden, bir kr manzarasnn iinden geliyorsun. evrende, kimlii olan insanlar vard, uzakta ya da yaknda. Bu sensin 200, 300, 400, ya da 1000 yl nce, ama sensin, ayn sen. nk ilk dizeleri sylemeye balayan kii bir yerden, bir mekndan birinin oluydu. Bu yzden, eer btn bunlar kefedersen, sen de birinin olusun. Eer kefetmezsen, herhangi birinin olu deilsin; kopuk, ksr, verimsizsin. Ve ayn zamanda mesleiniz tarafndan dayatlan klasik sorunlar doar: Karakter kimdir? Siz misiniz? arky sylemi olan ilk kii mi? Ama eer siz arky ilk kez sylemi olann oluysanz, evet, bu karakterin gerek imgesidir. zgl bir zamandan, zel bir mekndansnz. Bu yalnzca size zde olmayan biri, roln oynamak anlamna gelmez. ortaya kan sizin sorununuzdur, insandr. Ve burada, anszn, sizin sorununuzla, insanla birlikte, byk bir kap alm gibidir Asl soru bu: siz bir insan msnz?53

Grotowskinin deindikleri, ister istemez Benjaminin hikye anlatcsnn zanaatyla ilgili sylediklerini artryor: Hikye anlatcsna hem kendisinin hem de bakalarnn katman katman ylm deneyimlerini ieren btn bir mre geri dnme yetenei ihsan edilmitir. 54 yleyse, hikye anlatc olarak oyuncunun zanaat hikyesini anlatrken hikyenin iinde gizli olan kendisini - ayn zamanda bakalarnn deneyimiyle balantl olduundan kendisi olmayan - aramak mdr? Anlatcnn varlk kipi kendi zerine hikyesi araclyla baka insanlarn deneyimini ekleyen, ve bylece kendisi olarak kalrken kendisi olmaktan kan biri olarak tanmlanabilir mi? Bu sorulara cevap vermek belki de mmkn deil. Ben bu sorularla karlamak zorunda kaldm kendi deneyimimi aktarmaya alacam. lk aamada bir hikye anlatcs aday olarak bana den, Benjaminin tarif ettii ekilde, daha sonra

53

Jerzy Grotowski, Sen Birinin Olusun, Sevilay Saral (ev.), Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi, Say.5, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, 1994, ss. 205-207. 54 Benjamin, s. 99.

26

yeniden dar karp anlatmak zere Jan Darkn hikyesini kendi hayatmn iine gmmekti. lk i olarak Jan Darkn hikyesini dinlemeli, sonra bugn burada bize (anlatc ve seyircilere) ait olan Jan Darkn hikyesini anlatmak iin gereken anlatc tavrn bulmalydm. Anlatacam hikye yllar iinde yorulup gelitirilmi geleneksel bir hikye olmad iin, ncelikle syleyeceim arknn ezgisini bestelemeliydim. nk dile gelmeyen z, geleneksel hikyelerde anlatnn iine saklanmtr, tpk geleneksel arklarda ezginin iine sakland gibi. Ezgiyi bestelemek Jan Darkn hikyesinin iine doru ilerleyip bana gizini aklamasn istemek iindi. Bunu o zaman anlamamtm. Fakat, bir hikye anlatcs aday olarak kendi metnimi yazmam gerektiini hissetmeye balamtm.

2.2. Dramaturji Raporu Jan Darkn hikyesini kendi iime gmmem gerekiyordu. En iyisi, Peter Brookun Mahabharata oyununu sahneye koymadan nce yapt gibi gidip hikyeyi, baka hikye anlatclardan szl olarak dinlemekti. 55 Ama bu, elbette ki mmkn deildi. nmde Jan Darkn hikyesini anlatan izleyebileceim filmler, okuyabileceim tiyatro oyunlar, dinleyebileceim arklar vard. Bunlara ek olarak Jan Darkn engizisyon mahkemesi kaytlar ve belgeseller vard. 56 Hikyeyi bunlardan dinledim. Anlatma sras bana geldiinde kafamda ilk olarak u soru belirdi: Jan Darkn hikyesine ihanet eder miyim?, ve bu soru metnin oluumu sresince beni rahatsz etmeyi srdrd. Bu aslnda oyuncunun bir rol kiisi zerine almaya

55

Peter Brook ile Sylei, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi, idem Gen & Hakan Grel (ev.), Say.6, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, ss. 3-29. 56 zlediim filmler: C. T. Dreyer (Director), The Passion of Joan of Arc [Motion Picture], France: Socit gnrale des films, 1928; A. Delahaie (Producer), R. Bresson (Director), The Trial of Joan of Arc [Motion Picture], France: Agnes Delahaie Productions, 1962; L. Besson & P. Ledoux (Producers), L. Besson (Director), The Messenger: The Story of Joan of Arc [Motion Picture], France: Gaumont Productions, 1999. Okuduum tiyatro oyunlar: Bernard Shaw, Ermi Jeanne, Saffet Korkut (ev.), 2. Basm, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1967; Stefan Tsanev, Jeanne dArcn teki lm, Bulgar Oyunlar iinde, Hseyin Mevsim (der. & ev.), 1. Basm, stanbul: Papirs Yaynlar, 2006. Dinlediim ark: L. Cohen, Joan of Arc [Recorded by Leonard Cohen], Songs of Love and Hate [Studio Album], London: Trident Studios & Nashville: Columbia Studio A, 1970-1971. Engizisyon mahkemesi kaytlar: The Trials of Jeanne dArc, 2007, http://www.jeanne-darc.dk/p_trails/0_trial_contents.html (21 Haziran 2010). zlediim belgesel: P. Le Gall (Producer), Burning Issues of History: Joan of Arc [Television Broadcast], France: INA, 1994.

27

baladnda kafasnda oluabilecek sorulara benziyordu: Lady Macbethi gerekten yeterince anladm m? Byle oynayarak ona ihanet eder miyim? Oyuncu kafasnda bu soruyla verili metnin iinde rol kiisini aramaya balar, Lady Macbeth nerede, nasl bir durum iinde? Dier karakterlerle ilikisi ne? Neden bu yaptklarn yapyor? diye sormaya balar. Dramaturji dediimiz ey aslnda bu deil midir? Btn bu sorular oyuncuya ilk aamada yardm eder, ama gn geldiinde geride braklmak zorundadr. Oyuncu ancak o doru Lady Macbethe ihanet etmeye balad anda kendi canl, imdi burada olan Lady Macbethini bulacan bilir. Oyuncu says kadar ok Lady Macbeth vardr denir. Bu aslnda oyuncu saysndan fazla bir Lady Macbeth olmadn da belirtir. Oyuncu olmadan Lady Macbeth de yoktur. Ama bu bulunan her eyin Lady Macbeth olarak ileyebilecei anlamna da gelmez, nk Lady Macbethin de baz haklar vardr. Bu da oyuncunun bir baka nemli elikisidir. Hikye anlatm iin de ayn ey geerli deil midir? Rol kiisi gibi hikyenin de baz haklar vardr, ama bir hikye ancak ona ihanet edilerek anlatlabilir. Ben Jan Dark hakknda tarihsel, bilimsel ya da entelektel bir aklama yapmayacaktm. Bu bir belgesel oyun da olmayacakt. imdi burada beni dinleyecek olanlara Jan Darkn hikyesini anlatacaktm. yleyse hikyeye ihanet edeceimi dnmek anlamszd, zaten anlatmann bir baka yolu da yoktu. nemli olan kendine ve seyircine ihanet etmemekti, yani imdi burada e zamanl olarak gerekleecek olan isel ve dsal balantlara. Metnin oluumu srecinde ilk olarak hikyenin bende yaratt armlara gvendim. lk arm dinlediim bir arkdan geldi. Bir hikye anlatcs-arkc olan Leonard Cohenin Jan Dark ve onu yakan ate arasndaki ak hikyesini anlatt Joan of Arc arks bende Jan Dark bize anlatan bir ate imgesini tetikledi. 57 Atein ilk szlerini kafamn iinde duydum: Beni ok istedi. Hemen yazmaya koyuldum, metnin ilk tasla yle olutu:

57

L. Cohen. arknn szleri yledir: Now the flames they followed Joan of Arc/As she came riding through the dark/No moon to keep her armour bright/Then no man to get her through this darkest very smoky night She said, "I'm tired of the war/I want the kind of work I had before/With a wedding dress or something white/To wear upon my swollen appetite" Well, I'm glad to hear you talk this way/You see I've watched you riding all most every single day/And theres something in me yearns to win/Such a very cold and such a very lonesome heroine

28

Beni ok fazla istedi...ok fazla. yle ki ...neredeyse koarak geldi. Ama tam kavuacakken durdu, geri ekildi. Biliyorum sen de istiyorsun, ama bu iler yle kolay deil. Basit dersen basit, ama kolay deil. Bana acmasz derler, yalan. Kural ak, atee den yanar. Hem atei isteyip hem yanmamak olmaz. Benim iin yakmak, sizin iiniz yanmak. Haa, bazs kolay yanar bazs zor, o baka. ...te bu kz beni ok istedi. yle ok istedi ki dnp baktm gelene. Boyundan byk ilere kalkm rp bacakl bir kz ocuu, inat m inat, kstah m kstah, atp tutuyor. Erkek gibi de giyinmi. Sanrsn tm dnyaya sava am. Bunun iin domu, tm dmanlar yenecek, herkesi kurtaracakm. Sz dinlemez aptaln teki. yle hzl kotu ki bana doru, daha yirminci yazn grmeden gz gze geldik. Ancak o an, o gne kadar dnemedii gibi dnd: Tanrm dedi benden bunu yapmam istiyor olamazsn, ve geri ekildi. Hah, dedim aklland. Ama, tabii bu akllanma uzun srmedi. Duramad, ok gemeden dnd geldi gene. O rp bacaklaryla, kendisi yrd iime doru. Korkmad dersem yalan olur. Korkmasna korktu, ama gene de yrd. Sarnca evresini Korkma dedim, anlat bakalm, neden geldin?

Jan Darkn atei istemesi benim anlatacam Jan Dark hikyesinin ana temas olmutu. Oyunumda hikyeyi anlatacak kii olarak dnlen atein hikyeye kar yle bir tavr vard: Jann yaptklarn, idealist halini kmser. Onu hayalci bulup alay eder. Onu gereklere davet eder. Jann derdinin kendini istemek olduunu syler. Bu da yle Jan Darkn yapt gibi gzel laflar ve hayallerle sslenecek ok karmak bir ey deildir. Ate Jana kar ne acmasz ne de merhametlidir. Yanmak isteyeni yakarm, der. in doasnn bu olduunu, Jann doasnn bu olduunu syler. Bu Jan Darkn kendini kuru ekliyle aktan elien bir tavr olduundan, oyun iinde

Well then, who are you?" she sternly spoke/To the one beneath the smoke/"Why, I'm, I'm fire," he replied/"And I love your solitude, how I love your sense of pride" "Well then fire, make your body cold/I'm gonna give you mine to hold"/Saying this she climbed inside/To be his one, to be his only bride It was deep into his fiery heart/He took the dust of Joan of Arc/And high above all these assembled wedding guests/He hung the ashes of her very lovely wedding dress It was deep into his fiery heart/That he took the dust of all precious Joan of Arc/Then she clearly understood/If if he was fire, oh she must be wood I saw her wince, I saw her cry/I saw the glory in her eye/Myself I long, I long for love and light/ But must it come so cruel, and must it must it be so very bright?

29

ate hem kendi olarak hem de Jan Dark olarak konutuunda aradaki elikinin aa kabileceini hissettim. Tez semineri sunuum srasnda bende oluan bu ilk fikirleri anlattmda u tartmalar oldu. Herkes genel olarak ate fikrine scak bakyordu. etin Hoca ate fikrini onaylamakla beraber sadece ateten anlatmann ok masals bir atmosfer yaratabileceini, te yandan sadece Jan Darkn azndan anlatmann da baka trl tehlikeleri olduunu belirtti. Bir kahraman olan Jan Darktan anlatmak oyuncunun onun iinde kalma isteine kaplp anlatmasna engel olabilirdi. Bernard Shawun Ermi Jeanne oyununda yazarn Jan Darkn arkasna saklanarak seyirciye yorum ve muhakeme imkn brakmadndan sz edildi. 58 Oysa hikye anlatcs Benjaminin dedii gibi gz nne sunan ise Jan Dark arkasna saklanlan deil gz nne sunulan ey olmalyd. O, geminin temel direi olmal, herkese eit mesafede kalmal, anlatc hikyesini onun etrafnda dolap baka alardan bakarak, ona yaklap uzaklaarak anlatmalyd. nemli olan Jan Darkn yaad sreci anlatmakt. Bunu anlatc, bazen Jan Darkn, bazen atein, bazen de mahkemenin arkasna geerek hikyeyi onlarn azndan aktararak yapabilirdi. Sre ise uydu: Jan Dark atei istiyor. Mahkemeye atein kendi zerindeki etkisini anlatmaya alyor. Fakat mahkeme onu dinlemek istemiyor, ona kendi hikyelerini anlattrmak istiyorlar. Jan Dark mahkeme ile atein arasnda kalmtr. Mahkeme Jann bu halinden honutsuzdur, onu kendi taraflarna ekip ateten kurtarmak isterler. Olmazsa, onu atee atp kurtulacaklardr. Ate ise saf bir istekle hareket etmektedir, basite Jan Dark yakmay ister. Onlara deil bana anlat der. Anlatc hibirinin arkasna saklanmadan, ate ve mahkeme arasnda gidip gelerek, bazen de Jan Dark olarak sreci gz nne sunabilirdi. Bylece seyircinin karsna bir cevaptan te u soru karlabilirdi: Jan ate mi kurtaracak yoksa mahkeme mi? Burada seyirciler ister istemez mahkeme yerine konacakt. Jan Dark derdini mahkemeye anlatmaya alt gibi imdi de seyircilere anlatabilirdi. Seyirci

58

Shaw.

30

sonunda unu hissetmeliydi: Jan atein elinden alabilirdik, ama kardk, ate bizden nce davranp alverdi.*

Sz geen tez semineri sunuu tez hocas etin Sarkartal ve dier rencilerin katlmyla 5 Ocak 2009 tarihinde yaplmtr.
*

31

3. ALIMA SREC
3.1. Metnin Oluma Sreci Metni oluturmak zere Jan Dark zerine yazlm bir dramatik metni seip hikye anlatm biimine uydurmak yerine, kendim bir metin yazmaya ve iinde dramatik metinler yerine sadece Jan Darkn mahkeme kaytlarndan alntlar yapmaya karar verdim. Metni yazarken bir yandan da tm bu konuulanlara uygun olacak bir anlatc tavr kurmaya alacaktm. lk aamada, elimde kendi yazdm atein szleri ve iinden kendi iime yarayacaklar semem gereken uzun bir mahkeme kayd vard. Peki metin nasl balamalyd? Atein szleriyle mi, anlatcnn giriiyle mi? Bunun zerine dnrken ilgimi eken ey, evremdeki insanlarla Jan Dark zerine konumaya altmda ki bu ksmen tez semineri srasnda da olmutu bana ilk olarak Jan Dark hakknda bir aklama yapmaya ya da var olan aklamalar saymaya balamalaryd: Sesler duymak izofreni belirtisi tabii. ok ilgin biri. Bazlar ocuklukta kt eyler yaad iin byle olduunu sylyorlar. Kimileri bir generale ak olduunu sylyor. Bu aklamalar arasnda kafama yatanlar semeye baladm grnce ilk i olarak bu aklamalarla yzlemem ve seyirciyi de yzletirmem gerektiini dnmeye baladm. Metnin en banda ilk i aklamalarn stnden geip onlardan kurtularak, hikyeyi anlatmaya/dinlemeye balamaya hazr hale gelebilirdik. Benjaminin uyarsn unutmamak gerekiyordu: Aklama yapmadan anlatmak hikyecilik sanatnn yars ediyordu. Metnin en bana ntr grnen, sadece bilgi veren bir aklama geldi: Jan Dark kimdir? Bu metnin ilk cmlesi olacakt. Ardndan bildiimiz dier aklamalar birbiri ardna sralanmaya balad. Anlatc bunlar tek tek sayacak, sonra her birine kendine gre bir tepki verecekti. Nasl bir tepki vereceini henz bilmiyordum. Bu aamada, anlatc tavr kurmann grndnden ok daha zor bir ey olduu ortaya kt. Bir eyler aryordum, ama aslnda aradm eyi nasl bulacam bilmiyor gibiydim. Anlatcnn sesini duymaya altm. Atein tavrna benzer bir anlatc konumaya balad. Bu anlatc hemen her eyle alay eden, lafn saknmayan, tepkilerini aka gsteren, szde halktan biriydi. Fakat o kadar genel kalmt ki, szde elenceli olan bir halk adam kliesi olmaktan teye gidemiyordu. Stanislavski
32

genelleme sanatn dmandr der. 59 Bu t tamamyla aklmdan kmt. Szde herkese hitap edebilsin diye en genel olan arayp duruyordum. O derece ki anlatcnn cinsiyetini bile dnmek istemiyordum. Anlatc kurarken dlen en genel hatalardan birine dmtm, szde bizden birini aryordum. Metin hakknda etin Hoca ile grtmde kuracam anlatc tavrnn bana yakn bir yerden olmas gerektiinden sz etti. Bu ben insan olarak hayatta derdimi nasl anlatyorsam ona yakn bir yerde olmalyd, nk elimde olan, imdi burada olan buydu. Bundan uzaklamak hata olurdu. Ayrca metnimde imdi Jan Darkn hikyesini anlatacaz eklinde geen anlatcnn szleriyle ilgili olarak, Neden biz diyorsun? Ben de, sahiplen anlattn eyi diyerek uyard. Ben Ama ya benim asl anlatcm byle deilse? diye itiraz ettiimde nasl olmak istediimden deil, imdi burada nasl olduumdan yola kmam gerektiinden sz etti. Yoksa oynayamazsn diye de uyard. Bana, belki de bu andan sonra metni sahne zerinde prova alarak kurmamn daha iyi olacan syledi. Ne dediini anlamak iin yazdm metni yksek sesle okumaya koyuldum. Ancak o zaman, metindeki anlatcnn ok genel bir klie olduunu, aslnda hibir dinleyiciye ilgin gelmeyeceini, ve hi istemediim halde bir erkek sesi olduunun farkna vardm. lk hatay atlatmtm, ama bundan sonra anlatcy kurma konusunda byk bir korku duymaya balamtm. Bana mit veren ey ayn metnin iinde bazen kendi anlatcma yakn bir ses de duymaya balamam olmutu. Anlatcya kafay takmay brakp tekrar armlarma geri dndm. Oyun gene anlatcnn aklamalar sayp bunlara tepki vermesiyle balyordu. Verecei tepkiyi bilemediimden her aklamann sonuna parantez iinde bir tepki yazdm. Aslnda bu daha ok oyuncum iin bir nottu. Aklamalarn ardndan ate konuuyor, onun ardndan da Jan Darkn kim olduunu, duyduu sesleri, sesleri duymaya baladktan sonra nasl Fransaya geldiini anlatt mahkemenin ilk durumalarna ait kaytlardan alntlanm uzun bir tirat geliyordu. Tiradn arkasna, Jan Dark ve ona ilk inanan kii olan, onu kraln yanna yollayan kumandan Robert de Baudricourtun nasl tantklarn anlatan tamamen hayali bir diyalog yerleti. Bu diyalog Jan Darkn

59

Sonia Moore, The Stanislavski System, New York: Penguin Books, 1984, s. 23 Aktaran Richards, s. 33.

33

duyduu seslere olan sarslmaz inanc ve eylemlerindeki kararlln etrafndakileri nasl etkilediini anlatmak iin yazlmt. Jan Dark neler olduunu mahkemede yle anlatr:
Ses bana Fransaya git! dedi. Daha fazla kalamazdm. Bana Git, Orleans kenti nndeki kuatmay kaldr. Git! dedi ve ekledi Robert de Baudricourta. Vaucouleursn kumandan: O sana elik edecek refakatileri verecek. Sese ata binmek ve savamak hakknda hibir ey bilmeyen zavall bir kz olduum karln verdim. Amcama gidip bir sre onun yannda kalmak istediimi syledim. Orada sekiz gn kaldm. Ona Vaucouleurse gitmem gerek dedim. Beni oraya gtrd. Oraya vardmda, daha nce hi grmediim halde Robert de Baudricourtu tandm. Kim olduunu onu tanmam salayan sesler sayesinde bildim. Roberte Fransaya gitmek zorundaym! dedim. Robert iki kez beni grmeyi reddetti, ve kovdu. nc seferinde, beni kabul etti ve bana adamlar verip krala yollad; ses bana byle olacan sylemiti.60

Bu diyalog bence ok nemliydi, sadece Robert de Baudricourtun Jan Darka ilk inanan kii olmasndan dolay deil, ayn zamanda Jan Darkn erkek giysilerini ilk kez kumandann yannda giymi olmas nedeniyle. Jan ve Robertin arasnda ksa cmlelerden oluan basit bir diyalog olutu. Anlatc ise bir yandan onlar oynarken, bir yandan da Jan ve Robertin yapt basit eylemleri aklayan parantez ilerini okuyacakt. Bu metnin bir oyuncu olarak en ok sevdiim ksm olmutu. Bu diyalogun ardna, bende Jan Darkla ilgili gl armlar yaratan Turgut Uyarn Terziler Geldiler adl iirindeki terzilerin arksndan alntlar yerleti. Alntlar halkn daha nce sevgi, sayg ve hayranlkla izledii ama imdi lm olan kara bir attan sz eder.61 Daha sonra iirin arasna anlatc ve atein Jan Darkn Robert de Baudricourtun yanndan ayrldktan sonra engizisyon mahkemesinin karsna kana kadar neler yaptn anlatan szleri girdi. Elimdeki metinle prova almaya baladm. Provaya ok korktuum anlatcnn bulunduu metnin bandan balamak yerine, Jan Darkn tiradndan ve iir ksmndan balamay tercih ettim. Jan Dark bir karakter gibi yorumlamaya baladm.
60 61

The Trials of Jeanne dArc. Yazar tarafndan evrilmitir. Turgut Uyar, Terziler Geldiler, Byk Saat: Btn iirleri iinde, 9. Basm, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2010, ss. 223-227.

34

Mahkemenin karsndadr. Mahkeme neye benzemektedir? Jan Dark neden mahkemeye bunlar sylemektedir? Onlardan aslnda ne istemektedir? Duyduu sesleri ve bana gelenleri paylamak m istemektedir? Neden paylamak istesin ki? Szlerine verdikleri tepkiyle karsnda bulunanlarn gcn m snamaya almaktadr? Onlarn sevgi ve saygsn m kazanmaya alyor? Yoksa kendi gcn m gsteriyor? Btn bunlar zerine dnmek iin, oyunda alntlanmasa bile benim hepsini okumu olduum mahkeme kaytlar vard. lk izlenimim Jan Darkn sarslmaz bir kendine gven ve inan iinde olduuydu. Hibir ekilde karsndakileri kendinden daha stn ya da daha akll saymyordu. Yaptklar ve sylediklerinin doruluundan emin grnyordu. Normal bir insann olamayaca derecede tereddtszd. Karsndakilerin onu yarglayabilecek kiiler olmadna inanyor, bildii ve istedii gibi konuuyordu. Cevap vermek istemedii sorulara cevap vermiyordu, onun dnda drst davranyor ve her eyi anlatyordu. Mahkemenin szleri onun sylemeye ya da sylememeye karar verdii hibir eyi deitiremiyordu. Fakat Jan Darkn nasl oynanaca anlatcnn nasl biri olduuna bal olacakt. nk oynayacak olan ben deildim, oydu. te yandan atei de bulmaya alyordum. Ate benim gzmde olaanst bir yaratkt. Onu bir ate tanrs gibi dndm. Fakat nasl bir bedeni vard? Atein fiziini dnmeye baladmda, kollarmla havada salnmaya baladm, bir delikanl gibi koltuklarm kaldrp kabararak kendimi daha iri gstermeye altm grdm. Bir yandan da byle uzun bir iirin bir oyunun iinde nasl olup da seyircileri skmadan sylenebileceini dnmeye balamtm. iiri yksek sesle okumaya baladm. Baa dnerek tekrar tekrar okuyordum. Bazen sadece iir ksmn prova ediyor, ya da provaya balamadan nce iiri birka kez okuyordum. iirin iinde geen srecin Jan Darkn hikyesiyle olan balantsn anlamaya balamtm. iir imdi lm olan simgesel bir kara atn gemiteki grkemli halini ve halkn zerindeki derin etkisini, derin bir heyecan ve byk bir vgyle anlatr. Bu, bir yandan da geride kalanlarn sefaletini iaret eder. Benim setiim blm Ey artk lm olan at! dediler- dizesiyle balar ve sanki geleneksel bir hikye anlatsndan alnm bir blmm gibi bize kara at anlatr. Kendi topraklarma ait olmayan Jan Darkn hikyesini anlatmaya alrken, kendi anadilimde yazlm benim memleketimden km, stelik bir iir olan byle bir metin zerine almann bana ok yarar olmaya balamt. Jan Darkn hikyesi bu iirle beraber bana yaklamaya balamt. O
35

olaanst kara atn hikyesi olaanst kahraman Jan Dark ile kesiiyordu. Btn anlatnn bu iirle beraber doruk noktasna kacan dnmeye balamtm. iirin ortalarna gelindiinde u dizeyle karlarz: imdi dar dnya / lmn byk hz kesildi. Bu dize provalar srasnda, bana Jan Darkn yaad sre iinde nemli bir dnm artrd. Jan Dark esir der, mahkeme edilir ve yaklr. iir o dizeden sonra gene vglerle devam eder, ama artk kuvvetli bir hzn ve hayal krkl hkim olmaya balar. te yandan, iirde de geen lm temas, metnimde sk sk ad geen bir ey haline gelmeye balamt. Benjamin hikye anlatcsnn yetkisini lmn kalcl ve fani insann geiciliinden aldn syler: insannbtn yaam ki hikyelerin malzemesi budur ancak lm annda aktarlabilir bir biim kazanr. lm hikye anlatcsnn anlatabilecei her eyin teminatdr. Hikyeci, yetkisini lmden almtr.62 Benzer ekilde Jean Genet ieklerin Meryem Anas romannn banda ba kahraman Divine iin yle der: Divine ld, ld ve gmldld ve gmld. Divine ldne gre, ozan onu dile getirebilir, onun efsanesini, sagasn, yksn anlatabilir. Zarif hareketlerle Divine Sagas eliinde dans edilebilir; bu saga, mimiklerle anlatlabilir.
63

Metnimde anlatc, aklamalar saydktan sonra ok

skldn syleyip aklamalar bir kenara atar ve Benjamin ve Genetye ithafen lmden sz eder: Jan Dark ld, biz skldk. Jan Dark ldne ve biz yeterince skldmza gre artk size Jan Darkn hikyesini anlatabilirim. Benjamin hikye anlatmnn dinleyicilerde bir can sknts olumadan ortaya kamayacan da belirtmiti.64 Aslnda aklamalarla balayp sonra lm ve can sknts ile devam eden bu ilk blm anlatcnn genel olarak hikye anlatmna dair fikirlerini yanstyordu. Sonunda anlatc aklamalarn banda sorduu Jan Dark kimdir? sorusunu tekrar sorar. Bu kez cevab Jan Darkn lmyle ilikilendirir: Jan Dark on dokuz yanda bir kaza balanp yaklarak ldrlen bir gen kzdr" der ve yleyse onu yakan sormak gerek diyerek atein ortaya kt ikinci blme geer. Bu ilk blm hikye anlatm ve seyirciyle yzleilen bir blmdr diyebiliriz.
62 63

Benjamin, ss. 86-87. Jean Genet, ieklerin Meryem Anas, Yaar Avun (ev.), 1. Basm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000, s. 24. 64 Benjamin, s. 84.

36

Provalar srasnda hikye anlatmnda sk sk rastlanan cansz nesnelere can verilmesi durumuna ilgi duymaya baladm. Nesneler canlannca insanlar ve nesneler arasnda bir ikili hikye durumu balyordu. nsanlar ve nesnelerin, her biri kendine ait olan iki farkl hikyeyi e zamanl olarak yaamalar, bana bir yandan lm ve geicilik duygularn hatrlatyor - nk o ta duvar hep oradadr bir yandan da nesnelerin nemsiz dnyas insanlarn dnyasnda geen ar, nemli olaylarn da aslnda o kadar nemli olmadn hatrlatp hafifletiyordu. Ayrca nesneler olaylarn tanklar olarak alyorlard. Bu dnceyle, cansz nesnelerin tanklnn da konu edildii bir engizisyon mahkemesi tasviri Jan Darkn tiradnn nne yerleti. Robert ve Jann diyalogunun getii nc blmn iine de bir kap karakteri girdi. Aklamalarla balayp lm, ate, Jan Dark, Robert ve Jann diyalogu ve ardndan iirle devam eden metin imdilik burada bitiyordu. lk drt blm srasyla yleydi: Epizod 1 - Jan Dark kimdir? (Aklamalar) Epizod 2 - Beni ok fazla istedi. (Ate ve Jan Darkn tirad) Epizod 3 - Gitmek zorundaydm! (Jan ve Robertin diyalou) Epizod 4 - Ey artk lm olan at! dediler - (iir) Bu ilk drt blmn ardna mahkemenin sorular ve Jan Darkn verdii cevaplardan oluan bir mahkeme blmnn, ardndan da bir final blmnn gelmesini planladm. Mahkemeden alntlayacam blmler yava yava kafamda olumaya balasa da, finalin provalar iyice ilerlemeden, oyunun ana fikri ortaya kmadan yazlamayacana kanaat getirmitim. Metni son haliyle prova ediyordum, ama kesin bir anlatc tavr bir trl belirmiyordu. eitli eyler denedim, ama tam oturtmadan bu haliyle etin Hocaya gstermeye karar verdim. Sahne zerinde denediim eylerden biri oyunun en bandaki Jan Dark kimdir? sorusunu eskiye dair unutulmu bir eyleri hatrlamaya alyor gibi oynamakt. etin Hocann karsnda oynadmda metni genel olarak onaylamakla beraber kesin bir anlatc tavr olmadan hikyenin dinlenemediini ve metnin paralarnn birbirinden kopuk kaldn syledi. Anlatc tavr kuramaymdaki zorluu amak zere bana ikinci bir katman eklemeyi nerdi. Belki de ilgin bir anlatc tavr kurmaya altmdan oynayamyordum. Bu
37

ilgin anlatcy imdi burada bizimle muhatap olan baka bir anlatcnn grm olabilecei zerine almam nerdi. Bu ikinci anlatc bize Jan Darkn hikyesini anlatmamakta, hikyeyi birinciden dinlemi, onun anlatn hatrlayp bize anlatmaktadr. Bu dinleyiciye de daha yakn bir pozisyon olacak ve dinlemesini kolaylatracakt. Ayrca benim atei oynaymdan atei gen bir delikanl olarak grmt. Kzn bir delikanly oynayn izlemenin ilgin olabileceini syledi. Bylece ate gen bir delikanl olarak tescillendi. etin Hoca bana anlatcy bulmam iin bir yrme almas da yaptrd. Bu alma oyuncu sade bir ekilde hi durmadan yrrken ynetmenin ona baz bedensel komutlar vermesine dayanr. Oyuncuya herhangi bir aklama yaplmaz. Bana u komutlar verdiini hatrlyorum: in souk, dars scak. Bandan yukar doru ekiliyorsun, ama sen yere daha salam basmay iste. O zaman bunun bir hikye anlatcnn genel haliyle ilgili olabileceini dnmtm. Kendisi bir d dnyasyla balant iindedir, bu dnya onu kendine eker (isel balant). Ama te yandan hikyeyi anlatmak iin burada bizimle kalmas gerekir (dsal balant), yleyse burada kalmaya abalamaldr. Bu noktadan sonra metin bu ikili anlatc fikri zerinden dnmeye ve yerine oturmaya balad. Bu iki anlatcnn tavrlar ise sahne zerinde belirmeye balayacakt.

3.2. almann Geliimi ve Metnin Dnm Peter Brook byk geleneksel Hint hikyesi Mahabharatadan esinlenerek sahneledii oyununda, hikyeyi imdi burada kendi seyircisine nasl anlatacan bulmaya alrken neler dndn yle anlatyor: Mahabharatann kendi seyircimize hem ok yakn hem de belli bir mesafede olmasn istedik. Yukardan deil aadan seslenmek zorundaydk. Yani ok doal bir temas dzeyinden balamalydk.65 Bu amala, ilk provalara birer karakter olarak deil de seyirciyle konuan insanlar olarak 66 ele aldklar Ganea ve hikye anlatcs Vyasa ile baladklarndan sz ediyor. Fakat daha sonra bu fikirlerinden vazgeerler ve Vyasay seyirciye hitap ederek bir ocuun sorularna cevap veren biri olarak izmeye karar
65 66

Peter Brook ile Sylei, s. 28. Peter Brook ile Sylei, s. 28.

38

verirler: yk anlatc Vyasa, masal bir delikanlya anlatrken, bir yazc hepsini kaydeder. Balangtan itibaren, birok perspektif, birok bak as salayan bu Brechtyen teknikleri kullandk.
67

Bu seim temel olarak hikyeyi seyirciye

anlatabilmek iin seilen bir stratejidir. Brook yle anlatyor:

ocuk Mahabharatann iindekini almak ve bize vermek iin oradadr. Birisine anlatlan bir ykdr bu. Sanskrit Mahabharatasnda ykgen bir krala anlatlr. Btn Mahabharata, kendini yaama hazrlayan gen bir adam uruna anlatlr. Belli bir tiyatro trnde, bu gen bir kral olurdu. Ama gen bir kralla balarsanz, her ey o kadar uzak kalr ki ne onunla zdeleir, ne de ykden etkilenirsiniz. Ama bir ocuk bize dolaysz bir biimde dokunur. Ve bu ocuun rolnn yky dinlemek olduu aktr. yky dinlediini, sorular sorduunu hissedersiniz. Hepimizin iindeki ocuun baka bir an bu efsanevi maceralarndan alaca bir ders olduunu hissedersiniz.68

Benim oyunumda anlatclar ikilemek anlatlan hikyenin aktarmna ne katabilirdi? Tek kiilik bir oyun olduundan anlatcnn, Brookun yapt gibi dorudan seyirciyle konumaktan vazgeip dramatik bir alana ekilmesi ok olas deildi. Seyirci btnyle yalnz kalabilirdi. Sonradan ortaya kan ikinci anlatc seyirciyle dorudan iliki kurmay srdrd. Birinci anlatc ikinci tarafndan oynandnda o da gemiteki bir durumun iinde de olsa seyirciye dnerek oynuyordu. lk bata neden iki anlatcya gerek olduunu anlamamtm, ama bunu deneyince hem oyuncu hem de seyirci asndan ie yaramaya baladn grdm. kinci anlatc ilk szlerini yle syledi: Gen bir kz. Sokan ortas. Bir ka kii toplanm etrafna. Bize Jan Darkn hikyesini anlatacakm. Neden? Anlamadm o zaman. Ama gene de oturup dinledim. Geri imdi biraz anlyorum ya. Bunun ardndan iir blmnde belirdi, birinci anlatcnn iiri syleyiini blp onun iiri nasl sylemekte olduu hakknda kendi izlenimlerini aktarmaya balad. Onu bir yandan oynuyor bir yandan da anlatyordu. Anlatrken niye byle olduunu anlamaya alyordu. Bu yolla iki anlatcnn benim iin fark belirmeye balad. Gen ve cokulu bir kzn sokakta Jan Dark anlatn dinlemi ve imdi bize anlatmakta olan ondan daha ok yaam, daha tecrbeli gen bir
67 68

Peter Brook ile Sylei, s. 18. Peter Brook ile Sylei, s. 29.

39

kadn. Kz ve kadn iki ayr kii olduklar gibi ayn kiinin iki farkl hali olarak da yorumlanabilirdi. Kadn on yl nceki kendi deneyimini bakasym gibi anlatyor olabilirdi. Ya da on yldr iinde tuttuu hi gerekletirememi olduu ve u anda da ancak byle gerekleen bir halini. Ya da o zamanlar gerekleebileceini dnd ama gereklememi olan bir deneyimi. Sonu olarak, btn bu ikilikler Jan Darkn hikyesine dair bir elikiyi iinde barndryordu. Hamlet gibi syleyelim: Yanmak ya da yanmamak. Oyundaki anlatc tavr, kz ve kadn arasndaki eliki zerinden kurulur. Her ey katman katman ylmtr. Kadn kz anlatr ve oynar, kzn zerinden Jan Dark, atei, Roberti, Robertin kapsn ve mahkemeyi de oynar. Kendinden anlatamayaca pek ok eyi kz ve dier karakterler araclyla anlatabilir. Oynad ve anlatt her ey hakknda yorum yapabilir. Bu illa bir sz olmak zorunda deildir; bir glmseme, bir nida, bir bak da olabilir. Onunla birlikte seyirciler de hikye hakknda muhakeme yapmak iin ak kap bulurlar. Kadn kz hakknda bir eyleri merak edip sorduka, anlamaya altka, onunla beraber seyirci de ayn sreci yaayabilir. Brookun Mahabharatay dinleyen ocuu kullannda olduu gibi, seyirci kadnla zdeleir demek istemiyorum. Bu daha ok bir sohbet gibidir. Anlatc kadn bir monolog iinde olsa da seyirciyle sohbet ediyor gibidir. Hikyedeki kz onunla seyirci arasnda tam ortada bir yere konmu gibidir. Anlatc hikyeyi sahiplenmemitir, anlatmaktadr. Ayrca seyirci hikyeyi kzn tuhaf, cokulu hallerinden dinlemektense nk kz Jan Dark belli ki sahiplenmek istemektedir anlatcnn daha soukkanl, kendilerine daha yakn tavrndan daha rahat dinleyebilir. Kz her durumda Jan Darka ve hikyesine mesafe ve benzerlik asndan anlatcdan daha yakndr. Jan Dark gibi davranmak istemektedir. Anlatc ise Jan Darka ancak kzn ardndan bakmakta olduundan hikyeyle arasndaki mesafe daha fazladr. Anlatc ve kzdan oluan bu katmanl yap, ortaya kard elikiyle beraber seyircilere Jan Dark hakknda dnme ve yorum yapma frsat tanr. Ayrca, iki anlatc da imdi buraya ait olduklarndan, Jan Darkn hikyesi seyirciye Brookun Mahabharatay kendi Batl seyircisine yaklatrd gibi yaklamaya balar. Kz hikyeyi ateten dinlediini iddia etmektedir. Bu onun azndan duyulmak yerine onu dinlemi ikinci bir anlatcdan aktarldnda seyirci iin daha

40

kolay kabul edilebilen, hatta sevimli bir ey haline gelir. Seyirci kendini tuhaf bir kzn karsnda gvende hissedemeyebilecekken anlatcnn karsnda gvende hissedebilir. Bylece bu ikili yap iinde anlatcnn szleri metnin iine yerlemeye balad. Onun varlyla beraber daha nce kopuk grnen yerler anlaml bir ekilde btnleiyordu. Atee ve Jan Darka giri klar, Robertle olan diyalog, sonra iire gei birbirine anlaml bir ekilde balanmaya balad. Metin geliirken sahne almas da gelimeye balad. Prova alrken birden iiri bir ezgiyle ark olarak sylemeyi istedim. Tpk iirdeki gibi, artk lm olan ata yaklm bir at gibi. Ezgiyi bulmaya altm. Bunu oturduum yerde deil, ayakta deniyordum. Ezgiyi bir eylem zerinden, bir bozkrda uzaklarda koan bir ata seslendiimi dnerek oluturmaya baladm. Zaten ilk dize Ey artk lm olan at idi. Bu bir ar gibiydi, kendinden gitgide uzaklaan bir eyi geri aryormu gibi. Sonra yalnzca hemen hemen her blmn banda olan bu ilk dizenin bir ezgiyle, geri kalannn ise iir olarak sylenmesine karar verdim. ark ve iir sylendike at yakna doru gelmeye balar, coku dorua kar, sevinle haykrrlard ve byk sesler iinde sen geerdin dizelerinin arasna kinemeden esinlenen cokulu bir bar girer. Sonra cokunun imdi dar dnya dizesiyle beraber dyle at tekrar uzaklar, gzden yiter. ar devam etmektedir, ama artk atn geri dnmeyecei biliniyordur. te yandan Jan Dark ve atei aramaya devam ediyordum. etin Hoca metnin bandaki Jan Dark kimdir? diye balayan ntr aklamann artc bir giri gibi kz tarafndan sylenebileceini, asl anlatcnn ondan sonra ortaya kabileceini syledi. Bu bir srpriz olacakt. Ben ise en bata hikyeye aklamalarla girme fikrinden biraz uzaklamtm. En baa belki de baka bir ey gelmeliydi, hikye anlatmna daha yakn bir ey, belki de fiziksel bir eylem. O srada grdm bir ryay hatrladm ve Jan Darkn hikyesi ile ilikili buldum. Aln bir rya anlatarak olabileceini dnmeye baladm. Metnin ilk szleri Bir rya grdm olabilirdi. lk balarda setiim rya metinde yoktu, parantez iinde ryasn anlatr diye gemekteydi. Bu oyunu oynayacak her oyuncunun kendine ait bir ryasn, ya da dinledii bir ryay, ya da ok grmek istedii bir ryay hayal ederek anlatabileceini dndm. Ayn oyuncu farkl performanslarda farkl ryalar da anlatabilirdi. Bu beni rahatlatm ve houma gitmiti.
41

Ryadan nce ise ok ksa bir sre anlatcy grecektik. Kzn ezgisini sanki hatrlamaya alr gibi kendi kendine mrldanacak, sonra seyircilere dnp Jan Dark kimdir? diye soracakt. Ardndan sahneye kp yere yatp kz olarak uyanacak, bize ryay anlatmaya balayacakt. Bunu ayn zamanda oyuncunun anlatcya gei an olarak da tasarladm. Kap aldnda oyuncu sahne kenarnda oturuyor olacak, seyircileri karlayacak, ezgiyi/hikyeyi hatrlamaya alma eylemiyle birlikte bir tavr doacak, bylece oyuncu anlatc karaktere dnecek oyun balayacakt. Bu benim iin, Alfredsin szn ettii oyuncunun sahnede dnmne seyirci tarafndan tank olunmas deneyimini yaratmak iin bir denemeydi. Ama modern bir insann kendisi olmasnn ne kadar zor olduunu unutmutum. alma srerken, ama henz rya eklenmemi haliyle oyunun aklamalar ve engizisyon mahkemesinin tarifi blmlerini okulda ynetmenlik okuyan bir arkadaa sahnede gsterme olanan buldum. Nedense atei gstermeye utanp o blm atlamtm. Bana kalsa atei henz bulamadmdand, ama belki de sama ve abartl bulacandan korkmutum. Bana ilk syledii, byle ksa aklamalara alk olduu ve sevdiiydi. Hepsini daha nce duymu olsa da ilgiyle dinlemiti. Oysa ben aklamalar ksmnn hep ok skc olacandan phe ediyordum. Bu beni rahatlatt, seyirciye yakn bir yerde olduumu hissettim. te yandan, bana anlatc ve kz arasndaki fark gremediini, bu ikisini bir ekilde ayrmam gerektiini syledi. Ne bileyim mesela oturunca kadn, kalknca kz olabilir. Ya da bir apka takp karabilir. Kz srprizler yapm olabilir. Anlatc bu srprizleri bize anlatabilir. yle yle yapt diye dedi. Szn ettii ayrm oluturmak en ok zorlandm eylerden biriydi; iki anlatcy birbirinden ayramyordum. nk, sanrm henz ikisi de bendim. ki anlatcy farkllatrmay denemeye baladm. Kz yava yava olumaya balad. nce huysuz, seyirciye dik dik bakan bir kz ortaya kt. Sanki topluma kskn gibiydi. Sonra kz daha flrtz ve cokulu bir havaya brnd. zellikle aklamalar ksmnda sklyor, anlatt eyden holand zamanlarda abucak heyecanlanyordu. Byk laflar etmeyi seviyordu. Genlerin halleri iin kullanlan bir sz olarak dnrsek k bir hal iindeydi. Akl bir kar havadayd. Elbette Jan Darkn hallerinden, szlerinden holanyordu. Ciddi eyleri hafife alr bir hali vard. Bunlar

42

ok dinledik der gibiydi. Bu kz daha sonra, btn bunlarla beraber biraz daha utanga, ama ayn zamanda anlattka bu utangalndan syrlan bir kz haline gelecekti. Asl anlatc olan kadn ise net olarak belirmemiti. 24 ubat 2010 - etin Hocayla buluup almay gsterme zaman gelmiti. Oyunumu ne anlatacam hakknda hibir fikri olmayan snftan baka bir oyuncu arkadam ile beraber izlediler. Buna seyirciyle ilk gerek karlamam diyebilirim. Duvarlara hitap ederek altm tek kiilik oyunumu anlatc da olsam, kz da olsam, ate de olsam, Jan Dark da olsam imdi burada karmda duran iki kiinin gzlerinin iine bakarak oynuyordum. Onlarn btn tepkilerini takip edebiliyordum. Seyircinin varl oyunumu bozmak yerine canlandrmt. Anlatma isteim artm, anlattm ey hakkndaki hayal gcm zenginlemeye balamt. Robertin kapsnn nnde Jan Darkn oturduu yeri daha net gryor, Jan Darkn uzun etekliklerinden sz ederken kendi paalarm gsteriyor, stmde uzun bir etein olduunu hissedebiliyordum. Kimi yerlerde seyirciyi yitirdiimi grdm, bunlar benim metin hakknda acaba skc m oldu, ok mu uzun, acaba baka trl m olmal, utanyorum, sanrm u an bunu oynayamayacam, atlasam m, ksa m kessem diye dnp tereddt ettiim yerlerdi. Bu seyirci karsna knca m byle olmutu, yoksa prova alrken de mi byleydi bilemiyorum. Bu kendi metnini yazp ynetmenin zorluklarndan biri olabilirdi. Sahne zerinde en kt kararn kararszlktan daha iyi olduunu unutmutum. Bir nceki gsteriimde etin Hoca belki de kendi metnime bal kalmaya altmdan, henz oynamaya geemediimi sylemiti. O srada oyunu deil metni duyduumdan, metne sadk kalmaya altmdan sz etmiti. Bu durum uzun sre bir kbus gibi beni takip edecekti. Thomas Richards oyuncunun almann banda kendini aka brakamay sorununu yle aklyor:
ok sklkla grdm eylerden biri almamza gelenlerin bir eit tutukluk iinde olmalar; bir sanat olarak yaratc glerinin bloke edilmi durumda olmas aslnda yakalandklar ey asla bitmeyen bir z eletiri ve yarglama. Birinin basit bir grevi vardr mesela, bir metinden bir oyun paras ya da oyun nerisi oluturmak. Ve o kiiyle fikirleri hakknda konutuumda bir fikrin olumaya baladn ve sonra aniden, daha

43

dnce bitmeden, yle sylediini gryorum: Hayr, bu yanl, ie yaramaz. Bu durum sanki o kiinin hi cesareti yokmu gibidir. Dnceye son verin. Bu ok nemli, nk her zaman dndmz eyle ilgili bir yanl bulabiliriz. Yaratc sreteki ilk mcadelelerden biri, aslnda, birinin hayal gcnn umaya alan bir tavuktan daha zgr olmasna izin vermektir. alma kii gerekten bu mekanizmadan kar ve yle derse ok elenceli bir hale gelir: Eletireceim, ama daha sonra eletireceim. tkilerimi daha sonra eletireceim. Eer kii byle bir keif yaparsa, ok yaratc bir dar tama meydana gelir, ve artc ekilde, zgn neriler belirmeye balayabilir.69

Bu sorun daha ok prova aldka ve daha ok seyirci karsna ktka azalmaya balad, ama beni tam olarak terk etmesi uzun zaman ald. Bu arada prova aldka, metnin iinde yazarken dnmediim, beni heyecanlandran yeni oyunlar bulmaya baladm ve metnin geri plana ekilmeye baladn hissettim. Ayrca seyircinin karsnda ileyen ve ilemeyen eyleri grp seimlerimi netletirmeye balyordum. Nereyi ilgiyle dinlediklerini, nerede dikkatlerinin dalp dinleyemiyor hale geldiklerini anlamaya balyordum. Bunu anlamam iin bana sylemeleri bile gerekmiyordu, benim onlarn nnde oynamam yeterliydi. O gnk gsterim hakknda etin Hoca ve blm arkadamn bana aktardklar izlenimleri unlar oldu: lk bata kendim olarak oturmaya alp Jan Dark kimdir? diye sorduum blmden ok rahatsz olmu ve utanmlard. Bundan ben de ummadm bir ekilde ok rahatsz olmutum. nk, kendini unutmadan gz nnde olmak en rahatsz edici eylerden biridir, ve buna tank olmak da bir o kadar rahatsz ediciydi. Ama gidip yere yatp kz olarak uyanmamla beraber tamamen rahatlamlard. etin Hoca oyuncuyu unutmam, ortada bize bu hikyeyi anlatan bir karakter olduunu, bunu oynamam gerektiini syledi. Ama bu imdi burada seyircilerle beraber kalma gerekliliimi deitirmeyecekti. Bana yle dedi: Burada, bizim nmzde, anlattn eyi hayal et. Ama o hayale gitme. Ayan yere basmay iste. Kendini oraya giderken
69

Richards & Biagini, s. 353.

44

yakaladn anda hep buraya dnmeye al. Biz o abay grelim. Bu gerilim ilgin ve izlenilir olacaktr. kinci bir sorun her iki seyirci iin de, kz ve anlatc kadn arasndaki ayrmn ortaya kmamasyd. Geiler onlar iin ok bulankt. Fakat ben daha anlatcy bulamadmdan nasl geeceimi de bilmiyordum. etin Hoca geilerin ok nemli olduunu, yava veya hzl, sert veya yumuak, ama her durumda dramaturjik bir anlam oluturacak ekilde olmas gerektiini syledi. Anlatc, kzn anlatn oynayp kendine dnerken, kz Jan Darka ya da atee dnrken, vs. geiler iin yaplan seimlerin bir anlam olmalyd. Tm geiler karakterlerin birbiri hakkndaki dncesini ve birbirlerine ve hikyeye baklarn ortaya karacakt. Kadn kza, kz Jana, atee, Roberte, kapya, mahkemeye dnrken gsterilmek ve saklanmak istenen eyler katman katman ortaya serilebilirdi. etin Hoca benim oynaymdan ki bunlar oyuncudan igdsel olarak domutu Robert ve Jan arasnda erotik bir iliki grdnden, bunun ona gen kzla gei dnemini artrdndan sz etti. Ayrca kzn ate diye adlandrd ona kt davranan bir olana deli gibi k olduunu, ama bunu bize itiraf edemediini dndn syledi. iirdeki kara at, ona, kzn arzulad olana benzeyen erkek bir aygr gibi grnmt. Kzn Jan Dark gibi olup o ata binmek istediinden sz ettik. Anlatc ise bu arzuyu hatrlyor ve anlayabiliyordu, ama gene de mesafe olarak uzakt. nc bir sorun anlatc kadnn kzla ilgili tavrnn net olarak belirmemi olmasyd. Bu yzden srekli Bilin bakalm, imdi ne olacak? diye sorar gibi anlatyordu, bu da seyirciyi bir sre sonra yorup skyordu. nk, net bir anlam ortaya kmyordu. Oyunumu mahkeme ksmna kadar sergilemitim. Sonra basite durup Bundan sonra mahkemenin soru ve cevaplar var. Olduka uzun sre devam ediyor. Belki seyirci iin skc olabilir dedim. Oysa etin Hoca ve arkadam bu blm oyunun bir paras sanmlard. etin Hoca bunlar sylerken ok rahat ve dingin olduumu, przszce onlara anlattm, ok iyi olduunu syledi. Bu ksm aynen tutup metnin iine eklememi nerdi. O an bir ey oynamaya almadmdan kendimi unutmu ve tam da imdi ve burada olmaya yaklamtm sanrm. Dediini yapp oyuna bu ksm ekledim. Fakat daha sonra bu ksm atlacakt.

45

Bunun dnda mahkemenin nasl bir rejisi olabileceini dantm. etin Hoca mahkemenin sorularnn Jan Darka nasl arptn grmemiz gerektiini syledi. Ancak o zaman bu uzun sreci sklmadan izleyebilirdik. O gnden sonra, tm bu sylenenler ve seyirci deneyimimi aklmda tutarak prova almaya devam etmeye ve bu kadnlk, ak, arzu, cinsellik temalar zerinden mahkeme kaytlarndan blmler semeye baladm. Bu deneyimle beraber karmda bir seyirci ile almann deerini anlamaya balamtm. Oyuncunun kendi bana almasndansa bir seyirci olan ynetmenle almas ok nemliydi. nk o zaman ie yaramayan illzyonlar iinde olup olmadn anlayabilirdi, fakat elbette ki seyirci karsnda glenebilecek olan z eletiri ve yarglama sorunuyla ba ederek. Seyirciyle karlamak, hikye anlatm allyorsa daha da nemliydi. Tek bana allan ey daha sonra kaybedilse de, seyirci nnde bir kez gereklemi olan tutmak ok daha kolayd. Mario Biagini Grotowski alma Merkezinde seyircisiz bir tiyatro aratrmasyla urasalar da kimi zaman almalarn izleyen tanklarn nemini yle anlatyor:
Tank neden nemli?Bir tank bir snavdr size syledikleri ya da sylemedikleri nedeniyle deil. Bu her saygn oyuncu iin aktr: bir ey yaparsnz, prova edersiniz ve yarattnz ey size ok iyi grnr. Sonra sayg duyduunuz insanlardan, baz arkadalardan gelip grmelerini istersiniz. Onlar oturtur ve Size bir ey gstereceim dersiniz ve prova ettiiniz eyi yaparsnz, ve aniden kesinlikle hi ilemediini bilirsiniz illa ki sizi izleyenlerle bir iletiime gemi ya da szl bir tepki alm olmanz gerekmez. Bu onlarn stne bir ey yansttnz ve onlar bir ayna gibi kullandnz iindir, bylece unu bilirsiniz: Vay be, ben bir illzyonmuum.70

Mart 2010 Mahkeme kaytlarndan setiim blmlerin provasn almaya baladm. Mahkemenin sorularn okuyup Jan Darkn cevaplar iin sessizlikler brakarak kendi sesimi kaydettim. Cevaplar ezberledim. Kayd ap sorular dinliyor,

70

Richards & Biagini, s. 346.

46

karmda bir mahkeme hayal ederek cevaplar oynuyordum. Jan Darkn mahkeme srasnda yaad sreci anlamaya altm: 1. 2. 3. 4. Hibir ey sylemek istemiyor. Baz eyleri aklamaya karar veriyor, aklyor. Sorularla alay ediyor. Tehditkr. Mahkeme, onu sulayarak, onda, duyduu seslerin yalan, hayal ya da eytani eyler olduuna dair tereddt gelitirmeye alyor. Jan Dark direniyor. 5. Ayini dinlemek istiyor, izin vermiyorlar. Mahkeme bunu bir rvet gibi kullanarak ancak dediklerini yaparsa izin vereceklerini sylyor. nand dinden dlanmak Jan Darkn skntsn artryor. Anlalma umudu azalyor. 6. Hasta oluyor, leceini dnyor, ayin istiyor. Rahipler gene ayini bir rvet gibi kullanyorlar. Onu ikna etmek iin hasta yatanda uzun uzun dil dkyorlar. Jan Dark kendi sylediklerinde direnmeye devam ediyor. 7. Mahkeme ona ikence edip sznden caydrmay deniyor. Jan Dark direniyor, vazgeiyorlar. 8. Son kez ihtar ediyorlar. Uzun bir ihtar metni. Yaklsam da szmden dnmem diyerek her eyi tmyle reddediyor. Bu arada metne iirden sonra ve mahkemeden nce, Jean Genetnin ieklerin Meryem Anas romanndan arzular ve yalnzlkla ilgili bir alnt eklendi. Romandaki bakahraman Divine gece sokakta bir bankn stnde tek bana oturmaktadr. Anlatc Genet onun kendini geceye vermek istediinden sz eder, ama Divine sonunda a bir ekilde eve gidecektir. Genet hikyesindeki kahramanla duygudalk kurar, anlatsn blp u yorumu yapar:
Kimi sabahlar, tm erkekler yorgunlukla birlikte bir sevecenlik havasna girerler, bu da onlar azgnlatrr. Bir gn, tan aarrken, nedeni olmad halde, dudaklarm akla Berthe Sokann buz gibi souk korkuluklarna dayadm, bir baka kez kendi elimi ptm; ayrca, heyecandan artk dayanacak halim kalmayp, ardna kadar ak azm bamn stnden evirerek kendimi yutmak, buradan tm bedenimi, sonra evreni geirmek ve artk yalnzca yava yava ortadan kalkacak, yenmi bir

47

ey durumuna gelmek istediim olmutur: Bu benim dnyann sonunu grme biimim.71

Prova alrken bunu ancak ve ancak atein anlatabileceini fark ettim. Ate ona gelmenin tek yolunun Jan Darkn setii yol olmadndan sz eder ve Beni Jan Dark kadar isteyen bir bakas bir zamanlar yle yazmt diyerek alnty canlandrarak anlatr. Atei buldum; gen, zpkn gibi bir delikanl. ekiciliinden emin. Yere salam basyor. at orada, at burada. Ortal yakp geiyor. Teklifsiz, dobra dobra konuuyor. Byle bir ate kzn k olabilecei biri gibi gelmeye balad. Ate yukardaki alnty anlatarak yere diz kp alntdaki eylemleri gerekletirir, sonra hibir ey olmam gibi kalkp umursamaz bir ekilde stn silkeler, te bu da baka bir yol der. Bu arada metne kzn atei oynadktan sonra onun hakknda yapt bir yorum eklendi. Atein ok scak olduunu ama kalbinin buzdan yapldn syleyecek. Atei alrken bunu bedenimle oynamay denedim; ok scam, ama kalbim buz gibi diye dnerek. Mahkeme fiili olarak sahnede nasl oynanacak diye dnmeye baladm. Sorular dardan bir ses olarak verilse, ben de oyuncu olarak sahnede Jan Darkn cevaplarn verebilirim. Fakat bu mahkemeyi ok uzak ve Tanrsal bir konuma sokar. Oysa seyirci kendini mahkeme yerine koymal, mahkeme burada olmal. Bir baka oyuncu seyircilerin oradan sorular sorsa nasl olur acaba? Ya da metni seyircilere datsam, bana okusalar? Bu enteraktif olur, ama ok da tehlikeli, her eyi mahvedebilir. Sorular soran kendi sesimi bir teybe kaydetsem, soruyu dinleyip kayd durdurup cevap versem. Anlatc da byle yapyor olsa. Ama en iyisi seyircinin sorular kendi kafasnn iinde duymas olur. Ama bu nasl gerekletirilebilir? Sonunda sorular sahnedeki duvara yanstp seyircilere okutmaya karar verdim. Sorular hibir ekilde sese dnmeyecek onlarn kafasnn iinde duyulacak, sanki mahkeme kaytlarn okuyorlarm gibi olacakt. Bu bana gerekletirilebilir ve yerinde bir karar gibi
71

Genet, s. 28.

48

grnd. Sessizlik, ardndan Jan Darkn cevab, ardndan gene sessizlik, sonra gene Jan Darkn cevab. Mahkeme metni genelde mahkemenin ard arkas kesilmeyen sorularndan oluuyor, Jan Dark ancak sorularn bir ksmna cevap veriyordu. O zaman hazrladm metin u ekildeydi:

Mahkeme Kaytsz artsz doruyu syleyeceine yemin etmelisin. Jan Konumay brakmama izin verin. nancm adna! Bana size sylemeyeceim eyler hakknda sorular sorabilirsiniz. Sana sylyorum, sylediklerine dikkat et, benim yargcm olan sen; beni sulayarak byk sorumluluk alyorsun. ki kez yemin etmi olmamn yeterli olduunu sylyorum. Bildiklerimi kendi isteimle syleyeceim, ama hepsini deil. Ben Tanrnn adyla geldim; benim burada iim yok; geldiim yere Tanrya geri gnderilmeme izin verin. Mahkeme Seslerini en son ne zaman duydun? Sana ne dediler? Jan Dn onlar odamda kez duydum. Onlar bundan daha sk duyduum bile olur. Yatakta oturuyordum; ellerimi birletirdim; yardmlar iin yalvardm. Ses bana Cesurca cevap ver dedi. Ona nasl cevap vermem gerektiini sormutum. Efendimizin tavsiyesini dilemesi iin yalvarmtm. Ses bana Cesurca cevap ver; Tanr sana yardm edecek, dedi. Bana yargcm olduunu sylyorsun. Ne yaptna dikkat et; gerek u ki ben Tanr tarafndan gnderildim, ve sen kendini byk tehlikeye atyorsun. Mahkeme - Szn ettiin sesin sana grndn sylyorsun, bu dorudan doruya Tanr'dan m, bir melekten mi, yoksa ermilerden birinden mi geliyor? Seslerin hapisten kamanla ilgili sana t verdi mi? Bu sesi en son duyduun iki seferde onunla beraber bir k da geldi mi? Sesin arkasnda bir ey grdn m? t istediin bu sesin bir yz ve gzleri var myd?

49

Jan -Henz bilmeyeceksiniz. ocuklar yle der: Bazen biri doruyu syledii iin aslr. Mahkeme - Tanrnn inayetine erip ermediini biliyor musun? Jan - Eer ermediysem, Tanrm bana baheder: eer erdiysem, Tanrm beni orada tutar. Eer gnah iinde olsaydm ses bana gelir miydi sizce? Ben duyduumda herkesin o sesi duymasn isterdim. ocukluunda hi savaa gitmeye niyetlendin mi? Fransaya

Mahkeme -

geldiinde bir erkek olmay m istedin? Bir kadn kyafeti giymek ister misin? Jan - Bir tane verin, onu alr defolur giderim; yoksa olmaz. stmdekinden memnunum, nk bunu giymem Tanry honut ediyor. Mahkeme - Geen durumadan beri seslerini duydun mu? Onlar bu salonda sorgulanrken de duydun mu? Sana ne dediler? Sesin senin baz eyleri anlatman yasaklad m? Sana tler verdi mi? Sana konuan bu ses bir melek mi, bir ermi mi, yoksa ses dorudan doruya Tanrdan m geliyor? Onlarn Azize Catherine ve Azize Margaret olup olmadn nereden biliyorsun? Birini dierinden nasl ayrt ediyorsun? Bu iki ermi ayn eyleri mi giymilerdi? Ayn yatalar m?Ayn anda m konuuyorlar, yoksa birbirinin ardndan m? Sana ilk grnen hangisiydi? On yandayken sana ilk gelen ses kimdi? Kutsal Michel ve bu melekleri cismen ve gerekten grdn m? Kutsal Michel neye benziyordu? Sana ne dedi? Seslerin, esinlerini onlardan izin almadan bildirmeni yasakladlar m? Bu esinin Tanrdan olduuna ve seninle konuanlarn Azize Catherinele Azize Margaret olduuna dair nasl bir alamet gsterirsin? Sylemen yasak m? Anlatmakta zgr olduun ve yasak olan eyleri birbirinden ayrabileceinden nasl emin olabilirsin?

50

Sana erkek gibi giyinmeyi emreden Tanr myd? Sana erkek kyafeti giyme emri caiz mi grnd? Bu kyafeti Robert de Baudricourtun emriyle giymedin mi? Sence erkek kyafeti giymek doru mu? Sana gelen bu sesi grdnde k var myd? Jan Her yerde yakk alr biimde oka k vard. (sorgulayana) Sana gelmediler! Mahkeme - Kraln senin szlerine nasl oldu da inanabildi? Geen durumadan beri Azize Catherine ve Azize Margaretla bir konuman oldu mu? Hangi gn? Onlar hep ayn elbiselerle mi gryorsun? Sana grnenin kadn m erkek mi olduunu nasl biliyorsun? Balarnn hangi ksmn gryorsun? Sana kendini gsteren bu ermilerin salar var m? Salar uzun ve ak m? Balarndan baka organlar yoksa nasl konuuyorlar? Jan - Kendimi Tanrya emanet ederim. Ses gzel, tatl ve alak; Fransz aksanyla konuuyor. Mahkeme - Azize Margaret ngilizce konumuyor mu? Jan - ngilizlerin tarafnda deilken neden ngilizce konusun ki? Mahkeme - Hi yzn oldu mu? Jan - (bapapaza)Evet, iki tane vard. Bir tanesini sen aldn; onu bana geri ver. Mahkeme - Seslerin sana szler verdi mi? Sana ne gibi szler verdiler? Seslerin sana ay gemeden hapishaneden salnacan m sylediler? Jan - Bu sizin davanzda yok. Gene de ne zaman serbest braklacam bilmiyorum. Ama beni bu dnyann dna atmaya alanlar pekala benden nce gidebilir.

51

Mahkeme - Kutsal Michel sana ne surette grnd? plak myd? Jan Tanrnn onu giydiremeyeceini mi dnyorsunuz? Mahkeme -Sa uzun muydu? Jan -Neden kesmek zorunda olsun ki? Sa olup olmadn bilmiyorum. Onu grmek byk bir hazd; bana yle grnd ki affedilmez gnah iinde deildim. Eer yleysem bu ben bilmeden olmutur. Gnah olacak ileri yapmadma inanyorum, ruhumu kirletecek davranlarda asla bulunmadm ve bulunmayacam. Mahkeme - Kutsal Michel, Azize Catherine ve Azize Margaretn nasl grnd hakknda daha baka neler anlatmak istersin? Yzlerinden baka bir yerlerini grdn m? Onlarn insan bana sahip olduunu mu dnyorsun? Tanrnn onlar senin grdn biim ve grnte yarattn m dnyorsun? Tanrnn onlar batan beri bu biim ve grnte yarattn m dnyorsun? Kap kamayacan sana esinlendi mi? Jan - Bu davanzla ilgili deil. Kendime kar konumam m istiyorsunuz? Eer her ey sizi ilgilendirseydi her eyi anlatrdm. Evet, seslerim bana serbest kalacam sylediler, ama ne gn ne de saati biliyorum. Bana Yrekli ol ve neeli bir yz ifadesini koru, dediler. Mahkeme - Kraln, kralien ya da etrafndakiler hi bu erkek kyafetini karman sylemediler mi? Kadn kyafeti giyerek yanl yapacan ya da affedilmez bir gnah ileyeceini mi dnyorsun? Tanr sana kyafetini deitirmeyi kimin araclyla esinledi, Kutsal Michel mi, Azize Catherine mi, yoksa Azize Margaret m? Seslerin hi sana esir alnacan sylemediler mi?

52

Jan - Evet, pek ok kere, ve neredeyse her gn. Onlardan esir alndmda ksa zamanda uzun sre hapiste ac ekmeden lebilmeyi istedim; bana Kaderine boyun e nk bu olmal dediler. Ama bana zaman sylemediler; ve eer bilseydim, esir alndm yere gitmezdim. Sk sk onlara saati sordum: ama bana sylemediler. Sonunda bana ne olursa olsun, her zaman onlarn buyruuna boyun emeliydim. Onlar her zaman esir alnmamn benim iin gerekli olduunu sylediler. Mahkeme - Sence seslerin esir alnmanla ilgili seni yzst brakmad m? Seslerin bugne kadar seni hi yzst brakmad m? Onlar sen mi aryorsun, yoksa arlmadan kendileri mi geliyor? Bazen ardnda gelmedikleri oluyor mu? Aziz Denis bazen sana grnyor mu? Koruyucumuza bekretini korumak iin sz verdiinde, konutuun o muydu? Anne baban onurlandrman gerekirken, babandan ya da annenden izin almadan ekip gitmekle doru yaptn m dnyorsun? Jan - Yolculuum hari her konuda onlara en iyi ekilde itaat ettim; gene de daha sonra onlara mektup yazdm ve beni affettiler. Mahkeme - Anne baban terk ederek gnah ilediini dnmyor musun? Jan - Eer Tanr buyurmusa itaat etmek doruydu. Tanr buyurmusa, yz tane anne babam da olsa, bir kraln kz da olsam, gitmek zorundaydm. Mahkeme - Seslerine anne babana ayrln haber verip vermemen gerektiini sordun mu?Seslerin seni Tanrnn Kz, Kilisenin Kz, cesur yrekli kz diye ardlar m? Kendini Tanrnn Kz olarak ardna gre neden kendi isteinle Babamz duasn okumuyorsun? Babann senin ayrlndan nce senin hakknda ryalar olduu doru mu? Jan - Henz anne babamla beraberken, annem bana babamn ryasnda pek ok kez beni, Janeti, kzn silahl adamlarla beraber giderken grdn syledi. Anne babam beni gvenlikte tutmak iin ok zen gsterdiler, ve beni ok fazla boyunduruklar
53

altnda tuttular. Evlilik dnda her konuda onlara itaat ettim. Annemin erkek kardelerime yle sylediini duydum: Eer gerekten kzm hakknda ryamda grdm eyin olacan dnseydim, onu bomanz isterdim, ve eer bunu yapmazsanz onu kendim boardm! Vaucouleurse gittiimde neredeyse akln yitirdi. Mahkeme - Erkek kyafeti giymen Robert de Baudricourtun isteiyle mi yoksa kendi isteinle mi oldu? Erkek kyafeti giymeni sana seslerin mi buyurdu? Erkek kyafeti giyerek yanl yaptn dnmedin mi? Tanr bu sesleri sana bir faziletin nedeniyle mi gnderdi? Neden bir bakasna deil de sana? Jan - Kraln dmanlarn geri dnmek zorunda brakmak iin bunu basit bir gen kz yoluyla yapmak Tanrnn inayeti. Mahkeme - Bunu kim syledi? Parisin nne geldiinde, Seslerinden kente girmek iin esinin oldu mu? Meryem Efendimizin douunun kutland gn Paris kentine saldrmak sence iyi bir ey miydi? Kendini neden Beaurevoir Kulesinin tepesinden attn? Jan - Yedi yandan byk olan Compeigne halkndan herkesin atee verilip kltan geirileceini duymutum; iyi insanlarn bu ekilde yok edilmesinden sonra lmeyi tercih ederdim. Bu sebeplerden biriydi. Dier nedense ngilizlere satlm olduumu renmemdi; ve dmanm olan ngilizlerin elinde olmaktansa lmeyi tercih ediyordum. Mahkeme - Ermilerin sana bununla ilgili t verdi mi? Azize Catherine ve Azize Margaret'a Tanr Compeigne'in bu iyi yrekli halknn korkun bir ekilde lmesine izin mi verecek dediin doru mu? Atladnda kendini ldreceini dnmedin mi? Dtnde Tanr'ya ve ermilerine kfretmedin mi? Bu kantland. Seslerin cevap vermeden nce erteleme mi istiyorlar?
54

Jan - Hapisteki byk huzursuzluk ve gardiyanlarn grlts yznden seslerin ne dediini anlayamyorum. Mahkeme - Piskopos efendimizin seni mahkemeye kararak kendini byk tehlikeye attn syledin; nasl bir tehlikeden sz ediyorsun? Biz kendimizi, yarglar ve dierleri nasl bir tehlikeye atyoruz? Jan - Seslerim bana byk bir zaferle kurtarlacam sylediler; ve Teslimiyet gster; ehit olmakla ilgili kayglanma; sonunda Cennetin Krallna geleceksin diye eklediler. Bana bu kadar ak, kesin ve mutlak bir ekilde sylediler. ehitliimle ilgili kastedilen hapiste ektiim eziyet ve zorluklar; hala ekmem gereken daha byk bir zdrap var m bilmiyorum; bu konuda kendimi Tanr'ya emanet ederim. Mahkeme - Seslerin sana sonunda Cennetin Krallna geleceini sylediklerine gre, kurtarlacandan ve Cehennem ile lanetlenmeyeceinden emin mi hissediyorsun? Bu esinden sonra, affedilmez bir gnah ileyemeyeceine mi inanyorsun? Jan - Bilmiyorum, her eyde Efendimize hizmet ederim. Mahkeme - Bu ok byk arl olan bir cevap! Jan - Evet, ve benim byk bir hazine gibi elimde tuttuum bir cevap. Mahkeme - Hapiste olduun iin hi Tanrya kfredip onu lanetledin mi? Bir adam fidye iin esir almak, onu esirken idam etmek affedilmez bir gnah deil mi? Sana Parise Bayram gn saldrdn, kendini Beaurevoir Kulesinden aa attn, erkek kyafeti giydiini, esir bir adamn idamna izin verdiini hatrlatyoruz: bunlarla affedilmez gnahlar ilediini dnmyor musun?

55

Kiliseye gidip yaplacak ayini dinlemek istediini syledin. Hangisini tercih ediyorsun, ayini dinlemek iin kadn kyafeti giymeyi mi yoksa erkek kyafeti iinde kalp ayini dinlememeyi mi? Jan - Bu mmkn deil. Size itenlikle yalvaryorum, hibir eyi deitirmeden u an giydiim kyafetle ayini dinlememe izin verin. Mahkeme - Amel ve szlerinde Kilisenin kararna boyun eecek misin? Kendini Kilisenin buyruuna teslim etmek istemiyor musun? Her zaman Seslerinin sana buyurduklarn m yaparsn? Savata, Seslerinin d olmadan hi bir ey yapmadn m? Hi onlarn buyruu ve isteine aykr bir ey yapmadn m? Sana gelenlerin iyi ruhlar olduunu nereden biliyorsun? Dillerinin meleklerin dili olduunu nasl anladn? Eer eytan kendini bir melein ekline sokar ya da kendini bir melee benzetirse, onun iyi bir melek mi kt bir melek mi olduunu nasl anlayacaksn? Doruyu konutuu iin bazen insanlarn asldn iddia ettin: peki kendinde eer itiraf edersen lecein bir suun ya da kusurun olup olmadn biliyor musun? Kendini tm iyi ya da kt davran ve szlerinle ilgili olarak Kutsal Kilisenin kararna teslim edecek misin? Jan - Kilise! Onu seviyorum, ve Hristiyan nancmz iin tm gcmle devamn salamak isterim; kiliseye gitmek ve ayini dinlemekten alkonulan ben olmamalym! Mahkeme - Kendini Kilisenin kararna brakacak msn? Ayine gidebilesin diye sana nerilen kadn kyafeti konusunda ne diyeceksin? Tanr'nn emriyle bir erkek kyafeti giydiini sylyorsun, yleyse neden hkme gtrlrsen bir kadn gmlei istiyorsun? Azize Margaret ve Azize Catherine ne giymilerdi? Bugnden nce perilerin kt ruhlar olduuna inandn m? Azize Catherine ve Azize Margaretn ngilizlerden nefret edip etmediini biliyor musun?

56

Jan - Tanrnn sevdiini seviyorlar: Tanrnn nefret ettiinden nefret ediyorlar. Mahkeme - Tanr ngilizlerden nefret mi ediyor? Jan - Tanrnn ngilizlere olan sevgisi ve nefreti ya da onlarn ruhu iin ne yapacayla ilgili hibir ey bilmiyorum; ama unu iyi biliyorum ki burada lecekler dndakiler Fransadan kovulacaklar, ve Tanr ngilizlere kar Franszlara zaferi gnderecek. Mahkeme - Bu erkek kyafetini giyerek Efendimizden nasl bir teminat ve yardm elde etmeyi bekliyorsun? Sana bekretini yitirirsen mutluluunu yitirecein ve Seslerinin artk sana gelmeyecei esinlendi mi? Eer evli olsaydn Seslerinin sana geleceini dnyor musun? Paskalyadan nceki Pazar gn ayini dinlemene izin vermemizi talep ettin. inde bulunduumuz zel gnlerin hatrna, bu iyilii senin iin uygun bulduk. Fakat zerindeki erkek kyafetini karp daha nce doduun yerde giydiin gibi ve memleketindeki tm dier kadnlarn giydii ekilde bir kadn kyafeti giymen artyla. imdi sana sorduumuza cevap ver; bize ayini dinlemene izin verilmesi halinde giydiin kyafeti terk etmeyi kabul edip etmeyeceini syle. Bu konuda ermilerine danmak m istiyorsun? Jan - Bu halde ayini dinlememe izin verilemez mi? Bunu cokuyla arzu ediyorum! Kyafetimi deitirmeye gelince, yapamam: bu benim iradem dnda. Bu iradem dnda: eer iradem dnda olmasayd, hemen yaplrd! Kyafetimi deitiremem: bu sayede kumanya alamam. Size yalvaryorum, efendim, ayini erkek kyafetiyle dinlemem iin bana izin verin; bu kyafet ruhuma yk olmuyor ve Kilisenin kanunlarna aykr deil. Mahkeme - Yaptn ya da sylediin her ey hakknda, iyi ya da kt, kendini yeryzndeki Kilisenin yargsna emanet edecek misin? zellikle sana yneltilen
57

davayla ilgili sulamalar hakknda Kiliseye itimat ediyor musun? Eer Kilise sana esinlerinin illzyonlar ya da eytani eyler olduunu sylerse, Kiliseye riayet eder misin? yleyse Tanrnn yeryzndeki temsilcisine, yani Papa Efendimize, Kardinallere, Bapiskoposlara, Piskoposlara ve kilisenin dier din adamlarna inanmyor musun? Jan - Evet, bunlara tabii olduuma inanyorum, ama ncelikle Tanr'ya hizmet edilmeli. Eer Kilise bana Tanr tarafndan verilen buyrua aykr bir ey yapmam isterse, buna ne olursa olsun raz gelmem. Kz Sonu olarak rahipler Jan'n ayini dinlemesine izin vermedi. Jan bir gn

yediklerinden dolay ar ekilde hasta olur. Kimileri onu zehirlemeye altklarn syledi, kimileriyse intihar etmeyi denediini. Rahipler onu hasta yatanda ziyaret edip yumuaklkla ikna etmeyi denediler. Jan leceini dnmekteydi, gnah karmasna izin verilmesini ve eer lrse kutsal topraa gmlmek istediini syledi. Rahipler ancak onlara itaat ederse istediklerinin gerekletirileceini sylediler. Jan itaat etmemeyi srdrd. Rahipler - Kilise merhametlidir Jan. Her zaman kaybolmu koyunu itenlikle karlar. Biz senin iin en iyi olan istiyoruz. Ruhunu ve bedenini kurtarmak istiyoruz. Yarglarna bak. Onlarn senden daha bilgili olduunu dnmyor musun? Kilise sana kucan ayor, eer inat eder ve bizim szlerimizi kabul etmezsen Kilise seni terk etmek zorunda olacak ve yapayalnz kalacaksn! Kz - Jan itaat etmemeyi srdrd. Jan - Bama ne gelirse gelsin mahkemede sylemi olduklarmdan baka bir ey yapmayacak ve sylemeyeceim. Ben iyi bir Hristiyanm. Vaftiz edildim; iyi bir Hristiyan gibi leceim! Tanry tm kalbimle seviyorum ve ona hizmet ederim. Kz - Jan bir sre sonra iyileti. Mahkeme yeniden balad. Rahipler Jan'n inadn krmak iin son arelerden biri olarak ona ikence etmeyi kararlatrdlar. Onu ikence
58

odasna gtrdler, orada bir kez daha ruhunun ve bedeninin kurtuluu iin duyduu seslerin Tanr'dan deil eytandan geldiini kabul etmesi gerektiini, yoksa yaklarak ldrlme cezasna arptrlacan sylediler. Jan dediinden dnmedi. Onlara yle dedi: Jan - Beni tamamen para para etseniz ve ruhumu bedenimden ayrsanz da, size daha baka bir ey sylemeyeceim; ve eer sylersem, daha sonra her seferinde bunu bana zor kullanarak sylettirdiinizi syleyeceim. Efendimizin her zaman tm yaptklarmn Efendisi olduunu biliyorum, ve eytann hibir zaman onlar zerinde gc olmadn. Seslerime yaklp yaklmamam gerektiini sordum, seslerim bana yle cevap verdi: Efendimize hizmet et, O sana yardm edecek. Kz - Rahipler karlatklar bu diren karsnda ona ikence edip yola getirmeye almaktan vazgetiler. Onu atee atmadan nce son kez uyarmaya karar verdiler. 23 Mays'ta, son ihtar okundu. O gece Jan odasnda. Rahipler - Jan, sevgili dostum, imdi mahkemenin sonunda sana tm sylenenler zerine iyice dnp tanma zaman. Sorgu vekili efendimiz, Beauvais piskoposu efendimizin ve ayrca dier grevlendirilmi doktorlarn, herkesin nnde ya da yalnzken, Tanr'nn onuru ve saygs iin, nan iin, ve sa'nn Kanunu iin, kendi vicdanlarnn huzuru iin ve byk bir rezaleti yattrmak iin, seni byk gayretle uyardlar - ruh ve bedeninin kurtuluu iin duyduklar kayg kadar byk bir gayretle! Eer sonunda kendini ve sylediklerini, davranlarn Kilisenin hkmne brakp Kiliseye itaat ederek dzeltmeyi kabul etmezsen, ruhunu ve bedenini tehdit eden tehlikelerle ilgili drt kez uyarldn. u ana kadar inatla reddettin. Ve pek ok kii ne zamandr Dava ve senin hakknda hkmlerini vermi olduu halde, gene de Efendilerim yarglarn ruh ve bedeninin kurtuluu iin ateli bir gayret gsterdi, onlarn tavsiyesini almak iin, sz ve davranlarn tm bilimlerin , tm hatalar ykan niversiteye gndermeyi istedi. Paris niversitesi'nin resmi karar yarglarna ulat. Bylece, her zaman kurtuluunu

59

mit ederek, seni bir kez daha ihtar etmeye, hatalarna, rezilliklerine ve ok sayda ilediin tm gnahlara tekrar dikkatini ekmeye karar verdi. Seni ihtar ediyorlar, yarglarn senden rica ediyorlar, insanolunun kefareti iin zalim bir lmle ac ekmi olan sa Efendimizin adna sana nasihat ediyorlar, szlerini dzeltmen, tm inananlarn bunu yapmak zorunda olduu gibi, Kilisenin hkmnde onlara boyun emen iin sana yalvaryorlar. Seni grkemini paylaman iin yaratan Efendimiz sa'dan ayrlmana izin verme; her gn kurnazlklarn insanolunun ban derde sokmak iin ie koan Tanr'nn dmanlaryla beraber sonsuz cehennem azabnn yolunu seme, ki onlar kendilerini Papazlarn hayatlarnda ve Kutsal Kitap'ta sk sk grld gibi, Efendimizin, meleklerin ve ermilerin suretine dntrr. Bu yzden, eer byle eyler sana grndyse, onlara inanma. Bu tip hayallere olabilecek inancn kendinden uzaklatr. Aksine, Tanr ve Kutsal Kitabn kanununu bilerek ne bu tip grntlere ne de Kutsal Kitap tarafndan bir iaret ya da bir mucize ile desteklenmeyen herhangi bir olaanst grntye hi bir inan balanmayacana karar veren Paris niversitesi'nin ve dier doktorlarn grlerine inan. Tanr'nn kesinlii bahedecei iten bir duayla ona dnmemi olan sen, bu gibi eylere ok kolayca inanyorsun; kendini aydnlatmak iin bir piskoposa ya da eitimli bir din adamna bavurmam olan sen. Bunlar yapmalydn: durumunu ve bilginin basitliini gz nne alarak bunu yapmak senin grevindi. Sana geldiini sylediklerine inanmamalsn; ve biz de sana inanmamalyz, nk Efendimiz aka tam tersini emretti. Bunun zerine dn tan Jan. Eer seni Yaradan, Ein ve Kurtuluun olan Tanr'y seviyorsan bu berbat konumay srdrmeye son ver: Kiliseye itaat et, hkmne boyun emeye raz ol; eer bunu yapmazsan, hatanda srar edersen, ruhun sonsuz cezayla lanetlenecek; ve bedenine gelince, onun payna cehennem azabnn deceinden endie ediyorum.

60

Dnyann seni engellemesinden korkma; senden istediimizi yaparak kazandn byk onuru yitireceinden korkma. Her eyden nce Tanr'nn onuru ve ruh ve bedeninin kurtuluu tercih edilmeli. Her ey fanidir, sadece sana yapman sylediimi koru. Eer yapmazsan kendini Kiliseden ve Kutsal Vaftiz treni srasnda yemin ettiin inantan karrsn; kendini Tanr ruhunun otoritesiyle ynlendirilen, ynetilen ve hkmedilen Kilisenin yetkisinden ayrrsn. Tanr Kilisenin bandakilere unu sylemedi mi: 'Sizi duyan Beni duyar, sizi hor gren Beni hor grr'? Eer Kiliseye boyun emezsen, kendini ayr tutarsn ve ayn zamanda Tanr'ya boyun emeyi reddedersin; nancn bu ksmnda yanlgdasn Kilise, Bir, Kutsal, ve Katolik. nceki ihtarlarda Kilise ve yetkilerinin ne olduu sana yeterince akland. Efendilerim Beauvais piskoposu ve Engizisyon vekili, yarglarn beni bunlar sana sylemekle grevlendirdi. Ve imdi, seni ihtar ediyorum, sana nasihat veriyorum, senden rica ediyorum, Yaradanna olan nancna balln adna ve bedenin ve ruhunun kurtuluu iin duyman gereken eilim adna, seni ihtar ediyor, senden rica ediyorum, kendini dzelt, hakikatin yoluna geri dn, Kiliseye itaat et, onun hkm ve kararna boyun e. Byle davranarak ruhunu kurtaracaksn; inanyorum ki bedenini de lmden kurtaracaksn. Ama eer bunu yapmazsan, eer inat edersen, unu bil ki ruhun cehennem cezasyla ve korkarm ki bedenin lmle mahvolacak. Kurtarcmz sa seni tm bu ktlklerden korusun! Jan - (O gn sylediklerini odasnda hatrlar.) Lanetlensem de, atein yakldn, allarn hazrlandn, celladn atei tututurmaya hazr olduunu grsem de, ve atein iinde olsam da, baka trl sylemeyeceim, lme kadar tm sylediklerimi srdreceim.

61

imdi bu metne tekrar baktmda mahkemeden alntlarn bu kadar uzun olmasnn sebebinin o srada hl tadm Jan Darkn hikyesine ihanet etmeme, hibir eyi atlamama isteinden kaynaklandn dnyorum. Hikyeye bir son yazdm. Esin kaynam bir film olmutu. Filmde Jan Darktan etkilenen bir kz intihar bombacs gibi davranr, oysa antasnda bomba yoktur, gene de onu ldrrler. 72 Oyunun sonunda kz geen gn bir film izledim deyip bu hikyeyi anlatacakt. Kzn yannda oyun boyunca bir anta olacak, ama anta hi vurgulanmayacakt. te yandan metnin sonuna orijinali spanyolca olan Yangn var adnda bir ark geldi. Bu arknn szleri alev alev yanyorum eklindedir. arky ilk duyduumda bu kadar hafiflik ve nee ile sylenen bir arknn yanyorum demesine ok ardm hatrlyorum. 73 Atete yanmak temas benim lkemin arklarnda ya duygusal ve acl ya da Tanr akna referans verilerek ilenmekteydi. Anlatcnn hikyeyi byle bir arkyla bitirerek daha sakin, olgun ve umut dolu bir mesaj verebileceini seziyordum. Atete yanmay kabul etmitir, ama bunu olumlayarak. Daha sonra deiecek olan metin yle olumutu:

Kz - O andan sonra kz ateten almak iin ne sylenecek sz, ne de yaplacak bir ey kalmt. Bir Mays ay sabah Jann yaklaca kazk dikildi. Herkes infaz yerine topland. Jan getirdiler, onu son bir kez ihtar etmek istediler. htar okunurken, celldn az sonra emir verildiinde odunlar tututurmak zere elinde tutmakta olduu ate uslu uslu kavuma ann beklemekteydi. Jann nne imzalamas iin, mahkemede tm sylediklerini yalanlayan ve eytan tarafndan kandrldn kabul ettiini syleyen bir itirafname koydular. mzalamay reddetti. Bunu duyan ate celldn elinde hafife salnd. Olan biteni merak iinde izlemekte olan cellt atei kendinden uzaklatrd. Kz yaklaca kaza gtrlp balanmadan nce ona son hkm okunmaya baland. (Jana fsldayarak) Jan. Jan. Sen kendini kurtarmazsan, ben seni kurtaramam.
72

A. Sarde & R. Waldburger (Producer), J. Godard (Director), Notre Musique [Motion Picture], France, Switzerland: Awentura Films, 2004. 73 Ay Candela adl arky u belgesel filmin iinde bulabilirsiniz: U. Felsberg & D. Nayar (Producers), W. Wenders (Director), Bueno Vista Social Club [Motion Picture], Germany, USA, UK, France, Cuba: Road Movies Filmproduktion, 1999.

62

Geen gn bir film izledim. Bir Fransz filmi. Ad Mziimiz. Filmde gen bir kz vard. Rus gmeni Yahudi bir Fransz kz. Sinema rencisi. Kz filmin ynetmeninin verdii bir seminerde, bir Jan Dark filminden alntlar okuyor. Jann atee gitmeden az nce onu hazrlayanlarla yapt konumadan. Rahipler Jana mahkemede szn ettii kurtuluunu salayacak olan byk zaferi soruyorlar. Jan onlara yle cevap veriyor: Bu benim ehir edilmem olacak. Bu gece cennette olacam. Sonra kzn amcasyla bulutuunu gryoruz, onunla intihar zerine bir sohbet ediyor. ntihar gerekten nemli olan tek felsefi problemdir, diyor kz. Tam bir zgrlk yaamakla lmek arasnda fark kalmad anda var olabilir. Ama bu. Amcas ona Komik bir ama diyor, sonra ocuklar seviyor musun? diye soruyor. Kz evet diyor neden? nk ocuklar seviyorsan yaam seviyorsun demektir. Evet, seviyorum. Ama yaam ve lm iki ayr ey, diye cevap veriyor kz. Hayat var, ama lm yok. (Ana hikyeye geri dnerek.) Orada ne oluyordu? Son hkm okunuyordu. Evet. Henz hkmn okunuu bitmeden Jan okuyan durdurdu ve yle dedi: Jan - Kilisenin emrettii her eyi, siz yarglarn syleyip karar verdii her eyi kabul edeceim hepsinde kendimi emrinize brakacam! Bana gelen grnt ve esinlerin devam etmemesi ya da inanlmamasna karar veren ruhban snf gibi, ben de ne onlara inanacak ne de srdreceim; hepsinde kendimi size ve Kutsal Kilisemize brakyorum! Anlatc - Hikyeyi anlatan kz bir sre sessiz kald, dnd, sonra bize dnp sordu: Bu hikye burada bitsin mi? Sonra, Evet ama, ne demek bu imdi? Hayat var, lm yok? Ama Jan o gece ok alad dedi. Sabah olduunda ona verilen kadn kyafetlerini karp tekrar erkek kyafetine brnd. Jan - Tanr bana Azize Catherine ve Azize Margaret araclyla benim izin verdiim bu ihanete ne kadar zldn bildirdi, hayatm kurtarmak iin inancmdan vazgeip szmden dnm olmama! Hayatm kurtarmak iin kendimi lanetledim! Eer Tanrnn beni gndermediini sylersem, kendimi lanetlerim, nk Tanrnn beni gnderdii doru; seslerim bana yle dediler Yaptnn yanl olduunu syleyerek ok byk bir ktlk yaptn. Sylediklerim ve szmden dnmem atein korkusundand. Mahkememde bildiim kadaryla her ey hakknda size doruyu
63

anlattm. Hapishanede ac ekmeye daha fazla katlanmaktansa kefaret olarak cezam ekmeyi, yani lmeyi tercih ederim. Anlatc - Hikyenin sonu malum dedi kz. Kz - Benim merak ettiim Jan yakarken atein buzdan kalbinin eriyip erimedii. Demin bir filmden sz ettim ya. Filmin sonunda ynetmene kzn amcasndan kzn haberi geliyor. Kz sraile gitmi, bir sinemaya girmi, yannda byk krmz bir anta varm. eridekilere dar kmalar iin be dakika vermi, bar iin onunla beraber lmek isteyenler varsa onunla beraber kalmalarndan ok memnun olacan da eklemi. Herkes dar km. Herkes. Onunla bir kii bile kalmam. Be dakika henz dolmadan tetikiler kz vurmu. antay amlar, iinde yalnzca kitaplar varm. Anlatc - te Jan Darkn hikyesini anlatan kzn hikyesi byle. Ama sanmayn ki Don Kiotun hikyesini anlatan olann hikyesi bu kzn hikyesinden daha az artcdr. Ne diyor arkda? dedi kz. (ark syler.) Yangn var, yangn! Alev alev yanyorum. Yangn var! Kendimi yaktm anne, itfaiyeyi ar da beni sndrsnler. Yanyorum, ama houma gidiyor. Ate beni alp kendiyle beraber gtryor, ama onu durdurmak istemiyorum. Yangn var! Yanyorum. Alev alev yanyorum. Her ey yanyor. Her yer yanyor. Ben yanyorum.

31 Mart 2010 Oyunu son haliyle etin Hocaya gsterdim. Bir projeksiyon aleti kurup sorular anlatc rolnden kendim yanstp cevaplar oynayarak tasarladm mahkeme sahnesini denedim. etin Hoca seyirci pozisyonundan konuarak bu ekilde yaratmak istediim etkinin gerekleemediini syledi. Ayrca ok fazla soru ve cevap vard, daha seici olmalydm. Temamla balantl olmayan her eyi kaldrp atmalydm. Ayrca, ben daha ok mahkeme sahnesi zerinde altmdan oyunun geri kalan ksmlarnda daha nce konuulmu sorunlar zlmeden varln srdryordu. Byk hayal krklna uramtm. Tasarladm her ey illzyondu. Sonunda mahkeme srasnda sorular kendim sorup cevaplar da kendimin vermemin en iyi yol olacana

64

karar verdik. etin Hoca oynadm Jan Darkn mahkemeden hesap sorar bir hali olduunu, oysa seyirciler mahkeme yerine konacaksa bunun oyunun anlam ve niyeti asndan yanl bir seim olacandan sz etti. zellikle oyunun sonunu intihar bombacs hikyesiyle balamak beni amacmdan uzaklatrm ve hikyemi basitletirmiti. Bu seim anlatc ve kz Jan Darkn hikyesiyle ilikileri zerinden ayn konuma sokuyor, aradaki eliki ortaya kmyor, hikye seyirciden ok uzak bir eyi sylemeye balyordu. Benim hikye anlatc olarak halen Jan Darka daha yakn durduum ortaya kmt, tpk Bernard Shaw gibi onun arkasna saklanyordum. Oysa biz Jan Darkn sreciyle beraber bugn burada bizim toplumumuzda yaayan bir gen kzn kadnla gei srecini bir arada sunsak, seyircinin muhakemesine daha ak, daha ilgin bir soru sorabilirdik. Hem anlatc hem kz Jan Darka sempati duyuyor, bu yzden farkllaamyor, anlatc kadn kzn cokusuna kendini kaptrp gidiyordu. Ben oyuncu olarak sahnede mahkemeyi oynamaya alrken etin Hocann takip edemez hale geldiini grm, utancmdan neredeyse yirmi dakika sren son ihtar blmn atlam, ark ksmn ise hi oynamamtm. Oyunumun finale doru yaklatn dnrken aslnda tm amacmdan uzaklam olduum ve tasarmmn hi ilemedii gereiyle karlamtm. kinci byk hatay bu ekilde atlattm. Hatalar zerine konumak bana Japonyada katldm geleneksel Japon buyo dans atelye almasnda eitmenin alma balamadan nce kendi alma yntemlerine dair anlattklarn hatrlatyor: ocukken bir elimde kimonom bir elimde kamera eitmenimin yanna giderdim. O dans ederdi, ben de onu izleyerek dans ederdim. Bana hibir ey sylemezdi, geldiim gibi eve dnerdim. Kameraya ektiim grntleri izler, bir sonraki almaya hazrlanrdm. Bu byle srp giderdi. Eitmen tahtaya bir da figr, ve dan zirvesine dne dne trmanarak kan bir yol izdi. Bizim yntemimiz budur. Zirveye trmanmak iin dan her bir noktasndan gemek zorundayz. Bu sayede yaplabilecek tm hatalar grrz. alrken dada ne kadar ok kaybolduysak, yapabileceimiz hatalarla ne kadar ok karlamsak, sahnedeyken o hatalara dmekten o kadar ok korunuruz. Ama bu vakit alr. Bir dans alt ay alrz. Oysa imdi sizinle almak iin haftamz var. Daa en aada bir noktadan balayarak saa sola sapmadan direkt trmanan ksa bir yol izerek devam etti: O yzden sizinle zirveye direk trmanacaz. Size ne yapp ne yapmamanz gerektiini nceden
65

syleyeceiz.* Burada ilgin olan nokta dlebilecek hatalar aklmla bilmeme ramen, oyuncu olarak deneyip grmeden onlardan kurtulamyor olmam. 6 Nisan 2010 Bir hafta iinde hemen metni ve oyunu deitirerek altm. ntihar bombacs kzn hikyesi metinden tmyle atld. Anlatc daha serinkanl, yznde sakin bir glmseme ile ortaya kmaya balad. Artk kendini kza kaptrmyor, duruunu koruyordu. Sondaki arky ise anlatcnn deil kzn sylemesine karar verdim. etin Hoca anlatcnn bu yeni halini onaylad. Fakat mahkeme sahnesindeki tek dzelik devam ediyordu. Mahkeme ksmnda daha nce konutuumuz gibi sorular ve cevaplar ben canlandryordum. Sorular sorarken gzlerimi kapatyor, cevaplar verirken ayordum. Bu sanki sorular hatrlamaya alyormuum gibi bir hava da yaratmt. Fakat, Jan Darkn fkeli hesap sorar halinden syrlamamtm. etin Hoca burada bir Jan Dark oynamadm, mahkemenin aslnda anlatc ve kz tarafndan alntlandn hatrlatt. Sorulan sorularn bir ksmna daha ok grm geirmi anlatc kadnn da katlabileceini, saduyulu bulabileceini ve kz/Jan Dark seyirci/mahkemeyle beraber atein elinden kurtarmaya alabileceini syledi. Ayn ekilde kz da Jan Darkn tm cevaplarn sahiplenmek zorunda deildi. Mesela Tanr inancyla ya da bekretle ile ilgili olan baz ksmlar yadrgayabilirdi. Kzn Jan Darkn sahiplenecei szleri kadar hi sahiplenmeyecei szleri de olabilirdi. te yandan, oyunun kzn yangn var diyecei bir arkyla bitmesinin iyi olduunu syledi, bu seyirci olarak bizi bir cevaptan ziyade, yle bir soruyla ba baa brakabilirdi: Ne olacak bu kzlarn hali? Anlatc da ayn yollardan gemitir, ama u an buna uzaktr, gene de kzn arzusu ve ark ona biraz bular. Bu eletiriler zerine seslerin kz ve anlatc iin ne anlama geldiini dnmeye baladm. etin Hocaya ilk gsteriimde yakaladm temadan gitgide uzaklamaya balamtm. Neden baka eyler aryordum? Belki de isyankr Jan Darka ihanet etmek istemiyordum. Kadnlk, gen kzlk, ak ve tensellik temalarna geri dndm. Hocayla sesler hakknda konumutuk. Jan Dark sesler duyuyor. Bundan eminiz. Peki ya kz duyuyor mu? diye sordu. Duyuyor dedim, sesler ona unu yap,
Sz konusu atlye almas Japonyada Kyoto Sanat Merkezinde (Kyoto Art Center ), Geleneksel Tiyatro Eitimi (Traditional Theater Training) ad altnda, 2006 Temmuz-Austos tarihlerinde Senrei Nishikawa ve asistanlar tarafndan yrtlmtr.
*

66

bunu yapma diyorlar. Ama etin Hoca Bunlar bugn burada yaayan bir kz iin Tanrsal deil, ancak bireysel iradenin sesleri olabilir dedi. Uzun bir dnmeden sonra kzn bilinli bir iradenin deil kendi kadnlk arzusunun sesini duyduuna karar verdim. Bu kararmda etkili olan, Jan Darkn kendini ziyaret ettiini syledii melek Michelin, gen kz Jan Darkn kulana sanki erotik bir eyler fsldyormu gibi tasvir edildii bir tabloyla karlamam oldu.74 13 Nisan 2010 etin Hoca anlatc ve Jan Darkn beden ve seslerini bulmam iin bana baz almalar yaptrd. Anlatcy bulmak iin gene yrdm. Hoca boynunu dn dedi, srtm dikleti, yrym kibarlat. Bileklerini dn dedi, kadnn bileklerinden zincirlenmi olduunu hayal ettim. Grldn dn dedi, toplumun bakn zerimde hissetmeye baladm, bu beni fkelendirdi. Daha sonra fkeli biri nasl bir ey anlatabilir ki? diye tereddt ettiimi sylediimde etin Hoca bunun mmkn olduunu, ayrca bugn burada bende var olan neyse daha nemli olduunu syledi. Anlatc kadnn simgesel deil gerek bir kadn olmas gerektii konusunda uyarda bulundu. Anlatc hakknda benim kararlarm unlar oldu: Genken kzn yapt gibi davranmam, isteklerini gerekletirmeye almam. Kz anlyor, sempati duyuyor, ama onunla ayn noktada deil. Kafasna vurula vurula hayal kurmamay renmi. Ama gene de gen kzken duyduu arzular kllenmi de olsa hala duruyor. Yoksa bu hikyeyi anlatmazd. Gene de serinkanl. Kendini fazla dar gstermiyor, enesi biraz kasl. Kadnn bu halini anlamamda o sralarda dinlediim bir arknn szleri de etkili oldu:
Hayallerinin hep sona erdiini dn Hi ykselmediini, hep aa dtn, Ama artk umursamyorum, Daha fazlasn isteme arzusunu yitirdim, Artk hibir ekilde korkmuyorum Hepsini yere derken izliyorum, Ama gen olduumuz gnleri hatrlyorum.

74

Bkz. Gaston Bussierenin Jan Dark isimli 1908 tarihli yal boya tablosu.

67

sraf etme alkanl olanlar, Stil ve zevk duyular, Sana hakl olduun konusunda gvence veren, Hey hakl olduunu bilmiyor muydun? Artk korkmuyorum, Gzm kapda, Ama hatrlyorum Sana zntnn gzyalar, Sana daha ok isyan, Zamanda bir an ifade ediyor, Zamanda zel bir an, Evet biz zamanmz boa geirdik, Gerekte zamanmz yoktu, Ama gen olduumuz zamanlar hatrlyoruz. Ve Tanrnn tm melekleri saknn, Ve siz tm yarglar saknn, ansn oullar, kendinize iyi bakn, Burada olmayan herkes iin, Artk korkmuyorum, Artk korkmuyorum, Artk korkmuyorum, Ah, artk korkmuyorum.75

75

Joy Division, Insight [Recorded by Joy Division], Unknown Pleasures [Studio Album], Stockport: Strawberry Studios, 1979. Yazar tarafndan evrilen arknn ngilizce szleri yledir: Guess your dreams always end/They don't rise up, just descend/But I don't care anymore/I've lost the will to want more/I'm not afraid, not at all/I watch them all as they fall/But I remember when we were young Those with habits of waste/Their sense of style and good taste/Of making sure you were right/Hey don't you know you were right?/I'm not afraid anymore/I keep my eyes on the door/But I remember... Tears of sadness for you/More upheaval for you/Reflects a moment in time/A special moment in time/Yeah we wasted our time/We didn't really have time/But we remember when we were young And all God's angels beware/And all you judges beware/Sons of chance take good care/For all the people not there/I'm not afraid anymore/I'm not afraid anymore/I'm not afraid anymore/Oh, I'm not afraid anymore

68

Bu szler bundan sonraki iki ay boyunca anlatcy ararken bana rehber olacakt. Jan Darkn oyundaki son szlerine Artk korkmuyorum cmlesi eklendi. Kz ise umut dolu, koca bir glmsemesi olan cokulu bir kz haline geldi. Anlatc ve kz arasndaki fark arttka iim kolaylamaya balamt. te yandan, Jan Darkn mahkemedeki hali ile ilgili olarak etin Hoca dizlerimi hafife bkl, enemi kalkk dnmemi syledi. Bu benden aadan gelen otoriter bir sesin kmasn salad. Son aamaya kadar bu Jan Dark tuttum. 21 Nisan 2010 etin Hocaya oyunu batan sona tekrar gsterdim. Mahkeme ksmnda kzn yadrgad, kadnn sahiplendii, vs. yerleri belirlemeye uramtm. Metnin iine kz ve anlatcnn baz yorum ve aklamalar da girmiti. Denediklerimi gsterdim. etin Hoca metnin artk olgunlatn syleyip dramaturjik bir sraya soktu, fakat mahkeme ksmnn hala ok uzun olduunu ve gereksiz olan eyleri atmam syledi. Mahkeme ksmnda hala byk bir karmaa vard. Sre blnyor, kesintiye uruyor, baa geri dnyorduk. Metin u hale gelmiti:

Jan - Beni neden zincirlediniz? Mahkeme - Bize daha nce defalarca hapisten kamaya altn sylediler. Zincirlenmenin sebebi kaman nlemektir. Jan - Kamak istediim doru, u an da istiyorum, bu tm mahkumlar iin geerli deil mi? Mahkeme - Erkek kyafeti giymeni sana kim tavsiye etti? Jan - Bundan kimse sorumlu deil. Kadn elbiselerini erkek kyafetiyle deitirmem artt.

Mahkeme - Seslerini en son ne zaman duydun?

69

Jan - Dn onlar kez duydum. Onlar daha sk duyduum da olur. Mahkeme - Ses sana geldiinde ne yapyordun? Jan - Uyuyordum; ses beni uyandrd. Mahkeme - Koluna dokunarak m? Jan - Bana dokunmadan uyandrd. Mahkeme - Odanda myd? Jan - Bildiim kadaryla ok uzakta deildi.

Mahkeme - Sana ne dedi? Jan - Yatakta oturuyordum, ellerimi birletirdim, yardm iin yalvardm. Ses bana cesurca cevap ver dedi. Daha nce bana kolayca anlayamadm pek ok sz sylemiti. Uyandmda bana cesurca cevap ver dedi. Bana yarglarm olduunuzu sylyorsunuz. Sylediklerinize dikkat edin; beni sulayarak byk sorumluluk alyorsunuz. Benim burada iim yok, geldiim yere geri gnderilmeme izin verin. Mahkeme - Bu ses sana t veriyor mu? Jan - Hibir zaman kart grler verdiini grmedim... Bu gece yeniden bana unu dediini duydum: Cesurca cevap ver. Mahkeme - Ses sana sorulanlar hakknda her eyi sylemeni yasaklad m? Jan - Bu konuda size cevap vermeyeceim.

70

Mahkeme - Szn ettiin sesin sana grndn sylyorsun, ses kimden geliyor? Jan - Size hakknda bildiim her eyi anlatmayacam: size cevap vermekten ziyade, Onun houna gitmeyecek eyler syleyip yanl yapmaktan ok daha fazla korkuyorum. Mahkeme - Bu sesi en son duyduun iki seferde onunla beraber bir k da geldi mi? Jan - Ik sesle beraber gelir. Mahkeme - Sesin arkasnda bir ey grdn m? Jan - Size her eyi sylemeyeceim. Mahkeme - t istediin bu sesin bir yz ve gzleri var myd? Jan - Henz bilmeyeceksiniz. ocuklar yle der: Bazen biri doruyu syledii iin aslr. Mahkeme - Tanrnn inayetine erip ermediini biliyor musun? Jan - Eer ermediysem, Tanrm bana baheder: eer erdiysem, Tanrm beni orada tutar. Eer gnah iinde olsaydm ses bana gelir miydi sizce? Ben duyduumda herkesin o sesi duymasn isterdim. Mahkeme - Genliinde hi savaa gitmeye niyetlendin mi? (Jan evet anlamnda ban sallar.) Fransaya geldiinde bir erkek olmay m istedin? Bir kadn kyafeti giymek ister misin? Jan - Bir tane verin, onu alr defolur giderim; yoksa olmaz. stmdekinden memnunum. Mahkeme - Duyduun sesler kimden geliyor?

71

Jan - Azize Catherine ve Azize Margaret'n sesleri. Anlatc Azize Catherine ve Azize Margaretn kim olduunu aratrdm. kisi de ehit edilerek gen yata ldrlm bakire ermiler. eitli mucizeleri var. Azize Catherinee ikence yapmak istiyorlar, fakat ikence aleti paralanyor. Onlar gibi bir baka bakire ermi hapsedildii kuleden uarak kayor, vs. Mahkeme - Onlarn Azize Catherine ve Azize Margaret olup olmadn nereden biliyorsun? Birini dierinden nasl ayrt ediyorsun?

Jan - Biliyorum. Mahkeme - Bu iki ermi ayn eyleri mi giyiyorlar? Ayn yatalar m? Jan - Sylememe izin yok. Mahkeme - 13 yandayken sana ilk grnen hangisiydi? Jan - Bana ilk grnen Kutsal Micheldi. Onu kendi gzlerimle grdm. lk grdmde ok korktum. Anlatc - Kutsal Michel sava bir erkek melek. Genelde gen, gl bir beden ve gzel uzun salarla tasvir ediliyor.

Mahkeme - Kutsal Michel neye benziyordu? Sana ne dedi? Jan - Benden baka cevap alamayacaksnz.

Mahkeme - Sana erkek gibi giyinmeyi emreden kimdi? Jan - Bu kyafet meselesi incir ekirdeini doldurmayacak bir ey. Onu dnyada yaayan herhangi bir adamn tavsiyesiyle giymedim.
72

Mahkeme - Bu giysiyi Robert de Baudricourt'un tavsiyesiyle giymedin mi? Jan - Hayr. Mahkeme - Sana gelen bu sesi grdnde k var myd? Jan - Her yerde yakk alr biimde oka k vard. (sorgulayana) Size gelmediler, bana geldiler! Ses gzel, tatl ve alak. Mahkeme - Seslerin sana szler verdi mi? Sana ne gibi szler verdiler? Kutsal Michel sana ne surette grnd? Jan - zerinde ne olduunu bilmiyorum. Mahkeme - plak myd? Jan - Tanrnn onu giydiremeyeceini mi dnyorsunuz? Mahkeme -Salar uzun muydu? Jan - Neden kesmek zorunda olsun ki? Sa olup olmadn bilmiyorum. Onu grmek byk bir hazd; bana yle grnd ki affedilmez gnah iinde deildim. Eer yleysem bu ben bilmeden olmutur. Gnah olacak ileri yapmadma inanyorum, ruhumu kirletecek davranlarda asla bulunmadm ve bulunmayacam! Mahkeme - Etrafndakiler hi bu erkek kyafetini karman sylemediler mi? Jan - Evet, pek ok kii pek ok defa bana bunu nerdi. Mahkeme - Seslerin hi sana esir alnacan sylemediler mi?
73

Jan - Evet, pek ok kere, ve neredeyse her gn. Onlardan esir alndmda ksa zamanda uzun sre hapiste ac ekmeden lebilmeyi istedim; bana Kaderine boyun e nk bu olmal dediler. Ama bana zaman sylemediler; ve eer bilseydim, esir alndm yere gitmezdim. Sk sk onlara saati sordum: ama bana sylemediler. Sonunda bana ne olursa olsun, her zaman onlarn buyruuna boyun emeliydim. Onlar her zaman esir alnmamn benim iin gerekli olduunu sylediler. Mahkeme - Sence seslerin esir alnmanla ilgili seni yzst brakmad m? Jan - Esir alnmam benim iyiliim iin. Mahkeme - Seslerin bugne kadar seni hi yzst brakmad m? Jan - Her gn beni teselli ederken nasl yzst brakm olabilirler ki? Mahkeme - Onlar sen mi aryorsun, yoksa arlmadan kendileri mi geliyor? Jan - Kendileri geliyor. Bazen uzun sre gelmediklerinde gelmeleri iin dua ederim. Mahkeme - Bazen ardnda gelmedikleri oluyor mu? Tutmadn evlilik sz hakknda ne diyeceksin? Jan - O adama hibir sz vermedim. Seslerimi ilk kez duyduumdan beri bekretimi uzun sreliine Tanr'ya adadm; o zaman 13 yalarndaydm. Mahkeme - Anne baban onurlandrman gerekirken, babandan ya da annenden izin almadan ekip gitmekle doru yaptn m dnyorsun? Jan - Yolculuum hari her konuda onlara en iyi ekilde itaat ettim; gene de daha sonra onlara mektup yazdm ve beni affettiler.
74

Mahkeme - Anne baban terk ederek gnah ilediini dnmyor musun? Jan - Yz tane anne babam da olsa, bir kraln kz da olsam seslerime itaat etmek doruydu, gitmek zorundaydm. Mahkeme - Babann senin ayrlndan nce senin hakknda ryalar olduu doru mu? Jan - Henz anne babamla beraberken, annem bana babamn ryasnda pek ok kez beni, Janeti, kzn silahl adamlarla beraber giderken grdn syledi. Anne babam beni gvenlikte tutmak iin ok zen gsterdiler, ve beni ok fazla boyunduruklar altnda tuttular. Evlilik dnda her konuda onlara itaat ettim. Annemin erkek kardelerime yle sylediini duydum: Eer gerekten kzm hakknda ryamda grdm eyin olacan dnseydim, onu bomanz isterdim, ve eer bunu yapmazsanz onu kendim boardm! Vaucouleurse gittiimde neredeyse akln yitirmi. Mahkeme - Kendini neden hapsedildiin kulenin penceresinden aa attn? Jan - Atlayarak kaabileceimi umdum. Mahkeme - Atladnda kendini ldreceini dnmedin mi? Seslerin cevap vermeden nce erteleme mi istiyorlar? Jan - Hapisteki byk huzursuzluk ve gardiyanlarn grlts yznden seslerin ne dediini anlayamyorum. Mahkeme - Seni sulayarak byk sorumluluk aldmz syledin. Kastettiin nedir? Jan - Seslerim bana byk bir zaferle kurtarlacam sylediler; ve Teslimiyet gster; ehit olmakla ilgili kayglanma; sonunda Cennetin Krallna geleceksin diye eklediler. Bana bu kadar ak, kesin ve mutlak bir ekilde sylediler. ehitliimle ilgili kastedilen

75

hapiste ektiim eziyet ve zorluklar; hala ekmem gereken daha byk bir zdrap var m bilmiyorum. Mahkeme - Seslerin sana sonunda Cennetin Krallna geleceini sylediklerine gre, kurtarlacandan ve Cehennem ile lanetlenmeyeceinden emin mi hissediyorsun? Bu esinden sonra, affedilmez bir gnah ileyemeyeceine mi inanyorsun? Jan - Bilmiyorum. Affedilmez gnahlar ileyip ilemediimi bilmiyorum, ama eer ileseydim seslerimin beni terk edeceine inanyorum. Bir insann vicdann ok fazla temizleyebileceini dnmyorum. Mahkeme - Kalenin iki deme tahtas arasndan kamay nasl dndn? Jan - steyerek kamayacam bir yerde daha nce hi hapis olmadm. Mahkeme - Davran ve szlerin konusunda kararmza boyun eecek misin? Her zaman Seslerinin sana buyurduklarn m yaparsn? Hi onlarn buyruu ve isteine aykr bir ey yapmadn m? Jan - Nasl yapldn bildiim ve yapabildiim her eyi yaptm ve tm gcmle yerine getirdim. Mahkeme - Sana gelenlerin iyi ruhlar olduunu nereden biliyorsun?

Jan - Biliyorum. Mahkeme - Sana ilk gelenin Kutsal Michel olduunu nasl anladn? Jan - Meleklerin konumas ve dilinden. Mahkeme - Konumasnn meleklerin dili olduunu nereden anladn?

76

Jan - Ona hemen inandm, ve inanmak iin isteim vard. Mahkeme - Eer eytan kendini bir melein ekline sokar ya da kendini bir melee benzetirse, onun iyi bir melek mi kt bir melek mi olduunu nasl anlayacaksn? Jan - Bunu anlarm. Mahkeme - Doruyu konutuu iin bazen insanlarn asldn iddia ettin: peki kendinde eer itiraf edersen lecein bir suun ya da kusurun olup olmadn biliyor musun? Jan - (Hayr anlamnda ban sallar.) Mahkeme - Sana bekretini yitirirsen mutluluun yitirecein ve Seslerinin artk sana gelmeyecei esinlendi mi? Jan - (Hayr anlamnda ban sallar.) Mahkeme - Eer evli olsaydn Seslerinin sana geleceini dnyor musun?

Jan - Bilmiyorum. Mahkeme - Yaptn ya da sylediin her ey hakknda, iyi ya da kt, kendini bize emanet edecek misin? Bize itimat ediyor musun? Eer sana esinlerinin illzyonlar ya da eytani eyler olduunu sylersek, bize riayet eder misin? Jan - Eer Seslerimin buyruuna aykr bir ey yapmam isterseniz, buna ne olursa olsun raz gelemem. Bu benim iradem dnda. Mahkeme - Yarglarna bak. Bu doktorlarn senden daha bilgili olduunu dnmyor musun? (Bakar.) yleyse Tanrnn yeryzndeki temsilcisine, yani Papa Efendimize,

77

Kardinallere, Bapiskoposlara, Piskoposlara ve Kilisenin dier din adamlarna inanmyor musun? Jan - Efendimizin yaptm her eyin efendisi olduunu biliyorum, ve eytann onlarn stnde hibir gc olmadn. Seslerime yaklp yaklmamam gerektiini sordum.

etin Hoca mahkeme metninin de oyunun, yani Jan Darkn/kzn/anlatcnn hikyesinin dramaturjik srasna uymas gerektiini syledi. Bu sra yleydi: 1. Kz ryasn anlatr. 2. Anlatc grnr. 3. Kz aklamalar yapar. 4. Anlatc ve kz lm hakknda konuur. 5. Ate grnr. 6. Kz Jan Dark onun azndan anlatr. Kz da anlatc da dinlerler, anlamaya alrlar. Mesafe, hissiyat ve yorum grrz. 7. Jan/kz byr. Kapyla ve Robertle karlar. Ata doru koarken karsna ate kar. 8. Mahkeme. 9. ark: Yangn var. Son alnan dramaturjik kararlar unlard: Gen kz kendini kendinden byk olan bir eye vermek istiyor. Toplum onun nne seenekler sunuyor. Tanr? Bir erkek? Kz bunlarla tatmin olmuyor. Toplumla atma balyor. Bu atmann iinden geerek sonunda kadn oluyor. Ama nasl bir kadn bu? Kzn isteine ne oldu? Bilmiyoruz. Anlatc kadn kllenmi olsa da atee olan arzuyu paylayor, fakat bunu gsteremez. Kendi isteini kzn stne atarak yayor. Kz ate kendini sndrecek sanyordu, ona doru gitti, ama bu gereklemedi. Kz Jan Dark gibi olmak istemiti, olabilirdi ama olamad. Kadn ise artk Jan Dark olamaz. Mahkeme sahnesi halen kafam kartryordu. Kadn ve kzn mahkemenin soru ve cevaplarna kar alaca tavrlar nasl belirecekti. Arada bir ortaya kp

78

konuuyorlard, ama sorularn ya da cevaplarn iinden Jan Darkla ayn anda grnecekler miydi? etin Hoca Jan Darkn sesleri tarafndan kurtarlaca konusunda ald sz anlatrken syledii szleri, inanarak deil inanmay isteyerek oynamam nerdi. Bunu denedik. Bunu denerken direkt onun gzlerine bakarak ona anlatmam istedi. Bu bana anlatcnn kaybettii inanc hakknda bir ipucu olmutu. Jan Dark ve kz gibi inanmak istiyor, ama bunu baaramyor. Bu ipucu mahkeme sahnesini olgunlatrmam salad. Anlatc hikyeyi anlatrken, bir yandan da onun artk bunlara inanamadn da anlatabilirdi. Mays Btn bu konuulanlar gz nnde bulundurarak metne son halini verdim. Mahkeme sahnesinde ok ayrntya giren, benim seyircimi pek de ilgilendirmeyecek szleri de temizlemeye altm. Sonra, ilk i olarak Jan Darkn, kzn ve anlatcnn bedenlerini birbirlerinden iyice ayrmaya karar verdim. Bu nn ayrm dramaturjiyle uyum iinde olmalyd. Uzun uzun yrdm. Yrrken anlatcdan kza, kzdan Jan Darka getim. Ayn ekilde geriye doru Jan Darktan kza, kzdan anlatcya geerek de yrdm. *Jan Dark: Sanki her biri iki metre uzunluunda ar kanatlar var. Omuzlarndaki bu arl byk bir g ve iradeyle tamaya alyor. Kanatlaryla ve sesiyle mahkemeyi saryor gibi. Duyduu sesler hakknda konuurken heyecanlanyor, bu onun hazinesi. *Kz: Daha kk ve hafif, ama onun da kanatlar var. Sesi yukarda, gs ve boyunda. Gzleri parlak, glmsemesi przsz. Tenimi dnyorum, rzgrn ve suyun tenimi dolayszca okayn. Bu beni neelendiriyor. Az ak, merakl. Beden anlatrken genelde saa sola, yukar aa salnyor. Gste pr pr bir enerji var. *Anlatc: Enerji hala var, ama bloke edilmi. Kanatlar ieri ekilmi, saklanyor, grnsn istemiyor. Kanatlar kandryorlar. Srt ve omuzlar ieri kapanm. Bloke edilmi enerji tuhaf, titrek hareketler yaptryor, ba sallanyor. Grldn hissediyor. Onu kovalayan bir eyden kayor gibi. ene kasl, glmseme sakin. Umut etmekten korkuyor.

79

*Ate: Korkusuz, snr tanmaz, meydan okuyan, yakc. Hayalarn, sk kalalarn ve omuzlarn dnyorum. Teklifsiz, aktan istiyor, apkn. Anlatcdan kza geerken nefes alp alyordum, kanatlar ortaya kyordu. Kzdan anlatcya geerken nden darbe alyordum, bylece srt kyor, kanatlar ekiliyor, bir glmseme geliyor. Provalar srasnda Jan Dark sesleri duyduu gibi canlandrmaya balad. Mesela ses ona cesurca cevap ver derken serte konuuyor. Ayrca sesler ona on yandayken ilk duyduunda nasl yumuak bir tonda konutuysa, bunu gzlerini kapayp canlandrmaya balad. Metne yle hayali replikler ekledim: Janet. Janet. Korkma. Korkma, Janet. Korkma. Bunlar melekler bir ezgiyle sylemitir, Jan Dark da o ezgiyi hatrlayarak anlatr. iirin hepsini artk kz okumuyordu. imdi dar dnya sznden itibaren anlatc artk kz tutamayp kendine dnmeye balad. Mahkeme srecini u ekilde belirledim ve metni ona gre biraz daha ksalttm: 1. Kendinden emin, sakin, tereddtsz 2. Direni, fke 3. Kabulleni Sktrldka Jan Darkn fkelendiini grrz. Tereddt anne babasyla ilgili sorularla beraber balar. Annemin erkek kardelerime yle sylediini duydum: Eer gerekten kzm hakknda ryamda grdm eyin olacan dnseydim, onu bomanz isterdim, ve eer bunu yapmazsanz onu kendim boardm! repliiyle beraber Jan Darkn gard dmeye balar. Bu noktadan sonra sorular sanki kz kurtarmaya alan anlatc kadn soruyor gibidir. Sanki tm bu getii aamalar hatrlayarak cevaplar da o vermektedir. Umutsuzluk ve anlalmayaca dncesi yava yava artar. Bu ikili hal son soruda dorua trmanr. Mahkemenin yarglarna bak repliinde anlatc kafasn kaldrp seyircilere bakar, gzleri byk umutsuzluunu ifade etmekte, az ise kendini ikna etmeye alr gibi mahkemenin

80

sonraki repliini sylemektedir: Onlarn senden daha bilgili olduunu dnmyor musun? Ruhunu cehennem azabndan, bedenini lmden kurtarmak istiyorlar. 3 Haziran 2010 Oyunun son halini etin Hoca ve okulda ynetmenlik okuyan bir arkadama gsterdim. Oyun hi kesintisiz yaklak bir saat sryordu. Halen seyirciye ynelip anlatmakta glk ektiimi grdm. Bu bulduum anlatcnn kendini saklama ve kama isteinden kaynaklanyor olabilirdi. Kzn ortaya kyla bunun zleceini ummutum, ama seyirciye en yakn olan katman olan anlatcnn seyirciden uzak kalmas her eyi bozuyordu. Seyirci olarak dikkatleri ve ilgileri dalmt. Onlarn ilgisi daldka benim oyunum da ktye gitmeye balam yalnzken denemi olduklarm gerekletiremez hale gelmitim. zellikle mahkeme ksm en sorunlu blm olmutu. Daha da kts, yeni anlatc onlara deli gibi grnmt. yi de bu kadn deli mi, niye bize bunlar anlatyor? diye dnmeye balamlard. etin Hoca iir ksmnda kendimi duyguya kaptrp artk szleri nemsememeye baladm, oysa iirin szlerini anlatnn bir paras olarak gerekten sylemem gerektiini, nk szlerin seyircide yarataca armlarn hikye asndan nemli olduunu syledi. Mahkeme sahnesinde sorularn soruluu ve cevaplarn verilii srasnda sesimin farkllamas gerektii konusunda uyarda bulundu. Bunu ksmen baarabildiimi syledi, ama mahkemenin tm byle olmalyd. Oyunun sonunda anlatc arkyla beraber kzn cokusuna ortak olmu grnyordu, bu yanl deil miydi? Ayrca mahkeme metni hala uzundu, belli bir konu hakkndaki sorular bir kez sorduysam ok uzatmamal, tekrar etmemeliydim. O gn etin Hoca beni daha sonra ok rahatlatacak olan bir neride bulundu. Belki de anlatc oyunun en bandan itibaren btn bunlarn kendisinin hayalinde gerekletiini itiraf etmeliydi. Bu ekilde balamak seyircinin de oyunu bu kadn deli mi diye dnmeden ya da olaanst bir hner aramadan daha rahat izlemesini salayabilirdi. Bunu hemen denedik. Sahnenin ucuna oturdum ve daha nce kzn anlatt ryay anlatcnn azndan anlatmaya baladm. Bu basitlik ve drstlk hemen ie yaramt, beni ok rahatlatmt. Ryay gerekten karmdakilere anlattm hissediyordum, onlar da ilgiyle dinlemeye baladlar. Aramzdaki mesafe

81

azalmt, sohbet ediyor gibiydik. Bu, imdi ve burada olmaya en yaklatm anlardan biriydi. Bu fikirden hareketle metnin girii yle deiecekti:
Bir rya grdm. (Ryasn anlatr.) Ben bugn size Jan Darkn hikyesini anlatacam. Aslnda ben anlatmayacam. Aslnda bu ryay da ben grmedim. Ben bu Jan Darka biraz kafay taktm. Ama hikyesini ben anlatamam. Dedim ki hikyeyi acaba onun yat bir gen kz anlatsa nasl olurdu. Hikyeyi ikimiz beraber anlatacaz.

imdi ve burada olmak, yani Grotowskinin dedii gibi meknn literal olmas (sahnenin kenarnda oturuyorum), aksiyonun literal olmas (beni dinleyenlere bir rya anlatyorum). Baka hibir ey yapmak zorunda deilim. Onlar kandrmaya almyorum. Onlar inandrmak zorunda hissetmiyorum. Bu bir hikye, imdi ryay ben grdm diyebilirim, bir an sonra aslnda ben grmedim diyebilirim. Ama bundan kimse rahatsz olmayacaktr. Ben rahatm, bu sayede onlar da rahatlar. Onlar etkilemek zorunda deilim, benim grevim kendimi eylemime brakmak - imdi ve burada bu ryay anlatmak. u andan nce ya da sonraki bir zamanda ve yerde deilim. Tanmadm insanlara tanyormuum gibi, tandm insanlara tanmyormuum gibi davranmyorum. Richardsn dedii gibi ann yaamasna izin vermeye alyorum. Alfredsin anlatt gibi basit ve dolaysz bir ekilde, herhangi bir karklk olmadan seyircinin karsnda durmaya alyorum. Fakat, bunu baaramadm anlarda baaryormu gibi de yapmamalym. Biri rahatm gibi yapabilir mi? Bu aslnda kabul etmek dediimiz eyle yakndan balantldr. Rahat deilsen, rahat olmadn kabul et. An kabul et, mekn kabul et, karndakileri kabul et, tm bunlarn sonucunda kendini kabul et. Bu sfr noktasna varabilirsen, oradan tekrar yola kabilirsin. lgin bir ekilde bu, oyuna Brechtyen bir kendini yanstma (self-reflexivity) de katyordu. Oyuncu imdi karmda, ama hem kendi hem de kendi deil. Ryay kim grd? Bilmiyoruz. Elimizde rya var sadece. Fakat imdi ve burada olmay prova edemem, bu Alfredsin dedii gibi ancak seyirci karsnda gerekleebilecek bir ey, ben ancak buna kendimi hazrlamaya alabilirim. 5-6 Haziran 2010 ki gn boyunca tek bama altm. Yryerek baladm, imdi ve burada oyuncu olarak ne durumdaysam oradan. Kendi bedenimi dinledim.

82

Sonra anlatcy zerime eklemeye baladm. sel balanty kurmaya alyorum, oyuna dair oyuncuyu etkileyen armlar aklmdan geiriyorum. Metin, dramaturji, u ana kadar alnm tm provalar, bunlarn zerine kendi yaadm, grdm, duyduum, tattm eyler. Fakat bu anlatc bu hikyeyi birilerine anlattna gre daryla da bir balants olmal. lk bata kendi iime dnk yrrken imdi seyircilerin nnden getiimde bo koltuklara da bakmaya baladm. Onlarla ilikim ne? Bu hikyeyi onlara neden anlatyorum? Her geiimde dnp onlara bakyorum, onlarn da bana baktn hissediyorum. Onlarla ilikim ekillenmeye balad. Anlatcya dair unlar kefettim: ok yorgun, bedenini zor tayor. Bakt insanlar ona ok uzak grnyorlar. ok uzaktalar, nk oraya kadar gidecek hali yok, kolunu kaldracak hali yok. Ancak sahnede kalp hikyeyi anlatabilir, olan biteni etkileyemez. Bunu anlad. Bacaklarn srklemeye balad. Fakat duramaz, sanki Sisyphus gibi sonsuza kadar yrmeye mahkm edilmi gibi. Neden duramaz? nk isel bir etki var onu durdurmayan. O srada u cmleyi hatrladm: Tavuk hala dans ediyor. Tavuk durmayacak.76 etin Hoca o sene verdii oyunculuk dersine sama adn verdii bir dans ile balyordu. Herkesin beraber katld bir eit doalama olan bu almaya ben de birka kez katlmtm. Bu derse gemek iin bir eit snmayd, samaya katlmayan sahneye kamyordu. alma temel olarak bir oyuncunun sahneye kp, kimsenin kendini grmek istemeyecei ekilde, iinde bir mzik duyarak bedeninin paralarn ve mekn sama bir ekilde dnerek dans etmesiyle balar. Geri kalanlar dansa teker teker katlr, ama ilk kann ritmine uymak zorundadrlar. Bu dans bazen yere yatp dinlenerek blnr, bazen sesler karlr, bazen herkes sama bir dilden teker teker ya da hep bir azdan bir eyler anlatr.* Bu cmle benim son katldm sama almas srasnda hi durmadan iimden tekrar ettiim bir cmle olmutu. Yorgunluk, bedenini zor tayor olma, uzak duygusu ve bu cmle yry srasnda anlatc kadn kuran eyler oldu. Yry bitirdim sahnenin nne oturdum ve ryay anlatmaya baladm. Tm metni batan sona akttm. Kimi zamanlar anlatc kadn gelip en bataki gibi sahnenin nne oturma ihtiyac hissetti. Bunlar imdi mahkeme zaman
76

Yazar tarafndan evrilen cmlenin ngilizce orijinali yledir: the chickens still dancing/the chicken wont stop. Sarah Kane, 4.48 Psychosis, London : Methuen, 2000, p.31.

Sz konusu alma 2009-2010 retim ylnda Kadir Has niversitesi Film ve Drama yksek lisans programnda FD 507 kodlu leri Oyunculuk I ve FD 508 kodlu leri Oyunculuk II adlaryla alan derslerde uygulanmtr.
*

83

dedii blm, mahkemenin ortasnda artk Jan Dark tutamaz hale yaklat annesinin onu bomak istediini syledii szden itibaren mahkemenin sonuna kadar olan blm ve Jan Dark sznden dnd sahnenin hemen devam oldu. Jan Darkn sznden dnn oynadktan sonra oturup yle soruyordu: Bu hikye burada bitebilir mi? Jan Dark kurtulabilir mi? Amatavuk hala dans ediyor. Tavuk durmayacak. Sonra sahneye kp Jan Darkn lme gidiini anlatmaya devam ediyordu. Benim iin dans eden tavuk, anlatcnn kaarak kurtulamad ve kurtulamayacan artk kabul ettii eyi temsil ediyordu. Anlatcy bulmamla beraber her eyin daha ok yerine oturduunu hissettim. Dier karakterler ve metnin sylenii ona gre ekilleniyordu. Ayrca, iiri hakikaten syleme zerine altm. Duygulara kaplmak yerine hikyemi anlatmaya zen gstermeye gayret gsterdim. Eer karakterler arasndaki geiler olamyorsa bunun iin kendime zaman tanmaya karar verdim. Her geie bir yry, bir dn, vs. ekledim. Bu beni ok rahatlatmt. Hibir eye hazr olmadan balamamaya karar verdim. Eer gelmiyorsa gelmi gibi yapmamal, beklemeli, ya da gelmediini kabul ederek devam etmeliydim. Ertesi gn etin Hocaya gsterirken genelde yaptm gibi hazrlksz bir ekilde balamamaya, nce anlatcy ardm yrym yapmaya, ve ancak hazr olduum an oturup anlatmaya balamaya karar verdim. Bunu seyircili jri gsterimi srasnda da byle yapacaktm 7 Haziran 2010 etin Hocayla bulutuk. Ona hemen hemen hibir ey aklamadan, nce kendi kendime yryp sonra oturup balayacam syledim, yle de yaptm. Tereddtlerimi bir kenara braktm. Kendimi kesmemeye alarak, oyunu batan sona akttm. imdi ve burada kalmaya ve hibir eyi zorlamamaya alyordum. Eletireceim, ama daha sonra. Hemen hemen oyunun tmnde akta kalabilmitim. Bo koltuklara anlatyordum, ama bir yandan da sadece tandm tek bir kiiye, u an karmda oturan kanl canl etin Hocaya anlatyor gibiydim. etin Hoca anlatcnn ona serinkanl, ama bir yandan kllenmi de olsa hala iinde bir scaklk tayan ve seyirciye o scaklkla anlatan biri olarak grndn syledi. Kz ise biraz utanga balam, sonra anlattka bundan syrlmt. Bu belki de kadnn ancak o yatayken yapabilecei, ama belki de yapmad bir eydi. Bylece iki anlatc birbirinden dramaturjik anlamla balantl olacak ekilde ayrlmt. Ayrca,
84

imdi kz ile Jan Darkn farkn da grebiliyorduk. Kz onun dobra dobra, pervasz konuan, korkusuz haline zeniyordu. Anlatc ise kendini fazla ak etmiyor, anlatacaklarn dier karakterlere ykleyerek anlatyordu. etin Hoca anlatcnn Bu hikye burada bitebilir mi? sorusunu seyirciden izin ister gibi sorabileceimi, Baktm ben de eve dnerken arky mrldanyorum szn ise itiraf eder gibi syleyebileceinden sz etti. Anlatcnn tm oyun boyunca kabullenmeye altn syledi, bu iyiydi. Bataki mahkeme ksm ise hala uzundu. Soru ve cevaplarn bir ksmn, mahkemenin Jan Darkn stne nasl gidip cevaplarn dklmesini saladn anlatmak iin kullanabilirdim. Anlatc btn bunlarn onun hayalinde gerekletiini oyunun iinde baz yerlerde ufak bir glmsemeyle seyirciye hatrlatabilirdi. etin Hoca anlatcnn eer o an iinden yle gelirse Bu hikye burada bitebilir mi? dedikten sonra hikyeyi Evet, Jan Dark yaad. Yaad ve hepimiz gibi yalanp ld diye bitirebileceini de syledi. Baz performanslar o anki duruma gre byle bitebilirdi. 14 Haziran 2010 etin Hocayla son bulumamz gerekletirdik. etin Hoca bana zeminin anlatc ile seyirciyi balayan ey olduunu syledi. Anlatrken ayaklarm dnmeliydim. Anlatcnn, kzn, atein, Jan Darkn yerle balantlarnn nasl farkllatn dnmeliydim. Bu karakterlerin hepsi ayn hikyeyi farkl ekillerde anlatyorlard. O an yere nasl basyorsam yle anlatyorum demekti. Ayan yere basma meselesi bir ksmn altm geleneksel Japon danslarnda en temel elerden biridir. Noh ve Buyo danslarn alrken yere doru ekildiinizi hissetmeniz gerekir.* Ayn ekilde, Japon sumo greileri rakipleri tarafndan oyun alan dna itilmemek ya da yere devrilmemek iin bu ikisi onlara oyunu kaybettirir ayaklarn yere sk basmaya yarayacak egzersizlerle snrlar. Japonyaya zg modern bir dans olan butoh yapanlar yere ayaklarn daha sk basmaya alarak kotuklar bir egzersiz yaparlar.** Katldm bir Japon shiatsu masaj atelye almasnda - atelyeyi ngiliz bir butoh danss veriyordu masajcnn balamadan nce yere kk salma

Sz konusu almalar 2005 ve 2006 yaznda Japonyann Kyoto kentindeki Kyoto Sanat Merkezinin (Kyoto Art Center) Geleneksel Tiyatro Eitimi (Traditional Theater Training) ad altnda dzenledii atelyelerde ve daha sonra 2005-2007 yllar arasnda o atelyelerde tanlan eitmenlerden alnan zel derslerde yaplmtr. Noh eitmenleri: Hiromichi Tamoi, Shingo Katayama ve Nobuyuki Oe. Buyo Eitmeni: Senrei Nishikawa. ** Bu bilgi 6 Haziran 2010 tarihinde katldm KSVnin stanbulda dzenledii uluslaras tiyatro festivali kapsamnda butoh sanats Ko Murobishi tarafndan yrtlen atelye almasna dayanmaktadr.

85

almas (grounding) yapmas gerektiinden sz edilmiti. nk masaj en temelde alma ve verme demekti. Verebilmek iin yerden g almak gerekiyordu.* Bunun dnda, etin Hoca mahkemenin baz blmlerinde iime

konutuumu, o zaman seyirci olarak yalnz kaldklarn syledi. Bana yle bir neride bulundu. Jan Dark derdini u an burada olan bir toplulua daha dostane bir ekilde anlatsn. Mahkeme Jan Darka konusun, Jan Dark cevaplarn bize anlatsn. Sanki unu, unu dedim der gibi. nerisini hemen denedik. Jan Dark Kendi lkemde bana Janet derler diyerek bo koltuklara anlatmaya balad. etin Hoca hemen kesti: Bu utanga bir kz, oysa Jan Dark kendinden emin anlatmaz m? dedi. Anlatmaya alnca hemen kendimden hareket etmitim, nk ben kendimi yle anlatrdm. Bundan hemen syrlmaya altm. Daha nce bulmu olduum Jan Dark imdi ynelimini deitirmi ekilde anlatacakt. etin Hoca seyirciye genel olarak bakmak yerine, tek tek gzlerinin iine bakarak anlatmam syledi. Bunu yapmaya baladm. Ben baka bir yere gittiim her an beni uyard: Mahkemeye gitme. Seslere gitme. Mahkemeyi ve sesleri buraya getir. inden dedim demen yeterli. alma ok houma gitmiti. Oyun asndan da ok anlaml bulmutum. Dncemi AaaNe ok olaslk var diye ifade ettim. Sanki imdi burada ikinci bir mahkeme kurulmu gibiydi. Jan Dark kimi zamanlar tehditkr halini ve fkesini bolukta duran hayali bir mahkemeye kar da yayordu. Mesela, Bana yargcm olduunuzu sylyorsunuz, ama ne yaptnza dikkat edin derken. Ya da Neden kesmek zorunda olsun ki? repliini hayali mahkemeye sylyor, sonra buraya dnp Sa olup olmadn bilmiyorum diye anlatmaya devam ediyordu. Artk seslerin ona ne dediini anlatlarken gzn kapamyor, karsndakilere anlatmaya abalyordu. Bu seim beni ok rahatlatmt, artk mahkeme sahnesinde seyirciyi kaybetmeyeceimden emindim. etin Hoca metindeki tavuk sz hakkndaki teredddn ifade etti. Byle bir eyin daha nce hi sznn gemediini, seyircinin bu kadn delirdi mi? diye dnebileceini syledi. Bu oynaymda ben de ayn balantszl fark etmitim. sel balant oyuncuya aittir, ama nasl dar kaca tasarlanmaldr. Yoksa seyirci
Sz konusu alma, Kyoto Sanat Merkezinin (Kyoto Art Center) 2005 ylnda Geleneksel Tiyatro Eitimi (Traditional Theater Training) ad altnda dzenledii atelye almasnda bir yan atelye olarak yaplmtr.
*

86

yalnz kalr. Bunun yerine, bata anlattm ryada sz geen kutan sz etmeyi nerdi. Bataki rya yleydi:
Bir rya grdm. Ryamda bir ormandaymm. Birileri daha varm. Yrrken bir suyla karlayoruz. Su ok duru, ok temiz, ok gzelmi. zerinde tek bir krklk bile yokmu. Suyun iine girmek istiyorum. Baktm dierleri yok olmu. Soyunuyorum, atlyorum suya. Suyun ii de ok gzelmi, ne scak ne soukmu. O gece gzel bir mzik dinleyerek uyumutum, belki de o yzden byle bir rya grdm. Suyun iinden etrafa bakyorum. Bir daln stnde bir ku gryorum. Garip bir ku, byle iman, koyu mavi renkte. Nasl utuuna aarsnz. Daha nce hi yle bir ku grmemiim. Herhalde tropik bir kumu bu, ben bilmiyormuum diyorum. Bu ilgin kua daha yakndan bakmak istiyorum. Ama ben oraya gidemem, bari o kalkp gelse diyorum. Hakikaten de kalkyor, havada bir daire izip tam kafamn stnde gelip duruyor. Elimi uzatyorum, aramzda ufak bir mesafe kalyor ama dokunmuyoruz birbirimize. Bylebir be on saniye gz gze bakyoruz. Sonra uup gidiyor, sanki bana bir ey sylemi.

Bylece, metnin o blm Amaku duruyor orada hala diye deiti. Bu replik baka bir performansta anlatlacak baka bir ryaya gre deitirilebilir. 14 Haziran 2010 Seyircili jri gsterimi gn gelmiti. Gsterim akam olduundan gn boyunca altm. zellikle mahkeme sahnesindeki son deiikliklerle uratm. Artk yazar da, ynetmen de, renci de geri ekilmek zorundayd. Kendimi unlara odaklamaya altm: imdi ve burada kal. Akta kal. Oyuncu olarak grevlerini yerine getir. Karnda kim varsa onlara anlat. Onlarla burun buruna olacaksn, onlar seni izlerken sen de srekli onlar izleyeceksin. Tandn insanlar gelecek, onlar tanmyormusun gibi davranma. Ama fazladan bir yaknlk da gsterme. Sahnede kendin yoksun, bir anlatc var. Kendini unut, ama imdi ve buray unutma. Kendini hatrlarsan eer, hemen hikyeye tutun. Seyirci sana bir tepki verirse, bunu grmezlikten gelme, nk en deerli olan o. Kendine, anlatn onlardan etkilenerek deitirme izni ver.

87

3.3. Metin EPZOD 1 Jan Dark kimdir? Anlatc - Bir rya grdm. (Ryasn anlatr.) Ben bugn size Jan Darkn hikyesini anlatacam. Aslnda ben anlatmayacam. Aslnda bu ryay da ben grmedim. Ben bu Jan Darka biraz kafay taktm. Ama hikyesini ben anlatamam. Dedim ki hikyeyi acaba onun yat bir gen kz anlatsa nasl olurdu. Hikyeyi ikimiz beraber anlatacaz. Kz - Ben bugn size Jan Darkn hikyesini anlatacam. Anlatacam anlatmasna, ama anlatabilmek iin nce dinlemek gerek. O da iin en zor ksm, nk devir anlatlarn deil aklamalarn devri. Anlatc - Byle dedi. Gen bir kz. Sokan ortas. Birka kii toplanm etrafna. Bize Jan Darkn hikyesini anlatacakm. Neden? Anlamadm o zaman. Ama gene de oturup dinledim. Geri imdi biraz anlyorum ya. aklamalardan balayalm. Kz - Jan Dark kimdir? Doumu 1412, lm 30 Mays 1431. Bir Fransz Katolik ermii. Yzyl Savalar boyunca ngiltere'ye kar Fransz ordusuyla beraber savat. 13 yandayken baz ermilerin ruhlaryla iletiime getiini syledi ve bu yolla savaa destek oldu. Btn bunlar yaparken erkek kyafeti giydi. 19 yanda, esir dt ngilizler tarafndan karld engizisyon mahkemesinde eytan tarafndan kandrlm bir cad olduu ileri srlerek yaklarak ldrlme cezasna arptrld. 500 yl sonra resmi olarak azize ilan edildi. Grdnz gibi kilisenin Jan Dark iin iki basit aklamas var; Tanr tarafndan esinlenen bir ermi ya da eytan tarafndan kandrlm bir cad. Ama neyse ki bizim ok daha karmak aklamalarmz var. Aklama 1 - Jan Dark izofrendi: izofreni; dn, duyu ve davranlarda nemli bozukluklarn grld, hastann kiiler aras ilikilerden ve gereklerden uzaklaarak kendi dnyasnda yaad, genellikle genlik anda balayan bir ruhsal hastalktr. Sz konusu olan, hastann ayn anda iki farkl gereklie inanmasdr. Gerek gereklik
88

Neyse Dedi ki, Madem yle nce

normal, sradan bir insann alglamasna denk derken, ikinci gereklik salkl bir insann anlayamayaca, ou kez belli bir sisteme dayal bir gerekliktir. Yeterince akll bir aklama. Aklama 2 - Jan Dark kullanld: O yllar kark yllar. Fransa blnm durumda. Birden ok kii kral olduunu iddia ediyor. Sava ok uzun zamandr srmekte, halk da ordu da ok yorgun. Rouenden bir kz kalkp Charlesa gelip kral sensin, beraber Fransay kurtaracaz dediinde ki Rouenden bir bkirenin kp lkeyi kurtaracana dair bir efsane de vard Charles onu kendi karlar dorultusunda kulland. Zaten onunla ii bittiinde engizisyon mahkemesinin elinden kurtarmayp yaklmasna izin verdi. Bu da yeterince akll bir aklama. Aklama 3 - Jan Dark nefret doluydu: Jan ocukken kynde ngiliz askerleri tarafndan yaplan iddete ve cinsel istismara tanklk etmiti. Bu sebeple byle bir Katolik Hristiyan fanatii haline geldi. yi bir aklama. Aklama 4 - Jan Dark duyarlyd: Jan da hepimiz gibiydi. Tek bir fark vard. Bizden daha duyarlyd. Doann seslerini dinlemeyi biliyordu, insanlarn iinden geenleri dinlemeyi biliyordu. Zaten btn duyarllar gibi de erken ld. Bu da iyi bir aklama. Aklama 5 - Jan Dark akt: Jan aslnda bir generale akm. Tm bu yapt inanlmaz ileri srf onun dikkatini ekebilmek iin yapm. Gzel bir aklama. Jan Dark aslnda hi varolmad: Efsanesi birileri tarafndan uyduruldu. Sylene sylene gerekmi gibi kabul edilmeye baland. Benim en ok bu aklama houma gitti. Sizin de hounuza gitti deil mi? Gider tabii. nk, dierleri arasnda bugne en ok yakan aklama bu. Biz bugn byle dnmeye altk. Ben var mym? Peki ya sen? Sen var msn? Jan Dark var myd? Gerek ne kadar gerek? Ama ben sizi gereklerle oyalamak istemiyorum. nk, skldm. Hem de ok skldm. Biliyorum, siz de skldnz.

89

Anlatc - Skldm m diye dndm. Sklyor insan tabii. Sonra kz Ben bugn size yalnzca tek bir gerekten sz edeceim. dedi, durdu, durdu, durdu Jan Dark ld dedi. Kz - Jan Dark ld. ld, gmlmedi bile...bedeni yanp kl oldu... Puf klleri havaya savruldu gitti. Cad ve ermi olan Jan, izofrenik ve duyarl ve nefret dolu olan Jan, krallk tarafndan kullanlan zavall bir kz olan ve byk bir sava olan Jan ve hi varolmam olan Jan ld Hepsi ldler. Jan Dark ld, biz skldk. Anlatc - Dedi ki, Jan Dark ldne ve biz de yeterince skldmza gre artk Jan Darkn hikyesini anlatabilirmi. nk dedi, lme gvenmek gerek. Sonra ortaya gelip tekrar sordu, byle kollarn kocaman aarak. Kz - Jan Dark kimdir? Jan Dark 19 yanda bir kaza balanp yaklarak ldrlen bir gen kzdr. yleyse onu yakana sormak gerek. Anlatc - Onu yakana sormak gerek deyince ben engizisyon mahkemesinden falan sz edecek diye dnmtm. Ama o baka bir eyi kastediyormu. Ate. Jan yakan ate. Kz Jan Darkn hikyesini ateten dinlemi. Kz ate olup bize onun azndan anlatmaya balad. Ama, atei grmeniz lazm. Ben onun kadar hevesle yapamam herhalde, ama gene de gstermeye alaym.

EPZOD 2 Beni ok fazla istedi. Ate - Beni ok fazla istedi ...ok fazla. yle ki ...neredeyse koarak geldi. Ama tam kavuacakken durdu, geri ekildi. Biliyorum sen de istiyorsun, ama bu iler yle kolay deil. Basit dersen basit, ama kolay deil. Bana acmasz derler, yalan. Kural ak, atee den yanar. Hem atei isteyip hem yanmamak olmaz. Benim iin yakmak, sizin iiniz yanmak. Haa, bazs kolay yanar bazs zor, o baka. ...te bu kz beni ok istedi. yle ok istedi ki dnp baktm gelene. Boyundan byk ilere kalkm rp bacakl bir kz ocuu, inat m inat, kstah m kstah, atp tutuyor. Erkek gibi de giyinmi.
90

Sanrsn tm dnyaya sava am. Bunun iin domu, tm dmanlar yenecek, herkesi kurtaracakm. Sz dinlemez aptaln teki. yle hzl kotu ki bana doru, daha yirminci yazn grmeden gz gze geldik. Ancak o an, o gne kadar dnemedii gibi dnd: Tanrm dedi benden bunu yapmam istiyor olamazsn, ve geri ekildi. Hah, dedim aklland. Ama, tabii bu akllanma uzun srmedi. Duramad, ok gemeden dnd geldi gene. O rp bacaklaryla, kendisi yrd iime doru. Korkmad dersem yalan olur. Korkmasna korktu, ama gene de yrd. Sarnca evresini Korkma dedim, anlat bakalm, neden geldin? Anlatc - ok garip dedi kz. Ate ok scak, alev alev yanyor, ama sanki kalbi buzdan yaplm. yle bir buz ki bu kendi scakl bile eritemiyor. Kz atei aynen byle tarif etti. Neyse Her ey Jan'n bir takm sesler duymasyla balam. Yalnz bu ses ilerini pek kurcalamaya gelmez demi ate. nk, bakasnn derinlikleriyle oynanmaz. Neyse... Sonra bir baktk ki, kz bu sefer Jan olup onun azndan anlatmaya koyuldu. Kendi lkesinde ona Janet diyorlarm. Jan - Kendi lkemde bana Janet derler; Fransaya geldiimden beri adm Jan. Soyadm hakknda bir ey bilmiyorum. Gerekte Greux ile birleik olan Domremyde dodum. Barahip Greuxdedir. Babamn ad Jak Dark; annem zabel. Domremyde vaftiz edildim. ...19 yanda olduumu sanyorum. Memleketimde iplik eirmeyi ve diki dikmeyi rendim. Bu konuda Rouende beni geecek kadn tanmam. Tanrnn bana yardm ve klavuzluk eden sesini duyduumda 13 yandaydm. lk duyduumda ok korktum; gn ortasyd, yazd, babamn bahesindeydim. Sesi samda kilise tarafnda duydum; onu yannda bir k elik etmeden nadiren duyarm. Bu k da sesin geldii taraftan gelir. Genellikle muazzam bir ktr. Eer bir ormandaysam bana gelen sesi rahata duyarm. Onu nc kez duyduumda, onun bir melein sesi olduunun farkna vardm. (ark syler.) Janet! Janet! Korkma. Korkma Janet. Korkma. Kz - ok gzelmi, deil mi? Anlatc - Evet gzelmi. Neyse

91

Jan - Bu ses beni her zaman ok iyi korudu, ve onu hep anladm; o bana iyi olmam, kiliseye sk sk gitmem gerektiini retti; bana Fransaya gitmemin art olduunu syledi. Bana bu sesin nasl bir biimde grndn m soruyorsunuz? Bu kez bunun hakknda benden daha fazlasn duymayacaksnz. Bana haftada iki kez yle diyordu: Fransaya gitmelisin. Babam gidiim hakknda hibir ey bilmiyordu. Ses bana Fransaya git! dedi. Daha fazla kalamazdm. Bana Git, Orleans kenti nndeki kuatmay kaldr. Git! dedi ve ekledi Robert de Baudricourta. Vaucouleursn kumandan: O sana elik edecek refakatileri verecek. Sese ata binmek ve savamak hakknda hibir ey bilmeyen zavall bir kz olduum karln verdim. Amcama gidip bir sre onun yannda kalmak istediimi syledim. Orada sekiz gn kaldm. Ona Vaucouleurse gitmem gerek dedim. Beni oraya gtrd. Oraya vardmda, daha nce hi grmediim halde Robert de Baudricourtu tandm. Kim olduunu onu tanmam salayan sesler sayesinde bildim. Roberte Fransaya gitmek zorundaym! dedim. Robert iki kez beni grmeyi reddetti ve kovdu. nc seferinde, beni kabul etti ve bana adamlar verip krala yollad; ses bana byle olacan sylemiti.

EPZOD 3 Gitmek zorundaydm! Anlatc - Bir dakika, bir dakika diye kzn szn kesti dinleyenlerden biri. Nasl olmu da kumandan eteklikleriyle kapsna gelen bir kyl kzna inanp ona adamlar verip krala yollam olabilir? Hem kz kumandana ilk ismiyle mi hitap ediyor? Robert. diye sordu. Kz Evet dedi Robert diyor, onlar arkadalar. sterseniz Vaucoulersde neler olmu, nasl arkada olmular size anlataym. Anlat, anlat dediler. O da anlatmaya balad. Ortaya gelip karmza geti, havaya parmayla ok dikkatlice bir dikdrtgen izdi. Bu dedi, Robert de Baudricourtun kaps. Kz - Ahap. Yal bir am aacnn topraa yakn olan ksmndan yaplm. Aacn geri kalanndan bir baka kap, iki masa ve be sandalye daha yaplm. Bir srt kayc ve bir tomar kalem de cabas. Arta kalanlar ise kn sobada yaklm. Kap buraya getirilirken aacn geri kalanndan yaplan dier eyalar da baka baka yerlere dalm. Biri Robert'in kapsn ald m kaps ok sevinir, nk bu sayede imdi ondan uzakta
92

olan aacn dier paralarna seslenip onlarla konuabilir. Ama Robert kapsnn alnmasn sevmiyor. Bu yzden kap da onu sevmiyor. Ama Jan' grr grmez sevdi. Kz ona vururken bu kadar sert olmamay diledi ve birazck yumuayp elciini incitmeyeyim istedi, ama baaramad. nk bilirsiniz aalar insanlardan ok daha yavatr. Anlatc - Laflara bakar msnz? lme gvenmek gerek. Bakasnn derinlikleriyle oynanmaz. Aalar insanlardan ok daha yavatr. Nereden buluyorsa bu laflar. Sonra bize olan biteni anlatp canlandrmaya balad. Jan - (Jan kapy ald.) Tak tak tak. Robert - (Robert kapy at.) Ne istiyorsun? Jan - Benim adm Janet, Domremyden geliyorum. Fransa'ya gitmek zorundaym. Robert - Eee...bana ne bundan. Jan - Bana yardm etmelisin. Robert - Kzm ne diyorsun sen sabah sabah, ek git buradan. Nereden geldiysen oraya dn. (Robert kapy kapatt.) Kz - Jan o gece Robert'in kapsnn nnde bekledi. Kz uyurken kap onu gzetledi, yava yava kza almaya balad, ama Jan'n bundan haberi yok. Ertesi gn. Jan - (Jan kapy ald.) Tak tak tak. Robert (Robert kapy amad.) Kim o? Jan Benim, Janet. Robert (Robert kapy at.) Gene mi sen? Jan Evet. Bana yardm etmelisin. Robert - Btn gece burada m oturdun sen yoksa? Jan - Evet. ...Fransa'ya gitmek zorundaym. Robert - Onu anladk. Peki, ne yapacaksn Fransa'da? Jan - Gidip Orleans kenti nndeki kuatmay kaldracam. Robert (Robert bir an glmsedi.) Jan - Fransa'ya gitmek zorundaym. Bana yardm etmelisin.
93

Robert (Robert derin bir nefes ald.) Bak kzm, burada byle hasta olursun, dn kyne git. Bir daha da kapm alma. (Robert kapy kapatt.) Kz - Jan ikinci gece de Robert'in kapsnn nnde bekledi. Ertesi sabah Jan kapy almad. Robert kapy aralad, hl kapnn nnde beklemekte olan Jan' grd, Jan onu grmedi, Robert kapy kapatt. Aradan bir sre geti, Jan hl kapy almamt. Robert kapy bir kez daha aralad. Jana bakt, Jan da ona bakt. Robert bir ey demedi, Jan da bir ey demedi. Robert kapy kapatt. Aradan uzunca bir zaman geti, vakit akama yaklamt, Jan hl kapy almamt. Robert kapy at, Jan ona bakt. Robert derin bir nefes ald. Ayn anda kap da derin bir nefes ald. Robert - Gel ieri! Kz Dedi. Kap bir daha alndnda kardei olan dier kapya, masalara, sandalyelere, srt kaycna ve kalemlere Jan'n geliini anlatacak. Kapnn nnde nasl inatla beklediini ve u aptal Robert'i nasl ikna ettiini. Kz o sabah kapdan ieri eteklikleriyle girdi diyecek, ertesi sabah dar ktnda bir asker gibi giyinmiti. Salar ksa, stnde koyu renk bir ceket ve pantolon, belinde bir kl, Fransa Kral'na doru yola kmak iin hazr. Robert ona refakatiler verip 'Git!' dedi, 'Git! Ve ne olacak grelim.' Jan afakla beraber bir atn stnde yola koyuldu. Keke gene gelse, beni gene alsa. Ama gelmeyecek biliyorum.

EPZOD 4 Ey artk lm olan at! dediler- Anlatc - Biz daha kapyla beraber atn stnde uzaklamakta olan Jann arkasndan bakadururken kz aniden bir arkya balad. Sonra da bir iir okumaya. Kara bir at hakknda. ey artk lm olan at! ey artk lm olan at! "ey artk lm olan at! -dediler94

ne gzeldi senin lgnln, ne ulalrd! sen aardn, otuz bin at trnn tek kaynaydn sen! tylerin karaparlakt. Koumlarn, -kokulu yalarda ovulup parlatlannasl yakrd sarlarna ve gke. gke bir ululuk katard sonsuz biimin, at! Toynaklarn liflerle ovardk. Senin karaya boyanrd kouun uyandrrd btn karalar ve denizleri. lgn kinemeni duyardk sonsuzun yanbandan ne gzel gzlerin vard kara at! " Anlatc - Kz yle bir sylyor ki iiri, sanki o an dnyadaki en nemli ey o iiri sylemek. Sanki byle atlar iinden gelip geiyormu gibi sylyor. Tabii o bara ara iiri okumaya devam ettike sokakta o ana kadar bamza toplanmam olan it kopuk da bamza toplanmaya balad. Kzn hi umurunda deil tabii, onun iin ne kadar ok insan o kadar iyi. "binlerce kii, -ocuklar, kadnlar, erkekler grkemli yahut darmadan giysileriyle herkes krler ve czzamllar, btn kutsal kitaplar kalabal, ermiler, kargllar ve gnahllar gebe kadnlar, vaaz edenler ve dondurmaclar ve at cambazlar ve tecimenler ve kralclar ve gemicilerle tanrtanmazlar ve tefeciler ve yalvalar...ormanlardan ve kylardan ve kra yerlerden gelmi senin mutlu ovan doldurup
95

haykrrlard. byk sesler iinde sen, geerdin..." Kz - Jan kraln yanna gitmi, onu onlarca kiinin arasndan tanm. Kral onu istei zerine savaa yollam. Jan Orleansa gitmi ve dedii gibi kentin nndeki kuatmay kaldrm. Ve nice baka savalar Bir gn siperlere en nde trmanrken bir ok saplanm gsne, lecek sanmlar, ilasz be gnde iyilemi. Kald yerden yoluna devam etmi. Drt nala koarak geldi dedi ate. Drt nala! Ate - ok hzl vard varaca yere. Zaten durdurmak ne mmknd. Kylerden, ehirlerden, bo ovalardan geerek geldi. Kuatmalarn, savalarn, kalabalklarn arasndan Herkesten daha hzl, daha kuvvetli kotu. Onu izleyenler arasndan, onu hayranlkla, kzgnlkla, aknlkla, kmsemeyle izleyenler arasndan koarak geti, koarak geldi. Alklar, tezahratlar, kfrler ve yuhalamalar arasndan drt nala koarak geti. Arkasndan bardlar: 'Jan!'Jan!, ama o hi bir syleneni duyamad. "ey artk lm olan at! -dedilersenin eyerlerin ne gzeldi. dii kei derisinden, ofir altnyla ssl nasl yarard belinin soylu ukurluuna. seninle teleri ansrdk. teler... iimizden gemiler kaldrrdn, suyunu byk lenlerle tazelerdik bayrammzdn. kuburluklarn btn kini ve badem doluydu. imdi dar dnya lmn byk hz kesildi." "ey artk lm olan at!-dedilerkouun bytrd dnyay senin! sen nasl da koardn.
96

biz gneyde yatardk, sen koardn hangi at gzelse ondan da gzeldin kuyruunun parlak savruluuyla blerdi bir kara g ve yceltirdi, ince bezekli kuskununu. gemin gzel sesler karrd gzel aznda, herkesi sevinle haykrtan. ban yarard dncemize ve gzlerine saygyla bakardk..." "ey artk lm olan at!- dedileren gzeli oydu ite, yznn savala ilikisi. boydanboya bir karkoyma, denge ve istekli bir azalma. onu bilirdik. o aa senin kannla beslenirdi, hepimizi besleyen. bir lkeyi yeniden yaratrd aknlmz senin karnda alveriin, alfabenin, iplik dkntlerinin ve her eyi dzeltmeye kalkmann yok ettii..."77 Anlatc -Jana sorarsan benden sz etmez, demi ate. Ate. Ate - Jana sorarsan benden sz etmez. Der ki Ben Fransa'y kurtarmak iin dodum. Bunun iin Tanr tarafndan gnderildim. Ben onun kzym. Ben yalnzca Onun bana buyurduklarn yerine getirdim, falan filan. Tam bilmiyordu belki nereye gittiini, ama gidiine de engel olamyordu. Ne kendisi engel olabiliyordu, ne de bakas. Ama onu bir gn durdurdular, yolundan alkoydular. ngilizlerin eline esir dt, kaleye hapsedildi, ayaklarndan prangaladlar, mahkemenin nne kardlar. Benim elimden ekip almak

77

Uyar, ss.223-227.

97

iin ne ok uratlar bir bilsen... ama fayda etmedi, son byk hamlelerine kadar. Ama, sanma ki bana gelmenin tek yolu onun setiidir. Sayamayacam kadar ok, eitli yol vardr. Ama o en grkemlilerinden birini seti ve en acmasz olan. Beni Jan kadar isteyen bir bakas bir zamanlar yle yazmt: Kimi sabahlar, tm erkekler yorgunlukla birlikte bir sevecenlik havasna girerler, bu da onlar azgnlatrr. Bir gn, tan aarrken, nedeni olmad halde, dudaklarm akla sokan buz gibi souk korkuluklarna dayadm, bir baka kez kendi elimi ptm; ayrca, heyecandan artk dayanacak halim kalmayp, ardna kadar ak azm bamn stnden evirerek kendimi yutmak, buradan tm bedenimi, sonra evreni geirmek ve artk yalnzca yava yava ortadan kalkacak, yenmi bir ey durumuna gelmek istediim olmutur: Bu benim dnyann sonunu grme biimim.78 Anlatc - te bu da bir baka yol demi ate.

EPZOD 5 Mahkeme Anlatc - imdi mahkeme zaman. Mahkeme soracak, Jan anlatacak. Mahkeme Jan atein elinden ekip almaya alacak. Ama ileri hi kolay deil, nk kz atei her zamankinden daha ok istiyor. Mahkeme dikkatli olmal, nk kzn istei bulac. Mahkeme kaytlar. Kz - Engizisyon mahkemesi. Bir ubat ay sabah, bir kalenin iinde geni, kocaman bir salondayz. eride bir heyecan var. Bir sr din adam toplanm mahkeme edecekleri Jan Dark bekliyorlar. Ba yarg ve yardmclar krsde, dierleri salona yerletirilmi ahap sralara oturmu. Bekleyenler kendi aralarnda fsldayarak konuuyorlar. Ne diyorlar? Yaamlarndan sz ediyorlar. Yaam olmak onlara yetmiyorbir de ondan sz etmeleri gerekiyor. lm olmak yetmiyor. Yeterli deil.79

78 79

Genet, s.28. Samuel Beckett, Godotyu Beklerken, Uur n & Tark Gnersel (ev.), 2. Basm, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006, s.80.

98

Anlatc - Dnebiliyor musunuz? Kz Godotdan en sevdiim yeri alntlad. Kz - Onlar farknda deiller, ama stlerindeki cbbeler de kendi aralarnda konuuyorlar. Birbirlerine nasl dikildiklerini, en son ne zaman ykandklarn, iplere aslp gnein altnda nasl kuruduklarn anlatyorlar. Ahap krs ve sralar da kendi aralarnda konuuyor. Daha nce ve imdi stlerinde oturanlar karlatrp birbirlerine ekitiriyorlar. Askerlerin kllar ve mzraklar da birbirleriyle konuuyorlar. Eski olanlar yeni olanlara gidip grdkleri uzak diyarlar, ldrp yaraladklar dmanlar anlatyorlar. (Bir sre dinler.) Ta duvarlar ise sessiz, sessizce bekliyorlar. Kap ald; herkes bir anlna sustu. Gardiyanlarn arasnda Jan Dark ieri girdi. stnde her zamanki gibi erkek kyafetleri var. Salar biraz uzam. Gzel bir kz. Acaba gzel olduundan haberi var m?

Jan - Beni neden zincirlediniz? Mahkeme - Bize daha nce defalarca hapisten kamaya altn sylediler. Zincirlenmenin sebebi kaman nlemektir. Jan - Kamak istediim doru, u an da istiyorum, bu tm mahkumlar iin geerli deil mi? Mahkeme - Erkek kyafeti giymeni sana kim tavsiye etti? Jan - Bundan kimse sorumlu deil. Kadn elbiselerini erkek kyafetiyle deitirmem artt. Erkeklerin arasnda olan benim iin bu daha adil ve uygun.

Mahkeme - Seslerini en son ne zaman duydun? Jan Dn onlar kez duydum. Onlar daha sk duyduum da olur. Mahkeme Ses sana ne dedi?

99

Jan - Ses bana cesurca cevap ver dedi. Ona nasl cevap vermem gerektiini sormutum. Daha nce bana kolayca anlayamadm pek ok sz sylemiti. Uyandmda bana cesurca cevap ver dedi. Bana yarglarm olduunuzu sylyorsunuz. Sylediklerinize dikkat edin; beni sulayarak byk sorumluluk alyorsunuz. Benim burada iim yok, geldiim yere geri gnderilmeme izin verin. Mahkeme - Szn ettiin sesin sana grndn sylyorsun, ses kimden geliyor? Jan - Ses bana Tanrdan geliyor. Ama size hakknda bildiim her eyi anlatmayacam: size cevap vermekten ziyade, Onun houna gitmeyecek eyler syleyip yanl yapmaktan ok daha fazla korkuyorum. Mahkeme - Bu sesi dn duyduunda onunla beraber bir k da geldi mi? Jan - Ik sesle beraber gelir. Mahkeme - t istediin bu sesin bir yz ve gzleri var m? Jan - Henz bilmeyeceksiniz. ocuklar yle der: Bazen biri doruyu syledii iin aslr. Mahkeme - Tanrnn inayetine erip ermediini biliyor musun? Tanrnn inayetine erip ermediini biliyor musun? Jan - Eer ermediysem, Tanrm bana baheder: eer erdiysem, Tanrm beni orada tutar. Eer gnah iinde olsaydm ses bana gelir miydi sizce? Ben duyduumda herkesin o sesi duymasn isterdim. Mahkeme - ocukluunda hi savaa gitmeye niyetlendin mi?

Jan - Evet.

100

Mahkeme - Fransaya geldiinde bir erkek olmay m istedin? Jan - Buna daha nce cevap verdim. Mahkeme - Bir kadn kyafeti giymek ister misin? Jan - Bir tane verin, onu alr eker giderim; yoksa olmaz. stmdekinden memnunum. Mahkeme - Duyduun sesler kimden geliyor? Jan Onlar Azize Catherine ve Azize Margaret'n sesleri. Anlatc Catherine ve Margaret. kisi de inanlar yznden gen yata ehit edilmi bakire ermiler. Mahkeme - 13 yandayken sana ilk grnen hangisiydi? Azize Catherine mi, yoksa Azize Margaret m? Jan - Bana ilk grnen Kutsal Michel di. Onu kendi gzlerimle grdm. Anlatc - Michel sava bir erkek melek. Genelde gen, gl bir beden ve gzel, uzun salarla elinde kl savarken tasvir ediliyor. Jan - Onu kendi gzlerimle grdm. Melekler tarafndan evrilmiti. Gittiklerinde aladm, beni de alp gtrsnler isterdim. Kz - Ben de isterdim, ama alp gtrmyorlar ite.

Mahkeme - Kutsal Michel neye benziyordu? Jan - zerinde ne olduunu bilmiyorum.

101

Mahkeme - plak myd? Jan - Tanrnn onu giydiremeyeceini mi dnyorsunuz? Mahkeme - Salar uzun muydu? Jan - Neden kesmek zorunda olsun ki? Sa olup olmadn bilmiyorum. Ama onu grmek benim iin byk bir hazd; bana yle geldi ki o an gnah ilemiyordum. Eer ilediysem bile bu ben bilmeden olmutur. Gnah olacak ileri yapmadma inanyorum, ruhumu kirletecek davranlarda asla bulunmadm ve bulunmayacam!

Mahkeme - Sana erkek gibi giyinmeyi emreden hangisiydi? Azize Catherine mi, Azize Margaret m, yoksa Kutsal Michel mi? Jan - Bu kyafet meselesi incir ekirdeini doldurmayacak bir ey. Ama unu bilin ki, onu dnyada yaayan herhangi bir adamn tavsiyesiyle giymedim.

Mahkeme - Bu giysiyi Robert de Baudricourt'un tavsiyesiyle giymedin mi? Jan - Hayr. Mahkeme - Tutmadn evlilik sz hakknda ne diyeceksin? Jan - O adama hibir sz vermedim. Seslerimi ilk kez duyduumdan beri bekaretimi uzun sreliine Tanr'ya adadm; o zaman 13 yalarndaydm. Mahkeme - Sana bekaretini yitirirsen mutluluunu yitirecein ve Seslerinin artk sana gelmeyecei esinlendi mi? Jan - Byle bir esin almadm.

102

Mahkeme - Anne baban onurlandrman gerekirken, babandan ya da annenden izin almadan ekip gitmekle doru yaptn m dnyorsun? Jan - Yolculuum hari her konuda onlara en iyi ekilde itaat ettim; gene de daha sonra onlara mektup yazdm ve beni affettiler. Mahkeme - Anne baban terk ederek gnah ilediini dnmyor musun? Jan - Yz tane anne babam da olsa, bir kraln kz da olsam seslerime itaat etmek doruydu, gitmek zorundaydm. Mahkeme - Babann senin ayrlndan nce senin hakknda ryalar olduu doru mu? Jan - Henz anne babamla beraberken, annem bana babamn ryasnda pek ok kez beni, Janeti, kzn silahl adamlarla beraber giderken grdn syledi. Anne babam beni gvenlikte tutmak iin ok zen gsterdiler, ve beni ok fazla boyunduruklar altnda tuttular. Evlilik dnda her konuda onlara itaat ettim. Annemin erkek kardelerime yle sylediini duydum: Eer gerekten kzm hakknda ryamda grdm eyin olacan dnseydim, onu bomanz isterdim, ve eer bunu yapmazsanz onu kendim boardm! Vaucouleurse gittiimde neredeyse akln yitiriyormu. Mahkeme - Kendini neden hapsedildiin kulenin penceresinden aa attn? Jan - Atlayarak kaabileceimi umdum. Mahkeme - Atladnda kendini ldreceini dnmedin mi? Atladnda kendini ldreceini dnmedin mi? Seslerin cevap vermeden nce erteleme mi istiyorlar? Jan - Hapisteki byk huzursuzluk ve gardiyanlarn grlts yznden ne dediklerini anlayamyorum.

103

Mahkeme - Seni sulayarak byk sorumluluk aldmz syledin. Kastettiin nedir? Jan - Seslerim bana byk bir zaferle kurtarlacam sylediler; ve Teslimiyet gster; ehit olmakla ilgili kayglanma; sonunda Cennetin Krallna geleceksin diye eklediler. Bana bu kadar ak, kesin ve mutlak bir ekilde sylediler. ehitliimle ilgili kastedilen hapiste ektiim eziyet ve zorluklar; hala ekmem gereken daha byk bir zdrap var m bilmiyorum. Mahkeme - Seslerin sana sonunda Cennetin Krallna geleceini sylediklerine gre, kurtarlacandan ve Cehennem ile lanetlenmeyeceinden emin mi hissediyorsun?

Jan - Bilmiyorum. Mahkeme - Her zaman Seslerinin sana buyurduklarn m yaparsn? Savata ya da baka bir zaman hi onlarn buyruu ve isteine aykr bir ey yapmadn m? Jan - Nasl yapldn bildiim ve yapabildiim her eyi yaptm ve tm gcmle yerine getirdim. Mahkeme - Sana gelenlerin iyi ruhlar olduunu nereden biliyorsun?

Jan - Biliyorum. Mahkeme - Sana ilk gelenin Kutsal Michel olduunu nasl anladn? Jan - Ona hemen inandm, ve inanmak iin isteim vard. Mahkeme - Eer eytan kendini bir melein ekline sokar ya da kendini bir melee benzetirse, onun iyi bir melek mi kt bir melek mi olduunu nasl anlayacaksn? Jan - Bunu anlarm.

104

Mahkeme - Yaptn ya da sylediin her ey hakknda, iyi ya da kt, kendini bize emanet edecek misin? Eer sana esinlerinin hayaller ya da eytani eyler olduunu sylersek, bize riayet eder misin? (Jan hayr anlamnda ban sallar.) Yarglarna bak. Onlarn senden daha bilgili olduunu dnmyor musun? Ruhunu cehennem azabndan, bedenini lmden kurtarmak istiyorlar. Jan - Seslerime yaklp yaklmamam gerektiini sordum. Anlatc - Ben de sordum, dedi kz. Bana eer atei istiyorsan odun olmak zorundasn dediler. Jan Darkn davas burada kapanm. Jann mahkemedeki son szleri u olmu. Jan - Lanetlensem de, atein yakldn, allarn hazrlandn, celladn atei tututurmaya hazr olduunu grsem de, ve atein iinde olsam da, baka trl sylemeyeceim, lme kadar tm sylediklerimi srdreceim.

EPZOD 6 Epilog: Yangn var! Anlatc - Artk Jan atein elinden almak iin yaplacak hibir ey kalmam. Bir Mays sabah infaz yeri hazrlanm. Kaz dikmiler. Herkes infaz yerine toplanm. Jan' getirmiler, ona balanp yaklaca kaz ve celladn elinde tutmakta olduu atei gstermiler. Ate celladn elinde uslu uslu kavuma ann beklemekteymi. Jann nne imzalamas iin, mahkemede sylediklerini yalanlayan ve seslerinin eytan tarafndan geldiini kabul ettiini syleyen bir itirafname koymular. mzalamay reddetmi. Bunu gren ate usluluunu bozup saa sola doru salnmaya balam. Olan biteni merakla izlemekte olan cellat kzarmamak iin atei kendinden biraz uzaklatrm. Jana son hkm okumaya balamlar. Jan sessizce dinlemekteymi. Sonra ate Jann bacaklarnn titremeye baladn ve aladn grm. Ateten korkulmaz m hi, korkulur ya! dedim iimden. Sonunda Jan hkm okuyan durdurup yle demi: Her eyde kendimi sizin emrinize brakacam. Her eyde kendimi sizin

105

emrinize brakacam. Bu hikye burada bitebilir mi? Jan Dark kurtulabilir mi? Amaku duruyor orada hala. Ama o gece Jan ok alam dedi kz. Kz - Sabah olduunda ona verilen kadn elbisesini karp yeniden erkek kyafeti giymi. Neler olduunu renmeye gelen rahiplere yle cevap vermi: Jan - Tanr bana St. Catherine ve St.Margaret araclyla benim izin verdiim bu ihanete ne kadar zldn bildirdi, hayatm kurtarmak iin inancmdan vazgeip szmden dnm olmama! Hayatm kurtarmak iin kendimi lanetledim! Seslerim bana yle dediler: Yaptnn yanl olduunu syleyerek ok byk bir ktlk yaptn. Sylediklerim ve szmden dnmem atein korkusundand. Mahkememde bildiim kadaryla her ey hakknda size doruyu anlattm. Hapishanede ac ekmeye daha fazla katlanmaktansa kefaret olarak cezam ekmeyi, yani lmeyi tercih ederim. Artk korkmuyorum.80 Anlatc - Hikayenin sonunu malum dedi kz. Kz - Atele Jann grkemli dn. (ark syler.) Ay candela candela... Ne diyor arkda? Yangn var, yangn! Alev alev yanyorum. Yangn var! Kendimi yaktm anne, itfaiyeyi ar da beni sndrsnler. Yanyorum, ama houma gidiyor. Ate beni alp kendiyle beraber gtryor, ama onu durdurmak istemiyorum. Yangn var! Yanyorum. Alev alev yanyorum. Her ey yanyor. Her yer yanyor. Ben yanyorum. Anlatc - te byle. Kz arksn syleyip ekti gitti. O gidince biz de daldk. Baktm eve giderken yolda arky mrldanyorum. Yangn var, yangn.

80

Jan Dark ve mahkemenin szleri engizisyon mahkemesi kaytlarnn ngilizce versiyonundan yazar tarafndan evrilmi, zaman zaman deitirilerek derlenmitir. The Trials of Jeanne dArc.

106

4. DEERLENDRME VE SONU
imdi ve burada olmak neleri ierir? Mekn, zaman, karmdaki insanlar ve kendimi. Eer biz imdi burada seyirci ve oyuncu arasnda oluacak ortak bir deneyim paylamndan sz ediyorsak btn bunlar gz nne almak zorundayz. Douda bir ayevinde bir hikye anlatcsn dinleyen onunla ayn kltre sahip insanlar deiliz, gemite, insanlarn baka trl iletiim kurduu bir ada da deiliz. Kendi zamanmda olduum yerde kalmalym. Peki, benim am neye benzer? Benim amda buluma ne anlama gelir? Mge Grmanla beraber Shakespearein Macbeth oyununun ilk sahnesi zerine gnlerce altmz hatrlyorum. Bu sahnede cad st kapal ekilde konuurlar. Oyunun ilk replii yledir: Gelecek ler toplantmz ne zaman peki?
81

Mge Grmann derste yle sylediini hatrlyorum Bugn kimse

bulumuyor, gerek bir toplant yok.* Bugn bizim iin buluma ne anlama geliyor? amzda buluma mmkn m?
Parateatral szcn kullanmaya baladmzda, gerekte katlmc tiyatro sorununa deinir ve ok nemli iki soruyla karlarz. Her eyden nce, oynamak/taklit etmek ve olmak arasndaki fark nedir? Ve ikinci olarak, gerek bir toplanma nedir? Gerek bir bulumann ortaya kmas iin, orada birbirlerini tanmayan insanlar arasnda ortak neyin olmas gerekir? Hi kimsenin bir buluma oyunu oynamaya ya da gerekten ilgi duymad kiilere dostluk gstermeye ya da kendinden vazgemenin bir yolu haline gelen kolektif ruhu gstermeye zorlanmayaca kadar basit bir yap yaratmak iin btn koullar hangi noktaya indirgeyebiliriz? ...Btn bu sorunlar son derece somut bir tarzda ortaya kacaktr. O halde, beliren klielerin, bayalklarn farkna varabilmeliyiz. bu alkanlklarn n kesilmelidir. Bylece belki bir ey belirecek: temas kurmann olanakszl Bu, balant ve balantszlk sorunudur. ada toplumlarda zellikle Avrupa

81

William Shakespeare, Macbeth, Sabahattin Eybolu (ev.), 6. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1996, s. 7.

Sz konusu ders 2008-2009 sonbahar dneminde Kadir Has niversitesi Film ve Drama yksek lisans programnda FD 525 kodu ile Sahne Pratii ad altnda Mge Grman tarafndan verilmitir.
*

107

toplumlarnda yaayanlar kendilerindeki eylerden bkm olduklar iin bakalaryla temas kurmay dlerler. Gerekte bu temas kurma gcnden yoksunlar; btn yapabildikleri kendilerini dayatmalardr. ki insan bir doalama yaparlar, bir ncs yanlarna gelir, onlara katlr ve her eyi mahveder. Sanki bu, ortaya kan bir kaslma, bir tepki, buldog kpeinin bir kez bir ey srd m bir daha azn aamamas gibidir. Bu sizin ilikinizdir, bu sizin balantnzdr. Bu yzden eer iliki aryorsanz, balantszlk teknii ile yola kmalsnz: Sizinle iliki kurmaya almyorum; ikimizin de birbirimizin yoluna
82

girmeden

hareket

edebileceimiz biimde uzay hazrlamaya alyorum.

lgin bir ekilde imdi ve burada oyuncu ve insan olarak nasl olduumu dinlemeye baladm andan itibaren anlatcy Grotowskinin anlattna benzer bir balantszlk zerinden kurmaya baladm gryorum ve bunun ksmen amacna ulatn dnyorum. u an buradaki durum arzu etmediin bir ey de olsa onu kabul ederek balamalsn. Bir gn Tilbe Sarann dersinde konuu Deniz iki oyuncuyla prova alrken, oyunculardan birine rol arkadann oyunu yanl ve abartl grnm, oyundan yabanclamt. Deniz yabanclaan oyuncuya o an nasl hissettiini sorduunda oyuncu kendini aptal gibi hissettiini syledi. Deniz yleyse bu duygudan oynamaya devam etmesini nerdi.* Japonyada ziyaret ettiim bir Zen Budist tapnanda grp not ettiim Her Gn in Szler adndaki iiri imdi ve burada olma kavramyla balantl buluyorum: Hayattaki her gn eitimdir Buna ramen baarszlk mmkn Her ey kadar Ben canlym ben u anm Kendim iin eitim Her an yaayarak

82 *

Grotowski, Sen Birinin Olusun, s. 198. Sz konusu ders 2007-2008 sonbahar dneminde Kadir Has niversitesi Film ve Drama yksek lisans programnda FD 507 kodu ile leri Oyunculuk I ad altnda Tilbe Saran tarafndan verilmitir.

108

Her eye hazr Geleceim burada ve imdi Eer bugn buna katlanamazsam, ne zaman nerede katlanacam?83 Jri gsterimi gn kendi isel balantm kuracak anlatcy aran yry yaptm ve anlatc olarak sahnenin ucuna oturdum. Benim yerim orasyd, seyircilerin arasna inmeye ya da onlar deitirmeye almaya niyetim yoktu. Bir hikye anlatma iim vard ve bunu yapacaktm. Kap ald, seyirciler ieri girdiler. eri girerlerken onlar izledim, hazr olduklarn hissettiim an Bir rya grdm repliiyle oyunu atm. Sakin ve rahat bir ekilde ryay anlattm. Niyetim ve durumum ak olduundan, onlarn da sakin ve rahat bir ekilde anlatcy dinlediklerini grdm. Daha sonrasnda, neredeyse tm oyun boyunca seyircilerimin gzlerine bakarak oynadm. Anlatc olarak, kz olarak, ate olarak, Jan Dark olarak, kap olarak onlara anlattm. Hemen hemen dikkatlerinin hi dalmadn gzlemledim. Szleri bir karakterin arkasndan sylyor da olsam, tandm insanlar tanmyormu gibi hissetmemeye altm: Evet, bu karmdaki Burcu, onu tanyorum, ve bunu ona sylyorum. Bu karmdaki ebnem, imdi soruyu ona soruyorum. nk onlar imdi ve burada olanlard, on beinci yzyldaki bir engizisyon mahkemesi deillerdi. Bazen gldklerini, bazen hznlendiklerini, bazen utandklarn, bazen anlamadklarn grdm. Tepkilerini umursamyormu gibi davranmamaya altm. Glyorsa gldn duydum bakyla anlatmaya devam ettim. Benim iin ilgin anlardan biri, kzn Godotyu Beklerken oyunundan yapt alnty syledii anda olutu. Kz mahkemedeki rahiplerin Jan Dark bekleyilerini tasvir ederken, genel olarak onu yarglayan toplumla alay edermi gibi seyircilere dnerek u alnty syler: Yaamlarndan sz ediyorlar. Yaam olmak onlara yetmiyor. Bir de ondan sz etmeleri gerekiyor. lm olmak yetmiyor. Yeterli deil. En geride oturan benden gen bir oyuncu arkadamn
83

Sz konusu iir Japonyann Kyoto kentindeki Daisen-in Zen tapnanda ngilizce yazl olarak bulunmaktadr. Yazarnn ismi Souen Ozekidir ve iirin ngilizce ismi Words for Each Day diye geer. Yazar tarafndan evrilen ngilizce versiyonu u ekildedir: Each day in life is training / Though failure is possible / Equal to anything / I am alive-I am this moment Training for myself/ Living each moment / Ready for everything /My future is here and now For if I cannot endure today, when and where will I?

109

gldn duydum. Anlatc o srada kzn lafnn arasna girer ve Dnebiliyor musunuz? Kz Godotdan en sevdiim yerlerden birini alntlad der. Bunu yle syler ki artk kendisinin de yaamndan sz eden biri haline dntn sezdirir. O gn sahnede, bu sz direkt olarak en geride oturan o arkadama syledim: Dnebiliyor musun? Kz Godotdan en sevdiim yerlerden birini alntlad dedim. Ludwik Flazsen Grotowskinin gerekletirdii son tiyatro gsterisi olan Apocalypsis oyununun zaman iinde seyircilerin tepkileriyle beraber nasl bir evrim geirdiini yle anlatyor:
1970 dolaylarnda gsterinin sonunda bir hobi ya da arkaik bir aratrma gibi grnmeye balamasna neden olan bir deiim balad. O zamanlar almamz kltrel/sanatsal bir olay olarak grmeyen ama bir ekilde bize benzer bir ok insan ortaya kt. Para-teatral almamzn asl balang noktas burasdr. (O zaman yeni almamza grup iinde baladk.) Bazen tekrar tekrar Apocalypsise gelen bu insanlar sayesinde, tamamen insani gzken bir buluma iinde yalnzlmz terk ettiimiz duygusuna kapldk. Bu, nesnel yaplarn ardnda bir sanat olarak bakalarna kar bir duvar rmenin artk gerekli olmad bir durumdu. Dolaysz bir insani iletiim esi ortaya kt ve bize gelenlerin ve gelmeyenlerin karsnda olmay braktk. Ve sonra, Apocalypsis evrimine balad. Yeni dolayszlk duyusu sayesinde, hala yapay ve teatral ve biimsel grnen her eyi; hazr yapm gzellik olan her eyi; souk ya da uzak olan her eyi kaldrp atmaya baladk. Her sanat almas bir uzaklktr, yaamn kendisi deil, yaamn bir glgesi ya da bir imgesi olan bir aracdr. Bu aramzda yer alan bir eydir; birlikte deilizdir. Kaplara, aracla gereksinim duyar. Genel olarak, insanlara doru hareket ettik. Grotowskinin eski gsterileri, seyircinin alaya alnd ve mkl duruma sokulduuseyirciye ho olmayan bir rol bitiinden ac ve ineleyici olagelmiti. Apocalypsiste, bize gelenlere kar bir tr gven ortaya kt. Onlar bizimkilerdi. Alglamalar iin hoyrat bir ekilde sarslmalar gerekmiyordu. O zaman gsteri iletiime ynelik bir aratrma halini ald.

110

Birinci versiyonda, katlmclar iin insani bir kimlik bulmay denedik. Ama bu, bellee, gemi deneyimlerin biyografisine tekabl edecek ekilde tasarlanmt. Teatral temsilde burada ve imdi, gemilerini bilin dzeyine karyorlard (bir katarsise nayak olarak). Bu, nsel imgelere, armlara, durumlara ynelik bir aratrmadr, yle ki onlar hatrlamak insan btn organizmann boalmasna gtrr. Daha somut terimlerle syleyecek olursak, birbirleriyle temas iinde olan oyuncular iin partner, kendisi, yani somut bir insan deildi, daha ziyade oyuncunun, stne kendi biyografisinin karakterlerini yanstt bir tr perdeydi. Tamamen, btnyle, burada ve imdi deildi. Bylece gsterisinin erevesi iinde, burada ve imdiyle uramak zorunda deildi, kendi insani deneyimiyle besledii kurgusal bir imgeyle uramak zorundayd. Bu ekilde, oyuncunun deneyimi yaam deneyimiydi. Bunu tiyatroya getirdi ve almay bu malzemeden ina etme avantajn ele geirdi. Ama ayn zamanda, bu takdirde, tiyatroda vuku bulan ey yaam (tiyatronun tesinde varolan bir ey olarak anlalan yaam) deildir, bir meslektir. Bu, yaam ya da gereklik deildir. Bu, ksaca, tiyatronun doasdr. imdi, yetmilerin balangcnda, bizim para-teatral

deneyimlerimize paralel olarak tiyatrodan baka bir yne bir kay oldu, zellikle gemi ve gnmz alannda. O dnemdeki oyuncular aras tm ilikiler yani grup iindeki durum - olup bitenlerin iine yazlmtr. Bylece, pek o kadar gemi biyografiye ki, aslnda, pek uygun deillerdi bavurmadk, daha ok gerek insanlar olarak (yansmalar deil) birbirimizin imdiki, yeni alglamalarn kullandk. Ve bylece, grubumuzun yeni ilikileri ve gnlk yaam her defasnda gsteriye yazld. Gemi zerine deil imdi zerine, bugn zerine dnlyordu. Bu Apocalypsisin para-teatral bir perspektiften alglanyd. Seyirci, elbette, her seferinde gsteriyi deitirdi. Her temsilde Lazarz gler, ama farkl bir ekilde. Bunun tiyatronun snrnda olduu sylenmelidir ama yine de tiyatrodur. Bir adm daha atlsa

111

tiyatro olmaktan kacaktr, ve gidip gidebileceimiz en son nokta da budur. nk daha ileride tiyatro yoktur.84

imdi buradaki seyirciyle beraber deime zorunluluu olan hikye anlatm da tiyatronun snrnda benzer bir deneyim olarak dnlebilir. O gnk gsterim srasnda, oyun devam ettike anlatc karakteri artk bu hikyeyi anlatamayacak hale gelmeye balad. Bunun sonucu, oynad dier karakterlerin alttan daha ok grnmeye balamas oldu. Hikyeyi anlatmay srdrmek iin kendini zorlad. Artk inanmyor olduunu ve sama duygusunu daha fazla gstermeye balad. Bir yandan da en bataki serinkanl halini korumaya alyordu. Oyunu balad gibi sahnenin ucunda oturarak bitirdi, bir an durdu, seyircilere bakarak glmsedi. Bu karakterden oyuncuya dnmeye balad an olarak tasarlanmt. Sonra ayaa kalkt, selam vermek iin eildi, tekrar kalktnda tamamen oyuncu haline gelmiti. Sahneyi oyuncu olarak sahne kndan terk etti. Daha nce anlatcnn seyircilerin arasna inip oturarak oyunu bitirebileceini dnmtm, ama bunun gibi bir anlatcyla sahneyi byle terk etmek sanki daha doru gelmiti, ama imdi emin deilim. Bu oyuna benzeyen fakat benim grmediim Glgam adndaki tek kiilik bir anlat oyunu alan Seyyar Sahne grubu, Polonyann Wroclaw kentindeki Grotowski Enstits tarafndan 2009 ylnda dzenlenen Zero Budget Festival adndaki tiyatro bulumasnda oyunlarn sergiliyorlar. Sonradan yaplan deerlendirme konumasnda grubun bir yesi oyun hakknda Thomas Richardsn yapt yorumu u ekilde aktaryor:
Thomas zellikle Glgamla ilgili uzun bir deerlendirme yapt. Srece dair sorular sordu. lkenin uzun bir sre ben bu hikyeyi niye anlatyorum diye bunalmda olduunu sylediimizde bu sorunun ve bunalmn ok deerli olduunu syledi. lkede bir hikye anlatcsnda olmas gereken ok nemli bir ey olduunu syledi. Bu da sahnedeki rahatl ve prezans sanrm. Ekiptekilere dnp, birisinin size siyah tirt ve pantolon giyip bir salonda her taraf insanlarla doluyken glmseyerek bir hikye anlatacan sylediini duysanz muhtemelen ona glerdiniz
84

Ludwik Flaszenle Sylei, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi, Say.5, 1994, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, ss. 168-170.

112

deil mi dedi. Ama kulaa son derece sama gelen bu proje sahnede olduka inandrc bir performansa dnm dedi. lkenin sahnedeki glmsemesinden ok etkilenmi. Geen Haziranda gsterdiimiz iki kiilik versiyonu fazlasyla ar bulup bu arlktan kurtulma abamzn doru bir aba olduunu syledi. Zaten bu hafiflemenin gsterinin bataki te ikilik ksmnda baarlm olduunu ve bu ksmda, kendisi yllar nce Glgam oynam biri olarak dahi, hikyeyi byk bir heyecan ve merakla takip ettiini ama son te birlik ksmda lkenin duyguyla oynamaya baladn ve o zaman ilgisini kaybettiini syledi. 85

Sz geen duyguyla oynama sorununun benim gsterimimde de biraz ortaya ktn dnyorum. Anlatc kimi zaman duygulara kaplp gidiyordu. Fakat srekli olarak imdi ve burada kalmaya almas, ve seyircinin yani grlyor olmann - onun zerinde yaratt etki duygulara kaplmama abasna girmesini de salyordu. Jan Darkn son szlerini sylerken iine dnp bedeninin hkrmaya baladn, ama onun szleri tamamlamak zere kendini zorlayp direndiini, sahnenin en nne koup alamadan son szlerini orada sylediini hatrlyorum. Duygulara kaplarak anlatmann anlatcy seyirciye kar sarlatrdn ve tam da yukarda sz getii gibi kendini dayatmann baladn seziyorum. Bu aslnda seyirciye izin vermekle ilgili bir durum sanrm. Ben hikyeyi anlatyorum. steyen alar, isteyen gler, hepsine izin vermeliyim. Benim iim bir etki yaratmak deil, imdi ve burada beni dinleyenlere bu anlatcdan hikyeyi anlatmak. Bu aslnda yaplan eyleme her eyden daha ok deer verilmesini ieriyor olmal. Hint destan Mahabharatann iindeki Bhagavad-Gita hikyesinde byk sava Arjuna byk bir sava balamak zereyken aniden tereddt eder ve durur. Tanr Krishna ona savatan kamasnn hakikatten kamas demek olduunu, ruhunu arndrmak iin nefsinin bencil arzu ve tutkularndan syrlmas gerektiini hatrlatr. Bu bencil arzu ve duygular merhamet de olabilir, kazanma arzusu da. En temelde Krishna Arjunaya yle der: Sonularn dnmeden eyleme ge, nk senin grevin bu.86

85

Celal Mordeniz, Turne Notlar/Polonyo Gnl (Ekim-Kasm 2009), http://www.seyyarsahne.com/polonyagunlugu.php (20 Haziran 2010). 86 K. Brooks Hopkins, R. E. Feiner, A. Franklin, S. Geater, M. Propper, N. Steiner (Producers), P. Brook (Director), The Mahabharata [Motion Picture], UK: Channel 4 Television Corporation, 1989.

113

etin Hocann bana yle dediini hatrlyorum: Oynarken akta kal. Dnceyi bir kenara brakp devam et. Oyunun yanl olabilir, ama kt olmaz. Bizim mesleimizde bir eyi bilmek ve yapmak iki ayr eydir. Thomas Richards Grotowskiyle almaya balamadan nce onun Stanislavskinin fiziksel eylemler yntemi zerine olan bir konumasn dinledikten sonra, anlatlan safa ok iyi anladn dndn sylyor ve ekliyor:
Oysa talyadaki o yaz, bir eyi yalnzca zihin yoluyla anlamak ile bir eyi yapabilmek arasnda dalar kadar fark olduunu renmeye balayacaktm. Bir eyi bilmek ayr bir konu; bu daha ok, insann yapabilme, uygulamaya dkebilme becerisiyle ilgili bir ey.87

Oyuncular olarak istediimiz eyi gerekletirecek aralar da bulmamz gerekir ve bu aralar imdi burada ileyecek aralar olacandan imdi burada bulunmaldrlar.

87

Richards, s. 54.

114

KAYNAKA

Kitaplar

Barba, Eugenio, Nicola Savarese. Oyuncunun Gizli Sanat: Tiyatro Antropolojisi Szl. Ayn Candan (ev.). 1. Basm. stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 2002. Beckett, Samuel. Godotyu Beklerken. Uur n & Tark Gnersel (ev.). 2. Basm. stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006. Benjamin, Walter. Hikye Anlatcs. Son Bakta Ak iinde. Nurdan Grbilek (der.). Nurdan Grbilek & Sabir Ycesoy (ev.). 4. Basm. stanbul: Metis Yaynlar, 2006. Brecht, Bertolt. Tiyatro in Kk Organon. Ahmet Cemal (ev.). 2. Basm. stanbul: Mitos-Boyut Yaynlar, 2005. Brook, Peter. Bo Alan. lker nce (ev.). 1. Basm. stanbul: Afa Yaynlar, 1990. Brook, Peter. Ak Kap: Oyunculuk ve Tiyatro zerine Dnceler. Metin Balay (ev.). 1. Basm. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004. Genet, Jean. ieklerin Meryem Anas. Yaar Avun (ev.). 1. Basm. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000. Grotowski, Jerzy. Yoksul Tiyatroya Doru. Eugenio Barba (der.). Hatice Yetikin (ev.). 1. Basm. stanbul: Tavanaras Yaynclk, 2002. Kane, Sarah. 4.48 Psychosis. London : Methuen, 2000. Richards, Thomas. Grotowski ile Fiziksel Eylemler zerine almak. Hlya Yldz & Ayn Candan (ev.). 1. Basm. stanbul: Norgunk Yaynclk, 2005. Sarkartal, etin. Klasik Dramatik Metinleri Bugn Buradan Anlatmak, Trk Tiyatrosu Gnleri Sevda enere Meslekte 50. Yl Armaan iinde. Ankara: Ankara niversitesi (yayn aamasnda). Shakespeare, William. Macbeth. Sabahattin Eybolu (ev.). 6. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, 1996. Shaw, Bernard. Ermi Jeanne. Saffet Korkut (ev.). 2. Basm. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1967.
115

Tsanev, Stefan. Jeanne dArcn teki lm. Bulgar Oyunlar iinde. Hseyin Mevsim (der. & ev.). 1. Basm. stanbul: Papirs Yaynlar, 2006. Uyar, Turgut. Terziler Geldiler. Byk Saat: Btn iirleri iinde. 9. Basm. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2010, ss.223-227.

116

Sreli Yaynlar

Alfreds, Mike. A Shared Experience: The Actor as Storyteller, Peter Hulton (Ed.), Theatre Papers. Vol.6, 1979, Devon: The Department of Theatre, Darlington College of Arts. Grotowski, Jerzy. Aksiyon Literaldir, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi. Hlya Baheci (ev.). Say. 5, 1994, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, ss.171-175. Grotowski, Jerzy. Sen Birinin Olusun, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi. Sevilay Saral (ev.). Say.5, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, 1994, ss.195-207. Ludwik Flaszenle Sylei, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi. idem Gen (ev.). Say.5, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, 1994, ss. 139170. Lytko, Agnieszka Ayen. Meddah: Avrupa ve Dou Tiyatro Gelenei Balamnda Tek Oyunculu Meddah Tiyatrosu, Agon Tiyatro: Eletiri-nceleme-Tartma Dergisi. Say.10, Mart-Nisan 1997, Ankara: Doruk Yaynclk, ss.194-201. Peter Brook ile Sylei, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi. idem Gen & Hakan Grel (ev.). Say.6, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, ss.329. Richards, Thomas, Mario Biagini (in conversation with Maria Shevtsova). With and After Grotowski, New Theatre Quarterly. Vol.25, No.4, November 2009, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 336-359. Tanyel, Bora, Ulu Esen. Stanislavski ve Oyunculuk Yntemi zerine, Mimesis Tiyatro/eviri Aratrma Dergisi. Say. 6, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, ss.337-359.

117

Dier Yaynlar

Besson, L., P. Ledoux (Producers). L. Besson (Director). The Messenger: The Story of Joan of Arc [Motion Picture]. France: Gaumont Productions, 1999. Cohen, L. Joan of Arc [Recorded by Leonard Cohen], Songs of Love and Hate [Studio Album]. London: Trident Studios & Nashville: Columbia Studio A, 1970-1971. Delahaie, A. (Producer). R. Bresson (Director). The Trial of Joan of Arc [Motion Picture]. France: Agnes Delahaie Productions, 1962. Dreyer, C. T. (Director). The Passion of Joan of Arc [Motion Picture]. France: Socit gnrale des films, 1928. Felsberg U., D. Nayar (Producers). W. Wenders (Director). Bueno Vista Social Club [Motion Picture]. Germany, USA, UK, France, Cuba: Road Movies Filmproduktion, 1999. Hopkins, K. B., R. E. Feiner, A. Franklin, S. Geater, M. Propper, N. Steiner (Producers). P. Brook (Director). The Mahabharata [Motion Picture]. UK: Channel 4 Television Corporation, 1989. Joy Division. Insight [Recorded by Joy Division], Unknown Pleasures [Studio Album]. Stockport: Strawberry Studios, 1979. Le Gall, P. (Producer). Burning Issues of History: Joan of Arc [Television Broadcast]. France: INA, 1994. Mordeniz, Celal. Turne Notlar/Polonyo Gnl (Ekim-Kasm 2009). 2009. http://www.seyyarsahne.com/polonyagunlugu.php (20 Haziran 2010). Sarde, A., R. Waldburger (Producers). J. Godard (Director). Notre Musique [Motion Picture]. France, Switzerland: Awentura Films, 2004. The Trials of Jeanne dArc. 2007. darc.dk/p_trails/0_trial_contents.html (21 Haziran 2010). http://www.jeanne-

118