Friedrich Wilhelm

Nietzsche
(1844-1900)
 Mziin Ruhundan Tragedya nn Douu (1872)
aa Aykr Dnceler
nsanca, Pek nsanca
Byle Buyurdu Zerdt
yinin ve Ktnn tesinde
Tan Kzl
en Bilim (Gay Science)
Ahlakn Soykt zerine
Homeros ve Klasik Dilbilim
Schopenhauer'ci Felsefe ve Uygarl
Yunanlarn Trajik anda Felsefe
Zerdt iirine Eklemeler
Ecce Homo! (te nsan!)
Mektuplar
 Tanr ld iddias (Gott ist tot)

Nihilizm

G stenci (Will zur Macht)

Bengi dn (Die Ewige Wiederkunft)

st insan (bermensch)

Ontogenetik dnce
 Yaam olumlayc (life-affirmation) bir tavr

Ahlak, Hristiyanlk gibi glerin yaam enerjisini tkettii iddias

Yaama, yaratcla, gce inan.

G, ezici deil yaratc bir g

Hristiyanln ve geleneksel ahlakn eletirisi

"Hibir adalete smayan, saysz atma ve aclar iyi bir

Tanr'ya nasl mal edilebilir?"
(BBZ sayfa.9 oku)
Tanrnn yerini Kltr almal; felsefe, mzik, edebiyat ve sanat
Fakat niversiteler insanl ldryor ve yaama rehber olmas
gerekirken, kuru akademik alma yapyorlar.
Antik Yunan da tragedyann katharsis ilevini rnek olarak
veriyor.
 "Neden bylesine yumuaksnz, kaknsnz, dayanakszsnz,
neden yreklerinizde ylesine ok inkr ve yadsma var?
Baklarnzda neden ylesine az yazg? Ve yazglar,
acmaszl istemiyorsanz, benimle nasl zafer
kazanacaksnz" (Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, "eki
Konuuyor, Byle Buyurdu Zerdt" adl blmden. [II 460 ])

Tm evrensel ahlak yasalarn yadsyor, bunlarn tamamyla dini

kayglarla ve nyargyla oluturulduunu iddia ediyor. Ve
nemlisi de bunlar yaratan insana, yeniden etken hale girerek
tm bu deerleri toptan yok etmesini tlyordu. Buna gre
nihilizm, yksek ideallerin deerlerini yitirmelerinden
kaynaklanan olumsuz dnce tutumudur.

 nsann iinde, onu yaamak iin iten isten

G istencinin belirtileri: Hrs ve hayatta en st olan baarma

istei

insan doas da tamamen g istencinin bir eklidir. Her trl

hareket ve eylem, g istencinin hiyerarik
stnlk kurma tasarsndan ibarettir.
(Die Ewige Wiederkunft )

Zaman dngseldir.
Olaylar bu dngsellikte sonsuza dek yinelenmitir, yinelenir ve
yinelenecektir.

Bengi dn, sonsuz dn olarak tanrnn olmad bir dnyada

insann tekrar tekrar ayn eyleri yaamas demektir.

st insan bu tekrar olumlayacak ve tekrar ayn hatalar

yapmayacak ve hayatn deitirecek gtedir.
 Yaadn ve yaamakta olduun bu hayat, yeniden ve saysz
kere daha yaamak zorunda kalacaksn; iinde yeni hibir ey
olmayacak: Yaamndaki her ac, her sevin, her bir dnce ve
her bir soluk, tarif edilemeyecek kadar kk ya da byk her ey,
arka arkaya ve ayn srayla, sana dnecek - aalarn arasndan
szlen u alacakaranlk ve u rmcek bile, u an ve ben kendim
bile. Varoluun sonsuz kum saati, iinde toz lekesi olan sen ile,
yeniden ve yeniden baaa evrilecek! enbilim, 1882
 nsan tm yaam durmadan dndrlen bir kum saatidir

Eer bir eytan gece gndz seni izlese , en gizli dncelerine

girip yle derse ne olurdu:
Yaamakta olduun ve yaam olduun bu yaam bir kez daha ve
saysz kez yaamak zorundasn. Yeni bir eyle karlamayacaksn,
tersine her ey ayn olacak!

BENG DN (ebedi tekerrr)

 ddia ederim ki benim stinsan dediime, siz eytan diyeceksiniz.
BBZ 138.
Gerek yaratc ve dourucu, sanata gereklik
kazandrabilecek insan.

Halk tabakasn kmser ve eitlie inanmadn tekrar vurgular (BBZ 267).

st insan benim diyebilen, kendi gzleriyle grd gereklii belirleyen insan

olarak grlmektedir. Btn varln temelinde daha gl olmaya ynelik irade
vardr. Nietzsche'ye gre, insanolu sadece kendini korumak ve yaamak
istemez aksine asl istei daha da gl olmaktr.
 Felsefesi bir varlk deil varolabilme felsefesidir.

Varla ancak estetik terimlerle ulalabilir.

Erdem doaya kar ilenmi bir cinayettir

Sokrates kuramsal insan dr (theoretiker mensch) Felsefe trajik

grn yerine diyalektik gr koymu, ahlaka erdemli bir
aktr olan kuramsal insan yaratmtr.

Dorular yznden lmemek iin elimizde sanat var

Bilgi konusuna gelince,

Bilgelik, Sokrateste olduu gibi, bilgi edinmekle salanmaz

zellikle sanat alan byledir, bilgi sanat ldrr.

Sanata dair bilgi aslszdr nk, bilen-zne varlkla zdelemeyi

engeller.

Sanatn asl bilgisi kii dnyann ilkse sanats ile kaynap/

birletiinde ortaya kar; kii bu durumda hem zne hem
nesnedir; ayn anda air, oyuncu ve izleyici.
Nietzsche, hazr bulduumuz kendi olduu haliyle dnya diye
bir dnya yoktur.

Dnya aslnda daima bir kavramsallatrmann, bir deer

bimenin, ksacas bir dnya grsnn objesidir. Kendi basna
dnya yoktur.

nsana ac ve dehetten baka bir ey vermeyen o gerek

nitelemesinin yok edilmesi esasl bir hedeftir.
Gerek dnyay tehdit edici olmaktan karmak mmkndr.
Bunun iin, ya onun yerini yeni yanlsamalar almal, ya da
bundan da iyisi, bizzat kendisi bir yanlsamaya dntrlmeli.

Zira kimi zaman lksel Birlik, kimi zaman da isten olarak

nitelenen varlk/dnya Nietzschede adeta kiiletirilmitir, ve
varlk acdan kurtulmak iin yanlsamaya muhtatr (Nietzsche,
2005a:39).
 iinde yaadmz dnya srekli olarak yaratlan ve yeniden
yaratlan bir sanat yapt

dnya denilen bu yanlsama ann ardnda ve tesinde hibir

ey yok

Bir sanat yapt olan dnya insan tarafndan yaratlmtr.

 Nietzsche, Ahlakn Soyktnn nc metninde, Kantn gzeli karsz haz
olarak tanmlamasn kkl bir eletiriye tabi tutar:

Kant, gzelin sfatlar arasnda, bilgiye saygnln kazandranlar gayri

ahslik ile evrensellii vurgulayp ne karmakla, sanata saygnlk
bahettiini sanyordu. Bunun esasl bir hata olup olmadn sorgulamann yeri
buras deil; altn izmek istediim tek ey, Kantn, btn filozoflar gibi, estetik
probleme sanatnn (yaratcnn) bak asndan yaklamak yerine, sanat ve
gzeli seyircinin bak asndan ele alm olmas ve bylece farknda
olmadan gzel kavramna seyirciyi katm olmasdr. ayet gzelin
filozoflar, bu seyirciyi hi olmazsa gereince tansalard, yani onu, gzelliin
leminde canl ve hakiki yaantlarla, arzularla, srprizlerle ve hazlarla dolu
byk bir kiisel olgu ve deneyim olarak tansalard, durum o kadar feci
olmazd! Bize karszca haz veren ey gzeldir der Kant. karszca! Bu
tanm, hakiki bir seyirci ve sanat olan bir adamn, Stendhalin tanmyla
karlatrn: O ki gzellii vaktiyle une promesse de bonheur [mutluluk vaadi]
diye adlandrmt. Stendhalin her halkrda, Kantn estetik koula ilikin
zellikle altn izdii o noktay, le dsinteressement reddettii ve tanmad
kesindi. Kim hakl peki? Kant m, Stendhal mi?
Her ne kadar estetikilerimiz, Kantn izinden giderek, bir insann gzelliin
bys altndayken rtnmemi kadn heykellerine bile karszca/ilgisizce
bakabileceklerini savunmaktan ylmasalar da, biz onlara glebiliriz:
Sanatlarn bu netameli olayla ilgili deneyimleri kesinlikle ilgintir ve
Pygmalionn hi de gayri estetik bir adam olmad muhakkaktr.
Yirmi be blm ve bir nszden oluan bu eserin ilk on
be blmnde Yunan Tragedyasnn doas tartlr.

Buna gre, Yunan Tragedyasnn, Apolloncu dnya

grsnn Dionysosu dnya grs ile karlamasndan
doduu eklindeki iddia, eserin temel tezini oluturur.
 Mitos tragedyann en belirgin ieriidir.

Promethe, Oidipus ve dierleri, Nietzsche bu kahramanlarn

hepsini Diyonisosun maskeleri olarak deerlendiriyor (1993:
51).

Diyonisosun trajik sanatta kendileri araclyla konutuu

mitlerdir onlar.
 Estetik bilimi konusunda manta zg bir gre deil de,
dorudan doruya, gzlemin kesinliine dayanrsak ok
kazancmz our. nk sanatn srekli geliimi bir Apollo'ca, biri
Dionysos'ca olan iki ynllk ierir.. (Nietzsche,1994:12)

Nietzsche, insann estetik yaratmnn iki temel yeti zerine kurulu

olduunu belirtir. Bunlar

hayal etme ve esrimedir

(The Birth of Tragedy,1993:14).

 Hayal dnyas, biimsel olann en gzel, en mkemmel ekilde
tasarland, duyularla alglanan dnyann yanltc bir
grnmnn -bir illzyonun yaratld bir alandr.

Esrime ise kendinden geme, kendini unutma, dier her eyle

birlikte ayn, tanmlanamaz gereklii (primal oneness)
paylat hissi ile bireysellik ve zgllklerin reddi,
olumsuzlanmasdr. (Tmkaya 9)
 Euripides ve komedi tr tragedyadan ilkel ve gl Diyonisyak
unsuru karr; onu felsefe ve ahlakla yeniden ina eder (Tmkaya 10)

Mitos silikleir, sanat komedya olarak anlr.

Euripidesin ardnda konuan Sokratestir.

Diyonizyak mitos akl ile kavranamaz.

 Apollo'ca olan yontu sanatyla Dionysos'ca, d biime
dayanmayan, mzik arasnda olduka byk bir kartlk kar
ortaya
ounlukla birbirleriyle; aka, atrlar; karlkl olarak yeni,
gl doumlar uruna. Bu kartln savan srdrmek iin
kaynarlar.

Yalnz u genel "sanat" szc bile bu sava gstermeye yeter.

Sanata gelinceye dein Hellen istenci, usu aan yaratc eylemi
dolaysyla, bunlar kendi aralarnda birlie ulatrmtr. Bu
birlik sonunda eski tragedyann Dionysos'ca-Apollo'ca olan
sanat yaptlarn yaratt (Nietzsche,1994:12)
Ayn zamanda gne ve k tanrs olan Apollon dzen, yasallk,
orant, uyum, l, mkemmel biim, rasyonellik, aklk, kesinlik,
ahenk, zdenetim, bireysellik, denge, bilgi ve akl temsil eder.
O, hayat yaanmaya deer klan gzellik yanlsamasnn
kayna, entelektel aklamaya ynelik eilim ve itepinin
tanrsdr.

Buna bal olarak Apolloncu deneyim, bir d deneyimi, dlere

dalma deneyimidir. Bu deneyim, bu dnyada ac eken ve
kapana kslm hisseden, skp kalm bireye, dlere dalmak
suretiyle bir gzellik yanlsamas sunan ve gven ve huzur veren
bir deneyimdir (Cevizci, 1999:65-66).
...btn biimlendirici (grsel) sanatlarn tanrs olan
Apollo bilgelikler reten bilici bir tanrdr. Kk, btn
"grnen olaylara" dein inen Apollo bir k
tanrsdr... (Nietzsche,1994:12).
zdenetim, denge ve lnn ekillendirdii Apolloncu ruhun
kart olan Dioysosu ruh, insandaki yasama istei ve gcnn
dinamik ve tutkulu davurumu, insann esrime (vecd) ya da
sarholuk hali iinde kendisini itepi ve atlmlarna brakmasdr.

Dionysosuluk, yaamdaki dourganlk ve bolluun

benimsenmesini, dlerin ve dlere kaplmann reddedilerek en
derin acmaszlyla ve insan aresiz braksyla hayatn kabul
edilmesini savunur. Bu anlamda o, en yce yaratlarn feda
ederek, tkenmek bilmez dourganlndan haz duyan bir
yasama iradesidir (Cevizci, 1999:248).
 Apollocu Dionisosu
Neden bu tanr? Ik, fantezi, dinginlik,Kaos ve sarholuk, hareket,
gzellik, Rasyonellik, ritim, igdsellik, yaratc
orant, mkemmel biim taknlk
Sanat trleri Heykel ve iir Mzik, ark syleme, dans
etme
Deneyim metaforu Rya (filozoflar dnyay Sarholuk, ehvet
bir rya gibi grebilir)
ierik Gzel formlar, strktr lksel birliin kendinden
gemi grleri
Hissedilen duygu Gven: rahatlatc bir Ecstasy, terr, dehet
pee benlii unutturan, doa ve
Ben vs dnya imgesi dier insanlarla biraraya
getiren
Doruluk dzeyi Gerei gizleyen bir rty yrtp atm,
rt, frtnal denizlerde gereklikle arho olmu
batacak bir bot
 O halde dnyay grmek iin ncelikle d grebilmek bir
gerekliliktir, ve doann kendisinin de bir d olduunu, bir
grnler/fenomenler toplamndan ibaret olduunu felsefe de
(rnein Kant) itiraf etmektedir. Eer gerek dnya da bir
yanlsama ise o halde sanat eseri, bir taklit olmas itibaryle,
yanlsamann yanlsamasdr. Dolaysyla Nietzschede sanat, ift
katl bir illzyon olarak temellendirilmektedir.

Ona gre Raffaellonun Transfiguration adl tablosu bu ift

katl illzyon durumunu mkemmel bir biimde temsil etmektedir.
Nietzsche bu tabloyu nemsemekte ve onu kendi sanat felsefesi
dorultusunda etkileyici bir biimde yorumlamaktadr
 Rafael, Transfiguration
1520, Vatikan, Roma.

Ortodoks Hristiyanlar iin

ruhun bakalamn ifade
eder.
 Tablo aslnda sann Tur danda bir tr ekil deitirip k
samaya balad mucizevi bir olay anlatmaktadr.
Nietzschenin yorumunda ise bu tablo iki sahneden olumaktadr
(Nietzsche, 2005a:40). Resmin alt yarsn dolduran sahne,
varln acsn aa vurmaktadr. Nietzcheye gre buradaki
illzyon, her eyin eliki olmas, dnya hayatnn elikilerle dolu
olmasdr. Resmin st yarsnda ise, bir baka yeni yanlsama
dnyas vardr; buradakiler artk hibir ey grmezler. st yar
gzellii Apolloncu dnyasn, alt yar ise Silenusun
korkun/ktcl bilgeligini temsil eder. Resmin alt yarsnn, st
yarsnn dayana/temeli olmas, ve ikisinin birbirini gerekli
klmalar ile bu tablo hem sanatn ift katl bir illzyon oluunu
sembolletirmekte hem de sanatn temelinde yatan Apollon
Dionysos kartlna gndermede bulunmaktadr.
 Apolloncu sanatnn zellii, seyrettii imgelerle
birlememesi/kaynamamas, onlarla arasnda hep bir mesafe olmasdr.
Onun srekli yapt ey bu imgeleri en ince detaylarna kadar temaa
etmektir.

Dionysosu sanatnn zelliine gelince, o kendi imgeleri iinde eriyip onlarla

kaynar, kendi figrleri ile birleir/btnleir, bu yzden artk varlkla
kaynat iin varln dili haline gelir, dnyann hareketli merkezi olur ve
ben demesi znellik anlamna gelmez. Birincisi imgelerin/figrlerin seyrine
dalp en temel acy/elikiyi unutur. Kendini temasa ile oyalayp illzyona
dalar, ama hep seyrettii ile arasna bir mesafe koyar, bylece bir sanat
olarak nesnel kalr. ikincisi en temel acy/elikiyi unutmay deil, onunla
aynlamay seer, onunla zdeleip onun sesi olur, bu zdeleme onu nesnel
tutar.
 Mzik ayn zamanda Apollonca sanat ise, tam olarak yalnzca
ritim, yani onun plastik gc, Apollonca durumlarn
canlandrlmas dzeyine ulatrlmtr: Apollon mzii seslerdeki
mimaridir, bir de kitharaya zg sadece yorumlanm seslerdeki
mimaridir. Dionysos mziinin karakterini, daha dorusu mziin
karakterini belirleyen unsur, sesin sarsc gc ve armoninin
tamamen esiz dnyas, zenle uzaklatrlmtr Armoni
dizisinde ve notasnda, melodi dediimiz eyde, isten, daha
nce ifade edilmemi ve tamamen dolaysz bir ekilde kendini
ortaya koyar (Nietzsche, 2005b:38).
Dil ise mziin yerini hibir zaman tutamaz, mzii taklit ettiinde
bile mziin zyle ancak yzeysel bir temas kurabilir. Dil
fenomenleri anlatr, fenomenlere gnderme yapar. Mzik ise ilksel
elikiye ve ilksel acya gnderme yapar, ve bu alan fenomenler
alannn tesinde kalr, bu alana kyasla tm fenomenler
sembolden baka bir ey deildirler.
Sanat bilgiye bir deva olarak doar. Yaam ancak sanatn
yanltmalar (illusion) sayesinde yaanabilir hale gelir

Sanat, yaamn grnn, yaamn bize sunduu manzaray

ekilir hale getirmekle kalmaz, ayn zamanda zerinde uzanan
ve saf olmayan dncenin de ieklenmesini salar
 (Dereko, 2007:14-15):

Nietzsche bir sanat etkinliinde objenin mutlaka uydurmaca/kurmaca olmas

gerektiini savunmaktadr. Bu balamda, gerek/doal olann sanatta yeri
yoktur, ve sanatn asl misyonu gerek-olann, gerekliin bir sreliine askya
alnmasdr. Daha nce de sylendii gibi, seyirci sanat objesine, ampirik bir
gereklik grmek iin deil bir sanat yapt grmek iin bakmaktadr.
Ama asl nemli olan husus, uydurma-olann doasdr. Soru sudur: Sanat,
uydurma-olan objesini, kendisine ideal alandan m yoksa doal alandan m
semelidir? Bir baka deyimle, sanatta uydurma olan nedir: ideal olan m,
doal olan m? Nietzsche bu konuda dramay rnek vermektedir (Nietzsche,
2005a:55). Tiyatronun dier bir tr ve tragedyann bir paras olan
dramada su var: Sahte, yapma ve oyun olduu halde seyircide gerek ve
doalm izlenimi uyandrmak. Mesela dramatik iirde byle bir yanlsama
yaratlmak istenmektedir. Bu yoldan doal olan ve gerek olan
kutsanmaktadr. Gnmzn popler romanlarnda da bu var, ve
Nietzscheye gre bu sanat Schiller ve Goethenin sanatn szde idealizm
diye kmsemektedir (Nietzsche, 2005a:56).
 Dereko, Ayhan. (2007). Nietzschede Tragedya Sanat, Aratrma : Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Blm Dergisi, cilt 18:
51-74.

ESTIN, Colette ve LAPORTE, Helene. (2005). Yunan ve Roma Mitolojisi. (ev.

Musa Eran). Ankara: TBTAK.

NETZSCHE, Friedrich. (2005). Tragedyann Douu. (ev. Mustafa Tzel).

stanbul: thaki,

NETZSCHE, Friedrich. (2005). Yunan Tragedyas zerine ki Konferans.

(ev. Mahmure Kahraman). stanbul: Say.

Tmkaya, Banu. (2008). Nietzscheye Gre Sanat ve Tragedyann Douu,

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar ,Temmuz (1):1-14.