Wiktor Radziszewski, Temat 1:

Elementy fantastyczne, integrowane do utworów literackich przez autorów,

mają nie tylko wykreować niesamowity świat i ugruntować go w rzeczywistości, ale
również pełnią funkcję przedstawienia subiektywnej perspektywy bohatera, postaci,
podmiotu lirycznego lub nawet samego twórcy. Poprzez wprowadzenie
nadnaturalnych zjawisk, autorzy są w stanie eksplorować i wyrażać myśli i
doświadczenia, których nie da się oddać w sposób dosłowny lub których dosłowne
przedstawienie byłoby nieefektywne wobec postawy odbiorcy. Elementy
nierealistyczne stają się wówczas metaforą, pozwalającą na ukazanie podtekstu
znaczeniowego na płaszczyźnie samej rzeczywistości, w której mieści się utwór, a
także na wyrażenie subiektywnych odczuć lub perspektyw, które mogą być trudne do
uchwycenia w tradycyjnych formach literackich. Wobec tego odgrywają one rolę nie
tylko rozrywkową lub konwencjonalną, ale stają się narzędziem do eksploracji
ludzkiej psychiki, mechanizmów społecznych lub refleksji filozoficznej.

Najbardziej znanym przykładem fantastycznej metafory mającej na celu

zobrazować uporządkowany system filozoficzny jest metafora „jaskini” Platona, znana
również jako motyw człowieka, jako jaskiniowca. Dokładny jej opis jest zawarty w
dziele pt. „Dialog” Platona. Filozof przedstawia metaforę życia ludzkiego i świata go
otaczającego, jako człowieka siedzącego samotnie w jaskini, obserwującego cienie
otaczającej go rzeczywistości. To zagadnienie metafizyczne dotyka problemu
zdefiniowania granic poznania człowieka oraz jego ograniczonej percepcji świata.
Platon wierzył, że istnieje świat idei, tzn. zbiór, w którym znajdują się perfekcyjne
niepoznawalne formy znanych człowiekowi bytów. Za pomocą metafory, Platon jest w
stanie zobrazować jego tezę, która nie byłaby możliwa do ukazania w rzeczywistości.
Element fantastyczny służy również do oddzielenia świata idei od poznawalnej
rzeczywistości, paradoksalnie ugruntowując tezę za pomocą abstrakcji.

W „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa elementy fantastyczne pełnią

podobną funkcję, jako klucz do interpretacji tekstu, natomiast odgrywa również ważną
rolę w samej treści. Autor używa abstrakcji do ukazania ważnych symboli
kulturowych i odniesień do dzieł wcześniejszych; zarówno do antyku - biblii, jak i do
romantyzmu - „Fausta” Goethego. Zawarte w tekście elementy nierzeczywiste splatają
się bezpośrednio z elementem realistycznym powieści, tworząc pewien dysonans,
jednocześnie nadając treści niespotykany wcześniej kontrast. Postacie używające
czarnej magii wpływają bezpośrednio na świat tekstu, manipulując innymi bohaterami,
demaskując prawdziwe oblicze rosyjskiego społeczeństwa, jednocześnie wywierając
wielki wpływ na interpretację tekstu i sam jego odbiór przez czytelnika. Ta relacja nie
jest jednak jednostronna; tak samo jak aspekt fantastyczny wpływa na rzeczywistość,
tak samo to drugie wpływa na pierwsze. Bohaterowie fantastyczni są w całokształcie
powieści przedstawieni w niejednoznaczny sposób, a ich usposobienie jest
kształtowane przez otaczający ich świat rzeczywisty. Daje to sposobność autorowi,
żeby zmieszać metafory przedstawiające świat prawdziwy, z obiektami tych metafor,
sprawiając, że stają się niesamowicie bliskie rzeczywistości; bardziej niż w przypadku
innych dzieł, nawet wspomnianego „Dialogu” Platona.

Podobną funkcję pełnią aspekty nadnaturalne w opowiadaniu pt. „Kometa”

Brunona Schulza, jednak ich użycie oraz kontekst tego użycia nadają dziełu inny ton,
niż ten powieści Bułhakowa. Schulz integruje nadnaturalne zjawiska, aby nadać
opowiadaniu filozoficznego egzystencjalnego tonu, objawiającego się w tekście
nieprecyzyjnością opisu świata, połączonego z wydarzeniami nierzeczywistymi
opisanymi detalu, powodując dysonans w wyobraźni odbiorcy. Świat „Komety” jest
realistyczny, lecz zdecydowanie nie jest to świat prawdziwy. Przedstawione postacie
nie są wzruszone w żaden sposób przedstawionymi wydarzeniami, co więcej, nie
kwestionują tej rzeczywistości, co w połączeniu z gęstym poetyckim językiem,
sprawia, że dzieło jest trudne do zinterpretowania. Chaos formy i treści opowiadania
może być metaforą dla ludzkiego społeczeństwa, nieprzejmującego się wielkimi
wydarzeniami, niezwracającego uwagi na nic oprócz własnego interesu i będącego w
stanie lekką ręką poświęcić jednostkę na rzecz przyziemnego eksperymentu, nie
służącego niczemu oprócz zabawy pod przykrywką idei postępu nauki i technologii.

Filozoficzne zagwozdki egzystencjalne nie kończą się jednak na

skomplikowanym, choć również satyrycznym, piśmie Schulza. Odwrotnością
„Komety” byłby „Dom z liści” Marka Z. Danielewskiego. Jego powieść, w
przeciwieństwie do Schulza, swoim elementom nadnaturalnym poświęca dużo uwagi,
z powodu ich niemożliwości, próbując jednak je opisać tak dokładnie, jak tylko się da.
Konwencja fantastyczna jest w przypadku „Domu z liści” wielopoziomowa. Istnieje w
każdym wymiarze, a kompozycja szkatułkowa całego dzieła, zaprasza czytelnika, aby
wziął udział w eksperymencie, którym ono jest. Sama forma; sposób w który ten tekst
został napisany, wpisana została w konwencję fantastyczną poprzez złamanie zasad
formatowania tekstów oraz sposobu druku. Natomiast to, co jest zadziwiające, to
sposób w jaki treść powieści przenika się z jej formą. To nie wszystko, ponieważ sam
tekst ma wiele poziomów, sygnowanych różnymi sposobami narracji oraz stylem
pisania, co podkreślone jest poprzez zobrazowanie relacji między tymi poziomami
treści, które również na siebie nawzajem wpływają w sposób trudny do opisania. Tekst
zawiera aspekty thrillera lub horroru, podkreślone elementami nierealnymi, jednak
wpływ konwencji fantastycznej widoczny jest w całości tekstu. Sama powieść, jako
dzieło wpisane jest w tą konwencję, zacierając granicę między rzeczywistością, a
fantazją. Służy to urealnieniu tej konwencji, przeniesieniu jej do świata rzeczywistego
bez wiedzy i zgody czytelnika, co sprawia, że on sam (czytelnik), staje się częścią
lektury. Sama treść jest pewnym studium ludzkiej psychiki i nie tylko, ale dzięki
wspomnianym zabiegom, odbiorca staje się zarówno badaczem, jak i obiektem badań
przedstawionych w tekście aspektów.

Konwencje fantastyczne nie są jedynie sposobem na stworzenie świata, w

którym akcja tekstu może zostać umieszczona, ale pozwalają również na wywarcie
podświadomego wpływu na czytelnika, który takowy zacznie zauważać dopiero
podczas analizy tekstu. Fantastyka służy głównie temu, aby przedstawiać subiektywną
perspektywę; na przykład społeczeństwa w przypadku Schulza, które żyło w stagnacji,
braku ciekawości wobec świata, stałej rutynie, która została złamana dopiero w
obliczu teoretycznego końca świata, postaci, autora tekstu, którym był Bułhakow
przedstawiający swoje zdanie wobec rosyjskiego społeczeństwa lat sześćdziesiątych
dwudziestego wieku, zdemoralizowanego, będącego obelgą wobec wyższych idei
moralnych, do stopnia, w którym sam szatan został posunięty do robienia dobra,
podmiotu lirycznego, a nawet samego czytelnika, tak jak zostało to pokazane w
utworze Danielewskiego, który przełamał wszelkie zasady literacki na rzecz
stworzenia ostatecznego dzieła fantastycznego, mającego na celu pokazać
człowiekowi samego siebie.