SM1 4

[QUAESTIO 4
UTRUM EX EXPERIMENTIS GENERETUR ARS]
Utrum ex experimentis generetur ars1, sicut videtur velle

PHILOSOPHUS in littera2.
[1] 5 Quod non: 1

Secundum PHILOSOPHUM in littera3: habere quod in multis
singularibus, experimenti est; habere quod in omnibus, artis; sed ex
multis non possunt concludi omnia, sed est consequens 4; ergo etc.
Item, in littera habetur5 quod experti sciunt quia solum, artifices 2
10 vero propter quid, sed ex cognitione quia non concluditur cognitio
propter quid.
Item, si ars fit ex multis experimentis, quaero: quam circum-
stantiam causae dicit ly ex? Non causae formalis, nec finalis, 3
constat. Ergo vel materialis, vel efficientis. Non primo modo, quia
materia est pars rei et immanet rei factae; cognitio experimentalis est
15 singu-larium, quae non est pars cognitionis universalis, quae habetur
per artem. Nec secundo modo, quia tunc aut sicut ex efficiente
univoco, et tunc effectus et causa essent eiusdem speciei, quod
falsum est; aut
3 Utrum] adnot. mg. Quaestio 4 A1B1C1K1 Quinta quaestio H3 [Q.] 9 L2 | ex] lin. D2M2
om. BGK | experimentis] experientiis G | sicut om. K | velle post Philosophus GHK innuere E’
restit. lin. E2 5 non] add. videtur ABE 6 habere] mg. E2 habetur quidem D om. B |
quod] mg. E2 7 experimenti] experti A | omnibus] add. mg. quae sunt E2 | artis] add. est A 8
possunt] possint M | est consequens] H’ e converso lin. H2 9 experti — sed] mg. B2 10 artifices]
artifici CL | vero om. B2 | propter] probant mg. B2 | quia om. A | concluditur] ostenditur H potest
concludi BE 11 cognitio post quid H om. ADFM | quid] add. igitur etc. (lin. B2) B2H 12 ars
fit] fit ars post experimentis BE | fit] sit ADFHKM | quaero] mg. E2 quaeram H 13 causae om.
AGHK | dicit] lin. F2 | ly] hoc B hic E om. FGKL | ex om. L | Non] lin. D2M2 | causae2] est K | nec]
vel H 14 vel] quod F om. M | primo modo] materialis A 15 factae] add. ergo H |
experimentalis] experimenti H | est] add. cognitio A 16 cognitionis universalis] u. c. F 17
tunc om. A | sicut om. AGHKL 18 essent] sunt A
1
Cf. Mauritius in adnotationibus suis (ed. Vivès VII 66b): “Adverte, quod multum varie in
originalibus habetur littera huius quaestionis et admixta multis additionibus et Extra”.
2
Aristot., Metaph. I c. 1 (AL XXV2 7;  c. 1, 981a 5): “Experientia quidem enim artem fecit”.
3
Aristot., Metaph. I c. 1 (AL XXV2 7-8;  c. 1, 981a 6-14): “Fit autem ars, cum ex multis
experimento intellectis una fit universalis de similibus acceptio. Acceptionem quidem enim habere
quod Platoni et Socrati circa hanc aegritudinem insudantibus contulit hoc iam et unumquodque sic
multis, experimenti est; quod autem omnibus huiusmodi secundum autem unam speciem
determinatis, ... artis est”.
4
Id est, fallacia consequentis.
5
Aristot., Metaph. I c. 1 (AL XXV2 8;  c. 1, 981a 29-30): “Expertes enim ipsum sciunt quia, sed
propter quid nesciunt”.
96 LIB. I QUAEST. 4
sicut ex efficiente aequivoco, et tunc efficiens esset nobilius

effectu, quod falsum est, quia ars est nobilior experimento.
4
Item, secundum opinionem PLATONIS6, ars et scientia inest
homini a natura; ergo non generatur sic ex experimentis. Probatio
5
antecedentis est quod PLATO quaesivit ab uno puero directe
geometrica, qui numquam didicit eam, qui recte interrogatus de
principiis et conclusionibus geometricis recte respondit ad omnia.
Sed tunc arguitur: nullus recte interrogatus recte respondet ad ea
quae ignorat; sed ille puer recte interrogatus recte respondit ad ea, et
10
tamen numquam didicit; ergo etc.
5 [2]
Item, non videtur ex littera7 quod ex uno experimento generetur
ars, sicut nec ex una memoria experimentum; ergo neces-sario ex
multis. Sed multa experimenta sunt multae cognitiones eiusdem
speciei, multorum singularium in eadem specie; quae cognitiones,
cum sint accidentia eiusdem speciei, non possunt simul esse in 15
eadem potentia experimentativa, scilicet cogitativa vel alia,

quaecumque sit. Ergo numquam ex experimentis, cum non possint
plura esse simul, generatur ars, ergo etc.
6 Item, AUGUSTINUS 83 Quaestionum quaestione 98: “ex sen-
sibilibus non est exspectanda sincera veritas”. Quod probat primo 20
quia omne sensibile est continue mutabile, sed de talibus non est
certa apprehensio sensitiva; et si sic, numquam ex talibus habetur
experimentum, et per consequens nec ars.
1 ex om. K | aequivoco] univoco A | et om. BE | tunc] lin. D2 | efficiens post esset A
effectus B’C causa lin. B2 | nobilius] nullius L’ nobilior lin. B2 mg. L2 3 Item — quod om.
A 4 generatur] add. igitur E | sic] sicut mg. E1 | ex] lin. B2 om. KL 5 quod] quia BFHKL |
Plato] add. enim A | directe] de arte DFM 6 geometrica] geometriam GHK | eam] ea BE | de
— geometricis om. A 7 geometricis] geometri K | recte] ratione B’ directe DFM restit. lin. B2
| respondit] respondet G | omnia — ad om. GL | omnia — ad-2 om. A 8 respondet] respondit
DFM | ea] illa HK 9 ignorat] ignoret B ignorabat L | ille] iste BEF | recte 2] lin. B2E2 | ad om. H |
ea] illa DFM om. H | et om. B 10 numquam] add. (del. E2) ea E’ 12 generetur post ars C om.
K | sicut] sed M’ restit. lin. M2 | nec] ut A | ex om. K | ergo] add. et M 14 quae — speciei]
sed G 15 sint] mg. H2 | simul esse] e. s. K 16 experimentativa] del. B receptiva F | scilicet]
sive A | alia quaecumque] q. a. BE 17 sit] sic E | ex om. KL | possint] possunt CKLM 18
plura post esse GHK post simul BE multa A 19 Quaestionum om. C 20 est om. L |
exspectanda] expetenda D | Quod] Quam E 21 talibus] tali AGHK 22 certa] mg. B1 | sic] sit
B | numquam] add. est K
6
Ex. August., De Trin. XII c. 15 n. 24 (CCL 50, 377-378; PL 42, 1011); cf. Plato, Meno
(81d- 84).
7
Aristot., Metaph. I c. 1 (AL XXV2 7;  c. 1, 981a 6-7): “Fit autem ars, cum ex multis
experimento intellectis una fit universalis de similibus acceptio”; ibid. (981 a 1-2): “... eiusdem
namque rei multae memoriae unius experientiae potentiam faciunt”.
8
August., De diversis quaest. 83 q. 9 (CCL 44A, 16; PL 40, 13): “Non est igitur exspectanda
sinceritas veritatis a sensibus corporis”.
UTRUM EX EXPERIMENTIS GENERETUR ARS 97
7
Item, arguit AUGUSTINUS ibidem secundo9: cum omnia
sensibilia sentiantur per species, non potest sensus percipere an
patiatur ab obiecto vero vel tantum a specie. Sed a potentia nulla
apprehensiva exspectanda est certa veritas quae non potest
5 discernere inter obiectum verum et falsum. Ergo ex cognitione
experimentali sensitiva numquam habetur certa cognitio universalis,
cuiusmodi est ars.
8
Oppositum vult PHILOSOPHUS in littera, et in II Posteriorum
cap. ultimo10, ubi ponit eundem modum generandi artem sicut et hic.
10
[I. — Ad quaestionem]
[3] Dicendum quod dupliciter generatur scientia: per inventionem 9
et doctrinam; sed illa per inventionem prior est. Nullus enim docet,
nisi qui vel didicit per doctrinam vel per inventionem. Et si per
15 doctrinam, adhuc habuit ab alio prius sciente.
Est autem de istis duobus modis addiscendi sicut de sanatione. 10
Quandoque enim natura est ita potens quod sine adiutorio extrinseco
inducit sanitatem. Quandoque indiget adiutorio extrinseco, sed adhuc
illud extrinsecum non est nisi instrumentum, et natura principaliter
20 est sanans.
1 arguit om. F | Augustinus ibidem] i. A. DFM | ibidem] ibi GK | omnia sensibilia] s. o. A
2 an] aut CFM 3 patiatur] patiantur M | vel] an (lin. D1) D1E aut FM | Sed] Quia L add.
numquam HK | nulla] ante potentia A om. HK add. vera G 4 apprehensiva] sensitiva vel
cognitiva A | certa] mg. L2 sincera A | certa — habetur] mg. G2 6 cognitio] mg. D2 ante certa C
om. F | cuiusmodi] cuius BCGL 8 in 2 om. CG 9 sicut] ut GH ubi de K | sicut et] quem ponit A
| et om. BEGHK 10 hic] hoc K 12 Dicendum] Ideo dicendus est quartus modus secundum
opinionem Aristotelis A Videndum M | dupliciter] aliter M | scientia] add. (lin. E2) scilicet ADE2F
add. vel M | inventionem ... doctrinam] doctrinam ... acquisitionem A 13 et] add. per ABE |
illa] ista F quae L add. quae A | inventionem] add. mg. generatur L2 | Nullus] Nulla G 14 qui]
quod D quia F om. AH | vel] lin. E2 post didicit DH om. FG add. ea quae prius A | didicit] didicerit
H | per om. F | doctrinam ... inventionem] inventionem ... doctrinam DFM 15 alio] aliquo CDH |
prius post sciente A primum G 16 istis post duobus H ipsis A | addiscendi] ante modis GHK
sciendi F 17 Quandoque] Quando K | enim] autem FK om. G | adiutorio] adiutore A 18
inducit] potest inducere DFM | Quandoque] add. vero A add. inducit sanitatem sed H 19 adhuc
om. L 20 est] ante principaliter GH om. BE
9
August., De diversis quaest. 83 q. 9 (CCL 44A, 16; PL 40, 13): “Nam ut alia praetermittam,
omnia quae per corpus sentimus, etiam cum ea non adsunt sensibus, imagines tamen eorum
patimur, tanquam prorsus adsint vel in somno vel in furore, quod cum patimur, omnino utrum ea
ipsis sensibus sentiamus an imagines sensibilium sint, discernere non valemus”.
10
Aristot., Metaph. I c. 1 (AL XXV2 7;  c. 1, 980b 30—981a1); Anal. post. II c. 19 (AL IV1 105-
107;  c. 19, 100a 3-b 17).
98 LIB. I QUAEST. 4
11
Ita in quibusdam, naturale lumen intellectus est ita potens
quod ex se sufficit quod applicet principia ad conclusiones, et
tunc dicitur scientia acquiri per inventionem. Quandoque non potest,
et tunc iuvatur ex quibusdam signis sensibilibus propositis sibi a
docente, per quae docens exprimit applicationem quam apud se 5
habuit. Et addiscens concipit, et in virtute luminis proprii

conclusioni consentit, quam deductam esse videt ex principiis sibi
prius notis. De generatione ergo per inventionem determinat hic
PHILOSOPHUS.
10
$ Sed11 hoc non est verum, scilicet quod tantum de ista
determinetur hic, quia addiscens non potest addiscere nisi cognoscat
ad quid instituta sunt signa quae proponit docens, et nisi illa signata
aliqualiter concipiat. Igitur tam quantum ad apprehensionem
simplicem est sibi necessaria cognitio sensitiva, quam quantum ad
15
cognitionem principiorum per modum occasionis, quam etiam
quantum ad cognitionem conclusionis quia vera est. Nisi enim eam
noverit per experientiam, tantum credet docenti asserenti eam. Nec
sciet eam quia, nec propter quid donec demonstretur. Et talis fides
sufficit ad demonstrationem addiscendam ab alio plus quam ad per
se inveniendam. Quia non inveniretur per se forte nisi praesupposita 20
certa cognitione quia, qua habita quaeritur causa invenienda per

viam divisionis. %
2 quod 2] ut A add. ex se H 3 Quandoque] add. vero A 4 ex om. DFM 5

docente] add. et D | docens] potens M | exprimit] explicat A | applicationem] explicationem
E’H restit. mg. E1 6 se] lin. F2 7 conclusioni] conclusionem F | deductam] add. ad H | esse
om. DFM | sibi] exp. lin. B2 om. C 8 prius om. G | ergo] add. scientiae AH 10 Sed —
divisionis] ante ‘De generatione’ (supra n. 11) LN om. GS text. sign. mg. Extra A1E1 | Sed —
hic] Quod autem Philosophus non tantum determinet hic de generatione scientiae per
inventionem A | scilicet quod] q. s. H | tantum post ista H tamen M | ista] illa HL 11
determinetur] determinatur DF terminetur E | quia] add. ipse A 12 quid] quae A | instituta
sunt] s. i. H | proponit docens] d. p. A | illa] ista E | signata] signa K 13 concipiat] accipiat K
| quantum om. A | simplicem] mg. D2 om. F 14 simplicem — cognitionem om. H | cognitio]
mg. E2 | cognitio — occasionis] mg. B2 | sensitiva] mg. D2E2 om. FM 15 principiorum —
cognitionem om. M | occasionis] coniunctionis B2 | quam om. A | etiam] lin. B2 om. AL 16
cognitionem conclusionis] conclusionis c. H | Nisi] Non L | enim post eam B om. K 17
noverit] cognoverit BE | experientiam] experimenta HK experimentum L | tantum] add. eam
quia docens asserit eam vel etiam A | credet] crederet DLM | docenti] ante credet BCE | Nec
sciet eam] mg. D2 19 ab alio] ab aliquo H om. F | ad2 om. AFM 20 forte om. H | nisi] add.
per se B 21 quaeritur post causa AL concluditur H | causa] mg. L2 | invenienda] inveniendi
DHK | per] mg. L2 | viam] mg. L2 add. demonstrationis vel (mg. B2) B2E | viam divisionis]
divisionem A | divisionis] mg. B2L2
11
In adnotationibus Mauritii de Portu Hibernico legitur (ed. Vivès VII 66b): “Infra in principio
solutionis ibi ‘Sed hoc non est verum’ usque ibi (n. 12) ‘Ubi sciendum’ etc. ponitur esse
Additio”.
[4] Ubi sciendum quod prima operatio intellectus, ut habetur III De 12
anima12, est apprehensio simplicium, quam consequitur compositio
et divisio ut actus secundus, et argumentatio ut tertius.
Simplicia autem, si sint sensibilia, non possunt intelligi in

universali, nisi prius sentirentur in singulari. Quod probat 13
5 PHILOSOPHUS, I Posteriorum13, quod “deficiente sensu, deficit
scientia de sensibilibus illius sensus, quam impossibile est
accipere”.
$ Hoc14 dubium est, quia forte secundum AVICENNAM VI

Naturalium, parte 115, et secundum AUGUSTINUM16, si quis viveret et
nihil umquam sensisset et esset in statu perfectae aetatis,
10 cognosceret se vivere et esse. Ergo hoc saltem certum est quod
cognitionem intel-lectivam non praecedit sensitiva ut origo, etiam si
aliunde posset oriri. %
Si autem illa simplicia non sunt sensibilia, puta substantiae et 14

intentiones secundae et huiusmodi, tunc talia concipiuntur ab
15 intellectu: primo actu intellectus, non sine apprehensione sensibilium
ex quibus cognoscuntur; vel per discursum; vel quaedam illorum, eo
quod multiplicant species suas cum speciebus sensibilium, secun-
dum diversam opinionem17. Igitur nullo actu intellectus cognoscitur
1 ut om. H | ut — anima post simplicium F | habetur post anima G om. H 2 consequitur]
sequitur ACGHK 3 et divisio om. A | argumentatio] argumentum G | ut 2] add. actus GHK 4 si]
etsi M non E’ restit. lin. E2 | sint] sunt DEFGKL | non] mg. E2 | non — intellectus (med. n. 14)]
rescrip. mg. M2 | possunt] lin. B2 mg. E2 | intelligi] mg. E2 | in universali] mg. D2 5 sentirentur]
sentiretur BEF sentiantur AGM sentiatur K sentitur M | in om. G | singulari] particulari A om. G |
Quod] Quia AEFLM 6 quod] quia HK om. G | scientia] add. secundum illum sensum vel A 8
Hoc] Hic E om. H | Hoc — oriri] = BCDEFGHKLM om. A text. sign. mg. Additio E2 Extra B2G2H1
| forte] ante quia BE post Avicennam C 9 parte] cap. GHK | 1] 2 BE 3 L | quis] quid H 10 nihil
om. LM | nihil umquam] aliquid numquam DF | umquam sensisset] in sensibus K | cognosceret]
add. perfecte DFM 11 Ergo] add. et L | hoc] ante Ergo E sic L | certum om. M | cognitionem]
scientiam B | intellectivam] sensitivam B sensibilium E’ restit. mg. E2 12 non] semper mg. E2 om.
B | praecedit] add. cognitio BE | ut] et M | origo] add. sed E 13 illa] alia E ista FL om. DKM | sunt]
sint EGKL | et] lin. G2 14 tunc] lin. G2 15 non] add. lin. tamen E2 16 vel om. M | illorum]
eorum DF 17 sensibilium] sensibilis BE 18 diversam opinionem] diversas opiniones FM |
cognoscitur] cognoscetur D
12
Aristot., De an. III t. 21-22 ( c. 6, 430a 27-b 6); cf. Auctoritates Aristotelis (ed. J. Hamesse p.
187): “Alia simplicium terminorum apprehensorum compositio et divisio sub qua comprehenditur
tertia, scilicet ratiocinatio remota”.
13
Aristot., Anal. post. I c. 18 (AL IV1 40;  c. 18, 81a 37-39): “... et si aliquis sensus defecerit,
necesse est et scientiam aliquam deficere, quam impossibile est accipere, si vere addiscimus aut
inductione aut demonstratione”.
14
Inter adnotationes Mauritii legitur (ed. Vivès VII 66b): “... et alia [Additio] parum post ibi ‘Hoc
dubium est’ etc. usque ibi (n. 13) ‘Non possunt intelligi nisi’ etc.”
15
Avicenna, De an. pars 1 c. 1 (AviL I-III 36-37).
16
Cf. supra lib. I q. 2 ad initium n. 24.
17
Cf. supra lib. I q. 3 n. 9.
100 LIB. I QUAEST. 4
aliquid a nobis nisi praecesserit cognitio sensibilium in sensu. Hac

autem cognitione præexsistente, generantur consequenter cognitiones
posteriores in sensu communi et phantasia. Et ulterius, quia illud
quod exsistit in virtute phantastica — ut ibi exsistit — est impro-
portionatum ut moveat intellectum possibilem, secundum QUOSDAM18, 5
ideo attribuitur ei aliqua forma ab intellectu agente virtute cuius
potest movere intellectum possibilem. Ille igitur sic, conceptis
simpli-cibus, potest virtute propriá ipsa componere vel dividere.
Conceptus autem tales complexi, si sint primorum principiorum,
cognoscuntur esse veri lumine naturali intellectus, quia “principia
10
cognoscimus in quantum terminos cognoscimus”, ex I
Posteriorum19. Possunt etiam cognosci quia veri sunt ex frequenti
cognitione sensitiva et memor-ativa et experimentali, per quas
cognoscimus terminos talis principii in suis singularibus in re esse
coniunctos, sicut sensus frequenter vidit hanc totalitatem et hanc
maioritatem coniungi. 15
15 Sic ergo patet qualiter cognitio experimentalis valet ad
cognoscendum illud quod est principium artis et scientiae, de quo
habetur II Posteriorum20, quia et propter cognitionem simplicium
quae cognitione sensitiva apprehenduntur, et propter cognitionem
veritatis in compositione, sicut prius dictum est 21. 20
Quoad primum22 non est cognitio experimentalis — sive
16 frequens acceptio sensibilium — necessaria, sed aliqua apprehensio [5]
sensibilis; et
1 praecesserit] praecessit GHKM | sensu] sensibili GK | Hac] praem. In K 2 con-
sequenter] consequentes DF om. H | cognitiones posteriores] p. c. GK 3 et] = AEH  om.
rell.  add. ulterius in A | quia om. HK 4 virtute] cognitione H | ibi exsistit] e. ibi BE |
improportionatum] proportionatum G 5 ideo] adnot. mg. Opinio Thomae L2 6 ideo —
possibilem] mg. M2 | aliqua] alia H | agente] add. in cuius virtute vel A | virtute om. K 7 movere
om. G | Ille om. G | igitur] autem AHK etiam G | conceptis] conceptus C exceptis K acceptis L
8 ipsa om. AL 9 si] lin. L2 | principiorum om. B 10 esse] ex M | veri] vi M in L |
naturali] naturalis B om. K | intellectus] add. (del. lin. E2) agentis E’ 11 ex om. AK | Possunt]
Possint M 12 cognitione sensitiva] s. c. G | et] mg. M2 om. DF add. omnia K | memorativa]
mg. M2 13 et om. K 14 in] cum K | re] se G | sensus] sensu A | frequenter vidit] videt f.
ABDFGM add. et L 15 et] id est M 16 qualiter] ante patet K quomodo M 17
principium artis] a. p. G 18 Posteriorum om. H | quia] add. et propter quid K | et] etiam A |
propter] add. quid G 19 quae] add. de BE | apprehenduntur] apprehenditur D | propter] per K
| cognitionem veritatis] v. c. A 20 compositione] comparatione GK | sicut] ut BE | sicut
— est om. A 22 acceptio sensibilium] s. a. A | sensibilium] mg. H2 | aliqua] alia H | et] est
GHK
18
Thomas, Summa theol. I q. 84 a. 7 in corp. (V 325b); Henricus Gand., Quodl. VIII q. 12 (f.
324B); cf. infra lib. II q. 2-3 n. 22-26.
19
Aristot., Anal. post. I c. 3 (AL IV1 10;  c. 3, 72b 23-25): “... sed et principium scientiae esse
quoddam dicimus, in quantum terminos cognoscimus”.
20
Aristot., Anal. post. II c. 19 (AL IV1 105-107;  c. 19, 100a 3-b 17).
21
Cf. supra n. 12.
22
I. e. quoad cognitionem simplicium.
ita necessaria quod sine illa impossibile est vel simplex, quod est
terminus principii, vel compositum ipsum ab intellectu concipi. Et
idem etiam aeque verum est de conclusione sicut de principio. 17
5
Quoad secundum23 iuvat cognitio experimentalis, ut citius
assentiatur principio affirmativo, si per sensum cognoscatur con-
iunctio extremorum in singularibus; negativo, si disiunctio. Sed non
est necessaria nec ipsa nec aliqua apprehensio sensitiva. Licet enim
numquam per aliquem sensum videatur haec affirmatio vel negatio,
nec eorum separatio in re, si tamen ex sensibilibus apprehendatur
10 affirmatio vel negatio, et intellectus componat hanc propositionem
“de omni affirmatio vel negatio vera24”, assentitur isti. Et etiam ubi
sensus percipit coniunctionem singularium terminorum in re, adhuc
certius adhaeretur principio complexo per lumen naturale intellectus
quam propter aliquam apprehensionem sensus.
15 Si enim in apprehensione sensus esset error, et intellectus 18
iudicaret sensum errare in hoc, et tamen a sensu errante acciperet
notitiam simplicium, et illa componeret ex sua virtute, adhuc intel-
lectus circa illud principium non erraret quantum ad veritatem
compositionis.
20 Quoad conclusiones, sicut praedictum est, cognitio sensitiva 19
necessaria est propter apprehensionem simplicium, sicut prius dictum
est25. Sed quoad veritatem compositionis interdum iuvat cognitio
1 ita] illa M | necessaria] necesse L | quod] quia K | illa] ista BG | est 2 om. G 2 terminus
post principii HK | ipsum] istum B 3 etiam post est GHK | est] ante aeque A 4 Quoad
secundum] De secundo A 5 affirmativo] add. vel negativo affirmativo AEH | sensum] solam A |
cognoscatur] cognoscitur GKM | coniunctio] conexio C coniunctionem A add. vel disiunctio H
6 extremorum — disiunctio om. K | in] add. suis A | negativo] negatio BC negativa G |
negativo si disiunctio om. H 7 aliqua] alia H 8 aliquem om. DFM | vel] haec F 9 nec] vel
(mg. D2) BD2 | nec — negatio] mg. D2 om. F | in re om. G | si] sed BE | tamen] tantum BEH |
apprehendatur] apprehenditur (mg. D2) D2GHKL 10 et — negatio om. C 11 omni] add. (lin.
D2) est BD2GHKL | affirmatio] affirmativo F | vera] ante vel H | assentitur] assentit A
assentietur DFM | ubi] vera M 12 coniunctionem] coniectionem C | singularium om. B 13
adhaeretur] adhaereretur H | naturale om. G add. ipsius A 14 propter] per C 15 esset] sed M’
restit. lin. M2 16 iudicaret] videret G | acciperet] perciperet F accideret M 17 virtute]
veritate BC 18 non erraret] ante circa BE | erraret] erret F 20 sicut praedictum est om. AH |
cognitio — est-2 om. M 21 est] ante sensitiva A | propter] per G 22 est] add. sed non est
necessaria quoad veritatem compositionis A | quoad] ad G | compositionis om. DFM | interdum]
intelligendum F | cognitio experimentalis] e. c. E
23
Videlicet quoad compositionem et divisionem.
24
Cf. Aristot., De interpr. I c. 9 (AL II1 13; c. 9, 18a 29-30): “In his ergo quae sunt et facta sunt
necesse est affirmationem vel negationem veram vel falsam esse”; Anal. post. I c. 11 (AL IV1 26;
 c. 11, 77a 30); Topica VI c. 6 (AL V1 125;  c. 6, 143b 16): “Nam de omni vel affirmatio vel
negatio vera est”; Metaph. IV t. 9 (AL XXV2 66; c. 3, 1005b 19-24); Auctoritates Aristotelis (ed. J.
Hamesse p. 123): “Prima dignitas est de quolibet affirmatio vel negatio, alias de quolibet esse
vel non esse et nullo simul”.
25
Cf. supra n. 13-14.
experimentalis ex frequenti memoria genita, et hoc tantummodo

quia conclusio vera est. Et ulterius, cum intellectus assentiat conclu-
sioni quia vera est, ex frequenti acceptione sensibilium, et considerat
illud cui assentit non esse per se notum, nec primum principium,
cognoscit illud esse verum, habens causam, et sic excitatur ad inqui- 5
rendum propter quid illius veri.
20 Unde experti, de conclusione quia est, videntur se habere circa
illam sicut admirantes26, nescientes adhuc causam eius quod
cognoscunt quia verum est, et ex hoc incipiunt philosophari et
causam inquirere. Admiratio tamen minus est quam cognitio 10
experimentalis, quia admiratio potest esse ex unico actu sentiendi,
cum adhuc non habeatur pro certo quia ita semper est.
[II. — Ad primum et secundum argumentum principale]

21 Ad primum argumentum27 potest dici secundum PHILO- [6]
SOPHUM, VIII Topicorum28, quod inducenti in multis singularibus 15
oportet universalem concedere, vel ferre instantiam, alioquin

protervit respondens. Expertus habet cognitionem in multis, et in
nullo fertur instantia; igitur potest accipere, quia ita est de omnibus.
Contra: quamvis dialectice concedatur respondenti secundum

22 artem nunc dictam, tamen scientia non generatur per hoc. Nam
licet ita sit in multis, non est necesse ita esse in omnibus, 20
quamvis
1 genita] generata FGHK | hoc om. K | tantummodo quia] q. t. M 2 est om. DFM | Et
om. F 4 per se notum] n. per se BE 5 verum] add. non H | inquirendum] investigandum GHK
6 illius] lin. M2 | veri] rei E verbi G’ restit. lin. G2 7 experti] G’ ex experimento lin. G2 | quia]
add. ita A add. vera G | videntur] tamen K virtualiter M | se] sic M | circa illam om. F 8 sicut
om. M | adhuc causam] c. a. E | eius] illius E | quod] quia M 9 verum] lin. E2 om. B 11 unico]
uno G | sentiendi] speculandi F 12 cum] tamen L | habeatur] habetur D haberetur M | certo]
termino F | ita] illa C 14 argumentum] principale AM add. principale DFG 15 VIII] VI GHK
16 oportet] debet G | universalem] universale G naturalem L | vel om. K | ferre] facere BC add. in F
17 protervit post respondens H protervus K | respondens] add. aut A | Expertus om. C 18
fertur] infertur A | quia] quod F | ita] illa C | de] in E’ restit. mg. E1 19 concedatur] conceditur
EH om. F | respondenti] quaerenti F 20 per] ex M 21 multis] veris G’ restit. mg. G1 add. mg.
tamen D1 | est necesse] tamen oportet propter hoc A | necesse] ante est F necessaria BE | ita 2 om. K
| ita esse] quod ita sit DFM | in 2] de BE | quamvis — omnibus om. H | quamvis — omnibus-2
om. K
26
Cf. Aristot., Metaph. I c. 2 (AL XXV2 10;  c. 2, 982b 13-14): “Nam propter admirationem
homines et nunc et primum inceperunt philosophari”.
27
Cf. supra n. 1.
28
Aristot., Topica VIII c. 8 (AL V1 169;  c. 8, 160a 39-b 6): “... aut per inductionem aut per
similitudinem plerumque universale sumunt, ergo singularia quidem omnia ponendum, si sint vera
et probabilia, ad universale autem tentandum instantiam ferre; nam sine instantia, vel quae sit vel
quae videatur, prohibere orationem protervire est. Si ergo in multis apparente non dederit
universaliter qui non habet instantiam, manifestum quoniam protervit”.
nesciat quis instantiam ferre. Et quamdiu non est necesse ita esse in
omnibus, non est firma adhaesio quod ita sit in omnibus.
Ad hoc dicendum quod argumentum probat verum quod 23
experimentalis cognitio, quantumcumque frequens, non infert
5 necessario ita esse de omnibus, sed tantum probabiliter. Et ex hoc
sequitur quod non sit sufficiens causa ad generandum artem vel
scientiam — quod concedi potest — sed tantum coadiuvans et
occasio.
Per hoc etiam dicitur ad secundum29, quod ex experimento non 24

10
sequitur propter quid notitia scientifica, sed quia. a
Experimento cognoscenti quia est, datur occasio inquirendi
causam, et sic inveniendi propter quid, et per consequens sic esse in
omnibus singularibus. Unde expertus per singularia arguit per
simile quod sic est de uno singulari et de pluribus; et sicut est in
15
multis singularibus, sic est in omnibus.
Quod30 autem simile sit de uno singulari et de aliis, inde 25

accipitur quod hoc subiectum comparatur ad praedicatum, non
secundum accidens nec secundum illud in quo differt ab alio
singulari, sed per se et secundum naturam sui communis.
a
20 Sequitur textus interpolatus: Sed experto quia ita est de principio sufficit quod
illud non cognoscitur propter quid et statim notum est experto de conclusione quia
ita est.
1 nesciat om. F | quis om. DF | instantiam] instantias C | ferre] inferre C’ restit. lin. C2
2 omnibus] add. lin. tunc L2 | non] nec H 3 dicendum] add. est H | probat] probatur E | verum
om. F | quod2] quia M 5 de] in CFH | Et] lin. E1 6 generandum] generandam C | artem ...
scientiam] scientiam ... artem DFM 9 Per] Propter DEFM | Per — omnibus-2 om. A | hoc] quod
DFM | etiam] autem B om. DFM | ad secundum om. L | quod] mg. E2 | ex] lin. D1 mg. E2L2 om.
GHK | experimento] mg. E2 experiendo G experto H add. cognoscenti quia B | non — est] text.
sign. lin. Vacat H1 10 sequitur] scitur GHK | notitia — est] mg. E2 | quia om. BC 11
Experimento] Expertum G Experimentum H Experti mg. E2 | cognoscenti] cognoscitur FG
cognoscendi M | est] ita B | datur] dat GK arguitur L | occasio] occasionem GK not. considerandi
vel (alia littera F) DF | inquirendi] cognoscendi DF cognosci M add. ibi F 12 sic om. GHK |
inveniendi] add. consequens(?) A 13 singularia] add. hinc L 14 quod] quia G | sic] sicut
DHK | singulari] simpliciter H | et] est H | de 2] add. aliis M | et2 om. H 15 sic] ita E | est] et DF
om. C 16 Quod — sciunt (fin. n. 42)] text. sign. mg. Extra (fin. n. 42) E1 | simile sit] sit s. H |
aliis] omnibus E’ pluribus F restit. mg. E1 17 ad] add. hoc DM 19 et om. A 20 Sed — est-
3] = EJNP om. rell.  | quia] quod P | quod] quia JN 21 et] sed J | statim] add. lin. tamen J1 |
notum est experto] cognita N | experto post conclusione J | conclusione] cognitione J’ restit. lin.
J2 | ita om. NP
29
Cf. supra n. 2; vide infra n. 69.
30
Inter adnotationes Mauritii habetur (ed. Vivès VII 66b): “Infra post solutionem secundam
principalis ibi ‘Quod autem simile sit de uno’ etc. usque ibi (n. 70) ‘Contra, quomodo ex effectu’
in quarta columna sequenti, totum ponitur Additio et Extra”.
26 Contra: quomodo per experientiam sciam quod praedicatum inest [7]
multis singularibus per naturam sui communis, cum contingat

dubitare de aliquo singulari non-viso quod ipsum non consequitur
praedicatum?
27 Item, supponere quod singulare per naturam communis, in qua 5
assimilatur alii singulari, sit tale, hoc est supponere quod commune
sit tale per se. Sed hoc est petere, quia illius notitia accipitur a
singularibus.
28 Similiter arguitur confirmando secundum argumentum
principale 31: si enim quia in multis singularibus visum est hoc 10
consequi illud, ideo arguitur ita esse in omnibus quasi causaliter,

hoc non tenet nisi quia natura communis est per se causa illius in
communi. Sed illud est dubium magis vel aeque cum
conclusione.
[III. — Solutio plenior quaestionis 15
A. — De generatione scientiae:
Tres opiniones]
29 Ad completiorem ergo et ampliorem solutionem istius [8]
quaestionis, sciendum est primo quod modum ponendi ARISTOTELIS

de generatione scientiae in nobis per experimentum et inventionem 20
negant tres opiniones.
[OPINIO ANTIQUORUM: HERACLITI] — Quarum una est de
30 veritate apparentium propter mutabilitatem sensibilium et
deceptionem sen-suum, quae fuit opinio antiquorum dicentium
omnia apparentia esse
1 Contra — communis om. C | per experientiam sciam] scientia illa percipitur F |

experientiam] experimentum ADM | sciam] ante per DEHM | praedicatum] mg. B1 | inest] est in
E in B 2 cum — communis om. K 3 dubitare om. G | non] lin. E2 om. CF | consequitur] lin.
B2 sequitur B’DH sequatur EFGM 5 naturam] add. sui A 6 alii] alteri F om. G | sit —
commune om. L | commune post sit A ille M 7 per se] ante commune A | a] ex H 9 Similiter]
Item GHK | arguitur] arguo G | secundum om. DFGM | argumentum om. A 10 singularibus]
simplicibus K | est hoc] hoc est M 11 illud] add. quasi causam (lin. E2) DE2FM | ideo] illius M |
arguitur] arguo G | hoc] licet G 12 illius] ante causa G om. M 13 magis] ante dubium A
18 Ad — tres] Circa istam quaestionem sunt quattuor A | completiorem] pleniorem E’ restit.
mg. E2 complexiorem HM | ergo om. DG | solutionem] lin. H2 19 primo om. G | quod om. F
add. per K | modum] modus GH 20 inventionem] intentionem G 22 una] prima BF |
est] add. antiquorum A | de] lin. B1 23 propter] mg. G1 | mutabilitatem] immutabilitatem
H 24 quae fuit opinio om. K | quae — Augustini] de qua infra IV huius et Augustinus et
tangitur hic in argumento 5 et 7 principali A | antiquorum] ante opinio F antiqua H | omnia]
aliqua K
31
Cf. supra n. 2.
vera, de quorum opinione habetur IV huius32. Et probabilitas

opinionis tangitur in 6 et 7 argumento 33 quae sunt AUGUSTINI.
[OPINIO AVICENNAE] — Secunda est opinio AVICENNAE de 31
influxu specierum ab Intelligentia, quam ponit IX Metaphysicae
5 suae34, quam improbare non est praesentis negotii 35.
[OPINIO PLATONIS] — Tertia est opinio PLATONIS, ponentis 32
scientiam esse nobis innatam; cuius una ratio ponitur superius in
arguendo ad quaestionem, et est ratio quarta ad quaestionem36.
Alia37 vero ratio eiusdem innuitur I Posteriorum38, quae est 33
10 talis: nullus, quaerens ignotum, inveniet nisi a casu. Quia etiam si
invenerit, nesciet quod illud quaesivit. Ergo omnis addiscens,
quaerens aliquid, prius scivit illud.
Confirmatur: quoniam non videtur quod natura sit minus 34
sollicita de homine quam de brutis. Immo per PHILOSOPHUM II
15 Caeli et mundi39, perfectiora superiora perfectionem suam acquirunt
paucioribus, ut orbis superior, quam inferiores. Sed sensus in brutis
statim acquirit suam perfectionem unico actu. Ergo multo magis
intellectus in hominibus.
1 opinione om. L | probabilitas opinionis] probatur opinio et DF 2 opinionis] lin. B1 | in
om. G 3 Secunda] adnot. Sententiarum F Improbatur haec K | opinio] ante est BE om. F 4 ab
Intelligentia] ad intelligibilia K | quam ponit] quaere A 5 suae om. AK 6 est om. BE 7
scientiam] lin. D1 om. F add. et artem AH | esse post nobis CM add. in K | innatam] add. et per
consequens non sic generari ex experimentis H | cuius — quaestionem] et per consequens non sic
generari ex experimentis A | ponitur] add. hic BE 8 arguendo] argumento C | ad quaestionem om. G
| quarta] ante ratio FH extra E 9 Alia — eiusdem] Item aliud argumentum eius A | ratio] lin. E2
responsio G’ restit. lin. G2 om. B | eiusdem] lin. M2 | innuitur] innititur F | quae est talis om. ADFM
10 inveniet] invenit CDFM add. illud A | etiam si] si e. GH 11 invenerit] inveniat DFM | nesciet]
nesciat CF nescit A | quod] si DFM quia G 12 illud om. K 13 Confirmatur] praem. Item A |
quoniam] quia EFHM quod D | quoniam — quod om. A 14 sollicita] add. est A | brutis] bruto A |
per] secundum AE | Philosophum] subiectum M’ restit. mg. M2 | Caeli et mundi] De caelo et mundo A
15 superiora] corpora E 16 paucioribus] per pauciora BE | in brutis] intellectus G’ restit. mg. G2
17 acquirit] adquiret D adquirunt F | suam post perfectionem BEG om. A 18 intellectus post
hominibus F om. G
32
Cf. Aristot., Metaph. IV t. 19 (AL XXV2 73-74;  c. 5, 1009a 8-10): “Nam si quae videntur
omnia sunt vera et apparentia, necesse omnia simul vera esse et falsa esse”.
33
Cf. supra n. 6-7.
34
Avicenna, Metaph. IX c. 3 (AviL 474-476).
35
Cf. Duns Scotus, Ordinatio IV d. 45 q. 2 n. [5] (ed. Vivès XX 281b-283a).
36
Cf. supra n. 4.
37
In suis adnotationibus Mauritius habet (ed. Vivès VII 66b): “Inter argumenta enim principalia
solent poni quaedam rationes pro opinione Platonis quae sic incipiunt ‘Item aliud argumentum eius
I Posteriorum’ [vide lectiones variantes] etc. usque ibi (n. 4) ‘Item non videtur ex littera’, ubi
notandum quod Mauritius videatur sequi ordinem et textum codicis A.
38
Aristot., Anal. post. I c. 1 (AL IV1 6;  c. 1, 71a 24-29): “Ante autem quam sit inducere aut
accipere syllogismum, quodam quidem modo fortasse dicendum est scire, modo autem alio non.
Quod enim nescivit si est simpliciter, hoc quodam modo scivit et quod duos rectos habet
simpliciter. Sed manifestum est quod sic quidem scit, simpliciter autem non scit. Si vero non,
Menonis ambiguitas contingit; aut enim nihil discet aut quae novit”.
39
Aristot., De caelo II t. 62-66 ( c. 12, 292a 21-b 25).
35 [CONTRA OPINIONEM PLATONIS] — Contra hanc opinionem [9]
PLATONIS arguit ARISTOTELES II Posteriorum, cap. ultimo sic40:

“Inconveniens est cognitiones certissimas demonstrantem latere”;
sed antequam addiscamus, non percipimus eas in nobis; ergo non
5
sunt ibi.
36 Confirmatur maior: quia habitus intellectualis, etiam debilis-
simus, non est in nobis quin certi simus de illo quod nobis inest; nec
latet. Omnis enim opinans, dubitans et credens, certus est se opinari,
dubitare et credere. Unde AUGUSTINUS XIII De Trinitate cap. 1 et
10
241: “Fidem unusquisque in se videt”, et cetera ibi quae habentur.
$ Contra42, ergo ‘omnis sciens scit se scire43’, cuius oppositum

dicitur in responsione ad secundum principale44. Probatur etiam quia
Apostoli sciverunt viam, quia Christus dixit: viam scitis45. Et tamen
nescierunt se scire, quia tunc THOMAS mentitus fuisset dicens:
Nescimus quo vadis46, AUGUSTINUS Super I Ioannis47. % 15
1 Contra] text. sign. mg. Extra (fin. n. 42) M2 | hanc om. AGHK | opinionem om. G 2
Platonis] Platonem G om. DF | Aristoteles om. C | cap. om. C | sic om. A 3 Inconveniens]
Inveniens K add. ait A | cognitiones] demonstrationes DFM’ conclusiones E restit. lin. M2 |
demonstrantem] demonstrative C 4 non] lin. G2 | ibi] mg. E2 om. B 6 Confirmatur] add.
etiam E | quia] add. cognitio intellectus sive H | intellectualis] intelligibilis C intellectus DFM
om. H | etiam] et C 7 non] mg. G1 | certi simus] certissimus M | simus] ante certi H sumus
CE | illo] isto G | quod] quin A add. in E | nobis 2 om. K | inest] est E 8 opinans] dicans M’
restit. mg. M2 | dubitans] dicans M’ restit. mg. M2 | dubitans et credens] c. et d. A | se] lin. B2E2
de G | opinari post dubitare M opinare C 9 dubitare et credere] c. et d. A | Augustinus om. A |
De om. BC | cap. om. A 10 Fidem] Fides FGHL Respondens M om. CD | unusquisque]
uniuscuiusque HL | videt] lin. E2 mg. L2 om. BC | et cetera om. K add. vide A | quae] ante ibi AH
add. de hoc A om. K | habentur] habent L 11 Contra — Ioannis] = ABEH  om. CDFGKLM
text. sign. mg. ‘·· —’ A2 Extra  Additio  | scit] sit B 12 principale] add. argumentum A
13 sciverunt] sciebant B | Christus] add. hic A | dixit] addunt hanc B vos A hic E eis mg. H1
14 Thomas mentitus fuisset] mentiti fuissent H | dicens] cum dixerunt H om. ABE 14 vadis]
add. unde H add. vide (post Ioannis EH) ABEH | Augustinus] responsionem Augustini B |
Super] add. illud ABEH | Ioannis] add. etc. B
40
Aristot., Anal. post. II c. 19 (AL IV1 105;  c. 19, 99b 26-28): “Si quidem igitur habemus ipsos,
inconveniens est; contingit enim certissimas habentem cognitiones demonstrationem latere”.
41
August., De Trin. XIII c. 1 n. 3 (CCL 50A, 383; PL 42, 1014); c. 2 n. 5 (CCL 50A, 385-386; PL
42, 1016).
42
Adnotationes Mauritii habent (ed. Vivès VII 66b): “Communiter ibi infra ‘Contra ergo sciens
scit se scire’ etc. usque ibi (n. 37) ‘Contra Platonem’ etc. ponitur Extra”.
43
Cf. August., De Trin. XV c. 12 n. 21 (CCL 50A, 491-492; PL 42, 1074): “Qui enim dicit: ‘Scio
me vivere’ unum aliquid scire se dicit. Proinde si dicat: ‘Scio me scire me vivere’, duo sunt. Iam
hoc vero quod scit haec duo tertium scire est”.
44
Cf. supra n. 24; ‘oppositum’ forte potest extrahi ex sententia ‘quod ex experimento non sequitur
propter quid notitia scientifica’.
45
Ioan. 14, 4-5.
46
Ioan. 14, 5.
47
August., In Ioan. Evangelium tr. 69 n. 1 (CCL 36, 500; PL 35, 1816).
37
Item, contra PLATONEM arguit AUGUSTINUS XII De Trinitate
cap. ultimo48, ubi multum loquitur de ista materia, sic: si puer ideo
recte respondet de conclusione quia prius scivit, ergo si prius inter-
rogaretur de ea antequam de principio vel de conclusione remota a
5 principio, recte responderet quod falsum est. Numquam enim recte
responderet, nisi ordinate interrogatus, ubi principia statim videt et
conexionem ordinate propositorum, et sic demonstrative docetur. —
Item, quare interrogatus de sensibilibus, vel aliis non demonstrative
se habentibus, non recte respondebit?
[10] 10 Item, tertio contra PLATONEM: natura videtur primo 38
secundum originem intendere perfectionem potentiarum inferiorum
quam superiorum. Patet de intellectu et voluntate. Ergo similiter est
de sensu respectu intellectus; aliter non videtur necessaria coniunctio
animae ad corpus, nec sensus nobis necessarii.
15 Sed hoc non movet, quia possent esse necessarii propter 39

perfectionem compositi, licet per ipsos scientia non acquireretur,
sicut potentia augmentativa est necessaria imperfecto quanto.
Item, quarto arguitur sic contra PLATONEM: est aliquod sciens 40

quod est sua scientia, aliquod sciens quod non est sua scientia sed
20 sua scientia est sibi innata; ergo rationabile et possibile est ponere
tertium gradum, aliquod scilicet sciens quod nec est sua scientia nec
scientiam habet sibi innatam, sed scientiam quaerat.
1 De om. BCE | cap. om. A 2 multum post loquitur C om. A | ista] illa HKL | sic] lin.
B2E2 | ideo om. F 3 respondet] respondit DFM | quia] quam mg. L2 | quia — conclusione] mg.
L2 | scivit] scit AM factum G | ergo post si BE ideo H | prius interrogaretur] i. primo GHK 4 ante-
quam] add. interrogaretur H | vel — principio] mg. B2E2 5 quod — responderet] mg. L2 | est]
lin. E2 ante falsum mg. L2 6 responderet] respondet AB | interrogatus] interrogaretur BE’
restit. lin. E2 | videt] vidi K 7 conexionem] cognitionem D nexionem G conclusionem M 8
quare om. HK | interrogatus] interrogetur G | vel] et K | non] lin. B2 om. E | non demonstrative]
sine demonstratione DFM 9 respondebit] respondet A 10 tertio contra Platonem om. A 11
intendere] intelligere F | perfectionem] add. mg. tam D2 add. lin. omnium E2 12 Patet] praem.
Ut G | similiter post sensu H | est] erit A et GK om. H 13 videtur] videretur ACGL |
necessaria om. A 14 necessarii] add. mg. viderentur H2L2 15 esse om. A 16
perfectionem post compositi K imperfectionem B | per] lin. K1 | scientia] sensus E’ restit. lin. E2
| acquireretur] acquiretur CD 18 quarto — Platonem om. A | arguitur om. E | sic om. BEG
19 quod — sed] mg. L2 | scientia] add. mg. et L2 | sciens om. AL2 | quod non est] del. L2 | sua
scientia2] ipsa A om. L2 20 est2] ante rationabile BE | ponere tertium gradum] tertius gradus
G 21 sciens] add. quod neutrum habeat E | quod — quaerat] mg. E2 | nec] neutrum AB | est —
scientiam om. AB | sua om. H 22 scientiam post sibi H | habet] habeat AB | sibi post innatam G
om. AB | innatam om. AB | sed] add. etiam HK | quaerat] quaeret DFM
48
August., De Trin. XII c. 15 n. 24 (CCL 50, 377-379; PL 42, 1011-1012).
41 Item, numquam est ponenda pluralitas sine necessitate, I
Physicorum49 de finitate principiorum. Et III De anima50: “Natura
non abundat in superfluis, nec deficit in necessariis”. Sed nihil
apparens in homine concludit necessario scientiam esse sibi
innatam; ergo hoc non est ponendum. 5
42 Item, quare diversi contraria opinantur, et non omnes omnia [11]
sciunt?
[B. — De generatione scientiae:

Considerationes epistemologicae
1. — Quomodo intellectus acquirit scientiam] 10
43 Secundo51 directe ad clariorem intellectum quaestionis est

considerandum quod a sensu, sive errante sive non, potest intellectus
apprehendere simplicia et statim universalissima.
Quia ad quamcumque apprehensionem sensitivam imprim-
44
untur intellectui ens et res52. Simplicibus apprehensis a sensu vero
15
vel falso, propositiones fiunt virtute propria intellectus: primo de
universali-oribus, postea de aliis. De universalissimis, factis
communibus conceptionibus, statim intellectus illis assentit, non
propter sensum, immo certius quam posset per sensum, dato quod a
sensu accepisset cognitionem veritatis illarum propositionum. Alias
propositiones facit et immediatas de minus universalibus, sed non 20
statim notas nec scitas esse immediatas, quia termini non
cognoscuntur. Inquirendo vero
1 est ponenda] p. est CDM | pluralitas] ante est A 2 finitate] infinitate (lin. B2)
B2DFM simplicitate H 4 necessario post scientiam B post sibi E | sibi] ante esse CHK post
innatam E om. G | hoc post est C post non K om. DFHM 6 quare] add. igitur A | diversi]
add. (lin. E2) diversa DE2FHM add. ultra et DFH | omnes] lin. E2 post omnia L om. B 11
Secundo] Unde G Ideo HK text. sign. mg. Extra usque ad (tale ‘OO’ sed deest sign. infra E1)
(consimile ‘+:’ B1) signum (fin. n. 69) B1E1 | Secundo — considerandum] Ulterius est notandum
A | directe om. G | clariorem — considerandum] quaestionem est intelligendum H 12 sive
om. H | non] vero AG 13 universalissima] universalia H 14 Quia] add. quae AGK |
quamcumque] add. cognitionem vel A | sensitivam] mg. E2 | imprimuntur] imprimitur BDFM
15 intellectui] in intellectum (intellectu G) ACGH | Simplicibus] add. vero B | apprehensis]
intellectis E’ restit. mg. E2 16 pro-positiones fiunt] f. p. BE | virtute propria] p. v. A | primo
om. K | universalioribus] universalibus CE’GM restit. mg. E2 add. secundo sive H 18 illis]
eis G vel L | non propter sensum] mg. E2 om. B | propter] per H 19 quam] quod G | a sensu]
per sensum A | accepisset] add. conclusionem vel A 20 cognitionem] conclusionem K 21
et] lin. B2 om. DL | immediatas] add. tenet K | universalibus] universalioribus F’ restit. lin. F2 |
nec] et H 22 termini] tenet K | vero om. AG
49
Aristot., Physica I t. 41 (AL VII1 22;  c. 4, 188a 17-18).
50
Aristot., De an. III t. 45 ( c. 9, 432b 21-23).
51
Cf. supra n. 29.
52
Cf. Avicenna, Metaph. I c. 5 (AviL 31): “Dicemus igitur quod res et ens et necesse talia sunt
quod statim imprimuntur in anima prima impressione”.
quid dicitur per terminos, regulatur intellectus dividendo et

amovendo unum, et attribuendo aliud per communes conceptiones.
Cognito quid dicitur per nomen, cognoscitur si propositio est
5 immediata, et statim ei propter se adhaeretur. 45
Cognoscitur etiam de mediata ex cognitione terminorum quod
ipsa sit mediata. Quo cognito, intellectus sua propria virtute potest
omnes propositiones immediatas de terminis illius conclusionis —
vel alterius — ordinare simul, omni modo quo possunt ordinari. Et si
10
inveniat alias immediatas de terminis illis, quas cognovit esse
immediatas ex cognitione terminorum, antecedere ad illam
mediatam, statim virtute luminis sui assentit conexioni, quia
“syllogismus perfectus est53” etc.; et conclusionem cognoscit. Sic
ultra ad alias. Igitur, cum, quocumque errore posito in sensu,
possint simplicia apprehendi, sicut et modo, et propositiones
15 formari, et deveniri ad hoc quae mediata et quae immediata, et
mediatarum illatio ex immediatis cognosci, sequitur quod omnes
conclusiones nobis naturaliter cognoscibiles per demonstrationem
cognosci possent, etiamsi omnis sensus erraret, vel si aliquis erraret
et aliquis non.
Confirmatur illud. Quia si per somnum essent caeco nato
20 impressae omnes species colorum, quamvis acciperet 46
apprehensionem intellectualem de coloribus a sensu errante, quia a
phantasia utente phantasmate pro re, tamen omnes propositiones
posset ipse formare de
1 regulatur intellectus] i. r. H 2 et] lin. B2 | communes] cognitas M’ restit. lin. M2 |

conceptiones] acceptiones M’ restit. mg. M2 add. lin. et B2 not. vel: acceptiones (mg. E2) DE2
not. alia littera: acceptiones F 3 Cognito] Cognoscendo C add. sic AGHK | quid] lin. G2 quod
E | si om. G 4 ei om. GK | adhaeretur] adhaeret C 5 Cognoscitur] Cognito A | etiam] enim
C | ex] et M | quod] quia E 6 sit mediata] m. sit E | propria om. A 7 propositiones] lin. E2
om. B | vel alterius] mg. E2 8 simul — quo om. M | quo] add. ut K 9 inveniat] invenerit B |
alias] aliquas A | illis] illius BE om. K | cognovit] cognoscunt C cognoscit M 10 illam] istam F
11 mediatam] immediatam AFM | virtute] veritate B | conexioni] ante assentit AGHK
conexionem F conexionis L conclusioni C 12 syllogismus] add. secundum alios K | est] add.
qui nullo (nullius A) eget (indiget DF) ADFM mg. E2 | et] vel K | cognoscit] ante conclusionem
F cognoscet D | Sic] Sicut GM | ultra] add. hoc GHK 13 Igitur om. G | cum om. ADFM |
possint] possent M possunt ACEFL add. supplicia(!) K 14 et 2 om. H add. in B | formari] mg. E2
15 deveniri] devenire BF | hoc] haec A | quae mediata et om. K | mediata ... immediata]
immediata ... mediata AGH | mediatarum om. A 17 naturaliter] E’ simpliciter mg. E2 18
omnis ... erraret] omnes ... errarent BE | erraret] errasset K | vel] et F | si om. G | erraret2 om. G
20 illud] lin. E2 istud A om. B | Quia] Quod BG | somnum] somnium DE | nato impressae] alicui n.
impressi A 21 omnes] add. colorum species vel omnis A | colorum] coloris AL | quamvis] add.
apprehenderet sive H | apprehensionem] cognitionem H add. actualem G 22 a] de G | a 2] lin.
B2 | utente] intente L 23 pro re] per se H | ipse om. G
53
Aristot., Anal. priora I c. 1 (AL III1 6;  c. 1, 24b 22-24): “Perfectum ergo voco syllogismum,
qui nullius alius indiget praeter ea quae sumpta sunt ut appareat necessarium”.
coloribus quas alius, et mediatas et immediatas, et per immediatas ad

mediatas devenire. In nullius simpliciter demonstrabilis notitia
deficeret, sed tantum in cognitione propositionis alicuius, quae non
esset sibi demonstrative possibilis probari sed tantum cognoscibilis
ex frequentia sensus, et conclusiones dependentes ex tali 5
propositione ignoraret.
[2. — Cognitio intellectiva

est certior sensitivá]
47 Secundum ista videtur concedendum quod in nobis cognitio 10 [12]
intellectiva sit simpliciter certior quam sensitiva.

Quod probatur: tum quia de omni sensitiva potest intellectiva
iudicare qualis ipsa est. Tum quia certitudo numquam est in appre-
hendendo verum nisi talis sciat veritatem apprehensam, vel sciat illud
esse verum quod apprehendit; nam si opinando apprehendam 15
primum principium, licet illud quod verum est necessario apprehendam,
tamen non sum certus. Solus autem intellectus reflectitur iudicando se
apprehendere verum. Et hoc concordat secundae rationi AUGUSTINI,
superius positae54 ad quaestionem, quod per sensum non discernitur
verum a falso; non quin verum apprehendat, sed non potest iudicare
20
illud esse verum, discernendo ipsum a falso. Tum quia numquam
sensus percipit immutabilitatem obiecti, licet illud, quod immutabile
est, sentiat. Non enim percipit nisi tantum obiectum ut tunc disponitur
quando sentit, et ita non est ipse certior de immutabili quod sit
immutabile quam si continue mutaretur. Hoc consonat primae rationi
AUGUSTINI supra ad quaestionem positae55. Non quod
25
1 et om. BE | immediatas] mg. D1 | et3] mg. D1 quia G | immediatas — devenire]
mediatas ad immediatas pervenire H 2 devenire] add. et AHKL | nullius] nullis C nullo E
nullus B’ restit. mg. B2 | demonstrabilis] debilis M 3 tantum] tantummodo A cum B |
cognitione] notitiam H | propositionis alicuius] a. p. AE | esset sibi] oportet si M’ restit. lin. M2
4 demonstrative pos-sibilis] p. d. A 6 ignoraret] ignorare K ignoret M 9 ista] illa K 10
sit] est DFM | simpliciter] simplicior A add. verior vel H | certior] ante simpliciter DM 12
qualis] quas G | ipsa est] est i. H | est 2 om. K | apprehendendo] add. ipsum H 13 talis] add.
apprehendens B | sciat] scientia C | apprehensam] apprehensi E add. mg. id est sciat ipsam esse
veram B2 | vel] id est A 14 apprehendit] apprehenditur B | apprehendam] apprehendant M 15
verum est] est v. A | apprehendam] apprehendatur A 16 non] ante tamen AK post sum M |
autem om. H | iudicando se] iudicans E 18 discernitur] discernimus FH 19 non] nisi K |
apprehendat] apprehendit A 20 ipsum] verum BE illum G | numquam post sensus
BDEFHM nullius A 21 percipit] recipit M | immutabilitatem — percipit om. H | illud om. M |
immutabile est] est i. A 22 enim] add. sensus A 23 certior] certus DFM 24 Hoc]
praem. Et A | consonat] add. etiam AH 25 supra om. C
54
Cf. supra n. 7.
55
Cf. supra n. 6.
sensibile semper mutetur, sed perinde est respectu sensus ac si

mutaretur.
[3. — Quaedam obiectiones earumque solutiones]

[13]
Sed contra hoc arguitur primo sic: nullus intellectus iudicat de 48
5 actu sensus nisi per notitiam aliquam acceptam a sensu, forte veriori,
et tunc iudicat sensum non errare. Sed si in omni actu sensus
erraret, intellectus non haberet per quid iudicaret sensum nunc
errare.
Respondeo ad hoc quod intellectus iudicat de actu sensus per 49
10 notitiam ab actu sensus acceptam occasionaliter, vel quoad
apprehensionem simplicium, non autem quoad compositionem
principiorum et conclusionum.
Item arguitur sic56: sensus semper est verus proprii obiecti, 50

licet non aliorum; actus autem reflexus, qui ponitur in intellectu, non
15 est verus nisi a veritate primi actus; ergo propter illum actum
reflexum non est danda maior certitudo in intellectu.
Item, quare non potest sensus communis sic iudicare de sensu 51
inferiori?
Responsio: quod non tantum propter actum reflexum danda est 52
20 maior certitudo intellectui quam sensui, sed propter compositionem
et divisionem, quae vel nota est per se intellectui, vel ex per se nota
infertur, in quarum neutra dependet cognitio intellectus a sensu nisi
occasionaliter. Per hoc patet ad aliud 57.
1 perinde] proinde HK | respectu] rectus K | si] add. continue GHK 4 Sed — sic]
Contra dicebatur probando quod intellectus non habet iudicare de errore sensuum quia A | hoc]
mg. B2 om. E | primo] lin. E2 | veriori] verificari K 6 non] nunc BE vere L 7 intellectus
non haberet om. H | iudicaret] add. intellectus H | nunc] ante sensum BE non CDFK 9
Respondeo ad hoc] Ad primum istorum respondeo A | hoc] ista H | iudicat] iudicet C | sensus]
mg. B1 lin. E2 10 ab actu sensus] a sensu A | acceptam] ante ab A actuatam F | vel] add.
potius G 11 ap-prehensionem] intellectum A add. sensibilium H | autem om. BEH 13
semper est] est s. GHK | verus] prius K add. (lin. H2) respectu AH2 14 non] add. respectu A |
in] lin. F2 15 propter] ponit K add. primum DF | illum] ipsum E 16 danda] dicenda
CDELM ponenda F 17 Item] add. quaeritur F | non om. F | sensu om. H add. particulari A
19 Responsio] lin. E2 Ad secundum A add. dicendum E | danda] dicenda ACDFM tantum G | est
om. C 20 compositionem et divisionem] d. et c. G 21 est] de C | per 2 om. B | nota2] notis HK
noto L 22 quarum] mg. E2 qua B | cognitio] add. ipsius A 23 occasionaliter] occasio M |
Per] Propter C | aliud] ultimum A
56
Cf. Henricus Gand., Summa a. 1 q. 1 ad 2 (I f. 2F): “... sensus proprii est certissima cognitio
circa suum proprium obiectum”.
57
Cf. supra n. 51.
53 Item, VIII Physicorum, parum ante illud “moventium” etc.58,
videtur vocare sensum digniorem ratione, et quod sufficiens fides est
contra illos contra quos ibi arguit, quia videmus aliqua nunc
quiescere, nunc moveri.
54 Item, si secundum AUGUSTINUM59 intellectus discernit verum 5
a falso, et percipit immutabilitatem sui cogniti, quaero per quid?

Aut per notitiam acceptam a sensu, et stat primum argumentum
supra60, quod si omnis talis falsa, intellectus male iudicabit. Aut per
notitiam aliquam innatam, non acquisitam per sensus; talis non
ponitur. 10
55 Ad primum61 horum dicendum quod dignius ratione est [14]
intellectus quo aliquid est per se notum, non sensus.

56 Ad aliud62 dicendum quod certitudo proprie non est nisi circa
compositionem et divisionem, quae ad intellectum tantum proprie
pertinent. Prima operatio intellectus semper vera est, licet sequens
15
sensum errantem. Ita enim concipitur albedo si visus apprehendit illud
esse album quod est nigrum, sicut si albedo conciperetur a sensu
vere vidente album. Quia sufficit quod species vere repraesentativa
albi veniat ad intellectum ad hoc ut simplici apprehensione album
vere apprehendatur. In compositione autem et divisione, sicut
dictum est supra63, errat intellectus sequens sensum errantem, sed 20
non circa prima principia nec circa conclusiones quas ex primis

principiis de-duxit, sed circa alias conclusiones quarum aliam notitiam
non habet nisi
2 fides est] est f. GK 3 arguit] arguitur H | quia om. H | videmus] vidimus M |
aliqua] alia F 5 si] lin. E2 quod B 6 percipit] percipiat A | immutabilitatem] mutabilitatem
BE | cogniti] obiecti ergo E 7 primum argumentum] a. p. E 8 supra] lin. E2 om. K | talis]
add. esset A | falsa] sit D scit F fit M | intellectus post iudicabit A | male] noster M 9 aliquam
om. A | talis] add. autem A 11 primum horum] tertium A | horum] add. duorum H | quod —
dicendum] mg. D2 | est] erit mg. D2 om. GK 12 intellectus] sensus E’ restit. mg. E2 | est post se F
| non sensus om. G 13 aliud] quartum A secundum F | dicendum] lin. E2 om. B | proprie]
lin. E2 om. B | nisi om. CG 14 quae om. F | tantum om. BCEH | proprie post pertinent F om.
H 15 pertinent] pertinet C | vera est] est v. CG 16 enim] non K | concipitur] percipitur lin.
E2 | si] licet G | si — albedo] mg. D2 | visus] sensus C | apprehendit] apprehenderet H
apprehendat AL comprehendat (mg. D2) D2FM 18 album om. K | species] add. scilicet M |
albi] add. vere G 20 apprehendatur] apprehenditur M | sicut] ut A 22 prima post
principia GHK | nec] neque AEK | primis principiis] principiis p. A | deduxit] ante ex BE
deducit H 23 sed — conclusiones] mg. B2E1 | alias] aliquas KM | aliam] aliquam BEHK |
notitiam] add. aliam H | nisi] lin. A2
58
Aristot., Physica VIII t. 22 (AL VII1 287;  c. 3, 253a 32-33): “Omnia quidem igitur quiescere
et huius rationem quaerere dimittentes sensum, infirmitas quaedam intellectus est”.
59
Cf. supra n. 47. 7.
60
Cf. supra n. 48.
61
Cf. supra n. 53.
62
Cf. supra n. 54.
63
Cf. supra n. 49. 52.
a sensu errante. Sed adhuc circa tales, licet aliquis sensus erret,
tamen non oportet intellectum sequi, sed oppositum tenere si iudicet
hunc sensum errare.
[4. — De fidelitate sensuum

5 a. — Opinio Gandavensis]
[15]
Sed quomodo iudicabit quis sensus est verus, et quis errat? — 57
Responsio GANDAVENSIS in Summa64 est quod omnis sensus est
verus cui non contradicit alius sensus verior, vel ipsemet alias melius
dispositus, vel notitia aliqua intellectualis accepta ab alio sensu
10 veriori, vel eodem alias melius disposito.
Sed quomodo iudicatur quis sensus est bene dispositus? —
Responsio65: per se notum videtur quod natura, ex quo est causa per 58
se et non libera, ‘ut in pluribus’ recte agit. Et error, si accidat, in
minori parte accidet. Quod ergo sensus ut in pluribus dicit, hoc est
verum.
15 [b. — Instantiae contra opinionem Gandavensis]
Contra: “verum non oportet pluralitate iudicari66”. Quia tunc si 59

tantum essent tres sani, et omnes alii infirmi, iudicium sanorum
refutandum est.
Item, visus semper errat de quantitate solis et lunae, et de 60
20 fractione baculi in aqua, etc.
Item, per illam rationem superius positam de simplici appre-
hensione intellectus67, videtur ostendi quod sensus semper sit verus, 61
cum
1 circa tales] mg. E1 2 tamen non] non t. C 3 hunc om. GHK 6 Sed — errat om. L
| sensus post est K om. C | est] sit B | et] mg. D2 om. BK | quis2] mg. D2E2 om. B | errat] mg. D2E2
erraret F om. B 7 Responsio] adnot. mg. opinio Godfredi G1 opinio Gaufredi H2 | Responsio —
verus] mg. D2 | Gandavensis] Gaufredi GH 8 verior] melior G 9 vel] nec M | aliqua] alia BEH
| intellectualis] intelligibilis M add. vel DFM | veriori] verior G 10 vel] aut K 11 Sed] add.
adhuc A | iudicatur] iudicat A iudicabit GH videtur M | quis] add. si G | est post dispositus F |
bene] melius AH 12 videtur om. FG | quod] quia HLM | est om. G | causa post se AF 13 in]
lin. B2 | recte] ratione G’ restit. mg. G2 | agit] agat BDE 14 accidet] accidit AC accidat F | Quod
ergo] E. q. A | sensus om. A | ut] potest M | dicit] iudicat G | hoc om. G 16 Contra] add.
Gaufredum H adnot. mg. contra Godefredum G1 | verum] unum C | iudicari] iudicare BK | tunc om. A |
si om. K 17 tantum post essent A om. M | essent post tres HK om. G 18 refutandum post est AH
refugiendum DEF | est] erit G esset (mg. H1) H1K 19 visus post semper D unus K | de2 om. G 20
etc. om. E 21 per] lin. G2 | illam] istam FG | rationem] add. lin. tertiam B2 | superius] supra BE |
positam] add. in responsione ad quartam rationem immediate praecedente A 22 intellectus] lin. E2
| semper] ante sensus B post sit H
64
Henricus Gand., Summa a. 1 q. 1 in corp. (I f. 1B-2C).
65
Henricus Gand., Summa a. 1 q. 1 ad 3 (I f. 3G).
66
Aristot., Metaph. IV t. 21 (AL XXV2 74-75;  c. 5, 1009b 2-3).
67
Cf. supra n. 56.
eius apprehensio sit simplex, et illius cuius habet speciem un-

decumque genitam. — Hoc etiam confirmatur, quia sensibile agit
secundum quod est in actu, et sensus cognoscit secundum quod
movetur a sensibili, ergo semper vere cognoscit.
[c. — Responsio ad instantias] 5
62 Ad primum68: non pluralitate sensuum simul, sed pluralitate

sensationum, hoc est quia sensus frequentius ita sentit. — Item, hic
est alia cognitio accepta a sensu certiori quam sit sensus infirmi, per
quam iudicatur sensum infirmi errare.
63 Ad secundum69 per idem, quia sensus dicit distans minus 10
apparere, et ratio naturalis dicit quod remotius agens debilius agit,
cum sit virtutis finitae.
64 Ad tertium70 concedatur conclusio de sensibili proprio. Tamen
circa sensibile commune et per accidens, vel in componendo hoc
illis, decipitur sensus. 15
[d. — Contra responsiones ad argumenta

supra dicta]
Item, contra praedicta71 arguitur sic, I Posteriorum72: omnia

65 cognoscuntur per syllogismum vel inductionem; conclusiones per [16]
syllogismum, principia per inductionem. Sed hoc tu negas, quia

principia notiora sunt — secundum te — singularibus 20
inducentibus.
1 sit simplex et om. E | et] lin. B2 | habet speciem] s. h. BE | undecumque] utrumque M 2
Hoc] Hic C | etiam om. B 3 est post actu H | in om. H | sensus] mg. F1 | secundum2 — cognoscit
om. C movetur post sensibili F | semper post vere B om. E 6 primum] add. istorum A 7 hoc]
hinc L | sentit] scit G 8 est om. L | alia] aliqua GK | sensus] lin. D2 | infirmi] add. et H 9
quam] quem GH | sensum] sensus G | infirmi] infirmum CGHK 10 per idem] dicendum H |
quia] quod D | distans] distantias M 11 ratio] ideo E’ restit. lin. E2 | quod] quia CFGKM | agit]
operatur H 12 finitae] lin. M2 ante virtutis BCDEFL 13 concedatur] conceditur H | proprio]
add. et per se A 14 circa] cum L | et] vel E add. quod est H | vel] et A add. etiam B |
componendo hoc] comparando haec A | hoc] add. cum B add. vel E 15 illis] illo BE | decipitur
— conclusiones] mg. M2 18 arguitur sic om. A | sic] add. secundum Aristotelem BE add. per
Philosophum H | Posteriorum] add. dicitur GHK add. ultra quod H 19 cognoscuntur] add. vel
DF | vel] add. (mg. M2) per DFM2 20 per om. K | Sed om. A 21 notiora sunt] s. n. A |
inducentibus] ante singularibus H add. inductionibus F
68
Cf. supra n. 59.
69
Cf. supra n. 60.
70
Cf. supra n. 61.
71
Cf. supra n. 49. 56.
72
Aristot., Anal. post. I c. 1 (AL IV1 5;  c. 1, 71a 5-11): “Similiter autem et circa orationes
quaeque per syllogismos et quae per inductionem; utraeque enim per prius nota faciunt doctrinam,
hae quidem accipientes tanquam a notis, illae vero demonstrantes universale per id quod
manifestum est singulare... Dupliciter autem necessarium est praecognoscere; alia namque, quia
sunt, prius opinari necesse est, alia vero, quid est quod dicitur, intelligere oportet”.
66
Potest responderi ad intellectum eius73 ibi: quod sensus est
necessarius propter notitiam terminorum. Unde universalia non
cognoscuntur sine inductione, id est, sine cognitione alicuius
singularis quod non cognoscitur sine sensu in sensibilibus. Ergo in
5 illis, si deest sensus, deest scientia74. Non oportet autem ‘inductionem’
accipere ibi pro specie argumenti. Saltem si sit argumentum, veritas
praemissae non cognoscitur a sensu, sed extremum compositionis
accipitur a sensu; intellectus accipit idem, et facit compositionem et
adhaeret, et inde arguit inductive.
10 Contra: saltem prius tempore intellectus adhaeret singulari 67

propositioni antequam principio probato per inductionem:
Sic: ex cognitione sensitiva qua cognoscitur coniunctio
terminorum ‘extra’. Sed ista cognitio est occasio cognitionis
principii, non causa. Unde inductio est hic non simpliciter, quia
15 universalis forte est prima et immediata, singularis tantum per se et
mediata. Nec forte probatio hic, sed manuductio. Quia quando-
cumque iste intelligit principium, magis adhaeret illi quam
singulari inducenti.
[IV. — Ad argumenta principalia

20 A. — Ad primum et secundum principale]
[17] Ad primum argumentum principale75 dicendum quod ex multis 68

singularibus cum hac propositione ‘natura agit ut in pluribus, nisi
1 Potest] Item L | responderi] respondere G | ibi quod] q. ibi K | sensus] add. quasi F | est
necessarius] n. est F 2 propter notitiam terminorum] certiori L | universalia non] talia K 3
alicuius] add. sensus F’ del. F2 4 quod] quia AH | cognoscitur] cognoscuntur H | in 2 om. CDM
5 autem om. K add. hic H | inductionem post accipere B scientiam E 6 ibi] ante accipere AH
om. BDFM 7 praemissae] praecise GHK | a] ex DF | sed — sensu] mg. B2 8 accipitur post
sensu DFM | intellectus] add. (lin. B2) autem B2H | idem] illud D | compositionem] mg. G2 | et2] id est
K 9 adhaeret] add. sibi A | et — adhaeret] mg. D1 | inductive] per inductionem sic BE inductione
M 10 singulari] simpliciter G 11 antequam] quam H | principio] add. vel sic H |
inductionem] inductiones M 12 Sic] lin. H2 Dic AK Igitur BC Et G adnot. lin. Solutio H2 |
coniunctio] coniectio C 13 terminorum om. K | ista] illa H | cognitio] coniunctio BE | cognitionis]
mg. H2 conclusionis BE 14 est om. K | simpliciter] simplex H 15 forte] add. haec K 16
forte] add. post hoc debet fieri H | probatio] post CH primo L add. mg. est E2 | hic] dicitur DM hoc
CL haec GK | sed] debet CFL | manuductio] add. haec F | Quia om. G 17 iste] ille GKL | illi om.
BE | singulari] simpliciter G singulariter H add. propositioni A 21 Ad] adnot. mg. Ockham f.
11b C2 | argumentum om. AHK | dicendum om. A 22 nisi impediatur post universalis GK
73
I. e. ad intellectum Aristotelis; vide notam praecedentem.
74
Cf. supra n. 13.
75
Cf. supra n. 1; vide etiam n. 21-23; hic notat Mauritius (ed. Vivès VII 67a): “Illa etiam littera
infra ibi ‘Ad primum argumentum principale’ etc. usque ibi (versus initium n. 70) ‘contra,
quomodo ex effectu sensibili’ etc. videtur omnino superflua sed posset addi ly Aliter”.
impediatur’, sequitur universalis. Et si non sit causa impedibilis,

sequitur simpliciter quod in omnibus.
69 Ad secundum76 dicitur quod ex cognitione experimentali non
sequitur cognitio faciens scire propter quid, sed experto quia ita est.
De principio sufficit, quia illud non cognoscitur propter quid. Et 5
statim cognita conclusione quia est, experto datur occasio inquirendi

causam, et sic inveniendi propter quid, et per consequens de
omni.
70 [DE COGNITIONE INDUCTIVA CAUSAE] — Quoad praecedens
argumentum77, contra: quomodo ex effectu sensibili devenietur ad 10
notitiam causae? — Responsio, dividendo sic: in a sunt b c d. Si vis

scire quid est causa d, b an c, separa haec. Ubi invenis b sine c, si
ibi d consequitur b et non c, ergo in a, b fuit causa d. Sic contingit
causam cognoscere, si plura essent coniuncta.
71 [INSTANTIAE CONTRA PRAEDICTA] — Contra: volo ut b c d 15

ubique sint coniuncta, tunc non valet haec via.
72 Item, pone quod ubi est b, ibi est d, et non ubi est c; ex hoc
sequitur negativa quod in a, c non fuit causa d, sed non sequitur
affirmativa quod b fuit causa d, propter fallaciam consequentis.
Habet enim antecedens aliam causam veritatis, duplicem vel
73 triplicem. Unam quod c d sit causa ipsius b. Aliam quod b et d sint 20
duo effectus necessarii eiusdem causae, ita quod neutrum sit

causa
1 universalis] add. impediatur L 2 sequitur simpliciter] simpliciter s. DF | quod in
omnibus om. K | quod — sequitur] mg. D1 3 secundum] add. principale A | dicitur] dicendum
BE 4 experto] ex parte GL | experto — Et] mg. B2 om. E | quia ita est post principio A 5
Et] Sed H 6 cognita] add. aliqua K | conclusione] add. vel cognitione GH | quia] add. ita DF |
experto] ex parte GL 7 inveniendi] add. eius A 9 praecedens] primum A 10 contra] ad
oppositum arguo H | sensibili] generali E’ restit. mg. E2 | devenietur] devenitur CGH deveniretur
A | ad] in E’ restit. lin. E2 | ad notitiam] in aliquam causam vel notitiam aliquam ipsius A
11 notitiam] cognitionem E’F conclusionem H restit. lin. E2 | dividendo] dicendo K | b c d] b
d c BE 12 quid] quae E | causa] add. ipsius A | an] aut H | haec] hic B hoc C add. et E |
invenis] invenies EG inveneris A | si ibi] sed illud K 13 fuit] fit H | contingit] convenit BH 14
causam] tamen K | si] sed C | plura] multa A | plura essent] sunt p. BE 15 Contra] adnot. mg.
[Arg.] ‘E’ F1 | ut] quod ABEH | b c d] b d c BE 17 Item] adnot. mg. [Arg.] ‘F’ F1 | pone] pono
DM | quod] ut G | est om. B | non om. G | hoc] add. bene A 18 negativa] necessario E vere L
| quod] quia H | fuit] sint G | causa] c K 19 quod] quia G | fuit] sit H 20 Habet] mg. L2 |
antecedens om. A | aliam] aliquam K | veritatis] add. illud antecedens A 21 Unam] Una est
CDFM | quod] quia G add. est F | c om. BE spat. vac. L | Aliam] Alia (mg. M2) CDFGLM2 add.
causam veritatis habet A add. scilicet BH | Aliam — effectum] mg. M2 text. sign. lin. Vacat H2 |
quod2] add. scilicet CK | b 2] h C | b et d] d et b mg. M2 | sint] sunt (mg. M2) AKM2 22
necessarii om. H | quod] lin. G1 | neutrum] neutra EG
76
Cf. supra n. 2; vide etiam n. 24-28.
77
Cf. supra n. 69; vide etiam n. 24.
alterius, sicut se habent lucere et calere in igne. Tertiam quod b, si

non sit prius tempore ipso d, adhuc potest dici quod non est causa
proprie, sed tantum est sine qua non, ut privatio in materia respectu
mutationis, intellectio respectu volitionis, et multa alia. Sed hoc non
5 valet, quia sola causa sine qua non numquam ponit effectum.
[18] 74
Si dicas quod b est prius naturaliter ipso d, unde hoc
probabitur? — Responsio: quia b est substantia, et d accidens. Vel
quia b est absolutum, d autem non inest nisi in comparatione ad
aliud. Vel quia b est actus primus, d secundus, ut aliqua operatio.
10 Vel quia b est propinquius alicui tertio simpliciter primo. Quaere ad
hoc considerationes omnes III Topicorum78, quae sunt de compara-
tione magis et minus.
Item, dato quod in instanti videas quod ad b sequitur d non ad 75

c, nescis ita esse in omnibus. Nec potes scire, sed tantum credere
15 per argumentum a simili. Numquam ergo potest sciri aliquid esse
necessarium et per se causam alterius, et ita nihil scietur.
Dicitur quod bene invenietur per viam divisionis illud quod 76
est causa necessaria effectus, sed non potest demonstrari ipsum esse
causam, sicut probant ista argumenta tria E F G79. Et ita aliquid
20 scitur, quia per causam cognoscitur, sed non scitur a me aliquid sciri
a me, sed tantum hoc credo.
Non tantum est opinio quod haec sit causa huius, sed est 77
intellectus, quia illud semper implicatur in una praemissa
1 se habent om. A | in om. K | Tertiam] Tertia (mg. M2) DFM2 Aliam E add. etiam G | b]
add. etiam HK 2 non] exp. lin. L2 om. M2 | causa proprie] p. c. (mg. M2) GM2 4 mutationis]
add. et ADFM | multa alia] a. m. A | Sed om. A | non om. M2 5 sola] lin. L2 | non om. GK 6
Si] praem. Quod G add. enim A | Si — minus (fin. n. 74)] text. sign. mg. Extra G2 Additio  |
quod] quia G | est post prius F erit M | d] lin. F2 7 probabitur] probabis GHK probatur BM | quia]
quod BD | et om. M | d] add. est BDEF | Vel] Et GK 8 quia] quod L | b] d C | autem om. C |
inest] est DFM om. L 9 d] add. autem A add. actus F | aliqua] alia GH | operatio] comparatio C
10 tertio] secundo G uni K 11 considerationes omnes] o. c. AH | III] II K | quae sunt] desunt G
| magis] maius M 13 Item] adnot. mg. [Arg.] ‘G’ F1G1 | dato] add. scilicet H | in instanti] etiam
A | instanti] uno (lin. E2) DE2FM isto GK | d] add. et A 14 nescis] neciens tamen A add. adhuc
L | potes] potest BM add. ita B 15 ergo om. G | sciri aliquid] a. s. AH | esse necessarium] n.
e. H 16 scietur] scitur H 17 invenietur] invenitur ADFK 18 necessaria] necessarii DFM
19 ista] illa HK | tria] ante argumenta F tertia G | E F G] mg. E2 om. A 20 quia] propter E’
restit. lin. E2 | quia — scitur] mg. B2 | cognoscitur] ante per mg. B2 | Sed non] Non tamen A |
aliquid — me] mg. D2 22 Non] text. sign. mg. Extra A1 | tantum] = GKM tamen rell.  | quod]
quia C 23 est] etiam A | intellectus] intellectiva G | illud semper] s. i. AB | una praemissa]
praemissis A
78
Aristot., Topica III c. 1-6 (AL V1 50-61;  c. 1-6, 116a 3—120a 6).
79
Cf. supra n. 71. 72. 75; vide lectiones variantes ad initium n. 71. 72. 75.
demonstrationis etiam potissimae. Unde quia per nihil potest probari

de causa immediata quod sit causa huius effectus, ideo praedicando
hunc effectum de hac causa est propositio immediata in quarto modo
per se80, ut ‘calor calefacit’ — si tamen ‘per se’ potest inveniri sine
‘necessario’, sicut in causis non necessariis naturalibus, scilicet quae 5
sunt ‘in pluribus’.
78 Item, ad hoc possunt induci rationes positae in IV huius81 de
veritate apparentium, et hoc quoad apprehensionem simplicium.
Quoad probationes et argumenta: quod uni videtur demonstratio, alii
videtur sophisma vel peccare in materia. 10
79 [19]
Ad82 istam igitur secundam rationem principalem83 dicendum

quod inexpertus, demonstratione carens, tantum credet de
conclusione quia est. Expertus vero, demonstratione carens, sciet quia
est certitudinaliter et sine dubitatione cognoscet, quia videt et certus 15
est naturam, ut in pluribus, uniformiter et ordinate agere. Principium

vero intelligens, absque applicatione ad conclusionem, sciet ‘in
virtute’; demonstrationem vero habens sciet ‘propter quid’.
80 Ante istos quattuor gradus84 cognoscendi conclusionem sunt:
ignorantia negationis, quando nec termini apprehenduntur; et 20
ignorantia dispositionis, quando scilicet oppositum creditur; et mera
1 quia] add. vel C om. AEG | per om. DM 2 de] lin. E2 | causa2 post effectus BE 3
praedicando] probando BE praedicato K | hunc] habet K | est om. K 4 modo] add. (mg. L2)
dicendi GHKL2 | calor] add. per se H | per se 2 om. A 5 non] lin. F2 om. C | necessariis] add. lin.
vel L2 6 scilicet] scibilibus mg. B2 7 possunt] possent M add. esse et A | induci] adduci K 8 hoc]
haec H 9 probationes] propositiones AL 10 alii] alteri ADFM | videtur om. K add. esse A add.
opinio L add. mg. ultra vel L2 | sophisma] mg. L2 11 Ad — vel non (fin. n. 82) om. A | igitur]
etiam G | secundam post principalem GHK | rationem om. H | dicendum] add. est C 12 tantum
— carens om. K | credet] crederet C 13 quia] mg. H2 add. ita DM | est] mg. H2 | quia2] add. id
DFLM 14 est] ibi C scilicet EG om. H | et] = BEH om. rell.  | dubitatione] demonstratione
CGKL not. sive: demonstratione H | videt et] videlicet E | certus] certum BE 15 est] add. sibi B |
ut om. DM 16 intelligens] intellectus ACEGKLM sign. crucis mg. D2 | absque] sine E |
applicatione] add. intellectus F 17 in om. K | virtute] veritate BCE | demonstrationem]
demonstrationis L 19 quattuor post gradus H om. E 20 negationis om. L | nec] non B |
termini] nisi L | et om. BGHK 21 quando] quasi K | oppositum] obiectum D’M’ restit. lin.
D1M2 | mera] in nostra M
80
Cf. Aristot., Anal. post. I c. 4 (AL IV1 12-14;  c. 4, 73a 35-b 24).
81
Aristot., Metaph. IV t. 26 (AL XXV2 78-80;  c. 6, 1011a 3-b 13).
82
In adnotationibus Mauritii legitur (ed. Vivès VII 67a): “Infra etiam super illa littera ‘Ad istam
ergo rationem secundam’ etc. usque ibi (n. 83) ‘Ad tertiam rationem principalem’ etc. ponitur
Extra in aliquibus”.
83
Cf. supra n. 2; vide etiam n. 24. 69.
84
Videlicet, inexpertus carens demonstratione credet quia, expertus carens demonstratione sciet
quia, sciens tamen principium absque applicatione ad conclusionem cognoscet ‘in virtute’ et
intellectus habens demonstrationem sciet propter quid; cf. supra n. 79.
ignorantia, quando neutro modo de conclusione opinatur, terminis

tamen apprehensis et propositione formata. Cum primo autem
quattuor dictorum graduum ponatur opinio, quia illi assimilatur
5 antequam forte est dubitatio. Ergo octo vel novem sunt gradus in
addiscendo. 81
Primus autem dictorum quattuor, quantumcumque inquirat per
viam divisionis, aut per hoc et hoc etc., in fine non sciet, sed tantum
credet, nisi forte dividendo veniat ad propositiones immediatas
10
communes, ex quibus illud quod credit deducatur. Secundus vero per
viam divisionis sciet conclusionem propter quid; scivit enim ita esse;
et per divisionem scit quod propter nihil aliud ita est nisi propter
hoc; sciet ergo propter hoc ita esse. Tertius vero applicando principium
sciet propter quid. Ergo secundus est dispositus ad sciendum
propter quid dispositione propinqua, sed tertius propinquiori.
15 Secundus enim quasi immediate demonstrabit causam per effectum
quem novit, et ex hoc ultra cognoscet effectum per causam. Sed
tertius iam immediate per causam notam cognoscet effectum, nec
tamen cognitio principii est causa cognitionis conclusionis, sed
dispositio cognitionis.
[AD INSTANTIAS PRAEALLEGATAS] — Ad instantias85

[20] 20
responsio: licet procedant de causa reali, quam difficile est probare 82
quae cuius sit, non tamen de principio sciendi. Dividendo enim multa
praedicata dicta de subiecto propositionis mediatae probandae,
invenietur unum quod mediat inter ipsum et praedicatum de ipso
25
probandum. Quod unum, an mediate aut immediate insit subiecto,
patebit ex ratione
1 ignorantia] add. dispositionis L | neutro modo post conclusione DFM 2 tamen om. H |
propositione] propositio est C 3 quattuor post (lin. E2) graduum BE2H | dictorum] praedictorum C |
assimilatur] alteratur G 4 forte est] est f. BE | sunt gradus] g. s. GH | addiscendo] adquirendo F
6 autem] add. puta E | quattuor] graduum E’ restit. mg. E2 | quantumcumque] quibuscumque G
om. E 7 et] aut G om. K | hoc2 om. K 9 deducatur] deducat GKL | Secundus] Secundo G 10
divisionis] add. non H’ del. H2 | sciet] ante per BE | scivit] sciunt (mg. G2) CG2 | scivit — quid] mg.
G2 11 scit] sit M | quod] quia H | propter] per lin. E2 | est] ante ita B om. G2K 12 ergo] itaque E
| ita] lin. B2 | Tertius] Tertio G2 Secundus M 13 secundus] sensus CF’L restit. lin. F1 add. sensus
DM 14 sed om. DFM | tertius] add. dispositione F 16 quem novit] quam movit L |
cognoscet] cognoscat B 17 tertius] quartus (?) F | causam] eam K add. illam D add. istam F
add. iam M | notam] novam K notatur L necessariam E’ restit. mg. E2 | cognoscet om. K | nec] non
H 18 est causa] c. est GHK | causa] add. necessaria E | cognitionis om. L | conclusionis om. K |
sed dispositio cognitionis] mg. D2 om. FM 19 dispositio] dispositionis G | cognitionis]
conclusionis GK add. conclusionis mg. D2 lin. E2 20 instantias] alias GK add. sic H 21
procedant] procedent K 22 non tamen] notantur E 23 dicta] praedicta DFM | mediatae]
immediatae GK | invenietur] invenitur DFM inveniatur C | unum] unde CGH 24 et] lin. B2 |
praedicatum] add. et E | probandum] probando E | Quod 2] lin. H2 25 unum] utrum mg. H2 | an]
mg. B2 aut E om. H | mediate] add. sit K | aut] vel CDM an KL | subiecto] sic GK
85
Cf. supra n. 71. 72. 75.
terminorum; et similiter si praedicatum probandum sibi immediate
insit, vel non.
[B. — Ad tertium argumentum principale]

83
Ad tertiam86 rationem principalem dicendum quod ly ex potest
5
notare ibi causam efficientem instrumentalem; nec talem qualis est
notitia principiorum respectu conclusionis, sed minorem
occasionalem. Principalis autem causa efficiens in omni acquisitione
scientiae, tam hic quam etiam conclusionum ex principiis, est ipse
intellectus virtute luminis naturalis. Propositio vero, allegata de
efficiente, vera est de causa principali secundum COMMENTATOREM 10
XI huius87.
84 Sed88 dices: si intellectus sit principalis causa in acquisitione
scientiae, aut ergo intellectus agens, aut possibilis? — Responsio:
quod in demonstratione intellectus possibilis est principalis causa,
quia in ipso est habitus principiorum et conclusionum.
Sed quid hic? — Responsio: si experimentum sit in parte 15
85 sensitiva, tunc intellectus agens abstrahit incomplexa, et
intellectus
1 sibi] si M | immediate post insit F om. H 4 tertiam] add. aliam G | rationem
principalem om. A | dicendum quod ly om. A 5 notare] denominare M om. A not. vel: nominare
D not. alia littera: nominare F | ibi om. ADF | talem] tamen E’ tale G talis L restit. mg. E2 6 notitia]
cognitio F | principiorum respectu conclusionis] mg. M2 | respectu] lin. D2 | conclusionis]
conclusionum A | minorem] add. scilicet F 7 omni — scientiae] adquirendo scientiam H 8
hic] huiusmodi mg. G2 | etiam om. G | conclusionum] conclusionis E 9 intellectus] mg. B1 | de]
ex E add. causa DFM | de efficiente] deficiente L 10 vera post est F om. G | de] ex E’ restit. lin.
E2 | causa] ante est G om. AK | principali] principiorum F | XI] IV H 12 dices — ergo] estne BE |
principalis causa] c. p. C 13 ergo om. ADFGM | intellectus om. DFGM | aut2] vel BE | Responsio
— hic om. E 14 quod om. A | intellectus] lin. B2 | est om. M | est — conclusionum] mg. B2 |
principalis causa] c. p. AB2 15 habitus post conclusionum G | principiorum et conclusionum] c.
et p. B2 16 hic] add. causa B | Responsio] add. quod A | experimentum] experientia B | sit] est
A 17 intellectus 2] ipse A
86
Cf. supra n. 3.
87
Cf. Averroës, Metaph. XI com. 39 (ed. Iuntina VIII f. 151va-vb): “Et ideo intellectus et
intellectum et intelligens reducuntur in unum et non differunt nisi secundum respectum
dispositionum... cum intellectus componit aliquam propositionem ex dispositione... in talibus
rebus, tunc non intelligit ea ex eis nomina synonyma, ita quod propositio sit secundum nomen, non
secundum intentionem, sed intelligit ea esse differentia secundum assimilationem, scilicet quod in
talibus accipit duo quorum proportio ad invicem alterius ad alterum est sicut proportio praedicati
ad subiectum et ex eis componit propositionem categoricam, et nullam intelligit differentiam inter
ea esse omnino nisi secundum acceptionem, scilicet quod idem accipit dispositum et
dispositionem”; Metaph. IX com. 14 (ed. Buerke p. 57): “Ut addiscens agat actionem scientis,
dicendo quod qui addiscit, habet scientiam, et qui habet scientiam, est sciens. Ergo addiscens est
sciens... Quoniam omne quod generatur et fit aliquid, impossibile est hoc fieri, nisi ut habeat
naturaliter illud aliquid ex eo quod habebit in postremo”.
88
Mauritius in suis adnotationibus habet (ed. Vivès VII 67a): “Consequenter parum post ibi ‘Sed
dices’ etc. usque ibi (n. 92) ‘Ad quartum principale’ etc. ponitur Extra”.
possibilis componit illa, et adhaeret illi complexioni per se si est

principium, vel ex cognitione sensitiva, quae vidit extrema coniungi
in singulari saepe.
Contra: igitur coniunctionis extremorum notitia causatur in 86

5 intellectu possibili immediate a sensu, quod est contra praedicta
superius89.
87
Item, quod dicitur90 intellectum agentem abstrahere incom-
plexa, quaero si per talem abstractionem aliquid causat in phantas-
mate, ut illud instrumentaliter moveat intellectum possibilem. Et si
10
sic, cum instrumentum non moveat nisi motum, prius naturaliter
movetur phantasma ab agente quam ipsum phantasma moveat
possibilem. In illo priori aliqua forma imprimitur phantasmati ab
agente; illa non est nisi universalitas, quia terminus actionis agentis
est universalitas. Si autem nihil causat in phantasmate, suum abstrahere
15 non est aliqua actio vera.
Item, si phantasma instrumentaliter moveat possibilem, illud 88
instrumentum nullam habebit operationem propriam movendo
intellectum possibilem praeter illam quam habet per formam sibi
impressam; illam autem habet in virtute principalis agentis.
[21] 20 Ad secundum91 istorum trium dicitur quod ultimus terminus 89

actionis intellectus agentis est universalitas. Non autem terminus
1 illi om. F | complexioni] complexi C compositioni H | si] sed C | est] sit DFM 2 vel
om. K | quae] quia H qua L add. vel quare E | vidit] videt ACF | coniungi in] gigni M’ restit. lin.
M2 3 saepe] specie C 4 coniunctionis] conexionis F coniunctiones E’ restit. lin. E1 |
coniunctionis extremorum notitia] notitia coniunctionis vel conexionis extremorum A 5 immediate
post sensu A 7 Item — abstractionem] Si enim A adnot. Contra illud supra ad tale
signum ‘—||—0’ (med. n. 14) in margine A | quod] quia H | dicitur] dicit GK dixit H 8 in
phantasmate om. A | phantasmate] phantasmata L add. si enim aliquid causat in phantasmate E
9 ut] prout E’ restit. lin. E2 | illud] istud B | instrumentaliter post moveat E instrumentum
FGKM | intellectum — moveat] mg. B2H2 | Et si sic] lin. E2 om. A 10 nisi motum om. C 11
phantasma] ante movetur H phantasia CDM | quam] quem B | phantasma 2] phantasia D |
moveat] movet A 12 aliqua] aut G | ab] add. (lin. M2) intellectu GHKM2 13 universalitas]
unitas M | quia — universalitas om. F | actionis om. A add. intellectus H 14 universalitas] mg.
B2 unitas M 15 est] erit AGHK | aliqua] lin. E2 alia H om. B 16 phantasma] phantasia DE |
instrumentaliter post moveat AHK om. D | illud] mg. M2 om. BCDEFL 17 instrumentum]
intellectum L | nullam] naturalem M’ restit. lin. M2 | operationem] actionem DF | movendo]
movendi BC in lin. L2 18 praeter] nisi H | illam — impressam] mg. B2 | quam habet]
quamcumque K | habet om. G 19 principalis agentis] a. p. A | agentis] add. igitur etc.
CGHKL 20 secundum] primum ACE | istorum] illorum DM | istorum trium om. A |
ultimus terminus] ultimis terminis M 21 actionis om. A | intellectus] lin. E2 om. ABH |
agentis] agens M | terminus proximus] p. t. H
89
Cf. supra n. 17-19; vide etiam n. 44-56. 83.
90
Cf. supra n. 85.
91
Cf. supra n. 87.
proximus, quem producit in phantasmate, ut mediante illo inducat

ultimum terminum; immo productum in phantasmate est aliquod
lumen. Immo simpliciter intellectus agens, secundum te92, non
causat universalitatem, quia primum obiectum possibilis est
singulare. Sed postea possibilis, ex cognitione singularis, conferendo 5
per convenientiam et differentiam, abstrahit universale; ita quod

abstrahere est actio cognitiva, qualis non est aliqua actio intellectus
agentis.
90 Ad tertium93 istorum dicendum quod omne habens actionem
non in virtute alterius, in illa est principale agens. Ergo repugnantia 10
videtur quod instrumentaliter agens, in quantum instrumentum,

habeat aliquam actionem propriam non in virtute principalis. Unde
debile videtur fundamentum THOMAE de creatione94.
91 De hac autem opinione, si aliqua forma imprimatur phantasmati
ab intellectu agente, et ad quid ponitur intellectus agens, pertractare 15
proprium non est hic, sed in III De anima95.
[C. — Ad reliqua argumenta principalia]
92 Ad quartum principale96 dicendum quod PLATO docuit puer- [22]
um. Nihil enim potest docens facere quoad assensum praebendum

complexis nisi debito ordine proponere illa principia nota discipulo, et 20
1 illo] add. producat sive H 2 ultimum om. L | immo] numero G | productum] lin. G2 |
phantasmate] add. ut mediate L | est] ante in lin. B2 post lumen K om. A 3 Immo] lin. H2
Numero G Ut L | intellectus agens post te H | te] lin. G2 rem L | non] lin. G2 4 uni-
versalitatem] pluralitatem G 5 cognitione] conclusione E | singularis] singulare M 6 dif-
ferentiam] disconvenientiam H | abstrahit] apprehendit A 7 est] add. operatio vel K |
cognitiva] ante actio H cognoscitiva F 8 agentis] ante intellectus BK om. G 9 tertium]
secundum AE | istorum om. A | dicendum quod] dicitur A 10 non] ut L om. A | alterius]
ulterius B | illa] ista G | repugnantia] repugnet B repugnat E repugnari G add. ut BE 11 quod]
ut E’ restit. lin. E2 | instrumentaliter] instrumentum BDEF | in quantum instrumentum om. K
12 aliquam] aliam H a materia C | actionem post propriam E om. F | propriam om. K | non] nisi
BEF | principalis] add. n. 18-25 ex lib. I quaest. 2 (text. sign. mg. Extra) H 13 videtur] add.
illud AE | Thomae] tale B in homine F theologiae H | creatione] causatione G 14 De — anima
om. A | aliqua] alia H | forma] lin. M2 | imprimatur] imprimeretur H 15 quid] quem E aliquid
K | ponitur] ponatur DFM 16 pertractare] mg. E2 om. B | non post est (lin. G2) CG2 | est] lin.
B2 | in om. G 18 Ad quartum principale] Ad primum argumentum contra opinionem Platonis
A | Plato] add. ipse A | docuit puerum] p. d. BE 19 Nihil] Non E | enim] lin. D2M2 | quoad]
lin. D1 | assensum] sensum DEFGKLM 20 complexis] complexionis BE add. illis H |
proponere — ordine om. C | principia nota discipulo] scilicet nota ipsi discipulo principia nota
A
92
Cf. Thomas, Summa theol. I q. 85 a. 1 ad 3-4 (V 332ab).
93
Cf. supra n. 88.
94
Cf. Thomas, Summa theol. I q. 45 a. 5 in corp. (IV 469ab).
95
Cf. Aristot., De an. III t. 18-19 ( c. 5, 430a 13-20).
96
Cf. supra n. 4.
alia sequentia ex illis eo ordine quo sequuntur. Et ipse sic propositis

propria virtute intellectus acquiescit, quia “syllogismus perfectus
nullius eget97”.
Sed98 quomodo docens causat speciem in intellectu discipuli 93

5
alicuius sensibilis quod numquam discipulus sensit? Haec species
est necessaria, non tantum ad scientiam, sed etiam ad credendum
magistro. Puta, aliquis docet me de colore Indico vel alio consimili.
Quomodo credam sibi, cum nullam apprehensionem habeam de
simplicibus, quia nec illorum species? Ergo a maiori, quomodo
10
sciam?
Responsio: si simile illius videam — vel excedens vel remissum 94
—, potest mihi dicere ‘illud de quo loquor est huic simile, vel sic vel
sic se habere’, ut formem mihi aliquam phantasiam illius per
compositionem, sicut montis aurei. Alioquin si ex cognitis nullo
15 modo possim eius similitudinem mihi causare, numquam addiscam
nisi habitum vocalem, sicut caecus natus potest habere de
coloribus.
Ad quintum principale99 dictum est superius100 in solutione

quaestionis, quomodo una cognitio sensitiva sufficit ad notitiam 95
20 principii. Si ultra intellectus abstrahat et componat, ad notitiam
conclusionis magis valent plures memoriae, etiam plura
experimenta, ut facientes cognoscere ‘quia’ et inquirere ‘propter
quid’.
1 alia — illis post sequuntur H | sequentia] consequentia H | illis] add. in BDLM | eo] illo
DM | Et] add. puer K | ipse] ipsis B illis AE ille H | sic post propositis F add. illis H | propositis]
propositus C add. sua A 2 virtute] videtur quia C | intellectus] ante propria A | quia] quod G |
syllogismus] syllogizans C 4 causat] causans K | intellectu] add. possibili H 5 Haec] praem.
Et A 7 vel] add. ab F | alio] aliquo AEG om. L | consimili] simili GM consimiliter L add.
quomodo credendum est vel F 8 credam] credere possem F | sibi] si M 9 species] add. habeo
H | a om. D 11 Responsio om. F | illius] ipsius G | videam] vides G viderim AHK | vel 2 om. M
12 mihi dicere] d. m. BE | loquor] mihi loquitur GHK add. lin. non M2 | loquor est] loquitur esse
A | est] lin. B2 om. E | huic] hic C add. esse E | vel] mg. B2 ut AE | vel sic 2 om. D 13 formem
mihi] formam nisi M | illius] ipsius DFM 15 possim] posset A possunt M | eius] illius E | mihi
causare] ante eius AH 16 natus om. F | potest habere om. G 18 quintum principale]
secundum argumentum pro opinione A | dictum] dicendum H’ restit. mg. H2 | est] add. in
quaestione H | superius om. A 19 quaestionis] in quaestione ante superius H | quomodo]
quando B | una] mg. H1 post cognitio mg. B2 om. EL | notitiam] cognitionem H 20 principii —
notitiam om. K | ultra] add. hoc A 21 magis om. G | valent] valet C om. F | etiam] et BHL 22
et] lin. B2 add. etiam AL | quid] add. Ad tertiam quaere A
97
Aristot., Anal. priora I c. 1 (AL III1 6;  c. 1, 24b 22-24); cf. supra n. 45.
98
In adnotationibus Mauritii habetur (ed. Vivès VII 67a): “Deinde ibi infra ‘Sed quomodo docens’
etc. usque ibi (n. 95) ‘Ad quintum principale’ etc. assignatur Extra”.
99
Cf. supra n. 5.
100
Cf. supra n. 12-20.
De multis autem accidentibus eiusdem speciei in eodem
subiecto, habetur in quadam quaestione huius V 101.
96 LIB. I QUAEST. 4
124
97 [23]
Ad sextum principale102, quod est de 83 Quaestionum, scilicet
quod de sensibilibus et mutabilibus non potest esse veritas certa,
5
ARISTOTELES contra hoc arguit IV huius, cap. 5103: quia motus
sensibilium est per se sensibilis. Igitur aliqua veritas potest haberi
per sensum de sensibilibus continue motis, haec scilicet quod
continue moventur. — Similiter non semper continue moventur
secundum omnia. Sol enim non continue movetur secundum
substantiam, neque secundum lucem secundum quam est sensibilis. 10
Ergo secundum aliquid sensibiliter cognoscibile est permanens,
licet feratur continue. Multa autem ibidem sunt ad hoc.
98 Secunda ratio AUGUSTINI104 videtur quaerere: quare magis sanis
credendum est quam infirmis et furiosis, vigilantibus quam
15
dormientibus? Unde ad rationes illas, ut rationes sunt, dicendum est
quod nec omnia sensibilia continue moventur secundum omnia; nec
ita imprimuntur species ut ab ipsis phantasmatibus non possit
discerni quando obiectum est praesens et quando non, praecipue de
sensu particulari qui non tenet speciem in absentia sensibilis.
1 De] praem. Ad quartum A | autem] etiam C om. A add. actionibus vel DFM |
accidentibus] actibus B’CE restit. lin. B2 | eiusdem] mg. B2 om. E 2 habetur] dicetur infra A |
quadam — V] V libro quaestione 7 A | quaestione] add. quaestione 7 BL add. scilicet 7 E 3
Ad] Aliud E | sextum principale] p. s. BE quintum A | de] add. Augustino DFM | 83] 78 H 73 K |
Quaestionum] add. q. 3 B add. q. 8 E add. q. 9 DF | scilicet om. BDEFH 4 quod om. BEG | de
om. L | et] add. de BDFLM | mutabilibus] mg. B2 demonstrabilibus E | esse] add. scientia vel A |
veritas] add. cognitio G | certa] add. illud assumptum autem videtur esse contra A 5 Aristoteles
post arguit EH | contra hoc post arguit A | arguit] praem. qui A | huius om. L | quia] quod GK |
motus om. G 6 per sensum post sensibilibus A 7 continue] communiter E’ restit. mg. E1 |
haec scilicet] s. h. A | quod] quia M 8 moventur] movetur BCGH | moventur] movetur CH 9
non om. H | movetur] add. non tamen H 10 neque] nec G | quam] quid autem E 11 aliquid]
aliquod D | sensibiliter] sensitivum B 12 Multa — sunt] Item ibidem sunt alia multa A | sunt]
lin. E2 om. B 13 Secunda] praem. Item GHK | ratio] responsio K | quare] mg. F1 | sanis post est
DFM 14 est] lin. E2 | furiosis post vigilantibus BE add. (lin. L2) et HL2 15 rationes]
responsiones K | rationes illas] i. r. A | illas] istas G alias K add. Augustini AH | ut] secundum
quod BEH | rationes sunt] s. r. H | dicendum] respondendum A | est om. AGHK 16 nec] non
BDEFM | sensibilia] ante omnia GHK om. A | moventur] add. et A | nec2] vel E’ restit. lin. E2 17
ita] mg. H2 | imprimuntur post species A imprimitur F | ipsis] add. sensibilibus M | phantasmatibus]
sensibilibus (mg. E2) AE2 not. vel: sensibilibus D alia littera: sensibilibus F | possit] possint B
possunt E posset M add. distingui E add. ultra mg. vel E1 18 praecipue] praecise B 19
absentia] add. obiecti A | sensibilis] spiritualis sensualis K
101
Cf. infra lib. V q. 7 n. 71-118.
102
Cf. supra n. 6.
103
Aristot., Metaph. IV t. 22-25 (AL XXV2 76-78;  c. 5, 1010a 2—1011a 2).
104
Cf. supra n. 7.
99
Sed ad auctoritatem AUGUSTINI salvandam, potest dici quod
sincera veritas non cognoscitur a sensu, ita quod sensus percipiat
immobilitatem veritatis quam apprehendit, nec obiectum in quantum
5
immobile. Sensus enim non percipit nisi praesens et dum est
praesens. Et ideo ex se non cognoscit aliquid sic se habere nisi dum
praesens est; et non semper praesens est sensui corporali. Nam de illo
sensu exponit se AUGUSTINUS libro Retractationum I cap. 25105.
Ideo non percipitur hoc semper ita esse. Posito etiam quod semper
continuaretur visio mea circa a obiectum sicut in primo instanti, non
10 percipio immutabilitatem a, quia pro tunc non percipio nisi
quomodo a se habet pro tunc, quia non percipio nisi ipsum ut tunc
est praesens. Ita etiam in tota visione, quantumcumque continuata,
numquam percipiam immutabilitatem a; sed pro omni nunc percipiam
quomodo se habet pro tunc.
[24] 15 Contra: sic probaretur quod cognitio intuitiva intellectus in 100
patria non percipit immutabilitatem obiecti, quia non est per
demonstrationem, nec sciet videndo quod sic est nisi pro tunc pro
quo videt.
Responsio: intellectus non videt immutabilitatem Dei quia 101
20 semper continuatur actus visionis — tunc etiam in primo instanti non
videret — sed ipsa immutabilitas est unum visum intuitive, sicut et
bonitas.
Haec quoad primam probationem A UGUSTINI 106. Non sic de 102

1 ad] lin. B2 | Augustini — percipiat om. G | quod] lin. E2 om. B 2 ita quod] in quantum C
| percipiat] add. nec M 3 immobilitatem] in movente C immutabilitatem H 4 immobile] mobile
F | non om. L | et om. C | dum est] idem in quantum G 5 ex se post cognoscit H | sic] ita lin. H2
om. ACGK 6 praesens est] est p. ABE | praesens — semper om. LM | praesens est2] est p. BCE |
sensui] sensu G | illo om. A 7 libro om. A | I] II G 8 percipitur] add. semper G | hoc] hic F |
ita] ante semper FH om. K | esse] inesse K 9 continuaretur] conciperetur FM continuatur D | a]
aliquod H | non] add. tamen A 10 a] mg. M2 om. DF | pro] per G om. BEHL | percipio2] add. a
GH | nisi post habet A | nisi — percipio om. K 11 a post habet AH | pro] per G | quia] add. tunc
AL | ipsum] ante nisi AH propinquum K 12 tota] mg. E2 om. BH 13 omni] add. a M | nunc]
lin. M2 14 pro] add. illo A 15 Contra] praem. Sed A Sed (lin. L2) HKL2 | sic] lin. L2 | intuitiva
post intellectus F | in patria post percipit H 16 percipit] percipiet A | est om. K add. scitum HL 17
nec] neque A | sciet] scit G sic K | quod] quia ABE | pro 2 om. AF 18 quo] quando AE |
videt] add. sic esse F 19 Responsio] text. sign. mg. Extra G1 | Dei] add. mg. non H2 20
continuatur] contrahitur C concipitur D’F continuantur K restit. mg. D2 | actus visionis] v. a. H |
etiam] enim BH | instanti] sic G 21 videret] videt GKM 23 Haec — immutabilitatem] add. seu
rep. mg. post n. 97 L2 | Haec — Augustini] mg. H2 post immutabilitatem A | quoad] ad mg. H2 |
probationem] propositionem BCEG | Non] Nec F
105
August., Retract. I c. 26 [c. 25 n. 10] (CCL 57, 75; CSEL 36, 116; PL 32, 624).
106
Cf. supra n. 6.
intellectu107, quoniam in hoc ‘nunc’ non possum intelligere rem

secundum quod semper immutabilis est et eius immutabilitatem.
103
Quoad secundam probationem AUGUSTINI108 dicendum quod
sensus forte non reflectitur supra speciem, et ideo non discernit
5
utrum tantum specie informetur, vel utrum obiectum sit praesens —
specialiter de phantasia. Similiter etiam de sensu exteriori. Quia
secundum ALIQUOS109, ex vehementi imaginatione potest species
imaginati imprimi in sensum. Sed est alia virtus superior ipsá
sensitivá, quae simpliciter iudicat de bona vel mala dispositione
sensus. 10
104 Et secundum hoc dicendum est ad rationes ARISTOTELIS in
110
IV , quod bene concludunt quod non sit impossibile esse aliquam
veritatem sinceram de sensibilibus, quod imponitur illis contra quos
arguit. Sed illam veritatem sinceram esse, sive eius sinceritatem,
scilicet immutabilitatem, et a falso distinctam, non percipit sensus, 15
sicut dicit AUGUSTINUS. Unde sibi non obviat ARISTOTELES.
105 Aliter exponitur sic: a sensu non est exspectanda sincera
veritas, tanquam a causa principali effectiva; sed tamen a cognitione
sensitiva, ut ab occasione, acquiritur sinceritas veritatis et
immutabilitatis, quia ‘omnis nostra cognitio ortum habet a sensu111’, 20
1 quoniam] quantum BCEL quem G nostro lin. H2 | in hoc] mg. E2 hic lin. H2 | nunc om. AG
| non] exp. lin. B1 enim CL om. K | rem secundum] lin. B2E2 2 immutabilis est] immutabilitatem M
| est] lin. B2E2 | immutabilitatem] mutabilitatem F 3 probationem] propositionem H | dicendum]
add. est DFM 4 forte] ante sensus H post reflectitur BE | reflectitur] flectitur BEK | supra] contra K
| et] lin. E2 om. B 5 utrum2] verum K | obiectum post praesens BE 6 etiam] est AF | Quia]
Quod CG om. L 7 ex] de G | vehementi] violenti A | imaginatione] add. vel vehementi A 8
imaginati] imaginata F imaginari C | in sensum] sensui K 9 simpliciter] similiter H | de] lin. M2 |
bona vel mala] m. vel b. DFM | vel] et C add. de A 11 Et — est] Tunc A | est om. FH | rationes]
rationem E | IV] add. huius. Ad quintum argumentum contra Augustinum dicendum A 12
concludunt] concludit E | sit om. G 13 sinceram] scitam E | de — sinceram om. K | quod] quae DE
quos G 14 illam] istam AFH | veritatem] aequitatem M’ restit. lin. M2 | sinceram] add. (mg. D2E2)
de sensibilibus CD2E2 | esse] add. (mg. D2) immutabilem BD2 | sive eius sinceritatem] sine sinceritate
L 15 scilicet] sive A | scilicet immutabilitatem] sed mutabile esse B’ del. B1 | immutabilitatem]
immutabilem esse E | et] add. esse H | distinctam] distantiam M | sensus — Augustinus] sicut sensus
dicitur arguere B 16 sibi] ubi E 17 sic om. M | sincera om. G 18 causa principali] p. c. BE |
tamen] tantum BEGHM 19 ut] tanquam H | sinceritas veritatis] sincera veritas FM | et] etiam A
om. E 20 immutabilitatis] = GHK immobilis L immutabilis rell. | quia] quod K | a] ex G
107
Adde: ‘sed de sensu’.
108
Cf. supra n. 7.
109
Cf. Algazel, Metaph. II tr. 5 n. 7 (ed. J. Muckle p. 192); Ioannes Pecham, Quodl. III q. 4;
Quodl. IV q. 34-35 (BFS XXV 139-140. 252-255); Rogerus Marston, Quodl. IV q. 6 (BFS
XXVI, 391).
110
Cf. supra n. 97.
111
Aristot., Anal. post. I c. 18 (AL IV1 40;  c. 18, 81b 6-9): “Inducere autem non habentes
sensum impossibile est. Singularium enim sensus est; non enim contingit accipere ipsorum
scientiam. Neque enim ex universalibus sine inductione, neque per inductionem sine sensu”; De
sensu et sensato c. 6 (c. 6, 445b 16-17); Auctoritates Aristotelis (ed. J. Hamesse p. 197): “Intellectus
noster nihil intelligit sine sensu”.
licet non totalem causalitatem.b Tamen dicitur quod PHILOSOPHUS

loquebatur secundum cognitionem naturalem eo modo quem
expertus est; AUGUSTINUS112 vero de quadam cognitione superiori in
divinis vel regulis aeternis, in quibus solum perfecte videtur verum,
5 quia illae sunt regulae iudicandi de omni vero, perfecto iudicio, et ad
[25] illas non pertingit cognitio sensitiva. 106
Notandum113 est autem propter praedicta quod potest quis
dubitare si sensus sanus, et non impeditus per indispositionem
10
organi, possit illudi per informationem speciei sine praesentia
obiecti, sicut informaretur ab obiecto praesente — sive illa species
infiat organo ab aliquo illudente immediate sive a phantasia forti.
Saltem numquam videtur sic illudi quin, sicut movetur immediate,
scilicet per speciei informationem, sic sentit. Quandoque tamen errat
circa hoc a quo illa species causetur et in quo sit, dum forte albedo
15 vel aliquod album subtile interpositum visui et corpori nigro videtur,
et creditur corpus illud esse album. Quandoque vero organum est
indispositum per qualitatem intrinsecam impedientem operari, ut
lingua febricitantis et oculus irati; adhuc tamen sentit illud cuius
specie informatur, licet non ab obiecto extra.
20 b
Sequitur adnotatio interpolata: Unde a sensu arguitive multa cognoscuntur quae
non per sensum intuitive.
1 licet] sed G | non] add. totam vel H | Tamen] Aliter A Non K | dicitur] dicimus E 2
cognitio--nem post naturalem DF rationem A | naturalem] add. mg. quia L2 | quem] quam G quo H om. L
3 est] ante expertus lin. L2 om. FGH | vero] autem L om. G | quadam cognitione] c. q. A | cognitione]
add. supernaturali vel A | superiori] superioris C superiorum K 4 vel om. G | quibus] quantum
GHK | verum om. C 5 illae] istae A | iudicandi] videndi BE’GM restit. lin. E2 | iudicio] in Deo
DFM | et ad illas] de istis infinitis A 6 cognitio sensitiva] s. c. H 7 est post autem G om. ABE |
autem] lin. E2 om. BL | propter — dubitare om. A | quis] aliquis H | quis dubitare] demonstrare quis F
8 si] utrum H | sensus sanus] sanus s. AH | per] lin. E2 propter H om. B | per indispositionem]
indispositione B | indispositionem organi] indispositum organum G 9 possit] add. impediri vel H |
illudi] mg. D1 illud F 10 sicut] add. lin. si E2 | informaretur] informetur D informatur H | praesente]
praecedente FM’ restit. lin. M2 | illa] ipsa A ista L 11 infiat] D’ insit (lin. D2) BD2EH | forti] add.
sed K 13 scilicet om. G 14 illa] ista F | causetur] causatur BEG | et] lin. H2 om. GK | quo2 om. L |
dum] lin. E2 om. B | albedo] altitudo(!) K 15 aliquod] add. ad assensum K | album om. DF |
subtile] not. alia littera: vel aliquod album F | et] vel B 16 corpus post illud AH om. F | organum]
add. cuius E 17 indispositum] dispositum L | impedientem] impediente BL’ restit. mg. L2 | operari]
operationem L | ut] sicut H 18 irati] nati M | tamen] autem B | sentit om. F 19 specie informatur]
actu informatur vel specie H | obiecto] oculo C 20 Unde — intuitive] = AEHJNP om. rell. 
(scrip. post n. 104 AJN) | Unde a] Ex AJN
112
Cf. August., De libero arb. II c. 5-12 (CCL 29, 244-261; PL 32, 1246-1259); De Trin. X c. 5 n.
7 (CCL 50, 321; PL 42, 977); XII c. 2 n.2 (CCL 50, 357; PL 42, 999); Confess. XII c. 25 n. 35
(CCL 27, 235-236; PL 32, 840); cf. Duns Scotus, Lectura I d. 3 p. 1 q. 3 n. 199-202 (XVI 306-
307); Ordinatio I d. 3 p. 1 q. 4 n. 270-279 (III 165-171).
113
In adnotationibus Mauritii legitur (ed. Vivès VII 67b): “Infra ad finem quaestionis ibi
‘Notandum autem’ etc. usque in finem dicitur esse Extra”.
107 Dico igitur ad propositum quod sensus numquam illuditur in
quantum servit intellectui quoad simplicium apprehensionem, nec
quoad principiorum primorum veritatem, sed conclusionum
quamdiu illae ex primis principiis non inferuntur.
1 propositum] oppositum K 2 simplicium] simplicem M 3 primorum] mg. G1 ante
principiorum A | conclusionum] add. tantum A

SM1 4

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SM1 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

[QUAESTIO 4

UTRUM EX EXPERIMENTIS GENERETUR ARS]

Utrum ex experimentis generetur ars1, sicut videtur velle

[1] 5 Quod non: 1

sicut ex efficiente aequivoco, et tunc efficiens esset nobilius

eadem potentia experimentativa, scilicet cogitativa vel alia,

habuit. Et addiscens concipit, et in virtute luminis proprii

certa cognitione quia, qua habita quaeritur causa invenienda per

2 quod 2] ut A add. ex se H 3 Quandoque] add. vero A 4 ex om. DFM 5

Simplicia autem, si sint sensibilia, non possunt intelligi in

$ Hoc14 dubium est, quia forte secundum AVICENNAM VI

Si autem illa simplicia non sunt sensibilia, puta substantiae et 14

aliquid a nobis nisi praecesserit cognitio sensibilium in sensu. Hac

experimentalis ex frequenti memoria genita, et hoc tantummodo

[II. — Ad primum et secundum argumentum principale]

SOPHUM, VIII Topicorum28, quod inducenti in multis singularibus 15

oportet universalem concedere, vel ferre instantiam, alioquin

Contra: quamvis dialectice concedatur respondenti secundum

Per hoc etiam dicitur ad secundum29, quod ex experimento non 24

Quod30 autem simile sit de uno singulari et de aliis, inde 25

multis singularibus per naturam sui communis, cum contingat

consequi illud, ideo arguitur ita esse in omnibus quasi causaliter,

[III. — Solutio plenior quaestionis 15

29 Ad completiorem ergo et ampliorem solutionem istius [8]

quaestionis, sciendum est primo quod modum ponendi ARISTOTELIS

1 Contra — communis om. C | per experientiam sciam] scientia illa percipitur F |

vera, de quorum opinione habetur IV huius32. Et probabilitas

PLATONIS arguit ARISTOTELES II Posteriorum, cap. ultimo sic40:

$ Contra42, ergo ‘omnis sciens scit se scire43’, cuius oppositum

15 Sed hoc non movet, quia possent esse necessarii propter 39

Item, quarto arguitur sic contra PLATONEM: est aliquod sciens 40

[B. — De generatione scientiae:

43 Secundo51 directe ad clariorem intellectum quaestionis est

quid dicitur per terminos, regulatur intellectus dividendo et

1 regulatur intellectus] i. r. H 2 et] lin. B2 | communes] cognitas M’ restit. lin. M2 |

coloribus quas alius, et mediatas et immediatas, et per immediatas ad

[2. — Cognitio intellectiva

47 Secundum ista videtur concedendum quod in nobis cognitio 10 [12]

intellectiva sit simpliciter certior quam sensitiva.

sensibile semper mutetur, sed perinde est respectu sensus ac si

[3. — Quaedam obiectiones earumque solutiones]

Item arguitur sic56: sensus semper est verus proprii obiecti, 50

a falso, et percipit immutabilitatem sui cogniti, quaero per quid?

intellectus quo aliquid est per se notum, non sensus.

non circa prima principia nec circa conclusiones quas ex primis

[4. — De fidelitate sensuum

15 [b. — Instantiae contra opinionem Gandavensis]

Contra: “verum non oportet pluralitate iudicari66”. Quia tunc si 59

eius apprehensio sit simplex, et illius cuius habet speciem un-

[c. — Responsio ad instantias] 5

62 Ad primum68: non pluralitate sensuum simul, sed pluralitate

[d. — Contra responsiones ad argumenta

Item, contra praedicta71 arguitur sic, I Posteriorum72: omnia

syllogismum, principia per inductionem. Sed hoc tu negas, quia

10 Contra: saltem prius tempore intellectus adhaeret singulari 67

[IV. — Ad argumenta principalia

[17] Ad primum argumentum principale75 dicendum quod ex multis 68

impediatur’, sequitur universalis. Et si non sit causa impedibilis,

statim cognita conclusione quia est, experto datur occasio inquirendi

notitiam causae? — Responsio, dividendo sic: in a sunt b c d. Si vis

71 [INSTANTIAE CONTRA PRAEDICTA] — Contra: volo ut b c d 15

duo effectus necessarii eiusdem causae, ita quod neutrum sit

alterius, sicut se habent lucere et calere in igne. Tertiam quod b, si