MEHMET AKİF ERSOY ÜNİVERSİTESİ

MATEMATİK EĞİTİMİ YÜKSEK LİSANS

SOSYAL BİLİMLER LİSESİ ONUNCU VE ON BİRİNCİ

SINIF ÖĞRENCİLERİN OLASILIK KAVRAMINA İLİŞKİN
METAFORİK ALGILARININ İNCELENMESİ

EMİNE SEÇİLMİŞ
2230415018

YASEMİN FİLİZ TURGUT

2230415024

(Bu araştırma önerisi İstatistik-Olasılık Öğretimi dersi kapsamında Dr. Öğr. Üyesi Ramazan
Gürel’e sunulmuştur.)
 GİRİŞ

Matematik öğrenciler tarafından zor olarak görünen bir derstir. Matematiğin öğrenme
alanlarından biri de istatistiktir. Matematiğe karşı olan bu yaklaşımdan dolayı istatistik ve
olasılık kavramlarına karşı öğrenciler korku duymaktadırlar (Sevimli,2010). Öte yandan olasılık
kavramı sık sık yaşantılarımızda karşımıza çıkan bir kavramdır. Belirsizliklerle karşılaşıldığında
veya hangi seçeneğin daha olası olduğu düşünüldüğünde sık sık olasılık kavramına
başvurmaktayız. İstatistik ve olasılık öğrenme alanları ilkokuldan itibaren öğrencilerin karşısına
çıkmaktadır. Ortaokulda veri işleme ve tablolar olarak başlayan Olasılık ve İstatistik konusu
ilerleyen yıllarda olasılık hesaplamalarıyla kademeli olarak artmaktadır. Ortaöğretim matematik
müfredatını görmeye başladıklarında olasılık konusuyla ilgili birçok temel kavrama da hakim
olmaları beklenir (MEB, 2018).

Metafor ise öğrencilerin duygu durumlarını anlamımızda dolayısıyla öğrenmeyle ilgili

zorlandıkları noktaları daha iyi anlamımızı ve olasılık-istatistik kavramına karşı önyargılarını
anlayıp, öğretim yöntemlerinde öğrencilere nasıl davranmamız gerektiği konusunda yardımcı
olacaktır. Metaforlar yapıları itibariyle güçlü ve matematiği öğretim konusunda farklı düşünme
tarzlarına kapı açmaktadır. Soydan (2021)’a göre öğrenciler için soyut olan kavramları düşünce
yapılarında somutlaştırarak bize sunabilmeleri adına metaforlar oldukça yardımcıdırlar. Ayrıca
metaforlar hayatımızın her alanında bazı kavramların açıklanmasında hem bilgi sağlar hem de
kavramlara ilişkin anlayışımızı şekillendirmek adına oldukça önemlidir (Scheiner, vd., 2022).

Olasılık soyut olduğu için, olasılık ve bununla ilgili kavramları kullanırken metaforlar üretiriz.
Dolayısıyla olasılıkla ilgili kavramları günlük hayatta da metaforlarla ilişkilendirebiliriz.
Öğrencilere soyut gelen bu kavramın, öğrenciler açısından hangi somut kavramlara veya hangi
duygulara benzediğini bilmek bizlere onların penceresinden bakabilme bu matematik dersi
kapsamında verilen olasılık konusuyla ilgili öğrencilere aktarımlarımızı düzenlememize yardımcı
olacağı düşünülmektedir. Bu çalışma kapsamında öğrencilerin olasılık ve olasılık öğrenme
alanında öğrencilerin öğrendikleri; örnek uzay, deney, çıktı, bir olayın tümleyeni, kesin olay,
ayrık olay gibi kavramlara yönelik öğrencilerin metaforik algılarının incelenmesi hedeflenmiştir.

Ancak metaforlar her zaman tam doğruyu yansıtmayabilir bundan dolayı olasılık ve bunu
kapsayan kavramları öğrencilerin tam olarak anlaması ve öğrenmiş olması oldukça önemlidir.
Çetinsoy (2019), yaptığı çalışmada öğrencilerin matematiksel kavramlarda zorlanmaları ve
olumsuz duygular beslemelerinin sebeplerinden birinin matematik öğretmenlerinin öğrencilere
karşı tutumları olduğunu ortaya koymuştur. Bu yüzden çalışma içerisinde kavramlara yönelik
bazı metaforlar kabul edilmemiştir. Bunun haricinde bu çalışma Isparta ilinin içerisinde bulunan
bir lisede onuncu ve on birinci sınıf öğrencilerine uygulanmış ve ‘Sosyal Bilimler Lisesi
öğrencilerinin veri işleme ve olasılık konularıyla ilgili metaforik algıları nelerdir?’ sorusuna
cevap aranmıştır.
YÖNTEM

Araştırmanın Modeli

Bu çalışmada araştırma modeli olarak olgu bilim yaklaşımı benimsenmiştir. Olgu bilim araştırma
modeli nitel araştırma yöntemlerinden biri olup, kişilerin bir olguya dair bilgilerini nasıl
yorumladıklarını anlamaya çalışır ve katılımcıların bakış açılarını anlamak için onların iç
dünyalarına yönelik çalışma yapar.

Çalışma Grubu

Yapılan çalışmaya yönelik katılım ölçütü daha önce olasılık dersi almış ve bu derse dair fikirleri
olan öğrenciler olmalarıdır. Bu kriterlerle birlikte öğrencilerin olasılık kavramına yönelik
metaforlar oluşturmaları sağlanmıştır. Bu sebepten yapılan çalışma 2022-2023 Eğitim-Öğretim
yılı Isparta Gazi Sosyal Bilimler lisesinde öğrenim gören onuncu ve on birinci sınıflarında
öğrenim gören (63 katılımcı) öğrencilerden oluşmaktadır. Katılımcıların 45’i kadın 18’i erkektir.

Veri Toplama Aracı

Çalışmada sekiz sorudan oluşan bir form, veri toplama aracı olarak kullanılmıştır. Çalışmanın
başında katılımcıların formu anlamaları adına detaylı bir açıklamaya yer verilmiştir. Açıklamada
formu nasıl doldurmaları gerektiği ve ne içerdiği ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Bunun yanında
metafor oluşturabilmeleri için öğrencilere ‘Kesirler nar gibidir, çünkü narın çok parçası vardır
kesirler de parçalardan oluşur.’ şeklinde örnek söylenmiştir. Formun içeriğinde katılımcıların
isimleri, cinsiyetleri, sınıf düzeyleri ve matematik karne notları sorulmuştur. Formun içeriğindeki
sorularda ise öğrencilerin olasılık konusu içerisinde öğrendikleri temel kavramlara yönelik
‘Olasılık….. gibidir. Çünkü……..’ şeklinde sorular sorulmuş ve boşlukları doldurmaları
istenmiştir.

Verilerin Analizi

Araştırmaya yönelik veriler içerik analizi yöntemiyle çözümlenmiştir. İçerik analizi, belirli
kurallara bağlı olarak yapılan gruplandırma ve kodlamaları içerir. Bu çalışmada metaforlar
olumlu-olumsuz-karmaşık ve diğerleri şeklinde gruplandırılmış ve öğrencilerin verdikleri
cevaplar doğrultusunda ayrıştırılmıştır. Bu gruplar Excel programında listelenmiştir. Toplamda
171 tane metafora ulaşılmıştır.
BULGULAR

Uygulanan metaforik algı soruları araştırmacıyla incelenmiş ve uygunluğuna karar verilmiştir.

Yapılan uygulamaya Sosyal Bilimler Lisesi her sınıf kategorisinden toplamda 63 öğrenci
katılmıştır. Çalışmaya katılan öğrenciler gönüllülük esas alınarak seçilmiş ve her başarı
grubundan öğrenci çalışmanın içinde mevcuttur. Öğrencilerin metaforik algıları ‘Olumlu
Metaforik Algılar’, ‘Olumsuz Metaforik Algılar’, ‘Karmaşık Metaforik Algılar’ ve ‘Diğerleri’
şeklinde dört ana gruba ayrılmış ve derinlemesine inceleme yapıp gruplara ayrılmıştır. Çalışmaya
Isparta ilindeki Isparta Gazi Sosyal Bilimler Lisesi öğrencilerinden 9. Sınıf, 10. Sınıf, 11. Sınıf
ve 12. Sınıf öğrencilerinden 45’i kız, 18’i erkek olan toplam 63 kişi katılmış öğrenciler gönüllük
esas alınarak seçilmiştir.

cinsiyet frekans (N) yüzde(%)

kız 45 71,42
erkek 18 28,58
toplam 63 100

Araştırmada öğrencilere istatistik ve olasılık ile ilgili temel kavramlara yönelik sekiz soru
sorulmuştur. Bu sorular ‘Olasılık konusu ………………………… gibidir.Çünkü…………...’
Şeklinde sorular sorulmuş ve öğrencilerin istatistik ve olasılığa yönelik metaforik algıları
öğrenilmeye çalışılmıştır. Sorulara verilen cevaplar dört ana tema altında toplanmışlardır. Bu
temalar olumlu metaforlar, olumsuz metaforlar, karmaşık metaforlar ve diğerleri şeklinde
sınıflandırılmıştır.

Tablo 1: Olasılık konusuyla ilgili metaforlar

1. soru kategorileri kodlamalar F Yüzde (%)

olumlu metaforik algılar yaşam,seçenekler,piyango,devlet, sevmek,pasta, poğaça,eğlenceli, kelebek etkisi 27 42, 85

olumsuz metaforik algılar yemek seçmek, bilinmezlik, şüphe, kabus, zor, 10 15, 87
zar, ihtimaller, tavla, birden çok ihtimal, çocuk cinsiyeti, varlık ve yolluk,
karmaşık metaforik algılar tahminler 23 36, 52
 diğer oran-orantı, karanlık odada arkadaş bulmak, matematiğin günlük hayat kavramı 3 4, 76

Tablo 1’ den çıkan sonuçlar incelendiğinde öğrencilerin ‘Olasılık’ ile ilgili metaforik algıları
çoğunlukla olumlu metaforlar kategorisinde yoğunlaşmıştır. Burada öğrenciler çoğunlukla
‘hayat’ kavramına benzetme yapmışlar ‘hayatımızda olasılık gibi ihtimaller ve seçenekler ile
doludur.’ şeklinde açıklama yapmışlardır. En az metaforik algı ‘Diğerleri’ ile ilgilidir ve burada
‘karanlık odada 50 kişi arasından arkadaşını bulmak gibidir.’ şeklinde yaklaşım sergilemişlerdir.
Ayrıca bu kavramla ilgili metaforik ağılarla ilgili öğrencilerin 23 tanesinde karmaşıklık olduğu
gözlemlenmiştir. Olasılık kavramıyla ilgili öğrencilerin %42,85’nin olumlu metaforik algılara
sahip olduğu ortaya çıkmıştır.

Tablo 2 : Ayrık olay ile ilgili metaforik algılar

4. soru kategorileri kodlamalar F Yüzde (%)

olumlu metaforik algılar bağımsızlık,iki farklı gerçek,leyla ile mecnun,çift yumurta ikizleri,bağlı olmamak,pizzayla ananas 18 28, 57
olumsuz metaforik
algılar alakasız olay,ermeni ve türkiye,ben ve sevdiğim kız,matematik ve edebiyat,çelişmezlik,itilmiş kakılmış 25 39, 68
karmaşık metaforik
algılar iyi-kötü,GS-FB,atom parçacığı,hayat,zar ve deste,alakasızlık,çikolatalı süt-simit,nota sevinip-üzülme 15 23, 81

diğer küme,elma-armut-çıkan,ortaklığı olmayan insan,olmayacak olan,ayrı düşünme 5 7, 94

Tablo 2’yi incelediğimizde ‘Ayrık Olay’ kavramına ilişkin metaforik algıların çoğunlukla
olumsuz metaforik algılar olduğu görülmüştür. Burada kavramın kendisinden kaynaklı olumsuz
olabileceği gibi öğrencilerin yaklaşımlarından kaynaklı da olumsuz metaforlar ortaya çıkmış
olabilirler. Olumsuz metaforları incelersek ‘ben ve sevdiğim kız gibidir çünkü bir araya
gelmezler’ şeklinde olumsuz bir yaklaşım sergilemişlerdir.

Tablo 3: Bir olayın tümleyeni ile ilgili metaforik algılar

 Yüzde
8. soru kategorileri kodlamalar F (%)

olumlu metaforik algılar açılar,anne-çocuk,elmanın yarısı,arkadaşlar,çay-şeker,mıknatıs,sonsuzluk,mutluluk,anahtar-kilit,arkadaş 22 34, 92

olumsuz metaforik algılar felsefe,çember,ters durumlar,detay ve genel bakış 4 6, 35

karmaşık metaforik algılar eksiklik,bütünleme,mantık,yapıtaş,tamamlayıcı,bütünleyeni,edebiyat,matematik,genelleme 12 19, 05

diğer ihtimal,genele bakmak,açılar,tamamlayan,teklik 25 39, 68

Tablo 3 incelendiğinde öğrencilerin ‘bir olayın tümleyeni deyince aklıma………

gelir.Çünkü………’ sorusuna verdikleri cevaplar çoğunlukla diğer şeklinde gruplandırdığımız
bölümde yoğunlaşmıştır. Burada özellikle öğrencilerin ‘tümleyen’ denilince birbirini 90 o ye
tamamlayan açılara odaklandıkları verdikleri metafor örneklerinin bununla ilgili yoğunlaştığını
gözlemlemekteyiz. Öğrenci 17’ nin verdiği cevap ‘tümleyen deyince aklıma 90o gelir,çünkü
tümleyen kavramına açılarda aşina oldum.’ Şeklinde verdiği cevap istatistik olasılık öğrenme
alanından ziyade geometri öğrenme alanına yöneldikleri ortaya çıkmıştır.

Diğer sorular üzerinde yapılan incelemelerde ise öğrencilerin karmaşık metaforlara çoğunlukla
sahip olmadığı görülmüştür. Sorulan 8 soru içerisinde 1. soru olasılık kavramı ile ilgili
metaforları, 2. soru örnek uzay kavramına yönelik metaforları, 3. soru deney kavramına yönelik
metaforları, 4. soru ayrık olay kavramına yönelik metaforları, 5. Soru çıktı kavramına yönelik
metaforları, 6. soru kesin olay kavramına yönelik metaforları, 7. soru imkansız olay kavramına
yönelik metaforları ve 8. soru imkansız olay kavramına yönelik metaforları içermektedir. Bu
soruları öğrencilerin cevaplama yüzdeleri incelendiğinde 1. soru, 2. soru, 3. soru ve 6. soruya
yönelik cevapların olumlu metaforlar içerdiği gözlemlenmiştir. Bunun yanında olumsuz
metaforlara sahip cevaplar yalnızca 4. soruda gözlemlenmiştir. 2. soru, 7. soru ve 8. soruya
öğrencilerin verdikleri cevaplar genel anlamda diğerleri şeklinde ayrılan metaforlar içerisinde
gözlemlenmiştir 4. soruda ise öğrencilerin verdikleri cevaplarda karmaşık metaforlar ile diğerleri
kategorilerinin eşit sayıda oldukları ortaya çıkmıştır.

Tüm bunlar incelendiğinde olasılık dersi ile ilgili temel kavramlara yönelik Sosyal Bilimler
Lisesi öğrencilerine sorulan sorulara öğrencilerin daha çok olumlu metaforlar üzerinden
yaklaştıkları sonucuna ulaşılmıştır.

TARTIŞMA VE SONUÇ

Bu araştırmada bir lisedeki öğrencilerin olasılık ve olasılıkla ilgili temel kavramlara yönelik
metaforik algıları incelenmiş olup, olasılık kavramıyla ilgili sorulan 8 soruda, geçerli olan 191
metafor geliştirmişlerdir. Bu açıdan incelendiğinde lise öğrencilerinin olasılık ile ilgili oldukça
fazla metaforik algılara sahip oldukları görülmektedir. En çok sayıda ortaya çıkan metaforların
hayat, yemek, ihtimal, kimya, zar gibi kavramlar olduğu gözlemlenmiştir. Hayata karşı olumlu
tutum sergiledikleri için öğrencilerin olasılıkla ilgili kavramlara çoğunlukla olumlu yaklaştıkları
görülmüştür. Çalışmada metaforik algılar; olumlu metaforik algılar, olumsuz metaforik algılar,
karmaşık metaforik algılar ve diğerleri şeklinde kategorilere ayrılmış, öğrencilerin verdikleri
cevaplar sınıflandırılarak frekansları incelenmiştir.

Çalışmada verilen cevaplar incelendiğinde dört farklı kategori ortaya çıkmış ve bunlardan en çok
olanın olumlu metaforik algılar olduğu gözlemlenmiştir. Öğrencilerin olasılık konusuyla ilgili en
sık yazdıkları metaforun ‘hayat’ olduğu ortaya çıkmıştır. Çoğunlukla hayatın kendisine benzetip
bu duruma olumlu yaklaşım sergilemişlerdir. Piyango, bulmaca, eğlenceli şeklinde yorumlarda
bulunup metaforik algılara olumlu tutum sergiledikleri gözlemlenmiştir. Bunun yanında bazı
öğrenciler oran-orantı, karanlık odada arkadaş bulmak gibi kavramlara benzetmiş ve net bir
metafor üretemedikleri gözlemlenmiştir. Yapılan çalışmada öğrencilerin verdikleri cevaplar
sorular ve kategoriler bazında değerlendirdiğimizde;

 1. soru için olumlu metaforik algıların %42, 85, olumsuz metaforik algıların % 15, 87,
karmaşık metaforik algıların %36, 52 ve diğerlerinin %4, 76 olduğu,

 2. soru için olumlu metaforik algıların %28,57, olumsuz metaforik algıların %12,70,
karmaşık metaforik algıların %26,98 ve diğerlerinin %31, 75 olduğu

 3. soru için olumlu metaforik algıların %47, 63, olumsuz metaforik algıların %11,11,
karmaşık metaforik algıların %20,63 ve diğerlerinin % 20,63 olduğu

 4. soru için olumlu metaforik algıların %28,57, olumsuz metaforik algıların %39,68,
karmaşık metaforik algıların %23,81 ve diğerlerinin %7,94 olduğu

 5. soru için olumlu metaforik algıların %49,20, olumsuz metaforik algıların %6,35,
karmaşık metaforik algıların %7,94 ve diğerlerinin %36,51 olduğu

 6. soru için olumlu metaforik algıların %41,27, olumsuz metaforik algıların %26,99,
karmaşık metaforik algıların %14,28 ve diğerlerinin %17,46 olduğu

 7. soru için olumlu metaforik algıların %30,16, olumsuz metaforik algıların %25,40,
karmaşık metaforik algıların %9,52 ve diğerlerinin %34,92 olduğu

 8. soru için olumlu metaforik algıların %34,92, olumsuz metaforik algıların %6,35,
karmaşık metaforik algıların %19,05 ve diğerlerinin %39,68 olduğu

gözlemlenmiştir.

Çalışmada dikkat çeken bir diğer husus ise ‘tümleyen’ kavramına ilişkin soruya
öğrencilerin verdikleri cevap olmuştur. Buna göre eski öğrenmelerinden kaynaklı
birbirini tümleyen açılara odaklandıkları ‘bir olayın tümleyeni’ kavramını geometri
öğrenme alanına yönelik açılar konusuyla karıştırdıkları ortaya çıkmıştır. Bununla ilgili
öğrencilerin kavramlara yönelik karmaşa yaşadıkları düşünülmektedir. İlerleyen
çalışmalarda bunu ortadan kaldırmaya yönelik çalışmaların yapılabileceği ön
görülmektedir.
 Bir diğer husus öğrencilerin ‘deney’ kavramına yönelik tutumları olmuştur. Buna göre
deney kavramını daha çok kimya veya fizik derslerinde yapılan deneylerle eş tuttukları
görülmüştür.
‘Örnek uzay’ kavramına yönelik tutumların ise öğrenciler açısından daha çok karmaşık
algılandıkları sonucuna varılmıştır. Buradaki karmaşının ‘örnek uzay’ kavramındaki uzay
kelimesinden kaynaklı olduğu zannedilmektedir. Benzer şekilde ‘ayrık olay’ kavramına
ilişkin metaforların olumsuz metafor ağırlıklı olduğu görülmüştür. Bu kavramın da
kelime anlamından kaynaklı olarak katılımcıların olumsuz metafor geliştridikleri
düşünülmektedir.

Çalışma kapsamında yapılan literatür taramasında onuncu ve on birinci sınıf öğrencilerin

olasılık konusuyla ilgili metaforik algılarına yönelik herhangi bir çalışmaya
rastlanmamıştır. Bundan dolayı bu çalışmanın yapılması uygun görülmüştür. Çalışma
katılımcılar ve katılımcı sayısı düşünüldüğünde sınırlı görülebilir. Farklı düzey sınıflara
ve başarı ortalamaları daha düşük olan öğrencilere veya başarı durumları daha iyi olan
öğrencilere uygulanabilir. Ayrıca öğrencilerin olasılıkla ilgili metaforik algıları cinsiyet,
sınıf düzeyi, matematiksel tutumları ve matematik notları bazında incelenebilir.

Kaynakça

Çakmak, Z.T. & Durmuş, S. (2015). İlköğretim 6-8. sınıf öğrencilerinin istatistik ve olasılık öğrenme alanında
zorlandıkları kavram ve konuların belirlenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, 15(2), 27-58. https://doi.org/10.17240/aibuefd.2015.15.2-5000161312

Çetinsoy, Ç. (2019). Öğretmen Adaylarının Matematik Kavramına İlişkin Metaforik Algıları. Balıkesir Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı Matematik Eğitimi

Scheiner, T., Godino, J.D., Montes, M.A., Pino-Fan, L.R., & Climent, N. (2022). On metaphors in thinking about
Preparing mathematics for teaching. Educational Studies in Mathematics, 111, 253-270.

Sevimli, N.E. (2010). Matematik öğretmen adaylarının istatistik dersi konularındaki kavram yanılgıları, istatistik
dersine yönelik öz yeterlilik inançları ve tutumlarının incelenmesi. (Tez No. 28567170.) [Yüksek lisans
tezi, Marmara Üniversitesi]. ProQuest Dissertations Publishing.
https://www.proquest.com/docview/2566521644?pq-origsite=gscholar&fromopenview=true

Soydan, A. (2021). Ortaokul 6. sınıf öğrencilerinin kümelerde temel kavramlara ilişkin metaforik algılarının
incelenmesi. [Karaman Üniversitesi]. https://hdl.handle.net/11492/6193