See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/339295885

Association of genetic factors with mandibular prognathism development: A

systematic review

Article in Stomatologia · September 2018

CITATIONS READS

0 206

3 authors:

Vasileios Evangelidis Konstantinos Giannakou

European University Cyprus European University Cyprus
1 PUBLICATION 0 CITATIONS 112 PUBLICATIONS 697 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

Demetris Lamnisos
European University Cyprus
145 PUBLICATIONS 1,874 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Konstantinos Giannakou on 16 February 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 ΤΟΜΟΣ 75

ΤΕΥΧΟΣ 3
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ – ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2018
 ISSN 0039  1700

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΤΟΜΟΣ 75 • ΤΕΥΧΟΣ 3 • ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ – ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2018

ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΜΕ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ Καταχωρίζεται στη βάση ιατρικών δεδομένων:

Φ.Ε.Κ. 1590 / Β / 16.11.05
Mednet.gr/iatrotek

ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΕΚ∆Ι∆ΟΜΕΝΟ

ΥΠΟ ΤΗΣ «ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ»
∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
ΠΡΟΕ∆ΡΟΣ: I. ΜΕΛΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
ΑΝΤΙΠΡΟΕ∆ΡΟΙ: Π. ΛΟΜΒΑΡ∆ΑΣ
∆. ∆ΗΜΗΤΡΙΑ∆ΗΣ
ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ: Σ. ΜΕΡΚΟΥΡΕΑ
ΑΝ. ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ: Μ. ΤΣΕΡΗΣ
ΤΑΜΙΑΣ: Η. ΦΩΣΚΟΛΟΣ
ΜΕΛΗ: Σ. ΖΗΣΟΠΟΥΛΟΣ
Β. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
Ν. ΚΡΑΝΙΑΣ
Ρ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙ∆ΗΣ
Κ. ΤΟΣΙΟΣ

ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ Ν.∆. 346/69

Ι∆ΙΟΚΤΗΣΙΑ:
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ
Καλλιρρόης 17 – 117 43 ΑΘΗΝΑ
Τηλ. 210. 92.14.325 • Fax: 210.92.14.204
www.stomatologia.gr • email: stomsoc@otenet.gr

ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ
Β. ΣτεφανόπουλοςΒρεττός

ΕΚ∆ΟΤΗΣ
Ι. Μελακόπουλος

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Α. Ανδρονικάκη, Ε. Βασταρδή, Γ. Ηλιάδης, Ν. Κερεζούδης
Ι. Λομβαρδάς, Μ. Μποσινάκου, Σ. Παπαθανασίου, Μ. Σταυριδάκης,
Χ. Τεσσερομμάτη, Μ. Τζάκης, A. Thuau
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
∆ΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙ∆ΗΣ Β, ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ Κ, ΛΑΜΝΙΣΟΣ
Α. Πατρικίου, Λαζαρίμου 8 – 115 24 ΑΘΗΝΑ ∆. Συσχέτιση γενετικών παραγόντων με
Τηλ. 210.69.28.396
την ανάπτυξη προγναθισμού κάτω
ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ γνάθου: συστηματική ανασκόπηση. 107
Κ. Τόσιος

ΒΟΗΘΟΣ ∆ΙΕΥΘΥΝΤΟΥ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΝΤΟΒΑΣ Π, ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ Ε. Η αισθητική

Μ. Τσέρης
του χαμόγελου αναδυόμενη από την
∆ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟΥ κοινή αντίληψη. 115
Η. Φώσκολος, Ελευθερίας 66 – 183 45 ΜΟΣΧΑΤΟ
Τηλ. 210.48.21.570
ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ ∆, ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ Γ.
ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝ∆ΡΟΜΗ Αποκατάσταση ενδοδοντικά
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ
θεραπευμένων οπίσθιων δοντιών με
ΜΕΛΗ EUR 40,00
ΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ EUR 60,00 βάση τον αριθμό των εναπομεινάντων
ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ∆ΩΡΕΑΝ τοιχωμάτων. 129
ΚΥΠΡΟΣ EUR 40,00
 ISSN 0039  1700

CONTΕNTS
VOLUME 75 • NUMBER 3 SEPTEMBER  DECEMBER 2018

The articles of the Journal STOMATOLOGIA are available

«STOMATOLOGIA» IS PUBLISHED EVERY QUARTERLY in the mednet.gr/iatrotek medical data base
BY THE «STOMATOLOGICAL SOCIETY OF GREECE»
COUNCIL
PRESIDENT: Ι. MELAKOPOULOS
VICE PRESIDENTS: P. LOMVARDAS
D. DIMITRIADIS
SECRETARY GENERAL: S. MERKOUREA
DEPUTY SECR. GENER: M. TSERIS
TREASURER: H. FOSKOLOS
MEMBERS: S. ZISOPOULOS
V. KALAMATAS
R. KONSTANTINIDIS
N. KRANIAS
K. TOSIOS

STOMATOLOGICAL SOCIETY OF GREECE

17 KALLIRROIS Str. – GR 117 43 ATHENS – GREECE
Tel. +30.210.92.14.325 • Fax +30.210.92.14.204
www.stomatologia.gr • email: stomsoc@otenet.gr

EDITOR
Ι. Melakopoulos

ADVISORY COMMITTEE
A. Andronikaki, H. Vastardi, G. Heliadis, N. Kerezoudis,
Ι. Lomvardas, M. Bossinakou, S. Papathanasiou,
M. Stavridakis, Ch. Tesseromati, M. Tzakis, A. Thuau
REVIEWS
EDITOR IN CHIEF
A. Patrikiou, 8. Lazarimou Str.
EVANGELIDIS V, GIANNAKOU K, LAMNISOS D.
GR 115 24 ATHENS – GREECE Association of genetic factors with
Tel. +30.210.69.28.396 mandibular prognathism development:
DEPUTY EDITOR IN CHIEF systematic review. 107
K. Tosios

ASSISTANT EDITOR IN CHIEF NTOVAS P, PAPAZOGLOU Ε. Smile

M.Tseris perception among laypersons. 115
ACCOUNT EXECUTIVE
H. Foskolos, 66 Eleftherias Str. PAPALEXOPOULOS D, FILIPPATOS G.
GR 183 65 MOSCHATO, ATHENS – GREECE
Tel. +30.210.48.21.570
Restoration of endodontically treated
posterior teeth according to the
ANNUAL SUBSCRIPTION
EUR 40.00
number of remaining walls. 129
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75(3): 107 114
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΓΕΝΕΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ
ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΓΝΑΘΙΣΜΟΥ
ΚΑΤΩ ΓΝΑΘΟΥ: ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Β. ΕΥΑΓΓΕΛΙ∆ΗΣ1, Κ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ2, ∆. ΛΑΜΝΙΣΟΣ3
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ως τρίτη τάξη κατά Angle (ΙΙΙ) ορίζεται η
σχέση σύγκλεισης, όπου η παρειακή αύλακα του πρώ+
του κάτω γομφίου βρίσκεται εγγύτερα του εγγύς πα+
ρειακού φύματος του πρώτου άνω γομφίου. Αυτή η
συγκλεισιακή σχέση οφείλεται τόσο σε ουλοοδοντι+
κές ανωμαλίες όσο και σε σκελετικά πρότυπα που α+
φορούν τα οστά των γνάθων και συνδυασμό αυτών.
Τα αίτια για την ανάπτυξη του προγναθισμού της κά+
τω γνάθου ερευνώνται ακόμα, αλλά έχουν προταθεί
ως υπεύθυνοι τόσο περιβαλλοντικοί όσο και γενετικοί
παράγοντες. Τα υπεύθυνα γονίδια δεν έχουν εξακρι+
βωθεί πλήρως και αναλύονται ως ύποπτοι διάφοροι
πολυμορφισμοί αυτών. Η μεγάλη διαφορά στον επιπο+
λασμό του προβλήματος μεταξύ των ανθρώπινων
φυλών ενισχύει τη θεωρία περί ύπαρξης υπεύθυνων
γονιδιακών παραγόντων. Είναι σημαντικό να εξακρι+
βωθούν ποια είναι τα υπεύθυνα γονίδια και με ποιους
πολυμορφισμούς και μεταλλάξεις τους συμμετέχουν
στην ανάπτυξη του προγναθισμού της κάτω γνάθου.
Σκοπός της εργασίας είναι η συστηματική βιβλιογραφι+
κή ανασκόπηση μελετών που αναφέρονται στην ύ+
παρξη γενετικών παραγόντων υπεύθυνων για την
ανάπτυξη προγναθισμού στις βάσεις δεδομένων
PubMed και EBSCO. Στην ανασκόπηση χρησιμοποιήθη+
καν 21 μελέτες, από αυτές οι 14 ήταν μελέτες ασθε+
νών+μαρτύρων και οι 7 σάρωσης γονιδιώματος. Από
την ανασκόπηση προκύπτει έντονη συσχέτιση μεταξύ
πολυμορφισμών και μεταλλάξεων διαφόρων γονιδίων
με την ανάπτυξη προγναθισμού της κάτω γνάθου. Τα
αποτελέσματα αυτά έρχονται σε πλήρη συμφωνία με
αποτελέσματα άλλων ανασκοπήσεων και τείνουν να
επιβεβαιώσουν τη θεωρία περί γενετικής αιτιολογίας
του προγναθισμού.
Όροι ευρετηριάσεως Προγναθισμός κάτω γνάθου, τάξη ΙΙΙ κατά
Angle, γενετικοί παράγοντες, γονίδια
1 1
Οδοντίατρος, MSc ∆ημόσια Υγεία, Ευρωπακό Πανεπιστήμιο Κύπρου
2 2
Υποψήφιος ∆ιδάκτωρ, ∆ιεθνές Ινστιτούτο Κύπρου για την Περιβαλ'
λοντική και ∆ημόσια Υγεία, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου
3 3
Επίκουρος Καθηγητής, Πρόγραμμα ∆ημόσιας Υγείας, Ευρωπακό
Πανεπιστήμιο Κύπρου
Υπεύθυνος Επικοινωνίας
Βασίλειος Ευαγγελίδης
Τυρολόης 92, 54351,
Θεσσαλονίκη
Τηλ: 6987893960
E mail: vassilisbil@hotmail.com
STOMATOLOGIA 2018,75(3): 107 114
REVIEW
ASSOCIATION OF GENETIC
FACTORS WITH MANDIBULAR
PROGNATHISM DEVELOPMENT:
SYSTEMATIC REVIEW
V. EVANGELIDIS1, K. GIANNAKOU2, D. LAMNISOS3
ABSTRACT Angle class III maloclussion is defined as the
occlusion where the buccal groove of the first lower
molar is positioned mesially to the mesial buccal cusp
of the first upper molar. This occlusal pattern occurrs
by both dental and skeletal patterns of the mandible,
the maxilla and combination of them. The etiology of
mandibular prognathism is still unclear and a wide
range of environmental and genetic factors have
been proposed as contributing to the development
of class III malocclusion. The responsible genes are not
fully verified, and polymorphisms are analyzed as
suspected. The difference in the prevalence among
different races indicates a correlation among
genetics and the class III malocclusion. The verification
of the responsible genes and their polymorphisms and
mutations in mandibular prognathism development is
important. The aim of this paper is a systematic
literature review of studies related to the genetic
factors in prognathism development, in PubMed and
EBSCO databases. Twenty+one studies were selected
and included in this review. Fourteen of them were
case+control studies and seven were genome+wide
association studies. This review reveals a high
correlation between gene mutations and
polymorphisms and mandibular prognathism
development. These results are in agreement with
other reviews, tending to confirm the genetic theory
in prognathism etiology.
Key words Mandibular prognathism, class III malocclusion, genetic
factors, genes
Dentist, MSc in Public Health, European University Cyprus
PhD Candidate, Cyprus International Institute for Environmental &
Public Health, Cyprus University of Technology
Assistant Professor, Department of Health Sciences, European
University Cyprus
Correspondence
Evangelidis Vasileios
Tirolois 92, 54351,
Thessaloniki, Greece
E mail: vassilisbil@hotmail.com
108 Β. ΕΥΑΓΓΕΛΙ∆ΗΣ, Κ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ, ∆. ΛΑΜΝΙΣΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο προγναθισμός της κάτω γνάθου μπορεί να οφείλε+
ται σε σκελετικά ή οδοντικά, ή συχνότερα σε συν+
δυασμό προτύπων τάξης ΙΙΙ κατά Angle. Σε σπάνιες
περιπτώσεις, δεν συμβαδίζουν τα οδοντικά με τα σκε+
λετικά πρότυπα.1,2 Το οδοντικό πρότυπο τάξης ΙΙΙ, ό+
πως ορίστηκε από τον Αngle, είναι η σύγκλειση κατά
την οποία η παρειακή αύλακα του πρώτου κάτω γομ+
φίου συγκλίνει εγγύτερα του εγγύς παρειακού φύμα+
τος του πρώτου άνω γομφίου.1,3 Τα σκελετικά πρότυ+
πα τάξης ΙΙΙ εμφανίζουν μεγάλη ετερογένεια και μπο+
ρεί να οφείλονται τόσο στο οστό της κάτω όσο και
της άνω γνάθου. Επομένως, η κάτω γνάθος μπορεί να
εμφανίζει αυξημένη ανάπτυξη (μακρογναθισμό), η
κροταφική γλήνη να βρίσκεται σε πιο πρόσθια θέση,
που οδηγεί και τον κόνδυλο επίσης σε πιο πρόσθια
θέση, με τελικό επακόλουθο τον προγναθισμό της
κάτω γνάθου. Η άνω γνάθος μπορεί να εμφανίζει
μειωμένη ανάπτυξη (μικρογναθισμό), να βρίσκεται σε
πιο οπίσθια θέση από τη φυσιολογική και να προκύψει
οπισθογναθισμός της. Αυτά τα πρότυπα υφίστανται
μεμονωμένα ή σε συνδυασμό μεταξύ τους και συνή+
θως συνδυάζονται και με κατακόρυφες σκελετικές
αναλογίες του προσώπου με πρόσθια ή οπίσθια στρο+
φή ανάπτυξης αυτού, δημιουργώντας τέσσερεις υπο+
ομάδες περιπτώσεων τάξης ΙΙΙ.17 Οι οδοντοφατνιακές
ανωμαλίες της τάξης ΙΙΙ συχνά εμφανίζονται με στενό,
συνωστισμένο άνω τόξο και ευρύ πλήρως ευθειασμέ+
νο κάτω, με βασικά χαρακτηριστικά την πρόσθια και
οπίσθια σταυροειδή σύγκλειση.1
Ο επιπολασμός του προγναθισμού εμφανίζει το
μεγαλύτερο ποσοστό του στην Ασιατική φυλή, στην
οποία κυμαίνεται από 15%+23%, ενώ στην Άπω και Μέ+
ση Ανατολή από 5%+10%. Μικρότερος επιπολασμός
3%+8% παρουσιάζεται στην Αφρικανική φυλή, ενώ ο
μικρότερος στην Καυκάσια 0,48%+4%. 2,5,8
Η αιτιολογία του προβλήματος σύγκλεισης δεν
έχει εξακριβωθεί μέχρι και σήμερα, καθώς διάφορες
θεωρίες υποστηρίζουν τη συσχέτιση διάφορων περι+
βαλλοντικών και γενετικών παραγόντων. Έχει προ+
ταθεί μια σειρά περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως
υπερμεγέθεις αμυγδαλές, εκ γενετής ανατομικά προ+
βλήματα, ορμονικές διαταραχές, τραύματα, ασθένειες
και δυσαναλογίες μεγεθών και σχέσεων της κρανια+
κής βάσης με την υπερώα και το σώμα της κάτω γνά+
θου, που επηρεάζουν την οβελιαία και κάθετη σχέση
των γνάθων. Ωστόσο, δεν υπάρχουν πολλά δεδομέ+
να από συστηματική παρακολούθηση και μελέτη που
θα παρέχουν τεκμηριωμένες ενδείξεις ότι όντως αυ+
τοί οι περιβαλλοντικοί παράγοντες σχετίζονται με την
ανάπτυξη του προγναθισμού της κάτω γνάθου.2,4,9
Η σχέση που ίσως έχουν κάποια γονίδια με την
ανάπτυξη του προγναθισμού δεν έχει εξακριβωθεί. Ο
διαφορετικός επιπολασμός του προβλήματος μεταξύ
των διαφόρων φυλών και η κληρονομικότητά του
μεταξύ συγγενών υποδεικνύουν την ύπαρξη γονιδια+
κής συσχέτισης.2 Σε μελέτη τους οι Cruz et al, υποστη+
ρίζουν την ύπαρξη ενός κυρίαρχου γονιδίου, που κλη+
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
ρονομείται με αυτοσωμικό επικρατούντα τρόπο και σε
συνδυασμό με άλλα γονίδια και περιβαλλοντικούς
παράγοντες οδηγεί στην ανάπτυξη του προγναθι+
σμού της κάτω γνάθου.10 Η έρευνα των Ko et al έρχε+
ται σε αντίθεση με την προηγούμενη, αφού αναφέρει
τη συνέργεια πολλών ύποπτων γονιδίων με περιβαλ+
λοντικούς παράγοντες για την ανάπτυξη προγναθι+
σμού.11 Πολλές μελέτες ερευνούν την ύπαρξη γενετι+
κής συσχέτισης με την ανάπτυξη προγναθισμού και
υποδεικνύουν διαφορετικά γονίδια ως ύποπτα και
πολυμορφισμούς και μεταλλάξεις αυτών ως υπεύθυ+
νους για την ανάπτυξη αυτού του φαινοτύπου.8 Υπο+
δεικνύονται ως ύποπτα τα ARHGAP21, BMP3, ANXA2,
FLNB, HOXA2, MYO1H, COL1A1, ADAMTS1, DUSP6, GHR,
ARHGAP21, FGF23, FGFR2, TBX5, IGF1, HOXC, KAT6B,
HDAC4, EPB41, EVC2, EVC, PLXNA2, SSX2IP και Matrilin+
1. 5,1227 Οι περισσότερες ερευνητικές εργασίες δεν
καταλήγουν στα ίδια συμπεράσματα, κυρίως γιατί επι+
λέγεται η ανάλυση συγκεκριμένων γονιδίων και δεν
ερευνάται η συνέργεια μεταξύ γονιδίων των οποίων
οι πολυμορφισμοί και οι μεταλλάξεις ενδέχεται να
συνδέονται με προγναθισμό της κάτω γνάθου.
Σκοπός της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκόπη+
σης είναι η ενδελεχής αναζήτηση της βιβλιογραφίας
για την ομαδοποίηση των ερευνών που μελέτησαν τη
σχέση γονιδίων με την ανάπτυξη του προγναθισμού
της κάτω γνάθου, ώστε να διερευνηθεί η γενετική
συσχέτιση στην ανάπτυξη του προγναθισμού και να
αποδειχθεί ο ρόλος διαφόρων πολυμορφισμών και
μεταλλάξεων γονιδίων που θεωρούνται ύποπτα για
την ανάπτυξη αυτού του φαινοτύπου.
ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟ∆ΟΣ
∆ιεξήχθη συστηματική ανασκόπηση της διεθνούς βι+
βλιογραφίας στις βάσεις δεδομένων PubMed και EB+
SCO. Οι λέξεις+κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν και η
στρατηγική αναζήτησης είχαν ως εξής: (mandibular
prognathism OR prognathism OR lower jaw prog+
nathism OR class III malocclusion) AND (genetic factors
OR genetics OR gene OR genes OR polymorphism OR
genotype OR phenotype).
Τα κριτήρια εισόδου των ερευνών ήταν: πρωτό+
τυπες έρευνες δημοσιευμένες στην αγγλική γλώσσα
χωρίς κανένα χρονικό περιορισμό, έρευνες οι οποίες
αναφέρονταν σε ανθρώπους, έρευνες που αναλύουν
τη συσχέτιση γενετικών παραγόντων με την ανάπτυ+
ξη προγναθισμού της κάτω γνάθου, μελέτες ασθε+
νών+μαρτύρων και σάρωσης γονιδιώματος (Genome+
wide association studies), όλοι οι ασθενείς με το πρό+
βλημα του προγναθισμού να είναι υγιείς χωρίς κάποιο
άλλο πρόβλημα, που ίσως επηρεάζει τα αποτελέσματα,
η αναφερόμενη έκθεση να είναι γονίδια και πολυμορ+
φισμοί αυτών και η αναλυόμενη έκβαση να είναι η
ανάπτυξη φαινοτύπου προγναθισμού είτε προκαλού+
μενη από το οστό της κάτω γνάθου είτε από το οστό
της άνω γνάθου είτε από συνδυασμό αυτών.
Η αναζήτηση της βιβλιογραφίας και η εξαγωγή
των στοιχείων από τις μελέτες έγινε από δύο ερευνη+
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΝΑΘΙΣΜΟΣ
τές (Α και Β) ανεξάρτητα. Στην περίπτωση μη συμφω+
νίας, η απόφαση ελήφθη έπειτα από συζήτηση και
συμφωνία με τον τρίτο ερευνητή (Γ). Για κάθε μελέτη
συμπληρώθηκε από κάθε ερευνητή ένα έντυπο, το
οποίο περιελάμβανε πληροφορίες με το όνομα του
πρώτου συγγραφέα, χώρα και φυλή προέλευσης, μέ+
γεθος του υπό μελέτη δείγματος και αποτελέσματα.
Στις μελέτες ασθενών+μαρτύρων είχε προστεθεί κα+
ταγραφή των ενδεχόμενων συγχυτικών παραγόντων
για τους οποίους είχε γίνει διόρθωση των αποτελε+
σμάτων. Τέλος, η μεθοδολογική ποιότητα των μελε+
τών ασθενών+μαρτύρων που ανασκοπήθηκαν αξιο+
λογήθηκε με τη χρήση της κλίμακας Newcastle+
Ottawa.28 Σύμφωνα με αυτή την κλίμακα, οι μελέτες
αξιολογούνται σε τρεις τομείς: την επιλογή της ομά+
δας ασθενών και μαρτύρων, τη συγκρισιμότητα και το
ταίριασμα των ομάδων με βάση συγχυτικούς παράγο+
ντες και τη διαπίστωση της έκθεσης. Οι μελέτες βαθ+
μολογούνται με αστεράκια: τέσσερα για την επιλογή
των ομάδων, δύο για τη συγκρισιμότητα των ομάδων
και τρία για τη διαπίστωση της έκθεσης. Μια πλήρως
άρτια μεθοδολογικά μελέτη βαθμολογείται με εννέα
αστεράκια.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Από τη συστηματική αναζήτηση στις βάσεις δεδομένων
με τις λέξεις+κλειδιά, προέκυψαν 1013 άρθρα (367 από
την PubMed και 646 από την EBSCO). Το σύνολο των
άρθρων που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα ανα+
σκόπηση ήταν 21. Η διαδικασία επιλογής και τα κριτήρια
αποκλεισμού παρουσιάζονται στην εικόνα 1.
Εικόνα 1: Απεικόνιση της στρατηγικής αναζήτησης για την τελική επιλογή των μελετών της παρούσας συστηματικής ανασκό
πησης.
109
Από τα 21 άρθρα της ανασκόπησης, τα 14 ήταν
μελέτες ασθενών+ μαρτύρων5,7,12,13,20,21,23,24,26,27,2932
και οι 7 μελέτες σάρωσης γονιδιώματος.1417,25,33,34 Σε
όλες τις μελέτες, οι ασθενείς είχαν προσέλθει σε κλι+
νικές για ορθοδοντική θεραπεία και η διάγνωση του
προβλήματος γινόταν με βάση τα τυποποιημένα πρω+
τόκολλα. Τα κριτήρια με τα οποία επιλέγονταν οι α+
σθενείς ήταν κλινική παρατήρηση του προσώπου και
της στοματικής κοιλότητας για τον έλεγχο του ύψους
του κάτω τριτημορίου του προσώπου και την ύπαρξη
πρόσθιων ή οπίσθιων σταυροειδών συγκλείσεων και
ακτινογραφική εξέταση με πλάγια κεφαλομετρική,
στην οποία, για τον καθορισμό του προγναθισμού,
μετριόνταν η ΑΝΒ γωνία να είναι μικρότερη από 0
μοίρες, με την εκτίμηση του Wits να είναι αρνητική και
μικρότερη των +2,0mm.
Από τις 14 μελέτες ασθενών+μαρτύρων οι 9 α+
φορούσαν τη γενετική συσχέτιση της ανάπτυξης
προγναθισμού στην Ασιατική φυλή και τα αποτελέ+
σματά τους συνοψίζονται στον πίνακα 1.
Οι υπόλοιπες 5 μελέτες ασθενών+μαρτύρων α+
φορούσαν την ύπαρξη γενετικής συσχέτισης με την
ανάπτυξη προγναθισμού σε άλλες φυλές, με τον με+
λετώμενο πληθυσμό να είναι στην πλειοψηφία Καυ+
κάσιοι, ωστόσο υπήρχαν και δείγματα Αφρικανικής,
Ισπανικής και Τουρκικής φυλής. Τα αποτελέσματα αυ+
τών των ερευνών συνοψίζονται στον πίνακα 2.
Υπήρξαν και 7 μελέτες που ερεύνησαν τη συσχέ+
τιση γενετικών παραγόντων με την ανάπτυξη προ+
γναθισμού χρησιμοποιώντας τεχνικές σάρωσης γονι+
διώματος. Σε αυτές εξεταζόταν μια ομάδα ασθενών
110 Β. ΕΥΑΓΓΕΛΙ∆ΗΣ, Κ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ, ∆. ΛΑΜΝΙΣΟΣ ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75

Πίνακας 1 Χαρακτηριστικά και αποτελέσματα των υπό ανασκόπηση επιδημιολογικών μελετών ασθενώνμαρτύρων σχετικά με
τη συσχέτιση γενετικών παραγόντων με τον κίνδυνο ανάπτυξης προγναθισμού στην Ασιατική φυλή.
Μελέτη Χώρα Ασθενείς/μάρτυρες Έκβαση ∆ιόρθωση Αποτελέσματα/γονίδια
Συγχυτών

Xue F. et Κίνα 158 ασθενείς/147 φαινότυπος 4 SNPs στο γονίδιο EPB41 συσχέτιση με
al23 μάρτυρες προγναθισμού Ηλικία προγναθισμό (P = 0,045, 0,038, 0,025, 0,033
53 ασθενείς/77 και OR = 1,43, 1,45, 1,49, 1,47).
μάρτυρες

Li Q. et Κίνα 11 ασθενείς/10 αύξηση κάτω Καμία Τα γονίδια TGFB3 και LTBP2 συσχέτιση με
al29 μάρτυρες γνάθου/ανάπτυξη προγναθισμό, με παραμετρική και μη
προγναθισμού παραμετρική ανάλυση (p = 0,008, p = 0,02).

Xue F. et Κίνα 211 ασθενείς/224 ανάπτυξη SNP στο γονίδιο COL2A1 σημαντική
al24 μάρτυρες προγναθισμού Ηλικία και συσχέτιση με προγναθισμό (p = 0,014).
φύλο Αυτοσωμικό επικρατές του COL2A1
εμφανίζεται περισσότερο στους ασθενείς. Το
υπολειπόμενο εμφανίζεται στους μάρτυρες
και μειώνει την εμφάνιση προγναθισμού (OR:
0,74; 95% CI: 0,58–0,97).

Guan Χ. Κίνα 9 ασθενείς/12 μάρτυρες ανάπτυξη Καμία 2 SNPs στο γονίδιο ADAMTS1 συνδέονται με
et al21 230 ασθενείς/196 προγναθισμού προγναθισμό (p = 0,001 και p = 0,019).
μάρτυρες

Xiong Χ. Κίνα 176 ασθενείς/155 ανάπτυξη Ηλικία και SNP στο FGF7 (p = 4,22x10 4) και μία πιο
et al32 μάρτυρες προγναθισμού φύλο σπάνια στο FGF12 (P = 0,001) άμεση
συσχέτιση με προγναθισμό.

Sasaki Ιαπωνία 33 ασθενείς/27 αύξηση κάτω Καμία Μετάλλαξη Ρ561Τ του γονιδίου GHR για τη
Y.et al20 μάρτυρες γνάθου/ σχέση της με προγναθισμό δεν έδειξε
ανάπτυξη στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα.
προγναθισμού

Ikuno K. Ιαπωνία 240 ασθενείς/360 ανάπτυξη Καμία Τα γονίδια PLXNA2 και SSX2IP συσχέτιση με
et al26 μάρτυρες προγναθισμού προγναθισμό (p = 4,22x10 4, p=6,66x10 4
OR = 0,65, 0,6 αντίστοιχα).

Saito F. Ιαπωνία 240 ασθενείς/360 ανάπτυξη Καμία Τα γονίδια: SSX2IP, PLXNA2, RASA2, TCF21,
et al31 μάρτυρες προγναθισμού CALN1 και RORA συσχέτιση με ανάπτυξη
προγναθισμού (p<0,001, ΟR = 0,6, 0,65, 1,53,
0,47, 1,76, 0,58 αντίστοιχα), αλλά όχι
στατιστικά σημαντικά έπειτα από διόρθωση
Bonferroni.

Jang J.Y. Κορέα 164 ασθενείς/132 ανάπτυξη Ηλικία 3 πολυμορφισμοί στο γονίδιο Matrilin 1
et al27 μάρτυρες προγναθισμού έδειξαν σχέση με προγναθισμό. Οι γενότυποι
7987 G>A, 8752 C>T και 8572 ΤΤ (P = 0,0001,
0,01, 0,01 αντίστοιχα), ενώ ο γενότυπος
7987 ΑΑ εμφανίζεται ως προστατευτικός
παράγοντας (p=0,0001).

με προγναθισμό και πραγματοποιούνταν γενετική
ανάλυση στο γονιδίωμά τους για τον εντοπισμό με+
ταλλάξεων και πολυμορφισμών που θα δικαιολογού+
σαν αυτό τον φαινότυπο. Τα αποτελέσματά τους πα+
ρουσιάζονται στον πίνακα 3.
Στην παρούσα ανασκόπηση, από τις 14 μελέτες
ασθενών+μαρτύρων καμία δεν ήταν πλήρως άρτια
για να βαθμολογηθεί με 9 αστεράκια. Η ομάδα των
ασθενών σε όλες τις μελέτες, εκτός από μία,31 προ+
έρχεται από αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυ+
σμού με επικύρωση των περιστατικών από ιατρικά
αρχεία νοσοκομείων και κλινικών, μειώνοντας έτσι
το σφάλμα πληροφορίας. Ωστόσο οι ομάδες των
μαρτύρων στις 7 από τις 14,5,7,20,23,24,30,32 δεν προέρ+
χονται από δείγμα αντιπροσωπευτικό του πληθυ+
σμού, αλλά από νοσοκομειακό περιβάλλον, αυξάνο+
ντας το σφάλμα επιλογής. Επίσης, η ανταπόκριση
από τους ασθενείς και τους μάρτυρες ήταν η ίδια σε
όλες τις μελέτες μειώνοντας το συστηματικό σφάλ+
μα επιλογής. Σε όλες, εκτός από δύο μελέτες,5,20
χρησιμοποιήθηκε η ίδια μέθοδος αξιολόγησης ασθε+
νών και μαρτύρων και επιβεβαίωσης της έκθεσης,
μειώνοντας το συστηματικό σφάλμα πληροφορίας.
Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει πιθανότητα επηρεασμού των
αποτελεσμάτων από συγχυτικούς παράγοντες, α+
φού μόνο στις μισές μελέτες7,13,23,24,27,30,32 των α+
σθενών και των μαρτύρων έγινε ταίριασμα ως προς
την ηλικία και μόνο σε τέσσερις7,24,30,32 και για άλ+
λους συγχυτικούς παράγοντες, όπως είναι το φύλο
και η φυλή.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΝΑΘΙΣΜΟΣ 111

Πίνακας 2 Χαρακτηριστικά και αποτελέσματα των υπό ανασκόπηση επιδημιολογικών μελετών ασθενώνμαρτύρων σχετικά με
τη συσχέτιση γενετικών παραγόντων με τον κίνδυνο ανάπτυξης προγναθισμού στις υπόλοιπες φυλές.
Μελέτη Χώρα/ Φυλή Ασθενείς/μάρτυρες Έκβαση ∆ιόρθωση Αποτελέσματα/γονίδια
Συγχυτών

Nikopensius T. Εσθονία/ 4 ασθενείς/1 μάρτυρας ανάπτυξη Καμία Σημειακή μετάλλαξη στο εξώνιο
et al12 Καυκάσια φυλή προγναθισμού 2 του γονιδίου DUSP6, σπάνιο
εύρημα υπεύθυνο για την
ανάπτυξη προγναθισμού.

Perillo et al13 Ιταλία/ 16 ασθενείς/11 μάρτυρες ανάπτυξη Ηλικία Μετάλλαξη στο γονίδιο
Καυκάσια φυλή προγναθισμού ARHGAP21 υπεύθυνη για την
ανάπτυξη φαινοτύπου
προγναθισμού.

Cruz C.V. et al7 Βραζιλία/ 54 ασθενείς/120 ανάπτυξη Ηλικία, φύλο Καμία διαφορά μεταξύ των δύο
Καυκάσια και μάρτυρες προγναθισμού και φυλή διαφορετικών φυλών.
Αφρικανική Πολυμορφισμός του MYO1H
φυλή αυξάνει το ρίσκο για
προγναθισμό (p <0,001).
Πολυμορφισμοί στα GHR, FGF10
και ΜΥΟ1Η (p = 0,001, p = 0,001
και p<0,001) ύποπτοι για
ανάπτυξη προγναθισμού

Tassopoulou; ΗΠΑ/ Καυκάσια, 44 ασθενείς/36 μάρτυρες ανάπτυξη Ηλικία, φύλο Καμία διαφορά μεταξύ των
Fishell Μ. et al30 Αφρικανική, προγναθισμού και φυλή διαφορετικών φυλών.
Ισπανική και Μετάλλαξη στο γονίδιο MYO1H
Ασιατική φυλή (p = 0,03) συσχέτιση με την
ανάπτυξη του προγναθισμού.

Bayram S. et al5 Τουρκία/ 99 ασθενείς/99 μάρτυρες ανάπτυξη Καμία Πολυμορφισμοί C422F και
Τουρκική φυλή προγναθισμού P561T του γονιδίου GHR,
αποτελέσματα μη στατιστικά
σημαντικά (p>0,05).

ΣΥΖΗΤΗΣΗ LTBP2), ενώ κάποια εμφανίζονται για πρώτη φορά

Σε όλες τις μελέτες σάρωσης γονιδιώματος όπου έγι
νε ανασκόπηση των αποτελεσμάτων έδειχναν την
ύπαρξη συγκεκριμένων γονιδίων, οι μεταλλάξεις και οι
πολυμορφισμοί αυτών σχετίζονταν με την ανάπτυξη
προγναθισμού της κάτω γνάθου. Στις μελέτες ασθε
νώνμαρτύρων, όλες έδειξαν ίδια αποτελέσματα, ότι
υπάρχουν συγκεκριμένα γονίδια, οι μεταλλάξεις και οι
πολυμορφισμοί τους ανευρίσκονται σε μεγαλύτερο
ποσοστό στο γονιδίωμα ατόμων που εμφανίζουν το
φαινότυπο του προγναθισμού σε σχέση με άτομα με
φυσιολογική σύγκλειση, εκτός από δύο μελέτες, των
οποίων τα αποτελέσματα δεν ήταν στατιστικά σημα
ντικά.
Τα γονίδια των οποίων οι μεταλλάξεις και οι πο
λυμορφισμοί σχετίζονται με την ανάπτυξη του προ
γναθισμού, όπως προέκυψε από τα αποτελέσματα
των ανασκοπούμενων μελετών είναι τα: EPB41,
TGFB3, LTBP2, COL2A1, COL1A1, ADAMTS1, GHR, FGF7,
FGF10, FGF12, FGF23, FGFR2, PLXNA2, SSX2IP, RASA2,
TCF21, CALN1, RORA, Matrilin1, DUSP6, ARHGAP21,
MYO1H, ALP, ΗSP2, HOX3, IGF1, EVC, EVC2, HDAC4,
KAT6B, PITX2, SNAI3 και SATB2. Κάποια από τα γονίδια
αυτά σχετίζονται με την ανάπτυξη του κρανιοπροσω
πικού συμπλέγματος και θεωρούνται ύποπτα για την
ανάπτυξη προγναθισμού της κάτω γνάθου (EVC, EVC2,
HDAC4, PITX2, SNAI3, MYO1H, FGF7, FGF10, GHR, TGFB3,
(ARHGAP21, HOX3, IGF1, COL2A1).
Στις περισσότερες εργασίες, προτείνονται ως υ
πεύθυνα και ύποπτα διαφορετικά γονίδια είτε επειδή
μελετήθηκαν μόνο συγκεκριμένα γονίδια είτε επειδή
αυτό έδειξε η μελέτη των γονιδιωμάτων. Ωστόσο,
υπάρχουν και μελέτες των οποίων τα αποτελέσματα
συμφωνούν και εκφράζουν τα ίδια γονίδια ως ύποπτα
και υπεύθυνα με την ανάπτυξη φαινοτύπου προγνα
θισμού της κάτω γνάθου.
Στις εργασίες των οποίων τα αποτελέσματα συμ
φωνούσαν και έδειχναν τα ίδια γονίδια ως ύποπτα ή
ταν είτε μελέτες ασθενώνμαρτύρων είτε σάρωσης
γονιδιώματος και ασθενώνμαρτύρων. Στις μελέτες
ασθενώνμαρτύρων, των Ikuno et al και Saito et al, οι
οποίες έγιναν στον ιαπωνικό πληθυσμό, υποδεικνύο
νται ως ύποπτες οι μεταλλάξεις και οι πολυμορφισμοί
των γονιδίων PLXNA2 και SSX2IP. Βέβαια, η μελέτη των
Saito et al πρότεινε και άλλα τέσσερα γονίδια ως υπεύ
θυνα, τα RASA2, TCF21, CALN1 και RORA.26,31 Επίσης, οι
μελέτες των TassopoulouFishell et al και Cruz et al, εκ
των οποίων η πρώτη είχε ως μελετώμενο πληθυσμό σε
πλειοψηφία τον Καυκάσιο και τον Αφρικανικό και σε
μικρότερο ποσοστό Ισπανικό και Ασιατικό, ενώ στη
δεύτερη τον Καυκάσιο και Αφρικανικό, υπέδειξαν ως
ύποπτες τις μεταλλάξεις και τους πολυμορφισμούς του
γονιδίου ΜΥΟ1Η. Επιπλέον, η μελέτη των Cruz et al υ
πέδειξε και τα γονίδια GHR και FGF10 ως ύποπτα.7,30
112 Β. ΕΥΑΓΓΕΛΙ∆ΗΣ, Κ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ, ∆. ΛΑΜΝΙΣΟΣ ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75

Πίνακας 3 Χαρακτηριστικά και αποτελέσματα των υπό ανασκόπηση επιδημιολογικών μελετών σάρωσης γονιδιώματος σχετι
κά με τη συσχέτιση γενετικών παραγόντων με τον κίνδυνο ανάπτυξης προγναθισμού.
Μελέτη Χώρα/ Φυλή Υπό' μελέτη άτομα Έκβαση Αποτελέσματα/ γονίδια

Yamaguchi Ιαπωνία 90 αδέρφια με ανάπτυξη 3 περιοχές του γονιδιώματος (1p36, 6q25 και
Τ. et al33 Κορέα/ προγναθισμό (50 προγναθισμού 19p13.2) εμφανίζουν συσχέτιση με προγναθισμό (p =
Ασιατική φυλή Ιαπωνία 40 Κορέα) 0,0012, p = 0,025, p = 0,0089 αντίστοιχα). Από την
περιοχή 1p36 εκφράζονται 3 γονίδια Αλκαλική
φωσφατάση, ΗSP2 και Matrilin 1.

Frazier ΗΠΑ/Ισπανική 57 άτομα 4 ανάπτυξη 5 τμήματα του γονιδιώματος (1p22, 3q26.2, 11q22,
Bowers S. et φυλή οικογενειών της προγναθισμού 12q13.13, και 12q23) σχετίζονται με προγναθισμό. Τα
al17 Κολομβίας τμήματα 12q13.13, και 12q23 είναι νέα ευρήματα και
τα γονίδια που εκφράζονται από αυτές είναι τα HOX3,
IGF1 και COL2A1.

Li Q. et al25 Κίνα/Ασιατική 18 άτομα 2 ανάπτυξη Ένα τμήμα του γονιδιώματος (4p16.1) σχετίζεται με
φυλή οικογενειών με προγναθισμού την ανάπτυξη προγναθισμού. Τα γονίδια που
κληρονομικό εκφράζονται από αυτό το τμήμα είναι τα EVC και
προγναθισμό EVC2.

Ηuh A. et Γαλλία/ 38 δείγματα ανάπτυξη Οι εκφράσεις των γονιδίων HDAC4 και KAT6B ήταν
al16 Καυκάσια φυλή μασητήρων μυών προγναθισμού πολύ μεγάλες στα προβλήματα τάξης ΙΙΙ (p<0,05 ,
από ασθενείς p<0,005 αντίστοιχα), άρα συσχετίζονται με ανάπτυξη
ορθογναθικής προγναθισμού.
επέμβασης

Da Fontoura ΗΠΑ/ Καυκάσια
C.S.G et al15 φυλή
269 άτομα με ανάπτυξη SNP του COL1A1 αυξάνει το ρίσκο εμφάνισης
προβλήματα προγναθισμού προγναθισμού (OR = 2.1, p = 0,008).
σύγκλεισης Το υπολειπόμενο αλληλόμορφο TBX5 μειώνεται το
ρίσκο ανάπτυξης του φαινοτύπου (OR = 0.5, p =
0,014). 2 SNPs FGFR2 αυξάνουν το ρίσκο ανάπτυξης
της τάξης ΙΙΙ σε σχέση με την τάξη Ι (φυσιολογική
σύγκλειση).

Chen F. et Κίνα/Ασιατική 23 μέλη μιας ανάπτυξη Το τμήμα του χρωμοσώματος 12pter p12.3 εμφανίζει
al14 φυλή οικογένειας. προγναθισμού συσχέτιση με προγναθισμό, το FGF23 βρίσκεται στο
Επιβεβαίωση: 65 τμήμα του χρωμοσώματος αυτού.
άτομα με
προγναθισμό και
342 χωρίς

Weaver C.A. ΗΠΑ/κανένας 300 άτομα με ανάπτυξη 2 περιοχές του γονιδιώματος (11q22.2 q22.3 και
et al34 διαχωρισμός ορθοδοντικά προγναθισμού/ 4p16.1) σχετίζονται με την οικογενειακή
φυλής προβλήματα (83 με υποπλασία άνω κληρονομικότητα υποπλασίας της άνω γνάθου και
πρόβλημα τάξης ΙΙΙ) γνάθου προγναθισμού της κάτω αντίστοιχα.
Μετάλλαξη του γονιδίου PITX2 συνδέεται με
υποπλασία της άνω γνάθου. Το γονίδιο SNAI3
συνδέεται με διαφορές στην οριζόντια ανάπτυξη
τόσο της άνω όσο και της κάτω γνάθου και πρόσθια
σταυροειδή σύγκλειση. Σπάνια αλληλόμορφα του
SATB2 και της περιοχής 12q13.13 συνδέονται με
οπίσθια σταυροειδή σύγκλειση.

Από τις μελέτες ασθενών+μαρτύρων22,27 σε Ασια+
τικό πληθυσμό και τις μελέτες σάρωσης γονιδιώματος
σε Ασιατικό19 και Ισπανικό,17 προτείνονται ως υπεύθυ+
νες μεταλλάξεις και πολυμορφισμοί στα γονίδια
Matrilin+1, ALP, ΗSP2, COL2A1, HOX3 και IGF1.
Στα αποτελέσματα υπήρχαν δεδομένα που υπο+
δείκνυαν όχι ίδια γονίδια, αλλά ίδιες οικογένειες γο+
νιδίων, των οποίων οι μεταλλάξεις και οι πολυμορφι+
σμοί σχετίζονται με την ανάπτυξη προγναθισμού της
κάτω γνάθου. Για την οικογένεια των γονιδίων FGF, η
μελέτη των Xiong et al (ασθενών+μαρτύρων) υποδεί+
κνυε ως υπεύθυνες μεταλλάξεις και πολυμορφισμούς
των γονιδίων FGF7 και FGF12, η μελέτη των Chen et al
(σάρωσης γονιδιώματος) για το γονίδιο FGF23 στην
Ασιατική φυλή, ενώ η μελέτη των Cruz et al (ασθε+
νών+μαρτύρων) για το γονίδιο FGF10 στην Καυκάσια
και την Αφρικανική.7,14,32 Για την οικογένεια των COL
γονιδίων, οι μελέτες των Frazier+Bowers et al (σάρω+
σης γονιδιώματος) σε Ισπανικό πληθυσμό και των Xue
et al (ασθενών+μαρτύρων) σε Ασιατικό υπέδειξαν τις
μεταλλάξεις και τους πολυμορφισμούς του γονιδίου
COL2A1 σε Καυκάσια,15,17,24 ενώ η μελέτη των Da
Fontoura et al (σάρωσης γονιδιώματος) τις μεταλλά+
ξεις και τους πολυμορφισμούς του γονιδίου COL1A1
σε Καυκάσια.
Τα αποτελέσματα της παρούσας ανασκόπησης
συμφωνούν και επιβεβαιώνουν τα αποτελέσματα προ+
γενέστερων ανασκοπήσεων, οι οποίες υποδείκνυαν
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΝΑΘΙΣΜΟΣ
κάποια από τα γονίδια που ανευρέθηκαν ως ύποπτα και
για κάποια άλλα εξέφραζαν τις αμφιβολίες τους και την
ανάγκη περαιτέρω διερεύνησης, καθώς είχε επιβεβαιω+
θεί σε μελέτες σε ζώα η σχέση τους με την ανάπτυξη
του φαινοτύπου του προγναθισμού της κάτω γνάθου.
Στην ανασκόπηση των Liu et al, που πραγματοποιήθηκε
σε 4 βάσεις δεδομένων, εκ των οποίων οι 2 μόνο σε
κινέζικη βιβλιογραφία, υπέδειξε ως υπεύθυνα τα γονίδια
Matrilin+1, ADAMTS1, COL2A1 και EPB41 και ως ύποπτα
με ανάγκη περαιτέρω μελέτης και έρευνας της συσχέ+
τισής τους τα γονίδια ARHGAP21, BMP3, ANXA2, FLNB,
HOXA2 και MYO1Η.8 Επίσης, οι Doraczynska+Kowalik et
al, οι οποίοι χρησιμοποίησαν μελέτες διδύμων και μελέ+
τες κληρονομικότητας σε μια οικογένεια και σύνδεσης
των γονιδίων με τον φαινότυπο του προγναθισμού,
υπέδειξαν ως υπεύθυνα τα γονίδια COL1A1, ADAMTS1,
DUSP6, GHR, ARHGAP21, FGF23, FGFR2, TBX5, IGF1, HOXC,
KAT6B, HDAC4, EPB41.2 Τα αποτελέσματα αυτών των
ανασκοπήσεων επιβεβαιώνονται πλήρως από τα απο+
τελέσματα της παρούσας ανασκόπησης και στο σύνο+
λο αυτών προστίθενται και άλλα ύποπτα γονίδια, των
οποίων οι μεταλλάξεις και πολυμορφισμοί σχετίζονται
με την ανάπτυξη φαινοτύπου προγναθισμού της κάτω
γνάθου.
Σε σύγκριση με τις προηγούμενες συστηματικές
ανασκοπήσεις, η παρούσα συμπεριέλαβε και τις πιο
πρόσφατες μελέτες, οι οποίες δημοσιεύθηκαν μετά το
2015. Επίσης, ανασκοπήθηκαν και μελέτες σάρωσης
γονιδιώματος, οι οποίες δίνουν τη δυνατότητα να
αναλυθούν πολλαπλά γονίδια, που σχετίζονται με την
έκβαση η οποία μελετάται και δίνουν άμεσα αποτελέ+
σματα πολλαπλών επιδημιολογικών σχέσεων. Επιπλέ+
ον, δίνεται η δυνατότητα να συνεχιστούν οι έρευνες
και να γίνει περαιτέρω ανάλυση των δεδομένων της,
έτσι ώστε να εξακριβωθούν πλήρως οι γενετικοί πα+
ράγοντες που έχουν εντοπιστεί ή και να εντοπιστούν
νέοι, οι οποίοι σχετίζονται με την ανάπτυξη του συ+
γκεκριμένου φαινοτύπου.
Οι περιορισμοί της παρούσας συστηματικής ανα+
σκόπησης αφορούν τη γλώσσα δημοσίευσης. Επιλέ+
χθηκε μόνο η αγγλική, με συνέπεια να αποκλειστούν
μελέτες δημοσιευμένες σε ασιατικές γλώσσες, καθώς
η Ασιατική φυλή είναι αυτή που εμφανίζει τον μεγαλύ+
τερο επιπολασμό του προβλήματος. Επίσης, δεν συ+
μπεριλήφθηκαν μελέτες που είχαν παρουσιαστεί σε
συνέδρια και περιλήψεις συνεδρίων, ενώ η αναζήτηση
της βιβλιογραφίας περιορίστηκε σε δύο βάσεις δεδο+
μένων, με συνέπεια τη μη ανεύρεση μελετών που δεν
περιλαμβάνονται σε αυτές. Επιπλέον, δεν εξήχθησαν
επαρκή συμπεράσματα και για άλλες φυλές εκτός της
Ασιατικής και της Καυκάσιας, αφού οι μελέτες που α+
ναφέρονταν στην Αφρικανική, την Ισπανική και την
Τουρκική ήταν περιορισμένες και χωρίς σαφή διαχω+
ρισμό των φυλών. Τέλος, ανασκοπήθηκαν μελέτες
που αναφέρονταν μόνο σε ανθρώπους και απορρί+
φθηκαν όσες βασίζονταν σε ζώα.
113
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Τα αποτελέσματα της ανασκόπησης επιβεβαιώνουν
τη θεωρία περί γενετικής συσχέτισης με την ανά+
πτυξη προγναθισμού της κάτω γνάθου, αφού πολλά
γονίδια, των οποίων οι μεταλλάξεις και οι πολυμορ+
φισμοί φαίνεται να σχετίζονται άμεσα ή να αυξά+
νουν τον κίνδυνο εμφάνισης του φαινοτύπου του
προγναθισμού. Όμως δεν μπορούν να εξαχθούν
επαρκή συμπεράσματα για τους λόγους που ανα+
φέρθηκαν παραπάνω. Επομένως, είναι αναγκαία η
διεξαγωγή περισσότερων μελετών στο μέλλον σε
όλες τις φυλές και με μεγαλύτερο δείγμα για τον
καθορισμό και νέων γονιδίων, που ίσως να συμμε+
τέχουν στην ανάπτυξη αυτού του φαινοτύπου και
για την πλήρη εξακρίβωση του ρόλου των ήδη κα+
θορισμένων ως ύποπτων γονιδίων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. MITCHELL L. Συγκλεισιακά προβλήματα τάξης ΙΙΙ. In:
L. MITCHELL ed. Εισαγωγή στην Ορθοδοντική, 3η
έκδοση. New York: Oxford University Press, 2007:
135+143, μετάφραση: μέλη ∆ΕΠ εργαστηρίου
Ορθοδοντικής ΑΠΘ.
2. DORACZYNSKA+KOWALIK A, NELKE KH, PAWLAK W,
SASIADEK MM, GERBER H. Genetic Factors Involved
in Mandibular Prognathism. J Craniofac Surg 2017,
28: e422e431.
3. HARDY DK, CUBAS YP, ORELLANA MF. Prevalence
of angle class III malocclusion: A systematic
review and meta+analysis. Open Journal of
Epidemiology 2012, 2: 7582.
4. CHATURVEDI S, KAMATH P, PRASAD R. Class III
malocclusion. Role of nature and nurture. Virtual
Journal of Orthodontics 2011, 9: 110.
5. BAYRAM S, BASCIFTCI FA, KURAR E. Relationship
between P561T and C422F polymorphisms in
growth hormone receptor gene and mandibular
prognathism. Angle Orthod 2014, 84:8039.
6. LI C, CAI Y, CHEN S, CHEN F. Classification and
characterization of class III malocclusion in
Chinese individuals. Head Face Med 2016, 12: 31.
7. CRUZ CV, MATTOS CT, MAIA JC, GRANJEIRO JM, REIS
MF, MUCHA JN et al. Genetic polymorphisms
underlying the skeletal Class III phenotype. Am J
Orthod Dentofacial Orthop 2017, 151: 7007.
8. LIU H, WU C, LIN J, SHAO J, CHEN Q, LUO E. Genetic
Etiology in Nonsyndromic Mandibular Prognathism.
J Craniofac Surg 2017, 28: 1619.
9. JENA AK, DUGGAL R, MATHUR VP, PARKASH H. Class
III – malocclusion: genetics or environment? A
twins study. J Indian Soc Pedod Prev Dent 2005,
23:2730.
114 Β. ΕΥΑΓΓΕΛΙ∆ΗΣ, Κ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ, ∆. ΛΑΜΝΙΣΟΣ
10. CRUZ RM, KRIEGER H, FERREIRA R, MAH J,
HARTSFIELD J Jr, OLIVEIRA S. Major gene and
multifactorial inheritance of mandibular
prognathism. Am J Med Genet A 2008, 146A:717.
11. KO JM, SUH YJ, HONG J, PAENG JY, BAEK SH, KIM YH.
Segregation analysis of mandibular prognathism
in Korean orthognathic surgery patients and their
families. Angle Orthod 2013, 83: 102735.
12. NIKOPENSIUS T, SAAG M, JAGOMÄGI T, ANNILO T,
KALS M, KIVISTIK PA et al. A missense mutation in
DUSP6 is associated with class III malocclusion. J
Dent Res 2013, 92: 8938.
13. PERILLO L, MONSURRO A, BONCI E, TORELLA A,
MUTARELLI M, NIGRO V. Genetic association of
ARHGAP21 gene variant with mandibular
prognathism. J Dent Res 2015, 94: 56976.
14. CHEN F, LI Q, GU M, LI X, YU J, ZHANG YB.
Identification of a Mutation in FGF23 Involved in
Mandibular Prognathism. Sci Rep 2015, 5:11250.
15. DA FONTOURA CS, MILLER SF, WEHBY GL, AMENDT
BA, HOLTON NE, SOUTHARD TE et al. Candidate
Gene Analyses of Skeletal Variation in
Malocclusion. J Dent Res 2015, 94: 91320.
16. HUH A, HORTON MJ, CUENCO KT, RAOUL G,
ROWLERSON AM, FERRI J et al. Epigenetic influence
of KAT6B and HDAC4 in the development of
skeletal malocclusion. Am J Orthod Dentofacial
Orthop 2013, 144:56876.
17. FRAZIER+BOWERS S, RINCON+RODRIGUEZ R, ZHOU J,
ALEXANDER K, LANGE E. Evidence of linkage in a
Hispanic cohort with a Class III dentofacial
phenotype. J Dent Res 2009, 88:5660.
18. MORENO URIBE LM, MILLER SF. Genetics of the
dentofacial variation in human malocclusion.
Orthod Craniofacial Res 2015, 18: 919.
19. YAMAGUCHI T. Genome Analysis for Elucidation of
Genetic Factors in Orofacial Traits and Diseases.
Dental Medicine Research 2012, 32: 16873.
20. SASAKI Y, SATOH K, HAYASAKI H, FUKUMOTO S,
FUJIWARA T, NONAKA K. The P561T polymorphism
of the growth hormone receptor gene has an
inhibitory effect on mandibular growth in young
children. Eur J Orthod 2009, 31: 53641.
21. GUAN X, SONG Y, OTT J, ZHANG Y, LI C, XIN T et al.
The ADAMTS1 Gene Is Associated with Familial
Mandibular Prognathism. J Dent Res 2015, 94:
1196201.
22. XUE F, WONG RW, RABIE AB. Genes, genetics, and
Class III malocclusion. Orthod Craniofacial Res
2010, 13: 6974.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
23. XUE F, WONG R, RABIE AB. Identification of SNP
markers on 1p36 and association analysis of
EPB41 with mandibular prognathism in a Chinese
population. Arch Oral Biol 2010, 55:86772.
24. XUE F, RABIE AB, LUO G. Analysis of the association
of COL2A1 and IGF+1 with mandibular
prognathism in a Chinese population. Orthod
Craniofacial Res 2014, 17: 1449.
25. LI Q, ZHANG F, LI X, CHEN F. Genome scan for locus
involved in mandibular prognathism in pedigrees
from China. PLoS One 2010, 5: e12678.
26. IKUNO K, KAJII TS, OKA A, INOKO H, ISHIKAWA H, IIDA
J. Microsatellite genome+wide association study
for mandibular prognathism. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2014, 145: 75762.
27. JANG JY, PARK EK, RYOO HM, SHIN HI, KIM TH, JANG
JS et al. Polymorphisms in the Matrilin+1 gene and
risk of mandibular prognathism in Koreans. J Dent
Res 2010, 89:12037.
28. WELLS GA, SHEA B, O’CONNEL D, PETERSON J,
WELCH V, LOSOS M, TUGWELL P. The Newcastle+
Ottawa Scale (NOS) for assessing the quality of
nonrandomized studies in meta+analyses
[webpage on the Internet]. 2000 Available from:
http://www.ohri.ca/programs/clinical_epidemi
ology/oxford.asp. Accessed August 28, 2017.
29. LI Q, LI X, ZHANG F, CHEN F. The identification of a
novel locus for mandibular prognathism in the Han
Chinese population. J Dent Res 2011, 90: 537.
30. TASSOPOULOU+FISHELL M, DEELEY K, HARVEY EM,
SCIOTE J, VIEIRA AR. Genetic variation in myosin
1H contributes to mandibular prognathism. Am J
Orthodontic Dentofacial Orthop 2012, 141: 519.
31. SAITO F, KAJII TS, OKA A, IKUNO K, IIDA J. Genome+
wide association study for mandibular
prognathism using microsatellite and pooled DNA
method. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2017,
152:3828.
32. XIONG X, LI S, CAI Y, CHEN F. Targeted sequencing
in FGF/FGFR genes and association analysis of
variants for mandibular prognathism. Medicine
2017, 96: e7240.
33. YAMAGUCHI T, PARK SB, NARITA A, MAKI K, INOUE I.
Genome+wide linkage analysis of mandibular
prognathism in Korean and Japanese patients. J
Dent Res 2005, 84: 2559.
34. WEAVER CA, MILLER SF, DA FONTOURA CS, WEHBY
GL, AMENDT BA, HOLTON NE et al. Candidate gene
analyses of 3+dimensional dentoalveolar
phenotypes in subjects with malocclusion. Am J
Orthod Dentofacial Orthop 2017, 151:53958.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75(3): 115 128
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΜΟΓΕΛΟΥ
ΑΝΑ∆ΥΟΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗ
ΑΝΤΙΛΗΨΗ
Π. ΝΤΟΒΑΣ1, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ2
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αισθητική του προσώπου είναι συνδεδε!
μένη με αυτή του χαμόγελου, το δεύτερο οπτικά επι!
σκέψιμο σημείο μετά τα μάτια. Σκοπός της εργασίας
είναι η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για την επί!
δραση των δομών του στόματος στην αντίληψη της
αισθητικής του χαμόγελου. Η άντληση της βιβλιογρα!
φίας μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2017 πραγματο!
ποιήθηκε στις βάσεις PubMed, Scopus και Cochrane
Central Register of Controlled Clinical Trials, χρησιμο!
ποιώντας την ακόλουθη στρατηγική: (smil* OR dent*
OR teeth) AND (esthetic* OR aesthetic*) AND
(perception OR evaluat*). Η διεξαγωγή αποτελεσμά!
των στηρίχθηκε σε 64 από τις 7023 έρευνες. Οι κύριες
κατηγορίες δυσαρμονιών στις οποίες έχει προσανα!
τολιστεί η ερευνητική κοινότητα αφορούν τη μέση
γραμμή οδοντικού φραγμού και προσώπου, τα μεσο!
δόντια διαστήματα, τη θέση και τη μορφολογία των
δοντιών, την έκθεση μαλακών ιστών στο χαμόγελο
κ.ά. Η αντίληψη οδοντιάτρου και ασθενούς δεν ταυτί!
ζονται πάντα. Τα όρια στα οποία οι αισθητικές παρεκ!
κλίσεις δεν επηρεάζουν την αισθητική του χαμόγελου
μπορούν να αποτελέσουν έναν επιστημονικά τεκμη!
ριωμένο οδηγό για την ενημέρωση του ασθενούς και
τη μείωση του κινδύνου υπερ!θεραπείας. Συμπερα!
σματικά, η απουσία επαλήθευσης μερικών αποτελε!
σμάτων από περισσότερες αντίστοιχες έρευνες, ο
υποκειμενικός χαρακτήρας της μέτρησης, η μονό!
πλευρη οπτική παρατήρηση και οι περιορισμοί κλινικής
συσχέτισης μη κλινικών ερευνών υπαγορεύει η εφαρ!
μογή τους στην κλινική πράξη να γίνεται με κριτική
σκέψη.
Όροι ευρετηριάσεως Αντίληψη χαμόγελου, ανάλυση χαμόγελου,
αισθητική χαμόγελου, αξιολόγηση χαμόγελου, αισθητική δοντιών
1 1
Μεταπτυχιακός Φοιτητής, Οδοντιατρική Σχολή ΕΚΠΑ
2
Αναπληρωτής Καθηγητής Οδοντικής Χειρουργικής ΕΚΠΑ
Υπεύθυνος Επικοινωνίας
Παναγιώτης Ντόβας
Κλάδι 1, 15354 Γλυκά Νερά
Τηλ: 6985122220
E mail: Pan.Ntovas@gmail.com
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η σημασία της εξωτερικής εμφάνισης στις ανθρώπινες
κοινωνίες έχει επιβεβαιωθεί από τα αρχαία χρόνια, με
το πρόσωπο να αποτελεί ακρογωνιαίο της λίθο.1,2 Τα
STOMATOLOGIA 2018,75(3): 115 128
REVIEW
SMILE PERCEPTION
AMONG LAYPERSONS
P. NTOVAS1, Ε. PAPAZOGLOU2
ABSTRACT Face and smile aesthetics are strongly
connected to each other, smile being the second
mostly seen element following the eyes. The aim of
this paper is to review the literature on the effect of
oral structures in smile aesthetic perception.
Litarature search was conducted until September
2017 using PubMed, Scopus and Cochrane Central
Register of Controlled Clinical Trials databases with
the following terms: (smil* OR dent* OR teeth) AND
(esthetic* OR aesthetic*) AND (perception OR
evaluat*). Conclusions were drawn based on 64 out of
7023 available papers. The majority of the research
community has been oriented in the following
categories of discrepancies: facial and dental midline
deviations, diastemas, tooth position, size and shape,
gingival display and design, etc. Dentist’s and patient’s
perception are not always the same. The limits within
which aesthetic discrepancies do not appear to affect
smile aesthetics may be an evidence!based guide to
inform the patient and reduce the risk of over!
treatment. In conclusion, the absence of verification
for some of the results with multiple investigations,
variations in terms of sampling and outcome analysis,
unilateral visual observation and the limitations of
inferring clinical relevance from nonclinical studies,
dictates their application throughout the clinical
practice to be performed with critical thinking and
attention.
Key words Smile perception, smile analysis, smile esthetics, smile
evaluation, teeth esthetics
Post&graduate Student, School of Dentistry, NKUoA
2
Associate Professor, Department of Operative Dentistry, NKUoA
Correspondence
Panagiotis Ntovas
Kladi 1, 153 54 Glyka Nera
E mail: Pan.Ntovas@gmail.com
άτομα των οποίων τα πρόσωπα χαρακτηρίζονται
ως πιο εμφανίσιμα έχουν συσχετιστεί με υψηλότερη
επιτυχία κατά τις διαπροσωπικές τους σχέσεις και
116 Π. ΝΤΟΒΑΣ, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
υψηλότερη ποιότητα ζωής.3 Η αισθητική του προσώ!
που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτή του χαμόγε!
λου, το οποίο μετά τα μάτια αποτελεί το συχνότερο
οπτικά επισκέψιμο σημείο κατά τις κοινωνικές συνα!
ναστροφές.4
Η επιρροή των δυσαρμονιών του χαμόγελου, ό!
ταν αυτές γίνονται αντιληπτές στην αυτοεκτίμηση,
στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και στις κοινωνι!
κές επαφές του ατόμου, δεν πρέπει να αγνοείται.5 Η
θέση, το μέγεθος, το σχήμα, το χρώμα των δοντιών,
αλλά και η έκθεση των μαλακών ιστών, το περίγραμμά
τους και η σχέση τους με τα χείλη πρέπει να αποτε!
λούν μια αρμονική και συμμετρική οντότητα.3
Η αντίληψη για την καλαισθησία του χαμόγελου
ποικίλλει από άτομο σε άτομο και συχνά οι προσδοκί!
ες του ασθενούς δεν συμβαδίζουν με τους κανόνες
και τα τεχνικά πρωτόκολλα που έχει διδαχθεί και ε!
φαρμόζει ο οδοντίατρος. Η τοποθέτηση κάθε περί!
πτωσης στο ίδιο αισθητικό πλαίσιο δεν είναι συνετή,
καθώς αυτό που πολλές φορές προσδιορίζεται από
τον ειδικό ως αισθητικό από τον ασθενή μπορεί να
εκλαμβάνεται ως μη ικανοποιητικό για την αισθητική
του.69 Η ανησυχία του ασθενούς για τις αισθητικές
δυσαρμονίες τροφοδοτείται τόσο από τη δική του
αντίληψη όσο και από του περίγυρού του.10,11 Γι’ αυτό
προτείνεται οι τιμές και οι κανόνες της αισθητικής να
πηγάζουν και από το ευρύ κοινό, που στελεχώνει την
κοινωνία, χωρίς να περιορίζονται αποκλειστικά στα
πιστεύω των ειδικών.12 Η επίδραση του κοινωνικού
περιβάλλοντος, της εκπαίδευσης, της κουλτούρας,
των μέσων μαζικής ενημέρωσης, του φύλου, της ηλι!
κίας και οι προσωπικές εμπειρίες διαδραματίζουν ση!
μαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των ανθρώπινων αντι!
λήψεων, οι οποίες μετέπειτα με τη σειρά τους δη!
μιουργούν ένα περιβάλλον που μπορεί να επηρεάσει
την κοινωνική και την πνευματική εξέλιξη κάθε ατό!
μου.13,14
Πολλοί νόμοι της αισθητικής του προσώπου βασί!
ζονται σε μη τεκμηριωμένες πεποιθήσεις και όχι σε
καθαρά επιστημονικές μεθόδους.15,16 Αυτό μπορεί να
εξηγηθεί από τη δυσκολία προσδιορισμού και ποσοτι!
κοποίησης του κάλλους, του αισθητικά αρεστού, αλλά
και στη σύγχυση που δημιουργεί η προσπάθεια συ!
σχέτισης οδοντιατρικής και τέχνης, η οποία συχνά
θέτει υπό ερωτηματικό τους κανόνες της αισθητικής.
Στην οδοντιατρική επιστήμη, η ποσοτικοποίηση και η
αντίληψη του ωραίου είναι θεμελιώδης για τη παροχή
επιστημονικών δεδομένων που θα κατευθύνουν τη
διάγνωση και το σχεδιασμό της θεραπείας, σε συνάρ!
τηση με τις ανάγκες και τις αντιλήψεις των ασθε!
νών.11,17 Πολλές φορές, οι ασθενείς επιθυμούν μια
λιγότερο επεμβατική προσέγγιση για τη βελτίωση του
χαμόγελού τους, που ενώ από την πλευρά του θερά!
ποντος φαντάζει ανεπαρκής, γι’ αυτούς αποτελεί τη
λύση του προβλήματος, η οποία αναβαθμίζει την αι!
σθητική τους εικόνα.14,18,19
* Χρησιμοποιήθηκαν
Χρησιμοποιήθηκαν όλα τα ηλικιακά δεδομένα που υπήρχαν διαθέσιμα για κάθε έρευνα.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
Η χρήση ηλεκτρονικά τροποποιημένων φωτο!
γραφιών και η αξιολόγηση τους αποτελεί μία από τις
περισσότερο μελετημένες και διαδεδομένες μεθό!
δους καταγραφής της επίδρασης των μεγεθών που
απαρτίζουν το χαμόγελο στην ψυχοφυσική σφαίρα
της αντίληψης.2024 Οι έρευνες οι οποίες χρησιμο!
ποιούν την κοινή αντίληψη δείχνουν να αποτελούν
έναν πιο αντικειμενικό και αξιόπιστο τρόπο για την
αξιολόγηση της αισθητικής επίδρασης των παρεκκλί!
σεων των δομών του χαμόγελου. Μέσω αυτών των
μελετών επικυρώνονται ή ανατρέπονται πολλοί κα!
νόνες και νόμοι της αισθητικής οδοντιατρικής, οι ο!
ποίοι μέχρι και τις μέρες μας στερούνταν επιστημονι!
κής τεκμηρίωσης.19,25 Σκοπός της παρούσας εργασίας
είναι η συλλογή των βιβλιογραφικών δεδομένων που
σχετίζονται με την επίδραση της αρμονίας των δομών
του στόματος στην αντίληψη της αισθητικής του χα!
μόγελου, καθώς και ο προσδιορισμός του εύρους μέ!
σα στο οποίο μια δυσαρμονία καθίσταται μη αντιλη!
πτή.
ΜΕΘΟ∆ΟΣ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ
Η άντληση της βιβλιογραφίας μέχρι και τον Σεπτέμβριο
του 2017 πραγματοποιήθηκε μέσω των ηλεκτρονικών
βάσεων PubMed (MEDLINE), Scopus και Cochrane
Central Register of Controlled Clinical Trials, χρησιμο!
ποιώντας την ακόλουθη στρατηγική: (smil* OR dent*
OR teeth) AND (esthetic* OR aesthetic*) AND
(perception OR evaluat*). 56 από τις 7023 έρευνες
στις οποίες οδήγησε η στρατηγική αναζήτησης συ!
μπεριλήφθηκαν στην επεξεργασία και τη διεξαγωγή
των αποτελεσμάτων.
Κριτήρια επιλογής αποτέλεσαν: η μελέτη της αι!
σθητικής του χαμόγελου χρησιμοποιώντας μεθόδους
αποτύπωσης της αισθητικής αντίληψης, η ύπαρξη
στους συμμετέχοντες ομάδας ατόμων που δεν σχετι!
ζόταν με την οδοντιατρική επιστήμη.
Κριτήρια αποκλεισμού από την ανασκόπηση απο!
τέλεσαν: η χρησιμοποίηση της αυτοαντίληψης, της
αντίληψης δηλαδή των ασθενών για την αισθητική
του δικού τους χαμόγελου, η μελέτη της αισθητικής
του προσώπου χωρίς ιδιαίτερη αναφορά στο στομα!
τογναθικό σύστημα και το χαμόγελο, η χρήση φωτο!
γραφιών προφίλ.
Για κάθε έρευνα καταγράφηκαν και συνυπολογί!
στηκαν στην τελική ανάλυση: οι υπό εξέταση αποκλί!
σεις των στοματικών δομών, οι τιμές στις οποίες οι
αποκλίσεις δεν γίνονται αντίληπτες (ιδανικές), οι τιμές
μέσα στις οποίες οι αποκλίσεις γίνονται ελάχιστα α!
ντιληπτές και πέρα απο τις οποίες επιφέρεται σημαντι!
κή υποβάθμιση της αισθητικής (μέγιστο!ελάχιστο), ο
αριθμός του συνολικού δείγματος, καθώς και του κάθε
*
φύλου ξεχωριστά, η ηλικία, η ερευνητική μέθοδος που
χρησιμοποιήθηκε για την αξιολόγηση των χαμό!
*
όλα τα ηλικιακά δεδομένα που υπήρ
χανδιαθέσιμα για κάθε έρευνα.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΜΟΓΕΛΟΥ 117

γελων, η χρήση φωτογραφιών ολόκληρου του προ!
σώπου ή μόνο της περιοχής του στόματος, η χώρα
*
στην οποία πραγματοποιήθηκε η έρευνα.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Στην εικόνα 1 παρουσιάζεται η χαρτογράφηση της
πορείας επιλογής των ερευνών. Τα αποτελέσματα
των ερευνών κατηγοριοποιήθηκαν με βάση την εξε!
ταζόμενη απόκλιση των δομών του χαμόγελου στις
εξής κατηγορίες: διάστημα, μεσοδόντιο τρίγωνο, μέ!
γεθος δοντιών, μέση γραμμή, σχήμα δοντιών, θέση
δοντιών, οδοντικό τόξο, παρειακοί διάδρομοι, έκθεση
μαλακών ιστών, σχήμα ουλικής παρυφής, δείκτης χα!
μόγελου, χείλη, κατακόρυφη πρόταξη μασητικού επι!
πέδου, κλίση μασητικού επιπέδου, αναπλήρωση άνω
πλαγίων με κυνόδοντες, εξαγωγή δοντιών για ορθο!
δοντική θεραπεία.
Το σύνολο των συμπεριλαμβανόμενων ερευνών
στην παρούσα εργασία προήλθε από φωτογραφίες
χαμόγελου ή προσώπου μόνιμης οδοντοφυ@ας, οι ο!
ποίες ως επί το πλείστον τροποποιήθηκαν ηλεκτρονι!
κά με ποικίλους τρόπους, ώστε να αποδώσουν παραλ!
λαγές των δομικών στοιχείων του χαμόγελου. Μία
από τις επιλεγμένες έρευνες ήταν η ανασκόπηση. Ως
ομάδα ελέγχου στο σύνολο των εργασιών, εμφανίζε!
ται ένα χαμόγελο χωρίς αισθητικές δυσαρμονίες. Την
ομάδα των αξιολογητών συνέθεταν οδοντίατροι,
φοιτητές οδοντιατρικών σχολών, ορθοδοντικοί και
άνθρωποι οι οποίοι δεν είχαν λάβει κανενός είδους
εκπαίδευση σχετικά με την οδοντιατρική επιστήμη. Η
ηλικία των συμμετεχόντων/αξιολογητών, με εξαίρεση
τις μελέτες στις οποίες δεν γίνεται σχετική αναφορά
σε αυτή, κυμαίνονταν από τα 12 μέχρι τα 74.
Για τη μέτρηση της αισθητικής αντίληψης, οι πε!
ρισσότερες έρευνες υιοθέτησαν τις κλίμακες οπτι!
κού ανάλογου με τυχαία σειρά φωτογραφιών –
VisualAnalogueScale (VAS) test. Άλλοι τρόποι μέτρη!
σης οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν ήταν η μέθοδος κα!
ταγραφής της ιδανικής, ελάχιστης και μέγιστης απο!
δεκτής εικόνας μέσω φωτογραφιών τοποθετημένων
σε σειρά, με βαθμιδωτή ενίσχυση των μελετώμενων
αποκλίσεων (Filmstrip), η κλίμακα του Likert (Likert
Scale), η τεχνική της ιεράρχησης, οι διασταυρούμενες
ερωτήσεις (Questions), ενώ σε ελάχιστες έρευνες

Εντόπιση ερευνών μέσω Εντόπιση ερευνών μέσω Εντόπιση ερευνών μέσω

PubMed Scopus Cochrane Central
Identification

(n = 4512 ) (n = 5582 ) (n = 29 )

Μετά την αφαίρεση των διπλότυπων

(n = 7023 )
Αφαίρεση με βάση τον
τίτλο
Screening

(n= 6890)

Μετά την αφαίρεση με

βάση τον τίτλο (n = 143)
Αφαίρεση με βάση την
περίληψη
(n= 58)
Eligibility

Έλεγχος με βάση όλο το

κείμενο
(n = 85 )
Αποκλεισμός ερευνων με
αιτία (n=10)
Άγνωστη Γλώσσα (n=3)
Included

Έρευνες που Μη ικανοποιητικός

σχεδιασμός (n=7)
συμπεριελήφθησαν στη
σύνθεση της μελέτης
(n = 64 )
Eικόνα 1. ∆ιάγραμμα πορείας επιλογής ερευνών.

*
Εξαίρεση αποτέλεσαν οι περιπτώσεις όπου υπήρχε ιδιαίτερη αναφορά στην εθνικότητα αντί για τη χώρα των συμμετεχό
*
ντων χρόνια.
118 Π. ΝΤΟΒΑΣ, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
χρησιμοποιήθηκε και συνδυασμός των παραπάνω με!
θόδων. Η μελέτη των πιθανών οριακών τιμών αποδε!
κτικότητας της αισθητικής της υπό μελέτης απόκλισης,
μέσω της αξιολόγησης της οπτικής αντίληψης, δεν
πραγματοποιήθηκε σε όλες της έρευνες, παρόλο που
τα αποτελέσματά τους παρείχαν τα απαραίτητα υπο!
στηρικτικά δεδομένα. Αντίστροφα, παρατηρήθηκαν
έρευνες στις οποίες οι προτεινόμενες οριακές τιμές
δεν συμβάδιζαν με τα αποτελέσματά τους. Γενικά, τα
όρια αισθητικής αποδοχής ή μη τίθενται με βάση την
αποδοχή ως αισθητικά αποδεκτά ή μη του 50% των
παρατηρητών.
∆ιαστήματα πρόσθιων δοντιών (κεντρικώνπλάγιων
τομέων, πολλαπλά): Ιδανική θεωρείται η απουσία των
διαστημάτων. Όσο η απόσταση μεταξύ των δοντιών
μεγαλώνει, αλλά και η θέση του διαστήματος αφορά
δόντια πιο κοντά στη μέση γραμμή του προσώπου, με
αποκορύφωμα το διάστημα των κεντρικών τομέων,
τόσο αυτό γίνεται ευκολότερα αντιληπτό, με αρνητι!
κές συνέπειες για την αισθητική του χαμόγελου.26,27 Η
τιμή πέρα από την οποία το διάστημα στους κεντρι!
κούς τομείς δεν γίνεται αντιληπτό ποικίλλει στις έ!
ρευνες από 0 μέχρι 1,5mm.22, 2830 Στο σύνολο των
ερευνών όμως φαίνεται ότι το 1mm αποτελεί την ο!
ριακή τιμή μέχρι την οποία ένα διάστημα μεταξύ των
κεντρικών τομέων δεν επηρεάζει την αισθητική του
χαμόγελου (Εικ. 2).
Όταν το κενό το οριοθετούσε ο πλάγιος τομέας
και η αξιολόγηση του χαμόγελου γινόταν με φωτο!
γραφία από πλάγια θέση, υπήρξε μεγαλύτερη ανεκτι!
κότητα στο κενό όταν βρισκόταν άπω, έναντι εγγύς
των πλαγίων τομέων. Η οριακή τιμή για το διάστημα
Eικόνα 2. Όριο ανοχής διαστήματος κεντρικών τομέων μεσοδόντιου τριγώνου.
Eικόνα 3. Όριο ανοχής ασυμμετρίαςμήκους κεντρικών τομέων, μήκους πλάγιων τομέων, μήκους κυνοδόντων.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
πλαγίου!κυνόδοντα ήταν το 1 mm, ενώ για το διά!
στημα πλαγίου τομέα!κεντρικού, το 0,5mm. Τα νού!
μερα αυτά επιβεβαιώνουν την καλύτερη ανεκτικότητα
των διαστημάτων όσο η θέση τους απομακρύνεται
από τη μέση γραμμή του προσώπου.26
Μεσοδόντιο τρίγωνο κεντρικών τομέων: Υπάρχει αυ!
ξημένη ευαισθησία στην αντίληψη του μεσοδόντιου
τριγώνου των κεντρικών τομέων. Όταν οι διαστάσεις
του μεσοδόντιου τριγώνου ξεπεράσουν το όριο των
1!2mm, η αντιλήψιμη αισθητική του χαμόγελου φαίνε!
ται να υποβαθμίζεται σημαντικά (Εικ. 2).12,31
Μέγεθος δοντιών: Η συμμετρία στο μέγεθος των κε!
ντρικών τομέων και η θέση του κοπτικού τους χείλους
που πρέπει να βρίσκεται στην ίδια ευθεία, καθώς και η
θέση και συμμετρία της ουλικής παρυφής είναι αρκετά
σημαντική. Η ύπαρξη ασυμμετρίας των κοπτικών χειλέ!
ων είναι ιδιαίτερα αντιληπτή, κυρίως για τους κεντρι!
κούς και πλάγιους τομείς, με όρια το 0,5 mm και το 1
mm αντίστοιχα. Στους κυνόδοντες δεν υπήρξε διαφο!
ρά στην αντίληψη της αισθητικής από την απόλυτη
συμμετρία μέχρι και για διαφορά 2 mm (Εικ. 3).11,32
Η μείζων σημασία του μεγέθους των κεντρικών
τομέων στο χαμόγελο έρχεται να επιβεβαιωθεί και
από το γεγονός ότι η μείωση του μεγέθους και των 2
κεντρικών τομέων, αν και συμμετρική, φαίνεται να
επιβαρύνει την αισθητική του χαμόγελου όσο και η
ασύμμετρη μείωση μόνο ενός εκ των 2 κεντρικών.
Όσον αφορά τους πλάγιους τομείς, η ανομοιομορφία
στις διαστάσεις τους μόνο όταν αφορά διαφορά με!
γέθους πάνω από 2 mm και στα δύο επίπεδα (εγγύς!
άπω και αυχενοκοπτικό) αρχίζει να υποβαθμίζει την
αισθητική του χαμόγελου.22,23,33
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΜΟΓΕΛΟΥ
Eικόνα 4. Χρυσή αναλογία δοντιών.
Τα χαμόγελα τα οποία χαρακτηρίστηκαν περισ!
σότερο ελκυστικά διέθεταν μεγαλύτερους πλάγιους
τομείς έναντι του υποδεικνυόμενου από τη χρυσή
αναλογία μεγέθους, προσομοιάζοντας την αναλογία
που προτείνεται από τη θεωρία RED (Reccurent
Esthetic Dental proportion).34,35 Στη χρυσή αναλογία,
οι πλάγιοι τομείς καταλαμβάνουν το 62% της απεικο!
νιζόμενης συνολικής εγγύς!άπω διάστασης των κε!
ντρικών τομέων, με τους κυνόδοντες στη συνέχεια
να καταλαμβάνουν αντίστοιχα το 62% των πλαγίων
(Εικ. 4).36 Επειδή συχνά η χρυσή αναλογία οδηγούσε
σε χαμόγελα με μεγάλη κυριαρχία των κεντρικών το!
μέων, αρκετά μικρούς πλάγιους τομείς, αλλά και υπο!
τονικούς κυνόδοντες, προτάθηκε η θεωρία της ανα!
λογίας RED. Mε τη σχέση του μεγέθους κάθε ομάδας
δοντιών να είναι σταθερή και αναλογική, όπως και
στη χρυσή αναλογία, με τη χρήση διαφορετικού πο!
σοστού αναλογίας π.χ. 80 ή 60 %, ανάλογα με το εύ!
ρος του χαμόγελου, τη σκελετική δομή, αλλά και τα
ευρύτερα στοιχεία του προσώπου του κάθε ασθε!
νούς.35 Η μεταβλητότητα αυτού του συστήματος φαί!
νεται να είναι πιο κοντά στη φύση, η οποία δεν δεί!
χνει να γνωρίζει από σταθερές αναλογίες μεταξύ των
δοντιών.
∆υσαρμονία μέσης γραμμής δοντιών και προσώπου Η
δυσαρμονία της μέσης γραμμής του οδοντικού φραγ!
μού της άνω γνάθου με τη μέση γραμμή του προσώ!
που άρχισε να γίνεται αντιληπτή στον γενικό πληθυ!
σμό από τα 4 mm και πάνω, όταν χρησιμοποιήθηκαν
για την αξιολόγηση φωτογραφίες που περιλάμβαναν
ολόκληρο το πρόσωπο.11, 21, 23, 3742 Όταν οι έρευνες
χρησιμοποίησαν φωτογραφίες που περιελάμβαναν
μόνο το στόμα και τις γειτονικές σε αυτό περιοχές, η
δυσαρμονία γινόταν πιο δύσκολα αντιληπτή. Τα στοι!
χεία αυτά φανερώνουν ότι η δυσαρμονία της μέσης
γραμμής του προσώπου γίνεται λιγότερο ευδιάκριτη
Eικόνα 5. Όριο ανοχής δυσαρμονίας μέσης γραμμής δοντιών  προσώπου άνω και κάτω οδοντικού φραγμού.
119
όσο περισσότερο εστιάζουμε στο στόμα του ασθε!
νούς. Η δυσαρμονία της μέσης γράμμης άνω και κάτω
γνάθου φαίνεται πως γίνεται αντιληπτή όταν το μέ!
γεθός της ξεπεράσει τα 2,5mm και γίνεται μη αποδε!
κτή όταν φτάνει τα 4mm (Εικ. 5).21, 4043
Οι ασθενείς φαίνεται να μην αντιλαμβάνονται εύ!
κολα αποκλίσεις στη μέση γραμμή του προσώπου. Ο
τύπος του προσώπου δεν δείχνει να επηρεάζει την
αντιληψιμότητα της δυσαρμονίας της μέσης γραμμής
τόσο μεταξύ των δοντιών όσο και του προσώπου. Η
περίπτωση της κεκλιμένης κατά το οριζόντιο επίπεδο
μέσης γραμμής του προσώπου έχει μελετηθεί ελάχι!
στα. Φαίνεται όμως ότι ακόμη και μικρές κλίσεις των 3°
41,42
γίνονται αντιληπτές και επηρεάζουν την αντιλαμ!
βανόμενη αισθητική του χαμόγελου. Αν και η διαθέσι!
μη βιβλιογραφία δεν είναι ακόμα ικανή για τη θέσπιση
ορίων αντιληψιμότητας, φαίνεται πως η κλίση γίνεται
λιγότερο αντιληπτή όταν το επίπεδο των δοντιών,
όπως ορίζεται από τα πρόσθια δόντια, είναι παράλλη!
λο με το επίπεδο που ορίζουν τα ζυγωματικά. Η κλίση
γίνεται περισσότερο αντιληπτή όταν το επίπεδο που
ορίζουν τα πρόσθια δόντια είναι παράλληλο με το
διακορικό επίπεδο των οφθαλμών, αλλά όχι με το επί!
πεδο των ζυγωματικών. Ενώ όταν δεν υπάρχει πα!
ραλληλότητα σε κανένα από τα προαναφερθέντα
επίπεδα, τότε φαίνεται να έχουμε τη χειρότερη αντι!
λαμβανόμενη αισθητική.44 Τέλος, οι άνδρες παρατη!
ρητές βαθμολογούσαν πιο αυστηρά τα αντίστοιχα
ανδρικά χαμόγελα.45
Σχήμα δοντιών: Οι κεντρικοί τομείς του άνω οδοντι!
κού τόξου θεμελιώνουν την αισθητική του χαμόγε!
λου, με το σχήμα τους να παίζει κυρίαρχο ρόλο.46 Με
βάση τη κοινή αντίληψη, έχει μελετηθεί η επίδραση
του σχήματος του κοπτικού χείλους των δοντιών του
άνω φραγμού.4548 Οι κεντρικοί και οι πλάγιοι τομείς με
ημιστρόγγυλες κοπτικές γωνίες χαρακτήριζαν τα πιο
ελκυστικά χαμόγελα για όλους τους τύπους προσώ!
που, ενώ λιγότερο ελκυστικά ήταν τα χαμόγελα στα
οποία οι τομείς είχαν οξύαιχμες κοπτικές γωνίες, που
καθιστούσαν το σχήμα του δοντιού πιο τετράγωνο.45
47
Οι τομείς με οξύαιχμες γωνίες και τετραγωνισμένο
κοπτικό χείλος ή με αρκετά αποστρογγυλεμένες κο!
πτικές γωνίες φαίνεται να εναρμονίζονται ελαφρώς
καλύτερα στα πιο αρρενωπά χαμόγελα, χωρίς όμως
να φτάνουν την αισθητική απόδοση των δοντιών με
ημιστρόγγυλες κοπτικές γωνίες.6,4749 Όσον αφορά
120 Π. ΝΤΟΒΑΣ, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
Eικόνα 6. Όριο ανοχής βήματος κεντρικού ‒ πλάγιου τομέα.
τους κυνόδοντες, το σχήμα του κοπτικού φύματος
φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά λιγότερο, έναντι
του κοπτικού χείλους των τομέων, την αντιλήψιμη
αισθητική του χαμόγελου και μόνο η παρουσία οξύ!
αιχμου κοπτικού φύματος φαίνεται να γίνεται αρνητι!
κά αντιληπτή από ένα μόνο μέρος των παρατηρη!
τών.6,44,46,48
Σχέση κοπτικού χείλος πλάγιωνκεντρικών τομέων:
Η ιδανική απόσταση «βήμα» κατά το κατακόρυφο επί!
πεδο ανάμεσα στο κοπτικό χείλος του κεντρικού
τομέα και το κοπτικό χείλος του πλάγιου τομέα δεί!
χνει να κυμαίνεται μεταξύ 1 mm και 1,5 mm. Το μέ!
γεθος αυτό είναι μεγαλύτερο από την απόσταση του
0,5 mm, που είναι διαδεδομένη και προτείνεται από
μια μεγάλη μερίδα ορθοδοντικών. Το 0,5mm δείχνει
να είναι αισθητικά προτιμότερο όταν υπάρχει ταυτό!
χρονα η παρουσία ουλικού χαμόγελου, ενώ μόνο σε
χαμόγελα που αφορούσαν το αντρικό φύλο έγινε
αντιληπτή ως αισθητικά ιδανική και η απόσταση των
2 mm (Εικ. 6). 43,50
Συνωστισμός άνω τομέων: H γλωσσική απόκλιση των
πλάγιων τομέων είναι περισσότερο ανεκτή από αντί!
στοιχη απόκλιση των κεντρικών τομέων, με τις ετε!
ρόπλευρες αποκλίσεις να γίνονται πιο επιβαρυντικές
για την αισθητική έναντι των συμμετρικών αμφοτε!
ρόπλευρων αποκλίσεων. Η έκφραση του συνωστισμού
με δυσαρμονία στη θέση των άνω κεντρικών τομέων
έχει μεγαλύτερη επιρροή στο χαμόγελο από την έκ!
φραση σε οποιοδήποτε άλλο δόντι.51 Η διαμοίραση
του συνωστισμού σε περισσότερα δόντια (με κλίσεις
τους κατά το παρειογλωσσικό επίπεδο) οδηγεί σε πιο
αισθητικά αποδεκτό αποτέλεσμα, από την εντονότε!
ρη έκφρασή του μέσα από ένα μόνο δόντι.52 Κλίση
μέχρι τις 10° κατά τον παρειογλωσσικό άξονα, προ!
στομιακά ή υπερώια και των δύο πλάγιων τομέων δεν
φαίνεται να γίνεται αντιληπτή.14 Οι κυνόδοντες μπο!
ρούν να έχουν μέχρι και 3° προστομιακή κλίση και
.
Eικόνα 7. Όρια ανοχής απόκλισης κατά το προσθιοπίσθιο επίπεδο κεντρικών και πλαγίων.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
μέχρι 10° υπερώια κλίση, ενώ αντίστοιχα οι προγόμ!
φιοι 5° προστομιακή και 11° υπερώια κλίση, χωρίς να
υπάρχει αρνητική επίδραση στην αντίληψη του χαμό!
γελου.52
Στην εικόνα 7 παρουσιάζεται για τους τομείς της
άνω γνάθου η απόκλιση σε μοίρες κατά το προσθιοπί!
σθιο επίπεδο, μέχρι την οποία η αισθητική του χαμό!
γελου δεν επιβαρύνεται σημαντικά.
Αναπλήρωση άνω πλάγιων τομέων με κυνόδοντα: Η
μετακίνηση των κυνοδόντων στη θέση των ελλειπό!
ντων πλάγιων τομέων χωρίς καμία άλλη παρέμβαση
βελτιώνει ελάχιστα την αισθητική απόδοση του χαμό!
γελου. Μείζονος σημασίας είναι η αλλαγή τόσο του
σχήματος των κυνοδόντων, όσο πιο κοντά γίνεται σε
αυτό των πλάγιων τομέων, όσο και η προσομοίωση
του χρώματός τους. Αντίθετα, η διευθέτηση της πα!
ρυφής των ούλων δεν φαίνεται να γίνεται ιδιαίτερα
αντιληπτή. Το κοπτικό φύμα του κυνόδοντα που τρο!
ποποιήθηκε σε πλάγιο δεν πρέπει να είναι οξύ και να
απέχει το πολύ μέχρι και 1 mm από το υπόλοιπο κο!
πτικό χείλος του δοντιού. Τέλος, η μείωση κατά την
εγγύς!άπω διάσταση του κυνόδοντα που θα αναπλη!
ρώσει τον πλάγιο τομέα, περίπου 1,5 mm, φαίνεται να
βελτιώνει ακόμη περισσότερο την αισθητική απόδοση
του χαμόγελου.49
Οδοντικό τόξο: Το επίπεδο και ακόμη περισσότερο το
ανάστροφο σχήμα οδοντικού τόξου υποβαθμίζει την
αισθητική αντίληψη του χαμόγελου.20,5355 Το ανώτα!
το αποδεκτό όριο κυρτότητας του άνω οδοντικού
τόξου πρέπει να είναι η καμπύλη του κάτω χείλους.21
∆εν φαίνεται να υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ε!
θνικοτήτων ως προς στην αντίληψη των αποκλίσεων
του οδοντικού τόξου. Η αρνητική επίδραση που δίνει
το επίπεδο οδοντικό τόξο στην αισθητική φαίνεται να
μειώνεται όταν συνυπάρχει με χαμηλή καμπύλη γέ!
λωτος. Αντίθετα, το αυξημένο παραβολικό οδοντικό
τόξο δείχνει να γίνεται πιο ανεκτό όταν συνυπάρχει
υψηλή καμπύλη γέλωτος, δηλαδή ουλικό χαμόγελο.
Όσον αφορά τον κατακόρυφο άξονα, η ιδανική
απόσταση του οδοντικού τόξου από την καμπύλη του
κάτω χείλους φαίνεται να είναι τα 2mm, ενώ από το
1,5mm μέχρι και τα 4mm είναι το εύρος των τιμών
μέσα στο οποίο η απόσταση αυτή είναι αποδεκτή, χω!
ρίς να επηρεάζει σημαντικά την αισθητική απόδοση
του χαμόγελου.43 Με βάση τον οριζόντιο άξονα, η
απεικόνιση του οδοντικού τόξου στο χαμόγελο μπο!
ρεί να κυμαίνεται σε μήκος από τα 31,5mm μέχρι και
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΜΟΓΕΛΟΥ 121

τα 38,5mm, χωρίς να διαταράσσει την αισθητική του.56

O Yoon υποστηρίζει ότι όσο περισσότερα δόντια εμ!
φανίζονται στο χαμόγελο, τόσο αυτό γίνεται αισθητι!
κά αρτιότερο.53 Αυτή όμως η παραδοχή φαίνεται να
ισχύει μέχρι και την εμφάνιση 10 δοντιών, καθώς μετά
την εμφάνιση 12 δοντιών το χαμόγελο γίνεται αντι!
ληπτό ως λιγότερο αισθητικό.
Παρειακοί διάδρομοι Υπάρχει μεγάλη μεταβλητότητα
στις έρευνες, με το ιδανικό ποσοστό επέκτασης των
Eικόνα 8. Όρια ανοχής αναλογίας παρειακών διαδρόμων.
παρειακών διαδρόμων στο χαμόγελο να κυμαίνεται
από 5% μέχρι 20%. (Εικ. 8)21,38,40,43,53,5760 Το μέγεθος
(ποσοστό που καταλαμβάνουν στο χαμόγελο) των
διαδρόμων δείχνει να είναι πιο σημαντικό από τη με!
ταξύ τους ως προς το μέγεθος συμμετρία.60 Στα χα!
μόγελα με πιο επίπεδο οδοντικό τόξο η δυναμική του
εύρους των παρειακών διαδρόμων στο χαμόγελο
αυξάνεται.20 Η επίδραση του σχήματος του οδοντικού
τόξου φαίνεται να υπερκαλύπτει την επιρροή του με!
γέθους των παρειακών διαδρόμων.20,52 Ο τύπος του
προσώπου (π.χ. επιμήκης ή τετράγωνος) δεν δείχνει
να παρεμβάλλεται στον τρόπο με τον οποίο οι απο!
Eικόνα 9. Όρια ανοχής της έκθεσης των μαλακών ιστών.
κλίσεις στο μέγεθος των παρειακών διαδρόμων γίνο!
νται αντιληπτές.61 Αν και προτιμάται από πολλούς η
πλήρωση των παρειακών διαδρόμων, αυτό δεν φαίνε!
ται να επιδρά σημαντικά στην αισθητική του χαμόγε!
λου. Αντίθετα, σημαντική φαίνεται να είναι η μείωση
της έκτασής τους, όταν αυτοί καταλαμβάνουν περισ! Eικόνα 10. Συμμετρία ουλικής παρυφής.
σότερο από το 20% της συνολικής έκτασης του χαμό!
γελου.28,61 Μέχρι και τα 2 mm, υφιζήσεις στον πλάγιο τομέα
Έκθεση ούλων άνω γνάθου: Μέχρι και τα 2!3mm μπο! και τον κυνόδοντα δύσκολα γίνονται αντιληπτές. Οι
ρούν οι μαλακοί ιστοί να εκτίθενται στο χαμόγελο ετερόπλευρες υφιζήσεις, με την ασυμμετρία που προ!
χωρίς να υπονομεύουν την αισθητική του (Εικ. καλούν στην ουλική παρυφή, είναι πιο επιβαρυντικές,
9).12,21,22,24,38,42,43,57, 6267 Πάνω από αυτή την τιμή, όσο η με την ετερόπλευρη μάλιστα υφίζηση στον κυνόδο!
έκθεση των ούλων στο χαμόγελο αυξάνεται, τόσο η ντα να επιδρά στην αισθητική του χαμόγελου περισ!
αντίληψη για την αισθητική του χαμόγελου υποβαθμί! σότερο από αντίστοιχου μεγέθους υφίζηση στον
ζεται. Υπάρχουν όμως έντονες διαφορές από χώρα σε πλάγιο τομέα.69,70
χώρα, ενώ η αυξημένη έκθεση των μαλακών ιστών Μείωση του ύψους της ουλικής παρυφής μέχρι και
δείχνει να γίνεται λιγότερο αντιλήπτη στον επιμήκη τα 4 mm, χωρίς όμως τη δημιουργία μαύρου τριγώνου
τύπο προσώπου, καθιστώντας την περισσότερο ανε! ανάμεσα σε κεντρικό και πλάγιο τομέα, όπως μπορεί
κτή. Τέλος, σε περιπτώσεις χαμηλής γραμμής γέλω! να συμβεί όταν τοποθετούμε ένα εμφύτευμα, δεν
τος, όπου η καμπύλη του άνω χείλους καλύπτει κατά δείχνει να υποβαθμίζει την αισθητική του χαμόγελου,
μήκος περισσότερο από το ήμισυ του τμήματος των καθώς δύσκολα γίνεται αντιληπτή. Αντίθετα, μείωση
κεντρικών τομέων, έχουμε σημαντική μείωση στην του ύψους κατά 1 mm, ήταν το όριο όταν αντίστοιχη
αισθητική του χαμόγελου. Τα χαμόγελα τα οποία ανή! μείωση παρουσιαζόταν στις μεσοδόντιες θηλές όλων
καν στην προαναφερθείσα κατηγορία εμφάνισαν χα! των προσθίων δοντιών.22
μηλότερη αισθητική απόδοση από τα χαμόγελα στα ∆είκτης χαμόγελου: Ο δείκτης χαμόγελου προτάθηκε
οποία υπήρξε αυξημένη έκθεση μαλακών ιστών. από τον Ackerman τo 1998. Υπολογίζεται με βάση το
Σχήμα ουλικής παρυφής άνω γνάθου: Η συμμετρία μέγιστο εύρος ως προς το μέγιστο ύψος του χαμόγε!
στην ουλική παρυφή είναι αρκετά σημαντική, αφού ασ! λου, όπως οι διαστάσεις αυτές ορίζονται από τα χεί!
συμετρίες της γίνονται εύκολα αντιληπτές και κατ’ επέ! λη.7173 Είναι ενδεικτικός της σχέσης σκληρών και μα!
κταση είναι ζημιογόνες για την αισθητική.68 Ακόμη και λακών ιστών, καθώς από τη σχέση των μεγεθών από
συμμετρικές αλλαγές (αλλαγές στην ίδια ομάδα δο! τα οποία προέρχεται εξαρτάται ο αριθμός των δο!
ντιών), οι οποίες ξεπερνούν τα 2 mm και επιδρούν στο ντιών που θα υπάρχουν στο χαμόγελο, το μέγεθος
σχήμα της ουλικής παρυφής, καθιστώντας το περισσό! των παρειακών διαδρόμων, αλλά και το ποσοστό έκ!
τερο επίπεδο ή κυρτό από το φυσιολογικό, δύσκολα θεσης των προσθίων δοντιών και η εμφάνιση ή όχι
ξεφεύγουν από την αντίληψη των ασθενών (Εικ. 10). των μαλακών ιστών στο χαμόγελο. Γι’ αυτό ο δεί!
122 Π. ΝΤΟΒΑΣ, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
κτης χαμόγελου είναι ιδιαίτερα σημαντικός τόσο στις
εκτεταμένες αποκαταστάσεις όσο και στην ορθοδο!
ντική θεραπεία. Τα χαμόγελα τα οποία αξιολογήθηκαν
ως πιο αισθητικά είχαν δείκτη χαμόγελου μεταξύ των
5,3 και 9 μονάδων, με ιδανική τιμή τις 7,2 μονάδες (Εικ.
11).74 Σημαντικό είναι εκτός από τον δείκτη και η θέση
των δοντιών κατά το κατακόρυφο επίπεδο, η οποία
για τον ίδιο δείκτη χαμόγελου μπορεί να τροποποιή!
σει σημαντικά τις απεικονιζόμενες δομές στο χαμόγε!
λο. Για μικρότερες τιμές κοντά στο 3,5 τα χαμόγελα
χαρακτηρίστηκαν ως μη ελκυστικά, καθώς η τιμή αυτή
του δείκτη συχνά συνδυαζόταν και με αυξημένη έκ!
θεση μαλακών ιστών στην άνω γνάθο (ουλικό χαμό!
γελο). Τέλος, η αλλαγή του δείκτη επηρέαζε πολύ πε!
ρισσότερο το πώς τα νεότερα άτομα αντιλαμβάνο!
νταν το χαμόγελο έναντι των μεγαλύτερων, που ε!
πηρεάζονταν λιγότερο από τις αλλαγές του. Αυτό
μπορεί να δικαιολογηθεί από το ότι τα νεότερα άτομα
έλκονται από δείκτη χαμόγελου κοντά στις 7,2 μονά!
δες, που χαρακτηρίζει τα χαμόγελα της ηλικίας τους,
ενώ τα μεγαλύτερα άτομα δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη
προτίμηση (Εικ. 11).7174
Χείλη: Αν και τα δόντια χαρακτηρίζουν και επηρεάζουν
περισσότερο το χαμόγελο από ό,τι τα χείλη, δεν θα
πρέπει να αγνοείται και η δική τους επιρροή, καθώς α!
ποτελούν την κορνίζα του χαμόγελου και επηρεάζουν
το πώς αυτό γίνεται αντιληπτό.28,59,75 Το πάχος τόσο
του άνω όσο και του κάτω χείλους επηρεάζουν την
αισθητική του χαμόγελου.57,75 Όσον αφορά το άνω
χείλος, παρέκκλιση του μέσου όρου κατά την κατακό!
ρυφη διάσταση περισσότερο από 1mm, είτε με τη μορ!
φή της αύξησης είτε με αυτή της μείωσης, φαίνεται να
μειώνει την αισθητική του. Θα πρέπει όμως να ληφθεί
υπ’ όψιν ότι ο μέσος όρος των 9,5mm από το ανώτερο
σημείο του άνω χείλους (CP!Crista Philtri) μέχρι το κα!
τώτερο, καθώς και των 12,2mm για το μέγιστο ύψος
του κάτω χείλους, που χρησιμοποιήθηκαν στη μοναδική
έρευνα η οποία έχει μελετήσει αυτή την αυξομοίωση,
αφορούσε πληθυσμούς της Ιαπωνίας και της Κορέας28,57
Ειδικότερα, όσον αφορά το κάτω χείλος σημαντική εί!
ναι η απόστασή του από το κοπτικό χείλος των κεντρι!
κών τομέων της άνω γνάθου. Η ιδανική για την αισθη!
τική του χαμόγελου απόσταση κυμαίνεται στις έρευνες
μεταξύ των 1,35mm και των 2,67mm.76,77
Κατακόρυφη πρόταξη: Η ιδανική τιμή κατακόρυφης
πρόταξης, δηλαδή της υπερκάλυψης των κάτω κε!
ντρικών τομέων από τους άνω κατά το κατακόρυφο
επίπεδο όταν οι οδοντικοί φραγμοί βρίσκονται στη
θέση της μέγιστης συγγόμφωσης, κυμαίνεται από τα 2
μέχρι και τα 4 mm, με ελάχιστο αποδεκτό όριο κοντά
στο 0,5!1 mm και μέγιστο τα 5,5 mm. Σε περίπτωση
υπέρβασης των ιδανικών ορίων (2!4mm), μια ελαφρά
αυξημένη κατακόρυφη πρόταξη (>4mm) δείχνει να
είναι προτιμότερη έναντι της μειωμένης κατακόρυφης
πρόταξης (<2mm). Τέλος, η πρόσθια ανοιχτή δήξη
φαίνεται να αδηγεί σε σημαντική μείωση της αντιλή!
ψιμης αισθητικής του χαμόγελου. 21,4043
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
Κλίση μασητικού επιπέδου κατά το οριζόντιο επίπεδο:
Ιδανικά, κατά το οριζόντιο επίπεδο το μασητικό επίπε!
δο, όπως ορίζεται από τη γραμμή που ενώνει τα κο!
πτικά χείλη των τομέων και το οριζόντιο επίπεδο του
προσώπου, πρέπει να είναι παράλληλα. Το οριζόντιο
επίπεδο του προσώπου συνήθως συμπίπτει με το επί!
πεδο το οποίο ορίζει η διακορική γραμμή. Σημαντικό
όμως είναι να μη διαφεύγει από τον οδοντίατρο ότι η
γραμμή αυτή δεν βρίσκεται πάντα στο οριζόντιο επί!
πεδο σε όλους τους ανθρώπους. Αυτό συμβαίνει
στους ασθενείς των οποίων οι οφθαλμοί εμφανίζουν
δυστοπία. Σε αυτούς τους ασθενείς το οριζόντιο επί!
πεδο αναφοράς θα πρέπει να ορίζεται προσεχτικά, με
βάση τα υπόλοιπα στοιχεία του προσώπου. Κλίση του
μασητικού επιπέδου μέχρι και 2° δεν φαίνεται να επη!
ρεάζει την αισθητική του απόδοση, ενώ για κλίση με!
γαλύτερη των 4°, η αισθητική απόδοση του χαμόγε!
λου, με βάση την κοινή αντίληψη, φαίνεται να υπο!
βαθμίζεται σημαντικά (Εικ. 12).21,38,78,79
Εξαγωγή δοντιών για ορθοδοντική θεραπεία: ∆εν υ!
πήρξαν διαφορές στην αξιολόγηση χαμόγελων που
είχαν ολοκληρώσει την ορθοδοντική θεραπεία, με
εξαγωγή των 1ων προγομφίων, έναντι αυτών που δεν
οδηγήθηκαν σε εξαγωγή (Τάξεις I ή II, υποκατηγορίας Ι
κατά Angle). Η αφαίρεση όμως των 1ων προγομφίων
δείχνει να βελτιώνει σημαντικά την αισθητική ασθε!
νών με πρόσθια διαγναθική απόκλιση.8083
Η εξαγωγή κάτω τομέων πρέπει να αποφεύγεται
όταν υπάρχουν άλλες εναλλακτικές λύσεις, γιατί υπο!
βαθμίζει την αισθητική του όταν η περιοχή αποκαλύ!
πτεται στο χαμόγελο. Εάν υπάρχει απουσία ενός το!
μέα, το μέγεθος των εναπομεινάντων θα πρέπει να
τροποποιείται, ώστε να έχουν όλοι τις ίδιες διαστά!
σεις. Τέλος, το όριο πέρα από το οποίο ένα κενό στην
5.3 7.2 9
Eικόνα 11. ∆είκτης Χαμόγελου – Smile Index (εύρος ως προς
το ύψος του χαμόγελου).
Eικόνα 12. Όριο ανοχής απόκλισης μασητικού επιπέδου.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΜΟΓΕΛΟΥ
κάτω γνάθο μετά την εξαγωγή δεν είναι αισθητικά
αποδεκτό φαίνεται να είναι το 1 mm.31,84
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Στην παρούσα ανασκόπηση επιχειρήθηκε η σκιαγρά!
φηση της επίδρασης των παρεκκλίσεων των δομών
του χαμόγελου στην κοινή αντίληψη της αισθητικής. Η
αντίληψη του μη σχετιζόμενου με το οδοντιατρικό
επάγγελμα πληθυσμού είναι σημαντική για τον προσ!
διορισμό, την εξατομίκευση των αναγκών και των
στόχων της αισθητικής του χαμόγελου κατά την κα!
τάστρωση του σχεδίου θεραπείας. Οι ασθενείς οι ο!
ποίοι αναζητούν τη βελτίωση του χαμόγελού τους
ανήκουν στο κοινωνικό σύνολο μέσα στο οποίο οι
ίδιοι γίνονται τόσο αποδέκτες της αισθητικής αντίλη!
ψης του περίγυρού τους όσο και κριτές των θερα!
πειών του οδοντιάτρου. Η αλληλεπίδραση ενός μεγά!
λου αριθμού χαρακτηριστικών φαίνεται να επηρεάζει
την αισθητική του χαμόγελου, καθένα από τα οποία
μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρ!
φωση της τελικής εξωτερικής εικόνας.12 Αυτή η από!
κλιση στην αντίληψη της αισθητικής του χαμόγελου
μπορεί να δικαιολογήσει και την κατάσταση κατά την
οποία, ενώ συχνά το τελικό αποτέλεσμα αποκλίνει
αισθητικά από το ιδανικό, όπως το έχει σκιαγραφήσει
στο μυαλό του ο οδοντίατρος, ο ασθενής είναι ικανο!
ποιημένος ή και το αντίθετο.
Η πλειονότητα των ερευνών οι οποίες αναλύθη!
καν αξιοποίησαν χαμόγελα στα οποία ένα χαρακτηρι!
στικό μεταβαλλόταν βαθμιδωτά, δημιουργώντας ει!
κόνες με απόκλιση της ίδιας δομής, διαφορετικής βα!
ρύτητας. Για παράδειγμα, βαθμιδωτή αύξηση με βήμα
0,25mm του διαστήματος των κεντρικών τομέων. Με
αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν χαμόγελα τα οποία
διέφεραν μόνο στην ένταση της υπό εξέταση απόκλι!
σης, ώστε οι διαφορές από τη βαθμολογία των συμμε!
τεχόντων να μπορούν να συσχετιστούν άμεσα με
αυτό, με τους ελάχιστους δυνατούς συγχυτικούς πα!
ράγοντες.20,62
Στη βιβλιογραφία υπάρχει μία μόνο απόπειρα συ!
στηματικής ανασκόπησης των δεδομένων που μελε!
τούν την επίδραση των δομών του στόματος στην
αντίληψη της αισθητικής του χαμόγελου. Η μη κλινική
φύση της πλειονότητας των ερευνών οδήγησε στη
χρήση τροποποιημένης μεθόδου ιεράρχησης και κατα!
γραφής της ποιότητας των διαθέσιμων ερευνών. Με
βάση τα εξατομικευμένα κριτήρια που επιλέχθηκαν σε
αυτή την ανασκόπηση (επιλογή παρατηρητών, προέ!
λευση παρατηρητών, τρόπος παρουσίασης χαμόγελου,
τρόπος αξιολόγησης χαμόγελου, αξιοπιστία εσωτερικής
συνέπειας), δημιουργήθηκε μια κλίμακα με ανώτατο
βαθμό το 22. Η πλειονότητα των ερευνών που συμπε!
ριλήφθησαν στην προαναφερθείσα ανασκόπηση, με
βάση αυτή την κλίμακα κατατάχθηκε στην κατηγορία
«μέτρια ποιότητα», με ανώτερη τιμή τις 22, κατώτερη τις
13 και μέση τιμή τις 16,8 μονάδες.28
123
Όσον αφορά τα δόντια, οι κεντρικοί τομείς δεί!
χνουν να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην αισθη!
τική του χαμόγελου, με τους κυνόδοντες να τους
διαδέχονται αμέσως μετά.46,49,68 Το απεικονιζόμενο
στο χαμόγελο πλάτος και σχήμα των δοντιών φαίνε!
ται να κυριαρχεί έναντι των μικρών δυσαρμονιών στη
μεταξύ τους συμμετρία και των αποκλίσεων στη θέση
τους.32,51,84 Τα χαμόγελα τα οποία επιλέχθηκαν ως
περισσότερο αισθητικά δεν ακολουθούσαν τη χρυσή
αναλογία.
Η αισθητική του χαμόγελου δεν εξαρτάται από
μία μόνο δομή ή αναλογία, αλλά από την αρμονία της
σύνθεσης που απαρτίζουν όλες οι εικονιζόμενες σε
αυτό δομές του στόματος. Ιδιαίτερη σημασία φαίνεται
κατέχει η κυριαρχία των κεντρικών τομέων και, στη
συνέχεια, η σταδιακή μείωση του μεγέθους των παρα!
κείμενων δοντιών. Ιδανικά, το πλάτος του κεντρικού
τομέα πρέπει να είναι 80% του μήκους του, αλλά το
ποσοστό αυτό σε ένα χαμόγελο αισθητικά αποδεκτό
μπορεί να κυμανθεί από 66!80%.34 Το διάστημα, καθώς
και το μεσοδόντιο τρίγωνο στους κεντρικούς τομείς
χαρακτηρίζονται από υψηλή αντιληψιμότητα, γεγονός
που τα καθιστά, όταν υπάρχουν, εξαιρετικά ζημιογόνα
για την αισθητική του χαμόγελου.
Μεγάλοι παρειακοί διάδρομοι με μέγεθος μεγα!
λύτερο του ενός τετάρτου του χαμόγελου (>25%)
οδηγούν σε χαμόγελα τα οποία γίνονται αντιληπτά
ως λιγότερο αισθητικά.53,61 Η αντίληψη για το μέγεθος
των παρειακών διαδρόμων διαφέρει σημαντικά μετα!
ξύ των ερευνών, με αποτέλεσμα τη δυσκολία προσ!
διορισμού ορίων αποδεκτικότητας με ακρίβεια.
Η ύπαρξη ουλικού χαμόγελου αποτελεί σημείο
διαμάχης, καθώς για τους οδοντιάτρους, και ιδιαίτερα
για τους ορθοδοντικούς, θεωρείται ότι επηρεάζει αρ!
νητικά την αισθητική απόδοση του χαμόγελου στα
άτομα τα οποία δεν σχετίζονται με την οδοντιατρική
επιστήμη, φαίνεται να μην επιβεβαιώνεται το αντί!
στοιχο. Μάλιστα πολλές φορές η εμφάνιση στο χαμό!
γελο μέρους των μαλακών ιστών φαίνεται να βελτιώ!
νει την αισθητική του απόδοση.42,63,66,75,76 Αν και η ε!
πιρροή των χειλέων στο χαμόγελο είναι κοινά αποδε!
κτή, κρίσιμα στοιχεία, όπως το πάχος τους και η σχέση
των δοντιών με το σχήμα και το μέγεθός τους δεν
έχουν ακόμα μελετηθεί.28
Οι οριακές τιμές ή το διάστημα μέσα στο οποίο οι
δομές του χαμόγελου δεν επιδρούν αρνητικά στην
αισθητική του είναι σημαντικές στην κλινική πράξη για
την αποφυγή της υπερθεραπείας. Με βάση αυτές,
μπορούν να ιεραχηθούν και να καταγραφούν οι δυ!
σαρμονίες που πραγματικά αποτελούν αισθητικά προ!
βλήματα, προσανατολίζοντας ανάλογα τόσο τον ο!
δοντίατρο όσο και τον ασθενή. Με τη βαθύτερη κα!
τανόηση της αντίληψης αυτών των δομών από το
ευρύ κοινό, εμπλουτίζεται η εφαρμογή της εμπεριστα!
τωμένης μεθοδικής ανάλυσης των δομών που αλλη!
λεπιδρούν και απαρτίζουν το χαμόγελο, με στόχο την
124 Π. ΝΤΟΒΑΣ, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
ανθρωποκεντρική εξατομικευμένη διάγνωση των αι!
σθητικών προβλήματων για την κατάστρωση και την
εκτέλεση του ιδανικότερου σχεδίου θεραπείας.85 Στις
μέρες μας, ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οδοντια!
τρικής εδραιώνεται όλο και περισσότερο, με αύξηση
της ανάγκης για την οριοθέτηση των δομών του χα!
μόγελου, αλλά και τον καθορισμό του εύρους μέσα
στο οποίο οι δομές μπορούν να αλληλεπιδρούν παρέ!
χοντας ένα αισθητικό αποτέλεσμα. Αυτή η αλληλεπί!
δραση μπορεί να οδηγήσει σε πιο συντηρητικές απο!
καταστάσεις, όπου αυτό είναι δυνατόν, αλλά ταυτό!
χρονα στη διεύρυνση των επιλογών τοποθέτησης
των οδοντικών δομών στον χώρο, αυξάνοντας τη
μοναδικότητα των παρεχόμενων εργασιών.
Στα αποτελέσματα όμως της παρούσας εργασίας
υπάρχουν και περιορισμοί. Χαρακτηριστική είναι η έλ!
λειψη ομοιογένειας μεταξύ ακόμη και των ερευνών οι
οποίες μελετάνε την ίδια οντότητα, καθιστώντας αρ!
κετές φορές δυσχερή την ανάλυση και την αντιπαρά!
θεση μεταξύ τους.60 Στους περιορισμούς ανήκουν η
προσπάθεια απόδοσης κλινικής σημασίας σε αποτελέ!
σματα που δεν αντλήθηκαν από κλινικές μελέτες, ο
ελλιπής χαρακτηρισμός του δείγματος, οι διαφορές
στον τρόπο λήψης και επεξεργασίας των φωτογρα!
φιών, η επιλεκτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων
και η δυσκολία ποιοτικής συστηματοποίησης και ερμη!
νείας τους. Τα αποτελέσματα που προέρχονται από
περιοχές με διαφορετικό εθνικό και κοινωνικοπολιτι!
σμικό υπόβαθρο επιβάλλεται να εξετάζονται με μεγα!
λύτερη προσοχή, παρόλο που η παγκοσμιοποίηση και
το marketing έχουν αμβλύνει τις διαφορές στην αι!
σθητική αντίληψη.21,32
Απαραίτητο είναι κάθε νέα έρευνα να αξιολογεί
προσεκτικά τα κριτήρια που θα χρησιμοποιήσει, ώστε
να υπάρχει ομοιογένεια που θα διευκολύνει την ερ!
μηνεία αλλά και την αντιπαράθεση των αποτελεσμά!
των με τις υπόλοιπες έρευνες στις οποίες μελετήθηκε
η επίδραση της ίδιας απόκλισης. Σημαντική είναι η
συμμετοχή αξιολογητών και των 2 φύλων ποικίλων
ηλιακών ομάδων, αλλά και εθνικοτήτων, οι οποίες θα
διευκολύνουν την ανάλυση και την αντιπαράθεση
των αποτελεσμάτων. Για να εξασφαλιστεί η ομοιογέ!
νεια, θα πρέπει να γίνεται προσεκτικός και αναλυτικός
καθορισμός των σημείων αναφοράς, με βάση τα οποία
καθορίζονται οι απόλυτες τιμές των μετρήσεων από!
κλισης των εξεταζόμενων δομών, καθορισμός των
κριτηρίων αξιολόγησης, της διάρκειας παρατήρησης,
του είδους των φωτογραφιών (πρόσωπο/χαμόγελο),
της σειράς των προβαλλόμενων εικόνων, του μέσου
παρουσίασής τους και της τυποποίησης του χρώματος.
Τέλος, κεφαλαιώδους σημασίας είναι η επέκταση των
ερευνητικών μοντέλων σε τρισδιάστατες απεικονίσεις
και η αξιοποίηση στην έρευνα γύρω από την αισθητική
του προσώπου και του χαμόγελου, των φωτογραφι!
κών μηχανών τρισδιάστατης σάρωσης, οι οποίες στις
μέρες μας διαδίδονται όλο και περισσότερο, οδηγώ!
ντας σε μια πιο δυναμική, σφαιρική και εντέλει ρεαλι!
στική φυσική αναπαράσταση.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
1. Η επίδραση των δομών τους στόματος στην αι!
σθητική αντίληψη του χαμόγελου ποικίλλει από
άτομο σε άτομο.
2. Η αντίληψη του οδοντιάτρου δεν ταυτίζεται πά!
ντα με αυτή του ασθενούς.
3. Αξιοποιώντας την αισθητική αντίληψη υπάρχει η
δυνατότητα προσδιορισμού των ορίων μέσα στα
οποία μια δυσαρμονία μπορεί να είναι επιβαρυντι!
κή για την αισθητική του χαμόγελου. Τα όρια αυ!
τά μπορούν να αποτελέσουν αντικειμενικό οδη!
γό για την ενημέρωση του ασθενούς και τη μείω!
ση του κινδύνου υπερθεραπείας.
4. Μικρού βαθμού αποκλίσεις ορισμένων αισθητικών
παραμέτρων δεν γίνονται αντιληπτές και δεν
αποτελούν πρόβλημα για τον ασθενή. Εξαίρεση
αποτελεί το μεσοδόντιο διάστημα, το μεσοδό!
ντιο τρίγωνο και η ασυμμετρία του κοπτικού χεί!
λους των κεντρικών τομέων.
5. Αποκλίσεις σχετιζόμενες με το περίγραμμα των
μαλακών ιστών και το μήκος της κλινικής μύλης
γίνονται δυσκολότερα αντιληπτές. Το ιδανικό
εύρος των παρειακών διαδρόμων και το ύψος της
καμπύλης του άνω χείλους αποτελούν τους λιγό!
τερο προβλέψιμους παράγοντες.
6. Με την πάροδο της ηλικίας, η αισθητική αντίληψη
αμβλύνεται, ενώ ασθενείς που πρόσφατα έχουν
υποβληθεί σε ορθοδοντική θεραπεία εμφανίζουν
αυξημένη παρατηρητικότητα.
7. Η εθνικότητα και αρκετά λιγότερο το φύλο του
ατόμου το οποίο φέρει το χαμόγελο επηρεάζουν
την αντίληψη.
8. Η απουσία επαλήθευσης μερικών αποτελεσμάτων
από αντίστοιχες έρευνες, ο υποκειμενικός χαρα!
κτήρας της μέτρησης, η μονόπλευρη παρατήρηση
και οι περιορισμοί κλινικής συσχέτισης μη
κλινικών ερευνών υπαγορεύει η εφαρμογή τους
στην καθημερινή κλινική πράξη να γίνεται με
κριτική σκέψη και προσοχή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. FLORES!MIR C, SILVA E, BARRIGA MI, LAGRAVERE MO,
MAJOR PW. Lay person's perception of smile
aesthetics in dental and facial views. J Orthod
2004, 31:2049.
2. HENSON ST, LINDAUER SJ, GARDNER WG, SHROFF B,
TUFEKCI E, BEST AM. Influence of dental esthetics
on social perceptions of adolescents judged by
peers. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2011,
140:38995.
3. LANGLOIS JH, KALAKANIS L, RUBENSTEIN AJ, LARSON
A, HALLAM M, SMOOT M. Maxims or myths of
beauty? A meta!analytic and theoretical review.
Psychol Bull 2000, 126:390423.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΜΟΓΕΛΟΥ
4. VAN DER GELD P, OOSTERVELD P, VAN HECK G,
KUIJPERS!JAGTMAN AM. Smile attractiveness. Self!
perception and influence on personality. Angle
Orthod 2007, 77:75965.
5. MILLER AG. Role of physical attractiveness in
impression formation. Psychol Sci 1970, 19:2413.
6. HERAVI F, RASHED R, ABACHIZADEH H. Esthetic
preferences for the shape of anterior teeth in a
posed smile. Am J Orthod Dentofacial Orthop
2011, 139:80614.
7. KRISHNAN V, DANIEL ST, LAZAR D, ASOK A.
Characterization of posed smile by using visual
analog scale, smile arc, buccal corridor measures,
and modified smile index. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2008 ;133:51523.
8. SARVER DM, ACKERMAN MB. Dynamic smile
visualization and quantification: part 1. Evolution
of the concept and dynamic records for smile
capture. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2003,
124:412.
9. SARVER DM, ACKERMAN MB. Dynamic smile
visualization and quantification: Part 2. Smile
analysis and treatment strategies. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2003, 124:11627.
10. ESPELAND LV, STENVIK A. Perception of personal
dental appearance in young adults: relationship
between occlusion, awareness, and satisfaction.
Am J Orthod Dentofacial Orthop 1991, 100:23441.
11. PINHO S, CIRIACO C, FABER J, LENZA MA. Impact of
dental asymmetries on the perception of smile
esthetics. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2007,
132:74853.
12. KOKICH VO Jr, KIYAK HA, SHAPIRO PA. Comparing
the perception of dentists and lay people to
altered dental esthetics. J Esthet Dent 1999,
11:31124.
13. SOH J, CHEW MT, WONG HB. A comparative
assessment of the perception of Chinese facial
profile esthetics. Am J Orthod Dentofacial
Orthop 2005, 127:6929.
14. RODRIGUES CDE D, MAGNANI R, MACHADO MS,
OLIVEIRA OB. The perception of smile
attractiveness. Angle Orthod 2009, 79:6349.
15. LOMBARDI RE. The principles of visual perception
and their clinical application to denture esthetics.
J Prosthet Dent 1973, 29:35882.
16. PECK S, PECK L. Selected aspects of the art and
science of facial esthetics. Semin Orthod 1995,
1:10526.
17. SHAW WC. Factors influencing the desire for
orthodontic treatment. Eur J Orthod 1981,
3:15162.
125
18. CORREA BD, VIEIRA BITTENCOURT MA, MACHADO
AW. Influence of maxillary canine gingival margin
asymmetries on the perception of smile
esthetics among orthodontists and laypersons.
Am J Orthod Dentofacial Orthop 2014, 145:5563.
19. PINHO T, BELLOT!ARCÍS C, MONTIEL!COMPANY JM,
NEVES M. Esthetic Assessment of the Effect of
Gingival Exposure in the Smile of Patients with
Unilateral and Bilateral Maxillary Incisor Agenesis.
J Prosthodont 2015, 24:36672.
20. PAREKH SM, FIELDS HW, BECK M, ROSENSTIEL S.
Attractiveness of variations in the smile arc and
buccal corridor space as judged by orthodontists
and laymen. Angle Orthod 2006, 76:55763.
21. KER AJ, CHAN R, FIELDS HW, BECK M, ROSENSTIEL S.
Esthetics and smile characteristics from the
layperson’s perspective: a computer!based survey
study. J Am Dent Assoc 2008, 139:131827.
22. KOKICH VO, KOKICH VG, KIYAK HA. Perceptions of
dental professionals and laypersons to altered
dental esthetics: asymmetric and symmetric
situations. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2006,
130:14151.
23. AN SM, CHOI SY, CHUNG YW, JANG TH, KANG KH.
Comparing esthetic smile perceptions among
laypersons with and without orthodontic
treatment experience and dentists. Korean J
Orthod 2014, 44:294303.
24. AL TAKI A, KHALESI M, SHAGMANI M, YAHIA I, AL
KADDAH F. Perceptions of Altered Smile
Esthetics: A Comparative Evaluation in
Orthodontists, Dentists, and Laypersons. Int J
Dent 2016, 2016:7815274.
25. GUL!E!ERUM, FIDA M. Changes in smile parameters
as perceived by orthodontists, dentists, artists,
and laypeople. World J Orthod 2008, 9:13240.
26. MACHADO AW, MOON W, CAMPOS E, GANDINI LG.
Influence of spacing in the upper lateral incisor
area on the perception of smile esthetics among
orthodontists and laypersons. J Wolrd Fed Orthod
2013, 2:169:174.
27. NOUREDDINE A, FRON CHABOUIS H, PARENTON S,
LASSERRE JF. Laypersons’ esthetic perception of
various computer!generated diastemas: a pilot
study. J Prosthet Dent 2014, 112:91420.
28. PARRINI S, ROSSINI G, CASTROFLORIO T, FORTINI A,
DEREGIBUS A, DEBERNARDI C. Laypeople’s
perceptions of frontal smile esthetics: A
systematic review. Am J Orthod Dentofacial
Orthop 2016, 150:74050.
29. ABU ALHAIJA ES, AL!SHAMSI NO, AL!KHATEEB S.
Perceptions of Jordanian laypersons and dental
professionals to altered smile aesthetics. Eur J
Orthod 2011, 33:4506.
126 Π. ΝΤΟΒΑΣ, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
30. KUMAR S, GANDHI S, VALIATHAN A. Perception of
smile esthetics among Indian dental professionals
and laypersons. Indian J Dent Res 2012, 23:295.
31. PITHON MM, SANTOS AM, COUTO FS, DE FREITAS LM,
COQUEIRO RDA S. Comparative evaluation of
esthetic perception of black spaces in patients
with mandibular incisor extraction. Angle Orthod
2012, 82:80611.
32. MACHADO AW, MOON W, GANDINI LG Jr. Influence
of maxillary incisor edge asymmetries on the
perception of smile esthetics among
orthodontists and laypersons. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2013, 143:65864.
33. ONG E, BROWN RA, RICHMOND S. Peer assessment
of dental attractiveness. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2006, 130:1639.
34. WARD DH. Proportional smile design using the
recurring esthetic dental (red) proportion. Dent
Clin North Am 2001, 45:14354.
35. LEVIL EL. Dental esthetics and the golden
proportion. J Prosthet Dent 1978, 40:24452.
36. GUO C, ZHOU C, QUAN C, WANG Y, FAN M, WANG W
et al. Aesthetic perception and factors
associated with dentofacial midline awareness.
Aust Orthod J 2013, 29:96104.
37. MCLEOD C, FIELDS HW, HECHTER F, WILTSHIRE W,
RODY W Jr, CHRISTENSEN J. Esthetics and smile
characteristics evaluated by laypersons. Angle
Orthod 2011, 81:198205.
38. CRACEL!NOGUEIRA F, PINHO T. Assessment of the
perception of smile esthetics by laypersons,
dental students and dental practitioners. Int
Orthod 2013, 11:43244.
39. SHARMA N, ROSENSTIEL SF, FIELDS HW, BECK FM.
Smile characterization by U.S. white, U.S. Asian
Indian, and Indian populations. J Prosthet Dent
2012, 107:32735.
40. ZHANG YF, XIAO L, LI J, PENG YR, ZHAO Z. Young
people’s esthetic perception of dental midline
deviation. Angle Orthod 2010, 80:51520.
41. CHANG CA, FIELDS HW Jr, BECK FM, SPRINGER NC,
FIRESTONE AR, ROSENSTIEL S et al. Smile esthetics
from patient’ perspectives for faces of varying
attractiveness. Am J Orthod Dentofacial Orthop
2011, 140:e17180.
42. SPRINGER NC, CHANG C, FIELDS HW, BECK FM,
FIRESTONE AR, ROSENSTIEL S et al. Smile esthetics
from the layperson's perspective. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2011, 139:e91e101.
43. WILLIAMS RP, RINCHUSE DJ, ZULLO TG. Perceptions
of midline deviations among different facial
types. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2014,
145:24955.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
44. ANDERSON KM, BEHRENTS RG, MCKINNEY T,
BUSCHANG PH. Tooth shape preferences in an
esthetic smile. Am J Orthod Dentofacial Orthop
2005, 128:45865.
45. ASSAD DUARTE ME, MACHADO RM, JARDIM DA
MOTTA AF, MUCHA JN, MOTTA AT. Morphological
Simulation of Different Incisal Embrasures:
Perception of Laypersons, Orthodontic Patients,
General Dentists and Orthodontists. J Esthet
Restor Dent 2017, 29:6878.
46. FOULGER TE, TREDWIN CJ, GILL DS, MOLES DR. The
influence of varying maxillary incisal edge
embrasure space and interproximal contact area
dimensions on perceived smile aesthetics. Br
Dent J 2010, 14:209:E4.
47. MACHADO RM, ASSAD DUARTE ME, JARDIM DA
MOTTA AF, MUCHA JN, MOTTA AT. Variations
between maxillary central and lateral incisal
edges and smile attractiveness. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2016,150:42535.
48. BROUGH E, DONALDSON AN, NAINI FB. Canine
substitution for missing maxillary lateral incisors:
the influence of canine morphology, size, and
shade on perceptions of smile attractiveness. Am
J Orthod Dentofacial Orthop 2010, 138:705.e19.
49. MA W, PRESTON B, ASAI Y, GUAN H, GUAN G.
Perceptions of dental professionals and laypeople
to altered maxillary incisor crowding. Am J Orthod
Dentofacial Orthop 2014, 146:57986.
50. XU H, HAN X, WANG Y, SHU R, JING Y, TIAN Y et al.
Effect of buccolingual inclinations of maxillary
canines and premolars on perceived smile
attractiveness. Am J Orthod Dentofacial Orthop
2015, 147:1829.
51. BARDAN SA, MUSTAFA M. A comparison between
laypeople and orthodontists in evaluating the
effect of buccal corridor and smile arc on smile
esthetics. J World Fed Orthodod 2012, 2:e1236.
52. HULSEY CM. An esthetic evaluation of lip–teeth
relationships present in the smile. Am J Orthod
1970, 57:13244.
53. YOON M, JIN TH, DONG JK. A study on the smile in
Korean youth. J Korean Acad Prosthodont 1992,
30:25970.
54. ZHANG K, HUANG L, YANG L, XU L, XUE C, XIANG Z et
al. Effects of transverse relationships between
maxillary arch, mouth, and face on smile
esthetics. Angle Orthod 2016, 86:13541.
55. IOI H, KANG S, SHIMOMURA T, KIM SS, PARK SB, SON
WS et al. Effects of vermilion height on lip
esthetics in Japanese and Korean orthodontists
and orthodontic patients. Angle Orthod 2014,
84:23945.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΜΟΓΕΛΟΥ
56. NIAKI EA, ARAB S, SHAMSHIRI A, IMANI MM. The
effect of the buccal corridor and tooth display
on smile attractiveness. Aust Orthod J 2015,
31:195200.
57. PITHON MM, MATA KR, ROCHA KS, COSTA BDO N,
NEVES F, BARBOSA GC et al. Perceptions of
brachyfacial, mesofacial and dolichofacial
individuals with regard to the buccal corridor in
different facial types. J Appl Oral Sci 2014,
22:3829.
58. MARTIN AJ, BUSCHANG PH, BOLEY JC, TAYLOR RW,
MCKINNEY TW. The impact of buccal corridors on
smile attractiveness. Eur J Orthod 2007, 29:5307.
59. ZANGE SE, RAMOS AL, CUOGHI OA, DE MENDONÇA
MR, SUGUINO R. Perceptions of laypersons and
orthodontists regarding the buccal corridor in
long! and short!face individuals. Angle Orthod
2011, 81:8690.
60. RODEN!JOHNSON D, GALLERANO R, ENGLISH J. The
effects of buccal corridor spaces and arch form
on smile esthetics. Am J Orthod Dentofacial
Orthop 2005, 127:34350.
61. KAYA B, UYAR R. The impact of occlusal plane
cant along with gingival display on smile
attractiveness. Orthod Craniofac Res 2016,
19:93101.
62. SUZUKI L, MACHADO AW, VIEIRA MA. Perceptions
of gingival display aesthetics among
orthodontists, maxillofacial surgeons and
laypersons. Rev Odonto Cienc 2009, 24:36771.
63. RODRÍGUEZ!MARTÍNEZ A, VICENTE!HERNÁNDEZ A,
BRAVO!GONZÁLEZ LA. Effect of posterior gingival
smile on the perception of smile esthetics. Med
Oral Patol Oral Cir Bucal 2014, 19: e82!7.
64. GERON S, ATALIA W. Influence of sex on the
perception of oral and smile esthetics with
different gingival display and incisal plane
inclination. Angle Orthod 2005, 75:77884.
65. TALIC N, ALOMAR S, ALMAIDHAN A. Perception of
Saudi dentists and lay people to altered smile
esthetics. Saudi Dent J 2013, 25:1321.
66. THOMAS M, REDDY R, REDDY BJ. Perception
differences of altered dental esthetics by dental
professionals and laypersons. Indian J Dent Res
2011, 22:2427.
67. FEU D, BOF DE ANDRADE F, NASCIMENTO AP,
MENDES MIGUEL JA, GOMES AA, CAPELLI Jr J.
Perception of changes in the gingival plane
affecting smile aesthetics. Dental Press J Orthod
2011, 16:68:74.
127
68. PITHON MM, ALVES LP, DA COSTA PRADO M,
OLIVEIRA RL, COSTA MS, DA SILVA COQUEIRO R et al.
Perception of Esthetic Impact of Smile Line in
Complete Denture Wearers by Different Age
Groups. J Prosthodont 2016, 25:5315.
69. MUSSKOPF ML, ROCHA JM, RÖSING CK. Perception
of smile esthetics varies between patients and
dental professionals when recession defects are
present. Braz Dent J 2013, 24:38590.
70. ACKERMAN MB, ACKERMAN JL. Smile analysis and
design in the digital era. J Clin Orthod 2002,
36:22136.
71. GROVER N, KAPOOR DN, VERMA S, BHARADWAJ P.
Smile analysis in different facial patterns and its
correlation with underlying hard tissues. Prog
Orthod 2015, 16:28.
72. CHOU JC, NELSON A, KATWAL D, ELATHAMNA EN,
DURSKI MT. Effect of smile index and incisal edge
position on perception of attractiveness in
different age groups. J Oral Rehabil 2016, 43:85562.
73. MCNAMARA L, MCNAMARA JA Jr, ACKERMAN MB,
BACCETTI T. Hard!and soft!tissue contributions to
the esthetics of the posed smile in growing
patients seeking orthodontic treatment. Am J
Orthod Dentofacial Orthop 2008, 133:4919.
74. DE!MARCHI LM, PINI NI, PASCOTTO RC. The
relationship between smile attractiveness and
esthetic parameters of patients with lateral
agenesis treated with tooth recontouring or
implants. Clin Cosmet Investig Dent 2012, 17:439.
75. FARZANEGAN F, JAHANBIN A, DARVISHPOUR H,
SALARI S. Which has a Greater Influence on Smile
Esthetics Perception: Teeth or Lips? Iran J
Otorhinolaryngol 2013, 25:23944.
76. SILVA BP, JIMÉNEZ!CASTELLANOS E, MARTINEZ!DE!
FUENTES R, GREENBERG Jr, CHU S. Laypersons'
perception of facial and dental asymmetries. Int J
Periodontics Restorative Dent 2013, 33:e16271.
77. OLIVARES A, VICENTE A, JACOBO C, MOLINA SM,
RODRÍGUEZ A, BRAVO LA. Canting of the occlusal
plane: perceptions of dental professionals and
laypersons. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2013,
18:e51620.
78. THOMAS JL, HAYES C, ZAWAIDEH S. The effect of
axial midline angulation on dental esthetics.
Angle Orthod 2003, 73:35964.
79. ALMUTAIRI TK, ALBARAKATI SF, ALDREES AM.
Influence of bimaxillary protrusion on the
perception of smile esthetics. Saudi Med J 2015,
36:8793.
128 Π. ΝΤΟΒΑΣ, Ε. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
80. IŞIKSAL E, HAZAR S, AKYALÇIN S. Smile esthetics:
perception and comparison of treated and
untreated smiles. Am J Orthod Dentofacial
Orthop 2006, 129:816.
81. KIM E, GIANELLY AA. Extraction vs nonextraction:
arch widths and smile esthetics. Angle Orthod
2003, 73:3548.
82. PITHON MM, SANTOS AM, COUTO FS, DA SILVA
COQUEIRO R, DE FREITAS LM, DE SOUZA RA et al.
Perception of the esthetic impact of mandibular
incisor extraction treatment on laypersons,
dental professionals, and dental students. Angle
Orthod 2012, 82:7328.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
83. WOLFART S, THORMANN H, FREITAG S, KERN M.
Assessment of dental appearance following
changes in incisor proportions. Eur J Oral Sci 2005,
113:15965.
84. STYLIANOU A, KATSADOURIS A, PAPAZOGLOU E. Smile
analysis for the selection of an appropriate treat!
ment of aesthetic problems. Odontostomatological
Progress 2013, 67:498519.
85. WAGENMAKERS MA, ROERINK SH, MAAL TJ,
PELLEBOER RH, SMIT JW, HERMUS AR et al. Three!
dimensional facial analysis in acromegaly: a novel
tool to quantify craniofacial characteristics after
long!term remission. Pituitary 2015, 18:12634.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75(3): 129 136 STOMATOLOGIA 2018,75(3): 129 136

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ REVIEW

ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΝ∆Ο∆ΟΝΤΙΚΑ RESTORATION OF ENDODONTICALLY

ΘΕΡΑΠΕΥΜΕΝΩΝ ΟΠΙΣΘΙΩΝ ∆ΟΝΤΙΩΝ TREATED POSTERIOR TEETH
ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΑΡΙΘΜΟ ΤΩΝ ACCORDING TO THE NUMBER
ΕΝΑΠΟΜΕΙΝΑΝΤΩΝ ΤΟΙΧΩΜΑΤΩΝ OF REMAINING WALLS
∆. ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ1, Γ. ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ2 D. PAPALEXOPOULOS1, G. FILIPPATOS2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ H αποκατάσταση του ενδοδοντικά θεραπευ ABSTRACT Restoration of the endodontically treated
μένου δοντιού αποτελεί καθημερινή κλινική πρόκληση tooth constitutes an everyday struggle for the den
για τον οδοντίατρο. Με δεδομένο πως η ενδοδοντική tal clinician. Taking into account that endodontic
θεραπεία δεν ολοκληρώνεται παρά μόνο με την οριστι therapy does not end, but with the full restoration of
κή αποκατάσταση της μύλης, μια σωστή προσέγγιση the coronal part of the tooth, a good restorative ap
είναι απαραίτητη. Λαμβάνοντας υπόψη τη σύγχυση που proach is of primary importance. The aim of this pa
προκαλεί η πληθώρα θεραπευτικών επιλογών, πρωτο per is to provide a distinct algorithm to correlate the
κόλλων και υλικών, είναι αναγκαία η ύπαρξη οδηγιών, number of remaining walls of the endodontically
οι οποίες με βάση αντικειμενικά και εύκολα κλινικά με treated tooth with other crucial factors, such as their
τρήσιμα κριτήρια θα δίνουν στον κλινικό τη σωστή κα width, in order to avoid under or overtreatment.
τεύθυνση όσον αφορά το σχέδιο θεραπείας που θα Given the confusion caused by the abundance of
επιλέξει. Στην παρούσα εργασία, γίνεται μια προσπάθεια choices, treatment protocols and materials, there
να δοθεί μια κατευθυντήρια γραμμή, συσχετίζοντας should be simple, clear and tangible guidelines that
μέσω ενός αλγορίθμου τον αριθμό των εναπομεινά shall give the clinician the opportunity to choose the
ντων τοιχωμάτων του θεραπευμένου δοντιού με άλ best treatment plan. MEDLINE database of references
λους παράγοντες, όπως το πάχος τους, ώστε για κάθε and abstracts on life sciences and biomedical topics
κατηγορία να ληφθεί η σωστή απόφαση, αποφεύγο was selected as a search engine, where articles re
ντας είτε την υπο είτε την υπερθεραπεία. Ως μηχανή lated to the topic three decades ago (1989) until to
αναζήτησης χρησιμοποιήθηκε η βάση δεδομένων day were chosen. What can be extracted as conclu
MEDLINE, με αναφορές και περιλήψεις για τις βιοεπιστή sion is the need for preservation of healthy tooth
μες και τη βιο4ατρική και αναζητήθηκαν όλα τα άρθρα substance, especially that of primary importance for
που άπτονται της θεματολογίας από τριακονταετίας tooth’s integrity, the personalization of each case and
(1989) μέχρι και σήμερα. Αυτό που εξάγεται ως συμπέ the adaptation of each treatment planning according
ρασμα είναι η ανάγκη διατήρησης υγιούς οδοντικής to the remaining tooth quantity in relation to pa
ουσίας, ιδιαίτερα της κρίσιμης για την ακεραιότητα του tients’ dental and medical record.
δοντιού, η εξατομίκευση των περιστατικών και η προ
σαρμογή της θεραπευτικής επιλογής ανάλογα με την
εναπομείνασα ποσότητα οδοντικής ουσίας, σε συν
δυασμό με το ιατρικό και οδοντιατρικό ιστορικό του
ασθενούς.

Όροι ευρετηριάσεως Ενδοδοντική θεραπεία, αποκατάσταση, αλγό Key words Endodontic therapy, restoration, algorithm, post
ριθμος, άξονας

1 1
DDS, Εργαστήριο Προσθετικής ΕΚΠΑ DDS, Univeristy Laboratory of Prosthodontics, NKUoA
2 2
DDS, MSc, Εργαστήριο Προσθετικής ΕΚΠΑ DDS, MSc, Univeristy Laboratory of Prosthodontics, NKUoA

Υπεύθυνος Επικοινωνίας Correspondence

∆ημόκριτος Παπαλεξόπουλος Dimokritos Papalexopoulos
Αδραμυτίου 23, Ν. Σμύρνη Adramitiou 23, N. Smirni, Athens
Τηλ: 6988600246 E mail: dimpapalex@hotmail.com
E mail: dimpapalex@hotmail.com

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Με την ενδοδοντική θεραπεία να αποτελεί πλέον μια αποκατάσταση, καθώς δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο
θεραπευτική αντιμετώπιση με ποσοστά επιτυχίας που δόντια άρτια θεραπευμένα να εξάγονται λόγω απο
αγγίζουν το 95%,1 το βάρος πέφτει στην προσθετική τυχίας της αποκατάστασής τους. Είναι εντυπωσιακό
130 ∆. ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75

το γεγονός ότι τα αίτια αποτυχίας οφείλονται μόνο Η άποψη αυτή στηρίζεται σε μελέτες στις οποίες
κατά 8,6% στη θεραπεία των ριζικών σωλήνων και κα παρατηρήθηκαν σημαντικά μεγαλύτερα ποσοστά
τά 59,4% στην ποιότητα της προσθετικής αποκατά απoτυχίας στα πρόσθια θεραπευμένα δόντια, και μά
στασης.2 Οι Ray et al υποστηρίζουν ότι μια αποδεκτή λιστα αυτά της άνω γνάθου, λόγω της διαφορετικής
μυλική αποκατάσταση επηρεάζει μακροπρόθεσμα το φύσης των δυνάμεων που ασκούνται στην περιοχή
αποτέλεσμα της θεραπείας σε θετικά σημαντικότερο αυτή.12,13 Μάλιστα, είναι τέτοιος ο προβληματισμός που
βαθμό από την επαρκή έμφραξη των ριζικών σωλή προκύπτει από την καταστροφική επίδραση των πλαγί
νων.3 Εντούτοις, δεν βγαίνουν όλα τα δόντια από την ων δυνάμεων, ώστε στη βιβλιογραφία να συνιστάται
ατραπό της ενδοδοντικής θεραπείας με τις ίδιες απώ ιδιαίτερη προσοχή για τη χρησιμοποίηση αξόνων για
λειες. Έτσι μπορεί να υπάρξουν δόντια όπου υφίστα την αποκατάσταση προσθίων δοντιών,14 καθώς έχει
ται μονάχα η κοιλότητα της διάνοιξης και άλλα, που βρεθεί συγκέντρωση μέχρι και 10 φορές μεγαλύτερων
λόγω τερηδόνας, κατάγματος ή προηγούμενων εκτε τάσεων σε άσκηση μη αξονικών φορτίσεων.15
ταμένων αποκαταστάσεων έχουν απωλέσει ένα με Στους τομείς της άνω γνάθου, η συγκέντρωση
γάλο μέρος της μύλης τους, ενώ ζωτικής σημασίας εφελκυστικών τάσεων σωρεύεται στην υπερώια
είναι η αφαίρεση αδυνατισμένων τοιχωμάτων πριν πλευρά,16 κάνοντας κρίσιμη την παρουσία οδοντικής
από την απόφαση για την αποκατάσταση του δο ουσίας στην περιοχή αυτή, ακόμη και όταν τα άλλα
ντιού.4 τοιχώματα λείπουν, προκειμένου να τις αντισταθμί
Η παλαιότερη άποψη ότι η διαφορά μεταξύ ενδο σει.17 Για την κατηγορία των δοντιών αυτών απαιτεί
δοντικά θεραπευμένων και δοντιών με ζωντανό πολ ται περαιτέρω έρευνα.
φό είναι η υγρασία, η έλλειψη της οποίας έχει ως επα
κόλουθο να καθίσταται το δόντι πιο εύθραυστο, έχει ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΝ∆Ο∆ΟΝΤΙΚΑ
καταρριφθεί. Σήμερα επικρατεί η άποψη ότι υπάρχει ΘΕΡΑΠΕΥΜΕΝΩΝ ΟΠΙΣΘΙΩΝ ∆ΟΝΤΙΩΝ
μεν μείωση της υγρασίας, αλλά μόνο όσον αφορά το
Όπως προαναφέρθηκε, ένα δόντι με μια απλή κοιλό
ελεύθερο και όχι το δεσμευμένο νερό5 και πως παρό
τητα τυπικής διάνοιξης είναι περισσότερο ανθεκτικό
λο που ουσίες όπως οι χηλικοί παράγοντες αφαιρούν
από κάποιο που έχει μια εγγύςάπω κοιλότητα.18 Έτσι
ιόντα σαν αυτά του ασβεστίου από την οδοντίνη,6
η απώλεια των όμορων τοιχωμάτων συγκαταλέγεται
υπάρχουν άλλες, όπως η ευγενόλη και η φορμοκρε
σόλη, που επηρεάζουν θετικά την αντοχή στον εφελ μαζί με το εύρος της διάνοιξης, καθώς και το βάθος
κυσμό.7 αυτής, στους κυριότερους παράγοντες εξασθένησης
Από τη βιβλιογραφία προκύπτει ότι οι μείζονες μιας οδοντικής μονάδας,19 η οποία τείνει, λόγω έλλει
αλλαγές στα εμβιομηχανικά χαρακτηριστικά των εν ψης του υπερπολφικού τοιχώματος, να παρουσιάζει
δοδοντικά θεραπευμένων δοντιών οφείλονται στην φυματική απόκλιση κατά τη λειτουργία.20 Το ερώτημα
απώλεια μεγάλου μέρους της μύλης τους.5 Θεραπευ που προκύπτει είναι αν η εναπομείνασα οδοντική ου
μένα δόντια με συντηρητική μυλική διάνοιξη παρου σία επαρκεί προκειμένου να στηρίξει μια ανασύσταση
σιάζουν μείωση της ακεραιότητας κατά 5%, ενώ για μύλης και όποια άλλη ενδεχόμενη αποκατάσταση.
την εγγύςάπω κοιλότητα, το αντίστοιχο ποσοστό Η κατηγοριοποίηση λοιπόν θα γίνει κυρίως με βά
ανέρχεται στο 63%.8 ση τον αριθμό των εναπομεινάντων τοιχωμάτων21,22
Ο αριθμός των μελετών για τη συσχέτιση της ε και λαμβάνοντας υπόψη προηγούμενες αντίστοιχες
ναπομείνασας οδοντικής ουσίας με το είδος της απο βιβλιογραφικές αναφορές:23, 24 (Εικ. 1)
κατάστασης των ενδοδοντικά θεραπευμένων δο 4 τοιχώματα: Σύμφωνα με μελέτη που διεξήχθη στη
ντιών είναι περιορισμένος. Σκοπός της εργασίας αυτής Γερμανία, οι οδοντίατροι τοποθετούν άξονες σε πε
είναι η δημιουργία αλγόριθμου ως βοηθητικού εργα ρισσότερα από τα μισά (52 %) δόντια τα οποία έχουν
λείου στην κλινική πράξη, συσχετίζοντας τον αριθμό υποστεί ενδοδοντική θεραπεία.25 Το γεγονός αυτό
των εναπομεινάντων τοιχωμάτων των θεραπευμέ εξηγείται από τη λανθασμένη πεποίθηση πως ο άξο
νων οπισθίων δοντιών με άλλους παράγοντες, όπως νας ενισχύει το δόντι.
π.χ. το πάχος τους. Κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί, καθώς ο ρόλος του
Οι λόγοι για τους οποίους στην παρούσα εργασία άξονα είναι να αποκαταστήσει το απωλεσθέν μυλικό
δεν συμπεριλήφθηκαν τα πρόσθια δόντια είναι διττός, τμήμα, το οποίο καλείται να δεχθεί μια προσθετική
αφενός η έλλειψη ικανού αριθμού μελετών και αφετέ εργασία.26 H βιβλιογραφία καταδεικνύει πως σε δό
ρου τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ομάδας αυτής. Αυτά ντια με εναπομείναντα 4 ή 3 τοιχώματα και επαρκές
είναι τα ιδιαίτερα ανατομικομορφολογικά χαρακτηρι πάχος, η τοποθέτηση ενός άξονα δεν έχει καμία επί
στικά, καθώς και η θέση που καταλαμβάνουν στο οδο δραση στη μετέπειτα αντοχή και αποκατάστασή
ντικό τόξο, η οποία τα «καταδικάζει» να δέχονται δυνά τους.27 Mάλιστα, οι Bitter et al και Naumann et al,
μεις μη ευνο4κές τόσο σε κατεύθυνση –οριζόντιες αντί χαρακτήρισαν ως «υπερθεραπεία» την απόφαση για
παράλληλες στον επιμήκη άξονα– όσο και σε χαρακτη τοποθέτηση άξονα σε δόντια με τα παραπάνω χαρα
ριστικά –εφελκυστικές αντί θλιπτικές.11 κτηριστικά.28, 29
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΝ∆Ο∆ΟΝΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΜΕΝΩΝ ∆ΟΝΤΙΩΝ 131

Eικόνα 1: Ο αλγόριθμος των αποκαταστατικών επιλογών ανάλογα με τον αριθμό των εναπομεινάντων τοιχωμάτων

Στην κατηγορία αυτή, όπου κανένα τοίχωμα δεν 3 τοιχώματα, με πάχος >2 mm: Στην περίπτωση
έχει απωλεστεί, μια άμεση αποκατάσταση θα ήταν αυτή, όλα τα τοιχώματα πληρούν το επαρκές πάχος
προτιμότερη.30 Λόγω της εξέλιξης των συγκολλητι που έχει θέσει η βιβλιογραφία, η όμορη επιφάνεια είναι
κών παραγόντων, τα σύγχρονα πρωτόκολλα και οι αρκετά ανθεκτική, μπορούμε να προβούμε σε μια άμε
τεχνικές μικρομηχανικής συγκράτησης αναφέρεται ση ενδομυλική αποκατάσταση30 εκμεταλλευόμενοι
πως μειώνουν την απόκλιση των φυμάτων κατά τη την ικανότητα των ρητινών να δημιουργούν επαρκή
λειτουργία, επαναφέροντας σε μεγάλο βαθμό τη στι δεσμό με την εναπομείνασα οδοντική ουσία, γεγονός
βαρότητα των ενδοδοντικά θεραπευμένων δο που επιτρέπει την ομοιογενή κατανομή των δυνάμε
ντιών.31 Στις περιπτώσεις αυτές, έχει δειχθεί ότι η ορι ων ενισχύοντας την οδοντική υποδομή.36
ζόντια διαστρωμάτωση έχει τα καλύτερα αποτελέ Το κύριο μέλημά μας εδώ έχει να κάνει με τη συ
σματα, μειώνοντας τον c factor.32 στολή πολυμερισμού, κάτι που θα μας οδηγήσει στην
κατά στάδια πλήρωση της κοιλότητας με το εμφρακτι
3 τοιχώματα: Η κατηγορία αυτή είναι αρκετά αμφιλε
κό υλικό, καθώς οι δυνάμεις αυτές είναι ικανές να δια
γόμενη, καθώς ναι μεν υπάρχει τo 50% της οδοντικής
δώσουν ρωγμές εντός της οδοντικής ουσίας 37 και
ουσίας, το οποίο έχει αναφερθεί ως κρίσιμο όριο για
ευθύνονται για μετεμφρακτική ευαισθησία, καθώς ο
τη μετέπειτα απόφαση περί αποκατάστασης,33 εντού
δηγούν σε αποτυχία του δεσμού ρητίνηςοδοντίνης.32
τοις έχει απωλεστεί ένα τοίχωμα, συνήθως όμορο,
του οποίου η σημασία είναι ζωτική.5 Όπως όμως ανα 3 τοιχώματα, 1 από αυτά με πάχος <2 mm: Στην
φέρουν οι Dammaschke et al, δόντια με μία ή δύο α περίπτωση όπου το τοίχωμα αυτό είναι λειτουργικό,
ποκατεστημένες επιφάνειες σημείωσαν μικρότερο μια έμμεση αποκατάσταση όπως το επένθετο αποτε
ποσοστό καταγμάτων από δόντια με τρεις ή τέσσερις λεί μια πολύ καλή λύση,38 εφόσον η δωδεκαετής τους
αποκατεστημένες επιφάνειες.34 επιβίωση κυμαίνεται από 74 μέχρι 100%.39
Αυτό που θα διαφοροποιήσει την απόφασή μας Η λύση του επενθέτου προτιμάται αντί του ένθε
είναι το πάχος των τοιχωμάτων που απομένουν και του, καθώς αφενός προστατεύεται το αδυνατισμένο
κατά πόσο αυτά μπορούν να υποστηρίξουν μια άμεση τοίχωμα και αφετέρου οι δυνάμεις δεν μεταφέρονται
αποκατάσταση. Η παράμετρος αυτή, η οποία χαρακτη απευθείας στην υπάρχουσα οδοντική δομή, αλλά εν
ρίζεται απλή αλλά αποτελεσματική από τους Scotti et μέρει απορροφώνται από το υλικό της αποκατάστα
al, κλινικά υποδεικνύει πως όταν τα εναπομείναντα σης.40 Το δίλημμα έχει να κάνει με την επιλογή ανά
τοιχώματα έχουν πάχος τουλάχιστον 2 χιλιοστά, μια μεσα σε ρητινώδες ή κεραμικό υλικό, δύο υλικά τα
άμεση αποκατάσταση μπορεί να εφαρμοστεί, ενώ ό οποία δεσπόζουν στην κατηγορία αυτή. Τα ρητινώδη
ταν η συνθήκη αυτή δεν υφίσταται, απαιτείται κάλυψη υλικά συμπεριφέρονται παρόμοια με την οδοντίνη,
των φυμάτων.35 έχοντας παρόμοιο μέτρο ελαστικότητας, απορροφώ
132 ∆. ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75

ντας καλύτερα τις δυνάμεις,41 εντούτοις η αποτριβή, ο Το προαναφερθέν σχέδιο θεραπείας ενδεχομέ
αποχρωματισμός και η ασθενέστερη συγκόλληση, νως να αποκλίνει από τη συντηρητική αντιμετώπιση
όπως αναφέρεται, στην οδοντική ουσία οδηγούν που θα πρέπει να διακατέχει τη συγκολλητική οδο
πολλές φορές στην επιλογή των κεραμικών.42 ντιατρική του 21ου αιώνα, ειδικά σε σύγκριση με το τι
θα έπραττε κανείς σε ένα δόντι με ζωντανό πολφό
3 τοιχώματα, 2 ή 3 από αυτά με πάχος <2 mm: H
και τρία εναπομείναντα τοιχώματα. Πέρα από τις αλ
επιλογή εδώ θα γίνει ανάμεσα σε επένθετο
λαγές που επιφέρει η παρασκευή για ενδοδοντική
υπερένθετο και σε μια ριζικότερη αποκατάσταση με
θεραπεία και έχουν αναλυθεί εκτενώς προηγουμένως,
άξονα και στεφάνη.30 Άλλωστε, μια αποκατάσταση
ενδιαφέρον έχει το γεγονός πως το θεραπευμένο
κατασκευασμένη στο εργαστήριο αποκαθιστά τις ό
δόντι έχει απωλέσει μέρος της τασεοδεκτικής του
μορες επαφές, προσφέρει συγκλεισιακή σταθερότητα
ικανότητας, ώστε να απαιτείται 2,5 φορές μεγαλύτερη
και μειώνει τη μικροβιακή μικροδιείσδυση.43 Ο κλινικός
δύναμη, για να υπάρξει αντίδραση σε σύγκριση με το
θα πρέπει να λάβει υπόψη ότι η απώλεια της δομικής
δόντι με ζώντα πολφό.54
ακεραιότητας των ενδοδοντικά θεραπευμένων δο
ντιών οδηγεί σε απόκλιση των φυμάτων κατά τη λει 1 ή 2 τοιχώματα: Η κατηγορία αυτή μάλλον είναι η
τουργία.44 πλέον ξεκάθαρη, όπως προκύπτει από την υπάρχουσα
Αποκαταστάσεις τύπου επενθέτουυπερενθέτου βιβλιογραφία.50 Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά,
προφανώς αποτελούν συντηρητικότερη επιλογή, κα δεν θεωρείται σωστή επιλογή η αποκατάσταση δο
θώς συγκεντρώνουν τα εξής πλεονεκτήματα:45 δια ντιών με έλλειψη δύο ή τριών τοιχωμάτων με συντη
τηρούν περισσότερη υγιή οδοντική ουσία, καθιστούν ρητική προσέγγιση,55 οπότε η τοποθέτηση ενός άξονα
ευκολότερη την άσκηση στοματικής υγιεινής και τη και στεφάνης προκρίνεται ως λύση εκλογής. Εκεί όπου
διατήρηση της περιοδοντικής υγείας, επιτρέπουν τη κυρίως φαίνεται να συνεισφέρει ο άξονας είναι στη
συγκόλληση δίχως υδρολυτική συμπεριφορά, διατη μείωση των τάσεων, όταν ασκούνται πλάγιες φορτί
ρούν το φυσιολογικό σχήμα του δοντιού, επιτρέπουν σεις, η οποία είναι της τάξης του 2125 %.15 Άλλωστε,
εύκολο οπτικό έλεγχο των ορίων. σε εγγύςάπωμασητικές κοιλότητες παρατηρείται η
Σε ορισμένες έρευνες τα αποκατεστημένα με μεγαλύτερη συγκέντρωση τάσεων εξαιτίας συστο
επένθετα δόντια πλησίασαν τις τιμές αντοχής των λής,56 συνεπώς η άμεση ενδομυλική αποκατάσταση θα
άθικτων,31 με τους αποκατεστημένους με τη συγκε πρέπει να αποφεύγεται.
κριμένη επιλογή προγομφίους να δείχνουν καλύτε Αυτό που αξίζει να παρατηρηθεί είναι πως επί
ρη ανταπόκριση στην κυκλική φόρτιση,46 ενώ ανα δύο, ενός ή κανενός τοιχώματος, η τοποθέτηση ε
φέρεται σημαντική βελτίωση της αντοχής στα κα νός άξονα εκτός του ότι αυξάνει την αντίσταση στα
τάγματα, όταν το πάχος των τοιχωμάτων που πα κατάγματα, μετατρέπει τις αποτυχίες σε «αποκατα
ραμένουν είναι μικρότερο από τα κρίσιμα 2 χιλιο στάσιμες» και όχι καταληκτικές, είτε για την προσθε
στά.35 Οι προγόμφιοι της άνω γνάθου αποτελούν τική αποκατάσταση είτε για την επιβίωση του δο
ευαίσθητη κατηγορία, καθώς λόγω ανατομίας ευνο ντιού.4 Ακόμη σε έρευνα όπου συγκρίθηκε η συμπε
ούν τη φυματική απόκλιση κατά τη λειτουργία, και ριφορά προγομφίων με και χωρίς τοποθέτηση άξονα,
κατά συνέπεια τα κατάγματα.47 βρέθηκε πως στην ομάδα που δεν τοποθετήθηκε
Γενικότερα, αυτό που ισχύει είναι πως σε επένθε άξονας και τα δόντια είχαν δύο ή λιγότερα τοιχώμα
τουπερένθετο με κάλυψη των φυμάτων, η αντίσταση τα, η αντίσταση στα κατάγματα μειώθηκε δραστικά,9
στα κατάγματα αυξάνεται μέσω ομοιογενούς κατα με τη βιβλιογραφία να υποστηρίζει πλέον την εν λό
νομής των δυνάμεων, εμποδίζοντας τον διαχωρισμό γω θέση για όλα τα δόντια.57, 58
των φυμάτων,48 με πολύ καλά αποτελέσματα ακόμη Εφόσον η προαναφερθείσα επιλογή κριθεί ως
και σε εκτενώς κατεστραμμένα δόντια.49 καταλληλότερη, πρέπει να τηρηθούν, ανεξάρτητα
Η διάκριση μεταξύ της μίας ή της άλλης επιλογής από το σύστημα άξονα που θα επιλεγεί, τα παρακά
απορρέει από το γενικότερο προφίλ του ασθενούς, το τω: προσπάθεια διατήρησης όσο το δυνατόν περισ
ιστορικό και το σχέδιο θεραπείας. Σε περίπτωση που σότερης οδοντικής ουσίας, ferrule effect, δηλαδή η
το δόντι προορίζεται για στήριγμα μεγάλης αποκατά στεφάνη να περιβάλλει κυκλοτερώς υγιή οδοντική
στασης, είτε ακίνητης είτε κινητής,50 ο άξονας προ ουσία ύψους τουλάχιστον 2 χιλιοστών, περιβάλλο
σφέρει επαρκή συγκράτηση της μυλικής ανασύστα ντας σαν προστατευτικό δαχτυλίδι το δόντι, για την
σης.51 Μεγαλύτερα ποσοστά αποτυχιών όσον αφορά αποτροπή κατάγματος,10,5964 μήκος άξονα ίσο με τα
στηρίγματα αποκαταστάσεων εμφανίζουν τα θερα 2/3 του μήκους της ρίζας και τουλάχιστον όσο η κλι
πευμένα σε σύγκριση με τα δόντια με ζωντανό πολ νική μύλη,65 πλάτος άξονα 1/3 της διαμέτρου της
φό,52 συνεπώς πρέπει να υπάρξει προσπάθεια προ ρίζας, περιβαλλόμενος από τουλάχιστον 1 χιλιοστό
στασίας τους. Άλλωστε, όπως αναφέρεται, σε πάχος οδοντικής ουσίας,65,66 καλή συγκλεισιακή ρύθμιση
οδοντικής ουσίας που φτάνει το 1,5 mm, η παρουσία της τελικής αποκατάστασης, προς αποφυγή μη αξο
άξονα έχει θετική επίδραση σε ένα ενδοδοντικά θε νικών δυνάμεων. 67
ραπευμένο δόντι.53
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΝ∆Ο∆ΟΝΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΜΕΝΩΝ ∆ΟΝΤΙΩΝ 133

ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Αυτό που οφείλει να πράττει ο κλινικός, παρά τα όποια 1. Η προσθετική αποκατάσταση αποτελεί το μέσο
πρωτόκολλα ή αλγορίθμους παρουσιάζονται και έχει προάσπισης όσων επιτεύχθηκαν στην ενδοδο
επιλέξει να υιοθετήσει, είναι να εξατομικεύει τα σχέδια ντική θεραπεία, συνεπώς είναι αναπόσπαστο
θεραπείας του περνώντας τα από δύο φίλτρα. Το τμήμα της.
πρώτο έχει να κάνει με το προφίλ του εκάστοτε α
2. Αμφότερες οι προαναφερθείσες ενέργειες οφεί
σθενούς, ενώ το δεύτερο με το δόντι που καλείται να
λουν να σέβονται τους κανόνες της εμβιομηχα
αποκαταστήσει.
νικής και να διατηρούν κατά το δυνατόν περισ
Παραδείγματος χάριν, στην πρώτη κατηγορία εμπί
σότερη υγιή οδοντική ουσία. Το εκάστοτε υλικό
πτει ο βρουξιστής. Ασθενείς με παραλειτουργική έξη,
πρέπει να επιλέγεται σύμφωνα με τις ανάγκες
εκτός του ότι ασκούν πολλαπλάσιες των φυσιολογικών
του δοντιού και όχι το αντίστροφο.
δυνάμεις, αυτές είναι κατά κύριο λόγο μη αξονικές,68
ενώ η παρατεταμένη φόρτιση προδιαθέτει σε κατάγμα 3. Στην κατηγορία των τεσσάρων εναπομεινάντων
τα.69 Συνεπώς, σε έναν τέτοιο ασθενή πρέπει να επιλε τοιχωμάτων μια άμεση ενδομυλική αποκατάστα
γεί λιγότερο συντηρητικό σχέδιο θεραπείας. ση είναι η θεραπεία εκλογής.
Η δεύτερη κατηγορία αναφέρεται στον ρόλο που
4. ∆όντια με τρία τοιχώματα απαιτούν ιδιαίτερη
θα παίξει το κάθε δόντι στο σχέδιο θεραπείας. Υπάρ
προσοχή και γνώση της εμβιομηχανικής, καθώς η
χει διαφορά αν το υπό αποκατάσταση δόντι καλείται
διακύμανση στο πάχος τους επιτρέπει ένα μεγά
να στηρίξει μόνο τον εαυτό του ή αποτελεί στήριγμα
λο εύρος αποκαταστατικών επιλογών, από άμεση
ακίνητης ή κινητής εργασίας.70 Σημαντικό ρόλο παίζει
ενδομυλική μέχρι άξονα και στεφάνη.
ακόμη αν υπάρχουν όμορα δόντια, καθώς αυτά βοη
θούν ως έναν βαθμό στον διαμοιρασμό των συγκλει 5. Η κατηγορία του ενός ή δύο τοιχωμάτων απαιτεί
σιακών φορτίσεων.71 τη ριζική λύση του συνδυασμού άξονα και στε
H παρούσα εργασία συνοψίζει μια προσπάθεια κα φάνης.
τηγοριοποίησης και αποσαφήνισης των θεραπευτικών
6. Κάθε περίπτωση πρέπει να εξατομικεύεται και να
επιλογών για ενδοδοντικά θεραπευμένα οπίσθια δό
εναρμονίζεται με το γενικότερο σχέδιο θεραπείας,
ντια, με βάση τον αριθμό των εναπομεινάντων τοι
τις ανάγκες του ασθενούς, καθώς και το ιατρικό
χωμάτων, σε συνδυασμό με ορισμένες άλλες παραμέ
και οδοντιατρικό του ιστορικό.
τρους, όπως το πάχος αυτών.21,35,57 ∆όντια με όλα
τους τα τοιχώματα παρόντα αποκαθίστανται μονάχα
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
με μια άμεση ενδομυλική αποκατάσταση, εκείνα που
έχουν απωλέσει ένα τοίχωμα χρειάζονται ειδική μέρι 1. ΣΥΚΑΡΑΣ Ν.Σ. Αποκατάσταση ενδοδοντικά
μνα, καθώς μπορεί να προκύψει σημαντική διακύμαν θεραπευμένων δοντιών, Κεφ. 33 στο σύγγραμμα
ση στις επιλογές, από μια απλή ενδομυλική έως μια Ενδοδοντία, Ν.Σ. Συκαράς, Εκδόσεις Ζήτα, Αθήνα
αποκατάσταση με άξονα και στεφάνη, ενώ σε όσα 2007, σελ. 94568.
παραμένουν ένα ή δύο τοιχώματα, η ριζική αποκατά 2. ΧΑΜΠΑΖ Μ.Γ, ΚΟΥΡΤΗΣ Σ, ΜΠΑjΡΑΜΗ Β. Αποκατά
σταση της στεφάνης σε συνδυασμό με άξονα είναι σταση ενδοδοντικά θεραπευμένων δοντιών. Εν
επιβεβλημένη, πάντοτε με σεβασμό στην ορθή τήρηση δοδοντική προσέγγιση, Οδοντοστοματολογική
των επιμέρους κλινικών σταδίων.
πρόοδος 2004, 58: 42031.
Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ότι η ενδοδοντική
θεραπεία δεν ολοκληρώνεται με την έμφραξη των 3. RAY HA, TROPE M. Periapical status of
ριζικών σωλήνων, καθώς η μυλική αποκατάσταση α endodontically treated teeth in relation to the
ποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της.2 Περισσότερες από technical quality of the root filling and the
τις μισές εξαγωγές που πραγματοποιούνται στην κλι coronal restoration. Int Endod J 1995, 28: 128.
νική πράξη θα είχαν αποφευχθεί αν είχε τοποθετηθεί 4. SALAMEH Z, OUNSI H, ABOUSHELIB MN, SADIG W,
μια επαρκής προσθετική αποκατάσταση.34 FERRARI M. Fracture resistance and failure
Παράλληλα, κρίσιμο είναι οι διαδικασίες και τα πρω patterns of endodontically treated mandibular
τόκολλα να εφαρμόζονται με γνώση της εμβιομηχανι molars with and without glass fiber post in
κής και να διέπονται από την αρχή πως η οποιαδήποτε combination with a zirconiaceramic crown. J
παρασκευή θα πρέπει να σέβεται το υγιές δόντι σε συ
Dent 2008, 36:5139.
νάρτηση με τις ιδιότητες των διαθέσιμων υλικών.72
Όσο για το ποια είναι η καλύτερη αποκατάσταση 5. DIETSCHI D, DUC O, KREJCI I, SADAN A.
και ο καλύτερος άξονας, οι Ζicari et al έδωσαν την πιο Biomechanical considerations for the restoration
σαφή απάντηση: «Η διατήρηση υγιούς οδοντικής δο of endodontically treated teeth: a systematic
μής ως εναλλακτική της τοποθέτησης άξονα έχει δεί review of the literature – Part 1. Composition
ξει να έχει προστατευτική δράση έναντι καταστροφι and micro and macrostructure alterations.
κών αποτυχιών».73 Quintessence Int 2007, 38:73343.
134 ∆. ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ
6. HULSMANN M, HECKENDORFF M, LENNON A.
Chelating agents in root canal treatment: mode
of action and indications for their use. Int Endod J
2003, 36:81030.
7. NAKANO F, TAKAHASHI H, NISHIMURA F.
Reinforcement mechanism of dentin mechanical
properties by intracanal medicaments. Dent
Mater J 1999, 18:30413.
8. ΧΑΜΠΑΖ ΜΓ, ΚΟΥΡΤΗΣ Σ, ΜΠΑjΡΑΜΗ Β. Αποκατά RP, DE MATTOS MDA G, RIBEIRO RF. Endodontically
σταση ενδοδοντικά θεραπευμένων δοντιών. Εν treated teeth: characteristics and considera
δοδοντική προσέγγιση. Οδοντοστοματολογική
πρόοδος 2004, 58 (3): 42031.
9. NAM SH, CHANG HS, MIN KS, LEE Y, CHO HW, BAE JM.
Effect of the number of residual walls on
fracture resistances, failure patterns, and
photoelasticity of simulated premolars restored
with or without fiberreinforced composite
posts. J Endod 2010, 36: 297301.
10. SANTOS PANTALEON D, MORROW BR, CAGNA DR,
PAMEIJER CH, GARCIAGODOY F. Influence of
remaining coronal tooth structure on fracture
resistance and failure mode of restored
endodontically treated maxillary incisors. J
Prosthet Dent 2017,119: 3906.
11. NAUMANN M, KOELPIN M, BEUER F, MEYERLUECKEL
H. 10year survival evaluation for glassfiber–
supported postendodontic restoration: a
prospective observational clinical study. J Endod
2012, 38:4325.
12. TORBOJORNER A, KARLSSON S, ODMAN PA. Survival
rate and failure characteristics for two post
designs. J Prosthet Dent 1995, 73:43944.
13. SARKISONOFRE R, JACINTO RC, BOSCATO N, CENCI
MS, PEREIRACENCI T. Cast metal vs. glass fibre
posts: a randomized controlled trial with up to 3
years of follow up. J Dent 2014, 42: 5827.
14. GLAZER B. Restoration of endodontically treated
teeth with carbon fibre posts – a prospective
study. J Can Dent Assoc 2000, 66:6138.
15. DEJAK B, MLOTKOWSKI A. Finite element analysis
of strength and adhesion of cast posts
compared to glass fiberreinforced composite
resin posts in anterior teeth. J Prosthet Dent
2011, 105:11526.
16. HO MH, LEE SY, CHEN HH, LEE MC. Threedimensional
finite element analysis of the effect of posts on
stress distribution in dentine. J Prosthet Dent
1994, 72:36772.
17. NG CC, DUMBRIGUE HB, ALBAYAT MI, GRIGGS JA,
WAKEFIELD CW. Influence of remaining coronal
tooth structure location on the fracture
resistance of restored endodontically treated
anterior teeth. J Prosthet Dent 2006, 95:2906.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
18. STEELE A, JOHNSON BR. In vitro fracture strength
of endodontically treated premolars. J Endod
1999, 25:68.
19. PRADEEP P, KUMAR VS, BANTWAL SR, GULATI GS.
Fracture strength of endodontically treated
premolars: An In–vitro evaluation. J Int Oral
Health 2013, 5:917.
20. FARIA AC, RODRIGUES RC, DE ALMEIDA ANTUNES

tions to restore them. J Prosthodont Res 2011,
55:6974.
21. NAM SH, CHANG HS, MIN KS, LEE Y, CHO HW, BAE JM.
Effect of the number of residual walls on
fracture resistances, failure patterns, and
photoelasticity of simulated premolars restored
with or without fiber reinforced composite
posts. J Endod 2010, 36:297301.
22. MANGOLD JT, KERN M. Influence of glassfiber
posts on the fracture resistance and failure
pattern of endodontically treated premolars
with varying substance loss: an in vitro study. J
Prosthet Dent 2011, 105:38793.
23. TRUSHKOWSKY RD. Restoration of endodontically
treated teeth: criteria and technique considera
tions. Quintessence Int 2014, 45: 55767.
24. ΚΑΚΑΜΠΟΥΡΑ Α, ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΗΣ Γ. Εκτεταμένες
αποκαταστάσεις οπισθίων δοντιών, Κεφ. 7 στο
σύγγραμμα Συντηρητικές αποκαταστάσεις, Α. Κα
κάμπουρα Γ. Βουγιουκλάκης, Εκδόσεις Πασχαλί
δης, Αθήνα 2010, σελ. 218.
25. NAUMANN M, KIESSLING S, SEEMANN R. Treatment
concepts for restoration of endodontically
treated teeth: A nationwide survey of dentists in
Germany. J Prosthet Dent 2006, 96: 3328.
26. CHEUNG W. A review of the management of
endodontically treated teeth. Post, core and the
final restoration. JADA 2005, 136:6119.
27. ZHU Z, DONG XΥ, HE S, PAN X, TANG L. Effect of
Post Placement on the Restoration of
Endodontically Treated Teeth: A Systematic
Review. Int J Prosthodont 2015, 28:47583.
28. BITTER K, NOETZEL J, STAMM O, VAUDT J, MEYER
LUECKEL H, NEUMANN K et al. Randomized clinical
trial comparing the effects of post placement on
failure rate of postendodontic restorations:
preliminary results of a mean period of 32
months. J Endod 2009, 35: 147782.
29. NAUMANN M, KOELPIN M, BEUER F, MEYERLUECKEL
H. 10year survival evaluation for glassfiber
supported postendodontic restoration: a
prospective observational clinical study. J Endod
2012, 38: 4325.
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75 ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΝ∆Ο∆ΟΝΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΜΕΝΩΝ ∆ΟΝΤΙΩΝ
30. FRANKENBERGER R, ZEILINGER I, KRECH M, MORIG G,
NAUMANN M, BRAUN A et al. Stability of
endodontically treated teeth with differently
invasive restorations: Adhesive vs. non cavities: 3D finite element analysis. Dent Mater J
adhesive cusp stabilization. Dent Mater
2015,31:131220.
31. BIANCHI E SILVA AA, GHIGGI PC, MOTA EG, BORGES
GA, BURNETT LH Jr, SPOHR AM. Influence of
restorative techniques on fracture load of
endodontically treated premolars. Stomatologija
2013, 15:1238.
32. NIKOLAENKO SA, LOHBAUER U, ROGGENDORF M,
PETSCHELT A, DASCH W, FRANKENBERGER R.
Influence of cfactor and layering technique on
microtensile bond strength to dentin. Dent Mater
2004, 20: 57985.
33. AURELIO IL, FRAGA S, RIPPE MP, VALANDRO LF. Are
posts necessary for the restoration of root filled
teeth with limited tissue loss? A structured
review of laboratory and clinical studies. Int
Endod J 2015, International Endodontic Journal
2016, 49: 82735.
34. DAMMASCHKE T, NYKIEL K, SAGHERI D, SCHAFER E.
Influence of coronal restorations on the fracture
resistance of root canaltreated premolar and
molar teeth: A retrospective study. Aust Endod J
2013, 39: 4856.
35. SCOTTI N, ROTA R, SCANSETTI M, PAOLINO DS,
CHIANDUSSI G, PASQUALINI D et al. Influence of
adhesive techniques on fracture resistance of
endodontically treated premolars with various
residual wall thicknesses. J Prosthet Dent 2013,
110:37682.
36. SORRENTINO R, MONTICELLI F, GORACCI C, ZARONE F,
TAY FR, GARCIAGODOY F et al. Effect of post 49. OZYONEY G, YAN KOGLU F, TAGTEKIN D, HAYRAN O.
retained composite restorations and amount of
coronal residual structure on the fracture
resistance of endodonticallytreated teeth. JADA
2007, 20:26974.
37. YAMAMOTO T, FERRACANE JL, SAKAGUCHI RL,
SWAIN MV. Calculation of contraction stresses in
dental composites by analysis of crack
propagation in the matrix surrounding a cavity.
Dent Mater 2009, 25: 54350.
38. MAGNE P, BELSER UC. Porcelain versus composite
inlays/onlays: effects of mechanical loads on
stress distribution, adhesion, and crown flexure.
Int J Periodontics Restorative Dent 2003, 23:
54355.
39. HICKEL R, MANHART J. Longevity of restorations in
posterior teeth and reasons for failure. J Adhes
Dent 2001, 3:4564.
135
40. YAMANEL K, ÇAĞLAR A, GÜLŞAHI K, ÖZDEN UA.
Effects of different ceramic and composite
materials on stress distribution in inlay and onlay
2009, 28: 66170.
41. MAGNE P, BELSER UR. Porcelain versus composite
inlays/onlays: effects of mechanical loads on
stress distribution, adhesion, and crown flexure. Int
J Periodontics Restorative Dent 2003, 23:54355.
42. RAGAUSKA A, APSE P, KASJANOVS V, BERZINA
CIMDINA L. Influence of ceramic inlays and
composite fillings on fracture resistance of
premolars in vitro. Stomatologija 2008, 10:1216.
43. MANNOCCI F, COWIE J. Restoration of
endodontically treated teeth. Br Dent J 2014,
216 :3416.
44. SCHWARTZ RS, ROBBINS JW. Post placement and
restoration of endodontically treated teeth: a
literature review. J Endod 2004, 30: 289301.
45. STAPPERT CF, ATT W, GERDS T, STRUB Jr. Fracture
resistance of different partial coverage ceramic
molar restorations: An in vitro investigation.
JADA 2006, 137:51422.
46. FENNIS WM, KUIJS RH, KREULEN CM, VERDONSCHOT
N, CREUGERS NH. Fatigue resistance of teeth
restored with cuspal–coverage composite
restorations. Int J Prosthodont 2004, 17:3137.
47. MONDELLI J, SENE F, RAMOS RP, BENETTI AR. Tooth
structure and fracture strength of cavities. Braz
Dent J 2007, 18: 1348.
48. MORIMOTO S, VIEIRA GF, AGRA CM, SESMA N, GIL C.
Fracture strength of teeth restored with ceramic
inlays and overlays. Braz Dent J 2009, 20: 1438.
The efficacy of glassceramic onlays in the
restoration of morphologically compromised and
endodontically treated molars. Int J Prosthodont
2013, 26:2304.
50. PEROZ I, BLANKENSTEIN F, LANGE KP, NAUMANN M.
Restoring endodontically treated teeth with
posts and cores – a review. Quintessence Int
2005, 36:73746.
51. GRANDINI S, GORACCI C, TAY FR, GRANDINI R,
FERRARI M. Clinical evaluation of the use of fiber
posts and direct resin restorations for
endodontically treated teeth. Internat J
Prosthodont 2005, 18:399404.
52. GOGA R, PURTON DG. The use of endodontically
treated teeth as abutments for crowns, fixed
partial dentures, or removable partial dentures: a
literature review. Quintessence Int 2007,
38:e10611.
136 ∆. ΠΑΠΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ
53. HARALUR SB, ALQAHTANI AS, ALQARNI MM, AL and failure modes of pulpless teeth restored
HOMRANY RM, ABOALKHAIR AE. Influence of
remaining dentin wall thickness on the fracture
strength of endodontically treated tooth. J
Conserv Dent 2016, 19:637.
54. STANLEY HR. Pulp capping: conserving the dental
pulp – can it be done? Is it worth it? Oral Surg Oral
Med Oral Pathol 1989, 68: 62839.
55. REEH ES, MESSER HH, DOUGLAS WH. Reduction in
tooth stiffness as a result of endodontic and
restorative procedures. J Endod 1989, 15:5126.
56. TANTBIROJN D, VERSLUIS A, PINTADO MR, DELONG R,
DOUGLAS WH. Tooth deformation patterns in
molars after composite restoration. Dent Mater
2004, 20: 53542.
57. MANGOLD JT, KERN M. Influence of glassfiber
posts on the fracture resistance and failure
pattern of endodontically treated premolars
with varying substance loss: an in vitro study. J
Prosthet Dent 2011, 105: 38793.
58. HOU QQ, GAO YM, SUN L. Influence of fiber posts
on the fracture resistance of endodontically
treated premolars with different dental defects.
Int J Oral Sci 2013, 5:16771.
59. ΚΟΥΡΤΗΣ Σ, ΜΠΑjΡΑΜΗ Β, ΧΑΜΠΑΖ ΜΓ. Αποκατά 36370.
σταση ενδοδοντικά θεραπευμένων δοντιών.
Προσθετική προσέγγιση. Οδοντοστοματολογική
Πρόοδος 2004, 58: 43246.
60. JULOSKI J, RADOVIC I, GORACCI C, VULICEVIC ZR,
FERRARI M. Ferrule effect: a literature review. J
Endod 2012, 38:119.
61. JOTKOWITZ A, SAMET N. Rethinking ferrule – a
new approach to an old dilemma. Br Dent J 2010,
209: 2533.
62. ICHIM I, KUZMANOVIC DV, LOVE RM. A finite
element analysis of ferrule design on restoration
resistance and distribution of stress within a
root. Int Endod J 2006, 39: 44352.
63. MARCHIONATTI AME, WANDSCHER VF, RIPPE MP,
KAIZER OB, VALANDRO LF. Clinical performance
ΣΤΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2018,75
with posts: a systematic review. Braz Oral Res
2017, 31:e64.
64. MORGANO SM, RODRIGUES AH, SABROSA CE.
Restoration of endodontically treated teeth.
Dent Clin North Am 2004, 48: 397416.
65. CHEUNG W. A review of the management of
endodontically treated teeth. Post, core and the
final restoration. JADA 2005, 136: 6119.
66. ΓΟΥΣΙΑΣ Η, ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ Β, ΚΟΥΡΤΗΣ Σ, ΠΡΩΤΟ
ΠΑΠΑ∆ΑΚΗ Μ. Αποκατάσταση ενδοδοντικά θερα
πευμένων πολύρριζων δοντιών με χυτούς εν
δορριζικούς άξονες δύο τεμαχίων. Ενδοδοντο
λογία 2006, 1: 1618.
67. YANG HS, LANG LA, MOLINA A, FELTON DA. The
effects of dowel design and load direction on
dowelandcore restorations. J Prosthet Dent
2001, 85: 55867.
68. ELIYAS S, JALILI J, MARTIN N. Restoration of the root
canal treated tooth. Br Dent J 2015, 218 :5362.
69. JANTARAT J, PALAMARA JΕ, MESSER ΗΗ. An
investigation of cuspal deformation and delayed
recovery after occlusal loading. J Dent 2001, 29:
70. WEGNER PΚ, FREITAG S, KERN M. Survival rate of
endodontically treated teeth with posts after
prosthetic restoration. J Endod 2006, 32:92831.
71. AQUILINO SΑ, CAPLAN DJ. Relationship between
crown placement and the survival of
endodontically treated teeth. J Prosthet Dent
2002, 87:25663.
72. SARIDAG S, SARI T, OZYESIL G, ARI AYDINBELGE H.
Fracture resistance of endodontically treated
teeth restored with ceramic inlays and different
base materials. Dent Mater J 2015, 34: 17580.
73. ZICARI F, VAN MEERBEEK B, SCOTTI R, NAERT I.
Effect of ferrule and post placement on fracture
resistance of endodontically treated teeth after
fatigue loading. J Dent 2013, 41: 20715.
 137

ΤΟΜΟΣ 75 • ΤΕΥΧΟΣ 3 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2018

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΘΕΜΑΤΑ

Γ
Γιαννάκου Κ, 107
∆
∆ιονυσόπουλος ∆, 21
∆οντά Α, 67
Ε
Ευαγγελίδης Β, 107
Κ
Καββαδίας Ι, 67 Α
Καλογήρου ΕΜ, 55 Αδαμαντίνη, 21
Καλύβας ∆, 67 Αισθητική δοντιών, 115
Καραμπίνος Η, 3 Αισθητική χαμόγελου, 115 Λ
Κουρή Β, 43 Αλγόριθμος, 129 Λειχηνοειδής αντίδραση, 33
Λ Ανάλυση χαμόγελου, 115
Αντιαιμοπεταλιακά, 3 Μ
Λάμνισος ∆, 107 Μακροβιότητα μονολιθικών στεφανών
Αντιθρομβωτική αγωγή, 3
Μ Αντίληψη χαμόγελου, 115 ζιρκονίας, 43
Μελακόπουλος Ι, 3 Αντιπηκτικά, 3 Μονολιθικές στεφάνες ζιρκονίας, 43
Μητρόπουλος Π, 11 Αξιολόγηση χαμόγελου, 115 Ν
Μητσέα Α, 33 Άξονας, 129 Νοσήματα στοματικού βλεννογόνου,
Ν Αποκατάσταση, 129 55
Ντόβας Π, 115 Ασβέστιο, 21 Ο
Π Αυτοάνοσα νοσήματα, 55 Οδοντιατρική ελάχιστης παρέμβασης,
Παπάζογλου Ε, 43, 115 Β 11
Παπαλεξόπουλος ∆, 129 Βιοενεργά υλικά, 21 Οδοντικά εμφυτεύματα, 55
Πιπέρη Ε, 33 Γ Ομαλός λειχήνας, 55
Ρ Γενετικοί παράγοντες, 107 Ούλα, 33
Ραχιώτης Χ, 11 Γονίδια, 107 Π
Σ ∆ Προγναθισμός κάτω γνάθου, 107
Σκλαβούνου Ανδρικοπούλου Α, 33, 55 ∆ιακοπή θεραπείας, 3 Σ
Τ Ε Στοματίτιδα από οδοντοστοιχία, 67
Ταμιωλάκης Π, 33 Ενδοδοντική θεραπεία, 129 Τ
Τόσιος Κ.Ι, 33 Επαναμεταλλικοποίηση, 21 Τάξη III κατά Angle, 107
Φ Επιλεκτική αφαίρεση οδοντίνης, 11 Τερηδονισμένη οδοντίνη, 11
Φιλιππάτος Γ, 129 Θ Φ
Χ Θηλώδης υπερπλασία υπερώας, 67 Φθόριο, 21
Χαραλάμπους Κ, 11 Κ Χ
Χρυσομάλη Ε, 67 Καρκίνος στόματος, 55 Χείλος, 33
 138

VOLUME 75 • NUMBER 3 • JANUARY - DECEMBER 2018

INDΕX
AUTHORS SUBJECTS

C
Charalampous C, 11
Chrysomali E, 67
D
Dionysopoulos D, 21
Donta C, 67
E A
Evangelidis V, 107 Algorithm, 129
Anticoagulant, 3
F Antiplatelet, 3
Filippatos G, 129 Antithrombotic therapy, 3
G Autoimmune diseases, 55
Giannakou K, 107 B
K Bioactive materials, 21
Kalogirou EM, 55 C
Kalyvas D, 67 Calcium, 21
Karampinos E, 3 Carious dentin, 11
Kavvadias I, 67 Class III malocclusion, 107
Kouri V, 43 M
D Mandibular prognathism, 107
L Dental implants, 55 Minimally invasive dentistry, 11
Lamnisos D, 107 Denture stomatitis, 67 Monolithic zirconia crowns, 43
M E O
Melakopoulos I, 3 Enamel, 21 Oral cancer, 55
Mitropoulos P, 11 Endodontic therapy, 129 Oral mucosal diseases, 55
Mitsea A, 33
F P
N Fluoride, 21 Post, 129
Ntovas P, 115
G R
P Genes, 107 Remineralization, 21
Papalexopoulos D, 129 Genetic factors, 107 Restoration, 129
Papazoglou E, 43, 115 Gingiva, 33
Piperi E, 33 S
I Selective removal of dentin, 11
R Inflammatory papillary hyperplasia, 67 Smile analysis, 115
Rachiotis Ch, 11 Smile esthetics, 115
L
S Lichen planus, 55 Smile evaluation, 115
Sklavounou – Andrikopoulou A, 33, 55 Lichenoid reaction, 33 Smile perception, 115
T Lip, 33 T
Tamiolakis P, 33 Longevity of monolithic zirconia Teeth esthetics, 115
Tosios KI, 33 crowns, 43 Therapy discontinuation, 3

View publication stats