MARIA BRAUN-GAŁKOWSKA

TEST RYSUNKU RODZINY

Redakcja Wydawnictw KUL

Lublin 1985
 2

Recenzent
Doc. dr hab. Adam Biela

Skrypt przygotowany do powielenia wg maszynopisu

dostarczonego przez Autorkę

ISBN 83-228-0040-1

REDAKCJA WYDAWNICTW KUL

Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, Tel. 302-29
Wydanie I. Nakład 2000+25 egz. Ark. Wyd. 2,5. Ark. Druk. 3,0.
Papier offset. Kl. V, B1, 80g. Druk ukończono w marcu 1985 r.
Zam. 16/85 1-7
Zakład Małej Poligrafii KUL
 3

SPIS TREŚCI
strona
Wstęp ..................................................................................................................................................4
I. Informacje wstępne o metodzie ......................................................................................5
II. Technika badania ............................................................................................................7
III. Interpretacja ..................................................................................................................10
A. Aspekt formalny …………………………..……………………………………………………………………11
B. Interpretacja treści …………………………………………………………………………………………….18
C. Konflikty rodzinne wyrażone w rysunku……………………………………………………………..24
D. Niektóre wskaźniki dezorganizacji osobowości………………………………..…………………30
Zakończenie ……………………………………………………………………………………………………………………………32
Literatura ……………………………………………………………………………………………………………………………34
 4

WSTĘP

Rysunek Rodziny jest metodą budzącą Wasze duże zainteresowanie. Chętnie słuchacie
oi nim na zajęciach i lubicie, kiedy omawiając przykłady z praktyki, posługuję się rysunkami
osób, o których mówię, Wykład robi się wtedy bardziej żywy, a przypadek łatwiejszy
do zapamiętania, gdy kojarzy się z nim obraz. Pamiętacie przecież rysunek Ewy /córki
alkoholika i wychowanki Domu Dziecka/ najpierw wciśnięty w lewy dolny kącik, a po roku
pobytu w rodzinie zastępczej panoszący się wesoło na środku kartki.
Ja też lubię podawać te przykłady, ale żeby można się nimi posłużyć swobodnie,
potrzebna jest znajomość wstępnych informacji o rysunku projekcyjnym. A więc – zgodnie
z Waszym życzeniem przygotowuję ten skrypt. Zawiera opis techniki stosowania
i interpretacji Rysunku Rodziny w takiej wersji, jaką się posługuję, to znaczy opartej
na informacjach różnych autorów zajmujących się rysunkiem oraz na moich własnych
doświadczeniach i badaniach.
Wiadomości te – odkąd zostały spisane – nie będą powtarzane podczas wykładu,
ale będą uzupełniane ilustracjami rysunków osób, z którymi spotkałam się w mojej praktyce
psychologicznej i dopiero razem z tymi przykładami będą dawały znajomość metody.
Zawahałam się jak napisać: rysunki pacjentów, czy klientów? Klient? To brzmi dosyć
nowocześnie, ale u nas skojarzenia wydają się nie całkiem trafne – klient przychodzi
do urzędu, sklepu czy warsztatu. Nie o takie spotkania chodzi. Pacjent znowu kojarzy się
z chorobą, a przecież większość tych spotkanych osób nie była chora. Ewa na przykład
nie była chora, to jej środowisko, grupa społeczna, w której przyszła na świat, chorowała.
Ewa mieściła się w granicach normy psychicznej, może tylko cierpiała ponad normę. A więc
choć z wahaniem, ale pacjenci – czyli ludzie cierpiący /patior – cierpieć/, cierpiący i liczący
na to, że spotkanie z drugim człowiekiem im pomoże. I spotkanie rzeczywiście pomaga, tyle,
że nie zawsze.
Do pełnej znajomości metody potrzebne jest więc jeszcze osobiste przeżycie takich
spotkań. To one oduczają nas pospiesznych diagnoz i wyroków, pokazują dobitnie
ograniczenie wszelkich metod psychologicznych i ograniczoność możliwości psychologa,
a uczą pokory, zaangażowania i miłości do spotkanego człowieka, który cierpi.
 5

I. INFORMACJE WSTĘPNE O METODZIE

Wśród różnych kwestionariuszowych /por. Kowalski 1982/ i projekcyjnych / por.

Rembowski 1975/ metod badania rodziny Rysunek Rodziny zajmuje szczególne miejsce.
Jest to metoda specjalnie dobrze docierająca do tego, co jest przedmiotem psychologii
rodziny. Psychologia jest nauką o człowieku. Psychologia rodziny jest nauka o człowieku
jako członku grupy Rodzinnej. Rysunek Rodziny pokazuje osobę badaną na tle rodziny,
pozwala poznać badanego od razu w aspekcie tej właśnie rzeczywistości, jaką jest jego
rodzina. Rysunek Rodziny pozwala na zebranie bardzo wielu informacji o badanym i jego
relacjach rodzinnych, dociera do motywów nieuświadomionych i nieświadomych
sposobów radzenia sobie sytuacjami trudnymi. Ponieważ jest łatwy w stosowaniu, używany
jest nieraz także przez osoby słabo go znające, stąd często wyniki są mało ciekawe.
Dla bardziej pogłębionego stosowania trzeba zrozumieć dobrze ogólną zasadę metod
projekcyjnych, zachować dokładnie warunki badania, poznać zasady interpretacji i wreszcie
– nabrać doświadczenia.
Doświadczenie przychodzi z czasem, po przeanalizowaniu wielu rysunków,
natomiast dla studentów może je tymczasem zastąpić słuchanie interpretacji rysunków
demonstrowanych podczas wykładów. Zasady interpretacji nie zawierają żadnych
wskazówek metrycznych, a posługują się wyrażeniami okazjonalnymi. Tylko przez
doświadczenie /porównywanie wielu rysunków/można nauczyć się oceny czy np. nacisk
kreski jest „silny” czy „słaby”, a kreska ma rozmach „duży” czy „mały” itd.
Projekcja jest jednym z bardziej wieloznacznych pojęć w psychologii. Projekcją
nazywa się jeden z mechanizmów obronnych /przypisywanie innym motywów, czy uczuć,
których nie akceptuje u siebie, por. Frączek 1964/. Metody projekcyjne opierają się na
projekcji rozumianej jako sposób spostrzegania i reagowania na bodźce zewnętrzne zawsze
uwarunkowany cechami osobistymi osoby spostrzegającej /„Każdy sądzi według siebie”/.
Psychologia projekcyjna łączy się z psychoanalizą i teorią postaci /por. Płużek 1966/.
W literaturze pięknej najlepszym przykładem projekcji jest „Wesele”
Wyspiańskiego. Te same bodźce /światło, muzyka, alkohol, „ta chata rozśpiewana, ta
roztańczona gromada”/ wywołują u każdego z gości weselnych inne reakcje i przeżycia
/uosobione w postaciach dramatu/, w zależności od tego „co się w duszy komu gra, co kto
w swoich widzi snach”.
 6

Ten właśnie mechanizm wykorzystuje się w metodach projekcyjnych, które stosują

bodźce wieloznaczne, dopuszczające różnorodne reakcje badanego /por. Reutt, Reuttowa
1960 i Frączek 1965/. W metodach werbalnych są to reakcje słowne, w rysunkach znaki
graficzne. Różnice tych reakcji ujawniają to, co teoretyk metod projekcyjnych Frank /1948/
nazywa „prywatnym światem badanego”, czyli jego cechy osobowości, motywy,
nastawienia do innych. W rysunku Rodziny każdy badany rysuje rodzinę, ale każdy robi
to inaczej, zależnie od tego „co się w duszy komu gra, co kto widzi w swoich snach”. Jeden
rysuje siebie w centrum, inny z boku, jeden przedstawia siebie jako dorosłego, inny jako
dziecko, a jeszcze inny zapomina o narysowaniu siebie. Choć później badani wyjaśniają
te różnice w różny sposób, np. brakiem miejsca na kartce, w rzeczywistości to, dla kogo
miejsca zabraknie jest kwestią wyboru. Wybór ten, choć częściowo, lub całkiem
nieświadomy, ujawnia tendencje tkwiące w badanym. Choć różnorodność rysunku
spowodowana jest też częściowo stopniem uzdolnień plastycznych i wyszkoleniem,
te różnice, które są interpretowane, zależą od osobowości badanych, ich historii życia
i relacji osobowych w których żyją.
Rysunek stosowany był najpierw jako test inteligencji /Goodenough 1957/. Okazało
się jednak, że rysunek wskazuje nie tylko na poziom rozwoju umysłowego, ale jest projekcją
widzenia samego siebie i innych, powstały więc projekcyjne testy rysunkowe: „Rysunek
drzewa” /Koch 1969/, „Dom – drzewo – człowiek” /Buck 1948/, „Postać ludzka” /Machover
1949/ i inne. Do badania stosunków rodzinnych użyła rysunku najpierw Minkowska, dając
instrukcję „Narysuj swoją rodzinę”, a potem Louis Corman /1970/ z instrukcją „Narysuj mi
rodzinę”. Ta ostatnia wersja rysunku rodziny daje większe możliwości projekcji, gdyż choć
dziecko w większości wypadków rysuje własną rodzinę, może wprowadzić pewne zmiany,
które właśnie są wiele mówiące. W tym teście poznajemy miejsce dziecka w rodzinie nie
takie jakim jest obiektywnie, ale takie jakie samo przypisuje, a dla psychologa to jest
ważniejsze.
Na teście L. Cormana opisanym w książce „Le test du dessin de famille” opieram
się przede wszystkim, jednak z pewnymi różnicami, zarówno w sposobie badania jak
i interpretacji. Opieram się też na wskazówkach niektórych innych autorów metod
projekcyjnych, oraz danych, których dostarczyły mi badania własne i własne doświadczenia
w analizie setek rysunków.
 7

II. TECHNIKA BADANIA

Samo badanie rysunkiem jest łatwe, żeby jednak mogło przynieść spodziewane owoce,
trzeba zachować wszystkie potrzebne warunki dotyczące nawiązania kontaktu, rozmowy
z badanym, i przygotowania potrzebnych pomocy.

1. Nawiązanie kontaktu ważne w każdym badaniu psychologicznym nabiera szczególnego

znaczenia w metodach projekcyjnych. Jeżeli badany nie będzie chętny, jeżeli będzie się
czuł skrępowany i wystraszony, rysunek – jeżeli w ogóle w tej sytuacji uda się go uzyskać
– może mieć małą wartość dla interpretacji, lub nawet być mylący. Nie można więc
żałować czasu na wprowadzenie korzystnego do badania nastroju i na pozyskanie
zaufania pacjenta.

2. Instrukcja metody jest prosta. Prosimy badanego żeby narysował jakąś rodzinę: „Narysuj
Rodzinę” lub „Wyobraź sobie rodzinę i narysuj ją”. Jeżeli badany pyta jaka to ma być
rodzina, np. czy własna? Odpowiadamy, że wszystko jedno. Wyjaśniamy, że może
rysować wszystko, co chce: osoby, zwierzęta, przedmioty. W ogóle na wszystkie pytania
badanego dotyczące rysunku odpowiadamy, żeby rysował jak chce i akceptujemy każdy
sposób rysowania.
Dla dzieci rysowanie jest zajęciem naturalnym, chętnie rysują i właśnie rysunek
jest nieraz sposobem na rozładowanie napięcia i nawiązanie kontaktu. Dorośli /Corman
bada rysunkiem tylko dzieci/ często są zaskoczeni propozycją rysowania i nie chcą
rysować tłumacząc, że nie umieją, że dawno nie rysowali, brak im talentu itp. Zwykle
jednak, gdy już uda się ich zachęcić i przełamią w sobie te opory, po rozpoczęciu
rysowania, rysują już z przyjemnością.

3. Pomoce do badań to kartka papieru i kredki. Badanego trzeba posadzić przy stole,
tak aby mógł wygodnie rysować i podać mu papier i kredki. Ważną rzeczą jest, aby papier
i kredki były zawsze takie same – wtedy dopiero możemy porównywać różne elementy
formalne rysunku jak np. nacisk kredki. Zupełnie inne efekty dają rysunki flamastrami,
kredkami w oprawie drewnianej i tzw. świecowe. Najlepiej przyjąć od razu papier
do rysowania kredkami w formacie A4 i kredki „świecowe”, wtedy rysunki będą
porównywalne ze zbiorami przechowywanymi w Zakładzie Psychologii Wychowawczej.
 8

L. Corman używa w swoich badaniach tylko ołówka, ale kolor wnosi nowe cenne
informacje do interpretacji. Badany zawsze musi otrzymywać cały komplet kredek,
tak aby miał swobodny wybór. W przeciwnym razie można w interpretacji przypisać
błędnie znaczenie psychologiczne wyborowi kolorów, który był następstwem braku
kredek. Ponieważ kredki często się łamią, jeżeli chce się posługiwać rysunkiem, trzeba
mieć ich zapas.
Niedopuszczalne jest używanie linijki i gumki. W razie potrzeby trzeba wyjaśnić,
że interesuje nas sam rysunek, nie jego poziom, i że rysunek nie będzie oceniany jak
w szkole. Jeżeli badany chce coś w rysunku zmienić, może przekreślić to, co mu się nie
podoba.

4. Obserwacja w czasie badania jest istotnym elementem testu, dlatego badanie trzeba
przeprowadzać indywidualnie. Obserwację trzeba przeprowadzić dyskretnie, tak żeby
nie peszyć badanego, a przeciwnie: uśmiechać się zachęcająco i odpowiadać na pytania.
W obserwacji trzeba wziąć pod uwagę /i zanotować!/
- kolejność rysowania postaci, a także ewentualnych zwierząt, przedmiotów itd.
- czas poświęcony poszczególnym osobom, lub przedmiotom, przerwy, zastanowienia
itd.
- szczególną staranność przy niektórych elementach rysunku,
- komentarze i uwagi słowne, a także bezsłowne objawy emocji np. westchnienia,
wiercenie się na krześle, uśmiech. Komentarze słowne powinny być zanotowane
dosłownie, są bardzo ważne. Czasami badany rysując daje całe opowiadanie o tym
co narysował, wszystko to jest bardzo cenne.

5. Rozmowa o rysunku jest równie ważna jak obserwacja w trakcie rysowania. Badany sam
najlepiej objaśni nam to co narysował. Rozmowę zaczynamy od pochwalenia rysunku,
zwłaszcza jest to ważne dla dzieci, ale i dorosłym trzeba powiedzieć, że właśnie takiego
rysunku oczekiwaliśmy, że nie chodziło o wykazanie zdolności rysunkowych. Potem
prosimy żeby badany opowiedział o tym co narysował /oczywiście nie pytamy już o to,
co powiedział spontanicznie w czasie rysowania/. Rozmowę podtrzymujemy pytaniami,
nie powinno jednak mieć charakteru kwestionariusza lecz swobodnej wymiany zdań.
Pytania można sobie oczywiście przygotować wcześniej /żeby o czymś nie zapomnieć/,
ale odpowiedzi nie muszą być wpisywane w ustalonej kolejności. Musimy się dowiedzieć
co przedstawia rysunek - kto to jest, co robi, w jakim jest wieku – a także jakie są związki
 9

uczuciowe między narysowanymi osobami: kto kogo lubi, kogo nie lubi. Pytamy też kto
jest najmilszy /lub najgrzeczniejszy/ w tej rodzinie, kto najmniej miły, kto jest
najszczęśliwszy, kto najbardziej nieszczęśliwy i dowiadujemy się dlaczego. Pytamy o to
kogo w tej rodzinie najbardziej lubi badany: „A ty kogo najbardziej lubisz w tej rodzinie?”
Możemy też spytać: „Jeśli ta rodzina wybierała by się na wycieczkę, a zabrakłoby miejsca
w aucie /lub do kina, a zabrakłoby biletu/, kto zostałby w domu?”
Bardzo ważne są też pytania o identyfikację: „Załóżmy, że ty należałbyś do tej
rodziny, kim byś był?” Jeżeli badany wcześniej powiedział, że narysował swoją rodzinę
i wskazał się w niej, nie zadajemy już tego pytania, ale zawsze pytamy o to „kim w tej
rodzinie najbardziej chciałbyś być?” Badany nierzadko wybiera kogo innego, nie siebie.
Nie należy układać sztywnych pytań, ale dostosowywać sposób rozmowy do sytuacji.
Na zakończenie można jeszcze spytać badanego, czy jest zadowolony ze swojego
rysunku, czy gdyby jeszcze raz rysował zrobiłby to podobnie czy inaczej gdyby badany
miał na to ochotę może narysować drugi – inny rysunek.

6. Wywiad o faktycznym składzie rodziny jest konieczny dla interpretacji. Trzeba spytać
się kto należy do rodziny, jaki jest wiek i płeć tych osób, czy w rodzinie są trzymane
zwierzęta, czy i gdzie pracują rodzice, a także dowiedzieć się o innych ważnych faktach
jak rozwód, choroba itp. Oczywiście te dane nie muszą pochodzić od badanego. Jeżeli
badamy dzieci, tych wiadomości dostarczą nam rodzice.
Podstawą do interpretacji są wszystkie elementy razem: /1/ rysunek, /2/ obserwacja
podczas badania, /3/ rozmowa o rysunku i /4/ wywiad. Sam rysunek, choć dla badacza
doświadczonego nasuwa pewne spostrzeżenia, nie stanowi jeszcze całej metody i nie
należy tylko nim się posługiwać przy interpretacji.
 10

III. INTERPRETACJA

Stosowanie Rysunku Rodziny jest łatwe, natomiast Interpretacja jest trudna

i jej wartość zależy od doświadczenia. Wskazówki do interpretacji podane dalej
są oczywiście potrzebne, nigdy jednak nie należy traktować ich w oderwaniu jednej
od drugiej. Podobnie jak osobowość nie jest sumą cech, ale ich strukturą, w której każda
osoba zależy od wszystkich pozostałych, tak cechy rysunku nabierają znaczenia dopiero
w związku z pozostałymi cechami. Ta sama zasada obowiązuje w interpretacji metody
Rorschacha, gdzie żadnej komponenty nie można ujmować w oderwaniu od innych, ale jej
znaczenie zależy od układu pozostałych komponent.

Żeby spisać wskazówki do interpretacji musi się ułożyć je w jakiejś kolejności, pamiętać
jednak trzeba, że układ ten podyktowany jest względami praktycznymi, a nie oznacza,
że poszczególne wskaźniki można oceniać w oderwaniu od innych. Wszystkie trzeba brać
pod uwagę jednocześnie, a dalszy podział materiału jest nierozłączny; omówiony jednak
będzie w następującej kolejności: /1/ aspekt formalny rysunku, /2/ interpretacja treści, /3/
projekcja konfliktów rodzinnych w rysunku.
 11

A. ASPEKT FORMALNY INTERPRETACJI

Na interpretację formalną składa się kilka elementów, a mianowicie: poziom formalny

rysunku, typ rysunku, elementy graficzne, symbolika przestrzeni i symbolika barw.

1. Poziom formalny
Ponieważ rysunek rodziny zawiera z reguły postacie Ludzkie można je oceniać posługując
się normami testu F. Goodenough, aby stwierdzić czy ich poziom odpowiada wiekowi. Dalej
podam najważniejsze wskaźniki rozwoju rysunku dziecka, dokładniejsze informacje można
znaleźć w książce Bolesława Hornowskiego /1982/.
Okres przedschematu
2 – 3 lata bazgroły
3 – 4 lata pojawiają się postacie ludzkie, większość z nich to głowonogi
5 – 6 okres schematu uproszczonego, pojawia się ubiór
Okres schematu
7 – 11 głowa zaczyna przyjmować kształt owalu, usta z kreski przechodzą w owal
9 rok życia – znaczenie stawów, wcięcie w pasie
10 rok życia – rośnie liczba postaci rysowanych z profilu
Okres realizmu
12 – 15 znikają postacie będące tylko schematem bez ubrania.
Realistyczne ukazanie tułowia. W tym okrasie rysunki niestety tracą najczęściej swój wdzięk
i dzieci rysują coraz mniej chętnie.
Rysunki osób dorosłych bywają bardzo różne, czasem są to schematy, czasem ujęcia
symboliczne, czasem realistyczne. Jeżeli jest to realizm typu dziecięcego, świadczą
o infantylizmie autora.
Jeżeli poziom rysunku nie zgadza się z wiekiem należy zbadać inteligencję innym testem
specjalnie do tego przeznaczonym. Przy inteligencji normalnej dwie przyczyny mogą
wyjaśnić gorszy poziom. Pierwsza to zaburzenia lateralizacji /co znowu wymaga
specjalnego badania/, druga to zaburzenia emocjonalne. Ponieważ rysunek rodziny łączy
się dla dziecka z przeżyciami emocjonalnymi, może się zdarzyć, że postacie w rysunku
rodziny będą rysowane gorzej, niż przy innym temacie. Może też być tak, że pierwszy
rysunek jest narysowany gorzej, a po np. tygodniu, gdy dziecko jest mniej zahamowane,
rysunek będzie znacznie lepszy. Poziom rysunku wiąże się z typem rysunku.
 12

2. Typ rysunku
Minkowska /1950/ wyróżniła dwa typy rysunku: sensoryczny /emocjonalny/
i racjonalny. Rysunek emocjonalny dają osoby spontaniczne, witalne, dla których w grupie
rodzinnej najważniejsze jest ciepło powiązań. W rysunkach tych linie są krzywe,
zaokrąglone, dynamiczne, postacie na rysunku ujęte są w jakimś działaniu i interakcjach.
Typ racjonalny rysunku wyraża się w liniach prostych i sztywnych. Postacie
są nieruchome i wyizolowane, nieraz stereotypowo reprodukowane, ale często z dbałością
o szczegóły.
Rysunki takie dają osoby zahamowane przez wewnętrzną cenzurę, poddające się regułom.
Oceniając te rysunki można by przypisywać autorom pierwszych wyższą inteligencję.
Tak jednak nie jest, bo decyduje tu nie poziom inteligencji, ale emocjonalność. Na typ
rysunku wpływa też szkoła. Świeżość i spontaniczność obrazu maleje w wieku szkolnym,
z drugiej jednak strony szkoła uczy myślenia racjonalnego i dyscypliny umysłowej, co jest
dobrą stroną formacji szkolnej. Rysunek racjonalny często współistnieje z przysłowiowym
szkolnym. Także osobowość badającego może wpływać na to jakie rysunki preferuje.
Praktycznie najczęściej występują typy mieszane.

3. Elementy graficzne
Analiza samego sposobu rysowania już dużo mówi o badanym. Jest to element najmniej
poddający się kontroli. Nawet ktoś, kto celowo stara się zasugerować treścią rysunku, nie
zmieni sposobu posługiwania się kreską. Zwracamy uwagę na rozmach i siłę kreski.
Kreska „rozmachowa”, długa, powstająca od jednego pociągnięcia, zajmująca znaczną
część kartki, mówi o rozmachu, energii, odwadze i łatwości uzewnętrznienia swoich
tendencji. Przecinanie, kreska krótka, wahająca się, lub przy liniach dłuższych złożona
z krótkich elementów, wskazuje na zahamowanie. Silny nacisk kredki ujawniający się
w grubości kreski i nacisku na papier, powodującym czasem aż odciśnięcie na drugą stronę
mówi o silnym napięciu, odwadze, czasem gwałtowności. Przy nieproporcjonalnej sile –
może to być brutalność. Słaby nacisk kredki mówi o nieśmiałości, łagodności czasami
nerwicy i wysokim niepokoju.
Zdarza się że w całym rysunku narysowanym przy średniej sile nacisku, jedna postać lub
jeden przedmiot, narysowany jest specjalnie mocno. Zwykle z tym przedmiotem łączy się
szczególne napięcie emocjonalne. O tym jakie są te emocje może nam coś powiedzieć kolor
użyty w rysunku.
 13

4. Symbolika barw

Barwy użyte w rysunku mówią przede wszystkim o emocjonalności badanego. Podobnie

jak w projekcyjnej interpretacji barw Rorschacha /1921/ gdzie liczne występowanie
kolorów mówi o bogatej emocjonalności /por. Grzywak-Kaczyńska 1978/, także w rysunku,
bogate kolory mówią o żywej emocjonalności, a brak kolorów, posłużenie się jedną tylko
kredką, zwłaszcza szarą, wskazuje na zahamowanie emocjonalne i niepokój /w metodzie
Roschacha odpowiadają temu liczne światłocienie/. Jest to najważniejsza wskazówka jaką
możemy otrzymać dzięki użyciu kredek w rysunku. Można też analizować rodzaj użytych
kolorów. Barwy jasne mówią zwykle o nastroju pogodnym, ostry kolor czarny o rygoryzmie.
Kolor czerwony ma różne znaczenia – może być kolorem aktywności, życia /ogień/, ale w
połączeniu z czarnym mówi najczęściej o agresji. Dla osób znających metodę Rorschacha
sposób interpretacji koloru w tym teście może być też pomocą w interpretacji rysunków.
Przy interpretacji barw można się też posłużyć symboliką kolorów zaczerpniętą z testu
Lüschera /1969/. W teście tym, badaniem demonstruje się kolorowe karty, z prośbą
o wskazanie barw sympatycznych i niesympatycznych. W wersji oryginalnej kart jest 73.
Skrócona wersja, opracowana przez J. Scott /1976/, posługuje się 8 kolorami. Są to cztery
kolory zasadnicze /ciemno niebieski, zielony, czerwony i żółty/ oraz cztery wtórne
/fioletowy, brązowy, czarny i szary/.
W odniesieniu do rysunku, można sądzić, że kolory w nim dominujące są przez badanego
lubiane i przypisywać im znaczenie podobne, jak barwom preferowanym w teście
Lüschera. Można też próbować analizować znaczenie kolorów, którymi narysowane są
poszczególne osoby, lub przedmioty, nie należy jednak przypisywać temu zbyt dużego
znaczenia, a w każdym razie traktować dosłownie. Trzeba bowiem zapamiętać, że
interpretacja testu Lüschera opiera się na opisie znaczenia nie tylko poszczególnych barw,
ale całych ich układów, a także, że barwy w tym teście przedstawiane są w określonym
odcieniu, często dającym inne wrażenie niż barwy używanych kredek np. kolor czerwony w
teście Lüschera jest „ciepły” i ma odcień pomarańczowy.
 14

Orientacyjne znaczenie barw wg testu Lüschera:

Szara
Jest neutralna: ani jasna, ani ciemna, wyprana z wszelkich tendencji psychologicznych.
Osoby ją wybierające nie chcą się angażować, podlegać wzruszeniom, są ostrożni,
umiarkowani, chcą by się nimi opiekowano.
Niebieska
Jest to kolor nieba w nocy, kiedy słabnie wszelka aktywność. Oznacza spokój, wrażliwość,
pragnie miłości, zacisznego i uporządkowanego środowiska, potrzebę uczucia, harmonii.
Zielona
Mówi o zdecydowaniu, o tendencji do konserwatyzmu, trwałości i byciu niezależnym
od wpływów zewnętrznych. Wyraża postawę obronną, przypisywanie znaczenia swojemu
„ja” i chęci utwierdzenia się.
Czerwona
Barwa krwi i intensywności. Wybierają ją ludzie zdobywczy, agresywni, aktywni. Mówi
o chęci pełni życia, działania, sukcesu, o sile woli i o pragnieniach seksualnych.
Żółta
Kolor światła dziennego i słońca. Mówi o spontaniczności, pogodnym rozluźnieniu,
swobodzie, otwartości. Osoby wybierające go szukają rozwiązań, które otwarłyby nowe
możliwości i pozwoliły na zrealizowanie oczekiwań i nadziei.
Fioletowa
Barwa fioletowa jest mieszaniną czerwonej i niebieskiej – wyrażających tendencje
przeciwstawne. Symbolizuje niezdecydowanie, wahanie, gotowość do kontaktów
niezobowiązujących.
Brązowa
Reprezentuje uczucia związane z ciałem, umiarkowanie. Osoby wybierające ją dążą
do zakorzenienia i osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa w prostym środowisku /rodzinnym,
zmysłowm/, nie są indywidualistami.
Czarna
Barwa najciemniejsza, właściwie jest to negacja koloru – wyraża nicość, koniec,
zaprzeczenie. Osoby, które ją wybierają poszukują sytuacji trudnych i wymagających.
Odrzucają wszystko co mogłoby wpływać na ich punkt widzenia, sprzeciwiają się temu,
co nie jest zupełnie tak jak być powinno. Protestują z poczucia niedocenienia.
 15

5. Symbolika przestrzeni
Rozmieszczenie rysunku na kartce bywa bardzo różnorodne i jest bardzo wiele mówiące
dla badacza. Badani przesuwają rysunek w lewo lub w prawo, w górę lub w dół, zajmują
całą kartkę jaką mają do dyspozycji, lub tylko jej małą część. Różni autorzy przypisują nieco
odmienne znaczenie symbolice przestrzeni, można jednak mniej więcej je uzgodnić. To, co
podam, jest oparte na cytowanej pracy Cormana, a także Pulver’a /1953/, Arthus’a i
Grunwald-Koch’a /cyt. za Koch 1969/.
Najzdrowsze, najnormalniejsze jest wykorzystanie całości kartki. Trzeba jednak
pamiętać, że jednolite tło może być tylko nawykiem będącym następstwem wymagań
szkolnych, wtedy można je traktować jak przestrzeń niezajętą. Przesunięcie istotnej części
rysunku może wskazywać na określone tendencje. Schematycznie można to przedstawić
jak na rysunku s. 17.
Nazwanie rogów kartki nazwami czterech żywiołów: wody, powietrza, ognia i ziemi
nawiązuje do symboli powszechnych, niezależnych od kręgów kulturowych /por. Jung
1976, From 1972, Romey 1977/.
Woda wiąże się z początkiem życia /życie wyszło z wód oceanu, człowiek rozpoczyna
życie w wodach płodowych/, z matką. Rysowanie w ćwiartce sąsiadującej z tym rogiem ma
mówić o zajęciu się sobą, zatrzymaniu w rozwoju, regresji, chęci cofnięcia się
do wcześniejszego etapu życia, który wydaje się pod czujną i ciepłą opieką. O tendencjach
regresywnych mówi też rysowanie od prawej do lewej strony /u praworęcznych/.
Powietrze jest przejrzyste, niewidoczne, puste, nie stawiające oporu. Z tą ćwiartką wiąże
sie bierność życiowa, niechęć do angażowania, brak odwagi do działania, postawa
obserwatora życia, może kontemplacji.
Ogień jest symbolem życia, rysowanie w ćwiartce od niego nazwanej mówi
o aktywności, sile projektów, nastawieniu na cel, zaangażowaniu.
Ziemia w tej symbolice kojarzy się z ciężarem, przytłaczającą materią, porażką,
pogrzebanymi marzeniami.
 16

Powietrze Ogień
Pustka Koniec
Światło Cel

Idealizm Wyobraźnia Marzenia

E
P I Obserwator k P
Aktywność
r n Pasywność s r
świadomość Potrzeby
z t Nostalgia t z
Atak
e r Zahamowanie r y
s o a s
z w w z
ł e e ł
o r r o
Zajęcie się sobą Napięcie
ś s s ś
Fiksacja Potrzeby
ć j j ć
Regresja Konflikty
a a
Materializm

Podświadomość, Zmęczenie, Nerwice, Depresja

Woda Ziemia
Narodziny Materia
Początek Porażka
 17

Zdarza sie, że rysunek mieści się cały tylko w jednej ćwiartce, lub nawet wciśnięty
jest w róg, najczęściej jednak zajmuje więcej przestrzeni, może jednak być przesunięty
w bok lub w górę. Rysowanie na górze kartki mówi o idealizmie, lub marzeniach, wyobraźni.
Umieszczenie rysunku na środku /i tylko na środku/ kartki wskazuje, że odnosi się do spraw
najbardziej uświadomionych, podczas gdy innych badany nie chce ujawnić, nie chce
odsłonić. Przesunięcie rysunku w dół wskazuje na zmęczenie, nerwice, depresje. Lewa
strona kartki mówi o przeszłości i bierności, prawa o przyszłości i aktywności. Według
niektórych lewa strona wiąże się też z introwersją, prawa z ekstrawersją.
W interpretacji równie ważne, jak przestrzenie zapełnione, są części puste.
Przestrzenie białe mówią o problemach wypartych, stłumionych. U neurotyków jest bardzo
dużo wolnych przestrzeni, wskazujących na sprawy, których nie chcą dopuścić
do świadomości. W niektórych wypadkach to odcięcie się od jakichś problemów jest jeszcze
wyraźniejsze, gdy badany odcina tę część rysunku kreską. Może się np. zdarzyć, że cały
rysunek umieszczony jest na górze kartki, może też właśnie góra zostać nie zapełniona, lub
nawet odcięta kreską. W obu wypadkach ma to znaczenie.
Nie trzeba podobnie jak przy barwach, traktować tej symboliki zbyt
dosłownie. Przy nabraniu jednak pewnej wprawy rozmieszczenie przestrzenne rysunku jest
bardzo ważną wskazówką.
 18

B. INTERPRETACJA TREŚCI

W rysunku Rodziny badany ukazuje siebie, swoje tendencje i swój obraz członków
rodziny, życia rodziny i swojego w niej miejsca. Może dać realistyczny obraz swojej rodziny,
lub wyobrażoną rodzinę zgodną ze swymi marzeniami. Sposób narysowania postaci wyraża
uczucia z nimi związane: pozytywne jak podziw i negatywne, jak niechęć, zazdrość itp.
Analizując treść rysunku, to znaczy: kto jest na nim przedstawiony, w jaki sposób, w jakiej
odległości od innych osób, w jaki sposób autor przedstawia siebie, jakie zmiany wprowadza
w stosunku do rodziny faktycznej itd., poznajemy sytuację rodziny taką, jaką ją widzi
badany.
1. Mechanizmy obronne
Jeżeli sytuacja budzi niepokój i inne uczucia przykre, badany broni się przed nimi
w różny sposób.
a/ Jeżeli coś w rodzinie budzi niezadowolenie i lęk, badany może w rysunku „poprawić”
sytuację, dodając np. ojca w rodzinie rozwiedzionej, pomijając brata, o którego jest
zazdrosny, lub przedstawiając siebie w miejscu tej osoby, która w jego mniemaniu jest
najbardziej kochana. Może też w rozmowie powiedzieć, że jest najgrzeczniejszy, jeśli
obawia sie potępienia. Niepokój może jednak płynąć nie tylko z zewnątrz, ale i z wewnątrz,
ze strony id i super ego.
b/ Id jest dziedziną silnych instynktów przede wszystkim seksualnych i agresji. Ponieważ
jednak te tendencje są zakazywane, badany wypiera je w podświadomość, nie wierzy,
że ma je w sobie, lub uważa, że nie może ich realizować. Mimo to, tendencje nie przestają
być aktywne, lecz ujawniają się w sposób przekształcony. Silna presja tej strefy może się
ujawnić w brutalności rysunku, najczęściej jednak tendencja wypierana przypisywana jest
na rysunku osobie różnej od autora pod względem płci i wieku. Im silniejszy niepokój
tym silniejsza zamiana – osoba prezentująca te tendencje jest tym mniej podobna
do autora, może to też być zwierzę, a nawet przedmiot. W takim przypadku badany
identyfikuje się z agresorem /może to właśnie być osoba do której czuje złość/, wyraża
swoje tendencje „per procuram”, poprzez kogo innego.
c/ Niepokój spowodowany przez super ego wynika z poczucia winy. Lęk powodowany przez
super ego kształtuje reakcje przeciwne zasadzie przyjemności. Badany identyfikuje sie nie
z agresorem, ale z tym kto jest ukarany, przedstawia się jako gorszy /dewaloryzuje się/ lub
nawet pomija. To pomniejszenie siebie może być symboliczną karą, która ma sprowadzić
przebaczenie.
 19

Wszystkie te mechanizmy mogą występować w jednym rysunku – np. zazdrość o

brata budzi złość do niego, a to z kolei budzi poczucie winy.
2. Przedstawienie osób znaczących
Osoba, z którą badany jest najbardziej związany, którą najbardziej podziwia, kocha, albo
której sie boi, która jest dla niego najważniejsza, jest w rysunku waloryzowana, to znaczy
przedstawiana w jakimś sensie lepiej niż inne osoby. Z tą osobą badany najczęściej się
identyfikuje /o identyfikacji będzie dalej/. Istnieje kilka wskaźników waloryzacji, nie muszą
one występować wszystkie jednocześnie, zwykle jednak połączenie paru z nich w jednej
osobie, wskazuje na osobę waloryzowaną.
Wskaźniki waloryzacji:
1/ Osoba rysowana pierwsza /powie nam to obserwacja/, gdyż badany przywiązuje do niej
specjalną uwagę.
2/ Osoba umieszczona w centrum kartki.
3/ Ponieważ rysunek najczęściej rysowany jest od strony lewej do prawej – osoba ta może
być umieszczona raczej z lewej strony, ale nie na samym brzegu /odnosi się to do
praworęcznych/.
4/ Miejsce tej osoby na rysunku jest „najlepsze” w tym sensie, że inni są do niej zwróceni,
stoi górując nad innymi, lub np. siedzi na fotelu, podczas gdy inni stoją, itp.
5/ Osoba waloryzowana bywa większa od innych, czasem rysowana jest wyżej
6/ Osoba najdłużej rysowana, czasem z powracaniem do niej po przerwie /obserwacja!/.
7/ Osoba rysowana najstaranniej, z największą ilością szczegółów, najładniejszą fryzurą itp.
8/ Osoba, przy której badany użył więcej kolorów niż przy innych
9/ Osoba, która ma najwięcej przedmiotów dodanych, takich jak kapelusz, torebka, fajka,
kwiatek.
10/ Osoba, której w rozmowie badany przypisał najwięcej pozytywnych przymiotów
Osoba budząca niepokój, lęk, niechęć może być w rysunku pominięta. Badany często
racjonalizuje potem tę nieobecność mówiąc, że zabrakło miejsca. Brak osoby na rysunku
wskazuje, że badany ma z nią relacje co najmniej trudne. Pominięcie siebie wskazuje
na nieakceptowanie siebie w swojej sytuacji. Czasem opuszczenie dotyczy tylko części ciała.
Dewaloryzacja nie musi się posuwać aż do pominięcia, można ją rozpoznać też po pewnych
wskaźnikach.
 20

Wskaźniki dewaloryzacji:
1/ Osoba rysowana ostatnia /obserwacja/.
2/ Osoba narysowana z brzegu, w kącie, z dala od innych postaci, inni do niej mogą być
zwróceni tyłem.
3/ Osoba proporcjonalnie mniejsza.
4/ Osoba narysowana niestarannie, z mniejszą ilością szczegółów, czasem brakiem części
ciała.
5/ Osoba narysowana z użyciem mniejszej ilości kolorów.
6/ Osoba rysowana pośpiesznie /obserwacja/.
7/ Osoba, której w rozmowie badany przypisał cechy negatywne.
Specjalnym rodzajem dewaloryzacji jest wykreślenie po narysowaniu /jak wiadomo
gumki nie pozwala się używać/. Wskazuje to na projekcję sprzecznych uczuć.

3. Osoby dodane

Jeżeli jakieś tendencje nie mogą być zaspokojone, ani przyjęte do świadomości, gdyż
przynoszą poczucie winy, mogą się ujawnić w rysunku poprzez inną osobę. Są to osoby, z
którymi badany identyfikuje się – najczęściej postacie waloryzowane, albo osoby dodane.
Osobą dodaną jest osoba nie należąca do faktycznej rodziny, a jednak pojawiająca
się w rysunku. Może to być:
1/ dziecko – wyraża pragnienie powrotu do „złotego wieku”, w którym nie było kłopotów.
Np. dziecko, którego rodzice się rozwiedli może pragnie być „dzidziusiem” kiedy jeszcze
wszystko – przynajmniej w jego mniemaniu – było dobrze,
2/ osoba dorosła- wyrażająca siłę, mówi o chęci wyzwolenia od nadopiekuńczych rodziców,
pragnieniu pokonania swojej słabości i niepowodzeń, dążeniu do samodzielności,
3/ sobowtór – alter ego, ktoś o tym samym wieku i płci co badany, kto może wyrazić
pragnienia, do których badany sam nie śmie się przyznać,
4/ zwierzę – wyraża tendencje specjalnie silnie tłumione.
Trzeba tu zawsze upewnić się, czy badany nie przedstawił po prostu zwierzęcia należącego
do rodziny. Jeżeli jednak zwierzę takie nie istnieje w rzeczywistości, a zwłaszcza gdy badany
nie rysuje samego siebie, zwierze wyraża projekcję tendencji osoby badanej. Najczęściej
będzie to agresja, zwłaszcza jeśli będzie to zwierzę takie jak wilk, lew, itp. Może też być to
poczucie bezsilności, poczucie winy, pragnienie swobody i inne.
4. Relacje odległości
Relacje między postaciami przedstawionymi na rysunku wskazują na relacje prawdziwe
lub upragnione przez badanego. Bliska odległość, trzymanie się za ręce, wspólna zabawa –
 21

wskazuje na zażyłość. Duża odległość, odwrócenie od siebie wskazuje na niechęć. Jeżeli

autor przedstawia siebie z dala od innych, wskazuje to na poczucie wyobcowania lub
agresję. Izolacja ta może być wzmocniona na rysunku przez oddzielenie kreską, lub jakąś
przeszkodę, np. drzewo, szafa itp., albo przez przestawienie jednej osoby jakby w innym
planie /ona blisko – inni w tle, lub odwrotnie/. Podane tu wskazówki zawierają różne
alternatywy interpretacji – to, którą wybrać zależy od innych wskaźników. /Uwaga ta
odnosi się też do wielu innych punktów interpretacji/.

5. Zmiany w stosunku rodziny realnej

Według L Cormana na 1200 przypadków 150 dzieci przedstawiło swoją rodzinę realną,
pozostałe wprowadzały zmiany, lub rysowały rodzinę całkowicie wyimaginowaną.
a/ Rysunek rodziny prawdziwej wskazuje na to, że dziecko jest zadowolone ze swojej
sytuacji i z przyjemnością ją przedstawia, lub też, że jego spontaniczność jest zahamowana.
Pierwszej z tych możliwości Corman nie bierze pod uwagę /może dlatego, że do poradni
trafiają zwykle dzieci z jakimiś problemami/. Według niego na rysunku zawsze wyrażony
jest konflikt jawny stłumiony. Nie podchodząc do sprawy tak krańcowo, można jednak i z
rysunków rodziny realnej dowiedzieć się dużo o sytuacji emocjonalnej dziecka i jego
stosunku do innych członków rodziny. W tym celu trzeba zanalizować wskaźniki formalne,
waloryzację, relacje bliskości i dystansu, oraz identyfikację i rozmowę o rysunku.
b/ Rodzina wymyślona – im mniej jest podobna do realnej, tym silniej widać projekcję.
Osoby opuszczone mogą być osobami, których badany nie lubi lub też te, z którymi nie chce
i nie może się identyfikować. Tendencje badanego wyrażają się przede wszystkim w
osobach dodanych. Im bardziej osoby te różnią się od badanego, tym bardziej zakazane
tendencje prezentują.
W wypadku gdy rysunek nie jest tylko realistycznym przedstawieniem rodziny
rzeczywistej, ale gdy rodzina jest wymyślona i urozmaicona różnymi elementami dodanymi,
to można przypuszczać, że różne potrzeby i tendencje badanego przedstawione są przez
różne osoby i przedmioty na rysunku. Bardzo ciekawe efekty daje tu interpretacja taka, jaką
proponuje Z. Piotrowski dla analizy snów. Im bardziej przedstawiona osoba różni się
od badanego /a najbardziej różni sie oczywiście przedmiot martwy/, tym głębsze będą
tendencje badanego przez nią wyrażone. Tak więc w jednym obrazku np. dewaloryzowany
chłopiec podobny wiekiem do autora może wyrażać poczucie winy, waloryzowany ojciec –
tendencję do niezależności, a zwierze agresję. Bardziej jasne staje się to przy analizie
konkretnego rysunku.
 22

6. Identyfikacja w rysunku
Analiza identyfikacji jest szczególnie ważną częścią interpretacji. istnieje parę
poziomów identyfikacji.
1/ Identyfikacja świadoma jest to identyfikacja, którą poznajemy przez rozmowę
z badanym. Może ona być 3 rodzajów:
a/ autor rysunku wskazuje siebie na obrazku i mówi „ to jestem ja”,
b/ w wypadku gdy rysunek przedstawia „jakąś rodzinę”, o której badany mówi w 3 osobie,
np. ”w tej rodzinie jest ojciec, matka i syn”, pytamy badanego kim byłby, gdyby należał
do rodziny. Badany wskazuje wtedy najczęściej osobę podobną do siebie z wieku i płci
i odpowiada np. „jestem chłopcem, więc byłbym synem”,
c/ trzecia identyfikacja świadoma jest identyfikacją życzeniową, wyrażoną w odpowiedzi
na pytanie „kim chciałbyś być w tej rodzinie?” Może to być inna odpowiedź, niż w sytuacji
poprzedniej, np. „chciałbym być ojcem, bo on wszystkim rządzi”.
2/ Prócz identyfikacji świadomej bardzo ważna jest identyfikacja nieświadoma, która może
dotyczyć jednej osoby, czy przedmiotu, lub też paru postaci jednocześnie, jeżeli wyrażają
one różne tendencje tkwiące w badanym.
a/ identyfikacja z osobą waloryzowaną, lub osobą dodaną, mówi o tendencjach wyrażonych
przez te osoby, Mogą to być różne tendencje, np.:
- regresji, doznawania opieki, bezpieczeństwa /identyfikacja z dzieckiem/
- mocy, siły, samodzielności, niezależności /z osobą dorosłą, np. ojcem rodziny, żołnierzem,
strażakiem itp./
- agresji /osoba karząca kogoś, walcząca, zwierzę agresywne/
- swobody /np. marynarz, ptak/
b/ przy specjalnie głębokich, nieświadomych, ale silnych tendencjach, identyfikacja może
dotyczyć zwierząt lub przedmiotów dodanych. Przedmiot dodany to przedmiot
waloryzowany /przez czas rysowania, miejsce, staranność itp./, niespodziewany na rysunku
ze względu na treść, albo dodany po przerwie. To ostatnie może nam pokazać obserwacja.
Tak jak w metodzie Rorschacha dłuższy czas zastanawiania się przy którejś tablicy określany
jest jako szok i przypisuje mu sie specjalne znaczenie, podobnie w rysunku – rzecz
narysowana po przerwie może mieć znaczenie szczególne.
 23

Warto porównać identyfikację świadomą z nieświadomą i analizując je posuwać się do

tendencji coraz głębszych.
Analiza różnych poziomów identyfikacji jest metodą diagnozy, ale może być używana
także jako metoda terapeutyczna. Badanego prosi się o wypowiedzi jakby w imieniu
przedmiotów identyfikacji, co jest punktem wyjścia do dalszej rozmowy i okazją dla
pacjenta do uświadomienia sobie różnych problemów. Jest to jednak osobna umiejętność,
wymagająca bezpośredniego kontaktu podczas uczenia się jej. W ogóle psychoterapii
trudno uczyć się z literatury, raczej jest tu potrzebna bezpośrednia współpraca ucznia i
nauczyciela.
 24

C. KONFLIKTY RODZINNE WYRAŻONE W RYSUNKU

W rysunku Rodziny poznajemy w jaki sposób dziecko, przeżywa swoje relacje z innymi
członkami rodziny. W sytuacji prawidłowej cechy formalne rysunku /kolor, kreska,
przestrzeń itd./ nie wskazują na niepokój, a rodzina narysowana jest zgodna z rodziną
realną. Dziecko najczęściej rysuje się blisko rodzica płci przeciwnej, ale waloryzuje rodzica
swojej płci. Ta waloryzacja wskazuje na identyfikację dziewczynki z matką i chłopca z ojcem,
co ujawnia prawidłową identyfikację płci. Rodzina może być przedstawiona w różnych
sytuacjach, ale nikt nie jest pominięty, czy wyobcowany.
Praktycznie psycholog ma z reguły do czynienia z dziećmi o zaburzonym zachowaniu.
Jeżeli nawet dziecko jest badane z okazji terapii małżeńskiej rodziców, czy jakichś innych
kłopotów jednego z członków rodziny, zaburzona sytuacja rodziny zawsze znajduje
odzwierciedlenie w rysunku dziecka.
W rysunku ujawniają się konflikty jawne i zamaskowane, najczęściej jedne i drugie
razem. Np. konflikt między rodzicami budzi niepokój dziecka, który wyraża się w złości do
rodziców, ale jednocześnie budzi poczucie winy za tę złość. Choć praktycznie występują
zwykle łącznie, teoretycznie można je rozróżnić.

1. Konflikty jawne mogą dotyczyć rodziców i rodzeństwa. Według Cormana

najczęstszym problemem w relacji między dzieckiem a rodzicami jest chęć zajęcia miejsca
rodzica tej samej płci, czyli kompleks Edypa. Autor ten właściwie w każdym rysunku
doszukuje się kompleksu Edypa, jawnego, maskowanego, lub odwróconego. Wydaje mi się,
że w rzeczywistości konflikt z rodzicami dotyczy raczej poczucia braku miłości i akceptacji,
żalu do rodziców o ich zachowanie, np. o alkoholizm, kłótnie między nimi albo rozwód, lub
zazdrości rodzeństwu, które wydaje mu się być faworyzowane.
Te konflikty wyrażają się w rysunku poprzez:
- pominięcie rodziców lub jednego z nich,
- dewaloryzację rodziców,
- dewaloryzację rywala /zwykle kogoś z rodzeństwa/,
- pominięcie rywala.
Może to być również dewaloryzacja rodziców, lub rywala, wyrażona słownie w rozmowie
po rysunku.
Jeżeli konflikty są jawne i badany uświadamia sobie ich przyczynę, np. rywalizacja
z bratem, to środki pedagogiczne, jak porada udzielona rodzicom, mogą być wystarczające.
 25

Jeżeli przyczyny są niemożliwe do usunięcia, np. rozwód rodziców, to psycholog może

próbować łagodzić ich skutki odwołując się do świadomości badanego.
Trudniejsze do rozwiązania są konflikty maskowane, których przyczyny są
u badanego nieuświadomione, ale które powodują w nim poważniejsze następstwa.
Wymaga to bardziej skomplikowanej interwencji terapeutycznej nastawionej nie tylko
na dziecko, ale na całą rodzinę.
2. Konflikty maskowane mogą się ujawniać podobnie jak jawne /pominięcia,
dewaloryzacja/, ale także w inne sposoby:

1/ Agresja

Agresja bardzo rzadko wyraża się wprost. Jeżeli się ja spotyka to zwykle w formie
humorystycznej, np. chłopiec narysował siebie bijącego sie z bratem, a matkę jako „anioła
pokoju”. Chłopiec ten zdawał sobie sprawę z tego, że kłóci sie z bratem, nie miało to jednak
dla niego większego znaczenia i mógł zachować do tego pewien dystans. Jest rzeczą
powszechną, że rodzeństwo kłóci się w pewnych granicach. Jeżeli jednak złość jest bardzo
silna, jako uczucie zakazane, nie ujawnia się wprost. Dziecko wie, że „trzeba kochać
braciszka /lub siostrzyczkę/”, nie przyznaje się więc do negatywnych uczuć w stosunku do
niego, lecz ujawnia je pośrednio:
a/ przez identyfikację z agresorem. Identyfikację rozpoznajemy przez waloryzację
lub poprzez osobę dodaną, lub waloryzowana, bije kogoś, gniewa się, krzyczy /o tym
możemy się dowiedzieć z rozmowy/, trzyma narzędzie agresji, np. nóż, karabin, może
to wyrażać agresję badanego.
b/ agresja może być wyrażona przez zwierzę. Jeżeli badany rysuje zwierzę, którego
w rzeczywistości nie ma w rodzinie, lub istniejące przedstawia jako agresywne, może
wyrażać jego uczucia. Oczywiście nie każde zwierzę kojarzy się z agresją. Według Romey’a
/1977/ autora testu „L’arche de Noé” , zajmującego się symboliką zwierząt, zwierzęta
symbolizują agresję różnego typu. zwierzęta kotowate /np. lew, tygrys/ - walkę z odwagą,
ale w formie delikatnej. Zwierzęta zjadające padlinę /szakal/ - agresję bez narażania się
na ryzyko. Zwierzęta silne i ciężkie /np. słoń, dzik/ - wybuchy silne, niekontrolowane,
niezręczne. Ptaki drapieżne – pragnienie trwałej dominacji. Węże – agresję niebezpieczną,
przebiegłą.
c/ agresja może się też wyrazić przez relację na dystans. Ten, do kogo badany odczuwa
złość, może być narysowany w znacznej odległości. Trzeba tu rozróżnić kto jest
wyizolowany: przedmiot agresji czy autor rysunku.
 26

d/ agresję mogą wyrażać także przedmioty – są to przedmioty służące do walki, np. karabin.
ich „agresywność” może być wzmocniona przez kolor, lub inne elementy treściowe
rysunku.

2/ Reakcje depresywne

Złość do rodziców, których „kocha każde dobre dziecko”, zazdrość o brata, „którym
powinno się opiekować”, czy też pogarda do ojca alkoholika, podczas gdy „ojca trzeba
szanować”, budzi u dziecka poczucie winy. Może też ono wynikać, z poczucia niemożności
sprostania wysokim wymaganiom, uwierzenia w swoją nieudolność, z poczucia bycia
gorszym od rodzeństwa czy kolegów, lub własnej brzydoty. Te reakcje depresywne
wyrażają się w rozmaity sposób:

a/ uznanie siebie w rozmowie o rysunku za najgorszego, najmniej grzecznego,

zasługującego na karę, tego „dla którego zabraknie miejsca”.

b/ dewaloryzacja siebie wyrażająca się często wyobcowaniem na rysunku. Jej specjalną

odmianą przy nieakceptowaniu siebie, występującą częściej u dorosłych, jest pominięcie
części, nawet znacznej swojego ciała /może to być nawet pozostawienie tylko głowy/.
c/ reakcja depresywna, brak wiary w siebie, wyraża się też w pominięciu siebie na rysunku
/badany wyjaśnia czasem potem, że nie zrozumiał instrukcji, lub nie zdążył siebie
narysować/. Zwykle wtedy nieświadoma identyfikacja zgodna jest z zasadą przyjemności.
Zdarza się, że dzieci posiadające rodzeństwo dają rysunek w ogóle bez dziecka, w rozmowie
wyjaśniając, że dzieci są złe lub dużo kosztują. Wyrażają tym swoją niechęć do rodzeństwa,
identyfikując się z jednym z rodziców, przypisując mu swój egoizm dziecka, które chciałoby
być samo.

d/ o depresywnych tendencjach może też mówić identyfikacja ze zwierzęciem,

ale nie ze zwierzęciem dużym i agresywnym, lecz małym i bojaźliwym, np. z zającem,
pisklęciem.
 27

3/ Identyfikacja regresywna

Poczucie bezsilności, niemożności sprostania trudnym sytuacjom, chęć ucieczki od nich

i rezygnacja przejawiają się w identyfikacjach regresywnych. Jest to podświadome
pragnienie powrotu do okresu „kiedy jeszcze wszystko było dobrze”, np. kiedy jeszcze nie
trzeba było chodzić do szkoły – w przypadku trudności szkolnych, lub do czasu kiedy
nie urodził się jeszcze brat, rywal. Ta identyfikacja może się przejawić dwojako:

a/ identyfikacja z małym dzieckiem, z „dzidziusiem”, z dzieckiem w wózeczku, w każdym

razie młodszym od faktycznego wieku autora,

b/ przedstawienie siebie jako młodszego, niż badany jest w rzeczywistości,

4/ Zwrot narcystyczny

Polega na waloryzacji siebie, w skrajnym przypadku na przedstawieniu jedynie siebie.

Wydaje się, że są dwie możliwości interpretacji takich rysunków:

a/ wielkie skoncentrowanie uwagi na sobie samym będące wynikiem nadopiekuńczej

postawy otoczenia, które nieustannie tylko dzieckiem sie zajmuje, mówi o jego zdrowiu,
osiągnięciach, jakby nikt więcej w domu nie istniał,

b/ zawód w stosunku do rodziców. Brak osoby, z którą dziecko czułoby się związane,
brak obiektu do identyfikacji. Są to smutne rysunki, np. rysunek rodziny chłopca, który
narysował meble, telewizor, ale z osób tylko siebie, a w rozmowie powiedział,
że na rysunku jest „chłopiec, który czeka na rodziców”. Te rysunki są odbiciem prawdziwej
samotności niektórych dzieci.
 28

5/ Nieprawidłowa identyfikacja płci

W większości wypadków /wg L.Cormana w 80%/ identyfikacja płci jest prawidłowa,

to znaczy, że dziecko identyfikuje sie z rodzicami swojej płci. Dziewczynki nie zmieniają
obiektu identyfikacji, chłopcy początkowo identyfikują się z matkami, począwszy
zaś od około 6 roku życia z ojcami. Jest to podstawą prawidłowej identyfikacji z własną
płcią. Jeżeli rodzic własnej płci jest nieobecny, lub jest osobą, z którą dziecko nie może
pragnąć się identyfikować /np. alkoholik/, powstają zaburzenia w identyfikacji płci.
Jest sytuacją stosunkowo pomyślną jeżeli w braku ojca chłopiec może identyfikować się
z dziadkiem, bratem czy wujkiem. W braku mężczyzny w najbliższym otoczeniu, powstają
trudności. Dlatego w rysunkach prócz identyfikacji prawidłowej spotykamy identyfikację
córki z ojcem, syna z matką lub siostrą. Stwierdzamy to analizując waloryzację i
dewaloryzację osób, a także podobieństwo ubrań, uczesań, kolorów i sposobu
przedstawienia postaci.
Nieakceptowanie swojej płci, czy też niezadowolenie z niej, może się wyrażać
w częściowym, lub całkowitym pomijaniu ciała w rysunku /zastępowanie go tylko głową,
schematem lub symbolem/. Wiąże się to zwykle z nieakceptowaniem swojego ciała.

3/ Konflikty rodzinne w rysunkach osób dorosłych

To, co powiedziałam o interpretacji sytuacji konfliktowych w rodzinie opierało się

najczęściej na przykładach rysunków dzieci. Odnosi się to jednak w przeważającej mierze
także do osób dorosłych, u których konflikty wyrażają się w podobny sposób.
Dorośli zwykle bardziej niż dzieci kontrolują treść swego rysunku i nieraz starają się
wyrazić w nim pewną ideę – wizje swojej rodziny pochodzenia, rodziny w jakiej żyją obecnie
lub jaką pragnęliby mieć. Pokazują też w niej nieraz konflikty, z których zdają sobie sprawę,
np. rodzice narysowani są do siebie tyłem. W rozmowie mogą tę wizję ująć w słowach i już
to jest cenną informacją, mającą znaczenie w diagnozie i terapii.
Niezależnie od tej warstwy świadomej, rysunki ukazują też konflikty i tendencje
nie całkiem świadome, lub zupełnie nieuświadomione. Mogą to być uczucia wrogości
do innych /dewaloryzacja, pominięcia, relacje dystansu/, preferowania niektórych osób
/waloryzacje, relacje bliskości/, agresja zwrócona do siebie /dewaloryzacja siebie,
pominięcie siebie/, tendencje regresywne i zwrot narcystyczny.
Także niepełna akceptacja swojej płci i nieakceptowanie swojego ciała występuje
/nawet częściej/ u osób dorosłych. Wiąże się z poczuciem mniejszej wartości
i podwyższonym niepokojem, a wyraża w pomijaniu części ciała. Może to być pominiecie
 29

części seksualnych /rysunek pomijający ciało od pasa w dół/, lub nawet całego ciała.
Pominięcie może też dotyczyć nóg /albo stóp/, które są symbolem „stania mocno na ziemi”
– podobnie interpretuje się „zawieszenie postaci w powietrzu”, bez podłoża, podłogi itp.
Pominięte mogą być też twarze lub dłonie, będące narzędziem kontaktów międzyludzkich.
Człowiek nie może inaczej komunikować się z innymi ludźmi jak poprzez ciało,
nieakceptowanie więc swojego ciała wskazuje zarazem na zaburzenia komunikacji.
Analiza wszystkich elementów rysunku /formalnych i treściowych/ pomaga więc
zrozumieć sytuację rodzinną pacjenta, jego osobowości na tle relacji rodzinnych i problemy
zakłócające strukturę rodziny w relacjach między mężem a żoną, rodzicami i dziećmi,
pomiędzy rodzeństwem oraz pokoleniem starszym /rodzice i teściowie/. Ukazuje przyczyny
konfliktów między małżonkami /np. rysunek kobiety waloryzującej dziecko, a męża
przedstawiający w relacji z dystansu/, zaburzeń zachowania dziecka /np. rysunek z agresją
i dewaloryzacją rywala/, a także głębsze tendencje będące tych konfliktów
uwarunkowaniami osobowościowymi.
Szczególnie interesujące jest porównywanie rysunków różnych członków rodziny.
Otrzymuje się wtedy obraz tej samej grupy, ale z punktu widzenia różnych jej członków.
Te subiektywne spojrzenia składają się dla terapeuty na obraz całej sytuacji w rodzinie.
 30

D. NIEKTÓRE WSKAŹNIKI DEZORGANIZACJI OSOBOWOŚCI

Test Rysunku Rodziny pozwala wykryć niektóre cechy dezorganizacji osobowości.

Jej wskaźniki są niezależne od tematu rysunku, dotyczą raczej elementów formalnych.

1. Wysoki, neurotyczny niepokój

Wskaźniki niepokoju zostały wyodrębnione na podstawie moich badań własnych.

Mają wysoką /statystycznie istotną/ korelację z podwyższonym niepokojem badanym
Arkuszem Samopoznania R.B. Cattela /9-10 sten/ i z psychogramami neurotycznymi
w teście Rorschacha. Nie wszystkie wymienione niżej wskaźniki występują równocześnie,
już część z nich wskazuje na podwyższenie niepokoju.

1/ Duże białe przestrzenie. Jest to wskaźnik najbardziej charakterystyczny.

Przestrzenie puste mogą obejmować znaczną część kartki, niekiedy rysunek zajmuje tylko
małą jej część. W teście Rorschacha podobne znaczenie ma niski procent „W” a wysoki
„DR”.

2/ Rysunek mało barwny. Ten wskaźnik jest szczególnie znaczący gdy rysunek
wykonany jest kredką szarą, ale podobne znaczenie ma rysunek przy użyciu jednej barwy,
lub więcej niż jednej, ale wtedy gdy barwy są blade, mało intensywne. Ta „bladość”
związana jest zwykle z małym naciskiem kredki. W teście Rorschacha analogiczne znaczenie
ma sygnatura „o”

3/ Brak ruchu. Postacie narysowane są „sztywno”, nie sugerują ruchu, na rysunku

nie ma żadnej akcji, działania. Nie wynika to tylko z braku zdolności rysunkowych.
Choć rzeczywiście ruch jest trudny do narysowania, nawet przy braku uzdolnień może być
zaznaczony przez wyciągniętą rękę, zgięcie w stawie, zwrócenie osób rysowanych do siebie
itp.

4/ Małe postacie. osoby, a często także i przedmioty są relatywnie /w porównaniu

do innych rysunków/ rysowane małe, czasem bardzo małe.

5/ Przesunięcie w lewo. Cały rysunek, lub jego najważniejsza część np. postacie
ludzkie, są umieszczone po lewej stronie kartki, albo częściowo przesunięte na lewo

6/ Brak podstawy. Postacie na rysunku nie są umieszczone na podstawie /jaką może

stanowić podłoga, ziemia, trawa, czy choćby pojedyncza kreska/, ale jakby zawieszone w
próżni.
 31

7/ Ciało niepełne. Ciało ujęte jest schematycznie, narysowane kreskami

bez zaznaczenia przestrzenności i elementów składowych jak twarz, dłonie, stopy. Czasem
jest to tylko jakiś symbol.

8/ Brak elementów dodanych. Rysunki są ”puste”, brak elementów dodanych takich

jak drzewa, sprzęty, kwiaty itp.

9/ Treść wskazująca na lęk. Jest to wskaźnik występujący rzadziej, ale bardzo

charakterystyczny np. autor rysunku rysuje siebie ukrytego za skałą, lub jakimś sprzętem,
inne osoby atakują go, lub odwracają się od niego.

2. Tendencje schizofreniczne

Rysunek jest projekcją „prywatnego świata” osoby badanej. W psychozie ten świat
wydaje się inny, dziwny, obcy. Takie też są rysunki, i Pierwsze wrażenie „dziwności” jest
zarazem najważniejszym wskaźnikiem. Noemi Madejska /1975/ i Antoni Kępiński /1972/
podają – za licznymi badaczami tego problemu – cechy malarstwa schizofrenicznego.
Doświadczenie mówi, że cechy te spotyka sie niekiedy w Teście Rysunku Rodziny. Rysunek
wydaje się wtedy dziwaczny, zaskakujący. Odnalezienie cech malarstwa schizofrenicznego
w rysunku, nie upoważnia do stawiania diagnozy /potrzebne są jeszcze inne badania
np. WISKAD, Rorschacha/, skłania jednak do szczególnego zainteresowania osobą badaną i
jej sytuacją, oraz szczególnej pomocy. Najważniejsze wskaźniki w rysunku są następujące:
1/ Niespokojny rytm rysunku. Można to stwierdzić przez obserwację badanego, który rysuje
bardzo powoli lub coraz szybciej.
2/ Dekoratywność. Zdobienie rysunku, ornamenty rytmicznie powtarzane. Natłok form
i postaci, często zachodzących na siebie.
3/ Kontaminacje. Przechodzenie jednej formy czy postaci w drugą. Postacie „zachodzą”
na siebie, części jednej mogą znajdować się w ciele drugiej np. „W brzuchy tej osoby jest
nos tamtej”.
4/ Surrealizm. Dziwne, niespodziewane treści. Zwielokrotnione części ciała.
5/ Geometryzacja. W treść rysunków wplecione są figury geometryczne, litery, napisy,
hasła, symbole. W treści częste są dziwaczne maszynerie, aparaty.
6/ Okaleczone postacie. Postacie ludzkie rysowane są często okaleczane. Pojawiają się
wyraziście zaznaczone ręce, uszy, zwłaszcza oczy /często wielokrotnie powtarzające się/,
także anatomie, ciała obnażone, a nawet rozdarte. W związku z obniżoną cenzurą pojawiają
się wulgarne sceny seksualne.
 32

7/ W opisie rysunku podawanym przez badanego treści są również dziwaczne np. „ta postać
jest duszą pozostałych, ona zna prawdę”, „to jest las, który jednocześnie jest zwierzęciem,
albo częścią zwierzęcia”.

ZAKOŃCZENIE

Skrypt w takiej formie, w jakiej go spisałam, nie stanowi jeszcze samodzielnego

podręcznika do testu. W przyszłości, gdy zostanie uzupełniony kolorowymi reprodukcjami
rysunków i ich interpretacjami, będzie mógł pełnić tę rolę. Przed dokonaniem
tych uzupełnień funkcjonować powinien jako pomoc do wykładu z psychologii rodziny,
podczas którego niektóre przykłady są prezentowane.
Wskazówek do interpretacji nie należy traktować dosłownie i w oderwaniu jedna
od drugiej, ale porównując je wzajemnie ze sobą i zawsze z pewną ostrożnością,
uzupełniając w razie potrzeby innymi testami, a zawsze rozmową, obserwacją i wywiadem.
W miarę wzrastania doświadczenia badającego, rysunek będzie mówił mu coraz
więcej i może stać sie nieocenioną i ulubioną metodą pracy, co nie zwalnia nigdy
z pamiętania o omylności testu i omylności własnej. Szczególnej ostrożności i delikatności
wymaga sposób przekazywania wyników interpretacji osobie badanej. Odnosi się
to oczywiście do wszystkich testów, ale przy metodach projekcyjnych wymaga specjalnego
taktu.
Jak już wspomniałam we wstępie, Rysunek Rodziny jest testem specjalnie ważnym
dla psychologii rodziny, gdyż ujmuje osobowość człowieka na tle relacji tworzących
strukturę rodziny. Ma on też szereg dodatkowych walorów.
- Jest to test szybki i łatwy w stosowaniu. Dzieci rysują na ogół z przyjemnością, dorośli
często z oporami, ale po pierwszej trudnej chwili, zwykle również chętnie. Jest to test
dla badanego bez porównania mniej nużący niż wypełnianie kwestionariuszy.
- Rysunek Rodziny może być stosowany niezależnie od wieku i poziomu wykształcenia
badanego, a wiec można tym samym testem badać wszystkich członków rodziny
i porównywać wyniki.
- Rysunku rodziny badany nie może się nauczyć, jest to więc metoda, którą można stosować
wielokrotnie. W serii rysunków wykonanych przez tego samego badanego można wsadzać
stałe cechy jego osobowości, a także zachodzące zmiany.
- W porównaniu do innych metod, Rysunek Rodziny wskazuje na treści głębokie. Bardzo
subtelne różnice w osobowości badanych, na tle ich sytuacji, znajdują wyraz w tej ogromnie
„czułej” metodzie.
 33

- Rysunek może być stosowany nie tylko jako metoda diagnostyczna, ale zarazem jako
metoda terapii. Szczególnie w tym celu można stosować rysunki o różnych tytułach /np. „Ja
wśród ludzi”/ interpretując je podobnie.
Pozostaje jeszcze jedno pytanie i to pytanie zasadnicze: jaka jest wiarygodność
metody opartej głównie o doświadczenie badaczy, a za którą nie stoi konkretna teoria
psychologiczna, lecz raczej szereg różnych teorii nawiązujących do psychoanalizy, nie
całkiem spójnych i dopracowanych. Odpowiedź nie jest prosta. Zarzuty, które można
postawić metodzie rysunku odnoszą się do wszystkich metod projekcyjnych, które, jak
wiadomo, są kontrowersyjne i mają zarówno zwolenników jak i przeciwników. Nie
wchodząc w dyskusję na ten temat, można na pewno powiedzieć, że testy projekcyjne są
szczególnie cenione przez psychologów-praktyków, ze względu na ich ogromną
przydatność w praktyce. Stosując je trzeba jednak pamiętać, że tak też należy je traktować,
zresztą analizując rysunek możemy nawet dochodzić do kilku odmiennych hipotez
równocześnie. Są nie tyle orzeczeniami o badanym, co pewnymi pomysłami wyjaśniającymi
jego sytuację, służącymi do dalszej pracy z pacjentami po to, by udzielić im pomocy.
Miara dobrego stosowania tego testu jest skuteczność tej pomocy. Przy stosowaniu
rysunku możliwa jest sytuacja, w której badany dowiaduje się z niego więcej niż badający,
a psycholog stosuje zasadę dyskrecji także w stosunku do siebie samego. Nawet jeśli nie
dowie się o pacjencie wszystkiego, nie to jest najważniejsze. Ważna jest wspólna praca nad
zrozumieniem sytuacji i możliwości jej poprawy, bo – jak powiedziała Natalia Han-Ilgiewicz
– „nikt nie chce być poznany, ale każdy chce być zrozumiany”.
 34

LITERATURA

Buck J. - The H-T-P test, Journ. Clin. Psychol. 1948, 4

Corman L. - Le test du dessin de famille, Paris 1970
Frank L. - Projective methods, Illinois 1948
Frączek A. - Teoria frustracji, /w/ L.Wołoszynowa /red/, Materiały do nauczania
psychologii, Seria I t. 1 s.275-289, Warszawa 1964
Frączek A. - Projekcyjne techniki badania osobowości, /w/ L.Wołoszynowa /red./,
Materiały do nauczania psychologii, Seria III t. 1 s. 181-196, Warszawa 1965
Fromm E. -Zapomniany język, Warszawa 1972
Goodenough F. - L’intelligence d’apres le dessin, Paris 1957
Grzywak-Kaczyńska M. – Podręcznik do metody Rorschacha, Warszawa 1978
Hornowski B. - Badania nad rozwojem prychicznym dzieci i młodzieży na podstawie
rysunku postaci ludzkiej, Wrocław 1982
Jung K. - Archetypy i symbole, Warszawa 1976
Kępiński A. - Schizofrenia, Warszawa 1972
Koch Ch. - Le Test de l’Arbre, Lyon 1969
Kowalski W. - Metoda kwestionariusza w badaniach psychologicznych środowiska
rodzinnego, Lublin 1982
Lüscher M. - The Lüscher Color Test, New York 1969
Machover K. - Personality projection in the draving of human figure, illinois 1949
Madejska N. - Malarstwo i schizofrenia,Kraków 1975
Minkowska F. - Dessins d’enfants, Age nouveau 1950 nr 47
Płużek Z. - Podstawowe założenia teoretyczne psychologii projekcyjnej, Roczniki
Filozoficzne 1966 z. 4 s. 19-49
Pulver M. - Le symbolisme de l’Ecriture, Paris 1953
Rembowski J. - Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, Warszawa 1975
Reutt J., Reuttowa N, - Badania osobowości metodą TAT Murraya, Warszawa 1960
Romey G. - Le test de l’arche de Noé, Paris 1977
Rorschach H. - Psychodiagnostik, Bern 1921
Scott J. - Le test de Couleurs de Lüschner, Avignon 1976
 35

ZAKŁAD PSYCHOLOGI WYCHOWAWCZEJ KUL

Skrypt do wykładów z psychologii rodziny

dla studentów psychologii KUL