See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/375552539

Carl von Clausewitz, O wojnie

Article · November 2023

CITATIONS READS

0 46

1 author:

Damian Winczewski
Maria Curie-Sklodowska University in Lublin
59 PUBLICATIONS 21 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Damian Winczewski on 10 November 2023.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Myśl Polityczna. Political Thought nr 1(17)/2023 Recenzje
ISSN 2658-2295  e-ISSN 2720-2283

Damian Winczewski (rec.)

s. 163–169 Carl von Clausewitz, O wojnie

tłum. A. Cichowicz, L. Kuc [Koc], F. Schoener, Wydawnictwo Bellona,
Warszawa 2022, ss. 540

Carl von Clausewitz, O wojnie [On War]

tłum. A. Cichowicz, L. Kuc [Koc], F. Schoener, Warszawa: Wydawnictwo
Bellona, 2022, pp. 540

Abstract
Keywords This text is a critical discussion of the latest edition of Carl von Clausewitz’s
Carl von Clausewitz, classic treatise On War. It begins with a brief history of previous Polish trans-
war and politics, lations of the work and their shortcomings, followed by an indication of the
enlightenment, need to publish a new critical edition, as well as to deepen the state of research
strategy on the Prussian general’s thought. Due to the fact that the Polish reader is
already familiar with the translation, the evaluation of this new edition takes
into account only the preface and the layout. This edition cannot fully satisfy
researchers due to its significant shortcomings, such as the lack of indication
in the preface of the theoretical problems contained in the treatise and the ideo-
logical contexts in which it can be placed.

Streszczenie
Słowa klucze Niniejszy tekst jest krytycznym omówieniem najnowszego wydania klasycznego
Carl von Clausewitz, traktatu Carla von Clausewitza O wojnie. Najpierw przedstawiono krótką historię
wojna i polityka, poprzednich polskich przekładów tej pracy oraz ich niedostatków, a następnie
oświecenie, wskazano konieczność opublikowania nowej krytycznej jej edycji, a także po-
strategia głębienia stanu badań nad myślą pruskiego generała. Ocena obecnej reedycji,
ze względu na znany już polskim czytelnikom przekład, uwzględnia jedynie
przedmowę oraz szatę graficzną. Wydanie to nie może w pełni satysfakcjo-
nować badaczy z powodu jego istotnych mankamentów, jak brak wskazania
w przedmowie na zawarte w traktacie problemy teoretyczne oraz ideowe kon-
teksty, w których można go osadzić.

Dr Damian Winczewski – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie;

e-mail: damian.winczewski@mail.umcs.pl, ORCID: https://orcid.org/0000-0003-0809-4817
 Damian Winczewski (rec.)

W ydany w ubiegłym roku przez Bellonę klasyczny traktat Carla von Clausewitza
O wojnie (Vom Kriege) z pewnością jest wydarzeniem zasługującym na uwagę.
Praca pruskiego generała do dzisiaj jest uważana za jedno z największych dzieł poświę-
conych strategii w historii myśli zachodnioeuropejskiej. W skali globalnej popularnością
dorównuje mu tylko Sztuka wojny na wpół legendarnego chińskiego wodza Sunzi.
Najnowsza reedycja dzieła von Clausewitza w Polsce oparta jest na nieco wiekowym już
przekładzie Augustyna Cichowicza, Leona Koca i Franciszka Shoenera z lat międzywo-
jennych ubiegłego wieku. Prace translatorskie zostały zapoczątkowane jeszcze w latach
dwudziestych przez samego Cichowicza, przedwcześnie zmarłego żołnierza i studenta
filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, który pozostawił po sobie rękopisy1, następnie
tłumaczenie zostało poprawione i przygotowane do druku przez pozostałych człon-
ków zespołu. Dzieło von Clausewitza w tym przekładzie zostało ponownie wydane po
II wojnie światowej, w 1958 r.2 Kolejne jego polskie edycje ukazały się współcześnie
w 19953 oraz 2007 r.4 Wielka szkoda, że Wydawnictwo Bellona nie pokusiło się przy-
najmniej o próbę jego korekty bądź aktualizacji, ograniczając się jedynie do reprintu
tłumaczenia sprzed niemalże stu lat. Zapewne nie ułatwi to współczesnym lektury jed-
nego z najbardziej obszernych traktatów na temat wojny w historii, zwłaszcza że zrozu-
mienie jego warstwy teoretycznej stanowi wyzwanie samo w sobie.
Polski czytelnik nie ma jednak za bardzo alternatywy. Poza wspomnianym tłuma-
czeniem dysponuje bowiem jedynie trzema przekładami fragmentów pracy pruskiego
generała. Pierwszym jest opublikowany w 2002 r. zbiór fragmentów dzieła Clausewitza
poświęconych strategii5 wraz z wartościowymi do nich komentarzami i interpretacjami
ukazującymi jego myśli, a także zastosowanie i kontekst historyczny kluczowych tez.
Wydanie to skierowane zostało jednak głównie do czytelników ze świata biznesu. Ponadto
obecnie jest, niestety, raczej trudno dostępne.
Drugi z nich to opublikowany dwukrotnie w 2006 i 2008 r. przez Wydawnictwo
Jirafa Roja stustronicowy zbiór najważniejszych ustępów traktatu O wojnie, zatytuło-
wany tak jak I księga przedmiotowego dzieła, czyli O naturze wojny 6. Zbiór ten na
język polski przełożył Andrzej Hildebrandt. Tłumaczenie to, choć już nowocześniej-
sze, skupia się głównie na dwóch pierwszych księgach, a z powodu decyzji, że prace
translatorskie nie będą obejmowały całości, tezy teoretyczne von Clausewitza zostały,
niestety, wyrwane z właściwego im kontekstu, co uniemożliwia zapoznanie się z ich

1
Vide A. Cichowicz, Wybór pism historyczno-wojskowych, Zygmunt Pomarański i Spółka, Warszawa
1923, s. VI.
2
C. von Clausewitz, O wojnie, tłum. A. Cichowicz, L. Koc, t. 1–2, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej, Warszawa 1958.
3
C. von Clausewitz, O wojnie. Księgi I–VIII, tłum. A. Cichowicz, L. Koc, F. Schoener, Wydawnictwo
Test, Lublin 1995.
4
C. von Clausewitz, O wojnie, red. A. Rudnicka, tłum. A. Cichowicz, L. Koc, Oficyna Wydawnicza
Mireki Andrzej Mirecki, Kraków 2007.
5
T. von Ghyczy, B. von Oetinger, Ch. Bassford, Clausewitz o strategii, tłum. A. Ehrlich, Polskie Wydaw-
nictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
6
C. von Clausewitz, O naturze wojny, tłum. A. Hildebrandt, Wydawnictwo Jirafa Roja, Warszawa
2006; 2008.

164 |  Myśl Polityczna. Political Thought nr 1(17)/2023

 Carl von Clausewitz, O wojnie

szerszym praktycznym i historycznym tłem. Zresztą sam opis tego wydawnictwa na

czwartej stronie okładki nie jest jego najlepszą rekomendacją. Clausewitz został tam
przedstawiony jako teoretyk wojny totalnej, co jest pseudonaukowym sądem powie-
lanym przez dekady. Pruski generał był bowiem przede wszystkim teoretykiem wojny
realnej (albo limitowanej), którą przeciwstawiał wojnie absolutnej, stanowiącej jedynie
abstrakcyjny model myślowy zainspirowany wpływami klasycznej filozofii niemiec-
kiej, przypominający pojęcie a priori, takie jak chociażby pojęcie czystego rozumu
w myśli Immanuela Kanta. Pojęcie wojny totalnej zostało skonceptualizowane niemal
sto lat później przez Ericha Ludendorffa, niemieckiego dowódcę z czasów I wojny
światowej. Można więc uznać, że omawiane wydanie pozwala na co najwyżej wstępne
zapoznanie się z twórczością von Clausewitza.
Trzecie współczesne wydanie fragmentów omawianego traktatu opublikowało
w 2013 r. Wydawnictwo Helion, opatrując ten tekst tytułem O wojnie. Podręcznik stratega7.
Niestety, jest to prawdopodobnie najgorszy możliwy wybór pod względem meryto-
rycznym. Kuriozalna jest już okładka ilustrująca dzieło Clausewitza hełmem greckiego
hoplity. Co więcej, tłumaczenie tej edycji pochodzi nie z oryginalnej wersji niemiec-
kiej, ale z nieco archaicznego, XIX-wiecznego przekładu amerykańskiego pułkownika
J.J. Grahama. Na swój sposób dla specjalistów może to mieć pewien walor porów-
nawczy, ale z pewnością nie sprzyja recepcji myśli zawartych w tym ważnym dziele.
Wydanie to zostało zaplanowane prawdopodobnie na wzór modnych w dzisiejszych
czasach podręczników dla przedsiębiorców, które wykorzystują fragmenty klasycznych
traktatów do tworzenia strategii biznesowych, takich jak wspomniana wyżej Sztuka
wojny Sunzi8. Podobnie jest w tym przypadku, co jednak stanowi wielką szkodę dla dzieła.
Wydanie to poprzedzono wprawdzie krótkim wstępem, niemniej zawiera on wiele
błędów merytorycznych i dezorientujących nieścisłości. Ponadto okrojono je z przed-
mowy samego Clausewitza, wyjaśniającej losy i zamiar gruntownej rewizji kilku ksiąg
tego dzieła, jak również z wielu innych fragmentów pozwalających na zrozumienie jego
pełnego sensu9. W tym stanie rzeczy trzeba stwierdzić, że edycja ta nie poszerza wiedzy
o twórczości pruskiego myśliciela, którym był generał. Wątpliwe też jest, aby tak skom-
plikowane dzieło dało się przerobić na swoisty podręcznik biznesowy.
Biorąc pod uwagę mizerię, jaka panuje na rynku wydawniczym, można powiedzieć,
iż kolejna reedycja starego przekładu ma wartość samą w sobie, zwłaszcza że wcześniejsze
wydania są trudno dostępne w księgarniach, a ceny za egzemplarz na internetowych por-
talach aukcyjnych – bardzo wysokie. Dzięki wydaniu Bellony pula dostępnych na rynku
egzemplarzy znacząco się zwiększyła, umożliwiając jednocześnie zapoznanie się z tym
dziełem szerszemu kręgowi zainteresowanych.

7
C. von Clausewitz, O wojnie. Podręcznik stratega. Arkana polityki, dowodzenia i logistyki, które musi
znać każdy menadżer, tłum. A. Romanek, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2013.
8
Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny. Traktaty, tłum. D. Bakałarz, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2014 (zapis
Sunzi w tekście głównym jest polską transkrypcją nazwiska tego chińskiego stratega, polski wydawca posłu-
żył się natomiast angielską – przyp. D.W.).
9
Cf. S. Górka, Zmarnowana szansa. Recenzja książki Carla von Clausewitza „O wojnie. Podręcznik stratega”,
„Kwartalnik Bellona” 2014, nr 4, s. 222–225.

Myśl Polityczna. Political Thought nr 1(17)/2023   | 165

 Damian Winczewski (rec.)

Przyjrzyjmy się zatem nieco bliżej wydaniu Bellony. Przede wszystkim uwagę zwraca
ciekawa, a jednocześnie subtelna szata graficzna. Okładki kilku ostatnich wydań charak-
teryzowały się dość krzykliwą wymową: wydanie z 1995 r. przedstawia rycinę ukazującą
scenę mordu siekierą jednego człowieka przez drugiego, a to z 2007 – planszę strategiczną
w płomieniach z tytułem zapisanym gotycką czcionką mającą pewnie budzić skojarze-
nia z estetyką nazistowską, co z kolei prawdopodobnie ma sugerować apokaliptyczność
czy totalność zjawiska opisanego przez Clausewitza. Obecne wydanie Bellony od stro-
ny graficznej robi dobre wrażenie: widzimy na nim portret generała na jasnoniebieskim,
przyjemnym w odbiorze tle. Ponadto każda z ośmiu ksiąg traktatu została opatrzona
schludną stroną tytułową z czarno-białą grafiką. W książce umieszczono również kilka
ilustracji ukazujących sceny walk z okresu napoleońskiego, w tym np. słynne starcie pod
Austerlitz. Jest to o tyle trafny zabieg, że ilustracje dotyczące bitew z czasów aktywności
Clausewitza mogą pozwolić czytelnikowi lepiej wczuć się w kontekst historyczny towa-
rzyszący przedstawianym w tekście tezom. Nawiązująca do epoki historycznej, w której
powstało dzieło, estetyka i czytelna czcionka należą z pewnością do największych zalet
tego wydania. Ma ono jednak swoje mankamenty. W oczy rzuca się przede wszystkim
błędnie zapisane przez wydawców nazwisko jednego z tłumaczy, który z Koca stał się
Kucem. Wydaje się to dość fatalną pomyłką redakcji, zwłaszcza że nie zdarzyło się to
w żadnym z poprzednich wydań.
Głównym wyróżnikiem tej edycji jest obecność dodatku w postaci liczącej piętnaś-
cie stron przedmowy prof. Grzegorza Kucharczyka. Biorąc pod uwagę, że mówimy
o reedycji przekładu XX-wiecznego traktatu o dużym ładunku kontekstowym i teo-
retycznym, pomysł krytycznej przedmowy należy uznać za wielce pożądany i obiecu-
jący. Pozostaje ocena tego, czy rzeczywiście praca wykonana przez prof. Kucharczyka
stanowi wartościowe merytorycznie wprowadzenie do lektury O wojnie. Przeglądając
jej treść i kompozycję, można sformułować kilka zasadnych uwag.
Jeśli przyjrzymy się dostępnej bibliografii prac autora przedmowy, nie można mu
odmówić dorobku wysokiej klasy historyka oraz specjalisty z zakresu historii państwa
pruskiego i jego instytucji. Nieobca jest mu również znajomość myśli politycznej. Nie
widać jednak, żeby prof. Kucharczyk interesował się szerzej historią idei, filozofii,
a przede wszystkim myśli wojskowej i strategicznej, co jest niezbędne, aby w pełni
objaśnić wieloaspektowy wymiar traktatu. Pewne zdziwienie budzi już sam tytuł przed-
mowy, który brzmi Carl von Clausewitz i jego „książka kucharska”. Clausewitz był bowiem
jednym z największych przeciwników traktowania o wojnie jako o swego rodzaju zestawie
przepisów dotyczących jej prowadzenia. Podejście to było w czasach pruskiego gene-
rała normą, on sam zaś w opozycji do tego wskazywał, że wojna jest pewnym stosunkiem
społecznym, historycznym, zmiennym i nieprzewidywalnym, wobec czego opisać można
co najwyżej właśnie jej dynamiczną naturę. W ten sposób Clausewitz przestrzegał przed
uniwersalizowaniem zasad prowadzenia wojny i wszelkiego rodzaju „kucharzenia” i „filo-
zofowania” na jej temat. Zostawił po sobie dzieło pełne cennych wskazówek, które uczą,
że każdy konflikt należy rozpatrywać w świetle konkretnych warunków społeczno-histo-
rycznych, które go zrodziły. Tymczasem Kucharczyk na kartach przedmowy wykazuje się
znajomością zachodniej literatury poświęconej Clausewitzowi, dostrzega powyższe uwa-
runkowania metodologiczne, ale zarazem uparcie pozostaje przy retoryce „kucharzenia”.

166 |  Myśl Polityczna. Political Thought nr 1(17)/2023

 Carl von Clausewitz, O wojnie

Szczęśliwie zauważa chociaż na końcu przedmowy, że: „dzieło [Clausewitza] nie jest
zwyczajną książką kucharską pełną przepisów odnoszących się do składników i naczyń,
które właściwie użyte, dadzą pewne potrawy”, lecz: „wyjaśnia naturę gotowania i do czego
jest ono używane, pozostawiając czytelnikowi swobodę spożytkowania tej wiedzy”10.
Pomimo więc stanowiska Clausewitza Kucharczyk stara się usilnie zarekomendować
czytelnikowi skomplikowany traktat jako uniwersalny podręcznik dający wgląd w uni-
wersalną naturę „sztuki gotowania”. Świadczą o tym również pierwsze zdania tego wpro-
wadzenia, w którym profesor powołuje się na antropologię kulturową i sztukę zarządza-
nia, niejako reklamując O wojnie jako atrakcyjną lekturę dla współczesnych menedżerów
w wielkich kapitalistycznych korporacjach. Być może zabiegi te miały prowadzić do
osiągnięcia celu marketingowego, jakim było pozyskanie czytelnika. Trzeba przyznać, że
znaczną część przedmowy wyczerpuje poprawny merytorycznie zarys biografii Clause-
witza, a w niej opis jego edukacji oraz kariery wojskowej i politycznej. Niemal równie
dużo miejsca zajmuje omówienie stosunku pruskiego generała do sprawy polskiej i jego
uwikłania w zwalczanie polskich dążeń niepodległościowych. Choć może być to dla
czytelnika ciekawa informacja, to jednak wydaje się, że autor przedmowy bardziej kie-
rował się swoim własnym zainteresowaniem badawczym historyka niż chęcią nakreślenia
czytelnikowi szerszego kontekstu problemowego traktatu.
Brak chociażby pobieżnego omówienia najbardziej znaczących teoretycznych aspektów
traktatu stanowi największą niewykorzystaną szansę tej edycji. Clausewitz, choć prowadził
wojskową karierę, to przede wszystkim był poważnym myślicielem politycznym, czerpią-
cym garściami z oświeceniowych prądów intelektualnych, które stanowią ważne odnie-
sienie dla współczesnej filozofii politycznej, nie wspominając o bardziej praktycznych kon-
tekstach politologicznych czy socjologicznych. Osoby zainteresowane traktatem O wojnie
z perspektywy filozofii i teorii polityki powinny zwrócić uwagę przede wszystkim na
księgi I, II oraz VIII. Pozostałe stanowią bowiem wykład elementów taktyki oraz stra-
tegii, które są interesujące zwłaszcza dla historyków wojskowości lub współczesnych
wojskowych rozpatrujących kwestię ich aktualności. Jednak wymienione trzy księgi sta-
nowią zapis najważniejszych teoretycznych ustaleń Clausewitza w kwestii natury samej
wojny. Wnikliwy czytelnik dowie się z nich chociażby, że wojna nie jest tylko „rozsze-
rzonym pojedynkiem” ani nawet „instrumentem polityki”, ale w pierwszej kolejności też
„dziwną trójcą”, która składa się z „pierwotnej gwałtowności żywiołu, nienawiści i wro-
gości”, „gry prawdopodobieństwa i przypadku czyniących z wojny swobodną czynność
duchową”, a także z bycia narzędziem politycznym podlegającym rozsądkowi (Verstand)11.
Konstrukcje Clausewitza warte są szerszej analizy, gdyż mają dialektyczny charakter.
Pierwotnie wywodzą się z inspiracji filozofią Kanta, a następnie są przeformułowane
na gruncie metody heglowskiej12. Większość tez pruskiego generała bowiem posiada –

10
G. Kucharczyk, Clausewitz i jego „książka kucharska”, [w:] C. von Clausewitz, O wojnie, tłum. A Cicho-
wicz, L. Kuc [Koc], F. Schoener, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2022, s. 24.
11
C. von Clausewitz, O wojnie, tłum. A. Cichowicz, L. Kuc [Koc], F. Schoener, Wydawnictwo Bellona,
Warszawa 2022, s. 51.
12
Vide Y. Cormier, War as Paradox. Clausewitz and Hegel on Fighting Doctrines and Ethics, McGill-Queen’s
University Press, Montreal 2016, seria „McGill-Queen’s Studies in the History of Ideas”, t. 67.

Myśl Polityczna. Political Thought nr 1(17)/2023   | 167

 Damian Winczewski (rec.)

podobną do omówionej wyżej – trójdzielną strukturę, w której każde z twierdzeń po-

ciąga za sobą swoją negację, prowadząc do jego dialektycznego zniesienia (czyli jedno-
czesnego odrzucenia przy zachowaniu racjonalnej części). W wyniku tego otrzymujemy
syntezę określającą wojnę jako wieloaspektowe zjawisko społeczne, nieredukowalne
do żadnej z poszczególnych części.
W tym sensie w dziele Clausewitza polityka okazuje się być przede wszystkim dia-
lektycznym medium znoszącym wszelkie uniwersalne zasady prowadzenia kampanii
wojennej, negującym czystą naturę „wojny absolutnej”, polegającej na niekontrolowanej
sile żywiołów prowadzących wyłącznie do zniszczenia i niwelującym wpływ przypadku
i prawdopodobieństwa na racjonalną kontrolę władzy cywilnej. Zatem cywilna kontrola
polityczna odpowiada za „wojnę realną”, która może podlegać pewnym kalkulacjom.
Jednocześnie polityka jest obarczona odpowiedzialnością moralną za wojnę i jej efekty.
Wobec tego rolą polityków i filozofów jest formułowanie norm i procedur zapobiegają-
cych jej eskalacji i wiodących wojnę w stronę „absolutną”, której efektem byłoby unice-
stwienie ośrodków władzy politycznej przeciwnika zamiast sformułowania rozstrzygnięć
przy stole dyplomatycznym. Ta przejmująca i skomplikowana natura relacji między
wojną, polityką i moralnością jest zagadnieniem wartym pogłębionych studiów i wzbu-
dziła zainteresowanie myślicieli wywodzących się z najróżniejszych tradycji intelektu-
alnych. Można z jednej strony wymienić tu Lenina czy Mao Zedonga, którzy odczytali
obawy dość centrowego Clausewitza jako perspektywę dla udanej wojny rewolucyjnej.
Z drugiej strony zaś omawiane dzieło miało również wpływ na koncepcję polityczności
i zasady antagonizmu w relacjach między państwami narodowymi u Carla Schmitta.
Wreszcie Michel Foucault, jedna z eminentnych postaci postmodernizmu, uznał Clause-
witza za symbol postoświeceniowego dyskursu legitymizującego wojnę humanistycz-
nymi pobudkami. Koncepcje pruskiego generała były nieobce również myślicielom
bardziej konserwatywnym, jak Raymond Aron. Wreszcie współcześnie Clausewitz jest
wdzięcznym obiektem krytyki dla badaczy zastanawiających się nad zmianą natury
wojny w dobie rozwiniętej technologii.
W powyższym znaczeniu kolejna reedycja O wojnie warta jest lektury, ale nie tylko
jako „książka kucharska” dla przywódców politycznych czy przedstawicieli biznesu,
którzy chcieliby wzbogacić swoją instrumentalnie pojmowaną racjonalność. Jest to
pozycja, która przede wszystkim powinna skłaniać do głębokiej refleksji filozoficznej,
moralnej, historycznej i politycznej nad zjawiskiem wojny we współczesnym świecie,
w tym roli oraz odpowiedzialności biznesu, a także polityki. Trawestując znane porzeka-
dło, trzeba stwierdzić, że jeśli chcemy pokoju na świecie, to powinniśmy nie tylko się
na wojnę szykować, ale przede wszystkim ją zrozumieć.

Bibliografia
Cichowicz A., Wybór pism historyczno-wojskowych, Zygmunt Pomarański i Spółka, Warszawa
1923.
Clausewitz C. von, O naturze wojny, tłum. A. Hildebrandt, Wydawnictwo Jirafa Roja, Warszawa
2006; 2008.

168 |  Myśl Polityczna. Political Thought nr 1(17)/2023

 Carl von Clausewitz, O wojnie

Clausewitz C. von, O wojnie, tłum. A. Cichowicz, L. Koc, t. 1–2, Wydawnictwo Ministerstwa

Obrony Narodowej, Warszawa 1958.
Clausewitz C. von, O wojnie. Księgi I–VIII, tłum. A. Cichowicz, L. Koc, F. Schoener, Wydaw-
nictwo Test, Lublin 1995.
Clausewitz C. von, O wojnie, red. A. Rudnicka, tłum. A. Cichowicz, L. Koc, Oficyna Wydawnicza
Mireki Andrzej Mirecki, Kraków 2007.
Clausewitz C. von, O wojnie. Podręcznik stratega. Arkana polityki, dowodzenia i logistyki, które musi
znać każdy menadżer, tłum. A. Romanek, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2013.
Clausewitz C. von, O wojnie, tłum. A. Cichowicz, L. Kuc [Koc], F. Schoener, Wydawnictwo Bellona,
Warszawa 2022.
Cormier Y., War as Paradox. Clausewitz and Hegel on Fighting Doctrines and Ethics, McGill-Queen’s
University Press, Montreal 2016, seria „McGill-Queen’s Studies in the History of Ideas”, t. 67,
https://doi.org/10.1515/9780773548497
Ghyczy T. von, Oetinger, B. von, Bassford Ch. Clausewitz o strategii, tłum. A. Ehrlich, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
Górka S., Zmarnowana szansa. Recenzja książki Carla von Clausewitza „O wojnie”. Podręcznik
stratega, „Kwartalnik Bellona” 2014, nr 4.
Kucharczyk G., Clausewitz i jego „książka kucharska”, [w:] C. von Clausewitz, O wojnie, tłum.
A. Cichowicz, L. Kuc [Koc], F. Schoener, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2022.
Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny. Traktaty, tłum. D. Bakałarz, Wydawnictwo Helion, Gliwice
2014.

Myśl Polityczna. Political Thought nr 1(17)/2023   | 169

View publication stats