05.10.

21

1.GRAVIMAQNIT ANOMALIYALARIN EMAL VƏ

INTERPRETASIYASININ ƏSAS ANLAYIŞLARI

Mühazirənin planı

1.1. Gravimaqnit anomaliyalarin emal və interpretasiyasinin mərhələləri

1.2. Süxurlarin sixliq xarakteristikasi

1.1. GRAVIMAQNIT ANOMALIYALARIN EMAL VƏ

INTERPRETASIYASININ MƏRHƏLƏLƏRI

Emal və iнтепретасийа заманы чюл ишляри мцшащидяляриня ясасян

аьырлыг гцввяси сащясинин хяритялярини вя йа яйрилярини истифадя

етмякля эеоложи мясяля щялл олунур: эеоложи обйектлярин планда

йерляшдирилмяси, йатма дяринлийи, формасы, юлчцляри вя сыхлыьы тяйин

едилир.

Кямиййят вя кейфиййят интерпретасийасы айрылыр. Кейфиййят

интерпретасийасы щалында мцшащидя олунан гравитасийа вя йа магнит

сащясиня эюря аномалийа йарадан структурларын планда йерляшдирилмяси

тяйин олунур, реэионал мясяляляр щялл едилир. Бу мярщялядя qravitasiya

anomaliyaların qiymətlərinə ğörə tədqiqat sahəsinin yer qabığının hansı növünə

aid olduğu təyin olunur. Yer səthində qravitasiya anomaliyaların paylanması

müəyyən qanunauyğunluqlara tabedir. Dəniz səviyyəindən çox yuxarı olan

rayonlarda (cavan qırışıqlı qurumlar) anomaliyalar ən böyük mənfi qiymətlər ilə

səciyyələnir (-400mQal-a qədər). Düzənlik rayonlarda relyef nöqtələrin

hündürlükləri dəniz səviyyəsindən cox da fərqlənməyən anomliyalar +100-dən

-100 mQal-a qədər dəyişir (orta hesabla sıfır ətrafnda dəyişir). Dəniz və okeanlar

akvtoriyalarında anomaliyalar bir qayda olaraq müsbətdir,dərinlik okeanik

çökəklilərində bu amnomaliyalar öz maksimal qiymətinə + 400mQal-a çatır.

Кейфиййят интерпретасийасыndan sonra qravimaqnit anomaliyaların əsas

emalı aparılır. Bu mərhələdə гравимагнит сащялярин мцхтялиф

трансформасийалары йериня йетирилир ки, нятиъядя локал вя реэионал

аномалийалар айрылыр və бу аномалийаларын эеоложи тябияти тящлил

олунур.

Кямиййят интепретасийасы мярщялясиндя гравимагнит кяшфиййатын

дцз вя тярс мясяляляри щялл едилир. Дцз мясялядя ахтарылан эеоложи

структурун априор (ялавя, тяърцбядян габаг) мялуматлара эюря модели

сечилир – структурун юлчцляри, йатма дяринлийи, формасы вя сыхлыьы.

Рийази дцстурлар васитясиля бу моделдян гравимагнит тясирляр щесабланыр

вя алынан нязяри яйриляр вя йа сащяляр мцшащидя олунан сащялярля

мцгайися олунур. Дцз мясяля ясас мясялянин – тярс мясялянин щяллиндя

кюмякчи кими истифадя олунур. Тярс мясялядя ися мцшащидя олунан

сащяйя эюря ахтарылан эеоложи структурларын йатма дяринлийи, формасы,

юлчцляри вя сыхлыьы тяйин олунур.

1.2. SÜXURLARIN SIXLIQ XARAKTERISTIKASI

Аьырлыг гцввяси аномалийалары даь сцхурларынын эеоложи

гурулушу, онларын сыхлыглары вя ямяляэялмя шяраити иля сых баьлыдыр.

Мялумдур ки, сцхурлар ямяляэялмя шяраитиндян асылы олараг

фярглянирляр вя ашаьыдакы цч група бюлцнцрляр: магматик, метаморфик вя

чюкмя сцхурлар.

Чюкмя сцхурларын сыхлыьы ясасян онларын мясамялийиндян вя

минераложи тяркибиндян асылыдыр. Она эюря дя демяк олар ки, терриэен

сцхурлар (гырынты сцхурлар) даща мясамяли олдуьундан, кичик сыхлыьа

маликдирляр. Беля сцхурларын мясамялийи бюйцк щцдудда дяйишир вя

бязян 30%-я гядяр олур. Демяк олар ки, ейни минераложи тяркибдя олан

сцхурларын йашы вя йатма дяринлийи артдыгъа мясамялийи азалыр вя бязи

щалларда бу ганунауйьунлуг позулур. Анъаг еля ъаван сцхурлар вардыр ки,

мясамяликляри чох кичик олур. Бу да бир чох эеоложи амиллярдян

асылыдыр (чюкцнтц ямяляэялмя шяраити, тектоник щярякятлярин баш

вермяси, сементляшмя просеси вя с.).

 Цмумиййятля, гейд етмяк олар ки, карбонатлы вя щемоэен сцхурларын

сыхлыьы терриэен сцхурларын сыхлыьындан нисбятян чохдур (карбонатлы

сцхурлара – ящянэдашы, доломит, тябашир, анщидрид вя с. дахилдир).

Карбонатлы сцхурларын мясамялийи 15%-я гядяр олур.

Магматик вя метаморфик сцхурларын сыхлыьы чюкмя сцхурларын

сыхлыьындан даща чохдур.

Ашаьыдакы ъядвялдя даща чох раст эялян сцхурларын сыхлыьы

верилмишдир.

Ъядвял.

Сцхурлар Сыхлыг, г/см3 Сцхурлар Сыхлыг, г/см3

Чюкмя сцхурлар Кристаллик сцхурлар

Эялмя торпаг 1,1-2,0 Гранит 2,4-3,0

Гум 1,4-1,7 гнейс 2,4-3,2

Эил 1,5-2,2 базалт 2,6-3,3

Гумдашы 2,1-2,8 перидотит 2,6-3,5

Ящянэдашы 2,3-3,0 Филизляр

Даш дуз 2,6-2,2 барыт 4,4-4,7

Анщидрид 2,9-3,0 магнетит 4,8-5,2

Даш кюмцр 1,1-1,7 Щематит 5,1-5,2

https://azerbaijanstateoilacade-my.sharepoint.com/:p:/g/personal/elxan_isgenderov_asoiu_edu_az/

EZ64nkN1EIdBjwLvg1YqtY4BdAJPkNsgfyT1u1E5H527Eg?e=GbhgbV

19.10.21
 2. QRAVITASIYA ANOMALIYALARIN

KEYFIYYƏT INTERPRITASIYASI

Mühazirənin planı

2.1. Yer səthində qravitasiya anomaliyalarin paylanmasi

2.2. Qravitasiya anomaliyalarin strukturu
2.3. Gravitasiya anomaliyalarin təbiəti

2.1. YER SƏTHINDƏ QRAVITASIYA ANOMALIYALARIN

PAYLANMASI

Keyfiyyət interpritsiyası riyaziyyatın analiz və analogiya üsullarının

istifadəsinə əsaslanır. Yer səthində qravitasiya anomaliyaların paylanması

müəyyən qanunauyğunluqlara tabedir.Dəniz səviyyəindən çox yuxarı olan

rayonlarda (cavan qırışıqlı qurumlar) anomaliyalar ən böyük mənfi qiymətlər ilə

səciyyələnir (-400mQal-a qədər). Düzənlik rayonlarda relyef nöqtələrin

hündürlükləri dəniz səviyyəsindən cox da fərqlənməyən anomliyalar +100-dən

-100 mQal-a qədər dəyişir (orta hesabla sıfır ətrafnda dəyişir).Dəniz və okeanlar

akvtoriyalarında anomaliyalar bir qayda olaraq müsbətdir,dərinlik okeanik

çökəklilərində bu amnomaliyalar öz maksimal qiymətinə + 400mQal-a çatır.

Ağrlıq qüvvəsinin anomaliyasının belə paylanmasının izahı seysmologiya

məlumatlarına görə alınmış yerin daxili quruluşu məlumatlarına əsasən mümkün

olub. Müasir təəssuratlara görə yerin üst qatı- yer qabığı 10-100km qalınlığa

malikdir. Qabıq üç qatdan ibarətdir- çökmə, “qranit” və bazalt qatlarından

ibarətdir ki, bunların qalınlıqları dağlıq yerlərdə, düzəliklərdə və okeanlarda

müxtəlifdir. Yer qabığının geofiziki xarakteristikaları və qatlarn qalınlıqları

aşağıdakı cədvəldə göstərilib.

Qatlar Qalınlıq, km Süxurların Uzununa

q dalğaların yayılma
sıxlıqları , 3
sm
km
sürəti, s

Çökmə 20 1,5-3 1,5-6

Qranit 15-20 2,6-2,7 5-6

Bazalt 15-50 2,8-3 6,5-7

Üst Mantiya 850-900 3,1-3,5 8,1

Buge reduksiyasında ağırlıq qüvvəsi anomaliyasının paylanması aşağıdakı

kimidir. Ən böyük müsbət anomaliyalar o yelərə uyğundurki harada üst

mantiyanın süxurları yerə daha yaxın yatırlar. O yerlərdəki üst mantiya böyük

dərinlikdə yatır anomaliyalar ən böyük mənfi qiymət alır.Platforma vilayətlərdə

yer qabiğının qalınlğı 30-40 km-dən çox deyil və anomalıyaların qiymətləri ±100

mlQal hüdunda dəyişir. Beləliklə, qravitsıya sahəsinin ümumi analizi

nəticələrinə görə (işarəyə və anaomalıyaların işarəsi və ampilutuduna görə)

platforma və gosinklinal vilayətləri ayırmaq olar.

2.2. QRAVITASIYA ANOMALIYALARIN

STRUKTURU

Geoloji kəsilişin müxtəlif sıxlıq qeyri bircinsliklərlrlə bağlı olan qravitasıya

anomalıyaları ölçülərinə və digər xüsusyyətlərinə görə regional maksimum və

minumumlara, lokal maksimum vı minumumlar, qravitayasiya pillələrinə

bölünür.

Regional maksimum və minumumlara ölçüləri 100 km-dən çox olmayan

qravitasıya anomalıyalar aiddir. Bir neçə on min kvadrat kilomentr və ondan da

çox olan anomalıyala məlumdur. Lokal maksimum və minumların ölçüləri çox

kiçikdir- kvadrat kilometrin hissələrindən bir neçə yüz kvadrat kilometrə

qədərdir. Re gional anomaliyalar bir qayda olaraq böyük qlxımlar və əyilmələr

ilə və kristalik bünövrənin sxurlarının petroqrafik qeyri bircinslikləri ilə. Lokal

anomliyalar regional anomal zonalar hüdudunda yerləşir. Regional və tez-tez

çökmə süxurlarnda olan lokal strukturlar ilə bağlıdır və tektonik pozulmalar ilə

həmçinin. Qravitasiya pillələri nisbətən böyük qradiyentləri olan dr xətti

uzanmış zonalardır. Bunlar bir qayda olaraq izafı sıxlıqları böyük olan süxurlrın

kəskin aşağı düşən hissələrdə müşahidə ounur və yaxud sıxlıqları müxtəlif olan
süxurlrın kontakt hissələrində. Tez-tez qrvitasiya pillələri çökmə qtnda olan

böyük depresyalrı kontur salır.

Qravi kəşfiyyat məlumatlarının keyfiyyət iterpritasiysı prosesində anomal

sahənin ümumi xarakteri təyin olunur və onun verilən sahə üçün induvidal

xüsusiyyyətləri: sahənin işarəsi və diferensasiya dərəcəsi, regional və lokal

anomaliyların mövcudluğu, onların ölçüləri, forms, uzaması, intensivliyi və s.

Platforma vilayətləri nisbətən diferenssiya olunmuş sahə ilə xrakterizə

olunur ki, bunun intensivliyi bir neçə on mQal hüdudunda orta hesabla sıfira yxın.

Baxmayaraq ki, qrvitaiya sahəsində regionl maksimum və minimumlar müşahidə

olunur bunların konturları, areontsiyları aydın deyil. Lokal anomliyalar çox nadir

halda rast gəlir. Yalnız nisbətən böyük kənar çökəkliklər hüdudunda

(hidrokimyəvi öküntülərin böyük dərinlikləri ilə doldurulmuş), qravitasiya sahəsi

dağa mürəkkəb olur: burada çox saylı reqional və lokal maksimum və

minimumlar müşahidə olunur (axırıncılar duz tərkibli kümbəzləri və kümbəzi

arası muldalar ilə bağlıdır). Reqional maksimum və minimumlar yüksək

qradiyentlər zonaları (pillələri) ilə bölünür ki, bu da duzkümbəzi vilayyətlərin

fərqli xüsusiyyətlərdən biridir.

Geosinklinal vilayyətlərin qravitasiya sahəsi mahiyyətçə fərqli xarakter

daşıyır. İlk növbədə geosinklinal vilayyətlərin qravitasiya sahəsi böyük

mənfi anomaliyaları ilə, güclü differensiyasiya ilə , geosinklinalın oxu boyunca

xətti uzanmıç çox saylı anomal zonaları ilə xarakterizə olunur. Reqional
minimumlar dag arası və dag ətəyi çökəkliklərini kontura alır ki, bunlar

çökmə süxurların böyük qalınlıqlarına malik olub, intensiv olaraq qırışıblar.

Axırıncılar qravitasiya sahəsində çökəkliklərin oxu boyunca yönəlmiş lokal

maksimum və minimumların zəncirləri formasında fiksə olunur. Platforma və

geosinklinal vilayyətlərin sərhədləri bir neçə on və yüz kilometr uzunluğu və

bir neçə kilometr eni olan dar qravitasiya pillələri kimi izlənilir.

Əlverişli şəraitdə qravitasiya sahəsində lokal anomaliya formasında ayrı

lokal strukturlar özünün əksini tapa bilər. Xüsusi əlverişli şəraitdə yüksək

dəqiqli qravimetrik planalmanın agırlıq qüvvəsi anomaliya xəritələrin mövcud

olduqda neft və qaz yataqları ilə baglı olan qravitasiya təsirlərin ayrılması

məsələsi ortaya qoyula bilər (birbaşa axtarış). Neft-qaz doyumlu süxurlar su ilə

doldurulmuş həmin süxurlardan fərqlıi olaraq mənfi izafı sıxlıgına malikdillər

və ona görə böyük nef-qaz yataqları üzərində agırlıq qüvvəsinin

anomaliyaların lokal minimumları müşahıdə oluna bilər. Birbaşa axtarış

məsələsinin həllində geofiziki və geokimyəvi üsulların komplesləçdirilməsi

ən çox effektiv ola bilər.

2.3. GRAVITASIYA ANOMALIYALARIN TƏBIƏTI

 Qravitasiya anomaliyalarının təbiəti əsasən litosferin geoloji fəzada

sıxlıqlarının dəyişməsi ilə əlaqədardır. Sıxlıqların dəyişməsini təsəvvür etmək

üçün Yer qabığının modelinə nəzər salaq. Bu modelə görə kontinental qabıq

çökmə qatı, qranit və bazalt qatlarından ibarətdir. Deməli, bu qatların

qalınlıqlarının və litologiyasının dəyişilməsi müxtəlif spektral tərkibli

anomaliyalar əmələ gətirir. Qravitasiya anomaliyalarını əmələ gətirən əsas

amillər aşağıdakılardır:

1. Moxa sərhədin forması

2. Bazalt qatının qalınlığının dəyişməsi

3. Kristallik bünövrənin dərinliyinin və qalınlığının dəyişilməsi

4. Çökmə süxurların qalınlığının, yatma dərinliyinin və litologiyasının

dəyişməsi

Dərinlikdə yatan təbəqələrin əmələ gətirdiyi qravitasiya anomaliyalarının

spektri geniş yaxın məsafədə yatan geoloji strukturların spektri ilə dar, ensiz olur.

Qravitasiya sahəsində strukturlar düz və ya tərs şəkildə əks oluna

bilərlər.

Misal üçün Qobustan və Abşeron neft-qaz rayonlarında kəsilişlərdə diapir

strukturları (sıxışdırılmış strukturlar) mövcuddur ki, bunların nüvəsində sıxlığa

görə nisbətən
Şək.2.1.
kiçik süxurlar yerləşir – gil, duz və s. Ona görə də onlar lokal minimumlar

yaradır. Orta Kür çökəkliyində isə Üst Paleogen-Neogen mərtəbəsi sakit yatir,

Vulkanogen-Mezozoy təbəqəsi isə kəskin qırışığa məruz qalıb. Δσ=0,2 q/sm2 və

bu Mezozoy çöküntülər ağırlıq qüvvəsi sahəsində düz əks olaraq müsbət lokal

anomaliyalar (maksimumlar) əmələ gətirir. Bunlara misal Muradxanlı, Zərdab,

Saatlı və s. Qalxımlar ola bilər.

26.10.21

3. İZOSTAZİYA NƏZƏRİYYƏSİ

Mühazirənin planı

3. izostaziya nəzəriyyəsi

3. REQİONAL ANOMALİYALARIN TƏBİƏTİ,

İZOSTAZİYA NƏZƏRİYYƏSİ

Qravitasiya sahəsinin təhlili göstərir ki, dağ qırışıqlıq zonalarda Buge

anomaliyası düzənlikjlərdə və okeanlarda olan qiymətlərə nisbətən 500-600

mQal aşağıdır. Bu hal ilk dəfə Himalay dağlarında müşahidə olunub. Belə ki,

rəqqas düzənlik tərəfə meyl edirdi. Bu hadisə izostasiya adlanan nəzəriyyənin

əmələ gəlməsinə səbəb oldu. (Pratt, Eri və Veninq-Meynes). Prata görə Yer
qabığı müxtəlif sıxlıqları olan ayrı-ayrı bloklardan ibarətdir. Bu bloklar mayeli

substrat səviyyədə (izostasiya səviyyəsi) tarazlıqdadırlar.

M1 = σ1SH ; M2 = σ2S(H + h)

Burada H- dəniz səviyyəsində blokun qalınlığı; h - blokun dəniz

səviyyəsindən hündürlüyü. Blokların kütləsi eyni olduğundan:

 Şək.3.1.Prata görə izostaziya nəzəriyyə

M1 = M 2 ; σ1SH = σ2S(H + h)

Və buradan σ2 = σ1SH / S(H + h)

Bu hipotezin çatışmayan cəhətləri aşağıdakılardır:

1. Blokların sıxlıqlarının fərqlənməsi və dərinlikdən asılı olmaması

2. Blokların eyni dərinlikdə olması

ERİ hipotezinə görə blokların σ sıxlıqları eynidir və onlar sıxlığı σ0 olan

maye substratı (mantiya) üzərində üzürlər. Arximed qanununa görə böyük blokun

(dağın) kütləsi böyük olduğuna görə o daha dərinə batır, kiçik blokdan fərqli

olaraq.

Quru üçün :
Dəniz üçün:
 Şək.3.2.Eriyə görə izostaziya nəzəriyyə

Burada h0 blokun dəniz səviyyəsində qalınlığı ; h - blokun qalınlığı ; H

blokun dəniz səviyyəsindən hündürlüyü. Beləliklə, blokların relyefləri Yer

daxilində özlərini güzgüdəki kimi əks etdirir.

Veninq-Meynesin nəzəriyyəsi Eri nəzəriyyəsinə uyğundur və fərqli olaraq

dağ süxurlarının elastiki xassələrini nəzərə alır:

 Şək.3.3. Venning- Meynesə görə izostaziya nəzəriyyə

02.11.21

4. ГРАВИMAQNIT САЩЯЛЯРИНИН

ТРАНСФОРМАСИЙАСЫ

Mühazirənin planı

4.1. Графики цсул

4.2. Сащя бойунъа орталашдырма цсулу ilə transformasiya

4.1. ГРАФИКИ ЦСУЛ

 Мцшащидя олунан гравимагнит сащя локал вя реэионал

тяшкиледиъилярдян ибарят олдуьундан, адятян мцряккяб олур. Бу

тяшкиледиъиляр мцвафиг локал вя реэионал эеоложи структурлары якс

етдириляр. Мялум олдуьу кими, локал эеоложи обйектляр – юлчцляри кичик

олан вя бюйцк олмайан дяринликлярдя чюкмя сцхурларында йатан

обйектлярдир. Реэионал эеоложи обйектляр ися Йерин дяринлик гурулушуну

тяшкил едир.

Трансформасийа – еля бир чеврилмядир ки, бу чеврилмянин

нятиъясиндя мцшащидя олунан мцряккяб сащя онун тяшкиледиъи

елементляриня айрылыр. Трансформасийанын мцхтялиф цсуллары

мювъуддур.

Бу цсул садя хятти сащя щалында истифадя олунур, йяни реэионал

сащянин профил бойунъа хятти ганун цзря дяйишдийи щалда. Бу щалда

реэионал аномалийа мцшащидя олунан аьырлыг гцввяси яйрийя эюря дцз

хятт иля апроксимя едилир вя бунларын арасында олан локал аномалийа

мцяййян аддым иля профил бойунъа шагули хятляр цзяриндя гейдя

алынырлар. Нятиъядя локал аномалийа яйриси алыныр. Графики цсулда щеч

бир щесабат апарылмыр, она эюря дя бу цсула бязян «визуал» цсул дейилир

(шяк.).
 Şək4.1. Графики цсул

4.2. САЩЯ БОЙУНЪА ОРТАЛАШДЫРМА ЦСУЛУ ILƏ

TRANSFORMASIYA

Илкин мялумат кими изохятлярдя верилян Буэе аномалийасы

хяритясидир. Щяр мцшащидя нюгтясиндя трансформасийаны апармаг цчцн

шяффаф ясас цзяриндя йериня йетирилян ясасян чевря формалы палетка

истифадя олунур (шяк.4.2). Палетканын радиусу тядгигат структурларынын

йатма дяринлийиндян асылыдыр. Дяринлик артдыгъа палетканын радиусу да

артыр.

Палетканын мяркязи (О) мцшащидя нюгтяси иля цст-цстя гойулур вя

онун дцйцн нюгтяляриня уйьун олан аьырлыг гцввясинин гиймятляринин

орта гиймяти щесабланыр (садя щалда дцйцн нюгтяляри кими палетканын

чеврясинин сащянин изохятляри иля кясишмя нюгтяляри ола биляр).

Şək. 4.1. Transformasiya paletkası

 ,

бурада:

н – дцйцн нюгтяляринин сайы;

эи – дцйцн нюгтяляриндя аьырлыг гцввясинин гиймятляридир.

Локал аномалийа ися ашаьыдакы кими щесабланыр:

элок=эмцс-эреэ

Щал-щазырда трансформасийанын бу цсулу компцтер васитясиля

йериня йетирилир.

Трансформасийа нятиъясиндя ики сащя алыныр: реэионал вя локал

(бах шяк.4.2).
Şək. 4.2. Reqional və lokal anomaliya

xəıritəsi
 09.11.21

5. ORTALAŞDIRMA ÜSULU İLƏ TRANSFORMASIYA

Mühazirənin planı

5.1. Ortalaşdirma üsulunda transformasiya

parametrinin seçilməsi

5.2. Profil boyunca ortalaşdirma üsulu ilə

transformasiya

5.1. ORTALAŞDIRMA ÜSULUNDA TRANSFORMASIYA

PARAMETRININ SEÇİLMƏSİ

Ortalaşdırma üsulu ilə transformasiyanın dəqiqliyi transformasiya

radiusun düzğün seçilməsindən asılıdır. Lokal anomaliyaların ayrılmasınıln

dəqiqliy dərəcəsini ortalaşdırma ölçüsü ε xarakterizə olunur. Ortalaşdırma

ölçüsü ε sahənin ortalaşdırılmış qiymətinin onun ilkin qimətınə nisbətini

ğöstərir :

U
ε=
U

Müşahidə olunan qravitasiya sahəsini R radiuslu dairə boyunca ortalaşdırılır:

 2π R
1
2 ∫∫
U (0,0,0) = U (r , α , 0)rdrdα
πR 0 0

Fərz edək ki Uz anomal sahəsi kütləsi M olan və h dərinliyində

yerləşən kürə tərəfindən yaradılır.

h
Uz (r,α ,0) =kM 2
3
2 2
(r +h )

Burada k- gravitasiya əmsalıdır.

R çevrəli dairə boyunca U z -in orta qiymətini tapaq. Fərz edək ki

dairənin mərkəzi kürənin mərkəzinin proyeksiyası ilə üst-üstə

düşür.Yuxarıdakı düsturlara əsasən yaza bilərik

2π R
kMh rdrdα 2 kMh h
U z (0 , 0 , 0) = π R2 ∫ ∫ 3
=¿ 2
¿(1- ¿
0 0 2 2 2
(r +h )
R √ R 2 + h2
Kürə üçün ortalaşdırma ölçüsünü almaq üçün axırıncı ifadəni kürənin

üstündə alınan U z (0 , 0 , 0) - nin qiymətinə bölmək lazımdır:

2
h kM 2 h 1
2 kMh ¿ : 2 = 2 (1− )
√R +h h R
√
ε= 2 (1-
2 2
R
2
R 1+ 2
h

R/h=Rh ilə işarə etsək axırıncı ifadəni aşağıdakı şəkilə qtiririk:

ε=
2
Rh(1−
1
√1+ R h2 )
Bu ifadə verilmiş h dərinliyi üçün lokal anomaliyaların ayrılmasının

ortalaşdırma ölçüsünün seçilmiş qiymətində ortalaşdırma radiusunun təyin

etməyə imkan verir.

5.2. PROFİL BOYUNCA ORTALAŞDIRMA ÜSULU İLƏ

TRANSFORMASİYA

İkiölçülü halda o zaman ki ağırlıq qüvvəsi anomaliyası Vz (x) qrafiki ilə

verilib,anomal sahənin orta qiyməti ixtiyarı P nöqtəsindədə profil boyunca

aşağıdakı düstur vasitəsilə hesablanır:

 l
1
Vz= ∫ Vz ( ξ−x ) dx ,
2l −l

Burada 2l –ortalaşdırma intervalı(bazası); ξ -anomaliyanın intervalın orta

qiymətinə mənsub olan nöqtənin koordinatı.

Əğər anomaliyanın qiymətləri bir birindən bərabər ∆ x məsafələrdə

diskret nöqtələrdə istifadə olunur sa, onda yuxarıdakı düstur aşağıdakı

ğörünüşü alar

N
1
V z ∑ Vz ( ξ−k ∆ x ) ,
N k=0

Burada N- ortalaşdırılma 2l intervalında ğötürülmüş hesabatların sayı.

Sahənin R radiuslu çevrə sahəsi boyunca ortalaşdırma halında

dairənin mərkəzinə aid olan anomaliyan orta qiymətini aşağıdakı düstur ilə

hesablayıllar

π
1
V z= ∫ Vz ( R ,∝ ) d ∝ ,
2 π 0l

Burada R – ortalaşdırma radiusudur.

 Adətən anomaliyaların qiymətlərini R radiuslu şevrənin bərabər

paylanmış nöqtələrindən ğötürülür. Bu halda çevrənin mərkəzində

anomaliyanın orta qiyməti aşağiıdakı kimi hesablanır:

8
1
Vz ∑ Vz k
8 k=1

Alınmış orta V z qiymətlərinə ğörə orıştalaşdırılmış (reqional)

anomaliya xəritələri qurulur ki, bu anomaliyalarda lokal anomaliyaların

təsirləri zəyifləndirilib. Sahənin ortalaşdırılma intervalının və ya radiusunun

seçilməsii ilə müxtəlif intensivli və ölçülü anomaliyaların təsirlırini

müstəsna etmək olar.

Anomaliyaların müşahidə qiymətlərindən ortalaşdırılmış qiymətlərini

çıxaraq qalıq (və ya lokal ) anomaliyaları alırlar

Vq=Vz−V z ,

Burada Vq – intervalın (və ya intervalın mərkəzində anomaliyanın qiyməti.

Profil boyunca müşahidələr aparıldıqda məsələni sadələdirsəq

intervalın (bazanın) iki qıraq nöqtəsindən istifadə etmək olar. Bu halda

anomaliyanın orta qiym ətini aşağıdakı kimi hesablamaq olarar

 Vz ( ξ−l )+Vz ( ξ+ l )
V z ( ξ )=
2

Əğər anomaliyanın qiymətləri bir birindən bərabər ∆ x məsafələrdə diskret

nöqtələrdə istifadə olunur sa, onda yuxarıdakı düstur aşağıdakı ğörünüşü alar

Vz ( ξ−k ∆ x ) +Vz ( ξ +k ∆ x )
V z ( ξ )=
2

burada k – yarımintervalın (radiusun) nöqtələrin sayı ilə ifadə olunmuş

qiyməti. k-nın qiyməti transformasiyanın məqsədindən asılı olaraq 1,2,3.....

tam ədəd ola bilər.

16.11.21

6. ГРАДИЙЕНТ VƏ АНАЛИТИК ДАВАМЕТДИРИЛМЯ

ЦСУЛLARI İLƏ TRANSFORMASİYA

Mühazirənin planı

6.1. Саксов-нигард (галыг аномалийа, qрадийент) цсулу ilə

transformasiya

6.2. Гравимагнит сащялярин аналитик даваметдирилмяси вя

потенсиалын

йцксяк тюрямяляри цсулlari

6.3. Bircinsli kürələrdən qravitasiya

sahələrin analitik davam etdirilməsi

6.1. САКСОВ-НИГАРД (ГАЛЫГ АНОМАЛИЙА

 ЦСУЛУ İLƏ TRANSFORMASİYA

Бу цсулда ики радиусу олан (дахили вя хариъи) палеткадан истифадя

олунур (Şяк.6.1).

Şяк.6.1. İkiradiuslu paletka

Локал аномалийа ашаьыдакы кими щесабланыр:

бурада:
 вя Р1 вя Р2 радиуслу чевряляр бойунъа сащянин орта

гиймятляридир.

Бу цсул йухарыдакы цсулдан фяргли олараг, даща щяссасдыр вя

онунла даща кичик локал аномалийалары айырмаг мцмкцндцр. Гейд етмяк

лазымдыр ки, дцстура ясасян бу цсул аьырлыг гцввяси сащясинин

градийентини щесабламаьа имкан верир. Она эюря дя бу цсула градийент

цсулу да дейилир. Галыг аномалийалар мГал/км, Етвес вя с. системдян кянар

ващидлярля юлчцля биляр.

6.2. ГРАВИМАГНИТ САЩЯЛЯРИН АНАЛИТИК

ДАВАМЕТДИРИЛМЯСИ ВЯ ПОТЕНСИАЛЫН

ЙЦКСЯК ТЮРЯМЯЛЯРИ ЦСУЛLARI

Гравитасийа вя магнит сащялярин йухары йарымфязайа давам

етдирилмяси Пуассон интегралы васитясиля йериня йетирилир. Бу интеграл

профил бойунъа алынан мцшащидя гиймятлярини профилдян йухарыда щ

щцндцрлцкдя потенсиал сащянин гиймятлярини щесабламаьа имкан верир.

Йухары йарымфязайа давам етдирилмиш яйрилярин локал аномалийа

тяшкиледиъиси зяифляйир, реэионал аномалийа тяшкиледиъиси ися

дяйишмяз галыр. Цмуми щалда аналитик даваметдирилмя Пуассон

интегралынын щяллини тяляб едир:

Икиюлчцлц профил аномалийаларын йенидян щесабланмасында

Андрейев палеткасы истифадя олунур (шяк.).

Şяк.6.2.
 Şяк.6.3. Analitik davam etdirilmə

6.3. BIRCINSLI KÜRƏLƏRDƏN QRAVITASIYA

SAHƏLƏRIN ANALITIK DAVAM ETDIRILOMƏSI

Qravitasiya potensialı və ya onun törəmələri müəyyən bir oblastda

verildikdə, cəzb edilən kütlələri olmayan bütün fəzada bunlar təyin oluna

bilər, o cümlədən cəzb olunan kütlələrin daxilində də, xüsusi nöqtələri istisna

etməklə ( o nöqtələrdə ki, potensial və onların törəmələri harmonik

xüsusiyyətlərini itirirlər). U (x, y, z) harmonik funksiyasının onun mövcud olan

oblastında müəyyən bir dar oblastinda təyin edilməsinə, bu funksiyanın

analitik davam etdirilməsi adlanır. Baxılan halda U (x, y, z) harmonik funksiyası

dedikdə qravitasiya potensialı və onun törəmələri başa düşülür.

 Qravitasiya anomaliyaların analitik davam etdirilməsi interpretasiyanın

təcrübəsində nəinki müxtəlif dərəcəli anomomaliyaların bölünməsində,

həmçinin anomaliya yaradan obyektlərin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsində

geniş istifadə olunur.

Qravitasiya anomaliyaların bölünmə vasidəsi kimi istifsdəsinə nəzər

salaq.

Üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, qravitasiya mənbələrindən məsafələr

artdıqca anomaliyalar onların ölçülərindən və yatma dərinliklərindən asılı

olaraq müxtəlif dərəcədə azalır.

Amerika geofiziki S. Pirson qravitasiya anomaliyaların analitik davam

etdirilməsinə “qravimetrik fokuslaşdırılması” adlandırıb. Çünki

həyacanlandırıcı obyektə yaxınlaşdıqca anomal sahədə böyük məsafələrdə

görunməyən detallar dağa aydın görsənməyə başlayır. Və əksinə,

obyektdən uzaqlaşdıqça sahənin yalnız ümumi görünüşü saxlanılır, incəliklər

isə yoxa çıxır. Qravitasiya sahəsinin belə dəyişməsi optik linzanın təsiri kimi

qəbul edilir: tədqiqat obyektin təsviri fokuslaşır, dağa uzaqlaşmış obyektlərin

təsviri isə yayınır.

Tutaq ki, iki kürə verilib: biri M kütləli h hündürlüyündə, diqəri isə

n3M kütləli - nh dərinliyində. Bu kürələrin mərkəzləri üzərində ağırlıq

qüvvəsinin anomaliyaları:
 kM
U z1( 0 , 0 , 0) = 2
;
h

( )
3
kn M kM
U z 2 ( 0 ,0 , 0 ) = 2 2
= 2 n
n h h

Başqa sözlə birinci kürənin anomaliyası n dəfə ikincidən kiçikdir.

Əgər bu kürələrin anomaliyalarını H=h hündürlüyünə analitik

davam etdirsək , onda:

kM
U z 1 ( 0 , 0 ,−H )= 2;
4h

3
( ) kn M
U z 2 0 ,0 ,−H = 2 2
,
(n+ 1) h

və

U z 2 ( 0 , 0 ,−H ) 4 n3
= >n
U z 1 ( 0 , 0 ,−H ) ( n+1 )2

Göründüyü kimi n>1 olduqda anomaliyanı yuxarı yarımfəzaya

davam etdirdikdə dərin olmayan kütlələrin yaratdığı anomaliyalar

dərində yatan mənbələrin anomalialarından dağa güclü azalır.

Bu kürələrin anomaliyalarının aşağı yarımfəzaya Н=0 ,5 h

dərinliyə davam etdirdikdə alarıq:

4 kM
U z 1 ( 0 , 0 , H )= 2 ;
h
 3
kM h
∗4
h
2
,
U z 2 ( 0 ,0 , H )= 2
(2 n−1)

Uz2 (0 , 0 , H ) n
3
Bu halda =
U z 1 ( 0 , 0 , H ) (2 n−1)2
<n ( n> 1 halı üçün )

Beləliklə, aşağı yarım fəzaya anormalliyanı davam etdirdikdə, U z 2

regional anomaliya lokal U z 1-anomaliyasından daha yavaş sürətlə artır,

yəni lokal anomaliya ümumi fonda dağa aydın ayrılır.

23.11.21

7. QRAVITASIYA SAHƏLƏRIN ANALİTİK

DAVAM ETDIRILMƏSI

Mühazirənin planı

7.1. Qravitasiya sahələrin yuxari yarimfəzaya

davam etdirilməsi (andreyev paletkasinin

riyazi əsaslari)

7.2. Anomaliyalarin aşaği yarimfəzaya davam etdirilməsi

7.3. Anomaliyalarin aşaği yarimfəzaya

qauss üsulu ilə davam etdirilməsi

 7.1. QRAVITASIYA SAHƏLƏRIN YUXARI YARIMFƏZAYA

DAVAM ETDIRILMƏSI (ANDREYEV PALETKASININ

RIYAZI ƏSASLARI)

Düzbucaqlı koordinat sistemində z oxu aşağı istiqamətdə yönəldikdə

Puasson inteqralı aşağıdakı kimi olacaq

Bu ifadəni η -ya ğörə inteqrallasaq ikiölçülü halda alarıq

Koordinatları (0;-h) olan nöqtə üçün h hündürlüyündə

 Bu inteqralı hesablamaq üçün təzə dəyişən daxil edək:

Onda ifadə belə şəkil alacaq:

Yani U(0,-h) qiyməti U(φ ,0) funksiyanın ğörünmə φ bucağının inteqral

orta ifadəsi kimi təyin olunur. Bu düstura əsasən Andreyev tərəfindən

paletka hesablanıb. (0,-h) nöqtəsindən radial şualar çəkilir Δφ=π/n sayda.

Burada n – kifayyət qədər böyük ədəd. Onda:

Burada U - i intervalında funksiyanın φ bucağı altında ğörünən və

şuaların x oxu ilə kəsişən nöqtələr ilə məhtudlaşan orta qiyməti. Belə

alınan paletka ixtiyarı hündürlüyə davam etmək üçün istifadə oluna bilər.
 ŞƏK.7.1. ANDREYEV PALETKASI

Davam etmə hündürlüyü O nğqtəsinin X oxundan məsafə ilə ölçülür

və üfüqü oxun ölçü vahidi ilə hesablanır.

7.2. ANOMALIYALARIN AŞAĞI YARIMFƏZAYA DAVAM

ETDIRILMƏSI

Мцшащидя олунан гравимагнит сащя локал вя реэионал

тяшкиледиъилярдян ибарят олдуьундан, адятян мцряккяб олур. Бу

тяшкиледиъиляр мцвафиг локал вя реэионал эеоложи структурлары якс

етдириляр. Мялум олдуьу кими, локал эеоложи обйектляр – юлчцляри кичик

олан вя бюйцк олмайан дяринликлярдя чюкмя сцхурларында йатан

обйектлярдир. Реэионал эеоложи обйектляр ися Йерин дяринлик гурулушуну

тяшкил едир.

Трансформасийа – еля бир чеврилмядир ки, бу чеврилмянин

нятиъясиндя мцшащидя олунан мцряккяб сащя онун тяшкиледиъи

елементляриня айрылыр. Трансформасийанын мцхтялиф цсуллары

мювъуддур.

Гравитасийа вя магнит сащялярин йухары йарымфязайа давам

етдирилмяси Пуассон интегралы васитясиля йериня йетирилир. Бу интеграл

профил бойунъа алынан мцшащидя гиймятлярини профилдян йухарыда щ

щцндцрлцкдя потенсиал сащянин гиймятлярини щесабламаьа имкан верир.

Йухары йарымфязайа давам етдирилмиш яйрилярин локал аномалийа

тяшкиледиъиси зяифляйир, реэионал аномалийа тяшкиледиъиси ися

дяйишмяз галыр. Цмуми щалда аналитик даваметдирилмя Пуассон

интегралынын щяллини тяляб едир.

Profil boyunca verilən anomaliya əyrisinin aşağı yarımfəzaya davam

etdirilməsi Qauss teoreminə əsaslanır. Aşağı yarımfəzaya davam etdirdikdə

lokal anomaliya güclənir, reqional anomaliya isə demək olar ki dəyişməz

qalır( bax şək.)

 Şək.7.2. Aşaği yarimfəzaya davam etdirilmə

7.3. ANOMALIYALARIN AŞAĞI YARIMFƏZAYA

QAUSS ÜSULU ILƏ DAVAM ETDIRILMƏSI

Sadə hesablama düsturları harmonik funksiyanin orta qiyməti haqqında

Qauss teoremindən əldə edilə bilər. İki ölçülü məsələnin şərtlərinə görə,

dairənin mərkəzindəki harmonik funksiyanın qiyməti dairədə olan nöqtələrin

orta integral qiymətinə bərabərdir:

 İnteqrallaşdırılmanı cəmləmə ilə əvəz etsək və dairədə dörd nöqtəi

ilə məhdudlaşsaq, alariq (bax şək.)

U(0,h) = 4 U(0,0) – [U(0,-h) + U(-h,0) + U(h,0)]

Aydındır ki, bu düsturu istifadə etmək üçün əvvəl harmonik funksiyanın U (0, -

h) qiyməti Puasson inteqralı vasitəsilə hesablanmalıdır. Üç ölçülü məsələ

halında sfera səthinə ğörə inteqral orta qiyməti bu səthin altı nöqtələrinə ğörə

orta hesab qiyməti ilə əvəz olunur:dört nöqtə - xoy müstəvisi ilə üst-üstə

düşən müstəvidə, və ikisi qütblərdə.

 Şək.7.3. Qаусс teoreminə görə aşağı yarımfəzaya davam etdirilmə

30.11.21

8. YÜKSƏK TÖRƏMƏ ÜSULU ILƏ TRANSFORMASIYA VƏ YATAQ

TIPLI ANOMALIYALARIN (YTA) AYRILMASI

Mühazirənin planı
8.1. Yüksək törəmə üsulu ilə transformasiya

8.2. Yataq tipli anomaliyalarin (YTA) ayrilmasi üsullari

8.1. YÜKSƏK TÖRƏMƏ ÜSULU ILƏ TRANSFORMASIYA

Cazibə qüvvəsinin potensialının yüksək (ikinci və daha çox) törəmələrinin

tətbiqi bir sıra hallarda çökmə süxurlarda kiçik amplitudlu strukturları ilə

səbəblənən bir sıra hallarda lokal anomaliyaları aşkar etməyə imkan verir,

əlverişli şəraitdə isə böyük neft-qaz yataqlarını həmçinin.

Bu transformasiya üsulu o xassəyə əsaslanır ki, həyacanlandırıcı

kütlələrdən olan məsafə artdıqca cazibə potensialının yüksək törəmələri birinci

törəməsindən fərqli olaraq daha tez azalır. Beləliklə, xəritələrdə kiçik və

dərinolmayan həyacanlandırıcıların ağırlıq qüvvəsinin anomaliyalarının

qradiyentləri və potensialın dağa yüksək dərəcəli törəmələri böyük və

dərinyatan geoloji obyektlərin qravitasiya təsirlərindən fərqli olaraq dağa çox

qüclənir.

Müşahidə olunan ağırlıq qüvvəsi anomaliya xəritələrin cevirməsinin bir

neçə üsulu təklif olunub. Müşahidə olunan sahənin cevirmə üsulunun ağırlıq

qüvvəsinin üçüncü tərtibli şaquli törəməsi üsulunu nəzərdən keçirək.

Böyük olmayan anomaliya yaradan kiçik və yaxın yatan həyacanlandırıcı

kütlələri halında, qravitasiya sahələrin bölünməsi yuxarıda baxtımız üsullar

vasidəsilə kifayyət qədər keyfiyyətli ola bilməz. Belə şəraitdə müşahidə

olunan sahənin cevirmə üsulunun ağırlıq qüvvəsinin üçüncü tərtibli şaquli

törəməsi üsulu daha səmərəli ola bilər. Ətraflı riyazi açıxlamalara varmadan

təcrübədə geniç istifadə olunan hesablama düsturunu (Elkins düsturunu)

nəzər salaq:

Burada Vz(0) - R radiuslu cevrənin mərkəzində anomaliyanın qiyməti;

-müvafiq radiuslu

cevrələr boyunca anomaliyaların ortalaçdırılmış qiymətləri.

 Şək.8.1 –də ağırlıq qüvvəsi anomaliya sahəsinin üçüncü şaquli

torəməsi sahəsinə çevirməsi üsulunun ayırdetmə qabiliyyətinin artırılmasını

göstərir. İki silindrik kütlələrin anomaliyaların bölünməsi effekti ona görə

alınıb ki, profil boyunca Wzzz qiymətləri Wz qiymətlərindən olduqca tez

azalır.
 Şək.8.1. Qravitasiya sahəsinin Vz və üçüncü

şaquli Vzzz törəməs

8.2. YATAQ TIPLI ANOMALIYALARIN (YTA)

AYRILMASI ÜSULLARI

Hal-hazırda yüksək dəqiqli analoq qravimetrlərin ölçü dəqiqliyi

( 0.03  0.06мГал )

Rəqəmsal qravimetrlərdə isə 0,001 мQal –dır. Bu dəqiqliq süxurların

sıxlıq seyrəhləşmə və carbohidroqen yataqları ilə bağlı olan zəyif lokal

anomaliyaların ayrılmasına imkan verir. Bu mənfi anomaliyalar “yataq tipli

anomaliyalar”(YTA) adlanır və adətən ağırlıq qüvvəsinin struktur

maksimumlar üzərində müşahıdə olunurlar. Anomaliyaların intensivliyi

yataqların ölçülərindən, yatma dərinliklərindən asılı olaraq aşağıdakı

hüdudlarda dəyişir:

0 . 1÷( 1−2) мГал

 YTA –rı ayırmaq üçün Geofizika kafedrassında işlənib-hazırlanan

POISK alqoritmi və müvafiq proqramı istifadə olunur . Bu proqramm profil

boyunca verilələn yüksək dəqiqli qravimetrik məlumatları Andreyev variasiya,

müxrəlif daxili radiuslu ağırlıq qüvvəsi potensialıln üçüncü tərtib törəmə,

üfüqü qradiyent və müxtəlif bazalı dispersiya üsulları ilı transformasiyaları

yerinə yetirməyə imkan verir.

YTA-rı profil boyunca Berezkinin tam normalaşdırılmış qradiyent üsulu

ilə yüksək dəqiqli qravimetrik məlumatları emal etmək üşün kafedrada

GNORM alqoritmi işlənib-hazırlanıb:

W TNQ=√ (Wxz2 +Wzz2)

Burada Wxz və Wzz Z- дяринлийиндя аьырлыг гцввясинин

шагули və üfüqü градийентləridir ki, bunlar müşahidə olunan ağırlıq qüvvəsi

anomaliyasının aşağı yarımfəzaya davam etdirilmə və Furye çevrilməsinə

əsasən hesablanır:

πN
N sin
π π nx N 2
W xz ( x , z )= ∑ nBn cos ( )
2 n=1 L πN
N
 πN
N sin
π π nx N 2
W zz ( x , z )= ∑ nB n sin ( )
2 n=1 L πN
N

Burada L- cəmləmə bazası; z- sahənin analitik davam etdirilmə

dərinliyi; n- Furye çevrilməsində Bn əmsallardır; N – harmonikaların sayı.

Hesablama nəticəsində sahənin kəsilişə tam normalaşdırılmış qradiyentlər

xəritəsi qurulur . Neft-qaz yataqların əlaməti kimi tam normalaşdırılmış

qradiyentlərin soldan və sağdan iki maksimum ilə məhtudlaşdırılmış

minimumumun mövcut olmasıdır(bax. Şək.).

Aşağıda Orta Kür çökəkliyin Muradxanlı yatağının üzərində

harmonikaların optimal sayı 17-ə bərabər olan tam normalaşdırılmış qradiyent

sahəsinin misalı göstərilib.

YTA
Şək. 8.2 Tam normalaşdırılmış qradiyentlər sahəsi

Şək.8.3. Optimal harmonikaların seşilməsi

 07.12.21

9. TRANSFORMASIYA TEZLIK FILTRASIYA

PROSESI KIMI

Mühazirənin planı

9. Transformasiya tezlik filtrasiya

prosesi kimi

9.TRANSFORMASIYA TEZLIK FILTRASIYA

PROSESI KIMI

Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyası ayrılması məsələsinin tezlik (spektiral)

təsviri əsasında həll etmək olar. Belə yanaşmada istənilən anamoliyanın Furye

inteqralı vasitəsilə ifadə etmək olar.

 İfadənin fiziki mənası ondan ibarətdir ki, profil boyunca ağırlıq qüvvəsi

əyrisinin qarmanik təşkiledicilərinin inteqral cəmi kimi təsvir etmək olar.Burada

1
S(ω) V z (x) anomaliyasının kompleks tezlik spektridir. ω=2 πf , -fəza tezliyi, l -
l

fəza periodu.

Anomaliyanın kompleks-tezlik spektrinin aşağıdakı kimi yazmaq olar:

Burada

Arqument:

Burada

S(ώ) -anomaliyanın faza-tezlik spektri adlanır.

 Böyük olmayan və dərində yatmayan cisimlərdən anomaliyalar (lokal

anomaliyalar) nisbətən yüksək tezlikli spektrları ilə xarakterizə olunurlar, halbuki

regional anomaliyalar dərin yatan və ölçüləri böyük olan cismlər tərəfindən

yaradıldığı üçün nisbətən alçaq tezlikli spektrları ilə xarakterizə olunur.

Qravitasiya sahəsinin çevrilməsi operatoruna tezlik məna vermək lazımdır.

Başqa sözlə, onu hər hansı tezlik filtrin xarakteristikası kimi baxmaq olar ki, bu

filtrdan müşahidə olunan Δg əyrisi keçirilir. Filtrin konstruksiyasından asılı olaraq,

qarmonik təşkiledicilər bir tezlikli intervalında zəiflənir. Bu intervalın xaricində

isə zəifləmədən buraxılır.

Bəzi baxılan transformasiyaların tezlik xarakteristikalarının ifadələrinə nəzər

salaq:

1. Sahələrin yuxarı yarımfəzaya davam etdirilməsi üsulu

−ω z0
Ф ( ω )=e

2. Sahənin aşağı yarımfəzaya davam etdirilməsi

ω z0
Ф ( ω )=e ;

3. Cəzb etmə poenisalının yüksk tərtib törəmlərinin hesablanması

n
Ф ( ω )=ω ,

Burada n - törəmənin dərəcəsi;

4. Sahələrin ortalaşma üsuli ilə transfomasiyası

 sin ωl
Ф ( ω )= ,
ωl

Burada 2l – ortalaşma intervalı.

Çevrilmələrin tezlik xarakteristikaları aşağıdaı şəkildə göstərilir.

Şəkildə müxtəlif transformasiyalarn tezlik xarakteristikaları.1-ortalaşdırma,

2-yuxarı yarımfəzaya anomalayiaların davam etdirilməsi ,3- aşağı yarımfəzaya

anomalayiaların davam etdirilməsi, 4- yüksək törəmələrin hesablanması, 5-

yuxarı yarımfəzaya yükək törəmələrin davam etdirilməsi işarələnib.

Yuxarıda göstərilən ifadələrdən görünür ki, yuxarı yarımfəzaya davam

etdirilməsi və sahələrin ortlaşdırılması hallarında üst tezliklər daha çox dərəcədə

zəifləyir. Aşağı tezliklərdən fərqli olaraq, başqa sözlə, bu operatorlar aşağı

tezlikli süzgəcləridir (ATS ) - lokal zəifləyir. Sahənin aşağı yarımfəzaya davam

etdirilməsində və və yüksək tezlikli şaquli törəmlərin hesablanmasında

ifadələrdən göründüyü kimi üst tezlikli spektr anomaliyaların təşkiledicilərin

nisbətən gücləndirilməsi baş verir. Başqa sözlə, bu operasiyalar vexnik üst

tezliklərin süzgəcidir( ÜTS), regioanal anomaliyalar zəifləyir.

Çox hallarda zolaqlı süzgəclərin tətbiqi tələb olunur ki, bu halda bizi

maraqlandırmayan anomaliyalar – həm lokal, həm regional anomaliyalar zəifləyir.

Şəkildən göründüyü kimi belə bir zolaqlı süzgəc kimi anomaliyaların yüksək

törəmələrin yuxarı yarımfəzaya Z0 hündürlüyünə davam etdirilməsi üsuludur.

 Müşahidə olunan qravitasiya anomaliyaların bölünməsində tezlik

tesəvvürlərin istifadəsinin böyük (xüsüsən, çöl geofizikasında elektron

hesablayıcı maşınların geniş tətbiqi ilə ) prespektivliyə malikdir.

 Şək.9.1 Müxtəlif transformasiya üsulların tezlik xarakteristikaları:

1- ortalaşdırma; 2-yuxarı yarımfəzaya davam etdirilmə; 3- aşağı yarımfəzaya

davam etdirilmə; 4- yüksək törəmələr üsulu; 5- yüksək törəmələrin yuxarı

yarımfəzaya davam etdirilməsi.

 14.12.21

10. ГРАВИМЕТРИК КЯШФИЙЙАТЫН ДЦЗ МЯСЯЛЯСИНИН

ЩЯЛЛИ

Mühazirənin planı

10.1. Гравиметрик кяшфиййатын дцз мясялясинин

Биръинсли кцря üçün щялли

10.2. Qravikəşfiyyatin düz məsələsinin ikiölçülü cisim üçün həlli

10.3. Qravikəşfiyyatin düz məsələsinin

Qrafiki üsul ilə həlli

10.1. ГРАВИМЕТРИК КЯШФИЙЙАТЫН ДЦЗ МЯСЯЛЯСИНИН

БИРЪИНСЛИ КЦРЯ ÜÇÜN ЩЯЛЛИ

 Координат башланьыъы алтында щ дяринлийиндя йерляшян вя 

сыхлыглар фяргиня малик олан биръинсли кцрядян аьырлыг гцввясинин

шагули тяшкиледиъисинин щесабланмасы дцстуруну тяйин етмяк цчцн д м

ъисим елементиндян Вз-ин щесабланмасы дцстуруна нязяр салаг:

(3.6)

Кцря биръинсли олдуьундан онун кцтляси кцрянин мяркязиндя

йерляшир. Онда р параметри мцшащидя нюгтясиндян кцрянин мяркязиня

гядяр олан мясафяни эюстяряъяк (шяк.10.1).

 Шяк. 10.1. Биръинсли кцря

Буну нязяря алараг интегралы ашаьыдакы кими кючцртмяк олар

(дм=в):
 ; (3.7)

бурада М  кцрянин кцтля фяргидир. Нязяря алсаг ки:

(3.8)

Онда йаза билярик:

Кцря координат башланьыъын алтында, мцшащидя нюгтяляри ися

профил бойунъа йерляшдийиндян:

==й=з=0; вя =щ гябул едился аларыг:

(3.9)

Дцстурдан эюрцндцйц кими Вз яйриси щипербола формасындадыр вя

х-ин гиймяти артдыгъа Вз-ин гиймяти азалыр (бах шяк.3.8). Вз-ин максимал

гиймяти х=0 гиймятиндя олаъаг:

 (3.10)

Şək.10.2. Bircinsli kürədən Vz əyrisi

10.2. QRAVIKƏŞFIYYATIN DÜZ MƏSƏLƏSININ IKIÖLÇÜLÜ

 CISIM ÜÇÜN HƏLLI

Ен кясийи р радиуслу чевря олан сонсуз узанан щяндяси фигур цфцги

даиряви силиндр адланыр. Силиндрин оху ХОЙ мцстявисиня паралелдир вя -

-дан +-ьа узаныр (шяк.10.3).

Шяк.10.3. Икиюлчцлц ъисм

Сонсуз цфцги силиндр икиюлчцлц ъисми тясвир едир вя онун цчцн

интеграл васитясиля чыхарылмыш Вз гиймятляринин щесабланмасы дцстуру

ашаьыдакы кими олаъаг:

 2Gλh
V z=
x 2 + h2 ,

бурада   силиндрин хятти сыхлыглар фяргидир ки, буну щяъми

сыхлыглар фярги  васитясиля эюстярмяк олар: =с; с  ен кясийинин

сащясидир, с=Р2 (Р  силиндрин радиусу);

(3.11) дцстурундан эюрцндцйц кими х=0 олдугда В з-ин максимал

гиймяти алыныр:

(3.12)

х йюнялдикдя Вз сыфра йахынлашыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, силиндр

щалында Вз яйрисинин формасы кцрянин Вз яйрисиня охшайыр, лакин

гиймятляри ися нисбятян бюйцкдцр (шяк. 10.1.

Шяк. 10.4. Икиюлчцлц силиндрдян эюря Вз яйриси

10.3. QRAVIKƏŞFIYYATIN DÜZ MƏSƏLƏSININ

QRAFIKI ÜSUL ILƏ HƏLLI

 Гравикяшфиййатда икиюлчцлц ъисим дедикдя бир юлчцсц (адятян й

оху бойунъа) сонсуз узанан, диэяр ики юлчцляри ися (х вя з бойунъа)

мящдудлашдырылмыш ъисим баша дцшцлцр. Бу ъисимлярдян В з-ин

щесабланмасы дцстурлары олдугъа садя, яйринин формасы ися узанмайа

перпендикулйар истигамятдя сабит олдуьундан, беля ъисимляр мараг

доьурур. Тябиятдя икиюлчцлц ъисимляря узунлуглары ениндян чох-чох

бюйцк олан эеоложи ъисимляри охшатмаг олар.

Ихтийари формалы икиюлчцлц ъисимлярдян аьырлыг гцввясинин

шагули тяшкиледиъиси полйар координат системиндя ашаьыдакы интеграл

васитясиля щесабланыр:

(3.13)

бурада  вя  икиюлчцлц ъисим елементинин координатларыдыр (шяк.10.3)

 Шяк. 10.5 (3.13) дцстуруна даир

Шякилдян эюрцндцйц кими син д=дз. Онда интегралы ъям иля явяз

етсяк, аларыг:

(3.14)

Бу дцстура ясасланараг, Гамбурсев шяффаф каьыз цзяриндя гурулмуш

палетка идейасына эялди. Бу палетка  буъаьы алтында О мяркязиндян

чыхан шцалар вя З аддымы иля чякилмиш цфцги хятляр васитясиля

дамалара бюлцнцр (шяк. 3.12).

 Шяк. 10.6. Гамбурсев палеткасы

Адятян, , З=1 см гябул олунур. Палетканын щяр бир

дамасында З вя  сабит олдуьуна эюря Вз ифадясини ашаьыдакы кими

йаза билярик:

, (3.15)

Бурада 2ЭЗ=ъ  сабит ядяддир вя палетканын бюлэц гиймяти

адланыр. Беляликля:
 Вз=ъН , (3.16)

бурада Н  икиюлчцлц ъисмин контуруна дцшян палетканын дамаларынын

сайыдыр. Адятян дягиглик цчцн

(3.17)

гябул олунур. Бурада н  там дамаларын сайы, н1 ися  натамам дамаларын

сайыдыр.

Практики щесабламаларда (3.15 вя 3.20) дцстурларына ясасян

сечилмиш мигйаса уйьун палетканын бюлэц гиймяти мГал ващидиндя

щесабланыр вя калка цзяриндя палетка щазырланыр. В з-и щесабламаг цчцн

палетка верилян ъисим цзяриня еля гойулур ки, палетканын О мяркязи

мцшащидя нюгтясиля, цст сярщяд хятти ися ОХ оху иля цст-цстя дцшсцнляр.

Ъисим цзяриня дцшян дамаларын Н сайы щесабланыр. (3.20) дцстуруна

ясасян бу нюгтядя Вз щесабланыр. Палетканын мяркязи нювбяти нюгтяйя

сцрцшдцрцлцр вя просес тякрар олунур Сонда мцшащидя нюгтяляриндя

щесабланмыш Вз-ин гиймятляриня ясасян вя мцвафиг Вз(х) асылылыг яйриси

гурулур.
 21.12.21

11. İKIÖLÇÜLÜ CISMIN AĞIRLIQ QÜVVƏSI SAHƏSININ

QRADIYENTLƏRI VƏ MODELLƏŞDİRİLMƏ

Mühazirənin planı

11.1. İkiölçülü cismin ağirliq qüvvəsi sahəsinin

qradiyentləri

11.2. Qravimaqnit anomaliyalarin

modelləşdirilməsi

11.1. İKIÖLÇÜLÜ CISMIN AĞIRLIQ QÜVVƏSI SAHƏSININ

QRADIYENTLƏRI
 Məlum olduğu kimi ikiölçülü üfüqü silindrdən ağırlıq qüvvəsinin şaquli

təşkiledicisi aşağıdakı düstur vasidəsi ilə hesablanır:

Burada λизб – silindirin izafı sıxlığı; ζ - silindirin dairəvi kəsiyin

mərkəzinin yatma dərinliyi; x,z - müşahidə nöqtənin (hesablama nöqtənin)

koordinatları;

Bu ifadəni x və z ğörə differensiallasaq ikiölçülü üfüqü silindrdən

ağırlıq qüvvəsinin şaquli və üfüqü qradiyentlərini təyin etmək olar:

 Silindr üçün Vxz и Vzz qrafikləri (bax.şək.) bircinsli kürənin

qrafiklərinə oxşayır. Vxz qradiyenti х <0 halında müsbətdir və х>0 halında

mənfidir. х=0 və х=±∞ halında Vxz =0. Vxz -in ekstremal qiymətləri

aşağıdakı nöqtələrdə olacaq:

Vzz qradiyenti х =0 nöqtəsində maksimal qiymət alırə :

Vzz koordinatları aşağıda göstərilən nöqtələrdə sıfra bərabər olur :.

Vzz -in minimal qiyməti aşağıdakı nöqələrdə olacaq :

х=±∞ olduqda qradiyent Vzz =0 (bax şək.)
 Şək.11.1. Qradiyent əyriləri

11.2. QRAVIMAQNIT ANOMALIYALARIN

MODELLƏŞDIRILMƏSI

İzometrik formali bir çox geoloji objektləri təqribən sferik kütləyə

bənzətməq olar. Belə obyektlərə filis yataqları , duz kümbəzi strukturlar, karst

boşluqları və s. Bircinsli kürə və ya sferik kürənin yaratdığı qravitasiya

sahəsinə nəzər salaq.

Maddi kürə və ya sferik qat mərkəzində yerləşən və kütləsi kürənin

kütləsinə bərabər olan maddi nöqtə kimi təsvir ola bilər. Tutaq ki M kütləli

və V həcmi olan kürə (R-radiusu) verilib.

4
V = πR3
3
 Koordinat başlanğıcını o nöqtəsinə yerləşdirək – kürənin mərkəzinin x

oxuna proyeksiyası; kürənin mərkəzinı z oxunda h dərinliyində yerləşdirək.

Ağırlıq qüvvəsinin qiyməti (x,0) koordinatlı və r məsafəsində yerləşən

nöqtədə aşağıdakı düstur ilə ifadə olunur:

3
GM G 4 πR σ изб
F= =
r2 3( x 2 +h2 )

4
M =σ изб ⋅V
. = πR 3 σ изб .
3 ,

Burada M - anomaliya yaradan cismin izafı kütləsi;σ изб - izafı sıxlıq σ изб =

σ 2−σ 1 (cismin və mühitin sıxlıqları), V - anomaliya yaradan cismin həcmi,

r =√ x 2 + h2 - kutlə mərkəzindən müşahidə nöqtəsinə qədər məsafə.

 Şək. 11.2. Bircinsli kürədən ağırlıq qüvvəsi anomaliyası

Ağırlıq qüvvəsinin şaquli təşkiledicisini F –i aşağıdakı ifadəyə vursaq alarıq

h
sin α = ∝
r burada -kürənin mərkəzini müşahidə nöqtəsi ilə

birləşdirən düz xətt və ox oxu arasında bucaq:

GMh GMh
V z= 3
= 2 2 3/ 2
r ( x +h )

Burada x- müşahidə nöqtənin koordinatı G –qravitasiya sabiti:

см 3 м3
G=6 ,67⋅10−8 G=66 ,7⋅10−12
г⋅с2 кг⋅с 2 .
 Şəkildən göründüyü kimi Vz əyrisi hiperbola formasındadır. X-in

qiyməti artdıqca Vz -n qiyməti azalır. Vz –in maksimal qiyməti x=0

olduqda olacaq:

GMh GMh GM
V z max = = 3 = 2
(h2 )3/2 h h

Əgər geoloji cism ixtiyarı formaya malikdir, misal üşün antiklinal və d.

Onda belə cisimdən Vz hesablamaq üçün onu sadə düzgün formalı

cisimlərin yığımı kimi təsvir etmək lazımdır. Belə cisimlər kimi ikiölçülü silindr,

kürə , düzbucaqlı və s. ola bilər(bax şək.) . Məlum olduğu kimi belə

cisimlərdən ağırlıq qüvvəsinin şaquli təşkiledicisini hesablamaq üçün düstur

mövcutdur. Bu halda qravitasiya təsirləri ayrı yuxarıda sadalanan sadə

cisimlərdən hesablanır və nəticədə bu təsirlər toplanır. Hesablama prosesin

mürəkkəb olduğuna görə hesablamalar kompüter istifadə edərək müvafiq

proqramlar fasidəsi ilə aparılır.

Şək.11.3. Antiklinal strukturun təsviri
 Şək.11.4. Rəqəmsal modelləşdirilmə

28.12.21

12. QRAVIKƏŞFIYYATIN TƏRS MƏSƏLƏSININ

HƏLLI

Mühazirənin planı

12.1. Qravikəşfiyyatin tərs məsələsinin seçmə

üsulu ilə həlli

12.2. Tərs məsələnin xarakter nöqtə

Üsulu ilə həlli

12.3. Tərs məsələnin kontakt sərhəd

Üsulu ilə həlli

12.1. QRAVIKƏŞFIYYATIN TƏRS MƏSƏLƏSININ SEÇMƏ

ÜSULU ILƏ HƏLLI

Бу цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, мювъуд эеоложи-эеофизики

мялуматлара ясасян ахтарылан эеоложи обйектин модели гурулур,

ашаьыдакы параметрляр сечилир: йатма дяринлийи, формасы, юлчцляри вя

сыхлыьы. Рийази дцстур васитясиля гравимагнит сащялярин нязяри

тясирляри щесабланыр. Сонра бу тясирляр сащяни характеризя едян

кямиййятин мцшащидя олунан гиймятляри иля мцгайися олунур. Бу

гиймятляринин фяргнинин ямяля эялмяси щалында параметрлярин

дяйишмяси йолу иля модел дягигляшир, сонра йенидян нязяри тясирляр

щесабланыр вя бу просес мцшащидя гиймятляринин нязяри гиймятляри иля

цст-цстя дцшмяси щалынадяк тякрар олунур. Бу щалда сечилян модел

ахтарылан эеоложи структур кими гябул олунур. Тярс мясялянин бу йол иля

щялли цсулу интерасийа цсулу адланыр вя мцряккяб олдуьуна эюря мцасир

рийази цсулларын вя компцтерин ъялб олунмасы иля мцвяффягиййятля щялл

олунур (шяк.12.1).
Шяк. 12.1. Сечмя цсулу
 12.2. TƏRS MƏSƏLƏNIN XARAKTER NÖQTƏ

ÜSULU ILƏ HƏLLI

Мялумдур ки, тярс мясяля бир мяналы щялл олунмур. Лакин бязи садя

щалларда реал эеоложи обйектляри дцзэцн формалы биръинсли эеоложи

ъисимляря охшатмаг мцмкцн олдугда, бу мясяляни тягрибян щялл етмяк

олар. Беля мясялянин щялл йолу дцз мясялянин щяллиндян алыныр. Мисал

цчцн биръинсли кцря цчцн (шяк. 3.15).

Шяк. 12.2. Кцрядян Вз яйриси

 (3.19)

бурада

М  кцрянин кцтляси;

Э  гравитасийа сабити;

х  мцшащидя нюгтясинин координаты;

щ  кцрянин мяркязинин йатма дяринлийидир.

х=0 олдугда:

(3.20)

Максимумун 1/2 щиссяси ашаьыдакы кими щесабланаъаг:

(3.21)

Бурада х1/2 Взмах-ун 1/2 щиссясиня уйьун олан нюгтянин координатыдыр (шяк.

3.15).

Сол вя саь тяряфи ЭМ-я бюлсяк, аларыг:

 (3.22)

Бурадан

(3.23)

Сол вя саь тяряфи квадрата йцксялдиб, куб кюкдян чыхарсаг алырыг:

(3.24)

Ифадяни щесабласаг тягрибян аларыг:

щ1,31х1/2 (3.25)
 12.3. TƏRS MƏSƏLƏNIN KONTAKT SƏRHƏD

ÜSULU ILƏ HƏLLI

Гравикяшфиййатда контакт сятщ дедикдя мцхтялиф сыхлыглары олан

ики мцщити айыран сярщяд баша дцшцлцр (шяк.12.14).

Шяк. 12.3. Контакт сятщ цсулу

Цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, мцшащидя олунан яйрийя

эюря сярщядин профил бойунъа йатма дяринлийини тяхминян тяйин етмяк

олар, яэяр сейсмик вя йа газма мялуматларына эюря щеч олмаса бир нюгтядя

дяринлик мялумдур. Онда нювбяти мцшащидя нюгтяляриндя контакт

сятщин щи дяринликляри ашаьыдакы кими щесаблана биляр:

, (3.18)

бурада щ0  щяр щансы бир нюгтядя сейсмик вя йа газма нятиъяляриня эюря

мялум олан дяринлик, щи  нювбяти мцшащидя нюгтясиндя сярщядин йатма

дяринлийи;   сыхлыглар фярги, =2-1.

13. MAQNİT ANOMALİYALARIN İNTERPRETASİYASI

Mühazirənin planı

13.1. Süxurlarin maqnit xüsusiyyətləri

13.2. Qravitasiya və maqnit anomaliyalarin

Birğə interpretasiyasi

13.3. Maqnit anomaliyalarin interpretasiyasi

Üsullari
 13.1. SÜXURLARIN MAQNIT XÜSUSIYYƏTLƏRI

Ъисимлярин материалларынын магнит хцсусиййятляри онларын

магнитляшмя интенсивлийи вя йа магнитляшмяси иля характеризя олунур.

Бейнялхалг системдя магнитляшмянин ващиди Ампер бюлцнсцн метрдир

(А/м). Сцхурларын магнит хассялярини характеризя етмяк цчцн тез-тез

сцхурларын магнит щяссаслыьы скалйар кямиййяти истифадя олунур ки, бу

кямиййят  иля ишаря олунур.  кямиййяти хариъи магнит сащясинин

тясири алтында сцхурларын магнитляшмя габилиййятини характеризя едир.

Магнитляшмя иля о ашаьыдакы мцнасибятдядир:

, (4.6)

бурада  хариъи сащянин интенсивлийи,

0  магнит сабитидир.

Бцтцн ъисимляр магнитляшмя характериня эюря цч група бюлцнцрляр:

диамагнитляр, парамагнитляр вя ферромагнитляр. Диамагнит ъисимлярдя

магнитляшмя хариъи сащянин якс истигамятиндя баш верир; магнит

щяссаслыьы бу щалда мянфидир (<0). Диамагнит хассяляриня су, дуз,

гызыл, эцмцш, мис вя с. маликдирляр. Парамагнит материалларда

магнитляшмя хариъи магнит сащясинин истигамяти иля цст-цстя дцшян

истигамятдя баш верир (>0). Бу хассяляря оксиэен, хром, кобалт, никел вя

бязи диэяр елементляр маликдир. Диамагнит материалларын магнит

щяссаслыьы чох кичикдир вя н10-5 БС ващидини тяшкил едир,

парамагнитлярдя ися н10-3 БС ващидиндян бюйцк дейил. Ферромагнит

материаллар -нын мцсбят вя йцксяк гиймятляри иля характеризя олунур

(>>1). Ян чох йайылмыш ферромагнитляря магнетит, титомагнетит,

щематит, пирротин, щетит вя б. аиддир. Физика курсундан мялум олдуьу

кими ферромагнетикляр хариъи магнит сащясинин тясири алтында галыг

магнитлянмяйя маликдирляр вя онларын магнитляшмя просеси «магнит

эистерезис яйриси»  графики иля характеризя олунур.

Сцхурларын формалашмасы дюврцндя магнитляшмяси вя бу

магнитляшмянин (галыг магнитляшмя) сонракы эеоложи дюврлярдя

сахланмасы хцсусиййятляри палеомагнитизм адланыр. Тяркибиндя

ферромагнит минераллары олан сцхурлар тябии галыг магнитляшмяни

Йерин магнит сащясинин тясири алтында яринтилярин (лавалар,

интрузийалар) сойумасы вя бярк сцхура чеврилмяси заманы алыр.

Сцхурларда галыг магнитляшмя ясасян температур Кцри нюгтясини кечян

заман йараныр. Кцри нюгтяси еля бир температурдур ки, бу температурда

сцхурлар ферромагнит магнитляшмясини итирир. Беляликля пцскцрмя

сцхурлары идеал магнит щесаб олунурлар. Онларын галыг магнитляшмяси

Йерин инкишаф дюврцнцн узун мцддятиндя дяйишмядян галыр. Сцхурларын

магнит хцсусиййятляринин тядгиги Йерин магнит сащясинин

юйрянилмясиня имкан верир. 50-ъи иллярдян башлайараг дцнйанын бир чох

юлкяляриндя сцхурларын палеомагнит хцсусиййятляри системли

юйрянилир. Бу тядгигатларын нятиъяляри Йерин эеоложи инкишаф

тарихинин бир чох мараглы суалларына ъаваб вермяйя имкан верди.

Сцхурларын магнит хцсусиййятляри илк нювбядя онларда олан

ферромагнит минералларын тяркиби иля тяйин олунур – магнетитин (Фе 3О4),

щематитин (Фе2О3), титан-магнетитин (Ти3О4), щематитин-титан (Ти2О3) вя с.

Бир чох сцхурларын магнит хцсусиййятляри лабораторийа шяраитиндя

юйрянилиб вя ъядвяля салыныб. Ъядвяля эюря пцскцрмя сцхурларда магнит

щясаслыьы эениш щцдудларда дяйишир. Бунунла беля турш сцхурлардан

ясаслы сцхурларадяк -нын цмуми артмасы мцшащидя олунур. Метаморфик

сцхурларын магнит щяссаслыьы адятян (80-160)10-5 БС ващидиндян бюйцк

олмур. Тяркибиндя ферромагнит минералларын нязяря чарпан

гарышыгларын мювъуд олмайан чюкмя сцхурлар зяиф магнит щяссаслыьа

маликдирляр (=(0-40) 10-5 БС ващиди). Магнит щясаслыьын орта

гиймятляри бязи сцхурлар цчцн ашаьыдакы кимидир: доломит цчцн 810-5,

ящянэдашы цчцн 1610-5, гумдашы цчцн 2410-5, эил цчцн 4010-5 БС ващиди.

Эюрцндцйц кими метаморфик вя чюкмя сцхурларын магнит щяссаслыьы

пцскцрмя сцхурлара нисбятян бир нечя дяфя аздыр. Бунунла ялагядар олараг

онлар зяиф магнит аномалийалар йарадырлар. Нефт-газ йатагларына зяиф

магнит аномалийалары хасдыр. Газын магнит щяссаслыьы г=(810)10-5 БС

ващиди, нефтин  н=(68)10-5 БС ващиди (диамагнитдир); суйун –сы онда

олан дузларын тяркибиндян асылы олараг дяйишир (диамагнитдир).

 13.2. QRAVITASIYA VƏ MAQNIT ANOMALIYALARIN

BIRĞƏ INTERPRETASIYASI

U maqnit potensialın analitik ifadsini V qravitasiya potensialının birinci

törəməsi vasidəsi ilə təsvir etmək olar ( Puasson düsturu).

Əgər eyni süxurlar həm izafı sıxlığa həmdə şaquli maqnitləşməyə

malikdirsə, onda bircinsli mühitdə onlar qravitasiya və maqnit anomaliyalarını

yaradıllar ki, bunları bir biri vasidəsi ilə ifadə etmək olar. Birgə interpretasiya

zamanı maqnit sahəsinin qravitasiya sahəsinə cevrilməsi dağa geniş tədbiqi

ola bilər. Lakin bu anomaliyaları müqayisə formasına gətirmək lazım gəlir.

Puasson düsturuna əsasən ağırlıq qüvvəsi aniomaliya xəritəsini maqnit

potensialı xəritəsi ilə müqayisə etmək olar və ona görə əgər maqnit sahəsinin

intensivliyin şaquli təşkiledicisinin xəritəsi istifadə olunur Z, onda onu

qravitasiya potensialın ikinci tərtib törəməsi və ya ağırlıq qüvvəsinin şaquli

qradiyenti ilə müqayisə etmək olar.

 Uyğun cazibə anomaliyasına çevrilmiş maqnit anomaliyanı “psevdaqravitasiya

anomaliyası” adlandıraq. “Psevdaqravitasiya anomaliyasını” milliqal və ya

etveş vahidində ifadə etsək və onu müşahidə olunan qravitasiya sahəsindən

cıxsaq qalıq anomaliya sahəsini alarıq ki, bu sahənin təhlili çökmə qatın

geoloji quruluşu haqqında yalnız qravitasiya anomaliyaların interpretasiya

zamanı çətin təyin olunan əlavə xüsusiyyətlərini əşkər etmək olar.

Deyilənlərin izahatını müşahidə olunan qravitasiya sahəsindən çökmə

qatinda olan struktur qalxımlarını əks etdirən zəyif anomaliyalarınin kristallik

bünövrənin intruziv süxurlarından dağa intensiv anomaliyaların fonunda

ayrılmasını psevdaqravitasiya anomaliası üsulunun timsalında verək.

Qravitasiya sahəsindən intruziyaların təsirini aradan götürmək olar. Bunun

üçün müşahidə olunan maqnit sahəsini ağırlıq qüvvəsinin psevdaqravitasiya

şaquli qradiyentinə yenidən hesablanmaq və sonradan Puasson düsturuna görə

onun müşahidə olunan qravitasiya sahəsinin şaquli qradiyentinindən cıxmaq

lazımdır.

Puasson düsturuna əsasən:

 Burada Z - maqnit sahəsinin intensivliyin şaquli hissəsinin

anomaliyası;

-ağırlıq qüvvəsinin anomaliyasının şaquli qradiyenti; J - maqnitləşmə

intensivliyi ;G- qravitasiya sabiti; σ - intruziyaların izafı sıxlığı.

13.3. MAQNIT ANOMALIYALARIN INTERPRETASIYASI

ÜSULLARI

Бу мярщялядя гравикяшфиййатдакы кими мцхтялиф

трансформасийалар йериня йетирилир, магнит кяшфиййатын дцз вя тярс

мясяляляри щялл едилир. Тярс мясяля характер нюгтя вя сечмя цсуллары иля

щялл олунур. Дцз мясялянин щяллиня шагули магнитляшмиш биръинсли

кцря мисалында нязярдян кечиряк. Шагули магнитляшмиш кцрянин

сащясини ики цсулла щесабламаг олар:

1. Сферанын йухары щиссясиндя йерляшян шимал вя ашаьыда йерляшян

ъянуб гцтбляринин йаратдыьы магнит сащяляринин ъями кими тясвир

етмякля
 2. Гравитасийа вя магнит сащяляринин арасында олан ялагядян истифадя

едилмяси иля.

Гравитасийа вя магнит потенсиаллары арасында олан ялагя Пуассон

дцстуру иля тяйин едилир:

(6.2)

бурада Ж – магнитляшмя интенсивлийи;

 – сыхлыглар фярги;

В – гравитасийа потенсиалы;

– магнит сащясинин интенсивлийинин шагули тяшкиледиъиси;

– магнит сащясинин интенсивлийинин цфцги тяшкиледиъиси;

У – магнит потенсиалыдыр.

Бу ялагяйя ясасян биръинсли магнитляшмиш кцрядян шагули

тяшкиледиъини щесабламаг олар. Координат башланьыъынын алтында щ

дяринлийиндя йерляшян кцря цчцн (шяк. 6.2):

 (6.3)

бурада: М – магнит моменти, М=ЖВ ; В- кцрянин щяъмидир.

Мцвафиг олараг яйриляр ашаьыдакы кимидир:

 Шяк. 13.1. Магнит кцрядян Щ вя З яйриляри

Тярс мясяляни кцря цчцн характер нюгтя цсулу иля щялл етмяк олар:

щ0,7х0 , (6.4)

бурада щ – шагули магнитляшмиш кцрянин мяркязинин йатма дяринлийи; х 0

з-ин сыфыр гиймятиня уйьун олан абсисдир.

Кцрянин магнит моментинин гиймятини ашаьыдакы кими тяйин етмяк

олар:

М=змахщ3/2 (6.5)
 14. İNTERPRETASIYANIN KORRELƏSIYA ÜSULLARI

Mühazirənin planı

14.1. Korreləsiya əmsali

14.2. Xətti əlaqənin reqressiya analizi

14.3. Tərs əlaqənin reqressiya analizi

14.4. Çox ölçülü reqressiya analizi

14.5. Qeyri xətti reqressiya analizi

14.1. KORRELƏSIYA ƏMSALI

Əgər bir kəmiyyəti qiyməti digər kəmiyyətin orta qiymətindən asılıdırsa,

onda bu kəmiyyətlərin arasında statistik və ya korrelyasiya əlaqəsi mövcuddur.

Müşahidələr göstərirki geoloji-feofiziki parametrlər, xüsusi halda seysmik-

qravimetrik məlumatlar arasında, belə növ əlaqə mümkündür. İki kəmiyyət

arasında əlaqə aşağıdakı kimi ola bilər.

1. funksional (riyazi əlaqə,analtik) y

2. korrelyasiya əlaqəsi.

r >0
Korrelyasiya əlaqəsinin dərəcəsini

qiymətləndirmək üçün korrelyasiya

momenti və əmsalı prametrlərindən

istifadə olunur.

n
1
K= ∑ ( y − y ) (xi −x)
n i=0 i

y
\

y=kx−b

Əgər k > 0 əlaqə düz əlaqədir.

Əgər k < 0 əlaqə tərs əlaqədir.

Əlaqənin nə dərəcədə yaxşı olduğunu korrelyasiya əmslı göstərir.

Tərs əlaqə əyrisi

y
\ r<0

x
 y\
\
. . . . .
. . . . .
. . . . .

r=o

korrelyasiya əlaqəsi yoxdur

Korrelyasiya əlaqəsi aşağıdakı kimi hesablanır:

K
R=
σ x ∙σ y

σ x , σ y - x və y dəyişənlərin orta kvadratik meylidir.

√ √
n n

∑ (x i−x ) 2
∑ ( y i− y )2
i=0 i=0
σ x= σ y=
n n

Korrelyasiya əlaqəsi R = -1÷1 və ya -100÷ +100% hqdudlarında dəyişir.

 ∆ g ggggggggg ρ
∆g

Seysmik- qravimetrik məlumatlar üçün korrelyasiya momenti olacaq

n
1
K= ∑ (∆ g ¿¿ i−∆ g)(¿ H i− H^ )¿ ¿
n i=0
 14.2. XƏTTI ƏLAQƏNIN REQRESSIYA ANALIZI

Əgər geoloji-geofiziki parametrlər arasında əlaqə düzdürsə onda bu kəmiyyətlər

arasında əlaqəni aşağıdakı kimi qurmaq olar.

^
H = a ∙∆gi

^
H - proqnoz dərinliklər

a – reqresiya tənliyin əmsalı.

ən kiçik kvadratik üsuluna görə

n
Q=∑ (¿ ^
H−H i)2 ⇒ min ¿
i=1

νQ
=0
νa
n
2 ∑ (¿ H i −a ∆ gi )gi =0 ¿
i=1

n n ∑ H i ∆ gi
∑ H i ∆ gi −∑ a ∆ gi2=0 a= i=1n
i=1 i=1
∑ a ∆ gi 2
i=1
 14.3. TƏRS ƏLAQƏNIN REQRESSIYA ANALIZI

Əgər geoloji-geofiziki parametr arasında əlaqə kubik, kvadrat və ya

tərsdirsə, onda belə əlaqə qeyri xətti adlanır. Tərs əlaqənin misalına nəzər

salaq. Tutaq ki axtarılan sərhəddin yatma dərinliyinin və ∆g ağırlıq qüvvəsi

əyrisinin arasında əlaqə tərsdir. Şəkildən göründüyü kimi ∆g artdıqca H

azalır. Onda əlaqəni aşağidaki formada axtarmaliyiq:

Şək.14.4 Tərs əlaqə misalı

 а
Ĥ= ∆ g

Əmsalları ən kiçik kvadratlar üsulu ilə tapırıq:

n
a
Q = ∑ (Hi− ¿ )²=min¿
1 ∆g

∂Q
=0
∂a

n
a 1
2∑ (Hi− ¿) ¿
1 ∆g ∆g

n
a
∑ ∆Higi - ∆ gi² =0
1

n
Hi
a =∑ ∆ gi ²
1 ∆ gi

Əmsalı bilərək axtarılan geoloji sərhəddin dərinliklərini proqnoz

etmək olar.

14.4. ÇOX ÖLÇÜLÜ REQRESSIYA ANALIZI

 Geofiziki materialların interpretasiyasında son zamanlar korrelyasiya üsulları

geniş istifadə olunur. Korrelyasiya üsulları çox ölçülü reqressiya analizi (ÇRA)

sahələrin çevrilməsnin korrelyasiya üsulları ,sahələrin korrelyasiya üsulları ilə

bölünməsinin (KOÜB) və s. istifadə olunur. Bu üsulların mahiyyaəti ondan

ibarətdir ki, geoloji-geofiziki kəmiyyət arasında (misal üçün qravimetrik

anomaliyaların və qazma və seysmik məlumatlara görə alman sərhəddinin

dərinlikləri) korrelyasiya əlaqəsi qurulur.Bu əlaqələri korrelyasiya momenti və

korrelyasiya əmsalı vasitəsilə qiymətləndirilir. Əgər korrelyasiya kifayət qədər

yaxşıdırsa, (50 %-dən çox) onda reqressiya tənlikləri qurulur. Bu tənliklərin

əmsalı ehtimal statistik riyaziyyatın ən kiçik kvadratlar üsulu ilə heasblanır. Son

mərhələdə tərtib lunmuş reqresiya tənliklərinə görə axtarılan geoloji parametr

proqroz olunur. Proqnoz nəticələrini qiymətləndirmək üçün histoqram qurulur.

Bu üsullarla işləmək üşün “Geofizika” kafedrasında ÇRA-KOÜB alqoritmi və

proqramı işlənilib hazırlanıb.

ÇRA-nın əsas mənası seysmik (və ya qazma) məlumatlarına görə alınan

müxtəlif çöküntü kompleksərinin yatma dərinliklərinin və Büger

anomaliyaların və onun transformatlarının arasında statistic əlaqələrin

qurulması və bu əlaqələrin seysmik kəşfiyyat və qazma işləri ilə tədqiq

olunmayan sahələrdə ekstropolyasiya edilməsi.

Orta Kür çökəkliyiin şərq hissəsi aid olan geosinklinal şəraitlərdə

mürəkkəb seysmogeoloji şəraitlərə görə aşağı eocen- mezozoy mərtəbənin

strukturu haqqında birmənalı dayaq seysmik məlumatların alınması mümkün

olmadığına görə Geofizika kafedrasında şərti seysmik horizontunun yalnız

nüfuzlu hissəsinin və mükəmməl qravimaqnit kəşfiyyatının məlumatlarının

istifadəsi ilə ÇRA analizinin tədbiqi üsulu işlənib-hazırlanmışdır. Bununla belə

nüfuzlu hissəsi dedikdə, lokal anomalia ilə planda üst-üstə düşən şərti

horizontun hissəsi nəzərdə tutulur ki. Belə ölçünün seçilməsi ona əsaslanır

ki,bir kontakt sərhəd halında tədqiqat səthin lokal strukturu planda qravitasiya

sahəsində sxematik struktur xəritədən fərqli olaraq dağa dəqiq əks olunmalidir.

ÇRA üsulunun tədbiqi halinda tədqiqat çöküntü kompleksinin H yatma

dərinliyi polinom ilə ifadə olunur ki, bu polinomun tərkibində ∆gБуге və onun

transformatları iştrak edir:

H= a0 + a1∆gBuge +a2∆g5 + ∆g10 + ........

Burada а0 , а1, а2 və s. reqressiya tənliyin əmsalları ;

∆gBuge , ∆g5, ∆g10 ,…- Buge anomaliyası və onun 5, 10 km və s. radiuslu

transformasiyalar nəticəsində əldə edilən lokal anormaliya qiymətləri.

Əmsallar ən kiçik kvadratlar üsulu ilə təyin olunur bu şərtində ki

tədqiqat dərinliyin proqnoz və faktiki dərinliklərin qiymətlərinin fərqınin

kvadratlar cəminin minimum şərtindən:

∑ (Hi−Hpr) ²→ min
 14.5. QEYRI XƏTTI REQRESSIYA ANALIZI

Xətti asılıqdan fərqlənən ixtiyarı asılılıq qeyrixətti (əyrixətti) reqressiya

adlanır. Misal kimi ikinci dərəcəli parabolik reqressiyadır:

Reqressiya əmsallarını təyin etmək üçün matrisa formasında normal

tənliklər sistemi aşağıdakı kimi yazılacaq:

Və ya sistem şəkildə:
 Parabolik reqressiya layların orta sıxlığını akustik karotaji məlumatlarına

əsasən (sürətə ğörə) təyin etmək üçün istifadə edilir ki, bu nəticələrə ğörə

uzununa dalğaların sürəti təyin olunub. Qravikəşfiyyatda bu növ reqressiyası

trend-analizdə sahənin ikinci dərəcəli polinom ilə aproksimasiyası üçün

istifadə edilir, misal üçün aşağıdakı polinom ilə:

Proqnoz korrelyasiya transformantın ayrılması aşağıda göstərilib. n-çi

dərəcəli qalıq anomaliya təşkiledicisini açağıdakı düstur ilə hesablanı(bax

şək.):
Sək.14.5 ∆g sahənin proqnoz korrelyasiya transformantın ayrılması a - ∆g

anomaliyanın və H sərhəddin yatma dərinliyinin asılılıq qrafiki; 1-Büge

anomaliyası; 2- H sərhəddin yatma dərinliyini; 3- proqnoz korrelyasiya

transformantı ∆gpr ; 4 – Andreyev üsulu ilə transformasiya olunmuş anomaliya

∆gTR ; Asılılıq qrafikləri: b – ∆g H-dan ; в - ∆gpr H-dan ; г- ∆gTR H-dan

 23.12.20

15. KORRELYASİYA ÜSULLARIN TƏDBİQİ

Mühazirənin planı

15.1. Reqressiya analizi, geoloji sərhədlərin proqnozu

15.2. Anomaliyalarin korreləsiya üsullari ilə çevrilməsi

15.1. REQRESSIYA ANALIZI, GEOLOJI SƏRHƏDLƏRIN

PROQNOZU

Geofiziki materialların interpretasiyasında son zamanlar korrelyasiya üsulları

geniş istifadə olunur. Korrelyasiya üsulları çox ölçülü reqressiya analizi (ÇRA)

sahələrin çevrilməsnin korrelyasiya üsulları ,sahələrin korrelyasiya üsulları ilə

bölünməsinin (KOÜB) və s. istifadə olunur. Bu üsulların mahiyyaəti ondan

ibarətdir ki, geoloji-geofiziki kəmiyyət arasında (misal üçün qravimetrik

anomaliyaların və qazma və seysmik məlumatlara görə alman sərhəddinin

dərinlikləri) korrelyasiya əlaqəsi qurulur.Bu əlaqələri korrelyasiya momenti və

korrelyasiya əmsalı vasitəsilə qiymətləndirilir. Əgər korrelyasiya kifayət qədər

yaxşıdırsa, (50 %-dən çox) onda reqressiya tənlikləri qurulur. Bu tənliklərin

əmsalı ehtimal statistik riyaziyyatın ən kiçik kvadratlar üsulu ilə heasblanır. Son

mərhələdə tərtib lunmuş reqresiya tənliklərinə görə axtarılan geoloji parametr

proqroz olunur. Proqnoz nəticələrini qiymətləndirmək üçün histoqram qurulur.

Bu üsullarla işləmək üşün “Geofizika” kafedrasında ÇRA-KOÜB alqoritmi və

proqramı işlənilib hazırlanıb.

ÇRA-nın əsas mənası seysmik (və ya qazma) məlumatlarına görə alınan

müxtəlif çöküntü kompleksərinin yatma dərinliklərinin və Büger

anomaliyaların və onun transformatlarının arasında statistic əlaqələrin

qurulması və bu əlaqələrin seysmik kəşfiyyat və qazma işləri ilə tədqiq

olunmayan sahələrdə ekstropolyasiya edilməsi.

Geofiziki anomaliyaların korreləsiya üsulları ilə bölünməsi (KOÜB )

modifikasiyalarında istifadə olunur. KOÜB üsulunun mahiyyəti ondan

ibarətdir ki müşahidə olunan qravimetrik sahə local və reqional

təşkiledicilərin cəmi kimi təcvir olunur. Reqional sahə müşahidə

nöqtələrin x,y koordinatlarından asılı olan funksiya kimi baxılır. Sahənin

lokal hissəsi isə axtarılan geoloji strukturun yatma dərinliyindən asılı olan

funksiyası kimi baxılır.

Belə ki, KOÜB üsulun tədbiqi ilə Saatlı- Sabirabad sahəsində təbaşir

çöküntülərin səthinə görə etalon profillərə əsasən, xüsusi halda Ərəbqubalı

ağırlıq qüvvəsi maksimumundan keçən profilə görə) dərinliklər xəritəsi proqnoz

olunmuşdur (bax şək ).

Şək. 15.1. Ərəbqubalı maksimumu
 Şək. 15.2. Proqnoz xəritə

15.2. ANOMALIYALARIN KORRELƏSIYA ÜSULLARI ILƏ

ÇEVRILMƏSI

Geofiziki materialların interpretasiyasında son zamanlar korrelyasiya üsulları

geniş istifadə olunur. Korrelyasiya üsulları çox ölçülü reqressiya analizi (ÇRA)

sahələrin çevrilməsnin korrelyasiya üsulları ,sahələrin korrelyasiya üsulları ilə

bölünməsinin (KOÜB) və s. istifadə olunur. Bu üsulların mahiyyaəti ondan

ibarətdir ki, geoloji-geofiziki kəmiyyət arasında (misal üçün qravimetrik

anomaliyaların və qazma və seysmik məlumatlara görə alman sərhəddinin

dərinlikləri) korrelyasiya əlaqəsi qurulur.Bu əlaqələri korrelyasiya momenti və

korrelyasiya əmsalı vasitəsilə qiymətləndirilir. Əgər korrelyasiya kifayət qədər

yaxşıdırsa, (50 %-dən çox) onda reqressiya tənlikləri qurulur. Bu tənliklərin

əmsalı ehtimal statistik riyaziyyatın ən kiçik kvadratlar üsulu ilə heasblanır. Son

mərhələdə tərtib lunmuş reqresiya tənliklərinə görə axtarılan geoloji parametr

proqroz olunur. Proqnoz nəticələrini qiymətləndirmək üçün histoqram qurulur.

Bu üsullarla işləmək üşün “Geofizika” kafedrasında ÇRA-KOÜB alqoritmi və

proqramı işlənilib hazırlanıb.

Korrelyasiya üsullarının çevrilməsinin ideayası ondan ibarətdir ki, müşahidə

olunan qravitasiya sahəsi aşağıdakı kimi təsvir olunur:

∆ g müş=∆ glok + ∆ g reg

reginal hissə aşaağıdakı kimi təsvir olunur:

n
∆ g reg= ∑ a p f p ( x , y )
p=1

Sağ tərəfdəki ifadə transformasiya çoxhədlisi adlanır.

a p- transformasiya çoxhədlinin əmsalı;

f p (x , y )-nöqtəsinin x,y –dan asılı olan funksiyadır.

N – transformasiya çoxhədlisinin uzunluğu

Lokal hissə aşağıdakı kimi təsvir olunur:

 ∆ glok =b ∙ H i +C

burada, b, c – xətti reqresiyaın əmsalları, Hi – geoloji parametr (dərinlik) ap ,

b və c əmsalları aşağıdakı şərtdən təyin olunur.

[ ]
n 2

Q= ∆ gmüş −∑ a p f p ( x , y )−b ∙ H i−C

p=1

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Ъяфяров Щ.Ъ., Абдуллайев А.П., Мяммядов П.З., Байрамова Р.Я.,

Мустафайев А.Я. Эеофизики кяшфиййат цсуллары. Дярс вясаити.

Азярб. НКИ-нин няшри, 1980, 126 с.

2. Ъяфяров Щ.Ъ., Абдуллайев А.П., Мяммядов П.З., Байрамова Р.Я.,

Мустафайев А.Я. Чюл эеофизикасынын цмуми курсу. Бакы. Азярб.

НКИ-нин няшри, 1982, 116 с.

3. Искяндяров Е.Щ. Гравимагниткяшфиййат курсу цзря лабораторийа

ишляринин йериня йетирилмясиня аид методик эюстяришляр. Бакы,

2000, 40 с.

4. Миронов В.С. Курс гравиразведки. Л.Недра, 1972, 512 с.

5. Маловичко А.К., Костицын В.И. Гравиразведка. Учебн. для вузов. М.,

Недра, 1992, 357 с.

6. Магниторазведка: Справочник геофизика. Под ред. В.Е.Никитского и

др., М., Недра, 1990, 470с.

7. Вольвовский Б.С., Кунин Н.Я., Терехин Е.И. Краткий справочник по

полевой геофизике. М., Недра, 1977, 391с.

8. Знаменский В.В. Общий курс полевой геофизики. Учебн. для вузов.

М., Недра, 1989, 520с.