-V -w - !

, • ,. - . - -
-, ... J
. :^ V . . .
,

l k - r :./ :!:"':r:P ".y-.::

îi> ,;.■■• ■<.•---o--.:-- v “S p B 0 M y :
-
fi V* Â : ■->Sİlll BMB£
8 8İ
İ ' S?r , -
^ iB S S
m m am â

;■ ■■ •’ ■• ■ ■■':■; . ... -.' m

: " . '■ l■
’
•-
-,-rM ;:
4r .\-.V- vv ,

V .-,-. - : V ••■■ .. . :

■'-.Vv. - ■/ .

;■ . ■ ■ ■» •••-,. - -
■
' ;? -. -i'/- - ■' =* r ~ M ^ Ç r- - \fe

İ iİ i‘' i j *r ? -«»«***••#*.*..•-
l^ S S s il

‘
.:.’. -■- pîS ■ K. .i '
: ;■■■'■ - .
■■•' î _

«sgt;

.
.: . ■- ■ - ;v..:V- ■■ .;.. ■■■■■r

I |gg x- p

- -
- mmm
Türkiye yetkili
satıcısı

rt
arteL
neşriyat ve
ticaret
organizasyonu
limited şirketi

Halaskârgâzi Cad.

No. 2 1 4 /4
Osmanbey İst.
Tel : 48 60 40
Doga Bilimleri
Ansiklopedisi

Cilt: 1

B A Ş K A N Y A Y I N L A R I A~

1979
”La Natura Ci Insegna”
H AZIRLAYAN LAR
ANGELO BOGLIONE
LUIGI MIANO
VE
LILIANA PIZZORNI

Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş. tesislerinde dizilmiş ve basılmıştır.

Copyright Fratelli Fabbri Editori S.p.A. Milano - İTALYA ■ 1965 -1968 -
(c) Volumis SA. - Geneve - 1975
(c) BAŞKAN YAYINLARI A.Ş. ■ İSTANBUL -1979
 Etraîmızda olup biten tabiat olaylarına gözatıp bir an düşünecek
Çocuklar olursanız hiç şüphesiz meraklanacak, tanım ak ve öğrenmek isteğine
kapılacaksınız.
— Sıcaklık ve soğukluk yâni m evsim ler, dünyanın güneş çevre­
sindeki dolaşımına ne şekilde bağlıdır?
— İçine soğuk su boşaltılan bardak neden buğulanır?
— Sonbaharda pekçok bitkin in yaprağı neden dökülür ve bu yap­
raklar düşmeden önce niçin sararırlar?
— Aşağıya doğru eğdiğim izde bile bir mumun alevi neden yu­
karıya doğru dik durur?
-
t - Küçücük bir tohum kısa bir surede nasıl gelişip büyük bir b it­
ki hâline gelebilir?
— B ir kurbağa, ağzı yerine derisinden yararlanarak nasıl su içe­
biliyor?
— Kırlangıçlar sonbaharda neden göç ederler?
— Arada bir pencereleri açmazsak acaba sınıfın havası neden
«dayanılmaz» bir hâl alır?
Bu tür ve daha başka nice soruların cevaplarını bulmak ve akla ya­
kın gelecek açıklamalarını vermek üzere b ilim dallarında pekçok ça­
lışma yapılm ıştır. '
Dünyadaki araştırıcılardan bazılarının yüzyıllar boyunca elde e t­
miş oldukları sonuçlardan bir kısmını bu kitabın sayfaları içinde özet­
lenm iş bir şekilde sizlere sunuyoruz.
Ç eşitli ırk ve memlekete mensup olan bu insanlara, öğrenecekle­
rim iz için ne kadar m innettar olsak azdır.
Evrene hükmeden kanunları keşfetmekle sonsuz bir ilerlem e ola­
nağına kavuşmuş olan insanlar, çalışmak ve öğrenmekle gelecekle­
rini tâyin hakkını kazanmışlardır.
3
İLK G Ö Z L E M L E R

Canlı varlıkların karakteristik ayrılıklarının araştırılması

BENZERLİK Aramızdan hiç kimse bir mantarla bir f ili veya bir solucanla bir
b itk iy i karıştırmaz. Ancak aralarında bazı ortak özelliklerin, bir tü r
benzerliğin var olduğunu da kabul etmek gereklidir. Meselâ bir man­
tarla bir filin ; çakıltaşı veya kömür parçasına kıyasla bize daha ya­
kın, başka bir deyim le daha akraba olduğunu düşünmeden söyleye­
b iliriz .
Bu varlıkların çok farklı görünüşte olm alarına rağmen, akraba o l­
m alarını sağlayan ortak bir özellikleri vardır: «Canlılık».
Mantar, fil, b itki, solucan bütün bunlar biz insanlar gibi canlı var­
lıklardır. Bir kömür parçası, bir çakıjtaşı, bir kitap için aynı ifadeyi
kullanamayız. Çünkü bunlar canlı olm ayıp, hareket ve yaşantıdan
yoksundurlar.
Acaba «C anlılık» nedir?
Bu çeşit bir soruya cevap vermek güçtür. B ilim şaşırtıcı ve insan­
ları hayretler içinde bırakan bu konuyu tam anlam ıyle cevaplandıra­
cak seviyeye daha ulaşm amıştır.

CANLI VARLIKLAR Canlı varlıklar hareket ederler. Bu özelliği hayvanlarda izleyelim :

HAREKET EDERLER F il yürür, kuş uçar, solucan sürünür ve balık yüzer. Bir b itkinin ise
ilk bakışta hareket etm ediği kanısına varılır. Bunun nedeni onun top­
rağa bağlı oluşudur. Buna rağmen sınırlı da olsa b itk ile rin de hare­
keti vardır: Yaprakların d ik iliş i ve bükülüşü, taçyapraklarının açılışı,
köklerin yavaşça toprağa girerek derinlere dalmaları g ib i...
Bazı b itk ile rin hareket yetenekleri şaşırtıcıdır. Buna kendi imkân-
larıyle buldukları duvar veya benzeri yerlere tırm anıp uzanan sar­
maşık veya asma dallarını örnek olarak gösterebiliz. Tedbirsiz bö­
ceklerin üzerine krnm asıyle çok büyük bir hızla yapışkan yaprakla­
rını kapatan Sinekkapan da güzel bir hareket örneği verir.
Bir çakıltaşı hareket e d ebilir mi? E vet... Ama bir şarta bağlı ola­
rak; yâni ancak bir dış etken sayesinde hareket edebilir. Örnek ola­
rak elde tutulan bir taşın yere bırakılmasını verebiliriz.
V erilm iş olan örneklerden de anlaşılacağı gibi bu tür hareketler
canlıların hareketlerinden tamamen ayrı şekillerdedir. Zira canlılar
bir amaca erişm ek için kendi olanaklarından yararlanarak hareket
ederler.

BESLENİRLER Canlıların diğer bir özelliği beslenmeye olan ihtiyaçlarıdır.

 Her canlı varlık dıştan aldığı hayatî m addeleri bünyesinde bazı de­
ğ işiklikle re uğrattıktan sonra bunları canlı maddeler veya enerji hâ­
line dönüştürür. Bir m otorun da çalışması için yakıta olan ihtiyacı
ouna benzer. Ne var ki çalışan motor kendi başına yakıtını tem in ede­
mez. Oyca hayvanlar ve b itk ile r canlı olm aları nedeniyle ih tiyaçla­
rını kendi kendilerine sağlarlar.

ÇOĞALIRLAR Canlı varlıkları tanımlayan özellik yalnız hareket etmek ve besini

enerjiye çevirm ek de ğ ild ir. Üreme olanağı da sadece canlı varlıklara
özgü üstün bir n ite lik tir.
Bir sardunya çiçeği daima diğer bir soydaşından, türdeşinden
meydana gelirken bir mantar başka bir mantardan, bir fil bir d iğ e rin ­
den ve bir m ikrop başka bir m ikroptan oluşur.
Bu tür çoğalma yalnız canlı varlıklara özgü bir öze lliktir. Bu ger­
çek, günümüzde herkesçe kabul e d ilm iştir.
Bir çakıItaşının üremesi mümkün müdür? Eğer küçük parçalara
ayıracak olursak, bu bütünün dağılması sonucu elde e dilm iş bir ço­
ğalm adır ki, buna üreme demek de hiç şüphesiz imkânsızdır.

Bu konudaki kısa araştırmamızı tam am layabilm ek için canlı var­

. . . V E ÖL ÜRLER
lıkların ortaklaşa diğer bir özelliğine de değinm em iz gerekir. Canlı
varlıklar ölümsüz değ ild irle r ve yaşantı çizelgesini tam am ladıktan;
yâni doğup, büyüyüp, çoğaldıktan ve yıprandıktan sonra ölürler.
Bir taşın veya bir kömür parçasının ölümsüzlüğü büyük bir değer
olan canlılıktan yoksun olm alarından ileri gelir.
Şim di b irlikte bir özetleme yapalım:
1) Bir canlı varlık daima kendinden önce var olan diğer bir soy­
daşından meydana gelir.
2) İçinde bulunduğu ortamla devamlı ilişki hâlinde olup, hareket
etme ve bazı etkenler (uyartılar) karşısında tepki gösterme yeteneği
vardır.
3) Dışarıdan aldığı bazı hayatî maddeleri kimyasal değişikliğe
uğratarak kendi yapısını inşa etme olanağına sâhiptir.
4) Kendi yaşama süresini doldurduktan sonra ölür.
madde dünyasına bir bakış

CİSİMLER Etrafımıza bakacak olursak bizi çevreleyen her şeyin sayılamaya­

EVRENİ cak kadar çok cisim den meydana g e ldiğin i görürüz.
MEYDANA Bu cisim lerle uzaktan yakından m utlak bir ilg im iz olduğunu, du­
GETİRİRLER yularım ızı etkileyen özellikleri nedeniyle yaşantımızın birer parçası
hâline g e ld ikle rin i çeşitli örneklerle belirte b iliriz.
Üstüne oturduğunuz sıra, yazmak için kullandığınız kalem, tavan­
da asılı duran lâmba, giyd iğ in iz ayakkabılarla elbiseler, duvardaki
tablolar, bunları tutan ç iv ile r ve sayısız benzerleri hep cisim d irle r.
Bulut, su, yum urta, saçlarınız, elleriniz ve ayaklarınızın tırnakları da
c is :m dir.
C isim ler, sınırsız sayıda görünm elerine rağmen genel olarak üç
grup altında toplanırlar:

Katı Cisimler, sıvı cisim ler, gaz cisim ler.

Bir cism in hangi gruba a it olduğunu anlamak için onu dikka tli bir
şekilde incelem ek ye te rlid ir. ö rn e k olarak kalem inizi ele alın: Ka­
lem katı cisim ler grubundandır. Bunun nedeni özel b ir şekle ve hac-
ma sâhip olm asıdır. Katı m addeler için pekçok örnek bulmamız m üm ­
kündür: Makas, tarak, çiçek, tahıl tanesi,-cetvel, cam, tahta g ib i...
Şu hâlde katı cisim le rin tanımını şöyle yapabiliriz:

Kendine özgü şe kil ve hacı m İ arı olan cisim ler katıdırlar.

Şim di bir şişe su alarak bunu önce bir bardağa sonra bir tabağa
dökün; suyun şekil d e ğ iştird iğ in i fakat hacm ini muhafaza e ttiğ in i
görürsünüz. İşte bu nedenle su, sıvı cisim ler grubuna girer.
Bir m otoru çalıştıran yağ, gaz lâmbasını yakan gaz, term om etre­
deki cıva ve elbiselerdeki lekeleri temizleyen benzin de sıvı cisim ler
grubunda yer alır.
Bu duruma göre sıvıların tanımını da şöyle yapabiliriz:

B e lli b ir hacım ları olmasına rağmen içine konulacakları kaba göre

şekil değiştiren bütün cisim ler sıvıdırlar.

Acaba sigara dumanı nedir?

Duman, öz şekil ve hacm ini muhafaza etmez. Dağılmaya olan eği­
lim iy le , bulunduğu alana yayılır ve içinde bulunduğu kabın biçim ini
alır.
Tencerede kaynamakta olan sudan çıkan buharda da, mutfakta
açık unutulacak bütün gazında da, bir parça iyodun ısıtılm asıyla
meydana çıkan buharda da aynı olay meydana gelir.
Bu n ite likte olan cisim ler gazdırlar. Şu hâlde gazın tanım ını şöyle
yapabiliriz:

. Gazların ne özel b ir hacım ları ne de özel b ir b iç im le ri vardır.

6
 CİSİMLER C isim ler maddelerden yapılm ışlardır.
NEDEN
B ir ağırlığı ve hacmi olması nedeniyle duygu organlarım ızı e tki­
YAPILMIŞLARDIR? leyen ve b izle ri çevreleyen her varlık m addedir.

Şu hâlde m addeyi kısaca şöyle tanım layabiliriz:

Boşlukta b ir yer işgal eden ve ağırlığı bulunan her şey m addedir.

İnsanlar kendilerini bildiklerinde n beri çevrelerindeki her şeye

karşı büyük bir dikkat ve ilg iy le bakm ışlardır. İlk ve ortaçağlarda,
bilhassa kendi çevrelerindeki m addeleri tanımak için büyük çaba­
lar sarfetm işlerdir. Bunları birer araç olarak kullanabilm ek için m ad­
denin ağırlığını, hacm ini, yum uşaklığını, se rtliğ in i, sıvı veya gaz olu­
şunu incelem ekle işe başlamışlar ve m addenin bu özelliklerinden çe­
ş itli yararlar sağlam ışlardır. Günümüzde insanoğlunun gidemeyeceği
mesafelerde dahi ileri teknik olanaklarla araştıhnalar yapılmakta
böylece Venüs gezegeninin oluşumu dahi te tkik edilebilm ektedir.
Bu konudaki çalışmamıza en basit örnek ve b ilg ile rle başlayalım.
Bir kesme şekeri meydana getiren madde bir tuz kristalininkinden
ayrıdır: B irin cisi tatlı İkincisiyse tuzludur. Bu durumda çorbaya tat
vermek için kullanılan tuzla, kendine has özelliği olan şekerin ayrı
maddelerden meydana geldikleri açıkça görülm ektedir.
Başka bir örnek alalım : Dem ir bir çiviyle çarp bir bardağı incele­
yelim .
Kullanıldıkları nedenler ve şekillerinin ayrı olmasının yanı sıra
çivi, bir bardaktan çok fa rklıd ır. Bardak, k ırıla b ilir olması nedeniyle
yere düştüğü zaman parçalanır, saydamdır, kolaylıkla çizilm ez ve
açık havada şekil değiştirm ez.
Ç ivinin ise kendine özgü ayrı özellikleri vardır: Saydam d eğildir,
havayla temas hâlinde paslanır.
Bu durumda şeker ile tuz gibi cam ile dem irin de ayrı öz yapılar­
dan meydana geldikleri anlaşılır.

Şu hâlde m addeleri birbirinden ayıran n iteliklere Özyapı ( özdek)

denilir.

Yukarıda te tkik ettikle rin izin dışındaki özyapıları da karşılaştıra­

rak bunlar» sınıflara ayırabilirsiniz.
Etrafınıza bakarak yapacağınız gözlem için pekçok madde saya­
b iliriz : Tahta, su, hava, kum, yün, pamuk, s ü t... Şayet bütün mad­
deleri sayacak olursak bu kitabın sayfaları dolar ve yine de sırala­
ma tamamlanmaz.

TABİAT OLAYLARI Çevrenizdeki devamlı değişmeye hiç dikkat ettiniz mi? Geçen, her
zaman süresince tabiatın görünüşü nasıl da büyük bir değişikliğe uğ­
ram aktadır. Zaman hiç durmayan akışıyla tabiat ile birlikte hareket
hâlindedir.
Kendini rüzgâra kaptırarak sallanan ağaç dallan, şuraya buraya
koşuşarak oynayan çocuklar, hızla geçen otom obiller, uçuşan böcek
 fiziksel olay

Ier, sararıp solan ve düşen yapraklar hep bu durm ak bilm eyen hare­
keti tem s'i ederler.
Çevremizde meydana gelen ve değişm eleriyle d ikkatim izi çeken
olaylara tabiat olayları denir.
İlk bakışta olay deyim i kullanıldığı vakit pekçoğunuz büyük bir hâ­
disenin, meselâ b ir atom bombasının patlatılm asını veya bir âfetin
ifade e d ild iğ in i zannedersiniz.
Ancak b ilim d ilin d e bu kelim e pek geniş bir anlam ifade eder ve
var olan her olay için kullanılır: Bir yaprağın düşüşü, bir böceğin uçu­
şu, yontulan bir kalem, yanan bir tahta parçası bizler için büyük bir
değer ifade etmemesine rağmen birer tabiat olayı örneğidir.
Pekçok çeşidi olan tabiat olaylarını iki ana grup altında toplam ak
m üm kündür. Şöyle ki; m addenin özyapısında (özdeğinde) bir deği­
ş ik lik olmaması veya maddenin özyapısımn tem elinden değişmesi
olaya değişik bir hava verdirir.
İki grup arasındaki farkı daha iyi anlayabilm ek için bazı deneyler
yapmakta yarar vardır.

Bir toplu iğneyi aleve tutup bir süre ısıtın. İğne, alevde kaldığı sü­
rece kor hâline g e lir ve bu hâlini muhafaza eder. Soğutulur soğutul­
maz ilk durumuna döner.
B ir deney tüpüne bir parça naftalin koyup ısıtın; naftalin eriyerek
sıvı b ir hâl alacaktır. Deney tüpünü alevden uzaklaştırıp soğumaya
bıraktığınızda, naftalin ilk şekli olan katı durumuna dönüştüğünü gö­
receksiniz.
Ş im di b ir m iktar şekeri hafifçe ısıtmayı tecrübe edin. Şeker eri­
dikçe ilk şekli değişmekte ve parlak bir sıvı hâline gelm ektedir. An­
cak ısıtmaya devam edecek olursanız rengin koyulaştığını ve ağda­
laşıp esm erleştiğini görürsünüz. İşte bu noktada artık geriye dönme
yâni şekeri soğutarak ilk şekline dönüştürm e olanağı yoktur. Kay­
natma amacıyla ısıtmaya devam edecek olursanız şekerin ayrıştığını
ve içindeki suyun buhar hâline gelip uçtuğunu geriye bir karbon çö­
keleği bıraktığını görürsünüz.
 Bütün bu deneylerden efde edilen sonuçlar nelerdir?
B irinci ve ikin ci deneyde iğne ve naftalinde bir süre için meydana
gelen değişm eyi gördük. Bu değişmeye sebep olan etkenin ortadan
kaldırılm asıyle her iki madde de ilk şe killerini aldılar.
Tabiatta bu tür değişim ler pekçok sayıda meydana gelir ve fiziksel
olay olarak is im le n d irilir. Fiziksel olayları fiz ik dalı inceler.
Üçüncü deneydeyse sonuç ayrı olm uş; şeker, tem elinden değişik­
liğe uğramış, su buharı ve karbon şekline dönüşm üştür.
Bu tür değişim ler kim yasal olaylar olarak adland ırılırla r ve kimya
dalında te tk ik e d ilirle r.
Buraya kadar görmüş olduklarınızı özetleyecek olursak;
1) Tabiatta rastlanan çeşitli değişim ler tabiat olayları olarak ad­
landırılırlar.
2) M addeleri ve şekilleri değiştirm eyen ta b iî olaylara fiziksel olay
denir.
3) M addenin özyapısını tem elinden değiştiren ve yeni özellikte
m addelerin meydana gelmesine sebep olan tabiî olaylara kimyasal
olay adı v e rilir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — «Canlıyı» ifade eden cisimlerin altını çizin;

Taş, ot, su, kristal, yosun, mantar, yıldız, mikrop, deniz yıldızı.
2 — Bütün canlı varlıkların ortak tarafları nelerdir?
3 — Cisimler bizi nasıl etkiler?
4 — Katı, sıvı ve gaz cisimlerden birkaçını sayın.
5 — Katı, sıvı ve gaz cisimleri birbirlerinden ayıran karakteristik nite­
likler nelerdir?
6 — Cisimler neden yapılmıştır?
7 — Maddenin çeşitli nitelikleri nasıl isimlendirilir?
8 — Cisimlerle ilgili değişimler nasıl isim lendirilirler ve özellikleri ne­
lerdir?
9 — Bir olay ne zaman fiziksel ve ne zaman kimyasal olarak adlandırılır?
10 — Fiziksel ve kimyasal olaya birer örnek verebilir misiniz?
11 — Fizik bilimi hangi konuyu inceler? Kimyanın tetkik ettiği saha nedir?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (***)

1 (*) Hayvanlar âleminde en tanınmış hayvanlara özgü hareket şekillerini isim­

lendirerek sayınız.
2 (**) Bütün canlılar beslenir; acaba bitkilerle hayvanlar arasında nasıl bir bes­
lenme farkı vardır? Bunu cevaplandırabilir misiniz?
3 ( ***) Tabiattaki yumurtaların içinde en çok bilinenler üzerinde bir araştırma
yaptn.
4 (**) En az beşer tane katı, sıvı ve gaz cismin bir listesini yapın.
5 ( ' * * ) Acaba fiziksel bir olayla kimyasal bir olay hakkında birer örnek verebi­
lir misiniz?
9
 Güneş Ve Mevsimler
H A Y A T IN B A ŞL A N G IC I G Ü N E ŞTİR
B ütün ca n lı v a rlık la r g ü n e şi arar. G ü ­
n eşin ışın v e ısısı o lm a sa y e ry ü z ü n d e v a r
ola n h e r tü rlü h a y a t o lm a z, d ü n y a m ız
h iç b ir c a n lın ın y a ş a y a m a y a c a ğ ı b u zd a n
v e k a y a la rd a n m e y d a n a g elm iş b ir u y d u
o lu r v e u z a y b o şlu ğ u n d a ba şıboş, h e r h a n ­
g i b ir fa a liy e tte n y o k su n b ir k ü re h â lin d e
d o la şır d u ru rd u .
G ü n eşin ısı v e ışın la rın ı az v e a n ca k b e ­
lirli z a m a n la rd a a la n k u tu p b ö lg e le rin i
g ö z ö n ü n e g etirin : H er şey k a r v e b u zla
k a p lı olup, ca n lıla rın d o ğ m a s ın a v e g e liş­
m esin e h e m e n h e m e n im k â n y ok tu r.
Bu n e d e n le in sa n o ğ lu ta rih ö n ce si ç a ğ ­
la rd a n b e ri g ü n e şle ilg ilen m iştir. Ş ü p h e ­
siz o n la r d a ik lim le rin m e v sim le rle d e ğ iş­
tiğ in i v e b u n u n g ü n e şin h a re k e tin e b a ğ lı
old u ğ u n u g özle m le m işle rd ir.
Bu k on u , m u h a k k a k k i sizlerin d e z ih in ­
lerin izi k u rca la m ış v e d ik k a tin izi çe k m iş­
tir. B elirli v e sâb it b ir sü re so n u n d a m e v ­
sim lerin d e ğ işm e si d ü n y a m ızın k a ra k te ­
ristik v e ilg in ç y ö n le rin d e n b irid ir.
G ü n eş, g ö k b o şlu ğ u n d a k i h a rek etiy le
y e r y ü z ü n ü n sıca k lık v e so ğ u k lu ğ u n u a c a ­
ba nasıl etk ile m e k te d ir?
G ü n eş, a lça ld ığ ı za m a n n ed en d a h a fa z ­
la so ğ u k o lu r d a b u n u n tersin e y ü k se ld iğ i
za m a n d a h a fa z la sıca k o lu r?
P e k ço k k im se m e v sim d e ğ işik liğ in in g e ­
tird iği ısı fa rk ın ı g ü n e şin y e r y ü z ü n e y a k ­
laşıp u za k la şm a sıy la y â n i a ra d a k i m e sa ­
fe n in ç o ğ a lıp a z a lm a sıy la ilg ili b u lu r. A y ­
n ı k işiler k ışın so ğ u ğ u n u g ü n e şin d ü n y a ­
m ıza ola n u z a k lığ ın ın ço ğ a lm a sın a , y a z
sıca ğ ın ın d a g ü n e şin k ışa n a z a ra n da h a
y a k ın b ir m e sa fe d e b u lu n m a sın a b a ğ lar.
Bu d ü şü n ü ş tarzı yan lıştır. B u n u n b ö y ­
le o ld u ğ u n u h e rk e sçe b ilin en ç o k basit
g ö z le m le r v e fik irle rle isp a tla m a k m ü m ­
k ü n d ü r.
M em le k e tim izd e m e v sim so n b a h a rk e n
10
g ü n e y y a rık ü resin d ek i in sa n la r için ilk ­
b a h a rd ır. D iğ e r ta ra fta n b izd e kış ik en
E k v a tor b ö lg e s in d e y a z h ü k ü m sürer. Bu
d u ru m la r b ilin en v e isp a tla n m ış ola n b i­
re r g erçek tir.
Bu d u ru m a g ö r e m ev sim d e ğ işm e le r i­
nin y e r y ü z ü n ü n g ü n e şe ola n u za k lığ ın ın
d eğ işm esiy le b ir ilgisi o lm a m a sı g erek ir.
Ş öy le b ir isp a tla m a d a h a y a p a b iliriz:
isli b ir ca m d a n g ü n eşe b a k ıp b u ra d a y a n ­
sılan an ça p ın ı ö lçe ce k olu rsa k b u n u n 22
A r a lık ’ta en g en iş ç a p a u la ştığ ın ı v e 21
H a z ira n ’d a d a en az ö lç ü y e in d iğ in i g ö r ü ­
rüz. işte b u g ü ze l ö rn e k le g ü n eşin y a z y e ­
rin e kış a y la rın d a d ü n y a m ız a d a h a y a k ın
o ld u ğ u g e r çe ğ i orta y a çık ar. Bu d u ru m d a
m ev sim d eğ işm elerin i etk iley en d iğ e r b ir
n ed en a ra m a k g erek ir. B unu b u lm a k için
ba zı g ö zle m le rd e b u lu n m a m ız g erek ir.
G Ü N E ŞİN T A K IP ETTİGÎ Y O L U N
gözlem i
23 E y lü l’d e g ü n eş tam d o ğ u d a n d o ğ a r
v e tam b ir y a n ç e m b e r çiz e re k b a tıd a b a ­
tar: Bu tarih te g e c e y le g ü n d ü zü n u z u n ­
lu k la rı b ir b ifin e eşittir.
S o n b a h a r ilerled ik çe g ü n e şin g ü n d ü z
g ö rü n ü ş sü resin d e g ittik çe b ir a za lm a o-
lu r v e d o ğ u ş n ok ta sı g ü n e y e d o ğ r u k aya r;
b u d u ru m d a g ü n le r k ısalm ış olur.
M ev sim ilerle d ik çe g ü n le rin k ısa lm a sı­
n a ilâve o la ra k ö ğ le y in g ü n eşin g ö k y ü ­
zü n d e eriştiğ i en y ü k sek se v iy e d e d e d e ­
re ce d e r ç ç e b ir a za lm a g örü lü r.
K ışın b a ş la n g ıcı o la n 22 A r a lık ’ta g ü n e ­
şin g ü n d ü z takip ettiği ç e m b e r en k ü çü k
h âle in e r v e g ü n e ş ışın la rı m em lek etim ize
en e ğ ik şek ild e g elirler.
22 A r a lık ’tan 21 M a rt’a k a d a r g e ç e n sü ­
red e g ü n eşin g ü n d ü z g ö rü n m e m ü d d eti
y in e d e re ce d e re ce çoğ a lır.
ilk b a h a rın b a şın d a gü n eşin , d o ğ u ş v e
batış n o k ta la n a ra sın d a y in e tam b ir ya-
rıçe m b e r çizm esi so n u cu g ü n d ü zle g ece-
Güneşin sonbaharda izlediği yo!
Güneşin ilkbaharda izlediği yol
n in u z u n lu ğ u eşit o lu r v e y a za d o ğ r u y a k -
şan h e r g e ç e n g ü n e sn a sın d a g ü n e şin ta­
k ip ettiği y o lla r d a y â n i y a r ıç e m b e r d e b ir
b ü y ü m e g ö rü lü r. G ü n eşin d o ğ u ş v e batış
n ok ta la rı k u ze y e k a y a r v e b u n u n so n u cu
.ola ra k d a g ü n le r g e c e le r d e n d a h a u zu n
21 Haziran
o lm a y a başlar. Bu a ra d a g ü n eş u fu k ç iz ­
gisi ü zerin d e ve ö ğ le le ri en y ü k sek n o k ta ­
y a ulaşır. Y a zın ilk g ü n ü ola n 21 H azi­
r a n ’d a ve ö ğ le v ak ti g ü n e ş u fu k çizg isi
ü z erin d e y ıl için d e k i en y ü k sek n ok tasın a
varır.
11
 MEVSİM DEĞİŞMELERİNİN
GERÇEK NEDENLERİ
Bu b ilg ile ri ed in d ik ten so n ra m evsim
d eğ işm e le rin in g e r çe k n e d e n le rin i a n la ­
m a k h iç de z o r d eğ ild ir.
B ild iğ in iz g ib i gü n eş, d ü n y a ü ze rin d e k i
y a şa n tıy ı ışığı v e ısısıyla b eslem ek ted ir;
g ü n sü resin ce g ü n e şte n a ld ığ ı ısıyla ısı­
n an dü n ya , g e c e ısısın ı k a y b e tm e si n e d e ­
n iy le soğ u m a k ta d ır.
A n c a k b ir yıl b o y u n ca g ü n d ü zle g e ce
sü releri b irb irin e eşit d eğ ild ir: Y a z m e v si­
m in d e g ü n d ü z, g e c e d e n d a h a u z u n d u r ve
d ü n y a m ız d a b u m e v sim d e g ü n e şte n d ah a
fa z la ısı a lm ası n e d e n iy le k ısa ola n g e c e
sü re sin ce s o ğ u m a y a v a k it bu la m a z. Isı a l­
m a v e sa k la m a sa rfiy a tta n fa z la o ld u ğ u
için y e ry ü z ü ısınır. K ışın ise, b u n u n tam
tersi o lm a k ta d ır v e n ed en i d e g ü n d ü z sü ­
resin in k ısalığıdır.
Bu isp a tla m a k a d a r ön em taşıyan d iğ e r
b ir seb eb i d e u n u tm a m a k g erek ir. Y az
a y la rın d a g ü n eş ışın ları y ery ü z ü n e h e ­
m en h em en d ik ey o la ra k g e lir v e b ö y le ce
d ü k tü k leri a la n la rd a ısın m a y ı d a h a iyi
sağ larla r. Kış a y la rın d a y s a b u n u n tam
tersin e y a z a y la rın d a k i d ik ey d ü şü şe n a ­
za ra n ço k d a h a e ğ ik g e lir v e b u n ed en le
de h e r rptetre k a re y e d a h a az ışık ve d ah a
az ısı iletirler. B öy lece g ü n eşin etk isi az
o ld u ğ u n d a n y e ry ü z ü n ü n b u k esim in d e
ısının aza lm a sı o la y ı başlar.
Y e ry ü z ü ısısın ın tesp itin d e g ü n eş ışın ­
ların ın eğ ik lik d e re ce sin in ö n e m in i sizler
de b ir d en e y le ispa tla y a b ilirsin iz:

DENEY 1

B irb irin e eşit iki m eta l le v h a y ı siy a h a b o y a y ın ve k u ru tu n . Bu le v ­

h a la rı b o y a n m ış y ü zle ri g ü n eşe g e le ce k v e b irisi ışın ları y a ta y d iğ e ­
riyse d ik e y a la ca k şek ild e yerleştirin . T a h m in en o n d a k ik a b e k le d ik ­
ten so n ra le v h a la rı b u lu n d u k la rı y e rd e n alın ve elin izle d ok u n u n ; g ü ­
n eş ışın ın ı d ik e y o la ra k alan le v h a n ın d iğ e rin e g ö re d a h a fa z la ısın ­
d ığ ın ı g ö rü rsü n ü z.
Bu d e n e y i e v d e v e y a sın ıfta y a p m a k istersen iz g ü n eşten tem in e d e ­
ce ğ in iz ısıyı su n ! o la ra k b ir elek trik so b a sın d a n v e y a -e ğ e r v a rsa - d a ­
h a iyisi e n fra ru j ışın ı v e re n b ir lâ m b a d a n elde ed ebilirsin iz.

DÜŞÜNÜN 'E CEVAPLANDIRIN

■ Bu deney için neden siyaha boyanmış iki levha kullanıyoruz?

■ Işınları dikey alan levhanın daha fazla ısındığına dikkat ettiniz mi? Işınların bu
levhayı daha fazla etkilemesini sağlayan faktörü acaba düşündünüz mü?

SONUÇ

Güneş ışınlarını dikey alacak şekilde olan yüzeylerin, eğik alanlara oran­
la daha fazla ısınm alarının nedeni yüzey b irim ine fazla ısı düşm esindendir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Bizde sonbaharken (veya kış, veya ilkbahar, veya yaz) güney yarıküresin­
deki insanlar acaba hangi mevsimi yaşarlar?
2 — Güneş bize yazın mı yoksa kışın mı daha fazla yakındır? Diğer yarıkürede de
aynı olayın meydana gelebileceğini düşündünüz mü?
12
 3 — Güneşin bize kış mevsiminde yazdan daha yakın olduğunu hangi gözlemlerle
ispatlarsınız?
4 — Mevsimlerin değişmesindeki nedeni dünya-güneş arasındaki uzaklığın yıl
boyunca uğradığı değişikliğe bağlayabilir misiniz?
5 — Memleketimiz en çok yılın hangi mevsiminde güneş ışınlarına maruz kalır?
Hangisinde daha az ışın alır?
6 — Yılın hangi mevsiminde güneş ışınları memleketimize daha yoğun gelirler
ve hangi devrede daha azdır?
7 — Yeryüzünde bir bölgedeki ısınma olayının o bölgenin güneş ışınları aldığı
açıyla orantılı olduğunu bir deneyle nasıl ispatlarsınız?
8 — Mevsim değişmelerinin sebepleri nelerdir?
9 — Çeşitli mevsimlerin en karakteristik iklim farklarını sayabilir misiniz?
10 — Dört mevsimin her birinde kaçar ay vardır?
11 — Mevsim sürelerini astronomların hesapladıkları şekilde tam olarak hatır­
lıyor musunuz?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (***)

1 {*) Jüpiter gezegeninde gündüz ve gecelerin uzunlukları daima eşittir. Güneşin

gökyüzünde öğleyin ulaştığı yükseklik hep aynıdır. Bu durumda acaba bu gezegende
mevsim değişiklikleri olabilir mi?
2 (**) Güneş ışınları kutup bölgelerine çok eğik geldiğinden, dünyanın bu kısım­
larını az ısıtırlar. Ancak dikey durumda olan her maddede etkileri çok büyük olur.
Buz dağlarının yamaçlarını ve gemi bordalarındaki katranları süratle erittikleri gö­
rülür. Güneş ışınlarının kutuplardaki bu kuvvetli etkisi nasıl izah edilir?
3 ( ***) Düz bir yüzey üzerine dik bir çubuk dikin ve öğle güneşinde gölgenin
ulaştığı uzunluğu ölçün. Üçgenin dik kenarı çubuğa yatay kenarı ise gölgesine eşit
olacak şekilde bir kâğıt üzerine bir dik kenar üçgen çizin. Bir gönye ile çubuğun
karşıt açısını ölçün. Elde edilen ölçü, güneşin toprak yüzeyinde gün süresince eriş­
tiği en yüksek noktayı gösterir. Bunun nedenini açıklayın.
Aşağıdaki resimler bu deneyin iki safhasını çok açık bir şekilde ifade etmektedir.
w *

13
SONBAHAR
 YAPRAKLARIN DÖKÜLÜŞÜ

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Bir koruda gezinirken kuru yaprak­ 2 — Bir ormanda dolaşacak olursanız

ların ayaklarınızın altında hışırdayarak
ezildiklerini duyuyorsunuz. Sonbahar mev­
siminde bitkilerin yapraklarını dökmeleri­
nin nedenini biliyor musunuz? Acaba daima
ağaçlarında kalsalardı ne olurdu?
bazı ağaçların yap aklarını hiç dökmedik­
lerini görürsünüz. Bunlarda bir farklılık var­
dır. Acaba bu özelliğin nedeni yaprakların
şekli veya ağaçların kabuğu mudur? Yok­
sa bulundukları çevrenin etkisi midir?

3 — bu mevsimde sarı, turuncu ve koyu

kırmızı olan yaprakların yanı sıra hafif ye­
şil kalmış olanlarına da rastlamak müm­
kündür. Dökülmeden önce yaprakların ne­
den sarardıklarını acaba hiç merak ettiniz
mi?
 S A R A R A N Y A P R A K L A R NEDEN
DÖKÜLÜR?

Bu, b itk in in kış ik lim in in g ü çlü k le rin e

k arşı k o y a b ilm e k için y a p tığ ı h azırlık tır.
B itkilerin y a şa n tıla rın ı sü rd ü re b ilm e k
için to p ra k ta n o ld u k ça b o l m ik ta rd a ma­
densel tuzları e m m e k z o ru n lu ğ u n d a b u ­
lu n d u k la rın ı u n u tm a m a k g erek tir. A n ­
c a k bu tu zla rın g ü ç e rim e le ri n e d e n iy le
bitki, ç o k su e m m e k le y ü k ü m lü d ü r. T o p ­
ra k ta n y a p r a k la r a tu zla rı ta şıy ıcı bir
fo n k s iy o n u o la n bu fa z la su y u n d a y a p ­
ra k la r y o lu n d a d ışa rıy a a tılm ası g e re k ir.
Y a p r a ğ ın terlem esi o la r a k a d la n d ırıla n
bu o la y d a su, b u h a r şek lin d e v e fa z la
m ik ta rd a d ışa rıy a atılır.
B itk ilerin y a şa n tısın d a en ö n e m li fa k ­ ıştfi
törle rd e n b iri de b u terleme o la yıd ır.
Y a p ra k la rın alt y ü zle rin d e b u lu n a n vfe Üstte; bir asma yaprağını meydana geti­
gözenek o la ra k a d la n d ırıla n u fa c ık delik - ren kısımlar belirli bir şekilde görülmek­
çik ler, a n ca k m ik r o s k o p la in ce le n d iğ in d e tedir.
g ö rü le b ilirle r. Ç ıp la k g ö zle g ö r ü le b ile c e k Altta; bir yaprağın enine kesitinde ter­
lemeyi veya havadaki karbon ve oksijen
ola n sık b ir d a m a r a ğ ın ın ta şıd ığ ı su, bu
gazını emmeyi sağlayan yuva biçimindeki
g ö z e n e k le re u la şm a o la n a ğ ın ı bu lu r. tipik açıklık belirli olarak görülmektedir.
Bu d a m a r la r y a p r a ğ ı k ın ıy la d a la b a ğ ­
la y a n sa p ın iç in d e n g e lir le r v e y a p ra k -
ayası o la ra k isim le n d ird iğ im iz y ü ze y e
d a ğ ılırla r.
D a m a rla rın tıpk ı in san v ü cu d u n d a k in e
b e n z e r g ö r e v le r i va rd ır: Ö n ce k ök lerin
top ra k ta n a ld ık la rı su v e madensel tuzla­
rı taşırlar, son ra y a p ra k la rd a o lu şa n şe­
k erli v e d iğ e r ö n e m li m a d d e le ri b itk in in
b ü tü n o r g a n la r ın a d a ğ ıtm a g ö re v in i y e r i­
n e getirirler.
Bu o ld u k ç a k a rışık işlem son u cu , b itk i­
n in alm ış o ld u ğ u su m ik ta rı ile y a p r a k la ­ T erlem e o la y ın ın d iğ e r b ir za ra rı d a ilk
rın ın te rle m e y le k a y b e ttiğ i su b u h a rın ın so ğ u k la rd a bitk in in k a y b e d e ce ğ i ısıdan
b e lirli b ir d e n g e d e tu tu lm a sı başarılır. a y rı o la ra k b ir m ik ta r d a h a ısının k a y b ı­
T o p ra k ısısı b e lirli b ir d e re ce n in a ltına n a y o la çm a sı ve u y u m a k ta ola n to m u r­
d ü ş tü ğ ü za m a n , k ö k le r a ra cılığ ıy le elde cu k özle rin in d o n m a s ın a ve son u ç ola ra k
ed ilen su y u n m ik ta rın d a a za lm a o lu r ve d a bitk in in ölü m ü n e yân i k u ru m a sın a se­
b u a z a lm a h iç su a lm a m a d e re ce sin e k a ­ b e b iy e t verm esid ir.
d a r v a rır. Bu d u ru m d a y a p r a k la r terle­ işte b u n ed en lerle h a v a la rın soğ u m a sıy -
m e y e d e v a m ed e rle rse bitk i, su y u n u k a y ­ le te rlem en in de so n a erm esi v e y a p r a k ­
b e d e c e ğ in d e n ta m a m iy le k u ru y a ca k tır. la rın dü şm esi z o ru n lu ğ u o rta y a çık a r.

17

A
 Y A P R A K L A R D Ö K Ü LM E D E N Ö N C E
NEDEN S A R A R IR L A R ?
Bitki, y a p ra k g ib i k ıy m e tli b ir o r g a n ın ­
d an a y rılm a d a n ö n c e y a p ra k ta b u lu n a n
y a ra r la n a b ile c e ğ i b ü tü n m a d d e le ri b ü n ­
y esin e çek er. Ö zellik le b itk in in k lo ro fil
özü m le m e sin i y a p a n v e y a p r a ğ ın yeşil kı-
sım larm cla b u lu n a n ren k li k lo ro p la s t h ü c ­
relerin d e n y a ra rla n ır. B öy lece bitki, y a p ­
ra ğ ın ı sarı ve g e re k siz b ir k a lın tı ola ra k
ö lü m e terkeder.
Bu a ra d a k atı b ir d u ru m d a ola n k lo r o ­
filin , y a p ra ğ ı te rk e d e b ilm e si için ö n c e e-
rim esi g erek tir. İşte bu n o k ta d a bitk id e
b u lu n a n b a zı m a d d e le r fa a liy e te g e çe re k
k lo ro filin çö zü lm e sin i sa ğ larla r. E ğer hu
m a d d e le r re n k sizse le r y a p ra k sarı kalır;
re n k liy se le r y a p r a ğ a sa rıd a n z iy a d e tu ­
ru n cu b ir re n k v erirler.
Daima yeşil kalan bitki yapraklarının özellikleri:
Köknarda iğne yaprağının ayası son derece dardır.
Defne ve çobanpüskülünün yapraklarıysa sert ve
deri gibi gergindir.
18
S o n u ç o la ra k d iy eb iliriz ki, y a p ra k la rın
d ök ü lm esi ik i n ed e n e d a y a n ır: Bir y a n d a n
k ışm sert ik lim in d e a ğ a cın y a şa m a sın ı
sağ lark en , ö b ü r y a n d a n on u b irço k z a ­
ra rlı m a d d e d e n k u rta rm ış olur.
A n ca k , tab ia tın alm ış o ld u ğ u ted b irler
b u n u n la d a b itm em ek ted ir. Z ira y a p r a ğ ı­
nın d ü şm esiyfe sa p ın ın a ğ a çta n a y r ıla c a ­
ğ ı n ok ta d a m e y d a n a g e le c e k k ü çü cü k b ir
y ara, bitk i için z a ra rlı o la b ile ce ğ in d e n bu
y e rd e m a n ta rlı in ce b ir zar o lu şu r v e y a p ­
ra ğ ın d ü şm esiyle b irlik te b u ra sın ı v e b e ­
lirecek to m u rcu ğ u tam a n la m ıy le örter.
Y A P R A K L A R I HER M EV SİM D E
YEŞİL K A L A N A Ğ A Ç L A R
A k lın ıza şöy le b ir soru g eleb ilir: A ca b a
ça m ve k ö k n a r g ib i a ğ a ç la rın y a p ra k la rı
k ışın n ed en d ö k ü lm e z le r?
Çınar, kestane ve atkestanesi ağaçlarının yap-
rakları da dökülen yapraklar türüne girerler; Ey-
lül’de renk değiştirirler ve Kasım ayında da dö­
külürler.
 Bu tü r a ğ a ç la rd a y a p ra k la rın iğ n e g ib i
(iğne yaprak) in ce v e d ü z (spatül yap­
rak) şek illerd e olm ası, y a p ra k a y a sın d a k i
terlem e y ü ze y in i k ü çü lttü ğ ü n d e n su k a y ­
b ı d a aza lm a k ta d ır.
Ç a m v e k ö k n a r g ib i k ışın y a p ra k la rın ı
d ö k m e y e n b a şk a a ğ a ç la r d a va rd ır. B u n ­
lar, y a p ra k a y a la rı in ce k ıl v e y a in ce tü y ­
le v e y a m u m lu m a d d e le rle k aplı ola n (a-
d a ça y ı v e zey tin g ib i) bitk ilerdir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Sararan yapraklar neden dökülürler?

2 — Bir yaprağın yapısı nasıldır?
3 — Yaprağın damarları nedir ve ne işe yararlar?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (***)

1 (*) Çınar, atkestanesi, asma, kestane ve defne, çobanpüskülü, sarmaşık, çam,

gibi bitkilerin yapraklarını yeşilken inceleyin. Bunlardan ilk saydıklarımızın yaprak­
ları dökülürken öbür bitkilere ait yaprakların neden dallarında kaldıklarını açıklayın.

kırmızı köknar yalı çamı sedırağaçı

2 (**) Yüksek ve alçak dağlık bölgelerde yapraklarını dökmeyen ve döken ağaç­

lar üzerinde bir araştırma yapın( bunlar hangileridirler, nerede bulunurlar, özel­
likleri — gövde ve taç yapılışları— yararları gibi).
3 (***) Yapraklarını döken gruptan bir ağacın yaprağını ağaçtan tam ayrılma­

19
yacak şekilde sapından kırın ve solup sararışını inceleyin. Doğal yoldaki sararma­
dan başka biçimde gelişecek bu olayın nedenini açıklayın.
4 (***) Bir çobanpüskülü (veya defne) yaprağıyle bir kiraz (veya karaağaç) yap­
rağı bulup güneşe bırakın; hangisi ve neden daha çabuk solar?
5 (***) İki böğürtlen (veya zeytin) yaprağı alıp, bunlardan birinin üst diğeri-
ninse alt ayasını güneşe gelecek şekilde bir süre bırakın. Acaba hangisi önce so-
lacaktır? Neden? (Bünyelerini iyice inceleyin!)
6 (***) Sonbaharda dökülmüş olan çeşitli tür yaprakları toplayın ve bir kar­
tona sıralayın. Ağacının cinsini, bulunduğu yeri ve tarihi belirtin.
7 (***) Bir ağacın değişen mevsimlerde geçirmiş olduğu safhaları not edin.
^U ya rı a) Nerede bulunur? Gövde ve dış görünüşüyle rengi nasıldır?
b) Tomurcukları nasıldır (Şekil, renk, dal üzerindeki duruş şekilleri)? Hangi ta­
rihte ilk tomurcukları açılmıştır?
c) Yapraklarının özellikleri nelerdir (Şekil, yaprak kenarı, damarlar, saplı veya
sapsız oluşları)?
d) Çiçekleri nasıldır (tam çiçek, erkek çiçek, dişi çiçek, bir eşeyli çiçek, bir ev-
cikli çiçek, iki evcikli çiçek, saplı veya sapsız çiçek, taçyaprakları sayısı, yumur­
talık durumu gibi...)? İlk çiçekleri ne zaman açıldı?
e) Meyvaları nasıldır (etli veya kuru, çekirdekli veya çekirdeksiz, yenilebilir veya
zehirli gibi...)? Ne rım an olgunlaştılar?
f) Gövdesi ve yaprakları üzerinde parazitler bulunuyor mu? Hangileridir?
g) Bu ağaç insan için yararlı mıdır?
 SONBAHAR M EG ALARI

G ÖZLEM E Ç A Ğ R I

elma

1 — Bir erik, bir üzüm tanesi ve bir

elma alıp uzunluğuna kesin. İkiye ayrıl­
mış olan meyvalardaki farkı bulun. Her
birinin kabuk ve etli kısımlarıyla çekir­
deklerini inceleyip tanımaya çalışın.

2 — Eriğin çekirdeğini kırın. İçinde ne

buldunuz? Şimdi de bir kestaneyi uzun­
lamasına kesin. Tohumunu görebildiniz
mi? Görmüş olduğunuz o beyaz etki kı­ kestane
sım kestanenin tohumudur.
3 — Bir meyvanın tohumunu çıkarıp
nemli bir toprağa gömerseniz bir süre
sonra ne göreceğinizi umarsınız? Şu hâl­
de tohum neye yarar? Onu içinde sakla­
yan meyve neye yarar? erik çekirdeği

21
 M E Y V A N E D lR ?

M ey v a , ç içe k te n olu şu r. D a h a a çık b ir

ifa d e y le çiç e ğ in ça n a k şek lin d ek i b ir iç o r ­
g a n ı ola n v e b ü n y e sin d e g e n e llik le b e y a z
ola n y u m u rta cık la rın b u lu n d u ğ u y u m u r ­
ta lık ta n m e y d a n a g e lir (y a n d a k i r e sim ).
T a ç y a p r a k la n d ö k ü ld ü k te n so n ra bu
o rg a n b ü y ü m e y e ba şla r. Bu a ra d a b e sle ­
y ici m a d d e le ri z e n g in le şir v e ö z su y u d a
ço ğ a lır; b ö y le c e m e y v a n ın o lu şu m u g e r ­
çek leşir. M e y v a o lu şu rk e n için d e b u lu n a n
y u m u rta c ık la r d a to h u m a d ön ü şü rle r. Bir çiçeğin uzunluğuna kesiti ve bölümleri.
Bu a ra d a a k la şö y le b ir so ru geleb ilir;
Ç içe k li b ü tü n b itk ilerin y u m u rta lık la rı
old u ğ u n a g ö r e b u n la rın h ep si m e y v a v e ­ BİR M E Y V A N IN ÇEŞİTLİ
rirle r m i? BÖLÜM LERİ NELERDİR?

B u n u n c e v a b ı k esin lik le “ e v e t” tir. B unu in ce le y e b ilm e k için erik, şeftali,

A n c a k b u n la rın h e p si a y n ı b içim d e o l­
m a d ık la rı g ib i tatlı v e y a y e n ile b ilir m ey -
v a la r d eğ ild irler.
Ş eftali, erik, elm a, ü zü m , d o m a te s ve
b e n z e ri b ir ç o k m e y v a etli m e y v a sın ıfın a
g irer. D om ates, p a tlıca n g ib i y e n ile b ile n
m e y v a la rın için d e b u lu n d u k la rı p a tlıca n ­
g ille r fa m ily a s ın d a k i b a zı b itk ilerle m ey-
v a la n ise ze h irli o ld u ğ u n d a n yen ilem ez.
Elm a, in c ir v e ç ile k g ib ile ri ise g e r çe k
m e y v a d eğ ild ir, y e n ile b ile n k ısım la rı y u ­
m u rta lık ta n olu şm a z. Ç içe ğ in b aşk a b ö ­
lü m leri ta ra fın d a n m e y d a n a g etirirler.
ü zü m v e e lm a g ib i b irk a ç cin s m ey v a y ı
ele alalım :
A ş a ğ ıd a resm i v erilm iş ola n şefta li ve
a rk a sa y fa d a k i b ir e riğ i tetk ik le işe b a ş­
laya lım : Ö n ce k a b u k la rın ı son ra etli k ı­
sım la rın ı a y ık la y a ca k olu rsa k elim izd e iki
çe k ird e k kalır. Bu çe k ird e k le rin k a b u k la ­
rını d a k ıra rsa k m e y v a n m toh u m la rı
m e y d a n a çıkar.
Bu in celem ey le m e y v a n ın ü ç b ölü m ü
o ld u ğ u n u g örd ü k : O ld u k ça in ce b ir taba-
Uzunlamasına kesilmiş bir şeftali ve meyvanın
bölümlerini gösterir kesiti.

M E Y V A L A R N EYE Y A R A R L A R ?

M e y v a la rın esas g ö r e v le r i to h u m la n
k oru m a k tır. Y e n ile b ilir olm a la rı in sa n ve
h a y v a n la r için ö n e m taşıy an b ir ö z e llik
ise d e b itk i için b ir d e ğ e ri y ok tu r.
M e y v a , çeşitli y o lla rla a n a bitk id en
u z a k la şa ca k o la n to h u m la ra b elirli b ir
sü re için k o r u y u c u b ir k ılıf g ö re v in d e
bu lu n u r. B ö y le ce k e n d i tü rü n ü n d e v a m lı­
lığ ın ı sağlar.
İşte b u y a şa n tın ın d e v a m ın ı sü rd ü rm e k
İçin tab ia t h e r tü r b itk iy e ç o k d e ğ e rli ola n
«m ey v a » yı verm iştir.

22
k a teşk il ed e n v e d ış k a b u k o la ra k b ilin en
k a b u k , az v e y a ç o k tatlı v e su lu b ir b ö ­
lü m olan , o rta k a b u k ism i v e rile n m e y v a -
n ın ortası, iç k a b u k d e n ile n v e to h u m u
k o r u y a n çek ird e k .
Bu ü ç ta b a k a n ın tü m ü n e b ird e n y em iş
k a b u ğ u den ir.
Ş im di ç e k ir d e k li b ir ü zü m ta n esin i in ­
ce le y e lim (y a n d a y u k a rıd a n a şa ğ ıy a ik in ­
ci r e s im ): H er n e k a d a r o rta k a b u k (m e y ­
v a orta sı) ile dış k a b u k (m e y v a dışı) g ö ­
rü n m e k te y s e de to h u m la rı k o r u y u c u iç
k a b u k (m e y v a içi) ’a te sa d ü f etm ek m ü m ­
k ü n d e ğ ild ir. Ü zü m ü n etli v e g lik o zlu su ­
lu k ısm ı ola n m e y v a o rta sın a karışm ıştır.
B irlik te in ce le d iğ im iz şeftali, erik v e ü-
zü m etli m e y v a tü rü n ü n b ir e r ö rn e k le r i­
dir.
Y a e lm a ? O n u d a bu tü rden sa y a b ilir
m iy iz ? H ayır! Bu m e y v a d iğ e rle rin d e n b i­
ra z fa rk lıd ır: T atlı v e y e n ile b ilir o lm a sın a
ra ğ m e n m e y v a n ın etli b u lu n a n k ısm ı g e r ­
çe k m e y v a d eğ ild ir. E lm a n ın esas m e y v a
k ısm ı a ttığ ım ız çe k ird e k y a ta ğ ı yâ n i k o ­
çan ıd ır. B u n u n n ed en i et v e k a b u k k ıs ım ­
la rın ın y u m u rta lık ç e p e rin d e n (m e y v a
y a p ra k ) o lu şm a y ıp ç içe ğ in b a şk a b ö lü m ­
lerin d e n m e y d a n a g e lm e le rid ir. Bu n e ­
d en le elm a, y a la n cı m e y v a o la ra k isim ­
len dirilir.
A ğ a ç lık b ir b ö lg e d e g e z in e c e k o lu r sa ­
nız b ir k esta n e a ğ a c ıy le m e y v a la rın ı in ce ­
leyin.
G ru p la r h â lin d e d a lla rd a n sark a n y e ­ Yukarıda: Meyvalarla kesitleri. Yukarıdan aşa­
şil d ik e n li k ılıfla rı için d e v e b a zıla rı a çıl­ ğıya doğru erik, üzüm, kestane.
m ış k esta n e m e y v a la rın d a d ik k a tin izi ç e ­ Aşağıda: Cevizlerin bölümlerine dikkat edin.
k e n n e d ir? B irlikte d u ra n iki v e y a ü ç k e s­ Cevize benzeyen yemişler hangileridir?
ta n e d e ğ il m i?
B u n la rd a n b irin i k e se re k iç y a p ıla rın ı
Cevizin
in ce le rse n iz k o y u re n k li b ir k a b u ğ u n a l­ bölümleri:
tın d a d a h a a çık ren k te za rım sı b ir ta ba k a a — etli yeşil
o n u n için d e iki iri etli k ısım v e ü stü n d e kabuk
de p irin ç ta n esi g ib i irice b ir o r g a n (y a n ­ b — sert iç
d a k i y u k a rıd a n a şa ğ ıy a ü çü n c ü resim ) kabuk
c — tohum
g ö rü rsü n ü z. (ceviz içi)
A c a b a b u n la rd a n h a n g isi g e r çe k m ey -
v a d ır ? Etli k ısım la rı m ı? H ayır! K estan e-

23
 *

y i y e rk e n so y u p a ttığ ım ız k a b u k , g e r çe k z e lliğ in e sahip b ir toh u m u zu n süre m u ­

m ey v a d ır. Etli b ö lü m ü y s e k e sta n e n in to ­ h a fa z a ed ileb ilm ek te v e r e k o r d e n ile b ile ­
h u m la rıd ır. ce k b ir ö lçü y e (L ü ferotu 250 yıl) u la şa b il­
Ö rn e k o la ra k ele a ld ığ ım ız k esta n e k u ­ m ek tedir. T a b ia tiy le en d e r o la n b u b itk i­
ru m e y v a la r d a n o lu p b u k ısm ı y e n m e ­ nin y e rin e b u ğ d a y ı ele a lırsak d a h a d o ğ r u
m e k te v e y a ln ız ca etli o la n to h u m la rın ­ b ir ö r n e ğ e d e ğ in m iş olu ru z. 7-8 y ıllık ç im ­
d a n y a ra rla n ılm a k ta d ır. len m e y e te n e ğ i b ize g ü ze l b ir fik ir verir.
Şu h â ld e y e m iş k a b u ğ u n u n sa ğ la m lı­ Bu b ilg ile rd e n s o n r a b ira z d a pratik
ğ ın a g ö r e m e y v a la rı etli v e k u ru o la ra k y ö n d e n a ra ştırm a y a g eçelim :
sın ıfla n d ırm a k m ü m k ü n d ü r.
ilk ö r n e k le rim iz d e y e m iş k a b u ğ u tatlı
v e y a ek şi o la n su lu k ısm ı m e y d a n a g e ti­ T O H U M U N Y A P IS I
rirk e n ik in ci ö rn e k le rim izd e z a r v e y a a-
ğ a ç k a b u ğ u g ib i sert b ir b ö lü m o la ra k g ö ­ B ir elm a to h u m u a la ra k k o y u ren k li k a ­
rülür. b u ğ u n u soy alım . B u n u n a ltın d a eşit b o y ­
Bu a ra d a h a lk a ra sın d a k u lla n ıla n d e ­ da, b ey a z, d o lg u n v e sert ik i y a p ra k çık
y im le ri b u sın ıfla n d ırm a la rla k a rıştırm a ­ g ö rü rü z : B u n la r y a n d a resm i b u lu n a n ç e ­
m a k g e re k ir. K u ru y em iş o la ra k isim le n ­ n ek lerd ir.
d ird iğ im iz v e to h u m u n u y e d iğ im iz b a ­ Ç en ek lerin üst k ısım la rın d a p ek d e ö-
d em , fın d ık , c e v iz v e b e n z e ri m e y v a la r b o ­ n em li g ib i g ö r ü n m e y e n k ü çü k b ir çıkın tı
ta n ik y ö n d e n etli m e y v a la r sın ıfın a g i­ v a r d ır ki b u g e le ce k te k i bitk in in h a y a t
rerler. k a y n a ğ ıd ır. Bu b ö lü m ü n ad ı e m b r iy o n ­
H e p in izce b ilin e n ce v iz b ir k u ru m e y ­ dur. (A y n ı ö z e lliğ i k esta n ey i in celerk en
v a d e ğ ild ir. M e v sim in d e in c e le y e c e ğ in iz g ö rm ü ş ve üst b ö lü m ü n d e p irin ç g ib i in ce
ce v iz in etli yeşil k a b u ğ u m e y v a n ın dış ve b ir o rg a n tespit etm iştik ) E m brion , k ö k ­
o rta k a b u k la rıd ır (m e y v a dışı v e m e y v a çü k , g ö v d e c ik v e to m u r cu k ta n m ey d a n a
o r t a s ı). Y e n ilm e y e n yeşil dış k a b u k o lg u n ­ g elm ek ted ir.
laştığ ı z a m a n z e n g in b e sle y ici m a d d e le r­ T oh u m e k ild iğ i za m a n e m b riy o n g e ­
d en m e y d a n a g e le n to h u m u (ce v iz içi) i- rek li b e sle n m e y i çe n e k le r d e n a la ca k ve
çin d e b u lu n d u ra n sert iç k a b u k ta n k o la y ­ y e n i b ir b itk i o la ra k b ü y ü y ecek tir.
ca a y n lır .
C eviz, fın d ık , b a d e m , k esta n e, y e r fıstı­
ğı, a n tep fıstığ ı v e b e n z e ri g ib i e n ç o k ta­
n ın a n k u ru m e y v a la rın to h u m la rı y e n ­
m ek tedir.
T oh u m o ld u k ç a a c a y ip b ir o rg a n d ır, ilk
b a k ışta h iç b ir c a n lılık b e lirtisi b u lu n m a ­
y a n m e rcim e k to h u m u n u n a c a b a ik i in ­
san ö m rü so n ra b ile ca n la n a b ile c e ğ in e
in a n ır m ısın ız ? Y e n i b ir b itk iy e h a y a t v e ­
re ce k o la n to h u m b ir ta b ia t m û cizesid ir.
Y a şa m a sü resi b itk in in tü rü n e g ö r e d e ­
ğişir. S öğü t, u y g u n b ir to p ra k b u la m a d ığ ı
a n d a h e m e n ö lü rk e n , y u k a rıd a ö rn e ğ in i
v e rd iğ im iz m e r c im e ğ in 80 ilâ 150 y ıl y a ­
şa m a sı g e r çe k te n ilg in çtir.
Ç im le n m e y e te n e ğ in i k a y b e tm e m e ö-

24
 t

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Meyva nedir ve çiçeğin hangi bölümünden oluşur?

2 — Meyvayı meydana getiren tabakaları sayın.
3 — Bir sıralama yaparak gerçek ve gerçek olmayan, etli ve kuru meyvaları sı­
nıflara ayırın.
4 — Tohum hangi kısımlardan meydana gelmiştir? Embriyon nedir?
5 — Aşağıda resimlerini verdiğimiz ökseotu ve akdikenin de meyvaları vardır.
Bunlar acaba hangi tür meyvaya benzerler?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (***)

1 D Akdikenin meyvasına bir bakın; ne kadar süre dallarında kalır? Bu kadar

uzun süre meyvaları dalda kalan başka bitkileri saybilir misiniz? Dallarında kısa
süre kalan meyvaları tanıyor musunuz?
2 (**) Muşmula, elma, armut gibi meyvaları enine ve boyuna kesin; yemiş ka­
buğunun çeşitli tabakalarını bulmaya çalışın.
3 (***) Çayırda, ormanda, çitlerde, dere kenarlarında ve tarlalarda kendi ken­
dine yetişen meyvaları toplayın; kuru mu, yoksa etli mi olduklarını altlamaya ça­
lışın.
4 (***) Bir kestaneyi enine ve boyuna keserek her tabakasının ismini sayın ve
gördüğünüz bu bölümleri çizin.
5 ( ***) Meyva canlıdır; birçok meyvayı olgunlaşmalarının çeşitli safhasında iki­
ye keserek içlerini inceleyin.
Uyarı: Az yetişmişlerinden başlayarak aym türe ait bazı çiçeklerin yumurta­
lıklarını olgunlaşmalarının çeşitli devrelerinde keskin bir bıçakla kesin; (kiraz, fun­
da gülü ve benzerleri) yumurtalık içinde meyvanın kademeli bir şekilde olgunlaş­
masını izleyin.
Bir karton alarak çeşitli evrelerinde incelediğiniz çiçek yumurtalıklarıyla meyva-
ları yapıştırınız. Yanların? yapıştıracağınız çeşitli boydaki kâğıt şeritlere de göz­
lemlerinizi yazınız (olgunlaşmamış yumurtalık, değişim hâlinde yumurtalık gibi)

ökseotu akdiken
 SICAKLIĞI ÖLCELÎM

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Bir cismin diğerine oranla daha sı­

cak veya daha soğuk olduğunu anlayabilir
miyiz? Acaba bu iki cisimden hangisinin sı­
caklık derecesi daha yüksektir?

sıcak su ılık su soğuk su

2 — Bir elinizi sıcak, diğerini soğuk su­
ya batırıp öylece bir süre tuttuktan sonra
her ikisini de ılık suya sokun. Neden sıcak
sudan çıkan elinizde soğuğu, soğuk sudan
çıkan elinizde sıcağı hissedersiniz?
3 — Emin bir âlet: Termometre. İki in­
sanın aynı maddenin sıcaklık ve soğukluk
derecesi hakkında ileri sürdükleri fikirler
genellikle birbirine uymaz. Kesin sonuç al­
mak için termometreye başvurulur.

H A R A R E T D U Y A R L IĞ I VE ten ek lerim ize b a ğ lı g örü n m e k te d ir. A c a ­

SICA K LIK
H erh a n g i b ir cism e e lim izle d o k u n a ca k
o lu rsa k h a ra re t d u y a rlığ ı o la ra k a d la n d ı­
rıla n ö ze l b ir his d u y a rız. Bu d u y u s o n u ­
cu b ir cism in d iğ e rin e o ra n la d a h a sıca k
v e y a d a h a so ğ u k o ld u ğ u k a n ıs ın a varırız.
Bu d u ru m a g ö r e b ir cism in d iğ e rin d e n
d a h a sıca k (v e y a d a h a so ğ u k ) o ld u ğ u n a
o cism in d iğ e rin d e n d a h a y ü k se k sıca k lı­
ğ a sah ip b u lu n m a sı n e d e n iy le k a r a r v e ­
ririz.
M a d d e le rin g e r çe k sıca k lık d u ru m la rın ı
belir-^noj o y a r a y a n h a ra re t d u y a rlığ ı y e ­
b a d u y u la rım ız ın d o ğ r u lu ğ u n a h e r z a ­
m an g ü v e n e b ilir m iy iz ?
B iraz ö n ce y a p tığ ım ız ik i a y rı d en ey le
ik i a y rı cism in sıca k lık v e so ğ u k lu k d e r e ­
ce le ri h a k k ın d a zıt h isle r d u y m a m ız
m ü m k ü n d ü r. Bu n ed en le b ir cism in sı­
ca k lık d e re ce sin i d u y u h a tâ la rın a d ü ş m e ­
d en tâ y in etm ek için b a ş k a b ir ola n a k ta n
y a ra rla n m a k g erek tir. B u n u n ne o ld u ğ u ­
n u b irlik te g örelim .
GEN LEŞM E (g en işlem e)
Isıtılan b ir cism in k o r h âlin e g elm esi, e-

26

Gravzand halkası deneyi, ısıtılmanın bir cisim
üzerindeki etkisini göstermektedir. Cismin küre
olması nedeniyle ısıtılmanın etkisi kürenin her ye­
rinde ve eşit ölçülerde görülmektedir.
rim esi, b u h a rla şm a sı v e y a k a y n a m a sı a-
ca b a h ep im ize n e d ü ş ü n d ü rü r?
Isıtılm a n e d e n iy le m e y d a n a g elen h e r
ola y, cism in cin sin e v e ısıtm a d e recesin e
b a ğ lıd ır.
B ilinen e tk iler y a n ı sıra, az g ö r ü n ü r o l­
m a sın a r a ğ m e n b ü y ü k b ir ön e m taşıyan
b ir o la y g en leşm e (y â n i cism in h a cım o-
la ra k b ü y ü m e si) dir.
G en leşm e o la y ın ın isp atı için, ok u lla rın
b ir ç o ğ u n d a G ra v za n d h a lk a sı b u lu n m a k ­
tadır.
Bu âlet a y n ı m a d e n d e n y a p ılm ış b ir k ü ­
re ile b ir .h a lk a d a n ibarettir. H alk a n ın iç
ça p ı k ü ren in ç a p m a eşit olu p h a lk a v e
k ü re a y n ı sıca k lık ta ik en k ü re, h a lk a n ın
için d e n ra h a tça g e çe r. K ü re belirli b ir ısı­
tılm a d a n so n ra g en leşm e o la y ı m ey d a n a
g e ld iğ in d e n b u k üre, h a lk a sın d a n g e ç e ­
m ez.
G ra v za n d h alk a sı b u lu n m a m a sı h â lin ­
d e b a şk a o la n a k la rd a n y a ra rla n ıp g e n ­
leşm e o la y ın ı isp a tla m a k m ü m k ü n d ü r.
G en leşm e ola y ın ın k a tı cisim le rd e sın ırlı
olm a sı n e d e n iy le d a h a b elirli isp a tla m a ­
la r için b irk a ç d e n e y d a h a y a p m a m ız g e ­
rek ir. îşte ö rn e k le rd e n bazıları:

D EN EY 1 : M a d e n i b ir çu b u ğ u n g en leşm esi
B ak ır b ir çu b u ğ u n u ç la rın ın a ltın a iki tah ta d estek k oy u n . Bu b a ­
k ır çu b u ğ u n b ir u cu n u sabit tu tm ak için ü z erin e a ğ ırlık k oy u n . D i­
ğ e r u cu n u n a ltın a da, u cu n a iğ n e tak ılm ış in ce b ir k a m ış v e y a b e n ­
zeri b ir ç u b u k y erleştirin (alttak i resim d e g ö r ü ld ü ğ ü g i b i ) .
D en ey e b a şla m a d a n ö n c e itm e h âlin d e b a k ır ç u b u ğ u n altın a y e r ­
leştirilm iş ola n in ce k a m ışın h a rek et ed erek ib re g ö r e v in i y a p ıp iğ ­
n e y i o y n a tıp o y n a ta m a d ığ ın ı k o n tro l eûin. G e re ğ in d e sü rtü n m ey i art-

27
tırm a k için k ü çü k k a m ışın altın a b ir p a r ça k u m a ş b a n t k o y a ra k
ra h a t d ö n e b ilm e sin i sa ğ la y ın . B u n d a n son ra g a z v e y a a lk ol ile ç a lı­
şan b ir d e n e y ısıtıcısı b a k ır çu b u ğ u n altın d a y a k ın v e ç u b u ğ u n o r ­
tasını tasını ısıtın.
Ne görü yorsu n u z?

Düşünün ve cevaplandırın

■ Yuvarlanacak ince kamışı bakır çubuğun altına dikey gelecek şekilde yer­
leştirmeye dikkat ettiniz mi?
■ Bakır çubuğun öteki ucunu sabit tutacak olan ağırlığın yeterli olup olma­
dığını kontrol ettiniz mi?
■ Sağdaki tahta destek sabit tutulup soldaki ileri geri götürüldüğünde ince ka­
mışın rahatlıkla sağa scla yuvarlanabildiğim denediniz mi?
■ Ağırlığın bulunduğu destek ileri itildiğinde ince kamış hangi yöne doğru yu­
varlanmaktadır?
■ Bakır çubuk ısınır ısınmaz ince kamış hangi yönde yuvarlanmaktadır?
■ Bu neyi ispatlar?
■ İnce kamışın yuvarlanarak meydana getirdiği açı çubuğun uzunluğundan ayrı
olarak ısıtılmaya da bağlı mıdır?
■ Çubuğun yapıldığı madde türünün genleşmeyi etkileyen bir faktör olduğu­
nu ispatlayabilir misiniz?

SONUÇ

M adeni b ir çubuğun uzunluğu ısıtılm ayla artar. B ir göstergeyle ispatlana­

bilecek genleşme olayında şu ö zellikler etken olurlar:
1 — M addenin cinsi.
2 — Çubuğun uzunluğu.
3 — Isıtılm a derecesi.

D E N E Y 2 : S ıv ıla rın g en leşm esi

S ıca ğ a d a y a n ık lı (p y re x ca m ) b a lo n şek lin d e c a m b ir d e n e y tü p ü ­
n ü n için i re n k le n d irilm iş su y la d old u ru n . E v velce o rta sın d a n in ce
b ir ca m tüp g e çirilm iş lâstik b ir tıp a y la b a lo n şek lin d ek i c a m tü pü n
a ğ zın ı iy ice kapatın . K a p a tm a işlem i sıra sın d a tıp a y la su sev iyesi
a ra sın d a h a v a k a lm a m a sı v e in ce c a m b o r u d a su y u n sev iy e ola ra k
b o y u n u n (20-30 san tim ) ü çte b irin e u la şm a sın a d ik k a t edin.
(S u y u n re n k le n d irilm esin d e a n ilin b o y a la r ın k u lla n ılm a m a sı g e r e k ­
tir. Z ira b u tü r b o y a la r ca m la ra k u v v etli b ir şek ild e y a p ışır.) îy i son u ç
a la b ilm e k ü ze re şu b ileşim led en b irin in k u lla n ılm a sı öğ ü tlen ir:
B ak ır sü lfa t (g ö zta şı) v e a m on y a k ; b a k ır k a rb o n a t v e a m on y a k ; d e ­
m ir k lorü r; asetik asit v e su; a m o n y u m asetat.
in c e ca m b o r u y a m ilim etrik k â ğ ıtta n k esilm iş b ir p a rç a y ı y a p ıştı­
ra ra k su y u n yü k seliş sev iy esin i b e lirte ce k b ir ö lçe k m e y d a n a getirin .
C a m b a lo n u ısıtın v e in ce c a m b o ru için d e su y u n yü k seliş sev iy esin i iz­
leyin (y a n d a k i r e s im ).
Bu d e n e y le a c a b a ne elde ed ilm iştir?
G e re k su v e g e re k ca m gen leşm iştir.
 A n c a k su y u n g e n le şm e si ca m a o r a n la d a h a ç o k o ld u ğ u n d a n su yu n
in ce ca m b o ru için d e k i se v iy e si yü k selm iştir.

Düşünün ve cevaplandırın

■ Su ince cam boru içinde hangi yükseklikte durmuştur?

■ Suyun yüksekliği, ölçülü kâğıda göre kaç birimdir?
■ Bu deneyde suyun genleşmesi elayım daha belirli kılan unsur nedir?
■ Isıtılma sonucu olarak ince cam boru içinde yükselen suyun hacminin nasıl
hesaplanacağını biliyor musunuz?
■ Isıtılma sonucunda cam balonun da genişleyeceğini dikkate alarak, elde et­
miş olduğunuz suyun genleşme miktarına suyun gerçek hacım artamısım ilâ­
ve ederek hakiki genleşmeyi bulmaya çalışın. Acaba bu daha mı az veya daha
mı çoktur?
■ Size göre, cam balon içinde acaba neden hava kabarcıkları bırakmamaya dik­
kat etmek gerektir.
■ Bir sıvının genleşmesi ısıtılma, derecesinin arttırılmasından ayrı olarak, sı­
vının miktar ve cinsine bağlıdır. Bu olayı nasıl ispatlayabilirsiniz?

SONUÇ

Isıtılan b ir sıvının hacm inin çoğalm asının kolayca ispatlanm ası için ince
cam borudan faydalanmak müm kündür.
Hacım çoğalmasında etken unsurlar:
1 — Sıvının cinsi.
1 — Sıvının hacmi.
3 — Isıtılm a derecesi.

D EN EY 3 : G a z la rın g e n leşm esi

B ir ö n ce k i d e n e y d e o ld u ğ u g ib i d elik li lâstik tıpası ola n b a lo n şek lin ­
d e c a m b ir d e n ey k a b ı (p y r e x -c a m ) bu lu n .
în c e b ir ca m b o r u y u (30-40 san tim b o y u n d a ) tıp a n ın d e liğ in d e n g e ­
çire r e k u cu n u n c a m k a b ın d ib in e d e ğ m e sin e az b ir m e sa fe k a la n a k a ­
d a r sok u n . C am k a b a b ir m ik ta r su k o y u n . Bu su sev iy esin in tıp a y la
birlik te k o n u la c a k in ce b o ru n u n için d e b ir m ik ta r su y ü k selm esin i sa ğ ­
la y a ca k k a d a r olm a sı g e re k tir (a şa ğ ıd a k i ‘a ’ r e s m i).
C am k a b ın ısıtılm ası (eld e tu tu la rak , g ü n e ş ışın la rın a m a ru z b ıra k ı­
larak, b ir k a lo r ife r r a d y a tö r ü ü z e rin e k o n u la ra k v e y a b ir d en ey ısıtı­
cısın d a n y a ra rla n a ra k ) so n u cu için d e b u lu n a n h a v a n ın g en leşm esiy le
in ce c a m b o ru için d e k i su se v iy e si y ü k s e le ce k tir (a şa ğ ıd a k i ‘b ’ r e s m i).
 H a cım a rtm a sın ın tesp it edilm esi, 2 n o.lu d e n e y d e k i g ib i ca m b o ru y a
ö lçe k li b ir k âğıt y a p ıştırılm a sıy le d e sa ğ la n a b ilir.

Düşünün ve cevaplandırın

■ Cam balon ısıtılınca ince boru içindeki su seviyesi neden yükselir?

■ 2 ve 3 no.lu deneyleri karşılaştıracak olursanız sıcaklık değişmesinin tes­
pitinde hangisi daha belirli bir gözlem olanağı vermektedir?
■ Su ile hava hacımlarının genleşmelerini karşılaştırarak nasıl bir sonuca va­
rabilirsiniz?

SONUÇ

B ir gazın ısıtılm a sonucu elde edilen hacım artışı b ir sıvı veya katı cism in
genleşm esinden daha çok b e lirli b ir gözlem olanağı verir.

SIVILI TERM OM ETRE nur. Bu sıvı ısın d ığ ın d a g e n iş le r v e b u ­

n u n so n u cu ola ra k h av ası alın m ış k ılca l
G ö rm ü ş o ld u ğ u n u z g ib i d o k u n m a d u y u ­ b o ru için d e yü kselir.
m u zla h issettiğ im iz b ir cism in sıcak lık
d e re ce si ç o ğ u n lu k la y a n ıltıcı olm a k ta d ır. N A SIL DERECELENİR?
Bu n e d e n le sıca k lık ö lçm e d e ü ze rin d e d e ­
rece le ri b u lu n a n v e te rm o m e tre olarak Bütün te rm om etrelerin ö lçe k b ö lü m le ­
isim len d irilen b ir â letten y a ra rla n m a k ri, yâ n i d e re ce le ri v a rd ır. En h assas d e re ­
g erek ir. celerd e b ö lü m le r d o ğ ru d a n d o ğ r u y a ca
G e çe n s a y fa la rd a k i d e n e y le rle b ir c is­ m ın ü zerin d ed ir.
m in ısıtılm a d e re ce sin in a rtm a sıy le h a c ­ D erecen in b ö lü m le m e işlem i şöy le y a p ı­
m in in d a b ü y ü d ü ğ ü n ü (g e n le ştiğ in i g ö r ­ lır:
d ü k (b a zı istisn a la r d ış ın d a ). Bu ö z e llik ­ T erm o m e tre h a zn esi e rg im ek te ola n b u ­
ten y a ra rla n a ra k sıca k lık d e re ce le rin i v e z a b a tın lır ve sıvı sev iy esin in in erek bir
d e ğ işik lik le ri en h assas şek ild e ö lç e ce k n o k ta d a d u rd u ğ u g örü lü r. D en ey b irk a ç
b ir âlet y a p m a k fik r i o r ta y a çık m ış v e in ­
sa n la rın d o k u n m a d u y u la rın ı k u lla n m a
y o lu y le y a n ılm a la rı ön len m iştir.
Bu fik ird e n h a re k e t ed ilerek ya p ılm ış
o la n ve h e p im izin ço k iyi b ild iğ i sıvılı b ir
term o m e tre y i (a lk o llü v e y a c ıv a lı) in c e ­
leyelim .
T erm om etre, ca m b ir h a zn e v e b u n u n
d e v a m ı o la n k ılca l b ir c a m b o r u d a n m e y ­
d a n a gelir. H azn e için d e a z b ir m ik ta r sı­
v ı (re n k le n d irilm iş a lk o l v e y a c ıv a ) bu lu -

Isıtılma nedeniyle genleşen cıva kılcal boruda ^

yükselir.

30
d e fa te k ra rla n d ığ ın d a bu n o k ta n ın d e ğ iş ­
m e d iğ i tespit edilir. B u n u n a n la m ı e r g i­
m ek te o la n b u z u n sıca k lık d e re ce sin in
d e ğ işm e y e n b ir d e re ce d e k a lm a sıd ır. Bu
n o k ta 0 (sıfır) ile g österilir. B u n dan son
ra term om etre, k a y n a m a k ta o ia n suya
b a tırılın ca sıvı y ü k se lir v e d e n e y te k ra r­
la n d ığ ın d a d a im a ay n ı n o k ta d a kalır.
B öy lece k a y n a r su y u n sıca k lık d e r e c e s in ­
de d a im a sab it b ir d e re ce o ld u ğ u g ö rü lü r:
D e re ce le m e d e n e y i d e n iz se v iy e sin d e y a ­
p ıld ığ ı za m a n b u n o k ta 100 ile işa re tle n e­
re k belirtilir. (Bu ö ze lliğ in d a h a açık b ir
şek ild e an la şılm a sı için ilerid e k a y n a m a
o la y ın a d e ğ in e ce ğ iz .)
0 ile 100 ra k a m la rı a ra sın d a k i k ısım y ü z
eşit b ö lü m e a y rılır v e h e r biri sa n tig rat
d e re ce (C elsiu s d e re ce le ri) ola ra k işa ret­
len d iğ in d e n b u işa retlen m e sa n tig ra t d e ­
re ce o la ra k isim len d irilir. T a b ia tıyla d e ­
re ce le m e y e 100’ü n ü stü n d e v e 0’m altın d a
d a d e v a m edilebilir.
O’m ü z e rin d e k i d e r e c e le r ( + ) v e a ltın ­
d a k ile r (— ) işa retiyle belirtilir.
D O Ğ R U BİR DERECELEME
D u yu o rg a n ın ız la tespite ça lıştığ ın ız su
size so ğ u k ve sıca k g ö rü n s e bile te rm o ­
m etre su y a s o k u ld u ğ u n d a için d e k i sıvı
d aim a, m eselâ 25 sayısı h iza sın d a d u ra ­
ca k v e su y u n sıca k lığ ın ın 25 san tig rat d e ­
re ce o ld u ğ u n u d o ğ r u b ir şek ild e g ö s te r e ­
ce k tir (25° C o la ra k y a z ıla c a k t ır ). T e rm o ­
m etre d e re ce le m e y i k esin o la ra k y a p m ış­
tır.
Y A P IL M A M A SI GEREKEN BİR H A T A
T erm o m e tre ilk k u lla n a n için o ld u k ça
h e y e c a n v e rici b ir âlettir. E ğ er k a y n a ­
m a k ta ola n su y a b atırılırsa d e rh a l ca m
m a h fa z a sı ça tla r v e için d e k i cıv a b in ­
le rce u fa k n o k ta cık la r h â lin d e dağılır. Bu
d e n e y i y a p a n d a ta b ia tıyle b u so n u ç n e ­
d en iy le şaşırıp k alır. Z ira o n u n a m a cı
k a y n a m a k ta ola n su y u n 100° C ’de b u lu n ­
d u ğ u n u ispatlam ak tı. Bu n ed en le bü tü n
g e re çle r i h a z ır etm işti; içi su d olu b ir ten ­
cere, b ir ısıtm a a ra cı ve h a sta la rın ateşi­
ni k o n tro la y a ra y a n b ir k lin ik te rm o m e t­
resi.
Bu şaşırtıcı d u ru m a a ca b a b ir h a tâ m ı
y o k s a b ir rastlan tı m ı seb ep olm u ştu ? D e­
n e y i y a p a n ın b ü tü n iyi' niyeti, ne y azık
ki, ta m ir ed ilm ez b ir h atâsı y ü zü n d e n bu
so n u ç o rta y a çıkm ıştır. Z ira k lin ik te rm o ­
m etresi k a y n a m a k ta ola n b ir su y u n sı­
ca k lığ ın ı ö lçm e k ü zere h azırla n m a m ıştır.
S ın ırlı b ir sıca k lık için y a p ılm ış olan bu
term om etred e b ö lü m le r 34° C ile 42° C
ara sın d a d ır. İşte b u n ed en le 42° C ’n in ü s­
tü n d ek i ısıla r k ılca l b o ru d a k i cıv a y ı h a z ­
n en in y e te n e ğ in d e n fa z la g e n le ş tire ce ğ in ­
d en ca m m a h fa z a bu k a d a r k u vv etli
z o rla n m a y a d a y a n a m a y a ra k k ırılm ıştır.
Bu tü r h a tâ la ra d ü şm em ek için d ik k a t­
li o lm a k gerek tir. G en ellik le h e p im izin b u
y a ra rlı âletle u za k y a k ın ilg im iz o ld u ğ u ­
n a g ö r e k lin ik te rm om etresin i d a h a iyi ta­
n ım a m ız g erek ir.
T e rm om etred ek i ö zel b ir k o ru y u cu y a
h iç d ik k a t ettiniz m i? H a zn en in üst k ısm ı
ile k ılca l b o ru n u n b a ş la n g ıç n o k ta sın d a ­
k i k a n a l b elirli b ir şek ild e daraltılm ıştır.
C ıv a g e n işled iğ i za m a n b u b o ğ u m d a n ile­
ri y ü rü r; sıca k lık a za ld ığ ı za m a n ise cıv a
bü zü şü r; a n ca k k a n a ld a b u lu n a n cıv a n ın
b ü zü şm e y e te n e ğ i olm a m a sı b e d e n iy le
k en d i k en d in e b o ğ u m d a n h a z n e y e in e­
m ez v e o ld u ğ u y e rd e k alır. B öy lece a lın ­
m ış ola n d ere ce b u lu n d u ğ u y e rd e n da h a
soğ u k b ir y ere k on u lsa bile sev iyesin d en
aşa ğı in m ez v e in sa n v ü c u d u n d a n alm ış
old u ğ u sıca k lığ ı g ö ste rm e y e d ev a m eder.
D erecey i in d irm e k için h a z n e n in karşıt
u cu n d a n tu tu la ra k silk elen m esi g erek ir.
Bu tü r te rm o m e tre y e belli b ir sıca k lık sı­
n ırın ı a şm a m a sın d a n d o la y ı en y ü k sek
sıca k lığ ı g ö ste re n te rm o m e tre den ilir. Ba­
zen b ir y erin belirli b ir sü re esn a sın d a i-
çin d e b u lu n d u ğ u en d ü şü k sıca k lığ ın ın
tesp itin e ih tiy a ç va rd ır. Bu tespitte en a l­
ça k sıca k lığ ı g österen term o m e tre k u lla ­
nılır. 6 o r u için d ek i a lk ol b ü zü şm e sıra sın ­
d a çok. u fa k b ir işareti sü rü k ler, g en işler-
31
 Termometre tür­
leri: a) En yüksek
a sıcaklığı gösteren
— .in M in n ıiü im L iin tu I u n "UJII u n j j u m u tu ,ıu ii.t.ıuj.ijj--------- _ \ termometre; b) kli
..... .................... “ J nik “termometresi
b c) en alçak sıcaklı
ğı gösteren termo
metre; d) en yük
sek ve en alçak sı­
caklığı gösteren ter
mometre.

Bir yazıcı termometre (termograf): Belirli bir ►

süre içinde bulundukları yerin sıcaklığını zamanı
ile birlikte kaydeder. Bu âletlerle haftalık veya ay­
lık kesin çizelgeler almak mümkündür.

k e n de işareti g e risin d e b ıra k ır; b ö y le ce

ulaşılm ış en az sıca k lığ ı g österir.
İsm in d en de a n la şıld ığ ı g ib i en alçak ve
en yüksek sıca k lığ ı g ö ste re n d e r e c e iki zıt
sıca k lık ta u laşılm ış n o k ta la rı b e lirtm e y e
yarar.

TE RM OM ETRE DERECELERİ

E rg im ek te olan bu z ile k a y n a m a k ta o-
lan su y u n sıca k lık d e re ce le ri a ra sın d a k i
b ö lü m le r y ü ze b ö lü n e re k te rm o m e tre n in
d ere ce le ri m e y d a n a g e tirilir v e santigrat
v e y a C elsiu s d e r e ce le ri o la ra k isim le n d i­
rilir.
B u n dan a yrı o la ra k iki a y rı m e to t d ah a SIC A K LIĞ IN K A Y D E D İLM E Sİ
vardır: Reomür (A lm a n la r ta ra fın d a n
k u lla n ılır); m e to d u n d a iki sıca k lık 0 ile M e te o ro lo ji a la n ın d a belirli sü relerd ek i
80 o la ra k g österilm iştir. h a v a sıca k lığ ın ı b ilm e ih tiy a cı va rd ır. B u ­
Fahrenhayt m e to d u n d a d e r e c e le r 32 ve nu ise, y a z ıcı term o m e tre le r o la n termog-
212 o la ra k belirtilm iştir. Bu m etot d ah a raflar karşılar. B u n ların için d e b u lu n a n
ço k A n g lo s a k s o n ü lk e le rce b e n im se n m iş y a zıcı ü çlü b ir g ö ste rg e sıca k lık d e ğ e r le ­
olu p 212 ile 32 a ra sın d a k i sıca k lık la r 180 rin i d a k ik a sı d a k ik a sın a k a y d e d e re k bir
b ö lü m o la ra k g österilm iştir. g ra fik (çize lg e ) m e y d a n a getirir.

Saatler 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24

Sıcaklık 1 — 0,6 - 1 , 7 — 3 — 2 0 3 5 6 5,7 4 2 0

(°C)

32
 Ç ok y a ra rlı olan- b u g ra fik le r, k a y ıt c i­
h a z ın ın o lm a m a sı h â lin d e el ile d e y a p ıla ­
bilir. Bu d u ru m d a ç iz e lg e y e d iy a g ra m is­
m i verilir.
D a h a iyi ta n ım la y a b ilm e k için g e c e y a ­
rısın d a n so n ra ik i saa tte b ir a lın a n s ıc a k ­
lık d e re ce le rin i k a y d e tm e k y o lu y la elde
etm iş o ld u ğ u m u z v e a şa ğ ıd a ö rn e ğ in i v e r ­
d iğ im iz d iy a g ra m ı göstereb iliriz.
A lm ış o ld u ğ u m u z saat v e sıca k lık k a y ıt­
la rın d a n b ir o k u m a ya p a lım : S aa t 16’da
sıca k lık 6° C ’dir. B u n u g r a fik o la ra k b e ­
lirtm ek için ö lç ü b irim i O’d a n itib a ren sa­
ğ a d o ğ r u 16 k a re sa y a ra k işaretlen ir. 16
n o k ta sın d a n 6 sıca k lık b irim in i g ö ste re ­
ce k eşit u z u n lu k ta d ik e y b ir ç iz g i çıkılır.
Bu u y g u la m a y ı d iğ e r saa t-sıca k lık ö lç ü le ­
ri için u y g u la rk e n , sıca k lık la r saa t ç iz g i­
sin in alt k ısm ın d a b elirtilirler. S aat ç iz ­
g isin in üst v e a ltın a çe k ile n d ik e y le rin u ç
n o k ta la rı m u n ta za m çizg ile rle b irleştiri
lir.
B öy lece sıca k lık d iy a g ra m ı (çize lg e si)
elde e d ilir (y u k a rıd a k i şe k il). Bu ç iz e l­
g e y le b ir b a k ışta sıca k lığ ın g ü n ü n çeşitli
sa a tlerin d e u ğ ra d ığ ı d eğ işik lik leri g ö r ­
m ek m ü m k ü n d ü r.
B lR A Z D A T A R İH
T e rm om etren in m û cid i G a lileo G a lile i’
dir. Bu İta ly a n ilim a d a m ı cisim lerin ısı­
tılm a n e d e n iy le g e n işlem e (g en leşm e) le-
rin d en y a ra rla n a ra k d â h iy a n e m etod u
k eşfetm iş v e sıca k lık d eğ işim lerin i ö lç m e ­
yi başarm ıştır.
G a lile i’n in y a p tığ ı te rm om etre h a v a ile
ça lış ıy o r v e o ld u k ç a sıh h atli so n u çla r v e ­
riy ord u . K u llan ışlı olm a m a sı n ed en iy le bu
âlet z a m a n la b a ş k a b ilim a d a m la rı ta ra ­
fın d a n g eliştirilm iştir.
T o rrice lli 1650’d e su ile ça lışa n b ir ter­
m o m e tre ica t etm iştir. 1665’d e ise H olla n ­
dalI ilim a d a m ı H u y g en s sab it n ok ta la r
fik r in i o r ta y a a tm ıştır (bu z v e k a y n a y a n
su s ıc a k lık la rı). 1714’d e A lm a n D an iel
F a h ren h eit (fa h r e n h a y t o k u n u r) cıv a lı
te rm o m e tre y i bu lm u ştu r.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 —- Herhangi bir öze! âlet kullanılmadan bir cismin diğerinden daha sıcak
veya daha soğuk olduğuna nasıl karar verebiliriz?
2 — Termometre neye yarar?
3 — Sıvılı bir termometre nasıl yapılmıştır, nasıl çalışır ve nasıl bölümlenir?
4 — Termometre bölümlenmesine ne zaman santigrad denilir?

33
 5 — Sıfırın üzerindeki ve altındaki sıcaklıklar hangi işaretlerle belirtilir?
6 — + 10°C mi yoksa — 25°C mi daha yüksek sıcaklığı gösterir?
7 — Bir klinik termometresi kaynar suya daldırılırsa acaba ne olur? Nedenini
açıklayın.
8 — Klinik termometresi çok soğuk suya sokulursa zarara uğrar mı?
9 — Klinik termometresi rteden en yüksek sıcaklığı gösterir?
10 — En düşük sıcaklığı gösteren termometre nasıl çalışır?
11 — Termograf nedir?
12 — Bir termografta yazıcı ucun bıraktığı iz nasıl isimlendirilir? Diyagram nedir?
13 — Şemada saat 04.30, 10.45; 16.00; 18.15'de gösterilmiş sıcaklıklar nelerdir?
14 — Gün süresince ulaşılmış en yüksek sıcaklık farkı, yâni en yüksek sıcak­
lıkla en düşük sıcaklık arasındaki fark, nedir? (Daima metinde bahsi ge­
çen deneyi örnek a lın ).

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( ***)

1 (*) «Gravzand halkasındaki madenî kürenin genleşmesiyle bakır çubuğun gen­

leşmesi arasındaki farkı görebildiniz mi?
2 (*) Tren yolunu meydana getiren raylar neden aslâ birbirlerine temas e ttiril­
mezler?
3 (*) Madenî köprülerde neden ayaklar tekerlek üzerine konulur ve neden doğ­
rudan doğruya kemer ayağı üzerine bindirilmez?
4 (*) Pencere ve kapı camları neden tam tamamına yataklarına oturtulmaz?
5 (*) Sigara dumanının daima yukarıya doğru yönelmesinin nedenini söyleyebi-.
lir misiniz?
6 (*) Selters (seltz) suyu (karbon dioksitle zenginleştirilmiş bir su) ile dolu
bir şişe sıcakta bırakılacak olursa çoğunlukla çatlar; nedenini biliyor musunuz?
7 (*) Termometreyi derecelemek için neden ergimekte olan buza batırırız; a) So­
ğuktur; b) ufak parçalara ayrılabilir; c) sıcaklığı daima aynı kalır; d) ucuzdur.
Doğru cevabın yanına bir çarpı işareti koyun.
8 ( **) Kullanılan termometrelerin cıvalı olmalarının nedenini biliyor musunuz?
Bunu cevaplandırmak için bazı metinlerden faydalanarak araştırma yapın.
9 ( ***) U şeklinde cam bir deney tüpüne su koyacak olursak, su her iki tarafta
da aynı seviyede bulunur, İki uçtan birini ısıtacak olursak acaba ne olur? Deneyi ya­
pın ve gözlemde bulunun.
10 ( ***) iki ayrı cins madenin (bakır veya demir) genleşmesini ispatlayan bir
deneyi anlatın.
11 ( ***) İki ayrı sıvının genleşmesini ispatlayan biç deneyi gerçekleştirin ve
açıklayın.
12 ( * * * ) Sıcak ve soğuk su hazırlayın. Eşit boyda iki ayrı bardağa ayrı ölçüde
sıcak ve soğuk suyu karıştırarak dökün. Bundan sonra parmağınızı bardakların her
birine batırarak azalmakta olan sıcaklık sırasını tespite çalışın (çok sıcak, sıcak,
oldukça sıcak, ılık, soğuk, soğukça, çok soğuk).
Şimdi dokunma duyularınızın sonuçlarını bir de termometreyle kontrol edin. Par­
makla elde edilen tahminler yanı sıra termometreyle tespit edilmiş sıcaklıkların
doğruluklarından neden eminsiniz?
13 ( ***) Bir hafta süreyle aynı saatlerde (meselâ öğleyin) bulunduğunuz yerin
dış sıcaklığını ölçün (gölgede), almış olduğunuz bilgilerden yararlanarak bir za-
man-sıcaklık grafiği çizin.

34
 ISIYI ÖLÇELİM
GÖZLEME ÇAĞRI
1 — Aynı sıvının değişik seviyede bu­
lunduğu iki kabı bir boru yardımıyla bir­
leştirin; sıvı ne şekilde hareket edecek
ve akıntı ne zaman duracaktır?
ISI
İlk d e n e y d e y ü k se k s e v iy e d e k i su, a lça k
sev iy e d e k i su y a a ra la rın d a k i b o r u y a r d ı­
m ıy la a k a r v e h e r ik i tü p tek i su a y n ı se ­
v iy e y e u la şın ca a k ın tı d u ra ca k tır.
Bu d e n e y d e n e d in ile n b ilg iy le ik in ci d e ­
n e y d e m e y d a n a g e le n «a k ım » o la y ın ı in ­
celeyelim :
Bu d e n e y d e «b ir şeyin » sıca k lığ ı d a h a
fa z la cisim d en , sıca k lığ ı d a h a az ola n c is­
m e iletild iğ i g ö rü lü r. F izik ilm i b u «b ir şe ­
yi» ısı o la ra k a d la n d ırm a k ta d ır.
A ğ ır lığ ı o lm a y a n v e a k ıcı b ir öze llik te
d ü şü n ü le b ile n ısı, cisim le rd e d e ğ işik ö lç ü ­
lerd e b u lu n u r v e d iğ e r cisim le rd e k i ısıla r­
la ısı a lış-verişi y a p m a y a e lverişlid ir.
D EN EY 1
B ir k a b a su d o ld u ra ra k ateş ü z erin e k o y u n v e ısın m a sın ı sa ğ lay ın .
2 — İçinde soğuk su bulunan bir ka­
ba, ısıtılmış demir bir küre koyun. Bir sü­
re sonra suyun ve demir kürenin sıcak­
lıklarında nasıl bir değişiklik olur?
Isı b ir cism in v e y a b ir y erin s ıca k ­
lığ ın ı a rtıra n fizik se l g ü çtü r. Isı, sı­
ca k v e y a so ğ u k cisim lerin ü z e ri­
m izd e y a p tığ ı etk i so n u cu d u y u la -
la n m ız ta ra fın d a n a lg ıla n a b ilen
en erji şek illerin d en birid ir.
İki k a v ra m a ra sın d a ço ğ u n lu k la h a tâ y a
d ü şü lm esin in n e d e n i b ir cism in ısı k a z a n ­
m ası v e y a k a y b e tm e sin in sıca k lık d e re ­
cesin d e b ir y ü k selm e v e y a d ü şm e göster^
m esidir. İki k a v ra m ı b ira ra d a g ö rm e k de
h a tâ y a d ü ş ü rü cü b ir n ed en olur.
A şa ğ ıd a k i ö rn e k le r ısıyla sıca k lık a ra ­
sın d ak i fa r k ı b elirli b ir şek ild e g ö s te r ­
m ek tedir:
35
 Suyun sıcaklık derecesini eşit aralarla (suyun hacmına göre 3-5 daki­
kada bir) suyu karıştırdıktan sonra temometreyle ölçün; Elde edece­
ğiniz sonuçlan iki kolonlu bir çizelgeye işleyerek suyun ısınma diyag­
ramını meydana getirin.
Su sıca k lığ ın ın ö n c e le ri b elirli b ir ritim le y ü k s e ld iğ in i a n c a k 100° C
u laştık tan s o n r a ısı ç o ğ a ltılsa b ile d e re ce n in d e ğ işm e d iğ i g ö r ü le c e k ­
tir. S ıca k lık 100° C u laştık tan s o n r a su y a v e rile n ısı su ta ra fın d a n ısın ­
m a y e rin e b u h a r la şm a y a g e ç m e için k u lla n ıla ca ğ ın d a n b u d u ru m o r ­
ta y a çık a ca k tır.

Süre
(dakika ile)

Sıcaklık
(C ° ile)

Düşünün ve cevaplandırın

■ Sıcaklığı ölçmeden önce neden suyu karıştırmak gerekir?

■ Belirli bir sürede, meselâ 3 veya 5 dakikada bir ısıtma aracından sağlanan
ısı aynı seviyede kalabilir mi?
■ 3, 6, 9, 12.... dakika sonra sıcaklık artışları nelerdir?
■ «Isıtmak» herhangi bir şeyin sıcaklığını çoğaltmak demektir. Meselâ suyun
sıcaklığını. Acaba kaynama süresince su ısınır mı?

SONUÇ

Isı ve sıcaklık, aralarında daima bağlantı bulunan ö lçüler d eğildir. Başka

b ir ifadeyle, b irin d e k i artış diğerinde m utlak b ir çoğalma meydana getirm e­
yebilir. Ö rneğini verm iş olduğum uz deneyde de gördüğünüz gibi, sıcaklığı
kaynama süresince aynı kalm aktadır.

DENEY 2

B irb irin e eşit ik i d e n e y k a b ı ile 100 C ’y e k a d a r d ere ce le n m iş ik i ter­

m o m e tre h a zırla y ın . H er ik i k a b ı elek trik li ısıtıcıla rın ü z e rin e k oy u n .
B irin ci k a b a k on m u ş- o la n su y u n ik i k a tın ı d iğ e rin e k o y u n v e te rm o ­
m e tre le ri d e b u k a p la ra y erleştirerek ısıtm a işlem in e ba şla y ın . B ir sü ­
re so n ra h e r ik i te rm o m e tre d e k i d e re c e le ri ok u y u n . A c a b a so n u ç n e­
d ir? S ıca k lık ço ğ a lm a s ı fa z la su b u lu n a n k a p ta d iğ e rin e o ra n la d a h a
a z olm u ştu r.

36
 Düşünün ve cevaplandırın

■ Kaplar, termometreler ve elektrik araçları neden birbirlerinin eşi olmalıdır?

Bunun nedenini açıklayın.
■ Birinci kaptaki su saniyede kaç derece ısınmıştır?
■ İki kaptan hangisinin sıcaklığı daha fazla artmıştır? İçinde daha az su bu­
lunan kabın daha fazla ısınmasını nasıl açıklayabilirsiniz?

SONUÇ

B ir cism in hacm i (m adde m ikta rı) ne kadar büyük olursa b e lirli derecede
k i b ir ısı ile artan sıcaklığı o oranda az olur.

D EN EY 3

A y n ı b o y d a iki term om etre, iki k a p v e iki elek trik o c a ğ ı bu lu n . B ir

k a b a su k o y u n d iğ e rin e su y u n a ğ ırlığ ın a eşit ö lç ü d e terem en ti y a ğ ı
(v e y a civa , k u m ...) k oy u n . H er iki k a b ı elek trik o ca k la rı ü zerin e iç le ­
rin e te rm o m e tre y erleşm iş o la ra k otu rtu n ve a y n ı a n d a ısıtın. B iraz
son ra su v e y a ğ ın u la ştık la rı d e re ce le ri ok u y u n . S u y u n sıca k lığ ın ın
d a h a az o ld u ğ u g ö rü lü r. Bu so n u ç b ize a y n ı m ik ta rd a k i ısının, a ğ ır­
lık la rı a y n ı d a olsa d e ğ işik tü rd ek i ik i a y rı cism i a y rı d e re ce le rd e ısı-
tığ m ı g österir.

Düşünün ve cevaplandırın

■ Su kaç derece ısınmıştır?

■ Yağ kaç derece ısınmıştır?
■ Suyun mu yoksa yağın mı sıcaklık derecesi daha artmıştır?

SONUÇ

Ay m ağırlık ve aynı ısıda b ir cism in sıcaklığının artması o cism in özy apışı­

na bağlıdır.

IS I BİRİM İ — K A L O R İ
D iğ e r b irim le rd e o ld u ğ u g ib i la b ora tu -
v a rd a sa k la n a n b irim le rle ısın ın ö lç ü lm e ­
si m ü m k ü n d eğild ir.
Bu n e d e n le ısın ın ö lçü le b ilm e si için ısı­
dan m e y d a n a g e le n s o n u çla ra b a ş v u ru l­
m uştu r. M eselâ su y u n ısın m ası. T a bia tıy-
le b ir g ra m y e rin e iki v e y a ü ç gram ., suyu
ısıtm ak g e re k iy o rsa ih tiy a ç d u y u la ca k ısı
m ik ta rı iki ü ç k a tı olacak tır.
Isının ö lç ü b irim le ri k ilo k a lo ri (b ü y ü k
k a lori) v e k a lorid ir.
K ilo k a lo ri v e y a b ü y ü k k a lo ri
(sem b olü : K c a l.), 1 k ilo g ra m arı
su y u n (sa f su y u n ) sıca k lığ ın ı 1° C
(m eselâ, 14,5° C ’d en 15,5° C ’y e)
y ü k selteb ilm ek için g e re k li olan ı-
sı m ik ta rıd ır. K a lori (sem bolü :
c a l.), 1 g r a m arı su y u n sıca k lığ ın ı
1° C (m eselâ, 14.5° C ’d en 15.5° C ’
y e ) y ü k selteb ilm ek için g e re k li o-
la n ısı m ik ta rıd ır.

t
 1 k g = 1000 gr. o ld u ğ u n a g ö re , İ K ca l =
1000 cal. d em ek tir.
IS IN M A ISISI
E v v e lce g ö rm ü ş o ld u ğ u m u z d e n e y le rle
b ir cism in ısın m a sı için g e re k li ısı m ik ­
tarı:
1 — iste n ile n sıca k lığ ın a rtm a sın a ;
2 — C ism in h a cm ın a ;
3 — C ism in y a p ısın a b a ğ lıd ır.
Bu öze llik le ri d ik k a te a la n birim , fiz ik ­
te «ısın m a ısısı» o la ra k isim len d irilir.
ısıtm ak için 0.6:5=0.12 k ilo k a lo riy e ih ti­
y a ç v ardır.
B öy lece d em irin ısın m a ısısın ın h e r sa n ­
tig ra t d e re ce d e 0.12 k ilo k a lo ri o ld u ğ u s o ­
n u cu n a v a rırız (sem b ollerle: 0.12 c a l/k g .°
C).
Isı v e ö lç ü b irim lerin i 1000 d e fa k ü ç ü l­
terek a lm a k m ü m k ü n d ü r. B u d u ru m d a
d em irin ısın m a ısısı h e r sa n tig ra t d e re ­
ce d e g r a m b a ş ın a 0.12 k a lo r id ir (s e m b o l­
lerle: 0.12 c a l/g r .° C ).
A şa ğ ıd a k i çiz e lg e d e b a zı cisim le rin ı-
s m m a ısıların ı sıra la n m ış o la ra k b u la c a k ­
sınız.

i
B ir cism in ısın m a ısısı k ilo k a lo ri
o la ra k ö lç ü ld ü ğ ü n d e o cism in 1 k g ’ Isın m a ısıları
M adde
m m sıca k lığ ın ı 1° C y ü k se ltm e k i- (c a l/g . C °)
çin g e re k li o la n ısı m ik ta rıd ır

Su 1
B ir ö rn e k v erelim : 5 kg. d e m iri 10° C ı- Etil a lk ol 0.65
Eter 0.56
sıtm ak için 6 k ilo k a lo riy e ih tiy a ç vardır.
D em ir 0.12
D em irin ısın m a ısısı n e d ir?
C e v a b ın ı şu şek ild e d ü şü n e re k bu lalım : A lü m in y u m 0.22
B ütün d e m iri 1° C ısıtm ak için 6/10 10=0.6 G üm üş 0.056
k ilo k a lo ri gerek tir. Ö y le y se 1 k g. dem iri

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Ayrı sıcaklıktaki iki cismi birbiriyle temas hâline getirirsek ne olur ?

2 — Temas kurulan cisimlerden biri sıcak diğeri soğuk ise müşterek bir sı­
caklığa ulaştıkları zaman ilk sıcaklık durumlarına göre cisimlerden hangisi
soğumuş ve hangisi ısınmıştır?
3 — Bu dengenin sağlanmasında sıcaklığı yüksek olan cisimden sıcaklığı alçak
olan cisme «bir şeyin» aktarılmasının etken olduğunu düşünün!
4 — Bu «bir şey» nasıl isim lendirilir ve ne şekilde düşünülebilir?
5 — Sıcaklık ve ısı aynı şeyler midir?
6 — Bir cisme verilen ısı acaba o cismin sıcaklığını daima çoğaltır mı? Ceva­
bınızı bir kaç örnekle ispatlayın.
7 — Bir cisimde sıcaklığın artmasının, o cismin yapısına ve hacmına bağlı ol­
duğunu nasıl ispatlarız?
8 — Fizikte kullanılan ısı birimleri nelerdir? Nasıl tanımlanırlar?
9 — Bir cismin ısınma ısısı nedir?

38
GÖZLEMLER ( * ) A R A ŞTIR M A LA R ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (*) Bir iğneyi kor hâline getirmek için gerekli olan ısı bir tencere suyu ılık­
laştırmak için gerekli ısıdan daha mı çok, yoksa daha mı azdır?
2 (*) Bir cisimden daha fazla ısısı olan diğer bir cisim kesinlikle daha mı sı­
caktır?
3 (*) Bu sayfadaki ısınma ısılarını gösteren çizelgeye bakın. Bu maddelerden
hangisi daha çabuk hangisi daha yavaş ısınır?
4 ( ***) 6 kg. suyu 1°C ısıtmak için kaç kilokalori gerektir? (6 K cal.)
5 ( * **) .6 kg. suyu 12°C ısıtmak için kaç kilokalori gereklidir? (72 K cal.)
6 ( ***) 8 kg. suyu 20°C’den 35°C’ye çıkartmak için kaç kilokalori gereklidir?
(120 K cal.)
7 ( ***) 2 kg. alüminyum 15°C ısıtmak için 6.6 kilokalori gerekirse bu madde­
nin ısınma ısısı ne kadardır? (0.22 Cal/kg.°C)

39
 SUYUN SİHİRLİ YAŞANTISI

GÖZLEM E Ç A Ğ R I

1 — Milâttan önce 624-546 yılları ara­

sında yaşamış tanınmış bilim adamların­
dan ve filozoflarından olan Milet'li Tales,
suyun evrenin ilk ve en önemli maddesi ol­
duğunu iddia etmiştir. Sizlere göre Tales
neye dayanarak bu teoriyi ortaya atmıştır?

2 — Çöl: Uçsuz bucaksız Sahra, bitkı- 3 — Kasvetli kum çölü yakınlarında top­
siz ve kum çölüdür. raktan fışkıran bir su kaynağı kupkuru ara­
Suyun bulunmadığı yerde hiçbir bitki ziyi bir cennete çevirmeye yeterlidir. İn­
yoktur. Neden?.. san, çölü nasıl yenebilir?

4 — Dağlarda, kırlarda gezinirken biçil­ 5 — Dünyada üç ayrı hâlde bulunan tek

miş ve'kurumaları için güneşe bırakılmış
yeşil kümelerine rastlamışsınızdır. Beşte
dördü su olan bu otlar kurudukları zaman
çok hafif olurlar. Otlar kurumakla neyi kay­
betmişlerdir?
madde sudur. Kutuplarda su, buz yâni katı
bir madde hâlinde yüzerken aynı bölgenin
gökyüzünde bulut yâni buhar hâlinde do­
laştığı görülür. Denizdeyse bir sıvı olarak
karşımıza çıkar. Neden?..
 SU Ö N EM LİD İR lerd e b u lu n d u ğ u g ib i h a v a d a d a ö n em li
b ir m ik ta rd a va rd ır. M ev sim d e ğ iş im le ­
İn sa n ların v e h a y v a n la rın d ü n y a ü z e­ riy le d ev a m lı o la ra k h a rek et h â lin d e b u ­
rin d e y a şa y a b ilm e le rin d e v e ik lim le r ü z e­ lu n a n h a v a d a k i su, ik lim lerin d ü z e n le n ­
rin d e etk en li ola n ısı, nasıl en ö n e m li fa k ­ m esin d e en ö n e m li fa k törd ü r.
törle rd e n b iriy se su d a a y n ı ö lçü d e ö n e m S o n b a h a rd a o ld u ğ u m u z şu sıra la rd a
taşıyan d iğ e r b ir u n su rd u r. su y u n g e ç ir d iğ i çeşitli d eğ işik lik leri d a ­
S u y u n in sa n la r, h a y v a n la r v e b itk iler h a iyi g ö rm e k m ü m k ü n d ü r. G en ellik le
için taşıd ığı h a y a tî ö n e m i a n la y a b ilm e k y a ğ m u r o la ra k y a ğ a n ve so n ra d o lu o la ­
için su yu az v e su y u b o l ik i b ö lg e d e k i b it­ rak d ü şen su, d a h a ilerid e b elk i de k a r h â ­
ki ö rtü sü y le h a y v a n la rın d u ru m la rın a lin d e serp iştirm ey e b a şla y a ca k tır.
b a k m a k yeterlidir. S u y u n sih irli y a şa n tısın ı en k ü çü k ö z e l­
D iğ e r ta ra fta n h a y v a n la rın v e b itk ile­ lik lerin e k a d a r ö ğ re n m e m era k ı b izleri
rin y a p ıla rın d a k i a n a m a d d e d e su y u n b a zı so ru la r k a rşısın d a b ırak m ıştır.
b ü y ü k b ir y e r k a p la d ığ n ı h a tırd a n ç ık a r ­ Su, ısıyla b irlik te y e k ü re d e k i y a şa n tı­
m a m a k g erek ir. n ın d e v a m ın d a n asıl v e n e d e r e ce y e k a ­
İnsan vücudunu örnek olarak ele ala­ d a r h ü k m e d e r?
cak olursak, ağırlığının üçte ikisinin su S u y la ısı a ra sın d a k i ilişk ilerin ö n e m i
olduğunu görürüz. Yâni 36 kilo ağırlığın­ n e d ir? ,
daki bir kimsenin 24 kilosu sudur. S u y u n g ü n eş en erjisin in b ü y ü k b ir k ıs ­
D iğ e r b ü tü n c a n lı y a ra tık la rd a d a h e ­ m ın ı d ü n y a n ın h e r y erin e taşım a k la ve
m e n h e m e n a y n ı d u ru m u g ö rm e k m ü m ­ k o ru m a k la g ö re v li o ld u ğ u d o ğ r u m u d u r?
k ü n d ü r.
Bu soru la rın d o ğ ru c e v a p la rın ı b u lm ak
K u ru m a n ta rla rın , taze o la n la rın a o-
için su y u n sih irli y a şan tısın ı d en ey lerle
ra n la n e k a d a r h a fif old u k la rı, k u ru m a k ­
o rta y a ç ık a r m a y a ça lış a ca k v e özellik le
la k a y b e ttik le ri su m ik ta rın ın ç o k lu ğ u
ısın ın etk isiy le g e ç ir d iğ i d e ğ işim le rin i in ­
h a k k ın d a b ize iy i b ir fik ir verir.
ce le y e ce ğ iz.
Su, y a ln ız h a y v a n la r d a v e b itk ilerd e
b u lu n m a z. D en izlerde, g ö lle rd e v e n e h ir­ Ö n ce e rg im e v e k a tıla şm a y ı g örelim :

DENEY (1) : E rgim e

B ir k a b a b u z p a rça la rı k oy u n . S o n ra b u n a term o m e tre n in h a zn e

k ısm ın ı d a ld ırın v e b e n m a ri (k a b ın d a h a b ü y ü k d iğ e r b ir k a p ta k i su
için d e ısıtılm ası) y o lu y le ısıtın. G öz lem in iz n e d ir?
Buz, y a v a ş ç a su h â lin e d ön ü şm ü ştü r. T e rm o m e tre y e b a k a ca k o lu r ­
sa k sa n tig ra t d e re ce sin i g österm ek te o ld u ğ u n u g ö rü rü z . K a p ta bu z
k a ld ığ ı sü re ce b u d u ru m d e v a m e d e ce k tir (sold a k i r e s im ).

Düşünün ve cevaplandırın

Parçalanmış buzun sıcaklığı nedir?

Suyun buz hâlinde kaldığı sürece termometrenin gösterdiği sıcaklığın aynı
derecede kaldığına dikkat ettiniz mi?
Bu olay esnasında buz «ısınıyor» demek neden yanlıştır? «ısınmak» ne de­
mektir?
Bu olay süresince buz, dışarıdan aldığı ısıdan nasıl yararlanmıştır?

41
 SONUÇ

Buz, norm al şartlar içinde O santigrat derecesinde e rir ve bu olay süresin­

ce sıcaklığı sâbit kalır.

B uzun su h â lin e d ö n ü şm e sin e e rg im e e rg im e sıra sın d a b u z lu su d a k i sıca k lık d e ­

denir. ğ işm ez. N e d e n i ise b u z u n e rg im e k için a l­
Bu o la y ın m e y d a n a g e le b ilm e si için ısı m ış o ld u ğ u b ü tü n ısıyı k u lla n m ış o lm a sı­
sa ğ la n m a sı g erek lid ir. B u n u n la b e r a b e r dır.

D EN EY (2) : K atıla şm a
E rgim ek te o la n b u z d a n elde ed ilm iş su y u n b u lu n d u ğ u k a b ı b u z d o ­
la b ın a v e y a sıca k lığ ın sıfır sa n tig ra t d e re ce sin d e n d ü şü k o ld u ğ u so ­
ğ u k b ir y e re k o y u n v e a ra d a b ir te rm o m e tre y e bak ın . T erm o m e tre 0
sa n tig ra t d e re ce sin e g e lin c e y e k a d a r d e re ce ara lık lı b ir şek ild e dü şer.
Bu n o k ta y a g e lin ce su, b u z h â lin e d ö n ü ş m e y e b a ş la r v e su sıvı o la ­
ra k k a ld ığ ı sü re ce d e re ce n in g ö ste r e ce ğ i sıca k lık a y n ı olu r. Y â n i sıfır
sa n tig ra t d e re ce sin d e k a lır (sold a k i r e s im ) .

Düşünün ve cevaplandırın

■ İlk buz tabakasının meydana gelişinde termometre kaç dereceyi göstermek­

tedir?
■ İlk buz tabakası nerede oluşur?
■ Bütün su buz hâline dönüşünceye kadar, ısıyı azaltmaya devam etmemize rağ­
men, sıcaklığın aynı noktada sabit kalması olayım nasıl açıklarsınız?

SONUÇ

N orm al şartlarda su s ıfır santigrat derecesinde katılaşır ve bu olay süre­

since sıcaklık sâbit kalır.

S u y u n bu z h â lin e d ö n ü şm e sin e «k atı­ BU H ARLAŞM A

laşm a » den ir. Bu ola yın m e y d a n a g e le b il­
m esi için ısın ın a za ltılm a sı g e re k m e k te ­
dir. K atılaşm a o la y ın ın ta m a m la n m a sı
sü resin ce e rg im e o la y ın d a o ld u ğ u g ib i sı­
ca k lık ay n ı k alır. Su, ta m a m iy le k a tılaşıp
b u z h â lin e d ö n ü ştü k te n so n ra sıca k lık y i­
n e d ü şm e y e başlar.
Şu h â ld e b u zu n su h â lin e d ö n ü ştü ğ ü sı­
ca k lık y â n i e rg im e ısısı ile su y u n b u z h â ­
lin e d ö n ü ştü ğ ü sıca k lık y â n i k atıla şm a
ısısı eşittir.
B ütün m a d d e le rin h âl d eğ iştirm eleri
su y u n k in e b e n z e r şek ild e olur.
Su, b ir sıvıdır. Bu n ed en le «k a tı»lık ö-
z e lliğ i y ok tu r. Ö zel b ir şek lin in o lm a m a sı
n ed en iy le h e r y e re y a y ıla b ilir. Y a ln ız sâ­
bit b ir sıca k lık ta k a ld ığ ı sü rece h a c m i d e ­
ğişm ez.
A n c a k su, özellik le sıvı şek lin d ey k en b u
d u ru m d a fa z la k alm az.
S u y u n b u z h â lin e g e le b ile ce ğ in i g ö r ­
m ü ştü k , fa k a t bü tü n d eğ işim b u d eğ ild ir.
B azı basit g ö zle m le rle d e isp a tla n a b ile ­
c e ğ i g ib i su, k atı v e sıvı d u ru m u n d a n ay-

42
n b ir h â le g e le b ilm e y e te n e ğ in e d e sâh ip-
tir.
İşte size g ü ze l b ir örn ek : A n n e n iz, y ık a ­
d ığ ı ça m a şırla rı k u ru tm a k ü ze re astığı
za m a n n e m e y d a n a g e lm e k te d ir?
Y ık a n d ık ta n so n ra ıslak ola n ç a m a şır­
la rd a k i su, b u n la r k u ru d u k ta n so n ra ne
olm u ştu r? A c a b a k a y ıp m ı o lm u ştu r? H a ­
y ır! S a d e ce g ö zd e n k a y b o lm u ş v e y e n i a l­
d ığ ı şek liy le b u lu n d u ğ u o rta m a d a ğ ıla ra k
g ö rü n m e z b ir d u ru m a g eçm iştir. S u y u n
b ö y le b u h a r h â lin e d ö n ü şm e si o la y ın a
b u h a rla şm a den ir.
B u h a rla şm a y ü z e y d e o lu şu r ve ısıya ih ­
tiya ç gösterir. B u n u n iç in ipe serilm iş ç a ­
m aşır, le ğ e n d e b ıra k ılm ış ola n ça m a şır­
d a n d a h a ça b u k k u ru r. Bu o la y ı a n la ta ­
Asılmış çamaşırlar: Güneş ve rüzgâr buharlaş­
ca k b ir b a şk a g ü ze l ö rn e k de g ü n e şe b ıra ­
mayı kolaylaştırır böylece çamaşırı daha çabuk
k ıla ca k e k m e k le rin ç o k ça b u k ru tu b etle kurutur.
rin i k a y b e d e re k sertleşm eleridir.
B u h a rlaşm a h ızın ı e tk iley en b a şk a n e­
d e n le r d e va rd ır. A n c a k b u n la rı sizlerin
özel a ra ştırm a la rın ız a b ır a k ıy o r v e k o n u ­
m u za d e v a m ed iy o ru z.
A ra ştırm a la rın ız d a su d a n b a şk a b u h a r­
laşan ö b ü r sıv ıla rın d a b u h a rla şm a sıra ­
sın a g ö r e b ir a y ırım ın ı y a p m a n ız m ü m ­
k ü n d ü r. F azla u ç u c u o la n la rı ü st sırad a
to p la rk e n ç o k z o r b u h a rla şa n la rı (b u n la ­
ra sâb it sıv ıla r d a d e n ilm e k te d ir) listenir
a ltın d a sıra la m a n ız d o ğ r u olur.

KAYNAM A

D en ey, sıca k lığ ın b ir sıv ın ın b u h a rla ş­

m a h ızın ı ö n e m li d e r e ce d e etk ile d iğ in i is­
p a tla m a k ta d ır. Bu ö ze llik te n y a r a r la n a ­
ra k b ir sıv ın ın b u h a rla şm a sın ı h ızla n d ır­
m a k m ü m k ü n d ü r.
Bu n o k ta d a iri h a v a k a b a rcık la rın ın y ü ­
B ir o c a ğ ın ü z erin e k o y a c a ğ ın ız içi su z e y e çık tık la rı v e p a tla d ık la rı g örü lü r.
d o lu b ir d e n e y k a b ın ı ısıtın v e sıca k lığ ı d a
Bu sıvı h â ld en b u h a r h â lin e g e çişe k a y ­
d e v a m lı k o n tro l edin. Su, s a f y â n i a rı ise
n a m a den ir. K a y n a m a , b u h a rla şm a d a n '
v e d e n e y d en iz d ü z e y in d e y a p ılıy o rsa ter­
a y rı b ir ola yd ır. Ç ü n k ü sâb it b ir sıca k lık ­
m o m e tre d e k i cıv a n ın 100 sa n tig ra t d e re ­
ta m e y d a n a g elm ek ted ir.
ce sin e k a d a r y ü k s e ld iğ i v e b u n d a n son ra
o ld u ğ u y e rd e k a ld ığ ı g ö r ü lü r (y a n d a k i r e ­ H er sıv ın ın k en d in e ö z g ü b ir k a y n a m a
sim ) . sıca k lığ ı (v e y a k a y n a m a n ok tası) v ardır.
 S u y u n k a y n a m a sıca k lığ ı 100 san tig rat
d e. ecesidir.
D en e y d e a rı su k u lla n ılm a m ış v e işlem
d en iz d ü z e y in d e y a p ılm a m ışsa k a y n a m a
o la y ı d e ğ işik b ir sıca k lık ta m e y d a n a g e ­
lebilir. Bu n e d e n le b u g ib i d e n e y le rd e
k a y n a m a n o k ta sın d a te rm o m e tre d e k i c ı­
v a n ın 100 sa n tig ra t d e re ce sin d e o lm a m a ­
sı m ü m k ü n d ü r. Bu d u ru m u b ir ö rn e k le a-
çık la rsa k İsta n b u l’d a d e n iz k e n a rın d a su
100 sa n tig ra t d e re ce sin d e k a y n a rk e n A n ­
k a r a ’d a 97, U lu d a ğ ’d a 91, A ğ n D a ğ ı’n ın
tep esin d e 83 sa n tig ra t d e re ce sin d e k a y ­
n a r deriz. Y â n i d en iz d ü z e y in d e n y ü k ­
sek lere çık tık ça k a y n a m a sıca k lığ ı d a 100
sa n tig ra t d e re ce sin in a ltın a dü şer.
YOĞUNLAŞM A
M a d em k i su, g ö r ü n m e z h â le g e le b ili­
y or, y â n i b u h a rla şıy or. A c a b a on u y in e
esk i h â lin e d ö n ü ştü rm e k m ü m k ü n m ü ­
dür. N a sıl?

DENEY (3)

A v u c u n u z u n için i n e m len d irin , so ğ u k b ir b a rd a ğ ı iy ice k u ru la d ık ­

tan s o n r a a ğ zı e lin izin a y a sın a y a p a ş a ca k şek ild e tutun. N e g ö r ü y o r ­
su n u z?

Düşünün ve cevaplandırın

■ Bardağın içi neden buğulanmıştır?

■ Bardağın içini kaplayan nem nereden gelmiştir?
■ Eli nemlendiren suyun buharlaşmasındaki etken nedir?
■ Elde neden bir soğuma hissi* duyulur?
■ Bu deneyde neden soğuk bardak kullanılması gereklidir?

SONUÇ

Su buharının yoğunlaşma sebebi soğumadır.

 Damıtmada kullanılan labo-
ratuvar aracı:
Sıvı olarak bulunan iki veya
daha çok karışık maddenin de­
ğişik kaynama noktalarında bu­
lunmalarından yararlanılarak
yapılan deneyde soldaki araç
(a) ısıtılmaya başlanınca ön­
ce en uçucu olanı buhar hâline
gelerek bileşimden ayrılır. Bu
buhar soğutucu borunun iç yü­
zeyiyle temas edince yoğunla­
şır ve sağdaki (b) cam balon­
da sıvı hâlinde toplanır.

Su buharının bu hâlden sıvı durumuna

dönmesine yoğunlaşma denir. Yoğunlaş­
madan yararlanarak su ve diğer sıvıların
«katıksız madde» (arı sıvı) hâline gelme­
si için yapılan işleme damıtma denir.

Damıtma, endüstrinin pekçok dalında

kullanılır. Alkollü içkilerden olan likörler
damıtma sonucu elde edilirler. Konyak
üzüm fermantasyonu damıtığıdır.
Çiyin oluşumunu yoğunlaşmayla izah
edebiliriz.
En küçüğünden en büyüğüne kadar, su
birikintilerinden tutun da, okynauslar da
dahil olmak üzere her su yüzeyinde bu­
harlaşma vardır. Bu nedenle havada bü­
yük ölçüde su buharı bulunur.
Başka bir deyimle bitki ve hayvan or­
ganizmalarının solunum ve terleme fonk­
siyonları dışında (ki bu da hiç önem ta­
şımamaktadır) her şeyden bir buharlaş­
ma meydana gelir.
Yukarıda saymış olduğumuz kaynak­
lardan oluşan büyük miktardaki su bu­
harı, soğuk bir yüzeyle temas eder etmez
Üstte: Yaprak üze­
onun üzerinde yoğunlaşır. Aynı olayı rinde İnci gibi duran
bardağa çok soğuk su döküldüğünde de çiy taneleri.
görürüz: Bardağın dışında bir buğulan­
Yanda: İçinde iyod
ma yâni «çiy» oluşur. Toprağın soğuma­ bulunan bir deney
sıyla da meydana gelen çiy olayını hepi­ tüpünde katılaşıp
niz görmüşsünüzdür. kristalleşme olayı.
gaz hâline geçiş
Sıvıların çeşitli durumlara geçişleri
KIRAĞI NEDİR?
Bulutsuz gecelerde, ışımayla fazlaca so­
ğuyan cisimlerin üzerinde yalnız çiy de­
ğil, kırağı da görülür. Kırağı ile çiy ço­
ğunlukla karıştırılır ve hatâya düşülür.
Kırağı, katılaşmış çiy değildir. Zira kıra­
ğı, atmosferdeki su buharının havayı an­
dıran durumundan katı duruma geçmesi­
ne denir. Kırağıyla çiy arasındaki farkı
daha aç k bir şekilde anlatmak için şu a-
çıklamayı yapmak mümkündür. Sıcaklık
sıfır santigrat derecesinin üstündeyse, su
buhan yoğunlaşarak çiy hâsıl eder. Sı­
caklık sıfır santigrat derecesinin altın­
daysa, su buharı, soğuk cisimlerin üzerin­
de buz iğneleri hâlinde donarak kırağı
hâsıl eder.
Kırağı yemiş b’.r tarla.
46
BULUT NEDİR?
Su buharının görünür hâle gelmesine
bulut denir.
Bir çaydanlığa su koyup bunu ateşe o-
turtun ve suyu kaynatın. Ağzından çıkan
buharı dikkatle izleyin. Önceleri hafif ve
az görünen buhar sonra çoğalır ve yayı­
lınca yoğun ve görünür bir hâl alır (sağ
üstteki resim).
Su buharı acaba neyin etkisiyle görü­
nür bir bulut hâline gelmiştir?
Aslında görünmeyen buhar yayılınca
soğur, soğuyunca da yoğunlaşır ve çok
küçük su zerrecikleri hâlinde bulutu mey
dana getirir. Artık bu, buhar olmayıp çok
küçük damlacıklar hâlinde yoğunlaşmış
sudur.
İşte tabiatta da bulutlar aynı şekilde o-
luşurlar. Nemli hava kuru havadan daha
hafiftir ve yükselmeye yönelicidir. Yük­
seldikçe genişler. Biraz yayılmanın biraz
da yükseklerde sıcaklığın daha az olması
nedeniyle soğur. Soğuyan nemli hava, su
tanecikleri hâlinde yoğunlaşır ve böylece
bulut oluşur. Bu su zerrecikleri o derece
hafiftir ki yukarıya doğru olan en küçük
biı hava akımı bunları bulundukları yer­
de tutabilir.
Yoğunlaşmanın çoğalmasıyla su zerre­
ciklerinin hacımları büyüyüp ağırlaştık-
larmdan su damlacıkları hâlinde düşme­
ye başlarlar. İşte yağmur dediğimiz şey
de budur.
DOLU
Dolunun oluşum şekli yağmura oranla
her ne kadar daha zor ise de târifi kolay­
dır.
Bütün sorun bir atmosfer tabakasıyla
diğeri arasındaki sıcaklık farkına daya
nır.
Yukarıya doğru yükselen bir hava akı­
mının taşıdığı toz, toprak ve kumdan iri
olanları tekrar yere düşerler. Küçük olan­
larıysa yükselmeye devam ederler. Bun­
lar bir buluta rastlarlarsa toz yüzeylerine
su tanecikleri yapışır ve yoğunlaşırlar. İş­
te bu durum, dolu tanelerinin oluşumu i-
çin atılan ilk adımdır. Biraraya gelen su
taneciklerinden oluşan damlaların altla
rında serin ve nemli bir hava tabakası
bulunuyorsa damlalar normal yağmur o-'
larak düşerler. Eğer altlarında sıcak bir
hava tabakası varsa kısa bir düşüşten
sonra buharlaşırlar ve tekrar yukarıya
çıkmaya başlarlar. Eğer yükselen bir ha­
va akımına rastlayacak olurlarsa o za­
man çok yükseklere çıkar ve içleri toz,
toprak olan su tanecikleri bu yerlerin çok
soğuk olması nedeniyle donarlar ve buz
tanecikleri hâlini alırlar. Bu buz tanecik­
leri alçalıp yükseldikçe topladıkları nem
ile daha büyür ve bulundukları yerde du­
ramayacak ağırlığa erişince de yeryüzü­
ne dolu olarak düşerler. Şu hâlde dolu­
nun meydana gelişini şöyle özetleyebili­
riz: Yağmur tanelerinin soğuk hava taba­
kalarına rastgelmesi suretiyle donmaları
sonucu dolu meydana gelir.
SİS
İlkbahar ve sonbaharda sâkin ve serin
bir geceden sonra sabahleyin her tarafı
sis içinde görmek hepimizi şaşırtır. Bu
sis bazen öğleye kadar bazen de bütün
gün sürer. Birçok bölgede yoğun sis yü­
zünden hava, kara ve deniz trafiğinin ak­
sadığına sık sık rastlanır.
Acaba sis nedir ve nasıl oluşur?
Bazı berrak ve serin gecelerde toprak,
gündüz topladığı ısıyı havaya verme­
si nedeniyle soğur. Eğer yer çok soğumuş­
sa toprağa çok yaklaşmış ve ısınmış olan
hava da soğur ve hava içindeki su buha­
rı da sis şeklinde yoğunlaşır. Yâni sis,
toprağa çok yakın olan bulutlardan baş­
ka bir şey değildir. Bunu şöyle de târif
edebiliriz: Yere değen ve gayet küçük su
damlacıklarından ibaret olan bulutlara
sis adı verilir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Suyla birlikte ısı neden hayatın devamı için en önemli faktörler arasında
sayılırlar?
2 — Su tabiatta nerede bulunur?
3 — Su yeryüzünde kaç şekilde bulunur? Bunları sayar mısınız?
4 — Ergime nedir? Hangi kurala bağlıdır? Buz hangi sıcaklıkta erir?
5 — Katılaşma nedir ve hangi kurallara tâbidir? Su hangi sıcaklıkta katılaşır?
6 — Kurutulmak üzere asılmış ıslak bir çamaşırdaki su, hangi hâle dönüşür?
7 — Suyun buhar hâline dönüşümüne ne denir?
8 — Bir sıvıya ne zaman uçucu ne zaman kalıcı denir?
9 — Kaynama nedir? Buharlaşmayla aralarında ne fark vardır?
10 — Normal şartlar altında su, kaç derece sıcaklıkta kaynar?
11 — Buhar hâlinden sıvı hâline geçişe ne denir?

47
 12 — Yoğunlaşma olayından yararlanarak arı bir sıvı nasıl elde edilir?
13 — Çiy nasıl meydana gelir? Kırağı ise nasıl oluşur?
14 — Bulut, buhardan mı yoksa yoğunlaşmış çok küçük su zerreciklerinden mi
meydana gelmiştir?
15 — Sis nasıl oluşur?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (***)

1 f*} Islak çamaşırlar neden açık havada daha çabuk kurur?

2 (*) Mürekkebi henüz Kurumamış bir yazıya çabuk kuruması için neden üf­
lenir?
3 (*) Şarabı veya likörü şişede muhafaza ederken neden mantarını açık bırak­
mamak gerekir?
4 (*) Kalabalık bir insan topluluğunun bulunduğu sıcak bir odaya soğuk bir yer­
den gelen kimsenin gözlüklerinin camları oraya girince buğulanır; bunun nedeni:
a) Oda sıcaktır.
b) Gözlük camlarının sıcaklığı buhar yoğunlaşmasından daha düşüktür.
c) Gözlük camları şeffaftırlar.
d) Pekçok insan konuşmaktadır.
Doğru cevabı bir «x» işaretiyle belirtin.
5 (*) Tencerede kaynamakta olan sudan çıkan buharın üzerine bir tabak tutun.
Olayı izleyin ve gözleminizi yazın. Aşağıdaki şema deneyin nasıl yapılacağını gös­
termektedir.

6 ( “ ) Şu maddelerin ergime sıcaklıklarını (veya ergime noktalarını) araştıra­

rak bulmaya çalışın: Plâtin, demir, bakır, gümüş, kurşun, kalay ve kükürt.
 7 (**) Cıvalı bir termometre neden — 39, santigrat derecesinden aşağı ve 357
santigrat derecesinden yukarı sıcaklıklar için kullanılmaz?
8 ( ***) Bulacağınız usullerle deneyler yaparak; su, alkol, yağ ve eterin uçucu­
lukta öncelik sırasını tespit edin. Aynı sıvılardan hangilerinin daha yavaş buhar­
laştıklarını ve hangilerinin hiç buharlaşmadıklarını bulun.
9 ( ***] Bir sıvının buhar hâline dönüşerek durum değiştirmesine buharlaşma
diyoruz. Şimdi bir tabağa alkol koyarak aşağıdaki hâllerde meydana gelecek olay­
ları izleyin ve tartışın:
a) Sıcak bir ortamda bulunuluyorsa;
b) Ortamın havası buharla doymuşsa;
c) Düz bir tabak kullanılıyorsa;
d) Bir hava akımı varsa.
^Uyarı: a) iki tabağa âynı ölçüde alkol dökün ve birini sıcak diğerini soğuk bir
odaya bırakın. İki tabaktan hangisindeki alkol daha çabuk buharlaşır? Neden? b)
Tabaklara geçen deneyde olduğu gibi alkol doldurun. Bunlardan birini büyük bir
cam kapla örtün. Üstü açık tabaktaki buharlaşma devam ederken, üstü kapalı ta­
baktaki buharlaşma biraz sonra neden durur? c) Bir tabağa ve bir deney tüpüne
aynı ölçüde alkol koyun. Buharlaşma iki kaptan hangisinde daha hızlıdır? Neden?
d) İki tabağa aynı ölçüde alkol dökün ve tabaklardan yalnız birini üfleyin. Alkol
hangisinde daha önce buharlaşır? Neden?
Aşağıdaki şemalar deneyin çeşitli devrelerini göstermektedir.
 ERİTEN OLARAK SU
GÖZLEME ÇAĞRI
1 — Bir pyrex cam deney kabını arı su
(damıtık su) ile doldurduktan sonra bu su­
yun içine biraz tuz koyun ve devamlı karış*
tırın . İçindeki tuz eridikten sonra su na­
sıl bir tat almıştır?
50
2 — Suya tuz koymaya devam edin.
Bu durumda gözleminiz nedir? Acaba bü­
tün tuz suda eriyerek tümüyle suya mı ka­
rışm ıştır, yoksa bir süre sonra tortu hâlin­
de dibe mi çökmüştür?
3 — Şimdi karışımı bir ateş üzerine ko­
yun ve karıştırmaya devam ederek ısıtın.
Acaba ne olmuştur? Suyun tadı şimdi na­
sıldır? (Bu tadı ilk deneydeki tat ile karşı­
laştırın ).
Dibe çöken tuz miktarı çoğalmış mıdır,
yoksa azalmış mıdır?
 ERİYİK NEDİR?
Biraz ön ce yapm ış olduğum uz deney­
lerde eriyik ve özellikleriyle karşılaşm ış
oluyorsunuz. Nitekim , elde etmiş oldu ğu ­
nuz su ve tuz karışım ı ERİYİK’ten başka
bir şey değildir.
Bu deneylerde tuz eriyen, su ise eriten­
dir. Suyun içinde az m iktarda tuz eritil­
m işse eriyik az tuzludur ve sulandırılm ış
(dilüe) olarak tanım lanır. Eğer bol m ik­
tarda tuz eritilm işse bu durum da eriyik
derişik (konsantre) olarak bilinir ve tadı
çok tuzludur.
Eritenin içinde eriyeni daha çok eritm e­
ye im kân kalm am ışsa eriyiğin bu hâline
doym uş denilir.
2’nci deneydeki eriyiğin doym uş bir e-
riyik olm asının nedeni ilâve edilen tuzun
erim eden dibe çökm esidir. Ö yleyse 3'ün­
cü deneyden alm an sonucun yararı ne­
dir?
Eriyen m addenin, eriten bir m adde i-
çinde eriyebilm e yeteneği sıcaklığa bağlı­
dır. Su ve tuz örneğim izde de görm üş o l­
duğunuz gibi erim e olayı ısıtılm a ile art­
maktadır;.
DEĞİŞİK ERİYİK TÜRLERİ
Eriyik, her şeyden ön ce katı bir m adde­
nin (m utfak tuzu) sıvı bir m adde (su) i-
çinde dağılarak hom ojen (biryapım lı) o-
larak m eydana getirdiği saydam b ir sıvı­
dır. * tarttıktan sonra bir daha yapın (resim b ) .
G erçekte başka tür eriyikler de vardır:
Bir sıvı ile diğer b ir sıvı, b ir gaz ile bir
başka gazın karışım ları gibi çeşitli örn ek ­
ler saym ak m üm kündür.
D iğer taraftan su ile alkol karışım ı, bir
sıvının başka b ir sıvı içindeki eriyiğidir.
Saltz suyu, bir sıvı (su) içindeki b ir g a ­
zın (karbondioksit) eriyiğidir.
İlk örnekteki m addeleri değişik m iktar­
larda da karıştırm ak m üm kündür. A ncak
bu eriyikte eritenle eriyeni saptam ak im ­
kânsızdır. Yâni birbiri içinde bu derece
karışm ış iki ayrı m adde biryapım lı eriyi­
ği m eydana getirm işlerse eritenle eriyeni
bilm ek önem taşım az ve bunun tespiti
için büyüteç de kullanılsa hiçbir sonuç
alınmaz.
K onum uza başka bir örnekle devam
edelim: Zeytinyağıyla suyun karışım ı bir
eriyiği m eydana getirm ez. Bunun nedeni
suyun içine konulan zeytinyağının küçü­
cük zerrecikler yerine gözle veya m ikros­
kopla görülebilen dam lacıklar hâlinde su­
da yüzm esidir. Bu deneyde oluşan olaya
dağılım denir.
ERİYEN TEKRAR NASIL
ELDE EDİLİR
Suyla tuzu karıştırarak ısıtıp ve alabil­
diği kadar tuz katıp doym uş b ir tuz (ve­
ya şeker) eriyiği hazırlayın. Eriyiği soğu­
m aya bırakın. Bir kısım tuzun ayrışarak
dibe çök tüğünü görürsünüz (resim a ) .
A yn ı deneyi kullanılan tuz m iktarını
Tuz ile doym uş eriyiği, kaynatarak erite-
ni yâni suyu buhar hâline dönüştürün.
Şim di deney kabınm dibine bakın: A rta
kalan m utfak tuzudur. Bu tuzu hassas bir
teraziyle tartacak olursanız bunun deney
başındaki, suda eritilmiş olan tuzun ağır­
lığına eşit m iktarda olduğunu görürsü­
nüz.

ERİTENİN ÖNEMİ

H er m adde suyun içinde erimez. Bir sı­

vı içerisinde erim eyen bir m addenin, o sı­
vı içerisinde çok küçük parçalar hâlinde Soldan sağa: a)
dağılm asıyla m eydana gelen sıvıya asıltı Su içinde kil asıl­
tısı (süspansiyo­
(süspansiyon) denir. Buna b ir örnek ve­
nu); b) asıltı hâ­
relim: lindeki zerrecikler
İçinde su bulunan bir deney tüpüne bir kabın dibine çök­
m iktar killi toprak koyup karıştırıldığın­ müştür; c) suyun
da suyun bulandığı, killi toprağın erim e­ tortu hâlindeki zer
reciklerinden ay­
diği görülür. K arışım bir süre bekletilirse
rılması için bir
kil zerreciklerinin dibe çöktükleri ve su­ filtre yardımıyla
yun berrak b ir hâle geldiği izlenir. Böy­ başka bir kaba ak­
lece yeni bir durum ortaya çıkm ış olur: tarılm ası.
Kil, içinde bulunm ası nedeniyle bulan­
dırdığı su ile, b ir süre için «asıltı» duru­
m unda olm uştur. Bu asıltı (süspansiyon),
ağzına konulacak ince b ir filtre kâğıdın­
dan, bir başka deney tüpüne boşaltılırsa,
su berrak bir şekilde deney tüpüne akar­
ken kil zerrecikleri de sudan ayrılarak
filtre kâğıdı üzerinde kalırlar. A yn ı den e­
yi kil zerreciklerinin dibe çökm elerini
bekledikten sonra da yapm ak ve ilk önce
berrak suyu dikkatli ve yavaşça boşalta­
rak kil kalıntısından ayırm ak m üm kün­
dür. Bu işlem durulm uş b ir sıvıyı bulan­
dırm adan başka bir kaba aktarm ak veya
süzm ektir.
b
Y apraklara renk veren m adde bildiği­
niz gibi klorofildir. A ncak bunu suda erit­
Soldan sağa: a) Is­
m e olanağı yoktur. Suyun başaram adığı panak yaprakları
bu işlemi alkole yaptıracak olursak so­ tem in edin; b) kü­
nuç alınabilir. Şu hâlde alkolün eriten ö- çük parçalar hâlin­
zelliğinden yararlanarak yapraklardaki de kesip m etil al­
kole yatırın; c) bir
klorifili çıkartm ak m üm kündür.
kaç saat sonra klo­
Y an tarafta resim lerini ve târifini ver­ rofili eritm esi ne­
miş olduğum uz gibi ıspanak yapraklan deniyle alkolün ye­
m etilalkol içine konularak deney yapıla­ şil bir renk aldığı­
bilir nı görürüz.

52
 9

ERİTEN OLARAK SU sayesinde hem en hem en ilkel şekilleriyle

sağlanırlar.
Suda erim eyen m addelerin az olm ası
insanlar ve bitkiler için sevinelecek b ir ö- DAMITIK SU
zelliktir.
Bildiğiniz gibi bitkiler için büyük önem D am ıtık su, suyun en arıtılmış şeklidir.
taşıyan m adensel tuzlar sulu eriyik hâlin­ D iğer b ir anlatım la, içinde erim iş hiçbir
de köklerden bitkinin bütün dokularına m adde bulunm ayan sudur.
ulaşır. Siz de dam ıtık su elde edebilirsiniz. Bir
Suyun eritenlik özelliği biyolojik yön ­ kap içinde kaynam akta olan sudan çıkan
den büyük bir önem taşım akta ve hem en buharın üzerine tercihan içinde buz bu­
hem en bütün m addeleri eritebilm ektedir. lunan bir tabak tutun. Soğuk yüzeyle te­
G enel olarak kim yasal eriten özellikle­ mas edecek olan buhar yoğunlaşacak ve
rine en yakın olan m adde sudur. dam ıtık su, dam lalar hâlinde tabak altın­
C anlılarda yaşantının devam ı için g e ­ da toplanacaktır (soldaki resim ).
rek li Olan suyu diğer bir özelliği de m ad­ Laboratuvarlarda bu işlem özel âletler­
deyi değişikliğe uğratm adan eritmesi, le yapılır ve buhar hâline getirilen suyun
yâni erittiği m addede kim yasal bir d eği­ yoğunlaşm ası soğuk su akım ıyla soğutul­
şim yapm am asıdır. Bu özellik, biyolojik m uş özel borular içinde olur ve dam ıtık
yönden de büyük önem taşır. Bitkiler için su hâlinde toplanılır.
gerekli olan m addeler suyun bu özelliği
SUYUN SERTLİĞİ
Dam ıtık suyun elde edilişi
▼ Dam ıtık su, yağm u r suyu, m usluk su­
yu, m aden suyu gibi çeşitli su türleri te­
min edin. Bu suları ayrı ayrı deney tüp­
lerine koyun ve h er birine yarım santi­
m etre küp sabunlu suyu (m ayi sabunun
dam ıtık su veya % 0.5 su içinde eritilm e­
si tavsiye edilir) dam la dam la ilâve edin.
H er iki tüpü ayrı ayrı çalkalayın ve en
az bir dakika kalabilecek olan sabun k ö ­
püğü görü n ce durun.
İlâve edilm iş olan sabun eriyiğinin
dam la sayılarını suların türleriyle bera­
ber b ir yere kaydedin. Suları köpürtm ek
için kullanılan sabunlu suyun dam la sa­
yısı o suyun sertlik derecesini bildirir. Bu
hâle göre en fazla sabun eriyiği kullanı­
lan su en sert sudur. Böylece içindeki eri­
miş kalsiyum karbonat m iktarı en fazla
olan suyun en sert su olduğu ortaya çı-,
kar.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

t — Eriyik nedir ve nasıl hazırlanır?

2 — Bir eriyiğe ne zaman sulandırılmış (d ilü e), ne zaman derişik ve ne zaman
doymuş eriyik denilebilir?

53
 3 — Bir eriyiğin doyma derecesinin ne olduğunu söyleyebilir misiniz?
4 —• Bütün eriyikler bir katının suda eritilmesinden mi meydana gelir? Saltz su­
yu, eriyiğe bir örnek ise su alkol karışımı sizce nedir?
5 — Eriyikle dağılım arasında ne fark vardır?
6 — Bir eriyikten eriyen tekrar nasıl elde edilir?
7 — Bir asıltı, sıvısından nasıi ayrılabilir?
8 — Eriten olarak suyun önemi nedir? Suyun başka bir maddeyi değişime uğ­
ratmadan eritmesi ne demektir?
9 — Damıtık su nedir ve nasıl hazırlanır?
10 — Sert sular nasıl tanımlanır?
11 — Su nasıl yumuşatılır?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( ”) Sıvı veya gaz gibi katı olmayan maddeleri su içinde eritm ek mümkün mü­
dür? Şu anda aklınıza gelebilecek birkaç örnek veriniz.
2 ( * ) Kahve veya çay gibi içeceklere çok fazla şeker konulduğunda bardağın di­
binde neden erimemiş bir şeker birikintisi kalır?
3 ( * * ) Küçük bir araştırma yaparak şu eritenler içinde hangisinin yağlı madde­
leri daha iyi erittiğini bulunuz: Alkol, benzin, su.
4 ( * * ) Yine küçük bir araştırma yaparak deniz suyu içinde erimiş olarak bulunan
tuzları bulunuz.
5 ( * * * ) 22 santigrad derecesinde ve 20 cc'lik mutfak tuzuna doymuş, bir eriyik
hazırlayın. Eriteni buharlaştırıp tuzu eski hâline dönüştürün.
Bu usulle suyu yâni 20 cc’lik suyu doymuş hâle getirecek kaç gram tuza ihtiyaç
olduğunu bulabilir misiniz?
Deneyi şemalar hâlinde gösteriniz.
6 ( * * * } Su içine, bilinen tuz ile kum koyarak çalkalayın; aşağıdaki usullerden
yararlanarak eriyikteki maddeleri ayırmaya çalışın ve her bir deneyin sonucunu söy­
leyin:
a) Karışımı bekleyip içindeki maddelerin çökmesini sağladıktan sonra süzerek.
b) Çökmüş olan maddeleri karıştırmadan suyu dikkatle filtreden geçirerek.
c) Eriyeni ısıtarak.
Uyarı: a) Bir deney tüpünün dörtte üçüne su koyduktan sonra tuz ve kum ilâve
edin. Kuvvetlice çalkaladıktan sonra gözlemde bulunun: Suyun başlangıçtaki görü­
nüşü nasıldı? Bulanmasına ne etken oldu? Dinlenmeye bırakınca ne görürüz? Niçin?
b) Filtre edip gözlemde bulunun: Filtre edilmiş suyun görünüşü, tadı nasıldır ve
filtre kâğıdında ne kalmıştır? Niçin? c) Filtre edileni ısıtın ve gözlemde bulunun:
Kabın dibinde ne kalmıştır? Görünüşü nasıldır? Kalan acaba suda erimiş tuz olabilir
mi? Bunu nasıl ispatlarsınız? Aşağıdaki şemalar, deneyin çeşitli safhalarını gös­
term ektedir.

a
b C
54
 KÖPEK

GÖZLEME ÇAĞRI

ke m iğ i uyluk
kem ıgı
kam ış
kam ış kava
kaval kem iği
k e m iğ i kem iği
kem iği tırn a k la r
bileği r
p a rm a k la r ve
{ayaktaham
\ kemîğı^f^
, y a s tık ç ık la r
aya kta b a n ı
1 — İnsan vücudunun eklem lerini kö- 2 — Köpeğin parmak uçlarına basarak
. peğinkiyle karşılaştırın. İnsan, ayağımın yürümesi onun koşu sırasındaki hızını e t­
hangi kısmıyla yere basar? Köpeğinki na­ kiler mi? (Ayağınızın koşarken ne durum­
sıldır? da olduğunu düşünün).

3 — Köpeğin ayağını kaldırarak yere 4 — Çok sıcak havalarda veya uzun

bastığı kısmı inceleyin; ne görüyorsu­ bir koşudan sonra köpeğinizi inceleyin:
nuz? Tırnaklarının nasıl olduğuna bakın. Neden dili dışarıda solumaktadır?

5 — Köpeğinize bir kemik verin ve

onu nasıl kemirdiğini inceleyin: Altçene
kemiği hangi hareketleri yapmaktadır?

BİRLİKTE TANIYALIM duyarlar. Poliste ve orduda köpeğin bu ö-

Evlerim izin sâdık bekçisi k öpeğin uzun
fak at vü cu du n a göre küçük b ir kafası,
canlı ve zeki gözleri vardır. K oku alm a ve
işitm e duyuları çok gelişm iştir.
K öpekler, bizim işitem eyeceğim iz ve
sesötesi olarak adlandırılan sesleri bile
zelliğinden yararlanm ak için özel düdük­
ler im al edilm iştir. Bu düdükle çıkarılan
sesleri insanların duyam am asına karşılık
özel surette yetiştirilm iş köpekler rahatça
duyarlar.
K öpeğin cinslerine göre değişen dik,
yarı düşük ve düşük olabilen kulaklar
 M Köpeğin adım atışlarını atınkine benzete­
biliriz: Köpek adım atarken sıra ile her de­
fasında bir ayağını atar; tırısta ise bir ön
ve bir de arka (örneğin sağ ön - sol arka)
ayağını; dörtnala koşuda dört ayağını bir­
den yerden keser.
A ltta köpeğin iskeleti
T ■

adım lam a

uyluk
kemiği
altçene kemiği

kürek kemiği

kol kemiği m— —" kamış

kaval kemiği
kemiği
dirsek kemiği
(ön ayak kemiği) elbileği kemiği ayakbileğı
döner kemik (ön ayak kemiği)
parm ak e>\1arağı ayaktarağı

dörtnal (ön ayaktarağı)

külâh şeklinde ve küçük b ir sesi alabile­
cek özel b ir biçim dedirler.
D ostum uz köpeğin ham leye hazır yay
gibi bir bedeni vardır. Tipik b ir koşu cu ­
dur. Pençeleri kuvvetli ve kaslıdır. Ö n a-
yaklarm da beş, arka ayaklarında ise dört
parm ak vardır. Parm aklarının uçlarında,
yere basm aktan kütleşm iş tırnaklar bu-
bulunur.
Köpek, parm aklarının uçlarına basarak
yürür. Bu nedenle kediler gibi parm akla­
rına basarak yü rü yen hayvan lar sm ıfın-
dandır. A n cak yürüyüşü kedigillerinki
gibi sessiz değildir. Bu da tırnaklarının
geriye çekilebilir olm am asından ileri ge­
lir.
K öpekler, çok az sayıda ter bezlerine
sahiptirler. Bu nedenle terlem e işlem ini
ağız ve ciğ e r yüzeyinde bulunan sıvı ta­
bakasını buharlaştırm ak yoluyla yerine
getirirler. Böylece çok sıcakta veya koş­
tuktan sonra köpeklerin neden ağızlarını
açık ve dillerini sarkık tuttuklarını ö ğ ­
renm iş oluyoruz.
BULUNDUKLARI YERLER
Evcilleşm e yönünden sahip olduğu bü­
yük yetenek onu yaşantım ızda hem en h e­
m en vazgeçilm ez bir unsur hâline getir­
miştir. Bu nedenle k öpeğe h er yerde rast­
layabiliriz. Çeşitli iklim koşullarına gös­
termiş olduğu dayanıklılıktan ötürü ona
kutuptan ekvatora k adar her bölgede
rastlam ak m üm kündür.
BESLENMELERİ
Bir köpeğin ağız yapısı dikkatle in cele­
nirse (Bundan sonraki sayfadaki resim ­
den yararlanabilirsiniz): Etçil hayvan la­
rın tipik diş yapısına sâhip olduğunu g ö ­

rürüz: Kesici dişleri çok keskindir. Köpek
dişleri olarak isim lendirilen aynı zam an­
da iri diş olarak da adlandırılan bu dişler
çok gelişm iş olup sivri, kuvvetli ve yay g i­
bi eğridirler; genellikle kem ikleri bunlar­
la kırarlar. A zı dişleri de sivridir. A zı diş­
lerinden dörd ü diğerlerine göre daha çok
gelişm iş olup can avar dişleri, yırtıcı diş­
ler olarak da bilinirler. Dişleri tam 42 ta­
nedir. Diş sayısı çok olduğundan çene k e­
m ikleri de uzundur. G eçm işte etçil olm a­
sına rağm en köpek, günüm üzde et, sebze
ve kem ik yiyen b ir hayvandır. A n cak bu
durum köpeği pek m em nun etm em ekte
ve et yiyip kem ik kem irm ek özelliğine sa­
hip ağzıyla çiğnem eyi başaram am akta-
dır. Bu nedenle çiğneyem ediği besinleri
sindirici öz sular salgılayan m idesiyle
hazm eder. Bu durum undan ötürü köpeğe
belirli saatlerde yem ek verilm elidir.
ÜREMELERİ
K öpek yılda iki defa yavrular. D oğduk ­
larında gözleri kapalı ve çok za y ıf olan e-
niklerin (yavrular) gözleri ancak bir h a f­
ta sonra açılır; yirm i gün kadar sonra da
yürü m e yeteneğine kavuşurlar. D oğum ­
dan sonra anne, yavrularını ortalam a
birbu çuk ay k adar sütüyle yâni em zirerek
besler. K öpekler h er defasında 4-6 yavru
doğururlar.
Y aşam a süreleri ortalam a 10-14 yıldır.
Bununla beraber az da olsa 20 yıl yaşa­
yanları görülm üştür.
Y ARARLARI VE ZARARLARI
ilkçağlardan beri evcilleştirilen köpek
kendisine gösterilen sevginin ve verilen
yem eğin karşılığını hizm etleriyle daim a
ödemiştir.
K öpeğin sâhip olduğu nitelikler güzel
b ir araştırm a konusu olabilir. K öpeğe v e­
rilen belirli görevler ve bunları yapabil­
m esi için gerekli eğitim süreleri araştır­
m anızın tem elini teşkil edebilir.
Sürüyü korum akla görevli çoban köpe­
ğiyle polise suçluları tâkip ve yakalam a­
da yardım cı olan polis köpeğinin yetişti­
rilm esi süreleri aynı değildir. Polis köpe­
ği için oldukça uzun süren b ir eğitim g e ­
reklidir. K ör olan sâhibini bü yü k kentin
tehlikelerinden k oru yacak veya karda
yollarını kaybetm iş yolcuları kurtaracak
olan bir köpeği eğitm ek ise yoru cu ve ih­
tisas isteyen bir sabır işidir.
KÖPEK, İN SA N A DOSTTUR
insan, köpeği çeşitli görevler için eğit­
m eyi başarm ıştır.
Senbernar ve T ernöv köpekleri kurtar­
m a işlerinde ihtisas yapm ışlardır. B unlar­
dan birincisi kar ve buzlar arasında di­
ğeriyse suda insan kurtarm aktadır. A v ­
cılıkta kullanılan tazı, zağar, terriye (av­
ları inlerinden çıkaran bir cins zağar) ve
kopoy; köpek türleri arasında en tanın­
mış olanlanndandırlar. Y ine avcılık için
yetiştirilm iş olan puanter ve setter ise
ferm a köpeği olarak avını b u lu n ca h ayva­
nın çok yakınlarında hiç kıpırdam adan
durur.
insanoğlu nun eskiçağlardan beri m ül­
kiyeti korum a görevini k öpeğe verm esi­
nin nedeni onda bu yetenekleri görm esin­
den ileri gelmiştir.
Fino, üstün zekâsı ve uysallığıyla tanı­
nır. M üşfik ve eğlendirici M alta köpeği
ise yum uşacık tüyleriyle b ir yün topağına
benzetilebilir. Kurt köpeği ise üstün b ir
zekâya sâhiptir. A ncak hürriyetine çok
düşkün olduğundan bağlı tutulursa sada-
katm dan çok şey kaybeder, isyankâr olur.
57
 KÖPEK CİNSLERİNDEN BAZI ÖRNEKLER

Boynundaki tasmasına fıçısı asıfı bir Senbernar Afgan tazısı eskiçağlarda av için kullanıldı­
köpeği. Bu iri hayvanların yetiştirilm eleri ve terbi­ ğı zamanlar koşu köpeğini en iyi şekilde tem sil
ye edilm eleriyle Grand-Saint-Bernard manastırı eden bir türdü. Günümüzde ise zari* salonlara hap­
r^hioleri görevlidirler. sedilmiş bir süs hayvanı hâline gı Im iştir.

Ternöv’de bile cinsi az bulunan ve çok iyi yü­ Bir zamanların kavgacı köpeği olan buldok şim­
zen bu köpekler çok kimseleri boğulmaktan kur­ di sâkin bir karaktere sâhip olmakla dikkati çek­
tarmışlardır. mektedir.

58
BENZERLERİ

Tilki, kurt, kır kurdu, çakal, çöl tilkisi,

kutup tilkisi, tanuki, dingo ve karsakta;
köpeklerde olduğu gibi şu özellikler b u ­
lunur:
— E tç il h ayvanların diş yapısı.
— İç e ri çekile m e y e n tırn a k lı, koşuya e lv e ­
riş li, a d a le li ayaklar.
— Ç ok g e lişm iş koku a lm a ve duyu organ­
ları.

Kurt, sürüler hâlinde Avrupa ve Asya'da yaşar. ►

M em leketim izin karlı ve dağlık bölgelerinde ve bil­
hassa doğuda bulunur. Küçük kem iricileri yiyerek
beslenirler. Aç kaldıkları zaman sürülere ve hattâ
insanlara bile saldırırlar. Çok dayanıklı, saldırgan,
direşken ve evcilleşmeyen bir hayvandır.

Tilki, Avustralya hariç bütün kıtalarda bulunur ►

ve ağaçlık bölgeleri sever. Orta boydaki kem irici­
leri yiyerek beslenir. Bunları bulamadığı zaman bü­
yük bir ustalıkla avladığı balıkları yer. Çok sabırlı,
ihtiyatlı ve bilindiği gibi kurnazdır. Tilki, kıymetli
olan kürkünden yararlanılmak için yetiştirilir.

Çakal, Kuzey Afrika, Güney Avrupa ve Asya’da

yaşar. Her çeşit ölü veya canlı hayvanı yiyerek
beslenir. Çok kurnaz olup en tehlikeli kapanlardan
bile kaçmayı başarır. Çürüyen hayvan leşlerini ye­
diğinden ve böylece ormanları bu birikintilerden
temizlediğinden bu hayvarfa yararlı demek doğru
olur. Evcilleştirilebilir. V

59
 Kır kurdu, Amerika'da çok yaygın­
dır. Eşeleme yoluyla kendi yaptığı
veya başka etçillerin terkettikieri in
veya benzeri yerlerde yaşar. Gruplar
hâlinde dolaşır, leşleri bitkileri omur­
galıları ve hattâ böcekleri yiyerek
beslenirler, çok zekidirler. Evcilleş-
tirileb ilirler.

Dingo, y&lnız Avustralya’da bulu- ^

nur. Köpeğin başı boş bırakılması ha­
linde nasıl vahşileşebileceğine can­
lı bir örnektir. Çok yırtıcı olup koyun
ve diğer küçük hayvanları parçalaya­
rak beslenir.

^ Çöl tilkisi sahra çöllerinin tanın­

mış bir hayvanıdır. Özellikle çöl fa­
relerini ve küçük boydaki hayvanları
yiyerek yaşayan çöl tilkisinin boyu
60 santimdir. Kürkünün rengi çöl
kumununkine o kadar yakındır ki ha­
reketsiz dururken varlığının farkına
varmak bazen imkânsızdır. Kurnaz ve
çok süratlidir. Evcilleştirilebilir.
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Karakteristik yönlerini belirterek; köpeğin nerelerde bulunduğundan, na­

sıl beslendiğinden ve nasıl doğduğundan ve ne gibi yararlan olduğundan söz
edin. Hangi hayvanlar köpeğe benzerler?
2 — Köpekte en gelişmiş duyular hangileridir?
3 — Köpeklerin koştuktan sonra veya çok sıcakta dilleri neden sarkıktır?
4 — Hangi köpek cinslerinin kurtarıcılık ve hangilerinin bekçilik yaptıklarını söy
leyiniz.
5 — Tilki faydalı mı, yoksa zararlı mıdır? Neden?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR (* * } PRATİK DENEYLER ( * * * )

g fc ^ 1 ( * ) Köpeğin pençesini kaldırarak yere bastığı kısmı bastırarak ezmeye çaiı-

W S m şın. Gözleminiz ne olacaktır?
^ 2 ( * ) Köpek ve aynı familyadan olan öbür hayvanların kar ve çamurda bıraktık-
ları izlere bakarak bunları defterinize çiizn.
3 ( * * ) Polis ve körlere yol gösteren köpeklerin nasıl yetiştirildiklerini soruştu­
rarak öğrenin.
4 ( * * ) Köpek için en büyük hastalık hangisidir ve bunun en güvenilir ilâcı nedir?
5 ( * * * ) Herhangi bir köpeğin morfolojik (dış yapı görünüşü) ve psikolojik yön­
lerini gözleyin ve koku alma hassasını inceleyin.
Uyarı: Herhangi bir hayvanın belirli özelliklerini araştırmak için en güvenilir ve
yararlı yol canlı bir örneğin izlenimidir. Köpeğin incelenmesi için onu belirli cins­
lere ayırarak (çünkü, yaklaşık olarak 300 kadar köpek cinsi vardır) oldukça büyük
bir gruba hitap edecek listeler hazırlamak mümkündür.

M o rfo lo jik ö z e llik le r P siko lo jik ö ze llik le r

Post H uy
( tek renk - iki renk . b en e kli.. . ) ( uysal - saldırgan - m eraklı)
Kıl Zekâ
( bot . düz olmayan - kokan) ( süratli - n o rm a l. ölçülü)
Kafa E ğ itile b ilm e yeteneği
Boyun ( itaatkâr - kayıtsız - dikkatsiz)
K ulaklar B a ğ lıiık d ere c e le ri
E klem ler ( sevgi - sadakat - herkese yakınlık gösterir)
Baş
Kuyruk
Y ü ks eklik (yerden omuz başına kadar)
Beden
Cins

61
B ir Tabiat Bilgini Anlatıyor

TİLKİ

H ayvan cinslerinin en güzel ve en zekisiyle tanışm am birkaç yıl öncesine rastlar.

Sizlere bunu anlatabilm em için güzel bir kış gününe dönm em gerekir.
O sabah uyandığım da köydeki evim in çepeçevre bem beyaz karla örtülm üş olduğunu
çok iyi hatırlarım . G öz alabildiğine uzanan sahada, orm an yönünden evin kapısına k a ­
dar gelen izlerden vahşî b ir hayvanın bir gece ön ce evim e kadar sokulm uş olduğunu
anladım .
Bu izler benim kedinin izleri olam azdı. Çünkü şöm inenin başından ayrılm ayı sev­
m eyen kedim in adım ları daha kısaydı. B unlar bir köpek izi de olam azdı. Ç ünkü onlar
da daha derin iz bırakırlardı. Üstelik ayak izlerinin tam orasındaki kara sürünen k u y­
ruğun bıraktığı iz oldukça belirliydi.
işte bu nedenlerle zihnim de beliren bütün şüpheleri bir tarafa bırakıp o gece b ir til­
kinin evim e kadar yaklaşarak gezindiğine kanaat getirdim.
M eraktan kurtulam ayıp izleri takibe başladım , onlar da beni doğru ca hayvan ın ini­
ne götürdüler. O rada sâkin bir şekilde uzanm ış henüz 6-7 aylık bir tilki uyuyordu. D a­
ha bu yaşlarında yeterli derecede zeki ve açıkgöz olam adıklarından kolaylıkla ya k a ­
layıp onu eve getirdim .
Tilki yavrusunu büyütm ekte ve evcilleştirm ekte güçlük çekm edim . O na gösterdiğim
şefkate bu kurnaz hayvan, b ir köpek kadar karşılık gösterm ekte gecikm edi.
Şimdi bütün bu olaydan olduk ça ilginç b ir sorun ortaya çıkıyor. A caba tilki bazı y a ­
rarlar sağlayacak b ir hayvan m ıdır?
Hayvanlar, bilindiği gibi yararlı ve zararlı olarak iki sınıfa ayrılırlar, insanlar da
bunların ilkini k oru r diğeriyle de savaşırlar. A n cak hiçbir hayvan kat’i b ir şekilde ya ­
rarlı veya zararlı değildir. Zararlı bir h ayvan ın yarar, yararlı bir varlığın ise zarar ver­
diği görülm em iş b ir şey değildir.
Bu iddiam ızı şöyle bir örnekle açıklayabiliriz: M ayısböceği ve benzeri zararlı b öcek ­
leri yok etm esi nedeniyle serçe, özellikle tarım alanında çok yararlı bir kuş olarak ta­
nınır. N e var ki yılın bazı devrelerinde tahıl yem eğe olan ihtiyacı nedeniyle zararlı
olur.
Zarar’ olarak bildiğim iz ve kendim izi ondan koruduğum uz yılan ise hiç de yararsız
bir ha> .n sayılm az. Zira büyük zararları olan fareleri ve tarlalara geniş ölçüde za­
rar veren diğer kem iricileri yok etm eleri bakım ından büyük fa y d a la n vardır.
işte bu durum da ve bu gözlem altında yararlılık kavram ı incelenecek olursa eski de­
virlerde çok zararlı olarak bilinen birçok hayvandan bazı yararlar sağlanabileceğini
ve bunların her iki sınıfta da tanım lanabileceğini görürüz.
Kısa bir sürede yararlı bir hâle getirilebilecek hayvanların arasında, uzaktan köpek
le akrabalığı bulunan tilki de ön sırayı alır.
Kötü şöhreti bu hayvan ı gereği k adar tanım am ızı önlem iş, değerini yanlış bilm em i­
ze sebebiyet verm iştir. Bu arada avcıların abartılm ış hikâyeleri de bu yanılm aya ya r­
dım cı olmuştur.
A v cıla r bu hayvana zararlı olduğundan çok kendi avları olan tavşan ve benzeri
canlılara zararı dokunduğu için düşm andırlar. Zavallı tilk i.d e böylece gü r kürkü ve
ku yruğu nedeniyle katliam devresinde hiç acım ayan avcıların kurşunlarına hedef olur.
A vcılara sorulacak olursa kendilerini haklı çıkartacak çok sebepler bulurlar. Bir defa
tilki yalnız av hayvan ıyla beslenir ve küm es hayvanlarının baş düşm anıdır, işte bu ne-

•62
denle a vcılar yaptık]} rr işi b ir dayanır>.a olarak düşünür)ar ve özellikle çiftçileri k o­
ruduklarına inanırl % c.
Bazı bilim adam larının a aştırm a sonuçları *3e çok ilg iletir. Tilki her ne k adar besi­
nin bir kısm ını tavşan ve sülün gibi av hayvan ların ı yem ekle sağlıyorsa da küçük ve
orta boydaki kem iricileri im ha etm ekle tarım a büyük yarar sağladığı da b ir gerçektir.
Bu kürklü hayvanın dağ keçisi ve yabanî tekenin etini çok sevdiği doğrudur. N e var
ki k u ro a n la n daim a ihtiyar veya ölüm e terk edilm iş olanlardır. Geviş getirenlere k ar­
şı olan saldırganlığı ise bu hayvan türlerini tüketici olm aktan çok uzaktır.
Tilki, besinine oldukça geniş sayıda zararlı böcek türlerini de dahil eder. Böylece k o­
ru ve orm anlarda bir nevi sıhhî tem izlik işlem ini yapar. Bu hayvanın hastalık veya
k aza sonucu ölm üş hayvan leşlerini yem esi de vebayı ortadan kaldıran ayrı b ir ya ra r­
lı yönüdür.
Ö zellikle tarım ve insan sağlığı yönünden bu k adar faal bir yararlılık örneği olan til­
kiyi geceleri çalm ış olduğu birkaç tavuk v e y a tavşan için hoş görm ek gerekir.
Bu durum da hiçbir hayvanı tam olarak ya rarlı veya zararlı sınıfa sokm ak m üm kün
değildir.
Şu veya bu türdeki av hayvanlarına «zararlıdır» dam gasını vurabilm ek için olduk­
ça geniş bir incelem e gerekir. Y oksa dış görün üşüne bakıp insanın kendince kurm uş
olduğu düzene zararı var diye zararlıların öldürülm esi tabiat dengesini bozu cu bir iş­
lem olur.
Böylece tabiatı İlmî bir şekilde ve çok yakından incelem enin önem ini kavram ış bu­
lunuyoruz. Y üzyıllardır vahşî hayvan dam gasını vurm uş olduğum uz tilki sansar, k o­
karca, kartal, atm aca, baykuş ve benzeri b irçok h ayvan ın zannedildiği gibi zararlı olm a­
dığını görm üş oluruz.

63
 KEDİ

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Kedinin gözlerini bir aydınlıkta

bir de karanlıkta inceleyin, gözbebekleri na­
sıl bir değişime uğramıştır?

4 — Kedinin üst dudaklarında ve gözle­

rinin çevresinde bulunan kıllar süs için mi­
dir, yoksa bu kılların bir görevleri var mı­
dır?

5 — Ön ve arka ayaklarının uzunlukları­

nı karşılaştırın ve izleniminizi açıklayın.

2 — Kedinin pençesini kaldırın ve tır­

naklarıyla yastıkçıklarına bakın. Acaba § *^
bunlar köpeğinkiyle aynı mıdır? t? &
kürek
içeriye çe k ilm iş çene kem iği
d u ru m d a k i tırn a k kem iği

dışarıya çıkmış kol k e m iğ i^ v~ }*

tırnak
\'\ s
döner kem ik J
3 — Köpeğinkine oranla daha uzun tır­ e lta r a ğ \, f uyluk kemiği
nakları olmasına rağmen kedinin yürüyüşü parm ak \ ’S ğ i *<aval k e m ^ i
neden daha sessizdir?
k am ış kemiği
 BİRLİKTE TAN IYALIM
Z arif ve ahenkli görünüşlü kedinin zıp­
lam a yeteneği çok fazladır. Fareleri a v­
lam akta büyük hüner sahibidir. Fareleri
yakalam ası onu besleyenlere hizm et için
değildir. Kedi, avlanm a zevkine varm ak
için bu işi yapar.
Evinizdeki veya diğer bir kediyi elinize
alıp, okşayarak dikkatlice inceleyin. İlk
izlenim iniz kedinin yum uşaklığı olacak ­
tır.
K ediyi incelem eye devam ederek vü cu ­
dunun h er bölüm ündeki özelliklere d eği­
nelim:
Ö nce kedinin küçük ve yuvarlak başını
ele alalım. Sivri kulaklarının en h a fif ses­
leri bile duym aya hazır olduklarını görü ­
rüz.
Büyük ve yuvarlak gözlerinin k aran­
lıkta fosforlu ym u ş gibi ışıldam asının ne­
deni, gözünün içinde bulunan ve ışığı a y ­
na gibi yansıtıcı özelliği olan bir tabak a­
dır. K aranlıkta çok iyi görebilen kedinin
gözbebekleri fazla ışıkta daralarak k ü ­
çülm e az ışıkta büyüyebilm e yeteneğine
sahiptir.
G özlerinin çevresinde ve üst dudağının
iki yanındaki ince ve uzun sert bıyıkları­
nın titreşim iyse karanlıkta kediye çok y a ­
rarlı olm akta ve görem ediklerini duyur­
m aktadır.
KEDİ GİBİ DÖRT AYAK
ÜZERİNE DÜŞMEK
Bu deyim i hepiniz bilirsiniz. K ediyi şöy­
le 50 santim k adar yükseklikten ve istedi­
ğiniz b ir pozisyonda yere bırakın. Kedi
daim a dört ayağının üzerine ve marnla­
m ayacak bir yum uşaklıkta düşecektir.
Ön ayaklarından daha uzun olan arka
ayaklar kü çü cük kediye üstün bir zıpla­
m a ve atlam a yeteneği verm ektedir. Bü­
yü k hareket serbestisini de çok esnek o-
lan om urgası yolu yla elde eder.
K ediyi yere bırakarak yürütün: Akıcı
ve h a fif yürü yüşü dikkatinizi çekecektir.
Bu sessizliği dört pençesinin altında b u ­
lunan yastıkçıklar sağlam aktadır. Böyle­
ce kedi hiç gürültü etm eden yürü yebil­
m ektedir.
BULUNDUKLARI YERLER
Evcil kedi hem en hem en her yerde bu­
lunur. Y abanî kediye ise A sya ve A frik a ’­
da rastlanır.
BESLENMELERİ
Evcilleştirilmiş bile olsa kedi, etçiller sı-
m fm dandır. A ncak yüzyıllardan beri in­
sanların yanında yaşadığından alıştırılır­
sa yem ek artıklarını da yiyebilir.
A ğzın ı açarak dişlerinin özelliklerini
inceleyin: Altısı üst, altısı altçenede ol­
m ak üzere 12 tane kesici dişi vardır. Uzun
ve sivri olan bu kesici dişler keskindir.
A lt ve üstçenede, sağlı sollu olm ak üze­
re birer tane köpek dişi vardır. G eride ise
üstçenede 8, altçenede 6 tane olm ak üze­
re azı dişleri vardır. Bunların taçları gi­
rintili çıkıntılıdır. Çenenin en gerisindeki
azılar, diğerlerinden daha büyük ve kuv­
vetlidirler. Birbirleri üzerine m akas gibi
kenetlenm iş olan ve etleri parçalam aya
yarayan dişlere büyük azı dendiği gibi
yırtıcı dişler de denm ektedir.
Kedinin dili, u çla n geriye doğru kıv-
n k boynuzsu çıkıntılarla örtülüdür. Ç iğ­
nem e işlerinde dişlere yardım ettiği gibi
hayvanın su içm esine ve tüylerini yalayıp
tem izlem esine de im kân verm ektedir.
Bağırsağı fazla uzun olm ayıp takriben
vücudunun dört katı kadardır. Bu, etçil
hayvanlarda görülen ortak b ir özelliktir.
 ÜREMELERİ
Kedi, ilkbaharda ve sonbaharda olm ak
üzere iki d efa yavrular. Ü ç ilâ altı ya vru ­
yu k ör ve sağır olarak dünyaya getirir.
A yn ı zam anda dişsiz de olan bu k edicik­
ler anne sütü em erek beslenirler ve ana­
ları tarafından büyük b ir şefkatle bakı­
lırlar.
D oğduktan on gün sonra görm eye baş­
layan yavruların ilk dişleri (süt dişleri)
birbu çuk ay sonra çıkar. Bunlar yirm ialtı
tanedir.
BENZERLERİ
Aslan, kaplan, leopar ve vaşak da ke­
di gibi kedigiller ailesindendirler ve şu
ortak özellikleri vardır:
— E tç il ( e to b u rfd irle r ve parm ak u ç la ­
rın a basarak yürürler.
— Ç e k ilip b üzü lebilen tırn a k la rı vardır.
Aslan, Afrika ve Asya ormanlarında yaşar. Aç
olmadıkça insana sald ırm az^
Kaplan sessiz, kurnaz ve çeviktir. Bazı hâllerde
insan için çok tehlikeli olur.
Y A RAR LA RI VE ZARARLARI
Bu sevim li yaratıkların yararlı mı, y o k ­
sa zararlı mı oldukları sorulduğunda, a k ­
la gelen ilk cevap fareleri avlam aları n e­
deniyle yararlı olduklarıdır. Çok kurnaz
bir fare avcısı olan kedi, Rom alılar ça ğın ­
dan beri bu görevi yüküm lenm iştir.
K edinin evcilleştirilm esi köpeğinkine
oranla daha yenidir. K öpeğin en eski ça ğ ­
larda bile insan yaşantısına girm iş oldu
ğunu m ağara duvar la n d ak i grafit (taş ü-
zerine resim ) lerden anlanz.
Leopar (veya panter) kedigiller ailesinin en yay­
gın olanıdır: Asya, Afrika, Seylan ve Sonda adala­
rınca bulunur. Küçük boydaki hayvanları avlar.
Vaşak Avrupa'da bulunan en büyük kedigiller­
dendir. Çeşitli türleri Asya, Afrika ve Kuzey Ame­
rika’da bulunur. Çok çevik olup pek keskin bir gö­
rüşe sâhiptir.
▼
K öpek ve kediyi incelerken ETÇİL’leri tanım ış olduk.

Ö zelliklerini bir daha özetleyelim :

— G e n e llik le e tle b eslen irler.
— Tam b ir d iş serisine sâh ip tirler.
— P arm ak u çların a b asarak (k e d i ve k ö ­
p e k ) veya tab an ların a b asarak (a y ı) yürürler.
— Ç ok g eliş m iş olan tırn a k la rın ı k e d ig ille r
içeriye ç e k e b ilirle r.
— K asları k u v v e tli, vü cutları çev ik tir.
— G e n e llik le sald ırg a n d ırla r.

K öpekgiller ve k edigiller fam ilyaların­

dan ayrı olarak diğer beş fam ilya şu şe­
kilde sıralanır.-

— S ırtla n g iller: (Sırtlan, benekli sırt­

lan, boz sırtla n ).
— A yıgiller: (Tibet ayısı, dudaklı ayı,
boz ayı, kutup ayısı ve d iğ e rle ri).
K üçük-ayıgiller: (Panda, km kaju, koati,
p ro k y o n ). Küçük-ayıgillerden prokyon, oldukça ilginç
— Sansargiller: (Gelincik, kakum , sa­ bir hayvandır. Daha çok «yıkayıcı ayıcık» ola­
rak anılır ve her bulduğunu yıkamasıyla ta­
mur, vizon, porsuk, k ok a rca ...).
nınır. Her ne kadar «çalmak» huyundan vaz
— M isk-kedisigiller: (Firavun faresi, je- geçirilmiyorsa da bu mağrur hayvan kolayca
net, kara palm iye, m isk kedisi, fu s s a ). evcilleştirilm ektedir.

Benekli sırtian, Afrika kıtasının hemen her ye­ duklarından acayip bir yürüyüş şekli vardır. Sırtlan
rinde bulunur. Step ve ormanlıktaki makileri se­ daha çok geceleri dolaşır. Koku alma duyusu çok
ver. Ön ayakları arkalarına oranla daha uzun ol­ kuvvetli olduğundan besinini kolay bulur.

67
İSM

Bir zamanlar Avrupa’da çek bol olan boz ayı cin­
si ne yazık ki insafsızca avlananlar yüzünden çok
az bulunur bir nesil hâline gelm iştir. Ayak taban­
larına basarak yürürler. Beşik gibi sallanarak yü­
rümesi kendine has bir özelliğidir. Bu hayvanın
bütün derdi ve eylem i doymak bilmeyen midesini
doldurmak için çok besin sağlamaktır.
Kakum, küçük bir etçil olup Avrupa, Asya
ve Amerika'da yaygın hâlde bulunur. Kuyru­
ğuyla birlikte boyunun uzunluğu 35 santime
ulaşır. Yazın esmer-kırmızı olan rengi kışın
aklaşır yalnız kuyruğunun ucu daima kara ka­
lır. Kürkçülük slanında düşük değer taşır. Çok
canlı ve çeviktir.

Dev panda, rengi nedeniyle oldukça tuhaf
görünüşlüdür: İki renkli olan postu çoğunluk­
la siyah ve beyazdır. Boyu birbuçuk metreye
ulaşırken ağırlığı da 160 kiloyu bulur. Tibet'in
üst kısımlarında rastlanır. Otçullaşm ıştır.
Bambu tohumları ve köklerle beslenir.
Su samuru, suda daha çeviktir. Yüzücü meme­
lilerin bütün özelliklerine sâhiptir: Yassılaşmış
bir kuyruk, uzamış bir kafa, parmaklar arasınH >r
ve su geçirmez kürkü. Kürkü çok beğen
hayvan daha çok Rusya'dan Japonya'ya k
yılmış olup Avrupa’da da az da olsa bul

68
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Kedinin özelliklerine değine ek nerede bulunduğunu, nasıl beslenip nasıl

ürediğini anlatın. Faydalı olup olmadığını söyleyin. Benzerlerini sayın.
2 — Kedi yürüyüşünün sessiz olma nedenini açıklayın.
3 — Kedinin büyük azı dişlerinin ağzının neresinde bulunduklarını belirtin. Bun­
lar ne işe yararlar?
4 — Etçillerin özelliklerini açıklayın ve hangi familyalara ayrıldıklarını sıralayın.

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * 4) Çok rastlanılan kedi hastalıkları arasında bir araştırma yapın.

g] sanlara geçici midir?
i' j: 2 ( * * * ) Kedinin özellikleriyle köpeğinkini karşılaştırarak benzer yönlerini belirtin.
\ ‘t 4. ►Uyarı: a) Önceki sayfalarda örneği verilm iş deneyde kedinin nasıl dört ayağının
i.--: Ü j D , J: üzerine düştüğünü izledik. Kedinin yere bırakıldığı bu yüksekliği azaltarak kedinin
yere düşmeden dönebileceği en az uzaklığı bulmaya çalışın, b) Yanda resmini ver-
m iş#lduğum uz kedi başında, gözbebeklerinin aydınlık ve karanlıkta aldığı şekilleri
belirterek tanımlayın, c) Kedi ve köpeğin bıraktığı ayak izlerini bir kâğıda alın ve
karanlıkta aydınlıkta a r a lın d a k i farkları belirtin, d) Aşağıdaki listeyi tamamlayın:

BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Besin rejimi
KÖPEK KEDİ
(etçil - otçul - omnivor)

Dişler
Toplam diş sayısı
Kesici diş sayısı
Köpekdişi sayısı
Küçük azıdişi sayısı
Büyük azıdişi sayısı

Nasıl yer?
Bir parça et verin: Çiğner mi\ yoksa çiğ­
nemeden mi yutar?
Büyük bir kemik verin: Kırar mı, yoksa
etini mi sıyırmaya çalışır?

Nasıl içer?

Çoğalması
Kaç yavru doğurur?
Emzirir mi?
Onları ne zaman kendi başlarına bırakır?

Karakteristik özellikleri
Gece veya gündüz hayvanı midir?
Gözbebeği büyüyebilir mi?
Bıyıkları dokunma organı mıdır ve nere­
sinde bulunur?
Ayak parmaklarına mı, yoksa tabanına mı
basarak yürür?
Tırnaklarını içeriye çekip dışarıya çıkara­
bilir mi?
 AT

GÖZLEME ÇAĞRI

döner kemik

ön ayak kemiği

ön ayaktarağı
kanon kemiği

ko! kemiği

zı parm a döner
dişleri kem ikleri kemi dirsek
parm ak kemiği
! biteği kemiği
gem yeri

-toynak eltarağı kem ikleri

kesici dişler

1 — A t dişlerinin görünüşü. Her diş gru­
bunun adını söyleyebilir misiniz? Boş görü­
nen bölüme gem yeri denir. Buraya hayva­
nı yönetebilmek için gem takılır (aşağıdaki
resmi de inceleyin'*
2 — İnsan eklem lerini atınkiyle karşılaş­
tırın. Hayvanda parmakları, eli, bilek ve dir­
seği belirtm eye çalışın. A t neresiyle yere
basar; ayağı, parmakları veya yalnız tırnak­
larıyla mı?

3 — Atın ayağında kaç parmak saydınız?

Atın tırnağı nasıl adlandırılır? Şimdi üstten
ve alttan bakarak toynağı inceleyin. Bir atı
nallamakla korumak istenilen nedir?

70
 BİRLİKTE TAN IYALIM
fff
Atı yakından izlem ek fırsatını buldu­
nuz m u? Yolda, yarışta veya resm igeçitte
ata dikkatle baktınız m ı?
< r t flfrr
Ü çgen ve uzam ış bir baş, başın iki y a ­
nında duran ve yan görüşü sağlayan iri
ve parlak gözler atın ilk göze çarpan özel­
likleridir. a
ü tfrtfrf
Daim a hareket hâlindeki dudaklar sarı
dişleri çevrelerler. Üst dudağı büyük bir
hortum gibidir. A ğzında sekiz yaşm a k a ­
dar tam am lanan; 12’si kesici 4’ü p a rçala­
yıcı, 24’ü de azı olm ak üzere 40 tane dişi
vardır.
Geniş ve kesici, küçük köpekdişleri (di­
şilerinde bulunm az) ve geniş, basık azı
dişleri at dişlerinin belirli nitelikleridir.
Kesici dişler, zam anla (at yaşlandıkça)
aşınarak şekil değiştirirler ki bundan ya ­
rarlanarak r.tm yaşı, dişlerine bakılarak
anlaşılır.
Atın küçük ve dik olan kulakları da çok b
hareketlidir ve duruş şekillerinden h ay­
vanın psikolojik durum unu tanım lam ak
m üm kündür.
U zun ve yanlardan basık olan boyun
üzerinde bulunan pekçok sayıdaki kıllar
atm yelesini m eydana getirir.
A daleli ve gelişm iş vücudu, ince ve kı­
sa parlak kıllarla kaplı olup hayvanın
kaslarını ve onların gerilim lerini belirli
bir şekilde ortaya çıkarır. A daleli ve ince
ayakları nedeniyle yarış atları dörtnala
'S f'T T 'tf
Kalça kem iğ i (s a ğ rı) kü rek
c

Yukarıda, resim lerle at gidişinin şematik görü­

lf v S İL İ nüşleri: a) Adımlama; atın, her bir ayağını sıra­
aırçeno sıyla atarak yavaş, sarsıntısız yürüyüşüdür, b) Tı­
kem iği rıs; atın, ayaklarını çaprazlama atarak hızlı ve sar­
uyluk ^jpazu sıntılı yürüyüşüdür, c) Dörtnal; atın, dört ayağını
kem iği iem iği da birden yerden keserek, sıçrama şeklindeki en
| kav a l ve Rarhış döner j k e m ik ve
kem iği hızlı koşusudur.
dirsek kem iği
topuk kem iği
Ita ra ğ ı ve Solda, at iskeleti. İskeletteki çeşitli kemikleri
kanon kem iği
em iği inceleyin. Atın, insan elindeki parmak ve avuç içi
[toyn ak e l b ileğf
i kem iği toynak kemiklerine tekabül eden (karşılık olan) kemikle­
ri uzayarak değişikliğe uğramış ve kuvvetli tek bir
parça hâlini alm ıştır. Bu kemik «incik kemiği» ola­
rak isim lendirilm iştir.
koştukları zam an saatte 60 kilom etre gi­
bi önem li bir hız yapabilirler.
A tlar geniş ve kuvvetli b ir toynakla so­
nuçlanan tek bir parm ak olan orta par­
m ak üzerine basarlar; bu nedenle atlar
toynaklılar sınıfına girerler. Ata nal vu­
ran ilk insanların «Seltikler» olduğu söy­
lenir. A ta nal takm aktaki neden, toynağı
korum aktır. Pek uzun olm ayan kuyruk
püskül gibi, bol kıllıdır.
BULUNDUKLARI YERLER
G ünüm üzde hâlâ vahşî ve ilkel olarak
yaşayan tek at türü M ongolistan çöllerin­
de serbestçe dolaşan Przewalskij cinsidir.
G eçen yüzyılda Zungaria çöl bölgesinde
seyahat eden bir Rus subayı bu at cinsini
bulm uş ve kendi adını vermiştir.
İşte günüm üzün terbiye edilm iş atı bu
neslin devam ı olup haralarda yetiştirile-
bilm ektedir.
M em leketim izde iki tür at bulunur ve
üretilir. Bunlar A rap ve yerli cinslerdir.
Bu iki cinsi de ıslah etm ek üzere haralar
kurulm uştur. En önem lileri K aracabey
(Bursa), Ç ifteler Eskişehir) ve Sultansu-
yu (M alatya) ’dır.
En değerli at türleri ise, safkan İngiliz
ve A rap atlarıdır.
A tlar kullanıldıkları neden göre sınıf­
landırılırlar:
1) binek 2) koşum 3) yarış atları
BESLENMELERİ
A t otçul (ot yiyen) b ir hayvandır. Bu
nedenle kesici dişleri otları söküp k opa­
racak niteliktedir. A zı dişleriyse iyice çiğ­
nem eyi sağlayacak k adar geniş yüzeyli­
dir. Kısrakta (atın dişisi) k öpek dişleri bu­
lunm az. A y g ır (erkeği) da ise az gelişm iş­
tir. A zı dişleriyle kesici dişler aralarında
bulunan diş boşluğuna gem yeri denilir ve
gem bu raya takılır.
O tçul olm ası nedeniyle bağırsağı olduk­
ça u zu n du r (yaklaşık olarak 20 m etreyi
b u lu r ). A n cak inek konusunda göreceği-
72
Adaleli ve biçimli vücuduyla güzel bir koşu atı.
Uzun ve ince bacakları ona sürat ve çeviklik sağ­
lar. Bu sayede sportif müsabakalarda yarışırlar.
niz gibi at, geviş getirenler sınıfından de­
ğildir.
Basit ve tek parçadan ibaret olan m ide­
sinin hacm i ortalam a 20 litreyi bulur. At
besin olarak günde 18-20 kg. kuru ot ve
çalıştığı zam an da buna ek olarak 10-12
kg. yu la f yer. Bu ölçü ler atm çalışm adığı
zam anlarda yarıya kadar iner.
ÜREMELERİ
Atın yavrusuna tay denir; d oğdu ğu n ­
dan hem en yarım saat sonra dört ayağı
üzerinde durabilen yavru dinlenirken bi­
le aynı şekilde kalır. Takriben altı ay k a ­
dar anası tarafından em zirilen tay, süt
dişleri tam am lanınca (aşağı yukarı on u n ­
cu ayında) artık besinini kendisi bulur ve
kendi kendine yiyebilir.
D ört yaşm a geldiğinde köpek dişleri çı­
kar ve böylece dişleri tam am lanm ış olur.
Gelişip büyüm esi çok süratli olan at 25
yaşm a kadar yaşar.
FAYDALARI VE ZARARLARI
At, tarihöncesi devirlerden beri insan­
oğluna pekçok çeşitli işlerde yardım cı o l­
muştur. İlk önceleri yalnız taşım a işlerin­
de yararlanılan attan sonraları haberleş­
m e ve korunm a alanında da faydalanıl-
mıştır. A tın ayrıca kılı, derisi ve etinden
de faydalanılır.
«
BENZERLERİ

Eşek, zebra ve katır da at gibi atgiller Zebra, vahşî bir hâlde Afrika'nın doğu ve ekva­
tor bölgesinde gruplar hâlinde yaşar. Ata benzer.
ailesinde toplanırlar ve şu ortak yönleri
Koyu ve açık renkli şeritler postunun deser.ini teş­
vardır: kil eder. Çok keskin görme ve koku alma duyula­
— A m acı o tla rı u fa la m a k olan, ta m a m la n ­ rına sâhiptir. Bu sayede diğer hayvanların gelişle­
m ış b ir diş dizisi. rinden zamanında haberdar olur. Zarif ve süratli bir
— B ir tek p arm akla (o rta ) b itip toynağı yürüyüşü vardır. Refleksleri de çok gelişmiştir.
Yaprak ve ot yiyerek beslenir. At kadar olmamak­
m eydana g etiren ayak.
la beraber evcilleştirilebilir. Bir türü de dağ zeb­
-— Koşuda sürat ve yürüyüşe d a y a n ık lılık .
rasıdır.

A Eşeğe hemen her yerde rastlamak mümkündür.

İnsanlar arasında kanaatkârlığıyla tanınmış sabırlı
bir hayvandır. Yerden omuza kadar olan yüksekliği
en fazla 1,60 metreyi bulur. Yeşil ot yediği gibi ku­
ru ve dikenli otlarla da beslenebilir. Yorgunluğa
dayanıklılığı, en güç arazide yürüyebilmesi ve yük
taşıyabilmesi eşeğin bilinen özeiliklerindendir.
At ile aralarında belirli üç fark vardır: Kulakları
daha uzundur, toynakları daha dardır, kuyruğunun
y a ln z ucunda kıllar bulunur.

Katır daha çok dağlık bölgelerde bulunur. Kötü

yollara ve yorgunluğa karşı daha dayanıklıdır-, Üre­
mez, kısrak ile erkek eşeğin çiftleştirilm esinden
meydana gelen bir melezdir. Erkeği kısırdır, bu­
nun bir başka türü daha verdir ki o da aygırla dişi
eşeğin çiftleşmesinden meydana gelmektedir, bar-
do diye anılan bu hayvanın da erkeği kısırdır.

73
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Atı söz konusu ederek özelliklerini, nerelerde bulunduğunu, nasıl beslen­

diğini, üremesini, yararlarını belirtin ve benzerlerini sayın.
2 — «Toynaklılar» adının anlamı nedir?
3 — Gem yeri nedir? İnsan bundan nasıl yararlanır?
4 — Atgillerin ortak yönleri nelerdir?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR (**} PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * * ) Atın bellibaşlı yürüyüş şekilleri hangileridir? Bunların arasındaki fark­

ları belirtin.
2 ( * * ) A t ile eşeği birbirinden ayıran özellikleri belirtin. Eşekle katırı karşılaş­
tırın. Katır ve bardo hangi hayvanların çiftleşmesinden meydana gelir?
3 ( * * ) A t hastalıklarından birkaçını sayın.
4 ( * * ) En tanınmış at cinslerini sayın. Özellikleri ve renkleri üzerine araştırma
yapın.
5 ( * * ) İnsan toplumunda atın, önemini belirten birkaç örnek bulun.
6 ( * * ) Bir harada atların nasıl yetiştirildiklerini inceleyerek izlenimlerinizi an­
latın.

B ir Tabiat Bilgini Anlatıyor

EŞEK
Bir zamanlar...
Söze höyle başladığım için sakın masal anlatacağımı zannetmeyiniz. Hayır çocuk­
lar, size r sal anlatacak değilim! Bu, son savaş yıllarında gerçekten olmuş acı bir
olaydır.
Evet, bir zamanlar Kastan adında yaşlı bir eşek vardı. Derisinin rengi, bir sonbahar
yemişi olan kestane renginde olduğu için bu sevimli hayvana Kastan diyorlardı.
Kastan’ın sahibi olan yaşlı adamcağız sağır olduğu gibi gözleri de hemen hemen hiç
görmüyordu. Bu adam İtalya’nın küçük bir ormanlık bölgesi olan Val Chisone’de tek
başına yaşıyordu. Adı Pin olan bu ihtiyarcığm tek serveti ve arkadaşı Kastan idi. O da
olmasaydı bu ıssız ormanda yalnızlıktan delirmesi işten bile değildi.
Her sabah tan yerinin ağarmasıyla birlikte yaşlı adamla eşeği yola koyulurdu. Pin
odun toplarken, Kastan da bu bayırdaki kayalar arasında bulabildiği birkaç yeşilliği
yer; sonra da kaynaklarda biriken temiz ve duru suyu içerdi. Eşeklerin önemli özellik­
lerinden birinin de kuru ve bazen de dikenli ot yemek olduğunu herhalde bilirsiniz.
Otları yiyerek karınlarını doyuran eşekler hiçbir zaman bulanık ve pis suları içmezler.
İşte bizim Kastan da her zaman olduğu gibi berrak suyla susuzluğunu gidermişti. Ge­
ce olunca da sırtında odun yığını, yanında sahibi, kendine özgü yürüyüşüyle harap
kulübeye dönmüştü.

74
 Bu iki canlının dıştan yeknesak ve hattâ acıklı görünen yaşantıları gerçekte hiçte
böyle değildi. Bütün dünya ile ilgileri kesilmiş sessiz yaşantıları daima tabiat içinde
yaşayan diğer insanlarınki gibi huzur doluydu. Sakin bir orman, yaprak hışırtıları, şı­
rıl şırıl akan su, kuş cıvıltıları hiçbir yerde bulamayacakları bir zenginlikti.
Bu huzur dolu hayat böylece sürüp giderken günlerden bir gün Pin, sağa sola dağıl­
mış otları tırmıklayarak yığın hâline getirmekle oyalanırken yaklaşmakta olan bir
düşman devriyesi iyi kalpli ihtiyarın dikkatini bile çekmedi. Sağır olduğunu ve çok az
gördüğünü zaten söylemiştik. Oldukça uzaktan «kim var orada» diye bağıran askerle­
ri duymayan ve bu soruya cevap vermeyen ihtiyar işine devam ededursun düşman bir­
liği mitralyözlerini ateşleyip attıkları kurşunlarla zavallıyı yere sermişlerdi. Ne oldu­
ğunu anlayamadan vurulan ihtiyar Pin bağırmadan olduğu yerde kalıvermişti. Tek
gördüğü ve anlayabildiği yine her zamanki gibi yanında duran Kastan’ıydı. Eşek bü­
yük bir şefkat ile sahibine yaklaşarak omuzuna burnunu süreterek sanki «kalkın, bu­
radan gidelim, en iyisi bu» demek ister gibi ihtiyarın yanında durmuştu. Sonra eve
doğru birkaç adım atmış, sâhibinin kendisini tâkip etmediğini ve yerde yatmaya de­
vam ettiğini görünce yeni bir teşebbüs için tekrar yanına dönmüştü. Zavallı Kastan ih­
tiyarın hareketsiz duruşunu tekrar izleyince bu kez kararlı bir şekilde kulübeye yönel­
mişti. Ahırın önünde beklemeye başlayan eşek, eskiden olduğu gibi Pin’in kapıyı aça­
rak, kulübeden çıkıp kendisine saman vereceği ânı bekler gibi bir kaç dakika hareket­
siz öylece dumuş ve sonra kararlı bir şekilde yaşlı bir çiftçi ailesinin bulunduğu civar­
daki köye doğru yürümeye başlamıştı. Kapılarına geldiği zaman duraklamış ve bir sü­
re beklemişti. Bundan sonra sâhibinin içinde bulunduğu güç duruma mutlak ve çabuk
bir çâre bulabilmek ümidiyle kuvvetlice anırmaya başlamıştı. Çiftçinin çıkmadığını
görünce daha uzun ve kuvvetlice anırmalarla yardım istemeye devam eden Kastan en
sonunda çiftçiyi evden çıkarmayı başarmıştı. Yaşlı çiftçi Kastan’m peşinden Pin’in ku­
lübesine gelince Kastan’ı ahırına sokmuş ve Pin’i görememesi nedeniyle tekrar kendi
evine dönmüştü.
Bu durumdan yılmayan Kastan yine çiftçinin evine gitmiş ve kendi usulünce yardım
istemeye devam etmişti. Eşeğin devamlı bağırmaları çevredeki köylüleri de meraka
düşürdüğünden bunlardan iyi niyetli biri eşeğin peşine takılarak Pin’in kulübesine git­
meye karar vermişti. «Pin ile Kastan’m ayrı olmalarının mutlak bir nedeni vardır, bel­
ki de başına bir felâket geldi» diye düşünmüş olan bu iyi kalpli köylü bir de askerlerin
ateş ettiklerini hatırlayınca merak ve endişe içinde Pin’i nerede bulabileceğini düşün­
meye başlamıştı. Kastan’m varlığı Pin’i izleyebilmek için en iyi imkândı. Bütün,köylü­
nün çok iyi bildiği bir geçek de Kastan’m sâhibinden ayrılmadığı ve bu kez de onu bu­
lacağı idi. Zaten Kastan’m görünüşüne rağmen akıllı bir hayvan olduğunu bu iyi kalp­
li köylü de bilirdi. Anırma sesleri üzerine evlerinden çıkan diğer köylülerin de dikkatini
çekmiş olmanın verdiği sevinçle eşek son bir defa daha anırarak sâhibinin vurulduğu
yere doğru yola koyulmuştu. Tırısa yakın bir yürüyüşle Pin’in kulübesinin bulunduğu
ormana giren eşeği diğer köylüler de izlemeye başlamışlar ve aralarındaki konuşmalar­
dan endişelerini belli etmişlerdi. Koşuya benzer şekilde, eşek önde grup arkada hemen
hemen eve varmışlardı bile. Acı olayın meydana geldiği yere geldiklerinde kanlar için­
de yerde yatan Pin’i buldukları zaman o çoktan ölmüştü. Buna çok üzülen köylüler yer­
de hareketsiz yatan vücudu ağaç dallarından yaptıkları bir sedyeye koyarak köye ta­
şırlarken üzgün köylülerin en arkasında zeki Kastan da ayaklarını sürüyerek ve iri
başını sallayarak izlemişti.
Sâhibinin ölümünden duyduğu acının büyüklüğüne dayanamayan eşek, her geçen
gün çökmüş ve bu olaydan iki ay sonra bir sabah köylüler Kastan’ı ahırda ölü olarak
bulmuşlardı.

75
KIŞ
 SOĞUKTAN KORUNALIM
Yanma ve oksitlenme
GÖZLEME ÇAĞRI
1 — Bir kibriti, bir mumu veya gazoca-
ğını yaktığınız zaman karşılaştığınız olay
fiziksel midir? Yoksa kimyasal mıdır? Ya­
nabilen bir maddenin, birleştiği cismi ya-
kabilen bir diğer madde içinde yanmasını
sağlayan koşulların ne olduğunu söyleye­
b ilir misiniz?
E
2 — Küçük bir fanusun iç tarafını iyice
nemlendirdikten sonra demir tozu koyun
ve fanusun ıslak iç duvarlarına iyice yapış­
masına dikkat edin.
Yukarıdaki resimde görüldüğü gibi fanu­
su başaşağı getirerek içi su dolu büyükçe
bir cam kap içine koyun. Birkaç gün sonra
fanus içindeki su seviyesinin yükseldiğini
ve demir tozlarının da paslandıklarını gö­
receksiniz. Şimdi fanusu dikkatli bir şekil­
de kaldırıp içine yanan bir kibrit sokun.
Kibrit hemen sönecektir. Neden?
3 — Şema ve resim bir bunzenbeki
(Bunzen yakmacı) ni göstermektedir: Bu
yakmacın nasıl yapıldığını inceleyin, özel­
likle altında bulunan küçük deliğe dikkat
edin. Sonra yakmaca gaz vererek ateşleyin
ve alttaki bu küçük deliğin aralığını açıp
kapatarak meydana gelen olayı izleyin. De­
likçik tam kapandığı zaman ne olur? Bu
hava deliği tam olarak açık olduğu zaman
alev size göre neden daha canlıdır?
4 — Bir ateşin söndürülmesi için üze­
rine kum veya toprak atıldığını duydunuz
mu? Nedeni?
77
t
 Y A N M A VE Y A K A C A K LA R
Pasın yalnızca havanın bulunm ası hâ­
linde oluşabileceği deney ve gözlem lerle
ispatlanm ıştır. Bu olayın m eydana gele­
bilm esi için havada bulunan «bir şeyin»
kullanılm ası gerektir. Bu «bir şey» hava­
da yeterli m iktarda bulunursa yanabilen
bir m addenin yanm asını sağlar. H avada­
ki aktif kısm ı teşkil eden bu «bir şeyin»
adı oksijendir.
Bu durum da yanm a, «oksidasyonun
özel bir kimyasal reaksiyonudur.» D iğer
bir anlatım la, kim yasal bir olayda, yaka­
cağın (katı, sıvı veya gaz olabileceğini
göreceğiz) oksijenle birleşerek ışık ve ısı
m eydana getirm esine yanm a denilir.
İleride göreceğim iz gibi nefes alm a da
bir yanm adır. A lev ve ışık görülm em esi
olayın yavaş bir şekilde oluşm asm dandır.
V ücudum uzu ortalam a 37° C sıcaklıkta
tutm aya yarayacak olan ısı bu olayın so­
nucudur.
Yakacakların yapılarında hidrojen ve
karbon gibi yanabilen elem entler bulu­
nur. Y anm a hâlinde karbondioksit ve su
m eydana getirir.
Yakacaklar, doğal yakacaklar ve ya p ­
ma /a k a ca k la r olm ak üzere iki gruba a y­
rılır.
Doğal yakacaklar tabiatta bulundukla­
rı şekilde kullanılırlar. Y apm a ya kacak ­
larsa, doğal yakacakladan özel kim yasal
ve fiziksel işlem ler sonucu elde edilmiş
olanlardır.
En önem li katı yakacaklar arasında
şunları sayabiliriz: Odun, m aden köm ü­
rü, linyit, kok, odun köm ürü ve benzerle­
ri.
Sıvı yakacaklar arasında petrol, benzin,
alkol, m azot ve ispirtoyu sayabiliriz.
Gaz yakacaklar arasındaysa bütan ve
havagazını örnek olarak verebiliriz.
Y A N M A ISISI VE ISI DEĞERİ
Bir m iktar fosfor, kükürt ve karbon
parçacıkları bularak teneke bir kapak içi­
ne koyup; h a fif bir alevle bu kapağın or
tasını ısıtacak olursanız ilk ön ce fosforun
ve sonra sırasıyla kükürt ve karbonun
yandığını görüsünüz.
Yalnız kü kürtü ku lla n ırk e n çok d ik k a tli o l­
m ak gerekir. Z ira seri h â lin d e yan m alar m e y ­
dana g e tire b ilir.
D eneyim iz bir m addenin yanabilm esi
için belirli b ir ısının gerektiğini ön g ö r­
m ekte olup bu belirli ısıya, o m addenin
yanma ısısı denilir.
Çeşitli yakacakların yanm a ısıları d eği­
şiktir.
Yanm a süresince b ir ısının m eydana
geldiğini görm üştük. Bir yakacağın birim
m iktarının tam am en yandığı zam an m ey­
dana getirebileceği ısı, o yakacağın ısı
değeridir.
Bir birim ölçüsündeki yakacağın ısı
değeri yandığı zam an çevresine
verdiği ısı m iktarıdır.
KARBON MONOKSİTE DİKKAT!
M angal köm ürü veya odunun yanm ası
sonucu çıkan gazlardan zehirlenm iş in­
sanlar hakkm daki haberleri gazetelerde
sık sık görürüz.
Neden, odun ve köm ür gibi yakacak la­
rın gazları acaba bazen öldürücü nitelik
taşırlar?
Y anm a olayında ilk ön ce karbon mo-
noksit olarak adlandırılan gaz m eydana
gelir. Bu gaz çoğun lukla yeterli m iktarda
hava bulunm ası hâlinde yanarak karbon
dioksit bileşik gazını m eydana getirir.
A n cak soğuk bir saha ile temas sonucu
süratli bir şeklde soğum ası hâlinde veya
yeterli hava bulunm azsa bu değişim oluş­
maz.
K arbon dioksit zehirli b ir gaz değildir.
A n cak solunum için elverişsizdir. Bütün
yanm alarda ve hattâ canlıların solunum ­
larında bile m eydana gelir.
K arbon m onoksit ise zehirli bir gaz o-
lup, kokusuz bulunm ası nedeniyle özellik­
le tehlikelidir.
<
 Ö zetleyecek olursak; kabon yanm ası­ lirtilmiş tehlikenin önüne geçm ek için iyi
nın tam olm am ası hâlinde karbon m onok- çalışm ayan ve yakacağını tam yakm ayan
sit m eydana geldiğine göre biraz ön ce be­ araçları kesinlikle kullanm am ak gerekir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — İçinde mum yakılmış bir deney kabının içine yanan bir kibrit sokulduğun­
da sönmesinin nedenini açıklayabilir misiniz?
2 — İçinde paslandırılmış demir tozlan bulunan bir şişede aynı olayın meydana
gelmesinin nedenini biliyor musunuz?
3 — Bir mumun yanması veya pasın meydana gelmesiyle havada meydana ge­
len «değişme» nasıl izah edilir?
4 — Yanma olayında veya pasın oluşumunda tüketilen gazın adı nedir?
5 — Oksijen neden solunum için gereklidir?
6 — Yakacak nedir? Tanıdığınız yakacakları sayın.
7 — Bütün yakacaklar aynı sıcaklıkta mı yanar?
8 — Bir yakacağın yanma ısısı nedir?
9 — Bütün yakacakların meydana getirdikleri ısı aynı ölçüde midir?
10 — Bir yakacağın ısı değeri nedir?
11 — Karbon monoksit neden çok tehlikelidir?
12 — Karbondioksit neden tehlikelidir?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( *) Bir kibriti yakmak için neden başını kutunun ilâçlı kenarına sürteriz?
2 { * * ) Güneş neden dünyanın tek ısı kaynağı olarak tanınır?
3 ( * * * ) Birkaç çeşit yakacak sıralayın ve nerede kullanıldıklarını belirtin.

linyit ’taşkömür antrasit

79
 SOĞUKTAN KORUNALIM

Isı nasıl yayılır

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Sınıfta bulunan sıra, duvar, bir bar­
dak, kâğıt kesici, silgi, pergel gibi bazı şey­
lere dokunun. Diğerleriyle aynı sıcaklıkta
olmalarına rağmen madenî olanlar neden
bizde daha soğukmuş hissini uyandırırlar?
2 — Çıplak ayakla yataktan inip merme­
re bastığımız zaman neden burası bize ha­
lıdan daha soğukmuş gibi gelir?
3 — Sapı tahta olan bir bıçağı kısa bir
süre güneşe bırakın. Acaba bıçağın ma­
denî kısmı neden tahta kısmından çok ısı­
nır?
4 — Eşit boylarda biri demir diğeri ba­
kır olan iki çubuğun bir uçları birleştirin
diğer uçları açık bırakın. Birleştirilm iş uç­
ların altına alkollü bir ısıtıcı koyun. Demir
ve bakır çubukların üzerine yerleştirece­
ğiniz şeritlerden hangisinin daha uzun sü­
re duracağı bir yarışma konusu olabilir. Bu­
nu bilen yarışmayı kazanır. Nedenini bili­
yor musunuz?

MADDELERDEN ISININ YAYILM ASI A cab a ısı bir cisim den diğerine nasıl
yayılır?
Isının tabiî bir eğilim i olan sıcak cisim ­ İşte bu sorunun cevabını bulabilm ek vö
lerden soğuk olanlara geçm esi olayı her­ konuyu iyice kavrayabilm ek için verece­
kesçe bilinir. ğim iz deneyleri dikkatle izleyin.

DENEY 1

D eneyin nasıl hazırlanm ış olduğunu aşağıda verilen resim açık bir

şekilde gösterm ektedir.
Bir bakır çubuk üzerine term oskopik (7 gram kobalt klorür, 7 gram
kalsiyum k lorür 150 gram suda eritilerek elde edilecek bir solüsyona

80
 ince bir kâğıt şerit batırılır. Kâğıt şerit kuruduğu zam an soğukta pem ­
bedir, ısındığı zam an m avi olur) bir kâğıt şerit yapıştırılır. Bakır çu ­
buk ısıtılınca kâğıt, ateşin bulunduğu yönden derece derece m avileş­
m eye başlayacaktır.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Isının çubukta yayılm ası m adde m o leküllerin in h a re k e tle riy le mi olur?

■ Çubuğun türü ve kalınlığı ısının yayılm asında acaba önem li b ir etken midir?
■ Bu olayı ispatlam ak için başka b ir deney şekli d üşün eb ilir m isiniz?

SONUÇ

K a tı c is im le r ısıyı ile tirle r. K a tı c is im le rd e ısın ın b ir kısım d an öbür kısm a

y ayılm ası m o le k ü l n a k li o lm a d a n m eyd an a g elir. Isın ın bu şekilde y a y ılm a s ı­
na, ile tim yolu ile y a y ılm a d e n ilir. Başka b ir ifa d e y le ısın ın m o le k ü ld e n m o le ­
küle y ayılm ası o layıdır.

İ Y İ V E K Ö T Ü İL E T K E N L E R karışıktır. Bunlarda yayılm a olayı iki

şekilde olur. Bunu bir deneyle ispatlam ak
Bilindiği gibi yanm akta olan bir kibrit için, içi su dolu b ir deney tüpü içine bir­
çöpü alev parm aklara gelinceye kadar tu­ kaç buz parçası koyun ve alınacak sonu­
tulabilirken, ucu ısıtılmış bir m aden çu ­ cu izleyin:
buk öb ü r ucundan tutulamaz. Bu durum 1 — D eney tüpü üst kısm ından ısıtılır­
bize, iletim yoluyla ısı yayılm asının her ken bir pam uk topağı yardım ıyla buzla­
katı cisim de aynı hızla m eydana gelm edi­ rın dipte durm aları sağlanır.
ğini gösterir.' 2 — D eney tüpü altından ısıtılırken
İşte bu nedenledir ki, m adenler iyi ilet­ buz parçaları suyun yüzünde yüzer.
kenler olarak nitelendirilir.
Isıyı en iyi ileten m adenin güm üş oldu­
ğu anlaşılmıştır. Bundan sonra sırasıyla
şu m adenler gelir: Bakır, altın, çinko, de­
m ir vs. D iğer yandan cam, tahta gibi ısıyı
az ileten m addeler kötü iletkenler Olarak
isimlendirilir.
Bazı m addelerin iyi iletken olm am ala­
rından teknik alanlarda büyük yararlar
sağlanır. M eselâ fırınlarda kullanılan tec­
rit m addeleri (çakm ak taşlı veya m agnez.
yum lu tuğlalar) ve soğutucularda kulla­
nılan özel m addeler

ISININ AK IŞK AN LARD A YAYILM ASI

Isının akışkanlarda (sıvı veya gaz) y a ­

yılm ası katı cisim lerdekine nazaran daha

81
 ilk deneyde üst kısım daki su kaynam a
hâline getirilse bile dipte bulunan buzla­
rın erim eden hem en hem en durum larım
m uhafaza ettiklerini, diğer deneyde ise
buzların hem en eridiklerini görürsünüz.
Bu olaydan şu sonuç çıkarılır:
Isıtmanın alttan veya üstten olm ası ısı­
nın iki ayrı şekilde yayılm asını etkileyen
• unsurlardır.
ilk deneydeki gibi ısıtılma üstten olursa
ısının yayılm ası m olekül nakli (m olekülle
birlikte taşınm adan) olm adan, yâni katı
cisim lerdeki gibi iletim yolu yla m eydana
gelir.
Ö rneğim izde ısının yukarıdan aşağıya
doğru yayılm ası tabiatıyla su ve deney tü­
pünün duvarlarıyla da m eydana gelebilir.
Buzun yavaş erim esi bize bir başka bil­
giyi de açıklar. Cam az iletken olduğuna
göre bu durum da su da iletim yoluyla az
ısı iletir.
Isıtılma alttan yapılırsa sonuç değişik
olur:
O zam an ısının yayılm ası çok süratlidir
ve buz da çabuk erir.
Y ayılm a yoluyla elde edilen sonucun
izah edilem eyeceği belli bir gerçektir; bu
nedenle akışkanlarda ısı yayılm ası ola yı­
nın değişik bir şekilde m eydana geldiğine
karar veririz.
O layın şu şekilde bir açıklam ası olabi­
lir:
Sıcak su soğuğa göre daha h afiftir ve
bu nedenle yukarı çıkarak buzu eritir.

DENEY 2

Bu deneyi yapm ak için gerekli olan araçlar şunlardır: Bir pipet, d e­

recelenm iş iki cam deney tüpü ve biraz kırm ızı m ürekkep.
Biraz sıcak suyu m ürekkep ile renklendirin ve sonra deney tüple­
rinin 3/4’ünü soğuk suyla doldurun. Pipete alacağınız sıcak ve renk­
lendirilm iş suyu ilk önce (a) deney tüpünün üst kısm ına ve sonra (b)
» deney tüpünün alt kısm ına dikkatlice dökün. Şimdi m eydana gelen
olayı izleyin: ilk deney tüpüne konm uş olan renkli su karışm adan du-
ruken İkincisinde deney tüpündeki suya karışır. Bu olay pipet yardı­
m ıyla ikinci tüpe konm uş olan sıcak suyun h a fif olm ası nedeniyle yu ­
karı doğru çıkm a eğilim i sonucu suya karışm asından m eydana g e­
lir.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Sizce ilk deney tüpündeki soğuk suyla üzerine dökülmüş olan sıcak su ara­
sında yeterince belirli bir ayırım yüzeyi var mıdır?
■ Cevabınız evet ise bunu nasıl izah edersiniz?
■ Sizce ikinci deney tüpündeki soğuk su ile sıcak su arasında da bir ayırım
yüzeyi var mıdır?

SONUÇ

S ıcak su soğuk sudan daha h a fiftir.

DENEY 3

U zunlukları takriben 30 santim ve genişlikleri 5-8 m ilim olan iki in­

ce cam boruyu yum uşak bir lâstik boru ile birleştirin ve içlerini suy­
la doldurduktan sonra uçlarını parm ağınızla kapatın. Sonra boru ­
ları «U» şeklinde başaşağı getirerek içinde renkli su bulunan b ir de­
ney kabına koyun.
Cam borulardan birini bir gaz aleviyle ısıttığınızda kaptaki renkli
suyun ısıtılan boruda derece derece yükseldiğini ve bunun sonucu
olarak soğuk olan diğer boruda ise biraz aşağıya indiğini görürsünüz.

83
 DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Acaba ısı neden boruların içinde bir su akım ı m eydana g etirir?

■ A kım hangi boruda yukarı doğru ve hangisinde aşağıya doğrudur?
■ Tüpün içinde bulunan suyun tam am ı neden kısa bir sürede ısınır?

SONUÇ

Isınm a sonucu g enişlem iş olan su m o le k ü lle rin in yoğunlukları a za ld ığ ı ( d o ­

la y ıs ıy la h a fifle d iğ i) için yükselir. Soğuk k a la n la r ise aşağıya iner. B unun so­
nucu o larak ıs ıtıla n saha iç in d e b ir su d olaşm ası m eyd an a g elir. Bu a k ım la r­
la ısı kısa b ir zam anda ve eşit b ir şe k ild e bütün su k a rış ım ın a y a y ılır. Isının
bu şekild e b ir akışkan için d e y ayılm asına konveksiyon veya n a k il yoluyla y a ­
y ılm a denir.

IŞIM A İLE Y AY ILM A
Güneş ile dünya arasında h içbir iletken
m adde .yoktur. Başka bir ifadeyle boşluk
vardır. Bu boşluğa ve 150 m ilyon kilom et­
relik bir uzaklığa rağm en güneşin ısısı
dünyaya yeterli m iktarda ulaşır. İletken
m addenin varlığına ihtiyaç gösterm eyen
bu tür ısı yayılm asına ışım a yoluyla y a ­
yılm a denir. Işıma olayını ispatlam ak için
basit bir deney yapalım .
İç çeperlerine term oskopik bir kâğıt y a ­
pıştırılm ış olan bir cam bardak yandan
ısıtılacak olursa sıcaklık neşrettiği görü ­
lür. Bunun nedeni bardağın içinde bulu­
nan ve ısıyı iletim (cam oldukça iyi bir
tecrit m addesidir) ve konveksiyon yolu y­
la geçirm eyen term oskopik kâğıttır.
Bütün cisim lerin ışım a yolu yla ısı y a y ­
m a ve ısıyı m assetm e (soğurm a-em m e)
yetenekleri vardır. Y ayılan ısı em ilen ısı
m iktarını geçerse bu durum da cisim so­
ğur. Bunun tersi olursa ısınır. Isıyı yaym a
ve em m e bütün cisim lerde aynı ölçüde de­
ğildir.
Bir zam an birim i süresince b ir birim sa­
hadan yayılan ısı m iktarı bu sahanın cin ­
sine ve sıcaklığına bağlıdır. Bu husus cis­
min ısı yayabilm e yeteneğini tanımlar.
Bir cism in ısı em ebilm e yeteneği de aynı
şekilde açıklanır.
Genellikle ışım a ile kolaylıkla ısı yayan
cisim ler yine kolaylıkla ısıyı em en cisim ­
lerdir. Bu konuyu aydınlatıcı iki deneyle
ispatlayalım .

DENEY 4

Bu deneyiçin lâzım olan gereçler şunlardır: 60-100 w att’lık b ir elek­

trik am pulü, 10x10 santim ebadında iki alüm inyum levha ve 8x8 san­
tim boyunda iki adet term oskopik kâğıt tabakası.
Mum alevine tutarak alüm inyum levhalardan birinin b ir yüzünü is­
leyerek kararm asını sağlayın. K arartılm ış olanın arka yüzüne term os­
kopik kâğıtlardan birini yapıştırın. D iğer tem oskopik kâğıdı ise öbür
alüm inyum levhasının bir yüzüne yapıştırın.
Hazırlamış olduğunuz iki levhayı dik açı teşkil edecek şekilde re­
sim de görüldüğü gibi yerleştirin, böylece lâm badan yayılacak ısının
her iki levhaya aynı derecede ulaşm asını sağlayın.
 Deney sonunda islenm iş levhanın arkasına yapıştırılm ış kâğıdın ön ­
celikle renk değiştirdiğini görürsünüz.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Lâmbayı iki alüminyum levha arasına koyarken levha yüzeylerine aynı uzak­
lıkta olmasına dikkat ettiniz mi? Bu neden gereklidir?
■ İki alüminyum levha neden bir dik açı teşkil edecek şekilde yerleştirilm iş
ve neden birbirlerinin karşısına gelecek şekilde konulmuşlardır?
■ Alüminyum levhalardan hangisi daha çabuk renk değiştirm iştir ve hangi ren­
gi almıştır? Bu neyi ifade etmektedir?

SONUÇ

K a ra rtılm ış b ir yüzey, p arlak b ir yüzeye oran la ısıyı daha iy i m asseder

(e m e r).

DENEY 5

Bu deney için gerekli olan gereçler şunlardır: M antar kapakları olan

iki eş deney kabı, iki eş term om etre ve deney kaplarının üstüne k o­
nulabilecekleri bir tecrit levhası.
M antar kapaklardan her birinin ortasına birer delik açarak derece­
leri sokun, Deney kaplarından birinin dış yüzeyini pırıl pırıl.olana ka­
dar parlatın (a), diğerinin dış yüzeyini ise m um isinde karartın (b).

85
 D eney kaplarının 3 /4 ’ünü k aynar su ile doldurun ve kapaklarını da
kapattıktan sonra h er iki kabı tecrit levhası (m antar veya benzeri)
üzerine koyun.
Yaklaşık olarak, her 10 dakikada bir suyun sıcaklık derecesini ö l­
çün ve elde ettiğiniz son u çla n kareli bir grafik kâğıdı üzerine akta­
rın ve böylece h er iki kaptaki suyun soğum a sürelerini ayrı ayrı g ös­
terir bir grafik çizin.
Deney sonucu olarak karartılm ış kaptaki suyun diğerine oranla d a ­
ha hızlı bir şekilde soğuduğunu görürsünüz.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Her iki kaptaki suyun aynı miktarda olmasına dikkat ettiniz mi?
■ Deney başlangıcında sıcaklık dereceleri ne kadardı?
■ Bu deneyde iletim yoluyla ısı kaybını azaltmak için hangi usulden yararla­
nılmıştır?
■ Hangi kabın sıcaklığı daha çabuk azalmaktadır?
■ Bu deneyin sonucunu bir önceki deneyle karşılaştırarak ısıyı daha çok ya­
yan yüzeylerin aynı zamanda daha çok masseden (em en) yüzeyler olduk­
ları sonucuna varmak mümkün müdür?

SONUÇ

Isıyı daha iy i yayan (ış ım a y o lu y la ) c is im le r, yü zeyleri k a ra rtılm ış ( siyah -

koyu re n k li) ve p ürüzlü o la n la rd ır. Is ıy ı daha iy i e m e n le r de y in e bu n ite lik le ­
r i taşıyanlard ır.

ISITMANIN TARİHÇESİ VE TESİS Kalorifer tesisatıyla bir ısıtma sistemi ve şeması

TÜRLERİ

İlk insanlar oturdukları m ağara veya

kulübeleri ısıtm ak için bu yerlerin içinde
ateş yakarlardı. Fakat yanan ateşten çı­
kan du m anlar m ağaraların içine yayılır
ve havayı nefes alınm az b ir hâle getirir­
di. Bu dum anların çıkış yeri ise yalnızca
giriş için kullanılan kapıydı. A yn ı insan­
lar zam anla bu zararlı dum anlara b ir çı­
kış yolu aram ışlar ve dam a b ir delik dele­
rek ilkel de olsa bacayı bulm uşlardı. Ne
var ki bu yol ile dağıtılan dum an ısının
büyük bir kısm ını da beraberinde çekip
götürürdü.
Bu usulü m angalın icadı ve kullanılm a­
sı izler. K öm ürün içinde yakıldığı bu m a­
denî kaplardan h er ne kadar dum an çık­
m az ise de yayılan karbon dioksit ve kar­
bon m onoksit gazları solunum için zarar
ve tehlike teşkil ederlerdi.

86
 O ldukça önem li bir aşam a olan şöm ine
kullanılm ası da sağladığı yarar bakım ın­
dan zayıftı (% 5-10) baca kanalıyla dışa­
rıya atılan dum an ve gazlarla birlikte g e­
niş ölçüde ısı kaybına yol açardı.
G ünüm üzde bu tür ısınm a şekilleri h e­
men hem en ortadan kalkm akta olup
bunların yerlerine daha çok yararlı olan,
teknik yönden geliştirilm iş im kânlar kul­
lanılm aktadır.
Bunlar soba, k alorifer ve elektrikli a-
raçlardır. Soba bilindiği gibi dökm e veya
dayanıklı bir m adenden yapılm ıştır. Izga­
rası vasıtasıyle ikiye bölünm üş olan bu
ısıtm a aracında ızgara üzerine konulan
yakacak (köm ür veya odun) yandıktan
sonra külleri ızgara altına düşer.
Bol oksijenli hava sobanın altındaki kü­
çük b ir pencereden girer ve gaz, dum anla
birlikte üstteki borular vasıtasıyle dışarı­
ya çıkar.
Rantabilite (yararlanm a oranı) % 80’i
geçebilm ektedir. Bunun nedeni, sobanın
yapım ında kullanılan m addenin ısıyı ile­
tici yüksek özelliği ve boruların bulun­
dukları sahayı yavaş v e üniform (eşit) bir
şekilde ısıtmalarıdır.
Sobanın bir kusurlu yönü ise hem en ya ­
kınında bulunanı fazla ısıtması ve yalnız­
ca bulunduğu oda veya bölüm e hararet
tem in etmesidir.
M odern yaşantının getirm iş olduğu bir
yenilik de binaların bütün bölüm lerinin
k alorifer tesisi ile aynı anda ve aynı dere­
cede ısıtma tekniğidir.
Bu tesis bir k alorifer kazanı, radyatör­
ler ve su borularından m eydana gelm iş­
tir. Borular vasıtasıyle k alorifer kazanı­
nın üzerinden çıkan su kapalı bir devre­
yi takip ettikten sonra soğum uş olarak
k alorifer kazanının altından tekrar dev­
reye girer. Bu çalışm a tarzını biraz daha
açıklayacak olursak, çalışm a tekniğini
şöyle ifade edebiliriz: K azanda ısınan su
h afifler ve bunun sonucu olarak devre
içinde yukarıya doğru çık ar ve radyatör­
lere ulaşır. Bu işlem esnasında suyun so­
ğuduğunu görürüz. Bunun nedeni sıcak
suyun ilk önce radyatörleri ve sonra k on ­
veksiyon akım ı ile bulunduğu çevresi ısıt­
masıdır. Böylece soğuyan su devreyi izle­
yerek tekrar kazana döndüğünde ısınır.
Bu teknik tabiî ve alçak basınçlı b ir d o­
laşım aygıtıdır. Bu nedenle daha iyi sonuç
alınacak diğer b ir sisteme doğan ihtiyaç
elektrik sobalarının yapım ına yol açm ış­
tır. Çok basit olan bu âlet 100-120 santig­
rat derecelik hararet yayabilen m adenî
bir tel devreden m eydana gelm iştir. Elek­
trik sobaları, kullanışlı olm aları ve temiz
tutulabilm e yönlerinden büyük yararlar
sağlarlar. Tek kusurları m asraflı olm ala­
rıdır. D iğer yakacaklara oranla daha pa­
halı olan elektrik, bu faydalı aygıttan is­
tenilen yararın sağlanm asına engel ol­
maktadır.
G ünüm üzde kullanılan değişik türde
ısıtma olanakları arasında gazyağı ve bü­
tan gazı ile çalışan çeşitli aygıtları da sa­
yabiliriz. Kullanışlı olduklarından ve da­
ha ucuza ısı temin ettiklerinden bunlar­
dan geniş bir şekilde yararlanılm aktadır.
SER
Serler cam veya plâstik kullanılarak ya ­
pılm ış kapalı bahçelerdir. Bu bahçeleri
Yandaki resimde geniş çaptaki çiçek serlerinin
çeşitli türlerini görmek mümkündür.
87
yapm aktaki am aç, bunların içinde yetiş­
tirilen fide, çiçek ve benzerlerini dış et­
kenlerden korum aktır.
Çeşitli ser türleri vardır. D am larına g ö ­
re yapılan ayırım da birli veya ikili üst yü­
zey olarak sınıflandırılırlar. Tek yüzeyli
dam da bunu tutucu iki yan duvarcık bu­
lunur ve biri diğerinden biraz daha yük­
sektir. Böylece dam ın yatay durum da ol­
ması sağlanır. İki yüzeyli dam da ise yan
duvarlar alçak ve eşit boydadırlar. İki
dam yüzeyi bir çatı m eydana getirecek şe­
kilde bu duvarların üzerlerine oturtulur
(sol attaki resim de çeşitli örnekleri g ör­
m ek m ü m k ü n d ü r).
A caba serlerin d a m lan neden cam ve­
ya plâstikten yapılm ıştır? Bu sorunun ce­
vabı kullanılan m alzem elerin özellikleri
nedeniyle sağladıkları tabiî ısınmadır. Di­
ğer bir anlatım ile, ışık radyasyonlarının
geçm esini tem in ederlerken ısı ışınlarının
geçm elerine engel olm aları en önem li ö-
zelliklerini teşkil eder. Bu nedenle bu tür
m addelerden geçebilen güneş ışınları ser
içindeki toprağa ulaşabilm ekte ve onu y e­
terince etkiliyebilm ektedir.
Işıma yoluyla yayılan ve ısı hâline d ö ­
nüşm üş güneş enerjisi cam ve plâstiği a-
şam am aktadır. Güneşten güneş ışını şek­
linde alm an enerji ile içeride bulunan ve
dışarıya çok az m iktarda kaçan radyas­
yon arasında bir dengenin kurulam am ası
sonucu ser içindeki ısı belirli bir derecede
kalm akta ve dış etkenle azalm am aktadır.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Hangi olaylar bize ısının çeşitli şekillerde ve değişik imkânlarla yayıldığı

kanısını verirler?
2 — Isı katı bir cisimde nasıl yayılır?
3 — İletim yoluyla yayılma nedeni maddeleri iki gruba ayırır: Isıyı iyi iletenler
ve ısıyı iletm eyenler veya az iletenler. Bu iki grubu tanıtan özellikler ne­
lerdir?
4 — Isı akışkanlarda iki şekilde yayılır; bunları sayabilir misiniz?
5 — Saydığınız bu iki şekilde hangisi akışkana özgü tipik bir yayılmadır?
6 — Bir akışkanı konveksiyon yoluyla ısıtmak için alttan mı yoksa üstten mi
ısıtmak gerekir?
7 — Konveksiyon ile ısının yayılma olayının açıklama yolu nedir?
8 — Işıma yoluyla ısının yayılma olayı neye dayanır?
g — Işıma yoluyla alman ve verilen ısı bütün cisimlerde aynı miktarda mıdır?
10 — Işıma yoluyla ısı veren cisimlerin aynı zamanda ısıyı kolaylıkla masseden
(emen) cisim ler oldukları acaba doğru mudur?
11 — Bu cisim ler hangileridir?
12 — Kalorifer sistemi olarak nitelendirilen evleri ısıtma olanağının çalışma tek­
niği nasıldır?
13 — Serler içinde bulunan sıcaklığın dıştakine oranla daha yüksek tutulabil­
mesi ve dış etkenle yükselmesini sağlayan faktör nedir?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( “ *)

1 ( ”) Bazı eski tip elektrik lâmbaları, içlerindeki hava boşaltılarak yap> Hı.
Bu tür lâmba içindeki ince telden neşrolan ısı acaba ampulün dışına ne ı-
lırdı?.

88
 2 ( ' ) Madenî parlak olan bir çaydanlık çayı uzun süre sıcak tutarken, sathı mat
ve koyu olan bir diğeri neden aynı sonucu vermez?
3 (* ) Kötü iletkenlere oranla iyi iletkenleri soğuk havada neden daha soğukmuş
hissini verirler?
4 ( * * ) Binalar inşa edilirken ortak duvarlarda tuğla kullanılması neden tercih
edilir?
5 ( ' * } Soğuk havalarda yünden yapılmış giysilerin tercih sebebi nedir?
6 ( * * ) Kutup bölgelerinde yaşayanların soğuktan korunmak için kardan yapılmış
evlerde oturmalarının nedenini söyliyebilir misiniz?
7 ( * * ) Soğuk havalarda kuşlar tüylerini neden titretirler?
8 ( * * ) Bildiğiniz maddeler arasında iyi ve kötü iletkenleri belirten bir liste yapın.
9 ( * * ) Evinizin veya okulunuzun ısınma sistemini tanımlayın.
10 ( * * * ) Toprağın muhtelif derinliklerindeki sıcaklığı aynı gün içinde ölçün. Göz­
leminiz nedir? Farkları nasıl izah edersiniz?
11 ( * * * ) Demir ve bakır çubukların ısı iletkenlik niteliklerini ispatlamak için
her birinin ucuna eritilm iş mum ile birer küçük top yapıştırın. Çubukların
diğer uçlarını alkol alevi ile ısıtın. Topların çubuk uçlarından kurtulup düş'ecekleri
zamanı tespit edin. Elde ettiğiniz sonuç nedir?
12 ( * * * ) Isının boşlukta da ışıma yoluyla yayılabiIdiğini ispatlamak için şu de­
neyi yapın: Cam bir deney tüpü içinde iki parmak yükseklikteki suyu kaynatın.
Kaynama esnasında meydana gelen su buharının aynı tüp içindeki bütün havayı
götürmesine dikkat edin. Ortasına bir term om etre yerleştirilm iş bir tıkaçla tüp
iyice kapatıldıktan sonra ısıtıcıyı söndürün ve tüpü soğumaya bırakın; su buharı
oldukça büyük bir boşluk yaratarak yoğunlaşacaktır. Bundan sonra tüpü yanan
bir sobanın yanma koyun ve termometreden sıcaklık derecesinin artışını izleyin.

89
 BİTKİLER SOĞUKTAN NASIL KORUNURLAR

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Bu mevsimde herkesin problemi

soğuktan korunmaktır. İnsanlar yün giysi­
lerini giyerek; hayvanlar tüylü postlarının
altına sinerek veya ılık yuvalarına çekile­
rek soğuktan korunurlar... Acaba ağaçlar
ne gibi tedbirler alırlar?

2 — Çıplak bir bitkiden bir dal koparın ►

ve bu dalın kesitini bir büyüteç altında in-
celiyerek, gördüklerinizi anlatın.
Dalın her tarafının yapısı aynı mıdır? Ko­
yu renkli kabuğun görevi nedir?

K AR BİTKİLERE ZA R A R VERMEZ ağaçların rüzgara, soğuğa nasıl dayan dı­

ğını düşündüğünüz olmuştur.
Her tarafın karlarla kaplı olduğu bu K ar bitkilere zarar verm ediği gibi, yer
socrı ... ft«nlerde, parklarda, bahçelerde ısısının atm osferde kaybolm asına engel
bulunan çıplak ağaç dallarına bakarak, olarak onlara karşı bir nevi koruyuculuk

90

«
vazifesi görür. H albuki kar tarafından kı­
rılm am ış soğuk, bitkilere çok zarar verir.
Bundan başka toprağa göm ülü kökler so­
ğuktan korunurken, dallar m eydandadır.
Y akınınızda bulunan bir bitkiyi inceledi­
ğinizde; taze dalların soğuktan kırıldığı­
nı, bu arada tahtalaşmış eski dalların ve
kabuğun soğuğa dayandığını göreceksi­
niz.
Dıştan cansızm ış gibi görünm elerine
rağm en soğuklar geçip ilkbahar geldiği
zam an ilk tom urcuklarıyle bize canlı o l­
duklarını ispatlayacaklardır.
zınır. Elde edilen bu m antarlar binlerce
çeşit eşya yapım ında kullanılır.
Her ağacın kabuğundaki m antar taba­
kası, düz ve aynı şekilde olan bir doku de­
ğildir. G erçekten iç kısım larda yer alan
canlı selülozların faaliyetleri ile büyüyen
kabuğun dış kısmı, cansız olduğundan
büyüm eye iştirak edem ez. G enişlem eyi

G Ö V D E N İN B Ö L Ü M L E R İ

Daha iyi anlam ak için bir çilek dalını

(veya elma, armut, badem vb.) enlem esi­
ne kesip bu dalı b ir büyüteçle dikkatle in­
celeyin.
En ortada bir özden ve birbiri içine g eç­
miş birçok dem etten yâni; odun, soym uk
ve kabuktan oluşmuştur. Soym uk ve odun
arasında, yandaki şem ada da görüldüğü
tabakaya kam biyum (büyütken doku) a-
dı verilir.
Eğer dal inceyse bu kısım lar pek belli
olm asa bile yine de gövde ve köklerin ana
kısm ını teşkil eden odunu ayırdedebilirsi-
niz.
Odun, sonbaharda günden güne su b a ­
kım ından fakirleşir, sert ve sıkışık bir d o ­
ku hâlini alır. Bu hâliyle ağacın özünü ve
yaz aylarında oluşan diğer m addeleri, kı­
şın şiddetli soğuğundan korur.
Selülozların boşluk bırakm ayacak şe­
kilde birbirleri üzerine sıralandığı m antar
adı verilen bir dokudan oluşan kabuğun
dış tabakasının da koruyucu özelliği var­
dır. Bu selülozların duvarları, su geçirm e­
yen bir m addeden oluşm uştur. Ölü selü­
lozlar olan m antar selülozlarının içleri
kurum uş olduklarından m eydana gelen
boşlu klar hava ile dolar. İşte bu hava so­
ğuğun içeriye girm esine engel olm akta­
dır.
M antar m eşesi ağacının gövdesinde bu­
lunan m antar tabakası 10-12 yılda b ir ka­ Mikroskop altında bir mantar kesitinin görünüşü

91
 Mantar, meşesinin gövdesinden ayrılan kabuğu Üstteki resimde kavak ağacı gövdesi görülmek-
andüstride çeşitli âlet ve eşya yapımında kulla tedir: Gövde üzerindeki kovucuklar (la n tis e l), bü-
nılır? tün kış boyunca belirli şekilde göze çarpar.

kaldıram ayan bu kısım lar d a yer y er çat­
lam alar m eydana gelir.
Çeşitli bitkileri inceleyerek kabukları­
nın, cinslerine göre parça parça, hat hat
değişik şekillerde çatladıklarını görebilir­
siniz.
Bir kavak dalını alarak inceleyiniz (bir
büyütüçle olursa daha iy i). K abuğun üze­
rinde yer yer delikler (açıklıklar) göre­
ceksiniz. Bunlar, içteki dokulara h ava git­
m esini sağlayan k ovu cu k lar (lantisel) yâ­
ni «pencereler»dir.
Bu kovucuklardan soğuk girebileceği i-
çin, her kovucuğun altında, deliği k apa­
m aya yarayan sıkışmış selüloz kapakları
oluşmuştur.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Kış boyunca kar altında kalan bitkilerin zarar görmediğini hattâ korunduk­
larını öğrendiniz. Karın bitkileri ne şekilde koruduğunu söyleyebilir misiniz?
2 — Bitkinin en meydanda olan kısımları hangileridir ve ne şekilde korunurlar?
3 — Bir gövde hangi kısımlardan oluşmuştur?
4 — Odun ve mantarı meydana getiren dokuların özellikleri nelerdir? Ayrı ayrı
anlatın.
5 — Kovucuklar nedir? Gözenekler (stom alar) ile ilgili bilgilerinizi hatırlayarak
aralarında bir karşılaştırma yapınız.
6 — Kovucuklar daha çok nerede bulunurlar? Hangi mevsimde daha çok belirgin­
dirler?
7 — Gövde belli bir gelişimini tamamladığı zaman kabuk neden çatlar?
8 — Bitki, soğuğun kovucuklardan girmesini ne şekilde önler?

92

f
GÖZLEMLER (*} ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * * ) Akdeniz ülkelerinde, kabuğundan mantar elde edilen ve her zaman yeşil

kalan mantar meşesi yetişir. Bu ağaç hakkında çeşitli kitapları karıştırarak mantarın
nasıl elde edildiğini öğrenmeye çalışın.
2 (* * *) Ağaçları, görünüşlerine, damarlarına ve kabuklarına bakarak sınıflandıra-
bilmeniz mümkündür. Bilhassa kış aylarında, ağaçlar meyve ve yapraklarını döktük­
leri zaman, dallarından ve soyulan kabuklarındn biriktirerek bir kolleksiyon yapabi­
lirsiniz. Bu biriktireceğiniz dalları ve kabukçukları renklerine göre bir sıraya dizme­
niz çalışmalarınız için kolaylık olacaktır.
3 ( * * * ) Kabuk özelliklerini (renk, yüzey, kabuklanma) inceleyerek ağaçları gö­
rünüşlerinden tanımayı öğrenelim.

Çam .estane ağa»,. Beyaz nuşagacı

Uyarı: Kış aylarında ağaçlar yapraksız kaldıkları zaman, gövde ve çıplak dallar­
dan oluşan ağaç görünüşlerini incelemek daha kolaydır. Aşağıda elma ağacıyla ilgili
bilgiler, size bu çalışmanızda güzel bir örnek teşkil edecektir. Şimdi aşağıdaki
loda adları yazılı diğer ağaçların karşılıklarını siz doldurun.

Ağaç Görünüşü Genel şekli Kabuk rengi Kabuk Soyulma

yüzeyi

Önce düz, Geniş

Elma ağacı
ffi Yuvarlak Kül rengi sonra
pürüzlü
parçalar
hâlinde

Atkestanesi
ip
Çınar İŞ
1
Çam

M eşe ağacı

T
93
 ÇİMLENME

GÖZLEME C A Ğ m

^ 1 — Birinci bar­
dakta henüz suya
konmuş fasulye ta­
nelerini, ikinci bar­
daktaysa bu kuru fa­
sulye tanelerinin
birkaç gün sonraki
hâlini görüyorsu­
nuz. Acaba bu fa­
sulye tanelerindeki
değişikliğe sebep
olan olay nedir?

2 — Fasulye ta- p.
nelerini biri kuru di­
ğeri nemli birer pa­
muk parçasının üze­
rine yerleştirin. Bir­
kaç gün sonra ne
gibi bir değişme ol­
muştur.

3 — Evdeki so­
ğan veya patatesle­
rin zaman zaman fi­
lizlendiklerini gör-
müşsünüzdür. Bu fi­
lizlenmiş patates
veya soğanı filizin
hemen yanından
diklemesine kesip
fasulyeninkiyle kar­
şılaştırın. Ne gibi
bir fark göreceksi­
niz? Bunlara neden
tohum denemez.

94

/
 BİR BİTKİNİN DOĞUŞU
İnsan, hayvan veya bitki gibi bir canlı
varlığın doğum u her zam an etkileyici bir
olaydır. Bu etkileyici olayla hepim izin il­
gilenm esi gerekir.
İlk bakışta hareketsiz gibi görün en bit­
kiler, bilhassa m eyve ve yapraklarını kay­
bettikleri kış aylarında, cansız birer var­
lık hissini verirler. O ysa ilkbahardaki u-
yanışlarıyla birer canlı varlık olduklarını
ispat ederler.
Bir bitkiyi tanıyabilm ek için, onu her
devresinde incelem ek gerekir. Biz de bu
incelem eye çim lenm e devresinden başla­
yalım.
Şimdi şu basit deneyi yapınız. Bu deney
sizlere çim lenm e olayını açıklayacaktır.

DENEY 1

Birkaç fasulye tohum unu 24 saat ılık suda bırakın. Bu fasulye to­
hum larının üzerinde bir buruşm a göreceksiniz, çünkü iç kısım ları dış
kısım lara nazaran £uyu daha yavaş em erler. Birkaç saat sonra iç kı­
sım larda suyu em ip şişeceklerinden dış kısım ların da pürüzsüzleşti-
ğini göreceksiniz.
Bu fasulye tohum larından birini dikkatle inceleyin. Üst kabuğunu
tohum u zedelem eden soyun. Bu üst kabuğa tohum zarı denir.
Tohum zarını çıkarttıktan sonra içinde dışı iç bükey içi düz, b eya­
zım tırak kalınca iki yaprak göreceksiniz. Bunlar çeneklerdir. Bu iki
çenek embriyon denilen ve pirinç tanesi büyüklüğünde olan b ir o r­
ganla biribilerine bağlıdır. Bu kısm ı bir büyüteçle inceleyin.
Bu incelem ede önem li birçok nokta göreceksiniz: K ökçük denilen
küçük kök, iki çeneğin bağlı olduğu gövdecik ve tom urcuk denilen çe ­
neklerin üzerindeki yaprakçıklar.
Tohum zarı, tohum ları m uhafaza etm eye yarar. Ç enekler ise emb­
riyonun ilk besi depolarıdır. Embriyon ise bitkinin büyüyecek kısmıdır.
Peki bunun böyle olduğunu nasıl anlayacağız diye düşünebilirsiniz.
K olayı var: Bu sefer fasulye tohum larını su yerine nem li b ir pam uğun
üzerine koyunuz. Birkaç gün karanlıkta m uhafaza ettikten sonra, k ü ­
çük bir kökün pam uğun içerisinde uzanm akta olduğunu göreceksiniz.
Bu kök pam uktaki suyu em erek uzayacak, bazı yan dallar da salarak

kökçük

95
 suyun daha fazla em ilm esini sağlayacaktır. Böylece gövdecik uzaya­
cak iki küçük yeşil yaprak verecektir.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Fasulye tohumlarını ılık su yerine kaynar suya koysak ne olur? (Cevabınızı

vermeden önce embriyonun canlı bir bitkicik olduğunu aklınızdan çıkarmayın).
■ Tohumları daha uzun bir süre suda bırakırsanız, çimlenme olayı yine de müm­
kün olur mu? Kaç gün sonra tohum canlılığını kaybeder?
■ Tohumu, kabuğunu çıkarıp ekerseniz bitki büyür mü? (Kabuklu ve kabuksuz
bir tohumu ekerek bunun deneyini yapın).
■ Tohumun, çenek yapraklarından biri koparılırsa, çimlenme olayı bir noktada
# durabilir. Niçin?
H Embriyonun kökçüğü koparılırsa ne olur? (Köklerin görevlerini düşünün).

SONUÇ

B ir tohum üç kısım d an m eydana g e lir: Tohum zarı, çenek yap rakları ve

em briyon. B irin c is i to h u m la rı m u h afaza eder. Ç enekler em b riyon u beslerler.
E m briyon ise tohum un can lı k ısm ıd ır.

Çim lenm iş olan bitkileri şimdi de top­
rağa veya bir saksıya ekip gelişm elerini
daha iyi bir şekilde inceleyin. Bu bitkicik-
leri sulu pam ukta bıraksaydınız bir süre
sonra gelişm elerinin duraklayacağını g ö­
recektiniz. Çünkü su bitkiyi beslem eye
kâfi gelm eyecekti. Toprakta ise bunun
içinde bulunan türlü m adensel tuzlar bit­
kinin yaşam asını sağlayacaklardır.
ÇENEKLER HARKINDAKİ
BİLC *İZİ GENİŞLETELİM
Bir fasulye tohum unu birkaç saat ılık
suda bıraktıktan sonra bir bıçakla çenek
kısm ını iyice kazıyıp etli kısm ını su dolu
bir kaba atın. Suyu karıştırırken birkaç
dam la tertürdiyot damlatın. Suyun m a­
vim tırak bir renk aldığını göreceksiniz.
İçinde un bulunan küçük bir torbayı,
başka su kabına batırıp çalkalayın. Bu
kaptaki su, süt rengi ve kıvam ına gelecek­
tir. Bu suyun da içerisine birkaç dam la
tentürdiyot dam lattığınızda bu kâsedeki
suda da bir m avileşm e göreceksiniz (re­
sim 5).
Dem ek olu yor ki incelediğiniz fasulye
çeneğinde de unda olduğu gibi tentürdi­
yot tarafından renk değiştirebilen bir
m adde var. Bu renk değiştirm e olayı siz-
lere nişastanın m evcudiyetini açıklaya­
caktır. Kendi kökleriyle tam am en besle­
nem eyen bitkiler nişastadan yararlana­
rak beslenirler. Daha sonra gelişince top­
raktan su ve m adensel tuzları em erek
yaprakları sayesinde bunları nişastaya
çevirirler.
Tohum ların bazıları tek çenekli bazıla­
rı ise iki çenekli olurlar. Bundan dolayı
da, bitkiler tek ve iki çenekli olm ak üze­
re iki kısma ayrılırlar. Buğday ve tahıllar
tek çenekli bitki türündendir. İki çenekli
bitki türünden daha fazla çeşit göze ça r­
par. Bütün m eyve ağaçları, tohum larını
yediğim iz baklagiller iki çenekli bitki tü­
rüne girerler.
SOĞ AN VE YUMRULAR
Nişasta yalnız tohum larda değil soğan
ve yum ularda da bulunur.

96
mm

'

DENEY 2

Bir patates yum rusuyla bir süm bül soğanı alın. Ö nce patatesi soyup,
iyice kazıyın ve m eydana gelen sıvıyı içinde su olan bir kaba d am ­
latın. İyice karıştırdıktan sonra bir-iki dam la tentürdiyot ilâve edin.
Beri yanda süm bül soğanın bir parçasını kopardıktan sonra bu k op­
muş yere de bir-iki dam la tentürdiyot dam latın. Patatesin suyuna ve
süm bül soğanına baktığınız zam an her ikisinde de nişasta bulundu­
ğunu göreceksiniz (resim 6.)
Bir saksıya, patatesle süm bül soğanı ekildiği taktirde bir süre son ­
ra bunların filizlendiklerini göreceksiniz. Bu filizleri dikkatle incele­
yin (resim 7.)
 DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Patates ve sümbül soğanı hakkında neler öğrendiniz?

■ Yeni filizler nasıl beslenirler?
■ Soğan ve yumrulardaki nişasta tükenince filizlenen bitkiler acaba neyle bes­
lenirler?

SONUÇ

Y um ru larla (p a ta te s ) soğanlar (s ü m b ü l) ilkb aharda to m u rcu klan ınca bu f i ­

lizle rin b eslen m esini tem in ederler. B unlar ne kök ne de to h um du rlar. G ö v d e ­
nin b ir kısm ı olup, toprak altın d a kalın ca y e n i b itk ile rin y e tiş tirilm e s in d e b ir
besin kesesi v azifesin i görürler.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Tohum, nelerden meydana gelir ve her biri ne işe yarar?

2 — Çenekler neden yapılmışlardır? Çeneklerde nişasta olup olmadığını nasıl
anlarsınız? Nişasta tohumda ne işe yarar?
3 — Bir bitkinin hangi bölümünde nişasta bulunur?
4 — Tohumları iki çenekli olan bitkilere ne denir? Bu türde tanıdığınız birkaç
bitkinin adını sayınız.
5 — Tohumları bir çenekli olan bitkilere ne denir? Tohumlan bir çenekli olan
bitkilerden birkaç tanesini söyler misiniz?
6 — Soğan ve yumru nedir? Niçin bunlarda nişasta bulunur? Bunların kök olma­
yıp bitki gövdesi olduklarını nasıl anlarsınız?

GÖZLEMLER (») ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * * ) Bahçelerde yetiştirilen çiçeklerin tohumlarını çimlendirmek için ne gibi iş­

lem ler yapılır? En uygun tohum ekme devresi hangisidir?
2 ( * * * ) Bir bardak alın içini çepe çevre kurutma kâğıdıyla kaplayın. Sonra bardağı
talaş veya ince kumla doldurun. Kurutma kâğıdı devamlı olarak nemli kalacak bir
şekilde bardağın içindekileri sık sık ıslatın. Kâğıtla bardak arasına fasulye, bezelye
veya mercimek tohumları koyun. Birkaç gün sonra bunların çimlendiğini göreceksi­
niz. Bu deney sayesinde çimlenme olayının bütün devrelerini inceleyebilirsiniz.
3 ( * * * ) Bir tohumun hava olan yerde çimlendiğini ispatlayabilmek için şöyle bir
deney yapınız:
► Uyarı: a) İki saksı alırı. Her ikisine de aynı miktar ve cinste tohum ekin, b) Bu
saksıları numaraladıktan sonra, birini normal suyla; diğerini ise kaynatılarak içeri­
sindeki hava tüketilm iş, sonra da ağzı kapalı olarak soğutulmuş suyla sulayın, c) İki
saksıyı da nemli kalmalarını sağlamak için bir cam parçasıyla örtünüz, d) Her iki
saksıyı da 2 0°-22° santigrat derecesi sıcaklıkta tutunuz, e) Birkaç gün bu şekilde
bıraktıktan sonra aşağıda gösterdiğimiz gibi bir tabiat günlüğü hazırlayıp gördük­
lerinizi not ediniz.

TABİAT BİLGİSİ GÜNLÜĞÜ

TARİH NOTLAR GÖZLEMLER

Her saksıya ....... ’er adet tohum

ekildi. ... derece hararetli bir ye­
re konuldu. Su ....... dakika kay­
natıldı.

Nem kontrolü. Saksılar iki deği­

şik suyla sulandı.
■ ■■■■

1 numaralı saksıda adet çim­

Nem kontrolü lenme oldu.
2 numaralı saksıda ........................

1 numaralı saksıda adet da­

ha çimlenme oldu.
2 numaralı saksıda ........................

1 numaralı saksıda bütün tohum­

Nem kontrolü lar çimlendi.
2 num arab saksıda ...........................

DÜŞÜNÜN

■ Su, kaynayarak ne kaybeder? Niçin suyu ağzı kapalı soğutuyor­

sunuz?
■ Saksıları koyduğunuz yerin niçin sıcak olm ası gerekir?
■ İlk çim lenm e hangi saksıda m eydana geliyor?
■ Niçin 2 num aralı, saksıda çim lenm e olayı göze çarpm ıyor?

SONUÇ

B ir tohum un ç im le n e b ilm e s i için havaya y ân i o ksijene ih tiy a c ı vardır.

4 ( * * * ) Çimlenme için bitkilerin belirli bir sıcaklıkta bulunmalarının gerekli ol­

duğunu ispatlayınız.

99
► Uyarı: a) İçlerinde nemli toprak bulunan 3 saksı alın. Aynı cinsten ve miktarda
fasulye, bakla ve mercimek tohumu ekin, sonra saksıları numaralayın, b) 1 numa­
ralı saksıyı buzdolabının buzluk kısmına, 2 numaralı saksıyı serince bir yere, 3 nu­
maralı saksıyı ise sıcak bir yere yerleştiriniz. Her üç yerin de sıcaklık derecelerini
bir yere kaydediniz, c) Her saksıyı bir cam parçasıyla örtün ve her gün sulayınız,
d) Birkaç gün sonra gördüklerinizi tabiat günlüğüne kaydediniz.

ı
DÜŞÜNÜN

■ N için saksıları cam parçasıyla örtüyorsunuz?

■ Hangi saksıda ilk çim lenm e m eydana geldi? N için?
■ Buzdolabına yerleştirdiğiniz tohum lara ne oldu? N için?

SONUÇ

Ç im le n m e için h ava , oksijen ve g e re k li s ıc a k lık şarttır.

5 (***) Çimlenme için suyun gerekli olduğunu ispatlayınız.

y Uyarı: a) İçinde aynı cins ve eşit ölçüde toprak bulunan üç saksı alıp numara­
layınız. b) 1 numaralı saksıdaki toprağın tamamen kuru olmasına dikkat ediniz (bunu
sağlamanız için saksıyı sıcak bir fırına sokmanız yeterlidir.) c) Üç saksıya da eşit
sayıda tohum ektikten sonra yalnız iki ve üç numaralı saksıları sulayınız. 1 numa­
ralı saksıyı kuru bırakınız, d) İki numaralı saksıyı bir gün yeterince sularken üç
numaralı saksıyı günde en az iki defa sulayınız. Bir numaralı saksıyı ise olduğu gibi
kuru bırakınız, e) Üç numaralı saksının dibini tıkadıktan sonra buna bol su ver­
meye devam ederken iki numaralı saksıyı her gün yeterince sulayınız. 1 numaralı
saksıyı kuru tutmaya devam ediniz, f) İzlenimlerinizi tabiat günlüğüne kaydetmeyi
unutmayınız.

DÜŞÜNÜN

■ Kuru toprağa ektiğiniz tohum lardan ne gibi bir sonuç aldınız?

N için?
■ N için 3 num aralı saksıdaki tohum larda da çim lenm e m eydana
gelm edi?

SONUÇ

B ir tohum un ç im le n e b ilm e s i için, ısı ve havadan gayrı suya da ih tiy a c ı var­

dır. F a k a t suyun da b e lirli b ir ölçüde o lm ası g erekir. F azlası ç im le n m e y i sağ­
layacağ ı yerd e durdu ru r ve o tohum u çürütür.

6 ( * * * ) Tohumların çimlenmesinde ışığın ne gibi bir etkisi vardır?

► Uyarı: a) İki saksı alıp ikisine de eşit sayıda bezelye tohumu ekiniz. Sonra üzer­
lerini iki santim nemli toprakla örtünüz, b) Birini bol ışıklı bir yere, diğerini üzerine
siyah bir örtü örttükten sonra karanlık bir yere bırakınız, c) Elde edeceğiniz sonuç­
ları tabiat günlüğünüze yazınız.
 DÜŞÜNÜN

■ Saksılardaki çim lenm e niçin eşit zam anlarda m eydana gelm edi?

SONUÇ

Ç im le n m e d e ışığın e tk is i de çok ö n e m lid ir.

7 ( * * * ) Çimlenme sırasında toprak altındaki gövdeciğin değişimlerini dikkatle

inceleyiniz.
^ U y a rı: a) Filizlenmiş 3 patatesle 3 sümbül soğanı alınız. İçinde yumuşak toprak
bulunan 6 saksıya bunları teker teker yerleştirip üzerlerini 3-4 santim nemli top­
rakla örtünüz, b) Sonra bu saksıları numaralayınız, c) Toprağın nemli olup olmadı­
ğını sık sık kontrol ederek saksıları loş bir yerde muhafaza ediniz, d) Üç ayrı za­
manda bu yumru ve soğanları saksılardan alıp gördüklerinizi tabiat günlüğüne kay­
dediniz.

KÖKLER VE YAPILARI

GÖZLEME ÇAĞRI

T e rle m e yoksula j /
,r la ^ \ V \ ^ V / / . İşık

H am
Organik besisuları
besinler

1 — Yukarıdaki resimde de gördüğünüz 2 — Kök, su ve sudaki madensel tuzları

gibi, ağaç ve bitkilerin kökleri aşağıya doğ­
ru uzanırlar.
Acaba köklerin bu durumu bitkinin topra­
ğa iyice tutunması için mi, yoksa topraktan
beslenebilmesi için mi böyledir?
topraktan emerek alır. Bu emme olayı na­
sıl meydana gelir? Bir süngeri suya atarsa­
nız kısa bir sürede suyu emdiğini görecek­
siniz. Acaba kökler de suyu bu şekilde mi
emerler? Yapraklara kadar nasıl ulaşır?
 KÖK KILLARI

Bir bitkinin tohumu hangi durumda o-

lursa olsun, kök daima yukarıdan aşağı­
ya, gövde ise aşağıdan yukarıya doğru u-
zanır.
Kök ve gövdenin doğrultulan aynı ol­
masına rağmen yönleri biribirlerine zıt­
tır. Kök, yerçekimine karşı pozitif yönde,
gövde ve yapaklar ise negatif yönde tep­
ki gösterirler. Kökün yer çekimi etkisine
karşı aşağı doğru uzantısına pozitif yere
doğrulum yâni pozitif geotropizm, gövde
ve yaprakların, aksi yönde ışık kaynağı­
na doğru uzanışlarına negatif doğrulum
yâni negatif geotropizm diyoruz.
Kökler, emici kıllar yoluyla topraktan sını sağlarlar. Emici tüylerin ömrü kısa­
gerekli besinleri emerler. Kökün bütün dır. Kök uzadıkça, üstten körelmeye baş­
kısımları emici değildir. Sadece emici kıl­ layan emici tüylerin yerine, alttan yeni­
ların bulunduğu bölge bu işi yapar. Bun­ leri gelişmeye başlar
lar olmazsa o bitki ölür. Bir deneyle bu­ Emici kıllar bölgesi bütün bitkilerde ay­
nun böyle olduğunu görmek ister misiniz? nı şekilde değildir. Susuz ve kurak bölge
Zordur ama imkânsız değildir. bitkilerinde daha çok, nemli bölge bitki­
Bir pamuğun içinde çimlendirilin ey e lerinde daha az, suda yaşayan bitkiler­
bırakılmış olan bir fasulyenin kök kısmı­ de ise yok gibidir.
nı iyi bir büyüteçle inceleyebilirsiniz. Bu emici kılların suyu nasıl emdiklerini
Emici kıllar bölgesinin en dış kısmında anlayabilmek için şöyle bir deney yapabi­
bir üst zar bölgesi vardır, ince ve uzun lirsiniz. Bu deney sâyesinde yalnız emici
tüyler, bu üstderi (epiderm) hücrelerini kılların görevini değil aynı zamanda top­
meydana getirirler. Bu tüyler toprağın rağın da bu olaydaki katkılarını görebi­
içinde iyice uzanırlar ve bitkinin yaşama­ lirsiniz.

DENEY 1

Su, şeker, tavuk kursağı yahut inek veya koyunun sidik torbası, kır­
mızı mürekkep (Çini mürekkebi olmasın), büyük bir cam kavanoz, 40
santim uzunluğunda 5 santim çapında cam bir boru alınız. 200 gram
şekeri 1/8 litre suda eritiniz. Cam borunun bir yanını tavuk kursağı
veya sidik torbasıyla kapatınız ve bu ince deriyi kayıp düşmemesi için
iyice bağlayınız. Şekerli suya birkaç damla kırmızı mürekkep kattık­
tan sonra bu karışımı cam boruya boşaltınız. Şekerli suyun düzeyini
cam boruda işaretleyin ve boruyu içinde yalnız su bulunan cam kava­
noza yerleştiriniz. Bu suyun içinde iki-üç saat bırakınız. Kırmızı renk­
teki şekerli suyun cam boruda yükselmeye başlayacağını ve bir süre
sonra işaretli düzeyden daha yüksek bir başka noktada duracağını gö­
receksiniz.
 Burada yoğunlukları farklı olan saf suyla şekerli su birbirinden bir
zarla ayrılmıştır. Saf sudan bir zar ile ayrılmış olan şekerli suda, su
moleküllerini kendine çeken bir kuvvet meydana gelmiştir. Aradaki
zar sık bir eleğe benzer, yarı geçirgendir. Dış kaptaki saf su daha az
yoğun olduğundan bulunan molekülleri içeriye doğru geçerler. Zarın
içindeki daha yoğun olan şeker molekülleri ise dışarıya çıkamazlar.
Dışarıya çıkamayan bu moleküller devamlı olarak bu zara çarparlar.
Böylece bu eriyikte bir emme kuvveti meydana gelir. Buna Osmotik
çekme, bu olaya osmoz, deney âletimize de osmometre denir.

Bir sidik torbası yahut kursak yerine, kumaştan bir torbayla cam
borunun bir yanını kapatsaydık, kumaşı ne kadar sık dokunmuş olur­
sa olsun daha yoğun olan şekerli suyun cam kavanoza geçmesini ön­
leyemezdi.

Şimdi aklımıza şöyle bir soru gelebilir: Peki ama bu deneyle, emici
kök kılları arasında ne gibi bir münasebet vardır?

Kökün her emici tüyünü, deneyimizde kullandığımız bir zar olarak

toprağı da bir osmoz kabı düşünün.

Su, topraktan emici tüye geçer ve buradaki yoğun koful suların yo­
ğunluğunu azaltarak bunların diğer hücrelere geçmesini temin eder.
Buna karşılık bitkideki sıvı daima topraktakinden daha yoğun oldu­
ğundan kök kıllarından toprağa herhangi bir sızıntı olmaz.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Deneyinizde kullandığınız kursak veya sidik torbasının niçin yağları alınmış

ve sabunlu sıcak suyla yıkanmış olması gerekiyor?
■ Sidik torbası veya kursaktan giren su size neyi anlatmak istemiştir?
S Kursaktan veya sidik torbasından bir sızıntı olmadığını nasıl anlarsınız?
■ Sidik torbası, kursak ve benzeri geçirgen yahut yarı geçirgen zarlar için neler
söyleyebilirsiniz?

SONUÇ

B ir b itk i e m ic i k ılla r yo lu yla to p raktan suyu em er. Bu tü y le r d e n e y in izd e k i

kursak veya s id ik torbası g ib i zarın y e rin i a lm a k ta ; to p ra k ta k i suyun ve suda
e rim iş b ir h â ld e bulunan m ad en sel tu zların b itk iy e g eçm esin e im kân verm ek­
ted ir. E m ic i tü y le r to p raktaki suyu osm oz yoluyla e m m e kte d irle r.

Bir kökteki emici kılların mik­

roskopta görünüşü.
 BİR BİTKİ İÇİN GEREKLİ MADENLER
Bir bitkinin de bütün canlı varlıklar gi­
bi sodyum, potasyum, kalsiyum, magnez­
yum, demir tuzları gibi bazı madensel tuz­
lara ihtiyacı vardır.
Bitkinin gelişiminde en önemli rolü oy­
nayan tuzlar, içlerinde azot ve fosfor olan­
larıdır.
Azot: Element hâlinde havada da bulu­
nan azot, canlı hücrelerin çoğalmasında
büyük bir rol oynar. Bitkiler azotu top­
raktan gaz hâlinde değil, azot bileşikleri
olarak nitrat ve amonyum tuzları şeklin­
de alırlar.
Fosfor: Tuz hâlindeki fosfor da bitkiler
tarafından emilir. Köklerin ve tomurcuk­
ların gelişimini sağlar. Bitki için gerekli
elementlerden herhangi birinin yerini
bir başkası dolduramaz. Bitkinin genel
gelişmesi bu elementlerden en az olanına
bağlıdır. Yâni bir toprakta fosfor noksan­
sa bunu diğer dokuz elementin bolluğuy­
la karşılayamayız. Bunun için çiftçiler
tarlalarını ekmeden önce iyice gübreler­
ler. Böylece topaklarını gerekli madensel
tuzlar yönünden zenginleştirmiş olurlar.

DENEY 2

Bir mermer levha alın, üzerini nemli talaşla örtün. Bu nemli talaşın
üzerine bir fasulye yahut bir mercimek tanesi koyun. 15-20 gün tala­
şın nemli durmasına dikkat edin. Yâni gerektikçe talaşa su püskür­
tün. Sonra mermerin üzerini iyice temizleyin. Bu mermer levha üze­
rinde yol yol oluk hâlinde çizgiler gözünüze çarpacaktır, (resim 6 ve
resim 7)

i* ■*« «jjys
•* -• * \ %
'‘Jm,
i - ■»

t * : - - .s
«t- SBPS ■.*.

*• • vk'

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Niçin talaşın nemli olması gerekiyor?

a Acaba bu deneyiniz için mermer şart mıdır? Başka bir madde de olabilir mi?
Aynı deneyi bir başka maddeyle de yapınız.
IS Mermerin hangi kısımlarında deneyin tesirli neticesini görüyorsunuz?
 SONUÇ

B itk ile rin k ö k le ri m e rm e ri d ah i e rite b ile c e k b ir m a d d e ç ık a rm a k ta d ırla r.

Kökler, çıkardıkları özel madde saye­ sek bitkilerden baklagiller familyasına

sinde mermerin kirecini eritmiş ve bunu bağlı bitkiler; bakla, fasulye, bezelye ve
emmişlerdir. Mermeri meydana getiren benzerleri azot ihtiyaçlarını topraktaki
kalsiyum karbonat, karbonik asit tara­ tuzlardan elde edemezler.
fından eritilebilinen bir tuzdur. Bitkilerin
kökleri bu asidi meydana getirirler. Çün­
kü çıkardıkları karbon dioksitin suyla
birleşmesi neticesi karbonik asit meyda­
na gelir ki bu da kalsiyum karbonatı eri­
tir. Böylelikle mermerde olduğu gibi, eri­
yen kısımlar birer oluk hâlinde gözümü­
ze çarpar.
Asitlerin eriyikleri, (resim 8 ’de görül­
düğü gibi) mavi turnusolu kırmızıya çevi­
rirler.
Köklerde meydana gelen asit, mavi tur­
nusol kağıdını kırmızımtrak bir renge çe­
virir.

AZOT BAKTERİLERİ :

Yukarıdaki paragrafta da belirttiğimiz

gibi, bitkiler kendilerine gerekli olan tuz­
ları, çoğunlukla kökleri vasıtasıyle top­
raktan alırlar. Fakat bazıları, meselâ yük-
Baklagillerin köklerini, gelişmeleri es­
nasında incelersek, birtakım yumrular
gözümüze çarpacaktır. Bu yumruların i-
çinde kök bakterileri bulunur (resim 9).
Havadaki azot ile bu bakterilerin ilgisi
nedir?
Bu bakteriler havanın azotunu alırlar
ve bunu üzerinde yaşadıkları bitkilere
aktarırlar. Bu yumrular sonbaharda çü­
rür ve bakteriler de toprağın içine dağılıp
burada kalırlar. Bu bakteriler toprağa
fazlasıyle azot kazandırdıkları için insan­
lar da bu durumdan faydalanmışlardır.
Bu tür bir toprağa baklagillerden biri
ekildiği vakit, bakteriler yeni meydana
gelen yumrulara yerleşir, gerekli azotu
hücrelerinde muhafaza ettikleri için, bak­
lagiller bununla beslenirler.

105
 Bir tarla fazlasıyle ekilmiş ve bunun
neticesi de toprak eski kuvvetini, zengin­
liğini kaybetmişse, çiftçiler bu sistemi uy­
gulayarak, topraklarını kuvvetlendirir ve
daha iyi ürün elde ederler.
KÖK ŞEKİLLERİ
Bitkileri ve onların cinslerini tanıyabil­
mek için, köklerini incelemek gerekir.
Kökler biribirlerinden çok farklıdırlar
Resim 10 ve 11 'deki kök şekillerini bir göz­
den geçirelim. Biri havuç diğeri de çav­
dar köküdür. Birincisi kazık şeklinde bir
köktür. Bu tür köklerde, toprağın derinli­
ğine inen bir ana kök ve bundan ağaç dal­
ları gibi sağa sola ayrılmış yan kökler gö­
ze çarpar. Ana kök, yan köklerden daha
kalındır.
Çavdarda gördüğümüz kök şekli ise bir
saçakkök türüdür. Köklerin hepsi aynı
boydadır, ana kök aralarında kaybolur.
Birinci tür kök iki çenekli bitki ör­
neğidir. İkincisiyse, tek çenekli bitki ör­
neğidir. Tek çeneklilerin yaprak damar­
ları biribirlerine paraleldir. İki çenekliler-
deyse yaprak damarları tüysüzdür. Bu iki
katogoriyi de inceleyebilmek için, yaprak
türlerini tanımak gereklidir. Tatil günle­
rinizde, boş vakitlerinizde, iki türden bit­
ki yapraklarını toplayın, inceleyerek kı­
sımlara ayırın.

Solda; kazıkkök-
lü bitkilere tipik
bir örnek, havuç.
Sağda ise, çavda­
rın saçakkökü gö­
rülmektedir.

Aşağıda; ökse-
otunun özel emici
kökü, «konak bir
bitkinin gövdesine
batmış hâlde gö­
rülüyor.
▼

fasulye
papatya
1
| kabak
İKİ ÇENEKLİLER patates
1 bezelye
menekşe
zeytin

buğday
mısır
| pirinç
TEK ÇENEKLİLER orkide
1 nergis konak bitki
kuşkonmaz
soğan
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Kök nedir, görevleri nelerdir?

2 — Köklerin ve gövde ile yaprak kısımlarının yönleri ayrıdır. Niçin? Bu olay na­
sıl meydana gelir?
3 — Bitkilerin hangi kısmı gereken besini topraktan alır ve dağıtır?
4 — Emici kıllar topraktan neyi emerler?
5 — Bitkiler için gerekli olan madensel tuzlar hangileridir?
6 — Tek çenekli ve iki çenekli bitkiyi birbirlerinden nasıl ayırırız?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 { * * ) Bazı kitaplar üzerinde araştırmalar yapm. Köklerin emici niteliklerinden

başka diğer özelliklerini de bulun.
2 ( * * ) Kazık kök ve saçak kök türünden üç örnek bulun.
3 ( * * * ) İki ve tek çenekli türünden bazı bitkilerin yapraklarını toplayıp birikti­
rin. Şayet imkânınız olursa kökleri ve tohumlarını da ilâve edin. Sonra bir karton
üzerine yapıştırın. Bu sizler için faydalı bir tablo olacaktır.
Aşağıdaki resimlerde iki gruptan da bitki örneğini görüyorsunuz.

(F a s u ly e ) (Buğday)
Tüysüz ve birçok yönlü
d am arlar

Paralel
d am arlar

İki çenek

Kazık kök
 İNEK
GÖZLEM E Ç A Ğ R I
1 — Resimde ineğin ön ve arka ayakla­
rının iskeletini görüyorsunuz. Sîzlerin dir­
sek, dizkapağı, avuçlarınız ve ayak taban­
larınıza karşılık olan kısımlar acaba han­
gileridir?
3 — Tarla yollarında ineğin ayak izle­
rine rastlamışınızdır. Acaba ineğin bir aya­
ğında kaç parmak vardır? Tırnakları nasıl­
dır, bu tür tırnaklara ne denir?
BİRLİKTE TANIYALIM
Bu konumuzda hepinizin de yakından
tanıdığı evcil hayvanlardan ineği incele­
yeceğiz. İri gözleri, hepimizi besleyen sü­
tü ile insanlara hizmet eden bu hayvanın
görme duyusu çok kuvvetli değildir, fakat
buna oranla duyarlı bir hayvandır.
Kaba ve ağır olan gövdesi, kısa ve cin­
kesici
dişler
kesici
dişler
Köpek
2 — Resimde bir ineğin baş iskeletini
görüyorsunuz. Köpeğinki ile karşılaştırdı­
ğınızda ne gibi farklar buluyorsunuz?
Diş yapısından ne gibi bir beslenme tar­
zı olduğunu bulabilir misiniz?
4 — İnek boynuzunun bir parçasını, bir
top yünü, tırnağınızdan bir parçayı, bir tu­
tam saçı ev bir tüyü yakın. Ne gibi bir ko­
ku duyuyorsunuz?
sine göre değişik renklerde tüylerle örtü­
lüdür. Bu iri gövdesi dört bacak üzerine
oturmuştur. Bacakları gövdesine oranla
kısadır. Bu türden olan hayvanlar gibi ko­
şabilir, fakat bir boğa kadar süratli değil­
dir.
Daha çok sulak, batak ve çamurlu ça­
yırlarda dolaşan ineklerin ayakları, gez­
dikleri yerlere uygun olarak genişlemiş
bir kısımla önde ikiye bölünmüş iki par­
maktan meydana gelmiştir. Bu iki parça
yere bastığı zaman dayanma ve yürüme­
yi kolaylaştırır. Bu parçalar üzerinde iki
tırnak vardır. Bu tip tırnaklara toynak
denir. İnek ve öküz grubuna giren hay­
vanlar parmak uçlarıyla yürürler. Bun­
dan dolayı da toynaklılar (ungulata) sı­
ngındandırlar.
İneğin boynuzları alın kemiği çıkıntısı
üzerine geçmiştir. İçleri boştur. Boynuz­
lar kırılınca veya kesilince yerlerine yeni­
leri gelmez. Bu tip boynuzlulara, boşboy-
nuzlular denir. Diğer geviş getiren hay­
vanlardan geyik ise daha iri ve kuvvetli
boynuzlara sahiptir ve boynuzların içleri
doludur. Bu tür boynuzlulara da doluboy-
nuzlular denir. Bu boynuzlar her sene dü­
şer ve tekrar tamamen yenilenir.
B U L U N D U Ğ U YERLER
İnekler dünyanın her tarafında, her
türlü iklim şartlan altında yaşarlar. İl­
kel devirlerde ve hattâ bugün dünyanın
bazı ülkelerinde inek; at veya katırın ye­
rini alan, tarla süren ve yegâne taşıt va­
sıtası olarak kullanılan bir hayvandır.
Bugün ileri ülkelerde son sistem ahır­
larda, sinek ve pisliklerden uzak, ayrı ay­
rı bölümlerde önlerinde temiz suları ve
Solda, bir ineğin iskeletini görüyorsunuz. Yuka­
rıdaki resimde ise, ineğin içi boş olan boynuzu (a ) ,
diğer resim ise bu boynuzun iç yapısını ve mavi
renkli kısım da kemiksi kısmı gösteriyor (b).
yiyecekleri ile yetiştirilen inekler,, gerçek­
ten insanlara çok faydalı olan hayvanlar­
dır.
BESLENMELERİ
İnek ot yiyen bir hayvandır. Bunun ya­
nı sıra kurumuş ot, saman, pancar yap­
rakları ve yeşil otları çok sever.
Üstçenesinde köpekdişleri bulunmayıp,
bunların yerine boynuzsu bir maddeden
yapılmış çıkıntılar göze çarpar. Azıdişle-
ri oldukça iridir. Üst ve alt yarı çenelerde
6 ’şar tane olmak üzere 24 tane dişi vardır.
Bu dişler değirmen taşı gibi bitkiyi öğü­
tür. İnek, ağzında küme edip çiğnemeden
yuttuğu otları depo eder, daha çok ot de­
po etmek için acele acele çiğnemeden yut­
tuğu bu otları, daha rahat ve emin bir
yerde hazmetmeye başlar. Bu şekilde bes­
lenmeye de gevişgetirme denir.
İneklerin mideleri diğer hayvanlara
nispetle farklıdır. Dört gözlü olan midele­
ri işkembe, börkenek, (yuvalı m ide), kırk­
bayır, şirden gibi bölümlerden meydana
gelir.

İşkembe: İnek, yuttuğu besinleri büyük
bir torbaya benzeyen bu kısımda birikti­
rir. Besinler burada ıslanıp yumuşayarak
sindirime hazırlanır.
Börkenek (yuvalı mide): İşkembeden
gelen besinleri gevişe hazırlayan bu böl­
ge, küçük ve içi arı peteği gibi bölmeler­
den meydana gelmiştir.
Kırkbayır: Yapraklı ve yassı bir yapıda
olup, hazır çiğnenmiş besinleri sıkıp, su­
yunu işkembeye geri gönderen kısımdır.
Şirden: Asıl sindirilme işlemi burada
meydana gelir. İnekler yuttukları otları
işkembede depo edip, daha sonra ahırlar­
da dinlenmeye çekilirler. Bu sırada işkem­
bedeki besinler yumuşar, mayalanır ve
ikinci kısma yâni börkeneğe geçer. İçi an
peteğine benzeyen bu kısımda ufak par­
çalara ayrıldıktan sonra tekrar yemek bo­
rusundan ağıza döner. İnek bu besinleri
iri ve kuvvetli azıdişleriyle öğütür. Bu
öğütülme olayına gevişgetirme denir.
İneğin barsakları insanın ve diğer hay-
vanmkilere nispetle daha uzundur. 40
metre boyunda olan bu (barsaklar) sâye-
sinde sindirim daha kolay olur.
ÜREMELERİ
İnek bir memeli hayvandır. O da diğer
bütün memeli hayvanlar gibi doğurarak
çoğalır. Yılda bir yavru yapar. Buna bu­
zağı denir. İnek bu yavruya takriben 6 ay
şirden
kırkbayır
börkenek (yuvalı mide)
İnek midesinin iç yapısı.
Siyah çizgi çiğnenmemiş, gri çizgiyse çiğnen­
miş besinlerin dolaşımını gösteriyor.
süt verir, küçük buzağı doğumundan bir,
iki saat sonra kendi kendine ayakta du­
rabilir. 4 sene içinde tamamen gelişen bu­
zağıya dişiyse düve, erkekse tosun veya
dana denir. İnek 25 yıl kadar yaşar.
FAYDALARI VE ZARARLARI
Hemen hemen evcil hayvanların en de­
ğerlisi sayabileceğimiz bu hayvanın; etin­
den, sütünden, taşıma güçlerinden, deri­
sinden, kemiğinden (tutkal yapılır), boy­
nuzundan (tarak ve bıçak sapları yapı­
lır, barsaklarmdan, gübresinden faydala­
nırız.
Ortaasya’dan Alp Dağları’na kadar ya­
yılan bu hayvan, bulunduğu bölge için ö-
nemli bir zenginlik kaynağıdır.
Siyah beyaz ve kahverengi beyaz benekli inekler.
Bu benekler ineklerin cinsine göre değişir.
BENZERLERİ

Boynuzlugiller diye sınıflandırabilece-

ğimiz hayvanlar- Keçi, ceylan, yabange-
yiği, kamoş, manda. Bu hayvanların boy­
nuzlarının içleri boştur.

Ceylân; daha çok Afrika’da yaşar. Vücut yapısı­

nın ince oluşu çevikliğini ve süratini arttırır. Bu­
nun yanı sıra çok duyarlı olması sayesinde vahşî
hayvanlardan kolayca kaçabilir. Ehlileştirilebilen
bir hayvandır.

▼ ... -...... -...

İüS ...... .. m

AYabangeyiği; İtalya Alp'lerinde yaşayan bir hay­

vandır. Diğer benzerlerine oranla kafileler hâlinde
yaşarlar. İlkbaharda, yeşil ve taze otlar bulmak
amacıyle dağların eteklerine inerler. Kayalıklar
üzerinde bile çok çevik hareket edebilen bu hay­
vanların gerek dişisi ve gerekse ekreği, aşağıları
boğumlu, üst kısımları düz boynuzlara sâhiptir.

A İtalya, Roma ve güney bölgelerde yaşayan bir A Kamoş; Avrupa dağlarında yaşıyûn bir hayvan­
manda. Sulak tarlalarda rastlanan, çok uysal ve dır. Yabangeyiği kadar çevik değilse bile atlama
çalışkan bir hayvandır. Oldukça bol ve yağlı olan yeteneği çok olan bir hayvandır. Hayvanat bahçe­
sütü peynir yapımına çok elverişlidir. lerinde çok rastlanır.

111
İneği incelerken GEVİŞGETİRENLER’i de tanımış olduk.

— Özelliklerini bir daha gözden geçi­

relim.
— S adece ot yiyen (o tç u l) h ayvanlard ır.
— M id e le ri; işkem be, b örkenek, k ırk b a ­
yır, şirden o lm ak üzere d ö rt kısım d an m e y d a ­
na g elm iştir.
— A y a k la rı ik i kısm a ayrılır. Bu p a rm a k ­
lara toynak denir.
— B o y n u zlu g ille r sın ıfın a g ire rle r (in e k ,
m an d a, koyun, keçi, kam oş, yab ang eyiği, zü­
ra fa ) veya boynuzsuz o lan lar (la m a , hörgüçtü
deve, d eve).

Lama: Çok kolay ehlileştirilebilen bu hayvanın

tüyü ve bundan elde edilen yün çok kıymetlidir.

Zürafa: Bacak ve boyun kısmı çok uzundur. Ge­

rek dişisi, gerekse erkeğinin boynuzları küçük ve
kısadır. Boyu 5 metreye varabilir. Daha ziyade
akasya yapraklarıyle beslenen bu hayvan Afrika'­
da sürüler hâlinde yaşar. Resimde de gördüğünüz
gibi, su içebilmesi için ön ayaklarını alabildiğine Çok iyi tanıdığımız geyik: Erkekleri oldukça iri
açması gerekir. Önce bir taraftaki ayakları sonra boynuzlara sahiptir. Bunları daha ziyade dişi geyi­
diğer taraftakileri hareket ettirerek yürür. ği elde etmek için yaptığı kavgada kullanır.
T T

112
 ^ Hörgüçlü deve: Üzerindeki
hörgüç, bir yağ kesesidir. Ayak­
larının aşağı doğru genişlemesi
sayesinde kumluk sahalarda ra­
hatlıkla yürür. Susuzluğa çok
dayanıklıdır.

Karaca: Avcıların acımadan

avladıkları bu güzel hayvanın
nesli hâlâ tükenmemiştir.

Okapi: İlkel zürafa olarak da mütalâa edilebilir. Rengeyiği: Sert fakat çok tüylüdür. Kuzey Av-
Afrikada yaşar. AşağıdaEti resimde ise katır-ge- rupa’da yaşar. Avcıların dikkatini fazlasıyla çe-
yik (Virjinya geyiği) Kuzey Amerika'da yaşar. ken bu hayvanın sütü de kıymetlidir.

113
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — İneğin özelliklerini anlatın. Nerelerde yaşar? Nasıl beslenir? Nasıl ürer?

Fayda ve zararları nelerdir?
2 — İneğin diş yapısını inceleyin. Hangi dişleri eksiktir? Otları nasıl koparır?
3 — Gevişgetirenlerin asıl midesi hangisidir?
4 — Gevişgetirmenin sebebi nedir?
5 — Niçin ineğin barsakları çok uzundur? Beslenmeyi gözönünde tutarak, diğer
çalıştığınız hayvanların barsaklarıyla karşılaştırma yapınız.
6 — İneğin boynuzları nasıldır? Hangi hayvanların boynuzları bu türdendir.
7 — İneğe benzer hayvanlar hangileridir. Ortak özellikleri nelerdir?
8 — Gevişgetiren hayvanların özellikleri nelerdir?
9 — Hörgüçlü devenin hörgüçü ne işe yarar? Hararet ve susuzluğa nasıl dayanır?
10 — Kamoş ve yabangeyiği nerelerde yaşar? Bugün niçin bu hayvanlar dikkatle
korunur. Hangi özellikler bu hayvanlan biribirlerinden ayırır?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * * ) Yandaki kroki üzerinde besin maddelerinin dolaştıkları kısımları işaret­

leyin ve üzerlerine adlarını yazın.
2 ( * * ) Yandaki Türkiye haritası üzerinde en çok inek yetiştm len bölgeleri işa­
retleyin.
l w '%#'•' 3 ( * * ) Bazı ot yiyen memeli hayvanlar bugün hayvanat bahçelerinde her türlü
tehlikeden uzak korunurlar. Acaba bu hayvanlar hangileridir?
i 4 ( * * ) Aşağıdaki tabloda her hayvanın başlıca özelliğini işaretleyin.
•J
%

at inek eşek keçi zürafa zebra geyik

Çiftparmaklı

Tekparmakfı -

Gevişgetiren

Doluboynuzlu

Boşboynuzlu '

Otyiyen

| Evcil

hşî
ı ..................... .

114
B ir Tabiat Bilgini Anlatıyor

AMARİKA BİZONU

1850 yazının sonlanna doğru bir atlı, Kuzey Amerika’daki Kayalık JDağları’nm dar
bir patikasında güçlükle ilerliyordu. Sonbaharın yaklaşmasına rağmen güneş, son de­
rece yakıcıydı. Yorgun ve susamış zavallı adam, biraz dinlenmek ve gideceği yolu dü­
şünmek amacıyle küçük kuru fidanlarla kaplı bir tepenin kenarında konaklamaya ka­
rar verdi. Adamın yol arkadaşı asil hayvan da, çok yorulmuştu.
Bir süre sonra tepeye tırmandığında ayaklarının altında uzanan geniş ovayı göpdü.
Güneş ve kumdan yanmış gözlerinin önünde unutamayacağı bir manzara vardı. Işık
ve renklerle bezenmiş ovayı kocaman bir hayvan sürüsü kaplamıştı. Bu hayvanların
arasından toprağın bir parçasının görmek hemen hemen olanaksızdı. 4-5 milyon baş
hayvandan oluşan bu sürü, meşhur Amerika bizonlarıydı.
Yeni D ünya’nm en gösterişli vahşî hayvanı olan bizon, ağırlığı ve iriliği nec^eniyl^
bufalodan hemen ayırt edilir. İki metre boyunda ve üç metre uzunluğundaki bir bizo­
nun ağırlığı tonlarla ifade edilir. Bizonun bazı karakteristik özellikleri vardır: V ü cu ­
dunun ortasından kuyruğuna doğru tüyleri gittikçe azalan bir posta sahip olan bu hay­
vanın arka kısmının tüyleri daha sıktır. Om uzlarının üzerinde büyük bir kam bur ta­
şır. Bu kam buru ona değişik ve kuvvetli bir görünüş kazandırır.
ilkbahar ve sonbaharda sürüler hâlinde toplanan bizonlar, soğuk ve otsuz bölgeler­
den otlakların bol olduğu, sâkin bir iklimin hüküm sürdüğü başka bölgelere akın eder.
Bizonun başlıca gıdası, otdur. Bu kümeler hâlindeki gerçek göçler, vahşî doğanın insan­
oğluna armağan ettiği en ilgi çekici görünümlerden biridir, işte bizim atlımız da, bu pe­
riyodik göçler sırasında büyük bir sürüyle karşılaşmıştı. Ondokuzuncu yüzyıl başla­
rında yapılan istatistiklere göre Amerika’da altmış milyon baş bizon yaşıyordu; fakat
bir süre sonra bizon avı başladı. Kısa zamanda geniş hârikulâde ovalar, vicdanından
korkmayan avcılarla doldu. Artık ovaların güzelliğinden eser kalmamıştı: her tarafa
korkunç bir görünüm hâkimdi, insafsız insanlar, sadece lezzetli dillerini yemek için
öldürdükleri bizonları, dillerini aldıktan sonra açgözlü akbabalara ve yırtıcı kuşlara ter-
kediyorlardı. Bu arada ilk demiryollarının inşa edilmesi de, büyük bir vahşete önayak
oldu. 1869 ılında yapımı bitirilen ve hizmete açılan en büyük Amerikan demiryolu

115
«Union Pacific», ovanın tam ortasından geçiyordu. Çoğu kez göç eden bizon sürüleri
nedeniyle durm ak zorunda kalan trendeki yolcular, çılgın gibi zavallı hayvanların
üzerine pencerelerden ateş ediyorlardı. Böylelikle her defasında binlerce bizon ölüyor­
du. Yalnız iki yıl içinde (1872 den 1874’e dek) öldürülen bizon sayısı beş milyon aştı.
V e bu olay son yıllarda da devam etti. 1889 yılında A m erika’da yaşayan bizonların sa­
yısı ancak bin kadardı. Bu olay, Am erikantoplum unun üzerinde ters tepki yarattı. Ba­
zı vicdanlı iyi kimseler, doğanın en tipik hayvanlarından birinin soyunun yavaş yavaş
tükenmeye yüz tuttuğunu görerek bunu önleme yollarını aram aya başladılar. Böylece
bizonların korunmasını ve üretilmesini amaç edinen «A m erika Bizon Derneği» kurul­
du. Bu derneğin çalımaları, daim a iyi yönde ilerledi ve 1933 yılında yaşayan bizon sa­
yısı, yirmibine ulaştı. Bu yazıyı yazm am ızdaki amaç, eskiden yapılan avların ne denli
bilinçsiz olduğunu, hiçbir nedeni olmaksızın sadece vahşi arzularla hayvanların öldü­
rüldüğünü ve hattâ böylelikle birçok hayvan soyunun tü k etild iğin i size anlatmaktı.
Gerçekte doğa, kendini oluşturan canlı ve cansızların orantısının bozulmasıyle mey­
dana gelen bir denge sarsıntısını hiçbir zam an kaldıramaz. Bir hayvan veya bitki so­
yu tüketildiği zam an dünya, sadece dengesinin bozulmasıyle kalmaz aynı zam anda
içinde bizim de yaşadığımız bu du.'iya için onarılması olanaksız zararlar oluşur.
Fakat hikayemizin kahram anı, onun zam anında milyonlarca baş olan bu görkemli
hayvanların böyle bir kaderi olduğunu bilemezdi. Tepenin üzerindeki yalnız adam ve
at, güneşin yakıcı ışınlarından bir an önce kurtulmak için alacakaranlığın çekmesini
sabırsızlıkla bekliyorlardı. Y orgun atlı, yarı aralık gözleriyle, yeri inleterek ilerleyen
bizonları bir süre daha seyretti. Sonunda koca sürü, ardından koyu bir toz bulutu bı­
rakarak gözden kayboldu.

116
 DOMUZ

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Domuz, besinini yemek için, oldu­ 2 — Resimde de gösterildiği gibi do­

ğu gibi ağız kısmını yediği şeylerin içine muzun diş yapısında her türlü diş mevcut­
sokar. Niçin? Resimde görüldüğü gibi ağız tur. Bu gibi bir diş yapısı ne gibi bir bes­
yapısını dikkatle inceleyin. lenmeyi düşündürüyor?

3 — Domuzun kulakları ile gözleri ara­

sındaki nispeti inceleyin. Her ikisinin de
yapısı nasıldır?
4 — Domuzun ayaklarında 4 ayrı büyük­
lükte parmaklar bulunur. Resimde de gör­
düğünüz gibi, domuzun bırakmış olduğu
ayak izleri hangi pozisyonlarda meydana
gelmiştir.

117
 BİRLİKTE TA N IYA LIM ziyade çok sıcak bölgeler oluşu bu neden­
le de çok yağlı olan bu hayvanın etinin
Belki birçoğunuz domuzun yaşantısını faydasından çok zaran olacağmdandır.
ve yaşadığı yerleri tanımazsınız, am a
hayvanat bahçelerinde görmüşsünüzdür.
BESLENMELERİ
Domuzun başı, oldukça iri olup yuvar­
lak bir diski andıran bir kısımla sonuçla­
Gerek et ve gerekse bitkilerle beslenen
nır. Bu yuvarlak kısma ayna denir. Bu kı­
bir hayvandır. Tam bir diş yapısına sâ-
sım üzerinde burun delikleri bulunur. Do­
hip olan domuzun tam 44 tane dişi vardır.
muz yiyeceklerin içerisine başını oldukça
Kesicidişlerin hepsi aynı büyüklükte de­
sokar; böylelikle solucan ve sümüklübö­
ğildir. Köpekdişleriyse kökü olmayıp de­
cekleri rahatlıkla bulabilir ve çok sevdi­
vamlı büyüyen ve oldukça iri dişlerdir. A-
ği kökleri kolaylıkla kopararak yer.
zıdişleri fazlasıyla kuvvetlidir. Domuzun
Domuzun kulakları gözlerine oranla oL
özel olarak yetiştirileceği bölgeler yoktur.
dukça büyük olup, çok duyarlıdır. Gözle­
riyse çok iyi görmez. Gövdesi toplu, iri ve
oldukça uzun olup küçük bir kuyruğa sa­
hiptir.
Çok çevik bir hayvan olan domuzun kı­
sa ve kuvvetli dört ayağı vardır. Bilhassa
korktuğu zaman tahmin edilemeyecek
kadar hızlı koşar. Domuzun ayaklan biri-
birlerinden farklı dört parmakla sonuçla­
nır. Bu parmaklardan iki tanesi daha
uzun olup bizim üçüncü ve dördüncü par­
maklarımıza benzerler. Daha içte bulu­
nan diğer iki parmak ise daha kısa olup
çamurlu ve yumuşak topraklarda hayva­
nın dengesini sağlar.
Cinsine göre gövdesini kaplayan tüylü
kısım değişikliklere uğrar. Bazılarında
daha seyrek bazılannda ise daha sıktır.
Bu tüylü kısmın altında bir yağ tabakası
bulunur. Bilhassa sırt kısımlannda bu­ H er şeyi rahatlıkla yiyebilen bu hay­
nun kalınlığı 5 santime kadar yaklaşır. vanın yetiştirilebilmesi için en elverişli
Bu yağlı tabakanın başlıca görevi soğuk yerler, bazı endüstri bölgelerine yakın o-
kış aylarında hayvanı muhafaza etmek­ lan sahalardır. Meselâ peynir endüstrisi
tir. yapılan bölgelerde domuz, peynir yapı­
Domuzun, daha önceki asırlara inersek, m ında arta kalanlarla beslenir. Bundan
yaban domuzundan geldiğini görürüz. başka şeker endüstrisi bölgelerinde ise
Yâni bildiğimiz domuz, yaban domuzu­ şekerpancarı yapraklarını yiyerek besle­
nun ehlileştirilmişidir. Çok soğuk olma­ nir. Buğday ve un endüstrisiyle ilgili kı­
yan orta iklim bölgelerinde yaşayan do­ sımlarda, bunlardan arta kalan küspeleri
muz, daha ziyade vâdüerle yetiştirilir. Ya- yer. Böylelikle atılacak ve hiçbir işe yara­
hudiler ve Müslümanlar domuz etini ye­ m ayacak olan maddeleri dom uzlara ver­
mezler. Dolayısıyla bu dinleri kabul etmiş mek suretiyle hem bu maddelerden fa y ­
olan memleketlerde domuz yetiştirilmez. dalanılmış hem de dom uzlar beslenilmiş
Bunun başlıca sebebi bu ülkelerin daha olur.
 ÜREMELERİ F A Y D A V E ZA R A R L A R I

Dişi domuz 8 ilâ 20 k adar yavru yapar.
Bu yavrular iki aya yakın bir zam anda
an a domuzun sütüyle beslenir. D oğdukla­
rı zam an yarım kilo kadar gelen bu y av­
ru lar bir sene içinde hızla büyüyerek a-
ğiFİıkları ikiyüz kiloya kadar varır.
Domuz ortalama 10 sene yaşar, doğan
her yavrunun yaşadığını kabul edecek o-
lursak, 10 sene içinde sadece bir dişi do­
muzdan 7 milyon domuz üreyecektir.
Domuz eti bilhassa salam ve bu türden
besin maddelerinde aranan bir ettir. Sı­
cak memleketlerde yememek daha doğru
olur. Bilhassa solucan ve tenya taşıyıcısı
olan hasta domuzların etleri çok pişiril­
meli ve parazitler öldürülmelidir.
Domuzun derisi endüstri alanında çok
kullanılan bir deri olup tüylerinden de
fırça yapılır. Bunların yanısıra domuz sü­
rüleri ekili araziye ve özellikle mısır tar­
lalarına büyük zarar veriler.

BENZERLERİ

Domuzgiller sınıfından olan yaban do­

muzu ve A frik a domuzunun evcil domuz­
larla ortak noktaları:
— H e r şey y erler, d iş y a p ıla rı tam dır.
— P arm ak say ıla rı ayn ıd ır.
— T ü y le ri kısa ve serttir.

Yaban domuzu; domuzgiller sülâlesine bağlık

Avrupa’da yaşayan yegâne vahşî hayvandır. Nem­
li çamurlu bölgelerde yaşar. Kökleri, soğanları,
kertenkele ve buna benzer hayvanları çok sever.

Afrika domuzu; her şey yiyebilen bu hayvan da­

ha çok değişik boynuz şekliyle dikkati çeker. Kö-
pekdişleri çok uzun olup yukarıya doğru kıvrıktır.
Ön ayaklarının üzerinde çömelerek yiyecek arar.
Önde baba, anne ve sonra çocukları olmak üzere
gruplar hâlinde dolaşırlar.

119
Domuzu incelerken DOMUZGİLLERDİ de tanımış olduk

Özelliklerini bir daha gözden geçirelim:

— D iş y a p ıları tam d ır.
— G eviş g etirm e zle r.
— P a rm a k s a y ıla rı ayn ıd ır.
— S e rt ve kısa tü y le rle ö rtü lü d ü rler.

Suaygırı da domuzgiller sınıfına girer.

Memeli hayvanların en büyüklerinden biri

olan su aygırının ağırlığı 3-4 tonu bulur. Kö-
pekdişlerinin uzunluğu 50 santime yaklaşır
ve her biri 4 kilo ağırlığındadır. Suda çok sü­
ratli bir hayvan olup en hızlı kürekli kayıklarla
yarış edebilir. Karada da oldukça rahat hare­
ket edebilen bu hayvanın en büyük düşman­
ları insanlardır.
Bitmez tükenmez bir av hırsıyla bazı bölge­
lerde tüketilmiştir. Nil nehrinin üst kısımları,
Kongo, Zambiya bölgelerinde yine her şeye
rağmen yaşantılarını sürdürürler.
Her defasında 240 gün süren gebelik dev­
resinden sonra bir veya iki yavru doğururlar.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Domuzun yaşantısı, özellikleri, beslenmesini, fayda ve zararlarını ve ben­

zerlerini açıklayın.
2 — Domuzun en fazla duyarlı olduğu kısımları hangileridir? Bundan nasıl fay­
dalanır.
3 — Nasıl beslenir? Nasıl yetiştirilir? Y etiştirilm esi için en elverişli yerler ne­
relerdir?
4 — Domuzun kaç dişi vardır? Niçin çamurlu yerlerde yaşamayı sever?
5 — Hangi hâllerde domuzun eti tehlikelidir? Bu gibi durumlarda ne gibi ted­
birler alınmalıdır?
6 — Domuzgillerin özellikleri nelerdir?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * ) Şayet bir domuzu yakından görme imkânı bulursanız, baş yapısı gövdesi,
ayakları yaşantısı hakkında bir inceleme yapıp anlatmaya çalışın.
2 {*} Yaban domuzunun başlıca özellikleri nelerdir? Anlatın.
3 ( * * * } Domuzun özellikleri ile sadece ot yiyen hayvanların özellikleri arasında
bir karşılaştırma yapın.
Uyarı: a) Domuzun bacaklarından birini çizin, b) Bir domuz tarafından bırakılan
değişik pozisyonlardaki ayak izlerini inceleyin. Niçin bu kadar farklılar? c) Daha
önce çalıştığınız hayvanların ve domuzun diş yapısı arasındaki farkları bulmaya
çalışın.

120
B ir Tabiat Bilgini Anlatıyor

YABAN DOMUZU

Y ıllar önce bir yaban domuzu avına davet edilmiştim. İsteksizce katıldığım bu avda
sadece bir seyirciydim. Hepsi de bu işin ustası keskin nişancı olan genç ve.yaşlı bir
grup avcının arasına katıldım. Yanım ızda av için eğitilmiş yetenekli av köpekleri de
vardı.
M arem m a’ya doğru yöneldik. Marem m a, İtalya’nın hâlen vahşî yaban domuzu bu ­
lunabilecek iki bölgesinden biridir (diğeri S ardu n ya’d ı r ).
Soğuk bir Kasım sabahı, M arem m a’nın küçük bir istasyonunda indik ve yaban do­
muzunu avlam ak için önceden saptanmış yere doğru yöneldik. Köpekler, yabanî hay­
vanı ininden çıkarm aya çalıştıkları sırada otların arasına saklanmış avcılar, ateş ede­
cekleri zamanı büyük bir sabırsızlıkla bekliyorlardı.
Yarım saat kadar süren sinirli bir bekleyişten sonra birdenbire uzaktan tüfek sesle­
riyle birlikte henüz ininden çıkmış yaban domuzlarını kovalayan köpeklerin keskin
havlam aları duyuldu. Birkaç saniye sonra yırtıcı köpeklerin kovaladığı büyük bir dişi
yaban domuzu yanında yavrulanyle birlikte göründü. Y aban domuzlarının ağızının
yanında bulunan iki köpekdişi, yetişkin erkeklerde dudaklardan taşarak yukarıya
doğru kıvrılır. O ysa dişilerde bu dişler ağzın içindedir. Böylelikle dişi bir yaban domu­
zunu erkekten ayırt etmek kolaydır. Birkaç el ateş edildi. Koşmaya devam eden ya­
ban domuzu, bidenbire durup geri döndü ve ardından vurularak yere serilen bir yav­
rusunun yanına yaklaştı; sevgi dolu bir bağırışla hayatta kalan diğer iki yavrusunu
yanm a çağırdı. Avcılar, tüfeklerini yeniden doldururken anne yaban domuzu, yorgun­
luktan bitmiş yavrularını son bir kez kendine çekti. Anne, koşu yarışında köpekleri
yenmişti; belki de kapıç kurtulabilirdi fakat yavrularını terketmek istemedi. Birkaç sa­
niye sonra yeniden ateş sesleri duyulm a başladı. Avcılar, korkmuş ve şaşırmış zavallı
hayvanların üzerine âdeta çıldırmışcasma ateş ediyorlardı. Bu arada en yırtıcı iki kö­
peğin arasına düşen yaban domuzu, epeyce hırpalandıktan sonra nişancılığıyle övü­
nen bir avcı tarafından vuruldu. H er şeye rağm en hayvan, uzun bir süre dayanmış
ve ancak yedi kurşundan sonra ölmüştü. Y a b a n domuzunun yaşam gücü, özellikle an­
ne sevgisinden kuvvet aldığı zam an gerçekten şaşırtıcıydı.

121
 Akşam olup da geri dönerken o gün yaşadığımız macerayı düşünüyordum. K an lar
içinde yatan yaban domuzunun, yaşamının son anında bile yavrularını korumak için
nasıl bir kuvvet sarf ettiği gözümün önünden bir türlü gitmiyordu.
Fakat beni asıl üzen, baştan aşağı silâhlanmış bu avcıların hiçbir neden olmaksızın
zavallı bir hayvanı ve yavrularını zevk için öldürmeleriydi. A y n c a bu kişilerin geçim­
leri de avdan değildi.
U ygarlığın ilk zam anlarında insanlar, beslenmek ve korunmak için ava çıkıyorlar­
dı. Böylelikle insanoğlu, buzul öncesi devrinin karakteristik gıdası bitkiden etsel gıda­
ya geçti. İlim adam ları bu olayı, Lâıüıöncesi uygarlığın başlangıç etkenlerinden biri ola­
rak kabul ederler.
O zamandan sonra dedelerimiz, daim a daha geliştirilmiş silâhlar yaptılar. Sopadan
balta, sapan, ok, yaya dek çeşitli silâhlar m eydana getirdiler. Şanlı ve kimi kez askeri
bir tarihi olan av; insana beslenmek, kuvvetlenmek, soğuğun şiddetlerini yenmek için
olanaklar sağlayan bir uğraşıdır. Fakat bugün av, çağlar boyunca süregelen ereğinden
uzaklaşmıştır. U y g a r insanın yaşamak için ava gereksinmesi yoktur. Av, bugünün in­
sanı için bir şeref olmaktan çok bir «spor» dur.

122
 TAVŞAN

GÖZLEME ÇAĞ RI

ııvlnk kemiği
kalça kemiği

kemiği
ön kol
ve dirsek k
val kemiği
parma

ön ayak tarağı k. bilek kemiği Sarka ayak tarağı k

1 — Şu tavşana bakınız. Kulakları ne 2 — Tavşan niçin daima arka ayakları­

kadar büyük değil mi? Acaba niçin tavşan­ nın üzerine çökerek oturur? İskelette ayak­
ların kulakları bu kadar uzundur? larının duruş ve biçimlerine dikkat ediniz.

1L J

mine mf ı mm

§ f f
İ İ |s k ırpela
diş özü
m İ

kesici uç
v y i r v j
kesicidiş

3 — Hiç koşan bir tavşan gördünüz mü? 4 — Şemada tavşanın kesicidişlerin-

Ne biçim hareket ettiğine dikkat ettiniz den birini görüyorsunuz. Niçin bir skarpela-
mi? ya (keski) benzetiliyor? Bu durumu izah
Siz de aynı şekilde hareket edebilir mi­ edebilmek için, tavşana bir havuç verip
siniz? yaptıklarını dikkatlice inceleyiniz.

BİRLİKTE T A N IY A L IM iyi bir kemirici olan tavşanın başı yu­

varlak ve azıcık uzunca, boynu kısadır.
Sıcak, soğuk ve orta iklim kuşakların­ Gövdesi önden arkaya doğru genişlemek­
da yaşayan, sevimli görünüşüyle dikkati­ tedir. Başına bakıldığında üst dudağının
mizi çeken bir hayvandır. yarık olduğu (tavşan dudağı) hemen gö-
ze çarpar. Kuyruğu kısa ve dik olup deri­
sinin üzeri yumuşak ve parlak kıllarla
(tavşan tüyü) örtülüdür.
Derisinin üzerindeki tüyler yaşadığı
yere göre değişir ya uzun yahut sık, kısa
tüylerle örtülüdür. Genel olarak kılların
rengi gri, beyaz, hareli, toprak rengi gibi
değişik ayrılıklar gösterir.
Tavşanın yarık olan üst dudağının görünüşü.
Burun delikleri devamlı surette oyna­
yan başında, şeker külahını andıran, içi
duyarlığı fazla kıllarla örtülü kulak kep­ BESLENMELERİ
çesi bulunur. Bu kulakların uzunluğu on-
beş santim kadardır; en ufak gürültüleri Ön ayaklarıyla toprağı kazarak buldu­
duyabilecek kadar hassastır. Gözleri iri, ğu kökleri, pancar ve havuçları çıkartıp
gözkapakları kipriksizdir. Burnunun ko­ yiyen otçul bir hayvandır. Körpe fındık
ku alma hassası zayıftır. Ön bacakları kı­ kabuklarına, otlara ve çimenlere de pek
sa, arka bacakları uzun ve «Z» biçiminde­ düşkündür.
dir. Böylelikle sıçrama ve koşma sürati
daha fazladır. DİŞLERİ
Tavşan âdeta bir zikzak çizerek koşar
daha doğrusu sıçrar. Genellikle yokuş yu.
karı giderken çok hızlı, yokuş aşağı ise da­ Çene kasları çok kuvvetli olup, üst çe­
ha yavaş gider. Bundan dolayı tavşanı ta­ nede ikisi büyük ve ikisi küçük olmak ü-
kip etmek ve yakalamak çok zordur. zere 4 tane kesicidişi vardır. Altçenede ise
Tavşan yetiştiricileri birçok araştırma iki tanedir. Kesicidişler, diş çukuruna ko­
ve uğraşmadan sonra örgü işlerine çok iyi ni gibi daralan bir kökle bağlanmazlar,
giden uzun ve yumuşak tüylü Ankara aynı kalınlıkta kalırlar. Dişözü, dişi geniş
tavşanı cinsini elde etmişlerdir. bir alanda besler, genişletir. Tavşanlarda
en çok çalışan dişler taşçı kalemi (keski,
skarpela) gibi keskin bir hâl almış olan
BULUNDUĞU YERLER kesicidişlerdir. Kemirmekle aşınan bu
dişler devamlı olarak büyür ve keskinlik­
Evcil tavşan hemen hemen her yerde lerini kaybetmezler. Bu durum aynı za­
rastlayabileceğiniz bir hay vandır. Yetişti­ manda büyük bir tehlike yaratır. Bazı se­
rilmesi çok kolay ve ekonomik olduğu beplerle tavşan kemiremezse, bu dişler
için hemen hemen Avrupa’daki bütün devamlı surette uzadıklarından, damağı
köylerde beslenir. Son yıllarda yurdumuz­
da da tavşan çiftlikleri kurulmuştur.
Yabanî tavşanlar daha çok orman ke­
narlarında, dağlarda, tarlalara yakın ça­
lılıklarda güneşli ve kuru yamaçlarda ya­
şarlar. Yuvaları toprak altında kanşık
birtakım yol ve tünellerle birbirine bağlı­
dır. Genel olarak yuvalarında giriş - çıkış
içii) bir ön kapıları, düşmanlarından ka­
çıp kurtulmak için bir arka kapılan var­
dır. Dişi tavşan ise, yavrulayacağı zaman
kendine ayrı bir yuva yapar. Bunun, kapı­ azıdişleri
sı tektir.

124
hattâ göz boşluğunu delerek hayvanın ö-
lümüne sebep olurlar.
Kesicidişlerden sonra gelen köpekdiş-
leri kaybolmuştur; yerleri boştur. Bu boş­
luklardan sonra azıdişleri gelir. Azıdiş-
leri ezici ve öğütücüdürler. Altçenede 10,
üst çenede 12 tane azıdişi vardır. Toplam
diş sayısı öbür kemirgenlerden farklı ola­
rak 28 tanedir.
ÜREM ELERİ
V arlıklarını ancak fazla yavrulam akla
koruyabilmektedirler.
F A Y D A L A R I VL ZA R A R LA R I
Eti, tüyü ve kürküyle bizlere yararlı o-
lan bu hayvan, birçok hastalığın taşıyıcı­
sı olabileceği gibi birçok bitkinin de kö­
künü kurutmaktadır. Çeşitli tıbbi deney­
de, aşı ve serumların hazırlanmasında bu
hayvandan yararlanılmaktadır.

Doğuracak dişi tavşan, tek kapısı olan

bir yuva hazırlayıp, yuvanın ir'ne karnın­
dan ağızıyla kopardığı tüylerinden sıcak
ve yumuşak bir yatak hazırlar. Yavrula­
rını buraya yerleştirir. Her seferinde me­
me sayısına göre (5-6) yavrulayan tav­
şan çok cılız olarak doğan yavrularını bir
ay emzirdikten sonra onları açık havaya
çıkartıp düşmanlardan korunmayı öğre­
tir.
Bir sene sonra büyümüş, erginleşmiş
tavşanlar tabiatla mücadeleyi kendi ken­
dilerine başarırlar. Düşmanlar çoktur. Bir evcil tavşanla yavruları.

BENZERLERİ

A d a tavşanı da tavşangiller familyasındar-

dır.
— K u la k la rı uzundur.
— K uyruğu kısadır.
— A rka aya k la rı sıçram aya e lv e riş lid ir.
— Ü st dudağı yarıktır.

Evcil tavşandan daha uzun kulakları olan yabanî

tavşan avcıların fazlasiyle dikkatini çeken bir hay­
vandır. 70 santim boyunda olan bu hayvan, orman­
larda yaşar, ot, ouğday, mısır ve ağaç kabukla-
rıyle beslenir. İşitme duyusu çok kuvvetlidir.

125

*
Tavşanı incelerken K E M ÎR G E NLEE ’i de tanımış olduk.

Özelliklerini bir daha gözden geçirelim:

— D iş y a p ıla rı tam d e ğ ild ir. K ö p e k d iş le ri
yoktur.
— K e s ic id iş le r d iş çukuruna b ağ lan m az­
lar ve sü rekli o larak uzarlar.
— Çok sayıda doğururlar.
— E tçil veya otçuldurlar.

Sincap, kirpi, kobay, lâğım faresi, kun­

duz, cırlak sıçan, lemming, fındık faresi,
dağ sıçanı, çincilya, yedi-uyukluyan da
bu familyaların yüzlerce türünden birka­
çıdır.

Ev faresi diye de anılan fındık faresi kemirici- ►

lerin en küçüğü ve sevimlisidir. Tatlı bir bal rengi
olan tüyleriyle dikkati çeker. Genellikle meyve ve
sebzeyle beslenir. Bununla birlikte kilerde ne bu­
lursa yer. İngiltere'de bazı evlerde kanarya gibi ka­
feste beslenir (resim çok büyütülmüştür).
Cırlak sıçan A na-^
dolu menşeli (kö­
kenli) bir kemirici­
dir. Bu hayvan ko­
laylıkla evcilleşti­
rilir.

Lemming deni­
len bu tür sıçan
soğuklar başlayın­
ca yıkıcı göçler ya-
’ ar. Düz bir çizgi
erindeymiş gibi
yürür, yönünü asla
T değiştirmez.

49 santim uzunluğunun 23 santimini kuy­

ruğu teşkil eden lâğım faresi insanların en
büyük düşmanıdır. Çok kurnaz ve zeki ol­
duğundan insanlar bu hayvanla mücadele­
de güçlük çekmektedirler.

126
 Sincap, daha ziyade ormanlardaki ağaç­
lar üzerinde yaşayan bir kemirici türüdür.
20 santimi kuyruk olmak üzere uzunluğu 45
santimi bulmaktadır. Çok güzel bir kuyru­
ğu vardır. Evlerde kolaylıkla beslenir bunun
için oldukça geniş bir saha gereklidir. Üzüm,
böcek, tohum ve kuru yemişle beslenir. ►

Yediuyuklayan, kemiriciler takımının ye-

diuyuklayangiller familyasından bir memeli
türüdür. Karnı beyazımsıdır. Kolaylıkla ev­
cilleştirilebilir. Kış uykusuna yatar. Toplu
▼ hâlde göç eder.

A ▲
Peru ve Şili'de yetişen çinçilya kürkü çok Kuzey Avrupa ve Amerika’da yaşayan ve
kıymetli olan bir hayvandır. Ağaçlara çok Orta Asya'da da bulunan kunduz daha ziya­
süratli tırmanır. Toplu bir hâlde yaşarlar. de suda yaşar. Çukur kanallar açıp kuvvet­
Son zamanlarda Türkiye’deki bazı çiftlikler­ li dişleri sâyesinde kendine yuvalar hazır­
de de yetiştirilmeye başlanmıştır. lar. Kürkü çok kıymetlidir.

127
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Tavşanın özelliklerini anlatmaya çalışın. Nasıl ve nerelerde yaşar? Nasıl bes­

lenir, nasıl ürer, ne gibi yararları vardır? Benzerleri hangi hayvanlardır?
2 — Tavşan dişlerinin özellikleri nelerdir? Daha önce çalıştığınız hayvanların-
kiyle karşılaştırın. Farklar nelerdir? Niçin bu hayvanlar hep kem irirler? Ne­
lerle beslenirler?
3 — Tavşan:n üst dudağının özelliği nedir?
4 — Tavşanın hareketiyle ayaklarının yapılışı arasındaki bağlantı nedir?
5 — Kem irgenlerin ö zellikleri nelerdir?
6 — Fareler niçin insanlar ve ekonomi üzerinde büyük zararlara yol açarlar? İn­
sanlar onlaı etmek için çe şitli yollara başvurdukları halde neden tüken­
mezler?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( **) Kış uykusuna yatan ke m iricilerin üzerinde bir araştırma yapın. Bu süre
içinde ne gibi bir durum hasıl olur? Yabanî kem iricilerden ' ■■ngilerl kış uykusuna
yatmazlar?
2 ( **] Kunduzların yaşantıları hakkında araştırmalar yapın.
3 ( * * * ) Tavşanın özelliklerini diğer kem iricilerinkiyle karşılaştırın. Elde edece­
ğiniz sonucu bir tablo üzerinde toplayın.

K E M İR G E N L E R İ S IN IF L A N D IR IR T A B L O

Yedi
Tavşan Fare Sincap Dağ sıçanı
uyuklayan

Diş yapısı
(tam olanlar, tam olma­
yanlar)

Kesici dişler
(sürekli uzama
evet - hayır)

Kürkleri
(yumuşak - sık - kısa -
uzun)

Ot yiyen - et yiyen

Gündüzcü • Gececi

Yaşadıkları yer (Ç alı­

lıklar, toprak, su)

Kış uykusuna yatanlar

Yararlı - zararlı
 HORTUMLULAR

GÖZLEM E Ç A Ğ R I

1 — Yandaki resmi inceleyiniz. Filin

gözlerinin hortumuna oranla çok küçük ol­
duğunu göreceksiniz. Bunu nasıl açıklar­
sınız?

2 — Fil büyüklüğüne rağmen çok çevik

bir hayvandır. Acaba iskeletlerinin özellik­
leri nelerdir?

Hortumlular sınıfına giren ve nesli tü­

kenmemiş yegâne hayvan fildir.
Bu hayvanlara, buruşuk ve sert bir ta­
bakaya benzeyen derileri için kalınderili
denir. Filin en büyük özelliği hortumudur.
Burun ve üst dudağın birleşmesinden
meydana gelen ve bir borozan gibi uza­
nan bu organ fazlasıyla hassas olup, arzu
ettiği bir şeyi, meselâ daldan bir yaprağı
veya bir çocuğun elinden bir pastayı ra­
hatlıkla almasını sağlar. Bu gibi ufak fa­
aliyetlerin yanı sıra bir ağacı gövdesin-
Resimde, solda gördüğünüz hortum bir Afrika
Alttaki resimde, filin dişlerini görüyorsunuz. filinin hortumudur. Hortumun ucunda iki alıcı uç
Bunların bir tanesi 50 kilo ağırlığındadır. Yanın­ vardır. Sağdaki şekilde ise Hint filinin hortumunu
daki resimde ise filin azıdişinin çiğneyici kısmı. görüyorsunuz. Bunda ise tek alıcı uç bulunur.

129
den koparıp çekebilecek kadar da kuvvet­
lidir.
Fil bu hortumu sayesinde 7-8 litre suyu
bir seferinde içer veya gövdesinin üzeri­
ne boşaltır.
Bu hayvanların diğer özellikleri de ke-
sicîdişlerinin oldukça uzun oluşu ve ağız
kısmından dışarıya doğru uzanmış olm a­
sıdır. Erkek fillerde bu dişlerin uzunluğu
bir hayli olup gerek korunm aları ve ge­
rekse saldırıları için büyük bir önem ta­
şırlar.
Hortumlular sınıfına dahil edebileceği­
miz hayvanlar şunlardır:
Afrika Fili (Loxodonta Afrikaca), As­
ya Fili (Elephas Maximus). Kazılardan ve
eski asırlardan kalan mağaraların duvar­
larındaki çizgilerde görebileceğimiz gibi
mamut çok eski çağların hayvanı olup,
hortumlular sınıfına dahil edebileceğimiz
bugün nesli tükenmiş fakat filler ile ara­
larında büyük bir benzerlik olan bir hay­
vandır.

Eski çağlardan beri ehlileştirilebilen bu hayvan,
insanlar tarafından gerek taşıyıcı, gerek çekici
ve gerekse çok akıllı ve sâdık olduklarından sirk­
lerde gösteri için kullanılır. Bu filin insanlarla olan
münasebetleri, atlarınkîyle aynî olup, tıpkı atlar
gibi sahiplerine sâdık olurlar. 25 yaşında olgun
bir çağ içine giren bu hayvan 35 yaşında en kuv­
vetli olduğu devreyi yaşar. Kuru ağaç dalları, yap­
raklar vs. ile beslenir.
Afrika fili, Hint filine oranla daha büyük olup
yarım metre daha yüksektir. Karada yaşayan hay­
vanların en büyüğüdür. Kendisini tehlikede his­
settiği veya tedirgin edildiği zaman çok tehlikeli­
dir. Derisi kalındır. Göç eden bir hayvan olup, ik­
lim değişiklikleri ve yiyecek aramak için uzun yol­
culuklara çıkar. Eski asırların bir kalıntısı sayabi­
leceğimiz bu hayvan, derisi ve dişleri için insan­
ların hâlâ peşinde koştukları bir hayvandır.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Niçin fille r hortum lular sınıfına girerler?

2 — Kalınderili ne demektir?
3 — Hortumu tâ rif ediniz.
4 — F ildişi dediğim iz d işle r hangileridir?
5 — A frika f ili ile H int fili arasındaki belli farkları bulmaya çalışınız.

130
İLKBAHAR
 HAVA VE ATMOSFER

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Su içine soktuğunuz bir şişeyi dol- 2 — Bardağın dibine b ir parça karton

durmaya çalışın. Bu birtakım gurultular çı- yapıştırın. Bardağı ters çevirerek suya ba-
karacaktır, acaba bunun sebebi nedir? tırm . Niçin bu karton ıslanmaz?

^ 3 — Bisiklet pompasının b ir ucunu par­

mağınız ile kapatınız ve pistonu itiniz. Bir
noktada görünmez b ir kuvvetin sizi engel­
lediğini hissedeceksiniz. Piston tamamen
sonuna kadar dayanmayacaktır. Parmağı­
nızı çekmenizle pompadan üflem e gibi bir
şey işiteceksiniz. Acaba pompanın içeri­
sinde ne vardır?

4 — Şemsiyenizi açıp sırtınıza dayaya­

rak yürüyünüz. Bir itm e hissedeceksiniz.
Bunun sebebi nedir?

H A V A HER YERDE M EVCUTTUR mevcut olduğunu, özelliklerini ispatlaya­

Çeşitli olaylar, deneyler, araştırmalar
sayesinde havanın her yerde mevcut ol­
duğu ispat edilmiştir. Bu konumuzda siz-
ler de bizzat bu olayları inceleyecek, y a ­
pacağınız deneylerle havanın her yerde
caksınız.
Bir şişeyi herhangi bir sıvı ile doldurur­
ken zorluk çekeriz. Çünkü, bize boş gibi
gelen şişenin içerisinde bulunan hava, bu
hareketimizi önlemeye çalışır. Koşarken
süratimizi engelleyen kuvvet yine hava­
dır. Şemsiyemizi açık tuttuğumuz zaman
meydana gelen itmenin sebebi de hava­
dır.
Hava gözle görülmeyen, renksiz, şeffaf
bir gazdır, fakat yeryüzünün her köşesin­
de kendisini hissettirir. Havanın olmadığı
yerde solunum olamaz, solunumsuz ha­
yat da olm ayacağına göre havasız bir ha­
yat düşünülemez. Yerküresi 1000 kilom et­
relik bir yükseliğe kadar varolan kalın
bir hava tabakası ile kuşatılmıştır. A t­
mosfer adını verdiğim iz bu tabaka yük­
seldikçe seyekleşir ve 5-6 kilometreden
sonra solunumumuz için elverişsiz, içinde
yaşanılmaz bir hâl alır.
H A V A BİR G A ZD IR
H avanın bir gaz olduğunu açıklamadan
önce katı ve sıvı maddelere bir gözatalım:
Katı maddelerin şekli ve bir hacmi var­
dır. Sıvılar ise içinde bulundukları kabın
şeklini alırlar, ama yine bir haramlan
vardır. Gazların ne şekli ne de hacmi var­
dır. Boş bulduklan her yere yayılırlar.
İki litrelik bir şişeyi bir litrelik sıvı ile
doldurunuz. Bu sıvı sadece bir litrelik bir
kısmı kaplayacak; oysaki hava bir gaz ol­
duğu için şişenin her tarafına yayılacak­
tır.
H A V A N IN SIKIŞTIRILMASI VE
YAYILIŞI
Havanın sıkıştmlmasmı ve yayılışını
bir bisiklet pompası ile gösterebilirsiniz.
Bunu içinde aşağıdaki deneyi yapmanız
kâfidir.

DENEY 1

Pompanın hava çıkış noktasını parmağınızla iyice tıkayınız. Pistonu

aşağıya doğru itiniz. Paraıağmızı kaldmnız. Piston, havanın yayılışı
ile aşağıya doğru itilecektir.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

H Niçin pistonu sonuna kadar itemiyorsunuz? Buna engel olan kuvvet nedir?
H Pompada kapalı kalan havanın hacmim hangi kurallara uyarak azaltabilirsiniz.
■ Parmağınızı çektiğiniz zaman piston niçin geriye doğru itilm iş tir?
■ Bir deney sırasında parmağınızı çekmek için biraz geciktiğiniz takdirde hava
pistonu geriye itme kuvvetini yavaş yavaş kaybedecektir. Acaba pompanız
mı arızalıdır, yoksa bunu açıklayabilecek başka b ir sebep b iliyo r musunuz?

SONUÇ

H a v a s ık ış tırıla b ilir fa k a t basınç k a lk tığ ı esnada y a y ılm a ku v v e tin e sahip

b ir gazdır.

H A V A B O Ş L U Ğ U O LU Ş T U R M A K şişenin veya bir cam fanusun içindeki ha­

İÇ İN E K O N O M İK BİR P O M P A
İleride hava ve gazlar konusunda ya­
pacağınız deneyler için elinizde bir pom­
panın bulunması gerekecektir. Meselâ bir
vayı boşaltmanız gerekli ise bu pompa si­
ze faydalı olacaktır. Şayet lâboratuvarı-
nızda böyle bir pompa bulunmuyorsa ba­
sit bir bisiklet pompası aşağıdaki şekilde
görüldüğü gibi bu işi görebilir.
 Elinizdeki bisiklet pompasının uç kıs­
mına, delik ve üzerinde pneomatik (hava Su ile yapılan ha­
Su va boşluğu yaratı­
boşaltmaya mahsus) bir supap bulunan
cı pompa. Su (a)
lâstik bir tıpa ile kapatın (a ). Bu lâstik tı­ noktasından kuv­
pa havanın içeriye rahatlıkla dolmasını vetlice çıkarken
sağlayacak şekilde takılmalıdır. Pompa­ (b) noktasından
nın içindeki köseleyi de aşağıdaki resim­ havanın girişini
sağlar.
de görüldüğü gibi aksi yönde yerleştirin
(b).
Pistonu geriye doğru çekince, içinde
boşluk yaratmak istediğiniz kabın havası
supap sâyesinde pompanın silindirimsi
kısmına, boş bulduğu her noktaya yayı­
lacaktır. Pistonu bunu aksine itersek, su­
pap kapanacak, pompanın içindeki hava
sıkışacak ve aksi yöndeki çıkış noktasın­ Hava boşluğu ya­
pabilen pompa
dan çıkacaktır.

m am an ımınmıu

a £ai .uuuuur
m

H A V A N IN Y A YILIŞIN I GÖSTERİR BİR BAŞKA DENEY

Elinizde pneomatik bir pompa varsa, aşağıdaki basit deneyi yapınız.

DENEY 2

Bir balonu hafifçe şişirdikten sonra ağızını bir iple bağlayın ve cam
bir fanusun içerisine yerleştirin. Bu cam fanusu ise, içerisine küçük
bir cam boru yerleştirilmiş tıpa ile kapatın. Pompanıza kısa bir lâstik
boru takın ve bunu da lâstik tıpanın cam borusu ile birleştirin. Pom­
panın piston kolunu kendinize doğru çektiğiniz zaman, aşağıdaki re­
simde görüldüğü gibi içerisinde hava boşluğu yaratılacak kabın mu­
hafaza ettiği balon âdeta biri onu şişiriyormuş gibi şişecektir.
 DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Niçin balonu tam olarak şişirm ediniz?

■ Balonun içindeki havanın yayılmasına engel olan kuvvet nedir?
S Niçin fanusun içerisindeki hava boşaltılınca balon şişiyor?
■ Bu olay neyi gösteriyor?

SONUÇ

D ış e tk e n le rin te s iriy le s ık ış tırıla n h avanın y a y ılış ı, bu e tken in azalm ası ile

ke n d in i gösterir.

H A V A N I N A Ğ IR LIĞ I ket ederler ve büyük bir süratle yayılır­

Hava yayılabilen bir gaz olduğuna gö­
re, acaba dünyamız nasıl asırlarca bunu
bir kabuk gibi muhafaza edebilmiştir.
Bunun nedeni gayet basittir. Havayı
meydana getiren moleküller serbest hare­
lar. Bununla beraber bu molekülleri de
küçük olmalarına rağmen küçüklükleri­
ne nispetle bir ağırlıkları vardır. Belki bi­
rer birer değil ama bu parçacıkların mil-
yoncasını birarada hattâ basit bir terazi
ile tartmak mümkündür.

DENEY 3

Bir cam fanusun içerisine su koyun ve ağızını küçük delikli bir lâs­
tik tıpayla kapatarak kaynatılmak üzere bir yere yerleştirin. Su kay­
namaya başlayınca lâstik tıpadaki delik sâyesinde su buharı çıkacak
ve fanusun içindeki havayı da beraberinde götürecektir (resim a ) . Bir­
kaç dakika böyle kaynattıktan sonra ateşi söndürün ve hemen bir çi­
viyle tıpadaki deliği kapatın (resim b ). Bu şekilde iyice soğuduktan
sonra terazinin bir kefesine koyup olduğu gibi tartın. Daha sonra tı­
padaki çiviyi çıkararak yine fanusun bulunduğu kefeye koyun. Fanu­
sun bulunduğu kefenin aşağıya doğru indiğini, yâni ağırlığında bir
artma olduğunu göreceksiniz. İlk bakışta değişen bir şey olmadığı hâl­
de bu, neden böyle olmuştur? Çünkü, fanus soğuyunca içindeki su bu­
harı da yoğunlaşarak su olacak ve yerinde bir boşluk bırakacaktır. Tı­
padaki çiviyi alınca da fanusun içindeki boşluğa dolan hava fanusu
ağırlaştıracaktır.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Ç ivili tıpanın cam fanusu tam olarak kapayıp kapamadığını kontrol e ttiniz mi?
■ Cam fanusu iyice kapattıktan sonra niçin soğumaya bıraktınız, bu gerekli
m idir?
■ Cam fanusun ağırlaşması ne gibi b ir durum yaratm ıştır?

SONUÇ

B ütün c is im le r g ib i h avanın b ir a ğ ırlığ ı vardır.

135
 A Ç IK H A V A B A S IN C I

Basit bir deney sayesinde, havanın bir

santimetre kare üzerine yaptığı basıncı
bulabilirsiniz*
Daha önce bahsettiğimiz ve diğer bir
deneyde kullandığım ız bisiklet pompası­
nın köselesini aksi yönde yerleştirin (yan­
daki resimde görüldüğü g ib i). Pompanın
deliği açık ise, pistonu çok az bir kuvvet
sarfederek hareket ettirebilirsiniz. Pom ­
panın aşağı kısmındaki deliği parm ağı­
nızla kapayarak pistonu çekecek olursa­
nız, daha fazla çaba sarfetm eniz gereke­
cektir. Çünkü pompanın köselesi üzerine
havanın yaptığı basınç oldukça kuvvetli­
dir. Pompanın içindeki bütün havayı bo­
şalttıktan sonra acaba pistonu kendimize
doğru çekmek için nasıl bir kuvvet sarfet-
memiz gerekecektir. bir cisim üzerine aynı istikamette basınç
Şayet pistonu aşağıya doğru çekmek i- yapar. Daha hassas deneyler neticesi an­
çin ucuna bazı ağırlıklar koyarsak, santi­ laşılmıştır ki, hava basıncı deniz seviye­
metre kare için bir kilogram lık bir ağır­ sinde her cm2 üzerine 1,033 kilogramdır.
lık gerekecektir. Pistonun iç çapını 2 san­ Havanın bir cm2üzerine yaptığı bu basın­
tim farzedelim, o hâlde 3,14 olacaktır. Bu­ ca açıkhava basıncı denir.
na pistonun ağırılığını da ilâve edersek 3 Hava basıncının varlığı çeşitli deney­
kilogram gerekecektir. Pompanın dik ve­ lerle ispatlanabilir. Biz bunlardan en ba­
ya eğik olması bu sonucu etkilemez, hava sitlerini ele alalım.

DENEY 4

Banyo veya m utfaklarım ızda kullandığımız lâstik ve ucu kancalı

asacaklardan birini temiz bir cam levha üzerine koyun. Bunu iyice
yapıştırdıktan sonra kancasına kuvvetleri ölçmeye yarar bir dinam o­
metre ( ' ) asm. Bu dinamometre 5 kilogram lık olmalıdır. Bu şekilde
lâstik asacağı cam levhayı bir elinizle tutarak çekin. Dinamometrenin
göstergesine bakın, burada bu asacağı cam levhadan kurtarmak için
sarfettiğiniz kuvvetin nispetini göreceksiniz. Bu deneyi çapı daha bü­
yük olan asacaklarla da yapmaya çalışın, acaba ne gibi bir durum
meydana gelecektir?

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Bu lâstik asacağı niçin cam levha üzerine iyice yapıştırdınız?

( ') D in a m o m e tre k u v v e tle rin ö lç ü lm e s in i sağlayan b a s it b ir âlettir. M e t a l b ir tü pün üze­

rine y e rle ş t ir ilm iş s p ir a l b ir yaydan m eyd a n a gelir. D iğ e r u cunda ağ ırlıkla rın a sıla b ilm e si
için b ir kanca bulu nur, üze rin d e ki gösterge sayesinde de k u v v e t i ölçeriz. Yayın uzaması
kancaya takılan ağırlığa bağlıdır.

136
 ■ Dinamometreyi çekerken bunun cam levhaya dikey bir şekilde olmasına dik­
kat ettiniz mi?
■ Lâstik asacağın çıkarılması esnasında dinamometrenin göstergesi neyi gös­
teriyordu?
■ Niçin kullandığımız lâstik asacağın çapının büyümesiyle daha fazla bir kuv­
vet sarfetmemiz gerekiyor?

SONUÇ

H a v a , k e n d i a ğ ırlığ ıy la düz o ra n tılı o larak b ir basınç yapar. H avan ın bir yü­

zey üzerine ya p tığ ı basınç bu yüzeyin g en işlem esiyle artar.

H A V A B A S IN C IN IN Ö LÇÜLM ESİ sinde havanın geçmesini önleyeceksiniz.

Pneomatik bir pompayla huninin içindeki
Açıkhava basıncı birçok bilim adamları havayı boşaltın. Pistonu geriye doğru çe­
tarafından gayet hassas âletler vasıtasıy- ker çekmez yağlı kâğıdın yırtıldığını gö­
le ölçülmüştür. Sonuç olarak havanın bir receksiniz. Dışarıdan basınç yapan hava-
cm2yüzeye, deniz seviyesinde, 1,033 kilog­
ramlık bir basınç yaptığı tespit edilmiştir.
Düşünün ki havanın bir pul üzerine yap­
tığı basınç 6 kilogram civarındadır. Tabii
ki daha geniş yüzeyleri düşünürseniz ton­
larca basınç yaptığı muhakkaktır. Yapıştırıcı
Şimdi aklınıza hâliyle şu soru gelecek­ bant
tir. Nasıl oluyor da bir sayfa kağıdı hiçbir
kuvvet sarfetmeden kaldırabiliyoruz?
Bunun sebebi de gayet basittir. Açıkha­
Pompaya
va basıncı her yönde kendini gösterir. Y u ­
karıdan aşağıya doğru m eydana gelen b a­
sınç, aşağıdan yukarıya gelenle dengesi­
ni bulur. İki kişinin bir kapıyı ayrı istika­
Patlayan huni
mette, aynı anda itmeleri gibi. Bu karşı-

nın içeridekiyle bir denge sağlayam aya­

Havanın basıncı Yukarıda aşağıya cağından kâğıdınız hattâ patlayarak yır-
tılacaktır.

Havanın basıncı Aşağıdan yukarıya
lıklı itmelerden birisi olmaz ise neticeleri
aşağıdaki p aragraflarda anlatıldığı gibi
olaylara yol açar.
Bir huniyi yağlı kâğıt ile kapattıktan
sonra bu kağıdın uçlarını yapıştırıcı bir
bantla birleştirin. Bu kıvırdığınız nokta­
lar ve yapıştırıcı su geçirmez bant sâye-
K IR ILA N BİR SO PA
Yarım metre uzunluğunda ve 5 santim
genişliğinde bir tahtayı (cetvel olabilir)
Bir masanın üzerine üçte biri dışarıda ka­
lacak şekilde yerleştirin. Masanın kenar
noktalarına hizalayarak bir gazete sayfa­
sını dikkatlice yerleştirdikten sonra cet­
velin dışarıda kalan kısmına kuvvetlice
vurun. Cetvel tam masanın kenar kısmı­
na gelen yerinden sanki diğer taraftan bi­
ri tutuyormuş gibi kırılacaktır (aşağıdaki
resimde görüldüğü g ib i).
A caba cetveli tutan kuvvet neydi? H a­
va basıncı her cm2 üzerine 1 kilogram ci­
varında bir basınç yaptığına göre, gazete
sayfasına yaptığı basıncı düşünürsek, bu
sayfanın büyüklüğü arttıkça bir tona ka­
dar varabilir.
ESKİDEN BİLGİNLER H A V A
BOŞLUĞUNDAN KORKARLARDI
Hiç kamışla bir meşrubat içtiniz mi?
Herhalde denediniz ve sıvının kumaştan
geçip ağızm ıza kadar geldiğini de gördü­
nüz. Eski insanlar tabiatta boşluğun ol­
madığına inanırlardı. Eski Yunan filozo­
fu Aristo: «Tabiat boşluktan korkar» diye
konuşm alar yapardı.
Buna dayanarak bütün Ortaçağ boyun­
ca emme tulumbalarının çalışmaları bu
esasa dayanarak açıklandırdı. Su, pisto­
nun boş bıraktığı yeri doldurmak için yu­
karıya doğru çıkar derlerdi. Fakat bir gün
Floransalı su tesisatçıları hayretler için­
de kaldılar. 10 m etre 33 santim yüksekli­
ğindeki bir kuyudan suyu çekemiyorlar-
lardı. Tabiî ki bunun sebebini de açıkla­
maları zor oldu. Bu olayı çözümleyen Ga-
lileo G alilei’nin talebesi Evangelista Tor-
ricelli oldu. Torricelli hiçbir zaman Gali­
lei’nin kaidesine uymamıştı ve bazı araş­
tırm alar yapmaktaydı. Torricelli’ye göre
suyun yukarı doğru çıkışı kuyunun yüze­
yine havanın yaptığı basıncın bir sonucu­
dur. Suyun da 10,33 metrenin üzerine çı-
kamayışı ise kuyu üzerine havanın yaptı­
ğı basıncın daha fazla bir su kolonun a-
ğırlığını taşıyamamasmdandır.
Torricelli basit bir deney sâyesinde bu
fikrini ispatlamıştır.
TORRİCELLİ’N İN DENEYİ
Uzunluğu 1 metre kadar olan bir ucu
kapalı bir cam boru içerisine cıva doldur­
du. Açık olan ağız kısmını parm ağıyla k a­
pattıktan sonra baş aşağı çevirdi. C ıva do­
lu bir çanağa batırıp parm ağını çektik­
ten sonra borudaki cıvanın bir miktar al­
çaldığını ve üzerinde bir boşluk bıraktığı­
nı farketti. Deniz seviyesinde ve iyi bir
havada yaptığı bu deney neticesi boru i-
çinde kalmış olan cıva, sütunun 76 santim
olduğunu tespit etti. Cıvalı sütunda kalan
boşluğa da daha sonra Torricelli boşluğu
denildi.
İlk olarak Torricelli’nin yapmış olduğu
bu deneyler, açıkhava basıncının yüksek­
liği 76 santim olan bir cıva sütunun ba­
sıncı ile denkleştiğini göstermektedir. De­
neyde kullanılan borunun şekli ve boyu
ne olursa olsun, içindeki cıva sütunun dü­
şey yüksekliği hep aynı kalır.
BASİT BİR HESAPLAMA
Açıkhava basıncının değerini 1 santim­
lik bir yüzey üzerine gram cinsinden he­
saplamak isteyelim. Bunun için yüksekli­
ği 76 santim ve özgülağırlığı 13,6 gr/cm3
olan bir cıva sütunun basıncını hesapla­
mak kâfidir. Bu basınç, bilindiği gibi, sıvı­
nın yüksekliği ile özgülağırlığının çarpı­
mına eşittir. 76 santimlik bir cıva sütu­
nun basıncı 76 cm x 13,6 gr/cm3 = 1033,6
gr/cm3
Sonuç: Açıkhava basıncı, 1033,6 gr/cm3
- veya 1,0336 kg/cm2 - ye eşittir. Bu basınç
miktarına bir atmosfer denir.
 1 m etrelik
cıva lı tüp
C ıva dolu kap
SZ 7
B A S IN Ç M İ K T A R L A R I N IN P R A T ÎK
G Ö S T E R G E S İ: A T M O S F E R
Torricelli’nin yapmış olduğu deneyle at­
mosfer basıncını ölçmek mümkündür. A-
çıkhava basıncını ölçmeye yarayan âlet­
lere barometre denir. Barometreler cıvalı
ve madensel olmak üzere iki çeşitti. Açık­
hava basıncının ölçülmesinde Torricelli'-
nin kullandığı cıvalı bir barometreydi. Bir
uzunluğun, kilometre, metre, santim, mi­
limetre gibi değişik ölçeklerle ölçüldüğü
gibi hava basıncı da bu şekillerle ölçüle­
bilir. Bunun için de birim, yukarıda bah­
settiğimiz gibi atmosferdir.
76 santimlik cıvalı bir barometrik
kolunun yaptığı basınç bir atmos­
ferdir.
M E TAL BARO M ETRELER
Çok hassas sonuçların gerekmediği za­
manlar Vidi barometreleri denilen metal
barometreler kullanılır. Yandaki resimde
görüldüğü gibi, bu âletlerde içinin hava­
sı boşaltılmış, kapağı esnek olan maden­
sel bir kutu vardır. Esnekliğinin büyük öl­
çüde olması için, ince bir metal zardan ve
dalgalı olarak yapılmış olan kapak kısmi­
nin, açıkhava basıncı ile, içeriye çökme­
mesi ve yırtılmaması için, kutu içerisine
uygun bir yay yerleştirilmiştir. Açıkhava
basıncının artma ve azalmaları bu kutu­
nun kapağını aşağıya veya yukarıya doğ­
ru hareket ettirir. Bu hareket bir kol sa­
yesinde göstergeye iletilir. Açıkhava ba­
sıncının artması, bu kadran önünde bulu­
nan bir göstergeyi yukarıya doğru hare­
ket ettirir. Metal barometreler, cıvalılar­
la karşılaştırılarak derecelenir.
Metal
kandaki şema baro­
m etrenin kullanılışını
gösteriyor. Metal ku­
tunun üzerine yapılan
basıncı âlet üzerindeki
ibre kaydeder._______
139
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Havanın varlığını ispatlayan, bildiğiniz bütün olayları anlatın.

2 — Hava bir gazdır. Katı ve sıvı cisim lerden onu ayıran ö zellikler nelerdir?
3 — Havanın sıkıştırılm a ve yayılma özellikleri hangi deneylerle ispatlanır?
4 — Havanın bir ağırlığı olduğunu nasıl ispatlarsınız?
5 — Düz bir yüzey üzerine yapıştırılan lâstik asacağı oradan çıkartmak için
niçin bir gayret sarfetmeniz gerekiyor?
6 — Açıkhava basıncının değerlerini açıklayınız.
7 — Açıkhava basıncını açıklayan deneyleri anlatınız.
8 — Torricelli hangi deneyle, suyu 10,33 metreden daha yükseğe çıkarabil-
m iştir?
9 — Torricelli deneyini anlatın.
10 — Açıkhava basıncının pratik birim i nedir? Neye eşittir?
11 — Açıkhava basıncı hangi âletlerle ölçülür?

GÖZLEMLER (!:) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (*) İçi su dolu bir bardağı kâğıtla kapattıktan sonra ters çevirince su dökül­
mez, niçin?
2 (*) Bir dolmakalemin doldurulmasında hangi kaideleri yerine getirm iş olu­
yorsunuz?
3 (*) Aspiratörün havayı nasıl emdiğini açıklamaya çalışınız.
4 (**) M eşrubat içmek için kullandığımız kamış, pipo ve lâstik yapışıcı asacak­
ların kullanılış şe killeri ve yapımını anlatınız.
5 ( * * * ) Gözünüzün önüne çapı 5 santim olan silin dirim si bir bidon getirin. Bu­
nun içerisindeki havayı, pneomatik bir pompayla aldığınız taktirde, kapağı üzerine
havanın yapacağı basınç ne kadar olacaktır? (81,09 kg.)
6 { * * * ) Defterinizin bir sayfası üzerine havanın yapacağı basıncı hesaplamaya
çalışın.
7 ( * * * ) 76 santim yüksekliğindeki bir cıva sütunu 1 atmosfere e ş ittir; 1 santim
yüksekliğindeki bir cıva sütununun basıncı ise 1 :7 6 = ... atm osferdir. Barometrenin
712 m ilim etreyi gösterdiği bir yerdeki atm osferi bulunuz. (0.94 atmosfer)
8 ( * * * ) Hava bir yerden bir yere doldurulabilir. Bir bardağı suyla doldurup yine
içi suyla dolu bir kabın içerisine ters olarak çevirin. Bunu yanına diğer boş b ir bar­
dağı tersine çevirerek yaklaştırın, biraz eğerek ağız kısımlarının biribirine dokun­
malarını sağlayın. Hava kabarcıklar çıkararak dolu bardağın içerisinde toplanacak
bardağı dolduran suyu da bu suretle itm iş olacaktır.
9 ( * * * ) Bir şişe içerisinde bir m iktar suyu iyice kaynatın. Meydana gelen su
buharı şişenin içerisindeki havayı tamamen tüketecektir. Daha sonra ateşi söndü­
rün ve şişenin ağzını haşlanmış ve soyulmuş bir yumurta ile kapatın. Yumurtanın
ince kısmı biraz şişenin içerisine girebilecek bir şekilde yerleştirm eye dikkat edin.
10 ( * “ ) Yandaki resimde görüldüğü gibi bir şırınga alıp pistonunu gliserin ile
yağlayın. Böylelikle pistonu rahatlıkla sonuna kadar itebileceksiniz. Şırıngayı bir
lâstik tıpa ile iyice kapatın ve pistonun üzerine biraz yağ damlatın. Daha sonra
pistonun baş kısmına bir dinamometre ye rleştirin (önceki deneylerde görüldüğü
g ib i). Şayet dinamometrede gösterilen değeri pistonun hacmına bölecek olursanız,
hava basıncının değerini bulmuş olursunuz.
 HAVANIN HAREKETİ
GÖZLEM E Ç A Ğ R I
1 — Yukarıdaki resimde süratli bir rüz­
gârın silip süpürdüğü bir araziyi görüyor­
sunuz. Acaba bu rüzgâr nasıl oluşmuştur.
A Ç IK H A V A B A S IN C I VE
R Ü ZG Â R LA R
Açıkhava basıncı hep aynı derecede de­
ğildir. Havanın sıcaklığı ve içindeki su
buharının miktarına göre değişir. H ava­
nın sıcaklığı ve içindeki su buharı mikta­
rı her yede başka başka olduğundan a-
2 — Resimde gördüğünüz bu âletlere
evlerin damlarında çok rastlanır. Acaba ne
işe yarar? Bunu anlatabilir misiniz?
çıkhava basıncı değişik yerlerde başka
başka değerlerdedir.
Isınan hava yükselir, bunun için siga­
ranın dumanını takip etmek kâfidir. H a ­
va yükseldikçe basıncı azalır. Değişik ısı
şartlarından dolayı, deniz seviyesinden
Rüzgârın meydana gelişini gösterir kroki
aynı yükseklikte oldukları hâlde arala­
rında basınç farkları çok olan bölgelere
rastlanır.
Havanın yüksek basınçlı bir bölgeden,
alçak basınçlı bir bölgeye doğru hareketi
rüzgârları meydana getirir. Bu basınç
farkı ne kadar fazla olursa rüzgâr da o ka­
dar hızlı eser.
R Ü Z G Â R I N H IZ I V E Y Ö N Ü
Rüzgârın özelliklerini anlatmadan ön-
hızlı bir rüzgâr demektir. 50 kilom etrelik
bir süratte ise yürünemez. Daha da sü­
ratlileri vardır ki saatte 360 kilom etre g i­
bi; bunlar büyük kayıplara sebep olan
mühim fırtınalardır.
D E N İZ V E K A R A M E L T E M L E R İ
M untazaman esen meltem rüzgârları
kara ile deniz arasındaki ısı farklarından
doğar.
Gündüzleri güneş ışınlarının tesiriyle

Şiddetli fırtınanın
harab ettiği bir or­
man. Sağda ise bir
anemometre görü­
yorsunuz.

ce en çok üzerinde durulacak konu hızı

ve yönüdür. Hızı ölçebilmek için anemo­
metre denilen araçlar kullanılır. Bir ano-
mometrede en h a fif rüzgârla bile döne­
bilmesi için, kepçe şeklinde yapılmış 4 ka­ deniz m eltem i
natlı bir pervane vardır. Bu pervanenin denizden gelen
eksenine takılmış bulunan bir vida, bir soğuk
4
dişli çarkı ve buna tutturulmuş olan bir
göstergeyi döndürür.
Rüzgârın hızı ne kadar büyükse perva­
yukarıya doğru
nenin ve göstergenin dönme hızı da o de­ çıkan sıcak
kara m eltem leri
rece büyük olur. 16 kilom etrelik bir sürat, hava

Gündüz meltemleri (a ) gece meltemleri (b ).

sıcak deni
Gündüzleri daha sıcak olan kara denizlerden so­ soğuk tftpj'aîi;
ğuk hava akımı gelm esine sebep olur. G eceleri ise
tamamen b,,r>un aksi meydana gelir.

142
denizlere oranla k aralar daha önce ısınır.
K araların hararetine bağlı olarak da h a­
va ısınır ve yükselir. Bu suretle bir soğuk
hava akımını yaratmış olur. Denizden ge­
len bu soğuk hava deniz meltemlerini
m eydana getirir. Geceleri ise durum deği­
şir. K aralar denizlere oranla daha çabuk
soğuduklarından, rü zgâr bu sefer k ara­
lardan denizlere doğru esmeye başlar.
Buna da kara meltemleri denir.
Bu durum çok basit bir şekilde ispatla­
nabilir. Değişik ısılardaki iki odayı biri-
birine bağlayan bir kapının gerek en üst
kısmına ve gerekse en aşağı kısmına ya­
nar hâlde birer mum yerleştirin. En üst­
teki mumun alevi soğuk bölgeye doğru
yönelecek, aşağıdaki ise bunun aksi yön­
de olacaktır.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Rüzgârlar nasıl meydana gelir?

2 — Rüzgârların yönü ve hızı nasıl te s p it edilir?
3 — M eltem ler nelerdir?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( **) Rüzgârlı bir günü tâ rif edin.

2 (**) Ö zellikle-iyle b irlikte tanıdığınız bütün rüzgârları anlatın.
3 ( **) Bazı ansiklopedilere bakarak rüzgârın faydalarını yazın.

143

«
 BİTKİLERİN UYANIŞI- TOMURCUKLAR

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Bir dal alıp

vazoya koyduktan
sonra ılık bir yerde
muhafaza edin. Bir
kaç gün içerisinde
hu dalın uç kısım­
larında bazı hare­
ketler, değişmeler
göreceksiniz.
2 — Yandaki re-h
simde gördüğünüz
tomurcuğun dış
yapraklarını kopa­
rırsanız acaba iç-
tekilerle araların­
da ne gibi bir fark
görürsünüz?
^ 3 — Acaba bu to­
murcuktan ne do-,
ğuyor?

T A B İA T U Y A N IY O R başlar. Bu arada bitkiler de bir hareket

Havaların ısınmasıyla karlar erir, tabi­
at âdeta bir uykudan uyanırmış gibi kı­
pırdanmaya, varlığını hissettirmeye baş­
lar. Kış uykusuna yatan bütün hayvanlar
yavaş yavaş ayaklanırlar, karanlıklarda
geçen o uzun aylardan sonra, kanatlar
kızgın güneş ışınlarına doğru açılmaya
emri almış gibi faaliyete geçerler.
Kökler, emici tüyler, suyun ilk hareketi­
ni duyar ve onlara hayat veren bu mad­
deyi topraktan emerek gövde ve dallara
doğru iletmeye başlarlar. Artık hayat çok
büyük ve anlatılmaz bir süratle ilerleme­
ye koyulur.
Bitkilerin bu süre içerisinde çok işleri

144
vardır. Tomurcuklar, yeni dallar, çiçekler
ve meyveler, bütün hücreler bu işlemler
için çalışacaklardır.
Şimdi birlikte bu âleme bir gözatalım.
Daha derinlere inerek, bu gizli hayatı a-
raştıralım.
Bitkiler, toprağın altında bulunan emi­
ci tüyler vasıtasıyla suyu emecek ve bunu
dallara kadar ileteceklerdir. Daha birkaç
ay belki de birkaç hafta öncesine kadar
soğuk rüzgârların ve kar tanelerinin al­
tında çırılçıplak kalan bu dalların üzerin­
de ince taze yapraklar ve bu gizli hayatın
sembolleri tomurcuklar göze çarpmaya
başlayacaktır. Daha sonra bu yapraklar
irileşecek, tomurcuklar patlıyacak ve biz-
ler de bu şâheser ilkbaharı doya doya sey­
retme olanağı bulabileceğiz.
T O M U R C U K L A R N A S IL O LU Ş U R
Tomurcuklar daha ziyade bir mevsim
öncesi düşen yaprakların bıraktıkları boş­
luklarda, dalın üzerinde, veya dalın biti­
minde meydana gelir.
Bundan dolayı tomurcuklan iki önemli
kısımda toplayabiliriz. Düşen yaprakların
yerine çıkan tomurcuklar, yaprakaltı to­
murcukları ve dalların bitim noktaların­
da meydana gelenler, dip tomurcukları.
Bazen birçok sebeplerden dolayı zor de­
virler geçiren meselâ hastalanmış bir bit­
kide diğer başka tomurcuklar da göze
çarpar. Bunlara da dış tomurcuklar de­
nir. Bu tomurcuklar bitkiye tekrar hayat
verir.
Tomurcuklar bitkinin büyümesi ve
mevsim mevsim yenilenmesini sağlamak­
tan başka yaşamalaını sürdüren büyük
bir faktördür.
Yaprak tomurcukları, yaprak veren to­
murcuklardır. Çiçek oluşumunu sağla­
yanlar ise çiçek tomurcuklandır. Bu iki
türü biribirinden kolaylıkla ayırabilirsi­
niz. Birincisinde tomurcuklar uzun, ince
ve bir koniyi andırır şekildedir. İkincisin­
de ise, yuvarlak şişkin ve birinciye oran­
la daha kısadır. Bitkinin genellikle en
yüksek dalları yaprak tomurcuklarının
taşıyıcısıdır. Diğer dallarda ise her iki
cinsten tomucuk bulunabilir.
Değişik tomurcuk örnekleri:
a) Beyazkahkaha yaprak tomurcukları.
b) Calycanthe ait yaprak tomurcukları.
c) Armut ağacının çiçek tomurcukları.
145
 KIŞI N A S IL GEÇİRİRLER

Çoğunuzun aklına şöyle bir soru gele­

bilir: Kışın, hattâ termometrenin sıfırın
altında birkaç dereceyi gösterdiği aylar­
da, dallarla birlikte yaşamaya devam e-
den tomurcuklara çok rastlanır. Bunlar
nasıl oluyor da yaşantılarını sürdürebili­
yorlar? Kara, rüzgâra ve donmaya daya­
nabiliyorlar? Bu yerinde bir sorudur.
Sonbaharda meydana gelen tomurcuklar,
kışm başlaması ile ortadan kaybolmayıp,
tabiatın onlara bahşettiği sıcak bir kılıf
içerisinde korunmuşlardır. Dolayısıyle ne
kar, ne don, ne de rüzgâr onlara bu kılıf­
ları içerisinde zarar verebilmiştir. Her­
hangi bir ağacın meselâ kestane, çınar to­
murcuğunu alın ve dikkatle inceleyin. Ü-
zerinde kabuğu andıran ince bir zar 'ö re­
ceksiniz.
Daha çok reçine ya da tüylerle kaplı o-
lan bu kabuğa perule (tomurcuk kabuğu)
denir. Yandaki resimlerde de gördüğünüz
gibi atkes-tanesi tohumu (a) açık olması­
na rağmen alt kısmında tohum kabukla­
rı çok iyi bir şekilde görülmektedir.
Bu kabuk, soğuk havaların etkilerinden
korunabilmek için birçok yüzeyden mey­
dana gelmiştir. En iç noktası en hassas o-
lanıdır. Buna yaşatan baş denir. Bu kısım­
da en genç hücreler bulunur. Bu genç
hücreler daha sonraları da yaprak veya (a) Açılm ış olan kestane ağacının tomurcukları,
tomurcuk kabuğu (perule) burada çok iyi bir şe­
çiçekler olarak ortaya çıkarlar. kilde görülmektedir; (b) ve (c) resimlerinde ise
Kestane ağacının tomurcukları, iç kı­ leylağın kış ve ilkbahar tomurcuklarının bir görü­
sımlarında kürkümsü bir yüzeyle örtülü­ nüşü.
dür. Diğer başka ağaçlarda ise, meselâ si­
yah selvi dediğimizde, reçineyle kaplıdır.
Bu reçine dediğimiz madde, tomurcukları
korumaktan başka çok güzel koktuğu i- 25 kiloya kadar vardığı görülmüştür. Bun­
çin arıların da uğrak yeri olur. Arılar bu dan dolayı lâhanaya, büyük bir tomurcuk­
maddeyle kovanlarının delik kısımlarım tan meydana gelmiş bitkidir diyebiliriz.
tıkayarak tâmir ederler. Bunun üzerinde soğuktan korunabilmek
için yapraklar sıralanmıştır.
Bundan başka hiç açmayan tomurcuk­
ÇO K B Ü Y Ü K T O M U R C U K LA R lar da vardır. Dalların alt kısımlarında
bulunan bu tomurcukların asırlarca böy­
Karnabahar ve lâhananm yapılış şekli le kalması da mümkündür. Bunlar gerek­
bazı özellikler taşır. Burada tomurcuk tiğinde, yâni gerçek tomurcuklar açmadı­
fazlasıyla büyük olup bazı lâhanalarda ğı zaman faaliyete geçer.
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 —
Tomurcuk nereden doğabilir?
2 —
Kaç tip tom urcuk biliyorsunuz ve bunları nasıl ayırdedersiniz?
3 —
Tomurcuklar neleri meydana g etirirler?
4 —
Hangi durumlarda tabiat dış tom urcukları ve senelerce açmadan kalanları
harekete geçirir?
5 — Tomurcuk gibi hassas bir organ nasıl oluyor da soğuk havanın tepkilerine
karşı yaşıyabiliyor?
6 — Perule dediğimiz kabuk nedir?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( * * * }

1 ( * * } Çoğu zamanlar kış sonraları ağaç dallarının budandığını görmüşsünüzdür.

Bu işlem hakkında bazı araştırm alar yapın. D eğişik m evsim lerde meyve ağaçları için
uygulanan sistem leri bulmaya çalışın. Bu yapacağınız araştırmaya bazı b ilg ile ri de
ekleyin, toplayacağınız resim ve bilg ile rle esaslı bir şema hazırlayın.

Değişik budama şekilleri: a) kolon tipi; b) palmiye tipi; c) vazö tipi

2 ( * * * ) Genç tomurcuklardan bazılarının perule yâni tom urcuk kabuğunu kopa­

rıp bir karton üzerine yapıştırın. Bunları yerleştirirken bazılarının yüz bazılarının ters
kısımlarını sıralamaya dikkat edin. Altlarına hangi bitkiye a it otduklarını yazın ve bu
suretle koleksiyonunuzu zenginleştirm eye çalışın.
3 ( * * * ) Tomurcukları değişik bitkilerden toplayıp sınıflandırdıktan sonra, yaprak
ve çiçek tomurcuklarını ayırmaya çalışın.
4 ( * * * ) Bir kiraz dalı bulun, tomurcuklarını iyice inceledikten sonra hangilerinin
çiçek tomurcukları olduğunu, hepsi açılmadan evvel işaretleyin. Hangi tom urcuklar
daha önce açıldı?
GÖVDE, HAM BESISULARININ DAĞILIŞI VE DOLAŞIMI
GÖZLEME ÇAĞRI
1 — Bir asmayı gövdesinden kesin.
Kestiğiniz noktadan bir süre sonra bir sı­
vının damladığını göreceksiniz. Bu durum
size neyi hatırlatıyor. Acaba bu sıvı nere­
den gelmektedir?
GÖVDE
Kökte olduğu gibi gövde ve dalların u-
cunda da sünger-dokudan meydana gelen
bir büyüme konisi vardır. Bitkiyi boyca
büyüten kısım burasıdır.
Gövde bitkilerin toprak üzerinde yük­
selen bir kısmıdır. Bitkinin dik durmasını
sağladığı gibi, köklerle emilen ham besi-
suları gövde vasıtasıyle yapraklara, yap­
raklarda oluşan organik besinler de yine
gövde vasıtasıyle köklere kolayca geçer­
ler. Gövdenin bir bitki için taşıdığı önemi
yapacağınız deneylerle de anlayarak is­
pat edebilirsiniz.
Jilet veya keskin bir bıçakla, bir yıldız
veya sardunya çiçeğini dalından yanla­
masına kesiniz. Kestiğiniz bu noktayı bir
büyüteçle incelediğinizde, bu küçük göv­
denin orta kısmından damlalar hâlinde
bir suyun çıktığını göreceksiniz. Bu su,
bitkinin köklerle emerek topraktan aldı­
148
2 — İki beyaz karanfili sapından yanla­
masına kesin. Daha sonra bu karanfilleri
içinde renkli su bulunan bir vazoya koyun.
Bir müddet sonra nasıl bir durumla karşı­
laşacaksınız; sebebi nedir?
ğı ve içerisinde madensel tuzların bulun­
duğu ham besisuyudur.
Bu durumu bir başka deneyle de ince­
leyip ispat edebilirsiniz.
Yukarıda bahsettiğimiz çiçeklerden bi­
rini gövde kısmından kesip bir saat so­
ğuk suda bıraktıktan sonra renkli mürek­
kebe batırınız (mavi veya kırmızı olabi­
lir) . Kestiğiniz kısmın ortasından renkli
su damlacıkları çıktığını göreceksiniz.
Bu su, odun-soymuk damarları vasıtasıy-
le daha yukarılara kadar çıkabilmiştir.
Odun-soymuk damarlar demeti gövde­
nin odun dediğimiz kısmını meydana ge­
tirir.
Acaba su bu damarlardan daha yuka­
rılara nasıl çıkabilmiştir?
Bunun çeşitli nedenleri vardır. Daha
önce gördüğümüz osmoz (geçişme) olayı­
nı hatırlamaya çalışın. Genel olarak bit­
kiler kendileri için gerekli olan su ve su­
da erimiş bulunan madensel tuzları, kök-
 Daha önce yaptığınız deneyi açıklayan
bu resimlerde ham besisuyunun bir sar
dünya bitkisinin odun damarlarındaki mev­
cudiyetini görüyorsunuz.

Aşağıdaki resimde uzunlamasına kesil­

miş olan bir çam gövdesinde odun demet­
teriyle topraktan emerek alırlar. Bitkile­ lerini ve bunların taşıdıkları ham besisula-
rin beslenebilmesi için emici kıllarla alı­ rını çok büyütülmüş bir şekilde görüyor­
nan suda erimiş madensel tuzların daha sunuz.
üst kısımlara ulaşması gereklidir. Suyun
köklerden toprak üstü kısımlara geçebil­
mesi bu iki ortam arasındaki yoğunluk
farkıyla mümkün olabilmektedir. Bu olay
toprak üstü kısımların devamlı suretle
su kaybetmesiyle meydana gelir.
Yaprakların kaybettiği su, yerinde bir
boşluk bırakır. Bu boşluklar da kök kıs­
mına kadar olan bütün noktalarda den­
geyi sağlayabilmek için suyu devamlı o-
larak yukarıya çekerler.

BİR B A Ş K A Ö N E M Lİ FAK TÖ R DE
KILCALLIKTIR

Acaba bir jiletin suyun üzerinde dur­
masını sağlıyabilir misiniz? Bu sorumuz
biraz tuhafınıza gitmiş ve imkansız gibi
görünmüş de olabilir. Oysaki küçük bö­
cekler suyun üzerinde rahatça durabilir.
Bunu sağlayan faktör, kohezyon (cisim­
lerin moleküllerini kendi aralarında bağ­
laması) ve adezyon (yapışkanlık) kuv­
vetleridir ki, bu kuvvetler suyun en ince
borulardan, dolayısıyla gövdedeki kılcal
damarlardan daha yukarılara (yaprakla­
ra kadar) çıkabilmesini sağlar.
Şimdi aşağıdaki deneyi dikkatle incele­
yin.

DENEY 1

İçinde renkli su bulunan kabın içerisine ince cam bir boruyu ba­
tırın. Suyun kabın içindeki suya nispetle daha yüksek bir seviyeye

149
çıktığını ve bir noktada da durduğunu göreceksiniz. Bu durumun mey­
dana geliş sebebi, yine kohezyon ve adezyon kuvvetleridir. Cam mo­
leküllerinin su moleküllerini çekme kuvveti, su moleküllerinin birbir­
lerinin arasındaki çekim kuvvetinden daha büyük olduğundan su,
cam borunun çeperlerine temasla yükselmeye başlar (a ). Şimdi kabın
içine değişik çaplarda birkaç boru sokacak olursanız, suyun en ince
boruda en yüksek seviyeye ulaştığını diğerlerinde ise çapları büyüdük­
çe alçak bir seviyede kaldığını göreceksiniz (b). Yâni çapları iki veya
üç misli büyüttüğünüz takdirde, suyun seviyesi de buna bağlı olarak
ya yarısı ya da üçte biri olur. Bu durumu başka bir şekilde de inceli-
yebilirsiniz.
Kare şeklinde iki cam levha alm. Bunları içi yine aynı su ile dolu
olan kabın içerisine bir kenarlarından biribirlerine yapışık diğer ke­
narları biribirinden açık durabilecek bir şekilde yerleştirin. Araları
açık olan kısımda iki cam levha arasına bir yumuşak lâstik yerleşti­
rin. Göreceksiniz ki kabın içindeki su iki cam levhanın biribirlerine
dokunduğu noktada daha fazla yükselecektir (c ).
Sonuç olarak diyebiliriz ki; Eğer bir sıvı dar bir boruyu ıslatabiliyor.
sa, sıvı bu boruda yükselebilir. Islatabiliyorsa diyoruz, çünkü meselâ
cıvada durum başkadır. Cıva cam yüzeyleri ıslatmaz, kohezyon ve
adezyon kuvvetleri sıvıları yukarıya değil aşağıya doğru iterler (d ).
Cam boru bu sefer ne kadar ince olursa sıvı o kadar aşağı bir seviye­
de durur.

■ Hangi tüpte su daha yüksek bir seviyeye ulaşmıştır?

■ Hangi tüpte suyun seviyesi daha aşağıdadır?
 ■ Diğer cam tüpün iki m isli büyüklükte çapı olan bir tüpteki suyun seviyesi di­
ğerine oranla ne kadar olacaktır?
■ Niçin iki cam levha kullandığımızda su, levhaların b irib irle rin e dokundukları
noktada daha yüksek bir seviyeye ulaştı da, dokunmadıkları yerde daha alçak
b ir seviyede kalmıştır?
■ Şayet su, camı ıslatamasaydı acaba sonuç nasıl olurdu?
■ Acaba deneyinizin iyi bir sonuç verm esi için tüplerin yağlı veya k irli olmaması
gerekir; neden? Su iyice temas edemez mi?

SONUÇ

S ıv ıla rın iç in d e b u lu n d u k la rı cam tüpü ıs la tıp ıs la ta m a m a la rın a b ağ lı o la­

rak, en in ce cam tü p te k i sıvı ya en yü ksek seviyeye ya da en alç a k seviyeye
ulaşır. K ılc a llık denen o la y , tüpün çok ince o lm ası h â lin d e k e n d in i daha çok
h is s e ttirir.

Y A P R A K L A R H A M B E S İS U Y U N U Şeker, suda eriyebilen bir madde oldu­

Y A R A R H ALE GETİRİR
Bütün yeşil bitkiler topraktan aldıkları
besinleri kendi vücut maddelerine ben­
zetmek için türlü şekillerde değişikliklere
uğratırlar. Bunlardan en önemlisi nişas­
tadır.
Bitkiler bütün bu değişiklikleri yapar­
ken gerekli olan karbonunu havadaki
karbon dioksitten alırlar. Daha sonra da
fotosentez olayı meydana gelir. Şimdi ak­
lınıza şöyle bir soru takılabilir:
Acaba ham besisuyu nereye ve ne za­
mana kadar yukarıya doğru çıkmasına
devam eder? Ham besisuları yapraklara
ulaşıp, bitkiler için en gerekli madde olan
nişastayı meydana getirinceye kadar yu­
karıya doğru çıkmalarına devam ederler.
Bu değişiklikler klorofil sayesinde
mümkün olur. Klorofil güneş ışığı altın­
da karbon dioksiti ve ham besisuyu ile
madensel tuzları birleştirir. Bu basit su
ve madensel tuzlar yine klorofil sayesin­
de değişikliklere uğrarlar; böylelikle ni­
şasta ve şeker meydana gelmiş olur. Suda
erimeyen bir madde olduğu için bitkinin
bünyesinde dolaşımı mümkün olmayan
nişasta, yapraklar tarafından dolaşımı
mümkün olan bir maddeye yâni şekere
çevrilir.
ğundan odun-soymuk damarları içinde
dolaşımı mümkündür. İletim demetleri o-
dun ve soymuk diye iki kısma ayrılırlar.
Soymuk kısmı dışarıda kalan kısımdır bu­
na Latince (librus = kitap) denir. Tıpkı
bir kitabın sayfaları gibi zamanla açılır,
yâni soyulur.
Bunun deneyini kendiniz de yapabilir­
siniz. Genç gövdeli bir bitkiden odun kıs­
mına dokunmadan bir parça kabuk çıka­
rın. Böylelikle soymuk demetlerini kopar­
mış olacağınızdan ham besisuyu rahatlık­
la dolaşımını yapamayacağı için kesilen
kısmın üzerinde toplanacaktır. Tıpkı kol
veya bacağımızı sıkı bir şekilde bir nok­
tadan bağlayıp dolaşıma engel olduğu­
muzda sıktığımız kısmın şişmesi gibi,
(aşağıdaki resim).
Bitkinin üst kısımlarındaki yapraklar
yaşamaya devam edecekler, aşağıdakiler
ise besinsiz kaldıklarından zamanla öle­
ceklerdir.
Görüyorsunuz ki bitkilerde de tıpkı
hayvanlarda olduğu gibi bir iç dolaşım
sistemi mevcuttur.
İki tip demet vardır. Odun ve soymuk
demeti. Birincisinde ham besisuyu toprak­ Sarmaşık ve sa­
lardan aldığı bütün madensel tuzları yap­ rıcı gövdesi
raklara kadar iletilir, İkincisinde ise yap­
rakların nişasta ve şekere çevirdiği ham
besisuyu köklere kadar iner.
Bütün bunlar, tıpkı vücudumuzdaki
kan dolaşımı gibi kapalı kanalcıklar içe­
risinde olur.

DEĞİŞİK GÖVDELER
Gövdenin kökle yapraklar arasında be­
sisuyu ulaşımını nasıl sağladığını gördük­
ten sonra, bitkinin yaşamında ne denli ö-
nemli bir role sahip olduğunu anlamışsı­
nızdır. Bu arada yapaklara gerekli ışık ve
havayı sağlamanın da gövdenin görevle­
ri arasında olduğunu biliyorsunuz. Bu ne­
denle gövde, daima daha yükseğe uzan­
mak zorundadır. Eğer bunu yapamaya­
Bir fasulyenin
gövdesi
cak kadar zayıfsa, ereğine ulaşmak için
başka yöntemlere başvurur.
İşte bu nedenledir ki fasulye gövdesi,
topraktan çıkar çıkmaz ilk karşılaştığı
desteğe sarılmaya başlar. Asma dalları
da esnek spiraller halindedir. Bu dallar,
çiftçinin daha önce hazırladığı desteklere
sarılır.

a) Kaynanadili
gövdesi

b) Patates do-
malanı

c) Lâle soğanı

d) İris

b d
152
 O hâlde bu tür gövdeleri sarıcı gövdeler
ve tırmanıcı gövdeler olmak üzere iki
gruba ayırabiliriz. Fasulyeninki gibi olan­
lar birinci gruba, asma ve sarmaşık gibi
olanlar da ikinci gruba girer.
BİR BİTKİNİN YAŞI
Bitkilerin yaşama süreleri hepsinde ay­
nı değildir. Bazıları senelik bitkiler dedi­
ğimiz buğday, pirinç, patates gibi, bir se­
ne içerisinde doğarlar, yaşarlar ve ölürler.
Bazıları senelerce, bazıları ise asırlarca
yaşarlar. Bu bitkilere de uzun ömürlü ve­
ya asırlık bitkiler denir (çınar, atkestane-
si, ceviz) gibi.
Bir ağacın gövde kısmını enlemesine
kestiğimiz vakit, bunun odun kısmının
halkalarını saymakla yaşını bulabiliriz
Ayrıca fasulye gibi bir yıllık bitkinin
gövde kesitini incelersek iletim demetin­
de, odun kısımla soymuk kısım arasında
ince zarlı, çoğalma yeteneğinde, doğuru­
cu hücrelerden kurulu bir tabaka görü­
lür, (büyütken doku = kambiyum). Kam-
biyum hücreleri iç tarafta odun, dış ta­
rafta da soymuk demetlerini meydana ge­
tirirler. Odun kısmı soymuk kısmına nis­
petle daha çok büyüme gösteren kısım­
dır. Yukarıya doğru çıkan ham besisula-
rı aşağıya inenlere oranla daha fazladır.
Bunu açıklayabilmek için terleme yoluy­
la yaprakların kaybettikleri su miktarını
düşünmek yeterlidir. Dayanıklıklarına
göre gövdeler bazı kısımlara aynlır: Taze
ve yeşil olan gövdeleri otumsu gövdeler,
daha sert ve dayanıklı olanlara ise tah­
tamsı, odunumsu gövdeler denir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTRGl.

1 —
Gövde nedir ve ne işe yarar?
2 —
Gövdenin içerisindeki kanallar ne işe yarar ve bunlara ne denir?
3 —
Ham besisuları daha yüksek kısımlara nasıl ulaşır?
4 —
Kaç çe şit gövde tanıyorsunuz?
5 —•
Kalbursu boruların gövdenin en derinde kalan kısmında bulunduklarını nasıl
gösterirsiniz?
6 — Senelik ve asırlık bitkilerden bazılarını sayabilir misiniz? Gövdenin daya­
nıklılık derecesine göre, hangi b itkile r otumsu, hangilerini odunumsu olarak
sınıflandırırsınız? Bunlardan bazılarını hatırlamaya çalışın.

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( **) Gövdenin en önemli görevlerinden biri de, yapraklara — güneş ışınlarına

doğru— yön verm ektir. Bu büyük problemi, bir bezelye bitkisinin gövdesi acaba
nasıl halleder? Ayrıca aynı şeyi fasulye, asma ve sarmaşıklar için de düşünün.
2 (**) Bazı odun tü rle ri üzerinde araştırm alar yapın; acaba bunlar arasında en­
düstriyel sahada en çok kullanılan ve-en kıym etlileri hangileridir? Türkiye'nin ağaçlık
ve ormanlık bakımından en zengin bölgesi hangisidir? Hangi türde odun diğerlerine
oranla daha çok göze çarpar? Acaba tahtanın parazitleri nelerdir ve bunların önüne
nasıl geçilir?
3 ( * * * ) Değişik çaplarda üç ayrı tüp alın ve suya batırın. İkinci ve üçüncü tüpün
çapları, birincinin yarısı ve üçte biri kadarsa, acaba bunların içindeki su hangi se­
viyeye ulaşacaktır? Sebeplerini anlatınız.
 YAPRAK

GÖZLEM E Ç A Ğ R I

1 — Yandaki resimdeki yaprakla­

rı dikkatle inceleyiniz. Kenarları ve
damarları birçok değişiklik gösteren
yaprakları biribirlerinden nasıl ayırı­
yoruz?
Yapacağınız ufak bir çalışma -sâ-
yesinde sîzler de bu geniş yaprak
çeşitlerini tanıyabilirsiniz. Gezintile­
rinizde toplayacağınız değişik yap­
rakları kuruttuktan sonra, bir kolek­
siyon hâlinde biriktirin; yapacağınız
ayırımlarda çok faydalı olacaktır.

2 — Aşağıdaki krokide yaprakla­

rın dalları üzerindeki dağılışlarını gö­
rüyorsunuz. Acaba bu yapraklar niçin
biribirlerini gölgelemiyorlar?

K İM Y A SA L BİR LABORATUVAR: ve dallarına bağlanm ış yeşil renkli bu

Y a p rak dış görünüşü bakım ından bizle-
re çok basit bir organ gibi görünürse de,
en küçük yaprak bile bu gü n çok m odern
bir laboratu ar sayılabilir. Y aprakların,
bitki türlerine göre çeşitli özellikleri var­
dır; bu sayede bitkileri yapraklarından
tan ım am ız m ü m k ü n olur.
YAPR AĞ IN YAPISI
Y a p ra k yassılaşarak yüzeyini genişlet­
m iş bir dalcıktan başka bir şey değildir.
Y ı 11:!: ” ■5 uzun öm ürlü bitkilerin gövde
levhacıklar, bitkinin solunum ihtiyacını
karşılam a, terlem e, karbon özüm lem esi
gibi görevleri yerine getirir.
T am bir yaprakta şu kısım lar göze çar­
par. Yaprak kini: Y a p ra ğ ı gövdeye b a ğ ­
layan sapının genişlem iş kısm ıdır. Yap­
rak sapı: Y a p ra k ayasıyla gövde veya dalı
birbirine b a ğlayan kısım dır. Yaprak aya­
sı: Y a p ra k denilince aklım ıza ilk gelen, i-
çinde dam arların bu lunduğu levha şek­
lindeki kısımdır.
Yapraklar, yapılarına göre çeşitli şekil­
lerde bulunurlar.
Y a p ra k şekillerini incelersek bazıları­

154
nın spatül, bazılarının iğne ve bazılarının
da yürek şeklinde olduklarını göreceğiz.
Y apraklar, kenarların a göre de çeşitli kı­
sım lara ayrılırlar. Bazıları tek dişli, bazı­
ları çift dişli, bazıları düz, bölüm lü, p a r­
çalı, v e y a şeritim si gibi değişiklikler g ö s­
terir.
D am a rla ra gelince: Bitkiler, rü zgâr ve
yağm u rların etkilerine dam arları sâye-
sinde karşı koyarlar. Y ap rak ların nasıl
çeşitli biçim leri varsa, d am a lar d a çeşit
çeşittir. H er tür yaprağın belirli bir da­
m a r şekli vardır.
Ö nce paralel damarlı yaprakları göz­
den geçirelim . B u nlara paralel dam arlı
deyişim izin nedeni, açısal damarlı ya p ­
raklardan ayırm ak içindir. A çısal d a m a r­
lı yaprak lard a d am arlar paralel değildir.
D am a rlar önce anad am ard an başlayıp, a-
çılar m ey d an a getirerek yayılırlar. P ara­
lel dam arlar, genellikle birçenekli bitki­
lerde bulunur. Buna örnek olarak; b u ğ ­
day, m ısır, lâleyi gösterebiliriz. A çısal d a ­
m arlı yaprak lar ise ikiçenekli bitkilerde
bulunur. Bu tür yapraklarda bir tane ana-
damar vardır. Bu an ad am ar öbür d a m a r­
lardan dah a k aim olup, dibinden ,ya da
kenarlarından ikinci derecedeki d a m a r­
la r çıkar.
İkinci derecedeki dam arlar, y a bir fır­
çanın tüyleri gibi ya da bir elin p a rm a k ­
ları gibi dizilirler. Biricilerine telek da­
marlı yapraklar, İkincilerine elayası da­
marlı yaprak lar denir (a sm a yaprağı gi­
b i).
ÖZET OLARAK ŞU ŞEKİLDE
TOPLAYABİLİRİZ
Şekillerine göre yapraklar: O va l y a p ­
rak, spatül yaprak, iğne yaprak, y u v a r­
lak yaprak, şerit şeklinde yaprak.
Kenarlarına göre yapraklar: Düz, dişli,
şeridim si, bölüm lü.
Damarlarına göre yapraklar: Paralel
dam arlı (tekçenekli bitk ilerd e), telek da­
m arlı ve elayası dam arlı (ikiçenekli bitki­
lerde) .
D ah a önce bölüm lü yapraklardan b a h ­
setm iştik. A şağıd ak i resim de (a) gördü­
ğün üz gibi keneotu yaprağının üzerinde­
ki dam a rla r daha derin olup m erkez nok­
tasına kad ar varm ış olsaydı, her bir parça
kendi kendine bir sap üzerinde bulunur

Keneotu
bitkisinin
bölümlü
elayası
dam arlı Bir toplu
bir yaprağı. yaprak.
Resimde
gördüğünüz
rusdipina.

Bir toplu
elayası
dam arlı
yaprak. Dikenli bir
Dört çoban
yapraklı püskülü
yonca. yaprağı,
telek
dam arlı.
ve ayrı bir yaprak meydana getirirdi.
Şimdi diğer resim (c ). Rustipina gözden
geçiriniz. Bir dal üzerinde tutunmuş olan
yapraklar hep beraber bir yaprağı mey­
dana getirirler. Bu tür yapraklara toplu
yapraklar denir. Parmaklarımızın kurulu­
şu gibi meydana gelen yapraklara keneo.
tunda olduğu gibi elayası damarlı yap­
raklar denir. Elayası damarlı yaprakların
da toplu olanları vardır. Bunlara da toplu
elayası damarlı yapraklar diyoruz. Yon­
ca yaprağında olduğu gibi (b ). 4 yaprak­
lı yonca telek damarlı yaprak türüne gir­
diği gibi, bunların da bileşik olanları var­
dır. Çobanpüskülü ise (d ), dikenli ve ba­
sit bir yaprağa sahiptir.
YAPRAKLARIN DALLAR
ÜZERİNDEKİ DURUMU
Y aprakların dal üzerindeki dizilişleri
de çok çeşitlidir. Bir incelem e yaptığınız
takdirde, yaprakların gelişi güzel değil,
sistem li^bir şekilde yayıldıklarını; şayet
bir bitkiye tepeden bakacak olursanız
hiçbir yaprağın diğerini gölgelem ediğini,
Işıkta
156
hepsinin ışığa doğru yöneldiklerini göre­
ceksiniz.
YAPRAKLAR VE IŞIK
Evinizi süsleyen saksılardaki çiçekleri
inceleyecek olursanız, onların ışığa k a r­
şı olan arzularını kolayca anlayacaksınız.
Saksı içine hapsedilm iş olan bitkilerin
yaprakları hep ışık gelen pencerelerden
y a n a yönelir, yeni yeşeren filizler hep
pencereye doğru boy verir. Bunun için u-
fa k bir deney yapm anız kâfi gelecektir.
İçinde su bu lu nan iki ayrı saksı içerisi­
ne iki A m erik an patatesi ekin. Birini ışık­
lı bir yere diğerini karanlık bir yere ko­
yun. Işıkta büyüyen bitki yeşil filizler v e­
recek karanlıktakiyse dah a sarı bir görü ­
nüşte olacaktır.
Birinci bitkide klorofil m ey d an a gelm iş,
diğerinde ise ışık alam adığı için bu durum
hâsıl olam am ıştır. K lorofil, bitkilerin y a ­
şam ası için en önde gelen faktörlerden bi­
ridir. K lorofilsiz bitkiler yaşantılarını sür­
dürem ez ve insan lara da yararlı olam az.
Gölgede
G ÖZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Yaprağı m eydana g etiren kısım ları ve g örevlerini anlatın.

2 — D am arlarına göre ne tip yapraklar tanıyorsunuz, bunları h atırlam aya çalışın.
3 —• Tekçenekli b itk ilerin yapraklarının dam ar kuruluşlarını h atırlıy o r musunuz?
İkiçe n e klile rd e d am arlar nasıldır?
4 — Basit yaprak nedir?
5 — Toplu yaprak nedir?
6 — Niçin yaprakların ısıya ve ışığa ihtiyaçları vardır?

GÖZLEMLER ( * ) AR A ŞTIR M A LA R ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * }

1 (*) Bazı değişik tü rlerd e yaprakları toplayın, b irik tirin ve aralarındaki farkları
bulm aya çalışın.
2 (*) Tekçenekli b itk ilerin yaprakları ile (buğday, m ısır, soğan, n erg is) ikiçe­
nekli b itk ilerin yaprakları arasında b ir karşılaştırm a yapın (fasulye, şeker, patates,
m e n e k ş e ).
3 (**) Basit b ir dal üzerindeki basit yapraklar arasından bir toplu yaprağı nasıl
ayırdedersiniz? Elayası dam arlı toplu yapraklar ve te le k dam arlı toplu yapraklardan
b azılarını saym aya çalışın.
4 (**) Bahçeniz ve çevrenizdeki ağaçlar hakkında bir araştırm a yapınız. İklim le re
uygun olarak hangi bitki ekilm ekted ir? C add elerim izi süsleyen ağaçlar hangileridir?
H angilerinin daha fazla yaprağı vardır?

157
 BİTKİLERDE SOLUNUM

G ÖZLEM E Ç A Ğ R I

Gözenek hücreleri

1 — Yukarıdaki resimde bir yaprağın 2 — Yukarıdaki şema bir gözeneğin iç

mikroskop altındaki görünüşünü görüyor­
sunuz. Burada gözenekler belli bir şekilde
görünmektedir. Bu gözenekleri mumlu bir
madde ile kapatırsanız ne gibi bir durum
meydana gelecektir?
yapısını göstermektedir. Gördüğünüz hüc­
relerin pozisyonunu dikkatle inceleyin. Bı-
ribirine çok yakın bir durumda oian bu hüc­
relere göre, acaba gözenek açık mı yoksa
kapalı mıdır?

3 — İçinde çok sayıda çiçek bulunan bir

odadaki hava ağır ve teneffüs edilmez bir
hâle gelir. Acaba bunun sebebi nedir? So­
lunumumuz için gereken esas faktör nedir?
Bunu bulmaya çalışın.

Y A P R A Ğ IN G Ö R EVLERİ oksijeni alm ası, yakm ası tıpkı insanlarda

olduğu gibi m eyd an a gelecek enerjiyi da­
ğıtm ası gerekm ektedir. Y a n a n herhangi
Bitkilerin hayatî görevleri, yaprak sa­
bir cisim gibi yaprak da havanın oksijeni­
yıları ve yaprak yerine geçen özüm lem e
ni alır ve karbon dioksit m eyd an a getirir.
dokularıyla sıkı bir bağlılık gösterir. Bu
Klorofil sâyesinde oluşan şeker, bitkile­
bakım ından yaprak ayası, besin hazırla­
rin solunum u esnasında h avan ın oksije­
m a, solunum ve terlem e organı olarak
niyle birleşerek yanar. Gerçi bir bitkinin
büyük bir değer taşır.
tü m organları teneffü s eder am a, asıl so­
Bitkiler de bütün canlılar gibi teneffüs lun um u yapan, yâni bitkinin ciğerleri
ederler, yâni oksijen alıp karbon dioksit yapraklardır. Y aprakların sağladıkları
çıkarırlar. Bitkinin yerine getireceği bü­ solunum , üzerlerindeki gözenekler vası-
tün görevlerini tam am layabilm esi için, tasıyle olur.

DENEY 1

İlk önce solunum olayını inceleyelim :

İki cam kavanozu bir m üddet için karanlık bir yerde m u h a fa za edin.

158
 Birini boş bıraktıktan sonra diğerine saksı içerisinde bir sardunya
koyun. K aran lıkta bir m üddet bıraktıktan sonra, boş kavonoz içerisi­
ne bir m u m yerleştirin. Bu m u m y a n m a y a devam edecektir. Şayet için­
de saksı bu lu nan kavonoz içerisine bu m u m u yerleştirecek olursanız,
aşağıdaki resim de de görüldüğü gibi söndüğünü göreceksiniz.

§i§||§§i
DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Boş kavanozun içinde ne vardır? Acaba bu deneyle ispatlanm ak istenen şey

nedir?
■ Niçin içinde saksı bulunan kavanoza ye rle ş tird iğ in iz mum söndü? Boş kavo-
nozda m eydana gelen olayı açıklam aya çalışınız.
■ D eneyde kullanılan bitki b ir sardunyadır. Acaba başka b ir bitki seçm iş olsay­
dık sonuçta bir değişm e olur muydu?
■ Şayet bu deney için daha az yapraklı b ir bitki seçilseydi sonuç d eğ iş ir miydi?

SONUÇ

B itkiler solunumları esnasında havadaki oksijeni emerler.

D eneyde ku llandığım ız saksıyı kavonoz lan saksıyı yerleştirdikten sonra üzerini

içerisinde kapalı olarak bırakacak olur­
sanız, tıpkı insanların bir yerde havasız
kalm aları gibi, bitkinin öldüğünü göre­
ceksiniz. Bu olayı dah a iyi anlayabilm ek
için aşağıda açıklayacağım ız diğer bir de­
neyi de yapınız.
Bir cam fan u s altına, içinde bir bitki o­
siyah bir örtüyle kapatınız. Birkaç gün
böyle bıraktıktan sonra açtığınızda bitki­
nin ölm ek üzere olduğunu göreceksiniz.
C am fan u su n içerisindeki oksijen za m a n ­
la tükenm iş, bitki devam lı olarak m ey d a ­
na getirdiği karbon dioksit gazının tesiri

159
ile yavaş yavaş ölm eye başlam ıştır. Ü ze­
rine örttüğüm üz siyah örtü ise, solunum
esnasında m eyd an a gelen karbon dioksit
gazının, ışığın tesiri ile özelliğini kaybet­
m em esini sağlam ıştır. Bu suretle insanlar
ve h a yvan lar kadar bitkilerin de devam lı
olarak oksijene ihtiyaçları olduğunu siz-
ler de deneyinizle ispatlam ış oldunuz.
BİTKİLER SOLUNUMLARI
SIRASINDA KARBON DİOKSİT
ÇIKARIRLAR
Y aptığın ız bu deneylerle bitkilerin ok­
sijen aldıklarını gördünüz. A şağıdaki di­
ğer deneyle nasıl karbon dioksit çıkart­
tıklarını ispatlıyabilirsiniz.

DENEY 2

Büyük bir cam kavonoz alın. İçerisine saksı içinde bulunan bir bit­
kiyi yerleştirdikten sonra, resim de de görüldüğü gibi oksijenin girebi­
leceği ve ayrıca ağzı kapalı diğer bir cam kapla bağlantı kurm anıza
y arayacak ikinci bir delik olm asını sağlayın. D iğer küçük kabın içe­
risini kireç suyu ile doldurun. Büyük kavonozun içerisine hava girer
girm ez küçük kaptaki suda bir bu lan m a m eyd an a gelecek beyaz bir
m addenin de dibe çöktüğünü göreceksiniz.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Resim de sol ta ra fta gördüğünüz ince borudan acaba ne giriyor?

■ D iğ er bükülü cam borudan hangi gaz çıkm aktadır?
■ Bitkinin karbon dio ksit meydana getird iğ ini nasıl anlıyorsunuz?
■ içinde saksıyı m uhafaza eden kavonozu siyah bir bezle örtseyd iniz, nasıl bir
olay m eydana g elecekti (daha önceki d en ey )? Kireçli su, bu d ediğim iz şekli
tatb ik ettiğ im iz takdird e acaba daha mı çok bulanacak, ya da sonuçta bir de­
ğ işiklik olm ayacak mıydı?

160
 SONUÇ

B itk iler solunumları sırasında karbon dioksit çıkarırlar, kire ç li suyun bulan­
ması da bunu ispatlar; çünkü karbon dioksitin etkisiyle kire çli su kalsiyum
karbonat yâni erimeyen b ir tuz hâlini alır.

D ah a önce solunum un ağır bir yanm a Bunun en iyi ispatlıyıcıları kardelen çi­
o lduğunu açıklam ıştık. Y a n m a olayı bil­ çekleridir. Bunlar bünyelerindeki harare­
diğiniz gibi bir ısı m eyd an a getirir. A c a ­ tin birdenbire patlam ası ile karın erim esi­
ba bu bitkilerde nasıl olur? ne yolaçarlar.

DENEY 3

G enişçe bir ağzı olan ve içinde kireç suyu bu lu nan cam şişenin ağız
kısm ına içerisine bazı tohum lar yerleştirdiğiniz bir huni koyun. A r a ­
larına da bir term om etre yerleştirin. Bu şişenin üzerine de diğer b aş­
k a bir cam kavonoz kapatın. Birkaç saat sonra bu lu nd uğu nuz yerin
ısısı ile, toh um lar arasına yerleştirdiğiniz term om etre vasıtasıyle ora­
daki harareti ölçüp bir karşılaştırm a yapın. Sonuç olarak tohum ların
bu lunduğu bölgeyle içinde bulu nduğu nuz oda arasında bir iki dere­
celik bir fark göreceksiniz. T ohum ların bu lunduğu bölge d a h a sıcak­
tır.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ K ireç suyu bu deneyinizde ne işe yaradı?

■ Tohum ların m eydana g etird iğ i karbon d io ks it kaybolm adığı takdird e sonuç ne
olacaktır?
■ Tohum c in slerin in değ işm esi, deneyin sonucunu e tk ile r mi?

SONUÇ

B itk iler solunum esnasında karbon dioksit çıkarırlar ve bu arada b ir ısı mey­
dana getirirler.

G Ö ZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — B itkiler nasıl solunum yaparlar?

,,2 — B itkilerin solunumu niçin gereklidir?
3 — Bitkinin hangi organları solunumu sağlar?
4 — Bir bitkinin ciğ erle ri hangi organlarıdır?

GÖZLEMLER ( * ) AR A ŞTIR M A LA R ( * * } PRATİK DENEYLER ( * * * }

1 (***) Solunum un b ir yanm a olayına s e b e b iy et verd iğini ve sonunda da b ir ısı­

nın m eydana geldiğini nasıl gösterirsiniz?

161

«
 2 (***) D eney 3 ’ü değ işik to h u m larla tek ra rlayın . Isı hep aynı m ıdır?
3 (***) G özenekleri olm ayan b itk ile rd e gazların g iriş ve çıkış yo llarını g ö s tere­
b ilir m isiniz?

KLOROFİL VE BİTKİLER ÂLEMİNDEKİ DEĞERİ

GÖZLEME Ç A Ğ R I

1 — Fasulye ta­
nelerini nemli bir pa­
muk üzerine yerleşti­
rin. Bir kısmını pen­
cere kenarına, diğer
bir kısmını da karan­
lık bir yere koyun.
Sonuç ne olacaktır?
2 — Aşağıdaki re­
simde ayrı ışık şart­
larında yetişmiş be­
zelyeleri görüyorsu­
nuz. Aralarındaki
farklar nelerdir?

162
 KLOROFİL NE İŞE YA R A R
K lorofilin güneş ışığı olm adan m eyd a ­
n a gelem iyeceğini diğer konularım ızda o-
kudunuz. G üneş ışınlarını em erek ışık e­
nerjisini kim yasal enerjiye çeviren kloro­
filin en önem li görevi, yapraklarda nişas­
ta m eyd an a gelm esini sağlam aktır. Bunu
aşağıdaki deneyle dah a d a iyi anlayabile­
ceksiniz.

DENEY 1

Bir yaprağın iki noktasını, aşağıdaki resim de görüldüğü gibi yaldız­

lı bir kâğıtla kapatın. Birkaç g ü n güneşli bir yerde bıraktıktan sonra
yaldızlı kağıtları çıkartıp, yaprağı alkol dolu bir kabın içine sokun, bu
suretle klorofilin erim esini sağlam ış olacaksınız. Y a p ra k tam am en
rengini kaybettikten sonra birkaç dakika için sıcak suya batırın da­
h a sonra da bu yaprağı içinde iyot bu lu nan bir k ab a sokun. (Bildiği­
niz gibi iyot nişasta bulunan bölgelerde bir m avilik m ey d an a getirir.)
Y a p ra ğ ı dikkatle inceleyin. G üneş ışınlarının etkisi altında kalm ış olan
kısım lar m avileşecek, yaldızlı kağıtla kapattığınız kısım lar ise sarı ile
kah verengi karışım ı bir renk alacaktır (aşağıdaki resim de gördüğünüz
g ib i).

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Niçin bu deneyinizde yaldızlı kâğıt kullandınız? Parlak olduğu için m i, ışığı

geçirm ediğinden mi, yoksa daha rahat kıvrılabildiğ in den mi?
■ Niçin yaprağı güneş ışığı alab ilecek bir yere koydunuz?
B Acaba yaprağı yaldızlı bir kâğıtla ö rtm e kle neyi ö nlem ek istediniz?
■ N işastanın m eydana geldiğini nasıl anladınız?

SONUÇ

Nişasta, güneş ışınlarının etkisiyle yapraklarda meydana gelen bir mad­

dedir.

163

N İ Ş A S T A N I N M E Y D A N A G E LİŞİ
N işastanın varlığını deneyinizle de is­
patladığınıza göre şimdi bunun m eydan a
geliş şekillerini inceleyelim .
A şağıdaki resim lerde yaprakların m ik ­
roskoptaki diğer görünüşleri inceleyelim .
Bildiğiniz gibi yaprakların üst tarafı da­
ha yeşildir. Bu yüzey üzerine sayısız de­
likler vardır. Bu deliklere gözenek denir.
G özenekler iki hücreden m eyd an a gelir.
Bitkilerde gaz ve nem değiş-tokuşu bu de­
likler a ra o lığ ıy le olur.
Y a p rağ ın üst ve alt yüzeylerini örten
üstderi (epiderm ) çokluk bir sıra hücre­
den m eyd an a gelm iştir. İşte gözeneklere
bu kısım da rastlanır. İçinde oksijen ve
karbon dioksit bulunan hava, gözenekler­
den içeriye girerek gözenek odası dediği­
m iz boşluklardan geçer, bol klorofilli hüc­
relerle ve köklerden gelen ham besisuyu
ile karşılaşır. K ökler vasıtasıyle topraktan
em ilen ve içinde m adensel tuzlar bulunan
ham besisuyu karbon dioksitle birleşir.
Biraraya gelen oksijen, hidrojen ve kar­
bon dioksit; klorofili ortaya çıkarırlar.
K lorofil olayıyla karbon dioksitin büyük
bir kısm ı kullanılm ış, oksijenin büyük bir
kısm ı gözenekler vasıtasıyle dışarıya atıl­
m ış olur. K lorofilin su içerisindeki hidro­
üst epiderm
Yaprak anatomisinin mikroskoptaki incelenmesi.
164
4
jeni toplam ası ve bunu karbon dioksitin
karbonu ile birleştirm esinden şeker ve ni­
şasta m eyd an a gelm iş olur.
Böylelikle sayısız şeker ve nişasta zer­
recikleri yaprak hücrelerini dolduracak­
lar ve diğer taraftan da hayat için en g e­
rekli faktör olan oksijen, gözeneklerden
yavaş yavaş çık m aya başlayacaktır. A n ­
lattığım ız bütün bu olaylar yalnız güneş
ışığının bulunduğu yerlerde m eyd an a g e­
lebilir.
K lorofilin ışık enerjisini kim yasal ener­
jiye çeviren karbon dioksitle inorganik
m addelerden organik m addeler ya p m a sı­
na fotosentez denir.
Eğer bitkiler daha doğrusu yapraklar
loş, y a da karanlık bir yerde duruyorlarsa
durum değişir. Fotosentez olayının k a ­
ranlıkta gerçekleşm esi m ü m kü n olm adı­
ğından yaprak, gözeneklerden karbon di­
oksit atar ve yaprak hücrelerinin y a şa ­
m ası için gerekli oksijeni tutar. İşte bitki­
lerin gece oksijen alıp karbon dioksit ver­
m elerinin, gündüz ise oksijen verip k a r­
bon dioksit alm alarının sebebi budur. G e ­
ce ve gündüz derken m u h ak kak ki ka ra n ­
lıkta yaşayan bitkileri konu dışı bırakıyo­
ruz. O nlar için durum böyle değildir. O n ­
lar, gündüz bile karan lıkta olduklarından
yine karbon dioksit verirler.
Nişasta zerreciklerinin mikroskoptaki görünüşü.
G ÖZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Fotosentez nedir?
2 — Solunum ile fo to s en tez hangi noktada b irib irlerin d e n ay rılırlar?
3 — Bütün bu fo to s en tez hakkında v e rd iğ im iz b ilg ilerden sonra b ir bitkiyi gece
odam ızda tu tm am ızı tav siye e d e b ilir m isiniz? Niçin?

GÖZLEMLER ( * ) A R A ŞTIR M A LA R ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * }

1 (***) Fotosentez esnasında b itk ile rin oksijen attık la rın ı ispat ediniz.
I^Uyarı: a) Suda yetişen bazı b itk ile ri cam bir kavanoz içerisine y e rle ş tird ik te n
sonra üzerlerini b ir huni ile kapatınız. Bu huninin ü zerin e de içi su dolu b ir cam
boruyu ters olarak kapatın, b) Böylece güneşli b ir yere koyunuz, cam borunun uç
kısm ında hava kabarcıkların ın m eydana geldiğini g öreceksiniz, c ) Cam borunun içe­
risin e sokacağınız çok ale vli b ir kib rit burada oksijenin bulunduğunu isp atlayacaktır.
(Yandaki şem ada, yapacağınız deneyde â le tle rin izi nasıl y e rle ş tirm e n iz g e re k ti­
ğini göreceksin iz.)

165
 BİTKİLERDE TERLEME

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Saksıdaki bir bitkiyi cam fanusla

örtüp önce bir süre sıcak bir yerde da­
ha sonra da soğuk bir yerde tutunuz. Ne
göreceksiniz? Buhar değil mi? Peki fanu­
sun çeperlerinde meydana gelen bu buhar
nasıl oluşmuştur?

2 — Bu durum acaba tabiatta da böyle

midir? Buna ne denir? Terlemeyi bu saya­
cağımız faktörlerden hangileri etkiler: Rüz­
gâr, nemli hava, güneş ışınları, kuru hava,
gölge?

BİTKİLERİN TERLEMESİ, arazide de 4 m ilyon litrelik su kaybının

BULUNDUKLARI BÖLGENİN
İKLİM ŞARTLARINI ETKİLER
a
Y ap ra ğın incelenm esinde, bunun görev­
leri arasında terleme olayından da b a h ­
setmiştik.
D eneylere geçm eden önce bazı örnek­
lerle bu etkileyici olayı açıklam aya çalı­
şalım . Bir m ısırın 4-5 ay içinde,^terleme
yoluyla 10 0 litre su kaybettiğini, gürgen a-
ğaçlarının dikili olduğu bir hektarlık bir
olduğunu hiç düşündünüz m ü? K aybedi­
len bu su, atm osferde su buharı olarak
bulutlara karışıp yağm u ru sağlar. Bu su­
retle de iklim şartlarını etkilem iş olur.
İşte bu yüzden bitki ve orm anlarla ör­
tülü bir araziyle kuru ve kayalık bir ara­
zinin iklim şartları arasında önem li bir
fark vardır.
Tek lem e olayını şimdi de bir deneyle a-
çıklayalım :

DENEY 1

iki tabaka beyaz kurutm a kağıdı alınız. Eczanelerden kolaylıkla bu­

labileceğiniz kobalt klorür sulüsy o n u ra batırın çıkarınız. K âğıtlar iyi-
ce kuruyup m avim tırak bir renk aldıktan sonra, aralarına bir yaprak
yerleştiriniz (resim 2 ). Birkaç dakika sonra kâğıtların bazı nok talar­
da pem beleştiğini göreceksiniz.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

M Kobalt klorürlü kâğ ıtlar ne işe yararlar?

S K âğıtların hangi n oktalarında p em b eleşm e göze çarpıyor? Niçin?

SONUÇ

Bitkiler terleyerek su buharı hâsıl ederler; terleme de yaprak gözenekleri

vasıtasıyle meydana gelir.

DENEY 2

Delikli tıpayla kapatılm ış bir şişe alın. K öklü bir bitkiyi tıpanın de­
liğinden geçirerek şişeye yerleştirin (resim 3). Şişeyi, bitkinin kökü
su içinde kalabilecek şekilde suyla doldurun ve şişedeki suyun b u ­
harlaşm am ası için suyun yüzeyini zeytinyağıyla örtün. Tıpanın aralık
kalan yerlerini de parafin veya m u m la kapatıp, şişedeki suyun sevi­
yesini renkli bir tebeşirle işaretleyin. Birkaç gün sonra suyun, işaret
ettiğiniz seviyenin altına indiğini göreceksiniz (resim 4 ). D em ek olu­
yor ki köklerle em ilen su, yapraklarda m eydan a gelen terlem e olayıy-
le buharlaşm ıştır.

167
 DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Bu deneyiniz için niçin kökü olan bir bitkiyi seçtiniz?

■ Size göre suyun yüzeyi neden zeytin yağ ıyla örtülm üştür?
■ Suyun seviyesini niçin deneye başlarken işaretled iniz? Yoksa neyi tam olarak
hesaplayam ayacaktınız?

SONUÇ

Bir bitk i kökleri vasıtasıyle suyu emer, gövde ve yapraklara kadar iletir.
Yapraklardan yüzeylerindeki gözeneklerde meydana gelen terlemeyle de bu
su buharlaşır.

A C A B A BİB BİTKİ 24 S A A T ten sonra terazinin bir kefesine yerleşti­

İÇİNDE NE K A D A R SU K A Y B E D E R ?
Bir bitkiyi, saksısını bitkinin gövdesine
kadar sıkıca naylon bir torbayla örttük­
rin. Ö bü r kefeye de eşitliği sağlayacak
k ad ar-ağırlık koyun (resim 5). Bir gün
sonra terazide bir dengesizlik göreceksi­
niz (resim 6 ). A ğırlığın bulunduğu kefe
dah a aşağıdadır; yâni bitkinin ağırlığın-

168
da bir h afiflem e olm uştur. K efeleri denge- çektir (resim 7 ). işte bu ağırlık bitkinin
de tutabilm ek için saksının bulunduğu ta- 24 saatte terlem e yoluyla kaybettiği suyun
ra fa bir m iktar ağırlık koym anız gereke- ağırlığına eşittir.

G ÖZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — B itkilerde te rle m e nedir? Bir bölgenin ilim şa rtların a ne gibi b ir etkisi olur?

GÖZLEMLER ( * ) AR A ŞTIR M A LA R ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (**) Dünyanın en çok yağış olan bölgelerini araş tırın ve yağış d urum larıyle
b itkisel hayatın b ir karşılaştırm asını yapın.

2 (**) Bitki niçin su kaybeder? T erle m ey le kaybedilen su m iktarı köklerin em ­

diği suya oranla fazla olursa ne olur? Yaprak gözeneklerin in te r yoluyla çıkardığı su­
yun kö kler tarafınd an em ile n su olduğunu nasıl ispat edersiniz? K itabınızda anla­
tıla n deneyi b izzat kendiniz te k ra r ederek g ö zlem lerin izi b ir ye re yazın.
3 (***) İki num aralı deneyi kendiniz yapınız. Bitkinin su kaybı ne kadardır? Başka
b itk ile rle de aynı deneyi yapın. O nların su kaybı da aynı mıdır?

169
 KÖSTEBEK
GÖZLEME ÇAĞRI
BİRLİKTE TAN IYALIM
Köstebek, böcekçil, (böcek yiyen) m e­
meli bir hayvandır. Kendisine bilhassa
tarlalarda çok rastlanır.
3-5 seneye yaklaşan öm rünün hem en
tam am ın ı toprak a.ltmda geçiren köstebe­
ğin vücut yapısı, toprak altı yaşantısına
çok elverişlidir. K östebek toprağın altın­
da kazacağı çukurlara, kan allara göre v ü ­
cut kaslarını küçültüp büyütebilir. K u y ­
ruğunu da dahil edecek olursak boyu 18
santim e yaklaşır. Burun kısm ı ise tıpkı
m atkabı andırır. Tünel kazacağı zam an
ilk önce bu m atkaba benzeyen burnunu
kullanır. K östebeğin bu çalışm ası ânında
görm ek çok ilginçtir.
170
1 — Resimdeki köstebeği dikkatle ince­
leyin: Silindirik bir vücudu vardır. Başı koni
şeklinde olup, boynu yok denecek kadar
kısadır. Bacaklarının çok kısa oluşu ve ke­
nara doğru atılmış gibi duruşu yaşantısına
hangi yönden uygundur?
2 — Köstebek kör denecek kadar az gö­
rür, yiyeceklerini hangi duyguyla bulur?
Gözleri yüzünü kaplayan tüylerden pek
görünmez. Belli belirsiz denebilecek ka­
dar küçük olan kulaklarında ses dalgala­
rını alabilmek için kıvrımlar yoktur; çün­
kü toprak altında ses dalgalarını almaya
da pek ihtiyaç duymaz. Şayet kulakları
kıvrımlı olsaydı, tünel kazarken büyük
bir engel teşkil ederdi.
K östebeğin tam 44 tane dişi vardır (re­
sim de görüldüğü g ib i). D işleri çok k u v ­
vetli olan bu h ayvan yakaladığı en sert
kabuklu böcekleri bile yiyebilir. Burun
delikleri y üzün ün y an kısm m dadır. Bur­
nu yla toprağı kazdığı için, bu deliklerin
yan kısım da olm aları, yıpranm alarını ön ­
ler.
Y eryü zü nd ek i tüm canlılar gibi köste­
kafatası

Yanda:
Köstebek iskeleti.

Aşağıda:
Köstebeğin dişlerin­
den bir görünüş

bek de yaşantısına uygun, gereken yerler­

de korunmasını sağlayabilecek şekilde
yaratılmıştır. Toprağın altında yaşayan
bu hayvanın vücudundaki bütün delik kı­
sımları gerektiğinde kapanabilir. Böyle­
likle toprağın vücudun içine girmesi ön­
lenmiş olur. Vücudunu kaplayan tüyleri
ise hayvanı rahatsız etmeksizin her yön­
de kıvnlabilir; bitim noktalarında âdeta
biribirlerine yapışık bir durumdadır. Böy­
lelikle tüylerin üstünden kayıp giden top­
rak köstebeğin derisini zedeleyemez. Çok
sık ve boz renkte olan tüyleri, hayvanı
nem ve soğuktan korur.

KÖSTEBEK TOPRAĞI NASIL K AZAR

Köstebeğin ön üyelerinde beş tane uzun
parmağı vardır. Bu parmaklar uzun ve
çok kuvvetli tırnaklarla sonuçlanırlar.
Bunlardan başka ayrıca tırnaksız bir de
altıncı parmağı vardır ki, bu parmağı sâ-
yesinde toprağı daha geniş çapta kazabi­
lir. Köstebek yumuşak bir toprağın üze­
rine bırakıldığı takdirde çok kısa bir za­
manda toprağın altına girip kaybolabilir.
Arka üyeleri ön üyelerine oranla daha iri­
dir. Arka üyeleri kazma sırasında denge-
Köstebek üyesinin üstten görünüşü (yanda).

Aynı üyenin alttan görünüşü (aşağıda). Altıncı

parmağı dikkatle inceleyin.

171
sini bulmasına yarar ve bunlara dayana­ m iştir ki, köstebekler 24 saat zarfında
rak, ön ayaklarını daha kuvvetli bir şekil­ kendi ağırlığı kadar besin harcar. Bunu
de kullanabilir. Köstebek yürürken ayak gayet iyi bilen köstebekler yiyecek sıkın­
tabanı tamamen yere değer. tısı çekebilecekleri ayları düşünerek y a ­
kaladıkları solucanları saklarlar.

BULUNDUĞU YERLER Bilindiği gibi solucanlar, kopartıldıkla-

rı yerlerden tekrar baş vererek yaşayabi­
Tarlalarda kırlarda dolaşırken, küme lirler ve böylelikle kaçabilirler de. Fakat
küme birikmiş toprak yığınlarına sık sık köstebek bu solucanları çok usta bir şe­
rastlanır. Bu toprak birikintileri ve buna kilde canlı olarak tutmasını bilir. Köste­
bağlı olarak uzanan hafifçe kabarmış yol­ bek, yakaladığı solucanların başlarını ısı­
cukların altından bir köstebek geçmiş de­ rarak onları kötümleştirir ve böylece kaç-
mektir. Köstebeğin, ön ayaklarıyla kazdı­
ğı toprağı arka ayaklarıyla geriye doğru
itmesi sonucu toprağın yumuşak yerle­
rinde çöküntüler meydana gelmiştir.
Köstebek çok çalışkan bir hayvandır.
Kazdığı tüneller ve bilhassa kendine bü
yük bir ustalıkla hazırladığı yuvası çok
hesaplı yapılmış bir sanat örneğidir. Tıpkı
mimarî bir plânın hazırlanışı gibi, büyük
bir dikkatle odalarını, kısım kısım kazdı­
ğı tünellerle meydana getirir. Kendisi yu­
vasının belli başlı en büyük odasında ya­
şar. Buna bağlı olarak kazdığı tüneller
yuvanın diğer odalarına çıkar. Köstebek
bu tünelleri avlarını kolayca bulabileceği
yerlere kazar, en önemli nokta da bu tü­
nellerin nerede olursa olsun bir deniz ve­
ya su kenarına çıkış noktalarının bulun­
masıdır. Köstebek suda büyük bir ustalık­
la yüzer. Yuvasını genellikle deniz, göl
veya nehir kıyısına yapışının başlıca ne­
denleri t n biri de, suda barmamayan
düşmanlarından kolaylıkla kaçabilmesi i-
çindir.

BESLENMELERİ

Köstebek böcekçil bir hayvandır. Dur­

madan dinlenmeden devamlı olarak çalı­
şan bu hayvanın ona göre de beslenmeye
ihtiyacı vardır. Köstebek dört saat gibi kı­
sa bir süre aç kalacak olursa ölebilir. Köstebek yuvası ve tünelleri. Yapraklarla
doldurulmuş kısım köstebeğin gerçek ya­
Daha çok böceklerden hoşlanan köste­
şadığı yerdir.
bek, bunları bulamadığı takdirde sümük­
lüböcek, kurbağa ve fareleri de yer. Y a ­ Köstebeğin toprak altında faaliyeti sıra­
pılan bazı araştırmalar sonucu tespit edil­ sında toprak üstündeki birikintiler.

172
malarını önler. Köstebekler, diğer böcek
yiyen hayvanlar gibi kış uykusuna yat­
mazlar. Bitmek tükenmek bilmeyen açlık­
larını gidermek için avlanıp, toprak altın­
da tüneller kazarak yaşarlar.
ÜREMELERİ
Yer altında, yapraklardan ustalıkla ha­
zırlanmış olan yuvada üç ilâ yedi kadar
köstebek barınabilir.
Kırmızımtrak bir deriyle kaplı olarak
doğan köstebek yavrularının tüyleri ol­
madığı gibi kendi kendilerine beslenme
güçleri de yoktur. Bir ay bir müddetle an­
neleri tarafından emzirilirler. Bir ay sona
erdikten sonra anne köstebek gece dola­
şarak yavrularına yiyecek toplar. Yavru­
lar biraz büyüdükten sonra tek başlarına
diğer köstebekler gibi yaşantılarını sür­
dürürler.
Köstebeklerin birleşmeleri genellikle
ilkbaharda olur. Dişi köstebekle erkek
köstebeğin birleşmesi pek mücadeleli bir
olaydır. Çoğunlukla biri diğerini öldürür;
çünkü köstebekler kendi aralarında pek
geçinemezler. Oldukça kıskanç olan er­
kek köstebeklerden bazılarının, dişi köste­
bek yavrulaymcaya kadar onu yuvasında
hapsedip bekçilik yaptıkları da görül­
müştür.
DÜŞMANLARI
Köstebeğin yaşantısı oldukça güçtür.
Geceleri toprağın altında rastladığı bütün
yaratıklardan kûrkar. Yılanlar, kirpiler
ve insanlar başlıca düşmanlarıdır.
Tehlike ânında çok süratli koşan köste­
beklerin yirmi santime kadar sıçradıkları
da görülmüştür. Tehlikeden kurtulabil­
mek için suya atlayıp yüzdükleri de olur.
Çok yakın bir mesafeden korkutulacak
olurlarsa kendilerini büyük bir cesaretle
savunup, keskin dişlerini kullanarak ol­
dukça büyük yaralar açabilecek şekilde
ısırırlar.
FAYDALARI VE ZARARLARI
Köstebeğin toprak altı faaliyetleri sıra­
sında çiftçilerin ektikleri bitkilerin kök­
lerini de harabetmesi bakımından öncele­
ri bu hayvanın yok edilmesi için büyük
bir mücadeleye girişilirdi ama, bu zara­
rına kıyasla bitmek tükenmek bilmeyen
açlığı ve büyük bir hızla kendisini yiyecek
araması yönünden yine köylülere ve do­
layısıyla bitkilere oldukça büyük zararlar
veren böcekleri yemesi bakımından yara­
rı da çoktur.
Bu faydasına rağmen, kürkü dolayısıy­
la avcıların dikkatini çektiği için de av­
lanırlar.
Çok eskiden bazı kimseler köstebeğin
olağanüstü bir iyileştirici kuvvete sâhip
olduğuna inanırlardı. Meselâ oldukça
yüksek ateşli bir hastanın eline bir kös­
tebek verilir ve bu hasta, köstebeği ölene
kadar elinde tutarsa iyileşirdi. Kanı ve
bağırsakları da, bazı kıymetli ilaçların
yapımında kullanılırdı.
173
Köstebeği incelerken; BÖCEKÇİLLER’i de tanımış olduk

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

— Burun kısımları b ir hortum gibi uzundur.
— Tam b ir diş dizisine sahiptir
— Böcekçildirler, solucan ve lavra da yerler.
— Tabanları tamamen yere değer
Kirpi, orman soreksi, tanrek de aynı
gruptandırlar.

Orman soreksi: Âdi fare iriiiğindedir. Kuyruğu

dahil 11 santimi geçmez. Başının şekli gözleri ve
kulakları köstebeğe benzer. Çok oburdur. Isırın­
ca zehirler, insanlara zararlı değildir. Çok ağır bir
kokusu vardır. Bundan dolayı yanma pek yakla-
şılmadığından düşmanı da azdır. Dişi soreks yav­
rularına sırayla arka arkaya yürümesini öğretir.
Öyle ki, biri diğerinin kuyruğuna yapışıp bir sıra
hâlinde dolaşırlar.
▼

Kirpi: Böcekçil hayvanlar arasında en faydalı

olanıdır. Sırtı sert ve kalın kıllardan yapılı di­
kenlerle örtülüdür. Tehlike ânında yusyuvarlak
olur. Gececi bir hayvandır. Kış uykusuna yatar.
Korkunç bir cesareti vardır. Yılanlarla aman­
sız bir şekilde mücadele eder. Gündüzleri çalı­
lıklar ve yapraklar arasında uyur, geceleri ise
yiyecek aramaya çıkar. Elma ve armutları tüy­
leri arasına saklayıp inine götürenleri de gö­
rülmüştür.

Tanrek: Madagaskar adaları-^

nın özel bir hayvanıdır. Daha
sonraları Hint Okyanusu ada­
larına da getirilm iştir. Çok
korkak bir hayvandır. Adalarda
oturanlar etini pek severler ve
avlarlar. Çoğu kere 12 ilâ 16
yavru yaptığından henüz nesli
tükenmemiştir. Aslında böcek­
çil olan bu hayvan aç kalırsa
çiğ et, haşlanmış pirinç ve muz
da yer.

174
G Ö ZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Köstebeğin gövde yapısını tâ rif edin. Toprak altı yaşantısı ile bağlı olan
ö zellikle ri nelerdir? Ön ve arka ü yeleri nasıldır?
2 — Kulak ve burun yapısını anlatın.
3 — N eyle b eslenir, diş yapısı nasıldır? Niçin çok fazla yiyecek arar?
4 — Köstebek yuvasının ö zellikle ri ve yapısını anlatın. K ırlarda, tarla lard a rast­
ladığım ız küçük toprak küm eleri neyi ifade eder?
5 — Nasıl yaşar? Vahşî bir hayvan m ıdır? D üşm anları, ben zerleri hakkında bilgi
verin.
6 — K östebek yavrularının doğuştan sonraki yapıların ı ve yaşantıların ı anlatın.

GÖZLEMLER ( * ) A R A ŞTIR M A LA R ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (*) Köstebeğin ön ve arka ü yelerini inceleyin . G ö re v le riy le karşılaştırın.

2 (*) Köstebeğin yuvasını ve buna bağlı tü n e lle ri bir şem a şeklinde çizin, Hay­
vanın bunu nasıl m eydana getird iğ ini inceleyin.

MEMELİ HAYVANLAR SINIFI

Şimdiye kadar incelediğim iz hayvanların hepsi memeli hayvanlar türüne g i­

rerler. M e m e li hayvanlar doğurur ve yavrularını sütle beslerler.
M e m e li hayvanların gövdeleri çoğunlukla tüyle kaplıdır. B ir kısım meme­
lilerde tüyler, özellikle gövdenin bazı kısımlarında toplanmıştır (yalnız sırt kı­
sımları veyahut burun kısımları gibi).
Dişleri sivridir. Beslen iş şekilleri bu gibi bir diş yapısını gerektirir. Çoğun­
lukla yavruları kendilerine benzer. Eski çağlardan beri yaşamakta olan ve bu­
güne kadar da nesilleri tükenmemiş olan memeli hayvanlar bütün tabiat şart­
larına uyarak yaşayabilmişlerdir. En eskilerden mağaların dev memelisi «Ma­
m u ttu biliriz. Adeta birer kılıcı andıran dişleriyle o çağların en ilginç bir hay­
vanıdır.
M e m e li hayvanların çoğu karada yaşar. Suda yaşayabilenleri de vardır ama,
solunumda güçlük çektiklerinden yine karaya dönerler. Karada yaşayanlar
arasında da ağaçları yuva edinenleri, toprak altında yaşayanları, uçanları da
vardır.
Ş im di buraya kadar tanıdığımız memeli hayvanları yandaki tabloda b e lirti­
yoruz; dikkatle inceleyiniz.

175
E tle beslenenler

Köpek Kedi Ayı

Tek p a rm a k lıla r
/C ^ l
At Zebra G ergedan

Ç ift p a rm a k lıla r
------------------- •
W \J trU lf 0 \ V B
inek Domuz Z ürafa

H o rtu m lu la r
-------------•

Fil

K e m irg e n le r
------ • .

Tavşan Kunduz Sincap

Böcekç İle r
LU

2
Köstebek

Y a ra s a la r
--------- •

Y arasa

M a y m u n la r

Y ü z g e ç a y a k lıla r
J|P ite^
Fok Denizgüzeli

B a lin a la r
ğ iJ g ım »

B alina Yunus

âPLı
K eseliler

K anguru
 GÜVERCİN

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — İnsan ve kuşlarda ön üyelerin kar­

şılaştırılm ası. Bu karşılaştırılmada, kuş dir­
sek ve bilek eklem lerinin karşılığı hangi­
sidir. Kuşun göğüs kemiğini inceleyiniz. Bu
kemiğe bağlı olan kuvvetli kasları görecek­
siniz.

2 — Şimdiye kadar çalıştığımız memeli

hayvanların kemiklerinin içleri ilikle doluy­
du. Kuşların kemiklerinin içlerinde ilik ye­
rine hava vardır. Bunun önemini açıklayın.

BİRLİKTE TANIYALIM

Zarif ve narin gövdesi, devamlı hareket

eden küçük başı, pırıl pırıl parlayan göz­
leri, çok keskin bakışı, uzunca sivri gaga­
sı, beyaz, gri ve diğer tonlardaki tatlı ren-
giyle güvercin, hepimizin yakından tanı­
dığı sevimli bir hayvandır.
Güvercinin gagasının üzerinde burun
delikleri vardır. Kulakları tüyler arasında
kaybolmuştur. Geniş kanatlarının üzeri

Bir beyaz güvercin. Kolaylıkla ehlileştirilebilen

bu hayvan, düzlüklerde, kayalık ve yüksekliklerde,
deniz kenarında da yaşar.

177
tüylerle örtülü olup birer hava küreği va­
zifesini görürler. Kanat açıklığı 60 santim
kadardır. Saatte 70 kilometre hızla uçabi­
lir ve günde 700 kilometre kateder. Olduk­
ça geniş olan kuyruğu, yelpaze gibi açılır.
Kuyruk tüylerine dümen de denir, zira bu
tüyler tıpkı bir geminin dümeni gibi va­
zife görür.
bazıları da çırpma denilen şekilde uçar­
lar. Süzülme şeklinde uçan kuşlar kanat­
larını oynatmazlar, uçuş sırasında açılan
kuyruk sağa sola kıvrılarak dümen vazi­
fesini görür. Çırpma şeklindeki uçuşta ise
kanatlarını çırpar ve kanatları ne kadar
k afatası

KUŞLARIN UÇUŞU boyun o m u rla rı

Uçmak kuşlar için en basit bir hareket

şeklidir. Kuşlar için uçmak ne kadar ko­
k a b u rg a la r
lay ise yürümek de o nispette zordur. M e­
selâ güvercin yerde zorlukla yürür; kısa
bacakları ve üyelerinin yapısı nedeniyle
sanki vücudunu taşıyamıyormuş gibi ha­
reket eder. kol kem iği
Kuşların iskeletini meydana getir- n ke­ uyluk kem iği
kem iği
miklerin içindeki boşlukta ilik yerine ha­
kol kem iği
va bulunur. Kemik boşluklarındaki bu
dirsek
hava, kuşlar için yedek bir hava deposu kem iği
görevini yapar. Kuşların iskeleti insan is­ el bilek
kuyruk kem iği
keletinde olduğu gibi üç kısımda incele­
o m u rla rı
nir. Baş, gövde, kol ve bacaklar. İskeletin
genel kuruluşu memelilerde olduğu gibi­ el ta ra k kem iği
dir; gövde ve üyeler başlı başına bir de­
bilek ve ayak p a rm a k la r
ğer taşır. Bütün kuşların uçma şekilleri
ta ra k kem iği
aynı değildir. Meselâ bazıları süzülme,

Resimdeki şemada kuşun uyluk kemiği ile hava
keseleri bağlantısını görüyorsunuz. İçi boş olan
kemikler ve göğüs kaslarının oldukça kuvvetli olu­
şu kuşların rahatlıkla uçmalarını sağlar.
Kuşların iskeleti diğer bütün omurgalıların iske­
letine benzer. M em eli hayvanlardan bazı farkları
vardır. Omurların sayısı bilhassa boyun kısmında,
boyunun uzunluğuna göre daha fazla veya daha az
olabilir. Kafatası hafif, göğüskafesi kuvvetlidir.

hava boşluğu

Ciğerlerin şeması (a ). Hava keselerine bağlan

tıları (b ). Bu organlara hava deposu da diyebiliriz.
Uçuş esnasında kaslar devamlı çalışarak solunu­
mun sürekliliğini sağlar.
süratli açılıp kapanırsa uçuşu o kadar hız­
lı olur.
Güvercin, uçuş sırasında kanatlarını
açtığı zaman üstteki hava basıncının et­
kisiyle telek tüyleri düşey bir durum alır
ve hava da telek aralıklarında alt kısma
geçer. Kanatlar kapanırken alttaki hava
basıncıyla düşey durumundaki telek tüy­
leri yatay duruma geçince telek aralan
kapanır ve güvercin de yukarı öne doğru
ilerler. Bu hareketin tekrarlanmasıyle u-
çuşun devamı sağlanır.
BULUNDUĞU YERLER
Hepimizin yakından tanıdığı, evcil ve
sevimli güvercinlerden başka bir de ka­
yalıklarda. yüksek kulelerin tepelerinde
yuva yapan yabanî güvercinler de vardır.
Dişi güvercin ile erkek güvercin ara­
sındaki fark, tavuk ve horozda olduğu gi­
bi belirli değildir. Çoğunlukla renkleri za­
ten canlı olan güvercinlerin erkeği, dişi­
ye oranla daha parlak renklidir.
Yabanî olanları orman ve ağaçlık böl­
geler olduğu takdirde her iklimde ve her
yükseklikte yaşarlar, kurak bölgelere
yerleşenleri pek azdır. Suya yakın olan
bölgeleri çok seveler. Buğday, mısır gibi
besin maddelerini sindirebilmek için bol
miktarda suya ihtiyaçları vardır.
olur. Dişi güvercin, kuru yapraklar ve
dallardan hazırladığı yuvaya yumurtala­
rını bırakır. Yumurtalardan çıkan yavru­
lar, çok az görürler ve anneleri tarafın­
dan ilgiyle beslenirler. Bir ay kadar bir
zaman sonra da uçarak yuvalarını terke-
derler.
FAYDALARI VE ZARARLARI
Geçmişte ve şimdi üstün yön bulma ye­
teneğine sahip olan güvercin, haber ileti­
cisi olarak kullanılır. Hiç yorulmadan ki­
lometrelerce mesafe kateder.
Güvercin, yuvasından çok da uzaklaş­
mış olsa, her türlü zorlukla usanmadan
mücadele ederek yuvasına tekrar döner.
Eskiçağlarda Tanrı ile ermişler arasında
aracılık eden ve günümüzde, insanlara
kardeşçe yaşama duygusunu, barışı, gö­
nül sevincini götüren bir kuş olarak nite­
lendirilen güvercinlere, güzellik sembolü
olarak bakılır, evlerde yetiştirip saygı du­
yulurdu.
Şimdi güvercinleri yarış ettiren ve bun­
lardan büyük mükâfat alanlar da bulu­
nuyor.

BESLENMELERİ

Güvercin buğday ve mısır gibi taneli

besin maddelerini, solucan ve küçük sal­
yangozları yiyerek beslenir. Taneyle bes­
lenen kuşlarda depo görevini kursak gö­
rür.
Güvercinlerde kursak bazen yavrula­
rın severek yediği bir cins bulamaç da ha­
zırlamaktadır. Genel olarak kursak ace­
leyle yutulan besinleri toplama, yumuşat­
ma bölgesi olarak görevlidir.

ÜREMELERİ

Kuşlarda üreme yumurtlama yoluyla

 Güvercini incelerken GÜVERCİNGİLLER’i de tanımış olduk.

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

— Kanatlan uzun ve uçlan sivridir. Çok iyi
uçarlar.
— Üyeleri kısa ve zayıftır.
— Gagalarının alt kısmı yumuşakça, üst
kısmı ise uca doğru sivri ve serttir.
— Taneyle beslenirler.
Güvercinler sınıfına giren bir başka kuş
da kumrudur.

Kumru: Çok narin ve zarif yapılışı olan bu hay­

van âdeta bir güzellik sembolüdür. Bazı araştırı­
cılar kumrunun vahşî bir tarafını da keşfetm işler­
dir. Bunun başlıca nedeni de insanların daima ken­
disini avlamak istem eleridir.

G Ö ZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Kanat ve kuyruk tü y le rin e ne ad v e rilir ve ne işe yararlar?

2 — Süzülm e ve çırpa denilen uçuşları açıklayın. Hangi kuşlar böyle uçarlar?
3 — G ü v ercin g illerd e erkek ve dişi ayırım ı nasıl yapılır?
4 — ■ G üvercin nasıl y e tiş tirilir ve nasıl beslenir?
5 — G ü v ercin ler yavrularına bağlı m ıd ırla r Y avru ların ı neyle ve nasıl b eslerler?
6 — G üvercin faydalı mı, yoksa zararlı bir hayvan m ıdır? G üvercinin eskiçağ in­
sanları üzerinde bıraktığı izlenim nasıldı?

GÖZLEMLER (* } AR A ŞTIR M A LA R ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * }

1 (**) H ab erleşm ed e kullanılan g ü vercin ler üzerine bir araştırm a yapın. Tarihte
bu gibi haber taşıyan güvercinlerin ya ra ttık la rı önem li olaylardan b azılarını bulmaya
çalışın.
2 (**) Kuşların yuvaları hakkında bir araştırm a yapın. Bu yuvaların ya p ılış ları, y e r­
leri ve nelerden m eydana g e liş le rin i inceleyin.
3 (***) Kuşların ö zellikle rin i m e m e lile rle karşılaştırın.
^►Uyarı: A şağıdaki resim de kedinin ve kuşun is k e le t örneğini görüyorsunuz. Baş,
eklem , kuyruk ve göğüs kısım larını karşılaştırın.

180
Bir Tabiat Bilgini Anlatıyor

GÖKYÜZÜNÜN YARATIKLARI

Tabiatın bize bahşettiği en güzel yaratıklardan biri de kuşlardır. Hoş cıvıltıları, can­
lılıkları, devamlı hareketleriyle gerek yaşadıkları y^re ve gerekse beraberinde yaşa­
dıkları insanların yaşantılarına renk katarlar.
Hayatımda ne kadar kuş yetiştirdiğimi hesaplamam biraz zor olur. Benim yetiştirmiş
olduğum kuşların hiçbirisini yuvalarından almadım. Ben onları sadece insafsız insan­
ların elinden, onları düşünmeden taşlayabilen yaramaz çocukların tehlikelerinden ko­
rudum. Bütün kuşlarımı çiftliklerde ve açıkta serbest olarak yetiştirdim. Bazen onlan
alıp doğdukları yerlere götürdüğüm de olurdu. Bunu yaparken onların kardeşlerini,
benzerlerini belki de annelerini bulabilecekleri düşüncesindeydim. Yâni anladığınız gi­
bi, kuşlarımın özgürlüğünü kısıtlayan ne bir kafes ne de bir engel vardı. Kuşlarım dile­
dikleri gibi uçarlar, diledikleri gibi yaşarlardı. O güzel kanatlarıyle göklerden göklere
uçmak için yaratılmış olan bu hayvanları bir kafesin içine sokmak kadar yanlış bir iş
olamaz. Elimde olsa kafeste gördüğüm her kuşa hürriyetini geri vermek, serbestçe uç­
malarını sağlamak isterim.
Sevgili çocuklar; sizlere bunları anlatırken aklıma çok zorluklarla yetiştirdiğim bir
serçe geldi. Onunla ne kadar uğraştığımı bilemezsiniz. Düşünün bir kere; bütün bir
gün hemen hemen 15 saat dolaşır, küçük kuşum a böcek ve solucan toplardım.
Biliyorsunuz ki, küçük bir kuş yarım saat içerisinde acıkır ve açlık biraz daha uzar­
sa ölür. Kuşların oburluklarının faydaları sayılamayacak kadar çoktur. Bazı araştır­
macılara göre, bir kırlangıç ailesi, yavrularının büyüme devresinde, faal bir şekilde bö­
cek yok etmeye girişir. Anne ile baba kırlangıçtan her biri bir saatte ortalama 10-15 bö­
cek ve solucan taşırlar. Günde 1200 kilometre mesafe kateden iki kırlangıç bu süre zar-

181
1 — çalıkuşu 4 — kırm ızı - ağaçkakan 7 — bülbül 10 — baştankara
2 — A lp ağaçkakanı 5 — kırlangıç 8 — saka kuşu 11 — serçe
3 — kırlang ıç 6 — uzunkuyrukiu - baştankara 9 — narbülbülü

fm da ortalama 6000 böcek ve solucan yer. Ayları, mevsimleri hesaplayacak olursanız gö­
rürsünüz ki, bu hayvanların faydaları sonsuzdur. Hiçbir kimyasal madde bu kadar
paraziti yok edemez.
Kırlangıçlar çiftçilerimize milyonlar değerinde zarar veren bu parazit hayvanları tü­
ketmekle tahmininizin üstünde bir yarar sağlamış olurlar. Matematik hesaplar sizleri
daha çok aydınlatacaktır. Öyle kuşlar vardır ki, senede yedimilyon böcek, solucan ve
benzerleri gibi çiftçilere zararlı olan hayvanları tüketirler. Buna, bu kuşların ailesini
de katacak olursak (12 ilâ 16 yavru ), her bir aile en az 24 milyon böcek ve benzerlerini
tüketmiş olur.
Halbuki bizim insafsız avcılarımız bu kıymetli yaratıkları öldürmekten büyük bir
zevk duyarlarken, tabiata verdikleri zararları hiç düşünmezler.
Birçok ayrı sistemlerde kuş avlamaları, bazen kitle hâlinde yakalanan kuşlar doğ­
rusu çok hazindir. Kuşun eti çok lezzetlidir. Bunu ben de kabul ediyorum ama, bazı ki­
şilerin savunduğu gibi bir besin değildir. Zavallı bir kuşun eti, yenen kısmı, vücudunun
çok küçük bir parçasını teşkil eder. Bu da insanların beslenmelerinde ne rol oynaya­
bilir.
Bütün bu anlattıklarım, aynı zamanda tane yiyen kuşlar içinde aynıdır. Zira bu kuş­
ların küçük yavrulan taneli besin maddeleriyle değil, parazitlerle beslenirler.
Özet olarak şunu söyleyeyim: Kuşların korunması gerektir. Kuşlar; çok güzel, sevim­
li hayvanlar olduklarından başka, memleket ekonomimize de hatırı sayılır bir katkıda
bulunurlar.

182
 HOROZ

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Bu iki resimde bir köpeği ve bir ta­ kabuk

vuğu yavrularıyle biriikte görmektesiniz.
Biri memeli olan bu hayvanlardan ikisi de
müşfik birer annedir.
I
2 — Bir yumurtayı tabağın içine kırın
ve şemanın yardımı ile incelemeye çalışın.
Yumurtanın gerek kabuğu ve gerekse iç
yapısı acaba ne işe yarıyor? Sarı kısmı, ha­
va boşluğu ve iki yanda uzanan kıvrımlar.
Bunların görevleri nelerdir, civciv nasıl
boşluğu y u m u rta akı
meydana gelir?

BİRLİKTE TANIYALIM şan alt ve üst gagaların kenar kısımları

Gerek yürüyüşü, gerek asil duruşu ve
gerekse boyun kısmının altında sarkan
büyük sakalıyla horoz, tavuktan kolay­
lıkla ayırdedilir. Horozlarda kulak kepçe­
si olmayıp, yalnız dış kulak yoluyla orta
ve iç kulak bulunur. Kulaklar, gözlerin
hemen arkasındadır ve üzeri tüylerle
kaplıdır.
Besinlerini çiğnemedikleri için ağızla­
rında dişleri yoktur. Üstderi (epiderm)
nin boynuzsu maddeye çevrilmesiyle olu­
kesici bir özelliktedir. Evcil hayvanları
etrafımızda çok sık görebildiğimiz için
bunların bazı özellikleri çoğu zaman gö­
zümüzden kaçar. Meselâ çoğunlukla ta­
vuk veya horozun gagasının, besinlerini
çiğnemek için yapıldığını zannederiz.
Halbuki horoz veya tavuğun gagaları al­
dıkları besinleri çiğnemeden, doğruca
kursak dediğimiz kısma gönderir. Altta-
kine oranla daha uzun olan üst gaga, ha­
fif bir kıvrımla alt gaganın üzerine otu­
rur.

183
 Resimdeki horozu inceleyin. Canlı renkleri ve
asil duruşu ile kendisine kümesin kralı denir. Her­
halde bunu siz de doğru bulursunuz.

m ah m u z

Tavuk ve horozun arka üyelerinden bir görünüş.

Uzun tırnaklarını dikkatle inceleyin. Soldaki resim
bir tavuğa, sağdaki ise horoza aittir. Mahmuz kıs­
mı bilhassa horozun dövüş sırasında kullandığı bir
silâhtır.

Tad ve koku alm a organları memeliler­ TELEK VE TÜ Y YAPISI

deki kadar gelişmiş değildir. Üst gaganın
iki yanında yer alan burun yarıkları çev­ Horozun bütün gövdesi tüylerle kaplı­
resinde bulunan koku alma hücreleri da­ dır. Ayak ve parmaklarının üzerinde tıp­
ğınık bir hâldedir. Oldukça sert olan dilin kı sürüngenlerde olduğu gibi boynuzsu
etli kısımları çok azdır. sert pullar bulunur.
En gelişmiş duyu organları gözleri ve Horozun telekleri (kalem tüyleri) ni vü­
kulaklarıdır. Başın sağında ve solunda ol­ cutta bulundukları yere göre isimlendiri­
mak üzere yuvarlak iki tane gözü vardır. lir: Uçma telekleri, örtü telekleri, kuy­
Gözler kendi eksenleri etrafında hareket ruk telekleri gibi. Bir büyüteçle bu telek-
eder. Üç ayrı gözkapağı vardır. Bunlar­
dan biri yukarıdan aşağıya,' diğeri aşağı­
dan yukarıya ve bir tanesi de içten dışa
doğru; bir sahne perdesi gibi açılır kapa­
nır.
Baş, gövde, ön ve arka üyeler, gövde ve
kuyruk gibi kısımlardan meydana gelen
vücutları yandan sıkıştırılmış gibi basık­
tır. Ön üyeler kanat şekline çevrilmiştir.
Arka üyeler üçü önde diğeri arkada ol­
mak üzere dört parmaklıdır. Ayrıca ho­
rozda bir de mahmuz bulunur. Bacakları
kuvvetlidir. Parmakları uzundur. Uçla­
rında küt tırnakları vardır ve parmakları
tamamen yere değer.

Bir kaiem tüy ve hav tüyün şeması. Bayrak kı­

sımlarının büyütülmüş şekli.

184
 lerden birini inceleyelim. Deriye giren kı­ amacıyla şişmanlatılan hayvanların etle­
sımlara kök adı verilir ve içleri boştur. ri pek lezzetli sayılmaz.
Eksen adı verilen orta kısmın sağında ve
solunda tarak dişi şeklinde küçük dallar­ BESLENMELERİ
dan meydana gelen bayrak (aya) dedi­
ğimiz kısımlar bulunur. Bu dallar altlı Horoz tamamen taneli maddelerle bes­
üstlü tüycük şeklinde birtakım dalcıkla­ lenir. Bitkisel maddelerle beslenen hay­
ra sahiptir. Yukarıya doğru dönük olan vanlara oranla sindirim borusu biraz
dalcıkların üzerinde tutunma çengelleri farklıdır. Sindirim borusu iki önemli gö­
vardır. Her dalın aşağı dönük dalcıkları revi yerine getirir. Birinci görevi, alman
kendisinden evvel gelen dalın çengelli besinleri depo ederek ıslatır ve sindirime
dalcığına takılır ve böylelikle tüy ayası hazırlar; buna depolama denir. Diğeri ise,
® dokunmuş olur. yumuşamış ve suyla şişmiş besinleri sin­
dirim özsuyuyle sindirir; buna da sindi-
Genel olarak kuşların derilerini örten
tüyler üç bölüme ayrılır: Telekler (kalem
tüyleri), hav tüyleri, kıl tüyleri. Hav tüy­
lerinin bayrak kısımlarında, eksenden çı­ kursak
kan dalların dalcıklarında tutunma çen­
gelleri olmadığı için eksenleri bükülebilir
ve tüyler dik duramaz. Vücudun üzerini
çok ince bir tabaka hâlinde örten bu tüy­ on m ide
ler hayvanların üşümemesini sağlar. Y a ­
nak kısımlarında rastlanan kıl tüylerin­
m ide
de ise bayrak yoktur.

Tavuklar ve kuşlar genellikle tüy değiş­

Bir kuşun sin­
tirirler. Serçe ve bazı küçük kuşlarda bu dirim organının
olay bir iki gün sürdüğü hâlde büyük kuş­ şeması
larda birkaç ay da sürebilir. Kuşların
kuyruk kısmının altında bulunan yağ be­
zinin (guddesinin) salgıladığı bir madde
sâyesinde tüyler ıslanmaz; su üzerlerin­
den tüylerin alt kısımlarına geçmeksizin
akar gider.

K uşlar terlem ezler, iç ısıları oldukça

yüksektir. Tavuklarda 38° C, kuşlarda ise
42° C ’ye yaklaşıktır. Hararetin bu derece
yüksek oluşu, yu m u rtlam a ve yum urtalar
için faydalıdır.

BULUNDUĞU YERLER

Ana vatanı G ün eydoğu A sy a olarak

söylenen tavuğa, dünyanın hem en her
köşesinde rastlanır. Evcil tavukların türü
100’e yakındır. Çiftliklerde, diledikleri g i­
bi yaşayan tavukların etleri çok lezzetli­
dir. Ö zel olarak, kısa bir zam an d a ticaret Modern bir tavuk çiftliğinden görünüş.

185
rim görevi denir. Horoz gibi taneyle bes­
lenen hayvanlarda depo görevini kursak
dediğimiz kısım yerine getirir.
Ön mide dediğimiz kısım ise salgıladığı
suları katı (taşlık) ya geçecek besinler ü-
zerine döker, katı kuvvetli kaslardan
meydana gelmiş, içerisi boynuzsu madde­
den oluşmuş kalınca bir deriyle örtülü­
dür. Bir cins çiğneme ve parçalama orga­
nıdır. Besinlerle birlikte yutulan taş par­
çalarının ezilme ve parçalanma işlemin­
de büyük bir rolü vardır.
Gagalar çiğneme organı olmadığı için,
bu görevi katı dediğimiz kısım yapar;
katının içerisindeki taşlar da diş görevini
yerine getirir.

ÜREMELERİ

Y u m u rta y la ürerler. İyi bir tavuk sene­

de 250-300 yu m u rta yapar.
Kuluçka devresinde tavuğun iç ısısının
41° C ’ye çıkması, civcivin yumurta içinde
bir an önce gelişmesini sağlar.
Çok m üşfik bir anne olan tavuk, 21 g ü n ­
lük bir bekleyişten sonra yum ürtadan çı­
kan civcivlerini dikkatle gözetir. T a m a ­
men tüyle kaplı olarak dü nyaya gelen
civcivler, doğduktan bir iki gün sona a n ­
nelerinden ayrılarak kendi kendilerine
karınlarını doyurabilirler. D iğer bazı kuş
larda m eselâ kırlangıç, güvercin ve serçe­
de ise durum böyle olm ayıp, yavrular bir
m üddet annelerinin yardım ıyla yaşarlar.

FA Y D A VE ZARARLARI

Şüphesiz tavuk ve horoz faydalı hay­

vanlardır. Eti ve yumurtasıyle insanların
başlıca besin maddelerinden birini teşkil
ederler. Yetiştirilmesi kolay, evcil bir hay­
vandır.

Bir civcivin doğuşunun sırayla meydana gelen

gelişmeleri: a) yumurta; b) birkaç gün sonra yu­
murtanın kabuğu dikkatli bir şekilde kırılırsa civ­
civi görmek mümkündür; c) yumurta kabuğundan
çıkışları. Tüyleri karmakarışık ve ıslaktır; d) bir­
kaç s?=* âdeta sarı bir yumağı andırırlar.
d
186
Horozu incelerken TA VU K SU LAR ’ı da tanımış olduk.

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

— Gagaları kuvvetli, kısa ve öne doğ­
ru kıvrımlıdır.
— D ört parmakları vardır. Bunların üçü
önde biri arkadadır.
— Kanatları uçmaya elverişli değildir.
— Yavruları hemen gelişir, kendi kendile­
rine beslenirler.
Bu gruba bağlı olarak sayabileceğimiz
bazı hayvanlar şunlardır. Keklik, sülün,
tavuskuşu, bıldırcın, pençtavuğu, hindi.

Bir îavuskuşu; menşei Seylan’dır. 2000 sene­

lik bir geçmişi vardır. Kuyruk kısmı çok güzel
olan bu hayvanda, bu özellik sâdece erkeklere
aittir.

Sedron horo­
zu; Orta Av­
rupa'da yaşar.
Avcıların elin­
den kurtulabi­
len çok az bîr
kısmı yaşamak­
tadır. İtalya'da
Valtellina ve Fi-
riuli bölgesinde
bulunur.

Kırmızı keklik; yurdumuzda özellikle Fırat ve

Dicle yöresinde, Güney Toroslar'da, Güneybatı
Anadolu’da cok bulunur.
♦ Sülün; Hazar Denizi bölgesinden gelen bir hay-
vandır. Yayla ve vâdilerde yaşar.
Hindi; çok evcil bir hayvan olup dünyanın her
yerinde vardır. Sâdece m em leketi olan M eksi­
ka'da sürüler hâlinde vahşî sayılabilecek hindi-
lere rastlanır. Eti çok lezzetlidir,
▼

187
G ÖZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Horoz ve ö zellikle rin i anlatın. Yaşayışı, doğuşu ve beslenm esi hakkında bilgi
verin.
2 — Tavuk ile horoz arasındaki farkları anlatın.

GÖZLEMLER {* ) A R AŞTIR M ALAR ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (') Bir kalem tüy çizin ve bunun üzerinde ö zellikle rin i b elirtin . Bir hav tüyü ile
kalem tüyü arasındaki fa rk la r n elerdir. Bir hav tüyünü de çizm eye çalışın. Hav tüy­
leriy le kalem tü yler hayvanın vücudunun hangi bölg elerin de bulunur ve ne işe ya­
rarlar?
2 (**) C ivciv y e tiş tirm e m akin eleri üzerinde bir araş tırm a yapın.
3 ( " " “ ) Horoz niçin uçamaz? Vücut ö lçü leriyle kanat ölçülerin i ka rş ılaş tırın . Çok
iyi bir uçucu hayvan olan güvercinle b ir karşılaştırm a yapın, nasıl bir scnuç alacak­
sınız?
4 (***) Bir bardağın içine m e rm er parçacıkları, diğerine de yum urta kabuklarını
koyun. Bu bardakların içerisine biraz hidroklorik asit (tuzruhu) dökün. Nasıl bir
olayla karşılaşacaksınız? Bardakların içinde b ir köpürme g öreceksiniz. M e rm e rin ya­
pısında kalsiyum karbonat vardır. Yum urta kabukları neden m eydana gelm iştir? Bu
olayı açıklam aya çalışın.

KUŞLAR SINIFI

Kuşlar yumurtayla üreyen hayvanlardır. Çok iy i uçarlar, vücutları tüylerle

örtülüdür. Kanatları uçmak, kuyrukları da dengeyi ve yönü sağlamak gibi gö­
revleri yerine getirirler. Gagalıdırlar. Vücut ısıları oldukça yüksektir. Tüyleri
yumuşak ve zariftir. Bu bakımdan memelilere benzemezler. Kuşların tüyleri ıs­
lanmaz, terlemezler. Göz kamaştıracak güzellikte yaratılmış birçok kuş vardır.
Bütün özellikleri tüylerindeki canlı renklerdir.
M em eli hayvanlara oranla yaşantıları insanlarınkine daha uygundur. Tıpkı
insanlar gibi, görme duyularından çok yararlanırlar. M em eli hayvanlarda gör­
me duyusuna kıyasla koklama daha çok önem taşır.
Kuşların insanlara benzedikleri diğer bir yönleri de çıkarttıkları sesleridir
Tıpkı insanların konuşması gibi her cıvıltı bir anlam taşır, bir şeyler söyle­
mek ister. Kuşların gececi olanları da vardır. Bazıları yalnız denizlerde bazı­
ları da sâdece karada yaşarlar. Kuşlar arasında çok sâkin ve insancıl olanla­
rına rastlanmakla birlikte, yırtıcıları da vardır.
Kuşlan birer birer tanımaya imkân yoktur. Bizi er yalnızca insanlara en ya­
kın olanlarım ve belli başlılarını anlattık, ormanlarda yaşayan ve binbir türlü
özelliklere sahip olan daha nice kuşlar bulunur. Bunlar tabiatın bizlere bah­
şettiği güzel yaratıklardır.

188
G ü vercin gü ler

G üvercin

Tavuksular

Horoz Çulluk

Serçegiller

Serçe K ırlangıç K arga

Y ırtıcı Kuşlar
--------------•

K artal Baykuş

oc
<
-I
vy Tırm anıcılar
3
n:

A ğaçkakan P apağan

Koşucular

Devekuşu

Leyleksiler

Leylek T u rn a I î u ş u

4Z
Perdeayaklılar t

Kaz
V

Ördek Penguen
1
189

4
YAZ
 SOĞUTMA

GÖZLEME ÇAĞRI

W -

'M r '" 1 — Sıcak bir yerd e (veya bir kuvvet

^ s a rfe d e rke n ) neden te rle d iğ im izi açıklaya-
b ilir m isiniz?

- 2 — Banyodan sonra sudan çıkınca ne-

den üşürüz?

BU H AR LAŞM AYLA ISI liyken üzerine üflerseniz hafif bir soğuk­

KAYBI OLUR
Suyun yeryüzünde üç hâlde (katı, sıvı
ve gaz) bulunduğunu hatırlayacaksınız.
Isının çoğalması veya azalması ile su, bir
şekilden diğer bir şekle dönüşür. Meselâ,
buz (katı) ısıtıldığı zaman su (sıvı) ya dö­
nüşür; su ise 100° C ’de buharlaşarak su
buharı (gaz) hâlini alır.
Vücuttan dışarıya atılan terin de bu­
harlaşması için bir ısıya ihtiyaç vardır ki,
bu ısı vücut tarafından sağlanmaktadır.
Bu nedenle çok sıcak olduğu zamanlar or­
ganizma fazla ısıy] dışarıya atabilmek ve
vücut ısısını sabit tutabilmek için normal­
den fazla terler. Eliniz ıslakken veya ter-
luk hissedersiniz veya bir mendili soğuk
suyla ıslatıp sıktıktan sonra yüzünüze te­
mas ettirirseniz bir serinlik duyarsınız.
Mendili havada biraz salladıktan sonra
aynı deneyi tekrarlarsanız size daha so­
ğukmuş gibi gelecektir.
BUHARLAŞM A YOLUYLE BUZ
Bir sıvıyı buharlaştırma yoluyle de buz
elde etme olanağı vardır. Bazı buzdolap-
larında, buz elde etmek için bir sıvının

Bir term o m e tren in ucunu bir bez parçasıyla sı­

kıca sardıktan sonra, â le tin gösterdiği sıcaklık
derecesini okuyun. Cıvanın eriş tiğ i değeri gördük­
ten sonra, term o m e tren in ucundaki bez parçasını
e te r veya asetonla ıslatın: C ıva sütununun hızla
indiğini göreceksiniz.
buharlaşmasından elde edilen soğutma
kullanılır. Bu sıvı genellikle önceleri ba­
sınç yoluyle sıvı hâline getirilen ve sonra
buharlaştırılan amonyak, kükürt dioksit
veya karbon dioksittir.
Fakat buzdolabı elektrikle çalıştığı ve
elektrik eneri isi de ısı ürettiği için bazıla­
rınız buna itiraz edebilir. Bu nedenle he­
men şunu söyleyelim ki, elektrik cereya­
nı, buzdolabında yalnızca mekanizmayı
çalıştırmaya yarar.
Buzdolabının çalışma sistemini *daha
iyi anlayabilmeniz için aşağıdaki deneyi
dikkatle izleyin.

DENEY 1

înce duvarlı bir deney tüpünün içine bir miktar eter veya aseton ko­
yun. Tüpün dış kısmını biraz suyla ıslattıktan sonra pneomatik bir
pompayla tüpün içindeki havayı boşaltın. Yeterli bir boşluk meydana
getirdiğinizde tüpün içine koyduğunuz eter veya aseton, tüpün dışını
ıslatan suyu birdenbire soğutup katı hâle getirecek ve gürültüyle bu­
harlaşmaya (gerçek bir kaynama) başlayacaktır.

DÜŞÜNÜN VE CEVAPLANDIRIN

■ Bu deneyde sudan daha uçucu bir sıvı olan alkol değil de neden e te r kullan­
dınız?
Bir hava cereyanı ile ete rin buharlaşm ası neden hızlanıyor? Eterin kend iliğ in ­
den buharlaşm ası niye beklenm iyor?
& Deney tüpü soğuk suyun içine b atırıld ığın da tüpün etrafınd aki buzun oluşm ası
neden kolaylaşıyor?

SONUÇ

Eterin buharlaşm ası b ir ısı em m esi yâni b ir soğutm a m eydana g e tirm e k te ­

dir.

BASINÇLI BUZDOLABI

Bütün bu anlattıklarımızdan sonra, mo­

dern bir buzdolabının soğutma sistemini
anlamanız zor olmayacak. Bu çok yarar­
lı elektrikli ev âletinin çalışma sistemi
yandaki şemada gösterilmiştir.
Çeşitli borulardan geçerek yoğunluğu
değişen bir akıcı gaz, soğutmanın esasını
teşkil eder.
Bir elektrik motoru, bu akıcı gaza ba­
sınç yapan kompresörü harekete geçirir.

Buzdolabı kesiti: Kompresör motor, kondansa­

tör, evaporatör ve yayılma kapakçığı görülmek­
tedir.

192
Basıncın etkisiyle kondansatöre doğru
itilip sıkışan gaz, burada yoğunlaşır ve sı­
vı hâle geçer. Sıvı hâle geçen ve dolayısıy-
le soğuyan gaz buzdolabının dışındaki
borulardan geçerken ısısını kaybeder. Bu­
radan yayılma kapakçığına gelen sıvı gaz,
buzdolabının içindeki buharlaşma boru­
larına (evaporatöre) geçer. Bu borularda
birdenbire basınçtan kurtulan ve buhar­
laşan gaz ısınır. Böylelikle evaporatörün
(buharlaştırıcımn) etrafındaki ısı, gaz ta­
rafından emilir ve dolap soğur. Buhar hâ­
line geçen gaz tekrar yoğunlaştırıcıya
doğru hareket eder ve bu olaylar arka ar­
kaya tekrarlanarak istenildiği kadar bir
soğutma elde edilir.

G ÖZDEN G EÇİRM E VE BİLGİYİ KONTROL

1 — ■ S ıcak b ir yerde neden terle riz?

2 — Neden b ir sıvıyı b uharlaştırarak soğutm a elde edilebilir?
3 — Hangi kanundan faydalan ılarak buzdolabı yapılm ıştır?

GÖZLEMLER (* ) AR A ŞTIR M A LA R ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (*) Şişenin içindeki suyu serin tu tm ak için şişenin etra fı neden ıslak b ir bezle
sarılır? Yaz m evsim de h an ım lar ne için yelpaze kullanır?
2' ( * ) Sıcak ü lkelerde suyun serin liğ in i m uhafaza e tm ek için d elik li kaplar kulla­
nılır. N edenini s ö yle yeb ilir m isiniz?
3 (*) Elim izin üzerine b ir dam la alkol dam latacak olursak b ir soğukluk hissede­
riz. Neden?
4 (*) Buzdolabını inceleyerek bir taslak yapın. Ç e ş itli kısım lardaki sıcaklığı
te rm o m e tre y le ölçün. En düşük sıcaklık n erededir, neden? İçk ile r en uygun şekilde
içine nasıl y e rle ş tirilir?
5 (*) Bir cam m a rm elât kavanozuna ve b ir çiçek vazosuna (d eliğ ini tık a y ın ) bir
m ikta r su boşaltın. H er ikisinin üzerini bir kartonla kapattıktan sonra üzerine bir
te rm o m e tre y e rle ş tirin ve açık havada bırakarak arasıra term o m e tren in gösterdiği ısı
derecesini kaydedin. Ne görm ektesiniz?
6 (**) Çok te m iz m etal b ir borudaki petrol e te ri, içinde havayı kaynatarak çiy
noktası (yâni su buharının yoğunlaşm aya başladığı çevre ısısı) tayin e d ile b ilir. Bu
kanunu aç ıklaya b ilir m isiniz?

193
 ÇÎÇEK

GÖZLEME ÇAĞRI

başçık ^ 1 — Gördüğünüz bu şemada, bir çiçe­

ğin bölümleri açıklanıyor. Bunları dikkatle
inceleyin.

epecıK\
•'dişicik
borusu
L .yu m

çanak
yaprak

çiçek sapı

2 — Bir portakal çiçeği, gul ve zambak görü­

yorsunuz. Diğer resimlerde belirtilen bölümleri
bunların üzerinde göstermeye çalışın.

194
 ÇİÇEK NE İŞE Y A R A R ?

Yaz, bitkilerin hayatına canlılık veren

bir mevsimdir. Sonbaharda ekilenlerin
meyvelerini bu yaz aylarında görürüz.
Bitkiler üzerinde yaptığımız çalışmalarda
kökleri, gövdeleri, yaprakları gördük ve
bunların birer canlı organ olduklarını a-
çıkladık.
Yaptığınız deneylerle de bizzat kendi­
niz bitkilerin devre devre gösterdikleri
faaliyetleri izlediniz.
Bir bitkinin gözümüze en çok çarpan ve
bizleri, onların birer canlı varlık oldukla­
rına inandıran kısmı çiçeğidir. Yüksek
yapılı bitkilerin üreme organları toplulu­
ğuna çiçek denir.
Çiçekler gerek renkleri ve gerekse şe­
killeriyle tabiatın bize bahşettiği en güzel
varlıklardır. Çiçekler görünüş, şekil, renk,
irilik bakımından ne kadar ayrılık göster­
miş olurlarsa olsun, hepsinde ortak özel­
likler bulunur. Çiçek, güzel görünüşü ya­
nında, çok önemli görevleri olan bir or­
gandır. Bitkilerdeki üreme çiçekler vası-
tasıyle meydana gelir.
Basit bir yabangülünü elimize alıp, dik­
katle inceleyelim. Her çiçek gibi bu da
çeşitli şekillerde başkalaşma gösteren, iç-
içe yapraklardan oluşmuş bir organdır.
Çanakyaprağı, taçyaprağı, dişicik boru­
su, tepecik kısmı en önemli kısımlarıdır. Yukarıdaki resimde bir yaban gülünü görüyor­
sunuz.
Aşağıdaki krokideyse, çiçeği meydana getiren
organların ortadan kesildikten sonraki görünüşleri.
ÇİÇEĞİN HER BİR KISMININ GÖREVİ
AYRIDIR
ayrı olanlara ise ayrı taçyaprakları denir.
Çanakyaprağı, çiçeğin bir dış örtüsü­ Bazı bitkilerde çanak, bazılarında da
dür. Çoğunlukla yeşil renkli yapraklar­ taçyaprakları bulunmaz. Meselâ lâle, ça­
dan meydana gelir. Bu yapraklar çiçeğin nak yaprağı olmayan bir çiçektir. Taç-
iç kısımlarını korur, bunların topluluğu­ yaprakları olmayan çiçekler taçsızlar tü­
na da çanak denir. Örtü yaprakların ikin­ rüne girerler.
ci halkasında taçyapraklar bulunur. Bir Taç, taçyapraklanndan meydana gelip,
gülde taçyaprakları 5 tanedir. Tomurcuk çiçeğin ikinci halkasını meydana getirir.
halindeyken renksiz olan bu yapraklar, Çoğunlukla renklidir. Çiçek tablası üzeri­
çiçek açmasına yakın kendi türünün ka­ ne sıralanmış olan renkli yapraklar top­
rakteristik rengini kazanır. Taçyaprakla- luluğuna da taç adı verilir. Taçyapraklar,
rı bazen biribirleriyle birleşirler. Bunla­ çanakyapraklardan daha iri ve gösterişli­
ra bitişik taçyaprakları biribirlerinden dir. Bu da yine tabiatın bizi hayrete dü-

195
 Değişik türde çanak şekilleri. Ayrı çanaklar bir taşınır. Çiçek sapının kalınlaştığı geniş
şebboyda olduğu gibi, bitişik normal çanak şekli tepe kısmına çiçek tablası denir. Çiçeğin
bir karanfilde olduğu gibi, diğer normal olmayan bütün parçalan bu çiçek tablası üzerinde
fakat bir bitişik çanak şekli kekikte olduğu gibi.
sıralanır.
Aşağıdaki resimde ise, çiçek tozlarının mikros­
koptaki görünüşleri. Çiçeğin erkek organını incelersek şu kı­
sımları görürüz:
bitişik düzgün .. İpçik; İnce bir sapçıktan meydana gel­
çanak b,t,§lk ,duzgun miş olup, başçığın taşıyıcısıdır. Başçık; İp­
olmayan
çanak çiğin ucunda bulunan şişkin kesecektir.
Bu kısmı başçıklardan geçmek suretiyle
enine kesip, üzerine bir damla su damla­
tıp mikroskopla incelersek, bunların iki
çiçek tozu kesesinden meydana geldiğini
ve biribirlerine özel bir bağla bağlandığı­
kekik
nı görürüz.
Şimdi çiçeğin dişi organlarına bir göza-
talım. Dişi organlarda şu kısımlar gözü­
müze çarpar: Yumurtalık; dişicik borusu
(boyuncuk); tepecik (dişicik b aşı).
Bir çiçeğin yumurtalık kısmını ortasın­
dan keserseniz, içerisinde yumurtacık de­
nilen tohum taslaklarını göreceksiniz.
Erkek organlarla, dişi organlam en ö-
nemli görevi çiçek tozu (polen) ve yum ur­
tacık gibi iki elemanı hâsıl etmeleridir. E-
ğer bunlar olmasaydı çiçeklerde üreme de
olmazdı.
Erkek ve dişi organları birlikte taşıyan
çiçek türüne erselik denir.

BÜTÜN ÇİÇEK! ER A Y N I MIDIR?

Bu soruya verilecek ilk cevap «hayır»

dır. Bütün çiçekler aynı olmayıp; bazıla­
rında erkek organlar, bazılarında ise di-

şürdüğü olaylardan biridir. Bunun böyle

olması, hayvanlarla bitkiler bağlantısının
bir açıklamasıdır. Çiçekler bu güzel görü­
nüşleriyle tozlaşmaya yardım eden bazı
hayvanların dikkatini çekerek nesillerini
devam ettirirler. Böyle olmasaydı ve hay­
vanlarla bitkiler kendi âlemlerinde yaşa­
salardı, her iki türün de nesli çoktan tü­
kenmiş olurdu. Erkek (a) ve di­
Çiçek, kural olarak uzun veya kısa ve şi (b) organların bir
yaprak sapı denilen bir gövde kısmı ile krokisi.

196
 Yukarıda görülen çiçekler; biri çuhaçiçeği di­
ğeriyse çançiçeğidir. Diğer resimde bir çiçeğin
ortadan kesitini görüyorsunuz.

şi organlar yoktur. Öyleyse üreme nasıl

meydana gelir?
Daha önce de söylediğimiz gibi, bir çi­
çeğin üremesi için erkek ve dişi organla­
rın olması şarttır. Fakat bunların birara-
da bulunmaları gerekmez. Bu organlar
aynı çiçekte birarada olmasalar bile hava,
su, hayvanlar ve insanlar gibi çeşitli ta­
şıyıcılar tarafından biribirlerine iletilir­
ler. En önemli nokta bu organların çiçek
tozu ve yumurtacık gibi iki değerli ele­
manı hâsıl etmeleridir.
Çiçekler güzel ve değişik şekilleriyle bi-
ribirlerinden ayrıldıkları gibi, çanak ve
taç yapılarına göre de çeşitli türlere ayrı­
lırlar. Bazı çiçeklerde çanak ve taç kısmı
olmadığı gibi her ikisinin de bulunmadığı
çiçek türleri vardır. Meselâ, resimlerde
gördüğünüz çuhaçiçeği veya bir çan çi­
çeği. Bu çiçeklerin bir gülden farkları a-
caba nelerdir? Taç kısımlarını dikkatle
inceleyiniz. Taç iplikçileri dipte bir nokta­
da birleşmişlerdir. Taç kısmının iplikçik-

197
lerinin ayrı olduğu çiçek türlerine, mese
lâ bir yabangülü, ayrı taçyapraklılar (di
alipetales); birleşik olanlara da, çuhaçi
çeğinde olduğu gibi, bitişik taçyapraklı
lar (gamopetales) denir.
Böyle olmakla beraber aldatıcı çiçek
ler de vardır. Meselâ ilkbaharçiçeği (ko-
Yukarıdaki resimde çiçek başında meydana ge­
len bir çiçek durumu görüyorsunuz.
İki tip çiçeğin birleşimini gösteren bu krokide
küçük diller hâlindeki beyaz çiçekler tomurcuk­
ları andıran ve içte kalan sarı çiçekler.
ffko çan
(yılanyastığı) birleşik şemsiye
basit salkım birleşik salkım (üzüm)
(türüzotu)
arm ut adaçayı
193
yungözü); bu bir çiçek değil, bir grup çi­
çektir. Dış kısmında beyaz çiçekler, iç kıs­
mında ise bir sarı çiçek bulunur. Buna bo­
tanikte çiçek durumu (inflorescense) de­
nir. Başka çiçek durumları biliyor musu­
nuz? Bu türde çiçeklerin dış yapraklarını
dikkatlice inceleyiniz. Büyüteçle yapaca-
'jj
koyungözü
4 (baldıran)
akrep tipi \
baş (m ine)
birleşik başak (buğday)
ğımz bu incelemede dış çiçekleri teker te­
ker koparttıktan sonra, iç çiçekle bir kar­
şılaştırma yapınız. Çiçek durumu, birçok
çiçek, bir grup çiçek anlamına gelir ki, bu
da aldatıcı bir terimdir. Meselâ bir yıldız,
zinya ayçiçeği, krizantem ve bir dağyıl-
dızı da bahsedilen bu duruma girerler.
Basit ve birleşik salkımlarda üzümde,
başak, mısır, havuç, gibi bitkilerde de du­
rum böyledir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Çiçek bir bitki için ne ifade eder? Asıl görevi nedir?

2 — Bir çiçeğin yapısını anlatın. Tohum için gerekli organlar hangileridir?
3 — Çanakyaprağı ve taçyaprağı olan çiçeklerle çanaksızlar arasındaki-fark nedir?
4 — Çiçeği meydana getiren her bir organın görevlerini birer birer anlatın.
5 — Dişi çiçek, erkek çiçek, erselik çiçek ne demektir? Açıklayın.
6 — Çiçek durumu nedir? Acaba tabiat niçin bu kadar çok çiçeği biraraya getir­
miştir?
7 — Çiçek durumuna giren çiçeklerden bazılarını hatırlamaya çalışın.

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * * ) Mikroskopta bazı çiçeklerin, çiçek tozlarını inceliyebildiniz mi? B irb irle ­

rine benzemeyen bu çiçek tozlarını acaba hangi organ meydana getirir? Yalnız er­
kek olan çiçekleri tanıyor musunuz? Bir çiçeğin' erkek organını ve bunun meydana
getirdiği çiçek tozlarını çizmeye çalışın.
2 ( * * ) Bir yumurtalığın iç bünyesini mikroskopla incelediniz mi? Kaç tane yu­
murtacık gördünüz? Bir dişi organ ve yumurtalık çizin ve dişi çiçeklerden bazılarını
hatırlamaya çalışın.
3 ( * * * ) Süs bitkileri, meyve veren bitkiler, sebzeler, ilâç elde edilenler hakkında
araştırma yapıp, bunları bölümlere ayırdıktan sonra listeler hâlinde gruplandırın.
4 ( * * * ) Değişik türde çiçekleri toplayıp, kısımlarını dikkatle inceledikten sonra
aşağıdaki özelliklere göre gruplandırın.
a) Bağlı oldukları bitki türleri.
b) Tam çiçekler (taç, çanak, dişi organ, erkek organ).
c) Erkek çiçekler (yalnız erkek organlar).
d) Dişi çiçekler (sâdece dişi organlar).
e) Çanaklara göre (bitişik çanaklılar, ayrı çanaklılar, çanakyapraklarının sayısı).
f) Taçlarına göre (bitişik taçyapraklılar, ayrı taçyapraklılar) taçyapraklarmın sa­
yısı.
g) Taçyapraklarmın rengi.
h) Erkek organların sayısı.
i)Yumurtalığın ve tepeciğin durumu.
k) Tek çiçekler.
I)Çiçek durumları.
►Uyarı: Her çiçeğin yanına diğer başka çiçeklerle meydana gelecek karşılaştırma­
larda, kolaylık olması bakımından, özelliklerini yazınız.

199
 ÇİÇEKLERDE TOZLAŞMA VE DÖLLENME
GÖZLEME ÇAĞRI
1 — Bahçelerde ve kırlarda gördüğü­
müz çiçeklere konan hayvanlar hangileri­
dir? Neyle beslenirler?
TOHUM NASIL M E Y D A N A GELİR?
Bir tohumun meydana gelebilmesi için
iki şey şarttır. 1) Keseciklerin çıkarttıkla­
rı çiçek tozu, 2) Yumurtalığın hâsıl etti­
ği yumurtacıklar.
Çiçek tozları; rüzgârlar, hayvanlar, bö­
cekler ve insanlar gibi taşıyıcılar tarafın­
dan çeşitli yollarla tepecik (stigmate) ü-
zerine iletilirler. Döllenmenin bu başlan­
gıç noktasına tozlaşma denir.
200
2 — Çiçeğin özünü emen işçi arıların
ağız yapılarını dikkatle inceleyin. Ağız ya­
pılarının bu şekli onlara ne gibi yararlar
sağlar?
3 — Böcekler olmasaydı, çiçekler de ol­
mazdı nedir. Niçin?
Dişi ve erkek organların bulunduğu bir
çiçekte (ki, bunlara tam çiçek denir) bu
basit bir olaymış gibi gelir. Buna kendi
kendine döllenme denir.
Bir çiçekte, erkek veya dişi organ nok­
san olursa, böyle çiçeklere noksan çiçek
veya bir eşeyli çiçek denir (söğüt, kavak,
mısır gib i). Böyle bir çiçeğin tozu aynı
cinsteki çiçeklerin dişi organlarına taşı­
nır. Bu şekildeki tozlaşma daha sağlam
ve sıhhatli olur. Tıpkı insanların kan ya-
kinliği olan akrabaları ile değil de yaban­
cı insanlarla evlenmlleri gibi.
ÇİÇEK TOZU DİŞİ O R G A N A
NASIL ULAŞIR?
Çiçek tozunun dişi organa ulaşabilme­
si için bir taşıyıcı şarttır. Nasıl oluyor da
bu tozlar aynı cinsten bir çiçeğe taşını­
yor?
Kesecikten çıkan çiçek tozları; rüzgar­
lar, hayvanlar, böcekler sayesinde çeşitli
yollarla tepecik üzerine iletilirllr. Tozlaş­
ma yapan böcekler içinde arılar, kelebek­
ler, sinekler ön plânda gelir. Bu böcekle­
rin, renkleri seçme ve koku alm a özellikle­
ri de oldukça gelişmiş olduğundan güzel
kokulu çiçekler böceklerin dikkatini çe­
kerler. Bundan başka çiçeklerin çanak
yapraklarının dibinde bulunan tatlı mad­
de de böceklerin uğrak noktasıdır. Bir
menekşenin dış görünüşünü dikkatle in­
celeyiniz; taçyaprakları, sanki hayvanla­
ra uğranacak noktayı belirtir gibi kenar­
dan ortaya doğru hâreler hâlindedir.
Gece uçan böcekler daha ziyade beyaz
ve kokulu çiçeklere konarlar (çalı, ha­
nımeli, ıhlamur g ib i). Rüzgâr ise buğday­
gillerin, kozalaklıların, kestanegillerin,
fındıkgillerin taşıyıcısıdır. Bunların çi­
çekleri küçük, kokusuz ve gösterişsizdir.
Buna rağmen çiçek tozları bol olup ağaç­
lar yeşermeden, çiçek tozlarının bir an ev­
vel dağılabilmesi için, çiçek açarlar. Çam
Üstte, valisneriyamn su içerisinde döllenmesi: Erkek­
lik organı taşıyan erkek çiçekler, akıntının yardımıyle şe­
manın ortasında görülen dişi çiçeğe ulaşır.
Yanda ise, valisneriya bitkisinin bütünü görülmektedir.
çiçek tozlarının uzun süre havada kalm a­
sını sağlayan baloncukları vardır.
Suda yetişen bitkilerin (sümercimeği,
eloeda v.b.) taşıyıcısı da sudur.
H A Y V A N L A R BU K O N U D A NASIL
ÇALIŞIR?
Hayvanlar derken şüphesiz en çok arı
ve bu türe bağlı böcekleri kastediyoruz.
Böceklerin çiçeklerde aradığı tatlı madde,
çanak kısmının dibinde olduğu için, bö­
cekler bunları araken antenleriyle çiçek
tozlarının bulunduğu dunlaşm ış kesece­
ği patlatırlar. Böylelikle yayılmaya başla­
yan ve aynı zamanda yapışkan olan çiçek
tozları, böceklerin ayaklarına, gövde kı­
sımlarına yapışırlar daha sonra da bö­
ceklerle beraber çiçekten çiçeğe dolaşır­
lar. En sonunda dişi bir organın tepecik
kısmına konarlar. Bu çeşit tozlaşmaya bö­
cek tozlaşması denir.
Tepeciğe varan çiçektozları tepecikten
aşağıya doğru gevşek yapılı özek doku
hücrelerini aralayarak tohum taslakları­
na iner, yumurtalığın bir kısmı olan oos­
fer ile karşılaşır ve böylece döllenme m ey­
dana gelmiş olur.
Kolibri denen küçük ve uzun gagalı
kuşlarda tozlaşmaya yardımcı olurlar. Bu
şekilde bir tozlaşma daha çok orkideler­
de göze çarpar. Çanak kısmına çiçek özü­
nü bulabilmek için yaklaşan uzun gaga­
lı bu kuş, üzerine yapışan çiçektozlarını
201
 Tohum
tanecikleri

Oosfere giden
tohum borusu

Üretici

Oosfer
(yum urta
gözesi)

Yum urtacık

Yukarıda solda, çiçeğin döllenmesinin değişik

devrelerini gösteren şema görülmektedir.
Yukarıda sağda, adaçayı çiçeğinin uzunlamasına
kesiti görülmektedir. Batırılan iğne; böceğin çiçe­
ğe dokunarak olgun tohumları dökecek şekilde baş­
çığı aşağıya doğru nasıl eğdiğini göstermektedir.
diğer çiçeklere taşır. Genellikle sıcak ik­
limlerde görülen bu tip tozlamaya kuşlar­
la tozlaşma (ortiofila) denir.
Kendi kendine döllenmeye engel olabil­
mek için, çiçeklerin erkek organlarıyla
dişi organları biribirlerinden uzaktır. Fa­
kat aynı zamanda yumurtacıklar olgun­
laşmış ise de çiçektozları olgunlaşmamış­
lardır. Böylelikle döllenme meydana gele­ Çiçeğin içindeki ö-
mez. zü emebilmek gayesi
Şayet bir çiçeğin, çiçektozu diğer ayrı ile yaklaşan böcekleri
âdeta hapsedip, bunu
bir cinsten olan çiçeğin tepeciğine konar­
bazen 2-3 gün devam
sa, yine döllenme rpeydana gelmez, çün­ ettiren bu çiçek, to­
kü bu çiçektozları boru kısmından geçip humlarını bu suretle
yumurtalığa ulaşamazlar. dağıtır.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Tohumun meydana gelebilmesi için en önemli iki eleman hangisidir?

2 — Kendi kendine döllenme ne demektir? Bunun önüne nasıl geçilir? Niçin?
3 — Çiçek özü ne işe yarar?
4 — Hangi çiçekler böceklerin dikkatini çekerler? Rüzgâr ve su ile tozlaşma han­
gi çiçeklerde meydana gelir?
5 — Çiçektozunun miktarı hangi şekilde taşınırsa taşınsın hep aynı mıdır? Bazı
istisnalar varsa hangileridir, niçin?
6 — Çiçektozunun tepeciğe varmasıyla nasıl bir durum meydana gelir? Çiçek-
tozuyla yumurtacığın kaynaşmasına ne denir?

202
GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR ( * * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (***) Bazı çiçeklerin erkeklik organı ve çiçektozlarını inceleyiniz.

Uyarı: a) Bazı çiçeklerin erkeklik organlarını toplayınız. Bunları bir karton üze­
rine yerleştirip, üzerlerini bir naylonla örttükten sonra seloteyple yapıştırınız, b) Yan­
larına çiçektozlarını aynı şekilde yerleştirdikten sonra, mikroskopla inceleyiniz. Çi­
çektozlarının değişik şekillerini göreceksiniz.

TOHUM, MEYVE VE TOHUMLARIN DAĞILIŞI

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Yukarıdaki resimlere bir gözatın.

Bu çiçekler acaba kimler tarafından ekilir
ve yetiştirilir?

2 — Yandaki resimde, meyvelerin bazı

şekillerini görüyorsunuz. Acaba ne işe ya­
rarlar?
 GERÇEK VE YA LAN C I MEYVELER

Döllenmiş bir çiçeği tekrar inceleyelim.

Tohum meydana gelir gelmez yumurtalı­
ğın kalın zarı tarafından muhafaza edi­
lir. Tohumlar büyüdükçe yumutalık da
büyür ve genişler. Büyüye büyüye bir
meyve şeklini alır. Meselâ elma bir yalan­
cı meyvedir, çünkü sâdece yumurtalığın
gelişmesinden meydana gelmez. Çiçeğin
anatomisini öğrendikten sonra, elmanın,
armudun meydana gelmesinde yalnız yu­
murtalığın değil; çanak, taç, erkek ve dişi
organların da dahil olduğunu daha iyi an­
layacaksınız.

TOHUMLAR NASIL YAYILIR

Kırlarda sık sık rastlayacağımız ilkba­

har çiçeklerinden aslandişi, olgunlaştık­
ları zaman küçük bir topu andırırlar. E-
ğer bunlardan bir tanesini elimize alıp üf­
lersek, bütün meyveler âdeta bir paraşüt
açmış gibi uçuşur. Akağaç ve karaağacın
meyvelerine bir gözatacak olursanız, çev­
ç iç e k lik
renizi süsleyen bu ağaçların tohumlarının
(çıcek
bir kanat gibi torbamsı mahfazaların i-
çinde toplandıklarını göreceksiniz. R üz­
gâr bu tohumları rahatlıkla savurur ve
dağıtır.
Kırlarda ve çoğunlukla buğday tarlala­
rı arasında kıpkırmızı güzel gelinciklere
çok rastlamışmızdır. Taçyapraklarını Yukarıdaki resimde bir şeftali çiçeğinin nasıl
kaybetmiş olan bir gelinciği alın ve orta- meyve hâline geldiğini görüyorsunuz. Yumurtalık
yavaş yavaş büyürken, taçyaprakları teker teker
düşer.

Aslandişi denen,
kırlarda çok rast­
ladığımız ilkbahar
çiçeklerinin kuru­
duktan sonra mey­
dana getirdiği top
şekli görüyorsu­
nuz. Diğer resim
ise üflendikten
sonra aldıkları şe­
kildir.

204
sındaki meyveyi dikkatle inceleyin. Kap­ Görüyorsunuz ki insanlar ve hayvanlar
sül denilen bu meyve olgunlaştığı zaman gibi tam hareket edemeyen bitkilerin to­
delik delik olan dış yüzeyinden bütün to­ hum lan değişik yollarla taşınarak onla­
humlar çıkacak ve toprağa yayılacaktır. rın çoğalmalarını sağlar.

Bir dağ ak­

ağacının özel­
liğini teşkil
eden kanat
şeklinde to­
hum mahfaza­
sı. Bunun sa­
yesinde rüz­
gâr tohumları
rahatlıkla da­
ğıtır.

Dulavratotu
denilen bit­
kinin büyü­
tülmüş res­
mi. Meyvele­
ri özel şekil­
de bir tığ gi­
bi uçlarında­
ki kıvrımlarla
hayvanlara ya
pişip, tohum­
larının taşın­
masını sağlar.

Eşekhıyarı meyveleri olgunlaşmaya başladıkları

zaman ( a ) ; bağlı oldukları sapı aşağı doğru eğer­
ler ( b ); tamamen olgunlaştıklarında, dalından ko­
pup, patlar ve tohumlarını etrafa yayarlar (c).

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Neden elma ve armut, gerçek meyveler değildir? O hâlde bir meyveye ne

zaman «gerçek» denir? Birkaç tane gerçek ve yalancı meyve adı sayabilir
misiniz?
2 — Sonbahar m eyveleriyle ilgili konuyu bir kez daha okuduktan sonra, bir mey­
venin hangi bölümlerden oluştuğunu ve bu bölümlerin ne gibi özellikleri ol­
duğunu anlatın.

205
 3 — Aslanağzı ve papatya nasıl çoğalıp etrafa yayılır?
4 — Akçaağaç meyveleri hangi maddeden oluşmuştur?
5 —■ Tohum dağılması nedir? Ç içekler için ne gibi bir önem taşır?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * * * ) Dış olayların (rüzgâr vb.) etkisiyle tohumlarını b iribirine nakleden b ir­

kaç çiçeğin üreyiş tarzını inceleyin; bunları toplayıp kurutun.
^ Uyarı: a) Birkaç tane tohum ve meyve (çam, karaağaç, akçaağaç, ıhlam ur), bir­
kaç tüylü tohum (kavak, söğüt ağacı), birkaç yapışkan tohum (ökseotu, yaban mer­
sin i), birkaç dikenli meyve (yabanî arpa, dikenli yonca), birkaç tane de su üze­
rinde duran tohum (kızılağaç) toplayın, b) Bunları yerlerine yerleştirdikten sonra;
1 — A it olduğu b itkiyi.
2 — Bir tohum mu yoksa tohumun hâlâ meyvenin içinde kapalı mı olduğunu.
3 — Onu elde etmek için en kolay sistem i
belirtin, c) Tohumları, şeffaf selafon zarflara koyup bir karton üzerine yerleştirin.
Her zarfın yanına onu topladığınız yeri ve tarihi de ekliyerek tohumun özelliklerini
yazın.

Karaağaç Söğüt ağacı Havuç

206
 YEŞÎLKERTENKELE

GÖZLEME ÇAĞRI

2 — Kertenkelenin besinini nasıl yedi­

inceleyin. Üyeleri ne işe yarar ve bu üye­ ğini hiç gördünüz mü? Resmi inceleyerek
lerin yanlar.a doğru açık oluşu, acaba göv­ avını nasıl yakaladığını ve hapsettiğini an­
desini ayakta tutabilmek için midir? latmaya çalışın.

3 — Parmağınızı bir kertenkelenin kuy­

ruğundan başına doğru yürütün. Nasıl bir
deriyle kaplıdır ve bu deri, kuyrukla baş ta­
rafta bir farklılık gösteriyor mu? Ayrıca ka­
rın kısmını da inceleyin.

4 — Kertenkeleye dokunduğunuz za­

man elinizde bir soğukluk hissi duyacaksı­
nız. Bildiğiniz başka soğukkanlı hayvanlar
var mı?

BİRLİKTE TANIYALIM

Gelişmesini tamamladıktan sonra 40

santime kadar yaklaşan (üçte ikisi kuy­
ruktur) ince uzun gövdesi özel yapıda ve
şekilde pullarla örtülüdür. Vücudunu
kaplayan boynuzsu maddenin genellikle
yeşil renkte olması yüzünden yeşil otla­
rın arasında onu görmediğimiz de olur.
Genç kertenkelelerin sırtlarında kahve­
rengi lekeler ve yan taraflarında ise da­
ha açık renkte iki uzun çizgi bulunur.
İkisi önde, ikisi arkada olmak üzere;

Kertenkele üyelerinden biri; parmak kısmını dik­

katle inceleyin.

207
 gövdelerinin yan taraflarında bulunan
dört üyesi beş parmak ve bunların uçla­
rındaki küçük pençelerle sonuçlanır. Bu
üyeler gövdeyi ayakta tutmaktan çok vü­
cudun öne doğru sürüklenmesini sağlar.
Bundan dolayı bu sınıftan olan hayvanla­
ra genel olarak sürüngenler denilir.
Kertenkeleler hangi ortamda olursa ol­
sun akciğerleriyle solunum yaparlar. De­
ri solunumu yoktur. Ağız kısımları olduk­
ça büyüktür. Üstçenenin ön tarafında bu­
lunan burun deliklerini su içerken suya
sokmazlar.
Canlı gözlerinin arkasında kulak davu­
lunun iki çeperi vardır. Çene kemiklerine
gömülü olmayan iki sıra hâlindeki diş di­
zisi, besinleri çiğnemeye değil, avlarını
Yukarıdaki şemada da görüldüğü üzere, kerken-
sıkıca tutmaya yarar. Çatallı dili çok ha­
kelelerin ağız yapısı tıpkı yılanlarınki gibidir.
reketlidir.
Vücudunun iç ısısı, diğer bütün sürün­
genlerde olduğu gibi, bulundukları yere neş ışınlarına mâruz kalan ağaç gövdele­
göre değişir; bu nedenle bunlara genellik­ ri üzerinde vücut ısısı 37° C ’ye ulaşınca­
le soğukkanlı hayvanlar denilir. Kanının ya kadar yatar durur. Sonra derhal göl­
soğuk olması yüzünden kuluçkaya yat­ geli yerlerde bir sığmak arar ve orada vü­
mayıp, yumurtaları, güneş ışınlarının et­ cut ısısı düşmeye başlayınca tekrar gü­
kisiyle olgunlaşarak açılırlar. neşli yere koşar.
Sağ üst şemada görüldüğü gibi; kerten­
kelelerin dördül kemik sâyesinde ağzını BESLENMELERİ
bütünüyle açabilmesi, kendi kafasından
daha büyük olan avlarını bile yutmasını «Böcek oburu»durlar. Sağ olmaları şar­
sağlar. tı ile her türlü çekirge, kurt, sümüklübö­
Kertenkele kendisini tehlikede hissetti­ cek ve solucan türlerini avlayarak yutar.
ği zaman kuyruğunu bırakıp gider. Buna Bu hayvanların hareketi, kertenkelelerde
ototomi (Organlardan birini kendi ken­ avlanma isteğini kamçılar. Çok su içen
dine terk etme) denir. Gövdeden ayrılan kertenkeleler tatlı sulardan baldan, sulu
kuyruk, seri bir şekilde her yönde hareket ve tatlı meyvalardan çok hoşlanırlar.
ettiğinden düşmanın dikkatini çeker ve
bundan yararlanan kertenkele de kaça­ ÜREMELERİ
cak vakit bulur.
Terkedilen kuyruğun yerine hemen Kertenkeleler de kuşlar gibi yumurtla­
başka bir kuyruk büyümeye başlar. Fakat ma yoluyle çoğalırlar. Dişi kertenkele
bu kuyruk iskelet kemiğinden değil, kı­ Temmuz ortalarına doğru, bol güneş alan
kırdaktan oluşmuştur. kuru otlar, yosunlar arasında beyazımtı-
a
rak renkte ve fasulye tanesi büyüklüğün­
BULUNDUĞU YERLER de 5-10 yumurta bırakır.
Bol güneş alan yerlere bırakılmış bulu­
Genellikle güneşli yerlerde, çalılıklar nan yumurtalardan, havalar da gayet el­
ve sarmaşıklar arasında, akarsuların ça­ verişli giderse 20-25 günde yavrular çık­
kıllı kenarlarında veya uzun' zaman gü- maya başlayacaktır. Daha çok yeşil renk­

208
 Aşağıda dişi yeşilkertenkele fasuiye ta­
nesi büyüklüğündeki yumurtalarıyle bir­
likte.
Sağ üstte; bir yeşilkertenkelenin yu­
murtadan çıkışı.
Sağ altta; yumurtadan henüz çıkan bir
yeşilkertenkele, 7-8 santim boyunda olan
bir yavru, erişkin hâle gelebilmesi için 3
yıl geçirmesi gerektir.

li olan yavruları 7-8 santim boyundadır ve FAYDALARI VE ZARARLARI

tamamen ana-babalarınm benzerleridir.
Yavrular yumurtadan çıkar çıkmaz be­
sinlerini kendileri temin ederler. Ancak
iki-üç senede erişkin hâle gelebilen ker­
tenkeleler, 15-20 yıl kadar yaşarlar.
Bizi inandırmaya çalışan halk masalla­
rının aksine; yeşilkertenkele, tarıma za­
rarlı pekçok böcekleri ortadan kaldırma
bakımından yararlı bir hayvandır.

BENZERLERİ

Yeşilkertenkele de diğer türleri gibi

KERTENKELELER familyasına bağlıdır.

Daha ziyade İspan­

ya," Güney Fransa ve
İtalya’nın Ligurya ile
Portofino bölgelerin­
de yaşayan benekli
kertenkele, küçük bö­
cek ve kemiricilerle
beslenir. Kolaylıkla
evcilleştirilebilir.

209
 Y eşilkertenkeleyi incelerken KERTENKELELERE tanımış olduk

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

’— G ö vd e le ri p u lla rla ka p lıd ır.
— P arm ak u çla rın d a p e n çe le ri olan 4 kısa
ü y e le ri va rd ır (k a h ve re n g i k ö r yıla n h a riç ).
— D ille r i ç a ta llıd ır.
— Y um urtlam a y o lu y le ü rerler.
— G övde ısıla rı d e ğ iş ik tir ve a k c iğ e rle riy ­
le so lu nu m yaparlar.
Bukalemun, geko ve köryılan da aynı
gruptandır.

Geko; Afrika’da yaşayan ve korkunç bir görünü­

şü olan bu cins kertenkele, tarıma zararlı bütün
böcekleri yer, «gek-gek» diye bir ses çıkarttığı için
kendisine bu ad verilmiştir.

A Üç boynuzlu bukalemun; kertenkelelerin

en ilginç olanıdır. Yeryüzünde biricik bağım­
sız gözlü olan bu hayvan, aynı anda her yönü
görebilir.

Kahverengi köryılan da kertenkeleler familyasın- ^

dandır. İlk bakışta yılana benzetilmesine rağmen
değildir. Çok uzun olan kuyruğu hassas bir yapıya
sâhiptir. Sıkıca tutulunca hemen kırılır. Taşıdığı
adın aksine, gözleri çok iyi görür.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Yeşilkertenkeleyi tâ rif edin? Baş kısmında göze ilk çarpan nedir? Üyeleri
ile kuyruğu ne gibi özelliklere sâhiptir? Derisi ne renktir, ne ile solunum ya­
par ve başından büyük avları nasıl yutar?
2 — Y eşilkertenkeleler yaşantısını nerelerde sürdürür? Yumurtalarını nasıl tanır­
sınız, neden kuluçkaya yatmazlar?
3 — Yeşilkertenkeleyi kır kertenkelesinden ayırdedebilir misiniz? Bu hayvanlar
yararlı mı, yoksa zararlı mıdırlar?
4 —: Geko’nun bazı özelliklerini anlatabilir misiniz?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER ( * * * }

1 ( **) M ısır varanı hakkında araştırmalar yapın.

2 ( **) Kabarcıklı iguana nerede bulunur?

,410
 ENGEREK YILANI

GÖZLEME ÇAĞRI

engerek yılanı keme yılanı (su yılanı)

1 — Engerek yılanını zararsız bir yılan­
dan ayırdedebilir misiniz? Her birinin özel­
liklerini açıklayan yukarıdaki resimleri ve
alttaki semâyı inceleyin.

engerek yılanı keme yılanı engerek yılanı keme yılanı

sivri başlı yuvarlak başlı dikey gözbebeği yatay gözbebeği

2 — Yılanların ağız­
larını açmadan dillerini
dışarıya nasıl çıkardıkla­
rını hiç düşündünüz mü?
Resmi inceleyerek, ne­
den dillerini hiç durma­
dan oynattıklarını anla­
maya çalışın.

211
 BİRLİKTE TAN IYALIM ki, bunlar zehir dişleridir. İçleri oyuk o-
lan bu dişler bir zehir keseceğine bağlıdır
Engerek yılanının çeşitli resimlerini in­ ve bir enjeksiyon şırıngası gibi çalışırlar
celeyin ve özelliklerini iyi bir şekilde aklı­ (sağ yandaki resim).
nıza yerleştirin. Çünkü, dağlık yerlerde Engerek yılanı rahatsız edildiği zaman
dolaşmaya .meraklıysanız, geçmeniz zo­ hemen çöreklenir, başını dimdik kaldırıp
runlu olacak çakıllı yerlerde, hiç kımılda­ ağzını bütünüyle açarak yıldırım gibi öne
madan güneşin keyfini çıkaran engerek fırlar. Zehir dişlerini kurbanının etine
yılanlarına rastlamanız mümkündür. O saplar saplamaz derhal zehirini boşaltır.
zaman bu bilgiler sizin için çok yararlı o- Onun bazen tehlikesizce ısırdığı da olur.
labilir. Bu, zehir dişlerini öne çıkarmamasından
Engerek yılanının boyu 1 metreyi bul­ da belli olur.
maz. Yukarıdan bakıldığı zaman bir üç­
geni andıran kafası gayet ince pullarla
kaplıdır. Gözleri kedilerde olduğu gibi di­
key bebeklidir. Bakışları, bütün yılanlar­
da olduğu gibi sabit ve uyutucudur. Bu
hâl gözkapaklarının hareketsiz oluşun­
dan ileri gelir. Zehirsiz yüanlarm gözbe-
bekleri ise yuvarlaktır.
İncecik olan çatallı dil daima hareket
hâlindedir. Ağız kapalıyken de üst dudak­
taki yarıktan dışarıya fırlayan bu dil, on­
ların dokunma ve koku alma organıdır.
A ynı zamanda bulunduğu yeri keşfetmek
için de bunu kullanır.

ZEHİRLİ BİR YILANDIR

Engereğin, kertenkelelerde olduğu gibi,

dördül kemik sayesinde bütünüyle açıla-
bilen ağzının içinde uçları geriye dönük,
çiğnemeye yaramayan birçok diş bulu­
nur. Bunlar arasında üstçeneye bağlı, da­
ha sivrilmiş ve daha uzun iki diş vardır
▲
Engerek yılanının baş kısmı, zehir dişleri ve ça­
tal dili görülmektedir. Ağız, yumuşak dokuların çok
esneyebilmesi ve altçene kemikleri uçlarının ke­
netlenmemiş olmasından bütünüyle açılabilir.

a b ........................ ..
•

•••
• ....................
• **•*
•

Engerek yılanının ısırdığı yerde bıraktığı izler (a), zehirsiz yı-

lanınkinden (b) kolaylıkla ayırdedilebilir. Zehirli dişlerin bırak­
tığı izler, diğerlerinden daha büyükçedir.

212
 Ortalama 50-70 santim olan gövdesi kı­
sa bir kuyrukla sonuçlanır. Erkeklerinde
daima sarımsı külrengi ve külrengi - kah­
verengi pulcuklarla kaplıdır. Sırtında
baştan kuyruğa kadar uzanan koyu renk­
li zikzaklı çizgiler vardır. Yılanlar, dar
gelen bir giysiyi bırakır gibi, bu boynus-
şu deriyi senede birkaç defa çıkarıp atar­
lar. Deri değiştirme denilen bu olayın sık
veya seyrek oluşu, mevsimlerle ve hayva­
nın sağlık koşullarıyla ilgilidir. Yaz mev­
siminde her ay bile meydana gelebilir. O
zaman deri daha kaypak olur ve renkleri
daha canlı bir görünüş alır.
Engerek yılanı da diğer bütün yılanlar
gibi yılankavi denilen tamamen ayrı bir
biçimde hareket eder. Bu hareketi belke-
miğinin yan taraflarında bulunan ve bir­
biri ardına büzülüp genişleyen kaslar
meydana getirir.
Yılanların bu özel hareketlerini bir de­
neyle daha iyi görmüş oluruz. Bir yılanı
yılankavi bir tüp içine koyarsak tüp için­
de kolaylıkla yol alabilecektir. Eğer düz
bir cam tüp kullanacak olursak; hayvan
yan kaslarını harekete geçiremeyeceğin-
den yerinden bile kımıldayamayacaktır.
Yılanların başlıca hareketi olan yerde
sürünmeleri, karın tarafında bulunan
pulların toprağa tutunabilmeleri olanağı
ile meydana gelir.
BULUNDUĞU YERLER
Engerek yılanı, bütün sürüngenler gibi
soğukkanlı bir hayvandır. Yâni gövdesi­
nin ısısı, bulunduğu yere göre değişir. Bu
nedenle sıcak, özellikle güneşli ve çakıllı
yerleri tercih eder. Oralarda bütün gün
yatan engerek geceleyin avlanmaya çı­
kar. Dışarının sıcaklığı yaşantısı üzerinde
büyük etki yapar. Sıcaklık ne kadar yük­
sek olursa hareketleri o kadar seri olur.
Bu nedenle havalar soğuyup kış yaklaş­
maya başlayınca çakıllar arasındaki de­
liklere veya eski ağaç kovuklarına gire­
rek ilkbahara kadar kış uykusuna yatar­
lar.
BESLENMELERİ
Köstebekler, fareler, kuşlar, kertenkele­
ler böcekler yavru engereğin başlıca besi­
nini teşkil eder. Büyüdükten sonra kendi­
sinden büyük hayvanları dahi yutabilir.
Engerek, avını önce zehiriyle felce uğ­
rattıktan sonra olduğu gibi yutar. Göğüs
kemiği olmadığı için yemekborusu ve mi­
de, yutak gibi genişleyebilir. Yuttuğu hay­
vanın büyüklüğüne göre, sindirimi bazen
günlerce sürebilir.
Yılanlar ağızlarını hiç açmadan üst du­
daklarındaki yarıktan suyu emerler.
Engerek yılanının Latince adı olan vi-
pera, yumurtaları ananın karnında çatla­
yan hayvan anlamına gelen ovovivipare
kelimesinden gelmektedir.
Kuşlarınkine oranla kabukları çok yu­
muşak olan engerek yumurtaları, daha
yumurta kanalındayken açıldığı için do-
ğuruyormuş hissini uyandırır.
Ortalama 15 santim olan engerek yav­
ruları, aile hayatları olmadığı için, besin­
lerini kendileri temin ederler.
FAYDALARI VE ZARARLARI
İnsanlar için çok tehlikeli olan engerek
yılanı, tarıma zararlı pekçok kemirici
hayvanı yok ettiği için de yararlıdır. En­
gereğin sokması, zehirin etkisinin hafifle­
tici tedbirler alındığı takdirde öldürücü
değildir.
NASIL KORUNM ALI
Engerek yılanı kışkırtılmadıkça veya
korkutulmadıkça insanı sokmaz. Bunun
için eğer ona rastlanacak olursa en iyi
şey, sessizce uzaklaşmaktır. Eğer bir yılan
tarafından ısırılmışsanız, zehirin bütün
vücuda yayılmasını önlemek için derhal
yaranın üst tarafını şerit şeklinde bir bez
213
parçasıyle sıkıca boğun ve ateşte kızdırıl­
mış bir çakıyla yarayı genişletip bol mik­
tarda kan akmasını sağlayın. Ağzınızda
kesik, yara veya çürük diş bulunmaması
şartı ile yarayı emin; am a sakın bir dam­
la bile boğazınıza kaçırmayın. Bu arada
kahve veya koyu çay gibi kuvvet verici
şeylerle vücudun direncini arttırın. Bun­
dan sonra derhal bir doktora başvurarak
serum yaptırın.
Engerek yılanlarının bulunduğu yerler.
de dolaşan, özel şekilde hazırlanmış ve
hemen kullanılmaya hazır serumları yan­
larında taşımalıdır.
DÜŞM ANLARI
Çok zehirli olsa bile yılanların da düş­
manları vardır. Bunlar genellikte kirpi,
sülün ve çeşitli yırtıcı kuşlardır. Bilhassa
kirpi, korkunç bir şekilde boğuşmadan
sonra onu parçalayıp yer.

AVR U PA BOYNUZLU
B A Y A Ğ I ENGEREK ÇAYIR ENGEREĞİ
ENGEREĞİ ENGEREK

Pullu, sürüngenler sı­ Pullu, sürüngenler sı- Pullu, sürüngenler sı­ Pullu, sürüngenler sı­
ngındandır. mfındandır. ngındandır. ngındandır.

Vâdilerde ve 2.000 Kuzey ve Güney İtal­

Sardinya adası hariç Çok yaygın olmayıp
m etre yüksekliğe ka­ ya'da yaygındır.
bütün İtalya'ya dağıl­ vâdilerde ve dağlık
dar olan yerlerde bu­
mıştır. yerlerde yaşar. Boyları 70-85 santimi
lunur.
bulur.
Boyları 70 santimi bu­ Bayları 70-80 santim Boylan 45-60 santim
lur. Yum urtayla ürerler.
kadardır. kadardır.
Yumurtayla ürerler. Gündüzleri avlanıp.
Yumurtayla ürerler. Yumı rtayla ürerler.
Gece gündüz avlana­ kem irici ve sürüngen­
rak ufak sürüngen ve Yalnız gündüzleri av­ Gündüzleri avlanıp, lerle beslenirler.
ke m iricilerle besle­ lanıp, kem irici ve sü­ böcek ve sürüngen­
Kış uykusuna yatar­
nirler. rüngenlerle beslenir. lerle beslenirler.
lar.
Kış uykusuna yatar­ Kış uykusuna yatar­
Kış uykusuna yatar­ Gözbebekleri dikey­
lar. lar.
lar. d ir ve burnunun ucun­
Gözbebekleri dikey­ Gözbebekleri dikey­ da ufak bir boynuz
Gözbebekleri dikey­
dir. dir. vardır.
dir.
Zehirli ve te hlikeli ol­ Az zehirli olup, ender Ürkek ve az zehirli ol­
malarına rağmen ta­ Az ze hirlid irler ve sokar ve en az te h li­ malarına rağmen teh­
rıma faydalıdırlar. saldırgan değillerdir. keli olanıdır. like lid irle r.
ENGEREĞİN TÜRLERİ

Boynuzlu Mısır engereği; Avrupa’da yaygın

olan türleri arasında burnunun ucundaki yuka­
rıya kıvrık boynuzcuk sayesinde kolaylıkla ayır-
dedilir. 5 milimetre kadar uzayabilen bu boynuz­
cuk ufak pullarla kaplıdır.
T

Avrupa engereği; çok ürkektir. Sardinya adası

hariç İtalya'nın her bölgesinde yaşar. Daha çok gü­
neşli ve çakıllık yerleri sever.

Çayır engereği; vadilerde ve 2.000 metre yük­

sekliğe kadar olan yerlerde yaşar. En az tehlike
li olanıdır. Derisinin rengi yaşadığı çevrenir
rengine çok benzediği için pek fark edilmez.
T

▲
Marasso, âdi engerek; coğrafî bakımdan çok
yaygın değildir. Vadilerde ve dağlık yerlerde ya­
şar.

215
 Engereği incelerken YILANLAR’ı da tanımış olduk
Özelliklerini birlikte hatırlayalım:
— G övdeleri s ilin d irim s i olup, pullarla
kaplıdır.
— Sürünerek hareket ederler. Vücut ısıla­
rı bulundukları yerin sıcaklığına göre değişir.
Benzerleri arasında; kahverengi kör su-
yılanı, keme yılanı, yeşil ağaç yılanı, çöl
boası, anakonda, benekli piton’u sayabili­
riz.
Yeşil ağaç yılanı; ürkütülmeden dahi insana sal­
dırır. Dünyanın en zehirli, en tehlikeli yılanıdır.
Benekli piton; dünyanın en büyük yılanlarından
olup, Çin Hindi'nde, Birmanya'da ve Malezya’da
çok yaygındır.
216
Anakonda; çekingen olan bu yılan 6 met­
reyi bulan boyu, 120 kiloya ulaşan ağırlığı
ve 1 metre kadar olan çevresi ile Güney
Amerika'nın en büyük suyılanıdır.
Boa yılanı; kumluk yerlerde yaşayan bu
yılan kumlara uyan rengi ve yere hızla gi­
rebilmesi sayesinde kendini kamufle eder.
Buna rağmen kolayca yakalanabildiği için
de, hemen bütün hayvanat bahçelerinde
vardır.
T
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Dört tür engerek yılanı nerelerde yaşar ve diğer yılanlardan farkları ne­
lerdir?
2 — Engerek yılanını yeşilkertenkeleyle karşılaştırın. Yaşamaları, beslenmeleri,
üremeleri arasında bir benzerlik var mıdır?
3 — Bir yılan sokması karşısında ne gibi çarelere başvurursunuz?
4 — Engerek yılanı neden hem yararlı hem de zararlı bir hayvandır?
5 — Engereğin belli başlı özelliklerini tekrarlayın. Onları diğer zehirsiz yılan­
lardan ayırdedebilmek niçin çok önemlidir?
6 — Deri değiştirm e nedir ve yılanlar neden senede birkaç defa deri değiştirir?

GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**} PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( **) Engerek yılanlarının günden güne daha saldırgan ve daha zehirli olduk­
larını duymuşsunuzdur. Bunun nedenleri hakkında bir araştırma yapın..
2 ( **) Konumuzda açıklamadığımız bazı sürüngenler hakkında bir araştırma ya­
pıp, bunu bir rapor hâlinde hazırlayın.
3 ( * * * ) Dört tü r engereği ve ö zelliklerini inceleyin.

217
Bir Tabiat Bilgini Anlatıyor

CALÛT’A KARŞI DAVUD

Senelerce önce bir yeşilkertenkeleyi evcilleştirmiştim. Onu yakaladığım zaman iki

yaşında ya var ya yoktu. Sırtına bakılınca bütünüyle yeşil değildi ama, göze hoş gelen
bir alacalıktan sonra açık renkli iki çizgi boynundan kuyruğuna kadar uzanıyordu.
Çayırlarda, koruların kenarında oldukça çok rastlanan cinsten bu sevimli kertenke­
lenin boyu otuz santim kadardı. Bu, kocaman ve kuvvetli bir kafası olan güzel yapılı
bir erkek yeşilkertenkeleydi.
Aşağı yukarı bir sene sonra erişkin hâle geldiği zaman (kertenkeleler üç yaşında
erişkin hâle gelirler) diğer soydaşlarına örnek olacak bir güzellikteydi. Bana o kadar
alışmıştı ki, yanıma yaklaşır yaklaşmaz hemen elimin üzerine atlar, bilimsel gezilerim­
de ise omuzuma yerleşerek benimle beraber gelir ve bu alışılmamış gözlem evinden
dünyayı, hayran hayran seyrederdi.
Üç dört sene içinde kuvvet ve akıldan yana o kadar gelişti ki boyu olağanüstü olarak
kırküç santimi buldu ve bana kuşku götürmez sevgi gösterileri yapm aya başladı.
Onunla birlikte birçok serüven geçirdik, fakat bunlar arasında özellik taşıyan bir ta­
nesini sizlere anlatmak isterim.
Adını Rama koyduğum bu kertenkelemle birlikte sıcak bir Temmuz sabahı ilgi çeki­
ci böcek örnekleri toplamak üzere yola çıkmıştım. Bir saat kadar yol aldıktan sonra
seyrek ağaçlar kenarında ve bir tarafı sık çalılıklarla kaplı bir korucuğa varmşıtık. Bir
ara dinlenmek için durmuştum. Bu sırada ümidini yitirmiş bir kuşcağızın feryadını işit­
tim. Bu seste su götürmez bir dehşet ve bir yardım isteme anlamı vardı. Kuşkusuz
ufak bir hayvan büyük bir tehlikenin kucağında idi. Kuş sesinin geldiği yere çalılar
arasından, elimden geldiği kadar gürültü etmemeye çalışarak, sürünürcesine yaklaştım.
Gördüğüm manzarayı ömrüm boyunca unutamayacağım: Aşağı yukarı bir metre ileri­
deki yuvanın içinde henüz tüyleri çıkmamış kuş yavruları analarının getireceği besin­
lerinin ağızlarına konması için, boyunlarını uzatmış ve gagacıklarım tamamen açmış
olacakları yerde, yuvanın dip tarafında korkudan büzülmüş duruyorlardı. Yuvadan
iki üç karış ötede olan ana-baba ise kanat çırparak yürekler parçalayıcı sesler çıkar­
maktaydılar. Bunun muhakkak bir nedeni olması gerekti. Yavaşça etrafıma bakın­
dım, hafif bir rüzgârla dalgalanır gibi duran uzun otların arasından yeşil-sarı renkli,
en aşağı 1,70 boyunda, kocaman bir keme yılanının önce başı sonra upuzun gövdesi gö­
ründü. Kuzey İtalya’nın en kocaman ve saldırıcı yılanlarından biri olan bu hayvana
kuş yavrularını insafsızca avlayarak yediği için kuşçu adı verilmiştir.
Yılanın başı küçük fakat alımlıydı. Cam gibi sabit bakışı, durmadan gidip gelen çatal
dili bir korku havası yaratıyordu. Bununla beraber yerimden kıpırdamadım, nefesimi
tuttum ve bu ölüm tehlikesi karşısında ana-babanm nasıl hareket edeceklerini görmek

(*) E skilerin a n la ttın a göre; D avu d P eyg am b er, C a lû t a d ın d a k i dev gibi bir F ilis tin li savaşç ıyla ça rp ışm ış ve
bir sapan taşı ile a ln ın d a n v u ra ra k onu ö ld ü rm ü ştü r.

218
istedim. Yılan yavaş yavaş, kıvrıla kıvnla ve insafsızca ilerliyordu. Uyutucu bir kımıl-
damazlıkla bakan gözleri kurbanlarını kaçmaktan alıkoymuşa benzemekteydi. Arala­
rındaki mesafe kısalınca yılan başını dikerek saldırıya hazırlandı. Tam bu sırada aklı­
ma omuzlarımda sessizce duran Rama geldi; onu yakalayıp pusuya yatmış hayvana
doğru fırlattım. Yılan bu tepeden inme belâyı görünce şaşırmış ve hattâ gücü kesilmiş
bir hâle geldi. Zaten Rama da bir ölüm kalım savaşı içinde, bir anda seyircilikten baş
aktörlüğe dönüştüğü için pek keyifli değildi.
Fakat dostumun cesaretini değerlendirmekte aîdanmamıştım: Gerçekte bu durum­
dan savaşmadan çıkış yolunu göremeyince boynunu şişirdi, sırtını kamburlaştırdı ve
cesaretle düşmanının hücumunu bekledi. Birkaç saniye tepeden tırnağa bakıştılar, son­
ra yılan bir yıldırım gibi fırladı fakat tutturamadı, zaten pusuda olan Rama tehlikeyi
bir tek hareketle savuşturmuştu. İçgüdüsü ile kurtuluş yolunun bunda olduğunu se­
zen dostum, yılanın kafasına doğru yan taraftan sıçradı ve onu kjuvvetli çeneleri ara­
sında sıktı.
Yılan büküldü, kıvrandı, kuyruğuyle havayı kamçıladı, gövdesiyle düşmanına sarıl­
dı; fakat Rama tuttuğu yeri bırakmadı. Biliyordu ki çenelerinin baskısını azaltmak
ölüme gitmekten başka bir şey değildi. Taşlar, dallar ve dikenli çalılar arasında sürük­
lenerek hırpalanmasına göğüs gerdi, o sırada yılanın kuvvetli sarsmalarıyla kendisine
pek yakışan güzel kuyruğu da koptu. Bunun üzerine hiddetten çılgına dönen hayvan­
cağız çenelerini, yılanın kafası ezilinceye, yavaş yavaş salgıları açılıncaya ve can çe­
kişme hâline gelinceye kadar gittikçe artan bir kuvvetle sıktı.
Ancak o zaman Rama yorgunluktan soluyarak ve şanlı yaralarını yalayarak, yendi­
ği düşmanın yanında dikilip durdu. Onunla gurur duyarak elime aldım ve yavaş ya­
vaş okşamaya başladım. Ona kısa zamanda yenisi oluşan kuyruğunu kaybettiren kaba
hareketimden dolayı beni affetmesini istiyordum. Boğuşmanın bu mutlu sonucunu, kuş­
ların kurtulduğunu ve pek az insanın görmekle övünebileceği böyle bir olayı seyret­
tiğim için memnundum.

219
 TİMSAHLAR VE KAPLUMBAĞALAR

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Bir kaplumbağanın burnunu incele­ 3 — Bir kaplumbağayı sırt üstü çevirin;

yin; size ne hatırlatıyor? ayaklarını oynatacak fakat doğrulmayı ba­
şaramayacaktır. Acaba neden?
2 — Bu kara kaplumbağasının yapısını
inceleyin. Gözünüze çarpan özellikler han­
gileridir? Yukarıdaki resimdeki deniz kap-
lumbağasıyle aralarında ne gibi farklar var­
dır?
T

4 — Timsah hem karada hem de suda

yaşar; her iki yerde nasıl hareket eder?
Yan tarafa çizilen şemayı inceleyin ve de­
niz kaplumbağasını düşünün?

220
 BİRLİKTE TANIYALIM kaplumbağayı denetlemek üzere evinizde
Sürüngenler sınıfına, timsahlar ve kap­ büyütün.
lumbağalar da girer. Bir hayvanın nasıl Timsahlara gelince bunlar için de ken­
incelendiğini öğrendiğinize göre ufak bir di çapınızda bazı ufak araştırmalar yapın.

Timsahları incelerken TİMSAHGİLLER’i de tanımış olduk

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

— D işleri, çene kem iklerinde oyulm uş yu­
valara yerleşm iştir.
— Taraklı 4 üyesi vardır.
— Gövdeleri, boynuzsu pullarla kaplı ve
kem ikten b ir kalkan içindedir.
— İk i yandan sıkıştırılm ış kuyrukları var­
dır.
Bu türe bağlı olarak; bataklık kaymanı,
Hint timsahı ve Missisippi alligatoru’nu
sayabiliriz.

Alligator; Kuzey Amerika’ya özgüdür. Uzun­

luğu 4-5 metreyi geçmez. 60-70 sene kadar ya­
şar. İnsana saldırmaz.

Nil timsahı; 6-7 metre kadar uzar, yumurtayla

ürer, dişisi yüz kadar yumurtayı çamurlu bitki­
ler arasına bırakır. Timsahgiller arasında biri­
cik tehlikeli olan bu hayvan, yalnız aç kalınca
insana saldırır.

▲ ▲
Bataklık kaymanı; özellikle Güney Amerika’­ Hint timsahı; Hindistan’a özgüdür. Bir gaga
da bulunur. Bazen tatiı bazen de az tuzlu suda ile kıyaslanabilecek özellikte dar ve uzun bir
yaşar. Oldukça saldırgan olan bu hayvan bazen burnu vardır. Boyu 6 metreyi geçmez, timsah-
insanlara da saldırır. giler içinde en az tehlikeli olanıdır.

221
 Kaplumbağayı incelerken KAPLUMBAĞAGİLLER’i de tanımış olduk

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

— Keskin kenarlı ve gagayı andıran ağızla­
rının içinde d işle ri yoktur.
— D eğişik biçim de 4 üyeleri vardır.
— B ir zırh içinde korunmuş gövdeleri var­
dır (sırtın d aki kabuk 'bağa' ve karın levhaları)
bunlar kem ik levhalar ve boynuzsu pullarla pe­
k iş tirilm iş tir.

Bu familya deniz ve kara kaplumbağa-

rı olmak üzere iki türe ayrılır.

▲ Deniz kaplumbağası; Akdeniz’de yaygındır.

Yüzgeç biçiminde oluşmuş 4 üyesi sayesinde hız­
la yüzer. Bu hayvanı avlamak için bir ipin ucuna
bir yapışkan balığı bağlamr. Bu acayip balık, ba­
şındaki çekmen yardımıyla kaplumbağanın geniş
levhalarına yapışır.

4 Galapagos kaplumbağası; kara kaplumbağala­

rının en kocamanlarındandır, fakat soyu tüken­
mek üzeredir. Boyu 1,5 metre, yüksekliği 60 san­
timdir ve ağırlığı ise 200 kiloyu geçer. 400-500
sene yaşadığı sanıldığına göre dünyanın en yaşlı
sakini demektir.

GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Kaplumbağaları tâ rif edebilir misiniz? Bu acayip hayvanların gövdelerini ko­

ruyan iki kısmın adı nedir? Başları ve bacakları nasıldır? Nasıl savunurlar?
Kara kaplumbağaları neyle beslenir?

GÖZLEMLER (*} ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 ( * * ) Timsahların çeşitli tipleri üzerinde bir araştırma yapın; insan için en teh­
likeli olanı hangisidir?
2 ( * * ) Kara kaplumbağası nedir? Nasıl oluşmuştur? Kaplumbağa yetiştirm ek is­
teseydiniz onları neyle beslerdiniz?
3 ( * * ) Kaplumbağalar yararlı mı yoksa zararlı hayvan mıdır?
4 ( * * ) Çeşitli kitap ve ansiklopedilerden yararlanarak su içi yaşantının kabuklar
bacaklar ve başlar üzerinde yaptığı değişikliği gözönüne alın ve böylelikle deniz
kaplumbağaları hakkında bir araştırma yapın. Nasıl ürerler? Yumurtalarını nereye
bırakırlar? Neden kuluçka yatmazlar?
5 ( * * ) Kaplumbağalarla timsahların özelliklerini inceleyin ve bu hayvanlan ker­
tenkele ve yılanlarla karşılaştırın.

222
 SÜRÜNGENLER SINIFI

Sürüngenler, sürüklenerek hareket eden hayvanlardır. Bazı ekleri olsa bile

onları, gövdele rin i ile ri sürebilm ek için dayanma noktası olarak kullanırlar.
Gövde ısıları d e ğ iş ik tir ve yürekleri ik i kulakçık, b ir karıncıktan meydana
gelm iştir.
Yeryüzünde ilk defa göründüklerinden bu yana aşağı yukarı 275 m ilyon
sene geçm iş oluyor. En büyük yayılma olayı «sürüngenler devriy> da 220 m il­
yon senelik b ir geçmişe sâhip bulunuyor. Bu hayvanlar yeryüzü yaşantısına
bütünüyle uym uşlardı: A kciğerleri soluk almaya uygun, yum urtaları daha
sağlam kabuklar içinde saklı ve iskeletleri çok sağlamdı.
«Sürüngenler d evrhnde etoburlardan otçullara, uçabilen ve yüzebilenlere
kadar sonu gelmeyen hayvan tü rle ri vardı. Bu hayvanların sayıca ve gövde­
ce küçülm eleri, zamanla değişen çevre koşullarının , özellikle yaşantılarına
uymamasından Heri gelm iş bulunm aktadır.
Aşağıdaki re s im li cetvelde bu sınıfın en tip ik tem silcilerine rastlayacaksınız.

Kertenkeleler
---------------------------------- »

Yeşilkertenkele Ç ayır kertenkelesi Geko

Y ılanlar
-------------------- e

Engerek K obra Piton

Tim sahgiller
------------------- •

Tim sah Alligator

Kaplum bağagilier
--------------------------------------------------------------------------- — m

K ara kaplum bağası D eniz kaplum bağası

223
B ir Tabiat Bilgini Anlatıyor

KAPLUMBAĞALAR

Yıllarca önce günün birinde, bana renkleri tamamen birbirinden farklı, fakat şekil
bakımından aynı olan iki şirin kaplumbağayı hediye ettiler. O zamanlar sizlerin yaşı­
nızda idim ve tabiat bilgisinden habersiz olduğum gibi bu konuda bir şeyler öğrenebil­
mek için kime başvuracağımı da bilmiyordum.
Sözlerime eklemek isterim ki, bu hayvanların bağlı olduğu türleri tanıtmaya yaraya­
cak kitaplarım da yoktu.
Fakat ümitsizliğe kapılmayıp, gözlem metodlarımı da kullanarak onların yaşayışları­
nı neyle beslenebileceklerini ve nasıl bir çevreyle bağdaşabileceklerini denemeye ko­
yuldum.
Önce karakteristik dış özelliklerini dikkate almakla işe başladım. Bunlardan biri on-
yedi santim boyunda ve biraz tıknazca idi. Ağırlığı bir kiloyu bulmamasına rağmen
gayet yavaş hareket ediyordu. Gövdesinin üst kısmı «bağa» denilen ve orta yerinde
düzgün biçimli siyah lekeler taşıyan sarımtrak koca levhalardan oluşmuştu. Karın ta­
rafındaki levhalar da aynı renkteydi ama lekeler yoktu. Diğeri de büyüklük ve ölçü
bakımından hemen hemen arkadaşmınkine eşitti, fakat yapısı daha zarif ve uzunca idi.
Daha az yuvarlak ve yeşil-siyah karışımı bir renkte olan bağanın sırt kısmı da, sıkça
serpiştirilmiş sarımtrak noktacıklarla bezenmişti. Kısacası oldukça çevik ve çabuk olan
haVeketleriyle diğerinden belli farklılıklar gösteriyordu.
Aslında pek ilkel olan bu bilgileri edindikten sonra kaplumbağaların rahata kavu­
şabilecekleri geniş bir terrarium (zemini toprak olan kafes) yapmayı düşündüm. Yaşa­
yacakları yerin genişliği sayesinde, beni pek ilgilendiren, hareket yollarını, hangi şey­
lerden hoşlandıklarını ve âdetlerini öğrenmiş olacaktım.
Terrarium yapmak için güzel bir alan buldum ve bu alanı iki kısma ayırdım. Bu kı­
sımlardan biri kum ve taşlarla örtülü, kurak ve güneşe bakan; diğeriyse ortasında ol­
dukça derin bir durgun suyun parladığı, etrafı ufak ağaçlar ve suda yetişen bitkicik-
lerle sarılı küçük bir göl manzarasını gösteren bir yerdi.
İşim biter bitmez iki geniş kutu buldum. Bunlardan birini ot, kök, yeşillik ve meyve­
lerle doldurdum. Diğerine ise çiğ et parçacıkları, canlı ve ölü böcekler, minik balıklar
ve kurbağa larvalarıyle doldurdum. Doğal çevreleri de böylece hazırladıktan sonra bu
iki kaplumbağayı yalnız hava delikleri bulunan bir kutunun içinde birkaç gün tutuk­
ladım. Onları serbest bıraktığım gün bir kenara saklanarak nasıl davranacaklarını gö­
zetlemeye başladım.
Kısa bir şaşkanlık devresi geçirdikten sonra özgürlüğe kavuşmuş olmanın huzuru
içinde - beni çok şaşırtan değişik tarzdaki hareketleriyle - hantal olanı ağır ağır ku­
rak v°. kumlu bölgeye doğru yollandı ve oraya varınca keyifle güneşlenmeye başladı.

224
Daha çevik olanı ise gerçekten bu türdeki bir hayvan için inanılmaz ve göze çarpar bir
sevinçle suyun kenarına ulaştı, kendini suya atarak suyun üstünde altında yüzmeye
başladı.
En tecrübesiz bir gözlemci dahi birincisinin karada diğerinin ise suda yaşayanlar sı­
nıfına dahil olduğunu anlamakta gecikmezdi. Merakımı daha giderememiştim. Bu hay­
vanların otçul mu, yoksa etobur mu olduklarını hâlâ bilmiyordum. Aradan bir çeyrek
saat geçti, gölde yüzen kaplumbağa toprağa çıktı, sağa sola doğru gezindikten sonra
yeşillikle dolu olan kabın önünde durdu ve içine soktuğu burnunu hemen dışarıya çı­
kardı; kuşkusuz hayal kırıklığına uğramıştı. Bu sefer içindekilerle onu doyurmaya el­
verişli olan diğer kap dikkatine çarpmcaya kadar yürümeye başladı. Ufak balıklarla
canlı böcekleri ne kadar beğendiğini görmek seyre değer bir şeydi. Bu kendisi için ba­
sit bir yemekten ziyade dört başı mâmur bir ziyafet idi. En sonunda karnı iyice
doyduktan ve iyice keyiflendikten sonra (ucundan biraz tattığı et parçalarını çerezden
saymamıştı), durgun suya yöneldi, yaz mevsiminde içi hava dolu yastıklara uzanıp
kendini dalgacıklarla sallanmaya, ılık deniz rüzgârıyla okşanmaya bırakan ve böylelik­
le güneşin tadını çıkaran yüzücüler gibi kendini karın üstü suya atıverdi.
Bu noktaya gelince söylemek lâzım gelir ki; böcek dolu olan sepete yaklaştığı zaman
arkadaşının yeşillikle dolu sepet hakkında gösterdiği hoşlanmazlığı aynıyla o da tek­
rarladı. Sizlerin de kuşkusuz tahmin ettiğiniz gibi bu son sepet, özellikle hazırlanmış
sebzelerle ona bir ziyafet oldu.
Yaptığım incelemeler sırasında oldukça ilginç sonuçlara varmıştım: Artık her biri­
nin kimliğini ve hayat koşullarını iyice biliyordum. Bunun bana öğrettiğine göre, ku­
rak yerlerde ömür geçiren bir kara kaplumbağası bitkilerle beslenir, halbuki bir eto­
bur olan su kaplumbağası dere ve nehir kıyılarında, bataklıklarda yaşar, suyun için­
de ve üstünde hızla yüzmeyi başarır.
O zamandan beri benimle yaşamakta olan bu iki kaplumbağadan çok şeyler öğren­
dim, fakat kaç yaşlarında oldukları bence, bir sır oldu kaldı. Yüz yaşında oldukları söy­
leniyor, işin böyle olduğuna göre özellikle onlardan daha uzun yaşamak isterdim. Şim­
diden sonra birlikte geçirilecek bu uzun yaşantının torunlarını, bağıra bağıra size ta­
nıtmayı üzerime alıyorum.

225
 KURBAĞALAR VE KARA KURBAĞALARI

GÖZLEME ÇAĞRI

1 — Yukarıdaki resimde gördüğünüz 2 — Bîr kurbağanın besinini nasıl yedi­

kurbağanın arka üyeleri nasıldır? Olağan ğini görmek isterseniz, birkaç böcek yaka­
üstü uzunlukta olan bu bacaklar ne işe ya layın ve onları canlı olarak kurbağanın önü­
rar ve parmak araları neden perdelidir? Bu ne koyun. Ne göreceksiniz? ,
tip üyeler başka hangi hayvanlarda vardır. Dili ne gibi bir özelliğe sahiptir?

3 — Bir kurbağayı (üstteki resim ) kara

kurbağasından (sağdaki resim ) ayırdede-
bilir misiniz?

4 — Avucunuzun içine bir kurbağa ko­

yun; niçin dışarıya kaçmaya çalışıyor?
Derisi ne renktedir? Kurbağalara neden
çıplak derili denir? (Kurbağayı sâkin bir
hâlde tutmak istiyorsanız onu, içinde buz
bulunan bir kaba iki dakika için daldırma­
nız yeterlidir; hemen uyuyacaktır!)

5 — İçinde su bulunan bir tabağın ke­

narına bir kurbağa koyun, suya atladığını
göreceksiniz; acaba neden?
 BİR LİK TE T A N I Y A L I M
Acaba bir bataklığı ilkbaharda gördü­
nüz mü? Doğrusu bu kaçırılmayacak bir
görünüştür: Suyun içerisi, sağa sola zik­
zaklar çizerek, soluk almadan ve delir-
mişcesine koşuşan esmer renkte, oldukça
acayip biçimde küçük varlıklarla kayna­
şır durur. Bunlar kurbağa ve kara kur­
bağalarının henüz gelişim evresinde olan
dölleridir.
Fazla dikkatli olun! Belki çok kimseler
gibi içinizden bazıları da kara kurbağa­
larını, kurbağalar sınıfının erkekleri sa­
nır. Hayır. Su kurbağaların da kara kur­
bağalarının da birbirinden rahatça ayırt-
edilebilen erkek ve dişileri vardır.
Bunlar gerek renkleri, gerek derilerinin
görünüşü ve özellikle büyüklükleriyle
birbirlerinden tereddütsüzce ayırdedile-
bilir. Erişkin kurbağaların tanımına geç­
meden önce hep birlikte, kurbağa yavru­
larının kalabalık ülkesine dönelim ve
bunlara bir gözatalım. Bu işi yapmak için
cam bir kap kullanarak bataklıktan bir
miktar suyla birlikte birkaç tane de yav­
ru alın ve sonra hepsini ufak bir leğene
boşaltın. Böylelikle yalnız gelişimlerini
değil, başkalaştıklarını da yakından ince­
leyebilirsiniz.
Onlara baktığınız zaman, kocaman ka­
faları ve yanlarındaki yumakcıklarma kı­
yasla pek orantısız düşen kuyruklarıyle
birlikte biraz korkunç balıkları andırmı­
yorlar mı? İşte bu noktada yanılmak ko­
laydır. Gördüğünüz tamamen baş değil
biraz da gövdedir; bu çeşit varlıklara ait
yavruların bu evre içindeyken özellikle
otçul olmaları yüzünden uzunca gelişen
barsaklan da içinde barındıran baş kıs­
mının oldukça büyük görünüşü vardır.
Daha önce diğer hayvanlar hakkında öğ­
rendiğimiz gibi, alman besinlerin cinsi
barsaklarm uzunluğunu saptamıyor mu?
Bu kurbağa yavrularından bir tanesini
iyice ıslatılmış bir pamuk parçası üzeri­
ne koyarak birkaç saniye için elinize alın
minicik ağzında bir gagacığı andıran ve
tutam hâlinde duran solungaçları, yâni
oksijeni sudan çekip alan (akciğerler gibi
havadan değil) organları göreceksiniz.
Bu sırada dışarıdan görülebilen bu solun­
gaçlar birkaç hafta sonra oldukça içerlek
olan ağız boşluğuna geçip, ağız yoluyla
solunum başlayacaktır.
Kurbağa yavrusu su içtiği zaman bu su
solungaçlara da girecek ve kılcal damar­
lara oksijenini bıraktıktan sonra başın
yan tarafındaki özel bir delikten dışarıya
çıkacaktır.
Özel olarak bunlar, bir kurbağa veya
kara kurbağasının yavrusu olduğu bilin­
mese, ona pekâlâ bir balık yavrusu deni­
lebilir. Elinizde tuttuğunuz kurbağa yav­
rusunda görülebilecek bir başka şey daha
vardır: Kuyruk. Bu organın saydam doku­
su sayesinde kan dolaşımını izlemeniz
mümkün olacaktır.
Bir kurbağa yavrusunun kuyruğunu ı-
şığa doğru tutup dikkatle bakarsanız, hız­
la yer değiştiren sayısız kırmızı noktacık­
lar göreceksiniz: Bunlar alyuvalardır.
Unutmayınız ki, burada olduğu gibi, ka­
nın canlı bir hayvanda nasıl dolaştığını ve
oksijen taşıyıcı kıymetli alyuvarların na­
sıl koşuştuklarını size kolaylıkla göstere­
bilecek fırsatları kolaylıkla elde edemez­
siniz.
K U R B A Ğ A Y A V R U L A R IN IN
G E L İŞ M E L E R İ
Sabretmesini bilir ve bu kurbağa yav­
rularını, bataklıktan alınacak otlar ve da­
ha sonraları da ufacık böceklerle besler­
seniz onların her gün şekil değiştirdikle­
rini göreceksiniz.
Zamanla daha da gelişecek, perdeli beş
parmakla oluşmuş arka üyeleri (önce sol,
sonra sağ) ortaya çıkmaya başlayacaktır.
Birkaç gün sonra ön üyeler de belirlene­
cek ve kurbağa yavrusu hemen hemen
küçük bir kurbağa hâlini alacaktır. He­
men hemen diyoruz, çünkü onu bir eriş­
kin kurbağayla karşılaştırırsanız fazlalık
olan bir kısım hemen gözünüze çarpacak-
227
 Kurbağanın gelişimi; a) yumurta topluluğu; b-c) yumurta
bölünmeye başlıyor; d-e) yuvarlak biçimden uzun biçime ge­
çiş; f-g) yavru, yumurtadan çıkıyor, dış solungaçları görül­
mektedir; h-i-l) bacaklar çıkıyor ve gövde daha çevikleşiyor;
m) yavru sudan çıkıyor, akciğerleriyle solunum yapıyor ve
kuyruğunu yitiriyor; n) başkalaşma artık tamamlanmıştır.

228
tır. Bu kuyruktan başka bir şey değildir.
Fakat onu da sonunda pintice yitirecek­
tir. Yâni kendi kendini eriterek daha doğ­
rusu kuyruğu oluşturan maddeleri içten
içe emerek tüketecek ve böylelikle hiçbir
şeyi kaybetmiş olmayacaktır. Pratik bir
yol değil mi? Üstelik de ekonomik.
Kurbağa yavrularını oluşturan gözele­
rin (hücrelerin) genç ve faal olmaları sâ-
yesinde yeniden oluşturma yeteneği çok
yüksektir: Sürüngenlerde olduğu gibi (ye­
şilkertenkeleyi hatırlayınız) kopan organ -
larını yeniden oluşturabilirler. Yalnızca
kuyruğu değil bacağı hattâ bir gözü bile'
Bundan sonra, binlerce yumurtadan o-
luşmuş jelâtinli kütlenin beyazımtrak bir
yumurtasından kurtulan kurbağa yavru­
su, dış dünyaya çıkmak için, bulunduğu
su çevresini terk etmek üzeredir. Fakat
küçük dostumuz otlar arasında sıçrama­
yı öğrenmeden önce hemen hemen kabur-
gasız göğüscüğünün içinde açıkhavada.
yaşayanlar için varlığı kaçınılmaz olan,
iki yeni organın; akciğerlerin oluşumunu
birazcık beklemek zorundadır.
Şimdi her şey tamamlanmıştır. Eğer bir
su kurbağasının çocuğu ise derisi parlak,
yapışkan ve ıslaktır. Renk değişir: Genel­
likle (yeşil kurbağa için) yeşil ve (kırmı­
zı kurbağa için) kırmızımtrak olur. Hal­
buki karın açık renklidir: Beyaz veya sa-
rımtrak.
Eğer bir kara kurbağasının yavrusu ise
derisinin üzerine serpiştirilmiş kaba siğil­
ler yüzünden daha az sevimlidir. Rengi
daha koyu, ölçüleri daha büyük ve görü­
nüşü ise hantaldır.
Yaşantıları da birbirine uymaz: Su kur­
bağaları bataklık kenarında bulunur ve
her türlü savunmadan yoksun derilerini
ıslak tutabilmek için günde birçok defa
suya dalarlar. Kara kurbağalarına gelin
ce gündüzlük olmaktan ziyade gecelik â-
detleri' olan bu hayvanlar, sudan uzak a-
ma çok kurak olmayan yerlerde yaşarlar.
Kurbağanın
iskeleti.
İ K İ-Y A Ş A Y IŞL IL A R S O Ğ U K K A N L I
H A Y V A N L A R D IR
Bir kurbağa yakalayabilirseniz onu in­
citmeden birkaç saniye elinizde tutun; he­
men parmaklarınızın ucunda bir soğuk­
luk duygusu hissedeceksiniz.
Bu duygu (sürüngenleri incelerken öğ­
rendiğiniz gibi) bütün iki-yaşayışlıların
böyle olduklarını ortaya koyar: İyi tanı­
dığınız yeşil kurbağa, kara kurbağası ve
ileride tanıyacağınız ağaç kurbağası, se­
mender ve triton da tipik soğukkanlı hay­
vanlardır. Yâni bunların iç ısıları bulun­
dukları çevrenin koşullarına göre değişir.
Öyle ise semenderler ile tritonlar (su
semenderleri) nedir?
Bunlar kurbağanın yakın akrabasıdır.
Su kurbağası, kara kurbağası ve ağaç
kurbağası erişkin hâle geldikleri zaman
kuyruktan yoksundurlar, halbuki semen­
derlerle tritonlar daima taşıdıkları kuy­
rukları ile daha çok kertenkelelere benzer
bir görünüştedirler.
Kuyruklular da durgun sularda doğar
ve erişkin hâle gelmeden önce dönüşüm­
lerini orada geçirirler. Fakat onların baş­
kalaşmaları, kurbağalarınkinden daha az
belirli olur.
B U L U N D U K L A R I YE R L E R
Su kurbağaları durgun sularda, çukur­
larda, bahçe havuzlarında; kara kurbaga-
229
lan ise ormanlarda bostanlarda ve ağaç
kurbağalan da bitkilerin üzerinde bulu­
nurlar.
Kuyruklular arasında semenderler, de­
rilerine çok gerekli olan rutubeti sağlaya­
bilmek için loş ormanlarda, sık otlarla a-
ğaç kökleri arasında, çakılların altında,
derelerin yeşillikli kıyılarında yaşarlar.
Tritonlara gelince bunlar solungaçla de­
ğil akciğerleriyle solunum yaptıkları için
zaman zaman su yüzüne çıkarlar.
Ortalama 22-24 santim boyunda olan
semenderler 500-1500 metre yüksekliğe
kadar olan yerlerde bulunurlar. Bunlar
daha ziyade gecelik âdetleri olan hayvan­
lardır. Gündüzleri yalnız nemli ve yağ­
murlu havalarda avlanmaya çıkarlar.
DE R İLER İ İLE D E S O L U N U M
YAPARLAR
Belki bilmiyordunuz. Akciğerler, biz in­
sanlar ve açıkhavada solunum yapan hay­
vanlar için varlığı kaçınılmaz bir organ
iken iki-yaşayışlı hayvanlara göre böyle
değildir. Sadece yararlıdır. Bazılarında
deri akciğerlerden fazla önem taşır. Bu şe­
kildeki solunum, akciğerlerle yapılan so­
lünüm kadar yeterlidir.
Erkek kara kur
bağası bağırmaya
başladığı zaman
ses torbası hava
ile haddinden faz­
la dolarak şişer ve
hayvanı oldukça
korkunç bir hâle
sokar.
230
Bu çeşit solunum yapmaya deri yoluyle
solunum denir. Bu yüzden bunlarda deri
çıplaktır.
Kış mevsiminde (su kurbağaları ve tri­
tonlar) gibi iki-yaşay.ışlılar bataklığın ça­
muruna gömülür ve kış uykusuna yatar­
lar. Kara kurbağalarıyla semenderler bu
kış uykusunu, kalabalık hâlde toprak al­
tına çekilerek geçirirler. İlkbaharın ılık­
lığı ile kış uykuları sona erince, hepsi yu­
murtalarını durgun suya bırakırlar.
BESLENM ELERİ
İster kuyruklular olsun isterse kuyruk­
suzlar hepsi etoburdur. Canlı böcekleri
yerler, salyangozları, kabuksuz sümüklü
böcekleri ve kurtları da hor görmezler. İş­
tah açıcı bu hayvanlar eğer ölü veya ha­
reketsiz iseler bir su kurbağası, bir kara
kurbağası veya bir ağaç kurbağasının
bunlara baka baka açlıktan öleceği mu­
hakkaktır.
Yalnızca kurbağa yavruları Uk evrede
otçuldurlar. Kurbağanın ağzındaki ufa­
cık dişler çiğnemeye değil, dışarıya çıkar­
dığı diliyle ve sonsuz bir ustalıkla hattâ u-
çarken bile yakaladığı avlarını hapset­
meye yarar. Ön ucuyla altçeneye bağlı,
 Jelatinlerin içine gömülmüş
kara kurbağası yumurtaları.
Bu kordonların uzunluğu bir­
kaç metreyi bulur.

arka ucu çatallı ve serbest hareket eden

bu dil akla durgunluk verecek bir hızla
dışarı fırlar ve içeriye kıvrılabiiir.

D E R İL E R İY L E S U İÇ E R L E R hayvan yumurtladığı zaman içindeki yav­

Bu gerçekten ilginç bir olaydır. Bütün
iki-yaşayışlı hayvanlar suyu ağızlarıyla
içmeyip derileriyle emerler.
ÜREM ELERİ
Kurbağa yumurtaları, ortalarında si­
yah bir tohum taşıyan beyaz üzüm çekir­
deklerini andırır. Buna oğulcuk denir. Bu
yumurtalar toplu bir şekilde ve jelatinle
kaplanmış kocaman yığınlar hâlinde su­
yun içerisine terkedilir. Kara kurbağala­
rına gelince bunlar yumurtalarını, yan
yana dizili yumurtalardan oluşmuş sı­
ralar ve uzun kordonlar biçiminde eker­
ler. Semenderler ise ovovivipar’dır. Yâni
ru zaten gelişmiş bir durumdadır. Bu yav­
rular aşağı yukarı üç ay, su içinde yaşar­
lar, sonra anaları gibi su çevresini terk-
ederek açıkhavaya çıkarlar. Boz renkli o-
lan derisi siyah beneklerle kaplıdır. Eriş­
kin hâle geldikleri zaman derileri, sarı le­
kelerle süslenmiş siyah bir renk alırlar.
Su kurbağaları ile kara kurbağalarının
erkekleri belli iki özellik sâyesinde dişile­
rinden ayırdedilir: Erkeklerin gövde yapı­
sı daha küçüktür ve kendilerine özgü
vraklamaları çıkardıkları ses torbaları
vardır.
FA YD A LA R I VE ZARARLARI
Kurbağalar, tarıma zarar veren hay­
vanlarla beslendikleri için yararlıdırlar.
Çoğu kimsenin inandığının aksine, bu a-
rada zenırli olmadıklarını da açıklamak
isteriz. Gerçi su kurbağaları, kara kurba­
ğaları ve semenderlerin derisi hafif bir
zehir çıkaran salgı bezleriyle donatılmış­
tır ama bu zehir minik hayvanlara ve o
da ancak kanlarına bulaşması hâlinde za­
rar verir.
Kara kurbağasının sidiği de kuvvetli
dalayıcı olmasına rağmen zehirli değildir;
■yalnız herhangi bir iltihaplanmadan ka­
çınmak için, hayvanı elimize aldıktan
sonra ellerimizi, gözlerimize ve ağzımıza
dokundurmadan hemen yıkamalıyız.

Uzun kuyruklu Alp tritonla­

rı. Onları belirleyen canlı
renkler cinsiyetlerini açık­
lar. Resimde erkek tritonları
görüyorsunuz.
Kurbağa ile kara kurbağasını incelerken IKİ-YAŞAYlŞLILAR’ı tanımış olduk

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

— D e r ile r i çıplak, vücudu sıçramaya ve
yüzmeye e lv e riş lid ir ; d e rile riy le su içerler.
— Yavrulan solungaçla, e riş k in le ri ise ak­
c iğ e rle ri ve d e rile riy le solu nu m yaparlar.
— Isıları b ulu n d u k la rı çevreye göre d e ğ i­
şir.
— Yum urtadan ve ana karnındayken y a v ­
ruları o lu şm u ş yu m u rta la rd a n doğarlar.
— Yalnız semender, mağara semenderi ve
trito n kuyru kla rını muhafaza ederler.

A Açık boz renkli bir tip küçük kurbağa olan

pelodyte, gerçekten az rastlanan bir iki-yaşayışlı-
dır. Avrupa’nın Akdeniz bölümünde yaşar.

Kırmızı kurbağa; İtalya’da bulunan kurbağaların Mağara semenderi; ömrü boyunca gelişmemiş
toprakla en çok bağdaşan bir çeşididir. Ona rutu­ hâlde kalan ve pek az rastlanan iki-yaşayışlılar-
betli yerlerde sıçrarken rastlamak zor bir is değil­ dan biridir, hemen hemen kör olan bu hayvan ışığı
dir. deri yoluyle sezer.

Kuyruksuz ve iki-yaşayışlı olan ağaç kurbağası
daha sevimlice ve kurbağaların daha çok evcil hâ­
le konulabilenlerindendir. (mutlaka evde bakılma
yoluyle) 22 sene yaşayabilirler. Bulunduğu yere
göre, yeşilin her tonunda değişebilen rengi onu
kamufle eder. Çok yararlıdır.
Sarı ve siyah semenderler Avrupa'da en çok ta­
nınan iki-yaşayışlılardandır, fakat gece âdetlerine
bağlı ve çok rutubetli iklimlere düşkün oldukların­
dan onlara da pek az rastlanır.
Zararsız ve çok barışsever bir karakterdedir, ge­
nellikle korularda ve vâdilerde yaşar.
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Bir su kurbağası ve kara kurbağasını çizmeye çalışın; onları birbirinden

ayırdeden özellikler nedir? Nerede yaşarlar, neyle beslenirler ve nasıl ha­
reket ederler?
2 — Bir kurbağa yavrusunun başkalaşması nasıl olur? En çok değişen organları
hangileridir?
3 — Kurbağaların dilleri ne gibi özelliğe sâhiptir? İki-yaşayışlı hayvanlar daima
böcekçil midir?
4 — Kuyruksuzlarla kuyrukluları birbirinden ayırdeden nedir? Semenderlerle tri­
tonları nerede bulabiliriz? Kışı nerede geçirirler?
5 — İki-yaşayışlılarda kaç tür solunum gördünüz?
6 — Su kurbağaları ile kara kurbağalarının yumurtaları nasıl ayırdedilir?
7 — Kara kurbağaları yararlı mı yoksa zararlı hayvanlardan mıdır? Zehirli olduk­
ları gerçek midir? Bunlara karşı ne tedbir almak lâzımdır? Mim etizm (çev­
reye uyma) ne demektir? Ağaç kurbağaları bulundukları çevrenin rengine na­
sıl uyarlar?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR (* * } PRATİK DENEYLER ( * * * )

1 (***) Kuyruksuz ve kuyruklu iki-yaşayış11ların özelliklerini, aşağıdaki şemalar­

dan yararlanarak inceleyin.
>Uyarı: a) Resmi, renkli kalemle boyayın ve dikkatle inceleyin; bir kurbağanın
ön üyeleriyle arka üyeleri arasında ne fark bulacaksınız? Neden bu kadar değişik­
tirler? b) Kitaptan kopya ederek, su kurbağasının başkalaşma evrelerini tam ola­
rak çizin, c) Bir ağaç kurbağası yakalayabilirseniz onu dikey bir cam levha üzerine

233
koyun; düşmeden tırmanmayı başarabildiğini göreceksiniz. Camın diğer tarafından
(bir mercekle) parmaklarının yapısını inceleyin: Olayı nasıl izah edersiniz? d) Bir­
kaç ağaç kurbağasını bir terrarium 'a hapsettikten sonra içerisinde yeşil marul yap­
rakları veya diğer sarı, kırmızı yapraklar koyun. Göreceksiniz ki ağaç kurbağası
aynı yerin tonunu alacaktır. Bu olaya ne denir? e) Şimdiye kadar açıklanan örnek­
lere dayanarak, iki-yaşayışlıların karşılaştırılmalı bir cetvelini çizin.

İKİ-YAŞAYIŞLILAR SINIFI

İki-yaşayışlılar, yaşantılarını to prak üzerinde s ü rd ü rm e kle beraber su çev-

resinede ku vvetle bağlıdırlar. Başkalaşma evresinde so lungaçlarıyla ve başka­
laşm adan sonra ise a kciğ e rle riyle solu nu m yaparlar. Yürekleri üç göze b ö lü n ­
m üştür.
Aşağı yukarı bundan 4 0 0 m ily o n sene evvel h iç b ir om urgalının, bütün ha­
yat tü rle rin in beşiği olan su çevresinin dışında yaşayabilm e yeteneği yoktu.
Fakat gerçekten o zamanlar b ir va rlıklar grubu, sudan fışk ırm ış olan kara­
la rd a k i koşullara k e n d ile rin i u ydu rm a düzeyinde id i: A k c iğ e rle rle oluşan b ir
çe şit solu nu m yo lu ortaya çıkıyo r ve ke m ik çatıları ise g itg id e daha gelişkin
b ir şekil alıyordu. Bu sebeple su dışında daim a uzun d e v irle r yaşamaya ye­
te ne kli olan bu hayvanlar yeryüzünde sürüne sürüne, pek m uh taç o ld u kla rı su
b ir in k it ile r in i aramaktaydılar. Bunu izleyen d ö lle rd e k i ile rle m e le r daim a daha
çabuk ve kayda değer oldu.
B ö y le lik le doğan iki-yaşayışlılar yeryüzünde solu nu m yaptıkları ve hareket
e ttik le r i nâlde yeni besin kaynaklarından da yararlanabilm e d urum un da yd ılar.
Yeryüzü b ütü nü yle önlerine ya yılıyor ve (daha önce g ö rd ü ğ ü m ü z g ib i) i lk sü­
rün ge nle rin ortaya çıkışına kadar h iç b ir om u rg alı bu alanı, onlarla b ö lüşm e m iş
oluyordu.
Günümüzde ise iki-ya şayışlıla r sınıfının çok ç e ş itli tü rle ri vardır. Aşağıda-
d a ki cetvel bu sın ıfın en tip ik te m s ilc ile r in i g österm ektedir.

234
B ir Tabiat Bilgini Anlatıyor

KARA KURBAĞASI

«— Üzerine bir taş at!»

«— Haydi Fufi, öldür onu!»
«— Yok canım, en iyisi sopayla vuralım!»
Bir köpeğin havlamasına karışan bu çeşit sözler, kentin çevresindeki atış poligonu­
nun kocaman duvarı ile çayırlar arasındaki bir patikada yürüdüğüm sıra kulağıma
çalındı ve beni çok etkiledi. Bu, erkek çocukların sesleriydi. Bir çocuk topluluğunun
bir zavallı hayvanı, zalimliklerine kurban edecekleri aklıma geldi.
Gerçekten de aldanmamıştım. Duvarın köşesini döndüğüm zaman iki büyük taşın a-
rasına sığınıp kendini, saldırganların taşkın öfkesinden korumaya çabalayan bir zaval­
lı kara kurbağası gözüme çarptı. Hemen atıldım ve bu yakışıksız hareketlerinden dola­
yı onlara sertçe azarladıktan sonra, âdeta yarı ölü bir hâle gelmiş olan zavallı kurbağa­
yı saklandığı yerden usulca çıkardım. Hafif hafif okşayarak üzerindeki tozu toprağı te­
mizledim-, korkusu son dereceyi bulmuş olan hayvancağız neyse ki pek ağır yaralan-
mamıştı. Kendini savunmadan yoksun olan bir yaratığa karşı yapmakta oldukları şe­
yin fenalığını çocuklara anlatmayı yerinde bulmadım, gerçekte bir azarlamadan son­
ra vereceğim bu öğüte kulak asan bulunmayacaktı. Yapılabilecek en iyi şey onları dü­
şünmeye dâvet etmekti. Gerçi bu çocuklarla yapılacak şey değildi ya! İşe başlamak
için şu sözleri söyledim:
«— İçinizden hanginiz bana, insanlara ve tanma en çok zararı dokunan hayvancık­
ları sayabilir?»
Nârin yapılı, zeki görünüşlü ve 12 yaşlarında kadar bir çocuk hepsinin adına ve alay­
cı bir sesle bana cevap verdi:
«— Sinekler, çekirgeler, mayısböcekleri ve kurtlar, öğretmen bey!»
Bu kızdırıcı sözü anlamamış gibi görünerek cevap verdim:
«— Pek güzel, içinizden hanginiz on dakika içinde bu zararlı böceklerden en fazlası­
nı tutabilirse ona ödül olarak para vereceğim, gitsin kendisine pasta alsın.»
Hepsi ok gibi yerinden fırladı ve verilen zamanın sonunda yakalanmış birsürü hay­
vancığın karşısında kaldık: İkiyüzü bulan bu beklenmedik böcek koleksiyonunda, si­
nekler, solucanlar, kırkayaklar, mayısböcekleri, çırçır böcekleri vardı. Örümcekleri ve
diğer yararlı böcekleri salıverdim ve Paolo’nun (sözüme ilk defa cevap vermiş olan ço­
cuk) avucuna 200 lireti saydım. Çünkü tek başına yakaladığı böceklerin sayısı 35’i bu­
luyordu. Sonra çocuklara:
«— Soluk bile almadan yerinizde durun, kıpırdanmayın» dedim. Kurbağayı yavaşça
kaldırdım ve onu çocuklardan oluşan çembarin orta yerine ve kendisine güven verebi-
cek bir çalılığın yanına koydum. Gırtlağının altındaki çarpıntının geçmesini bekledim.
Bu, artık rahatça nefes alabildiğini gösteriyordu. Hemen burnunun birkaç santim ö-
tesine güzel bir mayısböceği bıraktım, ilk anda onu görmemiş gibi göründü, fakat ma-
yısböceği yürümeye başlayıp burnunun bir karış ötesine varınca, şakırtıya benzer bir
ses duyduk ve arada yıldırım gibi hızı târif edilemez bir hareketin farkına vardık. Kur­
bağa ağzını açmış, dilini dışarıya çıkarmış, böceği yakalayıp yuttuktan sonra ağzını
kapamıştı. Bütün bunlar ancak saniyenin 1/15’i içinde olup bitmişti. İnsan gözü olayı,
görerek değil ancak tahmin etmekle izleyebilirdi. Bu çeşit hareketleri bir film üzerin-

235
de tespit edebilmek için bir saniyenin yüzlerce ast katında resim çekebilen bir fotoğ­
raf makinesi kullanmak gereklidir.
Bu beklenmeyen sahneden sonra öyle sevinç el çırpmaları, coşkun haykırmalar ol­
du ki dünyanın en sert öğretmeni bile onları azarlamaya cesaret edemezdi.
Çocukları susturmayı faydasız bularak sakinleşmelerini bekledim. Zaten kurbağa
da çalılıkların arasına büzülmüştü, ilk ziyafetin tadı damağında kalmış olacak ki usul­
ca ortaya çıkarak iğrenmeden ve azar azar verdiğim ikiyüz böceği yarım saatten az bir
zamanda yedi bitirdi. Zararlı böcekler ortadan kaldırılmıştı ama ne de olsa biraz ra­
hatça gezinen varlıkların insafsızca ölüme sürüklenmesi bana hoş görünmüyordu. Fa­
kat bununla beraber onlara sıvışma şansını da vermiştim.
Karnı ve gözü doymayan kurbağa her ne olursa olsun, böcek yemedeki ustalığını
göstermişti.
Çocuklar artık rahat durmuyor, kurbağa çeşitleri, beslenme yolları, yaşantıları, ya­
rarlan hakkında birbirleriyle yarışırcasına sorular yağdırıyorlardı. Onları candan ilgi­
lenmiş görüyor ve ömürleri boyunca bu hayvanlara eziyet etmek şöyle dursun, böyle
bir sahneyi görme fırsatından yoksun kalmış çocuklara karşı da canla başla savuna­
caklarına inanmış bulunuyordum.

236
 HAVUZ BALIĞI
GÖZLEME ÇAĞRI
1 — Bir balığı yüzerken inceleyin; han­
gi yüzgeci daha çok hareket ediyor? Bun­
ların hangisi kayığın dümenine ve hangisi
de küreklerine benzetilebilir? Gövdesinin
üzerinde kaç yüzgeç sayabiliyorsunuz?
BİRLİKTE TANIYALIM
Rengi kırmızı, yapısı iğ-biçim olup ak­
varyumda yaşar; bazıları da ona her gün
yem vermeye kalkar. Bir bilmeyece ben­
zeyen bu şeyi hâlâ bilememiş bulunuyor­
sanız hemen söyleyelim ki birçoğumuzun
da evimizde beslediği bu hayvan, bir kır­
mızı balıktan başkası değildir.
2 — Bir balığı elinize aldığınız zaman
hemen fırlayıp kaçar mı? Diğer hayvanla­
rın derileri üzerinde böyle kaypak madde­
nin varlığına rastladığınızı hatırlıyor mu­
sunuz?
Bir parmağınızı balığın başından kuyru­
ğuna doğru yürüttüğünüz zaman kaypak ol­
duğunu göreceksiniz, fakat ters tarafa doğ­
ru götürürseniz pütürlü olduğunun farkına
varacaksınız. Bu olay size neyi açıklıyor?
3 — Balık başının yan taraflarındaki ka­
pakçıkları kaldırın; gözünüze çarpan ne
olacaktır? Balığın ağzına bir kurşunkalem
soktuğunuzda ucu nereden çıkacaktır? Böy­
le bir geçidi izleyen şeyin ne olduğunu söy­
leyebilir misiniz?
Sazan balığının yakın akrabası olan ve
binlerce yıllık bir geçmişi bulunan bu u-
facık balığa havuzbalığı denir. Düşünün
ki Milâttan 4000 yıl önce, bunlara benzer
balıklar Çin’de yetiştirilmekteydi. Ancak
1611 senesinde bunları Avrupa’ya getiren
Portekizli denizciler, kapalı tuttukları ye­
rin koşullarına, özel bir bakım istemeden
kolaylıkla uyuveren bu balıkların yaygın
237
 K a s la r

O m u rla r

K uyruk
i

Solungaçlar
An us yüzgeci
Yürek

Bir balığın belli başlı organlarının anotomik di­

zilimini gösteren şematik resim.

bir şekilde yetiştirilmeye başlanacağını

kuşkusuz bilmiyorlardı. İnsanlar bundan
yaralanarak onu, gitgide daha uzun ö-
mürlü hâle getirmek ve evlerindeki ak­
varyumlarda üretmek için birçok deney
üzerinde çeşitli çalışmalar yapmıştır.
Bu çalışmalar sonunda sunî olarak ye­
tiştirilen varyeteleri (çeşitleri) arasında
gı*i renkli havuzbalığı ve sarımsı havuz-
balığını da sayabiliriz.
Fakat onları şimdiye kadar incelediği­
miz omurgalılardan ayıran özelliğin ne
olduğunu keşfedebilmek için hep birlikte
incelemeye çalışalım. Genellikle balıkla­
rın karakterlerine bir gözatabilmek için
kırmızı balıklardan yararlanmayı düşü­
nüyoruz.
Balıkların omurgalı olduklarını kuşku­
suz bilirsiniz. Belkemeğini oluşturan o-
murgalar hemen hemen birbirine eşittir.
Kaburgalar yâni kılçıklar ise yassı olup
göğüs kısmında bulunmazlar. Böylece iki
- yaşayışlılarda olduğu gibi balıklarda da
iç organları koruyan bir göğüskafesi yok­ Yukarıda; bir balık iskeleti, aşağıda; balık pul­
tur. larının belli dört tipi.

Balığı, şimdiye kadar incelediğimiz

hayvanlardan apayrı kılan özelliği, onun
sırf suya bağlı bir yaşamı olmasıdır.
İşte bu su içindeki yaşam ve hareket,
balıklarda değişik bir vücut şekli ortaya
koyar. Bir balığa dikkatle baktığımız za-
man görürüz ki, su içinde hareketlerini
engelleyecek ne boynu ne de özel çıkıntı­
ları vardır. Biçimi tipik olarak hidrodina­
mik yâni suda hareket etmeye elverişli­
dir. Uç tarafında yuvarlaklaşan kafa bü

238
tünüyle gövdeye bitişir ve bir kuyrukla
sonuçlanan gövde bu şekilde incelmiş,
yassılaşmış bir hâl alır.
Suya dalarak yüzdüğünüz zamanlar
sizler de öyle yapmıyor musunuz?
Balığın derisi, bir dam üzerindeki kire­
mitler gibi konulmuş ve serbest tarafları
kuyruğa doğru dönük pullardan oluşmuş­
tur. Böylelikle su bir dirence rastlamadan
kayıp gider. Pullar, balıkların bolca çıkar,
dıkları sümüksü bir madde sayesinde dai­
ma kaypaktır. Biçimleri değişik ve bazı
balıklarda ise iridir. Bir mercekle incele­
diğiniz zaman bunların, ortak merkezli
daireler hâlinde geliştiğini göreceksiniz.
Hazır yeri gelmişken söyleyelim ki; balık­
ların yaşı bu dairelerin sayısına dayanı­
larak hesaplanır. Pulların kalınlığı iss, ta­
biî cinsine göre balığın sağlığı hakkında
aşağı yukarı bir fikir verir.
BALIKLAR NASIL YÜZER?
Kuyruğu ve yüzgeçleri sâyesinde yüzer­
ler.
Yüzgeçler kemiksi dokudan oluşmuş
deri kıvrımlarıdır Tek yüzgeçler ve çift
yüzgeçler olmak üzere ikiye ayrılırlar.
Tek yüzgeçler: Karşılığı olmayan yüz­
geçlerdir. Sırt, anus ve kuyruk yüzgeci.
Sırt ve anus yüzgeci balığın yana yatm a­
sını önler, kuyruk yüzgeci ise balığın hız­
lı yüzmesini sağlar.
Çift yüzgeçler: Karşılığı olan (her birin­
den iki tane bulunur) yüzgeçlerdir. Gö­
ğüs ve karın yüzgeçleri. Balıkların çift
yüzgeçleri diğer omurgalıların üyelerine
(el ve ayaklarına) karşılıktır. Göğüs ve
karın yüzgeçleri balıkların yavaş yüzme­
lerini sağlar.
Balığın yüzmesinde sırt kaslarının öne­
mi çok büyüktür. Pişmiş bir balığın derisi­
ni sıyırdıktan sonra, sırt kaslarının karın
kaslarına oranla olağan üstü gelişimini
inceleyin: Bu durum size sorulacak iki so­
runun cevabını çok kolaylaştıacaktır.
Balıklar nasıl yüzer? Gövdelerini bir­
biri ardına sağa ve sola bükerek, yâni
her iki yandaki kaslarını büzerek.
Peki öldükleri zaman neden karınlan
su yüzünde kalıyor? Sırt kasları kann
kaslarından daha ağır oldukları için. Ba­
lık sağ oldukça göğüs ve karın yüzgeçle­
rini oynatarak denge hâlinde bulunur.
Öîdüğü zaman ise bunlar hareket edeme­
yeceklerinden dengesi bozulan balık böğ­
rünün üzerine yatıp kalır.
SOLUNGAÇLARIYLE SOLUNUM
YAPARLAR
Bir akvaryumdaki balığı inceleyin. Du­
rup dinlenmeden ağzını açıp kapamakla
meşguldür. Sakın karnı aç olmasın? Ha­
yır! Eğer böyle yapmasa yaşayamaz, çün­
kü bu onun solunum yapmasıdır.
Dikkatlice bakacak olursanız, başının
iki yanında durmaksızın kalkıp inen iki
kapakçık göreceksiniz; bunlar kulak de­
ğil solungaç kapağı yâni solungaçların
koruyucu organlarıdır. Bunların altında
solungaç kemerleri bulunur, kemiksi do­
kudan oluşan bu kemerlerden her biri
solungaç adı verilen ve içindeki kan dola­
şımı yüzünden kırmızı bir renk alan iki
saçağa desteklik eder. Solungaçlar suda
erimiş hâlde bulunan havayı alırlar, bun­
lardan kana karışan oksijen gövdenin her
hücresine kadar ulaşır. Buna karşılık göv­
de hücreleri tarafından oluşturulan ve
solunum organlarına kadar gelen karbon
dioksit de solungaçlar tarafından durma­
dan suya bırakır. Acaba hangi suya diye­
ceksiniz? Ağız yoluyla solungaçlara giren
ve onları bolca ıslatacak kadar kaldıktan
sonra solungaç kapağından çıkıp giden
suya.
Canlı veya yeni ölmüş bir balığın solun­
gaçları kırmızıdır, bunların koyu bir ren­
ge dönüşmeleri ve kokar bir hâl almaları
için çok zaman geçmesine lüzum yoktur.
Balıklar su içinde yükselmek ve oradan
derine dalmak için ne yapıyorlar? Bu iş,
belkemikleri ile barsakları arasında oluş­
239

Solungaç kapağı
Balıkların solungaçlarında suyun dolaşımını gösteren şema.
muş bir yüzme kesesi sayesinde gerçekle­
şir.
Gazla dolu olan bu kese hava boşaltıcı
«pnömatik» denilen bir boru ile barsağa
bağlıdır. Kese içindeki gaz; oksijen, azot
ve karbon dioksitten oluşmuştur. Eğer ke­
se şişkin olursa balığın gövde hacmi ar­
tacak ve böylelikle hafiflemiş olan balık,
su yüzeyine doğru yükselecektir. Eğer ke­
seyi çevreleyen kaslar büzülürse kesenin
hacmi küçülecek ve böylelikle ağırlaşan
balık dibe doğru gidecektir.
Özellikle yüzme öğrenmeye başladığı­
nız sıralarda böyle güzel bir yüzme kese­
sinin emrinizde olmasının ne kadar hoş
olacağını sizler de düşünmüzsünüzdür!
Sakın üzülmeyin! Sîzler de kendinizi su
yüzünde tutabilmek için geçerli bir yol
bulabilirsiniz: Cankurtaran simidi. İçi ha­
va veya sudan daha hafif bir maddeyle
dolu olan bu halka, sizin suda batm am a­
nızı sağlar ve böylelikle sizi su yüzünde
tutar.
BAŞ VE DUYU AYGITLARI
Balığın duyu aygıtları (organları) han­
gileridir?
240
Köpekba tıklarındaki Kem ik iskeleti!
solungaç aygıtı balıklarda solungaç
--a*mİİ-
Balığın başında, yakın şeyleri görmeye
yarayan kapaksız ve yuvarlak gözler var­
dır. Bunların gördüklerini, yalnız 10 met­
reye kadar seçebildikleri zannolunur. Bu
fırsattan yararlanarak size hatırlatmak
isteriz ki deniz diplerinde ömür geçiren
balıkların gözleri zamanla işe yaramaz
bir hâle gelmiştir, gerçekten deniz derin­
liklerinin karanlığında yaşayan bu or­
ganlar kullanılmadıkları için yavaş yavaş
gerilemiş durumdadırlar. Diğer yandan
karanlıkta yaşadıkları hâlde gözleri üs­
tün derecede gelişmiş balıklar da vardır.
Bunun, dip tarafa doğru sızan en zayıf -ı-
şığı bile kavrama zorunluluğundan ileri
geldiği sanılmaktadır
Balıkların dış kulakları yoktur. Yalnız
iç tarafta bulunan küçük bir organ gürül­
tüleri duymaya yaradığı kadar da denge
kurma ve yönelme duyularını sağlamaya
yarar.
»Koklama organı, ağızla- bağlantısı ol­
mayan iki burun deliğinden oluşmuştur.
Bunlar az gelişmiş oldukları hâlde, koku­
ları güzel alırlar. Balıklar, balıkçının ol­
tasına asılı yemi görmeden önce kokusu­
nu alarak ona doğru yönelirler.
Ağzına gelince: Hiçbir zaman çiğne­

Mandagöz mercan balığı yumurtası. Boynuz ya­
pılı bir kapsülle korunmuş bulunan bu yumurta, do­
natılmış olduğu uzun iplikler sayesinde, deniz di­
bindeki bitkilere sarılıp kalır.
meye yaramayan ve yalnız besinleri yut­
maktan başka bir işi olmayan dişleri ba­
zılarında bulunmayabilir de. Bu dişler
gerçekte ağız içinde veya yutakda da ola­
bilirler. Çünkü balıkların tükürük bezleri
olmadığı gibi bazılarının dilleri dahi yok­
tur. Fakat buna karşılık tat alma duygu­
su sanıldığının aksine olarak yalnız ağız­
da değil gövdenin dış kısmında da bulu­
nur.
Balıkların bir altıncı duyuya sahip ol­
duklarını biliyor muydunuz? Öyleyse bu
gözlemi yapın.
Elinize bir ölü balık alıp, bir mercekle
baktığınız zaman esmer renkli bir çizgi­
nin baştan kuyruğa doğru uzadığını gö­
receksiniz. Yanal çizgi delıilen bu kanal­
cık, kendisini dış çevreyle temasa geçiren
ufak deliklerle donatılmış bir hâldedir.
Kanalın içine giren su, bu dış çevrenin
içindeki en ufak titreşimleri bile duyurur
ve böylelikle onu «görür» bir hâle getire­
rek yaklaşan düşmanı veya avı gözlerin­
den daha iyi haber verir.
BULUNDUĞU YERLER
Havuzbaiığım bizler süs maksadiyle
akvaryumlarda ve bahçe havuzlarında
yetiştiririz. Evde balık beslemek istiyorsa­
nız dörtgen akvaryumları tercih edin,
çünkü yuvarlak kaplarda balıklar hiç
durmadan dönmek zorunda kalırlar. Ba­
lıkların suyunu her gün değiştirmeyi u-
nutmaym, fakat musluktan doğruca ko­
yacağınız su soğuk ve oksijeni gereğin­
den fazla olabileceğinden bunu bir kap
içine akşamdan koyarak dinlendirmek ve
ancak sabahleyin akvaryuma boşaltmak
yerinde olur.
BESLENMELERİ
Kırmızı balık omnivor (her şey yiyebi-
len) dur. Kurtlar, böcekler, su içindeki
mikroskopik varlıklar hattâ bitkilerle de
beslenir.
ÜREMELERİ
Kırmızı balıklar ve genellikle bütün ba­
lıklar ilkbaharda suya bırakılan yumur­
talardan doğarlar. Bu yumurtaların yüz-
lercesi bitkilere ve su içine batık cisimle­
re takılarak kalır. Ancak bu yüzlerce yu­
murtanın bir kısmının açılabilmesi yü­
zünden yumurta sayılarının yüksek ol­
ması gerçekten bir nimettir. Zira bunla­
rın büyük bir çoğunluğu çeşitli gelişme
evrelerinde balıklar tarafından yutulur.
Yumurtadan çıkan 2-3 günlük yavru, a-
na-babasmdan farklıdır. Kahverengi olan
gövdesinin karın tarafında yumurtanın
artıklarından oluşmuş tuhaf görünüşlü
bir besin kesesi vardır. Buna vitellus ke­
sesi denir. Besinle dolu olan bu kese balık
gelişip yiyeceğini kendi kendine sağlaya­
cak hâle gelinceye kadar onu besler ve
sonunda eriyerek kaybolur.
241
Havuzbahklarım incelerken BALIKLAR’ı tanımış olduk

Özelliklerini birlikte hatırlayalım:

— Om urg alıd ırla r.
— D e rile ri p ullarla kaplıdır.
— H areke t organı olarak yüzgeçleri vardır.
— Yum urtlam a ynluyla ürerler.
— Solun ga çlarıyla so lu nu m yaparlar.
Sazan balığı, alabalık (tatlı suda yaşa­
yan) , denizatı, yazılı orkinos, hamsi, is­
tavrit azmanı, dilbaJığı kemik iskeletliler
ve mandagöz mercan balığı ile torpil ba­
lığı da kıkırdak iskeletliler arasındadır.
Mandagöz mercan balığı insandan oldukça ür­
Dağlardaki gölcüklerin tipik yaşayıcılarından kek. Karakteristik biçimde olan sırt yüzgeçleri
olan alabalık, özel havuzlarda da yetiştirilir. Yav­ suyun yüzüne çıkar, bu yüzden hemen daima su­
rular daha 2-3 günlükken nehirlere aktarılır. yun hizasında yüzer.

Dilbalığının gövdesi her iki yandan da yassıl-
m ıştır. Bunun açık renkli olan tarafı deniz dibinin
kumlarına dayanır, daha koyu renkli olan diğer
yanı ise suyun dip tarafındaki renklerle karışarak
onu kamufle eder, birbirine çok yakın gözleri var­
dır. Gözleri yan taraflarında bulunur.
▼ ■
Kıkırdak iskeletlileri belirleyen torpil balığının
boşalttığı elektrik insanlarca da hissedilir. Tipik
göğüs yüzgeçleri vardır.
Denizatı su içindeki özel hareket biçiminden
dolayı genellikle balık sayılmaz. Sırtındaki özel
yüzgecini pervane gibi titreterek hareket eder.
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL

1 — Kendisini su içi yaşantıya uyduran özellikleri (biçimini, pullarını, eklem­

lerini ve yüzgeçlerini) gözönünde bulundurarak kırmızı balığı târif edin.
2 — Balığın içindeki «kılçık» nedir? Onda eksik olan hangi şeydir? Daha hangi
omurgalılarda aynı şeyin farkına vardınız?
3 — Balıklar nasıl yüzer? Ç ift yüzgeçlerin özelliği nedir ve kuyruk yüzgeci ne
işe yarar?
4 — Yüzme kesesi nedir? Balığın su içinde inip çıkmasını nasıl sağlar?
5 — Solungaç kapakları nedir, neyi korurlar? Solungaçlar nasıl oluşmuşlardır
ve nasıl iş görürler? Bir balık kaynatılmış bir suda yaşama zorun­
da kalırsa neden çabucak ölür? Bir balığın taze olup olmadığını nasıl an­
layabilirsiniz?
6 — Balığın duygu organları hangileridir? Yanal çizgilerin görevi nedir?
7 — Balıklar nasıl ürer? Vitellüs kesesi nedir? Hangi nedenle balıkların yumur­
taları bu kadar çok sayıda olur?

GÖZLEMLER (* ) ARAŞTIRMALAR (* * ) PRATİK DENEYLER ( * * ‘ )

1 ( * * ) Birçok balık üreme sırasında denizden nehirlere veya karşılıklı olarak

nehirlerden denize doğru çevre değiştirirler. Bu bakımdan özellikle ilginç olduk­
ları için yayın balıklarıyla yılan balıkları üzerinde çeşitli araştırmalar yapın.
2 ( * î ) Merak uyandırıcı bazı balıkların çoğu acayip görünüşleri hakkında bir­
takım araştırmalar yapabilir misiniz?
3 ( * * ) Balıkların yaşantılarını sürdürdükleri çevrenin rengini almaları hakkında
bir araştırma yapın. Özellikle ilginç balıklar vardır; bunlardan birkaçını sayabilir
misiniz?
4 ( * * ) İnsanların beslenmesinde balıkların yeri nedir?
5 ( * * * ) Havuzbalığını gözönüne alarak balıkların başlıca özelliklerini inceleyin.

243
 BALIKLAR SINIFI

Bu hayvanlar tip ik olarak su için d e yaşadıklarından dolayı yüzgeçlerle, so­

lun um iç in solungaçlarla ve d ile d ik le r i yerde d u ra b ilm e k için yüzme kesele­
r iy le d on atılm ışla rd ır. Yürekleri yalnızca ik i boşluğa bölün m üştü r. B a lıkla ­
rın ilk b iç im le r in d e g ö vd e le r ke m ik yapılı sağlam b ir kabukla ko ru nu r h â ld e y­
di. B u n la r g itg id e h a fifle şe re k balığa daha çe vik h areke tleri yapm alarını sağ­
layabilecek durum a g elm işle rd ir. Yüzyılların geçm esiyle sular, ço k ç e ş itli ve
g itg id e artan varlıklarla doldu. B u nla r yaşantı çevresi bakım ından (ta tlı suda,
tuzlu suda veya deniz suyuna benzer su la rd a ) yaşayanlar ve iskelet yapıları
b akım ından ise ( k e m ik li ve kıkırd aklı o la n la r) şeklinde a yırd ed ileb ilir.
A şa ğıda ki ce tvel bunun en tip ik tanıtıcılarını g österm ektedir.

Tatlı su

sazan balığı alabalık

Deniz suyu

kırmızı balık m orina

Karışık çevre

som balığı yılan balığı

cc
<

<
03

K öp akb alığıg iller

---------- :-----* JL &
camgöz

F e n e rb a lığ ıg ille r
------------------«

fenerbalığı
 - . . . ■"

■
■‘-4
■
■' '■ ■

İ W - :; - :; -
İŞ ^ s- a.
.

:
: - v -’

”
:

- ,
 ALFABETİK ARAMA CETVELİ
A Bir meyvanın çeşitli bölüm ­
Açıkhava basıncı S: 136, 141
Açısal damarlı yapraklar S:
155
Adezyon S: 149
Afrika domuzu S: 119
Afrika fili S: 130
Akım S: 35
Alabalık S: 242
Alligator S: 221
Amerika bizonu S: 115
Anakonda S: 216
Anemometre S: 142
Aslan S: 66
Aslartdişi S: 204
Asıltı S: 52
Asya fili S: 130
At S: 70
Atın beslenmesi S: 72
Atın üremesi S: 72
Atmosfer S: 133, 139
Avrupa engereği S: 214
Ayıgiller S: 67
Ayrı taçyapraklılar S: 198
Azot S: |p4
Azot bakterileri S: 105
B
Balıklar nasıl yüzerler S : '239
Balıklar solungaçlariyle solu­
num yaparlar S: 239
Balıklarda baş ve duyu aygıt­
ları S: 240
Balıklarda dış kulaklar S: 240
Balıklarda dişler S: 241
Balıklarda gözler S: 240
Balıklarda koklama organı S:
240
Balıklarda tat alma S: 241
Balıklarda yanal çizgi S: 241
Balıkların beslenmeleri S: 241
Balıkların üremeleri S: 241
Barometre S: 139
Basınçlı buzdolabı S: 192
Başçık S: 196
Bataklık kaymanı S: 221
Bayağı engerek S: 214
Benekli piton S: 216
Bıldırcın S: 187
Bir eşeyli çiçek S: 200
246
Çiçek ne işe yarar S: 195
leri S: 22 Çiçek tablası S: 196
Bitişik taçyapraklılar S: 198 Çiçek tozu S: 196, 200
Bitki için gerekli madenler Çiçek tozu dişi organa nasıl
S: 104 ulaşır S: 201
Bitkide nişastanın meydana Çiçeklerde tozlaşma ve döl­
gelişi S: 164 lenme S: 200
Bitkiler soğuktan nasıl koru­ Çiçekte taç S: 195
nurlar S: 90 Çimlenme S: 94
Bitkilerde solunum S: 158 Çinçilya S: 127
Bitkilerde terleme S: 166 Çiy S: 45
Bitkilerin uyanışı S: 144 Çuhaçiçeği S: 197
Bitkinin doğuşu S: 95
Bitkinin yaşı S: 153
D
Boz yılanı S: 216
Boş boynuzlular S: 109
Boynuzlu engerek S: 214 Dağılım S: 51
Böcek oburu S: 208 Damarlarına göre yapraklar
B öcek tozlaşması S: 201 S: 155
Böcekçiller S: 174 Damıtık su S: 53
Buğdaygiller S: 201 Damıtma S: 45
Buharlaşma S: 42 Değişik bitki gövdeleri S: 152
Bukalemun S: 210 Demet S: 91
Bulut nedir? S: 46 Demir tuzları S: 104
Buzdolabı S: 192 Deniz kaplumbağası S: 222
Bütün çiçekler aynı mıdır? Deniz ve kara meltemleri S:
S: 196 142
Derişik S: 51
Dev panda S: 68
C Dış kabuk S: 23
Diİbalığı S: 242
Calût’a karşı Davud S: 218 Dingo S: 59
Canlı varlıkların karakteris­ Dişicik borusu S: 196
tik ayrılıklarının araştırıl­ Diyagram S: 33
ması S: 4 Dolu S: 47
Ceylân S: 111 Dolu boynuzlular S: 109
Cırlak sıçan S: 126 Domuz S: 117
Cisimler evreni meydana ge­ Domuzun beslenmesi S: 118
tirirler S: 6 Domuzun üremesi S: 119
Cisimler neden yapılmışlar­ Döllenme S: 201
dır? S: 7 Dördül kemik S: 208, 212
Dulavratotu S: 205
Ç
E
Çakal S: 59
Çatallı dil S: 212 Elayası yapraklar S: lâ5
Çayır engereği S: 214 Embriyon S: 24
Çenek S: 95 Engerek türleri S: 215
Çenekler S: 24 Engerek yılanı S: 211
Çiçeğin her kısmının görevi Engerek yılanından nasıl ko­
ayrıdır S: 195 runmalı S: 213
Çiçek S: 194, 195 Engerek yılanının gözleri S:
Çiçek durumu S: 198 212
Engerek yılanının kafası S:
212
Ergime ısısı S: 42
Eriten olarak su S: 50
Eriten su S: 50, 53
Eriyik S: 51
Eriyik türleri S: 51
Erselik S: 196
Eşek S: 73, 74
Eşekhıyan S: 205
Etli meyva S: 22, 23, 24
F Isınma ısısı S: 38
Fahrenhayt S: 32
Fmdıkfaresi S: 126
Fmdıkgiller S: 201
Fosfor S: 104
Fotosentez S: 164
G İğne yaprak S: 19
Galapagos kaplumbağası
222
Geko S: 210
Genleşme S: 26
Gerçek meyve S: 22
Gerçek ve yalancı meyveler
S: 204
Gevişgetirme S: 109
Geyik S: 112
Gökyüzünün yaratıkları S: 181
Gövde, ham besisularımn da­
ğılışı ve dolaşımı S: 148
Gövdecik S: 24
Gözenek S: 17
Gözenek odası S: 164
Güneş ve mevsimler S: 10
Güneşin takip ettiği yolun
gözlemi S: 10
Güvercin S: 177
Güvercinin beslenmesi S: 179
Güvercinin üremesi S: 179
H Kulak davulu S: 208
Hararet duyarlığı ve sıcaklık
S: 26
Hava basıncı S: 137
Hava ve atmosfer S: 132
Havanın ağırlığı S: 135
Havanın hareketi S: 141
Havuz balığı S: 237
Hayatın başlangıcı güneştir
S: 10
Hidrodinamik S: 238
Hindi S: 187
Hint timsahı S: 221
Horoz S: 183
Hortumlular S: 129
Hörgüçlü deve S: 113
I Kendi kendine döllenme S:
Isı S: 35
Isı birimi S: 37
Isı nasıl yayılır S: 80
Isıtma tesis türleri S: 86
Isıyı ölçelim S: 35
Işıma ile yayılma S: 84
İ
İç kabuk S: 23
İki çenekli S: 96
S: İki - yaşayışlılar S: 232
İki - yaşayışlılar soğukkanlı
hayvanlardır S: 227
İletkenler S: 81
İlkbahar S: 131
İnek S: 108
İneklerin beslenmeleri S: 109
İneklerin üremeleri S: 110
İpçik S: 196
İyi iletkenler S: 81
K Köpekte işitme S: 55
Kabuk S: 91
Kakum S: 68
Kalori S: 37
Kalsiyum S: 104
Kalsiyum karbonat S: 105
Kambiyum S: 91
Kamoş S: 3
Kaplan S: 66
Kaplumbağa S: 220
Kaplumbağalar S: 224
Kara kaplumbağası S: 222
Kara kurbağası S: 235
Karaca S: 113
Karbon dioksit S: 78
Karbon monoksit S: 78
Karbonik asit S: 105
Karsak S: 59
Katılaşma S: 42
Katır S: 73
Kaynama S: 43
Kazık kök S: 106
Kedi S: 64
Kedilerin üremeleri S: 66
Kedinin beslenmesi S: 65
Kedinin bıyıkları S: 65
Kemirgenler S: 126, 128
Kenarlarına göre yapraklar S:
155
200
Kertenkelelerin beslenmeleri
S: 208
Kertenkelelerin üremeleri S:
208
Kestanegiller S: 201
Kırağı S: 46
Kırmızı keklik S: 187
Kış S: 76
Kilokalori S: 37
Kirpi S: 174
K lorofil S: 18
K lorofil ne işe yarar S: 163
Klorofil ve bitkiler âleminde­
ki değeri S: 162
Kloroplast S: 18
Kohezyon S: 149
Kozalaklılar S: 201
Kök kılları S: 102
Kök şekilleri S: 106
Kökçük S: 24
Kökler ve yapıları S: 101
Köpek S: 55
Köpeklerin beslenmeleri S: 56
Köpeklerin pençeleri S: 56
Köpeklerin üremeleri S: 57
Köpekte koku alma S: 55
Köpekte kulaklar S: 55
Köryılan S: 210
Köstebek S: 170
Köstebek toprağı nasıl kazar
S: 171
Köstebeğin beslenmesi S: 172
Köstebeğin düşmanları S: 173
Köstebeğin üremesi S: 173
Kötü iletkenler S: 81
Kumru S: 180
Kunduz S: 127
Kurbağa yavrularının geliş­
meleri S: 227
Kurbağalar derileri ile solu­
num yaparlar S: 230
Kurbağalar derileriyle su içer­
ler S: 231
Kurbağalar ve kara kurbağa­
ları S: 226
247
Kurbağaların beslenmeleri S:
230
Kurbağaların bulundukları
yerler S: 229
Kurbağaların fayda ve zarar­
ları S: 231
Kurbağaların üremeleri S: 231
Kurt S: 59
Kuru meyva S: 24
Kuşlarla tozlaşma S: 202
Kuşların uçuşu S: 178
Küçükayıgiller S: 67
L
Lama S: 112
Lemming S: 126
Leopar S: 66
M Rengeyiği S: 113
Madde dünyasına bakış S: 6
Madensel tuzlar S: 17
Magnezyum S: 104
Manda S: 111, 112
Mandagöz mercan balığı S:
242
Mantar S: 91
Metal barometreler S: 139
Mevsim değişmelerinin gerçek
nedenleri S: 12
Meyva nedir S: 22
Meyvalar neye yararlar S: 22
Meyvanın çeşitli bölümleri S:
22
Miskkedisigiller S: 67
N
Negatif doğrulum S: 102
Negatif geotropizm S: 102
Mil timsahı S: 221
Nişasta S: 96
Nişastanın meydana gelişi S:
164
O Sonbahar meyvaları S: 21
Odun S: 91, 148
Okapi S: 113
Oksidasyon S: 78
Oksijen S: 78
Omurgalı S: 238
Oosfer S: 201
Orman soreksi S: 174
248
Orta kabuk S: 23
Osmometre S: 103
Osmotik çekme S: 103
Osmoz S: 103
Ototomi S: 208
Ovovivipare S: 213
P
Paralel damarlı yapraklar S:
155
Pnömatik S: 240
Potasyum S: 104
Pozitif geotropizmi S: 102
Pozitif yere doğrulum S: 102
R Tek çenekli S: 96
Reomür S: 32
Rüzgâr S: 141
Rüzgârın hızı ve yönü S: 142
S S: 30
Saçakkök S: 106
Sansargiller S: 67
Santigrat S: 32
Sararan yapraklar neden dö­
külür S: 17
Sarıcı gövdeler S: 153
Sedron horozu S: 187
Serler S: 87
Sıcaklığı ölçelim S: 26
Sıcaklığın kaydedilmesi S: 32
Sıvılı termometre S: 30
Sincap S: 127
Sis S: 47
Sodyum S: 104
Soğan ve yumruları S: 96
Soğukkanlı hayvanlar S: 208
Soğuktan korunalım S: 77, 80
Soğutma S: 191
Solungaç S: 239
Solungaç kapağı S: 239
Sonbahar S: 15
Soymuk S: 91, 148
Spatül yaprak S: 19
Suaygırı S: 120
Su salftüru S: 68
Suyun sertliği S: 53
Suyun sihirli yaşantısı S: 40
Sülün S: 187
Sürüngenler S: 208
Ş
Şekillerine göre yapraklar S:
155
T
Tabiat olayları S: 7
Tanrek S: 174
Tavşan S: 123
Tavşan dudağı S: 123
Tavşanın dişleri S: 124
Tavşanın üremesi S: 125
Termometre S: 30
Tavuksular S: 187
Tavuskuşu S: 187
Telek damarlı yapraklar S:
155
Telek ve tüy yapısı S: 184
Tepecik S: 196
Termograf S: 32
Termometre dereceleri S: 32
Termometre nasıl derecelenir
Tırmanıcı gövdeler S: 153
Tilki S: 59, 62
Timsah S: 220
Timsahlar ve kaplumbağalar
S: 220
Tohum, meyve ve tohumların
dağılışı S: 203
Tohum nasıl meydana gelir?
S: 200
Tohum zarı S: 95
Tohumlar nasıl yayılır S: 204
Tohumun yapısı S: 24
Tomurcuk S: 24
Tomurcuklar S: 144
Tomurcuklar nasıl oluşur S:
145
Toplu elayası damarlı yaprak­
lar S: 156
Toplu yapraklar S: 156
Torpil balığı S: 242
Torricelli’nin deneyi S: 138
Toynak S: 109
V
Valisneriya S: 201
Vaşak S: 66
Vipera S: 213
Vitellus kesesi S: 241
 Y Yapraklar ve ışık S: 156 Yılanların bulundukları yer­
Yapraklarda gözenekler S: 158 ler S: 213
Yaban domuzu S: 119. 121 Yaprakları her mevsimde ye­ Yılanların düşmanları S: 214
Yaban geyiği S: 111 şil kalan ağaçlar S: 18 Yılanların faydaları ve zarar­
Yalancı meyva S: 23 Yaprakların dökülüşü S: 16 ları S: 213
Yanma ısısı S: 78 Yaprakta anadamar S: 155 Yoğunlaşma S: 44
Yanma ve yakacaklar S: 78 Yaz S: 190 Yumurtacık S: 22
Yaprağın görevleri S: 158
Yedi uyuklayan S: 127 Yumurtacıklar S: 200
Yaprağın terlemesi S: 17
Yemiş kabuğu S: 23 Yumurtalık S: 22, 196
Yaprağın yapısı S: 154
Yaprak S: 154 Yeşil ağaç yılanı S: 216
Yaprak ayası S: 17, 154 Yeşilkertenkele S: 207
Yılankavi S: 213 Z
Yaprak kını S: 154
Yaprak sapı S: 154 Yılanlarda deri değiştirme S:
Yapraklar dökülmeden önce 213 Zebra S: 73
neden sararırlar? S: 18 Yılanların beslenmeleri S: 213 Zürafa S: 112
 AYRINTILI ARAMA CETVELİ
Çocuklar 3
İlk Gözlemler 4
Canlı varlıkların karakteristik ayrılıklarının araştırılması (4) — Madde dünyasına
bir bakış (6)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (9)
■ Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (9)
Güneş Ve Mevsimler 10
Hayatın başlangıcı güneştir (10) — Güneşin tâkip ettiği yolun gözlemi (10) — Mev­
sim değişmelerinin gerçek nedenleri (12)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (12)
■ Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (13)
SONBAHAR 15
Yaprakların Dökülüşü 16
Sararan yapraklar neden dökülür? (17) — Yapraklar dökülmeden önce neden sara­
rırlar (18) — Yaprakları her mevsimde yeşil kalan ağaçlar (18)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (19)
■ Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (19)
Sonbahar Meyvaları 21
Meyva nedir (22) — Meyvalar neye yararlar? (22) — Bir meyvanın çeşitli bölümleri
netedir? (22) — Tohumun yapısı (24)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (25)
I Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (25)
Sıcaklığı Ölçelim 26
Hararet duyarlığı ve sıcaklık (26) — Genleşme (26) — Sıvılı termometre (30) —
Nasıl derecelenir (30) — Doğru bir dereceleme (31) — Yapılmaması gereken bir
hatâ (31) — Termometre dereceleri (32) — Sıcaklığın kaydedilmesi (32)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (33)
■ Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (34)
Isıyı Ölçelim 35
Isı (35) — Isı birimi (kalori) (37) — Isınma ısısı (38)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (38)
■ Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (39)
Suyun Sihirli Yaşantısı 40
Su önemlidir (41) — Buharlaşma (42) — Kaynama (43) — Yoğunlaşma (44) — Kırağı
nedir? (46) — Bulut nedir? (46) — Dolu (47) — Sis (47)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (47)
■ Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (48)
Eriten Olarak Su 50
Eriyik nedir (51) — Değişik eriyik türleri (51) — Eriyen tekrar nasıl elde edilir (51)
— Eritenin önemi (52) — Eriten olarak su (53) — Damıtık su (53) — Suyun sert­
liği (53)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (53)
B Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (54)
Köpek 55
Birlikte tanıyalım (55) — Bulundukları yerler (56) — Beslenmeleri (56) — Üremeleri
(57) — Yararlan ve zararları (57) — Köpek, insana dosttur (57) — Köpek cinslerin­
den bazı örnekler (58)
■ Gözden geçirme ve bilgiyi kontrol (61)
■ Gözlemler, araştırmalar, pratik deneyler (61)

250
Tilki 62

Kedi 64
B irlikte tanıyalım (65) — Kedi gibi dö rt ayak üzerine düşmek (65) — Bulundukları
yerler (65) — Beslenm eleri (65) — Ü rem eleri (66) — Yararları ve zararları (66) —
Benzerleri (66)
■ Gözden geçirm e ve b ilg iyi kontrol (69)
■ Gözlem ler, araştırm alar, pra tik deneyler (69)

At 70
B irlikte tanıyalım (71) — Bulundukları yerler (72) — Beslenm eleri (72) — Ürem eleri
(72) — Faydaları ve zararları (72) — Benzerleri (73)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (74)
■ Gözlem ler, araştırm alar, pratik deneyler (74)

Eşek 74

KIŞ 76

Soğuktan Korunalım - Yanma Ve Oksitlenme 77

Yanma ve yakacaklar (78) — Yanma ısısı ve ısı değeri (78) — Karbon m onoksite
dikkat (78)
■ Gözden geçirm e ve b ilg iyi kontrol (79)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (79)

Soğuktan Korunalım • Isı Nasıl Yayılır 80

Maddelerden ısının yayılması (80) — iyi ve kötü iletken ler (81) — Isının akışkanlar­
da yayılması (81) — Işıma ile yayılma (84) — İsıtmanın tarihçesi ve tesis tü rle ri
(86) — Ser (87)
■ Gözden geçirm e ve b ilg iyi kontrol (88)
■ Gözlem ler, araştırm alar, pratik deneyler (88)

Bitkiler Soğuktan Nasıl Korunurlar 90

Kar b itk ile re zarar vermez (90) — Gövdenin bölüm leri (91)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (92)
■ Gözlem ler, araştırm alar, pratik deneyler (93)

Çimlenme 94
Bir b itkin in doğuşu (95) — Ç enekler hakkındaki bilgim izi genişletelim (96) — Soğan
ve yum rular (96)
■ Gözden geçirm e ve b ilg iyi kontrol (98)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (98)

Kökler Ve Yapıları 101

Kök kılları (102) — Bir b itki için gerekli madenler (104) — Azot bakterileri (105) —
Kök şe kille ri (106)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (107)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (107)
İnek 108
B irlikte tanıyalım (108) — Bulunduğu yerler (109) — Beslenm eleri (109) — Üreme­
leri (110) — Faydaları ve zararları (110) — Benzerleri (111) — Geviş g e tiren ler (112)
■ Gözden geçirm e ve b ilg iyi kontrol (114)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (114)

Amerika Bizonu 115

Domuz 117
B irlikte tanıyalım (118) — Beslenm eleri (118) — Ü rem eleri (119) — Fayda ve zarar­
ları (119) — Benzerleri (119) — Dom uzgiller (120)
■ Gözden geçirm e ve b ilg iyi kontrol (120)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (120)

251
Yaban Domuzu 121
Tavşan 123
B irlikte tanıyalım (123) — Bulunduğu yerler (124) — D işleri (124) — Beslenmeleri
(124) — Ü rem eleri (125) — Faydaları ve zararları (125) — Benzerleri (125) — Ke­
m irgenler (126)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (128)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (128)
Hortumlular 129
İLKBAHAR 131
Hava Ve Atmosfer 132
Hava her yerde m evcuttur (132) — Hava bir gazdır (133) — Havanın sıkıştırılm ası
ve yayılışı (133) — Hava boşluğu oluşturm ak için ekonom ik bir pompa (133) — Ha­
vanın ağırlığı (135) — Açıkhava basıncı (136) — Hava basıncının ölçülm esi (137) —
Kırılan bir sopa (137) — Eskiden b ilg in le r hava boşluğundan korkarlardı (138) —
T o rric e lli’nin deneyi (138) — Basit bir hesaplama (138) — Basınç m iktarlarının pratik
göstergesi: A tm o sfe r (139) — M etal barom etreler (139)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (140)
B Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (140)
Havanın Hareketi 141
Açıkhava basıncı ve rüzgârlar (141) — Rüzgârın hızı ve yönü (142) — Deniz ve kara
m elte m leri (142)
| Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (143)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (143)
Bitkilerin Uyanışı - Tomurcuklar 144
Tabiat uyanıyor (144) — Tomurcuklar nasıl oluşur (145) — Kışı nasıl g e çirirle r (146)
— Çok büyük tom urcuklar (146)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (147)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (147)
Gövde, Ham Besisularının Dağılışı Ve Dolaşımı 148
Gövde (148) — Bir başka önem li faktör de kılca llıktır (149) — Yapraklar ham besi-
suyunu yarar hale g e tirir (151) — Değişik gövdeler (152) — Bir bitkinin yaşı (153)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (153)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (153)
Yaprak 154
Kimyasal bir laboratuvar (154) — Yaprağın yapısı (154) — Özet olarak şu şekilde
top laya biliriz (155) •— Yaprakların dallar üzerindeki durumu (156) — Yapraklar ve
ışık (156)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (157)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (157)
Bitkilerde Solunum 158
Yaprağın görevleri (158) — B itkile r solunumları sırasında karbon d ioksit çıkarır­
lar (160)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (161)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (161)
Klorofil Ve Bitkiler Âlemindeki Değeri 162
K lo rofil ne işe yarar (163) — Nişastanın meydana gelişi (164)
■ Gözden geçirm e bilgiyi kontrol (165)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (165)
Bitkilerde Terleme 166
B itkilerin terlem esi, bulundukları bölgenin iklim şartlarını e tk ile r (166) — Acaba
bir bitki 24 saat içinde ne kadar su kaybeder (168)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (169)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (169)

252
K ö steb ek 170
B irlikte tanıyalım (170) — Köstebek toprağı nasıl kazar (171) — Bulunduğu yerler
(172) — Beslenm eleri (172) — Ürem eleri (173) — Düşmanları (173) — Faydaları ve
zararları (173) — Böcekciller (174) — M em eli hayvanlar sınıfı (175)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (175)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (175)

G ü ve rcin 177
B irlikte tanıyalım (177) — Kuşların uçuşu (178) — Bulunduğu yerler (179) — Bes­
lenm eleri (179) — Ürem eleri (179) — Faydalan ve zararları (179) — G üvercingil-
ler (180)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (180)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (180)

Gökyüzünün Yaratıkları 181

Horoz 183
B irlikte tanıyalım (183) — Telek ve tüy yapısı (184) — Bulunduğu yerler (185) —
Beslenm eleri (185) — Ürem eleri (186) — Fayda ve zararları (186) — Tavuksular (187)
— Kuşlar sınıfı (188)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (188)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (188)

YAZ 190

Soğutma 191
Buharlaşmayla ısı kaybı olur (191) — Buharlaşma yoluyla buz (191) — Basınçlı
buzdolabı (192)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (193)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (193)

Çiçek 194
Çiçek ne işe yarar (195) — Çiçeğin her kısmının görevi ayrıdır (195) — Bütün
çiçekler aynı rruçlır? (196)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (199)
■ G özlem ler,"araştırm alar, pratik deneyler (199)

Ç içeklerde Tozlaşma Ve D öllenm e 200

Tohum nasıl meydana gelir? (200) — Çiçek tozu dişi organa nasıl ulaşır? (201) —
Hayvanlar bu konuda nasıl çalışırlar (201)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi k o n tro l• (202)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (203)

Tohum, M eyve Ve Tohumların Dağılışı 203

Gerçek ve yalancı m eyveler (204) — Tohumlar nasıl yayılır (204)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (205)
B Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (206)

Y eşilkertenkele 207
B irlikte tanıyalım (207) — Bulunduğu yerler (208) — Beslenm eleri (208) — Üremeleri
(208) — Faydaları ve zararları (209) — Benzerleri (209) — K ertenkeleler (210)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (210)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (210)

Engerek Yılanı 211

B irlikte tanıyalım (212) — Zehirli bir yılandır (212) — Bulunduğu yerler (213) — Bes­
lenm eleri (213) — Faydalan ve zararları (213) — Nasıl korunmalı (213) — Düşman­
ları (214) — Engereğin tü rle ri (215) — Yılanlar (216)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (217)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (217)

253
yr-

Calût’a Karşı Davud 218

Timsahlar Ve Kaplumbağalar 220
B irlikte tanıyalım (221) — Tim sahgiller (221) — Kaplum bağagiller (222) — Sürün­
genler sınıfı (223)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (222)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (222)
Kaplumbağalar 224
Kurbağalar Ve Kara Kurbağaları 226
B irlikte tanıyalım (227) — Kurbağa yavrularının gelişm eleri (227) — İki-yaşayışlılar
soğukkanlı hayvanlardır (229) — Bulundukları yerler (229) — D erileri ile solunum
yaparlar (230) — Beslenm eleri (230) — D erileri ile su içe rler (231) — Ürem eleri
(231) — Faydaları ve zararları (231) — İki yaşayışlılar (232) — iki-yaşayışlılar sını­
fı (234)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (233)
■ Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (233)
Kara Kurbağası 235
Havuzbalığs 237
B irlikte tanıyalım (237) — Balıklar nasıl yüzer (239) — Solungaçlarıyle solunum ya­
parlar (239) — Baş ve duyu aygıtları (240) — Bulunduğu yerler (241) — Beslenme­
leri (241) — Ürem eleri (241) — Balıklar sınıfı (244)
■ Gözden geçirm e ve bilgiyi kontrol (243)
| Gözlemler, araştırm alar, pratik deneyler (243)

254