Bộ môn Biên soạn:

CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG

HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

Ch¬ng II: C¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ Kim lo¹i vµ Hîp kim
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

I. TÝnh chÊt chung cña Kim lo¹i & Hîp kim

1. C¬ tÝnh: lµ nh÷ng ®Æc trng c¬ häc biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña kim lo¹i hay hîp
kim chÞu t¸c dông cña c¸c lo¹i t¶i träng

1.1. §é bÒn: lµ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu chÞu t¸c dông cña ngo¹i lùc mµ kh«ng
bÞ ph¸ huû. §é bÒn ®îc ký hiÖu lµ 

S¬ ®å mÉu ®o ®é bÒn kÐo k

k: ®é bÒn kÐo
n: ®é bÒn nÐn P
u: ®é bÒn uèn  k = ( N / mm )
2

x: ®é bÒn xo¾n F0

->> §¬n vÞ ®o ®é bÒn ®îc tÝnh b»ng N/mm2; kN/m2 hay MN/m2 ; MPa
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.2. §é d·n dµi t¬ng ®èi %: lµ tû lÖ tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a lîng d·n dµi
sau khi kÐo vµ chiÒu dµi ban ®Çu
Tính dẻo
11 − 10 l1: chiÒu dµi sau khi kÐo [mm]
 = .100% lo: chiÒu dµi ban ®Çu [mm]
10
§¬n vÞ: [%]
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.3. §é lµ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu chèng l¹i biÕn d¹ng dÎo côc bé khi cã
cøng: ngo¹i lùc t¸c dông
1.2.1. §é cøng Brinen - Brinell: HB [kG/mm2] , ư/d: nhỏ hơn 450HB

HB =
P D 2 D
F= − D2 − d 2
F 2 2
P 
HB = 2 ( )
D d 2
1− 1− ( )
D
→ Tuú theo chiÒu dµy cña mÉu thö mµ chän ®êng kÝnh viªn bi:
D = 10mm, D = 5mm hoÆc D = 0,25mm
→ Tuú theo tÝnh chÊt cña vËt liÖu mµ chän t¶i träng P cho thÝch hîp
- Gang: P = 30D2
- §ång vµ Hîp kim ®ång P = 10D2
- Nh«m, babit vµ c¸c hîp kim mÒm kh¸c P = 2,25D2
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.2.2. §é cøng R«coen - Rockwell: HRA, HRB,

HRC- Dïng t¶i träng P Ên viªn bi b»ng thÐp ®· nhiÖt luyÖn cã ®êng kÝnh
1,587mm tøc lµ 1/16’’ (thang B) .
- Mòi c«n b»ng kim c¬ng cã gãc ë ®Ønh 1200 (thang C hoÆc A) lªn bÒ mÆt
vËt liÖu thö
>> Viªn bi thÐp dïng ®Ó thö nh÷ng vËt liÖu Ýt cøng
>> Mòi c«n kim c¬ng dïng ®Ó thö c¸c vËt liÖu cã ®é cøng cao: thÐp ®· nhiÖt luyÖn,
...
T¶i träng t¸c dông hai lÇn:
- t¶i träng s¬ bé P0 = 10kG
- t¶i träng chÝnh P:
+ Bi thÐp: P = 100kG
+ Mòi kim c¬ng: P = 150kG
- Thang B: gi¸ trÞ ®o ®îc ký hiÖu HRB (P = 100kG)
- Thang C: gi¸ trÞ ®o ®îc ký hiÖu HRC (P = 150kG) : ư/d đến 70 HRC
- Thang A: gi¸ trÞ ®o ®îc ký hiÖu HRA (P = 60kG)
- Gi¸ trÞ ®é cøng Rockwell ®îc chØ thÞ trùc tiÕp trªn ®ång hå cña m¸y ®o
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.2.2. §é cøng ROCKWELL

Máy đo độ cứng ROCKWELL

 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.2.3. §é cøng Vicke - Vicker: HV [kG/mm2]

T¶i träng P tõ 5 – 120kG

thêng P = 5; 10; 20; 30;50;100 vµ 120kG

P
HV = 1,8544 2
d

- Ph¬ng ph¸p ®o ®é cøng Vicke cã ®o cho c¶ vËt liÖu mÒm vµ vËt liÖu cøng
- cã líp máng cña bÒ mÆt sau khi thÊm than, thÊm nit¬, nhiÖt luyÖn v.v..
- Đo độ cứng tế vi: cacbit, nitrit, …
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.4. §é dai va ®Ëp ak: lµ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu chÞu ®ùng ®îc c¸c t¶i
träng va ®Ëp mµ kh«ng bÞ ph¸ huû

§¬n vÞ: ak [J/mm2] hay [kJ/m2]

Công va đập: Ak J, kJ
ở nhiệt độ thử mẫu cụ thể
Mẫu thử
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.4. §é dai va ®Ëp ak: Sơ đồ thử

 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

2. Lý tÝnh: lµ nh÷ng tÝnh chÊt cña kim lo¹i thÓ hiÖn qua c¸c hiÖn tîng vËt lý
khi thµnh phÇn ho¸ häc cña kim lo¹i ®ã kh«ng bÞ thay ®æi.

2.1. Khèi lîng riªng: lµ khèi lîng cña 1cm3 vËt chÊt

P P: khèi lîng cña vËt chÊt

 = [ g / cm 3 ] V: thÓ tÝch cña vËt chÊt
V
2.2. NhiÖt ®é nãng ch¶y: lµ nhiÖt ®é nung nãng ®Õn ®ã sÏ lµm cho kim lo¹i
tõ thÓ r¾n chuyÓn sang thÓ láng
2.3. TÝnh d·n në: lµ kh¶ n¨ng d·n në cña kim lo¹i khi nung nãng

2.4. TÝnh dÉn nhiÖt: lµ kh¶ n¨ng dÉn dßng nhiÖt cña kim lo¹i
2.5. TÝnh dÉn ®iÖn: lµ kh¶ n¨ng truyÒn dßng ®iÖn cña kim lo¹i

2.6. Tõ tÝnh: lµ kh¶ n¨ng nhiÔm tõ cña kim lo¹i

 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

3. Ho¸ tÝnh: lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi nh÷ng t¸c dông ho¸ häc cña c¸c
chÊt kh¸c nh «xy, níc axit v.v…mµ kh«ng bÞ ph¸ huû
3.1. TÝnh chÞu ¨n mßn: lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi sù ¨n mßn cña c¸c m«i
trêng xung quanh
3.2. TÝnh chÞu nhiÖt: lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi sù ¨n mßn cña «xy trong
kh«ng khÝ ë nhiÖt cao hoÆc hoÆc ®èi víi t¸c dông ¨n
mßn cña mét vµi thÓ láng hoÆc thÓ khÝ ®Æc biÖt ë nhiÖt
®é cao
3.3. TÝnh chÞu axit: lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi sù ¨n mßn cña axit
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

4. TÝnh c«ng nghÖ: lµ kh¶ n¨ng cña kim lo¹i vµ hîp kim cho phÐp gia c«ng
nãng hay gia c«ng nguéi
4.1. TÝnh ®Æc trng bëi ®é ch¶y lo·ng, ®é co vµ tÝnh thiªn tÝch
®óc: - §é ch¶y lo·ng biÓu thÞ kh¶ n¨ng ®iÒu ®Çy khu«n cña kim lo¹i vµ hîp kim
- §é co biÓu thÞ sù co ngãt cña kim lo¹i khi kÕt tinh tõ láng sang ®Æc
- TÝnh thiªn tÝch lµ sù kh«ng ®ång nhÊt vÒ thµnh phÇn ho¸ häc và tổ chức cña
kim lo¹i trong c¸c phÇn kh¸c nhau cña vËt ®óc

4.2. TÝnh rÌn: lµ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng vÜnh cöu cña kim lo¹i khi chÞu t¸c dông
cña ngo¹i lùc ®Ó t¹o thµnh h×nh d¹ng cña chi tiÕt mµ kh«ng bÞ
ph¸ huû
4.3. TÝnh hµn: lµ kh¶ n¨ng t¹o thµnh sù liªn kÕt gi÷a c¸c chi tiÕt hµn khi ®-
îc nung nãng côc bé chç mèi hµn ®Õn tr¹ng th¸i ch¶y hay
dÎo
4.4. Tính cắt gọt: Là khả năng gia công tạo hình có phoi bằng dụng cụ cắt
gọt: Tiện, phay, bào, khoan – khoét – Doa, mài
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

II. CÊu t¹o vµ sù kÕt tinh cña kim lo¹i:

1. CÊu t¹o cña kim lo¹i:

Mét sè chi tiÕt m¸y b»ng kim lo¹i Tổ chức tế vi của kim loại

CÊu tróc KL nh×n qua kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö Liªn kÕt kim lo¹i nhê ®¸m m©y ®iÖn tö
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

 Kim lo¹i cã cÊu t¹o tinh thÓ

S¬ ®å m¹ng tinh thÓ cña KL

Ghi nhí:
- C¸c nguyªn tö KL ph©n bè theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh
- NhiÒu m¹ng tinh thÓ s¾p xÕp thµnh m¹ng kh«ng gian
- Mçi nót m¹ng ®îc coi lµ t©m cña c¸c nguyªn tö
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.1. ¤ c¬ lµ phÇn kh«ng gian nhá nhÊt cña m¹ng tinh thÓ ®Æc trng cho m¹ng kh«ng
b¶n: gian

¤ c¬ b¶n cña
m¹ng tinh thÓ KL

M¹ng tinh thÓ cña KL nh×n

díi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.2. C¸c kiÓu ¤ c¬ b¶n:

1.2.1. LËp ph¬ng thÓ t©m:
Ký hiÖu:

1.2.2. LËp ph¬ng diÖn t©m:

Ký hiÖu:
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

1.2.3. Lôc ph¬ng dµy ®Æc :

Ký hiÖu:

Ký hiÖu:
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

 Tuú theo lo¹i « c¬ b¶n ngêi ta x¸c ®Þnh c¸c th«ng sè m¹ng
Th«ng sè m¹ng lµ gi¸ trÞ ®é dµi ®o theo chiÒu c¹nh cña « c¬ b¶n

- M¹ng lËp ph¬ng: chØ cã mét th«ng sè m¹ng lµ a

- M¹ng lôc gi¸c: cã 2 th«ng sè m¹ng lµ a vµ c

 §¬n vÞ ®o cña th«ng sè m¹ng lµ ¨angstrong (Ao): 1Ao = 10-8cm

2. Sù biÓn ®æi m¹ng tinh thÓ cña kim lo¹i :

Khi ®iÒu kiÖn ngoµi thay ®æi (¸p suÊt, nhiÖt ®é, v.v..) tæ chøc kim lo¹i sÏ thay ®æi theo

D¹ng « c¬ b¶n thay ®æi

Th«ng sè m¹ng cã gi¸ trÞ thay ®æi  Sù biÓn ®æi m¹ng tinh thÓ
(Biến đổi thù hình)
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

§êng nguéi: Tèc ®é nguéi

toC
T1 CR = tg


T2

 (s)
0 tn

§êng nguéi  Đèi víi mçi kim lo¹i nguyªn chÊt, b»ng
thÝ nghiÖm ngêi ta x¸c ®Þnh ®îc mét ®êng
nguéi nhÊt ®Þnh
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

3. Sù kÕt tinh cña kim lo¹i

Khi kim lo¹i ë tr¹ng th¸i láng chuyÓn sang tr¹ng th¸i r¾n ®îc gäi lµ sù kÕt tinh
 Kim lo¹i kÕt tinh theo mét qu¸ tr×nh gåm nhiÒu giai ®o¹n
toC Trung t©m kÕt tinh – t©m mÇm

Qu¸ tr×nh kÕt tinh ph¸t triÓn

KÕt thóc qu¸ tr×nh kÕt tinh

 (s)
T©m mÇm:
- cã thÓ lµ c¸c ph©n tö t¹p chÊt kh«ng nãng chảy nh bôi têng lß
- chÊt s¬n khu«n v.v…
- t©m mÇm tù sinh h×nh thµnh ë những nhãm nguyªn tö cã trËt tù ®¹t ®Õn kÝch th-
íc ®ñ lín
 Tuú theo vËn tèc nguéi kh¸c nhau mµ lîng t©m mÇm xuÊt hiÖn nhiÒu hay Ýt, sù kÕt
tinh sÏ t¹o ra sè lîng ®¬n tinh thÓ (hay h¹t) nhÊt ®Þnh
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

C¸c giai ®o¹n cña Qu¸ tr×nh kÕt tinh

toC

Pha láng

Nhiệt ®é
kÕt tinh

Pha r¾n

 (s)
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

Híng kÕt tinh

Biªn giíi h¹t

KÕt tinh kiÓu nh¸nh c©y

 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

III. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ hîp kim:

Mét sè kh¸i niÖm:
1. Pha lµ những phÇn tö cña hîp kim cã thµnh phÇn ®ång nhÊt ë cïng mét tr¹ng th¸i vµ
ngăn c¸ch víi c¸c pha kh¸c b»ng bÒ mÆt ph©n chia (nÕu ë tr¹ng th¸i r¾n th× ph¶i cã sù
®ång nhÊt vÒ cïng mét kiÓu m¹ng vµ th«ng sè m¹ng)
 Mét tËp hîp c¸c pha ë tr¹ng th¸i c©n b»ng gäi lµ hÖ hîp kim

2. Nguyªn lµ mét vËt chÊt ®éc lËp cã thµnh phÇn kh«ng ®æi, t¹o nªn c¸c pha cña hÖ
Trong mét sè trêng hîp nguyªn còng lµ c¸c nguyªn tè ho¸ häc hoÆc lµ hîp chÊt ho¸
häc cã tÝnh æn ®Þnh cao

3. C¸c tæ chøc cña hîp

kim
3.1. Dung dÞch ®Æc:
Hai hoÆc nhiÒu nguyªn tè cã kh¶ năng hoµ tan vµo nhau ë tr¹ng th¸i ®Æc gäi lµ
dung dÞch ®Æc
Cã hai lo¹i dung dÞch ®Æc:
- dung dÞch ®Æc thay thÕ
- dung dÞch ®Æc xen kÏ
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

- Dung dÞch ®Æc thay thÕ

 Sù hoµ tan thay thế vô h¹n

- Dung dÞch ®Æc xen kÏ

 Sù hoµ tan xen kÏ bao giê còng cã giíi h¹n

 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

3.2. Hîp chÊt ho¸ häc:

Pha ®îc t¹o nªn do sù liªn kÕt giữa c¸c nguyªn tè kh¸c nhau
theo mét tû lÖ x¸c ®Þnh gäi lµ hîp chÊt ho¸ häc

VÝ dô: Hîp chÊt ho¸ häc Fe3C (rÊt æn ®Þnh) - Xêmentit

3.3. Hçn hîp c¬ häc:

Những nguyªn tè kh«ng hoµ tan vµo nhau còng kh«ng liªn kÕt
®Ó t¹o thµnh hîp chÊt ho¸ häc mµ chØ liªn kÕt víi nhau b»ng
lùc c¬ häc thuÇn tuý, th× gäi hÖ hîp kim ®ã lµ hçn hîp c¬ häc
 hçn hîp c¬ häc kh«ng lµm thay ®æi m¹ng nguyªn tö cña c¸c
nguyªn tè thµnh phÇn
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

Cấu trúc của hợp kim:

Nguyªn tö
Hydro Nguyªn
tö S¾t

Nguyªn
tö Titan

Nguyªn tö S¾t Nguyªn tö

Titan
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

Tố chức tế vi của thép hợp kim (Thép không gỉ):

 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

4. Giản ®å tr¹ng th¸i cña hîp kim:

lµ sù biÓu diÔn qu¸ tr×nh kÕt tinh cña hệ hîp kim
C¸ch x©y dùng Gi¶n ®å tr¹ng th¸i cña hÖ Hîp kim

 X©y dùng gi¶n ®å tr¹ng th¸i

b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch nhiÖt,
nghÜa lµ thiÕt lËp c¸c ®êng nguéi
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

 Qu¸ tr×nh kÕt tinh phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ nång ®é cña c¸c chÊt t¹o thµnh

C¸c ®êng nguéi cña c¸c hîp kim ch× - antimon:

toC toC toC toC toC

375 0 0 0 0 0
100%Pb 95%Pb 90%Pb 87%Pb 75%Pb
5%Sb 10%Sb 13%Sb 25%Sb
1

1
325 1’
1 1
2’ 2’ 2 2’ 2’
246
2 2 1 2

3 3 3 3 3
200
    
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

 Dùa vµo c¸c ®êng nguéi, ta x¸c ®Þnh ®îc c¸c ®iÓm tíi h¹n cña mçi hîp kim
 Đa tÊt c¶ c¸c ®iÓm tíi h¹n lªn 1 gi¶n ®å tæng hîp, ta cã gi¶n ®å tr¹ng th¸i cña hÖ hîp
kim toC toC
B

A
ACB: ®êng láng 375
Pha láng
DCE: ®êng ®Æc
DCE: ®êng cïng tinh Sb + Láng
Pb + Láng
C: Điểm cùng tinh C
246 D E

 Gi¶n ®å tr¹ng
th¸i chØ râ c¶ tæ [Pb + Sb]
chøc cña hîp kim Pb + [Pb + Sb] Sb + [Pb + Sb]
trong c¸c ®iÒu
kiÖn c©n b»ng
200
0 5 10 13 25 40 60 80 100% Sb
100% Pb 95 90 87 75 60 40 20 0
Giản ®å tr¹ng th¸i cña hÖ hîp kim ch× - antimon
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

Các loại giản đồ trạng thái của hợp kim 2 nguyên:

toC toC toC toC

Pha láng

Pha láng

+L B+L
A+L

[A+B]
A+ B+
[A+B] [A+B]

0 100% B 0 100% B
100% A 0 100% A 0

Loại I Loại II
 Bộ môn Biên soạn:
CƠ KHÍ ĐẠI CƯƠNG
HÀN & CNKL ThS. Vũ Đình Toại

Các loại giản đồ trạng thái của hợp kim 2 nguyên:

toC toC toC

toC

[AmBm]
Pha láng Pha láng

L+
L+
 
[ + ]

0 100% B 0 AmBm 100% B

100% A 0 100% A 0

Loại III Loại IV