Perspectives
Lieven Nijs & Maarten Van Den Driessche
Longing for Brick
BLAF-architecten recently built a family home
in Erps-Kwerps, a seemingly authentic church
village in Flemish Brabant, in the Flemish outskirts
of Brussels. The building plot is determined by the
man-sized wall of the adjacent garden (a gelbe);1
a dead-end street paved with cobblestones, designed
as an extension of the village square; a wild beech
hedge that separates the plot from a footpath that
bends off from the plot to leave the village; and
a few short-trunked apple trees that hide a banal
apartment building on the other side.
A Regionalist Project . . .
The simple house constructed in self-supporting
masonry engages in a familiar dialogue with
the village. The house reacts to its surroundings
and the structure incorporates aspects of it through determined by the EPB guideline (EPB stands for
a precisely articulated tectonic expression. The
layered, extremely recognizable setting reminds us
of a bygone era: an archetypal village in Flanders, Agarden gelbe is a walled
seemingly safeguarded from aggressive post-war
housing policies and twentieth-century moderniza- church villages.
tion processes. In an essentialist lecture, this project
could be labelled as ‘regionalism’. All the necessary
ingredients are present: the village idyll, the modest
scale of the house, the compact and powerful
114 L o ng ing fo r Brick
L ieven N ijs & M a a rt en Va n Den Dries s che

Het verlangen naar baksteen
BLAF-architecten bouwde onlangs een
eengezinswoning in Erps-Kwerps, een
authentiek aanvoelend kerkdorp in
Vlaams-Brabant, in de Vlaamse rand van
Brussel. Het bouwperceel wordt bepaald
door de manshoge muur van de naastlig-
gende tuin (een gelbe),1 een doodlopende
straat die met kinderkoppen is geplaveid
en als uitbreiding van het dorpsplein
is vormgegeven, een verwilderde beuken-
haag die het perceel scheidt van een
voetweg die ter hoogte van het perceel
afbuigt om het dorp te verlaten, en enkele
laagstammige appelbomen die een banaal
appartementengebouw aan de andere
zijde verbergen.
Regionalistisch project …
De eenvoudige woning in zelfdragend
baksteenwerk treedt op vertrouwde wijze
in dialoog met het dorp. Het huis
volume, the manipulation of recognizability by
means of the shape of the building, the attention to
context and materiality, and the artisanal appear-
ance.2 Viewed in this way this project is, in the
worst-case scenario, a nostalgic identity project
or retrograde exercise in style, or in the best case,
a critical determination of position.
EPB Regulations and the
Principle of Cladding
By describing the architectural image exclusively
from the image of the village, the real conditions
under which architects such as BLAF operate, as
well as the more experimental character of their
design practice, are at risk of being ignored.3 The
practice of BLAF-architects is to a large extent
Energy Performance and Indoor Climate) that
1 2 3
of a presbytery,
Many of the themes Ken- Mauricio Pezo, ‘Detached’,
neth Frampton mentions in: Kazuyo Sejima (ed.),
a common typology in in his text ‘Towards a People Meet in Architec-
Critical Regionalism’ are
also important in the
ture: Catalogue Architec-
ture Biennale Venice 2010
work of BLAF-architects, (Venice/New York:
such as attention for to- Marsilio/Rizzoli, 2010).
pography, climate, tec-
tonics or materiality.
115
reageert op zijn omgeving en het bouwsel 1
Een gelbe is een ommuurde
neemt, via een nauwkeurig gearticuleerde pastorietuin, een veel
tektonische expressie, aspecten daarvan voorkomende typologie
in zich op. De gelaagde, uiterst herken­ in kerkdorpen.
bare setting herinnert aan vervlogen tijden: 2.
Veel thema’s die Kenneth
een archetypisch dorp in Vlaanderen, Frampton in zijn tekst
dat lijkt te zijn gevrijwaard van agressieve ‘Towards a Critical Regi-
naoorlogse huisvestingspolitiek en twin- onalism’ aanhaalt, zijn
ook belangrijk in het
tigste-eeuwse moderniseringsprocessen. werk van BLAF-architec-
Bij een essentialistische lezing zou dit ten, zoals de aandacht
project als regionalistisch kunnen worden voor topografie, klimaat,
bestempeld. Alle ingrediënten zijn aanwe- tektoniek of materialiteit.
zig: de dorpse idylle, de bescheiden schaal
van de woning, het compacte en krachti-
ge volume, het bespelen van herkenbaar-
heid door middel van de gebouwvorm, de
aandacht voor context en materialiteit,
het ambachtelijke voorkomen.2 Zo
beschouwd is dit project, in het slechtste
geval, een nostalgisch identitair project of
retrograde stijloefening, of in het beste
geval een kritische positiebepaling.

BLAF-architecten, single-family house/ eengezinswoning, Erps-Kwerps, 2015
was introduced in Flanders in 2006, under the contextual sensitivity – sometimes the built-up
influence of ‘Europe’.4 The new regulations were landscape is so meaningless that BLAF’s
initially focused on the energy performance of interventions strongly differ from it – but the new
the building envelope, but turned out to have a building system. In BLAF’s oeuvre, the village
far-reaching impact on building practice.5 The context of Erps-Kwerps is the exception rather
legislation caused a strong increase in the role of than the rule. The ultimately idyllic image of the
insulation, and it also impacted the use of the house in Erps-Kwerps is thus neither nostalgic
cavity, technical installations and especially brick nor critical, but rather the accidental consequence
as façade material. Façades seem to have become of completely different intentions.
mere insulating jackets that encase the structure,
but barely carry any meaning. Brick lost its
The Subjunctive Ornament
relevance in favour of light cladding and panel-
ling. In response to these developments, BLAF BLAF’s experiments do not stand on their own,
tests building methods with a large brick size: the but are echoed in other Flemish practices that
big brick. The big brick is the result of a longer- are developing building with bricks as a motif, in
term study within BLAF’s practice, in which search of a poetic relationship to the regulations,
geometry, constructability and building skin are the façade construction and the architectural
part of the experiments. The big brick is not a expression. In Mortsel, Bovenbouw Architectuur
quick-building block, but a mechanical brick- designed an extension for an existing terraced
work whose dimensions more or less correspond house. The project dates from 2009, the early
to those of the fourteenth-century kloostermoef, days of the new legislation. Behind the existing
a typical brick from the tithe barn of the Ter house, the architects built a second one, a rear
Doest Abbey in Lisseweghe.6 The format makes house, as a reflection of the existing house.
it possible to make self-supporting brick façades The elements of the archetypal house remain
in an economical manner. The brick module was 4 gy of the energy perfor- the dimensions are: 30 x
developed in collaboration with a number of EPB stands for Energy
Performance and Indoor
mance regulation, see: 33 cm long, 14 x 15 cm
Kiel Moe, Insulating wide, 8 x 9 cm high.
brick manufacturers. An experimental production Climate. On 1 January Modernism: Isolated and 7
line was set up and the brick was extensively 2006, this European
directive with an energy
Non-Isolated Thermody-
namics (Basel/London/
The first pilotis realised
with the big brick are in
tested. As the final phase in the development performance standard New York: Birkhaüser Lokeren, Erps-Kwerps,
was introduced in the Verlag, 2014). Ternat, Mechelen and
process, a pilot series of houses was built to Flemish Region. 6 Hoogstraten. In the sec-
actually evaluate the new product.7 What 5 The size of the Bruges ond phase, the brick will
For a convincing history moef (brick) dates from be used in larger housing
connects the various projects is not so much the of the underlying ideolo- the thirteenth century, projects.

L o ng ing fo r Brick
L ieven N ijs & M a a rt en Va n Den Dries s che 117


dragen. Baksteen verloor zijn relevantie 3 6

EPB-regelgeving en het principe Mauricio Pezo, ‘Deta- Het formaat van de
ten faveure van lichte bekleding en plaat-
van de bekleding ched’, in: Kazuyo Sejima Brugse moef stamt uit de
materiaal. In reactie op deze ontwikke­ (red.) People Meet in dertiende eeuw, de afme-
Door het architecturale beeld uitsluitend lingen, test BLAF bouwmethoden met een Architecture: Catalogue tingen zijn: 30 x 33 cm
te beschrijven vanuit de dorpse context groot baksteenformaat: de big brick. Architecture Biennale lang, 14 x 15 cm breed,
Venice 2010 (Venetië/New 8 x 9 cm hoog.
dreigen de werkelijke condities waaronder De big brick is de uitkomst van een langer York: Marsilio/Rizzoli, 7
architecten zoals BLAF opereren, en lopend onderzoek binnen BLAF’s prak- 2010). De eerste pilots die met de
het meer experimentele karakter van tijk, waarin met geometrie, bouwbaarheid 4 big brick zijn gerealiseerd,
EPB staat voor Energie staan in Lokeren, Erps-
de ontwerppraktijk, te worden genegeerd.3 en bouwhuid werd geëxperimen­teerd. Prestatie en Binnenkli- Kwerps, Ternat, Meche-
De praktijk van BLAF-architecten De big brick is geen snelbouwblok, maar maat. Vanaf 1 januari len en Hoogstraten. In de
is in belangrijke mate bepaald door de een machinale gevelbaksteen waarvan de 2006 werd deze Europese tweede fase wordt de
EPB-richtlijn (EPB staat voor Energie afmetingen min of meer overeenkomen richtlijn met de ener­ baksteen in grootschaliger
gieprestatienorm in het woningbouwprojecten
Prestatie en Binnenklimaat) die in 2006, met die van de veertiende-eeuwse ‘kloos- Vlaams Gewest ingevoerd. toegepast.
onder invloed van ‘Europa’, in Vlaanderen termoef’ uit de tiendschuur van de abdij 5
werd ingevoerd.4 De nieuwe regelgeving ter Doest in Lisseweghe.6 Het formaat Voor een overtuigende
geschiedenis van de
was in eerste instantie gericht op de maakt het mogelijk op een economische onderliggende ideologie
energieprestatie van de gebouwschil, maar manier zelfdragende baksteengevels te van de energieprestatiere-
bleek een verstrekkende invloed op de maken. De baksteenmodule werd samen geling, zie: Kiel Moe,
bouwpraktijk te krijgen.5 Door de wetge- met een aantal baksteenfabrikanten Insulating Modernism:
Isolated and Non-Isolated
ving nam het aandeel isolatie sterk toe en ontwikkeld. Er werd een experimentele Thermodynamics (Basel/
veranderde de rol van spouw, technische productielijn opgezet en de baksteen Londen/New York:
installaties en vooral baksteen als werd uitvoerig getest. Als laatste fase in Birkhaüser Verlag, 2014).
gevelmateriaal. Gevels lijken enkel nog het ontwikkelingsproces is een pilot-reeks
een goed isolerende jas, die de structuur woningen gebouwd om het nieuwe
omhullen, maar nauwelijks betekenis product daadwerkelijk te evalueren.7
 8 9
recognizable: masonry, tiled roof, fireplace, seems to be driven by a constructive logic, the The longing for brick is stretched between what Dirk Somers van Boven- Maarten Delbeke, ‘City
staircase, stacked rooms. The gradation of the facade primarily refers to the recognizability of a we might call the ‘image’ and the ‘structure’, bouw refers to John of Bricks’, 2015. An un-
Summerson’s idea of the published proposal for
masonry seems to be a delineation of the brick few typological motifs: the articulation of Italian between the aesthetic and the building dimension aedicule and the subjunc- the scenography of the
interior, but this is only an image, not an actual palazzi, the classicist villa, but also nineteenth- of architecture. The three projects demonstrate tive ‘as if’. See: John Venice Biennale of 2016,
Summerson, Heavenly a collaboration of
impression of the structural construction inside. century industrial buildings. the semantic stratification of brick façade archi- Mansions and Other Es- Maarten Delbeke, Sa/xx,
After all, there is a constructive separation tecture and the rich spectrum of meanings that says on Architecture
(London: The Cresset
BLAF and Filip Dujar-
din: ‘Partly due to the
between the brick on the inside and the façade on designers can exploit. They are, therefore, an Press, 1949), 217 tension between generic
Between Image and Structure and author-architecture,
the outside: the cavity. The masonry is an extra attempt to reconnect construction and the mean- the brick has acquired a
layer of cladding that, as an added ornamental Both craftsmanship and a do-it-yourself attitude ing of architecture with each other. special place in the poet-
ics of Flemish architec-
pattern, reveals the constructive and composi- is an important breeding ground for the continued Translation: Hans Teerds ture. And it is partly this
tional reality of the house. The texture of the existence of brick architecture in Flanders. It is so “brick poetics” that has
earned Flemish architec-
varied brick patterns represents what is inside.8 strong that ‘brick poetics’ is even called a regional ture the label of “crafts-
manship”.’
characteristic of Flemish architecture.9 The
comparison between the projects described above
The Façade as a Typological Reference
is meaningful, as they bear witness to a recalci-
Through the architecture of its façade, the ‘AIH’ trance towards the current EPB regulations. They
house by Tijl Vanmeirhaeghe (Havana) in coopera- play a game in which the reality of building versus
tion with Carl Bourgeois strongly distinguishes the importance of architectural appearance is
itself from the environment in which it was created. exploited. In their attitude towards the structural
The project brief was translated into a simple logic of the façade, the three projects could not
timber frame house with a Palladian plan figure. differ more. In the examples of Bovenbouw, the
It is mainly through the articulation of the façade resulting façade evokes the underlying structural
that the architects make a difference in comparison and spatial logic, while Tijl Vanmeirhaeghe
with the other dwellings in the suburban sprawl. and Carl Bourgeois use typological references
The façade consists of a base that is the thickness to present the façade as a sign system. BLAF’s
of a whole stone, tapering to half-stone thickness research starts from an intrinsic interest in the
on the first floor. The façade is textured by the properties of the material and the act of building
articulated pilasters, the edges and the recessed itself. It is about how the brick module controls
cassettes with sunken, bricked-up windows. All the façade design and gives meaning to the build-
variations on the use of brick are played with here: ing itself. Whereas an invisible hand controls the
from the loadbearing wall to paper-thin brick building process through regulations, the demand
strips glued to façade panels. Although the design for meaning becomes all the more important.
Pers pective s
118 L o ng ing fo r Brick
L ieven N ijs & M a a rt en Va n Den Dries s che 119


Wat de verschillende projecten verbindt,
is niet zozeer de contextuele gevoeligheid
– soms is het bebouwde landschap zo
zonder enige betekenis dat BLAF’s inter-
venties er zich nadrukkelijk van onder-
scheiden – maar het nieuwe bouwsysteem.
In BLAF’s oeuvre is de dorpscontext van
Erps-Kwerps veeleer de uitzondering dan
de regel. Het uiteindelijk idyllische beeld
van het huis in Erps-Kwerps is daarmee
noch nostalgisch, noch kritisch, maar
eerder de toevallige bijkomstigheid van
heel andere intenties.
Het subjunctieve ornament
De experimenten van BLAF staan niet op
zichzelf, maar vinden hun echo in andere
praktijken waarin het bouwen met baksteen
als motief verschijnt, en die allen een poëti-
sche verhouding zoeken ten opzichte van de
regelgeving, de gevelconstructie en de archi-
tectonische expressie. In Mortsel ontwierp
Bovenbouw Architectuur een uitbreiding
voor een bestaand rijtjeshuis. Het project
dateert uit 2009, de begindagen van de nieu-
we wetgeving. Achter de bestaande woning
bouwden de architecten een tweede exem-
plaar, een achterhuis, als een spiegeling van
de bestaande woning. De elementen van
het archetypische huis blijven herkenbaar:
metselwerk, pannendak, schouw, trap,
gestapelde kamers. De schakering van het
gevelmetselwerk lijkt een aftekening van het
bakstenen interieur, maar dit is slechts
een beeld, geen feitelijke doordruk van de
constructieve opbouw binnen. Tussen de
baksteen aan de binnenzijde en de gevel
aan de buitenzijde bevindt zich immers een
constructieve scheiding: de spouw. Het
metselwerk is een extra bekledingslaag die,
als een toegevoegd ornamenteel patroon,
de constructieve en compositorische realiteit
van de woning onthult. De textuur van
gevarieerde baksteenverbanden represen-
teert wat zich binnen bevindt.8
Gevel als typologische referentie
Via haar gevelarchitectuur onderscheidt
de woning ‘AIH’ van Tijl Vanmeirhaeghe
(Havana) in samenwerking met Carl
Bourgeois zich nadrukkelijk van de omge-
ving waarin ze tot stand kwam. Het program-
ma werd vertaald in een eenvoudige hout­
skeletbouwwoning met een Palladiaanse
planfiguur. Het is vooral via de geleding
van de gevel dat de architecten ten opzichte
van de andere woningen in de suburbane
sprawl een verschil maken. De gevel bestaat
uit een plint in steense dikte en een bel-
etage die verjongt tot halfsteense dikte.
De gevel krijgt textuur door de gearticu-
leerde pilasters, de randen en de verzonken
cassettes met verdiepte, dichtgemetselde
ramen. Alle varianten op het gebruik van
baksteen worden hier bespeeld: het princi-
pe van de dragende muur tot de flinter-
dunne baksteenstrips die op gevelpanelen
zijn verlijmd. Hoewel het ontwerp lijkt te
worden aangestuurd door een constructieve
logica, refereert de gevel in de eerste plaats
naar de herkenbaarheid van enkele typolo- liggende constructieve en ruimtelijke logica 8
Dirk Somers van Boven-
gische motieven: de geleding van Italiaanse op, terwijl Tijl Vanmeirhaeghe en Carl bouw refereert aan John
palazzi, de classicistische villa, maar ook Bourgeois via typologische verwijzingen de Summerson’s idee van de
negentiende-eeuwse industriegebouwen. gevel als tekensysteem opvoert. Bij BLAF aedicula en de subjunctive
vertrekt het onderzoek vanuit een intrinsie- ‘as if’. Zie: John Sum­
merson, Heavenly Mansi-
ke interesse in de eigenschappen van het ons and Other Essays on
Tussen beeld en bouwsel
materiaal en de daad van het bouwen zelf. Architecture (Londen:
Zowel vakmanschap als een do-it-yourself Het gaat erover hoe de baksteenmodule het The Cresset Press, 1949),
217.
attitude is in Vlaanderen een belangrijke gevelontwerp aanstuurt en het bouwen zelf 9
voedingsbodem voor het voortbestaan van betekenis verleent. Waar regelgeving met Maarten Delbeke, ‘City
baksteenarchitectuur, zelfs zo sterk dat onzichtbare hand het bouwen stuurt, wordt of Bricks’, 2015. Een niet
‘baksteenpoëtica’ een regionale karakter- de vraag naar ruimte voor betekenis des te gepubliceerd voorstel
voor de scenografie van
trek van de Vlaamse architectuur wordt belangrijker. Het verlangen naar baksteen de biënnale van Venetië
genoemd.9 De vergelijking tussen de wordt opgespannen tussen wat we het 2016, een samenwerking
hierboven beschreven projecten is beteke- ‘beeld’ en het ‘bouwsel’ zouden kunnen tussen Maarten Delbeke,
Sa/xx, BLAF en Filip
nisvol, omdat ze getuigen van een weerbar- noemen, tussen de esthetische en de bouw- Dujardin: ‘Mede door de
stigheid ten opzichte van de vigerende technische dimensie van architectuur. De spanning tussen generieke
EPB-regelgeving. Ze spelen een spel waar- drie projecten demonstreren de semantische en auteurs-architectuur
bij de realiteit van het bouwen tegenover gelaagdheid van bakstenen gevelarchitec- heeft de baksteen een
bijzondere plaats verwor-
het belang van de architectonische verschij- tuur en het rijke betekenisspectrum dat ven in de poëtica van
ning wordt uitgespeeld. In hun houding ten aldus door ontwerpers kan worden bespeeld. de Vlaamse architectuur.
opzichte van de constructieve logica van de Ze zijn daarmee een poging om het bouwen En het is deels deze
“baksteenpoëtica” die de
gevel, kunnen de drie projecten niet méér zelf en de betekenis van de architectuur Vlaamse architectuur het
van elkaar verschillen. Bij Bovenbouw opnieuw met elkaar te verbinden. label van “ambachtelijk-
roept het resulterende gevelbeeld de onder- heid” heeft opgeleverd.’