ELEKTRİK TESİSLERİ

KONULAR:
1. Elektrik Şebekeleri
2. İletkenler
3. Direkler
4. İzolatörler
5. Ayırıcılar ve Kesiciler
6. Baralar ve Bara Sistemleri
7. Reaktif Güç Kompanzasyonu
8. Akım ve Gerilim Transformatörleri
9. Topraklama

21.10.2015 1
GİRİŞ
• Enerjinin korunumu ilkesine göre; enerji yoktan var
edilemez, var olan enerji yok edilemez. Ancak bir enerji
türü, diğer bir enerji türüne dönüştürülebilir.
• Enerji, üretildiği kaynağa göre mekanik, ısı, ışık, kimyasal ve
elektrik enerjisi olarak sınıflandırılır.
• Elektrik enerjisi, yenilenebilir olmayan (kömür, petrol, doğal
gaz, nükleer) veya yenilenebilir enerji kaynakları (güneş, su,
rüzgar, jeotermal, biyomas) kullanılarak ikincil bir enerji
olarak elde edilir.
• Farklı enerji türlerinden elektrik enerjisinin üretilmesini
sağlayan tesislere elektrik santrali denir.
• Endüstride, iş yerlerinde ve evlerde kullanılan elektrik
enerjisi elektrik santrallerinde üretilir.
21.10.2015 2
GİRİŞ
• Elektrik santrallerinde, alternatif akım üreten generatörler,
türbinler ve yardımcı teçhizat bulunur.
• Potansiyel enerjiye sahip (su, kömür, doğal gaz, rüzgar vb.)
bir enerji kaynağından elde edilen güç ile döndürülen
türbinlerden mekanik enerji elde edilir.
• Bu mekanik enerjiyle generatörlerin mili döndürülerek
elektrik enerjisi elde edilir.
• Santral türleri şunlardır:
1. Hidroelektrik Santraller
2. Termik Santraller
3. Nükleer Santraller
4. Rüzgar Santralleri
5. Güneş Santralleri
6. Jeotermal Santraller
21.10.2015 3
Kojenerasyon (Birleşik Isıl - Güç Üretimi) Tesisleri
• Kojenerasyon, ısı ve elektrik enerjisinin aynı anda üretilmesi
anlamına gelmektedir.
• Üretilen ısı enerjisi, direkt kurutmada kullanıldığı gibi buhar, sıcak
su, kızgın yağ elde etmek amacıyla da kullanılmaktadır.
• Soğutma amaçlı kullanım alanları arasında endüstri, konut, AVM ve
hastaneler yer almaktadır.
• Kojenerasyon sistemlerinin en büyük avantajı, toplam (termik+
elektriksel) verimin, diğer enerji santrallerine göre yüksek olmasıdır.
• Basit çevrimde çalışan ve sadece elektrik üreten bir gaz türbininin
verimi %35-40 arasında olmasına rağmen, kojenerasyon tesislerinde
ise toplam termik ve elektriksel verim %98’lere ulaşabilmektedir.
• Verimin yükselmesi, kojenerasyon tesislerinin en önemli avantajıdır.
• Diğer bir avantajı ise, kojenerasyon tesislerinde üretilen ısının ve
elektriğin üretildiği noktada kullanılmasıyla, iletim ve dağıtım
bedellerinin maliyete yansımaması, böylece kesintisiz ve temiz bir
enerji elde edilmesidir.
21.10.2015 4
Doğalgaz Kombine Çevrim Santralleri
• Kombine çevrim santrali, kojenerasyon tesisinin buhar türbini ilave
edilen versiyonudur.
• Doğalgaz yakıtlı kombine çevrim termik santralleri fosil kaynaklı yakıt
kullanan termik, nükleer ve hidroelektrik santrallerine göre daha düşük
kurulum maliyeti ile daha kısa sürede işletmeye alınabilmektedir.
• Kombine çevrim santrallerindeki asıl amaç, atık ısı gazlarından
yararlanarak buhar elde edilmesiyle elektrik enerjisi üretmek ve verimi
artırmaktır. Gaz santrallerinin tek başına verimleri düşüktür, ama
kombine çevrim olduğunda verimleri daha da artmaktadır. (%50-60)
• Kombine çevrim santrallerinde gaz türbinleri ve buhar türbinleri
birlikte kullanılmaktadır.
• Yakıt olarak doğal gaz kullanılan gaz türbinlerinden elde edilen elektrik
enerjisinin yanı sıra, türbin egzozundan yüksek sıcaklığa sahip egzoz
gazlarının atık ısısının kazana verilmesiyle üretilen buhardan buhar
türbinleri yardımıyla ek elektrik enerjisi üretimi yapılmaktadır.

21.10.2015 5
 1. ELEKTRİK ŞEBEKELERİ
• Elektrik enerjisi depolanamayan bir enerji türüdür. Bu nedenle
üretildiği anda hemen tüketiciye ulaştırılması gerekir.
• Elektrik enerjisinin üretildiği santraller çoğu zaman tüketim
bölgelerinden uzakta kurulur. Bu bakımdan elektrik enerjisinin
üretildiği yerlerden tüketim bölgelerine taşınması
gerekmektedir.
• Santrallerde üretilen elektrik enerjisi, yüksek gerilim hatlarıyla
iletilir, orta gerilim ve alçak gerilim hatlarıyla da dağıtılır.
• Yüksek gerilim hatları genellikle enterkonnekte şebeke ile
yerleşim birimleri arasında enerji iletimini sağlar.
• Orta gerilim ve alçak gerilim hatları ise şehir içinde ve köylerde
elektrik enerjisi dağıtımında kullanılır.
21.10.2015 6
• Elektrik enerjisinin taşınmasına gerek duyulduğu yıllarda bu
enerji doğru akım olarak üretilebilmekteydi.
• Enerji üretimi, iletimi ve dağıtımı generatörlerden elde edilen
alçak gerilimle yapılıyordu. Bu bakımdan kullanma alanlarının
da santral yakınlarında bulunması gerekmekteydi.
• Alçak gerilimde, gerilim düşümü ve güç kaybı, enerjinin
uzaklara iletimini ekonomik olmaktan çıkarıyordu. Daha
sonraları alternatif akım tekniği gelişti ve daha büyük
gerilimler elde edildi.
• Enerji iletimi ve dağıtımının gelişmesinde en önemli adım
transformatörün bulunması olmuştur.
• Transformatör yardımıyla elektrik enerjisinin iletimi ve
dağıtımı kolaylaşmış, böylece elektrik enerjisinin kullanımı
yaygınlaşmıştır.
• Dünyada ve Türkiye’de elektriğin iletiminin tarihsel gelişimini
şu şekilde özetleyebiliriz.
21.10.2015 7
• 1878’de Pearl Street –New York üzerinde 110 V doğru
gerilimle 83 Watt’lık 400 adet lambayı besleyen (~ 33
kW’lık) ilk buharlı güç santralı devreye girdi.
• 1885’de W. Stanley transformatörü geliştirdi.
• 1886’da ilk tek fazlı alternatif akımla enerji iletimi
gerçekleşti (4 kV’luk 42 km uzunluğunda New York’a
gelen ilk hat).
• 1888’de çok fazlı AA geliştirildi (Nikola Tesla).
• 1893’te 3 fazlı ilk hat Kaliforniya’da devreye girdi.
• Medeniyetin hızla gelişmesi ile artan elektrik enerjisi
istekleri daha büyük güçleri, taşınacak gücün fazlalığı ise
daha büyük gerilimleri gerektirmiştir.
• İleri ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişmelerinde elektrik
enerjisinin çok büyük katkısı vardır.
21.10.2015 8
• Türkiye’de ilk santral 1902 yılında Tarsus–Adana’da kuruldu.
Bu, 2 kW’lık su santralıydı.
• 1913’te İstanbul’da kömür yakıtlı bir termik santral olan
Alibeyköy Silahtarağa Santrali kuruldu ve İstanbul sokaklarına
aydınlatma amacıyla elektrik verildi.
• 1914’te İstanbul’da konutlara da elektrik verildi.
• 1948’te Zonguldak Çatalağzı Termik Santrali ile İstanbul
Ümraniye arasında 66 kV’luk hat kuruldu.
• 1952’de Karadeniz Ereğlisi ile İstanbul arasında 154 kV’luk
iletim hattı açıldı.
• 1960’da 380 kV’luk enerji iletimi başladı.
• Bugün ülkemizde birçok elektrik santrali elektrik enerjisi
üretmekte, üretilen bu enerji de yüksek gerilimle ve
enterkonnekte bir sistemle ülke geneline iletilmektedir.

21.10.2015 9
21.10.2015 10
• Santrallerde üretilen elektrik enerjisinin tüketicilere
ulaştırılması amacıyla kullanılan bütün elektrik tesislerine
“Elektrik Şebekeleri” adı verilir.
• Elektrik enerjisinin tüketicilere ulaştırılmasında işletmelerin
yerine getirmesi gereken yükümlülükler şunlardır:
1. Kesintisiz bir elektrik enerjisi sağlanmalıdır.
2. Gerilim ve frekans sabit olmalıdır.
3. Şebekeler güvenilir ve sağlam olmalıdır.
4. Şebekelerde oluşan arızalar tüketicileri etkilememelidir.
5. Şebekeler tüketicilerin güç ihtiyacına cevap verebilmelidir.
• Elektrik enerjisinin tüketicilere ulaştırılması için çeşitli türde
şebekeler geliştirilmiştir. Elektrik şebekeleri genel olarak iki
ana gruba ayrılır :
• I- Açık Şebekeler (Dallı veya Radyal Şebekeler)
• II- Kapalı Şebekeler (Ring ve Gözlü Şebekeler)

21.10.2015 11
• Frekans Kontrolü:
• Senkron generatör rotorlarının dönüş hızlarının elektriksel
ifadesine frekans denir.
• Genellikle bir elektrik şebekesinde hız yerine frekans ifadesi
kullanılır. Örneğin; termik türbinlerin hızı genelde 50 Hz’e karşılık
gelen 3000 d/d’dır.
• Üretildiği anda tüketilen tek şey elektriktir.
• Elektriğin tüketildiği anda üretilmesi gerekir.
• Eğer üretilen güç tüketilen güce eşitse; sistem dengededir ve
generatörün hızı ve frekans sabittir.
• Üretim ve tüketimin eşit olduğu anda frekans 50.00 Hz olur.
• Üretilen güç tüketilen güçten fazla olursa generatörün hızı ve
dolayısıyla frekans artar.
• Tüketilen güç üretilen güçten fazla olursa generatörün hızı ve
dolayısıyla frekans azalır.
• Enterkonnekte sistemde çalışan senkron generatörler normal
şartlarda aynı hızda dönerler ve her birine türbin tarafından
uygulanan mekanik moment, sistem tarafından uygulanan
elektriksel moment’e eşittir.
21.10.2015 12
• Bir elektrik sisteminin üretim-tüketim dengesinin kontrolüne
frekans kontrolü denir.

• Türkiye Elektrik Sistemindeki Frekans Kalitesi

• Türkiye elektrik sisteminde santralların frekans kontrol
sistemine duyarsızlık aralığı santralların tipine ve işletme
şartlarına göre farklılıklar göstermekte olup duyarsızlık aralığı
(ölü bant) 0-100 mHz arasında değişmektedir.
• UCTE* kriterlerine göre normal işletme sırasında kabul
edilebilir frekans sapmasının ±20 mHz olması gerekirken
ülkemizde bu yaklaşık ±100 mHz’dir.
• UCTE kriterlerine göre minimum anlık frekans -800 mHz (49.2
Hz)’in altına düşmemeli, maksimum anlık frekans +800 mHz
(50.8 Hz)’in üzerine çıkmamalıdır.
* UCTE (Union for the Co-ordination of Transmission of Electricity)
Avrupa’da 1950 yılında kurulan “Elektrik İletimi Koordinasyon Birliği”

21.10.2015 13
 Gerilim Kademeleri

Alçak Gerilim Low Voltage

AG U ≤ 1000 Volt = 1 kV
AG LV
Orta Gerilim Medium Voltage
1 kV < U ≤ 52 kV
OG MV
Yüksek Gerilim High Voltage
52 kV < U ≤ 300 kV
YG HV
YG
Çok Yüksek Extra High Voltage
300 kV < U ≤ 800 kV
Gerilim, ÇYG EHV
Aşırı Yüksek Ultra High Voltage
800 kV < U
Gerilim, AYG UHV

21.10.2015 14
• Gerilimlerine Göre Şebekeler: Dört grupta incelenir:
1. Alçak Gerilimli (AG’li) Şebekeler: Gerilimi 1 kV’a kadar olan ve
dağıtım transformatörlerinden son tüketicilere enerji taşıyan
dağıtım şebekeleridir. Türkiye’de kullanılan AG dağıtım gerilimi 380
V ve 220 V’tur.
2. Orta Gerilimli (OG’li) Şebekeler: Gerilimi 1 kV ile 52 kV arasında
olan şebekelerdir. Tüketim merkezlerindeki alçaltıcı transformatör
merkezinden, dağıtım transformatörlerine enerji taşıyan dağıtım
şebekesidir. Türkiye’de kullanılan OG dağıtım gerilimi 34,5 kV’tur.
3. Yüksek Gerilimli (YG’li) Şebekeler: Gerilimi 52 kV ile 300 kV
arasında olan şebekelerdir. Üretim merkezlerinden tüketim
merkezlerine enerji taşıyan iletim şebekesidir. Türkiye’de kullanılan
YG iletim gerilimi 154 kV’tur.
4. Çok Yüksek Gerilimli (ÇYG’li) Şebekeler: Gerilimi 300 kV ile 800 kV
arasında olan şebekelerdir. Üretim merkezlerinden tüketim
merkezlerine enerji taşıyan iletim şebekesidir. Türkiye’de kullanılan
ÇYG iletim gerilimi 380 kV’tur.
21.10.2015 15
 Türkiye’de Kullanılan Yüksek Gerilim Kademeleri
İzin Verilen En Yüksek
Gerilim Anma Gerilimi, Un
İşletme Gerilimi
Kademesi (İşletme Gerilimi, Ui )
𝐔𝐦 (≅ 𝟏, 𝟐 𝐔𝐧 )
3 kV 3,6 kV
6 kV 7,2 kV
10 kV 12 kV
OG
15 kV 17,5 kV
20 kV 24 kV
30 kV (34,5 kV) 36 kV
66 kV 72 kV
YG
154 kV 170 kV
ÇYG 380 kV 420 kV (400 kV)

21.10.2015 16
 Yapılarına Göre Şebekeler:
1. Radyal (dallı) şebekeler
2. Ring (halka) ve ağ (gözlü) şebekeler
3. Enterkonnekte şebekeler

1- RADYAL (DALLI) ŞEBEKELER :

• Bu şebekeler açık şebeke şeklindedir. Besleme çoğu zaman tek
kaynaktan yapılır. Şekilde radyal olarak düzenlenmiş bir AG şebekesi
görülmektedir.

• Dağıtım transformatörüne, orta gerilim hattıyla gelen enerji, burada

alçak gerilime dönüştürülerek tüketicilere dağıtılır.
21.10.2015 17
 Radyal (Dallı) Şebekelerin Özellikleri
• Radyal AG dağıtım şebekesinde A, B, C ile gösterilen
hatlara ana hat, diğer hatlara branşman adı verilir.
• Radyal şebekeler hava hattı şeklinde düzenlendikleri gibi,
yer altı kablolu olarak da düzenlenebilir.
• Hatların geçeceği yerler sokaklar ve caddelerdir. Bunlar
dağıtım projelerinde belirtilir.
• Radyal şebekelerde besleme bir yerden yapıldığı için,
arıza anında aboneler enerjisiz kalabilir.
• Transformatör merkezinden uzaklaştıkça şebeke iletken
kesiti azalır ve gerilim düşümü artar.
• Radyal şebekeler, şehirlerde ve köylerde alçak gerilim
kademesindeki tüketicilerin beslenmesinde kullanılır.
21.10.2015 18
2- a) Ring (Halka) Şebekeler
• Bu şebekeler, kapalı şebeke türündedir.
• Ring şebekelerde besleme bir yerden yapıldığı gibi birkaç yerden de
yapılabilir.
• Bu tür şebekeler ile tüketim merkezlerinin enerji ihtiyaçları kesintisiz
olarak karşılanabilir. Bu şebekelerde kesit her yerde aynıdır.

• Ring şebekenin işletme güvenilirliği fazladır. Besleme kaynağı birden

fazla olursa, beslemenin sürekliliği de artar.
• Orta gerilim şebekeleri çoğu zaman ring şebeke türünde düzenlenir.
• Ring şebekelerin en basiti bir ağ (gözlü) şebekedir.
• Bu şebekeler selektif (seçici) koruma yöntemleri ile korunmalıdır.
21.10.2015 19
2- b) Ağ (Gözlü) Şebekeler
• Kapalı şebeke türünde olan ağ (gözlü) şebekelerde besleme bir veya birden
fazla yerden yapılabilir.
• Ağ (gözlü) şebekelerde baralar birçok koldan enerji almaktadır. Bu
şebekeden beslenen tüketiciler için enerji kesilmesi hemen hemen söz
konusu olmaz. Bu nedenle besleme sürekli bir şekilde yapılabilmektedir.
• Bir arıza durumunda arızalı kısım sigortalar ve özel koruma elemanları ile
devre dışı bırakılabilir. Böylece diğer abonelerin enerjileri kesilmez.
• Bu şebekelerin kurulması, işletilmesi ve bakımları zordur.
• Bu şebekede kesitler her yerde aynıdır.

• Gerilim düşümü çok az olur.

21.10.2015 20
Enterkonnekte Şebeke
• Genellikle birbirinden uzak mesafelerde olan, elektrik üretim
santralleriyle tüketim merkezleri arasındaki iletim, enterkonnekte
şebekelerle sağlanır.
• Elektrik üretim santrallerinin bir iletim tesisine, buradan da diğer
tesislere bağlanarak birlikte çalışmalarına enterkonnekte çalışma,
bu şebekeye de enterkonnekte şebeke adı verilir.
• Diğer bir ifadeyle, bir bölgenin veya bir ülkenin elektrik enerjisi
talebini kesintisiz bir şekilde karşılamak üzere o ülkenin bütün
elektrik santralleri, trafo merkezleri ve tüketicileri arasında kurulmuş
olan sisteme enterkonnekte sistem adı verilir.
• Enterkonnekte sistemde bir arıza meydana geldiğinde sadece arızalı
bölüm devre dışı bırakılarak enerji alışverişinin sürekliliği sağlanır.
• Enterkonnekte şebekeye ulusal elektrik şebekesi de denir.

21.10.2015 21
• Genel olarak elektrik enerjisi depolanamayan bir enerji olduğu için
üretildiği anda hemen tüketiciye ulaştırılması gerekir. Bu ise üretim ve
tüketimin her an dengede tutulması anlamına gelir.
• Diğer yandan tüketim miktarı bölgelere, mevsimlere ve hatta günün
saatlerine göre büyük değişiklikler gösterebilir.
• Enterkonnekte sistemler, tüketimdeki değişimlere göre üretimi ayarlamayı
sağlar. Böylece santraller daha ekonomik bir şekilde çalıştırılabilir.
• Örneğin, tüketimin maksimum olduğu saatlerde santraller yüksek kapasite
ile çalıştırılırken tüketimin nispeten daha düşük olduğu saatlerde üretim
kapasitesi düşürülebilir veya bazı santraller devre dışı bırakılabilir.
• Benzer şekilde yağışın bol olduğu yıllarda hidroelektrik(HES) santraller
daha çok çalıştırılarak ithal kaynak kullanan doğalgaz çevrim santrallerinin
daha düşük kapasiteyle sistemi beslemesi sağlanabilir.
• Bu nedenle enterkonnekte sistem, elektrik enerjisi üretim kaynaklarının da
ekonomik olarak kullanılmasını sağlar.
• Enterkonnekte sisteminin diğer avantajları arasında verimlerinin yüksek
olması, santrallerin kuruluş ve işletme maliyetlerini azaltması, ihtiyaç
duyulan yedek generatör gücünü minimum seviyeye indirmesi sayılabilir.

21.10.2015 22
• Enterkonnekte sistemin avantajları yanında bazı dezavantajları da
mevcuttur. Bunlar;
• Sistemin kısa devre akımının oldukça yüksek olması,
• Kısa devre arızasından çok sayıda tüketicinin etkilenmesi,
• Sistemin kararlılığını sağlamanın oldukça zor olması,
şeklinde sıralanabilir.
• Her ülkenin bir enterkonnekte şebekesi vardır. Enterkonnekte
sisteme ülkedeki bütün santraller bağlanabilir.
• Diğer bir ifadeyle enterkonnekte sistemde hidroelektrik, termik,
nükleer vb. gibi farklı santral tiplerinin olması önemli değildir.
• Aynı zamanda bu santrallerin üretim kapasitesi bakımından büyük
veya küçük ölçekli olması da sisteme bağlantı için önemli değildir.
• Ülkemizdeki enterkonnekte içerisinde EÜAŞ'a, özel üretim
şirketlerine ve otoprodüktörlere ait tam kapasiteyle çalışan çok
sayıda elektrik santrali vardır.
21.10.2015 23
• Otoprodüktör: Kendi elektrik enerjisi ihtiyacını karşılamak üzere
elektrik enerjisi üretimi yapan tüzel kişidir.
• Bütün bu santraller enterkonnekte şebeke kapsamında birbirlerine
paralel bağlıdır.
• Ülkemizi doğudan batıya, kuzeyden güneye kat eden yüzlerce
kilometre uzunluğundaki enerji iletim hatları ile bu santraller ve
yerleşim birimleri arasında bir ağ şeklinde şebeke oluşturulmuştur.
• Enterkonnekte şebekelere aynı zamanda bazı komşu ülkelerin
sistemleri ile bağlantı yapılabilir.
• Türkiye'deki enterkonnekte sistem; Bulgaristan, Rusya, Irak, Suriye
ve Gürcistan’ın elektrik şebekelerine de bağlıdır. Bu bağlantılardan
komşu ülkelerle elektrik enerjisi alışverişi yapılabilmektedir.
• Ayrıca Türkiye Elektrik Sisteminin Avrupa Elektrik Sistemine
(ENTSO-E) senkron paralel bağlantısı da test aşamasındadır.

21.10.2015 24
• Santrallerde elektrik enerjisi üretmek için kullanılan
generatörlerin çıkış gerilimleri genel olarak 10 kV , 14,4 kV ve
15,8 kV gibi orta gerilim seviyesindedir.
• Bu gerilimler ile 20 - 30 km ’den uzak mesafelere ekonomik bir
şekilde enerji iletimi yapılamaz.
• Bu nedenle daha uzaklara enerjiyi iletmek için üretilen gerilim,
transformatörler yardımıyla yükseltilir ve elektrik enerjisi
yüksek gerilim ile iletilir.
• Santralde üretilen elektrik enerjisinin uzak mesafelere
iletiminde güç kaybının az olması için yüksek gerilim
kullanılmaktadır.
• Gerilimin yükseltilerek akımın azaltılmasıyla güç kayıpları
karesel olarak azalır.
• Bu durum aşağıdaki örnekte gösterilmiştir.

21.10.2015 25
21.10.2015 26
• Görüldüğü gibi enerjinin 1 kV ile taşınması durumunda
hatlarda ısı şeklinde kaybolan enerji oldukça fazladır.
• Bu bakımdan enerjinin 1 kV ile taşınması ekonomik değildir.
• Enerjinin 5 kV ile taşınmasında hatlardaki güç kaybı 0,8 kW
iken 10 kV ile taşınmasında ise 0,2 kW ’tır.
• Görüldüğü gibi iletim gerilimi ne kadar yüksek olursa
hatlardaki güç kaybı o kadar az olmaktadır.
• Aynı zamanda iletim geriliminin 2 kat artması, hatlardaki güç
kaybını 4 kat azaltmaktadır.
• Güç kayıplarının en küçük değerde tutulması için iletim
geriliminin yüksek olması gerekir.
• Ayrıca santralde üretilen OG seviyesindeki elektrik enerjisinin
akım değeri çok büyüktür.
• Bu nedenle, generatörün çıkışından elde edilen yüksek akımın
iletim hatlarıyla taşınabilir hale getirilebilmesi için, gerilimin
yükseltilerek akımın azaltılması gerekir.

21.10.2015 27
 2. İLETKENLER
• Santralde üretilen elektrik enerjisini üretim merkezinden tüketim
merkezine iletmek için kullanılan hatlara enerji iletim hattı denir.
• Bir üretim merkezinde enerji çıkışının yapıldığı yere şalt sahası denir.
• Tüketim merkezinde ise enerjiyi tüketicilere dağıtmak için kullanılan
hatlara enerji dağıtım hattı denir.
• Enerji iletimi ve dağıtımı; hava hatları veya yeraltı hatları kullanılarak
farklı gerilim seviyelerinde değişik iletken türü ve kesitleriyle yapılır.
• Uzun mesafeli enerji iletiminde hava hatları, yerleşim yerlerindeki
enerji dağıtımında ise genellikle yeraltı hatları kullanılır.
• Elektriksel olarak incelendiğinde enerji iletim hatlarının, direnç,
indüktif reaktans ve kapasitif reaktans gibi hat parametreleri
bulunmaktadır.
• Hava hatlarında alüminyum ve çelik özlü alüminyum iletkenler,
yeraltı hatlarında ise bakır ve alüminyum yeraltı kabloları
kullanılmaktadır.
28.10.2015 1
• Hava Hatları ile Enerji İletimi ve Dağıtımı
• Bir enerji hava hattı; akımın iletilmesini sağlayan iletken (genellikle
alüminyum), iletkenleri taşıyan direkler, direklerle iletken arasındaki
bağlantıyı ve yalıtımı sağlayan izolatörlerden oluşur.
• Hava hatlarında kullanılan iletkenler; hat kayıpları, iletkenlerin
gerilme kuvvetleri, sehim ve krona kayıpları gibi birçok husus
dikkate alınarak seçilir.
• Yeraltı kablolarının çok pahalı olması, arıza yerinin bulunması ve
giderilmesindeki zorluklar nedeniyle hava hatları daha çok kullanılır.
• Hava hattı ile enerji iletimi, yeraltı kabloları ile iletime göre
ekonomik açıdan avantajlıdır.
• Bununla birlikte hem daha güvenli olması ve şehrin estetiğini
bozmaması için şehir merkezlerinde yeraltı enerji dağıtım hatları
tercih edilir.
• Hava hatlarının yeraltı hatlarına göre bazı avantajları ve
dezavantajları mevcuttur.

28.10.2015 2
 • Enerji hava hatlarının avantajları:
• Hava hatları yeraltı hatlarına göre daha az maliyetle kurulur.
• Hava hatlarının bakımları, arızaların tespiti ve giderilmesi yeraltı hatlarına
göre daha kolaydır.
• Hava hatlarının akarsulardan, köprü ve yollardan geçişleri yeraltı hatlarına
göre daha kolaydır.
• Ulaşımın güç olduğu yerlerde ve engebeli arazilerde enerji iletimi hava
hatlarıyla daha kolay bir şekilde yapılır.
• Enerji hava hatlarının dezavantajları:
• Çevre şartlarından kolayca etkilenir. Ömürleri uzun değildir.
• Olumsuz hava şartları meydana gelen arızaların giderilmesini zorlaştırabilir.
• Görüntü kirliliği oluşturur.
• Yüksek gerilimli hava hatları çevresinde elektromanyetik alan oluşturarak
tv, radyo vb. yayınlarında gürültüye neden olabilir.
• Orman geçişlerinde yangına neden olabilir.
• Alçaktan uçan hava araçları için tehlike meydana getirir.

28.10.2015 3
• Yeraltı Enerji Hatları ile Enerji İletimi ve Dağıtımı
• Elektrik enerjisinin hava hatları ile iletimi ve dağıtımı mümkün
olmayan yerlerde yeraltından enerji iletiminin ve dağıtımının
yapılması gerekir.
• Şehir merkezlerinde hava hattının kullanımının mümkün
olmadığı yerlerde ve boğaz geçişleri gibi yerlerde enerji su
altından yeraltı hatları ile iletilir.
• Yeraltı kabloları, genellikle yerleşim merkezlerinde enerji
dağıtımını yer altından sağlamak için kullanılır.
Yeraltı kabloları;
• Anma gerilimine göre, alçak gerilim, orta gerilim ve yüksek
gerilim kabloları,
• Damar iletkeninin malzemesine göre, bakır veya alüminyum
iletkenli kablolar,
• Yalıtkan malzemesine göre ise, termoplastik (PVC) yalıtkanlı ve
termoset yalıtkanlı (çapraz bağlı polietilen, XLPE) kablolar
olmak üzere üç temel gruba ayrılır.
28.10.2015 4
• Yeraltı kablolarının tesis masraflarının hava hatlarına göre daha fazla
olmasına rağmen bazı avantajları vardır.
• Yeraltı enerji hatlarının avantajları:
• Yeraltı enerji kabloları ile yapılan tesislerde, direk, travers, izolatör,
gibi hava hattı malzemelerinin kullanılmasına ihtiyaç duyulmaz.
• Cadde ve meydanların estetik görüntüsü bozulmaz.
• Atmosferik olaylardan (yıldırım, kar, fırtına vb.) etkilenmez.
• Hava hatlarındaki gibi bakıma ihtiyaçları yoktur.
• Yerleşim bölgelerinde, hava hattı tesislerine göre daha güvenlidir.
• Geçtiği yerin özelliğine göre düz veya kavisli olarak döşenebilir.
Yeraltı enerji hatlarının dezavantajları:
• Hava hatlarına göre kuruluş maliyeti yüksektir.
• Arıza tespiti ve onarımı zordur.

28.10.2015 5
• İLETKENLER:
• Alüminyum iletkenler, bakıra göre daha ucuz ve hafif olduklarından
dolayı enerji iletiminde ve dağıtımında en yaygın olarak kullanılan
iletkenlerdir.
• Aynı kesitte alüminyum iletkenin ağırlığı bakır iletkenin ağırlığının
yarısı kadardır.
• İletkenlerin ağırlığı arttıkça direk boyutları da artacağından, hava
hatlarında kullanılan iletkenlerin hafif olması gerekir.
• Buna ilave olarak, alüminyum iletkenlerin taşınması, işlenmesi ve
montajı, ağır bakır iletkenlere göre daha kolaydır.
• Ülkemizde alçak gerilim dağıtım hatlarında alüminyum, orta ve
yüksek gerilim hatlarında ise çelik özlü alüminyum iletkenler
kullanılmaktadır.
• Örgülü tam alüminyum iletkenler, genel olarak yerleşim alanlarında,
kısa direk aralıklı alçak gerilim enerji dağıtım hatlarında
kullanılmaktadır.
• OG ve YG hatlarında, alüminyumun iletkenliğinden ve çeliğin
mekanik dayanımından faydalanmak amacıyla çelik özlü alüminyum
iletkenler tercih edilmektedir.

28.10.2015 6
• İletkenlerin İmalat Şekline Göre Sınıflandırılması
• İletkenler, som (içi dolu), örgülü ve alaşım iletkenler olmak üzere üç tür imal
edilir.
1) Som (içi dolu) iletkenler: Bu iletkenler, yalnız bir cins malzemeden ve içi dolu
tek bir tel halinde olmak üzere 10 mm2 kesite kadar, yuvarlak, dikdörtgen veya
üçgen kesitli imal edilirler. Bazı özel durumlarda kullanılmak üzere 16 mm2 ’lik
olanları da yapılmaktadır.
• Som iletkenler iç tesisatta, AG ve OG bara sistemlerinde, büyük güçlü
transformatör ve generatör sarımlarında kullanılır.
• Hava hatlarında kullanılan her kesitteki alüminyum iletkenlerle, kesiti 16
mm2 ’den büyük olan bakır iletkenler örgülü olarak yapılır.
2) Örgülü İletkenler
• Hava hattı iletkenlerinin örgülü olarak yapılmasının sebepleri:
• Örgülü iletkenler, büyük kesitlerde montaj kolaylığı, esneklik ve taşınma
kolaylığı sağlar.
• Ayrıca iletkenler örgülü yapılarak deri olayının (skin effect) etkisi azaltılır.
• Skin effect (deri olayı): Alternatif akımda girdap akımları nedeniyle iletkenin iç
bölgesinden geçen akımın azalması ve dış yüzeyinden geçen akımın artmasıyla
iletkende akım geçen etkin kesit azalır.
• İletkenler örgülü olarak yapıldığında akım geçen etkin kesit artırılmış olur.

28.10.2015 7
• Elektrik enerjisi iletiminde ve dağıtımında tam alüminyum iletken (all
aliminium conductor, AAC), tam alüminyum alaşım iletken (all aliminium
alloy conductor, AAAC) ve çelik özlü alüminyum iletken (aliminium
conductor steel reinforced, ACSR) kullanılmaktadır:
a) Tam Alüminyum İletkenler (AAC):
• İletkenin tamamı alüminyumdan oluşan ve iletkenlerin birbiri üzerine örgü
şekilde sarılmasıyla imal edilen iletkenlerdir.
• Çok katmanlı örgülü iletkenlerde komşu katmanlar, dış katmanın sarılma
yönü sağ yönde olacak şekilde birbirine zıt yönde sarılır.
• Örgülü iletkenlerde, çapları eşit olan ortada bir iletken ve bu iletkenin
üzerine bir önceki katmandakinden 6 adet fazla iletkenin örgü şeklinde
sarılmasıyla elde edilir.
• Buna göre;
• 1 damarlı (som) iletken,
• 1+6=7 damarlı, bir katmanlı,
• 1+6+12=19 damarlı, iki katmanlı,
• 1+6+12+18=37 damarlı, üç katmanlı
• 1+6+12+18+24=61 damarlı, dört katmanlı örgülü iletkenler imal edilir.

28.10.2015 8
b) Çelik Özlü Alüminyum İletkenler (ACSR): ACSR olarak da bilinen çelik özlü
alüminyum iletkenler ortasında çelik ve onun etrafına sarılmış alüminyum
iletkenlerden oluşur. Çelik mekanik dayanımı artırmak için kullanılır.
• Örneğin,
• 18 Al/7 St: 6+12=18 Al ve 1+6= 7 St,
• 26 Al/7 St: 10+16=26 Al ve 1+6= 7 St,
• 42 Al/7 St: 8+14+20=42 Al ve 1+6= 7 St,
• 54 Al/19 St: 12+18+24=54 Al ve 1+6+12= 19 St iletkenden oluşur.
• Çeliğin manyetik özelliğinden dolayı çok büyük bir direnç göstermesi
nedeniyle, çelik özlü alüminyum iletkenlerde çelik özden akım akmaz, akım
alüminyum iletkenlerden akar.
• Bu nedenle, çelik özlü alüminyum iletkenlerde direnç hesaplanırken çelik
özün iletkenliği dikkate alınmaz ve yalnızca alüminyum iletkenin kesiti göz
önüne alınır.
• OG, YG ve ÇYG iletim hatlarında sadece çelik özlü alüminyum (örgülü St-Al)
iletkenler kullanılır.

28.10.2015 9
c) Tam Alüminyum Alaşım İletkenler (AAAC):
• AAAC İletkenler AlMgSi alaşımlı tellerden örgülü
olarak imal edilirler. AAAC iletkenler aynı çaptaki
ACSR iletkenlere göre, daha iyi korozyon direncine
ve daha yüksek elektriksel iletkenliğe sahiptir.
• Demet iletkenler:
• ÇYG’de her faz için iki veya daha fazla iletken kullanılır. Bu şekilde
kullanılan iletkenlere demet iletken adı verilir.
• Bir iletkenin kesiti ikiye veya üçe bölünerek demet iletken haline
getirildiğinde, iletkenlerden aynı yönde akan akımlar nedeniyle zıt
yönlü manyetik alanlar oluşur. Manyetik alanın azalmasıyla hattın
indüktif reaktansı ve dolayısıyla karakteristik empedansı azalır.
• Bir iletim hattının demet iletkenli tesis edilmesi halinde, hem
gerilimin yüksek seçilebilmesi, hem de 2karakteristik empedansın
U
(ZC = 𝐿 𝐶 ) azalması nedeniyle P = formülünden görüldüğü
ZC
gibi iletkende aynı kesitte daha fazla aktif güç taşınır.
• Spacer (ara tutucu): Demet iletkenleri birbirine tutturmaya ve
titreşimlerini önlemeye yarayan malzemedir.
28.10.2015 10
• Hava Hattı İletkenlerinin Gerilimlerine Göre Sınıflandırılması
• Kullanıldıkları hattın nominal gerilim değerine bağlı olarak hava hattı
iletkenleri, alçak gerilim, orta gerilim, yüksek gerilim ve çok yüksek gerilim
iletkenleri olmak üzere dört ayrı gruba ayrılmaktadır.
• Alçak Gerilim İletkenleri (1 V – 1000 V): Alçak gerilim (AG) iletkenleri,
elektrik enerjisinin şehir, kasaba veya köy gibi yerleşim yerlerinde
abonelere dağıtılması ve sokak aydınlatılması için kullanılan iletkenlerdir.
• AG’de Alpek kablolar olarak bilinen askı telli, örgülü alüminyum iletkenli
hava hattı kabloları ve tam alüminyum örgülü iletkenler kullanılır.
• Rose, Lily, Iris, Pansy, Poppy, Aster, Phlox ve Oxlip sembolüyle verilen
iletkenler AG’de kullanılan alüminyum iletkenlerdir.
• Orta Gerilim İletkenleri (1-36 kV ): Orta gerilim (OG) hatlarında, çelik özlü
alüminyum iletkenler kullanılmaktadır.
• Ülkemizde, 34,5 kV’luk OG dağıtım hatlarında, 3 AWG (Swallow) , 1/0 AWG
(Raven), 3/0 AWG (Pigeon) kullanılmaktadır.
• YG ve ÇYG’de 266,8 MCM (Partridge) ve 477 MCM (Hawk) iletkenleri
kullanılmaktadır.
• 477 MCM (Hawk) tipi YG iletkenleri vadi ve nehir atlamalarındaki çok geniş
aralıklarda kullanılmaktadır.

28.10.2015 11
• Hava Hattı İletkenlerinin Gerilimlerine Göre Sınıflandırılması
• Yüksek Gerilim İletkenleri (36 – 154 kV):
• 154 kV iletim hatları, 477 MCM (Hawk), 795 MCM (Drake), 954
MCM (Cardinal) ve 1272 MCM (Pheasant) çelik özlü (ACSR)
alüminyum iletkenler, tek veya çift devre direkler kullanılarak tesis
edilir.
• 154 kV hatlarda genellikle her fazda bir iletken bulunur.
• Havai hatların güzergâhının temin edilemediği yoğun yerleşim
bölgelerinde standart olarak 154 kV, 630 mm2 veya 1000 mm2
kesitli XLPE bakır iletkenli yeraltı kablosu tesis edilir.
• Çok Yüksek Gerilim İletkenleri (380 kV):
• 380 kV iletim hatlarında, standart 954 MCM (Cardinal) ve 1272
MCM (Pheasant) olmak üzere, bir fazda iki veya üçlü demet halinde
çelik özlü (ACSR) alüminyum iletkenler kullanılır.
• Hava hattı güzergâhının temin edilemediği yoğun yerleşim
bölgelerinde standart olarak 380 kV, 2000 mm2 kesitli XLPE bakır
iletkenli yeraltı kablosu tesis edilir.

28.10.2015 12
• Alpek kablolar, askı telli, örgülü, plastik yalıtkanlı alüminyum kablolardır. Bu
kablolarda yükü taşımak üzere kullanılan çelik askı teli aynı zamanda nötr
iletkeni görevini görmektedir.
• Alpek kablolarda, plastik yalıtkanlı faz iletkenleri, çıplak nötr iletkeni üzerine
bükülerek sarılır.
• Nötr askı teli faz iletkenlerinin bir üst kesitinde olması nedeniyle mekanik
dayanımı daha yüksektir.
• Bakır iletkenli kablolara göre hafif ve daha ekonomiktir.
• Çıplak hava hatlarına göre elektrik güvenilirliği, can ve mal emniyeti
bakımından daha fazladır.
• Ağaç, beton ve demir direklerde güvenle kullanılır.
• Çok sayıda iletken kullanmak yerine daha düzenli estetik bir görünüm sağlar.
• Ağaçlık ve kırsal bölgelerde, güvenle kullanılır.
• Yeni inşaat veya yeniden inşa edilen şehir ve yerleşim alanlarında alçak
gerilimli sistemlerde, bina kenarlarında kullanılır.

• .

28.10.2015 13
• Al ve St-Al İletkenlerin İsimlendirilmesi
• Al ve St-Al iletkenler, Cu iletkenlerde olduğu gibi (mm2 ) normunda değil,
• CM (dairesel mil) veya AWG (Amerikan tel ölçüsü) olarak isimlendirilir.
• a) AWG (American Wire Gauge) isimlendirmesi
• Bu isimlendirme AG ve OG iletkenlerinde kullanılır ve kesitler;
• 0000, 000, 00, 0, 1, 2, 3, ….., 40 AWG şeklinde rakamlarla gösterilir.
• En büyük kesit olan 0000 AWG (4/0 AWG) ’den sağa doğru kesit küçülür.
• OG’de kullanılan çelik özlü alüminyum iletkenler (ACSR, St-Al):
• 3 AWG = 3 AWG Swallow (Kırlangıç)
• 0 AWG = 1/0 AWG Raven (Kuzgun)
• 000 AWG = 3/0 AWG Pigeon (Güvercin)
• Daha büyük kesitli St-Al iletkenler kesitleri, CM (Circular Mile) olarak
adlandırılan bir birimle ifade edilir.
• b) CM (Circular Mil) isimlendirmesi
• 1 CM, çapı 0,001 inch olan dairenin alanına eşittir. (0,0005067 mm2 )
• 1 MCM ise 1000 CM’dir ve 0,5067 mm2’ye eşittir. (1 MCM= 0,5 mm2 alınabilir.)
• Örneğin, 266,8 MCM Patridge iletkenin Al kesiti 266,8 0,5067=135,18 mm2 (135
mm2 ) ve St kesiti 21,99 mm2 (22 mm2 ) olduğundan, anma değeri Al/St =
135/22 olarak ifade edilir.
28.10.2015 14
28.10.2015 15
 3. DİREKLER
• Elektrik enerjisinin iletimi ve dağıtımındaki hava hatlarında, iletkenleri
yerden (topraktan) belirli bir yükseklikte ve birbirinden belirli bir açıklıkta
tutan şebeke elemanlarına direk adı verilir.
• Direklerin temel görevi, iletkenleri taşımaktır.
• Direkler; kullanıldıkları şebekeye, devre sayısına, görevlerine (kullanıldıkları
yere) ve yapıldıkları malzemeye göre dört grupta incelenir.
1. Kullanıldıkları Şebekeye Göre Direkler
• Alçak gerilim direkleri (Gerilim < 1 kV )
• Orta gerilim direkleri (1 kV < Gerilim < 52 kV )
• Yüksek gerilim direkleri (52 kV < Gerilim < 300 kV )
• Çok yüksek gerilim direkleri (Gerilim > 300 kV )
2. Devre Sayısına Göre Direkler
• Tek devreli direkler: Üzerinde 3 faz bulunduran direklerdir.
• Çift devreli direkler: Üzerinde 2 × 3 faz bulunduran direklerlerdir.
4.11.2015 1
 Tepe Kuvveti: Bir direğe zarara vermeden tepesine uygulanmasına izin
verilen kuvvet değeridir.

3. Görevlerine (Kullanıldıkları Yere) Göre Direkler

• Direkler; taşıyıcı, durdurucu, son (nihayet) ve ayırım (branşman) direkleri
olmak üzere dört gruba ayrılır.

4.11.2015 2
• Görevlerine (Kullanıldıkları Yere) Göre Direkler
a) Taşıyıcı Direkler
• Doğrusal güzergâhtaki hava hattı boyunca kullanılan direklerdir.
• Bu direklerin görevi, üzerindeki hava hattı iletkenlerini taşımaktır.
• İletkenlerin izolatörlere taşıyıcı bağ ile bağlandığı direklerdir.
• Hava hattının bulundukları yerine göre, normal taşıyıcı direk ve
köşede taşıyıcı direk olmak üzere ikiye ayrılır:
• Taşıyıcı direkler: Hattın doğrusal olarak geçtiği yerlerde bulunan
taşıyıcı direklerdir.

4.11.2015 3
• Görevlerine (Kullanıldıkları Yere) Göre Direkler
• Köşede taşıyıcı direk: Hattın doğrusal olarak geçmediği, açı yaptığı
yerlerde bulunan taşıyıcı direklerdir.

4.11.2015 4
• Görevlerine (Kullanıldıkları Yere) Göre Direkler
b) Durdurucu Direkler
• Bu direkler doğrusal güzergâhtaki hava hattı boyunca veya büyük yön
değişimlerinin olduğu köşelerde kullanılır.
• Durdurucu direklerin görevleri, hattı oluşturan iletkenleri hem taşıyıcı
direkler gibi taşımak hem de durdurucu bağ ile belirli gerginlikte tutmaktır.
• İletim hattındaki iletkenlerin belirli gerginlikte olması, yani belirlenen
sehim miktarını aşmaması için uygun mesafelerde durdurucu direklerin
kullanılması gerekmektedir.
• Genel olarak yaklaşık 1 km ’de bir veya 7 direkte bir durdurucu direk
kullanılması uygun olmaktadır.

• Durdurucu direkler, hattın bulundukları yere göre normal durdurucu direk

ve köşede durdurucu direk olmak üzere ikiye ayrılır:
4.11.2015 5
• Normal durdurucu direk: İletkenlerin izolatörlere her iki yönde de
durdurucu bağ ile bağlandığı direklerdir.
• Köşede durdurucu direk: Hattın belirli bir açı yaptığı yerlerde kullanılan ve
iletkenlerin izolatörlere durdurucu bağ ile bağlandığı direklerdir.

c) Son (Nihayet) Direkler

• Hattın başında veya sonunda bulunan ve iletkenlerin izolatörlere tek taraflı
olarak durdurucu bağ ile bağlandığı direklerdir.
• Nihayet direkleri, iletkenlerin tek yönde uyguladıkları çekme kuvvetine
göre seçilirler.

4.11.2015 6
d) Ayırım (Branşman) Direkleri
• Enerji hatlarının birkaç hatta (kola, yöne) ayrıldığı (dağıtıldığı)
yerlerde kullanılan direklerdir. Bu tip direklere gelen ana hattaki
enerji, kollara ayrılarak diğer alt hatlara aktarılır.

4.11.2015 7
4) Yapıldıkları Malzemelere Göre Direkler
• Yapıldıkları malzemeye göre direkler; ağaç, demir ve beton direkler olmak
üzere üç gruba ayrılırlar.
a) Ağaç Direkler
• Çam, ardıç gibi mukavemeti yüksek olan sert ağaçlardan yapılır. Ağaçların özel
işlemlerden geçirilmesiyle (emprenye, katranlama gibi) imal edilirler.
• Ağaç direkler genellikle taşıyıcı direk ve aydınlatma direği olarak alçak ve orta
gerilimde kullanılmaktadır.
• Ağaç direklerin boyları 8 m ile 13,5 m arasında değişmektedir. AG’de 9,5-10
m’lik ağaç direkler, OG’de 11-13,5 m’lik ağaç direkler kullanılır.
• Ekonomik, hafif, kullanımlarının kolay olmasına rağmen ömürleri kısadır, ayrıca
mekanik dayanımları zayıf ve tepe kuvvetleri de düşüktür.
• Kuvvet değerlerini artırmak için ağaç direklere lenteli veya payandalı destek
yapılabilmektedir.
• Ağaç direklerin tepe kuvvetlerini artırmak için çift direk olarak kullanılır.
• Ayrıca tepe kuvvetlerine göre hafif (H), orta (O) ve ağır (A) olarak sınıflandırılır.
Çift direkler ise, HÇ, OÇ, AÇ olarak sınıflandırılır.
• Örneğin; 10-H: Boyu 10 m olan hafif tipte ağaç direk belirtir.
• 9,5 AÇ: Boyu 9,5 m olan ağır çift ağaç direk belirtir.

4.11.2015 8
• Yapıldıkları Malzemelere Göre Direkler
• Ağaç Direkler

• Demir Direkler
• Alçak gerilim (AG), orta gerilim (OG) ve yüksek gerilimde (YG) kullanılırlar.
• Olumsuz şartlardan etkilenmemeleri için üzerleri boyanarak (koruyucu
madde ile kaplanan) kaynaklı veya galvaniz demir-galvanizli cıvatalı olarak
imal edilirler.
• Demir direkler I, L ve U demirlerden (profil demir) yapılırlar.
• Demir direklerin mekanik dayanımları çok fazladır. Sağlam, uzun ömürlü ve
tepe kuvvetlerinin fazla olmasına rağmen bakımları ve yalıtımları daha zor,
maliyetleri de yüksektir.
4.11.2015 9
• Yapıldıkları Malzemelere Göre Direkler
b) Demir Direkler
• Demir direkler genellikle boru direkler, A tipi ve kafes direkler, putrel (pilon
ve çatal pilon) direkler olmak üzere üç grup altında toplanabilirler.
• AG ve OG’de kullanılmak üzere üretilen A tipi ve kafes direkler boyalı-
kaynaklı, YG’de veya kimyasal etkenlerin olduğu ortamlarda kullanılanlar
da galvanizli-cıvatalı olarak imal edilirler.

4.11.2015 10
• Yapıldıkları Malzemelere Göre Direkler
• Demir Direkler
• Boru direkler: Bu tip direkler genellikle yerleşim birimlerinde veya
yerleşim birimleri yakınlarında aydınlatma direği olarak kullanılmaktadırlar
• A ve kafes direkler:
• A direkler: İller Bankası tarafından standardize edilen A tipi demir
direklerin isimlendirilmesi aşağıdaki gibidir. Bu isimlendirmede kullanılan
sayılar, demir profilin cm olarak yüksekliğini, “I” ve “U” harfleri direk
yapımında kullanılan demirin kesitini ve “k” harfi ise direğin kısa boylu
olduğunu belirtir.

4.11.2015 11
• Yapıldıkları Malzemelere Göre Direkler

• Kafes direkler: Kafes direklerin isimlendirilmesi aşağıdaki gibidir. Bu

isimlendirmedeki sayılar 1000 ile çarpıldığında; rüzgârsız, direğin kg
cinsinden tepe kuvvetini verir.

4.11.2015 12
• Putrel (pilon ve çatal pilon) direkler:
• Yüksek gerilim ve çok yüksek gerilim iletim hatlarında kullanılan direk
türleridir.
• Galvanizli ve cıvatalı olarak imal edilirler. Çevre şartlarından korunması için
üzerleri boyanır.
• Pilon direkte 1 tane, çatal pilon direkte iki tane koruma iletkeni kullanılır.
• YG’de (154 kV) hem pilon hem de çatal pilon direkler kullanılır.
• ÇYG’de (380 kV) sadece çatal pilon direkler kullanılır.

4.11.2015 13
• Yapıldıkları Malzemelere Göre Direkler
c) Beton Direkler
• Başlıca yapı malzemeleri çimento ve demir olan; AG, OG ve YG’de kullanıla,
tepe kuvvetleri yüksek, uzun ömürlü, bakım gerektirmeyen ve çevre
şartlarından etkilenmeyen direk türleridir.
• İki şekilde üretilirler:
• Santrifüjlü (SBA): Daire kesitli ve içleri boş olan bu direklerin üretimi
santrifüj yöntemiyle gerçekleştirilmektedir. Boyuna uzatılan çelik çubuklar
ve enine çelik teller kullanılarak oluşturulan iskelete, santrifüj (savurma)
yöntemiyle beton harcı uygulanmaktadır.
• Titreşimli (Vibre, VBA): Dikdörtgen kesitli ve içleri dolu olan bu direklerin
üretimi titreşim yöntemiyle gerçekleştirilmektedir. Üretilecek direğin
demir iskeleti kalıplar içine konulduktan sonra vibrasyon yöntemiyle beton
harcı uygulanmaktadır.
• Beton direklerin tek santrifüj, çift santrifüj, tek vibre ve çift vibre gibi
kullanım şekilleri mevcuttur.

4.11.2015 14
• Yapıldıkları Malzemelere Göre Direkler
• Beton Direkler
• Beton direklerin boyları ortalama olarak 8-26 m ve tepe kütleleri 200-3500
kgk arasında değişmektedir.
• Beton direkler olarak etiketlendirilir.
12
• Örneğin, şeklindeki etiket; boyu 12 m ve tepe kuvveti 6×100 = 600 kgk
6
olan beton direk belirtir.
• Diğer bir uygulama da etiket üzerinde “10” ve “250” sayıları yer alıyorsa;
direk boyunun 10 m ve tepe kütlesinin 250 kgk olduğu anlaşılır.

4.11.2015 15
• Direğe Etki Eden Kuvvetler:
• Direk seçimi yapılırken direğe etki eden kuvvetler göz önünde
bulundurularak hesaplamalar yapılır ve bulunan sonuçlara göre seçilir.

4.11.2015 16
• Traversler
• Enerji iletim sistemindeki iletkenleri, birbirlerinden ve direklerden belirli
uzaklıkta tutmak için kullanılan çift taraflı yapı elemanları, diğer bir değişle
taşıma elemanlarıdır. Demir veya betondan yapılabilirler.
• Traversler üzerine izolatörler monte edilmektedir. Böylece iletkenlerin,
izolatörler vasıtasıyla direklere yalıtılarak bağlanması ve taşınması sağlanır.
• Kullanım alanlarına göre çok değişik yapı ve ölçülerde traversler mevcuttur.
Direğin tipi, görevi, işletme gerilimi, taşıyacağı iletken sayısı ve özellikleri,
bağlanacak izolatörler ve özellikleri gibi parametreler gözönünde
bulundurularak travers seçimleri yapılır.

4.11.2015 17
• Traversler

4.11.2015 18
• Konsollar
• Traversler gibi konsollar da enerji iletim sistemindeki iletkenleri,
birbirlerinden ve direklerden belirli uzaklıkta tutmak için kullanılan tek
taraflı yapı elemanlarıdır.
• Konsollar yapı, görev ve türleri bakımından traverslerle büyük benzerlikler
göstermektedirler.
• Montajları tamamlandıktan sonra traversler ve konsollar topraklanmalıdır.

4.11.2015 19
• Konsollar

4.11.2015 20
• Spacer:
• Demet iletkenleri birbirine tutturmaya ve titreşimini önlemeye yarayan
malzemeye spacer (ara tutucu) denir.

4.11.2015 21
• Damper:
• Yüksek gerilim enerji iletim hatlarında, rüzgar kuvveti nedeniyle meydana
gelen titreşimler zamanla iletkenin kopmasına, izolatör ve direk
bağlantılarında gevşemelere neden olur.
• İletkenin titreşimine ters yönde titreşim yaparak iletkenlerdeki titreşimleri
azaltmak için kullanılan malzemeye damper adı verilir.

4.11.2015 22
• Koruma İletkeni
• Gerilim altında olmayan boşta çekilen bir hattır. Hesaplanabilen belirli bir
koruma bölgesi vardır. Bu bölgeye düşebilecek yıldırımları kendi üzerine
çekerek ve toprağa aktararak, faz hatlarını korur.

4.11.2015 23
• Jumper (Atlama Teli)
• Durdurucu direklerde elektriksel iletimi sağlamak için kullanılan atlama
telidir.

4.11.2015 24
• Çatal pilon direk

4.11.2015 25
 4. İZOLATÖRLER
• Enerji iletim ve dağıtım hava hatlarının yalıtımında ve
iletkenlerin mekanik bağlantılarının yapılmasında kullanılan,
iletkenleri hem taşımaya hem de toprağa ve diğer iletkenlere
karşı izole etmeye yarayan şebeke malzemelerine izolatör
denir.
• Enerji iletim ve dağıtım şebekelerinde kullanılan izolatörlerin
iki ana görevi vardır:
1. Elektriksel olarak yalıtımı sağlamak,
2. İletken ağırlığını ve iletkenlere gelen
mekanik ağırlıkları (kar, buz, rüzgar gibi)
karşılamak.
• İzolatörler, porselen, cam, reçine
ve silikondan imal edilirler.
11.11.2015 1
1. Porselen İzolatörler
• Isıl ve mekaniksel dayanımlarının yüksek olmasından dolayı
çok eskiden beri kullanılan izolatörlerdir.
• Sert porselenden yapılan izolatörlerin yapı maddeleri %50
kaolin, %25 feldspat ve %25 kuvarstır.
• İzolatörün dielektrik dayanımını artırmak için ince bir sır
tabakasıyla kaplanarak yüzeyinin pürüzsüz olması sağlanır.
• Yüzeyin pürüzsüz olması, kirlenen izolatörlerin yağmur
sularıyla kolayca temizlenmesine yardımcı olur.
• Porselenin dielektrik dayanımı 60-70 kV/cm’dir ve cama göre
daha azdır. Ağır bir elemandır.

11.11.2015 2
2. Cam İzolatörler
• Yapım malzemesi kalsiyum silikat ile sodyum silikattır. Bu iki
maddenin eritilerek birbirine karıştırılmasıyla cam elde edilir. Cama
mekanik mukavemeti artırıcı maddeler katılarak izolatörlerde
kullanılan dayanıklı cam elde edilir.
• Dielektrik dayanımları 140 kV/cm‘dir ve porselene göre daha
fazladır. Maliyetleri ucuzdur. Porselene göre daha hafiftir.
• Saydam olduklarından kırık ve çatlakları kolayca görülebilir.
• Nem, cam izolatör üzerinde porselene göre daha çabuk
yoğunlaştığından cam izolatör üzerinde kir toplanmasına ve kaçak
akımlara neden olur.

• Cam ışığı geçiren bir madde olduğundan güneş ışığında daha az

ısınır, porselen izolatör daha çok ısınır.
• Çöl, buzullu bölge veya ağır kış olan bölgelerde, sisli-tozlu
bölgelerde cam tipi izolatörler olanları tercih edilir.

11.11.2015 3
• Porselen İzolatörler İle Cam İzolatörlerin Karşılaştırılması
• Cam izolatörler, şeffaf olduğundan çatlama ve kırılmaların
tespiti daha kolaydır, porselen izolatörlerde daha zordur.
• Porselen izolatörler dış etkilere, fiziksel ve kimyasal
tesirlere daha çok dayanıklıdır.
• Cam izolatörler, porselen izolatörlere göre daha hafif, ve
daha ucuzdur.
• Cam, ışığı geçiren bir madde olduğundan güneş ışığında
daha az ısınır, porselen izolatör daha çok ısınır.
• Cam izolatörlerin, porselen izolatörlere göre dielektrik
dayanımı daha yüksektir.
• Nem, cam izolatör üzerinde porselene göre daha çabuk
yoğunlaşır. Bu da cam izolatör üzerinde kirlerin
toplanmasına ve kaçak akımlara neden olur.

11.11.2015 4
3. Epoksi Reçine İzolatörler
• Dahili sistemlerde (bina içinde) bara mesnet izolatörü ve
ayırıcı itici izolatörü olarak kullanılmaktadır.

4. Silikon İzolatörler
• Silikon izolatörlerin diğer adıyla kompozit izolatörlerin cam
ve porselen izolatörlere karşı birçok üstünlükleri mevcuttur.
Silikon (kompozit) izolatörlerin üstünlükleri:
• Darbelere karşı dayanıklıdır.
• Hafif olduğundan kurulumu kolaydır.
• Gerilme kuvvetlerine karşı dayanımı çok yüksektir.
• Üzerinde yağmur suyu, kar suyu tutunamadığından
elektriksel ark oluşmaz.
• Çatlama ve kırılma riski çok azdır.
• Çok soğuk ve çok sıcak havalarda bile özelliğini kaybetmez.
11.11.2015 5
• Alçak Gerilim İzolatörleri (Low Voltage Insulators)
• Alçak gerilim enerji dağıtım hatlarında, iletkenin direğe
tespitinde bu izolatörler kullanılır. Pin tipi alçak gerilim
izolatörleri E-80, E-95 ve E-95/2’dir.
• E-80 ve E-95 tipi AG izolatörleri

11.11.2015 6
• E-95/2 AG izolatörleri
• Durdurucu direklerde kullanılır. İki boğumlu kısmı vardır.
• İletkenler iki iletken kullanmak yerine tek izolatör kullanılarak
taşınır.

11.11.2015 7
• Orta Gerilim İzolatörleri (Medium Voltage Insulators)
• Bu tip izolatörler, orta gerilim enerji dağıtım hatlarında
iletkenin direğe tespitinde kullanılır.
• Bu izolatörler, VHD tipi ve VKS tipi olarak iki gruba ayrılır.

11.11.2015 8
• VHD (pin tipi) OG hava hattı mesnet izolatörleri
• VHD-35 : 35 kV’luk gerilime kadar kullanılabilen OG hava hattı
mesnet izolatörü

11.11.2015 9
• VKS (dolu tip) OG hava hattı mesnet izolatörleri
• VKS-35 : 35 kV’luk gerilime kadar kullanılabilen OG hava hattı
mesnet izolatörü
• Bu izolatörler normal ve kirli bölgelerde kullanılan, en yüksek
servis gerilimi 36 kV olan izolatörlerdir.

11.11.2015 10
• VKS tipi OG Hava Hattı Mesnet İzolatörleri

11.11.2015 11
• VKS tipi OG Hava Hattı Mesnet İzolatörleri

11.11.2015 12
• Zincir İzolatörler
• Aynı tip malzemelerden yapılmış izolatörlerin birbirine
eklenmesi sonucu oluşan izolatörlere zincir izolatörler denir.
• OG, YG ve ÇYG hatlarında kullanılmaktadır.
• Porselen veya camdan yapılabilen zincir izolatörlerin uzunluğu
kullanılacak olan gerilime göre değişmektedir. (Yaklaşık olarak
her bir zincir elemanı 10 kV‘a dayanır.)
• Zincir yapılırken her bir izolatör baklasının alt kısmında pin,
üst kısmında ise bu pimin geçebileceği yuva bulunmaktadır.

11.11.2015 13
• Zincir İzolatörler

11.11.2015 14
• Zincir İzolatörler

11.11.2015 15
• Zincir İzolatörleri (kep ve pin tipi)
• String Insulators (cap and pin type)
• Bu tip izolatörler, orta ve yüksek gerilim enerji dağıtım ve
iletim hatlarında iletkenin direğe asılarak veya gerilerek tespit
edilmesinde kullanılır. Zincir izolatörler iki gruba ayrılır:
• NORMAL tip (K tipi) zincir izolatörler,

11.11.2015 16
• Sis tipi zincir izolatörler
• Sis tipi izolatörler özellikle kirli bölgelerde kullanılmak üzere,
kaçak mesafeleri normal tip izolatörlere göre 1,5 kat daha
fazla olacak şekilde imal edilen izolatörlerdir.

11.11.2015 17
• İzolatör zincirleri iki şekilde kullanılır.
• Enerji iletim hatlarında kullanılan zincir tipi izolatörlerin
konsola bağlantısı askı ve gergi tertibatlı olmak üzere iki
şekilde yapılır:
1. Askı tertibatlı takım :
Düz hatlarda taşıyıcı izolatör
olarak görev yapar ve yere
dik doğrultuda bulunur.
• Tek askı takım
• Çift askı takım
2. Gergi tertibatlı takım :
Durdurucu direklerde gergi amacıyla kullanılır.
• Tek gergi takımı
• Çift gergi takımı
11.11.2015 18
• Normal Tip ve Sis Tipi Zincir İzolatörlerin Karşılaştırılması

11.11.2015 19
• Çubuk İzolatörler (Long-Rod Insulators)
• Hava hattı çubuk izolatörleri orta gerilim ve yüksek gerilim enerji
iletim hatlarında askı veya gergi olarak iletken ile konsol arasında
kullanılan izolatörlerdir.
• Porselen çubuk izolatörleri kirli bölge ve özellikle deniz kıyısı
bölgelerde diğer kep ve pin tipi (K tipi) izolatörlere göre çok daha iyi
işletme şartlarını sağlayan izolatörlerdir.
• Porselen çubuk izolatörlerin tercih edilme nedenleri;
• Porselen ve metal arasındaki bağlantının daha emniyetli olması.
• Kirlenmeye karşı daha dayanıklı olması.
• Kep ve pin tipi (K tipi) izolatörlere göre daha az metal kullanılması.
• Elektriksel olarak delinmez bir gövdesi olması.
• Kısa devreye karşı daha dayanıklı olması.
• Yüksek spesifik kaçak mesafe uygulanabilmesi.
• İşletme ve bakım masrafının çok az olması ve yaşlanmaması.
11.11.2015 20
• Çubuk İzolatörler (Long-Rod Insulators)

11.11.2015 21
• Çubuk İzolatörler (Long-Rod Insulators)

11.11.2015 22
• Orta Gerilim Silikon (Kompozit) İzolatörler
• (Medium Voltage Silicon Insulators)
• Bu tip kompozit izolatörler orta gerilim enerji dağıtım
hatlarında kullanılırlar.
• Deniz ve endüstriyel kirliliğin yüksek olduğu bölgelerde
hidrofobik özelliğinin yüksek olması sayesinde daha iyi yalıtım
sağlaması,
• Kompozit izolatörün delinmez tip olması,
• Montaj kolaylığı,
• Porselen izolatöre ve cam izolatöre oranla daha hafif olması
gibi avantajlarından dolayı tercih edilmektedir.
• Kompozit izolatörler katkısız saf silikon olan LSR (sıvı silikon)
ürünü ile üretilir.

11.11.2015 23
• Orta Gerilim Silikon (Kompozit) İzolatörler

11.11.2015 24
• Yüksek Gerilim Silikon (Kompozit) İzolatörler
• (High Voltage Silicon Insulators)
• Bu tip kompozit izolatörler yüksek gerilim enerji iletim
hatlarında 170 kV ve 420 kV gerilim kademelerinde
kullanılmaktadır.
• Çöl, deniz ve endüstriyel kirliliğin yüksek olduğu bölgelerde
hidrofobik özelliğinin yüksek olması sayesinde daha iyi yalıtım
sağlaması,
• Kompozit izolatörün delinmez tip olması,
• Montaj kolaylığı,
• Porselen izolatöre ve cam izolatöre göre daha hafif olması
gibi avantajlarından dolayı tercih edilmektedir.
• Kompozit izolatörler katkısız saf silikon olan LSR (sıvı silikon)
ürünü ile üretmektedir.
11.11.2015 25
• Yüksek Gerilim Silikon (Kompozit) İzolatörler

11.11.2015 26
• Dahili Mesnet İzolatörleri (Indoor Post Insulators)
• Bu tip mesnet izolatörler, bina içi bara mesnet ve ayırıcı
mesnet izolatörleri olarak kullanılırlar.
• Bu tür izolatörler iki gruba ayrılır:
• Dahili mesnet izolatörleri.
• Dahili tip ayırıcılarda kullanılan itici izolatörleri.

11.11.2015 27
• Harici Mesnet İzolatörleri (Outdoor Post Insulators)
• Bu tip mesnet izolatörleri, orta gerilim bina dışı bara mesnet
ve ayırıcı mesnet izolatörü olarak kullanılır.

• Bu izolatörler iki gruba ayrılır:

• Normal ve kirli bölgeler için mesnet izolatörü,
• Normal ve kirli bölgeler için ayırıcı itici izolatörü.

• Bina dışı kullanma maksatlı mesnet izolatörleri,

enerji dağıtım hatlarında ve cihazlarda çok geniş
bir kullanım alanına sahiptir.

11.11.2015 28
• Yüksek Gerilim Mesnet İzolatörleri
• (High Voltage Post Insulators)
• Bu tip mesnet izolatörler, yüksek gerilim
bina dışı bara mesnet ve ayırıcı mesnet
izolatörü olarak kullanılır.

• Bu izolatörler aşağıdaki gruplara ayrılır:

• Solid - core tipi yüksek gerilim mesnet
izolatörleri (250, 325 ve 550 kV)
• Kolonda tek veya çift üniteli solid-core
tipi yüksek gerilim mesnet izolatörleri (750 kV)

11.11.2015 29
• Transformatör Geçit İzolatörleri (Buşing)
• (Transformer Bushing Insulators)
• Harici ve dahili kullanımlı transformatör buşingleri, orta
gerilimli bir iletkenin trafo tankı içine girişinde kullanılan ve
iletkeni tanka karşı izole eden izolatörlerdir.
• Buşingler, aşağıdaki gruplara ayrılır:
• Alçak gerilim buşingleri,
• Orta gerilim buşingleri.
• Bütün orta gerilim buşingleri 20mm/kV
spesifik kaçak mesafesine sahiptir.

11.11.2015 30
Buşing :

11.11.2015 31
Buşing :

11.11.2015 32
• Duvar Geçit İzolatörleri (Wall Bushing Insulators)
• Orta gerilimde hariçten - dahile
veya dahilden - dahile duvar geçit
izolatörleri bir iletkenin bina içine
girişinde kullanılan ve iletkeni
duvara karşı izole eden bir izolatördür.

• İzolatör, bir şanş ile duvara veya

duvardaki saç levhaya tespit edilir.

• Bu izolatörler, 10 kV’dan 45 kV’a kadar,

nominal akım taşıma kapasitesi
400 A’den 1250 A’e kadar imal edilir.
11.11.2015 33
• Duvar Geçit İzolatörleri

11.11.2015 34
11.11.2015 35
• Ark Boynuzları:
• Enerji iletim ve dağıtım hatlarında, çeşitli sebeplerle aşırı
gerilimden dolayı (ark) atlama meydana geldiğinde izolatörleri
korumak için ark boynuzları kullanılır.
• Bir aşırı gerilim ark boynuzlarına
ulaştığında, eğer atlama aralığı uygunsa
boynuzlar arasından atlayarak bu gerilimin,
boynuzların bağlı olduğu izolatöre zarar
vermeksizin topraklanması sağlanır.
• Bu topraklama, koruma cihazları tarafından
kısa devre olarak algılanır ve kesiciler açılır.
• Ark boynuzları, özellikle transformatör
geçit izolatörlerinde (buşinglerde) ve zincir
izolatörlerde çok kullanılmaktadır.
11.11.2015 36
 • Koruma (Korona) Halkası:
• Korona olayı, YG’lerde oluşan yüksek elektrik alanında havanın
iyonize olması sonucu meydana gelir.
• Koruma (korona) halkası, YG ve ÇYG şalt sahalarında mesnet
izolatörler, gerilim transformatörleri, parafudrlar gibi
teçhizatın bara bağlantılarında, sivri uçlar civarında korona
olayının meydana gelmesini önler.
• Ayrıca zincir izolatörlerde düzgün dağılımlı olmayan potansiyel
dağılımını düzenler.

11.11.2015 37
 • İzolatörlerin kullanıldıkları gerilimlere göre sınıflandırılması:
1. Mesnet izolatörleri: Alçak gerilimin tamamında ve orta
gerilimin bir kısmında kullanılır.
2. Zincir izolatörler (askı tipi ve gergi tipi): Orta gerilimin bir
kısmında, yüksek gerilim ve çok yüksek gerilimin tamamında
kullanılır.
3. Çubuk izolatörler: Yüksek gerilim ve çok yüksek gerilimde
kullanılır.
4. Duvar geçit izolatörleri: Orta gerilimde kullanılır.
5. Transformatör geçit izolatörleri (Buşing): Bütün gerilimlerdeki
transformatörlerde kullanılır.

11.11.2015 38
 5. AYIRICILAR VE KESİCİLER
• Yüksek gerilimli sistemlerde devreyi açıp kapatmaya ihtiyaç
duyulan temel 3 durum vardır:
1. Yüklü durum,
2. Açık devre (boşta çalışma ) durumu,
3. Kısa devre (arıza) durumu.
Bunlardan en önemlisi arıza durumunda devrenin açılmasıdır.
• Bu açma kapamaları yapmak için kullanılan yüksek gerilim güç
anahtarları ikiye ayrılır:
1. Ayırıcılar (Seksiyoner)
2. Kesiciler (Disjönktör)

18.11.2015 1
I. AYIRICILAR
• Ayırıcılar hat akımı kesildikten sonra yüksüz durumda devreyi
açmaya yararlar. İletim hattında akım varken açma kapama
manevrası yapamazlar. (Yani hattaki akımı kesemezler.)
• Ayırıcıların yüksüz durumdaki devreyi açmasındaki amaç, devreyi
izole ederek emniyetli bir çalışma imkanı sağlamaktır.
• Ayırıcılar sistem bakımında ve yenilenmesinde, ayrıca akım
yönlendirmesi gerektiğinde kullanılırlar.
• Ayırıcılar genelde kesicilerle birlikte kullanılır. Arızalı bir sistemde
bakım çalışması yapmak için önce kesici açılarak akım kesilir.
• Kesici açıldığında devrede hala yük altında bulunan şalt
malzemeleri olabilir. Bu nedenle devrenin tamamen izole
edilmesi ve güvenle bakım çalışması yapılabilmesi için ayırıcılar
da açılmalıdır.
• Normal ayırıcılar yük altında açılmazlar. Yük altında açılırsa
kontaklar arasında oluşan ark kontakları tahrip eder.

18.11.2015 2
• Ayırıcıların Görevleri
• Ayırıcılar, orta ve yüksek gerilim sistemlerinde devre
yüksüz iken açma kapama işlemi yapabilen ve açık
konumda gözle görülebilen bir ayırma işlemi yapan
şalt cihazlarıdır.
• Ayırıcılar tesis bölümlerini birbirinden ayırıp bakım
ve kontrol işlerinin güvenli bir şekilde yapılmasını
sağlar.
• Ayrıca birden fazla ana bara bulunan sistemlerin
açma ve kapama manevraların hazırlanmasında ve
birbirine bağlanmalarında kullanılır.
• Ayırıcılar ile devreden akım geçerken yani devre
yüklü iken açma kapama işlemi yapılmaz. Eğer
yapılırsa ayırıcı ve ayırıcıyı açıp kapatan kişi zarar
görür.
18.11.2015 3
• AYIRICILAR
• Yapısı ve Bölümleri
• Genel olarak bir ayırıcı; şase, mesnet izolatörleri, sabit
kontaklar, hareketli kontaklar, mekanik düzen, kilit tertibatı ve
yaylardan oluşur.

Resim 1.1 Ayırıcı bölümleri

18.11.2015 4
• AYIRICILAR
• Yapısı ve Bölümleri

18.11.2015 5
• AYIRICILAR
• a) Şase: İzolatörler ve açma kapama mekanizmasının monte
edildiği profilden yapılan kısımdır.
• b) Mesnet İzolatörleri: Gerilim altında bulunan bölümden ve
topraktan yalıtılmış olup, sabit ve hareketli kontakları
tutturmak için kullanılan izolatörlerdir.
• Bunlar 6 adet olup harici tip ayırıcılar porselenden, dahili tip
ayırıcılar ise porselen veya epoksi reçineden imal edilir.
• c) Sabit Kontaklar: Her faz için 1 tane olmak üzere 3 adettir.
Açma kapama sırasında hareket etmeyen kontaklardır. Bu
kontaklar anma akımlarına ve kısa devre akımlarına uygun
kesitte elektrolitik bakırdan imal edilir.
• d) Hareketli Kontaklar: Bu kontaklar da 3 adettir. Açma
kapama sırasında hareket mekanizması ile hareket eder.
Kapama işleminde sabit kontaklarla birleşirler ve devreyi
kapatırlar. Hareketli kontaklar da elektrolitik bakırdan imal
edilir.

18.11.2015 6
• Ayırıcı Kontaklarında İyi Temasın Önemi
• Ayırıcılar gerilim altında, fakat akım çekilmediği zaman
kullanılabilir.
• Kapalı durumda iken kısa devre akımlarının elektriksel ve
mekaniksel etkilerine dayanacak şekilde tasarlanmıştır.
• Eğer kontaklar iyi temas etmezse ark meydana gelir. Bu durum
ayırıcının kontaklarını tahrip eder.
• Ayırıcıların Sınıflandırılması
1. Monte Edildikleri Yerlere Göre Ayırıcılar
• Monte edildikleri yerlere göre ayırıcılar; dahili ve harici tip olmak
üzere ikiye ayrılır:
• a) Dahili Tip Ayırıcılar
• Dahili tip ayırıcılar bina içerisinde kullanılır. Ayrıca, mekanik
kumanda kolu hücre dışında yapılır. Hücrelerde enerjili kısımlar
emniyet altına alınır.
• Yeni yapılan tesislerde bu ayırıcılar açıkta kullanılmamaktadır, bu
ayırıcılar modüler hücre sistemlerinin içinde kullanılmaktadır.

18.11.2015 7
• AYIRICILAR
• b) Harici Tip Ayırıcılar
• Harici tip ayırıcılar açık hava şartlarında çalışacağı göz önüne
alınarak imal edilir.

• Kumanda mekanizması, ayakta duran bir insanın rahatça açıp

kapatacağı şekilde monte edilir.
18.11.2015 8
• AYIRICILAR
2. Yapı Özelliğine Göre Ayırıcılar
• Yapı özelliğine göre ayırıcılar; bıçaklı, döner izolatörlü
ve yük ayırıcıları olmak üzere üç tipte imal edilir.
• A- Bıçaklı Ayırıcılar
• En çok kullanılan ayırıcılardır.
• Genellikle, orta gerilimde (35 kV) kullanılır.
• Hareketli kontakları bıçak şekline benzediğinden bu
isimle anılır.
• Bina içine veya dışına monte edilebilir.
• Açma kapama işlemi yapılırken emniyetli mesafede
durmak gerekir.
• Bıçaklı ayırıcılar; dahili tip, harici tip, toprak ayırıcısı ve
sigortalı olmak üzere dört tipte üretilir.
18.11.2015 9
• AYIRICILAR
• a) Dahili Tip Bıçaklı Ayırıcılar: Bu tip ayırıcılar bina
içerisinde hücrelere yerleştirilir. Kumanda kolu
emniyetli mesafede hücre dışına çıkartılır.
• Dahili ayırıcılar 10, 15, 30, 45 kV gerilimlerinde ve
400, 630, 1250 ve 1600 amper akımlarında kullanılır.

• Şase, mesnet izolatörleri, hareketli ve sabit kontakları

ve kollu hareket mekanizmaları vardır. Ayırıcı bıçakları
profillendirilmiş bakırdan imal edilir.

18.11.2015 10
• b) Harici Tip Bıçaklı Ayırıcılar: Harici tip bıçaklı ayırıcılar bina
dışında açıkta kullanılır (direk üzerinde veya açık hava şalt
sahalarında vb.).
• Bu özelliklerinden dolayı kullanılan malzemeler hava şartları
dikkate alınarak ısı, nem ve rüzgâra dayanıklı olarak üretilir.

• Hattın enerjisi kesildikten sonra, hatta bulunan kapasitif yükü

toprağa vermek için bıçaklı ayırıcıya bir de topraklama ayırıcısı
ilâve edilir ve ikisi arasına bir kilit tertibatı konur. Böylece
ayırıcı açılmadan topraklama ayırıcısı kapanmaz.
18.11.2015 11
• c) Topraklama Ayırıcısı: Bu ayırıcılar enerji iletim hatlarının
girişine veya çıkışına kurulur. Dahili ve harici tipte olabilir.
• Hattın enerjisi kesildiğinde hatta biriken enerjiyi toprağa
aktarması için toprak bıçağı kapatılır. Bu şekilde hatta
emniyetli çalışma ortamı hazırlanmış olur.
• d) Sigortalı Ayırıcılar: Bağlı olduğu devrelerdeki arızaları
şebekeye intikal ettirmeyen, aşırı akımlarda kontaklarına
seri bağlı sigortasını attırmasıyla devreyi açan ayırıcı
türüdür. Harici ve dahili tipleri vardır.

• Sigortalı ayırıcılar, direk tipi trafoların girişlerinde (400

KVA‘ya kadar), gerilim ve akım ölçü trafolarının girişlerinde,
OG modüler hücrelerde kullanılır.
18.11.2015 12
• YG’de kullanılan Ayırıcılar:
• Hareketli kontaklara bağlı izolatörlere kendi ekseni
etrafında istenen açılarda dönebilen ayırıcılardır.
• Dahili ve harici tipleri vardır. En çok harici tipleri
kullanılır.
• Yüksek gerilim ve çok yüksek gerilim trafo
merkezlerinde kullanılır.
• 60 - 154 - 200 - 380 ve 800 kV gerilimlerde kullanılan
döner izolatörlü ayırıcılar iki tipte yapılır.
• Tek döner izolatörlü ve çift döner izolatörlü ayırıcılar.

18.11.2015 13
• a) Tek Döner İzolatörlü Ayırıcılar:
• Bu tip ayırıcıların izolatörlerinden birisi kendi ekseni etrafında
dönebilecek şekilde yapılmıştır.
• Döner izolatörün üzerinde çıkıntılı bir kontak bulunur.
• Döner izolatörün kendi ekseni etrafında 90 derecelik açı ile
döndürülmesiyle sabit izolatördeki girintili kontaklara
kenetlenir ve ayırıcı kapatılmış olur.

18.11.2015 14
• b) Çift Döner İzolatörlü Ayırıcılar: Çift döner izolatörlü
ayırıcılarda, ayırıcının iki izolatörü kendi ekseni etrafında 90
derece döndürülerek kapatma işlemi yapılır.

18.11.2015 15
• Çift döner izolatörlü ayırıcılar

18.11.2015 16
• ÇYG’de kullanılan Ayırıcılar
• Pantoğraf tipi ayırıcılar
• Düşey hareketli çalışan ayırıcılardır.

18.11.2015 17
• C- Yük Ayırıcıları
• Kontakları küçük güçlü indüktif ve kapasitif yüklü devreleri açıp
kapamaya yarayan, kısa devre kesme özelliği olmayan bir ayırıcı
türüdür. Kesicilerden tasarruf etmek amacıyla kullanılır.
• Tek bara sistemlerinde tek güç ayırıcısının bulunduğu yerlerde
devresine seri bağlı bir yüksek gerilim sigortası bulunur.
• Yük ayırıcıları, OG şalt tesislerinde ayırıcılar ve kesiciler arasındaki
büyük boşluğu doldurmak gayesiyle geliştirilen cihazlardır.
• Yük altında açma ve kapama yapabilirler (anma açma gücü 6 ile
25 MVA arasındadır).
• Basit ve ekonomik olduklarından geniş bir kullanım sahasına
sahiptirler.
• Yük ayırıcılarının kullanılabileceği bir yerde kesici kullanmak,
masrafın 3 - 5 kat artması anlamına gelir.

18.11.2015 18
• C- Yük Ayırıcıları
• Ark hücrelerinde SF6 gazı kullanılmaktadır.
• Kumanda genellikle elle yapılır.
• Ancak elektrik motoru kumandalı da yapılabilmektedir.

18.11.2015 19
3. Görevlerine Göre Ayırıcılar
• Görevlerine göre ayırıcılar; hat ayırıcısı, bara ayırıcısı, toprak ayırıcısı,
by-pass ayırıcısı, transfer ayırıcısı olarak kullanılırlar.

• a) Hat Ayırıcısı
• Enerji iletim hatlarının girişinde veya çıkışında, bağlı olduğu kesici ile
hat arasına bağlanan ayırıcılara hat ayırıcısı denir.
• Bağlı olduğu kesici açık iken açma ve kapama yapabilen ayırıcılardır.
• b) Bara Arayıcısı
• Enerji iletim hatlarının baralara girişinde veya çıkışında kesici ile bara
arasına bağlanan ayırıcılara bara ayırıcısı denir.
• Bağlı olduğu kesici açık iken açma kapama yapabilen ayırıcılardır.
18.11.2015 20
• c) Topraklama Ayırıcısı
• Enerjisi kesilmiş devre veya hatların üzerindeki birikmiş
enerjiyi toprağa aktarmaya yarayan ayırıcılardır. Birlikte
kullanıldığı kesici ve ayırıcı açıldıktan sonra kapatılabilir.
• Hatta enerji var iken kapatılamaz. Devrede enerji var iken
kapatılmasını önlemek için değişik şekillerde çalışan kilit
tertibatları vardır. Bu kilitleme mekanizmaları sayesinde
birlikte kullanıldığı kesici ve ayırıcı kapalı iken toprak
ayırıcısının kapanması engellenir.
• Hatlarda ve trafo direklerinde kullanılan ayırıcılar açıldığında
enerjili olmayan çıkış tarafı topraklanmaktadır.
• OG modüler hücre sistemlerinde bulunan ayırıcılarda kilitleme
mekanizmaları sayesinde, topraklama ayırıcısı diğer ayırıcılar
açık iken kapatılamaz.

18.11.2015 21
• d) By-pass Ayırıcısı
• Tek bara sisteminde devreden enerji çekilirken, beraber
kullanıldığı kesici kapalı iken, açılıp kapatılabilen ve kesiciye
paralel olarak bağlanan ayırıcılardır.
• Kesicinin bakıma alındığı veya arıza yaptığı durumlarda baraya
enerji vermeye yarar.
• Kesici arızalandığında ve bakıma alındığında kesici gibi
kullanılarak devreye enerji veren bir yük ayırıcısıdır.
• e) Transfer Ayırıcısı
• Çift bara sisteminde, ana bara ile yedek barayı (transfer bara)
birbirine bağlayan ayırıcılardır.
• Ait olduğu kesici kapalı iken açılıp kapatılan ayırıcıdır.
• Fiderin kesici ve ayırıcıları, arıza yaptığı veya bakıma
alındığında, enerji sürekliliğini sağlamak için transfer bara
üzerinden fiderin (çıkış hattının) beslenmesini sağlar.

18.11.2015 22
4. Kumanda Şekillerine Göre Ayırıcılar
• Kumanda şekillerine göre ayırıcılar; elle kumandalı, mekanik
kumandalı, elektrik motoru ile kumandalı ve basınçlı hava ile
kumandalı olarak çeşitlere ayrılır.
• a) Elle Kumandalı Ayırıcılar: Emniyet mesafesi fazla olan bazı
ayırıcılarda açma kapama işlemi yapılırken mekanik hareketi
sağlayan kol uzaktan bir ıstaka (fiber malzemeden yapılmış,
ucu kancalı uzun sopa şeklinde bir alet) ile hareket ettirilir.

18.11.2015 23
• b) Mekanik Kumandalı Ayırıcılar: Açma kapama işlemi için
hareketi sağlayan, düzenin çalışması 30 mm çapında ve 3 m
boyunda galvanizli çelik malzeme yardımıyla elle yapılan
ayırıcılardır.
• c) Elektrik Motoru ile Kumandalı Ayırıcılar: Ayırıcının açma
kapama işlemini yapan mekanizmanın hareketi bir elektrik
motoruyla sağlanır. Elektrik motoru bir yönde çalıştırıldığında
ayırıcı kapanır. Diğer yönde ayırıcı açılır.

18.11.2015 24
• Motorlu kumandalı sistemlerde motorun hareketi özel bir dişli
sistemi vasıtasıyla çıkış miline iletilir.
• Kullanılan motorlar DC veya AC motor olabilir. Enerji
kesilmelerinde elle kumanda edilebilir.

• d) Basınçlı Hava ile Kumandalı Ayırıcılar: Ayırıcının açma

kapama işlemini yapan mekanik düzenek (pnömatik) bir
sistemle hareket ettirilir. Bu sistemin düz çalışmasıyla ayırıcı
kapanır. Ters çalışmasıyla ayırıcı açılır.
18.11.2015 25
• Ayırıcı Etiket Değerleri
• Bir ayırıcının etiketinde genelde bulunması gereken bilgiler şunlardır:
• Tip: İmalatçının standartlarına göre belli harf veya rakamlardan
oluşur.
• Nominal gerilim (Un ): Ayırıcının sürekli çalışabileceği maksimum
gerilim değeridir.
• Nominal akım (In ): Ayırıcının kontakları üzerinden sürekli olarak
geçebilecek akım değeridir.
• Kısa devre akımı ( I𝑘 ): Ayırıcının kısa devre durumunda
dayanabileceği maksimum akım değeridir.

• Ayırıcıların isimleri, özelliklerini belirten harfler ve rakamlar ile anılır.

Bu isimlerde bulunan harfler ve rakamlar yukarıda belirtilmiştir.
18.11.2015 26
• Örneğin; TADST 4/30 etiketli ayırıcının özellikleri:
• T-Trifaze, A-Ayırıcı, D-Dahili, S-Sigortalı, T-Topraklamalı
• Anma akımı: 4x100=400 A, Anma gerilimi: 30 kV
• Ayırıcılarda Açma Kapama (Manevra) İşlem Sırası
• Ayırıcılar ile devreden akım geçerken, yani devrede yük var iken
açma kapama işlemi yapılmaz. Eğer yapılırsa ayırıcı ve ayırıcıyı açıp
kapatan kişi zarar görür. Bu sebeple açma kapama işlemi yapılırken
ilk önce ayırıcı açılıp kapatılmaz.
• Kesici veya ayırıcılar ile yapılan işlemler manevra olarak tanımlanır.
• Açma kapama işlemi yapılırken şu işlem sırası takip edilir:
• Açma yapılırken ilk önce kesici açılır.
• Daha sonra kesicinin giriş ve çıkışındaki ayırıcılar açılır.
• Kapatılırken bu işlemin tersi olarak ilk önce ayırıcılar kapatılır.
• Daha sonra kesici kapatılarak devreye enerji verilir.
• Kesici yoksa bütün yükler devreden çıkarılır, sonra ayırıcı açılır.
18.11.2015 27
II. KESİCİLER
• Yüksek gerilimli ve büyük akımlı şebekelerde, yük altında yapılan
akım kesme işlemi esnasında arklar oluşur.
• Bu arkların, kontaklara zarar vermeden kısa sürede söndürülerek
devrenin hızlı bir şekilde açılması için kesiciler kullanılır.
• Belirli bir anahtarlama kapasitesiyle şebeke elemanlarını ve
bölümlerini normal ve arızalı durumlarda, özellikle kısa devre
şartlarında korumak üzere açma ve kapama yapan, bu durumda
meydana gelecek zorlamalara dayanabilen şalt cihazına kesici denir.
• Kesicilerde aranan özellikler:
1. Kesicinin kontakları anma akımlarını kolaylıkla taşıyabilmelidir.
2. Kesicinin açma-kapama süresi çok kısa olmalıdır.
3. Açma esnasında oluşan ark kısa sürede söndürülmelidir.
4. Çok sayıda açma-kapamayı arızasız olarak yapabilmelidir.
18.11.2015 28
• Alternatif Akımın Açılması ve Ark Olayı
• Alternatif akım iletiminde devreyi kesmek için kontaklı
anahtarlar kullanılır.
• Kapalı kontaklar açılmak suretiyle akım kesilir.
• Bu esnada alternatif akımın zamana göre yönü ve şiddetinin
değişmesi özelliğine göre oluşan kıvılcımlara ark adı verilir.
• Kontaklarda oluşan bu arklar söndürülmediği takdirde
kontaklara ve bağlı bulunduğu anahtara zarar verir.

18.11.2015 29
• Kesicilerin Yapısı ve Bölümleri
• Kesici temel olarak üç bölümden meydana gelir:
a) Sabit ve hareketli kontaklar
b) Ark söndürme hücresi (kutuplar)
c) Kumanda (işletme) mekanizması
• a) Sabit ve hareketli kontaklar: Kesicide akımın iletilmesi ve kesilmesi
için sabit ve hareketli olmak üzere iki kontak grubu vardır. Kesici
devreye girdiğinde hareketli kontak sabit kontaktan ayrılarak enerjiyi
keser.
• b) Ark söndürme hücresi (kutuplar): Kontaklarda meydana gelen
arkın söndürüldüğü kısımdır. Çeşitli yöntemlerle bu kısımda, oluşan
arklar söndürülerek kontakların ve kesicinin zarar görmesi önlenir.
• c) Kumanda (işletme) mekanizması: Kesicilerde işletme ve çalışma
esnasında açma ve kapama işlemleri çeşitli kumanda
mekanizmalarıyla gerçekleştirilir. Bunlar;
• Elle kurmalı yaylı
• Motorla kurmalı yaylı
• Basınçlı havalı

18.11.2015 30
Kesicilerin sınıflandırılması:
1) Az yağlı kesiciler
2) Basınçlı havalı kesiciler
3) SF6 Gazlı kesiciler
4) Vakumlu kesiciler

1. Az yağlı kesiciler
• Bu tip kesicilerde her faza ait kontaklar, her faza ait ayrı ark
söndürme hücrelerinde yağ bulunur.
• Az yağlı kesiciler orta gerilim ve yüksek gerilim kademelerinde
kullanılır.
• Az yağlı kesicilerde, açma anında hareketli kontak, sabit
kontaktan ayrıldığı anda bu iki kontak arasında ark oluşur.
• Oluşan ark üzerine yağ pompalanarak ark söndürülür.

18.11.2015 31
 Az yağlı kesicilerin özellikleri
• Fiyatı ucuzdur, boyutu küçüktür, bakımları kolaydır,
• Mekanik dayanımı çok yüksek değildir (Anma akımında 600
açma kapama, kısa devre akımında 4 açma kapama yapabilir).
• Ark söndürme işlemini karşılayan yağ miktarı az olduğundan
yağının sık sık değiştirilmesi gerekir.

18.11.2015 32
2. Basınçlı havalı kesiciler
• Bu kesiciler açma olayı sırasında meydana gelen arkın üzerine
basınçlı hava üfleyerek arkı söndürürler.
• Aniden soğumaya başlayan ark yüksek basınçlı havanın
iyonlaşmayı engellemesiyle bir süre sonra söner.
• Arkın söndürüldükten sonra ark söndürme hücresi yüksek
basınçlı havayla dolduğundan arkın tekrar tutuşması
engellenmiş olur.
• Bu kesiciler 11 kV ile 1100 kV arasındaki gerilimlerde kullanılır.
• Günümüzde yüksek gerilimde genellikle SF6 gazı kullanıldığı
için basınçlı havalı kesiciler sadece 245 kV ve üzeri gerilimlerde
kullanılır.
• Yüksek basınç sağlamak için hava kompresörlerine ve hava
tankına, basınçlı havanın dağıtımı için de boru tesisatına
ihtiyaç vardır.
• Ek donanımlarından dolayı pahalı bir sistemdir.
18.11.2015 33
• Basınçlı Havalı Kesicilerin Özellikleri:
• Açma ve kapama hızlı olduğundan kontaklarda ısınma ve yanma
olmaz,
• Basit yapılıdır, fazla bakım gerektirmez,
• OG ve YG şebekelerinde dahili ve harici olarak kullanılır.
• Açma ve kapama işlemlerinde çok gürültülü çalışır.

.
18.11.2015 34
 Basınçlı havalı kesicinin bölümleri:
1. Hava tankından gelen basınçlı hava
2. Çıkış vanaları
3. Sabit kontak
4. Hareketli kontak
5. Yalıtkan malzeme
6. Ark söndürme hücresi

3) SF6 Gazlı Kesiciler

• Kontaklarda meydana gelen arkın elektronegatif bir gaz olan SF6
(kükürt hekza florür) gazı ile söndürüldüğü kesicilerdir.
• Ark söndürme işlemi; SF6 gazının yüksek sıcaklıkta kükürt ve flor
elementlerine ayrışması ve flor elementinin son yörüngesindeki
elektron ihtiyacını arktan dolayı oluşan ortamdaki elektronları
yakalamasıyla arkı söndürülür.
• Ark söndürüldükten sonra hücre içerisindeki sıcaklık düşünce kükürt
ile flor tekrar birleşerek SF6 gazını oluşturur.
18.11.2015 35
• SF6 Gazlı Kesicilerin Özellikleri:
• SF6 gazı renksiz, kokusuz ve zehirsizdir,
• Dielektrik dayanım gerilimi, aynı basınçtaki havaya göre üç kat
daha fazladır,
• Isı iletim kat sayısının yüksek olması, alçak iyonizasyon nedeni
ile ısıyı çok çabuk dağıtır ve arkın çok çabuk soğumasını sağlar,
• Devre kesilirken oluşabilecek tutuşmaları ve buna bağlı aşırı
gerilimleri önler,
• SF6 gazı metallerle kimyasal tepkimeye girmez,
• Yüksek ark ısısı sonucunda kimyasal olarak ayrışan gaz, tekrar
eski haline döndüğünden için uzun süre ilave edilmeden
kullanılabilir,
• Boyutu küçüktür, bakımı kolay ve masrafı azdır,
• Mekanik dayanımı yüksektir (Anma akımında 10.000 açma
kapama, kısa devre akımında 20 açma kapama yapabilir).

18.11.2015 36
• SF6 Gazlı Kesiciler:
• Hacimlerinin küçük olması, özellikle kapalı mekanlarda
kullanıma uygun olması, SF6 gazının iyi bir yalıtkan olması, çok
sık bakım gerektirmemesi gibi nedenlerden dolayı OG ve YG
sistemlerinde çok kullanılan bir kesici türüdür.

18.11.2015 37
4) Vakumlu Kesiciler:
• Bu tip kesicilerde ark söndürme işlemi, havası tamamen
boşaltılmış bir vakum tüpünün içinde olmaktadır.
• Vakum tüpünde bulunan hareketli kontağın sabit kontaklardan
ayrılması ile kontaklar arasında bir metal buharı arkı oluşur. Bu
metal buharı ark sönünceye kadar devam eder ve akım sıfıra
düşünce ark söner.
• Buharlaşan metal zerrecikleri tekrar kontaklara döner ve
böylece kontak malzemesinin aşınması önlenmiş olur.
• Yüksek performansı, az bakım gerektirmesi ve elektriksel
özelliklerinden dolayı OG şebekelerinde yaygın olarak
kullanılmaktadır.

18.11.2015 38
4) Vakumlu kesiciler

18.11.2015 39
• Vakumlu Kesicilerin Özellikleri:
• Boyutları küçüktür, mekanizmaları basittir,
• Açma işlemi için ek teçhizat gerektirmez,
• Ark hücresi dışındaki teçhizatın bakım ve onarımı kolaydır,
• Mekanik dayanımı yüksektir (Anma akımında 10.000 açma
kapama, kısa devre akımında 100 açma kapama yapabilir).
• Özellikle kapasitif devrelerin kesilmesinde daha uygundur,

18.11.2015 40
6. BARALAR VE BARA SİSTEMLERİ
Bara, aynı gerilim ve frekanstaki elektrik enerjisinin toplandığı ve dağıtıldığı ünitedir. Baralar elektrik
enerjisinin kontrol ve kumanda edilmesinde kullanılan ünitelerin birbirleriyle irtibatlarını sağlayan
iletkenlerdir. Bir diğer deyişle baralar, YG’de ek alma yerleridir. Bara malzemeleri bakır ve alüminyumdan
dairel veya dikdörtgen kesitli olarak imal edilirler. Şalt sahalarında, trafo merkezlerinde, ölçü merkezlerinde
ve panolarda kullanılır.
Lama bakır şeklinde olan baralar iç tesislerde (panolarda), boru şeklinde olan alüminyumdan yapılmış
baralar dış tesislerde (şalt sahalarında) kullanılır.
Genellikle iç tesisler kullanılan baralar faz sıralarını belirlemek, malzemenin oksitlenmesini önlemek ve akım
yoğunluğunu arttırarak soğutmayı sağlamak amacıyla kullanılır. İç tesislerde kullanılan baralar bakır veya
bakır kaplamalı alüminyum baralar zaman zaman farklı renklerde boyanır.

Bakır bara (dikdörtgen kesitli) Bakır kaplı alüminyum bara Dairesel kesitli alüminyum bara
YAPILDIĞI MALZEMEYE GÖRE BARA ÇEŞİTLERİ

AG bina içi bakır bara YG bina dışı alüminyum bara

Tesis Şekline Göre Bara Çeşitleri:
Baralar yükün durumuna göre aşağıda belirtilen çeşitli şekillerde tesis edilirler:
1. Tek Bara Sistemleri
2. Çift Bara Sistemleri
3. Kapalı (Halka) ve Köprü (Kare) Bara Sistemleri

1. Tek Bara Sistemleri (Devam)

Hem AG’de hem de YG’de tek bara sistemlerinin kullanım

alanları vardır.
 1. YG Tek Bara Sistemleri (Devam) F1 fiderinin enerjini kesmek için önce kesici açılarak
besleme hattının enerjisi kesilir, sonra ayırıcılar açılarak
kesici emniyete alınır. Kesicinin önünde ve arkasında
F1 F2 F3 F4 bulunan ayırıcılar kesiciyi emniyete almak için kullanılır.

TA
HA2 HA3 HA4 YG tek bara sisteminin dezavantajları:
HA1
1. Giriş ve çıkışlar aynı bara üzerindedir. Bu nedenle
FK1 FK2 FK3 FK4 tüketici açısından besleme sürekliliği iyi değildir.
(Bara ve bara ayırıcılarında bir arıza olduğunda tüm
BA3 BA4 BA5 BA6 sistem enerjisiz kalır.)
2. Bir fider kesicisinde bakım yapılacağı zaman o
Bara fidere bağlı tüm aboneler enerjisiz kalır.
BA1 BA2 K: Kaynaklar (Besleme Hattı)
KK: Kaynak Kesicisi 3. Bara ayırıcılarından birinde bir problem olduğunda
KK1 KK2 BA: Bara Ayırıcısı tüm sistem enerjisiz kalır. (Sistemin her iki ucuda
FK: Fider Kesicisi enerjisiz olmalıdır.)
HA: Hat Ayırıcısı
TA: Topraklamalı Ayırıcı
K1 K2
Besleme F: Fider (Çıkış Hattı)
Buna karşın ucuz ve işletmesi çok kolay bir sistemdir.
Besleme sürekliliğini sağlamak için geliştirilebilir. Bunun
için parçalı tek bara sistemi yapılabilir.
YG Tek bara sistemi tek hat şeması
1. YG Tek Bara Sistemleri (Devam)
Bu sistemde aynı bara iki parçaya ayrılıp arasına bir kesici
yerleştirilerek tek bara sistemindeki problem kısmen
çözülmüş olur. Sistem çalışırken bara kesicisi açılırsa iki ayrı
F1 F2 F3 F4 sistem olarak çalışır.

TA
HA2 HA3 HA4 Örneğin K1’e bağlı kesici üzerinde çalışılacağı zaman tüm
HA1 sistem enerjisiz kalmaz. KK1 kesicisi açılır ve ardından
ayırıcısı açılarak bakıma alınabilir. (Eğer kaynağın gücü
FK1 FK2 FK3 FK4 yeterli ise). Bu sistemde, eğer barada bir bakım yapılacaksa
sistem ortadan ayrılır. Bu şekilde sadece bir tarafın
BA3 BA4 BA5 BA6 tüketicileri enerjisiz kalır. Bu sistem ile daha az enerji
BK kesintisi olur.
Bara
Eğer kaynak transformatör ise kaynak kesicisinden önce bir
BA1 BA2 ayırıcı daha kullanılması gerekir. Eğer kaynak generatör ise
ayırıcıya gerek yoktur. Çünkü besleme kaynağı enerjisizdir.
KK1 KK2 Parçalı tek bara sisteminin dezavantajı, bakım yapılan fider
üzerinde enerji kesintisinin devam etmesidir. Örneğin FK3,
bakıma alınacağı zaman parçalı sistem de olsa F3 enerjisiz
kalacaktır.
K1 K2
Besleme Tek bara sistemine, bir atlama barası ve ekipmanlarını tesis
ederek bu durum da iyileştirilebilir.

YG Parçalı Tek bara sistemi tek hat şeması

 1. YG Tek Bara Sistemleri (Devam)
Atlama barası normalde enerjili değildir. Yardımcı bara
sistemi gibi kullanılır. Fiderlerle normal çalışma
F1 F2 F3 F4 koşullarında bir bağlantısı bulunmamaktadır. Yani normal
Atlama koşullarda atlama barası kesicisi ve ayırıcıları açıktır.
Barası Örneğin bu sistemde FK4 kesicisi üzerinde bir çalışma
yapılacaksa, önce atlama ayırıcıları ve paralel ayırıcı
HA2 HA3 HA4 kapatılarak AK kesicisi kapatılır. Sonra FK4 kesicisi açılıp
HA1
ardından ayırıcıları açılır. Böylece F4 fiderinde kesinti
FK1 FK2 FK3 FK4 AK olmaksızın FK4 bakıma alınabilir. Bu sistem besleme
BA3 BA4 BA5 BA6
sürekliliği bakımından daha iyidir. Ancak yapılan bu
düzenlemeye rağmen barada veya bara ayırıcılarında
çalışma yapılacağı zaman tüm sistemin enerjisi kesilir.
Ana Bara
BA1 BA2 Bu sistemde bir arıza durumunda AK kesicisi, FK4 fider
kesicisinin tüm görevlerini yerine getirebilir. Yani AK,
KK1 KK2
fider kesicisinin görevini üstlenmesi için konulmuştur.
Gerek AK, gerekse FK, arıza bölgesini sınırlandırmak için
K1 K2
konulmuştur. Aksi takdirde onların vazifesini kaynak
Besleme kesicileri yapmak zorunda kalacaktır. Bu durum tüm
sistemim enerjisiz kalmasına sebep olacaktır.
Atlama Baralı tek bara sistemi tek hat şeması
2. YG Çift Bara Sistemleri
• Bu sistemde bir ana bara ve bir yedek bara (transfer bara)
mevcuttur. (Atlama barası yedek bara değildir.) Tek bara
F1 F2 F3 F4 sisteminin bara yetersizliğini arttırmak için tesis edilmektedir.
• Birinci derecede üstünlüğü bara sayısından kaynaklanmaktadır.
• Büyük güçlerin dağıtıldığı sistemlerde çift bara sistemi tercih
edilir. Bu nedenle maliyetten kaçınılmaz.
FK1 FK2 FK3 FK4 Normalde tüketicilerin ana bara üzerinden beslendiği kabul
edilmelidir. Transfer bara boşta ona ait ayırıcıları ve BAK açıktır.
Eğer ana barada, ana baraya ait ayırıcılar ve kesicilerde bir çalışma
yapılması gerekiyorsa o zaman enerji diğer baraya aktarılması
na gerekir. Kesinti olmaksızın tüketici diğer bara üzerinden
beslenmeye devam eder. Bunun için işlem sıralaması şöyle
olmalıdır.
Ana Bara 1. BAK’ın sağındaki ve solundaki ayırıcıları kapatılır. Sonra BAK
na na na kapatılarak transfer bara enerjilendirilir.
2. Yedek bara ayırıcıları kapatılır ve ardından ana bara ayırıcıları
BAK açılır.
KK1 KK2
3. Son olarak önce BAK açılıp ana bara bakıma hazır hale getirilir.
Fider kesicilerinde bir arıza olursa, o fidere bağlı bütün tüketiciler
K1 Besleme K2 enerjisiz kalır. Bunu gidermek için atlama baralı çift bara sistemi
kullanılır.
na: normalde açık
Çift bara sistemi tek hat şeması BAK: Baralar arası kesici
2. YG Çift Bara Sistemleri

F1 F2 F3 F4
Atlama • Sistemde çok fazla ayırıcı kullanılmaktadır. Çok fazla
Barası açma kapama yapıldığı için, manevra hataları olma
ihtimalini doğurabilir. Bunu önlemek için elektriksel
ve mekaniksel kitleme sistemleri kullanılır.
• Sistem çok pahalıdır.
FK1 FK2 FK3 AK

Ana Bara

BAK
KK1 KK2

K1 Besleme K2

Atlama Baralı Çift bara sistemi tek hat şeması

 2. YG Çift Bara Sistemleri (Devam)
F1 F2 • Giriş ve çıkışların birbirine paralel bağlandığı bir sistemdir.
• Normalde bütün kesiciler kapalıdır ve iki barada enerjilidir.
• F1 hattı üzerinde herhangi bir arıza (kısa devre vb.) olduğunda
enerji iki kesici (FK11 ve FK12) tarafından birlikte açılarak kesilir.
Ayrıca baralardan birinde kısa devre olursa, bu baraya bağlı
kesiciler açar ve diğer bara bütün çıkışları besler.
FK11 FK12 FK21 FK22
• Herhangi bir kesici bakıma alınacağı zaman, hat, diğer kesici
devresiyle beslenebilir.
• Kesiciler tek başına kaynaktan çekilebilecek maksimum akıma
karşı anahtarlama yapabilecek şekilde tasarlanmalıdır.
• 400 kV’tan büyük ve yüksek güçlü merkezlerde iyi bir besleme
Bara1
şeklidir.
• Güç büyük olunca kendisine bağlı tüketici de çok demektir.
Pahalı da olsa daha emniyetlidir.

KK11 KK12

K1

Çift kesicili çift bara sistemi tek hat şeması

3. Kapalı (Halka) ve Köprü (Kare) Bara Sistemleri
a) Kapalı (Halka) Bara Sistemleri • İki ayrı sistemdir.
F1
• İki besleme ve iki çıkış hattı olan yerlerde çok ideal bir bara
sistemidir.
• Kaynaklar birbirine paralel bağlıdır.
• Çift bara sistemine göre daha az sayıda kesici ve ayırıcı kullanılır.
Buna rağmen besleme yönünden daha güvenilirdir.
BK1 BK2

Eğer F1 hattında bir arıza olursa BK1 ve BK2 aynı anda açılır.
(Arızanın kesilme kolaylığı söz konudur.)
BK4 BK3 Kesicilerden biri devre dışı bırakılmak istenirse (Örneğin BK2), BK2
T1 T2 açılır ve besleme T1 ve T2 den devam eder.
Bu nedenlerden dolayı besleme sürekliliği ve koruması çok iyi olan
bir bara sistemidir.
Eğer daha fazla besleme ve çıkış hattı gerekirse, göz sayısının
arttırılması gerekir. Halka sayısı arttıkça kumanda (işletme) daha
F2
karmaşık bir hale gelir.
Kapalı bara sistemi tek hat şeması
 b) Köprü Bara Sistemleri

F1 F2 F1 F2 Bu tip konfigürasyonlar genellikle çift bara sisteminden

çıkış hattı alan tüketicilerde, hatlar ikişerli şekilde
gruplandırılıp, köprü yapılır. Bu durumda kaynak yerine çift
bara sisteminin bağlanır. (K1, ana baraya, K2 yedek baraya
BK1 BK2 bağlıdır.)
BK3

BK3 Şekil (a)’da kaynaktan beslemenin kesilmesi durumunda

BK1 BK2 bara sisteminin gücü büyük ise diğer kaynaktan her iki
taraf beslenebilir. Eğer transformatör ise besleme
yapılamayabilir. Bu durumda aradaki kesici açılarak
müstakil besleme yapılmalıdır. Bu yapıda örneğin F1’de bir
arıza meydana gelirse sadece BK1 açılır.
Şekil (b) daha avantajlıdır. Bu konfigürasyonda F1’de bir
K1 K2 K1 K2 arıza meydana geldiğinde BK1 ve BK3 aynı anda
açılmaktadır.
(a) (b)

Köprü bara sistemi tek hat şeması

 ÖLÇÜ TRANSFORMATÖRLERİ
Güç sistemlerinde akım ve gerilim değerleri çok yüksek olduğu için
doğrudan ölçüm yapmak zordur ve masraflıdır. Ayrıca büyük değerlerin
ölçülmesi, büyük ölçüm hataları meydana getirir. Bu tür problemlerin
üstesinden gelmek için, akım ve gerilim trafosuyla gerekli ölçümler
yapılır.
Ölçü trafoları, yüksek akım veya gerilimi belli bir oran dahilinde
düşürerek ölçü aletleri ve röle devrelerini besleyen cihazlardır. Akımı
belli oranlarda düşürenler AKIM TRANSFORMATÖRÜ, gerilimi belli bir
oran dahilinde düşürenlere ise GERİLİM TRANSFORMATÖRÜ denir.
Normal transformatörden güç, sarım ve kesit bakımından farklıdır. Ayrıca
ölçü trafoları ölçme amacının yanında koruma teçhizatlarını çalıştırmak
için de kullanılır.
ÖLÇÜ TRANSFORMATÖRLERİ
Bu trafolara neden ihtiyaç duyulur ??
1. Primer gerilimi veya akımı ölçme ve koruma teçhizatlarından izole ederek güvenli çalışmayı sağlamak
2. Değişik primer gerilimlerine karşın standart sekonder değerler elde ederek sekonder tesisatın her devrede
kullanımını sağlamak
3. Koruma rölelerinin de uygulamalarına imkan sağlamak
4. Ölçü transformatörlerinin kullanılmasıyla, ölçü aletlerinin ve rölelerin küçük boyutlu imal edilmesine imkân
sağlamak
 1. AKIM TRAFOLARI
Yüksek akımı, belli bir oranda küçülten cihazlardır. Yüksek akımı düşürmek amacıyla
kullanıldıklarından primer sargıları kalın kesitli iletkenden ve az sarımlı, sekonder
sargıları ise primere göre ince kesitli iletkenden ve çok sarımlıdırlar. Primer sargı
yüksek gerilim devresine seri olarak bağlanır. Sekonder sargı uçlarına ise ölçü
aletlerinin ve rölelerin akım bobinleri seri olarak bağlanır.
 1. AKIM TRAFOLARI
Elektrik şema ve resimlerde, akım trafoları değişik şekillerde
gösterilebilirler. Aşağıda bu gösteriliş şekillerine ait örnekler
verilmiştir.
• Standart primer akım değerleri (A)
• 50, 100, 150, 200, 250, 300, 400, 450,
500, 600, 800, 900, 1000, 1200, 1500,
1600, 2000, 2400, 2500, 3000, 3200,
4000, 5000, 6000
• Standart sekonder akım değerleri (A)
• 1, 5
• 5 A daha yaygın kullanılmaktadır.
1. AKIM TRAFOLARI (ÇALIŞMA İLKESİ)

UYARI: Akım transformatörünün

kullanılmayan ucu açık devre
bırakılmamalıdır. Kısa devre edilmelidir.
ÖLÇÜ TRANSFORMATÖRLERİ
1. AKIM TRAFOLARI
1. AKIM TRAFOLARI
Örneğin:
1. AKIM TRAFOLARI
1. AKIM TRAFOLARI

3. Doğruluk Sınıfı (Cl)

Ölçü trafoları yüksek akım veya gerilimi belli oran dahilinde düşürmeleri anında, gerek sargı
iletkenlerinin özdirenci, gerekse saç nüvenin kalitesinden dolayı belli bir hata yaparlar. Bu hata
trafonun nominal çalışma şartlarında meydana gelen bir değerdir. Bu hata değerine, ölçü trafosunun
hata sınıfı denir. Hata sınıfları % olarak ifade edilir ve % 0.1, 0.2, 0.5, 1, 3, 5 şeklindedir. Bu değer ölçü
trafosunun etiketinde SINIF (Cl) şeklinde belirtilir.
• Bir akım trafosunun sınıfı (doğruluk sınıfı); primerden anma akımı akarken, sekonderden akan
akımın, olması gerekenden % olarak, en fazla ne kadar sapabileceğini ifade eder. Bu sapma (+)
veya (-) yönde olabilir.
• Örneğin; Doğruluk Sınıfı "1" olan bir akım trafosunun primerinden anma akımı geçerken,
sekonderinden, sekonder anma akımının % 99'u ile %101'i arasında bir akım akar. Sekonder 5 A
ise, sekonderden geçecek akım 5 x %99 = 4,95 A ile 5 x %101 = 5,05 A arasında olacaktır. Bu değer,
akım trafosunun oran hatasından kaynaklanır.
 1. AKIM TRAFOLARI
Oran ile ilgili hatalar, Primerden geçen akımın değerine bağlı olarak değişiklik
gösterir.
Örneğin;
1 Sınıfı (Cl:1) bir akım trafosu primerinden;
Anma akımının % 5 - 19' u geçerken hata % 3
Anma akımının % 20 - 99 ' u geçerken hata % 1.5
Anma akımının % 100 - 120 'si geçerken hata % 1 olur.
Koruma amaçlı akım trafoları genellikle sınıf: 3, ölçü amaçlı akım trafoları
genellikle sınıf:1 veya özel durumlarda sınıf: 0,5 olarak üretilirler.
Yukarıdaki açıklamaya uygun olarak bunların, primer akımın anma değerindeki
oran hataları % 3 , % 1 veya % 0,5 dir.
Ancak bu hatalar, primerden geçen akım, anma değerinin (% 120 ' sinin)
üstüne çıktığında artar ve doyma sınırına ulaştığında Sınıfı:3 olanın akım
hatası % 10'a ve Sınıfı 1 olanın akım hatası % 5'e ulaşır. Koruma akım
trafolarının, doyma noktasına ulaşıldığında gösterdikleri bu hata değerleri sınıf
belirlemesinde esas alınarak, bu akım trafolarının doğruluk sınıfları; genellikle
"5P"ve "10P olarak gösterilir. Sınıfı 1 olan akım trafo plakalarında "5P", sınıfı 3
olan akım trafolarında 10P ifadelerine rastlanabilir. TSE tarafından benimsenen
gösteriliş "5P ve "10P" dir.
1. AKIM TRAFOLARI
1. AKIM TRAFOLARI
Akım trafo tipleri
Akım trafo tipleri
 2. GERİLİM TRAFOLARI
• Primer devre gerilimini dönüştürme oranı dahilinde
küçülterek sekonder devre elemanlarına aktaran ve
primerle sekonder gerilimler arasındaki faz farkı yaklaşık
sıfır derece olan transformatörlerdir. Aynı zamanda ölçü
ve koruma cihazlarının yüksek gerilim sisteminden
yalıtımını da sağlar.
• Gerilim trafoları teorik olarak boşta çalıştığı kabul edilen
trafolar olarak da tanımlanabilir.
• Gerilim transformatörleri, orta ve yüksek gerilim
değerlerini standart alçak gerilim (100 V) değerine
düşürür. Gerilim transformatörünün dönüştürme oranı
GTO=ü=U1/U2=N1/N2
 GERİLİM
Gerilim TRAFOSUNUN İŞLEVİ
Transformatörlerinin Teknik VE
Özellikleri
ELEMANLARI
• 1) Dönüştürme Oranı (GTO): 6300/100, 15000/100, 34500/100 gibi.
• 2) İzolasyon Şekli ve Sınıfı: 0.2 sınıfı, 0.5 sınıfı, 1 sınıfı, 3 sınıfı vb. Bunlardan
0.2 sınıfı en hassas olanıdır ve laboratuvarlarda etalon ölçü aleti olarak
kullanılır. Uygulamada, genellikle ölçme amaçlı olarak 1 sınıfı, koruma
amaçlı olarak da 3 sınıfı kullanılır.
• 3) Anma Gücü: Gerilim transformatörünün bağlandığı devreden çektiği
güçtür. En çok kullanılan standart güçler 10-15-25-30-60-75-100-200-300-
400-800 VA olarak sıralanabilir.
• 4) Anma Kısa Devre Akımı: Sekonder sargının 1 s süreyle dayanabildiği
akım değeridir.
• 5) Tipi: Dahili (iç) tip, harici (dış) tip, sargılı tip, kapasitif tip vb.

Mahmut Temel ÖZDEMİR 37

Mahmut Temel ÖZDEMİR 38
 GERİLİ SargılıM
Sargılı TRAFOSUNUN
Gerilim İŞLEVİ VE
Transformatörleri
ELEMANLARI
• Bunun için primer sargısı ince telli ve çok
sipirli yapılır ve devreye paralel bağlanır.
Sekonder sargı ise, kalın telli ve dönüştürme
oranını sağlayacak şekilde az sipirli olur.
Gerilim transformatörlerinin kullanıldığı orta
ve yüksek gerilimli sistemler üç fazlı
olduğundan, bu sistemlerde her bir fazın
gerilimini ölçmek üzere, devreye üç adet
gerilim transformatörü bağlanır. Küçük güçlü
teçhizatın bulunduğu sistemlerde ise, iki
adet gerilim transformatörü ile V-bağlantı
kullanılarak ölçme yapılabilir. Ancak bu
durumda transformatörlerden çekilebilecek
güç, anma gücünün %53’üne düşer.
Mahmut Temel ÖZDEMİR 39
 GERİLİ SargılıM
Kapasitif TRAFOSUNUN
Gerilim İŞLEVİ VE
Transformatörleri
ELEMANLARI
• Gerilimi 66 kV ve daha yukarı olan güç
sistemlerinde, kapasitif gerilim
transformatörleri kullanılarak, maliyet ve
ağırlık yönünden önemli avantaj sağlanır.
Gerilim transformatörünün bir ucu faz
hattına, diğer ucu da toprağa bağlanır.
Böylece dönüştürme oranı, mesela
154000/100 şeklinde ifade edilir.
• Seri bağlı kapasiteler, silindirik
kondansatörler ile oluşturulmuştur. En alttaki
kapasitede düşen gerilim küçük bir sargılı
transformatöre uygulanarak, sekonderinden
100 V çıkış alınır. Ayrıca bir şok bobini ve
kapasite ile oluşturulan filtreden,
Kuranportör (Current porter -sinyal taşıyıcı-
yüksek gerilim hatları üzerinden haberleşme)
sistemlerinde yararlanılabilir.
Mahmut Temel ÖZDEMİR 40
Bu trafoların primer sargıları, trafonun yapısına göre ya faz-nötr ya da faz-
faz şebeke gerilimine paralel bağlanır. Dolayısıyla primer sargı ya faz-nötr
yada faz-faz gerilimine göre imal edilir. Faz- toprak arasına bağlanan gerilim
trafolarında bir buşing, faz-faz arasına bağlanan gerilim trafolarında iki
buşing vardır.

Elemanları :
Primer sargı
Sekonder sargı
Manyetik nüve
İzolatör (yağlı tiplerde)
Gövde

Primer sargılar ince kesitli iletkenlerden çok

sarımlı, sekonder sargılar ise primere göre
daha kalın kesitli iletkenlerden az sarımlı
olarak imal edilirler. Mahmut Temel ÖZDEMİR 41
Mahmut Temel ÖZDEMİR 42
 Gerilim Transformatörleri
Gerilim trafoları, dağıtım sistemlerinde ölçü ve koruma cihazlarının nominal çalışma gerilimi
ihtiyaçlarını karşılar. KÖK (Kesici Ölçü Kabinleri) gibi içerisinde alçak gerilim besleme gerilimleri
bulunmayan binaların aydınlatma, redresör, kesici açma ve kapama bobinleri vb. beslemeleri de
faz – faz arası gerilim trafosu üzerinden sağlanır.
Primer sargı şebekeye paralel olarak bağlanır. Sekonder sargı uçlarına ise ölçü ve koruma
cihazlarının akım bobinleri yine paralel olarak bağlanır. Gerilim trafosunun primer sargısının P1
ucu giriş, P2 ucu çıkıştır. Sekonder sargının S1 ucu giriş, S2 ucu çıkış olarak devreye bağlanır. Her
iki sargının P1 ve S1 uçları polarite uçlar olarak isimlendirilir.
Sekonder sargının polarite olmayan ucu güvenlik açısından mutlaka topraklanmalıdır. Gerilim
trafosunda meydana gelen bir arıza nedeniyle primer sargısı ile sekonder sargı arasında oluşan
bir hata akımında primer devre gerilimi topraklanan sekonder uçtan devresini tamamlar.
Topraklanmaması halinde söz konusu arızada primer devre gerilimi, sekondere bağlı olan ölçü ve
koruma devrelerine uygulanmış olacaktır. Bu durum ise ölçü ve koruma cihazlarının
izolasyonlarının bozularak hasarlanmasına ve çalışan personel için hayati tehlike oluşturmasına
neden olur. Mahmut Temel ÖZDEMİR 43
 Gerilim Transformatörleri
GERİLİM TRAFOSUNUN ETİKETİNDE BULUNAN DEĞERLER

Mahmut Temel ÖZDEMİR 44

 Gerilim Transformatörleri
Primer Gerilim (V) : Gerilim Trafolarının bağlanabileceği nominal primer
devre gerilimini ifade eder. 3,3-6,3-10,5-15-30-34,5-36 kV değerlerinde imal
edilirler. Trafonun etiketinde yazılı olan primer anma gerilimi (Up),gerilim
trafosunun cinsine göre şebeke işletme gerilimidir (faz-faz arası veya faz-nötr)
Örneğin: 66/√3 kV veya 60 kV
Sekonder Gerilimi (V) : Gerilim trafosunun imalinde esas olarak alınan ve
trafonun nominal çalışma şartlarını belirten sekonder anma değeridir. Gerilim
trafolarının etiketinde yazılı olan primer anma gerilimi kaç kV olursa olsun
sekonder anma gerilimleri, faz-faz arası gerilim trafolarında 100-110-115-120
volt, faz-toprak arası gerilim trafolarında bu değerin √3 e bölümüdür.
Örneğin: 110/ √3 volt

Mahmut Temel ÖZDEMİR 45

 Gerilim Transformatörleri
Sekonder devreye bağlanan ölçü aletlerinin çok olması veya ölçü ve koruma
aletleriyle(pano ile)gerilim trafoları arasındaki mesafenin uzak olması durumunda
sekonder değeri 200, 220 volt veya 200/√3, 220/√3 voltluk gerilim trafoları kullanılır.
Gerilim trafolarının sekonderine bağlanan ölçü aletlerinin gerilim bobinleri de
yukarıdaki standart gerilim değerlerine göre (100-110-115-120) imal edilirler. İşte bu
nedenle gerilim trafosunun sekonderine bu ölçü aletleri paralel bağlanırlar.
Gerilim trafosunun sekonderinde bir kısa devre olursa akım bu kısa devre üzerinden
(küçük dirençten) devresini tamamlar. Dolayısıyla ölçü aletleri çalışmaz.
İşletme şartlarında, gerilim trafosu sekonderinde bazen nominal gerilimden büyük
değerde, çevirme oranı ile ilgisiz gerilimler okunabilir. Bu durum gerilim trafosu
çekirdeğinin doymaya gitmesi ve mevcut tabii kapasitelerin rezonans şartını
oluşturması sonucu ortaya çıkar. Bu olaya gerilim trafolarının FERREZONANS OLAYI
denir. Gerilim trafosu rezistif (omik) yükle yüklendiği veya primer şartlar (fiderin
devreye alınması gibi) değiştiği takdirde bu durum ortadan kalkar.
Mahmut Temel ÖZDEMİR 46
V bağlı gerilim trafolarının
uçlarından yalnızca faz-faz arası
gerilim değerleri alınır. Bu
bağlantıda gerilim trafolarının
sekonderdeki müşterek uçları
topraklanmalıdır.

Mahmut Temel ÖZDEMİR 47

 Gerilim Transformatörleri
Kuru (yağsız) gerilim trafoları: İzolasyon maddesi olarak zift, kağıt v.b. malzemeler kullanılır,
tamirleri zordur.
Yağlı gerilim trafoları: Genelde orta ve yüksek gerilimde kullanılırlar. Yağ sızıntısından dolayı
kirlenmek gibi kötü özellikleri vardır.

Tek dönüştürme oranlı gerilim trafoları: Tek primer, tek sekonder sargısı olan gerilim
trafolarıdır.
Çok dönüştürme oranlı gerilim trafoları: Primer sargıları genellikle bir tek sargılı, ancak
sekonder sargıları iki veya daha fazla sargılıdır.

Dahili tip gerilim trafoları

Harici tip gerilim trafoları

Ölçü amaçlı gerilim trafoları

Koruma amaçlı gerilim trafoları Mahmut Temel ÖZDEMİR 48
 Gerilim Trafolarında Polarite Tayini
• Gerilim trafolarının sekonderine bağlanan
gerilim bobinleri, akım bobinlerinde olduğu
gibi gelişigüzel bağlanmaz. Nasıl akım
bobininde akımın giriş yönü önemli ise,
aynı durum ölçü aletlerinin gerilim
bobinleri için de geçerlidir. Aksi halde ölçü
aletleri ya ters sapar veya eksik değer
gösterir. Gerilim trafosunun primerde giriş
ucu, sekonderde ise çıkış ucu polarite uçlar
olarak adlandırılır. Bu uçların bulunma
işlemine de polarite tayini denir.

1. Butona basılır ve ibrenin sapması gözlenir.

2. İbre sağ yöne saparsa, ölçü aletinin (+)
ucuna bağlanan sekonder ucu S1, (-) olan
diğer ucuna bağlı sekonder ucu S2 olarak
işaretlenir.
Mahmut Temel ÖZDEMİR 49
Mahmut Temel ÖZDEMİR 50
Mahmut Temel ÖZDEMİR 51
Mahmut Temel ÖZDEMİR 52
Mahmut Temel ÖZDEMİR 53
Mahmut Temel ÖZDEMİR 54
 Gerilim Trafosunda Oluşabilecek Arızalar
Primer sargı arızaları: Kısa devre, kopuk ve izolasyon bozulması.
Sekonder sargı arızaları: Kısa devre, kopuk ve izolasyon bozulması.
Primer ve sekonder sargı aralarında kaçak ve hata akımları.
Primer ve sekonder sargı ile nüve arasındaki kaçak ve hata akımları.
Primer ve sekonder terminal bağlantı hataları ve kötü temas dirençleri.
Gövde ve kaidede bozulma, deformasyon, çatlak ve kırıklar.

Mahmut Temel ÖZDEMİR 55

 Gerilim Transformatörleri - Önemli Not
• Primeri enerjili olan bir gerilim transformatörünün sekonder sargısı kesinlikle
kısa devre edilmemeli veya küçük yük bağlanmamalıdır. Çünkü,
ü = U1/U2 = N1/N2 = I2/I1
olduğundan,
I2 = I1.(U1/U2)
yazılabilir. U2=0 (kısa devre) olması halinde I2 çok büyük değerler alır.
I1 = I2.(N2/N1)
eşitliğinde (N2/N1) oranı sabit olduğundan, I2’nin artması I1’in de artmasına neden
olur ki, bu durumda primer sargı yanar.

Mahmut Temel ÖZDEMİR 56

Mahmut Temel ÖZDEMİR 57
Mahmut Temel ÖZDEMİR 58
1
ELEKTRİK TESİSLERİNDE KORUMA ve
TOPRAKLAMA

Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümü

Elektrik Tesisleri Dersi

Hazırlayanlar : Doç. Dr. Murat UYAR
Elektrik Müh. Eray YAĞIZ

Confidential C
Giriş
2

Elektrik ekipmanlarında yalıtım bozuklukları insanlar ve diğer

canlılar için tehlike doğurabilir.
Bu tehlike “Elektrik Çarpması” olarak adlandırılır. Yalıtım
bozuklukları yangınlara, malzemelerin ve cihazların zarar
görmesine neden olur.
Elektriğe çarpılmak için; vücudun iki ayrı noktasının farklı
elektriksel potansiyellerde olması ve bu sebeple üzerinden
akım geçmesi gerekir.
Bir kişinin gerilim altındaki tesis bölümlerine dokunması
doğrudan veya dolaylı yollardan olabilir.
Doğrudan dokunmaya yapısal ve mekanik önlemler ile
yalıtım yapılabilir.
Confidential C
Elektrik çarpması olayı
3

Meydana gelen kazalar, etki bakımından üç grupta

toplanabilir.
1.Elektrik akımının sinirler, adaleler ve kalp
çalışması üzerindeki etkileri.
2.Elektrik akımından doğan ısınmanın ve arkların
yaptığı zararlar, yanmalar.
3.Korku sebebi ile düşme, çarpma gibi mekanik
zararlar.
İnsanlar ve hayvanlar üzerinde elektrik çarpması
olayı aynı şekilde oluşur.
Confidential C
Elektrik akımının vücuttaki etkileri
4

Vücut direnci uygulanan gerilimin değerine, frekansına,

kişinin özelliklerine ve uygulanma noktalarına bağlıdır.
Vücuttan geçen akım kasılmalara yol açar. Kalbin çalışma
ritmini bozar. Bu olaya ventriküler fibrilasyon denir. Kalbin
ritminin bozulması beynin kanla beslenmesini önlediği için
ölüm meydana gelir.
Yapılan deneyler sonucunda elde edilen fizyolojik
sonuçları gösteren ve grafik slayt 5’de verilmiştir. (Akımın
büyüklüğü ve uygulanma süresine bağlı olarak uluslar
arası standartların kabul ettiği)

Confidential C
Alternatif akım etkilerinin bölgeleri(akım/zaman) (IEC 60479-1)
ms 10000
5
5000 C1 C2
2000 C3
1000
500
t AC-3 AC-4
AC-1 AC-2
200
100
50
20
10
0,1 0,2 0,5 1 2 5 10 20 50 100 200 50010002000 10000

Vücut akımı IB IV mA
AC-1 : Genellikle tepki yoktur.
AC-2 : Zararlı bir fizyolojik etki yoktur.
AC-3 : Kalp atışlarında aksaklıklar görülür. C1-C2 Vent. Fibr. olasılığı %5
AC-4 : Tehlikeli fizyolojik etkiler, ağır yanıklar. C2-C3 “ “ “ %50
Confidential C
İç direnç, Dokunma Gerilimi, Dokunma Noktalarının yeri ve
durumuna göre akım değeri değişiklik gösterir. Bu nedenle
6
akım büyüklükleri ile hesap yapmak olanaksızdır. Bu
nedenle dokunma gerilimi ve etki süresi büyüklüklerine
bağlı olarak tehlike sınırları tarif edilmiştir.

Dokunma gerilimi ve süresi ile ilgili diğer bilgiler Elektrik

Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği Ek-C de verilmiştir.

AG.' de dokunma gerilimi UL = 50 V’u aşmayacaktır.

Şantiyeler, tarım alanları v.b. yerlerde 25 V’la sınırlanmıştır.
230/400 V alçak gerilim şebekelerinde hatalı devre:
Sabit tesislerde 5s
El aletleri ve portatif cihazlar için 0,4 s
içinde kesilmelidir.
YG. tesislerinde dokunma gerilimi sınırları aşağıdaki
verilmiştir.
Confidential C
Sınırlı akım süreleri için izin verilen en yüksek dokunma gerilimleri
1000
9
V7 8
7
6
5
4
3

UTp 2
100
9
8
7
6
5
4
3

3 4 5 6 7 8 9 0,1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Akım süresi t s
Bu eğri sadece Y.G. şebekeleri için kullanılacaktır.

Confidential C
Alçak gerilim tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı
koruma yöntemleri:
8

- Beslemenin otomatik olarak ayrılması,

- Koruma sınıfı II olan donanım veya eşdeğeri yalıtım ile

koruma,

- İletken olmayan mahallerde koruma,

- Topraklamasız tamamlayıcı yerel eşpotansiyel kuşaklama

ile koruma,

- Elektriksel ayırma ile koruma,

- Küçük gerilim olarak gruplandırılabilir.

Confidential C
Koruma sınıfı II olan donanım kullanarak koruma
9

Mutfak aletleri, elektrikli traş makinaları gibi cihazlara

uygulanır. Bu gibi cihazların dış iletken bölümlerinin gerilim
altında kalabilecek iletken kısımlarla temas etme imkanı
ek yalıtım ve yapısal tedbirlerle ortadan kaldırılmıştır.

Faz
Nötr
M

Yalıtkan Malzemeden kılıf

Yalıtkan mil
Metal
Yalıtılmış iletken
Confidential C
 İletken olmayan mahallerde koruma
10

YALITILMIŞ
DUVAR

2.5 m.

>2m.
YALITILMIŞ
YÜZEY
Döşeme ve duvarlar yeterli düzeyde yalıtılmış olup, insanın eli ve ayağının farklı
potansiyellerde bulunabilme olanağı ortadan kaldırılmıştır.

Confidential C
 Tamamlayıcı yerel eşpotansiyel kuşaklama ile koruma
11

Eşpotansiyel
kuşaklama iletkeni

M Elektriksel
>1,25 m İletken yüzey Yalıtım

Metal su borusu veya iletken parça

Confidential C
Yöntemde insanın dokunabileceği iletken kısımlar aynı potansiyele
getirilmiştir.
12

Dikkat edilecek iki önemli nokta :

a - İletken bölüme geçişlerde bir adım genişliğinden daha geniş bir
yalıtılmış kısımdan geçilmesi zorunluluğu,
b -İletken bölüme dışarıdan gelen metal parçaların yalıtılması ve
bunlara dokunmanın imkansız hale getirilmesidir.

Confidential C
 Elektriksel ayırma ile koruma
13

48/220 V. Küçük gerilim

P
N
PE

220/220 V. Ayırma koruması

P
N
PE

Küçük gerilim ve ayırma koruması birlikte uygulanmıştır.

Confidential C
SELV-PELV-FELV
14

A.A. için 50 V'u veya D.A. için 120 V .‘u aşmayan ve şebekeden
yalıtılmış sistemler kullanılır.
SELV: Elektrik çarpma tehlikesi doğurmayan diğer sistemlerden ve
topraktan elektriksel olarak ayrılmış, çok düşük gerilim sistemidir.
Sistemde sekonder devrenin topraklanmasına izin verilmez. SELV
devre transformatör (Çıkış sargısı, gövde veya koruyucu
topraklama devresi arasında herhangi bir bağlantı bulunmayan
bir ayırma transformatörü)- eşdeğer bir generatör-Akü sistemleri-
Elektronik elemanlar ile yapılırlar.
PELV: Topraklama sisteminden elektriksel olarak ayrılmamış fakat,
farklı şekilde SELV ile ilgili tüm şartları yerine getiren, çok düşük
gerilim sistemidir.
FELV : SELV veya PELV şartlarını sağlamak için gerekli olan koruma
önlemlerinin tamamının uygulanmadığı, çok düşük gerilim
sistemidir.
Confidential C
 Küçük gerilim devreleri : SELV - PELV - FELV
L1 15
L2
L3
N
PE

GTR GTR

Sınıf II Cihaz

SELV devre PELV devre FELV devre

GTR: Güvenlikli yalıtım transformatörü veya eşdeğer kaynak

Safety Extra Low Voltage Protection by Extra Low Voltage Functional Extra Low Voltage

Confidential C
Beslemenin otomatik kesilmesi
16

Tehlikeli dokunma gerilimini ortadan kaldırmak için en çok

uygulanan bir yöntemdir.
Koruma Sigorta, artık akım anahtarı gibi hata akımı ile
faaliyete geçen devre elemanları ile sağlanır. Devrenin bir
hata halinde otomatik olarak kesilebilmesi için hata
akımının olabildiğince yüksek olması gerekir.
Topraklama yapılması hata akımını büyütür.
Topraklama, A.G. şebekeleri için dolaylı dokunmaya karşı
yöntemlerden biri iken Y.G. şebekelerinde tek yöntemdir.
Şebekelerde, topraklama sadece dolaylı dokunmaya karşı
koruma görevi yapmaz. Aynı zamanda Şebekede 3.
harmoniklerin absorve edilmesini sağlar.
Confidential C
Topraklama tanımı:
17

Elektrikli işletme araçlarının (Generatör, transformatör, motor,

kesici, ayırıcı, direk, aydınlatma armatürü, buzdolabı, çamaşır
makinası v.b.) aktif olmayan (normal işletmede gerilim altında
olmayan) metal kısımlarının bir iletkenle toprakla birleştirilmesidir.
Gerilim altında olmayan bütün tesisat kısımları için Toprakla
bağlantı yapılır.
Çeşitli şekillerdeki topraklayıcılarla (toprak elektrotları) yapılır.

Confidential C
Topraklamanın amaca göre sınıflandırılması
18

1. Koruma topraklaması
İnsanları tehlikeli dokunma gerilimlerine karşı korumak
için işletme araçlarının aktif olmayan metal kısımlarının
topraklanması
2. İşletme topraklaması
İşletme akım devresinin, tesisin normal işletilmesi
için topraklanması
3. Fonksiyon topraklaması
Bir iletişim tesisinin veya bir işletme elemanının istenen
fonksiyonu yerine getirmesi için yapılan topraklama.
Yıldırım etkilerine karşı koruma, raylı sistem
topraklaması, İletişim tesisleri işletme topraklaması.
Confidential C
 Topraklama örnekleri
19
L1
L2
L3
PEN

RA RB
RA

Koruma İşletme Fonksiyon Koruma

topraklaması topraklaması topraklaması topraklaması

Confidential C
Koruma topraklamasının etki şekli:
20

A- Topraklanacak cihaz ile referans toprak arasındaki

direncin olabildiğince küçük olmasını sağlamak,
Bu suretle doğacak hata akımlarını yeteri kadar
büyültmek ve bu sırada dokunma gerilimini tehlike
sınırları içinde tutmak,
B- Cihazların, bina aksamının ve benzeri elemanların
aralarında, işletme esnasında potansiyel farkı meydan
gelmemesini temin etmektir.
Bu maksatla yapılan topraklamaya KORUMA
TOPRAKLAMASI denmektedir.

Confidential C
İşletme topraklamasının etkisi:
21

Dengeli yükte nötr noktasının toprağa karşı gerilimi,

sıfırdır. Faz-toprak kısa devresinde nötr noktası
topraklanmamış ise, nötr noktası gerilimi faz-nötr
gerilimine, arızasız fazların gerilimi de toprağa karşı
F-F arası gerilime ulaşır. İstenmeyen bu durumu
önlemek için nötr noktasının topraklanması yoluna
gidilir.
İşletme esnasında gerilim altında olabilen noktaların
topraklanmasına İŞLETME TOPRAKLAMASI adı
verilir.

Confidential C
Fonksiyon topraklaması:
22

Dönüş hattı olarak toprağı kullanan iletişim tesislerinin

çalışabilmesi için yapılan işletme topraklamasına
FONKSİYON TOPRAKLAMASI denmektedir.
Raylı sistem topraklaması, parafudrların topraklaması da
bu sınıf içinde düşünülmektedir.

Confidential C
Tanımlar (Topraklamalar Yönetmeliği madde 4)

Koruma iletkeni (PE): İşletme elemanlarının aktif olmayan

bölümlerini:
- Potansiyel dengeleme barasına,
- Topraklayıcılara,
- Elektrik enerji kaynağının topraklanmış noktasına,
bağlayan iletkendir.
Koruma iletkeni+nötr iletkeni (PEN): Koruma iletkeni ve
nötr iletkeni fonksiyonlarını bir iletkende birleştiren
topraklanmış iletkendir.
Temel topraklayıcı: Beton içine gömülü, toprakla beton
vasıtası ile geniş yüzeyli olarak temasta bulunan
iletkendir.
23
Confidential C
Tanımlar

Topraklayıcının yayılma direnci: Bir topraklama tesisi ile

referans toprak arasındaki dirençtir.
Topraklama gerilimi: Topraklama tesisi ile referans toprak
arasında oluşan gerilimdir.
Dokunma gerilimi: Topraklama geriliminin insan tarafından
köprülenen bölümüdür.
Potansiyel sürüklenmesi: Topraklama tesisinin yükselen
potansiyelini, bu tesise bağlı bir iletken yolu ile uzak bir
bölgeye taşınması olayıdır.
Potansiyel düzenlenmesi: Topraklama tesisinin potansiyel
dağılımını adım ve dokunma gerilimlerini küçültmek için,
topraklama tesisi çevresine düzenleyici elektrotlar
yerleştirilmesi ile potansiyel dağılımına etki etmektir. 24
Confidential C
Potansiyel dengelenmesi: İletken kısımlar arasında
potansiyel farklarının ortadan kaldırılması. Koruma
iletkenleri ile iletken yapı kısımları arasında ya da yapı
bölümleri arasında potansiyel farklılıklarının
giderilmesi amacı ile yapılan düzenlemelerdir.
Potansiyel dengeleme hattı (Eşpotansiyel kuşaklama):
Potansiyel dengelemesini sağlamak amacı ile kullanılan
bağlantı iletkenleridir.
Global topraklama sistemi: Yerel topraklama
tesislerinin birbirlerine bağlanması ile elde edilen
topraklama sistemidir. Toprak arıza akımının
bölünmesine yol açarak, topraklama sisteminde
topraklama geriliminin küçültülmesini sağlar.
25
Confidential C
 1. Koruma topraklaması
Topraklamada kullanılan önemli tanımlar 2. Potansiyel
26 dengeleme barası
3. Topraklama iletkeni
4. Koruma iletkeni
5. A.G. kabloları
6. Nötr (N) veya PEN
YG A.G.
7. İşletme topraklaması
(Toprakların birleşmesi
halinde)
4
8. Potansiyel düzenleyici
topraklayıcılar
4, 1 4, 1 9. Temel topraklama
2 5 10. Derin topraklayıcı
3 7

9
8 8
10
Confidential C
Topraklayıcıdan akım geçmesi

Topraklayıcıdan (topraklama elektrodundan) akım aktığı zaman,

çevreye yayılma meydana gelir. Bu yayılma topraklayıcı
çevresinde potansiyelin yükselmesine yol açar. Eşpotansiyel
noktaları birleştiren eğrilerin bir potansiyel çadırı veya hunisi
meydana getirir. Slayd 29 ‘da bir çubuk elektrot çevresindeki,
gerçek değerlere göre çizilmiş, potansiyel dağılımı gösterilmiştir.
Elektrota yakın noktalarda potansiyel, hızla değişmektedir.
Topraklama elektrodunun yükselen potansiyeli, bu elektrodun
etki alanında bulunan ikinci bir elektroda bağlı metal kısımlara
taşınarak, bu kısımlarda referans toprağa karşı gerilim
yükselebilir. Bu olaya Potansiyel sürüklenmesi adı verilmektedir.
Adım gerilimleri elektrot çevresinde yüksek olacaktır. Potansiyel
değişiminin yumuşatılması maksadı ile elektrot çevresine
potansiyel düzenleme elektrotları yerleştirilir.
27
Confidential C
 Potansiyel dağılımı
28

UST
TOPRAKLAMA DOKUNMA
GERİLİMİ UE GERİLİMİ
UST
ADIM
GERİLİMİ
USS

POTANSİYEL
POTANSİYEL DAĞILIMI DAĞILIMI
DÜZENLENMEMİŞ DÜZENLENMİŞ
1 m.

Confidential C
Çubuk topraklayıcı çevresinde potansiyel dağılımı
29

IE
V

Referans toprağa göre Elektrot gerilimi

V
180

160

140

120

100

80

60

40

20

0 5 10 15 20 25 m

Confidential C
 Potansiyel sürüklenmesi
30

UTST UTSTE

Mesafe değiştikçe Gerilim eğrileri değişir.

Confidential C
 Potansiyel düzenleme
31

UT UE
US Potansiyel düzenleyici (PD)
tesis edilmiş

Potansiyel düzenleyici tesis

edilmemiş

Eşit derinliklere tesis edilmiş potansiyel düzenleyici elektrotlar.

Potansiyel dağılımında dik bölümler oluşabilir.

Confidential C
 Potansiyel düzenleyici topraklayıcıların yerleşimi
32

UT US1
US2

Farklı derinliklere tesis

edilmiş potansiyel
düzenleyici elektrotlar

Düzenleyici elektrotların çap, derinliklerine göre adım geriliminde

değişiklikler oluşur.
US2 > US1
Confidential C
Yüksek gerilim şebekelerinde topraklama şekilleri:
33

Nötr noktasının topraklama durumu üç şekilde olabilir.

1. Yalıtılmış
2. Empedans üzerinden topraklanmış
3. Direkt topraklanmış
Nötr noktasının topraklanma durumu, Faz-Toprak kısa devrelerinde
geçecek akıma etki ettiğinden, kısa devre akımının küçültülmesi için,
nötr noktasının empedans üzerinden topraklanması tercih edilir.
OG şebekeleri toprak kısa devresi akımları 1000 A’i aşmayacak
şekilde sınırlandırılır. Ülkemizde 34,5 kV. OG. şebekelerinin 20
ohm’luk direnç ile topraklanır.
Hata akımının rölelerle doğru bir şekilde değerlendirilebilmesi ve
toprak kısa devresi halinde sağlam fazlarda ortaya çıkan aşırı
gerilimleri sınırlayabilmek için hata akımının, büyük ölçüde
sınırlandırılmaması yoluna gidilmektedir.
Confidential C
 YILDIZ NOKTASI YALITILMIŞ ŞEBEKE
34 L1
L2
L3
Ic2 Ic1
CE CE
ICE

UL1
Un: Faz arası gerilim olmak üzere
IC1 c : Gerilim faktörü
UL3
UL2 ICE = 3.CE.cUn/ 3
IC2
ICE
Confidential C
YILDIZ NOKTASI BOBİN ÜZERİNDEN TOPRAKLANMIŞ ŞEBEKE

35

L1
L2
L3
Ic2 Ic1

IL ICE
L

UL3 ICE = 3.CE.cUn /  3

IRes IL IL= c. Un / 3..L
ICE
ICE = IL
UL1 UL2
3CE = 1/ L Confidential C
Alçak Gerilim Şebekeleri:
Tesisat yönetmelikleri, AG şebekelerde kullanılmak üzere, temel
36
olarak üç çeşit topraklama bağlantısı bildirmektedir. Bağlantı
şekillerini belirleyen isimlerde ilk harf trafonun sıfır noktasının
toprakla bağlantı durumuna işaret etmektedir.
T Toprağa bağlı,
I Topraktan yalıtılmış,
İkinci harf ise cihazların toprağa bağlantı durumunu gösterir.
T Toprağa bağlı
N sıfır hattına bağlı
Bu duruma göre üç ana sistem TN, TT, IT şeklinde oluşur.
TN sistemde üç adet alt grup meydana gelir. (TN-C, TN-S, TN-C-S)
S: Ayrık (separated)
C:Birleştirilmiş (combined) Confidential C
ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ
37

L1
L1
L2
L2
L3
L3
N
PEN

PE PE

TN-C Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları birleştirilmiş

Confidential C
 ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ

38
L1
L1
L2
L2
L3
L3
N
N
PE

TN-S Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları ayrı iletkenlerle sağlanmış
Yalıtılmış nötr hattı

Confidential C
 ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ
39
L1
L1
L2
L2
L3
L3
N
N
PEN
PE
A

TN-C TN-S
TN-C-S Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları şebekenin bir bölümünde birleştirilmiş, bir bölümde
ayrılmış
Yalıtılmış nötr hattı A noktası topraklanmalıdır.

Confidential C
 ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ
40
L1 Bina 1 Bina 2
L1
L2
L2
L3
L3
N N

TT Sistemi
Sistem nötrü ve cihazlar ayrı ayrı topraklanmış
Yalıtılmış nötr hattı

Confidential C
 ALÇAK GERİLİM ŞEBEKELERİNDE TOPRAKLAMA ŞEKİLLERİ
41
L1
L1
L2
L2
L3
L3
N

PE
R

IT Sistemi
Sistem nötrü yalıtılmış ve cihazlar topraklanmış

Confidential C
Topraklama ve Eşpotansiyel dengeleme elemanları
42

Dolaylı dokunmaya karşı koruma maksadı ile AG. tesislerinde

topraklama ve eşpotansiyel dengeleme aşağıdaki elemanlardan
oluşmaktadır.
- Temel topraklayıcı
- Topraklama iletkeni
- Ana eşpotansiyel dengeleme barası
- Koruma iletkenleri
- Potansiyel dengeleme iletkenleri
- Ek potansiyel dengeleme iletkenleri
Bu elemanlar uygulama yerleri ile birlikte aşağıdaki slaytta
gösterilmiştir.
Confidential C
Ana Potansiyel Dengeleme Şeması
43 L1 L2 L3 N PE

Y.G. Hücreleri
Anten
ANA PANO
Kalorifer boruları Gaz boruları

Banyo, duş
Yıldırımlık
İletişim Tes.
Bina demir
donatısı Su boruları Diğer metal
aksam

İç tesisat

L1 Ana potansiyel dengeleme barası

L2
L3
N
PE
Temel topraklaması 30x3.5 mm.

ŞEBEKE TT sistemde bu köprü

olmayacaktır.
Ana pano detayı

Confidential C
 Potansiyel dengeleme örneği
Tamamlayıcı
44 pot. dengeleme
Tamamlayıcı
potansiyel dengeleme
M M

Potansiyel
Dengeleme

L1
L2
L3 Ana potansiyel
PE dengeleme barası
N
TT- tipi
şebekede Potansiyel
yok PEN/N Dengeleme

Confidential C
Topraklama direnci
45

Bir topraklama tesisi ile bundan yeteri kadar uzakta bulunan

referans toprak arasında ölçülen direnç değeridir.
Bu değer;
Topraklama barası,
Topraklama iletkeni ve barasının dirençleri,
Topraklama elektrotlarının yüzeyi,
Toprak arasındaki geçiş direnci,
Topraklayıcıdaki yayılma direnci
Toprağın direncinden oluşur.

Confidential C
Topraklama Direnci Kabulleri;

Topraklama iletkenleri ve topraklama barasının dirençleri, yayılma

direnci yanında çok küçüktür.
Elektrot yüzeyindeki geçiş direnci de iyi yapılmış bir tesiste ihmal
edilebilir.
Toprak yayılma direnci ise toprak özdirencinin çok büyük olmasına
karşın akımın toprak içinde geçtiği yüzeyin büyüklüğü dikkate alınarak
hesaplara girmez.
Sonuç olarak topraklama direncinin topraklayıcının yayılma direncinden
oluştuğu kabul edilir.

Toprak özdirenci toprak cinsine, rutubet durumuna ve sıcaklığına

bağlıdır. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği Ek-K de
çeşitli toprak cinsleri için toprak özdirenç değerleri bildirilmiş ve
bazı topraklayıcıların yayılma dirençleri de grafik olarak
verilmiştir.
46
Confidential C
47

Toprak özdirençleri
Toprak cinsi Toprak özdirenci rE (ohm.m)

Bataklık 5-40
Çamur, kil, humus 20-200
Kum 200-2500
Çakıl 2000-3000
Hava etkisi ile dağılmış taş çoğunlukla <1000
Kumtaşı 2000-3000
Granit >50000
Buzultaşı >30000
Çimento (saf) 50
1xÇimento+3xKum 50-300

Değişik derinliklerdeki tabakaların farklı özdirençleri, toprak

özdirencini etkiler.

Confidential C
Topraklayıcı yayılma dirençlerinin hesabı
48

Yayılma direnci topraklayıcının şekline, boyutlarına ve toprağın özdirencine

bağlıdır. Bazı elektrot şekilleri için yayılma dirençleri aşağıdaki hesap yöntemi
ile belirlenir.
rE Toprağın özdirenci (ohm.m)
l Çubuk boyu (m)
d Çubuk çapı (m)
olmak üzere
Çubuk topraklayıcı (Derin topraklayıcı) için yayılma direnci
RE= (rE/2.l)ln (4l/d)
l Şerit veya halka topraklayıcı uzunluğu (m)
D=l/ halka topraklayıcının çapı (m)
d İletken kalınlığı veya şerit kalınlığının yarısı (m)
olmak üzere
Şerit topraklayıcı yayılma direnci RE= (rE/l)ln (2l/d)
Halka topraklayıcı yayılma direnci RE=(rE/D)ln(D/d)
D Gözlü topraklayıcının alanına eşdeğer alanlı daire çapı (m) olmak
üzere
Gözlü topraklayıcı yayılma direnci RE=(rE/2D) +rE/l
yaklaşık ifadeleri ile bulunur. Confidential C
Yayılma direnci hesap örnekleri:
Örnek 1:
Çubuk49 Topraklayıcı RE = (rE/2.l)ln (4l/d)
Toprak özdirenci  rE = 200 ohm.m
Çubuk boyu l = 2 m.
Çubuk çapı d = 0.025 m.
RE = 200/ (2xx2) x ln(4x2/0.025) = 91.8 Ω
Örnek 2:
Halka Topraklayıcı RE = rE/(2xD) x ln(2D/d)
Toprak özdirenci rE = 200 ohm.m
Halka çapı D = 20 m. (20m.eşdeğer çaplı halka)
Topraklayıcı çapı d = 0.015 m.
RE = 200/(2x20) x ln(2x20/0.015) = 9.15 Ω

Çeşitli topraklayıcıların boyutlarına bağlı olarak yayılma dirençleri bir

sonraki slaytta verilmiştir. Çubuk topraklayıcılarda kullanılan malzemenin
artmasına karşılık yayılma direncinin aynı oranda artmadığı görülmektedir.
Levha topraklayıcı ile şerit topraklayıcı karşılaştırıldığında aynı malzeme
miktarı için şerit topraklayıcıda yayılma direncinin yaklaşık %66 azaldığı
hesaplanmaktadır.
Confidential C
 Çeşitli topraklayıcıların boyutlarına göre yayılma dirençleri
0,5 m2
ÇUBUK ŞERİT GÖZLÜ LEVHA
Toprak özgül direnci ro 100 100 100 100
Gömülme derinliği h
50 Uzunluk L 2
çap/eşdeğer çap d 0,025
Eşdeğer daire çapı D
Kenar boyu s 0,75

ÇUBUK ŞERİT GÖZLÜ LEVHA

Malzeme Direnç Gömme derinliği (m) 0,50
Çubuk çapı = 0,025 m. artımı azalımı 30x3,5 mm
Çubuk boyu (m) Re (ohm) Şerit boyu (m) Re (ohm) Boyut Eşdeğer çap (m) İletken uzunlığu (m) Re (ohm) Yüzey (m2) Kenar boyu(m) Re (ohm)
0,5 139,48 0,5 267,36 4x5 5,05 20,00 9,91 0,50 0,71 47,14
1 80,77 1,0 1,00 1 155,74 4x5 5,05 25,00 9,91 1,00 1,00 33,33
1,5 58,15 1,5 1,39 2 88,90 4x5 5,05 30,00 9,91 1,5 1,22 27,22
2 45,90 2,0 1,76 5 41,39 6x6 6,77 30,00 7,39 2 1,41 23,57
2,5 38,14 2,5 2,12 10 22,90 6x6 6,77 36,00 7,39 2,5 1,58 21,08
3 32,75 3,0 2,47 15 16,13 6x6 6,77 42,00 7,39 3 1,73 19,25
3,5 28,77 3,5 2,81 20 12,56 6x6 6,77 48,00 7,39
3,6 28,10 3,6 2,87 30 8,80 10x10 11,28 60,00 4,43
3,7 27,46 3,7 2,94 40 6,83 10x10 11,28 70,00 4,43
3,8 26,85 3,8 3,01 50 5,61 10x10 11,28 80,00 4,43
4 25,71 4,0 3,14 100 3,02
4,5 23,27 4,5 3,47
5 21,28 5,0 3,80
5,5 19,62 5,5 4,12
6 18,22 6,0 4,43
6,5 17,01 6,5 4,75
7 15,96 7,0 5,06
7,5 15,05 7,5 5,37

0,5 m2 levhadan 16,3 m; 3cm genişlikte şerit elde edilir. Levhanın yayılma direnci 47,14 ohm iken
Bu şerit, topraklayıcı olarak kullanılırsa elde edilen direnç 16,13 ohm

Confidential C
Topraklama tesislerinin boyutlandırma, temel koşullar:
51

1. Mekanik dayanım ve korozyona karşı dayanıklılığın

sağlanması,
2. Isıl bakımdan en yüksek hata akımına (hesap yolu ile
bulunan) dayanıklılık,
3. İşletme araçları ve nesnelerin zarar görmesinin
önlenmesi,
4. En yüksek toprak hata akımı esnasında, topraklama
tesislerinde ortaya çıkabilecek gerilimlere karşı
insanların güvenliğinin sağlanmasıdır.
Bu koşulların sağlanması için
- Hata akımının değeri,
- Hatanın süresi,
- Toprağın özellikleri önemlidir.
Confidential C
1. Mekanik dayanım bakımından boyutlandırma:
52
Topraklama elektrodu ve topraklama iletkenleri korozyona
karşı dayanıklı malzemeden yapılmalıdır.
1.Elektrod en küçük boyutlar El. Tes.Topraklamalar
Yönetmeliği Ek-A da verilmiştir.
2.İletkenler için en küçük kesitleri El. Tes.
Topraklamalar Yönetmeliği Çizelge-4A’da, iletkenin
mekanik olarak korunmuş veya korozyona karşı
korunmuş olup, olmamasına bağlı olarak:
Malzeme Kesit
Bakır 25 mm2
Daldırma galvanizli demir 50 mm2 olarak verilmiştir.
Ölçü trafolarının topraklanmasında en küçük kesit koruma
durumuna bağlı olarak 2.5-4 mm2 dir.
Potansiyel dengeleme iletkenleri en küçük kesitler Çizelge-4b de
gösterilmiştir. Confidential C
Topraklayıcıların en küçük kesitleri (El. Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Ek-A)
M a lz em e T o p a k la y ıc ı ç e ş i d i M in im u m b o y u t la r
i le tk en K a p la m a /D ı ş k ılı f
53 Ç a p (m m ) K esit K a l ın lı k T e k il O r ta la m a d e ğ e r le r ( u ;n
(m m 2) (m m ) d e ğ e r l er
Ç e li k S ıca k Ş e r it 2 ) 90 3 ( u m6)3 70
d a ld ır m a
g a lv a n iz P r o fi l ( l e v h a la r 90 3 63 70
d a h il)
B oru 25 2 47 55

D e r in to p r a k l a y ı c ıla r 16 63 70
iç in yu v a r la k ç u b u k
Y ü z e ysel 10 50
to p r a k la y ıc ıl a r iç in
y u v a r la k t e l
1)
K u r şun Y ü z e ysel 8 1000
k ılı flı to p r a k la y ıc ıl a r iç in
y u v a r la k t e l
S ıva n m ış D e r in to p r a k l a y ı c ıla r 15 2000
b a k ı r k ılı flı iç in yu v a r la k ç u b u k
E le k tr o l it ik D e r in to p r a k l a y ı c ıla r 1 4 ,2 90 100
ba k ır iç in yu v a r la k ç u b u k
k a p la m a lı
B a k ır Ç ı p la k Ş e r it 50 2

Y ü z e ysel 253
to p r a k la y ıc ıl a r iç in
y u v a r la k t e l

ö r g ü lü ile t k e n 1 ,8 * 25
B oru 20 2
K a la y l ı ö r g ü lü İ l e tk en 1,8 * 25 1 5
G a lv a n iz l i Ş e r it 50 2 20 40
K u r şun 1) Ö r g ü lü ile tk e n 1,8 * 25 1000
k ılı flı Y u v a r la k t e l 25 1000
* ) Ö r g ü l ü ile tk e n i o lu ş tu r a n h er b ir t e l iç in
1 ) B e to n i ç in e d o ğ r u d a n g ö m ü l e n l er i ç in u y g u n d e ğ ild ir
2 ) K e n a r l a r ı y u v a r la tılm ı ş , s o ğ u k ç e k m e v e y a k e s il m i ş ş e r itle r
2
3 ) D e n e y im le r e d a y a n a r a k k o r o z y o n v e m e k a n i k a şın m a te h lik e s in in ç o k a z o l d u ğ u te s p i t e d i lir s e o la ğ a n ü s tü k o ş u l la r d a 1 6 m m
k u lla n ıla b i lir .

Confidential C
 Elek.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Çizelge 4a
54
Topraklama iletkenlerinin (Toprağa döşenmeleri durumunda)
minimum kesitleri
Mekanik olarak korunmuş Mekanik olarak
korunmamış
Korozyona karşı Isınmaya göre hesap veya seçim 16 mm2 bakır
korunmuş *) 16 mm2 demir, daldırma
galvaniz
Korozyona karşı 25 mm2 bakır,
korunmamış 50 mm2 demir, daldırma galvaniz

*) Korozyona karşı koruma, bir mahfaza ile sağlanabilir.

Confidential C
Elek.Tes.Topraklamalar Yönetmeliği Çizelge 4b
Potansiyel dengeleme iletkenlerinin kesitleri
55
Ana potansiyel Tamamlayıcı potansiyel dengeleme
dengeleme

Normal 0,5 x Tesisin en büyük İki gövde arasında 1 x En küçük ilelken

koruma iletkeninin kesiti
kesiti Bir gövde veya 0,5 x Koruma
yabancı iletken iletkenlerinin kesiti
bölümler arasında
Enaz 6 mm2 Cu Mekanik olarak Cu 2,5 mm2 veya Al *)
korunmuş
Mekanik olarak Cu 4 mm2 veya Al*)
korunmamış
Yapılabilece 25 mm2 Cu veya - -
k sınırlama eşdeğer iletkenlikte

*) Alüminyum iletkenli hatların korumasız olarak döşenmesi durumunda,

mümkün olan korozyon ve düşük mekanik dayanımından dolayı iletken kopma
olasılığı yüksektir.

Confidential C
2. Isıl dayanım bakımından boyutlandırma:
56

Isıl bakımdan boyutlandırma için göz önüne alınacak akımlar El.

Tes. Topraklamalar Yönetmeliği çizelge 1’de bildirilmiştir.
Y.G. sistemlerinde topraklama elektrodu ve topraklama iletkeni,
yıldız noktasının topraklanma şekline bağlı olarak, genellikle bir
kutuplu kısa devre akımına göre boyutlandırılmaktadır.

Toprak kısa devreleri şebeke yönünden dengesiz işleme durumu

olduğundan teorik olarak kısa devre akımlarının simetrili
bileşenler kullanılarak hesaplanması gerekir.
Orta ve alçak gerilim şebekelerinde hata akımı yolu üzerindeki
dirençler dikkate alındığında hesapların klasik devre hesabı şeklinde
yapılması sakıncalı değildir.

Confidential C
Topraklama tesislerinde kullanılacak kısa devre akımlarının hesabı:
57

Bir kutuplu kısa devre akımı:

c : Gerilim katsayısı,
Z : Hata akımı yolu toplam empedansları,
UFN : Faz-Nötr gerilim,
UFF : Faz arası gerilim
olmak üzere
I’’k1 =c. UFN / Z

Çift toprak kısa devre akımı ise, toprak yayılma dirençleri hesaba
girmezse en büyük değer olarak
3 ''
''
I KEE  .I K 3 I K'' 3 : Üç fazlı kısa devre akımı
2
şeklinde hesaplanır.

Confidential C
c Gerilim katsayısı, (IEC 38)
58

Hesaplanabilecek en büyük akım; kaynak E.M.K. ni ve yüksek

işletme gerilimi halini dikkate almak için 1,1;
Hesaplanabilecek en küçük akım hesabında; düşük işletme
gerilimi ve anahtar kontakları, ek yerleri v.b. yerlerdeki
kayıpları karşılamak üzere 0,95 alınmalıdır.
Devre elemanlarının akım taşıma kapasiteleri kontrol edilirken en
büyük hata akımı değeri kullanılır.
Koruma cihazlarının hata halinde devreyi kesme kontrolü ise en
küçük hata akımına göre yapılır.
Örneğin hat sonu toprak kısa devrelerinde eriyen telli
sigortaların kesme kontrolünde olduğu gibi.

Confidential C
Yüksek gerilim tesisleri kısa devre akımı hesabı
59
Örnek 3:
50 MVA;154/34.5 kV;
630 KVA;34.5/0.4 kV
Uk=%12.5

3x240 XLPE k1
6 km.
RB =20 Ω 25 mm2 Cu
RE1= 1 Ω
25 mm2 Cu

RE2= 1 Ω

Hesap aşağıda verilmiş olup; topraklama iletkenlerinin

dirençleri, diğer dirençler yanında küçük kaldığından
dikkate alınmamıştır.

Confidential C
Hata akımının belirlenmesi
60

u k .U 2 12,5.34,52
X tr    2,97 ohm
S 100.50

l 6000
Rhat    0,44 ohm
 .s 56.240

X hat  x ' .l  0,184.6  1,104 ohm

Rtop  0,44  22  22,44ohm

X top  2,97  1,104  4,074 ohm

2 2
Z  Rtop  X top  22,44 2  4,074 2  22,82 ohm

c.U n 1,1.34,5
I k''1    0,96 kA
3.Z 3.22,8

Confidential C
Topraklama iletkenleri ve koruma iletkenleri kesitleri, El.
Tes.Topraklamalar
61
Yönetmeliği madde 9-e’ ye göre hesaplanırlar.
Bu iletkenler, hata süresinin 5 sn. küçük olduğu dikkate alınarak, hata
akımının süresine ve büyüklüğüne göre seçilir.

A Kesit (mm2)
I İletken akımı (A)
t Hata süresi (s)
k Malzeme katsayısı. (Yönetmelik çizelge B1’den)
 Malzeme direncinin sıcaklık katsayısı tersi. Yönetmelik çizelge
B1’den
i Başlangıç sıcaklığı (0C) Genellikle 20o C
f Son sıcaklık (0C)
alınarak

I t
A
k f 
ln
i  

formülü ile kesit kesaplanır.

Confidential C
Aynı sonuca daha kolay yoldan
I 62 Hata akımı (A)
t Hata süresi (s)
k Malzeme katsayısı (A.s 1/2/mm2) Yönetmelik çizelgeler 5-
7’den alınarak
S=(I2t)1/2/k
formülü ile de varılmaktadır.
Örnek 4:
I= 700 A.
t= 2 s
Malzeme: Çıplak bakır
k katsayısı: Bakır malzeme, normal koşullar (f =200 oC), komşu
kısımların tehlike altında olmayacağı durum için çizelge 7’den
159 A.s 1/2/mm2 alınarak
S= (7002 x 2)1/2/159 = 6,22 mm2 bulunur.
Isınma şartlarına göre nominal 10 mm2 kesit seçilir. Bu kesit
mekanik şartlara göre kontrol edilir. Minimum değerlerden küçük
olmayacaktır.
Confidential C
Örnek 5:
63

Örnek 3’teki 50 MVA; 154/34.5 kV. ‘luk ve 630 KVA; 34.5/0.4 kV. ’luk
trafoların topraklama hatları için hesaplar isek;
50 MVA trafo: Çıkış izolatörlerinde bir toprak kısa devresi için
bulunacak kısa devre akımı yaklaşık I’’k1 = 1,06 kA. dir. 20 Ω’luk
direncin bağlantı hattı olarak çıplak bakır iletken kullanılacaktır.
S= (I2 t)1/2 / k bağıntısında
t =5s ve k Çizelge-7’den 159 (A.s)1/2/mm2 alınarak
S= (10602.5)1/2 / 159 = 14,9 mm2 bulunur.
Korozyona karşı ve mekanik olarak korunmamış ise nominal kesit 25 mm2
alınır.

630 KVA trafo: Trafo gövdesini potansiyel dengeleme barasına bağlayan

iletken, yukarıdaki gibi 0,96 kA. ‘lik Y.G. tarafı kısa devre akımı için 25
mm2 bulunur. (Slayt 60’da hesaplandı.)

Confidential C
Bu koruma iletkeni A.G. kısa devrelerinde de akım taşır, kontrolü
gerekir.
64
A- Verilen şekilde işletme topraklaması ile koruma topraklaması
birleştirilmemiştir. Trafo A.G. çıkış izolatörlerinde kazana
atlama olursa, kısa devre yolunda 1Ω topraklama direnci
bulunur. A.G. kısa devre akımı 220 A. (U\Z’ten) bulunur kesit
yeterlidir.
B – İşletme ve koruma topraklamaları birleştirilirse, yukarıdaki
gibi bir kısa devrede, akım yalnızca trafo empedansı ve topraklama
hatlarının dirençleri tarafından sınırlanır.
Hesap şekli ve şeması sonraki slaytta verilmiştir.

Confidential C
65

Rth

25 mm2 Cu

RE1= 1 Ω
Xtr Rth
UFN Xtr=0,04.0,42/0,63=0,01015 Ω

Sseç=50 mm2 L = 3m. Seçilerek Rth=0,001068 Ω (0,0178 için)

t =1s k=159 S=(I2t)1/2/k
Ik1=1.1x230/0,01068=23689 A. S=(236892.1)1/2/159 =149 mm2 bulunur.
S =150 mm2 olmalıdır.
Rth < 0,3.Xtr olduğundan dikkate alınmadı.

Confidential C
A.G. tesislerinde iletken kesiti seçimi
A.G.
66
tesislerinde topraklama ve koruma iletkeni
kesitlerinin hesaplanması için Yönetmelik madde 9-e
de iki yol gösterilmiştir.
Madde 9-e1/i ye göre hesaplanmalı, (Isınmaya göre
hesap)
Madde 9-e1/ii ye göre seçilmeli, (Tablodan seçim,
Çizelge 8)

Confidential C
A.G. tesislerinde iletken kesiti seçimi
67

Madde 9-e1/ii, kesitin çizelge 8’de verilen değerlerin

altında olamayacağını bildirmektedir. Her durumda
hesaplanan değerler, çizelge 8 ‘deki değerlerin altında
kaldığından, yapılacak iki türlü seçim birbiri ile çelişir.
IEC standartlarında da aynı ifadeler yer almıştır. Bu
çelişik durumun açıklanması IEC yetkilileri
tarafından, küçük kesitler için çizelgenin kullanılması,
büyük kesitler için hesap yönteminin seçilmesi
şeklinde yorumlanarak tavsiye edilmektedir.

Confidential C
Koruma ve topraklama hatlarının kesit belirlenmesi için ısınma yöntemi
Örnek 6
68

Motor Besleme Tablosu

250 A 3x120 mm2 Cu
M

45 m.

TN- tipi bir şebekede motor besleme tablosu ile transformatör

arasındaki toplam empedans Zs=0,016Ω olarak verilmiştir.
Başlangıç olarak koruma iletkeni kesiti 35 mm2 seçilsin.
Koruma iletkeni PVC yalıtımlı motor kablosunun bir damarıdır.
K katsayısı Yönetmelik Çizelge 6 dan alınacaktır.

Confidential C
 k  115 As1/ 2 / mm 2
69
45
Zh   0,00669 ohm
56.120

45
Zk   0,02295 ohm
56.35

Z top  0,016  0,00669  0,02295  0,0456 ohm

c.U n 1,1.400
I k''1    5571 A
3.Z top 3.0,0456

I 2 .t 55712.0,4
S   30,6 mm 2
k 115

Confidential C
Sigortalar 250 A. olduğuna göre kısa devre akımı sigorta nominal
70
akımının 22 katını bulmaktadır. Hatanın 0,4 s den daha kısa
sürede kesileceği görülmektedir. Hesapta açma süresi 0,4 s
alınmıştır.
Seçilen kesitin uygun olduğu görülür.
Yönetmelikte önerilen ikinci yöntem uygulanırsa Yönetmelik
Çizelge 8’den 70 mm2 bulunur.
Bu farklı durumu şöyle özetlemek mümkündür.
60 A.’e kadar sigortalarla korunan hatlar için Yönetmelikte verilen
ikinci yöntemin (tablodan seçim) kullanılması projelendirme
süresinden kazanç sağlarken fazla malzeme kullanımında önemli
bir artış olmamaktadır.
Büyük kesitler için ise ısınmaya göre hesap yöntemi seçilmelidir.

Confidential C
3.İşletme araçları ve nesnelerin zarar görmesinin önlenmesi:
71

Topraklama hatları, üzerlerinden geçecek

akımların, çevrede meydana getireceği mekanik
ve ısıl etkiler dikkate alınarak tesis edilmelidir.

4.Dokunma ve adım gerilimine göre

boyutlandırma:

Alçak gerilim ve yüksek gerilim tesislerinde

topraklama bölümünde incelenecektir.

Confidential C
TN sistemde güvenliğin sağlanması
Dokunma gerilimine karşı güvenliğin sağlanması, hata halinde geçecek akımın
72
koruma cihazlarını yeterli süre içinde çalıştıracak boyutta olması ile gerçekleşir.

Ztr Zh1

PEN Ih
PE Zh2 ZPE

Ztr Zh1 Zh2

~
Uo
ZPEN ZPE Uo Faz nötr gerilimi
Ia Koruma cihazı açma akımı

Çevrim empedansı Zs  Ztr+Zh1+Zh2+ZPE+ZPEN Zs < Uo/Ia

Topraklama elektrodları üzerinden önemli bir akım geçmediğinden hata akımı

üzerine toprak dirençlerinin etkisi yoktur.
Confidential C
 TT-tipi şebekede güvenliğin sağlanması
73

UE=RA.IE<50 V
IE
IE>Ia
Ia : Koruma
RB cihazı açma akımı
RA Şartları
UE sağlanmalıdır.

Confidential C
 IT- tipi şebekede güvenliğin sağlanması
74

PE
2.hata 1.hata C3 C2
id

Rt
~

1. hatada Rt. id < UL olabilmesi için şebeke küçük tutulmalıdır.

2. Hatada faz arası kısa devre meydana gelir.
Güvenliğin yüksek olması için 1. hatanın tespiti ve derhal giderilmesi gerekir.

Confidential C
 Örnek 7
100 m.
75

1000 KVA
Uk=%6

3x50+25 mm2
35 A. 16 A.

RB=2 Ω

Uts
RA IE UE Uts
2 56,93 113,8 113,8 V
UE
1 75,65 75,65 151,3
0,566 83,88 50 176,4 RA

Confidential C
Trafo reaktansı Xtr=6/ 100 x0,42/ 1=0,0096 Ω
Şebekenin topraklı tüketiciye kadar olan kısmının direnci ve reaktansı :
76
Rh = 100/(56x50) = 0.0357 Ω Xh = 8.478 m Ω

Hata akımı yolundaki toplam direnç ise

Ztoplam =RA+2.04Ω (Reaktanslar küçük olduğu için ihmal edilmiştir.)

Tüketicideki toprak elektrodunun RA toprak yayılma direncine bağlı olarak
hata akımı ve sıfır hattı potansiyeli için
RA (Ω) IE (A.) UE Uts (V.)
2 56,93 113,8 113,8
1 75,65 75,65 151,3
RA direnci, hata halinde üzerinde temas gerilimi emniyet sınırı olan 50 V.
aşılmayacak şekilde seçilirse;

230-50=180 V. 180/2.04 =88.23 A. geçmeli ve RA = 50/88.23 =0.566 Ω olmalıdır.

Motor 35 A.’ lik Ia=175 A. (5s) olan sigortalarla korunuyor ise Ia=175>88.23 A.

Confidential C
Sigorta ani kesme akımının hata akımından büyük olduğu görülür.
77

Sonuç olarak sigortanın kısa sürede devreyi kesmeyeceği, trafo

topraklaması üzerinde oluşan 176.4 V.’luk gerilimin, sıfır hattı yolu ile
arızasız cihaz üzerine geleceği ortaya çıkar.
Faz - nötr gerilimi 230 V. olan bir şebekede, 5 s kesme akımı 175 A. olan bir
sigortanın hata halinde çalışabilmesi için, kısa devre yolundaki toplam
direncin (çevrim direnci) 1.31 Ω olması gerekir. (230/175)
Örneğimizde geçebilecek en büyük kısa devre akımı RA = 0 Ω için 112,7 A.
dir. (230/2.04) Bu durumda, kısa devreye sigorta, oldukça geç cevap
verecektir.
En büyük sigortası In= 35 A. olan bir tesis için güvenli bir toprak geçiş
direnci 50 /175 = 0.2857 Ω olmaktadır. Ancak bu direnç değerinin her iklim
koşulunda sağlanması şarttır. Böyle bir geçiş direnci değerini elde etmek için
yapılacak yatırımı göze almak gerekir.

Confidential C
 Şebeke nötr hattının toprağa nazaran geçiş direnci küçüldükçe, nötr
hattına bağlı tesislerin güvenliği artacak; motor için yapılan
78 topraklamanın direnci de küçülecektir.

Örnek 8 TT- tipi şebekede koruma topraklaması için başka bir

örnek
100m;95 mm2 30m
0,0187 Ω 0,214 Ω
L3 16 A
N
PE

IE 2x2,5+2,
5
RB=0,5 Ω RA = ?

Prize bağlı cihazda

hata olursa 0,4 sn. de
16 A sig. ve 0,4 s için Ia=160 A dir. devre kesilmeli
RA=50/160=0,3125 Ω olmalıdır.

Confidential C
Yukarıdaki direnç değerlerine göre devreden akacak hata akımı;
79

R=0,5+0,0187 + 2 x 0,214 + 0,3125 = 1,362 Ω IE=1,1x230/1.2592 =200.92 A.

Devre 0,4 s’den daha kısa sürede kesilir.
Bu kısa devre akımını taşıyacak koruma hattı kesiti
A- Çizelge seçimi ile S = 2,5 mm2
B- Isınma hesabı yöntemi ile S = (1852.0,4)1/2 /143 = 0,82 mm2 bulunur.
Bu hesabın yapılması tavsiye edilmez.

Confidential C
TT- tipi şebekelerde toprak geçiş direncinin olabildiğince küçük
80
olması gereği yukarıdaki hesaplarda gösterilmiştir.
Küçük topraklama dirençlerinin her iklim koşulunda ve yıllar
boyu temin edilebileceği garanti edilirse, metot bu şekli ile
kullanılabilir.
El. Tes.Topraklamalar Yönetmeliği madde8-a4 /iii yukardaki
şartların tam temin edilememesi halinde tamamlayıcı eş potansiyel
kuşaklama yapılması ve bu durumda R<50V/Ia şartının tahkikini
istemektedir. Bina inşaat betonarme demirleri dahil, muntazam
bir eşpotansiyel kuşaklama yapılıp 50 V. Sınır gerilimin
aşılmadığı ispat edilmelidir.
TT- tipi şebekelerde hata akımı anahtarı kullanılması ile çok
küçük topraklama dirençleri elde edilmeye çalışılmasından
kurtuluruz.

Confidential C
 Hata akımı anahtarı çalışma prensibi
81
30 mA
I+DI
Faz Diğer yükler
Nötr
I
M Hata yok DI=0
Di
DI Di=0

Normal şartlarda UE<50 V Hata hali DI>0

R Di>0
Tehlikenin yüksek olduğu yerlerde UE<25 V A

30 mA’lik anahtar için RA max. =1666 Ω UE=RA. DI

Islak mahalleri olan yerler için RA max = 800 Ω
tavsiye edilir.

Confidential C
 TOPRAK HATA AKIMI ANAHTARI KULLANILMASI HALİ

3x70+35 mm2 3x10+6 mm2

82

10 mm2
TT halinde Köprü yok
ve noktalı yol geçerli
16A gL
70 A.
(5s)
2x2,5+2,5 mm2
boru içinde
IDn=30mA; In=16 A.

30 mA’lik hata akım anahtarı

kullanılması halinde Toprak geçiş 2,2 kW
direnci 25 V dokunma gerilimi için
800 Ω ’ dan küçük olmalıdır.
Confidential C
 KORUMA HATLARI İÇİN ÖRNEK TESİSAT ŞEMASI
Artık A.anah.
83
ID n =300 mA
Artık A. anah.
L N PE
IDn =30 mA
6 A. 2x2.5 mm2
25 A.
4x10 mm2
16 A.
10 mm2
100 A. 63 A. N
2x2.5+2.5 mm2
TN sistemde Nötr
Artık A. anah.’dan 25 mm2 Cu
önce topraklanacaktır. 9500 VA
S=29.7 kVA
Temel
topraklama

Confidential C
 TT- tipi sistem için şema
84 AAA 30 mA
Daire
tablosu
Ana tablo
Diğer dairelere

Toprak yayılma direnci:

AAA 300 mA
Max. 80 Ω
25 V. dokunma gerilimi
için

Confidential C
 Alçak gerilimde rastlanan bazı özel durumlar aşağıda
85
açıklanmıştır.

Confidential C
 Bir binada tesisatlar için ayrı topraklamalar yapılması hali

86 Uf
220 V

67m. 49,63 V. M

30m.
F

15m. Zemin
24m. 220 V

Temel
topraklama

Temel 188,7 V. Potansiyeller 220 V.’ luk bir

topraklama kaynaktan beslenen hata
durumu için verilmiştir.
Yıldırım halinde gerilimler
yükselecektir. Uf 2.elektrot
yerine göre değişir.
Confidential C
Transformatörden 150 m. uzaklıkta hattın koparak
yere87düşmesi hali
Hattın koptuğu yerde toprak öz direnci rE=50 Ω.m
Xtr = 0,04 x 0,42/ 0,63 =0,0101 Ω
Rh = 0,675 x 0,15=0,10125 Ω Xh = 0,325 x 0,15 = 0,0487 Ω
Nötr toprak arası eşdeğer direnç RB = 2 Ω.
Hata yerinde toprağa geçiş direnci RE=3xrE/l
RE=3 x 50/ 40 =3,75 Ω Yere düşen bir hat için 40m. uzunluk kabul edilmektedir.
IE = 230/(2+3,75) = 40 A. Hat ve transformatör empedansları ihmal edilmiştir.

40 A.’lik bir hata akımı devreyi kestirmez.

PEN iletkeni potansiyeli 2 x 40 = 80 V.’a yükselir. 50 V.’luk limitin üzerindedir.
(Madde 8a 3.7)

Confidential C
 A.G. Şebekelerde diğer bir örnek
630 kVA
Uk88=%4 125 A 3xPANSY+ROSE

RB1 = 4 Ω 55 55 65 kW
69.2 V.

RB2=4 Ω
Benzer olaylar nötr kopmalarında da yaşanır. RB1=RB2 = 4 Ω ve kopma sırasında
dengesiz yük 10 kW olsun. Zdyük = 2302/ 10000 = 5,29 Ω
Çevrim empedansı Zs= 5,29+4+4 =13,29 Ω Hat ve transformatör empedansları
ihmal edilmiştir.
Devreden geçen akım = 230 / 13,29 =17.3 A.
RB2 üzerinde gerilim = 4 x17,3 = 69.2 V. 50 V’luk limitin üzerindedir.
(Madde 8a 3.7)
Confidential C
 A.G. Şebekelerde nötr hattının potansiyeli
630 kVA
89
Uk=%4 125 A 3xPANSY+ROSE

RB1 = 4 Ω V U 45 45 65 kW
nötr

110 m. Re=10 Ω. RB2=4 Ω

A.G. şebekelerinde yük dengesiz olabilir. Bu sebeple nötr hattından akım akar.
Dengesiz yük 20 kW olsun. Inötr=20 / 0,22= 90,9 A
Rose iletken direnci 1,354 Ω /km
Voltmetrenin ölçtüğü değer Unötr = (1,354 x 0,11) x 90,9 = 13,53 V.
Re topraklama direncinin değeri yukarıdaki sonucu değiştiremez.

Confidential C
Yukarıda verilen örneklerden çıkan sonuçlar;
90

- Bir tesisde tek bir topraklama düzeni bulunur. Bu düzene,

tesisler gerekli ise ayrı hatlarla bağlanabilir. Aksi halde ayrı
topraklamalara bağlı kısımlar arasında tehlikeli gerilimler doğar.

- Alçak gerilim şebekeleri nötr iletkenleri ile toprak arasındaki

işletme topraklamaları yayılma dirençleri olabildiğince küçük
olmalıdır.

- Nötr iletkeni ile toprak arasında ölçülen gerilimler, topraklama

direncini küçülterek ortadan kaldırılamaz. Nötr hattı kesitinin
büyütülmesi çözüm olabilir.

Confidential C
Yararlanılan kaynaklar
- Elektrik
91 Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı Ankara 2001
- Elektrik Tesislerinde Topraklama Prof. Dr. Mustafa Bayram İ.T.Ü. Kütüphanesi
- Elektrik Tesislerinde Aşırı Gerilimler ve bunlara karşı Koruma Prof. Dr. Mustafa
Bayram
- Elektrik Tesislerinde Kısa devre ve Topraklama Y. Müh. Nihat Taylan
- DEHN + SÖHNE Sugre protection
- Switchgear Manual 10 th. Ed. ABB
- Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği ETKB-21.08.2001 gün ve 24500 RG
- Prof.Dr. M.Bayram- Elk. Y. Müh. İsa İlisu Elektrik Tesislerinde Topraklamalar.
- Elk. Y. Müh. İsa İlisu EMO MİSEM Topraklama Eğt. Notları.
- Elk. Y. Müh. Taner İriz Türkiye’deki Elektrik Tesislerinde Can Güvenliği
Bakımından Alınması gereken Önlemler EMO Elektrik Mühendisliği Dergisi Ekim
2012 – Sayı 445
- ABB Power System Earth Protection Seminar 5 Temmuz 2011
- Hüseyin Kösoğlu – Dağıtım Şebekesi Tipleri
- Elk. Müh. Serdar Paker – Elk.Tesisat Denetimi Misem Eğitim notları
- Schneider Elektric – Topraklama sunumu
Confidential C
1. TEMEL KAVRAMLAR

• Ani Değer: Alternatif akımın veya gerilimin herhangi bir t anında veya radyan olarak herhangi bir açısal
konumda aldığı değer olarak ifade edilebilir.

(t)= V cos(ω )

Örneğin şebekemiz için;

(t)= 311 cos 2

Bir periyotluk zaman dilimi içerisinde (T=0,02 s) herhangi bir t anındaki değeri için;
t=0,02s için;
1 1
(t)= 311 cos 2 (t)= 311 cos 2 0,02 = 311
,

t=0,005 s için;
1
(t)= 311 cos 2 0,005 = 0
,
Ortalama Değer: Herhangi bir f(t) fonksiyonunun −∞, +∞ aralığında aldığı değerlerin ortalamasıdır.

1
V = (t)dt =

Örneğin şebekemiz için ortalama değer sıfıra eşit olmalıdır.

Etkin Değer:
Alternatif akımın sabit bir direnç yükünden aynı miktarda ısı enerjisi üreten DC akımın değerine eşit olan değerdir.
Bir başka ifadeyle, periyodik bir akımın etkin değeri, bu akımın bir R direncine verdiği ortalama gücün aynısını verebilen
doğru akım değeridir.
Eğer doğru akım kaynağına bağlı bir direnç üzerinde harcanan enerjiye eşit alternatif akım değeri efektif değer olarak
isimlendiriliyor ise, alternatif akım kaynağının yaptığı iş, dc kaynağın yaptığı işe eşit olmalıdır.
Her iki kaynak için, ‘dt’ kadar küçük bir zaman diliminde yapılan iş aşağıdaki gibi ifade edilebilir.
DC için; AC için;
W =P . W =P .

Eğer bu işler eşitse;

P . =P . I . . =I . . I . =I .

Bu enerji T periyot için hesaplanırsa;

I . = I . I . = I . sin I = I . sin
0
Hatırlatma
1 1− 2
I = I . sin sin =
2
 I
I =I =
2
 Fazörler:
Fazör, sinüzoidal bir fonksiyonun genlik ve faz açısı bilgilerini içeren karmaşık bir sayıdır. Fazör kavramı, üstel fonksiyonu
trigonometrik fonksiyon ile ilişkilendiren Euler eşitliğine dayanmaktadır. Euler eşitliği aşağıdaki gibi ifade edilir:

± = ±

Kosinüs fonksiyonu, üstel fonksiyonun gerçel (reel) kısmı, sinüs fonksiyonu ise sanal kısmı olarak düşünülebilir. Yani;

=ℜ =

Sürekli (durgun) durum analizinde cosinüs fonksiyonu referans olarak seçilirse;

(t)= V cos(ω + )

ve bu ifadeye Euler eşitliği uygulanırsa aşağıdaki denkleme ulaşılır.

(t)= V ℜ (ω ) =V ℜ ω

Bu fonksiyondan ω ifadesi görmezden gelinirse, V verilen cosinusoidal fonksiyonun genliği ve faz açısını içeren
karmaşık bir sayı haline getirilebilir. Bu karmaşık sayı, verilen fonksiyonun “fazör gösterimi” veya “fazör dönüşümü” olarak
adlandırılır.
Bu dönüşüm;

= =V = V cos(ω + )

Yani, fazör dönüşümü sinüzoidal bir fonksiyonu zaman bölgesinden, karmaşık sayı bölgesine aktarmaktadır.
Bu gösterimin yanı sıra fazörler kutupsal olarak da gösterilebilir.

=V ( + )

Özetle fazör dönüşümler aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

Fazör Gösterim
V
= ∠
2
Bu gösterim yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Etkin değer fazör gösterimi olarak da ifade edilir.

Üstel Gösterim

=V

Trigonometrik Gösterim

=V ( + )
Fazörleri zaman bölgesine aktarmak da oldukça kolaydır. Sonuç fonksiyon ω ile çarpıldığı takdirde tekrar zaman bölgesine
geçiş yapılabilir. Buna da ters fazör gösterimi denir.

V = V ω

Faydaları :

1. Sinüs fonksiyonlarını zamana göre çizip, grafiksel olarak toplamak oldukça uzun zaman almaktadır.
2. İşlemlerin trigonometrik olarak hesaplanması, hesap karmaşasına ve işlem hatalarına sebebiyet vermektedir.
3. İşlemlerin fazörlerle yapılması, en kolay ve çabuk çözüme gidilen yoldur. Ayrıca fazör diyagramları, karmaşık
devrelerden, devre yapısı hakkında çabuk fikir edinilmesini sağlar.
Örnek:
(t)= 141,4. cos(ω + 30) (t)= 7,07. cos(ω )
V , I , ve I değerlerini elde ediniz. Akım ile gerilim arasındaki ilişkiyi fazör diyagramı ile gösteriniz.

Çözüm:

V = 141,4 I = 7,07
V 141,2 I 7,07
V = = = 100 I = = =5
2 2 2 2
Akım referans alınırsa;

I = 5∠0 = 5 + 0 A V = 100∠30 = 86,6 + 50

V
w w
30
30
I
I
 2. RLC ELMANLARININ ALTERNATİF AKIMDAKİ DAVRANIŞI
(ω )
i
A) Saf Direnç: (t)= V cos ω (t)=V ;

Empedans aşağıdaki gibi ifade edilir: = ü ;

V (ω )
Z= = = ∠0 Ω v vR
V (ω )

Gerilim referansına göre fazör diyagramı aşağıdaki gibidir:

V
I
B) Saf Bobin: i
(t)= V cos ω (t)=V (ω ) ;

= ü ;
v vL L

= = V cos ω =

1
= V cos ω

V V
V
= sin ω = cos ω − 90
ω ω

Sonuç olarak bir indüktansın akımı ile gerilimi arasında 90 derece faz farkı
vardır. Akım, gerilimden 90 derece geridedir. Akım ile gerilim arasındaki bu
I
açıya faz açısı denir.
Empedans aşağıdaki gibi ifade edilir:

V cos ω Burada ωL indüktif reaktans olarak isimlendirilir.

Z= = = ωL=ω ∠90 Ω Aşağıdaki gibi ifade edilir.
V
− ω cos ω = ωL=ω ∠90
C) Saf Kondansatör: (ω )
(t)= V cos ω (t)=V ;

i
= = ü ;

[V cos ω ]
= = = = −V . . ω.sin ω
v vC C
= −V . . ω.sin ω = ωC V cos ω + 90

Empedans aşağıdaki gibi ifade edilir:

Z=

I
V cos ω 1 1
Z= = =− = ∠ − 90 Ω
ωC V cos ω ωC ωC
V
Kapasitif reaktans buradan türetilir. X olarak
isimlendirilir.
1 1 Akım, gerilimden 90 derece ileridedir.
X =−j = ∠ − 90 Ω
ωC ωC
 3. TEK FAZLI ALTERNATİF AKIM DEVRELERİNDE ANLIK GÜÇ
Bir yük (direnç vb) tarafından çekilen veya yükün harcadığı güç, yük üzerine düşen gerilim ile yük üzerinden geçen
akımın ani değerlerinin çarpımıdır. Buradan yola çıkarak;

(t)= V cos ω + olmak üzere 4 farklı yük durumu için anlık güç hesaplanacaktır.

A) Saf Omik Yük:

Saf omik yükte, yükten geçen akım ile yük üzerindeki gerilim aynı fazdadır. Diğer bir deyişle, aralarındaki faz açısı sıfırdır.
Direnç üzerinden geçen akımın ani değeri;

(t)= cos ω + olur.

Hatırlatma
Direnç üzerinden geçen maksimum akım;
cos2x= 2 −1

= şeklindedir. V = 2V
= 2
Direnç tarafından çekilen anlık güç;
(t)= (t). ( )=V . ω +

(t)= (t). (t)= V (1 + cos[2 ω + ]) (t)= . 1 + cos[2 ω + ]

 (t)= 1 + cos[2 ω + ]

Denklemden de görüldüğü üzere direnç tarafından çekilen gücün ortalama değeri,

= = =

Denklemden de görüldüğü üzere çift frekanslı ikinci terim , cos[2 ω + ] şeklindedir. Bu ifadenin ortama değeri sıfırdır.

B) Saf İndüktif Yük:

Saf indüktif yükte, akım gerilimden 90° geridedir.

= ve ak m n anl k değeri; Hatırlatma

cosx.cosy= [cos + + cos( − )]
(t)= cos ω + − 90 şeklindedir.

(t)= (t). (t)=V ω + ω + − 90

(t)= V (cos[2 ω + − 90])

Sonuç:
(t)= sin[2 ω + ] W Son eşitlikten de görüldüğü gibi, bobin tarafından çekilen anlık güç,
ortalama değeri sıfır olan çift frekanslı sinüssel bir ifadedir.
C) Saf Kapasitif Yük:

Saf kapasitif yükte, akım gerilimden 90° ileridedir. Bu durumda

(t)= cos ω + + 90 A şeklindedir.

Anlık güç ise;

(t)= (t). (t)=V ω + ω + + 90

(t)= V (cos[2 ω + + 90])

(t)= − sin[2 ω + ] W

Sonuç:
Son eşitlikten de görüldüğü gibi, kondansatör tarafından çekilen anlık güç, ortalama değeri sıfır olan çift frekanslı
sinüssel bir ifadedir.
D) Genel RLC Yükü:
Hatırlatma
RLC elemanlarından oluşan genel bir yük için;
cos(x-y)=cosx.cosy+sinx.siny
( )= cos ω + A ise;
Anlık güç ise; V = 2V

= (t). (t)=V ω + ω + = 2

1
= V [cos 2ω + + − cos − ]
2
1
= V [ − + cos 2 ω + −( − )]
2
1
= V [ − + cos 2 ω + ) . ( − + sin 2 ω + ) . ( − ]
2
− = olacak şekilde ve akım gerilim etkin değer olacak şekilde yukarıdaki denklem düzenlenirse ;

= . . . 1 + cos 2 ω + + . . . sin 2 ω + 1

( ) ( )
Yüke aktarılan gücü temsil eder Kaynaktan çekilen ve kaynağa geri gönderilen gücü
temsil eder.
Burada açısı, gerilimle akım arasındaki açıdır (faz açısıdır.) Bu durumda aşağıdaki koşullar oluşturulabilir.
>0 ü ü .
<0 ü . = . . . 1 + cos 2 ω + + . . . sin 2 ω +
=0 ü .
Denk. (1) ‘in birinci parçası, iki bileşenden meydana gelir.

(t)= . . + . . . cos2 ω + sinüsoidal bileşen

Bu denklemin sinüsoidal bileşeninin ortalama değeri sıfırdır. Bu nedenle kaynaktan yüke gücün sadece ortalama değeri
aktarılır.
= . .
Yükün rezistif bileşeni tarafından çekilen bu yüke, aktif güç denir. Birimi W’dır.
Denk. (1) ‘in ikinci parçası ise;
( )= . . . sin2 ω +

Kaynak gerilimine göre, 2 katı frekansa sahip, ortalama değeri sıfır olan bu güce reaktif güç denir. Bu güç, bobin ve kondansatör
gibi reaktif elemanlar tarafından kaynaktan yüke, yükten kaynağa osilasyon yapan bir güçtür. Bu osilasyonlu gücün genliği;

= . . olarak ifade edilir. Gerçekte hem P, hemde Q aynı birime sahiptir. Ancak bunları ayırt etmek için
reaktif güce VAR denilmiştir.
Örnek:

10 Ω’luk bir dirençle = jωL = j3,77 Ω değerindeki endüktif reaktans paralel bağlıdır. v(t) = 141,4 . cosωt V değerindeki
bir gerilim kaynağı, birbirine paralel bağlı bu 2 yüke enerji sağlamaktadır. Direnç ve bobin tarafından çekilen anlık gücü
hesaplayınız. Ayrıca yük tarafından çekilen aktif ve reaktif gücü, güç faktörünü hesaplayınız.
i V
iR iL IR
Ɵ

R=10 Ω jXL=j3,77 Ω
IL I

Gerilim v(t) = 141,4 . cosωt V anlık değere sahipse; Bobin akımı;

100∠0
141,4 = = 26,53∠ − 90 A
= ∠0 = 100∠0 V 3,77∠90
2
Direnç akımı; Kaynak akımı ise;

100∠0
= = 10∠0 A = + = 10 − 26,53 = 28,35∠ − 69,34 A
10
Direnç tarafından çekilen anlık güç;

(t) = . . . 1 + cos2 ω = 100.10 1 + cos2 ω =1000 1 + cos2 ω W

Bobin tarafından çekilen anlık güç;

= . . . sin2 ω = 100.26,53. sin2 ω = 2653. sin2 ω W

Yük tarafından çekilen gerçek güç;

= . . = 100.28.35. cos 0 − −69,34 = 1000

Yük tarafından çekilen reaktif güç;

= . . = 100.28,35. sin 69,34 = 2653

Güç Faktörü;
GF= = cos − = cos 0 − −69,34 = 0,3528 ( )

Görüldüğü üzere; RL paralel yükü için aktif güç sadece direnç tarafından çekilmektedir. Reaktif güç ise sadece bobin
tarafından çekilmektedir.
Sonuçlar :
1. Saf omik yük için güç faktörü, güç faktörü 1’e eşittir. Birim güç faktörü de denir. Bu yüzden aktif güç, görünür
güce eşittir. Bu sistemde enerji, ısıl enerjiye dönüştürülür.

2. Eğer devre saf indüktif ise, akım gerilimden 90° geridedir ve ortalama güç sıfırdır. Bu yüzden saf indüktif
devrelerde, elektriksel formdan, elektriksel olmayan forma bir enerji dönüşümü yoktur. Saf indüktif bir devreye
uygulanan anlık güç, yük ve kaynak arasında salınım yapar. p(t) pozitif iken, indüktif elemanın manyetik alanında
depo edilir. p(t) negatif iken ise, depo edilen bu enerji, kaynağa aktarılır.

3. Eğer yük kapasitif ise, akım gerilimden 90° ileridedir. Ortalama güç sıfırdır. Herhangi bir enerji dönüşümü yoktur.
Saf kapasitif devrede anlık güç, yük ve kaynak arasında salınım yapar. Kapasitif elemanın elektrik alanında depo
edilen güç, sonra kaynağa aktarılır.

Not :
Güç faktörü cosθ ile, θ kavramı karıştırılmamalıdır. − = olmak üzere, cosθ güç faktörü olarak isimlendirilir. θ
ise faz açısı veya güç faktörü açısı olarak ifade edilmektedir.
Saf Omik Yük için Dalga Şekilleri:
Saf indüktif Yük Dalga Şekilleri:
RL Yükü Dalga Şekilleri:

Grafikte hata olabilir.

4. KOMPLEX GÜÇ:
Sürekli durum şartlarında çalışan devrelerde, aktif ve reaktif güç, kompleks güç yardımıyla hesaplanır. Bir devre
elemanının uçları arasındaki gerilimin = ∠ , elemanlar üzerinden geçen akımın ise, = ∠ A olduğu
varsayılırsa, komplex güç; gerilim ile, akımın komplex eşleniğinin çarpımından oluşur.

= . ∗ = ∠ . [ ∠ ]∗ = . ∠ − = . . [cos − + ( − )]
Burada − açısı, gerilim ile akım arasındaki faz açısıdır. Sonuç itibariyle komplex güç;

= +
şeklinde yazılabilir. Kompleks gücün büyüklüğü (S=VI) “görünür güç” olarak isimlendirilir. Her ne kadar görünür güç S, P ve Q
ile aynı birime sahip olsa da, S’nin birimi VA olarak gösterilir.
Güç Üçgeni :
değeri, > ise, yük indüktif karakteristiklidir. Bu durumda güç üçgeni aşağ daki gibi gösterilebilir.

∠0 ∠− kabul edelim; =0− − = + olur. Komplex güç ile bunu görmek mümkündür.

= ∠0. [ ∠ − ]∗ = . ∠ = . . + . . ( ) = ( )

= +
Örnek :
V = 100∠130° V değerindeki tek fazlı bir gerilim kaynağı, devreye I = 10∠10° A akım sağlamaktadır. Akım, kaynağın
pozitif ucundan çıkmaktadır. Kaynağın aktif ve reaktif gücünü hesaplayıp, bu güçleri şebekeden çektiğini veya
şebekeye sağladığını gösteriniz.

Çözüm :
Akım, kaynağın pozitif ucundan çıktığı için, generatör durumu düşünülerek kompleks güç hesaplanırsa;
S = V . I* = 100∠130° . [10∠10°]* = 1000∠130°-10° = -500 + j 866 VA
P = Re [ S ] = -500 W
Q = Im [ S ] = +866 VAR

Buradan görüldüğü üzere, gerilim kaynağı şebekeden 500W aktif güç çekmektedir ve şebekeye 866 VAR reaktif güç
sağlamaktadır. Böyle bir durum senkron motora ait bir çalışma şeklidir. Senkron motor; normal çalışma koşullarında
şebekeden aktif güç çekerken, aynı zamanda şebekeye reaktif güç sağlar.
Statik kompansatör ve dinamik kompansatör olmak üzere 2 tip kompansatör grubu vardır. Bobin ve kondansatör
statik kompansatörlerdir. Senkron motor, senkron kondenser ise dinamik kompansatördür.
Yük ve Kaynak Gösterimi :

Yük Durumu:

Akım, devre elemanının pozitif ucundan girmektedir.

Eğer “P” pozitif ise, pozitif aktif güç çekilir.
Eğer “Q” pozitif ise, pozitif reaktif güç çekilir.

Generatör Durumu
Akım, devre elemanının pozitif ucundan çıkar.
Eğer “P” pozitif ise, aktif güç sağlanır. (Enjekte edilir.)
Eğer “Q” pozitif ise, devreye reaktif güç sağlanır.
 Kompleks güç vasıtasıyla; R, L ve C yüklerinin çektikleri güçler aşağıdaki gibi hesaplanır. Yük geriliminin V∠ Volt
olduğu varsayılırsa;

Direnç için; Bu durumda aşağıdaki çıkarımlar yapılabilir. = +

∗
= . = ∠ . ∠− = ∠0 ç , = üç, =0 üç ç .

Bobin için; , =0 üç, = üç ç .

∗
= . = ∠ . ∠− =
−
ö , =0 üç, =− üç
Kondansatör için; ç ş üç ğ .

∗
= . = ∠ . ∠− =−
Özet :

Yük R-L ise:

= +

( − )
= +

= − = ( )
Q=V.I.

= . tan( − )

= . cos( − )
−
GF = = cos − = =
P=V.I.cos( − ) +
Örnek :
Tek fazlı bir güç kaynağı, kendisine bağlı yüke 0.8 geri güç faktörü ile 100 kW güç sağlamaktadır. Güç faktörünü 0.95 (geri)
şekilde yeniden düzenlemek için yüke bağlanacak bir adet kondansatörün sağlayacağı reaktif gücü hesaplayınız. Güç üçgenini
çiziniz.
Çözüm :

Kondansatör öncesi;

= =

= 0,8 = 36,87

= . tan = 100. tan 36,87 = 75

100. 10
= = = 125
cos( ) 0,8
Örnek:
Kondansatör sonrası;

= 0,95 = 18,9

= . tan = 100. tan 18,19 = 32,87

100. 10
= = = 105,3
cos( ) 0,95

Kondansatörün sağladığı güç;

= − = 75 − 32,87 = 42,13
5. DENGELİ ÜÇ FAZLI SİSTEMELERDE AKIM GERİLİM İLİŞKİSİ
Üç Fazlı Sistemlerin Tek Fazlı Sistemlere Göre Avantajları :
1. Aynı gerilim, aynı güç faktörü, aynı gücü ileten ve aynı kayıplara sahip 3 fazlı sistemde, tek fazlı sisteme göre daha küçük
kesitli ve daha hafif iletken kullanılır.

Tek Fazlı Sistem Üç Fazlı Sistem

= . . = 3. . .

Güçler aynı olduğundan = yazılabilir;

. . = 3. . . = 3.

Eğer kayıplarda eşitse = yazılabilir;

1
.2. = .3. ( 3. ) . 2. = .3. = .
2

1
= . = 2.
2
Özgül ağırlıktan yola çıkarak iletkenlerin ağırlık hesabı yapılabilir:

Özgül Ağırlık = kg / dm³ ’ tür. Dolayısıyla ağırlığın M (kg), özgül ağırlığın (δ), hacimin de V olduğu kabul edilsin. Bu
durumda;

= δ.V yazılabilir.

uzunluğunda bir iletkenin hacmi, kesit alanı (A) ile uzunluğunun çarpımıdır. Sonuç olarak aşağıdaki ifade yazılabilir.

= δ. A. [ ]

Buradan yola çıkarak

. 3. 3 ∅ 3 δ = 8,95 /
∅ δ . . 3. =
= = 4 δ = 2,73 /
∅ δ . . 2. 2 . 2. 4 ∅

Görüldüğü üzere 3 fazlı sistem daha hafiftir.

Özetle; %25 daha az iletkenle aynı güç taşınabilir. Bunun yanı sıra aynı gücü taşıyan 3 fazlı sistem, 1 fazlı sisteme göre daha
küçük imal edilebilir.
2. Tek fazlı sistemlerde iletilen güç titreşimlidir. Fakat 3 fazlı dengeli sistemlerde güç zaman içinde sabittir. Bu
nedenle, tek fazlı sistemlerde motorların ömürleri kısalır. Moment sabit olmadığı için gürültülü çalışırlar.
3. Üç fazlı bir sistemde özel yol verme sargılarına ihtiyaç duyulmadan motorlara yol verilebilir. Özetle, üç fazlı sistemlerde
döner alan daha kolay elde edilir.
5.1. DENGELİ ÜÇ FAZLI DEVRELER
Dengeli üç fazlı bir sistemde gerilimlerin her biri aynı genliğe sahiptir. Fakat aralarında 120° faz farkı mevcuttur.
Üç fazlı sistemlerde abc veya acb olmak üzere 2 farklı faz dizisi tanımlanabilir. Burada, Van, Vbn, Vcn faz gerilimleri, Vab,
Vbc, Vca ise hat gerilimleri olarak isimlendirilir.

abc pozitif faz sıralamasında Ean gerilimi, Ebn geriliminden 120° ileridedir. acb sıralaması ise Ean, Ebn’den 120° geride olur.
Genellikle pozitif faz dizisi kullanılır.
Dengeli Yıldız (Υ) Yük :
Burada kaynağın faz – nötr gerilimleri Ean, Ebn, Ecn ile gösterilmiştir. Tüm kaynakların gerilimleri eşit genliğe sahipse ve
aralarında 120° faz farkı var ise kaynaklar denge halindedir. n harfi ile belirtilen, üç faz gerilimi için referans nokta “nötr noktası”
olarak isimlendirilir. Dengeli faz – nötr gerilimlerine örnek olarak;
Ean = 100∠0°, Ebn = 100∠-120°= 100∠240°, Ecn = 100∠120° = 100∠-240° yazılabilir.
Tüm gerilimlerin genliği aynı olmak üzere, Ean gerilimi referans fazör olarak kabul edilmiştir.

İki faz arasında, , , faz − faz gerilimi olarak

isimlendirilirse KGY yardımıyla bu gerilimler
hesaplanabilir.

= − nin genlikleri aynı olduğundan;

= ∠0 − ∠ − 120
1 3
= − cos 120 − 120 = [1 + + ]
2 2
= 3 ∠30

= − = −
= 3 ∠ − 90 = 3 ∠150
Sonuç:
Faz – nötr gerilimleri ile faz – faz gerilimleri karşılaştırıldığında, faz – faz arası gerilimler faz – nötr geriliminin √3 ka kadardır.
Faz – faz gerilimi, faz – nötr geriliminden 30° ileridedir. Bu durum fazör diyagramı ile aşağıdaki gibi gösterilmiştir.

Üçgen üzerindeki faz – faz arası gerilimlerin vektörel toplamı dengeli

olsun ya da olmasın, daima sıfırdır. Faz – nötr gerilimlerinin vektörel
toplamı ise sadece dengeli sistemlerde sıfıra eşittir.
Dengeli Faz Akımları : Şekildeki devrede iletim hattının empedansı ihmal edildiğinden, n ve N baraları aynı gerilim değerine
sahiptir. Yani = 0’dır. Her bir faz için KGY eşitliği yazıldığında;

= = =

Örneğin; Faz – nötr geriliminin genliği 100 V, yıldız bağlı yükün

empedans değeri = 4∠30 Ω ise;

100∠0
= = 25∠ − 30 A
4∠30
100∠ − 120
= = 25∠ − 150 A
4∠30
100∠120
= = 25∠90 A
4∠30

Nötr akımı ise KAY’dan elde edilebilir.

= + + = 25∠ − 30 + 25∠ − 150 + 25∠90 = 0

Faz akımlarına ait fazör diyagramı aşağıda ifade edilmiştir.

Genel olarak herhangi bir üç fazlı dengeli sistemde, fazör büyüklükleri kapalı bir eşkenar üçgen üzerinde olduğundan, bu
büyüklüklerin toplamı sıfırdır. Bu yüzden dengeli sistemde nötr akımının değeri; ister nötr hattı kısa devre, isterse açık
devre olsun, denge durumu korunduğu müddetçe sıfırdır. Eğer denge durumu yoksa, yani gerilim kaynaklarından, hat
empedanslarından veya yük empedanslarından herhangi biri denge durumunu bozuyorsa, n ve N baraları arasında nötr
akımı akar.
Dengeli Üçgen (∆) Yük :

Aşağıdaki şekilde Y bağlı bir gerilim kaynağı ile Δ bağlı dengeli bir yük beslenmektedir. Dengeli bir üçgen bağlantıda, ZΔ
yükleri üçgen şeklinde ABC baralarına bağlanmıştır. Δ bağlantıda nötr hattı bulunmaz.

Üçgen bağlı bir yük için KAK yardımıyla faz akımları da ayrı ayrı
bulunabilir. (Şekilde iletim hattının empedansı ihmal edildiği
için, kaynağın hat gerilimi Vab ile yükün hat gerilimleri VAB
eşittir.)

= −

= ∠0 − ∠120
1 3
= 1− − + = 3 ∠ − 30
2 2

= − = 3 ∠ − 150
Yük uçlarındaki akımlar ise;
= − = 3 ∠90
= = =
Örneğin; Daha önceki örnekte her bir kaynağın faz – nötr geriliminin genliği 100 V, üçgen bağlı yükün empedans değeri
= 10∠30 Ω olsun, bu durumda üçgen bağlı yük için faz (yük) akımlarını bulabiliriz.

Hat akımları için;

∠30 3. 100∠30
= = = 17,3∠0
∠30 10∠30 = − = 17,3∠0 − 17,3∠120 = 3. 17,3∠ − 30

∠ − 90 3. 100∠ − 90 = − = 17,3∠ − 120 − 17,3∠0 = 3. 17,3∠ − 150

= = = 17,3∠ − 120
∠30 10∠30
= − = 17,3∠120 − 17,3∠ − 120 = 3. 17,3∠90
∠150 3. 100∠150
= = = 17,3∠120
∠30 10∠30

Sonuç : Denge durumunda Δ bağlı yüklerde, yük (faz) akımları toplamı sıfırdır. Hat akımları toplamı ise, nötr hattı
olmadığından sistem dengeli olsun veya olmasın daima sıfırdır. Ayrıca hat akımı faz akımından √3 kat daha
büyüktür ve hat akımı faz akımından 30° geridedir.
Dengeli Üçgen Fazör Diyagramı:

Hatırlatma

= −

= −

= −
Empedans Dönüşümü:

Y-Δ Dönüşümü:

ℎ ç
=
ş

. + . + .
=

. + . + .
=

. + . + .
=
Δ- Y Dönüşümü:

üğü ğ ç
=

. . .
= = =
+ + + + + +

Bu dönüşümde empedanslar birbirine eşittir. Bu doğrultuda;

.
= = ş .
3. 3
Dengeli Yükler için Δ- Y Dönüşümü (ikinci yol):

Δ bağlı sistemin Y bağlı empedans karşılığını bulmak istenirse, her iki durumda da hattan çekilen akımları aynı olmalıdır.
Bu yaklaşımla;
Y bağlantı için; = 3. ∠30
Δ bağlantı için;

∠ − 30 = 3. .
= 3. ∠ − 30 = 3 ∠ − 30 = =
3. = . = ∠ − 30
3 3
Eğer akımlar birbirine eşitse, her iki ifade birbirine eşitlenir.

3. ∠ − 30 ∠ − 30
= = ilişkisi elde edilir.
3. 3

Sistem dengeli olduğu için diğer empedanslar da aynı olacaktır.

Sonuç : Üçgen bağlı dengeli bir yükü, eşdeğer yıldız bağlantısına çevirmek için, üçgen bağlı empedans 3’e bölünür. Bu
durumun tersi de geçerlidir.

Not : Aksi belirtilmediği müddetçe verilen tüm gerilim değerleri faz – faz (hat gerilimi) gerilim değeridir. Genellikle de bu
standart kabul edilir.
5.2. DENGELİ ÜÇ FAZLI SİSTEMLERDE GÜÇ HESABI

Yıldız bağlı bir generatör; 3 adet gerilim kaynağı, her biri generatör
empedansına eşit Za empedansı ve nötr hattı ile gösterilmiştir.
Generatörün dengeli durumda çalıştığı varsayıldığında, generatör
uçları arasındaki gerilimin anlık değeri;

(t)= 2. cos ω + şeklindedir. Generatör tarafından

sağlanan a fazına ait akımın anlık değeri;

(t)= 2. cos ω + şeklindedir.

Burada VLN faz-nötr geriliminin etkin (rms) değerini, IL ise faz

akımının rms değerini belirtmektedir.
 Generatörün a fazı tarafından sağlanan anlık güç pa(t);
( )= (t). =2. V . . cos ω + . cos ω +

=V . . cos − +V . . cos 2ω + +
Denge durumu çalışma koşulları kabul edildiğinden, b ve c fazlarının akım ve gerilim değerleri, a fazı ile aynı büyüklükte
fakat ±120 faz farkı olacaktır. Bu nedenle diğer fazlar için güç;
Generatörün b fazı tarafından sağlanan anlık;
( )= (t). =2. V . . cos ω + − 120 . cos ω + − 120

=V . . cos − +V . . cos 2ω + + − 240

Generatörün c fazı tarafından sağlanan anlık güç;
( )= (t). =2. V . . cos ω + + 120 . cos ω + + 120

=V . . cos − +V . . cos 2ω + + + 240

Generatörün üç fazı tarafından sağlanan toplam anlık güç (p3Φ(t)), her bir faz için sağlanan anlık güç değerlerinin toplamına
eşittir.
ɸ = 3V . . cos − +V . . cos 2ω + + + cos 2ω + + − 240 + cos 2ω + + + 240

Köşeli paranter içerisindeki 3 farklı kosinüs terimi, dengeli fazör seti olarak ifade edildiğinde, toplamlarının sıfır olduğu görülür.
 ɸ = 3. V . . cos − +V . . cos 2ω + + + cos 2ω + + − 240 + cos 2ω + + + 240

Köşeli parantez içerisindeki 3 farklı kosinüs terimi, dengeli fazör seti olarak ifade edildiğinde, toplamlarının sıfır olduğu görülür.
Bu nedenle , ve t’nin herhangi bir değeri için eşitlik sadeleştirilebilir.

ɸ = ɸ = 3. V . . cos − W

Faz-nötr gerilimi yerine faz-faz arası gerilim değeri (VLL) yazılır ve yeniden düzenlenirse;

ɸ = ɸ = 3. V . . cos − W

Sonuç:
3 fazlı generatörün denge durumunda çalışmasında; generatör tarafından sağlanan toplam anlık güç; zamandan
bağımsızdır ve sabittir ( ɸ = ɸ)
Dengeli Üç Fazlı Motor ve Yük Empedansı:

Üç fazlı motorlar tarafından denge durumunda çekilen anlık güç sabittir. Generatör için çizilen şekil, akım yönleri
değiştirilerek motor için de çizilebilir. Generatör için hesaplanan güç bağıntıları, motor tarafından çekilen güç hesabında
da kullanılabilir. Bu eşitlikler aynı zamanda üç fazlı sistemlerde dengeli empedans yükleri tarafından çekilen anlık güç
değerleri için de geçerlidir.

Kompleks Güç: Dengeli Üç Fazlı Generatörler

Kompleks güç hesaplanacaksa aşağıdaki iki denklem fazör gösterimi ile ifade edilmelidir.

(t)= 2. cos ω + ve (t)= 2. cos ω +

= ∠ = ∠

Not : Daha önce de bahsedildiği gibi, fazörler etkin değer cinsinden ifade edilirler. 2. VLN maksimum değerdir. Bu ifade
2’ye bölünürse VLN etkin değer olarak ifade edilir.
Burada generatörün pozitif a ucundan çıkan akımdır. Generatörün a fazının sağladığı kompleks güç aşağıdaki gibi yazılır.
∗
= . = . ∠ − = . . cos − + . . ( − )

Denge durumundaki generatörde b ve c fazı tarafından sağlanan kompleks güç, Sa ile aynıdır.

= ∠ − 120 = ∠ − 120
∗
= . = . ∠ − 120 − ( − 120) = . ∠ −

Bu nedenle generatör tarafından sağlanan toplam kompleks güç;

ɸ = + + = 3. =3 . ∠ − = 3. V . . cos − + 3. . . − (2)

Toplam aktif ve reaktif güç cinsinden;

ɸ = ɸ + ɸ (3)

ɸ =ℜ ɸ =3 . . cos − = 3. . . cos − (4)

ɸ = ɸ =3 . . sin − = 3. . . sin − (5)

Toplam görünür güç ise;

ɸ = ɸ =3 . = 3. . (6)
 Kompleks Güç: Dengeli Y ve Δ Yükler

(2-5) eşitlikleri Y ve ∆ bağlı empedanslar için de geçerlidir. Denge durumundaki Y bağlı yük için;

= ∠ = ∠ olarak ifade edilirse; 2 − 6 eşitlikleri Y bağlı dengeli yük tarafından çekilen güç

içinde geçerli olur.

Dengeli ∆ bağlı yük için a ve b fazları arasındaki faz-faz arası gerilim değeri ile faz akımı aşağıdaki gibi ifade edilir.

= ∠ = ∆∠ olsun.

Burada VLL, faz-faz arası gerilimimin etkin değerini, I∆ ise rms yük (faz) akımını temsil eder. a-b fazları arasındaki empedans yükü
tarafından çekilen kompleks güç Sab;
∗
= . = ∆∠ −

Üçgen bağlı yük tarafından çekilen toplam kompleks güç ise;

ɸ = + + = 3.

ɸ = 3. ∆∠ − = 3. V . ∆ . cos − + 3. . ∆. −
 ɸ = ɸ + ɸ

ɸ =ℜ ɸ =3 . ∆ . cos − = 3. . . cos −

ɸ = ɸ =3 . ∆ . sin − = 3. . . sin −

Burada ∆ akımı I∆ (faz akımı), hat akımı cinsinden yazılarak (ILL = √3 . I∆) düzenlenmiştir. Toplam görünür güç ise;

Toplam görünür güç ise;

ɸ = ɸ = 3 . ∆ = 3. .

Görüldüğü üzere ∆ bağlı yük için çıkarılan eşitlikler (3-6) eşitlikleri ile aynıdır.
Örnek:
400 kW, 0,8 geri güç faktörüyle çalışan asenkron motor ile, 150 kVA, 0,9 ileri güç faktörü ile çalışan senkron motor paralel
bağlı şekilde 4160 V’luk dengeli üç fazlı kaynaktan beslenmektedir.
Kaynak ile yük arasındaki iletim hattının empedansı ihmal edilmektedir.
a) Her bir motor için ayrı güç üçgeni ile beraber toplam yük için güç üçgenini çiziniz.
b) Toplam yük için güç faktörünü bulunuz.
c) Üçgen bağlı bir kapasitör grubu yüke paralel bağlanıyor. Güç faktörünü 1 yapmak için gerekli kapasitif reaktans değerini
bulunuz.
d) Kapasitör grubu eklendikten sonra kaynak tarafından sağlanan faz akımını hesaplayınız.

Çözüm :
a) Asenkron motor için: Senkron motor için:
400 = . cos = 150.0,9 = 135
= . cos = = 500
0,8

= − = 500 − 400 = 300 (ç ) = − = 150 − 135 = 65,4 ( ğ )

Asenkron motor güç üçgeni Senkron motor güç üçgeni

Toplam motor yüküne (iki yüke) ait güç üçgeni

b) Toplam motor yüküne ait güç faktörü

535
= = = 0,916 ( )
584,2

Kaynak tarafından sağlanan akımın genliği;

584,2. 10
= 3. . = = = 81,1
3. 3. 4160

c) Şayet güç faktörü 1 olması isteniyorsa, kondansatör grubu tarafından sağlanan toplam reaktif gücün, motorlar tarafından
çekilen net reaktif güce eşit olması gerekir. Bu nedenle QC = 234,6 kVA değerinde olmalıdır.

3. 3. 3. (4160)
= ∆= =
234,6. 10
= 221,3 Ω
∆
1 1 1
=
∆ ω =
∆ ω = = 14,39
∆ ∆ 2 . 50.221,3

Burada X∆, bağlı her bir kondansatörün kapasitif reaktansıdır. C∆ ise her bir koldaki
kondansatör değeridir.
d) Kondansatör grubunun bağlanmasından sonra güç faktörünün 1 olmasıyla, kaynak tarafından sağlanan görünür güç
(S), aktif güç (P) ile aynı olur.
Kaynaktan çekilen akım da;

= 535. 10
I= = = 74,3 her fazdan çekilen akımın genliğidir.
3. 3. 4160

Not : Bu örnekte; kaynak gerilimi 4160 V’un faz-faz mı yoksa faz-nötr mü olduğu ya da rms mi veya maksimum değer mi
olduğu verilmemiştir. Bu nedenle genel kabul gereği, kaynak gerilimi rms ve faz-faz arası olarak kabul edilmiştir.

Reaktif Güç Kompanzasyonunda Gerekli Olan Kondansatör Değerini Belirlemek İçin Pratik Yol :
Bu yöntem uygulamada sıkça kullanılır.
= . sin = . tan

= . sin = . tan

= −

= . tan − . tan = . (tan − tan )

C=
3. .ω
https://www.youtube.com/watch?v=ZulucCN1HU0

Not : Bu linkde kompanzayon yapmanın faydaları anlatılmıştır.

Örnek:
Üç fazlı bir iletim hattının her bir fazına ait empedansı =2+ 4Ω . İletim hattı paralel bağlı iki dengeli yükü beslemektedir.
Birinci yük Y bağlı ve her faza ait empedansı = 30 + 40 Ω . İkinci yük Δ bağlı ve Δ = 60 − 45 Ω . İletim hattının
hat başı gerilimi 207,85 V olduğuna göre;
a) Devre şemasını çiziniz.
b) Kaynaktan çekilen akımı, aktif güç ve reaktif gücü bulunuz.
I 2Ω j4 Ω
c) Her bir yükün uçlarındaki hat gerilimlerini hesaplayınız.
d) Her bir yükün çektiği faz ve hat akımlarını bulunuz. I1 I2
e) Her bir yük tarafından çekilen aktif ve reaktif güçleri hesaplayınız. 20 Ω
30 Ω
a)
V1=120 0 V2
Δ bağlı yük eşdeğer yıldız yüküne dönüştürülürse;
j40 Ω -j15 Ω
60 − 45
= = = 20 − 15 Ω
3 3

Verilen iletim hattının gerilimi 207,85 V hat gerilimdir. Hesaplamayı kolaylaştırmak için tüm devre, faz-nötr eşdeğer şeklinde
yazılmalıdır. Faz nötr gerilimini elde etmek için;

207,85
= = 120
3
b) Eşdeğer empedansa ihtiyaç vardır. Kaynaktan çekilen akımı bulmak için;

30 + 40 . (20 − 15)
ş =2+ 4+ = 24 Ω
30 + 40 + (20 − 15)

A fazını referans alarak ;

∠0 120∠0
= = = 5∠0
ş 24
Kaynaktan çekilen toplam güç;
∗
S = 3. . = 3. 120∠0 . 5∠0 = 1800

c) Yük uçlarındaki hat gerilimini bulmak için;

= 120∠0 − 2 + 4 . 5∠0 = 110 − 20 = 111,8∠ − 10,3

Buradan;

= 3. ∠30 = 3 .111,8∠30 − 10,3 = 193,64∠19,7 V

d) Üçgen ve yıldız bağlı yüklerin her biri tarafından çekilen akımı bulmak için;

110 − 20
= = = 1 − 2 = 2,236 ∠ − 63,4
30 + 40
110 − 20
= = = 4 + 2 = 4,472 ∠26,56
20 − 15

Yıldız bağlı yükün çektiği faz akımı hat akımına eşittir.

= = 2,236∠ − 63,4 A

Üçgen bağlı yüke; ∆-Y dönüşümü yapılmıştı. Dolayısıyla, akımını Y bağlı gibi düşünüp ona göre değerlendirmek gerekir.
Burada bulunan hat akımı değerini temsil etmektedir. Gerçekte üçgen yapı içerisinde akım nasıl olmalıdır. Üçgen içinde
faz akımına dersek,

4,472 ∠26,56
= = = 2,582 ∠56,56
3 . ∠ − 30 3 . ∠ − 30
e) Her bir yük tarafından çekilen toplam güç için;

∗
= 3. . = 3. 111,8∠ − 10,3 . 2,236∠63,4 = 450 + 600

∗
= 3. . = 3. 111,8∠ − 10,3 . 4,472∠ − 26,56 = 1200 − 900

İletim hattı tarafından çekilen toplam güç için;

= 3. + . = 3. 2 + 4 . 5 = 150 + 300
Örnek: Yıldız bağlı dengeli bir yüke ait faz-nötr geriliminin anlık değeri ; (t)= 150. cos ω + 32 olarak veriliyor.
Buna göre hat geriliminin anlık değeri hesaplayınız.

Çözüm:

= 3 ∠30 olmalıdır. Eğer ∠0 seçilseydi.

(t) = 3. 150. cos ω + 32 + 30 = 260. cos ω + 62

(t) = 3. 150. cos ω − 58 = 260. cos ω − 58

(t) = 3. 150. cos ω + 182 = 260. cos ω + 182

Örnek: 220 0 a A 10 Ω j5 Ω
Şekildeki Y-Y bağlı devre için, hat akımlarını, hat
gerilimlerini ve yük uçlarındaki gerilimleri bulunuz.
220 -120b B 10 Ω j5 Ω
n N

Çözüm: 220 120 c C 10 Ω j5 Ω

Hat akımları;
Hat gerilimleri;
220∠0
= = = 19,68∠ − 26,56
11,18∠26,56 = 3. 220∠30 = 381∠30
220∠ − 120
= = = 19,68∠ − 146,56 = 3. 220∠ − 90 = 381∠ − 90
11,18∠26,56
220∠120 = 3. 220∠ − 210 = 381∠ − 210
= = = 19,68∠93,44
11,18∠26,56

Yük gerilimleri;
= . = = 220∠0
= . = = 220∠ − 120

= . = = 220∠120
Örnek:
Dengeli üç fazlı Y-Y bağlı bir sistemde, = 100∠20 V’dur. Faz başına hat empedansı = 0,6 + 1,2 Ω ve faz başına
yük empedansı = 10 + 14 Ω olarak verilmiştir. Hattan çekilen akımı ve yük uçlarındaki gerilimi hesaplayınız.

Çözüm: Zhat Ia
100∠20
= = = 5,396∠ − 35,1
+ 18,53∠55,1
Van ZL
= = 5,396∠ − 155,1 = = 5,396∠84,9
+ +

Yük uçlarındaki gerilime, A fazı için dersek;

= . = 5,396∠ − 35,1. (10 + 14) = 92,83∠19,35

= . = 92,83∠ − 100,65

= . = 92,83∠139,35

Eğer devremizde nötr hattı olsaydı, kaynak ve yükler dengeli olduğu için nötr hattı akımı sıfır olurdu.
 2Ω
Örnek: Şekildeki devrede nötr hattı akımını hesaplayınız.

220 0 25-j10 Ω
Çözüm: Yük dengeli değildir. Devrede nötr hattı olduğundan
her bir faz için ayrı ayrı hesap yapılmalıdır. 2Ω 20 Ω
n N
220 -120
A fazı için; 10+j5 Ω
220 120
220∠0 220∠0 2Ω
= = = = 7,642∠20,32
+ 27 − 10 28,79∠ − 20,32

B fazı için;
220∠ − 120
= = = 10∠ − 120
+ 22

C fazı için;
220∠120 220∠120
= = = = 16,923∠97,88
+ 12 + 5 13∠22,62

= + + = 7,642∠20,32 + 10∠ − 120 + 16,923∠97,88 = 10,757∠90,82