Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski - Mity, Rytuały I Polityka Inków

    Uploaded by

    Miecław
    37 views189 pages
    Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski - Mity, Rytuały i Polityka Inków

    Original Title

    Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski - Mity, Rytuały i Polityka Inków

    Copyright

    © Attribution Non-Commercial (BY-NC)

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski - Mity, Rytuały i Polityka Inków

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    37 views189 pages

    Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski - Mity, Rytuały I Polityka Inków

    Uploaded by

    Miecław
    Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski - Mity, Rytuały i Polityka Inków

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 189
    Paristwowy Instytut Wydawniczy - Warszawa MITY, RYTURLY | POLITVRA InkKOw JAN, SZEMINSKI MARIUSZ ZIOLKOWSKI Projekt graficny seri RYSZARD SWIETOCHOWSKI ustrage JOSE MIGUEL HELFER ARGUEDAS ‘MILOSZ, GIERSZ Redaktor techniczny DANUTA LIPKA, Indeksy HANNA WACHNOWSKA, ‘© Copyright by Jan Szemiliski and Mariusz Zi6lkowski, Warszawa 2006, © Copyright by Passtwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006 Ksiggarnia internetowa ‘worw.piw.pl ISBN 83-06-02993-3 SPIS RZECZY Spisiustrai barwnych na wkladkach Spisiustraji czarno-bialych w tkicie Spis tabel Spis map. 0d autordw Wprowadzenie Duicje Parsto Toko Poddani (wo i gospodarka Zarda mit loli inkaske) i religie andyjskie przed Inkami Rozurial 1. Stworzenie i Siwérea,czyli kosmogonia ‘Wira Quehan Wira Quchan i stworzenie wedtug Juana de Betanzosa (ok. 1551) Wira Quchan wedlug Christouala de Molina (1575?) Pierwsi ludzie wedlug don Felipe Guamana Pomy de Ayala (ok, 1615?) Wira Quchan w modiinwach Rozdzial 2. Tunapa i wire quohowie wedrownicy ‘Swigty Bartlomie) wedtug don Felipe Guamana Pomy de Ayala Swigty Tomasz wedlug don Joana de Santa Cruz Pacha Cuti Yamqui Salea Maygua. Pedro de Cieza de Leon w Cacha Rozdsit 3. Swiat, cyl kosmologia Pacha podzielona na ca, ez st Nichia lama Milose pasterza Aquy Tapiy i Chugi Lanthu, cork Stoica ysunck dn Joana de Santa Cruz Pacha Catt Yamqui Salea Maygua ura kosmost uw 1B 4 37 58 5 64 n n a 86 87 88 89 3 6 Spis rcezy Rocdsial 4. Kay Peet, zy Ten Swat ‘Ceques (4/1) Ku hraicon Sint Proejscia miglzy Swi Roauzial 5. Parya Qays | jogo dct, zy mit bstoria widziane z prowingji Roauzial 6, Celowick, c2li o sensieZycia i Smieret Droga yciowa Narodziny i Uzieciistwo Slab Smicué,sytualy pogracbowe i iosy zmarlego w zaswiatach Roadzial 7, Stworzenie Ink6w i daigjeSwiata ‘Opowieici Inki Garcilasa de la Vega ‘Opowies® rodu krGla Pacha Kuti tnki Yupankiego wedlug Juana de Betanzosa (Opowiesei zanotowane preee don Felipe Guamana Pome de Ayala Czy istial jeden mit stworzenia Inkiw? Daice ludckosei , ‘Wari Wits Qucha Runa po raz drugi Wari Runa: nastgpna ludzkost Purum Runa: trecialudzkose ‘Awga Rusa: cewart ludekose Tnkap Runan: imperium Inkow Historia Swigta i powedt Ink Bop, bogoric i stvorzenic allo o kole dziejOw ial 8. Inka Krol i Quya Krlows, cyl jak zostaé ubostwionyin Prakiyka spolecana “Manipalagje mitami, czy inkaski Ro Ministersiwo Pravwly Readzial 9, Swigta wojna ‘Odslons pieswsza, ca’ Chankowie ‘Odslona Uruga czy Sora i Colla oka i wk Ronaty wojny Smak zwycigsbwa, czy Kiedy modna spodye calo wroga Rolzial 10, Rytualne dye imperium Kolendarze Swigta i coremoniereligine Totip Rayna ‘Quya Raymi ~ Zitwa Kills ‘Aya Marga ‘Qhapag Raymi ‘Ohapag Raymi Kasmay Killa Qliapag cha CCykle wicloletnie, all cay Inkowie prowadzili goiezdne wojny? wo1 09 i 16 1s 130 130 1 13s 139 as 150 153, 156 st 157 ST 138 ise 159 Roalziat 11. Znaki czas Ziawiska astro Wyrocenie | wrsiby Rozizial 12. Brodacze i ich ,méwigee chusty" cai mi, rytual i historia w podboju antin Suyw Preludiam Ustawieni fgur, cali poezatck parti «Gambit inkaski",czyli Brodaere ch ymawigce chusty” Saach czy mat, albo rzecz 0 odwracanit szachownicy Stach i mat, abo cui prodee sels, is fect Watek indiatski Watek hisepaisk Epilog.,Niewidzialna aria’ 21010 C200" explo sztuce intrygi modo andinico. Roalziat 13. Schrystianizowana mitologia inkaska Illap’aPiorua jego rodzina Inka Ket wig histor Pacha Mama Sug'a Machula, Ztsliwi Dziadowie ‘Apu Ausangate Zareynacee ‘Anecks 1. Wye wak'z ystemu eeques wok6l Cuzeo Ancks 2, Glosariam Bibliogeafia Indeks nazwisk j nazw bOstw Indcks nazw geograficenych i etnienych 238 2a 249 258 2s 261 268 2 28 282 286, 2x9 295 2 io 30s 309 310 317 -3I8 328 340) M7 353 SPIS ILUSTRACH BARWNYCH NA WKLADKACH ‘Warytkie zdgcia sq autorsia Joségo Miguela Helfer Arguedasa, 2 wyjatkiem nr. 30131 kubre pochodrg 2 achivum Ostodka Badan Prekolumbijskich UW, 1. Tiahuanaco (Tiwanaku), kamienny posag t2w, Monolito Ponce, stojqey na platfor- rie Swiatynne) Kalasasaya wuanaco (Tiwary), weykonsana 2 jednego bloku andezyte tw. Brama Stoica, datowana na ok, 300-500 F. ne. 1, Wieéa grobowa chule 2 Sillustani k. Puno (Peru) IV. edna 2eSwigtyf w Chan Chan, stolcy krestwa Chi. wwatorskich \, Naceynie ceramicone kultury Chim, pélnoene wybrzeze Peru VE Lama (Lama glama), wri 2e spokeewniona 7 ni alpaka sq jedyaymi wigkszymi “aviersgtami (pozs psem), udomowionymi w okresie przedkolumbiskim na tre hie Nowego Swiata VIL Réine odmiany kukurydy, najwaéniejszej rosliny zhodowe) w Srodkowyeh Ane dich Spreedavca siemniakéw na indiaiski ‘Wayspa Slofen na jeziorze Titicaca ~ we inkaskie} mitologii miejsce, 2 ktbreyo waniosly sig do nha Slovie #Rsigaye X. Ruin tev. Aclahuasi (Domus Wybranych Kobiet) na Wyspie Ksigiyea na jeziorze Titicaca XI. Lié2 tezciny totora, do niedawna glOvny srodek transportu na jeriorze Titicaca. Nil Caccha k. Urcos. Centralny mur t2w, Swigtyni Vieacocky XIIL. Cuzco, inkaska Swigyia Coricuncha (doslownie: Zlots Zagroda), na ktGrej mu rach Hiszpanie waniesl kosciol Santo Domingo (Sv. Dominika) XIV, Corianehia (Qurikancha),jedno pomieszezefi w dave) inkaskie) Swityni Stoica XY. Sacsayhuaman, glazy fundamentowe dolnego mura inkaskiejSwintyni-fortecy, 20> tug} nad Cuzco Ket, rzedbiona naturalna skala w okolicach Cuzco, domniemane miejsce po chowke Pachakuti Inki Yupankiego XVII. Inkaskie ruiny w Tambomachay k, Cuzco XVII Tarasy upeawne w Moray k. Cuzco XIX. Inkaski osreek administracyno-religiny w Pisac w dolinie Vileanota/Urubambs: XX. Budynkl inkaskie aachowane w Pisac XXI. Ollantaytambo, dolina Vileanota/Urubamba. Budynki i tarasy inkaski} osady XXIL Ollantaytambo = brama prowadz3ca do sektora Swiatynnego XXII, Fragment inkaskiej dogs M. xvi Spis ilustraei barwnyeh na whladkach 9 XXIV. Vileashuaman (dep. Ayacucho, Peru). Inkaski oScodek administracyjno-eliginy. W glehi widoczne tw usm, czy klkustopniowa platforms na Kore W case remonil zasiadal wladea inkaski XXV. Tambo Colorado ~ inkaskie centrum administracyine na poludniowym wybracit Peru. Tu wigks2ose hudynkow wykonana byla nie kamienia, lect ceely mulowe) adobe XXVI. Ingapirca, prow. Cafar, Ekwadlor. Inkaska Sviqtynia Slovica weniesiona na tere dawnego centrum ceremonialnego ludu Caf XXVIL. Chuilpy, evi grobowce 2 okresu inkaskiego XXVIIL Inkaskie naczynie ceremonialne, nazwane przez archeologow anbulo (z pawodu podobiefistwa formalnego do greckiego naczynia ote} nazwie) XXIX. Inkaska figurka lamy, wykonana 2 br XXX. Tu, inkaskirytualny nbz w kstalcie poise, wykomany z brgaa, Znaletio ry w inkaskim groboweu w miejscowosci Maucallcta k. Pampacolea dep. Are- ‘quipa, w trakeie badah polsko-peruwiafskiego Projekta Archeologicanego Con desuyos XXXI. Inkaskie naczynie ceremonialne, stanowigce wyposaenie ofiaryIlzkie) typ ca ‘pacocha (ghapug hehe, odkytejw 2004 7. w trakcie Dada polbko-peruviaskie {0 Projektu Archeologtaeyo Condesuyos, w okolicach miejscowosci Andaray (ep. Atequips) XXXII. Khupu, stuzqce Inkom do zapisywanialicab 2a pomaca sytemu wezetkOw XXXII. Ruiny stanowiska Picchu, posiadlosei wladey PackakutiInki Yupankicgo XXXIV, Piechu (Machu Picchu) XXXV. Piocht (Machu Picehu), budowla law. Torredn (Wiety), pod kidrg witdoczna wy kta w skale komora grobowa XXXVI Winay Wayna, jedno 2 inkaskich stanowisk w okolicach Machu Picchu XXXVI. Kero ~ drewniany kubeklibacyjny (datowany na XVHXVIIIW. ne.) XXXVI Indianka wd2qea 2 lise cove XXXIX. Procesja 7 okazji Boiego Ciata do sanktuarium Quyllur Rit XL. Tancerze Capac Colla trakve pielgraymki na gore Ausangate 2 oki Svigta Bo SPIS ILUSTRACH CZARNO-BIALYCH W TEKSCIE 1. Chronologia kultur obszaru érodkowoandyjskiego 2. Wiadea Inks, Manga Inga, na platfoemic usau w otoczeniu dostojikiw, rysunck z kro niki Guamana Poma de Ayala, fol. 398 3. Surely ekologieznesrodkowych Andéw 44 Tokaska Rada Krolewska, rysunck z kroniki Guamana Pony de Ayala fol. 368 5. Mistrz kip, sysunek 2 kroniki Guamana Pomy de Ayala, fol. 360, 6. Certo Sechin. Dekoracjaryta na Scianach Swighyni 2 polowy Ilys. pine. Prawdopodob- przedstawia sceny zvigeane ze skladaniem ofiar 2 ludzi 7. Dekoragja naczynia kultury Moche, preedstawiajaca tw sceng prezentaci 8. Preedstawienie dwéch postaci grajjeyeh ma cs h Para, (2m, antarach, Pracrys dekoracjiz naczynia ceramic? c 9. Tiahvanaco (Tivanaku), przedstawienie Béstwa 2 Berlami, contralne} postaeiz Bramy Slovica 10. Catery ery ludzkosei wg Guarana Pomy de Ayala (fl. 48, 53,57, 63) 1H Swigty Bartlomie),rzekomy ewangeizator Ameryki,identyfikowany przez Guamana Po: mz herosem kulturowym, Tunapa (Guaman Poa, fol. 92) 12, Droga Mlcezna z zaznaczeniem tak 2Wanych czarnych Konstelagi, migdzy innymi: Nie biafskiej Lamy, wedlug informacji etnograticenych 2 okolie miejseowosei Misminy, 2e- branych w itach 1970-1980 preez antropologa Garyego Urtona 13, Rysunek tak zwanege Glownego Oltarza z Quri Kanchy wealug Pacha Cutiego Yama Salea Maygu 14, Rysunck tak zwanego przcdstawienia Wira Quchana z Quri Kanchy wedlug Pacha Cutie- igo Yaqui Salea Maygua 1, Swist wedlug Guamana Pomy de Ayala, fol. 984 16. Preestawienia micszkanck cetctech cag imperium Ink6w wg Guamana Pomy de Ayala (fol. 173, 175, 199, 180) 17, Rekonstruksjagraficana Swiatyni Quri Kancha (wg Gasparini i Margoies) 1 Bostwa Inka, eysunck z kroniki Guamana Poma de Ayala, fol. 264 19, Bostwa caterech eagSei panistwa InkOv, wg Guamana Pomy de Ayala (fo. 264, 258, 270, 2m) 20, Walka [nkéw z Antiami, mieszkafcamsi déangli. Preerys precdstawienia 2 kolonialnego kubka lbacyjneyo ther) 21. Rystek tay Zaglowe, obserwowane) ok. 1618 koto miejseowoSe Paita na potnoenyin vwybracy Per 22, Noworodek, wedlug Guamana Pomy tak zwana diesigta Klasa wiekowa w Tawantinsuy (fol. 212) ‘Sis stra czarno-balych w tekscie 23. uca eanuioe (wojownik), wedlug Guamana Pomy picrwsza (i kowa w Tawantinsuyu (Fol 198) 24, Mangu Inga (Manco Capac Inga, legendarny zatozyeil dynastii Ink6w, rysunck 2 kro i Guamana Pony de Ayala 1.86 [Mesb Inkow” wedluy Guamana Pomy de Ayala, wyubraiajgey 4 béstwa opickuricze dy fasti (fl. 79) 26, Drugi herb Ink6w”, wedlug Guamana Pomy d2 Ayala wyobralaiaey symbole dynasti (fol. 33) 27. Inka jego gliwna dona, Quya (Coya),nisieniw lekyee,sysunek 2 kroniki Guamana Po smy de Ayala, fl. 331 28, Mumia Waynsa Qhapaya niesiona w proces z Quito do Cuzco, rysunek z kroniki Gu na Pony de Ayal, fol. 377 29, Whadea skladajaey hold mumiom swych praodk6w,rysunek z roniki Guamana Pony de Ayala, fl. 287 30. Dziesiaty wladea (wedlug Histytradyeyjne)) Tupag Inga Yupanki (Topa Inca Yupanqui). "ysunck z kroniki Guamana Pom de Ayala fl. 10 ‘Mama Ocllo (Mama Ugllu), Coya, czy glowna Zona Tupaga Ini Yupankiego «a Yupangui), rysunck z kroniki Guamana Pomy de Ayala, fl. 188 Jedenasty wladea (wedlug listy radyeyjnej) Wayna Qhapaq (Guayna Capac), rysunek = kroniki Guamana Pomy de Ayala, fol 112 33, Osmy wladea (wedlvg sty tradjeyjne)) Wiraqucha Inga (Viracocha Inca), rysunek 7 kro niki Guamana Pomy de Ayal, fol 108, 54, Daiewigty wladea (wedlug lity tradyeyne) Pacha Kuti Inga Yupanki (Pachacuti Inga ‘Yupanqui), ysunek 2 keoniki Guarana Ponty de Ayal 35, Wladea Inkow wyruszajiey ma wojng,rysunck 2 kroniki Gi Pomy de Ayata, fl. 333 36, Wojna Ink6w, ysunck z kroniki Gisamanna Pomy de Ayal, fl. [SS 37. Wojna Inkow,rysunek z kromiki Guamana Pomy de Ayala, fol 161 38, Schiemat rocznego ruchu Slovica obscrwowancgo w Cuzco wedlug RT. Zuidery 539, Chacra lapui -orka i siew kukuryezy, poezatek roku agrarneeo w wysokoporshich dol nach Srodkowyeh Andow, mun. w Cueco,rysunek 2 kroniki Guamnina Poma de Ayal, f. 250 Havskay Kuzki tip Raymin - Swigto praypadajgee w okresie przesilenia ezerweoweye, sysunek z kroniki Guamana Pony de Ayal fol. 246 ‘Quy Rayin ~ glowne Swigto poswigcone Ksigixcowi, po «ym zwanym ctu (stwa), wypadajce we wrzesniu. Rysunek zkronki Guam ‘Ayala, fol. 252 42. Aya Marq/a ~Swigto zmarlych,rysunek z kroniki Guasaana Poma de Ayala, fo. 256 43, Ohapiag Raymi~ glowne swigto Slacs, sypadajgce w oktesie preeslenia gruxiowege, sysuinek z kronik Ouran Pony de Ayal, fol 258 «44. Corcmonie pierwszego miesiqea, Ohapak Ray Ka nna Pomy de Ayala, fo. 236 45, Ceremonia pokutna w Cuzco, 1s 4. Ceremonia kallpa ~ wrdzenie zw ‘Ayala, fl. 880 47. Wladea Ink6w rozmawiajgey 2 Iistwani (haces, rysunek z kroniki Guamana Pony Ayala, fl. 261 48. Cuda towarzyszace konkvisci: iterwencja Najowigtsz Marii Panny’ na plaeu w Cuzen, Ww trakeic ataku oddzialow Mangu Inqi w 1536, Rysunck 2 keowiki Guarana Poma de ‘Ayala, fl. 402 2 x sn 4" 41 ezone 2 sytualem vezys2ez Pomy de ay Killa, eysunck 2 keoniki Guan 1k z kroniki Guamana Pon ‘reno lay, ryt 2 kr le Ayal, fol. 284 iki Guamana Pony 54 5s. 56. 37 58 59, Spi lustraciczaeno-bialyeh w tl Cuda towarzyszace konkwiscie: pojawienie sig Svigtego Jakuha apostola (Santiago) po stronie Hiszpandw w trakeie jednego 2 decydujqcych stare 2 arm inkasks w wojnie 1536 roku. Rysunck z kroniki Guamana Pomy de Ayala, fl. 404 Dierwsce sporkanie Ataw Wallpy (Atabuallpy) 2 Hisepanami,rysunek 2 kroniki Guamana Pomiy de Ayala, fo, 382 Cojamares ~ przcbieg rozmowy Ataw Wallpy 2wyslannikami Hiszpandw. Rysunek 2 kro niki Guamana Pomy Je Ayala, fol. 384 Pochwyeenie Ataw Wallpy w Cajamarce wedlug Theadora de Bry (ok. 1580) ‘Waskhar (Huascar) poimany praee dowadedw Ataw Wallpy, ysunck 2 kroniki Guamana Pomy de Ayala, fo. 115 ‘Ataw Wallpa uwigziony przez Hisapandw, rysunek 2 kroniki Guamana Pomy de Ayala fol. 387 Egzekucja Aw Wallpy na placu w Cajamarce (26 ipca 1533 roku), Rysunek 2 kroniki Guamana Pomy de Ayala, f0 390 Rzckome spotkanie wladey Wayna Khapaga (Huayna Capac) 2 Pedo de Candia. Rysu nek 2 keoniki Guamana Pomy de Ayal, fol. 369 ‘Adam i Ewa w wig indiafiskie,rysunek 2 kroniki Guamana Pomy de Ayala fl. 22 Ujgcie praee Hisepandw ostatniego wladey Vileabamby, Ink Tupaga Amara (Tapa Am: ru). Rysunek z kroniki Guamana Pomy de Ayal, fol. 449 Scigcie Tupaga Amaru na rynku w Cuzco. Rysunek 2 kroniki Guamasna Pomy de Ayala, fol 451 SPIS TABEL ‘Toh. 1. Wladey Inkow 2 Cuzco, Interpretacja monarchiczna Tab. 2. Whadey Inkow 2 Cuzco. Interpeetacfa dwudynastycena ‘Tab. 3 Andyjska hierarchia administracyina wedlug don Felipe Guamana Pomy se Ayala ‘Tab. 4. Zestawienie dat czterech bitew stoczonych przez oddzialy inkashie 2 okresami wi Ldocanosei Wenus (obliezenia sstronomicane wykonst Robert M, Sadowski) ‘Tab. 5. Parametry czeSciowego zaémicnia Ksigiyea obserwowancgo W nocy z 14 na 15 maja 1565 (sporzgueil Robert M, Sadowski) Tab. 6. Komety obserwowane w latach 1532-4 koreafishieh i japoriskieh 33 w rddel europejskich oraz chitskich, pis MAP, Mapa 1. Tawantin Suyu zsiecig deg, sytuacja na ok, 1525 ne. Mapa 2. Tawantin Suyus podzal na eztery dzelnice,sytuacja na ok. 1525 ne Mapa 3. Wasnicjsze stanowiska i kullury archeologiczne 2 zaznaezonymi stanowiskami (ez War Tiwanaku) “Mapa 4, Zasigg wplywow kultur Tiwanaku i Wari w okresi od okolo 600-1000 roku ne “Mapa 5. Sytuacja poityczno-kulturowa w Okresie Praejseiewym Poénym pred imperil ng ekspansjyinkaska (ok. HU ne.) Mapa 6, Waznicjsze wuk i systemu zig wokd! Cuzco (wg RT Zuidemy) ‘Mapa 7, Plan Cuzco jako modliwe adwzorewanie postaci puny (wedlug Gasparini i Mar. goles) ‘Mapa 8. Tras pielgrzymki kaplantow Tarpuntayow oe ezasieSwigta Inip Raymin 2 zazna ‘eenietn Wak’, ktorym skladal oar (wedlg R.T. Zuidemy) ‘Mapa 9. Mapa Tawantin Suyu z zaznaczeniem precbiegu calkowitego zacmienta Slovca ww du 3. VIL 1543 roku Mapa I, Droga Hisepandv 2 Cajamarki do Cuzeo Mapa Ila, Rozmieszczenie wut’ system eeques (2177) wok6t Cuzco wedlug R.T: Zuidemy Maja 1. Lokalizacia wak'systemu coques na pxstawie badat terenowyeh Briana Bave- a. Obraz ten jest znaez9eo rozay od modely RT. Zuidemy (per. z mapa 11a) Dla Pani Dr Marii Rostworowskiej, naszej mentorki i mistrzyni OD AUTOROW Nic ma chyba miesigca, w ktérym w doniesieniach agencyjnych nie pojawi- aby sig wiadomosé 0 Kolejnym odkryciu wiqzanym z Inkami, dokonanym czy to na terenie Andw, czy te& w dzungli na wschodnich stokach Kordy- liery. Po sprawdzeniu czgS¢ z tych informacji okazuje sig mocno ubarwiony- mi relacjami z popularnych ostatnio ,wycieczek odkrywezych”, organizowa- rych przez mnie} lub bardziej fachowych preewodnikow, czeSé jednak to rzecrywiscie istotne odkrycia nowych, nieznanych dotychezas nauce stano- xk. Informacje te zaréwno pierwszego jak i drugiego rodzaju wywolujg rownie Zywe zainteresowanie opinii publiczne} na calym Swiecie: wprost z lokalne} prasy latynoamerykariskie} trafiajg one natychmiast do najwad- niejszych rozglosni i stacji telewizyjnych, a wiedy do stosunkowo nielicznych specjalistow od kultury Ink6w zaczynaja wydzwaniaé najroaniejsze redak- je, proszac 0 komentarze na gorgco. Szczerze méwige, wielokrotnie zasta- ig nad geneza fenomenu, jakim jest to seczegélne ,przetozenie medialne” informacji o Inkach, niekiedy mocno niewspdtmierne do rzeczy- wiste] naukowej wartosei takiego czy innego odkrycia: nie bedzie przesada stwierdzenie, 2e odnalezienie w peruwiafskiej selwie osady liczqcej ledwo kilkadziesigt kamiennych budynkw wywols 1a pewno wigkszy oddawiek wW skali migdzynarodowej niz na prafklad odkrycie w Kambodzy o wiele wwigkszego, wspanialszego i do tego starszego miasta krélestwa Khmerdv. Dazieje sig tak chyba dlatego, Ze Inkowie i ich imperium zajmujg szczegol- ne miejsce w masowe} wyobraéni, kojarzone z takimi stowami-kluczami, jak: egzotyka, tajemnica, a praede wszystkim bajecane bogactwo. W jakims siop- niu przecie# wszysey jestesmy dziedzicami konkwistador6w i ka2da wemian- ka 0 mozliym Sladzie prowadzicym do ukrytego w daungli, pelnego skar- bow Eldorada ezy Wielkiego Paititi, wywoluje w nas dreszez emocji. Oczy- Scie, ocena powyisza dotyczy rowniez piszacych te stowa, z tym tylko, 2 rna rowni z materialnymi pozostalosciami po imperium Ink6w fascynuj nas osiagnigcia intelekiualne tego zadziwiajacego ludu. Inkowie stworzyli swe imperium w bardzo krétkim czasie, zaledwie oko- to stulecia; co wigce), w odr6énieniu od innych, znanych w dziejach po- wszechnych budowniczych imperiéw, nie dysponowali istotng praewaga 8 Od autor technologicano-militarna nid podbijanymi czy tez podporzadkowanymi droga pokojowa ludami. Zrodio ich sukcesu tkwilo w zreczne} polity wspartej skuteceng propaganda, ktOrej jgdro stanowita imperialna doktryns religijna. Jq wlasnie, a konkretnic jej sktadowe ~ mitologig i rytual Inkow ~ postanowilismy przybliay¢ polskiemu czytelnikowi. To jest nasza propozycja podrézy do tegendarnego, skrytego w dzungli Wielkicgo Puitit... Jan Szemiviski i Mariusz Zidtkowski WPROWADZENIE clom ninicjszej ksiqdki jest przedstawienic mitologii i rytualéw Inkow. Kim jednak byli Inkowie? Dla autordw to lud, KtGry zbudowal w Srodkowych Andach imperium, aatakée panujgca w nim dynastia. U szezytu swe) ckspangji ich paistwo obe} mowalo zicmic wadlu2 wybraeza Pacyfiku i AndOw tudzicé na ich wschod- nich stokack do wysokosei 200 m nad poziomem morza od Ancasmayo w dzisicjszej Kolumbii do Rio Maule w dzisiejszym Chile, a zatem potozo- ne w szesciu wspoiczesnych republikach potudniowoamerykatiskich: Peru, Boliwii, Ekwadorze, Kolumbii, Argentynie i Chile, w sumie od 1 do 1,5 mi- liona kilometrOw kwadratowych (réznica w szacunkach wynika z dyskuto- wanego weig? zasiggu wladzy na nicktorych terenach, na prayklad na wschodnich stokach Andow). W prowinejach imperium Inkami byli tylko urzednicy najwyészych szezebli hierarchii politycznych, wojskowych i religij nych tudziez specjatne grupy osadnik6w z ludu Ink6w. Sam lud Inkow w XVI wicku mieszkal nu tercnie kilku prowineji dzisiejszego depattamen- tu Cuzco w Peru i zajmowat obszar kilkudzicsigciu tysigcy kilometrw kwa Uratowych. Jak sig 2daje, w przesztosci nalezato do ludu Inkow takze kitka grup etnicznych, ktdre poéniej utracily przywilej bycia Inkami, inne nato- riast przystapily do ludu Inkow. Jak zatem czlowick stawal si¢ Inka? Albo sie takim urodzil, albo tez on sam indywidualnie lub cata jego grepa zostawali wigczeni do udu InkGw po spelnieniu pewayctt warunk6w religijnych, obyezajowych i prawnych. flu bylo Inkéw w XVI wieku? Szacunkowo od pol miliona do miliona, religia i kultura wplywaly jednak, choé w réznym stopniu, na ludnosé {0 paristwa, Zatem przedstawienic ich mitologii jest przedstawicniem Wabniejszej w XVI wicku, chociaz weale nic jedyne} mitologii andyjskic}. W ten sposdb utatwiamy sobie nieco zadanie, albowiem éwezesni badacze hisepaiiscy zajmowali sie Inkami i ich kultura © wiele czgsciej i doktadnic} niz kulturami innych ludéw poddanych Inkom. Ninicjsza ksiqzka obejmic zatem jedynie mitologig Inkow. Mitologie i re- ligie innych ludow podleglych Inkom zostana wwzglednione tylko wtedy, » Wprowadzenie “Tea 7 Shy fi (ee cee Aca OnSZAR TROPIKALNYCH TLASOW DESZCZOWYCHT 2 Mapa 1, Tawantin Suyu zsiecig drdg,sytuacja na ok. 1525 ne, a Daicie a ‘ady dotyez samych Ink6w lub gdy dostarczajq danych uzupel ne odnoszace sig do Inkéw. Mitotogia Inkow istniata i rozwijata sig przez dlugie wieki. Jest prayjaé za prawdg to, co w XVI wieku méwili Inkowie 0 swojej histori ich mitologia ;powstata w Tiahuanaco (Tiwanaku) zapewne migdzy IIT a VI wiekiem na- s2ej ery, bezposrednio uchwytna jest jednak dopiero w zapisach z XVI wi ku i pézniejszych, Potomkowie Inkow Zyjq do dzis i nadal mieszkajg w Cuz- co oraz w niektorych innych osiedlach, takich jak na przyklad Copacabana nad jeziorem Titicaca. Od XVI wieku ich mitologia wchodzita w ciagte i dy- namicene interakcje z naukami Kosciota katolickiego, a w drugie} potowie XX wieku takze z naukami Koscioléw protestanckich, W zwiqzku z tym mu- simy pamigtaé, 2e jej dzisiejsza postaé odpowiada raczej temu, co okresla- my jako tradycje ludowg lub chlopska, nie naledy jej przeto mechanicznie przenosi¢ 500 lat wstecz.i uznawaé za dokladne odawierciedlenie imperial- ne} doktryny, wypracowane} przez Swezesna clite wladzy. Prayczyny tego stanu rzeczy omawiamy szezegolowo w dalszych czesciach wprowadzenia, jaeych da- DZIEIE Dzieje Ink6w znane sq nam jedynie z zapis6w sporzadzonych w trakcie podboju hiszpafiskiego i po nim, natomiast wszelkie zdarzenia sprzed oko- Jo 1450 roku sq juz tylko rekonstrukejami, opartymi na wynikach wykopa- lisk archeologicznych i dyskusyjnych interpretacjach zapisow tradycji ustne}. Panstwo Ink6w byto ostatnim, i to stosunkowo krotkotrwalym, etapem trwajacego wile tysigcleci rozwoju kulturowego obszaru srodkowoandyj- skiego. Wiele dokonan cywilizacyjnych, kojarzonych w powszechnej swiado- mosci x Inkami, miato w rzeczywistosci znacznie wezesniejszq_geneze. W dalszej czgSci przedstawimy krotki zarys rozwoju kulturoxego (przede inego) w okresie przedinkaskim, w tym miejscu zaS wystar- czy wspomnies, Ze szukajac wezesniejszych organizacji paristwowych 0 za- siggu panandyjskim, z ktorych doswiadczen korzystaé mogli Inkowie, nale~ 2y cotnaé sig do okresu zwanego Horyzontem Srednim (w przyblizeniu mig- ddzy latami 600 a 1000 naszej ery). Wiedy to powstaly dwie orgunizacje pan- stwowe, z ktorych jedna ze stolica w Tishuanaco (Tiwanaku, Boliwia), na poludniowy wsch6d od jeziora Titicaca, zdominowata ziemie dzisiejszego departamentu Puno w Peru, gOrskiej ezeSci Boliwii, polnocnego Chile i s3- siednie obszary Argentyny. Natomiast druga, ze stolica w Huari (Wari) nie- daleko dzisiejszego Ayacucho w Peru, opanowala reszie gr i wybrzcza Pe- ru, az po Cajamarkg, Szczegély relacji migdzy tymi dwoma paristwami sq nadal przedmiotem dyskusj, niewatpliwie jednak Wari przcjclo z Tiwanaku pewng forme kultu religijnego i ideologii wladzy (p. dalej Dzlejereligit inka- i Wire Ee vou | vara Somos |u| ey i “wYRZE?E/CORY any | Pavitt Takai tm | uchatcy | Pate may” | atiey swore werner cone 1. Chronofogia kultur obszatu Srodkowoandyjskiego Daigje a skiej). Wari upadto w VILL lub IX wieku, a Tiwanaku, choé oslabione, prze- trwalo do XI wieku. Nastepny okres, nazywany w archcologit Peru Prze Sciowym Pognym (migdzy mnie} Wigcej latami 1000 a 1400/1470) charakte ryzuje sig rozdrobnieniem polityczno-kulturowym, jednakze tradyeja sc tralizowanego, panandyjskiego pafistwa pozostaje Zywa w Swiadomosci spo- ecanej, trwaja ez, jak sig wydaje, pewne formy organizacji administracyjne} i religijnej, wdrozone przez Wart i Tiwanaku: z doswiadczen tych skorzysti- Ii potem Inkowie. “Tradycii dotyczacych pochodzenia Ink6w jest wiele (p. rozdziat 7), a we- dug jednej z nich po upadku Tiwanaku czeSé Inkow preywedrowala znad jeziora Titicaca na ziemie polozone w disiejszych departamentach Cuzco i Apurimac w Peru. Pozostavwiajac problem micjsca pochodzenia Inkéw na razie nictozstrzye- nigty, przyjmuje sig, ze zalazek ich panstwa powstal w XU-XII wicku z centrum byé moze w pééniejszym Pacarectambo (prowingja Paruro, na poludnic od Cuzco), skad jednak dosé szybko przesungto sig ono do Cuzco. “Te wezesng, przedimperiaing faze rozwoju patistwa Inkow identyfikuje sig z regionalng kultura archeologicang Killke. Do poczatkw XV wieku Inko- ‘wie opanowali obszar okolo 100 000 km:, z dostepem do stref ckologicznych ‘od dzungli po lodowce, a w ciggu XV wieku pokonali wszystkich konkuren- tw w budowie imperium: Colla, Chanka, Chincha i Chimu. Do 1532 roku Inkowie podbili ziemie nad Pacyfikiem, w Andach oraz w daungli, schodzac do wysokosei okolo 200 m n.p.m., od rzeki Ancasmayo w Kolumbii po 12. ke Maule w Chile. Zdobywcami byli trae] wladey z tradycyjnej listy: Pach: kuti Inka Yupanki, Thupag Inka Yupanki, Wayna Ohapaq Inka, ktorych okresy panowania, obliczone na podstawie danych z kronik, obejmuja maicj ‘wigce} sto lat. Tak stosunkowo krotka chronologia ekspansywne} fazy pai- stwa Ink6w znajduje potwierdzenie w danych archeologicznych: materialne Slady, uwazane za identyfikatory fazy imperialne} (charakterystycene typy ceramiki, budowle administracyjne itp.), pojawiaja sig mnie} wigce} od roku 1400, Natomiast sama lista wladeGw Cuzco jest weig2 praedmiotem zaciek- Iych dyskusji Zadaniem tradycyjnych historykow, opierajacych swe dociekania na pod- stawowym modelu wladzy inkaskiej przekazanym na przyklad w kronice [n- ki Garcilasa de la Vega, jest to lista wladeow jednej dynasti, Ktorzy z ojca na syna wladali Cuzco i imperium. W tej wersji lista obejmuje dwunastu lub tzynastu wladeow, od mitycznego zatozyciela Mangu Qhapaq Ingi do czat- su wojny domowe} migdzy Huascarem (Waskharem) i Atahualpg (Ataw Wallpa), w trakcie ktérej przybyli Hispanic (p. Tab. 1). Wedlug drugie} interpretacji bliésza prawdy bylaby lista dwu wladeow 2z dwu dynastii, KtOrzy rzadzili parami w Cuzco i calym imperium (p. Tab. 2) Byloby to logiczne przeniesienie na poziom centralne} wladzy imperium 2 Wprowadzenie ‘Tah. 1, Wladey Inkow 2 Cuzco (daty panowania podano wedlug interpretaci monarchicene}, ‘zone 2 Kora Mangu Ohapag tnga uchodei 2a zalozyeelsjednego neat wladcdw. Nic uwzglelnia ona wladcdw intencjonalnie pominigtych w tradyei ofigalne (por. abliog 2) Manqu Qhapag Inga Zinchi Rogie Tiug’i Yupanki Dynastia 2 Hurin Cuzco Mayts Oi [Oapag Yu Inga Rug’ Yawar Wag Wira Quets Inga Pela Inks Yupankl upc) Yupanks Inge Waynai Qhapag [14952-15289] Waskhar Inga [1528-1532] Dynastia z Hanan Cuzco ‘At Walp [53121535] Thupa Walla [1533] Manqu Inga [1533-1504] | Sayei Tips Inga 48-1500) | Tit. Kusi Inga [1560-1571] 3] Thupa Amory Inge [1571-1372]_—_—_+| Tah, 2, Whaley Inkéw 2 Cuzco (daty panowania podane wedlug inerpretacji dwudynastyez ej, w ktdre) Mangu: Ohapa Taga vehodei 2a zalozyciela obu dynastil. Uwzeledniono dwva, najlepe inlokumentowane w 2rédlach, przypadki wladeéw intencjonalnie pominigtyeh (Lrg Ings Amar Tupag Inga) na ofcjalne} lisie panujeyeh (por. rozdval 8) HANAN Cust HURIN Gizoo ‘Manqu Ohapag Inga Toa Raga Zinchi Rugs Yawar Wagag PTarku Waman Wira Queha Inga Urqun toga Lug’ Yupanki Pacha Kut! Inga Wupank ‘Amaew Thupaq Faga hpi Yupanki Mayta Onapaq ape el __onapaq Yupanki ‘Naw Wall [15817-1533] Thupa Walia (1535) Inga [1553-1543] Sy Thupa Inga [1581560] it Kus Tg (1860 Thupa Amaru Inga [ISTI-IS7Z] [Bon Juan Tampu Mayta Panaka Deieje 8 ‘znanej praktyki ogélnoandyjskie), 2godnie 2 kt6ra kazda wladza sktadata sig mawsze Z dwu praedstawicieli 0 zupelniajgeych sig uprawnieniach. Wigk- szosé hiszpariskich, metyskich i indiafskich kronikarzy nie spisata danych 6 drugim Ince i stqd mogly waiaé sig spory 0 kolejnosé wladedw, a konkret- nie o relacje pomiedzy tak zwang dynastia z Hurin Cuzco (od Manqu Qha- pag Ingi do Qhapag Yupankiego) a tak zwang dynastia 2 Hanan Cuzeo (od Inga Rug'a). Wedlug pierwsze} interpretacji nastepowalyby one jedna po rugiej (Tab. 1), wedlug drugiej bylyby sobie wspdlczesne (p. Tab. 2). W ki ku Zrédlach istniejq informacje wspierajgce drugy interpretacje, a powo- dem, dla ktorego indiafscy informatorzy (Iudziez metyscy i indiaisey kro karze) mieliby prackazaé informacje zgodne 2 interpretacj pierwsza (jed- nego lineazu wladedw), bylby ich pragmatyzm, Chodzitoby mianowicie 6 preedstawienic inkaskiej struktury wladzy w formie mozliwie bliskiej sche- ‘matom europejskim, czyli w mysl modelu monarchicanego, tak aby potom- kowie wladcow z obu ,dynastii” mogli korzystaé ze statusu i przywilejow ,salachetnie urodzonych” zgodnie z wprowadzonym przez administracje Kolonialng hiszpariskim prawem. Wedlug trzeciej interpretacji, ktOrej gt6wnym propagatorem jest holen- derski antropolog zamieszkaly w USA, profesor Reiner Tom Zuidema, jest to lista przodk6w zalozycieli rodow yjacych w Cuzco, kt6rzy to przodkowie ‘oznaczaja miejsce 2ajmowane przez rd w organizacji Cuzco w XVI wieku. Podobnie jak w przypadku argumentacji wspierajace} druga intexpretacig awolennicy trzecie} interpretacji sugeruja, Ze arystokraci inkascy pod pano- waniem hiszpafskim przeksztaleili liste zatozycieli w liste krolw, aby 2a- pewni¢ sobie status potomkow krolewskich, uznawany przez administracje hisgpariska i uwalniajgcy od podatkow nakladanych na Indian z racji bycia Indianami Cawarta interpretacja glosi, Ze jest to lista bogéw, planet i innych cial nie- bieskich skojarzonyeh z krolami Istnie}s takée interpretacje zlozone, powiadajace, iz czesé postaci z listy to rzeezywisci wladcy, nie jest bowiem mozliwe, Zeby w latach trzydziestych XVI wieku nie wiedziano w Cuzco, jak nazywali sig ojeiee, dziad i pradzi aktualnego czy swiedo 2martego wladcy. W tym wypadku sp6r dotyczy me- chanizmu przeksztalcania opowiesci 0 wladey w opowiesei o mitycenym praodku/bogu. ‘Autorzy tego tomu sktaniajg sig ku tej ostatnie] mozliwosei, to znaczy uznaja za postacie W petni historyezne przynajmniej wladcow od Wira Quchy Ingi, przychylaja sig te# do idei dwuwladzy, aczkolwiek niekoniecz- nie w dokladnie takiej samej formie, jak na Tab, 2. Zwvracaja tez uwage na fakt, i struktura wladzy centralne} niewatpliwie ulegala ewolucji w zwiazku 2 precksztalcaniem sig paristwa Ink6w z lokalnego pafstewka w panandyj- skie imperium, Pamigtaé wreszeie naledy io tym, Ze inkaska tradycja ustna 20 Wprowadeenie podlegata swoistej cenzurze i reinterpretacj, tak wige niektorzy wladcy, jak choéby Inga Urqun czy Amaru Thupag Inga, mogli z réznych powod6w z0- staé cclowo wykluczeni 2 oficjalnej, propagandowe) wersji dzicjéw (zagad- ienie to omawiamy seczeg6towo w rozdziale 8). Jesli taka interpretacja jest stuszna, to niewatpliwie brakuje danych o wladcach Hurin Cuzco, ezyli drugiej dynasti Zamieszezony na liscie chrzeSeijecin don Juan Tampu Mayta Panaca Zyl juz pod panowaniem hiszpariskim, gdy w Cuzco obok urzednikow hiszpaii- skich funkcjonowali kolejno Inkowie uwazani przez wladze hiszpaiskie za panujacych: Pawllu Inga (wznawany za panujacego w latach 1536-1549) ije- go syn oraz wnuk, Tak czy inaczej, w chwili przybycia Hiszpan6w wladea Inkow (2 Hanan Cuzco) byl zasadnicaym ideologicznym zwornikiem calc} struktury stwowej: to z nim bezpostednio zawierali traktaty, rzec by mozna ,lenne”, panowie wehlanianycit przez imperium narodéw. Niezwykle istotna byta takée rola tak zwanych krélewskich rodéw inkaskich: nie tylko uczestniczy- ly one bezposrednio w wyborze wladcy (p. rozdziat 8), ale teé ich ekono- miczne i polityczne przywileje w pewnym stopniu wymuszaly kolejne pod- boje. Dziato sig tak dlatego, 2 dobra osobiste zmarlego krola pozostawaly ‘wlasnoscia mumii, ezyli potomk6w zmartego. Nowy krol rozpoczynal pano- wanie od podbojéw, aby udowodni¢, ze popieraja go bogowie, a takie by zdvbyé dochody, niezbedne do okazywania szezodvosei i wymiany ustug 2a Zycia, a po Smierci do wteeymania kultu wlasne] mumii i zalozonego przez siebie rodu. Smieré wladey to kryzys, podezas ktorego synowic i inni kandy- daci do wladzy w Cuzco mobilizowali poparcie rozmaitych 1od6w, a podbi- te prowineje probowaly zmienié zobowigzania wobec imperium, co czesto prowadzilo do wojny, rozumiane} jednak nieco inaczej niz w Europie. Po- niewaz glownym ,Kapitalem” pafstwa byla praca poddanych, Inkowie nie byli zbytnio zainteresowani prowadzeniem wyniszezajacych wojen i ucieka- Ii sig do nich tylko w saczeg6lnych sytuacjach. W praktyce najczeScie} do- chodzito do zrytualizowaneyo praetargu z miejscowymi elitami, ustalajyce- go wzajemne zobowiqzania, a przedstawianego jako podb6j. Zabieranie zie- mi irk do pracy umniejszalo wladze lokalnych arystokracji na rzecz arysto- kracji inkaskie). Pomimo konflikt6w poddani uwaéali sie za Inqap Runan, ludzi eywilizowanych, podleglych wladzy Ink6w. Kiedy jednak ekspansja na- potkala swoje naturalne granice, wzrastajgce koszta utrzymartia administ Gji nie mogly by¢ juz zaspokajane zdobyczami z kolejnych podbojow. Z. bie sgicm czasu musialo to byé kompensowane wzrostem obeigzef na rzecz pai stwa ju opanawanych terendw, co wywolywalo coraz powszcchnicjsze nie- zadowolenie ilicane bunty. W tej sytuacjiniektore narody, szczeg6lnie moe- no doswiadezone przez inkuskie represje, a zwkaszcea przez Wojne domow igdzy Waskhatrem a Ataw Wallpa (na prayklad ckwadorscy Caasi}, uzna- Daicje ly pojawienic sig Hisepanw za znakomita okazjg do uwolnienia s wladzy Inkow. To w znacene) mierze dzieki tym nieinkaskim separatystom (oraz krwawym konfliktom w lonic same} inkaskiej elity) Hispanic podbili imperium Ink6w. Podbdj ten, ktory trwal w kilku fazach 40 lat, od 1532. do 1572 roku, byl modliwy nic tylko dzicki poparciu, udziclonema Hiszpanom przez panéw prowincjonalnych (a nawet przez ezes¢ arystokracjiinkaskic}) ale i pewnym 16znicom migdzy Andyjezykami a Europejezykami w materi strategii i taktyki prowadzenia dzialan zbrojnych, o ktorych mowimy szerzcj w rozdziale 9. Waang rolg odegraly tez problemy, rzec by mozna, ckono- miczno-materialne} natury; na przyklad podczas kluczowe} dla dalszcgo bic gu dzicjow wojny z lat 1536-1538 zolnierze Inki odchodzili do domu zeod- nie z rytmem prac rolnych, a takée w chwili, gdy Inka nie mégl im daé bro- ni, jadta ani prestizowych dobr. Problem ten zaostezyl sig jeszcze po WyCo- faniu sig Inkow do ich ostatnicj reduty, tak zwanego neoinkaskieg® padstwa ze stolicy w Vileabambie (1538-1572), ktore cierpialo na chronicany niedo- statek zasobéw. Byla to jedna z przyczyn stopniowego kurczenia sig strefy wplywow tego paiistwa oraz spadku jego sily militarne}. No 6 Zoldu i srodkow do prowadzenia wojen maja wymiar uniwersalny; ostatecz- nie Kazimierz Jagielloficzyk zdobyt Malbork nie Zadnym blyskotliwym ma- newrem wojskowym, tylko po prostu placge zacigzne} zalodze twierdzy 2 legly Zold... Hiszpanie awycie2yli za ceng uznania praw i wladzy panow an- dyjskich, kt6rzy wspélnie z konkwistadorami stworzyli ideologiczna fikejc, jakoby imperium znajdowato sig teraz pod bertem krdla Hiszpanii, katolic- kiego Inki, kt6rego misja bylo nauczyé mieszkaficow chrzeseijarstwa. Hiszpariskie lekarstwo szybko okazalo sig yorsze od inkaskiej choroby: ww ciggu zaledwie okolo 60 lat epidemic, dlugotrwate wojny i wyniszezajqca praca spowodowaly spadek zaludnienia w skali imperium do poziomu (za- Teanie od obszars) ox 10% do 25% (tak!) sprzed konkwisty, Traumatycane doswiadczenia z okresu podboju i pierwszej fazy okresu kolonialnego, hisz- pariski system podatkowy, naduzycia administracji oraz propaganda Ink6w z Vileabamby budzily nadzieje na powrst Inki, gdy skoniezy sig czas pano- ‘ania hisepafiskiego, Cackano nie tylko na powr6t Inki, ale takze na powrdt Ink6w jako najwyészej warstwy administratoréw. Paradoksalnic juz kilka- dziesigt lat po konkwiscie nie tylko inkaska szlachta, lecz potomkowie tych samych nicinkaskich pandw, ktOrzy z otwartymi rekoma przyjeli Pizar {g0 ludzi, eli teraz z rozrzewnieniem wspominaé wyidealizowane czasy . brego krola Inki”. Tradycja prackazywala ubarwione i rozbudowane przc stanie Mangu Ini, kt6ry wycofujae sig do Vileabamby po klesce 1538 roku, ‘obiecal, Ze on lub jego nastepey powrdey. Dobrym odzwierciedleniem sta nu ducha znaczne} czesei Gwezesne} szlachty (i nie tylko szlachty) indiat skiej sq dwie kroniki, powstate na przetomie XVI i XVII wieku: Comtenta- rios reales de los Incas (O Inkach uwagi prawdziwe) Inki Gatcilasa de la Ve- Wprowadzenie 2. Wlaea Tnkow, Mange Inga, ma platformie us ‘ue w otoezeniu dostojnikiw, rysunek 2 Kroniki Guamana Poma de Ayala, fl. 398 git i Nueva Coronica y Buen Gobierno (Nowa kronika i dobre rzqdy) don Fe- lipe Guamana Pomy de Ayala. Pierwszy autor, syn hiszpariskiego konkwi- stadora i inkaskiej ksiganiczki, erudyta doskonale wtadajgcy hiszpariskim, preedstawit wyidealizowany i ywyretuszowany” obraz panowania Ink6w, wedlug kanonu , dobre} wladzy” znezerpnigtego z autorow greckich i rzym- skich, Byta to zarazem zawoalowana krytyka rzeczywistosci kolonialne}, do- brze znanej autorowi z autopsji, Jego dzieto, opublikowane po raz pierwszy w 1609 roku i wielokrotnie wenawiane, doczekato sig tlumaczes na kilkana- Scie jgzyk6w i na ponad 300 lat uksztattowato obraz. inkaskiego Tawantin Suyu jako ,paistwa idealnego”. Nieprzypadkowo w koficu XVIII wieku, po klesce powstania Josefa Gabriela Thupa Amaro Ingi (p. dale)), znalazto sig ‘ono na hiszpariskim indeksie jako dzieto o ,treSciach wywrotowyeh”. Drugi ew keczua Dace » autor, potomek szlachty ludu Yarobilca (Yaru Willka), napisal liczaca po- nad 1000 stronie, ilustrowang rysunkami (2 ktorych Korzystamy w niniej- szym tomie), kronikg-memoriat do kr6la Hisepanii Filipa III. Guama Po- ma pisat w dos topornej hispafszczyénie, abficie przeplatane| wstawkami uunkt widzeni Ii, ale zarazem uwazali ich 2a wzorowych administratorow. Praedstawiony postulat byt jednoznaczny: nalezy jak najszybeiej praywrdcié administracie inkaska na wszystkich szczeblach i maksymalnie ograniczyé relacje migdzy Indianami a Hisepanami. Peru (identyfikowane z inkaskim Tawantin Suyt) powinno byé rzqizone przez potomkéy Ink6w (za takiego po katzieli uwa- zal sig zreszta sam don Felipe), choé fdrmalnie pozostaé podlegle Jego Wy- sokosei Krolowi Hiszpanii Czekanie na takie zmiany ulatwiala hisepariska polityka. Poniewaz hisz- pafiska administracja kolonialna od poczatku i prawie do kofica kolonialne- 0 panowania nie dawata rady rzydzi¢ samodzielnie, Korzystata z adm Gji miejscowej, indiafskiej, Kontynuujgce| nizsze szczeble administrac skiej. Funkeje administracyjne sprawowali ludzie spelniajgcy podwojne kryte~ ria: byli dobrymi katolikami wywodzacymi sig od dziedzicznych miejscowych pandw andyjskich oraz byli akeeptowani_ przez swoich podwladnych jako uprawnieni do petnienia wladzy. Ten drugi warunek powoxtowal, ze andyjscy panowie musieli praktykowaé kult praodkw; zgodnie z obowigzujgca W An- dach tradycyjng wykladnia przodkowie ci wykielkowali byliz-ziemi, wywolani przez Stworcg. Zatem indiariska administracja kolonialna przechowywala dawng ideologig, w myst Kt6rej Swiat dobrze rzadlzony to Swiat rzqdzony przez Inke. Przez caly okres kolonialny przynajmniej w Cuzco utrzymywala sig hie~ rarchia szlachty indiafskiej, na czele ktdrej staly rody inkaskie. W XVIII wieku takie nadzieje doprowadzity do spisk6w i powstari,2 kt6- fh najwigksze miato miejsce w Jatach 1780-1783. Przybrato ono forme slabo scentralizowanego ruchu, w ramach kt6rego wielu przywédesw lokal- nych, nawiasem mawige w wiekszosei przypadk6w Indian nieinkaskiego po- chodzenia, walezyto 0 obalenie wladzy hiszpariskiej i preywrdcenie rzqd6w Inki. Ink, kt6ry wrécit, byt don Joseph Gabriel Thupa Amaro Ynga, poto- ‘mek w piatym pokoleniu ostatniego wladcy krdlestwa Ink6w na wygnaniu w Vilcabambie. Powstanie stato sig najwiekszq od XVI wieku klesk nice tyl- ko samych Inkéw, lecz wszystkich andyjskich lud6w indiafskich. Jego prze- bieg ujawnil, iz czeS¢ indianiskiej elity byta juz tak zhispanizowana i odlerwa- na od reszty ludu, 2¢ poparta 2wolennikéw Karola III Burbona przeciwko Ince. Konsekweneja jego kleski byla fizyczna likwidacja czesci inkaskiej eli ty i postepujaca hispanizacja reszty. W niepodleglym Peru potomkowie fa- k6w zostali wige juz pozbawieni wlasnych elit # zredukowani do chlopskich spolecznosei zamieszkujgcych okolive Cuzco. 0 Ich tradyeja okazata sig jednak niezwykle nosna, stajge sig podstawa ki ku réwnoleglych ruchow intelektualnych i spolecanych: 1) walego regionalizmy cuzkeniskiego, ktéry doprowadzil do utworze- nia regionu inkaskiego w administracji peruwiafiskie), zlodzonego z depart mentow Cuzco i Apurimac; 2) nacjonalistyeznych ruch6w indiafiskich na terenie Peru gloszacych k nieeznosé odnowienia parstwa Inkow, to jest pracksztalcenia Peru w two indiariskie; 3) nacjonalizmu peruwiariskiego, w myst ktorego Peru nie jest tworem koloniainym czy postkolonialnym, tylko istnialo ,zawsze”, PANSTWO INKOW PopDANT W XVI wickt okoto 10-15 miliondw micszkaricow imperium mowilo kil- kuset jezykami. Administracja imperialna uéywala dialektu keczua z Cuzco nna calym obszarze migdzy Cuzco a Quito. Na tym samym tercnie funkeje j¢- zyka migdzynarodowego pelnit takze inny dialekt keczua ze Srodkowego wybrzeza Peru, Na poludnic od Cuzco administracja imperialna takze uzy- wala keczua z Cuzco, ale wraz z jezykiem ajmara W XVI wieku wickszose lepie} praebadanych narodow andyjskich miata trojszezeblowa organizacje, kt6re) odpowiadala trojszczeblowa swiadomose przynaleznosci jednostki do centrum ceremonialnego (awancgo Hagta lub ‘marka), kontrolujqcego obsear od kilkudziesigciu do nawet ponad tysigca Kilometrow kwadratowych), do swojej grupy etniczne}, zajmujqce) od kilku set do kilku tysigcy kilometrow kwadratowych oraz do swojego narodu, za ‘mujycego nawet kilkadziesiat tysigcy kilometrow kwadratowych. Owa Swi domose przynaleznosci wyrazana byta przez hierarchi¢ bogow, miejsc swig tych i wladz, ale nickoniecznie pracz wspolny wszystkim jezyk. Paradoksal- nie .keczuanizaeja” Andéw kosztem innych jezykOw indiatiskich to proces, Ktory nastapil juz pod readami Hiszpanow, migdzy inaymi w wyniku ich po- lityki ewangelizacyjnej, do ktore} sposréd jezykOw micjscowych wybrano ‘glownie keczua i, w mniejszym stopniu, ajmara, ROLSICTWO 1 GOSPODARKA Obszar Tawantin Suyu nalezy do najbardziej zréznicowanych ekologiez- hie obszar6w globu ziemskiego, przy czym roznice te sq przede wszystkim ‘zwiqzane 2 wysokoseig nad poziomem morza. Sami Inkowie wyrdéniali trey zasadnicze sirefy ckologiczno-kulturowe: yunka, czyli pustynne wybrzeze 3. Stely ckologiczne Srodkowych Andéw (0d poziomu morza do wysokosci okoto 2000/2500 metrow n.pum.), ma kt6 rym osadnictwo koncentrowalo sig w waskich dolinach rzecznychr; qichwa, c2yli doliny wysokogérskie 0 klimacie umiarkowanym (od okoto’2500 do 3600/3800 m n.p.m.), charakteryzujacym sig dwiema zasadniczymi porami roku: deszezowa (od listopada do kwietnia) i suchy (od maja do pazdzier nika), i wreszcie puna, czyli wysokog6rski step (powyzej 3800 m n.p.m.), ‘© klimacie i szacie rostinnej przypominajacych tundrg. Do kategorii yunnka zaliczano tez wschodnie stoki And6w, porosnigte wilgotnym lasem tropi- kalnym. Podstawa gospodarki w strefach yutka i gichwa bylo rolnictwo, ww ktorym dug role odgrywala uprawa kukurydzy, w punie zas hodowla lim i alpak oraz uprawa roslin przystosowanych do tego szczezdlnego ckosys- temu, migdzy innymi komosy kwinoa i nicktorych odmian ziemniak6w. Na wybrzedu duze znaczenie gospodarcze miala tez eksploatacja zasobow morza: rybol6wstwo, zbieractwo matzy, polowanie na ssuki morskie, a tak ze cksploatacja z przybrzeznych wysp zasobow guana, uzywanego jako ma- wou. ‘Na ten podzial wysokosciowy nakladal sig inny, potudnikowy, albowiem ‘Tawantin Suyu w okresie maksymalnego rozwoju rozciqgato sig na prze- strzeni okolo 36 stopni geograficznych, od 1 stopnia szerokosci geogratic ne} polnocne} do 35 stopnia szerokosei geograficane| poludniowe}. General nie im bardziej na poludnie, tym klimat, zwlaszcza na wybrzezu, stawal s coraz bardziej suchy: jedna z najsuchszych pustyri ziemi, Atacama (pétnoc- ne Chile), znajuje sig w poludniowej czgsci Tawantin Suyu. Oczywiscie na tak rozleglym i zréznicowanym obszarze funkcjonowalo wiele odmicnnych systemow gospodarczych, jednakze w dalszej czgsci te- go rozdzialu skoncentrujemy sig na zasadniczych cechach gospodarki na terenach, gdzie uksztaltowaly sig wspomniane wyzej organizacje paristwo- we, Tiwanaku i Wari, do ktoryeh tradyeji i doswiadezed odwolywali sig na- stepnie Inkowie. Sq to glownie obszary dolin i wysokogorskicgo stepu ww poludniowych i srodkowych Andach Peruwiafskich oraz na plaskowyu boliwijskim, 2 Wprowadzenie Panujgce tam warunki geograficzne i klimatyczne zmuszaja andyiskiego rolnika do uprawy jak najwigkszej liczby gatunkow (kilkaset kultygendw) ww jak najwigkszej liezbie odmian, dostosowanych do mikroklimatow od po- ome marza czy tropikalnej daungli po zimny step wysokogorski (na prZy- lad 42 odmiany kukurydzy, kilka tysigcy odmian ziemniakiw), Hodowano takée 2wierzeta: lamy, alpaki, Swinki morskie, kaczki pimowki (Cairina mo- schata), psy, ryby (Orestia) oraz pseezoly (niezidentytikowane). Na 5 kolejnych lat w Andach przypada jeden rok urodzajny, dwa lata Srednie, a dwa nieurodzajne. Cykle rolne sq silnie modyfikowane, zwlaszcza na wybrzezu, praet zjawisko El Nifio. Rodzina i kaéda instytucja andyjska przechowywala iywnose wa 2le lata, miata dostep do upraw we wszystkich strefach klimatycanych i uczestniczy- a réwnoczesnie w wielu organizacjach pracy. Terminy i potrzeby prac na dane} wysokosci w eyklu upraw ustalali chakra kamayug, czyli agronomowie (aa przyklad specjalista od uprawy gorzkich ziemniak6w nia wysokosciach ‘od 3800 do 4300 m n.p.m.). Naczetniey radéw (ayllv) i centrow ceremonial: nych (llagta, marka) rozdzielali site robocza podezas rokowan z przedstaw ciclami grup. Rodziny wymienially prac z krewniakami i przyjaciolmi na {rzy podstawowe sposoby: ayni ~ wymiana symettyczna migdzy rOwnymi (na przyklad trzy dai kopania ziemniak6w); mink’a ~ udzial w pracy na rzecz ‘osoby czy instytueli w zamian 2a prestiz i jadto; mit'a ~ praca po kolei wyko- nywana przez wszystkich (na przyklad uprawa pot Inki). Chop dziedziczyl prawo do ziemi po praodkach, do ktérych nalezata zi mia, synowie po ojcu, a cérki po matce, Ziemie pod ciagla uprawa byly dzie- dzicene, na ugorach dziedziczyto sig prawo do dzialki na kazdym uprawi nym polu, Andyjskie cykle ugorowania i upraw trwaja nawet kilkanaseie la Brak ziem uprawnych wymuszat budowe systemow nawadniajgcyeh i tara- sw. Specjatne techniki powigkszaly obszary uprawne na pustyniach wy- brzeza (na przyktad nawadnianie state i okresowe, pola w dolach na glebo- kosci wod gruntowych) oraz na wilgotnych plaskowyzach, gdzie treeba chro- nié rosliny przed nocnymi praymrozkami przez wigksza czgsé roku (na przy- Kad woda ofaczajgea platforme pochtania ciepto za dnia i ogrzewa noca). Pola uZyéniano ludzkimi i awierzecymi oxchodami, popiolem, kompostem oraz, szeregolnie na wybrzezu, drobnymi rybkami i guanem, Wiclkie polowania na dzikie wielbladowate andyjskie (wigonie i gwana- ki) i inne awierzeta odbywaly sig w eyklu czteroletnim (czas odrastania wel- nny wigonia). Na polowaniu strzyzono wielbladowate, zabijano czgsé na mig~ so i skOry, Teste wypuszezano, zaleznie od pogtowia zwierzyny. Polowano takie na plactwo, awlaszcza wodne, towiono ryby i Taki, zbierano wodore- sty, rostiny i jaja Pasisowo Inka a Chtopi andyjscy i ich whzadze traktowaly wszelkie potrzebne produkty spo- za swego terytorium jak kullygeny osobnej strefy klimatyezne}. Itnialy ¥62- nie sposoby ich pozyskiwania, na przyklad handel, lecz najpowszechniejsza ‘na omawvianym terenie byla, jak sig wydaje (przynajmniej przed modyfika- cjami stopniowo wprowadzanymi przez Ink6w), tak zwana gospodarka wer- tykalna, Potegata ona na tym, Ze kazda grupa starala sig 0 dostep do ziemi ww daungli (uprawa lisci kok - Erythranylan coca) lub do plazy (suszone ryby, raki i wodorosty zabierano do domu), salin, Kopala (rudy metali, barwniki), metali (zloto, srebro, miedé, ol6w, cyna i rozmaite stopy), ceramiki, tkanin, przedmiotw drewnianych. Na terenach obfitujgeych w poszukiwane dobra powstawaly kolonie grup etnicznych dostarczajace pozadany produkt, Poro- zumienia migdzygrupowe warunkowaly lostep do terytorium, Do praedsiewzigé centralnie zarzqdzanych, lecz o charakterze okieso- ‘wym (na przyktad praca na polach Inki czy lokalnego pana, budowa skta- dow, obsltuga tak zwanych tampu itp.) sily robocze} dostarczal system mit‘a, natomiast specjalistow pracujaeych na potrzeby paistwa (garncarzy, meta- lurgow, g6rnik6w, snycerzy) pozyskiwano metodg tworzenia stalych osad stuzebnych. Specjalisei posiadali ziemig, a ich jedyng powinnoscig byla pro- dukeja d6br z surowcow dostarcranych przez preelozonych (na przyklad faktura wzorzystych tkanin Zatrudniajqca kilkuset tkaczy zaloz0- nna przez. Ink6w niedaleko Huancanego, w dzisiejszym departamencie Puno, Peru) lub petnienie okrestonych uslug (straé graniczna, slueba garnizonowa, nadz6r, Kolonia karma, produkeja rolna). Praesiedleficow zwano mitmag a maluri w ajmara. Miasta andyjskie w odréznieniu od europej- skich byly bardziej religijnymi cemrami wladzy i redystrybucji niz osrodka- mi produkeji, ladze i gospodarstwa domowe magazynowaly Zywnos i inne produkty na dlugie lata. Odgornie naraucano standardy produkcji i magazynowania, ale tylko w zakresic zapas6w i sklad6w imperialnych. Po uzupetnieniu re- -zer¥ gospodarstwo domowe dysponowato bardzo niewielkimi nadwyékami na wymiang. Poniewad. wigkszost poze zaspakaiata produkeja wlasna grupy, wymieniano tylko cenne produkty. Pastwowa redystrybueja dobr, dokonywana z ustalong czestotliwoseia w trakcie oficjalnych ceremonii, by- Ja uwazana za forme gratyfikaeji za prace na rzece panistwa; tym samym sys- tem ten ograniezal znaczenie handlu. Byl on jednak niezastapiony w niekto- rych seczegélaych wypadkach zwiazanych gtownie z wymiang dalekosie: Karawany lam j handel morski na tratwach 2aopatsywaty cate Tawantin Suyw w muszle milli z zatoki Guayaquil niezbedne do ofiar, a takze dostarczaly ‘metali i barwnik6w z Quila Suyu, Handel 6w, kt6rym Zajmowaly sig wyspe- cjalizowane grupy nie-Inkow, siggat Panamy, La Platy i wybrzedy Brazylii, gdzie Europejezycy uslyszeli'o Inkach od miejscowych Indian, Do celow Thandhomych w pOlnocne| czeSci imperium, prawdopodobnie od czasow Wprowaenic przedinkaskich, uéywano blaszek miedzianych 0 ksztalcic toporkow powig Zanych w paczki. By! to miernik wartosei i forma platnosei. Uzywano takze wag typu tak zwane) wagi raymskig}. Poddany splacal powinnosci tylko praca. Pracodawea, to jest Inka bac jego przedstawiciel, czyli miejscowy pan, musial dostarczyé Zatrudnionemu iwszelkich surowedw, narzedzi, ubiorow i Zywnosci w ezasie pracy. Wladze, tak jak kaédy gospodarz, mialy ziemic w rozmaitych strefach ekologicznych wilosciach pozwalajacych wyzywic zatrudnionych ehlopdw i innych pracow- nik6w: Zolnicrzy, rzemicsinik6w, kaplanow oraz cala arystokracje Goxpodarstwo chtopskie skladalo sig z pelnosprawnego mezczyzny, jego ony, ich niczonatych i niezameznych dzicei oraz starych rodzicow czy in- nych samotnych krewnych, z nadzialem ziemi wystarczajacym na utrzyma- nic, Biodak byt eztowiekiem bez ziemi i awiqzkOw 2 innymi rodzinami. Mieszkaiicow wsi dzielono na 10 (?) kategorii przydatnoSci do pracy. Ideal- nny model wyghydal wige tak, Ze imperium korzystalo z pracy doroslych zdro- wych malzonkow, mloxziez pracowala racze} na potrzeby wsi, a starey na potrzeby miejscowych panow. [ADNINISTRACIA PANSTWOWA Ludem wladata hierarchia przelozonych, poczynajac od naczelnikow ayl- Ju i centr6w ceremonialnych po wladcow calego pasta, opisana liczbami jak w katalogu dzicsigtnym. Najbardziej rozbudowany model takiej hierar chi zawarty jest w danych odnotowanyeh na przelomie XVI i XVIT wieku przez indiaiskiego prowincjonalnego kronikarza don Felipe Guaman Poma de Ayala (p. Tab. 3) Ranga numeryezna wladcy imperium wynositaby zatem 10000 panow i krGl6w, z ktGrych kaddy byl wart 100 000 poddanych. Oczywiscie logika ka talogowania wymagalaby uzupelnienia brakujgeych w tabeli rang o nume- ryezne}_wartosci: 500000, 1.000000, 5.000000, 10000000, 50000000, 100000000 poddanych. Mozna jednak powatpiewaé, czy model w tak skomplikowane} wersji rzeczywiscie istnial w czasach przedhiszpatiskich, «a tym bardzie} czy funkcjonowat w praktyce — méwige innymi stowy: ile do racczywistego inkaskicgo schematu dziesigtnego dokomponowal sam don Felipe? Praede wszystkim inni kronikarze wzmiankuj tylko rangi najnizsze, od ,rzdey 5 Indian” do pana 10000 Indian”, w danych zas pochodzgeych od regionalnych administratorow wymicniane sq tylko podzialy (i odpowia- dajgce im rangi zarzqde6w) pachaka (100 Indian), waranga (1000 Indian) i ure (10 000 Indian). Co wigce), chodziloby wyraénie 0 rangi, a nie 0 rze- czywisty podzial poddanych na gtupy o wymicnionych wyze) idealnych li- czebnesciach: ze érddet prowincjonainych wiemy na przyklad, i ,sctnik” mogt micé rownie dobrze pod swam zarzadem zardwno okolo 60 jak i bli Pats Ink as Tab. 3. Andysko hicrarchia sdmvinistac (Guam Pome 1981 (16518) fo, 65165) \wedlug don Fetipe Guamana Pony de Ayala i ata Tspanskiego| —TWiulw kecaam [Ranga fcr] apa I : Tu 0 ligase S00 00.000 sg re ~ eo pa qari wp sot pan 10 U0 an pu toon) Pan svoj] exe aman 500] pan 1000 Ian raga ra Tom [pictige pchaka Fa 0 [pachako karsachitew oe Ton ade 30 ian pitiga can Kamat 0 rae 1 Indian cna kame Ww ich Ramah sko 200 Indian, r6énj zas ,panowie tysiqca” zarzqdzali odpowiednio liczby ‘kolo 700-1300 Indian, Micibysmy wige do czynienia ze mranyin pownzech nie w historii (w tym tej najnowsze}) zjawiskiem rozziewu migdzy modclem teoretycznym, wypracowanym i oficjalnie propagowanym przez elite whe «day, a jego znacznie skromniejszq praktyczng realizacjg Zgodnie z tym idealnym modelem panowie najwyzszych rang (w prakty- ce od 1000 do 10000 Indian orz arystokracja inkaska) dzicdziezyli wlacizg po przodkach-bogach i dysponowali boskimi insygniami wladzy (dodatkowe aony, sludzy, stolki, szaty, ozdoby, lektyki, naczynia, potrawy). RozrOéniano apu ~ wiclkich pandw, kuraka — starost6w, przelozonych wsi lub grup wsi i kamachikug ~ preelodonych grup roboczych. Panowie dostawali prace hlopska (ita i mink’) j wielu kategorii yana ~ slug. : Wedle tego modelu kazdy czlowick byt czlonkiem rodu (10 rodzin), wsi (200 rods) é patistwa (czy grupy etnicane)) podbitego przez InkGw (10 000 Todzin). Prayktadem moze tu byé zresztq struktura wlasnej grupy ctniczne} Ink6w, zamieszkujgce] obszar okolo 50-100 000 km, zlozone} z kilkunastu podgrup (zamieszkujgcych odpowiednio mniejsze obszary po okolo 100-2000 km’), z Ktorych kazda miala wlasne centrum coremonialne, Na szezycie hicrarchii stala para bogéw-ludzi: Inka i Quya, jego glowna Zona 0 randze rodzonej siostry wladey (kwestig pokrewiciistwa w loni kaskie} clity omawiamy w rozdziale 8). Wladey stuzyli urzednicy nadworni i szefowie sluzb, statystycy, kaptani i rads zlozona z kilkunastu szefow 10 dow inkaskich, wraz z Gra podejmowat deeyeje (w przypadku preyjecia modelu dwuwladzy naleéaloby w tym schemacie uwzglednié pozycje i funk- ie ,drugiego Inki”). 36 Wprowadzenie 24 4, Inkaska Rada KrOlewska, rsunek 2 keoniki Guamana omy de Ayala, fo. 364 Imperium dzielito sig na cztery czgéei (sup), kt6rych granice schodzily sig w Cuzco. Niektdre stolice prowingji mialy status drugiego Cuzco, na przyklad Tumi Pampa (Tomebainba, dzisiejsza Cuenca w Ekwadorze), Ka- sa Marka (Cajamarea), Wanuku Pampa (Huanuco Pampa), Sawsa (Xavr Jauja), Willkas Waman (Vileashuaman), Hatun Qulla (Hatuncolla), Qha yawiri (Caquiaviri). Teoretycznie ws stolice prowineji powinny micé Swigtynig Stofica (Stworcy?), plac z tronem (usnu), magazyny, garnizon woj- skowy, wezel drogowy, a ich administracyjna obsluga powinna obejmowaé kaplandw, wojewode (tugrikug), policje, sepiegdw, goricbw oraz rachmi- strz6w (tak zwanych mistrz6w Khipu). Najwyési urzednicy powinni byé Pasistwo Inkéw y OBSZAR TROPIKALNYCH LASOW DESZCZOWYCHL O stots gasiva tam © wainist ood adminstacyne Maps 2. Tawantin Suyu: podzial na eatery dzeinice, sytuacja na ok, 1525 ne. Wprowntzenie calonkami grupy etniczne} Ink6w. Stolice prowingji winne byé oddalone Srednio 0 dziesigé dni drogi jedna od drugiej i zarzqdzaé jednostkami niz szej rangi o niczbadanych kompetencjach. Ponizej administracji imperialnci gdowali miejscowi dziedziczni panowie. Pandw tych Inka zatwicrdzal syfikowal dziesigtnic, Ranga liczbowa opisywata, jako sig rzekio, secze- bel hicrarchii, a nie rzeczywista liczbe podleglych gospodarstw domowych, Take kobiety sprawowaly funkeje administracyjne 1 kapladskie, choé z przycayn podanych dale} na ten temat zachowaly sig jedynie szczatkowe informage. Nadzor nad administracja wszelkich szezebli sprawowali inspektorzy wy- sylani z Cuzco (Inkowie) oraz przynajmniej trzy rodzaje polici: jawna pol tyczna, tainy wywiad i policja obyczajowa. Codzienne sprawy rozsadzali miejscowi panowie. Drogi i mosty (budowane przez stuzby inéynieryjne) ‘oraz poczta kxczyly prowineje z wladca. Sztafety biegaczy (chazki) w ciaglym pogotowiu preckazywaly informacje, przenosily khipu i drobne przesylki Sluaby statystyezne na kazlym szczeblu administracji gromadzily dane © sile roboczc| i jej skladzie, zawartosci magazynow i stanie armii. Wladze centraine znaly dzieki temu stan i sklad ludnosci w terenie w kazdym kolej- nym roku. Ksigzowano na biezqco wszelkie wplywy i wydatki dobr i sity ro- boczej Tyle model wylaniajacy sig glownie z lektury kronik opartych na informa- gjach ,stolecenych”, z samego Cutzeo, W praktyce (kt6ra odzwierciedla dokumenty z prowingji i dane archeologiczne) widocane s3 znaczne roznice migdzy poszczeg6inymi regionami Tawantin Suyu, zarwno jesli chodzi fo nasycenie inkasky infrastruktura imperialng, jak i 0 sama wielkos¢ i zn czenic osrodkéw teoretycznie podobne] rangi: na prayklad wigkszose wy- micnionych wyie] centrow 0 randze ,drugiego Cuzco” miescila sig w pél- nocno-zachodnie} czgsci Tawantin Suyu, zwanej Chinchay Suyu. Na wielu obszarach, o ktérych skadinad wiadomo, iz stanowily ezesé imperium, pra- wie w ogéle nie widaé pozostalosci inkaskich centrow administracyjnych, co dotyczy avlaszeza terendw dzisiejszego Chile. Dane archeologiczne wska- zuja tez na bardzo niewiclki stopich ,inkaizacji” andyjskie} wsi, oczywiseie pomijajge bezposrednie sqsiedzi¥o Cuzco. Dobra produkowane w impe- rialnych warsztatach przeznaczone byly na uiytek elit i praktycznie nie do- . poza wyjtkomymi przypadkami, do zwyklych havin runa (gospodit~ zy), Stopien ingereneji administracji imperialne} w praktycane zarzadzanic prowincjami byt zréznicowany i zaleéal od wielu czynnikow, przede wszyst kimm od ich strategiczno-gospodarczego znaczenia dla paristwa, gestosei za- iudnienia, a takée warunkow, na jakich zostaly whyczone do imperium. Rownicz. funkejonowanie system ,dziesigtnego” nie bylo ujednolicone na obszarze Tawantin Suyu ~ najpelnie| funkcjonowalo ono, jak sig wydaje, w osadach sluzebnych i/lub na terenach najwczesnie} opanowanych. [nko- Pars Ink 1” abo COTADORMAIORITEZOR | F N | SRAG COU &} DOR-CHAVA ae es Fae ea teder 5. MistezAhpu, rysuneck 2 kroniki Guamana Pomy de Aya 1a, fol. 360 wie starannie przestrzeyati podiatow spotecznych i etnicenych, co dobree ilustruje rygorystyezne przestrzeganic li poszczegoInych grup etnicanych swe eych ich strojow i przybraf glowy; uzycie szat ezy oztoby obcej grupy kara- ne bylo Smiercia, Podzial ten zaznaczal sig tez na innych poziomiach, zwlas czaw sterze rytualno-religijnej (p. rozdziat 10); takze inkaskic centea adm histracyjne lokowane byly zazwyezaj z dala od osad ludnosei miejscowe}. In Kowie znali widaé praktyczne zalety andyjskiego odpowiednika maksymy di vide et impera i nie dyZyti do powszechne} ,inkaizacji” podleglych lud6w. h tradyeyjnych, latwo identyfikuja “0 Wprowad DZIEJE RELIGII INKASKIED Drieje religit inkaskiej nie zostaly jeszcze napisane i niepredko zostang Diicki bezposrednim obserwacjom antropologéw i etnologow najobszer- nie) opisano ludowy dwudziestowieczny katolicyzm andyjski, zvlaszeza in- kaski. Panuje juz powszechna zgoda, Ze zlozyly sig nat z jednej strony kate chizacja i instytucje koscielne, a z drugiej lokalne tradycje religijne, zwane przez miejscowych zwyczajem (hisepanskie costumbre). Trwa spor, czy OW ‘auyezaj jest kontynuacja przedhiszpanskich i przedinkaskich miejscowych religii, czy tez jest tworem epoki kolonialne} i republikariskic} ‘Okresy wezesniejsze zostaly przebadane wybidrezo. Brakuje na preyklad studidw ikonografii Tiwanaku i Ink6w przedkolonialnych, niewiele tz jest badai poswigconych nickatolickie} ikonografii kolonialne} i republika skiej. Sytuacja jest o wiele lepsza w wypadku kultur archcologicanych, po Ktérych pozostaly bogate zabytki z lieznymi przedstawieniami ikonicznymi, jak na przyklad Moche czy Nazca. Co wigce}, interpretacje ikonograficzne zaleza ad przyjetego przez dane- go badacza modelu religii andyjskiej czy tez inkaskiej, a z kolei model ten iworzony jest na podstawie interpretacji ikonograficanych. Wyjsciem 2 tego bledneyo kola moze byé wylacznie analiza Zrédel pisanych 2 XVI i XVIL wieku. W tym jednak przypadku trwa zazarty spor, czy dostasczaja one je- dynie informacji o katechizacji mieszkarcow Andéw, czy tez :akze 0 ich re- ligit przed katechizacia. ‘Autorzy tej pracy sadza, Ze sq to Zrédta do dziejéw religii sprzed podbo- jw hiszpaiskiego, ale spieraja sig o model interpretacji, Mariusz Zidtkowski ‘waza, Ze wspdlne cechy kult6w na terenie paristwa Inkow byly konsekwen- i interakeji, ale nie istniata jedna religia uniwersalna ani nawet imperial- na. Istnialy natomiast kulty propagowane przez. imperium, kt6re naktadaly sig na kulty lokalne jue w czasach Wari-Tiwanaku, Natomiast Jan Szemiriski twierdz, Ze imperium Tiwanake wytworzyto religig uniwersalng, adresowa- ing do ealej ludzkosci i Ze jego ekspansja byla zarazem ekspansjg owe} reli- gi, ktra ogarngla Wari jako czgSé Tiwanaku. Po ich wpadku jedna z lokal- nych kontynuaeji owe religii stata sig religia imperium w XV i XVI wieku W religii owe) istnialy rytualy pozwalajgce wlaczaé lokalne bostwa i kulty, Zgoulnie z tym zalozeniem po podboju hiszpariskim proces chrystianizacji polegalby zatem na akceptacji twierdzen katechetow jako jeszcze jednego podzespolu kult6w wewngtrz religit uniwersalnie andyjskiej, co 2 czasem doprowadzito do powstania katolicyzmu andyjskicg®. Na szengScie nasze spory nie majg wplywu na interpretacje mitOw inka- skich, gdy2 w wypadku samego ludu InkOw jego jednosé religijna nic jest kwestionowana, Zarda mitolog nkasie) i religie andyjskie przel In ZRODLA MITOLOGI INKAS £1 RELIGIE ANDYJSKIE PRZED INKAML Podstawa naszych opisow s9 dzieta hiszpafiskich, metyskich i indiafshich badaczy piszacych alfabetem lacifiskim po hispafisku i z rzadka w keczua. Celem owych dziet, powstalych glownie w XVI i XVII wieku, bylo opisanie religii Inkow lub innych lud6w andyjskich zazwyczaj po to, by skutecznie} je tepig, czasami jednak pojawialy sig bardziej skomplikowane motywacje. Na przyktad wielu badaczy koscielnych szukalo w inkaskich mitach dowodow pierwotnego objawienia bad przynajmnie} pamigci o praojeu Noem, nato- iiast inkascy i metyscy uczeni starali sig udowodnié, 2e ich przodkowie praktykowali kult Stwércy, nie byli zatem takimi batwochwaleami, jak twier- dzila czeSé badaczy hiszpariskich. Siedemnastowieczne provokoly proces6w 6 balwochwalstwo zawierajy obszerne dane o trwaniu dawnych mitOw i ry- tual6w. Drugi wielki korpus danych o wierzeniach andyjskich stanowia zapisy mi- tow dwudziestowiccznych, Wiele z nich okazuje sig kontynuacjami moty- ‘wow krocej zapisanych w XVI i XVIL wieku. Najwieksze braki Zrédet do mitologii inkaskiej (iw szerszym zakresie an- diyjskich) wystepuja w okresie od schytku XVII az do polowy XX wieku. Prayczyny tego stanu rzeczy $4 oczywiste: w polowie XVII wieku Koscid! uuznat Peruwiaiczyk6w za chraescijan, zniknal wige powdd opisywania mic} scowych mitologii. Zainteresowanie nimi powrdcito dopiero wraz.z popu stycznymi ideotogiami XX wieku. ‘Niczaleénie jednak od matyw6w ich autoréw, zapisy te z reguly zawiera- Ja streszczenia mitow, modlitwy, opisy eytualow, spisy béstw oraz miejse Swigtych, czasem z komentarzami Jak jué wspomnielismy, tematem te ksia2ki ma byé mitotogia i rytualy In- ow, Aby jednak omaviaé jakikolwiek aspekt sfery religjno-rytualne), nale- dy koniecznie uwzgledni¢ cztery czynniki, ktore wydaja sig tak oczywiste, 2e najezgsciej umykajq uwagi wielu badaczy. Po pierwsze zatem, nie nalezy identyfikowae wszystkiego, co andyjskie, z tradyeja inkaskg. Obszar andyjski, nawet w ezasach najwigksze} potegi paristwa Inkow, byt prawdziwg mozaiky jezykowa, etniczna i kulturows, w ranvach ktOre} wspolistnialy r62ne systemy wierzeniowe, przedmioty kul- tu, ceremonie, mity. Oczywiseie isinialy pewne punkty wspolne, ale general- nie podobieristwa miedzy poszczeg6lnymi obszarami pod wzgledem religi- no-mizyeznym (oraz innymi) niewiele odbiegaly od tego, co znamy 2 obsza ru Srédziemnomorza we wezesne} fazie istnienia Imperium Raymskiego: dobok pewnych ceremonit religié paristwowe| (I zvigzanych z nig ideologicz- nych komentarzy) kada prowineja zachawywala swa odrebnosé. Po drugie, w Zadne}, nawet najbardziej egalitame} spotecenosci nie ist je swobodny i powszechny dostep do informacji (zwlaszcza ze sfery wierze- 2 Wrowadenic wszystkich ezlonk6w tejée spolecznosci. Nawet w tak niezhicrar- chizowanych spolecznoseiach jak alistralijsey czy eskimoscy lowey i zbiera- iniejy roane stopnic wlajemniczenia magiczno-religijnego. osiqgalne tylko dla wybranc6w ispecjalist6w, takich jak na prayklad szamani. Sytuacja ta jest znacenic silnigj zaakeentowana w spoleczenstwach zhierarchizowa- nych, takich jak pi ezoterycany praekaz religijn :zny, sformulowany w lonie elity wh dlzy, nie moze byé identyfikowany z uproszczonymi cleinentami tej doktry- Ste przcniknely do tradyeji ludowe| i sa do dzis w nie} uchwytne. W awiazku z tym na przyklad nie mozna, jak to czynia nickt6rzy autorzy, identylikowaé wspotezesne} udowe] wersji relacji o krélu Ince i jego nad zwyczaijtlych mocach z koncepeja boskich atrybutéw wladey, sformulowang nna potrzeby najwyaszych krez6w inkaskiej elity w momencie szezytowego rozwoju panstwa Inkow. ‘Zwolennik6w inaego zdania w tej materi zachgcamy do dokonania na- stepujacego studium porownawezego: zebrat, w niewatpliwie od wickow chrzescijafiskiej krainie jak na przyklad Podhale, wszelkie dostepne w u nig} tradycji ludowej relacje 0 Panu Bogu, swigtym Piotrze, diable, Na Swigtsze} Marii Panic, lokalnych Swigtych, odpustach itd., a nastepnie na podstawie tych danych wyjsciowych sprobowaé zrekonstruowac klGras z ewangelii albo Civitas Dei Swigtego Augustyna, teksty niewatpliwic klu- czowe dla chrzescijafiskiej doktryny wiary. Przekonaja sig wtedy, Ze chociaé i wspomniany Augustyn, i ,wzorcowy” goral z okolic Murzasichla sq nie- watpliwie chrzeseijanami, trudno byloby wyrobié sobie poglad o rozumic- niu tejze wiary przez. jednego na podstawie informacji uzyskanyeh od dru- siego z nich. Po trzecie, nawet przy zalozeniu, iz uchwytna obecnie w okolicach Cuz- co, bylej stolicy imperium, tradyeja ludowa przechowuje pewne elementy przedhiszpatiskie} doktryny, nic nalezy zapominaé, Zc ulegala ona od cza- sow inkaskich do dzis, czyli przez. blisko 470 lat, procesom ewolucyjnym oraz réznorakim wplywom, ito nie tylko ze strony oficjalne} doktryny chrze- uiskiej, prackazywanej przez funkejonariuszy Kosciola, ale réwniez ka- tolicyzmu Iudowego w wersji iberyjskiej, ktOry przyniesli ze sobq koloniza- torzy. Widaé to na prayklad w bardzo szybkim rozpowszechnieniu sig na te renic andyjskim (i nie tylko andyjskim) juz. we wezesnym okresie kofon nym roznych pod i lexend o ewidentnie europejskie} prowenieneji, w tym rownie? ich ikonicznych praedstawien “Ten synkretyezny aspekt religijnosci andyjskiej, wideczny po dzis die, byt zreszta w znaczne} mierze wymuszony samym procesem ewangelizacji, a szcregélnie jego drastycznym przejawem, jakim byla extirpacién de idola- trias, co dostownie znaczy ,.wyplenienie baiwochwalstwa”. Okresia sig tak szeroko zakrojone kampanic walki z dawnymi, przedhisepafskimi wicrze- Zala mitoogi imbashc) i religc anlyjskie prec Inks 8 niami, podejmowane przez wladze koseicine i swieckie WicekrSlestwa Peru od lat siedemdziesiatych XVI wieku, kontynuowane 2 roznym nasileniem pizez okolo 100 lat, zwlaszeza na terenie arcybiskupstwa limskieyo. Jak sig wydaje, jednym z czynnikow, ktory wywolal kolejng kampanig (z practomu XVIi XVIT wicku), byly informacje doktora Francisca de Avila 0 kultywo- waniv przez mieszkaticow jego parafii, San Damian de Checa w prowingji Huarochiri, dawnych wierzet i rytualéw mimo ponad 60 lat, jak sig okaza- Jo niezbyt skutecznej ewangelizacji Informacje ma temat roznyet form tej religijnos ne i spisane z polecenia ojea Avila lub przez niego samego i stanowia obec nie najlepiej zachowane Zrodlo dotyczace tego zagudnicnia, z kt6rego obfi- cic korzystamy na kartach tej ksiq2ki, W ramach lustracji w terenie, w trak- cie kt6rych starano sig pozyska¢ informacje o przedmiotach kultu, pred. hisepaiiskich rytuatach itd, szczegolny nacisk kkadziono migdzy innymi na likwidacje kultu mallki (mumii przodk6w). Skonfiskowane przedmioty kul- tu (wak'a, mallki itp.) palono publicznie na stosie, winnym uczestnictwa w tradyeyjnych obrzedach wytaczano sprawy sqdowe, a osoby uznane za prayw6dcow badé kaplanow kultu zamykano w speejainym wigzieniu w Li- mic, 2wanym Casa de la Santa Cruz, czyli Domem Krzyza Swigteyo. W od- r6znieniu jednak od os6b oskaréonych 0 herezje i odstepstwo od wiary kii- tolickiej (na przyklad protestant6w, potajemnych wyznaweow religii Mojze- szowej, niektorych kategorii tak zvanych nawiedzonych itp.) Indianie uwzna- ni za balwochwaleéw nie podlegali Trybunalowi Inkwizyeji i nie byli skazy- W skali masowej akcja ta ustata pod koniee XVI wieku, chociaz procesy © balwochwalstwo zdarzaly sig na terenie Wicekrolestwa Peru sporadycznic jeszcze w poczatkach XIX wicku. W nicktorych hiskupstwach akeja ta nie miata micjsca lub przynajmniej nie pozostawila po sobie sladéw w archiwach. Znane sj jednak na pravklacl weresnicjsze dzialania © podobnym charakterze zwigzzane z walka z ruchem ‘Tagui Oncoy (Taki Unguy) w latach 1564-2572, Konsekweneje walki z batwochwalstwem sq dose ambiwalentne: z jednej strony, niewatplivie doprowadzily do zniszczenia ogromnej liczby tradyey}- nych obiektéw kullu, z drugicj jednak, protokoly spraw sqdowych o batwo- chwalstwo sq -dzis bezcennym materialem do rekonstrukeji tradyeyjnyeh wierzei oraz wezesnych przejawow synkretyzmu religiinego andyjsko- -chrzescijaiskiego pracde wszystkim na poziomic wspomniane} religijnusei = ludowej — niestety nie 2 obszaru Cuzco, dla kt6rego praktycznie brak jest tego rodzaju danych, lecz ze Stodkowej Sierry, zamieszkiwane) przez ludy nicinkaskie, Skutecenos¢ samych akeji tez jest dos¢ dyskusyjna, jako Ze ow dentne przcjawy tradycyjnych wierzen Zywe sq na obszarze Andow do dzis, ludowa andyjska wersja katolicyzmu ma wyradnie synkretycany charakter, ludowej zostaly zebra- “4 Wprewdzenie w ktorym w ramach jednej ceremonii wspélistnieja ze soba elementy chrze- Scijafiskie i przedhisepafskie, Po cewarle wreszcic, co sig Scisle laczy 2 poprzednimi stwierdzeniami, trzebat uswiadomic sobie fakt, iz w odrOnieniu od Meksyku na terenie Ta- ‘wantin Suyu hisepaiskim (ani nawet indiariskim ezy metyskim) kronika- rzom nie udalo sig uzyskaé wiarygodnego i kompletnego opisu tej wlasnie elitarne} wersji inkaskie doktryny religijno-rytualne}, Nawet obecnos¢ ink: skich dostojnikow religijnych (2wlaszcza tych najwyaszego saczebl) przeja- wia sig niezwykle dyskretnie w dostepnych Zrddlach historycenych, nie m wige jud o tym, Ze Zaden z nich nie byt sktonny rozmawiaé z Hiszpanami na tematy dotyczyce sfery ideologiczno-religijne). Gwoli sprawiedliwosci do- daé wypada, 2e okolicanosei spotkar hisepariskich i inkaskich kaplan6w ni byl sprzyjaly swobodne| wymianie poglqd6w na kwestie swiatopogladowe: Vilaome, inkaskiego arcykaptana Slorica, a zarazem jednego z dowodcow armii inkaskiej walezce) 2 Hiszpanami, spalono w 1539 roku na stosie jako buntownika. Natomiast drugi znany z imienia arcykaplan, Tit Kusi Yupan- i Inga, wladea w Vileabambie, byl zbyt dobrym dyplomaty, aby w trakcie pertraktaji z wladzami hiszpafiskimi w latach szesédzicsiqtych XVI wick. ‘otwarcie i wylewnie przyznawaé sig do swyeh religijnych funkcj, zwlaszeza ze jako argument w negocjacjach wysuwal cheé przcjscia na wiare chrzesci- jatisky, co zreszty formalnie uczynit, praybierajac na chrzcie imig Diego de Castro. Tiwreszcie ostatnia istotna uwaga, W inkaskim Tawantin Suyu raény podzial kompetencji i uprawnien migdzy mezczyznami i przy czym pozycja i prerogatywy tych ostatnich, przynajmnicj szlachcianek, byly znaczniejsze niz kobiet w éwezesnej Europie, Podzial ten funkejonowal rowniez w sferze ceremonialno-religijnej; wiemy na przyklad o istnieniu ‘efskie) organizacji kaplatiskiej, ktOra zajmowala sig Kultem Zesiskiego bo- stwa Ksigzyca, Na casle te] struktury stala (przynajmniej formalnie) Quya (krolowa), istnialy tez specjalne Swigtynie Ksigzyca, zarzqdzane przez ka- planki, gdzie odprawiano ceremonie w wigkszosci zarezerwowane dla ko- biet. Mozemy tez domniemywaé, ze istnial korpus mitow, kt6rego nosiciel- kami i strazniczkami byly kaplanki, stanowigey ideologiczng podstawe tego ultu. Niestety, dotarly do nas na ten temat jedynie sladowe informacje: eu- ropocentrycznie nastawieni misjonarze szukali informacji o religiach andyj- skich glownie wsréd mezczyzn, ci zaS po prostu niewiele wiedzieli o kulcie i ryttialach zarezerwowanych dla kobiet. Stajemy zatem przed dos przykra konstatacja — okauje sig mianowicie, ‘e 2¢ wegledu na szczuplosé érdde! nigdy nie bedziemy w stanie zrckonstru- oowaé inkuskiej elitarne} doktryny ideologiczno-religijne} tak dokladnic, jak jest to modliwe w odniesieniu do na prayklad AztekOw czy Maj6w. Zarda mitologi inkaskieireligie andyskie przed tnkami 4s ‘To, caym dysponujemy, to przede wszystkim opisy pewnych swiat i rytu- alow, z kt6rych przynajmnie) cagSé zostala dosé precyzyjnie opisana przez kkronikarzy, oraz pewne formy religijnosci ludowej, ktore byly zwalezane (a zarazem opisywane) przez chrzeseijaiskich misjonarzy przez co najmniej 250 lat. od polowy XVI do kovica XVIII wicku. Jest to wige, foutes propor- tions gardées, sytwacsa taka, jakbySmy nie majge dostepu do petnego tekstu chotby Pisma Swigtego, probowali wytobi¢ sobie poglad na doktryng reli ng Bizanejum na podstawie relaeji muzutmafskich duchownych, ktrzy mieli okazje wysluchaé paru mszy, zobaczy¢ kilka odpustow i procesj na te- renie Batkanéw w XVI wieku tudziez uczestniczyé w indoktrynowaniu przy- salych janezarow. ‘Tle 0 oczywistych ograniczeniach wynikajqcych z interpretacji Zr6det hi- storycanych. Jak zas przedstawia sig sprawa ze Zrddlami archeologicanymi? ‘Te mogy glownie dostarczaé bardz@ waanych informacji na temat form zachowafi rytwalnych, zwlaszeza w odniesieniu do obrzqdk6w pogrzebo- wwych czy ofiar, jednakée wobec braku danych pisanych z okrest przedh paiskiego (nawet sama kwestia istnienia lub nieistnienia przedhiszpafiskie~ £0, andyjskiego, pisma jest przedmiotem ostrych kontrowersji migdzy spe-

    You might also like