†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö êú †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ êú ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

ŸÖ£ÖÖ ²ÖÎÉÖÓ›ü úß ÃÖÓ¸ü“Ö−ÖÖ †×•ÖŸÖ ´ÖÖêÆü−Ö ÁÖß¾ÖÖß־Ö

³ÖÖîן֍ú ×¾Ö–ÖÖ−Ö ÃÖÃÓ£ÖÖ−Ö
³Öã¾Ö−ÖêÀ¾Ö¸ü
 ¯ÖÆü»Öê - †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö êú •Öß¾Ö−Ö ŸÖ£ÖÖ ˆ−֍êú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë êú ²ÖÖ¸êü ´Öë
³ÖÖîן֍úß ´Öë ˆ−֍úÖ μÖÖêÖ¤üÖ−Ö ŸÖ£ÖÖ ˆ−֍úÖ ×“Ö−ŸÖ−Ö, ˆ−֍êú þ֟Ö−¡Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü
‡ÃÖ ÃÖ²ÖÃÖê Æü´Ö ²ÖÆãüŸÖ ãú”û ÃÖßÖ Ã֍úŸÖê Æïü…

†»Ö²Ö™Ô ü †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö úÖ •Ö−´Ö •Ö´ÖÔ−Ö ¤êü¿Ö êú

ˆ»´Ö ¿ÖÆü¸ü ´Öë ´ÖÖ“ÖÔ 14, ÃÖ−Ö 1879 ´Öë Æãü†Ö £ÖÖ

ׯ֟ÖÖ - Æü´ÖÔ−Ö ´ÖÖŸÖÖ - ¯ÖÖê»Öß−Ö

 ²Ö“Ö¯Ö−Ö
†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö •Ö²Ö 4-5 ÃÖÖ»Ö êú £Öê, ŸÖ²Ö ˆ−ÆüÖë−Öê ‹ú “Ö´ÖŸúÖ¸ü ¤êüÖÖ -
‹ú ãúŸÖã²Ö−Öã´ÖÖ - “Ö㴲֍úßμÖ ×¤üŒÃÖæ“֍ú
ˆÃ֍úß ÃÖã‡Ô ‹ú †¥ü¿μÖ ²Ö»Ö ÃÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖê ú¸ü ˆ¢Ö¸ü פü¿ÖÖ úß †Öê¸ü ‘Öæ´Ö
•ÖÖŸÖß £Öß ---- ˆ−֍úÖê »ÖÖÖ •ÖêÃÖê ‡ÃÖ Ãֲ֍êú ¯Öß”êû úÖê‡Ô ×”û¯Öß Æãü‡Ô “Öß•Ö ÆüÖê
“ ‡ÃÖÃÖê ¾ÖÆü ²Ö““ÖÖ ‡ŸÖ−ÖÖ †×¬Öú ˆŸÃÖÖ×ÆüŸÖ Æãü†Ö ׍ú
¾ÖÆü ¸üÖê´ÖÖÓ×“ÖŸÖ ÆüÖê ÖμÖÖ, †Öî¸ü ‹ú¤ü´Ö ßֲ¬Ö ¸üÆü ÖμÖÖ… ”
 ¯ÖœÍüÖ‡Ô ´Öë ˆ−֍êú †×¬ÖúŸÖ¸ü †“”ê −Ö´²Ö¸ü †ÖŸÖê £Öê, †Öî¸ü ¾Öê Öם֟Ö
´Öë ²ÖÆãüŸÖ ãú¿Ö»Ö £Öê

¯Ö¸ü−ŸÖã, ˆ−Æê †¯Ö−Öê ”ûÖ¡Ö •Öß¾Ö−Öü

êú ¾ÖÂÖÔ †“”êû −ÖÆüß »ÖÖê, ŒμÖÖê׍ú -
†¬μÖ֯֍úÖë úÖ ÃÖÖ´Ö−ŸÖ¾ÖÖ¤üß Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö,
”ûÖ¡ÖÖë úÖ Ã¾ÖÖ×´Ö³ÖÛŒŸÖ •ÖîÃÖÖ ¾μÖ¾ÖÆüÖ¸,
ײÖ−ÖÖ ÃÖ´Ö—Öê, ¸ü™ü ú¸ü μÖÖ¤ü ú¸ü−Öêü úÖ
ŸÖ¸üߍúÖ - μÖÆü ÃÖ²Ö ˆ−֍úÖê ‹ú¤ü´Ö
†Ã¾ÖߍúÖ¸ü £ÖÖ…

•Ö²Ö ¾ÖÆü 15 ÃÖÖ»Ö êú £Öê, ŸÖ²Ö ¾ÖÆü ×¾ÖªÖ»ÖμÖ ”ûÖê›Íü ú¸ü †¯Ö−Öê ´ÖÖŸÖÖ-ׯ֟ÖÖ êú ÃÖÖ£Ö
‡™»Öß ¤êü¿Ö “Ö»Öê ÖμÖê …
ײÖ−ÖÖ ×úÃÖß ÖÖÃÖ ˆ¯Ö»ÖÛ²¬Ö êú, †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö −Öê ÃÖ−Ö 1900 ´Öë †¯Ö−Öß ¯ÖœÍüÖ‡Ô ÖŸ´Ö úß

ˆ−ÆüÖê−Öê ×¾ÖÀ¾Ö×¾ÖªÖ»ÖμÖ ´Öë ³ÖÖîן֍úß †Öî¸ü Ö×ÖŸÖ ¯ÖœÍüÖ−Öê úß −ÖÖîú¸üß êú ×»ÖμÖê
²ÖÆãüŸÖ ¯ÖÏμÖÖÃÖ ×úμÖê, ¯Ö¸ü ¾Öê ÃÖ±Ìú»Ö −ÖÆüß Æãü‹
ŒμÖÖê׍ú ˆ−֍úÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´Ö¬μÖ´Ö ¾ÖÖÔ úÖ £ÖÖ, ‡ÃÖ×»ÖμÖê †¯Ö−Öß ×•Ö´´Öê¤üÖ׸üμÖÖê úÖê
ÃÖ´Ö—ÖŸÖê Æãü‹ ˆ−ÆüÖê−Öê ²Ö−ÖÔ ¿ÖÆü¸ ´Öë ‹ú ¯Öê™êü−™ü úÖμÖÖÔ»ÖμÖ ´Öê −ÖÖîú¸üß ú¸ü »Ößü

ˆ−ÆüÖë−Öê úÆüÖ - μÖÆü ˆ−Ö êú ×»ÖμÖê ‹ú ´ÖãÛŒŸÖ úß ŸÖ¸üÆü £ÖÖ…
´ÖÖ×Ã֍ú ¾ÖêŸÖ−Ö, †Öî¸ü ¯Öê™êü−™ü ¯ÖœÍü−Öê êú úÖ´Ö −Öê ˆ−Æêü ¾ÖÆü
†Ö¾Ö¿μ֍ú ÃÖ´ÖμÖ ×¤üμÖÖ, •ÖÖê ¾ÖÆü †¯Ö−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë †Öê¸ü
³ÖÖîן֍úß úß ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ÃÖ´ÖÃμÖÖ†Öë ´Öë »ÖÖÖ Ã֍úŸÖê £Öê
 1887 - ´ÖÖ‡êú»ÃÖ−Ö †Öî¸ü ´ÖÖê»Öì −Öê ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ¯Ö¸ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ¯ÖÏμÖÖêÖ ׍úμÖê
1900 - ´ÖîŒÃÖ ¯»Öî−ú −Öê ×¾Ö׍ú¸üÖ êú Œ¾ÖÖ−™ü´Öߍú¸üÖ úÖ ×ÃÖ¨üÖ−ŸÖ פüμÖÖ
‡−֍êú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü, †Ö»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ú¤ü´Ö »ÖêŸÖê Æãü‹, †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö −Öê
×−Ö´−Ö×»Ö×ÖŸÖ ×¾ÖÂÖμÖÖë ¯Ö¸ü ¿ÖÖê¬Ö ¯Ö¡Ö ׻֏Öê
1905´ÖÖ“ÖÔ - ¯ÖύúÖ¿Ö ×¾ÖªãŸÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö (¯ÖύúÖ¿Ö úÖ Œ¾ÖÖÓ™´Ö ×ÃÖ¨üÖüÓŸÖ)
Ó1905 ´Ö‡Ô - ²ÖÎÖˆ−Öß ÖןÖ
1905 •Öæ−Ö - †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ×¾Ö׿Ö™ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ
(ïÖê¿Ö»Ö £μÖÖê¸üß †Öê±Ìú ׸ü»Öê×™ü×¾Ö™üß)
1905 ×ÃÖŸÖÓ²Ö¸ - E = m c 2ü

†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö −Öê ÃÖ−Ö 1915 ´Öë †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ ׍úμÖÖ
(•Ö−Ö¸ü»Ö £μÖÖê¸üß †Öê±Ìú ׸ü»Öê×™ü×¾Ö™üß)
†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö úÖ ÃÖ²ÖÃÖê ÎúÖÛ−ŸÖúÖ¸üß μÖÖêÖ¤üÖ−Ö Æîü - úÖ»Ö †Öî¸ü ÃÖ´ÖμÖ úß ¯Öã¸üÖ−Öß
†¾Ö¬ÖÖ¸üÖÖ†Öë úÖ ˆ−´Öæ»Ö−Ö ú¸üêú ‹ú −ÖμÖß úÖ»Ö-ÃÖ´ÖμÖ úß ÃÖ´ÖÛ−¾ÖŸÖ
†¾Ö¬ÖÖ¸üÖÖ úÖ ×¾ÖúÖÃÖ ú¸ü−ÖÖ …

μÖÆü ˆ−ÆüÖë−Öê †¯Ö−Öê †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ êú ×¾Ö׿Ö™ü †Öî¸ü ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖÖë êú «üÖ¸üÖ ×úμÖÖ …

ˆ−֍êú ¿ÖÖê¬ÖúÖμÖÔ úÖê ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë úß ÃÖ¯ÖæÓ ÖÔ Ã¾ÖŸÖ¡ÖÓŸÖÖ úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ´ÖÖ−ÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü

‡²ÖÎÖ×Æü´Ö ¯ÖÖ‡ÃÖ −Öê ׻֏ÖÖ Æîü - †Ö¸ü ´Öã—ÖÃÖê †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö êú •Öß¾Ö−Ö úÖê ‹ú
¾ÖÖŒμÖ ´Öë ׻֏Ö−Öê úÖê úÆüÖ •ÖÖμÖê ŸÖÖê ´Öï ú Ææü ÖÖÓ - ´Öî ו֟Ö−Öê ³Öß »ÖÖêÖÖë úÖê
•ÖÖ−ÖŸÖÖ ÆæÓü, †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö ˆ−Ö ÃÖ²ÖÃÖê †×¬Öú þ֟֡ÓÖ £Öê …
 †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ×¾Ö׿Ö™ü ×ÃÖ¨üÖŸÓÖ - †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓÖ úÖ ŒμÖÖ †£ÖÔ Æî ?ü
‡Ã֍úÖê ÃÖ´Ö—Ö−Öê êú ×»ÖμÖê Æü´Ö −μÖæ™ü−Ö êú Ö×ŸÖ êú ×−ÖμÖ´ÖÖë ÃÖê ¯ÖÏÖ¸Ó³Ö ú¸üŸÖê Æï -ü

1) ¯ÖÆü»ÖÖ ×−ÖμÖ´Ö - μÖפü ׍úÃÖß ¾ÖÃŸÖ ã (ׯÖÓ›ü) ¯Ö¸ü úÖê‡Ô ²Ö»Ö −Ö »ÖÖ ¸üÆüÖ ÆüÖê, ŸÖÖê ˆÃ֍êú
¾ÖêÖ ( •ÖÖê ¿Öæ−μÖ ³Öß ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü ) ´Öë úÖê‡Ô ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö −ÖÆüà ÆüÖêÖÖ
2) ¤æüÃÖ¸üÖ ×−ÖμÖ´Ö - ²Ö»Ö = ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö X Ÿ¾Ö¸üÖ
3) ŸÖßÃÖ¸üÖ ×−ÖμÖ´Ö - Æü¸ü ׍ÎúμÖÖ êú ²Ö¸üÖ²Ö¸ü †Öî¸ü ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯ÖÏןÖ׍ÎúμÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü
¯Ö¸ü−ŸÖã μÖÆü ×−ÖμÖ´Ö êú¾Ö»Ö ŸÖ³Öß »Ö֐Öæ ÆüÖêŸÖê Æïü, •Ö²Ö ¯ÖÏμÖÖêÖ ú¸ü−Öê ¾ÖÖ»ÖÖ
¾μÖÛŒŸÖ Ã¾Ö μÓ Ö Ÿ¾Ö׸üŸÖ −Ö ÆüÖê
¯ÖÏ¿−Ö - Ÿ¾Ö¸üÖ ׍úÃ֍êú ÃÖÓ²Ö−¬Ö ÃÖê ?

¬μÖÖ−Ö ¤êü−Öê ¾ÖÖ»Öß ²ÖÖŸÖ Æîü ׍ú ¤æüÃÖ¸êü ×−ÖμÖ´Ö ÃÖê μÖÆü ×−֍úÂÖÔ ×−֍ú»ÖŸÖÖ Æîü ׍ú μÖפü ׍úÃÖß
¾ÖßÖã ¯Ö¸ü »ÖÖ−Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ²Ö»Ö ¿Öæ−μÖ ÆüÖê ŸÖÖê ˆÃÖ ¾ÖßÖ㠍úÖ Ÿ¾Ö¸üÖ ³Öß ¿Öæ−μÖ ÆüÖêÖÖ…
×±ú¸ü ¯ÖÆü»Öê ×−ÖμÖ´Ö úß ŒμÖÖ †Ö¾Ö¿μ֍úŸÖÖ Æîü ?
†−Öã³Ö¾Ö ÃÖê Æü´Ö •ÖÖ−ÖŸÖê Æïü ׍ú −μÖæ™ü−Ö êú ×−ÖμÖ´Ö ŸÖ²Ö »Ö֐Öæ ÆüÖêŸÖê Æïü •Ö²Ö ¯ÖÏμÖÖêÖ ‹ú
Ûãָü ú´Ö¸êü ´Öë ׍úμÖê •ÖÖμÖë, μÖÖ ×±ú¸ü ‹ú ¸êü»ÖÖÖ›Íüß êú ×›ü²²Öê ´Öë μÖפü ¸êü»ÖÖÖ›Íüß
ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖêÖ ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆüß ÆüÖê …

¸êü»ÖÖÖ›Íüß, ú´Ö¸üÖ †Öפü êú ãÖÖ−Ö ¯Ö¸ü Æü´Ö ‹ú ×−Ö¤ìü¿Ö ±Ïêú´Ö (×−Ö¤ìü¿Ö ŸÖÓ¡Ö) ¿Ö²¤ü
úÖ ˆ¯ÖμÖÖêÖ ú¸üŸÖê Æïü

†£ÖÖÔŸÖ, −μÖæ™ü−Ö êú ×−ÖμÖ´Ö ŸÖ²Ö »Ö֐Öæ ÆüÖêŸÖê Æïü •Ö²Ö ×−Ö¤ìü¿Ö ±Ïêú´Ö úÖ Ÿ¾Ö¸üÖ ¿Öæ−μÖ ÆüÖê

‡ÃÖ´Öë ÃÖ´ÖÃμÖÖ μÖÆü Æîü ׍ú ׍úÃÖß úÖ Ÿ¾Ö¸üÖ ‹ú ¾μÖÛŒŸÖ êú ÃÖÓ¤³ÖÔ ´Öë ¿Öæ−μÖ ÆüÖê
Ã֍úŸÖÖ Æîü, †Öî¸ü ¤æüÃÖ¸êü ¾μÖÛŒŸÖ êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔü ´Öë ãú”û †Öî¸ü ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü

ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ×»ÖμÖê - ‹ú †ÓŸÖ׸üÖ μÖÖ−Ö ´Öë, Æü´Ö îúÃÖê •ÖÖ−Ö Ã֍úŸÖê Æîü ׍ú
−μÖæ™ü−Ö êú ×−ÖμÖ´Ö »Ö֐Öæ ÆüÖëÖê μÖÖ −ÖÆüà
 μÖÆüà ¯Ö¸ü Æü´Öë −μÖæ™ü−Ö êú ¯ÖÆü»Öê ×−ÖμÖ´Ö úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ´ÖÖ»Öæ´Ö ÆüÖêŸÖÖ Æî - ü
Æü´Ö úÆüŸÖê Æïü ׍ú ׍úÃÖß ×−Ö¤ìü¿Ö ±Ïêú´Ö úÖ Ÿ¾Ö¸üÖ ŸÖ²Ö ¿Öæ−μÖ ÆüÖêÖÖ •Ö²Ö ˆÃÖ´Öë −μÖæ™ü−Ö úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ
×−ÖμÖ´Ö ÃÖÆüß ×ÃÖ¨ü ÆüÖê - †£ÖÖÔŸÖ, ׍úÃÖß ²Ö»Ö êú †³ÖÖ¾Ö ´Öë ‹ú Ûãָü ¾ÖßÖã, Ûãָü Æüß ¸üÆêü …
‹êÃÖê ×−Ö¤ìü¿Ö ±Ïêú´ÖÖë úÖê ( וÖ−Ö´Öë −μÖæ™ü−Ö úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ×−ÖμÖ´Ö »Ö֐Öæ ÆüÖêŸÖÖ ÆüÖê ),
•Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±Ïêú´Ö ( ‡−ÖÙ¿ÖμÖ»Ö ±Ïêú´Ö ) úÆüŸÖê Æïü …
Æü´Ö úÆü Ã֍úŸÖê Æïü ׍ú, −μÖæ™ü−Ö úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ×−ÖμÖ´Ö, •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±Ïêú´Ö úß ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ ¤êüŸÖÖ Æî,ü
†Öî¸ü −μÖæ™ü−Ö êú ²Ö֍úß ¤üÖê ×−ÖμÖ´Ö ‹ú •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±Ïêú´Ö ´Öë Æüß »Ö֐Öæ ÆüÖêŸÖê Æîü… †ŸÖ„ −μÖæ™ü−Ö
êú ×−ÖμÖ´ÖÖë ÃÖê •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±Ïêú´ÖÖë ´Öë ׯÖÓ›üÖë úß Öן֍úß úÖ †¬μÖμÖ−Ö ×úμÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü

¾ÖßÖã†Öë úß Öן֍úß êú ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ¾ÖÖÔ−Ö êú ×»ÖμÖê μÖÆü †Ö¾Ö¿μ֍ú Æîü ׍ú Æü´Ö μÖÆü ³Öß ²ÖŸÖÖ Ã֍ëú
׍ú ׍úÃÖß ¾ÖßÖ㠍úß Ö×ŸÖ ×¾Ö×³Ö®Ö •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±Ïêú´ÖÖë ´Öë îúÃÖß ÆüÖêÖß, •ÖÖê ‹ú ¤æüÃÖ¸êü êú ÃÖÓ¤³ÖÔ
´Öë ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖêÖ ÃÖê ÖןִÖÖ−Ö ÆüÖë …
¾ÖêÖ, Ÿ¾Ö¸üÖ, †Öפü úÖê ‹ú •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±Ïêú´Ö ÃÖê ¤æüÃÖ¸êü ±Ïêú´Ö ´Öë ºþ¯ÖÖÓŸÖ׸ŸÖ ú¸ü−Öê êú ×»ÖμÖê
Æü´Öë †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ úß †Ö¾Ö¿μ֍úŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü …
†£ÖÖÔŸÖ, Öן֍úß êú †¬μÖμÖ−Ö êú ×»ÖμÖê, ‹ú †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖ †×−Ö¾ÖÖμÖÔ Æîü …
†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö êú ×¾Ö׿Ö™ü †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖ êú ¯ÖÆü»Öê ³Öß ‹ú †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖ £ÖÖ -

ˆÃ֍úÖê Öî»Öß×»ÖμÖÖê úÖ †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖ úÆüŸÖê £Öê

Öî»Öß×»ÖμÖÖê −Öê úÆüÖ - μÖפü ‹ú •ÖÆüÖ•Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖêÖ ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆüÖ ÆüÖê, ŸÖÖê ˆÃÖ ¯Ö¸ü
׍úμÖê ÖμÖê ÃÖ³Öß ¯ÖÏμÖÖêÖÖë úÖ ¾ÖÆüß ¯Ö׸üÖÖ´Ö ÆüÖêÖÖ •ÖÖê ‹ú Ûãָü •ÖÆüÖ•Ö ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü …
−μÖæ™ü−Ö êú ×−ÖμÖ´ÖÖë êú ×»ÖμÖê, Öî»Öß×»ÖμÖÖê êú †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖ ÃÖê Æü´Ö ¤üÖê ×¾Ö׳֮Ö
•Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±Ïêú´ÖÖë ´Öë (•ÖÖê ‹ú ¤æüÃÖ¸êü êú ÃÖÖ¯ÖêÖ ´Öë ¾ÖêÖ u ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆêü ÆüÖë), ¾ÖêÖ,
†Öî¸ü ×−Ö¤ìü¿ÖÖӍúÖë úÖ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸üÖ ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü …

x’ = x- vt ; u’ = u - v

†ŸÖ„ ÛãÖ×ŸÖ †Öî¸ü ¾ÖêÖ, ×¾Ö×³Ö®Ö ±Ïêú´ÖÖë ´Öë ×³Ö®Ö ×¤üÖŸÖê Æïü …
´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ - μÖÆüÖÓ ÃÖ´ÖμÖ ÃÖ³Öß ±Ïêú´ÖÖë ´Öë ÃÖ´ÖÖ−Ö Æîü - t = t`
 Öî»Öß×»ÖμÖÖê êú †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖ †Öî¸ü ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö êú ×¾ÖªãŸÖ-“Ö㴲֍ Ÿ¾Ö êú
×ÃÖ¨üÖŸÖ ´Öë ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö -

×¾ÖªãŸÖ ±Ìúß»›ü
“Ö㴲֍úßμÖ ±Ìúß»›ü

ŸÖ¸üÓ Ó Ö úß Ö×ŸÖ úß ×¤ü¿ÖÖ

¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ c = 3 x 108 m/sec

μÖפü ‹ú ™üÖ“ÖÔ úß Ö×ŸÖ c ÆüÖê, †Öî¸ü ˆÃÖÃÖê, ¯ÖύúÖ¿Ö ™üÖ“ÖÔ úß Ö×ŸÖ úß ×¾Ö¯Ö¸üߟÖ
פü¿ÖÖ ´Öë ×−֍ú»Öê, ŸÖÖê ˆÃÖ ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ¿Öæ−μÖ ÆüÖê−Öß “ÖÖ×ÆüμÖê - c` = c - c = 0

μÖÆü ×−֍úÂÖÔ ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö êú ×¾ÖªãŸÖ-“Ö㴲֍ Ÿ¾Ö êú ×ÃÖ¨üÖŸÖ êú ×¾Ö¹ý¨ü Æîü -
 ´ÖÖ‡êú»ÃÖ−Ö ´ÖÖê»Öì úÖ ¯ÖÏ μÖÖêÖ (ÃÖ−Ö 1887)
ˆ−ÆüÖë−Öê ¯ÖύúÖ¿Ö ÄÖÖêŸÖ úß Ö×ŸÖ êú ±Ìú»Öþֺþ¯Ö, ¯ÖύúÖ¿Öü
was an ingenious attempt to search for the existence
úß ÖןÖ... ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö úÖ †¬μÖμÖ−Ö ×úμÖÖ
ether

¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ´Öë úÖê‡Ô ³Öß

¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö −ÖÆüà ¯ÖÖμÖÖ ÖμÖÖ
 †»Ö²Ö™Ôü †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö úÖ †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ×¾Ö׿Ö™ü ×ÃÖ¨üÖŸÖ
¤üÖê †×³Ö¬ÖÖ¸üÖÖ‹Ó -
1) ³ÖÖîן֍úß êú ×−ÖμÖ´Ö, ÃÖ³Öß •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±ÏÌêú´ÖÖë ´Öë ‹ú •ÖîÃÖê
ÆüÖêŸÖê Æï - †£ÖÖÔŸÖ, ÃÖ³Öß •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±ÏÌêú´Ö Æü¸ü ŸÖ¸üÆü ÃÖê
ŸÖã»μÖ (ÃÖ´ÖÖ−Ö) Æïü …

2) ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ˆÃ֍êú ÄÖÖêŸÖ úß Ö×ŸÖ ¯Ö¸ü ×−Ö³ÖÔ¸ü −ÖÆüà
ú¸üŸÖß Æîü …ü
‡−Ö †×³Ö¬ÖÖ¸üÖÖ†Öë êú ±Ìú»Öþֺþ¯Ö Öî»Öß×»Ö†Öê êú †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ êú ×−Ö¤ìü¿Ö֍úÖë
êú ×−ÖμÖ´Ö ×−Ö´−Ö×»Ö×ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ²Ö¤ü»Ö •ÖÖŸÖê Æïü -
x’ = (x – vt)/(1-v2/c2)1/2
t’ = (t – v x/c2)/(1-v2/c2)1/2
´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ - ÃÖ´ÖμÖ †²Ö ÃÖ²Ö ±ÏÌêú´ÖÖë ´Öë ‹ú ÃÖ´ÖÖ−Ö −ÖÆüà Æîü
 −ÖμÖê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ êú †−ÖãÃÖÖ¸ü -
ÖןִÖÖ−Ö ±ÏÌêú´ÖÖë ´Öë ‘Ö×›ÍμÖÖÓ ¬Ö߸êü “Ö»ÖŸÖß Æïü

úÖ»Ö ¾Öéרü úÖ ÃÖæ¡Ö -

t’ = t0 / √1-v2/c2

t’ – ÖןִÖÖ−Ö ±ÏêÌú´Ö ´Öë ÃÖ´ÖμÖ

t0 – Ûãָü ±ÏÌêú´Ö ´Öë ÃÖ´ÖμÖ

‹ú †Öî¸ü ×−֍úÂÖÔ -

( ׍úÃÖß ³Öß ¾ÖßÖ㠍úÖ ¾ÖêÖ ²ÖœüÖ ú¸ü ¯ÖύúÖ¿Ö êú ¾ÖêÖ ÃÖê †×¬Öú −ÖÆüà ׍úμÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ )
úÖ»Ö ¾Öéרü Time Dilation
 úÖ»Ö ¾Öéרü - •Öã›Ëü¾ÖÖ†Öë úÖ ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ

‹ú •Öã›Íü¾ÖÖÓ ²ÖÆü−Ö †ÓŸÖ׸Ö μÖÖ−Ö ÃÖê »ÖÖ³ÖÖ ¯ÖύúÖ¿Ö

úß Ö×ŸÖ ÃÖê »Ö´²Öê ÃÖ´ÖμÖ êú ×»ÖμÖê •ÖÖŸÖß Æîü

†ÓŸÖ ´Öë ¾ÖÆü ¹ýúŸÖß Æîü, μÖÖ−Ö úÖê ´ÖÖê›ÍüŸÖß ¾ÖÆü μÖê ¯ÖÖŸÖß Æîü ׍ú •ÖÖê ÃÖ±Ìú¸ü ˆÃÖê
Æîü, †Öî¸ü ¾ÖÖ¯ÖÃÖ †ÖŸÖß Æîü ²ÖÆãüŸÖ ú´Ö ÃÖ´ÖμÖ úÖ »ÖÖÖ £ÖÖ, ˆŸÖ−Öß
¤êü¸ü ´Öë, ˆÃ֍úÖ •Öã›Íü¾ÖÖÓ ³ÖÖ‡Ô ‹ú ¾ÖΨü
¾μÖÛŒŸÖ ÆüÖê ÖμÖÖ Æîü
 úÖ»Ö ¾Öéרü úÖ ‹ú •¾Ö»ÖÓŸÖ ˆ¤üÖÆü¸üÖ - †ÓŸÖ׸üÖ ׍ú¸üÖ¾ÖÂÖԝÖ

´μÖæ ´ÖêÃÖÖê−Ö úÖ †ÓŸÖ׸üÖ ׍ú¸üÖ¾ÖÂÖÔÖ ´Öë ¯ÖÏ£¾Öß úß ÃÖŸÖÆü ÃÖê ú‡Ô ׍ú»ÖÖê´Öß™ü¸ü ‰ú¯Ö¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêŸÖê Æïü,
†Öî¸ü »ÖÖ³ÖÖ ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ÃÖê −Öß“Öê †ÖŸÖê Æïü … μÖÆü †Ã£ÖÖμÖß úÖ Æïü, וÖ−֍úÖ •Öß¾Ö−Ö úÖ»Ö êú¾Ö»Ö
2 x 10 -6 ÃÖêëú›ü Æîü … ‡ŸÖ−Öê ÃÖ´ÖμÖ ´Öë, ¾Öê êú¾Ö»Ö 600 ´Öß™ü¸ü ŸÖú •ÖÖ Ã֍úŸÖê Æïü … ¯Ö¸ü μÖÆü ¯ÖÖμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü
׍ú ¾Öê ÃÖ´Öã¦ü ŸÖ»Ö ŸÖú ¯ÖÆãü“Ö •ÖÖŸÖê ÆüÖ‡Õ, 0.998 c úß Ö×ŸÖ êú ÃÖÖ£Ö …
‹ÃÖÖ ‡ÃÖ ×»ÖμÖê ÃÖÓ³Ö¾Ö Æîü ŒμÖÖë׍ú †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ êú †−ÖãÃÖÖ¸ü, ŸÖß¾ÖÎ Ö×ŸÖ úß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê Æãü‡Ô
úÖ»Ö¾Öéרü ÃÖê ˆ−֍úÖ •Öß¾Ö−֍úÖ»Ö ²ÖœÍ •ÖÖŸÖÖ Æîü, †Öî¸ü ¾Öê ²ÖÆãüŸÖ †×¬Öú ¤æü¸üß ŸÖμÖ ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü
 »Ö´²ÖÖ‡Ô úÖ ÃÖӍãú“Ö−Ö
‹ú ÖןִÖÖ−Ö ¾ÖßÖ㠍úß »ÖÓ²ÖÖ‡Ô, ˆÃ֍úß Ö×ŸÖ úß ×¤ü¿ÖÖ ´Öë ÃÖӍãú×“ÖŸÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü …
»Ö´²ÖÖ‡Ô úÖ Ã֍ãú“Ö−Ö

L’ = L / γ

•Ö²Ö Ö×ŸÖ ú´Ö ÆüÖêŸÖß Æîü ŸÖÖê μÖÆü

ÃÖӍãú“Ö−Ö −֐֝μÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü …
¯ÖύúÖ¿Ö úß ŸÖã»Ö−ÖÖ ´Öë ÖןÖ

•Ö²Ö Ö×ŸÖ ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ êú ¯ÖÖÃÖ ¯ÖÓÆãü“ÖŸÖß Æîü, ŸÖ²Ö »ÖÓ²ÖÖ‡Ô ²ÖÆãüŸÖ ú´Ö ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü …
²ÖÆãüŸÖ ŸÖê•Ö Ö×ŸÖ ÃÖê ¤üÖî›Íü−Öê ¯Ö¸ü, Ö×ŸÖ ÖןÖ/c »ÖÓ²ÖÖ‡Ô úÖ Ã֍ãú“Ö−Ö
Velocity
Velocity Observed
Observed
úß ×¤ü¿ÖÖ ´Öë »ÖÓ²ÖÖ‡Ô ú´Ö ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü v/c
v/c Length
Length

00 1.000
1.000
0.2
0.2 0.980
0.980
0.4
0.4 0.917
0.917
0.6
0.6 0.800
0.800
0.8
0.8 0.600
0.600
0.9
0.9 0.436
0.436
0.95
0.95 0.312
0.312
0.99
0.99 0.141
0.141
0.995
0.995 0.100
0.100
0.999
0.999 0.045
0.045
0.9999
0.9999 0.014
0.014
 Ö×ŸÖ ¯Ö¸ü ×−Ö³ÖÔ¸ü ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖÎרü

†Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ êú ×¾Ö׿Ö™ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ÃÖê ‹ú μÖÆü †−ÖÖêÖÖ ×−֍úÂÖÔ ×−֍ú»ÖŸÖÖ Æî
׍ú •Ö²Ö ׍úÃÖß ¾ÖßÖ㠍úß Ö×ŸÖ ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ êú ²Ö¸üÖ²Ö¸ü ¯ÖÓÆãü“ÖŸÖß Æî,
ŸÖÖê ˆÃ֍úÖ ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö †−ÖÓŸÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü

m = m0 / √1-v2/c2

μÖÆüÖÓ, m ¾ÖßÖ㠍úÖ ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö Æîü •Ö²Ö ¾ÖÆü v Ö×ŸÖ ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆüß ÆüÖê, †Öî¸ü
m 0 ¾ÖßÖ㠍úÖ Ûãָü †¾ÖãÖÖ ´Öë ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö Æîü …
 ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö ? ‰ú•ÖÖÔ ? μÖÖ ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö - ‰ú•ÖÖÔ

E = mc2
‡ÃÖ −ÖμÖê †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÖ úÖ ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖ„ ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ×−֍úÂÖÔ Æîü -
¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö †Öî¸ü ‰ú•ÖÖÔ úÖ ÃÖ´ÖŸÖã»μÖ ÆüÖê−ÖÖ
‡ÃÖ ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê - ‹ú ׍ú»ÖÖêÖÏÖ´Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ 9 x 1016 •Öæ»Ö ‰ú•ÖÖÔ êú ²Ö¸üÖ²Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü

μÖÆüß ¦ü¾μÖ´ÖÖ−Ö †Öî¸ü ‰ú•ÖÖÔ êú ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸üÖ úÖ ÃÖæ¡Ö Æîü וÖÃ֍êú †−ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖÖ¸üÖë ´Öë,
−ÖÖ׳֍úßμÖ ×¸ü‹Œ™ü¸ü ´Öë, †Öî¸ü ¯Ö¸ü´Ö֝Öã ²Ö´Ö ´Öë ‰ú•ÖÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêŸÖß Æîü …
†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö 36 ¾ÖÂÖÔ êú £Öê •Ö²Ö ˆ−ÆüÖê−Öê
†Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ
¯ÖÏ ÃŸÖãŸÖ ׍úμÖÖ
 †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ êú ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´Öë ¾μÖ֯֍úߍú¸üÖ (•Ö−Ö¸ü»Ö) ŒμÖÖ Æîü ?

†Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ×¾Ö׿Ö™ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±ÏÌêú´ÖÖë êú ²ÖÖ¸êü ´Öë Æîü •ÖÖê ‹ú ¤æüÃÖ¸êü
êú ÃÖÖ¯ÖêÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö Ö×ŸÖ ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆêü ÆüÖë …

†Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹ú ¤æüÃÖ¸êü ŸÖ¸üÆü úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ Æî - μÖÆü
Öã¹ýŸ¾Ö֍úÂÖÔÖ êú ²ÖÖ¸êü ´Öë Æîü … ‡ÃÖê ü¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‡ÃÖ×»ÖμÖê úÆüŸÖê Æïü
ŒμÖÖë׍ú μÖÆü ‹êÃÖê ±ÏÌêú´ÖÖë êú ²Öß“Ö ×−Ö¤ìü¿Ö֍úÖë êú ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸üÖ êú ²ÖÖ¸êü ´Öë Æîü, •ÖÖê
†ÃÖ´ÖÖ−Ö ÖןÖ, †£ÖÖÔŸÖ, Ÿ¾Ö׸üŸÖ Ö×ŸÖ ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆêü ÆüÖë…
¯ÖÆü»Öê Æü´Ö μÖÆü ¤êüÖŸÖê ü ÆÓîü ׍ú −μÖæ™ü−Ö úÖ Öã¹ýŸ¾Ö֍úÂÖÔÖ úÖ ×−ÖμÖ´Ö †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö êú
†Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ êú ×¾Ö׿Ö™ü ×ÃÖ¨üÖŸÖ êú †−Öãæú»Ö −ÖÆüà Æîü

mM
F = −G 2
R M
m
R

‹ú ¾ÖßÖ㠍êú ãÖÖ−Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö úÖ ¤æüÃÖ¸üß ¾ÖßÖã ¯Ö¸ü ŸÖŸúÖ»Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö
¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ÃÖê †×¬Öú Ö×ŸÖ ÃÖê “Ö»Ö−Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö

‡Ã֍úÖ ŒμÖÖ ¯Ö׸üÖÖ´Ö ÆüÖêÖÖ ?

 ´ÖÖ×−ÖμÖê ‹ú ¾ÖßÖ㠍úÖ Ã£ÖÖ−Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö (x1 , t1) ¯Ö¸ü Æãü†Ö ŸÖ£ÖÖ ˆÃ֍úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö
¤æüÃÖ¸üß ¾ÖßÖã ¯Ö¸ü (x2 , t2) ¯Ö¸ü Æãü†Ö, ‡Ã֍êú ×»ÖμÖê μÖÆü •Öºþ¸üß Æîü, ׍ú t2 - t1 > 0
׍úÃÖß ¤æüÃÖ¸êü •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±ÏÌêú´Ö ´ÖêÓ, •ÖÖê v Ö×ŸÖ ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆüÖ ÆüÖê (v < c), μÖÆüß ‘Ö™ü−ÖÖμÖêÓ
¤êüÖß •ÖÖμÖêÖß, Îú´Ö¿Ö„ t’1 ŸÖ£ÖÖ t’2 ¯Ö¸ü
v v v
t1 − 2 x1 t2 − 2
x 2
(t 2 − t1 ) − 2 ( x2 − x1 )
t1 =
' c , t '
= c
⇒ t 2' − t1' = c
2
v 2
v 2 v2
1− 2 1 − 1− 2
c c 2 c

( x2 − x1 ) c 2
> >c
‡ÃÖÃÖê Æü´Ö μÖÆü ¤êüÖŸÖê ÆîÓü ׍ú t − t < 0 μÖפü
' '
2 1 (t 2 − t1 ) v

‡Ã֍úÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö μÖÆü Æãü†Ö ׍ú ‡ÃÖ ¤æüÃÖ¸êü •Ö›ÍüŸ¾ÖßμÖ ±ÏÌêú´Ö ´Öê ¯ÖÆü»Öß ¾ÖßÖ㠍êú ãÖÖ−Ö
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö êú ¯ÖÆü»Öê Æüß ¤æüÃÖ¸üß ¾ÖßÖã ¯Ö¸ü ˆÃ֍úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ÆüÖê ÖμÖÖ, •ÖÖê ׍ú †ÃÖÓ³Ö¾Ö ü Æîü
†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö úÖ †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ŸÖã»μÖŸÖÖ ×−ÖμÖ´Ö ¯Ö¸ü
†Ö¬ÖÖ׸ŸÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖ´Öê Öã¹ýŸ¾Ö֍úÂÖÔÖ úÖ ²Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ÃÖê Æüß “Ö»ÖŸÖÖ Æîü
ŸÖã»μÖŸÖÖ ×−ÖμÖ´Ö μÖÆü úÆüŸÖÖ Æîü ׍ú ׍úÃÖß ³Öß ¯ÖÏμÖÖêÖ êú ×»ÖμÖê ‹ú ¯Ö飾Öß ¯Ö¸ü ÛÃ£ÖŸÖ ²ÖÓ¤ü
ú´Ö¸üÖü †Öî¸ü ‹ú †ÓŸÖ׸üÖ ´Öë 9.8 ´Öß™ü¸/ÃÖêëú› 2 ü êú Ÿ¾Ö¸üÖ ÃÖê “Ö»ÖŸÖÖ ú´Ö¸üÖ
¯ÖæÖÔ ºþ¯Ö ÃÖê ‹ú ÃÖ´ÖÖ−Ö Æïü …
 †ÖúÖ¿Ö úÖ»Ö úß ¾ÖÎúŸÖÖ

†Ö‡−ÙüÖ‡−Ö −Öê ŸÖã»μÖŸÖÖ ×−ÖμÖ´Ö úÖ ˆ¯ÖμÖÖêÖ ú¸üêú Öã¹ýŸ¾Ö֍úÂÖÔÖ úÖê ‹ú −ÖμÖê ºþ¯Ö ´Öë
¯ÖÏ ÃŸÖãŸÖ ׍úμÖÖ … ‡ÃÖ´Öë, Öã¹ýŸ¾Ö ‹ú ²Ö»Ö −ÖÆüà, ²ÖÛ»ú ‹ú ¾ÖÎú †ÖúÖ¿Ö úÖ»Ö êú ºþ¯Ö
´Öë ¤êüÖÖ ÖμÖÖ … ׍úÃÖß ³ÖÖ¸üß Ø¯Ö›ü êú “ÖÖ¸üÖë †Öê¸ü †ÖúÖ¿Ö-úÖ»Ö ¾ÖÎú ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü…
ŸÖã»μÖŸÖÖ ×−ÖμÖ´Ö ÃÖê Öã¹ýŸ¾Ö úÖê Ÿ¾Ö׸üŸÖ ±ÏÌêú´ÖÖë êú ºþ¯Ö ´Öë ¤êüÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … †ŸÖ„ Öã¹ýŸ¾Ö
êú ÃÖ´Öߍú¸üÖÖë úÖê ‹ú †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ êú ºþ¯Ö ´Öë ¤êÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü •ÖÖê Ÿ¾Ö׸üŸÖ
±ÏÌêú´ÖÖë êú ²Öß“Ö ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸üÖ ú¸ü Ã֍êú - μÖÆüß †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ Æîü
¾ÖßÖ㠍úÖ Ã£ÖÖ−Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ÆüÖê−Öê ¯Ö¸ü †ÖúÖ¿Ö úÖ»Ö úß ¾ÖÎúŸÖÖ ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æî
Î
ú μÖÆü ¾ÖÎúŸÖÖ ¯ÖύúÖ¿Ö úß Ö×ŸÖ ÃÖê †−μÖ ×¤ü¿ÖÖ†Öê ´ÖêÓ “Ö»ÖŸÖß Æîü

‡ÃÖê Öã¹ýŸ¾ÖßμÖ ŸÖÓ¸üÖ úÆüŸÖêü Æï

†Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ êú ¾μÖ֯֍úßé ŸÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ´Öë ²»Öîú ÆüÖê»Ö

ŸÖÖ¸üÖ À¾ÖêŸÖ ¾ÖÖ´Ö−Ö ŸÖÖ¸üÖ

−μÖæ™ÒüÖ−Ö ŸÖÖ¸üÖ ²»Öîú ÆüÖê»Ö

†ÖúÖ¿Ö úÖ»Ö úß ¾ÖÎúŸÖÖ

ÃÖæμÖÔ êú “ÖÖ¸üÖë †Öê¸ü †Ö¸ü ÃÖæμÖÔ À¾ÖêŸÖ ¾ÖÖ´Ö−Ö ŸÖÖ¸êü

êú ²Ö¸üÖ²Ö¸ü ×Ã֍ãú›ÍüÍ •ÖÖμÖê

†Ö¸ü ÃÖæμÖÔ ²»Öîú ÆüÖê»Öü

êú ²Ö¸üÖ²Ö¸ü ×Ã֍ãú›Íü •ÖÖμÖê
( 1 ׍ú»ÖÖê´Öß™ü¸ü ÃÖê ”ûÖê™üÖ )
 ²»Öîú ÆüÖê»Ö êú ¯ÖÖÃÖ Öã¹ýŸ¾Ö֍úÂÖÔÖ úß ¿ÖÛŒŸÖ ‡ŸÖ−Öß †×¬Öú ÆüÖêŸÖß Æîü ׍ú
¾ÖÆüÖÓ ¯Ö¸ü ¯Ö»ÖÖμÖ−Ö ¾ÖêÖ ¯ÖύúÖ¿Ö êú ¾ÖêÖ ÃÖê ³Öß †×¬Öú ÆüÖêŸÖÖ Æîü

‡Ã֍úÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü ׍ú ¾ÖÆüÖÓ ÃÖê úÖê‡Ô ³Öß “Öß•Ö ²ÖÖÆü¸ü −ÖÆüà ×−֍ú»Ö Ã֍úŸÖß Æîü …

²»Öîú ÆüÖê»Ö úÖê îúÃÖê ¤êüÖêÓ ÓÖê - •Ö²Ö ¾ÖÆüÖÓ ÃÖê ¯ÖύúÖ¿Ö ³Öß −ÖÆüà ×−֍ú»Ö Ã֍úŸÖÖ Æîü ?

²»Öîú ÆüÖê»Ö ¯ÖÖÃÖ êú ׍úÃÖß ŸÖÖ¸êü ÃÖê ÖîÃÖ †¾Ö¿ÖÖê×ÂÖŸÖ ú¸üŸÖê Æïü … μÖÆü ÖîÃÖ ²ÖÆãüŸÖ †×¬Öú
ÃÖÓ¯Öß×›ÍüŸÖ (¤ü²Ö) ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü וÖÃÖÃÖê ˆÃ֍úÖ ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ−Ö ²ÖÆãüŸÖ ²ÖœÍü •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê ˆÃÖ
ÖîÃÖ ÃÖê •Öê™ü êú ºþ¯Ö ´Öë ×¾Ö׍ú¸üÖ ×−֍ú»ÖŸÖÖ Æîü, •ÖÖê ¤êüÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü
 ²»Öîú ÆüÖê»Ö

‡Ã֍úß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ Æîü ׍ú Æü´ÖÖ¸üß †Öúֿ֐ÖӐÖÖ êú êú−¦ü ´Öë ‹ú ²ÖÆãüŸÖ ²Ö›ÍüÖ ²»Öîú ÆüÖê»Ö Æîü
 †Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ¾μÖ֯֍úߍéúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †Öî¸ü ²ÖÎÉÖÓ›ü úß ˆŸ¯Ö×¢Ö

¯ÖÏ£¾Öß úÖ †ÖúÖ¸ü - 12800 ׍ú»ÖÖê´Öß™ü¸ü

ÃÖæμÖÔ ‹ú ŸÖÖ¸üÖ Æîü - ¯ÖÏ£¾Öß ÃÖê 10 »ÖÖÖ ÖãÖÖ ³ÖÖ¸üß, †Öî¸ü 100 ÖãÖÖ ²Ö›ÍüÖ
Æü´ÖÖ¸üß †ÖúÖ¿Ö ÖӐÖÖ ´Öë 1011 ŸÖÖ¸êü Æïü, †Öî¸ü ‹êÃÖß ú¸üÖê›ÍüÖë −ÖßÆüÖ׸üúÖ‹Ó ²ÖÎÉÖÓ›ü ´Öë Æïü
ÃÖæμÖÔ ÃÖê ÃÖ²ÖÃÖê ¯ÖÖÃÖ êú ŸÖÖ¸êü úß ¤æü¸üß - 1015 ´Öß™ü¸ü , †ÖúÖ¿Ö ÖӐÖÖ úÖ †ÖúÖ¸ü
1020 ´Öß™ü¸ü
¤æü¸üß −ÖÖ¯Ö−Öê êú ×»ÖμÖê ‹ú †×¬Öú ˆ¯ÖμÖãŒŸÖ ‡úÖ‡Ô -
¯ÖύúÖ¿Ö ¾ÖÂÖÔ = 1015 ´Öß™ü¸ü
μÖÆü ¾ÖÖê ¤æü¸üß Æîü •ÖÖê ¯ÖύúÖ¿Ö ‹ú ¾ÖÂÖÔ ´Öë ŸÖμÖ ú¸ŸÖÖ Æîü
†ÖúÖ¿Ö ÖӐÖÖ
μÖÆü Æü´ÖÖ¸üß
†ÖúÖ¿Ö ÖӐÖÖ
êú ÃÖ´ÖÖ−Ö Æîü

ÃÖÖîμÖÔ ´ÖÓ›ü»Ö
úß ÛãÖןÖ
−ÖßÆüÖ׸üúÖ†Öë
úÖ ÃÖ´ÖæÆü
−ÖßÆüÖ׸üúÖ†ÖëÓ êú ²Öß“Ö úß ¤æü¸üß - ú¸üß²Ö 10 »ÖÖÖ ¯ÖύúÖ¿Ö ¾ÖÂÖÔ
 ‹›ü×¾Ö−Ö Æü²Ö»Ö êú ¯ÖÏêÖÖÖë −Öê μÖÆü פüÖÖμÖÖ ×ú ÃÖ³Öß −ÖßÆüÖ׸üúÖ‹Ó
Æü´ÖÃÖê ¤æü¸ü •ÖÖ ¸üÆüß Æïü
†£ÖÖÔŸÖ - ²ÖÎÉÖÓ›ü úÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü

†Ö¯Öêׁ֍ ŸÖÖ úÖ ¾μÖ֯֍úߍÎúŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ×±Ìú¸ü μÖÆü פüÖ»ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú -
²ÖÎÉÖÓ›ü ¿Öã¹ý ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ”ûÖê™üÖ £ÖÖ, ˆÃ֍úÖ ‘Ö−ÖŸ¾Ö »ÖÖ³ÖÖ †−ÖÓŸÖ £ÖÖ

ˆÃ֍êú ²ÖÖ¤ü ÃÖê ²ÖÎÉÖÓ›ü úÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ ÖμÖÖ, †Öî¸ü ˆÃ֍úÖ ‘Ö−ÖŸ¾Ö ú´Ö ÆüÖêŸÖÖ ÖμÖÖ
¯ÖÏÖ¸Ó³Ö ´Öë, †×¬Öú ‘Ö−ÖŸ¾Ö êú úÖ¸üÖ, ²ÖÎÉÖÓ›ü úÖ ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ−Ö ²ÖÆãüŸÖ †×¬Öú £ÖÖ, •ÖÖê ²ÖÖ¤ü
´Öë ú´Ö ÆüÖêŸÖÖ ÖμÖÖ

‡ÃÖê ²ÖÎÉÖÓ›ü úß ˆŸ¯Ö×¢Ö úÖ ×²ÖÖ ²ÖïÖÌ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ úÆüŸÖê Æïü
¿Öãºþ êú †ŸμÖ׬֍ú ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ−Ö êú úÖ¸üÖ, ²ÖÎÉÖÓ›ü ´Öë ×¾Ö׍ú¸üÖ ³Ö¸üÖ Æãü†Ö £ÖÖ,
•ÖÖê ²ÖÖ¤ü ´Öë ×¾ÖßÖÖ¸ü êú ²ÖÖ¤ü, ú´Ö ‰ú•ÖÖÔ úÖ ÆüÖê ÖμÖÖ …

μÖÆü †²Ö ÃÖæ´Ö ŸÖÓ¸üÖÖë êú ºþò¯Ö ´Öë ²ÖÎÉÖÓ›ü ´Öë Æîü …
 ÃÖ¾μÖÔ¾μÖÖ¯Öß ÖÖÖê»ÖßμÖ ÃÖæ´Ö ŸÖÓ¸üÖ ×¾Ö׍ú¸üÖ
Cosmic Microwave Background Radiation
²ÖÎÉÖÓ›ü úß ¾ÖÎúŸÖÖ
†Ö³ÖÖ¸ü - ãú´ÖÖ¸ü ¯ÖãÆãü¯Ö ´ÖÖ−ÖÃÖ úÖê
ŸÖ£ÖÖ
ÁÖß ³ÖÖ²ÖÖ−Ö ²ÖêÆêü¸üÖ úÖê

×¾Ö–ÖÖ−Ö ¯ÖÏ ÃÖÖ¸ü úÖê

μÖÆü †ŸμÖÓŸÖ †Ö¾Ö¿μ֍ú Æîü ׍ú ”ûÖ¡Ö úÖê •Öß¾Ö−Ö ´Öæ»μÖÖë úß ‹ú •Öß¾ÖŸÓÖ ÃÖ´Ö—Ö ÆüÖê…
ˆÃ֍úÖê ŒμÖÖ ÃÖÆüß Æîü, †Öî¸ü ŒμÖÖ ÃÖãÓ¤ü¸ü Æîü, ‡Ã֍úÖ †ÖÓŸÖ׸üú –ÖÖ−Ö ÆüÖê−ÖÖ “ÖÖ×ÆüμÖê …
‡−֍êú ײÖ−ÖÖ, †¯Ö−Öê ×¾Ö׿Ö™ü †Öî¸ü ÃÖß×´ÖŸÖ –ÖÖ−Ö êú ÃÖÖ£Ö, ¾ÖÆü ‹ú †−Öã¿ÖÖ×ÃÖŸÖ
¯Ö¿Ö㠍úß ŸÖ¸üÆü ÆüÖêÖÖ, −Ö ×ú ‹ú ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ¾μÖÛŒŸÖŸ¾Ö ¾ÖÖ»ÖÖ ‡ÓÃÖÖ−Ö …

- †»Ö²Ö™Ôü †Ö‡−ÙüÖ‡−Ö
†ÖúÖ¿Ö ÖӐÖÖ úÖ †ÖúÖ¸ü - 50,000 ¯ÖύúÖ¿Ö ¾ÖÂÖÔ