Don vi NGU PHAP NHO NHAT CUA TIENG VIET HOANG TRONG PHIEN * 1. Mot trong nhitng thao tac dau tién khi hoc mot tht tiéng 1a nhan dién ranh gidi cdc don vi ngOn ngif trén tuyén tinh cia chudi Idi Ngudi nude ngoai gap cdc két hop sau day thudng khong nhan biét ranh gidi giita cdc yéu t6. Do dé, kéo theo su khong nhan biét nghia cua don vi ng6n ngit. Vi du: - Cac anh, c6 thé thanh => cd/ canh. . - Bat thinh linh, c6 thé thanh => bdt thinhi/linh. - T6i thit thach anh, c6 thé thanh => 16i thi thaéch anh; 16i/ thit théch! anh. Nhan dién ranh gidi trén chit viét dé hon ngon ngit noi. Nhitng kha nang tach céc 16 hgp trén cé lién quan dén don vj ngit phap nho nhat. Nhim muc dich thuc hanh tiéng, xuat phat tir dac trung loai hinh tiéng Viét, chting toi cho rang don vi ngit phap nhé nhat khong phai 1a hinh vi ( morphéme) ma phai 1 “ngit t6”!. KI niém hinh vi la xuat phat tir truyén thong va loai hinh cdc ng6n ngit khuat chiét. NG 1a b6 phan nho nhat cé nghia cua tir. Ranh gidi hinh vi can t6, hinh vi phu t6 rt r6. Ban vé khdi niém hinh vi, tir trong tiéng Viét c6 rat nhiéu y kién khdc nhau. Tuy nhién, trong thuc tién ly gidi cdu tric ngit phap va day ngit phdp thuc hanh gap khong it khd khan. Chang han, bdt thinh linh, bién biét, dep dé, cdi dep c6 bao nhiéu am tiét, bao nhiéu hinh vi va c6 bao nhiéu tir? Cho dén nay cau hoi: hinh vi, thé nado 1a tir van chua duoc tra 10i thod dang. Ay thé ma trong thuc té day tiéng Viét cho hoc sinh, cho ngudi nude ngoai, viéc bién tap, bién * Gido su, Tién si, Dai hoc Quoc gia Ha Noi. Viet Nam.82 VIET NAM HOC - KY YEU HOI THAO QUGc TE LAN THU NHAT phién dich, ngay ca viéc nap phiin mém may tinh vin coi “tiéng mot”? 1a don vi hién nhién. Tiéng mot ting v6i mot am tiét lam thanh yéu t6 g6c cau tao nén tir voi cdc kiéu loai khéc nhau. Néu Idy hinh vi lam don vi “ hién nhién”® va chia thin hinh vi thue, hinh vi hu dua vao ndi dung ngif nghia thi hod ra hinh vi tring vdi tir. Cho nén viéc chon mot don vi hién nhién lam don vi ngit phép nho nhat cén xudt phat tir su hoat dong ngit phdp cita n6. Ching ta khong cau né véi tén goi (thuat ngit), danh rang tao mot thuat ngit ngén ngit hoc phai bao dam tinh hé thong va nim trong hé théng. Céi chinh cla mdi thuat ngif 1a phan anh tuong doi ding nét khu biét lam thanh dac trumg cia chinh don vi ng6n ngit dy. 2. Viéc xdc dinh cuong vi cia ngit t6 phai duoc phan biét véi Am tiét, tir. Vi du: ta c6 cdc phat ngon mang nghia thong bao sau day: (1) Co Lan di cho. (2) Nhacita khang trang, dep dé. (3) Nhiing thing nam cach xa bién biét. (4) Co ta dén bat thinh Tinh, khong bao trude, (5) Dai con qui chit nhan thi chua dén ndi that vong. C6 thé phan xuat mdi cau thanh cdc don vi. Cau (1) c6 b6n am tiét, mi am tiét tng v6i mot tir. Cau (2) c6 sdu am tiét va ba tit. Cau (3) c6 bay am tiét va chi 6 bon tir. Cau (4) 6 chin am tiét lai chi c6 bay tir. Cau (5) c6 mudi mot Am tiét va mudi tir. Tir dé thay rang Am tiét c6 hic tring véi tir va khong tring véi tir. - Am tiét- ngif t6- tir 1a nhiing don vi thudc vao cdc cap bac khdc nhau. Am tiét ung Viet khdc v6i cdc ngon ngif khuat chiét 1a bang tir va nho hon tit. Ranh gidi 16 rang, phat am tach biét trong chudi phat ngon. Am tiét 1a mot khdi, duge viét thanh mot t6 hop con chit, nén ngudi Viet c6 cam nhan nhu mot chit, méi chit 1a mot tiéng. Va lai, am tiét tiéng Viet c6 tiém tang kha nang mang nghia cia mot tir. Do cam nhan d6 ma nhiéu nha ngon ngit hoc goi don vi ngit phap tiéng Viet la: hinh-tiét (sy-morpheme). Vé cap bac ngit 4m hoc, am tiét 14 Khu6n hinh c4u truc lon nhat, tir dé phan xuat thanh hé thong am vi. Tuy nhién, trong tiéng Viet, am tiét c6 chifc nang va hoat dong trong cac loai hinh cau néi. Do d6, né cing co cuong vi nhu tir don. Khi am tiét c6 kha nang hoat dong tw do hoac doc lap thi no da chuyén hé r6i. Truong hgp nay am tiét cing 1a tir. Do 6, tir duoc cdu tao khong phai nho am tiét ma dua vao ngit t6. Negit 16 duoc hiéu la mot t6 hop dm- nghia nhé nhdt lam thanh 16 cdiu tao tie da tiét, lam chite nang ngit phdp nhdt dink. Trong dinh nghia ¢6 tinh chat lam viée nay, * moti hop am nghia nho nhat” Lim thanh tiéu ché phan xuat_don vi ngit 16. Mot té hopDON VI NGU PHAP NHO NHAT CUA TIENG VIET 83 4m tiét nao dé khong thé phan xuat tiép tuc lai cé nghia duoc. Trong trudng hop nay, yéu t6 dugc phan ra tmg v6i am tiét thudn vé ngit 4m. Ngit to phai mang nghia nhat dinh. Chang han, “nha cita” 1a mot tir véi nghia tap hgp, c6 hai ngit 16; “dep dé” 1a mot tir c6 hai ngif to trong d6 ngif t6 “dep” cé nghia ro rang, con ngit 6 “dé” khong cé nghia tir vung ma cé nghia ngit phap. Song, nho cé “dé” két hop chat ché vi “dep” mdi tao thanh t6 hop 4m nghia cé dugc nghia khai quat khdc véi tir “dep”. Do d6, “dep dé” lam thanh mot don vi tir dién. Con “thinh finh” va “bat thinh linh” cing mang nét nghia “ hét sttc bat ngd, khong ludng truéc dugc”. Nhung “bat thinh linh” c6 thém nét nghia bé sung “ dot nhién”. Ca hai déu 1a cdc don vi tir dién. Boi vi, “ thinh linh” 1a mot tit c6 mot ngif t6, “ bat thinh linh” 1a mot tir c6 hai ngit t6. Néu tach: bdt/ thinh linh nét nghia hai thanh t6 kha 16, con tach: thinh/ linh mdi thanh t6 img v6i mot 4m tiét khong mang nghia gi hét. Thinh 1a mot ngif t6, mot tir khi né mang nghia mo phong cua tiéng dong nao dé, to, nding. Trong trudng hgp nay, “thinh” khong phai 1a thinh trong thinh linh. Cach phan xuat nay thich hgp cho nhiéu trudng hgp cdc kiéu tir phdi sinh va tir ldy cla tiéng Viét. Ching han, chau chdu, cdo cdo 1a nhitng ngit t6 gém hai bo phan khOng cé nghia, con /anh ling 1a mot ngit td, cing 1a mot tir gsm mot bd phan 6 nghia va mot b6 phan khac “ling” mang nghia ngit phap mitc do dé phan biét véi “ lanh”. Do d6, khong phai bat cif tir ldy doi nao trong tiéng Viet cing 1a két qua “nhan doi”4. Tir su phan xudt trén, chting ta c6 thé rit ra ntay phan biét sau day: a) Phan Ién ngit t6 1a don am tiét ma trong dé mot phan khong nhé cé kha nang hoat dong nhu mot tir. Trong trudng hgp nay, ngif t6 ciing cé kha nang m6 rong cau tric cha minh dé thanh cdc don vi ngit doan. b) Mot am tiét = ngif t6 = tir, ta goi 1a 1 don dm hoac tit don 16. Chang han, anh, ong, hat, di, chg, doc, nghe... c) Mot am tiét = mot ngif to, khong phai Ia 1, chang han phan Idn cdc yéu t6 g6c Han: quoc, hdi, thuy, quan, st... d) Mot am tiét khong phai 1a ngi7 16’ cing khong phai 1a nz, chang han: ban, khoan, trong tit“ ban khoan”; thinh, linh trong tit“ thinh linh”; rac, trong tir“ ric r6i”; ké cd cfc cach rit gon tir vay muon An - Au nhu: bip, bé trong “ biip bé” (poupée); xd, phong trong “ xa phong” (savon); xoong trong (casserole); /ép trong (envelope); siéu, dm trong “siéu am” ( ultra- son= ultra- siéu, son-dm)... bi i e Mot am tiét 6 cap bac nay 1a ngif t6, 6 cap bac khac lai 1a tir. D6 1 trung hop ciia cau tao tir ghép nghia dang lap. Chang han, nha, cifa trong “nha84 VIET NAM HOC - KY YEU HOI THAO QUOC TE LAN THU NHAT cita”; nudéc, non trong “nude non”; thit, thach trong “ thit thach”; ché, ma trong “ ché ma”; kéu, goi trong “ kéu goi”; sai, khién trong “ sai khién” v.v... g) Mot am tiét c6 kha nang tham gia c4u thanh ngif t6 hoac tir v6i nghia khac nhau, Chang han, nghia trong “nghia ly”, “nghia hiép”, “nghia tinh”, “nghia khf’, “nghia bong”, “nghia cir’, “nghia dia”, “nghia trang”, “nghia vu”...; nhdt trong “nhat quén”, “nhat cit ludng tién”, “nhat té”, “duy nhat”, “nhat dinh”, “nhat 1a”, “nhat nguyén”, “nhat thiét”, “nhat tri”, “nhat thoi”...; chinh cai kha nang nay ma ngudi Viét cé thé lién tudng thanh truc lién tuéng kiéu nhu: Tién pry rote wat sige 8 ats Ma Dai—» St —+ Menh —+Lenh «— Sic... Tring goes e Sass. Qua «——_—_—__ kt Dai biéu ae ene Hien po ae oe Ban «<——__—__ Xuit a Not a8 Thao —__—» Luan —_—__+ Dé ——» Nghi > Quyeét wv... chiing ta c6 thé phan ngif t6 thanh ngit 16 don dm tiét itt6 da dm mat chtfc nang hoat dong ngit php c6 thé phan ra ngit 6 doc lap (khong bat budc) va ngit 16 khong doc lap (bat budc). Dén luot ngit t6 doc lap va ngit t6 khong doc lap, can cit vao nghia lai chia ra: ngit t6 biéu hién nghia tir vung (dinh danh) va ngit t6 mang nghia ngit phap (quan hé). Vi du: - nha, ngudt, dn, G, dep, dep dé, bat think linh, hi hody, loanh quanh... Wa ‘dc ngit 16 tir vung. - vi nén, ligu, nhumg, ma, va, v6i, déi véi, ctia, nhé... a cée ngit 16 ngit phép. h) Vé mat s6 luong am ti Trong ngit t6 khong ty do (bat budc) lai chia thanh ngit t6 mang nghia dac tomgs chang han, tranh trong “bitc tranh”; phong trong * phong canh”; thdn trong * vo than”... va ngit t6 mang nghia bé sung, khu biét, chang han, hing trongDON VI NGU PHAP NHO NHAT CUA TIENG VIET 85 “Janh ling” ; /éo trong “ lanh lé0”; /anh trong “ lanh lanh” ; dé trong “ dep dé”; dai trong “ dat dai”; kiita trong “ khach khita”v.v... 3. Tit cdch tri nhan, phan biét dm tiét - ngit 16 - tit da ndi & trén, c6 thé minh hoa bang mot bang so sdnh sau day: Boni | Vi du: bat thinh linh, bién biet, se 40, chay Amvet | bai [tinh | ton | bién | bit wo | | Noots | bat thinh inh is the | chay [te | _beatthinn inn = | -3.am tiét - 2am tiét 2am tiét 1am tiét Phan biét = 2ngats = 1 ngats = 2ngate = 1 nget -1tu -1ti = thir -1tir So véi khdi niém “tiéng” hoac “ hinh vi” thi kh4i niém ngit 16 (hoac ngit vi) v6i tu céch mot don vi 4m - nghia nho nhat thich hop cho viéc miéu ta, phan tich cfu tao cdc don vi ng6n ngit 16n hon né va gian tién theo cam ngf tri nhan cia ngudi Viet Nam. Va lai, don vi ngit t6 (ngit vi) nay thé hién dugc tinh hai mat cia mot ki hiéu ng6n ngit. N6 cing thoa man dugc nguyén ly: cdc don vi ngon ngit phan biét nhau vé chat, ma su phan biét dé 1a do chifc nang cia ching quy dinh. N6 ciing 1a dac trung loai hinh d6c 14p, phan tich tinh cia tiéng Viét. CHU THICH ‘Thuat ngit nay duge ding trong Ngit phap tiéng Vier thuc hanh cia Hoang Man Trung, Pho Thanh Cat, Bac Kinh, 1994. . Thuat ng ndy da ding trong Tiéng- rit ghép- dodn ngit cia Nguyén Tai Cin, Ha Noi, 1975. 3. Thuat ngit nay da ding trong Loai hinh cdc ngon ngit cia N.V. Xtankévich. Ha Noi, 1982. 4, ‘Thuat ngit nay do Hoang Van Hanh ding trong cong trinh Tw Idy trong tiéng Vier, Ha NOi, 1985.