10.

SINIF SÖZLÜ EDEBİYAT ÜRÜNLERİ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
1. KOŞUK: *Aşk, sevgi, tabiat güzellikleri, yiğitlik, savaş, av eğlenceleri,
DERS NOTLARI günlük yaşam gibi konuların dile getirildiği lirik şiirlerdir. *Sığır denilen
sürek avları ve şölen adı verilen kurban törenlerinde ozanlar tarafından
ŞİİR ÜNİTESİ kopuz eşliğinde okunur. *Hece ölçüsü ve dörtlük nazım birimiyle söylenir.
*Genellikle yarım uyak kullanılır. *Uyak düzeni aaab/abab, cccb, dddb
şeklindedir. *İçerik olarak halk edebiyatındaki koşmaya, divan
edebiyatındaki gazele benzer.
2. SAGU: *Bir kimsenin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getiren, ölenin
yiğitliğini, erdemlerini anlatan şiirlerdir. *Yuğ adı verilen ölüm/yas
törenlerinde okunur. *Sadece konu yönüyle koşuktan ayrılır, diğer
ÜNİTE KONULARI : özellikleri koşukla aynıdır. *Koşuklar gibi müzikle iç içedir ve kopuz
• İslamiyet Öncesi Türk Şiiri eşliğinde söylenir. *Ölüm temasını işlemesi bakımından, halk
• Geçiş Dönemi (11-12.yy) Türk Edebiyatı edebiyatındaki ağıt, divan edebiyatındaki mersiyenin karşılığıdır. *Türk
• Halk Şiiri sözlü edebiyatının ilk örneklerinden olan, tamamı 12 dörtlükten oluşan Alp
• Divan Şiiri Er Tunga sagusu, bu türün en ünlü örneğidir. Bu şiirde Saka adlı Türk
devletinin hükümdarı olan Alp Er Tunga'nın Türk-İran savaşlarında İran
hükümdarı Keyhüsrev'e yenilerek öldürülmesi anlatılır.
3. SAV: *Bugünkü atasözlerinin ilk şekilleridir. *Yaşam, toplum, insan
doğasıyla ilgili öğütler veren hikmetli, özlü sözlerdir. *Kolay söylenmesi ve
akılda kalması için çoğu şiir gibi söylenmiştir. *İlk söyleyeni unutulduğu
için anonim nitelik taşır. *Birçok sav, değişerek günümüzde yaşamaya
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK ŞİİRİ devam etmektedir. Örnek: Tag tagka kavuşmas, kişi kişige kavuşur. (Dağ
dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.)
4. DESTAN: *Toplum hayatını derinden etkileyen ve tarihi önem taşıyan
savaş, göç, doğal afet, yangın gibi olayları manzum olarak anlatan anonim
Orta Asya coğrafyasında başlayıp gelişen, başlangıç tarihi bilinmeyen, ürünlerdir. *Yunanca "epope" kelimesinden gelir.*Destanlarda, milletlerin
Türklerin İslamiyet'i kabul ettiği 10. yüzyıla kadar süren bir edebiyattır. hafızasında, derin izler bırakan olaylar, kahramanlarla ilgili efsaneler ve
Bu dönem Destan Devri Türk edebiyatı olarak da bilinir. Eserlerin bir kısmı mitolojik hikâyeler işlenir. *Bilinmeyen bir zamanda oluşmuş ve ağızdan
anonimdir, sözlü gelenekte devam etmiş, sonradan yazıya geçirilmiştir. Bazı ağza yayılarak bugüne gelebilmiştir. *Milletlerin edebiyatını oluşturan
eserler ise söylendiği anda yazıya geçirilmiştir. Sözlü edebiyat ürünleri şiirsel ve tarihsel ilk anlatı biçimleridir. *Epik şiirin en eski örnekleridir.
destan, sav, sagu, koşuk'tur. Yazılı edebiyat ürünleri ise Köktürk *Olaylar ve kişiler olağanüstü özelliklere sahiptir. *Kahramanlar; lider ve
Kitabeleri ve Uygur Metinleri'dir. kurtarıcı rolündedir. *Toplumun dini, milli ve kültürel özelliklerini yansıtır.
*Zaman ve mekân, en belirsiz unsurlardır, bunların gerçek coğrafya ve
tarihsel zamanla ilişkisi zayıftır. *Genellikle manzumdur, nazım-nesir
karışık olanlar da vardır. Bazıları, günümüze düzyazı şeklinde ulaşmıştır.

B) YAZILI EDEBİYAT DÖNEMİ

* KÖKTÜRK YAZITLARI : Türklerin yazılı edebiyatı 8. yy.da

başlar.Türk edebiyatının ilk yazıl ürünleri Köktürk Kitabeleri'dir. 8.
yüzyılda dikilen bu yazıtlar Köktürklere aittir. "Türk" adının geçtiği ilk
metinlerdir.Türk dilinin ve tarihinin, hitabet sanatının ve anı türünün ilk
örneği kabul edilir. Günümüzde Moğolistan'ın kuzeydoğusundaki Orhun
Vadisi'nde bulunmaktadır. Yazıtlar; "Köktürk Kitabeleri, Göktürk
Yazıtları, Orhun Anıtları, Orhun Yazıtları, Orhun Abideleri" olarak da
adlandırılır. Bu devirden kalma birçok eser olsa da en önemlileri,
sonsuzluğu simgelediğine inanılan Bengü Taşlardır. Bu taşlardan en
ünlüleri, Köktürk Yazıtları olarak anılan, Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge
Kağan yazıtlarıdır. Metinler; Köktürk alfabesiyle yazılmıştır. 38 harften
oluşan Göktürk alfabesi, 4'ü ünlü 34'ü ünsüz; yukarıdan aşağıya ve sağdan
sola doğru yazılır. Kitabelerin bir yüzü Çince, diğer üç yüzü Köktürkçe
A) SÖZLÜ EDEBİYAT DÖNEMİ yazılmıştır.

* Türklerin yazıyı kullanmadıkları mitolojik dönemde oluşmaya başlamıştır.

* Anonim olan dönemin başlıca ürünleri destan, sav, sagu ve koşuk'tur.
* Ürünlerinin gelişip yayılmasında sığır (av töreni), şölen (kurban, ziyafet
törenleri) ve yas (ölüm) törenleri etkili olmuştur.
* Bu törenler; hekim, büyücü, din adamı, müzisyen ve şair özelliği olan
ozan, şaman, baksı, kam, oyun adı verilen kişiler tarafından yönetilmiştir.
* Şiirler; kopuz eşliğinde, ozanlar tarafından belli bir ezgiyle söylenmiştir.
* Şiirlerde, dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü kullanılmıştır.
* Şiirlerde ahenk; yarım uyak ve redifle sağlanmıştır.
* Şiirlerin uyak düzeni şöyledir: aaab (veya abab), cccb, dddb...
* Aşk, ölüm, yiğitlik, savaş, din, doğa güzellikleri, günlük yaşam, av
eğlenceleri gibi konular işlemiştir. * UYGUR METİNLERİ : 9. yy.da Uygurların yazdıkları metinler, 14
* Dil, yabancı etkilerden uzak arı bir Türkçedir. harfli Uygur alfabesiyle yazılmıştır. *Turfan kazıları esnasında ortaya çıkan
* Eserlerin çoğu manzumdur. Nazım-nesir karışık bazı destanlar, günümüze metinler daha çok Manihaizm ve Budizm dinleriyle ilgilidir. “Altun
nesir halinde ulaşmıştır. Yaruk” ( Budizmin esaslarını ve Buda’nın hayatını anlatır.), “Sekiz
* Türk edebiyatının ilk örnekleri sayılan sagu, koşuk, sav örneklerine Yükmek” (Budizmin öğretilerini içerir.) “ Kalyanamkara ve Papamkara
destanların bazı parçalarına Divanü Lügati't- Türk'te ve Çin Hikayesi” (İyi yürekli bir şehzadenin maceralarını işler.), “Irk Bitig” (fal
kaynaklarında yer verilmiştir. kitabı) bu dönem eserleridir.*Yazılı edebiyatın ilk şiirleri Uygur Türklerinin
Mani ilahileridir. *Şiirlerde dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü *Araplara Türkçe öğretmek, Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil
kullanılmıştır. olduğunu kanıtlamak amacıyla yazmıştır. Bu nedenle Arapça olarak kaleme
alınmıştır.

*Eserde 7500 Türkçe sözcüğün Arapça karşılığı verilmiştir. Türkçe metin

GEÇİŞ DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI
11 - 12. YÜZYILLARDA İSLAMİYET VE TÜRK KÜLTÜRÜ
* 7. yüzyılda Araplarla ve İslamiyet'le tanışan Türkler, 10. yy.dan itibaren
İslamiyet'i kabul etmeye başlamışlardır. * Müslüman ilk Türk devleti
Karahanlılardır. * Türklerin, İslamiyet'i kabul etmesi Türk dilini ve
edebiyatını etkilemiştir. * İslam kültürü etkisinde oluşmaya başlayan Türk
edebiyatının ilk dönemlerinde ve eserlerinde hem İslamiyet öncesi Türk
edebiyatının hem de İslami Türk edebiyatının özelikleri bir arada görülür.
Bu nedenle 11 ve 12. yüzyıldaki bu döneme "İslamiyet'e Geçiş Dönemi
Türk Edebiyatı" adı verilir. * Arap alfabesinin de kullanılmaya
başlanmasıyla Arapça, Farsça kelime ve tamlamaların yer aldığı bir
"Türkçe" ortaya çıktı. 20. yy.ın başlarına kadar devam eden Türk dilinin bu
dönemine "Osmanlı Türkçesi" adı verilir.
Hakaniye lehçesiyle, açıklamalar Arapçayla yazılmıştır.
Türkçe sözcükler açıklanırken; bunların kullanıldığı örnek cümle veya
şiirlere, sagu, koşuk, sav, deyim örneklerine, bazı destan parçalarına, dil
bilgisi kurallarına yer verilmiştir.
*O dönemdeki Türk boylarını gösteren bir haritaya yer verilmiştir.
*Sözlü dönem Türk edebiyatı ürünleri olan destan, sav, sagu ve
koşuklardan söz eden ilk yazılı eserdir.
*Orta Asya'daki bazı Türk lehçelerinin ve pek çok sözcüğün kökeni
hakkında bilgi verdiği için etimolojik bir eserdir.
*Kavramlarla ilgili tarihi bilgi verdiği için ansiklopedik sözlük özelliği
taşır.
*Bu eserle birlikte edebiyatımızda sözlük yazma geleneği başlamıştır.

İslami Dönemde İlk Dil ve Edebiyat Ürünleri (11 - 12. yy.)

* 11. yy.da başlayan İslami Dönem Türk Edebiyatı iki asırlık bir geçiş
dönemi yaşamıştır. Bu dönemde Arap ve Fars edebiyatları Türk edebiyatını
etkilemiş, ulusal edebiyatımız olan halk edebiyatı devam ederken klasik
Türk edebiyatı (divan edebiyatı) ve tasavvuf edebiyatı ilk ürünlerini
vermeye başlamıştır.
* İlk İslami eserlerin yazıldığı bu yüzyıllarda edebiyatın her alanında bir
ikilik göze çarpmaktadır. Bu da geçiş döneminin bir özelliğidir. *
İslamiyet’in etkisi altında gelişen Türk edebiyatının ilk dil ve edebiyat
ürünleri şunlardır:
1. Kutadgu Bilig - Yusuf Has Hacip (11. yy.)
2. Divanü Lügati’t-Türk - Kaşgarlı Mahmut (11. yy.)
3. Atabetü’l-Hakayık - Edip Ahmet Yükneki (12. yy.)
4. Divan-ı Hikmet - Ahmet Yesevi (12. yy.)

1. KUTADGU BİLİG:

*Yusuf Has Hacip, okuyanlara yol gösterip mutluluk versin diye

"Mutluluk Veren Bilgi" adını verdiği eserini 1069-1071 yılları arasında
yazarak Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a sunmuştur.
*İslam kültürü etkisindeki Türk edebiyatının sanat değeri taşıyan ilk
eseridir. Bu dünyada ve ahirette mutlu olmanın yollarını, devletin nasıl iyi
yönetileceğini anlatır.
*Devlet adamlarına öğüt verdiği için edebiyatımızın ilk siyasetname
örneğidir. *Türk edebiyatındaki ilk mesnevi örneğidir. *Mesnevi nazım 3. ATABETÜ'L-HAKAYIK:
şekliyle yazılan eserde 6645 beyit ve 173 dörtlük vardır. Mani şeklinde
kafiyelenen dörtlükler beyitlerin arasına serpiştirilmiştir. Dolayısıyla eserde * Hakikatlerin Eşiği anlamına gelen eser, Edip Ahmet Yükneki
hem aruz hem hece ölçüsü kullanılmıştır. tarafından 12. yüzyılda yazılmıştır.
*Hakaniye Türkçesiyle (Karahanlı Türkçesi) yazılmıştır. *Alegorik *Ayet ve hadislerin yer aldığı dinî, didaktik, ahlak ve öğüt kitabıdır.
(sembolik) bir anlatımı vardır. Kanun, saadet, akıl ve akıbet'i temsil eden *Eserde; cömertliğin, dindarlığın, doğruluğun, alçak gönüllü olmanın,
dört sembolik kahramanın konuşmaları sohbetleri, tartışmaları tiyatro havası bilginin yararlarından ve bilgisizliğin, cimriliğin zararlarından söz edilir.
içinde verilmiştir. *Dili, dönemin diğer eserlerine göre daha ağırdır.
* Karşılıklı konuşma şeklinde öğütler verilen eserdeki sembol kişiler ve *Eser 14 bölümden oluşur. Allah'ın, Peygamber'in, Dört Halife'nin ve
temsil ettikleri kavramlar şunlardır: Semerkant hükümdarının övüldüğü, eserin yazılışıyla ilgili giriş kısmı (ilk 5
bölüm); gazel tarzında uyaklanmış ve 40 beyitten oluşmuştur. *Asıl
Kahraman İsim Temsil Ettiği Görevi konunun anlatıldığı diğer 9 bölüm mani biçiminde uyaklanmış (aaxa) ve 101
Anlamı Kavram dörtlükten ibarettir.
Kün Togdı Gün Doğdu Kanun (doğruluk, Hükümdar *Aruz ölçüsünün kullanıldığı eser, "Geçiş Dönemi"nin diğer eserleri gibi
adalet) Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır.
Ay Toldı Dolunay Saadet (mutluluk, Vezir
talih) 4. DİVAN-I HİKMET:
Ögdülmiş Övülmüş Akıl (anlayış, bilgi) Vezirin oğlu, Bilge
*12. yüzyılda ilk mutasavvıf şair Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.
Odgurmış Uyanmış Akıbet (yaşamın Vezirin kardeşi, *Ahmet Yesevi, şiirlerine -onları aynı biçimsel özellikleri taşıyan şiirlerden
sonu) Derviş ayırmak için- hikmet adını vermiştir. Bu hikmetler, Divan-ı Hikmet adı
altında toplanmıştır. Şair bu hikmetlerle müritlerine dervişliğin kurallarını
2.DİVANÜ LÜGATİ’T-TÜRK: öğretmeye çalışmıştır.
*İslamiyet'i ve tasavvufu yaymak amacıyla yazıldığı için tasavvuf (tekke),
*Türk Dilleri Sözlüğü anlamına gelen eser, 1072-1077 yılları arasında şiirinin ilk örnekleri sayılır. *Dini içerikli olan bu şiirler, Anadolu'da
Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılarak Abbasi halifesi Ebul Kasım ortaya çıkan "ilahi"nin ilk örnekleridir. *Hz. Muhammed'in hayatı ve
Abdullah'a sunulmuştur. mucizeleri, İslam menkıbeleri, dervişliğin faziletleri, ilahi aşk, cennet ve
ibadet gibi dinî konuları içerir. *Ahlâki, tasavvufi, didaktik bir eserdir. * Anlatım, içten, canlı ve yalındır. Divan edebiyatındaki kadar edebî
*Hikmetler, hece ölçüsünün 7'li ve 12'li kalıbıyla koşma nazım şekliyle ve sanatlara fazla yer verilmemiştir fakat söyleyiş güzelliği oluşturmak için
dörtlükler halinde yazılmıştır. *Hakaniye Türkçesiyle yazılan eserin dili kalıplaşmış benzetmelere (mazmunlara) başvurulmuştur. İnci: diş, kalem:
sadedir. kaş, elma: yanak, ok: kirpik...

* Şiirlerde, aşk, ayrılık, sevgiliye özlem, doğa güzelliği, ölüm, toplumsal

olaylar, kahramanlık, din ve tasavvuf gibi temalar işlenmiştir.
* Şiirlerin nazım birimi genellikle dörtlüktür
* Şiirler, hece ölçüsüyle söylenmiş, en çok 7, 8 ve 11'li kalıplar
kullanılmıştır. Divan şiirinden etkilenen bazı şairler aruz ölçüsünü de
kullanmıştır. (Âşık Ömer, Dertli, Gevheri, Erzurumlu Emrah gibi.)

HALK EDEBİYATI
* Halk şiirinde ahengi sağlamak için genellikle yarım ve cinaslı
uyak kullanılmıştır. Bazen de sadece redife yer verilmiştir. Halk şiiri
geleneğindeki şairler özellikle ölçü ve uyak yönünden divan şairleri kadar
titiz değiller, biçim mükemmelliğine önem vermezler. Örneğin 8'li hece
ölçüsüyle söylenmiş bir şiirin bazı dizelerinde 7 veya 9 hece bulunması, iki
dizesinde tam kafiye bulunan bir dörtlüğün üçüncü dizesinde yarım kafiye
Türklerin 11. yy.dan başlayarak yurt edindikleri Anadolu'da sözlü kullanılması halk şiirinde zaman zaman karşılaşılan bir durumdur.
geleneğin bir devamı olarak günümüze kadar sürdürdükleri edebiyata, * Biçimle ilgili bu kusurların nedenlerini şöyle sıralayabiliriz: Bazı, şairlerin
"halk edebiyatı" adı verilir. Anadolu’ya gelenler arasında şiir söyleme okur yazar olmaması, biçim ve uyak konusunda yeterli bilgiye sahip
geleneği devam ederken bir yandan da 13 ve 15. yy.larda destan olmaması, şairlerin, şiirlerini saz eşliğinde ve hazırlıksız (irticalen)
edebiyatından halk hikâyelerine geçilmiştir. 13. yy.da Yunus Emre, 15. söylemeleri, şairlerin biçim güzelliğini değil, anlam güzelliğini ön
yy.da Kaygusuz Abdal ve Hacı Bayram-ı Veli, tasavvuf ve din çerçevesinde planda tutmaları... * Kulak için kafiye anlayışı benimsenmiştir.
şiirler yazmış, halk şiiri geleneğinin ilk şairleri sayılmıştır. 15 y.y.dan * Halk edebiyatında nesirden çok şiir alanında ürün verilmiştir.
itibaren toplum düzeni değişmiş, göçebelikten yerleşik yaşama geçilirken * Koşma, semai, mani, türkü, varsağı gibi nazım şekilleri
ozanlar yerlerini elinde sazıyla kasaba kasaba dolaşan âşıklara bırakmıştır. kullanılmış; konuları bakımından şiirler güzelleme, koçaklama, taşlama,
Destansı şiirlerin yerini koşmalar almış; çalgı aleti kopuzun yerine ağıt, nefes, ilahi, sathiye gibi isimler almıştır. İşledikleri konuya göre
saz kullanılmaya başlanmıştır. Bu yüzyılda Bektaşiliğin etkisi artmış, din adlandırılan bu ürünler halk şiiri nazım türlerini meydana getirmiştir.
ve toplumla ilgili düşünce ve eleştiriler önem kazanmıştır. 16. yy.da Pir * Şiirler çoğu zaman müzikle iç içedir, belli bir ezgiyle söylenir.
Sultan Abdal, Köroğlu gibi şairlerle gelişimini sürdüren halk şiiri 17. yy.da
da güzellemeleri ile ün salmış Karacaoğlan gibi usta bir saz şairini
yetiştirmiştir. 17. yy.dan itibaren bazı halk şairlerinde divan şiirinin etkisi A) ANONİM HALK EDEBİYATI
görülse de geleneksel çizgi devam etmiş ve başarılı şairler yetişmiştir. 18.
yy.da Erzurumlu İbrahim Hakkı, 19. yy.da Erzurumlu Emrah, Seyrani,
Söyleyeni belli olmayan, halkın ortak malı sayılan ürünlerin oluşturduğu,
Dadaloğlu, Bayburtlu Zihni ön plana çıkarken 20 ve 21. yy.larda Âşık
sözlü geleneğe dayalı edebiyattır. Sözlü olduğu için, ürünler; halk arasında
Veysel, Âşık Mahzuni Şerif, Âşık Murat Çobanoğlu, Neşet Ertaş gibi usta
dilden dile geçtikçe zaman, kişi, yer unsurlarına bağlı olarak değişikliğe
sanatçılar halk edebiyatının başarılı örneklerini vermişlerdir.
uğramıştır. Anlatım, sözlü edebiyat geleneklerine uygundur. Süsten uzak,
Halk edebiyatı, ortaya konan ürünlerin gösterdiği biçim ve içerik
açık, net, anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Daha çok; aşk, hasret, yiğitlik, ölüm
özelliklerine göre üç bölüme ayrılır: a) Anonim halk edebiyatı b) Tasavvuf
gibi tüm insanlığı ilgilendiren konular işlenmiştir. Anonim halk edebiyatı
(tekke) edebiyatı c) Âşık edebiyatı
nazım biçimleri :
HALK ŞİİRİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ
MANİ: *Genellikle sevgi, tabiat, övgü, yergi, evlât sevgisi, ayrılık, hasret
ve aşk konularını işler. *Konu sınırlaması yoktur. *aaxa şeklinde
* İçerik, tema ve şekil yönünden İslamiyet'ten önceki Türk şiir geleneğiyle
kafiyelenir. *Genellikle tek bir dörtlükten oluşur, yedili hece ölçüsüyle
benzerlikler gösterir.
yazılır.Mani çeşitleri :
* Halk şiiri geleneğinde eser verenlerin çoğu halkın içinde gelip onların
Düz Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur. Kafiyeleri çoğunlukla
ortak duygularını yansıtmayı amaçlayan, düzenli bir eğitimden almamış
cinassızdır. (Gidene bak gidene / Güller sarmış dikene / Mevlâ sabırlar
kişilerdir. Özellikle anonim halk şiiri ve âşık tarzı halk şiiri, genel olarak
versin / Gizli sevda çekene)
ekonomik durumu çok iyi olmayan, edebiyat estetiğinden çok ; ince bir
Kesik (cinaslı ) mani: Birinci dizesi 7 heceden az, anlamlı ya da anlamsız
sezgi, duyuş algılama yeteneğine sahip Anadolu insanının zihniyet dünyası
bir sözcük grubu olan manilerdir. Bu kesik dize sadece kafiyeyi hazırlar.
etrafında oluşmuştur.
Kesik maniler, en az 4, en çok 18 dizedir. Kesik manilerde eğer kafiye
* Halk şiiri, divan şiirinde olduğu gibi yüce, yüksek ve ideal olmaya
cinaslı ise bunlara cinaslı mani de denir. (Karaca / Aldım aşkın
değil hayatın gerçeklerine yönelik bir şiirdir. Bu şiirde önemli olan biçim
tüfeğin / Vurdum birkaç karaca / Dünyada bir yar sevdim / Kaşı gözü
değil "mana"dır. Bu yönüyle soyut unsurlardan çok somut unsurlar, hayali
karaca)
güzellerden çok gerçek güzeller; mitolojik kahramanlar, olağanüstü olay ve
Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha
olgulardan çok günlük hayatın gerçekleri şiirde işlenir.
eklenerek söylenen manilerdir. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri
* Sözlü gelenek içinde çoğunlukla da irticalen (doğaçlama, birdenbire ve
anlamlıdır. (Ağlarım çağlar gibi / Derdim var dağlar gibi / Ciğerden
içinden geldiği gibi söylemek) oluşturulan halk şiiri, sonraki kuşaklara da
yaralıyım / Gülerim sağlar gibi / Her gelen bir gül ister / Sahipsiz bağlar
genellikle sözlü gelenek yoluyla aktarılmıştır.
gibi)
* Şairlerin çoğu şiirlerini ilk söylediklerinde yazıya geçirmedikleri
Karşılıklı mani (deyiş): İki kişinin karşılıklı söylediği manilerdir. Soru
için, şiirlerin birçoğu unutulmuş, hafızalarda kaldığı kadarıyla günümüze
yanıt şeklinde düzenlenir. Bir başka kişinin ağzındanmış gibi aktarıldığı
ulaşmıştır. Günümüzde bu edebiyata ait bir şiirin, Anadolu'nun farklı
şekilleri de vardır. (Adilem sen naçarsın / İnci mercan saçarsın / Dünya
yörelerinde, farklı varyantlarıyla karşımıza çıkmasının nedeni budur.
deniz olanda / Gönlüm nere kaçarsın ) ( Ağam derim naçarım / İnci mercan
(Varyant: Bir eserin aslından çok az ayrılan değişik
saçarım / Dünya deniz olunca / Ben kuş olup kaçarım)
biçimi)
* Divan şairleri, kendi şiirlerinden beğendiklerini divan adı verilen
TÜRKÜ: *Anonim Halk edebiyatı nazım şekli ve türüdür. *İlk kez kimin
kitaplarda toplayıp yazıya geçirmişlerdir ancak halk şiiri, yazılan bir şiir
tarafından söylendiği bilinen türküler de vardır, isimleri bilinen saz
olmaktan ziyade söylenen bir şiir olduğu için şairlerin hayattayken kendi
şairlerinin söyledikleri de giderek halka mal olmuştur ancak türkülerin
şiirlerini bir araya getirip yazıya geçirmeleri pek mümkün olmamıştır. Bu
büyük çoğunluğu anonimdir. *Halkın duygularını, sevinçlerini ve acılarını
nedenle bu şairlerin şiirleri başkaları tarafından "cönk" diye adlandırılan
ifade
defterlerde toplanmıştır.
etmek için söylenir. *Daha çok aşk, doğa, güzellik, kahramanlık, toplumsal
* Zaman zaman Arapça ve Farsça sözcükler kullanılmışsa da halkın
olaylar işlenir.
konuşma diliyle oluşturulmuştur. Özellikle anonim halk şiiriyle âşık
*Türkülerin kalıplaşmış bir nazım şekli yoktur, iki bölümden oluşur. Birinci
tarzı halk şiirinde Türkiye Türkçesinin ortak sözcüklerinin yanında
bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna "bent" adı verilir ikinci
ürünlerin dilinde yöresel sözcüklere de rastlanır.
bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır. Bu bölüme "bağlama" ya
da "kavuştak" denir. Her türküde kavuştak (nakarat) olmayabilir. *Çok
çeşitli uyak düzeni kullanılır. 7'li, 8'li veya 11'li hece ölçüsüyle söylenir.
*Türküler besteleriyle söylenir. Bu nedenle bir türkünün ilk kez
söylenmesine "türkü yakmak" denir.
*Türküler ezgilerine, konularına ve yapılarına göre ayrılır.
Ezgilerine Göre Türküler: Uzun havalar (Divan, koşma, hoyrat), Oyun
havaları, Bozlak, Kayabaşı, Çukorova…
Konularına Göre Türküler: Ninniler ve çocuk türküleri, tabiat üzerine
türküler, aşk, ayrılık, ölüm, düğün, kahramanlık, askerlik, tören, iş, eşkıya,
acıklı olaylarla ilgili türküler, güldürücü türküler, karşılıklı söylenen
türküler, oyun türküleri, ağıtlar.
Yapılarına Göre Türküler: Asıl bölüm olan ana dizelerin dize sayısına
göre üçleme, dörtleme, beşleme gibi adlar alır.
AĞIT: *Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren ve her
zaman bir ezgiyle söylenen şiirlerdir. *Ağıtlar aslında bir türkü
çeşididir. *Dörtlüklerden oluşur. *11'li hece ölçüsüyle söylenir. *Genellikle
uzun hava ve kırık hava denilen ezgilerle terennüm edilir. *Koşmanın bir
çeşidi olan ağıtla karıştırılmamalıdır. Âşık Edebiyatı'ndaki ağıtın söyleyeni
bellidir. *Ağıt işlediği konu bakımından İslamiyet öncesi Türk edebiyatında
sagu, divan edebiyatında mersiye ile ortak özellik taşır.
Kızılırmak parça parça olasın Köprüye vardıkta köprü yıkıldı
Her parçanı bir diyara salasın Beş yüz atlı birden suya döküldü
Sen de benim gibi yârsız kalasın Koç yiğidin evde beli büküldü
Kızılırmak nettin allı gelini Kızılırmak nettin allı gelini
NİNNİ: *Her zaman bir ezgiyle söylenen, türkü biçiminde oluşturulan ve
küçük çocukları uyutmak için söylenen şiirlerdir. Aslında bir türkü çeşididir.
Genellikle dörtlüklerden oluşur. *8'li ve 11'li hece ölçüsü
kullanılmıştır. *Bazı ninnilerde hece ölçüsüne dikkat edilmediği
görülür. *Söyleyeni belli olmayan bu ürünler dörtlüklerden ve nakarat
bölümlerinden oluşur. (Çaya vardım çay susuz / Çadır kurdum yaylasız /
Benim yavrum pek huysuz / Ninni yavrum ninni)
TEKERLEME: *Ses ve kelime benzerliğinden yararlanılarak oluşturulan
yarı anlamlı, yarı anlamsız, hoş söyleyişli sözlerdir. *Tekerlemelerde vezin,
kafiye, seci ve aliterasyonlardan yararlanılır. *Duygu, düşünce ve hayaller,
tezada, abartmaya, güldürmeye, tuhaflığa ve şaşırtmaya dayalı olarak
ustalıkla anlatılır. (Altı kere altı otuz altı / Dedemin sakalı yolda kaldı /
Sakalını aldı dereye attı / Dedem sakalsız kaldı)
BİLMECE: *Bir varlık veya nesnenin adını anmadan niteliklerini üstü
kapalı bir biçimde söyleyerek o varlık, nesne veya kavramın ne olduğunu
dinleyene buldurmayı amaçlayan sözlerdir. *Çoğu ölçülü, kafiyeli,
aliterasyonlu ve cinaslı olan bilmeceler birer söz oyunu
niteliğindedir. *Bilmecelere divan edebiyatında muamma adı verilmiştir.
(Bir acayip nesne gördüm / Alem bilir ismini / Başını sürter kendine,
öldürür cismini: kibrit)
B) ÂŞIK EDEBİYATI
* Âşık veya ozan denilen kişilerin, saz eşliğinde söyledikleri şiirlerden
oluşur.
* Genelde sözlü olmasına rağmen şairler, şiirlerini "cönk" dedikleri
defterlerde toplamışlardır.
* Şairler, sazlarını omuzlarına alarak köy köy, kasaba kasaba, şehir şehir
dolaşmışlardır.* Şiirlerde anlatım içten, canlı ve yalındır.
* Şairler, halkın içinden çıktığından halk dilini kullanmışlardır. Bu sade dil
18. ve 19. yy.larda bazı şairler tarafından divan edebiyatının etkisinde
kalmasıyla eski arılığını kaybetmiştir.
* Nazım birimi dörtlüktür.
* Koşma, semai, destan, varsağı nazım şekilleri kullanılmıştır.
* Hece ölçüsünün 7'li, 8'li ve 11'li kalıplarına ağırlık verilmiştir.
* Aşk, tabiat, gurbet, ayrılık, ölüm, özlem, kıskançlık, yiğitlik,
toplumun sorunları, insan davranışları, bunlarla ilgili eleştiriler konu
olarak işlenmiştir.
* Şiirlerin son dörtlüğünde şairin adı veya mahlası geçer.
* Genellikle yarım ve cinaslı kafiye kullanılmıştır.
* Benzetme (teşbih) ve kişileştirme (teşhis) dışında edebi sanatlara fazla yer
verilmemiştir.
* Bazı ürünlerde yöresel özellikler görülür.
* Şiirler genellikle hazırlık olmaksızın irticalen yani içe doğduğu gibi
söylenir.
* Divan edebiyatında görülen kalıplaşmış benzetmeler (mazmun) halk
edebiyatında da vardır. Buna göre sevgili anlatılırken yeşil başlı ördek, inci
diş, elma yanak, badem göz, kiraz dudak, keman kaş, sırma saç, selvi boy
gibi benzetmeler kullanılmıştır.
* Halk edebiyatında şair gördüğünü, yaşadığını anlatır. Bu nedenle somut
bir edebiyattır. Ayrıca Divan Edebiyatı'nda sevgilinin tipi çizilir, adı
söylenmez. Halk Edebiyatı'nda ise sevgilinin adı vardır ( Elif,
Ayşe...)
* Şiirler, işlenen konulara göre "koçaklama, güzelleme, taşlama,
ağıt" gibi adlar alır.
* Âşık Edebiyatı hayali olaylardan çok, gerçekçiliğin ön plana çıktığı bir
edebiyattır.
ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ VE BİÇİMLERİ
KOŞMA: *Âşık Edebiyatı'nın en sevilen ve en yaygın olarak kullanılan şiir
biçimidir. *Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir. *Dörder mısralık
bölümlerden oluşur. *Dörtlük sayısı genelde üç ile beş arasında değişir. Altı
dörtlükten oluşan koşmalar da vardır. *11'li hece ölçüsüyle (6+5 ya da
4+4+3 duraklı olarak) yazılır/söylenir. *Sözlü Türk Edebiyatı’ndaki koşuk
nazım şeklinin devamı niteliğindedir. *Koşmalarda değişik kafiye örgüleri
kullanılır. En yaygın kafiye örgüsü: abab cccb dddb cccb ... veya; aaab
cccb dddb... veya; xaxa bbbc ccca ddda... şeklindedir. *Son dörtlükte
şairin adı veya mahlası geçer. *Koşmalar konu yönünden Divan
Edebiyatındaki gazel ve şarkı'ya benzer. *Türk Edebiyatı'nın tanınmış
koşma şairleri Karacoğlan, Bayburtlu Zihni, Âşık Ömer ve Erzurumlu
Emrah'tır. *Aşk ve doğa konularının yanı sıra, ayrılık, özlem, yalnızlık,
gurbet, sıla, ölüm gibi temaları işler. *Koşmalar konularına göre dört
çeşittir:
a) Güzelleme: İnsan, hayvan ve tabiat güzelliklerinin anlatıldığı koşmalara
denir. En ünlü şairi Karacaoğlan'dır. Güzelleme örneği: Çukurova
bayramlığın giyerken / Çıplaklığın üzerinden soyarken / Şubat ayı kış yelini
kovarken / Cennet demek sana yakışır dağlar …
b) Koçaklama: Yiğitçe bir anlatımla söylenen, kahramanlık ve savaş
konulu koşmalardır. Bu türün en başarılı
sanatçıları Köroğlu ve Dadaloğlu'dur.
(Benden selam olsun Bolu Beyi’ne / Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır / Ok
gıcırtısından kalkan sesinden /Dağlar gümbür gümbür seslenmelidir…)
c) Taşlama: Toplumun ve insanların eksik yönlerinin ele alınarak, bunların
eleştirildiği koşmalardır. Aynı konunun işlendiği şiirler divan
edebiyatında hiciv, Batı edebiyatında satir, çağdaş edebiyatta yergi olarak
adlandırılır. Bu türün ünlü ozanı Seyrani'dir.
(Bir vakte erdi ki bizim günümüz / Yiğit belli değil mert belli değil / Ehl-i
fukaranın yüzü gülmüyor / Deva belli değil dert belli değil…)
d) Ağıt: Ölüm ve doğal afetler üzerine özel bir ezgiyle söylenen
koşmalardır. Ölüm konulu şiirlere Sözlü Türk Edebiyatı'nda Sagu, Divan
Edebiyatı'nda Mersiye adı verilir. Ağıt örneği:
Çeyizim sandıkta basılı kaldı / Kınalar ellerde yakılı kaldı / Bayrağım ağaçta
asılı kaldı / Düğünüm mahşere kaldı neyleyim?
SEMAİ: *Semai, "işitilerek öğrenilen şiir" demektir. *Âşık edebiyatının
kimi yönlerden koşmaya benzeyen bir nazım biçimidir. *8'li hece ölçüsüyle
söylenir. *Koşma gibi 3-6 dörtlükten oluşur. *Halk şiirinde aruzla
söylenmiş semailer varsa da bunlar Divan şiirine özenen kimi ozanlar
tarafından söylenmiştir. *Uyak düzeni koşmaya benzer abab cccb dddb
cccb... *Koşmada işlenen temalar ve konular semaide de işlenir. *Semainin
de güzelleme, koçaklama, taşlama... gibi türleri vardır. *Genellikle aşk ve
doğa konusu işlenir. *Kafiye düzeni ve dörtlük sayısı bakımından koşmaya
benzer fakat semailerde 8'li hece ölçüsü kullanılır. Ayrıca semailerin
kendine özgü bir de ezgisi vardır. *Karacoğlan'ın semaileri ünlüdür. Semai
örneği:
Gönül gurbet ele varma / Ya gelinir ya gelinmez / Her dilbere meyil
verme / Ya sevilir ya sevilmez
VARSAĞI: *Güneydoğu Anadolu'da yaşayan Varsak boyu ozanlarınca
söylenen şiirlere varsağı denilmiştir. *Çok yaygın olmayan bir nazım
biçimidir, ölçüsü ve uyak düzeni semai gibidir. (8'li ölçü, abab /cccb
/dddb...) özel bir ezgisi vardır. *Genellikle 3 - 5 dörtlükten oluşur. Dörtlük
sayısı daha fazla da olabilir. *Koşma ve semaide işlenen konu ve temalar
varsağıda da işlenir. *Müziğinde ve sözlerinde meydan okuyan, babacan,
erkekçe, yiğitçe bir hava duyulur. Bu da dörtlüklerin içindeki "bre" "hey"
"behey" gibi ünlemlerle sağlanır. *Hayattan ve talihten şikâyet üzerinde sık
sık durulur. *Bu türün en güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir. Varsağı
örneği: Bre ağalar bire beğler / Ölmeden bir dem sürelim / Gözümüze kara
toprak / Dolmadan bir dem sürelim…
DESTAN: *Âşık edebiyatındaki destanı, ulusların başından geçen
kahramanlık olaylarını anlatan destan (epope) ile karıştırmamalıdır. Âşık
edebiyatındaki destanlar, toplumu yakından ilgilendiren savaş, ayaklanma,
eşkıyalık, kıtlık, deprem, yangın gibi olaylar; toplumsal yergiler; cimrilik,
dalkavukluk, mirasyedilik... gibi gülünç hayat olayları üzerinde
durur.Duygusal öğelere hemen hiç yer verilmez. *11'li ya da 8'li hece
kalıbıyla söylenir.
*Dörtlüklerle oluşur. *Uyak düzeni koşmaya benzer. Konusu ve uzunluğu
bakımından koşmadan ayrılır. *Halk şiirinin en uzun nazım
biçimidir. Kimi destanlarda dörtlük sayısı yüzden fazladır. Dörtlük sayısı
konunun özelliğine bağlıdır. *Kendine özgü bir ezgisi vardır. *Destanın son
dörtlüğünde şair mahlasını söyler. *Seyranî, Âşık Ömer ve Kayıkçı Kul
Mustafa bu alanda ünlüdür. Kayıkçı Kul Mustafa'nın Genç Osman
Destanı en ünlüsüdür. (Kul Mustafa karakolda gezerken, / Gülle kurşun
yağmur gibi yağarken / Yıkılası Bağdat seni döğerken, /Şehitlere serdar oldu
Genç Osman…)
NOT: Halk şiirinde aruz ölçüsüyle düzenlenmiş şiirler de vardır. Bunlar
Divan edebiyatının Halk edebiyatına etkisiyle oluşmuştur. Halk
edebiyatında özel bir adla anılan ve aruzla oluşturulan bu yoldaki nazım
biçimleri şunlardır: Divan (Divani), Selis, Semai, Kalenderi, Satranç,
Vezn-i ahar
C) TASAVVUF (TEKKE) EDEBİYATI
“Allah'ı bilmek nasıl olur? Kâinatın yaratılışı nasıldır? Biz neyiz? Niçin
geldik dünyaya? Yaşamımızın anlamı, var olmanın aslı, gerçek, başlangıç ve
son nelerdir?” Bu ve bunun gibi fizik ötesi sorulara cevap vermeye çalışan
düşünüş yoluna tasavvuf düşüncesi denir. Bu düşünceye göre Allah tek
varlıktır (vücud-i mutlak). Aynı zamanda tek güzelliktir (hüsn-i mutlak).
Tek varlık olan Allah kendisini görecek gözler, sevecek gönüller istemiş ve
kâinatta bilinmek istemiştir. Bu tıpkı aynayla kaplı bir odada olmak gibidir.
Ayna varlığın çeşitli görüntülerini yansıtır. O halde, evren ve tüm insanlar
Allah'ın bir görüntüsüdür. Öyleyse insanlar arasında renk, inanç, dil, ırk gibi
ayrımlar yapmak anlamsızdır. Bütün görüntülerde "varlık" ve "yokluk"
öğeleri bir aradadır. İnsan dünyaya bağlı tutku ve zevklerini yok ederek
"varlık" ögesini geliştirir. Bunun yolu da tekkelerden (tarikatlar) geçer.
Burada insan sıkı bir eğitimle dünya nimetlerinden vazgeçerse sonunda özü
olan Allah'a kavuşabilir. Bu da gerçek aşktır. İnsanların birbirlerine
duyacakları aşk ise mecazidir. Bu, kişiyi Allah'tan uzaklaştırır. "Bir hırka,
bir lokma" insana yetmelidir. Tekkelerde bu yolla Allah'a ulaşan insan
sonunda istediği yere varır. Bu kişilere insan-ı kâmil ya da ermiş denir.
Tasavvuf terimleri: *Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği): Evrende sadece
Allah’ın varlığı söz konusudur. Diğer varlık zannettiğimiz, bu “mutlak
varlığın”, Allah’ın bir parçası ve görüntüsüdürler. *Tekke: Tasavvuf ehli
kişilerin, tarikat mensuplarının barındıkları, eğitim gördükleri yer, kuruluş.
*Pir: Tarikat kurucusu *Şeyh: 1.Tarikat kurucusu. 2. Tarikatta en yüksek
dereceye ermiş kişi. 3. Tarikat kollarından birinin başında bulunan kimsedir.
*Tarikat: Allah’a varma yolunda benzer biçimde düşünenlerin oluşturduğu
topluluk. *Derviş: Bir tarikata girmiş, onun kurallarına uygun yaşayan
kimse. *Abdal: Gezgin derviş *Halife: Tarikat kurucusunun ya da şeyhin
kendisine vekil tayin ettiği, yetki verdiği kişidir.
Tasavvuf Edebiyatı Özellikleri: *Kurucusu 12. yüzyılda Doğu
Türkistan’da yetişen Hoca Ahmet Yesevi’dir. *Tekke Edebiyatı,
Anadolu’ya 13. yy.’dan itibaren gelişmiştir. *Bu edebiyat şairleri tarikat
merkezi olan tekkelerde yetişmiştir. *Nazım birimi genellikle dörtlüktür.
*Hem aruz hem hece ölçüsü kullanılmıştır. *Şiirlerin çoğu ezgilidir, saz
eşliğinde söylenir. *Allah, insan, felsefe, doğruluk, ibadet gibi konular
işlenmiştir. *İlahi, nefes, nutuk, devriye, şathiye, deme gibi nazım şekilleri
kullanılmıştır. *Dili aşık edebiyatına göre ağır, divan edebiyatına göre
sadedir. *Aşık, maşuk, şarap, saki gibi mazmunlara yer verilmiştir.
TASAVVUF EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ
İLAHİ: *Allah’ı övmek, ona yalvarmak için yazılan şiirlerdir. *İlâhiler
genel anlamda bir tarikatın izini yansıtmadan Allah’ı överler. Yine de
ilâhiler tarikatlara göre adlar almıştır: Mevlevîler ilahiye “âyin”,
Bektâşîler “nefes” , Gülşenîler “tapuğ”, Halvetîler “durak”, diğer
tarikatlar “cumhur” veya “ilahi” demişlerdir. *Özel bir ezgi ile söylenir.
*Divan şiiri türlerinden tevhit ve münacaatın halk edebiyatındaki
karşılığıdır. *İlâhilerde genellikle 8’li hece ölçüsü kullanılır. *Aruz ölçüsü
ile yazılan ilâhiler de vardır. Aruz ölçüsü kullanılan ilâhiler gazel
şeklindedir. *Şair son dörtlükte mahlasını veya adını söyler. *İlâhi türünün
en ünlü şairi Yunus Emre’dir.
NEFES: *Bektaşî tarikatından olan tekke şairlerinin yazdıkları tasavvufî
şiirlerdir. *Vahdet-i vücut (varlığın birliği) kavramı, nefeslerin başlıca
konusudur. Bunun yanı sıra Hz. Muhammet ve Hz. Ali için övgüler de
söylenir. *Tekke şairleri nefesleri kutsal bir esinle söylediklerine inanırlar.
*Nefeslerde kalenderâne ve alaycı bir üslûp göze çarpar. *Pir Sultan Abdal,
nefesleriyle ünlüdür.
DEME: *Alevîlerin dini törenlerde söyledikleri tasavvufî görüşlere uygun
şiirlerdir. *Genellikle 8’li hece ölçüsüyle yazılan demeler saz eşliğinde
kendine özgü bir makamla söylenir.( Güzel aşık cevrimizi / Çekemezsin
demedim mi / Bu bir rıza lokmasıdır / Yiyemezsin demedim mi…)
NUTUK: *Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni giren dervişlere tarikat
derecelerini ve tarikat âdâbını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir.
*Didaktik şiirlerdir. *Belli usullerde ezgili söylenir.Örnek : Evvel tevhid
sürer mürşid dilinden / Erişir canına fazl-ı Hüdâ’nın / Kurtulursam emâretin
elinden / Erişir canına fazl-ı Hüdâ’nın
DEVRİYE: *Tasavvuftaki “devir” kuramını anlatan şiirlerdir. *Devir
sözcüğü dönmek dolanmak bir şeyin kendi çevresinde dönmesi ya da
yörüngesi üzerinde dolanması; zaman, çağ anlamlarına gelir. Tasavvufta
devir terimi insanın yaradılışı konusunda geliştirilen kuramın adıdır.
Mutasavvıflara göre insan evrenin özüdür, evrenden süzülmüştür. Var olan
âlemlerin en alt basamağındaki madde alemine düşen varlık önce ( su, ateş,
hava, toprak) daha sonra mahlukat, bitki, hayvan ardından insan biçiminde
görünür ama devir burada bitmez, insan belirli aşamalardan geçerek insan-ı
kâmil olur. Sonra da kendi varlığından geçerek yokluk içinde varlığı bulur.
Yani Tanrısal güce ulaşır. Kısacası yine aslına başlangıç noktasına
ulaşır. Örnek :
Katre idim ummanlara kavuştum / Kaç bulandım kaç duruldum kim bilir /
Âlemleri kaç devredip dolaştım / Bir sanata kaç sarıldım kim bilir…
ŞATHİYE: Arapçada alaylı söz anlamına ”Şath” kelimesinden türeyen
şathiyeler, inançlardan alaycı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir. İlk
bakışta saçma veya dine hakaret gibi algılanan bu şiirlerin yorumlandığında
tasavvufla ilgili çeşitli kavramlara değindiği anlaşılır. Şathiyelerde Allah’ın
cezalandırıcılığından çok bağışlayıcı yönünün ön plana çıkarıldığı
düşünülür. Şathiyelere genellikle Bektaşi şairlerinde rastlanır. Örnek :
Ben dervişim diyene, / Bir ün edesim gelir / Seğirdüben sesine, / Varıp
yetesim gelir/Sırat kıldan incedir, / Kılıçtan keskincedir / Varıp anın
üstüne, / Evler yapasım gelir/Altında gayya vardır, / İçi nar ile pürdür /
Varuben ol gölgede, / Biraz yatasım gelir/Ben günahımca yanam, / Rahmet
suyunda yunam / İki kanat takınam, / Biraz uçasım gelir
HALK EDEBİYATININ ÖNEMLİ TEMSİLCİLERİ
YUNUS EMRE: Engin hoşgörüsü, insan sevgisiyle sadece bizim değil
bütün dünyanın beğenisini kazanmış eşsiz bir şair, fikir insanıdır. *İlahi aşkı
ve insan sevgisini eserlerinde işlemiştir. *Hem aruzu hem de hece veznini
kullanmıştır. *Şiirlerinde dili oldukça sadedir, zamanının halk dilini
kullanmıştır. *Nazım biçimi olarak “ilahi”yi seçmiştir. *“Risalet”ün
Nushiye” (Nasihatlar Kitabı) ve “Divan” adlı kitabı vardır.
PİR SULTAN ABDAL: *Halk edebiyatında lirik şiirin öncülerindendir.
*Halk içinde çok sevildiği için isimsiz birçok şiir onun adında
yayımlanmıştır. *Tasavvufu, halkın anlayışıyla birleştirmiştir. *Bütün
şiirlerini hece ölçüsüyle yazmıştır. *Dili oldukça sadedir. *Bektaşi tarikatına
mensup olduğu için “nefes” türünde yazdığı şiirleri ünlüdür.
HACI BEKTAŞI VELİ: *Bektaşi tarikatının kurucusudur. *Büyük bir
tasavvuf önderidir. *Orta Anadolu'da etkin olmuştur. *“Makalat” adlı
tasavvuf eseri ünlüdür.
KAYGUSUZ ABDAL: *Kendisinden önceki şairlerden etkilenmiştir.
(Özellikle Yunus'tan) *Hem hece hem de aruz veznini kullanmıştır. *Alaylı,
nükteli, eleştirisi bol şiirler yazmıştır. *“Budalaname, Kitab-ı Miglate”
adlı eserleri vardır.
KÖROĞLU: *Başkaldırının, isyanın şairidir. *Din dışı konularda şiirler
yazmıştır. *Sultan Murat (II.) zamanında savaşlara katılmıştır. *Köroğlu
adlı halk kahramanıyla aynı adı ve özellikleri taşıdığı için ikisi aynı kişi
olarak anılmıştır.
DADALOĞLU: *Toroslar bölgesinde yaşamıştır. *Devlet yönetiminin
aşiretiyle olan mücadelesi üzerine söylediği: “Ferman padişahınsa dağlar
bizimdir” dizelerinin nakarat olarak kullanıldığı şiiri oldukça beğeni
toplamıştır. *Varsağı, semai ve destanları meşhurdur.
KARACAOĞLAN: *Şiirlerini sade bir dille yazmıştır. *Hece ölçüsünü
ustalıkla kullanmıştır. *Saz şairliğinin piri sayılır. *Din dışı konularda
yazmıştır. *Koşmaları oldukça sevilmiştir. *Kuvvetli lirik söyleyiş hâkimdir
şiirlerine. *Anadolu”yu at sırtında gezip şiir söylemiştir.
ÂŞIK VEYSEL: *Cumhuriyet döneminin önemli saz şairlerindendir. *Âşık
edebiyatının son büyük şairidir. *Bir gözünü küçük yaşlarda geçirdiği
çiçek hastalığından dolayı, diğerini ise bir değneğin ucunun batması sonucu
kaybetmiştir. *Zengin bir iç dünya kurmuş, gözleri kapalı, kalp gözü açık
şair olmuştur. *Aşk, tabiat, hayat, ölüm, gurbet, yurt sevgisi ve sosyal
meseleleri anlatmıştır. *Karacaoğlan geleneğini sürdüren sade bir dil
kullanmıştır. *Anadolu köylüsünün saf, içten duygu ve hayallerini
yansıtmıştır. *Lirik, didaktik ve tasavvufi şiirleriyle insanlığa seslenmiştir.
*Halk şiirinde yurt ve Atatürk sevgisi içerikli şiirleri ilk defa o dile
getirmiştir. *Şiirlerini "Sazımdan Sesler" ve "Deyişler" kitaplarında
toplamış, bu iki kitap daha sonra Ümit Yaşar Oğuzcan tarafından "Dostlar
Beni Hatırlasın" adlı kitapta bir araya getirilmiştir
DİVAN EDEBİYATI
(KLASİK TÜRK EDEBİYATI)
* Türkler, 11. yy.dan itibaren kitleler halinde Müslüman olmaya
başlamıştır. Yeni bir uygarlıkla (İslam uygarlığı) tanışan Türkler, ahlak,
eğitim, hukuk, kültürel yapı ve edebiyat başta olmak üzere bütün yaşam
tarzlarını da buna göre yeniden şekillendirmiştir. Kuran- Kerim'in dili olan
Arapça ve Anadolu'ya yerleşen Türklerin hemen yanı başında köklü bir
edebiyata sahip bulunan İranlıların dili olan Farsça, Müslüman olan
Türklerin edebiyatlarında önemli bir yer bulmuştur.
* 13. yy.dan itibaren bu iki dilin yoğun etkisi altında kalan sanatçılar,
Türkçe-Arapça-Farsça karışımı yeni bir edebiyat dili (Osmanlıca)
oluşturarak güçlü bir edebiyat meydana getirmiştir. Böylece bir yandan
sözlü gelenekten gelen halk edebiyatı kendi mecrasında gelişimini
sürdürürken diğer yandan yeni bir edebiyat oluşmaya başlamıştır.
* Ortak temalar işleyen, belirli kurallar çerçevesinde gelişen bu yeni
edebiyat şiir ağırlıklı olmuştur. Sanatçıların, şiirlerini topladıkları el
yazması kitaplara divan dendiği için, divan edebiyatı adıyla anılagelmiştir.
Bu edebiyat, klasik kurallara bağlı olduğu için Klasik Türk Edebiyatı;
saray ve çevresine yönelik olduğu için Saray Edebiyatı, Yüksek Zümre
Edebiyatı olarak da anılmıştır.
* Bu edebiyatı meydana getiren sanatçılar, medrese öğrenimi görmüş ve
saray çevresinde yetişen kültürlü, aydın kişilerdir.
* Divan edebiyatı geleneği, 13. yüzyılda Hoca Dehhani ile başlayıp
Tanzimat Dönemi'nden itibaren Türklerin Batı kültürüne yönelmesiyle 19.
yy.ın sonlarına doğru önemini yitirmiştir.
DİVAN ŞİİRİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ
* Nazım birimi çoğunlukla beyit, bazen dörtlük ve benttir.
* Şiirler Arap edebiyatından alınan aruz ölçüsüyle yazılmıştır.
* Arapça, Farsça sözcük ve tamlamalarla yüklü ağır bil dil kullanılmıştır.
* Edebi sanatlara önem verilmiş, süslü ve sanatlı bir anlatım tercih
edilmiştir.
* Daha çok tam ve zengin uyak kullanılmış, göz için kafiye ilkesi
benimsenmiştir.
* Şiirler "divan" adı verilen el yazması kitaplarda toplanmıştır.
* Şiirlerin son biriminde mahlas (takma ad) kullanılmıştır.
* Konuya değil üsluba, yani anlamdan çok söyleyiş güzelliğine önem
verilmiştir.
* Konu bütünlüğü değil, beyit bütünlüğü esas alınmış, her beytin anlamı
kendi içinde tamamlanmıştır. Diğer bir ifadeyle "bütün güzelliği" yerine
"parça güzelliği"ne önem verilmiştir.
* Belli bir olay etrafında oluştuğu için mesnevilerde konu bütünlüğü
vardır.
* Şiirlerde başlık kullanılmamış, şiirler redifleri veya nazım biçimlerinin
adıyla anılmıştır.
* Arap ve İran edebiyatından alınan gazel, kaside, mesnevi, kıt'a, rubainin
yanında Türklerin bu edebiyata kazandırdığı tuyuğ ve şarkı nazım şekilleri
kullanılmıştır.
* Şiirler işledikleri konuya göre "tevhit, münacat, naat, methiye, fahriye,
mersiye, hicviye" gibi türlere ayrılmıştır.
* Sanat için sanat anlayışıyla şiirler yazılmıştır.
* "Aşk, şarap, sevgili, ölüm, övgü, yergi, din" gibi konular işlenmiş,
somut konulara pek yer verilmemiştir.
* Şiirde en önemli tema aşktır. Ağırlıklı olarak dünyevi, beşeri aşk
anlatılmış, ilahi aşka da yer verilmiştir.
* Aşk acısından duyulan mutluluk dile getirilmiştir.
* Duygu ve düşünceler, "mazmun" adı verilen kalıplaşmış sözlerle
anlatılmıştır. Örneğin bülbül-âşık, gül-sevgili, servi-boyu, ok-kirpiği, yay-
kaşı, inci-dişi, mah-yüzü, gül-yanağı sembolize etmiştir.
KLASİK TÜRK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ
A) BEYİTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
GAZEL: *Divan şiirinin en önemli nazım şeklidir. "Güzel ve aşıkâne söz"
anlamına gelen gazel Arapçadır. *Gazelde İlahi aşk, beşeri aşk, kadın,
şarap, özlem, mutluluk, tabiat gibi konular işlenebilir.
*Şairler, şiir konusundaki hünerlerini gazel türündeki şiirlerinde diğer nazım
biçimlerine göre daha iyi sergileyebilirler. *Gazel en az 5, en çok 15 beyit
olabilir. Gazelin kafiye düzeni aa, ba, ca, da... biçimindedir. *Gazelin ilk
beytine "matla", ikinci beytine "hüsnimatla", son beytine "makta", en
güzel beytine de "beytü'l-gazel (şah beyit)" denir. Son beyitte şairin
mahlası yer alır. *Gazelde konu bütünlüğü yoktur; bütününde aynı konu
işlenen gazellere "yek-ahenk gazel", beyitlerinin tümü aynı söyleyiş
güzelliğine sahip olan gazellere de "yek-âvâz gazel" denir. *Musammat
Gazel: Mısraların ortalarının birinci mısranın sonu ile kafiyeli olduğu
gazellere denir. Musammat gazelde beytin her mısrası ikişer mısra haline
getirilerek bir dörtlük oluşturulabilir.
KASİDE: *Övgü ve hiciv şiiri olan kasidenin kafiye düzeni gazel gibidir.
*Kaside en az 33, en çok 99 beyitten oluşur. *Kasidede de ilk beyte
"matla", son beyte "makta", şairin mahlasının geçtiği beyte "taç beyit"
denir. Kasidede mahlas son beyitte olabileceği gibi sona yakın beyitlerden
birinde de olabilir. Kasidenin en güzel beytine "beytü'l-kasid" denir.
*Gazellerin olduğu gibi kasidelerin de bir başlığı yoktur. Kasideler nesib
bölümünde işlenen temaya ve rediflerine göre adlar alabilir: Su kasidesi,
Adem kasidesi, Kerem kasidesi gibi; bahariyye, şitaiyye, ramazaniyye...
*Kasidenin bölümleri vardır. Tam bir kasidede şu bölümler yer alır:
a) Nesib ya da teşbib: Bu bölümde betimlemeler yer alır. Bu
betimlemelerin asıl konu ile ilgisi yoktur. Bahar, yaz, kış mevsimleri veya
bir şehir betimlenebilir. Kasideler nesib bölümündeki betimlemeye göre
adlar alabilir. Bahar tasviri olan kasidelere "kaside-i bahariyye", bayramdan
söz edenlere "kaside-i bayramiyye" denir.
b) Girizgâh: Giriş beyti de denir. Uygun bir fırsat düşürülerek asıl konuya
geçişin yapıldığı beyittir. Girizgâh genellikle, tek beyitten oluşur.
c) Methiyye: Allah, Hz. Muhammet ya da devrin ileri gelenlerinin
övüldüğü uzun bir bölümdür.
d) Fahriye: Şairin kendi şiirini ve kendini övdüğü bölümdür, birçok
kasidenin son bölümüdür.
e) Tegazzül: Kasidenin içine yerleştirilen gazeldir. Bu bölüm, her kasidede
yer almaz.
f) Dua: Kasidenin sunulacağı kişi için Allah'tan iyilik ve güzelliklerin
dilendiği bölümdür.
MESNEVİ: *Fars edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş bir nazım
biçimidir. *Her beytin mısraları kendi aralarında kafiyelidir: aa, bb, cc,
dd... gibi. *Mesneviler oldukça uzun şiirlerdir, beyit sayısı herhangi bir ölçü
ile sınırlı değildir. *Mesneviler, genellikle aruz ölçüsünün kısa
kalıplarıyla yazılır. *Mesneviler kendi devirlerinin manzum romanlarıdır,
demek yanlış olmaz. Ancak yazılış maksadı ve konu bütünlüğü açısından
bugün bildiğimiz romanla alakası yoktur. *Beş mesneviden oluşan eserler
toplamına "hamse" denir. Beş mesnevisi olan şaire "hamse sahibi şair"
denir. Türk edebiyatında ilk hamse sahibi şair Ali Şir Nevai'dir.
MÜSTEZAT: *Müstezat "artırılmış" demektir. Beyitleri bir uzun bir kısa
mısradan oluşan özel bir gazel biçimidir. Uzun mısradan sonra kısa mısra
gelir. Kısa (ilave) mısralara "ziyade" denir. *Uzun mısralar kendi
aralarında, kısa mısralar de kendi aralarında gazeldeki gibi kafiyelidir.
*Müstezatta gazelde olduğu gibi aşk, şarap, güzellik ve aşkın ıstırabı gibi
konular işlenir. *Divan şiirinin sanatlı ve artistik şekillerindendir. Kısa
dizeler okunsa da okunmasa da beytin anlamı bir bütünlük oluşturur.
KIT'A: *Genellikle matla beyti olmayan gazel biçimindeki şiirlerdir.
*Konu olarak; felsefe ve toplumsal düşünceler, nükte, yergi gibi konular
işlenir. *Kafiye düzeni, xa xa xa... biçimindedir. *Kıt'a en az 2, en çok 12
beyitten oluşur. *Kıt'ada genellikle şairin mahlası olmaz. *Kıt'anın
beyitleri arasında anlam bağı vardır.
B) DÖRTLÜKLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
RUBAİ: *İran edebiyatı kaynaklı, tek dörtlükten oluşan, dört mısralık bir
nazım biçimidir. *Rubainin kafiye düzeni aaxa biçimindedir. *Rubai,
kendine özgü aruz kalıpları (24 kalıbı var) ile yazılır. *Rubailerde; felsefi
ve tasavvufi düşünceler, dünya görüşü, aşk konusu işlenir. *Rubainin en
önemli ismi İran edebiyatının rubai şairi Ömer Hayyam'dır. Türk
edebiyatında pek çok şair rubai yazmıştır, ancak rubai şairi olarak tanınan
şair Azmizâde Hâleti'dir.
TUYUĞ: *Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir.
*Rubai gibi dört mısradan oluşur, tek dörtlüktür. Kafiye düzeni de rubai
gibidir: aaxa (aaaa şeklinde uyaklı olanları da vardır.) *Aruz ölçüsünün
"fâilâtün-fâilâtün-fâilün" kalıbıyla yazılır. *Tuyuğ, halk edebiyatındaki
maninin etkisiyle ortaya çıkmış bir nazım biçimidir. *Rubaide işlenen
konular tuyuğda da işlenir. Tuyuğda, mani ve rubaide olduğu gibi önemli bir
fikir söylenmeye çalışılır. Bu nedenle zor söylenen şiirlerden sayılır.
*Mahlassız bir şiirdir. *En tanınmış şairi, Kadı Burhanettin'dir.
ŞARKI: *Şarkı da Divan şiirine Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir.
18. yüzyılın başında ortaya çıkmıştır. Türk şairlerinin Halk edebiyatındaki
koşma ve türkünün etkisiyle ortaya koydukları bir nazım biçimidir. *Şarkı,
bestelenmek amacıyla dörtlükler halinde yazılır. 3-5 dörtlükten oluşur.
*Kafiye düzeni; abab , cccb , dddb... veya aaaa bbba ... biçimindedir.
*Şarkılarda her dörtlüğün son mısrası nakarat olarak tekrarlanır. Birinci
dörtlükte, ikinci mısra da tekrarlanan mısra durumundadır.
* İşlenen konular "aşk, sevgi, eğlence, içki, doğa"dır. *Divan şiirinde şarkı
yazan ilk şair Nedim'dir.
MURABBA: *Kelime anlamı "dörtlük" demektir. Bent adı verilen dörder
mısralık bölümlerden oluşan nazım biçimidir. *Aruz ölçüsünün uzun
kalıplarıyla yazılır; en az 3 en çok 7 bentten oluşur.* Birinci dörtlükte tüm
mısralar birbiriyle kafiyelidir. Diğer dörtlüklerde ilk üç mısra kendi
aralarında dördüncü mısra ise birinci dörtlükle kafiyelidir: aaaa bbba
ccca... *Başta felsefe ve aşk olmakla birlikte birçok konuda yazılabilir.
*Şarkının bestelenmemiş biçimi olan murabba, Divan edebiyatında 15.
yüzyılda kullanılmış; Tanzimat edebiyatında Namık Kemal bu türün başarılı
örneklerini vermiştir.
C) BENTLERLE OLUŞTURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
TERKİBİBENT: *Genellikle 5-15 arasında değişen bentlerden oluşan bir
nazım biçimidir. Her bent 5-10 beyitten oluşur. *Bentlerin kafiye düzeni
gazel gibidir. Bentlerin arasındaki beyte "vasıta beyti" denir; vasıta
beytinin mısraları birbiriyle kafiyelidir. Terkibibendin her bendine
"terkiphane" denir. Terkibibentte vasıta beyti her bentten sonra farklıdır.
*Terkibibentte dini-felsefi-tasavvufi düşünceler, toplumsal yergi, talihten,
hayattan şikayetler, ölüm konuları işlenir. *Bağdatlı Ruhî'nin terkibibendi
ve Ziya Paşa'nın ona nazire olarak yazdığı terkibibendi edebiyatımızda
önemlidir.
TERCİİBENT: *Bent sayısı ve beyit sayısı yönüyle terkibibentten farklı
değildir. Bentlerin kafiye düzeni de terkibibentteki gibidir. *Terciibentte 5-
10 beyitten oluşan her bir bende "tercihane" denir.
* Terciibentte, bentleri birbirine bağlayan vasıta beyti her bentten sonra
aynen tekrarlanır. *Terkibibent ile terciibendin farkı, terkibibentte vasıta
beyti değiştiği halde terciibentte vasıta beytinin sürekli
tekrarlanmasıdır. *Vasıta beyti tekrarlandığı için terciibentte, bentlerde
işlenen konular arasında uyum olmak zorundadır. Dolayısıyla terciibent
türündeki şiirlerde konu bütünlüğü vardır. *Terciibentte işlenen konular;
din, doğa, yaşam... konularıdır. *Ziya Paşa ve Şeyh Galip bu tarzda eser
veren tanınmış şairlerdir.
MUHAMMES: *Beşer mısralık bentlerden oluşan bir muhammes, 4 - 7
bentlik bir nazım biçimidir. *Her konuda yazılan muhammeslerde; ilk
bendin esas kafiyesi diğer bentlerin beşinci mısralarında devam ederse böyle
muhammeslere müzdevic muhammes denir. Birinci bendin sonundaki
mısra ya da beyit her bentte aynen tekrar edilirse buna da mütekerrir
muhammes denir. *Kafiye düzeni şöyledir: aaaaa bbbba cccca...
DİVAN EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ:
TEVHİD: Allah’ın birliğini dile getirmek için yazılan şiirlerdir. Genellikle
kaside biçiminde yazılır.
MÜNACAT: Allah’a yalvarmak, günahları affettirmek için yazılan
şiirlerdir. Kaside biçiminde yazılır.
NAAT: Hazreti Muhammed’i övmek için yazılır. Kaside biçimindedir.
MERSİYE: Ölen kişinin ardından, üzüntüleri dile getirmek ve o kişinin
iyiliklerini anlatmak için yazılır.
METHİYE: Ünlüleri, devlet büyüklerini, sevilen sayılan kişileri övmek
için yazılır.
HİCVİYE: Bir kişinin ya da toplumun aksaklıklarını göstermek için yazılan
şiirdir.
FAHRİYE: Şairin kendisini övmek için yazdığı şiirdir.
NAZİRE: Bir şairin şiirine başka bir şair tarafından aynı ölçüde, aynı
kafiyede yazılan şiirdir.
DİVAN EDEBİYATININ ÖNEMLİ ŞAİRLERİ
HOCA DEHHANİ (13. yy.): *Anadolu'da divan edebiyatı tarzında din
dışı şiirleri ilk yazan şairdir. *Divan şiirinin ilk temsilcisi, ilk şairi kabul
edilir. *Aşk, şarap, tabiat gibi konuları ele almış; din ve tasavvufa
değinmemiştir. *Sultan III. Alaaddin'in Keykubat'ın emriyle Farsça 20 bin
beyitlik "Selçuklu Şehnamesi" adlı eseri vardır.
MEVLANA (13. yy.): *Horasan'ın Belh şehrinden Konya'ya gelmiştir. Asıl
adı Celaleddin'dir. Mevlana "efendimiz", Rûmî ise "Anadolulu" demektir.
*Büyük bir mutasavvıf, düşünür ve şairdir. Yaşadığı çağdan günümüze
kadar geniş kitleleri etkilemiştir. *Irk, din, mezhep ayrımı gözetmeksizin
tüm insanlara sevgi ve hoşgörü diliyle seslenmiştir. *Sadece İslam
dünyasında değil Batı dünyasında da büyük ilgi görmektedir. *Tasavvuf
edebiyatının en büyük ismi kabul edilir. *Şiirlerinin temelinde ilahi aşk
vardır. *Eserlerini o dönemin edebiyat dili olan Farsça olarak kaleme
almıştır. *En tanınmış eseri, birçok dile çevrilen 26 bin beyitlik
"Mesnevi"dir. *Oğlu, Sultan Veled, babasının düşüncelerini kaynak alarak
Mevlevilik tarikatını kurmuştur. *İlahi aşkla yanıp tutuşan Mevlana "Ölüm,
Allah'a kavuşmaktır. Benim öldüğüm gece, bir düğün gecesi, en büyük
sevgiliye kavuşma gecesi, vuslat gecesi olacaktır." der. Bu nedenle her yıl
Mevlana'nın ölüm tarihi olan 17 Aralık'ta "düğün gecesi" anlamına gelen
"Şeb-i Arus" törenleri yapılır. *2007 yılı UNESCO tarafından Dünya
Mevlana Yılı ilan edilmiştir.
Mesnevi: Mevlana’nın Farsça yazdığı mesnevisidir. Yaklaşık 26 bin
beyitlik eserde Mevlana, tasavvufi fikir ve düşüncelerini hikâyelerden
hareketle anlatmıştır.
Divan-ı Kebîr: Mevlana’nın çeşitli konularda söylediği şiirlerin tamamı bu
divanda yer almaktadır. Eserin dili Farsçadır, içinde az sayıda Arapça,
Türkçe ve Rumca şiir de yer almaktadır.
Mektubat: Başta Selçuklu hükümdarlarına ve devrin ileri gelenlerine öğüt
vermek, kendisine sorulan dinî ve ilmî konularda açıklayıcı bilgiler vermek
için yazdığı 147 adet mektuptur.
Fihi Mafih: Mevlana’nın çeşitli meclislerde yaptığı sohbetlerin, oğlu Sultan
Veled tarafından toplanması ile meydana gelmiştir.
Mecalis-i Seb’a: Yedi Meclis anlamına gelen eser, Mevlana’nın yedi
sohbetinin not edilmesinden meydana gelmiştir.
ŞEYHİ (15. yy.): *İran’da tasavvuf ve edebiyatın yanında tıp öğrenimi de
yapmıştır. Kaynaklarda "Hekim Sinan" adıyla da anılmaktadır. *Tasavvuf
eğitimi almış olmasına rağmen eserlerinde tasavvufi öğeler yoktur. Din dışı
şiirler yazmayı tercih etmiştir. *Divan edebiyatı kurallarını derli toplu ilk
defa uygulayan şairdir * Şiirlerini Divan'ında toplamış, mesnevileriyle
tanınmıştır. *Asıl başarısını sosyal içerikli hicivlerinde göstermiştir. *Çelebi
Mehmet tarafından kendisine tımar olarak verilen Tokuzlu köyünü almaya
giden Şeyhi, yolda tımarın eski sahipleri tarafından saldırıya uğrar. Bu
durumu padişaha haber vermek için "Harname"yi yazar.
Harname; 126 beyitlik eleştirel, didaktik ve alegorik özellikte bir
mesnevidir. Edebiyatımızın hiciv ve fabl türündeki ilk eseridir.
Hüsrev ü Şirin: II. Murat’ın isteği ile yazılan eser 6944 beyitten
oluşmaktadır. İranlı şair Genceli Nizami'nin aynı adı taşıyan mesnevisinin
tercümesidir. Eser, İran hükümdarı Hürmüz’ün oğlu Hüsrev ile Ermeni
meliki Mehin Banu’nun yeğeni Şirin arasındaki aşk hikâyesi anlatılır.
SÜLEYMAN ÇELEBİ (15. yy.): *Hz. Muhammet'in doğumunu anlatan
tür olan "mevlit" yazma geleneğini başlatmıştır. * "Vesiletü'n-Necat" adlı
mesnevisiyle Türk edebiyatına özgü ilk ve en başarılı "Mevlit"i yazmıştır.
*Kelime anlamı "Kurtuluş Vesilesi, Kurtuluş Yolu" demek olan Vesiletü'n-
Necat, Hz. Muhammet'in doğumunu ve hayatını anlattığı için halk arasında
"Mevlit" olarak bilinir. Mevlit, Arapçada "doğma, doğum" demektir.
Süleyman Çelebi, Bursa'da imamlık yaparken İran'dan gelen bir vaizin
Muhammet ile diğer peygamberler arasında hiçbir fark olmadığını
söylemesi üzerine bu eseri yazmıştır.
ALİ ŞİR NEVAİ (15. yy.): *Anadolu dışında, Çağatay sahasında ürün
veren bir sanatçıdır. *Hem şiirleri hem de nesirleriyle döneme damgasını
vurmuştur. *Türk edebiyatının ilk şairler tezkiresi olan Mecalisü'n-
Nefais'i yazmıştır. *Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu ispatlamak
amacıyla düz yazı biçimde kaleme aldığı Muhakemetü'l-Lügateyn adlı
eseri önemli bir sözlüktür. *Hamse sahibi ilk Türk şairidir. *Türkü
sözcüğünün geçtiği ilk eser olan Mizanü'l-Evzan adlı eserinde aruz vezni
ve nazım biçimleriyle ilgili bilgi vermektedir.
FUZULİ (16. yy.): *Asıl adı Mehmet'tir. Ömrü Kerbela, Bağdat ve Necef
bölgesinde geçmiştir.* Hayatı sıkıntılar içinde geçmiş, geçimini sağlamak
için Hz. Ali'nin türbesinde görev yapmıştır.* Vakıf gelirlerinden kendisine
bağlanan maaşı düzenli alamayınca Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi'ye
ünlü "Şikayetname" adlı mektubu yazmıştır. *Arapça, Farsça ve Türkçeyi
çok iyi bilen, zamanın geçerli bütün ilimlerini öğrenen bilgin bir şairdir.
*Türkçe Divan'ının ön sözünde "Şiir, kaynağı Allah sanatında bulunan
bir marifettir; ilimsiz şiir, temelsiz duvar gibidir." sözleriyle, şiirin
doğuştan gelen bir yetenek olduğunu, bunu ilimle geliştirmek gerektiğini
ifade etmiştir. *Divan edebiyatının en büyük ve en lirik şairlerindendir.
*Şiirlerini genellikle Azeri şivesiyle yazmıştır. *Gençliğinde beşeri aşkı,
ilim tahsilinden sonra tasavvufi aşkı anlatan şiirler yazmıştır. Ondaki beşeri
aşk, ilahi aşka giden ilk basamak gibidir. *Geniş bir tasavvuf kültürüne
sahiptir fakat mutasavvıf bir şair değildir. *Aşk acısını, çaresizliği,
yalnızlığı, vefayı coşkun bir lirizmle anlatmıştır. *Gazel tarzında aşk
şiirleriyle ün kazanmıştır. *Gazel ve mesnevilerinin temel konusu aşk ve
güzelliktir. *Şiir tekniği sağlam, muhtevaya önem veren özgün bir
sanatçıdır. *Aşk ve ızdırap şairidir. Aşk acısı çekmekten şikayetçi değildir.
Her kavuşmanın sonunda dayanılmaz bir ayrılık olduğu için sevgiliye
kavuşmayı istemez. Kavuşmanın aşkı öldürdüğüne acı çekmeninse insanı ve
aşkı olgunlaştırdığına inanır. *Karamsar bir şairdir, ona göre dünya
acılarla dolu geçici bir mekandır. *Divan şiirine özgü mazmunları başarılı
bir şekilde kullanmıştır. *Hüzünlü bir aşk hikayesini işleyen "Leyla ve
Mecnun" mesnevisi ve Hz. Muhammet'i anlatan naat türündeki "Su
Kasidesi" ünlü eserlerindendir. *"Beng ü Bade" Afyonla (beng) şarabın
(bade) karşılaştırılarak şarabın üstün tutulduğu 440 beyitlik bu mesnevi,
Fuzûlî’nin ilk mesnevisidir. Eser, Osmanlı Padişahı II. Bayezid ile Şah
İsmail arasındaki mücadeleyi sembolize eden alegorik, tasavvufi bir eserdir.
*"Hadikatü’s-Süeda" Arada bazı manzum parçaların da yer aldığı bu
mensur eserde Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesi anlatılmaktadır.
BAKİ (16. yy.): *Asıl adı Mahmud Abdülbaki'dir, İstanbul'da yaşamıştır.
*Kanuni'nin himayesinde rahat bir hayat sürmüştür. *Müderrislik, kadılık ve
kazaskerlik yapmıştır. *Yaşadığı dönemde Sultanü'ş-Şuara (Şairler
Sultanı) olarak anılmıştır. *Osmanlı için "muhteşem yüzyıl" olarak
nitelenen 16. yy.ın bütün ihtişamını, zenginliğini şiirlerine başarıyla
yansıtmıştır. *Kasidelerinde ağır bir dil, gazellerinde temiz, akıcı İstanbul
Türkçesini ustaca kullanmıştır. *Şiirlerinde duygudan çok akla önem
vermiştir. *Aruzu ve söz sanatlarını ustaca kullanmıştır. *Aşk, tabiat, içki,
eğlence ve hayattan zevk alma temalarını işlemiş, tasavvufi konularda şiir
yazmamıştır. *Mesnevi tarzında hiç eser vermeyen sanatçı gazel üstadı
sayılmıştır. *Kanuni'nin ölümü üzerine terkibibent nazım şekliyle yazdığı
"Kanuni Mersiyesi" ünlüdür.
NEF’İ (17. yy.): *Divan şiirinin en büyük yergi ve övgü şairidir. Özellikle
kaside ve hicivleriyle ün kazanmıştır. *Kasidelerinde ağır ve sanatlı,
gazellerinde yalın bir dil kullanmıştır. *Daha çok din dışı konulu şiirler
yazmış, tasavvufa yönelmemiştir. *Anlam açıklığına ve kusursuz söyleyişe
önem vermiş, tekniği sağlam şiirler yazmıştır. *Fahriyelerinde abartıya
kaçmış, kendini İran şairlerinden üstün görmüştür. *Dönemindeki birçok
devlet adamına yönelik korkusuzca hicivler yazmıştır, IV. Murat'ın hiciv
tarzı şiir yazmaması emrine uymadığı ve Sadrazam Bayram Paşa'yı
hicvettiği için sarayın odunluğunda boğdurularak öldürülmüştür. * "Siham-
ı Kaza" (Kader Okları) adlı eseri Türk edebiyatının hiciv tarzındaki en
önemli eserlerindendir. Kaside nazım biçimiyle yazdığı eserinde nükteli
hicivlerin yanında sövgü derecesine varan şiirlere de yer vermiştir.
NABİ (17. yy.): *Didaktik şiirler yazmış, duygudan çok düşünceye önem
vermiştir. *Nabi Ekolü olarak bilinen, düşünceyi ön planda tutan "hikemi
şiir"in öncüsü ve en büyük temsilcisidir. *Düşüncenin ağır bastığı bu ekole
hikemi tarz veya hakimane şiir de denir. *Eserlerinde devrin sosyal ve
ahlaki bozukluklarını eleştirmiştir. *Gündelik hayatın içindeki sorunlara
çözüm üreten, öğüt veren bir şiir anlayışını benimsemiştir. *Manzum
eserlerinde sade, mensur eserlerinde süslü bir dil tercih etmiştir.
* "Hayriyye" Oğlu için yazdığı öğütleri içeren didaktik bir mesnevidir.
Pendname (nasihat) tarzındaki eser hikemi tarzın en güzel
örneklerindendir. Eser, o dönemi yansıtan sosyal hiciv örneğidir.
*"Hayrabad" Ferüdüddin Attar'ın "İlahiname" adlı eserinden çeviri olup
aşk konulu bir mesnevidir.
NEDİM (18. yy.): *Divan edebiyatının en önemli şairlerindendir. *Lale
Devri'nin zevk ve eğlence hayatını şiirlerine yansıtmıştır. *İstanbul'un köşk,
bahçe, mesire yerlerini; Çırağan sefalarını, bayram şenliklerini tüm
ihtişamıyla şiirlerinde anlatmıştır. *Hayatı bütün hazlarıyla yaşamış, kendini
zevk ve eğlenceye vermiş, bunları şen şakrak bir üslupla dile getirmiştir. *
Bir şarkısında geçen "Gülelim, oynayalım kam alalım dünyadan" dizesi
şairin hayat felsefesini özetler. *İstanbul Türkçesini şiir dili haline
getirmiştir. *Halk söyleyişleri ve yerli motifleri tercih etme, yalın ve basit
bir dille şiir yazma geleneği onda üst seviyeye çıkmış; bu yönüyle
Mahallileşme (yerlileşme) akımının en güçlü temsilcisi sayılmıştır. *Dini
tasavvufi şiir yazmamış; ilahi aşkı değil, beşeri aşkı dile getirmiştir.
*Şiirlerinin konusu genellikle aşk, şarap ve sevgilidir. *Gazel ve
şarkılarında açık ve anlaşılır, kasidelerinde ağır bir dil kullanmıştır. *Hece
vezniyle bir türkü yazmıştır. *Şarkı nazım şeklinin divan edebiyatındaki
en güzel örneklerini veren Nedim İstanbul şairi olarak ünlenmiştir.
ŞEYH GALİP (18. yy.): *Genç yaşta Mevlevi Şeyhi olmuş, inançlarını
tasavvufi derinlik içinde dile getirmiştir. *İlk şiirlerinde Esed, sonraki
şiirlerinde Galip mahlasını kullanmıştır. *Divan edebiyatının son büyük
şairi kabul edilir. *Fuzuli gibi derin ve duygulu, Nedim gibi coşkulu ve
neşeli şiirler yazmıştır. *Derin bir tasavvufi düşüncenin hakim olduğu
şiirlerinde hayaller renkli, canlı ve güçlüdür. *Eserlerinde dile getirdiği aşk
ise ilahi aşktır. *Duygularını mecaz, benzetme, hayal ve sembollerle
anlatmış; divan şiirinin daralan ufkunu yeni imajlarla genişletmiştir. *Anlam
derinliği ve kapalılığına dayanan, bir çeşit sembolizm olan Sebk-i Hindi
akımının önemli temsilcisidir. Şiirde; "açık söyleyişi bırakıp zor anlaşılır
bir tarzı benimsemek, derin acı ve tasavvufi görüşlere yer vermek,
çözümlenmesi zor mazmunlar kullanmak, geniş bir hayal gücüne yer
vermek" Sebk-i Hindi tarzının, dolayısıyla Şeyh Galip'in temel
özellikleridir. *Eserlerinde ağır ve süslü bir dil kullanmıştır. *Hece vezniyle
bir türkü de yazmış; şiirlerini Divan'ında toplamıştır. *İlahi aşkı anlatan
"Hüsn ü Aşk" adlı tasavvufi, alegorik mesnevisi edebiyatımızın en güzel
ve en başarılı örneklerindendir. Eserdeki bütün kahramanlar birer
sembolden ibarettir. Hüsn - Allah’ı, aşk - Allah sevgisine ulaşmak isteyen
dervişi, mekteb-i edep - dergâhı, Molla-yı Cünun - dervişi, gayret -
çabayı, ismet- dürüstlüğü, kalp kalesi - gönlü temsil eder. Aşk yani mürit,
bütün engelleri aşarak Hüsn’e yani Allah sevgisine ulaşır.