DESTAN

Destan, milletlerin geçmişinde yaşanan önemli olaylar ve bu olaylarla ilgili kahramanların

gerçek veya hayali hayatları etrafında oluşmuş uzun, didaktik, manzum hikâyelerdir.

 Destanlar, yazının olmadığı sözlü edebiyat döneminde ortaya çıkmıştır.

 Bütün dünya edebiyatlarının başlangıç eserleri destanlardır.
 Batı Edebiyatında “epope” denilen bu eserler halk edebiyatı geleneği içinde “destan” adı ile
anılmaktadır.
 Olağan ve olağanüstü olaylar iç içedir.
 Destanlarda olay ve kişiler olmak üzere iki unsur ağırlıktadır.
 Zaman ve mekân unsurlarına ayrıntılı biçimde yer verilmez.
 Destanlar epik şiirin ilk örnekleridir.
 Destanlar anonimdir.
 Destanlar manzumdur. Az olmakla beraber nazım-nesir karışık olan destanlar da vardır.
 Sade bir dille aktarılır.
 Destanlar milletlerin yaratılışını, gelişimini, hayatta kalma mücadelelerini anlatır.
 Her milletin millî kimlik ve nitelikleri, ortak dünya görüşü, hatıra ve beklentileri yanında
kusurları ve yanlışları da destanlarına yansır. Türk destanlarında sözde durma, acizlere,
mağluplara merhametli yaklaşma, yardımcı olma değerleri ve dünyaya hâkim olma tutkusu,
kuvvet, binicilik ve savaşçılık düşünceleri ortak kabullerdendir.
 Destanlar “doğal destanlar” ve “yapma (yapay) destanlar” olmak üzere ikiye ayrılır.

Doğal Destanlar
 Milletlerin yaşamında derin izler bırakan tarihsel ya da toplumsal bir olayın sözlü gelenekte
olgunlaştıktan sonra destan geleneğini bilen biri tarafından derlenmesiyle oluşan destanlara
doğal destan denir.
 Doğal destanların söyleyeni belli değildir.
 Bu destanlar yazının henüz bulunmadığı ve yaygınlaşmadığı bir kültürde doğup kuşaktan
kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilmiştir.
 Ağızdan ağıza dolaşarak oluşmuşlardır.
 Destanların kaynakları Çin, İran ve Arap kaynaklıdır.
 Doğal destanların oluşumları üç safhada gerçekleşir.

Çekirdek(Doğuş) :Toplumun belleğinde derin ve sarsıcı izler bırakan bir olay, zaman içinde
gelişerek büyür; farklı söyleyişlerle ve eklemelerle zenginleşir.

Yayılma(Gelişme): Ozanlar toplumun dilinde zenginleşen ve efsaneleşen olayları düşsel

dünyalarında geliştirerek saz eşliğinde dillendirirler. Destan yazıya geçmediği için bu dönemde
de büyüyüp gelişmeye devam eder.

Derleme(Yazıya Geçirme): Destan geleneğini bilen bir kişinin destanın tüm varyantlarını elde
ettikten sonra destanı yeniden oluşturup yazıya geçirdiği aşamadır.
 Türklerin Doğal Destanları

İslâmiyet’ten Önceki Türk Destanları

1. Yaratılış Destanı

2. Saka Destanları:

a. Alp Er Tunga Destanı (MÖ 7. yy.)

b. Şu Destanı (MÖ 4. yy.)

3. Hun-Oğuz Destanları

a. Oğuz Kağan Destanı (MÖ 4. yy.)

b. Attila Destanı

4. Kök Türk Destanları

a. Bozkurt Destanı (MÖ 2. yy.)

b. Ergenekon Destanı (7-8. yy.)

5. Siyenpi Destanları

6. Uygur Destanları

a. Türeyiş Destanı (8-9. yy.)

b. Göç Destanı (8-9. yy.)

İslâmiyet’ten Sonraki Türk Destanları

1. Kazak - Kırgız: Manas Destanı

2. Türk - Moğol: Cengiz Han Destanı

3. Tatar - Kırım: Timur ve Edige Destanları

4. Karahanlı Dönemi: Satuk Buğra Han Destanı

5. Selçuklu - Beylikler ve Osmanlı Dönemleri

a. Seyid Battal Gazi Destanı

b. Danişmend Gazi Destanı

c. Köroğlu Destanı
 Yabancı Doğal Destanlar
Yunan İlyada , Odysseia
İran Şehnâme
Fin Kalevala
Fransız Chanson de Roland
Sümer Gılgamış
Alman Nibelenguen
İngiliz Beowulf
İspanyol Le Cid
Rus İgor
Hint Ramayana, Mahabharata
Japon Şinto

Yapay Destanlar:

Herhangi bir tarihî olayın bir ozan tarafından destan kurallarına uygun olarak yazılmasıyla olu-
şan destanlara yapma destan denir.

 Yazarı bellidir.
 Yakın tarihi anlatır.
 Manzumdur.
 Olağanüstülükler sınırlıdır.
 Oluşum aşamaları yoktur.


Türklerin Yapay Destanları

Fazıl Hüsnü Dağlarca Üç Şehitler Destanı, Çanakkale

Destanı, Çakırın Destanı
Nazım Hikmet Kuvayi Milliye Destanı

Ceyhun Atuf Kansu Sakarya Meydan Savaşı

Kayıkçı Kul Mustafa Genç Osman Destanı

Cahit Külebi Kurtuluş Savaşı Destanı

Mehmet Akif Ersoy Çanakkale Şehitlerine

 Yabancı Yapay Destanlar

Tasso Kurtarılmış Kudüs

Aristo Çılgın Orlando

İtalyan
Dante İlahi Komedya

Vergilius Aeneis Latin

Milton Kaybolmuş Destanı İngiliz

Henriade Voltaire Fransız

Türk Destanlarındaki Motifler

Kök Börü(bozkurt) Motifi: Destanlarda kurt Türk'ün hayat ve savaş gücünün bir simgesi olarak
belirtilmiştir.

Rüya Motifi: Rüyalar destan kahramanlarının hareket tarzlarının tayinine ve gelecekteki

olaylardan haberdar olmalarına yaraması bakımından destanlarda önemli bir yer tutar.

At Motifi: Türkler arasında atın gücünün Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Destanlarda
kahramanların en büyük yardımcısı atıdır.

Ağaç Motifi: Ağaç motifi, Türk destanlarının asıl ögelerinden birisi olarak kabul edilir.

Işık Motifi: Işık, destanlara aydınlık veren dini bir motiftir. Destanların büyük kahramanları ve
onların evlenecekleri kadınlar çok defa kutsal bir ışıktan doğarlar.

Kırklar Motifi: Türklerin önem verdiği, ona kutsal bir nitelik kazandırdıkları sayıların başında
kırk gelmektedir. Oğuz Kağan Destanı'nda Oğuz kırk günde yürür, kırk günde konuşur, Kaf
Dağı'nın etrafını kırk günde dolaşır.

Mağara Motifi: Bütün Türk destanlarında görülen mağara motifine daha çok Göktürk
destanlarında rastlanır.

Hızır Motifi: Türk halk kültürünün önemli bir ögesi olan Hızır motifi, destanlarımızda destan
kahramanına yol gösterip yardım eder.

Ok ve Yay Motifi: Türk toplum hayatının en etkili savaş silahı olan ok ve yay da Türk toplum
geleneğinde giderek savaş silahı olmanın üstünde hukuki bir sembol olma özelliği de
kazanmıştır.

Yada Taşı Motifi: Uygur Destanı'nda yurt bütünlüğünün ve halk saadetinin simgesi olarak
bilinen bir yada taşı rivayeti bulunmaktadır.

Aksakallı İhtiyar: Destanlarda hakanların akıl danışıp öğüt diledikleri güngörmüş yaşlılar
vardır.
 Türk Destanlarındaki Tipler
Tip, benzer özellikleriyle birçok eserde karşımıza çıkan ve bazı sabit özelliklere sahip karakterdir.
Tip, toplumun inandığı temel kıymetleri temsil eder.

Türk destanlarındaki tipler şunlardır:

Alp Tipi: Yiğitlik, cesurluk, kişisel üstünlük, kahramanlık ve asalet gösterenlere “alp” adı
verilirdi. Oğuz Kağan Destanı’nda alp tipinin en ideali yer alır. İslâmiyet’ten sonraki Türk
destanlarında alp tipi, “Alp—Eren” tipine dönüşmüş; Battal Gazi, Danişmend Gazi, Satuk Buğra
Han gibi Anadolu’yu Türkleştirmek ve İslamlaştırmak için mücadele eden kahramanlarla Alp-
Eren biçiminde devam etmiştir.

Bilge Tipi: Bilge tipi, “ak sakallı” ifadesi ile bilinir. Bilge kişiler, eski Türklerde topluma manevi
liderlik yapan, toplumu yönlendiren ve aydınlatan, verdiği öğütleri ve öğütlü sözleriyle
yaşamlarından sonra dahi dilden dile dolaşan kişilerdir.

Kadın Tipi: Aile kavramı içinde en önemli bir yere sahip olan soyun devamlılığının kaynağı
olan, yuvayı yapan, fedakârlık ve sadakatiyle toplum içinde farklı bir yere sahip olan kadındır.
Türk destanlarında erkeğinin en büyük destekçisi olan kadın bazen evin reisliğini üstlenir.

EFSANE
Gerçek veya hayali şahıs, olay, yer hakkında gerçek olduğuna inanılarak anlatılan hikâye
demektir.

 Sözlü edebiyat ürünüdür.

 Efsaneler dilden dile anlatılagelmiş, çok eski anlatılar olup ortak (anonim) halk edebiyatı
ürünleridir.
 Efsanelerin konuları bir kişiye, bir olaya veya bir yere dayandırılır.
 Efsanelerde anlatılanların, bir ölçüde de olsa, inandırıcılık özelliği vardır.
 Efsaneler genel olarak bir veya birkaç motif içeren kısa bir anlatım türüdür.
 Efsanelerde tabiatüstü aşkın, güç veya güçlerin ortaya çıktığı gizli ve esrarengiz bir âlem
vardır. Bu âlemin sırlarına hiçbir zaman tam olarak erişilemez.
 Gerçeklik unsurunun yanında olağanüstülük ve inanç unsuru mutlaka bulunur.
 Efsaneyle, halkın hayal gücüyle yarattığı “ideal insan tipi” nesilden nesle anlatılır.
 Efsanelerle halk hikâyelerinin büyük bir benzerliği yoktur. Yalnız, zamanla bazı halk
hikâyeleri efsaneleşmiştir.
 İçindeki manzum kısımlar unutularak sadece olay mensur şekilde anlatılır hâle gelmiştir.
 Lokman Hekim Efsanesi, Şahmeran Efsanesi, Büyük Ağrı ve Küçük Ağrı Efsanesi, Boş Beşik
Efsanesi, Yusufçuk Kuşu Efsanesi önemli efsanelerdir.
 Efsane-Destan Karşılaştırılması

Efsane Destan
Nesir Nazım

Farklılıklar
İdeal insan tipi Savaşçı, kahraman tip
Evrensel Milli
Bireyi ilgilendirir. Toplumu ilgilendirir.
Kutsallık var. Kutsallık yok.
Hayal gücünün ürünüdür(Ama Yaşanmış olaylardır.
inandırıcılık var.)
Anonim Anonim

Benzerlikler
Nesilden nesile aktarılır. Nesilden nesile aktarılır.

Öyküleyici anlatım Öyküleyici anlatım