FAKULTET ZA TEHNIČKE STUDIJE

UNIVERZITET U TRAVNIKU
ARHITEKTURA

PLASTIČNE MASE
-Seminarski rad-

Mentor: Prof. Dr. Salim Ibrahimefendić Kandidat: Ernad Bektić

Travnik, decembar 2018.

SADRŽAJ

UVOD..................................................................................................................................4
1. PLASTIČNE MASE........................................................................................................5
1.1 Osnovna svojstva plastičnih masa.............................................................................7
1.2 Sastav plastičnih masa...............................................................................................8
1.3 Podjela plastike..........................................................................................................9
2. POLIETILEN (PE)..........................................................................................................9
3. PROPILEN....................................................................................................................10
4. POLIVINILHLORID (PVC).........................................................................................11
5. PRESOVANJE PLASTIČNIH MASA.........................................................................13
5.1 Ekstrudiranje plastičnih masa..................................................................................14
5.2 Natapanje (laminacija) plastičnih masa...................................................................15
5.3 Kalandrovanje plastičnih masa................................................................................15
5.4 Ubrizgavanje (livenje pod pritiskom) plastičnih masa............................................16
ZAKLJUČAK....................................................................................................................17
LITERATURA..................................................................................................................18

2
INTRODUCTION

The development of plastic has evolved from the use of natural plastic materials
(chewing gum) to the use of chemically modified, natural materials (gums) and finally to
completely synthetic molecules (polyvinyl chloride). Early plastic were biodegradable
materials such as egg and blood protein, which are organic polymers. Parkesin is
considered to be the first artificial plastics. This plastic material was patented by
Alexander Parkes of Birmingham, UK in 1856. At the beginning of the 20th century,
bakelite was developed as the first fully synthetic thermoplastic. His development is
credited by Belgian chemist Leo Baekeland. The material was prepared starting from
phenol and formaldehyde. ). Among the earliest examples of waves of new polymers are
polystyrene (PS), which was first produced by BASF during the 1930s, and polyvinyl
chloride (PVC), which was discovered in 1872, although commercial production began in
the late 1920s. In 1954, Giulio Natta discovered polypropylene and its production began
in 1957. In 1954, Dow Chemical invented an expanded polystyrene, which was used for
building insulation, and for the manufacture of disposable packaging and utensils.
Artificial (synthetic) materials having an amorphous macromolecular structure make up a
large group of construction materials that are commonly called plastics. The starting
materials for the production of plastics can be of mineral and organic origin. Most of
these polymers are based on chains consisting only of carbon atoms or oxygen, sulfur or
nitrogen. Today, there is a large choice of plastic items that are used daily. It is assumed
that plastic mass will be replaced so much by natural material that objects made of wood,
some metals and other materials will be a real rarity.

3
 UVOD

Razvoj plastike je evoluirao od upotrebe prirodnih plastičnih materijala (žvakaća

guma) do upotrebe hemijski modifikovanih, prirodnih materijala (guma) i konačno do
kompletno sintetičkih molekula (polivinil hlorid). Rane plastike su bile biorazgradivi
materijali kao što su protein jajeta i krvi, koji su organski polimeri. Parkesin se smatra
prvom vještačkom plastikom. Ovaj plastični materijal je patentirao Aleksandar Parkes iz
Birmingena, UK 1856.godine. Početkom 20. vijeka razvijen je bakelit, kao prva potpuno
sintetička termoplastika. Za njegov razvoj je zaslužan belgijski hemičar Leo Baekeland.
Materijal je pripremljen polazeći od fenola i formaldehida. Među najranijim primjerima
talasa novih polimera su polistiren (PS), koji je prvi proizveo BASF tokom 1930-
tih, i polivinil hlorid (PVC), koji je otkriven 1872, mada je komercijalna proizvodnja
počela tokom kasnih 1920-tih. Giulio Natta je 1954. godine otkrio polipropilen, a
proizvodnja je počela 1957. Kompanija Dow Chemical je 1954. godine izumila prošireni
polistiren, koji je korišten za izolaciju zgrada, i za izradu ambalaže i posuđa sa
jednokratnom upotrebom. Vještačke (sintetičke) materije koje imaju amorfnu
makromolekularnu strukturu čine veliku grupu konstrukcionih materijala koji se jednom
riječju nazivaju plastike. Polazne sirovine za proizvodnju plastika mogu biti mineralnog i
organskog porijekla. Najveći broj tih polimera je baziran na lancima koji se sastoje samo
od atoma ugljenika ili su prisutni i kiseonik, sumpor, ili azot. Danas je veoma veliki izbor
predmeta od plastike koji su u svakodnevnoj upotrebi. Pretpostavlja se da će plastične
mase u tolikoj mjeri zamijeniti prirodni materijal da će predmeti izrađeni od drveta, nekih
metala i drugih materijal biti prava rijetkost.

4
1. PLASTIČNE MASE

Riječ plastika je izvedena iz grčke riječi πλαστικός (plastikos) sa značenjem

„imati sposobnost mijenjanja oblika ili oblikovanja“. Plastika ili plastične
mase predstavljaju umjetne materijale proizvedene od sintetskih ili polusintetskih smola i
različitih dodataka (punila, omekšivača, stabilizatora i pigmenata) koji se u toku prerade
nalaze bar povremeno u plastičnom stanju. Plastike su tipično organski polimeri sa
visokom molekulskom masom, mada one često sadrže druge supstance. One su obično
sintetičke. Plastičnost je opšte svojstvo svih molekula koji imaju sposobnost da se
nepovratno deformišu bez pucanja, mada do toga dolazi u toj mjeri kod ove
klase polimera podesnih za oblikovanje da je ta sposobnost naglašena u njihovom imenu.
Plastični materijali su hemijski rezistentni, jeftini, lagani, sa širokim opsegom fizičkih i
optičkih osobina. Mnoge plastike imaju sposobnost termozavarivanja, lahko se štampaju,
mogu biti integrisani u proizvodne procese gdje je pakovanje formirano, napunjeno i
zatvoreno u istoj proizvodnoj liniji. Primjena plastičnih materijala je najzastupljenija za
izradu raznih vrsta ambalaža, mada je zastupljenost plastičnih masa sve više uzela maha u
izradi širokog spektra komponenti u skoro svim granama moderne industrije. Mogućnost
ponovne prerade i reciklaže, još jedna je u nizu pogodnosti koja se prije svega ispoljava
gledano sa ekonomskog, ali i ekološkog aspekta.

5
 Slika 1. Predmeti od plastike

Usljed njihove relativno niske cijene, lakoće proizvodnje, mnogostranosti, i

nepropustivosti za vodu, plastike se koriste u enormnom i ekspandirajućem opsegu
proizvoda, od spajalica do svemirskih brodova. One se već zamijenile mnoge
tradicionalne materijale, kao što su drvo, kamen, rogovi i kosti, koža, papir, metal, staklo,
i keramika, u velikom broju oblika njihove ranije upotrebe. Plastične mase se prerađuju
valjanjem u folije, istiskivanjem pod pritiskom, ubrizgivanjem, pasiranjem, itd. Zbog
svojih mehaničkih svojstava i mogućnosti oblikovanja plastične mase su potisle mnoge
druge materijale i njihova je industrija u stalnom porastu. U razvijenim zemljama, oko
jedne trećine proizvedene plastike se koristi za pakovanje, a jedna trećina nalazi primjenu
u građevinarstvu za izradu cijevi koje se koriste u vodovodnim instalacijama, ili za
izradu vinilnih pokrivnih oplata.

Slika 2. Plastične cijevi

Ostatak se koristi za izradu automobila (do 20% plastike), nameštaja, i igrački. U

zemljama u razvoju, taj odnos može da bude različit - na primjer, po nekim izveštajima
42% Indijske potrošnje odlazi na materijale za pakovanje. Plastike nalaze mnoštvo oblika
primjene u polju medicine, što obuhvata polimerne implante. Uspjeh i dominancija
plastike počevši od ranog 20. vijeka doveli su do brojnih problema očuvanja životne
sredine zbog njene spore dekompozicije nakon što se odbaci kao smeće. Postojanost je
direktna posledica strukture plastike karakterisane prisustvom velikih molekula. Pri kraju

6
20. vijeka, jedan od pristupa rješavanju problema je široko zastupljeno nastojanje da
se reciklira plastika. Plastične mase su gotovo neuništive. To im je dobra osobina, ali
ujedno i velika mahana. Nagomilane količine iskorištene plastike teško je uništiti.
Spaljivanjem plastike stvaraju se ogromne količine dima, pa to ugrožava životnu okolinu.
Poznato je da plastične vrećice se razgrađuju u prirodi 20 godina dok neke i više.

1.1 Osnovna svojstva plastičnih masa

Osnovna svojstva su:

 specifična masa γs=1000-2000 kg / m^3

 zapremiska masa zavisi od poroznosti γ=f(p)

 poroznost mala, osim kod pjenoplasta i poroplasta (95-98%), što uzrokuje malo
upijanje vode do 1% (kod većine plastičnih masa)

 čvrstoća pri zatezanju 200-300MPa (u slučaju plastičnih masa armiranih vlaknima

ili listovima)

 niska toplotna provodljivost (λ=0,23-0,7 W/m°C), kod pjenoplasta i poroplasta

jednaka je toplotnoj provodljivosti vazduha

 modul elastičnosti je veći nego kod odgovarajućih polimera, no znatno niži nego
kod drugih građevinskih materijala, dok je tečenje znatno manje

 otporni su na djelovanje vode, vodenih rastvora kiselina, baza i soli, no mnoge

plastične mase se lahko rastvaraju ili bubre u organskim rastvaračima

 nisu postojane na visokim temperaturama, najveći broj podnosi temperaturu 100-

200°C

7
1.2 Sastav plastičnih masa

 Veziva (10-20% u odnosu na ukupan volumen): neke vrste polimera

 Punioci (80-90% u odnosu na ukupan volumen): drveno i kvracno brašno, kreda,

hartija, tkanine raznih vrsta, staklena i organska vlakna, azbest i dr.

Punioci poboljšavaju performance i/ili umanjuju proizvodne troškove. Stabilizujući

aditivi obuhvataju antipirene kojima se snižava zapaljivost materijala. Mnoge plastike
sadrže punioce, koji su relativno inertni i jeftini materijali, te se njima pojeftinjuje
produkat po jedinici težine.

Tipični punioci su mineralnog porekla. Neki punioci su hemijski aktivniji i nazivaju se

pojačavajućim agensima.

 Plastifikatori

Pošto su mnogi organski polimeri suviše kruti za specifične primjene, oni se blendiraju
sa plastifikatorima (koji su najveća grupa aditiva), uljastim jedinjenjima koja
poboljšanu reološka svojstva.

 Stabilizatori

 Katalizatori

 Boje

Jedinjenja koja daju boju su često korišteni aditivi. Ona u neznatnoj mjeri doprinose
težini materijala.

 Supstance za formiranje porozne strukture

8
1.3 Podjela plastike

Plastike se mogu se podijeliti u dvije glavne grupe:

 termoplastični materijali: polivinilhlorid, polietilen, polistiren

 termoreaktivni materijali ili duroplasti: bakelit, aminoplasti

2. POLIETILEN (PE)

Polietilen (PE) je najjednostavniji makromolekul ugljovodonika. Industrijski

se proizvodi polimerizacijom etilena [CH2=CH2]. Karakteristike polietilena zavise od
njegove strukture i dodataka u proizvodnji. Stepen kristalnosti je mjera odnosa kristalne
prema amorfnoj fazi, što je uslovljeno razgranatošću makromolekula. Zbog dobrih
mehaničkih karakteristika, hemijske postojanosti, nepropusnosti za vodu i relativno niske
cijene, polietilen je vrlo cijenjen tehnički materijal i ima veliku i vrlo raznoliku primenu.
Polietilen se može prerađivati skoro svim postupcima prerade polimera.

Slika 3. Polietilen

9
Polietileni se mogu podijeliti u više tipova na osnovu prosječne specifične mase (gustine)
i strukture makromolekula:
 polietilen niske gustine (low density PE), PELD
 linearni polietilen niske gustine (linear PELD), PELLD
 polietilen srednje gustine (medium density PE), PEMD
 polietilen visoke gustine (high density PE), PEHD
 polietilen visoke gustine i velike molekulske mase, PEHD-HMW
 polietilen visoke gustine i veoma velike molekulske mase PE-HD-UHMW.

3. PROPILEN

Polipropilen (PP) je makromolekularni produkt polimerizacije propilena. Dolazi u

obliku bijelog praška ili granula i predstavlja tvrdi termoplastični polimer. Polipropilen
ima višu temperaturu topljenja od polietilena, ali je manje otporan na niske temperature.
Nerastvorljiv je u organskim rastvaračima na sobnoj temperaturi. Iznad 80 °C se rastvara
u aromatskim i hloriranim ugljikovodicima.

Slika 4. Važne karakteristike propilena

10
4. POLIVINILHLORID (PVC)

Polivinilhlorid je plastomerni materijal građen od linearnih i razgranatih

makromolekula opće formule –(-CH2-CHCl-)n-. PVC se većinom proizvodi postupkom
kojeg nazivamo suspenzioni postupak polimerizacije.

Slika 5. Polivinilhlorid

Polivinilhlorid je slučajno otkriven barem dva puta u 19. stoljeću, prvi put ga je
otkrio Henri Victor Regnault 1835. godine, a drugi puta Eugen Baumann 1872. godine.
Oba se puta polimer pojavio kao bijela krutina unutar boca vinilhlorida koje su ostavljene
na sunčevoj svjetlosti.U ranom 20.stoljeću ruski hemičar Ivan Ostromislensky i Fritz
Klatter iz njemačkog hemijskog trgovačkog društva Griesheim-Elektron su pokušali
koristiti polivinilhlorid u komercijalnim proizvodima, ali je krhki polimer uzrokovao
propast bilo kojeg proizvoda. Godine 1926. Waldo Semon i B.F. Goodrich Company
osmislili su metodu plasticiziranja PVC-a miješajući ga s različitim aditivima. Rezultat je
bio fleksibilniji i lakši za procesirati materijal koji je uskoro postigao veliku komercijalnu
upotrebu. Karakteristike polimera se lahko mogu mijenjati postupcima modifikacije, tako
da je danas poznato izuzetno mnogo komercijalnih vrsta polimernih materijala na bazi
vinilhlorida.

11
  Tvrdi polivinilhlorid se dobija preradom polimernog praha sa malom količinom
dodataka, ali bez plastifikatora. To je tvrd i žilav materijal, koji se teško
prerađuje, ali je vrlo stabilan na atmosferske uticaje, vlagu i hemikalije.

 Mehki polivinilhlorid se dobije preradom osnonvog polimernog praha sa

dodatkom plastifikatora. Karakteristike kvaliteta zavise od vrste i količine
plastifikatora. U odnosu na tvrdi polivinilhlorid, mehki polivinilhlorid je slabijih
mehaničkih karakteristika, manje je otporan na djelovanje toplote, atmosferskih
uslova i hemikalija, ali se lakše prepađuje, savitljiv je i ima sposobnost istezanja.

Polivinilhlorid ima mnogostruku primjenu, u prvome redu u građevinarstvu za

izradbu prozorskih okvira, oluka, roleta, tapeta, podnoga linoleuma, odvodnih cjevovoda,
itd. Dobrih je električnih izolacijskih svojstava pa u elektroindustriji služi za izradbu
kućišta, a najviše za izolaciju električnih kablova. Nadalje uveliko se koristi za
proizvodnju ambalaže (boca, ambalaže za lijekove i kozmetiku), a zbog male propusnosti
za vlagu i plinove radi se u obliku folija za pakiranje namirnica. Također se koristi za
izradbu medicinskih pomagala, auto dijelova, igračaka, namještaja, itd. U pirotehnici se
koristi za davanje, žutih, zelenih i crvenih boja.

12
 Slika 6. PVC folije

5. PRESOVANJE PLASTIČNIH MASA

Plastične mase se oblikuju presovanjem na automatskim ili poluautomatskim presama sa

kalupima koji se griju.

Slika 7. Shema postupka presovanja plastičnih masa

1. Držač oblikača

2. Oblikač

3. Matrica kalupa
4. Gnijezdo kalupa
5. Materijal za presovanje
6. Predmet obrade

13
U prvoj fazi, u kalup se dozira odgovarajući sastav materijala za presovanje u obliku
praha ili tableta. U drugoj fazi, alat se zatvara i plastična masa pod pritiskom na
odgovarajućoj temperaturi, ispunjava kalup.

5.1 Ekstrudiranje plastičnih masa

Ekstrudiranje ili istiskivanje, primjenjuje se za preradu plastičnih masa na posebnim

mašinama koje se zovu ekstruderima.
Slika 8. Shema postupka ekstrudiranja plastičnih masa
1. Lijevak

2. Cilindar

3. Puž

4. Sito

5. Grijač

Masa za preradu se sipa kroz lijevak u cilindar, zahvata pužem i usljed toplote se stapa,
odnosno ona se gura prema glavi koja u sebi sadrži sita kroz koja se istiskuje plastična
masa. Na ovaj način se izrađuju cijevi, trake, profili.

14
5.2 Natapanje (laminacija) plastičnih masa

Proces natapanja se sastoji u natapanju listova hartije ili tekstila plastičnom masom.
Ovako natopljeni listovi slažu se jedan na drugi, u broju zavisno od željene debljine, a
zatim se u paketu izlažu visokoj temperaturi i visokom pritisku, čime dolazi do
međusobnog spajanja listova.

5.3 Kalandrovanje plastičnih masa

Kalandrovanje je proces valjanja plastičnih masa i elastomera (slično kao valjanje metala)
gdje se smjesa više puta propušta između zagrijanih valjaka, tako da se debljina stalno
smanjuje. U procesu kalandrovanja može se nanijeti sloj plastične mase na pamučnu
traku ili na traku od papira.

Slika 9. Kalandrovanje plastičnih masa

5.4 Ubrizgavanje (livenje pod pritiskom) plastičnih masa

15
Proces ubrizgavanja izvodi se na automatskim mašinama za ubrizgavanje. Šema
ubrizgivanja data je na slici:

1. Lijevak

2. Cilindar

3. Klip

4. Grijač

5. Kalup

6. Hlađenje

Masa za preradu u obliku zrna, granula ili praška u odgovarajućem sastavu i količini sipa
se kroz lijevak u cilindar, gdje se grije i stapa.

ZAKLJUČAK

16
 U priloženom možemo primijetiti da su plastične mase u današnjem svijetu
nezamjenjive. Jednostavno, plastične mase pronašle su veoma široku primjenu danas.
Susrećemo ih u svakodnevnom životu. Koriste se od najsitnijih detalja do svemirskih
brodova. Prema tome možemo vidjeti koliko su značajne plastične mase danas. Platične
mase poboljašale su ljudski standard. Zbog toga potrebno je poznavati plastične mase,
kako bi olakšali život, potrebno je poznavati njihove osobine. Plastične mase su i dalje u
razvoju sa današnjom tehnologijom. Može se zaključiti da sam process prerade plastičnih
masa ima dobru perspektivu zbog relativno niskih ulaganja u opremu, fleksibilnosti
programa proizvodnje i mogućnosti brzog obrta kapitala, s obzirom da je veliki asortiman
proizvoda i ambalaže namijenjen širokoj potrošnji. Proizvod sa velikim učešćem
polimernih materijala je jeftiniji ima bolje eksploatacione karakteristike nego kad je
sirovina za njegovu proizvodnju prirodni materijal. Pod određenim uslovima, i u
izvijesnim fazama proizvodnje, plastični materijali mogu da se pod uticajem dovedene
toplote i pritiska oblikuju, a poslije hlađenja zadržavaju određeni oblik. Upravo ovakve
karakteristike polimera bile su osnov za razvoj raznih tehnologija prerade plastičnih masa
i mogućnosti izrade širokog spektra dijelova koji imaju rasprostranjenu primjenu.

17
LITERATURA

Web stranice:

 http://static.oglasnik.hr/nekretnine/clanak/polimeri-u-graditeljstvu,428

 http://www.eduvizija.hr/portal/lekcija/8-razred-kemija-plasticne-mase

 https://sh.wikipedia.org/wiki/Plastika

 https://hr.wikipedia.org/wiki/Poli(vinil-klorid)

 http://www.plastikainfo.com/tehnologija/materijali-polietilen-polyethylene-pe

 http://gf.unmo.ba/resources/1/Downloads/Gradjevinski%20materijali/Polimeri
%20i%20plasticne%20mase.pdf

18
19