1

Ukaże się w Przeglądzie Psychologicznym 2/2013

Magdalena Budziszewska
Wydział Psychologii
Uniwersytet Warszawski

Wywiad biograficzny Dana McAdamsa - adaptacja polska i

niektóre możliwości interpretacyjne

"To be a person is to have a story to tell." ~ Isak Dinesen

Celem artykułu jest prezentacja polskiej adaptacji oraz niektórych możliwości

interpretacji wywiadu na temat historii życia (The Live Story Interview) autorstwa Dana

McAdamsa (1995). Wywiad ten stanowi jedną z najczęściej wykorzystywanych współczesnych

technik w tych nurtach badań społecznych i psychologicznych, które materiałem badawczym

czynią historie życia ludzi oraz sposób w jaki ludzie nadają znaczenie swojemu własnemu życiu

(Bruner, 1990).

Badacze narracyjni szeroko rozpropagowali tezę, że człowiek jest gatunkiem

opowiadającym historie - "Homo Fabula" (Atkinson, 1998). Opowiadanie o wydarzeniach -

narracja, ma być ich zdaniem faktem tak podstawowym dla natury ludzkiej, że jesteśmy w dużej

mierze nieświadomi jego znaczenia (Bruner, 1990). Ludzie myślą, marzą, śnią, komunikują się ze
 2

sobą i nadają znaczenie swojemu życiu w formie historii (Sarbin, 1986). Narracje służą nie tylko

tworzeniu indywidualnej tożsamości, ale i uprawomocnianiu reguł społecznych, przekazywaniu

tradycji, tworzeniu rzeczywistości rodziny lub grupy (Dryll, Cierpka 1996). Badacze tradycji

zwracają uwagę na fakt, że opowieści, oprócz wymiaru horyzontalnego - "więziotwórczego",

mają także wymiar wertykalny - stanowią łącznik między człowiekiem i jego pochodzeniem,

korzeniami oraz spodziewaną przyszłością. Odpowiadają na pytania o sens życia i przywołują

uniwersalne motywy narodzin, śmierci, rozstania, powrotu (Eliade 1998). Opowiadanie historii

swojego życia, zarówno w jej całości konstruującej unikalny, niepowtarzalny sens życia dla

pojedynczego człowieka, jak i opowiadanie najbanalniejszych codziennych wydarzeń, jest ważną

potrzebą psychiczną realizowaną na tysiące sposobów w kontakcie z bliskimi i z obcymi ludźmi.

Wiele form psychoterapii odwołuje się do tej potrzeby i korzysta z uniwersalnych mechanizmów

zmiany i reinterpretacji wpisanych w czynność opowiadania historii (White, Epston, 1990).

Ludzie opowiadali jedni drugim historie swojego życia przez tysiąclecia, zanim

zagadnienie to stało się przedmiotem zainteresowania badaczy społecznych (Atkinson, 1998).

Także metody badawcze, służące do zbierania historii życia pojedynczych ludzi oraz

reprezentantów grup społecznych i etnicznych, przeszły długą drogę od swoich idiograficznych

początków w etnologii i antropologii kulturowej, aż do rozwinięcia się, poczynając od lat 80'

XX wieku, w równoprawne empirycznie nurty badawcze. Łączą one w sobie elementy

jakościowe i ilościowe i mają swoje stałe miejsce we współczesnej psychologii, socjologii i

pokrewnych dziedzinach nauk społecznych (McAdams, 2006). Dodatkowo, zachowały one nadal

swoją uprzywilejowaną pozycję, jako unikalna metoda przeprowadzania pogłębionego studium

pojedynczego życia (Atkinson, 1998).

Na gruncie psychologii za prekursorów metod biograficznych uchodzą obok Sigmunda

Freuda, także Gorgon Allport i Henry Murray. Historycznie dojrzałym przykładem takiego

podejścia są także studia nad biografiami Lutra (1958) i Gandhiego (1969) stworzone przez Erika
 3

Eriksona. Nie jest przypadkowe, że narracją na temat własnego życia jako pierwsi zajmowali się

właśnie teoretycy rozwoju, zarówno psychospołecznego jak i rozwoju osobowości, metoda ta

bowiem kładzie akcent nie na statyczność, ale na zmianę w biegu życia. Współcześnie wywiad

biograficzny stanowi centralną metodę badawczą w ramach intensywnie rozwijającej się

subdziedziny wiedzy, na pograniczu psychologii i badań społecznych, jaką są narracyjne badania

biografii (narrative study of lifes). Przyczyniają się one nie tylko do lepszego zrozumienia

sposobu, w jaki ludzie sami rozumieją i konstruują swoje życie, ale także pozwalają na opis

fenomenów społecznych oraz zmieniającej się kultury.

Najistotniejsze być może przesunięcie metodologiczne pomiędzy historycznymi a współczesnymi

metodami biograficznymi w psychologii dotyczy uczynienia języka opowiadania, to jest

własnego języka i sieci znaczeń osoby badanej, centralnym przedmiotem zainteresowania. W

odróżnieniu od subiektywnej interpretacji - semantyczna i formalna struktura wypowiedzi jest

intersubiektywna i poddaje się także analizie ilościowej. Często wykorzystuje się przy tej okazji

cały niebagatelny dorobek lingwistyki formalnej, a użycie programów komputerowych

wspomagających taką analizę pozwala na prowadzenie badań na większych próbach

(Pennebaker 2003, Trutkowski 1999). Nadaje to współcześnie stosowanym metodom badań

narracyjnych status metod mieszanych - mixed methods (Creswell, 2003), łączących podejście

jakościowe z ilościowym. Prezentowany tu wywiad na temat historii życia Dana McAdamsa jest

wywiadem ustrukturaryzowanym, co nadaje mu cechę pewnej standartowości i powtarzalności,

przy jednoczesnym zachowaniu zalety polegającej na uzyskiwaniu danych wyrażonych własnym

językiem osoby badanej (a nie językiem badacza i w ramach jego siatki pojęciowej i

poznawczej).

TŁUMACZENIE I ADAPTACJA KULTUROWA WYWIADU

 4

W warunkach polskich istniała pewna liczba prac naukowych wykorzystujących techniki

wywiadu wzorowane na wywiadzie biograficznym Dana McAdamsa tz. - "McAdams like

Interwievs" lub odwołujących się do techniki Mc Adamsa i wykorzystujących niektóre jej

fragmentów (Opoczyńska 2002, Małek 2005, Bidacha 2007, Cierpka 2008). W praktyce

klinicznej i psychoedukacyjnej stosuje się czasem w celach terapeutycznych pochodną od

wywiadu McAdamsa technikę pracy z grupą - "Opowiedz o swoim życiu jak o książce…" Mimo

istnienia praktycznych zastosowań, całość oryginalnego wywiadu nie była jednak nigdy

tłumaczona na język polski, ani adaptowana. Uznaliśmy, że pożyteczne może być dokonanie

tłumaczenia i adaptacji do warunków polskich oryginalnego narzędzia McAdamsa w całości, w

takiej wersji, w jakiej zostało ono zaproponowane przez autora. Sądzimy, że udostępnienie

oryginału tej techniki może pomóc w lepszym jej zrozumieniu i być przydatne także tym

badaczom, którzy chcą stosować tylko jej fragmenty, lub tworzyć nawiązujace do niej własne

procedury.

Uzyskano zgodę autora na dokonanie tłumaczenia i adaptacji na język polski narzędzia w

aktualnej jego wersji (poprawionej w 1995). Procedura tłumaczenia była zgodna ze standardami

tłumaczenia dokumentów i narzędzi badawczych podanymi przez WHO. W pierwszej kolejności

dokonano dokładnego przekładu z oryginału na język polski, oraz przekładu zwrotnego na język

angielski (backtranslation) przez tłumacza nieznającego oryginalnej wersji. Na podstawie

porównania obu wersji angielskich sporządzono listę niejednoznaczności i na drodze dyskusji

rozstrzygnięto sprzeczności. W ostatniej kolejności, przy współudziale badaczy mających

doświadczenie w stosowaniu technik narracyjnych, dokonano adaptacji kulturowej i korekty

stylistycznej tekstu, tak aby narzędzie lepiej dostosować do warunkow badania w kulturze

polskiej. Wszyscy tłumacze pracujący nad tekstem byli psychologami, mającymi doświadczenie

w prowadzeniu badań empirycznych. Główna zmiana, wprowadzona przez zespół w trakcie

 5

adaptacji kulturowej, polegała na stworzeniu 4 niezależnych wersji wywiadu: dwóch

przygotowanych w formie grzecznościowej Pan/Pani i dwóch przygotowanych w formie

bezpośredniej dla kobiet i mężczyzn. Uznano bowiem, że używana przez Dana McAdamsa w

warunkach amerykańskich forma zwracania się do osoby badanej na "ty", nie zawsze będzie

adekwatna w Polsce. Zachowano natomiast, właściwy dla oryginału, dosć bezpośredni pod

względem stylistycznym język. Stworzenie czterech równoległych wersji ma umożliwić

badaczom wybór takiej, która jest najlepiej dostosowana do ich celów oraz specyfiki grupy. W

artykule prezentujemy wersję w formie "ty" dla mężczyzn, jako stylistycznie najbliższą

oryginałowi. Pozostałe wersje są dostępne na życzenie.

WYWIAD NA TEMAT HISTORII ŻYCIA (THE LIFE STORY INTERVIEW)

Dan P. McAdams, Northwestern University

(Poprawiono 1995)

Komentarze wstępne

Ten wywiad będzie dotyczył historii twojego życia. Chcę cię poprosić o zagranie roli narratora,

który opowiada o swoim własnym życiu, o stworzenie opowieści o swojej własnej przeszłości,

teraźniejszości i o tym, czego spodziewasz się w przyszłości. Historie życia poszczególnych ludzi

bardzo się od siebie różnią. Każdy człowiek nadaje też w inny sposób sens swojemu życiu.

Naszym celem jako badaczy społecznych jest zebranie tak wielu różnych historii życia jak tylko

możemy, po to żeby dowiedzieć się w jaki sposób ludzie sami rozumieją swoje życie. Dlatego

zbieramy i analizujemy historie życia „normalnych” dorosłych ludzi z różnych warstw

społecznych i szukamy podobieństw i różnic w historiach, jakie ludzie nam opowiadają.

Nie musisz opowiadać wszystkiego, co zdarzyło się w twoim życiu. Skoncentruj się na kilku
 6

kluczowych wydarzeniach, relacjach, na sprawach, które powtarzają się w twoim życiu, na takich

informacjach, które mówią o tym, kim jesteś i jak to się stało, że jest jesteś tym, kim jesteś.

Twoja historia powinna mówić o tym, w jaki sposób jesteś podobny do innych ludzi, a także o

tym, w jaki sposób jesteś wyjątkowy.

Celem wywiadów jest zebranie i uporządkowanie różnych historii życia, tak abyśmy mogli

zrozumieć, jakie są podstawowe zasady ich opowiadania i abyśmy zrozumieli sens historii życia

opowiedzianych przez zdrowych dorosłych ludzi, którzy żyją w tym samym czasie i w tym

samym miejscu. Dlatego nie jesteśmy tutaj zainteresowani patologią i nie będziemy starali się

pomóc ustalić czy coś jest „nie w porządku.” Ten wywiad nie powinien być rozumiany, jako

„sesja terapeutyczna.” Służy on jedynie celom naukowym i jego jedynym celem jest zebranie

danych dotyczących historii życia ludzi.

Wywiad będzie składał się z kilku części. Po to żeby ukończyć go w mniej więcej 1, 5 godziny,

ważne jest, aby nie zagłębić się zbytnio w pierwszą część, w której poproszę cię o naszkicowanie

ogólnych konturów twojego życia. Wywiad zaczyna się od rzeczy ogólnych i dochodzi do

szczegółów. Dlatego nie musisz opowiadać wszystkich szczegółów w pierwszej części.

Szczegóły przyjdą później. Będę prowadzić ten wywiad tak, żebyśmy skończyli mniej więcej o

czasie. Sądzę, że spodoba ci się uczestnictwo w wywiadzie. Dla większości ludzi jest to

pozytywne doświadczenie.

Czy masz jakieś pytania?

I. ROZDZIAŁY ŻYCIA

Chcę żebyś zaczął od pomyślenia o swoim życiu tak jak o książce, która zawierałaby

opowiadanie o twoim życiu. Wszystkie opowiadania mają swoich bohaterów, sceny, fabułę,

pozytywne postaci i czarne charaktery. Dłuższe opowiadanie może składać się z kilku
 7

rozdziałów. Pomyśl o swojej historii życia, jako o opowieści, która ma przynajmniej kilka

różnych rozdziałów. Jakie to są rozdziały? Nadaj każdemu rozdziałowi tytuł i opisz krótko jego

ogólną treść. To tak jakbyś miał krótko streścić akcję każdego rozdziału. Może być tych

rozdziałów dowolna ilość, ale sugerowałbym minimum dwa lub trzy rozdziały, a maksymalnie

siedem. Ta pierwsza część wywiadu mogłaby się wydłużać w nieskończoność, więc umówmy

się, że będziemy mieli na to 20 do 25 minut.

(W tej części osoba przeprowadzająca wywiad może w każdym momencie dopytywać się o

wyjaśnienia lub pogłębienie, ale istnieje niebezpieczeństwo przerywania zbyt często. Jeśli osoba

skończy w czasie poniżej 10 minut oznacza to, że nie powiedziała wystarczająco dużo i osoba

przeprowadzająca wywiad powinna dopytać o więcej szczegółów. Jeśli wydaje się, że osoba

będzie mówić powyżej pół godziny prowadzący wywiad powinien spróbować /delikatnie/

przyśpieszyć tempo opowiadania. Jednak nie chcemy w żadnym przypadku, żeby osoba

opowiadająca czuła się pośpieszana. Dlatego jest nie do uniknięcia, że niektóre osoby będą

mówić zbyt długo. Ta część wywiadu jest najbardziej otwarta. Ma w sobie największy potencjał

projekcyjny. Dlatego jesteśmy zainteresowani przede wszystkim tym, w jaki sposób osoba

organizuje sama swoją wypowiedź. Bądź, zatem ostrożny, żeby nie organizować jej za osobę.)

II. KLUCZOWE WYDARZENIA

Teraz, kiedy naszkicowałeś zarys swojej opowieści, chciałbym żebyś skoncentrował się na kilku

istotnych wydarzeniach, które mogłyby być jak gdyby napisane „grubą czcionką.” Powinny to

być ważne pojedyncze wydarzenia z przeszłości, dziejące się w konkretnym miejscu i czasie.

Może być pomocne pomyślenie o takim wydarzeniu, jako o szczególnym momencie w twojej

historii życia. Może to być na przykład szczególna rozmowa z matką w wieku dwunastu lat, albo

pojedyncza decyzja, jaką podjąłeś pewnego popołudnia w zeszłe lato. Chodzi tu o pojedyncze

wydarzenia dziejące się w określonym miejscu i czasie, kompletne, z poszczególnymi

 8

bohaterami, działaniami, myślami, odczuciami. Natomiast np. całe wakacje letnie, bardzo

szczęśliwe albo smutne, albo szczególnie trudny rok w szkole średniej nie kwalifikują jako

pojedyncze wydarzenia, gdyż dzieją się w dłuższym okresie czasu. One są bardziej podobne do

rozdziałów życia.

Zamierzam zapytać się ciebie o 8 takich konkretnych momentów w życiu. Dla każdego z nich

proszę szczegółowo opisać, co się stało, gdzie wtedy byłeś, kto jeszcze brał w tym udział, co

robiłeś, czułeś i myślałeś w trakcie tego wydarzenia. Tutaj ważne są szczegóły. Spróbuj również

przekazać, jaki wpływ to wydarzenie miało na całą twoją życiową historię i co ono mówi tym,

kim jesteś lub byłeś jako osoba.

Czy masz jakieś pytania do tej części?

Wydarzenie # 1 Najlepszy moment w życiu

Proszę opowiedz o najlepszym momencie w twoim życiu. Może to być jedna z kilku

najpiękniejszych chwil w twoim życiu, rodzaj doświadczenia szczytowego lub jakieś jedno

najlepsze doświadczenie. To może być taki moment lub epizod w twojej historii, w którym

doświadczyłeś bardzo silnych pozytywnych emocji, radości, uniesienia, poczucia wielkiego

szczęścia, pocieszenia, czy wewnętrznego spokoju. Dzisiaj epizod ten wyróżnia się w twojej

pamięci, jako jeden z najlepszych momentów w życiu. Opowiedz dokładnie, co się wydarzyło,

gdzie to się wydarzyło, kto brał w tym udział, co robiłeś, myślałeś i czułeś wtedy, jaki wpływ to

wydarzenie miało na ciebie, oraz co to doświadczenie mówi o tym, kim byłeś lub jesteś.

(Przeprowadzający wywiad powinien się upewnić czy osoba odniosła się do wszystkich pytań,

szczególnie do pytania o to jaki wpływ miało to na nią, jako na osobę. Nie przerywaj opisu

samego wydarzenia. Raczej poproś jeśli to będzie konieczne o dodatkowe szczegóły po tym jak

osoba skończy mówić.)

 9

Wydarzenie # 2 Najgorszy moment w życiu

Doświadczenie najgorszego momentu w życiu jest przeciwieństwem najlepszego momentu. To

jakby „najczarniejszy” punkt w twojej historii. Proszę postarać się przypomnieć sobie takie

konkretne wydarzenie, w którym czułeś bardzo silne negatywne emocje, takie jak rozpacz,

poczucie utraty złudzeń, przerażenie, wina, itp. Chodzi o takie wydarzenie, które mogłoby być

jednym z „najczarniejszych” punktów w twojej historii życia. Nawet jeśli to wspomnienie jest

nieprzyjemne, mimo to będę wdzięczny za próbę bycia tak szczegółowym i tak szczerym jak

potrafisz. Proszę pamiętaj, aby opisać to wydarzenie konkretnie. Co się stało? Kiedy? Kto brał w

tym udział? Co robiłeś, myślałeś, czułeś wtedy? Jaki wpływ to wydarzenie miało na ciebie? Co

ono mówi o tym kim byłeś lub jest?

Wydarzenie # 3 Punkt zwrotny

Jeśli patrzy się wstecz na swoje życie często można zidentyfikować pewne kluczowe punkty

zwrotne, epizody podczas których człowiek przechodzi istotną zmianę. Punkty zwrotne mogą

dotyczyć różnych sfer życia – relacji z innymi, pracy, szkoły, zainteresowań, itp. Jestem

szczególnie zainteresowany punktem zwrotnym w twoim rozumieniu siebie samego. Proszę

postaraj się przypomnieć sobie konkretny epizod w twojej historii życia, który mógłby być

punktem zwrotnym. Jeśli myślisz, że w twojej historii życia nie było punktów zwrotnych, to

proszę opisz jakiś jeden epizod, który punkt zwrotny najbardziej przypomina.

(Jeśli osoba powtórzy tu wydarzenie o którym mówiła już wcześniej np. najcudowniejszy lub

najgorszy moment w życiu, poproś ją aby wybrała jakieś inne wydarzenie. W tej części każde z

wydarzeń powinno być niezależne. Chodzi o 8 oddzielnych wydarzeń. Jeśli w części poświęconej

rozdziałom życia osoba mówiła już o tym wydarzeniu, być może konieczne będzie powtórzenie.

Ten rodzaj redundancji jest nieunikniony.)

 10

Wydarzenie # 4 Najwcześniejsze wspomnienie

Proszę sięgnij teraz pamięcią wstecz do dzieciństwa, tak daleko jak możesz. Wybierz względnie

wyraźne wspomnienie ze swoich wczesnych lat i szczegółowo je opowiedz. To wspomnienie nie

musi się wydawać specjalnie ważne w twoim dzisiejszym życiu. Raczej tym, co czyni je

ważnym, jest fakt, że jest to najwcześniejsze z wczesnych wspomnień, jedna z pierwszych scen w

historii twojego życia. To wspomnienie powinno być wystarczająco szczegółowe, aby

kwalifikować się jako wydarzenie. Chodzi o to, aby wybrać takie najwcześniejsze wydarzenie z

dzieciństwa, w którym można określić, co się stało, kto brał w tym udział, co wtedy robiłeś i

czułeś. Proszę w przybliżeniu spróbować określić w jakim byłeś wówczas wieku.

Wydarzenie # 5 Ważna scena z dzieciństwa

Teraz proszę o opisanie innego wspomnienia z dzieciństwa, późniejszego dzieciństwa, które

pamiętasz jako szczególnie istotne lub ważne. Może to być wspomnienie negatywne lub

pozytywne. Co się stało? Kto brał w tym udział? Co wtedy robiłeś, czułeś, myślałeś? Jaki wpływ

to wydarzenie miało na ciebie? Co ono mówi o tym kim byłeś lub jesteś? Dlaczego jest ono

ważne?

Wydarzenie # 6 Ważna scena z okresu dorastania

Opisz konkretne wydarzenie z okresu kiedy miałeś kilkanaście lat i które uważasz za szczególnie

ważne.

Wydarzenie # 7 Ważna scena z dorosłego życia

Opisz konkretne wydarzenie ze swojej dorosłości (powyżej 21 lat), które uważasz za szczególnie

ważne.

Wydarzenie # 8 Jeszcze jedna ważna scena

 11

Opisz jeszcze jedno dodatkowe wydarzenie z dowolnego momentu życia, które uważasz za

szczególnie ważne.

III WYZWANIE ŻYCIA

Sięgając pamięcią wstecz do różnych rozdziałów i scen w twojej opowieści proszę opisać

największe pojedyncze wyzwanie jakie z jakim zmierzyłeś się w swoim życiu. W jaki sposób

podszedłeś do niego? Czy inni ludzie pomogli ci w radzeniu sobie z tym wyzwaniem? W jaki

sposób to wyzwanie ma wpływ na twoją historię życia?

IV WPŁYW NA HISTORIĘ ŻYCIA: POZYTYWNY I NEGATYWNY

Pozytywny

Sięgając pamięcią wstecz i patrząc na swoje życie znajdź pojedynczą osobę, grupę osób,

organizację lub instytucję, która miała największy pozytywny wpływ na ciebie. Proszę opisać tę

osobę, grupę lub organizację i sposób w jaki ona, oni mieli pozytywny wpływ na twoją historię.

Negatywny

Sięgając pamięcią wstecz i patrząc na swoje życie znajdź pojedynczą osobę, grupę osób,

organizację lub instytucję, która miała największy negatywny wpływ na ciebie. Proszę opisać tę

osobę, grupę lub organizację i sposób w jaki ona, oni mieli negatywny wpływ na twoją historię.

V. TWOJA HISTORIA A INNE HISTORIE

Do tej pory rozmawialiśmy o twoim życiu, nadając mu formę opowieści. Chciałbym żebyś

pomyślał teraz trochę więcej o opowieściach w ogóle i o tym w jaki sposób różne usłyszane

historie mogły mieć wpływ na twoje życie. Od najmłodszych lat wszyscy spotykamy się z

opowieściami, rodzice czytają dzieciom różne historie, dzieci oglądają bajki, czytamy lektury

szkolne, oglądamy telewizję, chodzimy do kina i do teatru, itp. Do tego słyszymy jak znajomi i
 12

rodzina opowiadają, co im się przydarzyło w codziennym życiu. Uczymy się ważnych historii w

szkołach, w społecznościach religijnych, na placu zabaw, w sąsiedztwie, od rodziny, opowiadamy

sobie nawzajem różne historie, niektórzy z nas nawet sami piszą historie. Chcę się dowiedzieć

jakie są twoje ulubione opowieści i w jaki sposób mogły one wpłynąć na to jak myślisz o swoim

życiu i o swojej własnej historii. Zapytam się o trzy rodzaje opowieści.

Telewizja, filmy, spektakle: historie, które oglądamy

Sięgnij pamięcią do programów telewizyjnych lub filmów i przedstawień, które oglądałeś.

Wybierz coś ulubionego z tej dziedziny – np. ulubiony program telewizyjny lub serial, film lub

sztukę i w kilku zdaniach opowiedz, o czym jest ta historia. Dlaczego ją lubisz? Czy wpłynęła

ona na twoje życie, a jeśli tak, to w jaki sposób?

Książki i czasopisma: historie, które czytamy

A teraz pomyśl o tym, co czytasz – o opowieściach przeczytanych w książkach, czasopismach,

gazetach, itp. Wybierz coś ulubionego z tej dziedziny. O czym jest ta historia? Dlaczego ją lubisz

i czy miała ona wpływ na twoje życie? Jeśli tak to jaki?

Opowieści rodziny i przyjaciół: historie których słuchamy

Od dziecka każdy z nas słyszy w swoich rodzinach, albo od przyjaciół różne historie, które

pozostają potem z nami, które się pamięta. Opowieści rodzinne zawierają w sobie to wszystko, co

rodzice opowiadają swoim dzieciom o „dawnych czasach”, o ich rodzinnym dziedzictwie,

legendach rodzinnych, itd. Dzieci opowiadają sobie nawzajem historie na placu zabaw, w szkole,

przez telefon, itp. Sporo przyjemności w życiu, nawet w dorosłości, pochodzi z opowiadania w

gronie rodziny lub przyjaciół historii o sobie i o innych. Proszę, przypomnij sobie jakąś historię z

tej kategorii, którą pamiętasz i która pozostała z tobą. Proszę opowiedz trochę o tej historii,

dlaczego ją lubisz lub pamiętasz; oraz czy miała wpływ na twoje życie, a jeśli tak, to jaki.
 13

VI. DWIE RÓŻNE KONTYNUACJE TWOJEJ OPOWIEŚCI

Teraz kiedy opowiedziałeś mi trochę o swojej przeszłości, chciałbym żebyś zastanowił się nad

przyszłością. Proszę, żebyś wyobraził sobie dwie różne kontynuacje dla swojej historii życia.

Pozytywna przyszłość

Najpierw proszę o wyobrażenie sobie i opisanie pozytywnej przyszłości. Tego co byś chciał żeby

się zdarzyło w przyszłości? Jakie masz cele i marzenia, które zamierzasz zrealizować? Innymi

słowy: Co patrząc realistycznie chciałbyś, żeby zdarzyło się w kolejnych rozdziałach twojego

życia?

Negatywna przyszłość

Teraz proszę wyobraź sobie i opisz negatywną przyszłość. Proszę, żebyś opisał wysoce

niepożądaną przyszłość dla siebie samego, taką której obawiasz się, że mogłaby się zdarzyć, ale

masz nadzieję, że się nie zdarzy. Dobrze, żeby opowieść ta była realistyczna.

(Informacja dla prowadzącego wywiad: postaraj się uzyskać tyle szczegółów, ile to możliwe.)

VII. ŚWIATOPOGLĄD

Teraz chciałbym zadać ci kilka pytań dotyczących światopoglądu i wartości związanych z

kwestią sensu życia i duchowości. Proszę żebyś zastanowił się nad odpowiedzią na każde z

następujących pytań:

1. Proszę pomyśl przez chwilę o płaszczyźnie religijnej lub duchowej w swoim życiu. Proszę

opisz w skrócie swoje przekonania religijne albo sposób w jaki podchodzisz do życia w sensie

duchowym.

2. W jaki sposób twoje życie religijne lub duchowe, wartości lub przekonania zmieniały się w
 14

czasie?

3. Jak podchodzisz do zagadnień politycznych i społecznych? Czy masz jakieś szczególne

przekonania polityczne? Czy są jakieś szczególne sprawy lub kwestie tego rodzaju, które są dla

ciebie ważne?

4.Co jest według ciebie najważniejszą wartością w ludzkim życiu? Dlaczego?

5. Czy coś jeszcze powinienem wiedzieć, żebym lepiej zrozumieć twoje podstawowe przekonania

i wartości dotyczące życia, świata, duchowych aspektów, lub filozofii twojego życia?

VIII. MOTYW PRZEWODNI

Patrząc wstecz na swoje życie jako na historię z rozdziałami i scenami, rozciągającą się zarówno

w przeszłość jak również w wyobrażoną przyszłość, czy mógłbyś wyróżnić jakiś motyw

przewodni lub przesłanie, myśl która biegnie przez całą tę historię? Jaki on jest?

IX. INNE

Co jeszcze powinienem wiedzieć, żeby zrozumieć twoją historię?

WYBRANE MOŻLIWOŚCI ANALIZY WYWIADU NA TEMAT HISTORII ŻYCIA

Istnieją różnorodne, zarówno interpretacyjne jak i ilościowe, metody opracowywania

gotowego transkryptu wywiadu. O ile sztuka interpretacji hermeneutycznej (jakościowej) jest na

tyle znana i rozwinięta w psychologii, że mijałoby się z celem przytaczanie tutaj jej reguł, o tyle

warto przedstawić w tym miejscu, choć skrótowo, niektóre propozycje analizy lingwistycznej i

strukturalnej, jak rownież proponowane przez Dana McAdamsa możliwości kodowania

 15

niektórych formalnych cech takich wywiadów. Kierowane przez autora "Foley Center for Study

of Lives" udostępnia na swoich stronach internetowych oryginalne i kompletne instrukcje dla

sędziów kompetentnych, które służą do kodowania niektórych z omawianych tu wskaźników.

Analiza motywów siły i intymności

Koncepcję motywów siły (power) i intymności (intimacy), lub inaczej mówiąc

„sprawczości” vs „komunii” czerpie McAdams (1985) od Davida Bakana, który tak

opisuje te pojęcia:

„Zaadaptowałem terminy „sprawczość” (agency) i „komunia” (cummunion) żeby

scharakteryzować dwie podstawowe modalności w egzystencji wszystkich istot żywych -

„sprawczość” dla istnienia organizmu jako indywiduum i „komunię” dla uczestnictwa

jednostki w czymś większym niż ona sama, czego jednostka jest częścią. „Sprawczość”

manifestuje się w samo-ochranianiu, samo-potwierdzaniu i ekspansji siebie; „komunia”

w poczuciu jedności z innymi organizmami. „Sprawczość” wyraża się w tworzeniu

podziałów, „komunia” w braku separacji. „Sprawczość” to izolacja, alienacja, samotność.

„Komunia” to kontakt, otwartość i zjednoczenie. „Sprawczość” wyraża się w dążeniu do

mistrzostwa, „komunia” w pozbawionym rywalizacji współdziałaniu.” (Bakan, 1966)

Te dwie podstawowe modalności są, zdaniem McAdamsa, jednocześnie dwoma

klastrami tematycznymi ujawniajacymi się we wszystkich narracjach, z których każdy

wyraża ważne potrzeby, pragnienia i cele życiowe. Walencja obu tych tematów w

narracjach biograficznych jest, zdaniem autora, pozytywna. Każdy z nich dzieli się na
 16

cztery osobne wątki tematyczne dostarczające schematu, według którego można kodować

wywiady biograficzne, a w szczególności ich epizody nuklearne (pojedyncze

wydarzenia). Główne tematy „sprawczości” i intymności w ujęciu McAdamsa

przedstawiają poniższe tabele:

Tabela 1. Wątki tematyczne związane ze „sprawczością” wg McAdamsa

Tematy Przykłady:
sprawczości

Samokontrola/ „Młody narkoman porzuca nałóg i zaczyna panować nad swoim

wgląd życiem.”
„Muzyk doświadcza uczucia perfekcji w trakcie udanego
występu.”

Status/ „Młoda kobieta jest wybrana najpiękniejszą studentką na roku”

zwycięstwo „Muzyk otrzymuje owację na stojąco”

Osiągnięcia/ „Po urodzeniu dziecka, para doświadcza zadowolenia z podjecia

odpowiedzialność odpowiedzialności.”
„Chłopiec buduje dom na drzewie i jest dumny ze swojego
osiągnięcia.”
Wzmocnienie „Udział w ceremonii religijnej umacnia w młodej dziewczynie
status osoby dorosłej i jest źródłem siły.”
„Kontakt z autorytetem staje się źródłem siły i wsparcia.”

Tabela 2. Wątki tematyczne związane z „komunią” wg McAdamsa

Tematy Przykłady:
komunii
 17

Miłość/ Przyjaźń „Mężczyzna opisuje miłość i poświęcenie jakich doświadczył w

relacji żoną w ciągu 40 lat małżeństwa.”
„Dziewczyna zakochuje się w koledze z klasy, a on po jakimś
czasie zaprasza ją na randkę.”
Dialog „Wypiliśmy karafkę wina i mieliśmy długą rozmowę o naszych
rodzicach i o miłości.”
„Wymienialiśmy ze sobą w listach nasze myśli, aż dotarliśmy
wspólnie do takich, które inaczej nie przyszłyby żadnemu z nas
do głowy”
Wsparcie/ Troska „Dziewczyna odkrywa w sobie empatię i chęć pomocy innym.”
„Motyw troski i opieki nad dziećmi.”
Jedność/ „Doświadczenie bliskości i jedności z grupą ludzi w trakcie
Wspólnota trudnego doświadczenia.”
„Harmonia ze światem”

Analiza sekwencji

Historia życiowa lub, mówiąc szerzej, każda narracja kultury zachodniej, może

zawierać sekwencję wydarzeń, w której złe lub negatywne wypadki poprzedzają dobre,

lub odwrotnie - dobro poprzedza zło i jest przez nie następnie unicestwiane. Drugi z tych

scenariuszy jest scenariuszem tragicznym. Sekwencje tego typu w narracji biograficznej

McAdams proponuje kodować osobno i nazywa je odpowiednio sekwencjami

wybawienia „Redemption Sequences” i kontaminacji „Contamination Seqences.”

Ponownie chodzi tu o wzorzec narracji na bardzo podstawowym poziomie. Przykłady

sekwencji wybawienia, zmiany „zła” w „dobro” (wydarzenie o negatywnej walencji

przechodzi w wydarzenie o pozytywnej walencji to):

 18

Ból narodzin – narodziny dziecka,

Choroba – wyleczenie,

Depresja – odzyskanie chęci życia,

Złe traktowanie w pracy – zdobycie siły i odporności,

Koniec trudnego małżeństwa – nowa miłość,

Samotność w dzieciństwie – siła w dorosłości,

Doświadczenie graniczne – zrozumienie i brak lęku przed śmiercią.

Przykłady sekwencji kontaminacyjnych, w których „zło” jak gdyby unieważnia „dobro”

(wydarzenie o pozytywnej walencji przechodzi wydarzenie o walencji negatywnej) to:

Dostać prezent – prezent ukradziony,

Być liderem wyścigu – ale przegrać,

Nowy dom jest radością – rachunki i naprawy zatruwają życie,

Wierzyć, że ma się dobry związek – partner chce rozwodu,

Radość z narodzin dziecka – dziecko następnie umiera

Przyjaźń – zdrada.

Częstymi tematami sekwencji kontaminacyjnych są zdrada, zranienie,

wykorzystanie, strata, porażka, choroba, niezadowolenie, pozbawienie iluzji oraz

negatywne doświadczenia seksualne. „Foley Center for Study of Lifes” udostępnia

bardziej szczegółowe instrukcje dla kodowania sekwencji narracyjnych. Ich znaczenie

psychologiczne jest bliskie koncepcji skryptów Tompkinsa (Tomkins, 1979).

 19

Analiza spójności

Niewiele tematów tak porusza badaczy, jak kwestia spójności narracyjnej.

Wynika to zarówno z potocznej, jak i klinicznej obserwacji, potwierdzonej w

dziesiątkach badań (Baerger, 1999), że właśnie spójność wypowiedzi wiąże się ze

wszystkimi możliwymi miarami dobrostanu psychologicznego i zdrowia. Spójność

narracyjna wydaje się także wielorako wiązać z procesami budowania własnej

tożsamości (McAdams, 1985). Jednocześnie żadna inna miara nie jest tak trudna do

wywskaźnikowania w tekście, jak właśnie spójność. W literaturze istnieje kilka różnych

propozycji kodowania spójności (Habermas, Bluck 2000). Także sam McAdams

zaproponował sposób operacjonalizowania tego terminu w odniesieniu do wywiadu

narracyjnego. Dzieli on spójność na treściową i strukturalną. Pierwsza jest zależna w

większym stopniu od percepcji słuchacza i zależy od tego, na ile narracja potwierdza lub

zaprzecza jego obrazowi świata – temu co dla słuchacza w świecie jest „oczywiste.” Z

tego powodu pojęcie spójności treściowej nie jest przydatne badawczo. Spójność

strukturalna polega na stosowaniu reguł tworzenia opowieści - porządku czasu i struktury

tekstu. Jest intersubiektywna (Wilkoń, 2002). Oryginalny wkład McAdamsa do analizy

spójności tekstu polega na wprowadzeniu trzeciego sposobu jej rozumienia - odwołaniu

się do pojęcia spójności przyczynowej. Chodzi tu o stwierdzenie, w jaki sposób

przywoływane w narracji wydarzenia są wyjaśniane w kategoriach przyczyn i skutków, o

to jak przełożyłyby się one na odpowiedź na pytanie „Jak to się stało, że jestem tym, kim

jestem?” Taki rodzaj wnioskowania biograficznego pojawiać się może dopiero w okresie
 20

adolescencji, a historie życia zawierające takie rozumowania, odbierane są przez

czytelnikow lub słuchaczy, jako bardziej spójne. McAdams proponuje zatem analizę

spójności poprzez badanie wszystkich zdań w tekście, które zawierają wyjaśnienia

przyczynowe. Dokonuje się tego wyszukując elementy lingwistyczne świadczące o

spójności przyczynowej (np. ponieważ, dlatego, na skutek tamtych wydarzeń, potem

zrozumiałem etc.) Podobną propozycję rozumienia spójności przyczynowej

zaproponowali Habermas i Bluck (2000).

W paradygmacie analizy lingwistycznej Jamesa Pennebakera, której odpowiada

szeroko stosowany program do analizy tekstu LIWC (Linguitic Inquary and Word

Count), miara ta koresponduje z modułem obliczającym liczbę wyrażeń przyczynowych

(głównie spójników i czasowników) tz. „causual words” i słów oznaczających wgląd

(insight words) (Pennebaker, 2001).

Elementy analizy lingwistycznej

Inne elementy analizy lingwistycznej, nie proponowane przez McAdamsa, ale

wykorzystywane w analizie narracji, to m.in. analiza słów modalnych, określających

dominujący rodzaj motywacji narratora (por. Chądzyńska, 2005), analiza następstwa

czasów, w jakich występują użyte czasowniki (o jej znaczeniu psychologicznym por.

Pólya, 2005), wskaźniki ewaluacji, abstrakcyjność vs. konkretność języka, klimat

emocjonalny opowiadania (Pennebaker, 2003) itp. Ilość możliwości pracy analitycznej z

tekstem w języku naturalnym jest właściwie nieskończona i zależy od celu badania, a

także inwencji badaczy. Dzieki temu, nie tylko na poziomie empatii, ale i na poziomie

języka, można dotknąć skomplikowanej rzeczywistości narracji i pokazać, jak

 21

zbudowany jest wszechświat symbolicznych sensów drugiej osoby. Jak konkludują

zwolennicy metod narracyjnych, ludzki wszechświat jest bowiem zbudowany w równej

mierze z atomów, co z wszechobecnych, człowieczych historii.

BIBLIOGRAFIA

Atkinson, R. (1998). The Life Story Interview. Sage

Bakan, D. (1966). The duality of human exitence: Isolation and communion in Western
Man. Boston: Beacon Press.

Baerger, D.R. & McAdams, D.P. (1999). Life story coherence and its relation to
psychological well-beeing. Narrative Inqiry, 9, 69-96

Barthes R. (1966/2004). Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań. W: Narratologia.

Warszawa: Archiwum przekładów Pamiętnika Literackiego.

Bidacha M. (2007). Człowiek wobec cierpienia. Tożsamość narracyjna a choroba

nowotworowa. Niepublikowana praca magisterska, Wydział Psychologii UW

Bruner J., (1990). Życie jako narracja. Kwartalnik Pedagogiczny, 4, 3-17.

Chądzyńska M. (2005). Zjawisko modalności w tekście a właściwości motywacji

narratora. W: Chmielnicka-Kuuter, Puchalska-Wasyl (red.), Polifonia
Osobowości, Aktualne Problemy Psychologii Narracji. Lublin: Wydawnictwo
KUL.

Cierpka A. (2008). Narracyjna tożsamość jednostki a funkcjonowanie systemu

rodzinnego. W: Bernadetta Janusz, Katarzyna Gdowska, Bogdan de Barbaro.
Narracja. Teoria i Praktyka. WUJ: Kraków.

Cohn M.A., Mehl M.R., Pennebaker J.W. (2004). Linguistic Markers of Psychological
Change Surrounding September 11, 2001. W: Psychological Sccience (Vol. 15/
Nr10) s.687-693.

Creswell J.W. (2003) Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Method
Approaches, Thousend Oaks, SAGE.

Dryll E., Cierpka A. (1996). Badanie treści etosu rodzinnego poprzez analizę narracji.
Kwartalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej, 1, 33-52.
 22

Dryll E., (2005). Semantyczna analiza narracji – metoda łącząca walory podejścia
jakościowego i ilościowego. W: Chmielnicka-Kuuter, Puchalska Wasyl (red.),
Polifonia Osobowości, Aktualne Problemy Psychologii Narracji. Lublin:
Wydawnictwo KUL.

Eliade M., (1998). Aspekty mitu. Warszawa: Wydawnictwo KR.

Erickson E.H., (1958) Young Man Luther. A Study in Psychoanalysis and History., W.
W. Norton & Company

Erickson E.H., (1969) Gandhi's Truth: On the Origin of Militant Nonviolence. W. W.

Norton & Company

Foley Center For Study of Lifes, (2008). Life Story Interview.

(http://www.sesp.northwestern. edu /foley/instruments/ 01.10.2008)

Foley Center For Study of Lifes, (2008). Coding Autobiographical Episodes for Themes
of Agency and Communion.(http://www.sesp.northwestern.edu/foley/instruments/
01.10.2008)

Foley Center For Study of Lifes, (2008). Coding System for Redemption
Sequences. (http://www.sesp.northwestern.edu/foley/instruments/ 01.10.2008)

Foley Center For Study of Lifes, (2008). Coding System for Contamination
Sequences. (http://www.sesp.northwestern.edu/foley/instruments/ 01.10.2008)

Habermas, T., Bluck, S. (2000). Getting a life: the emergencje of the life story in
adolescence. Psychological Bulletin, 126, 748-769.

Małek, K. (2005). Tożsamość narracyjna jednostki a wybrane aspekty funkcjonowania

systemu rodzinnego. Analiza porównawcza Polska – Włochy. Niepublikowana
praca magisterska: Wydział Psychologii UW.

McAdams D.P., (1985). Power, Intimacy, and the life story:Personological inquaires into
identity. New York: Guilford Press.

McAdams D.P., (2006). The problem of narrative coherence. Journal of Constructivist

Psychology, 19, 109-125.

Opoczyńska, M. (2002) Kim jestem? Doświadczenie choroby psychicznej a stawanie się

sobą. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków.

Pennebaker J., Mehl M., Niederhoffer K., (2003). Psychological aspects of natural
language use: Our words our selves. Annual Review Psychology, 54, 547 – 577.
 23

Pennebaker J.W., Francis M.E. Booth R.J. (2001). Linguistic Inquiry and Word Count
(LIWC): (LIWC 2001). Mahwah, NJ: Erlbaum.

White M., Epston D. (1990). Narrative means to therapeutic ends. New York, London:
W.W. Norton.

Wilkoń A. (2002). Spójność i struktura tekstu. Kraków: Universitas.

Pólya, T., Laszló, J., & Forgas, J.P. (2005). Making sense of life stores: The role of
narrative perspective in communicating hidden information about social
identity and personality. European Journal of Social Psychology, 35, 785-796.

Sarbin, T. (1986). The narrative as Root metaphor for psychology. W: T.Sarbin (red.)
Narrative Psychology: the storied nature of human conduct (pp.3-21) New York:
Praeger.

Tomkins, S.S. (1979). Script theory. W: H.E.HoweJr.& R.A.Dienstbier (red.), Nebraska

Symposium on Motivation (Vol 26, pp. 201-236). Lincoln: University of
Nebraska Press.

Trutkowski C. (1999). Analiza treści wspomagana komputerowo. „ASK” 8: 113-133.