10.0 Handleiding Groep 6 Bij Werkboek Deel 1 Juli 2020 1

Handleiding Kanjerwerkboek - deel 1
Handleiding voor leerkrachten Groep 6
Laatst aangepast juli 2020 – Stichting Kanjertraining

Inhoud
Introductie Kanjerwerkboek Deel 1 ......................................................................................................... 7
De petjes .............................................................................................................................................. 8
Vertrouwensoefeningen ...................................................................................................................... 8
Gebruik van het digibord en strategieën voor conflictbeheersing....................................................... 9
Kanjertraining en ouderbetrokkenheid................................................................................................ 9
Leesboeken ........................................................................................................................................ 10
Pettenkwadrant ................................................................................................................................. 10
Burgerschap ....................................................................................................................................... 11
Socratische werkvormen ................................................................................................................... 12
1. Leskern 1: De Kanjerafspraken........................................................................................................... 13
1.1 Wie moet er van de stoel? ........................................................................................................... 13
1.2 De afspraken ................................................................................................................................ 13
1.3 Waarom is vertrouwen zo belangrijk? ......................................................................................... 15
1.4 Smileyposter ................................................................................................................................ 16
1.5 Motor en benzinepomp ............................................................................................................... 17
1.6 Vertrouwensoefening: Wave ....................................................................................................... 17
2. Leskern 2: De petjes ........................................................................................................................... 18
2.1 Tien met elkaar ............................................................................................................................ 18
2.2 Welke kwaliteiten zie je bij jezelf? ............................................................................................... 19
2.3 Wat als de witte pet even weg is? ............................................................................................... 19
2.4 Binnenkomen met de gele pet..................................................................................................... 20
2.5 Binnenkomen met de zwarte pet ................................................................................................ 20
2.6 Binnenkomen als jezelf met de witte pet .................................................................................... 21
2.7 Vertrouwensoefening: Blindemannetje ....................................................................................... 21
2.8 Welk getal heb jij?........................................................................................................................ 21
2.9 Situatie oefenen ........................................................................................................................... 22
2.10 Aanvullende informatie: combinatiepetten ............................................................................... 23
3. Leskern 3: Hoe zie ik mijzelf? ............................................................................................................. 24
3.1 Hoe doe jij als je jezelf bent? ....................................................................................................... 24
3.2 Vertrouwensoefening: Plankvallen .............................................................................................. 26
3.3 Durf je dat ook met een stoel? .................................................................................................... 27
4. Leskern 4: Jezelf voorstellen .............................................................................................................. 28
4.1 Vraag maar raak! ......................................................................................................................... 28
2
Kanjerwerkboek deel 1 - Stichting Kanjertraining Almere – info@kanjertraining.nl
4.2 Jezelf voorstellen ......................................................................................................................... 29
4.3 Vertrouwensoefening: Steuntje voor elkaar ................................................................................ 29
4.4 Elkaar in de ogen kijken ............................................................................................................... 30
4.6 Tips voor stevig staan en oogcontact ........................................................................................... 30
4.7 Aanvullende informatie ............................................................................................................... 31
5. Leskern 5: Iets aardigs zeggen ........................................................................................................... 33
5.1 Herhalen voorgaande leskernen .................................................................................................. 33
5.2 Waarover geef jij het liefst een compliment? .............................................................................. 34
5.3 Compliment? ............................................................................................................................... 34
5.4 Geef je mening............................................................................................................................. 34
5.5 Het geven en ontvangen van een compliment ............................................................................ 35
5.6 Je gevoel ...................................................................................................................................... 35
5.7 Wie wil er ook een compliment? ................................................................................................. 36
5.8 Complimenten geven aan en ontvangen van elkaar .................................................................... 36
5.9 Waar passen de complimenten? ................................................................................................. 36
5.10 Van dit compliment word ik blij ................................................................................................. 37
5.12 Situatie oefenen......................................................................................................................... 38
5.13 Complimenten met ouders en kinderen (Kanjerouderles) ........................................................ 39
5.14 Aanvullende informatie: complimenten geven en ontvangen ................................................... 39
6. Leskern 6: Gevoelens… Wat zijn dat? ................................................................................................ 41
6.1 Wie durft? Terugblik op vorige lessen ......................................................................................... 41
6.2 Kleur de goede smiley achter het woord .................................................................................... 42
6.3 Hoe voel jij je?.............................................................................................................................. 43
6.4 Emotiebus .................................................................................................................................... 44
6.5 De gevoelige dirigent ................................................................................................................... 44
6.6 Situatie oefenen: ‘een echte vriend’ ............................................................................................ 45
7. Leskern 7: Gevoelens raden .............................................................................................................. 46
7.1 Raden van gevoelens ................................................................................................................... 46
7.2 Kun je altijd zien hoe iemand zich voelt? ..................................................................................... 47
7.3 Wat te doen als je verdrietig en eenzaam bent? ......................................................................... 48
7.4 Wie voelt zich wel eens verdrietig of alleen? ............................................................................... 49
7.5 Positie innemen bij een stelling ................................................................................................... 49
7.6 Waarom huilen mensen? ............................................................................................................. 49
7.7 Kanjerkring ................................................................................................................................... 50
7.8 Vertrouwensoefening: Optillen en Rups ...................................................................................... 50
3
7.10 Aanvullende informatie ............................................................................................................. 51
8. Leskern 8: Laat pesters kletsen .......................................................................................................... 52
8.1 Herhalingsopdrachten ................................................................................................................. 52
8.2 Hoe zat het ook alweer? .............................................................................................................. 53
8.3 Hoe los ik het op? ........................................................................................................................ 53
8.4 Je doet als jezelf, hoe los jij het op? ............................................................................................. 54
8.5 Een valse beschuldiging ............................................................................................................... 55
8.6 Wie durft vervelend te doen en wie durft erop te reageren? ..................................................... 55
8.7 Een maatje ................................................................................................................................... 56
8.8 Het gaat door ............................................................................................................................... 57
8.9 Vertrouwensoefening: Bruggetje maken ..................................................................................... 58
8.10 Vertrouwensoefening: Stagedive ............................................................................................... 58
8.11 Situatie oefenen ........................................................................................................................ 59
8.12 Aanvullende informatie ............................................................................................................. 59
9. Leskern 9: Vertellen en vragen .......................................................................................................... 60
9.1 Herhalingsopdrachten ................................................................................................................. 60
9.2 Teken je dier ................................................................................................................................ 61
9.3 Beschrijf je dier ............................................................................................................................ 61
9.4 Vragen stellen en antwoord geven .............................................................................................. 61
9.5 Hoe luister ik? .............................................................................................................................. 62
9.6 De kunst van vragen stellen. ........................................................................................................ 63
9.7 Wat doe je bij een vervelend gesprek? ........................................................................................ 63
9.8 Voorbeelden van een gesprek ..................................................................................................... 64
9.9 Vragen aan de leerkracht ............................................................................................................. 64
9.10 Belangstelling tonen .................................................................................................................. 65
9.11 Hoe doe jij als je jezelf bent? ..................................................................................................... 65
9.12 Afsluiting : kniezit ....................................................................................................................... 66
10. Leskern 10: Luisteren en samenwerken .......................................................................................... 68
10.1 Herhalingsoefeningen ................................................................................................................ 68
10.2 Vertrouwensoefeningen ............................................................................................................ 68
10.3 Wat deed en voelde ik? ............................................................................................................. 69
10.4 Kies een oefening....................................................................................................................... 72
10.5 Hangen in de kring ..................................................................................................................... 72
10.6 Steunen in de kring .................................................................................................................... 73
4
11 Leskern 11: Vriendschap ................................................................................................................... 74
11.2 Zijn vrienden het altijd met elkaar eens? ................................................................................... 74
11.3 Zou jij zo doen? .......................................................................................................................... 75
11.4 Liever geen ruzie ........................................................................................................................ 75
11.5 Hoe doe jij wel eens? ................................................................................................................. 75
11.6 Wat vind jij? ............................................................................................................................... 75
11.7 Vrienden schoppen en slaan? .................................................................................................... 76
11.8 Een tip en een trap. ................................................................................................................... 77
11.9 Vertrouwensoefening: In de kring/uit de kring .......................................................................... 78
11.10 Situatie oefenen....................................................................................................................... 79
12. Leskern 12: Van kritiek kun je leren ................................................................................................. 80
12.2 Laat je kennen............................................................................................................................ 80
12.3 Nog een keer een tip ................................................................................................................. 81
12.4 Feedback geven en ontvangen (leerkracht) ............................................................................... 81
12.5 Het pettenkwadrant .................................................................................................................. 82
12.6 Wat doe je dan? ......................................................................................................................... 86
12.7 Feedback opschrijven ................................................................................................................ 86
12.8 Pettenkwadrant, stappen om door te nemen met de kinderen ................................................ 87
12.9 Vertrouwensoefening: Boom met of zonder wortels ................................................................ 89
13. Leskern 13: Er zijn mensen die van je houden ................................................................................. 90
13.1 Bo houdt van sensatie, wat zou jij doen?................................................................................... 90
13.2 Ik ga met een vriend naar de stad ............................................................................................. 91
13.3 Wat nu? ..................................................................................................................................... 91
13.4 Compliment of niet? .................................................................................................................. 91
13.5 Ben jij belangrijk? ....................................................................................................................... 91
13.6 Als iedereen mij aardig vindt dan… of als niemand mij aardig vindt dan… ................................ 92
13.7 Word ik gemist? ......................................................................................................................... 92
13.8 Respect ...................................................................................................................................... 93
13.9 Eigenheid ................................................................................................................................... 94
13.10 Zoek iemand die....................................................................................................................... 94
13.11 waar denk jij aan bij dit goede gevoel? .................................................................................... 94
5
13.13 Pettenkwadrant ....................................................................................................................... 95
14. Leskern 14: Internet ......................................................................................................................... 96
14.1 Hoe is dat bij jou? ...................................................................................................................... 96
14.2 Roddelen/chatten op internet ................................................................................................... 97
14.3 Hoe ga je op internet/social media met elkaar om? .................................................................. 97
14.4 Vertrouwens oefening: Stage-dive............................................................................................. 98
14.5 Wie durft.. .................................................................................................................................. 99
14.7 Pettenkwadrant ......................................................................................................................... 99
15. Leskern 15: Kanjertips .................................................................................................................... 100
15.1 Kanjertips bij het oplossen van conflicten ............................................................................... 100
15.2 De tijger ................................................................................................................................... 101
15.3 Wat past bij jou? Zet een kruisje .............................................................................................. 101
15.4 Tips voor mezelf ....................................................................................................................... 101
15.5 Afsluiten met een vertrouwensoefening ................................................................................. 102
15.7 Pettenkwadrant ....................................................................................................................... 102
16. Leskern 16: Alleen thuis ................................................................................................................. 103
16.1 Introductie ............................................................................................................................... 103
16.2 Bespreking: voedsel ................................................................................................................. 103
16.3 Discussie: vers of verpakt ......................................................................................................... 104
16.4 Bespreking: je lichaam verzorgen ............................................................................................ 105
16.5 Oefening: je zintuigen .............................................................................................................. 105
16.6 Afsluiting: quiz ......................................................................................................................... 106
16.8 Pettenkwadrant ....................................................................................................................... 106
6
Introductie Kanjerwerkboek Deel 1
Dit is de handleiding van Kanjerwerkboek deel 1, bestemd voor groep 6 van het basisonderwijs. In
deze handleiding zijn een beschrijving van de leskernen, de inhoud van de lessen, aanvullende
oefeningen en extra achtergrondinformatie bij het thema van de lessen te vinden.
Werkboek deel 1 bevat de belangrijkste basisthema’s van de Kanjertraining. De lessen in werkboek

deel 1 bevatten een duidelijke opbouw, uitgewerkt in zestien leskernen. De thema’s die in deze
leskernen naar voren komen zijn herkenbaar voor de kinderen, omdat ze voortbouwen op de inhoud
van de knieboeken. Ze worden verder uitgewerkt in de navolgende werkboeken deel 2 en deel 3.
Hieronder is een overzicht te zien van de digitale lesmaterialen. Klik voor werkboek deel 1 op die tegel.
De leskernen uit werkboek deel 1 zijn zo opgebouwd, dat ze een goede afwisseling hebben in
werkvormen. We raden aan afwisseling in werkvormen vast te houden. Dat betekent een stukje uitleg,
daadwerkelijk oefenen met de kinderen en tot slot een fysieke (vertrouwens)oefening. De meeste
scholen kiezen er voor om elke week een half uur tot 45 minuten les te geven. Eén leskern kan op
deze manier verdeeld worden over meerdere weken. De kanjerlessen voldoen aan belangrijke eisen
die vanuit overheidswege worden gesteld betrekking hebbend op pesten (preventief-curatief), sociale
omgangsvormen, gezond gedrag en burgerschap.
Smileyposter: welk gedrag wordt van mij verwacht?
Toelichting: doe de dingen waar je blij van wordt. Vinden jouw klasgenoten, jouw juf/meester, jouw
ouders, de buurt en jouw familie het ook prima zoals jij doet, dan ben je waarschijnlijk uitstekend
bezig.
Doe jij waar je zin in hebt en jouw vrienden vinden het leuk wat jij doet, maar de rest van de
klasgenoten kijkt niet blij, evenals jouw juf/meester, jouw ouders, de buurt en jouw familie, dan is de
kans groot dat je vervelend bezig bent met een clubje nare vrienden.
7
De petjes
Hieronder een overzicht van de kwaliteiten die passen bij de petten :
De Kanjertraining heeft als uitgangspunt dat ‘de gele pet’, ‘de rode pet’, en ‘het zwarte petje’ zonder
‘de witte pet’ geen vertrouwen hebben in zichzelf of de ander. Daarin verschillen zij niet. Wel
verschillen zij in hun uitingsvorm (te stilletjes; te vrolijk/maf; te agressief). Deze negatieve
gedragshouding wijzigt zich als wordt aangesloten op ‘de witte pet’. Met behulp van ‘de witte pet’ zien
we gedragingen die passen bij vertrouwen in jezelf en anderen. Het is dan ook de inzet om kinderen
aan de witte pet te herinneren en hierin te begeleiden.
De petten geven aan welk gedrag iemand wel of niet laat zien. Dus niet: “Een leerling is zo.” Wel: “Hoe
doe jij op dit moment? Welke kleur pet heb je op zoals je doet? Zou je willen doen als de witte pet?
Hoe doet de witte pet , denk je?”
Zet een leerling nooit een pet op het hoofd met de toevoeging: “Zet jij de zwarte pet maar op. Want je
doet zo onaardig!” Wel kunnen in een toneelstukje situaties met behulp van de petten worden
uitgespeeld. Dan zetten kinderen wel een pet op, maar dan spelen zij een rol.
Beperk jezelf in het gebruik van de petjes. In de onderbouw wordt er veel aandacht aan besteed. In de
hogere groepen wordt het flauw als je hiermee doorgaat. Veel leerkrachten maken niet meer dan een
gebaar waaruit blijkt: zet dit petje af, en zet het petje van vertrouwen op. Weinig woorden, geen
gepreek. Het gaat om inzicht, niet om een trucje of maniertje. De petten worden in de hogere groepen
feitelijk alleen gebruikt bij de toepassing van het pettenkwadrant. Dan is het functioneel.
Vertrouwensoefeningen
Elke Kanjerles eindigt met een samenwerk of vertrouwensoefening. Deze oefeningen zijn niet alleen
‘leuke spelletjes’ die kinderen met elkaar doen. De afspraak ‘we vertrouwen elkaar’ wordt daarmee
inhoud gegeven. Deze afspraak ‘We vertrouwen elkaar’ is te begrijpen als ‘het goede verwachten van
de ander’. De ander blijkt, net als ik, iemand te zijn die te vertrouwen wíl zijn. Jouw klasgenoot
positieve intenties toedichten is een essentieel uitgangspunt binnen de Kanjertraining. De oefeningen
zijn verankeringsmomenten van dit vertrouwen in jezelf en jouw klasgenoot.
8
Gebruik van het digibord en strategieën voor conflictbeheersing
Elke leskern begint met een startpagina. Hierboven is een overzicht van alle startpagina’s van de
leskernen te zien. Boven de startpagina’s van het leskern overzicht is een link te zien die uitkomt bij de
oefenplaten. Deze komen aan het eind van elke leskern aan bod. Via KanVAS-> materiaal->
kernoefeningen-> ‘opbouw trainen grens aangeven’ is de opzet te vinden van de manier waarop er
geoefend kan worden. Deze opzet komt in de lessen op verschillende manieren terug.
De Kanjertraining hanteert het principe dat kinderen moet worden geleerd problemen zelf op te
lossen door bijvoorbeeld te zeggen:
“Wil je hiermee stoppen?”
Of: “Jij doet naar, bekijk het maar!” (De tekst die aangeleerd wordt, moet wel passen bij de
schoolcultuur en moet passen bij de leerling).
In het verlengde ervan leren de leerlingen een maatje te zoeken. Het maatje helpt ‘met de witte pet’
een ruzie op een goede manier op te lossen. Laat onverlet dat de leerkracht moet weten in te grijpen
als dat nodig is. De kanjerprincipes helpen, behalve als de leerlingen aan hun lot worden overgelaten.
De uitleg van het maatjessysteem is te vinden via KanVAS-> materiaal-> kernoefeningen->
‘maatjessysteem’.
Kanjertraining en ouderbetrokkenheid
De Kanjertraining ziet een goede samenwerking met ouders en betrokkenheid tussen ouders en
school als essentieel onderdeel voor het goed geven van de kanjerlessen.
Dit kan je doen door bv. het geven van algemene ouderinformatie avonden, waar ouders
geïnformeerd worden over de theorie, uitgangspunten en lesinhouden van de training. Daarnaast is
het verstandig om ouders met regelmaat uit te nodigen kanjerlessen bij te wonen in de klas. De
knieboeken zijn zo ontwikkeld dat ouders bij elke les aanwezig kunnen zijn. Daarnaast is het aan te
bevelen ouders goed te informeren (eventueel met behulp van de docentvragenlijst in het KanVAS)
over de ontwikkelingen van hun kind in de groep. Ouders zien en begrijpen hoe hun eigen kind in de
groep functioneert en kunnen ervaren wat de kinderen leren in de kanjerlessen. Deze ontmoetingen
met ouders in de les worden als zeer nuttig en waardevol ervaren door onderwijsgevenden, kinderen
en ouders.
Het informeren over de Kanjertraining kan daarnaast ook via ‘info-doebladen’. Deze zijn bij elke les te
downloaden via de link [i] op de startpagina van de leskern. De info-doebladen bevatten informatie
over de leskern en daarnaast een oefening voor de kinderen om thuis met hun ouders te doen.
9
De docentvragenlijst.
Als leerlingen 8 jaar zijn en ouder (vanaf groep 5) kunnen zij zowel het sociogram als de kind-vragen-
lijst invullen. Wij bevelen daarnaast de leerkrachten aan de docentvragenlijst twee keer per jaar in te
vullen. Staan er meerder leerkrachten voor de groep? Dan vullen ze onafhankelijk van elkaar deze lijst
in. De beoordelingen die worden gegeven zijn weliswaar subjectief, maar door herhaald in te vullen,
wordt er een eenvoudig maar duidelijk overzicht gegeven van emotionele knelpunten zoals die door
de leerkrachten zijn gesignaleerd bij kinderen.
Er zijn nu verschillende gegevens verzameld. Namelijk die van de leerkrachten, die van het kind zelf, en
die van de klasgenoten over het kind. Met deze gegevens krijgt de leerkracht een uitstekend inzicht in
het zelfbeeld van de leerlingen en de sociale positie die een leerling inneemt.
Maakt de leerkracht zich zorgen over een kind, dan kunnen de ouders van de betreffende leerling
worden gevraagd om gezamenlijk de gegevens te bespreken. Vraag de ouders eveneens de
docentvragenlijst in te vullen. Er zijn dan zowel van de leerkrachten, als van de ouders van het kind
een overzicht van de belangrijkste knelpunten in gedrag. Bedrijft op dat moment geen diagnostiek,
maar zit op het niveau van: “Wat zou er aan de hand kunnen zijn met deze leerling”. Vervolgens kan
de leerkracht samen met de ouders, met behulp van het KanVAS een plan van aanpak samenstellen.
Op die manier ontstaat er een groot vertrouwen tussen de leerkracht (de school) en de ouders. Dit
wederzijds vertrouwen tussen school en ouders is in veel gevallen de voorwaarde waarmee een kind
emotioneel weer op de pootjes kan worden gezet. Als dit schoolbeleid is, dan ervaren de ouders de
school als proactief. De ouders vertrouwen erop dat de school contact op neemt als er ‘iets’ aan de
hand zou kunnen zijn met hun kind, en weten dat er in gezamenlijkheid een oplossing wordt gezocht.
Leesboeken
De Kanjertraining heeft onderzocht welke leesboeken aansluiten op de thema’s van de Kanjertraining.
Deze boeken zijn gerubriceerd naar leeftijd en onderwerp. De boeken, met een samenvatting van de
inhoud ervan is in te zien op het KanVAS via ‘materialen’ -> ‘boekenlijsten’.
Pettenkwadrant
In leskern 12 gaan de leerlingen voor het eerst beginnen met de kernoefening ‘Pettenkwadrant’. Met
deze oefening wordt de kinderen geleerd op een nette, zorgvuldige manier feedback (tips en tops) te
geven op gedrag van klasgenoten. Ouders kunnen in algemene zin geïnformeerd worden over deze
oefening op de informatieavond voor de groep aan het begin van het schooljaar. Vertel erbij dat deze
oefening alleen plaatsvindt als een leerling het zelf wil, wat feitelijk altijd het geval is, omdat kinderen
van deze leeftijd razend nieuwsgierig zijn naar de werkelijke mening van hun klasgenoten. Wanneer je
gaat beginnen met het pettenkwadrant, kun je ouders daarnaast op de hoogte brengen m.b.v. een
informatiebrief die te vinden is op het KanVAS onder ‘materialen’ -> ‘materiaal voor ouders’->
voorbeeldbrief feedbacklessen. Ook het info-doeblad bij deze leskern geeft informatie aan ouders
over de werkvorm ‘Pettenkwadrant’.
Motor en benzinepomp
Dit is een oefening dat als doel heeft rust (terug) te brengen in de groep. Deze belangrijke en
eenvoudige oefening is ontwikkeld door de Kanjertraining. Het maakt kinderen - die niet willen pesten
- bewust van het feit dat zij onbedoeld voeding geven aan pestgedrag. En het leert kinderen die zich
onmachtig en bang voelen dat zij meer invloed kunnen uitoefenen dan zij zich bewust zijn. Kern van
deze aanpak: Doe niet mee, dan doe je veel. Geef geen benzine aan vervelend gedrag. Veel
grensoverschrijders hebben namelijk jouw aandacht nodig, jouw applaus, jouw ergernis en angst om
voort te kunnen gaan met vervelend gedrag. De leerkracht verlegt de aandacht van het kind dat veel
aandacht vraagt (de motor) naar diegenen die daar steeds aandacht aan geven (de benzinepompen).
Enerzijds: Laat je niet op de kast jagen. Ga er niet tegenin, neem afstand, irriteer je niet, word niet
10
bang. Zoek steun, doe iets anders. Anderzijds: als jouw vriendin of vriend vervelend gedrag vertoont
en jij staat daar steeds bij, of je moet erom giechelen, dan moedig jij jouw vriend aan om door te gaan.
Loop weg bij vervelend gedrag. Je bent stoer, dapper als je nee durft te zeggen tegen vervelend
gedrag van jouw vrienden.
(Persoonlijke noot van de ontwikkelaar van de Kanjertraining Gerard Weide: Stop met het bestrijden
van slechte mensen, maar stel uzelf de vraag hoe het komt dat u mee doet… U wilt geen
drugsbendes? Gebruik geen drugs! U bent voor duurzaamheid en tegen kinderarbeid? Ga minder op
verre vakanties en let bijvoorbeeld op uw kledingkeuze.)
Kortom: De kinderen leren dat - wanneer ze geen aandacht geven aan vervelend gedrag en geen
meeloopgedrag vertonen - de kans groot is, dat vervelend gedrag uiteindelijk uitdooft.
De beschrijving van de uitvoering van de motor en benzinepomp oefening staat beschreven in het
document ‘motor en benzine’ dat te vinden is via KanVAS materialen-> ‘kernoefeningen’ en dan het
document ‘motor en benzine’.
Burgerschap
Burgerschapsvorming heeft de volgende aandachtspunten
• democratie - kennis over de democratische rechtstaat en politieke besluitvorming;
democratisch handelen en de maatschappelijke basiswaarden
• participatie - kennis over de basiswaarden en mogelijkheden voor inspraak en vaardigheden
en houdingen die nodig zijn om op school en in de samenleving actief mee te kunnen doen
• identiteit - verkennen van de eigen identiteit en die van anderen; voor welke
(levensbeschouwelijke) waarden sta ik en hoe maak ik die waar?
Democratie
Dat is meer iets voor het vak staatsinrichting. De Kanjertraining besteedt desalniettemin hier indirect
veel aandacht aan. Deze aandacht is kort samen te vatten als volgt: jij mag er zijn met al jouw
opvattingen en geloofsovertuigingen en een ander ook. Bij conflicten zoek je een oplossing die goed is
voor de verschillende partijen. Doe elkaar recht. Zoek elkaars geluk. Niemands opvattingen gaan
boven de Nederlandse Grondwet.
In de tweede klas van het Voortgezet Onderwijs wordt inhoudelijk de Nederlandse grondwet
uitgebreid besproken. De Kanjerlessen zijn concentrisch van opbouw. Dat betekent dat niet eerder
dan in de tweede klas van het V.O. deze thema’s ten volle kunnen worden besproken.
Bovendien kan niet alles op democratische wijze ter discussie worden gesteld. In het handhaven van
fatsoensnormen baseert de Kanjertraining zich uiteindelijk op de uitgangspunten zoals die zijn
vastgelegd in de Nederlandse grondwet. Dit uitgangspunt keert regelmatig terug in thema’s waarin
maatschappelijke tegenstellingen zichtbaar worden.
Participatie
Van meet af aan wordt leerlingen geleerd elkaar aan te kijken, elkaar te respecteren, in gesprek te
gaan met elkaar, Nederlands te spreken enz. Ouders worden daar actief bij betrokken.
Identiteit.
Nadrukkelijk heeft de Kanjertraining als uitgangspunt: doe je niet anders voor dan je werkelijk bent.
Keer op keer blijkt dat gelukkige kinderen aangeven ‘zichzelf te zijn’. Dit ‘zichzelf zijn’ uit zich in
betrouwbaar gedrag. Deze kinderen zijn te vertrouwen en behulpzaam, en gaan met plezier naar
school. Aanvullend hebben ze een goede relatie met klasgenoten en leerkrachten. ‘Jezelf zijn’ houdt
ook een culturele identiteit in. Wees een goede moslim, jood, christen, humanist, boeddhist ….
Samengevat: doe je niet anders voor dan je werkelijk bent, geef inhoud aan je culturele identiteit,
maar ook: laat een ander met rust.
11
Socratische werkvormen
Dit Kanjerwerkboek geeft je de mogelijkheid de leerlingen met elkaar in gesprek te laten gaan over
thema’s zoals: waarom is stelen niet goed? Op die manier kunnen kinderen zich bewust worden van
de waarden en normen die zij kennelijk hanteren. Je kunt dit doen op een Socratische manier. Het is
een interactief gebeuren, waarbij de inbreng van iedere leerling van belang is. Het antwoord op
vragen/stellingen wordt gezocht via concrete voorbeelden, die herkenbaar zijn. Het gaat in een
Socratisch gesprek niet alleen om het vinden van ‘het beste’ antwoord, maar ook om zonder
vooroordelen te leren luisteren naar de opvattingen van anderen; te ontdekken wat die aan nieuwe
inzichten bij jezelf oproepen; en om je eigen inzichten zo exact mogelijk te leren formuleren.
Een Socratisch gesprek bestaat uit vier onderdelen:

1. Het precies vaststellen van de kernvraag (voorbeeld: wat is vriendschap?)
2. Het uitwerken van een typerend voorbeeld waarin het antwoord op de kernvraag
‘verborgen’ zit.
3. Het eigenlijke filosofische gesprek, waarin meningen en inzichten worden uitgewisseld
4. Tenslotte formuleren de leerlingen het best mogelijke antwoord op de vraag of stellen zij
vast welke verschillende opvattingen er op tafel liggen. Bekeken wordt of het nodig is
hierover verder na te denken (al dan niet via een Socratisch gesprek).
Als het filosofische gesprek vastloopt, probeer dan als leerkracht door tegengestelde opmerkingen te
maken de discussie levendig te houden.
Voorbeeld 1: leerlingen blijven haken op het standpunt dat je nooit mag slaan.
Dan zou de leerkracht de volgende vraag kunnen stellen.... “Zou dat echt zo zijn? Zou je nooit iemand
mogen slaan?”
Voorbeeld 2: De leerlingen komen tot de slotsom dat je eigenlijk wel mag slaan als dat zo uitkomt. Dan
stelt de leerkracht de vraag... “Zou dat echt zo zijn? Zou je ook kunnen leven zonder te slaan?”
Het gaat erom dat kinderen leren hun eigen gedachten te uiten en onder woorden te brengen. Binnen
de Kanjertraining worden daarom open vragen gesteld. Er is in principe geen eenduidig antwoord. De
leerkracht kan door het stellen van vragen de leerlingen zich hiervan bewust laten worden. Je hoeft als
leerkracht niet bang te zijn dat leerlingen op extreme standpunten uitkomen, kinderen zijn heel
redelijke wezens.
Deze aanpak ondersteunt de ontwikkeling van:
• een positieve bereidheid om het woord te voeren
• bewustwording van eigen opvattingen/vooroordelen
• de bereidheid om eigen gevoelens, verlangens en meningen op een persoonlijke manier in
taal tot uiting te brengen
• een positieve bereidheid om te reflecteren op taal, taalgebruik en eigen spreekgedrag
• voldoende weerbaarheid om voor de eigen mening op te komen
• plezier en zin in het spreken met anderen
• een positieve houding ten overstaan van na te leven gespreksconventies, o.m. het gebruik van
het Nederlands
• respect voor de gesprekspartners
• een positieve bereidheid om het woord te voeren.
12
1. Leskern 1: De Kanjerafspraken
Opbouw van de les ‘De Kanjerafspraken’
1. Wie moet er van de stoel?
2. De afspraken
3. Waarom is vertrouwen zo belangrijk?
4. Smileyposter
5. Oefening motor en benzinepomp
6. Vertrouwensoefening: Wave
In deze leskern worden de vijf afspraken van de afsprakenposter herhaald. Dit gebeurt aan de hand
van gesprekken en stellingen. Wat is vertrouwen eigenlijk volgens de kinderen? Daarnaast wordt de
smileyposter besproken en wordt de oefening ‘motor en benzinepomp’ met de klas gedaan.
In deze les komen de volgende thema’s aan bod:

- Meningsverschillen en conflicten
- Motor en benzinepomp
1.1 Wie moet er van de stoel?

Bekijk digibordpagina 2. Kom met alle kinderen in een
grote kring zitten en zet de tafels aan de kant. De ruimte is
nodig om van stoel naar stoel te kunnen lopen. Vraag één
van de kinderen om in het midden of voor de groep te
komen staan. Zet zijn of haar stoel uit de kring, die doet
niet mee.
Daarna mag degene die in het midden staat ‘iets’ over
zichzelf zeggen. Herkent een klasgenoot dat ook bij zichzelf
dan staat diegene op van zijn/haar stoel en zoekt een
andere vrije stoel. Degene die voor de klas staat wil ook
een stoel. Wie blijft er over? Dan mag diegene iets over
zichzelf zeggen en gaan er weer kinderen van stoel wisselen.
1.2 De afspraken
Bekijk werkboek 3 en digibordpagina 3
De vijf Kanjerafspraken worden besproken met behulp van
de digibordpagina’s. Zijn de kinderen al bekend met de
Kanjertraining? Dan is het vooral herinneren aan de
afspraken.
13
Bij digibordpagina 4 kan de afspraak ‘niemand speelt de
baas’ ook besproken worden door positie in te nemen in
de klas per vraag. De vragen op de digibord pagina gaan
over ‘wanneer speel je de baas?’.
Bijvoorbeeld:
“Speel je de baas als je voor je beurt praat? Ga dan links in
de klas staan. Als je vindt dat je dan niet de baas speelt ga
je rechts in de klas staan”.
Laat de kinderen hun antwoord uitleggen.
Het is niet de bedoeling dat er een discussie ontstaat. De
kinderen mogen uitleggen en aanvullen waarom ze op die
plek zijn gaan staan. Is dat besproken dan wordt de
volgende vraag op die manier gedaan.
Je krijgt door het bespreken met de kinderen een duidelijk
beeld van wat ‘baas spelen’ volgens de klas is.
‘We werken samen’ is dan op digibord pagina 5 de

afspraak die je samen maakt.
Door op een fijne manier gebruik te maken van
leiderschapskwaliteiten (zwart-witte pet) is er goede
samenwerking mogelijk.
Bekijk digibord pagina 6 . Doe dat bijvoorbeeld aan de

hand van de stelling:
“iemand die zichzelf voor schut zet is grappig”
Als je het daarmee eens bent ga dan aan de linkerkant van
het lokaal staan.
Ben je het ermee oneens dan ga je aan de rechterkant van
het lokaal staan.
Ga in het midden staan wanneer je vindt dat het een
beetje wel, en een beetje niet zo is.
Bespreek daarna digibord pagina 7. ‘We hebben plezier’.

We vinden het belangrijk dat er veel plezier is in de klas.
Deze Afspraak is ook goed te koppelen aan de
smileyposter. Maak grappen die leuk zijn voor jezelf en
anderen.
Is een grap voor jezelf niet leuk? Of is een grap voor een
ander niet leuk? Dan is het waarschijnlijk geen goede grap.
Doe het dan niet.
14
Bespreek met de kinderen digibordpagina 8 .
Doe daarna opdracht 2 uit het werkboek pagina 4.
De klas wordt verdeeld in drie stukken.

Links: Ik ben het ermee eens
Midden: Beetje wel, beetje niet
Rechts: Nee, ik ben het er niet mee eens
Wanneer de kinderen hun plaats ingenomen hebben,

vraag je wie van de kinderen zijn of haar mening wil
toelichten. Geef uit elke groep minstens 1 kind de
gelegenheid te reageren.
Het gaat bij deze oefening om het geven van je eigen mening, niet om het vinden van dé waarheid.
Complimenteer kinderen die rustig kunnen vertellen wat ze vinden, daag anderen uit dit ook te doen.
Bespreekt na opdracht 2 de vragen van digibordpagina 9

met de kinderen op een ‘luchtige’ manier. Het is bedoeld
als ‘afchecken’ van de stand van zaken. Maar wees er
tegelijkertijd op bedacht dat er ineens van alles naar boven
kan komen. Bedenk dat er een opbouw in de
Kanjertraining zit. De kinderen hebben in voorgaande
lessen nadrukkelijk geleerd dat zij ‘niet moeten piekeren in
hun uppie’. “Als jij je alleen voelt en verdrietig, ga dan
praten met iemand die jij vertrouwt. En wie kun jij
vertrouwen?” Dat hebben kinderen zojuist, maar ook in
het verleden meerdere keren als tip meegekregen. Als
kinderen aangeven dat zij het gevoel hebben dat ze er niet
mogen zijn, wijs dan ook weer in algemene zin op dat ‘je moet praten met iemand die jij vertrouwt’.
Pik op een later moment de leerling die met zulke gevoelens zit, eruit. Deel zo nodig de zorgen rond
dit kind met de ouders van het kind en het zorgteam. Herhaal regelmatig terloops: “Verboden te
piekeren in je uppie. Ga naar iemand toe die jij vertrouwt en vertel waarover je piekert!”
1.3 Waarom is vertrouwen zo belangrijk?

Bekijk opdracht 3 uit werkboek blz. 5
De klas wordt weer verdeeld in drie stukken.
Links: de meeste mensen zijn te vertrouwen
Midden: ik weet niet of mensen te vertrouwen zijn
Rechts: Ik vertrouw bijna niemand
Laat de leerlingen daarna stoelen en tafels aan de kant

zetten. Tafels aan de kant, leerlingen in groepjes. Dat is
een goede afwisseling en meteen een oefening in het
samenwerken, naar elkaar luisteren en elkaar helpen.
De kinderen bespreken in groepjes de vragen van
digibordpagina 10.
15
1.4 Smileyposter
Bekijk werkboek blz. 6 en digibordpagina 11.
Bespreek met de kinderen de smileys. De leerlingen zullen die kennen uit voorgaande jaren of uit ‘de
startweek bovenbouw’. Het is dan feitelijk een reminder: “Weet je nog?”
1. Doe waar je blij van wordt en goed voelt voor jou.

2. Let op je klasgenoten. Voelen die zich prettig bij jouw gedrag?
3. Let op jouw juf en meester. Voelen die zich prettig bij jouw gedrag?
4. Let op jouw vader en moeder. Voelen die zich prettig bij jouw gedrag?
5. De krul aan het eind staat voor de waarden en normen die je hebt meegekregen. Zo kunnen
kinderen, ouders en leerkrachten worden herinnerd aan de waarden en normen die zijzelf
uitdragen.
1. Doe niet als een vervelend lopend motortje (gedrag dat vervelend voelt voor jezelf of anderen).
2. Er zijn kinderen die moeten lachen om meedoen met wat jij doet (benzine geven), de rest van de
klas denkt: daar gaan we weer.
3. Juf en meester kijken niet blij, vinden het niet prettig hoe je doet.
4. Papa en mama kijken niet blij als ze zien of horen hoe jij doet.
5. Jouw gedrag lijkt niet op de normen en waarden die je hebt meegekregen van huis uit.
Laat de kinderen in het werkboek op blz. 6 invullen hoe zij graag willen doen. Wanneer de
‘smileyposter’ in de startweek nog niet is besproken is het goed om die nog met elkaar door te nemen
zoals daar staat besproken. Zie daarvoor KanVAS-> materialen-> handleidingen-> ‘startweek
bovenbouw’.
16
1.5 Motor en benzinepomp
Bespreek digibordpagina’s 12 t/m 22. Bespreek met de
leerlingen de digitale uitleg van deze oefening zoals die
wordt gegeven op de digibordpagina’s 11 tot en met 22.
Als je op digibordpagina 22 bent, voer je met de klas de
motor en benzinepomp oefening uit in de klas.
Doe opdracht 4 van het werkboek blz. 5.
Een uitgebreide uitleg van deze oefening is te vinden op

KanVAS-> materialen-> Kernoefeningen ->“Beschrijving
Motor en Benzinepomp”
1.6 Vertrouwensoefening: Wave

Bekijk digibordpagina 23. Doe de vertrouwensoefening
‘wave’. De kinderen kennen deze oefening als ze het
werkboek ‘Max en de zwerver’ hebben doorlopen.
Laat de kinderen in een grote kring staan en geef elk kind

een nummer (1 of 2). Alle kinderen geven elkaar een hand.
De nummers 1 gaan naar voren hangen en de nummers 2
naar achteren. De kinderen houden elkaar in balans. Dit is
een vertrouwensoefening. Dus het is belangrijk dat dit ook
in vertrouwen met elkaar gebeurt. Elke keer als de
juf/meester in de hand klapt gaan de kinderen wisselen van
positie (hing je voorover dan hang je nu achterover). Hoe is het gegaan?
17
2. Leskern 2: De petjes
Opbouw van de les ‘De petjes’
1. Tien met elkaar
2. Welke kwaliteiten zie je bij jezelf?
3. Wat als de witte pet even weg is?
4. Binnenkomen met de gele pet
5. Binnenkomen met de zwarte pet
6. Binnenkomen als jezelf met de witte pet
7. Vertrouwensoefening: Blindemannetje
8. Welk getal heb jij?
9. Situatie oefenen
10. Aanvullende informatie
De petten worden in deze les besproken. Hoe kun je je kwaliteiten inzetten zodat je op een
positieve manier stoer, humoristisch of vriendelijk bent. Hoe laat je die de combinatie met de witte
pet (vertrouwen, jezelf zijn) zien?

- Coping (petten)
- Jezelf zijn
2.1 Tien met elkaar

Bekijk en lees digibordpagina 2 en 3. Laat alle kinderen
door de klas lopen. Op het moment dat je een seintje
geeft kunnen de kinderen beginnen. Ze gaan zo snel
mogelijk een overeenkomsten zoeken met een
klasgenoot. Is het gelukt? Dan krijgt die overeenkomst
een teken zoals ‘springen’, ‘klappen’, ‘stampen’. De
kinderen lopen dan weer door naar een andere
klasgenoot en bedenken daar ook een overeenkomst die
een ‘teken’ krijgt. Zo gaat het spel door tot er met
meerdere kinderen overeenkomsten zijn gevonden. Na 10
overeenkomsten stopt het spel. Bespreek daarna de
vragen op de digibordpagina. Wat de kinderen hebben
ontdekt van elkaar? Zijn ze nog dingen te weten gekomen die ze niet wisten?
Doe dan de vervolgoefening. Roep bijvoorbeeld ‘springen’. Alle kinderen moeten nu zo snel mogelijk
naar degene toe die hoorde bij de overeenkomst en gaan springen. Doe dat ook met de andere
‘tekenen’ in willekeurige volgorde.
18
2.2 Welke kwaliteiten zie je bij jezelf?
Pak de petten erbij. Leg de petten uit: De witte pet wil zeggen dat je jezelf bent en dat je te
vertrouwen bent. Je kunt samen met de witte pet ook iets van de andere petten hebben. Je bent
misschien wel vrolijk en blij, zoals de rode pet. Je bent misschien wel vriendelijk en je kunt een ander
goed helpen, zoals de gele pet. En je bent ook wel stoer en durft te zeggen wat je vindt, zoals de
zwarte pet. Als je een combinatie met de witte pet hebt, zijn alle petten die je draagt (en het gedrag
dat daarbij past) prettig voor jezelf en de anderen. Als je bent te vertrouwen en je durft anderen te
vertrouwen, dan kun je bescheiden zijn, stoer en humoristisch op een fijne manier.
Bekijk digibordpagina 4. Bekijk de kwaliteiten die passen bij de petten.

Laat de kinderen opdracht 1 in hun werkboek blz. 8 invullen. Welke kwaliteiten zien ze bij zichzelf?
Bekijk daarna ook digibordpagina 5-6.
2.3 Wat als de witte pet even weg is?

Bekijk en bespreek digibordpagina 7. Het is de bedoeling het
karikaturale gedrag van de verschillende petten uit te
vergroten. Wees hier niet bang voor als leerkracht. Tip: zet
als leerkracht zelf de pet op en speel een stukje uit waarbij
het gedrag van de rode, gele en zwarte pet, zonder de witte
pet, duidelijk neergezet wordt.
Als het vertrouwen in jezelf en/of de ander wegvalt worden

de gedragingen een beetje ‘te’.
De rode pet: Grappig doen is leuk, maar het wordt heel
vervelend als er steeds (uit)gelachen wordt. Vooral als het eigenlijk helemaal niet grappig is. Iemand
die te grappig wil zijn en daarom gaat uitlachen en meelopen. Dit is terug te zien in het voor schut
zetten van jezelf of als je over de rug van anderen grappen maakt.
De gele pet: Rustig en vriendelijk zijn is fijn, maar met de gele pet is het gedrag te bang. Je durft niet te
zeggen dat je het niet leuk vindt en kruipt daarom weg of je laat pleasegedrag zien.
De zwarte pet: Veel durven en plannen kunnen maken is heel mooi, maar met de zwarte pet op wordt
het gedrag te bepalend op een manier die misschien prettig is voor jouzelf maar niet voor anderen. Je
wil de baas spelen en iedereen moet naar jou luisteren. De gedachte “ik ben niet begonnen dus heb ik
het recht om een ander pijn te doen” is passend bij het gedrag van de zwarte pet. Het zwarte petje
kiest bij verlies voor slachtofferschap. Is het zwarte petje aan de winnende hand dan vertoont het
bazig gedrag.
Doe opdracht 2 op pagina 8 van het werkboek.
19
2.4 Binnenkomen met de gele pet
Bekijk digibordpagina 8 en vraag: Wie kan binnen komen met
de gele pet?
“We doen net of je te laat bent, wij zijn al begonnen en jij
reageert té bang/té verlegen. Wie durft?”
Laat het gele petje door kinderen uitspelen die de neiging
hebben grenzen te overschrijden. Maar het blijkt dat deze
leerlingen deze pet niet willen doen. Het is leuk verbaasd te
reageren (maar niet te). ‘Durf jij de gele pet te spelen? Nee?
Dat verbaast me, ik had gedacht dat jij dat wel zou durven.
Geeft niet, dan vraag ik iemand die wel durft’.
Applaus nadat het kind deze rol speelt! Hoe zou het ook kunnen? Wat kunnen we zien dat echt past bij
de gele pet (zonder de witte?). Laat de kinderen opschrijven in hun werkboek op pagina 8 wat ze
zagen. Dit kan ook in tweetallen/groepjes worden overlegd.
2.5 Binnenkomen met de zwarte pet

Bespreek met de leerlingen eerst digibordpagina 9.
Vraag aan de kinderen wie zou durven met een zwarte pet op binnen te komen.
“We doen net of je te laat bent, wij zijn al begonnen en jij
reageert té stoer/té brutaal. Wie durft?”
Het is belangrijk gebruik te maken van de petten die bij de
methode horen. Zonder pet, kan het misverstand ontstaan
dat een leerling zichzelf speelt in plaats van een rol.
Laat het zwarte petje uitspelen door kinderen die gewoonlijk
faalangstig en teruggetrokken gedrag vertonen. Wanneer
deze kinderen de zwarte pet uitspelen, komt er veel
levenslust vrij: ze durven plotseling meer.
Doe dan opdracht 4 werkboek pagina 8
Bespreek digibordpagina 10 en stel eventueel onderstaande

vraag aan de leerlingen:
“We spelen het rode petje niet uit, want het is een verslavend
petje voor sommige kinderen. Als die het rode petje opzetten,
dan willen ze grappig blijven doen. Wie kan begrijpen hoe het
komt dat sommige kinderen grappig willen blijven doen en
niet meer kunnen stoppen?”
Antwoord: Bij ‘rode petjes moet je erg op je qui-vive zijn. Bij

dit type kind is het misverstand ontstaan dat het er pas bij
hoort als het gek en grappig doet. Dit zijn feitelijk sneue
kinderen. Ze horen de lach en denken: ik ben leuk, maar ze pakken de gedachte achter de lach niet op.
Ondertussen denken namelijk de meeste kinderen: die is gek. Bij ‘de rode pet’ lopen humor,
grappenmakerij en ‘te kakken zetten’ door elkaar heen. Soms vertonen sommige leerkrachten zelf dit
gedrag en geven hierin een negatief voorbeeld. Als deze karakters de boventoon voeren in de klas,
met de leerkracht voorop, dan zijn de kinderen enorm bang voor elkaar; het onderlinge vertrouwen is
nihil, er heerst onveiligheid in de groep. Voor het bespreken van de rode pet (zonder witte) kan ook
heel goed een koppeling worden gemaakt met de smileyposter. Maak grapjes die leuk zijn voor jezelf
en voor de ander. Dan zijn het waarschijnlijk leuke grappen. Als de grap niet goed voelt voor jezelf of
de ander, doe de grap dan maar niet, dan is het waarschijnlijk geen leuke grap.
20
2.6 Binnenkomen als jezelf met de witte pet
Bekijk digibord pagina 11. Wie durft binnen te komen met
de witte pet, als zichzelf? Zeg: “We doen net of je te laat
bent, wij zijn al begonnen en jij reageert als jezelf.”
Tip: Laat eventueel een leerling die altijd de clown uithangt

in de klas, als de witte pet binnenkomen.
Grote kans dat deze leerling moeite heeft normaal binnen te
komen. Het zal ook nu als malloot de klas in stappen. Op die
manier komt het rode petje, dat eerder niet werd
uitgespeeld, toch naar boven. Reageer door te zeggen: “Je hebt per ongeluk het rode petje gedaan in
plaats van de witte. Nou ja, geeft niet, nu weten we allemaal hoe het rode petje doet.”
Kies daarna de kinderen die het zwarte of het gele petje hebben uitgespeeld om binnen te komen met
de witte pet op. Nu kunnen ze laten zien dat ze ook ‘als zichzelf’ binnen kunnen komen zonder angst,
gekkigheid of stoerdoenerij.
2.7 Vertrouwensoefening: Blindemannetje

Bespreek de afsluiting op digibordpagina 12 samen met de
kinderen.
We gaan er vanuit dat de kinderen in de klas zichzelf en te
vertrouwen willen zijn. Daarom mag je uitgaan van de goede
bedoelingen van een ander. Kijk op die manier naar je
klasgenoten. Via de link is het lied ‘de petten’ te beluisteren.
Het is wat meer een luisternummer maar de kinderen
mogen natuurlijk meezingen.
2.8 Welk getal heb jij?

Bekijk digibordpagina 13. Print het cijferblad dat via de link
te openen is een paar keer uit. Knip de cijfers uit en geef elk
kind een briefje met een cijfer. De kinderen mogen niet van
elkaar weten wel getal ze hebben. Daarna lopen de kinderen
door de klas zonder te praten of met hun vingers aan te
geven welk getal ze hebben. Wanneer ze willen weten welk
getal de ander heeft schudden ze de hand van de ander. Dit
doen ze op en neer zo vaak als het getal dat op hun briefje
staat. Kunnen ze een groepje vormen met gelijke cijfers?
Deel de briefjes nog een keer uit. En kunnen ze ook een
groepje vormen met verschillende cijfers?
21
2.9 Situatie oefenen
Op digibordpagina 14 en werkboek blz. 10 is de eerste
situatie van de anti-pestposter te zien. Bekijk de situatie.
Vraag aan de kinderen: “Welke petten hebben de kinderen
op de plaat op als je ziet hoe ze doen? “
Mogelijke antwoorden:
• Op het eerste plaatje heeft de jongen met de groene trui

aan de rode pet op. Hij maakt een grap die niet meer
leuk is voor de ander.
• Op het eerste plaatje heeft de jongen met de groene tui
aan een rood-witte pet op. Hij maakt een grap maar bedoelt het goed. Dit zou ook genoemd
kunnen worden bij het tweede plaatje.
• De jongen met de blauwe trui aan heeft een witte pet op. Misschien in combinatie met de gele
omdat hij het rustig en vriendelijk vraagt. Misschien een beetje de zwart-witte pet omdat hij
duidelijk grenzen aangeeft. Hij heeft in ieder geval een witte pet op want hij blijft rustig, vriendelijk
en zegt duidelijk dat hij het niet fijn vindt. Hij gaat niet huilen, gek doen of wordt niet boos. Dat
zou wel zo zijn als zijn witte pet weg was.
Stappen om dan te oefenen:
1. Leg dan als leerkracht een witte pet op de grond in het midden van de kring en zet de rode (of
zwarte) pet op. Zeg: ‘Ik bedoel het goed, ik wil eigenlijk wel te vertrouwen zijn, maar het komt
er een beetje rot uit. Dus je ziet/hoort dit (houdt rode/zwarte omhoog), maar eigenlijk zit de
witte er wel onder.’ Die ligt in de kring.
2. Vraag: ‘Wie durft dat te oefenen? Ik ga iets vervelend zeggen, bijvoorbeeld wat een gekke oren
heb je (net als op de poster) en jij zegt tegen me zoiets als: ‘Dat vind ik vervelend, wilt u
daarmee stoppen?’, of iets anders dat bij je past. Maar jij hebt de witte pet op. Wie durft?
3. Ga het doen. Wanneer de leerling vraagt of je wilt stoppen, zegt dan ‘Oh, je vindt het niet leuk…
dat was niet de bedoeling’ -> Je loopt naar de leerling, geeft een hand en zegt: ‘Sorry, dat was
niet m’n bedoeling.’
4. Doe dit een paar keer met verschillende leerlingen.
Conclusie: als je duidelijk zegt dat je iets niet fijn vindt, stopt het bijna altijd.
Vervolg stappen om het kinderen zelf te laten oefenen:
“Wie van de kinderen zou dit uit willen spelen?” Vraag een tweetal om het voor te doen. Geef daarbij
ook de petten. De ene een witte pet, de ander bijvoorbeeld een rode of zwarte pet. Mochten er meer
petten zijn dan kan er nog een extra witte pet worden gebruikt om te laten zien dat de bedoelingen
goed zijn.
Kinderen maken veel goed bedoelde grapjes en strooien met opmerkingen die niet kwaad zijn
bedoeld, maar wel zo uitpakken. Als je merkt dat jouw grapjes en opmerkingen niet in goede aarde
vallen, dan probeer je het weer goed te maken. Je biedt je verontschuldiging aan.
Tip: Algemene vuistregel voor kinderen die niet kunnen begrijpen wat wel en niet kan: “Je mag best
grappen en opmerkingen maken. Maar als iemand aangeeft dat je opmerkingen vervelend zijn, dan
stop je. Ook als je vermoedt dat iemand jouw opmerkingen niet op prijs zou kunnen stellen, stop je. En
als je zeker weet dat je iemand hebt beledigd, omdat iemand dat bijvoorbeeld tegen je zegt, dan maak
je het goed.”
22
2.10 Aanvullende informatie: combinatiepetten
Waarschijnlijk is dit te veel informatie voor de kinderen. Desondanks toch onderstaande uitleg om
een idee te geven hoe je de petten kunt combineren.
De zwart-gele pet:
In het woordenboek wordt onderstaande toelichting gegeven: schijnheilig, vervelend persoon,
schijnvroom, huilebalk, zemelaar, zeurkous. De Kanjertraining voegt daaraan toe de begrippen:
moraalterrorist, moraalhufter, moraalhork, moraalvlegel, moraalvlerk. Voor het oog zijn deze kinderen
(ook volwassenen) heel redelijk. In werkelijkheid is dit gedragstype behept met een onbedwingbare
drang de ander de maat nemen. Voedingsbodem voor het ontstaan van dit karakter is angst.
Recept: Spreek met respect over andere mensen. Kun je dat niet? Dan ben je waarschijnlijk zelf de
oorzaak van veel ellende. Doe wat minder schijnheilig. Beheers je tong.
De geel-zwarte pet:
Klein hartje, grote mond. Kenmerk van wespen is dat ze steken als ze angstig zijn. Voedingsbodem
voor het ontstaan van dit karakter is angst van velerlei soort.
Recept: Als je bang wordt, beheers dan jezelf. Blijf rustig. Doe niet boos en haal niet meteen je vrienden
erbij.
De geel-rode pet :
De Kanjertraining probeert met dit woord de kinderen te duiden die vanuit verlegenheid en
ongemakkelijke gevoelens denken door grappig te doen geaccepteerd te worden. Het sneue is dat
deze kinderen door hun gedrag “verraden” dat ze er kennelijk niet bij horen. Voedingsbodem is de
angst voor eenzaamheid.
Recept: Als je merkt dat je een onstuitbare drang hebt om grappig te doen, durf dan te beseffen dat jij
je kennelijk ongemakkelijk voelt in de situatie waarin je op dat moment verkeert. Word je van deze
gevoelens bewust, blijf rustig en laat je niet verleiden om mallotig te gaan doen.
De rood-zwarte pet kom je bij kinderen niet gauw tegen. Het is de betweterige cynicus. Er is eigenlijk
geen woord te vinden, dat treffend weergeeft hoe het gedrag is te duiden bij kinderen.
Bij volwassenen is dit karakter als volgt te typeren:
De rood-zwarte pet heeft de neiging om cynisch te reageren op ontwikkelingen die positief zijn. Een
negatieve ontwikkeling wordt gezien als een bevestiging van het eigen gelijk. Alles wat richting
oplossing gaat wordt door dit type onderuit gehaald en weggezet als onnozel, kinderachtig, niet stoer,
niet cool, waardeloos. Dit type heeft het goed met zichzelf getroffen, met zijn luiheid, inertie,
moedwillig gezeur en geklaag. Onder dit karakter schuilen gekrenkte gevoelens aangevuld met
narcisme, egocentrisme, en een mengsel van sadisme en masochisme. Het zijn onverbeterlijke
karakters. Je voelt je snel de mindere van dit gedragstype.
Recept: Laat je niet op de kast jagen door dit karakter. Waak ervoor niet te reageren vanuit
angst/onmacht, ergernis/irritatie, cynisme, teleurstelling.
23
3. Leskern 3: Hoe zie ik mijzelf?
Opbouw van de les ‘Hoe zie ik mijzelf?’
1. Hoe doe jij als je jezelf bent?
2. Vertrouwensoefening: Plankvallen
3. Durf je dat ook met een stoel?
4. Situatie oefenen
Als je naar jezelf kijkt, welke kwaliteiten passen dan bij jou? Ben je te vertrouwen en humoristisch,
vriendelijk of weet je goed wat je wilt? De kinderen proberen in deze les een beeld van zichzelf te
geven.
- Zelfbeeld
- Feedback geven en ontvangen
3.1 Hoe doe jij als je jezelf bent?

Bekijk digibordpagina 2. Hier wordt weer gekeken naar
de betekenis van de petjes. In de vorige leskern is al
besproken dat als je doet ‘als jezelf’, dan heb je een
witte pet op. Je bent met de witte pet op te vertrouwen,
hebt vertrouwen in anderen en kan daarbij verschillende
andere kleuren petten dragen. De combinaties maken
dat daar je kwaliteit ligt. Soms valt de witte pet weg, dan
wordt het gedrag ‘te’.
In de volgende digibordpagina’s worden die kwaliteiten

en valkuilen waarin je in door kan schieten aan de hand van trappetjes met de kinderen besproken.
Laat de kinderen de trappetjes daarna invullen in hun werkboek.
Bespreek klassikaal de digibordpagina’s 3, 4 en 5.

Maak je een trappetje van de witte pet naar de zwarte,
dan verloopt het gedrag als volgt:
Dicht bij de witte pet ben je onopvallend stoer. Je bent te
vertrouwen, maar ook een beetje saai (je hebt nog geen
kleur op de wangen zeggen we dan). Naarmate je meer
de richting van de zwarte pet op gaat, wordt steeds
duidelijker dat je te vertrouwen bent, maar ook krachtig,
sterk en stoer. Op de grens van de witte pet en de zwarte
pet, is de trap het hoogst. Je bent een echte topper. De
vlag kan uit.
Maar stap je nu verder in de richting van de zwarte pet,
dan word je te stoer en te krachtig op een vervelende
24
manier. Mensen vertrouwen je niet meer, omdat je alleen maar de baas wilt spelen en je zin wilt
krijgen. En als je dat niet krijgt, dan doe je alsof iedereen een hekel aan je heeft.
Maak je een trappetje van de witte pet naar de rode, dan

verloopt het gedrag als volgt:
Dicht bij de witte pet ben je onopvallend gezellig, grappig.
Je bent te vertrouwen, maar ook een beetje saai (je hebt
nog geen kleur op de wangen zeggen we dan). Naarmate
je meer de richting van de rode pet op gaat, wordt steeds
duidelijker dat je te vertrouwen bent, maar ook blij, vrolijk
en dat je humor hebt. Op de grens van de witte pet en de
rode pet, is de trap het hoogst. Je bent een topper. De
vlag kan uit.
Maar stap je nu verder in de richting van de rode pet, dan
word je te grappig op een vervelende manier. Mensen
vertrouwen je niet meer, omdat je rare opmerkingen maakt en gekke dingen doet.
Maak je een bruggetje van de witte pet naar de gele, dan

verloopt het gedrag als volgt:
Dicht bij de witte pet ben je onopvallend bescheiden en
vriendelijk. Je bent te vertrouwen, maar ook een beetje
saai (je hebt nog geen kleur op de wangen zeggen we
dan). Naarmate je meer de richting van de gele pet op
gaat, wordt steeds duidelijker dat je te vertrouwen bent,
maar ook vriendelijk, aardig en bescheiden. Je kunt goed
begrijpen hoe jouw klasgenoten zich voelen. Op de grens
van de witte pet en de rode pet, is de trap het hoogst. Je
bent een echte topper (en in volwassen termen:
wellevend). De vlag kan uit.
Maar stap je nu verder in de richting van de gele pet, dan word je te voorzichtig op een vervelende
manier. Je doet bangelijk. Jij vertrouwt weinig mensen. Maar daardoor vertrouwen mensen jou ook
niet.
Luister of zing het lied dat via de link op digibordpagina 5 te openen is. Doe daarna opdracht 1,
werkboek blz. 12. Laat de kinderen voor zichzelf invullen hoe zij vinden dat ze zelf doen in de klas.
Je kunt er ook voor kiezen de kinderen zelf ‘trappetjes’ te laten teken of kleuren (i.p.v. trappetjes
kunnen dat ook bruggetjes / bergjes zijn).
Bespreek wat de kinderen hebben ingevuld.
“Wie durft te vertellen wat je bij elke trap hebt ingevuld? Of waar je staat op elke trap? Dan schrijf ik
het op het bord en vragen we aan de kinderen in de klas of zij dat net zo zien”
Laat verschillende kinderen het vertellen, vat samen, oordeel niet. Vraag aan de kinderen met een
opgestoken vinger: “Weet je het zeker? Wil je echt weten wat de klas denkt? Maar stel dat het anders
is dan je verwacht, hoe reageer je dan? Word je boos? Ga je vervelend grappig doen? Ga je huilen en
zielig doen? Of blijf je rustig en wil je weten waarom kinderen iets anders vinden dan jij?”
Alleen als kinderen aangeven het echt te willen weten en willen doen als de witte pet, mogen zij hun
ingevulde antwoorden voorlezen.
Voorbeeld: Romy staat aan de kant van vertrouwen bij de zwarte pet op de eerste trede. Ze staat bij
de rode pet op de tweede trede aan de kant van vertrouwen. Ze staat bij de gele pet op de vierde
trede.
• “Wie zou Romy ook zo hebben ingevuld? En wie zou Romy een andere plaats geven op de trap? “
25
• “Moet het hoger of lager? Kun je uitleggen waarom? Heb je ook een tip?”
Extra optie:
“We gaan stemmen. Wie stemt er voor de derde trede bij de zwarte pet? Wie stemt er voor de vierde
trede?” -> Afhankelijk van het aantal vingers wordt bepaald hoe hoog het aantal treden wordt.
Zo kan het ook lager: “Wie stemt er voor de eerste trede bij de gele pet? Wie de tweede, derde, vierde,
hoogste?” “of de zesde trede die een beetje ‘te’ wordt?”
Stel, de meeste vingers gaan omhoog bij de hoogste trede. “Dan mag je er één trede bij doen volgens
de klas, zo zien je klasgenoten jou, Heeft iemand nog een tip voor Romy?”
• Tips opschrijven en als leerkracht individueel met Romy bespreken.
3.2 Vertrouwensoefening: Plankvallen

Bespreek digibordpagina 6 en werkboek blz. 13 opdracht 2.
Heb je het als leerkracht aan je rug, leg deze oefening dan
uit aan stevige kinderen uit de klas. Dat zijn de vangers. De
leerkracht gaat achter de vanger staan als achterwacht.
De handen en armen van de leerkracht en de vangers
blijven recht vooruit. Dus niet ter bemoediging een klopje
geven op de borst als is het kind is gevangen. De
lichamelijke integriteit wordt dan aangetast. De kinderen
mogen niet lopen en kijken niet achterom. De opdracht
wordt als volgt gegeven:
‘We gaan plankvallen. Planken lopen niet en planken
zakken niet door de knieën.’
Deze laatste toevoeging is belangrijk. Het is niet zo’n toer om kinderen die als een plank vallen tegen
te houden, maar het wordt wel zwaar als je kinderen opvangt die door de knieën zakken en zich
ondertussen achterover laten vallen.
Roep je hulp in van leerlingen bij het vangen, laat dan twee kinderen vangen. Deze kinderen staan
dwars achter de vallende leerling en houden elkaar met de rechter en linkerhand met de polsgreep
vast. De andere arm schuift onder de bovenarm van de vallende leerling.
Als kinderen niet durven vallen doe daar dan niet moeilijk over. Zeg zoiets als: “ Ik vind het stoer dat je
durft te zeggen dat je dit liever niet doet.” Bied wel een oplossing aan. Doe dat door de leerling voor te
stellen op een stoel te gaan zitten. De stoel wordt dan achterover getrokken door medeleerlingen.
De medeleerlingen zijn verantwoordelijk voor het in balans houden van de stoel.
Het kan ook zijn dat een leerling zich niet durft te laten vallen bij deze vangers, maar wel bij andere
vangers.
Het kan zijn dat leerlingen, vanuit wantrouwen en daarbij kiezend voor gedrag van de zwarte pet, bij
dit type opdrachten erg moeilijk doen. Reacties van: “Ik vind het maar rare spelletjes, hoor, die we hier
moeten doen. Zo aan elkaar zitten en zo. Wat is daar nu precies de bedoeling van?” De leerling
probeert je ter verantwoording te roepen. Gaat je daarop in, dan zegt je vast en zeker iets dat
uitnodigt tot verdere discussie. En zo komt je in een woordenbrij terecht en niet meer toe aan de
oefening. Reageer daarom als volgt:
“Oh, dat verbaast mij dat jij hier moeite mee hebt. Ik dacht: dat durf jij vast wel. Dat jij dit niet durft,
daar sta ik van te kijken.”
Antwoord: “Ik durf heus wel, maar het is gewoon een stomme oefening.”
Reactie: ”Dan doe jij daaraan toch niet mee? Maar volgens mij durf je niet, en doe je nu alsof het stom
is. Ga daar maar zitten.” Vervolgens draai je je resoluut om en verbreekt het contact.
26
Je tikt deze leerling op de vingers op een punt waar dit type kind geen weerwoord op heeft. Een
leerling die vanuit wantrouwen met de zwarte pet reageert pretendeert namelijk alles te durven. En je
laat merken te twijfelen aan de werkelijke beweegreden van de leerling. Leerlingen snappen heel goed
dat het verzet van deze leerling met de zwarte pet niet om de oefening gaat maar om de vraag wie de
baas is in de klas. De klasgenoten zullen deze strijd tussen jou en deze leerling met argusogen volgen.
Zolang niet duidelijk is dat je als leerkracht aan de touwtjes trekt, houden de kinderen zich op de
vlakte in de stille hoop dat je op een nette manier aan het langste eind trekt.
3.3 Durf je dat ook met een stoel?

Doe in het verlengde van ‘plankvallen’ met de kinderen de
stoeloefening zoals beschreven op digibordpagina 7 en
werkboek blz. 13. Laat de kinderen vertellen en/of
opschrijven hoe het voelde om je te kunnen laten vallen.

Oefen met de kinderen nogmaals de situatie zoals op
digibordpagina 8 staat afgebeeld. Laat weer een aantal
kinderen de witte pet op zetten met het uitspelen en neem
zelf als leerkracht de rode (of zwarte) pet. Doe het op
dezelfde manier zoals in de vorige leskern, leskern 2 is
uitgeschreven.
27
4. Leskern 4: Jezelf voorstellen
Opbouw van de les ‘Jezelf voorstellen’
1. Vraag maar raak!
2. Jezelf voorstellen
3. Vertrouwensoefening:
Steuntje voor elkaar
4. Elkaar in de ogen kijken
5. Situatie oefenen
6. Tips voor stevig staan en oogcontact
Deze leskern is gericht op jezelf voorstellen. Daarbij horen de vaardigheden: duidelijk spreken,
oogcontact maken en stevig staan. In deze leskern volgen verschillende oefeningen die een beroep
doen op die vaardigheden.

- Jezelf voorstellen
- (Verbaal) ruimte innemen
4.1 Vraag maar raak!

Bekijk en lees digibordpagina 2. Bij dit spel krijgen alle
kinderen een kaartje uit het ‘knipblad’ dat via de link op de
digibordpagina te downloaden is. De leerlingen lopen rond
door de klas met hun kaartje en geven een andere leerling
een high five. Wanneer ze dat hebben gedaan blijven ze bij
elkaar staan en stellen de vraag op het kaartje aan elkaar.
Ze geven alleen antwoord op de vraag die gesteld wordt en
hoeven dus geen antwoord te geven op hun eigen vraag
dat op het vraagkaartje staat. Na het geven van en
luisteren naar de antwoorden geven ze hun vraagkaartje
mee aan de ander en lopen dan weer door de klas. Ze
proberen steeds een andere leerling te ontmoeten op deze manier.
Als leerkracht is het heel leuk om zelf ook met het spel mee te doen.
Vaardigheden als vragen stellen en luisteren, oogcontact maken en elkaar beter leren kennen zitten
onder andere in deze spelvorm verwerkt, maar het is vooral ook ontspanning en plezier met elkaar
aan het begin van deze leskern.
De oefening kan meerdere keren herhaald worden of herhaald worden met eigen vragen van
kinderen. Laat de kinderen allemaal een aantal vragen bedenken. Doe de vragen in een doos en deel
daarna aan elk kind een vraag uit.
De vragen zijn ook goed te gebruiken voor een kanjerkring (met ouders).
28
4.2 Jezelf voorstellen
Bespreek digibordpagina 3 en werkboek pagina 15.
De leerkracht begint en geeft zelf het goede voorbeeld.
• Ga stevig staan
• De handen bij elkaar houden
• Sta rechtop
• Kijk bij het aanspreken de leerlingen aan
• Spreek duidelijk
• Stel jezelf voor
Bij het voorstellen worden steeds drie andere kinderen

aangekeken. Vertel de kinderen afzonderlijk één van
onderstaande drie dingen:
• Hoe je heet (kijk naar links een leerling aan)
• Welke kleur je mooi vindt (kijk een leerling recht voor aan)
• Hoe oud je bent ( kijk naar recht een leerling aan)
Vertel niet meer dan drie dingen. Dat is te onthouden. Zelfs een bang en faalangstig kind kan
bedenken hoe het heet, hoe oud het is en wat het leuk vindt om te doen. Deze oefening wordt gedaan
in een kring.
Geef eventueel een pen door in de kring. Wie de pen vast heeft stelt zichzelf voor op de manier die
net is besproken, daarna geeft diegene de pen weer door. Op deze oefening zijn veel varianten. Kan
bijvoorbeeld ook na het weekend worden gebruikt als vertelmoment: “Je mag 3 dingen noemen die je
het weekend hebt gedaan.” Of: “Noem je hobby’s, lievelingsdier en waar je het liefst wilt zijn als het
vakantie is.”
Extra: Testen of de leerlingen stevig staan? Laat de leerlingen in de kring staan en duw de leerlingen
stuk voor stuk zachtjes opzij. Van rechts naar links. Zo is te voelen of de leerling stevig is “geaard” met
twee voeten op de grond. Als de leerling oogcontact maakt met de leerkracht en ondertussen denkt:
‘U krijgt mij niet opzij!’, dan blijken de meeste leerlingen onwrikbaar te staan.
Als dit goed verloopt kunnen de kinderen ook met elkaar laten oefenen (met ‘de witte pet op’).
Extra: Vraag of leerlingen kunnen bedenken waarom sommige kinderen dit misschien moeilijk vinden
om te doen. Hoe voelt het om verlegen te zijn? Wie heeft dat wel eens gehad, wanneer, hoe voelde
dat en wat deed je toen? Laat leerlingen hierover vertellen. Bekijk vervolgens samen het filmpje over
faalangst (digibordpagina 3). Bekijk eventueel ook het filmpje over ‘blozen’ zie punt 4.6 in deze
handleiding.
4.3 Vertrouwensoefening: Steuntje voor elkaar

Doe de opdracht zoals beschreven op digibordpagina 4
Laat de leerlingen in tweetallen bij elkaar staan en
verschillende manieren bedenken om elkaar in balans te
houden. Bespreek daarna hoe het ging. De tweetallen
kunnen natuurlijk ook nog een keer wisselen. Hoe gaat het
als je deze oefening met iemand anders doet?
29
4.4 Elkaar in de ogen kijken
Bespreek digibordpagina 5.
Doe vervolgens opdracht 2 van werkboek pagina 16.
Het is de bedoeling dat de kinderen rondlopen en elkaar in
de ogen kijken. De naam van de leerling schrijven ze onder
de goede kleur. Er mag niet worden gesproken, want dan is
de kans groot dat er wordt gezegd: “Ik heb blauwe ogen.”
Bespreek met de kinderen de antwoorden door ze
bijvoorbeeld zelf om de beurt de kleur van hun ogen te laten
noemen.
Bespreek daarna digibordpagina 6 en doe opdracht 3,

werkboek pagina 16 . Deze opdracht spreekt voor zichzelf.
Heeft als doel dat kinderen elkaar gericht aan leren kijken en
elkaar natekenen.
Op digibordpagina 6 kan ondertussen de link worden

aangeklikt naar het lied ‘zorg goed voor elkaar’. Deze kan
meegezongen worden of beluisterd.

Bekijk digibordpagina 7, werkboek pagina 17.
Feitelijk is het probleem op deze digibordpagina hetzelfde
als bij de oefenposter situatie uit de vorige leskern. Met het
verschil dat een leerling belachelijk wordt gemaakt door
‘een groepje’.
Ook hier geldt de algemene vuistregel voor kinderen “Je
mag grappen en opmerkingen maken, maar als je merkt dat
iemand dat niet op prijs stelt, dan stop je ermee. Als je merkt
dat iemand last heeft van jouw opmerkingen, dan maak je
het goed.”
Wie van de kinderen zou het willen uitspelen? Laat drie kinderen deze situatie met elkaar uitspelen.
Let op: In het drietal spelen ze elke rol een keer.
Bespreek: welke tip hebben ze voor kinderen die in zo’n situatie komen?
4.6 Tips voor stevig staan en oogcontact

• Handen bij elkaar houden
Het geeft rust als je iets vasthoudt als je een presentatie houdt. De mensen van het weerbericht
op televisie geven daarin een goed voorbeeld.
• Sta rechtop
Verlegen kinderen drentelen en staan niet rechtop. Je kunt kinderen rechtop leren staan, door ze
met een boek op het hoofd de klas door te laten wandelen. Of een poosje een boek op het hoofd
te laten houden.
• Kijk medeleerlingen aan, maak oogcontact
Kinderen hebben enig houvast aan de opdracht: kijk de klas rond als je een spreekbeurt hebt.
Verdeel de klas in drie stukken. Links, midden en rechts. Kijk wisselend een kind in één van die
30
sectoren aan. De klasgenoten krijgen dan het gevoel dat de spreker controle heeft.
• Spreek duidelijk
Als een leerling niet duidelijk spreekt, zachtjes, binnensmonds en brabbelt, dan nodigt dat niet uit
om een gesprek met die leerling aan te gaan. Helaas heeft een aantal kinderen een sterke neiging
om onduidelijk te praten. Onduidelijke sprekers worden niet gehoord.
• Voor blozers
Maak het erger, ga oefenen in de spiegel. Doe een kampioenschap blozen (dat is iets anders dan
adem inhouden). Blozen gaat samen met een bepaalde manier van denken. Als kinderen
beschamende gedachten hebben, dan steekt het blozen letterlijk de kop op. Als kinderen denken:
nou en… dan bloos ik maar, kijken of ik het erger kan maken. Dan verdwijnt het blozen direct.
Bekijk eventueel samen het filmpje over blozen (digibordpagina 3).
• Voor angstige kinderen die niet durven aankijken
Herinner aan de afspraak: We helpen elkaar! Je vraagt de medeleerlingen te helpen. Dat doen we
als volgt. We kijken rustig naar deze jongen of dit meisje. De angstige leerling krijgt de opdracht
om ons stuk voor stuk aan te kijken. We kijken rustig terug. We gaan niet gek doen of rare
opmerkingen maken. Opdracht aan de angstige leerling: kijk de kinderen in de klas stuk voor stuk
aan. Controleer of de leerling werkelijk kinderen aankijkt of toch weer vluchtig oogcontact maakt.
Als de opdracht goed is uitgevoerd, vraag dan: “En…leef je nog?”
4.7 Aanvullende informatie

Bij deze leskern worden aanvullend achtergrondinformatie en opdrachten gegeven die zich richten op
het thema burgerschap en de mentaliteit van de wereld van vertrouwen en wantrouwen.
Jezelf voorstellen
Kijk elkaar aan, maar niet te lang. Wil je met iemand niets te maken hebben, dan maak je geen
oogcontact. Praat jij met iemand die om zich heen kijkt, dan beëindig je het gesprek.
Hoe zie ik eruit?

Er zijn mensen die zeggen: ik kleed me zoals ik wil. Als mensen alleen maar op mijn kleding letten, en
niet zien wie ik werkelijk ben, dan zoeken ze het maar uit. Nu moet je natuurlijk zelf weten hoe jij je
kleedt, maar toch is kleding heel belangrijk. Je kleding is een visitekaartje. Aan kleding kun je zien waar
je bij hoort, of je geld hebt, of jij jezelf goed verzorgt, of je smaak hebt, of je zelfrespect hebt. Met
kleding kun je zelfs laten zien aan mensen of jij betrouwbaar bent, modieus, of uitdagend. Je kunt aan
kleding zien uit welke cultuur iemand komt, uit welk land, omgeving, wat voor werk iemand doet. Je
kunt zelfs met kleding laten zien of je machtig bent. Dat zie je heel duidelijk bij een officiersuniform.
Opdracht voor de leerkracht en de leerlingen:

Je zoekt foto’s bij elkaar over kleding uit tijdschriften en glossybladen. Of google op plaatjes en print
die uit. Je laat de plaatjes stuk voor stuk aan de leerlingen zien en vraagt waar het plaatje bij hoort.
Hoort het plaatje bij macht, werk, modieus…?
macht macho Land werk degelijk uitdagend modieus
Hoe kom je van iemand af?

Ga enorm stinken, loop er slordig bij, was jezelf niet, kam je haren niet, poets je tanden niet. Draag
steeds dezelfde kleren, vooral die met veel vlekken. Loop een beetje voorover, zodat je haren als
slierten voor je ogen hangen, praat heel onduidelijk, kijk niemand aan, laat scheten, boeren, spuug
steeds om je heen, als je ergens een kwartiertje staat dan moet je minstens tussen twintig van je eigen
31
rochels staan, eet uit je neus, haal steeds je neus op. Perfect! Zo raak je lekker iedereen kwijt.
Iedereen denkt: wat een ongelikte beer of loser. Wat een viespeuk.
Voor het maken van contact met vrienden is het wel fijn als jij jezelf goed verzorgt. Als je veel rookt,
dan stinkt je adem. Poets je tanden, verzorg jezelf (zoals je haren wassen). Als jij jezelf niet verzorgt,
dan willen mensen niet graag met je te maken hebben. Als dat je bedoeling is, dan doe je dat goed.
Een hand geven

• Wil ik laten zien dat ik een slappeling ben zonder karakter? Dan geef ik een slap handje.
• Als jij een hand geeft, maar de ander laat niet los, dan is dat heel vervelend.
• Wil ik laten zien dat ik heel sterk en stoer ben? Dan geef ik natuurlijk een heel stevige handdruk,
zodat de ander in elkaar krimpt van de pijn. Maar dan denkt de ander wel: wat een eikel!
• Wil je laten zien dat jij de baas bent, dan geef jij je hand op zo’n manier dat de hand van de ander
onder die van jou komt. Jouw hand boven, de hand van de ander onder.
Begroeting
In Nederland is het gebruikelijk elkaar aan te kijken en een hand te geven, maar in andere culturen en
streken gaat een begroeting anders.
• In Japan buigen de mensen naar elkaar wanneer ze elkaar groeten. Hoe verder ze voor elkaar
buigen, hoe meer respect ze voor elkaar hebben.
• Mensen in Tibet steken hun tong naar elkaar uit bij een begroeting.
• Eskimo’s groeten elkaar door met hun neuzen tegen elkaar te wrijven.
Zie bijvoorbeeld verder bij: http://nl.wikipedia.org/wiki/Hand_geven
Ongeacht de culturele achtergrond is het normaal dat mensen die in macht aan elkaar gelijk zijn,
elkaar recht in de ogen aankijken. Op de Nederlandse scholen zijn de leerlingen in macht aan elkaar
gelijk. Dat betekent dat de leerkracht kan afdwingen dat leerlingen elkaar aankijken. Nu komt naar
boven dat sommige jongens vinden dat meisjes minderwaardig zijn. Er is dus sprake van een
machtsverschil tussen de jongen en het meisje. Met dit gegeven stuit je op de uitgangspunten van de
Nederlandse grondwet namelijk dat er geen onderscheid gemaakt mag worden in ras, geloof, en
sekse. Je gaat daarom stevig de discussie aan met de leerling die dit gedrag vertoont. Je hebt elkaar in
de klas te respecteren, of je wilt of niet.
Extra tips voor de leerkracht

Wees persoonlijk naar de kinderen. Sta daarom bij de deur bij het komen en gaan. Geef de kinderen
een hand, kijk ze aan, noem ze bij de naam, heet ze welkom. Bij het afscheid nemen: Geef de kinderen
een hand, kijk ze aan, wens ze het beste op weg naar huis, noem ze bij de naam. Let vooral op de
kinderen met wie iets was deze dag. Bijvoorbeeld: het werk was niet af, er lijkt iets aan de hand, er is
een conflict tussen de kinderen, er is een conflict met jou. Laat in principe nooit een kind met
frustraties die zijn opgelopen op school, naar huis gaan. Veel kinderen voelen zich in algemene zin niet
gezien, gehoord en begrepen. Met zo’n simpele gewoonte als elkaar begroeten en afscheid nemen,
kun je voorkomen dat kinderen aan je aandacht ontglippen en zich onnodig alleen voelen.
32
5. Leskern 5: Iets aardigs zeggen
Opbouw van de les ‘Iets aardigs zeggen’:
1. Herhalen voorgaande leskern
2. Waarover geef jij het liefst een
compliment?
3. Compliment?
4. Geef je mening
5. Het geven en ontvangen van een
compliment
6. Je gevoel
7. Wie wil er ook een compliment?
8. Complimenten geven aan en ontvangen
van elkaar
9. Waar passen de complimenten?
10. Van dit compliment word ik blij
11. Vertrouwensoefening: Optillen
12. Situatie oefenen
13. Complimenten met ouders en kinderen
(Kanjerouderles)
In deze leskern gaat het over aardige dingen kunnen zeggen, complimenten geven aan een ander en
ook over het ontvangen van een compliment. Daarnaast wordt er veel geoefend in de Kanjerkring
waarbij de kinderen elkaar een compliment mogen geven. Ook zit in deze leskern een voorbeeld van
het complimenten geven tijdens een Kanjerouderles.
- Gevoelens
5.1 Herhalen voorgaande leskernen

Bespreek digibordpagina 2, doe opdracht 1 werkboek blz. 18
• Wie weet nog hoe je je moet voorstellen? Wie durft
voor de klas te komen en zich voor te stellen? Laat
enkele kinderen zich voorstellen. Vraag tips aan de rest
van de groep. ‘… deed het goed. Waar kan hij/zij op
letten zodat het nóg beter gaat? Een tip kan ook zijn: je
doet het goed, ga zo door.’
• Complimenteer kinderen die een tip geven. Dat is ‘We
helpen elkaar’.
• Breng de vijf afspraken in herinnering (We vertrouwen
elkaar, we helpen elkaar, je speelt niet de baas, we
lachen elkaar niet uit, je blijft niet zielig). Wat betekenen
ze ook alweer? Wie heeft z’n best gedaan zich eraan te houden de afgelopen tijd?
33
5.2 Waarover geef jij het liefst een compliment?
Bespreek digibordpagina 3 en werkboek blz. 19. Bekijk de
woorden die er staan geschreven. Kunnen de kinderen
aangeven op welke dingen ze trots zijn? Wat het laatste
complimentje was dat ze kregen en gaven?
Vaak vinden we een complimentje geven nog makkelijker

dan ééntje krijgen. In deze les gaan we complimenten geven
maar ook ontvangen!
Kunnen de kinderen nog meer dingen bedenken om de rij

aan te vullen?
5.3 Compliment?
Lees met de kinderen de complimenten op digibordpagina 4 t/m 8. Bespreek met de kinderen
waarover zij wel iets aardigs en niet iets aardigs kunnen zeggen.
Bekijk daarna werkboek blz. 20. Laat kinderen per compliment invullen hoe het voelt. Laat de kinderen
in groepjes met elkaar bespreken wat ze hebben ingevuld. Komen er nog bijzonderheden naar voren?
Bespreek die dan met elkaar.
Mensen die weinig zelfvertrouwen hebben, zullen niet geneigd zijn complimenten te geven. De
gedachte is dan: “Wie ben ik dat ik een compliment kan geven”. Het ontvangen van een compliment is
eveneens gecompliceerd. De gedachte is dan: “Waarom zou iemand mij een compliment geven?
Meent die persoon dat wel? Kent die persoon mij eigenlijk wel goed? Weet die persoon wel dat ik
eigenlijk helemaal niet zo geweldig ben? Wil die persoon misschien wat van mij? Is die persoon er zo
akelig aan toe dat hij van ellende mij aardig vindt? Deze persoon verwacht veel te veel van mij, daar
kan ik helemaal niet aan voldoen!” Het geven van complimenten lijkt bij deze persoonskenmerken
haaks te staan op de ontwikkeling van het zelfvertrouwen.
Toch besteedt de Kanjertraining veel aandacht aan het geven van complimenten, maar dat heeft een
ander doel dan het bevorderen van het zelfvertrouwen. De Kanjertraining heeft de ervaring dat de
sfeer tussen groepsleden milder wordt als de groepsleden goede complimenten weten te geven aan
elkaar. Het geven van complimenten is dus bevorderend voor de sfeer in de groep.
Zie voor meer informatie over de relatie tussen complimenten geven en bevorderen van zelfvertrouwen
https://www.nro.nl/wp-content/uploads/2018/06/360-antwoord-effect-van-complimenten.pdf
5.4 Geef je mening

Bespreek digibordpagina 9, 10 en werkboek pagina 21.
Stelling: Als je een compliment geeft, dan ben je aan het
slijmen.
Bespreek deze stelling met de kinderen. Ben je het eens
met de stelling, dan ga je rechts in de klas staan. Ben je het
oneens, dan ga je links in de klas staan. Weet je het niet of
twijfel je, dan ga je achterin de klas staan. Wie durft uit te
34
leggen waarom je daar bent gaan staan? Geef uit elke groep
minstens één kind de beurt. Laat anderen daarna aanvullen.
Het is inderdaad zo dat je aan het slijmen kunt zijn als je
complimenten geeft. Je kunt ook een uitslover zijn als je
roept hoe goed jij wel niet bent. Maar in deze les is het een
opdracht. Als iemand nu zegt: Ik kan goed dansen, dan is
deze leerling geen uitslover, want de leerling voldoet aan de
opdracht iets aardigs over zichzelf te zeggen.
5.5 Het geven en ontvangen van een

compliment
Bespreek digibordpagina’s 11 t/m 14 en werkboek blz. 21
opdracht 5.
In de voorbeelden worden er complimenten ontvangen en
gegeven door de verschillende typetjes. Als leerkracht
kunnen de voorbeelden ook erg leuk uitgespeeld worden
om duidelijk te laten zien hoe het kan overkomen. Vraag
steeds een leerling het compliment te geven en reageer als
leerkracht op de manier die staat weergegeven op de
digibordpagina’ of reageer op verschillende manieren. Laat
de kinderen raden: welke pet zou zo reageren? Hoe voelt
dat voor de gever van het compliment? Prettig of niet
prettig? Zou je zo iemand nog een keer een compliment geven?
Eindig na elke foute reactie wel met de witte pet: “Dankjewel, in het echt vond ik dat je een fijn
compliment gaf.”
Laat de kinderen na deze vragen met elkaar in groepjes bij elkaar zitten en opschrijven op werkboek
blz. 22 hoe je dan op een ‘witte pet’ manier kunt reageren. Bespreek daarna wat is opgeschreven.
5.6 Je gevoel
Lees en bespreek digibordpagina 15 en werkboek blz. 22.
Ga als leerkracht voor de klas zitten en vraag wie er iets
aardigs durft te zeggen tegen. Doe goed voor hoe je met
de witte pet een compliment ontvangt. Bedank de gever en
vertel welk gevoel het compliment geeft: “Bedankt, ik word
er blij van” of “Bedankt, fijn om te horen”.
Het weergeven van gevoel is belangrijk! Kinderen vinden
dit vaak moeilijk. Goed oefenen dus! Zeker als opstap naar
hoofdstuk 6, waarin de kinderen leren hun gevoel te uiten
als er iets gebeurt wat ze niet leuk vinden.
35
5.7 Wie wil er ook een compliment?
Doe opdracht 7, werkboek blz. 22
Wie durft ook voor de klas te komen en met een witte pet complimenten te ontvangen?
Het kind dat een compliment ontvangt doet als volgt. Het vraagt zich af: is het compliment prettig of
niet prettig om te horen? Is het een aardig compliment, dan zeggen de kinderen: “Fijn om te horen,
bedankt!” (Of andere teksten zoals: “Dat vind ik fijn/prettig/het maakt me erg blij.”)
Is het geen aardig compliment, dan zeggen de kinderen: “Dat vind ik niet zo’n aardig compliment, dat
is niet fijn om te horen.” (Of andere teksten zoals: “ Het maakt me onzeker, niet blij, ik vind het niet
prettig om te horen.”)
Extra: Bekijk het filmpje van het Jeugdjournaal waarin politici elkaar een compliment geven. Wat
vinden de leerlingen van de manier waarop er complimenten gegeven en ontvangen worden? Wat
gaat er goed en wat kan er beter? (filmpje op digibordpagina 15)
5.8 Complimenten geven aan en ontvangen van elkaar

Bekijk digibordpagina 16 en pak werkboek blz. 23 erbij.
Het organiseren kan op verschillende manieren.
Hieronder een paar manieren beschreven :
• Laat de leerlingen in een kringen van 8 tot 12

kinderen zitten. Geef een compliment door. Geef als
opdracht: “Zeg iets aardigs tegen de klasgenoot links
van je.” Als de cirkel rond is, dan de opdracht: “Zeg
iets aardigs tegen de klasgenoot rechts van je.”
• Verdeel de kinderen in groepen met niet meer dan
12 kinderen. Bij een groep van 12 kinderen kun je de
opdracht geven dat steeds het vierde kind dat links
van je zit een compliment mag geven. (Nummer 4, nummer 8 en nummer 12 geven een
compliment). De complimentontvanger zegt: “Dank je wel, dat vind ik leuk om te horen, het maakt
me blij.” De complimentgever zegt: “Ik vond het fijn om te zeggen”. Na het derde compliment,
zegt de ontvanger iets aardigs over zichzelf. Vervolgens gaat de buurman van deze leerling verder
met het ontvangen van complimenten en krijgt iets aardigs te horen van leerling nr. 5, 9 en 13,
enzovoort.
Het thema kan moeilijker worden door de leerlingen op een verhoging te zetten.
De leerling is dan echt het middelpunt, kwetsbaar en duidelijk zichtbaar. De kwetsbaarheid wordt
opgeheven door het geven van complimenten. De kinderen leren op deze wijze zichzelf tonen, kunnen
zichzelf niet verbergen.
5.9 Waar passen de complimenten?

Bekijk digibordpagina 17 en werkboek pagina 24. Laat de
kinderen in hun werkboek opschrijven waar de
complimenten die ze hebben gekregen bij passen.
Bespreek digibordpagina 18, 19, 20 en werkboek blz. 24.

Bekijk de voorbeelden en vul daarna werkboek blz. 24 in.
36
Het is de bedoeling dat de complimentgever zich bewust wordt van de intentie waarmee een
compliment wordt gegeven. Is de intentie goed, maar de ontvanger reageert als zwart, rood of geel
petje, dan kan de complimentgever zich herstellen door te zeggen: “Ik wilde anders iets aardigs
zeggen. Jammer dat je zo doet.” Op die manier behoudt de complimentgever zijn eigenwaarde en
wordt emotioneel onafhankelijk van de complimentontvanger.
Om die reden vraag je als leerkracht na bij de complimentgever: “Wilde jij iets aardigs zeggen? Wilde
jij grappig doen? Of wilde jij iets naars zeggen?”
Sommige kinderen (vaak kinderen met een stoornis in het autistisch spectrum) willen vertellen dat ze
iemand eigenlijk wel aardig vinden ondanks hun handicap maar de tekst die eruit rolt is: “Ik vind je
grote oren heel mooi, ik vind je verbrande hand mooi, je pukkel is mooi.” Vervolgens wordt verbaasd
gekeken dat dit compliment niet wordt gewaardeerd.
5.10 Van dit compliment word ik blij

Bekijk digibordpagina 21 en werkboek blz. 25. Bespreek
kort en laat elk kind voor zichzelf invullen bij opdracht 10.
Eventueel even klassikaal terugvragen wie durft te
vertellen van welk compliment hij/zij erg blij werd.
Laat daarna via de link het lied ‘hoe bedoel je’ horen. De
kinderen mogen daarbij natuurlijk meezingen.
Aanvullende opdracht: Kanjer van de dag/kanjer van de

week
De kinderen bepalen wie de Kanjer van de dag is/van de
week (en de dag- of weektrofee op zijn tafel mag
hebben). Er moet wel worden aangegeven wat de reden is. In plaats van een trofee mag het ook een
speciale taak zijn die een leerling mag verrichten. In plaats van een trofee kan de leerling ook op een
heerlijke stoel zitten.
5.11 Vertrouwensoefening: Optillen

Bespreek digibordpagina 22 en doe opdracht 11 in het
werkboek bladzij 25
Doen de kinderen dit voor het eerst dan leg je deze

oefening goed uit. Zijn ze ermee bekend, dan kun je
ermee volstaan door te verwijzen naar de smileyposter:
Doe als de bovenste smileys (of als de smileys in de linker
kolom). De oefening gaat als volgt:
37
• Vertel je dat één van de kinderen straks op de grond gaat liggen en zich laat optillen door de
klasgenoten. De kinderen die gaan tillen moeten wel te vertrouwen zijn. ‘Wie zou opgetild durven
worden?’ Eén van de kinderen gaat op de grond liggen.
• ‘Wij moeten ervoor zorgen dat het kind dat op de grond ligt een heel goed gevoel krijgt als wij
gaan tillen. Wat moet je wel, en wat mag je absoluut niet doen?’ Besproken wordt dat degene die
wordt opgetild, zelf niet mag giechelen, of grappen maken. Dan gaat iedereen grappen uithalen en
is het vertrouwen weg. Degene die tilt mag eveneens geen grappen maken, loslaten, knijpen,
kietelen, of ondertussen pogingen ondernemen andere kinderen te schoppen, of zeggen: ‘Oh, wat
is die zwaar, ik hou hem niet meer, ik laat los hoor!’ Of zeggen bij het neerleggen: ‘Laat nu maar
vallen.’ Als je tilt, dan ben je te vertrouwen.
• Aan de tillers wordt, als deze oefening voor het eerst wordt gedaan, stuk voor stuk nagevraagd:
‘Ben jij te vertrouwen? Laat jij niet los? Ga je geen grappen maken? Doe jij je uiterste best om een
goed gevoel te geven aan degene die je gaat optillen?’ Pas als alle kinderen hebben gezegd: ‘Ik
ben te vertrouwen’, sta je toe dat er wordt opgetild. ‘Ga er maar omheen staan, en pak beet. Als ik
zeg JA, dan mag je optillen… Een, twee, JA.’
• Het blijkt dat de grapjurken in de klas veel moeite hebben met deze opdracht. Dat moet direct
worden gecorrigeerd. “Je maakt er een grap van. Jij doet als het rode petje. Daarmee moet je
ophouden!” De correctie moet kort zijn. Maar het is zinvol in de nabespreking aan de kinderen uit
te leggen welke gevoelens het rode petje geeft aan jou als leerkracht, de andere kinderen en aan
het kind dat wordt opgetild. Toon geen begrip voor het gedrag van de grapjurk. Helaas komt het
voor dat leerkrachten zelf apengedrag vertonen bij deze oefening. “Laat hem nu maar los. Ha, ha.”
• Vraag na bij de leerling die is opgetild: ‘Voel(de) jij je veilig overal? Waar wel en waar niet?’ Je kunt
dit navragen tijdens het tillen, zodat ter plekke gecorrigeerd kan worden. Je kunt het ook achteraf
navragen, als een kind moeizaam werd opgetild (zwaar). De kinderen die zich verantwoordelijk
hebben gedragen, hebben ervoor gezorgd dat de getilde een goed gevoel kreeg, een veilig gevoel.
Stuk voor stuk bespreek je dit met de kinderen na. “Het getilde kind heeft zich veilig bij je gevoeld.
Waardoor komt dat? Wat heb jij gedaan om dat gevoel te geven?” Door dit per tiller na te vragen,
worden kinderen zich bewust van hun positieve inbreng en hun verantwoordelijkheid.
• Als je deze oefening voor het eerst doet, dan staat je er altijd bij het hoofdeind bij, zodanig dat je
de leerling kunt ondersteunen bij het hoofd en de schouders, zodat een eventuele val enigszins
beperkt blijft tot het onderlijf. Sommige kinderen kunnen zich namelijk plotseling
onverantwoordelijk gedragen en laten zomaar los.
• Wat kinderen fantastisch vinden is jou als leerkracht op te tillen of één van de ouders als die erbij
aanwezig zijn. Het is een zeer krachtige oefening om de vertrouwensband te verstevigen tussen
leerkracht en kinderen. Doe deze oefening uiteindelijk met alle kinderen. Maar in elke les hooguit
vier à vijf kinderen. Deze oefening kan dus meerdere keren worden herhaald. Je kunt hoog, linksaf,
rechts af, ergens overheen, of ergens onderdoor worden gedragen. Dat doet een enorm beroep
om het onderlinge vertrouwen en het onderling samenwerken.

Op digibordpagina 23 is de situatie te zien die in de vorige
leskern is geoefend. Laat opnieuw kinderen met elkaar
deze situatie oefenen. Zie de beschrijving van het oefenen
in leskern 4.
38
5.13 Complimenten met ouders en kinderen (Kanjerouderles)
Onderdelen uit deze les zijn heel geschikt voor een Kanjerouderles. “We maken een rondje, waarbij je
als kind iets aardigs zegt tegen je vader en/of moeder.” Of je kunt ouders complimenten laten geven
aan hun kinderen. Wees erop bedacht dat er ouders kunnen zijn die geen compliment weten te geven.
Geef daarom van tevoren aan dat je deze opdracht gaat geven.
Voorbeeld: Een enkele ouder is in de war en kan rustig vertellen: “Ja, ik wil wel een compliment geven
aan mijn kind, maar ik zou niet weten waarover, want hij/zij is me een potje lastig geweest de
afgelopen dagen en vooral vandaag. Dat wilt u niet weten! Nee, hoor ik kan mijn kind geen compliment
geven. Ik ga er niet om liegen!”
Aan de ouders moet dus kort duidelijk worden gemaakt hoe een compliment moet worden gegeven.
Een idee is dat je als leerkracht uitspeelt hoe de verschillende petjes omgaan met het geven van een
compliment. Je kunt dat als leerkracht uitspelen met een ouder met wie je op goede voet staat, of met
een medeleerkracht.
Zet eerst de zwarte pet op:

“Ja, he, moet ik nou een compliment geven aan jou? Wat een stomme opdracht. Je weet zo toch ook
wel dat ik je erg goed vind. Dat ga ik je hier niet nog eens zeggen. En waarvoor zou het moeten helpen
dan…? Een beetje slijmerig tegen elkaar doen? Helpt dat…? Waarmee dan…? Mijn collega/mijn
vriendin/vriend weet echt zo ook wel dat ik hem goed vind. Hé Kanjer! Ja toch…! Dit is gewoon onzin.
Dat vindt u toch ook?”
Vraag kort aan de kinderen: Wat voor gevoel krijg je hierbij? Prettig of niet prettig?
Daarna de gele pet
“Ja, eh, moet ik jou nou een compliment geven? Uh, waarover zal ik je dan een compliment geven?
Nou even nadenken… Dat jij je kamer af en toe goed opruimt, is dat een compliment…? Ja dat is wel
een compliment geloof ik. Nou ja, uh, het is niet een bijzonder compliment, ik zou niet zo weten… Ja,
eh, je bent wel eens aardig. Ja, dat ook wel. Oh, nou heb ik je al twee complimenten gegeven geloof ik.
Is het goed zo?”
Wat voor gevoel roept dit bij je op als iemand zo doet?
Speel nu de rode pet
“Moet ik een compliment geven? Hoe zou ik dat nou moeten doen! Iets aardigs zeggen? Ja, eh, jij kunt
goed uitslapen, en te laat komen. Kijk als u mij nou zou vragen hoe vervelend ‘ie doet…”
Welk gevoel roept dit op als iemand zo doet?
Eindig met de witte pet
“Mag ik jou een compliment geven? Ik ben heel blij met je/ Ik vind het geweldig dat je zo goed voor
anderen zorgt/ Ik ben trots op je/ Ik vind je aardig en lief/…”
Welk gevoel roept dit op?
Laat op de laatste manier, met de witte pet op, verschillende ouders hun kind een compliment geven.
Let erop dat de kinderen het compliment goed ontvangen! ‘Dank je wel, dat vind ik fijn/daar word ik
blij van/ dat vind ik prettig”. Dus bedanken en een gevoel verwoorden
5.14 Aanvullende informatie: complimenten geven en ontvangen

Complimenten geven is flauwekul
“Ik ben helemaal niet gewend om aardige dingen te zeggen. Ik vind het zo overdreven allemaal. Ik vind
het vooral vreemd om iets aardigs over mijzelf te zeggen. Is dit nu echt allemaal nodig? Is het niet een
beetje onzin allemaal?”
Een aantal mensen heeft het idee dat iets aardigs zeggen een zaak is voor watjes. Maar wat is erop
tegen om aardig te zijn? Het lijkt heel stoer om te zeggen dat iets aardigs zeggen allemaal flauwekul is.
Het is nu eenmaal gemakkelijker om overal over te zeuren of te mopperen. Het is helemaal moeilijk
om iets aardigs over jezelf te zeggen. Dat voelt heel gek, alsof je een uitslover bent. Maar daar heeft
39
het niets mee te maken. Het gaat erom dat je goed over jezelf denkt, en ook goed over een ander. Kun
je dat niet of wil je dat niet, dan zal je merken dat je in het leggen van sociale contacten een
achterstand hebt. Deze eenvoudige oefening is dus heel belangrijk.”
Complimenten en vertrouwen in de groep

Aan de aard van de complimenten is te horen of kinderen elkaar goed kennen, of dat ze bang voor
elkaar zijn. Mensen die elkaar niet goed kennen bijvoorbeeld geven complimenten over uiterlijkheden.
Naarmate mensen elkaar beter kennen, worden de complimenten persoonlijker.
Het volgende kan zich voordoen in een klas. Onderstaand voorbeeld is uit een groep 8 waarin de
kinderen elkaar al jarenlang kennen. De complimenten die de kinderen elkaar geven zijn: “Jij hebt
mooie schoenen.” “Ja, ik vind ook dat jij mooie schoenen hebt.” “En ik vind ook dat je mooie schoenen
hebt.” Als kinderen complimenten geven op het niveau van uiterlijkheden, en elkaar daarin nadoen,
dan mag je aannemen dat het angstniveau in de groep heel hoog is. Tenzij je in het speciaal onderwijs
bent terechtgekomen waar sprake is van diverse ontwikkelingsstoornissen. Je kunt als leerkracht
aangeven dat je de indruk hebt dat kinderen niets aardigs over elkaar durven te zeggen. Waarschijnlijk
leg je de vinger op de zere plek, maar daardoor zal de weerstand toenemen. Neem het verschijnsel
daarom voor kennisgeving aan, maar laat de kinderen uitgebreid met elkaar in contact komen zoals
voorgesteld te doen in de Kanjerkring. (Zie voor uitleg over de Kanjerkringen op KanVAS ->
materiaal -> handleiding ‘kanjerkringen’)
Is complimenten geven altijd goed?

Complimenten kunnen eveneens een negatief effecten hebben, bijvoorbeeld als leerkrachten
sommige kinderen veel vaker dan andere complimenteren. Denk maar aan de volgende voorbeelden:
Voorbeeld 1: plaats twee kinderen tegelijkertijd voor de klas en laat deze kinderen complimentjes
ontvangen. Het ene kind krijgt veel complimenten de ander minder of minder leuke.
Voorbeeld 2: teken een mooie bloem op het bord met in het midden de naam van kind 1. Laat
kinderen complimenten geven aan kind 1. Schrijf elk compliment in een bloemblaadje. De bloem bevat
wel zeven blaadjes. Fijn hè. Ja, dat is fijn, kind 1 is blij. Een week later weer een bloem op het bord.
Met in het midden van de bloem de naam van kind 2. Er komen nu veel complimenten met wel vijftien
blaadjes. Fijn hè. Ja, dat is fijn, kind 2 is blij. En kind 1?
Voorbeeld 3: een leerling heeft een prachtig opstel geschreven. Je vindt het zo mooi, dat je het
voorleest. Prachtig. Dezelfde leerling heeft een week later weer een opstel geschreven. Je vindt het zo
mooi dat je ook dit opstel voorleest. Prachtig? Of wordt het kind nu gezien als een uitslover?
Voorbeeld 4: een leerling doet goed zijn/haar best om netjes te schrijven binnen de lijntjes. Het lukt.
Regel na regel ziet er prachtig uit. Net zoals de voorgaande bladzijden. Naast deze leerling zit een
ander kind dat veel minder netjes schrijft. Het schrijft de letters schots en scheef. Er zit toevallig ook
een mooie letter tussen. De juf komt naar deze leerling en geeft een compliment: “Ik zie dat jij goed je
best doet, wat een mooie letter is dit. Hier heb jij een sticker. Ga zo door!” Nu begrijpt de keurig
schrijvende leerling dit wel. Maar de slordige jongen krijgt wel heel veel complimenten als die toevallig
netjes werkt. De leerling die netjes schrijft denkt: …………..?
Zie voor extra informatie over complimenten geven en zelfvertrouwen ook:
https://www.nro.nl/wp-content/uploads/2018/06/360-antwoord-effect-van-complimenten.pdf
Wat te doen als kinderen niet iets aardigs over zichzelf kunnen zeggen?
Laat kinderen eens iets aardigs over zichzelf vertellen. Het komt echter voor dat kinderen niets aardigs
over zichzelf kunnen zeggen. Laat dan veel kinderen uit de klas complimenten geven over de leerling
die dat niet kan. Je zegt vervolgens: “Je hebt nu heel veel aardige dingen over jezelf gehoord. Je kiest
er een uit waarvan je denkt: dat zou wel kunnen kloppen.” Een enkele keer komt het voor dat een kind
het dan nog niet voor elkaar krijgt op deze wijze iets aardigs over zichzelf te zeggen. Je zegt dan: “Dan
doe je het deze keer gewoon even niet! Ik zou het wel fijn vinden als het je vroeg of laat wel zou
lukken!”
40
6. Leskern 6: Gevoelens… Wat zijn dat?
Opbouw van de les ‘Gevoelens… Wat zijn
dat?’
1. Wie durft? Terugblik op vorige lessen
2. Kleur de goede smileys achter het woord
3. Hoe voel jij je?
4. Emotiebus
5. De gevoelige dirigent
6. Situatie oefenen
Deze leskern gaat over gevoelens. We kunnen je gevoelens en gedachten wel raden, maar weten
nooit zeker hoe jij je voelt, of wat jij denkt. De enige die dat zeker weet, dat ben jijzelf (en God, Jezus,
Allah, Boeddha, Krishna enz.) In deze leskern worden verschillende gevoelens met elkaar besproken.
Welke gevoelens geven een ‘fijn’ gevoel? En welke gevoelens geven je een ‘minder fijn’ gevoel?

- Gevoelens
- Emotieregulatie
6.1 Wie durft? Terugblik op vorige lessen

Bespreek digibordpagina 2 en werkboek blz. 26
1. Laat één van de kinderen zich voorstellen (zie les 4).
2. Laat een aantal kinderen elkaar een compliment geven.
Let erop dat het goed ontvangen wordt!
Extra oefening :
• Vraag aan alle kinderen iets aardigs over zichzelf te
zeggen. Vraag dat bij alle kinderen na. Als het een kind
niet lukt om iets aardigs over zichzelf te zeggen, maak
er dan geen punt van. Ga verder met de andere
kinderen.
• Onthoud welke kinderen met deze opdracht moeite hebben. Plaats die vervolgens één voor één
voor de klas en vraag aan alle kinderen om iets aardigs te vertellen over deze leerling. Vervolgens
kiest de leerling uit de gegeven complimenten er één uit. Als deze aanpak niet lukt, drijf dan niet
door, maar stel de leerling voor om het na schooltijd te komen zeggen (zie vorige les).
41
6.2 Kleur de goede smiley achter het woord
Welke woorden kan ik geven aan een gevoel?
Bespreek digibordpagina 3. Doe opdracht 2, werkboek blz.
27. Vertel de kinderen dat er allerlei woorden zijn voor
gevoelens. Gevoelens kunnen ‘fijn’ en ‘niet-fijn’ zijn, zie de
smileys. Laat de kinderen de smileys inkleuren die passen bij
dat gevoelswoord. Soms kan het ook zijn dat een gevoel op
een bepaald moment wel fijn kan zijn en op een ander
moment niet. Hoe ervaren de kinderen deze gevoelens?
Doen: De gevoelswoorden uit laten uitspelen door een
leerling. Voorbeeld: een leerling kiest neemt een woord in
gedachten en speelt het bijbehorende gevoel uit. De
klasgenoten moeten raden welk gevoel is uitgebeeld. Daarna volgende leerling. Zijn alle gevoelens te
zien? Makkelijk uit te beelden? Bespreek met elkaar.
Bij deze oefening kan aanvullend gebruik worden gemaakt van de Kanjergevoelskaartjes uit de set
Kanjerkaartjes. Maak eventueel een keuze in woorden die nog niet zo bekend zijn bij de leerlingen.
Voor suggesties en werkvormen hierbij zie de handleiding bij de Kanjerkaartjes. Aansluitend op deze
les vind je hier werkvormen voor het verdiepen en verbreden van de gevoelswoordenschat en het
onderscheid tussen prettige en niet prettige gevoelens. Veel woorden van het emotieoverzicht van
digibordpagina 4 komen terug op de kaartjes. Door de losse kaartjes en werkvormen te gebruiken,
kunnen kinderen hiermee (in kleine groepjes) actief aan de slag.
Bespreek daarna ook:

Je kunt blije gedachten hebben, maar boos kijken. Dat geeft verwarring. (Je kunt hierbij herinneren
aan het verhaal van Max en de zwerver, dat vorig jaar is besproken.) Je communiceert beter als je
lichaamstaal overeenkomt met je bedoelingen
• Als je boos bent, kijk je boos,
• Als je blij bent, kijk je blij.
• Als je verdrietig bent, kijk je………?
In het verhaal blijkt de zwerver alles door elkaar te gooien. Het lijken bizarre voorbeelden waar de
zwerver in het knieboek Max en de Zwerver tegen aan liep, maar in werkelijkheid reageren behoorlijk
veel sociaal onaangepaste kinderen op deze manier.
Digibordpagina 4
Gevoelens hebben een signaalfunctie, ze wijzen ons op
behoeften. Het is goed om naar die signalen te luisteren. De
vier basisgevoelens verwijzen naar vier menselijke
basisbehoeften:
• Bang: Ik heb behoefte aan veiligheid. Een heel nuttig
gevoel als het onveilig is.
• Boos: Ik heb behoefte aan een grens. Als ik die grens
aangeef, lucht mij dat op.
• Verdrietig: Ik heb behoefte aan steun of troost. Luister
dus goed naar die behoefte en zoek iemand op.
• Blij: Ik heb behoefte aan beleven van lust: energiebron
voor contact met jezelf en met anderen. Blijdschap wil je vaak delen.
Extra: Kijk met de leerlingen het filmpje van het Klokhuis: waarom huilen we? (digibordpagina 4)
42
6.3 Hoe voel jij je?
Bespreek digibordpagina 5 over gevoelswoorden/metaforen.
Voor veel gevoelens zijn geen woorden.
Met behulp van een metafoor kunnen kinderen goed
uitdrukking geven aan hun gevoelsleven.
Bespreek digibordpagina’s 5 t/m 9 en werkboek blz. 28. Hoe

voelen deze kinderen zich op de digibordpagina’s?
Geef de kinderen de volgende opdracht: Maak een kort
gedichtje (het hoeft niet te rijmen) of een metafoor over
jouw gevoel. Als je klaar bent, mag je er een tekening bij
maken. Wie durft het voor te lezen aan de hele klas? Dat
hoeft niet, het mag. Complimenteer de kinderen die dit
durven!
Metaforen die je kunt tegenkomen:

• Ik voel me als een spruitje dat alleen op een bord is achtergelaten.
• Ik voel me als een boek dat nooit wordt gelezen
• Ik voel me als een stoel waar geen gebruik van wordt gemaakt.
• Ik voel mij als een geplukte bloem.
• Ik voel mij als een ezeltje dat geen water krijgt en alleen staat in een weiland.
• Ik voel mij als een dweil.
In positieve zin:
• Ik voel me als een vis in het water.
• Ik voel me als een dolfijn.
• Ik voel me als een tijger.
• Ik voel mij als een adelaar.
• Ik voel mij als een prachtige bloem.
• Ik voel mij als een berg.
Metaforen kunnen ineens veranderen als je ze langer maakt.

Ik voel mij als een prachtige bloem, die zojuist is geplukt en nu in een vaasje staat.
Afsluitende opdracht: maak een mooie tekening bij je metafoor.
43
6.4 Emotiebus
Doe de oefening van digibordpagina 10. Laat 7 kinderen
hun stoel pakken en die midden in de kring zetten twee aan
twee, achter elkaar zoals in een bus. Er is één leerling die de
stoel vooraan in deze rij zet. Die leerling is de buschauffeur.
De buschauffeur krijgt de opdracht om met een
gevoel/emotie te beginnen. De andere leerlingen die de
stoel in de rij hebben gezet lopen straks één voor één met
een gevoel/emotie deze bus in. Wanneer een leerling de
bus in loopt nemen alle andere passagiers van de bus
inclusief de buschauffeur deze emotie over. Dit gaat door
totdat alle 7 leerlingen in de bus zitten.
Tip: Bedenk met de klas zeven verschillende gevoelens (of kies er zeven van het emotieoverzicht van
digibordpagina 4) en schrijf ze op het bord. Hieruit kunnen de zeven leerlingen die meedoen aan de
emotiebus dan kiezen.
Je kunt hiervoor ook willekeurig zeven Kanjergevoelskaartjes trekken uit de set Kanjerkaartjes. Besteed
indien nodig aandacht aan de betekenis van deze gevoelswoorden. Op deze manier kun je
verschillende rondes doen met verschillende gevoelswoorden en wordt de gevoelswoordenschat van
kinderen geleidelijk uitgebreid.
6.5 De gevoelige dirigent

Doe de oefening van digibordpagina 11 . Alle leerlingen
komen in een kring staan. Eén van de leerlingen gaat de
klas uit, zodat de rest van de klas een ‘dirigent’ kan kiezen.
Deze dirigent laat allemaal verschillende
gevoelens/emoties zien en de rest van de leerlingen doet
dit na. De dirigent kan kaartjes uit de Kanjergevoelskaartjes
kiezen of de leerkracht zet het emotieoverzicht van
digibordpagina 4 op het bord. De leerlingen proberen zo
onopvallend mogelijk te kijken wat de dirigent doet. De
leerling die buiten de klas stond mag nu weer
binnenkomen en midden in de kring gaan staan. De leerling
probeert te raden wie de dirigent is. De leerling krijgt daarvoor 3 pogingen. Is het gelukt? Dan mag
iemand anders de klas uit en wordt er een nieuwe dirigent gekozen. Het spel start dan opnieuw.
44
6.6 Situatie oefenen: ‘een echte vriend’
Bekijk digibordpagina 12 en werkboek pagina 29. ‘Goede
vrienden helpen elkaar’. Als jij ziet dat jouw klasgenoot,
vriend of vriendin zich vervelend gedraagt, dan wordt ook jij
daarop aangekeken als je het laat gebeuren. Wie zwijgt,
stemt toe. Ben jij een goede klasgenoot, vriend of vriendin,
dan probeer je te voorkomen dat het nare gedrag door
gaat.
Gaat het gedrag van jouw vriend/vriendin/klasgenoot toch
door, omdat jouw vriendin/klasgenoot zich niet door jou
laat afremmen, herinner dan aan de oefening ‘motor en
benzinepomp’. “Je neemt duidelijk afstand van
vriendinnen/klasgenoten die ‘geintjes’ uithalen, daarmee voorkom je dat het erger wordt”. Je geeft als
meeloper geen benzine aan je vriendin die zich vervelend gedraagt. Gaat het dan nog steeds door dan
loop je naar de juf of de meester.
Bespreek: hebben de kinderen een tip voor de vriend of vriendin die erbij staat? Speel eens uit. Zet als
leerkracht de zwarte pet op, geef een leerling de witte. Kies dan een derde leerling om de vriend te
spelen. Wat doet een goede vriend? En wat zou een slechte vriend doen? Goede vrienden halen het
beste in elkaar naar boven. Een goede vriend houdt jou tegen als je rare dingen doet of gaat iets
anders doen.
45
7. Leskern 7: Gevoelens raden
Opbouw van de les ‘Gevoelens raden’
1. Raden van gevoelens.
2. Kun je altijd zien hoe iemand zich voelt?
3. Wat te doen als je verdrietig en eenzaam
bent?
4. Wie voelt zich wel eens verdrietig of
alleen?
5. Positie innemen bij een stelling
6. Waarom huilen mensen?
7. Kanjerkring
8. Vertrouwensoefening: Optillen en Rups
9. Situatie oefenen
Deze leskern gaat over het kunnen zien van gevoelens. Kun je van anderen altijd zien hoe iemand
zich voelt? En wat als je ergens mee rondloopt waar je een vervelend gevoel van krijgt? Dan ben je
misschien wel aan het piekeren. Als je piekert over iets, bespreek dat dan met iemand die je
vertrouwt zoals je vriend, vriendin, papa, mama, broer, zus, juf of meester. Omdat we niet kunnen
raden hoe jij je voelt en wat je denkt, kun jij je heel eenzaam voelen, zonder dat iemand het kan
raden. Daarom moet je praten met mensen om je heen. Die kunnen je dan helpen. Met wie zou je
kunnen praten als je eenzaam of verdrietig bent?
- Gedachten
- Eenzaamheid
- Somberheid
7.1 Raden van gevoelens

Bekijk en bespreek digibordpagina 2. Doe opdracht 1
werkboek blz. 28. Om kinderen te helpen meer woorden te
gebruiken voor het beschrijven van de emoties en meer
verdieping te geven aan deze opdracht, kun je de
Kanjergevoelskaartjes in het midden van de klas op een
tafel neerleggen en er hiervan één uit laten kiezen om het
gevoel dat ze raden te omschrijven. Vraag de kinderen ook
waarom ze juist dat kaartje gekozen hebben. Had het ook
een ander kaartje kunnen zijn? Waarom wel of juist niet?
Heeft het te maken met een gradatie in het gevoel? Of met
een bepaald betekenisverschil? Bijvoorbeeld: wel
geïrriteerd, maar niet boos, want dat woord is te sterk voor het gevoel, of wel tevreden maar niet
gelukkig, want dat past beter bij hoe de persoon eruit ziet.
Bespreek: wie van ons weet zéker hoe de juf/meester zich voelde? Laat kinderen ontdekken dat je als
leerkracht de enige bent die echt zeker weet hoe je je voelt. Iedereen is baas in eigen hoofd.
Bekijk samen het filmpje ‘Hoe kunnen we gezichten lezen?’ van het Klokhuis (digibordpagina 2).
46
7.2 Kun je altijd zien hoe iemand zich voelt?
Doe opdracht 2 werkboek blz. 28. Kunnen de anderen in de
klas je gevoel raden?
Bekijk en bespreek pagina 3 en 4 van het digibord
Dit is een opdracht waarbij je als leerkracht de tijd kunt
nemen om met de klas even naar buiten te gaan. Je gaat op
een stoepje zitten en observeert mensen die op straat
lopen. En maakt een inschatting wat de voorbijgangers
denken, hoe zij zich voelen, waar ze vandaan komen en
waarheen ze gaan. Je kunt de veronderstellingen navragen
bij de voorbijgangers, maar dat moet wel op een nette
manier. Je kunt er ook voor kiezen om een paar minuten
met zijn allen voor het raam te staan en naar buiten te kijken. Waak ervoor dat de oefening met een
‘witte pet’ op wordt gedaan, ofwel we spreken met respect over anderen.
Help kinderen bij het woorden geven aan gevoelens door de Kanjergevoels kaartjes hierbij te
gebruiken. Kunnen de kinderen zo precies mogelijk de woorden zoeken die passen bij hoe ze denken
dat de persoon zich voelt?
Weten wij zeker hoe iemand zich voelt en wat iemand
denkt? Zeker weten doen we het nooit. De enige die het
zeker weet wat jij denkt en welk gevoel jij hebt, dat ben
jijzelf.
Hier komen we uit op een moeilijk thema in deze les,
namelijk de fundamentele eenzaamheid van de mens.
Uiteindelijk is de mens de enige die weet hoe hij zich voelt
en wat hij werkelijk denkt. Deze les lijkt eenvoudig, maar is
het één van de meest gevoelige en belangrijke lessen. Je
stopt met gevoelens en gedachten raden op het moment
dat je de indruk krijgt dat de kinderen weten wat je bedoelt
(anders gaat de vaart eruit).
Voorbeeld: “Meester, we kunnen niet weten hoe iemand zich voelt en wat iemand denkt!”
Inderdaad: we weten nooit zeker hoe iemand zich werkelijk voelt en wat iemand werkelijk denkt.
Reactie leerling: “Dat is niet waar hoor meester/juf! God weet alles!”.
Veel kinderen hebben het idee dat volwassenen/andere mensen dwars door hen heen kunnen kijken.
Het is om die reden dat deze kinderen weinig oogcontact maken, weinig zeggen en zachtjes praten.
Bange en voorzichtige kinderen vinden het besef dat ze baas zijn in hun eigen hoofd om die reden een
bevrijding. Het is niet fijn als je het idee hebt dat een ander jou als het ware helemaal kan doorzien.
Maar er is ook een keerzijde. Als je je vervelend voelt is dit precies hetzelfde: een ander kan jou niet
doorzien en jij bent de enige die weet hoe jij je werkelijk voelt en wat je werkelijk denkt. Dan is het
verstandig om je gevoel te delen.
47
7.3 Wat te doen als je verdrietig en eenzaam bent?
Bespreek digibordpagina 5 en werkboek blz. 29. Voel jij je
bijvoorbeeld heel alleen, verdrietig, of heb je iets
vervelends meegemaakt, dan kan een ander dat niet
weten. Dan moet je daar met iemand over praten. Veel
kinderen praten met hun knuffel, hun paard, de poes, de
cavia, de hond, het konijn of schrijven in hun dagboek. Dat
zijn goede oplossingen. Maar het beste is dat je praat met
een goede vriend of vriendin, met je vader/moeder, met je
opa/oma, en met andere belangrijke mensen zoals je juf of
meester. Als je problemen hebt waar je met niemand over
durft te praten, kun je bellen naar de Kindertelefoon.
Bekijk samen het filmpje met uitleg over de Kindertelefoon op digibordpagina 5.
Aanvulling hierbij:
Hoe beter je kunt omschrijven hoe je je voelt, hoe beter de ander je zal begrijpen. Kijk daarom met de
kinderen naar de Kanjergevoelskaartjes. Met welke gevoelens kun je omschrijven dat je je niet prettig
voelt? Heb je voorbeelden van situaties waarin er iets gebeurd was en je je niet prettig voelde en die
passen bij één van de kaartjes? Kon je daarover met iemand praten? Als het nu zou gebeuren, zou je
er dan nu met iemand over kunnen praten? Je kunt dit klassikaal bespreken of bijvoorbeeld in
(tafel)groepjes of de Kanjerkring. Voorbeeldwoorden: bang, droevig, gespannen, zenuwachtig,
geschrokken, raar, buitengesloten, jaloers, voor schut gezet, teleurgesteld, gekwetst, chagrijnig,
verward, angstig, verdrietig, beledigd, alleen, eenzaam, kwaad, nijdig, onzeker, geladen, opgefokt,
gefrustreerd, geïrriteerd, boos, verlegen.
Zing of luister naar het lied ‘Pieker niet alleen’ dat via de link te beluisteren is.
48
7.4 Wie voelt zich wel eens verdrietig of alleen?
Bekijk met elkaar digibordpagina 6. Vraag aan de klas wie
zich wel eens verdrietig of eenzaam voelt? Gaan er
meerdere vingers omhoog? Schrik daar niet van. Het is ook
heel normaal dat je je wel eens eenzaam of verdrietig
voelt. Wanneer het langdurig is, je er last van hebt of het
met niemand kunt delen is het wel zorgelijk.
Wil er ook iemand een ander kind een knuffel geven? Dan
is daar nu de ruimte voor.
7.5 Positie innemen bij een stelling

Bekijk digibordpagina 7. Wat vinden de kinderen van de
stelling? Laat de leerlingen een plaats te laten innemen in
de klas bij de stelling:
• Eens: Links in de klas

• Twijfel er tussen: Midden in de klas
• Oneens: Rechts in de klas
Vervolgens leggen de kinderen aan elkaar uit waarom ze
staan waar ze staan.
Let op: Het gaat niet over goed of fout. Laat alle kinderen
die iets willen zeggen daarover vertellen. Laat geen discussie ontstaan, maar geef wel ruimte om uit te
leggen en te luisteren. Kinderen zullen ontdekken dat goede vrienden het niet altijd met elkaar eens
zijn; elkaar niet opjutten om nare dingen uit te halen (de vrienden zijn geen benzinepompjes voor
elkaar); elkaar vertrouwen; elkaar niet in de steek laten voor een betere vriend. Vrienden eerlijk zijn
naar elkaar en dus ook kunnen zeggen als iets vervelend is.
7.6 Waarom huilen mensen?

Deze vraag nodigt uit tot een klassengesprek. Ook hier geldt weer: Je kunt niet weten hoe een ander
zich voelt. Twijfel je eraan, dan kun je er altijd naar vragen.
Geef voorbeelden van huilende mensen die niet verdrietig zijn.
• van uien snijden
• tegen de wind in fietsen
• van de slaap
• van geeuwen
• van coca cola die in je neus komt
• van ontroering
• van blijdschap
• van een ontstoken oog
• van een lens die niet goed zit voor je oog
• van hooikoorts
• van woede
• van verkoudheid
• van een vliegje in je oog
49
7.7 Kanjerkring
Bespreek digibordpagina 8. Laat de kinderen tegenover
elkaar plaatsnemen in een kring. De kinderen binnenin de
kring kijken naar de kinderen buiten in de kring en
andersom. Laat de kinderen met elkaar in gesprek gaan
over de vragen die op het digibord beschreven staan. Deze
vragen komen in de vervolgoefening terug.
- Als je drie spelletjes mocht kiezen, welke zou je dan
kiezen?
- Welke vakken vind je het leukst op school?
- Welke dingen doe je het liefst met je
vriendjes/vriendinnen?
- Welke dingen doe je het liefst met je ouders?
- Als je 20 Euro hebt, wat koop je dan het liefste?
- Wat vind je leuk om te doen?
- Wat is je lievelingseten?
- Waar ga je het liefst heen op vakantie?
- Wat doe je het liefst in je vakantie?
- Wat doe je het liefst als je pauze hebt?
Laat na een aantal minuten de binnen- of buitenkring een aantal plaatsen doorschuiven. Zo krijgen de
kinderen iemand anders tegenover zich en kiezen ze samen een vraag uit om met elkaar te bespreken.
7.8 Vertrouwensoefening: Optillen en Rups

Bespreek opdracht 4 werkboek blz. 32 en digibordpagina 9.
Doe met een aantal kinderen de vertrouwensoefening optillen en geef de opdracht mee voor thuis die
onderaan pagina 32 staat en is beschreven op digibordpagina 9. Daarvoor kan ook het ‘info-doeblad’
dat past bij deze leskern worden meegegeven.
Bekijk daarna digibordpagina 10 en doe met elkaar de

vertrouwensoefening ‘De rups’:
Sluit af met de hele klas door de kinderen te laten zitten in
een lange rij tegenover elkaar en te vragen: Wie durft door
de rij heen getild te worden? Je ligt op je rug, languit. Je
maakt jezelf zo lang mogelijk. Daarom strek je ook je armen
uit. Je houdt je hoofd achterover. Je gaat niet met je hoofd
omhoog, want dan heb je de neiging min of meer te gaan
zitten en word je loodzwaar.
Je begint vooraan de rij en je komt er achteraan weer uit.
Deze oefening kan zonder gevaar en als een perpetuum
mobile worden uitgevoerd. Dit gaat als volgt: laat de kinderen in twee rijen tegenover elkaar
plaatsnemen op een stoel. De knieën tegen elkaar aan, schouder aan schouder. Eerst wordt de stoel
doorgegeven in de rij, en dan de leerling. De stoel komt aan het eind van de rij te staan en de leerling
neemt plaats op zijn stoel als hij door de rij is doorgegeven. Je staat aan het eind van de ‘draagrij’ en
helpt de leerling die uit de ‘draagrij’ komt op zijn stoel. Volgende leerling, enzovoort. Dit is een leuke
oefening voor een lange gang. De rij kinderen verplaatst zich als een rupsband door de gang.
50
Bekijk digibordpagina 11. Kies één van de eerdere situaties
om uit te spelen. Doe dat op de manier zoals in de eerdere
leskernen ook is gedaan.
De situatie rechtsonder komt in de volgende leskern aan de

orde.

Er zijn kinderen die het moeilijk vinden om te verwoorden
hoe zij zich voelen.
Hieronder tref je een schema aan, waarop kinderen kunnen aangeven hoe zij zich voelen.
Dit schema kun je ook aan ouders meegeven. Veel ouders hebben geen idee wat er in hun kind
omgaat. Met dit schema is er wellicht een vinger achter te krijgen.
Uitleg: het volgende schema kan aan het begin en aan het eind van de dag met het kind worden
besproken.
Mijn gevoel ‘s morgens Mijn gevoel aan het eind van de dag
Ik verwacht dit gevoel ……………… Mijn gevoel was …………….
Ik verwacht dit cijfer voor de dag ……. Het cijfer werd/bleef ………..
Sommige kinderen hebben een extra steuntje in de rug nodig bij het herkennen en verwoorden van
gevoelens. De handleiding bij de Kanjerkaartjes geeft extra suggesties voor (individuele) gesprekken
met kinderen rondom gevoelens, kwaliteiten, valkuilen en behoeften.
51
8. Leskern 8: Laat pesters kletsen
Opbouw van de les ‘Laat pesters kletsen’
1. Herhalingsopdrachten
2. Hoe zat het ook alweer?
3. Hoe los ik het op?
4. Je doet als jezelf, hoe los je het op?
5. Een valse beschuldiging
6. Wie durft vervelend te doen en wie durft
erop te reageren?
7. Een maatje
8. Het gaat door
9. Vertrouwensoefening: Bruggetje maken
10. Vertrouwensoefeneing: Stagedive
In deze leskern worden de stappen van de anti-pestposter vanaf de basis nog een keer doorlopen. Er
worden verschillende situaties besproken en uitgespeeld waarbij je zelf moet aangeven dat je het
niet prettig vindt wat de ander doet of zegt. In een enkel geval zal het, nadat je hebt gevraagd of de
ander ermee wil stoppen, toch doorgaan. Dan loop je bij de situatie weg en denk je ‘Laat ze maar
kletsen’. Je loopt dan naar een maatje. Een maatje gaat met jou wat anders doen. Heel soms kan
iemand dan nog doorgaan en jou weer opzoeken. Dan loop je samen met je maatje naar je juf of
meester. Zij zullen het dan van je overnemen en bijvoorbeeld diegene erop aanspreken.
- Plagen en pesten
- Grenzen aangeven
- Groepsdruk
8.1 Herhalingsopdrachten
Bespreek digibordpagina 2 en werkboek blz. 33.
Laat een paar kinderen zichzelf voorstellen. Wie heeft er
tips? Een tip kan ook zijn: Ga zo door! Laat een paar
kinderen een ander kind een compliment geven. Ontvangt
de ander het compliment goed? Wie durft er een
compliment aan zichzelf te geven?
Eén van de kinderen komt voor de klas. Wij proberen jouw
gevoel te raden. We kunnen gevoelens raden door te
letten op gezichtsuitdrukking en lichaamstaal. We weten
nooit zeker hoe iemand zich voelt. De enige die het zeker
weet is de persoon zelf. Je kunt je erg alleen voelen als
niemand weet hoe jij je voelt (praat er dus over).
52
8.2 Hoe zat het ook alweer?
Bekijk digibordpagina 3. De pagina kennen de kinderen uit
‘startweek bovenbouw’. Daarin is besproken wat plagen,
ruzie en pesten is. In deze plaat wordt daar op
teruggekeken. Deze leskern komt het omgaan met plagen
en pesten terug en wordt het verder uitgediept en
geoefend.
8.3 Hoe los ik het op?

Bespreek digibordpagina 4 en 5 en werkboek blz. 34. Laat
de kinderen de vraag invullen en de situatie in groepjes
bespreken. Bespreek daarna met de kinderen het volgende:
Bij kinderen die de zwarte pet op hebben en daarbij de
witte pet missen, helpt het niet je mening te zeggen. Toch
moet je dat doen. Maar waarom zou je het doen als het
geen zin heeft? Doe het om de volgende redenen:
Persoon 1 de grensoverschrijder
Jij wilt iemand zijn die is te vertrouwen. Maar je doet iets
waar een klasgenoot last van heeft. Jouw klasgenoot zegt
er niets over. Dan kan jij denken dat het niets uitmaakt, dat
het niet erg is, of dat het misschien zelfs leuk is. Jij kunt dan
zeggen: “Maar hij vond het leuk!” Of… “Maar hij zei er niets
van, hij vond het goed!”
Wil jij iemand zijn die is te vertrouwen, dan is het fijn a ls
iemand op een rustige manier aan jou vertelt wat er aan de
hand is. Veel bange mensen houden hun mond. Die vinden
jou een slecht persoon. Je zou het erg vinden als iemand
bang voor je is en om die reden zijn of haar mond houdt en
jou een slecht persoon vindt.
Persoon 2 degene bij wie de grens wordt overschreden
Misschien bereik ik niets bij jou als ik je vertel waar ik last
van heb. Want soms begrijp jij gewoon niet waar ik of
anderen het over hebben. Maar ik hoop dat je er dan toch
over na probeert te denken. En ik begrijp ook dat je soms
vindt dat iemand zeurt. Dan haal jij je schouders op. Je kunt
nu eenmaal niet met alles en iedereen rekening houden.
Maar ik hou vol. Ik geef op een nette manier mijn mening.
Daarmee laat ik zien dat ik jou geen slecht persoon vindt.
Dat is verstandig. Want meestal zegt de ander dan: “Oh,
sorry, dat was niet mijn bedoeling!” Ook al kun je er soms
boos bij kijken. Maar dat snap ik wel. Opgelost!
En heb ik te maken met een echte ruziemaker of zeurpiet?
Dan haal ik mijn schouders op en denk: jammer dan. Ik blijf
rustig. Ik laat me niet door de ruziemaker bepalen. Zoek het
lekker uit. Ik geef zo’n type geen benzine. Dat scheelt mij
een hoop gedoe.
Doe opdracht 2 werkboek blz. 31. Zie ook digibordpagina 6.
53
8.4 Je doet als jezelf, hoe los jij het op?
Bespreek digibordpagina 7. Hoe zouden zij dit oplossen?
Laat de kinderen met elkaar bespreken hoe ze dit zouden
doen met ‘de witte pet op’. Er zijn veel
reactiemogelijkheden in deze situatie. Laat de kinderen hier
zelf over nadenken. De oplossing die de Kanjertraining
voorstelt komt in alle lesplaten in deze leskern terug. Ga uit
van de goede bedoelingen van de ander. Vraag of zeg er
rustig wat van. Lost dat niks op, ga er dan bij weg (geef geen
benzine) en zoek een maatje op. Ga wat anders doen.
Mocht het doorgaan, ga dan naar de juf of meester. Die
moet hier grenzen stellen. Belangrijk zijn hier de omstanders
(de klasgenoten). Wat vinden die ervan? Wat blijkt de
groepsnorm te zijn? Welke tips hebben de klasgenoten?
Hoe zijn dit soort problemen op te lossen?
Bespreek digibordpagina 8 en werkboek blz. 35. Lees en

bespreek in de klas de beschreven situaties zoals die in de
tabel zijn weergegeven bij opdracht 3 en de bijbehorende
digibordpagina’s.
Op digibordpagina 9 t/m 13 worden de stellingen die in het
werkboek staan besproken.
Digibordpagina 14: Speel de situatie uit

Een leerling speelt de zwarte pet door zijn benen op de stoel te leggen. Speel als leerkracht de rol van
klasgenoot die de stoel terug wil hebben. Speel de reacties van de verschillende petten uit (zie de
uitgeschreven reacties op blz. 3 van het werkboek). Kom tot de conclusie dat ‘zonder wit petje’ de
situatie verergert. Wat moet er gebeuren om dit type probleem op een nette manier op te lossen?
Anders gezegd: hoe ga je fatsoenlijk om met een naar persoon? Welke voorbeelden hebben de
kinderen? Laat het ze uitspelen.
54
8.5 Een valse beschuldiging
Speel de beschreven situatie uit. Vraag aan de kinderen wie
de prop wil gooien naar de leerkracht, die met de rug naar
de klas staat. Kies uit de opgestoken vingers met name de
kinderen die bangelijk zijn. Dit kind krijgt de prop en gooit
die naar de leerkracht. Het is de bedoeling dat de leerkracht
vervolgens de verkeerde de schuld geeft. Speel vervolgens
verschillende reacties uit. Zoals worden besproken op de
digibordpagina’s 16 t/m 20.
Bespreek digibordpagina 21. Het schema in het werkboek met ‘wat ik doe bij een valse beschuldiging’
spreekt voor zichzelf. De eerste en de voorlaatste reactie hebben de grootste kans op succes. Het één
en ander hangt wel af van de toonzetting. “Ik deed helemaal niks!” kan er zeer brutaal uitflappen,
terwijl de tekst als zodanig correct is.
8.6 Wie durft vervelend te doen en wie durft erop te reageren?

Bespreek digibordpagina 22. Lees met elkaar opdracht 5 uit
het werkboek blz. 37.
Zet als leerkracht de witte pet op. Wie van de kinderen durft
de zwarte pet op te zetten en onaardige dingen tegen mij te
zeggen? Als de leerling iets onaardigs zegt, laat dan duidelijk
zien hoe dit op een rustige manier is op te lossen. Zeg:
• Ik vind het niet leuk.

• Wil je daarmee stoppen? Nee?... Echt niet?
• Nou ja, jammer dan. Zoek het uit!
• Ga praten met een leerling die wel aardig voor je is.
Die leerling is als een maatje/buddy.
55
Schrijf bovenstaande oplossingsstrategie op het bord, als geheugensteuntje. De pestposter volgt
dezelfde strategie. Die kan aanvullend als geheugensteuntje gebruiken voor de kinderen.
Laat verschillende kinderen de zwarte pet opzetten en reageer zelf steeds met de witte. Laat goed zien
hoe het moet. Ga geen idiote teksten verzinnen. Bedenk dat er veel kinderen zijn die structuur nodig
hebben. Maak je grappen en grollen dan nemen de kinderen dat als voorbeeld over. Grappen en
grollen worden niet getolereerd door kinderen die het vervelend bedoelen.
Vraag vervolgens welke leerlingen dit durven te oefenen met elkaar. “Welke leerling durft de witte pet
op te zetten en welke leerling durft de zwarte pet uit te spelen?” (in plaats van de leerkracht). De
leerling die de zwarte pet op heeft, gaat vervelende dingen zeggen over de witte pet. De witte pet
reageert zoals aangeleerd. En zal zich eruit weten te redden door plaatje 1 tot en met plaatje 4 uit te
spelen. Check even na wie maatje wil zijn voor de witte pet.
Laat deze twee kinderen na deze opdracht elkaar een knuffel geven, een hand of een schouderklopje.
Draai nu met dezelfde kinderen de rollen om. De witte pet krijgt nu de rol van de zwarte pet. De
zwarte pet krijgt de rol van de witte. Het evenwicht tussen deze twee kinderen wordt op die manier
weer in balans gebracht. Na afloop geven deze kinderen elkaar een knuffel, een hand of een
schouderklopje.
Let altijd goed op de reactie van de kinderen die hieraan deelnemen. Het kan zijn dat je een vluchtig
moment van onzekerheid oppikt bij de witte pet als hij of zij de zwarte pet probeert te weerstaan.
Vraag daarom altijd: “Je begrijpt dat we dit doen om te oefenen? Dat het niet echt zo is bedoeld wat
er wordt gezegd? “
Let op: doe deze oefening alleen met kinderen die willen oefenen.
− Luister het nummer “Reünie” van Snelle, en bekijk de videoclip (digibordpagina 22). De kinderen
kennen dit misschien al. Na afloop kun je het met de kinderen hebben over de volgende vragen:
Wat heb je gezien? Laat kinderen het verhaal vertellen.
− Tegen wie zegt Snelle “Bedankt voor die vlam” en “Zonder jou was er geen muziek”, en wat
bedoelt hij daarmee, denk je? Van tegenslag word je sterker. Snappen leerlingen wat daarmee
bedoelt wordt, en kunnen ze er voorbeelden van geven?
− Wat vind je van hoe het verhaal afloopt? Hoe voelt de jongen in de blauwe blouse zich op de
reünie?
− Laat het filmpje nog eens zien vanaf 1:00. Wat zien leerlingen hier gebeuren? De ene jongen
moedigt de andere aan om een prop te gooien. Hoe reageert de jongen naar wie gegooid wordt?
Hoe reageert de klas? Wat zou jij doen in deze situatie, als iemand jou vroeg om een prop te
gooien? Wat zou je doen als je erbij zit, en je ziet dit gebeuren? Laat de klas tips geven, en oefen
vervolgens door de situatie uit te spelen.
Extra: bekijk tot slot met de kinderen het filmpje waarin Snelle langskomt in een klas om met kinderen
over pesten te praten (digibordpagina 22).
8.7 Een maatje

Bekijk digibordpagina 23. Hoe regel je een maatje
wanneer de kinderen dat nog niet weten? Vraag aan de
kinderen om de beurt: “Naar wie kun jij toe als er iets
vervelends gebeurt op school?” Laat ze dan twee of drie
kinderen noemen. Belangrijk is dat kinderen weten wat er
van een maatje wordt verwacht. Een maatje is iemand
waarbij je terecht kunt. Het hoeft geen vriend te zijn. Het
gaat er uiteindelijk om dat iedereen een maatje heeft.
Niet iedereen ambieert de rol van maatje of is daar
56
geschikt voor. Bespreek eventueel met elkaar wat een goed maatje is of laat de kinderen dat zelf doen
in groepjes, schrijf op groot vel: dit doet een maatje wel, dit doet een maatje niet.
Moeilijk: Je bent een maatje van een klasgenoot die vervelend doet. Wat nu?
Als maatje ben je nu heel belangrijk: stel aan je klasgenoot voor iets anders te gaan doen, houd je
klasgenoot tegen. Als dat niet lukt ga dan zelf iets anders doen (geef geen benzine), of roep de hulp
van juf of meester in.
Als een leerling geen maatje weet te benoemen, vraag dan als leerkracht: Wie wil maatje zijn voor ..?”
Wat als niemand maatje wil zijn? “Dan ben ik (leerkracht) voorlopig je maatje”.
Bedenk dat het zorgelijk is dat niemand uit de klas zich wil ontfermen over deze leerling. Is dit om
persoonlijke hygiëne, sociale onhandigheid, invloed van ouders, of andere redenen? Indien nodig
betrek je ouders hierbij. Bekijk voor de stappen voor het maatjessysteem op KanVAS-> materiaal->
kernoefeningen-> ‘maatjessysteem’
8.8 Het gaat door

Meestal stopt het vervelende gedrag als je dat vraagt of er
iets van zegt. Heel soms gaat het door. Wat als het vervelende
gedrag niet stopt? Bespreek digibordpagina 24. Wat moet de
juf of meester doen als er iets vervelends gezegd of gedaan
wordt?
Soms zeggen leerlingen “De juf of meester doet er niks aan”.
Hoe kunnen de leerlingen jou als leerkracht helpen om het
beter te zien? Want heel vaak ziet de juf of meester het ook
niet. Hebben de leerlingen tips? Wat zou de consequentie
kunnen zijn voor kinderen die vervelende dingen blijven
zeggen of doen terwijl de leerling er al wat van heeft gezegd
en er bij weg is gelopen?
Wijs leerlingen op hun eigen verantwoordelijkheid maar neem
als leerkracht ook je verantwoordelijkheid!
Bespreek digibordpagina 25. Bespreek daarna digibordpagina

26. Soms zeggen leerlingen “Hij begon en daarom mag ik…..
(terug slaan bijvoorbeeld)”
Wat vinden de leerlingen daarvan?
Standpunt van de school/Kanjertraining:
Blijf in de wereld van vertrouwen, vraag of de ander wil
stoppen. Zeg duidelijk dat je het niet leuk vindt. Wil je
klasgenoot toch doorgaan? Jammer dan voor hem of haar. Jij
loopt erbij weg en gaat iets anders doen. Je kunt bijvoorbeeld
naar je maatje gaan. Wordt niet boos, doe niet gek of zielig.
Toevoeging: Als leerlingen elkaar mogen slaan op school

omdat de ander iets doet dat je niet bevalt, mag de leerkracht
dan ook slaan als iets hem/haar niet bevalt? Zo werkt het hier
niet op school!
57
8.9 Vertrouwensoefening: Bruggetje maken
Bekijk digibordpagina 27 en werkboek blz. 38. Pak vier niet te
hoge stoelen. Vier leerlingen gaan dwars op de stoelen zitten
(zie getekend voorbeeld). Voeten stevig op de grond, en de
benen recht naar boven, zodat de knieën veel steun kunnen
geven. De rechterarm strekt de leerling naar voren, de
linkerarm naar achteren.
De rechterhand pakt de linkerhand van de voorbuur. Zo
hebben de kinderen extra steun. Vervolgens gaat de leerling
achterover liggen en leunt met schouder en hoofd op de
bovenbenen van de leerling achter hem. Trek de stoeltjes weg, en zo “hangen” de leerlingen in de
lucht.
Let op het volgende: Geen gegiechel tolereren, dan stort het direct in. De bruggenbouwers houden
elkaar stevig vast. Geef vervolgens de opdracht de handen langs het lichaam te houden, dan kan het
bruggetje instorten. De kinderen kunnen zichzelf dan opvangen.
Uitbreiding:
Rond gaande brug bouwen met de hele klas. De stoelen worden in een kring gezet. Met de rugleuning
naar het midden. Enige ruimte tussen de stoeltjes, zodat de kinderen er dwars op kunnen zitten.
Rechterarm naar voren, linkerarm naar achter, hou vast, billen omhoog!
Trek de stoelen weg als volgt. Houd een hand bij de leuning van de stoel om weg te trekken en een
hand tegen de zijkant van het lijf van de leerling. Zo voorkomt je dat het kind wordt meegetrokken bij
het weghalen van de stoel en daarmee de rij onderuit haalt.
Bij deze vertrouwens oefeningen kunnen leerlingen alleen meedoen wanneer ze ook daadwerkelijk de
oefening in vertrouwen kunnen doen, ofwel met de witte pet op!
8.10 Vertrouwensoefening: Stagedive

Bespreek en doe digibordpagina 28
Vraag de kinderen op een verhoging zoals een tafel te staan.
Schoenen uit. Een zestal kinderen staat schouder aan
schouder tegenover een ander zestal, in het verlengde van
de tafel. De kinderen die tegenover elkaar staan houden
elkaar met de polsgreep vast. Deze twaalf kinderen vormen
de “opvang”. De opvang sluit aan bij de tafel. Je staat zelf als
leerkracht aan het eind van de “opvang”. De kinderen die op
de tafel staan, steken als volleerde zwemmers de handen
recht omhoog, en duiken gestrekt naar het eind van de rij. Jij
als leerkracht grijpt de armen, en laat het vallende kind verder opvangen door het twaalftal. Dit gaat
altijd goed als je let op het volgende: laat scherpe dingen afdoen zoals armbanden en horloges. Op de
tweede en derde positie komt het grootste gewicht. Daar plaats je de sterkste kinderen.
Dit is een heel leuke les. Let erop dat kinderen geen zwembadassociaties krijgen en zich als een
“bommetje” laten vallen, of tussen de handen van de kinderen doorduiken.
Om die reden moet je achteraan bij het eind staan, zodat je de gestrekte armen van het kind kan
grijpen. Daarmee voorkom je dat kinderen als het ware tussen de armen van de vangers heen duiken
en op de grond terechtkomen. Het gaat niet fout, als je bovenstaande in acht neemt.
Is de leerling opgevangen, dan doen de vangers als volgt. De leerlingen die dicht bij de tafel staan,
buigen door de knieën. De opgevangen leerling komt dan op de voeten te staan, en kan onder de rij
doorkruipen in jouw richting.
58
Bekijk digibordpagina 29 en werkboek pagina 39.
Hier komt terug wat in deze hele leskern besproken is.
Het aangeven van grenzen, het oppikken van signalen
dat iemand het niet meer leuk vindt en wat te doen als
het vervelende gedrag doorgaat. Neem de oefenplaat
door en oefen de stappen nog een keer.
Plaatje 1 Laat een leerling tegen een andere leerling iets

vervelends zeggen. Deze leerling zegt duidelijk: “Wil je
daarmee stoppen? Ik vind het niet leuk hoe je doet!”
Plaatje 2 Maar de leerling die vervelende dingen zegt blijft doorgaan. Nu zegt de witte pet
bijvoorbeeld: “Hier heb ik geen zin in,” en gaat vervolgens iets anders doen of loopt naar zijn maatje.
Plaatje 3 Zij gaan samen wat anders doen.
Plaatje 4 Blijft de leerling die vervelend doet doorgaan? Dan helpt het maatje te zeggen: “Doe
gewoon. Laat ons met rust!” (of zoiets).
Plaatje 5 en 6 Gaat het dan nog steeds door? Dan zit er niets anders op dan naar juf of meester te
gaan. Die moet het nu oplossen.
Hierop zijn meerdere varianten mogelijk:
• Het kan zijn dat de leerling die vervelende doet al stopt bij plaatje 1. Probleem opgelost.
• Het kan zijn dat de leerling die vervelend doet bij plaatje 3 stopt. Probleem opgelost.
• Het kan zijn dat je speelt dat je als leerkracht het pesten ziet gebeuren en ingrijpt. Immers van een
leerkracht mag een kind verwachten dat die ingrijpt als die iets ziet. De kinderen hoeven in de
praktijk niet altijd het hele riedeltje van plaatje 1 tot en met 6 af te lopen alvorens je besluit in te
grijpen. Feitelijk is de oplossingsstrategie bedoelt voor situaties waar je geen zicht op hebt. Het
gebeurt achter je rug, om de hoek, in de kleedkamer van gym… We gaan er in alle overige gevallen
van uit dat je weet te corrigeren op een fatsoenlijke manier.
De verschillende situatie die tot nu toe zijn geoefend in de voorgaande leskernen komen aan het eind
van elke leskern terug. Oefen op de manieren die in de eerdere lessen zijn beschreven of kijk op
KanVAS-> materiaal-> kenoefeningen-> opbouw trainen grens aangeven.

Sommige kinderen en ouders blijven van mening dat je af en toe geweld moet kunnen gebruiken. In
de schoolse situatie kun je echter zoiets niet tolereren. Je zult je aan algemene fatsoensregels moeten
houden. Er zit niets anders op dan te stellen: op school doe je als de witte pet. Bedenk als leerkracht
wel, dat je dit niet kunt afdwingen als er geen fatsoenlijk gezag is op school. Als een leerling
stelselmatig in de steek wordt gelaten door leerkrachten, dan is het begrijpelijk dat ouders zeggen:
“Nu is het mooi geweest, je ramt maar een keer terug.” Maar we gaan ervan uit dat je beseft dat het
gezag van het fatsoen het sterkste wapen is dat je hebt. En dat je dat weet te hanteren. Voorbeeld:
Leerling: “ik vind dat ik iemand een mep mag verkopen als die vervelend doet.”
Ouders: “…Ja, uh… Wij zijn het eigenlijk wel met ons kind eens. Als ons kind maar niet begint. “
Leerkracht: “O.k., maar dan wil ik het wel zuiver houden. Dat betekent dat ik ook een mep mag
verkopen als ik niet begin en uw kind doet vervelend.”
Ouders: “Maar dat pikken wij niet. U bent leerkracht.”
Leerkracht: “En waarom mag uw kind wel een vrijbrief krijgen voor geweld?”
“Dit gaat op die manier nergens meer over. Laten we daarom duidelijk zijn: er is geen enkel excuus voor
geweld op school. U gaat daarom als ouders aan uw kind duidelijk maken de handjes thuis te houden.”
59
9. Leskern 9: Vertellen en vragen
Opbouw van de les ‘Vertellen en vragen’:
2. Teken je dier
3. Beschrijf je dier
4. Vragen stellen en antwoord geven
5. Hoe luister ik
6. De kunst van vragen stellen
7. Wat doe je bij een vervelend gesprek?
8. Voorbeeld van een gesprek
9. Vragen aan de leerkracht
10. Belangstelling tonen
11. Hoe doe jij als je jezelf bent?
12. Vertrouwensoefening
In deze leskernen gaat het over vertellen en vragen. Er wordt een Kanjerkring gemaakt zodat de
leerlingen met hun klasgenoten in gesprek kunnen gaan. En hoe doe je dat dan eigenlijk, vragen
stellen, antwoorden geven, iemand aankijken…? Allemaal vaardigheden die ervoor zorgen dat je een
fijn gesprek kunt hebben met elkaar. Ook wordt de manier van vragen stellen besproken, wat zijn
molvragen? Dan ga je de diepte in met je vraagstelling. En vlindervragen? Dan kun je
overschakelen naar andere onderwerpen in een gesprek. De leerlingen ontdekken dat het fijn is om
met iemand een gesprek te voeren waarbij de antwoorden op een gestelde vraag meer dan 5
woorden bevatten.

- Belangstelling tonen
- Groepsgevoel
9.1 Herhalingsopdrachten
Bekijk digibordpagina 2 en werkboek blz. 41
• Presentatietechniek/Voorstellen
Een paar leerlingen stellen zichzelf voor. Je kunt er ook
voor kiezen dat als leerkracht zelf voor te doen. Ook kun je
samen met de kinderen in de kring gaan staan. Je heeft
een pen en stelt jezelf voor, daarna noemt je een
eigenschap van jezelf en geeft je de pen door aan één van
de leerlingen. De leerling stelt zichzelf ook voor, noemt
daarna een eigenschap die bij hem of haar past en geeft de
pen door.. etc.
• Iets aardig zeggen

“Wie durft iets aardigs te zeggen tegen één van de andere leerlingen? Of tegen de juf of
meester?”
60
• Gevoel laten raden of laten uitbeelden
Eén van de leerlingen komt voor de klas. De rest van
“We kunnen gevoelens raden door te letten op
de klas probeert het gevoel van de leerling te raden gezichtsuitdrukking en lichaamstaal, maar we
(zie kader). weten nooit zeker hoe iemand zich voelt.
• Laat de pettenrollen uit de vorige les naspelen. De enige die het zeker weet is de persoon zelf. Je
kunt je erg alleen voelen als niemand weet hoe jij
Als in de klas is geoefend met het zeggen van nare
je voelt. (Praat er dus over!).”
dingen van iemand met de zwarte pet op tegen
iemand met de witte op, dan neem je dat als
voorbeeld (zie vorige les). “weet je nog van de vorige
les? Wie zou dat ook eens willen oefenen?” En daarna bij het tweetal leerlingen dat gaat oefenen
ook de rollen weer omdraaien.
9.2 Teken je dier

Teken een dier dat je een dag zou willen zijn. Via de link is
een tekenblad voor deze opdracht te vinden. Benadruk dat
het niet gaat om een zo mooi mogelijke tekening: als je zelf
maar weet welk dier het is. Desnoods schrijf je onder je
tekening welk dier het is. Geef een minuut of 4 de tijd.
Soms komt het voor dat een kind absoluut geen dier weet
te tekenen. Dan kan de opdracht worden gegeven een
auto of een huis te tekenen, waarin de leerling graag zou
willen rijden of wonen. Of de opdracht desnoods
omdraaien: welk dier zou je absoluut niet willen zijn?
9.3 Beschrijf je dier

Bespreek digibordpagina 4. Doe daarna opdracht 3 blz. 42
Laat de kinderen de vragen invullen over hun dier (of
auto/huis). Op deze manier verzamelen ze alvast de
informatie in hun hoofd, zodat ze goed zijn voorbereid op
het gesprek dat gaat volgen. Laat de kinderen hun tekening
en de vragen voor zich pakken voor de volgende oefening.
9.4 Vragen stellen en antwoord geven

Bespreek digibordpagina 5,6,7 en werkboek blz. 42 en 43
Maak een grote kring met stoelen. Zorg dat er genoeg ruimte is, dus tafels aan de kant. Laat de
leerlingen tegenover elkaar zitten in een binnen- buitenkring (Kanjerkring) zodat ze met de gezichten
naar elkaar toe zitten. Ga met elkaar in gesprek over het dier dat je beide hebt getekend. Probeer door
vragen te stellen meer te weten te komen over het dier van de ander.
Vinden de leerlingen het moeilijk om vragen te bedenken? Gebruik dan de vragen in het werkboek
(aan de kinderen die een auto of een huis tekenden kunnen vergelijkbare vragen worden gesteld). Of
de vragen op Digibordpagina 8 .
61
Voorbeeld:
“Jouw vader/moeder/vriendje wil graag jouw auto/huis
kopen. Maar ze willen eerst meer over je auto/je huis te
weten komen. Wat voor soort auto is het? Wat is het beste
aan deze auto? Wat is het slechtste aan deze auto? Is er
goed voor gezorgd? Heeft jouw auto ooit wel eens een
ongeluk gehad? En wat gebeurde er dan? Is het een grote
of een kleine auto? Hoe oud is hij, van welk jaar? Welke
kleur heeft hij? Is het een snelle auto, hoe snel kan hij? Is hij
makkelijk of moeilijk te stoppen? Hoe komt dat? Is hij
makkelijk of moeilijk te besturen? Hoe komt dat? Is het een
veilige auto? Waarom wel, waarom niet? Zou het een
goede gezinsauto kunnen zijn? Waarom wel, waarom niet? Is het een mooie auto? Is hij geroest of
heeft hij deuken? Hoe ziet hij er van binnen uit? Voor hoeveel wil je hem verkopen? Wat maakt dat
deze auto er anders uitziet dan de andere auto’s? Houden mensen van dit soort auto’s, waarom wel,
waarom niet? Hoe zou een betere auto gemaakt kunnen worden? Zou hij kapot kunnen gaan? En zo ja,
hoe gauw? Zou jij hem willen hebben? Is er een verschil met de auto die we thuis hebben? Wat is dan
het verschil?”
9.5 Hoe luister ik?

Na een paar minuten geef je een teken om de gesprekken
te stoppen. Bekijk digibordpagina 9 en laat de kinderen
opdracht 5, werkboek blz. 44 doen.
Conclusie: als beiden de witte pet opzetten, is je gevoel
over het gesprek positief. Heb je een tip voor jezelf? En
een tip voor je gesprekspartner? Bedank elkaar voor het
gesprek en geef elkaar een tip. Een tip kan ook zijn: het
was fijn om met je te praten, ga zo door.
62
9.6 De kunst van vragen stellen.
Bespreek digibordpagina 10 (en/of werkboek blz. 45)
Leg aan de leerlingen kort het verschil uit tussen
molvragen en vlindervragen. Een gewone vraag kun je altijd
laten beginnen met de woorden: Wie, wat, waar, waarom,
welke, hoe, wanneer, als. Probeer het maar eens. Een
“doorvraagvraag” noemen we een MOL-vraag. Je vraagt
dan door over hetzelfde. Je toont dan belangstelling.
Je hebt ook vlindervragen, dan ben je nieuwsgierig en wil je
van alles weten, maar je vraagt niet door over eenzelfde
onderwerp.
In gesprekken is het niet moeilijk om vragen te stellen als iemand met meer dan vijf woorden
antwoord geeft. Er is dan bijna altijd een aanknopingspunt voor een volgende vraag. Kernwoorden om
op door te vragen zijn altijd woordjes waaruit een mening of een gevoel uit spreekt. Mening: Ik vind
het stom……..Vraag: kun je me vertellen wat er stom aan is? Gevoel: Dat is fijn………….. Vraag: kun je
me vertellen wat er fijn aan is?
Geef vervolgens de opdracht aan de kinderen die in de binnenkring zitten, een vijftal plaatsen op te
schuiven ‘met de klok mee’. Je laat je stoel staan. Je komt dan tegenover iemand anders te zitten. Je
gaat weer praten over elkaars tekening. Probeer molvragen te stellen.
Na een paar minuten worden de gesprekken weer stil gelegd. Wie heeft een leuk gesprek gevoerd?
Teken een blije en een niet-blije smiley op het bord. Wie voelde zich als een blije smiley? En wie als
een niet- blije smiley? Kort bespreken en vragen: “Hoe zou het beter kunnen? Heb je een tip aan jezelf
of aan je gesprekspartner? Bedank elkaar en geef elkaar een
tip. De tip kan ook zijn: Ga zo door! Het is leuk om met je te
praten. Weet je wat je goed deed?”
Laat de kinderen in de binnenkring nog een keer een aantal

plaatsen verder ‘met de klok mee’ draaien. Opnieuw probeert
iedereen molvragen te stellen aan elkaar, en goed antwoord te
geven met meer dan vijf woorden. Tot slot: “Bedank elkaar en
geef elkaar een tip.”
Lees en bespreek de tips op werkboek blz. 45. Bespreek daarna

digibordpagina 11. Zing of luister naar het lied
‘bekend maakt bemind’ dat via de link te beluisteren is.
9.7 Wat doe je bij een vervelend gesprek?

Bespreek digibordpagina 12
De kinderen kennen de smileyposter. Ook in de gesprekken
met elkaar mag je er in de klas vanuit gaan dat we te
vertrouwen willen zijn. Dat lukt beter als we elkaar ook wat
beter kennen, als we wat meer van elkaar weten.
Bespreek met de kinderen de tekst en bekijk de poster.
63
Bekijk daarna digibord pagina 13. Deze pagina sluit aan op de
vorige pagina. We gaan uit van de goede bedoelingen maar
wanneer iemand het vervelend bedoelt geef dan duidelijk aan
dat je het niet prettig vindt, loop erbij weg of draai je om naar
een ander. Lees en bespreek de tekst op de digibord pagina. De
platen kennen de kinderen al vanuit de oefenposters uit
eerdere lessen.
9.8 Voorbeelden van een gesprek

Bekijk digibordpagina 14. Bespreek de situatie en de vraag. Wat zouden de kinderen doen? Heeft
iemand dat weleens meegemaakt? Welke tip heb je voor iemand die zo’n gesprek heeft? Welke tip
hebben ze voor de jongen?
Bespreek op dezelfde manier de situaties en vragen op digibord pagina 15. Laat eventueel de kinderen
in groepjes de voorbeelden bespreken en daarna klassikaal.
Bespreek daarna digibordpagina 16. Wat vinden de kinderen van deze manier? Hoe is het om zo een
gesprek te voeren met elkaar?
Trek samen de conclusie: hoe luister je goed naar de ander?
• Je kijkt de ander aan
• Je stelt molvragen
• Je geeft zelf antwoord met meer dan 5 woorden.
9.9 Vragen aan de leerkracht

Ga zelf voor de klas zitten. Laat de kinderen vragen stellen. Kijk de kinderen goed aan en geef rustig
antwoord met meer dan 5 woorden. Laat de kinderen op werkboek pagina 46 kijken naar een paar
voorbeeldvragen.
NB Er kunnen vragen worden gesteld die je liever niet wilt beantwoorden om persoonlijke redenen. Er
kunnen ook onbetamelijke vragen tussen zitten. Reageer vanuit gevoel en zegt dat je daar liever geen
antwoord op geeft. Vraag of andere kinderen kunnen uitleggen waarom je daar liever geen antwoord
op geeft. Vervolgens geeft de leerkracht de eigen mening. NIET PREKEN!
Bespreek na het beantwoorden van de vragen het schema op digibord pagina 18.
Gaf je als leerkracht goede antwoorden?
Dat wil zeggen: meestal meer dan vijf woorden?
Luisterde ik naar de leerkracht?
Of sprak ik er zomaar doorheen? Begreep ik het?
Stelde ik molvragen of vlindervragen?
En zou ik het terug kunnen vertellen?
64
9.10 Belangstelling tonen
Bekijk dan digibordpagina 19 t/m 22.
Wanneer de leerkracht eerst opdracht 7 heeft gedaan en zo
zelf het voorbeeld heeft gegeven dan kan één van de
kinderen voor de klas komen zitten.
Wie van de van de leerlingen durft? Laat de leerlingen
elkaar tips geven over het vragen stellen en het antwoord
geven. Het pettenkwadrant is een andere manier om elkaar
tips te geven.
Leg eerst uit wat de bedoeling is: Wie zou willen weten hoe
wij vinden dat je de vragen hebt beantwoord? Leg de petjes
in een vierkant en geef elk kind een blanco kaartje.
• Keek je mensen aan en praatte je duidelijk? (witte pet).
• Praatte je zacht, keek je mensen niet goed aan en sprak je met minder dan 5 woorden? (gele pet).
• Was je te grappig? (rode pet)
• Of juist te stoer? (zwarte pet).
• Of bijvoorbeeld tussen wit en geel in? Laat de kinderen vragen stellen en het kind voor de klas
antwoord geven. Hoe ging het? Tel tot 3, waarna ieder zijn of haar kaartje neerlegt. Wat zijn de
tips?
Het pettenkwadrant kennen de kinderen vanuit groep 5. Deze manier van feedback geven is een
introductie van het pettenkwadrant zoals die wordt gedaan in leskern 12. Dan gebruiken we deze
manier om elkaar tips te geven over gedrag.
9.11 Hoe doe jij als je jezelf bent?

Bekijk digibordpagina’s 23 t/m 25 en werkboek blz. 47
Laat de kinderen de trappetjes invullen voor zichzelf. Dit is dezelfde oefening als in leskern 3. Hoe doe
je in de klas? En hoe doe je thuis? Daarna kunnen de kinderen terug kijken naar de trappetjes uit
leskern 3. Hoe zijn ze toen ingevuld? Hebben de kinderen wat gehad aan de tip die ze zichzelf gegeven
hebben? Welke tip schrijven ze nu op?
Laat de kinderen in tweetallen bespreken en eventueel nog bespreken daarna in de klas met elkaar.
65
9.12 Afsluiting : kniezit
Bekijk werkboek blz. 48 opdracht 9 en digibordpagina’s 26
t/m 28. Doe de beschreven oefeningen of herhaal één van
de vertrouwensoefeningen uit de afgelopen lessen.
Oefening 1
Masseer de rug van degene voor je op de manier zoals
beschreven op digibordpagina 26
Oefening 2 Kniezit:
De kinderen gaan dicht achter elkaar en bij elkaar staan in een kring. Je neus wijst naar de rug van je
voorganger. Je houdt de schouders vast van het kind voor je. Je zakt door je knieën. Je komt dan met
je billen op de knieën van het kind dat achter je staat.
Het kind dat voor je staat komt met de billen op jouw knieën. Als je dat tegelijk doet, zonder grappen
en grollen, dan blijkt dat je bij elkaar op de knieën kunt zitten in een kring.
Dus: ben je moe, wil je uitrusten en heb je geen stoel? Dan kun je deze kringzitoefening doen met zijn
allen.
Opmerking: Let op de grootte van de kinderen. Zet kinderen van ongeveer gelijke lengte bij elkaar in
de kring. Deze oefening is heel leuk, maar als kinderen elkaar niet helemaal vertrouwen of als de
lichamelijke integriteit in geding is, dan blijkt deze oefening moeilijk.
Je zult dan kritisch moeten zijn op gedrag van grensoverschrijdende kinderen. Kinderen die erg
gevoelig zijn voor lichamelijke nabijheid, laat je even aan de kant zitten.
Deze oefening krijg je alleen voor elkaar als je in de voorgaande lessen de lichamelijke oefeningen
serieus hebt genomen.

Wat doe je als je pesten ziet? Of weet dat er gepest wordt?
Bekijk digibordpagina 30. Hier gaat het over ‘wat doe je als
je…’. Doe daarvoor de volgende oefening:
Neem als leerkracht de zwarte pet en vraag één van de
kinderen of je wat vervelends mag zeggen bijvoorbeeld: ‘wat
zie je er stom uit’. Zeg van tevoren duidelijk dat je het niet
meent maar dat je de situatie gaat spelen en dat je de
zwarte pet zonder de witte pet op hebt. Je zegt dus wat
vervelends en je bedoelt het ook vervelend. Op het moment
dat je de situatie uit gaat spelen vraag je aan een drie- of viertal kinderen er omheen te komen staan.
66
Ze krijgen (nog) geen pet, ook de leerling waar je iets vervelends tegen gaat zeggen krijgt (nog) geen
pet. Vraag aan de rest van de klas om te kijken naar wat ze straks in deze situatie zien gebeuren.
Dan begint het uitspelen. Als leerkracht zet je de zwarte pet op en zegt vervelende dingen. Maak het
niet te persoonlijk (wat zie je er stom uit, wat doe je dom, je bent stom). Wacht als leerkracht af wat er
gaat gebeuren. Kun je de omstanders mee krijgen om vervelend te doen? Of komen ze op voor
degene tegen wie vervelend wordt gedaan?
Zet de pet af, vraag aan de kinderen wat ze zien gebeuren. Doen de kinderen die er omheen staan
mee met vervelend doen? Wie helpen ze dan eigenlijk? Dan hebben ze in feite een rode pet (zonder
de witte) op en zijn aan het meelopen en benzine geven. Doen de kinderen die er omheen staan niet
mee en zeggen ze er op een rustige manier wat van of nemen ze de leerling tegen wie vervelend
wordt gedaan in bescherming? Dan hebben ze waarschijnlijk een witte pet op. Ze luisteren naar hun
vervelende gevoel bij deze situatie en helpen de ander. Ze hebben vertrouwen in zichzelf en in elkaar.
Doen de kinderen die er omheen staan te boos of te zielig? Wat gaat het in deze situatie dan
oplossen? In het geval van te zielig doen (gele pet) dan is het voor degene die vervelend doet heel
makkelijk om door te gaan. In het geval van te boos reageren (zwarte pet) is het resultaat
waarschijnlijk een ruzie/ vechtpartij en ontstaat er een ‘machtsstrijd’. Wat is het gevolg? Dat dit nog
niet opgelost is en het een strijd zal blijven de komende tijd, hier is degene tegen wie vervelend wordt
gedaan niet mee geholpen.
Wat doet de leerling tegen wie vervelend wordt gedaan? Reageert hij/zij vanuit vertrouwen en gaat de
strijd niet aan, zegt er wat van en loopt er bij weg als het doorgaat, gaat naar een maatje? Dan is er
voor degene die vervelend doet niet veel aan. Mochten de omstanders ook nog ingrijpen met de witte
pet, dan staat deze ‘zwarte pet’ niet op de plek waar hij/zij wil staan, namelijk als baas/machthebber.
Hoe sterk is de grens van de groep? Dat kan de groep zelf aangeven. Is dit een groep waar
gemeen/vervelend doen en pesten niet wordt geaccepteerd door de groep? Dan is de groep de
sterkste grens.
Door met kinderen deze situatie te bespreken kom je erop uit dat elk kind in de groep een aandeel
heeft in het omgaan van de groep met elkaar. Speel deze situatie eventueel nog een paar keer uit, of
laat kinderen in groepjes hier toneelstukjes bij maken. Maak daarin verschil tussen er wat van zeggen
op een ‘witte pet’ manier of ‘zonder witte pet’ met bijvoorbeeld alleen de gele of zwarte pet. Laat ook
de omstanders verschillende petten op zetten, wat is het effect op de anderen en op de situatie?
Eindig bij deze situatie altijd met de ‘witte pet’, als jezelf doen op een manier die niet te boos,
vervelend grappig of te zielig is. Maar rustig en passend bij je gevoel. Eventueel kun je de kinderen dus
ook vragen in toneelstukjes twee situaties te laten zien, één zoals het ‘mis’ gaat (zonder witte pet) en
één waarbij het op een fijne manier wordt opgelost (met de witte pet). Kom tijdens het oefenen van
de oefenposters aan het einde van elke leskern ook op deze oefening terug.
67
10. Leskern 10: Luisteren en samenwerken
Opbouw van de les ‘Luisteren en
samenwerken’:
1. Herhalingsoefeningen
2. Vertrouwensoefeningen
3. Wat deed en voelde ik?
4. Kies een oefening
5. Hangen in de kring
6. Steunen in de kring
7. Situatie oefenen
In deze leskern gaan de leerlingen vooral veel oefeningen doen! We hebben het in de Kanjertraining
over ‘te vertrouwen willen zijn’. Maar hoe voelt dat dan als je iemand kunt vertrouwen? In de
oefeningen van deze les kunnen de leerlingen met elkaar voelen hoe het is om iemand te vertrouwen
en zelf te vertrouwen te zijn. De oefeningen uit deze leskern zijn, net als de oefeningen uit de leskern
vertellen en vragen, heel geschikt om samen met ouders te doen!
- Samenwerken en samen spelen
- Rekening houden met elkaar
- Helpen
10.1 Herhalingsoefeningen
Kies één van de oefeningen uit de vorige leskernen om met
elkaar te doen.
Een paar kinderen stelt zichzelf voor, of stel jezelf voor als
leerkracht. Ook leuk om één van de ouders zichzelf voor te
laten stellen en de kinderen vragen te laten stellen aan de
ouder.
Ook kun je iets aardigs zeggen tegen elkaar opnieuw
oefenen, door te vragen “Wie durft iets aardigs te zeggen
tegen iemand uit de klas?”
10.2 Vertrouwensoefeningen
Doe de digibordpagina’s 3 t/m 10
De verschillende opdrachten richten zich op samenwerken, rekening houden met elkaar, en luisteren
met je lijf. Zie voor de beschrijving van de verschillende oefeningen de paragraaf hieronder.
Extra: bekijk als inleiding samen het filmpje ‘The Power of Teamwork’ (digibordpagina 3).
68
10.3 Wat deed en voelde ik?
Het nabespreken van de opdrachten kan met behulp van de smileys uit bij opdracht 3, werkboek blz.
51. Spreek dan van het witte petje in combinatie met rood, geel of zwart of de rode, zwarte en het
gele petje zonder witte pet.
Opdracht 1: Blindemannetje
De oefening gebeurt in tweetallen. Ouders gaan met hun
eigen kind, de overige kinderen gaan met elkaar in een
tweetal. Je vertelt: ‘De bedoeling is dat de één zijn of haar
ogen dichtdoet, de ander leidt diegene door de ruimte.
Zorg dat je beiden je witte pet op hebt. Dat betekent dat
je te vertrouwen bent, maar dat je ook de ander durft te
vertrouwen. Kinderen doen hun ogen dicht, ouders leiden
de kinderen rond.
Tip: doe het zelf even voor met een kind. Speel kort uit
hoe de verschillende petjes zouden doen (zwarte pet laat je botsen, gele pet durft niet te sturen of
niet de ogen dicht te doen, rode pet gaat gek doen als de andere zijn of haar ogen dichtdoet, de witte
pet laat de ander zich veilig voelen en durft de ander te vertrouwen).
“Als je blindemannetje uitvoert als een rode, zwarte of gele pet, dan geef je de ander een onprettig
gevoel. Alleen als beiden doen als de witte pet, dan gaat het goed en ontstaan er prettige gevoelens.”
Let op: Wees zeer alert! De oefeningen zijn niet moeilijk, maar ouders en kinderen kunnen zich
onverwachts onbetrouwbaar gedragen. Vertel daarom nadrukkelijk dat alle partijen hun best moeten
doen de opdracht goed uit te voeren en zich niet aan te stellen.
Voorbeeld: Een vader leidt zijn zoon, die zijn ogen dicht heeft, door de ruimte. Hij laat hem struikelen
over een poot van de kapstok, laat hem onder de jassen doorlopen, laat hem tegen de muur lopen, laat
hem botsen tegen uitstekende planken. Zal de zoon zich veilig voelen bij deze vader? Zal het
vertrouwen tussen vader en zoon groot zijn? Grijp rustig in door naar deze vader en zoon toe te lopen
en te vragen hoe het gaat/ of beiden het prettig vinden. Bij vrolijk gelach van beiden maak je duidelijk
dat je het zelf niet prettig zou vinden. Vraag of ze beiden de witte pet op willen zetten.
Daarna worden de rollen omgedraaid. De kinderen sturen de ouders rond die nu hun ogen dicht
hebben. Deze oefening is aandoenlijk. De ouders zijn afhankelijk geworden van hun kind. Die situatie
kennen de ouders niet. De meeste kinderen doen dit goed.
Tip: Laat de kinderen de handen van de ouders pakken en zelf achteruit lopen, terwijl ze achterom
kijken. Zo leiden ze hun ouders rustig rond en kunnen ze ook zien of het goed gaat met hun
vader/moeder. Wanneer ze hun handen op de schouders leggen, hebben ze niet voldoende overzicht!
Bespreek de oefening kort na aan de hand van 2 smileys op het bord: wie voelde zich als de blije
smiley? Wie als de niet-blije smiley? Welke pet had je op? Heb je een tip voor jezelf? Heb je een tip
voor de ander?
69
Opdracht 2: Blindeman zonder vasthouden
De blindeman staat nu los in de ruimte en krijgt opdrachten
van de ouder (of klasgenoot). Bijvoorbeeld: Doe twee stappen
naar voren, drie stappen naar rechts, een stap naar achter,
vier stappen naar voren, twee stappen naar rechts, enz.
Na een paar minuten worden de rollen omgedraaid. Ook hier
geldt: eerst kinderen ogen dicht, daarna ouders.
De moeilijkheid hier is dat sommige kinderen het verschil niet

weten tussen links en rechts. Geef ze dan een lintje aan de
arm, of iets in een van de handen. Of laat de aangever een
tikje op de rechterschouder geven als een kind naar rechts moet.
Bespreek de oefening kort na aan de hand van 2 smileys op het bord: wie voelde zich als de blije
smiley? Wie als de niet-blije smiley? Welke pet had je op? Heb je een tip voor jezelf? Heb je een tip
voor de ander?
Opdracht 3: Siamese Tweeling

Twee leerlingen lopen (of een ouder met zijn/haar kind) met de voorhoofden tegen elkaar samen één
kant op. Of: “Plaats een papiertje/een balletje/ een schuursponsje tussen beide voorhoofden en
probeer dan samen door de ruimte te lopen, zonder dat het sponsje valt. Je handen houd je op de rug
en je praat niet.”
Je kunt de opdracht op verschillende manieren uitvoeren.
• Beiden houden de ogen open. Eén bepaalt de
richting. Er mag niet worden gesproken omdat het de
bedoeling is naar de aanwijzingen van “het voorhoofd” te
luisteren. De handen op de rug.
• Een van beiden houdt de ogen dicht. Deze oefening
is moeilijker. Nu moet via de druk dat het schuursponsje
geeft op het voorhoofd gevoeld worden welke richting moet
worden uitgegaan.
• Als de oefening is gedaan (niet langer dan 2
minuten), dan evalueer je kort en vervolgens bepaalt degene die zojuist afhankelijk was de richting.
Met deze oefening kom je in de intieme zone. Voor sommige kinderen is dit moeilijk. Vereenvoudig
daarom de opdracht voor kinderen die ‘in de weerstand gaan’ met de opmerking dat zijzelf een vriend
of vriendin mogen opzoeken om deze oefening mee te doen. Vertel dat diegenen die bang zijn om
over te blijven, bij je kunnen komen. Je deelt hen dan in. Is het aantal kinderen oneven, dan kun je een
groepje van 3 kinderen vormen: een Siamese drieling. Dit laatste kun je weer uitbreiden naar een
Siamese vierling, vijfling, zesling. Evalueer kort de oefening.
Opdracht 4: Spiegelen - voordoen en nadoen

De aanwezigen krijgen nu de opdracht om bewegingen voor
te doen. Hun vriendje, vader of moeder doet het na. Duur:
3 minuten. Vervolgens draai je de oefening om. De ander
doet nu voor, jij doet na.
Evalueer kort: wat was je gevoel? Tips? Uitbreiding van de
oefening (optioneel):
1. “Je mag spieken bij de buurvrouw of buurman wat die
heeft bedacht.”
2. “Je kunt gymnastiekoefeningen doen zoals: armen
omhoog, opzij, naar achter strekken, naar voor, naar
70
je tenen, met je voeten trappelen, je benen over elkaar doen enz. Als je voordoet en de ander
doet je na, dan laat je niet een moeilijk kunstje zien, wat de ander niet kan. Je maakt geen
spagaat bijvoorbeeld. Dus: Je doet voor, de ander doet na en je maakt het niet te moeilijk en je
bewegingen zijn niet te snel.” Doel: samenwerken, rekening houden met elkaar, letten op
elkaar.
3. Schouders/ Billen/ Ruggen tegen elkaar, en ondertussen tafels opruimen, stoelen wegzetten. Let
er bij dit soort oefeningen een beetje op dat even grote kinderen samenwerken.
4. Eventueel overstappen op: Kanjerkring bewegen, muziek meenemen!
Opdracht 5: Blind oversteken in de kring

Ga staan in een ruime kring. Als er ouders zijn dan doen die
mee. Geef één van de kinderen de opdracht de ogen dicht te
doen en door het midden naar de overkant van de kring te
lopen. “Als je daar bent word je tegengehouden en naar een
andere richting gestuurd in de kring.” Als het goed gaat,
kunnen er meer kinderen tegelijk lopen in de kring. De
‘kringleden’ letten goed op. Geef de opdracht: “Wanneer een
botsing dreigt tussen 2 lopers, roep je ‘STOP!’ en de naam van
degene die moet stoppen. Zorg dat het veilig is voor de
lopers.”
Tip: Laat de lopers met de armen over elkaar lopen. Dan kan een botsing worden
voorkomen/aangevoeld.
Sommige kinderen (‘rode-petten-gedrag’) gaan zeer

onzorgvuldig om met degene die met de ogen dicht
rondloopt. Duwen, geven zetten, laten botsen, laten soms
struikelen, lachen, giechelen, maken grapjes. Wees hier
onverbiddelijk in. Denk niet: Ik zal aardig blijven met die
ouders erbij. Ouders hebben vaak geen idee wat normaal
kindergedrag is in groepen. Als het gedrag van zo’n kind
wordt getolereerd dan is dat naar de ouders de boodschap
dat het acceptabel gedrag is van hun kind. Het is pijnlijk voor
de ouder, maar reageer als volgt: Leg de oefening kort stil.
Vertel kort, maar precies wat te zien was. Vertel welk gevoel
de ‘rode pet’ geeft: ”Als ik dit zie, dan krijg ik daar geen goed gevoel bij. Je doet mij een plezier als je
nu serieuzer deze oefening doet.”
Opdracht 6: Blind lopen over tafels.

Tafels worden neergezet achter elkaar. Met de ogen dicht
wordt over de tafels gelopen. Er wordt in drietallen gelopen.
Eén kind in het midden, de twee anderen aan weerszijden
van de tafel. Zij houden de handen van de middelste leerling
vast en zorgen ervoor dat de leerling niet van de tafel afstapt.
Naast enkele tafels staan ouders. Of: Ouders leiden hun eigen
kind over de tafels.
71
Doel: Ik durf te vertrouwen, ik ben te vertrouwen, ik
concentreer me op het kind dat over de tafel gaat, ik durf
me verantwoordelijk te voelen en mijn verantwoordelijkheid
te nemen. Ik kan samenwerken.
Opmerkingen:
Komen de tafels recht achter elkaar te staan dan is de
oefening tamelijk eenvoudig. Het kan moeilijker door een
weggetje te maken met de tafels. Waar de tafels een hoek
vormen, moet een volwassene of een zeer betrouwbaar kind
op de hoek staan, om te voorkomen dat de kinderen rechtdoor van de tafel afstappen.
• Het kan nog moeilijker door af te wisselen met hoge en lage tafels en door meerdere leerlingen
achter elkaar aan te laten lopen.
• Verlegen leerlingen voelen zich verantwoordelijk, maar durven geen verantwoordelijkheid te
nemen. Als iemand met de ogen dicht over de tafel loopt, maar ervan af dreigt te stappen, dan
heeft het verlegen kind de neiging om keurig ruimte te geven, zodat het kind van de tafel tuimelt.
Bedacht moet worden dat aan het eind van de tafelrij iemand moet staan die duidelijk het kind
weet tegen te houden, om te voorkomen dat de jongen of het meisje zo aan het eind de lege
ruimte in stapt. Bij voorkeur een volwassene op het eind neerzetten.
10.4 Kies een oefening

Doe opdracht 4, werkboek blz. 52 en digibordpagina 11.
Dit is een keus uit bekende oefeningen uit voorgaande
lessen: Bruggetje, Kringzitten of Plankvallen. Welke
oefening willen de kinderen, of een groepje kinderen nog
eens herhalen met elkaar? Kies er één of meerdere uit om
met elkaar te doen.
10.5 Hangen in de kring

Doe opdracht 5 werkboek blz. 52 en digibordpagina 12
Hangen in de kring is een oefening die met de hele kring wordt gedaan. Alle kinderen gaan met hun
rechter zijkant tegen de rugleuning van de stoel zitten. Ze gaan allemaal rustig achterover leunen op
de knieën van degene die erachter zit. Dan pakken ze met hun rechter hand de linker hand vast van
degene voor ze. Met de linkerhand pakken ze dan dus degene achter hen vast. Als iedereen op die
manier stevig op elkaar hangt kan de juf of meester de stoelen weg gaan halen.
Deze oefening kan ook in twee of drie kleinere kringen geoefend worden.
72
10.6 Steunen in de kring
Bekijk werkboek blz. 52, opdracht 6. De kinderen houden
elkaar vast en gaan op elkaar steunen in de kring. De
kinderen proberen als kring gezamenlijk op de grond te
gaan zitten zonder los te laten. Lukt het ook om weer te
gaan staan zonder los te laten?
Geef als leerkracht aan het eind van de les kort de

conclusie mee aan (ouders en) leerlingen:
Durf te vertrouwen en zorg dat je zelf te vertrouwen bent.

Bekijk digibordpagina 13. Kies één van de situaties uit om
met elkaar te oefenen/ uit te spelen. Alle situaties zijn in
de voorgaande leskernen besproken. Voor de stappen om
te oefenen kan er ook worden gekeken op KanVAS->
materialen-> kernoefeningen-> ‘Opbouw trainen grens
aangeven’.
73
11 Leskern 11: Vriendschap
Opbouw van de les ‘Vriendschap’:
1. Herhalingsoefeningen
2. Zijn vrienden het altijd met elkaar eens?
3. Zou jij zo doen?
4. Liever geen ruzie
5. Hoe doe jij wel eens?
6. Wat vind jij?
7. Vrienden schoppen en slaan?
8. Een tip en een trap
In de kring/uit de kring
In deze leskern gaat het over vriendschappen. Hoe ga je met elkaar om als je vrienden bent? De
leerlingen leren met behulp van opdrachten en het innemen van stellingen dat ze eigen keuzes
kunnen maken en dat vriendschap niet hoeft te betekenen dat je precies dezelfde mening hebt.
Vrienden kunnen juist eerlijk tegen elkaar dingen zeggen. Ofwel: Slechte vrienden halen het slechte
in elkaar naar boven. Goede vrienden halen het beste in elkaar naar boven! Hebben de leerlingen
goede vrienden? En zijn ze zelf een goede vriend?
(In zekere zin geldt dit ook voor een slecht of goed huwelijk; of voor een team onderwijsgevenden
dat het slechtste of het beste in elkaar naar boven weet te halen.)
- Vriendschap
Bekijk digibordpagina 2. Doe opdracht 1, werkboek blz. 54
Kies uit de genoemde voorbeelden een paar
herhalingsoefeningen en laat die uitvoeren door
verschillende leerlingen.
11.2 Zijn vrienden het altijd met elkaar eens?

Bekijk digibordpagina 3 werkboek blz. 54. Doe opdracht 2.
Lees en bespreek de strip en de opdracht met de leerlingen.
Laat de leerlingen eerst hun eigen mening opschrijven
onder de betreffende strip. Kunnen ze ook een voorbeeld
geven van wanneer wel of niet? Is het erg om van mening te
verschillen?
74
11.3 Zou jij zo doen?
Bekijk digibordpagina 4 en werkboek blz. 55. Fatima wil
liever geen ruzie maar vindt het niet fijn dat haar lievelings
cd kapot is. Kun je tegen een echte vriend alles zeggen? Ook
als het niet leuk is om te zeggen? Wat vinden de kinderen
van de manier waarop Fatima dit doet? En wat vinden ze
van Mieke? Mieke is wel eerlijk dat de cd kapot is, maar zou
jij een kapotte cd zo weer teruggeven?
Als de kinderen het voorbeeld met de cd niet kunnen
voorstellen kan daar ook een ander voorwerp van gemaakt
worden voor het gesprek.
11.4 Liever geen ruzie

Bekijk digibordpagina 5 en werkboek blz. 55. Fatima vindt
Sophie wel een leuke meid. Ze heeft ook wel eens met
Sophie gespeeld. Maar omdat Fatima geen ruzie wil, praat ze
Mieke naar de mond. Is dat verstandig? Ook hier kom je
weer op het punt ‘kun je eerlijk zijn tegen je
vriend/vriendin’? Wat zouden de kinderen doen in zo’n
geval. Laat ze het opschrijven in het werkboek.
11.5 Hoe doe jij wel eens?

Bespreek digibordpagina 6 en 7. Werkboek blz. 56.
Bespreek de vragen met de leerlingen. Doe dat door de
leerlingen verschillende posities in te laten innemen.
Bijvoorbeeld:” Als jij vindt dat je altijd de waarheid moet
spreken, dan ga je daar staan, als je twijfelt, dan ga je hier
staan en als je vindt dat de best mag liegen, dan ga je daar
staan”. Vraag vervolgens wie durft uit te leggen waarom
hij/zij daar is gaan staan.
Let op: Elkaar overtuigen is niet nodig, iedereen mag rustig

zijn/haar eigen mening geven. Niet door elkaar heen praten.
Leerkracht is gespreksleider. Het gaat niet om goed of fout.
Extra: kijk samen het filmpje over ‘een vriendinnen test’

(digibordpagina 7) en bespreek wat leerlingen hiervan
vinden. Snappen ze waarom Rosa zo doet? Wat zouden zij
doen in zo’n situatie? Wie durft te laten zien (uit te spelen)
hoe je dat doet? Speel als leerkracht de vriend(in) die je iets
probeert te laten doen wat je niet wil.
11.6 Wat vind jij?

Kinderen blijken allerlei opvattingen te hebben over vriendschap. In de volgende oefeningen, worden
deze in een open gesprek naar boven gehaald. Geef als leerkracht wel aan wat naar jouw mening
gezonde opvattingen zijn over vriendschap. Kinderen hoeven het daarmee niet eens te zijn, maar het
geeft een leidraad. Kernwoorden bij ‘gezonde vriendschappen’: wederzijds respect.
75
Laat de kinderen de stellingen
zelfstandig lezen en hun mening
invullen door een kruisje te
zetten onder het voor hen
goede antwoord. Licht er
vervolgens een paar stellingen
uit. Vraag wat de kinderen
hebben ingevuld en bespreek
dat kort. Je kunt er ook voor
kiezen om hoeken in de klas aan
te wijzen. De ene hoek is altijd,
de ander is dan vaak, soms of
nooit. De leerlingen nemen bij
elke stelling hun positie in.
Doe dit bij voorkeur bij de volgende stellingen:

• Echte vrienden zijn het met elkaar eens.
• Echte vrienden vertrouwen elkaar.
• Echte vrienden lachen elkaar uit.
• Voor een echte vriend doe ik alles.
• Goede vrienden verklikken elkaar niet.
• Een goede vriend is niet gemeen tegen mij, maar wel tegen een ander.
• Een goede vriend mag mij slaan, uitschelden, schoppen.
Nodig de kinderen uit hun inzichten mee te delen, en met elkaar in gesprek te gaan. Doe dit met
dezelfde voorwaarden als in opdracht 5. Laat de kinderen naar elkaar luisteren en verwoorden
waarom ze op een bepaalde plek zijn gaan staan.
Aansluitend op stelling 15 is de volgende opdracht.
11.7 Vrienden schoppen en slaan?

Bespreek digibordpagina 9, werkboek blz. 57. Doe
opdracht 7.
Sommige kinderen zijn van mening dat echte vrienden
elkaar mogen uitlachen, pesten, schoppen en slaan.
(Bedenk dat dezelfde opvattingen heersen in sommige
studentenverenigingen. Opvattingen die zichtbaar
worden tijdens inwijdingsrituelen waarin de nieuwkomer
moet worden vernederd.)
Op digibordpagina 9 staat een verwijzing naar de

smileyposter. Kom daar na de stelling op terug. Weten
de kinderen het nog?
Zet het schema als “schoolwet” neer. Die staat niet ter discussie.
76
Toelichting: doe de dingen waar je blij van wordt. Vinden
jouw klasgenoten, jouw juf/meester, jouw ouders, de
buurt en jouw familie het ook prima zoals jij doet, dan ben
je waarschijnlijk uitstekend bezig.
Doe jij waar je zin in hebt en jouw vrienden vinden het

leuk wat jij doet, maar de rest van de klasgenoten kijkt
niet blij, evenals jouw juf/meester, jouw ouders, de buurt
en jouw familie, dan is de kans groot dat je vervelend
bezig bent met een clubje nare vrienden. Dat doen wij dus
niet op school en nergens niet.
Zing of luister naar het lied ‘Vriendschap’. Via de link op de digibordpagina is deze te openen.
11.8 Een tip en een trap.

Bespreek het verschil tussen een trip en een trap met de
leerlingen.
Doe opdracht 8, werkboek blz. 58. Laat de leerlingen
individueel of in tweetallen maken. Bespreek de stellingen
met behulp van digibordpagina’s 11 t/m 15
We maken een onderscheid in positieve en negatieve feedback. Positieve feedback is ondersteunend/

bevestigend: “Dat heb je goed gedaan.” En is te vergelijken met een compliment. Op deze wijze laat je
merken dat je de inbreng van het kind waardeert. Positieve feedback is aan te vullen met
opmerkingen waarmee je een kind bewust maakt van hetgeen goed is gedaan. Voorbeeld: “Jij hebt je
goed voorbereid. Je deed eerst … en toen…, en omdat je het zo hebt aangepakt is het goed gegaan.”
Beklemtoon wat het kind doet en let niet zozeer op het eindresultaat. Uw aanwijzingen zijn
“procesgericht”.
Negatieve feedback is gericht op verandering. Negatieve feedback roept veel weerstand op. Daarom
moet het altijd respectvol worden gebracht. Kernwoorden: gelijkwaardigheid, respect en vertrouwen,
veiligheid, rust en tijd om de kritiek te bespreken. In het geven van kritiek moet rekening worden
gehouden met deze kernwoorden. Voorbeeld: Een leerling laat haar rekenwerk nakijken door de
leerkracht. De leerkracht heeft een harde stem en corrigeert en bekritiseert hardop (met de beste
bedoelingen) het werk van de leerling. Haar stem schelt door de klas heen. Alle klasgenoten kunnen
77
het horen. Daarna durft de leerling het rekenwerk niet meer na te laten kijken door de leerkracht. Hoe
zou dat komen, denkt je?
In de negatieve feedback maken we om die reden een onderscheid in een tip en een trap.
Een tip is te beluisteren als een aanwijzing waar je verder mee komt.
Met een trap word je (met opzet of onbedoeld) de grond in geboord, is niet respectvol, geeft onveilige
gevoelens en tast het onderling vertrouwen aan.
Hieronder een schema met extra voorbeelden om te bespreken met de leerlingen:

Compliment TRAP TIP
Ik zie dat jij hard hebt gewerkt met Wat maak jij veel fouten zeg. Jij maakt veel fouten. Kom, ik zal je het
rekenen! De juf zegt dat hardop, en nog eens uitleggen. De juf zegt het
alle kinderen kunnen het horen. zachtjes, en de andere kinderen horen
het niet
Wat mooi getekend! Vooral de ogen Jij bent dom. Bij een zeilboot De vlag waait altijd met de wind mee.
van het paard zijn goed gelukt. wappert de vlag niet naar achteren! .Welke kant zou je hem op moeten
tekenen bij deze zeilboot?
Fijn dat je mijn band hebt geplakt Hoe krijg je het in je hoofd om Als je de band eraf haalt, dan kun je
de stelen van een vork te gebruiken beter bandenlichters gebruiken dan
om de band er vanaf te krijgen! vorken.
Je hebt de boodschappen goed Als jij de boodschappen doet, dan Is het een idee de boodschappen op te
gedaan. Goed idee van je om neem je altijd het verkeerde mee. schrijven? Dan vergeet je ze niet.
het op een briefje te schrijven. Kun je dan niets onthouden?
Je ziet er prachtig uit. Vooral je ogen Hoe kun jij jezelf zo toetakelen. Je Als jij jezelf weer opmaakt, dan moet je
zijn mooi opgemaakt. bent zo lelijk als de nacht. minder lippenstift en rouge gebruiken.
Jij hebt veel verstand van computers He, debiel. Als jij een website maakt Als je een website ontwikkelt, dan zou ik
zie ik, wat leuk. dan ziet die er stom uit. wel iemand de teksten laten lezen, want
Je bent niet goed bij je hoofd. daar ben jij niet zo goed in.
Wat leuk dat jij zoveel Jij bent gestoord. Je weet niet hoe je Als je aan het chatten bent, dan moet je
vrienden/vriendinnen ontmoet met met iemand kunt praten. Je bent gebruik maken van afkortingen. Dat
het chatten. altijd aan het chatten. scheelt tijd.
11.9 Vertrouwensoefening: In de kring/uit de kring

Bekijk digibordpagina 16: In de kring inbreken
Deze oefening is heel goed voor kinderen die graag alles
zelf willen bepalen. Of voor situaties waarbij kinderen
buitengesloten worden. Kies dan niet degene die er steeds
buiten valt.
De groepsleden steken de armen in elkaar. De indringer
(1 of 2 kinderen) merkt dat het heel moeilijk is zichzelf in
een groep te wringen die wenst buiten te sluiten. Hier hoort
ook bij lichamelijke nabijheid te verdragen. Het punt vragen
of je mee mag doen kun je bespreken met de kinderen.
Dit blijkt best een moeilijk punt. Kijk je naar gedrag van kinderen (en volwassenen), dan komen
kinderen met een groot zelfvertrouwen aanhollen en roepen: “Yes, leuk! Ik doe ook mee. Ga jij eens
opzij. Laat mij erbij!” Door die vanzelfsprekende houding: ik doe mee, en jij staat mij dat toe, is er
zelden een weerwoord en mag deze leerling zondermeer meedoen. Tenzij het echt niet kan. Bij een
78
voetbalelftal kan niet ineens iemand roepen: “Ik doe mee als twaalfde man”. Of: “Hoepel jij eens op,
zodat ik kan voetballen.” Dat laatste doen vervelende baasjes overigens wel. Hier ligt dus iets wat
schuurt. Ben je zelfverzekerd dan doe je natuurlijk mee. Ben je baasje, dan eis je dat je meedoet. Een
subtiel maar voelbaar verschil.
Bovendien is het zo dat losers vragen. Het idee om te vragen of je mee mag doen is de positie van
iemand die afhankelijk is. Vervelende baasjes hebben dan automatisch de neiging om te roepen: “Nee,
jij mag niet meedoen.” Het is het gevolg van de (onbewuste) opvatting van baasjes dat je niet moet
samenwerken met losers. Die houden je alleen maar tegen.
Hoe dan ook: mocht je om één of andere reden niet meedoen zeg dan zoiets als: “Jammer dan.” En je
besluit iets anders te doen wat je ook leuk vindt. Wie weet wat voor slangenkuil je op die manier hebt
vermeden.
Persoonlijk voorbeeld van Gerard Weide, ontwerper Kanjertraining:
De hele buurt werd uitgenodigd voor een buurtfeest. Behalve ik (Gerard) en mijn vrouw. Beteuterd zat
mijn vrouw in de tuin te luisteren naar het feestgedruis van de buren. “Wees eens eerlijk tegen jezelf.
Zou je hier werkelijk tussen willen zitten?... “Nou nee, eigenlijk niet” zei mijn vrouw. “Nou dan, wees blij
dat ze zoveel respect voor ons hebben gehad, om ons niet uit te nodigen hiervoor. Ik vind dat heel
netjes van de buren.” Uiteindelijk bleek dat wij met alle buren een goede relatie konden onderhouden,
in tegenstelling tot de feestgangers onderling.
Uit de kring breken

Deze oefening is heel goed voor leerlingen die de neiging hebben zich te gedragen met de gele pet op,
zonder de witte eronder. Ze kunnen het gevoel hebben er niet bij te horen. In deze oefening ervaren
ze lichamelijk hoe moeilijk het is uit een kring te breken. Ze worden erbij gehouden. Er worden
groepjes gevormd van 7 a 8 kinderen. De groepsleden steken de armen in elkaar. In het midden staat
één leerling (met vaak de gele pet op, zonder wit). Die moet proberen uit te breken.
Bij deze oefeningen ervaren de leerlingen ook positieve aanraking. Elkaar op een positieve manier
leren aanraken, vermindert de neiging om elkaar op een negatieve manier te willen aanraken. Ook is
deze oefening voor jongens erg fijn, ze mogen begeleid ‘stoeien’ bij het in en uit de kring gaan. Deze
oefeningen kunnen alleen gedaan worden als de leerlingen ‘de witte pet kunnen opzetten’.

met elkaar te oefenen/ uit te spelen. Alle situaties zijn in de
voorgaande leskernen besproken. Voor de stappen om te
oefenen kan er ook worden gekeken op KanVAS->
aangeven’.
79
12. Leskern 12: Van kritiek kun je leren
Opbouw van de les ‘Van kritiek kun je leren’
2. Laat je kennen
3. Nog een keer een tip
4. Feedback geven en ontvangen
(leerkracht)
5. Pettenkwadrant
6. Wat doe je dan?
7. Feedback opschrijven
8. Pettenkwadrant stappen
Boom met of zonder wortels
Deze leskern gaat over het ontvangen en geven van feedback. De leerlingen leren om te vertellen
hoe ze elkaar ervaren in de klas. Ze geven daarbij aan wat ze fijn vinden, maar kunnen ook een tip
geven aan de ander. Het geven van een tip is in leskern 11 besproken. Het is een spannende oefening
en wordt daarom ook maar met één of twee leerlingen per week gedaan. Na afloop van de oefening
worden de ouders van de betreffende leerling op de hoogte gebracht door even te bellen of een mail
te versturen. Eventueel kan de ouder ook gevraagd worden om op school te komen zodat de
oefening dan besproken kan worden met elkaar.
- Zelfbeeld
Bekijk digibordpagina 2. Doe opdracht 1, werkboek blz. 59
Herhaal een aantal oefeningen uit de voorgaande lessen. Let
erop dat steeds andere leerlingen aan de beurt komen.
12.2 Laat je kennen

Laat niet meer dan twee leerlingen deze oefening doen. De
klas stelt vragen aan de leerling die voor de klas zit. De
leerling beantwoordt de vragen met meer dan 5 woorden,
maakt oogcontact en is goed te verstaan. Doet deze leerling
dat goed?
Let ook op het volgende: Wie van de leerlingen stelt goede
molvragen? Zijn er leerlingen die nog geen vraag hebben
gesteld? Waarover zou je allemaal vragen kunnen stellen (zie
ook leskern 9 vertellen en vragen)? Als de kinderen dit
spannend vinden kun je als leerkracht de oefening voordoen.
De kinderen mogen dan vragen stellen aan de leerkracht.
Ook is deze oefening goed te doen met een ouder. Wie van
de ouders zou wel vragen willen beantwoorden?
80
Stichting Kanjertraining Almere – info@kanjertraining.nl
12.3 Nog een keer een tip
Bespreek digibordpagina’s 4,5,6 en 7
Het is de bedoeling dat leerlingen ontdekken dat het
krijgen van kritiek weliswaar vervelend kan zijn, maar dat je
er je voordeel mee kunt doen. Dan is een positieve manier
van reageren en beter dan huilen, boos worden of raar
doen.
12.4 Feedback geven en ontvangen (leerkracht)

Bekijk de digibordpagina’s 8 t/m 15 met elkaar. Doe daarna
de oefening. Laat de kinderen opdracht 3 invullen in hun
werkboek op blz. 60.
Als juf/meester wordt de oefening met het ontvangen van
feedback voorgedaan op deze manier. Het heeft als doel
dat kinderen leren op een nette manier kritiek te geven in
positieve zin en in negatieve zin. Te onderscheiden in: ‘Ga
zo door’-tips en ‘Denk hier nog eens aan’-tips. Lees de
opbouw van deze oefening goed door.
De jongen met het groene T-shirt vindt zijn juf niet goed.
Hij is daarom van plan ver bij de juf vandaan te gaan staan. Maar hij schrikt eigenlijk van de positie die
hij inneemt. Daarom besluit hij net te doen alsof hij de juf aardig vindt, dan zal hij minder problemen
hebben met zijn klasgenoten en met de juf. De vraag waar het hier omgaat is deze: durven kinderen
werkelijk hun eigen positie in te nemen? Bespreek deze vraag met de leerlingen.
Het meisje met het rode truitje neemt haar eigen positie in. Ze durft een eigen mening te hebben.
Maar het probleem waar dit meisje mee worstelt is het feit dat haar beste vriendin de juf heel erg
aardig vindt. Zal ze nu ruzie krijgen met haar vriendin? Ze weet dat goede vriendinnen van mening
durven te verschillen. Ze blijft daarom staan waar ze staat.
De juf en het meisje hebben buiten de klas besproken wat er niet zo goed gaat met elkaar.
Het meisje wilde dat liever buiten de klas bespreken met de juf en niet openlijk in de klas.
Omdat de kinderen niet weten wat er is besproken en ook niet weten of het goed is tussen de juf en
dit meisje, geven de juf en het meisje elkaar en knuffel. Iedereen kan nu zien dat het weer goed is. De
kinderen zijn opgelucht. Zo is het beter. Fijn dat het is besproken. Juf was niet boos en het meisje werd
niet bang.
81
Doe als leerkracht de oefening met de leerlingen.
12.5 Het pettenkwadrant

Nu de leerkracht de oefening heeft voorgedaan, gaan de
kinderen ook in gesprek met elkaar over elkaars gedrag. Doe
dat met niet meer dan 1 of 2 leerlingen per week. In het
eerste deel van deze handleiding is te lezen hoe de ouders
kunnen worden geïnformeerd.
Bespreek de uitleg van het pettenkwadrant en de

digibordpagina’s 17 t/ 37 eerst met de leerlingen door
voordat de opdracht uitgevoerd wordt.
82
Pettenkwadrant: uitleg
1. Ga zitten in een kring en legt het pettenkwadrant op de

grond (een aparte mat is hiervoor ontwikkeld door de
Kanjertraining, aan te schaffen via de website van de
Kanjertraining. Deze mat kan op de grond worden
gelegd en scheelt veel gedoe).
2. Leg de petten in een kwadrant.
De volgorde is met de klok mee: Witte pet, gele pet,
rode en zwarte pet, zoals op de digibordpagina
aangegeven.
3. Bespreek met de kinderen dat er vanaf de witte pet
‘trappetjes’ te maken zijn naar de gele, de rode en de
zwarte pet. Deze trappetjes kunnen de kinderen herkennen uit leskern 2.
Je bent met de witte pet op te vertrouwen, hebt vertrouwen in jezelf en in anderen en kan daarbij
verschillende andere kleuren petten dragen. De combinaties maken dat daar je kwaliteit ligt. Soms valt
de witte pet weg, dan wordt het gedrag ‘te’. Ben je alleen maar witte pet, dan ben je helemaal te
vertrouwen, maar ook een beetje saai.
Van de witte naar de gele pet.

Loop je over het bruggetje van de witte pet naar de gele,
dan verandert jouw gedrag als volgt.
Dicht bij de witte pet ben je onopvallend bescheiden en
vriendelijk. Je bent erg te vertrouwen, maar ook een beetje
kleurloos. Er zit nog geen kleur op je wangen. Naarmate je
meer de richting van de gele pet op gaat, krijg je meer kleur,
Je bent echt te vertrouwen, oprecht vriendelijk, aardig en
bescheiden. Je kunt goed begrijpen hoe jouw klasgenoten
zich voelen. Op de grens van de witte pet en de gele pet, is
de trap het hoogst. Je bent een topper. De vlag kan uit.
Maar stap je over de top in de richting van de gele pet. Dan
ben je op \je hoede. Je doet bangelijk. Jij vertrouwt weinig
mensen. Maar daardoor vertrouwen mensen jou ook niet.
Van de witte naar de rode pet

Loop je over het trappetje van de witte pet naar de rode,
dan verandert jouw gedrag als volgt.
Dicht bij de witte pet ben je onopvallend gezellig, grappig.
Je bent te vertrouwen, maar ook een beetje kleurloos Je
hebt nog geen kleur op de wangen. Naarmate je meer de
richting van de rode pet op gaat, wordt steeds duidelijker
dat je te vertrouwen bent, maar ook oprecht blij, vrolijk en
dat je humor hebt. Op de grens van de witte pet en de rode
pet, is de trap het hoogst. Je bent een topper. De vlag kan
uit.
Maar stap je over de top, dan wordt jouw gedrag te grappig
op een vervelende manier. Mensen vertrouwen je niet
meer, omdat je rare opmerkingen maakt en gekke dingen doet.
83
Van de witte naar de zwarte pet.
Loop je over het trappetje van de witte pet naar de zwarte
pet, dan verandert jouw gedrag als volgt.
Dicht bij de witte pet ben je onopvallend stoer. Je bent
absoluut te vertrouwen, maar ook een beetje kleurloos.
Naarmate je meer de richting van de zwarte pet op gaat,
wordt steeds duidelijker dat je te vertrouwen bent, maar
ook krachtig, sterk en stoer. Je hebt plannetjes, je durft op
avontuur te gaan.
Op de grens van de witte pet en de zwarte pet, is de trap het
hoogst. Je bent een topper. De vlag kan uit.
Stap je nu verder in de richting van de zwarte pet, dan word
je te stoer en te krachtig op een vervelende manier. Mensen
vertrouwen je niet meer, omdat je alleen maar de baas wilt
spelen en je zin wilt krijgen.
Lukt dat niet, dan doe je slachtofferig en zielig.
4. Bespreek met de kinderen verschillende voorbeelden:

“Stel je bent te vertrouwen en je bent heel vriendelijk, waar leg je het blokje neer?”
“Stel je bent te vertrouwen en je maakt leuke grapjes en bent vaak vrolijk?”
“… je bent te vertrouwen en kunt goed plannen bedenken en je durft veel?”
Laat steeds een kind een blokje neerleggen. Doe daarna ook voorbeelden als:
“Stel je wilt graag leiding geven maar je bent soms te bazig of gemeen..?”
“… je maakt grappen die niet altijd leuk zijn…”
“.. je durft niet veel. Ook als er niets is om bang voor te zijn.”
Hebben de kinderen een goed beeld van het kwadrant?
Bespreek met de kinderen dat het vooral gaat om hetgeen de klasgenoten erbij vertellen. Waarom
leggen kinderen hun blokje op een bepaalde plek. Natuurlijk zegt het wel iets als een blokje ‘in het vak
van vertrouwen/witte pet’ ligt of erbuiten, maar uiteindelijk is wat je klasgenoot als toelichting geeft
het belangrijkst. Het bovenstaande kan aan de hand van onderstaande digibordpagina’s met de
kinderen worden besproken.
84
85
12.6 Wat doe je dan?
Doe na de uitleg van het pettenkwadrant op de grond en het doornemen van de digibordpagina’s de
opdrachten 4 en 5 uit het werkboek blz. 61.
Het is belangrijk dat de kinderen begrijpen dat vooral de feedback die wordt gegeven bij de plek van
het neergelegde kaartje belangrijk is.
• Situatie 1: de meeste kinderen vinden deze leerling te vertrouwen en vriendelijk, grappig.

Sommige kinderen vinden deze leerling bazig of op een vervelende manier grappig. Een tip kan
dan zijn: “Ik zou het fijn vinden wanneer je stopt met grappen maken als ik dat aangeef.” of “Je
doet soms wat bazig, ik zou het fijn vinden als je ook luistert naar mijn ideeën.”
• Situatie 2: de meeste kinderen vinden deze leerling te vertrouwen, vriendelijk. Sommige kinderen
vinden deze leerling zeurderig/zielig of te stil doen. Een tip kan dan zijn: “Je bent vriendelijk maar
je mag wel vaker wat van je laten horen.” of “Soms ga je meteen naar de juf of meester als er wat
is, ik zou het fijn vinden als je het eerst tegen me zegt, want vaak weet ik niet wat er is.”
• Situatie 3: de meeste kinderen vinden deze leerling op een leuke manier grappig en te
vertrouwen. Sommige kinderen vinden de grappen niet meer prettig of het zijn geen grappen op
een leuke manier. Een tip kan dan zijn: “Je doet grappig maar gaat te lang door, ik zou het fijn
vinden als je eerder stopt.” of “Je maakt grappen tijdens het rustig werken en dat leidt me af, ik
zou het fijn vinden als je tijdens het werken stiller bent.”
Bovenstaande antwoorden zijn mogelijk. Benoem het geven van een tip door te zeggen: “Ik zou het
fijn vinden als … “
12.7 Feedback opschrijven

Bekijk digibordpagina 38. Doe het pettenkwadrant met
één van de leerlingen, volgens de stappen op de volgende
pagina (deze pagina kan als losse pagina uitgeprint
worden en bij het doen van het pettenkwadrant bij de
hand worden gehouden).
Begin met een leerling van wie je verwacht dat het wel
goed zit. Vraag het werkboek van deze leerling om de tips
en complimenten in op te kunnen schrijven (zie werkboek
blz. 62).
86
12.8 Pettenkwadrant, stappen om door te nemen met de kinderen
1. “Wie wil er horen, durft te horen hoe we over je denken?”

Kies iemand uit die aangeeft dit te durven
2. “Dapper dat je dit durft. Weet je het zeker?”

“Stel dat het tegenvalt, hoe ga je dan reageren?”
(Loop de petjes langs) “Word je boos? Of ga je gek doen? Of ga je huilen?”
Afspraak: je mag dit doen als je (in overdrachtelijke zin) je witte pet op zet: je gaat rustig luisteren
naar wat de kinderen zeggen, en vraagt het na als je iets niet begrijpt.
3. “Draai je om en doe je ogen dicht”.

Leerkracht richt zich nu tot de leerlingen: “Je legt zo dadelijk je blokje neer wanneer ik van 3 naar
0 tel. Op tel 0 zit je dan weer op je stoel. Niet rennen, niet gooien. Wel rustig neerleggen en direct
naar je eigen plek terug gaan. Wie kan dat? Kun je dat niet dan blijf je zitten.”
Leerkracht telt van 3 naar 0, waarin iedereen min of meer tegelijk zijn/haar blokje op de voor
hem/haar goede plek neerlegt.
4. De blokjes zijn gelegd. De omgedraaide leerling kan ze niet zien.

De leerkracht vraagt:
“Hoe denk je dat de anderen het hebben neergelegd? Waarom denk je dat?
Waar zou je ‘m voor jezelf neerleggen en waarom?”
“Draai je nu maar om en leg jouw blokje neer op de plek zoals jij jezelf ziet”.
5. Leerkracht bekijkt samen met de leerling hoe de blokjes liggen en probeert het beeld te
interpreteren.
“Het lijkt erop dat de anderen jou ervaren als….”
“Maar dat weten we pas zeker als ze het ook uitleggen”.
“Wie van jullie wil uitleggen waarom je jouw blokje op die plek hebt neergelegd? En heb je
misschien ook een tip? De tip kan ook zijn: Ga zo door”.
Laat verschillende kinderen aan de beurt komen om toelichting te geven.
De leerkracht let ondertussen op of het kind dat de toelichting aanhoort, begrijpt wat er wordt
gezegd. De leerkracht vraagt dit zo nodig na.
6. Liggen veel blokjes buiten ‘het vak van vertrouwen’, ver van de witte pet, dan vraag je als
leerkracht aan de klasgenoten: “Wanneer zou een van jullie het blokje dichter bij het witte
vierkant leggen? Heb je een tip voor deze leerling?”
‘Ik zou mijn blokje dichterbij de witte pet leggen als je…
Het zou mij helpen het blokje dichterbij de witte pet te leggen als je…
Ik zou heel blij zijn als je… dan zou ik mijn blokje dichterbij leggen.
Laat de klasgenoten verschillende tips/wensen uitspreken.
“Wanneer deze leerling oprecht zijn best doet om naar jullie tips te luisteren, waar zouden jullie
de blokjes dan neerleggen?”
Laat dan nog een keer de blokjes neerleggen zodat de leerling kan zien hoe het er uit kan komen
zien.
7. De leerkracht vraagt nu aan de leerling die te horen kreeg hoe de leerlingen over hem/haar
denken: “Hoe was dit om te doen?”
8. Sluit af met een vertrouwensoefening -> optillen, selfie/zonnestralen of stage-dive

87
Aanvullende informatie
In de meeste gevallen krijgen leerlingen positieve tips zoals: ga zo door. Je bent gezellig, leuk,
behulpzaam… In veel klassen is de verhouding 80%-20%. Dat wil zeggen dat van de tien kinderen er
acht dit soort kritiek te horen krijgen. Voor de leerlingen zijn dit belangrijke tips. Het is niet te
onderschatten wat het betekent voor een kind als het hoort van klasgenoten dat het op de goede weg
is met het gedrag. Wees verstandig en bel de ouders van deze leerlingen na afloop van deze oefening
direct op. En vertel wat de tips van de klasgenoten zijn geweest. Je bindt op deze manier de ouders op
een zeer positieve manier aan de school en geeft concreet inhoud aan pedagogisch partnerschap.
Onderschat ook het effect niet op de ouders van deze leerlingen. Er is veel opvoedingsonzekerheid.
Op het moment dat je contact opneemt met de ouder en vertelt wat de positieve kritiekpunten zijn,
dan blijk je heel veel ouders gerust te stellen. “Oh, gelukkig, we doen het dus niet helemaal verkeerd
met ons kind. Het lijkt goed te gaan op school en ons kind blijkt gewaardeerd te worden door de
klasgenoten.” Reken maar dat in veel gevallen dit positieve bericht tussen neus en lippen door bij opa,
oma, familieleden en kennissen terecht komt.
Doe daarom de oefening eerst met de kinderen die zelf aangeven te willen weten hoe hun vlag ervoor
staat en van wie de leerkracht verwacht dat ze er positief uit zullen rollen. Op die manier wordt er als
het ware een dijk van vertrouwen rond deze oefening in de klas gelegd.
Positieve neveneffecten
De eerste is het feit dat de kinderen die positieve kritiek krijgen, in de regel kinderen zijn die niet op de
voorgrond treden in de klas. De kinderen die op alle manieren aandacht opeisen (de gele, rode en
zwarte petjes) lijken de norm te bepalen in de klas, maar blijken dat kennelijk niet te zijn. Want zijzelf
geven ook aan dat zij het gedrag van het betrouwbare rustige kind het meest prettig vinden in de klas.
Dat is een enorme bevestiging voor de kinderen die dagelijks worden overruled.
Het tweede is het feit dat de kinderen die op alle manieren aandacht opeisen, gaandeweg beginnen
aan te voelen dat hun gedrag zal worden afgewezen door hun klasgenoten. Om dat te voorkomen
zullen zij anticiperen op een betere uitkomst en daarom zullen zij hun gedrag in positieve zin proberen
te veranderen.
Wat als je negatieve feedback verwacht

Uiteindelijk wordt deze oefening ook gedaan met de leerlingen bij wie negatieve kritiek wordt
verwacht, op vrijwillige basis. De leerling geeft zelf aan deze oefening te willen doen. Met deze
kinderen wordt dus niet begonnen! Deze leerlingen zullen te horen krijgen: jij doet slachtofferig als jij
je zin niet krijgt, schep wat minder op, doe minder grappig of doe niet zo brutaal. Voer de oefening uit
zoals in het voorgaande beschreven. Er volgt echter een belangrijke aanvulling hierop. Laat de blokjes
opnieuw leggen en zeg: “Wat als deze leerling gaat luisteren naar jullie tips, waar leggen jullie dan je
blokje neer?”
Je sluit deze oefening ook af met een vertrouwensoefening, zoals: sta om hem/haar heen of
optillen/selfie of stagedive. Neem na afloop direct contact op met de ouders van deze leerling zoals
dat ook gedaan is met de ouders van de andere leerlingen. Als het ernstige kritiekpunten zijn, nodig de
ouders dan uit op school, zodat er in persoonlijk contact het één en ander kan worden besproken.
Spreek de ouders voordat het kind naar huis gaat.
Verwacht je negatieve kritiek bij een leerling, kies er dan voor om de ouders van dit kind vooraf te
informeren dat hun kind ‘dan en dan’ deze oefening doet. De ouders kunnen hierop anticiperen (zeg
niet dat je verwacht dat het allemaal negatief wordt en dat je om die reden deze ouders vooraf actief
betrekt bij deze oefening).
Wie bepaalt uiteindelijk hoe je je moet/mag gedragen?

Deze oefening is een definitief antwoord op de vraag: “Wie bepaalt wat ik wel en niet mag?”
De Kanjertraining heeft als antwoord hierop gevonden: Jij mag zijn wie je bent. Sterker nog: Jijzelf mag
bepalen wat wel en niet mag. Dat kan omdat jij iemand wilt zijn die is te vertrouwen. Daarom en
88
daarover ben ik met je in gesprek, hoe je hier invulling aan kunt geven (dat kinderen te vertrouwen
willen zijn blijkt immers uit de beoordeling die kinderen – ook de grensoverschrijders - elkaar geven).
Het is nog nooit voorgekomen dat een kind zegt: “Jij kunt goed pesten, liegen, bedriegen, zeuren…
enz. En mijn tip is: Ga zo door.”
Het laat onverlet dat het kan voorkomen dat een individueel kind (zeldzaam!) willens en wetens een
bedreiging voor de medemens wil zijn en daar plezier in schept. Lees verder hierover bij het
onderwerp conflictbeheersing. Het kernpunt blijft overeind dat een kind mag zijn zoals het is, maar dat
dit kind beter af is in een ‘free fight’-centrum dan in een onderwijsinstelling. We stuiten hier op de
vraag of een onderwijsinstelling passend is voor elk kind afzonderlijk. Het antwoord is nee. Een school
is immers ook wat het is en in die zin niet voor elk kind passend. Bovendien heeft de Kanjertraining
niet als doel het wezen van de mens te veranderen. Het heeft als doel naar positieve oplossingen te
verwijzen. De individuele mens zal het eigen levenspad moeten kiezen. Daarover wil de Kanjertraining
geen zeggenschap hebben. Maar de Kanjertraining heeft wel de opvatting: doe elkaar recht. Zo
hebben sommige mensen recht op tralies.
12.9 Vertrouwensoefening: Boom met of zonder wortels

Digibordpagina 39: Een boom met of zonder wortels?
Geef twee leerlingen de opdracht een medeleerling op te
tillen. Dat gaat als volgt. De leerling houdt de ellebogen haaks
en wordt door de twee medeleerlingen bij de ellebogen een
stukje omhoog getild. Dat gaat best gemakkelijk.
Maar als de opdracht wordt gegeven aan de leerling die
opgetild wordt: ”Sta als een boom, je voeten zijn de wortels
die de grond in groeien”, dan is dezelfde leerling aanzienlijk
moeilijker omhoog te tillen door de twee klasgenoten. De
verklaring is eenvoudig. Als we worden opgetild, veren we
gewoonlijk een beetje mee. Dat doen we niet als we echt
“vastgroeien.”
Zing of luister naar het lied ‘feedback’. Deze is via de link op de pagina te openen.

Bekijk de vier situaties op digibordpagina 40. Kies samen
een situatie om met elkaar te oefenen. Doe dat op de
manier die in vorige leskernen is besproken. Kom ook terug
op ‘wat doe je als goede vriend?’ en ‘wat doe je als je het
ziet of weet dat er gepest wordt?’.
89
13. Leskern 13: Er zijn mensen die van je houden
Opbouw van de les ‘Er zijn mensen die van je
houden’:
1. Bo houdt van sensatie, wat zou jij
doen?
2. Ik ga met een vriend naar de stad
3. Wat nu?
4. Compliment of niet?
5. Ben jij belangrijk?
6. Als iedereen mij aardig vindt dan… of
als niemand mij aardig vindt dan…
7. Word ik gemist?
8. Respect
9. Eigenheid
10. Zoek iemand die…
11. Vraag maar raak!
13. Pettenkwadrant
In deze leskern worden herkenbare situaties besproken met de leerlingen. Hoe kun je bij jezelf blijven
en doen wat voor jou goed voelt? Soms is dat heel lastig. Vooral als klasgenoten jou een ‘watje’ of
een ‘sukkel’ vinden. In deze leskern wordt geoefend met verschillende situaties. Daarnaast wordt er
ingegaan op het thema sombere gevoelens. Sommige leerlingen ervaren gevoelens van
eenzaamheid en ontdekken in deze les dat ze niet de enige zijn die daarmee worstelen. Wie altijd blij
en gelukkig is zal waarschijnlijk onnozel zijn. Een beetje mens voelt zich zo nu en dan verdrietig of
eenzaam. We hopen dat je als leerkracht deze gevoelens bij jezelf ook herkent. Deze les
normaliseert deze gevoelens: “Oh, dus jij hebt dat ook!”
Er wordt besproken ‘voor wie ben ik belangrijk?’ en ‘wie zijn belangrijk voor mij?’ Ons bestaansrecht
blijkt relationeel van aard te zijn. Eenzaamheid is doodsoorzaak nummer één.

- Status en zelfwaardering
- Eenzaamheid
- Somberheid
13.1 Bo houdt van sensatie, wat zou jij doen?

Bespreek digibordpagina 2. Doe opdracht 1 , werkboek 1 blz.
64 . Deze opdracht bevat een duidelijke situatie die met de
leerlingen wordt besproken. In dit voorbeeld komt ook het
motor/benzine geven weer naar voren. Geef jij benzine aan
het vervelende gedrag? Wat denkt iemand die verkeerd
bezig is dan? Die denkt: ik ben leuk bezig.
90
13.2 Ik ga met een vriend naar de stad
Bespreek digibordpagina 3. Doe opdracht 2 en 3, werkboek
blz. 64/65. De leerlingen geven aan hoe zij in deze situatie,
van het halen en (niet) betalen van een ijsje, zouden
reageren.
13.3 Wat nu?

Bekijk digibordpagina 4 en werkboek blz. 65. Wat vinden de
kinderen van deze situatie, wat zouden ze doen? Welke tip
hebben ze voor de ‘vrienden’?
Laat de kinderen in groepjes het werkboek invullen.

Bespreek daarna wat de kinderen hebben opgeschreven.
13.4 Compliment of niet?

Bespreek digibordpagina 5. Doe opdracht 4, werkboek blz.
65. In deze opdracht komt het geven van een compliment
en het geven van een tip of een trap terug. Wat vinden de
kinderen van dit soort ‘complimenten’? En wat zouden de
kinderen doen als ze dit zouden meemaken? Welke tips
hebben ze? Laat de kinderen opschrijven in het werkboek
wat zij ervan vinden. Bespreek daarna de tips voor iemand
die zou horen of zien dat een ander zulke dingen zegt of
schrijft.
13.5 Ben jij belangrijk?

Bespreek digibordpagina 6. Opdracht 5 t/m 8 hebben als
doel met kinderen te bespreken dat zij belangrijk zijn,
‘omdat er mensen zijn die van jou houden’. Dit onderwerp
met deze focus is een pleister op de zielenpijn van niet al te
blije kinderen. De Kanjertraining is van mening dat het is aan
te bevelen minder blije gevoelens te normaliseren en uit de
exclusiviteit te halen. Verdrietige gevoelens horen bij het
leven.
Wie geeft er om jou – wie houden van je? Doe opdracht 5
blz. 65. De beschrijving spreekt voor zich. Vraag de kinderen
dit voor zichzelf te doen. Let erop of alle kinderen daadwerkelijk namen opschrijven. Goed observeren
dus. Geef aan dat je als leerkracht de kinderen heel belangrijk vindt. “Jullie zijn belangrijk voor mij!”
91
13.6 Als iedereen mij aardig vindt dan… of als niemand mij aardig vindt dan…
Bespreek digibordpagina 7, doe opdracht 6 en 7 werkboek
blz. 66
Laat de kinderen de opdrachten maken en laat de kinderen
daarna in twee- of drietallen bij elkaar zitten om te
bespreken wat ze hebben opgeschreven.
Wil een twee- of drietal vertellen wat ze hebben
opgeschreven?
Extra: bekijk samen de eerste 4 minuten van het filmpje

over Aiden (digibordpagina 7). Vraag vervolgens: wie snapt
hoe Aiden zich voelt en wil daar wat over vertellen? Of: wie
voelt zich wel eens alleen of eenzaam?
Dit onderwerp kan ook ingeleid worden aan de hand van de oefening ‘Sta op als …’. De leerkracht
begint dan met wat meer ‘luchtige’ stellingen zoals ‘Sta op als je een huisdier hebt’, ‘Sta op als je op
een sportclub zit’, en volgt deze op met stellingen als ‘Sta op als je je wel eens eenzaam hebt gevoeld
in de klas’.
Kinderen die dat willen, mogen er iets over vertellen. De leerkracht vraagt door. Wanneer heb je dat
gevoel? Hoe komt dat? Wat doe je dan? Wat kunnen wij doen om jou te helpen? Laat de leerling en
de klas ideeën bedenken, en verzamel tips op het bord. Sluit af door te vragen: “Wie wil dat deze
klasgenoot zich minder eenzaam voelt?” Kom maar om hem/haar heen staan. Er wordt een foto
gemaakt van deze leerling en de klasgenoten eromheen. De foto en de tips worden gedeeld met de
ouders (als de thuissituatie dit ingewikkeld maakt, wordt er eerst overlegd met intern begeleider en/of
directie).
13.7 Word ik gemist?

Bespreek digibordpagina 8, doe opdracht 8 blz. 66
Zet het één en ander niet te zwaar aan. Laat de kinderen
naar hun hartjes van opdracht 5 kijken en laat de kinderen
hun zegje doen. Bedenk dat veel kinderen met verdrietige
gevoelens zitten die zich uiten in opmerkingen zoals: “Ik
wou dat ik niet bestond, ik zou willen dat ik dood was,
waarom moet ik dit allemaal meemaken!” enz.
Normaliseer deze gevoelens, gedachten en uitspraken.
Bent je zelf altijd blij met het leven? Heb je zelf nooit eens
gedacht: houdt het dan nooit op? Door bang te worden
voor verdrietige gevoelens van kinderen en hun
gevoelsuitingen, wek je de suggestie dat ‘er iets ernstigs’ aan de hand is. Kinderen houden dan hun
mond en gaan zich ‘anders’ voelen of exclusief. De kans dat er dan uiteindelijk rare dingen gebeuren
wordt dan groter. Kortom: open gooien. Door deze gevoelens te normaliseren help je het beste. “Oh,
heb jij het ook? Ik dacht dat ik de enige was!” Aan de andere kant moet je niet bagatelliseren. Hou de
uitspraken van de kinderen in gedachten en maak er aan het eind van de les een NOTITIE van. Want
de kinderen geven wel duidelijk aan dat ze niet zo blij zijn met het leven zoals het er op dit moment
uitziet. Bespreek de uitspraken van de kinderen met je collega en met de ouders van het kind.
NOGMAALS: maak het niet groter dan het is. Maar durf te bedenken dat niet alle kinderen van binnen
blij zijn. Een kind wil gezien, gehoord en begrepen worden. Als je dat wilt doen, dan help je het beste.
De Kanjertraining hanteert het uitgangspunt dat ons bestaansrecht relationeel is. Dat wil zeggen dat
wij het antwoord op ons bestaansrecht vinden als wij de vraag stellen Voor wie is het goed dat ik er
92
ben? De meeste kinderen en volwassenen vinden op die manier het antwoord naar hun
bestaansrecht. En dat blijkt de Ander te zijn. We blijken niet zonder elkaar te kunnen. De Ander is ons
bestaansrecht en daarmee meer dan een boksbal of een persoon die mag worden vernederd. Om die
reden is het van belang zorgvuldig met elkaar om te gaan en te stoppen met brutaal gedrag ten
opzichte van elkaar.
Tenslotte, de Kanjertraining gaat laconiek om met verdrietige/eenzame gevoelens. Het hoort bij het
leven. Maar als een mens/een kind geen belangrijke relaties kan aangeven (hartjes kan tekenen), dan
vereenzaamt deze leerling. Dat is niet goed. Deze leerling moet in het zorgoverleg worden besproken.
Concrete afsluiting van dit onderwerp: laat de kinderen zien hoeveel hartjes ze hebben getekend. En
kom tot de conclusie: “Jij bent belangrijk, zomaar… gratis. WANT er zijn mensen die van je houden.
Niet iedereen vindt jou aardig, maar dat hoort zo. Er kan aan toegevoegd worden: Zouden je ouders
ook van je blijven houden als je iets verkeerds zou doen? Tenslotte: een kind dat geen hartjes kan
tekenen, of het idee blijft vast houden dat het geen goed kind is in de ogen van de eigen ouders, dat
kind is in gevaar. Wees blij dat je die eruit hebt gepikt en bespreek je bevindingen in het zorgteam. Zie
ook het leerlingvolgsysteem in het KanVAS. Kinderen kunnen daarin aangeven hoe zij zich voelen. Met
de leerlingvragenlijst wordt bij kinderen navraag gedaan naar hun gevoelens van waardeloosheid.
13.8 Respect
Bespreek digibordpagina 9 en 10. Laat de kinderen de stellingen lezen en hun positie in de klas
innemen.
• Ga links staan als je het oneens bent met de stelling,
• Ga rechts staan als je het eens bent
• Kom in het midden staan als je er nog anders over denkt, het niet weet of twijfelt.
Wie durft uit te leggen waarom je daar bent gaan staan?
Bespreek daarna digibordpagina 11. Laat de leerlingen op die

manier ook bij de andere stellingen verwoorden hoe zij
respect ervaren. Doe opdracht 9, werkboek blz. 67.
Als kinderen elkaar wantrouwen dan drijven karakters naar

boven die respect opeisen voor zichzelf, maar niets terug
geven anders dan vernedering van de klasgenoten. In de
westerse samenleving gaat men ervan uit dat respect moet
worden verdiend en je toevalt op basis van verdienste.
Bedenk dat kinderen reageren vanuit tegengestelde

opvattingen die zich bewegen tussen deze twee uitersten:
93
Mentaliteit 1
Ik respecteer alleen degene die tot mijn groep behoort. De Ander - niet-groepslid - is vijand. Het is
goed als ik mijzelf en mijn groep bevoordeel ten kosten van die Ander. Mijn aanzien stijgt als ik de
Ander uitscheld, verneder, verjaag, besteel, benadeel of zelfs vermoord.
Mentaliteit 2
Ik respecteer de Ander, ook als die niet tot mijn groep behoort. Ik respecteer de Ander, zelfs als hij/zij
besluit mijn vijand te zijn. Bijbehorende cognitie: heb je vijanden lief. Aangevuld met: wie een
moordenaar kan vergeven, zelfs als de moordenaar daar niet om geeft, overstijgt zichzelf.
Bij welke mentaliteit horen de opvattingen van deze klas?

Een klas functioneert in zijn geheel goed. De groep bevat veel vlotte jongens en meiden. Ze zijn aan
elkaar gewaagd. Er heerst een groot ‘wij-gevoel.’ Bij de ouders en de leerkracht van deze school heerst
de onuitgesproken gedachte: wij zijn de beste. Op school zet deze klas zich af tegen de andere
groepen leerlingen; op schoolreis nemen ze de speeltuin over. In de buurt zetten zij zich fel af tegen
leerlingen van de andere school. Ze wachten leerlingen van deze buurtschool op en vallen ze lastig.
13.9 Eigenheid
Bespreek met de leerlingen digibordpagina 12. Laat de
leerlingen in 10 regels opschrijven wat zij belangrijk vinden
in het leven bij opdracht 10, werkboek blz. 68.
Vraag of iemand het ook zou willen voorlezen.
13.10 Zoek iemand die..

Bespreek digibordpagina 13: Zoek iemand die…
Geef alle leerlingen een kopie van ‘zoek iemand die..’ blad
dat via de link op de digibordpagina te vinden is. Laat de
leerlingen dan door elkaar lopen en namen opschrijven van
de leerlingen die bij de tekst horen. Het is als het ware een
bingo spel waarbij overal een andere naam moet komen te
staan (leerlingen mogen dus maar één keer die betreffende
leerling opschrijven). Wanneer er een kleine groep
leerlingen is kan ervoor worden gekozen dat alle leerlingen
twee keer op het blad mogen staan. Op de stippellijn vullen
de kinderen de naam van een medeleerling in (de lege
vakjes zijn naar eigen inzicht nog extra opties).
13.11 waar denk jij aan bij dit goede gevoel?

Bekijk digibord pagina 14. Er staan op deze pagina allemaal
fijne gevoelens. Laat kinderen in een Kanjerkring zitten
(tegenover elkaar in een binnen- buitenkring).
Laat ze een woord kiezen en daarover met elkaar in
gesprek gaan. Vraag na een paar minuten of iemand iets
wil vertellen. Wissel daarna door, laat de binnenkring
bijvoorbeeld 4 plaatsen naar rechts schuiven. Kies een
nieuw gevel en ga weer in gesprek. Wissel daarna nog een
keer door bijvoorbeeld de buitenkring 4 plaatsen naar
rechts op te schuiven.
94
Bekijk digibordpagina 15. Kies samen een situatie om met
elkaar te oefenen. De situaties zijn in voorgaande
leskernen besproken. Er kunnen ook situaties aangehaald
worden om uit te spelen die zich voor doen in de pauze,
tijdens het werken of in de vrije tijd. Wat zouden de
kinderen willen oefenen? Daarbij kan er ook steeds het zijn
van ‘een goede vriend’ besproken of uitgespeeld worden
en kunnen er omstanders zijn. Wat doe je als je dit ziet of
hoort in de klas of op het plein?
13.13 Pettenkwadrant
Bekijk digibordpagina 16. Het is zeer aan te bevelen de
oefeningen met het pettenkwadrant, dat focust op het
gedrag van een individueel kind, herhaald uit te voeren.
Zoals dat in leskern 12 is besproken, uitgelegd en is gedaan
met de leerlingen. Doe dit pettenkwadrant met één of
twee leerlingen in de week. Doe dat alleen als een leerling
het zelf wil. Blijf bedenken d at het pettenkwadrant geen
spelletje is.
• Het kan zijn dat een enkele leerling denkt heel
populair te zijn, en blijkt dat niet te zijn.
Het krijgt tips zoals: stop met je brutale gedrag, doe
niet zo onvriendelijk, wees wat eerlijker, doe niet zo gemeen, je speelt steeds de baas, enz.
• Het kan zijn dat een enkele leerling stalkgedrag vertoont en een vriendschap claimt. Het
stalkgedrag wordt niet op prijs gesteld door de geclaimde vriend/vriendin. Dit kan leiden tot
heftige emoties bij de stalker. Alleen daarom is het al nodig ouders te betrekken bij deze oefening.
• Het kan zijn dat een leerling met een stoornis in het autistisch spectrum weet dat de klasgenoten
tips gaan geven voor verbetering van gedrag en daarom de laatste dagen zijn uiterste best doet
om ‘er goed van af te komen’. Maar de klasgenoten zijn niet vergeten hoe deze leerling dwars
door alles heen geluidjes maakt, enz. De leerling krijgt dan op dat vlak tips aangereikt. Die worden
vervolgens niet begrepen, want ik doe dat sinds gisteren niet meer! Ook daarom is het van belang
ouders erbij te betrekken.
• Het doet zich voor dat er notoire zeurpieten in een klas zitten, die hebben ontdekt dat je met het
chronisch gezeur ontzettend veel aandacht kunt claimen. De leerlingen zullen aangeven: probeer
nu eens normaal te doen en minder te zeuren. Probeer het zelf op te lossen! Haal niet steeds je
moeder erbij.
Ouders?
Ouders kunnen in algemene zin al geïnformeerd worden over deze oefening op een ouderavond.
Vertel erbij dat deze oefening alleen plaatsvindt als een leerling het zelf wil, hetgeen feitelijk altijd het
geval is, omdat kinderen van deze leeftijd razend nieuwsgierig zijn naar de werkelijke mening van hun
klasgenoten.
Heb je het vermoeden dat een leerling veel tips voor verbetering van gedrag gaat krijgen? Overleg met
de ouders van die leerling van te voren. Vertel in alle gevallen na afloop aan de ouders wat de
positieve aandachtspunten waren, en in een enkel geval de negatieve. Zie verder de aanpak bij de les
kritiek geven en ontvangen.
Wil een ouder niet dat het eigen kind deelneemt aan deze opdracht (wat niet vaak voorkomt), Begin er
dan met dat kind niet aan, hoe nodig je het ook vindt.
95
14. Leskern 14: Internet
Opbouw van de les ’Internet’:
1. Hoe is dat bij jou?
2. Roddelen/ Chatten op internet
3. Hoe ga je op internet/ social media met
elkaar om?
4. Wie durft ..
5. Situatie oefenen
6. Vertrouwensoefening: Stage-dive
7. Pettenkwadrant
In deze leskern zal worden ingegaan op social media en internetgebruik. Hoe ga je met elkaar om op
social media en wat doe je dan als er iets gezegd of gedaan wordt waar je niet blij van wordt? Er
wordt met elkaar gesproken over het omgaan met elkaar op social media. En er worden
klasafspraken gemaakt over hoe je wel en niet doet op internet en social media.
- Internet
- Mening geven
14.1 Hoe is dat bij jou?

Bekijk digibordpagina 2, werkboek pagina 70. Bespreek de
stelling ‘ik vind het leuk om me anders voor te doen op
internet dan ik ben.’
Wat vinden de kinderen? Waar of niet waar? Laat de
kinderen positie innemen in de klas. Er is geen goed of fout
antwoord. Wie van de kinderen kan vertellen waarom
hij/zij op die plek is gaan staan? Hebben andere kinderen
nog aanvullingen.
Extra: bekijk het filmpje van het Jeugdjournaal over ‘internet best friends’ (digibordpagina 2). Zijn er
leerlingen in de klas die vrienden of vriendinnen hebben gemaakt via internet? Is dat anders dan een
vriend of vriendin die je ‘in het echt’ leert kennen?
Bekijk digibordpagina 3, 4 en 5, werkboek pagina 70. De kinderen kunnen de drie situaties individueel
invullen in hun werkboek maar deze opdracht kan ook in groepjes of tweetallen. Laat de kinderen met
elkaar bespreken wat ze hebben opgeschreven of laat de kinderen samen een antwoord bedenken om
op te schrijven.
1. Je vriend(in) heeft je toegevoegd aan een whatsapp groep met oudere jongens en meiden en
er worden allemaal dingen gezegd of gestuurd waar jij je eigenlijk niet prettig bij voelt. Wat
zou je doen of zeggen?
2. Je krijgt een foto toegestuurd van een leerling uit de andere klas. Die leerling weet niks van de
foto af. Schrijf op wat jij zou doen of zeggen.
3. Je weet dat er een groepje kinderen in de klas een whatsapp groep hebben en jij zou ook wel
bij die groep willen. Wat zou jij doen of zeggen?
96
Herkennen de leerlingen dit soort situaties? Wat zouden ze doen? Bespreek de situaties is een
Kanjerkring (binnen-buitenkring). Laat de kinderen tegenover elkaar zitten en bespreek de eerste
situatie. Daarna schuift de binnen of buitenkring een paar plekken door. De volgende situatie wordt
met de leerling besproken waar ze dan tegenover zitten. En op diezelfde manier wordt de derde
situatie ook besproken.
14.2 Roddelen/chatten op internet

Bespreek de vraag op digibordpagina 6 en werkboek blz.
71. Doe opdracht 2 in het werkboek.
Laat de leerlingen de chat lezen en de vragen voor zichzelf
in het werkboek beantwoorden
Bespreek daarna het volgende: “Wat vinden jullie van deze
berichten? Sturen jullie elkaar ook na schooltijd zulke
berichtjes? Welke tip hebben jullie voor iemand die
roddelt op die manier over elkaar via de chatbox of via de
e-mail?”
Waarin verschilt roddelen van overleggen?

Bij overleg is er sprake van een probleem dat je op een goede manier (=”groene smileymanier”)
probeert op te lossen. Bij roddelen wil je helemaal niets oplossen. Je hoopt eerder dat het nog
vervelender wordt. Je bent alleen maar aan het kwaadspreken. Bespreek met de kinderen of deze
uitleg klopt.
14.3 Hoe ga je op internet/social media met elkaar om?

Bespreek digibordpagina 7, 8 en 9 en doe opdracht 3 van het werkboek, blz. 72 en 73.
Laat de leerlingen in groepjes van 4 aan de slag gaan met
de opdracht. Ze hebben daarvoor allemaal een groot vel
papier nodig (a3 of groter werkt prettig). De kinderen
gaan bij elkaar zitten, verdelen het vel papier in 4 stukken
en schrijven allemaal eerst individueel op het papier wat
ze wel en niet willen op internet en social media.
Bespreek digibordpagina 9
Maak met de hele klas deze afspraken poster als laatste
stap van opdracht 4. Deze krijgt dat een plek in de klas.
De poster is via de link op de digibordpagina te
downloaden en te printen op a4 of a3 formaat.
97
Print de poster uit van digibord pagina 10. Vul met elkaar 5
afspraken in over het gerbuik van internet en sociale
media in de klas.
Wat doen we wel?
Wat doen we niet?
Hang de afsprakenposter daarna in de klas op.
14.4 Vertrouwens oefening: Stage-dive

Bekijk digibordpagina 11. Deze oefening is een spannende
oefening voor kinderen en het is belangrijk om in stappen
met elkaar door te nemen hoe de oefening gaat:
- Vraag aan de kinderen: “Wie heeft wel eens een
stagedive gezien? Of weet wat stagediven is?”
- “Wie van jullie zou een stagedive willen maken?”

Laat die leerling (kies er één leerling uit) bij je komen.
Maak ruimte vrij in de klas en zet een tafel neer waar die
leerling op kan staan.
- Zeg dan tegen de vangers: “Pak allemaal met je rechterhand je linker pols vast” en laat de kinderen
dat doen.
- Laat dan kinderen tweetallen maken en de handen zo vast houden (met rechterhand de eigen linker
pols). Doe het zelf voor door naar een leerling toe te lopen en pak dan met de vrije linkerhand bij de
leerling die tegenover je staat, de rechter pols. Dat doet die leerling ook bij jou. Zo ontstaat een
stevige greep!
Let op: Doe de duimen niet onder de polsen door, leg ze net als de andere vingers erboven op. Zo kan
er niks met de polsen gebeuren bij het vangen. Zijn er kinderen met sieraden? Laat die dan af doen.
- Laat zo 8 tot 12 kinderen staan in tweetallen naast elkaar voor de tafel waar de leerling die gaat
stagediven op staat. De leerling die zweefduiken, vraagt aan de kinderen die klaarstaan om te vangen:
‘Kan ik jullie vertrouwen?”
- De ‘zweefduiker’ steekt de armen in de lucht en maakt vervolgens met gestrekt lijf een verre
zweefduik. Je staat aan het eind en vangt de handen van het kind dat de zweefduik maakt, op.
- laat alle kinderen die hebben gevangen voorzichtig een stapje in de richting doen waar de tafel niet
staat. Nu kunnen ze de leerling die sprong rustig met de voeten op de grond neerzetten.
- Vraag: “Hoe was het om te doen?”
Deze oefening kan vaker herhaald worden. Maar je moet altijd alert blijven op een goede uitvoering.
Zodra het ‘te gemakkelijk’ gaat, direct stoppen
98
14.5 Wie durft..
Bespreek digibordpagina 12 en werkboek opdracht 4,
blz. 74.
Geef de kinderen de opdracht om in twee of
drietallen een onderwerp uit te kiezen en daar een
presentatie van te maken. Dat kan in de vorm van een
PowerPoint of Prezi. Maar dat kan ook door een
poster te maken met informatie en plaatjes van het
onderwerp of een werkstuk. Zo gaan de kinderen op
een paar onderwerpen nog wat dieper in. Informatie
is voor de kinderen te vinden via www.meldknop.nl of
www.vraaghetdepolitie.nl . Informeer ouders ook
over de mogelijkheid van deze websites.

met elkaar te oefenen. De situaties zijn in voorgaande
leskernen besproken.
14.7 Pettenkwadrant
Bekijk digibordpagina 12. Welke leerling zou ook willen
weten hoe er over hem of haar wordt gedacht? Doe het
pettenkwadrant via de stappen die zijn besproken in de
leskern 12: ‘Van kritiek kun je leren’.
99
15. Leskern 15: Kanjertips
Opbouw van de les ‘Kanjertips’:
1. Kanjertips bij het oplossen van
conflicten
2. De tijger
3. Wat past bij jou? Zet een kruisje
4. Tips voor mezelf
5. Vertrouwensoefening naar keuze
6. Situatie oefenen
7. Pettenkwadrant
In deze leskern worden alle thema’s die in de voorgaande leskernen zaten nog een keer herhaald.
Neem alle tips in deze les nog een keer door en sluit af met het diploma dat hoort bij de
Kanjertraining.
- Uitdaging
- Helpen
15.1 Kanjertips bij het oplossen van conflicten

Bespreek digibordpagina 2 t/m 8 en werkboek blz. 76, 77 en 78. De kanjertips geven aan wat de kanjer
zou kunnen doen. De Kanjertips zijn samenvattend van aard, maar geven mogelijkheid tot een
klassengesprek of het uitspelen van een situatie.
Kanjertip 4 “Zoek een maatje” is een natuurlijke vorm van peer mediation. Sociaal intelligente
kinderen lossen op die manier hun conflicten op. Lukt dat niet, dan gaat het maatje met de
betreffende leerling naar de leerkracht. De leerkracht grijpt in/bespreekt/gebruikt
mediationtechnieken zoals in de handleiding conflictbeheersing besproken.
100
Als het goed is, kennen de leerlingen het idee van een
maatje. Dat is feitelijk bij de kleuters al besproken. Konijn
krijgt hulp van Tijger (knieboek) en Konijn vraagt hulp aan
Tijger (knieboek). In de andere kanjerboeken is dit thema bij
herhaling nadrukkelijk aan de orde gekomen. Zeer specifiek
in het knieboek “Max en de klas” (zie daarvoor de
handleiding behorend bij Max en de klas).
15.2 De tijger
Bespreek digibordpagina 9, werkboek blz. 79 en 80.
Een belangrijke tekst op het diploma is de zin:
Het is goed dat ik er ben.
De reden staat er meteen achter, namelijk: (omdat) Er zijn
mensen die van mij houden.
Het diploma eindigt met de tekst:

Ik gedraag me als een Kanjer.
Want ik ben een Kanjer.
Tip: Aan deze laatste regels ‘Ik gedraag me als een kanjer, want ik ben een kanjer’ kan ook invulling
worden geven door activiteiten te ondernemen in de buurt, zoals:
• Buurt schoonmaken
• Op bezoek in het bejaardenhuis
• Boodschappen doen voor zieke mensen
• De hond uitlaten voor zieke mensen
• Een inzameling organiseren voor de CliniClowns
• Op bezoek gaan bij een dierenasiel
• Vriendelijk zijn voor elkaar in de klas
• Een plan bedenken: wat doen we als een klasgenoot ziek is. Enz.
Bekijk samen het filmpje over kinderen die vrijwilligerswerk doen (digibordpagina 9) om een aantal
voorbeelden te zien. Zijn er leerlingen die zulke dingen doen? 75% van de kinderen zou wel meer voor
een ander willen doen. Hoe zit dat bij jou? Wat zou je kunnen en willen doen?
15.3 Wat past bij jou? Zet een kruisje

Doe werkboek opdracht 2, blz. 79. Lees en bespreek met de kinderen de uitleg. Laat de kinderen voor
zichzelf invullen welke onderdelen ze al goed beheersen en met welke ze nog meer mogen oefenen.
15.4 Tips voor mezelf

Doe werkboek, opdracht 3 blz. 79. De kinderen kunnen om tips vragen of zelf tips bedenken waarvan
ze denken dat het nog anders zou kunnen. De tips kunnen positief zijn gesteld (‘Ga zo door’) of
negatief (‘Ik zou je aardiger vinden als…’). De tips kunnen worden gebruikt in de coaching van gedrag.
Maak met de kinderen die dat nodig hebben individueel een plannetje hoe zij aan hun tips kunnen
werken.
101
15.5 Afsluiten met een vertrouwensoefening
Sluit de les af met een vertrouwensoefening uit één van de lessen van het afgelopen jaar. Laat de
kinderen meedenken: welke vertrouwensoefening zouden ze graag nog een keer willen doen?

Bekijk digibordpagina 10. Kies één van de situaties uit om met
elkaar te oefenen/ uit te spelen. Alle situaties zijn in de
voorgaande leskernen besproken. Voor de stappen om te
oefenen kan er ook worden gekeken op KanVAS->
aangeven’.
15.7 Pettenkwadrant
Bekijk digibordpagina 11. Welke leerling zou ook willen weten
hoe er over hem of haar wordt gedacht? Doe het
pettenkwadrant via de stappen die zijn besproken in de
leskern 12: ‘Van kritiek kun je leren’.
102
16. Leskern 16: Alleen thuis
Opbouw van de les ‘Alleen thuis’:
1. Terugblik en introductie
2. Bespreking: voedsel
3. Discussie: vers of verpakt
4. Bespreking: je lichaam verzorgen
5. Oefening: je zintuigen
6. Afsluiting: quiz
7. Situatie oefenen
8. Pettenkwadrant
Doelen van deze leskern

• De leerlingen kunnen de functies van voedsel beschrijven.
• De leerlingen weten dat de hoeveelheid benodigd voedsel afhangt van je lengte, je gewicht en
hoeveel je beweegt.
• De leerlingen kunnen beschrijven hoe en waarom je voedsel verpakt.
• De leerlingen weten dat van een product verschillende soorten bestaan (bewerkt/onbewerkt).
• De leerlingen kunnen het belang van hun gehoor en zicht beschrijven.
• De leerlingen kunnen beschrijven hoe zij hun ogen en oren kunnen beschermen.
In deze les komen het volgende thema aan bod:

- Gezond gedrag
16.1 Introductie
Bekijk de startpagina. Vertel de leerlingen dat zij in groep 4 het lesprogramma ‘Max en gezond
gedrag’ hebben gevolgd. Deze les is een vervolg op ‘Max en gezond gedrag’ (samen met de lessen
over gezond gedrag voor groep 7 en 8). Enkele onderwerpen zullen worden herhaald (weten de
leerlingen het nog?). Ook zullen de leerlingen aan nieuwe doelen werken (uitbreiding en verdieping).
Vertel dat deze les gaat over je leefstijl wanneer je alleen thuis bent. Maak je dan gezonde of minder
gezonde keuzes? Benoem tenslotte de doelen van deze leskern.
16.2 Bespreking: voedsel

Bekijk digibordpagina 2. Hoeveel eten de leerlingen op een
dag? Weten de leerlingen waarom eten en drinken belangrijk
is? Vraag de leerlingen ook op welke momenten van de dag zij
eten. Eten ze op vaste momenten of wanneer ze trek hebben?
Bekijk ook het filmpje dat via de link geopend wordt.
103
Bekijk digibordpagina 3. Wat zouden de leerlingen doen op
een vrije dag? Zijn ze actief of juist niet? Vraag de leerlingen
naar het verschil tussen Max en Eefje. Hoeveel eten en drinken
heb je nodig? Wanneer je lang bent, zwaarder bent en/of veel
beweegt, heeft je lichaam meer eten nodig. Wat gebeurt er als
je teveel eet?
Bekijk digibordpagina 4. Je komt thuis met boodschappen. Hoe

bewaar je dan je eten? Wat gaat er goed? Wat gaat er mis?
Wat gebeurt er als je je eten slecht verpakt? Wat moet je
bewaren in de koelkast en wat niet? Bekijk ook het filmpje dat
via de link geopend wordt.
Bekijk digibordpagina 5. Je wilt iets eten en drinken. Hoe kom

je aan je eten/drinken? Waar komt het vandaan? Komt het van
een dier, groeit het uit de grond of wordt het door mensen
gemaakt?
16.3 Discussie: vers of verpakt

Bekijk digibordpagina 6. Bekijk met de leerlingen het filmpje.
Stel daarna de volgende vragen: Waar zou jij voor kiezen
wanneer je alleen thuis bent? Wat is de reden dat je daarvoor
kiest? Laat de kinderen met elkaar in gesprek gaan.
Bekijk digibordpagina 7. Zou je iets anders kiezen wanneer je

voor je ouders boodschappen deed? Had je iets anders
gekozen wanneer je met je vrienden zou gaan eten? Wanneer
je vrienden bij jou komen eten, koop je dan iets wat je zelf
graag eet of koop je iets wat je vrienden lekker vinden?
104
16.4 Bespreking: je lichaam verzorgen
Bekijk digibordpagina 8. Hoe kan Max zijn lichaam goed
verzorgen? Wat hebben de leerlingen vandaag gedaan aan de
verzorging van hun lichaam (of gaan ze nog doen)?
Zing of luister het lied ‘zorg goed voor jezelf’.
Bekijk digibordpagina 9. Wat doen de leerlingen aan de

verzorging van hun lichaam, wanneer zij een ‘bank-hang-dag’
hebben? Wat is verstandig om altijd te doen? Wat kan je een
keer achterwege laten? Hoe verzorgen de leerlingen hun
lichaam wanneer zij een groot feest hebben? Kies je dan zelf je
outfit uit of vraag je iemand anders wat je het best kan
dragen?
16.5 Oefening: je zintuigen

Bekijk digibordpagina 10. Breng de volgende twee vragen in:
Waarvoor heb je je oren nodig? Hoe kun je je oren
beschermen (tegen harde muziek, tegen kou, tijdens het
klussen etc.)? De leerlingen overleggen weer in tweetallen en
noteren hun antwoorden op het blad. Bespreek hierna
gezamenlijk de uitkomsten. Richt het gesprek op het belang
van horen in sociale situaties.
Bekijk digibordpagina 11. Stel de leerlingen de volgende twee

vragen: waarvoor heb je je ogen nodig? hoe kun je je ogen
beschermen (tegen licht, kou, tijdens het klussen etc.)? Deel
per tweetal een vel wit papier uit. De leerlingen overleggen
met elkaar en noteren hun antwoorden. Bespreek hierna
gezamenlijk de uitkomsten. Richt het gesprek op het belang
van zien in sociale situaties. Bespreek ook het beschermen van
je ogen bij het gebruik van een mobiele telefoon, tablet,
computer of tv. Neem na een half uur een pauze en houd het
apparaat op een afstand van minstens 30 centimeter.
105
16.6 Afsluiting: quiz
Bekijk digibordpagina 12-15. Stel de
leerlingen de volgende twee quizvragen:
1. Je krijgt hoofdluis wanneer je je haar te
weinig wast. Waar of niet waar?
Antwoord: Niet waar. Hoofdluis kun je krijgen wanneer jij en je vriend(in) met de hoofden tegen
elkaar aan zitten en de luizen van het ene hoofd naar het andere hoofd lopen1. Wat kun je doen
tegen hoofdluis?
2. Het is gezond om vers geperste

sinaasappelsap te drinken. Waar of
niet waar?
Antwoord: Niet waar, want in een glas sinaasappelsap zitten zeven suikerklontjes2.

Bekijk digibordpagina 16, 17, 18 en 19. Kies één van de
situaties uit om met elkaar te oefenen/ uit te spelen. Alle
situaties zijn in de voorgaande leskernen besproken. Voor de
stappen om te oefenen kan er ook worden gekeken op
KanVAS-> materialen-> kernoefeningen-> ‘Opbouw trainen
grens aangeven’.
16.8 Pettenkwadrant
Bekijk digibordpagina 21-24. Welke leerling zou ook willen
weten hoe er over hem of haar wordt gedacht? Doe het
pettenkwadrant via de stappen die zijn besproken in de leskern
12: ‘Van kritiek kun je leren’.
1 https://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Algemeen_Actueel/Veelgestelde_vragen/Infectieziekten/Vragen_ en_antwoorden
_over_hoofdluis
2 https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/gezonde-voeding-en-voedingsstoffen/waarom-is-het-niet-gezond-om-
sap-te-drinken-.aspx
106

10.0 Handleiding Groep 6 Bij Werkboek Deel 1 Juli 2020 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10.0 Handleiding Groep 6 Bij Werkboek Deel 1 Juli 2020 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Handleiding Kanjerwerkboek - deel 1

Handleiding voor leerkrachten Groep 6

Laatst aangepast juli 2020 – Stichting Kanjertraining

Werkboek deel 1 bevat de belangrijkste basisthema’s van de Kanjertraining. De lessen in werkboek

Smileyposter: welk gedrag wordt van mij verwacht?

Een Socratisch gesprek bestaat uit vier onderdelen:

In deze les komen de volgende thema’s aan bod:

1.1 Wie moet er van de stoel?

‘We werken samen’ is dan op digibord pagina 5 de

Bekijk digibord pagina 6 . Doe dat bijvoorbeeld aan de

Bespreek daarna digibord pagina 7. ‘We hebben plezier’.

Doe daarna opdracht 2 uit het werkboek pagina 4.

De klas wordt verdeeld in drie stukken.

Wanneer de kinderen hun plaats ingenomen hebben,

Bespreekt na opdracht 2 de vragen van digibordpagina 9

1.3 Waarom is vertrouwen zo belangrijk?

Laat de leerlingen daarna stoelen en tafels aan de kant

1. Doe waar je blij van wordt en goed voelt voor jou.

Doe opdracht 4 van het werkboek blz. 5.

Een uitgebreide uitleg van deze oefening is te vinden op

1.6 Vertrouwensoefening: Wave

Laat de kinderen in een grote kring staan en geef elk kind

In deze les komen de volgende thema’s aan bod:

2.1 Tien met elkaar

Bekijk digibordpagina 4. Bekijk de kwaliteiten die passen bij de petten.

Bekijk daarna ook digibordpagina 5-6.

2.3 Wat als de witte pet even weg is?

Als het vertrouwen in jezelf en/of de ander wegvalt worden

Doe opdracht 2 op pagina 8 van het werkboek.

2.5 Binnenkomen met de zwarte pet

Bespreek digibordpagina 10 en stel eventueel onderstaande

Antwoord: Bij ‘rode petjes moet je erg op je qui-vive zijn. Bij

Tip: Laat eventueel een leerling die altijd de clown uithangt

2.7 Vertrouwensoefening: Blindemannetje

2.8 Welk getal heb jij?

• Op het eerste plaatje heeft de jongen met de groene trui

Stappen om dan te oefenen:

Vervolg stappen om het kinderen zelf te laten oefenen:

3.1 Hoe doe jij als je jezelf bent?

In de volgende digibordpagina’s worden die kwaliteiten

Bespreek klassikaal de digibordpagina’s 3, 4 en 5.

Maak je een trappetje van de witte pet naar de rode, dan

Maak je een bruggetje van de witte pet naar de gele, dan

• Tips opschrijven en als leerkracht individueel met Romy bespreken.

3.2 Vertrouwensoefening: Plankvallen

3.3 Durf je dat ook met een stoel?

3.4 Situatie oefenen

In deze les komen de volgende thema’s aan bod:

4.1 Vraag maar raak!

Bij het voorstellen worden steeds drie andere kinderen

4.3 Vertrouwensoefening: Steuntje voor elkaar

Bespreek daarna digibordpagina 6 en doe opdracht 3,

Op digibordpagina 6 kan ondertussen de link worden

4.5 Situatie oefenen

4.6 Tips voor stevig staan en oogcontact

4.7 Aanvullende informatie

Hoe zie ik eruit?

Opdracht voor de leerkracht en de leerlingen:

macht macho Land werk degelijk uitdagend modieus

Hoe kom je van iemand af?

Een hand geven

Extra tips voor de leerkracht

5.1 Herhalen voorgaande leskernen

Vaak vinden we een complimentje geven nog makkelijker