Barok i oświecenie

1. Pojęcia
a) Sarmatyzm- Kulturę, światopogląd i obyczajowość szlachty polskiej od schyłku XVI do połowy XVIII w.
określa się pojęciem sarmatyzmu. Sarmatyzm jest pojęciem, które ma bardzo wiele znaczeń. Określa ono
obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po
czasy rozbiorów. Sarmatyzm stanowi również podstawę polskiej religii i polityki, jest czynnikiem
kształtującym cały nurt poezji ziemskiej. Z twierdzenia starożytnych historyków wynikało, iż polska
szlachta wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia zamieszkującego ziemie polskie przed
wiekami. Mit sarmacki nieobcy był już Kochanowskiemu. Miał on dla niego wartość wychowawczą-
ukazywał lud rycerski, kochający wolność, odnoszący zwycięstwa nad Rzymem.
(cechy!) Był to dla Kochanowskiego argument tradycji niezawisłości narodu polskiego, pobudzeniem do
działania. Teoria sarmacka w XVI wieku pełniła bardzo ważną funkcje polityczną- motywowała prawa
Polski do mocarstwowości, uzasadniała wschodni kierunek polityki Jagiellonów. Mit sarmacki ponadto
budził ducha rycerskiego, realizował ideał męstwa, waleczności. W okresie renesansu mit ten został
wprowadzony w krąg pojęć humanistycznych. Duma była nieodłączną cechą barokowych Sarmatów,
zaczęli oni poszukiwać własnych korzeni. Niestety ideologia sarmacka rozwijała się w złym kierunku.
(Ważne!)Poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji, duma, waleczność, męstwo i tolerancja
przerodziły się w zarozumialstwo, pijaństwo, nacjonalizm, ksenofobie i nietolerancje. Z tego powodu
Sarmatów możemy podzielić na pozytywnych, czyli takich, dla których ojczyzna była rzeczą priorytetową i
negatywnych, dla których zabawa była najważniejsza.
Cechy sarmaty
• powierzchowna religijność (tylko na pokaz)
•konserwatyzm
•zacofanie
•brak tolerancji
•opieszałość
•zbytni tradycjonalizm
•ksenofobia
•megalomania
•lubowanie się w przepychu i bogactwie różnego typu
ceremoniałów
•inspiracja modą orientu
•patriotyzm i umiłowanie wolności
•rubaszność i buta
•przekonanie o szczególnie uprzywilejowanej pozycji szlachty,
jako wybrańców samego Boga
•pogarda dla mieszczaństwa i chłopów
•dbanie o swój honor
•pielęgnowanie więzów rodzinnych
b) Nurt dworski - poezja salonowa, wiersze miłosne, czerpanie wzorców z zachodu, charakterystyczną
postawą jest cieszenie się z miłości i piękna kobiet.
Tematyka: miłość zmysłowa, wyrafinowana, komplement, gra i zabawa towarzyska, również zaduma nad
życiem, przemijaniem
poeta to:
- rzemieślnik słowa, architekt konstrukcji wiersza
- doskonale panuje nad językiem, popisuje się kunsztem formy, często szokuje i olśniewa
- z jednej strony ukazuje zachłyśnięcie urodą świata, z drugiej – dystans do jego nietrwałości
 Cechy nurtu:
- opieranie utworów na wyszukanym pomyśle (KONCEPT)
- stosowanie rozmaitych środków stylistycznych
• oksymorony – połączenie wyrazów sprzecznych np. ciepły lód
• hiperbole - środek stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów,
osób, zjawisk.
• Elipsa - opuszczenie w zdaniu wyrazu lub wyrazów domyślnych w szerszym kontekście
• antytezy - zabieg stylistyczny, polegający na zestawieniu dwóch przeciwnych znaczeniowo segmentów
wypowiedzi
• kontrasty
• parafrazy (omówienie) - swobodna przeróbka utworu literackiego lub czyjejś wypowiedzi rozwijająca i
modyfikująca treść pierwowzoru
• przerzutnie - przerzucenie do następnego wersu wyrazu lub kilku wyrazów należących treściowo do
wersu poprzedniego
• Peryfraza - figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot,
czynność, osobę itp. przez jego opis lub metaforę
• anafory – rozpoczynanie zdań od tego samego wyrazu, przeciwieństwo epifory
• apostrofy - bezpośredni często uroczysty zwrot osoby pojęcia przedmiotu stosowany w utworze
poetyckim
• paralelizm – równoległe podobieństwo. Stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie
c) Konceptyzm - główny prąd w poezji baroku, cechujący się dążeniem do nieustannego zadziwiania,
zaskakiwania i zaszokowania czytelnika. Koncept to wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na
którym oparty jest utwór poetycki, zarówno pod względem budowy jak i treści. Poetykę konceptyzmu
można określić mianem poetyki kontrastu.
d) Marinizm - styl poetycki stosowany w literaturze baroku. Za zadanie miał zaskoczyć odbiorcę
wyszukanym stylem, nie banalna formą i zaskakującym tematem. Wykorzystywano bardzo dużo metafor,
anafor, paradoksów itp. aby osiągnąć zamierzony efekt. Nazwa pochodzi od Giambattisty Marino
włoskiego poety twórcy tego stylu.
e) Vanitas vanitatum et omnia vanitas – Marność nad marnościami i wszystko marność. Motyw marności
najbardziej widoczny jest w epoce średniowiecza i baroku, fascynacja śmiercią i przemijaniem
przejawiała się w sztuce i literaturze. Przemyślenia na tle egzystencjalnym pojawiały się także w innych
epokach. Obecny w literaturze i sztuce motyw znaczeniowo-estetyczny, charakteryzujący się
przeświadczeniem o nietrwałości, przemijalności wszystkiego. Szczególnym zainteresowaniem cieszył się
motyw vanitas w epokach Średniowiecza i Baroku. Podejmowano go zarówno w literaturze jak i w
sztukach plastycznych, tworząc pewien ścisły kod znaczeń symbolicznych. Do skojarzeń wanitatywnych
należą przedmioty takie, jak: czaszki, klepsydry, zegary, instrumenty muzyczne, gnijące owoce, zwiędłe
kwiaty. Fraszka Jana Kochanowskiego „O żywocie ludzkim” również podejmuje temat marności, lecz
czyni to z właściwym czasom poety stoickim spokojem. Kochanowski zdaje sobie sprawę z nietrwałości
ludzkiego żywota oraz przemijalności wszechrzeczy, lecz nie wpada z tego powodu w panikę. Człowiek
jest tylko marionetką w rękach bogów, lecz nie powinno to stanowić dla niego powód do rozpaczy.
f) Klasycyzm - styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do osiągnięć
starożytnych Greków i Rzymian. Twórcy tego nurtu programowo nawiązywali do antycznej teorii poezji
zawartej w „Poetyce” Arystotelesa, a realizowanej m.in. przez Horacego. Za zadanie stawiali sobie
połączenie piękna i prawdy poprzez naśladowanie rzeczywistości, dbałość i wewnętrzny ład i
harmonię. Podstawą filozoficzną kierunku był racjonalizm. Rozumowi podporządkowywano uczucia i
wyobraźnię. Dbano o regularną formę, tworzono zgodnie z założeniami danego gatunku,
podporządkowywano twórczość artystyczną wielu rygorom. Ważną zasadą obowiązującą w literaturze
była antyczna zasada decorum, wymagająca, by styl wypowiedzi dostosowany był do tematu. I tak np.
tragedii, odzie, eposowi przypisany był styl wysoki, a komedii czy satyrze niski. Łączenie komizmu z
 tragizmem było niedopuszczalne. Ponadto należało dbać o prawdopodobieństwo przedstawianych
zdarzeń oraz ich „przystojność”, nie wprowadzano więc postaci ani wątków fantastycznych, unikano też
gwałtownych i brutalnych scen.
CECHY KLASYCYZMU:
a) wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnego Rzymu i Grecji
b) chęć wiernego odwzorowania elementów dekoracji, stroju czy architektury antyku
c) oszczędność wyrazu
d) spokój - przeciwieństwo barokowej ekspresji
e) obraz idealistyczny
f) kształt ważniejszy niż barwa
g) ukazywanie momentu przed ważnym wydarzeniem lub akcją
h) kościoły - często na planie koła, przykryte kopułą
i) we wnętrzach wielkie, podłużne, jasne sale, malowane na biało, płaskie sufity, okna duże i kwadratowe
g) Sentymentalizm - Sentymentalizm był kierunkiem w literaturze, który rozpoczął się w latach 60-tych
XVIII wieku. Propagatorów sentymentalizmu interesowała najbardziej emocjonalna strona natury
człowieka, jego uczucia. Przeciwstawiali naturę cywilizacji, zaś rozum sercu, a natchnienia w tworzeniu
artystycznym szukali w tradycji, zazwyczaj w kulturze ludowej. Utwór sentymentalny, był zazwyczaj
bardzo uczuciowy i nacechowany czułością. cenionym przez sentymentalistów gatunkiem były : powieść
sentymentalna, sielanka, pieśń oraz elegia. Podmiot literacki w dziełach klasycznych był bezosobowy,
niczym bystry obserwator. Natomiast w utworach sentymentalnych kojarzy i utożsamia się z doznaniami
prywatnymi, osobistymi i intymnymi.
- sentymentaliści pisali o swej wrażliwości.
- penetracja wewnętrznego życia bohatera
- zmysłowe doznanie
- głosili pochwałę prostoty i czułości.
- zachwycali się pięknem przyrody
- literatura ta pogłębiała analizę psychologiczną postaci
- zwraca uwagę na melodyjność wiersza
h) Deizm - nurt religijno-filozoficzny, którego cechą wspólną jest przekonanie, że racjonalnie można
uzasadnić istnienie jedynie Boga bezosobowego, będącego konstruktorem świata rozumianego jako
mechanizm oraz źródłem praw, według których ten mechanizm świata działa. Tak rozumiany Bóg nie
ingeruje w raz ustanowione prawa.
i) Ateizm - odrzucenie teizmu, pogląd lub doktryna głosząca odrzucenie wiary w istnienie boga. W
najszerszym znaczeniu jest to brak wiary w istnienie boga, bóstw i sił nadprzyrodzonych, jako
nienaukowych i sprzecznych z rozumem, oraz negowanie potrzeby religii.
j) Utylitaryzm - typowa postawa oświecenia, która za najwyższy cel jednostki uważała jej pożytek. Każde
działanie powinno dawać jak największe szczęście jak największej liczbie ludzi. Cech użytkowych
nabierała literatura, której przypisywano wartości edukacyjne i wychowawcze. Utylitaryzm
spowodowany był wiarą w człowieka jako wolną, rozumną jednostkę, wiarą że może on zbudować lepszą
przyszłość. Z nurtem tym łączy się dydaktyzm mający na celu rozpowszechnienie literatury, również w
niższych klasach społecznych. Za przykład stanowią "Bajki" Krasickiego, który w zwięzły i dobitny sposób
wyrażają krytykę ustroju feudalnego, zachowań: próżności, głupoty, niesprawiedliwości. Publicystyka
okresu Sejmu Wielkiego podkreśla patriotyzm, i to, że rozum może doprowadzić ojczyznę do dawnej
potęgi.
k) Krytycyzm - Idea głoszona w XVIII stuleciu, jeden z najważniejszych wyróżników formacji oświeceniowej i
jej przedstawicieli. Krytycyzm ściśle łączy się z racjonalizmem. Jego wyznawcy byli przekonani, że
wszystko trzeba zweryfikować oraz na nowo uzasadnić – bądź obalić, trzeba przy tym sięgnąć po inne niż
dotychczasowe sposoby argumentacji i stawiania problemów. Krytycyzm dotyczył głównie tradycyjnych
instytucji społecznych i politycznych oraz uznawanych autorytetów, przejawił się również w myśli
 filozoficznej i naukowej odwołującej się do fundamentalnych osiągnięć nauki w XVII wieku. Jedną z jego
najbardziej widocznych oznak była krytyka religii, autorytetu objawienia i instytucji kościelnych
prowadząca do postaw deistycznych, a nawet ateistycznych. Krytyczna postawa oświeceniowych
myślicieli miała na celu stworzenie nowego poglądu na świat i nowego ustroju społeczno-państwowego.
2. Utwory
a) Wacław Potocki
 „Wojna chocimska” - Tematem utworu jest wojna z Turkami z roku 1621. Bitwa ta toczona była pod
wodzą Karola Chodkiewicza. Wojna ta trwała pięć tygodni. Polscy żołnierze dzielnie walczyli przeciw
zwiększonej liczebnie armii Turków. Mimo śmierci naszego dowódcy zmusili wroga do wycofania się
z naszego kraju. Celem Potockiego jest przypomnienie tej heroicznej i pełnej patriotyzmu bitwy by
wywołać refleksję i pokazać, że potrafimy walczyć. Starał się ożywić sylwetki wodzów, dokładał żywe
opisy scen batalistycznych by utwór był ciekawszy.
Ponad to w utworze wplecione mamy osobiste refleksje i uwagi Potockiego. W mowy swoich postaci
wkłada patriotyzm. Postacie poematu mówią o obronie i szacunku jakim należy darzyć swoją
ukochaną ojczyzną. Poemat składa się z 10 części, z których dwie pierwsze opowiadają o
przygotowaniach wojennych, następne opisują każdy dzień przebiegu wojny, aż do wszczęcia
układów i rozejścia się wojsk.
 „Nierządem Polska stoi” - jest to wiersz , w którym mamy ukazany ówczesny i prawdziwy obraz
sytuacji w Polsce. Polska jest przykładem państwa w którym przepisy i prawo jest ciągle zmieniane.
Cierpi przez to najbardziej najbiedniejsza warstwa społeczna, prowadzi to do jej skrajnego ubóstwa.
Poeta Wacław Potocki w swoich wierszach wykazuje się ogromną troską o losy swojej ojczyzny a
także mamy tu przejaw jego gorącej miłości patriotycznej. Sytuacja społeczno-polityczna jest
obrazem całkowitego rozkładu Rzeczpospolitej. Wszędzie panuje anarchia i nierząd. Prawo utraciło
swój autorytet, a jego ciągłe zmiany potęgują narastający chaos.
Każdy obywatel kieruje się własnymi zasadami i interesami. W najtrudniejszej sytuacji znajduje się
zaś drobna szlachta i ziemianie, którzy, mimo że posiadają zaledwie dziesiątą część ziemi w kraju, są
nieustannie narażeni na sądy i egzekucje ze strony możnych sąsiadów. Niejednokrotnie muszą
opuszczać swoje domy i wraz z rodziną udawać się na służbę do bardziej majętnych dworów. Poeta
jest przerażony tym stanem rzeczy, ma bowiem świadomość, że jeśli społeczeństwo się nie zmieni,
Polska zginie.
 „Pospolite ruszenie” - Przedmiotem krytyki w wierszu jest źle zorganizowany system obronności
kraju. Wojsko polskie, pochodzące z pospolitego ruszenia, składa się w dużej mierze z
przypadkowych ludzi, pozbawionych patriotyzmu i chęci walki. Opisana przez Potockiego scena
rozgrywa się gdzieś na wschodnich terenach Polski, w wojskowym obozie, który staje się
przedmiotem napaści Kozaków. Dobosz na rozkaz rotmistrza idzie obudzić śpiących szlachciców i
wezwać ich, aby stanęli do walki. Jego działania nie przynoszą jednak zamierzonego skutku. Szlachcic
oburzony, że rozkazy wydaje mu niższy stanem od niego, odbiera to jako atak na swoją szlachecką
wolność i ponownie kładzie się spać, a wraz z nim całe wojsko i rotmistrz. Ukazana przez Potockiego
sytuacja jest obrazem mentalności XVII-wiecznej szlachty, która nad dobro państwa i obowiązek
służby wojskowej przedkłada własne interesy i źle pojmowane przywileje. Ironiczny, ale zaprawiony
goryczą obraz XVII-wiecznego szlachcica-Sarmaty, cechującego się pychą, warcholstwem, brakiem
męstwa i patriotyzmu stanowi jednocześnie przestrogę przed tragicznymi skutkami, jakie taka
postawa może przynieść Polsce. Emocjonalne zaangażowanie poety oraz jego nastawienie
oceniające wyrażają się w dosadnym słownictwie, które jednocześnie wzbogaca realizm ukazanej
sceny.
 „Zbytki polskie” - Wiersz zawiera wyraźną krytykę szlacheckiego trybu życia oraz przestrogę przed
skutkami lekkomyślności Polaków. Punktem wyjścia utworu jest postawione w pierwszym wersie
pytanie:
 „O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?”. Odpowiedzi w formie wyliczeń składają się na dalszą
część wiersza. Według Potockiego głównym pragnieniem szlachty jest posiadanie ogromnego
majątku, bogacenie się, życie ponad stan i na pokaz. Polacy nie tylko pragną złota i pieniędzy, ale
chcą, by ich bogactwo było widoczne dla innych. Pragną odziać służbę w srebro, a komnaty
przyozdobić brokatem (kosztowny materiał) i złotem. Kobiety marzą o drogich kamieniach i
wykwintnej biżuterii, złotą nicią zdobionych sukniach i trzewikach. Szlachta, mająca upodobanie w
wystawnym życiu, tęskni za obfitymi ucztami, karetami, liczną, strojną służbą i bezkrytycznie
przyjmuje cudzoziemskie wzorce. Wszystkie wymienione przez Potockiego pragnienia Polaków są
świadectwem ich przywiązania do wystawnego życia. Złoto, perły, diamenty, bogate stroje, aksamity,
brokaty to przedmioty zbytku i jednocześnie symbol przedkładania wartości materialnych nad
duchowe oraz interesu prywatnego nad dobro publiczne. Krytyczny w swej wymowie obraz marzeń
szlacheckich kontrastuje poeta z tragiczną sytuacją polityczną kraju:
„O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża,
Choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża”.
Poeta wytyka Polakom brak patriotyzmu i zaangażowania w sprawy narodu. Podczas gdy jedni
bogacą się, gromadząc zbędne do życia przedmioty luksusu, inni żyją w biedzie lub umierają za
ojczyznę („Choć na borg umierają żołnierze niepłatni”). Prywata i bezmyślność cechujące szlachtę
polską przyczyniają się do osłabienia i tak już zagrożonego politycznie państwa. Krótkowzroczność
Polaków, przywiązujących nadmierną wartość do pieniędzy, nie liczących się z tragiczną sytuacją
kraju, może stać się przyczyną upadku państwa. Kiedy zginie kraj nękany brakiem pieniędzy i sił
potrzebnych do obrony, przepadną także majątki i pozycja szlachty:
„Że te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece (z wł. wspaniałości)
Pogasną jako w wodzie utopione świece”.
Potocki ostrzega Polaków, uświadamiając im, że brak dbałości o sprawy polityczne kraju prowadzi do
upadku ojczyzny, a tym samym unieszczęśliwia jej mieszkańców. Troszcząc się o kraj, troszczymy się
również o siebie samych, dopóki bowiem ojczyzna jest bezpieczna i silna, Polacy mogą czuć się
szczęśliwi.

b) J.A. Morsztyn
 „Do trupa” - Podmiotem lirycznym jest człowiek zakochany, a adrestaem wypowiedzi jest trup.
Chociaż tytułowy Trup nie zabiera głosu, pełni w wierszu funkcję adresata i partnera rozmowy. Swoją
obecnością wpływa na kształt wypowiedzi, sprawia, że otrzymuje ona taką, a nie inną budowę
językową, przypominającą osobliwy, jednostronny dialog. Poeta porównał człowieka nieszczęśliwie
zakochanego do człowieka umarłego. Cała konstrukcja wiersza opiera się na zestawieniu analogii i
kontrastów w położeniach podmiotu lirycznego oraz adresata. To zestawienie przekonuje czytelnika,
iż zmarły znajduje się w korzystniejszej sytuacji niż zakochany bez wzajemności. Uwydatniony zostaje
tu ogrom nieszczęść, który prowadzi do szokującego wniosku, że lepiej być zmarłym niż zakochanym.
Przekonanie to wnosi do wiersza elementy przesady, wyolbrzymienia, a jednocześnie w pełni
uzmysławia czytelnikowi siłę uczuć uskarżającego się mężczyzny.
Nieszczęśliwie zakochany | Trup
PODOBIEŃSTWA
o - leży zabity strzałą, -leży zabity strzałą
o - jest blady - nie ma w nim krwi
o - ma płomień skryty - palą się wokół niego świece
o - jego zmysły są w okropnej ciemności - jest zakryty żałobnym suknem
o - ma rozum, jest zniewolony przez miłość - ma związane ręce
KONTRASTY
o - skarży się, płacze - nic nie mówi, milczy
o - cierpi srodze - nic nie czuje
 o - jest rozpalony, - jest zimny jak lód
o - nie może rozpaść się w proch, - rozsypie się w proch
o - nie może rozpaść się w popiół

 „Do panny” - Krótkie dzieło Jana Andrzeja Morsztyna podejmuje temat miłości, czyniąc to w
wyrafinowany, niebanalny sposób. Adresatką liryczną utworu jest tytułowa panna, którą ja mówiące
porównuje do najtwardszych rzeczy, jakie zna. Wymienia więc żelazo, dyjament (zawiera w sobie
także piękno, szlachetność), dąb (może być odczytywany jako wyraz majestatu, szacunku) oraz
morskie skały (surowe, odosobnione). Ich niewzruszoność przypomina mu postawę odbiorczyni,
jednak pełne oddanie jej nieugiętości możliwe staje się dopiero dzięki wprowadzeniu sumacji jeszcze
raz zestawiającej pannę i wymienione wcześniej jakości.
Z postawą adresatki kontrastuje podmiot liryczny. Otwarcie przyznaje się on do łez, co można
odbierać dwojako. Jego uczucie może być autentyczne i poważne, polegać na silnym oddaniu. Jednak
kontekst innych utworów Morsztyna oraz forma fraszki zdają się sugerować namiętny, lecz przelotny
flirt (charakterystyczny dla życia dworskiego), którego uczestnik, by jak najkorzystniej zaprezentować
swą osobę, hiperbolizuje przejawiane emocje.
Niezależnie od rodzaju miłości dzieło Morsztyna ukazuje człowieka nieodnajdującego wzajemności w
uczuciu. Dlatego użyte porównania zestawiają kobietę z rzeczami wyrażającymi chłód, surowość,
odległość. Bardzo wymowną metaforą w tym kontekście staje się skamieniały dąb – oznaka
nieczułości, przemiany.

c) Daniel Naborowski
 „Marność i krótkość żywota” - „Krótkość żywota” to wiersz przypominający epitafium – napis
nagrobny. Wypowiedź podmiotu lirycznego ma charakter uniwersalny, jest skierowana niejako do
każdego człowieka. Mówi się tu o przemijaniu, które wpisuje się w istotę ludzkiej egzystencji. Życie
człowieka okazuje się bytem skrajnie nietrwałym, podobnie jak: „dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk,
głos, punkt”. Ludzka kondycja przypomina sytuację przechodnia, który zjawia się na ziemi jedynie na
chwilę. Już sam akt narodzin jest równoznaczny z nieuchronnością śmierci.
Przemijanie jest swoistym prawem świata – z jednej strony negatywnym, ponieważ dotyczy
konkretnych osób, z drugiej – pozytywnym, gdyż zapewnia utrzymanie ciągłości świata. Z tego
powodu każda śmierć to jednocześnie narodziny.
W sensie metafizycznym śmierć stanowi bramę do nowego życia, zaś w sensie biologicznym
przygotowuje miejsce dla kolejnych pokoleń (mogiła jest jednocześnie matką). Wydaje się zatem, że
mamy tu do czynienia z postawą akceptacji przemijania jako odwiecznego prawa natury i tajemnicy
metafizycznej.
d) Sęp Szarzyński
 „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” - Dwie początkowe strofy opisują
zmagania człowieka ze „srogim ciemności hetmanem”(z szatanem), który czyha tylko, by człowieka
pogrążyć i uniemożliwić mu staranie o „byt nasz podniebny”, czyli o zbawienie wieczne. Nasze ciało
pragnie tylko tego, co przemijające, ulotne, człowiek zrobiłby wszystko dla chwilowych rozkoszy.
Szatan jest zazdrosny o doskonałość ducha i chce człowieka zmusić do upadku, do grzechu. Ludzie
bez przerwy muszą walczyć nie tylko z szatanem, ale z pokusami świata i żądzami ciała. Dwie
ostatnie, trzywersowe strofy to refleksja, że człowiek bez pomocy Boga, nie ma szans na zwycięstwo
w tej nierównej walce z szatanem. Podmiot liryczny błaga Boga o pomoc i wstawiennictwo, bo wie,
że tylko pod opieką Boga „będę wojował i wygram statecznie”.
Środki artystyczne:
peryfraza:
„srogi hetman ciemności”;
przenośnia:
 „dom – ciało dla zbiegłych lubości”;
epitety:
byt podniebny, hetman ciemności, łakome marności, zbiegłych lubości, straszliwym boju,
powszechny, prawdziwy pokoju;
apostrofa:
Królu powszechny, prawdziwy pokoju.
e) Ignacy Krasicki
 „Pijaństwo” - W satyrze "Pijaństwo" Ignacy Krasicki charakteryzuje i krytykuje tytułową potężną
wadę Polaków będącą nią po dziś dzień. Wiersz zbudowany jest na zasadzie dialogu dwóch postaci o
opozycyjnych poglądach i sposobach życia. Pierwsza postać to zapijaczony szlachcic który każda
chwilę życia poświęca na ucztowanie obżarstwo i picie alkoholu. Taki styl życia tłumaczy sobie każda
nadarzającą się okazją, zaś towarzystwo sąsiadów wymagało od niego by zostać ugoszczonymi. Taka
gościnność najłatwiej wpędzić mogła w pijaństwo. Wtedy też Polak stawał się największym
politykiem, zapominał o swoich kompleksach i niedoskonałościach. Zaczynał myśleć o państwie i
głosić jego zmiany. Druga osoba dialogu to człowiek oświecony mający na pijaństwo całkowicie inny
pogląd niż szlachcic - Sarmata. To on przypomina mu, ze człowiek nie może zachowywać się jak
zwierze i poświęcać swojego życia wyłącznie na obżarstwo i picie. Ciekawe jest zakończenie tej
satyry, Krasicki pokazuje w nim bowiem pewna bezsilność racjonalnego wykładania zła pijaństwa,
gdyż Sarmata i tak woli "napić się wódki".
Satyra, pt.: " Pijaństwo " krytykuje zgubny nałóg, jakim jest alkoholizm, w który popadają często
ludzie i tracą swoją godność . autor wyśmiewa słabą wole ludzką, bezsilność, bezradność. Tworzy
także zabawny portret psychologiczny i nie tylko, człowieka w tanie upojenia alkoholowego.
Poszukuje on ciągle sytuacji do wypicia, każda okazja jest dobra. Utwór ma cel dydaktyczny,
ponieważ nakazuje rozsądne myślenie, pochwala wstrzemięźliwość i ćwiczenie silnej woli. Krytykuje
wszystkie przywary społeczne, które szkodzą krajowi i narodowi. "Pijaństwo" jest utworem
humorystycznym, ale pokazującym bolesna prawdę o człowieku, który nie potrafi nad sobą
zapanować i zachować silnej woli, nie umie zapanować nad swoimi zachciankami.
 „Do króla” - „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka
Wielbi rząd, czci króla, lecz sądzi człowieka…”
Autor używając tego stwierdzenia chce nam uświadomić, że bez względu na piastowany urząd,
satyra może ocenić charakter każdego. Ignacy Krasicki w swoim utworze „Do Króla” opisuje sposób,
w jaki polska szlachta krytykuje Stanisław Augusta Poniatowskiego. Twierdzi, że król nie powinien
zasiąść na tronie polskim, gdyż nie wywodził się z rodu królewskiego. Szlachta zazdrości mu tytułów
„najjaśniejszy Panie” i tak rozległej, bardzo wpływowej władzy. Uważa, iż jest on za młody
i niedoświadczony do rządzenia krajem; nie może znieść autorytetu jakim się cieszy. Nienawidzi
sposobu w jaki traktuje swoim poddanych, zyskując ich poparcie - przeprowadzając istotne reformy.
 Bajki:
 Kruk i lis - to przedstawienie próżności połączonej z zarozumialstwem, brakiem
samokrytycyzmu. Takie właśnie cechy posiada kruk, natomiast lisa cechują przebiegłość i
przewrotność. Kruk trzyma w dziobie ogromny kawał sera lis widząc to, postanawia za wszelką
cenę zdobyć tenże kawałek. W tym celu ucieka się do podstępu – zaczyna prawić krukowi
komplementy (które naturalnie są wyssane z palca). Lis dokładnie wie w jakie miejsce „uderzyć”
kruka by uzyskać wymarzony cel- ser. Kruk, trzymający w dziobie kawałek sera nie potrafi
śpiewać, jednak, gdy lis zaczyna go wychwalać i prosić by zaśpiewał, w końcu daje się ubłagać.
Kruk otwiera dziób i oczywiście lis nie tracąc czasu ucieka z serem kruka.
 Jagnię i wilcy - Już w pierwszym wersie bajki „ Jagnię i wilcy” Krasicki umieszcza morał, brzmiący:
„Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie”. Wyraża on przekonanie, że w świecie
dominuje prawo silniejszego, że nieistotna jest racja ani prawda, gdyż one zawsze będą stały po
stronie silniejszego. W późniejszych wersach utworu przekonanie to zostaje potwierdzone. Otóż
 małe, słabe jagnię zostaje napadnięte przez dwóch silnych i bezlitosnych wilków w lesie.
Oczywiście jagnię nie ma żadnych szans na przeżycie. Mimo protestów („Jakim prawem”) zostaje
zjedzone przez wilki gdyż jest smaczny i słaby a na dodatek w lesie. Jagnię w tym utworze kojarzy
nam się z niewinnością, słabością, bezsilnością i wręcz naiwnością, wilki zaś z siłą,
okrucieństwem, bezdusznością.
 Szczur i kot - W sposób bardzo wyraźny bajka „ Szczur i kot” atakuje i ośmiesza ludzką pychę.
Opowiadający o swojej wspaniałości szczur, zapomina o swoim odwiecznym wrogu- kocie, który
wykorzystuje chwilę słabości, dopada szczura i dusi go. Morał bajki jest oczywisty: w życiu należy
kierować się skromnością i pokorą, ponieważ nigdy nie jest się tak silnym, aby nie trafić na
silniejszego. Szczur Krasickiego jest zarozumiały, kojarzy nam się z pychą, oraz czymś „śliskim”,
nieprzyjemnym: „Mnie to kadzą”- rzekł hardo do swego rodzeństwa siedząc szczur na ołtarzu
podczas nabożeństwa”. Kot to okrutny, niezwykle przebiegły i zwinny wróg szczura.
 Baran dany na ofiarę - Utwór „Baran dany na ofiarę” ukazuje utuczonego barana, który „spoczął
na laurach” widząc, co dzieje się wokół niego: „Wieńce mu kładą, że mu rogi złocą”. Zaczął się
pysznić i nie zauważył co tak naprawdę się z nim działo. Dopiero gdy zauważył swojego oprawcę
dostrzegł swój błąd. Nie pomogły mu ani wieńce, ani złote rogi. Baran, to kolejny przykład pychy i
zarozumialstwa w utworach Krasickiego. Autor ponownie stara się pokazać, że brak
samokrytycyzmu i wyobraźni nie popłaca. Tak jak w utworze „Szczur i kot” śmierć barana
przyszła w najmniej oczekiwanym momencie. Morał jest także podobny, skromność i pokora są
bardzo ważnymi cechami, chociaż wydaje mi się, że tym razem nie uratowałyby one barana, gdyż
tak, czy owak zostałby zabity.
3. Reformy kulturalno-oświatowe w XVIII wieku