TOLERANCIJE

mašinskih delova i sklopova

Dr Snežana Ćirić Kostić, docent

MAŠINSKI ELEMENTI
LOGO 1
1
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Svrha tolerancija
Usled
Mašinski delovi su ograničeni
odstupanja površinama određenog oblika.
mašina i alata,
odstupanja
karakteristika
materijala i
nesavršenosti
poslužilaca
mašina za
izradu, nije
moguće
apsolutno tačno
izraditi
predviđene mere
i oblike
mašinskih
delova LOGO
Tolerancije
2
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Svrha tolerancija Svrha tolerancija


Odstupanja mogu biti veća

ili manja...

LOGO
Tolerancije
3
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Svrha tolerancija Na crtežu se unose
NAZIVNE MERE i
1 2 ne očekuje se
3 da one budu idealno tačne,
niti da oblik bude idealno
tačan, bez hrapavosti na
površinama...

...Uz to se propisuju
granice u kojima ovi
f36 činioci mogu odstupati.
TO SU TOLERANCIJE
KOJE PREDSTAVLJAJU
DOZVOLJENA
ODSTUPANJA.

f44 LOGO
Tolerancije
4
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Vrste (podela) tolerancija

OPŠTE TOLERANCIJE :
•Tolerancije dužinskih mera
•Tolerancije oblika i položaja površina
•Tolerancije hrapavosti površina

IZVEDENE (POSEBNE) TOLERANCIJE:

•Tolerancije zupčanika
•Tolerancije ležaja
•Tolerancije navoja
•Drug e pos ebne tolerancije

LOGO
Tolerancije
5
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Tolerancije dužinskih mera
d D

SPOLJAŠNJA UNUTRAŠNJA NEODREĐENA

MERA MERA MERA
Osnove
tolerancija
VRSTE
dužinskih
mera:
LOGO
ISO 286-1
Tolerancije
Uvod
6 ISO 286-2
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
Parametri tolerancija:
•Nazivna mera (d, D ) – mera koja se upisuje na crtežima u vidu kote.
Od nje se mere odstupanja. Nazivna mera definiše idealne konture tj. nultu liniju
(0-0) od koje se meri veličina odstupanja.

•Granične mere – propisane granice između kojih treba da se izradi

odgovarajuća dužinska mera.
-Gornja granična mera dg i D g – najveća dopuštena vrednost dužinske mere
-Donja granična mera dd i D d – najmanja dopuštena vrednost dužinske mere

•Stvarna mera (ds , D s ) – veličina dužinske mere koja se dobija neposrednim

merenjem mašinskog dela, odnosno čitanjem na skali mernog instrumenta.
-Ispravna: dd  ds  dg , D d  D s  D g .
-Dobra: mera koja se doradom može dovesti u granice tolerancije ds d, D s D d.
-Loša: mera koja se doradom ne može dovesti u granice tolerancije ds dd, D s D g

LOGO
Tolerancije
Uvod
7
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
•Odstupanje (gornje, donje granično i stvarno) – razlika između neke od
navedenih mera i nazivne mere.
MEĐUNARODNIM STANDARDOM SU PROPISANA GRANIČNA ODSTUPANJA
I PO VELIČINI I PO NAČINU OZNAČAVANJA.
es ei
e
0 0
t
d
dg dd ds

Gornje granično odstupanje

(ecart superieur): es=dg -d ES=D g -D
Donje granično odstupanje LOGO
Tolerancije
Uvod
(ecart interieur):
8
ei=dd-d EI=D d-D
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
es ei
•Dužinske mere i odstupanja
e
0 0
t
d
es=dg -d
d g dd ds spoljašnje mere
ei=dd-d

T
E
0 ES EI 0
D ES=D g -D
Dg Dd Ds unutrašnje mere
EI=D d-D

LOGO
Tolerancije
Uvod
9
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
•Tolerancijsko polje – područje dozvoljene varijacije stvarne mere.
e Širina tolerancijskog polja za
m spoljnu meru (t), za
unutrašnju meru (T )-
predstavlja razliku graničnih
t
es mera odnosno odstupanja

t=dg -dd=es-ei
fi ei
0 T=D g -D d=ES-EI
0

dd dg
d
dijagram tolerancijskog polja

LOGO
Tolerancije
Uvod
10
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Dijagram tolerancijskog polja
za spoljnu meru za unutrašnju meru
e
E

t T ES
es

ei EI
fi fi
0 0 0 0

Dd Dg
dd dg
d D

Parametri tolerancijskog polja su: Pomoću ova tri parametra ISO standard
propisuje veličinu dozvoljenih odstupanja,
•veličina (širina) tolerancijskog polja (t, T )
način određivanja odstupanja i
•položaj tolerancijskog polja. označavanje tolerancija dužinskih
LOGOmera.
Tolerancije
Uvod
•nazivna mera. 11 100H8, 180f9
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
PARAMETRI
TOLERANCIJSKOG POLJA

POLOŽAJ
NAZIVNA MERA TOLERANCIJSKOG
STEPEN POLJA
TOLERANCIJE Označava se
•1...500 mm (IT-Internacionalna
13 područja s lovima
Tolerancija) •a, b, c, d,... za
•500...3150 •20 stepena s poljnu meru,
8 područja tolerancije •A , B , C, D,... za
IT01, IT0, IT1, unutrašnju meru.
IT2,..., IT18
LOGO
Tolerancije
Uvod
12
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Promena veličine tolerancijskog polja za nazivne mere od
0...500 mm
4
3
i  0,45 D  0,001D
i
3

0 100 200 300 400 500

d, D mm

LOGO
Tolerancije
Uvod
13
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Uticaj stepena tolerancije na veličinu tolerancijskog polja

LOGO
Tolerancije
Uvod
14
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1 t.2.1-ME prof. Ognjanović

LOGO
Tolerancije
Uvod
15
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Položaj tolerancijskog polja
E Udaljenost tolerancijskog polja
od nulte linije definisana je
A
jednim od graničnih
odstupanja
Nulta linija
es ili ei odnosno ES ili EI.
B

EI C EF FG
CD
D K M N P
E
0 0
F G H R S T U
V X
J
Y Z ZA ES
ZB
JS
ZC

LOGO
Tolerancije
Uvod
16
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
E
 Položaj A

tolerancijskog Nulta linija

polja B

EI C EF FG
CD
D K MNPR
ES
0 E F GH S T UV X 0
Y Z ZA
J ZB
JS ZC

D
e Nulta linija

zc
zb
ef f fg g h
j y z za ei
st uv x
0 e kmnp r 0
cd d
es c
js

b d

LOGO
Tolerancije
a
17
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
t.2.2-ME prof. Ognjanović

LOGO
Tolerancije
Uvod
18
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
t.2.3-ME prof. Ognjanović

LOGO
Tolerancije
Uvod
19
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Složene tolerancije
Tolerancije zbira dužinskih mera
jednaka je zbiru tolerancija svih
l1d t1 l2d t2 l3d t3 mera u nizu pojedinačno.
l1g l2g l3g

Zbirna mera
l=l1+l2+l3
ld=l1d+l2d+l3d t1 t2 t3 je sa tolerancijom
lg=l1g+l2g+l3g t=t1+t2+t3

l1
l2
l3
l

LOGO
Tolerancije
20
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Složene tolerancije
Tolerancija razlike dužinskih mera
jednaka je zbiru tolerancija
Lg pojedinačnih mera.

T Ld

lg
t ld
Razlika dužinskih
mera
L 1=L-l
L1d je sa tolerancijom
L1g T 1=T+t

LOGO
Tolerancije
21
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Naleganje- odnos delova istih nazivnih mera od kojih je
jedna spoljna, a druga unutrašnja.

U zavisnosti od veličine ostvarenih mera,

naleganja mogu biti: labava, čvrsta i neizvesna

•Labavo naleganje – se ostvaruje između delova kod kojih je stvarna

mera otvora veća od stvarne mere čepa ( D s >ds ).
•Razlika između prečnika otvora i prečnika čepa je pozitivna, tj. između
sklopljenih delova je međuprostor -zazor Zs
•Čvrsto naleganje – se ostvaruje nasilnim utiskivanjem čepa u otvor.
Stvarni prečnik otvora je manji od stvarnog prečnika čepa ( D s <ds ).
•Njihova razlika predstavlja preklop P s .
•Neizvesno naleganje – je sa malim zazorom ili sa malim preklopom
LOGO
Tolerancije
22
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Labavo naleganje
Zs =D s -ds =E-e>0
Zg =D g -dd=ES-ei
T n=Zg -Zd=T+t
Zd=D d-dg =EI-es

E Z
e Tn
Zg
fi
T ES Z
0 0
es ei Zd
Zg Zd
t
D=d Dg Dd
dg dd P

LOGO
Tolerancije
23
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Čvrsto naleganje
P s =D s -ds =E-e<0 P g =D d-dg =EI-es
T n=P g -P d=T+t P d=D g -dd=ES-ei
E
t Z
e
Pd ei es Pg
T ES Pd
0 0

=D Pg T
dg dd n

Dg Dd
P
fi

LOGO
Tolerancije
24
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Neizvesno naleganje
Zg =D g -dd=ES-ei >0
T n=Zg -P g =T+t
P g =D d-dg =EI-es <0
E
Z
e
t

es Zg
Zg Pg
T ES
0 ei 0
Tn Pg
d=D
dd dg fi
Dg Dd P

LOGO
Tolerancije
25
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1

 Tolerancije mera (JUS ISO 286):

100 H 8,
180 f 9
Kvalitet (stepen tolerancije)
Položaj tolerancijskog polja
Veliko s lovo-otvor
Malo s lovo- čep
Nazivna mera

A-clearance fit
B-transition fit
C-Interference fit LOGO
Tolerancije
Uvod
26
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1

Polje korišćenja stepena tolerancija po ISO sistemu:

IT01 do
Za merne instrumente
IT6
IT5 do
Preporučeno za opštu upotrebu u mašinstvu
IT12
IT11 do Za proizvodnju polufabrikata (delovi koji zahtevaju
IT16 dodatnu obradu)
IT16 do
Za strukture
IT18
IT11 do Za specifikaciju ograničenja odstupanja dimenzija
IT18 dimenzija bez tolerancija

LOGO
Tolerancije
27
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Upisivanje tolerancija

LOGO
Tolerancije
Uvod
28
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan
MAŠINSKI ELEMENTI 1

 Upisivanje tolerancija

LOGO
29
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan
MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Praktičan primer upisivanja tolerancija

LOGO
30
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan
MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Sistemi naleganja SZUM Familije
z nale-
Labava Neizvesna y
x ganja:
naleganja p r t u v
naleganja s
H H6
m n
H7
0 0 H8
k
g h j H9
f
d=D e Čvrsta H11
d naleganja H12
c
H13
b
a Unutrašnja mera
E Spoljna mera h5
F G H
J K h6
0 M 0 h8
U V h9
h N P R X Y
d=D S T Z h11
SZSM h12
h13
LOGO
Broj naleganja se sužava uvođenjem prioriteta naleganja: I, II i III stepen naleganja
Tolerancije
31 Tabl.2.4 i 2.5
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
SZUM

Proračun naleganja prema ISO 286:

http://www.mesys.ch/calc/tolerances.fcgi?lang=en

LOGO
32
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
Promena temperature je
 Uticaj toplote na naleganje srazmerna koeficijentu
toplotnog širenja , promeni
temperature J i veličini
ZgJ
E prečnika d ili D
e
ΔD= DJ
PgJ
Zg
čep-d
Z Zg=ZgJ
otvor-D ΔD Δd

Pg
0 0 Tn
J Pg=PgJ

D=d P

LOGO
Tolerancije
33
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
E
e
P dJ
P gJ
Zg čep-d
otvor-D Δd

Pg ΔD
0 0
J D

J d

d=D
Z Zg

PdJ
Pg Tn
d> D
PgJ

 J d>  J D
Tn
LOGO
Tolerancije
P
34
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Tolerancije oblika i položaja

Tolerancijski prostor-
područje dopuštene
varijacije oblika

LOGO
Tolerancije
35
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Tolerancije oblika
Tolerancijski prostor-
područje dopuštene f 0,1
varijacije oblika

0,1 pravost

kružnost

LOGO
Tolerancije
36
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
0,1
 Tolerancije oblika

0,02
cilindričnost

0,08
oblik površine

ravnost
LOGO
Tolerancije
37
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Tolerancije položaja paralelnost

A f 0,1 A

f 0,01 A

upravnost

A LOGO
Tolerancije
38
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
lokacija
 Tolerancije položaja
A 0,08 A

radijalno i aksijalno bacanje

0,1 AB

0,1 A

A B
LOGO
Tolerancije
39
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Tolerancije položaja
Osa tolerisanog dela mora ležati unutar
cilindra prečnika 0.2mm čija se osa
poklapa sa osom referentnog elementa

Tolerisana osa mašinskog dela mora

ležati unutar cilindra prečnika 0.05mm
upravnog na referentnu površinu LOGO
Tolerancije
40
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Tolerancije hrapavosti površina
Mikroprofl hrapavosti površine

Ra- srednja aritmetička vrednost odstupanja svih tačaka

efektivnog profila u odnosu na srednju liniju m, na referentnoj
dužini l.

LOGO
Tolerancije
41
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Tolerancije hrapavosti
površina
Mikroprofl hrapavosti površine

Manji broj odražava finiji kvalitet

obrađene površine
Ra- srednja aritmetička vrednost odstupanja svih tačaka
efektivnog profila u odnosu na srednju liniju m, na referentnoj
dužini l.

LOGO
Tolerancije
42
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Veza ISO
tolerancija
Mikroprofl hrapavosti površine
i klasa
hrapavosti

Ra- srednja aritmetička vrednost odstupanja svih tačaka

efektivnog profila u odnosu na srednju liniju m, na referentnoj
dužini l.

LOGO
Tolerancije
43
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Oznaka tolerancije hrapavosti površine
Mikroprofl hrapavosti površine

LOGO
Tolerancije
44
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Označavanje hrapavosti površina
b-način obrade
N1...N12 N6
a c(f) –referentna
klase N8 dužina
hrapavosti
e d Pravci prostiranja
brazda
Dodatak za obradu
oblici kukica skidanjem strugotine

oznake mesta gde se upisuju

odstupanja i način izrade

c R

oznake pravca prostiranja brazda

T.2.8- dati načini obrade kojima se LOGO

Tolerancije
odgovarajuća klasa obrade može realizovati
45
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan

MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Označavanje na crtežima
Mikroprofl hrapavosti površine

Oznaka se dovodi u vezu sa površinom na

koju se odnosi:
Oznaka i strelica moraju svojim vrhom da
•direktno
priđu površini sa spoljne strane predmeta.
•linijom produžetka površine i
•vodećom linijom
LOGO
46
 Dryour
Add Snežana Ćirić
company Kostić
slogan
MAŠINSKI ELEMENTI 1
 Praktični primeri označavanja

LOGO
Tolerancije
47