aiuomgn] © EAOWE zy Hox pod yeopem Furrqruaoloa hq aplo yf wey was — somB|andoaN. 1p ndoruy symas 21 jexsod 0 aaqopodopaeid szpoy) vesnquug Adzod aquaznso3s “Hp -ofien some rysunda! fursenasdny porad o¢T O-— G2E 0) — ISMLANIL PLE op emuuig ify x avako aunode7, ge syyeanad duns usemaskny pozsd egos got m suey — snsnj9g smiey smog AML ge ‘gorzpaun aoqp fomjodsodzoez: fazsfarmanasteu jareasAqo ‘npox oBanusoxeuz ypwuorod ‘euo1dog ofazseu aoruazrisors <, esnymeg ezsnfony yaaa NZD, ‘yoe700 ypdasen eu as ypdselarzp merds Arorst Peyato0p fozzes opezayeU watwepz tour & ‘erga vu rystnelz 0 euoidAag sopeaddez epied tous asavzpaq wonod 9g “3{nx,dz4s yous — 01 eu zsnxyo] — oferty waimog — ‘ypeureparzp soyeypcer ypryel 0 “perzparnod skqoz wXqpeorp ape — uoraqny, jredpo — nzsnypry ‘8229230 9IN — XTX roreudAosép wwAzslowuzessod 2 Spes o1gos tapep (orrarey 21222 nzor x o1gry ‘Kjsduen szoyapzpopws prepngod oxelore £ 2Azms04 oy our formar oeu7 ten apgpaiaate erueyaToop sez alow, aadnjod a qny wide. -uorzpoo nipdg a rluRMOsoIsez aurea orpetiod e ‘oueuz aquj980 1 vzsforuddas -kaxd Kaveparep qo1vecid Worst ‘ynea arypor8 tfeSerood sem yer troxe2 o10yg oAsoxpzars 03 ‘oznp 2 03 Og “aati 1Aqzane 229] ‘oInyozoyy EragouL kad 2 97 paprauas Signy ‘,, esowsjoidoay oomozsniuuy vaogs Speqop od ais nur forepieg voneut Hor 2Aqzeu gy ezsnemnsgeg 1 350[ st227 27 updur Yoryjera vuOIS op o¥loru Risotuazid 7a dz9 91100 ousepa gyperns 299 Aot(aus ‘“Cormouses fmjomorqop zu tuazszsndo lorzpreq bs “isn pz104810 OB0¥ op teu a4 nyeds udutead vu Azzory ‘orzpny gdjny HyAmzare Emo a1qos od frm, 2807 PpfouUKz9zeq mosozod ouNTUN 292% ‘Aueppod ofaf ‘sapouGaiy ‘7a (208m FrUCYOP “spoqoms onfazsm Topareadqorodsm skler21gpo toouazid ,, zenfzmorg 97 ‘Prapes azom yarsjogory £25 -Aurours dis ainza ary 2fo%o a 1osoMOUNES me PHlez Po WAUTOA o1Sez9 4 PEpEIZpZ ‘zou (aodtalet a7 ‘Pezteamod orsiz9 Kory ‘eyAzouEyArY eypetzp 023 aqurpe wuowy zezad auestdez arzpiq nur feysarm tzraaq] “Aaeys t poxSeu vyp ont o dts 7eBoign atu e ‘nyyztrmogo wionzood z peanouulkaad wore af vqezi ‘20 ouormiezdn aye e osoumod 01 AreyAsMoy y EasIUDoWON sped ozseu oz Qgoumad jmAz Yermopz> TET sGOp yoXurepersod 7 pers -Azx03 ye “fousoperas axqoso oda rogousepss ynids oBadtleazkerd Aon seu emesd oSouyzezsmod oo eu ape ‘oqueztimoqoz aupiando zazsd ou ‘agaspaun woxordm xSrep 239] ‘mou suny Aavease A20U eC aT SUSE ez ofeuan oxsKasas anuzsnys Argxy Sjapnoyz9 sal wezaeIps¥z976 “AgNO Fasyond G wo w e x32 33 4 4 Cyceron, O parioe czemu pokazaly sie dwa Stotica, a nie pyta, dlaczego w padstwie istnieja wa senaty i niemal dwa spoteczeiistwa? Sami wiecie, Ze Smieré Tyberiu- sza Grakcha®, a praedtem jego dzialania podezas sprawowania urzedu uybuna podzielily Rzymian na dwa stronnicewa Z kolei rywale i wro- gowie Scypiona, zacheceni przez Publiusea Krassusa i Appiusza Klaudiu: sza nawet po Smierci tych ostatnich zachowali wplywy w senacie, po cxgkci zw1bconym teraz przeciwko wam za sprawa Metellusa oraz Publi sza Mucjusza®, Udaremniaja wysitki naszego gospodarza, ktéry jako j dyny moghby wiele zdzialaé w nadzwyczaj trudne i niebezpiecanej sycu acji, edy buatuja sig sprzymierzedicy, Latynowie podnosza glowy, zawo- eq przymierza, wriumwirowie wichrayciele codziennie knuja nowe intry- gi, a zacai obywatele did ze strachu. Dlatego, mlodzi prayjaciele, nie oba- wiajcie sie drugiego Stofca; pewnie weale go nie ma, a ji nawer istnicje w postaci, ktéra ogladamy, raczej nie praysporzy nam sckody. Wiedea o tych sprawach jest znikomas choébyémy zzeseta poznali istote zjawiska, nie staniemy sig przez to ani lepsi, ani szczgsliwsi. Moéna za to doprowa- dzié do jednosci w senacie i wirdd obywateli; wielka bytaby szkoda, edyby je) nie osiagnigto; przecie wiemy i widzimy, de istnieje zoztam, a gdyby- Smy tem zaradzili, nasze iycie bytoby lepsze i szczetlisze — Jak sadzisz, Leliuszu? — odezwat sie Mucjusz. — Czego powin- nigmy sig nauczyé, by to urzeceywistnie? — Takich umiejgtnosci, kedre czynia nas uéytecenymi dla patsewa Moim zdaniem to najwainiejszy pozytek z wiedzy, a take prawdziwy dowéd i powinnos mesowa, Skoro zatem mamy spedzié te éwita dysku tujac o sprawach pozytecenych dla paistwa, poprosmy Seypiona, by wy- jaSnil, aki ustrdj wydaje mu sie najlepszy dla kraju. Potem oméwimy inne westie. Spodziewam sig, xe gdy zostang rozwikane, niejako ta sama droga powrdcimy do obecaych trudnosei i dojdziemy ich przyezyn ‘XXI Jako ze Filus, Maniliusz i Mummiusz chetnie przystali na te propozycje ([Zagingla karta cwarta bwaternionu VIL] © Tyberiuse Grakchus usilowal w rok 133 pr2ed Cheystusem pracprowadzi? efor sng agrana. Zit podezaszamiesck. Roamowa tory sg nledhigo potem — w rok 129 + Publius: Lieyniuse Krasus Diwes Mucjanos ~ koassl w 131 rok praed Chrysta- sem, obrosis reform Tyberises Grakcha; Appiuss Klaodiver Pulcher — Kons z oka 149 preed Chrystusem, rwoleanik Tyhesisea Grakcha, slyany méwea © Kwintus Cecyliusz Metellus Macedofski — onsul w roku 143 preed Chrytusem, dowodeit wojskami exymskimi w Macedonii: praeciwaik polxycany Scypiona Miodsce 40; Publiuse Macjuse ~ zob roadzial XIML Kaige pierwsea 25 dlatego, jel taska, nie bujaj w oblokach i sprowadé na ziemig te swoje dywagacje zaproponowatem nie tylko dlatego, de godzi si, by 0 patisewie mowit najwybitniejszy 2 obywateli — powiedzial Leliusz. — Byt takée inny powdd, pamigtarm bowiem, ze czesto rozprawiales o tym 2 Panajtiosem w obecnokci Polibiusza , a ci dwaj Grecy to najwigksi znawey spraw paistwowych. Wiele przytaczales wowczas argumentw przekonujac, 2¢ najlepszym z ustojéw jest ten, ktéry zostawili nam przodkowie. Skoro zatem jesteS lepiej od innych przygotowany do takich dyskusji,sprawisz nam (méwig w imieniu swoim i naszych przyjaciét) wielka radoSé, jezeli przedstawisz. swé} poglad na paistwo. XXII — Nie noge zaprzeczyé, #e rozwatania, do ktérych zachecasz, Leliuszu — odpait Seypion — zajmowaly mnie bardzie} od innych kwe- stii, Widee, 2e kaidy rzemieSinik doswiadczony w swojej sztuce nieustan nie mySli, zastanewia sie i troszezy 0 coraz wieksza biegloSé w zawodzie. Ja rownie? mam zajgcie odziedziczone po ojcach i anvenatach, 2 miano- wicie dbato% 0 padstwo oraz kierowanie jego sprawami. Czy mam sig okazaé bardziej leniwy od zwyktego wyrobnika, poswigcajac mnie} wysit ‘ku doskonaleniu aajwaaniejszej z umiejetnoSci ni on codziennym zatrud- ieniom? Nie zadowalam sie wylacznie daielami, kxdre o rzadzeniu spisali dla nas w Grecji najwybitniejsi mySliciele, z drugie} strony jednak brak mi odwagi, by przedkladaé wiasne opinie nad ich stwierdzenia. Dlatego pr szg, zebyécie mnie sluchali jak obywatela, ktéry zapoznat si¢ wprawdzie z.dorobkiem Grekbw, ale nie stawia go wy2e} od naszych osiggniet w te} dziedzinie. Choe ichodzié za statecznego Raymianina, ktry dzieki stara- niom ojca zdobyt gruntowne wyksztatcenie, od deiecifstwa z zapatem praykdadat sig do nauki, ale wigkszy pozytek wyaiést 2 prakryki | domo. wych wskazdwek nit 2 ksiag XXII — Daruj, Scypionie — weracit Filus. — Nie ulega watpliwosci, ie nike ci nie doréwna, jedli chodzi o wrodzone talenty, a doswiadczeniem ‘w sprawach pafistwa na pewno przewyisease innych Iudzi. Wiemy takée, jakim poswigcate! sie dziedzinom nauki, Skoro zatem, jak sam przyzn- 4e8, zajmowaly cie rSwniez zagadnienia, czy raczej umiejetnosci, stanowiace przedmiot naszej rozmowy, Winienem Leliuszowi ogromna wdziecenosé, bo spodziewam sie, ze twoje wywody beda znacznie bardzie) treSciwe od wexystkich greckich dziet razem weietych % Polibissz — (ok 200 — ok. 118 praed Chrystusem), najwybitaejszy history grec- lew epoce helleniaam DowSdea hawalerii Zwiszku Achajskiego, po bivwie pod Pydag ( rok 168 preed Cheystusem) wrar 2 tysigcem greckich zakdadaskOw preybyl do Rayna, plsie zontal wychowswea i preyjacielem Scypiona Miodscego. 8 a3 ” “0 %6 Cycetoa, O parisrwie — Za duzo ode mnie oczekujesz — odpart Scypion. — Na barkach dyskutanta, keéry ma wyrazié swoja opinig o wanych sprawach, spocay- wwa teraz wyjatkowo cigzkie brzemig. — Nie przecze, #e zadanie jest trudne, lece jak 2wykle pokonasz trud- noSci — stwierdzil Filus. — Nie ma obawy, aeby podezas dysputy 0 r2ecz- pospolitej zabraklo ci stow. XXIV —Postaram sie w miare mozliwosi spelnié wasze oczekiwenia — obiecat Seypion. — Rozpoceng wywéd 2godaie z zasada, ktora na przys2toSé pozwoli we wszystkich kwestiach wniknaé bladzenia. Podezas dyskusfi uzeba najpierw wspélnie okreSlié przedmiot dociekad, a potem nalezy wyjaSnié, co rozumiemy pod konkretna nazwa. Gdy wszyscy sig zgodza na jedng wykladnie, mozna zacza€ dyskusje. Nie da sig bowiem 20- zamieé charakterystyki obicken badad, skoro jeszcze nie wiadomo, czym on naprawde jest. Skoro mamy zajmowaé sie paristwem, sprobujmy je naj- pierw zdefiniowaé. Leliuszowi spodobat sig ten pomyst. Afrykadiczyk méwit dale — Nie zamierzam opisywaé kwestii oczywistych i dobrze znanych, rozkdadajac je na czynniki pierwsze, jak zwykli to robié uczeni. Poming zatem dywagacje 0 pierwszym zwigzku kobiety i mezczyzny, o ich po- tomstwie i keewnych. Nie bede wyjafniat, jak na rézne sposoby motna zdefiniowaé zagadnienie, o ktérym mowa. Mam do czynienia 2 madrymi ludémi, ktSrzy na wojnie i w czasie pokoju chlubnie uczestniezyli w naj- wainiejszych dla patistwa zdarzeniach, postaram sig zatem, by definicja przedmiotu rozwazai nie byla jafniejsza i bardziej zrozumiala niz: moje wywody Nie zamierzam méwit jak nauczyciel, wykladajacy rzeca punkt po punkcie. Nie objecywaiem réwniez, #e przedstawig wszystkie aspekty zagadnienia bez pomijania czegokolwiek = Tego sie po tobie spodziewalem — wiracit Leliusz XXV Rzeczpospolita — ciagng? Afrykaficeyk — to wspélna sprawa, 0 ktéra dbamy pospohu, nie jako beztadna gromada, tylko licene 2groma drenie, jednoczone wznawaniem prawa i potytkéw 2 zycia we wspélno- cie Najwainiejsca prayczyna owego wspélistnienia jest nie tyle poczucie bezradnofci, co wrodzona potrzeba bytowania wiéd innych. Ludzka istora nie szuka calkowite| samotnosci i niechetnie blaka sie-w pojedyake, bo nawet oplywajac w dostatki [Laginela kana druga kewaternionu IX] Whrdtce dzieki ogélnemu przyrwoleniu z koczujacych, rozproszo- nych jednostek powstala spoiecznosé Kesigga pierwsea ae a XXVI ...swego rodzaju zaczatki, poniewat nie ma Sladu swoistego uksztaltowania sozmaitych praymiotéw czy nawet samego paristwa Z powodu, o ktérym juz wspomniziem, owe gromady osiedlaiy sie w upa- uzonych miejscach, by mieé wlasna siedzibe. Gdy polozenie i wysifek ludzkich sak prayczynily sig do jej umocnienia, skupisko doméw stojacych swokdt Swiatya i miejse publicznych nazywano grodem lub miastem Kazda spolecznoSé, czyl: opisana jut wigksza gromada, kaide miasto, czyli zbio- rowodé, kaida rzecrpospolita, czyli wspélna sprawa, 0 ktéra dbamy po- spolu, aby przetewaly, powinay mieé swoje organy wladey, ktdra musi byé ustanowiona 2 uwzglednieniem przyezyny, dzighi ktérej ta spotecanosé zaistniaia, Ready powierza sie jednostce, niewielliemu kolegium albo ogé- fowi obywateli. Gdy panuje jeden cztowiek, nazywamy go krélem, a ustr6} monarchia Kiedy wladze sprawuje grupa wybraicéw, méwimy o rzadach lity. Z ludowladzewem mamy do czynienia, gdy og6t o wszystkim de- eyduje Pray zachowaniu ciagloSei zasad stanowigcych na poczatku zawig zek spoteczedstwa kadda z tych trzech form ustroju mode sig okazaé znosna, bo chociaz. w moim przekonaniu katdej daleko jest do ideatu i prawdziwe} doskonatosci, jednak w pewnych okreSlonych sytuacjach kaéda ma swoje zalety. Krél sprawiedliwy i madry, niewielka grupa wybitnych obywateli i wreszcie og6t obywateli (chociaz jego wladza budzi najwiece) watpliwokei) moga gwarantowaé stabilnoSé ustroju, o ile unikna zachtannosci i bezprawia XXVI Z druzie} strony jednak w monarchiach obywatele nie maja realnego wplywu na wymiar sprawiedliwo%ei oraz waine dla paistwa decyzje. Pod rzalami elity og6t praktycznie nie korzysta z wolnosci i swobéd, odsunigty od kierowania palistwem i pozbawiony wplyw5w. Gdy whada lud, mwet praworzaday i peten umiars, z powszechnej row noéei wynikaje kezywdy, poniewa? nie uwzglednia sie ?adne} hierarchii. Cyrus, kedl Pessji®? byt whadea nadewyczaj madrym i sprawiedliwym, ale to nie czyni z monarchii ustroju godnego polecenia, poniewai o wszyst- kim decyduje jeden catowiek, a paistwo jest 2 definicji rzecepospolita, o kira obywatele troszcza sie pospolu. Nasi spraymierzeticy Massylijczy- cy® szadzeni sq sprawiedliwie przez obywateli wybranych z tamtejszej elity, ale zwylsi ledzie Zyja tam jakby w niewoli. Z deugie) strony jednak, 6 Cyrus Starsxy swaay Wielkim — w latach 550529 przed Chrystusem wladst Per~ sig Keenofont sesh psare 2 V/IV widku przed Cheyseusem przednawit go w roman: fie historyernym Wyehosoxnie Crass jako idealnego krdla i wodza 8 Massylijezyey — mieschaicy Massyli, deisejze] Marsyi 8s 4 2B Cyceron, O parkraie ady Atetezycy odsuneli od wladzy areopag®, a wszystkie decyzje zale- daly od postanowiei ogélu, paistwo utracito stabilnos, poniewsd nie uwzgledniano 1dénic migdzy obywatelami XXVIII Méwie tu o trzech formach ustroju istniejacych w czyste} postaci, bez zadnych domieszek. Oprdcz wymienionych juz wad maja takie inne zgubne whaciwoéci. Kaida 2 powyészych form rzeczpospolitej tatwo sie degeneruje. PowsSémy do wezesniejseych przyktadéw. Cyrus to do- bry wladea, wart jest nawet miloéci, ale catkiem inne odezucia budzi okrutnik Falarys”®, keSrego rzady ukazuja, jak larwo jedynowkadea mote sig stoczyé i zostaé tyranem. Jesli chodzi o Massylijezyk6w, elica wladzy wytoniona spofréd male grupy najbardzie| wplywowych obywateli przy- pomina sprzysigzenie trzydziestu Atenezykéw?". Zeby nie szukaé inaych przykladéw, dodam jesacze, ze w Atenach wszechwhadza og6tu obywateli sktonila ich do szaleiisew i agubnego naduzycia swobody. [agingla karta siédma hevavernionn IX] XXIX . jest najgorsey i zmienia sie w rzady koterii lub tyraiskie sprzysigzenie, w monarchig, a najczescie| w Iudowladzwo, z ktérego powstaje nastepnie jedna z wezesnie| oméwionych form; osobliwe istniejg cykle i swoiste powroty w zmiennych kolejach losu paiistw. Jest r2ecea uuczonego poznaé je dobrze, ale tylko wybitny obywatel o boskich niemal preymiotach mode przewidziet nadejécie zmian, readzié padstwem panu- jac nad wydarzeniami i zachowaé nad nim kontrole. Dlatego najbatdzie} mi odpowiada cawarta forma ustroju, powstala z rozsadnego pomieszania clementéw tamtych trzech, 0 ktérych wsporaniatem na samym poczatku. XXX — Wiem, Afrykaiicayku — weracit Leliuse — #e ci takie rozwia- zanie bardzo przypadio do gustu. Wielokrotie styszatem twoje uvragi Cheiatbym jednak poprosi, o ile to ci nie sprawi kiopotu, zeby$ wskazat, ktéra 2 trzech wymienionych wezeiniej form ustroja uwaiasz za najlep- sq. To ulacwi zrozumienie. © Aseopag ~ nsjdawniesea rade steska; obradowala na wegérau Ares, sad je nazwa VII=VI wiek praed Chrystusern to czas najwighszego znaczenia areopagy Po reformach EBfialtesa okolo rok 461 praed Chzystusem rada sprawowsls jedynie nadedr aad kolkera i wyrokowala w sprawach o rozmylne zabéjsrwo lub podpalenie 70 Balarys — latach 570-884 praed Chrystasem tyran masta Aleragas na Syeyli Znany ze suczegéinego okruciedstwa, Skazaficéw kazal pal dyweem we wagten spite wwego bykea 71 Tak zwanych waydziesta tyranbw rzgdvito Atenamiw latach 404403 przed Chrystusern, Keiega pierwsaa 29 [Zagingla kanta pierwsea kewaternion X] XXXL. Kaide pasistwo jest cakie, jakim go uczyni charakter i wola catowieka dzieriacego wladze. Jedynie spoteczedstwo, w ktdrym rzady sprawuje og6t obywateli, mozna uznaé 2a ostoje wolnosci, kore} smaku z niceym sig nie da pordwnaé. Podstawowym jej wymogiem jest wszak- e powszechna sSwnoié. Czy wszyscy moga cieszyé sie réwna swoboda, jedli nie w monarchii, gdzie zniewolenie dla nikogo aie jest tajemnica, to przynajmnicj w spoleczedstwach, w ktérych 2 pozoru kaady jest panem siebie? Cbywatele tam glosuja, decyduja 0 rozdziale uprawnies i stanowisk, stanowig obiekt wyborczych zabiegow, rozstrzygaja 0 pro- jektach ustaw; z drugie) strony jednak wykonuja tylko pewne dyrekty- wy, ktére i tak nalezy zrealizowaé, nawet whrew ich wolis co wigce), stawia im sie wymagania, ktorych zwykli hudzie speinié nie moga, bo nie dzieréa wladzy, nie zasiadaja w patistwowych gremiach i w pochodza- cych 2 wyboru trybunatach, gdyz tam licza sie éwietnoSé rodu i maja- ek. U wolnych narodéw, takich jak mieszkaficy Rodos lub Atefezycy, nie ma obywatela [oginela arta traecia kwwaternions X] XXXII .méwi sie, de gdy wérdd obywatei jeden albo kilku géruje nad ogétem zamoznoscia i wplywami, to ich zuchwatosé i pycha prows dza do uzurpacj, bo tchérze i ghupcy ustepuja bogatym zuchwalcom, plaszczac sig pred nimi, Wielu twierdzi, #e nie ma lepszego zycia, wigksze} swobody i szezeicia nit. woweras, gdy wszyscy obywarele zachowuja uprawnienia i sprawajg kontrol nad prawem, sadami, woj- 1, pokojem, sojuszami, ludzkim 2yciem i majackiem. Méwi sie, ze je- dynie taki ksztattustuoju zashuguje w peini na miano r2eczpospolite), czyli paistwa, o ktére og6t obywateli troszczy sie pospotu. Dlatego spoleczet- stwa zrzucaja whdzewo kréléw oraz elit domagajac sie, by w rzeczp spolitej zapanowala wolnoSé; nie zdarza sig natomiast, by wolni ludzie chcieli mieé kréléw lub dobrowolnie ustanawiali rzady bogatych i mo?- nych. Zwolennicy tej opinii praekonuja, ze z powodu wybrykéw roz- wydrzonego aminu nie naledy cafkiem przekreflaé rzadbw wolnych obj wateli, bo nie ma paristwa trwalszego i pewniejszego niz takie, w ke rym obywatele rzadza pospotu, majac na wzgledzie swoje dobro i swo- body. Najlarwie| zachowaé jednoSé w rzeczpospolite), jezeli wseyscy zmierzaja ku tym samym celom, Niezgoda powstaje z odmiennego pojmowania korzvici, gdy kaidy forsuje whasny poglad. Gdy waska elita prze} mowala wiadze, trwaloSé ustroju stata zawsze pod znakiem zapytania ” 8 ”3 30 Cyceroa, O pariraie O wiele rudniej osiagnaé stabilnosé w monarch, gdzie wedle stéw En- niusza nie ma ani Swigte)| wspélnoty, ani wajemne) ufnoke Jedeli zatem prawo jest najwazniejszym spoiwem obywatelskiej wspélno- ty i obowigzuje wszystkich jednakowo, jaka ustawa pozwoli utraymaé wigzi spolecene, gdy upravinicnia obywateli nie sq z6wne? Skoro nie Zyczymy sobie réwnego podziahu débr materialnych, skoro rozmaite bywaja zdolnosei, to przynajmnie} niech wszyscy obywavele danego pafiscwa maja rowne prawa Czymée bowiem jest spoteczedstwo, js nie wspélnocajednoczong prawem [aginela karta sebsta kewaternions XJ] XXXII_..Co do innych paistw, tamei sz 2dania, Ze nie preystuguja im nawer okreslenia, kibre sobie preypisuja. Dlaczego mianem kréla, naleznym Jowiszowi Najlepszemu, miatbym nazywaé cztowieka zadnego wladzy i szczegéinych pelnomocnictw, ktéry sprawuje rzady uciskajac ludnosé? Dla mnie jest tyranem. Z drug strony jednak tysan moze byé tagodny albo gwattowny. Dla poddanych réznica polega jedynie na tym, czy stuéa do- bremu paau, czy ted okrutaikowi. Tak czy inaczej musza stuzyé. Jak Spar- ta, nawet w czasach, gdy wystawiano jej ustz6j i sposbb zycia obywatel, mogla zyskaé sprawiedliwych i zacnych monarch6w, skoro musieli nimi zostawaé kolejni povomkowie krélewskiego rodu? Czy moéna za praw- dviwa elite wznaé samozwatcéw, ktdrzy bez 2gody og6le na wiasaym zgromadzeniu przyznali sobie miano wybranych? Jakie kryteria pozwa- laja wskazaé wybitng osobistosé? Wyksztalcenie, umiejetnoSci, wiedza [Zaginely karta ésma kwaternionu X i karta pierwsza kwaterniony XT] XXXIV ..gdyby przypadek o tym decydowal, katastrofa bylaby réw- nie pewna, jak na statku, gdzie ster tryma wskazany losem pasader. Jedeli zai wolne spoteczedstwo wybiera ludzi, ktérym powierzy swéj los (a dla vwlasnego dobra powinno wskazaé najlepszych), szczescie obywateli zale- ay od roztropnosci elit. Co wigcej, z praw natury wynike, 2e wybraticy losu, gérujacy nad innymi rozumem i mestwem, rzadza stabszy: chetnie im sie podporzadkowuja Istnieje poglad, #e ten doskonaly ustréj degeneruje sie 2 powodu bted- aych opinii ludzi nieSwiadomych, ceym jest mestwo, wlaSciwe tylko jed- nostkom i przez nielicanych tylko spostrzegane oraz doceniane, Ludzi zamoinych i oplywajacych w dostatki czy wysoko urodzonych bierze sig mylnie za prawdziwa elite. Gdy btad dw sie rozpowszechni, whadze Keigga pierwsza 31 zyskuje garstka bogaczy, ktérym brak mgstwa i wladciwych mu przymio- véw. Mimo to uparcie chea uchodzi¢ za wybraticéw losu, choé brak im zalet, ktbre do tego uprawniaja. U ludzi pozbawionych rozsadku, wiedzy © zyciu oraz umiejetnosci kierowania innymi majatek, szacowne nazwi: sko, szerokie wpiywy prowadza do niestawy i falszywej dumy. Ohydng Karykatura ustroiu jest pafistwo, w ktérym bogaczy uwaza sie za elite Az drugiej strony czy istnieje kraj wspanialszy od tego, w ktérym rzadzi mestwo, w ktécym obywatel wydajacy inaym rozkazy aie ulega zadne} namigtnoSci? Jel! zachgea do czegof rodakéw, sam wezesnie} podgéa «a droge Nie narzuca spoteczefistwu praw, ktérych sam nie przestrzega, aw codziennym éyciu jest uosobieniem prawosci i wzorem dla innych Gdyby jeden taki catowiek mégl podolaé wszystkim zadaniom, nikogo wwigee} nie byloby trzeba. Albo jeili wszysey obywatele zwataliby na prawdziwe dobro i tak samo je rozumieli, nikt by sig nie domagal wybo- 1u przywédedw. Irudnoé w podejmowaniu decyzji sprawila, ze wladza od monarchy przzszia w rece wigksze} grupy obywateli, a lekkomydinos¢ i wybryki motfochu spowodowaty przekazanie rzgdéw waskiej clicie. ‘Wybrani, a zarazem najlepsi umieli wyposrodkowaé migdzy bezsita jed- nostki i nievozwagg humus ze wszystkich form ustroju rzady elit cechuje najwieksze umiarkowanie. Gdy one strzega rzeczpospolitej, hudnost nie posiada sig chyba ze szczeicia, bo uwolniona od strapien i trosk powierza ‘wlasny spok6j innym, ci 2a musza go strzec i nie wolno im ustawaé w wysitkach, by rodacy nie wznali ze wladza ich lekcewaty, Jeli chodzi o réwno8é praw, do ktérej wolne narody tak bardzo sa przywigzane, trud- no jg utzzymag, poniewad sami obywatele — choé porywezy i przywykli do swobéd — czesto obdatzaje polityk6w znacenymi uprawnieniami, maja swych ulubiescdw i ulegaja magii stanowiska. Zreszeg tak zwana rownosé jest w gruncie rzeczy wyjatkowo niesprawiedliwa; ady jednakowo traktuje sig ladzi wybitnych i awykde micrnory (takie skzajnoéel istnieja w ke’dym spoleczetistwie), mamy do czynienia z karykaturg rownosci, Nie mao tym mowy w spoteczedstwach rzadzonych przez elity, Takich i podobnych ar- gumentéw, Leliuszu, uzywaja zwolennicy owe| formy ustroju pafstwa. XXXV — A ty, Scypionie — nalegat Leliusz — ktéra z trzech form vanajesz za najlepsza? — Stusznie pytasz o moje preference, jednak Zadnego z wymienionych ustrojéw nie moge przediozyé aad inne, bo aajbardzicj mi odpowiada forma faczaca pewne elementy kaadego 2 nich. Gdyby jednak przyszto mi wybraé jeden, pos:awitbym na monarchig...”? Skoro o nazwie mowa, krél 72 Tek oryginaln ma w tym rozdzise spore Iuki st 3 543 32 Cyceron, O paristurie ma wiele wspélnego 2 ojcem, bo chroni poddanych i dba o nich jak © potomstwo z wigkszym staraniem, nid... [warvo zatem] korzystaé 2 opieki jednego cztowieka, ktérego cechuje wyjatkowa szlachetnose i niezwyikte pocaucie obowiazku, Z deugie} strony jednak elity glosza tezg, Ze co wiele gléw, to nie jedna, 2 sprawiedliwose i rzetelno& w ogéle nie ucierpia. W koiica take zwykli obywatele zaczynaja gardtowaé, 2e nie beda sluchaé ani jednostk, ani grupy ludzi wptywowych, poniewaé wolnosé nawet dla dzikich stworzen jest naj- wyiszym dobrem, ktérego brakuje pod rzadami monarchy albo elit wtadzy. Kidlowie zatem ofernja nam opieke i przywiazanie, elity roztropnosé, a lud ‘wolnosé; daremnie je ze soba pordwnujes7, boi tak nie wiadomo, co wybraé — Zapewne — przytaknal Leliusz. — Lece jefli nie rozstraygniesz tej lewesti, trudno sie bedzie uporaé x innymi zagadnieniani. XXXVI — Weémy zatem prayktad z Aratoss, ktéry sadzi, de prey omawianiu waznych spraw najlepie} zaczaé od Jowisza — Jak to od Jowisza? — adziwif sie Leliusz. ~ Zreszta co wiersze Aratosa maja wspélnego z temarem nasze) rozmowy? — Jedynie to — odpart Scypion — ze godzi sig jak on zaczaé rozwa- tania uwaga o jedyaym krdlu wszystkich bogéw i ludzi, uznawanym zaréwno przez uczonych, jak i preez nieukéw. — Czemu? — dopytywat sig Leliusz — Czy powéd nie jest oczywisty na pierwszy raut oka? Preywodcy paistw uznali za korzystne szerzyé poglad, Ze niebem raadzi jeden krél, zarazem ojciec i monarcha, na ktdrego skinienie, jak powiada Homer, dxéy caly Olimp; sprawa jest wana, 2wlaszcza Ze tak sqdzi wiekszoéé, na dobra sprawe wszyscy; a zatem ludy naktonione przez wladedw zgodnie twier daa, ae nie ma readéw lepszych niz monarchia, skoro nawet bogowie postuszni sa rozkazom jednego pana. Jesli uznamy ten poglad za brednie nieukéw podobne do baini, poshichajmy medrew, uznawanych przez ogét wyksztafconych lndzi za naucaycieli, keérzy jakby na wlasne oczy widzieli zeczy nam znane tylko ze slyszenia — O kim méwisz? — zapytal Leliusz — O uczonych badajacych istore wszechrzeczy i przekonanych, Ze myél kieruje Swiatem [aginely karta ésma bwaternionu XI i karta pierwsza Awaternions XILJ XXXVI rzyfiskich, i to z czas6w stosunkowo nam blisk Jelli cheese, Leliuszu, wskaie Swiadkéw weale nie barba- +h ~ zapewnit Scypion. Ksiega pierwsza 3B — Takich chee stuchaé — odpart Leliuse — Cry zdajese sobie sprawe, de zaledwie corerysta lat temu usunieto kr6l6w 2 tego miasta? — zapytal Afrykaiczyk. — Istotnie, minely cztery wieki — przyznal rozméwea. — Czrexysta lat to chyba niewiele w dziejach miasta czy paiistwa, yrawda? aes Dopiero osiaga dojrzatosé, — A zatem preed czterystu laty Rzym miat kréla? — Ito Pysznezo”?. — A wezeinie}? — wypytywat Scypion — Jego poprzednik byt wzorem sprawiedliwosci7!, W ven sposdb moana by sie cofaé az do Romulusa, ktéry panowal szeSé wiekéw temu — stwierdzit Leliusz — To weale nie tak dawno. — Slusznie. Grecja jué sie wowezas starzata — Owszem. Czy moina zatem uznaé Romulusa za kréla barbarzyf- cow? — JeSli popatizeé na to z punktu widzenia Grekéw, ktérzy tak nazy- wali obeych, Romulus to barbarzyiski wladca. Gdyby jednak wziaé pod. uwage nie tyle jezyki, co spos6b Zycia, zaréwno Grekéw, jak i Rzymian uznaje za barbarzyicow — Mniejsza o nazwy ludéw, nam chodzi 0 wrodzone cechy. Jezeli zatem ludzie rozumni Zyjacy kilka wiekéw temu chcieli krSlewskiego panowania, mamy {wiadectwo niezbyt dawne i wolne od dzikiego barba- rayhisewa XXXVIM — Widze, Seypionie — odpart Leliusz — ze zeznad ci nie rabraknie, Jako uczciwy sedzia musze jednak awazaé bardziej na konkret- ne dowody niz na glosy Swiadkéw. — Najlepszym dowodem, Leliuszu — odrzekt Scypion — beds twoje odezucia — Jakie odezucia? — zapytat tamten — Cay bywasz czasami na kogo$ rozgniewany? — Caekciej, nit bym sobie tego zycryt — 164? Gdy cgarnia cie 208, pozwalase, by opanowala iw6j umysl? 73 Terkwiniuse Pysay — wedlug eradyeji ostatai krél Rey, tyran i despots; wy- pedzony w roku 510 proed Chrystusem, 2 tradysja panowal w latach 578834 preed Chrystu: 1 Serwivse Telivse — zgode ym. Zamordowany praet ewego tigci, Tarkwiniusea sem; ovoczyt Reyim murem obo Pysenego 59