Anastasios Rapsaniotis Teza Doctorat

!
"#
$ $ $ %&' " "( &) ! ! * !( "#
+ ," ) -) . "/ #
% ! 0
1 )& 2 ( & ) (" 3" & !( !
! " !(
4" ""#)# ) ( )) ! ( .-"# 5"

6 7/"
8 # 9") " "
:3 9 !( ; )
;3 2 39" <# # ( =
9 3 )2> 3& ?9" $ ," 9" &
;3 ! & ! <# # ( !@ @ $ $ $
- ) ABCA
! " #$% &
! "#
$ $ $ %&' " "( &) ! ! * !( "#
+ ," ) -) . "/ #
% ! 0
1 )& 2 ( & ) (" 3" & !( !
! " !(
4" ""#)# ) ( )) ! ( .-"# 5"

6 7/"
8 # 9") " "
:3 9 !( ; )
;3 2 39" <# # ( =
9 3 )2> 3& ?9" $ ," 9" &
;3 ! & ! <# # ( !@ @ $ $ $
- ) ABCA
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Μὲ τὴν ἀνὰ χείρας ἐργασία ὁλοκληρώνω τὶς σπουδές μου στὸ
Πρόγραμμα Μεταπτυχιακῶν Σπουδῶν τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς καὶ
Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. καὶ συγκεκριμένα στὴν εἰδίκευση
Βυζαντινῆς Μουσικολογίας καὶ Ψαλτικῆς Τέχνης.
Ὅταν μου ζητήθηκε ἀπὸ τὸν καθηγητή μου, π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου
ἐπίκουρο καθηγητὴ τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς
Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ., νὰ βρῶ ἕνα θέμα ποὺ νὰ ἀφορᾶ τὴ βυζαντινὴ
μουσικὴ παράδοση τῆς περιοχῆς μου, τὴν Λάρισα, ξαφνιάστηκα καὶ
ἀπόρησα διότι τὸ μόνο ποὺ ἤξερα γιὰ τὴν Λάρισα ἦταν τὸ ὄνομα ἑνὸς
ἐκπροσώπου αὐτῆς τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη, πληροφορία ποὺ τὴν
συνάντησα στὸ βιβλίο τοῦ Γ. Παπαδόπουλου «Ἱστορική ἐπισκόπησις τῆς
βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς», χωρὶς καμία περαιτέρω ἀναφορὰ
στὸν βίο του καὶ στὸ ἔργο του. Προηγούμενες ἔρευνες γιὰ τὴν
προσωπικότητα αὐτοῦ δὲν ὑπῆρξαν, παρὰ μόνο ἀναφορὲς στὸ ὄνομά του
καὶ ὅτι ἔζησε τὸν 18ο αἰ. Εἶχα ἀρκετούς ἐνδοιασμοὺς για τὴν πορεία τῆς
ἔρευνας. Τὸ μόνο ποὺ γνώριζα ἦταν ὅτι ἦταν πρωτοψάλτης τῆς πόλεως
Λάρισας καὶ ὅτι καταγόταν ἀπὸ τὴν κοντινὴ καὶ ὀρεινὴ Ραψάνη, ἀπὸ ὅπου
προῆλθε καὶ τὸ προσωνύμιο Ραψανιώτης.
Μὲ αὐτὰ τὰ λιγοστὰ στοιχεῖα ξεκίνησα τὴν ἔρευνα γύρω ἀπὸ τὸ
πρόσωπο τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη. Οἱ ἐνδοιασμοί μου ὅμως μὲ τὸν
καιρὸ ἄρχισαν νὰ φεύγουν. Μελετώντας ἀρχικὰ τοὺς καταλόγους τῶν
χειρογράφων τοῦ Ἁγίου Ὅρους τοῦ Γρ. Στάθη, συνάντησα πολλὰ
καταγεγραμμένα ἔργα τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη στοὺς κώδικες τῶν
βιβλιοθηκῶν τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους. Ἔτσι σιγὰ σιγὰ ἄρχισα νὰ
συνειδητοποιῶ ὅτι ὁ συντοπίτης μου Ἀναστάσιος Ραψανιώτης ἀποτέλεσε
γιὰ τὸν 18ο αἰ., ὅπου καὶ ἔζησε, μία ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες μορφὲς τῆς
4
βυζαντινῆς μουσικῆς, παραδίδοντάς μας πλούσιο ὑμνολογικὸ καὶ
συγγραφικὸ ἔργο. Ἡ ἔρευνα γύρω ἀπό τά ἔργα του συνεχίστηκε στοὺς
καταλόγους τῶν βιβλιοθηκῶν τῶν Μετεώρων, τοῦ Σινᾶ, τοῦ Ἡνωμένου
Βασιλείου, τῶν Ἱεροσολύμων, τῶν νησιῶν τῆς Ἑλλάδος (Ὕδρα, Μυτιλήνη,
Πάτμος), τῆς Βενετίας, καθὼς καὶ σὲ προσωπικές συλλογές (Merlier). Ὁ
ἀριθμός τῶν ἔργων του συνεχῶς αὐξανόταν, διαπιστώνοντας τὸ πόσο
σημαντικὴ μορφὴ ὑπῆρξε στὴν ἀνάπτυξη καὶ διάδοση τῆς βυζαντινῆς
μουσικῆς στὰ χρόνια τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, ἀλλὰ καὶ πόσο
διαδιδόμενα ἦταν τά ἔργα του.
Τέλος θὰ ἦταν παράλειψη νὰ μὴν εὐχαριστήσω τοὺς καθηγητὲς π.
Νεκτάριο Πάρη ἐπίκουρο καθηγητὴ τοῦ πανεπιστημίου Μακεδονίας καί κ.
Κουκουσᾶ Βασίλειο ἀναπληρωτὴ καθηγητὴ τοῦ τμήματος Ποιμαντικῆς
καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας, οἱ ὁποῖοι μαζὶ μὲ τὸν π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου
ἀποτελοῦν τὴν τριμελῆ ἐξεταστικὴ ἐπιτροπή.
Λάρισα, 1 Ἰουνίου 2012
5
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Πρόλογος…………………………………………………………………...4
2. Περιεχόμενα………………………………………………………………..6
3. Βραχυγραφίες……………………………………………………………....9
4. Βιβλιογραφία………………………………………………………………13
5. Εισαγωγή…………………………………………………………………...37
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΛΑΡΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ

ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΡΑΨΑΝΙΩΤΗ (ΙΗ΄ αἰ.)
ΜΕΤΑ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΥ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ
α) Συνοπτική ἱστορική ἐξέλιξη ὥς τίς ἀρχές τοῦ ΙΗ΄ αἰώνα……………45
β) Ἡ πνευματική – ἐκπαιδευτική ἀναγέννηση στή Θεσσαλία καί τή
Ραψάνη τόν ΙΗ΄ αἰῶνα καί ὁ ρόλος τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας………..70
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΡΑΨΑΝΙΩΤΗΣ
α) Σύντομος βίος……………………………………………………………...98
β) Σωζόμενοι χειρόγραφοι κώδικες……………………………………….101
1. Χερουβικόν……………………………………………………………101
• Οἱ τά χερουβίμ………………………………………………..103
• Νῦν αἱ δυνάμεις………………………………………………104
• Σιγησάτω πᾶσα σάρξ………………………………………..105
6
• Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ……………………………..105
2. Koινωνικόν……………………………………………………………106
• «Αἰνεῖτε τόν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν ἀλληλούια»……...107
2α) Κοινωνικά τῆς ἑβδομάδος……………………………………...109
2β) Κοινωνικά τοῦ ἐνιαυτοῦ………………………………………..110
• «Λύτρωσιν ἀπέστειλε Κύριος τῷ λαῷ αὐτοῦ»…………..110
• «Ἐπεφάνη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ ἡ σωτήριος
πάσιν ἀνθρώποις»………………………………………….110
• «Γεύσασθε καί ἴδετε ὅτι Χριστός ὁ Κύριος»………………110
• «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε,
πηγῆς ἀθανάτου γεύσασθε»……………………………..111
• «Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον,
αἴνει τόν Θεόν σου Σιών»………………………………….111
• «Ὁ τρώγων μου τήν σάρκα καί πίνων μου τό αἷμα
ἐν ἐμοί μένει κἀγώ ἐν αὐτῷ, εἶπεν ὁ Κύριος»…………….112
3. Δοξολογία……………………………………………………………..112
4. Πολυέλεος……………………………………………………………..117
5. Καλοφωνικοί εἱρμοί………………………………………………….125
6. Εἱρμός…………………………………………………………………..133
7. Οἰκηματάριο καἰ Ἀκάθιστος Ὕμνος……………………………..134
8. Ὕμνοι Θείας Λειτουργίας Μεγάλου Βασιλείου…………………140
9. Ὕμνοι Μεγάλης Ἑβδομάδος………………………………………..142
10. Διάφορα μαθήματα καί ἐξηγήσεις………………………………..142
7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄
Ο ΠΟΛΥΕΛΕΟΣ ΔΟΥΛΟΙ ΚΥΡΙΟΝ
ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 216
α) Χαρακτηρισμοί καί ὀνομασία τῆς συνθέσεως……………………….148
β) Ἡ ἀνθολόγηση τῆς σύνθεσης στά μουσικά χειρόγραφα…………..150
γ) Ἡ χειρόγραφη παράδοση τῆς σύνθεσης τοῦ πολυελέου…………..151
1) Μουσικοί κώδικες παλαιᾶς σημειογραφίας (β΄ μισό ΙΗ΄ αἰ.)…..151
2) Μουσικοί κώδικες νέας μεθόδου…………………………………....153
δ) Οἱ μελοποιημένοι στίχοι τῆς σύνθεσης……………………………….153
ε) Ἐξηγήσεις τῆς σύνθεσης παρά διαφόρων διδασκάλων…………….155
1) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα………………155
2) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Θεοφάνη Παντοκρατορινό………………155
3) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Ματθαῖο Βατοπαιδινό…………………….156
4) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Νικόλαο Δοχειαρίτη………………………156
5) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Ἰωάσαφ Διονυσιάτη……………………….156
στ) Ἡ προσαρμογή τῆς σύνθεσης στή ρουμανική γλώσσα…………….157
ζ) Ἡ περιγραφή τῆς σύνθεσης……………………………………………..158
1) Τό ποιητικό κείμενο…………………………………………………...159
2) Τό καταληκτικό ἐφύμνιο……………………………………………..166
3) Τά τριαδικά μαθήματα τοῦ πολυελέου……………………………168
4) Χαρακτηριστικά, μεταβολές καί ἡ ἔκταση τοῦ μέλους………….170
5) Συγκριτικὴ ἀνάλυση μέ ὁμόηχο μεταγενέστερο πολυέλεο…...174
Συμπεράσματα…………………………………………………………………..179
Φωτογραφίες– Πίνακες……………………………………………..................181
8
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
Αγ. Αικατ. Ι.Μ. Αγ. Αικατερίνης Σινά
αι. αιώνας
Αγ. ∆ηµητρ. Βατοπαιδινή Σκήτη Αγίου ∆ηµητρίου Αγίου Όρους
Αγ. Νικολ. Ι.Μ. Αγίου Νικολάου Άνδρου
Αγ. Παυλ. Ι.Μ.Αγίου Παύλου Αγίου Όρους
Αγ. Στεφ. Ι.Μ. Αγίου Στεφάνου Μετεώρων
Γρηγ. Ι.Μ. Γρηγορίου Αγίου Όρους
∆ελτ. Χριστ. Αρχ. Εταιρ. ∆ελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας
∆ΙΕΕ ∆ελτίο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας
∆ιον. Ι.Μ. ∆ιονυσίου Αγίου Όρους
∆οχειαρ. Ι.Μ. ∆οχειαρίου Αγίου Όρους
∆οχειαρ. Τυπικ. ∆οχειαρίου Τυπικαρίου
Ε.Β.Ε. Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
Ε.Β.Ρ. Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρωσίας
Ζωοδ. Πηγής Ι.Μ. Ζωοδόχου Πηγής (Αγίας) Άνδρου
Ηπειρ. Χρονικά Ηπειρωτικά Χρονικά
Θ.Η. Θεσσαλικό Ηµερολόγιο
Θ.Η.Ε. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια
Ιβηρ. Ι.Μ. Ιβήρων Αγίου Όρους
Ιεροσολ. βιβλ. Ιεροσολυµιτική βιβλιοθήκη
Καρακ. Ι.Μ. Καρακάλλου Αγίου Όρους
9
Κουτλ. Ι.Μ. Κουτλουµουσίου Αγίου Όρους
κτλ. και τα λοιπά
Κύκ. Ι. Μ. Κύκκου Κύπρου
Κωνσταµ. Ι.Μ. Κωνσταµονίτου Αγίου Όρους
Λειµ. Ι.Μ. Λειµώνος Λέσβος
Μεγ. Λαύρας Ι.Μ. Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους
Μεταµορ. Ι.Μ. Μεταµορφώσεως Μετεώρων
ΜΝΕ Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά
Ξενοφ. Ι.Μ. Ξενοφώντος Αγίου Όρους
Ξηροπ. Ι.Μ. Ξηροποτάµου Αγίου Όρους
Οικουµ. Πατρ. Κων/λεως Οικουµενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως
ο.π. όπως παραπάνω
Ολυµπ. Ι. Μ. Ολυµπιώτισσας
Παντελ. Ι.Μ. Παντελεήµονος Αγίου Όρους
Πάτµ. Ι. Μ. Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Πάτµου
π.χ. παραδείγµατος χάριν
Προφ. Ηλ. Ι.Μ. Προφήτου Ηλιού Ύδρας
σ - σσ σελίδα – σελίδες
Σταυρ. Ι.Μ. Σταυρονικήτα Αγίου Όρους
Τιµ. Προδρ. Ι. Μ. Τιµίου Προδρόµου Βεροίας
Τοµ. Τόµος
Φιλοθ. Ι.Μ. Φιλοθέου Αγίου Όρους
φ – φφ φύλλο – φύλλα
10
Χρυσορ. Ι. Μ. Χρυσορρογιατίσσης Κύπρου
χφ. – χργφ. χειρόγραφο – χειρόγραφα
Bodl. Βιβλ. Bodleian Βιβλιοθήκη Οξφόρδης
Paris Suppl. Grec Παρισινή Βιβλιοθήκη
NkS Kongelige Bibliotek (Royal Library) Copenhagen
[Ny Kgl. Saml.]
11
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α΄ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
25 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.)
31 (ΙΗ΄ αἰ. 1786)
132 (ΙΗ΄ αἰ. 1774)
433 (Κ΄ αἰ. 1903)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
11 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.)
23 (ΙΘ΄ αἰ. 1800)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
571 (ΙΘ΄ αἰ. 1807)
575 (ΙΗ΄ αἰ.. 1764)
576 (ΙΘ΄ αἰ. 1816)
612 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ..)
678 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.)
690 (ΙΘ΄ αἰ. 1837)
723 (β΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ..)
12
767 (μέσα ΙΘ΄ αἰ..)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
332 (ΙΗ΄ αἰ. 1760)
341 (ΙΘ΄ αἰ. 1822)
353 (αρχές ΙΘ΄ αἰ.)
354 (αρχές ΙΘ΄αἰ.)
356 (αρχές ΙΘ΄ αἰ..)
359 (τέλη ΙΗ΄αἰ..)
360 (ΙΘ΄αἰ. περί το 1830)
368 (ΙΘ΄ αἰ. περί του 1810)
401 (τελευταίο τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.)
404 (ΙΘ΄ αἰ. περί το 1840)
406 (μέσα ΙΘ΄ αἰ.)
1247 (ΙΘ΄ αι. 1844)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ ΤΥΠΙΚΑΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
123 (ΙΘ΄ αἰ. περί το 1840)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΙΒΗΡΩΝ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
981 (ΙΗ΄ - αρχές ΙΘ΄ αἰ.)
1017 (τέλη ΙΗ΄ αἰ. περί του 1795)
13
1093 (δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.)
1126 (ΙΘ΄ αἰ. περίπου 1810)
1207 (β΄ ήμισυ ΙΗ΄ αἰ.)
1252 (ΙΘ΄ αἰ. 1802)
1303 (ΙΗ΄- ΙΘ΄ αἰ. φάκελος)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
216 ( ΙΘ΄ αἰ. 1819)
217 (β΄ ἥμισυ - τέλη ΙΗ΄ αἰ.)
228 (ΙΘ΄ αἰ. 1811)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
423 (ΙΗ΄ αἰ. 1796)
424 (α΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.)
437 (ΙΗ΄ αἰ. 1757)
632 (α΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.)
14
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
92 (ΙΘ΄ αἰ. γύρω στο 1840)
97 (ΙΖ΄ - ΙΘ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
Θ 154 ( ΙΗ΄ αἰ. 1786)
Ι 88 (ΙΘ΄ αἰ. 1808)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
137 (ΙΗ΄ αἰ.)
144 (ΙΘ΄ αἰ. 1808)
145 (τέλη ΙΗ΄- αρχές ΙΘ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.)
288 (αρχές ΙΘ΄ αι.)
324 (ΙΗ΄ αἰ. 1760)
330 (ΙΗ΄ αἰ. 1781-1782)
15
369 (ΙΘ΄ αἰ. 1802)
370 (ΙΗ΄ αἰ. 1758)
375 (ΙΗ΄ αἰ. 1788)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
950 (ΙΘ΄ αἰ. γύρω στο 1815-1825)
970 (ΙΘ΄ αἰ. γύρω στο 1815-1825)
977 (ΙΘ΄ αἰ. περί 1815 – 1820)
998 (ΙΘ΄ αἰ. 1815)
1005 (αρχές ΙΗ΄ αἰ.)
1007 (μέσα και β΄ - ἥμισυ ΙΗ αἰ.)
1012 (ΙΗ΄ αἰ. 1768)
1207 (ΙΘ΄ αἰ. 1837)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΤΑΥΡΟΝΙΚΗΤΑ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
234 (μέσα – β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΦΙΛΟΘΕΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
16
ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΗΣ ΣΚΗΤΕΩΣ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
38 (ΙΗ΄ αἰ.)
ΡΟΥΜΑΝΙΚΗΣ ΣΚΗΤΕΩΣ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
16 (ΙΘ΄ αἰ.)
22 (ΙΘ΄ αἰ.)
30 (ΙΘ΄ αἰ.)
40 (ΙΘ΄ αἰ.)
52 (ΙΘ΄ αἰ.)
57 (ΙΘ΄ αἰ.)
66 (ΙΘ΄ αἰ.)
80 (ΙΘ΄ αἰ.)
103 (ΙΘ΄ αἰ.)
ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗΣ ΣΚΗΤΕΩΣ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΛΑΚΚΟΥ
1 (ΙΘ΄ αἰ. 1834 - 1849)
16 ( Κ΄ αἰ. 1908)
ΒΑΤΟΠΑΙΔΗΝΟΥ ΚΕΛΛΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ
14 ( Κ΄ αἰ.)
19 ( Κ΄ αἰ. 1930)
ΒΑΤΟΠΑΙΔΗΝΟΥ ΚΕΛΛΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΥΠΑΤΙΟΥ
4 (ΙΘ΄ αἰ. 1778 - 1882)
9 (ΙΘ΄ αἰ. 1889)
24 ( Κ΄ αἰ. 1903)
34 ( Κ΄ αἰ. 1909)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΜΕΤΕΩΡΩΝ
17
92 (ΙΗ΄ αἰ. 1772)
314 (ΙΗ΄ αἰ. 1782)
329 (ΙΗ΄ αἰ. περί το 1775)
479 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΜΕΤΕΩΡΩΝ
35 (ΙΗ΄ αἰ. 1758)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ (ΑΓΙΑΣ) ΑΝΔΡΟΥ
33 (ΙΗ΄ αἰ. 1770 – 1790)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΔΡΟΥ
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΥΔΡΑΣ
620 (τέλη ΙΗ΄ - αρχές ΙΘ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΒΕΡΟΙΑΣ
7 (ΙΗ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΟΛΥΜΠΙΩΤΙΣΣΗΣ
206 (ΙΘ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΛΕΙΜΩΝΟΣ ΛΕΣΒΟΥ
246 (1779 – 1793)
247 (1802)
18
248 (1770-1790)
251 (περί του 1750)
341 (1790 – 1793)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΠΑΤΜΟΥ
816 (ΙΘ΄ αἰ. 1812)
ΠΑΤΜΙΑΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ
χάρτινο τεῦχος 491
χάρτινο τεῦχος 498
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΥΚΚΟΥ ΚΥΠΡΟΥ
14 (τέλη ΙΗ΄ – αρχές ΙΘ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΧΡΥΣΟΡΡΟΓΙΑΤΙΣΣΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
6 (ΙΘ΄ αἰ.)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΟΡΟΥΣ ΣΙΝΑ
ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
921 (ΙΗ΄ αἰ.)
969 (ΙΘ΄ αἰ.)
972 (ΙΗ΄ αἰ. 1786)
2216 (ΙΗ΄ αἰ.)
2432 (ΙΗ΄ αἰ.)
2733 (ΙΗ΄ αἰ.)
19
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΚΕΝΤΡΟΥ ΘΕΟΛΟΓΙΚΩΝ – ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ
ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΣΥΛΛΟΓΗΣ MELPO MERLIER (ΑΘΗΝΑ)
7 (1805)
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΑΝΙΑΣ
A΄ Kongelige Bibliotek (Royal Library) Copenhagen (Ny Kgl. Saml.)
NkS 2747, 2ο (β΄ ήμισυ ΙΗ΄ αἰ.)
ΕΘΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΡΩΣΙΑΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ BODLEIAN – ΟΞΦΟΡΔΗΣ
Gr. Liturg. E. 4 (S.C. 36615) (ΙΘ΄ αι. μετά το 1805)
ΠΑΡΙΣΙΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ (SUPPLÉMENT GREC)
1332 (ΙΗ΄ αἰ. 1791)
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
τεῦχος 70 (ΙΗ΄ αἰ.)
τεύχος χάρτινο 96 (ΙΗ΄ αἰ.)
τεύχος χάρτινο 107 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.)
τεῦχος 810
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ
137 (Αγίας Τριάδος 146)
6 (ἔτος 1680), τμῆμα Κων. Ἀνανιάδου
20
Β΄ ΒΙΒΛΙΑ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ – ΜΕΛΕΤΕΣ
Ἀβραμέα Ἀν., Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι τοῦ 1204, Ἀθήνα 1974.
Ἀγγελομάτη - Τσουγκαράκη Ἑλ. – Νίκη, Εὐγένιος Βούλγαρης:

πρακτικά διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου, Κέρκυρα 1-3
Δεκεμβρίου 2006, Ἰόνιο Πανεπιστήμιο, Κανάκης 2009.
Ἀγγελόπουλος Ἀθ., Ἡ Ἐξαρχία Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1979.
- Τοῦ ἰδίου, Ἱστορία τῶν δομῶν διοικήσεως καί ζωῆς τῆς ἐκκλησίας τῆς
Ἑλλάδος, Θεσσαλονίκη 2007.
-Τοῦ ἰδίου, Ἡ Ἐκκλησία τῆς Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2005.
Ἀθανασιάδης Γερμ. (Μητροπολίτης Σάρδεων καί Πισιδίας), Συμβολή εἰς

τούς πατριαρχικούς καταλόγους Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τῆς
ἁλώσεως καί ἑξῆς, Μέρος Πρῶτον (1454 – 1702), Ἐν
Κωνσταντινούπολει 1935.
Ἀθηναγόρας, (Μητροπολίτης Παραμυθιᾶς), Διονύσιος ὁ Σκυλλόσοφος,

Ἠπειρ. Χρονικά Στ΄ 1931.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ὁ Λαρίσης Διονύσιος ὁ Σκυλόσοφος, Γρηγ. Παλαμᾶς ΙΗ΄

1934.
Ἀλεξούδης Ἄνθ. (Μητροπολίτης Ἀμασείας), Νεολόγος, 9 Μαρτίου 1791,

ἀρ. 6491.
Ἀντωνίου Σπ., Μορφολογία τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Θεσσαλονίκη

2005.
-Τοῦ αὐτοῦ, Θεωρία καὶ πράξη τῆς ψαλτικῆς τέχνης, θέματα

λειτουργικῆς μουσικῆς, Θεσσαλονίκη 2005.
Ἀποστολόπουλος Δημ. Γ., 1941-, Φραγκίσκος Ἐμ. Ν., Νεοελληνικός

διαφωτισμός : βιβλιογραφία 1945-1995, Κέντρο Νεοελληνικῶν
Ἐρευνῶν (Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν), Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων.
Τομέας Φιλοσοφίας Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν: Τομέας
Φιλοσοφίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων 1998.
Ἀραβαντινός Παν., Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας,

εἰσαγωγή – ἐπιμέλεια: Κ. Δημαρᾶς, Ἰωάννινα 1960.
21
Ἀρίσταρχος, Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Φωτίου Πατριάρχου
Κωνσταντινουπόλεως Λόγοι καί ὁμιλίαι ὀγδοήκοντα τρεῖς,
Κων/πολη 1900, Τόμ. Α΄.
Ἀτέσης Βασ., Ἐπισκοπικοί κατάλογοι τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπ’

ἀρχῆς μέχρι σήμερον, Ἀθήνα 1975.
Βαλαῆς Διον. Δ., Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση στόν ὑπόδουλο καί
παροικιακό Ἑλληνισμό κατά τήν περίοδο τοῦ 18ου – 19ου αἰῶνα,
Θεσσαλονίκη 2005.
Βασιλάκης Μάρκ. Ἀγαπ. (Πρωτοπρεσβύτερος): Χιακά Ἐκκλησιαστικά

Χρονικά, Χίος 1952, Τόμ. Β΄, Τεῦχ. Α΄ καί Β΄.
Βέη Α., Prosopographisches, hagiologisches und Kunstgeschichtliches uber

den hl. Bessarion den Metropoliten von Larissa, Byzantinisch-
neugriechische jahrbucher, 4 (1923 – 1924).
-Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ ἀρχέτυπος κτητορική διαθήκη τοῦ ἐν Ἁγίοις πατρός ἡμῶν

Βησσαρίωνος, μητροπολίτου Λαρίσης, Ἱδρυτοῦ τῆς Μονῆς Μεγάλων
Πύλων, Ἀθήνα 1949.
Βέλκος Γρηγ., Ἀργύριος Παπαρίζος (1764 – 1851), Ὁ μεγάλος Σελιτσιώτης

διδάσκαλος τοῦ Γένους, Ἀθήνα 1983.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ὁ σοφός Δυτικομακεδόνας δάσκαλος τοῦ Γένους Ἀργύριος

Παπαρίζος ὁ θεμελιωτής τῆς ἐκπαιδευτικῆς ἀναγέννησης τῆς
Μακεδονίας (1764 – 1851), Δυτικομακεδονικᾶ Γράμματα Γ΄, 1992.
Βενέτη Μαρ. Γ., Ἀντιλήψεις γιά τό ἔργο καί τή διδασκαλία τῆς φιλοσοφίας
κατά τήν περίοδο τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, 2002.
Βεργωτῆς Γεωρ., Λεξικό λειτουργικῶν καί τελετουργικῶν ὅρων,

Γιαννόπουλος Νικ. Ι., Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, Ἐπετηρίς, ἔτος

Ι΄ , Ἀθήνα 1914.
-Τοῦ αὐτοῦ, Αἱ παλαιαί ἐκκλησίαι Τρικάλων καί οἱ δυό Βησσαρίωνες

Λαρίσης, Δελτ.Χριστ. Ἄρχ. Ἑταιρείας, Τεῦχ. Γ΄, 1926, περ. β΄.
-Τοῦ αὐτοῦ, Byzantinische Zeitschrift, 27.
22
-Τοῦ αὐτοῦ, Τρικαλινά 7, 1987.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ὁ Ἅγιος Βησσαρίων, ἀρχιεπίσκοπος Λαρίσης, Ἐπετηρίς, ἔτος

Ζ΄, Ἀθήνα 1903.
-Τοῦ αὐτοῦ, Δελτ. Χριστ. Ἄρχ. Ἑταιρείας Γ΄, 1926.
Γιαννόπουλος Ἐμ. Στ., Τά χειρόγραφα Ἀγγλία, Ἀθήνα 2008.
-Τοῦ αὐτοῦ, Τά χειρόγραφα ψαλτικῆς τέχνης τῆς νήσου Ἄνδρου, Ἄνδρος

2005.
Γριτσόπουλος Τ. Ἀθ., Θ.Η.Ε., Τόμ. 8ος , Λαρίσης καί Πλαταμῶνος,

Μητρόπολις, Ἀθήνα 1966.
Δημαρᾶς Κων. Θ. (Κωνσταντῖνος Θ.), 1904-1992, Νεοελληνικός

διαφωτισμός, Ἑρμῆς 1977.
-Τοῦ αὐτοῦ, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ἔκδ. Ἑρμῆς Ἀθήνα 1985.
Δημητρακόπουλος Ἀνδρ., Προσθῆκαι καί διορθώσεις εἰς τήν

Νεοελληνικήν φιλολογίαν Κ. Σάθα, Λειψία 1871.
Διζικιρίκης Γιῶρ., 1921- , Ὁ νεοελληνικός διαφωτισμός καί τό εὐρωπαϊκό

πνεῦμα 1750-1821: αἰσθητική καί ἰδεολογία τῶν λογίων της
Τουρκοκρατίας, Φιλιππότης 1984.
Εὐαγγελίδης Τρ., Ἑλληνικά σχολεῖα ἀπό τῆς ἁλώσεως μέχρι

Καποδιστρίου, Ἀθήνα 1936, Τόμ. Α΄και Β΄.
Εὐστρατιάδης Σωφ. (Μητροπολίτης Πρ. Λεοντοπόλεως), Κατάλογος τῶν

κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας, Παρίσι 1925.
Ζαβίρας Γεωρ. , Νέα Ἑλλάς ἤ Ἑλληνικόν Θέατρον, ἀνατύπωσις α΄

ἐκδόσεως, Ἐπιμέλεια – εἰσαγωγή- εὑρετήριον: Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος,
Ἀθήνα 1972.
Ζαμπακίδης Ἀριστ. Δ., Νεόφυτος Δούκας: ὁ Ἠπειρώτης λόγιος

ἱερομόναχος καί τό ἐκπαιδευτικό τοῦ ἔργο: συμβολή στήν ἱστορία τῆς
νεοελληνικῆς ἐκπαίδευσης, Κυριακίδη 2005.
Ζαχαρόπουλος Νικ., Ἡ Ἐκκλησία στήν Ἑλλάδα κατά τήν Φραγκοκρατία,

23
Ζδάνης Νικ., Τό ἑλληνικό σχολεῖο τῆς Ραψάνης. Καταγωγή κοινωνική
προέλευση καί ἐπίδοση τῶν μαθητῶν του (1902 – 1929), Σελίδες ἀπό
τήν ἱστορία τῆς Ραψάνης (Ραψάνη, 24 Νοεμβρίου 1996), ἔκδ.
Μορφωτικοῦ Συλλόγου Ραψάνης, Λάρισα 1997.
Ἡλιοῦ Φίλ., Ἑλληνική βιβλιογραφία τοῦ 19ου αἰ., Βιβλία – Φυλλάδια, Τόμ.
1, (1801 – 1818), Ἀθήνα 1997.
Θεοδώρου Εὐαγ., Θ.Η.Ε., « Θεία Λειτουργία Μεγάλου Βασιλείου», Τόμ. 8 ,

Ἀθήνα 1966.
Ἰωάννου Παῦλ., Περιγραφή τῆς ἐν Μακεδονίᾳ Καστορίας ἐκ τῆς

Πουκεβίλλου περιηγήσεως εἰς τήν Ἑλλάδα ἐρανισθεῖσα καί μετά
τινων προσθηκῶν αὐξηθεῖσα, Νέα Πανδώρα Δ΄(1853 – 1854).
Καλαντζάκης Σταῦρ., Εἰσαγωγή στήν Παλαιά Διαθήκη, ἐπιμέλεια: Ἀθ.

Παπαρνάκης, Θεσσαλονίκη 2006.
Καραβιδόπουλος Ἰωάν., Ἀπόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα Β΄ Ἀπόκρυφες

Πράξεις – Ἐπιστολές – Ἀποκαλύψεις, Θεσσαλονίκη 2004.
Καραγιάννης Βασ. Π., 1953- Νεοελληνικός διαφωτισμός: ἀπόπειρα μιᾶς

νέας ἐρευνητικῆς συγκομιδῆς: Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου
Κοζάνης 8-10 Νοεμβρίου 1996, Ἰνστιτοῦτο Βιβλίου καί Ἀνάγνωσης,
1999.
Καραγκούνης Κων., Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν

χερουβικῶν της βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς μελοποιίας, Ἀθήνα
2003.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ ψαλτική παράδοση τῆς Σκοπέλου καί τῆς Σκιάθου,

εἰσήγηση στό συνέδριο «Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία φορέας πολιτισμοῦ
καί παραδόσεως στό Αἰγαῖο. [Ἡ ψαλτική τέχνη ὡς φωνή «ὑδάτων
πολλῶν»], Βόλος 1999.
Καραθανάσης Ἀθ., Ὁ Ἑλληνισμός στά Βαλκάνια καί τήν Ρωσία,

Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1999.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ ἀρχή τῶν Νεοελληνικῶν Σπουδῶν, ἔκδ. Κυριακίδη,

24
Καραμπάτσας Δημ., Ἡ συμβολή τῶν Θεσσαλῶν λογίων στό νεοελληνικό
διαφωτισμό: σύντομη ἀναφορά, Εὐθύνη 1981.
Κιτρομηλίδης Πασχ. Μ., Νεοελληνικός διαφωτισμός: οἱ πολίτικες καί

κοινωνικές ἰδέες, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης 1996.
Κολοβοῦ, Χριστ. Χ., Τό ἐκπαιδευτικό ἔργο τοῦ Εὐγενίου Βουλγάρεως στόν

ἑλλαδικό χῶρο, 2008.
Κονδύλης Παν. 1943-1998, Ὁ Εὐρωπαϊκός διαφωτισμός, Θεμέλιο 1987
-Τοῦ αὐτοῦ, 1943-1998, Ὁ νεοελληνικός διαφωτισμός : οἱ φιλοσοφικές

ἰδέες, Θεμέλιο 1988.
Κονιδάρη Ἰωάν., Zur Frage der Entstehung der Diocese des Erzbistums von
Achrida und der Notitiae no 3 bei Parthey, Θεολογία, Τόμ. 30/1, 1959.
Κούμας Κων. Μιχ., 1777-1836, Οἱ Ἕλληνες : διαφωτισμός-ἐπανάστασις,

Βιβλιοπωλεῖον Νότη Καραβία 1966.
Κουρμαντζῆ Ἑλ., Τό βιβλίο στήν ἀκμή τοῦ Νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ

(1761-1820) : ποσότητες, ποιότητες, ἰδέες, Ἀτραπός 2002.
Κωνστάντζος Γιῶρ., Ἀρχεῖο Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, Ἡ Ἑλλάδα τοῦ Ρήγα

Φεραίου: μιά προσέγγιση στόν Νεοελληνικό Διαφωτισμό, Χορωδιακό
Ἐργαστήρι Ἀθηνῶν, FM records (ὀπτικοακουστικό ὑλικό).
Λαζάρου Ἀχ., Κατάλογος ἐντύπων βιβλιοθήκης Ὀλυμπιωτίσσης, Ἀθήνα

1964.
Λάμνης Στ., Τά μαθηματικά καί ὁ νεοελληνικός διαφωτισμός ἐπί

τουρκοκρατίας, Ἐκδόσεις Δίον - Βιβλία Ψαρᾶς, 2002.
Λαφαζάνης Μιχ. Θ., Ἰωάννης Πέζαρος (1749-1806): ἡ ἐποχή, τό ἔργο, ἡ

ἀλληλογραφία του: ἡ συμβολή τῆς σχολῆς τοῦ Τυρνάβου στόν
νεοελληνικό διαφωτισμό, Δῆμος Τυρνάβου 2009.
Λάμπρου Σπ., Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους

Ἑλληνικῶν κωδίκων, Ἀγγλία 1900, Τόμ. Α΄ και Β΄.
-Τοῦ αὐτοῦ, Λάμπρου Σπ., ΕΣΤΙΑ 1894, ἀρ. 22.
Λεονάρδος Ἰωάν. Ἀν., Νεωτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία συνταχθεῖσα

κάτ΄ ἰδιαιτέραν τινά μέθοδον γεωγραφικῶς καί περιηγητικῶς ὑπό
25
Ἰωάννου Ἀναστασίου Λεονάρδου τοῦ ἐκ Κισσάβου ὅρους ἐκ πόλεως
Ἀμπελακίων τῆς ἐν Θεσσαλίᾳ Μαγνησίας τοῦ νῦν χρηματίζοντος ἐν
τῷ κατά Ζέμονα Ἑλληνομουσείω Ἁπλοελληνοδιδασκάλου. Τύποις δέ
ἐκδοθεῖσα δαπάνῃ τῶν Φιλομούσων συνδρομητῶν. Ἐν ᾗ
προσετέθησαν 6 Εἰκονογραφίαι καί 1 Γεωγραφικός Χάρτης
συμβάλλοντα εἰς καλλωπισμόν τῆς Βίβλου, καί ζωηροτέραν
παράστασιν τῆς περιγραφομένης Ἐπαρχίας τῆς Ἑλλάδος. Ἐν Πέστῃ
τῆς Οὐγγαρίας, ἐκ τοῦ Εὐγενοῦς Τράττνερ τε καί Καρολίου, 1836.
Μανδελίδης Ἰγν., Ἀρχιμ., Ὁ νεομάρτυς Ἅγιος Γεώργιος ὁ ἐκ Ραψάνης,

Ἀθήνα 1976.
Μαυρουδῆς Περ. Φ., Ἡ Ἑλληνορθόδοξη Θρησκευτική Μουσική Τέχνη,

ἔκδοση Β΄, Θεσσαλονίκη 2007.
Μεγδάνης Χαρίσ., Ἀγγελία. Περί τοῦ κατ’ Ἔτος τελουμένου κοινοῦ

Μνημοσύνου ὑπέρ τῶν Συνδρομητῶν τῶν ἐν Κοζάνῃ Σχολείων
Ἑλληνικοῦ τε καί Κοινοῦ, περί τῆς ἐξετάσεως τῶν μαθημάτων ἐν
Ἔτει 1819 κατά μῆνα Φεβρουάριον (sic) καί περί τῆς Ἀρχῆς, Προόδου,
καί τῆς νῦν Καταστάσεως τῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς καί τῶν ἐν αὐτῇ
κατά Καιρούς χρηματισάντων Διδασκάλων, καί τῶν ἐξ αὐτῆς ἐπί
Παιδείᾳ ἀναφανέντων Ἐγχωρίων τε καί Ξένων. Λόγος ἐκφωνηθείς
ἐπ΄ Ἐκκλησίας ὑπό τοῦ αἰδεσιμολογιωτάτου ἐν Ἱερεῦσι Χαρισίου τοῦ
Μεγδάνου ἐν τῇ Ἡμέρᾳ τοῦ κοινοῦ Μνημοσύνου 16 Φεβρουαρίου
1819, ὑπέρ τῶν Συνδρομητῶν τῶν ἐν Κοζάνῃ Σχολείων.
Μεϊμάρης Νικ., ἱερέας, Ἕνας Ἅγιος μέ σκορπισμένα λείψανα,

Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον, 1962.
Μέρτζιου Κ., Ἡ ἐπανάστασις Διονυσίου τοῦ Φιλοσόφου, Ἠπειρ. Χρονικά

ΙΓ΄ 1938.
Μηλιαράκης Αντ., Ἱστορία τοῦ Βασιλείου τῆς Νικαίας καί τοῦ Δεσποτάτου
τῆς Ἠπείρου 1204 – 1261, Ἀθήνα 1898.
Μιλανδράκης Μ. Ι., Ἡ Πατμιάς Σχολή, Ἀθήνα 1911.
Μότσιου Χρυσ., Οἱ Θεσσαλοί λόγιοι τοῦ 18ου αἰῶνα, Θ.Η., Τεῦχ. 36, Λάρισα
1999.
26
-Τῆς αὐτῆς, Οἱ Ἅγιοι τῶν Μετεώρων (διατριβή ἐπί διδακτορίᾳ),
Μουρογιάννης Ἰωάν., Θ. Η., Ἡ Παιδεία στήν Τουρκοκρατούμενη

Θεσσαλία, Τόμ. Ε΄, Λάρισα 1983.
Μπαλαγεώργος Δημ., Κρητικοῦ Φλ., Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς

Σινᾶ, Τόμ. Α’, Αθήνα 2008.
Μπυρνόβα Εὐγ., Κοινωνία καί οἰκονομία μιᾶς κωμόπολης τοῦ πρώτου

μισοῦ του 20ου αἰῶνα . Ἡ Ραψάνη, Πρακτικά του Διεθνοῦς
Συμποσίου Ἱστορίας: Νεοελληνική πόλη, Ὀθωμανικές κληρονομιές
καί ἑλληνικό κράτος, Ἀθήνα 26 – 28 Σεπτ. 1984, Ἑρμούπολη 29 – 30
Σεπτ. 1984, [Ἑταιρεία Μελέτης τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ], Τόμ. Β΄,
Ἀθήνα 1985.
Μυστακίδης Βασ. Α., Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, ἔτος ΙΒ΄,

Ἀθήνα 1936.
Νημᾶς Θεοδ., Ἡ ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία κατά τήν περίοδο τῆς
Τουρκοκρατίας. Συμβολή στή μελέτη τοῦ Θεσσαλικοῦ Διαφωτισμοῦ,
[Διδακτορική διατριβή], Θεσσαλονίκη 1995.
Ντίνας Κων. Δ., Ὁ νεοελληνικός διαφωτισμός καί τό γλωσσικό ζήτημα,

Ἰνστιτοῦτο Βιβλίου καί Ἀνάγνωσης 1999.
Νοῦτσος Παν. Χρ., 1948- , Νεοελληνικός διαφωτισμός : τά ὅρια τῆς

διακινδύνευσης, Ἑλληνικά γράμματα 2005.
Οἰκονόμου Κων., Ἡ Λάρισα καί ἡ Θεσσαλική ἱστορία, Τόμ. Γ΄, Ἀπό τή

Ρωμαιοκρατία ἕως τήν Ὀθωμανική κατάκτηση (1ος αἰώνας π. Χ. ἕως
τό 1423 μ. Χ.), Λάρισα 2008.
Οἰκονόμος Ἰωάν., Λαρισσαῖος, Ἐπιστολαί διαφόρων Ἑλλήνων λογίων,

ἀνωτάτων κληρικῶν, Τούρκων διοικητῶν, ἐμπόρων καί ἐσναφίων
(1759 – 1824), ἀνέκδοτος χειρόγραφος κώδικας, Μεταγραφή –
παρακολούθηση – πρόλογος: Γιάννης Ἀντωνιάδης, Φιλολογική
παρουσίαση – μελέτη – πίνακες: Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Ἀθήνα 1964.
Παπαζήσης Δημ., «Βιογραφική συλλογή λογίων ἐπί Τουρκοκρατίας»,

Ἠπειρωτική Ἑστία 26, 1977.
27
Παπαδόπουλος Χρυσ. (Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν), Ἡ Ἐκκλησία τῆς
Ἑλλάδος ἐπί τῇ 1900ῇ ἐπετείω τῆς ἱδρύσεώς της ὑπό τοῦ Ἀποστόλου
Παύλου «Θεολογία», ἔτ. 1951, Τ. ΚΒ΄, Τεῦχ. Γ΄.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ὁ Λαρίσης – Τρίκκης Διονύσιος Β΄ ὁ «Φιλόσοφος», ὁ

χλευαστικῶς ἐπικληθείς «Σκυλλόσοφος», Ἠπειρ. Χρονικά Η΄ 1933
Παπαδόπουλος Στεφ., Ἐκπαιδευτική καί κοινωνική δραστηριότητα τοῦ

Ἑλληνισμοῦ τῆς Μακεδονίας κατά τόν τελευταῖο αἰώνα τῆς
τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1970.
Παπαδόπουλος Ἀθ. Κεραμέως, Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη, Τόμ. A΄,

Κωνσταντινούπολη 1884.
-Τοῦ αὐτοῦ, Χειρογράφα Ἱεροσολυμιτικῆς βιβλιοθήκης, Τόμ. Γ΄ 1897.
-Τοῦ αὐτοῦ, Χειρογράφα Ἱεροσολυμιτικῆς βιβλιοθήκης, Τόμ. Ε΄ 1916.
Παπαδόπουλος Γεωργ., Ἱστορική ἐπισκόπησις τῆς βυζαντινῆς

ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Κατερίνη 2002.
Παπαϊωάννου Λάζ. Ἀθ., Ἡ σχολή τῆς Κοζάνης καί ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης,

Τύπ. Δωδώνη 1989.
Παρανίκας Ματθ., Σχεδίασμα περί τῆς ἐν τῷ Ἑλληνικῷ ἔθνει

καταστάσεως τῶν γραμμάτων ἀπό ἁλώσεως Κωνσταντινουπόλεως
(1453 μ.Χ.) μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ἐνεστώσης (ΙΘ΄) ἑκατονταετηρίδος,
Κωνσταντινούπολη 1867.
Πάρης Νεκτ., Διερευνήσεις στό λειτουργικό ἆσμα, Λατρίνη 2003.
Παρίσης Βασ., Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης 1750 – 1833, Θ.Η. 5, 1983.
Παρίσης Γεώργ. Χριστοδ., Ἡ Ραψάνη καί ἡ γειτονική πρός αὐτήν περιοχή

τοῦ Κάτω Ὀλύμπου, Εἰσαγωγή – σχόλια – ἐπιμέλεια: Βασ. Γ. Παρίσης
– Νικ. Γ. Παρίσης, Λάρισα 1998.
Πατρινέλης Χ. Γ., Σχολεῖα τῆς «Ἐγκυκλίου Παιδείας», Πάπυρος Larousse

Britannica, Τόμ. 54, Ἀθήνα 2007.
Πολύκαρπος (Μητροπολίτης Τρίκκης καί Σταγῶν), Ἡ ἕδρα τῆς

Μητροπόλεως Λάρισας τόν ΙΣΤ΄ καί ΙΖ΄ αἰώνα, Θεολογία ἔτος 1937,
Τόμ. ΙΕ΄, Τεῦχος Ξ΄.
28
Πούλιος Χαρ., Σύντομος ἔκθεσις περί τῆς ἐν Μακεδονίᾳ καταστάσεως τῶν
γραμμάτων ἀπό τῆς ἁλώσεως τῆς Κῶν/πόλεως (1453) μέχρι τῶν
ἀρχῶν τῆς ΙΘ΄ἑκατονταετηρίδος, Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον τοῦ
Παμμακεδονικοῦ Συλλόγου 4, 1911.
Ρεράκης, Ἠρ., Ὁ ΄΄ἄλλος΄΄ στό ἑλληνικό σχολεῖο, Θεσσαλονίκη 2006.
Σάθας Κων., Νεοελληνική φιλολογία. Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖς γράμμασι

διαλαμψάντων Ἑλλήνων, ἀπό τῆς καταλύσεως τῆς Βυζαντινῆς
Αὐτοκρατορίας μέχρι τῆς ἑλληνικῆς ἐθνεγερσίας (1453 – 1821),
Ἀθήνα 1868.
Σακκελίωνος Ἰωάν., Σιγίλιον πατριαρχικόν, Δελτίο Ἱστορικῆς καί

Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας (ΔΙΕΕ), Τόμ. Β΄, 1885 – 1889, Ἐπανέκδοση ὑπό
Ζωσίμου Ἐσφιγμενίτου, ἔκδ. Προμηθεύς, Βόλος 1891, Τόμ. Γ΄.
-Τοῦ αὐτοῦ, Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Ἀθήνα 1890.
-Τοῦ αὐτοῦ, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ε.Β.Ε, Ἀθήνα 1892.
Σάρρος Δημ., Παλαιογραφικός Ἔρανος, περιοδικόν Ἑλλην. Φιλολογ.

Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, ΛΓ΄ 1914.
-Τοῦ αὐτοῦ, Μαξίμου ἱερομ. Πελοποννησίου, Λόγος στηλιτευτικός κατά

Διονυσίου, Ἠπειρ. Χρονικά Γ΄ 1928.
Σατραζάνης Ἀντ. Δ., Θεσσαλονικεῖς λόγιοι : ἀπό τήν ἀναγέννηση ὥς τόν

διαφωτισμό : τό ἐκπαιδευτικό ἔργο τους, Θεσσαλονίκη 2004.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ νεοελληνική σκέψη καί ἡ πνευματική ἀνανέωση τοῦ

γένους, 16ος-18ος αἰώνας, University Studio Press, 2008.
Σκουβαρᾶς Βαγ., Ἀρχαιολογικός καί τουριστικός ὁδηγός Θεσσαλίας.

Συντάκται: Ἀρχαιολογία – Ἱστορία: Βαγγέλης Σκουβαρᾶς, Τουρισμός
– λαϊκή Τέχνη: Κίτσος Μακρῆς, Βόλος 1958.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ὀλυμπιώτισσα. Περιγραφή καί ἱστορία τῆς Μονῆς, ἡ

βιβλιοθήκη καί τά χειρόγραφα, κατάλογος τῶν κωδίκων, ἀναγραφαί
καί χρονικά σημειώματα, Ἀκολουθία Παναγίας Ὀλυμπιωτίσσης,
ἔγγραφα ἐκ τοῦ ἀρχείου τῆς Μονῆς (1336 – 1900), Ἀθήνα 1967.
Σούλης Γεωρ., Ἡ πρώτη περίοδος τῆς Σερβοκρατίας ἐν Θεσσαλίᾳ (1348 –

1356), Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, ἔτος Κ’ 1950.
29
Σοφιανός Δημ. Ζ., Ὁ Ἅγιος Ἀχίλλιος Λαρίσης. Ὁ ἀρχικός ἀνέκδοτος βίος
(ΙΘ΄ αἰ.) καί ἡ μεταγενέστερη διασκευή του (ΙΓ΄ αἰ.). Ἀνέκδοτα
ὑμνογραφικά κείμενα (Ἰωσήφ Ὑμνογράφου, Μανουήλ Κορινθίου,
Ἀναστασίου Γορδίου). Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ
Μεσαιωνικοῦ καί Νέου Ἑλληνισμοῦ, Ἀθήνα 1990.
-Τοῦ αὐτοῦ,Ὁ ἅγιος Βησσαρίων μητροπολίτης Λαρίσης (1527 – 1540) καί

κτίτορας τῆς Μονῆς Δουσίκου. Ἀνέκδοτα ἁγιολογικά καί ἄλλα
κείμενα, ΜΝΕ 4, ἔτος 1992.
Σπανός Κων., Ἡ Ραψάνη τοῦ Ὀλύμπου διά μέσου τῶν αἰώνων, Ραψάνη
τεύχ. 3, Μάρ. – Ἀπρ. 1985, περίοδος Β΄.
-Τοῦ αὐτοῦ, Τό κατάστιχο τοῦ Ἁγ. Ἀθανασίου τῆς Ραψάνης (1778 – 1889),
ἀνάτυπο ἀπό τό Θ.Η. Τόμ. Β΄- Γ΄ 1981 – 1982, Λάρισα 1982.
Στάθης Γρ., Ἁγιορείτικη Μελουργία, Διεθνές Συμπόσιο: Τό Ἅγιον Ὄρος,

χθές – σήμερα – αὔριο.
-Τοῦ αὐτοῦ, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς – Ἅγιον Ὅρος.

Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς
μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταις βιβλιοθήκαις τῶν ἰεῶν μονῶν καί
σκητῶν τοῦ Ἁγίου ὅρους, Τόμ. Α΄, Ἀθῆναι 1975.

σκητῶν τοῦ Ἁγίου ὅρους, Τόμ. Β΄, Ἀθῆναι 1976.

σκητῶν τοῦ Ἁγίου ὅρους, Τόμ. Γ΄, Ἀθῆναι 1993.
-Τοῦ αὐτοῦ, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς – Μετέωρα.

μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταις βιβλιοθήκαις τῶν ἰερῶν μονῶν
καί σκητῶν τῶν Μετεώρων, Ἀθῆνα 2006.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία ἐν τῇ βυζαντινῇ

μελοποιίᾳ, Ἀθήνα 1977.
30
-Τοῦ αὐτοῦ, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς
μελοποιίας, Ἀθήνα 2006.
Σταυρίδης Βασ. Θ., Ἐπισκοπικοί κατάλογοι κατά τούς κώδικας τῶν

ὑπομνημάτων τοῦ ἀρχειοφυλακίου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου,
ἔκδοσις Β΄.
Στεργιούλης Χαρ. , Οἱ Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας (Ἁγιολογικά καί Λειτουργικά

Χειρόγραφα καί Κείμενα), [μεταπτυχιακή ἐργασία], ἔτος 2001.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ὁ Ἀντώνιος Λαρίσης (14ος αἰ.) καί ὁ πανυγηρικός του λόγος
στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο μέ ἀφορμή τίς νίκες τῶν Βυζαντινῶν κατά
Περσῶν καί Ἀράβων: Ἕνας νοσταλγός τοῦ ἐνδόξου παρελθόντος σέ
μία ἐποχή παρακμῆς, (ἀνέκδοτη ἐργασία).
Στούρζας Ἀλέξ., Σοῦτσος Κων. Γ., ἐκ τοῦ τυπογραφείου Λαζάρου Δ.

Βιλαρᾶ 1858, Ἀναμνήσεις καί εἰκόνες : Εὐγένιος Βούλγαρις καί
Νικηφόρος Θεοτόκης, πρόδρομοι τῆς νοητικῆς καί ἐθνικῆς
ἐξεγέρσεως τῆς Ἑλλάδος, Διεθνές Ἐπιστημονικό Συνέδριο "Εὐγένιος
Βούλγαρης" (2006 : Κέρκυρα, Ἑλλάδα).
Σωκράτους Σχολ. Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ἔκδοση P. Maraval and P.

Perichon, Socrate de Constantinople, Histoire ecclesiastique (Livres I-
VII). Paris: Editions du Cerf, 2004-2007.
Ταμπάκη Ἄν., , Περί νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ: ρεύματα ἰδεῶν & δίαυλοι

ἐπικοινωνίας μέ τή δυτική σκέψη, Ergo 2004.
Τατάγια Μαρ., Ἀντωνίου Μητροπολίτου Λαρίσης Ἐγκώμιον εἰς τόν ἅγιον

Οἰκουμένιον, εἰσαγωγή – νεοελληνική ἀπόδοση – σχόλια, Βυζαντινός
Δόμος 8 – 9, (1995 – 1997).
Τρίτος Μιχ., Ἡ Ἐκκλησία στό Ἀνατολικό Ἰλλυρικό καί τήν Ἀλβανία,

Τσικόπουλος Ἰωάν., Ἰστορικαί ὑπονύξεις, Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον

Παμμακεδονικοῦ Συλλόγου 1913.
Τωμαδάκης Νικ., Οἱ λόγιοι τοῦ δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου, Ἐπετηρίς

Ἑταιρείας τῶν Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Τόμ. ΚΖ΄.
Φειδᾶς Βλ., Ἐκκλησία Ἀλβανίας, ΠΛΒ 29, 1989.
31
Φουντούλης Ἰωάν., Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς ἀπορίας, Ἀθήνα 2006,
ἔκδοση Ε’, Τόμ. Β΄ καί Ε΄.
-Τοῦ αὐτοῦ, Κείμενα Λειτουργικῆς, τεῦχος Γ΄, Θεῖαι Λειτουργίαι,

Χαλδαιάκης Ἀχ., Ὁ Πολυέλεος στήν Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή

μελοποιία, Ἀθήνα 2003.
-Τοῦ αὐτοῦ, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς Νησιωτική Ἑλλάς

Ὕδρα, Τόμ. Α΄, Ἀθήνα 2005.
Χανιώτης Κων. Ν., Ὁ νεοελληνικός ἐκπαιδευτικός διαφωτισμός (1908-

1964).
Χαρίλαος Νεόφ., Ὁ Νεόφυτος Δούκας καί ἡ συμβολή του στό νεοελληνικό

κράτος, Κυβέλη 2002.
Χατζηγιακουμῆς Μαν., Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας 1453 – 1832,

Ἀθήνα 1975.
-Τοῦ αὐτοῦ, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς (1453 – 1820), Ἀθήνα

1980.
-Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ Ἐκκλησιαστική Μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν

Ἅλωση (1453 – 1820), Ἀθήνα 1999.
Χατζηφώτης Ἰωάν. Μ., 1944-2006, Ὁ ἑλληνικός διαφωτισμός προάγγελος

τοῦ εἰκοσιένα, Ἀλκαῖος 1971.
Χιώτης Παν., Κεκροπούλου Ἑλ., Ἡ παράδοση τοῦ διαφωτισμοῦ στήν

Ἑλλάδα: ἡ περίπτωση τοῦ Α. Κοραῆ καί τοῦ Ε. Παπανούτσου,
Ἐνάλιος 1998.
Χρύσης Ἀλέξ., Εἰσαγωγή στήν κοινωνική φιλοσοφία τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ

Διαφωτισμοῦ, 1958, Κριτική 2002 .
Ψευτογκᾶς Βασ. Σ., (ἔκδ.), Ἀντωνίου ἀρχιεπισκόπου Λαρίσσης Λόγοι,

Θεομητορικοί, Δεσποτικοί, Ἁγιολογικοί, (εἰσαγωγή – κείμενα –
σχόλια), Θεσσαλονίκη 2002.
32
Γ΄ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ
ΒΙΒΛΙΑ – ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ – ΜΕΛΕΤΕΣ
A.C.O.
Analecta Bollandiana (βιβλιοκρισία), Τόμ. 18, 1899.
Anastos W., The transfer of Illyricum to the jurisdiction of the Patriarchate of

Constantinople in 732/733 ἐν ‘’Siloge Bizantina’’ in onore di Silvio
Mercati, Roma 1957.
Beck H.G., Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich,

Μόναχον 1959.
Bonnet Max, Acta Andreae Apostoli, Analesta Bollandiana, Τόμ. 13, 1894.
Camariano – Ciopan Ariandna, Θεσσαλικό ἡμερολόγιο (μετάφραση ἀπό τά

γαλλικά Gino Polese), Τρεῖς Τυρναβίτες δάσκαλοι στήν Ἀκαδημία τοῦ
Βουκουρεστίου, Λάρισα 1994, Τόμ. 25.
Cassirer Ernst, 1874-1945, Τό πνεῦμα τοῦ διαφωτισμοῦ, Ἐρασμος 2008 .
Delehaye Η., Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Βρυξέλλες 1902.
Diehl G. – Guilland R.– Oeconomos L. – Grousset R., L’ Europe Orientale de

1081 a 1453, Paris 1945.
Dolger Fr., Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der
neueren Zeit, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches
565 – 1453, Τόμ. Α΄- Ε΄, ἀριθ. 111, Μόναχο – Βερολίνο 1924 – 1965.
Florinskij T., Andronik mladsij I Ioann Kantakuzin, Ocerk Istorii Vizantii vo

vtoroj cetverti XIV veka, Zurnal Ministerstva Narodnago Prosvescenija
(ZMNP), 204 (Ἰούλιος 1879), (Αὔγουστος 1879), 205 (Σεπτέμβριος
1879).
-Τοῦ αὐτοῦ, Juznye slavianie I Vizantija vo vtoroj chetverti XVI veka, S.

Peterburg 1882, τόμ. 2.
Foucault Michel, 1926-1984, Τί εἶναι διαφωτισμός, Ἔρασμος 1988.
Gaspar E.E., Geschichte des Papsttums, Τόμ. Β΄, Τυβίγγη 1933.
33
Gelzer H. – Hilgenfield H. – Cuntz O., Patrum Nicaenorum Nomina, Λειψία
1898.
Gelzer H., Ungedruckte und ungenugend veroffentlichte Texte der Notitiae

Episcopatuum, Μόναχον 1900.
Gray John, 1948-, Κεκροπούλου Ἑλένη, Βολτέρος: Βολτέρος καί ὁ

διαφωτισμός, Ἐνάλιος 2004.
Hampson Norman, Παπαζήσης, Ὁ διαφωτισμός, 1994.
Harnack A. von, Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den

ersten drei Jarhundesten, Τόμ. Β΄, Λειψία 1924
Hierarchia Catholica Medii Aevi (ab anno 1198 usque ad annum 1431
perducta), Editio altera, Monasterii MDCCCCXIII.
Hild Fr., Θ.Η., Τόμ. 12ος , Λάρισα 1987.
Honigmann E., La liste originale des Peres de Nicee, Byzantion, Τόμ. 14, 1939.
-Τοῦ αὐτοῦ, Patristic Studies (Studi e Testi, ἀριθμ. 173), Ρώμη 1953.
Jaffe΄ Ph. – Wattenbach G., Regesta Pontificum Romanorum ab condita

Ecclesia ad annum post Christum natum MCXVIII, Τόμ. Α΄- Β, Λειψία
1885 – 1888.
Janin R., Θ.Η.Ε., Σέργιος Κωνσταντινουπόλεως, Τόμ. 11ος, Ἀθήνα 1967.
Mansi J. D., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collection, Φλωρεντία

1769.
Mendelssohn Moses, 1729-1786, Τί εἶναι διαφωτισμός, Κριτική 1989.
Miller W., Ἱστορία τῆς Φραγκοκρατίας στήν Ἑλλάδα (1204 – 1566), Ἀθήνα
1997.
-Τοῦ αὐτοῦ, Jistorie de l’ Etat Byzantin, Paris 1969.
Ostrogorsky G., Byzantine Cities in the early Middle Ages, Dumbarton Oaks
Papers, Τόμ. 13, 1959.
-Τοῦ αὐτοῦ., Geschichte des byzantiniscen Staates, Μϋnchen 1940.
-Τοῦ αὐτοῦ, Histoire de l΄ Etat Byzantin, Paris 1956.
34
Ozkan Ismail Hakki, Turk Musikisi Nazariyati ve Usullleri. Kudum
Velveleleri, Istanbul 1990.
Parthey G., Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae Episcopatuum,

Βερολίνον 1866.
-Τοῦ αὐτοῦ, Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae, Ἄμστερνταμ 1967.
Petit L., Bibliographie des acolouthies grecques, Βρυξέλλες 1926.
Popovic Radomir, Kratak Pregled Srpske Crkve Kroz Istoriju, Lirika, Beograd
2000.
Schwartz Ed., Über die Bischofslisten der Synoden von Chaldkedon, Nicaea
und Konstantinopel, Μόναχον 1937.
Wolff Larry, Ὁ διαφωτισμός καί ὁ Ὀρθόδοξος κόσμος : δυτικές ἀπόψεις γιά

τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στήν ἀνατολική Εὐρώπη, Κέντρο
Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν, Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος Ἐρευνῶν 2001.
Δ΄ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ – ΛΕΞΙΚΑ
Ἁγία Γραφή – Βίβλος, Παλαιά καί Καινή Διαθήκη, ἑρμηνευτική ἀπόδοση:

Ἰωάν. Θ. Κολιτσάρα, ἐκδόσεις «Ζωή» 1983.
Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία (Θ.Η.Ε.).
Πάπυρος Larousse Britannica, Ἀθήνα 2006.
Λεξικό τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας, «κώδικας», Τόμ. 13ος, Πάπυρος Ἀθήνα

2008.
Ε’ ΜΟΥΣΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ
Μουσικός Πανδέκτης, ἐκδόσεις Ζωή, Τομ. 2.
35
Στ΄ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ
Κηλτζανίδης Παν. Γ., Μεθοδική διδασκαλία θεωρητική τε καί πρακτική

πρός ἐκμάθησιν καί διάδοσιν τοῦ γνησίου ἐξωτερικοῦ μέλους τῆς
καθ΄ ἡμᾶς ἑλληνικῆς μουσικῆς κατ΄ ἀντιπαράθεσιν πρός τήν
ἀραβοπερσικήν, Θεσσαλονίκη 1978.
Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτου, Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικῆς, ἔκδοση

Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου 2007, σ. 436, Κ. Α. Ψάχου, Τό
ὀκτάηχον σύστημα τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς ἐκκλησιαστικῆς καί
δημώδους καί τό τῆς ἁρμονικῆς συνηχήσεως, Νεάπολη – Κρήτης
1980, σ. 103.
Ζ΄ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ
Συναξαριστής Νεομαρτύρων τῶν Ἁγίων καί Θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν

Μακαρίου Κορίνθου, Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νικηφόρου Χίου, καί
διδασκάλου Ἀθανασίου Παρίου. Ἔργον ψυχωφελέστατον καί
σωτηριωδέστατον, περιέχον μαρτύρια 190 καί πλέον Νεοφανῶν
Ἁγίων Μαρτύρων τῆς Ὀρθοδόξου του Χριστοῦ Ἐκκλησίας μας τῶν
ἐτῶν 1400 ἕως 1900 μετά Χριστόν, ἔκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη,
Τυπικό τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας.
Ψαλτήριον, Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἔκδοση

ΙΑ 2009.
Η΄ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
Ἑρμῆς ὁ Λόγιος Α΄, 1811.
36
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ὁ 18ος αἰ., ποὺ ἔζησε ο Αναστάσιος Ραψανιώτης καὶ ἰδιαίτερα τὸ
χρονικὸ διάστημα ἀπὸ τὸ β΄ ἥμισυ αὐτοῦ καὶ μετά, ἀποτελεῖ μία
σημαντικὴ περίοδο ἐξελίξεων καὶ μεταβολῶν γιὰ τὴν ψαλτική τέχνη. Σ’
αὐτὴν τὴν περίοδο παρατηρεῖται μία πλούσια παραγωγὴ νέων
συντομευμένων μελοποιημάτων σε σχέση με τα προϋπάρχοντα.
Ἐπιχειρεῖται ταυτόχρονα ἡ ἐξήγηση1 τῶν ἀρχαιότερων μελουργημάτων
μὲ τὴν ἀνάλυση τῆς μέχρι τότε χρησιμοποιούμενης σημειογραφίας,
ὁδηγούμενοι ἔτσι στὴν ἐπιβολὴ τῆς Νέας Μεθόδου. Ο 18ος αἱ., είναι ἡ
σπουδαιότερη ἐποχὴ γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς εκκλησιαστικῆς βυζαντινῆς
μουσικῆς.
1 Στάθης Γρ., Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας,

Ἀθήνα 2006, σσ. 47–59, Σπ. Ἀντωνίου, Θεωρία καὶ πράξη τῆς ψαλτικῆς τέχνης, θέματα
λειτουργικῆς μουσικῆς, Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 174-178.
Σύμφωνα μὲ τὸν Γρ. Στάθη, ἡ διάκριση καὶ ἡ ἀλλαγὴ μίας περιόδου σ’ ἄλλη, ὁρίζεται
ἀπὸ τὸν ἀριθμὸ καὶ τὴν ἐμφάνιση τῶν σημαδιῶν, τὴν ἐνέργειά τους καὶ ἀπὸ τὶς
μεταγραφὲς καὶ ἐξηγήσεις τους. Οἱ περίοδοι εἶναι τέσσερεις: Α΄ περίοδος 950–1175 μ.Χ.
Παρουσιάζονται τὰ πρῶτα σημαδόφωνα τὰ ὁποῖα ἔχουν ἀσταθῆ ἐνέργεια καὶ δὲν
γράφονται σ’ ὅλες τὶς συλλαβὲς τοῦ ἑκάστοτε ὕμνου.
Β΄ περίοδος 1175–1670 μ.Χ. Ἐμφάνιση ὅλων τῶν σημαδιῶν καὶ τῶν ὑποστάσεων,
ἀποκτοῦν καθορισμένη ἐνέργεια, γίνονται μεταγραφὲς μελῶν ἀπὸ τὴν παλαιότερη
σημειογραφία στὴν στρογγυλὴ καὶ ἔχουμε ἀνάπτυξη ὅλων τῶν εἰδῶν τῆς μελοποιίας.
Σημαντικότεροι ἐκπρόσωποι τῆς περιόδου εἶναι ὁ Ἰωάννης Κουκουζέλης, Θεοφάνης
Καρύκης καί ὁ Ἰωάσαφ ὁ νέος Κουκουζέλης.
Γ΄ περίοδος 1670–1814 μ.Χ. Προσπάθειες ἐξηγήσεων, ἀναλύσεων, καλλωπισμῶν καὶ
συντμήσεων παλαιοτέρων μελῶν, ταυτόχρονα ἐξαφάνιση μερικῶν ἀπὸ τὶς μεγάλες
ὑποστάσεις καὶ ἔχουμε συνθέσεις ὅλων τῶν εἰδῶν τῶν προηγουμένων περιόδων.
Σημαντικότεροι ἐκπρόσωποι τῆς περιόδους αὐτῆς εἶναι οἱ: Ἰωάννης Τραπεζούντιος, ὁ
Πέτρος Πελοποννήσιος, ὁ Πέτρος ὁ Βυζάντιος, ὁ Ἀπόστολος Κώνστας κ.ἄ.
Δ΄ περίοδος 1814–μέχρι σήμερα. Καταργοῦνται οἱ περισσότερες ἀπὸ τὶς μεγάλες
ὑποστάσεις, δημιουργία νέων σημαδοφώνων, κατάργηση τῆς Παλαιᾶς Μεθόδου καὶ
εἰσαγωγὴ νέων σημαδιῶν, μαρτυριῶν, φθόγγων, φθορῶν, χαρακτήρων αὐξήσεως καὶ
διαιρέσεως τοῦ χρόνου καὶ μεταγραφὴ στὴ Νέα Μέθοδο τῶν μελῶν τῆς δευτέρας καὶ
τρίτης περιόδου.
37
Ἕνα ἀπὸ τὰ κέντρα τῶν ἀνανεωτικῶν τάσεων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, εἶναι
ἡ περιοχὴ τῆς Θεσσαλίας, μὲ πλῆθος ἐκπροσώπων ἀπό ὅλα τά
διαμερίσματα αὐτῆς. Στὴν περιοχὴ τῆς Θεσσαλίας ἐμφανίζονται ἤδη ἀπό
τά μέσα τοῦ 17ου αἰώνα σημαντικὲς μορφὲς καὶ ἡ δράση τους
ἀναπτύσσεται καθ’ ὅλον τόν 18ο αἰ. μέχρις τὶς ἀρχές τοῦ 19ου.
Σημαντικότεροι ἐκπρόσωποι στὴν Θεσσαλία αὐτὲς τὶς χρονικὲς περιόδους,
συμβάλλοντας ὁ καθένας ξεχωριστὰ μὲ τὴν δική του ψαλτική, διδακτική,
ὑμνογραφικὴ καὶ μελοποιητικὴ δραστηριότητα στὴν ἀνάπτυξη τῆς
βυζαντινῆς μουσικῆς εἶναι ὁ Δανιὴλ Δουσικιώτης, ὁ Παῦλος ἱερεὺς
Σκοπελίτης, ὁ Θεόδωρος Τυρναβίτης, ὁ Ἰγνάτιος ἱερομόναχος Σκοπελίτης,
ὁ Γαβριὴλ ἱερομόναχος ἐκ τῆς Μονῆς τῶν Μετεώρων, ὁ Δανιὴλ
Πρωτοψάλτης τῆς Μ.Χ.Ε. (ἐκ Τυρνάβου Λάρισας), ὁ Νικόλαος ἐξ Αγιᾶς, ὁ
Παρθένιος Ὀρφίδης ὁ Μετεωρίτης κ.ἄ. μὲ σημαντικότερο τὸν Ἀναστάσιο
Ραψανιώτη, πρωτοψάλτη τῆς πόλεως Λάρισας.
Τὸ θέμα τῆς παροῦσης ἐργασίας, ἐπιλέχθηκε μεταξὺ ἄλλων κυρίως
λόγῳ τῆς πρωτοτυπίας του. Αὐτὴ ἔγκειται στὸ γεγονὸς, ὅτι παρὰ τὴν
εὐρεῖα διάδοση τοῦ μελοποιητικοῦ ἔργου τοῦ Ραψανιώτη στὸν ἑλλαδικὸ
χῶρο καὶ μὴ (παραδουνάβιες χῶρες), δὲν ὑπάρχει μιὰ ὁλοκληρωμένη
ἐπιστημονικὴ συγγραφὴ ἀποκλειστικὰ ἀφιερωμένη στὴ ζωή του καὶ στὸ
μελλουργικό του ἔργο. Μόνο κάποιες σύντομες, ἀποσπασματικὲς καὶ
μεμονωμένες ἀναφορὲς ἀπαντῶνται σὲ ὀλιγάριθμες ἱστορικὲς καὶ
μουσικολογικὲς πραγματεῖες2. Τὸ κυριότερο, ὅμως, ἦταν ὅτι ἔπρεπε νὰ
διερευνηθεῖ καὶ ἐξετασθεῖ ἐνδελεχῶς καὶ σὲ βάθος ὁ χειρόγραφος
2 Γεωργ. Παπαδόπουλος, Ἱστορική ἐπισκόπησις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς

μουσικῆς, Κατερίνη 2002, σ. 151, Κων Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καὶ ἐξήγηση τοῦ
μέλους τῶν χερουβικῶν τῆς βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς μελοποιίας, Ἀθήνα 2003, σ.
471, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ πολυέλεος στὴν βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ μελοποιία, Ἀθήνα
2003, σ. 894, βλ. ἐπίσης καταλόγους χειρογράφων τῶν Γρ. Στάθη (Κατάλογοι
χειρογράφων Ἁγίου ὅρους, Μετεώρων), Φλ. Κρητικοῦ (Κατάλογος χειρογράφων Σινᾶ),
Ἐμ. Γιαννόπουλου (Τά χειρόγραφα τῆς Ἄνδρου), Μαν. Χατζηγιακουμῆ (Ἡ ἐκκλησιαστικὴ
μουσικὴ τοῦ ἑλληνισμοῦ μετὰ τὴν ἅλωση) κ.ἄ.
38
μουσικὸς πλοῦτος, ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰ. ἕως καὶ τὸν 19ο αἰ. ποὺ
φυλάσσεται σὲ βιβλιοθῆκες Μονῶν, Πανεπιστημίων, Μητροπόλεων,
Ἱδρυμάτων, ἰδιωτικὲς συλλογὲς ἢ ὅπου ἀλλοῦ.
Ἡ παροῦσα ἐργασία χωρίζεται σὲ τρία κεφάλαια. Ἀρχίζει μὲ μία
ἱστορικὴ ἀναδρομὴ τῆς ἱστορίας τῆς μητροπόλεως Λαρίσης ἀπὸ τὰ πρῶτα
βήματα τῆς διαδόσεως τοῦ χριστιανισμοῦ τοὺς πρώτους χριστιανικοὺς
αἰῶνες ἀπὸ τὸν ἀπόστολο Ἀνδρέα3, περίοδος ποὺ ἀνέδειξε μεγάλο ἀριθμὸ
χριστιανῶν μαρτύρων, κληρικῶν καὶ λαϊκῶν. Στό διάστημα αὐτῶν τῶν
δεκαοκτὼ αἰώνων θὰ δοῦμε τὴν ἀξιόλογη θέση τὴν ὁποία κατεῖχε ἡ
μητρόπολη Λαρίσης στὴν τάξη τῶν μητροπολιτῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ
Πατριαρχείου καὶ ἐπίσης τὴν δικαιοδοσία ποὺ εἶχε σὲ πολλὲς ἐπισκοπές.
Γίνεται ἀναφορὰ περὶ τοῦ τίτλου «δευτέρας Θετταλίας» καὶ διαχωρισμοῦ
ἀπὸ τὸν τίτλο «μητρόπολις Θεσσαλονίκης Θετταλίας» καθὼς καὶ ἀναφορὰ
γιὰ τὶς δυὸ κατακτήσεις ποὺ γνώρισε ἡ Θεσσαλία, τὴν Φραγκοκρατία τὸν
13ο αἰ. καὶ τὴν Σερβοκρατία στὰ μέσα τοῦ 14ου αἰ.
Ἡ ἱστορικὴ αὐτὴ ἀναδρομὴ τῆς ἱστορίας τῆς μητροπόλεως Λαρίσης,
ἀκολουθεῖται καὶ ἀπὸ ἕναν ἐπισκοπικὸ κατάλογο ἀπὸ ἀρχῆς ἱδρύσεως
αὐτῆς μέχρι τόν 19ο αἰ. Τὸ Α΄ κεφάλαιο ἀποτελεῖ μία πιὸ ὀργανωμένη, σὲ
σύγκριση μὲ τὶς ὁποιεσδήποτε προγενέστερες καθὼς καὶ τῶν ἐπισκοπικῶν
καταλόγων, προσπάθεια προσέγγισης τῆς σωστῆς χρονολογικὰ διαδοχῆς
στὸν ἐπισκοπικὸ θρόνο τῆς Λάρισας. Ἐγχείρημα ὄχι εὔκολο διότι, ὑπῆρχε
ἀσυμφωνία πληροφοριῶν μεταξὺ τῶν ἐπισκοπικῶν καταλόγων ποὺ
ἐρεύνησα. Ὁ κάθε ἐπίσκοπος ξεχωριστὰ συνέβαλε στὴν ἀνάδειξη τῆς
μητρόπολης Λαρίσης καὶ στὸ ἔργο αὐτῆς. Ἄξιοι ἀναφορᾶς εἶναι ὁ Ἅγιος
3 H. Delehaye, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Βρυξέλλες 1902, στ. 266, Max

Bonnet, Acta Andreae Apostoli, Analesta Bollandiana, 13 (1894), σ. 358, Θ.Η.Ε. Τόμ. 2, Ἀθῆνα
1963, στ. 663–664, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινὴ Θεσσαλία μέχρι τοῦ 1204, Ἀθήνα 1974, ὅ.π.
σσ. 39–41, Ἰωάν. Καραβιδόπουλος, Ἀπόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα Β΄ Ἀπόκρυφες
Πράξεις–Ἐπιστολές–Ἀποκαλύψεις, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 197–203.
39
Ἀχίλλιος μέ τήν συμμετοχή του στήν Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδο, ὁ Ἅγιος
Βησσαρίων ὁ Β΄, ἱδρυτής τῆς μονῆς Δουσίκου, ὁ Διονύσιος Β΄ ὁ
Σκυλόσοφος, ἄνθρωπος μορφωμένος, προοδευτικὸς καὶ ἐπαναστάτης
ἐναντίον τῶν Τούρκων ἀφοῦ ὑπῆρξε ἡγέτης δυὸ ἐξεγέρσεων ἀγροτῶν καί
ὁ Παρθένιος4 στὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου αἰ., ὑποστηρικτὴς τῶν γραμμάτων καὶ
φιλόμουσος καὶ ἱδρυτής σχολείων ἑνὸς στὸν Τύρναβο καὶ ἑνὸς στὰ
Τρίκαλα.
Μέσα σ’ αὐτὴν τὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση τῆς παιδείας καὶ τῆς
ψαλτικῆς τέχνης, ὅπου δὲν ἔμεινε ἀνεπηρέαστη ἀπὸ τὴν ἀνάπτυξη αὐτή,
στὴ Θεσσαλία ποὺ ἄρχισε ἀπὸ τὸν μητροπολίτη Παρθένιο στὶς ἀρχὲς τοῦ
18ου αἰ. ἐντάσσεται καὶ ἡ πνευματικὴ ἀναγέννηση τῆς Ραψάνης, τοῦ
τόπου καταγωγῆς τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη. Στήν συνέχεια τοῦ
κεφαλαίου, γίνεται ἀναφορὰ στὴν πνευματικὴ καὶ ἐκπαιδευτικὴ
ἀναγέννηση τῆς Ραψάνης καὶ τὸ ρόλο ποὺ ἔπαιξε στὴν ἀναγέννηση τοῦ
Γένους μὲ τὴν ἀνάδειξη σημαντικῶν ἐκπροσώπων στὸ χῶρο τῶν
γραμμάτων ὅπως ὁ Θωμᾶς Κωφός, ὁ Γιωργάκης Ἰωάννου, ὁ Ἀργύριος
Παπαρίζος, ὁ Ἰωνᾶς Σπαρμιώτης, ὁ Γεωργάκης Πούλιου, ὁ Στέφανος
Σταμκίδης κ.ἀ. Ὅλοι συνετέλεσαν στήν ἐκπαιδευτικὴ ἀναγέννηση τοῦ
Γένους μὲ ἐκδόσεις βιβλίων καὶ συγγραμμάτων, μὲ μεταφράσεις ξένων
κειμένων στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα ἀλλὰ καὶ μὲ συνεργασίες μὲ ἄλλα
σχολεῖα καὶ σχολὲς ποὺ εἶχαν ἱδρυθεῖ στὶς ὑπόλοιπες πόλεις τῆς
Θεσσαλίας καὶ τῆς Ἑλλάδας γενικότερα. Σημαντικότερος ἐξ΄ αὐτῶν γιὰ
τὴν ἔρευνά μας, εἶναι ὁ Νεομάρτυρας ἅγιος Γεώργιος ὁ ἐκ Ραψάνης,
ἐγγονὸς τοῦ Ἀναστασίου, διότι ἀπό τήν ἐπιγραφή ποὺ ὑπάρχει στὰ
λείψανά του μᾶς γίνεται γνωστὸ τὸ πραγματικὸ ἐπίθετο τοῦ Ἀναστασίου
Ραψανιώτη.
4 Ἀναλυτικότερη ἀναφορὰ γιὰ τὸν Παρθένιο γίνεται στό Α΄ κεφ. τῆς παρούσης
ἔρευνας.
40
Τὸ Β΄ κεφάλαιο ἀσχολεῖται μὲ τὸν βίο τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη.
Μαζὶ μὲ τὸν Πέτρο τὸν Πελοποννήσιο, τὸν Πέτρο Βυζάντιο καὶ τὸν
Ἰάκωβο τὸν Πρωτοψάλτη ἀποτελεῖ καὶ αὐτὸς μία ἀπὸ τὶς μορφές ποὺ
ἔπαιξαν μεγάλο ρόλο στὴν ἄνθιση τῆς ψαλτικῆς τέχνης τὸν 18ο αἰ..
Παρουσιάζονται οἱ ἕτεροι χαρακτηρισμοὶ ποὺ ἀποδόθηκαν στὸν
Πρωτοψάλτη ἀπὸ πλῆθος ἐπώνυμων καὶ ἀνώνυμων κωδικογράφων ποὺ
ἀνθολογοῦν ἔργα του στὰ πονήματά τους καθὼς καὶ ἕνας περιγραφικὸς
κατάλογος μὲ ἀνέκδοτα ἔργα του. Ὁ Αναστάσιος ἀποτελεῖ μία ξεχωριστὴ
περίπτωση καὶ ἐξέχουσα φυσιογνωμία τῆς ψαλτικῆς τέχνης καὶ
παράδοσης καὶ αὐτὸ τὸ καταλαβαίνει κανεὶς ἀπὸ τὸ πλῆθος τῶν ἔργων
του. Τὸ ἔργο του, τὸ ὁποῖο σχεδὸν ὁλόκληρο εἶναι ἀνέκδοτο, εἶναι ὀγκῶδες
καί πολύ ἐνδιαφέρον, ὅπως διαπιστώθηκε ἀπὸ τὴν ἔρευνα διότι, ὁ
Ἀναστάσιος δὲν περιορίστηκε σὲ ἕνα εἶδος καὶ μόνο τῆς βυζαντινῆς
μελοποιίας, ἀλλὰ μελοποίησε ἔργα σὲ ὅλα τὰ εἴδη αὐτῆς. Ἔγραψε καὶ
μελοποίησε δοξολογίες, κοινωνικὰ τῆς ἑβδομάδας καὶ τοῦ ἐνιαυτοῦ,
ὕμνους θείας λειτουργίας τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, Προηγιασμένων
δώρων, καλοφωνικοὺς εἱρμούς, πολυελέους, χειρουβικὰ κτλ. Τὸ πιὸ
σπουδαῖο ἔργο του εἶναι ὁ καλλωπισμὸς τοῦ Οἰκηματαρίου5 καὶ εἶναι ὁ
ἀμέσως μετὰ τόν Κλαδᾶ ἐπώνυμος μελοποιὸς αυτοῦ. Ἄλλη ἰδιαιτερότητα
τοῦ Ραψανιώτη εἶναι ὅτι τὸ ἔργο του ὑπάρχει συγκεντρωμένο σὲ
συλλογές, τά λεγόμενα «Ἅπαντα»6, ὅπως καὶ τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη.
Μέσω αὐτῆς τῆς ἔρευνας θεωρῶ ὅτι, μᾶς δίνετε ἡ εὐκαιρία νὰ
γνωρίσουμε αὐτὸν τὸν σημαντικὸ μελοποιὸ τοῦ Θεσσαλικοῦ κάμπου καὶ
τὸ ἔργο του. Προηγούμενες ἔρευνες περὶ τῆς προσωπικότητας τοῦ
Ραψανιώτη καὶ συγκεντρωτικός κατάλογος τῶν ἔργων του δὲν ὑπάρχουν,
πλὴν ὁρισμένων ἀναφορῶν τοῦ ὀνόματός του.
5 Περί του Οικηματαρίου γίνεται εκτενέστερη αναφορὰ στὸ Β΄ κεφ. τῆς παρούσης
ἔρευνας.
6 Περὶ τῶν «Ἀπάντων» γίνεται αναφορὰ στὸ Β΄ κεφ. τῆς παρούσης ἔρευνας.
41
Στό κεφάλαιο Γ΄ μελετήσαμε τὸν πολυέλεο Δοῦλοι, Κύριον …. σέ ἦχο δ΄
λέγετω, προερχόμενο ἐκ τοῦ κώδικα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Καρακάλλου Ἁγίου
Ὅρους 216, φφ. 128r–139v. Ὁ λόγος ποὺ μᾶς ὁδήγησε νὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ
αὐτὸ τὸ ἔργο τοῦ Ἀναστασίου εἶναι διότι, ἀπὸ ὅλα τὰ καταγεγραμμένα
μουσικὰ ἔργα τοῦ Ἀναστασίου, ἀναφέρθηκε τὶς πιὸ πολλὲς φορὲς καὶ
μάλιστα μὲ διαφορετικὸ χαρακτηρισμὸ περὶ τοῦ μέλους αὐτοῦ κάθε φορά.
Στὴ συνέχεια τοῦ κεφαλαίου γίνεται λόγος γιὰ τοὺς χαρακτηρισμοὺς καὶ
τὶς ὀνομασίες τῆς σύνθεσης, ποὺ συναντήσαμε νὰ ἀναγράφονται στοὺς
κώδικες τῶν χειρογράφων καθὼς καὶ γιὰ τὶς τέσσερις διαφορετικὲς
ὀνομασίες ποὺ συναντήσαμε περὶ τοῦ ἤχου τοῦ πολυελέου. Ἐδῶ πρέπει νά
σημειωθεῖ ὅτι τὴν ἴδια ἐποχὴ ἀναπτύσσεται ἔντονο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς
ὁμοιότητες καὶ διαφορὲς τῆς «καθ’ ἡμᾶς» καὶ τῆς λεγόμενης «θύραθεν»
δηλαδὴ τῆς ἐξωτερικῆς (τουρκικῆς ἢ ἀραβοπερσικῆς) μουσικῆς. Οἱ
ἐπιδράσεις εἶναι ἔντονες καὶ αὐτὸ γίνεται ἀντιληπτὸ διότι, ἕνας ἐκ τῶν
χαρακτηρισμῶν ποὺ συναντήσαμε περὶ τοῦ ἤχου τοῦ πολυελέου εἶναι ἡ
τουρκικὴ ἢ ἀραβοπερσικὴ ὀνομασία σεγκιάχ. Ἀκολουθεῖ ἕνας πίνακας μὲ
τοὺς μουσικοὺς κώδικες στοὺς ὁποίους ἀνθολογεῖται ὁ πολυέλεος.
Πίνακας χωρισμένος σὲ δυὸ κατηγορίες. Ὁ πρῶτος περιλαμβάνει τοὺς
κώδικες τῆς παλαιᾶς μεθόδου καὶ ὁ δεύτερος τοὺς κώδικες τῆς νέας
μεθόδου.
Ἀπὸ τοὺς νεότερους μελοποιοὺς καὶ συνθέτες πολλοὶ ἦταν αὐτοὶ ποὺ
ἀσχολήθηκαν μὲ τὴν σύνθεση τοῦ πολυελέου καὶ τὴν ἐξήγησαν στὴ Νέα
Μέθοδο. Χαρακτηριστικοὶ εἶναι ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας καὶ ὁ
Θεοφάνης Παντοκρατορινός, ποὺ ἀσχολήθηκαν μὲ τὴν ἐξήγηση τῶν
μελοποιημένων στίχων τῆς σύνθεσης σὲ σχέση μὲ τὸν Ματθαῖο
Βατοπαιδινό πού ἀσχολήθηκε μέ τήν ἐξήγηση τῶν τριαδικῶν
μαθημάτων7.
7 Περὶ τῶν τριαδικῶν μαθημάτων βλ. ἀναλυτικότερα στό Γ΄ κέφ. τῆς παρούσης
ἔρευνας.
42
Ὅπως προαναφέραμε τὸ ἔργο τοῦ Ἀναστασίου ἦταν πολὺ διαδεδόμενο
ὄχι μόνο στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο ἀλλὰ καί στίς παραδουνάβιες χῶρες.
Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ προσαρμογὴ τῆς σύνθεσης στὴ ρουμανικὴ
γλῶσσα ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη τῆς ρουμανικῆς σκήτης τοῦ Τιμίου
Προδρόμου Ἁγίου Ὅρους, Νεκτάριο Βλάχο8. Ἡ σημαντικὴ πληροφορία
ποὺ ἔχουμε ἐδῶ εἶναι ὅτι ἡ αὐτόγραφη καταγραφὴ τοῦ κώδικα στὴ
ρουμανικὴ ὑπάρχει στὶς βιβλιοθῆκες τοῦ Ἁγίου Ὅρους.
Τὸ κεφάλαιο συνεχίζεται μὲ ἀναφορά στὴ μελοποιία καὶ τὴν συμβολὴ
τοῦ Πρωτοψάλτη στὴν ἐξέλιξή της. Ἀκολουθεῖ πίνακας ὅπου
ἐπισημαίνονται οἱ ἐντελεῖς, ἀτελεῖς καὶ τελικὲς καταλήξεις τῶν στίχων
καὶ ἡμιστιχίων τοῦ πολυελέου9, οἱ ὑποστάσεις τῆς παλαιᾶς
σημειογραφίας. Στὴν συνέχεια ἐπισημαίνονται τὰ διαφορετικὰ
καταληκτικὰ ἀλληλουάρια τοῦ πολυελέου, οἱ μεταβολές10 κατὰ γένος καὶ
οἱ παραχορδές11. Γίνεται λόγος γιὰ τὰ τριαδικὰ μαθήματα τῆς σύνθεσης
καθὼς ἐπίσης ἐπισημαίνονται καὶ οἱ στίχοι ὅπου παρατηρεῖται ἡ
μεγαλύτερη ἔκταση τῆς σύνθεσης τόσο ὡς πρὸς τὸ ὀξὺ ἀλλὰ καὶ βαρὺ
τετράχορδο.
Ἀκολουθεῖ μία ἀναδρομικὴ καὶ συγκριτικὴ μελέτη τοῦ ἀνέκδοτου
πολυελέου «Δοῦλοι Κύριον….» σὲ ἦχο δ΄ λέγετο μὲ τὸν μεταγενέστερο
ὁμόηχο πολυέλεο «Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ….» τοῦ Θεοδώρου Φωκαέα (α΄
8 Γιὰ τὴν προσαρμογὴ τῆς σύνθεσης καὶ τὴν ἀνθολόγηση στοὺς κώδικες βλ.
ἀναλυτικότερα στὸ Γ΄ κεφ.
9 Κλάδος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ποὺ ἀνήκει στὸ παπαδικὸ γένος μελοποιίας.
Πρόκειται γιὰ μελοποιημένους στίχους ψαλμῶν μὲ κοινὸ ακροτελεύτιο π.χ. «ὅτι εἰς τὸν
αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ», Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς,
Θεσσαλονίκη 2005, σ. 123
10 Μὲ τὸν ὄρο μεταβολὴ κατὰ γένος, ἐννοοῦμε ὅταν τὸ μέλος μεταβαίνει ἀπὸ τὸ ἕνα
γένος στὸ ἄλλο δηλ. ἀπὸ τὸ διατονικὸ στὸ χρωματικὸ ἢ ἐναρμόνιο, τὸ χρωματικὸ σὲ
διατονικὸ ἢ ἐναρμόνιο καὶ τὸ ἐναρμόνιο σὲ διατονικὸ ἢ χρωματικὸ μὲ τὴν χρήση φθορᾶς,
Σπ. Ἀντωνίου, Θεωρία καὶ πράξη τῆς ψαλτικῆς τέχνης, ὅ.π. σ. 131.
11 Μὲ τὸν ὄρο παραχορδή, ἐννοοῦμε ὅταν κατὰ τὴν μεταβολὴ τοῦ γένους ἡ φθορὰ δὲν
τεθεῖ στὸν δικό της φθόγγο ἀλλὰ σὲ ἄλλον, ὅ.π. σ. 131.
43
μισό 19ου αἰ.)12. Ὅπως θὰ διαπιστώσει ὁ ἀναγνώστης στὸ παρόν
κεφάλαιο, ὁ Ραψανιώτης εἶναι καινοτόμος. Πιθανόν λοιπόν, νὰ εἶναι ὁ
πρῶτος ποὺ εἰσήγαγε τὸν ἦχο δ΄ λέγετω στοὺς πολυελέους.
Μεταγενέστερος ἴδιος ὁμόηχος πολυέλεος δὲν ὑπάρχει πλὴν τῆς
ἐξηγήσεως αὐτοῦ, ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα. Ἐπισημαίνονται οἱ
κοινοὶ στίχοι τῶν δυὸ πολυελέων, οἱ ὁμοιότητες, οἱ διαφορὲς καὶ οἱ
ἐπιδράσεις τοῦ Ραψανιώτη στὸν μεταγενέστερο Φωκαέα.
Σὲ καμία περίπτωση δὲν θὰ μπορούσαμε νὰ ἰσχυριστοῦμε ὅτι ἡ
παροῦσα ἐργασία εἶναι ὁλοκληρωμένη καὶ αὐτὸ διότι, δὲν ἦταν δυνατὸν
ὁλόκληρο τὸ ἔργο τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη, τὸ ὁποῖο εἶναι
καταγεγραμμένο στοὺς διάφορους καταλόγους νὰ συγκεντρωθεῖ καὶ νά
μελετηθεῖ ὁλόκληρο. Οἱ κατάλογοι τῶν μουσικῶν χειρογράφων εἶναι
πάρα πολλοί. Γι’ αὐτὸ περιοριστήκαμε μόνο στοὺς καταλόγους τῶν
χειρογράφων τῶν βιβλιοθηκῶν μεγάλων θρησκευτικῶν κέντρων
πρωτίστως (Ἁγίου Ὅρους, Μετεώρων, Σινᾶ, Ἱεροσολύμων κτλ.).
12 Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ τοῦ ἑλληνισμοῦ μετὰ τὴν Ἅλωση

1453 – 1820, Αθήνα 1999, σ. 104
44
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΛΑΡΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ
ΡΑΨΑΝΙΩΤΗ (ΙΗ΄ αἰ.)
ΜΕΤΑ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΥ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ
α) Συνοπτική ἱστορική ἐξέλιξη ὥς τίς ἀρχές τοῦ ΙΗ΄ αἰώνα
Ἡ Λάρισα13 εἶναι ἡ πρωτεύουσα τῆς Θεσσαλίας. Βρίσκεται στό
ἀνατολικό μέρος τῆς θεσσαλικῆς πεδιάδας καί εἶναι ἀξιοσημείωτο τό
γεγονός ὅτι διατήρησε τό ὄνομά της ἀπό τήν ἀρχαιότητα ἕως σήμερα. Ἡ
πόλη, ἤδη ἀπό τά πρῶτα χριστιανικά χρόνια, ὑπῆρξε ἀξιόλογο
χριστιανικό κέντρο. Ἦταν ἕδρα σημαντικῆς μητρόπολης, ἡ ὁποία εἶχε στή
δικαιοδοσία της πολλές ἐπισκοπές.
Συγκεκριμένα, στόν Συνέκδημο τοῦ Ἱεροκλέους καταγράφεται ὅτι ἡ
Λάρισα, κατά τόν 6ο αἰώνα ἦταν ἡ πρώτη πόλη τῆς Θεσσαλίας, ἡ ὁποία
περιλάμβανε στή δικαιοδοσία της δεκαεφτά ἐπισκοπές14. Ἐπί
αὐτοκράτορα Λέοντος Σοφοῦ (886 – 912), στά ἀντίστοιχα Τακτικά
βλέπουμε τή μητρόπολη Λαρίσης νά κατέχει τήν λδ΄ θέση στούς
ὑποκειμένους στό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο θρόνους15. Στήν «Τάξη
προκαθεδρίας τῶν ὑπό τῶν ἀποστολικῶν θρόνων Κωνσταντινουπόλεως
τελούντων μητροπολιτῶν καί τῶν ὑπ΄ αὐτούς ἐπισκόπων» (Notitia 3) ἔχει
13
Fr. Hild, Θ.Η., Τόµ. 12ος , Λάρισα 1987, σ. 64.
14
G. Parthey, Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae, Ἄμστερνταμ 1967, σσ. 8 – 9, Ν.
Ζαχαρόπουλος, Ἡ Ἐκκλησία στήν Ἑλλάδα κατά τήν Φραγκοκρατία, Θεσσαλονίκη 1981,
σ. 141.
15
G. Parthey, Hieroclis, ὅ.π. σ. 96, Ν. Ζαχαρόπουλος, Ἡ Ἐκκλησία κατά τήν
Φραγκοκρατία, ὅ.π. σ. 141.
45
στήν δικαιοδοσία της κη΄ ἐπισκοπές16. Στό «Περί τῆς τάξεως τῶν θρόνων
τῶν μητροπολιτῶν τίνες αὐτῶν λέγονται ἔξαρχοι καί ὑπέρτιμοι, τίνες
ὑπέρτιμοι μόνον» (Notitia 4), σημειώνεται: «λα΄ ὁ Λαρίσσης, δευτέρας
Θετταλίας καί πάσης Ἑλλάδος»17. Στή συνέχεια στήν «Τάξι προκαθέδρας
μητροπολιτῶν» (Notitia 6), σημειώνεται «ὁ Λαρίσσης ὡς προκαθήμενος τῆς
ἐπαρχίας Ἑλλάδος» βρίσκεται στη λζ΄ θέση18. Ἀκολούθως, στή Νotitia 8,
ὅπου ἡ «Τάξις προκαθέδρας μητροπολιτῶν», «ὁ Λαρίσσης ὡς
προκαθήμενος τῆς ἐπαρχίας Ἑλλάδος» καταλαμβάνει τή λς΄ θέση19. Στή
Notitia 10 «Ὁ πᾶς ἀριθμός τῶν Θεοῦ θυηπόλων» ἡ μητρόπολη Λάρισας
βρίσκεται στήν λδ΄ θέση μέ δεκαέξι ἐπισκοπές στή δικαιοδοσία της.
Κατόπιν, στήν «Ἔκθεσι τοῦ βασιλέως κυροῦ Ἀνδρονίκου τοῦ Παλαιολόγου
τοῦ γέροντος» (Notitia 11) ὁ μητροπολίτης Λάρισας κατέχει τή μα΄ θέση μέ
τή σημείωση «καί αὐτή λγ΄ οὖσα εἰς μα΄ κατήχθη»20. Στή Notitia 12, ὅπου ἡ
«Ἔκθεσις νέα Ἀνδρονίκου βασιλέως, ὅστις τάς τῆς Κωνσταντινουπόλεως
μητροπόλεις ἄλλας μέν μικρόν ἀνεβίβασεν, ἄλλας δέ πάλιν εἰς μικροτέρας
τῶν θρόνων κατεβίβασεν, ὡς ἐνταῦθα αὐτάς σημειώσομεν», ἐξακολουθεῖ νά
βρίσκεται στήν μα΄ μέ τήν σημείωση «ἦν λδ΄, καί γέγονεν μα΄»21. Τή
μητρόπολη συναντοῦμε καί στή Notitia 13 «Κατάλογος ἐπισκοπῶν αἵτιναι
ἕκαστος τῶν μητροπόλεων ὑποκέκλινται, ὅσαι σώζονται νῦν ἐκ μέρους ἐκ
τούτων αἵ πλεῖσται ἠφανίστησαν»· ὁ μητροπολίτης Λάρισας τῆς Ἑλλάδος
16
G. Parthey, Hieroclis, ὅ.π. σσ. 120 – 121, Ν. Ζαχαρόπουλος, Ἡ Ἐκκλησία κατά τήν
Φραγκοκρατία, ὅ.π. σ.141.
17
18
19
20
21
46
κατέχει τήν λγ΄ θέση ἔχοντας ὑπό τή δικαιοδοσία του τίς ἑξῆς δεκαέξι
ἐπισκοπές: «Δημητριάδος, Φεράλου, Θυμακοῦ, Ζητουνίου, Ἔζερ,
Λοιδορικίου, Τριάνης, Ἐγχίνου, Κολύνδρου, Στάγων, Βεσαίνης,
Καπουλιανῶν, Γαρδικίου, Λεστίνου, Χαρμαίνων καί Περιστερᾶς»22. Τέλος,
στό Τακτικό τοῦ Νείλου Δοξαπατρῆ, λογίου του 12ου αἰ., «Νείλου
Δοξαπατρίου τάξις τῶν πατριαρχικῶν θρόνων» ἡ μητρόπολη σημειώνεται
ὡς ἑξῆς: «λδ΄ ἡ Λάρισσα τῆς Ἑλλάδος, ἔχουσα ἐπισκοπάς ιζ΄»23.
Ἀπό τά ἀνωτέρω στοιχεῖα φαίνεται ἡ ἀξιόλογη θέση τήν ὁποία κατεῖχε ἡ
μητρόπολη Λάρισας στήν τάξη τῶν μητροπολιτῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ
Πατριαρχείου καί ἐπίσης ἡ δικαιοδοσία της σέ πολλές ἐπισκοπές. Ὅπως
σημειώνεται καί στή συνέχεια τοῦ κεφαλαίου, ἀπό πολύ νωρίς ἡ περιοχή
τῆς Θεσσαλίας διακρίθηκε γιά τήν ἐξάπλωση καί διάδοση τοῦ
χριστιανισμοῦ, μέ μεγάλο ἀριθμό χριστιανῶν μαρτύρων, κληρικῶν καί
λαϊκῶν. Δημιουργήθηκε πλῆθος ἐπισκοπῶν στή Θεσσαλία, μέ κληρικούς
καί ἐπισκόπους, διακρινόμενους γιά τή θεολογική τους κατάρτιση, τήν
ἠθική καί γραμματική τους παιδεία, σέ καιρούς μάλιστα δύσκολους, ὅπως
Φραγκοκρατία, Τουρκοκρατία καί Σερβοκρατία. Πολλοί ἐκ τῶν ἐπισκόπων
κατατάχθηκαν στά ἁγιολόγια καί μαρτυρολόγια τῆς ἐκκλησίας μας, ἐνῶ
κάποιοι ἀνῆλθαν σέ ἀνώτερα ἀξιώματα, ὅπως ὁ πατριαρχικός θρόνος.
Τήν πρώτη θέση ἀνάμεσα στίς ἐπισκοπές τῆς Θεσσαλίας, ὅπως αὐτές
καταγράφονται στά Συνταγμάτια, τήν κατεῖχε ἀνέκαθεν ἡ Λάρισα. Στό
διάβα τῶν αἰώνων, μέ βάση πάλι τά Συνταγμάτια, παρατηροῦμε ὅτι ἡ
θέση τῆς μητροπόλεως Λάρισας στήν τάξη τῶν μητροπολιτῶν τοῦ
Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου μεταβαλλόταν, ἀλλά ὄχι σημαντικά, δηλ. ἡ
θέση της, πλήν κάποιων μεμονωμένων περιπτώσεων, δέν ἔπεσε ποτέ
κάτω ἀπό τή μα΄ θέση, ἐνῶ δέν ξεπέρασε ποτέ τήν λ΄. Ὁ ἀριθμός ὅμως
22
G. Parthey, Hieroclis, ὅ.π. σσ. 259 – 260, Ν. Ζαχαρόπουλος, Ἡ Ἐκκλησία κατά τήν
23
G. Parthey, Hieroclis, ὅ.π. σ. 301.
47
τῶν ἐπισκοπῶν πού ἐντάσσονταν στή δικαιοδοσία της μεταβαλλόταν σέ
μεγάλο βαθμό κάθε φορά, ὅπως παρατηρήθηκε. Ἄς ἐξετάσουμε στή
συνέχεια τά πρῶτα βήματα τῆς διαδόσεως τοῦ χριστιανισμοῦ στή
Θεσσαλία.
Ὅσον ἀφορᾶ τή διάδοση τοῦ χριστιανισμοῦ στήν περιοχή ἔχουμε νά
παρατηρήσουμε τά ἑξῆς. Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ διαδόθηκε στήν εὐρύτερη
περιοχή τῆς Θεσσαλίας ἀπό τόν Ἀπόστολο Ἀνδρέα, βάσει τῶν
πληροφοριῶν πού μᾶς παρέχει τό βιβλίο τῶν Πράξεων24 πού συνέγραψε ὁ
αἱρετικός Λεύκιος. Συγκεκριμένα, κήρυξε πρῶτα στά μεγάλα ἀστικά
κέντρα τῆς ἐποχῆς (Λάρισα, Ὑπάτη, Θήβα καί Φθιώτιδα). Ἐπίσης,
πληροφορίες γιά τή ζωή τῶν χριστιανῶν κατά τούς πρώτους
χριστιανικούς αἰῶνες στή Θεσσαλία, μᾶς δίνει καί ὁ ἱστορικός Σωκράτης
κάνοντας λόγο γιά τό ἔθιμο τοῦ βαπτίσματος πού τελοῦνταν τήν περίοδο
τοῦ Πάσχα, τό γάμο τῶν κληρικῶν, καθώς καί γιά τόν τρόπο τελέσεως
τῶν εὐχῶν τῶν λυχναψιῶν.
Εἰδικότερα τονίζει τά παρακάτω: «…..Καί ἄλλο δέ ἔθος ἐν Θεσσαλίᾳ οἶδα
γινόμενον. Ἐν ταῖς ἡμέραις τοῦ Πάσχα μόνον βαπτίζουσι. Διό σφόδρα πλήν
ὀλίγων, οἱ λοιποί μή βαπτισθέντες ἀποθνήσκουσιν. Ἐν Ἀντιοχείᾳ δέ τῆς
Συρίας ἡ Ἐκκλησία ἀντίστροφον ἔχει τήν θέσιν. Ποῦ γάρ πρός ἀνατολάς τό
θυσιαστήριον, ἀλλά πρός δύσιν ὁρᾷ ἐν Ἑλλάδι δέ, καί Ἱεροσολύμοις, καί
24 H. Delehaye, Synaxarium, ὅ.π., στ. 266, Max Bonnet, Acta Andreae, ὅ.π., σ. 358, Θ.Η.Ε.
Τόμ. 2, ὅ.π., στ. 663 – 664, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σσ. 39 – 41, Ἰωάν.
Καραβιδόπουλος, Ἀπόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα Β΄, ὅ.π., σσ. 197 – 203.
Σημ. Τό ἀπόκρυφο αὐτό βιβλίο φέρει τόν τίτλο «Πράξεις καί μαρτύριον τοῦ Ἁγίου
Ἀποστόλου Ἀνδρέου». Γράφτηκε ἀπό τόν αἱρετικό Λεύκιο, και γι’ αὐτό ἀπό τούς πατέρες
τῆς ἐκκλησίας χρησιμοποιεῖται μέ πολλή ἐπιφύλαξη. Ὁ Λεύκιος ἀνῆκε στίς γνωστικές
αἱρέσεις τῆς ἐποχῆς καί ἀσχολήθηκε ἰδιαίτερα μέ τήν δράση τοῦ Ἀποστόλου Ἀνδρέα,
συγγράφοντας καί ἀκόμη ἕνα ἀπόκρυφο βιβλίο «Πράξεις Ἀνδρέου καί Ματθαίου εἰς τήν
πόλιν τῶν ἀνθρωποφάγων». Τό κείμενο στίς «Πράξεις καί μαρτύριον τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου
Ἀνδρέου» εἶναι μέ τέτοιο μυθιστορηματικό τρόπο γραμμένο ὥστε νά μήν εἶναι εὔκολο νά
διακρίνει κανείς ποιά ἐκ τῶν γεγονότων εἶναι ἀληθινά. Ὁ Εὐσέβιος τόν 4ο αἰ.
(Ἐκκλησιαστική Ἱστορία Γ΄ 25,6), χαρακτηρίζει τό ἔργο αἱρετικό καί στή Δύση τό
Γελασιανό Διάταγμα τό κατατάσσει στά ἀπόκρυφα κείμενα τῆς ἐκκλησίας.
48
Θεσσαλίᾳ, τάς ἐν ταῖς λυχναψίαις εὐχάς παραπλησίως τοῖς ἐν
Κωνσταντίνου πόλει Ναυατιανοῖς ποιοῦνται»25 .
Ἀπό τά πρώιμα χριστιανικά χρόνια μέχρι καί τόν Η΄ αἰ. ἡ Θεσσαλία σέ
ἐκκλησιαστικό ἐπίπεδο, ὡς τμῆμα τοῦ Ἀνατολικοῦ Ἰλλυρικοῦ, ὑπαγόταν
στή δικαιοδοσία τοῦ Ρώμης καί τοῦ βικαριάτου τῆς Θεσσαλονίκης26. Ὁ
Ἰουστινιανός (527 – 565), ἵδρυσε τήν αὐτοκέφαλη ἀρχιεπισκοπή Πρώτης
Ἰουστινιανῆς (535), ἡ ὁποία ὡς τμῆμα τοῦ ἀνατολικοῦ Ἰλλυρικοῦ, ὑπήχθη
στή δικαιοδοσία τοῦ Πάπα27.
Ὅλες οἱ μητροπόλεις ἀπό τή Μακεδονία μέχρι τήν Ἤπειρο στό Βορρᾶ
καί νότια μέχρι τήν Κρήτη, μέ πρωτεύουσα τή Θεσσαλονίκη, καί ἀπό τήν
Δαρδανία μέχρι τόν Δούναβη, μέ πρωτεύουσα τήν Πρώτη Ἰουστινιανή,
ἀναφέρονται διοικητικά στόν μητροπολίτη ἔξαρχο Θεσσαλονίκης
(Γορτύνης στήν Κρήτη, Κορίνθου στήν Ἀχαΐα, Λάρισας στή Θεσσαλία,
Νικοπόλεως στήν Παλαιά Ἠπείρου, Δυρραχίου στή Νέα Ἤπειρο, Στόβων
στή Μακεδονία Β΄ καί Θεσσαλονίκης στήν Μακεδονία Α΄), ἐκτός τῆς
Θράκης πού ὑπαγόταν ἐκκλησιαστικά στήν Ἐκκλησία
Κωνσταντινουπόλεως28.
Ἡ παπική δικαιοδοσία στό Ἀνατολικό Ἰλλυρικό ἔλαβε τέλος τό 732 – 733.
Στά χρόνια της βασιλείας τοῦ Λέοντος Ἰσαύρου (717 – 741), μέ ἀφορμή τήν
εἰκονομαχική πολιτική του, στήν ὁποία εἶχε ἀντιμέτωπους τήν Ρώμη ἀλλά
καί τίς νότιες περιοχές τοῦ Ἀνατολικοῦ Ἰλλυρικοῦ, ἀπέσπασε τίς ἐπαρχίες
25 Σωκράτους Σχολαστικοῦ Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ἔκδοση P. Maraval and P. Perichon,

Socrate de Constantinople, Histoire ecclesiastique (Livres I-VII). Paris: Editions du Cerf, 2004-
2007, 5, 22, 181-185.
26 Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 42 – 43, Ἀθ. Ἀγγελόπουλος, Ἡ Ἐξαρχία
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1979, σσ. 41 – 43, Τοῦ ἰδίου, Ἱστορία τῶν δομῶν διοικήσεως
καί ζωῆς τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 18.
27 Βλ. Φειδᾶς, Ἐκκλησία Ἀλβανίας, ΠΛΒ 29, 1989, σ. 147, Μιχ. Τρίτος, Ἡ Ἐκκλησία στό
Ἀνατολικό Ἰλλυρικό καί τήν Ἀλβανία, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 39.
28 Ἀθ. Ἀγγελόπουλος, Ἡ Ἐξαρχία Θεσσαλονίκης, ὅ.π., σσ. 41 – 43, Τοῦ ἰδίου, Ἱστορία τῶν
δομῶν διοικήσεως καί ζωῆς τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 18, Τοῦ
ἰδίου, Ἡ Ἐκκλησία τῆς Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 38.
49
αὐτές ἀπό τή διοικητική καί πνευματική δικαιοδοσία τοῦ Ρώμης καί τίς
προσάρτησε στό Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως. Τό γεγονός αὐτό
συνετέλεσε ὥστε τό Βυζάντιο νά περιλάβει πλέον ὅλες τίς ἐπαρχίες ὅπου
ἐπικρατεῖ ἡ ἑλληνική γλώσσα καί τό ἑλληνικό στοιχεῖο29.
Ἡ μεγάλη ὅμως διάδοση τοῦ χριστιανισμοῦ στή Θεσσαλία, σύμφωνα μέ
τά στοιχεῖα τά ὁποῖα ἔχουμε στή διάθεσή μας, καθώς καί τούς
ἐπισκοπικούς καταλόγους, πραγματοποιήθηκε ἐπί τῆς βασιλείας τοῦ
Μεγάλου Κωνσταντίνου (306 – 337) καί συγκεκριμένα ἐπί ἀρχιερατείας
τοῦ Ἁγίου Ἀχιλλίου30 πού εἶναι καί ὁ πρῶτος ἐπίσκοπος Λάρισας καί
ἀνῆλθε στό ἀξίωμα τοῦ ἐπισκόπου πρίν τή σύγκληση τῆς Α΄
Οἰκουμενικῆς συνόδου31. Συμμετεῖχε μάλιστα στήν Α΄ Οἰκουμενική
σύνοδο καί ἦταν ὑπέρμαχος τῆς καταδίκης τῆς αἱρέσεως τοῦ Ἀρείου32.
29
ὅ.π. σσ. 59 – 83, Τοῦ ἰδίου, Ἱστορία τῶν δομῶν, ὅ.π. σ. 19, W. Anastos, The transfer of
Illyricum to the jurisdiction of the Patriarchate of Constantinople in 732/733 ἐν ‘’Siloge
Bizantina’’ in onore di Silvio Mercati, Roma 1957, G. Ostrogorsky, Histoire de l΄ Etat
Byzantin, Paris 1956, σ. 80, σ. 193.
30
ὅ.π. σ. 125, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 43, Ν. Ι. Γιαννόπουλος,
Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄ , Ἀθήνα 1914, σ. 256, Βασ. Ἀτέσης,
Ἐπισκοπικοί κατάλογοι τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι σήμερον, Ἀθήνα
1975, σ. 134, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, ἔτος ΙΒ΄,
Ἀθήνα 1936, σ. 189.
31
Δ. Ζ. Σοφιανός, Ὁ Ἅγιος Ἀχίλλιος Λαρίσης. Ὁ ἀρχικός ἀνέκδοτος βίος (ΙΘ΄ αἰ.) καί ἡ
μεταγενέστερη διασκευή του (ΙΓ΄ αἰ.). Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικά κείμενα (Ἰωσήφ
Ὑμνογράφου, Μανουήλ Κορινθίου, Ἀναστασίου Γορδίου). Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Κέντρο
Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καί Νέου Ἑλληνισμοῦ, Ἀθήνα 1990, σ. 140, στ. 159 – 162:
«εὐθύς οἱ πάντων ὀφθαλμοί πρός τόν μέγαν ἑώρων Ἀχίλλιον καί τοῦτον πρόεδρον ὁμοῦ καί
διδάσκαλον ἠξίουν ψηφίζεσθαι, ὡς καί πρό τῆς ἀρχιερωσύνης ἤδη ἐκ Θεοῦ τά ἐκείνης
εἰληφότα γνωρίσματα…», σ. 159, στ. 337 – 338: «τό(τε) τοι καί κανονικῶς καί ὡς ἱερός
ἐπιτάσσει θεσμός, εἰς τόν τῆς Λαρίσης θρόνον ἀνάγεται…», Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι
τῆς Θεσσαλίας (Ἁγιολογικά καί Λειτουργικά Χειρόγραφα καί Κείμενα), [μεταπτυχιακή
ἐργασία], ἔτος 2001, σ. 9.
32
ὅ.π. σ. 141, στ. 211 – 216: «Ἐπεί γάρ ἡ ἐν Νικαίᾳ σύνοδος…ἦκε σύν τοῖς ἄλλοις καί ὁ μέγας
Ἀχίλλιος …», σ. 161, στ. 410 – 416: «Γράμμασι τοιγαροῦν ἅπαντας ἐν τῇ Νικαέων
προσκαλεῖται… καί ὁ μέγας Ἀχίλλιος,… ἀπαίρει καί πρός τήν Νικαέων ἐφίσταται…», Χαρ.
Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας, ὅ.π., σ. 9.
50
Ἐπίσκοπος Λάρισας διετέλεσε γιά σαράντα χρόνια περίπου33. Τήν ἀκριβῆ
ὅμως χρονολογία ἀναδείξεως τῆς Λάρισας ὡς μητρόπολης τῆς
Θεσσαλίας, καθώς καί τήν ὑπαγωγή τῶν ἐπισκοπῶν τῆς Θεσσαλίας στόν
μητροπολίτη Λάρισας, δέν τή γνωρίζουμε.
Γιά τό ἄν ὁ ἅγιος Ἀχίλλιος εἶναι ὁ πρῶτος ἐπίσκοπος Λάρισας, δέν
εἴμαστε σίγουροι34. Ὁ λόγος πού μας ὁδηγεῖ σέ αὐτή τή σκέψη εἶναι διότι
ἐνῶ ξέρουμε ὅτι ἔλαβε μέρος στήν Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδο στή Νίκαια τό
325, δέν μᾶς σώζονται τά πρακτικά τῆς συνόδου γιά νά ἀποδειχθεῖ αὐτό.
Τόν Ἅγιο Ἀχίλλιο διαδέχθηκε στόν ἐπισκοπικό θρόνο ὁ Ἀλέξανδρος35, ἡ
ἀκριβής ἀρχιερατεία τοῦ ὁποίου δέν προσδιορίζεται. Ἀπό τίς ὑπογραφές
ὅμως τῆς Τοπικῆς Συνόδου τῆς Σαρδικής36 (343 – 344) ἀντλοῦμε τήν
πληροφορία ὅτι ὁ μητροπολίτης Λάρισας Ἀλέξανδρος εἶχε λάβει μέρος.
Μέ βάση λοιπόν τό παραπάνω γεγονός, μποροῦμε μέ εὐκολία νά
33
ὅ.π. σ. 146, στ. 369 – 370: «ἐπεί τριακοστόν ἤδη καί πέμπτον ἔτος αὐτῷ ἐν τῷ τῆς
ἀρχιερωσύνης βαθμῷ διηνύετο…», Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας, ὅ.π., σ. 9.
34
Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 125, H. Gelzer – H. Hilgenfield – O. Cuntz, Patrum
Nicaenorum Nomina, Λειψία 1898, σ. 54 – 55, 151, 163, Analecta Bollandiana (βιβλιοκρισία),
Τόμ. 18, 1899, σ. 53, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 44, Ν. Ι. Γιαννόπουλος,
Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σσ. 256 - 257.
Σημ. Ἡ Ἀν. Ἀβραμέα στή διατριβή της (Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι τό 1204, σ. 44) μᾶς
ἀναφέρει ὅτι μέ τό τοπωνύμιο «Θεσσαλίας» στήν Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδο συναντῶνται
δυό ὀνόματα, ὁ Κλαυδιανός καί ὁ Κλεόνικος βάσει τοῦ A. von Harnack (Die Mission und
Ausbreitung des Christentums in den ersten drei Jarhundesten, Τόμ. Β΄, Λειψία 1924, σ. 790,
Σημ. 1) ἤ Κλαυδιανός καί Μᾶρκος σύμφωνα μέ τούς Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλο, (Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ.
125) καί Βασ. Ἀτέση, (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 134, Σημ. 1). Οἱ ἀπόψεις γιά τό
συγκεκριμένο θέμα διίστανται. Κατά τόν Harnack, πρῶτος ἐπίσκοπος Θεσσαλίας ἦταν ὁ
Κλαυδιανός. Ἄλλοι ἐρευνητές, ὅπως ὁ Schwartz (Über die Bischofslisten der Synoden von
Chaldkedon, Nicaea und Konstantinopel, Μόναχον 1937, σ. 77) στόν ἐπισκοπικό του
κατάλογο καί ὁ Honigmann (La liste originale des Peres de Nicee, Byzantion, Τόμ. 14, 1939,
σ. 41, 61, Σημ. 4) ὑποστηρίζουν ὅτι τά δυό αὐτά ὀνόματα ἀντιστοιχοῦν στό πρόσωπο τοῦ
ἐπισκόπου Θηβῶν καί ἁπλῶς ἡ ὀνομασία «Θεσσαλίας» δόθηκε καθαρά γιά
γεωγραφικούς λόγους.
35
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 258, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι,
ὅ.π. σ. 134, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 125.
36
J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collection, Φλωρεντία 1769 κ.ἑ.,
Τόμ. 3, στ. 38D, E, 42B, 46, 47, E. Honigmann, Patristic Studies (Studi e Testi, ἀριθμ. 173),
Ρώμη 1953, σ. 33, Σημ. 4, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 45.
51
προσδιορίσουμε χρονολογικά ὅτι διετέλεσε μητροπολίτης Λάρισας στά
μέσα τοῦ 4ου αἰῶνος.
Τήν πρώτη ἀναφορά στόν τίτλο «ἐπίσκοπος θεσσαλίας», τή συναντᾶμε
στήν Γ΄ Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Ἐφέσου (431), στά πρακτικά τῆς ὁποίας
σώζεται ὑπογραφή τοῦ Δίωνος, ἐπισκόπου (Θηβῶν) Θεσσαλίας37. Στή
συνέχεια, γνωρίζουμε τόν Βιγιλάντιο38, ὁ ὁποῖος συμμετεῖχε στίς ἐργασίες
τῆς Ληστρικῆς Συνόδου τοῦ 449, ἀλλά καί τῆς Δ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου τό
451 στήν Χαλκηδόνα, ἐπί αὐτοκράτορος Μαρκιανοῦ (450 - 457). Μεταξύ
τῶν ἐτῶν 500 – 531, συναντᾶμε τά ὀνόματα τοῦ Ἀχιλλέως τοῦ Β΄39 καί τοῦ
Πρόκλου40 ὁ ὁποῖος καί πέθανε τό 531.
Ἀπό τό 531 καί μετέπειτα, ὅπως φαίνεται ἀπό τά Πρακτικά41 τῆς συνόδου
τῆς Ρώμης, ὁρίζεται, σύμφωνα μέ παράδοση πού ὑπῆρχε ἀπό τότε,
μητροπολίτης Θεσσαλίας νά χειροτονεῖται ὁ Λάρισας. Ἐπιπλέον, κατά τό
37
A.C.O. 1.1.2 σ. 5, σ. 57.
Σημ. Στούς ἐπισκοπικούς καταλόγους τοῦ Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 134),
τοῦ Γιαννόπουλου (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 258), τοῦ Μυστακίδη (Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π.,
σ. 189) καί στή διατριβή τῆς Ἀν. Ἀβραμέα (Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 45)
ὑποστηρίζεται ὅτι στήν Γ΄ Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Ἐφέσου (431) μέ τόν τίτλο ἐπίσκοπος
Θεσσαλίας ἦταν ὁ Βασίλειος, ὁ ὁποῖος ἀνῆκε στήν παράταξη τῶν Νεστοριανῶν, ἀλλά
ἔδειξε μεταμέλεια καί ἀκολούθησε στό τέλος τήν ὀρθόδοξη γραμμή.
38
A.C.O. 2.1.1 σ. 184.
Σημ. Σέ ἄλλους καταλόγους καί πηγές, ὅπως τοῦ Χρυσόστομου Παπαδόπουλου
(Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν), (Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ἐπί τῇ 1900ῇ ἐπετείω τῆς ἱδρύσεώς
της ὑπό τοῦ Ἀποστόλου Παύλου «Θεολογία», ἔτ. 1951, Τ. ΚΒ΄, Τεῦχ. Γ΄, σ. 341) καί τοῦ Βασ.
Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι ὅ.π., σ. 134), μνημονεύεται ὅτι κατά τή διάρκεια τῶν
ἐργασιῶν τῆς Συνόδου τῆς Χαλκηδόνος μητροπολίτης Λάρισας ἦταν ὁ Ἀνδρέας Λάρισας
καί ὄχι ὁ Βιγλάντιος, ὅπως προαναφέρθηκε.
39
Βασ. Ἀτέση Ἐπισκοπικοί κατάλογοι ὅ.π., σ. 135, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129,
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 258.
40
Βασ. Ἀτέση Ἐπισκοπικοί κατάλογοι ὅ.π., σ. 135, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129,
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 258, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία,
ὅ.π. σ. 47.
41
J. D. Mansi, Sacrorum, ὅ.π. Τόμ. 8, σ. 47 στ. 742 Α, Β, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή
Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 45.
52
ἔτος αὐτό προήχθη σέ μητρόπολη ἡ ἐκκλησία τῆς Λάρισας, μετά ἀπό
ἀπόφαση Τοπικῆς Συνόδου πού συγκροτήθηκε στήν ἴδια πόλη42.
Ἀκολούθως, μητροπολίτης Λάρισας εἶναι ὁ Στέφανος ὁ Α΄ (531 - 532)43, ὁ
ὁποῖος ἐκλέχτηκε ἀπό Θεσσαλική ἐπαρχιακή Σύνοδο. Ἡ ἐκλογή του
κηρύχτηκε ἀντικανονική ἀπό πολλούς κληρικούς. Μάλιστα, οἱ ἐπίσκοποι
Σκιάθου Δημήτριος καί Δημητριάδος Προβιανός, ἐνῶ εἶχαν ὑπογράψει τά
Πρακτικά τῆς χειροτονίας αὐτοῦ, στή συνέχεια πῆγαν στήν
Κωνσταντινούπολη καί κατήγγειλαν τό γεγονός αὐτό στόν πατριάρχη
Ἐπιφάνιο (520 – 535), ζητώντας τήν ἀπομάκρυνση τοῦ Στεφάνου ἀπό τόν
ἐπισκοπικό θρόνο καί τήν ἐκλογή νέου. Ὁ Ἐπιφάνιος ἀμέσως διέταξε τήν
καθαίρεση τοῦ Στεφάνου χωρίς νά τόν προσκαλέσει σέ ἀπολογία.
Παρόλα αὐτά ὁ Στέφανος πῆγε στήν πρωτεύουσα καί παρευρέθηκε
ἐνώπιον Τοπικῆς συνόδου ὅπου καί ἐπικυρώθηκε ἐπίσημα ἡ καθαίρεσή
του. Στή συνέχεια ὁ Στέφανος ἔστρεψε τίς ἐλπίδες του πρός διευθέτηση
τοῦ προβλήματός του πρός τόν Πάπα Βονιφάτιο Β΄ (530 – 532), ὅπου καί
ὑπαγόταν κανονικά. Πρίν προλάβει ὅμως, φυλακίστηκε ἀπό τόν
Ἐπιφάνιο. Περισσότερες ἐξηγήσεις σχετικά μέ τήν ὑπόθεση τοῦ
ἐπισκόπου Στεφάνου καί τήν χειροτονία τοῦ ἐπισκόπου Ἀχιλλίου ὑπό τοῦ
πατριάρχου Ἐπιφανίου, μᾶς δίνει ἡ ἐπιστολή πού στάλθηκε ἀπό τόν πάπα
Ἀγαπητό Α΄ (535 – 536) πρός τόν αὐτοκράτορα Ἰουστινιανό (527 – 565)44.
Τόν Στέφανο λοιπόν τόν διαδέχθηκε ὁ Ἀχιλλᾶς45, πού χειροτονήθηκε ἀπό
42
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 255.
43
ὅ.π. σ. 258, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος,
Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129.
44
Ph. Jaffe΄ - G. Wattenbach, Regesta Pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum
post Christum natum MCXVIII, Τόμ. Α΄- Β, Λειψία 1885 – 1888, ἀριθ. 894, J. D. Mansi,
Sacrorum, ὅ.π., Τόμ. 8, στ. 852 D, E.E. Gaspar, Geschichte des Papsttums, Τόμ. Β΄, Τυβίγγη
1933, σ. 210, Σημ. 5, E. Honigmann, Patristic Studies, (Studi e Testi, ἀριθ. 173), Ρώμη 1953,
σσ. 215 – 216.
45
Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 47, Χρυσ. Παπαδόπουλος (Ἀρχιεπίσκοπος
Ἀθηνῶν), Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, ὅ.π., σ. 355, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι,
ὅ.π. σ. 135.
53
τόν πατριάρχη Ἐπιφάνιο, ὅπως προαναφέρθηκε. Περί τά τέλη τοῦ Στ΄ αἰ.,
σέ ἐπιστολές τῶν παπῶν Πελαγίου Β΄ (579 – 590) καί Γρηγορίου (590 – 604)
πού ἀναφέρονται στήν καθαίρεση τοῦ Ἀνδριανοῦ ἐπισκόπου Θηβῶν46,
ἀναφέρεται τό ὄνομα τοῦ Λάρισας Ἰωάννη47 πού ἀποφάσισε τήν
καθαίρεση. Ἀκολούθως, οἱ ἑπόμενοι γνωστοί μητροπολίτες εἶναι οἱ
Κωνσταντῖνος48 καί Εὐθύμιος49. Στά Πρακτικά τῶν μετέπειτα Συνόδων,
τοῦ Ζ΄ καί Η΄ αἰ., δέ συναντᾶμε παρουσία μητροπολιτῶν Λάρισας ἀλλά
καί γενικά τῶν ἐπισκόπων τῆς Θεσσαλίας. Αὐτό ἴσως νά ὀφείλεται στίς
ἐπιδρομές τῶν Ἀβάρων καί Σλάβων, οἱ ὁποῖοι τήν περίοδο ἐκείνη
ἐπέδραμαν στίς παραπάνω περιοχές καί ὡς ἐκ τούτου δέν ὑπῆρχε ἡ
δυνατότητα στούς ἐπισκόπους νά ταξιδέψουν50.
Στίς ἀρχές τοῦ Θ΄ αἰ. ἡ μητρόπολη Λάρισας, ὅπως καταγράφεται στό
περί Ἀνακεφαλαιώσεως τῶν Θρόνων, πού συντάχθηκε τό 800, καί ἐν
46
Ph. Jaffe΄ - G. Wattenbach, Regesta Pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum
post Christum natum MCXVIII, Τόμ. Α΄- Β, Λειψία 1885 – 1888, ἀριθ. 1061, 1210, Ἐπιστολή
τοῦ πάπα Γρηγορίου Α΄: ὅ.π. ἀριθ. 1497, 1683, τῶν ἐτῶν 597 καί 599 ἀναφέρει ἐπίσκοπο
Λάρισας τόν Ἰωάννη, Fr. Dolger, Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und
der neueren Zeit, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches 565 – 1453, Τόμ.
Α΄- Ε΄, ἀριθ. 111, Μόναχο – Βερολίνο 1924 – 1965, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία,
ὅ.π. σ. 47, Χρυσ. Παπαδόπουλος, Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, ὅ.π. σ. 255.
47
Κατά τούς Γριτσόπουλο καί Γιαννόπουλο (Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129, Ν. Ι.
Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 259 ) μᾶς δηλώνεται ἀχρονολόγητος, ἐνῶ κατά
τόν Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135) περί τό 858.
48
Σημ. Κατά τούς Γιαννόπουλο (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 259) καί Γριτσόπουλο (Θ.Η.Ε.,
ὅ.π. σ. 129) μᾶς δηλώνεται ἀχρονολόγητος ἐνῶ κατά τούς Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί
κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135) καί Ἀρίσταρχο (Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Φωτίου Πατριάρχου
Κωνσταντινουπόλεως Λόγοι καί ὁμιλίαι ὀγδοήκοντα τρεῖς, Κων/πολη 1900, Τόμ. Α΄, σ. ιδ΄
καί ξβ΄) μᾶς δηλώνεται χρονολογημένος. Σύμφωνα μέ αὐτούς ὁ Κωνσταντῖνος
βρισκόταν στό θρόνο τῆς μητρόπολης Λάρισας περί τό 858.
49
Σημ. Κατά τούς Γιαννόπουλο (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 259) καί Γριτσόπουλο (Θ.Η.Ε.,
ὅ.π. σ. 129) μᾶς δηλώνεται ἀχρονολόγητος ἐνῶ κατά τούς Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί
κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135) καί Ἀρίσταρχο (Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἠμῶν Φωτίου, ὅ.π., σ. ιδ΄ καί
ξβ΄) μᾶς δηλώνεται χρονολογημένος. Σύμφωνα μέ αὐτούς ὁ Εὐθύμιος βρισκόταν στό
θρόνο τῆς μητρόπολης Λάρισας μεταξύ τοῦ 867 καί 878.
50
G. Ostrogorsky, Byzantine Cities in the early Middle Ages, Dumbarton Oaks Papers, Τόμ.
13, 1959, σ. 61, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 48.
54
συνεχείᾳ ἀπό τά Τακτικά τοῦ πατριάρχου Νικηφόρου Α΄51 (806 – 815),
κατέχει τήν 37η καί 36η θέση στήν πρωτοκαθεδρία τοῦ πατριαρχικοῦ
θρόνου καί φέρει τό ὄνομα Λάρισσα ἐπαρχίας Ἑλλάδος52. Κατά τά τέλη
τοῦ Θ΄ αἰ. καί ἀρχές τοῦ Ι΄ , ἐπί Λέοντος ΣΤ΄ Σοφοῦ, κατέχει τήν 34η στήν
πρωτοκαθεδρία τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου53.
Ἐπανερχόμενοι στούς ἱεράρχες πού διαποίμαναν τή μητρόπολη
Λάρισας παρατηροῦμε ὅτι ἐπί πατριαρχίας Φωτίου (858 – 867 καί 877 - 886)
ἐπίσκοπος Λάρισας εἶναι ὁ Βασίλειος Β΄54 περί τό 878 ἤ 879. Τόν
διαδέχθηκε ὁ Ἰωάννης ὁ Β΄55. Στή συνέχεια, ἐπί πατριάρχου Νικολάου τοῦ
Μυστικοῦ (901 – 907 καί 912 - 925) μητροπολίτης Λάρισας εἶναι ὁ
Φίλιππος56 καί ἀκολουθεῖ ἐπί πατριάρχου Σισινίου (996 – 998) ὁ
Στυλιανός57 τό 997. Κατόπιν γνωρίζουμε τόν Βασίλειο Γ΄58 τό 1084 καί τόν
Γεώργιο Α΄59, τό 1107.
Γιά μισό περίπου αἰώνα δέν ἔχουμε πληροφορίες γιά τή μητρόπολη
Λάρισας. Μόλις τό 1147, ἐπί πατριάρχου Κοσμᾶ Β΄ τοῦ Ἀττικοῦ (1146 -
1147) καί αὐτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνοῦ (1143 - 1180), μνημονεύεται
51
Θ.Η.Ε. Τοµ. 9, ὅ.π. σ. 476
52
G. Parthey, Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae Episcopatuum, Βερολίνον 1866,
ἀριθ. 6, σ. 147, H.G.Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich,
Μόναχον 1959, σ. 150, Ἀν. Ἀβραμέα, Ἡ Βυζαντινή Θεσσαλία, ὅ.π. σ. 50.
53
ὅ.π. σ. 50, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 255.
54
ὅ.π. σ. 259, Σ. Ἀριστάρχου, Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἠμῶν Φωτίου, ὅ.π., σ. 97, Τ. Ἀθ.
Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135
55
ὅ.π. σ. 135, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 259, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος,
Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129.
Σημ. Ὁ Ἰωάννης Β΄ μᾶς δηλώνεται ἀχρονολόγητος σέ ὅλους τους ἀνωτέρω ἐπισκοπικούς
καταλόγους.
56
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 259, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ.
129, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135.
57
129, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135.
58
ὅ.π. σ. 135, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 260, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος,
Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129.
59
ὅ.π. σ. 129, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135, Ν. Ι. Γιαννόπουλος,
Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 260.
55
μητροπολίτης ὁ Γεώργιος ὁ Β΄60, τό 1147, ὁ ὁποῖος παρευρέθηκε στίς
συνόδους τοῦ 1156 καί 1157, πού συγκλήθηκαν στήν Κωνσταντινούπολη
καί ἀποφάσισαν, μεταξύ ἄλλων, τήν καθαίρεση τοῦ διακόνου Σωτηρίχου
τοῦ Πανταυγένου. Σέ νέα σύνοδο, πού συγκλήθηκε στή
Κωνσταντινούπολη τό 1166, πάλι ἐπί αὐτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνοῦ,
ἀπαντᾶται ὁ μητροπολίτης Λάρισας Ἰωάννης Γ΄61.
Μετά τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τούς Φράγκους, τό 1204,
ἡ Θεσσαλία πέρασε στά χέρια τῶν Δυτικῶν, μέ συνέπεια στή θέση τοῦ
ὀρθοδόξου μητροπολίτη Λάρισας νά ἐγκατασταθεῖ Λατίνος ἐπίσκοπος. Οἱ
πληροφορίες πού ἔχουμε γιά τήν περίοδο αὐτή εἶναι πενιχρές62. Παρόλο
πού στήν πόλη τῆς Λάρισας ἐγκαταστάθηκε Λατίνος ἐπίσκοπος, φαίνεται
ὅτι κατά περιόδους διέμειναν καί ἕλληνες μητροπολίτες. Ἀπόδειξη
ἀποτελοῦν χειροτονίες ἐπισκόπων πού τελέσθηκαν περί τό 1214, ὅπως τοῦ
μητροπολίτη Λάρισας Καλοσπίτη. Λόγω τῶν ἐλαχίστων πληροφοριῶν
πού ἔχουμε γιά τήν ἐκκλησιαστική κατάσταση στή Λάρισα τήν περίοδο
τῆς Φραγκοκρατίας, δέν γνωρίζουμε ἄν διέμειναν οἱ ἐπίσκοποι στή
Λάρισα ἤ ὄχι ἤ ἄν ἁπλά χειροτονοῦνταν γιά νά καλύπτουν τίς θέσεις
μέχρι νά ἐπέλθει ἡ ἀπελευθέρωση τῆς πόλεως. Μᾶς διασώζονται τά
ὀνόματα τεσσάρων λατίνων ἐπισκόπων: α) B., exulans, fit admin. Davalien.
et Thermopylen (14 Ὀκτωβρίου 1222) β) Petrus (ἀχρονολόγητος) γ)
60
ὅ.π., σ. 260, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 129, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί
κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135.
61
129.
Σημ. Στόν ἐπισκοπικό κατάλογο τοῦ Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135) ὁ
Ἰωάννης Γ΄ τοποθετεῖται τό 1116 καί τό 1166 ὁ Ἰωάννης ὁ Δ΄. Τόν Ἰωάννη Γ΄ διαδέχεται
δηλαδή ὁ Γεώργιος Β΄ (1147) καί μετά ἀκολουθεῖ ὁ Ἰωάννης Δ΄ (1160) ὁ ὁποῖος συμμετεῖχε
στή σύνοδο πού συγκλήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη ἐπί πατριάρχου Λουκᾶ τοῦ
Χρυσοβέργη (1156 – 1169).
62
Α. Μηλιαράκης, Ἱστορία τοῦ Βασιλείου τῆς Νικαίας καί τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου
1204 – 1261, Ἀθήνα 1898, σ. 103, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 124, Ν.
Ζαχαρόπουλος, Ἡ Ἐκκλησία κατά τήν Φραγκοκρατία, ὅ.π. σ. 139, 248.
56
Philippus, ep. Danen (23 Ἰουνίου 1351) καί δ) Nicolaus, ep. Lincopen. (6
Ἀπριλίου 1362)63. Μᾶς διασώζονται ἐπίσης καί δυό ὀνόματα λατίνων
ἡγεμόνων στήν Λάρισα τοῦ Γουλιέλμου ντέ Λάρσα (περί τοῦ 1205) καί
κάποιας Βεατρίκης64.
Πρίν προχωρήσουμε στή συνέχεια στήν ἱστορική ἀναδρομή τῶν
ἐπισκόπων Λάρισας τήν περίοδο τῆς Φραγκοκρατίας, θεωροῦμε
σημαντικό νά ἀναφερθοῦμε στόν τίτλο περί δευτέρας Θετταλίας καί
πάσης Ἑλλάδος ἀλλά καί στή μνεία τῆς μητροπόλεως Θεσσαλονίκης μέ
τόν τίτλο μητρόπολις Θεσσαλονίκης Θετταλίας. Ἤδη ἀπό τίς ἀρχές τοῦ Ι΄
αἰ. ἐπί Λέοντος ΣΤ΄ Σοφοῦ (866 – 912), στή Διατύπωση καί στά Νέα
Τακτικά (930 – 940) γίνεται μνεία τῆς μητροπόλεως Θεσσαλονίκης μέ τήν
ὀνομασία μητρόπολις Θεσσαλονίκης Θετταλίας χωρίς νά γίνεται
ἀναφορά στή μητρόπολη τῆς Λάρισας. Πρώτη ἀναφορά τοῦ τίτλου
δευτέρας Θετταλίας καί πάσης Ἑλλάδος, ἡ ὁποία ἀφορᾶ τή μητρόπολη
Λάρισας, συναντᾶμε γιά ἄλλους ἐρευνητές ἀρχές τοῦ ΙΑ΄ αἰ. καί γιά
ἄλλους περί τό 98065.
Στά χρόνια της Φραγκοκρατίας, μέ πρωτοβουλία τοῦ δεσπότου Μιχαήλ
Α΄ Ἀγγέλου Κομνηνοῦ, πού εἶναι καί ὁ ἱδρυτής τοῦ Ἠπειρωτικοῦ κράτους,
καί ἐπί πατριαρχίας Μιχαήλ Δ΄ (1206 – 1212), στόν θρόνο τοῦ μητροπολίτη
63
Hierarchia Catholica Medii Aevi (ab anno 1198 usque ad annum 1431 perducta), Editio
altera, Monasterii MDCCCCXIII, σ. 294.
64
W. Miller, Ἱστορία τῆς Φραγκοκρατίας στήν Ἑλλάδα (1204 – 1566), Ἀθήνα 1997, σ. 718
65
Σημ. Κατά τόν G. Parthey (Hieroclis, ὅ.π. , ἀριθμ. 3, σ. 120 – 121) ἀνάγεται ὁ τίτλος αὐτός
στή μητρόπολη Λάρισας περί τίς ἀρχές τοῦ ΙΑ΄αἰ., ἐνῶ κατά τούς Gelzer (Ungedruckte
und ungenugend veroffentlichte Texte der Notitiae Episcopatuum, Μόναχον 1900, σ. 575)
καί Ι. Κονιδάρη (Zur Frage der Entstehung der Diocese des Erzbistums von Achrida und der
Notitiae no 3 bei Parthey, Θεολογία, Τόμ. 30/1, 1959, σ. 13) τοποθετεῖται ἡ ἀναγωγή τοῦ
τίτλου αὐτοῦ, γιά τόν πρῶτο τό 980 καί γιά τόν δεύτερο μεταξύ τῆς Διατυπώσεως τοῦ
Λέοντος Στ΄ (ἀρχές Ι΄αἰ.) καί τοῦ Τακτικοῦ τοῦ Ἰωάννη Τζιμισκῆ (969 – 976). Ἀπό τά
παραπάνω ὁδηγούμαστε στό συμπέρασμα ὅτι ἡ ὀνομασία δευτέρα Θετταλία, ἡ ὁποία
ἀποδόθηκε στή Λάρισα, εἶχε ὡς βασικό σκοπό νά διαχωρίσει τίς δύο μητροπόλεις
Θεσσαλονίκης καί Λάρισας.
57
Λάρισας ἀνεβαίνει ὁ Καλοπίστης ἤ Καλοσπίτης66 τοῦ ὁποίου ἡ
ἀρχιερατεία τοποθετεῖται τό 1213 ἤ 1218 ἤ 1222 ἤ 1224. Τόν διαδέχεται τό
1285 ὁ Νίκανδρος ὁ Α΄67. Στή συνέχεια ἀκολουθεῖ ὁ Κυπριανός ὁ Α΄68 , ἐνῶ
τό 1318 γνωρίζουμε τήν παρουσία μητροπολίτου, τοῦ ὁποίου ὅμως
ἀγνοοῦμε τό ὄνομα69. Τό 1340 – 1366 μνημονεύεται ὁ Ἀντώνιος70. Τόν
διαδέχεται ὁ Νεῖλος τό 136771. Τό 1387 μητροπολίτης Λάρισας γίνεται ὁ
πρώην Δράμας Ἰωάσαφ ὁ Α΄72. Ἡ ἀρχιερατεία του ὅμως θά διακοπεῖ ἀπό
τόν Συμεών73 τό 1393 καί θά συνεχιστεῖ στή συνέχεια μέχρι τό 1401.
66
Νικολάου Τωμαδάκη, Οἱ λόγιοι τοῦ δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου, Ἐπετηρίς Ἑταιρείας τῶν
Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Τόμ. ΚΖ΄, σ. 34, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σσ. 129 -130, Βασ.
Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135.
67
ὅ.π. σ. 135, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 189.
68
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 135.
Σημ. Τοῦ Κυπριανοῦ Α΄ ἡ ἀρχιερατεία μᾶς εἶναι ἄγνωστη.
69
ὅ.π. σ. 135.
70
Σημ. κατά τόν Χ. Πατρινέλη (Θ.Η.Ε. Τόμ. Β΄, σ. 980) ἡ ἀρχιερατεία τοῦ Ἀντωνίου
τελειώνει τό 1362 καί ὄχι τό 1366. Κατά τήν Μαρία Τατάγια [Ἀντωνίου Μητροπολίτου
Λαρίσης Ἐγκώμιον εἰς τόν ἅγιον Οἰκουμένιον, εἰσαγωγή – νεοελληνική ἀπόδοση –
σχόλια, Βυζαντινός Δόμος 8 – 9, (1995 – 1997), σ. 33], ὑποστηρίζεται ὅτι ὁ Ἀντώνιος
ἀνέλαβε τόν ἐπισκοπικό θρόνο τῆς Λάρισας τό 1333, μέ ἀποτέλεσμα ἡ ἀρχιερατεία τοῦ
προηγουμένου Ἁγίου Κυπριανοῦ, νά τελειώνει ἀρχές τοῦ 1333 καί ὄχι τό 1318 ὅπως
ἐπισημαίνεται στούς ἀνωτέρω ἐπισκοπικούς καταλόγους. Ἐπίσης, μέ τίς καινούργιες
αὐτές πληροφορίες, καταργεῖται καί ὁ ἀνώνυμος μητροπολίτης πού καταγράφεται στούς
ἐπισκοπικούς καταλόγους, μεταξύ τοῦ Ἁγίου Κυπριανοῦ καί Ἀντωνίου μέ ἀρχιερατεία
1318 – 1333, Χαρ. Στεργιούλης, Ὁ Ἀντώνιος Λαρίσης (14ος αἰ.) καί ὁ πανυγηρικός του
λόγος στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο μέ ἀφορμή τίς νίκες τῶν Βυζαντινῶν κατά Περσῶν καί
Ἀράβων: Ἕνας νοσταλγός τοῦ ἐνδόξου παρελθόντος σέ μία ἐποχή παρακμῆς, (ἀνέκδοτη
ἐργασία), σσ. 1 – 2.
71
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 136, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ.
130, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 260.
Σημ. Στόν ἐπισκοπικό κατάλογο τοῦ Βασ. Α. Μυστακίδη (Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 189) ὁ
Νεῖλος τοποθετεῖται στό 1348, ἐνῶ τό 1366 τόν διαδέχθηκε ὁ Ἀντώνιος.
72
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 260, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι,
ὅ.π. σ. 136, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130.
73
ὅ.π. σ. 130, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π. σ. 260, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί
Σημ. Στόν ἐπισκοπικό κατάλογο τοῦ Γιαννόπουλου (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 260) τόν
Ἰωάσαφ Α΄ διαδέχεται ὁ Διονύσιος ὁ Α΄ τό 1388 καί μετά ὁ Συμεών τό 1393 (ὅπως
58
Ἀκολουθεῖ στή συνέχεια ἕνα χάσμα 25 ἐτῶν, γιά τό ὁποῖο δέν ἔχουμε
πληροφορίες γιά τό ἄν ὑπῆρχε μητροπολίτης στή Λάρισα ἤ ἄν ὑπῆρχε
κάποιος τοποτηρητής. Στή συνέχεια τό 1425 καί γιά ἕνα χρόνο μόνο,
μητροπολίτης ἀπαντᾶται ὁ Διονύσιος ὁ Α΄74. Πρίν συνεχίσουμε τήν
ἱστορική διαδρομή τῆς μητροπόλεως Λάρισας τόν 15ο αἰώνα, θά ἦταν
παράλειψη νά μήν ἀναφερθοῦμε στήν περίοδο τῆς Σερβοκρατίας στή
Θεσσαλία (1348 – 1373)75. Κατά τό πρῶτο μισό του ΙΔ΄ αἰ. ὑπῆρξαν ἔντονες
ἐμφύλιες διαμάχες καί πολεμικές ἀντιπαραθέσεις γιά τή διεκδίκηση τοῦ
βυζαντινοῦ θρόνου μεταξύ τῶν Ἰωάννη Κατακουζηνοῦ (1341 – 1354) καί
τοῦ νομίμου διαδόχου Ἰωάννη Ε΄ Παλαιολόγου (1354 – 1391). Ἀποτέλεσμα
αὐτῆς τῆς διαμάχης, ὅπως ἦταν ἀναμενόμενο, ὑπῆρξε ἡ ἐξασθένηση τῆς
βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας καί ἡ ἀπόσπαση ἐδαφῶν ἀπό γειτονικούς
λαούς μέ μόνιμη ἐγκατάσταση σέ αὐτά. Ἡ ὅλη αὐτή διαμάχη δέν ἄφησε
ἀνεπηρέαστη καί τή Θεσσαλία76.
ἀναφέρεται καί στούς καταλόγους τοῦ Ἀτέση καί Γριτσόπουλου). Στή συνέχεια κατά τόν
Γριτσόπουλο καί πάλι, ἀκολουθεῖ τό 1396 ὁ Διονύσιος ὁ Β΄ γιά νά τελειώσει σύμφωνα μέ
τούς Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 136) καί Γριτσόπουλο (Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130) τό
1401 ἡ ἀρχιερατεία τοῦ Ἰωάσαφ.
74
Σημ. Ὁ Διονύσιος ὁ Α΄, κατά τόν ἐπισκοπικό κατάλογο τοῦ Γιαννόπουλου (Ἐπετηρίς, ἔτος
Ι΄, ὅ.π., σ. 260) τοποθετεῖται ὅπως ἀναφέρθηκε πρίν, τό 1388.
75
Γ. Σούλη, Ἡ πρώτη περίοδος τῆς Σερβοκρατίας ἐν Θεσσαλίᾳ (1348 – 1356), Ἐπετηρίς
Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, ἔτος Κ’ 1950, σ. 56, Χρυσ. Μότσιου, Οἱ Ἅγιοι τῶν
Μετεώρων (διατριβή ἐπί διδακτορίᾳ), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 56, 62.
76
G. Ostrogorsky, Geschichte des byzantiniscen Staates, Μϋnchen 1940, σ. 358 κ.ἑξ., Τοῦ
αὐτοῦ, Jistorie de l’ Etat Byzantin, Paris 1969, σσ. 520 – 555, G. Diehl – R. Guilland – L.
Oeconomos – R. Grousset, L’ Europe Orientale de 1081 a 1453, Pariw 1945, σ. 237, 312, Γ.
Σούλη, Ἡ πρώτη περίοδος τῆς Σερβοκρατίας, ὅ.π., σ. 56, Χρυσ. Μότσιου, Οἱ Ἅγιοι τῶν
Μετεώρων, ὅ.π., σ. 54.
Σημ. Γιά λεπτομερέστερη ἐξιστόρηση τῶν γεγονότων τῆς ἐποχῆς βλ. T. Florinskij,
Andronik mladsij I Ioann Kantakuzin, Ocerk Istorii Vizantii vo vtoroj cetverti XIV veka,
Zurnal Ministerstva Narodnago Prosvescenija (ZMNP), 204 (Ἰούλιος 1879), σσ. 87 – 243
(Αὔγουστος 1879), σσ. 219 – 251, 205 (Σεπτέμβριος 1879), σσ. 1 – 48 καί Τοῦ αὐτοῦ, Juznye
slavianie I Vizantija vo vtoroj chetverti XVI veka, S. Peterburg 1882, τόμ. 2, Γ. Σούλης, Ἡ
πρώτη περίοδος τῆς Σερβοκρατίας, ὅ.π., Σημ. 1, σ. 56.
59
Ὁ Σέρβος Στέφανος Δουσάν (1331 – 1355), ἐκμεταλλευόμενος τήν ὅλη
κατάσταση προσπαθεῖ νά ἐπεκτείνει τά ὅριά του σέ βάρος τῶν
Βυζαντινῶν. Ἔτσι, μετά τήν κατάκτηση τῆς Μακεδονίας, τῆς Ἔδεσσας,
τῶν Σερρῶν καί τοῦ μεγαλύτερου μέρους τῆς Ἀλβανίας κατακτᾶ καί τή
Θεσσαλία, ἔχοντας σκοπό τή δημιουργία ἐνός ἰσχυροῦ Βυζαντινοσερβικοῦ
κράτους77. Ὁ Δουσάν μετά τήν κατάκτηση τῆς Θεσσαλίας, γιά νά
ἐπικυρώσει τήν ἐξουσία του, προσπάθησε νά προσεταιριστεῖ τόν κλῆρο
καί τήν Ἐκκλησία γενικά, πού ἀσκοῦσε μεγάλη ἐπιρροή στό λαό,
παραχωρώντας προνόμια σέ ἱερές μονές σέ ὅλη τή Θεσσαλία καί
ἀνακατασκευάζοντας αὐτές78, κάτι πού ἀκολούθησαν καί οἱ μετέπειτα
διάδοχοί του.
Πληροφορίες γιά τό ἄν τοποθετήθηκαν Σέρβοι ἐπίσκοποι στή Θεσσαλία
γενικά, ἀλλά καί στή Λάρισα πιό συγκεκριμένα, δέν ἔχουμε. Ἄν κρίνουμε
καί ἀπό τίς ἐνέργειες τοῦ Δουσάν, τό ὅτι ἤθελε νά ἔχει καλή ἐπικοινωνία
μέ τήν Ἐκκλησία τῆς Λάρισας καί τῶν γύρω περιοχῶν, σίγουρα δέν θά
τέθηκε ποτέ τό ζήτημα περί τοποθετήσεως ἐπισκόπου στό μητροπολιτικό
θρόνο τῆς Λάρισας. Οἱ μόνες πληροφορίες πού ἔχουμε, εἶναι περί τῆς
τοποθετήσεως δυό Σέρβων ἡγεμόνων τήν περίοδο πού ἐξετάζουμε καί
εἶναι οἱ ἐξής79: Γρηγόριος Πρελιούμπ (1345 – 1355) καί Συμεών Οὐρός (1355
– 1372).
Πολιτειακά λοιπόν ἡ Θεσσαλία ἔχει ἡγεμόνα τήν περίοδο αὐτή, ἐνῶ γιά
τό ἐκκλησιαστικό καθεστώς, ὅπως ἀναφέραμε, δέν ἔχουμε στοιχεῖα. Ἡ
Θεσσαλία καί συγκεκριμένα ἡ Λάρισα, ναί μέν εἶχε δικό της μητροπολίτη
τήν περίοδο αὐτή, ἀλλά ἐκκλησιαστικά ὑπάγονταν στήν ἀρχιεπισκοπή
77
Γ. Σούλη, Ἡ πρώτη περίοδος τῆς Σερβοκρατίας, ὅ.π., σ. 57, Χρυσ. Μότσιου, Οἱ Ἅγιοι τῶν
Μετεώρων, ὅ.π., σσ. 55 – 56.
78
Σημ. γιά τά προνόμια καί τά χρυσόβουλα γενικά βλ. Χρυσ. Μότσιου, Οἱ Ἅγιοι τῶν
Μετεώρων, ὅ.π., σσ. 54 – 63.
79
Κων. Οἰκονόμου, Ἡ Λάρισα καί ἡ Θεσσαλική ἱστορία, Τόμ. Γ΄, Ἀπό τή Ρωμαιοκρατία
ἕως τήν Ὀθωμανική κατάκτηση (1ος αἰώνας π. Χ. ἕως τό 1423 μ. Χ.), Λάρισα 2008, σ. 91
60
Πεκίου80, ἀφοῦ προηγουμένως ἀπομάκρυναν τούς ἀρχιερεῖς.
Ἐκκλησιαστικοί ἡγεμόνες τήν περίοδο αὐτή στήν ἀρχιεπισκοπή Πεκίου
καί Σερβίας καί μετέπειτα στήν ἀνύψωση αὐτῆς σέ πατριαρχεῖο Πεκίου
ἦταν α) ὁ Јоаникије II81 [1338 – 1346 (ἀρχιεπίσκοπος) καί 1346 – 1354
(πατριάρχης)] καί β) ὁ Сава IV82 (1354 – 1375). Μετά τήν σερβοκρατία
ἐπανέρχεται ἡ σχέση τῆς Θεσσαλίας μέ τόν Οἰκουμενικό Θρόνο. Ἔτσι,
μετά ἀκολουθεῖ πάλι ἕνα μεγάλο χρονικό διάστημα γιά τό ὁποῖο δέν
ἔχουμε πληροφορίες γιά ἐπισκόπους στό θρόνο τῆς Λάρισας. Ἔτσι,
φτάνουμε στό 1467, ὅπου συναντᾶμε στό μητροπολιτικό θρόνο τῆς
Λάρισας τόν Κυπριανό Β΄83. Τόν διαδέχεται τό 1486 ὁ Νεόφυτος ὁ Α΄84.
Κατά τό 1487 τόν θρόνο κατέχει ὁ Θεοδόσιος Α΄85 καί ἀκολουθεῖ ὁ
Διονύσιος ὁ Β΄ ἤ Γ΄86 (1487 – 1490). Ἀπό τό 1490 ἕως τό 1499 στή μητρόπολη
Λάρισας μετατίθεται ὁ μητροπολίτης Δημητριάδος Βησσαρίων Α΄87, πού
80
Βασ. Σ. Ψευτογκᾶς (ἔκδ.), Ἀντωνίου ἀρχιεπισκόπου Λαρίσσης Λόγοι, Θεομητορικοί,
Δεσποτικοί, Ἁγιολογικοί, (εἰσαγωγή – κείμενα – σχόλια), Θεσσαλονίκη 2002, σ. 17, Χαρ.
Στεργιούλης, Ὁ Ἀντώνιος Λαρίσης, ὅ.π., σ. 2. Σημ. 11.
81
Radomir Popovic, Kratak Pregled Srpske Crkve Kroz Istoriju, Lirika, Beograd 2000, σ. 113
82
ὅ.π. σ. 113
83
84
ὅ.π. σ. 136, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 260, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος,
Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130.
85
ὅ.π. σ. 130, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 136.
86
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 261.
Σημ. Στόν κατάλογο τοῦ Γιαννόπουλου, βάσει τῆς δικῆς του χρονολογικῆς κατάταξης
ἐπισκόπων, η συγκεκριμένη ἀρχιερατεία ἀνήκει στόν Διονύσιο Γ΄, τοῦ ὁποίου
ἀναγράφεται καί τό ἔτος θανάτου (1510), ἐνῶ κατά τούς Ἀτέση (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι,
ὅ.π. σ. 130) καί Γριτσόπουλο (Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130) ὁ μητροπολίτης τοῦ ὁποίου τό ἔτος
θανάτου τοποθετεῖται στό 1510 εἶναι ὁ Διονύσιος ὁ Β΄.
87
Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130, Τοῦ αὐτοῦ, Θ.Η.Ε. Τόμ. 3, σσ. 851 - 852, Βασ. Α.
Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 190, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Αἱ παλαιαί ἐκκλησίαι
Τρικάλων καί οἱ δυό Βησσαρίωνες Λαρίσης, Δελτ.Χριστ. Ἄρχ. Ἑταιρείας, Τεῦχ. Γ΄, 1926,
περ. β΄, σ. 221 κ.ἑ., Τοῦ αὐτοῦ, Byzantinische Zeitschrift, 27, σ. 350 κ.ἑ., Τοῦ αὐτοῦ,
Τρικαλινά 7, 1987, σσ. 115 – 131, Α. Βέη, Prosopographisches, hagiologisches und
Kunstgeschichtliches uber den hl. Bessarion den Metropoliten von Larissa, Byzantinisch-
neugriechische jahrbucher, 4 (1923 – 1924), σ. 351 – 400, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς
Θεσσαλίας, ὅ.π., σ. 33.
61
διακρίθηκε γιά τήν ἁγιότητα τοῦ βίου του καί ἀνακηρύχθηκε καί ἅγιος
τήν ἐκκλησίας μας. Στήν μητρόπολη Λάρισας μετατέθηκε μέ σιγίλιο88 τοῦ
πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Διονυσίου Α΄ (1467 – 1471 καί 1488 –
1490). Συγχέεται συνήθως μέ τόν Βησσαρίωνα Β΄ πού διετέλεσε καί αὐτός
μητροπολίτης Λάρισας καί αὐτό ὀφείλεται στό ὅτι καί στούς δύο
ἀποδόθηκε ἡ ἴδια ἀσματική ἀκολουθία89, ἡ ὁποία ὅμως ἁρμόζει γιά τόν
Βησσαρίωνα Β΄.
Τόν Βησσαρίωνα τόν Α΄ διαδέχτηκε ὁ Δημήτριος ὁ Α΄90, πού δηλώνεται
ἀχρονολόγητος. Ἀκολούθησε ὁ Μᾶρκος (1510-1520), πού πρίν εἶχε
διατελέσει ἐπίσκοπος Τρίκκης καί μετά τό θάνατό του γιά τόν ἐνάρετο βίο
του ἀνακηρύχθηκε καί αὐτός ἅγιος τῆς ἐκκλησίας μας91. Στή συνέχεια
ἀπό τό 1520 ἕως τό 1541, τό μητροπολιτικό θρόνο κατέχει ὁ ἱδρυτής τῆς
μονῆς Δουσίκου Βησσαρίων Β΄92 ὁ ἀπό Σταγῶν, ἅγιος της πόλεως
Σημ. Ο Ν. Ι. Γιαννόπουλος (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 261), τοποθετεῖ τήν ἀρχιερατεία τοῦ
Βησσαρίωνα Α΄ ἀπό τό 1490 – 1525, στηριζόμενος σέ σιγίλιο χρονολογούμενο ἀπό τό 1490
88 Ἰωάν. Σακκελίωνος, Σιγίλιον πατριαρχικόν, Δελτίο Ἱστορικῆς καί Ἐθνολογικῆς
Ἑταιρείας (ΔΙΕΕ), Τόμ. Β΄, 1885 – 1889, σσ. 18 – 20. Ἐπανέκδοση ὑπό Ζωσίμου
Ἐσφιγμενίτου, ἔκδ. Προμηθεύς, Βόλος 1891, Τόμ. Γ΄, σ. 216, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς,
ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 261 - 262, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 851, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ
Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας, ὅ.π., σ. 33.
89 Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 851, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας,
ὅ.π., σ. 33.
90 Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 191, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί
91 ὅ.π. σ. 136, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130.
Σημ. Ἐδῶ πρέπει νά ἀναφερθοῦμε στίς διαφορετικές ἀπόψεις τῶν ἐρευνητῶν περί τῶν
χρόνων ἀρχιερατείας τοῦ μητροπολίτη Μάρκου. Ὁ μητροπολίτης Μᾶρκος, βάσει τῶν
ἐπισκοπικῶν καταλόγων τῶν Γιαννόπουλου (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 261) καί Σπ.
Λάμπρου (ΕΣΤΙΑ 1894, ἀρ. 22, σ. 349), τοποθετεῖται ἀπό τό 1499 ἕως τό 1520. Ὁ
Μητροπολίτης Ἀμασείας Ἄνθιμος Ἀλεξούδης (Νεολόγος, 9 Μαρτίου 1791, ἀρ. 6491), τόν
τοποθετεῖ τό 1538 - 1550 καί ὁ Μυστακίδης (Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 190) τόν τοποθετεῖ
τό 1499.
92 Πολυκάρπου Μητροπολίτου Τρίκκης καί Σταγῶν, Ἡ ἕδρα τῆς Μητροπόλεως Λάρισας
τόν ΙΣΤ΄ καί ΙΖ΄ αἰώνα, Θεολογία ἔτος 1937, Τόμ. ΙΕ΄, Τεῦχος Ξ΄, σ. 358 , Βασ. Ἀτέσης,
Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 136, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 191, Τ.
62
Λάρισας, πού τιμᾶται στίς 15 Σεπτεμβρίου. Ὁ Βησσαρίων Β΄93 γεννήθηκε
στήν Πόρτα Παναγιά τῶν Τρικάλων94. Διαδέχτηκε τόν Μᾶρκο, ὁ ὁποῖος
τόν χειροτόνησε ἐπίσκοπο Δομενίκου καί Ἐλασσόνας σέ ἡλικία 20 ἐτῶν95,
στόν μητροπολιτικό θρόνο μετά τό θάνατό του τό 152096. Ἀνέπτυξε
μεγάλο ἔργο στά χρόνια της ἀρχιερατείας του μέ πιό χαρακτηριστικό τήν
ἀνέγερση καί ἀποπεράτωση τῆς Μονῆς τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ ἤ
Δουσίκου97. Παρέμεινε στόν μητροπολιτικό θρόνο ἕως τόν θάνατό του τό
1541.
Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 851, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας, ὅ.π., σ.
35.
Σημ. Ὁ Γιαννόπουλος (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 267) τήν ἀρχιερατεία τοῦ Βησσαρίωνος Β΄
τήν τοποθετεῖ ἀπό τό 1525 ἕως τό 1541 καί ὁ Γριτσόπουλος (Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130) τό τέλος
αὐτῆς τό 1540 καί ὄχι τό 1541.
93
Ν. Ι. Γιανννόπουλος, Ὁ Ἅγιος Βησσαρίων, ἀρχιεπίσκοπος Λαρίσης, Ἐπετηρίς, ἔτος Ζ΄,
Ἀθήνα 1903, σσ. 222 – 224, Τοῦ αὐτοῦ, Δελτ. Χριστ. Ἄρχ. Ἑταιρείας Γ΄, 1926, σ. 22, Α. Βέης,
Prosopographisches, hagiologisches und Kunstgeschichtliches uber den hl. Bessarion den
Metropoliten von Larissa, Byzantinisch-neugriechische Jahrbucher, 4 (1923 – 1924), σ. 351 –
400, Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ ἀρχέτυπος κτητορική διαθήκη τοῦ ἐν Ἁγίοις πατρός ἡμῶν
Βησσαρίωνος, μητροπολίτου Λαρίσης, Ἱδρυτοῦ τῆς Μονῆς Μεγάλων Πύλων, Ἀθήνα 1949,
σ. 24, L. Petit, Bibliographie des acolouthies grecques, Βρυξέλλες 1926, σσ. 27 – 31, Τ. Ἀθ.
Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 3, σσ. 447 – 448, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 851
94
«Πατρίς μέν οὖν τῷ ἱερωτάτῳ ἀνδρί Βησσαρίωνι ἡ πρός τῇ ἰδίως Θεσσαλία
ὀνομαζομένη Μεγάλη Πύλη…» Δ. Ζ. Σοφιανός,Ὁ ἅγιος Βησσαρίων μητροπολίτης
Λαρίσης (1527 – 1540) καί κτίτορας τῆς Μονῆς Δουσίκου. Ἀνέκδοτα ἁγιολογικά καί ἄλλα
κείμενα, ΜΝΕ 4, ἔτος 1992, σ. 257, στ. 40 - 41, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας,
ὅ.π., σ. 35.
95
«Ἀλλ΄ἐπεί μετά χρόνον χηρεύουσα ποιμένος ἦν ἡ ἐκκλησία Ἐλασσόνος καί Δομενίκου,
συνιδών ὁ ἱερώτατος Μᾶρκος μετά τοῦ κλήρου παντός τίνα χρῆ χειροτονῆσαι τόν τούτοις
προστησόμενον οὐδένα Βησσαρίωνος ἐγνώκασι κρείτονα…» Δ. Ζ. Σοφιανός, Ὁ ἅγιος
Βησσαρίων, σ. 258, στ. 60 – 64, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας, ὅ.π., σ. 35
96
«…γνώμῃ καί ψήφῳ τῶν τῆς ἐπαρχίας ἐπισκόπων τῶν τε κληρικῶν καί πάντων τῶν ἐν
ὑπεροχῇ καί παρακλήσει τοῦ λαοῦ ἀρχιεπίσκοπος παρά Ἱερεμίου τοῦ πατριάρχου αὐτοῖς
καθίσταται» Δ. Ζ. Σοφιανός,Ὁ ἅγιος Βησσαρίων, σ. 259, στ. 94 – 97, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ
Ἅγιοι τῆς Θεσσαλίας, ὅ.π., σ. 35.
97
«… καί δή ἴχνος σκηνῆς μοναχικῆς διά τοῦ ἀδελφοῦ εὐρών ἀνά τό πλησίον ὅρος τῆς κώμης
αὐτῶν, ἤρξατο οἰκοδομεῖν καί τἆλλα ποιεῖν τῶν χρειῶν, ὅσα ἐν τῇ αὐτοῦ διαθήκῃ φέρεται»
Δ. Ζ. Σοφιανός,Ὁ ἅγιος Βησσαρίων, σ. 261, στ. 175 – 178, Χαρ. Στεργιούλης, Οἱ Ἅγιοι τῆς
Θεσσαλίας, ὅ.π., σ. 35.
63
Τόν Βησσαρίωνα διαδέχεται στό μητροπολιτικό θρόνο ὁ ἀνιψιός του
Νεόφυτος Α΄ , ὁ ὁποῖος παρέμεινε στό θρόνο ἀπό τό 1542 ἕως τό 156998,
ἐνῶ γιά κάποιους ἄλλους ἐρευνητές ἀπό τό 1541 ἕως τό 156599. Ἀκολουθεῖ
ὁ Θεοφάνης100 τό 1569 καί στή συνέχεια τρεῖς ἀχρονολόγητοι
μητροπολίτες ὁ Θωμᾶς101, ὁ Νίκανδρος Β΄102 καί ὁ Γαλακτίων103. Ὁ
πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ἱερεμίας Β΄ ὁ Τρανός, ὁ ἐξ Ἀγχιάλου,
πρίν ἀναλάβει τόν πατριαρχικό θρόνο τό 1572 (α΄ πατριαρχεία 1572 – 1579,
β΄ πατριαρχεία 1580 – 1584, γ΄ πατριαρχεία 1587 – 1595), διετέλεσε
μητροπολίτης Λάρισας ἀπό τοῦ 1570 ἕως τό 1572104. Μετά τήν ἄνοδό του
στόν οἰκουμενικό θρόνο, τόν διαδέχτηκε ὁ Δανιήλ Α΄, ὁ ὁποῖος παρέμεινε
στό θρόνο τῆς μητροπόλεως Λάρισας ἀπό τό 1573 ἕως τό 1575105. Ἀπό τό
1575 ἕως τό 1578 ἀκολουθεῖ ὁ Δημήτριος Β΄ καί τό 1580 ἤ 1581 ὁ Δανιήλ ὁ
ἀπό Ἰωαννίνων106. Στή συνέχεια καί συγκεκριμένα τό 1581, μητροπολίτης
ἦταν ὁ Ἰωάσαφ Β΄107, «ὅστις προεδρικῶς ἔλαβε καί τά Ἰωάννινα, ὤν
98
Πολυκάρπου Μητροπολίτου Τρίκκης καί Σταγῶν, Ἡ ἕδρα τῆς Μητροπόλεως Λάρισας,
ὅ.π. σ. 359, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 136.
99
Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ,Η,Ε., Τόμ. 8, σ. 130, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ.
267.
Σημ. Ὁ Μυστακίδης (Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 191) στόν ἐπισκοπικό του κατάλογο
τοποθετεῖ τήν ἀρχιερατεία τοῦ Νεοφύτου Α΄ τό 1544.
100
130, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 267.
101
ὅ.π., σ. 267, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 136, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος,
Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130.
102
Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 267.
103
Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130.
104
Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 267, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 191.
105
Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 130, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ.
192, Ν.Ι.Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 269.
106
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 136 – 137, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς,
ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192, Ν.Ι.Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 269.
107
ὅ.π. σ. 269, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 137, Βασ. Α. Μυστακίδης,
Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σσ. 130 – 131.
64
Λαρίσης». Ἀκολούθως, τήν ἀρχιερατεία του διέκοψε γιά μικρό χρονικό
διάστημα ὁ προκάτοχός του Δανιήλ (1581 – 1582). Ἀκολουθεῖ γιά πολύ
λίγο διάστημα ὁ Παχώμιος108 ὁ ἀπό Δημητριάδος, ὁ ὁποῖος πῆρε στήν
κατοχή του τήν Λάρισα μέχρι τήν ἐπαναφορά τοῦ Ἰωάσαφ, καί τό 1584
ἔχουμε τόν Νεόφυτο τόν Γ΄109.
Κατά τά τέλη τοῦ ΙΣΤ΄ καί ἀρχές ΙΖ΄ αἰῶνα, τόν μητροπολιτικό θρόνο
κατέχει ὁ γνωστός γιά τήν ἐπαναστατική του δραστηριότητα, καθώς καί
γιά τό μαρτυρικό του θάνατο, Διονύσιος Β΄ ὁ Σκυλόσοφος (1593 - 1601)110.
Ἦταν Ἠπειρώτης μέ Μακεδονική καταγωγή ἀπό τήν Ἀβδέλλα Γρεβενῶν,
γεννημένος στήν Παραμυθιά γύρω στό 1560. Στό μητροπολιτικό θρόνο
τῆς Λάρισας ἀναδείχτηκε τό 1593. Κατοικοῦσε στά Τρίκαλα, καί γιά αὐτό
ὀνομάζονταν καί Τρίκκης. Ἦταν ἄνθρωπος μορφωμένος καί πολύ
προοδευτικός. Ἀρχικά ἦρθε σέ συνεννόηση μέ τόν Δούκα τοῦ Νεβέρ καί
ἄρχισε νά ὀργανώνει τούς Ἕλληνες γιά νά ἐξεγερθοῦν. Ἐπειδή
χρησιμοποίησε χρήματα τῆς ἐκκλησίας γιά τούς μυστικούς του σκοπούς
προδόθηκε καί ἀναγκάστηκε νά καταφύγει στήν Ἰταλία καί Ἰσπανία. Ἐκεῖ
συνεννοήθηκε καί μέ τόν Πάπα καί ἴσως καί μέ τόν Ἕλληνα Ἰωάννη
Μινῶτο γιά νά κάνει ἐξέγερση. Ἐπέστρεψε στήν Ἑλλάδα καί
ἐγκαταστάθηκε στό μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Δημητρίου μεταξύ Κερασόβου
108
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 137, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος
ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192.
109
ὅ.π., σ. 192, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 137.
110
Ἀθηναγόρα, Μητροπολίτου Παραμυθιᾶς, Διονύσιος ὁ Σκυλλόσοφος, Ἠπειρ. Χρονικά
Στ΄ 1931, σσ. 10 – 12, Τοῦ αὐτοῦ, Ὁ Λαρίσης Διονύσιος ὁ Σκυλόσοφος, Γρηγ. Παλαμᾶς ΙΗ΄
1934, σ. 286 κ.ἑ., Ιθ΄ 1935, σ. 16 κ.ἑ., Χρυσ. Παπαδόπουλος, Ὁ Λαρίσης – Τρίκκης Διονύσιος
Β΄ ὁ «Φιλόσοφος», ὁ χλευαστικῶς ἐπικληθείς «Σκυλλόσοφος», Ἠπειρ. Χρονικά Η΄ 1933,
σσ. 157 – 188, Κ. Μέρτζιου, Ἡ ἐπανάστασις Διονυσίου τοῦ Φιλοσόφου, Ἠπειρ. Χρονικά ΙΓ΄
1938, σσ. 81 – 90, Δ. Σάρρος, Παλαιογραφικός Ἔρανος, περιοδικόν Ἑλλην. Φιλολογ.
Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, ΛΓ΄ 1914, σ. 76 κ.ἑ., σ. 188 κ.ἑ., Τοῦ αὐτοῦ, Μαξίμου
ἱερομ. Πελοποννησίου, Λόγος στηλιτευτικός κατά Διονυσίου, Ἠπειρ. Χρονικά Γ΄ 1928, σσ.
169 – 210.
Σημ. Στόν κατάλογο τοῦ Γιαννόπουλου (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 270), ἀπό τοῦ 1594 ἕως
τό 1601 τοποθετεῖται ὁ Διονύσιος ὁ Γ΄.
65
καί Ραδοβυζίου. Ἐκεῖ ἔμεινε ἀρκετά χρόνια καί ἔπειτα πῆγε στά Γιάννενα.
Εἶχε μεγάλη ἐπιρροή στήν Θεσπρωτία. Ἡγήθηκε δύο ἐξεγέρσεων
ἀγροτῶν ἐναντίον τῶν Τούρκων, μίας στήν περιοχή τῶν Ἀγράφων τό 1600
καί μίας τό 1611 στά Ἰωάννινα, τά ὁποῖα μάλιστα κατέλαβε γιά λίγο.
Μετά τήν ἀποτυχία τῆς τελευταίας ἐξεγέρσεως τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1611,
βρῆκε τραγικό θάνατο στά χέρια τῶν Τούρκων. Τόν διαδέχτηκε ὁ
Θεωνᾶς111 (1601 – 1603) καί ἀκολούθησε ὁ Λεόντιος (1604 – 1609)112, ὁ
ὁποῖος κατά μία ἄλλη ἄποψη παρέμεινε στό μητροπολιτικό θρόνο ἕως τό
1605, ὅπως συνάγεται ἀπό πληροφορία πού ἀναγράφεται σέ ἐπιγραφή
πού βρέθηκε στό ναό τοῦ προφήτου Ἡλιοῦ Τυρνάβου γιά κάποιον
Παρθένιο113. Ὁ τίτλος τῆς ἐπιγραφῆς αὐτῆς εἶναι ὁ ἑξῆς: «ἀρχιερατεύοντος
τοῦ πανιερωτάτου ἐπισκόπου κύρ κύρ Παρθενίου ἐπί ἔτους αχε΄ (1605)».
Οἱ ἐκδοχές εἶναι δύο: α) ὁ τότε μητροπολίτης Λάρισας Λεόντιος νά
παρευρισκόταν στήν Κωνσταντινούπολη ὡς συνοδικός καί ὁ Παρθένιος
νά ἦταν ἐπίσκοπος σέ μία ἀπό τίς ἐξαρτώμενες ἐπισκοπές τῆς
μητρόπολης Λάρισας καί νά τόν ἀναπλήρωνε ὡς τοποτηρητής ἤ β) ὅτι ὁ
ζωγράφος ἔκανε λάθος καί ἀντί γιά ἀρχιεπισκόπου ἔγραψε ἐπισκόπου.
Ἀπό τό 1609 ἕως τό 1616 ἀπαντᾶται ὁ Τιμόθεος114. Τό 1618 τόν διαδέχτηκε ὁ
Διονύσιος Δ΄115. Τό 1621, καί λίγο χρονικό διάστημα, μητροπολίτης
111
ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 131, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς,
ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 270.
112
ὅ.π., σ. 270, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 137, Βασ. Α. Μυστακίδης,
Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 131.
113
Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192..
Σημ. Ἐπίσης, νά σημειωθεῖ ὅτι σέ κανέναν ἄλλο κατάλογο ἐπισκοπικό δέν ἀναφέρεται ὁ
Παρθένιος πλήν τοῦ Μυστακίδη.
114
ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 131, Ν.Ι.Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος
Ι΄, ὅ.π., σ. 270.
115
ὅ.π. σ. 270.
66
ἀνέλαβε ὁ Γερμανός116. Ἀκολουθοῦν ὁ Γρηγόριος117 ἀπό 1621 ἕως τό 1645, ὁ
Παΐσιος118 ὁ ἀπό Ἐφέσου ἀπό τό 1645 ἕως τό 1652 (μετέπειτα πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως 1652 – 1653 καί 1654 – 1655), ὁ Διονύσιος Γ΄ ὁ
Βαρδαλῆς119 ἀπό 1652 ἕως 1662 (μετέπειτα πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως 1662 – 1665), ὁ Διονύσιος Δ΄ Μουσελίμης ἤ
Κομνηνός ἤ Σερογλάνης ὁ Βυζάντιος120 1662 – 1671 (μετέπειτα πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως 1671 – 1673, 1676 – 1679, 1682 – 1684, 1686 – 1687, 1693
– 1694) καί ὁ Ἰάκωβος ὁ Α΄121 1671 ἤ 1674 ἤ 1675 μέχρι τό 1679 (μετέπειτα
πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως 1679 – 1682, 1685 – 1686, 1687 – 1688).
Τόν Ἰάκωβο Α΄, διαδέχτηκε στό μητροπολιτικό θρόνο τῆς Λάρισας ὁ
Ἄνθιμος Α΄ τό 1679122. Ἀκολουθοῦν ὁ Μακάριος Α΄, καταγόμενος ἀπό τή
Χίο, πού χαρακτηριζόταν γιά τή σεμνότητα καί τήν πραότητά του, καί
συγκεκριμένα ἀπό τό 1680 – 1686 ἤ 1684 ἤ 1688, ὅταν καί παραιτήθηκε, καί
116
Γερμανοῦ Μητροπολίτου Σάρδεων καί Πισιδίας (Ἀθανασιάδου), Συμβολή εἰς τούς
πατριαρχικούς καταλόγους Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τῆς ἁλώσεως καί ἑξῆς, Μέρος
Πρῶτον (1454 – 1702), Ἐν Κωνσταντινούπολει 1935, σ. 103, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί
117
ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 192, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 131, Ν.Ι.Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος
Ι΄, ὅ.π., σ. 270, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 193.
118
Θ.Η.Ε., ὅ.π. σ. 131.
Σημ. Ο Ν.Ι.Γιαννόπουλος (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 271) τοποθετεῖ τόν Παΐσιο 1651 - 1653
119
131, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 193.
Σημ. Στόν κατάλογο τοῦ Γιαννόπουλου (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 271) ὁ Διονύσιος Γ΄
ἀντιστοιχεῖ μέ τόν Διονύσιο Ε΄ καί τόν τοποθετεῖ ἀπό τό 1654 ἕως τό 1659.
120
Σημ. Κατά τόν Γιαννόπουλο (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 273 - 274) ὁ Διονύσιος Δ΄
ἀντιστοιχεῖ μέ τόν Διονύσιο Στ΄ καί τό τέλος τῆς ἀρχιερατείας τό τοποθετεῖ τό 1672. Ὁ
λόγος ὀφείλεται στόν διαφορετικό τρόπο διαδοχῆς.
121
122
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., ὅ.π.
σ.131, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 274.
67
ὁ Διονύσιος Ε΄ τό 1688 – 1700. Ὁ διάδοχός του, ὁ Παρθένιος, ὑπῆρξε
ὑποστηρικτής τῶν γραμμάτων καί φιλόμουσος, πάλι τά ἔτη ἀπό τό 1688 –
1713. Παρατηροῦμε ὅτι στήν περίπτωση αὐτή ἔχουμε μία συνεχῆ
ἐναλλαγή ἀπομακρύνσεων καί ἀποκαταστάσεων, μεταξύ τοῦ Διονυσίου
καί τοῦ Παρθενίου στό μητροπολιτικό θρόνο τῆς Λάρισας123. Καί
εἰσερχόμαστε στόν ΙΗ΄ αἰῶνα. Τόν αἰῶνα τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ καί
Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, τῆς πνευματικῆς ἄνθησης τῆς Εὐρώπης
ἀλλά καί τοῦ ὑπόδουλου Ἑλληνισμοῦ στίς τέχνες, τό ἐμπόριο, τήν
ἐκπαίδευση, τή μουσική, μέ ἐκπροσώπους τόν Βολταῖρο, τόν Κάντ, τόν
Ντιτερό, τόν Κοραῆ, τόν Βούλγαρη, τόν Φεραῖο κ.ἄ. Στόν αἰῶνα τοῦ
Ἀναστασίου Ραψανιώτη, τοῦ μεγαλύτερου ἐκπρόσωπου στήν βυζαντινή
ἐκκλησιαστική μουσική στό χῶρο τῆς Θεσσαλίας.
Στά 1721, καί γιά ἕνα μόνο χρόνο, τό μητροπολιτικό θρόνο Λαρίσης
κατέχει ὁ Μελέτιος Α΄124 καί στή συνέχεια ὁ Γαβριήλ Α΄ (1722 – 1732)125. Στή
συνέχεια στό θρόνο ἀνεβαίνει ὁ Ἰάκωβος Β΄ ὁ ἀπό Δημητριάδος (1732 –
1749)126. Ἀκολουθεῖ γιά ἕνα μόνο χρόνο ὁ Διονύσιος Στ΄ (1749 – 1750)127 καί
123
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 8,
ὅ.π. σ. 131, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σσ. 194 – 195.
Σημ. Ὁ Γιαννόπουλος στόν ἐπισκοπικό του κατάλογο (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 274 – 276)
σημειώνει τό τέλος τῆς ἀρχιερατείας τοῦ Μακαρίου Α΄ τό 1684, τοῦ Παρθενίου τό 1702,
ἐνῶ ὁ Διονύσιος Ε΄ ἀντιστοιχεῖ μέ τόν Διονύσιο Ζ΄.
124
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄,
ὅ.π., σ. 277, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131.
125
Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 277, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί
κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131.
Σημ. Ὁ Βασ. Α. Μυστακίδης (Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195), τόν Γαβριήλ Α΄ τόν
τοποθετεῖ στά 1721 καί ὄχι στά 1722 ὅπως οἱ ἀνωτέρω ἐρευνητές.
126
Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 8,
ὅ.π. σ. 131.
Σημ. Ὁ Γιαννόπουλος (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 277) τόν Ἰάκωβο τόν τοποθετεῖ ἀπό τό
1730 ἕως τό 1749 καί ὁ Μυστακίδης (Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195) ἀπό τό 1742 ἕως τό
1748.
127
68
γιά δεκαοχτώ χρόνια στή συνέχεια ὁ Μελέτιος Β΄ ὁ Καλβοκορέσης (1750 –
1768)128, ὁ μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1768 – 1769).
Κατά τά μέσα τοῦ δευτέρου μισοῦ του ΙΗ΄ αἰ. στό μητροπολιτικό θρόνο τῆς
Λαρίσης ἀπαντᾶται ὁ Μακάριος Β΄ ὁ Καλλιάρχης ὁ ἀπό Νύσσης (1768 –
1769)129, ὁ ὁποῖος παραιτήθηκε καί τόν διαδέχθηκε ὁ ἀδερφός του Μελέτιος
Γ΄130, ὁ πρώην Δυρραχίου (1769 – 1794), ὁ ὁποῖος ἐπίσης παραιτήθηκε.
Τήν περίοδο κατά τήν ὁποία δραστηριοποιεῖται ὁ Ἀναστάσιος
Ραψανιώτης, τό μητροπολιτικό θρόνο τῆς Λάρισας κατέχει ὁ Διονύσιος Ζ΄
ὁ Καλλιάρχης (1794 – 1803)131, ἀνιψιός τῶν δύο ἀνωτέρων μητροπολιτῶν.
Στή συνέχεια μετατέθηκε στή Μητρόπολη Ἐφέσου132, ἐνῶ ἀπαγχονίστηκε
τήν 10ην Ἀπριλίου 1821, μαζί μέ τόν ἐθνομάρτυρα πατριάρχη
Σημ. Ὁ Μυστακίδης (Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195) τόν Διονύσιο Στ΄ τόν τοποθετεῖ τό
1763, ἀλλά δέν εὐσταθεῖ ἱστορικῶς, διότι ἕως τό 1768 τόν θρόνο κατεῖχε ὁ Μελέτιος.
128
Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄,
ὅ.π., σ. 277, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138.
129
ὅ.π. σ. 138, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131, Ν. Ι. Γιαννόπουλος,
Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 277, Βασ. Α. Μυστακίδης, Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195.
130
ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195.
Σημ. Ὁ Γριτσόπουλος (Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131) τό τέλος τῆς ἀρχιερατείας τοῦ Μελετίου
Γ΄ τό τοποθετεῖ ἤ τό 1789 ἤ τό 1791 καί ὁ Γιαννόπουλος (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 278) τό
1789 καί ἀκολουθεῖ, βάσει τῆς δικῆς του κατάταξης καί ἀρίθμησης, ὁ Μελέτιος Δ΄ ἀπό τό
1789 ἕως τό 1791.
131
ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195.
Σημ. Ὁ Γριτσόπουλος (Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131) τοποθετεῖ τόν Διονύσιο Ζ΄ ἀπό τό 1791
ἕως τό 1806. Τό ἴδιο καί ὁ Γιαννόπουλος (Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σσ. 278 – 279) μέ τήν
διαφορά ὅτι λόγῳ δικῆς του κατατάξεως καί ἀριθμήσεως τόν Διονύσιο Ζ΄ τόν ἔχει
καταγεγραμμένο ὡς Διονύσιο Η΄.
132
Μάρκου Ἀγαπητοῦ Βασιλάκη (Πρωτοπρεσβυτέρου): Χιακά Ἐκκλησιαστικά Χρονικά,
Χίος 1952, Τόμ. Β΄, Τεῦχ. Α΄ καί Β΄, σ. 23, 25. Σημ. Οἱ Μακάριος, Μελέτιος (ἀδελφοί) καί
Διονύσιος ὁ ἀνιψιός αὐτῶν κατάγονταν ἀπό τήν Χίο καί προέρχονταν ἐκ τῆς ἐπιφανοῦς
οἰκογενείας τῶν Καλλιαρχῶν, Βασ. Ἀτέσης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138.
69
Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο Ε΄133. Στόν θρόνο τῆς Λάρισας τόν
διαδέχτηκε τό 1803 ὁ Ραφαήλ (1803 – 1806)134.
Ἀπό ὅσα σημειώσαμε παραπάνω διαφαίνεται ὅτι ἡ Θεσσαλία ἤδη ἀπό
τούς πρωτοχριστιανικούς χρόνους ἀναγνωριζόταν ὡς ἡ πανάρχαια
κοιτίδα τοῦ χριστιανισμοῦ καί τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Θεσσαλίας, ἀλλά καί ἐν
γένει τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Τό ἔργο της περίλαμπρο διά μέσου τῶν αἰώνων,
συνεχίζεται καί σήμερα, διατηρώντας τήν ὀρθόδοξη μαρτυρία καί τήν
γνήσια χριστιανική παράδοση.
β) Ἡ πνευματική – ἐκπαιδευτική ἀναγέννηση στή
Θεσσαλία καί τή Ραψάνη τόν ΙΗ΄ αἰῶνα καί ὁ ρόλος τῆς
Τοπικῆς Ἐκκλησίας
Ὁ Διαφωτισμός135 ὑπῆρξε πνευματικό κίνημα στήν Εὐρώπη τόν ΙΖ΄ καί
ΙΗ΄ αἰῶνα, στούς κόλπους τοῦ ὁποίου πραγματοποιήθηκε μία σύνθεση
133
ὅ.π. σ. 138, Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 279, Βασ. Α. Μυστακίδης,
Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195, Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131.
134
Βασ. Θ. Σταυρίδης, Ἐπισκοπικοί κατάλογοι κατά τούς κώδικας τῶν ὑπομνημάτων τοῦ
ἀρχειοφυλακίου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἔκδοσις Β΄, σ. 237, Βασ. Α. Μυστακίδη,
Ἐπετηρίς, ἔτος ΙΒ΄, ὅ.π., σ. 195.
Σημ. Ὁ Ἀτέσης (Ἐπισκοπικοί κατάλογοι, ὅ.π. σ. 138) ἀπό τοῦ 1803 ἕως τό 1805 τοποθετεῖ
τόν Γαβριήλ, ἐνῶ οἱ Γριτσόπουλος (Θ.Η.Ε., Τόμ. 8, ὅ.π. σ. 131) καί Γιαννόπουλος
(Ἐπετηρίς, ἔτος Ι΄, ὅ.π., σ. 279) τήν ἀρχιερατεία τοῦ Ραφαήλ τήν τοποθετοῦν μεταξύ τῶν
ἐτῶν 1806 – 1808.
135
Πάπυρος Larousse Britannica, Ἀθήνα 2006, Τόμ. 17, σ. 285.
Περισσότερες πληροφορίες περί τοῦ Διαφωτισμοῦ βλ.: Mendelssohn Moses, 1729-1786,
Κριτική 1989, Τί εἶναι διαφωτισμός, Hampson Norman, Παπαζήσης, (1994), Ὁ
διαφωτισμός, Χρύσης Ἀλέξανδρος 1958, Κριτική 2002, Εἰσαγωγή στήν κοινωνική
φιλοσοφία τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ, Wolff Larry, Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν,
Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος Ἐρευνῶν 2001, Ὁ διαφωτισμός καί ὁ Ὀρθόδοξος κόσμος : δυτικές
ἀπόψεις γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στήν ἀνατολική Εὐρώπη, Gray John, 1948-,
Κεκροπούλου Ἑλένη, Ἐνάλιος 2004, Βολτέρος: Βολτέρος καί ὁ διαφωτισμός, Cassirer Ernst,
1874-1945, Ἐρασμος 2008, Τό πνεῦμα τοῦ διαφωτισμοῦ, Κονδύλης Παναγιώτης 1943-1998,
70
ἰδεῶν γύρω ἀπό τόν Θεό, τή λογική, τή φύση καί τόν ἄνθρωπο. Ὁ
Ἑλληνικός Διαφωτισμός ὑπῆρξε παρακλάδι τοῦ Διαφωτισμού στήν
Εὐρώπη.
Τά χρονικά ὅρια τοῦ Ἑλληνικοῦ Διαφωτισμοῦ μποροῦν νά
προσδιοριστοῦν μεταξύ τοῦ 1770 καί τοῦ 1821. Μποροῦμε νά ἐντοπίσουμε
τρεῖς περιόδους. Ἡ πρώτη, ἡ λεγόμενη «προδρομική», ἡ ὁποία
ἐκπροσωπεῖται ἀπό τούς Εὐγένιο Βούλγαρη (1716 – 1806) καί Ἰώσηπο
Μοισιόδακα (1730 – 1800), ἡ δεύτερη, ἡ ἐποχή τῆς «ἀνακαίνισης», πού
τοποθετεῖται στά χρόνια μετά τήν ὑπογραφή τῆς Συνθήκης τοῦ
Κιουτσούκ - Καϊναρτζῆ (1774) καί ἡ τρίτη, πού εἶναι τά χρόνια πού
προηγοῦνται καί προετοιμάζουν τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821. Στίς δύο
τελευταῖες περιόδους κυριότεροι ἐκπρόσωποι ὑπῆρξαν ὁ Δημήτριος
Καταρτζῆς (γύρω στά 1730 – 1807) καί ὁ Ἀδαμάντιος Κοραής (1748 –
1833)136 .
Θεμέλιο 1987, Ὁ Εὐρωπαϊκός διαφωτισμός, Foucault Michel, 1926-1984, Ἔρασμος 1988, Τί

εἶναι διαφωτισμός.
136
ὅ.π. σσ. 301 – 302.
Περισσότερες πληροφορίες περί τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ καί τίς περιόδους
αὐτοῦ βλ.: Δημαρᾶς Κ. Θ. (Κωνσταντῖνος Θ.), 1904-1992, Ἑρμῆς 1977, Νεοελληνικός
διαφωτισμός, Ἀποστολόπουλος Δημήτρης Γ., 1941-, Φραγκίσκος Ἐμμανουήλ Ν., Κέντρο
Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν (Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν), Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων. Τομέας
Φιλοσοφίας Κέντρο Νεοελληνικῶν Ἐρευνῶν: Τομέας Φιλοσοφίας τοῦ Πανεπιστημίου
Ἰωαννίνων, 1998, Νεοελληνικός διαφωτισμός : βιβλιογραφία 1945-1995, Ντίνας,
Κωνσταντῖνος Δ., Ἰνστιτοῦτο Βιβλίου καί Ἀνάγνωσης 1999, Ὁ νεοελληνικός διαφωτισμός
καί τό γλωσσικό ζήτημα, Λάμνης Στέλιος, Ἐκδόσεις Δίον - Βιβλία Ψαρᾶς, 2002, Τά
μαθηματικά καί ὁ νεοελληνικός διαφωτισμός ἐπί τουρκοκρατίας, Χανιώτης
Κωνσταντῖνος Ν., Ὁ νεοελληνικός ἐκπαιδευτικός διαφωτισμός (1908-1964), Καραγιάννης
Βασίλης Π., 1953-Ἰνστιτοῦτο Βιβλίου καί Ἀνάγνωσης, 1999, Νεοελληνικός διαφωτισμός:
ἀπόπειρα μιᾶς νέας ἐρευνητικῆς συγκομιδῆς: Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου
Κοζάνης 8-10 Νοεμβρίου 1996, Διζικιρίκης Γιῶργος, 1921-Φιλιππότης 1984, Ὁ
νεοελληνικός διαφωτισμός καί τό εὐρωπαϊκό πνεῦμα 1750-1821: αἰσθητική καί ἰδεολογία
τῶν λογίων της Τουρκοκρατίας, Κονδύλης Παναγιώτης, 1943-1998, Θεμέλιο 1988, Ὁ
νεοελληνικός διαφωτισμός : οἱ φιλοσοφικές ἰδέες, Κιτρομηλίδης Πασχάλης Μ.,
Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης 1996, Νεοελληνικός διαφωτισμός: οἱ πολίτικες καί
κοινωνικές ἰδέες, Νοῦτσος Παναγιώτης Χρ., 1948-Ἑλληνικά γράμματα 2005,
Νεοελληνικός διαφωτισμός : τά ὅρια τῆς διακινδύνευσης, Παπαϊωάννου Λάζαρος Ἀθ.,
71
Ἀπό τά μέσα ὅμως τοῦ ΙΖ΄ αἰ. ή ἔχοντας ἀνάπτυξη τοῦ ἐξωτερικοῦ
ἐμπορίου καί ή διαμόρφωση ἀστικῶν πυρήνων σέ πολλές ἑλληνικές
πόλεις, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τή δημιουργία προϋποθέσεων γιά τήν
προαγωγή τῆς παιδείας γενικότερα. Ἔτσι ἔχουμε τήν ἐμφάνιση τῶν
σχολείων τῆς μέσης ἐκπαίδευσης, τά λεγόμενα σχολεῖα τῆς «Ἐγκυκλίου
Παιδείας» σέ ὅλο τόν ἑλλαδικό χῶρο137.
Τύπ. Δωδώνη, 1989, Ἡ σχολή τῆς Κοζάνης καί ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης, Στούρζας
Ἀλέξανδρος, Σοῦτσος Κωνσταντῖνος Γ., ἐκ τοῦ τυπογραφείου Λαζάρου Δ. Βιλαρᾶ 1858,
Ἀναμνήσεις καί εἰκόνες : Εὐγένιος Βούλγαρις καί Νικηφόρος Θεοτόκης, πρόδρομοι τῆς
νοητικῆς καί ἐθνικῆς ἐξεγέρσεως τῆς Ἑλλάδος, Διεθνές Ἐπιστημονικό Συνέδριο
"Εὐγένιος Βούλγαρης" (2006 : Κέρκυρα, Ἑλλάδα), Ἀγγελομάτη - Τσουγκαράκη Ἑλένη –
Νίκη, Ἰόνιο Πανεπιστήμιο, Κανάκης 2009 Εὐγένιος Βούλγαρης : πρακτικά διεθνοῦς
ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου, Κέρκυρα 1-3 Δεκεμβρίου 2006, Κολοβοῦ, Χριστίνα Χ., 2008, Τό
ἐκπαιδευτικό ἔργο τοῦ Εὐγενίου Βουλγάρεως στόν ἑλλαδικό χῶρο, Κουρμαντζῆ Ἑλένη,
Ἀτραπός 2002, Τό βιβλίο στήν ἀκμή τοῦ Νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ (1761-1820) :
ποσότητες, ποιότητες, ἰδέες, Ζαμπακίδης Ἀριστοφάνης Δ., Κυριακίδη 2005, Νεόφυτος
Δούκας: ὁ Ἠπειρώτης λόγιος ἱερομόναχος καί τό ἐκπαιδευτικό τοῦ ἔργο: συμβολή στήν
ἱστορία τῆς νεοελληνικῆς ἐκπαίδευσης, Σατραζάνης Ἀντώνιος Δ., Θεσσαλονικεῖς λόγιοι :
ἀπό τήν ἀναγέννηση ὥς τόν διαφωτισμό : τό ἐκπαιδευτικό ἔργο τους, Τοῦ ἰδίου,
University Studio Press, 2008, Ἡ νεοελληνική σκέψη καί ἡ πνευματική ἀνανέωση τοῦ
γένους, 16ος-18ος αἰώνας, Κωνστάντζος Γιῶργος, Ἀρχεῖο Ἑλληνικῆς Μουσικῆς,
Χορωδιακό Ἐργαστήρι Ἀθηνῶν, FM records (ὀπτικοακουστικό ὑλικό), Ἡ Ἑλλάδα τοῦ
Ρήγα Φεραίου: μιά προσέγγιση στόν Νεοελληνικό Διαφωτισμό, Χαριλάου Νεόφυτος,
Κυβέλη 2002, Ὁ Νεόφυτος Δούκας καί ἡ συμβολή του στό νεοελληνικό κράτος, Χιώτης,
Παναγιώτης, Κεκροπούλου Ἑλένη, Ἐνάλιος 1998, Ἡ παράδοση τοῦ διαφωτισμοῦ στήν
Ἑλλάδα: ἡ περίπτωση τοῦ Α. Κοραῆ καί τοῦ Ε. Παπανούτσου, Βενέτη Μαρία Γ., 2002,
Ἀντιλήψεις γιά τό ἔργο καί τή διδασκαλία τῆς φιλοσοφίας κατά τήν περίοδο τοῦ
Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, Καραμπάτσας Δημήτρης, Εὐθύνη 1981, Ἡ συμβολή τῶν
Θεσσαλῶν λογίων στό νεοελληνικό διαφωτισμό: σύντομη ἀναφορά, Χατζηφώτης
Ἰωάννης Μ., 1944-2006, Ἀλκαῖος 1971, Ὁ ἑλληνικός διαφωτισμός προάγγελος τοῦ
εἰκοσιένα, Λαφαζάνης Μιχάλης Θ., Δῆμος Τυρνάβου 2009, Ἰωάννης Πέζαρος (1749-1806):
ἡ ἐποχή, τό ἔργο, ἡ ἀλληλογραφία του: ἡ συμβολή τῆς σχολῆς τοῦ Τυρνάβου στόν
νεοελληνικό διαφωτισμό, Κούμας Κωνσταντῖνος Μιχαήλ, 1777-1836, Βιβλιοπωλεῖον Νότη
Καραβία 1966, Οἱ Ἕλληνες : διαφωτισμός-ἐπανάστασις, Ταμπάκη Ἄννα, Ergo 2004, Περί
νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ: ρεύματα ἰδεῶν & δίαυλοι ἐπικοινωνίας μέ τή δυτική σκέψη.
137
Χ. Γ. Πατρινέλης, Πάπυρος Larousse Britannica, Τόμ. 54, Ἀθήνα 2007, σ. 403, βλ.και
Στέφ. Παπαδόπουλος, Ἐκπαιδευτική καί κοινωνική δραστηριότητα τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς
Μακεδονίας κατά τόν τελευταῖο αἰώνα τῆς τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1970 και Τρ.
Εὐαγγελίδης, Ἑλληνικά σχολεῖα ἀπό τῆς ἁλώσεως μέχρι Καποδιστρίου, Ἀθήνα 1936, Τόμ.
Α΄και Β΄ὅπου καί ἡ σχετική βιβλιογραφία.
72
Ὅπως προαναφέραμε, στόν ἐπισκοπικό θρόνο τῆς Λάρισας, στίς ἀρχές
τοῦ ΙΗ΄ αἰ. ἦταν ὁ Παρθένιος, ὑποστηρικτής τῶν γραμμάτων καί
φιλόμουσος. Ὁ Παρθένιος ἵδρυσε στή Θεσσαλία δύο σχολεῖα, ἕνα στόν
Τύρναβο καί ἕνα στά Τρίκαλα. Ἡ σχολή τοῦ Τυρνάβου ἀπέκτησε μεγάλη
φήμη, χάρη σέ μία σειρά λαμπρῶν δασκάλων ὅπως οἱ Μάρκος
Πορφυρόπουλος (1697 – 1699), Ἀναστάσιος Παπαβασιλόπουλος (1700 –
1705), Ἀλέξανδρος Τυρναβίτης (γύρω στά 1740) καί Ἰωάννης Πέζαρος
(1782 – 1806)138.
Σημαντικότερη μορφή αὐτῶν ὑπῆρξε ὁ Ἀλέξανδρος Τυρναβίτης, ὁ
ὁποῖος σπούδασε στήν σχολή τῆς Πάτμου, ἀρχικά δίδαξε στήν σχολή τοῦ
Τυρνάβου καί μετά ἀπό πρόσκληση στήν Ἀκαδημία τοῦ Βουκουρεστίου139.
Ὡς δάσκαλο καί διευθυντή τῆς Ἀκαδημίας τοῦ Βουκουρεστίου τόν
συναντᾶμε μέ τά ἑξῆς ὀνόματα140: Ἀλέξανδρος Τυρναβίτης, Ἀλέξανδρος
Λαρισινός, Ἀλέξανδρος παπά-Ἀναστασίου ἤ Ἀλέξανδρος Ἀναστασίου.
Ἐκτός ἀπό τίς δυό σχολές πού ἱδρύθηκαν ἀπό τόν μητροπολίτη
Παρθένιο, στό θεσσαλικό χῶρο, ὁ ὁποῖος στάθηκε πρωτοπόρος στήν
ἀναγεννητική μορφωτική προσπάθεια τοῦ Γένους μας, σχολεῖα
ἱδρύθηκαν καί σέ ἄλλες περιοχές, ὅπως τό σχολεῖο τῆς Τσαριτσάνης, τοῦ
Λιβαδίου, τῶν Ἀμπελακίων, τῆς Ζαγορᾶς, τῶν Μηλεῶν, τῆς Ἁγιᾶς, τῆς
Σκοπέλου κ.ἄ.141
138
ὅ.π. σ. 405.
139
Μ. Ι. Μλανδράκης, Ἡ Πατμιάς Σχολή, Ἀθήνα 1911, σ. 42.
140
Τρ. Εὐαγγελίδης, Ἡ Παιδεία ἐπί Τουρκοκρατίας , (Ἑλληνικά σχολεῖα ἀπό τῆς ἁλώσεως
μέχρι Καποδιστρίου), Ἀθήνα 1936, Τόμ. Β΄, σ. 403 (ὁ κατάλογος τῶν δασκάλων τῆς
Ἀκαδημίας Βουκουρεστίου τόν ἀναφέρει Ἀλέξανδρο Λαρσινό (1748), ἐνῶ στή σ. 404 τόν
ἀναφέρει Ἀλέξανδρο Τυρναβίτη (1753 – 1761). Πιθανόν νά πρόκειται γιά τόν ἴδιο),
Ariandna Camariano – Ciopan, Θεσσαλικό ἡμερολόγιο (μετάφραση ἀπό τά γαλλικά Gino
Polese), Τρεῖς Τυρναβίτες δάσκαλοι στήν Ἀκαδημία τοῦ Βουκουρεστίου, Λάρισα 1994, Τόμ.
25, σ. 169.
141
Ἰωάν. Μουρογιάννης, Θ. Η., Ἡ Παιδεία στήν Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία, Τόμ. Ε΄,
Λάρισα 1983, σσ. 49 – 73 καί σσ. 87 – 95.
73
Μέσα σέ αὐτή τήν πνευματική ἀναγέννηση τῆς παιδείας στή Θεσσαλία
ἐντάσσεται καί ἡ πνευματική ἀναγέννηση τῆς Ραψάνης142, τῆς περιοχῆς
ὅπου γεννήθηκε καί μεγάλωσε ὁ Ἀναστάσιος Ραψανιώτης. Ἡ προνομιακή
γεωγραφική θέση τῆς Ραψάνης, στή νοτιοανατολική πλευρά τοῦ
Ὀλύμπου, πού δέν ἐπέτρεψε τήν ἐγκατάσταση μουσουλμανικῶν
πληθυσμῶν, σέ συνδυασμό μέ τήν οἰκονομική ἀνάπτυξη τῆς περιοχῆς
ἀπό τά μέσα τοῦ ΙΗ΄ αἰ., εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τή δημιουργία κατάλληλων
συνθηκῶν γιά τήν πνευματική ἀνάπτυξη τοῦ οἰκισμοῦ. Πιστεύεται ὅτι ἤδη
ἀπό τίς ἀρχές τοῦ ΙΗ΄ αἰ., λειτουργοῦσε Κοινό σχολεῖο, ὅπου διδάσκονταν
τά ἐγκύκλια μαθήματα. Σχετικά μέ τό ἔτος ἱδρύσεως τῆς Ἑλληνικῆς
Σχολῆς τῆς Ραψάνης ἀπό τόν ἐπίσκοπο Πλαταμῶνος Διονύσιο ὑπάρχουν
δυό ἐκδοχές, ἡ πρώτη πού τήν τοποθετεῖ τό 1767 καί ἡ δεύτερη, πού εἶναι
καί ἡ ἐπικρατέστερη, τό 1789143. Ἡ δεύτερη ἐκδοχή ἐπιβεβαιώνεται ἀπό μία
ἐπιστολή τοῦ Πλαταμῶνος Διονυσίου πρός τόν Ἄνθιμο Ὀλυμπιώτη τό
1788, ἡ ὁποία μιλᾶ γιά ἀναμενόμενη ἵδρυση τῆς σχολῆς. Χαρακτηριστικά
ἡ ἐπιστολή μᾶς λέει: «ὅθεν θά θεωρήσω μέν ἐμαυτόν εὐτυχῆ ἐάν, θείᾳ
δυνάμει καί ὑμετέρᾳ ἐπεμβάσει, ἀποδεχθῇ [ὁ Ἀργύριος Παπαρίζος] τήν
ἡμετέραν πρόσκλησιν καί ἔλθῃ εἰς Ῥαψάνην ὡς Διευθυντής τῆς
Ἑλληνικῆς Σχολῆς, ἥν ἀπό κοινοῦ θέλομεν ἱδρύσει, ἅμα τῇ περατώσει
τῶν σπουδῶν κατά τό προσεχές θέρος»144. Ἡ ἐπανάσταση ὅμως τοῦ 1878, ἡ
142
Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση στόν ὑπόδουλο καί παροικιακό
Ἑλληνισμό κατά τήν περίοδο τοῦ 18ου – 19ου αἰῶνα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 23.
143
Τρύφ. Εὐαγγελίδης, Ἡ Παιδεία ἐπί Τουρκοκρατίας, ὅ.π.,Τόμ. Α΄, σ. 145, Χρυσ. Μότσιου,
Οἱ Θεσσαλοί λόγιοι τοῦ 18ου αἰῶνα, Θ. Η. Τεῦχ. 36, Λάρισα 1999, σ. 141, Εὐγ. Μπυρνόβα,
Κοινωνία καί οἰκονομία μιᾶς κωμόπολης τοῦ πρώτου μισοῦ του 20ου αἰῶνα . Ἡ Ραψάνη,
Πρακτικά του Διεθνοῦς Συμποσίου Ἱστορίας: Νεοελληνική πόλη, Ὀθωμανικές
κληρονομιές καί ἑλληνικό κράτος, Ἀθήνα 26 – 28 Σεπτ. 1984, Ἑρμούπολη 29 – 30 Σεπτ.
1984, [Ἑταιρεία Μελέτης τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ], Τόμ. Β΄, Ἀθήνα 1985, σ. 500, τοποθετεῖ τή
λειτουργία τῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς τῆς Ραψάνης κατά τό ἔτος 1780, Διον. Δ. Βαλαῆς,
Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σσ. 25 – 26.
144
Γρηγ. Βέλκος, Ἀργύριος Παπαρίζος (1764 – 1851), Ὁ μεγάλος Σελιτσιώτης διδάσκαλος
τοῦ Γένους, Ἀθήνα 1983, σσ. 42 – 43, Βασ. Παρίσης, Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης. Θ.Η. Τόμ. 5
74
ὁποία εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν καταστροφή τῶν σχολείων τῆς Ραψάνης,
καθιστᾶ ἀδύνατη τήν ἀνάληψη μιᾶς ὁλοκληρωμένης εἰκόνας γιά τήν
πνευματική κίνηση, λόγῳ καταστροφῆς τῶν ἐγγράφων.
Ἀπό τό Κατάστιχο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου145 τῆς Ραψάνης
λαμβάνουμε πληροφορίες γιά τό ποιοί δίδαξαν στήν Ἑλληνική Σχολή τῆς
Ραψάνης καί στό Κοινό σχολεῖο. Ἀκολουθεῖ χρονολογικός κατάλογος
διδασκάλων146:
Θωμᾶς Κωφός (1764;)147
Ὁ Θωμᾶς Κωφός καταγόταν ἀπό τήν πόλη τῆς Καστοριᾶς, ἦταν ἱερέας
καί οἰκονόμος. Πρίν ἔρθει στή Ραψάνη νά διδάξει, δίδαξε πρῶτα στήν
Τσαριτσάνη. Ἔγραψε τό Περί ἐτῶν καί μηνῶν, διάφορα Ἐπιγράμματα καί
πολλούς ἀνέκδοτους Ἠθικούς Λόγους.
Ἰωάννης Ἥφαιστος (1768)148
1983, σσ. 81 – 85, Θεοδ. Νημᾶς, Ἡ ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία κατά τήν περίοδο τῆς
Τουρκοκρατίας. Συμβολή στή μελέτη τοῦ Θεσσαλικοῦ Διαφωτισμοῦ, [Διδακτορική
διατριβή], Θεσσαλονίκη 1995, σ. 78, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση,
ὅ.π. σ. 26.
145
Κ. Σπανός, Τό κατάστιχο τοῦ Ἁγ. Ἀθανασίου τῆς Ραψάνης (1778 – 1889), ἀνάτυπο ἀπό
τό Θ.Η. Τόμ. Β΄- Γ΄ 1981 – 1982, Λάρισα 1982, σσ. 12 - 72, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν
πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 27.
146
ὅ.π. σσ. 28 – 31.
147
Γεωρ. Ζαβίρας, Νέα Ἑλλάς ἤ Ἑλληνικόν Θέατρον, ἀνατύπωσις α΄ ἐκδόσεως,
Ἐπιμέλεια – εἰσαγωγή- εὑρετήριον: Τ. Ἀθ. Γριτσόπουλος, Ἀθήνα 1972, σ. 6, 15, 322, Δημ.
Παπαζήσης , «Βιογραφική συλλογή λογίων ἐπί Τουρκοκρατίας», Ἠπειρωτική Ἑστία 26,
1977, σ. 378, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 31.
148
Χαρίσιος Μεγδάνης, Ἀγγελία. Περί τοῦ κατ’ Ἔτος τελουμένου κοινοῦ Μνημοσύνου
ὑπέρ τῶν Συνδρομητῶν τῶν ἐν Κοζάνῃ Σχολείων Ἑλληνικοῦ τε καί Κοινοῦ, περί τῆς
ἐξετάσεως τῶν μαθημάτων ἐν Ἔτει 1819 κατά μῆνα Φεβρουάριον (sic) καί περί τῆς
Ἀρχῆς, Προόδου, καί τῆς νῦν Καταστάσεως τῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς καί τῶν ἐν αὐτῇ κατά
Καιρούς χρηματισάντων Διδασκάλων, καί τῶν ἐξ αὐτῆς ἐπί Παιδείᾳ ἀναφανέντων
Ἐγχωρίων τε καί Ξένων. Λόγος ἐκφωνηθείς ἐπ΄ Ἐκκλησίας ὑπό τοῦ αἰδεσιμολογιωτάτου
ἐν Ἱερεῦσι Χαρισίου τοῦ Μεγδάνου ἐν τῇ Ἡμέρᾳ τοῦ κοινοῦ Μνημοσύνου 16 Φεβρουαρίου
1819, ὑπέρ τῶν Συνδρομητῶν τῶν ἐν Κοζάνῃ Σχολείων, σ. 61, Παν. Ἀραβαντινός,
75
Γεννήθηκε στή Ραψάνη στά μέσα του ΙΗ΄ αἰ., ὅπου καί δίδαξε στή
συνέχεια. Μαθήτευσε στή Στοά τῆς Κοζάνης κοντά στόν ἱερομόναχο
Κύριλλο τόν ἐξ Ἀγράφων. Μετά τήν περάτωση τῶν σπουδῶν του,
ἐπέστρεψε στή Ραψάνη καί ἐπιδόθηκε στό διδακτικό του ἔργο.
Ἀνώνυμος (1778)149
Γιωργάκης Ἰωάννου (1779 – 1793)150
Ἰωάννης Οἰκονόμος Λογιότατος (1784 – 1804)151
Βιογραφική συλλογή λογίων τῆς Τουρκοκρατίας, εἰσαγωή – ἐπιμέλεια: Κ. Δημαρᾶς,

Ἰωάννινα 1960, σ. 213, Χρυσ. Μότσιου, Οἱ Θεσσαλοί λόγιοι τοῦ 18ου αἰ., Θ.Η. 36, 1999, σ.
146, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 32.
149
Κ. Σπανός, Τό κατάστιχο, ὅ.π. σ. 12, 13.
150
ὅ.π. σ. 15, 17, 19, 21, 22, 26, 28 – 30, 32, 34 – 39, Ν. Ζδάνης, Τό ἑλληνικό σχολεῖο τῆς
Ραψάνης. Καταγωγή κοινωνική προέλευση καί ἐπίδοση τῶν μαθητῶν του (1902 – 1929),
Σελίδες ἀπό τήν ἱστορία τῆς Ραψάνης (Ραψάνη, 24 Νοεμβρίου 1996), ἔκδ. Μορφωτικοῦ
Συλλόγου Ραψάνης, Λάρισα 1997, σ. 95, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική
κίνηση, ὅ.π. σ. 28.
Σημ. Ὁ Βασ. Παρίσης (Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης 1750 – 1833, Θ.Η. 5, 1983, σ. 82) καί ὁ Θεοδ.
Νημᾶς (Ἡ ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας.
Συμβολή στή μελέτη τοῦ Θεσσαλικοῦ Διαφωτισμοῦ, [Διδακτορική διατριβή],
Θεσσαλονίκη 1995, σ. 78) τοποθετοῦν τή διδασκαλία τοῦ Γιωργάκη Ἰωάννου ἀπό τό ἔτος
1778. Ὡστόσο τό Κατάστιχο, ἀπό τό ὁποῖο ἀντλοῦν τήν πληροφορία αὐτή, δέν
κατονομάζει τόν δάσκαλο τοῦ 1778.
151
Κ. Σπανός, Τό Κατάστιχο, ὅ.π. σ. 29, 30, 35 – 39, 41, 52, 56. Ὁ δάσκαλος αὐτός δέν
ταυτίζεται μέ τόν γνωστό Ἰωάννη Οἰκονόμο τόν Λαρισαῖο καί συγγραφέα τῶν
ἐπιστολῶν, Τοῦ ἰδίου, ὅ.π., σ. 78, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση,
ὅ.π. σσ. 28 – 29.
Σημ. Ὁ Βασ. Παρίσης (Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης, ὅ.π., σ. 82), ὁ Θεοδ. Νημᾶς (Ἡ ἐκπαίδευση
στή Δυτική Θεσσαλία, ὅ.π., σ. 78) καί ὁ Ν. Ζδάνης (Τό ἑλληνικό σχολεῖο, ὅ.π. σ. 78) τόν
ἀναφέρουν ὡς δάσκαλο ἀπό τό 1779. Σύμφωνα μέ τήν μαρτυρία τοῦ Κατάστιχου, σ. 12, ὁ
Ἰωάννης ἀναφέρεται τό 1778 ὡς ψάλτης τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου καί στή σ. 15 (ἔτος 1779)
σημειώνεται: τόν λογιότατον τίν λαμπρί κι τόν δάσκαλον. Ἔτσι ὁ Λογιότατος κατά τό
1779 ἦταν ψάλτης καί ἔλαβε τό δῶρο τοῦ Πάσχα. Ἄν εἶχε τήν ἰδιότητα τοῦ δασκάλου, ὁ
ἐπίτροπος δέν θά ἔγραφε: τόν λογιότατον κι τόν δάσκαλον. Ἐξάλλου ἡ μή μνημόνευση
τοῦ ὀνόματός του καθιστᾶ ἐπισφαλῆ τήν ταύτισή του μέ τόν Ἰωάννη Οἰκονόμο
76
Ἀργύριος Παπαρίζος (1789 – 1793, 1801 – 1803)152
Γεννήθηκε στή Σέλιτσα (Ἐράτυρα) κατά τό 1764153. Μαθήτευσε στή
Σιάτιστα κοντά στόν ἱερέα Κωνσταντῖνο καί στή συνέχεια
παρακολούθησε τά μαθήματα τοῦ Ἰωνᾶ Σπαρμιώτη154 στό Λιβάδι
Ἐλασσόνας. Ὁ ἐπίσκοπος Πλαταμῶνος Διονύσιος, σέ ἐπίσκεψή του στό
μοναστήρι τῆς Ὀλυμπιώτισσας, τόν γνώρισε καί ἐντυπωσιάστηκε ἀπό τίς
ἐπιδόσεις του στά μαθήματα καί τό ἦθος του. Ὅταν χρειάστηκε ἱκανούς
καί ἔμπειρους δασκάλους γιά τήν στελέχωση τῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς στή
Ραψάνη, ἔστειλε ἐπιστολή155 στόν Ἄνθιμο Ὀλυμπιώτη ζητώντας του νά
πείσει τόν Ἀργύριο νά μεταβεῖ στήν κοινότητα γιά νά λάβει τή θέση τοῦ
διευθυντοῦ στό ἀνώτερο σχολεῖο πού θά ἵδρυε. Ὁ Παπαρίζος δέχτηκε τήν
πρόταση καί ἐγκαταστάθηκε στή Ραψάνη, ὅπου δίδαξε γιά τέσσερα
χρόνια. Στή συνέχεια ἐπέσρεψε στή Σέλιτσα ἀναλαμβάνοντας τήν
διαπαιδαγώγηση τῶν παιδιῶν τῶν συμπολιτῶν του. Τά μαθήματα πού
δίδαξε ὁ Παπαρίζος στήν Ἑλληνική Σχολή τῆς Ραψάνης ἦταν: ἡ ἀρχαία
ἑλληνική γραμματεία, τό Θεολογικό καί ἡ Λογική του Εὐγένιου
Βούλγαρη, τά Μαθηματικά του Συγνέρου καί τοῦ Σπυρ. Ἀσάνη, ἡ
Μεταφυσική του Γεννησίου καί τά Φυσικά τοῦ Θεοτόκη156.
Λογιότατο. Ἀπό τό 1784 (Κατάστιχο σ. 29) ὁ Ἰωάννης ἀναφέρεται μέ τήν ἰδιότητα τοῦ
δασκάλου.
152
Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σσ. 33 – 38.
153
Γρηγ. Βέλκος, Ἀργύριος Παπαρίζος (1764 – 1851). Ὁ μεγάλος Σελιτσιώτης διδάσκαλος
τοῦ Γένους, Ἀθήνα 1983, σ. 19, Τοῦ ἰδίου, Ὁ σοφός Δυτικομακεδόνας δάσκαλος τοῦ Γένους
Ἀργύριος Παπαρίζος ὁ θεμελιωτής τῆς ἐκπαιδευτικῆς ἀναγέννησης τῆς Μακεδονίας
(1764 – 1851), Δυτικομακεδονικᾶ Γράμματα Γ΄, 1992, σ. 133, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό
τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σσ. 33 – 34.
154
Ἰωάν. Τσικόπουλος, Ἰστορικαί ὑπονύξεις, Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον
Παμμακεδονικοῦ Συλλόγου 1913, σ. 115, 118, Γρήγ. Βέλκος, Ὁ σοφός Δυτικομακεδόνας,
ὅ.π., σ. 134, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 34.
155
Γρηγ. Βέλκος, Ἀργύριος Παπαρίζος, ὅ.π., σσ. 42 – 43, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν
156
Ἰωάν. Παῦλος, Περιγραφή τῆς ἐν Μακεδονίᾳ Καστορίας ἐκ τῆς Πουκεβίλλου
περιηγήσεως εἰς τήν Ἑλλάδα ἐρανισθεῖσα καί μετά τινων προσθηκῶν αὐξηθεῖσα, Νέα
77
Ἰωνᾶς Σπαρμιώτης (1790)157
Γεννήθηκε στό Λιβάδι Ἐλασσόνας. Ἀρχικά ἐκάρη μοναχός καί στή
συνέχεια χειροτονήθηκε ἱερομόναχος στό μοναστήρι τοῦ Σπαρμοῦ καί γιά
τό λόγο αὐτό εἶναι γνωστός μέ τήν ἐπωνυμία Σπαρμιώτης158. Δίδαξε στά
Ἀμπελάκια κατά τό ἔτος 1780159 καί στό Βελβενδό160 κατά τό διάστημα 1780
– 1790. Τό ἔτος 1790 δίδαξε στή Σχολή τῆς Ραψάνης, χωρίς ὅμως νά
γνωρίζουμε πόσο καιρό παρέμεινε σέ αὐτή161. Τά μαθήματα πού δίδασκε
ἦταν Φιλοσοφία, Μαθηματικά καί Γραμματική162. Ὁ ἴδιος συνέγραψε τό
ἔργο «Κατά συγκειμενιανῶν, ἤτοι κατά τῶν ἐγκαταγηρασκόντων
Πανδώρα Δ΄(1853 – 1854), σ. 387, Ἰωάν. Τσικόπουλος, Ἰστορικαί ὑπονύξεις, ὅ.π., σ. 115,
157
158
Γεώρ. Ζαβίρας, Νέα Ἑλλάς, ὅ.π., σ. 368, Κων. Σάθας, Νεοελληνική φιλολογία.
Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖς γράμμασι διαλαμψάντων Ἑλλήνων, ἀπό τῆς καταλύσεως τῆς
Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας μέχρι τῆς ἑλληνικῆς ἐθνεγερσίας (1453 – 1821), Ἀθήνα 1868,
σσ. 602 – 603, Χρυσ. Μότσιου, Οἱ Θεσσαλοί λόγιοι, ὅ.π., σ. 115, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές
ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 39.
159
Ματθ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί τῆς ἐν τῷ Ἑλληνικῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν
γραμμάτων ἀπό ἁλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς
ἐνεστώσης (ΙΘ΄) ἑκατονταετηρίδος, Κωνσταντινούπολη 1867, σ. 86, Διον. Δ. Βαλαῆς,
Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 39.
160
Γεώρ. Ζαβίρας, Νέα Ἑλλάς, ὅ.π., σ. 368, Κων. Σάθας, Νεοελληνική φιλολογία, ὅ.π., σ.
602, Χαρ. Πούλιος, Σύντομος ἔκθεσις περί τῆς ἐν Μακεδονίᾳ καταστάσεως τῶν
γραμμάτων ἀπό τῆς ἁλώσεως τῆς Κῶν/πόλεως (1453) μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς
ΙΘ΄ἑκατονταετηρίδος, Μακεδονικόν Ἡμερολόγιον τοῦ Παμμακεδονικοῦ Συλλόγου 4,
1911, σ. 205, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 39.
161
602, Ματθ. Παρανίκας, Σχεδίασμα, ὅ.π., σ. 87, Τρύφ. Εὐαγγελίδης, Ἡ Παιδεία ἐπί
Τουρκοκρατίας, ὅ.π., Τόμ. Α΄, σσ. 231 – 232, Βασ. Παρίσης, Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης, ὅ.π., σ.
82, Θεοδ. Νημᾶς, Ἡ ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία, ὅ.π., σ. 256, 267, Διον. Δ. Βαλαῆς,
162
Γεώρ. Ζαβίρας, Νέα Ἑλλάς, ὅ.π., σσ. 368 – 369, Πρβλ. Ἑρμῆς ὁ Λόγιος Α΄, 1811, σ. 389,
Κων. Σάθας, Νεοελληνική φιλολογία, ὅ.π., σσ. 602 – 603, Ἀνδρ. Δημητρακόπουλος,
Προσθῆκαι καί διορθώσεις εἰς τήν Νεοελληνικήν φιλολογίαν Κ. Σάθα, Λειψία 1871, σ.
103, Παν. Ἀραβαντινός, Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας, εἰσαγωγή –
ἐπιμέλεια: Κ. Δημαρᾶς, Ἰωάννινα 1960, σ. 197, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν
78
δεισιδαιμόνως εἰς τά πάρ΄ αὐτοῖς λεγόμενα συγκείμενα τῆς γραμματικῆς»163
καί μετέφρασε τά ἔργα: «Στοιχεῖα Ἀριθμητικῆς καί Ἄλγεβρας
συγγραφέντα μέν Γαλλιστί παρά τοῦ Ἀββᾶ δέ λά – Καϊλλέ. Μετά δέ
μεταφρασθέντα ταῦτα εἰς τήν τῶν Ρωμαίων διάλεκτον, ὁ δέ ἐν
Ἰατροφιλοσόφοις Σπυρίδων Ἀσάνης Κεφαλλήν εἰς τήν καθωμιλημένην
ἁπλοελληνικήν μετηνέγκατο, καί τελευταῖον ἐκ ταύτης εἰς τήν Ἑλληνίδα
μεθερμηνεύσατο Ἰωνᾶς Ἱερομόναχος Σπαρμιώτης. Νῦν πρῶτον τύποις
ἐκδίδονται, μετά πολλῆς προσθήκης, εἰς τήν χρῆσιν τῶν Ἑλληνικῶν
Φροντιστηρίων, ἀναλώμασι τοῦ ἁπλοῦ Ἱερομονάχου, Ἐνετίησιν 1797, Παρά
Νικολάῳ ἐξ Ἰωαννίνων»164 καί «Σύνοψις τῶν Κωνικῶν Τομῶν Γουϊδῶνος τοῦ
Γρανδῆ. Μετά πλουσιωτάτων Ὑποσημειώσεων καί Προσθηκῶν Ὀκταυιανοῦ
τοῦ Κμετίου, μεταφρασθεῖσα ἐκ τῆς Λατινίδος εἰς τήν κάθ΄ ἡμᾶς
ἁπλουστέραν διάλεκτον ὑπό Σ.Α.Σ. Κεφαλ. τοῦ Ι.Φ.Σ. ἐξ ἧς μετήνεκται εἰς
τήν Ἑλληνικήν παρά Ἰωνᾶ ἱερομ. Σπαρμιώτου. Νῦν πρῶτον τύποις
ἐκδοθεῖσα ἐπιστασίᾳ μέν καί διορθώσει Ἀνθίμου Γαζῆ Ἀρχιμδ. Τοῦ
Μηλιώτου, Δαπάνῃ δέ φιλοτίμων καί φιλοκάλων Ἑλλήνων, ὧν τά ὀνόματα
ἐν τοῖς ἔμπροσθεν καταγράφεται. Ἐν Βιέννῃ τῆς Ἀουστρίας, τύποις
Φραγκίσκου Ἀντωνίου Σχραίμλ. ΄αωιβ»165. Ἀκόμη, στό μοναστήρι τῆς
Ὀλυμπιώτισσας διασώζονται τρεῖς κώδικες166 πού συνέγραψε ὁ Ἰωνᾶς
163
164
Κων. Σάθας, Νεοελληνική φιλολογία, ὅ.π., σ. 603, Ἀχ. Λαζάρου, Κατάλογος ἐντύπων
βιβλιοθήκης Ὀλυμπιωτίσσης, Ἀθήνα 1964, σ. 135, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν
165
Ἀχ. Λαζάρου, Κατάλογος ἐντύπων, ὅ.π., σ. 78, Φίλ. Ἡλιοῦ, Ἑλληνική βιβλιογραφία τοῦ
19ου αἰ., Βιβλία – Φυλλάδια, Τόμ. 1, (1801 – 1818), Ἀθήνα 1997, σ. 48, ἀρ. 53, Διον. Δ.
Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 42.
166
Βαγ. Σκουβαρᾶς, Ὀλυμπιώτισσα. Περιγραφή καί ἱστορία τῆς Μονῆς, ἡ βιβλιοθήκη καί
τά χειρόγραφα, κατάλογος τῶν κωδίκων, ἀναγραφαί καί χρονικά σημειώματα,
Ἀκολουθία Παναγίας Ὀλυμπιωτίσσης, ἔγγραφα ἐκ τοῦ ἀρχείου τῆς Μονῆς (1336 – 1900),
Ἀθήνα 1967, σσ. 202 – 203, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 42
79
Σπαρμιώτης μέ ἀρ. 106, 158, 183, ἑφτά κώδικες167 ἀπό τήν προσωπική του
συλλογή μέ ἀρ. 8, 19, 49, 144, 158, 159, 162, καθώς καί πέντε ἔντυπα168 μέ
ἀρ. 111, 122, 177, 441, 455.
Πάντζιος (1797)169
Γεωργάκης Πούλιου (1797)170
Ζήσης Χατζῆ-Καραζησίδης (1803 – 1836)171
167
Βαγ. Σκουβαρᾶς, Ὀλυμπιώτισσα, ὅ.π., σ. 203, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν
168
Ἀχ. Λαζάρου, Κατάλογος ἐντύπων, ὅ.π., σ. 54, 59, 77, 169, 177, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές
169
Κ. Σπανός, Τό Κατάστιχο, ὅ.π. σ. 39, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική
Σημ. Σέ ἔργο τοῦ ἰδίου (Ἡ Ραψάνη τοῦ Ὀλύμπου διά μέσου τῶν αἰώνων, Ραψάνη τεύχ. 3,
Μάρ. – Ἀπρ. 1985, περίοδος Β΄, σ. 27), τοποθετεῖ τή διδασκαλία τοῦ Πάτζιου τήν περίοδο
1805 – 1806, προφανῶς αὐτό νά συνέβη ἀπό παραδρομή. Ἐπίσης ὁ Βασ. Παρίσης (Ἡ
Σχολή τῆς Ραψάνης, ὅ.π., σ. 82), τοποθετεῖ τήν ἀρχή τῆς διδασκαλίας τοῦ Πατζιου τό
1796.
170
Κ. Σπανός, Τό Κατάστιχο, ὅ.π. σ. 39, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική
171
Ἰωάν. Οἰκονόμος, Λαρισσαῖος, Ἐπιστολαί διαφόρων Ἑλλήνων λογίων, ἀνωτάτων
κληρικῶν, Τούρκων διοικητῶν, ἐμπόρων καί ἐσναφίων (1759 – 1824), ἀνέκδοτος
χειρόγραφος κώδικας, Μεταγραφή – παρακολούθηση – πρόλογος: Γιάννης Ἀντωνιάδης,
Φιλολογική παρουσίαση – μελέτη – πίνακες: Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Ἀθήνα 1964, σσ. 91 –
92, Βασ. Παρίσης, Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης, ὅ.π., σ. 82, Θεοδ. Νημᾶς, Ἡ ἐκπαίδευση στή
Δυτική Θεσσαλία, ὅ.π., σ. 79, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π.
σσ. 29 – 30.
Σημ. Μᾶλλον ταυτίζεται μέ τόν Ζῆσον Καραζήση πού ἀναφέρει ὁ Ἰωάν. Ἀν. Λεονάρδος
(Νεωτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία συνταχθεῖσα κάτ΄ ἰδιαιτέραν τινά μέθοδον
γεωγραφικῶς καί περιηγητικῶς ὑπό Ἰωάννου Ἀναστασίου Λεονάρδου τοῦ ἐκ Κισσάβου
ὅρους ἐκ πόλεως Ἀμπελακίων τῆς ἐν Θεσσαλίᾳ Μαγνησίας τοῦ νῦν χρηματίζοντος ἐν τῷ
κατά Ζέμονα Ἑλληνομουσείω Ἁπλοελληνοδιδασκάλου. Τύποις δέ ἐκδοθεῖσα δαπάνῃ τῶν
Φιλομούσων συνδρομητῶν. Ἐν ᾗ προσετέθησαν 6 Εἰκονογραφίαι καί 1 Γεωγραφικός
Χάρτης συμβάλλοντα εἰς καλλωπισμόν τῆς Βίβλου, καί ζωηροτέραν παράστασιν τῆς
περιγραφομένης Ἐπαρχίας τῆς Ἑλλάδος. Ἐν Πέστῃ τῆς Οὐγγαρίας, ἐκ τοῦ Εὐγενοῦς
Τράττνερ τε καί Καρολίου, 1836), σ. 99, ὑποσημ.
80
Ἔζησε στή Ραψάνη ἀπό τά τέλη τοῦ 18ου αἰ. μέχρι τά μέσα τοῦ 19ου αἰ.
Ἦταν κληρικός καί δίδαξε στήν Ἑλληνική Σχολή τῆς Ραψάνης172 ἀπό τό
1803 ἕως τό 1836.
Πάπα - Γεννάδιος (1804 – 1807)173
Στέφανος Σταμκίδης (1806 – 1808)
Ὁ Στέφανος Σταμκίδης μαθήτευσε κοντά στόν Ἰωάννη Πεζάρο174. Τό
1806 ἀπαντᾶται ὡς δάσκαλος στή Ραψάνη, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπό μία
ἐπιστολή175 πρός τόν γιατρό Κ. Ζαχαρόπουλο – Νοσήμαρχο.
Ἀθανάσιος Χατζή-Γεωργίου (1815)176
Παπα-Γεώργιος (1818 – 1819)177
172
Ἰωάν. Ἀν. Λεονάρδος, Νεωτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία, ὅ.π., σ. 99, ὑποσημ., Τρύφ.
Εὐαγγελίδης, Ἡ Παιδεία ἐπί Τουρκοκρατίας, ὅ.π., Τόμ. Α΄, σ. 232, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές
173
Κ. Σπανός, Τό Κατάστιχο, ὅ.π., σ. 56, 57, 59 – 61, Βασ. Παρίσης, Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης,
ὅ.π., σ. 82, Θεοδ. Νημᾶς, Ἡ ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία, ὅ.π., σ. 79, Ν. Ζδάνης, Τό
ἑλληνικό σχολεῖο, ὅ.π., σ. 95, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ.
30.
174
Χαρ. Μεγδάνης, Ἀγγελία, ὅ.π., σ. 61, Παν. Ἀραβαντινός, Βιογραφική συλλογή, ὅ.π., σ.
175
Ἰωάν. Οἰκονόμος, Λαρισσαῖος, Ἐπιστολαί διαφόρων, ὅ.π., σ. 130, Θεοδ. Νημᾶς, Ἡ
ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία, ὅ.π., σ. 262, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν
176
Ἰωάν. Οἰκονόμος, Λαρισσαῖος, Ἐπιστολαί διαφόρων Ἑλλήνων λογίων, ὅ.π., σ. 238,
Θεοδ. Νημᾶς, Ἡ ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία, ὅ.π., σ. 79, Ν. Ζδάνης, Τό ἑλληνικό
σχολεῖο, ὅ.π., σ. 95, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 30, Βασ.
Παρίσης, Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης, ὅ.π., σ. 83.
Σημ. Ἀπό παραδρομή ὁ Παρίσης τόν ἀναφέρει ὡς Ἀθανάσιο Παπαγεωργίου
177
Κ. Σπανός, Τό Κατάστιχο, ὅ.π., σσ. 63 – 64, Βασ. Παρίσης, Ἡ Σχολή τῆς Ραψάνης, ὅ.π.,
σ. 83, Θεοδ. Νημᾶς, Ἡ ἐκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία, ὅ.π., σ. 79, Διον. Δ. Βαλαῆς,
81
Νεομάρτυς ἅγιος Γεώργιος ὁ ἐκ Ραψάνης (1818)
Ἀξίζει, νομίζω, νά ἀναφερθοῦμε στή μεγάλη αὐτή μορφή πού ἀνέδειξε ἡ
κωμόπολη τῆς Ραψάνης. Γόνος καί ἐκφραστής τῆς ἐθνικῆς, θρησκευτικῆς
συνείδησης καί πνευματικῆς ἀνάπτυξης πού παρατηρεῖται στά μέσα τοῦ
18ου αἰ. στή Ραψάνη. Ὁ Γεώργιος ἦταν ἐγγονός τοῦ Ἀναστασίου
Ραψανιώτη (Χατζηλάσκαρη). Ἀπό τήν ἐπιγραφή πού χαράχτηκε στή
λειψανοθήκη του λαμβάνουμε τίς ἑξῆς σημαντικές βιογραφικές
πληροφορίες:
Ο ΕΝΔΟΞΟΣ ΝΕΟΜΑΡΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΘΛΗΣΑΣ ΕΝ ΤΥΡΝΑΒΩ ΚΑΤΑ
ΤΟ ΕΤΟΣ 1818 ΕΠΙ ΒΑΛΗ ΠΑΣΙΑ ΥΙΟΥ ΑΛΗ ΠΑΣΙΑ ΗΤΟΝ ΥΙΟΣ ΧΑΤΖΗ
ΛΑΣΚΑΡΕΩΣ ΥΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΕΙΟΥ ΨΑΛΤΟΥ ΚΑΙ ΜΗΤΡΟΣ ΣΜΑΡΑΓΔΑΣ
ΘΥΓΑΤΡΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΟΥ178.
Ὁ Ἅγιος Γεώργιος γεννήθηκε στά τέλη τοῦ ΙΗ΄ αἰώνα στή Ραψάνη.
Γονεῖς του ἦταν ὁ Χατζηλάσκαρης καί ἡ Σμαράγδα Σακελλαρίδου. Ἦταν
ἐγγονός τοῦ Ἀναστασίου Χατζηλάσκαρη (Ραψανιώτη)179, τοῦ γνωστοῦ
ψάλτου καί μουσικογράφου τῆς ἐκκλησιαστικῆς βυζαντινῆς μουσικῆς καί
τοῦ μοναχοῦ Βησσαρίωνα180, πού εἶχε ἀγωνιστεῖ μέ ζῆλο γιά τόν
τερματισμό τῆς ἔριδας τῶν Κολλυβάδων. Ὁ Ἅγιος Γεώργιος δίδαξε στό
σχολεῖο τῆς Ραψάνης ὡς γραμματοδιδάσκαλος181, καθώς τήν ἐποχή ἐκείνη
178
Ἰγν. Μανδελίδης, Ἀρχιμ., Ὁ νεομάρτυς Ἅγιος Γεώργιος ὁ ἐκ Ραψάνης, Ἀθήνα 1976, σ.
179
Γεώρ. Ζαβίρας, Νέα Ἑλλάς, ὅ.π., σ. 209, Βαγ. Σκουβαρᾶς, Ἀρχαιολογικός καί
τουριστικός ὁδηγός Θεσσαλίας. Συντάκται: Ἀρχαιολογία – Ἱστορία: Βαγγέλης
Σκουβαρᾶς, Τουρισμός – λαϊκή Τέχνη: Κίτσος Μακρῆς, Βόλος 1958, σ. 253, Διον. Δ.
Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 53.
180
Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 65.
181
Νικ. Μεϊμάρης, ἱερέας, Ἕνας Ἅγιος μέ σκορπισμένα λείψανα, Μακεδονικόν
Ἡμερολόγιον, 1962, σ. 338, Ἰγν. Μανδελίδης, Ἀρχιμ., Ὁ νεομάρτυς Ἅγιος Γεώργιος, ὅ.π., σ.
12, Συναξαριστής Νεομαρτύρων τῶν Ἁγίων καί Θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν Μακαρίου
Κορίνθου, Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νικηφόρου Χίου, καί διδασκάλου Ἀθανασίου Παρίου.
Ἔργον ψυχωφελέστατον καί σωτηριωδέστατον, περιέχον μαρτύρια 190 καί πλέον
Νεοφανῶν Ἁγίων Μαρτύρων τῆς Ὀρθοδόξου του Χριστοῦ Ἐκκλησίας μας τῶν ἐτῶν 1400
ἕως 1900 μετά Χριστόν, ἔκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 339, Γεώργ.
82
ἡ στοιχειώδης παιδεία ἦταν ἡ ἐκμάθηση τῆς γραφῆς καί ἡ ἀνάγνωση, μέ
τήν χρήση κυρίως τῶν ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων.
Ἀνώνυμος (1833)182
Ἡ ὅλη αὐτή ἀνάπτυξη τῆς παιδείας δέν ἄφησε ἀνεπηρέαστη καί τήν
ἐκκλησιαστική βυζαντινή μουσική. Στήν περιοχή τῆς Θεσσαλίας
ἐμφανίζονται ἤδη ἀπό τά μέσα τοῦ ΙΖ΄ αἰώνα σημαντικές μορφές καί ἡ
δράση τους ἀναπτύσσεται καθ’ ὅλο τόν ΙΗ΄ αἰῶνα μέχρις τίς ἀρχές τοῦ
ΙΘ΄. Τό χρονικό αὐτό διάστημα, ἡ ἐξέλιξη τῆς ἐκκλησιαστικῆς βυζαντινῆς
μουσικῆς, χωρίζεται σέ τρεῖς περιόδους183: α) ἀπό τό 1650 ἕως τό 1720 πού
εἶναι ἡ πρώτη μεγάλη ἀκμή β) ἀπό τό 1720 ἕως τό 1770 ὅπου
διαπιστώνεται ἀρχικά μιά στασιμότητα καί ἀνάκαμψη στή συνέχεια καί
γ) ἀπό τό 1770 ἕως τό 1820 ὅταν καί ἔχουμε τή δεύτερη μεγάλη περίοδο
ἀκμῆς. Οἱ σημαντικότεροι ἐκπρόσωποι στή Θεσσαλία αὐτές τίς χρονικές
περιόδους κατά χρονολογική σειρά εἶναι οἱ ἑξῆς:
Ἀθανάσιος Θεσσαλός, Ἱερομόναχος Ἰβηρίτης
Ὁ Ἀθανάσιος ἱερομόναχος184 καί ἱεροδιάκονος185, ἀπαντᾶται στά
μουσικά χειρόγραφα ὡς Θετταλός186, Θεσσαλονικεύς187 καί Ἰβηρίτης188.
Χριστοδ. Παρίσης, Ἡ Ραψάνη καί ἡ γειτονική πρός αὐτήν περιοχή τοῦ Κάτω Ὀλύμπου,
Εἰσαγωγή – σχόλια – ἐπιμέλεια: Βασ. Γ. Παρίσης – Νικ. Γ. Παρίσης, Λάρισα 1998, σ. 164,
Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική κίνηση, ὅ.π. σ. 55.
182
Κ. Σπανός, Τό Κατάστιχο, ὅ.π., σ. 72, Διον. Δ. Βαλαῆς, Πτυχές ἀπό τήν πνευματική
183
Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς (1453 – 1820), Ἀθήνα
1980, σ. 33, 42, 46, Τοῦ αὐτοῦ, Ἡ Ἐκκλησιαστική Μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν
Ἅλωση (1453 – 1820), Ἀθήνα 1999, σ. 41, 66, 76, Περ. Φ. Μαυρουδῆς, Ἡ Ἑλληνορθόδοξη
Θρησκευτική Μουσική Τέχνη, ἔκδοση Β΄, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 52, 57, 60.
184
Σημ. Σταυρονικήτα 165, μεταξύ 1675 – 1685, φ. 439r, αὐτόγραφο Κοσμᾶ Μακεδόνος,
Ἰβήρων 1686, φ. 338v, αὐτόγραφο Κοσμᾶ, Γρηγορίου 5, τέλη ΙΖ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 144v –
169v, Ξηροποτάμου 276, α΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., φ. 124α, Δοχειαρίου 338, ἔτος 1767, φ. 132α,
83
Ὑπῆρξε δομέστικος189 καί μετέπειτα ἡγούμενος τῆς Μονῆς τῶν Ἰβήρων190,
σέ περίοδο κατά τήν ὁποία ἄκμαζε ἡ ψαλτική τέχνη καί ἀνέδειξε πολλούς
μαθητές. Σώζεται ἕνα αὐτοβιογραφικό του σημείωμα στό ἐπίσης
αὐτόγραφο Κρατηματάριό του στόν κώδικα Ἰβήρων 1203 (τέλη ΙΖ΄ αἰ. –
ἀρχές ΙΗ΄αἰ., φ. 341v) «Τό παρόν Κρατηματάριον ἐγράφη διά χειρός ἐμοῦ
Ἀθανασίου εὐτελοῦς τοῦ καί ἱερομονάχου, λίαν δέ ἀμαθοῦς, ἐκ πόλεως
Θεσσαλονίκης, τό γένος Ἀθηναῖος, τό ἐπίκλην Καπετάνιος, ἐκ τῆς Μονῆς
τῶν Ἰβήρων. Καί οἱ ἀναγινώσκοντες αὐτό εὔχεσθε ὑπέρ ἐμοῦ καί μή
καταράσθαι διά τό ἔχειν ἐν αὐτῷ οὐ μικρά σφάλματα». Στόν κώδικα
Παντελεήμονος 901, ἔτος 1734, μεταξύ φφ. 34r – 40r, Κουτλουμουσίου 447, μέσα ΙΗ΄ αἰ., σ.
647, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ.
380, Σημ. 505.
185
Σημ. Παντελεήμονος 1005, ἀρχές ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 117v – 129r, Δοχειαρίου 372, α΄
ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., φ. 250v (μέ ἐπιφύλαξη διότι ἴσως νά ἐννοεῖται ὁ Ἀθανάσιος Πατριάρχης),
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 380,
Σημ. 506.
186
Σημ. Φιλοθέου 133, τέλη ΙΖ΄ αἰ., φ. 30r, «Ἀθανασίου Θετταλοῦ», Ξηροποτάμου 329, α΄
ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 119 v – 165 r, Ἰβήρων 970, ἔτος 1686, φ. 56 v, αὐτόγραφο Κοσμᾶ
Ἰβηρίτου «Ἀθανασίου ἱερομονάχου τοῦ Θετταλοῦ», Φιλοθέου 133, τέλη ΙΖ΄ αἰ., φ. 39 v,
Δοχειαρίου 374, μέσα ΙΗ΄ αἰ., φφ. 20 v – 25 r, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 380, Σημ. 507.
187
Σημ. Παντελεήμονος 1005, ἀρχές ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 114 v – 117 v, Κων. Καραγκούνης,
Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 380, Σημ. 508.
188
Σημ. Ἰβήρων 961, τέλη ΙΖ΄ αἰ., φ. 118 r, Ξηροποτάμου 276, α’ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., φ. 97 v,
Παντελεήμονος 972, μέσα ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 133 v – 163 r, Δοχειαρίου 339, ἔτος 1768, φ.
163 r, Ξηροποτάμου 329, α΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 48 v – 58 v «Ἀθανασίου Θετταλοῦ καί
Ἰβηρίτου», Γρηγορίου 43, α΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ. «Ἀθανάσιος ὁ ἐξ΄ Ἰβήρου», Ἁγίου Παύλου 132,
ἔτος 1774, μεταξύ σσ. 218 – 226, «Ἀθανασίου ἱερομονάχου Ἰβηρίτου», Ἰβήρων 970, ἔτος 1686,
φ. 101 r, αὐτόγραφο Κοσμᾶ Ἰβηρίτου «Ἀθανασίου ἱερομονάχου τοῦ Θετταλοῦ καί
Ἰβηρίτου», Φιλοθέου 134, τέλη ΙΖ΄ αἰ., φ. 138 v, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σσ. 380 - 381, Σημ. 509.
189
Σημ. Ἰβήρων 1096, ἀρχές ΙΗ΄ αἰ., φ. 246 r «Ἀθανασίου ἱερομονάχου τοῦ Θεσσαλονικέως
καί Δομστίκου τῆς Μονῆς τῶν Ἰβήρων», Γρ. Στάθης, Ἁγιορείτικη Μελουργία, Διεθνές
Συμπόσιο: Τό Ἅγιον Ὄρος, χθές – σήμερα – αὔριο, σ. 304, Κων. Καραγκούνης, Ἡ
παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 381, Σημ. 510.
190
Σημ. Δοχειαρίου 332, ἔτη 1760 καί 1764, φ. 113 v «Ἀθανασίου ἡγουμένου Μονῆς Ἰβήρων»,
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 381,
Σημ. 511.
84
Ξηροποτάμου 317, ὁ ὁποῖος εἶναι αὐτόγραφο κάποιου ἀδήλου μαθητοῦ
τοῦ Ἀθανασίου ὡς πρός τό ὄνομα191, ἀποδεικνύεται ὅτι ὁ Ἀθανάσιος δέν
ἦταν ἄσχετος μέ τήν τόσο βαθιά κατάρτιση πού εἶχε ὁ μαθητής του. Ἡ
σπουδαιότητα τοῦ κώδικα αὐτοῦ ἔγκειται στό γεγονός ὅτι γίνεται λόγος
περί τῶν «λεπτῶν» διαστημάτων (ἡμίσεος, τρίτου καί τετάρτου φωνῆς),
περί τῶν μέσων ἤχων, περί διφώνων καί πλαγίων192, ἐκτός τῆς
ἀπαριθμήσεως τῶν φθορῶν. Δικαίως ὁ μαθητής του Νεόφυτος Ἰβηρίτης
τόν ἀποκαλεῖ «ἐν μουσικοῖς ἄριστο»193. Ἔχει γράψει δοξολογίες: σέ ἦχο δ΄
λέγετο μέ ἀσματικά Γενναδίου τοῦ ἐξ΄ Ἀγχιάλου καί Γαβριήλ ἐπισκόπου
Ἱερισσοῦ194, ἦχος δ΄ λέγετος μέ ἁσματικό Μανουήλ τοῦ Χρυσάφη195, ἦχος δ΄
λέγετος196, σέ ἦχο γ΄197 καί σέ ἦχο πλ. δ΄198. Μάθημα τῆς ἑορτῆς τῆς
191
Σημ. Ξηροποτάμου 317, ἀρχές ΙΗ΄αἰ., φ. 129 v «Ἑτέρα Δοξολογία ποιηθεῖσα παρά τοῦ
ἡμετέρου διδασκάλου κυρίου Ἀθανασίου ἐκ τῆς Μονῆς τῶν Ἰβήρων· ἦχος Τρίτος», Κων.
Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 381, Σημ.
514.
192
Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Α΄, Ἀθήνα 1975, σ. 136, Κων.
515.
193
Σημ. Ἰβήρων 1096, ἔτος 1717, ἀρχές ΙΗ΄ αἰ. «Νεόφυτος προηγούμενος Ἰβηρίτης, ,αψιζ΄. Αἱ
κόλαις εἰσί γεγραμμένα ψαλτικά πεντήκοντα καί ἑπτά ἐν ταύτῃ τῇ πολυμόχθῳ Ψαλτικῇ,
διά χειρός ἐμοῦ Νεοφύτου προηγουμένου, καθ΄ ὅν καιρόν ἐπιπόνως ἐσπούδαζον εἰς τόν ἐν
μουσικοῖς ἄριστον προηγούμενον κύρ Ἀθανάσιον τόν Θεσσαλονικέα, κατά τόν χρόνον τῆς
ἡμετέρας ἡγουμενίας, Σκευοφύλακος ὄντος τοῦ προηγουμένου κύρ Δαμασκηνοῦ τοῦ ἐκ
Μυροκόβου, ἀνδρός ἀγαθοῦ καί κυβερνήτου», Γρ. Στάθης, Ἁγιορείτικη Μελουργία, ὅ.π., σ.
297, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σσ.
381 - 382, Σημ. 517.
194
Βιβλιοθήκη Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τμῆμα Κων. Ἀνανιάδου, ἀρ. χφ. 6, ἔτος 1680,
φφ. 33r – 33v, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας 1453 – 1832,
Ἀθήνα 1975, σσ. 82 – 87.
195
Λέσβος, Μονή Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 238, γύρω στό 1700, φφ. 200r – 201v, Μαν.
Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π., σσ. 109 – 116.
196
Ἀθήνα, Συλλογή Octave el Melpo Merlier, 1730 – 1750, ἀρ. χφ. 12, 127v – 129r, Μαν.
Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π., σσ. 131 – 135.
197
Λειμῶνος, τέλος ΙΗ΄ αἰ., ἀρ. χφ. 8, 115r – 116r, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά
Χειρόγραφα, ὅ.π., σσ. 155 – 163.
198
Merlier, ἔτος 1805, ἀρ. χφ. 7, 182v – 184v, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα,
ὅ.π., σσ. 202 – 206.
85
Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου «Ὤ τῶν ὑπέρ ἔννοιαν θαυμάτων τῆς παρθένου…»
σέ ἦχο δ΄199, πασαπνοάρια τοῦ Ὄρθρου σέ ἦχο γ΄200, καί ἕνα Χερουβικό σέ
ἦχο πλ. α΄201.
Δανιήλ Δουσικιώτης, (β΄ ἥμισυ – α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.)202
Γιά τόν βίο τοῦ Δανιήλ Δουσικιώτη δέν γνωρίζουμε τίποτα. Γιά τό ἔργο
του, οἱ πληροφορίες πού ἔχουμε ἀντλοῦνται μόνο ἀπό τούς κώδικες τῆς
Ε.Β.Ε.203
Παῦλος ἱερεύς Σκοπελίτης (γ΄ τέταρτο ΙΖ΄ - α΄ τέταρτο ΙΗ΄)204
Ὁ Παῦλος ὑπῆρξε μαθητής τοῦ περίφημου γραφέως καί μελουργοῦ
Κοσμᾶ Μακεδόνα205, ἀλλά καί ἕνας δραστήριος περιοδεύων διδάσκαλος
τῆς ψαλτικῆς τέχνης. Εἶναι ποιητής χερουβικῶν σέ ἤχους α΄206, πλ. α΄207 καί
199
Merlier, 1805 – 1815, ἀρ. χφ. 13, φφ. 111r – 112v, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά
200
Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 238, ὅ.π., φ. 179v, Merlier, ἀρ. χφ. 12, ὅ.π., φφ. 70v – 71r, Λειμῶνος, ἀρ.
χφ. 8, ὅ.π., φ. 95r, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π., σσ. 109 – 116, 131 –
135, 155 – 163.
201
Βιβλ. Οἰκουμ. Πατρ. ἀρ. χφ. 6, ὅ.π., φφ. 58v – 59v, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά
202
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 392
203
Ε.Β.Ε. 925, ΙΖ΄- ΙΗ΄ αἰ., φφ. 44 v – 46 r, Ε.Β.Ε. 921, ΙΗ΄ αἰ., φφ. 92 r – 92 v, Ε.Β.Ε. 923, ΙΗ΄ αἰ.,
φφ. 40 r – 41 r, Ε.Β.Ε. 365, ΙΗ΄ αἰ., φφ. 195 v – 196 v, Ε.Β.Ε. 926, 21 Ἰουνίου 1792, φφ. 81r - 84r,
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 392
204
ὅ.π. σσ. 426 – 427, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π., σ. 40, 91 Σημ. 174,
175.
205
Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ Ἐκκλησιαστική Μουσική τοῦ Ἑλληνισμοῦ μετά τήν Ἅλωση,
Ἀθήνα 1999, σ. 53, 62, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν
χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 427.
206
Αἴγιο, Μονή Ταξιαρχῶν, ἀρ. χφ. 2, ἔτος 1682, φφ. 250r – 251r, Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 251,
γύρω στό 1750, φφ. 218r – 229r, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π., σσ. 88 –
90, 141 – 144, Ε.Β.Ε. 893, Ἀνθολογία ἔτους 1747, φ. 188r, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ
Ἐκκλησιαστική Μουσική μετά τήν Αλωση, ὅ.π., σ. 62, Σημ. 177.
207
Λειμῶνος, ἀρ. χφ. 8, ὅ.π., φ. 163r, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π.,
σσ. 155 – 163.
86
β΄208 καί δυό Κοινωνικά σέ ἦχο α΄209 καί α΄ τετράφωνο210. Ἐπίσης, ἔχουν
ἐπισημανθεῖ τέσσερα μουσικά αὐτόγραφα211, χρονολογούμενα μεταξύ
τῶν ἐτῶν 1692 – 1699.
Θεόδωρος Τυρναβίτης (τέλη ΙΖ΄ - μέσα ΙΗ΄ αἰ.)212
Στόν κώδικα Δοχειαρίου 328 (μέσα ΙΗ΄ αἰ., φ. 186r)213, συναντᾶμε μία
σειρά σύντομων κεκραγαρίων «Κεκραγάρια σύντομα, κύρ Θεοδωράκη
Τυρναβίτη» καί στήν Ἀνθολογία Βατοπεδίου 1254 (ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 547v
– 552 r) πέντε ἐκτενῆ Χερουβικά. Αὐτά εἶναι τά μοναδικά στοιχεῖα πού
γνωρίζουμε γιά τόν ἐν λόγῳ μελουργό.
Σημ. παραπομπῶν 180 καί 181: Ὁ Κων. Καραγκούνης στή διατριβή του (Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 426, σημ. 608), μᾶς ἐπισημαίνει ὅτι τό παρόν
Χερουβικό γνώρισε ἐξαιρετικά μεγάλη διάδοση στίς πηγές, πότε ὑπό τήν ἔνδειξη τοῦ α΄
ἤχου καί πότε ὡς πλ. α΄. Δέν τό διαχωρίζει ὅπως ὁ Μαν. Χατζηγιακουμῆς (βλ.
παραπάνω).
«Παύλου ἱερέως Σκοπέλου» Ξενοφῶντος 153, τέλη ΙΗ΄ αἰ., φ. 92 r, «Παύλου ἱερέως
Σκοπέλων, ἦχος πλ. α΄, Οἱ τά Χερουβίμ…», Σταυρονικήτα 164, ἔτος 1749, φ. 225 v, «Παύλου
ἱερέως ἐκ τῆς ἐπταπύλου τῆς Βοιωτίας, ἦχος πλ. α΄, Οἱ τά χερουβίμ…» Ἰβήρων 998, μέσα
ΙΗ΄ αἰ., φ. 132β, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν
χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 426, σημ. 609, 610.
208
Ε.Β.Ε. 893, Ἀνθολογία 1747, φφ. 193v – 193v, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ Ἐκκλησιαστική
Μουσική μετά τήν Αλωση, ὅ.π., σ. 62, Σημ. 177.
209
Ε.Β.Ε. 893, Ἀνθολογία 1747, φφ. 237v – 238r, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ Ἐκκλησιαστική
Μουσική μετά τήν Ἅλωση, ὅ.π., σ. 62, Σημ. 177.
210
E.B.E. 893, Ἀνθολογία 1747, φ. 238r, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ Ἐκκλησιαστική Μουσική
μετά τήν Αλωση, ὅ.π., σ. 62, Σημ. 177
211
Σημ. Τά χειρόγραφα εἶναι τά ἑξῆς: Ε.Β.Ε. 902 καί 900, Χιλανδαρίου 47, ἔτος 1692,
Στιχηράριο Τριωδίου – Πεντηκοσταρίου, ἔτος 1694, Μονῆς Ἁγίας Ἄνδρου 41, Ἀνθολογία,
ἔτος 1699, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ Ἐκκλησιαστική Μουσική μετά τήν Ἅλωση, ὅ.π., σ. 62,
Σημ. 175, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν,
ὅ.π., σ. 427.
212
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν,ὅ.π., σσ.
445 – 446.
213
Γρ, Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, ὅ.π., σ. 378, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση
καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 445.
87
Παναγιώτης Βαϊνόγλου Σκοπελίτης (δ΄ τέταρτο ΙΖ΄ αἰ. – μέσα ΙΗ΄ αἰ.)214
Ὑπῆρξε ὁ πατέρας τοῦ Εὐαγγελινοῦ Σκοπελίτου. Πληροφορίες
ἀντλοῦμε ἀπό δυό κώδικες, ἕνα Μαθηματάριο (Δοχειαρίου 339) ὅπου μας
παραδίδει ἕνα μάθημα στόν Τίμιο Πρόδρομο «Τί σέ καλέσωμεν,
προφήτα…» ἦχος α΄ τετράφωνος καί ὁμοίως στόν κώδικα Ἰβήρων 960
(Μαθηματάριο, ἔτος 1768), σέ ἦχο α΄ «Τί σέ καλέσωμεν…».
Ἰγνάτιος ἱερομόναχος Σκοπελίτης (τέλη ΙΖ΄ - γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.)215
Ἕνας ἀπό τούς παραγωγικότατους συγγραφεῖς μουσικῶν κωδίκων. Μᾶς
σώζονται δέκα χρονολογημένα αὐτόγραφα216 μεταξύ τῶν ἐτῶν 1716 –
1752. Δυστυχῶς γιά τή ζωή του γνωρίζουμε ἐλάχιτσα, ὅπως ἡ καταγωγή
του ἀπό τήν Σκόπελο, ὅπως μας μαρτυρεῖται σέ ἕνα καί μόνο χειρόγραφο
κώδικα217.
214
Κων. Καραγκούνη, Ἡ ψαλτική παράδοση τῆς Σκοπέλου καί τῆς Σκιάθου, εἰσήγηση
στό συνέδριο «Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία φορέας πολιτισμοῦ καί παραδόσεως στό Αἰγαῖο.
[Ἡ ψαλτική τέχνη ὡς φωνή «ὑδάτων πολλῶν»], Βόλος 1999, σ. 5.
215
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σσ.
447 – 448.
216
Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π., σ. 45, 161, 166 – 167, Κων.
Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 446.
Σημ. Οἱ κώδικες εἶναι οἱ ἑξῆς: Μονῆς Θεοτόκου Ἁγιάσου Λέσβου 10 (1716),
Πατριαρχικῆς Βιβλιοθήκης Ἱεροσολύμων 495 (1718), Ἰβήρων 1237 (1722), Ἰβήρων 452/971
(1737) (δές ἀρίθμηση Στάθη (Τά Χειρόγραφα Ἁγίου Ὅρους, Τόμ. Γ΄, Ἀθήνα 1993, σσ. 731 –
736) , Βατοπεδίου 1329 (1740), Χιλανδαρίου 89 (1741), Δοχειαρίου 317 (1747), Μονῆς
Μαχαιρᾶ Κύπρου 10 (1748), Πατριαρχικῆς Βιβλιοθήκης Ἱεροσολύμων 553 (1749),
Ζωγράφου 57 (1752), Βιβλιοθήκη Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας 954. Κατά τόν Γρ. Στάθη (Τά
χειρόγραφά του Ἁγίου Ὄρους, Τόμ. Α΄, ὅ.π., σσ. 361 – 365), στά αὐτόγραφα τοῦ Ἰγνατίου
Σκοπελίτου ἐντάσσονται καί δυό ἀχρόνιστοι κώδικες, οἱ Δοχειαρίου 320 καί 321.
217
Σημ. Ὁ κώδικας Ἰβήρων 452/971 εἶναι ὁ μοναδικός κώδικας πού μᾶς ἀποκαλύπτει τήν
καταγωγή του.
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 447.
88
Εὐαγγελινός Βαϊνόγλου Σκοπελίτης (τέλη ΙΖ΄ - γ΄ τέταρτο ΙΗ΄αἰ.)218
Ὁ Εὐαγγελινός Σκοπελίτης219 εἶναι ἕνας ἀπό τούς ἀξιόλογους
μελουργούς τῆς περιόδου, μέ πλούσιο κωδικογραφικό ἔργο. Στά ἔργα του
συγκαταλέγονται πολλά κοινωνικά καί ἕξι χερουβικά220 στούς ἑξῆς ἤχους:
α΄ τετράφωνο, α΄ ἔσω, β΄, γ΄, δ΄ καί πλ. δ΄. Οἱ αὐτόγραφοι κώδικές του, πού
καλύπτουν τό φάσμα μιᾶς τριακονταετίας (1721 – 1748), εἶναι ἑπτά221.
Ἀναστάσιος Ραψανιώτης (Χατζηλάσκαρης), Πρωτοψάλτης Λάρισας
(α΄ τέταρτο ΙΗ΄ - δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.)222
Δαβίδ ἱερομόναχος Σκοπελίτης (α΄ - δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.)223
Ἴσως ὁ σημαντικότερος ἐκπρόσωπος τῆς ψαλτικῆς παράδοσης τῆς
Σκοπέλου. Τά λίγα στοιχεῖα πού γνωρίζουμε γιά τήν προσωπικότητά του
τά ἀντλοῦμε μέσα ἀπό τά τέσσερα αὐτόγραφα χειρόγραφά του: α)
Καυσοκαλυβίων 1 (Στιχηράριον Γερμανοῦ, ἔτος 1742) β) Ἱ. Μ. Ἁγίας
Ἄνδρου 49, (Στιχηράριον Γερμανοῦ, ἔτος 1769) γ) Γρηγορίου 25
218
ὅ.π. σσ. 449 – 452.
219
Παντελεήμονος 969, περί 1730 – 1750, φ. 149 v, Ξηροποτάμου 380, ἔτος 1759, μεταξύ
φφ. 245 r – 260 v, Δοχειαρίου 338, ἔτος 1767, μεταξύ φφ. 269 r – 272 v, Σταυρονικήτα 234,
μέσα – β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., Γρηγορίου 36 (43), β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., φ. 107, Ἁγίου Παύλου 132, ἔτος
1774, σ. 669, Ξηροποτάμου 313, ἔτος 1794, φ. 284 v, Ξενοφῶντος 153, τέλη ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ
φφ. 84r – 92r, Διονυσίου 571, ἔτος 1807, φ. 295r, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 449, Σημ. 673.
220
ὅ.π. σ. 449.
221
Οἱ αὐτόγραφοι κώδικες εἶναι οἱ ἑξῆς (βλ. ὅ.π.): Σινᾶ 1486, ἔτος 1721, Ἰβήρων 526, ἔτος
1728, Βατοπεδίου 1480 καί 1333, ἔτος 1730, Ἰβήρων 727, ἔτος 1737, Συλλογή Σίμωνος Καρᾶ
22 (ἀχρονολόγητος), Κωνσταμονίτου 84, ἔτος 1748, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 450, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά
Χειρόγραφα, ὅ.π., σ. 295.
Σημ. Ὁ Χατζηγιακουμῆς στά Μουσικά Χειρόγραφα, ὅ.π. σσ. 131 – 135, μᾶς ἐπισημαίνει
καί ἕνα Κοινωνικό τοῦ Εὐαγγελινοῦ Βαϊνόγλου Σκοπελίτη σέ ἦχο βαρύ «Αἰνεῖτε τόν
Κύριον…» στή Συλλογή Merlier, ἀρ. χφ. 12, 1730 – 1750, φ. 267v.
222
471 – 473, βλ. καί κέφ. Β΄ τῆς παρούσης ἐργασίας.
223
Κων. Καραγκούνη, Ἡ ψαλτική παράδοση τῆς Σκοπέλου καί τῆς Σκιάθου, ὅ.π., σ. 5.
89
(Ἀναστασιματάριον – Ἀνθολογία, α΄ ἡμίσεως ΙΗ΄ αἰ.) καί δ) Ε.Β.Ε. 893, ἔτος
1747.
Γαβριήλ ἱερομόναχος ἐκ τῆς Μονῆς τῶν Μετεώρων (ΙΗ΄ αἰ. ;)224
Ἀπό τόν Γαβριήλ τόν ἱερομόναχο ἀπό τή Μονή Μετεώρων μας σώζεται
μόνο ἕνα αὐτόγραφο225. Δέν γνωρίζουμε περαιτέρω πληροφορίες γιά τή
ζωή του.
Δανιήλ Πρωτοψάλτης τῆς Μ.Χ.Ε. (ἐκ Τυρνάβου Λάρισας) (μέσα α΄
τετάρτου ΙΗ΄ - 23/12/1789)226
Ἐξέχουσα φυσιογνωμία τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί ψαλτικῆς παράδοσης
τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Ὑπῆρξε μαθητής
τοῦ Παναγιώτου Χαλάτζογλου227. Διετέλεσε Δομέστικος228 (Φεβρουάριος
1734 – 1740), Λαμπαδάριος229 (5 Σεπτεμβρίου 1740 – 1771) καί
224
ὅ.π. σσ. 491 – 492.
225
Σημ. Τό αὐτόγραφο εἶναι (βλ. ὅ.π.): Ε.Β.Ε. 891, ἔτος 1787.
226
ὅ.π. σσ. 507 – 512.
227
Ξηροποτάμου 318 μεταξύ 1810 – 1815, φ. 140r «Δανιήλ Πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης
Ἐκκλησίας, μαθητής Παναγιώτου Χαλάτζογου ἐν τῷ ιζ΄ αἰῶνι (νά θεωρηθεῖ «ἐν τῷ ιη΄
αἰῶνι»), ὁ μόνος βαθύς ἐν τῇ μουσικῇ καί ὁ μόνος εὐδοκιμήσας ἐν τοῖς συμμίκτοις μαθήμασι.
Σύμμικτα νόει τά ἔσω μέ τά ἔξω ἡνωμένα τῆς μουσικῆς», Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση
καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 505, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα
1453 – 1820, ὅ.π., σ. 44.
228
«Δανιήλ Δομεστίκου, ἦχος πλ. α΄, Πανάγιε Νικόλαε…», Γρηγορίου 34(35), τέλη ΙΗ΄ αἰ.,
Ἰβήρων 983, ἔτος 1762, φ. 656 v, Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄, Ἀθήνα
1976, σ. 654, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν,
ὅ.π., σ. 507, Σημ. 783, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π., σ. 43.
229
«Δανιήλ Λαμπαδαρίου» Δοχειαρίου 328, μέσα ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 174r – 182v,
Δοχειαρίου 338, ἔτος 1767, μεταξύ φφ. 329v–365r, Ξενοφῶντος 123, β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., σ. 173,
Παντελεήμονος 952, β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., φ. 66 r, «Δανιήλ Λαμπαδαρίου τῆς Μεγάλης
Ἐκκλησίας» Κουτλουμουσίου 397, μέσα ΙΗ΄ αἰ., φ. 74 r, Κουτλουμουσίου 421, τέλη ΙΗ΄ αἰ.,
φ. 62 r, Δοχειαρίου 353, ἀρχές ΙΘ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 297 v – 313 r, «Δανιήλ τοῦ νῦν
Λαμπαδαρίου» Δοχειαρίου 371, μέσα ΙΗ΄ αἰ., φ. 215 v, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση
καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 507, Σημ. 784, Μαν. Χατζηγιακουμῆς,
Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π., σ. 43.
90
Πρωτοψάλτης230 τῆς Μεγάλης του Χριστοῦ Ἐκκλησίας (1771 – 23
Δεκεμβρίου 1789). Στό τεράστιο ἔργο πού μᾶς ἔχει ἀφήσει, παρατηροῦμε
ὅτι συμπεριλαμβάνονται ὅλα τά εἴδη τῆς μελοποιίας231. Ἐκτός ἀπό μέγας
διδάσκαλος τῆς ψαλτικῆς τέχνης διέπρεψε καί ὡς ἐξηγητής232, ἕναν δρόμο
πού ἀκολούθησαν καί μετέπειτα μαθητές του, ὅπως ὁ Πέτρος
Πελοποννήσιος, Πέτρος ὁ Βυζάντιος καί Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας233.
Τά πιό γνωστά του ἔργα εἶναι234: μιά δοξολογία σέ ἦχο βαρύ ἑπτάφωνο, ὁ
πολυέλεος «Δοῦλοι Κύριον … » ἦχος δ΄, Χερουβικά, τρία Κοινωνικά καί
κυρίως τοῦ ἐνιαυτοῦ, θεοτοκία, τά δογματικά της Ὀκτωήχου, κρατήματα,
230
«Δανιήλ Πρωτοψάλτου τῆς (Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ) Ἐκκλησίας» Δοχειαρίου 321, μέσα
ΙΗ΄ αἰ., φ. 281 r, Δοχειαρίου 359, τέλη ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 188r – 194r, Ξηροποτάμου 385,
τέλη ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 160v – 166r, Ξενοφῶντος 105, τέλη ΙΗ΄ αἰ., φ. 155 v,
Κουτλουμουσίου 422, τέλη ΙΗ΄ αἰ., φ. 270 r, Ξηροποτάμου 305, τέλη ΙΗ΄ αἰ. – ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.,
φφ. 109 r – 110 v, «Δανιήλ τοῦ νῦν Πρωτοψάλτου» Ξηροποτάμου 301, μέσα ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ
177 v – 182 v, Ξηροποτάμου 330, ἔτος 1781 – 1782, μεταξύ φφ. 105 v – 113 r, «Λαμπαδαρίου
Δανιήλ τοῦ νῦν Πρωτοψάλτου» Ξηροποτάμου 364, β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., φφ. 208 r – 210 r, Κων.
Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 507, σημ.
785, Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π., σ. 43, 46.
231
Σημ. Γιά τά ἔργα τοῦ Δανιήλ, δές τόν ἀναλυτικό καί περιγραφικό κατάλογο Μαν.
Χατζηγιακουμῆ, (Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας 1453 – 1832, Ἀθήνα 1975, σσ. 289 –
293), Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ.
509.
232
Σημ. Φέρεται ὡς ἐξηγητής τοῦ Κοινωνικοῦ «Γεύσασθε καί ἴδετε…» τοῦ Ἰωάννη Κλαδᾶ
σέ ἦχο πλ. α΄ τετράφωνο (Ξενοφῶντος 150, ἔτος 1763, φ. 123 v, Ξηροποτάμου 330, ἔτος
1781 – 1782, φφ. 330 r – 330 v, Ξηροποτάμου 305, τέλη ΙΗ΄ αἰ. – ἀρχές ΙΘ΄ αἰ., φφ. 272 v –
273 r, Ἁγίου Παύλου 39, γύρω στό 1800 – 1815, σσ. 205 – 206), Κων. Καραγκούνης, Ἡ
παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., 510, Σημ. 801.
233
«Αἰνεῖτε…, Δανιήλ Πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἐξηγηθέντα παρά Πέτρου
Λαμπαδαρίου» βλ. Ξηροποτάμου 330,ἔτος 1781 – 1782, φφ. 330 r – 330 v, Ξηροποτάμου 305,
τέλη ΙΗ΄ αἰ. – ἀρχές ΙΘ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 234 r – 248 v, «Ψυχή μου, ψυχή μου…, πλ. β΄,
Δανιήλ Πρωτοψάλτου, παλιάς γραμμάς φέρον, ἐξηγήθη παρά Πέτρου τοῦ Βυζαντίου» βλ.
Ξηροποτάμου 299, περί τό 1810, μεταξύ σσ. 559 – 562, Ξηροποτάμου 305, τέλη ΙΗ΄ αἰ. –
ἀρχές ΙΘ΄ αἰ., φφ. 360 v – 361 r. Ὁ Χουρμούζιος ἐξηγεῖ τόν πολυέλεο τοῦ Δανιήλ σέ ἦχο δ΄,
Δοῦλοι Κύριον…. βλ. Δοχειαρίου 1239, μέσα ΙΘ΄ αἰ., μεταξύ σσ. 73 – 91, Κων.
Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., 510, σημ. 802
234
Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ Ἐκκλησιαστική Μουσική μετά τήν Ἅλωση, ὅ.π., σ. 70, Μαν.
Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π., σ. 44.
91
κεκραγάρια, ὁ καλοφωνικός εἱρμός «Μνήσθητι Δέσποινα κἀμοῦ…» ἦχος
πλ. β΄ .
Ἰωσήφ ἐκ Σκοπέλου (τέλη α΄ τετάρτου – τέλη ΙΗ΄ αἰ.)235
Τήν μοναδική ἀναφορά στό πρόσωπό του τή συναντᾶμε σέ ἕνα
χειρόγραφο κώδικα τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Βιέννης Suppl. gr. ἀρ.
χφ. Κ 168236, ὅπου μᾶς δηλώνεται ὡς γραφεύς μαζί μέ τόν Μιχαήλ ἐκ
Τυρνάβου. Πρόκειται γιά Ἀνθολογία τοῦ ἔτους 1776.
Νικόλαος ἐξ Ἁγιᾶς (β΄ τέταρτο – τέλη ΙΗ΄ αἰ.;)237
Μικρῆς ἐμβέλειας μελουργός εἶναι ὁ Νικόλαος ἐξ Ἁγιᾶς, ὁ ὁποῖος
καταγράφεται στόν κώδικα Καρακάλλου 217 (ΙΗ΄ αἰ., μεταξύ φφ. 49r–57r)
μέ μία κατ΄ ἦχον σειρά χερουβικῶν. Σέ αὐτά μᾶς δηλώνεται ἐμφανῶς ὁ
τόπος καταγωγῆς του: «Χερουβικά, ποίημα ἡμετέρου διδασκάλου Νικολάου
τοῦ ἐξ΄ Ἁγιᾶς»238. Γιά τή ζωή του δέν γνωρίζουμε περαιτέρω πληροφορίες.
Στέργιος Τυρναβίτης (β΄ τέταρτο ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.)239
Ὁ ἀνωτέρω κωδικογράφος ἀπαντᾶται μέ τά ἑξῆς ὀνόματα: Στέργιος
Τυρνοβίτης240 ἤ Τυρναβίτης241 ἤ ψάλτης242 καί ἦταν ἕνας ἀπό τούς
235
Κων. Καραγκούνη, Ἡ ψαλτική παράδοση τῆς Σκοπέλου καί τῆς Σκιάθου, ὅ.π., σ. 7.
236
Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π., σ. 218, Κων. Καραγκούνη, Ἡ
ψαλτική παράδοση τῆς Σκοπέλου καί τῆς Σκιάθου, ὅ.π., σ. 7.
237
ὅ.π. σσ. 525 – 526.
238
Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Γ΄, Ἀθήνα 1993, σ. 414
239
ὅ.π. σ. 527.
240
«Στέργιου Τυρνοβίτου, ἦχος πλ. δ΄, Οἱ τά Χερουβίμ….», Καρακάλλου 217, β΄ ἥμισυ –
τέλη ΙΗ΄ αἰ., φ. 69 r, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν
χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 527.
241
«Τό παρόν πόνημα Στεργίου Τυρναβίτου, ἦχος β΄ , Αἰνεῖτε…», Καρακάλλου 217, β΄ ἥμισυ
– τέλη ΙΗ΄ αἰ., φ. 80 r – «Στεργίου Τυρναβίτου, τοῦ Θωμᾶ, ἦχος α΄ . Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ…»,
Καρακάλλου 217, β΄ ἥμισυ – τέλη ΙΗ΄ αἰ., φ. 82α, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 527.
92
σημαντικούς καί ὑπολογίσιμους κωδικογράφους τῆς ἐποχῆς. Ἔχει γράψει
τέσσερα κοινωνικά ἑορτῶν, ἕνα χερουβικό σέ πλ. α΄ καί δυό αὐτόγραφους
κώδικες243.
Παρθένιος Ὀρφίδης Μετεωρίτης (β΄ τέταρτο ΙΗ΄ - 1809;)244
Καταγόταν ἀπό τήν Τρίκκη καί εἶναι ὁ ἐκφραστής καί ἐκπρόσωπος τῆς
ψαλτικῆς παραδόσεως στήν περιοχή τῶν Μετεώρων. Στόν κώδικα
Μεταμορφώσεως 329 μᾶς σώζονται τά Ἅπαντά του245. Τά ἴχνη του
χάνονται στά 1809 στίς φυλακές τῶν Ἰωαννίνων.
Ρηγῖνος ἐκ Ζαγορᾶς (μέσα ΙΗ΄ - α΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.)246
Μαθητής τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου247 μέ πολύπλευρο καί σημαντικό
ἔργο. Τό μοναδικό αὐτόγραφο ἔργο του εἶναι ὁ κώδικας Κουτλουμουσίου
441 (ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.)248. Ὁ Ρηγῖνος ἐκτός ἀπό παραγωγικός μελουργός,
ὑπῆρξε καί ἐξηγητής ἔργων, ὅπως μας μαρτυρεῖται στόν κώδικα249.
242
Παντελεήμονος 981, ἔτος 1795, φ. 84α (αὐτόγραφο), Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση
καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 527.
243
Σημ. Οἱ κώδικες εἶναι οἱ ἑξῆς (βλ. ὅ.π.): Βατοπεδίου 1459 (Ἀνθολογία 1782),
Παντελεήμονος 981 (Ἀναστασιματάριον νέου Χρυσάφου 1795).
244
533 – 535.
245
ὅ.π. σσ. 533 – 535, Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Μετέωρα, Ἀθήνα 2006, σσ. 155 – 168.
246
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν,ὅ.π., σσ.
549 – 550.
247
Σημ. Στόν αὐτόγραφο κώδικα Κουτλουμουσίου 441, ΙΘ΄ αἰ., φ. 1 r, ἀναγράφεται
ξεκάθαρα ἡ μαθητική σχέση τοῦ Ρηγίνου μέ τόν Πέτρο Πελοποννήσιο : «Παλαιά κατ΄
ἦχον Κεκραγάρια, ἅτινα ἐξηγήθησαν παρά κύρ Πέτρου Λαμπαδαρίου τοῦ ἡμετέρου
διδασκάλου πρός ὠφέλειαν τῶν φιλομαθῶν». Στόν ἴδιο κώδικα ἐπίσης φ. 61 r, «Χερουβικά
κατ΄ ἦχον, κύρ Πέτρου Λαμπαδαρίου καί ἡμετέρου διδασκάλου» καί πάλι φ. 61 r, «’Ἕτερα
Κοινωνικά κύρ Πέτρου Λαμπαδαρίου καί ἡμετέρου διδασκάλου», Κων. Καραγκούνης, Ἡ
παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 549.
248
Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιον Ὄρος, Τόμ. Γ΄, ὅ.π., σσ. 302 – 307, Κων.
895.
93
Γρηγόριος δάσκαλος ἐκ Σκοπέλου (τέλη ΙΗ΄ αἰ. – γ΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.;)250
Ὁ τελευταῖος ἐκπρόσωπος, θά λέγαμε, τῆς ψαλτικῆς παραδόσεως τῆς
Σκοπέλου. Ἡ μοναδική ἀναφορά στό πρόσωπό του ἀπαντᾶται σέ
χειρόγραφο τῆς ἄλλοτε Σχολῆς Μανταμάδου Λέσβου μέ ἀρ. χφ. ΙΒ΄251.
Πρόκειται γιά Ἀναστασιματάριο – Ἀνθολογία τοῦ ἔτους 1820.
Κωνσταντῖνος Θετταλομάγνης (ἀρχές – γ΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.)252
Ὁ Κωνσταντῖνος ἀπαντᾶται ὡς Θετταλός253 καί ὡς Θετταλομάγνης254.
Ὑπῆρξε διδάσκαλος καί ἐξηγητής255 τῆς μουσικῆς στά Ἱεροσόλυμα
διδάσκοντας τό σύστημα τῆς Νέας Μεθόδου σημειογραφίας. Συνέθεσε
ἐπίσης δύο πολυελέους (Δοῦλοι Κύριον…. σέ πλ. β΄ καί Ἐπί τῶν ποταμῶν
249
Σημ. Κουτλουμουσίου 441, φ. 70 v, «κατ΄ ἦχον Χερουβικά, κύρ Πέτρου Πρωτοψάλτου τοῦ
Βυζαντέως ἐν ἐκτάσει ἐσυντομεύθησαν παρ΄ ἐμοῦ» καί στόν ἴδιο κώδικα φ. 99 v, «ὅπερ
ἐξηγήθη παρ΄ ἐμοῦ πρός ὠφέλειαν τῶν φιλομαθῶν, ἦχος β΄, Δύναμις Ἅγιος ὁ Θεός…..»,
Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 549.
250
Κων. Καραγκούνη, Ἡ ψαλτική παράδοση τῆς Σκοπέλου, ὅ.π., σ. 7.
251
Μαν. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π., σ. 218, Κων. Καραγκούνη, Ἡ
ψαλτική παράδοση τῆς Σκοπέλου καί τῆς Σκιάθου, ὅ.π., σ. 7.
252
ὅ.π. σσ. 640 – 641.
253
«Πολυέλεος μελοποιηθείς παρά κύρ Κωνσταντίνου Θετταλοῦ, ἦχος πλ. β΄, Δοῦλοι
Κύριον…», Δοχειαρίου 1463, τοῦ 1840, φ. 288 r, Ξενοφῶντος 260, τοῦ 1867, φ. 4 v, Διονυσίου
678, α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ., φ. 90 v, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους
τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 640, Σημ. 1081.
254
Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιον Ὄρος, Τόμ. Β΄, Ἀθήνα 1976, σ. 475, Κων.
1082.
255
Σημ. Παντελεήμονος 1028, φ. 70 r, «Κοινωνικόν ψαλλόμενον τῇ ιδ΄ Σεπτεμβρίου εἰς τήν
ἑορτήν τῆς ὑψώσεως τοῦ Τιμίου καί Ζωοποιοῦ Σταυροῦ, μελοποιηθέν παρά κυρίου
Γεωργίου τοῦ Κρητός, ἐξηγηθέν δέ εἰς τό νέον σύστημα εἰς ἁγίαν πόλιν Ἱερουσαλήμ παρά
κύρ Κωνσταντίνου Θετταλοῦ καί ἡμετέρου διδασκάλου, ἦχος Τρίτος Γα, Ἐσημειώθη ἐφ΄
ἡμᾶς….» καί στόν ἴδιο κώδικα φ. 116 r, «Ἕτερα τρία Χερουβικά, ἅπερ ἐξηγήθησαν ἐκ τοῦ
παλαιοῦ παρά τοῦ αὐτοῦ (Κωνσταντίνου), ἐξ΄ ὧν τό παρόν ἐμελοποιήθη παρά Κυπριανοῦ
ἱερομονάχου Ἁγιοταφίτου, ἦχος β΄, ἐκ τοῦ Πα», Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 640, σημ. 1083.
94
Βαβυλῶνος… σέ πλ. δ΄256) πολλά Στιχηρά, Δοξαστικά257 καί πέντε
Χερουβικά258.
Μελέτιος Ἀρχιδιάκονος Λάρισας, Ἀρχιερεύς Πλαταμῶνος (ΙΘ΄ αἰ.;)259
Τό γνωστό ἔργο τοῦ Μελετίου ἀποτελεῖται ἀπό σειρά Χερουβικῶν, τά
ὁποῖα ἀνθολογοῦνται στόν κώδικα Βλατέων 64 (ΙΘ΄ αἰ.). Ὁ κώδικας εἶναι
γραμμένος ἀπό τόν «Καλλίνικον ἱεροδιάκονον τοῦ ἁγίου Πλαταμῶνος καί
μαθητή αὐτοῦ». Σέ ἕνα μεταγενέστερο χειρόγραφο Βλατέων 88 (σσ. 494 –
514), μᾶς σώζεται πάλι μιά σειρά Χερουβικῶν στό ὄνομα Μελετίου
Ἀρχιερέως Πλαταμῶνος. Μέ μία σχετική ἐπιφύλαξη, μποροῦμε νά
ὑποστηρίξουμε ὅτι πρόκειται γιά τό ἴδιο πρόσωπο, ὅτι δηλαδή ὁ Μελέτιος
Ἀρχιδιάκονος εἶναι ὁ μετέπειτα ἀρχιερεύς Πλαταμῶνος.
Ἐκτός ἀπό τούς σημαντικούς μελουργούς πού ἀναφέραμε παραπάνω,
συνατοῦμε καί πολλούς ἄλλους ἀκόμη μεταγενέστερους, πού διέπρεψαν
στό χῶρο τῆς σημερινῆς Θεσσαλίας ὅπως οἱ: Λέων Ἀλμυριώτης,
Ἀθανάσιος Δημητριαδίτης, Παῦλος Θάσιος, Μανολάκης Τρίκκης, Δανιήλ
μοναχός Θετταλός, Δαμασκηνός ἱερομόναχος Θετταλός, Δαμασκηνός
256
Σημ. Παντελεήμονος 1028, φ. 96 r, «Ψαλμός τοῦ Δαβίδ διά Ἱερεμίου, ρλς΄»,
«ἐμελουργήθη δέ παρά κύρ Κωνσταντίνου Θετταλοῦ καί διδασκάλου ἠμῶν κατά τόν
ἐκδοθέντα νέον τρόπον τῆς Μουσικῆς τοῦ νέου συστήματος, ἦχος πλ. δ΄ Νη, Ἐπί τῶν
ποταμῶν…», Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν,
ὅ.π., σ. 640, Σημ. 1084.
257
Σημ. Πρόκειται γιά στιχηρά καί δοξαστικά τῶν ἑξῆς ἑορτῶν: Εἰσοδίων, Ὑπαπαντῆς,
Εὐαγγελισμοῦ, Σταυροπροσκυνήσεως, Ἀναλήψεως, Μεταμορφώσεως, Ζωοδόχου Πηγῆς,
Ἁγίου Γεωργίου, Λαζάρου, Ἀποτομῆς κεφαλῆς Τιμίου Προδρόμου, Γρ. Στάθης, Τά
χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄, ὅ.π., σσ. 475 – 478 (ἀναλυτική περιγραφή τοῦ
Παντελεήμονος 1028). Μελοποίησε ἀκόμη τά ἰδιόμελα αἴνων τῆς Πεντηκοστῆς
(Παντελεήμονος 1311, μέσα ΙΘ΄ αἰ., σσ. 166 – 167 καί Παντελεήμονος 1205, 1862, σσ. 325 –
329), Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ.
640, Σημ. 1085.
258
Σημ. Παντελεήμονος 1028, φ. 112 r, «Τά παρόντα πέντε Χερουβικά ἐφιλοπονήθησαν
παρά κύρ Κωνσταντίνου καί ἡμετέρου διδασκάλου», Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π., σ. 640, σημ. 1086.
259
ὅ.π. σσ. 648 – 649.
95
Ἰβηρίτης Θετταλός, Παΐσιος Θετταλομάγνης Ξηροποταμινός, Νικόλαος ἐκ
Ζαγορᾶς, Μανουήλ Γούτας Θετταλός, Διονύσιος ἱερομόναχος
Σιμωνοπετρίτης ἐκ Μακρινίτζας, Γαβριήλ ἐξ Ἁγίου Λαυρεντίου τοῦ
Πηλίου, Γαβριήλ ἱερομόναχος Λαυριώτης ἐκ Μακρινίτζας κ.ἄ.260
Ὁ ΙΗ΄ αἰ. αἰῶνας ὑπῆρξε καθοριστικός γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς
ἐκκλησιαστικῆς βυζαντινῆς μουσικῆς, διότι παρατηρεῖται μία πολύ
ἔντονη δραστηριοποίηση στά μεγάλα κέντρα, ὅπως Ἅγιο Ὄρος,
Κωνσταντινούπολη, Σινᾶ, Μακεδονία, Θεσσαλία, Θεσσαλονίκη, Λέσβο,
Ὕδρα, Ἄνδρο κ.ἄ. μέ τήν ἐμφάνιση καινούργιων μελουργῶν καί
μελοποιήσεων.
Ὅπως ἀναφέραμε παραπάνω, ὁ ΙΗ΄ αἰώνας εἶναι οὐσιαστικά ὁ αἰώνας
τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ γιά τό ὑπόδουλο Γένος, διότι ἡ ἀρχή τοῦ
ἀνάγεται πολύ πρίν τό 1770, ὅταν εἶχε ἤδη ἀρχίσει ἡ ἐπίδραση τοῦ
εὐρωπαϊκοῦ διαφωτισμοῦ. Ὡς πνευματικό κίνημα προερχόμενο ἀπό τόν
εὐρωπαϊκό διαφωτισμό παρουσιάζει, ὡστόσο, τίς δικές του ἰδιαιτερότητες
ἐξαιτίας τῶν ἰδιαίτερων κοινωνικῶν, πολιτικῶν καί ἱστορικῶν συνθηκῶν
πού χαρακτήριζαν τόν Ἑλληνισμό ἐκείνης τῆς περιόδου.
Οἱ Ἕλληνες λόγιοι ἀνταποκρίθηκαν ἐπάξια στό ἔργο τῆς διαφώτισης
τῶν Ἑλλήνων. Κατόρθωσαν νά ἀφυπνίσουν τό πνεῦμα τῆς
ἀρχαιοελληνικῆς παράδοσης φέρνοντας στό προσκήνιο τίς ἀρχές καί τά
ἰδεώδη του κλασικοῦ πολιτισμοῦ. Μέ αὐτόν τόν τρόπο διεκδικήθηκε
μεταγενέστερα κυρίως, ἡ νομιμότητα τοῦ αἰτήματος ἀναδημιουργίας τοῦ
ἐθνικοῦ κράτους.
Στήν πορεία τοῦ Νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ τέθηκαν ἐπίσης ζητήματα
καί προβλήματα πού ταλαιπώρησαν ἐπί μακρόν τήν ἑλληνική παιδεία,
μεταδόθηκαν νέες γνώσεις καί ἀνακαλύψεις τῆς ἐποχῆς, τυπώθηκαν καί
260
Γιά τά ἔργα αὐτῶν δές καταλόγους χειρογράφων τῶν: Γρ. Στάθη, Δήμ.
Μπαλαγεώργου καί Φλ. Κρητικοῦ, Μαν. Χατζηγιακουμῆ , Ἄχ. Χαλδαιάκη, Ἐμμαν.
Γιαννόπουλου, Ε.Β.Ε., Σπ. Λάμπρου, Ἱεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη κτλ.
96
ἔγιναν μεταφράσεις σέ ἑκατοντάδες πρωτότυπα βιβλία τῆς ἐγκυκλίου
παιδείας καί στήν ἐκκλησιαστική βυζαντινή μουσική, ἐνῶ τά παλαιά
χειρόγραφα ξανάρχονται στήν ἐπικαιρότητα καί ἀντιγράφονται. Εἶναι
μία περίοδος ἀκμῆς καί ἀνανέωσης τοῦ Ἑλληνισμοῦ μέσω τῶν τεχνῶν,
τῶν γραμμάτων καί τῆς μουσικῆς. Γενικότερα, θά μποροῦσε νά λεχθεῖ, ὅτι
ὁ Νεοελληνικός Διαφωτισμός261 ὑποδηλώνει τίς βαθιές πνευματικές καί
πολιτιστικές ἀνησυχίες τοῦ ὑπόδουλου γένους καί σέ σχέση μέ τόν
εὐρωπαϊκό διαφωτισμό διαφοροποιεῖται κυρίως σέ τρία σημεῖα:
ἅ) Ὁ Ἑλληνικός κόσμος εἶναι κληρονόμος ἑνός μεγάλου πολιτισμοῦ, ὁ
ὁποῖος διαχρονικά ἐπηρέασε τίς μεταγενέστερες γενιές.
β) Ὅταν ξεκίνησε ὁ Εὐρωπαϊκός διαφωτισμός, ὁ ἑλληνικός λαός δέν
ἦταν ἕτοιμος νά τόν δεχτεῖ καί
γ) Ἡ Ἑλλάδα τήν περίοδο πού ἄκμαζε ὁ Εὐρωπαϊκός διαφωτισμός
βρισκόταν σέ δουλεία κάτω ἀπό ἀσιατική κυριαρχία262.
Ὁ Εὐρωπαϊκός διαφωτισμός ἄρχισε νά ἐπιδρᾶ στήν Ἑλλάδα, ὅπως
ἀναφέρθηκε καί στίς παραπάνω περιόδους, λίγο πρίν καί μετά τήν
ἔναρξη τῆς ἐπανάστασης. Τήν περίοδο αὐτή ἀπό μία μερίδα λογίων τῆς
ἐποχῆς ἐπιχειρεῖται μία προσπάθεια νά συσταθεῖ ἡ παιδεία στηριζόμενη
ἀποκλειστικά πάνω σέ ξένα πρότυπα, ἐνῶ μία ἄλλη ὑποστηρίζει ὅτι ἡ
ἑλληνική παιδεία ὀφείλει νά στηριχτεῖ καί νά παραμείνει στά δικά της
κοινοτικά καί παραδοσιακά πλαίσια263.
261
Ἠρ. Ρεράκης, Ὁ ΄ἄλλος΄΄ στό ἑλληνικό σχολεῖο, Θεσσαλονίκη, σ. 225.
βλ. καί ὑποσημείωση 122 παρόντος κεφαλαίου.
262
Κ. Δημαρᾶς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ἔκδ. Ἑρμῆς Ἀθήνα 1985, σσ. 1 – 2, Ἠρ.
Ρεράκης, Ὁ ΄ἄλλος΄΄ στό ἑλληνικό σχολεῖο, ὅ.π., σ. 225.
263
Ἠρ. Ρεράκης, Ὁ ΄ἄλλος΄΄ στό ἑλληνικό σχολεῖο, ὅ.π., σ. 225.
Ὁ Ἀ. Καραθανάσης στά ἔργα του Ὁ Ἑλληνισμός στά Βαλκάνια καί τήν Ρωσία, ἔκδ.
Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1999 καί Ἡ ἀρχή τῶν Νεοελληνικῶν Σπουδῶν, ἔκδ. Κυριακίδη,
Θεσσαλονίκη 1999, ἐξετάζει τό φαινόμενο τῆς μετακένωσης τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος
μέσα ἀπό Ἕλληνες διανοούμενους στά Βαλκάνια.
97
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΡΑΨΑΝΙΩΤΗΣ
α) Σύντομος βίος
Ὁ Ἀναστάσιος Ραψανιώτης ἔζησε τόν ΙΗ΄ αἰ. καί συγκεκριμένα μεταξύ
τοῦ α΄ τετάρτου καί δ΄ τετάρτου αὐτοῦ.264 Χρονολογικά τόν Ἀναστάσιο
Ραψανιώτη τόν τοποθετήσαμε σέ αὐτή τήν χρονική στιγμή, βάσει τῆς
πληροφορίας πού ἔχουμε στόν κώδικα 4 τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Γρηγορίου
Ἁγίου Ὄρους. Ἕνα αὐτόγραφο χειρόγραφο του Μιχαήλ ἱερέως τοῦ Χίου τό
ὁποῖο χρονολογεῖται ἀπό τό 1744 καί μέσα στό ὁποῖο, στό φ. 463r, ἔχουμε
ἔργα τοῦ Ἀναστασίου.
Μαζί μέ τόν Πέτρο τόν Πελοποννήσιο, τόν Πέτρο τόν Βυζάντιο καί τόν
Ἰάκωβο τόν Πρωτοψάλτη ἀποτελεῖ καί αὐτός μία ἀπό τίς μορφές πού
ἔπαιξαν μεγάλο ρόλο στήν ἄνθιση τῆς ψαλτικῆς τέχνης τόν αἰῶνα αὐτό
καί συγκεκριμένα στίς τρεῖς τελευταῖες δεκαετίες.265 Ὁ Ραψανιώτης
ἀποτελεῖ μία ξεχωριστή περίπτωση καί ἐξέχουσα φυσιογνωμία τῆς
ψαλτικῆς τέχνης καί παράδοσης καί αὐτό τό καταλαβαίνει κανείς ἀπό τό
πλῆθος τῶν ἔργων του.
Στά σωζόμενα χειρόγραφα τόν συναντᾶ κανείς μέ διαφορετικά
ἐπώνυμα, ὅπως γιά παράδειγμα Πρωτοψάλτη Λαρίσης266, Λαρ(ι)σαῖο267,
264 Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἡ ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π. σ.
471, Γρ. Στάθη, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄, ὅ.π., σ. 594.
265 Μαν. Κ. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π. σ. 49.
266 «Ἕτερος Πολυέλεος, τοῦ κύρ. Ἀναστασίου Πρωτοψάλτου Λαρίσης Ραψανιώτου, ἦχος Δ΄
λέγετος, Δοῦλοι Κύριον…», Ξηροποτάμου 364, β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ. φ. 35r - «Ἀναστασίου
ψάλτου Λαρίσης, πλ. Δ’, Τήν δέησίν μου δέξαι…», Δοχειαρίου 363, β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ., φ. 410v -
«Τό παρόν Δοξαστικόν του Πολυελέου ἐμελοποιήθη μέν παρά τοῦ Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου
Πρωτοψάλτου Λαρίσης, ἦχος λέγετος, Δόξα…Ὑμνοῦμεν σέ, προσκυνοῦμεν σέ… Καί νῦν…
98
Ἑλλαδίτη268, Λαρσινό269, Ἀναστάσιο270, κύρ Ἀναστάσιο271, κύρ Ἀναστάσιο
Ραψανιώτη καί Πρωτοψάλτη τῆς Λαρισαίων Ἐκκλησίας272, Ἀναστάσιο
Λαρίσης273 καί τέλος Ραψανιώτη274 μέ τό ὁποῖο εἶναι καί πιό γνωστός.
Ἄσπιλε, παναμώμητε…», Παντελεήμονος 1207, ἔτος 1837, φ. 208v, Κων. Καραγκούνη, Ἡ

παράδοση καί ἡ ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π. σ. 471, Κύκ. 14, φ. 81v, Πάτμ.
816, φ. 104r «Ἕτερος πολυέλεος, κυρίου Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου καί Πρωτοψάλτου
Λαρίσης˙ ἦχος δ΄ Δοῦλοι, Κύριον», Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.
267 «Δοξολογία, ποίημα κύρ. Ἀναστασίου τοῦ Λαρισαίου, ἦχος πλ. Β΄», Ξηροποτάμου 277,
μέσα ΙΗ΄ αἰ., φ. 14r – «Κύρ. Ἀναστασίου Λαρσέου ἦχος Α΄, Οἱ τά χερουβίμ…», ὅ.π. ἦχος
λέγετος, τουρκιστί Σεγκιάχ, Δοῦλοι Κύριον…», Ξηροποτάμου 385, τέλη ΙΗ΄ αἰ., φ. 58r –
«Ἀναστασίου Λαρισινοῦ, ἔντεχνον, ἦχος Τρίτος, Ὑπερβολή ἀσωτείας…» καί «Ἀναστασίου
μουσικοῦ τοῦ ἐκ Λαρίσης, πλ. Δ΄, Τήν δέησίν μου δέξαι…», Παντελεήμονος 1012, ἔτος 1768,
φφ. 257v καί 282r, ὅ.π. σ. 471, Ξεν. 123,, σ. 183, Κουτλ. 418, φ. 52r, Κουτλ, 435, φ. 45r, Ξηρ.
382, φ. 133v, Ξηρ. 365, φ. 58r, Ξεν. 172, φ. 129v, Ιβήρ. 1252, φ. 92r, Ξηρ. 288, φ. 34r, Ξεν. 144,
φ. 138r, Ολυμπ. 206, φ. 76r, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.
268 «Πολυέλεος σύντομος καί τερπνός καί πάνυ χαρμόσυνος, ποίημα κυρ. Ἀναστασίου
Ἑλλαδίτου, Ῥαψανιώτου ἦχος Δ΄ . Δοῦλοι Κύριον…», Δοχειαρίου 356, ἀρχές ΙΘ΄ αἰ., φ. 62 v,
ὅ.π. σ. 471, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.
269 «Ἕτερος πολυέλεος, κύρ. Ἀναστασίου Λαρσινοῦ (Ῥαψανιώτου), ἦχος Δ΄ λέγετος Δοῦλοι
Κύριον….Πλήρης», Ἱερά Μονή Προφήτου Ἡλιοῦ Ὕδρας 620, τέλη ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄ αἰ., φ.
29r, Ἀχ. Γ. Χαλδαιάκης, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς Νησιωτική Ἑλλάς Ὕδρα,
Τόμ. Α΄, Ἀθήνα 2005, σ. 126, Τοῦ ἰδίου, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.
270 Ξηρ. 369, φ. 97r, Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.

271 Γρηγ. 36, φ. 89v, Ξεν. 156, φ. 112v, Γρηγ. 22, φ. 189r κ.ἑ., Λειμ. 247, φ. 122r, Κουτλ. 424, φ.
39v, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.
272 Τιμ. Προδρ. 7, φ. 232r «Πολυέλεος ὡραῖος πάνυ, μελοτονισθείς παρά τοῦ κύρ
Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου καί Πρωτοψάλτου τῆς Λαρισαίων Ἐκκλησίας˙ ἦχος δ΄ Δοῦλοι,
Κύριον», Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.
273 Ἰβήρ. 1017, σ. 153, Δοχ. 359, φ. 56r, Φιλ. 251, φ. 91r, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π.,
σ. 897.
274 «Ἀναστασίου ἐκ τῆς Ῥάψας, πλ. Δ΄ , Τήν δέησίν μου δέξαι…», Ἰβήρων 981, ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.
σ. 315 – «Ἀναστασίου Ῥαψανιανοῦ», Ξηροποτάμου 370, ἔτος 1758, μεταξύ φφ. 28v – 30r καί
46v – 47r, Κων. Καραγκούνη, Ἡ παράδοση καί ἡ ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν,
ὅ.π. σ. 471, Γρηγ. 23 (Ἀναστάσιος ἐκ Ραψάνης), Διον. 680, φ. 78r (Ἀναστάσιος Ραψανίτης),
Διον. 576, φ. 82r (Ἀναστάσιος Ραψακίτης), Δοχ. 353, φ. 105r (Ἀναστάσιος Ραψανιώτης),
Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 897.
99
Ὡς μελογράφος καί συνθέτης, κατέλειπε πλούσιο συνθετικό ἔργο τό
ὁποῖο εἶναι καταγεγραμμένο στούς καταλόγους σύγχρονων ἐρευνητῶν
τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς.275 Ἔγραψε καί μελοποίησε δοξολογίες,
κοινωνικά τῆς ἑβδομάδας καί τοῦ ἐνιαυτοῦ, ὕμνους θείας λειτουργίας
Μεγάλου Βασιλείου, Προηγιασμένων δώρων, καλοφωνικούς εἱρμούς,
πολυελέους, χειρουβικά κτλ. Τό πιό σπουδαῖο ἔργο του εἶναι ὁ
καλλωπισμός τοῦ Οἰκηματαρίου.
Μία ἄλλη ἰδιαιτερότητα τοῦ Ραψανιώτη εἶναι ὅτι τό ἔργο του ὑπάρχει
συγκεντρωμένο σέ συλλογές, τά λεγόμενα «Ἅπαντα», ὅπως καί τοῦ
Πέτρου Μπερεκέτη, καί ἔχουν ἐπισημανθεῖ τρεῖς συλλογές σέ βιβλιοθῆκες
τοῦ Ἁγίου Ὄρους.276
Ἀπό τούς πιό γνωστούς καταγεγραμμένους μαθητές τοῦ Ραψανιώτη
ὑπῆρξε ἕνας ἄλλος μεγάλος ἐκκλησιαστικός συγγραφέας, ὁ Παρθένιος
Μετεωρίτης ὁ ἐκ Τρίκκης καταγόμενος καί ἡγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς
Μεγάλου Μετεώρου277, ἐνῶ ὡς μαθητής ὑπογράφει καί ὁ ἀνώνυμος
συγγραφέας τοῦ κώδικα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κουτλουμουσίου 558 τοῦ β΄
ἡμίσεως τοῦ ΙΗ΄ αἰ.278
275 βλ. καταλόγους Γρ. Στάθη, Μαν. Χατζηγιακουμῆ, Ἀχ. Χαλδαιάκη, Ἐμ. Γιαννόπουλου
276 Μαν. Κ. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π. σ. 97 σημ. 277, Σπ. Λάμπρου,
Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἑλληνικῶν κωδίκων, Ἀγγλία
1900, Τόμ. Β΄ σ. 261, ὅ.π. Τόμ. Α΄ σ. 111.
534.
278 ὅ.π. σ. 472, Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄, ὅ.π. σ. 371.
100
β) Σωζόμενοι χειρόγραφοι κώδικες
Γενικά μέ τόν ὅρο χειρόγραφος κώδικας279, ἐννοεῖται ὁποιοσδήποτε
κώδικας πού εἶναι γραμμένος μέ τό χέρι, σέ ἀντιδιαστολή μέ τόν
δακτυλογραφημένο ἤ τόν τυπωμένο. Στό χῶρο ὅμως τῆς βυζαντινῆς
μουσικῆς χειρόγραφοι κώδικες ἐννοοῦνται οἱ κώδικες πού εἶναι ἐξ’
ὁλοκλήρου γραμμένοι μέ τό χέρι, γιά τό λόγο ὅτι στούς αἰῶνες κατά τούς
ὁποίους γράφτηκαν δέν ὑπῆρχε ἡ δυνατότητα τῆς ἀνατύπωσης ἤ τῆς
δακτυλογράφησης.
Σωζόμενοι χειρόγραφοι κώδικες ὀνομάζονται αὐτοί οἱ ὁποῖοι ἔχουν
διασωθεῖ ἀνά τούς αἰῶνες σέ διάφορες βιβλιοθῆκες καί συλλογές, μέσω
τῆς ἀντιγραφῆς καί τῆς συντήρησης.
1) Χερουβικόν280
Ὕμνος πού ψάλλεται στή Θεία Λειτουργία καί συγκεκριμένα τήν ὥρα
πού ὁ ἱερέας ἑτοιμάζεται νά μεταφέρει τά Τίμια Δῶρα ἀπό τήν πρόθεση
στήν Ἁγία Τράπεζα, δηλαδή κατά τή λεγόμενη Μεγάλη Εἴσοδο. Ἀνήκει
στό παπαδικό μέλος καί ἔχει μελοποιηθεῖ σέ ὅλους τους ἤχους ἀπό
πολλούς ἐκκλησιαστικούς μελουργούς. Ἔχει σταθερό μέλος καί τό
περιεχόμενό του συνδέει τήν Παλαιά μέ τήν Καινή Διαθήκη. Στήν ἀρχαία
ἐκκλησία ὡς χερουβικός ὕμνος ψαλλόταν ὁ κγ΄ψαλμός, μέσα στόν ὁποῖο
περιεχόταν καί ὁ στίχος Ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες ἡμῶν, καί ἐπάρθητε
πύλαι αἰώνιοι καί εἰσελεύσεται ὁ Βασιλεύς τῆς δόξης, στίχος ὁ ὁποῖος ἦταν
καί τό πρῶτο εἶδος χερουβικοῦ ὕμνου. Ἀπό τόν ιστ΄ αἰ. καί μάλιστα ἐπί
βασιλείας Ἰουστίνου Β΄, στή Θεία Λειτουργία τοῦ Ἰωάννου Χρυσοστόμου
καί τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ψάλλεται ὡς χερουβικός ὕμνος τό γνωστό
279 Λεξικό τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας, Τόμ. 13ος, Πάπυρος Ἀθήνα 2008, σ. 334.
280 Μαν. Κ. Χατζηγιακουμῆς, Ἡ ἐκκλησιαστική μουσική μετά τήν ἅλωση, ὅ.π. σ. 194, Σπ.
Ἀντωνίου, Μορφολογία τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 194,
Ἐγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, Τόμ. 61, Ἀθήνα 1994, σ. 77.
101
«Οἱ τὰ Χερουβὶμ μυστικῶς εἰκονίζοντες καὶ τῇ Ζωοποιῷ Τριάδι τὸν
Τρισάγιον ὕμνον προσᾴδοντες πᾶσαν την βιωτικὴν ἀποθώμεθα μέριμναν ὡς
τὸν βασιλέα τῶν ὃλων ὑποδεξόμενοι ταῖς ἀγγελικαῖς ἀοράτως
δορυφορούμενον τάξεσιν Ἀλληλούια, Ἀλληλούια, Ἀλληλούια».
Σέ παλαιότερα μουσικά χειρόγραφα καί πηγές ὁ χερουβικός ὕμνος281
συναντᾶται μέ κάποιες παραλλαγές σέ δυό συγκεκριμένα σημεῖα. Αὐτά
εἶναι τά ἑξῆς: α) τό «πᾶσαν τήν βιωτικήν…» τό ὁποῖο ἀντικατέστησε τό
«πᾶσαν νῦν βιωτικήν..» καί β) τό «ὡς τόν βασιλέα τῶν ὅλων
ὑποδεξόμενοι…» τό ὁποῖο ἀντικατέστησε τό «ὡς τόν βασιλέα τῶν ὅλων
ὑποδεξάμενοι…». Οἱ ἀλλαγές αὐτές εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τή
διαφοροποίηση τοῦ νοήματος τοῦ τροπαρίου.
Μετά ἀπό μελέτες πάνω στό χερουβικό ὕμνο, διαπιστώθηκε ὅτι στίς
πηγές τοῦ ΙΔ΄ αἰ. χρησιμοποιοῦν χωρίς ἐξαίρεση οἱ ὑμνογράφοι τόν τύπο
«νῦν», κάτι τό ὁποῖο συναντᾶται μέχρι τό β΄μισό του ΙΖ΄ αἰ., παρόλο πού
ἤδη ἀπό τά μέσα τοῦ ΙΕ΄ αἰ. σέ πολλούς κώδικες βλέπουμε καί τή χρήση
τοῦ «τήν». Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά ὅμως, ἡ παραλλαγή «ὑποδεξόμενοι», σέ
ἀντίθεση μέ τό «νῦν», ἀρχίζει νά συναντᾶται ἤδη ἀπό τά μέσα τοῦ ΙΔ΄ αἰ.
σέ χειρόγραφους κώδικες καί ἤδη ἀπό τόν ΙΕ΄ αἰ. παγιώνεται πλέον ἡ
χρήση τοῦ μέλλοντος χρόνου «ὑποδεξόμενοι».
Τό εἶδος τοῦ χερουβικοῦ ὕμνου, ὡς πρός τό περιεχόμενο ποικίλλει.
Ὅπως θά δοῦμε καί στή συνέχεια, ἀνάλογα μέ τή Θεία Λειτουργία πού
τελεῖται ψάλεται καί ὁ ἀντίστοιχος ὕμνος.
281 Ἰωαν. Φουντούλης, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς ἀπορίας, Ἀθήνα 2006, ἔκδοση Ε’, Τόμ.
Β΄, σσ. 135 – 139, Τοῦ ἰδίου, Τόμ. Ε΄, σσ. 180 – 186, Κων. Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἡ
ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π. σσ. 59 – 61.
102
• Οἱ τά χερουβίμ
1. Δοχειαρ.282 363 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.) φ. 395v, ἦχος βαρύς Οἱ τά
χερουβίμ….
2. Ξηροπ.283 277, (μέσα ΙΗ΄ αἰ.) φ. 35r, ἦχος α΄ Οἱ τά χερουβίμ…
3. φ. 36r, ἦχος βαρύς Οἱ τά χερουβίμ…
4. Ξηροπ.284 364, (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 95v, ἦχος βαρύς Οἱ τά χερουβίμ…
5. Ξηροπ.285 370, ( ΙΗ΄ αἰ. 1758), φ. 28v, ἦχος βαρύς Οἱ τά χερουβίμ…
6. Σταυρ.286 234 (μέσα – β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 282r ἦχος βαρύς Οἱ τά
χερουβίμ…
7. Μεταμορ.287 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.) σ. 467, ἦχος βαρύς Οἱ τά
χερουβίμ…
8. σ. 470, ἦχος δ΄ Οἱ τά χερουβίμ…
9. σ. 475, ἦχος βαρύς Οἱ τά χερουβίμ…
10. Αγ. Στεφ.288 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.) φ. 233β, ἦχος βαρύς Οἱ τά
χερουβίμ…
11. Ε.Β.Ε.289 2225 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.) φ. 163r, ἦχος α΄ Οἱ τά χερουβίμ…
12. Ε.Β.Ε. 969 (ΙΘ΄ αἰ.) σ. 119, ἦχος α΄ Οἱ τά χερουβίμ…
13. σ. 120, ἦχος β΄ Οἱ τά χερουβίμ…
282 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Α΄, ὅ.π., σ. 489.
283 ὅ.π. σ. 39.
284 ὅ.π. σ. 231.
Σημ. ὁ παρών κώδικας περιέχει ἐξηγήσεις.
285 ὅ.π. σ. 254.
Σημ. ὁ παρών κώδικας περιέχει ἐξηγήσεις.
286 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Γ΄, ὅ.π., σ. 583.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος.
287 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Μετέωρα, ὅ.π., σ. 132.
Σημ. πιθανόν τό παρόν χφ. νά εἶναι τοῦ Δανιήλ Πρωτοψάλτου,
τό παρόν χερουβικό εἶναι ἐλλιπές καί μεταξύ τῶν σσ. 468-469 ὑπάρχει κενό.
288 ὅ.π. σ. 451.
472.
103
14. σ.121, ἦχος γ΄ Οἱ τά χερουβίμ…
15. Ε.Β.Ε.290 2733 (ΙΗ΄ αἰ.), φ. 246α, ἦχος δ΄ Οἱ τά χερουβίμ…
16. Ε.Β.Ε. 969 (ΙΘ΄ αἰ.) σ. 123, ἦχος δ΄ (σύντομο) Οἱ τά χερουβίμ…
17. σ. 124, ἦχος πλ. α΄ (σύντομο) Οἱ τά χερουβίμ…
18. σ. 126, ἦχος πλ. β΄ (σύντομο) Οἱ τά χερουβίμ…
19. Ε.Β.Ε. 2733 (ΙΗ΄ αἰ.) σ. 246β, ἦχος βαρύς (σύντομο) Οἱ τά χερουβίμ…
20. Ε.Β.Ε. 969 (ΙΘ΄ αἰ.) σ. 127, ἦχος βαρύς (σύντομο) Οἱ τά χερουβίμ…
21. σ. 129, ἦχος πλ. δ΄ (σύντομο) Οἱ τά χερουβίμ…
• Νῦν αἱ δυνάμεις
Στήν Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία τήν θέση τοῦ χερουβικοῦ ὕμνου
κατέχει ὁ ἑξῆς ὕμνος: «Νῦν αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν σὺν ἡμῖν ἀοράτως
λατρεύουσιν ἰδοὺ γὰρ εἰσπορεύεται ὁ Βασιλεὺς τῆς δόξης. Ἰδοὺ θυσία
μυστικὴ τετελειωμένη δορυφορεῖται πίστει καὶ πόθῳ προσέλθωμεν, ἵνα
μέτοχοι ζωῆς ἀιωνίου γενώμεθα. Ἀλληλούϊα».
Κατά τήν μαρτυρία τοῦ Πασχαλίου Χρονικοῦ, τό «Νῦν αἱ δυνάμεις τῶν
οὐρανῶν…» εἰσήχθη στή λειτουργία τῶν Προηγιασμένων τό ἔτος 617291 ἐπί
Σεργίου Κωνσταντινουπόλεως292 (610 – 638).
1. Ξηροπ.293 277, (μέσα ΙΗ΄ αἰ.) φ. 39v, ἦχος πλ. β΄ Νῦν αἱ δυνάμεις…
2. φ. 40v, ἦχος δ΄ Νῦν αἱ δυνάμεις…
3. φ. 46v, ἦχος πλ. β΄ Νῦν αἱ δυνάμεις…294
4. Μεταμορ.295 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.) σ. 515, ἦχος δ΄ Νῦν αἱ δυνάμεις…
290 ὅ.π. σ. 473.

291 Ἰωαν. Φουντούλης, Κείμενα Λειτουργικῆς, τεῦχος Γ΄, Θεῖαι Λειτουργίαι, Θεσσαλονίκη
2007, σ. 162.
292 R. Janin, Θ.Η.Ε., Τόμ. 11ος, Ἀθήνα 1967, σσ. 103 – 104.
293 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Α΄, ὅ.π. σ. 39.
294 ὅ.π. σ. 255.
104
• Σιγησάτω πᾶσα σάρξ:
Στή Θεία Λειτουργία τοῦ Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, ὅπως ἐπίσης καί τό
Μεγάλο Σάββατο στή Θεία Λειτουργία, ὡς χερουβικός ὕμνος ψάλεται ὁ
κάτωθι ψαλμικός: «Σιγησάτω πᾶσα σὰρξ βροτεία, καὶ στήτω μετὰ φόβου
καὶ τρόμου, καὶ μηδὲν γήϊνον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω ὁ γὰρ Βασιλεὺς τῶν
Βασιλευόντων, καὶ Κύριος τῶν κυριευόντων προσέρχεται σφαγιασθῆναι καὶ
δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς προηγοῦνται δὲ τούτου οἱ Χοροὶ τῶν
Ἀγγέλων μετὰ πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας, τὰ πολυόμματα Χερουβεὶμ καὶ τὰ
ἑξαπτέρυγα Σεραφεὶμ, τὰς ὄψεις καλύπτοντα καὶ βοῶντα τὸν ὕμνον
Ἀλληλούϊα».
1. Ξενοφ.296 123 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 493, ἦχος πλ. δ΄ Σιγησάτω πᾶσα
σάρξ….
• Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ:
Τή Μεγάλη Πέμπτη ὡς χερουβικός ὕμνος ἀλλά καί ὡς κοινωνικό
ψάλεται τό «Τοῦ Δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ σήμερον, Υἱὲ Θεοῦ κοινωνόν με
παράλαβε οὐ μὴ γὰρ τοῖς ἐχθροῖς σου τὸ Μυστήριον εἴπω οὐ φίλημά σοι
δώσω καθάπερ ὁ Ἰούδας ἀλλ' ὡς ὁ ληστὴς ὁμολογῶ σοι Μνήσθητί μου,
Κύριε, ἐν τῇ βασιλείᾳ σου», ψαλμικός ὕμνος πού τό περιεχόμενό του ἔχει
ἄμεση σχέση μέ τό περιεχόμενο τῆς ἡμέρας.
Ὁ ὕμνος αὐτός ὁρίστηκε νά ψάλλεται ὅπως καί ὁ Οἱ τά χερουβίμ … ἐπί
τῆς βασιλείας Ἰουστίνου Β΄ τό 573 ὡς χερουβικός ὕμνος τήν ἀνωτέρω
ἡμέρα297.
295 ὅ.π. σ. 134.

296 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄,ὅ.π. σ. 49.
Σημ. ὁ παρών κώδικας εἶναι πιθανόν τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδιώτη.
297 Ἐγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα,Τόμ. 61, ὅ.π. σ. 77.
105
1. Ξενοφ. 123 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 489 ἦχος α΄ Τοῦ δείπνου σου τοῦ
μυστικοῦ…
2. Διον.298 571 (ΙΘ΄ αἰ. 1807), φ. 251r ἦχος α΄ Τοῦ δείπνου σου τοῦ
μυστικοῦ…
2) Koινωνικόν299
Ψαλμικός ὕμνος πού ψάλλεται κατά τήν ὥρα τῆς Θείας Μεταλήψεως
καί μετά τήν ἐκφώνηση Πρόσχωμεν τά Ἅγια τοῖς Ἁγίοις. Εἶναι ἀργό
μάθημα καί ποικίλλει ἀνάλογα μέ τό περιεχόμενο τῆς ἡμέρας καί τῆς
ἑορτῆς. Ἔτσι διακρίνεται στίς ἑξῆς περιπτώσεις:
α) στά Κοινωνικά τῶν Κυριακῶν (Αἰνεῖτε…)
β) στά Κοινωνικά τῆς ἑβδομάδας, μέ κείμενο διαφορετικό γιά τήν κάθε
μέρα ( π.χ. Εἰς μνημόσυνον…, Ὁ ποιῶν τούς ἀγγέλους…, Ποτήριον
Σωτηρίου…κτλ.)
γ) στά Κοινωνικά τῶν Δεσποτικῶν, Θεομητορικῶν ἑορτῶν καθώς καί
τῶν ἑορταζομένων ἁγίων (π.χ. Λύτρωσιν ἀπέστειλε…, Γεύσασθε καί
ἴδετε…, Ὁ τρώγων μου τήν σάρκα…κτλ.)
Στούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες, τά κοινωνικά ψάλλονταν
ἀντιφωνικά ἀπό τούς χορούς καί προηγεῖτο πάντα ψαλμικός ὕμνος πού
προερχόταν ἀπό τόν ἴδιο ψαλμό τοῦ κοινωνικοῦ. Πολλές φορές στά
μεγάλα κοινωνικά, δηλαδή τά πανηγυρικά ὅπως λέγονται, παρατηρεῖται
τό φαἰνόμενο πρίν ἀπό τό Ἀλληλούια νά προηγεῖται ἐκτενές ἤ μικρό
κράτημα.
298 ὅ.π. σ. 715.

Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος καί τῆς Νέας Μεθόδου φφ. 1- 144.
Ἀντωνίου, Μορφολογία, ὅ.π. σ. 212, Ἐγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα,Τόμ. 34, ὅ.π. σ. 260.
106
• «Αἰνεῖτε τόν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν ἀλληλούια»
Κοινωνικό πού μελοποιήθηκε σέ ὅλους τούς ἤχους ἀπό πολλούς
συνθέτες καί ὑμνογράφους. Ψάλλεται, ὅπως ἀναφέρθηκε καί πρίν, στήν
Θεία Λειτουργία τῶν Κυριακῶν καί προέρχεται ἀπό τόν ψαλμό 148.
1. Ξηροπ.300 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 46r ἦχος α΄ δίφωνος Αἰνεῖτε…
2. φ. 66v ἦχος πλ. δ΄ Αἰνεῖτε…301
3. Ξηροπ.302 285 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 116v ἦχος α΄ Αἰνεῖτε …
4. Ξηροπ.303 305 (τέλη ΙΗ΄- ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 221r Αἰνεῖτε … (σειρά ἑπτά
Κοινωνικῶν ἐκτός τοῦ πλ. α΄)
5. Ξηροπ.304 330 (ΙΗ΄ αἰ. 1781-1782), φ. 272r ἦχος β΄ Αἰνεῖτε …
6. φ. 277v ἦχος γ΄ Αἰνεῖτε …
7. φ. 289v ἦχος πλ. β΄ Αἰνεῖτε …
8. φ. 294r ἦχος βαρύς Αἰνεῖτε …
9. φ. 297v ἦχος πλ. δ΄ Αἰνεῖτε …
10. Ξηροπ.305 364 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 136v Αἰνεῖτε…
301 ὅ.π. σ. 39 .
Σήμ. Τά παρόντα κοινωνικά παρεμβάλλονται στήν κατ’ ἦχον σειρά Κοινωνικῶν
(Αἰνεῖτε…) τοῦ Ἰωάννου Χρυσοβέργη.
302 ὅ.π. σ. 50.
Σημ. Γιά τό παρόν Κοινωνικό ὑπάρχουν ἀμφιβολίες γιά τό ἄν εἶναι ἔργο τοῦ
Ἀναστασίου Ραψανιώτου. Εἶναι ἡ μοναδική φορά πού ἀναφέρεται τό ὄνομα τοῦ
Ἀναστασίου μέ τό προσωνύμιο «ἱερέως»), κάτι τό ὁποῖο δέν τό ἔχουμε ξαναδεῖ. Ἐπίσης
σέ αὐτόν τόν κώδικα ἐμπεριέχονται ἐξηγήσεις.
303 ὅ.π. σ. 100.
Σήμ. ὁ παρών κώδικας εἶναι πιθανόν τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδιώτη.
304 ὅ.π. σσ. 198-199.
Σημ. τό χφ. εἶναι τοῦ Δημητρίου Λώτου.
107
11. Ξηροπ.306 370 (ΙΗ΄ αἰ. 1758), φ. 85v ἦχος α΄ δίφωνος Αἰνεῖτε …
12. φ. 89r ἦχος πλ. δ΄ Αἰνεῖτε…307
13. Παντελ.308 1005 (ἀρχές ΙΗ΄ αἰ.), φ. 202v ἦχος γ΄ Αἰνεῖτε…
14. φ. 203r Αἰνεῖτε…309
15. Παντελ.310 1007 (μέσα καί β΄ ἥμισυ ΙΗ αἰ.), φ. 408r Αἰνεῖτε…
16. Καρακ.311 217 (β΄ ἥμισυ - τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 79r ἦχος πλ. δ΄ Αἰνεῖτε…
17. Μεταμορ.312 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 472 ἦχος α΄ δίφωνος Αἰνεῖτε…
18. σ. 477 ἦχος β΄ Αἰνεῖτε…
19. σ. 489 ἦχος δ΄ Αἰνεῖτε…
20. σ. 491 ἦχος πλ. δ΄ Αἰνεῖτε…
21. σ. 614 ἦχος α΄ Αἰνεῖτε…
22. Ἁγίου Στεφ.313 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 266r ἦχος δ΄ Αἰνεῖτε…
23. Ζωοδ. Πηγῆς (Ἁγίας)314 33 (ΙΗ΄ αἰ. 1770 – 1790), φ. 331r ἦχος β΄ (ἔξω)
Αἰνεῖτε…
305 ὅ.π. σ. 232 .

Σημ. Συμπεριλαμβάνονται στίς ἀκόλουθες σελίδες τέσσερα Κοινωνικά τῆς Κυριακῆς
στούς ἑξῆς ἤχους: α΄, β΄, γ΄ καί πλ. δ΄ καί ἐπίσης στόν κώδικα ἐμπεριέχονται ἐξηγήσεις.
306 ὅ.π. σ. 255.
Σημ. στόν κώδικα ἐμπεριέχονται ἐξηγήσεις.
307 ὅ.π. σ. 256.
308 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄, ὅ.π. σ. 410.
309 ὅ.π. σ. 410.
Σημ. Τό παρόν Κοινωνικό ξεκινᾶ ἀπό τήν λέξη Τόν Κύριον… σέ σύνθεση τοῦ Πέτρου
Λαμπαδαρίου. Ἀπό τό Ἐκ τῶν Οὐρανῶν…. μέχρι τό τέλος εἶναι σύνθεση τοῦ Ἀναστασίου
Ραψανιώτη.
310 ὅ.π. σ. 416.
Σημ. Τα Κοινωνικά είναι σε α΄, δ΄ καἰ πλ. δ΄ ἦχο.
311 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Γ΄, ὅ.π. σ. 414.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος, ἐπίσης περιλαμβάνει ἐξηγήσεις καθώς καί
συνθέσεις νέων ποιητῶν.
312 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Μετέωρα, ὅ.π., σελ. 132.
313 ὅ.π. σ. 454 .
Σημ. χφ. πιθανόν Δανιήλ Πρωτοψάλτου.
108
24. Μεγ. Λαύρ.315 Θ 154 ( ΙΗ΄ αἰ. 1786), φ. 1r κ.ἑ. Κοινωνικά α΄ ἤχου
διαφόρων διδασκάλων συμπεριλαμβανομένου καί τοῦ Ἀναστασίου
Ραψανιώτου.
25. φ. 38r Κοινωνικά β΄ ἤχου διαφόρων διδασκάλων
συμπεριλαμβανομένου καί τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτου.
2α) Κοινωνικά τῆς ἑβδομάδος
1. Ξηροπ.316 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 69r ἦχος πλ. δ΄ Εἰς μνημόσυνον…
2. φ. 71r ἦχος πλ. α΄ Ποτήριον Σωτηρίου…
3. Ξηροπ.317 364 (β΄ μισό ΙΗ’ αἰ.), φ. 142v ἦχος πλ. α΄ Ὁ ποιῶν τούς
ἀγγέλους …
4. φ. 144r ἦχος πλ. δ΄ Εἰς μνημόσυνον…
5. φ. 144v ἦχος πλ. α΄ Ποτήριον Σωτηρίου…
6. Κουτλ.318 421 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 248r ἦχος γ΄ Εἰς μνημόσυνον…
7. Μεταμορ.319 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 429 ἦχος βαρύς Μακάριοι οὓς
ἐξελέξω…
8. σ. 494 ἦχος πλ. β΄ Ὁ ποιῶν τούς ἀγγέλους …
9. σ. 497 ἦχος πλ. δ΄ Εἰς μνημόσυνον…
10. σ. 500 ἦχος πλ. α΄ Ποτήριον Σωτηρίου…
314 Ἐμ. Στ. Γιαννόπουλος, Τά χειρόγραφα ψαλτικῆς τέχνης τῆς νήσου Ἄνδρου, Ἄνδρος
2005, σ. 183.
Σημ. χφ. Φρατζῆ Ροδίου.
315 Μητροπολίτου Πρ. Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, Κατάλογος τῶν κωδίκων
τῆς Μεγίστης Λαύρας, Παρίσι 1925, σ. 157.
317 ὅ.π. σ. 232.
Σημ. ὁ κώδικας περιέχει ἐξηγήσεις.
Σημ. ὁ κώδικας περιέχει ἐξηγήσεις καί ἀποτελεῖ χφ. τοῦ Συνεσίου Ἰβηρίτου.
319 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Μετέωρα, ὅ.π. σ. 132.
109
11. σ. 502 ἦχος πλ. α΄ Εἰς πάσαν τήν γῆν…
12. Αγ. Στεφ.320 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 287r ἦχος πλ. δ΄ Εἰς
μνημόσυνον…
2β) Κοινωνικά τοῦ ἐνιαυτοῦ
• «Λύτρωσιν ἀπέστειλε Κύριος τῷ λαῷ αὐτοῦ»
Κοινωνικό τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων.
1. Ξηροπ.321 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 75r ἦχος α΄ Λύτρωσιν ἀπέστειλε…
2. Μεταμορ.322 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 505 ἦχος α΄ δίφωνος Λύτρωσιν
ἀπέστειλε…
3. Αγ. Στεφ.323 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ), φ. 300α ἦχος α΄ δίφωνος
Λύτρωσιν ἀπέστειλε…
• «Ἐπεφάνη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ ἡ σωτήριος πάσιν ἀνθρώποις»
Κοινωνικό της ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων.
1. Μεταμορ.324 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 278 ἦχος πλ. α΄ πεντάφωνος
Ἐπεφάνη ἡ χάρις...
• «Γεύσασθε καί ἴδετε ὅτι Χριστός ὁ Κύριος»
Κοινωνικό τῆς Θείας Λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων Δώρων καί
τῆς Θείας Λειτουργίας τοῦ Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου.
320 ὅ.π. σ. 455.

Σημ. χφ. πιθανόν Δανιήλ Πρωτοψάλτου, περιλαμβάνει ἐξηγήσεις, καλλωπισμούς καί
συντμήσεις.
323 ὅ.π. σ. 456.
Σημ. χφ. πιθανόν Δανιήλ Πρωτοψάλτου περιλαμβάνει ἐξηγήσεις, καλλωπισμούς καί
324 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Μετέωρα,ὅ.π. σ. 134.
110
1. Ξηροπ.325 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 41r ἦχος βαρύς Γεύσασθε καί ἴδετε…
2. Ξηροπ.326 370 (ΙΗ΄ αἰ. 1758), φ. 93v ἦχος πλ. δ΄ Γεύσασθε καί ἴδετε…
3. Μεταμορ.327 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 516 ἦχος βαρύς Γεύσασθε καί
ἴδετε…
4. Αγ. Στεφ.328 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ’ αἰ.), φ. 322v ἦχος βαρύς Γεύσασθε
καί ἴδετε…
• «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε, πηγῆς ἀθανάτου γεύσασθε»
.Κοινωνικό τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα.
1. Δοχειαρ.329 363 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 396v ἦχος βαρύς Σῶμα Χριστοῦ…
2. Μεταμορ.330 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 528 ἦχος βαρύς Σῶμα
Χριστοῦ…
3. Ἁγ. Στεφ.331 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 309v ἦχος βαρύς Σῶμα
Χριστοῦ…
• «Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον, αἴνει τόν Θεόν σου Σιών»
Κοινωνικό τῆς ἑορτῆς τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμᾶ.
1. Ξηροπ.332 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 76v ἦχος α΄ Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ….
326 ὅ.π. σ. 265.
Σημ. Τό παρόν χειρόγραφο ἀρχικά τελειώνει στό φ. 81v, ὅπου ἐκεῖ ἀναγράφεται καί τό
ὄνομα τοῦ γραφέα αὐτοῦ, ὁ κώδικας περιέχει ἐξηγήσεις.
328 ὅ.π. σ. 459.
331 ὅ.π. σ. 457.
111
2. Μεταμορ.333 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 509 ἦχος α΄ δίφωνος Ἐπαίνει
Ἱερουσαλήμ…
• «Ὁ τρώγων μου τήν σάρκα καί πίνων μου τό αἷμα ἐν ἐμοί μένει
κἀγώ ἐν αὐτῷ, εἶπεν ὁ Κύριος»
Κοινωνικό τῆς ἑορτῆς τῆς Τετάρτης τῆς Μεσοπεντηκοστῆς.
1. Ξηροπ.334 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 78v ἦχος δ΄ Ὁ τρώγων μου τήν
σάρκα…
2. Ξηροπ.335 364 (β΄ μισό ΙΗ’ αἰ.), φ. 145r ἦχος δ΄ Ὁ τρώγων μου τήν
σάρκα…
3. Μεταμορ.336 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 512 ἦχος δ΄ Ὁ τρώγων μου τήν
σάρκα…
3) Δοξολογία337
Ἡ δοξολογία εἶναι ψαλμικός ὕμνος πού ἀπαρτίζεται ἀπό πολλούς
στίχους. Ἄρχεται πάντα μέ τόν στίχο Δόξα σοι τῷ δείξαντι τό φῶς…. καί
τελειώνει μέ τό τριαδικό Ἅγιος ὁ Θεός, Ἅγιος ἰσχυρός, Ἅγιος ἀθάνατος
ἐλέησον ἡμᾶς. Ψάλλεται στόν Ὄρθρο μετά τό ἑωθινό δοξαστικό. Μέ τή
μορφή τήν ἀντιφωνική πού ψάλλεται σήμερα, ἐμφανίζεται περίπου στίς
ἀρχές τοῦ 17ου αἰώνα. Ἔχει μελοποιηθεῖ σέ ὅλους του ἤχους ἀπό πολλούς
καί μεγάλους ἐκκλησιαστικούς συνθέτες. Το κείμενο τῆς δοξολογίας
ἀποτελεῖται ἀπό δεκαπέντε στίχους, χωριζόμενους σέ τρεῖς ἑνότητες338. Οἱ

335 ὅ.π. σ. 232.
Ἀντωνίου, Μορφολογία, ὅ.π. σ. 141.
338 Γ. Βεργωτῆς, Λεξικό λειτουργικῶν καί τελετουργικῶν ὅρων, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 40,
Νεκτ. Πάρης, Διερευνήσεις στό λειτουργικό ἆσμα, Λατρίνη 2003, σσ. 67 – 68.
112
πρῶτοι ἕξι στίχοι ἔχουν δοξολογικό περιεχόμενο, οἱ στίχοι ἀπό 7 ἕως 9
ἔχουν εὐχολογικό περιεχόμενο καί οἱ στίχοι 10 ἕως 15 ἔχουν παρακλητικό
περιεχόμενο.
1. Ξηροπ.339 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 14r ἦχος πλ. β΄
2. Ξηροπ. 340285 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φφ. Γv-1r ἦχος πλ. β΄ νενανώ
3. Ξηροπ.341 288 (ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 106v ἦχος πλ. β΄ νενανώ
4. Ξηροπ.342 305 (τέλη ΙΗ΄- ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 135r ἦχος δ΄ λέγετος
5. Ξηροπ.343 305 φ. 137v ἦχος πλ. α΄
6. Ξηροπ.344 330 (ΙΗ΄ αἰ. 1781-1782), φ. 194v ἦχος λέγετος
7. Ξηροπ. 330 φ. 198r ἦχος πλ. α΄
8. Ξηροπ.345 364 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 1r ἦχος πλ. β΄
9. Δοχειαρ.346 341 (ΙΘ΄ αἰ. 1822), φ. 201r ἦχος πλ. β΄
10. Δοχειαρ.347 353 (ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 216v ἦχος πλ. β΄
11. Δοχειαρ.348 356 (ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 173r ἦχος πλ. β΄
340 ὅ.π. σ. 49.
Σημ. Στό χειρόγραφο αὐτό, στήν ἀρχή ὑπάρχουν ἄγραφα φύλλα μέ ἀρίθμιση Α΄- Γ΄,
περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
341 ὅ.π. σ. 59
Σημ. χφ. Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδινιώτη, περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
342 ὅ.π. σ. 95.
Σημ. χφ. Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδινιώτη, περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
343 ὅ.π. σ. 98.
344 ὅ.π. σ. 195.
Σημ. χφ. Δημητρίου Λώτου, περιλαμβάνει καί ἐξηγήσεις.
345 ὅ.π. σ. 238.
Σημ. Ὁ κώδικας τελειώνει στή σελ. 244r ἀλλά στή συνέχεια εἶναι προχείρως
συρραμμένα τά φφ. 1-24 μέσα στά ὁποῖα βρίσκεται καί ἡ ἀνωτέρω δοξολογία,
περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
346 ὅ.π. σ. 432.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος καί ἡ πρίν τοῦ 1814 ἐξηγητική, χφ. Νικηφόρου
(Νικολάου) Δοχειαρίτου.
347 ὅ.π. σ. 456.
Σημ. περιλαμβάνει ἐξηγήσεις καί τό χφ εἶναι τοῦ Ἀνθίμου ἱερομονάχου.
348 ὅ.π. σ. 463.
113
12. Δοχειαρ.349 406 (μέσα ΙΘ΄ αἰ.), φ. 260r ἦχος πλ. β΄
13. Δοχειαρ.350 1247 (ΙΘ΄ αἰ. 1844), φ. 390v ἦχος πλ. β΄ νενανώ
14. Κωνσταμ.351 92 (ΙΘ΄ αἰ. γύρω στο 1840), σ. 755 ἦχος πλ. β΄
15. Ξενοφ.352 123 (β΄ μισό ΙΗ΄ αἰ.), σ. 365
α. σέ ἦχο β΄ λέγετος
β. σέ ἦχο πλ. Β΄ νενανώ
16. Ξενοφ.353 140 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 69r ἦχος πλ. Β΄
17. Ξενοφ.354 145 (τέλη ΙΗ΄- ἀρχές ΙΘ΄), φ. 127r ἦχος πλ. β΄
18. Ξενοφ.355 172 (τέλη ΙΗ΄- ἀρχές ΙΘ΄), φ. 194r ἦχος πλ. β΄
19. Παντελ.356 950 (ΙΘ΄ αἰ. γύρω στο 1815-1825), φ. 260r ἦχος πλ. β΄
20. Παντελ.357 970 (ΙΘ΄ αἰ. γύρω στο 1815-1825), σ. 95 ἦχος πλ. β΄
Σημ. ἡ σημειογραφία εἶναι ἡ πρωτότυπος καί τό χφ. τοῦ Ἀνθίμου ἱερομονάχου.

349 ὅ.π. σ. 589.
Σημ. σημειογραφία τῆς Νέας Μεθόδου.
350 ὅ.π. σ. 636.
Σημ. σημειογραφία τῆς Νέας Μεθόδου – νέες ἐξηγήσεις.
351 ὅ.π. σ. 676.
Σημ. Ἡ ἀνάλυση τῆς δοξολογίας εἶναι τοῦ ἐξηγητῆ Νικολάου Δοχειαρίτου –
σημειογραφία Νέας Μεθόδου καί ἐμπεριέχονται καί ἀνέκδοτες δοξολογίες.
352 Γρ. Στάθη, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄, ὅ.π. σ. 48.
Σημ. χφ. Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδιώτη, περιλαμβάνει καί ἐξηγήσεις.
353 ὅ.π. σ. 86.
Σημ. περιλαμβάνονται ἐξηγήσεις καί καλλωπισμοί.
354 ὅ.π. σ. 97.
Σημ σημειογραφία πρωτότυπος ἀλλά καί τῆς Νέας Μεθόδου.
355 ὅ.π. σ. 137.
Σημ. Ἡ δοξολογία εἶναι ἐλλιπής μετά ἀπό τόν στίχο Κύριε καταφυγή ἐγεννήθης ἡμῖν....,
ἡ σημειογραφία τοῦ κώδικα εἶναι ἐξηγημένη στά περισσότερα κομμάτια καί οἱ ἐξηγήσεις
εἶναι τοῦ Θεοφάνη μοναχοῦ.
356 ὅ.π. σ. 264.

Σημ. Οἱ πρῶτοι τέσσερις στίχοι εἶναι σέ ἐξηγημένη γραφή. Ἀπό τό φ. 261r ἡ δοξολογία
ἐπαναλαμβάνεται ἀλλά σέ ἐξήγηση ἀνώνυμη, ἡ σημειογραφία τοῦ κώδικα εἶναι
ἐξηγημένη καί οἱ ἐξηγήσεις εἶναι τοῦ Θεοφάνη μοναχοῦ.
357 ὅ.π. σ. 320.
Σημ. ἡ σημειογραφία τοῦ κώδικα εἶναι ἐξηγημένη καί οἱ ἐξηγήσεις εἶναι τοῦ Θεοφάνη
μοναχοῦ.
114
21. Παντελ.358 1037 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 82r ἦχος πλ. β΄ νενανώ ἐκ τοῦ
Δι
22. Διον.359 571 (ΙΘ΄ αἰ. 1807), φ. 144r ἦχος πλ. β΄
23. Διον.360 576 (ΙΘ΄ αἰ. 1816), φ. 111r ἦχος πλ. δ΄
24. φ. 205v ἦχος πλ. β΄ ἐκ τοῦ παλαιοῦ, πρωτότυπη σημειογραφία
25. Διον.361 612 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 176v ἦχος πλ. δ΄ ἡ λεγομένη
ἑπτάφωνος, ξεκινᾶ ἀπό τόν Νη
26. Διον.362 680 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 228v ἦχος πλ. δ’ ἡ λεγομένη
27. Διον.363 681 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 326r ἦχος πλ. δ΄ ἡ λεγομένη
28. Διον.364 700 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 142v ἦχος πλ. δ΄ ἡ λεγομένη
29. Διον.365 806 (μέσα ΙΘ΄ αἰ.), σ. 844 ὀκτάηχος ἦχος πλ. β΄
30. σ. 871 ἦχος πλ. δ΄ ἡ λεγομένη ἑπτάφωνος, ξεκινᾶ ἀπό τόν Νη
31. Ἁγ. Αἰκατ.366 1325 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 189r ἦχος πλ. β΄ νενανώ
358 ὅ.π. σ. 491.

Σημ. ἡ σημειογραφία εἶναι καί τῆς Νέας καί τῆς παλαιᾶς μεθόδου καί ὁ κώδικας
περιλαμβάνει καί ἐξηγήσεις.
359 ὅ.π. σ. 714.
Σημ. σημειογραφία τοῦ κώδικα ἡ πρωτότυπος καί ἡ τῆς Νέας Μεθόδου καί εἶναι χφ. τοῦ
Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδιώτη.
360 ὅ.π. σ. 725.
Σημ. σημειογραφία τοῦ κώδικα ἡ πρωτότυπος καί ἡ τῆς Νέας Μεθόδου.
361 ὅ.π. σ. 739.
Σημ. σημειογραφία τῆς Νέας Μεθόδου καί ὑπάρχουν ἐξηγημένες πολλές παλιές
συνθέσεις.
362 ὅ.π. σ. 762.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου καί εἶναι χφ. τοῦ Ἰωάσαφ Διονυσιάτου.
363 ὅ.π. σ. 765.
Σημ. σημειογραφία τοῦ κώδικα ἡ πρωτότυπος καί ἡ τῆς Νέας Μεθόδου.
364 ὅ.π. σ. 785.
365 ὅ.π. σ. 853.
115
32. Καρακ.367 217 (β΄ ἥμισυ μέ τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 137v ἦχος πλ. β΄
33. Καρακ.368 240 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 278r ἦχος πλ. β΄
34. Σταυρ.369 234 (ΙΘ΄ αἰ. 1811), φ. 278v ἦχος πλ. β΄
35. Ἰβήρ.370 981 (ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), σ. 657 ἦχος πλ. β΄
36. Μεταμορ.371 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 460 ἦχος πλ. β΄
37. Μεταμορ.372 644 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.)
α) φ. 1r ἦχος πλ. δ΄ χρωματικός373
β) ἦχος βαρύς374
γ) φ. 7r ἦχος πλ. δ΄ ἑπτάφωνος375
38. Ἁγ. Στεφ. 376 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 159r ἦχος πλ. β΄
366 Δημ. Μπαλαγεώργος, Φλ. Κρητικοῦ, Τά χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς Σινᾶ, Τόμ.
Α’, Αθήνα 2008, σ. 583.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπη.
367 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Γ’, ὅ.π. σ. 416.
368 ὅ.π. σ. 473.
Σημ σημειογραφία τῆς Νέας Μεθόδου – τό χφ. καί οἱ ἐξηγήσεις εἶναι τοῦ Νικολάου
Δοχειαρίτου.
369 ὅ.π. σ. 583.
370 ὅ.π. σ. 799.
Σημ. ἡ σημειογραφία καί ἡ ἐξηγητική εἶναι ἡ πρωτότυπος καί ἐμπεριέχονται πολλές
ἐξηγήσεις τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου.
372 ὅ.π. σ. 210.
Σημ. Πρόκειται γιά Σπαράγματα δηλ. φάκελο μέσα στόν ὁποῖο ὑπάρχουν τρεῖς δέσμες
φύλλων, διαφόρων μεγεθῶν ἀλλά τοῦ ἰδίου συγγραφέα ἡ κάθε ἑνότητα. Τό β΄ χφ. πού
μᾶς ἀπασχολεῖ ἀποτελεῖται ἀπό 16 φύλλα. Ὅλος ὁ κώδικας πλήν τοῦ γ΄ χφ. εἶναι χφ. τοῦ
Παρθενίου Μετεωρίτου.
373 ὅ.π. σ. 210.
Σημ. Ἡ παροῦσα δοξολογία ἄρχεται ἀπό τόν στίχο Ὅτι σύ εἶ μόνος Ἅγιος….
374 ὅ.π. σ. 210.

Σημ. Ἡ ἑτέρα αὐτή δοξολογία συμπεριλαμβάνεται στίς ἴδιες σελίδες μέ τοῦ πλ. Δ΄
χρωματικοῦ.
375 ὅ.π. σ. 210.
Σημ. Ἡ δοξολογία εἶναι γραμμένη μέχρι τοῦ στίχου Εὐλογητός εἰ, Κύριε δίδαξόν με τά
δικαιώματά σου.
376 ὅ.π. σ. 446.
116
39. Λειμ.377 248 (1770-1790), φ. 307 ἦχος πλ. β΄378
40. Λειμ.379 341 (1790 – 1793), φ. 104r ἦχος πλ. β΄380
41. Merlier381 7 (1805), φ. 184v ἦχος πλ. δ΄382
42. Προφ. Ἠλ.383 620 (τέλη ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 29r ἦχος πλ. β΄
43. Bodl. Βιβλ.384 Gr. Liturg. E. 4 (S.C. 36615) (ΙΘ΄ αἰ. μετά το 1805), φ. 149
4) Πολυέλεος385
Ὁ πολυέλεος εἶναι ἕνα σύστημα μελοποιημένων στίχων τό ὁποῖο ἀνήκει
στό Παπαδικό Γένος τῆς μελοποιίας. Εἶναι ψαλμικός ὕμνος πού
καταλήγει πάντα σέ Δόξα (τριαδικό) – Καί νῦν (θεοτοκίο) καθώς καί σέ
αὐτοσχέδια ἤ δεκαπεντασύλλαβα μαθήματα, κάτι τό ὁποῖο συναντᾶται
καί στήν παροῦσα ἐργασία. Γνωστότεροι πολυέλεοι εἶναι τό Δοῦλοι
Κύριον… (ψαλμός 134) καί τό Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ … (ψαλμός 135)
πού εἶναι ἀντιπροσωπευτικοί τῆς βυζαντινῆς καλοφωνίας ἀλλά καί τῆς
μελοποίησης κατά στίχο. Συγκεκριμένα ἀπό τόν ψαλμό 135
Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ … ἔλαβε καί τό ὄνομα πολυέλεος αὐτό τό εἶδος
Σημ. χφ. πιθανόν τοῦ Δανιήλ Πρωτοψάλτου καί περιλαμβάνει καλλωπισμούς,

ἐξηγήσεις καί συντμήσεις.
377 Μαν. Κ. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα 1453-1832, ὅ.π. σ. 166, Ἀθ.
Παπαδοπούλου Κεραμέως, Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη, Τόμ. A΄, Κωνσταντινούπολη
1884, σ. 117.
378 ὅ.π. σ. 380.
379 ὅ.π. σ. 182.
380 ὅ.π. σ. 380.
381 ὅ.π. σ. 202.
382 ὅ.π. σ. 380.
383 Ἀχ. Γ. Χαλδαιάκης, Τά χειρόγραφα Ὕδρα, Τόμ. Α΄, ὅ.π. σ. 126.
Σημ. σημειογραφία μεταβατική ἐξηγητική.
384 Ἐμ. Στ. Γιαννόπουλος, Τά χειρόγραφα Ἀγγλία, Ἀθήνα 2008, σ. 255.
117
τοῦ ψαλμικοῦ ὕμνου386. Βέβαια ὑπάρχουν καί ἄλλοι θαυμάσιοι πολυέλεοι
ὅπως τό Λόγον ἀγαθόν…, Ἐπί τόν ποταμόν Βαβυλῶνος… κ.ἄ.
1. Ξηροπ.387 288 (ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 34r ἦχος δ΄ λέγετος, τουρκιστί
Σεγκιάχ Δοῦλοι Κύριον
2. Ξηροπ.388 305 (τέλη ΙΗ΄- ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 60v (ἦχος β΄) λέγετος
Δοῦλοι Κύριον
3. Ξηροπ.389 312 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 93v ἦχος δ΄λέγετος Δοῦλοι Κύριον
4. Ξηροπ.390 330 (ΙΗ΄αἰ. 1781-1782), φ. 94v ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
5. Ξηροπ.391 364 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄αἰ.), φ. 35r ἦχος β΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
6. Ξηροπ.392 365 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 58r ἦχος δ΄ λέγετος, τουρκιστί
7. Ξηροπ.393 368 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 160r ἦχος δ΄ λέγετος, τουρκιστί
8. Ξηροπ.394 369 (ΙΘ΄αἰ. 1802), φ. 97r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
9. Ξηροπ.395 382 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 133v ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
386 Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος στήν Βυζαντινή καί Μεταβυζαντινή μελοποιία, Ἀθήνα
2003, σσ. 108 – 109.
387 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Α’, ὅ.π. σ. 58.
Σημ. χφ. τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδιώτη καί περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
388 ὅ.π. σ. 96.
Σημ. χφ. τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἀγραφορενδιώτη καί περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
389 ὅ.π. σ. 126.
Σημ. περιμβάνει ἐξηγήσεις καί καλλωπισμούς.
390 ὅ.π. σ. 193.
Σημ. χφ. Δημητρίου Λώτου καί περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
391 ὅ.π. σ. 230.
Σημ. περιλαμβάνει ἐξηγήσεις.
392 ὅ.π. σ. 234.
393 ὅ.π. σ. 245.
394 ὅ.π. σ. 250.
118
10. Δοχειαρ.396 341 (ΙΘ΄ αἰ. 1822), φ. 127v ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
11. Δοχειαρ.397 353 (ἀρχές ΙΘ΄αἰ.), φ. 105r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
12. Δοχειαρ.398 354 (ἀρχές ΙΘ΄αἰ.), φ. 82r ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
13. Δοχειρ.399 356 (ἀρχές ΙΘ΄αἰ.), φ. 62v ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
14. Δοχειαρ.400 359 (τέλη ΙΗ΄αἰ.), φ. 56r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
15. Δοχειαρ.401 360 (ΙΘ΄ αἰ. περί τό 1830), φ. 372r ἦχος λέγετος Βου
16. Δοχειαρ.402 368 (ΙΘ΄αἰ. περί τό 1810), φ. 238r ἦχος δ΄ λέγετος,
τουρκιστί Σεγκιάχ Δοῦλοι Κύριον
17. Δοχειαρ.403 401 (τελευταῖο τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 66v ἦχος λέγετος
18. Δοχειαρ.404 404 (ΙΘ΄ αἰ. περί τό 1840), φ. 190v ἦχος λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
395 ὅ.π. σ. 285.

396 ὅ.π. σ. 431.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος καί ἡ πρίν τοῦ 1814 ἐξηγητική, χφ. Νικηφόρου
(Νικολάου) Δοχειαρίτου.
397 ὅ.π. σ. 455.
Σημ. Ὁ παρών πολυέλεος χαρακτηρίζεται στό χειρόγραφο ὡς Πάνυ χαρμόσυνος καί
ἠδύτατος. Ὁ κώδικας εἶναι χφ. τοῦ Ἀνθίμου ἱερομονάχου.
398 ὅ.π. σ. 458.
399 ὅ.π. σ. 463.
Σημ. Καί πάλι ἐδῶ ὁ ἴδιος πολυέλεος χαρακτηρίζεται Σύντομός τέ καί τερπνός καί πάνυ
χαρμόσυνος.
400 ὅ.π. σ. 472.
Σημ. Ἐδῶ ὁ πολυέλεος ὑπάρχει μέ τόν χαρακτηρισμό Πάνυ ὡραῖος. Σημειογραφία τοῦ
κώδικα ἡ πρωτότυπος καί περιέχει ἐξηγήσεις τοῦ Ἀνθίμου ἱερομονάχου.
401 ὅ.π. σ. 477.
Σημ. Σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου.
402 ὅ.π. σ. 498.
Σημ. χαρακτηρισμός ἐδῶ Σύντομος καί πάνυ ὡραῖος καί ἡ σημειογραφία εἶναι ἡ
πρωτότυπος.
403 ὅ.π. σ. 579.
119
19. Δοχειαρ. Τυπικ.405 123 (ΙΘ΄ αἰ. περί το 1840), σ. 485 ἦχος δ΄ Βου
20. Ξενοφ.406 123 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ), σ. 183 ἦχος λέγετος, τουρκιστί
21. Ξενοφ.407 140 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 29v ἦχος δ΄ Δοῦλοι Κύριον
22. Ξενοφ.408 144 (ΙΘ΄ αἰ. 1808), φ. 138r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
23. Ξενοφ.409 145 (τέλη ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 79r ἦχος δ΄ λέγετος
24. Ξενοφ.410 154 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 259v ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
25. Ξενοφ.411 156 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 112v ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
26. Ξενοφ.412 172 (τέλη ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 129v ἦχος λέγετος,
τουρκιστί Σεγκιάχ Δοῦλοι Κύριον
27. Παντελ.413 952 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 76v ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
404 ὅ.π. σ. 583.

Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου.
405 ὅ.π. σ. 646.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου καί συνθέσεις αὐτοῦ.
406 Γρ. Στάθης, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Β΄, ὅ.π σ. 46.
407 ὅ.π. σ. 86.
408 ὅ.π. σ. 92.
409 ὅ.π. σ. 97.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος καί της Νέας Μεθόδου.
410 ὅ.π. σ. 114.
Σημ. Ἐδῶ ὑπάρχει ὁ χαρακτηρισμός συνοπτικός γιά τόν πολυέλεο.
411 ὅ.π. σ. 117.
Σημ. χαρακτηρισμός Πάνυ χαρμόσυνος.
412 ὅ.π. σ. 137.
Σημ. σημειογραφία ἐξηγηματική παρά τοῦ Θεοφάνους μοναχοῦ.
413 ὅ.π. σ. 267.
Σημ. χαρακτηρισμός Ἥδιστος καί συνοπτικός.
120
28. Παντελ.414 977 (ΙΘ΄ αἰ. περί 1815 – 1820), φ. 45r ἦχος λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
29. Παντελ.415 998 (ΙΘ΄ αἰ. 1815), φ. 116r ἦχος δ΄ λέγετος, μέσος τοῦ δ΄,
πεστρέφ σεγκιάχ αραβικά, δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
30. Παντελ.416 1018 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 107v ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι
Κύριον
31. Παντελ.417 1032 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 11v ἦχος δ΄ λέγετος Βου Δοῦλοι
Κύριον
32. Γρηγ.418 22 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 189r ἦχος Δ΄ λέγετος, τουρκιστί σεγκιάχ
33. Γρηγ.419 23 (ΙΘ΄ αἰ. 1800), φφ. 9r – 187v πολυέλεοι
34. Γρηγ.420 36 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 89v ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
35. Διον.421 576 (ΙΘ΄ αἰ. 1816), φ. 82r ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
36. Διον.422 612 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 101r ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
414 ὅ.π. σ. 339.

Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος, περιλαμβάνει ἐξηγήσεις ἀλλά μᾶς εἶναι ἄγνωστος
ὁ ἐξηγητής.
415 ὅ.π. σ. 393.
Σημ. χαρακτηρισμός πάνυ γλυκής, σημειογραφία ἡ πρωτότυπος πρίν ἀπό τήν Νέα
Μέθοδο.
416 ὅ.π. σ. 449.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου.
417 ὅ.π. σ. 482.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου καί μέ ἔνδειξη ὅτι ὁ
παρών πολυέλεος Ἐκαλλωπίσθη δέ, ὡς ὀρᾶται, ἐπί τό κρεῖττον.
418 ὅ.π. σ. 631.

Σημ. μέ χαρακτηρισμό Πάνυ ὡραῖος.
419 ὅ.π. σ. 632 .
Σημ. στόν παρόντα κώδικα ἁπλά γίνεται ἀναφορά ὅτι στίς σελίδες αὐτοῦ
ἐμπεριέχονται μεταξύ τῶν λοιπῶν δασκάλων καί ὕμνων καί πολυέλαιοι τοῦ Ἀναστασίου
Ραψανιώτη χωρίς νά μᾶς διευκρινίζει ποιοί.
420 ὅ.π. σ. 657.
421 ὅ.π. σ. 725.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος καί τῆς Νέας Μέθόδου.
121
37. Διον.423 678 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 128r ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι
Κύριον
38. Διον.424 680 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 78r ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι Κύριον
39. Διον.425 690 (ΙΘ΄ αἰ. 1837), φ. 161r ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι Κύριον
40. Διον.426 700 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), φ. 149r ἦχος β΄ διατονικός, ἤτοι
λέγετος ἐκ τοῦ Βου Δοῦλοι Κύριον
41. Διον.427 723 (β΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.), φ. 145r ἦχος β΄ διατονικός, ἤτοι
λέγετος ἐκ τοῦ Βου Δοῦλοι Κύριον
42. Διον.428 767 (μέσα ΙΘ΄ αἰ.), σ. 711 ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι Κύριον
43. Διον.429 806 (μέσα ΙΘ΄ αἰ.), σ. 640 ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι Κύριον
44. σ. 957 ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι Κύριον430
422 ὅ.π. σ. 788.

Σημ. σημειογραφία τῆς Νέας Μεθόδου καί ἐξηγημένες πολλές παλιές συνθέσεις.
423 ὅ.π. σ. 758.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου. Ὁ πολυέλεος ἀνήκει
στόν Χουρμούζιο, ἀλλά οἱ περισσότεροι στίχοι αὐτοῦ στή συνέχεια ἀνήκουν στόν
Ἀναστάσιο Ραψανιώτη.
424 ὅ.π. σ. 762.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου.
425 ὅ.π. σ. 770.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Ματθαίου Βατοπεδινοῦ καί Ἰωάσαφ
Διονυσιάτου.
426 ὅ.π. σ. 785.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου(;) – ἐλαφρῶς
διαφορετική ἡ σημειογραφία στόν παρόντα πολυέλεο καί ἐπίσης λείπει τό Δόξα - Καί
Νῦν….
427 ὅ.π. σ. 810.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου φφ. 163 – 186.
428 ὅ.π. σ. 836.
Σημ. ὁ παρών πολυέλεος ἐξηγήθηκε ἀπό τόν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα, σημειογραφία
Νέας Μεθόδου.
429 ὅ.π. σ. 852 .
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου.
430 ὅ.π. σ. 853 .
Σημ. ὁ παρών πολυέλεος ἐξηγήθηκε ἀπό τόν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα.
122
45. Ἁγ. Παύλ.431 25 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 92 ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
46. Ἁγ. Παύλ.432 433 (Κ΄ αἰ. 1903), φ. 161r ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι
Κύριον
47. Κουτλ.433 418 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 52r ἦχος λέγετος δ΄, ὀνομαζόμενος
τουρκιστί σεγγιάχ Δοῦλοι Κύριον
48. Κουτλ.434 424 (α΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.), φ. 39v ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
49. Κουτλ.435 435 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 45r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
50. Κουτλ.436 632 (α΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.), φ. 160r ἦχος λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
51. Καρακ.437 216 ( ΙΘ΄ αἰ. 1819), φ. 128r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
52. Φιλοθ.438 251 (ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 91r ἦχος β΄- δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
53. Σταυρ.439 234 (μέσα μέ β΄ ἥμισυ ΙΗ΄αἰ.), φ. 103r ἦχος δ΄ λέγετος
Σημ. με χαρακτηρισμό ως σύντομος καί τερπνός, σημειογραφία τοῦ κώδικα ἡ
πρωτότυπος.
432 ὅ.π. σ. 185.
Σημ. σημειογραφία Νέας Μεθόδου, στήν ρουμανική – προσαρμογή τοῦ Νεκταρίου
Πρωτοψάλτου Ἁγιορείτου.
433 ὅ.π. σ. 262.
434 ὅ.π. σ. 274.
Σημ. ἐξηγήσεις – χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου.
435 ὅ.π. σ. 289.
436 ὅ.π. σ. 383.
Σημ. ἐξηγήσεις Θεοφάνους μοναχοῦ.
437 ὅ.π. σ. 408.
438 ὅ.π. σ. 535.
439 ὅ.π. σ. 580.
123
54. Ἰβήρ.440 981 (ΙΗ΄- ΙΘ΄ αἰ.), σ. 376 ἦχος λέγετος Δοῦλοι Κύριον
55. σ. 513 ἦχος πλ. α΄ Λόγον ἀγαθόν
56. σ. 189 ἦχος πλ. δ΄ (τρίτη στάση τοῦ πολυελέου) Βαβυλῶνος,
ἀλληλούια
57. Μεταμορ.441 92 (ΙΗ΄ αἰ. 1772), φ. 36v ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
58. Μεταμορ.442 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 437 ἦχος β΄ λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
59. Μεταμορ.443 329 (ΙΗ΄ αἰ. περί το 1775), φ. 147r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι
Κύριον
60. Ἁγ. Στεφ.444 35 (ΙΗ΄ αἰ. 1758), φ. 58r ἦχος β΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
61. Λειμ.445 8 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 81r ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον 446
62. Λειμ.447 247 (1802), φ. 122r ἦχος δ΄ λέγετος τουρκιστί σεγγιάχ Δοῦλοι
Κύριον448
Σημ. μέ χαρακτηρισμό ὡς συνοπτικός καί πάνυ ὡραῖος.

440 ὅ.π. σ. 797.
Σημ. σημειογραφία ἡ πρωτότυπος καί περιλαμβάνονται πολλές ἐξηγήσεις τοῦ Πέτρου
Πελοποννησίου.
Σημ. χφ. Γαβριήλ ἱεροδιακόνου.
442 ὅ.π. σ. 132.
Σημ. στόν παρόντα πολυέλεο λείπει τό τριαδικό μάθημα, ἐνῶ τό θεοτοκίον αὐτοῦ στή
σ. 451 Ἄσπιλε παναμώμητε εἶναι γραμμένο σέ 15σύλλαβο μέτρο.
443 ὅ.π. σ. 164.
Σημ. με χαρακτηρισμό ὡς συνοπτικός – εἶναι πλήρης μετά τοῦ Δόξα Ὑμνοῦμέν σε,
προσκυνοῦμέν σε… φ. 150r καί τοῦ Καί Νῦν Ἄσπιλε παναμώμητε… φ. 151v.
444 ὅ.π. σ. 333.
445 Μαν. Κ. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικά Χειρόγραφα 1453 – 1832, ὅ.π. σ. 155.
446 ὅ.π. σ. 381.
447 ὅ.π. σ. 196.
448 ὅ.π. σ. 381.
124
63. Προφ. Ἠλ.449 620 (τέλη ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 13v ἦχος δ΄ λέγετος
64. Προφ. Ἠλ.450 724 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄αἰ.), φ. 1r ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι
Κύριον
65. Ἱεροσολ. Βιβλ.451 τεῦχος χάρτινο 107 (α΄ ἥμισυ ΙΘ΄ αἰ.), σ. 39
πολυέλεος
66. Bodl. Βιβλ.452 Gr. Liturg. E. 4 (S.C. 36615) (ΙΘ΄ αἰ. μετά τό 1805), φ. 82r,
ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον
5) Καλοφωνικοί εἱρμοί 453
Οἱ καλοφωνικοί εἱρμοί, ὅπως δηλώνει καί ὁ ὅρος, εἶναι μαθήματα
μελισματικά, ἀπαιτεῖται δέ καλλιφωνία κατά τήν ἐκτέλεσή τους.
Ἀνήκουν στήν ὁμάδα τῶν τροπαριακῶν ὕμνων τῆς βυζαντινῆς
μελοποίας. Πρωτοεμφανίστηκαν τόν 17ο αἰώνα καί συγκεκριμένα στό
β΄ μισό αὐτοῦ, ἐνῶ ὡς αὐτόνομο μουσικό βιβλίο ἡ δημιουργία τοῦ
καλοφωνικοῦ εἱρμολογίου χρονολογεῖται γύρω στά τέλη τοῦ 18ου
αἰώνα. Ἐξηγήθηκε στήν Νέα μέθοδο ἀπό τόν Γρηγόριο Πρωτοψάλτη
τό 1816. Τό ἦθος τους εἶναι εἴτε διασταλτικό, εἴτε συσταλτικό, εἴτε
ἡσυχαστικό καί κάποιοι ἐξ αὐτῶν εἶναι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι.
449 Ἀχ. Γ. Χαλδαιάκης, Τά χειρόγραφα Ὕδρα, Τόμ. Α΄, ὅ.π. σ. 126.

Σημ. σημειογραφία μεταβατική ἐξηγητική.
450 ὅ.π. σ. 254.
Σημ. ὁ πολυέλεος χωρίς τά τριαδικά μαθήματα σημειογραφία Νέας Μεθόδου, χφ.
Μερκουρίου ἱερέως (ἐν μέρει), μέλη ὑδραϊκής ψαλτικῆς παραδόσεως.
451 Ἀθ. Παπαδοπούλος Κεραμέως, Χειρογράφα Ἱεροσολυμιτικῆς βιβλιοθήκης, Τόμ. Ε΄
1916, σ. 388.
452 Ἐμ. Στ. Γιαννόπουλος, Τά χειρόγραφα Ἀγγλία, ὅ.π. σ. 254.
125
1. Ξηροπ.454 277 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 104v ἦχος α΄ Τό θαῦμα τοῦ τόκου
σου…
2. φ. 106r ἦχος β΄ λέγετος Δεῦτε, τήν μητέρα τοῦ φωτός…
3. φ. 107v ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά ἀνθρώπινα…
4. φ. 108r ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
5. φ. 109r ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
6. φ. 109v ἦχος δ΄ Ἀγρῶ τῷ τῆς ἁμαρτίας…
7. φ. 110v ἦχος πλ. α΄ Θεοτόκε ἡ προστασία…
8. φ. 112r ἦχος πλ. β΄ νενανώ Φρικτόν τό βῆμα σου….455
9. φ. 113r ἦχος βαρύς Πλήν σου Θεόν οὐ γινώσκω…
10. φ. 114r ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου δέξαι…
11. Ξηροπ.456 285 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 118v ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου
δέξαι…
12. Ξηροπ.457 305 (τέλη ΙΗ΄ - ἀρχές ΙΘ΄), φ. 317r
13. φ. 330r ἦχος δ΄ Ἀγρῷ τῷ τῆς ἁμαρτίας…458
14. φ. 340r ἦχος πλ. β΄ Φρικτόν τό βῆμά σου…459
454 Γρ. Στάθη, Τά χειρόγραφα Ἅγιο Ὄρος, Τόμ. Α΄, ὅ.π. σ. 40.
455 ὅ.π. σ. 40 .
Σημ. τό μέλος τοῦ παρόντος καλοφωνικοῦ εἱρμοῦ εἶναι τοῦ κυρίου Ζαχαρίου τοῦ
μουσικωτάτου τῆς περσικῆς τέχνης. Τό δέ τόνισμα αὐτοῦ τοῦ κυρίου Ἀναστασίου.
456 ὅ.π. σ. 50.
457 ὅ.π. σ. 102.
Σημ. πλούσια συλλογή καλοφωνικῶν εἱρμῶν σέ ὅλους τούς ἤχους διαφόρων ποιητῶν,
χωρίς νά διευκρινίζει ποιός ἔγραψε τί.
458 ὅ.π. σ. 103.
126
15. Ξηροπ.460 324 (ΙΗ΄ αἰ. 1760), φ. 268v ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
16. Ξηροπ.461 330 (ΙΗ΄ αἰ. 1781 – 1782), φ. 414v ἦχος δ΄ Ἀγρῷ τῷ τῆς
ἁμαρτίας…
17. Ξηροπ.462 364 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 205r ἦχος γ΄ Ὑπερβολή
ἀσωτείας…
• ἦχος δ΄ Ἀγρῷ τῷ τῆς ἁμαρτίας…
• ἦχος πλ. β΄ νενανώ Φρικτόν τό βῆμά σου…
• ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου δέξαι…
18. Ξηροπ.463 365 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 235r ἦχος δ΄ λέγετος Δεῦτε, τήν
μητέρα τοῦ φωτός…
20. φ. 236v ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
22. Ξηροπ.464 370 (ΙΗ΄ αἰ. 1758), φ. 75r ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου δέξαι…
23. Δοχειαρ.465 332 (ΙΗ΄ αἰ. 1760), φ. Εr ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
24. Δοχειαρ.466 359 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 250v ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
459 Σημ. τό μέλος αὐτοῦ τοῦ κυρίου Ζαχαρίου (χαντεντε;).

460 ὅ.π. σ. 173.
461 ὅ.π. σ. 203.
Σημ. τό παρόν τά μέν γράμματα εἰσί τοῦ μουσικωτάτου πατριάρχου τῶν Ἱεροσολύμων
κύρ Παρθενίου, τό δέ μέλος κύρ Ἀναστασίου τοῦ Ῥαψανιώτου.
462 ὅ.π. σ. 233.
463 ὅ.π. σ. 238.
464 ὅ.π. σ. 255.
465 ὅ.π. σ. 382.
127
25. Δοχειαρ.467 363 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 410v ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου
δέξαι…
26. Παντελ.468 994 (μέσα ΙΗ΄ αἰ.), φ. 358r ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου
δέξαι…
27. Παντελ.469 1012 (ΙΗ΄ αἰ. 1768), φ. 257v ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
29. Γρηγ.470 11 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φφ. 410r – 435r καλοφωνικός εἱρμός
30. Διον.471 575 (ΙΗ΄ αἰ. 1764), φφ. 298v – 316v
• ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
31. Ἁγ. Παύλ.472 132 (ΙΗ΄ αἰ. 1774), σ. 911 ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά
ἀνθρώπινα…
32. Κουτλ.473 437 (ΙΗ΄ αἰ. 1757), φ. 415v
• ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
• ἦχος δ΄ Ἀγρῷ τῷ τῆς ἁμαρτίας…
466 ὅ.π. σ. 476.

467 ὅ.π. σ. 489.
469 ὅ.π. σ. 436.
Σημ. μέ χαρακτηρισμό ὡς ἔντεχνον.
470 ὅ.π. σ. 607 .
Σημ. στίς σελίδες τοῦ κώδικα αὐτοῦ ἐμπεριέχεται καί ἕνας καλοφωνικός εἱρμός τοῦ
Ἀναστασίου Ραψανιώτη χωρίς νά μᾶς διευκρινίζεται ποιός.
471 ὅ.π. σ. 723.
Σημ. οἱ δύο αὐτοί καλοφωνικοί εἱρμοί ὑπάρχουν μέσα στίς ἀναγραφόμενες σελίδες τοῦ
κώδικα, χωρίς νά διευκρινίζεται σέ ποιές ἀκριβῶς.
473 ὅ.π. σ. 296.
128
• ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
33. Καρακ.474 228 (ΙΘ΄ αἰ. 1811), φ. 70v
• ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
34. Σταυρ.475 234 (μέσα – β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 354r ἦχος γ΄ Ὑπερβολή
ἀσωτείας…
35. φ. 383r ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά ἀνθρώπινα…
36. Ἰβήρ.476 981 (ΙΗ΄ αἰ. – ἀρχές ΙΘ΄), σ. 315 ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου
δέξαι…
37. Ἰβήρ.477 997 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 211v ἦχος δ΄ Ἕλκει μέ πρός ὑμνωδίαν…
38. φ. 212r ἦχος α΄ Τό θαῦμα τοῦ τόκου σου…
39. φ. 212v ἦχος β΄ Δεῦτε, τήν μητέρα τοῦ φωτός…
40. φ.213v ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά ἀνθρώπινα…
- ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
- ἦχος δ΄ Ἀτρώτῳ (=Ἀγρῷ;) τῷ τῆς ἁμαρτίας…
42. φ. 215r ἦχος πλ. α΄ Θεοτόκε ἡ προστασία…
43. φ. 215v ἦχος πλ. β΄ νενανώ Φρικτόν τό βῆμά σου…
474 ὅ.π. σ. 442.

Σημ. σημειογραφία ἐξηγητική καί πρωτότυπος – χφ. – ἐξηγήσεις Ματθαίου
Βατοπεδινοῦ (=Μελετίου Ἐφεσίου).
475 ὅ.π. σ. 584.
476 ὅ.π. σ. 802.
477 ὅ.π. σ. 897.
129
44. φ. 216r ἦχος βαρύς Πλήν σου Θεόν οὐ γινώσκω ἕτερον
46. Μεταμορ.478 92 (ΙΗ΄ αἰ. 1772), φ. 262r ἦχος α΄ Τό θαῦμα τοῦ τόκου
σου…
47. Μεταμορ.479 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 594 ἦχος α΄ Νε, Τό θαῦμα τοῦ
τόκου σου…
48. σ. 596 ἦχος β΄ λέγετος σεκιάχ Δεῦτε, τήν μητέρα τοῦ φωτός…
49. σ. 598 ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
50. σ. 602 ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
51. σ. 603 ἦχος δ΄ Ἀγρῶ τῷ τῆς ἁμαρτίας…
52. σ. 604 ἦχος πλ. α΄ Θεοτόκε ἡ προστασία…
53. σ. 606 ἦχος πλ. β΄ Φρικτόν τό βῆμά σου…480
54. σ. 608 ἦχος βαρύς Πλήν σου Θεόν οὐ γινώσκω ἕτερον…
55. σ. 611 ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου δέξαι…481
56. Μεταμορ.482 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 402 ἦχος βαρύς Ἔχουσα, ψυχή
μου
57. Ἁγ. Στεφ.483 35 (ΙΗ΄ αἰ. 1758), φ. 24r ἦχος α΄ Τό θαῦμα τοῦ τόκου σου…
58. φ. 28v ἦχος β΄ Δεῦτε, τήν μητέρα τοῦ φωτός…

Σημ. ἐξηγήσεις – καλωπισμοί – χφ. Γαβριήλ ἱεροδιακόνου.
479 ὅ.π. σ. 135.
480 ὅ.π. σ. 135.
Σημ. τό μέλος κυρ Ζαχαρίου (χαντεντέ;).
481 Σημ. «Ἕτερος ἡμέτερον».
482 ὅ.π. σ. 130.
483 ὅ.π. σ. 329.
Σημ. συντμήσεις – ἐξηγήσεις – συνθέσεις Ἀναστασίου Ραψανιώτη.
130
60. φ. 29v ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά ἀνθρώπινα…
61. φ. 30r ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
62. φ. 31r ἦχος πλ. α΄ Θεοτόκε ἡ προστασία…
63. φ. 32r ἦχος πλ. β΄ Φρικτόν τό βῆμά σου…484
64. φ. 32v ἦχος βαρύς Πλήν σου Θεόν…
65. φ. 33v ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου δέξαι…
66. Ἁγ. Στεφ.485 127 (γ΄τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 560r ἦχος β΄ Δεῦτε, τήν
μητέρα τοῦ φωτός…
67. φ. 561v ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
68. φ. 562r ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά ἀνθρώπινα…
70. φ. 564α ἦχος δ΄ Ἀγρῶ τῷ τῆς ἁμαρτίας…
71. Ἁγ. Αἰκατ.486 1277 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 127v ἦχος δ΄ Δέσποινα
πρόσδεξαι…
- ἦχος δ΄ Ἀγρῷ τῷ τῆς ἁμαρτίας…
72. φ. 128r ἦχος α΄ Τό θαῦμα τοῦ τόκου σου…
73. φ. 129r ἦχος β΄ λέγετος Δεῦτε, τήν μητέρα τοῦ φωτός…
484 ὅ.π. σ. 333.

485 ὅ.π. σ. 479.
Σημ. χφ. πιθανόν τοῦ Δανιήλ Πρωτοψάλτου.
486 Δημ. Μπαλαγεώργος, Φλ. Κρητικοῦ, Τά χειρόγραφα Σινᾶ, Τόμ. Α΄, ὅ.π. σ. 284.
131
75. φ. 131v ἦχος πλ. α΄ Θεοτόκε ἡ προστασία πάντων…
76. φ. 132r ἦχος πλ. β΄ νενανώ Φρικτόν τό βῆμά σου καί ἀδέκαστον…
77. φ. 132v ἦχος βαρύς Πλήν σου Θεόν οὐ γινώσκω ἕτερον…
79. Λειμ.487 251 (περί τό 1750), φ. 507v ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου
δέξαι…488
80. φ. 509v ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας…
81. Λειμ.489 248 (1770 – 1790), [Β] σ. 44 ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά
ἀνθρώπινα…490
82. Λειμ.491 246 (1779 – 1793), [Β] σ. 119 ἦχος δ΄ Ἀγρῷ τῷ τῆς
ἁμαρτίας…492
83. σ. 118 ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
84. σ. 113 ἦχος δ΄ Δεῦτε, τήν μητέρα τοῦ φωτός…
85. σ. 120 ἦχος πλ. α΄ Θεοτόκε ἡ προστασία πάντων…
86. σ. 116 ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης τά ἀνθρώπινα…
87. σ. 124 ἦχος βαρύς Πλήν σου Θεόν οὐ γινώσκω ἕτερον…
88. σ. 126 ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου δέξαι…
89. σ. 110 ἦχος α΄ Τό θαῦμα τοῦ τόκου σου…

488 ὅ.π. σ. 381.
489 ὅ.π. σ. 166.
490 ὅ.π. σ. 381.
491 ὅ.π. σ. 170.
492 ὅ.π. σ. 381.
132
90. σ. 114 ἦχος γ΄ Ὑπερβολή ἀσωτείας …
91. σ. 122 ἦχος πλ. β΄ Φρικτόν τό βῆμά σου καί ἀδέκαστον…
92. Merlier493 7 (1805), φ. 382r ἦχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι…
93. φ. 399v ἦχος πλ. δ΄ Τήν δέησίν μου δέξαι…
94. Ζωοδ. Πηγῆς (Ἁγίας)494 33 (ΙΗ΄ αἰ. 1770 – 1790), φ. 334r ἦχος δ΄ Ὦ
Δέσποινα, πρόσδεξαι τάς δεήσεις τῶν δούλων σου…
95. Ἱεροσολ. Βιβλιοθ.495 τεῦχος χάρτινο 96 (ΙΗ΄ αἰ.), φφ. 159v–179v
καλοφωνικοί εἱρμοί διαφόρων διδασκάλων συμπεριλαμβανομένου
καί τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτου.
6) Εἱρμός496
Εἶναι τό πρότυπο βάσει τοῦ ὁποίου συντάσσεται τόσο τό κείμενο ὅσο καί
τό μέλος τῶν τροπαρίων τῆς ὠδῆς. Τό περιεχόμενο τῶν εἱρμῶν497, ἀπό
ποιητικῆς ἀπόψεως, ἔχει ἄμεση σχέση μέ τό κείμενο τῶν ὀκτώ πρώτων
βιβλικῶν ὠδῶν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἐνῶ ἡ ἔννατη ἔχει περιεχόμενο
ἀπό τήν Καινή Διαθήκη μέ ἀναφορά στό πρόσωπο τῆς Θεοτόκου καί τοῦ
Προφήτη Ζαχαρία. Ὅλοι οἱ εἱρμοί εἶναι συγκεντρωμένοι σέ ἕνα βιβλίο, τό
λεγόμενο εἰρμολόγιο, πού εἶναι καί ἕνα ἀπό τά παλαιότερα μουσικά
βιβλία. Οἱ εἱρμοί στό εἰρμολόγιο παρατίθενται κατ’ ἦχον καί στό τέλος
αὐτοῦ ὑπάρχουν τά ἀπολυτίκια, καθίσματα, ἀντίφωνα καί τά
ἐξαποστειλάρια.
493 ὅ.π. σ. 202.

494 Ἐμ. Στ. Γιαννόπουλος, Τά χειρόγραφα Ἄνδρου, ὅ.π. σ. 185.
495 Ἀθ. Παπαδοπούλος Κεραμέως, Xειρογράφα Ἱεροσολυμιτικῆς βιβλιοθήκης, ὅ.π. σ. 440.
497 Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, ὅ.π. σ. 253, βλ. Ὠρολόγιο καί Ψαλτήριο.
133
1. Ξηροπ.498 375 (ΙΗ΄ αἰ. 1788), φ. 146r ἦχος α΄ Ὁ ἄγγελος ἐβόα…
2. Δοχειαρ.499 353 (ἀρχές ΙΘ΄), φ. 418v ἦχος γ΄ Πάντα ματαιότης…
3. Ἁγ. Παύλ.500 31 (ΙΗ΄ αἰ. 1786), σ. 288 ἦχος α΄ Ὁ ἄγγελος ἐβόα….
4. Κουτλ.501 421 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 248r Ὁ ἄγγελος ἐβόα Φωτίζου,
φωτίζου….
5. Κουτλ.502 423 (ΙΗ΄ αἰ. 1796), φ. 108v ἦχος α΄ Ὁ ἄγγελος ἐβόα Φωτίζου,
φωτίζου….
6. Ἁγ. Στεφ.503 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 453r ἦχος α΄ Μεγάλυνον ψυχή
μου….
7. Μεταμορ.504 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 558 ἦχος α΄ Μυστήριον Ξένον…
7) Οἰκηματάριο 505 καἰ Ἀκάθιστος Ὕμνος
Τό Οἰκηματάριο εἶναι βιβλίο τό ὁποῖο περιέχει ὅλα τά προοίμια καί
τούς Οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Πρόκειται γιά τό Κοντάκιο τοῦ
ὁποίου τό περιεχόμενο εἶναι ἀφιερωμένο στόν Εὐαγγελισμό τῆς
Θεοτόκου καί ψάλλεται ὁλόκληρος τήν Παρασκευή τῆς Ε΄ ἑβδομάδας
τῶν νηστειῶν. Ἔχει μελοποιηθεῖ ἀπό τόν Κλαδᾶ, τό ὁποῖο ἔχει
499 ὅ.π. σ. 457.
Σημ. ἐξηγήσεις – χφ. Ἀνθίμου ἱερομονάχου.
501 ὅ.π. σ. 267.
502 ὅ.π. σ. 273.
Σημ. ὁ παρών εἱρμός τῆς θ΄ ὠδῆς μᾶλλον συνοδευόταν καί ἀπό κράτημα, διότι στό
τέλος αὐτοῦ στό φ. 453v ὑπάρχει ἡ ὑπογραφή «Ἀναστασίου».
504 ὅ.π. σ. 134.
134
μεταγραφεῖ στή Νέα Μέθοδο ἀπό τόν Χουρμούζιο καί ἀπό τόν
Ἀναστάσιο Ραψανιώτη, μέ τή διαφορά ὅτι ὁ Ἀναστάσιος Ραψανιώτης
πρόσθεσε καί τούς τέσσερεις στίχους πού σέ παλαιότερες συνθέσεις
ἔλειπαν καί δέν βρέθηκαν ποτέ. Πρέπει νά ἐπισημανθεῖ ἐπίσης ὅτι ὁ
Ἀναστάσιος εἶναι ὁ ἀμέσως μετά τόν Κλαδᾶ ἐπώνυμος μελοποιός του
Οἰκηματαρίου. Τό τεράστιο αὐτό πολύτιμο καί σημαντικό ἔργο τό
συνέθεσε ὁ Ἀναστάσιος τό 1782506 καί ἔχουν ἐπισημανθεῖ τρία
αὐτοτελῆ χειρόγραφα Οἰκηματάρια τοῦ Ἀναστασίου.507
1. Ξενοφ.508 137 (ΙΗ΄ αἰ.), φ. 334r ἦχος βαρύς Τῇ ὑπερμάχῳ …
Στή συνέχεια ἀκολουθοῦν καί οἱ ἑξῆς Οἶκοι:
• ἦχος λέγετος Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται….
• ἦχος β΄ Δύναμις τοῦ Ὑψίστου….
• ἦχος δ΄ Ἄγγελος πρωτοστάτης….
• ἦχος πλ. δ΄ Βλέπουσα ἡ ἁγία….
• ἦχος δ΄ Πᾶσα φύσις ἀγγέλων…
• ἦχος βαρύς Τεῖχος εἶ τῶν παρθένων…
2. Σταυρ.509 234 (μέσα – β΄ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 276r ἦχος βαρύς Τῇ
ὑπερμάχῳ …
3. Μεταμορ.510 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 455 ἦχος βαρύς Τῇ ὑπερμάχῳ…
506 Μαν. Κ. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π. σ. 49 καί 97, Κων.
Καραγκούνης, Ἡ παράδοση καί ἡ ἐξήγηση τοῦ μέλους τῶν χερουβικῶν, ὅ.π. σσ. 471 –
472.
507 Μαν. Κ. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα 1453 – 1820, ὅ.π. σ. 97 σημ. 276, Σωφρον.
Εὐστρατιάδη, Κατάλογος Μεγίστης Λαύρας, ὅ.π. σ. 441.
Σημ. μάθημα δίχορο, ἀργῶς.
135
4. σ. 517 ἦχος δ΄ Ἄγγελος πρωτοστάτης511
5. σ. 529 ἦχος πλ. δ΄ Βλέπουσα ἡ ἁγία…
6. σ. 533 ἦχος β΄ Δύναμις τοῦ Ὑψίστου…
7. σ. 537 ἦχος α΄ φθορικός δ΄φωνος Ξένον τόκον ἰδόντες…
8. σ. 539 ἦχος δ΄ Πᾶσα φύσις…
9. σ. 544 ἦχος βαρύς Νέαν ἔδειξε κτίσιν…512
10. σ. 538Α ἦχος λέγετος Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται…
11. σ. 543Α ἦχος λέγετος Ὦ πανύμνητε μῆτερ…
12. σ. 547Α ἦχος α΄ Μέλλοντος Συμεῶνος….
13. Μεταμορ.513 314 (ΙΗ΄ αἰ. 1782) Ἀκάθιστος Ὕμνος
• φ. 4r ἦχος βαρύς Τῇ ὑπερμάχῳ….514
Μέρος αον
• φ. 6 r ἦχος δ΄ Ἄγγελος πρωτοστάτης…. (τέσσερα μέρη)
• φ. 12 r ἦχος πλ. δ΄ Νε, Βλέπουσα ἡ ἁγία…

Σημ. μάθημα δίχορο, ἀργῶς, πλήρης σύνθεση μέ ἐπισήμανση ὁ αος χορός Τῇ ὑπερμάχῳ
– ὁ βος χορός, μέλος τό αὐτό Ὡς λυτρωθεῖσα – ὁ αος χορός μέλος ἕτερον Ἀναγράφω σοι.
511 ὅ.π. σ. 134.
512 Σημ. Μεγάλο μάθημα μέ κράτημα (σ. 548) «Λέγετος ἴτι σεγιγκιάχ», «λέγε τρίτος» (σ.
550), «λέγε βαρύς» (σ. 551), «λέγε ἀργῶς» (σ. 535Α).
513 ὅ.π. σ. 149.
Σημ. Οἱ παρόντες οἶκοι ἐκαλλωπίσθησαν ὑπό τοῦ μουσικωτάτου κύρ Ἀναστασίου τοῦ ἐκ
Ῥαψάνης. Πρός τούτοις δέ προσετέθησαν ὑπ’ αὐτοῦ, καί οἱ λοιποί τέσσαρες στίχοι, οἱ ὁποῖοι
ἐκ τῶν παλαιῶν οὔχ εὑρέθησαν, ἀλλ’ αὐτούς ἐτώνισεν κατά τούς 1782.
Ὅλος ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος διακρίνεται στίς τέσσερεις στάσεις, στήν ἀρχή τῶν ὁποίων
προτάσσεται πάντοτε τό Τῇ ὑπερμάχῳ… δίχορον, κατά διαφορετικές μελοποιήσεις.
514 Σημ. δίχορον, μέ ἀλλάγματα στό μέλος ἀνά ζεύγη.
136
• φ. 13 v ἦχος πλ. δ΄ Γνῶσιν ἄγνωστον…. (μέρη ἕξι)
• φ. 18 r ἦχος β΄ Δύναμις τοῦ Ὑψίστου….
• φ. 20 r ἦχος πλ. α΄ Ἔχουσα θεοδόχον… (μέρος αον – τέσσερα
μέρη)
• φ. 24 v ἦχος α΄ Ζάλην ἔνδοθεν ἔχων…515
Β΄ στάσις
• φ. 26 r ἦχος πλ. δ΄ Τῇ ὑπερμάχῳ…516
• φ. 27 v ἦχος β΄ Ἤκουσαν οἱ ποιμένες … (μέρος αον – μέρη
τέσσερα)
• φ. 32 r ἦχος γ΄ Θεοδρόμον ἀστέρα…
• φ. 34 r ἦχος δ΄ Εἶδον παῖδες… (μέρος αον – μέρη τέσσερα)
• φ. 37 v ἦχος α΄ δίφωνος Κήρυκες θεοφόροι…
• φ. 39 r ἦχος πλ. α΄ Λάμψας ἐν τῇ Αἰγύπτῳ… (μέρη τέσσερα)517
• φ. 44 v ἦχος πλ. α΄ Μέλλοντος Συμεῶνος…
Γ΄ στάσις
• φ. 46 v ἦχος πλ. δ΄ Τῇ ὑπερμάχῳ…518
• φ. 47 r ἦχος δ΄ Νέαν ἔδειξε… (μέρος αον - μέρη τέσσερα)
• φ. 52 v ἦχος α΄ δίφωνος φθορικός Ξένον τόκον…
515 ὅ.π. σ. 151.

516 Σημ. τό μέν παρόν ἀρχαῖον.
517 Σημ. στό δεύτερο μέρος «τριπλασμός κάτω», φ. 41 v.

518 Σημ. μέ χαρακτηρισμό ὡς συνοπτικόν.
137
• φ. 54 r ἦχος α΄ Ὅλος ἦν ἐν τοῖς κάτω… (μέρη τέσσερα)519
• φ. 58 v ἦχος δ΄ Πᾶσα φύσις ἀγγέλων…
• φ. 59 v ἦχος πλ. β΄ νενανώ Ρήτορας πολυφθόγγους… (μέρος
αον – μέρη τέσσερα)
• φ. 63 r ἦχος βαρύς Σῶσαι θέλων τόν κόσμον …
Δ΄ στάσις
• φ. 64 v ἦχος πλ. α΄ Τῇ ὑπερμάχῳ…
• φ. 65 r ἦχος βαρύς, προοίμιον Νεανεεε, Τεῖχος εἶ τῶν
παρθένων… (περίοδος τέταρτη - μέρη ἕξι)520
• φ. 71 r ἦχος λέγετος Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται… (μέρος αον)521
• φ. 73 r ἦχος πλ. α΄ Φωτοδόχον λαμπάδα… (μέρος αον)522
• φ. 77 v ἦχος δ΄ Χάριν δοῦναι θελήσας …
• φ. 78 v ἦχος πλ. δ΄ Ψάλλοντές σου τόν τόκον… (μέρος αον)523
• φ. 83 v ἦχος πλ. β΄ Ὦ πανύμνητε μῆτερ…524
14. Μεταμορ.525 479 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄αἰ.), φ. 18 v ἦχος δ΄ Ἄγγελος
πρωτοστάτης….
519 Σημ. στό α΄ μέρος «διπλασμός ἄνω καί κάτω», φ. 54 v.

520 Σημ. στό στ΄ μέρος ἔχει ἔνδειξη «λέγε ἀργῶς», φ. 70 r.
521 Σημ. μέ τήν ἔνδειξη διμερής.
522 Σημ. μέ τήν ἔνδειξη τετραμερής.
523 Σημ. μέ τήν ἔνδειξη τετραμερής – καί στό α΄ μέρος «τριπλασμός κάτω». φ. 79 r.
524 Σημ. ἡ σύνθεση εἶναι ἀτελής στό φ. 85 v.
525 ὅ.π. σ. 189.
Σημ. σέ αὐτόν τόν κώδικα, οἱ οἶκοι τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη εἶναι ἔνθετοι στόν
Ἀκάθιστο τοῦ Ἰωάννου Κλαδᾶ.
138
15. φ. 39 v ἦχος δ΄ Βλέπουσα ἡ ἁγία….
16. φ. 44 r ἦχος β΄ Δύναμις τοῦ Ὑψίστου…
17. φ. 81 r ἦχος α΄ Μέλλοντος Συμεῶνος…526
18. φ. 89 v ἦχος α΄ φθορικός δίφωνος Ξένον τόκον ἰδόντες….
19. φ. 100 r ἦχος δ΄ Πᾶσα φύσις ἀγγέλων….
20. φ. 112 v ἦχος βαρύς Νες, Τεῖχος εἶ τῶν παρθένων…
21. φ. 119 v ἦχος λέγετος Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται…
Στή συνέχεια ἀκολουθεῖ ἕνα μάθημα πού ἀναφέρεται στήν
συγκεκριμένη ἡμέρα σέ σύνθεση Ἀναστασίου Ραψανιώτη.
22. φ. 147 v ἦχος δ΄
Πάνηχον κοινόν ποιμένα μνημοσύνων τῶν θαυμασίων σου ἑορτήν
τήν ἀκάθιστον <ἵστων τά> σῆμἐρον πόθῳ Δέσποινα σύν φιλοχρίστῳ
φύλαττε λαῷ ἀπείραττων ἐπηρείας καί λοιμοῦ καί θλίψεως καί
δεινῶν συμφορῶν καί κακώσεων.
23. φ. 151 r ἦχος πλ. δ΄ Ὦ πανύμνητε μῆτερ…527
24. Ἁγ. Στεφ.528 35 (ΙΗ΄ αἰ. 1758), φ. 63 v ἦχος βαρύς Τῇ ὑπερμάχῳ…
(δίχορον)
25. φ. 65 r ἦχος δ΄ Ἄγγελος πρωτοστάτης….
26. Ἁγ. Στεφ.529 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 497 r ἦχος βαρύς Τῇ
ὑπερμάχῳ…
526 ὅ.π. σ. 193.

527 ὅ.π. σ. 194.
528 ὅ.π. σ. 333.
139
27. φ. 504 r ἦχος β΄ Δύναμις τοῦ Ὑψίστου….
28. φ. 506 r Μέλλοντος… - Ξένον τόκον….530
29. φ. 507 r ἦχος λέγετος Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται….531
30. Οἰκουμ. Πατρ. Κων/λεως532 137 (Ἁγίας Τριάδος 146)
• φ. 166r ἦχος δ΄ Ἄγγελος πρωτοστάτης….533
• φ. 175v ἦχος πλ. δ΄ Βλέπουσα ἡ ἁγία…
• φ. 180v ἦχος α΄ τετράφωνος φθορικός Ξένον τόκον ἰδόντες…
• φ. 186r ἦχος δ΄ Πᾶσα φύσις ἀγγέλων…
• φ. 187r ἦχος λέγετος Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται…
• φ. 203r ἦχος πλ. β΄ Ὦ πανύμνητε μῆτερ…
• φ. 156v ἦχος βαρύς Τῇ ὑπερμάχῳ…
8) Ὕμνοι Θείας Λειτουργίας Μεγάλου Βασιλείου534
Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου εἶναι προγενέστερη ἀπό τήν
ἀντίστοιχη τοῦ Ἰωάννη Χρυσοστόμου καί εἶναι ἰδιαίτερα μακροσκελής.
529 ὅ.π. σ. 473.

Σημ. τό παρόν ποίημα συνοδεύεται ἀπό Κρατήματα.
530 ὅ.π. σ. 475.
Σημ. Καί πάλι στήν ὤα δεξιά ἡ ἐνθύμηση… δηλώνοντας ἔτσι ὅτι τά δύο αὐτά μέρη τοῦ
Οἴκου τοῦ Ἀκαθίστου εἶναι σύνθεση τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη.
531 Σημ. Καί στήν ὤα… δηλώνοντας καί ἐδῶ ὅτι τά δύο ἑπόμενα τμήματα εἶναι σέ σύνθεση
τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη Πᾶσα φύσις… - Τεῖχος…
533 ὅ.π. σ. 380.
534 Εὐαγ. Θεοδώρου, Θ.Η.Ε. Τόμ. 8 , Ἀθήνα 1966, σσ. 184 – 185.
140
Τελεῖται δέκα φορές τό χρόνο535, την 1η Ιανουαρίου, τήν παραμονή τῶν
Χριστουγέννων, τῶν Θεοφανείων, τίς πέντε πρῶτες Κυριακές τῆς
Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, τήν Μεγάλη Πέμπτη καί τό Μεγάλο Σάββατο.
1. Δοχειαρ.536 401 (τελευταῖο τέταρτο ΙΗ΄αἰ.),
φ. 151v ἦχος β΄ Ἅγιος – Ἀμήν – Ἀμήν – Σέ ὑμνοῦμεν – πλ.δ΄
Ἀπειργάσατο…
2. Ξενοφ.537 154 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 354v ἦχος β΄ Ἅγιος – Ἀμήν – Ἀμήν –
Σέ ὑμνοῦμεν – α΄ δ’φωνος Τήν γάρ σήν μήτραν…
3. Παντελ.538 952 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 163v ἦχος β΄ Ἅγιος – Ἀμήν – Ἀμήν
– Σέ ὑμνοῦμεν…
4. Παντελ.539 1007 (μέσα – β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 407r ἦχος β΄ Ἅγιος –
Ἀμήν – Ἀμήν – Σέ ὑμνοῦμεν - Ἄξιόν ἐστιν….
5. Ἁγ. Παύλ.540 25 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 213 ἦχος β΄ Ἅγιος – Ἀμήν – Ἀμήν
– Σέ ὑμνοῦμεν…
6. Κουτλ.541 423 (ΙΗ΄ αἰ. 1796), φ. 125r ἦχος β΄ Ἅγιος – Ἀμήν – Ἀμήν – Σέ
ὑμνοῦμεν…
7. Κουτλ.542 435 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 192v ἦχος β΄ Ἅγιος – Ἀμήν – Ἀμήν – Σέ
ὑμνοῦμεν…
535 βλ. Τυπικό τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας.

Σημ. Ἐνδιαφέρουσα περίπτωσις, πρόκειται περί ἐξηγήσεως μετά συντμήσεων.
538 ὅ.π. σ. 268.
539 ὅ.π. σ. 416.
541 ὅ.π. σ. 273.
Σημ. τό παρόν Σέ ὑμνοῦμεν στο φ. 126r εἶναι τοῦ Πέτρου δομεστίκου Πελοποννησίου.
542 ὅ.π. σ. 290.
141
8. Καρακ.543 217 (β΄ ἥμισυ – τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 44v ἦχος β΄ Ἅγιος – Ἀμήν –
Ἀμήν – Σέ ὑμνοῦμεν – πλ.δ΄ Ἀπειργάσατο…
9) Ὕμνοι Μεγάλης Ἑβδομάδος544
Μεγάλη ἑβδομάδα ὀνομάζεται ἡ ἑβδομάδα πρίν ἀπό τό Πάσχα, ὅπου ἡ
κάθε μέρα εἶναι ἀφιερωμένη καί σέ ἕνα διαφορετικό γεγονός. Γιά
παράδειγμα, ἡ Μεγάλη Δευτέρα εἶναι ἀφιερωμένη στόν Ἰωσήφ τόν
Πάγκαλο, ἡ Μεγάλη Πέμπτη στό Μυστικό Δεῖπνο κτλ.
1. Μεταμορ.545 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 572 ἦχος γ΄ Τή Μεγάλη Τρίτη
Τήν ὥραν, ψυχή, τοῦ τέλους…
2. σ. 576 Τή Μεγάλη Τετάρτη ἦχος α΄ Ὑπέρ τήν πόρνην, ἀγαθέ…
3. σ. 580 Τή Μεγάλη Πέμπτη ἦχος πλ. δ΄ Ὁ τρόπος σου δολιότητος
γέμει…
10) Διάφορα μαθήματα καί ἐξηγήσεις
1. Ξηροπ.546 364 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄αἰ.), φ. 63r ἦχος β΄ Πᾶσα πνοή…
2. φ. 147r Κρατήματα Τεριρέμ σε α΄, β΄, βαρύ καί πλ. δ ΄ ἦχο.
3. Δοχειαρ.547 353 (ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 313v ἦχος πλ. β΄ Κατευθυνθήτω…
(λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων)
543 ὅ.π. σ. 414.

Σημ. μέ τήν ἔνδειξη Κατ’ ἐξήγησιν τινά.
544 Ἐγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα, Τόμ. 22, ὅ.π. σ. 7.
547 ὅ.π. σ. 457.
142
4. Κωνσταμ.548 97 (ΙΖ΄ - ΙΘ΄ αἰ.), φ. 22r ἦχος λέγετος Βου Δόξα,
Ὑμνοῦμεν σε…
5. Ξενοφ.549 137 (ΙΗ΄ αἰ.), φ. 372r ἦχος λέγετος σεγκιάχ Πολυχρονισμός
τοῦ Βοενβόδα Μολδοβίας
6. Παντελ.550 1207 (ΙΘ΄ αἰ. 1837), φ. 208v ἦχος λέγετος Δόξα, Ὑμνοῦμέν
σε προσκυνοῦμέν σε – Καί νῦν, Ἄσπιλε, παναμώμητε…
7. Γρηγ.551 23 (ΙΘ΄ αἰ. 1800), φφ. 9r – 187v Πασαπνοάρια
8. Διον.552 571 (ΙΘ΄ αἰ. 1807), φ. 419r μαθήματα τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ
9. Κουτλ.553 588 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 95r ἦχος πλ. δ΄ Ἔδωκας
κληρονομίαν…
10. φ. 95v ἦχος πλ. δ΄ Μή ἀποστρέψῃς…
11. φ. 233r ἦχος πλ. α΄ Ὅσοι εἰς Χριστόν…
12. Καρακ.554 217 (β΄ ἥμισυ – τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 57r χερουβικά, πλήρης
σειρά τοῦ Ἀντωνίου ἱερέως
Σημ. ἐξηγήσεις – χφ. Ἀνθίμου ἱερομονάχου.

548 ὅ.π. σ. 690.
Σημ. τό μάθημα εἶναι ἐλλιπές, ἔχει μελοποιηθεῖ ἀπό τόν Ἀναστάσιο Ραψανιώτη καί
ἐξηγήθηκε ἀπό τόν μοναχό Ματθαῖο Βατοπεδινό.
Σημ. Κύριον Ἰωάννην Κωνσταντῖνον Μιχαήλ Ρακοβίτζα Βοενβόδα.
550 ὅ.π. σ. 536.
Σημ. Τυπικαρίου Κοιμ. Θεοτόκου αρ. 7, σημειογραφία Νέας Μεθόδου – χφ. καί
ἐξηγήσεις Ματθαίου Βατοπεδινοῦ. Τό δοξαστικό μελοποιήθηκε ἀπό τόν Ἀναστάσιο
Ραψανιώτη καί ἐξηγήθηκε ἀπό τόν γραφέα τοῦ κώδικα. Ἐπίσης εἶναι γραμμένο σέ μέτρο
15σύλλαβο.
551 ὅ.π. σ. 632.
Σημ. λόγω δυσχέρειας χωρισμοῦ τοῦ κώδικα σέ ἑνότητες, γίνεται ὀνομαστική ἀναφορά
τῶν μαθημάτων καί τῶν συγγραφέων πού ὑπάρχουν σέ αὐτόν.
552 ὅ.π. σ. 716.
143
13. Σταυρ.555 234(μέσα - β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 382r ἦχος πλ. δ΄ κράτημα
Τετετε
14. φ. 389v κράτημα556
15. Μεταμορ.557 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), σ. 469 Τρισάγιο
16. Ἁγ. Στεφ.558 127 (γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αἰ.), φ. 124v ἦχος πλ. δ΄
πασαπνοάριο Ἰωάννου Λαμπαδαρίου Ἐν τοίς ἁγίοις αὐτοῦ…
17. φ. 316v ἦχος πλ. β΄ Κατευθυνθήτω (λειτουργίας τῶν
Προηγιασμένων)559
18. φ. 461r ἦχος πλ. β΄ Ὅσιε τρισμάκαρ… (Ἀνακομιδή λειψάνων
Ἰωάννου Χρυσοστόμου)
19. Ἁγ. Νικολ.560 22 (τέλη ΙΗ΄ αἰ.), φ. 53 v ἦχος πλ. δ΄ Μή ἀποστρέψῃς…,
Ἔδωκας κληρονομίαν… καί ἀκολουθοῦν στή συνέχεια τά ἑξῆς
μαθήματα Ἀνάστα ὁ Θεός…, Τίς Θεός μέγας…, Ὁ Θεός ἡμῶν…
20. Μεγ. Λαύρας561 Ι 88 (ΙΘ΄ αἰ. 1808), φ. 1 r κ.ἑ. Περιέχει μαθήματα
ἑσπερινοῦ, ὄρθρου καί θείας λειτουργίας διαφόρων διδασκάλων
συμπεριλαμβανομένου καί τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη
554 ὅ.π. σ. 414.

Σημ. ἐδῶ φέρεται νά εἶναι ἐξηγητής αὐτῶν ὁ Ἀναστάσιος Ραψανιώτης.
555 ὅ.π. σ. 584.
556 ὅ.π. σ. 585.
Σημ. γιά τό παρόν κράτημα ὑπάρχουν ἀμφιβολίες ἄν εἶναι τοῦ Ἀναστασίου
Ραψανιώτη γιά τό λόγο ὅτι ἐδῶ τό ὄνομά του ἐμφανίζεται μέ τό προσωνύμιο «ἱερέως».
Σημ. τό τρισάγιο εἶναι ἀκέφαλο καί προφανῶς εἶναι τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη, γιά
τό λόγο ὅτι συμπεριλαμβάνεται μέσα στά Ἅπαντα αὐτοῦ.
558 ὅ.π. σσ. 440 – 442.
Σημ. τό παρόν πασαπνοάριο ἔχει ἐξηγηθεῖ ἀπό τόν Ἰωάννη λαμπαδάριο καί ἡ ἐξήγηση
αὐτοῦ ἔχει ἐξηγηθεῖ καί ἀπό τόν Ἀναστάσιο Ραψανιώτη.
559 ὅ.π. σ. 458.
560 Ἐμ. Στ. Γιαννόπουλος, Τά χειρόγραφα Ἄνδρου, ὅ.π. σ. 125.
144
21. Πάτμου562 χάρτινο τεῦχος 491, σύνολο φύλλων 265 περιέχει
Ἀνοιξαντάρια, Πολυελέους, μεγάλα καί σύντομα κεκραγάρια
διαφόρων διδασκάλων καί μελουργῶν συμπεριλαμβανομένου καί
τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη
22. χάρτινο τεῦχος 498563, σύνολο φύλλων 295, περιέχει μαθήματα
διαφόρων διδασκάλων καί μελουργῶν συμπεριλαμβανομένου καί
τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη
23. Ε.Β.Ε.564 921 (ΙΗ΄ αἰ.), σύνολο φύλλων 117, περιέχει στήν ἀρχή
σύντομη διδασκαλία περί τῶν σημαδιῶν τῆς μουσικῆς καί στή
συνέχεια ἀκολουθεῖ Ἀνθολόγιο περιέχον μαθήματα τοῦ ἑσπερινοῦ,
ὄρθρου καί θείας λειτουργίας διαφόρων διδασκάλων
24. Ε.Β.Ε.565 972 (ΙΗ΄ αἰ. 1786), σύνολο φύλλων 121, βιβλίο πού περιέχει
μαθήματα παλαιά καί νέα τῆς παπαδικῆς τέχνης (ἀνοιξαντάρια,
πολυελέους, χερουβικά, πασαπνοάρια κτλ.) παρά παλαιῶν καί
νέων διδασκάλων
561 Σωφρ. Εὐστρατιάδης, Κατάλογος Μεγίστης Λαύρας, ὅ.π. σ. 194.

562 Ἰωαν. Σακκελίωνος, Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Ἀθήνα 1890, σ. 215.
Σήμ. στό παρόν χάρτινο τεῦχος ὁ Ἀναστάσιος Ραψανιώτης συναντᾶται μέ δυό
διαφορετικά προσωνύμια τό πρῶτο Ἀναστάσιος Λαρισσαῖος καί τό δεύτερο Ἀναστάσιος
Ραψανιώτης.
563 ὅ.π. σ. 216.
564 Ἰωαν. Σακκελίωνος, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ε.Β.Ε, Ἀθήνα 1892, σσ. 167 – 168.
565 ὅ.π. σ. 175.
Σημ. μελογράφος τοῦ ἀνωτέρω τεύχους ἀπαντᾶται μόνο ὁ Ἀναστάσιος Ραψανιώτης
καί εἶναι χειρόγραφο τοῦ Παρθενίου ἱεροδιακόνου (ἴσως νά εἶναι ὁ γνωστός μαθητής τοῦ
Ἀναστασίου ὁ Παρθένιος Μετεωρίτης ὁ ἐκ Τρίκκης καταγόμενος καί ἡγούμενος τῆς
Ἱερᾶς Μονῆς Μεγάλου Μετεώρου).
145
25. Ἱεροσολ. Βιβλ.566 τεῦχος 70 (ΙΗ΄ αἰ.), σύνολο φύλλων 438, περιέχει
μαθήματα διαφόρων διδασκάλων καί ψαλτῶν
26. Ἱεροσολ. Βιβλ.567 τεῦχος 810, σύνολο φύλλων 335, Ἀνθολογία
μαθημάτων ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς παρά διαφόρων διδασκάλων
27. Μεταμορ.568 295 (β΄ ἥμισυ ΙΗ΄ αἰ.), φ. 550 r ἦχος δ΄ Πάνηχον κοινόν
ποιμένα μνημοσύνων…
28. σ. 561 ἦχος πλ. δ΄ Πρόστηθι πάντων, Διονύσιε… (εἰς τήν ἑορτή τοῦ
Ἁγίου Διονυσίου)
29. σ. 566 ἦχος πλ. α΄ Ἀξιοχρέως μέν ᾠδήν ὑφαίνομεν…
30. σ. 585569 ἦχος δ΄ λέγετος σεκιάχ
Νέ, Πολυχρόνιον ποιῆσαι τόν εὐσεβέστατον καί ὑψηλότατον ἡμῶν
αὐθέντην κύριον κύριον Κωνσταντῖνον Μιχαήλ Ρακοβίτζα βοενβόνδα
λέγε, καί ἡγεμόνα πάσης Μολδαβίας. Κύριε φύλαττε εἰς πολλά ἔτη
31. σ. 591 ἦχος πλ. δ΄ Πάντων πατήρ γενόμενος…
32. Ξηροπ.570 305 (τέλη ΙΗ΄ – ἀρχές ΙΘ΄ αἰ.), φ. 340r ἦχος βαρύς Τάς
κακωθεῖσας ψυχάς…
566 Ἀθ. Παπαδοπούλος Κεραμέως, Χειρογράφα Ἱεροσολυμιτικῆς βιβλιοθήκης, Τόμ. Γ΄

1897, σ. 127.
567 ὅ.π. Τόμ. Ε΄ 1916, σ. 296.
569 ὅ.π. σ. 135.
Σημ. ὁ παρών ὕμνος, ἔτσι ὅπως μᾶς παραθέτει ὁ Στάθης τίς πληροφορίες, πρέπει νά
εἶναι ἔργο τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη καί ἐξηγημένο ἀπό τόν Ἀναστάσιο Ραψανιώτη. Τό
ὑποθέτουμε αὐτό διότι ὁ κώδικας αὐτός περιέχει καί ἐξηγήσεις. Βάση σημειώσεως πού
146
Ἀπό τόν παρόντα κατάλογο τοῦ κεφαλαίου, διαπιστώνουμε ὅτι τό ἔργο
τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη, ὡς μελογράφου καί συνθέτη, ὑπῆρξε
πολυποίκιλο. Ἔγραψε καί μελοποίησε δοξολογίες, κοινωνικά τῆς
ἑβδομάδας καί τοῦ ἐνιαυτοῦ, ὕμνους θείας λειτουργίας Μεγάλου
Βασιλείου, Προηγιασμένων δώρων, καλοφωνικούς εἱρμούς, πολυελέους,
χερουβικά, πολυχρονισμούς, ἰδιόμελα, κρατήματα, τρισάγια κ.ἀ. μέ
σημαντικότερο ἔργο τήν μελοποίηση τοῦ Οἰκηματαρίου. Ἡ διάδοση τῶν
ἔργων του ἦταν μεγάλη. Ἔργα του συναντᾶμε τόσο σέ βιβλιοθῆκες τῆς
Ἑλλάδος ὅσο καί τοῦ ἐξωτερικοῦ καθώς καί πολλά ἀπό αυτά ἔχουν
προσαρμοστεῖ καί σέ ἄλλες γλῶσσες καί ἰδιαίτερα τῶν Βαλκανίων. Ἡ
ἐπίδρασή του στούς μεταγενέστερους μελογράφους καί συνθέτες ἦταν
μεγάλη. Ἀποτέλεσε ἔμπνευση γιά πολλούς καθώς καί ἔργα του, ὅπως
μπορεῖ νά διαπιστώσει κανείς, ὑπῆρξαν ἀντικείμενο μελέτης καί
ἐξηγήθηκαν στήν Νέα Μέθοδο τῆς βυζαντινῆς σημειογραφίας.
ὑπάρχει στόν κώδικα «ἕτεροι δέ φασι» (δέν μᾶς διευκρινίζονται ποιοί εἶναι αὐτοί),
ὑποστηρίζεται ὅτι ὁ ὕμνος αὐτός ἴσως νά ἔχει ἐξηγηθεῖ ἀπό τόν Δωρόθεο Δρύστα.
147
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄
Ο ΠΟΛΥΕΛΕΟΣ ΔΟΥΛΟΙ ΚΥΡΙΟΝ
ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 216
Σύμφωνα μέ τόν κατάλογο τοῦ προηγουμένου κεφαλαίου, ὅπου
καταγράψαμε τά ἔργα τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη, ἄξιο ἔρευνας ἔργο
ἀποτελεῖ ὁ πολυέλεος Δοῦλοι Κύριον σέ ἦχο δ΄. Ὁ λόγος πού μᾶς ὁδήγησε
σέ αὐτή τήν ἀπόφαση εἶναι διότι, ἀπό ὅλα τά καταγεγραμμένα μουσικά
ἔργα τοῦ Ἀναστασίου, συναντᾶται τίς πιό πολλές φορές καί μάλιστα μέ
διαφορετικό χαρακτηρισμό κάθε φορά.
Στό παρόν κεφάλαιο αὐτῆς τῆς ἔρευνας, θά μελετήσουμε τόν πολυέλεο
Δοῦλοι, Κύριον …. σέ ἦχο δ΄ , προερχόμενο ἐκ τοῦ κώδικα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς
Καρακάλλου Ἁγίου Ὄρους 216, φφ. 128r – 139v.
α) Χαρακτηρισμοί καί ὀνομασία τῆς συνθέσεως
Ὁ πολυέλεος «Δοῦλοι Κύριον …» συναντᾶται στούς κώδικες μέ τούς ἑξῆς
χαρακτηρισμούς:
Ὡς πολυέλεος : «σύντομος571», «συνοπτικός572», «ἥδιστος573», «τερπνός574»,
«ἡδύτατος575», «πάνυ γλυκύς576», «πάνυ ὡραῖος577», «πάνυ χαρμόσυνος578»,
«ἡδονικός καί γλυκύτατος579».
571
Ἰβήρ. 1017, σ. 153 «Πολυέλεος σύντομος, κύρ Ἀναστασίου Λαρίσης· ἦχος λέγετος Δοῦλοι
Κύριον», Ἰβήρ. 1275, φ. 112r, Παντελ. 988, φ. 116r, Δοχειαρ. 356, φ. 62v, Δοχειαρ. 368, φ.
238r, Ἁγ. Παύλ. 25, σ. 92, Ἰβήρ. 1093, φ. 110r, Λειμ. 247, φ. 122r, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ
Πολυέλεος ὅ.π., σ. 894.
148
Ἡ παροῦσα σύνθεση τοῦ πολυελέου συναντᾶται σέ χειρόγραφα τοῦ β΄
μισοῦ του ΙΗ΄ αἰ. κ.ἑ. Ὁ πολυέλεος εἶναι τονισμένος σέ ἦχο λέγετο 580, ἦχο
ὁ ὁποῖος συναντᾶται στούς χειρόγραφους κώδικες μέ τέσσερεις
διαφορετικές ἐκδοχές: i) ὡς ἦχος δεύτερος ( πλ. β΄ μαλακός διατονικός)581,
ii) ὡς ἦχος τέταρτος (μέσος του μαλακοῦ διατονικοῦ τετάρτου ἅγια)582, iii)
572
Ξενοφ. 154, φ. 259v «Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου, συνοπτικός· ἦχος λέγετος Δοῦλοι
Κύριον», Σταυρ. 234, φ. 103r, Παντελ. 952, φ. 76v, Μεταμορ. 329, φ. 147r, Ἀχιλ. Χαλδαιάκη,
Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 894.
573
Παντελ. 952, φ. 76v «Ἕτερος πολυέλεος ἥδιστος καί συνοπτικός, κυρίου Ἀναστασίου
Ῥαψανιώτου· ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι Κύριον», Ἀχιλ. Χαλδαιάκη, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 894.
574
Ἁγ. Παύλ. 25, σ. 92 «Ἕτερος πολυέλεος σύντομός τε καί τερπνός, κυρίου Ἀναστασίου
Ραψανιώτου· ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι, Κύριον», Λειμ. 247, φ. 122r, Δοχειαρ. 356, φ. 62v, Ἀχ.
Χαλδαιάκη, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 894.
575
Δοχειαρ. 353, φ. 105r «Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου (sic), πάνυ χαρμόσυνος καί ἡδύτατος·
ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι, Κύριον», Ἀχιλ. Χαλδαιάκη, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 894.
576
Παντελ. 998, φ. 116r «Ἕτερος σύντονος, κύρ Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου, πάνυ γλυκύς, ἦχος
δ΄ λέγετος, μέσος του δ΄ , πεστρέφ σεγκιάχ ἀραβικά· δ΄ λέγετος Δοῦλοι, Κύριον», Ἀχ.
Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 894.
577
Δοχειαρ. 359, φ. 56r «Πολυέλεος πάνυ ὡραῖος, κύρ Ἀναστασίου Λαρίσης· ἦχος δ΄ λέγετος
Δοῦλοι, Κύριον», Τιμ. Προδρ. 7, φ. 232r, Δοχειαρ. 401, φ. 66v, Δοχειαρ. 368, φ. 238r, Ἰβήρ.
1093, φ. 110r, Σταυρ. 234, φ. 103r, Ξηροπ. 365, φ. 58r, Ξηροπ. 368, φ. 160r, Γρηγ. 22,φ. 189r
κ.ἑ., Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 894.
578
Ξενοφ. 156, φ. 112v «Ἕτερος, κύρ Ἀναστασίου, πάνυ χαρμόσυνος· [ἦχος] λέγετος Δοῦλοι,
Κύριον», Δοχειαρ. 353, φ. 105r, Δοχειαρ. 356, φ. 62v, Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π.,
σ. 894.
579
Κουτλ. 421, φ. 74r «Πολυέλεος κύρ Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου, ἡδονικός καί γλυκύτατος·
ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι, Κύριον», Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 894.
580
Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτου, Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικῆς, ἔκδοση Ἱερά Μεγίστη
Μονή Βατοπαιδίου 2007, σ. 436, Κ. Α. Ψάχου, Τό ὀκτάηχον σύστημα τῆς βυζαντινῆς
μουσικῆς ἐκκλησιαστικῆς καί δημώδους καί τό τῆς ἁρμονικῆς συνηχήσεως, Νεάπολη –
Κρήτης 1980, σ. 103
581
Διον. 723, φ. 145r «Πολυέλεος Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου· ἦχος β΄ διατονικός, ἤτοι λέγετος,
ἐκ τοῦ Βοῦ Δοῦλοι, Κύριον», Διον. 700, φ. 149r, Ξηροπ. 364, φ. 35r, Διον. 829 (συλλογή
ἐντύπων 7 [10/α]), φ. 115v, Φιλοθ. 251. φ. 91r, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 895
582
Παντελ. 998, φ. 116r «Ἕτερος σύντονος, κύρ Ἀναστασίου Ραψανιώτου, πάνυ γλυκύς, ἦχος
δ΄ λέγετος, μέσος του δ΄ , πεστρέφ σεγκιάχ ἀραβικά· δ΄ λέγετος Δοῦλοι, Κύριον», Γρήγ. 36,
φ. 89v, Κουτλ. 435, φ. 45r, Ξηροπ. 312, φ. 93v, Ξενοφ. 145, φ. 79r, Ὑδρ. 620, φ. 13v, Ξηροπ.
369, φ. 97r, Ξενοφ. 144, φ. 138r, Κουτλ. 424, φ. 39v, Πάτμ. 816, φ. 104r, Καρακ. 216, φ. 128r,
Δοχειαρ. Τυπικαρίου 123, σσ. 485 – 486, Διον. 806, σ. 957, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος,
ὅ.π., σ. 895.
149
ὡς ἦχος λέγετος583 καί iv) μέ τήν ἀντίστοιχη κλίμακα τῆς ἀραβοπερσικῆς
μουσικῆς τό makam segah 584.
β) Ἡ ἀνθολόγηση τῆς σύνθεσης στά μουσικά χειρόγραφα
Ὁ παρών πολυέλεος ἀπαντᾶται τόσο σέ χειρόγραφα τῆς παλαιᾶς
σημειογραφίας ὅσο καί τῆς νέας μεθόδου. Ἀνθολογεῖται μεταξύ ὁμοειδῶν
μαθημάτων διδασκάλων τῆς ἰδίας χρονικῆς περιόδου, ὅπως τοῦ Ἰωάννου
καί Δανιήλ Πρωτοψαλτῶν, τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου, τοῦ Κυρίλλου
Μαρμαρηνοῦ, τοῦ Μελετίου Σιναΐτου, Παρθενίου Μετεωρίτου κ.ἄ.585
καθώς καί συγχρόνων καί μεταγενεστέρων τοῦ Ραψανιώτη ὅπως τοῦ
Συνεσίου Ἰβηρίτη τοῦ Μυτιληναίου 586, Νικολάου Δοχειαρίτη587, Διονυσίου
Πελοποννησίου588, Ἀθανασίου Δημητριαδίτη589, Χουρμουζίου
Χαρτοφύλακος590 καί Ἰωάσαφ Διονυσιάτου591.
583
Ξηροπ. 330, φ. 94v, Ξηροπ. 382, φ. 133v, Ξενοφ. 140, φ. 29v, Ἰβήρ. 981, σ. 376, Ξηροπ. 305,
φ. 60v, Δοχειαρ. 354, φ. 82r, Παντελ. 977, φ. 45r, Διον. 576, φ. 82r, Δοχειαρ. 341, φ. 127v,
Κουτλ. 632, φ. 160r, Παντελ. 1018, φ. 107v, Διον. 612, φ. 101r, Διον. 680, φ. 78r, Δοχειαρ. 360,
φ. 372r, Δοχειαρ. 404, φ. 190v, Διον. 767, σ. 711, Διον. 806, σ. 640, Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ
Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 895.
584
Κουτλ. 418, φ. 52r «Ἕτερος, τοῦ κύρ Ἀναστασίου Λαρισαίου, ὀνομαζόμενος τουρκιστί
σεγγιάχ· ἦχος δ΄ λέγετος Δοῦλοι, Κύριον», Ξηροπ. 288, φ. 34r «Πολυέλεος Ἀναστασίου
Λαρισαίου· ἦχος δ΄ λέγετος, τουρκιστί σεγγιάχ Δοῦλοι, Κύριον», Ξεν. 123, σ. 183, Ξενοφ.
172, φ. 129v, Ἰβήρ. 1019, φ. 73v, Ἰβήρ. 1252, φ. 92r, Λειμ. 8, φ. 81r, Χρυσορ. 6, σ. 239, Γρηγ. 22,
φ. 189r κ.ἑ., Ξηροπ. 368, φ. 160r, Ξηροπ. 365, φ. 58r, Παντ. 998, φ. 116r, Δοχειαρ. 368, φ. 238r
Περί τοῦ makam segah βλ. Ismail Hakki Ozkan, Turk Musikisi Nazariyati ve Usullleri.
Kudum Velveleleri, Istanbul 1990, pp. 276 – 284, Παναγ. Γ. Κηλτζανίδης, Μεθοδική
διδασκαλία θεωρητική τε καί πρακτική πρός ἐκμάθησιν καί διάδοσιν τοῦ γνησίου
ἐξωτερικοῦ μέλους τῆς καθ΄ ἡμᾶς ἑλληνικῆς μουσικῆς κατ΄ ἀντιπαράθεσιν πρός τήν
ἀραβοπερσικήν, Θεσσαλονίκη 1978, σσ. 73 – 79, Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ.
895.
585 Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 896.
586 Σημ. Δοχειαρ. 360, φφ. 372r – 388r, ὅ.π., σ. 896, σημ. 665.
587 Σημ. Διον. 723, φφ. 145r – 163r, ὅ.π., σ. 896, σημ. 665.
588 Σημ. Δοχειαρ. 404, φφ. 190v – 211r, ὅ.π., σ. 896, σημ. 665.
589 Σημ. Ἰβήρ. 981, σσ. 376 – 389, ὅ.π., σ. 896, σημ. 665.
150
γ) Ἡ χειρόγραφη παράδοση τῆς σύνθεσης τοῦ πολυελέου
Ὁ ἐν λόγῳ πολυέλεος τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη (Χατζηλάσκαρη),
διαδόθηκε καί ἀνθολογήθηκε σέ πλῆθος μουσικά χειρόγραφα, τόσο τῆς
παλαιᾶς ὅσο καί τῆς νέας σημειογραφίας. Στή συνέχεια ἀκολουθοῦν οἱ
μουσικοί κώδικες στούς ὁποίους ὑπάρχει ὁ πολυέλεος, χωρισμένοι σέ δύο
κατηγορίες. Ἡ πρώτη πού περιλαμβάνει τούς κώδικες τῆς παλαιᾶς
μεθόδου καί ἡ δεύτερη τῆς νέας μεθόδου:
1) Μουσικοί κώδικες παλαιᾶς σημειογραφίας592 (β΄ μισό ΙΗ΄ αἰ.)
• Μεταμορ. 92, φφ. 36v – 41r, Μεταμορ. 295, σσ. 437 – 455, Μεταμορ.
329, φφ. 147r – 153r
• Λειμ. 8, φφ. 81r – 82v
• Ξενοφ. 156, φφ. 112v 0 127r, Ξενοφ. 154, φφ. 259v – 264r, Ξενοφ. 123,
σσ. 183 – 191, Ξενοφ. 140, φφ. 29v – 36v, Ξενοφ. 172, φφ. 129v – 140v,
Ξενοφ. 145, φφ. 79r – 88v
• Παντελ. 952, φφ. 76v – 84r
• Τιμ. Προδρ. 7, φφ. 232r – 240v
• Ἰβήρ. 1093, φφ. 110r – 116r, Ἰβήρ., 1207, φ. 105r κ.ἑ., Ἰβήρ. 1017, σσ. 153
– 169, Ἰβήρ. 981, σσ. 376 – 389, Ἰβήρ. 1038, φφ. 57r – 65r, Ἰβήρ. 1129,
φφ. 46v- 57r, Ἰβήρ. 1301, φφ. 68v – 80v, Ἰβήρ. 1019, φφ. 73v- 78r, Ἰβήρ.
1275, φφ. 112r – 122r
• Δοχειαρ. 401, φφ. 66v – 75r, Δοχειαρ. 359, φφ. 56r – 64r
• Ξηροπ. 364, φφ. 35r – 42v, Ξηροπ. 368, φφ. 160r – 169v, Ξηροπ. 330,
94v – 100r, Ξηροπ. 382, φφ. 133v – 144r, Ξηροπ. 365, φφ. 58r – 65v,
Ξηροπ. 312, φφ. 93v – 100v, Ξηροπ. 305, φφ. 60v – 64r
• Γρηγ. 36, φφ. 89v – 96r, Γρηγ. 22, φ. 189r κ.ἑ., Γρηγ. 23593
590 Σημ. Διον. 829 (Συλλογή ἐντύπων 7 [10/α]), φφ. 115v – 132v, ὅ.π., σ. 896, σημ. 665.
591 Σημ. Διον. 767, σσ. 711 – 731, ὅ.π. σ. 896, σημ. 665.
592
ὅ.π., σ. 900.
151
• Ἁγ. Παύλ. 25, σσ. 92 – 103
• Σταυρ. 234, φφ. 103r – 112r
• Κουτλ. 418, φφ. 52r – 60r, Κουτλ 435, φφ. 45r – 56r, Κουτλ. 421, φφ.
74r – 82v
• Paris Suppl. Grec. 1332, f. 339r κ.ἑ.
• Κέντρο Θεολογικῶν – Ἁγιολογικῶν Μελετῶν Θεσσαλονίκης 10, φφ.
110r – 117v
• Ἁγ. Δημητρ. 38, φ. 56r κ.ἑ.
• Προφ. Ἠλιοῦ Ὕδρ. 620, φφ. 13v – 18v
• Κύκ. 14, φ. 81v κ.ἑ.
• NkS 2747, 2ο , φφ. 242r – 244v
• ΕΒΕ 2216, φφ. 36v – 44r, ΕΒΕ 2432, φφ. 101r – 106v
(α΄ τέταρτο ΙΘ΄ αἰ.)594
• Ξηροπ. 288, φφ. 34r – 40r
• Δοχειαρ. 353, φφ. 105r – 113v, Δοχειαρ. 356, 62v – 72v, Δοχειαρ. 354,
φφ. 82r – 88v, Δοχειαρ. 368, 238r – 247r, Δοχειαρ. 341, φφ. 127v – 132v
• Ἰβήρ. 1030, φφ. 91r – 99v, Ἰβήρ. 1252, φφ. 92r – 96r, Ἰβήρ. 1126, φφ.
122v – 132v, Ἰβήρ. 1303 [τμῆμα Ι΄], φφ. 1r – 10r
• Ὀλυμπ. 206, φφ. 76r – 80r
• Λειμ. 247, φφ. 122r – 130v
• Ξηροπ. 369, φφ. 97r – 105v
• Ξενοφ. 144, φφ. 138r – 147v
• Φιλοθ. 251, φφ. 91r – 101v
• Κουτλ. 424, φφ. 39v – 49r, Κουτλ. 632, φφ. 160r – 170r
• Χρυσορ. 6, σ. 239 κ.ἑ.
593
Μή πλήρης διευκρινισμένη πληροφορία βλ. Γρ. Θ. Στάθη, Τά Χειρόγραφα Β΄, ὅ.π., σ.
632, Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 900.
594
ὅ.π. σ. 900.
152
• Πάτμ. 816, φφ. 104r – 112r
• Παντελ. 998, φφ. 116r – 122v, Παντελ. 977, φφ. 45r – 53r
• Διον. 576, φφ. 82r – 87r
• Καρακ. 216, φφ. 128r – 139v
• Ε.Β.Ρ. 133, φφ. 72r – 76r
• Bodl. Βιβλ.595 Gr. Liturg. E. 4 (S.C. 36615), φ. 82r
2) Μουσικοί κώδικες νέας μεθόδου596
• Διον. 723, φφ. 145r – 163r, Διον. 700, φφ. 149r – 157r, Διον. 612, φφ. 101r –
110v, Διον. 680, φφ. 78r – 85v, Διον. 829 (συλλογή ἐντύπων 7 [10/α]),
φφ. 115v – 132v, Διον. 767, σσ. 711 – 731, Διον. 806, σσ. 640 – 647 και
957 – 964
• Δοχειαρ. 360, φφ. 372r – 388r, Δοχειαρ. 404, φφ. 190v – 211r, Δοχειαρ.
Τυπικαρίου 123, σσ. 485 – 486 κ.ἑ.
• Παντελ. 1018, φφ. 107v – 114v
δ) Οἱ μελοποιημένοι στίχοι τῆς σύνθεσης
Ἡ σύνθεση ἡ ὁποία μελετᾶται στό παρόν κεφάλαιο (Καρακάλλου 216,
φφ. 128r – 139v), ἀποτελεῖται ἀπό 40 μελοποιημένους στίχους καί
ἡμιστίχια, στό τέλος τῶν ὁποίων προστίθενται καί τά δύο ἐπισφραγιστικά
τριαδικά μαθήματα, ἐκ τῶν ὁποίων τό Καί νῦν…. εἶναι ἐλλιπές. Στή
σημερινή του μορφή, ὁ πολυέλεος στό βιβλίο τοῦ Ψαλτηρίου ἀπαντᾶται
μέ 22 στίχους, κάτι πού μᾶς δείχνει ὅτι ὁ Ἀναστάσιος Ραψανιώτης
(Χατζηλάσκαρης), καθώς καί ἄλλοι μελοποιοί μεταγενέστεροι καί
προγενέστεροι συνήθιζαν νά δημιουργοῦν στίχους καί ἡμιστίχια τῶν
595 Ἐμ. Στ. Γιαννόπουλος, Τα χειρόγραφα Ἀγγλία, ὅ.π. σ. 254.

596 Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 901.
153
πολυελέων, παραθέτοντας ἐνδιάμεσα τό καταληκτικό ἐφύμνιο
Ἀλληλούια.
Πρίν δοῦμε τούς 22 στίχους τοῦ πολυελέου ὅπως μας παραδίδεται στό
Ψαλτήριο, καλό θά ἦταν νά προσδιορίσουμε τή θέση αὐτοῦ μέσα στό
βιβλίο τῶν Ψαλμῶν. Τό Ψαλτήριο ἀριθμεῖ 150 ψαλμούς τόσο στό
μασωριτικό ἑβραϊκό κείμενο ὅσο καί στό ἑλληνικό τῶν Ἑβδομήκοντα597. Οἱ
ψαλμοί αὐτοί χωρίζονται σέ κατηγορίες καί ὑποκατηγορίες. Ὁ ψαλμός
134, ἀνήκει στήν εἰδική κατηγορία ψαλμῶν, τῶν καλουμένων «Ὠδές τῶν
Ἀναβαθμῶν»598, πού ψάλλονταν ἀπό ὁμάδες προσκυνητῶν κατά τήν
διάρκεια πορείας πρός τήν Ἱερουσαλήμ. Περί τοῦ ὅρου αὐτοῦ δόθηκαν καί
ἄλλες δύο ἑρμηνεῖες 599: α) ὅτι οἱ ψαλμοί αὐτοί λέγονταν ἀπό αὐτούς πού
ἐπέστρεφαν ἀπό τήν Βαβυλώνια αἰχμαλωσία στήν Ἱερουσαλήμ καί β)
παρομοιάζεται τό περιεχόμενο τῶν ψαλμῶν ὡς μία κλίμακα μέ βαθμίδες
ἡ ὁποία ἀναβιβάζει τόν ἀνθρώπινο νοῦ σέ ὅλο καί ὑψηλότερα νοήματα.
ΨΑΛΜΟΣ 134ος 600

Αἰνεῖτε τὸ ὄνομα Κυρίου, αἰνεῖτε, δοῦλοι, Κύριον,
2
οἱ ἑστῶτες ἐν οἴκῳ Κυρίου, ἐν αὐλαῖς οἴκου Θεοῦ ἡμῶν.
3
αἰνεῖτε τὸν Κύριον, ὅτι ἀγαθὸς Κύριος· ψάλατε τῷ ὀνόματι αὐτοῦ, ὅτι
καλόν· 4ὅτι τὸν ᾿Ιακὼβ ἐξελέξατο ἑαυτῷ ὁ Κύριος, ᾿Ισραὴλ εἰς περιουσιασμὸν
ἑαυτῷ. 5ὅτι ἐγὼ ἔγνωκα ὅτι μέγας ὁ Κύριος, καὶ ὁ Κύριος ἡμῶν παρὰ πάντας
τοὺς θεούς. 6πάντα, ὅσα ἠθέλησεν ὁ Κύριος ἐποίησεν ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ ἐν τῇ
γῇ, ἐν ταῖς θαλάσσαις καὶ ἐν πάσαις ταῖς ἀβύσσοις· 7ἀνάγων νεφέλας ἐξ
ἐσχάτου τῆς γῆς, ἀστραπὰς εἰς ὑετὸν ἐποίησεν· ὁ ἐξάγων ἀνέμους ἐκ
θησαυρῶν αὐτοῦ, 8ὃς ἐπάταξε τὰ πρωτότοκα Αἰγύπτου ἀπὸ ἀνθρώπου ἕως
κτήνους. 9ἐξαπέστειλε σημεῖα καὶ τέρατα ἐν μέσῳ σου, Αἴγυπτε, 10ἐν Φαραὼ
597
Σταῦρ. Καλαντζάκης, Εἰσαγωγή στήν Παλαιά Διαθήκη, ἐπιμέλεια: Ἀθ. Παπαρνάκης,
Θεσσαλονίκη 2006, σ. 558.
598
ὅ.π. σ. 564, Ἁγία Γραφή – Βίβλος, Παλαιά καί Καινή Διαθήκη, ἑρμηνευτική ἀπόδοση:
Ἰωάν. Θ. Κολιτσάρα, ἐκδόσεις «Ζωή» 1983, σ. 250.
599
ὅ.π. σ. 250.
600
Ψαλτήριον, Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἔκδοση ΙΑ 2009, σσ.
161 – 162.
154
καὶ ἐν πᾶσι τοῖς δούλοις αὐτοῦ. 11ὃς ἐπάταξεν ἔθνη πολλὰ καὶ ἀπέκτεινε
βασιλεῖς κραταιούς. 12 τὸν Σηὼν βασιλέα τῶν ᾿Αμορραίων καὶ τὸν ῍Ωγ
βασιλέα τῆς Βασὰν καὶ πάσας τὰς βασιλείας Χαναάν, 13καὶ ἔδωκε τὴν γῆν
αὐτῶν κληρονομίαν, κληρονομίαν ᾿Ισραὴλ λαῷ αὐτοῦ. 14Κύριε, τὸ ὄνομά σου
εἰς τὸν αἰῶνα καὶ τὸ μνημόσυνόν σου εἰς γενεὰν καὶ γενεάν. 15 ὅτι κρινεῖ
Κύριος τὸν λαὸν αὐτοῦ καὶ ἐπὶ τοῖς δούλοις αὐτοῦ παρακληθήσεται. 16 τὰ
εἴδωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον, ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων· 17στόμα
ἔχουσι καὶ οὐ λαλήσουσιν, ὀφθαλμοὺς ἔχουσι καὶ οὐκ ὄψονται, 18ὦτα ἔχουσι
καὶ οὐκ ἐνωτισθήσονται, οὐδὲ γάρ ἐστι πνεῦμα ἐν τῷ στόματι αὐτῶν. 19ὅμοιοι
αὐτοῖς γένοιντο οἱ ποιοῦντες αὐτὰ καὶ πάντες οἱ πεποιθότες ἐπ᾿ αὐτοῖς.
20
οἶκος ᾿Ισραήλ, εὐλογήσατε τὸν Κύριον· οἶκος ᾿Ααρών, εὐλογήσατε τὸν
Κύριον. 21 οἶκος Λευΐ, εὐλογήσατε τὸν Κύριον· οἱ φοβούμενοι τὸν Κύριον,
εὐλογήσατε τὸν Κύριον, 22 εὐλογητὸς Κύριος ἐκ Σιών, ὁ κατοικῶν
῾Ιερουσαλήμ.
ε) Ἐξηγήσεις τῆς σύνθεσης παρά διαφόρων διδασκάλων
1) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα601
Ἡ παροῦσα σύνθεση ἔχει ἐξηγηθεῖ πλήρως ἀπό τόν Χουρμούζιο στήν
νέα μέθοδο ἀναλυτικῆς σημειογραφίας, ἀλλά ἡ αὐτόγραφος καταγραφή
τῆς ἐξηγήσεως αὐτῆς δέν ἔχει ἐντοπισθεῖ. Γνωρίζουμε ὅμως ὅτι ἔχει γίνει
ἀπό τόν Χουρμούζιο ἀπό ἐπισημάνσεις πού ὑπάρχουν σέ τρεῖς
αὐτόγραφους κώδικες τοῦ Ἰωάσαφ Διονυσιάτου602.
2) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Θεοφάνη Παντοκρατορινό603
601
Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 903.
602
Σημ. Καί οἱ τρεῖς κώδικες χρονολογοῦνται στά μέσα του ΙΘ΄ αἰ. καί αὐτοί εἶναι : Διον.
767, σσ. 711 – 731, Διον. 806, σσ. 957 – 964, Διον. 829 (συλλογή ἐντύπων 7 [10/α]), φφ. 115v –
132v. Ἡ ἐπισήμανση πού ἀποτελεῖ ἀπόδειξη ὅτι ὁ πολυέλεος ἔχει ἐξηγηθεῖ παρά τοῦ
Χουρμουζίου καί πού εἶναι καί ἡ ἴδια καί στούς τρεῖς εἶναι ἡ ἑξῆς: «Πολυέλεος, κύρ
Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου μέν ποίημα, ἐξηγήθη δέ παρά Χουρμουζίου· ἦχος δ΄ λέγετος Βοῦ
Δοῦλοι, Κύριον», ὅ.π. σ. 903.
603
ὅ.π. σ. 903, σημ. 702.
155
Ἀπό τόν Θεοφάνη Παντοκρατορινό ἔχουμε μία ἐξηγητική ἀπόπειρα τῆς
ἐν λόγῳ συνθέσεως πού βρίσκεται στόν ἰδιόγραφο κώδικα τῆς Κουτλ. 632,
φφ. 160r – 170r, ὅπως ἐπίσης καί στόν κώδικα τῆς Ξενοφ. 172, φφ. 129v –
140v, στόν ὁποῖο περιέχονται καί ἐξηγήσεις τοῦ ἰδίου.
3) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Ματθαῖο Βατοπαιδινό604
Ἀπό τόν Ματθαῖο Βατοπαιδινό, ἔχουμε καί πάλι μιά ἐξηγητική
ἀπόπειρα ἀλλά ὄχι τῶν μελοποιημένων στίχων τῆς ἐν λόγῳ συνθέσεως,
παρά μόνο τῶν τριαδικῶν μαθημάτων αὐτῆς.
Ἡ παροῦσα σύνθεση ἀνθολογεῖται καί σέ ἄλλους κώδικες Ἁγιορειτῶν
ἐξηγητῶν διδασκάλων, μέ ἐπιφύλαξη ὅμως, διότι δέν ἔχουμε καμία
ἀναφορά γιά τήν ταυτότητα τοῦ ἐξηγητοῦ. Ἀξίζει ὅμως νά τίς
ἀναφέρουμε.
4) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Νικόλαο Δοχειαρίτη605
5) Οἱ ἀποδιδόμενες στόν Ἰωάσαφ Διονυσιάτη606
604
Σημ. «Τό δέ παρόν δοξαστικόν ἐμελοποιήθη μέν παρά Ἀναστασίου Ῥαψανιώτου
Πρωτοψάλτου Λαρίσης, ἐξηγήθη δέ παρ΄ ἐμοῦ τοῦ γραφέως· ἦχος λέγετος Δόξα· Ὑμνοῦμέν
σε, προσκυνοῦμέν σε – Καί νῦν· Ἄσπιλε παναμώμητε» Παντελ. 1207 (Τυπικαρίου Κοιμ.
Θεοτόκου 6), ἔτος 1837, φφ. 208v – 213v (Τά δοξαστικά μαθήματα ἐδῶ καταχωρίζονται
πλήρη), «Τό δοξαστικόν ἐμελοποιήθη μέν παρά Ἀναστασίου, ἐξηγήθη δέ παρά τοῦ ἐν
μοναχοῖς Ματθαίου Βατοπεδηνοῦ· ἦχος λέγετος Βοῦ Δόξα· Ὑμνοῦμέν σε» Κωντ. 97/ΙΧ, φφ.
22r – 24v (στόν παρόντα κώδικα ἀνθολογεῖται μόνο τό τριαδικό μάθημα ἐλλιπές). Πρέπει
νά ἐπισημανθεῖ ὅτι τά παρόντα δοξαστικά μαθήματα τῶν προαναφερθέντων κωδίκων, ὁ
Ματθαῖος τά ἐπισυνάπτει μετά τόν πολυέλεο «Δοῦλοι, Κύριον…» σέ ἦχο λέγετο, πού
ἀποτελεῖ δική του σύνθεση. Ὑπάρχει ἡ εἰκασία, λοιπόν, ὅτι ἐξήγησε ἐκ νέου τά
δοξαστικά μαθήματα γιά νά τά προσθέσει ὡς ἐπισφράγισμα στήν δική του ὁμόηχη
σύνθεση. Ἐπίσης παρατηρεῖται μεταξύ τῶν ὁμοειδῶν καί ὁμοήχων μαθημάτων τῆς ἐν
λόγῳ σύνθεσης, τῶν Ἀναστασίου Ραψανιώτη καί Ματθαίου Βατοπαιδηνοῦ, μιά
συγγένεια ὡς πρός τό ὕφος αὐτῆς, ὅ.π. σ. 903, σημ. 703.
605
Σημ. Ἰβήρ. 1126, φφ. 122v – 132r, Κουτλ. 424, φφ. 39v – 49r, Δοχ. 341, φφ. 127v – 132v
(παλαιᾶς μεθόδου), Παντελ. 1018, φφ. 107v – 114v, Διον. 723, φφ. 145r – 163r, Δοχ. 360, φφ.
372r – 388r, Δοχ. Τυπικαρίου 123, σσ. 485 – 486 (νέας μεθόδου), ὅ.π. σ. 903, σημ. 703.
156
Ἐκτός ἀπό τίς ἀνωτέρω ἀναφορές καί σχολιασμούς περί τόν ἐν λόγῳ
πολυέλεο, πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι ἡ σύνθεση καλλωπίστηκε607 καί
συντμήθηκε608 ἀπό τόν Ιωάσαφ Διονυσιάτη.
στ) Ἡ προσαρμογή τῆς σύνθεσης στή ρουμανική γλώσσα
Ὁ πολυέλεος ἐπίσης προσαρμόσθηκε καί στή ρουμανική γλώσσα ἀπό
τόν πρωτοψάλτη τῆς ρουμανικῆς σκήτης τοῦ Τιμίου Προδρόμου Ἁγίου
Ὄρους, Νεκτάριο Βλάχο609. Ἡ αὐτόγραφη καταγραφή τοῦ κώδικα στή
ρουμανική ὑπάρχει610, χρονολογεῖται μεταξύ τῶν ἐτῶν 1853 – 1867 καί
βρίσκεται στόν κώδικα τῆς ρουμανικῆς σκήτης Τιμίου Προδρόμου Ἁγίου
Ὄρους 22, σσ. 116 – 128. Ἀπαντᾶται ἐπίσης καί σέ ἄλλα ρουμανικά
χειρόγραφα καί μή πού εἶναι τά ἑξῆς611:
606
Σημ. Διον. 680, φφ. 78r – 85v, Διον. 700, φφ. 149r – 157r, Διον. 806, σσ. 640 – 647, ὅ.π. σ.
903, σημ. 703.
607
Σημ. Στόν αὐτόγραφο κώδικα τοῦ α΄ ἡμίσεως τοῦ ΙΘ΄ αἰ. τοῦ Ἰωάσαφ Διονυσιάτου
Παντελ. 1032, φφ. 11v – 20v, ἀπαντᾶται ἡ ἑξῆς ἐπισήμανση: «Πολυέλεος Ἀναστασίου
Ῥαψανιώτου, ἐκαλλωπίσθη δέ, ὡς ὀρᾶται, ἐπί τό κρεῖττον· ἦχος δ΄ λέγετος Βοῦ, Δοῦλοι,
Κύριον». Ὁ καλλωπισμός ἀφορᾶ μόνο τούς ψαλμικούς στίχους καί ὄχι τά δοξαστικά
μαθήματα, διότι μέ ἐπισήμαση τοῦ Ἰωάσαφ παραπέμπει γιά δοξαστικά μαθήματα στά
ὁμόηχα τοῦ πολυελέου Λόγον ἀγαθόν… τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ὅ.π. σ. 904,
σημ. 705.
608
Σημ. «Ὁ αὐτός σύντομος· ἦχος λέγετος Δοῦλοι, Κύριον…» Διον. 806, ἔτος 1824, σσ. 647 –
650. Ἡ ταυτότητα τοῦ διδασκάλου πού ἔκανε τήν σύντμηση δέν μᾶς εἶναι γνωστή.
Ἀποδίδεται στόν Ἰωάσαφ διότι μᾶς εἶναι γνωστή ἡ ἐνασχόλησή του μέ συντμήσεις
προγενεστέρων καί συγχρόνων συνθέσεων καί ἐπίσης στόν προαναφερθέντα κώδικα
συγκαταλέγονται καί ἄλλες συντμήσεις πολυελέων ἄλλων δασκάλων, ὅ.π. σ. 904, σημ.
706.
609
Σημ. «Πολυέλεος Ἀναστασίου Λαρίσης, προσαρμογή Νεκταρίου Πρωτοψάλτου
Ἁγιορείτου· ἦχος λέγετος Βοῦ Δοῦλοι, Κύριον» Ἁγ. Παύλ. 433, ἔτος 1903 χφ. Ὀνουφρίου
ἱεροδιακόνου, φφ. 161r – 170r, ὅ.π. σ. 904, σημ. 704.
610 ὅ.π. σ. 904, σημ. 704.
611 ὅ.π. σ. 904, σημ. 704.
157
• Σκήτη Τιμ. Προδ. 30, φφ. 36r – 42v, Σκήτη Τιμ. Προδ. 40, φφ. 129r
– 142r, Σκήτη Τιμ. Προδ. 52, φ 18r κ.ἑ., Σκήτη Τιμ Προδ. 57, σσ. 173 –
189, Σκήτη Τιμ Προδ. 66, σσ. 68 – 90, Σκήτη Τιμ. Προδ. 80, φφ. 146v –
154v
• Σκήτη Ἁγ. Δημητρίου Λάκκου (Ἁγ. Παύλου) 16, φφ. 26r – 34v
• Κελλί Ἁγ. Γεωργίου (Βατοπεδίου) 14, φφ. 116v – 120v, Κελλί Ἁγ.
Γεωργ. 19, μεταξύ τῶν σσ. 147 – 194
• Κελλί Ἁγ. Ὑπατίου (Βατοπεδίου) 4, φφ. 187r – 197r, Κελλί Ἁγ.
Ὑπατίου 9, φφ 167r – 173r, Κελλί Ἁγ. Ὑπατίου 34, φφ. 1r – 13r
Ὁ πολυέλεος ἀνθολογεῖται καί σέ ἄλλους κώδικες, μέ τή σημείωση ὅμως
ὅτι δέν ἔχουμε ἀναφορά τῆς ταυτότητας τοῦ προσαρμοστοῦ τῆς
συνθέσεως στή ρουμανική γλώσσα. Παρόλα αὐτά ἀξίζει νά ἀναφερθοῦν
γιά πληροφοριακούς λόγους:
• Σκήτη Τιμ. Προδ. 16, φφ. 135v – 143r, Σκήτη Τιμ. Προδ. 103, φφ.
149r – 155v
• Σκήτη Ἁγ. Δημ. Λάκκου 1, φφ. 38r – 45v
• Κελλί Ἁγ. Ὑπατίου 24, φφ. 52v – 65r (ρουμανική γλώσσα) καί
φφ. 65r – 77v (ἑλληνική γλώσσα)
ζ) Ἡ περιγραφή τῆς σύνθεσης
Τήν ἀνάπτυξη τοῦ μέλους πάνω στό ψαλμικό κείμενο θά μπορούσαμε
νά τήν ἐξετάσουμε σέ δύο μέρη. Τό πρῶτο μέρος τό ὁποῖο μποροῦμε νά
ποῦμε ὅτι ἀπαρτίζεται ἀπό τό ποιητικό κείμενο, χωρισμένο σέ στίχους καί
ἡμιστίχια βάσει τοῦ Ραψανιώτη καί τό δεύτερο ἀπό τό κοινό καταληκτικό
ἐφύμνιο τῶν στίχων. Στή συνέχεια ἀκολουθεῖ ἕνας πίνακας μέ τούς
στίχους καί τά ἡμιστίχια τοῦ πολυελέου, τίς καταλήξεις αὐτῶν καθώς καί
τίς ὑποστάσεις τῆς παλαιᾶς σημειογραφίας.
158
1) Τό ποιητικό κείμενο
Στίχοι καί ἡμιστίχια Καταλήξεις612 Ὑποστάσεις
1 δοῦλοι, Κύριον ἐντελής λέγετος (Βου) Παρακλητική
Ἀλληλούια (ἐντελής λέγετος Βου) Λύγισμα

Αἰνεῖτε ἀτελής ἅγια (Δι) Ἀπόδερμα
τὸ ὄνομα Κυρίου, ἀτελής ἅγια (Δι)
αἰνεῖτε, δοῦλοι, Κύριον ἐντελής λέγετος (Βου)
2 οἱ ἑστῶτες ἀτελής ἅγια (Δι) Λύγισμα

ἐν οἴκῳ Κυρίου, ἀτελής ἅγια (Δι) Ἀπόδερμα
ἐν αὐλαῖς οἴκου Θεοῦ ἐντελής λέγετος (Βου) Πίασμα
ἡμῶν
3α αἰνεῖτε ἐντελής λέγετος (Βου) Λύγισμα

τὸν Κύριον, ὅτι ἀγαθὸς Ἀπόδερμα
Κύριος ἀτελής ἅγια (Δι) Πίασμα
3β ψάλατε ἐντελής λέγετος (Βου) Ἀπόδερμα
τῷ ὀνόματι αὐτοῦ, ὅτι Λύγισμα

καλόν ἀτελής ἅγια (Δι) Πίασμα
4α ὅτι ἀτελής ἅγια (Δι) Λύγισμα

τὸν ᾿Ιακὼβ ἐξελέξατο ἀτελής ἅγια (Δι) Ἀπόδερμα
ἑαυτῷ ὁ Κύριος ἐντελής νεανές (Βου) Πίασμα
4β ᾿Ισραὴλ ἀτελής ἅγια (Δι) Λύγισμα

εἰς περιουσιασμὸν ἑαυτῷ ἐντελής νεανές (Βου) Απόδερμα
5α ὅτι ἐγὼ ἔγνωκα ἀτελής ἅγια (Δι) Πίασμα

ὅτι μέγας ὁ Κύριος μελική ἀνάπτυξη τῆς Ἀπόδερμα
λέξης Κύριος μέ Λύγισμα
ἐνδιάμεσες
612
Σημ. οἱ ἐντός παρενθέσεως καταλήξεις π.χ. (ἐντελής λέγετος Βοῦ), εἶναι οἱ
καταλήξεις τοῦ ποιητικοῦ κειμένου πρίν τό «Ἀλληλούια» πού δέν μᾶς δηλώνονται μέ
μαρτυρίες.
159
καταλήξεις: Ξηρόν κλάσμα
ἐντελής νεανές (Βου)
ἀτελής νανά (Γα)
ἀτελής ἅγια (Δι)
ἀτελής νεανές (Ζω΄)
5β καὶ ὁ Κύριος ἡμῶν μελική ἀνάπτυξη τῆς Πίασμα

παρὰ πάντας τοὺς θεούς λέξης θεούς με Ἀπόδερμα
ἐνδιάμεσες Λύγισμα
καταλήξεις: Ξηρόν κλάσμα
ἀτελής νεανές (Ζω΄)
6α πάντα, ὅσα ἠθέλησεν Λύγισμα

ἐποίησεν ἀτελής ἅγια (Δι) Ἀπόδερμα
ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ ἐν
Τρομικόν
τῇ γῇ μελική ἀνάπτυξη τῆς
Παρακλητική
λέξης γῇ με
καταλήξεις:
ἀτελής ἀανές (Ζω)
(ἀτελής νεανές Ζω΄)
6β ἐν ταῖς θαλάσσαις ἀτελής ἅγια (Δι) Λύγισμα

καὶ ἐν πάσαις ταῖς Ἀπόδερμα
ἀβύσσοις (ἀτελής νεανές Ζω΄)
Τρομικόν
160
7α ἀνάγων νεφέλας ἀτελής ἅγια (Δι) Παρακλητική
ἐξ ἐσχάτου τῆς γῆς μελική ἀνάπτυξη τῆς Ἀπόδερμα
λέξης γῇ με
Τρομικόν
Λύγισμα
ἀτελής ἀανές (Ζω)
(ἐντελής λέγετος Βου)
7β ἀστραπὰς εἰς ὑετὸν Λύγισμα

ἐποίησεν μελική ἀνάπτυξη τῆς Παρακλητική
λέξης ἐποίησεν μέ Ἀπόδερμα
7γ ὁ ἐξάγων ἀνέμους ἀτελής ἅγια (Δι) Πίασμα

ἐκ θησαυρῶν αὐτοῦ ἀτελής ἅγια (Δι) Λύγισμα
Ἀπόδερμα
8α ὃς ἐπάταξε ἐντελής νεανές (Βου) Ἀπόδερμα
τὰ πρωτότοκα Αἰγύπτου μελική ἀνάπτυξη τῆς Λύγισμα

λέξης Αἰγύπτου μέ
ἐνδιάμεση κατάληξη:
8β ἀπὸ ἀνθρώπου ἡμιστίχιο χωρίς Ἀπόδερμα
ἕως κτήνους ἐνδιάμεσες καταλήξεις Λύγισμα
161
9α ἐξαπέστειλε ἐντελής λέγετος (Βου) Ἀπόδερμα
σημεῖα καὶ τέρατα ἐν (ἐνδιάμεσα τοῦ Λύγισμα

μέσῳ σου, ἡμιστιχίου κάνει χρήση
Αἴγυπτε τοῦ νενανῶ)
μελική ἀνάπτυξη τῆς
λέξης Αἴγυπτε μέ
9β ἐν Φαραὼ καὶ ἐν πᾶσι ἡμιστίχιο χωρίς Ἀπόδερμα
τοῖς δούλοις αὐτοῦ ἐνδιάμεσες Κύλισμα

καταλήξεις, κάνοντας
Λύγισμα
χρήση τοῦ νενανῶ
10α ὃς ἐπάταξεν ἀτελής ἅγια (Δι) Λύγισμα

ἔθνη πολλὰ ἀτελής ἅγια (Δι) Ἀπόδερμα
Πίασμα
10β καὶ ἀπέκτεινε βασιλεῖς ἐντελής νεανές (Βου) Κύλισμα

κραταιούς μελική ἀνάπτυξη τῆς Ἀπόδερμα
λέξης κραταιούς μέ
Τρομικόν
Λύγισμα
11α τὸν Σηὼν ἐντελής νεανές (Βου) Λύγισμα

βασιλέα ἀτελής ἅγια (Δι) Ἀπόδερμα
τῶν ᾿Αμορραίων (ἐντελής λέγετος Βου)
Τρομικόν
11β καὶ τὸν ῍Ωγ βασιλέα Ἀπόδερμα
τῆς Βασὰν μελική ἀνάπτυξη τῆς
λέξης Βασὰν μέ
162
11γ καὶ πάσας ἐντελής νεανές (Βου) Λύγισμα

τὰς βασιλείας Χαναάν μελική ἀνάπτυξη τῆς Ἀπόδερμα
λέξης Χαναάν μέ
12α καὶ ἔδωκε τὴν γῆν ἐντελής νεανές (Βου) Ἀπόδερμα
αὐτῶν κληρονομίαν μελική ἀνάπτυξη τῆς Λύγισμα
λέξης κληρονομίαν μέ
12β κληρονομίαν ἐντελής λέγετος (Βου) Λύγισμα

᾿Ισραὴλ λαῷ αὐτοῦ (ἐντελής λέγετος Βου) Ἀπόδερμα
13α Κύριε, τὸ ὄνομά σου

Τρομικόν
εἰς τὸν αἰῶνα ἀτελής ἅγια (Δι)
Κύλισμα
Πίασμα
Ἀπόδερμα
13β καὶ τὸ Κύλισμα

μνημόσυνόν σου ἀτελής ἅγια (Δι)
Τρομικόν
εἰς γενεὰν καὶ γενεάν ἀτελής ἅγια (Δι)
Λύγισμα
Ἀπόδερμα
Πίασμα
14α ὅτι κρινεῖ Κύριος ἀτελής ἅγια (Δι) Παρακλητική
τὸν λαὸν αὐτοῦ μελική ἀνάπτυξη τῆς Λύγισμα

λέξης αὐτοῦ με Ἀπόδερμα
163
Τρομικόν
Πίασμα
14β καὶ ἐπὶ τοῖς δούλοις ἀτελής ἅγια (Δι) Παρακλητική
αὐτοῦ παρακληθήσεται μελική ἀνάπτυξη τῆς Ἀπόδερμα
λέξης
Τρομικόν
παρακληθήσεται μέ
Πίασμα
Λύγισμα
15 τὰ εἴδωλα ἀτελής ἀνανές (Πα) Ἀπόδερμα
τῶν ἐθνῶν ἀργύριον (ἐνδιάμεσα τοῦ Λύγισμα
καὶ χρυσίον, ἔργα ἡμιστιχίου κάνει χρήση
χειρῶν ἀνθρώπων τοῦ νενανῶ)
ἀτελής ἀνανές (Πα)
16α στόμα ἔχουσι ἀτελής ἀνανές (Πα) Ἀπόδερμα
καὶ οὐ λαλήσουσιν ἀτελής ἀνανές (Πα) Λύγισμα
16β ὀφθαλμοὺς ἐντελής νεανές (Βου) Ἀπόδερμα
ἔχουσι καὶ οὐκ ὄψονται ἀτελής ἀνανές (Πα) Λύγισμα
17α ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ (ἐνδιάμεσα τοῦ Λύγισμα
ἐνωτισθήσονται ἡμιστιχίου κάνει χρήση Ἀπόδερμα
τοῦ νενανῶ)
ἀτελής ἀνανές (Πα)
17β οὐδὲ γάρ ἐστι ἀτελής ἀνανές (Πα) Ἀπόδερμα
πνεῦμα ἐν τῷ στόματι ἀτελής ἅγια (Δι) Πίασμα

αὐτῶν
18α ὅμοιοι αὐτοῖς ἀτελής ἀνανές (Πα) Ἀπόδερμα
164
γένοιντο οἱ ποιοῦντες ἀτελής ἅγια (Δι) Παρακλητική
αὐτὰ Πίασμα
18β καὶ πάντες ἀτελής νεανές (Ζω΄) Λύγισμα

οἱ πεποιθότες ἐπ᾿αὐτοῖς μελική ἀνάπτυξη τῆς Ἀπόδερμα
λέξης αὐτοῖς μέ
19α οἶκος ᾿Ισραήλ, ἀτελής νεανές (Ζω΄) Ἀπόδερμα
εὐλογήσατε τὸν Κύριον μελική ἀνάπτυξη τῆς Λύγισμα

λέξης Κύριον μέ
19β οἶκος ᾿Ααρών, ἡμιστίχιο χωρίς

Τρομικόν
εὐλογήσατε τὸν Κύριον ἐνδιάμεσες καταλήξεις
Πίασμα
Ἀπόδερμα
Παρακάλεσμα
20α οἶκος Λευΐ, ἡμιστίχιο χωρίς

Τρομικόν
εὐλογήσατε τὸν Κύριον ἐνδιάμεσες καταλήξεις
Πίασμα
Ἀπόδερμα
20β οἱ φοβούμενοι τὸν ἀτελής ἅγια (Δι) Πίασμα

Κύριον, (ἀτελής νεανές Ζω΄) Ἀπόδερμα
εὐλογήσατε τὸν Κύριον Λύγισμα
21 εὐλογητὸς ἀτελής νεανές (Ζω΄) Ἀπόδερμα
Κύριος ἐκ Σιών, ἀτελής ἅγια (Δι) Παρακλητική
ὁ κατοικῶν ῾Ιερουσαλήμ μελική ἀνάπτυξη τῆς Πίασμα

λέξης ῾Ιερουσαλήμ μέ Λύγισμα
165
2) Τό καταληκτικό ἐφύμνιο
Στό τέλος σχεδόν ὅλων τῶν στίχων τοῦ παρόντος πολυελέου,
ἀπαντᾶται τό κοινό ἐφύμνιο Ἀλληλούια, τό ὁποῖο διαφέρει ὡς πρός τό
μέλος ἀπό στίχο σέ στίχο. Στή συνέχεια παραθέτουμε τίς ἐννέα μελικές
διαφοροποιήσεις τοῦ ἐφυμνίου Ἀλληλούια
*B A G F E FE G A GFE
Ζ Κ Δ Γ Β ΓΒ Δ Κ ΔΓΒ
στιχ. 1 ἡμιστιχ. 3α
C B AG F G F E AG F G F E
Ν Ζ ΚΔ Γ Δ Γ Β ΚΔ Γ Δ Γ Β
ἡμιστιχ.4α ἡμιστιχ. 5α
*Σημ. Μέ τά γράμματα A, B, C κτλ., συμβολίζονται οἱ φθόγγοι μέ τόν
δυτικό τρόπο σημειογραφίας, ἐνῶ μέ τά Π, Β, Γ, Δ, κτλ. συμβολίζονται οἱ
φθόγγοι μέ τόν βυζαντινό τρόπο σημειογραφίας.
166
E F E G A
G B A G F E B A G F E
Β Γ Β Δ Κ
Δ Ζ Κ Δ Γ Β Ζ Κ Δ Γ Β
ἡμιστιχ.11γ ἡμιστιχ. 14α
E GA A G FE D F GA
B A G F E B B AAGG
Β ΔΚ Κ Δ ΓΒ Π Γ ΔΚ
Ζ Κ Δ Γ Β Ζ Ζ ΚΚΔΔ
ἡμιστιχ.14β ἡμιστιχ.16α
C B AG F G F E
Ν Ζ ΚΔ Γ Δ Γ Β
ἡμιστιχ. 6α
Στά ὑπ’ ἀριθμόν «ἀλληλούια» 1 καί 4 παρατηροῦμε ὅτι ὁ Ραψανιώτης
κάνει χρήση τοῦ πενταχόρδου συστήματος τοῦ λεγέτου καί ἀπό τήν
ὀξύτητα αὐτοῦ κάνει τήν κάθοδο τοῦ «ἀλληλούια». Στά 9 καί 3 κάνει
χρήση τοῦ πeνταχόρδου συστήματος (B – Z) καί τό ξεπερνᾶ καί κατά ἕνα
φθόγγο, ἀρχίζοντας τήν κάθοδο τοῦ «ἀλληλούια» ἀπό τόν «νεάγιε» (ἄνω
Νή). Στό ὑπ΄ ἀριθμόν 2, κινεῖται καθαρά στό κάτω τετράχορδο τοῦ ἤχου,
ἐνῶ στά 5, 6 καί 7 κάνει χρήση τῆς ἐκτάσεως τοῦ πενταχόρδου
167
συστήματος, ἀρχίζοντας τό «ἀλληλούια» ἀπό τήν βάση αὐτοῦ λέγετος
(Βοῦ) καί φθάνοντας μέχρι τήν ὀξύτητα αὐτοῦ «ἀανές» (ἄνω Ζω΄). Στό ὑπ΄
ἀριθμόν 8 κάνει χρήση τοῦ ὀξύ τετραχόρδου καί καταλήγει στόν ἅγια (Δί).
3) Τά τριαδικά μαθήματα τοῦ πολυελέου613
Οἱ τελευταῖοι στίχοι τοῦ πολυελέου «Δοῦλοι Κύριον» καί συγκεκριμένα
ἀπό τόν στίχο «Τά εἴδωλα τῶν ἐθνῶν» κ.ἑ., συμπληρώνονται μέ
δεκαπεντασύλλαβους καί ἐλεύθερους στίχους γιά τίς μεγάλες δεσποτικές,
θεομητορικές ἑορτές, γιά μνῆμες ἁγίων κτλ. Οἱ στίχοι αὐτοί εἶναι τά
ἐπισφραγιστικά δοξαστικά μαθήματα τοῦ πολυελέου, ἕνα τριαδικό καί
ἕνα θεοτοκίο ἀντίστοιχα.
Τό ποιητικό κείμενο τοῦ τριαδικοῦ μαθήματος τοῦ πολυελέου τοῦ
Ραψανιώτη ἔχει ὡς ἑξῆς:
«Δόξα Πατρί καί Υἱῷ καί Ἁγίῳ Πνεύματι, λέγε, Ὑμνοῦμέν Σε,
προσκυνοῦμέν Σε, Πατέρα ἄναρχε, Υἱέ συνάναρχε καί Πνεῦμα Ἅγιον, τό ἐκ
τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον καί ἐν Υἱῷ ἀναπαυόμενον Τριάς Ἁγία ἐλέησον
καί σῶσον ἡμᾶς (ἀκολουθεῖ κράτημα), ἐλέησον καί σῶσον ἡμᾶς614».
Στά τριαδικά αὐτά μαθήματα συνηθίζεται νά ἐξυμνεῖται ἡ Ἁγία Τριάδα
μέ ἐλεύθερο στίχο. Δηλαδή σέ ἄλλους πολυελέους ὅπως γιά παράδειγμα
613
Γρ. Στάθης, Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία ἐν τῇ βυζαντινῇ μελοποιίᾳ, Ἀθήνα
1977, σ. 82, 77, Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, ὅ.π., σ. 123.
614
Σημ. Τό τριαδικό αὐτό μάθημα τοῦ πολυελέου ἀπαντᾶται αὐτόνομο στόν κώδικα
Παντελ. 996, σ. 387 κ.ἑ. Στόν πολυέλεο τοῦ Ἰωάννη Πρωτοψάλτη «Δοῦλοι Κύριον», ἦχος δ΄
λέγετος, στόν κώδικα Διον. 576, φφ. 80r – 82r καί στόν κώδικα Σταυρ. 234, ὅπου ὁ μέν
πολυέλεος τοῦ Μπερεκέτη ἀνθολογεῖται στά φφ. 168r – 174r (χωρίς τό θεοτοκίον) καί στά
φφ. 205r – 205v, στόν πολυέλεο τοῦ Ἰωάννη Πρωτοψάλτη «Δοῦλοι Κύριον». ἦχος δ΄, Ἀχιλ.
Χαλδαιάκης, Ὁ πολυέλεος, ὅ.π. σ. 805, σημ. 319.
168
στόν πολυέλεο «Δοῦλοι Κύριον» σέ ἦχο πλ. δ΄ τοῦ Μελετίου Σιναΐτου τό
τριαδικό μάθημα ἔχει ὡς ἀκολούθως615:
«Δόξα Πατρί… Θεέ, τῇ φύσει ἀμέριστε οὐ τοῖς προσώποις· ἕν γάρ τά τρία
τῇ φύσει καί ἕν τρισίν ἡ Θεότης· ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός καί τό ἅγιον Πνεῦμα·
οἴκτειρον τούς δούλους σου τούς σέ ὑμνολογοῦντας».
Ὅπως ἐπίσης καί στόν ἴδιο πάλι γνωστό πολυέλεο τοῦ Πέτρου
Πελοποννησίου σέ ἦχο πλ. α΄, τό τριαδικό μάθημα ἀπαντᾶται ὡς ἑξῆς616:
«Δόξα Πατρί… Ἡ ὑπεράρχιος θεότης· Πατήρ ὁ ἀγέννητος, Υἱός ὁ γεννητός
καί πνεῦμα τό ἐκπορευτόν, ἡ ἐν μονάδι εὐσεβῶς προσκυνουμένη Τριάς ἁγία,
δόξα σοι».
Τό ποιητικό κείμενο τοῦ θεοτοκίου μαθήματος τοῦ πολυελέου τοῦ
Ραψανιώτη, μᾶς παραδίδεται ἐλλιπές καί ἔχει ὡς ἐξής617:
«Καί νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων ἀμήν, λέγε, Ἄσπιλε,
παναμώμητε, ἄφθορε Παναγία, δέξαι δέησιν οἰκέτου, Θεοτόκε Μαρία καί
ῥῦσαί με ἐκ τοῦ πυρός….».
Ἐπειδή αὐτό τό θεοτοκίο μάθημα τό συναντᾶμε καί σέ ἄλλους
πολυελέους, ἡ συνέχεια αὐτοῦ ἔχει ὡς ἑξῆς618:
« … ἀσβέστου αἰωνίου (ἀκολουθεῖ κράτημα) καί βασιλείας οὐρανῶν
τύχοιμεν τοῦ Κυρίου».
615 Γρ. Στάθης, Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία, ὅ.π., σ. 82.

616 ὅ.π. σ. 82.
617
Σημ. Στόν κώδικα Ἁγ. Παύλ. 62, σσ. 301 – 302, ἀπαντᾶται τό παρόν θεοτοκίο στό τέλος
τοῦ πολυελέου τοῦ Ἰωάννη Πρωτοψάλτη σέ ἦχο α΄ «Δοῦλοι Κύριον» καί στόν κώδικα Ἁγ.
Παύλ. 25, σσ. 117 – 126, σέ ἦχο α΄ τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη, ἀπαντῶνται αὐτόνομα καί τά
δύο τριαδικά μαθήματα, Ἀχιλ. Χαλδαιάκης, Ὁ πολυέλεος, ὅ.π. σ. 805.
618 ὅ.π. σ. 639.
169
Ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ καινοτομία ἐδῶ τοῦ Ραψανιώτη, ὅπου σέ ἀντίθεση
μέ τήν τότε ἐπικρατοῦσα παράδοση, ὅπου ἔπρεπε τά καταληκτικά
δοξαστικά μαθήματα νά εἶναι ἑνιαῖα, παρεμβάλλει ἕνα κράτημα μεταξύ
τῶν στίχων τοῦ δεκαπεντασυλλάβου θεοτοκίου. Διαμορφώνεται, λοιπόν,
μιά καινούργια μορφολογική διάταξη γιά τό παρόν μάθημα καί αὐτό εἶναι
ἐπίτευγμα τοῦ Ραψανιώτη619.
Σέ παλαιότερους πολυελέους ἔχουμε μεταβολή τοῦ μέλους τῶν
τριαδικῶν μαθημάτων, τά λεγόμενα «ἀλλάγματα»620, πού εἶναι στίχοι μέ
διαφορετικό μέλος στόν ἴδιο ἤ καί σέ διαφορετικό ἦχο.
4) Χαρακτηριστικά, μεταβολές καί ἡ ἔκταση τοῦ μέλους
Ὁ Ραψανιώτης ἴσως εἶναι ἕνας ἀπό τούς πρώτους πού εἰσήγαγε τόν ἦχο
δ΄ λέγετο σέ αὐτό τό εἶδος τῆς παπαδικῆς μελοποιίας καί αὐτό
συμπεραίνεται ἀπό τήν μεγάλη διάδοση καί ἀπήχηση πού εἶχε ὁ παρών
πολυέλεος ἀλλά καί ὅτι συμπεριλήφθηκε σέ πάρα πολλούς κώδικες τόσο
στήν Ἑλλάδα ὅσο καί στό ἐξωτερικό. Ὁ ΙΗ΄ αἰώνας ἦταν ὁ αἰώνας τῶν
καινοτομιῶν καί τοῦ συνδυασμοῦ παλαιῶν βυζαντινῶν μελωδιῶν μέ τίς
νεότερες τῆς ἐποχῆς. Προγενέστερους πολυελέους σέ ἦχο δ΄ λέγετο σέ
αὐτό τό εἶδος μελοποιίας δέν ἔχουμε. Ἐφόσον προγενέστερη χρήση τοῦ δ΄
λεγέτου σέ πολυελέους δέν ἔχουμε, ἴσως οἱ ἐπιρροές τοῦ Ραψανιώτη νά
προέρχονται ἀπό τήν τότε χρήση τοῦ δ΄ λεγέτου ἤχου στό εἱρμολόγιο,
ἀλλά καί στό καλοφωνικό εἱρμολόγιο ἤ ἀκόμη καί ἀπό τήν ἀραβοπερσική
μουσική. Ἄς μήν ξεχνᾶμε ὅτι ἕνας ἐκ τῶν χαρακτηρισμῶν τοῦ δ΄ λεγέτου
619 ὅ.π. σ. 899, σημ. 681.

620 Σπ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, ὅ.π., σ. 124.
170
ἤχου, ἀπό αὐτούς πού συναντήθηκαν στούς κώδικες ὅπου ἐπισημάνθηκε
ὁ πολυέλεος, εἶναι σεγκιάχ621.
Ἡ ἀνωτέρω σύνθεση εἶναι σύντομη στό μέλος σέ σχέση μέ τούς
πολυελέους τοῦ Ἰωάννη Κουκουζέλη, Μπαλασίου ἱερομονάχου, Ἰωάννη
Πρωτοψάλτη, πλήν μερικῶν σημείων ὅπως ἐπισημάνθηκε καί στόν
παραπάνω πίνακα, ὅπου συναντᾶμε κάποιες μελισματικές θέσεις,
κινούμενες πάντα πάνω στήν κλίμακα τοῦ δ΄ λεγέτου.
Χαρακτηριστικές εἶναι οἱ μεταβολές πού σημειώνονται στήν κλίμακα
τοῦ λεγέτου στό μουσικό κείμενο τοῦ πολυελέου. Πλήν τῆς χρήσεως τοῦ
«νενανῶ», μεταβολή ἡ ὁποία μας δηλώνεται μέ τήν τοποθέτηση φθορᾶς, ὁ
πολυέλεος βάσει τῶν ἀτελῶν καί ἐντελῶν καταλήξεων, σέ φθόγγους πού
δέν χαρακτηρίζουν τόν λέγετο καί δέν ἀνήκουν στά ἰδιαίτερα
χαρακτηριστικά του, κάνει χρήση καί τῶν ὑπολοίπων γενῶν καί
κλιμάκων. Παρατηροῦμε μουσικές φράσεις μέ ἀτελεῖς καταλήξεις στόν
«νανά» (Γά) κάνοντας χρήση τοῦ ἐναρμονίου γένους (ἡμιστιχ. 5α, 5β, 7α,
7β, 14α, 14β καί στίχ. 21), μέ τίς ἐντελεῖς στόν «νεανές» (Βοῦ) (ἡμιστιχ. 4α,
4β, 5α, 5β, 7α, 7β, 8α, 10β, 11α, 11γ, 12α, 14α, 14β, καί στίχ. 21) καί τίς
ἀτελεῖς «νεανές» (ἄνω Ζῶ) (5α, 5β, 18β, 19α καί στίχ. 21) κάνει χρήση τῆς
μαλακῆς χρωματικῆς κλίμακας, μέ τίς ἀτελεῖς καταλήξεις στόν «ἄανες»
(κάτω Ζῶ) (ἡμιστιχ. 6α, 7α) κάνει χρήση τοῦ βαρέος διατονικοῦ καί μέ τίς
ἀτελεῖς καταλήξεις στόν «ἀνανές» (Πά) (στίχ. 15 καί ἡμιστιχ. 16α, 16β,
17α, 17β, 18α) χρήση τοῦ α΄ ἤχου.
Ἡ παροδική χρήση τοῦ «νενανῶ» εἶναι ὅμως πολύ ἐνδιαφέρουσα. Ὅπως
θά δοῦμε στά παραδείγματα στή συνέχεια, δέν ἔχουμε μόνο μεταβολή
κατά γένος ἀλλά καί παραχορδές:
621
βλ. ὑποσημ. 13 παρόντος κεφαλαίου.
171
• «ἐξαπέστειλε σημεῖα καὶ τέρατα ἐν μέσῳ σου, Αἴγυπτε»
μεταβολή κατά γένος μέ φθορά στόν ἅγια (Δι) καί παραχορδή μέ φθορά
στόν νεάγιε (Νη)
• «ἐν Φαραῲ καὶ ἐν πᾶσι τοῖς δούλοις αὐτοῦ»
μεταβολή κατά γένος μέ φθορά στόν ἅγια (Δι)
μεταβολή κατά γένος καί παραχορδή μέ φθορά στόν νεάγιε (Νη)
• «τὰ εἴδωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον, ἔργα χειρῶν
ἀνθρώπων»
μεταβολή κατά γένος καί παραχορδή μέ φθορά στόν νανά (Γα)
καί παραχορδή μέ φθορά στόν νεάγιε (Νη)
μεταβολή κατά γένος μέ φθορά στόν νεάγιε (Νη)
172
• «ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ ἐνωτισθήσονται»
μεταβολή κατά γένος μέ φθορά στόν λέγετο (Βου)
Στήν ἑπταφωνία (ἄνω λέγετο Βου΄), ὁ πολυέλεος κινεῖται σέ δύο στίχους
μόνο:
• «οἶκος ᾿Ααρών,εὐλογήσατε τὸν Κύριον»
• «οἶκος Λευΐ, εὐλογήσατε τὸν Κύριον»
Ἡ χαμηλότερη σέ ἔκταση θέση πού κινεῖται τό μέλος, εἶναι ὁ κάτω
Ἅγια (Δι) καί συναντᾶται σέ ἕνα στίχο καί μόνο, ἐνῶ πολλές φορές
κινεῖται γύρω ἀπό τόν ἀανές (κάτω Ζῶ), πού εἶναι ὁ ἀμέσως χαμηλότερος
φθόγγος:
• «κληρονομίαν ᾿Ισραὴλ λαῷ αὐτοῦ»
173
5) Συγκριτικὴ ἀνάλυση μέ ὁμόηχο μεταγενέστερο πολυέλεο
Πλήν τῆς ἐξηγήσεως τοῦ παρόντος πολυελέου ἀπό τόν Χουρμούζιο
Χαρτοφύλακα, μεταγενέστερους ἔχουμε ἀπό τούς Ματθαῖο
Βατοπαιδηνό622 καί Ἰωάσαφ Διονυσιάτη623. Ἔχουμε ὅμως καί ἄλλους
ὁμόηχους πολυελέους. Χαρακτηριστικοί σέ ἦχο δ΄ λέγετο εἶναι τοῦ
προαναφερθέντος Χουρμουζίου «Λόγον ἀγαθόν…»624 καί τοῦ Φωκαέα
«Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ…»625. Ὁ Χουρμούζιος λοιπόν ἀποτέλεσε τή
γέφυρα μεταξύ τῶν Ραψανιώτη καί μεταγενεστέρων μελοποιῶν, ὅσον
ἀφορᾶ τή χρήση τοῦ λεγέτου στούς πολυελέους. Οἱ ἐπιρροές τοῦ
Ραψανιώτη στούς μεταγενέστερους εἶναι ἐμφανεῖς.
Μελετώντας τούς ψαλμούς 134 (Δοῦλοι Κύριον) τοῦ Ραψανιώτη καί 135
(Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ) τοῦ Φωκαέα, θά παρατηρήσουμε ὅτι ὑπάρχουν
κοινοί στίχοι. Αὐτοί οἱ στίχοι εἶναι οἱ ἑξῆς:
ΨΑΛΜΟΣ 135 ΨΑΛΜΟΣ 136

11α τὸν Σηὼν βασιλέα τῶν ᾿Αμορραίων 19 τὸν Σηὼν βασιλέα τῶν ᾿Αμορραίων,
ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ,

11β καὶ τὸν ῍Ωγ βασιλέα τῆς Βασὰν 20 καὶ τὸν ῍Ωγ βασιλέα τῆς Βασάν,
622 Σημ. «Πολυέλεος σύντομος καί τερπνός, μελοποιηθείς παρ΄ ἐμοῦ τοῦ ἐν μοναχοῖς
Ματθαίου Βατοπεδινοῦ˙ ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι, Κύριον» Παντελ. 1207, Τυπικαρίου
Κοιμ. Θεοτόκου 6, φφ. 205r – 213v, «Ἕτερος σύντομος, μελοποιηθείς παρά τοῦ ἐν
μοναχοῖς Ματθαίου Ἐφεσίου τοῦ Βατοπεδινοῦ˙ ἦχος λέγετος Βου Δοῦλοι, Κύριον» Κωνστ.
97/ΙΧ, φφ. 15r – 24v, (καί οἱ δύο κώδικες εἶναι τῆς Νέας Μεθόδου), Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ
Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 259
Σημ. Τά τριαδικά μαθήματα τά ἐπέλεξε ἀπό τήν ὁμόηχη σύνθεση τοῦ Ἀναστασίου
Ραψανιώτη, ὅπου καί τά ἐξήγησε ὁ ἴδιος (βλ. ὑποσημ. 29 παρόντος κεφαλαίου)
623 Σημ. «Ἰωάσαφ δι[δασκάλου] Διονυσιάτου, πολυέλεος, μελοποιηθείς κατ΄ αἴτησιν
μαθητῶν˙ ἦχος [δ΄ λέγετος] Βου Δοῦλοι, Κύριον» Διον. 678, φφ. 105r – 114r, «Ἰωάσαφ
Διονυσιάτου˙ ἦχος λέγετος Βου διατονικός Δοῦλοι, Κύριον» Διον. 767, σσ. 684 – 711, Διον.
829 (συλλογή ἐντύπων 7 [10/α]), φφ. 132v – 142r, (ὅλοι οἱ κώδικες εἶναι τῆς Νέας
Μεθόδου), Ἀχ. Χαλδαιάκης, Ὁ Πολυέλεος, ὅ.π., σ. 260.
624 Μουσικός Πανδέκτης, ἐκδόσεις Ζωή, Τομ. 2, σ. 25.
625 ὅ.π. σ. 33.
174
12α καὶ ἔδωκε τὴν γῆν αὐτῶν κληρονομίαν, 21 καὶ δόντι τὴν γῆν αὐτῶν κληρονομίαν,

12β κληρονομίαν ᾿Ισραὴλ λαῷ αὐτοῦ. 22 κληρονομίαν ᾿Ισραὴλ δούλῳ αὐτοῦ,
ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ.
Ὁ Φωκαέας παρατηροῦμε ὅτι στή μελοποίηση τοῦ ψαλμοῦ 136, διατηρεῖ
τήν διάταξη ὅπως αὐτή μᾶς παραδίδεται στό Ψαλτήριο σέ ἀντίθεση μέ
τόν Ραψανιώτη πού ὅπως σημειώσαμε παραπάνω δημιουργεῖ στίχους καί
ἡμιστίχια στόν ψαλμό 135.
Ἄς ἐξετάσουμε τίς ὁμοιότητες καί τίς διαφορές αὐτῶν τῶν κοινῶν
στίχων.
• «τὸν Σηὼν βασιλέα τῶν ᾿Αμορραίων» (ἡμιστιχ. 11α)
Ραψανιώτης Φωκαέας
Παρόλο πού πρόκειται γιά τόν ἴδιο ὁμόηχο στίχο, βλέπουμε ὅτι
κινοῦνται διαφορετικά. Ὁ μέν Ραψανιώτης κινεῖται στό κάτω τετράχορδο
συνέχεια φθάνοντας μέχρι τόν ἄανες (κάτω Ζῶ), ὁ δέ Φωκαέας στό ὀξύ
τετράχορδο φθάνοντας μέχρι τήν ἑπταφωνία (ἄνω λέγετο Βοῦ΄). Τό μόνο
κοινό σημεῖο εἶναι ὅτι πρίν ἀπό τά καταληκτικά τους ἐφύμνια καί οἱ δύο
175
(Ἀλληλούια καί ὅτι εἰς τόν αἰῶνα, τό ἔλεος αὐτοῦ), ἡ ἐντελής κατάληξη
γίνεται στόν λέγετο (Βοῦ).
• «καὶ τὸν ῍Ωγ βασιλέα τῆς Βασὰν» (ημιστιχ. 11β)
Στόν παρόντα στίχο ὁ Ραψανιώτης στήν ἀρχή κινεῖται στό κάτω
τετράχορδο. Στήν συνέχεια ὅμως στήν λέξη «βασιλέα τῆς Βασᾶν», κάνει
χρήση τοῦ ὀξέος τετραχόρδου φθάνοντας μέχρι τόν ἀνανές (ἄνω Πά), κάτι
στό ὁποῖο τόν μιμεῖται καί ὁ Φωκαέας φθάνοντας μέχρι τόν νεάγιε (ἄνω
Νή), μέ κατάληξη καί οἱ δύο πρίν ἀπό τό καταληκτικό τους ἐφύμνιο στόν
λέγετο (Βοῦ).
• «καὶ ἔδωκε τὴν γῆν αὐτῶν κληρονομίαν» (ημιστιχ. 12α)
Ὁ παρών στίχος διαφοροποιεῖται καί ὡς πρός τό κείμενο. Κατά τόν
Ραψανιώτη (ψαλμός 135) εἶναι «Καί ἔδωκε τήν γῆν…», ἐνῶ κατά τόν
176
Φωκαέα (ψαλμός 136) εἶναι «Καί δόντι τήν γῆν….». Ὡς πρός τήν κίνηση
τοῦ ἤχου μέσα στό μουσικό κείμενο καί οἱ δύο μελοποιοί κινοῦνται καί στό
κάτω τετράχορδο καί στό ὀξύ. Ὁ Ραψανιώτης κινεῖται ἀρχικά στό κάτω
τετράχορδο μέχρι τόν ἄανες (κάτω Ζῶ) εἰσάγοντας μαλακή χρωματική
κλίμακα. Στή συνέχεια στό ὀξύ ὡς τόν ἀνανές (ἄνω Πά), καταλήγοντας
στήν ἐντελῆ κατάληξη τοῦ λεγέτου (Βοῦ) πρίν τό καταληκτικό ἐφύμνιο. Ὁ
Φωκαέας κινεῖται κατευθείαν στό ὀξύ τετράχορδο κάνοντας παραχορδή
τοποθετώντας στόν ἄανες (ἄνω Ζῶ) τήν διατονική φθορά τοῦ νανᾶ (Γά)
εἰσάγοντας φράση φθορικού α΄ ἤχου καί καταλήγει πρίν ἀπό τό ἐφύμνιο
σέ ἐντελῆ κατάληξη λέγετο (Βοῦ), μέ τή διαφορά ὅτι λόγῳ τῆς
παραχορδῆς ἀντιστοιχεῖ στόν φθόγγο ἄανες (κάτω Ζῶ).
• «κληρονομίαν ᾿Ισραὴλ λαῷ αὐτοῦ» (ημιστιχ. 12β)
Ἐπίσης ὁ παρών στίχος διαφοροποιεῖται καί αὐτός ὡς πρός τό κείμενο.
Κατά τόν Ραψανιώτη (ψαλμός 135) εἶναι «κληρονομίαν Ἰσραὴλ λαῷ
αὐτοῦ», ἐνῶ κατά τόν Φωκαέα (ψαλμός 136) εἶναι «Κληρονομίαν Ἰσραήλ
δούλῳ αὐτοῦ». Ὁ Ραψανιώτης στόν στίχο αὐτό κινεῖται στό χαμηλό
τετράχορδο στήν ἀρχή, φθάνοντας καί στή χαμηλότερη σέ ἔκταση θέση
τοῦ μέλος, πού εἶναι ὁ κάτω «Ἅγια» (Δί). Στή συνέχεια κινεῖται καί πάλι
στό ὀξύ τετράχορδο φθάνοντας στόν «ἀνανές» (ἄνω Πά΄) καί
καταλήγοντας πρίν ἀπό τό καταληκτικό ἐφύμνιο στήν ἐντελῆ κατάληξη
τοῦ λεγέτου (Βοῦ). Ὁ Φωκαέας ἀρχίζει ἀπό τό ὀξύ τετράχορδο, μή ἔχοντας
177
ἀναιρέσει τήν παραχορδή του προηγούμενου στίχου, φθάνοντας μέχρι
τόν ὑψηλότερο φθόγγο «νεάγιε» (ἄνω Νή) πού ἀντιστοιχεῖ λόγῳ τῆς
παραχορδῆς μέ τόν «Ἅγια» (Δί) καί καταλήγει πρίν τό ἐφύμνιο στόν
λέγετο (Βοῦ) πού ἀντιστοιχεῖ ἐξαιτίας τῆς παραχορδῆς μέ τόν «ἄανες»
(κάτω Ζῶ).
Ὁ πολυέλεος τοῦ κώδικα τῆς Καρακάλλου 216, μέχρι καί σήμερα
παραμένει ἀνέκδοτος καθώς ἐπίσης καί οἱ ἐξηγήσεις αὐτοῦ ἀπό τούς
προαναφερθέντες ἐξηγητές. Εἶναι λογικό πώς ἔχοντας τίς ἐξηγήσεις
αὐτοῦ, θά μπορούσαμε νά εἴχαμε μία πιό πλήρη εἰκόνα τῶν ἐπιρροῶν τοῦ
Ραψανιώτη στά μεταγενέστερα ὁμόηχα μαθήματα τῶν πολυελέων. Ἤδη
ἀπό τήν ἀνωτέρω σύγκριση τῶν ὁμόηχων κοινῶν στίχων προερχόμενων
ἀπό διαφορετικούς πολυελέους, βλέπουμε ὅτι ὄντως ὑπάρχουν ἐπιρροές
ὡς πρός τίς καταλήξεις, τήν κίνηση τοῦ λεγέτου ἤχου καθ΄ ὅλη τήν
ἔκταση αὐτοῦ καί τή χρήση τοῦ πενταχόρδου συστήματος.
Στή συνέχεια ἀκολουθοῦν πίνακες μέ ἔργα τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη,
συμπεριλαμβανομένου καί τοῦ πολυελέου της παρούσας ἔρευνας ἀπό τόν
κώδικα τῆς Καρακάλλου 216.
178
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Κάνοντας ἕναν μικρὸ ἀπολογισμὸ τῆς παρούσας ἐργασίας,
καταλήγουμε στὰ ἑξῆς συμπεράσματα:
α) Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μία νέα προσπάθεια προσέγγισης σὲ
σύγκριση μὲ τὶς προγενέστερες τῶν ἐπισκοπικῶν καταλόγων, τῆς σωστῆς
χρονολογικὰ διαδοχῆς στὸν ἐπισκοπικὸ θρόνο τῆς Λάρισας. Δέν ἦταν
εὔκολο αὐτὸ τὸ ἐγχείρημα διότι, τὶς περισσότερες φορὲς οἱ χρονολογίες
μεταξὺ τῶν καταλόγων δὲν συμφωνοῦσαν καθόλου, σὲ κάποιους δὲ
παραλείπονταν ὀνόματα καὶ γιὰ μεγάλα χρονικὰ διαστήματα δὲν
ὑπῆρχαν καταγραφὲς μὲ ἀποτέλεσμα τὸ ἔργο τῆς καταλογράφησης νὰ
γίνει ἀκόμη πιό δύσκολο. Ἐλπίζουμε ἡ προσπάθεια αὐτὴ νὰ δώσει μία πιὸ
πλήρη εἰκόνα τῆς ἐκκλησιαστικῆς καταστάσεως τῆς Λάρισας ἀπὸ τὰ
πρῶτα χρόνια τῆς διαδόσεως τοῦ χριστιανισμοῦ σὲ αὐτή.
β) Μελετώντας τὴν ἱστορία αὐτοῦ τοῦ ἐξαίρετου καὶ πολυγραφότατου
μελουργού, τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη καὶ τοῦ χώρου ὅπου μεγάλωσε,
καταφέραμε νὰ φέρουμε στό φῶς πρωτότυπα στοιχεῖα γιὰ τὴ ζωή του. Τὸ
πρῶτο ἦταν ἡ συγγένεια αὐτοῦ μὲ τὸν τοπικὸ ἅγιο τῆς ἐκκλησίας τῆς
Ραψάνης καὶ τῆς Λάρισας, τὸν ἅγιο Γεώργιο καὶ τὸ δεύτερο ὅτι τὸ
ἐπώνυμό του Ἀναστασίου δὲν εἶναι Ραψανιώτης. Τὸ Ραψανιώτης μᾶλλον
προῆλθε λόγῳ τοῦ τόπου καταγωγῆς αὐτοῦ. Τὸ πραγματικὸ ἐπώνυμο
εἶναι «Χατζή-Λάσκαρης».
γ) Τὸ ἔργο τοῦ Ἀναστασίου δὲν περιορίστηκε μόνο σὲ τοπικὸ ἐπίπεδο.
Ὅπως προέκυψε ἀπὸ τὴν περιορισμένη ἔρευνα γιὰ τὰ ἔργα του, βάσει τῶν
καταλόγων τῶν βιβλιοθηκῶν, διαπιστώσαμε ὅτι διαδόθηκε σχεδὸν σὲ
ὁλόκληρο τὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ὅπως ἐπίσης συναντήσαμε ἔργα του καὶ σὲ
βιβλιοθῆκες τοῦ ἐξωτερικοῦ. Ἐπίσης τὸ μελλουργικό του ἔργο δέν
περιορίστηκε σὲ ἕνα ἢ δυὸ εἴδη τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, ἀλλὰ ἡ
συμβολή του εἶναι σημαντικὴ σὲ ὅλα.
179
δ) Ὡς πρὸς τὸ μελλουργικό του ἔργο πάλι, ἀπὸ τὴν ἔρευνά μας
ἐπισημάνθηκε ὅτι, ὁ Ραψανιώτης ἴσως εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς πρώτους ποὺ
εἰσήγαγε τόν ἦχο δ΄ λέγετο στοὺς πολυελέους (εἶδος τῆς παπαδικῆς
μελοποιίας), καθὼς προγενέστερους πολυελέους σέ ἦχο δ΄ λέγετο δέν
ἔχουμε. Αὐτὸ συμπεραίνεται, ἀπὸ τὴν μεγάλη διάδοση καὶ ἀπήχηση ποὺ
εἶχε ὁ παρὼν πολυέλεος, ὅτι συμπεριλήφθηκε σὲ πάρα πολλοὺς κώδικες
καὶ ἀνθολογίες τόσο στὴν Ἑλλάδα ὅσο καὶ στὸ ἐξωτερικό, καθὼς καὶ ὅτι
ἀποτέλεσε ἀντικείμενο ἔρευνας γιὰ μεταγενέστερους μελουργούς,
ἐξηγώντας τὸν στὴ Νέα Μέθοδο. Ἐκτὸς λοιπὸν ἀπὸ σημαντικὸς
μελουργὸς τοῦ 18ου αἰ. καὶ τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ ὑπῆρξε καὶ
καινοτόμος.
180
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΠΙΝΑΚΕΣ
181
Τά λείψανα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ ἐκ Ραψάνης μέ τήν ἐπιγραφή
ὅπου ἀναγράφεται τό πραγματικό ἐπίθετό του Ἀναστασίου
Ραψανιώτη.
182

Anastasios Rapsaniotis Teza Doctorat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anastasios Rapsaniotis Teza Doctorat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

!

$ $ $ %&' " "( &) ! ! * !( "#

4" ""#)# ) ( )) ! ( .-"# 5"

8 # 9") " "

9 3 )2> 3& ?9" $ ," 9" &

$ $ $ %&' " "( &) ! ! * !( "#

4" ""#)# ) ( )) ! ( .-"# 5"

8 # 9") " "

9 3 )2> 3& ?9" $ ," 9" &

Μὲ τὴν ἀνὰ χείρας ἐργασία ὁλοκληρώνω τὶς σπουδές μου στὸ

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακῶν Σπουδῶν τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς καὶ

Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. καὶ συγκεκριμένα στὴν εἰδίκευση

Βυζαντινῆς Μουσικολογίας καὶ Ψαλτικῆς Τέχνης.

Ὅταν μου ζητήθηκε ἀπὸ τὸν καθηγητή μου, π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου

ἐπίκουρο καθηγητὴ τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς

Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ., νὰ βρῶ ἕνα θέμα ποὺ νὰ ἀφορᾶ τὴ βυζαντινὴ

μουσικὴ παράδοση τῆς περιοχῆς μου, τὴν Λάρισα, ξαφνιάστηκα καὶ

ἐκπροσώπου αὐτῆς τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη, πληροφορία ποὺ τὴν

συνάντησα στὸ βιβλίο τοῦ Γ. Παπαδόπουλου «Ἱστορική ἐπισκόπησις τῆς

βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς», χωρὶς καμία περαιτέρω ἀναφορὰ

προῆλθε καὶ τὸ προσωνύμιο Ραψανιώτης.

Μὲ αὐτὰ τὰ λιγοστὰ στοιχεῖα ξεκίνησα τὴν ἔρευνα γύρω ἀπὸ τὸ

πρόσωπο τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη. Οἱ ἐνδοιασμοί μου ὅμως μὲ τὸν

καιρὸ ἄρχισαν νὰ φεύγουν. Μελετώντας ἀρχικὰ τοὺς καταλόγους τῶν

χειρογράφων τοῦ Ἁγίου Ὅρους τοῦ Γρ. Στάθη, συνάντησα πολλὰ

καταγεγραμμένα ἔργα τοῦ Ἀναστασίου Ραψανιώτη στοὺς κώδικες τῶν

συνειδητοποιῶ ὅτι ὁ συντοπίτης μου Ἀναστάσιος Ραψανιώτης ἀποτέλεσε

συγγραφικὸ ἔργο. Ἡ ἔρευνα γύρω ἀπό τά ἔργα του συνεχίστηκε στοὺς

καταλόγους τῶν βιβλιοθηκῶν τῶν Μετεώρων, τοῦ Σινᾶ, τοῦ Ἡνωμένου

Βασιλείου, τῶν Ἱεροσολύμων, τῶν νησιῶν τῆς Ἑλλάδος (Ὕδρα, Μυτιλήνη,

Πάτμος), τῆς Βενετίας, καθὼς καὶ σὲ προσωπικές συλλογές (Merlier). Ὁ

ἀριθμός τῶν ἔργων του συνεχῶς αὐξανόταν, διαπιστώνοντας τὸ πόσο

σημαντικὴ μορφὴ ὑπῆρξε στὴν ἀνάπτυξη καὶ διάδοση τῆς βυζαντινῆς

μουσικῆς στὰ χρόνια τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, ἀλλὰ καὶ πόσο

διαδιδόμενα ἦταν τά ἔργα του.

Τέλος θὰ ἦταν παράλειψη νὰ μὴν εὐχαριστήσω τοὺς καθηγητὲς π.

Νεκτάριο Πάρη ἐπίκουρο καθηγητὴ τοῦ πανεπιστημίου Μακεδονίας καί κ.

Κουκουσᾶ Βασίλειο ἀναπληρωτὴ καθηγητὴ τοῦ τμήματος Ποιμαντικῆς

καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας, οἱ ὁποῖοι μαζὶ μὲ τὸν π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου

ἀποτελοῦν τὴν τριμελῆ ἐξεταστικὴ ἐπιτροπή.

Λάρισα, 1 Ἰουνίου 2012

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΛΑΡΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ

ΜΕΤΑ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟΥ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ

α) Συνοπτική ἱστορική ἐξέλιξη ὥς τίς ἀρχές τοῦ ΙΗ΄ αἰώνα……………45

β) Ἡ πνευματική – ἐκπαιδευτική ἀναγέννηση στή Θεσσαλία καί τή

Ραψάνη τόν ΙΗ΄ αἰῶνα καί ὁ ρόλος τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας………..70

β) Σωζόμενοι χειρόγραφοι κώδικες……………………………………….101

• Σιγησάτω πᾶσα σάρξ………………………………………..105

• «Αἰνεῖτε τόν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν ἀλληλούια»……...107

2α) Κοινωνικά τῆς ἑβδομάδος……………………………………...109

2β) Κοινωνικά τοῦ ἐνιαυτοῦ………………………………………..110

• «Λύτρωσιν ἀπέστειλε Κύριος τῷ λαῷ αὐτοῦ»…………..110

• «Ἐπεφάνη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ ἡ σωτήριος

• «Γεύσασθε καί ἴδετε ὅτι Χριστός ὁ Κύριος»………………110

• «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε,

πηγῆς ἀθανάτου γεύσασθε»……………………………..111

• «Ἐπαίνει Ἱερουσαλήμ τόν Κύριον,

αἴνει τόν Θεόν σου Σιών»………………………………….111

• «Ὁ τρώγων μου τήν σάρκα καί πίνων μου τό αἷμα

ἐν ἐμοί μένει κἀγώ ἐν αὐτῷ, εἶπεν ὁ Κύριος»…………….112

7. Οἰκηματάριο καἰ Ἀκάθιστος Ὕμνος……………………………..134

8. Ὕμνοι Θείας Λειτουργίας Μεγάλου Βασιλείου…………………140

9. Ὕμνοι Μεγάλης Ἑβδομάδος………………………………………..142