You are on page 1of 72

‫مالمح الدّل٘ العادل٘‬

‫(دولة اإلمام اهلادي منوذجًا)‬

‫د‪ .‬خالد علي أمحد القروطي‬

‫صـعاء ‪0441 -‬هـ‬



‫الطبعة األوىل‬
‫م‬8448 /‫هـ‬4114

‫ًَى خنغٖف‬ٝ‫ظ‬
ٌ‫دي‬ٙ‫ؿبًً لٕدٌ خن‬

www.zaidiah.com

https://t.me/zmagls

www.facebook.com/AlMaglisAlZZaidiAlEslami
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪m‬‬
‫مقدم٘‬

‫خغبً ددً ﵁ َذ خني دددؼبن‪ ,‬وخن‪ ٝ‬ددٖش وخنٕ ددٖو ده ددي ٔ ددًََد‬
‫ؿبًً ودهي آنّ خن‪٥‬دٍٍُْ ‪...‬‬
‫وبعد‬
‫فهق ددً ي ددُض ر خنع دددٍَه ٘ى‪ ٝ‬ددَدض ل ددُض ظدَخي ددد ر‬
‫خنيقول خنُريش‪ ,‬وَق‪ٙ‬دط ٔدري د ر خنقهدوذ خنٕدهًَص‪ ,‬وَظبدط‬
‫يٖؿب د ر خٌّْدٌ خنُظَ ص‪.‬‬
‫ودهي خنُغى يٍ ظّخلى خنيظًدء ر خنٍخكُش‪ ,‬وظُدفٕد ى دهدي‬
‫خن‪ ٝ‬ددًخَش‪ ,‬بٕ ؤٌ خن ددسي‪ ٟ‬يُد د ى كدَ ددط ن ددّ خّونوٍ ددص وخن‪ ٝ‬ددًخَش‬
‫وخّٔسقَص؛ نيوخيم دًش يُ د دهي ٔسَم خؼبؽدل ٕ خغب‪:ُٝ‬‬
‫‪ -‬خن‪ٝ‬هص خؼبكدََص زَُُد وزَُّ‪.‬‬
‫‪ -‬خّؼُ خنوخ‪٠‬ك نّ ر ؿبَ‪ُ٥‬د‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬وـددوي فكددُ وظَدددَ كددسري زددن ؤي َُددد ٍُعًددٌ بنَددّ يُ د فد﵂‬


‫وخظسددد﵂‪.‬‬
‫ف‪ٖ١‬﵂ دٍ كدوٌ زيد‪ْ ٟ‬دٍِ خن‪ٙ‬ى‪ٝ‬دَدض خنيظًَدص خ عَُدط‬
‫دظًع د د زيظًددص خؼبُ د ؿ خنددًٍ ٔدددَض دهَددّ‪ ,‬وخظ‪١‬ددمط ييددد‬
‫ٔري د زدظ‪١‬دق يد يدط بنَّ‪ ,‬ؤيط ٓ ديص لكً دد وَظدي دد‬
‫دهي ؤٔدٍْ يٍ كعدذ خ﵁ ؤُص َٔدونّ ‪ٜ‬دهي خ﵁ ؤدهى دهَدّ‬
‫ودهددي آنددّ‪ ,‬وي ددُض يٖيددك يونع د د خنددب ٘ددًَ د زدددٕنعّخو‬
‫خنددً َمب دبٖيددك يونددص خٓٔددٖو خّود خنددب ٘ددًَْد وؤ دي ددد‬
‫َٔول خ﵁ ‪ٜ‬هي خ﵁ ؤهى دهَّ ودهي آنّ‪.‬‬
‫نٍنك فةٌ ييُفص زم ويَخٔص و ُخءش ْكٍخ ٘ى‪َٝ‬دض ي ى‬
‫نُددد وّـَدنُددد‪ ,‬وود‪ٜ‬ددص ر ْددٍِ خنظددُوف خنددب َيَ‪ ٙ‬د د و ددً‬
‫وفقُددد خ﵁ كًَُددَن ٓ ديددص ؼددوَش ر خغبددديً وخني‪ٙ‬ددٍٍُ يددٍ‬
‫ٔددسعً ‪0241‬و؛ ٕٔددعه دو خّٔددٓ وخؼبُ‪٥‬هقدددض خنددب َُ‪ٙ‬ددًْد‬
‫يٍ وَخء َديُد هبٍِ خنؽوَش‪.‬‬
‫ونكٍ يَخٔص ْكٍخ ٘ى‪َٝ‬دض ٍُسغدٌ ؤٌ ظكدوٌ زعفدُي ظددو‪,‬‬

‫‪1‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫َدددزم يددٍ بَخيش خنو‪ٜ‬ددول بد خغبقَقددص‪ ,‬وخنسمددػ دددٍ يٖيددك‬


‫خؼبؽدنَص‪ ,‬وٍْخ ٍع‪٥‬هر يُد‪:‬‬
‫ؤٌ ظكوٌ خنًَخٔص ؽبٍِ خن‪ٙ‬ى‪ٝ‬دَص ؤو ظهدك كًدد كدَدط ْدٌ‬ ‫‪-‬‬
‫دهَّ ٕ كًد ًٍَُ بي دَْد زّ‪.‬‬
‫ؤٌ ظكددوٌ ْددٍِ خنًَخٔددص يعفددُيش يددٍ ؤً ربَددّ وزبُددً‬ ‫‪-‬‬
‫َٔدٔددٌ ؤو يددٍْي‪ ,‬لددن َُخْددد كًددد كدَددط دهَددّ‪ ,‬ونددَٓ‬
‫جملُي زَدٌ َقد‪ ٢‬خػبٖف خؼبٍْي يي د‪.‬‬
‫ؤٌ َد ددًَذ يُد ددٍ خنسًخٍد ددص ؤَد ددّ ي ًد ددد خوعه ُد ددد يد ددم ْد ددٍِ‬ ‫‪-‬‬
‫خن‪ٙ‬ى‪َٝ‬ص يدٍْسَ ﵂د ؤو َٔدٔدَ ﵂د ف دٍخ ندٍ ٍغدري يدٍ وخ ي دد‬
‫خنددًٍ كدَددط دهَددّ ٘ددَحد﵂‪ ,‬بٕ بٌ كُددد كبددٍ ٍَُددً ظ‪ٙ‬ددوٍ د‬
‫ولُف يٕدَ خنسمػ وخنًَخٔص خنزنٍّ دًُ ظُدوؽبد‪.‬‬
‫بيَخذ وخ م ولدل خ﵀َ‪ ٣‬خنًٍ لهط فَّ ظهك خن‪ٙ‬ى‪َٝ‬ص‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪5‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ومن هذه الشخصٌات الجٍ ثجلح‪ ,‬وظهز أثزها وارثبط‬


‫بها ثارًخنا الٌمنٍ بالذات شخصٌة اإلمام الهادي إىل الحق‬
‫ًحٌى بن الحسني علٌه السالم‪.‬‬
‫وفبد ٕ٘ك فَّ ؤٌ خٓيدو خؽبديً حيىي زٍ خغبٕن دهَدّ‬
‫خنٕددٖو ددً ؤ دددو يونددص ر خنددًٍَ زيددً َدددو زيدد‪ ٟ‬خنقسدج ددم‬
‫زدنٕ ُ بنَّ ر خغبفدِ وخٔعًددجّ نهقًوو يي د وخغبكى فَ دد‬
‫حبكى خ﵁ ؤَونّ ‪ٜ‬هي خ﵁ ؤدهى دهَدّ ودهدي آندّ‪ ,‬ودبدد زهد‬
‫ومني بد ظهك خنقسدجم يٍ ٘ى‪َٝ‬عّ‪.‬‬
‫وكبٍ ُْد ور ٍْخ خنكعَدر خن‪ٝ‬دغري ٔدُمدول خنع‪٥‬دُ بد‬
‫ٍِْ خن‪ٙ‬ى‪َٝ‬ص يٍ ِخوٍص ييَُص‪ ,‬وْدٌ خؼبٖيدك خنيديدص نًونعدّ‬
‫خندب ٘ددًَْد وؤ دي دد ر خنددًٍَ‪ ,‬ؤددَ ر لكًددّ ّْدم خنددًٍَ‬
‫دهي ‪٠‬دوج د‪ ,‬ندَٓ دهدي ٔدسَم خٕٔعق‪ٝ‬ددء‪ ,‬فدةٌ ٌندك حيعددؾ‬
‫ؼبان دددض‪ ,‬وبمنددد ٍٓ‪ٝ‬دددل ‪ٜ‬ددوَش يعفددُيش وخ‪٠‬ددمص دددٍ زيدد‪ٟ‬‬
‫ؤٔٓ وظ‪٥‬سَقدض ظهك خنًونص‪.‬‬
‫ويم ٌنك فةَّ ٍُسغٌ ؤٌ َقف دًُ لقَقدص ْديدص‪ ,‬ويددُْش‬
‫‪6‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ـهَ ددص‪ ,‬وَعٕ دددءل دُ ددًْد‪ ,‬وْ ددٌ خنعغََ ددر وخنعفدْ ددم خنوخ‪ ٠‬ددك‬
‫نٕددريش ْددٍخ خٓيدددو يددٍ سددم خنٕدده‪٥‬دض خؼبد‪٠‬ددَص وخنيًٍددً يددٍ‬
‫خؼبُددزُ خنيهًَددص وخن كٍُددص ر زهددًَد‪ٕٔ ,‬ددًَد و ددً خَظددس‪ ٣‬ظدددٍَه‬
‫خنددًٍَ زددّ ٘ددحُد ؤو ؤزَُددد‪ ,‬ونددّ ل‪١‬ددوَِ خنكددسري ك كددُ‪ ,‬وكددإؼُ‪,‬‬
‫وكًٖيك‪ ,‬وآؼدَ ظدَخيَص ٘دًْش دجًص ظًل دهَّ‪.‬‬
‫وٕ َُغ م ؤٍ‪١‬د﵂ ددًو خٕكع ددء هبدٍخ خنعفدْدم وخنعغََدر‪ ,‬زدم‬
‫ي دُ ووُـدً دًدم فبُد ؿ ويإٔدٌ ي‪١‬ددي ددجى دهدي ؤٔدددْ‬
‫خنع‪ٙ‬وٍّ وخنعُقَ‪ ٛ‬ؽبٍِ خن‪ٙ‬ى‪َٝ‬ص‪.‬‬
‫وْد ددٍخ ؤٍ‪ ١‬د دد﵂ يد ددد ـيد ددم خعب د ددم ودد ددًو خٕكعد ددُخغ هبد ددٍِ‬
‫خن‪ٙ‬ى‪ٝ‬دَص وفكُْددد وظدَخي ددد ؤيددُخ﵂ ‪٤‬سَيَدد﵂ يٕعٕدددغد﵂ ودديٍدد﵂‬
‫نًى خنكؽريٍٍ يٍ ؤزُدء خنًٍَ خنكسري‪.‬‬
‫ٕ ٍَُددً خٓٔ د دذ ر ٌنددك وبمنددد ؤَيَددد ن ددط خَٕعسدددِ بد‬
‫ٌنددك؛ نيددم ْددٍخ ٍ‪ٝ‬ددم بد ي كددُ ؤو يؽقددف ؤو َددديً فَقددُ‬
‫ؤـُخْ ٌُّْ‪ ,‬وٍعًخَذ يد ً و دم فَدّ يدٍ ـ دم ؤو ذبدْدم‪,‬‬
‫وٍعٖىف يد ً ود‪ ٞ‬فَدّ يدٍ ٌو ؽبدٍ خن‪ٙ‬ى‪ٝ‬دَص ؤو خَعقدد‪ٚ‬‬
‫غري يعيًً‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫فًََذ يد ً غَُِّر دُّ يٍ ظدٍَه ي‪ , ُٙ‬ويُ ؿ يم ًْى‬


‫خ﵁ يعٕدمب‪ ,‬ؤدريش سبؽهددط فَ دد و ددٖءٍ ٘ى‪ٝ‬دَص َٔددول خ﵁‬
‫‪ٜ‬هي خ﵁ ؤهى دهَّ ودهي آنّ‪.‬‬
‫مالحظة‪:‬‬
‫ؤلسسط ؤٌ ؤَسّ دهي يد ً زَُعّ يٕسقد﵂ يٍ ؤٌ ٍْخ خنكعَر‬
‫ؾبد ددُي ﵀د ددص ٔد ددٍُيص وَسد ددٍش يسٕد دد‪٥‬ص دد ددٍ يٖيد ددك خنًوند ددص‬
‫خٖٓٔيَص خنب ؤ دي د وًَْ٘د خٓيددو خؽبدديً دهَدّ خنٕدٖو‪,‬‬
‫ونَٓ خنغُ‪ ٞ‬يُ د خٔعق‪ٝ‬ددء ٔدريظّ‪ ,‬ودهَدّ فدةأ ؤَـدو يدٍ‬
‫خنقددُخء خنكددُخو خنعؤددم ؼبيُفددص ْددٍِ خن‪ٙ‬ى‪ٝ‬ددَص‪ ,‬وغريْددد يددٍ‬
‫خن‪ٙ‬ى‪َٝ‬دض خنب ٔريي ٌكُْد ر ؼُدٍد ْدٍخ خنكعَدر‪ ,‬وكدٍنك‬
‫خّل ددًخغ وخّي دددكٍ؛ ؼب ددد ن ددٍنك ي ددٍ ؤؼ ددُ ر ٍِ ددديش خؼبيُف ددص‪,‬‬
‫وخظ‪١‬دق خن‪ٝ‬وَش‪ ,‬ودظًص خنٕريش‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ىبذٗ تعزٓفٔ٘ خمتصزٗ عً ٍذِ الصخصٔ٘‪:‬‬

‫االس م ‪ :‬حيددىي زددٍ خغبٕددن زددٍ خنقدٔددى زددٍ بزددُخَْى زددٍ‬


‫بظبددَم زٍ بزُخَْى زٍ خغبٍٕ زٍ خغبٍٕ زٍ دهدٌ زدٍ ؤ‬
‫‪٤‬دنر دهَ ى خنٕٖو‪.‬‬
‫املىلد‪ :‬ونً زدؼبًٍُص خؼبُوَش ُٔص ‪ْ012‬د‪.‬‬
‫خزوجه إىل الٌمن‪ :‬كدٌ نّ وُوـدٌ‪:‬‬
‫األول‪ُٔ :‬ص ‪ْ 082‬د‪ ,‬ؤَإيت نُد ٔسر َـودّ‪.‬‬
‫الثاين‪ُٔ :‬ص ‪ْ081‬د‪.‬‬
‫أوالده‪ :‬ؿبًد ددً خؼبُظ‪١‬د ددي‪ ,‬وؤضبد ددً خنُد‪ٜ‬د ددُ‪ ,‬وخغبٕد ددٍ‪,‬‬
‫وفد‪ً٤‬ص‪ ,‬وٍُِر‪.‬‬
‫وفاثه‪ :‬ر آوُ ُٔص شبدٌ وظٕين ويددجعن نهد فُش‪ ,‬د‪ٙ‬دَص‬
‫خّلً ني‪ ُٙ‬زقن يٍ ًٌ خغبفص‪.‬‬
‫مكمماد دفنممه‪ :‬يفددٍ دهَددّ خنٕددٖو ر ـدَددر يددٍ خؼبٕددفً‬
‫خعبديم ز‪ٝ‬يًش‪ ,‬خؼبيُوف دبٕفً خؽبديً دهَّ خنٕٖو‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫علنُ ّمؤلفاتُ‪:‬‬

‫ر ؿبددَ‪ ٣‬يددٍ خّٔددُش خنُسوٍددص وخنٍٍَددص خنيهوٍددص خؼبسدَكددص‪ ,‬ر‬


‫ٌنك خنسَط خنًٍ سبؽهط فَّ ؤَ‪ٝ‬م ‪ٜ‬وَ خن‪ ٥‬دُ وخنيسدديش وخنيهدى‪,‬‬
‫ظيه دى خٓيدددو خؽبددديً (دهَددّ خنٕددٖو)‪ ,‬وييدددء خنُسددوش ذبددًُ ر‬
‫دُو ددّ‪ ,‬فمدددِ ؤدهددي يُخظددر خنيهددى وزددُِ فَ ددد‪ ,‬و ًٍَكددّ ؤلددً‪,‬‬
‫ودُف آزدئِ وؤدًديّ ف‪١‬هّ دهي يددْى دهَدّ يدٍ خنيهدى‪ ,‬فقدًيوِ‬
‫دهَ ى‪ ,‬وزدٍيوِ زدٓيديص ودًُِ طبٓ وؼٖؼوٌ ُٔص‪.‬‬
‫ددً زددًؤ دهَددّ خنٕددٖو خنعددإنَف ودًددُِ ٔددسم د‪ٙ‬ددُش ٔددُص‪,‬‬
‫و‬
‫ويددٍ يان دظددّ خنيًٍددًش‪ :‬كعدددذ خّلكدددو‪ ,‬وخؼبُعىددر‪ ,‬وخن ُددوٌ‪,‬‬
‫وخؼبُددٌْ وخنُد ٌ‪ ,‬وخنسددن خؼبدًَذ ر خّ‪ٜ‬دول‪ ,‬ؤَددجم خنيددًل‬
‫وخنعولًَ‪ ,‬وغري ٌنك‪.‬‬
‫ٍقول خن‪َٙ‬ه ؤزو ُِْش‪« :‬دكدف دهدي خن قدّ ًٍَٔدّ يدٍ كدم‬
‫َوخلَّ‪ ,‬ور كدم ي‪ٝ‬دديَِ‪ ,‬و ددو ْديٍدد﵂ يُ٘دًخ﵂ ٍدًدو بد خ﵁‬
‫ٔسمدَّ وبد ‪ُٜ‬خ‪ ٢‬يٕعقَى‪ ,‬وكدٌ يُـيد﵂ ر خنًٍٍ يدٍ كدم‬
‫خن‪٥‬وخجف خٖٓٔيَص‪ ,‬وخّي‪ٝ‬دَ خؼبىعه ص‪ٍٕ ,‬دإنوَّ وٍٕدع عوَّ‪,‬‬

‫‪44‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫وْددو ٍددُي دهددَ ى زُٔدددجم ًَ دص ؤؼددُض دُددّ‪ٍ ,‬ددًخفم فَ ددد دددٍ‬


‫خنقُآٌ وخنُٕص‪ ,‬وٍسن خغبمب خنًٍ ٍُي ٍِ خنّخجغن»‪.‬‬
‫مالمح دّل٘ اإلماو اهلادٖ علُٔ الضالو‪:‬‬

‫وَ ق‪ ًٝ‬هبد ؤزُِ خنًٕدض خن كٍُص وخنيًهَص خنع‪٥‬سَقَص خندب‬


‫ؤ دو دهَ د خٓيدو خؽبديً يونعدّ‪ ,‬وؤندّو هبدد َ ٕدّ‪ ,‬ؤددَ هبدد‬
‫ر َدَعّ‪.‬‬
‫و ٍكددٍ بزددُخِ ْددٍِ خؼبٖيددك ؾبددُي ظه َددمب ؤو دسدددَش دددٍ‬
‫خـع دي ًُد زّ ٓزُخِْد كًد ٍَُدً‪ ,‬وبمندد كددٌ َعددؾ يدد كدَدط‬
‫دهَّ و ُؤَدِ ووـًَدِ ر ؼُدٍد ٔريظّ ويونعّ يٍ وٖل يد زن‬
‫ؤًٍٍُد يٍ ٔريظّ ويد كعر دُّ‪.‬‬
‫ونيدم يددٍ خن‪١‬دُوَش دبكدددٌ و سدم خنددًوول ر ْدٍِ خؼبٖيددك‬
‫خغبًٍػ دٍ زي‪ ٟ‬خّيوَ خؼب ًص خن‪ُ١‬وٍَص‪ ,‬ويُ د‪:‬‬

‫‪44‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫اصتتخقا اإلمامت٘ عيتتد أٍت البٔت ّاقتباصتَا متً صتتإلٗ اإلمتاو علتتٕ‬
‫ّابئُ(ع)‪:‬‬

‫يددٍ خؼبٕددهًدض ؤٌ خٓيدددو خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو ؤلددً ؤزددُِ‬


‫ؤفُخي خنسَط خنُسوً وخنٍٍَص خ﵀ًًٍص‪ ,‬ووندً وَ‪ٙ‬دإ وظُددُ ر‬
‫ؤل‪١‬دددٌ ْددٍِ خّٔددُش خؼبسدَكددص‪ ,‬دبددد ؽبددد يددٍ يكدَددص بٔددٖيَص‬
‫ول‪١‬وَ دهًٌ وييُر ر ظدٍَه خٖٓٔو وخؼبٕدهًن‪ ,‬وٌندك ؼبدد‬
‫وَي فَ د يٍ آؼددَ َسوٍدص يخندص دهدي زُكعد د و ًَعد د ر ربًٍدً‬
‫ي‪ٝ‬ري ٍِْ خّيص‪ ,‬ونيدم يدٍ ؤزدُِ ْدٍِ خُؼددَ وندّ ‪ٜ‬دهي خ﵁‬
‫دهَّ وآنّ ؤهى‪( :‬بأ ظدَذ فَكى يد بٌ سبٕكعى زّ نٍ ظ‪١‬هوخ‬
‫زيًً ؤزًخ﵂‪ ,‬كعدذ خ﵁ ودعُيت ؤْم زَب‪ ,‬فةٌ خنه‪َ٥‬ف خػبدسري‬
‫َسإأ ؤهنًد نٍ ٍ عُ د لن ٍُيخ دهٌ خغبو‪.)ٞ‬‬
‫كًد ٕ خي ي دهي ؤلً سبَدّ ْدٍِ خّٔدُش وخنٍٍَدص خنُسوٍدص‬
‫خؼبسدَكددص ٔددهوكد﵂ ودهً دد﵂ وييُفددص ويُـيَددص ويكدَددص ر ؤؤددد‪٢‬‬
‫خؼبٕهًن‪ ,‬زم نقً ظ دُيوخ ز كدُْى ويُد ف ى خندًٍ دُُفدوخ زدّ‬
‫وسبَّوخ زّ وٖل يٕريش خٖٓٔو خػبدنًش‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ويددٍ ُْددد فًددٍ خن‪٥‬سَيددٌ ؤٌ ٍأددٓ خٓيدددو خؽبددديً يونعددّ‬


‫دهي خّٔٓ خٖٓٔيَص‪ ,‬خنب دُف هبد وسبَّ هبدد ؤْدم خنسَدط‬
‫خنُسوً‪ ,‬وَد‪٠‬هوخ و‪٠‬موخ يٍ ؤـم َدو يونص خٖٓٔو دهَ د‪.‬‬
‫خٔعُ٘ ددديخ﵂ زكع دددذ خ﵁ ظي دددد‪ ,‬وخظسددد دد﵂ وظ‪٥‬سَق ددد ؼبُد د دؾ‬
‫ؤددريش خنددُي ‪ٜ‬ددهي خ﵁ دهَددّ ودهددي آنددّ‪ ,‬وخْعددًخءحب حبكويددص‬
‫خٓيددو دهدٌ دهَدّ خنٕدٖو‪ ,‬وخٔعس‪ٝ‬ددَخ﵂ زؽدوَش خٓيددو خغبٕددن‬
‫دهَددّ خنٕددٖو‪ ,‬ؤددريخ﵂ دهددي و‪٥‬ددي خٓيدددو ٍِددً دهَددّ خنٕددٖو‪,‬‬
‫وخ عًخء زٕدجُ آزدجّ وؤْم زَعّ دهَ ى خنٕٖو‪.‬‬
‫ٍقددول خن‪ٙ‬ددَه ؤزددو ِْددُش‪« :‬بٌ ؤدظددى يقد‪ٜ‬ددًِ ب ديددص لكددى‬
‫بٔددٖيٌ‪ ,‬وصبددم خؼبٕددهًن دهددي كعدددذ خ﵁ ظيدددد‪ ,‬ؤددُص َسَددّ‬
‫‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ ودهي آنّ‪ ,‬و دً كددٌ ٍٕديي ـ دًِ عبًدم دم‬
‫خؼبٕهًن‪ ,‬وب‪ٖٜ‬ق ؤيوَْى فًَد زَُ ى»‪.‬‬
‫وؾبًم َظٍُص خٓيدو خؽبديً ر خٓيديص و َديش خّيص ؤهندد‬
‫وٖفص خنُسوش؛ نٍنك كددٌ يدٍ أبزس هذه األسس واملنطلقمات‬
‫الفكزًة الجٍ أقام علٌها الهادي علٌه السالم دولجه‪:‬‬
‫‪ -‬ؤٌ بيديص خّيص و َدي د ؤيُ ود‪ ٚ‬زدد﵁ ٔدسمدَص وظيددد‬

‫‪43‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ٕ بد غددريِ‪ ,‬فددد﵁ ٔددسمدَّ وظيدددد ولددًِ يددٍ نددّ ظيددَن‬


‫وخوعَدددَ يددٍ ٍ‪ٝ‬ددهك ؽبددٍخ خؼبُ‪ٝ‬ددر خنيظ دَى‪ ,‬ونددَٓ ّلددً‬
‫ٔوخِ خغبمب ر ٌنك‪.‬‬
‫ودهددي ‪٠‬ددوء ٌنددك فهددَٓ نْيددص بٕ خنعٕددهَى وخنُ‪٠‬ددد دبددد‬
‫خوع دددَِ خ﵁ وخَظ‪ ١‬دددِ ؽب ددد‪ ,‬وٕ ظؽس ددط خٓيدي ددص و َ ددديش خّي ددص‬
‫زدنق ُ وٕ زدنغهسص وٕ زدنعٕه‪ ٣‬وٕ زدنوَخؼص‪.‬‬
‫ددً خوعدددَ خ﵁ ظيدددد يددٍ ٍ‪ٝ‬ددهموٌ ؽبددٍخ خؼبُ‪ٝ‬ددر خنيظددَى‪,‬‬
‫و‬
‫وْى (آل ؿبًً خن‪ٝ‬دغبوٌ) زُ‪ ٛ‬يٍ خ﵁ دّ وـم فَ ى‪ ,‬وزسَدٌ‬
‫وخ‪٠‬ك ـهٌ يٍ َٔول خ﵁ ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ ودهي آنّ دهَ ى‪.‬‬
‫فًٍ ؼسط خ﵁ ظيدد فَّ خٓيديدص وخوعددَِ وخ‪ٜ‬د‪ ٥‬دِ‪ ,‬وزدن‬
‫فَّ ‪ ٜ‬دض خٓيدو ف و بيدو دًُْى يٕعوـر نٔيديص‪.‬‬
‫ٍقددول خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو ر ٌنددك‪" :‬وٌنددك ؤٌ ظؽسَددط‬
‫خٓيديص دًُ ؤْم خغبمب ر ْإء خّجًص يٍ خ﵁ دّ وـم دهدي‬
‫نٕدددٌ َٔددول خ﵁ ‪ٜ‬ددهي خ﵁ دهَددّ وآنددّ‪ ,‬فًددٍ ؼسددط خ﵁ فَددّ‬
‫خٓيديص‪ ,‬وخوعدَِ وخ‪ ٥ٜ‬دِ‪ ,‬وزن فَّ ‪ ٜ‬دض خٓيدو؛ ف و بيدو‬
‫دًُْى يٕعوـر نٔيديص"‪.‬‬
‫‪41‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬ؤٌ خٓيديص كدنُسوش ر بزُخَْى وٌٍَعّ‪ ,‬و ً وَؼ ى ؿبًدً ‪ٜ‬دهي‬


‫خ﵁ دهَّ ودهي آنّ ؤهى وٌٍَعّ ر خنُسوش وخٓيديص وخنو‪َٜ‬ص‪.‬‬
‫دددل خؽب ددديً دهَ ددّ خنٕ ددٖو‪" :‬فكدَ ددط خنُس ددوش وخٓيدي ددص‬
‫وخنو‪َٜ‬ص وخؼبهك ر ونً بزُخَْى ‪ٜ‬دهي خ﵁ دهَدّ‪ ,‬بد ؤٌ زيدػ‬
‫خ﵁ ؿبًدًخ﵂ ‪ٜ‬ددهي خ﵁ دهَدّ ودهددي آنددّ‪ ,‬فإف‪١‬دط خنُسددوش بنَددّ‪,‬‬
‫وودعى خ﵁ خَّسَدددء زددّ‪ ,‬وـيهددّ ودددن خنُسددَن ؤددًَ خؼبُٔددهن‪,‬‬
‫للِّ َلب َر َكاَُ ُه ة َُل َي َك ةوَْ ُْْل َ ْلة َةيلل ْ َوْ ة ِ ل﴾[هــو ‪ ,]37‬و دددل‪:‬‬
‫ْح ة ُ َ ل‬‫و دددل‪َ ﴿ :‬ر ْ َ‬
‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫﴿ َب َج َع َك َهُلاَك َم ً َلرُقوَ ً لِفل َيق ِ لةَ﴾[الزخـف‪ ,]82 :‬و ددل‪ْ َ ﴿ :‬م َ ْ‬
‫لَي ُسةُُ َ‬
‫بَل‬
‫للّ ِلمة ْ ل َض ْل ِةك َِل َض َقةُْ ل َءل َه ْونَةُل َء َلرليرةكللوْلل ْ َِ َ ةُ َ ل‬
‫َةُل ُْ َ ُ‬‫َُس لي ََذل َمُل َءله ُ‬
‫لن َ‬
‫لْلَ َْم َ َللب َءل َهوْن َُُل ْْل ُم ْكًَُليَظِ ًلوم﴾[الـساء ‪ ,]44‬و دل يؤي ‪ٜ‬هي خ﵁‬ ‫ب ِْ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫ليذلج َع َةيلضةوَ ُْْل َ يْ ِوَةُ َءل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫للّل َي َكةوَْ ُْْ َ‬ ‫دهَّ نقويّ‪َ ﴿ :‬يُ َق ْومِلل ْذا ُُكبللى ْع َمة َ َ‬
‫ةُدِ َل﴾[ادائـةة ‪,]81‬‬ ‫َل َحةًُ ِ‬
‫للمة َ لل ْ َع َ‬ ‫َ‬
‫بجع َكَُْ لم ُكواًةُلبءلهَةُاُْلمةُل َ لية ْ ِ‬
‫ْ َ ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫و دل‪ ﴿ :‬لب َ َقُْلءل َهونَُلرنِيليِ ِ‬
‫َُل ْْل‬ ‫َلب َرزَ ْقن ُ‬ ‫ْسل ئ َويلل ْ َ َُ َ َلب ْ ُ‬
‫لْلَ َْْ َلبل نُّ ُ َوة َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫يَللّل‬ ‫ِ‬
‫ِم َ لل َط ِّو ََُ َلب َض َل ْكن َُُل ْْل َي َةذلل ْ َع َةُد َل﴾[اجلاثقـة ‪ ,]01‬و ددل‪﴿ :‬‬
‫ِ‬
‫ََ‬
‫ةُدِ َلل ُذ ِّر َي ة ً ل‬
‫لَل َية َةذلل ْ َعة َ‬ ‫لص ة َط َىءلءلمملبىُوحةةُلبء َلرليرةةكللوْلبء َلر ِ‬
‫لي ْمة َةك َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ََ َ ً َ َ‬ ‫ْ‬
‫لّ َلس ِم ٌوعل َي ِكو ٌلْ﴾[آل عؿفان ‪77‬ـ‪ ,]74‬فكدَط خنُسوش‬ ‫ض َلب َ ُ‬
‫رع ُله ِ‬
‫ُلم ْ َلر ْع ٍ‬ ‫َْ َ‬
‫ر بزُخَْى‪ ,‬مث ؤف‪١‬ط بد بظبددَدم‪ ,‬مث بد بٔدمد ‪ ,‬مث بد‬
‫‪45‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خزُدّ ٍيقدوذ‪ ,‬مث بد خزُدّ ٍؤدف‪ ,‬مث ر زد بٔدُخجَم ‪ -‬وْددو‬


‫ٍيقددوذ‪ -‬خّول فدددّول‪ ,‬لددن كدددٌ آوددُْى دَٕددي ‪ٜ‬ددهي خ﵁‬
‫دهَ ى ؤصبين‪ ,‬مث لول خ﵁ خنُسوش بد ؿبًدً وددن خنُسدَن‪,‬‬
‫للِّ﴾[الػــ‪ ,]82 :‬مث دددل‪َ ﴿ :‬ب َمةةُل‬ ‫ةور َ ل‬ ‫فقدددل ٔددسمدَّ‪ُُ ﴿:‬م ََمةةٌُ َلر ُسة ُ‬
‫َءلهَُ ُا ُْلل َك ُس ُورل َض ُخ ُذب ُه َلب َم َُلَنَُا ُْْل َينْ َُل َضُ ْى َُهول﴾[احلؽ ‪ ,]3‬و دل خنُي‬
‫‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ وآنّ‪« :‬بأ ظدَذ فدَكى خندؽقهن يدد بٌ سبٕدكعى‬
‫هبًد نٍ ظ‪١‬هوخ يٍ زيًً ؤزًخ﵂‪ :‬كعددذ خ﵁ ودعدُيت ؤْدم زدَب‪,‬‬
‫بٌ خنه‪َ٥‬ددف خػبددسري َسددإأ ؤهنًددد نددٍ ٍ عُ ددد لددن ٍددُيخ دهددٌ‬
‫ِ ِ‬
‫عل َيةنَْ ُُْلل ِّةك ْج َ ل‬ ‫خغبو‪ ,»ٞ‬و ددل ٔدسمدَّ‪﴿ :‬يىةمل ُي ِكيةُُ َ ُ‬
‫للّل وُ ْةذل َ‬
‫َ ْل َيلل ْ َوْ ِ َلب ُي َط ِّه َةكا ُْْل َه ْط ِه ًةرل﴾[األحزاب ‪ ,]77‬فدسن خّيدُ ٔدسمدَّ‬
‫لح َج ٌ َلر ْعَُ لل ُّك ُس ِي َلب َا َ‬
‫َُل‬ ‫َُسلي ََذ ِ‬ ‫فَ ى وؤو‪٠‬مّ‪ِ ﴿ ,‬ئَالل َيَُو ََل ِكن ِ‬
‫للّ ُ‬‫َ‬
‫ةوم﴾[الـســاء ‪ ,]014‬وؿبًددً يددٍ ونددً بظبددَددم زددٍ‬ ‫ةزًللح َِة ًل‬
‫لّل َي ِزية َ‬
‫َُ‬
‫بزُخَْى‪ ,‬وكٍنك ٌٍَعّ‪.‬‬
‫دددل ٔ ددسمدَّ‪ُ ﴿ :‬ث ةةْل َبر ْثنَ ةةُلل ْ َِ َ ةةُ لل َ ة ِةذي للصة ة َط َىون ِ‬
‫َُلمة ة ْ ل‬ ‫مث‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ِي َُ ِمىَةُ﴾‪ ,‬فوَؼددص خنكعدددذ‪ :‬ؿبًددً‪ ,‬ودهددٌ‪ ,‬وخغبٕددٍ‪ ,‬وخغبٕددن‪,‬‬
‫ويٍ ؤونًوِ يٍ خّوَدَ"‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬ؤٌ خٓيديص ٕذبوِ ر خنظد ‪ ,‬وٕ وٍٕص نهظهًص وٕ د ً وٕ‬


‫ؤيددُ وٕ هنددٌ‪ ,‬زددم ُْدنددك ٘ددُو‪ ٢‬ويوخ‪ ٜ‬د دض ٕزددً يددٍ‬
‫ظوخفُْد ر بيدو خؼبٕهًن لن ٍكوٌ يٕعمقد﵂ نٔيديص‪.‬‬
‫ٍقددول دهَددّ خنٕددٖو يسَُ دد﵂ خن‪ٙ‬ددُو‪ ٢‬خنيديددص خنددب ٍُسغددٌ‬
‫ظوخفُْد فًٍَ ٍقوي خّيص وٍُدي ي‪ٝ‬دغب د‪" :‬وؤٌ خٓيددو يدٍ‬
‫زي ددً د (ٍق‪ ٝ‬ددً خغبٕ ددٍ وخغبٕ ددن دهَ ً ددد خنٕ ددٖو) ي ددٍ‬
‫ٌٍَع ًد يٍ ٔدَ زٕري ًد‪ ,‬وكدٌ يؽهد ًد‪ ,‬وخلعدٍخ حبدٍو د‪,‬‬
‫فكدٌ وَدد﵂ ظقَد﵂‪ٜ ,‬مَمد﵂ َقَد﵂‪ ,‬ور ؤيدُ خ﵁ ٔدسمدَّ ـدْدًخ﵂‪,‬‬
‫ور ل‪٥‬دددو خنددًََد ِخْددًخ﵂‪ ,‬وكدددٌ ف ًدد﵂ دبددد حيعدددؾ بنَددّ‪ ,‬ددؼب دد﵂‬
‫زع ٕددري ي ددد ٍ ددُي دهَ ددّ‪ ٘ ,‬ددفددد﵂ كًَددد﵂‪ ,‬ز ددٍوٕ﵂ ٔ ددىَد﵂‪َ ,‬ئوفددد﵂‬
‫زدنُدَص َلًَد﵂‪ ,‬يعي‪ ٥‬دد﵂ يعمُُدد﵂ لهًَدد﵂‪ ,‬يوخٔدَد﵂ ؽبدى زُ ٕدّ‪,‬‬
‫ي‪ٙ‬ددُكد﵂ ؽبددى ر ؤيددُِ‪ ,‬غددري يٕددعإؼُ دهددَ ى‪ ,‬وٕ لدددكى زغددري‬
‫لكى خ﵁ فدَ ى‪ ,‬دجًدد﵂ ٘ددُْخ﵂ نٕدَ ّ‪ ,‬يخدَدد﵂ بد َزدّ‪َ ,‬خفيدد﵂‬
‫نُخٍعددّ‪ ,‬ؾبع ددًخ﵂ ر يدوظددّ‪ ,‬ي ُ دد﵂ نهددًددش ر خنددسٖي‪ ,‬غددري‬
‫يق‪ ُٝ‬ر ظإنف خنيسدي‪ ,‬ـبَ د﵂ نهظددؼبن‪ ,‬ويايُدد﵂ نهًدايُن‪ٕ ,‬‬
‫ٍإيٍ خن دٔقن وٕ ٍإيُوَّ‪ ,‬زم ٍ‪٥‬هس ى وٍ‪٥‬هسوَدّ‪ ,‬دً زدٍُد ى‬
‫وزددٍُوِ‪ ,‬وَد‪ٜ‬دس ى وَد‪ٜ‬دسوِ‪ ,‬ف دى ندّ وددج وٌ‪ ,‬ودهدي بْٖكددّ‬
‫‪47‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ـدْد د د ددًوٌ‪ٍ ,‬سغد د د ددَ ى خنغوخجد د د ددم‪ ,‬وٍد د د ددًدو بد ـ د د د ددديْى‬


‫خنقسدجم‪.".........,‬‬
‫بد وندّ‪" :‬فًددٍ كددٌ كددٍنك يدٍ ٌٍَددص خنٕدس‪٥‬ن خغبٕددٍ‬
‫وخغبٕدن‪ ,‬ف ددو خٕيدددو خؼب عُ‪٠‬ددص ‪٤‬ددعدّ‪ ,‬خنوخـسددص دهددي خّيددص‬
‫َ‪ُٝ‬ظّ‪.".....,‬‬
‫مث زن دهَّ خنٕٖو يٍ ٍكٍ كٍنك يٍ خنظهًص ونو كدٌ‬
‫يددٍ ٌٍَددص خغبٕددٍ وخغبٕددن دددجٖ﵂‪" :‬فإيددد يددٍ دسددػ زُ ٕددّ‬
‫وسبىن‪ ,‬وؤ دو ر ؤْهّ وونًِ وظه ي‪ ,‬ؤدٍُ خنظدؼبن ويخـدْى‪,‬‬
‫و ‪ ١‬ددوخ لوخجف ددّ‪ ,‬و ‪ ١‬ددي ل ددوخجف ى‪ ,‬ودد٘ ددُوِ ودد٘ ددُْى‪,‬‬
‫وؤَيُُِوِ وؤَيُِ ى‪ ,‬وك دوخ دُدّ وكدف دُد ى‪ ,‬وغًدً ٔدَ ّ‪ ,‬و‪٤‬دوى‬
‫َخٍعّ‪ ,‬ؤعُ يُ ى َ ّٕ‪ ,‬ويوِ دهي خعب دل‪ ,‬وؤْدم خنغ هدص يدٍ‬
‫خن‪ٖ١‬ل‪ ,‬وخيدي خٓيديص‪ ,‬وو ى ؤَّ ًٍٍُ خنقَددو‪ ,‬وْدو دُدً‬
‫خ﵁ يٍ خنقددًٍٍ خنَُددو‪ٌ ,‬وً خن عدُش وخنوَدد‪٤ ,‬دٖذ خنُخلدص‬
‫وخنُودء‪ ,‬وْو ٍظ ُ نهُدَص وٍيُ‪ ٞ‬ؽبدى‪ ,‬وٍدًوم هدوهبى ؤَدّ‬
‫دجى غري ددً‪ ,‬وؤَّ يسددٍٍ نهظددؼبن ؾبدْدً‪ٍ ,‬دو ى ٌندك‬
‫وٍيُ‪ ٞ‬ؽبى ؤَّ كٍنك‪ ".....‬بد ونّ‪:‬‬

‫‪48‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫"ف و ٍ هك َ ّٕ دًُ َزّ‪ ,‬ز يهّ وفيدم غدريِ‪ ,‬وٍُ َدُِّ ُ ددٍ‬
‫خغبددمب وخ﵀قددن خَّدددو‪ ,‬وجيًددم زددٍنك دهَددّ خُؼدددو‪ ,"...‬بد‬
‫ونّ‪:‬ل"ؤٍٍ يٍ كدٌ كٍنك فقد‪ ٣‬يدٍ خٓيديدص‪ ,‬كدٖ نيًدُِ بَدّ‬
‫دُد د د نسيَ ددً ؾبُ ددر‪ ,‬ويُد د د غ ددري يخٌ وٕ يق ددُذ‪ ,‬وبٌ ني ددر‬
‫زُ ٕ ددّ‪ ,‬وو ددً ي ددٍ ك دددٌ ي ددٍ ٘ ددكهّ‪ ,‬زّو ددُف ون ددّ وكٍز ددّ‬
‫وخـعُخجددّ دهددي خ﵁‪َ ﴿ :‬ب َم ة ْ ل َي ْى َعة ْةيل َذ ِة َ‬
‫ةْل َي ْك ة َ لل َ ثَُم ة ًلُل*ل ُي َلةةُ َي ْ ل َ ة َُل‬
‫ل ْ َع َذل ُ ل َي ْو َملل ْ ِقوَُ َم ِ َلب َ َْي ُكُْ ِلض ِوَل ُم َهُى ًلُ﴾[الػفقان ‪."]12 ,22‬‬
‫‪ -‬أٍنٔ٘ ّدّر اإلمام٘ عيد أٍ البٔ (ع)‪ّ ,‬أىَا تكلٔف‪:‬‬

‫بٌ خؼبععسم ن كُ ؤْم خنسَط دهَ ى خنٕدٖو ٔدَفً ؤهندى دً‬


‫زَُوخ وَ‪ٝ‬وخ دهي ؤٌ خٓيديص ودن ص خنُسوش‪ ,‬وٍْخ ٍسن زو‪٠‬دوق‬
‫ؤٌ يٍ ٔدَعمًم ْدٍخ خنيدرء خنؽقَدم فٖزدً وؤٌ خيهدف َٔدول‬
‫خ﵁ ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ ودهي آنّ ؤهى ر ؤيعّ زإلٍٕ وٖفص‪.‬‬
‫ويٍ ُْد فٖ سبؽم خٓيديص ر َظٍُص ؤْم خنسَدط يغًُدد﵂ وٕ‬
‫ي‪ً٥‬مد﵂ نٍخ د‪ ,‬زقًَ يد ٌْ ظكهَف وييدَدش وظ‪١‬مَص يٍ ؤـم‬
‫ًْخٍددص خّيددص وخنُضبددص وخنُفددمب هبددد‪ ,‬وب ديددص خغبددمب وخؼبيددُوف‬

‫‪49‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫زَُ د‪ ,‬وبِخنص خنسد‪٤‬م وخؼبُكُ دُ د‪.‬‬


‫ودًُ خنُظُ ر خعبدَدر خنع‪٥‬سَقدٌ خنيًهدٌ يدٍ ٔدريش ؤجًدص‬
‫ؤْم خنسَط دهَ ى خنٕٖو قبً ٍْخ خّيُ زدَِخ﵂ وـهَد﵂‪.‬‬
‫ف ددٍخ دسددًخ﵁ زددٍ دسدددْ ٍقددول‪ :‬يوهددط دهددي دهددٌ (دهَددّ‬
‫خنٕٖو) زًٍ دَ وْو خي‪ٝ‬ف َيهَّ فقدل يل‪" :‬يد ًَدص ْدٍخ‬
‫خنُيم؟" فقهدط‪ًَ ٕ :‬دص ؽبدد‪ ,‬فقددل دهَدّ خنٕدٖو‪" :‬وخ﵁ ؽبدٌ‬
‫ؤلر بيل يٍ بيُظكى بٕ ؤٌ ؤ َى لقد﵂ ؤو ؤيفم زد‪ٖ٤‬﵂"‪.‬‬
‫وْددٍخ خغبٕددن زددٍ دهددٌ ؼبددد وددُؾ دهددي ٍٍّددً زددٍ ييدوٍددص‬
‫ٍو‪٠‬ك ؤٔسدذ َف‪١‬دّ يسدٍيدص ٍٍّدً وخنُ‪٠‬دد حبكًدّ ددجٖ﵂‪" :‬‬
‫ظبيددط ـددًً َٔددول خ﵁ ‪ٜ‬ددهي خ﵁ دهَددّ وآنددّ ؤددهى ٍقددول‪:‬‬
‫"ؤٍ ددد خنُدددْ‪ :‬يددٍ َؤى ٔدده‪٥‬دَد﵂ ـدددجُخ﵂ يٕددعمٖ﵂ غبددُو خ﵁‪,‬‬
‫َدكؽد﵂ ني ً خ﵁‪ ,‬ـبدن د﵂ نُٕص َٔول خ﵁ ‪ٜ‬دهي خ﵁ دهَدّ وآندّ‬
‫ؤددهى‪ٍ ,‬يًددم ر دسدددي خ﵁ زدددٓمث وخنيددًوخٌ‪ ,‬فهددى ٍغددري دهَددّ‬
‫ز يدمٍ وٕ ددول‪ ,‬كدددٌ لق دد﵂ دهددي خ﵁ ؤٌ ًٍوهددّ يًوهددّ‪ ,‬ؤٕ وبٌ‬
‫ْددإء ددً نّيددوخ ‪٤‬ددددص خن‪ٙ‬ددَ‪٥‬دٌ‪ ,‬وظُكددوخ ‪٤‬ددددص خنددُضبٍ‪,‬‬
‫وؤي ُوخ خن ٕدي‪ ,‬ود‪٥‬هوخ خغبدًوي‪ ,‬وخٔدعإؼُوخ زددن ٌء‪ ,‬وؤلهدوخ‬
‫‪84‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫لُخو خ﵁ ولُيوخ لٖنّ‪ ,‬وؤَد ؤلمب يٍ غري"‪.‬‬


‫كًد قبً ًٍِ زٍ دهٌ دهَ ى خنٕٖو ٍسن نُدد ؤٌ يدد يفيدّ‬
‫نهىُوؾ وخعب دي وخنؽوَش ْو ‪َ٠‬د خٖٓٔو‪ ,‬وربٍُف خنقدُآٌ‪,‬‬
‫وخنعٖددر زٕددُص َٔدول خ﵁ ‪ٜ‬ددهي خ﵁ دهَددّ ودهدي آنددّ‪ ,‬وهنددر‬
‫يددوخَي خّيددص‪ ,‬وخٔددعيسدي ‪٠‬ددي دج د‪ ,‬وْدددْو ٍيهُ د د ر يدوظددّ‬
‫نهُدْ ر د‪ ُِٝ‬دجٖ﵂‪" :‬ؤٍ دد خنُددْ‪ :‬بأ ؤيددوكى بد كعددذ‬
‫خنهّ ددّ ؤ ددُص َسَ ددّ ‪ ٜ‬ددهي خنهّ ددّ دهَ ددّ وآن ددّ ؤ ددهى‪ ,‬وبد ـ دددي‬
‫خنظدؼبن‪ ,‬وخنًفم دٍ خؼبٕع‪١‬ي ن‪ ,‬و ٕى خن ٌء زن ؤْهّ‪ ,‬وَي‬
‫خؼبظد ‪ ,‬وَ‪ُٝ‬ش ؤْم خنسَط دهدي يدٍ َ‪ٝ‬در نُدد خغبدُذ‪ ,‬وبد‬
‫بلَدء خنٍُٕ وبيدظص خنسً "‪.‬‬
‫و ٍكٍ خؽبديً حيىي زدٍ خغبٕدن ر ٌندك بٕ يعًًدد﵂ نعهدك‬
‫خنٕدريش خنُد‪ٜ‬ديص وخؼبٕدريش خػبدنددًش خندب و‪ ٥‬دد ؤدُ د آزدددئِ ر‬
‫ٌنك ‪ ,‬وْدْو ٍيهُ د ّْم خندًٍَ ونغريْدى ددجٖ﵂‪" :‬وخ﵁ خندًٍ ٕ‬
‫بنّ بٕ ْو‪ ,‬ولمب ؿبًًٍ‪ ,‬يد ‪٤‬هسط ٍْخ خّيُ‪ ,‬ويد وُـط خوعَدَخ﵂‪,‬‬
‫وٕ وُـط بٕ خ‪ُ٥٠‬خَخ﵂‪ ,‬ونوييض ؤَّ كدٌ يل ٔيص ر خعبهوْ"‪.‬‬
‫و ونددّ‪" :‬ؤنٕددعى ظددُوٌ ‪-‬دسدددي خ﵁ خؼبىه‪ٝ‬ددن‪ -‬بد يٍددُكى‬
‫يقعددوٕ﵂‪ ,‬وبد خغبددمب خنددًٍ ؤَّنددّ دهددي َسددَكى ـبددٍوٕ﵂‪ ,‬ولكددى‬
‫‪84‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خنكعدذ يي‪ٖ٥‬﵂ زَُكى‪ ,‬وؤٌ خّيدُ زددؼبيُوف وخنُد ٌ ددٍ خؼبُكدُ‬


‫ييدًوو فددَكى‪ ,‬ظُظددم ؤدددًخء خ﵁ ر ـد ؤيددوخل خؼبٕددهًن‪ ,‬ددً‬
‫ؤيُوخ يٍ ظغَريكى دهَ ى‪ ,‬وٍحٕوخ يٍ َكدٍعكى فَ ى‪ ,‬وزٕد‪٥‬وخ‬
‫ؤًٍٍ ى دهَ ى‪ ,‬ولكًوخ حبكى خن‪٥َٙ‬دٌ فَ ى"‪.‬‬
‫وْد كبدٍ َدُى ر ٔدريظّ خنيًهَدص ؤؼُددء وُوـدّ خّول بد‬
‫خنًٍَ يد ٍاكً يد ٌْسُدد بنَدّ‪ ,‬لَدػ ددو زيد‪ ٟ‬ؤظسدددّ زإودٍ‬
‫٘ددٌءٍ يددٍ ؤيددوخل خنُدددْ‪ ,‬و دددو زيدد‪٘ ٟ‬ددَون خنقسدجددم ز‪ٙ‬ددُذ‬
‫خػبًُ‪ ,‬وؼبد ٍعًكٍ دهَّ خنٕٖو يٍ يُي ى وب ديص لدً خ﵁‬
‫دهَ ى ظُك ى‪ ,‬وددي بد يٕدق‪َ ٣‬ؤٔدّ خؼبًٍُدص خؼبُدوَش‪ ,‬و ددل‪:‬‬
‫"بأ َخلم ددُكى وددٍ زهدًكى ْدٍخ‪ ,‬فدوخ﵁ ٕ ؤكدوٌ كدن‪ٙ‬دًيص‬
‫ربُ َ ٕ د وظ‪ٌ١‬ء نِوٍٍُ‪ ,‬بهند نَٕريش دهٌ ؤو خنُدَ"‪.‬‬
‫بٔاٌ الفز بني اإلمامني احلضني ّسٓد(علَٔنا الضالو)‪ّ ,‬اهلادٖ‬
‫(علُٔ الضالو) يف جاىب إقام٘ الدّل٘‪:‬‬

‫يددد يَددّ خٓيدددو خؽبددديً حيددىي زددٍ خغبٕددن دددٍ خٓيدددين‬


‫خنيظددًَن خغبٕددن زددٍ دهددٌ ول َددًِ ٍِددً زددٍ دهددٌ دهَ ًددد‬
‫خنٕددٖو ْددو ؤٌ خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو ٍٕددُ خ﵁ نددّ‪ ,‬وَْددإ نددّ‬
‫‪88‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪-‬دددٍ ‪ٍُ٤‬ددمب ظ ددوخفُ دددًش دوخي ددم‪ -‬ب دي دصَ خنًونددصِ خنددب ك دددٌ‬
‫ٍُ‪ًْٙ‬د وًٍٍُْد‪.‬‬
‫فمًَُد ظوـ ط بنَّ وفوي سدجم خنًٍَ يخدَدص ندّ ؤٌ ٍقدًو‬
‫بنَ ى نَ‪ٝ‬هك خ﵁ زّ يد فًٕ يٍ ؤيوَْى‪ ,‬ونَفًم خ﵁ زدّ يدد‬
‫ظ ُ يٍ ه ى‪ ,‬ونريؤذ خ﵁ زّ يد خَ عمب يٍ ‪ًٜ‬د ى‪.‬‬
‫فعوـّ يي ى وؤ دو زَُ ى وؤدهٍ يدوظّ فَ ى‪ ,‬وؤ دو يونعدّ‬
‫زَُ ى‪ ,‬دهي ؤٔٓ وخ‪٠‬مص ويُد دؾ زدٍَِّ‪ ,‬يُظكّْدد كعددذ خ﵁‪,‬‬
‫ؤُص َٔول خ﵁ ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ وآنّ ؤدهى‪ ,‬ويددجً دد ٔدريظّ‬
‫خنيًهَص خنُريش‪ ,‬وَـدؽبد خؼبايُوٌ وخّظسد خؼبىه‪ٝ‬وٌ‪.‬‬
‫زًَُد ظع َإ خنظُوف‪ ,‬و ظعَُٕ خّيدوَ‪ ,‬و ٍكعدر نكدم‬
‫يددٍ خٓيدددو خغبٕددن وخٓيدددو ٍِددً ب ديددص يونددص وٕ ظ‪ٙ‬ددًََْد‪,‬‬
‫لًَُد لدل خن‪٥‬غدش وخعبسدزُش يٍ لكددو زد ؤيَدص ددٍ ٌندك‪,‬‬
‫فقد ددديوخ زقعهد دد ًد‪ ,‬وخنعُكَ د ددم زإْهد دد ًد‪ ,‬وظي د ددٍٍر وي‪ ٥‬د دددَيش‬
‫ؤظسدد ًد‪.‬‬
‫يَدص‪,‬‬ ‫وؽبٍخ فةٌ خٓيدو خؽبديً دً ؤَ‪ٙ‬دإ يوندص بٔدٖيَص وخ‬
‫َغى يد خدعُ‪ ّ٠‬ر ٌنك يٍ ي‪ٙ‬دكم ولُوذ وفنت‪.‬‬
‫‪83‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ويدَْ و‪٤‬سمب ٔريظّ ؤريش آزدجّ دهدي يونعدّ وزدن ؤظسدددّ‬


‫ر ‪ٜ‬وَش يٍ ؤهبي وؤَو يد دُفّ خٖٓٔو يدٍ خنعدّخو وظقَدً‬
‫وظ‪٥‬سَمب وظ ددم‪.‬‬
‫أّالً‪ :‬املالمح العام٘‪( :‬أبزس املالمح مً ّجَ٘ ىظز الباحث)‪:‬‬

‫التقٔد ّااللتشاو بالضإل عل‪ ٙ‬ميَاج اليبْٗ كأصاس هلذِ الدّل٘‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫وخنٕاخل خنًٍ ٍعوـّ زةغبدق‪ْ ,‬و ؤٍٍ يو م خٓيددو خؽبدديً‬
‫دهَددّ خنٕددٖو يددٍ ْددٍِ خن‪ٙ‬ددُو‪ ٢‬وظهددك خؼبوخ‪ ٜ‬د دض خنوخـددر‬
‫ربقق د وظوخفُْد فًٍَ ٍعود َديش خّيص وخنب ٔسمب ٌكُْد؟‬
‫وْم كدٌ خٓيدو خؽبديً دهَّ خنٕٖو خَيكدٔد﵂ ؽبد‪.‬‬
‫وخغبقَق ددص خنُد‪ ٜ‬دديص خعبهَ ددص خن ددب ديظُ ددد وظقويَ ددد بنَ ددد‬
‫خن‪ٙ‬وخًْ خؼبعيًيش يٍ ‪ ٜ‬دض خٓيدو خؽبديً ؤريظّ‪ ,‬ؤَدّ كددٌ‬
‫ذبًَٕخ﵂ لَد﵂ نعهك خنُظٍُص وخن‪ُٙ‬و‪ ٢‬وخؼبوخ‪ ٜ‬دض خنب زهوَْد‬
‫دٍ خغبدكى وخغبكى خنًَُ٘‪.‬‬
‫ور ؼُدٍددد ْددٍخ خنكعَددر يددٍ خ﵀‪٥‬دددض وخّيؽهددص يددد ٍسددًً‬
‫وٍظ ُ ـدَسد﵂ يٍ ٌنك‪.‬‬
‫‪81‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫فقً كددٌ دهَدّ خنٕدٖو وخؼقدد﵂ يدٍ ٔدَُِْ دهدي ٔدُص ؤدريش‬
‫ـددًِ خؼب‪ٝ‬دد‪ ٥‬ي ‪ٜ‬ددهي خ﵁ دهَددّ وآنددّ ؤددهى وخنعّخيددّ زددٍنك‬
‫خػب‪ ٣‬خنيظَى‪ ,‬ونٍنك ؤ ٕدى وخؼقدد﵂‪" :‬وخندًٍ َ ٕدٌ زَدًِ ندحٍ‬
‫ؤ‪٤‬يعًوأ ٕ فقًن يٍ َٔول خ﵁ بٕ ٘ى‪."ّٝ‬‬
‫زددم وكدددٌ لٍُ‪ ٝ‬دد﵂ دهددي ؤٌ ٍٍّددً ؤظسددددّ وخؼبُ‪١‬ددوٍٍ ربددط‬
‫لكًددّ ويونعددّ ‪ً٤‬إََُددص بد يُ فددّ‪ ,‬لددن ؤَددّ كددؽريخ﵂ يددد كدددٌ‬
‫ٍإوٍ زًَِ خؼب‪ٝ‬مف مث خيد‪٤‬س ى ددجٖ﵂‪" :‬زدَ وزَدُكى ْدٍخ‪,‬‬
‫فةٌ ودن طُ يد فَّ حبُفٍ فٖ ‪٤‬ددص يل دهَكى‪ ,‬زم دهدَكى ؤٌ‬
‫ظقدظهوأ"‪.‬‬
‫ونقً لددول زيد‪ ٟ‬ي‪ٙ‬ددٍه خنقسدجدم يدم زيد‪ ٟ‬دديش خؽبدديً‬
‫وؤ‪ٜ‬مدزّ ؤٌ ٍؽُوِ ؤكؽُ يٍ يُش دٍ ظُ ٍَ ٘دُ خ﵁‪ ,‬وخنٕدري‬
‫يدم ؤلكددو خنكعددذ وخنٕدُص ر ددًش يدوخ‪ ,ٍ٤‬فكددٌ َيِ دهدَ ى‬
‫فَ د كه د‪" :‬بهند نٕريش دهٌ ؤو خنُدَ"‪.‬‬
‫ونك ؤٌ ظ‪٥‬هم زُ ٕك دهي زُوي يدوظّ خنب ؤ دو وؤٔٓ دهَ د‬
‫يونعّ‪ ,‬وخنب كدٌ ًٍدو بنَ د كدم ي‪ٙ‬ددجه خنقسدجدم ووـ ددء خندًٍَ‪,‬‬
‫يسَُد﵂ ؽبى يٍ وٖؽبد لقَقص ؾبَحّ بنَ ى و َديّ زدّيُ فَ ى‪.‬‬
‫‪85‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ٍقول خؽبديً دهَّ خنٕٖو ر زَدٌ ٘دُو‪ ٢‬يدوظدّ‪" :‬فدةأ‬


‫ؤيدوذ بد كعدذ خ﵁ ؤُص َسَحّ ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَدّ وآندّ ؤدهى‪,‬‬
‫وبد يددد ؤيددُأ خ﵁ ؤٌ ؤيدددوذ بنَددّ‪ ,‬وؤوددٍ زددّ دهددٌ خني ددً‬
‫وخؼبَؽددد ‪ ,‬يددٍ خّيددُ زدددؼبيُوف خّك د ‪ ,‬وخنُ د ٌ دددٍ خنعظددد‬
‫وخؼبُكُ‪ ,‬وبد ؤٌ َُمِم كبٍ وؤَط يد ؤلدم نُدد خنكعددذ‪ ,‬وكبدُو‬
‫كبددٍ وؤَددط يددد لُيددّ دهَُددد‪ ,‬وبد خٕ عددًخء زدنكعدددذ وخنٕددُص‪,‬‬
‫فًددد ـ ددءخ زددّ خظسيُدددِ‪ ,‬ويددد هنَددد دُددّ َف‪١‬ددُدِ‪ ,‬وبد ؤٌ َددإيُ‬
‫كبدٍ وؤَدط زددؼبيُوف ر كدم ؤيَُدد وَ يهدّ‪ ,‬وَُد ي ددٍ خؼبُكددُ‬
‫ـدًٍٍْ وَعُكّ‪ ,‬وبد ؾبدًْش خنظددؼبن يدٍ زيدً خندًددء بد‬
‫خغبددمب ؽبددى‪ ,‬وخٍٓ‪١‬دددق زدنكعدددذ وخنٕددُص زدددغبفؿ دهددَ ى‪ ,‬فددةٌ‬
‫ؤـ دددزوخ فهدد ى ي ددد نهًٕ ددهًن وده ددَ ى ي ددد ده ددي خؼب ددايُن‪ ,‬وبٌ‬
‫ودددن وخ خغبددمب وظيهقددوخ زدن ٕددمب لدكًُدددْى بد خ﵁ ٔددسمدَّ‪,‬‬
‫لح َ ةءلَٓل‬ ‫ولكًُد فَ ى حبكًّ‪ ,‬فةَّ ٍقول ٔسمدَّ‪َ ﴿ :‬ب َقةُهِ ُك ُ‬
‫ول ْْ َ‬
‫لِّل َض ة ة ِةَ َِللى ََه ة ةةول ْ ل َض ة ةالَل ُي ة ةةُْ َب َ‬
‫لَليٓل َي ة ة َةذل‬ ‫ِ‬ ‫ةوَ ِلض ْ نَ ة ة ٌ َلب َي َُ ة ة َ‬
‫ةوَلل ة ةةُِّ ي ُ ّ‬ ‫َه َُ ة ة َ‬
‫ل َظ ِةُدِ َل﴾[البؼفة ‪ ,]027‬وخنيدًوخٌ ُْدد ف دو‪ :‬خعب ددي وخنيدًْو دهدي‬
‫يٍ ي ُ يُّ خٕـعُخء دهي خ﵁ وخٕدعًخء"‪.‬‬
‫وكدٌ دهَّ خنٕٖو ٍدُيي يخجًدد﵂‪" :‬وخ﵁ يدد يدْوظُُدد ْدٍِ بٕ‬
‫يدوش ؿبًً ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ وآنّ ؤهى يؽٖ﵂ دبؽم"‪.‬‬

‫‪86‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬اإلصالح يف ٍذِ األم٘‪:‬‬

‫يُخي خ﵁ ظيدد يٍ خٕٔعىٖف نَٕٔدٌ دهي ٍِْ خَّ‪ٞ‬‬


‫ْددو ب‪ٜ‬ددٖل د ودًدَ ددد يديٍ دد﵂ وييُوٍ دد﵂ دبددد ٍ‪ٝ‬ددهم د وٍ‪ٝ‬ددهك‬
‫خنيَٗ فَ د‪ ,‬ودبد ًٍُكٍِّ يٍ دسديش خ﵁ ظيدد دهَ د دهي ؤكًدم‬
‫وـّ وؤَ‪٠‬دِ‪.‬‬
‫وكدَط وٕ ظّخل ؤعظم َٔدنص ؤَسَدء خ﵁ ‪ٜ‬هي خ﵁ دهدَ ى‬
‫‪ٜ‬ديدص َد‪٤‬قص ـدُْش زدًوَْى وويَ عد ى وغدٍعد ى خنٕدديَص‪:‬‬
‫ُِّل َي َكوْ َِله ََو َا ْك ُ ل‬ ‫ِ ِ‬
‫ُللس َ َط ْع ُ َلب َمُله َْوضوقيليَِٓلرِ َ‬ ‫﴿يِ َْل ُ ِريُُليَِٓ ِ‬
‫للإل ْصال ََحل َم ْ ل‬
‫وع﴾[هو ‪.]22‬‬ ‫َبيِ َ وْ َِل ُ يِ ُ ل‬

‫ونٍنك ٔددَ ؤجًدص ؤْدم خنسَدط دهَدّ خنٕدٖو وْدى خٕيعدًخي‬


‫خن‪٥‬سَيٌ نُٔدنص خَّسَدء ٔدٖو خ﵁ دهدَ ى‪ٔ ,‬ددَوخ دهدي ٌندك‬
‫خؼبُد د ؿ‪ ,‬وخ ع ددوخ ٌن ددك خن‪ ٍُ٥‬ددمب‪ ,‬و‪ ٜ‬ددمموخ خنوـ ددص ؼب ددٍ ددً‬
‫خنعسٕط دهَ ى‪.‬‬
‫فيُددًيد وددُؾ خٓيدددو خغبٕددن زددٍ دهددٌ بد كددُزٖء كدددٌ‬
‫وُوـّ ٌنك ن‪ٖٝ‬ق وب‪ٖٜ‬ق وخ م ؤيص ـًِ ؿبًً ‪ٜ‬دهي خ﵁‬
‫‪87‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫دهَّ وآنّ ؤهى‪ ,‬وخنًٍ كدٌ ً زًؤ ٍ ًِٕ خن‪٥‬غدش وخجملُيدوٌ‬


‫يددٍ لكدددو ز د ؤيَددص ودهًدددء زٖ‪ ٤‬ددى‪ ,‬يددٍ ظهسددَٓ خنعددًٍٍ‪,‬‬
‫وربٍُددف خنٕددٍُ‪ ,‬ودُددًْد وددُؾ خغبٕددن دهَددّ خنٕددٖو وْددو‬
‫ٍُيي‪" :‬وخ﵁ يد وُـْطُ ؤُ٘خ﵂ وٕ ز‪ُ٥‬خ﵂ وٕ ي ًٕخ﵂‪ ,‬وبمند ؤًٍَ‬
‫خٓ‪ٖٜ‬ق ر ؤيص ـًً َٔول خنهّّ"‪.‬‬
‫ور بلًى خنهَديل خؼبسدَكص كدٌ ًٍوَ لوخَ ي ى زن خٓيددو‬
‫ًٍِ وزن ؤلً وُه‪ ٛ‬ؤ‪ٜ‬مدزّ‪ ,‬لَدػ زدن فَدّ خٓيددو خّدظدى‬
‫ٍِددً زددٍ دهددٌ خؽبددًف يددٍ يدوظددّ ووُوـددّ دددجٖ﵂ ن‪ٝ‬دددلسّ‪:‬‬
‫"ٍدزدزكٌ ؤيد ظدُى ْدٍِ خنؽٍُدد (قبدى ر خنٕدًدء) ؤظدُى ؤلدًخ﵂‬
‫ٍُدؽبد؟ دل‪ :‬هط‪ ,ٕ :‬دل‪" :‬وخ﵁ نوييض ؤٌ ًًٍ يه‪ٝ‬قص هبد‪,‬‬
‫فدإ م بد خَّ‪ ٞ‬ؤو لَددػ ؤ ددم‪ ,‬فددإظق‪٥‬م ‪٥‬يددص ‪٥‬يددص وؤٌ خ﵁‬
‫ؤ‪ٜ‬هك ؤيص ؿبًً ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ وآنّ ؤهى"‪.‬‬
‫و ددً دهًُددد كَ دف كدددٌ خَّسَدددء دهددَ ى خنٕددٖو ٍعيُ‪٠‬ددوٌ‬
‫وٍيُ‪٠‬وٌ ؤَ ٕد ى ّ٘دً خٕزدعٖءخض وخٕيعمدَددض‪ ,‬وٍوخـ دوٌ‬
‫ؤ٘ ددً خؼب‪ ٝ‬ددددر وخؼب‪ ٙ‬ددد وخؼبعدد ددر ر ٔ ددسَم ب‪ ٜ‬ددٖق خّي ددى‬
‫و‪ٖٜ‬ل د‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫وكٍنك ٘دًَْد وَؤٍُد وربققُد يد ٕ دِ ؤْم خنسَط خنُسدوً‬


‫خن‪٥‬دُْ‪ ,‬يٍ ظقعَم وظ‪ ًٍُٙ‬وي‪٥‬دَيخض ؤدفوٌ وظيدٍٍر‪ ,‬ويدد‬
‫دًيوِ يدٍ ظ‪١‬ددمَدض ر ٔدسَم ربقَدمب ٌنددك خؽبدًف خنٕددديٌ‬
‫خنُسَم(ب‪ٖٜ‬ق خّيص)‪.‬‬
‫ون‪٥‬دؼبد َيي خؽبديً دهَّ خنٕٖو يقونعّ خن‪ ٙ‬ريش دهي يٕديم‬
‫ؤظسددّ‪" :‬وخ﵁ نوييض ؤٌ خ﵁ ؤ‪ٜ‬هك خٖٓٔو ‪ ,‬وؤٌ ًًٍ ييهقص‬
‫زدنؽٍُد‪ ,‬مث ؤْوً بد خَّ‪ ٞ‬فٖ ؤ‪ٜ‬م بٕ ‪٥‬يد﵂‪ ,‬ونوييض ؤٌ خ﵁‬
‫ؤ‪ٜ‬هك ٍِْ خّيص وؤأ ـيط ٍويد و٘سيط ٍويد"‪.‬‬
‫جيودددوٌ يددٍ ؤـددم ؤٌ ظ‪ٙ‬ددسم خّيددص‪ ,‬وديوظددوٌ يددٍ ؤـددم ؤٌ‬
‫ربَددد خّيددص‪ ,‬وٍ‪١‬ددموٌ زإَ ٕ د ى وؤْهددَ ى يددٍ ؤـددم ٔددٖيص‬
‫و‪ٖٜ‬ق يٍٍ خّيص ووخ ي د‪.‬‬
‫ٍ قول خن‪َٙ‬ه ؤزو ِْدُش ددٍ خٓيددو خؽبدديً ( )‪« :‬بٌ ؤدظدى‬
‫يقد‪ ًِٜ‬ب ديص لكى بٖٔيٌ‪ ,‬وصبم خؼبٕهًن دهدي كعددذ خ﵁‬
‫ظيددد‪ ,‬ؤدُص َسَدّ (‪ ,)ٚ‬و دً كددٌ ٍٕديي ـ دًِ عبًدم دم‬
‫خؼبٕهًن‪ ,‬وب‪ٖٜ‬ق ؤيوَْى فًَد زَُ ى»‪.‬‬

‫‪89‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬جاىب القدّٗ مً قب رأس الدّل٘‪:‬‬

‫يؽم خٓيدو خؽبديً دهَّ خنٕٖو ر وخ م ٔريظّ ـدَر خنقًوش‬


‫وري يؽدل‪ ,‬و ًو ّظسدددّ وخؼبُدعًن نًونعدّ ـدَسدد﵂ دظًَدد﵂ و‪ٜ‬دوَش‬
‫َد‪ٜ‬يص يٍ خنٕريش خ﵀ًًٍص وخؼبُ ؿ خنيهوً‪ٍ ,‬عفهي نُدد ٌندك يدٍ‬
‫وٖل زي‪ ٟ‬خ﵀‪٥‬دض ر زَيعّ ؤريظّ ويُ د‪:‬‬
‫يدد دنددّ دهَدّ خنٕددٖو ر َدد‪ ٛ‬زَيعدّ خنددب ‪٤‬هدر يددٍ ؤْددم‬
‫خنًٍَ ؤٌ ٍسدٍيوِ دهي ‪٠‬وج د‪ ,‬وخنب ظك‪ٙ‬ف نُدد ـدَسدد﵂ دظًَدد﵂‬
‫يٍ ٔريظّ ويُ فّ‪" :‬ؤٍ د خنُدْ‪ :‬بأ ؤ٘عُ‪ ٢‬نكى ؤَزيدد﵂ دهدي‬
‫َ ٌٕ‪ :‬خغبكى زكعدذ خ﵁ ؤُص َسَّ‪ ,‬وخّؼُش نكدى دهدي َ ٕدٌ‬
‫فًَ ددد ـيه ددّ خ﵁ ز ددَ وزَ ددُكى‪ ,‬ؤئؼ ددُكى وٕ ؤظ ‪ ١‬ددم ده ددَكى‪,‬‬
‫وؤ ًيكى دًُ خني‪٥‬دء سهٌ‪ ,‬وؤظقًو ؤيدديكى دُدً نقددء ددًوً‬
‫ودًوكى زُ ٌٕ"‪.‬‬
‫وأشرتط لنفيس علٌك اثنجني‪:‬‬
‫خنُ‪ٝ‬د ددَمص ﵁ ٔد ددسمدَّ ويل ر خنٕد ددُ وخنيهد ددٍ‪ ,‬وخن‪٥‬ددد ددص‬
‫ّيًُ ر كم لدٕظكى يد ؤ‪٤‬يط خ﵁ فَكى‪ ,‬فةٌ ودن ط ‪٤‬دددص‬

‫‪34‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خ﵁ دّ وـم فٖ ‪٤‬ددص يل دهَكى‪ ,‬وبٌ يهط ودًنط دٍ كعدذ‬


‫خ﵁ فٖ لفص يل دهَكى"‪.‬‬
‫وخل ر ْدٍخ خعبدَدر‪,‬‬ ‫و ٍكعف خؽبديً دهَدّ خنٕدٖو زددّ‬
‫زم كدٌ وخ‪٠‬مد﵂ ‪ٜ‬دي د﵂ ر ضبم َ ّٕ وبنّخي د دبد كددٌ ٍدًدو‬
‫خنُدددْ بنَددّ‪ ,‬بد يَـددص ـيهددط كددم يددٍ ٍُظددُ بنَددّ وٍقددُؤ ؤو‬
‫ًٍٕم دُّ ٍقف يًُْ‪ٙ‬د﵂ فبد ٍُخِ وًٍٕيّ يٍ ‪ٜ‬وَ خنكًدل‪.‬‬
‫وْدْو خٓيدو خؽبديً و ً ؤ‪ٜ‬دسك بيديدد﵂ ولدكًدد﵂ دهدي ؤكؽدُ‬
‫يُددد‪٤‬مب خنددًٍَ‪ ,‬ذبددإ بنَددّ ِكوخ ددد وؤيوخؽبددد‪ ,‬وٍٕددري فَ ددد‬
‫ـُويِ‪ ,‬وٍقَى دهَ د ؤلكديدّ‪ ,‬وَغدى ٌندك ٍقدول وٍيهُد د ّْدم‬
‫زَعدّ دُدًيد ِخَوِ يددٍ خغبفددِ‪ ,‬وخٔدعغُزوخ يددٍ ‪٠‬دأنص خؼبدجددًش‬
‫خنب خٔدعقسه ى هبدد‪ ,‬و دؽبدد ّْدم خندًٍَ ي‪ً٥‬حُدد﵂ ؽبدى‪" :‬وخ﵁‬
‫خنًٍ ٕ بنّ بٕ ْدو‪ ,‬يدد ؤكهدطُ فبدد ـسَدط يدٍ خندًٍَ ٘دَحد﵂ وٕ‬
‫ُ٘زط يُّ خؼبدء‪ ,‬وخ﵁ ٍيهدى يدد ؤ دول‪ ,‬ويدد ؤَ دمب بٕ يدٍ ٘دٌء‬
‫ـحدط زدّ ييدٌ يدٍ خغبفددِ"‪ ,‬لدن ددل زيد‪ ٟ‬خنسددلؽن‪ :‬زدإٌ‬
‫دددجٖ﵂ نددو دددل زددإٌ خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو ٍٕددسقّ بد ْددٍخ‬
‫خن يم ؤلً يٍ خّجًص وخػبه دء خنٕدزقن نكدٌ ‪ٜ‬دي د﵂‪ ,‬ف دإء‬

‫‪34‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خػبه دددء يددٍ خن‪ٝ‬ددمدزص ددًوش خؼبٕددهًن ودظًدددء ؤْددم خنددًٍٍ‬


‫كدَط ؽبى ؤَِخ فُ‪٠‬وْد َّ ٕ ى ر يددل خ﵁‪ ,‬فبدد ٍٕدوغّ‬
‫خن‪ ُٙ‬خنُسوً ؽبى‪ ,‬فكدَوخ ٍإوٍوٌ يٍ يدل خ﵁ دهدي ِْدًْى‬
‫يد سبٓ بنَّ خغبدـص‪ ,‬وظًُٕ زّ خن د ص‪.‬‬
‫لددن خ٘ددع ُض يقونددص ؤلددً خػبه دددء ر ْددٍخ خّيددُ وْددٌ‪:‬‬
‫"ؤَّنددط َ ٕددٌ ر يدددل خ﵁ دبزننددص ويل خنَعددَى‪ ,‬بٌ خٔددعغىن‬
‫ظُكّ‪ ,‬وبٌ خفعقُ ؤكم زدؼبيُوف"‪.‬‬
‫وخؽبددديً دهَ ددّ خنٕ ددٖو ؤَ ددّل َ ٕ ددّ ر ي دددل خ﵁ دبزنن ددص‬
‫خّين دهي خنويٍيص‪ ,‬حي ظ د لن ٍٕهً د بد ؤْه د زإيدَعد د‬
‫غدري يقعدُ‪ ٞ‬يُد د وٕ آودٍ ؽبددد‪ ,‬وْدٍخ وَ ٍسهد ؤلدً يددٍ‬
‫خػبه دء وخّجًص بد غدٍعّ وهندٍعّ‪.‬‬
‫ٍقول دسًخن عدق ٘دٍف ر كعدزّ (خٓيدو خؽبدديً وخنَدد﵂ وفقَ دد﵂‬
‫وؾبدًْخ﵂)‪« :‬ونقً ‪١‬ي خٓيددو خؽبدديً دهَدّ خنٕدٖو دًدُِ كهدّ‬
‫نعهك خنغدٍص خنُسَهص خنب ؤدهُ د ر يسدًؤ ؤيدُِ‪ ,‬دددٖ لَدظدّ كهد د‬
‫ـ ديخ﵂ وَ‪٠‬دد﵂‪ٍ ,‬دًوُ نُ ٕدّ فَ دد يَ دد﵂ وٕيٍُددَخ﵂‪ ,‬و ٍٕدم‬
‫ؼبهك ؤٕه‪٥‬دٌ‪ ,‬ويد ظُد ‪١‬ط ؤفيدنّ يدم ؤ وخندّ ٍويدد﵂ يدٍ خٍّددو‪,‬‬

‫‪38‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫وبمند يهط لَدظّ كه د َٕدقد﵂ وخلدًخ﵂ وَ مدد﵂ ‪ٜ‬ددي د﵂ يُدٍ ؤٌ ودُؾ‬


‫ٓدٖء كهًص خغبمب لن نقٌ خ﵁»‪.‬‬
‫‪ -‬اصتصتتعار ّحتن ت املضتتؤّلٔ٘ امللقتتاٗ علتت‪ ٙ‬عاتقتتُ كتتزأس ّإمتتاو‬
‫هلذِ الدّل٘‪:‬‬
‫فمًَُددد و‪ٜ‬ددم (دهَ ددّ خنٕددٖو) بد ‪ ٜ‬دديًش خٔددعإـُ زَعددد﵂‬
‫يعوخ‪٠‬دديد﵂‪ ,‬ونددسٓ ؤزٕدد‪ ٣‬خنؽَدددذ‪ٍُ ,‬يهِّ دىُ خنُدددْ ؤيددوَ يٍُ د ى‪,‬‬
‫وٍيظ ى وكإَّ وخلدً يُد ى‪ ,‬ور ؤلدً خٍّددو ودُؾ ندَفهٓ ر‬
‫فُدددء خنددًخَ‪ ,‬وو ددف ؤيدددو ٘ددفُش كدَددط ر فُدددء خنددًخَ ٍُم دًِّغُ‬
‫َ ّٕ دجٖ﵂‪" :‬كُط ؤد ً ٍِْ خن‪ٙ‬فُش ٍوو يوويل خندًخَ دهدي‬
‫وري يٍ ٍْخ خغبدل‪ ,‬فًدديل ؤَخْدد دً ٔددء لدؽبدد؟ مث وخ‪ٜ‬دم‬
‫لًٍؽدّ يددم َ ٕددّ وكددإٌ ٘ددَحد﵂ دظًَدد﵂ ددً لددًغ فقدددل‪" :‬كَددف‬
‫ٍُع‪ٍْ ُٝ‬خ خنًٍٍ دبٍ ٕ ٍُخدٌ خ﵁ ر لقو خنُدْ"‪ ,‬فقددو‬
‫بد خؼبدددء ؤددقدْد وـيددم ٍعيدْددًْد دهددي خنددًوخو‪ ,‬فهًددد ؤشبددُض‬
‫ـيم حيًم شبُْد بد ‪ٜ‬دلر خنًخَ‪ ,‬فقدل ‪ٜ‬دلر خنًخَ‪ :‬يدد‬
‫ٍْخ ٍد يوًٕ؟ فقدل نّ خؽبديً دهَّ خنٕدٖو‪ْ" :‬دٍخ ؿب‪ٝ‬دول‬
‫خن‪ٙ‬فُش خنب ر يخَذ خنًٍ خٔعكٍُُدِ يُك"‪ ,‬فُظُ ‪ٜ‬ددلر‬

‫‪33‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خنًخَ بنَّ زةدفدذ و دل نّ‪ :‬ـيهط فًخذ ٍد يوًٕ‪.‬‬


‫دل ؤلً ؤ‪ٜ‬مدذ خٓيدو خؽبديً دهَّ خنٕٖو وخظبّ دهدٌ‬
‫زدٍ خنيسددْ‪ :‬كُدد دُدً خؽبددديً ٍويدد﵂ و دً ضبدٌ خنُد دَ وظيدددد‬
‫وْ ددو خي ددمب َؤٔ ددّ(ٍغدنس ددّ خنُ ددوو)‪ ,‬فقًُ ددد‪ ,‬فق دددل خؽب ددديً‪:‬‬
‫"ٔإيوم وؤغ و غ وش"‪ ,‬ووُـدط غبددـب وخَ‪ٝ‬دُفط ٔدٍُيد﵂‪,‬‬
‫وكدٌ خـعَدًِ وَـودٌ دهي خؼبو‪٠‬م وخؼبكدٌ خنًٍ كدٌ خؽبدديً‬
‫جيهٓ فَّ نهُدْ‪ ,‬فةٌخ ؤَدد زدؽبدديً ـددنٓ ر ٌندك خؼبو‪٠‬دم‪,‬‬
‫فقهط نّ ر ٌنك (ؤً هط نّ يديل ؤَخذ ـدنٕدد﵂ و دً ظُكُددذ‬
‫نعُدددو هددَٖ﵂ زيددًيد َؤٍُددد خنُددوو ٍغدنسددك) فقدددل خؽبددديً‪" :‬‬
‫ؤـٕددُ دهددي ؤٌ ؤَدددو‪ ,‬و هددط‪ :‬دٕددي ؤٌ ٍُعدددذ خنسدددذ يظهددوو‬
‫فَاخوٍأ خ﵁ حبقّ‪ ,‬وونَط َخـيد﵂ كًد يوهط"‪.‬‬
‫‪ -‬الزمح٘ باألم٘ مً ّاقع الْالٓ٘ علَٔا‪:‬‬
‫َوى ؤزو خغبٕن خؽبًٍخأ‪ ,‬وكدٌ َـٖ﵂ فقَ د﵂ دهي يدٍْر‬
‫خن‪ٙ‬ددفيٌ جيًددم زددن خنيهددى وخنعفدددَش‪ ,‬دددل‪ٝ :‬ددًض خنددًٍَ ر‬
‫زيدد‪ ٟ‬خّو دددض وضبهددط يددد ؤذبددُ فَددّ بد ُْدددذ خزعغدددء َئٍددص‬
‫خؽبديً حيىي زٍ خغبٕن دهَّ خنٕٖو ؼبد كددٌ ٍع‪ٝ‬دم يدٍ‬
‫‪31‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫آؼدددَِ وؤوسدددَِ‪ ,‬فهًددد و‪ٜ‬ددهط بد ‪ٜ‬دديًش هددط ؼبددٍ نقَعددّ يددٍ‬


‫ؤْه د‪ :‬كَف ؤ‪ٜ‬م بد خٓيدو خؽبديً؟ وين ؤ‪ٜ‬م بنَدّ؟ ودبدٍ‬
‫ؤظو‪ٜ‬م بنَّ؟ فقَم يل‪ :‬خّيُ ؤْوٌ فبدد ظقدًَِ‪ ,‬ظدُخِ خنٕدددص‬
‫بٌخ يوه ددط خعب ددديم‪ ,‬فةَ ددّ ٍ‪ ٝ‬ددهٌ زدنُ دددْ خن‪ ٝ‬ددهوخض كهد د د‪,‬‬
‫فدَعظُظّ لن ودُؾ نه‪ٝ‬دٖش‪ ,‬ف‪ٝ‬دهي زدنُددْ و‪ٜ‬دهَخط وه دّ‪,‬‬
‫فهًدد فدُم يددٍ ‪ٜ‬دٖظّ ظإيهعدّ‪ ,‬فددةٌخ دً ي‪ٙ‬دي ر خؼبٕددفً بد‬
‫وو يُ‪٠‬ي ر َدلَدص يُدّ‪ ,‬فيدديْى وظ قدً ؤلدوخؽبى زُ ٕدّ‪,‬‬
‫مث ي‪ٙ‬ي ر خنٕو وؤَد ؤظسيّ‪ ,‬فغَخدُ ٘دَحد﵂ ؤَكدُِ‪ ,‬وودد ويدد﵂‬
‫وِـدُْى دددٍ زيدد‪ ٟ‬خؼبُدددكري‪ ,‬مث دددي بد ؾبهٕددّ خنددًٍ كدددٌ‬
‫جيهٓ فَّ يٍ يخَِ نهُدْ‪ ,‬و هدط ندّ ٍويدد﵂ يدٍ خٍّددو‪َ :‬ؤٍعدك‬
‫ؤٍ ددد خٓي دددو ؤول ي ددد َؤٍع ددك وؤَ ددط ظ‪ ٥‬ددوف ده ددي خؼبُ‪ ٠‬ددي ر‬
‫خؼبٕفً ظيويْى وسب‪ ٌٙ‬ر خنٕو ‪ ,‬فقدل دهَّ خنٕٖو‪ْ" :‬كٍخ‬
‫كدددٌ آزدددجٌ‪ٍ ,‬ددإكهوٌ خن‪٥‬يدددو ودي‪ٙ‬ددوٌ ر خّٔددوخ ‪ ,‬وؤَددط بمنددد‬
‫د ًض خعبسدزُش وخنظهًص"‪.‬‬
‫ونقً ـدءِ ٍويد﵂ َـم ‪٠‬يَف‪ ,‬و ط خنٕمُ‪ٍٕ ,‬عيًً(ٍ‪ٙ‬عكٌ)‬
‫دهي وو فً خنسدذ‪ ,‬فقدل خؽبديً‪" :‬يٍ ٍْخ خنًٍ ًٍ خنسدذ ر‬
‫ٍْخ خنو ط؟" فقدل نّ غٖيّ خندًٍ كددٌ وخ دد﵂ دهدي خنسددذ‪ْ :‬دٍخ‬
‫‪35‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫َـم ٍٕعيًً‪ ,‬فقدل نّ خٓيددو خؽبدديً‪" :‬ؤيوهدّ"‪ ,‬فدًوم خنُـدم‬


‫وخٔعيًى دهي وو كدَوخ دً يهًدوِ‪ ,‬فوـدّ خؽبدديً ييدّ ر ٌندك‬
‫خنو ددط ؼٖؼددص َـدددل ٍُم‪١‬ددُوٌ ييددّ و‪ٝ‬ددويّ‪ ,‬مث دددل خؽبددديً‪:‬‬
‫"خغبًدً﵁ خندًٍ و‪ٝ‬دُد زُيًدّ‪ ,‬وـيهُدد َضبدص دهدي وهقدّ‪ْ ,‬ددٍخ‬
‫َـددم ٍٕددعيًً بنَُددد ر ْددٍخ خنو ددط‪ ,‬نددو كدددٌ وخلددًخ﵂ يددٍ ْددإء‬
‫خنظهًددص يددد يَددد بد زدزددّ ر ْددٍخ خنو ددط يُْٕ دعيًٍْ‪ ,‬مث دددل‪ :‬نددَٓ‬
‫خٓيدو يُد يٍ خلعفر دٍ خن‪١‬يَف ر و ط لدـص يدٔص"‪.‬‬
‫ور زي‪ ٟ‬لُوزّ ويٕريِ نسٖي لدً٘ َؤى ؤٌ زي‪ ٟ‬ؤ‪ٜ‬مدزّ‬
‫ددً ؤظيسد ى خنٕددري‪ ,‬فددُضب ى‪ ,‬ففيددم ٍددزنل دددٍ فُٔددّ وٍُ دُْكِسُ ى‬
‫دهَّ‪ ,‬فريف‪١‬وٌ‪ ,‬فَقول ؽبى‪" :‬نٕعى زإلوؾ نْـُ ي "‪.‬‬
‫وكددٌ ٍدإيُ يُديٍدد﵂ ٍُددديً ر خؼبٕدفً زيدً ‪ٜ‬دٖش خعبًيددص‪:‬‬
‫" ؤٍٍ خن قُخء؟ ؤٍٍ خؼبٕدكن؟ ؤٍٍ ؤزُددء خنٕدسَم؟ ؤٍدٍ يدٍ ندّ‬
‫لدـص؟ ْم يٍ ٔدجم فَي‪٥‬ي‪ ,‬ؤو يٍ ‪٤‬دنر لدـص فعق‪١‬ي"‪.‬‬
‫ونقً ٌخ وخ٘ع ُ يٍ ؤَّ كدٌ ٍدًأ خٍّعددو وخؼبٕددكن يدٍ‬
‫ؾبهّٕ‪ ,‬وٕ ٍإكم ‪٤‬يديد﵂ لن ٍي‪ َ٥‬ى يُّ‪ ,‬وكدٌ ٍ ط خن‪٥‬يدو‬
‫نٍْعدو زًَِ‪ ,‬مث ٍإيُ زةيودؽبى دهَّ‪ ,‬فَإكهوٌ وٍإكم يي ى‪.‬‬
‫‪36‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬العدال٘ كأصاس للخكه يف ٍذِ الدّل٘‪:‬‬

‫ٍقول خ﵁ ظيدد يسَُد﵂ خنغدٍص يٍ ب ديص لكويدص ويوندص دهدي‬


‫لخ ِكو َىة ً ِلِفللألَ ْر ِ‬
‫ضل َض ْ‬
‫ةُحَ ُْْ َلرة ْ َ ل‬ ‫ةُخ َ‬ ‫ٍِْ خَّ‪َ ﴿ :ٞ‬يةُ َم ُلبب ُم ليِى َ‬
‫َةُلج َع ْكنَ َ‬
‫للِّ﴾[ص ‪َ ﴿ ,]81‬بيِ َذ لل‬ ‫وي َ ل‬ ‫لس ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُْل ِّ َلبَٓل َه َ ِع ْ‬
‫ِللْل َ َوىل َضوُل َك َْل َي ْ َ‬ ‫َُسلرِ ْ َ‬
‫لن ِ‬
‫لَتَ ُُموللرُِ ْ َعُْ ِلر﴾[الـساء ‪.]42‬‬ ‫َُسل َ َْ َ ْ‬
‫َحَ َْم ُْْ َلر ْ َ لل ن ِ‬

‫وبٌ خؼبُء نَقف بـٖٕ﵂ وظقًٍُخ﵂ نهًُ ؿ خنقومي خنًٍ ٔ‪ُِ٥‬‬


‫خٓيدو خؽبدديً دهَدّ خنٕدٖو ر ظددٍَه خّيدص خٓٔدٖيَص‪ ,‬فقدً‬
‫كدٌ ؤٔوش و ًوش نُدًً٘ خغبمب وخنيًخنص‪ ,‬ويؽٖ﵂ ؤدهدي نهمددكى‬
‫خنيديل‪ ,‬ويد خوعه ط ؤفيدنّ يم ؤ وخنّ ٍويد﵂ وخلًخ﵂‪.‬‬
‫ٍقدَى ؤلكدددو خ﵁ يع‪ٙ‬ددًيخ﵂ ر ب ديعد د‪ ,‬وكدددٌ ٍقددول‪" :‬وخ﵁‬
‫يدددْو بٕ خغبكددى زكعدددذ خ﵁ ظيدددد‪ ,‬ؤو خػبددُوؾ يددٍ خٓٔددٖو‪,‬‬
‫وخ﵁ نو دو خغبمب دهي ز خنقدٔى ّوٍظّ يُ ى"‪.‬‬
‫ونق ددً َ‪ ٙ‬ددُ خنيًخن ددص خٕـعًددَ ددص ز ددن ؤْ ددم خن ددًٍَ‪ ,‬وَظد دى‬
‫خ ع‪ٝ‬ديْى‪ ,‬وؤنغي كم يدكدٌ ٍ دُ‪ ٞ‬دهدَ ى يدٍ خّيدُخء ٔددزقد﵂‪,‬‬
‫و ٍإوٍ بٕ ِكدش ؤيوخؽبى‪ٍ ,‬عمُى خنيًل وخنُ‪َ ٝ‬ص ر ٌنك‪.‬‬
‫‪37‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ك يدٍ زيد‪َ ٟ‬ددٍددِ‪,‬‬ ‫ويد يُكى زُـم ٍ‪٥‬هدر خني دو وخن‪ٝ‬د‬


‫دددل يانددف ٔددريظّ‪َ :‬ؤٍددط خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو ودُددًِ ددوو‬
‫خيع‪ًٝ‬وٌ ر ـدٍَدص‪ ,‬وكددٌ زيد‪ ٟ‬ؤْدم خندًدوى غدجسدد﵂‪ ,‬فدإيُ‬
‫هبد ؤٌ ربسٓ ر يكددٌ لدن ٍُظدُ ر ؤيُْدد‪ ,‬فهًدد كددٌ زيدً‬
‫ٍوين ؤو ؼدٖغ زيدػ بد دوو يدٍ ؤْدم خنسهدً‪ ,‬فقددل‪" :‬خدهًدوخ‬
‫ؤأ لسٕط ٍِْ خعبدٍَص و ٍكٍ دهَ دد خغبدسٓ‪ ,‬وبمندد فيهدط‬
‫ٌنك َـدء خَق‪٥‬د ؤيُْد(ؤً خظ‪١‬ددق و ْدد)‪ ,‬فدي‪١‬دوخ بنَ دد‬
‫فدٔإنوْد لن ذبيه ر لم وؤ‪٤‬هقوْد"‪.‬‬
‫وٌخض ٍ ددوو و زًَُ ددد ك دددٌ خؽب ددديً دهَ ددّ خنٕ ددٖو ر ؤل ددً‬
‫ؾبدنٕدّ بٌ ؤ سدم دهَدّ ؤلدً ـُدويِ ددجٖ﵂‪ٍ :‬دد يدوًٕ بٌ ؤلدً‬
‫ددوخيذ يددٍ ؤ دَزددك ددً ‪٠‬ددُز زٕددو‪ٍ ّ٤‬ددوو وُوـُددد بد‬
‫خؼب دددٌَ‪ ,‬وبأ ؤ‪٤‬هددر يُددك بَ‪ٝ‬دددر يُددّ‪ ,‬فددًدد خؽبددديً ٌنددك‬
‫خنقدج ددً فًؽ ددم ز ددن ًٍٍ ددّ‪ ,‬فإو ددّ بد ـ ددوخَ و‪ ٝ‬ددًّ‪ ,‬فك ددَُ‬
‫خعبُددًً يدددوخِ‪ ,‬فقدددل ٌنددك خنقدجددً‪ٍ :‬ددد يددوًٕ نقددً ؤَخي ْددٍخ‬
‫خعبًًُ ُٔ ص خنغُى‪ ,‬وَكر خنُخلهص‪ ًٍٍُ ,‬خؽبُوذ‪ ,‬فإُٔدط‬
‫بنَّ‪ ,‬فإوٍ د يُّ و‪٠‬دُزعّ زدنٕدو‪ ,٢‬فقددل ندّ خٓيددو‪ْ" :‬دٖ‬
‫‪38‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫كُ ددط ؤو ددٍ د يُ ددّ‪ ,‬وك ددط ٔ ددو‪٤‬ك دُ ددّ"‪ ,‬ؤد‪ ٥‬ددّ ٔ ددو‪٤‬ك‬
‫نَقع‪ ٛ‬نُ ّٕ يُك"‪ ,‬فقدو خنقدجً وظقًو يٍ خعبًًُ ؤهًّ‬
‫خنٕ ددو‪ ٢‬وو ددف ٍُعظ ددُ خنق‪ ٝ‬ددد‪ ,ٚ‬ف ددٍْم خعبُ ددًً وي ددٍ ر‬
‫خجملهٓ ؼبد َؤوِ يٍ خنيًل‪ ,‬فدٖ خنقُخزدص وٕ خؼبُ‪ٝ‬در ديكدٍ ؤٌ‬
‫ظؽ خؽبديً دهَّ خنٕٖو دٍ ٌنك‪ ,‬فعقًو خعبًًُ بد ٌنك‬
‫خنقدجً‪ ,‬و دل نّ‪ :‬نقً د وض دُك ٍد ؤوٌ وٍ ٔو‪٤‬ك‪.‬‬
‫ونقً زه يٍ دًخنعّ خنب ًٍٕم هبد يٍ سدم بد يَـدص‬
‫ددًو ؤودٍِ خنّكدددش يدٍ زيدد‪ ٟ‬خنعفددَ خنغُزدددء خندٍٍٍ ٍقددًيوٌ‬
‫بد خنسٖي خنوخ يص ربدط وٍٕعدّ؛ نيدًو ـٍُددٌ ؤلكددو خؽبدديً‬
‫دهي خندسٖي خندب ٍقًَدوٌ وٍٕدكُوٌ فَ دد‪ ,‬وٕ ظ‪ٙ‬دًه ى ضبدٍدص‬
‫خؽبديً ويونعّ‪ ,‬وٕ ذبًُ دهَ ى ؤلكديّ‪.‬‬
‫ودًُيد يوم خٓيدو خؽبديً دهَّ خنٕٖو ؤَلر فَُ خنُددْ‬
‫و٘دَون خنقسدجدم بد َئوْ خعبسددل‪ ,‬فقددو زيد‪ ٟ‬ـُدويِ زُد ر‬
‫خنسَوض‪ ,‬فهًد دهى زٍنك خٔعًددْى ووخب ى ددجٖ﵂‪َ" :‬يوخ كدم‬
‫يد ؤوٍن‪ ,‬وخ﵁ نحٍ ددي ؤلً يُكى ٍإوٍ َ٘حد﵂ ّ ‪٥‬يٍ ًٍِ‪.‬‬
‫ٍقول خن‪َٙ‬ه ؤزو ِْدُش‪« :‬و دً دًدم دهدي َ‪ٙ‬دُ خنيًخندص زكدم‬
‫‪39‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫٘دديس د‪ ,‬ودهددي َؤٔ د د خنيًخنددص خٕـعًددَددص‪ ,‬ونددٍنك َظددى زَددط‬


‫خؼبدددل‪ ,‬وصبددم خنّكددوخض وخعبٍّددص‪ ,‬ووِد ددد زددن ؤْه د د‪ ,‬وؤوـددر‬
‫‪ُٜ‬ف َزم يدجيًم زن ؤْم خنقٍُص خنب صبيط خنّكدش يُد د‪,‬‬
‫ؤدَ ر ظُظَى زَط خؼبدل بد ؤ ‪ٝ‬ي يًخِ»‪.‬‬
‫‪ -‬تطبٔق أحكاو اهلل تعاىل ّحدّدِ دٌّ متٔٔش أّ حماباٗ‪:‬‬
‫لًَُد وُؾ خٓيدو خؽبديً دهَّ خنٕٖو وُوـدّ خّول بد‬
‫خنًٍَ ُٔص ‪ْ082‬د ‪ ,‬ونسػ يًش ٍٕريش‪ ,‬وؼبد يوم ٍُدص خن‪ٙ‬دُفص‬
‫يدٍ زددٖي زد ل‪ٙ‬ددَٗ زدددنقُذ يدٍ ‪ٜ‬ددُيدء‪ ,‬ي ددُ يددٍ زيدد‪ٟ‬‬
‫خعبُدوي خػبددٖف ّوخيددُِ خن‪ٙ‬ددُدَص‪ ,‬ووٍندّ خنُدددْ فهددى جيددً‬
‫يدٍ ٍيَُدّ دهدي خّيدُ زدددؼبيُوف وخنُد ٌ ددٍ خؼبُكدُ‪ ,‬فيدددي بد‬
‫خغبفدِ‪ ,‬وْو ٍقول‪ْ" :‬م ٌْ بٕ ٔريش ؿبًدً ‪ٜ‬دهي خ﵁ دهَدّ‬
‫وآن ددّ ؤ ددهى ؤو خنُ دددَ‪ ,‬وخ﵁ ٕ ؤك ددوٌ كدن عَه ددص ظ‪ ١‬ددٌء غريْ ددد‬
‫وربُ َ ٕ د"‪.‬‬
‫ونقددً كدددٌ دهَددّ خنٕددٖو ٍُ ددٍ لددًوي خ﵁ وٕ ٍي ددٌ يُ د د‬
‫ؤلًخ﵂ ؤٍد كدٌ‪ ,‬وي ًد كدَط ‪ٜ‬هعّ ؤو ُخزعّ‪ ,‬وظقًو نُد يقونعدّ‬
‫خن‪ ٙ‬دد ريش‪" :‬وخ﵁ يد ددد ْد ددو بٕ خغبكد ددى زكعد دددذ خ﵁ ظيد دددد‪ ,‬ؤو‬
‫‪14‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خػبددُوؾ يددٍ خٓٔددٖو‪ ,‬وخ﵁ نددو دددو خغبددً دهددي ز د خنقدٔددى‬


‫ّوٍظّ يُ ى"‪.‬‬
‫لددن ؤَددّ ؤيددُ ٍوي دد﵂ زة ديددص لددً خن‪ٙ‬ددُذ دهددي خيددُؤش ؼسددط‬
‫دهَ د خغبً‪ ,‬فقدنط‪ :‬خدف د حبمب دهٌ زٍ ؤ ‪٤‬دندر(ظٍُدً‬
‫ؤٌ ظٕددعي‪ ّ ٥‬زددٍنك ؼبكدَددص ؤيددري خؼبددايُن دهددٌ زددٍ ؤ ‪٤‬دنددر‬
‫دًُِ)‪ ,‬فقدل ؽبد خٓيدو خؽبديً دهَّ خنٕدٖو‪" :‬ولدمب دهدٌ زدٍ‬
‫ؤ ‪٤‬دنر نو كدٌ خّيُ يل يد ‪ُ٠‬زعك‪ ,‬ونكُّ ﵁ ظيدد‪ ,‬وخ﵁‬
‫نو وـر خغبً دهي ؤ ّوٍظّ يُّ"‪.‬‬
‫ثاىٔاً‪ :‬املالمح اخلاص٘‪:‬‬

‫ربًؼُد فًَد ٔدسمب ددٍ ؤزدُِ خنيُد‪ٜ‬دُ وخؼبٖيدك خندب ؤودٍ‬


‫هبددد خٓيدددو خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو َ ٕددّ‪ ,‬ودديددم هبددد َدَعددّ‪,‬‬
‫وًَ٘ دهي وفق د يونعّ ولكويعّ‪.‬‬
‫وُْد بٌ ٘دء خ﵁ ظيدد ُٔعيُ‪ّ ٞ‬زُِ خؼبٖيك خنَٕدٔدَص‬
‫وخٓيخٍَص وخؼبدنَص وخنق‪١‬دجَص خندب سبَدّض هبدد يونعدّ‪ ,‬ودُُفدط‬
‫هبد ٔدريظّ ر َدَعدّ‪ ,‬زَدَد ﵂د ؼبدد و دٌ وؤو دٌ ددٍ ؤـَدنُدد يدٍ‬
‫‪14‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ـوخَر خنقًوش وخنيظًص وخنًونص خٖٓٔيَص خؼبؽهي‪ ,‬وذبهَص﵂ ؽبٍِ‬


‫خؼبُلهددص خٓٔددٖيَص خنُد‪ٜ‬دديص ي ددٍ ظدَخيُددد خٓٔددٖيٌ ددي ددص‬
‫وخنًَ ود‪ٜ‬ص‪.‬‬
‫‪ -‬أبزس مالمح صٔاص٘ اهلادٖ علُٔ الضالو‪:‬‬

‫ٔدْ خؽبدديً دهَدّ خنٕدٖو َدَعدّ َٔدٔدص ـيهدط كدم يدٍ‬


‫دُفّ ٍعًهكدّ خنيفدر ؽبدٍِ خنٕدريش خندب ‪٤‬دؼبدد لُدوخ وظ‪ٙ‬دو وخ‬
‫بنَ د‪ ,‬ويد كدَوخ ٍيُفوهند بٕ ر ز‪٥‬وٌ خنكعر وؤلديٍدػ خندُوخش‬
‫دددٍ د‪ٝ‬ددُ خنُسددوش‪ ,‬ؤددريش ؤيددري خؼبددايُن دهددٌ دهَددّ خنٕددٖو‪,‬‬
‫وزي‪ ٟ‬خغبكويدض خنُخً٘ش‪.‬‬
‫و ظكٍ َٔدٔدعّ دهَدّ خنٕدٖو ؾبدُي ٘ديدَخض ٍ‪٥‬هق دد ؤو‬
‫يددٍدددض ٍ‪ٝ‬ددًَْد‪ ,‬وبمنددد ذبهددط ظ‪٥‬سَق دد﵂ دًهَ دد﵂ ؤددهوكد﵂ ٍويَ دد﵂‬
‫ؤنّو َ ّٕ ؤدٔ د زّ ؤوٕ﵂‪.‬‬
‫ٍقددول ؿبًددً زددٍ ٔدديًَ خنريظبددٌ ؤلددً ؤ‪ٜ‬ددمدذ خٓيدددو‬
‫خؽبددديً‪ :‬ؼبددد َددّل خٓيدددو خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو ‪ٜ‬دديًش‪ ,‬كدددٌ‬
‫ٍ‪ٝ‬هٌ زدنُددْ خن‪ٝ‬دهوخض خػبًدٓ ر صبدددص‪ ,‬فدٖ ٍق‪٥‬دم ندَٖ﵂‬
‫‪18‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫وٕ هنددَخ﵂‪ ,‬وجيهدٓ يدد زدن خن‪ٝ‬دهوخض‪ ,‬فدَي خنُددْ‪ ,‬وٍيهً ددى‬
‫فُخج‪ ٟ‬خنًٍٍ وفُخج‪ ٟ‬خؼبوخٍَػ‪ ,‬وٍعمدكًوٌ بنَّ‪ ,‬وٍسن ؽبى‬
‫ر َفمب‪ ,‬مث ٍُ ‪ ٟ‬فًَوَ خّٔدوخ وخنٕدكك وكبدٍ ييدّ‪ ,‬فدةٌ‬
‫َؤى ـًخَخ﵂ يدجٖ﵂ ؤيدُ ؤْهدّ زة‪ٜ‬دٖلّ‪ ,‬ؤو ‪ٍُ٤‬قدد﵂ فدٔدًخ﵂ ؤيدُ‬
‫زعُقَعددّ‪ ,‬ؤو وه دد﵂(‪ٍُ٤‬ددمب ؤددكص) يظهًدد﵂ ؤيددُ ؤْهددّ ؤٌ ٍ‪١‬ددَحوخ‬
‫فَّ زدنهَم نهًدَش وخنٕدنك بد خؼبٕفً وغريِ‪ ,‬وبٌ َؤى خيدُؤش‬
‫ؤيُْ ددد زدغبف دددذ‪ ...,‬بد ون ددّ‪ :‬وك دددٌ ٍق ددف ده ددي ؤْ ددم ك ددم‬
‫ز‪١‬ددص فَإيُْى ؤٕ ٍغ‪ٙ‬وخ ز‪١‬دجي ى‪.‬‬
‫وكدددٌ ٍددّوَ خنٕددفٍ‪ ,‬وٍُخ ددر َظدفعددّ‪ ,‬وٍددإيُ يددٍ ٍيددُف‬
‫خنقُخءش يٍ خؼبٕدـن ؤٌ ٍيهً د ؼبٍ ٕ ٍقُؤ‪.‬‬
‫ٍقددول خن‪ٙ‬ددَه ؿبًددً ؤزددو ِْددُش‪" :‬و ددً ٔدددَ خؽبددديً ر لكددى‬
‫خنسٖي خنًَدََص دهي ُٔص خنيًل‪ ,‬فبد ـيم ؤْه د ٍُوٌ فَّ يظ ُخ﵂‬
‫غبكى خٖٓٔو‪ ,‬وي‪ًَٝ‬خ﵂ ني ً خػبه دء خنُخًٍٍ٘ خّونن"‪.‬‬
‫و دً لكدي نُددد خؼباَودوٌ ويان ددو ٔدريظّ دهَدّ خنٕددٖو ؤَدّ ؼبددد‬
‫و‪ٜ‬م ‪ٜ‬يًش خٔدعإـُ زَعدد﵂ يعوخ‪٠‬ديد﵂‪ ,‬وندسٓ ؤزٕد‪ ٣‬خنؽَددذ‪ٍ ,‬يهدى‬
‫خنُدْ ؤيوَ يٍُ ى‪ ,‬وٍيظ ى كإَّ وخلً يُ ى‪ ,‬و ً يُخ زُد خْعًديّ‬
‫‪13‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ز‪ٙ‬فُ ٌنك خؼبزنل ؤقَّ ؽبد‪ ,‬وظٕهَى ؿب‪ٝ‬وؽبد بد ‪ٜ‬دلس د ‪.‬‬


‫وكدٌ يٍ دديظّ خنَويَص ظ قدً ؤلدوخل َدَعدّ زُ ٕدّ‪ٍ ,‬دًوَ‬
‫ر خّٔوخ وخن‪ ُ٥‬دض‪ ,‬وٍإيُ زة‪ٜ‬دٖق يدد ظي‪٥‬دم يدٍ ي‪ٝ‬دد‬
‫خؼبٕ ددهًن ي ددٍ ـ ددًَخٌ و‪ ُ٤‬دددض‪ ,‬وبٌخ وـ ددً ٘ دددَدد﵂ ؤو ٔ ددكص‬
‫يظهًص زدنهَم ؤيُ زةَدَ د نهًدَش‪.‬‬
‫ٍقول يانف ٔريظّ دهَّ خنٕٖو‪َ :‬ؤٍط حيىي زدٍ خغبٕدن‬
‫ي ددٕ ؤل‪ٝ‬ددَّ خيددُؾ بد خؼبٕددفً ٍ‪ٝ‬ددهٌ ؤو غبدـددص‪ ,‬فَكهًددّ‬
‫خن‪ٝ‬ددي خن‪ٝ‬ددغري‪ ,‬ؤو خؼبددُؤش خنكددسريش ؤو خنُـددم‪ ,‬فُؤٍعددّ ٍقددف‬
‫يي ددى ‪٤‬ددوٍٖ﵂‪ ,‬وخنُدددْ َدددو لونددّ‪ ,‬لددن ٍٕددإنوخ لددوخجف ى‬
‫فَق‪ َ١‬د ؽبى‪.‬‬
‫و ٍكٍ يٍ ٘دإَّ خٕلعفددذ ددٍ خنُددْ‪ ,‬وكَدف حيعفدر‬
‫دُ ى وْو خنًٍ كدٌ ٍقول ؽبى وٍايهبى زقونّ‪ " :‬نَٓ يُد يٍ‬
‫خلعفر دٍ خن‪١‬يَف و ط لدـص يُدهِظّص"‪.‬‬
‫لن ؤَّ كددٌ ٍ‪ٙ‬دًي دهدي غٖيدّ خندًٍ ٍقدوو دهدي وًيعدّ‬
‫دددجٖ﵂‪" :‬ؤو‪ٜ‬ددم بيل كددم ‪٠‬دديَف‪ ,‬وٕ ربددُ وربددُ َ ٕددك‬
‫‪11‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫زدنُدَ‪ ,‬فقً فٕىط خّيُ يٍ دُقٌ بنَك"‪.‬‬


‫ونٍنك وؼبد كدٌ ٍويد﵂ ودَـد﵂ يٍ خؼبٕفً وزًَُد ْدو ر ‪ٍُ٤‬قدّ‬
‫خدعُ‪٠‬عّ خيُؤش دفوِ وَديظّ زدإٌ ٍُ‪ٝ‬د د فبدٍ يهً دد‪ ,‬فمددول‬
‫غٖيددّ يُي ددد يددٍ خنو‪ٜ‬ددول بنَددّ‪ ,‬فغ‪١‬ددر خٓيدددو خؽبددديً دهَددّ‬
‫خنٕٖو و‪ُٜ‬ن ر وـ ّ دجٖ﵂‪ " :‬يد د‪ ,‬يد ؤَط بٕ ـسدَ"‪.‬‬
‫و ظكٍ ظهك َٔدٔعّ ؤريظّ يم ؤ‪ٜ‬مدزّ وخؼبٕهًن يٍ ؤْم‬
‫يونعّ‪ ,‬زم هط َٔدٔعّ ظهك ؤْم خنٍيص فبٍ كددَوخ ٍيَ‪ٙ‬دوٌ ر‬
‫خنددًٍَ‪ ,‬فك ددٌ ٍع قددًْى وٍقددول‪ " :‬بٌ خغبكددى ـدددٍَ دهددَ ى‪ ,‬و ددً‬
‫ؤو‪ٜ‬ي هبى َٔول خ﵁ ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ وآنّ ؤهى"‪.‬‬
‫زددم ِخيْددى ظ‪ًَُ٥‬دد﵂ وؤزدددٌ ؽبددى ـدَسدد﵂ دظًَدد﵂ ٍددإن وِ بٕ‬
‫يٍ ٔريش َٔول خ﵁ وآل زَعّ خن‪٥‬دٍٍُْ‪ ,‬لَػ كدٌ ٍقول ؽبى‬
‫وٍو‪ ٌٜ‬ؤ‪ٜ‬مدزّ دجٖ﵂‪" :‬يٍ آٌخكى فدإدهًوأ زدّ‪ ,‬ويدٍ خ‪٤‬هدم‬
‫دهددي ؿبددُيكى‪ ,‬ؤو ظيددُ‪ ٞ‬نكددى ؤلههددط زددّ يددد ؤلددم دبددٍ َكددػ‬
‫د ً خ﵁ ود ً َٔونّ ‪ٜ‬هي خ﵁ دهَّ وآنّ ؤهى"‪.‬‬
‫وَعَفص ؽبٍِ خؼبيديهص وخنَٕدٔص خنُريش ؤٔهى كؽري يدٍ ؤْدم‬
‫‪15‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خنٍيص ر د ًِ ؼبد ٘دًْوِ وؼبٕوِ يٍ َفقّ ودًنّ ؤَدٔعّ‪.‬‬


‫ونقددً ظيديددم ي ددم ؤدًخجددّ وو‪ٝ‬ددويّ وف ددمب ؤلكدددو خنكع دددذ‬
‫خنكُمي ؤريش خنُي خنكُمي (‪:)ٚ‬‬
‫فكدٌ ٕ ٍقدظه ى لن ًٍدوْى وٍقَى دهَ ى خغبفص‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫وبٌخ خ عددُذ يددٍ دٕددكُ دددًوِ يوخـ دد﵂ ؽبددى ؤَٔددم بنددَ ى‬ ‫‪‬‬

‫وفد ددًخ﵂ يُد ددّ يد ددٍ ٌوً خنيهد ددى وخػب دد ش وخنيقد ددم وخنعقد ددوى‬
‫ٍ ددًدوهنى بد خ﵁‪ ,‬وٍُسد د وهنى دد س ددص ‪٤‬دد ددص خن‪ ٙ‬ددَ‪٥‬دٌ‪,‬‬
‫وٍ‪٥‬هسوٌ لقٍ خنًيدء‪.‬‬
‫وؤؼُدء ٌْدزّ عبسم زُ‪ ٢‬وي دصبع ى نّ وؼبدٍ ييدّ وسبكُدّ‬ ‫‪‬‬

‫يُ د ى ‪ٜ‬دددق دددجٖ﵂ ر ؤظسددددّ‪" :‬يددٍ عددم عددَٖ﵂ ف ددو زددّ"‪,‬‬


‫فهًد ٔحم دٍ ٌنك‪ ,‬دل ؽبى‪" :‬بٌ خنقوو ندَٓ ؽبدى فحدص"‪,‬‬
‫ؾبًودص سبُيض ونَٓ ؽبد فحصٌ ظُـم بنَ د‪.‬‬
‫وؤؼُ دددء َ دددو ؤظس ددد خؽب ددديً ر زدد ‪ ٜ‬ددُمي زغ ددّو ؤؼدف ددط‬ ‫‪‬‬

‫وهنس د لًَُدد دهًدوخ زيدّو خندًددو دهدي غدّو وَدوخٌ فهًدد‬


‫زه خؽبديً ٌنك خغعى غًد﵂ ًًٍ٘خ﵂ ودّو دهي خنُلَم‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬أبزس مالمح اجلاىب اإلدارٖ يف دّل٘ اإلماو اهلادٖ عُٔ الضالو‪:‬‬


‫يددٍ وددٖل ظ‪ ٝ‬د مُد نٕددريش خٓيدددو خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو‬
‫قبً ؤٌ ؤزُِ خعبوخَر خٓيخٍَص ر ٍِْ خنًونص ظعًؽم ر‪:‬‬
‫‪ -‬ظونَص خّيُخء دهي خنسهًخٌ‪.‬‬
‫‪ -‬ظونَص خّيُخء دهي خعبًُ وخعبَٗ‪.‬‬
‫‪ -‬ظونَص خعبسدش دهي خنّكدش وخني‪ٙ‬وَ‪.‬‬
‫‪ -‬ب ديص وبَ‪ٙ‬دء يخَ ن‪ُ١‬ذ خنُقوي‪.‬‬
‫‪ -‬ظُظَى خنٕفوٌ وخٓيخَخض خنقدجًص دهَ د‪.‬‬
‫ويٍ ودٖل زَددٌ كَ َدص بيخَظدّ ٍع‪١‬دك نُدد صبَيد ﵂د ؤٌ يوندص‬
‫خؽبديً دهَّ خنٕٖو كدَط يونص ًْخٍص ٕ يونص ـسدٍص‪.‬‬
‫وخنُ‪ٝ‬ددو‪ ٚ‬وخن‪ٙ‬ددوخًْ خنددب زددن ؤٍددًٍُد وخنددب كدددٌ يددٍ‬
‫وٖؽبد ٍُيَِّ ٍ خندوٕش وخنقدديش ؤددجُ يدوي ٌ يونعدّ ظك‪ٙ‬دف نُدد‬
‫لقَقص ٍِْ خنًونص ؤَدٔع د خٓيخٍَص‪.‬‬
‫فٍٖويل دهي خنُدْ بٕ يدٍ ٍيدُف ف‪١‬دهّ ودهًدّ‪ ,‬وٍؽدمب ر‬
‫يٍُّ وؤيدَعّ‪ ,‬وفبٍ ظوفُض فَ ى يم ٌنك خػبد ش وخن دى ؼبدد‬
‫َٔقويوٌ زّ‪.‬‬
‫‪17‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫وبٌخ وـّ دديٖ﵂ ؤو وخنَد﵂ دهي زهً ٍإيُِ‪:‬‬


‫ؤٌ ًٍوم ظهك خنسهً زدنٕكَُص وخنو دَ وٕ ٍ ّ ؤْه د‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ؤٌ ٍكعددًُ نُ ٕددّ يددزنٕ﵂ وٕ ٍكهددف ؤْددم ٌنددك خنسهددً يددٍ‬ ‫‪-‬‬
‫ياوَعّ َ٘حد﵂‪.‬‬
‫ؤٌ ٕ ٍقسم يُ ى ًٍْص‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ؤٌ ٍقوو زةِخنص خؼبُكُخض‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ؤٌ ٍقوو زعيهًَ ى ؤيوَ يٍُ ى‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫وبٌ يَخٔدص ٘ى‪ٝ‬ددَدض ؤيُخجدّ ووٕظددّ نعك‪ٙ‬دف نُددد لُ‪ٜ‬ددّ‬
‫دهي خوعَدَ ؤْم خن‪ٖٝ‬ق وٌوً خػب ش وخنك دءش وخّيدَص‪.‬‬
‫وؼبد ‪٤‬هر يُدّ ؤلدً ٘دَون خنقسدجدم ؤٌ ٍونَدّ دهدي يدد ربدط‬
‫ًٍِ يٍ خنسٖي‪ ,‬وكدٌ ي‪ ٙ‬وَخ﵂ زدن فوَ وخنظهى‪ ,‬دل ندّ خٓيددو‬
‫خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو‪ ٕ" :‬وخ﵁ وٕ ٔددددص وخلددًش بٕ دهددي يددد‬
‫ؤيُ خ﵁ زّ يٍ خغبكدى زدنكعددذ ؤدُص َٔدونّ‪ ,‬وندو ٔدإن ؤٌ‬
‫ؤونَددّ ٘ د خ﵂ يددٍ خَّ‪ ٞ‬يددد ونَعددّ دهددي خؼبٕددهًن‪ ,‬وٕ ـدددِ يل‬
‫دًُ َذ خنيدؼبن‪ ,‬بٕ ؤٌ ٍعوذ وٍُـم بد خ﵁ ظيدد"‪.‬‬
‫‪18‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫وؼبد كدٌ خٓيدو دهَّ خنٕٖو ٍسيػ وخنَدد﵂ ؤو ؤيدريخ﵂ دهدي زهدً‬
‫ٍو‪ٜ‬ددَّ دددجٖ﵂‪ ْ" :‬ددٍخ ي ددد د ددً ز ددّ خؽب ددديً بد خغب ددمب ؤي ددري‬
‫خؼبددايُن ن ددٌٖ خزددٍ فددٌٖ‪ ,‬فدددَظُ ؤددَددك خ﵁ وؤلد‪٤‬ددك بٌخ‬
‫و‪ٜ‬ددهط بد خنسه ددً خن ددًٍ وـ عددك بنَ ددّ‪ ,‬ؤٌ ظًوه ددّ زدنٕ ددكَُص‬
‫وخنو دَ وخنٍكُ نهوخلً خعبسددَ‪ ,‬وؤيدُ دبدزنل ٍكعدُى ندك كدُخء‬
‫فدٔددكٍ فَددّ‪ ,‬وٕ ذب‪ٙ‬ددًٍ ؤلددًخ﵂ يددٍ ؤْددم خنسهددً يددٍ ياوَعددك‬
‫َ٘حد﵂ هدَٖ﵂ ؤو كدؽريخ﵂‪ ,‬وٕ ظقدسهٍ ّلدً يُد ى ًٍْدص‪ ,‬فًدٍ سدم‬
‫يددٍ ؤلددً ًٍْددص فبددد ٍٕددعيًم دهَ دّ فعهددك خؽبًٍددص نسَددط يدددل‬
‫خؼبٕهًن؛ ّهند ؤًٍْط نّ ر دًهّ ودهي وٍٕعّ"‪.‬‬
‫زم و‪ٜ‬دم خغبددل بد ؤَدّ كددٌ ٍدإيُ وٕظدّ زدإٌ ٍُفيدوخ بنَدّ‬
‫زإظبدء خن قُخء وخ﵀عدـن يٍ ؤْم خنسهً خنًٍ ٍونَّ دهَ ى‪.‬‬
‫وحيددُ‪ ٚ‬دهددَ ى ر ظددُذ ؤوددٍ ؤيددوخل خنُدددْ زدنسد‪٤‬ددم ؤو‬
‫يهًد﵂ ؤو غ‪ٝ‬سد﵂‪َ ,‬غى لدـعّ خن‪ًًٍٙ‬ش بنَ د ر ؤلَدٌ كؽريش‪.‬‬
‫كًددد كدددٌ نٔيدددو خؽبددديً دهَددّ خنٕددٖو يخَ نٕددك خنيًهددص‬
‫وخنُقوي و‪ُ٠‬هبد(ؤً ‪ُٜ‬ددع د)‪ ,‬لن ٕ ٍكوٌ َدَعّ ر لدـدص‬
‫‪19‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫بد خنعيديددم زيًددٖض خُوددٍٍُ‪ ,‬وكدَددط نددّ دًهددص ود‪ٜ‬ددص زددّ‬


‫دُفط ر خنعدٍَه خٖٓٔيٌ زد(خنًٍُدَ خنيهوً)‪ ,‬وْو يٍ ؤـدوي‬
‫وؤَفم خنًَدَري ر ظدٍَه خٖٓٔو‪.‬‬
‫وؤَ‪ٙ‬دإ خٓيدددو خؽبدديً دهَددّ خنٕدٖو َظدددو َددٍدص خنٕددفوٌ‬
‫وخُٓ٘خف دهَ د‪ ,‬يٍ لَػ بيخَ د وَظدفع د وظيهَى خنٕفُدء‪,‬‬
‫وخنُظُ ر ؤٔسدذ يٕفوََع ى‪ ,‬وخنعإكً يٍ دًو يظهويَع ى‪.‬‬
‫زم و‪ٜ‬دم خّيدُ بد ؤٌ ؤيدُ خنقددجًن دهدي ظهدك خٓيخَش ؤٌ‬
‫ٍ كوخ َوي خنٕفُدء و ط كم ‪ٖٜ‬ش‪.‬‬
‫أبزس مالمح اجلاىب القضائٕ يف دّل٘ اإلماو اهلادٖ علُٔ الضالو‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫سبَدّ خعبدَددر خنق‪١‬دددجٌ ر د دً خٓيدددو خؽبددديً دبًَددّخض‬
‫ـيهدط كدم يدٍ ٍقدُؤ دُدّ ؤو ٍ‪٥‬ددنم ٔدريظّ ٍيعدُف زإَدّ ؤَـددم‬
‫خؼبٕدهًن بد ٔدريش دظًدددء خٓٔدٖو‪ ,‬وٍُدددفٓ زٕدريظّ ٔددريش‬
‫كسدَ آل خنسَط وخن‪ٝ‬مدزص فبٍ كدٌ ؽبى يوَ َديً ر خّيص‪.‬‬
‫ٍقددول خن‪ٙ‬ددَه خؼب‪ٝ‬ددًُ ؿبًددً ؤزددو ِْددُش َضبددّ خ﵁‪« :‬و ددً‬
‫ٔددَ خؽبددديً ر لكدى خنددسٖي خنًَدََدص دهددي ٔدُص خنيددًل‪ ,‬فبددد‬
‫‪54‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ـيم خّْهن ٍُوٌ فَّ يظ ُخ﵂ غبكى خٖٓٔو‪ ,‬وي‪ٝ‬دًَخ﵂ ني دً‬


‫خػبه دء خنُخًٍٍ٘ خّونن»‪.‬‬
‫ور ْ ددٍخ خعبدَ ددر خؼب ددى قب ددً ؤٌ خٓي دددو خؽب ددديً دهَ ددّ‬
‫خنٕٖو ً‪:‬‬
‫‪ -‬لًي خن‪ُٙ‬و‪ ٢‬وخؼبوخ‪ ٜ‬دض خنب ٍُسغٌ ؤٌ ٍكوٌ دهَ د يدٍ‬
‫ٍعود يُ‪ٝ‬ر خنق‪١‬دء‪.‬‬
‫‪ -‬لددًي نهق‪١‬دددش كَ َددص خنٕددهوذ خنددًٍ جيددر ؤٌ ٍعمهددوخ زددّ‬
‫وٍهعّيوِ ر ؾبدنٓ خنق‪١‬دء‪.‬‬
‫‪ -‬زن ؽبى كَ َص خنعيديم يم خنُدْ ودَؾ ؾبهٓ خنق‪١‬دء‪.‬‬
‫ٍقول خٓيدو خؽبديً دهَّ خنٕٖو ر كدم ٌندك‪" :‬وٕ ٍُسغدٌ‬
‫نهقد‪ ٌ٠‬ؤٌ ٍق‪ ٌ١‬زدن خؼبٕدهًن وْدو غ‪١‬دسدٌ‪ ,‬وٕ ؤٌ ٍق‪١‬دٌ‬
‫زَُ د ى وْددو ـدددجم ٘ددًًٍ خعبددو ‪ ,‬وٕ ٍُسغددٌ نددّ ؤٌ ٍٕددهى دهددي‬
‫ؤلددً خػب‪ٝ‬ددًن ٔددٖيد﵂ ٕ ٍٕددهًّ دهددي ‪ٜ‬دددلسّ‪ ,‬وبٌ كدددٌ نددّ‬
‫‪ٜ‬ددًٍقد﵂؛ َّددّ بٌخ فيددم ٌنددك ؤفددّ و‪ٝ‬ددى ‪ٜ‬ددًٍقّ وؤودفددّ‪,‬‬
‫وٍُسغٌ نّ ؤٌ ٍٕدوً زن ؾبدنٓ خػب‪ًٝ‬ن‪ ,‬وٍسًؤ زدن‪١‬ديَف‬
‫‪54‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫دهددي خنقددوً فَٕددًم كٖيددّ ولفعددّ‪ ,‬بٕ ؤٌ ٍكددوٌ خنقددوً ْددو‬


‫خؼبٕد ددعيًً دهد ددي خن‪١‬د دديَف‪ ,‬فد ددةٌ خٔد ددعوٍد زدػب‪ٝ‬د ددويص زد ددًؤ‬
‫زدن‪١‬يَف‪ ,‬كٍنك ٍ يدم ر خنُٕددء وخنُـددل‪ ,‬وٕ ٍُسغدٌ ندّ ؤٌ‬
‫ٍق‪ ٌ١‬و هسّ ي‪ٙ‬عغم ر ٌ٘ءٍ آودُ‪ ,‬وٕ ٍُسغدٌ ّلدً ؤٌ ٍ‪٥‬هدر‬
‫خنق‪١‬دء ؤو ٍٕإنّ وحيُ‪ ٚ‬دهَّ؛ ٌّ و‪ ُِ٥‬دظَى"‪.‬‬
‫وٍقددول ر يو‪٠‬ددم آوددُ‪ٍُ" :‬سغددٌ نهقد‪٠‬ددٌ بٌخ ظقد‪٠‬ددي بنَددّ‬
‫و‪ًٝ‬دٌ ؤٕ ٍق‪ّ ٌ١‬لً د لن ٍٕدًم كدٖو خُودُ‪ ,‬وٍ دى‬
‫ييُد د‪ ,‬وٍعؽسط ر لفف ًدد‪ ,‬ور ٌندك يدد زهغُدد ددٍ َٔدول‬
‫خ﵁ ‪ ٜ‬ددهي خ﵁ دهَ ددّ وده ددي آن ددّ ؤ ددهى ؤَ ددّ دددل نيه ددٌ دهَ ددّ‬
‫خنٕدٖو‪( :‬بٌخ ظقد‪٠‬ددي بنَدك و‪ٝ‬ددًدٌ فددٖ ظقد‪ ٟ‬نددْول لددن‬
‫ظًٕم كٖو خُوُ)‪.‬‬
‫و دددل يسَُد دد﵂ ٘ ددُو‪ ٢‬ي ددٍ ٍع ددود خنق‪ ١‬دددء ي ددٍ خؼبٕ ددهًن‪:‬‬
‫"حيعدددؾ خنقد‪٠‬ددٌ ؤٌ ٍكددوٌ ددؼب دد﵂ دبددد ٍق‪١‬ددٌ‪ ,‬ف ً دد﵂ دبددد وَي‬
‫دهَددّ‪ ,‬وَد دد﵂ ر يٍُددّ‪ ,‬د َ دد﵂ يددٍ ؤيددوخل خؼبٕددهًن‪ ,‬لهًَ دد﵂ بٌخ‬
‫خٔعف م‪ ,‬وؼَمب خنيقم‪ ,‬ـًَ خنعًََدّ‪ٜ ,‬دهَسد﵂ ر ؤيدُ خ﵁‪ ,‬فدةٌ‬
‫‪58‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫َق‪ ٛ‬يٍ ٍِْ خػب‪ٝ‬دل ٘ث كدٌ َد ‪ٝ‬د﵂"‪.‬‬


‫وٍقول ؤٍ‪١‬د﵂ ‪ٍُ" :‬سغٌ نهقد‪٠‬دٌ ؤٌ ٕ خيدو‪ ٞ‬يدم خػب‪ٝ‬دى ر‬
‫٘ دٌء يددٍ ؤيددُِ‪ ,‬وٕ ٍ‪ٙ‬ددري دهَددّ زددُؤً بٕ ؤٌ ٍددإيُِ زعقددوى خ﵁‬
‫وؿبدٌَظّ‪ ,‬وظُذ خنظهى ر صبَم ؤيُِ‪ ,‬وبَ‪ٝ‬دف و‪ ًّٝ‬فق‪."٣‬‬
‫وكدٌ دهَّ خنٕٖو يم ٌنك ٍسد٘دُ خنق‪١‬ددء زُ ٕدّ‪ ,‬فكددٌ ندّ‬
‫ٍددوو جيهددٓ فَددّ نهُظددُ ر خؼبظددد وخٕٔددعًد نهُدددْ‪ ,‬فَق‪١‬ددٌ‬
‫زَُ ى‪ ,‬وٍإيُ زةَ‪ٝ‬دف ى فبٍ يهً ى وؤوٍ لقو ى‪.‬‬
‫وبَددك نععيفددر يددٍ بيدددو كدددٌ ٍٕددعقسم خؼبظهددوين ر ؤو دددض‬
‫يعإوُش يدٍ خنهَدم‪ ,‬وٍيعد ٌندك َيًدص ؤَيدى خ﵁ هبدد دهَدّ‪ ,‬لَدػ‬
‫ـدددء بنَددّ ٌخض يددُش َـددم ٍٕددعيًً دهددي و‪ٝ‬ددويّ و ددط خنٕددمُ‪,‬‬
‫وـيم ٌنك خنُـم ٍ‪ ُ٥‬زدذ خٓيدو دهَّ خنٕدٖو‪ ,‬فقددل خٓيددو‬
‫نغٖيددّ‪" :‬خَظددُ يددٍ ْددٍخ خنددًٍ ٍ‪٥‬ددُ زدزُددد ر ْددٍِ خنٕددددص"‪,‬‬
‫فقدل خنغٖو‪ٍْ :‬خ َـم ٍٕعيًً‪ ,‬فقدل نّ خٓيدو‪" :‬ؤيوهّ"‪ ,‬فهًدد‬
‫يوددم ٘ددكي نٔيدددو يددٍ يهددى و ددم زددّ‪ ,‬فددإيُ خؽبددديً ؼٖؼددص يددٍ‬
‫خعبُددوي نَددٍْسوخ ييددّ وٍُ‪ ٝ‬د وِ يددٍ يدؼبددّ‪ ,‬فهًددد وُـددوخ خنع ددط‬
‫‪53‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خٓيدو بد خنقد‪ ٌ٠‬ؿبًً زٍ ٔهًَدٌ خنكدور ددجٖ﵂‪" :‬خغبًدً﵁‬


‫خنًٍ و‪ُٝ‬د زُيًّ‪ ,‬وـيهُد َضبص دهي وهقّ‪ٍْ ,‬خ َـدم ٍٕدعيًً‬
‫بنَُد ر ٍْخ خنو ط‪ ,‬نوكدٌ وخلدًخ﵂ يدٍ ْدإء خنظهًدص يدد يَدد بد‬
‫زدزّ ر ٍْخ خنو ط يُْٕعيًٍْ"‪.‬‬
‫و‪٤‬دؼبدد كددٌ ٍقددف ٍُعظدُ يٖيدص خؼبظهددوين لدن ر ؤدد‪٣‬‬
‫خنهَديل خؼبظهًص ‪-‬كًد يُخ ٔدزقد﵂‪.-‬‬
‫و ددً خ٘ددع ُ يددٍ ‪١‬دددظّ خنددٍٍٍ ظددوفُض فددَ ى يوخ‪ ٜ‬د دض‬
‫خنقد‪٠‬ددٌ خٓٔددٖيٌ خنددًٍ ٍعًعددم خب د ش وؤيدَددص ودهددى غٍّددُ‪,‬‬
‫خنقد‪ ٠‬ددٌ ؿبً ددً ز ددٍ ٔ ددهًَدٌ خنك ددور وك دددٌ ك ددسري ‪ ١‬دددظّ‪,‬‬
‫وخنقد‪ ٠‬ددٌ ؤضب ددً ز ددٍ ٍؤ ددف خغب ددًخ ٌ وخن ددًٍ ك دددٌ ٍ‪ ٙ‬ددسّ‬
‫زدنقد‪ ٌ٠‬خنيد ؿبًً زٍ خغبٍٕ خن‪َٙ‬سدأ‪.‬‬
‫‪ -‬أبزس مالمح اليظاو املالٕ يف دّل٘ اإلماو اهلادٖ علُٔ الضالو‪:‬‬

‫ٍعًؽم خنُظدو خؼبديل ر د‪ ُٝ‬خؽبديً دهَّ خنٕٖو دبد كدٌ‬


‫ٍيُف ر ظهك خني‪ٝ‬وَ ز د(زَدط يددل خؼبٕدهًن)‪ ,‬ودبدد ٍدُي بنَدّ‬
‫يٍ ؤيوخل وخنب ظيُف ر ي دًَُْد خغبًٍؽص زددٍُٓخيخض‪ ,‬ويدد‬
‫‪51‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ظقوو زّ خنًونص يٍ َ قدض دهي كدفص بيخَخ د ؤدجُ وًيد د‪.‬‬


‫وزدنُظُ ر خؼبوخَي خنيديص خنب كدَط يونص خٓيدو خؽبديً دهَّ‬
‫خنٕٖو ظقوو ًي د ورب‪َٝ‬ه د قبً ؤهند ظكدي ظُم‪ ُٝ‬ر‪:‬‬
‫‪ -‬الشكاٗ‪:‬‬

‫ونقً كدٌ خٓيدو دهَّ خنٕٖو لٍُ‪ٝ‬دد﵂ ؤ٘دً خغبدُ‪ ٚ‬دهدي‬


‫ظونَص ؤ‪ٜ‬مدذ خػب ش‪ ,‬ونَٓ خنًٍدَص فق‪ ,٣‬فًٍَ ٍونَّ ـسدٍص‬
‫خنّكدش‪ ,‬ب‪٠‬دفص بد ؤوٍ د وي خ﵁ ويوخؼَقّ دهَ ى ر ربدًُ‬
‫خغبمب وخن‪. ًٝ‬‬
‫وؼبد كدٌ ؤْى يوخَي خنّكدش ر ٌنك خني‪ٝ‬دُ ْدٌ خؼبَّودددض‬
‫كددٌ خٓيددو دهَدّ خنٕدٖو ٍددويل يدٍ ٍقدوو زعونَعد ى دهدي ؤوددٍ‬
‫ِكد ددد دُدٍددص ود‪ٜ‬ددص‪ ,‬فَىعدددَْى يددٍ ٌوً خػب د ش خن دجقددص‬
‫وخنعفُزص خنكسريش دهي وُ‪ ٚ‬خندَّو وخنؽًددَ ظ ديٍدد﵂ ًّ غد‬
‫ؤو يهى ً ٍهممب خؼبّخَدن يُ ى‪.‬‬
‫ويٍ َ‪ٝ‬و‪ ّٜ‬خن‪ ٙ‬ريش ر ٌنك ونّ‪" :‬فةٌخ ؤَيَد ؤٌ َوـّ‬
‫ويددد﵂ خيُ‪ ٜ‬ددوهند ي ددٍ ؼق دددضِ يد دٍْ َيه ددى‪ ,‬وؤز‪ ٝ‬ددُ يددٍْ ٍ ددى‬
‫‪55‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ّٕ‪,‬‬ ‫خبُ‪ ٚ‬خنؽًدَ‪ ,‬فبٍ ً ـُذ ف ًّ‪ ,‬وخيعمٍ ر ٌنك َ‬


‫مث خيعمُددّ فَددّ غددريِ‪ ,‬لددن ‪ٜ‬ددك ؤَددّ ؤ ددُذ ؤْددم زهددًِ بد‬
‫خؼبيُفص دبد وـ ُدِ نّ يٍ لدَّ خنؽًدُ فَىُ‪ٜ‬دّ‪ ,‬مث َٕدعمه ّ‬
‫زإوكً يد كبهف زّ‪ ,‬نعُ‪ٝ‬مٍ ونعفع ًٌ ونعىُ‪ ٍٜ‬ونعق‪ًٌٝ‬‬
‫خغبمب ًذ‪ ,‬ونعمََّّ ز‪٥‬د عك‪ ,‬وٕ ظيًًٌ ؼبٕهى غ‪ٙ‬دد﵂‪ ,‬وٕ‬
‫ؼبدل خ﵁ وكٕد﵂‪ ,‬ونحٍ ٘ككط ر ٌ٘ء يٍ ٌنك وخنعسٓ دهَدك‪,‬‬
‫نعفيهٍ خغبًم دهي ؤيوخل خ﵁ يوٌ ؤيوخل دسديِ"‪.‬‬
‫وزيددً ٌنددك كدددٌ دهَددّ خنٕددٖو بٌخ ـدددءِ ؤلددً يددٍ خنُدَددص‬
‫ٍ‪ٙ‬عكٌ يٍ يهى و م زّ ر ِكدش يدنّ‪ ,‬خٔعمه ّ خٓيدو دهي يد‬
‫َِ ّ خ﵁ يٍ ؤيوخل وشبدَ و‪ ,ّ ًٜ‬وؤودٍ يُدّ يدد لهدف دهَدّ‬
‫فق‪ ,٣‬وؤد دِ يٍ خنٍّديش‪ ,‬وَي دهَّ يد ً يُهى فَّ‪.‬‬
‫وغبدُ‪ ٚ‬خٓيددو خنكدسري دهدي ددًو ؤودٍ ٘دٌء يدٍ خنُدَددص‬
‫غ ددري ِك دددش ؤي ددوخؽبى ددظس ددّ زي دد‪ ٟ‬وٕظ ددّ وؤ‪ ٜ‬ددمدزّ ده ددي ؤٌ‬
‫خٕ ع‪ٝ‬دَ دهدي ؤودٍ خنّكددش فقد‪ ٣‬غدري كددف‪ ,‬وؤَدّ ندٍ جيعًدم‬
‫نسَط خؼبدل يٍ ٌنك ٌ٘ء‪ ,‬فقدل ؽبى خٓيدو دهَّ خنٕدٖو‪ٕ" :‬‬
‫‪56‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫خـعًدم يدٍ ٌندك ٘ددٌء ؤزدًخ﵂‪ ,‬وخ﵁ ندو خنعقدط خنٕددًدء وخَّ‪ٞ‬‬
‫دهٌ لن زبعهف ؤ‪ٖ٠‬دٌ يد ؤوٍض يُ ى غري خغبمب ؤزًخ﵂"‪.‬‬
‫وؼبد و‪ٜ‬م خٓيدو خؽبدديً دهَدّ خنٕدٖو بد خندًٍَ وـدً ؤٌ‬
‫خنُدْ ٍ‪ٙ‬دعكوٌ يدٍ خن‪١‬دُخجر وخعبسدٍددض خندب كددٌ ٍ ُ‪٠‬د د‬
‫خّيددُخء خنٕدددزقوٌ ر خنددًٍَ وزيدد‪ ٟ‬ي‪ٙ‬دددجه خنقسدجددم دهددَ ى‪,‬‬
‫فإيُ دهَّ خنٕٖو زةنغدء كدفدص ظهدك خن‪١‬دُخجر وخٓظددوخض دهدي‬
‫ؤْم خنًٍَ‪.‬‬
‫‪ -‬الغئن٘‪:‬‬

‫وْدٌ يدد كددٌ حي‪ٝ‬دم دهَدّ خؼبٕدهًوٌ ر يونعدّ يدٍ غُدددجى‬


‫خغبددُذ وخؼبيدددَذ يددم ؤدددًخج ى‪ ,‬ونقددً ٔدددَ خٓيدددو خؽبددديً ر‬
‫ًٕع د زدنٕريش خنُسوٍص خنوخ‪٠‬مص‪ ,‬لَػ كدٌ ٍقٕدً د طبٕدص‬
‫ؤطبدددْ‪ ,‬فَإو ددٍ طبٕددد﵂ يُدد د نسَددط ي دددل خؼبٕ ددهًن‪ ,‬وٍق ددوو‬
‫زقًٕص خَّزيص خّطبدْ خنسد َص زن خجملدًٍٍْ‪ ,‬نهُخـم ٔ ى‬
‫ونه دَْ ٔ ًدٌ‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬اجلشٓ٘‪:‬‬
‫وْددٌ يددد كدَددط ظاوددٍ يددٍ ؤْددم خنٍيددص ؤْددم خنكعدددذ‪ ,‬فبددٍ‬
‫كدَوخ ٍيَ‪ٙ‬وٌ ر يونعّ وربدط يدم لكويعدّ دهَدّ خنٕدٖو يدٍ‬
‫خنَ وي وخنُ‪ٝ‬دَى‪.‬‬
‫ونقً كدٌ هبى ٘ َقد﵂‪ ,‬ودهَ ى َلًَد﵂‪ ,‬ف دُ‪ ٞ‬دهدي خؼبهدوذ‬
‫يُ ى وخّؼٍُدء ‪ 18‬يَ د﵂‪ ,‬ودهي ؤوخٔد‪ ٥‬ى ‪ 01‬يَ دد﵂‪ ,‬ودهدي‬
‫‪٠‬دي دج ى ‪ 40‬يَ دد﵂‪ ,‬زًَُددد ٍإودٍ فبدٍ ديهددك يُد ى ؤ ددم‬
‫يٍ طبٕص يَخْى َ٘حد﵂‪.‬‬
‫‪ -‬ا ألمْال اليت صاحل علَٔا أٍ الكتاب مً العزب مقاب احتفاظَه‬
‫باألراضٕ اليت اشرتٍّا مً املضلنني‪:‬‬

‫وْدإء ْدى َ‪ٝ‬دددَى قبدُخٌ يددٍ خنيدُذ خنددٍٍٍ كددَوخ دهددي‬


‫يٍٍ خنُ‪ُٝ‬خََص‪ ,‬لَدػ دًو خٓيددو دهَدّ خنٕدٖو زدٖي خندًٍَ‬
‫ويوم قبُخٌ‪ ,‬ووـً ؤٌ يد ديهكّ خنُ‪ٝ‬دَى فَ د ؤيدوخل كدؽريش‬
‫‪٤‬دجهص‪ ,‬وؤٌ خؼبٕهًن فَ د ‪٠‬ي دء فقُخء‪ ,‬ونٍ جيعًم ؽبدى يدٍ‬
‫ِكدددش زهددًْى ٘ددَحد﵂‪ ,‬فددإَيخ خٓيدددو دهَددّ خنٕددٖو ؤٌ ٍ‪ٙ‬ددعٍُ د‬
‫‪58‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫يُد ى فُف‪١‬دوخ ٌنددك‪ ,‬مث خٔدعًدي وـ دددء خنقسدجدم ر قبددُخٌ‬


‫وخٔددعًدي خنُ‪ٝ‬دددَى و‪ٜ‬دددغب ى دهددي ؤٌ ٍسقددٌ نهُ‪ٝ‬دددَى يددد‬
‫ديهكوَددّ يددٍ ؤيددوخل ربددط ؤٍددًٍ ى‪ ,‬دهددي ؤٌ ٍددًفيوخ ظٕددم َعدددؾ‬
‫ؤيوخؽبى خندب ظٕدقي دبددء خنٕدًدء‪ ,‬ؤو َ‪ٝ‬دف خنعٕدم يدٍ َعددؾ‬
‫ظهك خّيوخل خنب ظٕقي زدّيوخض؛ نَُ قّ وٍوِدّ دهدي فقدُخء‬
‫خؼبٕهًن ر قبدُخٌ‪ ,‬وَ‪٠‬دٌ خنُ‪ٝ‬ددَى زدٍنك وؤ٘د ً خنقسدجدم‬
‫دهي ٌنك‪.‬‬
‫وزيددً خن‪ٝ‬ددهك لددُو خٓيدددو دهَددّ خنٕددٖو ؤٌ ٍاوددٍ يُ د ى‬
‫ٍِديش دهي ٌندك ددجٖ﵂‪" :‬فدةٌخ ؤيوخ ٌندك بد خؼبٕدهًن‪ ,‬فهيُدص‬
‫خ﵁ ؤى‪ ,ّ٥‬ونيُص خنٖددُن ونيُدص خؼبٖجكدص وخنُددْ ؤصبيدن‬
‫دهي يٍ خِيخي دهَ ى يَ د﵂ وخلًخ﵂‪ ,‬ؤو ـدَ دهَ ى يٍ وُ‪ٚ‬‬
‫ؤيددوخؽبى ؤو كَهدد د ؤو ًَعدد د ؤو غ ددري ٌن ددك ي ددٍ ؤيُْ ددد‪ ,‬ي ددٍ‬
‫خن ددوٕش‪ ,‬ر لَ ددديت ؤو زي ددً وف ددديت‪ ,‬ؤو ؤو ددٍ يُد د ى ‪ ٠‬ددٍُسص‪,‬‬
‫ؤو كه ى كه ص‪ ,‬ؤو ـيم دهَ ى ياوَص‪ ,‬ؤو ـ‪ ًٙ‬ى ييوَص"‪.‬‬

‫‪59‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬معْى٘ اجلَاد‪:‬‬

‫ويٍ ٌنك يدد ‪٤‬هسدّ خٓيددو دهَدّ خنٕدٖو يدٍ ؤْدم ‪ٜ‬دُيدء‬
‫لًَُد ـدئوخ بنَّ ٍ‪ٙ‬عكوٌ يٍ ـوَ خنقُخي‪٥‬ص ويهً ى‪ ,‬وؤهندى‬
‫ٍٍُددًوٌ يُددّ ؤٌ ٍقددوو زعىهَ‪ ٝ‬د ى يددٍ ٘ددُْى‪ ,‬وٍُفددم دُ د ى‬
‫ـوَْى‪.‬‬
‫فإو ْى خٓيدو ؤَّ ر ‪٠‬دجقص يدنَدص حبَدػ ٕ ٍقدًَ دهدي‬
‫ٌن ددك ر خنو ددط خند دُخٍْ بٕ ؤٌ ٍقوي ددوخ دبيدوَع ددّ ز ددإيوخؽبى؛‬
‫نَُ ق دد دهددي بددًخي خعبُددً وربٍُدك خعبددَٗ ندٍنك خنغددُ‪,ٞ‬‬
‫فوخفقوخ دهي ٌنك‪ ,‬وزٍنوخ نّ يٍ ؤيوخؽبى يد ٍٕعين زّ‪.‬‬
‫ٍقول دهَّ خنٕٖو يو‪٠‬مد﵂ يد جيوِ ٓيدو خؼبٕهًن ظُدوندّ‬
‫يددٍ ؤيددوخل َدَعددّ‪" :‬بٌ خٓيدددو خ﵀ددمب خنيددديل خؼبٕددعممب‪ ,‬نددّ ؤٌ‬
‫ٍإو ددٍ ي ددٍ خؼبٕ ددهًن خني ددو ي ددٍ ؤي ددوخؽبى‪ ,‬خنَٕ ددري خن ددًٍ ٕ‬
‫ٍ‪١‬ددُْى‪ ,‬فددرييِ دهددي ‪ٜ‬ددٖل ى و‪ٜ‬ددٖق زهددًْى‪ ,‬وٍددًفم زددّ‬
‫خنيًو خن دـُ دٍ ؤيوخؽبى ولُي ى وييدج ى"‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫أما يف مجال النفقات الجٍ كانمح ثقمىم بهما حكىممة‬


‫اإلمام علٌه السالم فنسجطٌع إجاملها يف‪:‬‬
‫‪ -‬ي‪ٝ‬دَف خنّكدش خنؽًدََص‪.‬‬
‫‪ -‬دًش خعب دي ويُظسدض خعبًُ‪.‬‬
‫‪ -‬يُظسدض خنوٕش وخنق‪١‬دش وَ قد ى‪.‬‬
‫‪ -‬ي‪ٝ‬د خّيص خنب ظقوو هبد خنًونص وؤزُِْد‪:‬‬
‫‪ -4‬ب‪ٖٜ‬ق خن‪ ُ٥‬دض وظيسًَْد وَ‪ ٜ‬د‪.‬‬
‫‪ -0‬بَدَش خنٕكك وخن‪ٙ‬وخَ خؼبظهًص نَٖ﵂‪.‬‬
‫‪ -3‬ب‪ٖٜ‬ق خنٕفوٌ وَ قدض خنٕفُدء وظُظَى بيخَ د‪.‬‬
‫‪ -1‬دددو خٓيدددو دهَددّ خنٕددٖو زيًددم يددد ديكددٍ ؤٌ َٕددًَّ خنَددوو‬
‫زد(خن‪١‬دًدٌ خٕـعًدددٌ)‪ ,‬لَدػ ظقدًو نُدد ؤَدّ كددٌ ٍدإيُ وٕظدّ‬
‫زُفم ؤظبدء يٕدكن كم زهً‪ ,‬و ٍكعف زٍنك‪ ,‬زم ؤيُ ‪ٜ‬دلر‬
‫زَط خؼبدل ؤٌ ٍ‪٥‬يدى ْدإء خؼبٕددكن يدٍ زَدط خؼبددل‪ ,‬وؤٌ ٍقدَُ‬
‫‪64‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫ؽبى كٕوظن ر خنُٕص‪ ,‬كِٕوش نه‪َٝ‬ف‪ ,‬وؤوُى نه‪ٙ‬عدء‪.‬‬


‫وْو خنًٍ كدٌ ٍقوو زّ زُ ّٕ زيً ‪ٜ‬دٖش كدم صبيدص فَُدديً‪:‬‬
‫ْم يٍ ٔدجم فَي‪٥‬ي؟ ْم يٍ ‪ٜ‬دلر لدـص فعق‪١‬ي؟‪.‬‬
‫‪ُ٘ -2‬خء خنيسًَ خنٍٍٍ ؤٔهًوخ وربٍُُْى وبدعد ى‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫اخلامت٘‬

‫َغدى يدد ٌكَُددِ ر ؼُدٍدد ْدٍخ خنكعَدر‪ ,‬وظهدك خنٕد‪٥‬وَ‪ ,‬بٕ‬


‫ؤَُد َاكً دهي ؤٌ ٌنك يد ْو بٕ يٖيك ومندٌؾ وؤيؽهص ٍٕريش‬
‫ٕ سبؽم َ٘حد﵂ ؤيدو ٔريش بيدو و دجً حبفى خٓيدو خؽبديً بد‬
‫خغبمب حيىي زٍ خغبٕن دهَّ خنٕٖو‪.‬‬
‫كًد َ‪ٙ‬ري ؼبد ٔ‪َُ٥‬دِ ٔددزقد﵂ يدٍ ؤٌ خنغدُ‪ ٞ‬يدٍ ٌندك ْدو‬
‫ن ط خَٕعسددِ‪ ,‬وي ـدُْ خٌّْددٌ ؼبدد ْدو لد‪ٜ‬دم يدٍ ذبدْدم‬
‫نعدَخيُد ؤري دظًدجُدد‪ ,‬وبغ ددل وظغدفدم ؼبُلهدص ي‪ٙ‬دُ ص يدٍ‬
‫يُخلم ظدٍَه ديُُد خٖٓٔيٌ خنيظَى‪.‬‬
‫نيهُددد زددٍنك َعددًخَذ يددد ددً فدددض‪ ,‬وَيعددُف ّيعُددد و٘دديسُد‬
‫زدعبُو خنكسري ر لقّ‪َ ,‬عَفص يٕد عُد زق‪ ًٝ‬ؤو غري ‪ًٝ‬‬
‫ر ذب َهّ‪ ,‬وظ‪ٙ‬وٍّ ظدَخيّ‪ ,‬وغً‪ ٣‬لقو ؤدٖيّ‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫وؤئكددً دهددي ؤأ ظُكددط دددٍ دًددً ٌكددُ ي‪ٝ‬ددديَ خنُ‪ٝ‬ددو‪ٚ‬‬


‫وخن‪ٙ‬ددوخًْ وخنعددُخـى وخّ ددوخل‪ ,‬يكع َدد﵂ زددٍكُ دجًددص زدؼب‪ٝ‬ددديَ‬
‫وخؼبُخـم ر هندٍص خنسمػ؛ وٌنك عبيم خنقددَت ندّ ٍقدوو هبدٍِ‬
‫خؼب ًددص‪ ,‬فددإكوٌ ددً ل ّظُ دّ وؤوددٍض دهددي ًٍٍددّ نَقددوو زددٍنك‬
‫زُ ّٕ‪ ,‬زدلؽدد﵂ ر ؼُدٍدد ظهدك خؼب‪ٝ‬دديَ وخؼبُخـدم‪ ,‬فَعيدُف دهدي‬
‫خؼبٍّ ددً وخؼبٍّ ددً ي ددٍ خن‪ٝ‬د د مدض خؼب‪ ٙ‬ددُ ص د ددٍ ْ ددٍِ خنٕ ددريش‬
‫خنيظًَص‪ ,‬وٕ ٍكع ٌ دبفُي خؽبديٗ خنًٍ نيهّ ٍ‪َٝ‬سّ زدنكٕم‬
‫دٍ خنسمػ وخنُـو بد ظهك خؼب‪ٝ‬ديَ‪.‬‬
‫ْددٍخ وٕ ؤَٕددي ُْددد ؤٌ ؤدعددُف زدنق‪ٝ‬ددوَ وخنعق‪ٝ‬ددري‪ ,‬فًددٍ‬
‫وـً دَسد﵂ فهَيٍَ‪ ,‬ويٍ وـً وهٖ﵂ فهَ‪ٝ‬هك‪ ,‬ويٍ ؤٍقٍ زق‪ٝ‬وَ‬
‫فهَمًم ‪ٜ‬دلسّ دهي خنٕٖيص‪.‬‬
‫ور خػبعدو ؤَـو ؤٌ ظكوٌ ٍِْ خن‪ ٝ‬مدض وغريْدد ي عدلدد﵂‬
‫نًَخٔدض وحبوغ ويان دض ظُسُِْ نُد يد ٕ ٍّخل خنكؽري يُّ دُد‬
‫يغَسد﵂ يٍ ٔريش ودظًص ؤدٖيُد وًْخش ؤيعُد‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫دض‪,‬‬ ‫وؤٔد ددإل خ﵁ ؤٌ ٍُ‪ٝ‬د ددُ ؾبدْد ددًٍُد ر صبَد ددم خعبس د د‬
‫وٍُلى ٘ ًخءَد‪ ,‬وٍ‪ ٌ ٙ‬ـُلدَد‪ ,‬وٍ‪٥‬همب ُٔخق ؤُٔخَد‪ ,‬وٍدُي‬
‫ي قويٍُددد‪ ,‬وؤٌ ٍُفددم ْددٍخ خنيددًوخٌ خنغد٘ددى وخغب‪ٝ‬دددَ خنظددد‬
‫دُد‪ ,‬بَّ ويل ٌنك وخنقديَ دهَّ‬
‫و‪ٜ‬هي خ﵁ ؤهى دهي ًََٔد ؿبًً ودهي آنّ‪.‬‬
‫د‪ .‬خالد عيل أحمد القزوطٍ‬
‫‪6‬صفز‪4139‬هم ‪ -‬صنعاء‬

‫‪65‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫املصادر ّاملزاجع‬

‫‪ -‬خنقُآٌ خنكُمي‪.‬‬
‫‪ -‬ؾبًو َٔدجم خٓيدو خؽبديً‪.‬‬
‫‪ -‬خّلكدو نٔيدو خؽبديً‪.‬‬
‫‪ٔ -‬ددريش خؽبددديً بد خغبددمب حيددىي زددٍ خغبٕددن‪ ,‬دهددٌ زددٍ‬
‫ؿبًً زٍ دسًَ خ﵁ خنيهوً‪.‬‬
‫‪ -‬خٓي دددو خؽب ددديً بد خغب ددمب حي ددىي ز ددٍ خغبٕ ددن‪ ٘ ,‬دددٍف‬
‫َيًدٌ‪.‬‬
‫‪ -‬خٓيدو ًٍِ زٍ دهٌ‪ ,‬ؿبًً ؤزو ُِْش‪.‬‬
‫‪ -‬خنعدٍَه‪ ,‬ؤضبً ؿبًً خؽبديً‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪f‬‬
‫مؼةمة ‪7 ...................................................................‬‬
‫كبذة تعفيػقة خم‪:‬رصة عن هذه الشخصقة ‪2 ................................‬‬
‫عؾؿه ومملػاته ‪01 .......................................................‬‬
‫ولة اإلمام اهلا ي عؾقه السالم ‪00 ...............................‬‬ ‫مالم‬
‫اس‪:‬حؼاق اإلمامة عـة أهل البقت واق‪:‬باسفا من سرة اإلمام عغ وابـقه(ع) ‪08 .‬‬
‫أمهقة و ور اإلمامة عـة أهل البقت(ع)‪ ,‬وأهنا تؽؾقف ال تؽيف ‪02 .....‬‬
‫بقان ال ػفق بػ اإلمامػ احلسػ وزية(عؾقفام السالم)‪ ,‬واهلا ي (عؾقه‬
‫السالم) يف جاكب إقامة الةولة ‪88 ....................................‬‬
‫أوالً ادالم العامة (أبفز ادالم من وجفة كظف الباحث) ‪84 ...........‬‬
‫‪ -‬ال‪:‬ؼقة واالل‪:‬زام بالسر عذ مـفاج الـبوة كلساس هلذه الةولة ‪84 .......‬‬
‫‪ -‬اإلصالح يف هذه األمة ‪83 .............................................‬‬
‫‪ -‬جاكب الؼةوة من قبل رأس الةولة ‪71 ................................‬‬
‫‪ -‬اس‪:‬شعار وحتؿل ادسمولقة ادؾؼاة عذ عاتؼه كفأس وإمام هلذه الةولة ‪77.......‬‬
‫‪ -‬الفمحة باألمة من واقع الوالية عؾقفا ‪74 ...............................‬‬
‫‪ -‬العةالة كلساس لؾحؽم يف هذه الةولة ‪73 .............................‬‬
‫‪ -‬تطبقق أحؽام اهلل تعاؼ وحةو ه ون متققز أو حماباة ‪41 ................‬‬
‫ثاكقاً ادالم اخلاصة ‪40 ..............................................‬‬

‫‪67‬‬
‫مالمح الدولة العادلة – دولة اإلمام اهلادي منوذجًا‬

‫‪ -‬أبفز مالم سقاسة اهلا ي عؾقه السالم ‪48 .............................‬‬


‫‪ -‬أبفز مالم اجلاكب اإل اري يف ولة اإلمام اهلا ي عقه السالم ‪43 .....‬‬
‫‪ -‬أبفز مالم اجلاكب الؼضائي يف ولة اإلمام اهلا ي عؾقه السالم ‪41 ....‬‬
‫‪ -‬أبفز مالم الـظام ادايل يف ولة اإلمام اهلا ي عؾقه السالم ‪44 .........‬‬
‫‪ -‬الزكاة ‪44 .............................................................‬‬
‫‪ -‬الغـقؿة ‪43 ............................................................‬‬
‫‪ -‬اجلزية ‪42 .............................................................‬‬
‫‪ -‬األموال ال‪:‬ي صال عؾقفا أهل الؽ‪:‬اب من العفب مؼابل اح‪:‬ػاظفم‬
‫باألرايض ال‪:‬ي اشرتوها من ادسؾؿػ ‪42 .............................‬‬
‫‪ -‬معوكة اجلفا ‪11 ......................................................‬‬

‫اخلامتة ‪17 .................................................................‬‬

‫‪68‬‬
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)

You might also like