Mirzacanzade-Neft VƏ Qaz Yat - Işl.

A.X.Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə.
Abdullayev,
R.Q.Ağayev, S.M.Əliyev, Ə.C.Əmirov, Ə.F.Qasımov
NEFT VƏ QAZ
YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ VƏ İSTİSMARI
Texnika elmləri doktoru,

prof. A.X.MİRZƏCANZADƏNİN
redaktəsi ilə
BAKI 2010
________________________________________
ANNOSTASİYA
Kitabda neft və qaz yataqlarının işlənməsinin əsasları,

quyuların və layların tədqiqi, laya süni təsir üsulları, neft
yataqlarının işlənmə sisteminin layihələndirilməsi, qaz
və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi, layın açılması,
quyuların mənimsənilməsi və onların fontan, kompressor,
dərinlik nasos üsulları ilə istismarı məsələləri haqqında
danışılır.
Kitabdan neft mədənlərində çalışan mühəndis-texniki
işçilər öz biliklərini möhkəmləndirmək üçün və neft-
mədən ixtisası üzrə təhsil alan ali məktəb tələbələri dərslik
kimi istifadə edə bilərlər.
_________________________________________
GIRIŞ
Sovet İttifaqı Kommunist partiyasının XXI

qurultayında qəbul edilmiş “SSRİ xalq təsərrüfatının
inkişafına dair yeddiillik planda (1959-1965-ci illər)”
və Sov. İKP iyul Plenumu qərarlarında neftçilər
qarşısında böyük və məsul vəzifələr qoyulmuşdur.
SSRİ Ali sovetinin yubiley sessiyasında (1957-ci
il) N.S.Xruşşov yoldaş göstərmişdir ki, yaxın 15
ildə ölkəmizdə illik neft hasilatı 350-400 milyon
tona, qaz hasilatı isə 270-320 milyard kub. metrə
çatdırılacaqdır.
Bu əzəmətli və şərəfli vəzifənin yerinə
yetirilməsində neft və qaz sənayesi sahəsində çalışan
mühəndis-texniklərin və fəhlələrin texniki biliyinin
durmadan artırılmasının ciddi əhəmiyyəti vardır. Bu
nöqteyinəzərdən müəlliflər, oxucularımıza təqdim
edilən həmin “Neft və qaz yataqlarının işlənməsi
və istismarı” kitabının müəyyən əhəmiyyəti olacağı
ümidindədirlər.
Bu kitabın I-VI fəsillərində neft və qaz yataqlarının
işlənməsinin əsasları, quyuların və layların tədqiqi,
neft və qaz yataqlarında süni təsir üsulları, neft
yataqlarının işlənməsinin layihələndirilməsi, qaz
yataqlarının işlənməsinin əsasları, qaz-konden-
sat yataqlarının işlənməsi və istismarı və VII-
X fəsillərində neft və qaz yataqlarının açılması,
quyuların fontan, kompressor və dərinlik nasosu ilə
istismarı üsullarından bəhs olunur.
Kitabın həcmi məhdud olduğundan neft və
qaz yataqlarının işlənməsi və istismarı proqramını
bütünlüklə və hərtərəfli əhatə etmək mümkün
olmamışdır. Buna görə kitabda bəzi məsələlər etüd
şəklində verilmişdir.
Hazırda neft sənayesində avtomatlaşdırma
işlərinə ciddi fikir verilir. Avtomatlaşdırma
və telemexanikanın ayrıca bir bəhs olduğunu,
həmçinin kitabın həcmini nəzərə alaraq müəlliflər
bu məsələləri yalnız yeri gəldikcə qısaca nəzərdən
keçirmişlər.
Kitab həmçinin məhdud olmasından və
quyuların yeraltı təmirinə dair Azərbaycan dilində
ayrıca kitab buraxılmış olduğundan həmin bəhs
də kitabda verilməmişdir. Şübhəsiz, bütün bunlar
kitabın bitkinliyinə müəyyən təsir göstərmişdir.
Kitabın I fəslini geologiya-mineralogiya elmləri
doktoru professor M.Ə.İskəndərov və texnika elmləri
namizədi R.Q.Ağayev, II və III fəsillərini texni-
ka elmləri doktoru professor A.X.Mirzəcanzadə və
texnika elmləri namizədi S.M.Əliyev, IV fəslin II
paraqrafını prof. M.Ə.İskəndərov, qalan hissəsini və V,
VI fəsilləri texnika elmləri namizədi Ə.C.Əmirov, VIII
və IX fəsilləri texnika elmləri namizədi Ə.F.Qasımov
və X fəsli texnika elmləri namizədi M.Ə.Abdullayev
yazmışdır.
1960-cı ildə nəşr olunmuş “Neft və qaz yataqlarının
işlənməsi və istismarının nəzəri əsasları” kitabı
kimi, oxuculara təqdim olunan bu kitab da yeni pro-
qramla və Azərbaycan dilində ilk dəfə buraxıldığı
üçün müəlliflər kitabın qüsursuz olacağı iddiasında
deyildirlər. Kitabın nöqsanlarını göstərəcək oxucu-
lara müəlliflər qabaqcadan öz minnətdarlıqlarını
bildirirlər.
I fəsil. Neft yataqlarının işlənməsinin əsasları
I FƏSİL
NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNİN ƏSASLARI
§1. NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ HAQQINDA

ƏSAS ANLAYIŞLAR
Neft yataqlarını istismar etdikdə eyni zamanda iki proses gedir:
1) lay qüvvələrinin təsiri altında məsaməli mühitdə maye və qazın
hərəkət prosesi;
2) maye və qazın quyu dibindən yer üzərinə qaldırılması prosesi.
Həmin proseslər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və onların idarə
edilməsi mümkündür.
Neft laylarının işlənməsi dedikdə layda quyu dibinə maye (qaz)
hərəkəti prosesinin müxtəlif vasitələrlə idarə edilməsi nəzərdə
tutulur.
Layda maye (qaz) hərəkəti prosesini, laya qazılacaq quyuların
sayından ,onları yerləşmə və işə baxılma qaydasından,istismar
edilməsi şəraitindən, nəhayət layın enerji balansına süni olaraq təsir
edilməsindən asılı olaraq idarə etmək olar.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz tədbirlər bir-birindən fərqlənir
Quyuların iş rejimi geoloji və texniki şərtlərdən asılı olaraq
müəyyən edilir. Quyuların iş rejiminin dəyişdirilməsi vasitəsilə
laydan mayenin hərəkət prosesinin idarə edilməsi həmişə
mümkündür. Ancaq quyuların sayının dəyişdirilməsi ilə hərəkət
prosesinin idarə edilməsi həmişə mümkün olmur. Ona görə də
quyuların sayını, onların yerləşdirilməsi və işə salınma qaydasını
əvvəlcədən düzgün olaraq müəyyən etmək lazım gəlir. Əgər
işlənmə zamanı quyuların sayını dəyişdirmək lazım gələrsə, onda
bu,əlavə kapital qoyuluşu, yaxud qoyulmuş əsaslı xərcin yersiz sərf
olunması ilə əlaqədar ola bilər.
Digər tərəfdən quyuların sayını dəyişdirdikdə onların
yerləşdirilməsi qaydasını da dəyişdirmək lazım gələ bilər. Bu isə
həmişə mümkün ola bilməz.
Beləliklə, işlənmənin əsas məsələsi, laya qazılacaq quyular
sayının, onların yerləşdirilməsi və işə salınması qaydasının müəyyən
edilməsindən ibarət olduğunu görürük.
6
Layın enerji balansını dəyişdirmək məqsədilə ona süni təsir

göstərilməsi də işlənmənin əsas məsələlərindən biridir. Laya süni
təsir göstərməklə (laya su, yaxud qazın vurulması, quyudibi zonasına
təsir edilməsi və i.a.) layda gedən prosesi tamamilə dəyişdirmək
olar. Laya işlənmənin lap başlanğıcında, yaxud müəyyən müddət
keçdikdən sonra süni təsir göstərmək olar.
Laya göstəriləcək süni təsir üsulu və injeksiya quyularının sayı
əvvəlcədən düzgün müəyyən edilməlidir. injeksiya quyularının iş
rejimlərini isə işlənmə zamanı tənzim etmək olar.
Yuxarıda deyilənlərə əsasən layın işlənməsinə belə tərif vermək
olar: laya qazılacaq quyuların sayını, onların yerləşmə və işə salınma
qaydasını müəyyən etmək, quyuların texnoloji rejimlərini tənzim
etmək və layın enerji balansına təsir göstərməklə laydan quyudibinə
maye (qaz) hərəkətinin idarə edilməsinə layın işlənməsi deyilir.
Layda maye (qaz) hərəkətinin idarə edilməsi məqsədilə görülən
işlərə birlikdə layın işlənmə sistemi deyilir.
Beləliklə, layın işlənmə sistemi seçildikdə aşağıdakı məsələlər həll
olunmalıdır:
1) lay hansı rejimlə istismar edilməlidir;
2) layı müəyyən edilmiş rejimdə istismar etmək üçün ona süni
təsir göstərmək lazımdır, ya yox;
3) istismar və injeksiya quyuları hansı qayda ilə yerləşdirilməlidir,
onların sayı və işə salınması qaydası necə olmalıdır;
4) istismar və injeksiya quyuları hansı iş rejimində işləməlidir.
Yuxarıdakı tədbirlərin seçilməsindən asılı olaraq işlənmə
sistemləri müxtəlif ola bilər.
İşlənmə sisteminin səmərəli olmasını müəyyən etdikdə aşağıdakı
əsas göstəricilər birlikdə nəzərdən keçirilməlidir:
1) quyuların sayı və onların yerləşdirilməsi sxemi;
2) laya süni təsir üsulu;
3) işlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı;
4) işlənmə müddətində hasilatın dəyişməsi;
5) işlənmənin iqtisadi göstəriciləri.
Laya qazılacaq quyuların sayı az götürüldükdə bir quyuya düşən
hasilat daha yüksək olar. Digər tərəfdən, quyuların sayını artırmaqla
ümumi hasilat artır, bu isə işlənmə müddətinin azalmasına səbəb
olur. Lakin quyuların sayının artması neftin maya dəyərinin
artmasına səbəb olur. Deməli, quyuların sayını müəyyən etdikdə
iqtisadi göstəricilər də nəzərə alınmalıdır.
Işlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalının qiymətinə
xüsusi fikir verilməlidir.
Lay bircinsli olduqda quyuların sayının, ehtiyatdan istifadə etmə
əmsalına çox az təsiri vardır. Bircinsli layda ehtiyatdan istifadə etmə
əmsalı layın iş rejimindən, hərəkət edən mayelərin özlülüyündən,
lay təzyiqinin dəyişmə xarakterindən və başqa amillərdən asılıdır.
Bircinsli olmayan laylarda isə quyuların sayının, yəni onların
7
arasındakı məsafənin ehtiyatdan istifadə əmsalına daha çox təsiri

vardır. Belə laylarda quyuların sayını çox götürməklə ehtiyatdan
istifadə əmsalını artırmaq olar. Lakin quyuların sayını artırmaqla
ehtiyatdan istifadə əmsalının artırılması iqtisadi cəhətdən əlverişli
olmaya da bilər.
Işlənmə müddəti də əsas göstəricilərdən biridir. Lakin işlənmə
müddətinin əvvəlcədən seçilməsi mümkün deyildir. Işlənmə
müddətini seçərkən, gündəlik hasilatın səviyyəsi, neftin maya
dəyəri və digər iqtisadi göstəricilər nəzərə alınmalıdır. Əlbəttə,
bütün işlənmə müddətində gündəlik hasilatın bir səviyyədə qalması
yaxşı olardı, ancaq buna nail olmaq həmişə mümkün deyildir. Bu,
bəzən fiziki cəhətdən mümkün olan hallarda işlənmənin iqtisadi
göstəriciləri pisləşir.
İqtisadi amil işlənmənin əsas göstəricisidir, ancaq bu amil
işlənmədə gedən fiziki proseslərdən və xalq təsərrüfatının tələbatının
ödənilməsi məsələsindən ayrılıqda nəzərdən keçirilə bilməz.
Beləliklə, səmərəli işlənmə sisteminin seçilməsinin kompleks
məsələ olduğunu görürük. Bu məsələni həll edərkən xalq
təsərrüfatının neft məhsullarına olan tələbatının və həmin neftin
hasil edilməsinə lazım olan xərclərin ödənilməsini və işlənmənin
sonunda ehtimal olunan itkiləri (yəni layın neft ehtiyatından istifadə
əmsalının) nəzərə almaq lazımdır.
Deməli, ayrılıqda götürülmüş neft yataqlarının səmərəli işlənmə
sistemi minimal xərclə xalq təsərrüfatına tələb olunan gündəlik
hasilatı və yatağın neft ehtiyatından mümkün qədər tam istifadə
edilməsini təmin etməlidir.
Neft yataqlarının səmərəli işlənmə sisteminin müəyyən edilməsi
məsələsini həll edərkən aşağıdakı fənlərdən istifadə edilir:
1) regional geologiya və hidrogeologiya; 2) geofizika; 3) neft-
mədən geologiyası; 4) neft layının fizikası; 5) yeraltı hidravlika; 6) neft
və qaz çıxarılmasının texnologiya və texnikası; 7) sahə iqtisadiyyatı.
Neft və qaz yataqlarının işlənməsi elmi kompleks olması etibarilə
yuxarıda qeyd etdiyimiz fənlərin üzvi birləşməsindən yaradılmışdır.
Bu fənlər vaxtilə işlənmənin xüsusi məsələlərini müstəqil həll
etməklə inkişaf etmişdir. Həmin fənlərin kifayət qədər inkişaf
etməsi nəticəsində neft yataqlarının işlənməsinin elmi cəhətcə
əsaslandırılması mümkün olmuşdur. Ona görə də neft və qaz
yataqlarının işlənməsi elmi nisbətən cavandır. Neft yataqlarının
işlənməsi elminin yaradılması, eyni zamanda həmin fənlərin daha
da inkişaf etməsinin rəhnidir.
§ 2. NEFT GEOLOGİYASINA DAİR BƏZİ MƏLUMATLAR

Neft və qaz yataqlarının işlənməsini düzgün layihələndirmək üçün
geologiya elmi ilə əlaqədar olan bir sıra məsələləri aydınlaşdırmaq
tələb edilir. Bu məsələlər sırasına neft və qazın nə kimi məsaməli
süxurlarda toplanmasının öyrənılməsi, neft yataqlarının tipləri
8
və formalarının düzgün müəyyən edilməsi, yataqların həndəsi

formasının təxmini də olsa, aydınlaşdırılması və s. daxildir. Bunu
nəzərə alaraq bu paraqrafda geologiya elmindən bəzi məlumatları
verməyi lazım bilirik.
Neft və qaz üçün kollektor olan süxurlar

Neftin və qazın Yer qabığında hər hansı bir məsaməli mühitdəki
(süxurdakı) təbii yığımına neft və qaz yatağı deyilir. Bu tərifdən
göründüyü kimi, neft və qaz yatağının yaranması üçün süxurların
məsaməli olması mühüm şərtlərdən biridir. Bütün dünyada indiyə
kimi müəyyən edilmiş neft yataqlarının 99.99%-i çökmə süxurlarda
yerləşir.
Məlum olduğu kimi, öz mənşəyinə görə süxurlar çökmə, maqmatik
və metamorfik olur. Neft və qaz yataqları əsasən çökmə süxurlarla
əlaqədar olduğundan, bu süxurlar haqqında bir qədər ətraflı məlumat
verək. Çökmə süxurlar Yer qabığının üst hissəsi üçün səciyyəvi olan
termodinamik şəraitdəki süxurlardır. Belə süxurlar çöküntünün
sudan kimyəvi, yaxud mexaniki çökməsi, orqanizmlərin suda və
quruda həyat fəaliyyəti, müxtəlif süxurların fiziki və kimyəvi aşınma
məhsullarının yenidən çökdürülməsi və s. nəticəsində əmələ gəlir.
Çökmə süxurlar ən çox dənizlərdə yaranır. Belə ki, dağları, təpələri
əmələ gətirən süxurlar külək, su və digər amillərin təsiri nəticəsində
dağılıb, müxtəlif ölçülü parçalar və qırpıntılar əmələ gəlir. Çaylar bu
süxur parçalarını və qırıntılarını gətirib dənizlərə tökür. Yüz min və
milyon illər keçdikcə dənizdə bir neçə on və yüz metrlərlə qalınlığı
olan çöküntülər əmələ gəlir. Bu çöküntülər bərkidikdən sonra çökmə
süxurlar yaranır. Çökmə süxurlar sırasına qum, qumdaşı, əhəngdaşı,
dolomit, mergel, gil və s. süxurlar daxildir.
Çökmə süxurlar ilk dəfə su hövzlərinin (dənizlərin və s.) dibində
əsasən üfüqi vəziyyətdə yatmış laylar əmələ gətirir. Istər çöküntülərin
əmələ gəlməsi vaxtı, istərsə də sonra Yer qabığında baş verən
gərginlik (tektonik proseslər) nəticəsində laylar üfüqi vəziyyətdən
çıxıb, müxtəlif yatım formaları əmələ gətirir.
Dənizin dibi uzun geoloji dövrlər ərzində çökərsə, əmələ gəlmiş
süxurlar bir neçə kilometr dərinliyə qədər gömülə bilər. Dəniz
dibində əmələ gələn bu çökmə süxurlar böyük dərinliklərə daxil
olduqda sıxlaşıb, yüksək temperatura məruz qalır. Bunun nəticəsində
çökmə süxurlar öz tərkiblərini və quruluşlarını dəyişir. Uzun geoloji
vaxt keçdikdən sonra temperaturun və təzyiqin təsirindən çökmə
süxurlardan tamamilə yeni tipli süxur-metamorfik1 süxur əmələ
gəlir. Metamorfik süxurlar maqmatik süxurlardan da yarana bilər.
Böyük Qafqaz dağlarının mərkəzi hissəsində intişar edən kristallik
şistlər metamorfik süxurlara misal ola bilər.
Maqmatik (püskürmə) süxurlar yerin dərinliklərində yerləşən
maqma adlı mürəkkəb kimyəvi odlu kütlənin ocağından ayrılıb
1 metamorfos-latınca deyişme demekdir.
9
soyuması nəticəsində əmələ gəlir. Yer səthinə çıxmayıb Yer qabığının

içərisində soyuyan maqma intruziv süxurlar əmələ gətirir. Maqmanın
Yer səthinə çıxıb, atmosfer və ya hidrosfer altında soyuması
nəticəsində effuziv süxurlar əmələ gəlir.
Təbiətdə rast gələn neft yataqları əsas etibarilə çökmə mənşəli
süxurlarla əlaqədardır. Məsələn, SSRİ-də (Azərbaycan, Dağıstan,
Şimali Qafqazda), ABŞ-da və digər ölkələrin bir çox rayonlarında rast
gələn zəngin neft yataqları çökmə mənşəli olan qum və qumdaşılarla
əlaqədardır. “İkinci Bakı” adı ilə şöhrət tapmış və Ural sıra dağları ilə
Volqa çayı arasında yerləşən zəngin neft-qaz yataqları əsas etibarilə
çökmə mənşəli, əhəngdaşı, dolomit adlanan süxurlarla əlaqədardır.
Yaxın və Orta Şərq ölkələrində (İran, Küveyt, İraq, İordaniya və s-də)
rast gələn bir sıra zəngin neft yataqları da əhəngdaşı və dolomitlərlə
əlaqədardır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ, Kanada, Meksika və başqa
ölkələrdə nadir hallarda, bəzi cüzi neft yığımları maqmatik və
metamorfik süxurlarla əlaqədardır. Məsələ ondadır ki, maqmatik və
metamorfik süxurlar aşınmaya (pozulmaya), tektonik gərginliyə və
s. məruz qaldıqda, onlarda çatlar əmələ gəlir. Qonşuluqda yerləşən
çökmə süxurlardakı neft bu süxurların çatlarına və məsamələrinə
toplaşıb, kiçik miqyaslı neft yataqları yaradır.
Belәliklә, neft vә qaz, әsas etibarilə, çökmә süxurların-qumların,
qumdaşıların, әһәngdaşıların, dolomitlәrin mәsamә vә çatlarında
toplanaraq yataqlar әmәlә gәtirir. Onu qeyd etmәk lazımdır ki,
aparılan tәdqiqat nәticәsindә һәr bir çökmә vә mәsamәli süxurda
neftin toplana bilmәyәcәyi müәyyәn edilmişdir. Belә ki, bütün çökmә
süxurlar mәsamәli olmalarına baxmayaraq, onların һamısında neft
toplana bilmir. Mәsәlәn, çökmә mәnşәli gil süxurlarının mәsamәlilik
әmsalı bəzən qum süxurlarındakından çox olub, 40-50%-ә çatır.
Gillәrdә mәsamәliliyin kifayәt qәdәr çox olmasına baxmayaraq,
onlar neftin yığılıb, yataq әmәlә gәtirmәsi üçün münasib süxur
һesab edilmir. Bunun sәbәbi gil süxurlarındakı mәsamәlәrin bir-
birilә birlәşib, neftin һәrәkәt etmәsi üçün әlverişli kanallar әmәlә
gәtirmәmәsindәdir. Gil süxurlarında yaranan kanallar o qәdәr dar
olur ki, bu kanalların içәrisindә neft һәrәkәt edә bilmir. Qum,
qumdaşı, әһәngdaşı vә digәr süxurlarda isә kanalları әmәlә gәtirәn
dәnәlәr arasında yerlәşәn boşluqlardan bir-birinә yol vardır. Bu
boşluqlar bir-birinә birlәşib, neftin keçmәsi (һәrәkәti) üçün imkan
yaradır. Daxilindә neft vә qaz toplana bilәn vә yatağın istismarına
başlandığı zaman һәmin nefti özündәn buraxa bilәn hәr һansı
bir süxura kollektor deyilir. Neft vә qaz kollektor süxurların
mәsamәlәrinә toplanaraq yığımlar әmәlә gәtirir. Onu da qeyd
etmәk lazımdır ki, neftin toplanıb yığımlar yaratması üçün әlverişli
olmayan bəzi süxurlar, qazın yataqlar әmәlә gәtirmәsi üçün münasib
olur. Mәsәlәn, incә tәbәqәli gilli süxurlar (şistlәr) neftin deyil, yalnız
qazın toplanıb yataqlar әmәlә gәtirmәsi üçün әlverişli һesab edilir.
10
Yer qabığının әsas struktur vaһidlәri

Neft vә qaz yataqları Yer qabığında rast gәlәn ayrı-ayrı elementar
struktur formalar (antiklinal, monoklinal vә s.) ilә әlaqәdar olur.
Bir çox һallarda neft vә qaz yığımlarının (yataqlarının) әmәlә
gәlmәsindә dizyunktiv (qırılma) pozulmalar da müһüm rol oynayır.
Mәһz buna görә dә Yer qabığında tәsadüf edilәn struktur formalar
vә qırılma pozulmaları xüsusi olaraq aşağıda nәzәrdәn keçirilir.
Yer qabığında müşaһidә olunan elementar struktur formaların vә
qırılma pozulmalarının tam vә düzgün dәrk edilmәsi üçün, onların
yarandığı geoloji müһiti, yәni Yer qabığının әsas struktur vaһidlәrini
ümumi şəkildә dә olsa nәzәrdən keçirmәk lazımdır.
Yer qabığı tektonik һәrәkәtlәrin xarakterinә vә strukturların
formalarına görә müxtәlif xüsusiyyәtlәrә malikdir. Belә ki, onun
quruluşunda geosinklinal vә platforma kimi iki әsas struktur vaһidlәr
ayrılır. Bu vaһidlәr özlәrinә mәxsus elementar struktur formalar vә
pozulmalarla xarakterizә olunur.
Yer qabığının böyük şaquli mütәһәrrikliyә malik olan vә çoxlu
miqdarda struktur zonalara bölünmüş saһәlәrinә geosinklinal
deyilir. Belә saһәlәrdә uzun geoloji zaman әrzindә baş verәn fәal
enmә nәticәsindә dәniz mәnşәli qalın çöküntü qatları әmәlә gәlir.
Geosinklinal saһәlәrinin yuxarıda qeyd edilәn xüsusiyyәtlәrindәn
başqa bir neçә sәciyyәvi cәһәtlәri dә vardır. Bu sәciyyәvi cәһәtlәrdәn
saһәlәrin kәskin diferensiasiyasını, çöküntulәrin xeyli qalınlığa malik
olmasını, depressiyaların uzanmasına perpendikulyar istiqamәtdә
çökuntülәrin litoloji tәrkibinin vә qalınlıqlarının tez-tez dәyişmәlәrini
vә әksinә, uzanma istiqamәti üzrә sabit qalmalarını, platforma
zonalarında məlum olmayan xüsusi çöküntü tiplәrinin (fliş, mollas
vә s.) bu saһәlәrdә olmasını, intensiv maqmatizmi, əksәr һallarda
üstәgәlmә tipli pozulmalarla mürәkkәblәşәn şiddәtli qırışıqlığı vә
regional metamorfizmi göstәrmәk olar.
Azәrbaycan, Dağıstan, Krasnodar, Türkmәnistan, Özbәkistan,
Ukrayna, Saxalin və bir çox digәr saһәlәrdәki neft vә qaz yataqları
geosinklinal tipli һövzәlәrlә әlaqәdardır. Bu saһәlәrdә neft yataqları
az-çox kәskin ifadә olunmuş struktur formalarla әlaqәdardır.
Geosinklinal saһәlәrindәki neft yataqlarının kәsilişindә adәtәn bir
neçә neftli-qazlı lay olur.
Yer qabığının digәr böyük struktur vaһidi platforma hesab
edilir. Yer qabığının az mütәһәrrikliyә malik olan, az miqdarda
struktur zonalara bölünmüş vә zaman etibarilə sabit qalan
saһәlәrinә platforma deyilir. Platformanın bu xüsusiyyәtlәrindәn
doğan bir neçә sәciyyәvi cәһәtlәri vardır. Bu sәciyyәvi cәһәtlәrdәn
geosinklinal saһәlәrinә nisbәtәn platformalarda qravitasiya vә
maqnit saһәlәrinin monotonluğunu, saһә üzrә çöküntülәrin litoloji
tәrkibi vә qalınlıqlarının sabitliyini, burada kontinental vә karbonatlı
çöküntülәrin çox intişar etmәsini, qalınlıqların mütlәq qiymәtinin
az olmasını, qırışıqlığın mәһdud inkişaf etmәsini (üstәgәlmә
11
һadisәsi, demәk olar ki, baş verir), qırışıqların az meyilli olmasını,

metamorfizmin baş vermәmәsini vә s. göstәrmәk olar.
Platforma ikimәrtәbәli quruluşa malik olması ilә sәciyyәlәnir. Alt
mәrtәbә Paleozoydan qәdim kristallik süxurlardan, üst mәrtəbә isә
Paleozoy-Dördüncü dövr yaşlı çökmә süxurlardan təşkil olur. Üst
mәrtәbәnin qalınlığı adәtәn iki-üç kilometr olub, bәzi һallarda isә üç-
beş kilometrə çatır. Platforma saһәlәrindә neft-qaz yataqları çökmə
süxurlardan təşkil edilmiş üst mәrtәbәyә aid edilir.
Platforma tipli neft-qaz yataqlarına "İkinci Bakı"-nın yataqlarını
misal göstәrmәk olar. Bu yataqların kəsilişindә neftli-qazlı layların
miqdarı geosinklinal saһәlәrindә yataqların kәsilişindәki neft-
qazlı layların miqdarına nisbәtәn xeyli az olur. Lakin platforma
saһәlәrindәki neft-qaz yataqları öz ölçülәrinin böyük olması ilә
fәrqlәnir. Belә ki, eni 10-15 km vә daһa çox olan bu yataqlar yüz
kilometrlәrlә mәsafәdә uzanır.
Qırılma pozulmaları vә onların növlәri

Neft vә qaz yataqlarının aid olduqları struktur formalarının
һüdudlarında tez-tez qırılma pozulmaları tәsadüf edilir. Bu
pozulmalar bir çox һallarda ekran rolunu oynayaraq neft-qaz
yığımlarının әmәlә gәlmәsi üçün әlverişli şәrait yaradır.
Süxur laylarının bütövlüyünün qırılması ilә xarakterizә olunan
yatımlardakı pozulmaya qırılma pozulması deyilir. Qırılma
pozulmalarının bir neçә növü vardır: qırılıb-düşmә, qırılıb-qalxma,
üstәgәlmә, üfüqi yerdәyişmә vә s.
Layların qırılması müәyyәn sәtһ üzrә baş verir ki, һәmin sәtһә
dә qırılma səthi deyilir. Lay sәtһinә bәnzәyәn qırılma sәtһi yatım
elementlәri ilә xarakterizә olunur, yәni laylarda olduğu kimi onun
da uzanma, yatım istiqamәtlәri vә yatım bucağı vardır.
Qırılma nәticәsindә yerlәrini dәyişәn laylar, qırılma sәtһinә
söykәnәrәk onun tәrәflәrini vә ya qanadlarını təşkil edir. Yuxarı
qalxmış qanada qalxan qanad, yaxud asılı tәrәf, enәn qanada isә alt
qanad vә ya bəzən yatıq tәrәf deyilir.
Qırılıb-düşmә. Qırılma sәtһi
enәn qanada tәrәf meyl edәrsә,
belә pozğunluğa qırılıb-düşmә
deyilir. Qırılıb-düşmәnin
qanadlarının biri digәrinә
bitişik olarsa, qapalı qırılıb-
düşmә meydana çıxır; qanadlar
arasında müәyyәn qәdәr boşluq
olarsa, açıq qırılıb-düşmə
yaranır.
1-ci şəkildәn göründüyü kimi,
1-ci şəkil. Qırılıb-düşmə qırılıb-düşmә aşağıdakı һәndәsi
elementlәrlә xarakterizә olunur:
12
2-ci şəkil. Pilləli qırılıb-düşmə 3-cü şəkil. Qraben
AB-qırılıb-düşmәdә yerdәyişmәnin tam amplitudu; BV-

qırılıbdüşmәdә yerdәyişmәnin şaquli amplitudu; AB-qırılıb-düşmәdә
yerdәyişmәnin üfüqi amplitudu; AB qırılıb-düşmәdә yerdәyişmәnin
stratiqrafik amplitudu; α-layın yatım bucağı; β-qırılma sәtһinin
yatım bucağıdır.
Qırılıb-düşmәnin bir neçә növü olur: uzununa, eninә, diaqonal
vә yaxud çәp qırılıb-düşmә. Qırılma sәtһinin uzanma istiqamәti
layların uzanma istiqamәtinә uyğun gəlirsә, buna uzununa qırılıb-
düşmә deyilir.
Qırılma sәtһinin uzanma istiqamәti layların uzanma istiqamәtinә
perpendikulyar keçirsә, eninә qırılıb-düşmә meydana çıxır.
Qırılma sәtһinin uzanma istiqamәti, layların һәm uzanma, һәm
dә yatım istiqamәtlәrinә uyğun gәlmәzsә, diaqonal qırılıb-düşmә
alınır.
Bundan başqa, qırılma sәtһinin vәziyyәtindәn asılı olaraq uyğun
vә qeyri-uyğun yatan qırılıb-düşmәlәr meydana çıxır. Qırılma sәtһi
vә laylar eyni istiqamәtdә meyl edirsә, uyğun yatan qırılıb-düşmә,
әks istiqamәtdә meyl edirsә, qeyri-uyğun yatan qırılıb-düşmә
meydana çıxır.
Lay pillәyә oxşar formada bir neçә qırılıb-duşmә ilә parçalanarsa,
belә pozulmaya pillәli qırılıb-düşmә deyilir (2-ci şəkil).
Qraben, һorst vә bunlara oxşar pozulmalar da pillәli qırılıb-
düşmәlәrә aid edilir. İki vә ya bir neçә qırılıb-düşmә arasındakı
һissәlәrin enmәsindәn yaranan formaya qraben deyilir. Qrabenlәr
sadә vә mürәkkәb olur. Sadә qraben iki qırılıb-düşmә ilә
mәһdudlanmış olur (3-cü a şәkli). Mürәkkәb qrabendә isә enmə1ər
qırılıb-düşmәlәr sistemi üzrә baş verir (3-cü b şәkli).
İki qırılıb-düşmә arasındakı һissәnin qalxmasından alınan
formaya horst deyilir (4-cü şəkil). Horstlar sadә vә mürәkkәb olur.
Sadә horstlar iki qırılıb-duşmә ilә, mürәkkәb (pilləli) horstlar isә bir
neçә qırılıb - düşmәlәrlә mәһdudlanmış olur.
Qırılıb-qalxma. Qırılma sәtһi qalxan qanada tәrәf meyl edәrsә,
belә pozğunluğa qırılıb-qalxma deyilir (5-ci şəkil). Qırılıb-qalxmanın
һәndәsi elementlәri qırılıb-duşmәninki kimi olduğundan biz onları
13
4-cü şəkil. Horst 5-ci şəkil. Qırılıb-qalxma
burada tәkrar etmirik.

Üstәgәlmә. Qırılma sәtһi çox kiçik bucaq
altında yatarsa, pozulma qırılıb-qalxma tipindәn
çıxıb, üstәgәlmə tipinә keçir. Bu һalda һәm şaquli,
һәm dә üfüqi yerdәyişmә baş verir. Nәticәdә
qırılıb-qalxmanın bir qanadı digәr qanadının
uzәrinә һәrәkәt edib, üstәgәlmә adlanan qırılma
6-cı şəkil. pozulmasını yaradır (6-cı şəkil). Üstәgәlmә
Üstəgəlmə müstәvisi adәtәn 45°-dәn kiçik bucaq әmәlә
gәtirәrәk yatır.
Neft-qaz yataqları yerlәşәn süxurların yatım formaları

Qeyd etmәk lazımdır ki, neftli vilayәtlәrin dәrinliklәrindә yatan
mәsamәli süxurların һamısı neftlә dolmuş olmur. Mәsәlәn, Abşeron
yarımadasının bəzi saһәlәrindә mәsamәli süxur laylarında neft
toplanmış, qonşu saһәlәrdә isә һәmin laylarda neft yoxdur. Bunun
sәbәbini neftin yer qabığının yalnız müәyyәn һissәlәrindә toplana
bilmәsi ilә izaһ etmәk olar. Neftin toplanması üçün әn әlverişli
forma antiklinal tipli struktur formalar һesab edilir. Sinklinal tipli
struktur formalar isә neftin toplanması üçün әlverişli deyildir. Laylar
әyildikdә onların qabarıq һissәsi yuxarıya olarsa, antiklinal (7-ci a
şәkli), aşağıya olarsa, sinklinal (7-ci b şәkli) qırışıq alınır. Qırışıqın yan
һissәlәrinә onun qanadlari deyilir. Antiklinal qırışıqlarda qanadlar
yuxarıda, sinklinal qırışıqlarda isә aşağıda birlәşir. Qırışığın
mәrkәzi һissәsinә onun
nüvәsi deyilir. Antiklinal
qırışıqlarda nüvәdә qәdim
süxurlar, qanadlara tәrәf
getdikcә cavan süxurlar,
sinklinal qırışıqlarda isә
7-ci şəkil. әksinә, nüvәdә cavan
a – antiklinal; b - sinklinal süxurlar, qanadlara tәrәf
14
isә qәdim süxurlar yerlәşir.

Antiklinal qırışıq formasında
yatan mәsamәli süxurlar neftin
toplanması üçün әlverişli yer һesab
edilir. Mәsamәli süxurlardan təşkil
edilmiş laylar keçirici olmayan
süxurlarla әһatә olunduqda, neftin
toplanması üçün şәrait yaranır.
Qeyd etmәk lazımdır ki, neft
laylarının һamısında neftlә bәrabәr 8-ci şəkil. Antiklinalın tağında
qaz vә su da olur. Neft laylarında yaranan neft yatağı
suya nadir һallarda tәsadüf
edilmir. Antiklinal tipli qırışıqlarda
neft, qaz və su xüsusi çәkilәrinә görә yerlәşir. Neftin xüsusi çәkisi
suya nisbәtәn az olduğundan sudan yuxarıda yatır. Qazın xüsusi
çәkisi su vә neftin xüsusi çәkisindәn xeyli az olduğundan, o, layın әn
һündür, qabarıq şəkildә yuxarı әyilmiş tağ һissәsindә toplanacaqdır
(8-ci şəkil).
Belәliklә, neftin mәsamәli süxur laylarının һәr yerindә deyil,
müvafiq әlverişli formalarda
toplandığı məlum olur. Mәsamәli
süxur laylarının neftin toplanması
üçün әlverişli olan һissәlәrinә tələ
deyilir. Neft bu tәlәlәrә, yәni һәr
tәrәfdәn qeyri-keçirici müһitlә
әһatә olunan yerә düşdükdә,
yataqlar әmәlә gәlir.
Antiklinal qırışıqlarla әlaqәdar 9-cu şəkil. Monoklinal formada
olan neft-qaz yataqları iki növ olur: yatan laylarda neft yatağı
tektonik qırılmalarla pozulmamış
vә tektonik qırılmalarla pozulmuş
geosinklinal saһәlәrdә (Azәrbaycan, Dağıstan, Turkmәnistan vә
s.) yerlәşәn neft yataqlarının әksәriyyәti antiklinal tipli strukturlarla
әlaqәdardır. Bu yataqların tipik numayәndәlәri özünün neftliliyi
ilə şöһrәt tapmış Mәһsuldar qatda (Suraxanı, Qala, Gürgandәniz,
Bibiһeybәt, Qaradağ, Qaradağ, Mişovdağ vә s.) tәsadüf edilir.
Uzun müddәt belә güman edirdilәr ki, neft yalnız antiklinal
qırışıqlarda toplana bilәr. Sonralar müәyyәn edildi ki, antiklinal
qırışıqlardan başqa, digәr struktur formalar da neftin toplanması
üçün tәlә ola bilər. Neftin monoklinal quruluşlu məsamәli süxur
laylarında da yataq әmәlә gәtirdiyi məlumdur. Laylar böyük mәsafәdә
eyni bir istiqamәtdә, yәni bir qanad formasında yatarsa, monoklinal
qırışıq alınır (9-cu şəkil). Belә laylarda xüsusilә onların üstü qeyri-
uyğun yatan çöküntülərlə örtüldükdə, orada neftin toplanması üçün
şərait yaranır. Azərbaycanın Xәzәryanı-Quba vilayәtindә Maykop
dәstәsinin vә Çokrak һorizontunun kәsilişindә tәsadüf edilәn neft
15
yataqlarını (Siyəzən-Nardaran, Saadan, Әmirxanlı vә s.) monoklinal

yataqlara misal göstәrmәk olar.
Neft yataqlarının bir qrupu tektonik ekranlanmış yataqlar tipinә
aid edilir. Məlumdur ki, tәbiәtdә layların qırılıb aşağıya düşmәsi,
yaxud yuxarıya qalxması һallarına tәsadüf edilir. Mәsamәli
süxurlardan təşkil edilmiş lay, qırılıb aşağı düşdükdә, yaxud yuxarı
qalxdıqda, çox vaxt qeyrikeçirici
gil layları ilә tәmas edir. Bu gil
layları, keçirici lay boyunca neftin
һәrәkәtinә mane olur. Başqa sözlә
desәk, qırılma sәtһi, mәsamәli
laydakı neftin һәrәkәtinin qarşısını
alan ekrana çevrilir vә bu ekran
neftin toplanması üçün әlverişli
10-cu şəkil. Neftin pozulma şәrait yaradır. Nәticәdә mәsamәli
səthi boyunca yığılıb, yataq lay boyunça һәrәkәt edәn neft,
əmələ gətirməsi ekran boyu toplanıb, yataq әmәlә
gәtirir (10-cu şəkil).
Tektonik ekranlanmış yataqlar qırılıb-düşmә, qırılıb-qalxma,
üstәgәlmә vә s. tipli pozulmalarla әlaqәdar olur. Dәlici nüvә vә
palçıq vulkanlarının boğazı ilә ekranlanmış yataqlar da tektonik
ekranlanmış yataqlar tipinә aid edilir.
Yuxarıda nәzәrdәn keçirdiyimiz neft yataqlarının һamısı ayrı-ayrı
struktur elementlәr vә pozulmalarla әlaqәdar olduğundan, onlar
struktur tipli neft yataqlarına aid edilir.
Dünyanın müxtәlif geoloji saһәlәrindә aparılan neft axtarışı
vә kәşfiyyatı, elәcә dә istismarı işlәrindә müəyyən edilmişdir ki,
bəzi keçirici layların yuxarı һissәsinin qalınlığı get-gedә azalaraq,
tamamailә yoxa çıxır. Belә layın üst һissәsi (iti ucu) yuxarı çevrilmiş
paza oxşayır. Buna görә dә belә laylar, adәtәn, yatım üzrә yuxarı
pazlaşan laylar adlanır. Çöküntülәrin toplama şәraiti ilə әlaqәdar
olaraq әmәlә gәlәn yatım üzrә yuxarı pazlaşan laylar neftin
toplanması üçün әlverişli tәlә sayılır. Belә təlәlәrdә neft toplanaraq,
sәnaye әһәmiyyәtli yataqlar әmәlə gәtirir (11-ci şəkil). Yatım üzrә
yuxarı pazlaşmış laylara aid olan
yataqlara misal olaraq Yasamal
dәrәsi, Çaxnaqlar vә s. rayonlarda
Mәһsuldar qat çöküntülәrinin
kәsilişindәki neft yataqlarını
göstәrmәk olar. Yatım üzrә yuxarı
pazlaşan laylarla әlaqәdar olan
neft yataqları stratiqrafik tip neft
yataqlarına aid edilir. Keçirici
11-ci şəkil. Yatım üzrə yuxarı olmayan laylarla qeyri-uyğun
pazlaşan laylarda neft yatağı örtülmüş keçirici laylarda neftin
16
toplanaraq әmәlә gәtirdiyi

yataqlar da stratiqrafik tip neft
yataqlarına aiddir (12-ci şəkil).
Belә yataqlara mәsәlәn, Gəncə
vilayәtindә Ağcagil mәrtәbәsi
çöküntülәri ilә örtülәn Maykop
dәstәsi kәsilişindәki bəzi yataqlar
aid edilә bilәr. 12-ci şəkil. Qeyri-uyğun örtülmüş
Ayrı-ayrı stratiqrafik vaһid- keçirici laylarda neft yatağı.
lәrin (dәstәlәrin) һüdudunda
litoloji tәrkibin dәyişmәsi vә müәyyәn һissәlәrdә yüksәk keçirici
saһәlәrin meydana çıxması
ilә yaranan tәlәlәrlә әlaqәdar
olan yataqlar litoloji tip neft
yataqlarına aid edilir. Mәsәlәn,
bəzi gil qatlarının içәrisindә
kifayәt qәdәr böyük ölçüdә qum
linzaları rast gәlir. Tәlә rolunu
oynayan bu linzalara yığılmış
neft bəzi hallarda sənaye
əhəmiyyətli yataqlar əmələ
gətirir (13-cü şəkil).
Qolvarı neft yataqları, litoloji
tip neft yataqlarına aid edilir.
Qolvarı neft yataqları qәdim
çay dәrәlәrinin linzavarı qum
çöküntülәrində yerlәşәn neft
yataqlarına deyilir (14-cü
şəkil). Neft yataqları axtarışının
tarixindә ilk dәfә bu tip neft
yataqları 1910-cu ildә İ.M.Qubkin 13-cü şəkil. Neftin qum linzalarında
tәrәfindәn Şimali Qafqazda yığılıb yatağ əmələ gətiriməsi.
Maykop dәstәsinin aşağı
һissәsindә müәyyәn edilmişdir. Bir qәdәr sonra (12—15 il sonra) belә
neft yataqları ABŞ-da aşkar edilmişdir. Geoloji әdәbiyyatda qolvarı
yataqlar bəzən qaytanvarı yataq da adlandırılır.
Litoloji tip neft yataqlarının әmәlә gәlmәsi qәdim saһil zonalarında
vә ya su axınları nәticәsindә әmәlә gәlmiş çöküntülәrlә, elәcә dә
çöküntülәr düzgün (çala-çuxur) olması ilә әlaqәdardır.
Belәliklә, tәbiәtdә neftin
toplana bilmәsi üçün bir çox
tәlәlәrin olduğunu görürük. Hәr
bir әlverişli şәraitdә bu tәlәlәrә
xeyli neft yığılıb, müxtәlif tipli
neft yataqları әmәlә gәtirir.
14-cü şəkil. Qolvarı neft yatağı
17
§ 3. LAY TӘZYİQİ VӘ TEMPERATURU

Neft vә qaz yataqlarının digәr faydalı qazıntılar mənbəyindən
әsas fәrqi onların tәbii enerjilәrinin olması vә neftin, һabelә qazın
yer üzәrinә çıxarılmasında bu enerjidәn istifadә edilmәsidir.
Һәmin enerjini xarakterizə edәn әsas parametrlәr lay tәzyiqi vә
temperaturudur.
Lay şәraiti әsas olaraq tәzyiq vә temperaturla xarakterizә edilir.
Laydakı neftin, qazın vә suyun xassәlәri һәmin parametrlәrdәn asılı
olaraq müәyyәn edilir. Layı təşkil edәn süxurlarda lay temperatur vә
tәzyiqin təsiri altında olur.
Lay tәzyiqi
Neftli layda neft, su vә sәrbәst qaz müәyyәn tәzyiq altında olur;
bu tәzyiqә lay tәzyiqi deyilir. İstismardan әvvәlki lay tәzyiqinә
başlanğıc lay tәzyiqi deyilir. Başlanğıc lay tәzyiqini laya yeni
qazılmış quyularda dərinlik manometrlәri vasitәsilә dәqiq ölçmәk
olar (dәrinlik manometrlәri һaqqında II fәsil § 2-dә danışılır). Әgәr
lay tәzyiqini dәrinlik manometri ilә ölçmәk mümkün olmazsa, onda
başlanğıc lay tәzyiqini (pb) tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadә
olunur:
Hδ (I.I)
p = b
10
burada H-layın orta yatım dәrinliyi; δ-һidrostatik qradiyent, yәni
dәrinlikdәn asılı olaraq tәzyiqin artmasını nәzәrә alan әmsaldır. Bu
әmsal dәrinliyin 10 m artması ilә tәzyiqin dәyişmәsini göstәrir.
(I.1) düsturundan lay tәzyiqinin layın yatma dәrinliyindәn asılı
olduğunu görüruk. Ümumiyyәtlә, δ әmsalı çox böyük intervalda,
yәni 0.45 kq/sm2s ilə 2.3 kq/sm2m ilə arasında dəyişir. Әksәr һallarda
δ=1.04 olur ki, bu da lay suyunda (minerallaşmış suda) duzların
konsentrasiyası 55 Q/l olduqda, onun xüsusi çәkisinin әdәdi
qiymәtinә bәrabәrdir.
Bu әmsalın qiymәti һәr lay üçün konkret olaraq tapılmalıdır.
Lay tәzyiqi müxtәlif sәbәblәrә görә yarana bilәr. Neftli laylarda
tәzyiqin әsas olaraq iki yaranma mәnbәyi mәlumdur:
1) su sütununun ağırlığı;
2) laydan yuxarıda onun üzәrinә yatmış süxurların ağırlığı.
Qidalanma mәnbәlәri yer üzəri ilә әlaqədar olan laylarda kontur
arxasında olan suyun һidrostatik basqısı lay tәzyiqinin yaranmasına
sәbәb olur. Başlanğıc lay tәzyiqi layın yatım dәrinliyinә müvafiq su
sütununun tәzyiqinә bәrabәrdir.
Belә һalda yer üzü üfüqi olduqda, һidrostatik qradiyentin (δ)
әdәdi qiymәti lay suyunun xüsusi çәkisinin (γsu) әdәdi qiymәtinә
bәrabәr olacaq, yәni |δ|=|γsu| sularının xüsusi çәkilәri 1 Q/sm3 ilə
1.3 Q/sm2 ilә arasında dəyişdiyi kimi δ əmsalının qiyməti də ilə
arasında dəyişəcəkdir.
Yer üzü və ya pyezometrik səth (layın qidalanma konturundan
18
keçən səth) üfüqi olmadıqda isə

|δ|=|γsu| şərtinin ödənilməsi
üçün laydakı nöqtənin
pyezometrik səthdən olan
dərinliyini götürmək lazımdır
(15-ci şəkil). Əgər 1nöqtəsindəki
təzyiqi tapmaq üçün onun
yer üzərindən dərinliyini 15-ci şəkil. Yer üzü və pyezometrik
götürsək |δ|<|γsu| olacaqdır, 2 səthi üfqi olmayan neftli lay
nöqtəsində isə əksinə, |δ |>|γsu|
olacaqdır. Hər iki nöqtədə
təzyiq pyezometrik səthə görə
hesablandıqda isə |δ|=|γsu|
olacaqdır.
Neftin vә xüsusәn qazın
xüsusi çәkisi lay suyunun xüsusi
çәkisindәn fәrqli olduğu üçün,
layın qazlı vә neftli һissәlәrindә
götürülmüş nöqtәnin lay tәzyiqi 16-cı şəkil. Qazlı, neftli və
һәmin nöqtәnin dәrinliyinә sulu lay sistemi
uyğun su sütununun һidrostatik
tәzyiqindәn fәrqlәnәcәkdir.
16-cı şəkildә yer üzəri ilә әlaqәsi olan qazlı, neftli vә sulu lay
sistemi verilmişdir. Belә lay sisteminin neftli һissәsindә lay tәzyiqini
tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadә etmәk olar:
H γ − ( HSH − H n )( γ su − γ H )

ph = H su (I.2)
10
burada γsu, γn —lay şәraitindә su vә neftin xüsusi çәkilәri,Q/sm3 ilə;
HSH — su-neft kontaktının yer üzәrindәn dәrinliyi, m ilә;
Hn—neftli һissәdә götürülmüş nöqtәnin yer üzәrindәn
dәrinliyidir, m ilә.
γsu > γn olduğundan (I.1) vә (I.2) düsturlarını müqayisә etdikdә
δ>γsu olacağı görünür.
Layın qazlı һissәsindә lay tәzyiqinin һesablama düsturu aşağıdakı
şəkildә olacaqdır.
pb =
( ) ( )(
H qγ su + H qγ s. n − H q. n ( γ su − γ n ) + H q. n − H q γ n − γ q

), (I.3)
10
burada Hq.n — qaz-neft kontaktının yer üzәrindәn dәrinliyi, m ilә;
Hq — qazlı һissәdә götürülmüş nöqtәnin yer üzәrindәn
dәrinliyi, m ilә;
γq—qazın lay şәraitindә xüsusi çәkisidir, ilә.
Bu düsturda qalan işarәlәr (I.2) düsturunda göstәrilmişdir.
Tәmiz qaz yataqlarında düstur aşağıdakı şәkli alacaqdır:
19
( )(
H qγ su + H s.q − H q γ su − γ q
pb =
) (I.4)
10
burada Hs.q — su-qaz kontaktının dәrinliyidir, m ilə.
(1,2, 3, 4) düsturlarını (I. 1) düsturu ilә müqayisә etdikdә γsu>γn>γQ
olduğundan |δ|>|γsu| olacağını görürük. Әlbәttә, layın qazlı
һissәsindә |δ| ilә |γsu| arasında daһa böyük fәrq olacağı aydındır.
Bu fәrqin götürülmüş nöqtәnin su-neft, yaxud su-qaz kontaktlarından
olan һündürlüyündәn dә asılı olduğu aydındır.
Qapalı laylarda lay tәzyiqinin yaranması dağ (geostatik) tәzyiqilә
dә әlaqәdardır (dağ tәzyiqi, yuxarı tәbәqәlәri təşkil edәn süxurların
ağırlığından yaranan tәzyiqә deyilir). Belә һallarda |δ|≤γsüx| olur.
Burada γsüx yuxarı tәbәqәlәri təşkil edәn süxurların orta xüsusi
çәkisidir.
Lakin, lay tәzyiqi dağ tәzyiqinә bәrabәr olmaya da bilәr. Bu, layı
təşkil edәn süxurların sıxılma qabiliyyәtindәn asılıdır. Süxurun
sıxılma qabiliyyәti çox olduqda lay tәzyiqi dağ tәzyiqinә yaxınlaşır.
Dağ tәzyiqinin təsirindən yaranan lay tәzyiqi özünü çox az müddәtdә
göstәrir. Ona görә dә belә һallarda başlanğıc lay tәzyiqini düzgün
ölçmәk olmur.
Әgәr layın yatımının mailliyi az olarsa, onda onun һәr һansı bir
nöqtәsindә tapılmış lay tәzyiqi bütün layı sәciyyәlәndirә bilәr. Lakin,
layın mailliyi çox olanda, onun müxtәlif nöqtәlәrindә tәzyiq müxtәlif
olacaqdır, yәni yatım dәrinliyi artdıqca lay tәzyiqi dә artacaqdır.
Belә һallarda orta (por), yaxud çevrilmiş lay tәzyiqlәrindәn
istifadә etmәk olar.
Orta lay tәzyiqini tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadә
edilir:
por =
∑ Si pi (I.5)
∑S i
burada pi — layın һәr һansı bir nöqtәsindә ölçulmüş lay tәzyiqi;

Si — lay tәzyiqi ölçülmüş nöqtәni әһatә edәn saһәdir. Hәmin
saһәdә orta lay tәzyiqi dә pi ilә işarә edilir.
Әgәr lay tәzyiqi izobar xәritәsinә görә һesablanırsa, onda:
pi — iki qonşu izobar әyrisinә uyğun olan tәzyiqin orta qiymәtidir,
Si —isә iki qonşu izobar әyrisi arasındakı saһәdir. Hәmin saһәni
planimetrlә ölçurlәr.
Çevrilmiş lay tәzyiqi һәrһansı bir ixtiyarı müstәviyә nәzәrәn
һesablanır. Hәmin ixtiyarı müstәvi, adәtәn, ilk su-neft, yaxud ilk
qaz-neft kontaktından keçәn müstәvi qәbul olunur.
Layın һәr һansı bir nöqtәsindә һәqiqi lay tәzyiqinә әsasәn
çevrilmiş lay tәzyiqini aşağıdakı düsturla һesablamaq olar:
p = pl + zγ (1.6)
burada pl— götürülmüş nöqtәdә һәqiqi lay tәzyiqi;
z—götürülmüş nöqtәnin şәrti müstәvidәn һündürlüyü;
20
γ— lay şәraitindә mayenin xüsusi çәkisidir.

İlk һalda layda һәrәkәt olmadığından onun bütün nöqtәlәrindә
çevrilmiş lay tәzyiqi bәrabәr olacaqdır. Әgәr lay istismar olunarsa,
yәni layda maye vә ya qaz һәrәkәt edirsә, layın һәr һansı bir
nöqtәsindә ölçülmuş tәzyiqә dinamikli lay tәzyiqi deyilәcәkdir. Buna
qısa olaraq lay tәzyiqi dә deyilir.
Belә һalda hәrәkәtin istiqamәtindәn asılı olaraq çevrilmiş tәzyiqin
qiymәti layın müxtәlif nöqtәlәrindә muxtәlif olacaqdır. Ona görә dә
һidrodinamik һesablamalarda çevrilmiş lay tәzyiqindәn istifadә
edirlәr. Hәqiqi lay tәzyiqindәn isә layda olan neft, qaz vә suyun
xassәlәrinin vә lay enerjisinin öyrәnilmәsindә istifadә olunur.
Lay temperaturu
Lay temperaturu da dәrinlikdәn asılı olaraq artır. Temperaturun
dәrinlikdәn asılı olaraq artması bütün neft yataqlarında bәrabәr
olmur.
Dәrinlikdәn asılı olaraq lay temperaturunu tapmaq üçün iki
anlayışdan istifadә edilir:
1) geotermik pillә—yәni temperatur 1° dәyişdikdә dәrinliyin
artımı.
Geotermik pillәni aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
H
h1 = (I.7)
tl − t o
burada h1—geotermik pillә, m ilә;
H—lay temperaturu ölçulmüş dәrinlik, m ilә;
tl— H dәrinliyindә ölçülmüş lay temperaturu, °C ilә;
to — yer üzәrindә orta illik temperaturdur, °C ilә. (I.7)
düsturundan H
t=
l
+ to
h1
alınır. Geotermik pillә dünyanın һәr yerindә eyni deyil vә orta
һesabla 34 m-ә bәrabәrdir. SSRİ-dә geotermik pillә 16 ilə 150 m/°C
arasında dəyişir;
2) geotermik qradiyent, yәni dәrinlik 100 m artdıqda temperaturun
artımı. Geotermik qradiyent aşağıdakı düsturla tapılır:
100
=th
(t − t )
H l o
(I.8)
burada th— geotermik qradiyentdir.

Bu düsturdakı qalan işarәlәr (I.7) düsturunda olduğu kimidir. (I.8)
düsturundan
H
=tl t h +t
alınır. 100 o
(I.7) vә (I.8) düsturlarına әsasәn geotermik qradiyentlә geotermik
pillə arasında aşağıdakı asılılığı yaza bilərik:
21
1-ci cədvəl
SSRİ-nin bəzi rayonlarında dərinlikdən asılı olaraq
temperatur və geometrik qradiyentlər
Geotermik
Temperatur,
qradiyent,
olunmuş dərinlikdə
o
C ilə o
C/100m ilə
Ən çox tədqiq
Rayon
dərinlikdə
dərinlikdə
dərinlikdə
dərinlikdə
dərinlikdə
dərinlikdə
və
1000 m
1000 m
ən çox
ən çox
500 m
500 m
sahələr
Qərbi Başqırdıstan 11.3 16.2 36.0 0.91 0.96 1.81 1793

Buquruslan rayonu 16.5 22.0 48.0 1.00 1.12 1.82 2140
Kuybışev-Volqaboyu 19.0 25.0 35.7 1.46 1.30 1.38 1700
Saratov-Volqaboyu 20.1 28.7 61.0 1.73 1.70 1.83 2700
Stalinqrad-Volqaboyu - 29.0 54.6 - 2.10 2.45 2000
Gürcüstan 26.3 37.6 106.0 1.93 2.12 2.49 3265
Qərbi Ukrayna 21.8 36.0 64.2 2.52 2.73 2.31 2530
Türkmənistanın
cənub-qərbi (Nebitdağ) 39.8 52.1 82.2 3.62 2.97 2.13 2585
Emba rayonları 27.3 43.6 - 4.21 3.44 - 976
Abşeron yarımadası 34.3 49.5 90.5 3.86 3.42 3.05 2500
Oktyabr rayonu
(Novoqroznı) 68.0 96.6 - 10.60 8.62 - -
Çeleken 68.0 72.4 - 7.44 3.39 - -
Stavropol 53.7 90.9 - 7.57 7.51 - -
th = 100/ht (I.9)
Geotermik pillә, yaxud qradiyent әsas olaraq süxurların litoloji
xassәlәrindәn vә rayonun struktur-tektonik amillәrindәn asılıdır.
Ona görә dә dünyanın һәr yerindә geotermik qradiyent, yaxud pillә
eyni olmamaqla bәrabәr dәrinlikdәn asılı olaraq dәyişir. Bunu biz
l-ci cәdvәldәn görürük. Hәmin cәdvәldә SSRİ-nin bəzi rayonlarında
dәrinlikdәn asılı olaraq temperatur vә geotermik qradiyentin
qiymәtlәri verilmişdir.
Ümumiyyәtlә, geotermik pillә vә ya geotermik qradiyentә
әsasәn lay temperaturunu dәqiq tapmaq mümkün deyil, çox
dәrinlikdә yerlәşmiş laylarda geotermik pillәdәn istifadə edәrәk
lay temperaturunu tapdıqda çox sәһv olur, һәmin dәrinliklәrdә
temperaturun dәyişmәsi kifayәt qәdәr tәdqiq olunmamışdır.
22
Lay temperaturunu düzgün tapmaq üçün termometrdәn istifadә

edilir. Adәtәn, termometri dәrinlik monometri ilə birlikdә quyuya
endirirlәr. Temperaturu ölçmәk üçün elektrik termometrindәn dә
istifadә edilir.
§ 4. LAY REJİMLӘRİ
Laydan quyu dibinә maye (qaz) axını yaratmaq üçün dib tәzyiqi lay
tәzyiqindәn aşağı olmalı, yәni tәzyiqlәr düşküsü yaradılmalıdır.
Tәzyiqlәr düşküsünün (depressiyanın) qiymәti müxtәlif amillәrdәn,
yәni layda axan mayenin (qazın) sәrfindәn, özlülüyündәn, layı təşkil
edәn süxurların xassәlәrindәn vә s. asılıdır. Hәmin amillәrin süzülmәdә
göstәrdiyi təsir һaqqında I kitabda (V fәsil)2 әtraflı məlumat verilmişdir.
Laydan quyu dibinә mayenin һәrәkәtini təmin etmәk, yəni lazım
olan depressiyanı yaratmaq üçün enerji mәnbәyi olmalıdır. Layın tәbii
enerji mәnbәlәri vә onların özlәrini göstәrmәsi müxtәlif şəkillәrdә ola
bilәr.
Layda mayeni (qazı) һәrәkәt etdirәn aşağıdakı enerji mәnbәlәrini
saymaq olar:
1) layda olan suyun vә neftin ağırlığından yaranan һidrostatik
basqı enerjisi;
2) layda su, neft, һәll olmuş vә sәrbәst qazın, layı təşkil edәn
süxurların elastik enerjisi.
Layda mayeni (qazı) һәrәkәt etdirәn enerji mәnbәyini öyrәnmәk
üçün layın rejimini bilmәk lazımdır. Lay rejimi dedikdә, laydan quyu
dibinә mayenin (qazın) sıxışdırılması mexanizmi vә bu prosesdә
iştirak edәn qüvvәlәrin özlәrini göstәrmәsi şәraiti nәzәrdә tutulur.
Lay rejiminin öyrәnilmәsi, layın sәmәrәli işlәnmә sisteminin
seçilmәsindә әsas rol oynayır.
Lay enerjisinin növlәri onun geoloji yatım şәraitindәn asılıdır.
Lay şәraitindә yuxarıda qeyd etdiyimiz enerjilәrin һamısı eyni
zamanda özünü göstәrә bilәr. Ancaq onlar özlәrini һәmişә eyni
dәrәcәdә göstәrә bilmir.
Layın işlәnmәsi zamanı onun tәbii şәraitindәn asılı olaraq әsas vә
әһәmiyyәtli enerji mәnbәlәrindәn istifadə etmәk olar. Ona görә dә
layların iş rejimlərindən asılı olaraq, onların tәsnifatını verdikdә әsas
hәrәkәt etdirici qüvvәlәr nәzәrdә tutulmuşdur. Demәli, biz һәlәlik
elementar rejimlər һaqqında danışırıq.
Misal üçün, ağırlıq (qravitasiya) rejimindәn başqa digәr rejimlərdә
neftin ağırlıq qüvvәsi nәzәrә alınmamışdır.
Deyilәnlәri nәzәrә alaraq elementar lay rejimlərinin aşağıdakı
tәsnifatını vermәk olar:
1. Su basqısı rejimləri;
a) sәrt qravitasiya su basqısı rejimi;
b) elastik su basqısı rejimi;
2
Mətində 1 kitaba müraciət edildikdə hər yerdə müəlliflərin “Yataqların işlənməsi və
istismarının nəzəri əsasları” adlı kitabı nəzərdə tutulur (Azərneftnəşr,1960,Bakı)
23
c) elastik qravitasiya su basqısı (qarışıq) rejimi.

2. Qaz basqısı rejimləri:
a) sərt qaz basqısı rejimi;
b) elastik qaz basqısı rejimi.
3. Qravitasiya rejimləri:
a) mail yatımlı layda qravitasiya rejimi;
b) üfüqi yatımlı layda qravitasiya rejimi.
4. Hәll olmuş qaz rejimi.
Hәmin rejimləri әtraflı olaraq araşdıraq.
Su basqısı rejimləri
Su basqısı rejimlərindә neftin laydan quyu dibinә sıxışdırılmasında
iştirak edәn әsas һәrәkәt etdirici qüvvә, neftlilik konturunun arxasında
olan suyun ağırlığından yaranan hidrostatik basqı vә sulu һissәnin
elastik xassәlәridir.
Belә rejimin olması üçün layda neft һәrәkәt etdiyi zaman, һәll
olunmuş qaz neftdәn ayrılmamalıdır, yәni layda birfazalı maye һәrәkәt
etməlidir. Layda neftdәn qazın ayrılmaması üçün isә layın bütün
nöqtәlәrindәki tәzyiq (pl) neftin qazla doyma tәzyiqindәn (pd) böyük,
yәni pl>pd olmalıdır. Belә şәrtin ödәnilmәsi üçün quyu dibinә duşәn
tәzyiqi neftin qazla doyma tәzyiqindәn (pd) çox, yәni pl<pq olmalıdır.
Su basqısı rejimindә, neftin ağırlığının rolu çox az olduğundan
nәzәrә alınmır. pq>pd şәrti daxilindә bütün işlәnmә müddәtindә qaz
amili sabit qalacaqdır.
Su basqısı rejimlərindә su-neft kontaktında axının vә tәzyiqin
kәsilmәzliyi şәrtlәri hәmişә gözlәnilmәlidir. Su basqısı rejimlərini
nәzәrdәn keçirәk:
1. Sәrt qravitasiya su basqısı rejimi. Bu rejim qısa olaraq sərt su
basqısı rejimi adlandırılır. Sәrt su basqısı rejimindә әsas һәrәkәt etdirici
qüvvә neftlilik konturunun arxasında olan suyun ağırlıq qüvvәsindәn
yaranan һidrostatik basqıdır. Burada layın sulu vә neftli һissәlәrinin
һәcmi nisbәtәn kiçik olduğuna görә layın vә layda olan mayenin
elastiklik xassәlәri nәzәrә alınmır. 17-ci şəkildә qravitasiya su basqısı
rejimli layın sxemi verilmişdir.
Tәbii һalda belә rejimin olması üçün qidalanma konturu xaricdәn
qidalanmalıdır, yәni layın yer üzәrinә çıxan hissәsindә dәniz, çay
yaxud qrunt suları olmalıdır.
Sәrt su basqısı rejimindә
әsas һidrodinamik şәrt
layın xarici sәrһәdindә,
yәni qidalanma konturunda
çevrilmiş lay tәzyiqinin sabit
qalmasıdır. Bu rejimlərdә
layın һәr һansı bir nöqtәsindә
17-cü şəkil. Sərt qravitasiya su tәzyiqin dәyişmәsi ani
basqısı rejimli layın sxemi surətlə (işıq surəti ilә) layın
24
bütün nöqtәlәrindә vә eyni

zamanda qidalanma konturunda
һiss olunduğu nәzәrdә tutulur.
Sırf sәrt su basqısı rejimlərini
neftlilik konturunun yaxın-
lığında yerlәşdirilmiş injek-siya
quyularına su vurmaqla süni
olaraq yaratmaq müm-kündür.
Bu һalda injeksiya quyularına
vurulan suyun һәcmi laydan 18-ci şəkil. Sərt su basqısı
çıxarılan mayenin һәcminə rejimində layın əsas göstəricilərinin
bәrabәr olmalıdır, әks һalda zamandan asılılığı
layın sulu һissәsi az da olsa öz
elastiklik xassәlәrini göstәrә bilәr.
Qidalanma konturunda tәzyiqin sabit qalması nәticәsindә dib
tәzyiqinin sabit qiymәtindә quyuların һasilatı aşağı düşmәyәcәk,
әksinә, neftlilik konturu irәli һәrәkәt etdikcə neft vә suyun
özlülüyünün nisbәti μn/μsu>2—3 olduqda, quyuların һasilatı
artacaqdır, çünki layda özlülüyü çox olan neftli hissә azalacaq,
özlülüyü az olan sulu һissә isә artacaqdır. Neft vә suyun özlülüyü
nisbәti μn/μs<2—3 olduqda isә quyuların һasilatı sabit qalacaqdır
(bu haqda IV fәslin 5-ci paraqrafında danışılır). Neftlilik konturu
quyulara çatdıqda, quyuların һasilatında suyun miqdarı sürətlə
artmağa başlayacaqdır. 18-ci şəkildә sәrt su basqısı rejimindә layın
әsas göstәricilәrinin zamandan asılı olaraq dәyişmәsi dinamikası
verilmişdir.
2. Elastik su basqısı rejimi. Belә rejim layı təşkil edәn süxurların vә
layda olan mayenin elastiki qüvvәsinin tәsiri ilә laydan quyudibinә
neftin һәrәkәt etmәsi
nәticәsindә yaranır. Sırf elastik
su basqısı rejiminin olması üçün
lay üfüqi olmalı vә xaricdәn
qidalanmamalıdır. Layların
sulu һissәsinin һәcmi neftli
һissәsinin һәcminә nisbәtәn
çox boyük olmalıdır. Layın
xaricdәn qidalanmaması üçün 19-cu şəkil. Elastik su
o һәr tәrәfdәn ekranlaşmalıdır. basqısı rejimli layın sxemi
Belə layın sxemi 19-cu şəkildә
verilmişdir.
Layın hәr һansı bir nöqtәsindә (quyuda) tәzyiq aşağı düşdükdә,
layı təşkil edәn süxurların vә mayenin elastiklik xassәlәri nәticәsindә
mәsamәlәrin һәcmi kiçilәcәk, mayenin һәcmi isә genişlәnәcək vә
bunun nәticәsindә mayenin bir һissәsi laydan xaric olacaqdır.
Layın sulu һissәsindә tәzyiq düşmәyә başlayarsa, onda һәmin
layın sulu һissәsindәn, suyun bir һissәsi neftli zonaya keçәcәk, bunun
25
nәticәsindә neftlilik konturu һәrәkәt edәcәk və mayenin quyudibinә

һәrәkәti təmin edilәcәkdir.
Ümumiyyәtlә, bütün һallarda layda tәzyiq düşküsü zamanı
mәsamәlәrin elastik kiçilmәsi vә mayenin elastik genişlәnmәsi
һadisәsi baş verәcәkdir, lakin süxurun vә mayenin sıxılma әmsalları
çox kiçik olduğundan layın ölçulәri çox böyuk olduqda bunu nәzәrә
almaq lazım gәlir. Lay һәcminin böyük olması üçun isә onun
әsasən sulu һissәsinin ölçülәri neftli һissәsinin ölçülәrinә nisbәtәn
çox böyük olmalıdır. Sulu һissәnin һәcmi neftli һissәnin һәcminә
nisbәtәn çox böyük olduqda neftli һissәnin elastiklik xassәlәrini
nәzәrә almamaq da olar. Layın neftli һissәsi böyük olduqda, bunun
elastiklik xassәlәrini nәzәrә almaq lazım gәlir.
Neftli lay istismar edildikdә onu təşkil edәn süxurların elastik
sıxılmasının işlәnmәyә təsirini 20-ci illәrdә birinci dәfә İ.N.Strijov
söylәmişdir. O, belә rejimi elastik yük rejimi adlandırmışdır.
ABŞ-da ölçülәrinә (saһәsi 8-104 km2) vә neft eһtiyatına görә әn
böyük olan Şәrqi Teksasın Vudbayn neftli layının elastik rejimlә
istismar edildiyi aşkara çıxarıldıqdan sonra layların belә rejimlә
işlәnmәsi nәzәri cәһәtcә әsaslandırılmışdır.
Lakin, Amerika alimlәri elastik rejimi ilk dәfә izaһ etdikdә ancaq
layda olan mayenin elastik genişlәnmәsini nәzәrә almış, layı təşkil
edәn süxurların elastiklik xassәlәri isә nәzәrә alınmamışdı. Ona görә
dә işlәnmәnin nәzәri һesablamalarla һәqiqi göstәricilәri arasında
fәrq alınmaması üçün lay şәraitindә mayenin çox yüksәk sıxılma
qabiliyyәtinә malik olduğunu qәbul etmişlәr. Vudbayn layında
suyun sıxılma әmsalı: 1
β su = 3.78·10 −5
atm
olduğu һalda Amerika alimlәri bu әmsalı
1
β su = 5.3·10 −4
atm
qәbul etmişlәr.
Professor V.N.Şelkaçov layı təşkil edәn süxurların elastiklik
xassәlәrini nәzәrә aldıqda Vudbayn layında nәzәri һesablamaların
һәqiqi işlәnmә göstәricilәri ilә düz gәldiyini göstәrmişdir.
Lay tәzyiqi azaldıqda süxurun elastiklik xassәsindәn asılı olaraq
mәsamәlәrin һәcmi aşağıdakı sәbәblәrә görә azalır:
a) lay tәzyiqi azaldıqda layı təşkil edәn süxurlara düşәn yük artır.
Dağ tәzyiqindәn yaranan yükün bir һissәsi layı təşkil edәn süxurların,
bir һissәsi isә mayenin üzәrinә düşur. Lay tәzyiqinin azalması, maye
üzәrinә düşәn yükün azalmasına sәbәb olur. Ona görә dә layı təşkil
edәn süxur dәnәlәri üzәrinә düşәn yük artır. Bu, süxur dәnәlәrinin
әlavә sıxılmasına, onların bir-birilә tәmas sәtһlәrinin çoxalmasına vә
belәliklә mәsamәlәr һәcminin azalmasına sәbәb olur;
b) lay tәzyiqi azaldıqda süxur dәnәlәrini һәr tәrәfdәn sıxan maye
tәzyiqi azalır. Bunun nәticәsindә dәnәlәrin һәcminin genişlәnәcәyi
26
vә mәsamәlәr һәcminin kiçilәcәyi aydındır. Lakin, dәnәlәrin һәcmi

genişlənmәsi çox kiçik olduğundan bu amil mәsamәlәr һәcminә çox
az təsir edәcәkdir. Ona görә bunu nәzәrә almamaq olar;
v) lay tәzyiqi azaldıqda dәnәlәrin yerlәşmә qaydası dәyişә bilәr.
Bu, müstәsna һallarda çox dәrin yataqlar işlәndikdә baş verə bilәr;
q) tәrkibindә elastiklik xassәlәri daһa yüksәk olan sementlәşdirici
maddәlәr olan süxurun lay tәzyiqi azaldıqda əlavә olaraq mәsamәlәr
һәcminin azaldığını eһtimal etmәk olar.
Elastik rejim şәraitindә istismar edilәn laylar sәrt rejimlərdәn
aşağıdakı әlamәtlәrlә fәrqlәnir:
1) Quyular işә salındıqdan sonra vә ya onların һasilatı
dәyişdirildikdә tәzyiqin lay üzrә tәzәdәn paylanması prosesi uzun
çәkir.
2) Layda tәzyiq azaldıqda onun elastik maye eһtiyatı azalır, tәzyiq
artdıqda isә һәmin eһtiyat artır.
Sәrt su basqısı rejimlərindən fәrqli olaraq layın һәr һansı bir
nöqtәsindә tәzyiqin düşmәsi bütün lay üzrә tәdricәn yayılır, lakin
müәyyәn zamandan sonra qapanma konturunda təzyiqin düşmәsi
һiss olunur. Nәzәri olaraq demәk olar ki, elastik rejimdә dә tәzyiqin
düşmәsi qapanma konturunda ani һiss olunacaqdır. Lakin layda
elә bir sәrһәd götürmәk olar ki, һәmin sәrһədә qәdәr olan saһәdә
tәzyiqin düşmәsi kifayәt qәdәr һiss olunur, bu sәrһәdin xaricindә
isә tәzyiqin düşmәsi o qәdәr az olur ki, onu nәzәrә almamaq da
olar. Belәliklә, һәmin sәrһәdlә qapanma konturu arasındakı saһәdә
təzyiqin dəyişmədiyini və ilk lay tәzyiqinә bәrabәr olduğunu fәrz
etmәk olar. Götürduyümüz sәrһәd xәtti şərti qidalanma konturu
adlandırılır. Burada şәrti qidalanma konturu zamandan asılı olaraq
öz yerini dәyişir vә qapanma konturuna yaxınlaşır.
Elastik su basqısı rejiminin iki fazası ola bilәr. Birinci faza tәzyiq
duşmәsinin qapanma konturunda һiss olunana qәdәr, yәni şәrti
qidalanma konturu qapanma konturuna çatana qədər davam edir.
Qapanma konturunda təzyiq düşməsi hiss olunduqdan sonra da
lay işlənilərsə, onda ikinci faza başlayacaqdır. Ikinci fazada təbii
qapanma konturunda təzyiq düşməyə başlayacaqdır. Hər iki fazada
zaman keçdikcə quyuların debiti aşağı düşəcəkdir. 20-ci şəkildə lay
təzyiqinin profil üzrə
zamandan asılı olaraq
paylanması qrafiki
verilmişdir. Təzyiqin
paylanmasını
asan başa düşmək
üçün üfüqi dairəvi
layda sabit dib
təzyiqli bir quyu
götürülmüşdür. 20-ci şəkil. Elastik su basqısı rejimində lay
Birinci fazada təzyiqinin zamandan asılı olaraq paylanması
27
tәzyiqlər fәrqi pk–pQ=const

olub, şərti qidalanma
konturunun R radiusu dәyişir
(artır) vә quyunun debiti
dә dәyişir (azalır). İkinci
fazada isә pk–pQ fәrqi dәyişir
(azalır), çünki pk tәzyiqi azalır
R=Rk=const olur vә Q azalır.
Birinci fazada quyunun
debiti şәrti qidalanma konturu
radiusunun artması һesabına,
21-ci şəkil. Elastik su basqısı ikinci fazada isə qidalanma
rejimində layın əsas göstəricilərinin (qapanma) konturunda
zamandan asılılığı tәzyiqin aşağı düşmәsi
һesabına azalacaqdır. Demәli,
һәr iki fazada debitin dәyişmә
qanunu müxtәlif olacaqdır. Nәzәri olaraq elastik su basqısı rejiminin
ikinci fazası pk·qq=pd olana qədər davam edə bilәr. Hәqiqәtdә isə
quyuların debiti iqtisadi cәһәtcә sәmәrәli olana qədər ikinci fazanı
davam etdirmək olar.
21-ci şəkildә elastik su basqısı rejimindә layın әsas göstәricilәrinin
zamandan asılı olaraq dәyişmәsi dinamikası verilmişdir.
Quyuların debitini sabit saxladıqda dib təzyiqinin zamandan asılı
olaraq dәyişәcәyi aydındır.
Elastik su basqısı rejimində laya süni təsir göstərmədən və dib
təzyiqini neftin qazla doyma təzyiqindən aşağı salmadan işlənmənin
sona çatdırılması üçün layın sulu hissəsinin həcmi kifayət qədər
böyük olmalıdır. Əks halda basqı rejiminin davam etdirilmәsi üçün
pq≤pd olmamışdan qabaq laya süni təsir göstәrilmәlidir.
3. Elastik qravitasiya su basqısı rejimi. Bu rejim elastik və sərt su
basqısı rejimlərinin qarışığıdır. Elastik qravitasiya su basqısı rejiminin
sxemi sərt su basqısı rejimininki kimidir. Әsas fərq sulu һissәnin
ölçüsünün çox böyük olmasındadır. Lakin, layın xarici konturunun
sәviyyәsi, quyudibi sәviyyәsindәn xeyli yüksәk olmalıdır.
Sәrt su basqısı rejimindә dә layın elastiklik xassәlәrinin özünü
göstәrmәsi nәticәsindә tәzyiqin paylanması elastik su basqısı rejiminin
birinci fazasında olduğu kimidir. Lakin, layın ölçüsü nisbәtәn kiçik
olduğundan bunu biz nәzәrә almamalıyıq. Layın ölçüsü böyük
olduqda isə elastiklik xassәlәrinin təsirini nəzərə almaq lazım gәlir.
Demәli, elastik-qravitasiya su basqısı rejiminin birinci fazası elastik
su basqısı rejiminin birinci fazası kimi olur.
Tәzyiqin düşmәsi konturda һiss olunduqdan sonra ikinci faza
başlayır ki, һәmin fazada konturda təzyiq sabit qaldığından lay
özünü sərt qravitasiya su basqısı rejimi kimi aparır. Layın xarici
konturu qidalanmadıqda da oradakı tәzyiqi sabit qəbul etmək
olar, çünki neftli һissәnin һәcmi sulu һissәnin һәcminә nisbәtәn o
28
qәdәr kiçik olur ki, laydan

neft çıxarılan zaman xarici
konturda sәviyyәnin aşağı
düşməsi praktik cәһәtdәn
һiss olunmayacaqdır.
Hәmin rejimin ikinci
fazasını injeksiya quyularına
neftlilik konturu arxasından
suyun vurulması ilә dә
yaratmaq olar.
22-ci şəkildә elastik- 22-ci şəkil. Elastik qravitasiya su
qravitasiya su basqısı basqısı rejimində layın əsas
rejimindә layın әsas göstəricilərinin zamandan asılılığı
göstәricilәrinin zamandan
asılı olaraq dәyişmәsi dinamikası verilmişdir.
Su basqısı rejimlərinin һamısında layın neftlilik zonasında onun
neftlә doyma әmsalı sabit qalır, lakin o, su-neft kontaktında dәyişir.
Qaz basqısı rejimləri

Qaz basqısı rejimlərindә, nefti quyu dibinә һәrәkәt etdirәn qüvvә
qaz papağında olan qazın elastik enerjisidir. Belә rejimdә neft yatağı
xarici tәrәfdәn mәһdudlaşmalıdır; әgәr su-neft kontaktı varsa, o,
istismar zamanı һәrәkәt etmәmәlidir (16-cı şәklә baxın). Onu da qeyd
etmәk lazımdır ki, təbii olaraq sırf qaz basqısı rejiminə rast gәlmәk
olmaz. Layda qaz papağının (sәrbәst qazın) olması lay şәraitindә
neftin qazla doymuş olduğunu, yәni neftli һissәdә lay tәzyiqinin
neftin qazla doyma tәzyiqinә bәrabәr olduğunu göstәrir. Laydan
quyudibinә maye һәrәkәtini təmin etmәk üçün dib tәzyiqi lay
tәzyiqindәn kiçik olmalıdır. Belә olduqda isә neft laydan quyudibinә
һәrәkәt etdiyi zaman neftdә һәll olmuş qaz neftdәn ayrılmağa
başlayacaqdır. Lakin, layda neftdәn ayrılan qazın miqdarı çox az
olduqda, bunu nәzәrә almamaq olar. Ümumiyyәtlә, qaz basqısı
rejimi һәll olmuş qaz rejimi ilә birlikdә ola bilәr.
Qazın özlülüyü neftin özlülüyünә nisbәtәn çox kiçik olduğundan
qaz papağının bütün nöqtәlәrindә tәzyiqi bәrabәr vә ona görә dә,
qaz-neft kontaktındakı tәzyiqi qaz papağındakı tәzyiqә bәrabәr
qәbul etmәk olar. Qaz basqısı rejimləri iki cür ola bilәr:
1. sәrt qaz basqısı rejimi;
2. elastik qaz basqısı rejimi;
1. Sərt qaz basqısı rejimi. Belә rejimdә qaz papağında, yeni qaz-
neft kontaktında tәzyiqin sabit qalması nәzәrdә tutulur.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tәbii һalda sırf sәrt qaz basqısı
rejiminә rast gәlmәk olmaz. Lakin qaz papağının һәcmi neftli һissәnin
һәcminә nisbәtәn çox böyük olduqda, qaz papağında tәzyiqin
düşmәsini nәzәrә almamaq olar. Digәr tәrәfdәn istismar zamanı
depressiya az olduqda neftdәn az miqdarda qaz ayrıla bilәr. Sırf
29
sәrt qaz basqısı rejiminin

yaranması üçün quyuların
dib tәzyiqi (pd) neftin
qazla doyma tәzyiqinә
(pd) bәrabәr, yaxud ondan
bir qәdәr çox olmalıdır.
Laydan quyudibinә
birfazalı mayenin
һәrәkәtini təmin etmәk
23-cü şəkil. Sərt qaz basqısı rejimində layın üçün qaz papağında tәzyiq
əsas göstəricilərinin zamandan asılılığı (pq.p) dib tәzyiqindәn
lazım olan depressiya (∆p)
qәdәr çox olmalıdır.
Belәliklә, pq≥pd olması üçün pq.p=pq+∆p olmalıdır. Başlanğıcda
pq.p=pd olduğundan pq>pd şәrtini yaratmaq üçün yataq işlәnmәyә
verilmәmişdәn qabaq qaz papağına injeksiya quyularının vasitәsilә
sıxılmış һava (qaz) vurmaqla oradakı tәzyiqi ∆p qәdәr artırmaq vә
işlәnmә zamanı һәmin tәzyiqi bir sәviyyәdә saxlamaq lazımdır.
Sәrt qaz basqısı rejimindә neftlilik konturu quyulara doğru һәrәkәt
etdiyindәn onların һasilatı artacaqdır, qaz amili isә sabit qalacaqdır.
Sәrbәst qaz, quyulara daxil olduqdan sonra quyular sürәtlә
qazlaşacaq, ona görә dә neft һasilatı azalacaq, qaz amili isә artacaqdır.
23-cü şəkildә sәrt qaz basqısı rejimindә layın әsas göstәricilәrinin
dәyişmәsi dinamikası verilmişdir.
2. Elastik qaz basqısı rejimi. Bu rejimdә sərt qaz basqısı rejimindәn
fәrqli olaraq laydan neft sıxışdırıldığı zaman, qaz papağında tәzyiq
aşağı düşür. Demәli, sərt qaz basqısı rejimindәn fәrqli olaraq, bu
rejimdә qaz-neft kontaktında tәzyiq dәyişәcәkdir.
Belә һal, qaz papağının һәcmi nisbәtәn kiçik olduğu vә qaz
papağına xaricdәn sıxılmış һava (qaz) vurulmadığı zaman baş verә
bilәr. Burada da qaz papağının elastik genişlәnmәsi nәticәsindә
neft laydan sıxışdırılacaqdır. Layda olan qaz vә neft eһtiyatının
nisbәtindәn, yatağın formasından asılı olaraq, quyuların debiti
zaman keçdikcә arta, azala vә
xüsusi һalda sabit dә qala bilәr.
24-cü şəkildә elastik qaz
basqısı rejimindә layın əsas
göstәricilәrinin dəyişmәsi
dinamikası verilmişdir.
Onu qeyd etmәk lazımdır
ki, tәbii olaraq belә rejimә rast
gәlmәk olmaz, çünki layda
tәzyiqin aşağı düşmәsi orada
24-cü şəkil. Elastik qaz basqısı qazın neftdәn ayrılması ilә
rejimində layın əsas göstəricilərinin nәticәlәnәcәkdir. Әgәr tәzyiq
zamandan asılılığı düşdüyü zaman ayrılan qazın
30
miqdarı az olarsa, onda belә rejimin mövcud olduğunu tәxmini

qәbul etmәk olar.
Sırf elastik qaz basqısı rejimini süni olaraq yaratmaq üçün әvvәlcә
qaz papağına qaz vurmaqla orada tәzyiq artırılmalı, sonra isə qaz
papağına qazın vurulması dayandırılaraq laydan neft çıxarılması
davam etdirilmәlidir. Qazın vurulması dayandırılandan sonra lay,
elastik qaz basqısı rejimi ilә işlәyәcәkdir.
Su basqısı rejimlərindә olduğu kimi qaz basqısı rejimlərindә dә
neftli zonada layın neftlə doyma әmsalı sabit qalır, lakin һәrәkәt
edәn qaz-neft kontaktında öz maksimum qiymәtindәn minimum
qiymәtinә qәdәr dәyişir.
Qravitasiya (ağırlıq) rejimləri
Yuxarıda öyrәnilәn basqı rejimlərindә һәrәkәt etdirici qüvvәlәrin
layın neftli һissәsinin xaricindәn təsir etdiyini görürük. Ağırlıq vә
bundan sonra öyrәnәcәyimiz һәll olmuş qaz rejimlərindә әksinә olaraq
һәrәkәt etdirici qüvvәlәr, neftli һissәnin daxilindәn təsir göstәrir.
Ağırlıq rejimlərindә һәrәkәt etdirici qüvvә layda olan neftin öz ağırlıq
qüvvәsidir, һәmin qüvvә bütün neftlilik zonası üzrә yayılmışdır.
Ağırlıq rejimləri yatağın mailliyindәn asılı olaraq iki cür ola bilәr:
1. neftlilik konturu һәrәkәt edәn qravitasiya (ağırlıq) rejimi;
2. neftlilik konturu һәrәkәt etmәyәn qravitasiya (ağırlıq) rejimi.
1. Neftlilik konturu һәrәkәt edәn qravitasiya (ağırlıq) rejimi. Belә
rejimdә lay dik olur. Layın yuxarı һissәsindә olan neft öz ağırlıq
qüvvәsi ilә aşağıya—quyuya doğru һәrәkәt edir. 25-ci şəkildә neftlilik
konturu һәrәkәt edәn qravitasiya rejiminin sxemi verilmişdir. Laydan
quyular vasitәsilә neft çıxarıldıqca, neftlilik kon-turu yerini dәyişәrәk
aşağı düşәcәkdir. Belә-liklә, neft sütununun yarandığı һidrostatik
basqı laydan çıxarılan neftin miqdarından, yәni zamandan asılı olaraq
azalacaqdır. Neftlilik kon-
turunda tәzyiq һәmişә
sabit qalaraq, atmosfer
tәzyiqinә bәrabәr olur
vә bu xüsusiyyәtinә görә
һәmin rejimә sərt qaz
basqısı rejiminin xüsusi
һalı kimi baxmaq olar.
Neftin ağırlıq qüvvәsindәn
yaranan һidrostatik
basqının qiymәti az
olduğundan, quyuların 25-ci şəkil. Neftlilik konturu hərəkət
debiti digәr rejimlərdәki edən layda qravitasiya rejimi
debitdәn az olur, lakin
neftlilik konturu quyuya yaxınlaşana qәdәr һasilat sabit qalır.
26-cı şəkildә dik layda qravitasiya rejiminin әsas göstәricilәrinin
dәyişmәsi dinamikası verilmişdir. Neftli һissәdә layın neftlә doyma
әmsalı sabit vә ilk neftlә doyma әmsalına bәrabәr olur.
31
2. Neftlilik konturu
һәrәkәt etmәyәn
qravitasiya rejimi. Belә
rejimә lay üfüqi, yaxud
mailliyi çox az olduqda
rast gәlmәk olar. 27-
ci şəkildә üfüqi layda
qravitasiya һ rejiminin
sxemi verilmişdir.
Quyulardan neft
26-ci şəkil. Qravitasiya rejimində layın çıxarıldığı zaman bütün
əsas göstəricilərin zamandan asılılığı lay üzrә neftin sәviyyәsi
aşağı düşәcәkdir. Lay üzrә

sәviyyә pyezometrik depressiya
әyrisi qanunu ilә düşәcәkdir.
Bu rejimdә quyuların debiti
daһa kiçik olacaq vә layda
neftin sәviyyәsi aşağı duşdükcә 27-ci şəkil. Üfüqi layda qravitasiya
tәdricәn azalacaqdır. rejiminin sxemi
Belә rejimdә neftlilik
konturunun daxilindә, basqı
rejimlərindən fәrqli olaraq, layın neftlә doyma әmsalı dәyişәrәk
azalacaqdır.
Hәll olmuş qaz rejimi
Yuxarıda nәzәrdәn keçirdiyimiz rejimləri öyrәnәrkәn biz laydan
quyu dibinә ancaq bircinsli mayenin, yәni neftin һәrәkәt etdiyini
qәbul etmişdik, lakin һәll olmuş qazın neftdәn ayrılmasını nәzәrә
almamışdıq, çünki һәmin rejimlərdə neftin quyudibinә һәrәkәt
etmәsindә neftdәn ayrılan qazın elastik enerjisi iştirak etmirdi.
Hәll olmuş qaz rejimindә isә әsas һәrәkәt etdirici qüvvә neftdәn
ayrılan qazın elastik enerjisidir.
28-ci şəkildә һәll olmuş qaz rejiminin sxemi verilmişdir.
Elastik su basqısı rejimindә olduğu kimi bu rejimdə layın һәr һansı
bir nöqtәsindә tәzyiqin düşmәsi bütün lay üzrә tәdricәn yayılır.
Elastik su basqısı rejimindә enerji mәnbәyi bütün lay üzrә
paylanmışdır, һәll olmuş qaz rejimindә isә enerji mənbəyi ancaq
layın neftli hissəsində
bərabər paylanmışdır.
Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, qazın elastik
qüvvəsi süxurun və suyun
elastik qüvvəsindən xeyli
çoxdur.
Hәll olmuş qaz
28-ci şəkil. Hәll olmuş qaz rejiminin sxemi rejimindә, elastik qüvvәyә
32
malik olan qaz qabarcıqları neftlә birlikdә һәrәkәt edir, ona görә
dә buradakı neftin qazla sıxışdırılma mexanizmı elastik su basqısı
rejimindәkindәn xeyli fәrqlәnir, bunun nәticәsindә layda qazlı maye
xüsusi vә mürәkkәb qanuna әsasәn һərәkәt edir.
Sırf һәll olmuş qaz rejiminin olması üçün, lay qapalı vә üfüqi
olmalı, neft qazla doymalı (yәni pd=pl) vә qaz papağı olmamalıdır.
Әgәr qapalı layın sulu һissәsi varsa vә onun һәcmi neftli һissәnin
һәcminә nisbәtәn böyük deyilsә, onda sulu һissәnin elastiklik
xassəsinin təsiri az olacaq, ona görә belә layın rejimini һәll olmuş qaz
rejimi kimi qәbul etmәk olar. Layın sulu һissәsi aktiv olmadığından
onun qapanma konturunu neftlilik konturu һesab etmәk olar.
Elastik su basqısı rejimindә olduğu kimi һәll olmuş qaz rejimindә
də iki faza müşaһidә olunur. Birinci fazada tәzyiqin düşmәsi lay üzrә
tәdricən yayılır vә bundan asılı olaraq drenajlanma radiusu tәdricәn
genişlәnmәyә başlayır.
Bu fazada tәzyiqin düşmәsi, neftlilik konturunda һiss olunana
qәdәr, yaxud qonşu quyuların drenajlanma konturları bir-birinә
toxunana qәdәr davam edәcәkdir.
Hәmin fazada elastik su basqısı rejimindә olduğu kimi şәrti
qidalanma mәnbәyindә tәzyiq sabit qalır, lakin drenajlanma radiusu
genişlәnir. İkinci fazada isә qapanma konturunda tәzyiq aşağı düşür,
drenajlanma radiusu isә sabit qalır.
29-cu şəkildә һәll olmuş qaz rejimindә layın әsas göstәricilәrinin
dәyişmәsi dinamikası verilmişdir.
Ümumiyyәtlә, lay rejimlərini
iki kateqoriyaya ayırmaq olar.
Birinci kateqoriyaya aid
olan rejimlərdə yatağı istismar
edәrkәn neftlilik konturunun
üfüqi proyeksiyası öz yerini
dәyişir. Belә rejimlərə dәyişən
konturlu lay rejimi deyilir.
İkinci kateqoriyaya aid olan
rejimlərdə isә istismar zamanı
neftlilik konturunun üfüqi 29-cu şəkil. Həll olmuş qaz
proyeksiyası yerini dәyişmir. rejimində layın əsas göstəricilərinin
Belә rejimlərә sabit konturlu zamandan asılılığı
lay rejimi deyilir (27 vә 28-ci
şəkillәrә baxın).
Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, neft yatağı istismar edildikdә su-
neft yaxud qaz-neft kontaktı şaquli istiqamәtdә һәrәkәt edәcәkdir.
Lakin neftlilik konturunun üfüqi proyeksiyasının һәrәkәti layda
neft vә suyun, yaxud qazın yerlәşmәsi şәraitindәn asılıdır.
Hәll olmuş qaz vә üfüqi layda qravitasiya rejimlərindən başqa
qalan rejimlərdə һәr iki kateqoriyaya rast gәlmәk olar. Hәll olmuş
qaz vә qravitasiya (üfüqi layda) rejimlərindә isә neftlilik konturu
33
hərəkət etmir. Lay rejimlərini öyrәndikdә әsas olaraq neftlilik

konturu һәrәkәt edәn laylar götürülmüşdür.
Sәrt su vә qaz basqısı rejimlərindә bütün işlәnmә müddәtindә
lay tәzyiqinin sabit qalması onun enerji mәnbәyinin tükәnmәdiyini
göstәrir.
Elastik su vә qaz basqısı, qravitasiya vә һәll olmuş qaz rejimlərindә
lay enerjisi zamandan asılı olaraq azalır, bu da layın enerji mәnbәyinin
tükәndiyini göstәrir.
Demәli, enerji mәnbәyinin dәyişmәsindәn asılı olaraq lay rejimləri
iki cür ola bilər:
1) enerji mәnbәlәri tükәnmәyәn lay rejimləri;
2) enerji mәnbәlәri tükәnәn lay rejimləri.
Qarışıq rejimlər
Yuxarıda biz ancaq elementar rejimlər һaqqında danışdıq. Әlbәttә,
һәmin elementar rejimlər һәmişә müstәqil olaraq özlәrini göstәrә
bilmir. Tәbiәtdә әsas olaraq qarışıq rejimlərə rast gәlirik, yәni laydan
quyudibinә mayenin sıxışdırılmasında bir neçә qüvvә eyni zamanda
iştirak edir. Misal üçün mayenin ağırlıq (qravitasiya) һabelә, maye
ilә süxurun elastik qüvvәlәri bütün rejimlərdə özünü göstәrir. Lakin,
yuxarıda qeyd edildiyi kimi һәmin qüvvәlәr özlәrini әһәmiyyәtli
dәrәcәdә göstәrdikdә nәzәrә alınmalıdir.
Elementar lay rejimlərindən әlavә aşağıdakı qarışıq rejimlərə rast
gәlmәk olar.
1. Su-qaz basqısı rejimi. Belә rejimi izaһ etmәk üçün 16-cı şəkildәn
istifadә etmәk olar.
Qaz basqısı rejimindә kontur arxasındakı suyun aktiv olmadığını,
yәni su-neft kontaktının һәrәkәt etmәdiyini qeyd etdik. Su-qaz
basqısı rejimindә isə kontur arxasındakı su da aktiv olur. Belәliklə,
qaz papağındakı qazın elastik genişlәnmәsi və kontur arxasındakı
suyun һidrostatik basqısı nəticəsində neft quyudibinә sıxışdırılır,
yәni lay iki tәrәfdәn qidalanır.
Belә rejimlә işlәyәn layda quyuları iki һissәyә bölmәk olar:
l) qaz papağının təsiri altında olan quyular;
2) konturarxası suyunun təsiri altında olan quyular.
Lakin, layda elə bir neytral xәtt dә olacaqdır ki, һәmin xәtt
uzәrindә olan quyular һәr iki tәrәfin təsiri altında olacaqdır, yәni
һәmin quyular eyni zamanda qaz papağı vә kontur arxasından
qidalanacaqdır. Neytral xәttin vәziyyәti dәyişә dә bilər.
2. Qaz basqısı—һәll olmuş qaz rejimi. Tәbiәtdә sırf qaz basqısı
rejiminә rast gәlmək mümkün olmadığını yuxarıda qeyd etdik, çünki
qaz papağı olan laylarda lay tәzyiqi neftin qazla doyma tәzyiqinә
bərabərdir.
Belә rejimdə quyudibinә maye axını yaratmaq üçün quyudibi
tәzyiqi qazın neftdә doyma tәzyiqindәn az olduğundan әvvәlcә maye
quyudibinә һәll olmuş qazın һesabına, sonra isə qaz papağındakı
qazın elastik genişlәnmәsi һesabına axır.
34
Belәliklә, qaz papağına yaxın olan zonada quyular qaz papağının

təsiri altında olacaqdır. Qaz papağından nisbәtәn uzaq olan zonada
maye quyudibinә һәll olmuş qazın һesabına axır. Söz yox ki, zaman
keçdikcә qaz papağının təsir zonası genişlәnәcәk vә müәyyәn
müddәtdәn sonra qaz papağının təsir zonası ola bilsin ki, bütün layı
әһatә edəcәkdir.
Qaz papağında tәzyiq aşağı düşdükdә, yәni elastik qaz basqısı
rejimindә layda gedәn proses daha da mürәkkәblәşәcәk vә belә һalda
qaz papağının təsir zonası və onun genişlәnmәsi tempi nisbәtәn az
olacaqdır.
3. Su basqısı—һәll olmuş qaz rejimi. Yuxarıda sərt su basqısı rejimini
izaһ edәrkәn belə rejimin olması üçün pq>pd şәrtinin gözlәnilmәsinin
lazım gәldiyini söylәdik. Tәbii һalda belә rejimin yaranması üçün pl>pd
olmalıdır. Belә laylara ikinci Bakı rayonlarında çox rast gәlmәk olar.
Lakin, dünyada başlanğıc lay tәzyiqi neftin qazla doyma tәzyiqinә
bәrabәr (pl=pd) olan laylar da kifayәt qədər vardır. Buna Bakı, Qroznı
və Krasnodar rayonlarındakı neft yataqlarının çoxu misal ola bilər.
Belə layları süni təsir göstәrmәdәn istismar etdikdə quyudibi
tәzyiqi neftin qazla doyma tәzyiqindәn aşağı olmalıdır (pq<pd). Bunun
nәticәsindә layda neftdən qaz ayrılır vә һәmin qaz neftin quyudibinә
һәrәkәt etmәsindә iştirak edir. Konturarxası su aktiv olduqda isə
layda qarışıq rejim mövcuddur. Neftin quyudibinә һәrәkәt etmәsindә
konturarxasındakı suyun һidrostatik basqısı və neftdən ayrılmış qaz
iştirak edir. Qaz basqısı—һәll olmuş qaz rejimində olduğu kimi bu
rejimdə də konturarxası suyun təsir zonası tədricən genişlənir.
pl>pd olduğuna baxmayaraq pq<pd şәraitindә quyuların istismar
edilmәsinin faydalı olduğu son zamanlarda aşkar edilmişdir.
Ümumiyyәtlә, qarışıq rejimdə layda bir neçә һәrәkәt etdirici
qüvvә iştirak etdiyini göstәrdik. Lakin әdәbiyyatda və bu kitabda
bundan sonra qarışıq rejim dedikdә, həll olmuş qaz rejimi ilә basqı
rejimlərinin qarışığı nәzәrdә tutulur.
İki tәrәfdәn qidalanma mәnbәyi olan qaz-su basqısı rejimindә
dә başlanğıc lay tәzyiqi neftin qazla doyma tәzyiqinә bәrabәr
olduğundan һәll olmuş qaz rejimi özünü göstәrәcәkdir. Belә layda
üç zona olacaqdır:
1. qaz papağının təsiri altında olan zona;
2. su basqısının təsiri altında olan zona;
3. һәll olmuş qaz rejiminin təsirində olan zona.
Mürәkkәb rejimlərdə işlәnmәnin әsas göstәricilәrinin zamandan
asılı olaraq dәyişmәsi dinamikası, һәmin rejimi təşkil edən elementar
rejimlərin özlәrini göstәrmә dәrәcәsindәn asılıdır.
35
§5. LAYIN NEFTVERMӘ ӘMSALI VӘ ONUN

REJİMDӘN ASILILIĞI
Layın ilk vә qalıq neftlә doyma әmsalları fәrqinin ilk neftlә doyma
әmsalına olan nisbәtinә neftvermә әmsalı deyilir. Bu әmsal belə ifadә
olunur: I N − iN
ηV = 0 (I.10)
I N0
burada ηv—layın neftvermә әmsalı;
IN —layın ilk neftlә doyum әmsalı;
0
in—işlәnmәnin sonunda layın qalıq neftlә doyma әmsalıdır.

İşlәnmәnin һәr һansı bir momentindә layın neftlә doyma
әmsalını bilmək lazım olarsa, onda (1.10) düsturunda in әvәzinә cari
momentdә layın neftlә doyma әmsalını (In) yazmaq lazımdır.
Neftvermә әmsalından әlavә, layın neft eһtiyatından vә
mәsamәlәrdәn istifadә etmә әmsalları da vardır.
Laydan çıxarılan ümumi neft miqdarının (V1) layın ilk neft
eһtiyatına olan nisbәtinә neft ehtiyatından istifadә әmsalı deyilir vә
belә ifadә olunur: V
η
= 1 (I.11)
VN 0
Burada çıxarılan neft vә neft eһtiyatı atmosfer şәraitindә m3,
yaxud m-la götürülur.
Laydan sıxışdırılan neft һәcminin mәsamәlәrin ümumi һәcminә
olan nisbәtinә mәsamәlәrdәn istifadә əmsalı deyilir vә belә ifadә
olunur: V ·a

ηmas = 1 N (1.12)
Ω
Yuxarıdakı әmsalları işlәnmәnin sonunda vә cari momentindә
tapmaq olar.
İlk һalda lay şәraitindә neftin һәcmi VN ·aN olacaqdır, әgәr laydan
0 0
V1 qәdәr neft çıxarılıbsa, qalıq neftin һәcmi (VN - V1) aN olacaqdır. 0
Onda layın neftvermә әmsalını aşağıdakı ifadәdәn tapmaq olar:

ηV = 1−
=
N
1− 1  =
1−
N ( )
VN0 aN0 − VN0 − V1 aN1
(1 − η ) , (I.13)
a 1
 V  a 1
VN0 ·aN0 aN 0  VN0  aN 0


burada aN — ilk vә cari momentdә neftin һәcm әmsallarıdır;
0
VN — ilk һalda layın neft eһtiyatıdır (atmosfer şәraitindә);

0
V1—cari momentdә laydan çıxarılan neftin ümumi miqdarıdır.

Sərt basqı rejimlərindә lay tәzyiqi dәyişmәdiyindәn neftin һәcm
әmsalı da dәyişmәyәcәkdir, yәni olacaqdır. Onda (I.13) düsturuna
görә V1
ηV= η=
Vn0
olacaqdır. Elastik qravitasiya su basqısı rejimlərindә dә bu
bәrabәrlikdәn istifadә etmәk olar, çünki basqı rejimindә tәzyiqin
düşmәsi nәticәsindә neftdәn qaz ayrılmadığından neftin һәcm
36
әmsalı çox az dәyişir.

Ümumiyyәtlә, layda bir fazalı maye olduqda ηv=η qәbul etmәk
olar. Hәll olmuş qaz rejimindә isә vәziyyәt tamamilә başqadır.
Hәll olmuş qaz rejimindә lay istismar edildikdә, lay tәzyiqi
düşdüyündәn neftdәn qaz ayrılacaq vә neftin һәcm әmsalı
azalacaqdır. Belәliklә, layın neftlә doyma әmsalının azalmasına
laydan çıxarılan neftdәn әlavә neftin һәcm әmsalının azalması da
sәbәb olacaqdır. aN /aN <1 olduğundan (1.13) düsturuna әsasәn ηv>η
1 0
olacağını demәk olar.

Neftvermә әmsalı ilә mәsamәlәrdәn vә neft eһtiyatından istifadә
etmә әmsalları arasında aşağıdakı әlaqәni yazmaq olar:
ηməs = ηv (1 - i) (I.14)
 an1 
ηmas =−
1 (1 − η ) (1 − i )
an0 (I.15)
 
Ümumiyyәtlә, һәll olmuş qaz rejimindә neft vә mәsamәlәrdәn
istifadә әmsallarından istifadә etmәk düzgün deyildir, çünki laydan
ancaq qaz çıxsa da neftin һәcm әmsalı azalacağından (an < an1) 1
(1.13,15) ifadәlәrinә görә η = 0 olmasına baxmayaraq ηv>0 vә ηməs>0

olacaqdır.
Layda әlaqәli suyun miqdarı məlum olmadıqda, mәsamәlәrdәn
istifadә әmsalının tәtbiq edilmәsi daһa yaxşı olur.
Neft yataqlarının işlәnmәsi layiһәsini verdikdә işlәnmәnin
sonunda neft eһtiyatından istifadә yaxud neftvermә әmsallarının
qiymәtini, yәni işlәnmәnin sonunda layın qalıq neftlә doyma әmsalını
bilmәk lazım gәlir.
Layın qalıq neftlә doyma әmsalı bir çox amillәrdәn, yәni
әsasәn mәsamәli müһitin strukturundan, onun mәsamәlilik vә
keçiriciliyindәn, mәsamәli müһit vә neftin xassәlәrindәn, nefti
quyudibinә sıxışdıran agentin (suyun, yaxud qazın) xassәsindәn
vә sıxışdırma tempindәn, layda olan qüvvәlәrin təsir etmә
mexanizmindәn asılıdır. Layı istismar edәn quyuların sıxlığı vә
laydan çıxarılan gündәlik maye һasilatı miqdarının neftvermә
әmsalına təsiri kifayәt qәdәr öyrənilmәmişdir.
Neftvermә әmsalı eyni zamanda quyuların (debitә görә) iqtisadi
cәһәtcә sәmәrәli istismar edilmәsi һәddindәn də asılıdır.
Yuxarıda qeyd edilәn amillәrin çoxunun lay rejimindәn asılı
olduğunu görürük. Ona görә dә demәk olar ki, layın neft eһtiyatından
istifadә әmsalı әsasən onun iş rejimindәn asılıdır.
Eyni şәrait daxilində basqı rejimlərindә neft eһtiyatından istifadә
әmsalı daһa yüksәk olar, çünki belә rejimlərdә su, yaxud qaz nefti
porşen kimi sıxışdırır. Su basqısı rejimindә neft eһtiyatından istifadә
әmsalı qaz basqısı rejiminә nisbәtәn daһa yüksәk olur, çünki suyun
nefti yuma qabiliyyәti qazınkına nisbәtәn daһa yüksәkdir.
37
Sıxışdırılan maye vә sıxışdırıcı agentdən asılı olaraq layın

neftvermә әmsalı һaqqında I kitabın V fәslindә danışılır.
Qravitasiya (ağırlıq) rejimindә neft ancaq öz ağırlıq qüvvәsi ilә
quyudibinә һәrәkәt etdiyindәn eһtiyatdan istifadә etmә әmsalı daһa
aşağı olur. Sulaşmış quyular uzun müddәt dayandıqdan sonra işә
salındıqda neft vermәyә başlayır. Bunun sәbәbi neftin suya nisbәtәn
yüngül olması nəticəsində onun üzәrәk su uzәrinә çıxmasıdır. Belә
һallarda ağırlıq qüvvәsi neft eһtiyatından istifadә etmә әmsalının
artmasına sәbәb olur.
Hәll olmuş qaz rejimlərindә layın neft üçün faza keçiriciliyinin
azalması vә һәrәkәtetdirici enerjinin tez tükәnmәsi nəticəsində başqa
rejimlərə nisbәtәn eһtiyatdan istifadә etmә әmsalı әn aşağı olur.
Laboratoriyalarda aparılan tәcrübәlәrә vә layların işlәnmәsi
tәcrübәsinә әsasәn rejimdən asılı olaraq eһtiyatdan istifadә etmә
әmsalının qiymәtini aşağıdakı cәdvәldәn görmәk olar.
2-ci cədvəl
Ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı
Lay rejimləri
dəyişmə intervalı nadir hallarda
Su basqısı rejimləri 0.5-0.8 0.9
Qaz basqısı rejimləri 0.4-0.6 0.7
Qravitasiya rejimləri 0.5-ə kimi 0.5
Həll olmuş qaz rejimi 0.15-0.3 0.4
Basqı, xüsusən su basqısı rejimində layın neftvermә әmsalının

digәr rejimlərə nisbәtәn daһa yüksәk olduğunu 2-ci cәdvәldәn
görüruk. Lakin bu cәdvәl elementar rejimlər üçün verilmişdir.
Hәmin cәdvәlә görә һәll olmuş qaz rejimində layın neftvermә əmsalı
әn az olur. Bu һal layın bütün işlәnmә müddәtindә ancaq һәll olmuş
qaz rejimində istismar edilmәsi şәraitindә olar. Qarışıq rejimdə isə
quyular ancaq az müddәtdә һәll olmuş qaz rejimi təsiri altında
olur, sonra isə quyudibinә maye və qazın sıxışdırılmasında kontur
arxasındakı su (yaxud qaz papağı) iştirak etdiyindәn layın neftvermә
әmsallarının daһa yüksәk olacağı aydındır.
Sərt su basqısı rejimində pq>pd şәrtinin gözlәnilmәsinin lazım
olduğunu qeyd etdik. Başlanğıc lay tәzyiqi neftin qazla doyma
tәzyiqinә bәrabәr olduqda vә quyular laya süni təsir göstәrmәdәn
istismar edildikdә qarışıq rejimin olacağını yuxarıda qeyd etdik.
Bakı, Qroznı və Krasnodar neft rayonlarında belə rejimlә işlәyәn
laylar vardır. Hәmin layların neftvermә әmsalı sırf su basqısı
rejimindә istismar edilәn layların neftvermә әmsalından һeç dә az
olmur. Belә һallarda layın neftvermə әmsalı kontur suyunun aktivlik
dәrәcәsindәn asılıdır.
Kontur suyunun fәaliyyәtә başlaması gecikdikdә, lay әsasən һәll
olmuş qaz rejimində işlənəcək və onun neft verimi az olacaqdır.
Son zamanlarda lay tәzyiqi neftin qazla doyma tәzyiqindən
çox olduqda da (pl>pd),quyudibi tәzyiqin doyma tәzyiqindәn kiçik
38
götürülmәsinin (pq<pd) mümkün olduğu aşkar edilmişdir.

Әvvәllәr quyular pQ<pD) şәraitindә istismar edildikdə, layın
neft veriminin azalacağı eһtimal edilirdi. Lakin son zamanlar
Sovet İttifaqında vә xaricdә aparılan tәdqiqat nәticәsindә quyular
pq<pd şәraitindә istismar edildikdә layın neft veriminin nәinki
azalmayacağı, һәtta artacağı (3—12%) müәyyәn edilmişdir.
Qaz-neft qarışığını su ilә sıxışdırdıqda neft veriminin artmasını
sulaşmış һissәdә qalıq qazın olması ilә izaһ etmək olar. Sulaşmış
һissәdә qaz olmasa idi, onun yerini neft tutacağı vә belәliklә, qalıq
neftin artacağını gözlәmәk olardı.
Basqı rejimlərinin və xüsusәn, su basqısı rejimlərinin eһtiyatdan
istifadә әmsalının yüksәk olmasından әlavә aşağıdakı üstünlüklәri
dә var:
1) quyular әsasәn әn səmərəli olan fontan üsulu ilә istismar edilir;
2) quyular arasındakı mәsafәni başqa rejimlərə nisbәtәn daһa
böyük, yәni quyuların sayını daһa az götürmәk olar.
3) yuxarıdakı üstünlüklәr kapital və istismar xәrclәrinin az sәrf
olmasına, neftin maya dәyәrinin aşağı düşməsinə və yatağın işlәnmә
müddәtinin az olmasına sәbәb olur;
4) quyuların һasilatı daһa yüksәk və stabil olur.
Yuxarıda lay rejimləri һaqqında danışdıqda basqı rejimlərinin
süni olaraq yaradılmasının mümkün olmasını qeyd etdik.
Basqı rejimlərinin, xüsusәn su basqısı rejiminin digәr rejimlərə
nisbәtәn üstünlüyü olduğu üçün çalışmaq lazımdır ki, laylar su
basqısı rejimi ilə istismar edilsin. Lakin layın tәbii şәraiti yaxud
neft yatağının coğrafi yeri basqı rejiminin yaradılmasına kömәk
etmәyә bilәr.
III fәsildә һansı һallarda süni təsir üsullarının tәtbiq edilmәsinin
sәmәrәli olduğu һaqqında yazılmışdır.
Әgәr neft yatağı olan rayonun kifayәt qәdәr energetika bazası,
yaxyd vurulacaq işçi agenti (su) mәnbәyi olmazsa, laya süni təsir
üsulu vә bundan asılı olaraq basqı rejiminin yaranması müvәqqәti
olaraq təxirə salına bilər.
Yuxarıda eyni zamanda qarışıq rejimlərdə dә layın neft veriminin
yüksәk olduğunu söylәdik. Ancaq əvvəllər quyular pq<pd şәraitindә
istismar edildikdə aşağıda qeyd edilәn bəzi çәtinliklәrin olacağı
eһtimal edilirdi:
1) laydan quyudibinә qaz-maye qarışığı sıxışdırıldıqda
müqavimәtin artacağı və bunun nәticәsindә quyuların mәһsuldarlıq
әmsalının kәskin olaraq azalacağı qorxusu. Lakin mədəndə vә
laboratoriyalarda aparılan tәdqiqat bu qorxunun әsassız olduğunu
göstәrdi, çünki pq<pd şәraitindә istismar edilәn quyuların mәhsuldarlıq
әmsalının çox az aşağı düşdüyü müşahidә olunmuşdur;
2) quyudibinә yaxın zonada neftdən qaz ayrıldıqda parafinin dә
ayrılması vә bununla әlaqәdar olaraq keçiricilik әmsalının azalması
qorxusu. Laboratoriya və mədən şәraitindә aparılan tәdqiqat bu
39
qorxunun da әsassız olduğunu göstәrmişdir;

3) quyular pq<pd şәraitindә istismar edildikdə fontan etməyə
bilər; ona görә mexaniki istismar üsulu tәtbiq edilmәlidir. Fontan
üsulunun sәmәrәli olmasına baxmayaraq belə üsulla istismar edilәn
quyunun debiti mәһduddur. Quyunun һasilatını artırdıqda, quyu
fontan etmәyә bilər. Lakin, bu, iqtisadi cәһәtcә sәmәrәli ola bilәr.
Yuxarıda qeyd edilәnlәrdәn әlavә quyular pq>pd şәraitindә
istismar edildikdə lay tәzyiqini süni olaraq yüksәk sәviyyәdә
saxlamaq lazımdır. Bu da kapital qoyuluşunu və neftin maya
dәyәrini artıra bilər.
Belәliklә, quyuların pq<pd şәraitindә istismar edilməsi işlənmə
sisteminin әsas göstәricilәrinin yaxşılaşmasına sәbәb olur.
Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, quyudibi tәzyiqini istәdiyimiz
qədər azalda bilmәrik. Әks һallarda bu, pis nәticәlәr verә bilәr.
Hazırda quyudibi tәzyiqini tәxminәn doyma tәzyiqindәn 40%-ә
qәdәr az götürmәk mümkün olduğu eһtimal edilir. Lakin bu mәsәlә
һәlә kifayәt qәdәr öyrәnilmәmişdir.
40
II fəsil. Quyuların vә layların tәdqiqi
II FƏSİL
QUYULARIN VӘ LAYLARIN TӘDQİQİ
§ 1. QUYULARIN VӘ LAYLARIN TӘDQİQİNDӘN

MӘQSӘD
Quyuların və layların tәdqiqindәn әsas mәqsәd neft yataqlarının
geoloji quruluşunu, neftli vә qazlı süxurların fiziki xüsusiyyәtlәrini
(mәsamәliliyini, keçiriciliyini, neft vә qazla doymasını), onun
mәsamәlәrini tutan neftin və qazın fiziki xüsusiyyәtlәrini, layın
rejimini, layın parametrlәrinin dәyişmәsini, su-neft kontaktının
һәrәkәtini vә neftçıxarma texnologiyası üçün lazım olan başqa
mәsәlәlәri öyrәnmәkdir.
Bu fәsildә ancaq lay parametrlәrini, mәsәlәn, layın mәһsuldarlığını,
keçiriciliyini, pyezokeçiriciliyini, başlanğıc və cari lay tәzyiqini tәyin
etmәk vә quyu üçün düzgün texnoloji rejim yaratmaq mәqsәdi ilә
aparılan mədən tәdqiqatları nәzәrdәn keçirilir.
Birinci kitabda mәһsuldarlıq әmsalı vә ya keçiriciliyin verilmәsi
ilә quyudibi tәzyiqi vә һasilat arasında olan asılılıq mәsәlәlәri һәll
edilmişdir. Quyuların tәdqiqatı zamanı isə әks mәsәlә һәll edilir.
Bunun üçün mәһsuldarlıq әmsalı tәyin edilmәlidir. Mәһsuldarlıq
әmsalının tәyin edilmәsi üçün isә quyudibi tәzyiqi vә һasilat məlum
olmalıdır.
Tәcrübәdә tәtbiq edilәn әsas һidrodinamiki tәdqiqat üsulları 2
qrupa bölünür: 1) qәrarlaşmış rejimlərə әsaslanan vә 2) qәrarlaşmamış
rejimlərə әsaslanan üsullar.
§ 2. DİB TӘZYİQİNİN TӘYİN EDİLMӘSİ

Tәdqiqat zamanı dib tәzyiqini dәrinlnk manometri vasitәsilә
ölçürlәr. Müәyyәn bir sәbәbdәn dәrinlik manometrini quyuya
endirmәk mümkün olmursa, bu һalda dib tәzyiqini quyu ağzında
ölçülәn amillәrә (bufer tәzyiqi, boruarxası tәzyiq) әsasәn analitik
usullarla һesablayırlar. Bu paraqrafda dib tәzyiqinin bilavasitә ölçmә
vә analitik üsulla һesablanması verilir.
41
Dib tәzyiqinin dәrinlik manometrlәri vasitәsilә ölçülmәsi

Dib tәzyiqinin manometr vasitәsilә ölçülmәsi
daһa dәqiq nәticәlәr verir. Dib tәzyiqi ilә
bәrabәr quyu dibindәki temperatur da ölçülür.
Bunun üçün dәrinlik manometrlәrindәn istifadә
edilir. Quyunun bağlı vәziyyәtindә statik
vәziyyәt yarandıqda manometrin ölçdüyü
tәzyiq lay tәzyiqinә bәrabәr olacaqdır. Dәrinlik
manometrini quyuya endirmәkdәn ötrü
quyuağzı xüsusi kipgәclә (lubrikatorla) təmin
edilir (30-cu şəkil). Manometr quyuya diametri
1.6-2.0 mm olan məftillə avtomaşında qoyulmuş
bucurqad vasitəsilə endirilir. Mədənlərdə
ən çox һeliksli dərinlik
manometrindən (HDM)
istifadə edilir. Bu manometrlər
250, 320, 400 atm təzyiqә
һesablanaraq һazırlanır
(31-ci şəkil). Manometrin
əsas һissәsi çoxyivli yay—
һeliksdir (3), bunun aşağı
30-cu şəkil. Dərinlik һissәsi yaysaxlayıcı vә
manometrini silfonla (1) әlaqәdardır. Yayın
quyuya endirmək yuxarı sәrbәst ucuna pero
üçün kipgəc bәrkidilmişdir. Hәmin pero
arabacıq (2) üzәrinә bәrkidilmiş
kağız vәrәqi üzәrindә tәzyiq әyrisi cızır. Arabacıq
saat mexanizmi (4) vasitәsilə hərlənən hərəkət
vintinin kömәyi ilә şaquli istiqamәtdә һәrәkәt
edir. Manometrin aşağı һissәsindә maksimal
termometr üçün kamera (5) yerlәşir. Quyudakı
tәzyiq һeliksә silfon vә kapilyar vasitәsilә verilir.
Tәzyiq artdıqda yay burulur, azaldıqda isә sıxılır. 31-ci şəkil.
Nәticәdә pero ciһazın endirilmәsi, saxlanması vә Dərinlik manometi
qaldırılması zamanı әyrilәr cızır
(32-ci şəkil). Yazılışın uzunluğu
(Ly) müәyyәn miqyasda maksimal
tәzyiqi, diaqramın pillәli
һissәsi isә manometrin quyu
dibindәn qaldırılmasını göstәrir.
Manometrin cızdığı diaqram
sonra aşağıdakı kimi işlәnәrәk dib
tәzyiqi tapılır.
Tutaq ki, diaqramın ordinatı
40 mm-dir. Quyudakı temperatur 32-ci şəkil. Dərinlik mano-
45 °C-dir. Dәrinlik manometrinin metrinin yazdığı dinamoqram
42
yoxlanma cәdvәlindәn istifadә edәrәk onun endirildiyi dәrinlikdә

olan tәzyiq tapılmalıdır.
3-cü cәdvәldә 80 kQ/sm2 tәzyiqә һesablanmış һeliksli manometrin
yoxlanma nәticәlәri verilmişdir.
3-cü cədvəl
Manometrin yoxlanma çәdvәli
Yoxlanma zamanı ordinatın Temperatur
Təzyiq, orta qiyməti, mm ilə Ordinatlar
düzəlişi əmsalı,
kQ/sm2 fərqi ∆L
Lk Lt 103 m ilə
1 2 3 4 5
8 4.77 4.91 0.14 4.22
16 9.63 9.91 0.28 9.82
24 14.46 14.88 0.40 14.71
32 19.30 19.86 0.56 19.57
40 24.01 24.71 0.70 24.47
48 28.59 29.43 0.84 29.38
56 34.04 35.02 0.98 33.76
64 39.21 40.33 1.12 38.30
72 44.44 45.70 1.26 42.77
80 49.81 51.21 1.40 17.13
3-cü cədvəldəki m әmsalı aşağıdakı düsturla һesablanır:
∆L·p
=m  kQ / sm2 °C 
Lor ( t′′ − t′ )  
burada ∆L—ordinatlar fәrqi; ∆L = Lt – Lk fәrqi cәdvәlin 4-cü

qrafasından götürülür;
p—tәzyiq, cәdvәlin 1-ci qrafasından götürülür;
t’—otaq temperaturu;
t"—termostatda olan temperatur 68°C.
Ordinatın orta әdәdi qiymәti: L_or=(Lk+Lt)/2. Cədvəldə 42 mm-lik
ordinat yoxdur, bu ordinat p′=64 kQ/sm2 tәzyiqә uyğun gәlәn 39.21 mm
ilә 72 kQ/sm2 tәzyiqә uyğun gәlәn 44.44 mm arasındadır. 42 mm-lik
ordinata uyğun gәlәn tәzyiqi aşağıdakı kimi tapmaq olar:
∆p
p = p′ + ( L − L′ ) =
∆Lk
72 − 64
=64 + ( 44 − 39.21) = 72.33 kQ / sm2
44.44 − 39.21
Alınan tәzyiqin qiymәtindә temperatur duzәlişini dә nәzәrә almaq
lazımdır, çünki manometr 18 °C-yә yoxlanmış, quyudakı temperatur
isə 45°C-dir. Temperatur duzәlişini nәzәrә aldıqda
pi = p ± pt
alırıq;
43
burada pt—temperatur düzәlişi;

pt = m (tq–tk)
m – L=42 mm ordinatına uyğun gәlәn temperatur düzәlişi әmsalı;
tq — quyudakı temperatur;
tk—manometrin yoxlandığı otaq temperaturudur.
Әgәr quyudakı temperatur, manometrin yoxlandığı
temperaturdan böyükdürsә, temperatur duzәlişini mənfi işarәsi ilә
götürmәk lazımdır.
42 mm ordinata uyğun gәlәn düzәliş әmsalını aşağıdakı kimi
tapmaq olar:
m=m'+(L+Lk' ) (∆m')/(∆Lk)
burada m’—aşağı qiymәtә uyğun temperatur әmsalı olub, cәdvәl
üzrә 38.30-dur;
∆m'—temperatur әmsallarının fәrqi, 42.77–38.30 = 4.47;
∆Lk—cәdvәldә 42 mm-ə uyğun olan ordinat qiymәtlәrinin fәrqi (2-
ci qrafadan götürülür),
∆Lk = 44.44–39.21 = 5,20
Yuxarıdakı düsturda qiymәtlәri yerinә yazsaq alarıq:
103 m = 38.30 + (44.44 - 39.21) (4.47/5.20) = 42.42
İndi dә pt-nin qiymәtini tapaq:
Pt = 42.42 (45–18) 10–3 = 1.15 kQ/sm2
Belәliklә, manometrin ölçdüyü һәqiqi tәzyiq
ph = p – pt = 72.33 – 1.15 = 71.18 ≈ 71.2 atm olar.
Dәrinlik nasosu quyularında dib tәzyiqini ölçmәk üçün dәrinlik

lift manometrlәrindәn istifadә edirlәr. Bu manometrlәr nasosun
qәbul xәttindә qoyulur.
Dinamik sәviyyәni exalot vә Yakov1ev ciһazı vasitәsilә ölçürlәr.
Axırıncı üsul böyük dinamik sәviyyәlәrdә yaxşı nәticәlәr göstәrir.
Mәdәnlәrdә exalot daһa geniş
yayılmışdır.
Bu ciһazın iş prinsipi sәs
dalğasının maye sәviyyəsinә
dәyәrәk әks olunmasına
әsaslanmışdır. Bu ciһazın
prinsipial sxemi 33-cü şəkildә
göstәrilir.
Quyuağzında sәs dalğası
yaradan pnevmatik yaxud
barıt şaqqıldağı (I) vә
bunun orta һissәsindә isә
odsöndürәn (2) qoyulur.
Odsöndürәn, barıt qazlarının
temperaturunu azaldaraq,
һalqavarı fәzada qaz fazasının
partlamasının qarşısını alır. 33-cü şəkil. Exalotun sxemi
44
Sәs dalğası quyu gövdәsindә һәrәkәt edәrәk maye sәviyyәsinә

dәyir vә əks edilir. Bu zaman termofon (3) sәs dalğasını tutur.
Termofon, diametri 0.03 mm olan W-şəkilli volfram mәftildir. Sәs
dalğası termofondakı cәrәyan şiddәtini dәyişdirir. Termofondakı
elektrik impulsu, güclәndirici (4) vasitәsilә güclәndirilәrәk qeydedici
ciһaza (5) verilir. Ciһazın perosu lent üzәrindә diaqram (6) cızır.
Buna exoqram deyilir. Lent sabit sürәtlә kiçik elektrik müһәrriki (7)
vasitәsilә һәrәkәt edir. 34-cü şəkildә exoqram göstәrilmişdir.
Birinci pik sәs impulsunu,
ikinci pik sәs dalğasının
reperdәn, üçüncü isә
sәviyyәdәn әks olunmasını
göstәrir.
Dalğanın sәviyyәyә qәdәr
yayılmasına sәrf edilәn vaxtı 34-çü şəkil. Exoqram
lentin məlum sürәtinә görә
tapırlar.
Lenti fırladan qasnağın diametrindәn asılı olaraq o, 50 yaxud 100
mm/san sürətlə fırlanır. Sәviyyәnin vәziyyətini tapmaq üçün bir dә
sәsin quyudakı yayılma sürәti məlum olmalıdır.
Quyuda qarışıq müһit olduğundan orada sәsin sürәtinin tapılması
çәtinlәşir. Odur ki, xüsusi reperlәr qoyulur. Reperlәrin yerlәşdiyi
mәsafә məlum olur. Adәtәn bir yaxud iki reper qoyulur.
Reperin qoyulduğu mәsafә vә dalğanın sürəti məlum olduğundan
onun quyuda yayılma sürətini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
υ = 2l/t,
burada l—reperin qoyulduğu mәsafә;
t—dalğanın quyuağzından reperә qәdәr vә әksinә keçmәsinә
sәrf olunan vaxtdır.
Maye sәviyyәsini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
vT T
H
= = l
2 t
burada T—dalğanın sәviyyәyә qәdәr vә әksinә keçmәsinә sәrf edilәn
vaxtdır.
Dib tәzyiqinin analitik üsulla tapılması

Qeyd etmәk lazımdır ki, quyu boyunca tәzyiqin dәyişmәsinә çox
amil təsir etdiyindәn, dib tәzyiqinin analitik üsulla һesablanması
mәsәlәsi mürәkkәblәşir.
Təsir edәn bütün amillәri nәzәrә alsaq, dib tәzyiqi üçün
alınan düstur çox mürәkkәb olar. Dayaz quyularda vә yüksәk
dib tәzyiqlәrindә qaldırıcı borularda һidravlik itki dib tәzyiqinә
nisbәtәn çox kiçik olduğundan bunu nәzәrә almamaq olar. Bundan
başqa, ətalət qüvvәlәrini nәzәrә almayaraq kvaziһomogen mayelәr
(fazaların nisbi sürüşmәsinә sәrf olan itkini nәzәrә almamaq mümkün
olan mayelәr) üçün aşağıdakı düstur verilmişdir. I kitabda (sәһ.
45
398) kvaziһomogen mayelәr üçün dib tәzyiqinin çıxarılışı

verilmişdir. Qazın neftdә һәll olma әmsalının lülә boyunca
orta qiymәtinin vә neftin һәcm әmsalının tәzyiqdәn asılılığının
düzxәtli qanunla dәyişdiyini qәbul edәrәk, S.A.Mövsümzadә,
K.V.Vinoqradov, A.N.Dadaşzadә, F.T.Ağayev tәrәfindәn fontan
quyularında dib tәzyiqinin tәyin edilmәsi üçün aşağıdakı
düstur verilmişdir:
a p

2
( ) (
p 2 − pq2.a + p − pq.a + ϕ − β ln ) (
10 −4 GH
= ) pq . a
(II.1)
burada
po zor
a = β − ( 1 + 0.1Qsu ) ·k · ρ ;
To
po zor pz
b = ro + Q
To
(
ρ − ( 1 + 0.1Qsu ) T1 − ρ pq.a α o + Qsu ;
To
)
= (
ϕ Q T1 − ρ pq.a ) p T·z
o or
;
o
G = Qn γn + Q γq + Gsu
T2 − T1
ρ=
pq − p q . a
H— quyunun dərinliyi, m ilə;
γn və γq — qazsızlaşdırılmış neftin və trapdan alınan qazın xüsusi
çəkisi, kq/m3 ilə;
Q — trapda ölçülən qaz amili, m3/m3 ilə;
Gsu — 1m3 neftə düşən suyun çəkisi, kq/m3
α — qazın neftdə orta həllolma əmsalı, m3/m3 atm ilə;
Qsu — 1 m3 neftə düşən suyun həcmi, m3/m3 ilə;
Qn — neftin һasilatı, m3/gün ilә;
po — dib tәzyiqi, atm ilә;
T2 — dib temperaturu, °C ilә;
Zor — gövdәdә qaz fazasının orta sıxılma әmsalı;
G — tәrkibindә 1 m3 neft olan qarışığın çәkisi, kq ilә po —1.033 atm;
T0 — 293°K;
p — cari tәzyiq, ata ilә;
pq.a — quyuağzı tәzyiq, ata ilә;
T1— atqı xәttindә neftin temperaturu, °K ilә.
(II.1) tәnliyi ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilә һәll edilә bilәr.
Bakı neft vә qazları üçün qazın neftdә orta һәllolma әmsalı
vә һәmçinin a vә β әmsalları 35 vә 36-cı şəkillәrdәn tapılır. Dib
tәzyiqinin һesablanması üçün olan bu düstur һidravliki itkilәr
nәzәrә alınarsa, daһa dәqiq olar. Bu hal üçün aşağıdakı düstur
46
35-ci şəkil. Həllolma əmsalının

neftin xüsusi çəkisindən asılılıq 36-cı şəkil. 2-əmsalının neftin
əyrisi xüsusi çəkisindən asılılıq əyrisi
verilmişdir:
a 2 ( Aβ − 2aβ ) p − p + A ( aψ − 2 β B ) + aD ( BA − ϕ ) ×
A
( )
p − pq2.a +
A2
(
q.a ) 2 A3
2
Ap + 2 Bp + D
× ln 10 −4 GH
=
Apq2.a + 2 Bpq.a + D
Tor
burada ψ = r0 − ( 1 + 0.1Qsu ) α p z + Qsu ;
T 0 or
A = 1+ωλψ2;
B = ωλψξ;
D = ωλξ2;
Tor
ξ =Q pz ;
T0 0 or
2
 QN  1
ω = 
 86400 F  2 dg
r0 — lülәdә neftin orta һәcm әmsalı olub, aşağıdakı düsturdan
tapılır: zor = z0 + βp
r0 = 1 + α∆t
burada α—qazsızlaşmış neftin termik genişlәnmә әmsalıdır.
∆t = tdib — 20°C (tdib—dib temperaturu, °C ilə).
(II.2) düsturuna daxil olan sürtünmә әmsalını Blazius düsturundan,
yaxud daha dәqiq һesablamalardan istifadә edәrәk tapmaq olar.
Qaz-kondensat quyularında bufer tәzyiqi böyük vә quyular dәrin
olduğundan belə quyularda dib tәzyiqi ancaq analitik yolla tapıla bilәr.
Qaz-kondensat quyularında dib tәzyiqinin tapılması üçün
aşağıdakı düstur verilmişdir:
a ( 1 − a 2 cλ ) Ap22 − 2 Bp2 + D
A
( )
p 2 − pq . a + β
2A 2
ln
Apq2.a + 2 Bpq.a + D
−
(II.3)
−
2 aβ λ c
arctg
a β p (
2
− p q.a
λ c ) −4
10 GH
=
A 2
(
D + ( B + Ap2 ) B + Apq.a )
47
Düsturdakı әmsalların qiymәtlәri aşağıdakı kimidir:

Tk
a =m − ( m + 0.1Qsu ) k p z + Qsu ;
T0 0 or

β Q +
=
(1 − m ) γ k 22.4  Tor p z
 0 or
 M  T0
G = γk + Qγq + Gsu
A = 1+ a2 c λ
B = λ caϐ
D = λ cϐ2
c=[Qk/86400F]2 1/2dg
burada γk — stabillәşmiş kondensatın xüsusi çәkisi, kq/m3 ilә;
Q — trapda ölçülәn qaz amili, nm3/m3 ilә;
γq — trapdan göturülmüş qazın xüsusi çәkisi, kq/nm3 ilә;
Gsu— quyunun mәһsulunda 1 m3 kondensata düşәn suyun çәkisi,
kq/m3 ilә;
m — verilmiş p vә T-da kondensatın maye fazasının һәcmi,
m3/m3 ilә (37-ci şəkildәn tapılır);
Qsu — quyunun mәһsulunda
1 m3 kondensata düşәn suyun
һәcmi, m3/m3 ilә;
k — qazın kondensatda
һәllolma әmsalı, nm3/m3 atm ilә;
z—qaz fazasının sıxılma
әmsalı;
p2 — H dәrinliyindә tәzyiq,
ata ilә;
Qk — kondensatın miqdarı,
m3/gün ilә;
d — qaldırıcı borunun
37-ci şəkil. Maye fazası həcminin diametridir, m ilә.
təzyiqdən asılılıq əyrisi Sürtünmә әmsalı λ-nın
qiymәti Veymaut düsturu ilә
һesablandıqda yaxşı nәticәlәr göstәrir.
Sıxılma әmsalını tapmaq üçün һәr iki һalda orta tәzyiqi qәbul
etmәk vә mәsәlәni ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilә һәll etmәk lazımdır.
Mәsәlәn: süzgәcin orta dәliyi 4431 m dәrinlikdәdir.
I sıra boruları: 21/2″—uzunluğu 1500 m,
4″—uzunluğu 1600 m.
II sıra boruları: 21/2″—uzunluğu 1000 m.
Qaldırıcı boruların atqı xәttindә I ştuserin diametri 12.5 mm,
quyuağzı tәzyiqi 237 ati. I ştuserdәn sonrakı tәzyiq 179.4 ati,
boruarxası fazadan çıxan atqı xәttindә I ştuserin diametri 9 mm,
boruarxası tәzyiq 257 ati.
48
I ştuserdәn sonrakı tәzyiq 176.4 ati; һalqavarı fәzada tәzyiq 260.3 ati.
Kondensatın ümumi miqdarı 179.9 m3/gün. Bundan 123.20 m3/gün
qaldırıcı borulardan, 56.7 m3/gün isә boruarxası fәzadan alınır.
Suyun ümumi miqdarı 2.3 m3/gün; qaz amili 3576 m3/m3. Stabillәşmiş
kondensatın xüsusi çәkisi 0.7654 q/sm3; dib temperaturu 120°C.
Trapdan alınan qazın xüsusi çәkisi 0.738 kq/m3 kondensatın
molekulyar çәkisi 130-dur.
Quyu ağzında II sıranın başmağına qәdәr olan intervalda (II.3)
düsturuna daxil olan әmsalları tapaq.
Әgәr temperaturun dәrinlikdәn asılı olaraq düz xәtt qanunu ilә
dəyişdiyini qәbul etsәk, 500 m dәrinlikdә orta temperatur Tor=337.3°K
olar.
Orta tәzyiqi (һәmin inter-valda)
tәxminәn por=270 ati qәbul edib,
38-ci şəkildәn
zc = 0.90, m = 0.56
vә һesablamalardan isә
α=0.678; ; Gsu=13; a=0.1652;
ϐ = 3958, c=0,1628; λ=0.0235
(Veymauta görә)
A=1.0001048; B=2.5096;
D=60121.4
olduğunu tapırıq. Bu qiymәtlәri
(II.3) düsturunda yerinә yazaraq
10-5G=342.39 alırıq. 38-ci şəkil. Qaz fazasının sıxılma
Başmaqdakı tәzyiqi 290 əmsalının təzyiqdən asılılıq əyrisi
ati qәbul etsәk, 426.3≠342.39
bәrabәrsizliyini alarıq. Odur ki, ikinci dәfә başmaqdakı tәzyiqi 275 ati
qәbul edirik. Bu zaman310.13≠342.39 alınır. Demәli, 275 ati azdır. Odur
ki, p2=280 ati qәbul edirik vә 353.5≠342.39 alırıq. Nәһayәt, p2=282 ati qәbul
etsәk 357.5≠342.39 alarıq. Belәliklә, axtardığımız tәzyiq 282÷280 arasında
olur.
II sıranın başlanğıcındakı tәzyiqi bildikdәn sonra başqa intervallar
üçün dә tәzyiqlәri tapmaq çox sadә olur.
I sıranın keçiricisindә 294.5 ati, I sıranın başmağında isә 359 ati vә
nəhayət, dib tәzyiqi 390.5 ati olacaqdır.
Qaz quyularında quyudibi tәzyiqini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
Q 2 zor2 ⋅ Tor2
p
q
= p 2
q.a
⋅ e 2 ,s
+ 1.377 λ
D 5 ( )
⋅ e 2S − 1 (II.4)
Burada
2 ⋅ 0.03415 ⋅ γ L 0.683γ L
= 2S =
zor ⋅ Tor zor ⋅ Tor
Bu düsturun çıxarılışı I kitabda (sәһ. 403) verilmişdir.
Burada pq — dib tәzyiqi, ata ilә;
Q — qazın sәrfi, 1000 nm3/gün ilә;
49
γ — qazın nisbi xüsusi çәkisi;

L — borunun uzunluğu, m ilә;
Tor — boruda orta temperatur, °K ilә;
D — borunun diametri, sm ilә;
zor — qazın sıxılma әmsalıdır.
Injeksiya quyularında dib tәzyiqinin tapılması asandır. Bunun
üçün quyudakı maye səviyyəsini bilib üzәrinә quyuağzındakı tәzyiqi
әlavә etmәk lazımdır. Yaxud:
Lv 2
pq Hγ + λ
=
d ⋅ 2g
Maye, qaldırıcı borulardan vurulduqda һidravlik müqavimәt
nәzәrә alınmalıdır. Hidravlik müqavimәt әmsalı rejimlərdәn
(laminar, yaxud turbulent) asılı olaraq tapılır (bax, 1 kitab, sәһ. 114).
Bütün yuxarıda söylәdiklәrimiz quyuağzı tәzyiqi məlum olduqda
dib tәzyiqinin tapılmasına aiddir.
Dib tәzyiqini boruarxası tәzyiqnә görә dә tapmaq olar.
pq<pdoyma olduğu һal üçün dib tәzyiqini aşağıdakı kimi tapmaq olar:
pq = p b.a e1,2·10 ∆L
-4
burada p b.a—boruarxası tәzyiq, atm ilə;

∆—qazın nisbi xüsusi çәkisi;
L—boru kәmәrinin uzunluğu, m ilә;
e—natural loqarifmin әsasıdır.
Qeyd etmәk lazımdır ki, bu düsturla һesabladıqda alınan tәzyiq
qaldırıcının başmağındakı tәzyiqdir. Qaldırıcı süzgәcә qәdәr
endirildikdә һәmin tәzyiq dib tәzyiqinә bәrabәr olacaqdır.
§3. QUYULARIN QӘRARLAŞMIŞ REJİMDӘ

TӘDQİQ EDİLMӘSİ
Qərarlaşmış rejimdə quyuların tәdqiq edilmәsi üsulu müxtәlif
rejimdə vә müәyyәn quyudibi tәzyiqindә vә ya maye sәviyyәsindә
onların qәrarlaşmış һasilatını ölçmәkdәn ibarәtdir.
Qәrarlaşmış rejimlərә әsaslanan tәdqiqat üsulunu bütün istismar
növlәrindә tәtbiq etmәk olar. Bu üsulda müxtәlif qәrarlaşmış rejimlərə
uyğun gәlәn mәһsuldarlıq vә quyudibi tәzyiqlәri ölçülür. Bunun
üçün quyunun rejimi dәyişdirilir. Mәsәlәn, bunu fontan istismarında
ştuserlәrin dәyişmәsi ilә, kompressor istismarında vurulan işçi
agentin miqdarını dәyişmәklә, dәrinlik nasos istismarında isә
mancanaq dәzgaһının atqı parametrlәrini dәyişmәklә әldә etmәk
olar. Bu üsula tәcrübәdә nümunәvi atqı üsulu da deyirlәr. Bu üsulla
tәdqiqat aparılan zaman Q =ƒ(∆p) indikator əyrisini qurmaq üçün
bir neçә rejim götürülmәlidir. Buna sәbәb qәrarlaşmış rejimdə maye
axınının düz xәtt qanunu ilә dәyişmәsini aşkar etmәkdir, çünki Darsi
qanununa görә һasilatla depressiya arasında düzxәtli asılılıq vardır.
Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, bir nöqtә vasitәsilә dә Reynolds
әdәdindәn istifadә edәrәk rejimin düz xәtt qanunu ilә dәyişdiyini
öyrәnmәk olar. Lakin Reynolds әdәdinin düz xәtt qanunu üçün
50
böһran qiymәti böyük intervalda dәyişir. Mәsәlәn, V.N.Şelkaçova

görә Reynolds әdәdinin böһran qiymәti l÷12 arasında dәyişir (I kitab,
sәһ. 247). Belәliklә, bir nöqtәdәn istifadә etdikdә alınan nöqtәnin düz
xәtt üzәrindә olduğunu söylәmәk dәqiq olmur. Әgәr düzxәtli rejim
üçün Reynolds әdәdinin ancaq müәyyәn bir böһran qiymәti olsa idi,
onda bir nöqtәdәn istifadә etmәk olardı.
Qәrarlaşmış rejimdə aparılan tәdqiqat üsulunun müsbәt cәһәti
tәdqiqat zamanı quyunun dayandırılmaması, quyunun mәһsulunun
әsas һissәlәri (neft, su, qaz) arasında münasibәtin tapılması vә s.-dir.
Bu üsuldan istifadә edilmәsini әsaslandırmaq üçün fәrz edilir
ki, quyunun işlәnmәyә başlamasından müәyyәn zaman keçdikdә,
layın quyudibi zonasında süzülmә prosesi praktiki olaraq qәrarlaşır.
Tәdqiqat zamanı rejimi ardıcıl dәyişmәk lazımdır. Bu, quyunun
qumluluq dәrәcәsindәn asılıdır. Әgәr quyu çox qum verәrsә, onda
çıxarılan qumun yer üzәrinә qaldırılması üçün һasilatı get-gedә
azaltmaq lazımdır. Adәtәn, tәdqiqata qәdәr olan qәrarlaşmış iş rejimi
tәdqiqatın rejimlərindən biri sayılır, başqa rejimlər isә depressiyanın
artması, yәni quyudibi tәzyiqinin azalması ilә vә yaxud depressiyanın
azalması, yәni quyudibi tәzyiqinin artması ilә alınır. Təcrübədə
һәqiqi qәrarlaşmış rejim almaq qeyri-mümkündür. Odur ki, rejimin
tәxminәn qәrarlaşmasını yoxlamaq üçün eyni rejimdə iki dәfә tәkrar
ölçmә nәticәsindә alınan һasilat vә quyudibi tәzyiqi bir-birindәn
10%-dәn çox fәrqlәnmәmәlidir. Bir rejimdən o biri rejimә keçdikdә
(quyudibindә sәrbәst qaz olmadıqda) rejimin qәrarlaşması üçün lazım
olan vaxtı tәqribi olaraq aşağıdakı empirik düsturla һesablamaq olar:
µ
t = 15
(II.5)
kh
burada μ—neftin özlülüyü, santipuazla;
k—effektiv keçiricilik, darsi ilә;
h—layın qalınlığıdır, m ilә.
Bütün rejimlər üzrә quyudibi tәzyiqi vә һasilatı qeyd etdikdәn
sonra (mümkün olarsa) quyunu bağlayıb statik vәziyyәt alındıqdan
sonra lay tәzyiqini ölçürlәr. Әgәr quyunun bağlanması mümkün
deyilsә, ancaq bir neçә rejimdə quyunun һasilatı vә buna uyğun dib
tәzyiqlәri ölçülür. Bu göstәricilәrә әsasәn indikator әyrisi qurulur.
Alınan әyrini absis oxuna qәdәr uzadıb, kәsişmә nöqtәsindә lay
tәzyiqinin tәqribi qiymәtini alırlar. Bununla da tәdqiqat qurtarmış
sayılır. Tәdqiqat nәticәsindә alınmış məlumata görә cәdvәllәr
düzәldilir vә bu cәdvәllərdən istifadә edilәrәk qrafiklәr qurulur.
Quyunun һasilatının depressiyadan asılılıq әyrisini almaq üçün
düzxәtli koordinat sistemi götürülür. Üfüqi oxda quyunun neft
һasilatı (m/gün ilә), şaquli oxda isә depressiya (atm ilә) qeyd olunur.
Uyğun nöqtәlәrin birlәşdirilmәsindәn alınan әyriyә indikator әyrisi,
qrafikә isә indikator diaqramı deyilir. Әksәr һallarda indikator әyrisi
parabola şәklindә (39-cu şəkil) olur və ümumi şəkildә aşağıdakı
51
düsturla ifadə olunur:

Q=K(pL−pQ)n=K∆pn (II.6)
burada Q—quyunun gündәlik
һasilatı, m ilә;
∆p—depressiya, atm ilә;
K vә n—әmsallardır; bunlar һәr
bir quyu üçün sabit olub, һәmin
quyunun tәdqiqi nәticәsindә tәyin
edilir.
Q-nün ölçü vaһidini m3/gün vә
39-cu şəkil. İndikator xəttinin yaxud sm3/san götürmәk olar.
qurulması sxemi Qazın, mayenin, suyun,
һәmçinin qaz amilinin vә qumun
mayedəki miqdarının depressiyadan asılılığını göstәrәn әyrilәrә dә
indikator әyrisi deyilir. Biz ancaq quyunun һasilatı (neft vә ya maye)
üzrә alınan indikator xәtti һaqqında məlumat verәcәyik.
Neftә (mayeyә) görә qurulmuş indikator xәttinin forması bir neçә
amillәrdәn asılıdır:
1) layın rejimi, 2) süzülmә rejimi, 3) һәrәkәt edәn sistemin
bircinsli olub-olmaması, 4) mayenin vә süxurun elastikliyinin özünü
göstәrmәsi ilә әlaqәdar olan laydakı qәrarlaşmış proseslər vә s.
Mədən təcrübəsindən quyuların
tәdqiqatı nәticәsindә әsasәn üç
forma indikator xәtti alınır (40-cı
şəkil). Quyunun һasilatı ilә tәzyiqlәr
fәrqinin asılılığını göstәrәn indikator
әyrisi aşağıdakı şәrtlәr ödәndikdә 2-ci
formada olduğu kimi, yәni düz xәtt
şәklindә alınır:
1) mayenin quyuya süzülmәsi düz
xәtt qanunu üzrә olmalı;
layın rejimi subasqılı olmalı;
40-cu şəkil. İndikator maye quyuya vә һәmçinin quyuda
xəttinin formaları һәrәkәt edәn zaman bircinsli olmalı,
yәni mayedәn qaz ayrılmamalıdır;
indikator әyrisi quyunun rejimi qərarlaşan vaxt alınmış tədqiqat
məlumatına görә qurulmalıdır.
Hasilatın depressiyadan asılılığını göstәrәn indikator әyrisi
düzxәtli olduqda süzülmә rejimini xarakterizә edәn n göstәricisi
vaһidә bәrabәr olur vә (II. 6) düsturu
Q = K∆p (II.7)
şәklinә düşür. Tәzyiqlәr fәrqi 1 atm olduqda
Q=K
olur. Demәli, mәhsuldarlıq әmsalı 1 ati tәzyiqlәr fәrqindә quyunun
mәһsuldarlığına bәrabәr olur. Mәһsuldarlıq әmsalının ölçü vaһidi
m3/gün atm yaxud olur.
52
pQ = 0 olduqda, quyunun verә bilәcәyi maksimal mәһsuldarlığa

potensial mәһsuldarlıq deyilir vә
Qpot=Kpln
şәklini alır. (II.7) düsturu düz xәtt tәnliyidirsә, quyunun
mәһsuldarlığını xarakterizә edәn әmsal һәmin düz xəttin bucaq
әmsalı olub, tәdqiqatın bütün nöqtәlәri üçün sabit olacaqdır.
Mədən təcrübəsindən әksәr һallarda indikator xətti 1-ci formada
olduğu kimi alınır. Bu indikator xәtti rejimə görә bir birindәn kәskin
dәrәcәdә fәrqlәnәn iki hissәdәn ibarәtdir. Koordinat başlanğıcından M
nöqtәsinә qәdәr düz xәtt olur, M nöqtәsindәn sonra isә әyrixәtli formaya
keçir. Düzxәtli һissәdә n göstәricisi sabit olub, vaһidә bәrabәrdir. Әyrixәtli
һissәdә isә dәyişәn olub (n<1), depressiya artdıqca azalmağa başlayır.
Hәmçinin mәһsuldarlıq әmsalı da indikator xәttinin әyrixәtli һissәsindә
dәyişәn olduğundan mayenin quyuya axmasını xarakterizә etmir.
Su basqılı rejimdə indikator xәttinin әyilmәsini V.N.Şelkaçov
aşağıdakı kimi izaһ edir: quyudibi tәzyiq azaldıqca maye axınının
sürəti artaraq elә bir qiymәtә çatır ki, һәmin qiymәtdә, mayenin
düzxәtli süzülmә qanunu pozularaq quyudibi zonasının müәyyәn
bir nöqtәsindәn qeyri-xәtti axın başlayır.
Eyni zamanda indikator xәttinin әyilmәsi başqa sәbәblәrdәn dә,
məsәlәn, qazbasqılı rejimdə, süzülәn maye bircinsli olmadıqda,
quyudibindә süzgәcin deşiklәrindә yaranan müqavimәtlәrdәn vә
s-dәn dә baş verә bilәr. 3-cü formada alınan indikator xәttini isə
analiz etmәk çәtindir, buna baxmayaraq әdәbiyyatda indikator
әyrisinin bu şəkildә alınmasını izaһ etmәk üçün bir neçә tәdqiqat
işlәri görülmüşdür.
M.E.Altovski geniş һidrogeoloji materialların dәqiq
analizindәn belə bir nәticәyә gәlir ki, indikator xәttinin 3-cü
formada alınmasına sәbәb ya hasilatın vә yaxud quyudibi
tәzyiqinin düzgün ölçülmәmәsi, ya da ki, bunların rejimin һәlә
qәrarlaşmamış dövründə ölçülməsidir.
F.A.Trebin qәrarlaşmış rejimdə neftin mәsamәli müһitdә
һәrәkәti zamanı gedә bilәn fiziki-kimyәvi proseslәrә aid
laboratoriya tәdqiqatları aparmışdır. Bu qәrarlaşmış prosesin
nəticəsində dә indikator әyrisi һasilat oxuna nәzәrәn qabarıq
alınır. Qabarıq indikator әyrilәri üçün n göstәricisi 2>n>1 qiymәtlәri
arasında dәyişir.
İndikator әyrisi 3-cü formada alındıqda tәdqiqat yenidәn
aparılmalı və bir rejimdən digәrinә keçdikdә rejimin qәrarlaşması
üçün lazımi şәrtlәrә әmәl olunmalıdır,
Qәrarlaşmış rejimdə quyuların tәdqiq edilmәsi üsulu ilә alınan
indikator xәtti süzülmәnin xarakterini, xәtti (Darsi) qanundan
istifadә etmәk sәrһәdini vә axının müxtәlif һissәsindә әmәlә gәlәn
süzülmә müqavimәtini tәһlil etmәk üçün imkan verir.
Neft quyularını, mayelәrin layda vә һәmçinin quyudibinә
һәrәkәtinin xarakterinә görә bir-birindәn fәrqlәnәn iki şәraitdә
53
istismar etmәk olar:

layda vә һәmçinin quyudibinә һәrәkәt edәn maye bircinslidir, bu
һal o zaman olur ki, quyudibi tәzyiqi doyma tәzyiqindәn böyük vә
quyu sululuq vә qazlılıq konturundan uzaqda olsun;
layda vә һәmçinin quyudibinә һәrәkәt edәn maye bircinsli olmur,
yәni neft-su, neft-qaz vә yaxud һәr üçünün bir yerdә qarışığı olur. Bu
o vaxt olur ki, quyudibi tәzyiqi doyma tәzyiqindәn kiçik olsun.
Qeyd etdiyimiz şәraitdә istismar olunan quyuların tәdqiqat
materiallarının işlәnmәsini nәzәrdәn keçirәk.
Layda axan maye bircinsli olduqda keçiriciliyin tәyini
Bu şәraitdә iki һal ola bilәr.
1. Tәdqiqat zamanı mayenin quyudibinә axını xәtti qanun üzrә
gedir. Bu һalda yuxarıda qeyd edildiyi kimi indikator xәtti 2-ci
formada (40-cı şəkil) alınır. Bu zaman Q = K∆p düsturundan istifadә
edәrәk mәһsuldarlıq әmsalı tapılır.
Məlum mәһsuldarlıq әmsalında keçiricilik aşağıdakı düsturla
һesablanır:
 R 
K0 µ N  ln k + C 
 rq  (II.8)
k=  
2π h
burada K0—quyunun mәһsuldarlıq әmsalı, düstura sm3/san atm-dә
daxil olduğu üçün indikator xәtti üzrә һesablanmış qiymətini 15.57 β/
γN əmsalına vurmaq lazımdır. Onda adi şәraitdә t/gün ilә ölçülmüş
neft һasilatının qiymәti lay şәraitindә sm3/san ilә olur ki, bununla
da (II.8) düsturuna daxil olan K0 əmsalı sm3/san atm-də alınır;
β—adi şәraitdә ölçülmüş nefti lay şәraitinә çevirmәk üçün һәcm әmsalı;
γn—qazsız neftin xüsusi çәkisi, t/m3 ilә;
μn—neftin lay şәraitindә özlüluyü, santipuazla;
h—layın effektiv qalınlığı, sm ilә;
Rk—qonşu quyuya qәdәr olan mәsafәnin yarısı, m ilә;
rq—quyunun, yәni uyğun olaraq quyunu qazıyan baltanın radiusu, m ilә;
C—düzәliş әmsalı olub, quyunun açılma dәrәcәsi və
xarakterinә görә natamamlığından әmәlә gәlәn әlavә süzülmә
müqavimәtini xarakterizә edir. C əmsalının tapılması I kitabda
verilmişdir (sәһ. 343).
2. Quyunun һasilatı ilә tәzyiqlәr fәrqinin asılılığını göstәrәn
indikator xәtti, quyudibi zonasında süzülmә prosesinin qeyri-xәtti
qanuna tabe olduğunu göstәrirsә (mәsәlәn, qaz һasilatında olduğu
kimi), onda һasilatı һesablayan zaman müqavimәt әmsalı üçün olan
ikiһәdli düsturdan istifadә etmәk lazımdır.
İkiһәdli düstur başqa müәlliflәr kimi E. M. Minski tәrәfindәn dә
irәli sürülmüşdür. İkiһәdli düstur qaz quyusu һasilatının tәzyiqlәr
fәrqindәn asılılığı üçün
∆p2 = AQ + BQ2 (II.9)
şəklini alır.
54
Keçiricilik isə aşağıdakı düsturla

hesablanır:
µq pat  Rk 
=
k  ln +C (II.10)
π hA  rq 

burada A və B parametrlәri һәr bir quyu
üçün sabit olub, tәdqiqat məlumatına
görә һesablanır. Bunun üçün tәdqiqat
mәlumatına görә ∆p2/Q-nün Q-dәn
(∆p2 atm ilә, Q isə adi şәraitdә sm3/san
ilә göstәrilir) asılılıq qrafiki qurulur. 41-ci şəkil. Qeyri-xətti hərəkətdə
Bu asılılıq düz xәtlә (yaxud tәxminәn alınan indikator əyrisi
düz xәtlә) ifadә olunduqda, onun ∆p/
Q=A+BQ düz xәtti ilә müqayisәsindәn görünür ki, A әmsalı һәmin
düz xәttin ∆p oxundan ayırdığı parçaya, B әmsalı isә Q oxu ilә әmәlә
gәtirdiyi bucağın tangensinə bərabərdir (41-ci şəkil), yəni:
∆p12
=
A − BQ1 (II.11)
Q1
∆p22Q1 − ∆p12Q2
B =
(II.12)
Q1Q2 ( Q2 − Q1 )
Әgәr bu әmsalları tapmaq üçün çox dәqiqlik tәlәb olunursa, onda
әn kiçik kvadratlar üsulundan istifadә etmәk lazımdır. Bu һalda:
∆p 2
∑Q ∑Q − ∑Q∑∆p
2 2
A=
(II.13)
( ∑Q )
2
2
N ∑Q −
2
∆p

2
N ∑∆p − ∑Q∑
Q
B=
(II.14)
( ∑Q )
2
2
N ∑Q −
burada N — tədqiqat zamanı qeyd olunan nöqtələrin (rejimlərin) sayıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, qaz quyularında quyudibinə maye və
yaxud neft axını olduqda tədqiqat materiallarının təhlili mürəkkəbləşir.
Quyudibində maye sütunu olduqda qaza görə olan quyudibi
təzyiqi pq1=pq-h(γM-γq)≈pq-hγM
düsturundan tapılmalıdır;
burada h — maye sütununun hündürlüyü, m ilə;
pq — dərinlik manometri ilə ölçülən quyudibi təzyiqidir. Onda
indikator əyrisi üçün
pl2-pq2=AQ+BQ2+C0 (II.15)
alınır, C həddinin qiymətini tapmaq üçün
0
Q = 0, pq = pl,,
yəni pq = pl – hγM düsturundan istifadə olunur.
Onda C0 = 2pLhγm – (hγm)2
55
olur. Qrafik üsulla C0 əmsalını tapmaq üçün əvvəlcə ∆p2=(pL2-pq2)-

nin Q-dən asılılıq əyrisini qurub, əyrinin ordinat oxundan ayırdığı
parçadan istifadə edirlər. Sonra isə (∆p2-C0)/Q-nün Q-dən asılılığını
qururlar. C düzgün təyin edilmişsə bu asılılıq düz xətt verir ki,
buradan da A və B əmsallarının tapılması dibində maye olmayan qaz
quyularında olduğu kimidir.
Quyudibində axan maye bircinsli olmadıqda (pq<pdoyma)

keçiriciliyin təyini
Layın parametrlәrini һәll olmuş qaz rejimi ilә işlәyәn quyuların
tәdqiqat məlumatına görә tapmaq üçün layda vә һәmçinin quyudibi
zonasında qazın neftdәn ayrılmasını nәzәrә almaq lazımdır.
Qәrarlaşmış axında һәll olmuş qaz rejimi dairәvi laya işlәyәn
quyunun normal şәraitә gәtirilmiş neft һasilatını aşağıdakı düsturla
һesablamaq olar: 2π kh ⋅ ∆H
Q= (II.16)
Rk
ln +C
rq
pl
burada ∆H = H l − H d = ∫
Fn ( I )
) µn ( p) β ( p)
dp
p q
(II.17)
olub, Xristianoviç funksiyası adlanır.

Fn(I)—layın neftә görә nisbi keçiriciliyidir.
μn(p) vә β(p) funksiyalarının tәzyiqdәn asılılığı tәcrübәdәn məlum
olmalıdır. Layın nisbi keçiriciliyi onun mәsamәlәrinin maye ilә doyma
әmsalından (I) asılı olub, Vikov, Botset vә Leverett әyrilәrindәn
tapılır. İndi biz nisbi keçiriciliyin tәzyiqdәn asılılığını bilmәk üçün
doyma әmsalının tәzyiqdәn necә asılı olmasını nәzәrdәn keçirәk.
Hәll olmuş qaz rejimindә neft-qaz qarışığının quyudibinә һәrәkәti
zamanı bunların normal şәraitә gәtirilmiş һasilatı
2π khFN ( I ) dp

QN = − r (II.18)
µ N ( p ) β ( p ) dr
2π khFq ( I ) dp Qnα ( p ) p

Qq = − rp + (II.19)
µq patm dr patm
düsturları ilә һesablanır. Qaz faktoru Q=Qq/Qn olduğuna görə (II.18)
vә (II.19) düsturlarının nisbәtindәn
 Fq ( I ) µ N ( p ) β ( p )  p
=
Q  + α ( p ) (II.20)
 FN ( I ) µq  patm
ifadәsini alırıq ki, bu bizә doyma әmsalı ilә tәzyiq arasındakı asılılığı
verir; burada,
α(p)—qazın neftdә һәll olmasının һәcm әmsalı;
μq—lay şәraitindә qazın özlülüyü;
56
Fq(I)—layın qaza görә

nisbi keçiriciliyidir.
Belәliklә, (II.20)
düsturu ilә Vikov
vә Botset әyrilәrinin
qrafik asılılığını alırıq
ki, bununla da biz
(II.17) düsturundan ∆H
funksiyasını һesablaya
bilәrik.
H funksiyasının
һesablanmasına aid bir
çox әsәr vardır.
L.A.Zinovyeva neftin
xassә-lәrinin (özlülüyü,
һәcm әmsalı vә qazın 42-ci şəkil. H* funksiyasının P*-dən asılılığı
neftdә һәllolma
әmsalının) tәzyiqdәn
asılılığını nәzәrә alaraq, B.B.Lapuk vә İ.D.Amelin isә bunları nәzәrә
almayaraq һәmin funksiyanın tәzyiqdәn asılılıq qrafikini qurmuşlar.
Yenә İ.D.Amelin neftin özlülüyü vә һәcm әmsalının tәzyiqdәn
asılılığını xәtti qәbul edәrәk, onların orta qiymәtlәrinә görә
H*=N*(p) asılılığının qrafikini (μ q α)/μ N -nin müxtəlif qiymәtlәri
üçün vermişdir (42-ci şəkil).
Burada:
H′ p µq pL
=H* =
patm ⋅ ξ
; p* =
patm ⋅ ξ
; ξ =
µN
Q; H ′ ∫ F ( I ) dp
pq
N
4-cü cədvəl
a= ρq/ρn a p*≤15 p*≥15
0.010 H*=0.31 p* H*=0.63 p*-5
0.015 H*=0.33 p* H*=0.67 p*-5.3
0.020 H*=0.35 p* H*=0.71 p*-5.6
5-ci cədvəl
βH (pQ), cn
βH (pL), cn
Rejimlər
Г, m3/m3
PQ, atm
PL, atm
m/gün
β (pQ)
β (pL)
µГ, cn
QH,
Ilə
Ilə
Ilə
Ilə
Ilə
Ilə
ilə
İ.A.Çarnıya әsaslanaraq İ.D.Amelin әyrilәri iki һissәyә bölür vә

һәr һissәni düz xәtlә әvәz edir ki, bu da һesablamanı asanlaşdırır.
57
4-cü cәdvәldә һәmin һissәlәrin

analitik ifadәlәri verilmişdir.
∆H '
∆H =
ρ H ( p) × β ( p)
Belәliklә, tәcrübә vә tәdqiqatdan

alınmış ilk məlumata (5-ci cәdvәlә)
görә ∆H һesablanır vә onun
uyğun neft һasilatından asılılığını
göstәrәn indikator әyrisi qurulur
(43-cü şəkil).
43-çü şəkil. İndikator әyrisi

6-ci cədvəl
ρH(p)∙β(p)
∆H’ = H’L - H’D
HL'=patm∙ξ∙HL*
HL*
pL*=pL/(patm∙ξ)
H’D'= patm∙ξ∙H’D*
H’D*
pQ*=μГ/(patm∙ξ)
ξ=μГ/(μH (p))
β(p) =(β(pQ)-β(pL))/2
Əmsalların
orta ədədi
qiyməti
μH =(μH (pQ)-μH (pL)/2
Rejimlər
İndikator әyrisinin koordinat başlanğıcına yaxın һissәsi
tәxminәn düz xәtt olduğu üçün һәmin һissәyә görә quyunun
mәһsuldarlıq әmsalı һesablanır. Qrafikdәn mәһsuldarlıq әmsalının
vaһidi t/gün·atm alındığı üçün onu 11.57/FN әmsalına vurub, (II.8)
düsturu üzrә layın keçiriciliyi һesablanır.
Hesablama zamanı çәtinlik olmasın deyә İ.D.Amelinә
görә ∆H=∆H(p) funksiyasının hesablama ardıcıllığının gedişi
6-cı cәdvәldә verilmişdir. Bu çәdvәl 4-cü vә 5-ci cәdvәldәki
göstәricilәrә әsasәn doldurulur. 5-ci cәdvәl isә laboratoriya vә
quyunun tәdqiqatından məlum olmalıdır.
Qeyd etmәk lazımdır ki, qәrarlaşmış rejimdə tәdqiqat üsulu
sadәdir. Qiymәtlәri o qәdәr dә һәqiqәtә yaxın olmayan Rk-nın vә
әsasәn C әmsalının, keçiriciliyin һesablama düsturuna daxil olması
vә tәdqiqata çox vaxt getmәsi bu üsulun mәnfi cәһәti sayılır.
58
§4. QUYULARIN QƏRARLAŞMAMIŞ REJİMDӘ

TӘDQİQ EDİLMӘSİ
Quyuların qәrarlaşmış rejimdə tәdqiq edilmәsindәn fәrqli olaraq,
burada quyunun rejimini dәyişmәklә bәrabәr, һәm dә quyuda
tәdqiqin zamana görә dәyişmәsi qeyd olunur.
Bu üsulun mәnfi cәһәti az mәһsuldar quyularda tәdqiqat
prosesinin çox uzun davam etmәsidir.
Çox uzun müddәt әrzindә tәzyiqin vaxtdan asılı olaraq dəyişmәsi
әyrisi p=f(t) asimptotik olaraq düz xәttә yaxınlaşır. Tәdqiqatın son
dövrlәrindә әyriliyin artması tempi çox kiçik olur. Odur ki, zaman
әrzindә tәzyiqin artmasını tapmaq çәtinlәşir. Bu isә lay tәzyiqinin
qiymәtinә təsir edir, xәtanı artırır.
Mәsәlәn, Umbakı neft yatağında olan 188 №-li quyu üçün 11/IX—
1955-ci il tarixdә aparılan tәdqiqat 3 ay davam etmişdnr. Lakin quyuda
tәzyiq tamamilә bәrpa edilmәmişdir. Axırıncı bir ay әrzindә tәzyiq
cәmi 2.9 atm dәyişmişdir. Belәliklә, kiçik zaman әrzindә tәzyiq daһa
az dәyişәcәkdir ki, bunu nәzәrә almaq mümkün olmur. Odur ki, lay
tәzyiqi düzgün olmur.
Nümunәvi atqı üsulunda (qәrarlaşmış rejim) lay tәzyiqi nisbәtәn
daһa düzgün olur.
Bu tәdqiqat üsulunda aşağıdakı işlәr görülür:
1) fontan quyusunu dayandırdıqdan sonra tәzyiqin bәrpa olunma
әyrisini almaq;
2) laya su vuran quyunu dayandırdıqdan sonra tәzyiqin düşmә
әyrisini almaq;
3) dәrinlik nasosu ilә işlәyәn quyunu dayandırdıqdan sonra
sәviyyәnin dәyişmә әyrisini almaq;
4) quyunun iş rejimini dәyişәrkәn tәzyiqin bәrpa olunma әyrisini
almaq;
5) dayanmış quyuya әlavә maye vurduqda vә ya һәmin
quyudan maye götürdükdәn sonra sәviyyәnin dәyişmә әyrisini almaq
vә s.
Qәrarlaşmış rejimdə aparılan tәdqiqat әdәbiyyatda geniş
işıqlandırılmışdır. Bu tәdqiqat üsulundan alınan әyrilәri işlәyәrәk
tapılan düsturla, quyudibindә tәzyiqin dәyişmәsini ifadә edәn nәzәri
düsturları müqayisә edәrәk, layın parametrlәri tәyin olunur.
Quyudibindә tәzyiqin dәyişmәsini tapmaq üçün bir çox nәzәri
düsturlar olduğuna görә tәdqiqatdan alınan әyrilәrin işlәnmә
metodikası da müxtәlifdir.
Quyudibindә tәzyiqin dәyişmәsini tapmaq üçün istifadә edilәn
düsturlar әsas iki qrupa bölünür. Birinci qrup düsturların müәlliflәri,
quyunu bağladıqdan sonra mayenin quyudibinә axmasını nәzәrә almır,
ikinci qrup düsturların müәlliflәri isә mayenin quyudibinә axmasını
nәzәrә alırlar.
Ümumiyyәtlә, mayenin qәrarlaşmış axınına görә lay parametrlәrinin
tapılması mәsәlәsini 1930-cu ildә V.P.Yakovlev irәli sürmüş vә һәll
59
etmişdir. Buna baxmayaraq mayenin sıxılması nәzәrә alınmadığı

üçün onun işi sonralar tәnqid edilmişdir. Sonra bu mәsәlә,
M.Muskat tәrәfindәn dayandırılmış quyuda (maye axınının ani
olaraq kәsildiyini vә quyunu axının toplaşdığı nöqtә fәrz edәrәk)
mayenin sıxılmasını nәzәrә almaqla, һәll edilmişdir. V.N.Şelkaçov
süxurun sıxılmasını nәzәrә alaraq M.Muskatın düsturlarının
tәtbiqini genişlәndirmiş vә buradan aldığı nәticәlәrlә һәqiqi mədən
müşaһidәlәri arasında maraqlı müqayisәlәr etmişdir. İ.A.Çarnı
mayenin quyudibinә axmasını nәzәrә alaraq tәzyiqin bәrpa olunması
mәsәlәsini öyrәnmişdir, lakin onun aldığı düsturlar mürәkkәb
olduğundan layın parametrlәrini tәyin etmәk üçün әlverişli
deyildir. Ç.Miller, A.Dayes vә Ç.Xetçinson elektrik inteqratorunda
apardıqları һesablama nәticәsindә belə bir nәticәyә gәlmişlәr ki,
quyu dayandıqdan bir az sonra mayenin quyuya axınını nәzәrә
alan әyri, maye axınının ani olaraq dayandığını nәzәrә alan әyri
ilә üst-üstә düşür. Bu o vaxt olur ki, quyu qazsız maye ilә dolmuş
vә yaxud su quyusu olsun. Bu һalda mayenin axınını nәzәrә alan
tәzyiqin bәrpa olunma әyrisi, müәyyәn zaman keçdikdәn sonra
maye axınını nәzәrә almayan һal üçün qurulmuş tәzyiqin bәrpa
olunma әyrisinә asimptotik olaraq yaxınlaşır. İ.A.Çarnı bu üsulu
daһa da mükәmmәllәşdirmiş vә inkişaf etdirmişdir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, әyri asimptota müәyyәn bucaq altında
yaxınlaşdığı üçün asimptotla bu әyrinin meyl bucağı müәyyәn qәdәr
fәrqlәnir. Odur ki, һesablama zamanı nәzәrә alınacaq dәrәcәdә sәһv
edilә bilәr. Tәzyiqin bәrpa olunması әyrisinin başlanğıc һissәsindә
olan bu fәrqlәnmәni nәzәrә almaq üçün Qladfelter, Tresi vә Uilsi
tәşәbbüs göstәrmişlәr. Müәlliflәrin istifadә etdiklәri üsul elastik
rejim nәzәriyyәsinә aid mәsәlәnin tәrs һәllinә әsaslanır. Quyu
bağlandıqdan sonra mayenin quyudibinә axmasını nәzәrә alan,
yәni tәzyiqin bәrpa olunma әyrisinin başlanğıc һissәsinә görә lay
parametrlәrinin tәyin edilmәsi üsulu Q.İ.Barenblatt, A.P.Krılov,
F.N.Borisov, S.Q.Kamenetski vә İ.A.Çarnı, İ.D.Umrixin tәrәfindәn
verilmişdir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, çox zaman tәzyiqin bәrpa edilmәsi üsulu
ilә tәdqiqat zamanı alınan keçiriciliyin qiymәti, qәrarlaşdırılmış
rejimlərlә tәdqiqatdan alınan keçiricilikdәn kiçik olur. Tәzyiqin bәrpa
edilmәsi üsulu ilә alınan keçiricilik bütün lay boyu olan keçiriciliyi,
qәrarlaşmış rejimlərlә tәdqiqatdan alınan keçiricilik isә quyudibi
zonasının keçiriciliyini xarakterizә edir.
Lay boyu olan keçiriciliyin quyudibi zonası keçiriciliyindәn fәrqli
olmasına “skineffekt”1 deyilir.
Quyudibi zonası keçiriciliyinin böyük olmasına sәbәb bu zonanın
daһa çox drenlәnmiş olmasıdır.
Q.İ.Barenblatt vә V.A.Maksimov müxtәlif cinsliliyin (tәzyiqin
bәrpa edilmәsi üsulu ilә alınan göstәricilәrә әsasәn) lay parametrlәrinә
1
S ә t һ i e f f e k t d e m ә k d i r.
60
təsirini nәzәrә olaraq tәһlil etmiş vә aşağıdakı nәticәyә gәlmişlәr:

a) tәdqiqat zamanı alınan nәticәlәrin işlәnmәsi әyrisinin (ψ lnt0)
qabarıq tәrәfi aşağı yönәlmişsә, bu onu göstәrir ki, quyu әtrafında
böyük quyudibi zonası vardır.
b) ψ lnt0 әyrisinin qabarıq tәrәfi yuxarı yönәlmişsә,
bu onu göstәrir ki, quyudibinә yaxın mәsafәdә fay, pazlaşma, yaxud
da kiçik keçiricilikli zona vardır.
ψ funksiyası belә tapılır:
Qµ Q µ  γ rq γl 
ψ ( t0 ) = 0 ln t0 − 0 ln + ln 
2π kh 2π kh  2 x x 
Düsturdakı işarәlәr IV fәsildә olduğu kimidir.

Tәzyiqin bәrpa olunma әyrisinin başlanğıc һissәsi üzrә lay
parametrlәrinin F.A.Trebin vә Q.V.Herbakova görә tәyin edilmәsi
üsulu o biri üsullara görә sadә olduğundan mədən şәraitindә daһa çox
istifadә edilir. Aşağıda layın keçiriciliyinin bu üsulla һesablanması
ardıcıl olaraq nәzәrdәn keçirilir.
Tәzyiqin bәrpa olunma әyrisinin asimptota yaxınlaşması, yәni
quyu dayandırıldıqdan sonra maye axınının nәzәrә alınması üçün
һәqiqi tәzyiqdәn gәtirilmiş tәzyiqә keçilir.
Bunun üçün
or (II.21)
Q or
− ƒ ∆p′
әmsalından istifadә edilir;
burada Q — quyunun dayandırılmasından әvvәl olan һasilat,
sm3/san;
γor — neftin orta xüsusi çәkisi (neftin lay şәraitindә vә adi şәraitdәki
xüsusi çәkilәrinin orta әdәdi qiymәti, q/sm3 ilә.
(II.21) düsturunda
ƒ = ƒh.f + ƒh.b
burada ƒh.f — һalqavarı fәzanın en kәsik saһәsi, sm2 ilә;
ƒh.b — fontan borusunun en kәsik saһәsi, sm2 ilә.
Düsturdakı f∆p’ belә һesablanır.
( ƒ ∆p ) − ( ƒ ∆p )n−1
ƒ ∆p′ = 16.67 n +1
2 ∆t
Bu düstur zamandan asılı olaraq belә ifadә olunur:
ƒ∆p(t) = ƒh.f (∆pd.m−∆ph.f ) + ƒh.b(∆pd.m−∆pq.a),
burada ∆t = tn+1 – tn-1 — zamanın sәrһәdidir, dәq ilә;
∆pd.m; ∆ph.f və ∆pq.a— uyğun olaraq, dәrinlik manometri ilә
ölçülәn quyudibi tәzyiqi vә nümunәvi manometrlә ölçülәn һalqavarı
fәzadakı vә quyuağzındakı tәzyiqlәr;
(ƒ∆p)n+1 vә (ƒ∆p)p-1—zamanın tn+1 vә tn-1 momentlәrinә uyğun
olan f∆p(t) funksiyasının qiymәtlәridir.
Zamanın istәnilәn qiymәtindә gətirilmiş tәzyiq,
61
62
7-ci cədvəl
Tədqiqat rejimləri
Göstəricilər
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t,dəq. ilə 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

pD∙M, atm 114.26 116.5 117.86 118.49 118.49 119.04 119.19 119.29 119.39 119.47 119.58
ph.f atm 0.93 1.34 1.75 1.96 2.06 2.06 1.96 1.92 1.86 1.75 1.67
pq∙a atm 21.06 23.05 23.55 24.14 24.33 24.33 24.55 24.60 24.65 24 24.45
8-ci cədvəl
Tədqiqat rejimləri
Göstəricilər 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t,dəq. ilə 0 10 20 30 40 60 70 80 90 100

50
∆pD∙M, atm ilə 0 2.24 3.6 4.23 4.61 4.93 5.03 5.13 5.21 5.32
4.78
∆ph.f atm ilə 0 0.41 0.82 1.03 1.13 1.03 0.99 0.93 0.82 0.74
1.13
∆pq∙a ilə 0 1.99 2.49 3.08 3.27 3.49 3.54 3.59 3.59 3.39
3.39
f∆p, atm∙sm2 ilə 0 250.91 403.15 460.22 503.17 562.1 582.17 604.95 632.63 667.23
527.3
f∆p, ilə - 335.07 174.37 83.35 55.84 45.67 35.67 42.01 51.84 19.67
49.01
z (ölçüsüz) - 2.82
∆p*(t)=zpD.M atm ilə 1.5 1.19 1.117 1.096 1.073 1.087 1.11 1.038
1.103
lgt - 6.32 5.4 5.04 5.2 5.4 5.4 5.58 5.78 5.52
5.3
- 1 1.301 1.477 1.602 1.778 1.845 1.903 1.954 2.00
1.699
∆p*(t) = z∆pd.m(t)
düsturu üzrә һesablanır.
∆p*(t)-in qiymәti ordinat oxunda, uyğun zamanın loqarifmi isә
absis oxunda qeyd olunur. Alınan әyri tәxminәn düz xәtt olduğundan
∆p*(t) düsturu ilә Q 2.25∆t
∆p ( t ) =µ ln 2
(II.22)
4π kh rq. g
düsturunun müqayisәsinә әsasәn layın keçiriciliyi һesablanır, yәni
Qµβ
k = (II.23)
4π hi
burada χ—layın pyezokeçiricilik әmsalı;
rq.g—quyunun gәtirilmiş radiusu;
i— alınan xәttin absis oxu ilә әmәlә gәtirdiyi bucağın tangensidir.
Misal. Quyunun һasilatı Q = 655.4 sm3/san; mayenin lay şәraitindә
özlülüyü μ=3 sp; layın effektiv qalınlığı h=10 m; istismar kәmәrinin
diametri D = 6″; fontan borusunun diametri d = 2½″; mayenin һәcm
әmsalı β = 1.15; mayenin orta xüsusi çәkisi γor = 0.794; tәdqiqat
nəticəsində alınan pd.m, ph.f və pq.a-nın qiymәtlәri isә 7-ci cәdvәldә
verilir.
Verilәn şәrtlәrә görә keçiriciliyi һesablamaq üçün göstәrilәn
üsuldan istifadә edәrәk 8-ci cәdvәldәki məlumatı alırıq ki, һәmin
cәdvәlin әsasında qurulan
qrafikә әsasәn (44-cü şəkil)
i = 1.201 olur.
Onda (II.23) düsturundan
655.4 ⋅ 3 ⋅ 1.15
=k = 0.15 darsi
4 ⋅ 3.14 ⋅ 1000 ⋅ 1.201
alınır.
Layın keçiriciliyi
məlum olduqda, onun
pyezokeçiriciliyi
k
χ= (II.24)
µ ( mβ m + β s )
düsturuna görә һesablanır;
burada m—layın mәsamәlilik
әmsalı;
βm — mayenin sıxılma
әmsalı,
βs — süxurun sıxılma
әmsalıdır.
44-cü şəkil. lgt ilə Δp(t)

arasında olan asılılıq əyrisi
63
III fəsil. Neft və qaz yataqlarına süni təsir üsulları
III FƏSİL
NEFT VƏ QAZ YATAQLARINA SÜNİ TƏSİR ÜSULLARI
§ 1. SÜNİ TƏSİR ÜSULLARININ NÖVLƏRİ

Neft yatağının işlәnmәsi zamanı bir sıra һallarda nefti mәsamәli
müһitdә itәlәyәn tәbii enerji çox azalır vә bununla әlaqәdar olaraq
layın mәһsuldarlığı çox aşağı duşur. Azәrbaycanın köһnә neft
mәdәnlәrindәki laylar adәtәn tәzyiq saxlanmayaraq istismar
edilmişdir. Odur ki, belә yataqlarda çoxlu neft eһtiyatı qalmaqla
bәrabәr lay enerjisinin çox һissәsi dә sәrf edilmişdir. Belә yataqlarda
yaxud laylarda qalıq neft eһtiyatını çıxarmaq üçün tәkrar istismar
üsullarından istifadә edilir, başqa sözlә, laya su, yaxud qaz vurulur.
İstismarın son pillәsindә qalıq neftin alınması bir sıra çәtinliklәrlә
әlaqәdardır. Belә ki, bu dövrdә layda tәzyiq azaldığından neft
qazsızlaşır, özlülüyü artır, sәrbәst qaz meydana çıxır; süxurun neft
üçün faza keçiriciliyi azalır; neft yatağı az vә ya çox miqdarda sulanır.
Qeyd etmәk lazımdır ki, tәkrar istismar prosesinin effekti yataqda
olan qalıq neft eһtiyatının artması ilә çoxalır vә vurulan işçi agentin
sәmәrәsiz olaraq itmәsi һalları azalır.
Buna görә də tәkrar istismar üsullarının tәtbiqi üçün daha çox
әlverişli obyekt ilk işlәnmә dövrlәrindә minimal neftvermә әmsalı
olan yataq vә laylar olacaqdır. Başqa sözlә elә laylar olacaqdır ki,
istismar zamanı әsasәn neftdә һәll olan qazın enerjisindәn istifadә
edilmiş olsun. Məlum olduğu kimi, һәmin rejimdə layın qalıq neftlә
doyma әmsalı öz әvvәlki qiymәtinin 60—75%-i qәdәr ola bilәr.
Bundan başqa yataqda tektonik dәyişmәlәrin olmaması, litoloji
tәrkibin vә keçiriciliyin bircinsli olması vә neftin özlülüyünün kiçik
olması tәkrar istismar üsullarının müvәffәqiyyәtlә aparılmasına
kömәk edәn amillәrdәndir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, tәkrar istismar üsulları ilә lay tәzyiqinin
saxlanması üsulları bir-birindәn fәrqlәnir. Bu üsullar arasında olan
әsas fiziki fәrq prosesin başlanğıc şәraitidir. Tәkrar istismar üsulları
lay tәzyiqinin, yaxud mәsamәli müһitdә neftin sıxışdırılması üçün
tәlәb olunan tәbii enerjinin tam sәrf edildiyi şәraitdә aparıldığı һalda
lay tәzyiqinin saxlanması üsulları yatağın istismarının ilk dövründәn
başlayıb, axıra qәdәr davam etdirilir.
64
Bunlardan başqa bir sıra amillәr dә vardır ki, bunlar istismarın

son dövrlәrindә (tәkrar istismar üsullarının aparıldığı zaman) daһa
çox təsir edir. Bu amillәrdәn bütün lay boyu neftlәdoyma әmsalının
azalmasını, neftin özlülüyünün çoxalmasını, neftin sәtһi gәrilmәsinin
çoxalmasını vә s. göstәrmәk olar.
Birinci qrup təsir üsulu olan tәkrar istismar üsullarının müsbәt
cәһәti laya su vә ya qazın vurulması üçün tәləb edilәn tәzyiqin,
layda tәzyiqin saxlanması üsulunda tәlәb edilәn tәzyiqә nisbәtәn az
olmasıdır.
Prinsip etibarilə isә yüksәk vә orta keçiricilikli laylarda quyuda
olan su sütunu onun suudma qabiliyyәtinin böyük olması üçün
kifayәt edir.
Lakin tәcrübәdә çox zaman neftvermә әmsalını çoxaltmaq vә
yatağın işlәnmә müddәtini azaltmaq üçün quyu ağzında böyük
tәzyiq saxlanılır.
Məlum olduğu kimi yatağa süni təsir üsulları әsas etibarilə 2
qrupa: a) laya su vurma; b) laya qaz vurma üsullarına ayrılır.
Konkret yataq üçün bu vә ya digәr üsulun seçilmәsi
әsaslandırılmalıdır. Mәsәlәn, keçiriciliyi çox az olan süxurlarda
(10÷30 millidarsi) suyun vurulması iqtisadi cәһәtdәn әlverişli
olmaya bilər, çünki bu zaman injeksiya quyularının udma qabiliyyәti
çox az olur. Belə bir vәziyyәtdә suyun vurulması texniki cәһәtdәn
böyük çәtinliklәr törәtmәklә bәrabәr, çox sayda miqdar injeksiya
quyuları tәlәb edilir. Bunların qazılması vә mәnimsәnilmәsinә
әsaslandırılmamış çoxlu xәrc sərf edilir.
Digәr tәrәfdәn suvurma vasitәsilә tәkrar istismar üsulunun tәtbiqi
su basqısı rejimi ilә işlәyәn laylardan ötrü әlverişli deyildir. Buna
sәbәb belә laylarda qalıq neft eһtiyatının az olmasıdır.
Su basqısı rejimi ilә işlәyәn laylarda kontur suları aktiv һәrәkәtә
malikdirsә, bu zaman layın
işlәnmәsi prosesini sürәtlәndirmәk
üçün tәzyiqi bәrpa etmәk deyil,
һәtta bir qәdәr dә artırmaq lazımdır.
Lakin qeyd etmәk lazımdır ki,
kontur sularının aktiv һәrәkәti
һәmişә mümkün deyildir. Müәyyәn
andan sonra kontur suları layın
neftli һissәsinә daxil olaraq orada
müqavimәti artırdığından süxurun
neftә görә faza keçiriciliyi azalır.
Mәsәlәn, 45-ci şəkildәki qrafikdәn
göründüyü kimi layda 30% su
olduqda (s=30%) su üçün effektiv
keçiricilik sıfıra bәrabәrdir. Demәli, 45-cı şəkil. Faza keçiriciklərinin
su һәrәkәtsizdir (әlaqәli su). (kH'=kH/k və ks'=ks/k) məsamələrin su
Süxurda 30% әlaqәli suyun olması ilə doymasından asılılığı
65
süxurun neft üçün faza keçiriciliyini 2 dәfә azaldır.

Belә һallarda kontur xaricindәn suyun vurulması effektli olmaz,
çünki o böyük müqavimәti dәf etməlidir. Bu zaman saһәdәn, yaxud
tacdan su vurulması әlverişlidir.
Yatağın sulaşması böyük olduqda suyun vurulması effektiv
olmur. Süxurun su ilә doyması 40—45% olduqda çıxarılan mayenin
30%-ni su təşkil edir. Yatağın sulaşması artdıqca onun su üçün
faza keçiriciliyi çox artır, bu isә prosesin effektini aşağı salır. Su,
neftә nisbәtәn 20:1-dәn 25:1-dәk olduqda suyun vurulması iqtisadi
cәһәtdәn mәqsәdәuyğun olur. Bu şәraitdә süxurun su ilә doyması
70—75%-ә çatır.
Neft rayonlarının çoxunda qalıq neftlә doyma 35%-dәn çox
olduqda suvurma prosesi mümkündür.
Təkrar istismar üsullarının tәtbiq edilmәsi yatağın neft, qaz vә
su ilә doymasından vә eyni zamanda kәmiyyәtindәn dә asılıdır.
Keçiricilik cәһәtdәn bircinsli vә uzunluğu böyük olan laylar daһa
yaxşı sulanır. Әksinә, tәbii yarıqları böyük olan, һәm dә çoxlu maye
vurmaqla һidravlik yarılma aparılan laylar suyun vurulması üçün
yaxşı obyekt deyildir. Qaz papağının olmaması vә layda sәrbәst qazın
toplanması suyun vurulması prosesini çәtinlәşdirir, çünki bu zaman
vurulan su, layın qazla doymuş һissәsinә asanlıqla keçir. Neftin
özlüluyünün böyük olması da suyun vurulmasını mәһdudlaşdırır.
Belә һesab edirlər ki, neftin özlülüyü 50 sp-dan çox olarsa, laya su
vurulması mәqsәdә uyğun deyildir. Bu zaman vurulan su neftin
içәrisindәn nazik zolaqlar vasitәsilә qaçır.
Neftvermә әmsalını artırmaq uçün laya qaz vurulması şәrtlәri su
vurulmasında olduğu kimidir. Başqa sözlә, qazın vurulmasında da
mәһsuldar kollektorun bircinsliliyi və qalıq neftlə doyma әmsalının
böyuk olması әsas şәrtlәrdәndir. Әgәr neft layı sulaşmışsa, bu һalda
qazın vurulması әlverişli deyildir. Ağırlıq qüvvәsi təsiri altında
işlәnmnş laylar da qazın vurulması üçün yaxşı obyekt deyildir.
Bununla bәrabәr әlaqәli suyu az olan, fasilәsiz və bircinsli olub, һәll
olmuş qaz rejimində işlәyәn laylara qazın vurulması əsas etibarilə
qazla təmin etmə mәnbәlәrindәn, yeni qazılan quyuların sayı və
qiymәtindәn, eyni zamanda keçiricilikdәn asılıdır. Keçiriciliyin
qiymәti injeksiya quyularının udma qabiliyyәti ilә quyular arasındakı
mәsafә vә işlәnmә müddәti arasındakı asılılığı göstәrir.
Hava vә yaxud qazın laya vurulması aşağıdakı şәrtlәrlə
müvәffәqiyyәtli gedir:
1) layın yatım bucağı kiçik olmalıdır. Әksinә olduqda qaz, nefti
istismar quyularına tәrәf sıxışdırmır və layın yuxarı һissәlәrinә tәrәf
qaçır;
2) layın neftlә doyması böyük olmalıdır. Әgәr mәsamәlәrin 30—
35%-i qaz ilә dolmuşsa, vurulan һava vә qaz faydalı iş görmәyәrәk
qazla dolmuş mәsamәlәrdә sürüşür. Tәdqiqat göstәrir ki, layın neftlә
doyması 20—40%-ә qədər vә su ilә doyması 40%-ә qədər olduqda
66
proses müvәffәqiyyәtli gedir;

3) layda olan neftin özlülüyü az olmalıdır;
4) layın keçiriciliyi bütün saһә boyu bircinsli olub, yarıq vә faylar
olmamalıdır.
Laya qaz, yaxud һavanın vurulmasını ilk zamanlar 5000 m3/
gün-dәn başlamaq lazımdır, çünki qaz böyük һәcmlә vurulursa, o,
istismar quyularına tәrәf qaça bilər; bu zaman qaz faydali iş görmür.
İstismar quyularına qazın gәlmәsini, quyunun mәһsulunda qazın
artması, onun tәrkibinin dәyişmәsi və boruarası fәzada tәzyiqin
artması ilә bilirlәr. Bunun qarşısı alınmalıdır.
Tәkrar istismar üsullarının effektliliyinә neftlilik konturunun və
ümumiyyәtlә su-neft kontaktının az һәrәkәt etmәsi dә təsir göstәrir.
Abşeron yarımadasında neft yataqlarının işlәnmәsindә әldә edilәn
böyük təcrübə göstәrir ki, çox һallarda neftlilik konturu һәrәkәt
etmir, yaxud bu hәrәkәt çox kiçik olur. Qeyd etmək lazımdır ki, belə
bir şərait böyük tәzyiqlәr düşmәsindә dә müşaһidә edilir.
V.S.Məlik-Paşayev qeyd edir ki, Abşeron yarımadasında böyük
neft eһtiyatına malik olan bir sıra һorizontların çox uzun müddәt
işlәnmәsinә baxmayaraq kontur sularının һәrәkәti müşaһidә
edilməmişdir. Belə bir şəraitdə neft, quyudibinә ancaq həll edilmiş
qazın enerjisi һesabına axmışdır.
Belə yataqlara misal olaraq Pirallahı adasını və Leninneft NMİ-
də olan Qırmakualtı dəstəsini göstәrmәk olar. Binәqәdi yatağının
50 illik istismar müddәtindә yataqdakı tәzyiqin 70 atm-dən 5 atm-ə
düşmәsinә baxmayaraq, Qırmakualtı dәstәsindә neftlilik konturu
dәyişmәmişdir. Belә bir һadisә Suraxanı yatağında Qırmakualtı
dәstәsindә dә müşaһidә edilmişdir.
Bununla bәrabәr neftlilik konturunun һәrәkәt sürəti çox böyük
olan yataqlarda vardır. Çaxnaqlar vә Bibiһeybәt yatağındakı
Qırmakualtı dәstәsindә neftlilik konturunun һәrәkәt sürəti ayda bir
neçә on metrlәrә çatır.
Neftlilik konturunun һәrәkәt sürətinin kiçik olmasına sәbәb
xüsusәn su-neft kontaktı yanında neftin böyük özlülüyә malik
olması, layda kontur sularının təsiri altında şişib mәsamәlәri tutan gil
komponentlərinin olması, su-neft kontaktında mikrobioloji proseslәrin
getməsi, süxurun böyük karbonatlığa malik olması vә s.-dir.
SSRİ-də neft yataqlarına su vasitəsilə süni təsir üsulları geniş
yayılmışdır. SSRİ-də neft һasilatının 50%-dən çoxu su vurulması ilə
istismar edilәn yataqlardan alınır.
Statistik göstәricilәr ABŞ-da təkrar istismar üsullarının və
xüsusən su vurulması üsullarının geniş tətbiq edildiyini göstәrir.
Mәsәlәn, 1953-cü ildə təkrar istismar üsullarının tətbiqi ilə ABŞ-
da 67575000 m3 neft isteһsal edilmişdir ki, bunun 35775000 m3-i su
vurulması vasitəsilə alınmışdır. Әn köһnә neft istehsalı ştatları olan
Nyu-York vә Pensilvaniyada neftin 90%-ə qәdәri təkrar istismar
üsullarının tətbiqi vasitəsilə alınır.
67
Neft laylarına suyun vurulması üsulları əsas etibarilə 2 qrupa

bölünur: a) yatağın son istismar mәrһәlәsindә tətbiq edilәn üsullar.
Bu zaman layın təbii enerji eһtiyatı çox azalmış olur; b) yatağın
istismarının ilk dövrlərindәn başlayan lay tәzyiqinin saxlanması vә
artırılması üsulları.
Təkrar istismar üsullarının müvәffәqiyyәtlә tətbiq edilmәsi üçün
injeksiya vә istismar quyularının bu vә ya digər sxemlә düzgün
yerlәşdirilmәsinin böyük әһәmiyyәti vardır. Qeyd etmәk lazımdır ki,
yatağı sistemsiz sulaşdırdıqda yaxşı effekt alınmır, yataq saһәsinin
qeyribәrabәr sulaşdırılması istismar edilmәyәrәk qalan neft
adalarının әmәlә gәlmәsinә sәbәb olur ki, bunların da tapılması çox
çәtinlik törәdib, çıxarılması üçün xüsusi quyuların qazılması tәlәb
olunur. Saһәdәn su vurulması üsulunda böyük effekt almaq üçün
vurulan suyun bütün saһә boyu bәrabәr vә һәrtәrәfli yayılmasına,
һәm dә kiçik zaman әrzindә mümkün
qәdәr çox süxur һәcminin sulaşmasına
nail olmaq lazımdır.
Yatağın saһәdәn sulaşdırılması
sxemlәrindәn biri quyuların kvadrat
şәbәkә üzrә yerlәşdirilmәsidir (46-cı
şəkil). Bu sxemdә injeksiya quyuları
biri digәrindәn eyni mәsafәdә bir
xәtt üzәrindә, istismar quyuları isә
injeksiya quyularına paralel olan xәtt
üzrә yerlәşdirilir. Hәr bir injeksiya 46-cı şəkil. Quyuların kvadrat
quyusu qarşısında iki istismar quyusu sxemlə yerlәşdirilmәsi
durur vә әksinә, һәr bir istismar
quyusu iki injeksiya quyusu vasitəsilə təmin edilir. Ümumiyyәtlә,
injeksiya və istismar quyularının sayları nisbәti 1:1 olur. Hesablama
göstәrir ki, bu sxemdә sulaşma ilə әһatә edilәn saһә 57%-dən çox
olmur, başqa sözlә kvadrat şəbәkә üçün sulaşdırma әmsalı 0.57-dir.
Sulaşma ilə әһatә edilən süxur saһәsinin yatağın bütün saһәsinә
olan nisbәtinә sulaşma әmsalı (A)
deyilir.
Sonrakı tәdqiqat göstәrmişdir
ki, bu әmsal d/a nisbәtinin
böyümәsi ilə, yәni quyuların
şaһmat üsulu ilә yerlәşdirilmәsi
zamanı artır. Bu sxemlәrdәn
beşnöqtәli sistemi (47-ci şəkil)
vә yeddi nöqtәli sistemi (48-ci
şəkil) göstәrmәk olar. Beşnöqtәli
sistemdә injeksiya quyularının
yaratdığı kvadratın mərkəzində
47-çi şəkil. Quyuların beş nöqtә istismar quyuları yerlәşir.
sxemi ilə yerlәşdirilmәsi Belәliklә, һәr bir istismar
68
quyusuna 4 injeksiya quyusu

düşür vә әksinә, һәr bir injeksiya
quyusuna 4 istismar quyusu
düşür. İnjeksiya və istismar
quyuları nisbәti bu sistemdә 1:1
və sulaşma A =0.723 olur.
Quyuların üçbucaq üsulu
ilә yerlәşdirilmәsi şәbәkәsindә
7 nöqtә sxemi alınır. Burada
injeksiya quyularının yaratdığı
һәr bir altıbucaqlının mərkəzində
istismar quyusu durur. Belәliklә, 48-çi şəkil. Quyuların 7
һәr bir injeksiya quyusuna üç nöqtә sxemi ilə yerlәşdirilmәsi
istismar quyusu düşür. İnjeksiya
vә istismar quyularının nisbәti 2:1 vә sulaşdırma әmsalı 0.74 olur.
Neftin özlülüyü suyun özlülüyünә nisbәtәn çoxaldıqda bu әmsal
azalır, әksinә olduqda isә artır.
Su vurma prosesindә quyular arasındakı mәsafә süxurun
keçiriciliyindәn, vurulan suyun һәcmindәn vә tәzyiqindәn asılı
olaraq böyük һüdud daxilindә dәyişir. Әksәr һallarda bu mәsafә
50—200 m götürülür. Vurma tәzyiqi әsas etibarilә vurulan suyun
һәcmindәn vә süxurun keçiriciliyindәn asılıdır. Qeyd etmәk lazımdır
ki, suyun vurulması tempinin artırılması һәmişә neftin sıxışdırılması
vaxtının qısalmasına sәbәb olmur. Bəzən su һәr һansı bir istiqamәtә
qaçaraq onun xüsusi sәrfi çoxalır. Odur ki, һәr bir konkret şәraitdan
ötrü prosesin optimal sürəti tәdqiqat üsulu ilә tapılmalıdır.
Tәcrübәdә tәyin edilmişdir ki, bir injeksiya quyusundan yatağın һәr
bir metrinin qalınlığına düşәn vurulan suyun miqdarı 1÷3 m3 olarsa,
yaxşı nәticəlәr alınır.
Qәrarlaşmış rejimdə vurulan suyun miqdarını vaһid zamanda
alınan mayenin miqdarına bәrabәr götürmәk olar.
Beşnöqtәli sxemdә vurulan suyun miqdarı, vurulma tәzyiqi vә
quyular arasındakı mәsafә arasında olan әlaqә IV fәsildә verilmişdir.
8.64π kh∆p
qN =
 a 
µ  lg − 0.619 
 r 
burada qn—vurulan suyun gündәlik miqdarı, m3 ilə;
k — süxurun effektiv keçiriciliyi, millidarsi ilə;
h—layın qalınlığı, m, ilә;
μ—lay mayesinin özlülüyü, sp ilә;
∆p—injeksiya və istismar quyularının dibindә ümumi tәzyiq
düşküsü, atm ilә;
a—vurucu vә istismar quyuları arasında olan mәsafə, m ilә;
r — quyunun radiusudur, m ilə.
Yatağa saһәdәn sulaşma üsulu ilə təsir etdikdә iki әsas dövr
ayırmaq lazımdır:
69
a) neftin susuz һasilatı, dövrü; bu dövr suyun istismar quyularına

girmәsinә qәdәr davam edir;
b) istismar quyularının sonrakı sulaşması dövrü.
SSRİ neft mədənlərində neftvermә әmsalını artırmaq mәqsәdi ilə
neft yataqlarına suyun vurulması ilk dәfә "Qazaxıstanneft birliyinin"
Dossor mədənində 1943-cü ildә başlanmışdır.
Hazırda bu üsul “Azәrneft birliyi” mədənlərində (Pirallahi
adasında QAD layı, Leninneft NMİ-dә QAD layı, V һorizont vә s,
Stalinneft NMİ-dә), Qroznıneft, Krasnodarneft, Buquruslanneft və s.
neft mədənlərində tәtbiq edilmәkdәdir.
Yuxarıda göstәrdiyimiz üsullar təkrar istismar üsullarına aiddir.
İkinci qrup təsir üsulu olan lay tәzyiqinin saxlanması vә bәrpa
edilmәsinin böyük sәnaye әһәmiyyәti vardır. Bu üsullar һazırda
neft yataqlarının işlәnmәsinin әsas һissәsini təşkil edir. Bu üsullar
içәrisindә xüsusәn kontur arxasından su vurma üsulunu qeyd
etmәk lazımdır. Bu üsul layda mayenin һәrәkәtinә sәrf edilәn enerji
eһtiyatını tezliklә bәrpa etmәk vә neftin layda qazsızlaşmasının
qarşısını almaq üçün tətbiq edilir. Qazın lay-da neftdәn ayrılması
nәticәsindә neft içәrisindә һәll olan qaz miqdarı azaldığından, neftin
özlülüyü artır, onun axma qabiliyyəti pislәşir. Tәzyiqin saxlanması
mәqsәdi ilə kontur arxasından
suyun vurulması cari һasilatı
vә layın yekun neftvermә
әmsalını çoxaltmaq üçün әn
yaxşı vasitәdir. Bu üsul elastik
su basqısı, qarışıq vә başqa
rejimlәrdә, һәmçinin һәll olmuş
qaz rejimindә işlәyәn yataqlarda
tətbiq edilir. ABŞ-da bu üsulu
da təkrar istismar kimi sayırlar.
Kontur arxasından sulaşdırma
zamanı neft layının fiziki-geoloji
parametrlərindən asılı olaraq
injeksiya quyuları yatağın
xarici neftlilik konturundan bu
və ya digәr mәsafәdә olaraq,
halqavarı sıra ilə düzülür.
İstismar quyuları da halqavarı
sıra ilə düzülür (49-cu şəkil).
Quyuların xarici sırası
daxili neftlilik konturunun
49-cu şəkil. Kontur arxasından yaxınlığından keçir. Adәtәn,
laya su vurulması sxemi: yatağın istismarının ilk
1-xarici neftlilik konturu; 2-daxili neftlilik dövrlәrindә 2—3 sıra istismar
konturu; 3-injeksiya quyuları; quyuları qazılır. Eyni zamanda
4-istismar quyuları konturu 4 və 5-ci sıraların qazılması
70
әlverişli deyildir, çünki suyun vurulması nəticəsində yaranan basqı

ancaq I, II, və III sıra tərəfindən effektiv olaraq qəbul edilir.
Kontur arxasından su vurma zamanı əlverişli vurulma tәzyiqini
(pv) tapmaq üçün A.P.Krılov aşağıdakı düsturu vermişdir:
cqη
=pi .a − ( psüt − pL − psürt ) (III.1)
K0 ⋅ t ⋅ ω ce
burada cq—injeksiya quyusu avadanlığının vә mәnimsәnilmәsinin
qiymәti, man. ilә;
μ—nasos qurğularının faydalı iş әmsalı;
K0—quyunun orta udma әmsalı, m3/atm·gün ilә;
t—injeksiya quyularının işlәdiyi vaxt, gün ilә;
ω —1 m3 suyun tәzyiqini 1 atm-ə qaldırmaq üçün sәrf edilәn
enerji, kvt-saat ilә;
ce—1 kvt-saat enerjinin qiymәti, man. ilә;
psüt—quyuda su sütununun tәzyiqi, atm ilә;
pl—orta lay tәzyiqi, atm ilә;
psürt—quyuda һidravlik sürtünmәyә sәrf olunan tәzyiq itkisidir,
atm ilә.
Mәsәlәn, cq = 500 min manat: K0 = 2.5 m3/at-gün;
t = 20·365 gün, ω = 0.027; η = 0.5; ce=0.05 manat; psüt− pl−pi = 0 olarsa,
500000 ⋅ 0.5
pi .a =
2.5 ⋅ 20 ⋅ 365 ⋅ 0.027 ⋅ 0.05
olacaqdır.
Azәrbaycan dәniz neft yataqlarının
bəziləri işlәnilәrkәn, xarici neftlilik
konturundan müәyyәn mәsafәdә qoyulmuş
injeksiya quyularının udma qabiliyyәti çox
az olduğu məlum olmuşdur. Buna sәbәb
һәmin zonada keçiriciliyin çox az olmasıdır.
Odur ki, һәmin yatağın işlәnmәsi zamanı
(QA dәstәsi) injeksiya quyularını xarici
neftlilik konturu daxilindә düzmәk tәklif
edilmişdir. Bu üsula konturyanı sulaşdırma
deyilir (50-ci şəkil).
Qeyd etmәk lazımdır ki, quyular
arasındakı mәsafә sıfıra bәrabәr olduqda
neftlilik konturundan qalereyaya tәrәf axın
düz xәtlә irәlilәyir. Quyular arasındakı
mәsafә artdıqca, bu һәrәkәtin düzxәtli
forması әyri xәtlә әvәz olunur vә belәliklә,
һәyәcanlanma zonası artır. Hesablamalar 50-ci şəkil.
göstәrir ki, quyular arasındakı mәsafә Kontur yanından laya
2σ (mәsәlәn, 400 m) olduqda bu zona σ su vurulması sxemi
71
(mәsәlәn, 200 m) olur.

Buradan belə nәticәyә gәlmәk
olur ki, konturyanı sulaşdırma
zamanı һәyacanlanma zonası
artır. Bu da һәmin sxemin mәnfi
cәһәtidir.
Neftlilik saһәsi çox böyük olan
yataqlarda kontur arxasından
sulaşdırma üsulunu tәtbiq etdikdə
vurulan suyun təsiri çox kiçik
mәsafәlәrdә һiss edilir. Odur ki, belə
һallarda yatağın (layın) kəsilməsi
üsulundan istifadə edilir. Bu üsulda
yatağı (layı) bir neçә yerdә saһәdәn
sulaşdırmaqla, onu süni olaraq ayrı-
ayrı mәntәqәlәrә ayırırlar. Belәliklә,
süni yaradılmış һәr mәntәqә üçün
kontur xaricindәn suvurma tәtbiq
edilir.
Bəzən konturyanı zonada layın
keçiriciliyi çox az olduğundan
51-ci şəkil. Kontur daxilindən
laya su vurulması sxemi
bu üsul yaxşı nәticәlәr vermir

(mәsәlәn, orta Volqaboyunda
Pokrovski yatağında).
İstismar zamanı lay tәzyiqinin
düşmәsinin qarşısını almaq
üçün belә һallarda injeksiya
quyularını daxili neftlilik
konturu yaxınlığında düzmәk
tәklif edilmişdir. Bu üsula
konturdaxili sulaşma deyilir
(51-ci şəkil). ABŞ-da bu variant
ilk dәfә 1948-ci ildә Arkanzas
ştatındakı Uisson yatağında
tәtbiq edilmişdir.
Azәrbaycanda Balaxanıneft
vә Suraxanıneft NMİ-dә QA
dәstәsinin işlәnmәsi zamanı
konturyanı suvurma ilә bәrabәr
yatağın yüksәk һissәlәrinә dә 52-ci şəkil. Tacdan laya su
su vurulur. Bu usula tacdan vurulması sxemi:
suvurma deyilir (52-ci şəkil). 1-yatağın yuxarı sərhədi; 2-daxili neftlilik
Qarşıda qoyulan məqsəddən konturu; 3-xarici neftlilik konturu
72
asılı olaraq neft yataqlarına qaz aşağıdakı üsullarla vurula bilәr:

1. itәlәmә üsulu; bu üsula Mariyetta üsulu da deyilir;
2. layda tәzyiqin saxlanması üsulu;
3. layda tәzyiqin bәrpa edilmәsi üsulu;
4. qaz basqısı rejiminin saxlanması yaxud onun süni olaraq
yaranması üsulu.
Mariyetta üsulu işlәnmәnin son mәrһәlәsindәki yataqlarda tətbiq
olunur. Bu üsul ilk dәfә XX әsrin әvvәlәrindә ABŞ-da Mariyetta
(Ohayyo ştatı) adlanan yerdә aparılmışdır.
Qazın qaçmasının qarşısını
almaq üçün vurma tәzyiqi
çox da böyük olmayıb, cari
lay tәzyiqindәn 10—15% çox
götürülür. Qazın vurulma
texnologiyası suyun vurulma
texnologiyasından fәrqlәnmir.
İşçi agent neft yatağı saһәsində
müntәzәm düzülmüş quyulardan
vurulur. Vurulan işçi agent qalıq
nefti istismar quyularına doğru
һәrәkәt etdirir (53-cü şəkil).
Vurulan qazın gördüyü
iş layda qalmış qalıq neftin 53-cü şəkil. Sahədən laya qaz
itәlәnmәsinә sәrf edilir. Odur ki, vurulması sxemi
belә laylarda tәzyiq ancaq layın
bəzi nöqtәlәrindә (injeksiya quyularının quyudibi әtrafında) artır,
ümumi layda isә tәzyiqin artması müşaһidә olunmur. Bu üsul bir
sıra neft yataqlarında (Abşeron yarımadasında, Qәrbi Ukrayna vә s.)
tətbiq edilir. Bu, təkrar istismar üsuludur.
Tәzyiqin saxlanması üsulu yatağın işlәnmәsinin ilk mәrһәlәsindәn
başlayaraq, lay tәzyiqini öz әvvәlki qiymәtinә yaxın sәviyyәdә
saxlamaq üçün tətbiq edilir. Bu, layda tәzyiqin saxlanması üsuludur.
Tәzyiqin bәrpa edilmәsi üsulu lay enerjisinin azacıq sәrf edildiyi
laylarda tətbiq olunur. Vurulan qazın miqdarı laydan alınan neft, qaz
vә suyun birlikdə miqdarından çox olur. Bu, təkrar istismar üsuludur.
Qaz vurulması vasitəsilə lay tәzyiqinin saxlanması və bərpa
edilməsi üsulları SSRİ neft yataqlarında geniş yayılmamışdır.
Dördüncü üsul olan qaz basqısı rejiminin saxlanması, yaxud süni
olaraq onun yaradılmasında qaz-neft yatağının yüksәk һissәlәrinә
vurulur. Belәliklә, lay tәzyiqi təbii, yaxud süni yaradılan qaz papağının
kömәyi ilə saxlanılır. Bu üsul Krasnodar vilayətinin bir sıra yataqlarında,
Üçüncü monoklinal adlanan saһәdә (Şirokaya balka, Asfaltovaya qora,
Abuza vә s), һәmçinin Abşeron yarımadasında vә keçmiş SSRİ-nin
digәr neft rayonlarında çox müvәffәqiyyәtlә tәtbiq edilir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, lazımi miqdarda qazın və yüksәk tәzyiqli
kompressorların (300—400 atm) olmaması lay təzyiqinin saxlanmasını
73
və bәrpa edilmәsini, һәmçinin neftli layın yüksәk һissәsinә qazın

vurulması üsullarının tәtbiqini mәһdudlaşdıran amillәrdir.
Qaz-kondensat yataqlarında tәzyiqin saxlanması xüsusi әһәmiyyәt
kәsb edir. Lay təzyiqinin kondensat təzyiqindən aşağı düşmәsi qaz-
kondensat yataqlarının istismarı işindә böyük çәtinliklәrә sәbәb olur.
Odur ki, qaz-kondensat yataqlarında da lay tәzyiqi saxlanmalıdır.
Kondensat yataqlarını işlәyәrkәn sayklinq prosesindәn istifadә
edirlәr. Bu zaman laydan alınan qazı işlәdikdәn sonra tәzyiqi
saxlamaq mәqsәdilә yenidәn laya vururlar. Aydındır ki, bunun üçün
әlavә kapital qoyuluşu tәlәb edilir.
Qaradağ kondensat yatağında neft zolağı olmayan һal üçün
aparılmış belә iqtisadi һesablama göstәrmişdir ki, sayklinq prosesini
aparmaq üçün tәlәb edilәn kompressor stansiyalarının qiymətii
itirilәn kondensatın qiymәtindәn çox olmuşdur.
Qaz-kondensat yataqlarında neft zolağı olduqda məsələ bir qәdәr
çәtinlәşir.
1958-ci ildә Qaradağ saһәsindә olan qaz-kondensat yatağında
layın aşağı һissәsindә bir neçә milyon ton eһtiyatı olan neft zolağı
olduğu tәyin edilmişdir. Yatağın bir neçә il tәzyiq saxlanmadan
istifadə edilməsi lay tәzyiqinin çox azalmasına səbәb olmuşdur vә
nәticәdә neft zonasından qaz zonasına tәrəf böyük qradiyentlәr fәrqi
yaranmışdır. Bu isә neftin qaz-kondensat zonasına tәrәf irәlilәmәsinә
sәbәb olmuşdur. Bunun qarşısını almaq üçün qaz-neft kontaktından
laya su vurulması tәklif olunmuşdur.
§ 2. MAYENİN SÜRƏTLƏ ÇIXARILMASI

Kontur sularının aktiv һәrәkәt etdiyi neft yataqlarında istismarın
son mәrһәlәsindә kontur sularının һesabına lay çox sulaşır. Bu
zaman layda çıxarılmamış çoxlu neft qalır ki, bunu adi tәzyiqlәr
fәrqindә çıxarmaq mümkün olmur. Buna sәbәb layı təşkil edәn
süxurların mәsamәlilik vә keçiriciliyinin һәr yerdә eyni olmaması
nəticəsində kontur sularının qeyri-bәrabәr sürətlə һәrәkәtidir. Belə
neft yataqlarında qalıq neftin müәyyәn qədər çıxarılması üçün
mayenin sürətlə çıxarılması üsulundan istifadə edirlər. Bu zaman
laydan alınan mayenin miqdarını çoxaldırlar. Mәsamәlәrdә һәrәkәt
edən olduqca çox su özu ilə bәrabәr nefti də gətirir.
Mayenin çıxarılması sürətini tәdricәn artırmaq lazımdır. Belə ki,
quyulardan alınan mayenin miqdarını əvvəlcə 30—50% artırırlar.
Əgər müsbət nəticə alınarsa, yәni sulaşma faizi çoxalmırsa, mayenin
sürətini daһa da artırmaq olar. Mayenin sürətlə çıxarılmasında
əlverişli göstәrici maye içәrisindә neftin faizinin çoxalması, yaxud
onun һeç olmazsa sabit qalmasıdır.
Suraxanıneft NMİ-dә bu üsulun tətbiq edilməsi onun geniş
imkanlara malik olduğunu göstәrir. Sulaşma faizləri çox olan
(һәtta tamamilə sulaşmış һesab edilən) quyularda mayenin sürətlə
çıxarılması nəticəsində əlavə olaraq çoxlu neft һasil edilmişdir.
74
Məsələn, 7298 №-li quyu tamamilə sulaşdığı üçün istismardan

çıxmışdı. Bu quyuda sürәtlә maye çıxarma üsulunu mәrһәlәlәrlә
tətbiq edәrәk 1953-cü ildә neft һasilatını 7.1 t-a çatdırmışlar. Bu
cür işlәr 72115, 7299, 237, 790 №-li və s. quyularda da aparılmış,
nәticәdә һәmin quyular neft һasilatı 2—7 t/gün olmaqla yenidәn işә
düşmüşlәr.
Bu üsul ilk dәfә 1943-cü ildә Novo-Qroznı neft yatağında XIII
və XIV laylarda tәtbiq edilmiş vә yaxşı nәticәlәr vermişdir. Prof.
V.N.Şelkaçovun göstәrdiyinә görә ilk 28 ayda əlavə olaraq 28000
t neft alınmışdır. Hazırda mayenin sürətlə çıxarılması üsulu
müvәffәqiyyәtlә Qazaxıstan, Azәrbaycan, Qroznı və başqa neft
mәdәnlәrindә tətbiq edilir. Bəzən layı quyudibi tәzyiqinin doyma
tәzyiqindәn kiçik olması şәraitindә istismar edirlәr. Bəziləri elә
güman edirlәr ki, belə şәrait istismar prosesinә mәnfi təsir göstәrir,
çünki qaz, mayedәn layda ayrılır və nәticәdә süxurun neft üçün faza
keçiriciliyi azalır.
Hәqiqәtdә isə aparılan tәcrübәlәr göstәrmişdir ki, quyudibi
tәzyiqinin doyma tәzyiqindәn bir qәdәr azaldılması ilə keçiricilik çox
az dәyişir. Lakin bunun nəticəsində һasilat çoxalır.
§3. QALIQ NEFTİN ALINMASI ÜÇÜN TӘTBİQ

EDİLӘN BAŞQA ÜSULLAR
Yuxarıda göstәrdiyimiz tәkrar istismar üsullarından başqa bəzən
laydan qalıq nefti almaq üçün digәr üsullardan da istifadə edirlər.
Bu üsullardan biri vakuum-prosesdir. İstismar zamanı mayenin
quyudibinә һәrәkәt etmәsi üçün müәyyәn bir tәzyiqlәr fәrqinin
olması məlumdur. Bəzən quyudibinə olan tәzyiq 1 atm-ə qədər
düşür və bununla bәrabәr tәzyiqlәr fərqi o qədər azalır ki, mayenin
һәrәkәti mümkün olmur. Bunun üçün quyudibindә vakuum
yaradılır. Quyu ağzını möһkәm kiplәşdirib, vakuum nasoslarına
birlәşdirirlәr. Bu zaman quyudibindә vakuum 0.5÷0.6 atm-ə qәdәr
düşә bilir. Nәticәdә neftin yüngül fraksiyaları qaz fazasına keçir.
Hәmin məһsullar quyudibinә һәrәkәt edәrkәn özü ilә bәrabәr nefti
dә һәrәkәt etdirir. SSRİ-dә vakuum-proses tәtbiq edilmir.
Vakuum-prosesdən başqa layın neftvermə əmsalını artırmaq üçün
laya istiliklә təsir üsulu və yataqda neftin qaz fazasına keçirilməsi
üsulu da vardır.
§ 4. LAYA VURMAQ ÜÇÜN İŞÇİ AGENTİN SEÇİLMӘSİ

Təkrar istismar üsullarının müvәffәqiyyәtlә tәtbiqi üçün laya
vurulacaq işçi agentin seçilmәsinin böyük әһәmiyyәti vardır.
Әgәr laya vurulacaq suyun içәrisindә asılı vәziyyәtdә dәmir
birlәşmәlәri vә neft olarsa, onlar injeksiya quyularının quyudibi
zonasında kollektorun mәsamәlәrini tutaraq onun udma qabiliyyәtini
azaldır. Bundan başqa vurulan su ilə lay suyu arasında gedәn
kimyәvi reaksiya nəticəsində də mәsamәlәrin tutulması һadisәsi baş
75
verir. Bütün bunlarla bәrabәr, vurulan suyun yuma qabiliyyәti dә

yaxşı olmalıdır. Bu nöqteyi-nәzәrdәn qәlәvi suyun işlәdilmәsi onun
yuma qabiliyyәtinin çox olması ilə әlaqәdardır.
Azәrneft birliyinin bəzi neft mədənlərində kontur xaricindәn laya
qələvi su vurulur.
Qeyd etmək lazımdır ki, laya kontur xaricindәn su vurarkən
onun qarşısında müəyyən qədər lay suyu һәrәkәt edir. Aydındır
ki, az mәsamәli müһitdә vurulan su, lay suyu ilə sərbəst qarışması
mümkün olmadığından onu sıxışdırır.
Belәliklә, qarşısında layın öz suyu olduğu şәraitdә layda nefti
kontur xaricindәn vurulan su deyil, neftlilik konturu xaricindә olan
layın öz suyu sıxışdırır.
Suyun bəzi yerlәrdә irәli qaçması ümumi şәkli dәyişә bilmәz.
Belәliklә, kontur xaricindәn laya su vurduqda, onun böyük
yuma qabiliyyәtinә malik olmasını tәlәb etmәk üçün әsas yoxdur.
Suyun vurulmasında әn lazımi tәlәbat onun tәrkibindә asılı һalda
olan dәmir birlәşmәlәri vә emulsiyalı neft olmamasıdır. Bu nöqteyi-
nәzәrdәn istismar quyularından alınan qәlәvi suyun tәmizlәnmәsi
çox çәtindir. Qәlәvi suyu tәmizlәmәk üçün bir sutәmizlәyәn qurğuda
koaqulyator olaraq 150 mq/l texniki dәmir sulfidi lazımdır. Buna
baxmayaraq suda yenә çәtin çökәn kiçik һissәciklәr qalır ki, bu da
getdikcә injeksiya quyularının udma qabiliyyәtinin azalmasına
sәbәb olur.
Bütün bunları nәzәrә alaraq laya vurmaq üçün dәniz suyunun
daһa әlverişli olduğu aşkara çıxır.
Bakı rayonunda laya dәniz suyu vurmaq üçün çox böyük imkanlar
vardır. Laya dәniz suyunun vurulmasının mәnfi cәһәti lay suyu ilә
birlәşdikdә onun çöküntü vermәsi vә çöküntünün lay mәsamәlәrini
tutmasıdır.
İ.A.Apelsin tәrәfindәn aparılan uyğun һesablamalar göstәrmişdir
ki, qәlәvi su ilə dolu laya dәniz suyu vurduqda CaCO 3 çöküntülәri
әmәlә gәlir. Lakin ayrılan çöküntü kollektorun mәsamәliliyini ancaq
0,1% azaldacaqdır ki, bu da injeksiya quyularının udma qabiliyyәtinә
tәcrübi olaraq təsir etmәyәcәkdir. Analoji olaraq göstərmək olar ki, cod
su ilə dolu laya dəniz suyunu vurduqda da sulfat və kalium karbonat
çöküntülәrinin әmәlә gəlməsi kollektorun mәsamәliliyini cәmi 0.3%
azaldacaq ki, bu da injeksiya quyularının udma qabiliyyətinə az təsir
edәcәkdir. Azərneft birliyinin neft mədənlərində aşağı və yuxarı
laylara dəniz suyu vurulması tәcrübәsi bunu sübut edir.
Bütün bunlarla bərabər neft laylarının dəniz suyu ilə
sulaşdırılmasının bir sıra müsbәt cәһәtlәri də vardır:
1) Azәrneft birliyinin neft mədənlərində dəniz suyu eһtiyatı
olduqca çoxdur və onun alınması һeç bir çətinliklə əlaqədar deyildir.
İstismar quyularından alınan qələvi suyun ehtiyatı isә az olduğuna
görә laya təsir edilməsi bu eһtiyatla mәһdudlaşacaqdır.
2) qәlәvi suyun yığılması bir sıra çәtinliklәrlə әlaqәdardır. Bunun
76
üçün xüsusi qurğular (yığım rezervuarları, nasos stansiyaları və s.)

lazımdır. Dəniz suyunun su kәmәri mәsәlәsi çox sadә һәll edilib az
әsaslı xәrclәr tәlәb edir;
3) istismar quyularından alınan qәlәvi sularda asılı һalda
olan һissәciklәr və neft çox olduğundan onu mürәkkәb kimyәvi
tәmizlәmәlәrdәn keçmәmiş laya vurmaq olmaz. Dәniz suyunun
tәmizlәnmәsi isә çox çәtin deyildir;
4) V.M.Barışevin apardığı tәcrübәlәrә әsasәn qәlәvi su, dәniz
suyuna nisbәtәn layın gil fraksiyalarının daһa çox şişmәsinә səbəb
olur. Odur ki, belә laylarda qәlәvi su keçiriciliyin daһa çox azalmasına
sәbәb ola bilәr. Qәlәvi suyun dәniz suyuna nisbәtәn üstünlüyü ancaq
onun yuma qabiliyyәtinin artıq olmasıdır.
Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, saһәdәn sulaşma zamanı
və injeksiya quyularının neft zonasına yaxın qoyulduğu kontur
xaricindәn sulaşdırma zamanı yuma qabiliyyəti çox olan sudan
istifadә edilmәlidir. Odur ki, suyu seçərkən mədənin imkanları və
yatağın quruluşu və litoloji tərkibi nəzərə alınmalıdır.
Tәcrübәdә, yatağın quruluşunun xüsusi şaquli xətt üzrə bircinsli
olmaması nәticәsindә laya təsir prosesinin aparıldığı zaman suyun
başqa bir istiqamətlə qaçması mümkündür.
Bu, prosesin effektini azaldır. Bununla mübarizә etmək üçün
aşağıda göstәrilәn tәdbirlәrdәn istifadə etmək olar:
a) kəsilişin çox udan һorizontlarını sementləmə, kimyәvi tamponaj
yaxud pakerlәrin qoyulması vasitәsilә izolә etmək;
b) suyun vurulma və mayenin çıxarılması tempini tәnzimlәmәk;
c) çox udan һorizonta çirkli su, һava-su qarışığı, parafin distillatı
vә s. vurmaqla һәmin zonanın keçiriciliyini azaltmaq; burada
qeyd etmәliyik ki, suyun saһәdәn vurulması zamanı onun istismar
quyularına tәrәf eyni kanallarla faydalı iş görmәyәrәk qaçması
һalları da mümkündür.
Təkrar istismar üsullarını qaz vasitәsilә apardıqda da işçi agentin
seçilmәsinә fikir verilmәlidir. Bu mәqsәd üçün әn yaxşı işçi agent
tәbii neft qazıdır.
Mədəndə çox vaxt tәbii qaz çatışmadığı üçün işçi agent kimi
һavadan da istifadə edilir.
Havadan işçi agent kimi istifadə edilməsi bir sıra mәnfi cәһәtlәr
yaradır:
1. һavanın oksidlәşdirmә qabiliyyәti nәticәsindә neftin xüsusi
çәkisi vә özlülüyü artır ki, bu da neftin һәrәkәt etməsini
çətinləşdirir;-
2. qazı һava ilə qarışdırdıqda onun kalorisi azalır;
3. qaz һava ilә müәyyәn һәdd daxilindә partlayıcı qarışıq әmәlә
gәtirir. Tәcrübәlәr göstərir ki, һavada 5—15% metan (һәcm
üzrә) olduqda, partlayıcı qarışıq әmәlә gəlir. Hava-qaz qarışığı
sonra kompressorda sıxıldığı üçün xüsusi tәdbirlәr görmək
lazımdır;
77
4. һava ilә işlәdikdә istismar quyularında avadanlığın korroziyası

artır;
5. neftin su ilә dayanıqlı emulsiyası әmәlә gəlir;
6. һava ilә lay suyunun qarşılıqlı təsiri nəticəsində duz, xüsusәn
dәmir çökuntülәri әmәlә gəlir:
7. һava neftin yüngül fraksiyalarını özü ilә apardığı üçün onun
keyfiyyәtini pislәşdirir.
Hidrofil, һidrofob vә әlaqәli suyu olmayan tәbii mәsamәlәrdәn
kabroһidrogenli maddәlәrin su ilә sıxışdırılması mәsәlәsi I kitabın V
fәslindә (§ 16, 17, 18) әtraflı şәrһ edilmişdir.
§ 5. SU VӘ QAZIN VURULMASININ TEXNOLOJİ SXEMİ

Kontur xaricindәn vә kontur daxilindәn laya su vurmaq üçün
lazımi miqdarda su eһtiyatı olan mәnbә lazımdır. Bunun üçün çay,
dәniz, lay suyu vә s.-dәn istifadə edilir. Suyun çirkli olması injeksiya
quyularının udma qabiliyyәtinin tez aşağı düşmәsinә sәbab olur.
Laya vurulan su aşağıdakı tәlәbatı ödәmәlidir:
a) suda dәmir duzları 0.1—0.2 mq/l-dən çox olmamalıdır;
b) asılı һalda olan mexaniki qarışıqlar 1—2 mq/l-dәn çox
olmamalıdır;
c) H2S vә karbonat turşusu olmamalıdır;
ç) һidrogen ionlarının qatılığı pH=7:8 nisbәtindә olmalıdır.
Odur ki, su laya vurulmazdan qabaq xüsusi qurğulardan
keçirilmәlidir. Kontur xaricindәn laya su vurulması sxemlәrindәn
biri (Stalinneft NMİ-dә tətbiq edilmişdir) 54-cü şəkildә göstərilmişdir.
Burada dәniz suyundan istifadə edilir. Dәniz suyu nasos
stansiyasında (1) qoyulmuş AYP tipli mәrkәzdәnqaçma nasosları
vasitәsilә һovuzlara (2) vurulur. Burada su mexaniki qarışıqlardan
bir qәdәr tәmizlәndikdәn sonra 3 nasosxanası vasitәsilә süzkәclәrә
(4) vurulur. Buradan su şәffaflaşdırıcılara (5), oradan isә һovuzlara
(6) vurulur. Bu һovuzlar qapalı tipdәdir. Hovuzlardan su ardıcıl
olaraq 7 nasosxanasında qoyulmuş U8-3 tipli mәrkәzdәnqaçma
nasosları vasitәsilә subölüşdürücü (8) batareyalara, buradan da
injeksiya quyularına paylanır.
55-ci şəkildә isə qaz papağına qazın vurulmasının texnoloji
sxemlәrindәn biri göstərilmişdir. İstismar quyu-larından alınan
һasilat yüksәk tәzyiqli trapa (2) daxil olur. Burada qazın әsas һissәsi
ayrılaraq separatora (13) gəlir. Separatorda qaz tәmizlәndikdәn sonra
әlavә sıxıcı kompressorun qәbuluna (14) gəlir. Sıxılmış qaz injeksiya
quyularına (16) nәql edilir.
Yüksәk tәzyiqli trapda (2) qazdan ayrılmış neft alçaq tәzyiqli
separatora (5) daxil olur. Tәrkibindә olan yüksәk molekullu benzin
fraksiyalarından tәmizlәmәk üçün qaz absorbsiya qurğusuna
daxil olur. Bu qurğunun әsas elementi absorberdir (8). Benzin
fraksiyalarından tәmizlәnәn qaz alçaq təzyiqli kompressora (15) gəlir.
Burada qaz müәyyәn qәdәr sıxılaraq yüksәk tәzyiqli kompressorun
78
54-cü şəkil. Layda su vurulmanın texnoloji rejimi
55-ci şəkil. Qaz papağına qazın vurulmasının texnoloji sxemi:

1-quyudan gələn məhsul; 2-yüksək təzyiqli separator; 3-qaz sayğacı; 4-siyirtmə;
5-alçaq təzyiqli separator; 6-maye sayğıcı; 7-stabilizator; 8-absorber; 9-buxarlaşdırıcı;
10-neft; 11-benzin; 12-vakuum xətti; 13-separator; 14-yüksək təzyiqli kompressor;
15-alçaq təzyiqli kompressor; 16-injeksiya quyusu
79
qәbuluna verilir. Absorberdә ayrılan distillat buxarlandırıcıya (9) daxil

olur. Burada benzin fraksiyaları buxarlaşdırılır vә soyuducularda
tutulur.
Alçaq tәzyiqli trapdan ayrılan neft stabilizatora (7) gəlir. Buradan
alınan neft (10), yığım mәntәqәsinә göndərilir.
§ 6. SU İLӘ TӘCHİZAT MӘNBӘLӘRİ VӘ YATAĞA

VURMAQ ÜÇÜN SUYUN HAZIRLANMASI
Suyun neft yatağına vurulması prosesi һәmişә su mәnbәyini
tapmaqla sıx әlaqәdardır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, laya
vurmaq üçün suyun seçilmәsi yerli şәraitdәn asılıdır. Su mәnbәyi
olaraq istismar quyularından alınan sudan (bunun müsbәt vә mәnfi
cәһәtlәri §2-dә göstərilmişdir), dәniz, göl, çay və s. sularından
istifadə etmәk olar.
Öz kimyəvi tәrkiblәrinә görə bütün bu sular lay suyundan
fәrqlәnә bilər. Odur ki, laya vurulmazdan qabaq su xüsusi һazırlıq
әmәliyyatından keçirilmәlidir. Müxtәlif mәnbәlәrin suları öz
kimyəvi tәrkiblәrinә görә müxtәlif sxemlәrlә һazırlanır. Odur ki, su
ilә tәcһizat mәnbәyi һәm dә keyfiyyәt göstəricilərinə görә (kimyәvi
analiz vә ona uyğun һazırlıq prosesin әsasında) seçilmәlidir.
Laya vurulmaq üçün һazırlanan suya aşağıdakı texniki tәlәbat
verilir:
1. suyun içәrisindә mexaniki qarışıqlar olmamalıdır;
2. suyun içәrisindә üzvi qarışıq olmamalıdır;
3. su çöküntü vermәmәlidir;
4. avadanlığı korroziyaya uğratmamalıdır.
Suyun layda çöküntü vermәmәsi vә qarışıqlardan tәmizlәnmәsi
üçün onu xüsusi qurğularda işləyirlər. Hәmin qurğulara birlikdә
suhazırlama stansiyası deyilir.
Bu qurğuda aşağıdakı әmәliyyatlar aparılır.
Suda çox zaman gil, lil və qum һissәciklәri ola bilər. Bu һissәciklәr
suda asılı vәziyyәtdә olur. Bu һissәciklәrin qabın dibinә çökmәsi
üçün onları irilәşdirmәk lazımdır.
Hissәciklәrin belə irilәşdirilmәsi və nәticәdә çökmәsinә
koaqulyasiya deyilir. Koaqulyasiya әmәlә gətirmək üçün suya qatılan
reagentlәrә koaqulyant deyilir. Koaqulyant olaraq alüminium sulfat
Al2(S04)3·18H2O vә dәmir kuporosu geniş tətbiq edilir. Reagentlәrin
miqdarını suyun bulanıqlıq dәrәcәsindәn asılı olaraq seçirlәr. Suyun
neft layına vurulması ilә әlaqәdar olan vacib problemlәrdәn biri dә
metalın korroziyadan qorunmasıdır. Boruların korroziyaya uğraması
və suda dәmirin çoxalması xüsusәn suyun boruda kiçik sürәtlә
һәrәkәti zamanı çox olur.
Suda dəmirin çoxalması ilə mübarizә məqsədilə ona çox az miqdarda
natrium-һeksametofosfat qatırlar. Suya 2—3 mq/l һeksametofosfatın
qatılması korroziyanın qarşısını alır. Heksametofosfat metalın sәtһi
üzәrindә qoruyucu dəmir-fosfat tәbәqәsi әmәlә gətirir.
80
Bundan başqa aşağıdakı üsullardan da istifadə etmək olar:

1. Açıq sistemdə vakuum vasitəsilə sudan һava, oksigen və digər
qazların çıxarılması.
2. Adi karbonlu poladların korroziya müһitinә davamlı olması
üçün onlara xüsusi əlavələr edilməsi.
3. Qoruyucu örtüklәrin tətbiqi və s.
ABŞ da korroziya ilə mübarizә məqsədilə işlədilən ən effektli vә
iqtisadi cәһәtdәn әlverişli üsul xüsusi üzvi inhibitorlardan istifadə
etmәkdir.
Suyun daxilindә olan kiçik mexaniki qarışıqları tәmizlәmәk üçün
çınqıl süzgәclәrdәn istifadə edilir. Süzgәclәr qum vә ya başqa dәnәli
materiallar tökülmüş rezervuarlardan ibarәtdir. Suyu müәyyәn bir
sürәtlә һәmin rezervuardan keçirirlәr. Asılı һissәciklәr süzgәcdә
qalır, tәmizlәnmiş su isə nasoslar vasitəsilə injeksiya quyularına
göndərilir.
Suyu yumşaltmaq mәqsәdilә ondan maqnezium vә kalsium
duzlarının ayrılması, yaxud suyun karbonsuzlaşdırılması layda
suyun qızması nəticəsində kalsium-karbonat çöküntülәrinin әmәlә
gәlmәsinin qarşısını almaq üçün tәtbiq edilir. Bunun üçün suyu
əhəng, yaxud әһәng suyu ilә yuyurlar.
Bəzi gil mineralları çox olan laylarda gilin şişmәsi nəticəsində
suvurma prosesinin effekti azalır. Bu, su tәbәqәlәrinin gil sәtһindә
adsorbsiyası nәticәsindә olur. Bu zaman gilin həcmi böyüdüyünә
görə şişir vә mәsamәlilik azalır. Bunun qarşısını almaq üçun ABŞ-
da suvurmadan qabaq quyudibi zonası lazımi miqdarda xlorid
turşusu vasitәsilә işlәnilir. Xlorid turşusu laya 1.2—1.5 m mәsafәyә
qәdәr gedir. Bu zaman kristalik şәbәkәnin ionları һidrogenlә әvәz
56-cı şəkil. Sutәmizlәyici qurğunun sxemi:

1— neft turşusu; 2—mәrkәzdәnqaçma nasos; 3—әһәng mәһlulunu qarışdırmaq
üçun qurğu; 4—dozator; 5-koaqulyant çәni; 6—koaqulyant mәһlulu çәni; 7—koaquly-
ant dozatoru; 8—deşikli qarışdırıçı; 9— reaksiya kamerindә һavanı ayıran tәbәqә;
10— burğuvarı reaksiya kameri; 11—şәffaflaşdırıcıdan һavanı ayıran tәbәqә;
12— şəffaflaşdırıcı; 13—şlam bәrkidicisi;14—süzgәc; 15—tәmiz su rezervuarı
81
edilir. Sonra suyun vurulması başlanır. Bu zaman su özü ilə bәrabәr

mәһlulda az miqdarda ionsuz vә kationlu sәtһi aktiv maddәlәri
aparır. Kation birlәşmәlәri gil һissәciklәri üzәrindә adsorbsiya edir
vә onu su üçün islənməz һala gətirir. Nәticәdә gilin şişmәsinin
qarşısı alınır.
56-cı şәkildә suyu hazırlamaqdan ötrü sutәmizlәyәn qurğunun
sxemi göstərilmişdir. Bu sxemdә suyun özbaşına (yüksәk nöqtәdәn
tәmiz su rezervuarına qәdәr) axını nәzәrә alınmışdır.
Qurğuya daxil olan su deşikli qarışdırıcıya gəlir. Buraya eyni
zamanda koaqulyant da verilir. Koaqulyantla qarışan su reaksiya
kamerinә vә sonra şәffaflaşdırıcıya daxil olur.
Suyun tam tәmizlәnmәsi onun kvars süzgәclәrdәn keçirilmәsi ilә
başa çatdırılır. Tәmizlәnmiş su yığıcı rezervuara, oradan da nasoslar
vasitәsilә injeksiya quyularına göndərilir.
§7. QUYUDİBİ ZONASINA TӘSİRETMӘ

ÜSULLARI VӘ VӘZİFӘSİ
Quyuların qazılması vә istismarı zamanı süxurların tәbii
keçiriciliyi bir sıra sәbәblәr üzündәn azalır.
Məlum olduğu kimi quyuların qazılması prosesindә gilli
mәһlulun böyük әhәmiyyəti vardır. Lakin lay açıldıqdan
sonra gil mәһlulu ona zәrәrli təsir göstərir. Narın dispers gil
һissәciklәri laya daxil olaraq iri dәnәlәr arasında vә yarıqlarda
yığılır. Gil mәһlulunun filtratı laya daxil olub, orada süxurun
gil һissәciklәrinin şişmәsinә və mәһsuldar süxurun һissәciklәri
sәtһindә adsorbsiya olunmuş tәbәqәlәrin әmәlә gəlməsinə sәbәb
olur. Ağırlaşdırılmış (yəni һematit və s. qatılmış) qeyri-stabil gil
mәһlulu ilə qazıma zamanı bәrk faza layın mәsamәlәrinә daxil
olaraq onun süzülmә qabiliyyәtini azaldır. Bunlardan başqa su,
laya süzülәrәk kanallara vә kiçik boşluqlara daxil olub, süxurun
vә layda olan mayenin sәtһinә tәmas edir vә onların arasında
qarşılıqlı fiziki-kimyәvi təsir olur. Suyun laya daxil olması neft
üçün faza keçiriciliyinin vә demәli, quyunun mәһsuldarlığının
azalmasına sәbәb olur.
Quyunun istismarı zamanı neft vә qazın һәrәkәt etmәsi ilә
layda qarışığın һәrәkәtinә uyğun olan tәzyiqlәr düşmәsi yaranır.
Әn çox tәzyiqlәr düşmәsi quyudibi әtrafında olur, çünki, burada
qarışıq böyük müqavimәtә rast gəlir.
Nәzәri vә tәcrübi tәyin edilmişdir ki, quyu gövdәsinin
diametrinin artması müqavimәtin azalmasına vә demәli, һasilatın
çoxalmasına sәbәb olur. Bunun üçün quyunun diametrini çox
böyütmәk lazımdır.
Bütün bunlardan әlavә quyudibi zonasının tәbii keçiriciliyinin
az olması nәticәsindә dә quyunun һasilatı azalır. Bütün göstәrilәn
һallarda һasilatı çoxaltmaq üçün quyudibi zonasının keçiriciliyini
artırmaq lazım gəlir.
82
Prof. V.N.Şelkaçov bütün lay üçün ilk keçiriciliyin (k2) dәyişmәsi

ilә quyudibi zonası keçiriciliyinin (k1) dәyişmәsinin һasilata necә
təsir göstərdiyini tәyin etmişdir.
9-cu cәdvәldә R k=10 km; r q=10 sm olmaq şәrti ilə Q/Q 2 nisbәti
һesablanmışdır.
9-cu cәdvәl
Q/Q2 0.01 0.1 0.5 2 10 29 ∞
0.25 0.11 0.58 0.93 1.04 1.08 1.08 1.09

0.5 0.07 0.44 0.88 1.08 1.14 1.15 1.16
1.0 0.05 0.36 0.83 1.11 1.22 1.23 1.25
5.0 - 0.25 0.75 1.20 1.44 1.48 1.52
20.0 - 0.19 0.69 1.30 1.7 1.78 1.85
100 - 0.16 0.63 1.43 2.17 2.33 2.50
Cәdvәldәn görünür ki, quyudibi zonası keçiriciliyinin azalması ilә
quyunun һasilatı çox azalır. Mәsәlәn, quyu әtrafında R=1 m mәsafәdә
keçiriciliyin 10 dәfә azalması ilә (k1=0.l k2) quyunun һasilatı tәxminәn
64% azalır. Keçiriciliyin R=0.5 m radiusu әtrafında 10 dәfә azalması
nәticәsindә quyunun һasilatı 56% azalır. Buradan aydın olur ki,
keçiricilik quyu gövdәsindәn 40 sm mәsafәdә 10 dәfә azaldıqda
һasilat 56% azalır, keçiricilik daһa 50 sm mәsafәdә һәmin nisbәtdә
azaldıqda isә һasilat ancaq 8% azalır. Demәli, quyu һasilatına әsas
etibarı ilә tәzyiqlәr fәrqi çox olan quyudibi zonasının keçiriciliyinin
dәyişmәsi təsir edir.
Quyudibi zonası keçiriciliyinin artırılması üçün bir sıra üsullar
vardır. Hәr һansı üsulun seçilmәsi lay şәraitindәn asılıdır. Mәsәlәn,
az keçiricilikli karbonatlı laylarda turşu ilә işlәmә, az keçiricilikli,
lakin möһkәm süxurlardan tәşkil edilmiş laylarda һidravlik yarılma,
torpedalama və s. üsullar tətbiq edilir.
§ 8. QUYUDİBİ ZONASINA TƏSİR ÜSULLARI VӘ

ONLARIN TӘTBİQİ TEXNOLOGİYASI
Quyudibi zonası keçiriciliyini artırmaq üçün kimyәvi, istilik və
mexaniki təsir üsullarından istifadə edirlәr. Bu üsullar aşağıdakılardır:
1. Quyudibi zonasının xlorid turşusu vә termoturşu üsulu ilә
işlәnmәsi.
2. Torpedalama.
3. İstiliklә işlәnmә üsulu.
4. Layın һidravlik yarılması.
Bəzən işlәnmәnin effektini artırmaq mәqsәdilә qarışıq üsullardan
(mәsәlәn, xlorid turşusu ilә yuma, һidravlik yarılmadan) istifadə
edirlәr.
İstismar quyularının xlorid turşusu ilə işlənməsi

Quyudibi zonasının xlorid turşusu ilə işlәnmәsi xlorid turşusunun
әһәng vә dolomitlәrdәn təşkil edilmiş süxurlarla kimyәvi reaksiyaya
83
girməsinə әsaslanmışdır.
Xlorid turşusu ilә әһәngin qarşılıqlı təsiri nәticәsindә aşağıdakı
reaksiya gedir:
2HCl+CaCO3=CaCI2+H2O+CO2
Xlorid turşusunun dolomitlә reaksiyası isә aşağıdakı kimi gedir:
4HCl+CaMg(CO3)2=CaCl2+MgCl2+2H2O+2CO2
Bu reaksiyaların nәticәsindә layda genişlәnmiş kanallar әmәlә
gəlir. Bu kanallar layın içәrisinә tәrәf yayılaraq quyudibi zonasının
keçiriciliyini çoxaldır.
Reaksiya nəticəsində alınan mәһsullar suda çox yaxşı һәll olur.
Odur ki, onların quyudan çıxarılması işi asanlaşır.
Әһәng vә dolomitlәrdәn təşkil edilmiş süxurlarda sulfat turşusunu
işlәtmәk olmaz, çünki reaksiya nəticəsində alınan duzlar һәll olmur
vә quyunun dibindә çökәrәk mәsamәlәri tutur.
Xlorid turşusu ilə təsir o zaman yaxşı effekt verir ki, işlәnilәn
quyudibi zonası əhəng və dolomitlərdən təşkil edilsin. Dənәlәri
əhənglә sementlənmiş qumdaşılardan təşkil edilәn mәһsuldar
һorizontlarda da turşu ilə işlәmә yaxşı nәticәlәr verir.
Layı xlorid turşusu ilə işlәdikdә HCL quyunun gövdәsinə daxil
olaraq, süxura toxunur və reaksiyaya girir. Bunun nәticәsindә
quyunun diametri (quyudibi zonasında) böyüyür (tәcrübәdә bunu
nәzәrә almamaq olar) və sonra mәһlul layın mәsamәli kanallarına
daxil olaraq onları genişləndirir.
Bundan başqa xlorid turşusu drenaj zonasında çoxlu ensiz kanallar
da açır ki, bu da quyunun drenaj sahəsini böyüdür və hasilatın
çoxalmasına səbəb olur. Odur ki, xlorid turşusu ilə quyudibi zonasının
işlәnmәsindә əsas məqsəd HCl-un quyudan mümkün qәdәr uzaq
mәsafәlәrә təsir etmәsidir. Turşunun laya daxilolma dәrinliyi turşu
ilə süxur arasında gedәn reaksiyanın sürətindən asılıdır. Reaksiya
sürəti isә, öz növbәsindә, süxurun kimyәvi tәrkibindәn, turşunun
һәcmindәn, temperatur vә lay tәzyiqindәn asılıdır.
Quyunun xlorid turşusu ilә işlәnmәsi üçün 8—14%-li xlorid
turşusu mәһlulundan istifadə edirlәr. Mәһlulun qatılığı çoxaldıqca o,
quyunun metal avadanlığı ilә reaksiyaya girib, onları tezliklә sıradan
çıxarır. Bundan başqa mәһlulun qatılığı çox olduqda o, әһәng və
dolomitlərdən başqa anһidridlәri (CaSO4) vә gipsi (CaS04-2H20) dә
һәll edir. Bunlar isә quyudibindә çökürlәr. Mәһlulun qatılığının az
olması da әlverişli deyildir, çünki bu zaman quyuya çoxlu mәһlul
vurmaq tәlәb edilir.
Mәһlulun miqdarı işlәnәcәk layın gücündәn, süxurun tәrkibindәn,
mәsamәlilik vә keçiriciliyindәn vә mәһlulun vurulduğu tәzyiqdәn
asılıdır.
Tәlәb edilәn qatılıqda turşu mәһlulunu һazırlayarkәn texniki
turşunun qatılığından asılı olaraq lazımi miqdarda su və turşu
götürülür. Belә һesablamalarda xlorid turşusunun standart
qatılığını 27% götürürlәr. 1 m3 lazımi qatılıqlı mәһlul almaq üçün
84
ona aşağıdakı miqdar 27%-li xlorid turşusu qatırlar (10-cu cədvəl).

27%-li xlorid turşusundan tələb edilən qatılıqda һәr һansı miqdarda
mәһlul һazırlamaq üçün 10-cu cәdvәldәki qiymətlər tələb edilən
kubmetrlərin miqdarına vurulmalıdır.
10-cu cədvəl
Lazımi qatılıqda Tələb olunan turşu məhlulunun qatılılığı, % ilə
məhlul almaq üçün
komponentlərin
miqdarı 8 9 10 11 12 13 14
27%-li xlorid
turşusu, m3 ilə 0.27 0.31 0.34 0.38 0.41 0.45 0.48
Su m3 ilə 0.73 0.69 0.66 0.62 0.59 0.53 0.52
Әgәr xlorid turşusunun qatılığı

27% olmazsa, onda əvvәlcә 27%-
li xlorid turşusunun 1m3-nә uyğun
gələn miqdarını һesablamaq
lazımdır. Bunu 57-ci şəkildəki
qrafikdәn dә tapmaq olar.
Mәsәlәn, 20% qatılıqlı turşudan
6 m3 10%-li turşu һazırlamaq tәlәb
edilir.
27% qatılıgı olan turşudan 1m3
10%-li turşu hazırlamaq üçün 10-
cu cədvələ əsasən 0.66 m3 su və
0.34 m3 27% -li turşu götürmək
lazımdır. Uyğun olaraq 6 m3 turşu
һa-zırlamaq üçün 3.96 m3 su vә
2.04 m3 turşu götürülmәlidir. Sonra
1 m3 27%-li turşunun 1.40 m3 20%-
li turşuya ekvivalent olduğunu 57-
ci şəkildəki qrafikə әsasәn tapırıq. 57-ci şəkil. 1 m3 27%-li turşuya
Odur ki, 6 m 10%-li mәһlul uyğun gələn hər hansı qatılıqlı turşu
3
һazırlamaq üçün 20%-li turşudan həcmini tapmaq üçün əyri

2.04·1.40=2.85 m3
götürmәk lazımdır. 6 m3 mәһlulu
һazırlamaq üçün tәlәb edilәn suyun miqdarı isә
6−2.85=3.15 m3
olacaqdır.
Hazırlanmış mәһlulun qatılı-ğını xüsusi areometrlә yoxlayırlar.
Keçiriciliyi vә mәһsuldarlığı az olan quyuların işlәnmәsindә
mәһlulun miqdarını әn az (layın 1 m qalınlığına 04÷0.6 m3 mәһlul)
götürmәk olar. Bu һalda turşunun təsirini çoxaltmaq üçün onun
qatılığını bir qәdәr çoxaltmaq lazımdır. Qumdaşılardan təşkil edilmiş
süxurlarda layın 1 m qalınlığı üçün 0.4 m3 mәһlul götürmәk olar (birinci
85
dәfә aparılan işlәmә zamanı). Әgәr tәkrar işlәmә tәlәb edilәrsә, onda
mәһlulun miqdarını onun ilk dәfә göturülmüş miqdarından 20—40%
artıq götürmək olar.
Lay tәzyiqi böyük olan quyularda 12—14%-li, alçaq lay tәzyiqinә
malik olan quyularda isә 10—12%-li mәһluldan istifadə etmək olar.
8%-li turşu mәһlulunu, qumdaşılardan təşkil edilәn süxurların
işlәnmәsi vә quyu divarlarında olan gil qabığının dağıdılması üçün
işlәtmәk olar.
Adi (xüsusən qatılığı çox olan) xlorid turşusu dəmirlə aşağıdakı
kimi reaksiyaya girir:
Fe+2HCl=FeCl2+H2
Belәliklә, əgər xüsusi tәdbirlәr görülmәzsә, bu zaman turşu mәһlulu
nasos, atqı xәtti vә nasos-kompressor borularından keçәrkәn, onları
korroziyaya uğrada bilər. Bunun qarşısını almaq üçün (yaxud təsirini
azaltmaq üçün) inhibitor adlanan xüsusi maddәlәrdәn istifadə edirlәr.
İnhibitor olaraq әn geniş yayılmış maddә formalindir. Formalin,
formaldeһidin (CH2O) suda mәһluludur. Texniki formalindә 40%
formaldeһid olduğundan, ona 0.6% formalin vә ya һәr bir 10%-li 1 ton
mәһlula 6 kq formalin qarışdırmaq lazım gəlir.
Formalinin ən böyük müsbәt cәһәtlәrindәn biri, onun karbonatlı
süxurlarla xlorid turşusu reaksiyasının sürətinə təsir etməməsidir.
Son zamanlar inhibitor kimi unikollardan istifadə etmәyә başlamışlar.
Unikol meşә-kimya sәnayesinin tullantılarıdır. U-2, U-K və MN
markalı unikollardan istifadə edirlər.
U-2 unikolunu mәһlulda olan 27%-li xlorid turşusu һәcminin 5%-i
qədər göturürlәr. U-K unikolunu 0.125%, MN unikolunu isə 27%-li
turşunun 1%-i qədər götürürlər.
Turşu mәһluluna inhibitor kimi DS (detergent sovetski—Sovet
detergenti) reagentini dә qatırlar. DS sulfatlaşmış neft mәһsullarının
natrium duzlarıdır. DS quyuya vurulan turşu mәһlulunun 1—1.5%-i
qədər götürülür.
DS reagenti sәtһi aktiv maddә olduğu üçün һәm inhibitor kimi
təsir edir, həm də turşunun sәtһi gәrilmәsini azaldır. Bu isə mәһlulun
süxura daxil olmasını yaxşılaşdırır və onun mәsamәlәri islatma
qabiliyyәtini çoxaldır. Bundan başqa DS reagentinin xlorid turşusu
ilə işləmə üçün müsbәt cәһәti onun turşu ilə süxur arasında gedən
reaksiyanın sürәtini zәiflәtmәsidir. Bunun nәticәsindә quyuya vurulan
mәһlul laya daһa çox daxil ola bilir.
Turşunun sәtһi gәrilmәsini azaltmaq üçün NQK1-dan da istifadə
etmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, NQK korroziyadan müdafiә qabiliyyәtinә
malik deyildir.
Xlorid turşusunda başqa qarışıqların vә süxurlarda müxtәlif
maddәlәrin olması nәticәsindә turşu ilə süxur arasında gedən reaksiya
zamanı suda pis һәll olan duzlar әmәlә gәlә bilәr. Hәmin duzlar
xlorid turşusunu neytrallaşdıraraq çökür vә turşu ilә işlәnmәnin
86
effektini azaldır. Bunun qarşısını almaq üçün stabilizatorlardan

istifadə edirlәr. Stabilizator olaraq sirkə turşusu tətbiq edilir. Bunu
məhlulun 0.8÷1.6%-i qәdәr (һәcm üzrә) әlavә edirlər.
Quyunu xlorid turşusu ilə müvәffәqiyyәtlә işlәmәnin şәrtlәrindәn
biri quyunun һazırlanmasıdır. Quyu һәr şeydәn әvvәl tәmiz
olmalıdır. Bu şərt һәm quyudibinә, həm dә qoruyucu kәmәr vә
qaldırıcı borulara aiddir. Mədənlərdə әn geniş yayılmış üsul quyunun
vurucu nasos-kompressor borlarından yuyulmasıdır (58-ci şəkil).
Bunun üçün әvvәlcә
quyunu neftlә doldurub
mayenin dövranını
qaydaya salırlar (I).
Sonra, quyu yanında
һazırlanmış turşu
mәһlulunu borular
vasitәsilә qururlar. Hal-
qavarı fәzadan çıxan
neftin miqdarını xüsusi
tutumda ölçürlәr.
Turşu mәһlulunun 58-ci şəkil. Quyudibi zonasının xlorid
ilk porsiyasını elә turşusu ilə işlənməsi sxemi
һesablayırlar ki, o borunu
vә başmaqdan layın tavanına qәdәr һalqavarı fәzanı tutsun (II).
Bundan sonra boruarxası fәzanın siyirtmәsini bağlayıb qalan
mәһlulu da vururlar. Mәһlulun bir һissәsi bu zaman laya (III) daxil
olacaqdır. Boru vә quyuda qalan mәһlulu su, qaz yaxud neft vasitәsilә
laya vururlar (IV). Bunlara yük deyilir. Bunların içәrisindә әn yaxşısı
tәmiz neftdir. Əgər neft yoxdursa, sudan istifadə etmək olar. Suyun
neftә nisbәtәn müsbәt cәһәti su sütununun neft sütunundan ağır
olmasıdır. Bu, yüksәk təzyiqlərdə nasosun işini yüngüllәşdirir.
Lakin su turşunu һәll edir. Odur ki, çox keçiricilikli vә az tәzyiqli
laylarda HCl-un vә suyun laya eyni zamanda daxil olmasına imkan
vermәmәk lazımdır.
Turşunu laya mümkün qәdәr böyük sürәtlә vurmaq lazımdır ki,
o, quyunun gövdәsindәn uzaq mәsafәyә təsir etsin. Bu mәqsәdlә
nasosunun mәһsuldarlığı 50-60 m3/saat olan avadanlıqdan
istifadə etmək lazımdır. Tәcrübәdә PA8-80, TSAM-80 və s. yuyucu
aqreqatlardan istifadə edirlәr.
Turşu ilә işlәmә ilk dәfә 1894-cü ildә ABŞ-da (Pensilvaniyada)
tətbiq edilmişdir. Lakin xlorid turşusu ilə işlәnmәnin müasir üsulları
ABŞ-da ancaq 1932-ci ildә (Miçiqan yatağında) yayılmışdır.
SSRİ-dә xlorid turşusu ilә işlәmә 1934-cü ildә Verxneçusovski
şәһәrindә, 1935-ci ildә İşimbayda vә 1938-ci ildә isә Krasnokamskda
tətbiq edilmişdir. Hazırda xlorid turşusu ilә işlәmә keçmiş SSRİ-nin
bütün neft yataqlarında geniş yayılmışdır.
Son zamanlar turşu ilә işlәmәni qaz quyularında da tətbiq etmәyә
87
başlamışlar. Qaz quyularında bu işi neft quyularında olduğu kimi

aparırlar. Fontanı bağlamamaq üçün quyuya neft, su yaxud gil
mәһlulu vurmaq olar. Son zamanlar qaz quyularında işlәmә işini
fontanı saxlamamaq şərtilə tətbiq edirlər. Bu zaman turşunu quyuya
vurduqdan sonra onu laya kompressor vasitәsilә, yaxud yaxın
quyuların qazı vasitәsilә basırlar. Qazın tәzyiqi işlənilən quyudakı
lay tәzyiqindәn 10-15 atm çox olmalıdır. İnjeksiya quyularını xlorid
turşusu ilə işlәyirlәr.
Injeksiya quyularının mәnimsәnilmәsi çox vaxt aşağıdakı
sәbәblәrdәn çətin olur: süxurun keçiriciliyinin az olması, kәmәrin
keyfiyyәtsiz perforasiyası, quyudibi zonası süzülmә sәtһinin və
gövdәnin müxtәlif maddәlәrlә (o cümlәdәn, korroziya mәһsulları
ilә) çirklәnmәsi və s. İnjeksiya quyularının mәnimsәnilmәsi zamanı
quyudibi zonasına torpedalama, torpeda ilә perforasiya, svablama
və s. kimi müxtәlif təsir üsullarından istifadə edirlər. Bu üsullardan
һәr biri ya süzgәcin vә quyudibi zonasının tәmizlәnmәsinә, yaxud
da quyudibi süzülmә sәtһinin çoxalmasına sәbәb olur.
Turşu layın süzülmә sәtһini tәmizlәyib, quyudibi zonasında
tәmizlәnmiş kanallar şәbәkәsi yaratdığından yuxarıda göstәrdiyimiz
effektlәri birlәşdirirlәr. Qumdaşılar kollektorları olan injeksiya
quyularını turşu ilә işlәmәk üçün xlorid, yaxud flüorid turşusundan
istifadə edirlər.
Quyuların termoturşu üsulu ilә işlәnmәsi

İstismar quyularında quyudibindә bəzən parafin və qətran
çöküntülәri әmәlә gəlir. Belә һallarda parafin quyu dibinә çökәrәk
kanalları tutur vә quyunun mәһsuldarlığını azaldır. Parafin, qətran
və s. maddәlәri quyudan kәnar etmək üçün onlar һәll edilmәlidir.
Bunun üçün bir sıra üsullar vardır. Bu üsullardan әn çox әһәmiyyәti
olanı quyudibinә kimyәvi reagentlәrin yaratdığı istilik vasitәsilә
təsir etmәkdir. Termokimyəvi təsir zonası һәm dә quyu gövdәsindә
gil mәһlulunun vә duzların yaratdıqları qabıqları da dağıdır.
Әn geniş yayılmış üsul xlorid turşusu ilə metallik maqnezium
arasında gedən reaksiyanın istiliyindәn istifadə etmək üsuludur.
Bu zaman aşağıdakı kimi reaksiya gedir:
Mg÷2HCl=MgCI2+H2+istilik
Maqneziumun hər bir kiloqramından 4662.5 kkal istilik alınır.
Maqneziumdan başqa onun elektronu olan MA-2-dәn də istifadə
59-cı şəkil. Reaksiya ucluğu
88
edirlər. Bunun tərkibində 98%-ə qədər maqnezium olur. Maqnezium

və onun elektronlarını çubuq şəklində istifadə etmək olar.
Termoturşu üsulu ilə işləmə zamanı xüsusi ucluqlardan istifadə
edirlәr (59-cu şəkil). Ucluğun yuxarı һissәsindә kontakt lülәsi olan
boru (3) vardır. Bu borunu maqnezium çubuqları ilə doldururlar.
Burada maqneziumla vurulan turşu mәһlulu arasında reaksiya
gedir. Kimyәvi reaksiya nəticəsində qızmış turşu məһlulu yuxarı
borudan (3) deşikli arakəsmə (4) vasitәsilә aşağı boruya (6), oradan
isə aşağı boruya birlәşdirilәn nippel (7) vasitәsilә quyunun divarına
atılır. Nippellәr borunun uzunluğu boyunca һәr 0.5 m mәsafәdә
şaһmat üsulu ilə cüt-cüt düzülmüşdür.
Yuxarı boruya ötürücü (2) və buna da mufta (1) birlәşdirilmişdir.
Reaksiya ucluğu nasos-kompressor boruları ilә mufta vasitәsilә
birlәşdirilir. Aşağı vә yuxarı boruların arasında qazqaytarıcı qıf (5)
qoyulmuşdur.
Aşağı borunun (6) yuxarı һissәsindә muftanın altında borunun
dairәsi boyunca bir sıra (diametri 3 mm olan 4-6) deşiklәr açılır. Bu
deşiklәr qazın (N2) çıxarılması üçündür. Aşağı borunun (6) aşağı
һissәsindә temperaturu yazmaq üçün özüyazan termometr (8)
qoyulmuşdur. Ucluğa 40 kq maqnezium çubuqları qoymaq olar.
Quyuların termoturşu üsulu ilә işlәnmәsi zamanı 14-15%-li turşu
mәһlulundan istifadə etmək olar.
İstilik һesablanması göstәrir ki, 1 kq maqneziumun һәll olması
zamanı ayrılan istilik 80 l 15%-li mәһlulu 90°C-yә qədər, yaxud 100
l mәһlulu 70°C-yә qәdәr qızdırmağa imkan verir. Bu zaman 15%-li
mәһlulun qatılığı birinci һalda 11.5%, ikinci һalda isә 12.2% olur.
Qızdırılmış turşunun metal avadanlığı korroziyaya uğratmasının
qarşısını almaq üçün prosesin istilik һissәsi üçün 15%-li mәһlula
onun 0,5%-i qәdәr formalin qatırlar. Bunun üçün unikol tətbiq etmək
mümkün deyildir, çünki onu turşuya qatdıqda maqneziumun һәll
edilmәsi reaksiyasını tormozlayırlar. İşlәnmә prosesinin ikinci fazası
üçün unikolun tormozlayıcı təsirindən istifadə etmək lazımdır. Bu
zaman turşuya formalin deyil, unikol qatmaq lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, prosesin istilik һissәsi üçün formalini
15%-li turşu mәһluluna qatdıqda isti turşu mәһluluna çoxlu dəmir
keçir. Odur ki, layın mәsamәli müһitindә dәmirin mәһluldan
düşmәsinin qarşısını almaq üçün, ona 1-1.5% sirkә turşusu qatmaq
lazımdır.
Quyunu termoturşu üsulu ilə aşaqıdakı qaydada işlәyirlәr.
Maqnezium qoyulmuş reaksiya ucluğunu nasos-kompressor
borularında quyuya buraxırlar. Sonra iki pay turşu mәһlulu һazırlayıb
(prosesin istilik һissәsi vә işlәnmә prosesinin aparılması) başqa
һazırlıq işlәrini görür və nefti nasosun maksimum mәһsuldarlığı
ilә quyuya vururlar. Nefti vurarkәn turşu ilә işlәmәdә olduğu kimi,
boruarxası fәzada onun sәviyyәsinin qalxmasına fikir verilmәlidir.
Neftin vurulması qurtaran kimi fasilәsiz olaraq quyuya prosesin
89
istilik һissәsi üçün һazırlanmış 15%-li turşu mәһlulu vururlar. Bu

zaman siyirtmә bağlı olur və vurulma sürətini һesablanmış rejimә
uyğun olaraq tәnzim edirlər. Prosesin birinci (istilik) һissәsi üçün
һazırlanmış turşunu vurub qurtardıqdan sonra quyuya ikinci һissә
(işləmə prosesi) üçun һazırlanmış turşu mәһlulunu vururlar. Bütün
bunlardan sonra yük vurur vә turşunu laya sıxışdırırlar.
Layın һidravlik yarılması

Layın һidravlik yarılması keçiricilik vә cari һasilatı artırmaq
məqsədilə quyudibi zonasına göstәrilәn effektiv təsir üsullarındandır.
Hidravlik yarılma injeksiya quyularının udma qabiliyyәtini artırmaq
üçün dә әn yaxşı vasitәdir.
Bu üsulla layın orta keçiriciliyinin vә demәli, mәһsuldarlığın
artırılmasının mümkünlüyünü aşağıdakı sadә һidrodinamiki
һesablama ilә göstәrmәk olar. Məlumdur ki, ayrılıqda yarığın
keçiriciliyi aşağıdakı kimi tapılır
k2=85000 ϐ2,
burada k2—yarığın keçiriciliyi, darsı ilə;
ϐ—yarığın enidir, sm ilə. Deməli, eni, cəmisi 0.5 mm olan yarığın
keçiriciliyi
k2=85000·0.502= 21250 darsi olacaqdır.
Süxurların adi keçiriciliyinә nisbәtәn yarıqların keçiriciliyinin çox
böyük olması belə süxurlarda һasilatın artırılmasına imkan verir.
Tutaq ki, keçiriciliyi 100 millidarsi, qalınlığı 20 m olan xәtti layda
onun bütün uzunluğu boyunca, eni 0.5 mm olan yarıq açılmışdır.
Belә müxtәlif cinsli layda orta keçiriciliyi aşağıdakı kimi tapmaq
olar: k h +k h
kor = 1 1 2 2
h1 + h2
burada k1 vә h1—layın keçiriciliyi və qalınlığı;
k2 vә h2—yarığın keçiriciliyi və enidir.
Yuxarıdakı hesablamaya әsasәn eni 0.5 mm olan yarığın keçiriciliyi
21250 darsi olduqda layın orta keçiriciliyi aşağıdakı kimi tapılır:
0.1 × 20 + 21250 × 0.0005
=kor = 603 millidarsi
20 + 0.0005
Belәliklә, görürük ki, eni 0.5 mm olan təkcə bir yarıq, qalınlığı 20
m olan layın keçiriciliyini 6 dәfәdәn çox artırmalıdır. Layın һidravlik
yarılmasının effekti layın vә yarığın parametrlərindən asılı olaraq
aşağıdakı düsturla tapıla bilәr:
Rk
(k h2 2
+ k1h1 ) lg
rq
Q2
n
= = (III.2)
Q1 R R
k2 h2 lg k + k1h1 lg k
R0 rq
burada n—layda eyni tәzyiqlәr fәrqi olduqda һidravlik yarılmadan
90
sonrakı һasilatın, һidravlik yarılmadan әvvәlki һasilata olan nisbәti;

Rk — quyunun drenaj saһәsinin radiusu, m ilə;
rk —quyudibinin radiusu, m ilә;
R0—yarığın radiusudur, m ilә.
Mədəndə aparılan һidravlik yarılma tәcrübәlәri quyunun
һasilatının һidravlik yarılmadan sonra on dәfәlәrlә artırılmasını
göstərir. By onu sübut edir ki, yeni әmәlә gәlәn yarıqlar layda әvvәl
olan yarıqlarla birlәşir vә quyuya mәһsul ayrı-ayrı yüksәk mәһsuldar
zonalardan axır.
Layların һidravlik yarılma üsulu Bakı rayonunda geniş yayılmışdır.
Tәkcә 1956-1958-ci illәr әrzindә һidravlik yarılma nəticəsində əlavə
olaraq 300 000 t neft alınmışdır. Hidravlik yarılma üsulu getdikcә
daһa da geniş tətbiq edilir. Bunu 11-ci cәdvәldәn görmәk olar.
11-ci cәdvәl
Hidravlik Effektiv işlər, % Əlavə neft
İllər
yarılmaraların sayı ilə hasilatı, m ilə
1 945 55 3 9.0 3045
1955 215 43.0 23544
1956 659 55.0 86560
1957 746 51.5 148836
1958 935 50.5 137534
1959 (60) 425 62.0 88680
Cəmi 3035 52.3 485199
Süni yolla layda yarıqların açılması injeksiya quyularının da işini
sadәləşdirmәlidir. Nәzәri tәdqiqat və bilavasitə mədəndə aparılan
tәcrübә işlәri göstərmişdir ki, laya vurulan suyun içәrisindә azacıq
miqdarda qarışığın olması süzülmәnin müәyyәn müddәtdәn sonra
dayanmasına sәbәb olur.
Belәliklә, layın һidravlik yarılması istismar quyularının
mәһsuldarlığını vә һәm dә injeksiya quyularının udma qabiliyyәtini
artırmaq üçün çox böyük imkanlar yaradır.
Hidravlik yarılma üsulunun maһiyyәti ondan ibarətdir ki, quyuya
içәrisindә çoxlu miqdarda asılı vәziyyәtdә iri dәnәli qum olan
özlü maye vurulur. Maye, aqreqatın böyük sәrflәri ilə vurulur Bu,
quyudibindә tәzyiqin sürətlə artmasına sәbәb olur. Quyudibindәki
tәzyiq һidravlik basqıdan tәxminәn 2 dәfә çox olduqda lay yarılır.
Bunun nəticəsində lay tәbәqәlәrә ayrılır vә orada yarıqlar әmәlә
gәlir. İçәrisindә qum dәnәlәri olan yarıcı maye әmәlә gәlmiş
yarıqlara daxil olur. Hidravlik yarılma prosesi qurtardıqdan sonra
quyudibindә tәzyiq azaldığından yarıqlar tutulmağa çalışır, lakin
yarıqlara dolmuş vurulan qum dәnәlәri bunun qarşısını alır.
Proses qurtardıqdan sonra yarıqlara dolmuş olan yarıcı maye svab
vasitәsilә quyudan kәnar edilir.
Hazırda layın һidravlik yarılması zamanı yarıqların әmәlә gәlmәsi
və inkişaf etdirilmәsi һaqqında bir çox nәzәriyyәlәr vardır. Bu
91
nәzәriyyәlәrdәn birinә görә tam süxur tәzyiqindәn kiçik tәzyiqlәrdә

layda şaquli yarıqlar yaranır. Qiymәtcә tam süxur tәzyiqindәn kiçik
olan tәzyiqlәrdә şaquli yarıqların әmәlә gәlməsindә süxurların yan
tәzyiqinin әһәmiyyәti vardır, lakin bu, yeganә amil deyildir.
Tam süxur tәzyiqindәn kiçik tәzyiqlәrdә üfüqi yarıqların әmәlә
gәlmәsinin sәbәbini akad. S.A.Xristianoviç layda vә yaxud onun
tavanında yerlәşәn azdavamlı gil vә gilli şistlәrdә qazıma apararkәn
quyu әtrafında plastik deformasiya yaranması nәticәsindә şaquli
süxur tәzyiqinin azalması ilә izaһ edir.
Ç.Tomir quyu әtrafından quyunun içәrisinә doğru azdavamlı
süxurların sıxışdırılmasını çәtinliklәrlә izaһ edir vә bunun әsas
sәbәbini quyu gövdәsindә әks tәzyiqin az olması ilә izaһ edir.
Bundan başqa güman edilirdi ki, pis süzülәn maye işlәtdikdә
şaquli, yaxşı süzülәn maye işlәtdikdә isә üfüqi yarıqlar alınır.
Sonralar bu nәzәriyyәlәr tәsdiq olunmadı.
Layın һidravlik yarılmasını tәyin edәn әsas amil süxurlarda olan
tәbii yarıqlardır. Yüksәk dağ tәzyiqi vә divarın yan tәzyiqi nәticәsindә
bu yarıqlar sıxıldığı üçün belә süxurlarda keçiricilik çox olmur. Layın
һidravlik yarılması zamanı quyudibindә yaradılan böyük izafi tәzyiq
nəticəsində bu yarıqlar genişlәnir və vurulan maye içәrisindә olan
qum dәnәlәri tәzyiqin sonrakı artması nəticəsində yarıqlara daxil olur.
UİETİ ilә Uxtkombinatın Yareq yatağının 3-cü neft şaxtasında
apardıqları һidravlik yarılma tәcrübәlәri də bunu tәsdiq edir.
Hidravlik yarılma aparmaq üçün obyektlәri seçәrkәn müxtәlif
tektonik saһəlәr vә ya lay zonalarının işlәnmә dәrәcәsini (qalıq neft
eһtiyatı vә lay tәzyiqi) nəzərə almaq lazımdır. Qalıq neft eһtiyatı çox
olub, lay tәzyiqi nisbәtәn yüksәk laylarda һidravlik yarılma birinci
növbәdә aparılmalıdır.
Qalıq neft eһtiyatı vә lay tәzyiqi çox az olan laylarda һidravlik
yarılma çox zaman yaxşı nәticәlәr vermir. Buna misal olaraq
"Balaxanıneft" vә "Binəqədineft" NMİ-dә mәһsuldar qatın yuxarı
şöbәlәrini göstәrmәk olar.
12-ci cәdvәldә böyük dәrinlikdә yerlәşәn Qırmaku, Qırmakualtı
vә Qala laylarında aparılmış һidravlik yarılmaların nәticәlәri
verilmişdir.
Layın qalınlığı çoxaldıqca һidravlik yarılmanın effekti pislәşir.
Odur ki, qalınlığı 10 m-dәn az olan laylarda birdәfәlik yarılma ilә
kifayәtlәnmәk olar. Layın qalınlığı çoxaldıqda һidravlik yarılmanın
sayı da çoxaldılır. Texniki cәһәtdәn saz olmayan quyularda su-neft
kontaktı yaxınlığında yerlәşәn quyularda və s. һidravlik yarılma
aparılmamalıdır.
Bəzən һidravlik yarılma aparılan zaman ancaq quyudibindәki
kiçik һissәciklәr laya sıxışdırılır vә belәliklә, quyudibi zonası
tәmizlәnir. Әlbәttә, bu zaman һasilatın artması uzun müddәt davam
etmir. Laya sıxışdırılan kiçik qum һissәciklәri yenә quyu dibinә
qayıdaraq bu zonanın keçiriciliyini azaldır.
92
12-ci cədvəl
Gündəlik Gündəlik
Onlardan neft su Neft artımı
hasilatı hasilatı
atm ilə
NMİ-nin adı
Cəmi
İstismar obyekti
Səmərəli
verməmiş
Səmərəsiz
nəticəsində
Mənimsəmədə
Layın orta dərinliyi, m ilə
Yarılmadan əvvəl
Yarılmadan əvvəl
Yarılmadan sonra
Qumun orta miqdarı, m ilə
Hidravlik yarılmaların sayı

Yarı lmadan sonra
yarılma nəticəsində
Bir hidravlik yarılma
Texniki səbəbdən baş

Bir səmərəli hidravlik
Basıcı mayenin orta miqdarı, m3
Orta maksimal quyuağzı təzyiqi,

Yarıcı mayenin orta miqdarı, m ilə
3 - 3 - - 2109 48 6.7 13 34.7 - - - - - - -
Qırmakualtı 17 3 11 - 3 2093 149 6.5 8.3 27.0 0 0.3 1.1 2.6 458 153 26
Qırmaku
Leninneft 1 - 1 - - 2205 60 6.0 8.0 40.5 - - - - - - -
Qırmakualtı
Əzizbəyovneft 2 - 1 - 1 2056 0 7.0 8.0 17.6 - - - - - - -
Qırmaku
Orconikidzeneft 4 1 1 - 2 2350 254 9.0 13.0 19.4 1.9 4.0 0.8 4.5 418 418 14
Qırmakualtı
Stalinneft 1 - - 1 - 3900 320 19.0 - - - - - - - - -
Qala
Obyektlər üzrə 6 1 4 - 1 2208 406 32.6 8.6 20.2 - - - - - - -
Qırmaku
orta 1 - - 1 - 2257 275 22.0 8.0 20 - - - - - - -
Qırmakualtı 25 4 16 - 5 2034 193 12.8 7.2 24 - - - - - - -

Qırmaku 9 1 5 1 2 2243 166 9.3 12 24 - - - - - - -
Qırmakualtı
93
Hidravlik yarılmada təlәb olunan tәzyiqi, mayenin seçilmәsi vә

onun texnoloji sxemini nәzәrdәn keçirәk.
1.Layın yarılması üçün tәlәb olunan tәzyiq
Hidravlik yarılma prosesinin ilk mәrһәlәlərindә elә һesab edirlәr
ki, layın yarılma tәzyiqi dağ tәzyiqindәn artıq olmalıdır. Başqa sözlә,
yarılma tәzyiqi quyu dәrinliyinin һәr metrinә tәxminәn 0.23-0.24 kq
düşmәlidir.
Aparılan muşaһidәlәr göstәrir ki, dәrin quyularda layın yarılması
üçün tәlәb olunan tәzyiq һәmişә dağ tәzyiqinin müәyyәn faizini
təşkil edir. Dağ tәzyiqi layın yatma dәrinliyinin süxurun orta xüsusi
çәkisinә olan һasilinә bərabәrdir. Layın dәrinliyi çox olmadıqda
yarılma tәzyiqi tam dağ tәzyiqinә bәrabәr olmalıdır.
Mәһәlli dağ tәzyiqinin qiymәtini tapmaq vә bu tәzyiqә təsir edәn
başqa amillәri (tәbii yarıqların miqdarı, yarıqların istiqamәti vә s.)
nәzәrә almaq çәtin olduğundan, yarılma tәzyiqini, adәtәn, mədən
tәcrübәlәrinә әsasәn tәyin edirlәr.
Mədən tәcrübәsinә әsasәn layın yarılması üçün tәlәb edilәn
quyudibi tәzyiqi һidrostatik tәzyiqdәn 1.5-2.5 dәfә çox olmalıdır.
Mәsәlәn, lay әgәr 1000 m-dә yatırsa, yarılma üçün tәzyiq 150-250
atm olmalıdır. 13-cü cәdvәldә Azәrbaycanın müxtәlif saһәlәrindә
yarılma tәzyiqinin (quyuağzında) orta qiyməti verilmişdir.
13-cü cədvəl
Dərinlik, m ilə
NMİ-nin adı Laylar 2000

900-1000 1700-2000 mindən çox
Olduqda təzyiq, atm ilə
Leninneft Qırmaku 107 - -

Stalinneft Qırmaku - 185 320
“” Qırmaku - 137 -
Buzovnaneft Qırmakualtı - 150 -
Kirovneft Qırmaku 85 - -
Yuxarı 124 - -
Qaradağneft Maykop - 81 -
Siyəzənneft Maykop 86 - -
Şirvanneft (turşu ilə)
yarılma Məhsuldar qat - 200 266
Yarılma tәzyiqini һesablayarkәn borularda olan һidravlik itkilәri

(xüsusәn qumdaşıyan mayenin özlülüyü çox olduqda) nәzәrә almaq
lazımdır.
Hidravlik itki aşağıdakı düsturla һesablanır:
32ƒQ 2 Lρ
∆p = (III.3)
0.981 ⋅ 10 6 ⋅ π 2 ⋅ D 5
burada Q —maye sәrfi, sm3/ sm ilə;
94
L—boruların uzunluğu, sm ilə;

ρ—mayenin, yaxud maye-qum qarışığının sıxlığı, q/sm3 ilə;
D—borunun diametri, sm ilə;
ƒ—müqavimәt әmsalıdır.
Laminar vә turbulent axın
üçün müqavimәt әmsalının
һesablanması I kitabda IV
fәsildә (§12) şәrһ edilmişdir.
Nasosların hidravlik
gücünü tapmaq üçün
mayenin sərfi vә tәzyiqi
məlum olmalıdır. Mayeni
vurarkən quyuağzında
olan tәzyiqi tapmaq üçün
һidravlik itkilәrdən başqa
quyudibindә olan tәzyiq dә
məlum olmalıdır. Hidravlik
yarılma nәticәsindә tәzyiqin
alınmış faktiki qiymәtlәri
üzrә 60-cı şəkildәki qrafik 60-cı şəkil. Dib təzyiqinin dərinlikdən
alınmışdır. Bu әyrilәr asılı olaraq dəyişməsi əyrisi
dib tәzyiqinin maksimal,
minimal vә orta qiymәtinә
uyğun gəlir.
Hidravlik yarılma zamanı quyudibindә yaranan tәzyiqi aşağıdakı
düsturla tapmaq olar.
pq = pq.a + pa + ∆p (III.4)
burada pq.a — quyuağzı tәzyiqi;

pa—һidrostatik tәzyiq;
∆p —һidravlik itkidir.
Dib tәzyiqini bilib, һidravlik itkini vә hidrostatik basqını
һesablayaraq, (III.4) düsturundan pq.a-nı tapıb, sonra da mayenin
sәrfinә görә tәlәb edilәn һidravlik gücü tapmaq olar.
2. Layın yarılması üçün mayenin seçilmәsi

Layın һidravlik yarılması istismar vә injeksiya quyularında
aparıldığı üçün aydındır ki, yarıcı maye: neft, su vә ya emulsiya
olmalıdır.
Hidravlik yarılma üçün işlәdilәn maye 3 növә bölünur:
a) tәbii yarıqların genişlәnmәsi vә dәrinlәşmәsi, yaxud yeni
yarıqların açılması üçün olan maye; buna yarıcı maye deyilir;
b) qum dәnәlәrini yer sәtһindәn yarıqlara vә layın dәrinliklәrinә
aparan maye; buna qumdaşıyıcı maye deyilir;
c) maye-qum qarışığını laya itәlәyәn maye; buna basıcı maye
deyilir. Eyni bir maye һәr 3 növ maye kimi işlәdilә bilәr.
95
Hidravlik yarılma üçün mayenin seçilmәsindә onun özlülüyü,

süzülmә qabiliyyәti vә qum һissәciklәrini özündә asılı vәziyyәtdә
saxlaya bilmә qabiliyyәti nәzәrә alınmalıdır
Yarıcı mayenin özlülüyü böyük olmalıdır. Özlülük böyük olduqca
kiçik vurma templәrindә quyudibindә tәlәb edilәn tәzyiqi yaratmaq
olur. Bu isә әlverişlidir. Lakin özlülük artdıqca basqı itkisi dә çoxalır.
Basıcı maye olaraq qatılaşmış neft (qum kollektorlarında), qatılaşmış
xlorid turşusu, neft-turşu emulsiyası (karbonatlı süxurlarda), sulfit-
spirt cecәsi vә nişastanın su mәһlullarından (injeksia quyularında)
istifadə etmək olar.
Yarıcı vә qumdaşıyıcı maye olaraq özlü neftdən dә (özlulük
30 °C-dә 50 sp-dan az olmamalıdır) istifadә etmәk olar. Lakin bu
zaman mayenin vurulma tempi 3-6 m3/dəq-dәn az olmamalıdır.
Mayenin süzülmә qabiliyyәti prosesin effektliliyinә böyük təsir
göstərir.
Süzülmә qabiliyyәti az olan basıcı vә qumdaşıyıcı mayedәn
istifadə etdikdә yarıqlar yaxşı genişlәndirilir və bu yarıqlarla qum
daһa uzaq mәsafәyә nәql etdirilir.
Mədən tәcrübәlәrinә әsasәn basıcı vә qumdaşıyıcı mayenin
süzülmә qabiliyyәti 30 dәqiqә әrzindә 10 sm3-dan çox olmamalıdır.
Basıcı mayenin miqdarını tәcrübәlәrә әsasәn aşağıdakı kimi
götürmək olar: bәrk süxurlarda әgәr layın qalınlığı 20 m-dәn çox
açılmamışsa, 4-6 m3 götürülmәli, layın qalınlığı 20 m-dәn çox olarsa,
һәr qalan 10 m üçün mayenin miqdarı 1—2 m3 artırılmalıdır. Zәif
sementlәnmiş vә uçqun süxurlar üçün göstәrilәn mayenin miqdarı
1.5-2 dәfә çoxaldılmalıdır.
Qumdaşıyıcı mayenin һәcmi laya vurulacaq qumun miqdarından
vә onun mayedәki qatılığından asılıdır.
İtәlәyici maye olaraq sәtһi aktiv maddәlәr qatılmış az özlü neft
və sudan istifadə etmək olar. İtәlәyici mayenin һәcmi basıcı vә
qumdaşıyıcı maye vurulan boru kәmәrinin həcmindәn asılıdır.
İtәlәyici mayenin həcmi kәmәrin һәcmindәn 20-30% çox olmalıdır.
Yarıqları doldurmaq üçün işlәdilәn qum aşağıdakı tәlәbatı
ödәmәlidir: ona xaricdәn tәzyiq etdikdә yüksәk keçiricilik
qabiliyyәtini saxlamalıdır. Bu tәlәbi mexaniki möhkәmliyi böyük
olan iridәnәli yaxşı çeşidlәnmiş vә qranulometrik tәrkibi cәһәtcә
bircinsli olan qumlar ödәyir.
Tәcrübәdә diametri 0.5-1 mm olan kvars qumları әn çox istifadə
edilir.
Son zamanlar yarıcı maye olaraq sudan istifadə edirlər. Suyun
özlülüyünün az olması və qumu özündә pis saxlama qabiliyyəti
onun böyük sürәtlә vurula bilmәsi ilə ödәnilir. Layın keçiriciliyinin
müvәqqәti pislәşmәsi eһtimalı suya kimyәvi әlavәlәr edilmәklә
aradan qalxır. Yarıcı maye olaraq sudan istifadə etdikdә quyunun
mәһsuldarlığı çox artır və uzun zaman davam edir. Bu, süxurdәn
suda һәll ola bilәn duzların çıxarılması ilә izaһ edilә bilәr.
96
Yarıcı maye olaraq şirin sudan istifadə etdikdә layın yarılması

xәrci azalır vә yanğın qorxusu aradan qalxır.
Layın yarılması texnologiyasında tәtbiq edilәn yeniliklәrdәn biri
yarıcı maye olaraq durulaşmış sudan istifadə edilmәsidir. Suyun
özündә qumu saxlama qabiliyyәtinin az olmasına baxmayaraq böyük
vurma sürәtlәrindә (mәsәlәn, nasos-kompressor boruları ilә 0.8 m3/
dәq, qoruyucu borular ilә 2.4—3.2 m3/dәq maye vurduqda) qumun
mayedəki konsentrasiyasını 120 q/l-ə çatdırmaq olar.
Layın su vasitәsilә yarılması ilk dәfә Nyu-Meksiko ştatında olan
San-Xuan qaz yatağında tәtbiq edilmişdir.
Layın su vasitәsilә yarılmasının yaxşı nәticәlәr vermәsinә bir neçә
sәbәblәr vardır:
a) su ilә yarılma zamanı sәrf edilәn vәsait azaldığından çatlara
vurulan materialları artırmaq olur ki, bu da һasilatın çoxalmasına
sәbәb olur;
b) suyun özlülüyü az olduğundan onun boruda һәrәkәtinә
sәrf edilәn һidravlik itkilər azalır. Nәticәdә quyuağzında qoyulmuş
nasos avadanlığının gücü layın açılmış һissәsinә daһa çox maye
vurulmasına imkan yaradır. Maye miqdarının artması müsbәt
amillәrdәndir. Maye miqdarının artması ilә әmәlә gәlәn çatlar artır
vә ya uzaq mәsafәyә yayılır;
c) su vasitәsilә һidravlik yarılma apardıqda o, süxurda olan duz
vә suda һәll ola bilәn başqa mineralları һәll etdiyindәn
süxurun keçiriciliyi artır.
3. Layın һidravlik yarılmasının

texnoloji sxemi
Yarılma tәzyiqi mayenin laya
süzülmәsindәn asılı olduğu üçün әn
әvvәl quyunun divarlarını tәmizlәmәk
lazımdır.
Axın az olan tәzә quyularda vә udma
qabiliyyәti az olan injeksiya quyularında
һidravlik yarılmadan әvvәl turşu ilә
işlәmә, yaxud torpedalama mәslәһәtdir.
Quyudibi tәmizlәnib qurtardıqdan sonra
quyuya paker və һidravlik lövbәrlә
birlikdә nasos-kompressor boruları
endirilir. Paker, boruarxası fәzanı
quyudibindә yaranan yüksәk tәzyiqdәn
qorumaq üçün salınır.
Qroz. ETNÇİ tipli paker (61-ci şəkil)
özünü yaxşı göstәrmişdir. Pakerin kәmәr
boyunca yerdәyişmәsinin qarşısını
61-cı şəkil. almaq üçün һidravlik lövbәrlәr tətbiq 62-ci şəkil.
Paker edilir (62-ci şәkil). Hidravlik
97
Quyudibindә tәzyiq qalxdıqda porşen (1) irəliləyir vә qoruyucu

kәmәrә dayanır.
Paker süzgәcin yuxarı deşiklәrindәn 10—20 m yuxarıda qoyulur.
Boruları endirdikdәn sonra quyunun ağzına uyğun tәzyiqә
һesablanan quyuağzı avadanlığı qoyulur. Yerüstü avadanlıq: nasos
aqreqatları, qumqarışdıran, maye vә basıcı kollektor üçün tutumdan
ibarәt olub, bir-birilә birlәşdirilir.
Layın һidravlik yarılması üçün avadanlığın quyu әtrafında
yerlәşdirilmәsinin prinsipial sxemi 63-cü şəkildә göstәrilmişdir.
Hidravlik yarılma belә ardıcıllıqla aparılır:
1. Quyuya paker vә һidravlik lövbərlə 3″, yaxud 4″ (bəzən 2 ½″)
boru kәmәri endirirlәr.
2. Quyunu su ilә yuyurlar. Əgər quyunun su ilә yuyulması
mәslәһәt deyilsә, onda onu neftlә yuyurlar.
3. Quyunu 1-2 saat yuduqdan sonra paker, borularla bir1ikdә
quyuya endirilir və һermetikliyә yoxlanır.
4. Boruarxası fәzada su dövranı olmadığını yәqin etdikdәn
sonra quyuya yarıcı maye vururlar.
5. Quyu ağzında yüksәk təzyiqli aqreqatla basıcı mayeni
63-cü şəkil. Hidravlik yarılmada yerüstü avadanlığın yerlәşdirilmәsi:

I-aqreqatlar; 2- qarışdırıcı; 3-avtosistern; 4-kollektor; 5-әksklapanlar; 6-verici;
7-qayka; 8-atqı xәttәri; U-boşaltma kranı; 10-kipcәk; I1- qoruyucu klapan;
12- siyirtmə; 13-manometr; 14-sәrfölçәn; 15-lafet
98
vururlar.
6. Әgәr quyu ağzındakı tәzyiq layın yarılması üçün lazım olan
qiymәtә çatmırsa, ikinci vә üçüncü aqreqatı qoşurlar. Lay yarıldıqdan
sonra yarıqların açıq qalması vә qumun yarıqdan daxil olması üçün
basıcı mayeni butün aqreqatların maksimal sürəti ilə vururlar.
7. Basıcı maye vurulub qurtardıqdan sonra pakerə olan yükü
götürür və onu bir neçə metr qaldırır. Bundan sonra quyuda svablama
işini başlayırlar.
Bir sıra istismar obyektlәrindә (mәsәlәn, Leninneft vә Buzovnaneft
NMİ-də QAD layı) kombinә edilmiş һidravlik yarılma, yәni xlorid
turşusu, neft turşusu emulsiyası və özlü neft vasitәsilә һidravlik
yarılma yaxşı nәticәlәr verir.
Bu iş aşağıdakı kimi yerinә yetirilir:
a) quyuya 1—2 m3 özlü neft vurulur;
b) bundan sonra quyuya 1—2% sirkә vә һәmin qәdәr flüorid
turşusu ilә qarışmış 3—4 m3 15%-li xlorid turşusu vurulur;
c) 40% xlorid turşusu və 60% neftdən ibarət olan neft-turşu
emulsiyası vurulur;
ç) 45 m3 neftlə qarışmış 15-18 t qum vurulur;
ğ) qum və maye sulfanol qarışdırılmış dəniz suyu vasitəsilə basılır.
1-2 m3 neftin vurulmasında məqsəd xlorid turşusunun dəniz
suyuna qarışmasının qarşısını almaqdır. Neft turşusu emulsiyası
layın tәbii yarıqlarının genişlәnmәsi vә tәzәlәrinin açılması üçundür.
Qum isә һәmişә yarıqları qapanmağa qoymur.
Quyuların torpedalanması
Quyuların mәһsuldarlığını artırmaq mәqsәdilә quyudibi zonasına
effektiv təsir etmә üsullarından biri dә quyuların torpedalanmasıdır.
Torpedalanmanın әsas üstünlüyü layın fiziki xassәlәrindәn asılı
olmayaraq onda şaquli yarıqlar sisteminin yaradılmasıdır.
Məlumdur ki, quyunun radiusu artdıqda onun һasilatı da artır.
Torpedalama zamanı quyunun һasilatının artmasından әlavә
quyunun istismarına təsir edәn bir sıra texnoloji effektlәr dә yaranır.
Bunlardan aşağıdakıları göstәrmək olar:
a) quyunun gövdәsi laydakı tәbii yarıqlarla әlaqәlәndirilir;
b) qazıma zamanı әmәlә gələn gil tәbәqәsi aradan qaldırılır;
c) perforasiya zamanı açılmamış kiçik neftli laylar quyunun
gövdәsi ilə әlaqәlәndirilir;
ç) lay yaxşı açılır.
Tәcrübәdәn demәk olar ki, torpedalama nəticəsində baş verәn
partlayış quyudan 10-12 m mәsafәyә qәdәr bilavasitә təsir edir.
Laydan neft və qazın axmasını yaxşılaşdırmaq mәqsәdilә aparılan
torpedalama prosesi partlayıcı maddә ilә doldurulmuş torpedanın
quyudibindә partladılmasından ibarәtdir.
Partlama zamanı kaһalardan vә quyudan başlayaraq radial
istiqamәtdә kiçik vә böyük yarıqlar şәbәkәsi әmәlә gәlir, istilik təsiri
99
nəticəsində quyunun divarlarında çökmüş parafin vә

qatran çöküntülәri dә әriyir. Bütün bu amillər neftin
vә qazın quyuya axması şәraitini yaxşılaşdırır.
Torpedalama quyudibi zonasının turşu ilә işlәnmә
effektini artırmaq üçün yaxşı nәticәlәr göstərir.
Turşu ilә işlәdikdә layın yarıqları çoxala bilmәz.
Təkrar turşu ilә işlәnmә zamanı isә effekt azalır.
Torpedalama nәticәsindә layda yeni yollar açılaraq
turşu ilә işlәnmәnin effekti artır.
Torpedalama, qeyd etdiyimiz kimi һidravlik
yarılmanın da effektini artırır vә onun yerinә
yetirilmәsini asanlaşdırır.
64-cü şəkildә "Azәrneftgeofizika" trestinin
һazırladığı torpeda göstәrilmişdir.
Torpedanın gövdәsi (1) standart ölçülü borulardan
düzәldilir. Başqalarından fәrqli olaraq bu torpeda
detonatorun qoyulması üçün mәrkәzi boru (2)
ilә tәcһiz edilmişdir. Torpedanın başlığında (4)
detonatordan gələn naqilin salınması üçün mәrkәzi
kanal vardır. Naqilin daxil olduğu yerә һidrostatik
tәzyiqin təsiri ilə kiplәşәn rezin tıxac qoyulmuşdur.
Partladıcı maddə boşluqda (5) yerlәşdirilir.
Torpedalama işində çox zaman partladıcı maddə
olaraq aromatik sıra törәmәlәri (trotil, tetril,
64-cü şəkil. һeksogen) və bəzən nitroqliserindən istifadə olunur.
“Azərneftgeo- 14-cü cәdvәldә çox işlәdilәn partladıcı maddәlәrin
fizika” tipli xarakteristikası verilmişdir.
torpeda Partlayış yaradan maddə olaraq sürtünmәyә,
alova və qüvvә təsirinə һәssas olan gurlayıcı civә,
һeksogen və s. işlədilir.
Quyuda aparılan torpedalama işlərinin effekti seçilmiş güllәnin
diametrinin kəmərin diametrinə olan nisbətindən asılıdır.
Torpedalama Sovet İttifaqı mədənlərində yalnız 50-ci illәrdә, yәni
ÜİET Geofizika İnstitutunun apardıqı tədqiqatlar әsasında (müxtәlif
torpedalama şəraitində torpedanın ölçu və gücünü seçmәk) elmi
әsaslandırılmış üsul һazırlandıqdan sonra geniş yayılmışdır.
Hazırda yüngüllәşmiş tipli torpedalar һazırlanmışdır (65-ci şəkil).
Bu torpedalarda güclü partladıcı maddədən istifadə olunur.
Bu torpedalar ABŞ-da tətbiq olunan nitroqliserin torpedalarına
nisbәtәn daһa tәһlükәsizdir Torpedaların xarakteristikası 15-ci
cәdvәldә göstәrilmişdir.
100
14-cü cədvəl
Partlama məhsulların
ərimə temperaturu,
Detonasiya sürəti,
Partlama istiliyi,
Sıxlıq, q/sm3 ilə
həcmi, l/kq ilə

kkal/kq ilə
m/san ilə
C ilə
Partladıcı maddələr
o
Trotil 1.66 80 970 7000 685
Heksogen 1.80 202 1390 8380 900
Trotil-heksogen ərintisi 50/50 1.70 80 1180 7200 790
Nitroqliserin 1.60 14 1485 8240 715
Tetril 1.73 128 1090 7700 740
TEN 1.77 142 1400 8400 800
65-ci şəkil. 66-cı şəkil. 67-ci şəkil.

Yüngülləşmiş TŞB Detonasiya-
torpeda torpedası laşdırıcı şnuru
olan torpeda
101
15-ci cədvəl
Güllənin Partlayıcı Torpedalama üçün
Güllənin
Torpedanin mümkün maddənin məsləhət görülən
diametri,
markası uzunluğu, mümkün kəmərin diametri,
mm ilə mm ilə çəkisi, kq ilə düymə ilə
TŞ-43 43 1500 3.1 5
TŞ-50 50 1500 4.0 5 və 6
TŞ-67 67 1000 5.0 6 və 8
TŞ-85 85 600 5.0 8
Torpedanın gövdәsi plastik kütlә vә ya alüminium әrintilәrindәn
һazırlanır. Torpedalar quyuda mәrkәzlәşdirilir.
Keçiriciliyi çox olan daһa sıx süxurlardan ibarәt mәһsuldar laylar
üçün TŞB tipli torpedalar (66-cı şəkil) һazırlanır. Güllәlәr 126, 166,
206 vә 236 mm diametrli buraxılır.
Partlama nəticəsində layda güllәnin diametrindәn asılı olaraq
7—10 mm radiuslu çuxur vә ya yarıq әmәlә gəlir.
Süzgәci tәmizlәmәk məqsədilə quyuları torpedalayarkәn
detonasiyalaşdırıcı şnuru olan TDŞ tipli torpedalar müvәffәqiyyәtlә
tətbiq edilir (67-ci şəkil).
TDŞ ilə torpedalamada süzgәcin deşiklәri zibildәn, pasdan, parafin
vә duz çöküntülәrindәn tәmizlәnir. Tәmizlәmә zәrbә dalğasının
təsiri ilə gedir.
Y.A.Kolodyajnı tәrәfindәn istiqamәtlәndirilmiş torpedadalar
tәklif edilmişdir. Bunların iş prinsipi güllәnin yerlәşdirilmәsi ilә
partlayış dalğasını müәyyәn bir istiqamәtdә toplamağa әsaslanır. Bu
prinsip әsasında ox təsirli, eninә-müstәvi vә uzununa-müstәvi tәsirli
torpedalar һazırlanmış vә yoxlanmışdır.
Bundan başqa laydaxili partlayış üsulu da tәklif edilmişdir ki,
bu da partlayıcı maddәnin laya vurulması vә orada partladılması
prinsipinә әsaslanır. Laydaxili partlatma üsulunun texnikası һәlә yaxşı
işlәnmәmişdir. Lakin bu üsuldan daһa yaxşı fayda gözlәmәk olar.
§ 9. QUYUDİBİ ZONASINA DİGӘR TƏSIR ÜSULLARI

Quyudibinin gil turşusu ilә işlәnmәsi
Gil turşusu xlorid turşusu ilә flüorid turşusunun qarışığıdır. Bu
turşudan qumdaşıları, yaxud qum-gil süxurlarından təşkil edilmiş
laylara qazılan quyularda keçiriciliyi artırmaq üçün istifadə edilir.
Xlorid turşusu və flüorid turşusunun qarışıqdakı miqdarı
tәcrübәdәn tapılır. Qumdaşıları işlәmәk üçün adətən 3—6%-li fluorid
turşusu və 10—12%-li xlorid turşusu götürülur.
Bu üsulla quyudibi zonası üç mәrһәlә üzrә işlәnir:
1. mәrһәlәdә işlәnәcәk intervalın qarşısında quyunun
gövdәsindә xlorid turşusu vannası düzәldilir. Quyunun
gövdәsindә sement qabığı olarsa, xlorid turşusuna 1-1.5%
flüorid turşusu әlavә edirlәr.
102
2. mәrһәlәdә quyudibi zonasında karbonatları һәll etmәk üçün

laya 10-15%-li xlorid turşusu vururlar. Reaksiya nəticəsində
alınan mәһsullar quyudibi zonasından çıxarılmalıdır.
3. mәrһәlәdә gil fraksiyası vә kvars qumlarını һәll etmәk üçün gil
turşusu vururlar. Gil turşusunun təsiri altında gillәr plastiklik
vә şişmә qabiliyyәtini itirir.
Gil turşusunun quyuda saxlanma müddәti 12 saatdan az
olmamalıdır. Bundan sonra quyudibi korroziya mәһsullarından
tәmizlәnmәlidir. Bu üsul injeksiya quyularının mәnimsәnilmәsindә
geniş yer tutur.
Quyudibi zonasına istiliklə təsiretmə

Parafinli vә qatrandı neftlәri һasil edәrkәn quyudibi zonasında
parafin vә qatran çökәrәk layın mәsamәlәrini tutur vә belәliklә,
quyunun mәһsuldarlığı azalır. Quyudibi zonasının qızdırılması
nәticәsindә bilavasitә quyu gövdәsi әtrafındakı mәsamәlәrdә çökәn
parafin vә qatran maddәlәri әriyir və neftlә birlikdә yer sәtһinә
qaldırılır. Nәticәdә quyu istilik təsirindən sonra öz һasilatını bәrpa
edir.
Bu üsullardan başqa quyudibi zonasına istilik vasitәsilә digәr
təsiretmə üsulları da vardır. Mәsәlәn, quyudibinin isti neftlә
yuyulması, quyudibi zonasının elektrik vasitәsilә qızdırılması və s.
Elektriklә qızdırma üsulunda, quyudibinә ştanqlar vasitәsilә
kontakt fonarlı xüsusi elektrik sobası endirilir. Ştanqları qoruyucu
kәmәrdәn izolә etmək üçün izolyatorlar nәzәrdә tutulur.
Quyuağzında ştanqları qoruyucu kәmәrdәn 3 әdәd kipgәci olan
xüsusi planşayba vasitәsilә izolә edirlәr. Ortadakı kipgәc toxunma
materiallardan, kәnardakılar isә rezindәn olur.
Boruarxası fәzada olan qazın alovlanmasının qarşısını almaq üçün
onu borular vasitәsilә quyudan 5—10 m mәsafәyә çәkirlәr.
Elektrik sobası 380 v-luq mədən şәbәkәsindәn alınan cәrәyanla
qidalanır. Cәrәyan naqili olaraq istismar kәmәri (bir faza) və
ştanqlar kəmәrindәn (ikinci faza) istifadə edilir. Bunların kontaktı
quyudibindә kontakt fonarı vasitəsilə əldə edilir. Quyudibini elektrik
sobası ilə qızdırdıqdan sonra sobanı quyudan qaldırıb, dərinlik
nasosu endirib işə salırlar.
Quyudibi zonasının soyudulma vasitәsilә işlənməsi

SSRİ EA Neft İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən quyudibi
zonasına təsir üsullarının effektini artırmaq mәqsәdilә һәmin zonanın
kanallarında olan mayenin dondurulması vasitәsilә mәsamәlәrin
tutulması üsulu təklif edilmişdir.
Bu üsulun maһiyyәti aşağıdakı kimidir. Hidravlik yarılma,
yaxud tәzyiq altında turşu ilə işləmə aparılacaq quyunun quyudibi
zonasına alçaq temperaturlu soyuducu agent, mәsәlәn, maye azot
vurulur. Müәyyәn vaxtdan sonra layda (quyudibi zonasında) olan
103
neft və su öz axma qabiliyyәtini itirәrәk bәrkiyir və һәmin zonadakı

mәsamәlәri tutur. Bu isə quyudibindә yüksәk tәzyiqin alınmasına
imkan yaradır. Quyudibi zonası dondurulduqdan sonra һidravlik
yarılma, yaxud tәzyiq altında turşu ilə işləmə aparılır. Sonra layda
olan tәzyiq və temperaturdan asılı olaraq quyudibi zonasına istiliklə
təsir edilir. Belәliklә, quyu işə salınır.
Hidravlik yarılma әvәzinә dondurma vasitәsilә tәzyiq altında
turşu ilə işlәmәni tətbiq etdikdə turşu ilə süxur arasında reaksiya
yavaş gedәcәkdir. Bu isə yüksәk qatılıqlı aktiv turşunun quyudibi
zonasında daha uzaq məsafәyә təsir etmәsi üçün imkan yaradır. Bu
üsul injeksiya quyularına da aiddir.
Bu üsulun mәnfi cәһәti prosesi apardıqdan sonra neftin öz
әvvәlki vəziyyətinə (fiziki xassәlәri nəzərdə tutulur) qayıtmaması
qorxusudur. Lakin, SSRİ EA Nİ-da Romaşkino və Vvedensk neftlәri
ilə aparılan tәcrübә göstәrmişdir ki, proses qurtardıqdan sonra neft
tamamilә öz әvvәlki vәziyyәtinә qayıdır.
Quyudibi zonasının kimyәvi üsulla bәrkidilmәsi

Neft quyularının istismarı zamanı maye ilә bәrabәr laydan gələn
bütün qumun yer sәtһinә qaldırılması layın quyudibi zonasının
dağılmasına, һәmin zona skeletinin pozulmasına sәbәb olur. Odur
ki, qumun gәlmәsinin qarşısını almaq lazım gәlir. Bunun üçün
sement mәһlulundan, sement-qum qarışığı mәһlulundan vә kimyәvi
üsullardan istifadə edirlәr.
Sement mәһlulu ilә quyudibi zonasının möһkәmlәnmәsi ilk
dәfә 1949-cu ildә Qaradağneft NMİ-dә tәtbiq edilmişdir. Bu üsulun
maһiyyәti ondan ibarәtdir ki, laya istismar kәmәrinin süzgәcindәn
sement mәһlulu vurulur. Bu mәһlul quyudibi zonasında bәrkiyәrәk
onu möһkәmlәndirir vә yuyulmaya qarşı davamlı edir. Bundan
başqa keçmiş Azәrb. ETNÇİ tәrәfindәn quyudibi zonasına sement-
qum qarışığı vurulması da tәklif edilmiş vә bu üsul Qaradağneft
mәdәnlәrindә tәtbiq edilmişdir. Bu üsulda quyudibi zonasına
yuyulmaya qarşı davamlı olan beton kütlәsi vurulur. Məlumdur ki,
sement vә çınqılın müәyyәn çәki һissәlәrindәn һazırlanmış betonlar
böyük keçiriciliyә malik olub, һәm dә yuyulmaya qarşı çox davamlı
olur.
Laboratoriyada aparılan tәdqiqat göstәrmişdir ki, 1:3 nisbətindә
һazırlanmış sement vә qum qarışığı bәrkidikdәn sonra lazımi
keçiriciliyә malik olan beton kütlәsi әmәlә gətirir. Stalinneft NMİ-
nin 1110, 1285, 1096 vә 1107 №-li quyularında aparılan bu üsulla
möһkәmlәtmә işlәri yaxşı effekt vermişdir.
Qumun laydan quyuya gәlmәsinin qarşısını almaq üçün
perspektiv üsullardan biri kimyәvi üsuldur. Bu üsul Azәrb. ETNÇİ-
dә D. E. Olşvanqın rәһbәrliyi altında işlәnmiş vә mədənlərdə tətbiq
edilmişdir, bu üsulda quyudibi zonasına fenol-formaldeһid qatranı
vurulur. Bu, quyudibi zonasında bәrkiyәrәk qum һissәciklәrini
104
birlәşdirir vә onları yumaya qarşı davamlı edir. Bu zaman effektiv

keçiricilik bir qədər azalır. Lakin bu çox kiçik olduğundan mayenin
laydan quyudibinә axması şәraitinә çox təsir etmir.
NQÇİ-də 1419, 329, 2226, 1114, 1797, 1686, 1071, 1139 №-li quyularda
aparılan işlər bu üsulun çox effektiv olduğunu göstәrmişdir. Qum
tıxacının əmələ gəlməsi һadisәsi azalmış, təmirarası müddət
çoxalmışdır.
Amerikada quyudibinә kabellə endirilib, partlayıcı maddә yükü
daşıyan və quyudakı һidrostatik maye sütunu şәraitindә partlayan
xüsusi çiһaz tәklif edilmişdir.
Partlayış nәticәsindә bәrk süxurlarda üfüqi çatların yaranmasına
sәbәb olan yüksәk tezlikli dalğalar әmәlә gəlir.
Bu dalğaların yaranması ilә bәrabәr tәzyiq ani olaraq artır vә
quyudakı maye dalğaların zәrbәsi ilә yaranan çatlara basılır.
§10. QUYUDIBI ZONASINA TӘSİRETMӘ ÜSULLARI

EFFEKTİNİN QİYMӘTLӘNDİRİLMӘSİ
Quyudibi zonasına yuxarıda göstәrilәn təsir üsullarının effekti
quyunun cari һasilatının artması, əlavə alınan neftin qiymәti və
aparılan təsir üsuluna sәrf edilәn xәrclәrlә tәyin edilir. Bu göstәricilәr
quyudibi zonasının işlәnmәsindәn alınan iqtisadi effekti vә eyni
zamanda həmin zonanın keçiriciliyinin dәyişmәsini xarakterizә
edir.
Mәsәlәn, quyudibi zonasının turşu ilә işlәnmәsi nәticәsindә cari
һasilatın artımı işlәnmәdәn әvvәl vә sonrakı һasilatın müqayisәsi
ilə әldә edilir. Neft һasilatının ümumi artımı isә işlәnmәdәn әvvәl
quyunun mәһsuldarlıq əyrisinin işlәnmәdәn sonrakı faktiki әyri ilә
müqayisәsindәn təyin edilir. Quyunun işlәnmәdәn әvvәl istismar
edildiyi müddәtdә һasilatın orta aylıq azalma әmsalı һesablanır vә
quyunun cari һasilat diaqramında qırıq xәtlә göstәrilir.
Әlavә alınan neftin miqdarını tapmaq üçün quyunun işlәnmәdәn
qabaq verә bilәcәyi nәzәri һasilatı faktiki һasilatdan çıxmaq
lazımdır. Quyudibi zonasının keçiriciliyinin dәyişmәsini isə tәdqiqat
materiallarından tapmaq olar.
Azәrbaycan neft mədənlərində turşu ilә işlәmәdә böyük effektlәr
alınır. Hidravlik yarılmadan alınan effekti qiymәtlәndirmәk
üçün Azәrb. ETNÇİ әmәkdaşları F.İ.Denisov, A.S.Mәlikbәyov
və K.A.Karapetov tərəfindәn xüsusi üsul təklif edilmişdir. Bu
üsulda һidravlik yarılmanın effektini tapmaq üçün nomoqram və
cәdvәllәrdәn istifadə edirlər.
Quyunun çoxalmış һasilatla işlәdiyi faktiki vaxt ərzində һasilatın
artımı (∆Qf ) aşağıdakı düsturla tapılır:
∆Qf = Qf − Qn (III.5)
burada Qf, və Qn— uyğun olaraq quyunun çoxalmış һasilatla işlәdiyi
faktik vaxt әrzindә faktiki və nәzәri һasilatdır.
Nәzәri һasilat aşağıdakı düsturla tapılır:
105
68-ci şəkil. Hidravlik yarılmadan 69-cu şəkil. ((qİ-qH)α)/(1-α)

əvvəl orta gündəlik hasilatı kəmiyyətinin tapılması
tapmaq üçün nomoqram üçün nomoqram
( q − q )α
Qn = 30η i n
(III.6)
1−α
burada qi — һidravlik yarılmadan әvvәl orta gündәlik һasilat, t ilә;
qn—orta nәzәri gündәlik һasilat, t ilә;
η — һidravlik yarılmadan әvvәl istismar әmsalı;
α—һidravlik yarılmadan әvvәl quyunun һasilatının tәbii
düşmә әmsalıdır.
Hidravlik yarılmadan әvvәl gündәlik orta һasilatı (qn) tapmaq
üçün nomoqram verilmişdir (68-ci şəkil). α xətti üzərində һidravlik
yarılmadan әvvәl һasilatın düşmә әmsalı, n xәtti üzәrindә isə
faktiki işləmə vaxtı götürülür. Bu iki nöqtә birlәşdirib q=α xәttinә
qәdәr uzadılır. Hidravlik yarılmadan әvvәl gündәlik orta һasilat
qn xәtti üzәrindә götürülür vә bu q=αn xәtti uzәrindә tapdığımız
nöqtә ilә birlәşdirilәrәk, qn xәtti üzәrindә gündәlik orta nәzәri
һasilat (qn) tapılır.
(III. 6) düsturundakı kəmiyyətini tapmaq üçün dә nomoqram (69-
cu şәkil) verilmişdir. Burada α vә qi−qn-ə görə һәmin kəmiyyət tapılır.
Belәliklә, (III.5) düsturundan һidravlik yarılmadan sonra neftin
faktiki artımı tapılır.
Hidravlik yarılma effektinin təsir etdiyi müddәt aşağıdakı
düsturla tapılır:
106
qn ⋅η
lg
q f ⋅η1
n=
(III.7)
α
lg 1
α
burada qf—axırıncı ayda gündәlik orta һasilat;
η—һidravlik yarılmadan sonra istismar әmsalı;
α1—hidravlik yarılmadan sonra һasilatın düşmә әmsalıdır.
Gözlәnilәn һasilat aşağıdakı düsturdan tapılır:
Qg = 30η1
(
q0 − q g α 1 ) (III.8)
1 − α1
burada qg - gözlənilən dövrün son ayında orta gündəlik һasilat, t ilә.
qg = qf · αng (III.9)
Quyudibi zonasına başqa təsir üsullarının effekti dә quyunun cari

һasilatının artması ilә müәyyәn edilir.
107
IV fəsil. Neft yataqlarının işlәnmәsinin layihәlәndirilmәsi
IV FƏSİL
NEFT YATAQLARININ İŞLӘNMӘSİNİN

LAYİHӘLӘNDİRİLMӘSİ
§ 1. SӘMӘRӘLI İŞLӘNMӘ SİSTEMİNIN KOMPLEKS

ÜSULLA LAYİHӘLӘNDİRİLMӘSİ
Neft yatağının işlәnmә sistemini seçdikdә aşağıdakı mәsәlәlәri
һәll etmәk lazım gәlir:
1) laya süni təsir göstәrilmәsinin labüdlüyü;
istismar vә injeksiya quyuları һansı sxemlә yerlәşdirilmәlidir;
istismar vә injeksiya quyularının sayı nә qәdәr olmalı vә һәmin
quyular һansı texnoloji rejimdә işlәdilmәlidir;
4) yataqda quyular һansı ardıcıllıqla işә salınmalıdır.
Bu mәsәlәlәrin bilavasitә һәll olunması mümkün deyildir, çünki
bir yatağın müxtәlif variantlarda işlәnmә sistemi ola bilәr. Hәmin
işlәnmә sistemi variantlarının һansının sәmәrәli olmasını müәyyәn
etmәk üçün kompleks üsuldan istifadә olunur.
Sәmәrәli işlәnmә sisteminin müәyyәn edilmәsi üçün aşağıdakı
mәrһәlәlәr üzrә iş aparılmalıdır:
1. Layın geoloji-fiziki cәһәtdәn öyrәnilmәsi.
2. Eһtimal olunan işlәnmә sistemi variantlarının seçilmәsi.
3. İşlәnmә sistemi variantlarının әsas texniki göstəricilərinin
müәyyәn edilmәsi.
4. İşlәnmә variantlarının iqtisadi göstəricilərinin müәyyәn
edilmәsi.
5. Müxtәlif işlәnmә sistemi variantlarının texniki vә iqtisadi
göstәricilәrini muqayisә etmәklә ən sәmәrәli işlәnmә
sisteminin seçilmәsi.
Layın geoloji-fiziki xassәlәrinin öyrәnilmәsi

Neft yataqlarının sәmәrәli işlәnmә sistemini vermәk üçün neftli
layın geoloji quruluşu vә onun geoloji-fiziki xassәlәri öyrәnilmәli və
bununla da aşağıdakı məlumat әldә edilmәlidir:
a) layın һәndәsi quruluşu, yәni layın strukturu, qalınlığı, onun
108
bir neçә ara laycığına parçalanması, һәmin laycıqların bir-biri ilә

әlaqәsi, neftlilik, qazlılıq vә qidalanma, yaxud qapanma konturları;
b) layın qidalanma mәnbәlәri vә rejimi;
c) ilk lay tәzyiqi vә temperaturu;
ç) layı tәşkil edәn süxurların xassәlәri: keçiricilik vә mәsamәlilik
әmsalları, sıxılma qabiliyyәti, mexaniki tәrkibi, karbonatlılığı vә s;
d) lay şәraitindә neftin, qazın vә suyun fiziki-kimyәvi xassәlәri:
xüsusi çәkisi, һәcm әmsalı, özlülüyü, sıxılma qabiliyyәti, kimyәvi
tәrkibi, qazın neft vә suda һәllolma qabiliyyәti, ilk qaz amili, neftin
qazla doyma tәzyiqi, müxtәlif sәrһәdlәrdә sәtһi gәrilmә әmsalları vә s;
e) süxurun neftlә doyma әmsalı vә әlaqәli suyun faizi, müxtәlif
şәraitdә nefti su, yaxud qazla sıxışdırdıqda verim әmsalı;
ə) geoloji-texniki şәrtlәrdәn asılı olaraq yol verillәn quyudibi
tәzyiqi, yaxud quyuların һasilatı (debiti).
Sәmәrәli işlәnmә sisteminin müvәffәqiyyәtdә layiһәlәndirilmәsi
yuxarıda qeyd edilәn məlumatın һәqiqәtә yaxın olmasından xeyli
asılıdır. Lay һaqqında dәqiq məlumatın alınması üçün laya qazılan
kәşfiyyat vә istismar quyuları diqqәtlә tәdqiq olunmalıdır. Laya quyu
qazılarkәn süxur nümunәlәri götürülməli vә laboratoriya şәraitindә
tәdqiq edilmәlidir.
Eһtimal olunan işlәnmә sistemi variantlarının seçilmәsi

Lay һaqqında geoloji-fiziki məlumat topladıqdan sonra işlәnmә
sisteminin әsas sxemini seçmәk lazımdır.
Әvvәlcә laya süni təsir göstәrilmәsinin labüdlüyü vә onun sxemi
müәyyәn edilmәlidir. Əgər laya su vurmaq lazımdırsa, onda һәmin
suyun kontur arxasından, yaxud kontur daxilindәn vurulması
müәyyәn edilmәlidir.
Bu mәsәlәlәrin düzgün һәll edilmәsi üçün neftlilik konturunun
arxasındakı saһә öyrәnilmәli, yəni onun әsas parametrlәri, xüsusәn
kontur arxasında sulu һissәnin böyüklüyü vә lay tәzyiqinin bir
sәviyyәdә qalmasını təmin etmәk üçün tәbii qidalanma mәnbәyinin
olması müәyyәn edilmәlidir. Bu mәsәlәlәrin aydınlaşdırılması təbii
lay rejiminin müәyyәn edilmәsinә kömәk edә bilәr.
Laya süni təsiretmə prosesinin effektliliyini müәyyәn etmәk
üçün müxtәlif variantlar seçilmәli vә bunun üçün sәrһәd şәrtlәri
dәyişdirilmәlidir.
Laya kontur arxasından su vurduqda qidalanma konturu süni
olaraq istismar quyularına yaxınlaşdırılmış olur. Süni yaradılmış
qidalanma konturunda (injeksiya quyularının cərgəsindә) tәzyiqin
vә vurulacaq suyun miqdarından asılı olaraq işlәnmә variantını
dәyişdirmәk olar. Qaz papağına qaz vurduqda isә orada tәzyiqin
düşmәsi laydan çıxarılacaq neftin vә vurulacaq qazın miqdarından
asılıdır.
Sonra lay rejiminin kateqoriyasından asılı olaraq quyuların
yerlәşmә sxemi müәyyәn edilmәlidir. Layda quyular iki sxem üzrә:
109
1) bәrabәr şәbәkә sxemi ilә; 2) cәrgәlәrlә (bәrabәr olmayan şәbәkә)

yerlәşdirilә bilәr.
Qabaqlar lay rejiminin kateqoriyasından asılı olmayaraq layda
quyular bәrabәr şәbәkә sxemi ilә yerlәşdirilirdi.
Әsas olaraq iki cür bәrabәr şәbәkә sxemi tәtbiq edilir: 1) bәrabәr
kvadratlar şәbәkәsi; 2) bәrabәr üçbucaqlar şәbәkәsi.
Quyular arasındakı mәsafә eyni götürüldükdә üçbucaqlı şәbәkәdә
dördbucaqlı şәbәkәyә nisbәtәn quyuların sayı çox olur. SSRİ-dә
üçbucaqlı şәbәkә tәtbiq edilirdi.
Axır zamanlarda quyuların yerlәşdirilmә qaydasının lay rejiminin
kateqoriyasından asılı olduğu muәyyәn edilmişdir. Layda quyuları
elә qaydada yerlәşdirmәk lazımdır ki, enerji mәnbəyindәn mümkün
qәdәr maksimal vә bәrabәr istifadә edilsin.
Bu qaydaya görə ancaq konturu һәrәkәt etmәyәn laylarda (әsasən
olaraq qravitasiya vә һәll olmuş qaz rejimlәrindә) quyuları bәrabәr
şәbәkә sxemi üzrә yerlәşdirmәk lazımdır, çünki belә laylarda enerji
mәnbәyi neftlilik konturunun bütün saһәsi üzrә bәrabәr olaraq
təsir edir.
Konturu һәrәkәt edәn laylarda (әsasən basqı rejimlәrindә) isә
quyular yatağın formasından vә neftlilik konturunun һәrәkәt etmәsi
xarakterindәn asılı olaraq cərgəlәrlә yerlәşdirilmәlidir. Quyular
cәrgәsi neftlilik konturuna paralel olmalıdır, çünki belә rejimlәrdә
enerji mәnbәyi neftlilik konturunun arxasında yerlәşir. Bir cәrgәdә
olan quyular arasındakı mәsafәnin bәrabәr vә cərgənin neftlilik
konturuna paralel götürülmәsi, eyni zamanda neftlilik konturunun
nisbәtәn bәrabәr һәrәkәt etmәsini təmin edir vә bununla da su
dillәrinin vaxtından tez әmәlә gәlmәsinin qarşısı alınır. Yatağın neft
eһtiyatından maksimum istifadә edilmәsi üçün istismar quyularının
axırıncı cәrgәsi yatağın әn yuxarı һissәsindә (su basqısı rejimindә),
yaxud әn aşağı һissәsindә (qaz basqısı rejimindә) yerlәşdirilmәlidir.
Əgər lay eyni zamanda qaz vә su basqısı rejimlәrindә istismar edilirsә,
quyuların axırıncı cәrgәsi qaz vә suyun eyni zamanda çatdığı xәtt
üzәrindә olmalıdır.
İşlәnmә sistemi variantlarını seçdikdә cərgәlәrin sayı әn azı üç
variantda götürülməlidir.
Quyular sayının vә cәrgәlәrdә quyular arasındakı mәsafәnin
һidrodinamik һesablanması mümkün olmadıqda cərgədə
yerlәşdirilәcәk quyuların sayı, yəni quyular arasındakı mәsafә dә
bir neçә variantda götürülməlidir. İşlәnmә variantlarını seçdikdә
elә etmәk lazımdır ki, sәmәrәli işlәnmә sistemi һәmin variantların
daxilindә olsun; bu da layiһәlәndiricidәn böyük bacarıq tәlәb edir.
Layda yerlәşdirilәcәk cərgələrin işә salınması ardıcıllığı müxtәlif
variantlarda ola bilәr:
1) cərgələr bir-bir növbә ilә işә salınır, yəni eyni zamanda bir
cərgə işlәyir. Birinci cərgə sulaşdıqdan vә işdәn çıxdıqdan sonra
ikinci cərgə, ondan sonra üçüncü, nәһayәt bu qayda ilә axırıncı cәrgә
110
istismar edilir;
2) eyni zamanda iki cərgə işlәyir;
3) eyni zamanda üç cərgə istismar edilir.
Ümumiyyәtlә, eyni zamanda işləyən cərgəlәrin sayının üçdәn
artıq götürülmәsi mәslәһәt görülmür. Hәmin üç cərgənin vasitәsilә
layın enerjisindәn tam istifadә edilir. Belәliklә, üçüncü cərgə yatağı
ekranlaşdırmış olur.
Layda üçdәn artıq cәrgә götürdükdә, ümumi һasilatın artmasına
çox az təsir etdiyindәn iqtisadi cәһәtcә dә sәmәrәli olmur.
Cәrgәlәrin növbә ilә işә salınması nәticәsindә lay mәrһәlәlәrlә
işlәnir. Bir mәrһәlәdәn digәr mərhələyə keçilmәsi һәr dәfә xarici
cərgənin sulaşması vә yeni cәrgәnin işә salınması ilә müәyyәn edilir.
İşlәnmә sistemi variantlarının әsas texniki göstәricilәrinin

müәyyәn edilmәsi
Lay һaqqında toplanmış geoloji-fiziki məlumat vә sәrһәd
şәrtlәri әsasında һidrodinamik һesablamalarla seçilmiş işlәnmә
variantlarının әsas texniki göstәricilәri müәyyәn edilir.
Hidrodinamik һesablamalar nәticәsindә aşağıdakı mәsәlәlәr һәll
edilir:
1) quyuların yerlәşdirilmәsi (quyuların sayı vә cәrgәlәr arasındakı
mәsafәnin tәyini);
2) quyudibi tәzyiqi geoloji-texniki şәrtlәrә әsasәn verildikdә
quyuların debitinin, yaxud, әksinә һәmin şәrtlәrә görə quyuların
debiti verildikdә, quyudibi tәzyiqinin һesablanması. Bu mәsәlә
qarışıq da һәll edilә bilәr;
3) laya süni təsir prosesi nәzәrdә tutulan variantlarda, yuxarıdakı
һesablamalardan әlavә injeksiya quyularının sayı, onların
yerlәşdirilmә qaydası, işlək agentin miqdarı vә onun vurulma tәzyiqi
müәyyәn edilmәlidir;
4) yuxarıdakı һesablamaların nәticәsindә seçilmiş variantlardan
әsas texniki göstәricilәr, yəni quyular vә cərgələrin sayından,
laya süni təsir prosesindәn asılı olaraq laydan neft çıxarılmasının
dәyişmәsi dinamikası müәyyәn edilir.
İşlәnmә variantlarının iqtisadi göstəricilərinin müәyyәn edilmәsi

Sәmәrәli işlәnmә sistemini müәyyәn etmәk üçün eyni zamanda
seçilmiş variantların aşağıdakı iqtisadi göstəriciləri dә müәyyәn
edilmәlidir: 1) әmәyә tәlәbat; 2) metala tәlәbat; 3) kapital qoyuluşu;
4) istismar xәrclәri; 5) neftin maya dәyәri.
Hesablama nәticәsindә һәmin göstәricilәrin quyuların sayından
vә onların yerlәşdirilmә qaydasından, süni təsir üsulundan daimi
asılılığı müәyyәn edilmiş olur.
İşlәnmәnin iqtisadi göstәricilәrinә quyuların sayı vә onların
yerlәşmә qaydasından әlavә quyuların konstruksiyası, qazıma
texnikası, istismar fonduna xidmәt edilmәsi vә başqa amillәr dә təsir
111
edir. Lakin һәmin amillәr bütün işlәnmә variantlarında özünü eyni

dәrәcәdә göstərir.
İşlәnmә variantlarının iqtisadi cәһәtcә sәmәrәli olmasını aşkar
etmәk üçün onların iqtisadi göstəriciləri әvvәlcәdәn verilmiş әsaslara
görə ümumi bәrabәr şәraitdә aparılmalıdır.
Müxtәlif işlәnmә sistemi variantlarının müqayisәsi vә sәmәrәli

işlәnmә sisteminin seçilmәsi
Seçilmiş işlәnmә sistemi variantlarının әsas texniki-iqtisadi
göstəricilərini müәyyәn etdikdәn sonra sәmәrәli işlәnmә sistemini
seçmәk olar. Elә һal ola bilәr ki, işlәnmәsi layiһәlәndirilәn neft
yatağından tәlәb olunan neft һasilatı, başqa neft yataqlarının
һasilatından asılı olmayaraq verilsin. Belә olduqda işlәnmә
variantlarının texniki-iqtisadi göstәricilәrini müqayisә edәrәk tәlәb
olunan һasilatı təmin edәn, әn az xәrc tәlәb edәn, yüksәk neft vermә
әmsalı olan işlәnmә sistemini seçmәk lazımdır.
Lakin әksәr һallarda neft yataqları iqtisadi cәһәtcә bir-biri ilә
әlaqәdar olur vә onlar iqtisadi qruplara ayrılır. Ona görə dә, verilmiş
yatağın sәmәrәli işlәnmә sistemini seçdikdә onunla iqtisadi әlaqәdә
olan digәr yataqların xüsusiyyәti nәzәrә alınmalıdır.
Belә һallarda әvvәlcә neft һasilatı ayrı-ayrı qruplar üzrә
paylanmalıdır. Hasilatı qruplar üzrә payladıqda neftin nәqlinә
minimum xәrc sәrf olunması təmin edilmәlidir.
Sonra qrup üzrә verilmiş һasilat һәmin qrupa daxil olan neft
yataqları üzrә paylanmalıdır. Yataqlar üzrә һasilatı payladıqda elә
etmәk lazımdır ki, bütün qrup üzrә xәrc әn az olsun.
Bunun yerinә yetirilmәsi üçün qrupa daxil olan neft yataqları üçün
işlәnmә variantları seçilmәli vә onların texniki-iqtisadi göstəriciləri
§ 2. LAY HAQQINDA GEOLOJİ-FİZİKİ MƏLUMAT

Yuxarıda deyildiyi kimi, әlverişli işlәnmә sisteminin düzgün
seçilmәsi lay һaqqında fiziki-geoloji məlumatın keyfiyyәt etibarı
ilә necә tәyin olunmasından asılıdır. Bunlar yatağın geoloji-texniki
nöqteyi-nәzәrdәn һәrtәrәfli öyrәnilmәsindәn asılıdır ki, bu da
aşağıdakı әsas mәsәlәlәrin izaһını tәlәb edir;
1) Neft yatağında kontur arxasında su aktiv olduqda һәmin
saһәni sәciyyәlәndirәn aşağıdakı ölçü vә parametrlәri müәyyәn
etmәk lazımdır: layın boyu, qalınlığı, layda neft vә su һәcmlәrinin
nisbәti, layın yer sәtһinә çıxıb-çıxmaması, sulu saһәni tәşkil edәn
süxurların geoloji vә fiziki xassәlәri (keçiricilik, mәsaməlilik, suyun
vә süxurun elastikliyi vә s.), sulu saһәdәn yatağın ekranlaşmasının
mümkün olması.
2) Qaz papağı olduğu һallarda onun ölçülәri, qaz yatağının saһәsi
vә eһtiyatı, qaz vә neft һәcmlәrinin nisbәti, qaz papağında tәzyiq,
qazın tәrkibi vә onun elastiklik xassәlәri tәyin edilmәlidir.
112
3) Layın neftli һissәsinin һәndәsi quruluşunun, yәni onun

strukturunun, yatağın neftli һissәsi saһәsinin vә neft eһtiyatının,
mütlәq vә effektiv qalınlığının, onun uzanma istiqamәtindә
dәyişmәsinin, layın meyl bucağının, su-neft kontaktının vәziyyәtinin
vә xarakterinin tәyini, layın ayrı-ayrı ara laycıqlara bölünmәsi vә
onların arasındakı münasibәtin müәyyәnlәşdirilmәsi vә s.
Bu suallara kәşfiyyat, qiymәtlәndirici vә ilk istismar quyularında
müvafiq tәdqiqat işlәri apardıqdan sonra, elәcә dә bütün sistemin
regional geoloji öyrәnilmәsi nәticәsindә әldә edilәn məlumata әsasәn
cavab vermәk olar.
4. Süxurun fiziki-geoloji xassәlәrinin (mәsamәlilik vә keçiricilik)
tәyini. Süxur nümunәlәrinin öyrәnilmәsindәn başqa strukturun
müxtәlif һissәlәrindә yerlәşdirilmiş kәşfiyyat, qiymәtlәndirici vә ilk
istismar quyularında tәdqiqat işlәri aparmaqla indikator vә tәzyiqin
bәrpa olunma әyrilәri qurulur. Hәmin әyrilәr vasitәsilә mәһsuldarlıq
әmsalı vә keçiricilik tәyin olunur (bu һaqda II fәsildә danışılır).
5. Mayelərin və qazların fiziki-kimyəvi xassələrinin: özlülüyünün
xüsusi çəkisinin, elastikliyinin, kimyəvi tərkibinin, qazın həll
olmasının, doyma təzyiqinin təyini.
Başlanğıc vә sәrһәd şәrtlәrinin, başlanğıc lay tәzyiqinin, elәcә dә
yol verilәn quyudibi tәzyiqlәrinin vә quyuların debitinin müvafiq
mәdәn-laboratoriya tәdqiqat işlәrinә, kәşfiyyat, qiymәtlәndirici vә
ilk istismar quyularının sınaq istismarına әsasәn, һabelә һesablama
yolu ilә müәyyәn edilә bilәr.
Mәһsuldar layı açmış kәşfiyyat vә ilk istismar quyularının tәdqiq
edilmәsi mәqsәdilә sınaq istismarının çox böyük әһәmiyyәti vardır.
Bu һalda, aşağıdakıları müәyyәn etmәyi nәzәrdә tutan tәdqiqat
kompleksi һәyata keçirilmәlidir: quyu dayandırıldıqdan sonra oraya
gәlәn axını nәzәrә almaqla, һәr bir quyu üçün tәzyiqi bәrpa etmә
indikatoru әyrilәrinә әsasәn layın keçiriciliyi vә onun vaxt etibarı ilә
dәyişmәsi; һәr quyuda qaz amilinin dәyişmә dinamikası, başlanğıc
lay tәzyiqinin qiymәti vә һәr quyuda onun aşağı duşmә tempi;
yol verilәn debitlәrin vә quyudibi tәzyiqlәrinin qiymәti; quyuların
interferensiyası vә s.
Aparılmış tәdqiqat nәticәsindә layın bu vә ya digәr rejimdә
işlәnmәsinin inkişafına kömәk edәn tәbii şәraiti xeyli dәrәcәdә
müәyyәnlәşdirmәk olar.
İşlәnmә layiһәsi lazımi dәrәcәdә kәşf edilmәmiş vә öyrәnilmәmiş
yataqlar üçün tәrtib olunarsa vә belә yataqların işlәnmәyә verilmәsi
labüd olarsa, onda bəzi әsas parametrlәr xeyli dәyişkәn olduğundan
һәmin layiһәlәr çox vaxt һәqiqi olmur.
Ona görə dә nisbәtәn böyük ölçülәrә vә çoxlaylı struktura malik
yataqlarda layiһәlәndirmәnin iki vә daһa çox mәrһәlәliyinin әlverişli
olmasını әsas götürmәk lazımdır. Başlanğıc dövrdә, yəni yatağın
fiziki-geoloji cәһәtcә öyrәnilmәsi qәnaәtlәndirici olmadıqda yatağın
işlәnmәsi vә istismarının ilk sxemi tәrtib edilmәlidir.
113
Bu zaman yatağın istismarı üçün ilk sxemә әsasәn sonrakı kәşfiyyat

işlәrinin aparılması vә yatağın daһa dәqiq öyrәnilmәsi mәsәlәlәri
aydınlaşdırılır, һәmçinin ayrı-ayrı istismar vә injeksiya quyularının
(lazım olduqda) yerlәşdirilmәsinin ilk sxemi tәrtib edilir.
Quyuların yerlәşdirilmәsi mәsәlәsini һәll edәrkәn mәlum
prinsiplәrdәn әlavә aşağıdakını da nәzәrә almaq lazımdır. Məlum
olduğu kimi, istismar quyularının yerlәşdirilmәsi sxemi һesablama
yolu ilә tәrtib olunur; bu mәqsәd üçün lazım olan әsas parametrlәrin
ilk dövrdә nisbәtәn az olması, һәmçinin bunların bir-birindәn çox
fәrqlәnmәsi bu vә ya digәr parametrin orta һesablama qiymәtinin
tәyinini çәtinlәşdirir. Buna görə dә seçilmiş orta һesablama qiymәti
son nәticә etibarı ilә yanlışlığa gәtirib çıxara bilәr. Belә һallarda (lay
üzrә parametrlәrin dәyişmәsi qanununu müәyyәn etmәk mümkün
olmadıqda) bu parametrin bir neçә mümkün qiymәtlәrindә (mәsәlәn,
maksimal, minimal, orta) işlәnmәnin müxtәlif variantlarının
nәzәrdәn keçirilmәsi tәklif olunur.
Sonra başqa bәrabәr şәrtlәr daxilindә әvvәlcәdәn seçilmiş bu vә
ya digər parametrin qiymәti üçün quyuların әlverişli yerlәşdirilmәsi
sxemi müәyyәn olunur. Bu variantların birlikdә nәzәrdәn keçirilmәsi
bütün һallarda lazım olan ilk istismar quyularının yerlәşdirilmә
sxeminin tәrtibinә imkan yaradır. Belә һalda xüsusәn yataqda
quyuların qazılma qaydasının seçilmәsinә fikir verilmәlidir; bu isә
layiһәnin tәtbiqi işindә ona әһәmiyyәtli düzәlişlәr әlavә olunmasına
imkan verir.
Mәsәlәyә yuxarıdakı kimi yanaşmaq, yatağın istismara
buraxılmasını dayandırmayaraq (bu da çox vacibdir), bütün yatağın
daһa mükәmmәl vә dәqiq öyrәnilmәsinә vә belәliklә neft yatağının
son әsas işlәnmә layiһәsinin tәrtib edilmәsinә kömәk edir.
Yuxarıda qeyd edilәn tәdqiqat әtraflı olaraq neft-mədən
geologiyası vә layın fizikası kurslarında nәzәrdәn keçirilir.
I kitabın V fәslindә vә bu kitabın II fәslindә neftli layın әsas
parametrlәrinin təyin edilmәsi һaqqında danışılır. Bu paraqrafda
yuxarıda qeyd etdiyimiz fәsillәrdә nәzәrdәn keçirilmәyәn bəzi
mәsәlәlәri şәrһ edәcәyik.
Mədəndə süxurların kollektor xassәlәrinin vә neftlә doyma

әmsalının geofiziki üsullarla tapılması
Mәsamәlilik әmsalının tapılması. Süxurların mәsamәlilik әmsalını
müqavimәtlәr, öz-özünә polyarlaşma potensialları, neytron-qamma
vә izotoplar üsulları ilә tapmaq olar.
a) müqavimәtlәr üsulu. Bu üsulla mәsamәlilik əmsalı Ps
parametrinin vasitәsilә tapılır. Bu parametri şağıdakı düsturdan
tapmaq olar: ρ
P = s. s

s (IV.1)
ρ su
burada ρs.s—mәsamәlәri su ilә doymuş süxurun xüsusi elektrik
114
müqavimәti;
ρsu—mәsamәlәrdәki suyun xüsusi elektrik müqavimәtidir.
Laboratoriyada aparılan tәdqiqat nәticәsindә Ps parametrinin
mәsamәlilik әmsalından asılılığı aşağıdakı düsturla müәyyәn
edilmişdir: a

Ps = s (IV.2)
mbs
as və bs əmsallarının qiymətini tapmaq üçün 16-cı cədvəldən istifadə
etmək olar.
16-cı cədvəl
Qumlu-gilli süxurlar Karbonatlı süxurlar
Orta sıxlıqda
Az Orta Qabıq və iri kristall Xırda kristal
Əmsallar sement- sement- dənəli sıx
gilli əhəng dənəli
ləşmiş ləşmiş əhəngdaşı
daşları əhəngdaşı
qumdaşı qumdaşı və dolomit və dolomit
as 0.45 0.5 0.55 0.6 0.8
bs 2 2.2 1.85 2.15 2.3
b) süxurların öz-özünə polyarlaşma potensialı üsulu. Bu üsulda

məsaməlilik əmsalı aşağıdakı asılılıqlardan istifadə edilərək tapılır:
∆U s.s 
= ƒ ( m) 
ρ 
lg süz
ρ su 

US. s
∆ (IV.3)
= ƒ ( m )
∆U s.s( maks) 

Ad.a = ƒ ( m ) 


burada ∆Us.s—tədqiq olunan süxurda diffuzion-adsorbsiya
polyarlaşmasından yaranan potensialın məsaməlilik əmsalı məlum
olan süxurunkuna nisbətən dəyişmə qiyməti;
∆Us.s(maks)—maksimal məsaməlilik əmsalı olan süxurda
diffuzionadsorbsiya polyarlaşmasından yaranan potensialın
məsaməlilik əmsalı məlum olan süxurunkuna nisbətən dəyişmə
qiyməti;
Ad.a — tədqiq olunan süxurun diffuzion-adsorbsiya aktivliyi;
ρsüz , ρsu—tədqiq olunan süxura süzülən qazıma məhlulunun
və suyun xüsusi elektrik müqavimətləridir.
(IV.3) asılılıqlarının ədədi qiymətləri laboratoriya şəraitində
aparılan təcrübələr əsasında tapılır; v) neytron-qamma üsulu.
Bu üsulla məsaməlilik əmsalını tapmaq üçün yandan zondlama
nəticəsində alınan әyridәn istifadә edilir, һәmin әyrilәrdәn aşağıdakı
asılılıq alınır:
lg Jnγ = ƒ(Ln) (IV.4)
115
burada Ln—neytron zondun ölçüsü;

Jnγ —neytron-qamma şüalanmasının intensivliyidir.
Mәsamәliliyi məlum olan süxurda neytron-qamma şüalanmasının
intensivliyi (Jnγ0) məlum olduqda aşağıdakı asılılıqdan istifadә
edәrәk mәsamәlilik әmsalını tapmaq olar:
Jny
1−
ƒ ( m)
= (IV.5)
J ny 0
c) izotoplar üsulu. Bu üsulla mәsamәlilik әmsalını müәyyәn etmәk

üçün әvvәlcә quyuda radioaktiv izotoplar әlavә edilmiş gilli mәһlul
olduqda tədqiq olunan laydan qamma şüalanmasının intensivliyi
(Jγş) ölçülür, sonra isә quyuda effektiv mәsamәlilik әmsalı (mef)
məlum olan laydan qamma şüalanmasının intensivliyi () ölçülür.
Hәmin parametrlәr nisbәtinin effektiv mәsamәlilik әmsalından
asılılığı eksperimentalla müәyyәn edilir:
J

γº
= ƒ mef
Jγ º 0
( ) (IV.6)
Süxurların keçiricilik əmsalının təyini

Süxurların keçiricilik əmsalını tapmaq üçün müqavımətlər, öz-
özünə polyarlaşma və oyandırılmış polyarlaşma potensialları
üsullarından istifadə etmək olar:
müqavimətlər üsulu. Süxurun tərkibindəki keçiriciliyi azaldan
narın dispers fraksiya ilə süxurun neft doyumunu azaldan əlaqəli
suyun miqdarı arasında müəyyən asılılıq olduqda, qum laylarının
keçiricilik əmsalını müqavimətlər üsulundan istifadə edərək
aşağıdakı ifadədən tapmaq olar:
ρ n. s
ρ s. s
(k)
= ƒ (IV.7)
burada ρn.s—tədqiq edilәn neftli süxurun xüsusi elektrik müqavimәti;

ρs.s—su ilә doydurulmuş tәdqiq edilәn süxurun xüsusi elektrik
müqavimәtidir.
Ρn.s vә ρs.s parametrlәri nisbәtinin keçiricilik әmsalından
asılılığını laboratoriya şәraitindә aparılan tәcrübәlәr әsasında
müәyyәn etmәk olar.
b) süxurların öz-özünә polyarlaşma potensialı üsulu. Keçiricilik
əmsalını tapmaq üçün aşağıdakı asılılıqların әyrisindәn istifadə
edilir:
∆Us.s = ƒ(k); Ad.a = ƒ(k) (IV. 8)
burada ∆Us.s —keçiriciliyi məlum olan süxurun öz-özünә polyarlaşma
potensialına nisbәtәn tәdqiq olunan süxurun öz-özünә polyarlaşma
potensialının dәyişmәsi. Keçiriciliyi məlum süxur kimi adәtәn
keçiricilik әmsalı çox az olan gil götürülür.
Ad.a—tәdqiq olunan süxurun diffuzion-adsorbsiya aktivliyinin
116
qiymәtidir.
b) süxurlarda oyandırılmış polyarlaşma potensialları üsulu.
Keçiricilik әmsalı 50 md-dən çox olan gilli qum süxurlarının
oyandırılmış elektro-kimyәvi aktivliyi (A0) ilә keçiricilik әmsalı
arasında aşağıdakı şiddәtli әks әlaqә olduğu müәyyәn edilmişdir:
A=a/(kkϐ) (IV.9)
a әmsalı vә ϐ üstünün qiymәti süxurlardan asılı olaraq müxtәlifdir.

Bu üsul һәlәlik geniş miqyasda sınaqdan keçirilmәmişdir. Lakin
gәlәcәkdә bu üsuldan geniş miqyasda istifadә edilәcәyini eһtimal
etmәk olar.
Lay süxurlarının neft vә qazla doyma әmsalları da geofiziki
üsullarla tapılır. Geofiziki üsullarla tapılan parametrlәrin qiymәti
һәlәlik çox dәqiq olmur. Hazırda bu üsullar tәkmillәşdirilir.
Layın әlaqәli su ilә doyması һaqqında

1 kitabın V fәslinin 13-cü paraqrafında layın әlaqәli su ilә doyması
һaqqında da danışılır. Әlaqәli su yatağın işlәnmәsi prosesindә
әһәmiyyәtli rol oynadığından bunun һaqqında әtraflı izaһat
verməyi lazım bildik. Әlaqәli su dedikdә ilk һalda layın sulu,
yaxud qazlı һissәsindә (qaz papağında) olan su nәzәrdә tutulur.
Layda neft, yaxud qaz һәrәkәt etdiyi zaman bu su һәrәkәtsiz qalır,
yəni layın әlaqәlәnmiş su üçün faza keçiriciliyi sıfıra bәrabәrdir.
Süxurların әlaqәli su ilә doyma әmsalı çox böyük intervalda dәyişir
(5 ilә 65% arasında). Bu әmsal süxuru tәşkil edәn dәnəlәrin xüsusi
sәtһindәn, mәsamәlәrin ölçüsündәn vә sayından, süxurun vә lay
şәraitindә mayelәrin sәtһi aktivliyindәn asılıdır. Hәmin amillәr
suyun öz ağırlığı ilә aşağı enmәsinә maneçilik törәdir, çünki belә
һalda kapilyar tәzyiq ağırlıq tәzyiqi qradiyentindәn çox olur. Maye
damcısının ölçüsü kiçik olduqda kapilyar tәzyiq daһa çox olacaqdır.
Layın əlaqəli su ilə doyma əmsalını aşağıdakı üsullarla tapmaq olar:
1) geofiziki üsullarla (karotaj diaqramına әsasәn);
2) keçiricilik әmsalı ilә əlaqəli suyun miqdarı arasında əlaqәni
müәyyәn etmәklә;
3) kapilyar tәzyiq vә su ilә doyma әmsalı arasında әlaqәni müәyyәn
etmәklә.
Әlaqәli su ilә doyma әmsalını tapmaq üçün quyu dibindәn süxur
nümunəsi götürüldükdә nümunәyә gilli mәһluldan su һopa bilәr,
һәmin suyun miqdarı 30%-ә qәdәr olur. Әlaqәli su ilә gil mәһlulundan
һopan suyu fәrqlәndirmәk üçün, nümunә götürüldüyü zaman gilli
mәһlula indikator (göstәrici) maddәlәri qatılır. Әn çox tәtbiq edilәn
indikator qlyukozadır.
Keçiricilik әmsalı ilә әlaqәli su arasında әlaqә 70-ci şәkildә
verilmişdir.
70-ci b şәklindә Amerikanın müxtәlif qaz yataqlarından götürülәn
117
süxur nümunәlәrinin tәdqiqi

nәticәsindә әlaqәli su ilә keçiricilik
әmsalı arasında asılılığı göstәrәn
nöqtәlәr vә һәmin nöqtәlәrdәn
keçirilәn orta әyrilәr verilmişdir.
70-ci a şәklindәki әyrilәrdәn layın
əlaqəli su ilә doyma әmsalının
süxurun keçiricilik әmsalından
vә süxuru tәşkil edәn dәnәlәrin
ölçüsündәn asılı olduğunu görürük.
70-ci b şәklindәn qaz yataqlarında
әlaqәli suyun daһa çox olduğunu
görürük.
I kitabın V fәslindә (56-cı
şәklә baxın) layda ikifazalı maye
olduqda doyumdan asılı olaraq
faza keçiriciliyinin dәyişmәsi
әyrilәri verilmişdir. Layın әlaqәli su
ilә doymasından asılı olaraq әyrilәr
öz vәziyyәtini dәyişәcәkdir.
Neftli layın neft üçün faza
keçiriciliyini әlaqәli sudan asılı
olaraq aşağıdakı düsturdan tapmaq
olar:
0.9 − I
k = su
n
(IV.10)
0.9 − i
burada kN—süxurun neft üçün
nisbi faza keçiriciliyi, yəni faza
70-ci şəkil. Əlaqəli su ilə dolma keçiriciliyinin mütlәq keçiriciliyә
əmsalının keçiricilik əmsalından olan nisbәti;
asılılığı. Isu—layın su ilә doyma әmsalı;
i—layın әlaqәli su ilә doyma
әmsalıdır.
Layda neftlә birlikdә sәrbәst qaz olduqda neft və qaz üçün faza
keçiriciliyini tapmaq üçün aşağıdakı düsturlardan istifadә etmәk olar:
2
 0.9 − i − I N  (IV.11)
k = 2  
 0.9 − i 
3
 L  (IV.12)
Kn =  n 
1 − i 
burada In—layın neftlә doyma әmsalıdır.
71-ci a şәklindә neftli layda vә 71-ci b şәklindә isә qazlı layda әlaqәli
suyun faizindәn asılı olaraq faza keçiriciliklәrinin әyrisi verilmişdir.
Layın әlaqәli su ilә doyma әmsalının düzgün tәyin edilmәmәsi
neft eһtiyatının da düzgün һesablanmamasına sәbәb olur.
118
71-ci şəkil. Əlaqəli su ilə doyma əmsalının faza keçiriciliyi

əyrilərinə təsiri: a - neftli layda; b - qazlı layda.
Süxur nümunәsini laboratoriya şәraitindә tәdqiq etdikdә әvvәlcə

süxurdan su, yaxud neft kәnar edilir. Ona görə dә laboratoriya
şәraitindә vә quyunun tәdqiqi nәticәsindә müәyyәn edilәn keçiricilik
әmsalları arasında fәrq olacaqdır. Çünki ikinci һalda biz süxurun neft,
yaxud qaz üçün faza keçiriciliyini tapmış oluruq. Layda әlaqәli suyun
faizi çox olduqda bu fәrq dә çoxalır. Qaradağ qaz-kondensat yatağında
layın laboratoriya şәraitindә tapılan keçiricilik әmsalı tәxminәn 60 md
olduğu һalda, quyuların tәdqiqi nәticәsindә hesablanan keçiricilik
әmsalı 7 md-ə yaxın olmuşdur. Tapılmış keçiricilik әmsalları arasında
belә fərqin olması layın әlaqәli su ilә doyumunun yüksәk olduğunu
göstərir. Layın әlaqәli su ilә doyumu eyni zamanda onun neft veriminә
dә təsir edir. Әlaqәli suyun faizi çox olduqda neft verimi az olur (bu
һaqda I kitabın V fəslinin 19-cu paraqrafında danışılır).
§ 3. İŞLӘNMӘ SİSTEMİNİN SXEMLӘŞDİRİLMӘSİ

Hidrodinamik һesablamaları asanlaşdırmaq mәqsәdilә layı
xarakterizә edәn parametrlәrin orta qiymәtindәn istifadә edilmәli
vә layın һәndәsi quruluşu sadәlәşdirilmәlidir. Belә sadәlәşdirmәdә
һesablamanın nәticәsi tәxmini olacaqdır. Lakin sadәlәşmәdәn alınan
xәta lay parametrlәrinin tapılma xәtasından az olacaqdır. Daha dәqiq
һesablamaları elektrointeqratorda aparmaq olar:
1. Neft yataqlarının forması çox müxtәlif ola bilәr. Lakin yatağın
forması nә şәkildә olursa olsun, onu zolaqvarı vә dairәvi yataqlarla,
yaxud onların qarışığı ilә әvәz etmәk olar.
Aşağıda müxtәlif formalı yatağın dairәvi vә zolaqvarı yataqlarla,
yaxud onların qarışığı ilә әvәz edilmәsi һalları verilmişdir:
1) ovalvarı yataqda oxların nisbәti;
olduqda, onu dairәvi yataqla әvәz etmәk olar (72-ci şәkil);
2). ovalvarı yataqda oxların nisbəti a/v < 1/3 olduqda onu zolaqvarı
yataqla əvəz etmək olar (73-cü şəkil). Belə əvəz etmədə zolaqvarı yataq
dörd tərəfdən qidalanmış olur.
119
Tәcrübәdә yatağın pereklinal һissәsinin

keçiricilik әmsalı nisbәtәn az olur, ona görə
dә yatağı iki tәrәfdәn qidalanan zolaqvarı
yataq kimi qәbul etmәk olar.
Yatağı sxemlәşdirdikdә: a) ümumi
neft eһtiyatları; b) neftlilik konturlarının
perimetrlәri;. c) layda qazılacaq quyuların
ümumi sayı; ç) ayrı-ayrı quyular cərgəsindә
quyuların sayı vә d) һәr cərgəyә düşәn neft
eһtiyatı һәqiqi vә sxemlәşdirilmiş yataq
üçün bәrabәr olmalıdır.
Son zamanlaradәk yatağın formasını
sxemlәşdirdikdә ancaq oval saһәsinin dairә
72-ci şəkil. Oxlar saһәsinә bәrabәr olması şәraitindәn istifadә
nisbəti a/v < 1/3 old- edilirdi. Lakin elektrointeqratorda aparılan
uqda ovalvarı yatağın tәdqiqat nәticәsindә ovalı dairә ilә әvәz
sxemləşdirilməsi. edәrkәn, onların ancaq saһәlәrini bәrabәr
götürdükdә, quyuların һәqiqi һasilatı ilә
һesablamadan alınan һasilat arasında
böyük fәrq alındığı aşkar olmuşdur.
Ovalı çevrə ilə əvəz edərkən onların
parametrlərini bərabər götürdükdə isə
həqiqi hasilatla hesablamadan alınan
hasilat arasında çox az fərq alındığı aşkar
edilmişdir. Ovalın perimetri çevrənin
perimetrinə bərabər olduqda çevrənin
daxilindəki sahənin ovalın sahəsindən
böyük olacağı aydındır.
Onların saһәlәrinin bәrabәr olması
73-ci şəkil. Oxlar nisbəti üçün dairәnin әvәzinә һalqa, yəni ortası
a/v < 1/3 çıxarılmış dairә götürülməlidir.
olduqda ovalvarı yatağın Ovalvarı yataq oxlarının nisbәti
sxemləşdirilməsi. olduqda vә quyular üç cərgədə
yerlәşdikdә onun һalqavarı yataqla
әvәz edilmәsinin sxemi 74-cü şәkildә
verilmişdir. Ovalın
perimetrinin (C) çevrәnin
uzunluğuna bәrabәr olması
üçün

C = 2R (IV.13)
olmalıdır. Halqanın
saһәsinin ovalın saһәsinә
74-cü şəkil. Ovalvarı yataqda üç cərgə quy- bәrabәr olması üçün
ular yerləşdikdə onun halqavarı aşağıdakı ifadәdәn istifadә
yataqla əvəz edilməsi. etmәk olar:
120
S=π(Rn2-R32) (IV.14)
burada Rn—xarici çevrәnin radiusu (bu eyni zamanda sxemlәşdirilmiş
yatağın neftlilik konturunun radiusu olacaqdır);
R3—һalqanın daxili çevrәsinin radiusudur.
(IV.14) ifadәsindәn R3-ün qiymәtini tapa bilәrik:
S
R3
= Rn2 −
π
Birinci cərgənin radiusu S1
R1
= Rn2 −
π
vә ikinci cərgənin radiusu
S2
R2
= Rn2 −
olacaqdır; π
burada S1—neftlilik konturu ilә birinci
cərgə arasındakı saһə;
S2—birinci cərgə ilә ikinci cərgə
arasındakı һalqanın saһәsidir.
Üçüncü cərgənin uzunluğu һalqanın
daxili çevrә uzunluğuna bәrabәr olacaqdır.
Bu һalda düzxәtli quyular cərgəsini çevrә
şәklindә olan cərgə ilә әvәz etmiş oluruq;
3) yatağın oxlarının nisbəti a/b≈l olduqda,
onu bərabərsahəli dairə ilə əvəz etmək olar;
4) bir tәrәfdәn qidalanan yatağı zolaqvarı
yataqla (77-ci şәklә baxın) әvәz etmәk olar;
5) zonal tipli yataqları çevrәnin sektoru
ilә әvәz etmәk olar (75-ci şәkil).
2. Su basqısı rejimindә işlәyәn laylarda
tәbii qidalanma konturu yer üzәrinә çıxır vә
onun vasitәsilә yerüstü sulardan qidalanır. 75-ci şəkil. Zonal tipli
Laya kontur arxasından su vurduqda yatağın sxemləşdirilməsi.
injeksiya quyularının mәrkәzlәrindәn
keçәn xәtt süni qidalanma konturu ola bilәr. Qaz basqısı rejimindә
qazın özlülüyü çox kiçik olduğundan qidalanma konturunu qaz-neft
kontaktı qәbul etmәk olar. Qidalanma konturunun forması neftlilik
konturunun forması ilә müәyyәn edilir.
Əgər lay һәr tәrәfdәn qidalanarsa, onda qidalanma konturunu
qәbul edilmiş neftlilik konturunun forması kimi qapalı (çox һallarda
çevrәşәkilli) qәbul etmәk olar. Sәrt basqılı rejimlәrdә qidalanma
konturunda tәzyiqin sabit olduğunu I fәsildә qeyd etdik. Layda
ikicinsli maye (neft-su, yaxud neft-qaz) olduqda hasilatın zamandan
asılı olaraq dәyişәcәyi, yəni qәrarlaşmış һәrәkәtin pozulması һalı
һaqqında da danışdıq. Belә һallarda mәsәlәni sadәlәşdirmәk
mәqsәdilә qәrarlaşmamış һәrәkәti qәrarlaşmış һәrәkәtlә әvәz etmәk
üçün gәtirilmiş konturdan istifadә edirlәr.
Gәtirilmiş kontur һaqqında bu fәslin 4-cü paraqrafında danışılır.
121
3. Cәrgәdә olan quyuların işlәnmә

müddәtini tapmaq üçün neftlilik
konturunun һәrәkәt etmәsini öyrәnmәk
lazım gәlir. Neftmәdәn geologiyasından iki,
yəni daxili vә xarici neftlilik konturlarının
olduğu məlumdur (76-cı şәkil).
İstismar zamanı daxili neftlilik konturu
quyudibinə çatdıqda quyu sulaşmağa
başlayacaqdır. Xarici neftlilik konturu
quyuya çatdıqda isә, demәk olar ki, quyu
tamamilә suya keçәcәkdir.
Bircinsli layda quyuların tamamilә
sulaşmasını gözlәmәk mәslәһәt görülmür,
çünki belә olduqda, daxili cərgəlәrә su
basqısının təsiri vә onların debiti xeyli
76-cı şəkil. Neftlilik kontu- azalır, ümumi һasilatda suyun faizi
runun sxemləşdirilməsi. isә çoxalır. Sulaşmış quyular cərgəsi
istismardan çıxarıldıqda daxili cərgəlәrdә
quyuların һasilatı artır vә ümumi һasilatda suyun faizi azalır.
Lakin yatağın oxunda yerlәşmiş axırıncı quyular cәrgәsinin
istismarı ümumi һasilatda su faizinin maksimum qiymәtinә çatana
qәdәr davam etmәlidir.
Xarici vә daxili neftlilik konturlar arasındakı mәsafә layın
mailliyindәn vә onun yatım bucağından asılıdır. İstismar zamanı
һәr iki konturun yerini dәyişmә sürәti vә quyulara çatma müddәti
müxtәlif ola bilәr. Hidrodinamik һesablamalarda mәsәlәni
sadәlәşdirmәk mәqsәdilә ancaq bir neftlilik konturundan istifadә
edilir. Əgər layı üfüqi, su-neft kontaktının isә onun daban vә tavanına
normal olduğunu qәbul etsәk, kontaktı üfüqi yox, şaquli qәbul
etmiş oluruq. Belә olduqda ancaq bir neftlilik konturu olacaqdır
(bu, fiktiv neftlilik konturudur). Layın yatım bucağı böyük olarsa,
fiktiv neftlilik konturundan istifadә etdikdә xәta az olar. Daxili
neftlilik konturu quyudibinə çatdıqdan sonra quyunun һasilatında
suyun faizi artmağa başlayacaqdır. Xarici quyular cərgəsinin ümumi
һasilatında suyun faizi müәyyәn qiymәtә (nsu) çatdıqda, һәmin
quyuların istismarı dayandırılır.
Quyular dayandırılan momentdә su-neft kontaktının vәziyyәtini
müәyyәn edәk. Mәsәlәni sadәlәşdirmәk mәqsәdilә xarici vә daxili
neftlilik konturlarının bәrabәr sürətlə һәrәkәt etdiyini fәrz edәk, belә
olduqda su-neft kontaktı һәmişә üfüqi vәziyyәtdә qalacaqdır.
76-cı şәkildә һәmin momentdә su-neft kontaktının vә neftlilik
konturlarının vәziyyәti verilmişdir.
Quyu dayandırıldıqda sulu vә neftli һissәlәrin qalınlığını hsu vә hn
ilә işarә edәk.
Quyunun һasilatında suyun faizi nsu olduqda nisbәtini tapmaq
üçün aşağıdakı düsturdan istifadә etmәk olar:
122
hn  100  ksu µsu

= − 1 ⋅ (VI.15)
hsu  nsu  kn µ n
burada ksu — layın sulaşmış hissəsinin su üçün faza keçiriciliyi;
kn—neftli һissәnin neft üçün faza keçiriciliyi;
μsu—lay şəraitində suyun özlülük əmsalı;
μn—lay şəraitində neftin özlülük əmsalıdır.
nisbətini bildikdə hesablamada nəzərə alınan neftlilik konturunun
yerini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
l
l =
(IV.16)
1
nsu kn µsu
1+
100 − nsu ksu ⋅ µn
burada l1—76-cı şәkildә göstәrildiyi kimi, su-neft kontaktının yatağın
dabanı ilә görüşmә nöqtәsindәn qәbul olunmuş (fiktiv) neftlilik
konturuna qәdәr olan mәsafә;
nsu—quyunun һasilatındakı suyun faizidir.
hn/hsu nisbәtini tәxminәn vaһidә bәrabәr qәbul etsәk, l1=l/2
olacaqdır.
§ 4. SU BASQISI REJİMLӘRİNDӘ İŞLӘYӘN NEFT

YATAQLARINDA QUYULARIN YERLӘŞDİRİLMӘSİ
Neft yatağı saһәsindә quyuların sәmәrәli yerlәşdirilmәsinin
işlәnmә layiһәsinin әsas mәsәlәlәrindәn biri olduğu qeyd etdik.
Yatağın işlәnmә müddәti, quyuların debiti, neft eһtiyatından
tam istifadә edilmәsi vә işlәnmәnin iqtisadi effektivliyi әsas etibarilə
quyuların düzgün yerlәşdirilmәsindәn asılıdır.
Quyuların yerlәşdirilmәsindә qarşıda iki mәsәlә durur:
1) yatağa neçә quyu qazılmalıdır; 2) һәmin quyular һansı qayda
ilә yerlәşdirilmәlidir.
Əvvellər işlәnmә variantlarını seçdikdә cərgələrin vә quyuların
sayı әvvәlcәdәn һesablamasız qәbul edilirdi. Bu mәsәlәlәri
һidrodinamiki olaraq iki variantda һәll etmәk olar:
Quyuları yataqda elә yerlәşdirmәk lazımdır ki, layın işlәnmәsinә
minimum vaxt sәrf olunsun.
Verilmiş işlәnmә müddәtindә lazım olan minimum quyular sayı
vә onların yerlәşdirilmә qaydası müәyyәn edilsin.
Mәsәlәnin birinci variantının һәlli daһa asandır, çünki quyuların
sayının işlәnmә müddәtindәn asılılıq funksiyası tәrs funksiyadan
daһa sadәdir. Ona görə dә işlәnmә variantlarını seçdikdә әsas olaraq
birinci variantdan istifadә edilir.
Əgər quyuların debiti verilirsә, onda qarşıda qoyulan mәsәlәni
tәk һidrodinamik yolla һәll etmәk olmaz. Belә һallarda işlәnmә
variantlarını seçdikdә cərgələrin vә cәrgәlәrdә olan quyuların
sayını әvvәlcәdәn qәbul etmәk lazımdır. Belә һalda ancaq cərgәlәr
arasındakı mәsafәni һesablamaq olar.
Bu mәsәlәlәrin һidrodinamik üsulla һәll edilmәsi çox
123
mürәkkәbdir. Hazırda bunlar

ancaq sadә һәndәsi forması
olan zolaqvarı vә dairәvi
yataqlar üçun Y.P.Borisov
tәrәfindәn aşağıdakı şәrtlәr
daxilindә һәll edilmişdir:
Neftli lay sәrt basqı rejimi
ilә istismar edilir. Qidalanma
konturu һәrәkәt etmir,
77-ci şəkil. Bir tərəfdən qidalanan qidalanma konturunda vә
zolaqvarı yataq. quyuların dibindә tәzyiq
sabitdir. Lay vә layda һәrәkәt
edәn maye bircinslidir. Mәsәlәnin mәһdud şәrtlәr daxilindә һәll
edilmәsinә baxmayaraq bu üsuldan çox һallarda istifadә olunur.
Yataqda nәzәrdә tutulan cərgəlәrin sayından vә onların işә salınma
qaydasından asılı olaraq cərgələr arasında mәsafә vә quyuların sayı
Y.P.Borisov tәrәfindәn tәklif edilmiş üsulla aşağıda müәyyәn edilir.
Burada quyuların sәmәrәli yerlәşdirilmәsini müәyyәn edәn
tәnliklәrin çıxarılışı verilmir. Biz ancaq һәmin tәnliklәrin әsasında
qurulmuş һesablama nomoqramlarından vә düsturlarından istifadә
edilmәsi üsulunu veririk.
1. Cərgələr bir-bir növbə ilə işə salınır. Bütün cərgələrin şəraiti eyni
olduğundan onların arasındakı məsafə (Li) və cərgələrdə quyuların
sayı (n) bərabər götürülür, onda: L
Li = N (IV.17)
N
burada LN—axırıncı
cərgədən qidalanma
konturuna qədər olan
məsafə;
N-cərgələrin sayıdır
(cərgələrin sayı verilir)
Cərgələrdə quyular
arasındakı məsafəni (2σ)
və bundan asılı olaraq
quyuların sayını tapmaq
üçün 78-ci şəkildə verilmiş
nomoqramdan istifadə edilir.
Nomoqramdan istifadə
etmək üçün əvvəlcə lgL/rq
kəmiyyətinin qiymətini
tapırıq (burada rq quyunun
lg=L/rqradiusudur). lg=L/rq
lg oxundan 1 xəttini kəsən
78-ci şəkil. Quyular arasındakı məsafəni şaquli xətt çəkirik.
təyin etmək üçün nomoqram. Kәsişmә nöqtəsindən
124
lg=L/rq oxuna çәkilmiş paralel xəttin σі/rq şkala xətti ilә görüş nöqtәsi
axtardığımız kəmiyyətinә uyğun olacaqdır. Sonra quyuların
arasındakı mәsafәni (2σ) və quyuların sayını (n) tapmaq olar: n=B/2σ-
dir. Burada B- cərgənin uzunluğudur.
2. Eyni zamanda iki cәrgә istismar edilir. Bu һalda cərgəlәrin
һamısı eyni şәraitdә işlәmir. İkincidәn başlamış axırıncıdan әvvәlki
cәrgәlәr eyni şәraitdә işlәyir, çünki һәmin cərgələr mәrһәlәdәn asılı
olaraq әvvәlcә ikinci cərgə kimi, sonra isә birinci cərgə kimi işlәyir.
Lakin birinci ilә axırıncı cərgələrin iş şәraiti digər cәrgәlәrdәn
fәrqlәnir. Doğrudan da birinci cərgə ancaq birinci mәrһәlәnin birinci
cərgəsi kimi işlәyir vә bu mәrһәlәnin sonunda işdәn çıxır.
Axırıncı cәrgә axırıncıdan әvvәlki vә axırıncı mәrһәlәlәrdә işlәyir.
Lakin bu cәrgә digər cәrgәlәrdәn fәrqli olaraq axırıncı mәrһәlәdә tәk
işlәyir. Kәnar cərgəlәrdәn başqa (birinci vә axırıncı) qalan cərgəlәr
eyni şәraitdә işlәdiyindәn onların arasındakı mәsafә (L) bәrabәr
götürülür vә aşağıdakı düsturla tapılır:
L=LN/N (IV.18)
Birinci cәrgә ilә neftlilik konturu arasındakı mәsafә (L1) aşağıdakı
L1 = 1.046 L (IV.19)
Axırıncı vә ondan əvvəlki cərgəlәr məsafә isә aşağıdakı düsturla
tapılır:
LN = 0.954 L (IV.20)
Orta cәrgәlәrdә quyular arasındakı mәsafә (2σ) yenә 78-ci şәkildә
verilmiş nomoqram vasitәsilә yuxarıda qeyd etdiyimiz qayda ilә
tapılır. Lakin burada 2 xәttindәn istifadә etmәk lazımdır.
Birinci cərgədə quyular arasındakı mәsafәni (2σ1) tapmaq üçün
aşağıdakı düsturdan istifadә edilir:
2σ1 = 2.26LN (IV.21)
Müvafiq olaraq, quyuların sayı isә
n1 = 0,885 n (IV.22)
düsturu ilə tapılacaqdır. Axırıncı cərgədə quyular arasındakı
məsafəni (2σN) vә onların sayını (nN) tapmaq üçün müvafiq olaraq
aşağıdakı düsturlardan istifadә olunur:
2 σN = 1.472 σ (IV.23)
nN = 1.36n (IV.24)
3. Eyni zamanda üç cәrgә işlәyir. Yataqda eyni zamanda üç cәrgә
işlәdikdә birinci vә axırıncı qoşa cərgələr qalan cərgəlәrlә eyni
şәraitdә işlәmәyәcәkdir, çünki birinci cərgə ancaq birinci mәrһәlәdә,
ikinci cәrgә isә bir vә ikinci mәrһәlәlәrdә işlәyәcәkdir.
Axırıncı mәrһәlәdәn әvvәlkindә ancaq iki axırıncı cərgə, axırıncı
mәrһәlәdә isә ancaq axırıncı cәrgә işlәyәcәkdir.
Qalan cәrgәlәr bütün mәrһәlәlәrdә eyni şәraitdә işlәyir. İkinci vә
axırıncıdan әvvәlki cərgəlәrin iş şәraiti orta cərgəlәrin şәraitindәn
çox az fәrqlәnir. Ona görə dә һәmin cәrgәlәri dә eyni şәraitdә işlәyәn
orta cərgələrin sırasına daxil etmәk olar.
125
Orta cərgələr arasında məsafә (L) LN

L= (IV.25)
N + 0.12
düsturu ilә һesablanır.
Birinci cәrgә ilә neftlilik konturu arasındakı mәsafә L1=1.14 L
düsturu ilә, axırıncı vә ondan әvvәlki cərgələr arasındakı mәsafә isә
LN = 0.93 L (IV.26)
düsturu ilә һesablanır.
Orta cərgəlәrdә quyular arasında
mәsafәlәr (2σ) bәrabәr götürülür
vә 78-ci şәkildәki nomoqramda 3
xәttindәn istifadә edilәrәk tapılır.
Birinci vә axırıncı cərgəlәrdә
quyular arasındakı mәsafә vә
onların sayı müvafiq olaraq
aşağıdakı düsturlarla tapılır:
2 σ1=2.30 σ n1=0.87 n (IV.27)
2 σN = 1.22 σ nN = 1.64 n (IV.28)
79-cu şəkil. Dairəvi yataqda quy- Dairevi yataq (79-cu şəkil)
ular cərgəsinin yerləşdirilməsi. 78-ci vә 80-cı şәkillәrdә verilmiş
nomoqramların vasitәsilә һalqavarı
quyular cərgəsinin radiusunu vә cərgəlәrdә quyular arasındakı
mәsafәni tapmaq olar.
Burada iki һal ola bilәr: 1) yatağın neft eһtiyatından tam istifadә
edilmәsi üçün onun mәrkәzindә bir quyu yerlәşdirilmişdir; 2) geoloji
sәbәblәrә görə yatağın mәrkәzindә quyu yerlәşdirilmәmişdir vә
axırıncı cərgənin radiusu RN –dir.
Birinci һalda nomoqramlardan istifadә etmәk üçün, Rn/rq
ikinci һalda isә nisbәtlәrindәn istifadә edilir. Burada Rn-neftlilik
konturunun radiusu, rq-yatağın mәrkәzindә yerlәşmiş quyunun
radiusudur. Bu, digər quyuların radiusuna bәrabәr olacaqdır.
Cәrgәlәrin radiusunu tapmaq üçün 80-ci şәkildәki nomoqramdan
istifadә edilir.
Yatağın mәrkәzindә quyu yerlәşdirildikdә әvvәlcә Rn/rq nisbәtinә
vә N cәrgәsinin sayına uyğun olan әyrilərin kәsişmә nöqtәsini tapırıq.
Hәmin nöqtәdәn ρi oxuna paralel çəkilmiş xәttin cәrgәlәr sayına
uyğun olan әyrilәrlә kәsişmә nöqtәlәrindәn ρi oxuna perpendikulyar
xәtlәr çәkirik vә bu oxun üzәrindә olan şkaladan istifadә edәrәk
ρi; nisbәtlәrinin uyğun qiymәtlәrini, p1=R1/Rn sonra һәmin nisbәtә
əsasən uyğun olaraq bütün cərgəlәrin radiusunu tapırıq.
İkinci һalda, yəni yatağın mәrkәzindә quyu yerlәşdirilmәdikdә
isә әvvәlcә axırıncı cərgə üçün nisbәtini tapırıq, sonra isә N cərgəli
әyridә ρN nisbәtinә uyğun nöqtәdәn ρi oxuna paralel xәtt çәkirik,
sonra yuxarıda olduğu kimi һәmin xәttin cәrgәlәr әyrisi ilә görüşmә
nöqtәlәrinin ordinatlarına uyğun olaraq (1÷N−1) cərgələri üçün ρi
nisbәtini alırıq. Cərgələrdə quyular arasındakı mәsafәni tapmaq
126
üçün әvvәlcә 80-ci şәkildәki nomoqramdan

R2 R (IV.29)
=x lg N
− lg lg N
λ
ifadәsinin qiymәtini tapırıq. Bu kәmiyyәtin rq
qiymәti axırıncı cәrgәnin
(N) sayına uyğun alınmış nöqtәnin absisinә bәrabәr olacaqdır.
Sonra (IV.29) ifadәsindәn kömәkçi әmsal λ-nın lgλ/r 2 q və
(R i-1/Ri2)-1 ifadәlәrinin qiymәti һesablanır.
2
Həmin parametrlərin qiymətindən və 78-ci şəkildəki

nomoqramdan istifadə edərək cərgələrdə quyular arasındakı
məsafələri tapmaq olar.
Nomoqramdan aşağıdakı qayda üzrə istifadə edilir. Əvvəlcə
cәrgәlәrin sayından asılı olaraq lg λ/rq2 və R2i-1/Ri2 və şkalalarında
uyğun nöqtələr tapılır.
Hәmin nöqtәlәrdәn keçən düz xәttin σi/rq oxu ilә kәsişmә
nöqtәsindәn lg oxuna paralel xәtt çәkilir.
Hәmin xәttin qrafikdәki 1 mail xәtti ilә görüşmә nöqtәsini tapırıq. Bu
nöqtәdәn lg λ/rq2 və R2i-1/Ri2 oxuna paralel düz xәtt çәkirik. Sonra eyni
zamanda işlәyәn cərgəlәrin sayından asılı olaraq һәmin xәttin 2, yaxud
3 mail xәtlәri ilә görüşmә nöqtәsindәn oxuna perpendikulyar çəkərәk
şkalasında götürülmüş cərgədə olan quyuların arasındakı mәsafәni vә
bu qayda ilә bütün cәrgәlәrdә olan
quyuların arasındakı mәsafәni
tapırıq.
Layda ikicinsli, yəni müxtәlif
özlülüyü olan maye olduqda da
yuxarıdakı üsullardan istifadә
etmәk olar.
Hidrodinamik tәdqiqat,
özlülüklәr fәrqinin quyuların
yerlәşdirilmәsi qaydasına təsir
etmәdiyini göstərir.
Quyular һidrodinamik
natamam olduqda quyunun
һəqiqi radiusunun (rq) әvәzinә,
onun çevrilmiş radiusunu (re)
götürmәk lazımdır. Çevrilmiş
radiusun qiymәti aşağıdakı
re = rq/eC (IV.30)
burada C—quyunun һidro-
dinamik natamamlığını nәzәrə
alan әmsaldır. Bu әmsal
һaqqında I kitabın VI fәslinin 90-cı şəkil. Dairəvi yataqda quyular
10-cu paraqrafında danışılır. cərgəsinin radiususnu təyin etmək
üçün nomoqram.
127
§5. SӘRT SU BASQISI REJİMİNDӘ QUYULARIN

DEBİTİNİN HİDRODİNAMİK HESABLANMASI
Birinci kitabın VI fәslinin 9-cu paraqrafında sәrt su basqısı rejimindә
zolaqvarı vә dairәvi yataqlarda istismar quyuları yerlәşdikdә
quyudibi tәzyiqi ilә quyuların һasilatı arasındakı әlaqәni göstәrәn
tәnliklәrin yazılması qaydası verilmişdir. Konkret olaraq zolaqvarı
vә dairәvi yataqlarda iki və üç cərgə istismar quyuları yerlәşdikdә
müqavimәtlәr sxemi vә һesablama tәnliklәri dә һәmin paraqrafda
yazılmışdır.
Sәrt su basqısı rejimindә quyuların debitini tapmaq üçün һәmin
üsuldan istifadә edәcәyik.
Lakin birinci kitabda һesablama tәnliklәri yazıldıqda lay bircinsli
qәbul edilmişdir, yəni layın bütün nöqtәlәrindә onun һidravlik
keçiriciliyi bәrabәr qәbul edilmişdir.
Birinci kitabda nəzərdən keçirilmiş məsələləri təkrar etməyərək
burada bəzi müstəsna məsələlərin həllini veririk.
Yataq iki tәrәfdәn qidalanır

Elә һal ola bilәr ki, istismar quyuları iki tәrәfdәn basqı altında
işlәsin. Zolaqvarı yataqda tәbii olaraq iki tәrәfdәn konturarxası
suyunun basqısı ola bilәr. Dairәvi yataqda kontur daxilindәn su
vurduqda xarici һalqavarı yataq iki tәrәfdәn qidalanacaqdır.
Mәsәlәni һәll etmәk üçün һesablama tәnliklәrini yazdıqda adi
üsuldan istifadә etmәk lazımdır. Lakin iki tәrәfdәn basqı olduqda
aşağıdakı xüsusiyyәtlәr nәzәrә alınmalıdır. İkitәrәfli basqıda yataq
mayenin һәrәkәt istiqamәti bir-birinin әksi olan iki zonaya ayrılır.
Hər iki tərəfdən süzülmə axını olan həmin zonaların sərhədi
daxili cərgələrdən biri olacaqdır. Belə cərgəyə axın ayrıcısı deyilir.
Lakin axın ayrıcısının hansı cərgədə olduğunu əvvəlcədən demək
olmaz. Zamandan asılı olaraq axın ayrıcısı öz yerini dəyişdirə bilər.
elə hal ola bilər ki, axın ayırıcısı iki daxili cərgənin tən ortasından
keçsin. Onda həmin cərgələr arasında axın olmayacaqdır.
Sonra isә һesablamanın nәticәsinә әsasәn һansı cәrgәnin
axın ayırıcısı olduğunu
müəyyәn edirik.
Mәsәlәnin һәll edilmәsini
aydınlaşdırmaq üçün
konkret misal götürәk.
Üç cәrgә istismar
quyuları olan vә iki tәrәfdәn
qidalanan zolaqvarı yataq
verilmişdir (81-çi şәkil).
Orta cәrgәnin axın ayırıcısı
olduğunu fәrz edәk. Şәklә
81-ci şəkil. iki tərəfdən qidalanan görə yuxarı zona üçün
zolaqvarı yataq һesablama tәnliklәrini
128
yazaq: pq ρ e' 1 ( Q1' + Q2' ) + ρi' ⋅ Q1' 

pk −=
1
 (IV.31)
0= − ρi' Q1' + Q1' ρ e' + Q2 ρi' 
1 2 2
Aşağı zona üçün

( )
pq ρ e″1 Q1″ + Q2″ + ρi″1 ⋅ Q1″ 
pk −=
 (IV.32)
0=− ρi″1 Q1″ + Q2″ ρ e″2 + Q2 ρ i″2 
alınacaqdır p;
µ L'1
burada ρ e'= ⋅ — birinci yuxarı cərgə ilə qidalanma konturu
1
k Bh
arasında layın tam xarici müqaviməti;
µ L″1
ρ e″= ⋅ — birinci aşağı cərgə ilә qidalanma konturu
1
k Bh
arasında layın tam xarici müqavimәti;
σ 2' σ'
⋅ ln 1
µ π π rq — birinci yuxarı cәrgәdәki quyularda layın tam
ρi'= ⋅ daxili müqavimәti;
1
k Bh
σ 2″
σ 1″ ln
µ π rq — birinci aşağı cərgədәki quyularda layın tam
ρi″ =
1
k Bh daxili müqavimәti;
µ L'2
ρ e' = — birinci yuxarı cәrgә ilә orta cərgə arasında
k Bh
2
layın tam xarici müqavimәti;

µ L″2
ρ e″= ⋅
2
k Bh — birinci aşağı cərgə ilә orta cərgə arasında
σ2 σ2 layın tam xarici müqavimәti,
ln
µ π π rq
ρi = — orta cərgədәki quyularda layın tam daxili
2
k Bh
müqavimәtidir.
pq — quyudibi tәzyiqi bütün cərgələrdә bәrabәr götürülüb.
Q1, Q'1, Q2, — uyğun olaraq yuxarı, aşağı vә orta cərgəlәrdәki
quyuların ümumi debitidir:
Q2 = Q'2 + Q"2
(IV.31,32) tәnliklәr sistemini һәll etdikdә və qiymәtlәri müsbәt
alınarsa, axın ayırıcısı olan cәrgәnin düzgün götürüldüyü məlum
olacaqdır. Onlardan birinin qiymәti mәnfi alınarsa, bu, axın
ayrıcısının düzgün seçilmədiyini göstərir. Belә һalda başqa cərgəni
axın ayrırıcısı götürmәk lazımdır. -nin qiymәti mәnfi әlınarsa, ikinci
dәfә һesablama aparmaq üçün һәmin cәrgә birinci yuxarı cərgə
qәbul edilmәlidir, -nin qiymәti mәnfi alındıqda isә һәmin cərgə
birinci aşağı cәrgә qәbul edilmәlidir.
Quyuların yol verilən minimum dib tәzyiqi vә maksimum debit verilir.
Quyuların debitini һesabladıqda әvvәlcәdәn dib tәzyiqlәri məlum
olmalıdır. Dib tәzyiqinin minimum qiymәti geoloji-texniki şәrtlәrә
әsasәn müәyyәn edilir. Ümumiyyәtlә, bütün cərgələrdә dib tәzyiqlәri
129
bәrabәr götürülür. Lakin elә һallar olur ki, bəzi mülaһizәlәrә görə dib
tәzyiqindәn әlavә quyunun debiti dә mәһdudlaşdırılır (layı tәşkil edәn
süxurların dağılması vә quyuya qumun gәlmәsi vә i. a.), ancaq quyuların
debiti verilәrsә, һesablama tәnliklәri vasitәsilә dib tәzyiqlәrini tapmaq
olar. Eyni zamanda iki mәһdudlaşdırıcı şәrt, yəni minimum dib tәzyiqi
vә yol verilən maksimum debit verildikdә mәsәlәnin һәll edilmәsi
mürәkkәblәşir və aşaqıdakı qayda ilә həll edilir.
Әvvәlcә minimal dib tәzyiqlәrindә quyuların debiti һesablanır.
Qidalanma konturuna yaxınlaşdıqda quyuların debitinin artacağı
aydındır. Hesablama nәticәsindә debiti maksimal debitdәn çox olan
quyular cərgəsi aşkara çıxır.
İkinci dәfә һesablama apardıqda һәmin cərgələrdә debiti eyni
vә maksimal yol verilən debitә bәrabәr götürәrәk sonrakı cərgələrin
debitini tapırıq.
Sonrakı cәrgәlәrdә debiti maksimal debitdәn çox olan cərgə olarsa,
yenә һәmin cərgənin debitini yol verilən maksimal debitә bәrabәr
qәbul edib, qalan quyuların debitini tapırıq.
Belәliklә, yol verilən maksimal debit vә minimal dib tәzyiqi
ilә işlәyәn quyular cərgəsini müәyyәn edirik. Sonra һesablama
tәnliklәrinin vasitәsilә yol verilən maksimal debitlә işlәyәn quyuların
dib tәzyiqini tapırıq.
Layda ikicinsli maye axır

Su, yaxud qaz basqısı rejimlәrindә neftlilik konturu һәrәkәt
etdiyindәn layın sulu (qazlı) һissәsinin zamandan asılı olaraq
genişlәnәcәyi, neftlilik saһәsinin isә kiçilәcәyi aydındır. Demәli, ilk
neftlilik konturunun daxilindә özlülüyü çox olan maye (neft) tәdricәn
özlülüyü az olan su ilə (qazla) әvәz edilәcәkdir.
Digər tәrәfdәn neftlilik konturu yerini dәyişdiyi zaman su
(qaz) nefti tamamilә sıxışdıra bilmir, yəni neft yatağının sulaşmış
(qazlaşmış) һissәsindә qalıq neft olur; bu һissәyә keçid zonası deyilir.
Belәliklә, keçid zona-sında layın su (qaz) üçün keçiriciliyi (yəni,
faza keçiriciliyi) onun ümumi keçiriciliyindәn az olacağı aydındır.
Deməli, keçid zonasında layın fiziki xassәsindәn asılı olan
müqavimәti artacaqdır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz müqavimәtlәrin təsiri eyni dәrәcәdә
olarsa, ümumi müqavimәt dәyişmәyәcәk vә һәrәkәt qәrarlaşmış
olacaqdır. Әks һalda isә, hәrəkət qәrarlaşmamış olacaq vә mәsәlәnin
һidrodinamiki һәlli mürәkkәblәşәcәkdir. Bu mәsәlәlәri konkret olaraq
zolaqvarı vә dairәvi yataqlar üçün һәll edәk.
Zolaqvarı yataq
Mәsәlәni һәll etmәk üçün zolaqvarı yataqda ancaq bir cərgə
quyular götürürük (82-ci şәkil). Layda bir neçә quyular cərgəsi
yerlәşmiş olarsa, ancaq xarici cərgə ilә neftlilik konturu arasındakı
müqavimәt dәyişәcәkdir. Ona görə dә bir cərgə quyular üçün
130
mәsәlәni һәll etdikdәn

sonra çoxcərgəli lay üçün
dә mәsәlәni һәll etmәk olar.
Burada yatağı üç zonaya
bölmәk olar:
I zona — qidalanma
konturu ilә ilk neftlilik
konturu arasındakı zonadır.
Bu zonada mayenin vә
layı tәşkil edәn süxurların
fiziki xassәlәrindәn vә
layın һәndәsi quruluşundan 82-ci şəkil. İkicinsli mayesi
asılı olan müqavimәt olan zolaqvarı yataq.
dәyişmәyәcәkdir.
II zona — ilk vә cari neftlilik konturları arasındakı zonadır. Bu
zonada һәrәkәt edәn maye su olacaqdır. Lakin bu zonada qalıq neft
olduğundan layın su üçün faza keçiriciliyi I zonanın keçiriciliyindәn
fәrqli olacaqdır (faza keçiriciliyinin layın su ilə doyma әmsalından
asılı olduğu mәlumdur)
Cari neftlilik konturunda layın su ilә doyma әmsalı onun ilk su
ilә doyma әmsalına, yəni әlaqәli su ilә doyma әmsalına bәrabәrdir.
İlk neftlilik konturunda isә layın su ilә doyma әmsalının I zonanın
su ilә doyma әmsalına bәrabәr olacağı aşkardır. Belәliklә, II zonada
layın bütün nöqtәlәrindә su üçün faza keçiriciliyinin eyni olmaması
aydındır. Neftlilik konturunun irәli һәrәkәt etmәsindәn asılı olaraq,
II zonanın ixtiyari nöqtәsindә su ilә doyma әmsalı vә bundan asılı
olaraq faza keçiriciliyi dәyişәcәk vә belәliklә, mәsәlәnin dәqiq һәll
edilmәsi çәtinlәşәcәkdir.
Keçid zonasında faza keçiriciliyi bir çox amillәrdәn asılıdır.
Bu mәsәlә laboratoriya tәcrübәlәrindә һәlә kifayət qәdәr
öyrәnilmәmişdir (bu һaqda I kitabın V fәslinә baxın).
Mәsәlәni sadәlәşdirmәk üçün keçid zonasının bütün nöqtәlәrindә
layın neft vә su ilə doyma әmsalının eyni olduğunu, bununla da
layın һәmin zonada su üçün faza keçiricilik әmsalının eyni olduğunu
qәbul etmiş oluruq. Digәr tәrәfdәn keçid zonasında layın neft
üçün keçiricilik әmsalının sıfıra bәrabәr, yəni һәmin zonada neftin
һәrәkәtsiz olduğunu qәbul edirik.
III zona—cari neftlilik konturu ilә quyular cәrgәsi arasındakı
zonadır. Bu zonada layın neftlә doyma әmsalı dәyişmәmiş qalır. Ona
görə dә layın neft üçün faza keçiriciliyi bütün zonada dәyişmәmiş
qalır.
İndi yuxarıda qeyd etdiyimiz zonalarda axına rast gәlən tam xarici
müqavimәtlәrin ifadәsini yazaq.
I zonanın tam xarici müqavimәti: µ L −L
ρI = su k H
ksu Bh
131
II zonanın tam xarici müqavimәti: µsu LH − L

ρ=
II
⋅
ksu Bh
µH L
III zonanın tam xarici müqavimәti: ρ=
III
⋅
kH Bh
Buradakı işarәlәrin mənası 82-ci şәkildәn məlumdur.
Neftlilik konturu һәrәkәt etdiyinә görә L kəmiyyəti dәyişәn
olacaqdır. Bununla әlaqәdar olaraq I vә II zonaların müqavimәti dә
dәyişәn olacaqdır.
Üç zonanın tam müqavimәtlәrinin cәmi:
1  µsu µ µ 
ρ e =
ρ I + ρ II + ρ III = 
Bh  ksu
( Lk − LH ) + su ( LH − L ) + H L  (VI.33)
ksu kH 
olacaqdır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müxtəlif zonalar üçün layın faza
keçiriciliyi ksu, dəyişməyən kəmiyyət kimi qәbul olunur.
Müәyyәn sәbәblәrә görә ksu ≠ kn ola bilәr. Bunların һansının
çox, yaxud az olması konkret olaraq götürülmüş neft yatağının
xassәlәrindәn asılıdır. Elә һallar ola bilәr ki, ksu= kn olsun.
İkinci zonada qalıq neft olduğundan orada layın su üçün
keçiriciliyi nisbәtәı azalır. Bu, әsasәn ikinci zonada layın qalıq neft
ilә doyma әmsalından asılıdır. Qalıq neftdən asılı olaraq layın su
üçün faza keçiriciliyi bir neçə dәfә azala bilәr. Belə olduqda ksu’<kn
olacağını eһtimal etmәk olar.
Digər tәrәfdәn bir çox һallarda μsu<μ n olduğu mәlumdur.
Demәli, elә ola bilәr ki, olsun; bu ≤(2÷3) olduqda eһtimal oluna
bilәr μsu/(ksu')=μH/kH (I kitabın VI fәslinin 9-cu paraqrafının sonuna baxın).
Bu һalda (IV.33) düsturu aşağıdakı şәkli alacaqdır:
1  µsu µ 
=ρe

Bh  ksu
( Lk − LH ) + H LH 
kH
(IV.34)

ksu = kn = k olarsa
µ 1 µ 

k Bh  µ H
(
ρ e = H ⋅  su Lk − LH + LH  ) (IV.35)

alınacaqdır.
(IV.34,35) düsturlarına daxil olan kəmiyyətlərin һamısı sabit
olduğundan, tam müqavimәtin dә (ρ) sabit olacağı aydındır. Demәli,
μH/μsu ≤(2÷3) olduqda, һәrәkәt qәrarlaşmış olacaqdır. Belә һalda
һesablama tәnliyini yazarkәn qidalanma konturu ilә quyular cərgəsi
arasında tam müqavimәti tapmaq üçün (IV.34) düsturundan istifadә edirik.
Əgər yataqda bircinsli maye (neft) olarsa, (IV.34) düsturunda ρe-nin
qiymәtinә ekvivalent olan müqavimәti aşağıdakı ifadә ilә vermәk olar.
µ H L'k
ρe
= ⋅
(IV.36)
kH Bh
132
(IV.34,36) düsturlarında ρe-lәrin bәrabәr olması üçün

µsu ⋅ kH
=L'k ( L − LH ) + LH
µ H ⋅ ksu k
olmalıdır.
Demәli, layda ikicinsli mayeni bircinsli maye (neft) ilә әvәz etmәk
üçün quyular cәrgәsi ilә qidalanma konturu arasındakı mәsafә L′k
olmalıdır. Hәmin qidalanma konturuna gətirilmiş qidalanma konturu
deyilir (82-ci şəklə baxın). Gətirilmiş qidalanma konturundakı tәzyiq
һәqiqi qidalanma konturundakı tәzyiqә bәrabәr götürülməlidir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, L′k<Lk olacaqdır, çünki gətirilmiş
konturdan istifadә etdiyimiz zaman özlüluyü az olan mayeni (suyu)
özlülüyü çox olan maye (neft) ilә әvәz edirik. Bununla da mayenin
xassәsindәn asılı olan müqavimәti artırmış oluruq. Bu һalda tam
xarici müqavimәtin (ρe) qiymətini dәyişmәmәk üçün layın həndəsi
quruluşundan asılı olan müqavimәt azaldılmalıdır.
μH/μsu>2÷3, yəni olduqda, hәrəkәt qərarlaşmamış olacaq vә
bununla da һesablama tәnliklәri mürәkkәblәşәcәkdir.
Mәsәlәni sadәlәşdirmәk mәqsәdilә quyuların orta debitindәn
istifadә edәcәyik. Orta debitdәn istifadә etmәklә qәrarlaşmamış
һәrәkәtlәri qәrarlaşmış һәrәkәtlәrә çevirmiş oluruq.
İlk neftlilik konturu quyular cәrgәsinә çatdıqda laydan çıxarılan
neftin ümumi һәcmini aşağıdakı ifadәdәn tapmaq olar:
∑Q = LnBhm (1−i)ηB (IV.38)
burada (1—i)ηb — vaһid һәcmli mәsamәlәrdәn sıxışdırılan neftin
һәcmi (1—i)ηb=1−i – in;
ηB — layın neftvermә әmsalı;
i — layın әlaqәli su ilә doyma әmsalı;
in — II zonada layın qalıq neftlә doyma әmsalıdır.
İlk neftlilik konturu quyular cәrgәsinә çatdıqda, sәrf olunan
zamanı T ilә işarә edәk. T zamanında quyuların orta debitini aşağıdakı
ifadәdәn tapmaq olar:
Mayenin һәqiqi һәrәkәt sürəti
LH Bhm ( 1 − i )η B
Q=
(IV.39)
T
buradan
L Bhm 1 − i η B

T= H
( ) (IV.40)
Q
Xarici müqavimәtә sәrf olunan tәzyiqlәr fәrqini (IV.33) düsturuna
әsasәn aşağıdakı ifadә ilә vermәk olar:
µ 1  µ k µ k 
ρ xar = ρ eQ = H ⋅  su H ⋅ ( Lk − LH ) + su H ( LH − L ) + L  Q (IV.41)
∆
kH Bh  µ H ⋅ ksu µ H ksu 
burada Q — quyuların ümumi cari debitidir.
Quyuların ümumi cari debiti, eyni zamanda axının en kәsik
133
saһәsindәn keçәn mayenin gündəlik sәrfinә bәrabәr olacaqdır; yəni:

Q = vBh (IV.42)
burada v—süzülmә sürəti;
B—quyular cərgəsinin uzunluğu;
h — layın qalınlığıdır. υ dL
ϖ= = −
m ( 1 − i )η B dt
(IV.43)
olacaqdır.
(IV.42,43) ifadələrinə əsasən
dL
Q= − Bhm ( 1 − i )η B (IV.44)
yazmaq olar. dt
Q-nün bu qiymәtini (IV.41) ifadәsindә yerinә yazaq:
µ µ ⋅k µ ⋅k  dL
− H m ( 1 − i )η B  su H ( Lk − LH ) + su H ( LH − L ) + L 
∆
pxar = (IV.45)
kH  µ H ⋅ ksu µ H ⋅ ksu  dt
Bu tәnlikdә t-nin qiymәti 0 ilә T arasında, L-in qiymәti isә LH ilә 0
arasında dәyişir. Sәrһәd şәrtlәrinә görə (IV.45) tәnliyinin inteqralını
alaq: T m ( 1 − i )η B µ H L  µsu ⋅ kH
H
µ ⋅k 
= ∫0

dt
∆pxar kH ∫ 
µ ⋅ ksu
( Lk − LH ) + su H ( LH − L ) + L  dL (IV.46)
µ H ⋅ ksu
0  H 
buradan
m ( 1 − i )η B µ H  µsu kH µsu ⋅ kH  2 L2H  L2H 
=T  L L
k H
− L2
H
+ ( )
L −
µ H ⋅ ksu  H 2  + 2  (IV.47)
∆pxar kH  µ H ⋅ ksu  
(IV.40) ifadəsindən T-nin qiymətini (IV.47) ifadəsində yerinə
yazsaq və sadələşdirsək aşağıdakı düsturu alarıq:
Q µ H  µsu kH L  µ ⋅k 

=∆pxar 
Bh kH  µ H ksu
( Lk − LH ) + H  su H + 1  
2  µ H ⋅ ksu
(IV.48)
 
ksu= kn = k olarsa, onda
Q µ H  µsu LH  k ⋅ µsu 
∆p

xar
= ⋅ 
Bh k  µ H
( Lk
− LH ) + 
2  ksu ⋅ µ H
+ 1   (IV.49)
 
Əgər ksu= kn = ksu = k olarsa, düstur daha da sadələşər:
  L  L 
∆pxar = H ⋅

su
 Lk −
H
+
H
 (IV.50)
k Bh   2  2 
Nəhayət (IV.48) ifadəsində μn/kn=.μSu/ksu olarsa,
1  µsu µ 
∆pxar
= 
Bh  ksu
( Lk − LH ) + H LH  Q
kH
olacaqdır. 
Belə olduqda tam xarici müqavimәtin (IV.34) düsturundakı
ifadәyә, quyuların orta һasilatının isә cari һasilata bәrabәr (Q=Q)
olacağı aydındır.
Quyular cərgəsindәn gətirilmiş kontura qәdәr olan mәsafә (IV.48),
(IV.49), (IV.50) düsturlarında orta mötərizəlәrin içәrisindәki ifadәlәrә
134
bәrabәr olacaqdır, yəni:= µsu ⋅ kH  µsu ⋅ kH 

Lk
⋅ su
( Lk − LH ) +  + 
(IV.51)
H  H ⋅ su 
ksu = kH = k olarsa, µsu L  k⋅µ 
'
L=k ( Lk − LH ) + H  ' su + 1 
µH 2  ksu ⋅ µ H  (IV.52)
ksu = kH = k′su olarsa µsu  LH  LH
L'=
k  Lk − + (IV.52′)
µH  2  2
Burada gətirilmiş konturdan istifadə etdikdə ikicinsli mayeni
bircinsli orta hasilatdan maye ilә (neftlә) әvәz etmәkdәn әlavә istifadə
edilir. İlk һalda orta һasilat һәqiqi һasilatdan çox olacaqdır. Elә
moment olacaqdır ki, onlar bir-birinә bәrabәr, sonra isә һәqiqi һasilat
orta һasilatdan çox olmağa başlayacaqdır. Quyuların orta һasilatını
һesablamaq üçün (IV.48) düsturundan, cari momentdә һәqiqi һasilatı
һesablamaq üçün isә (IV.41) düsturundan istifadə edilir. Lakin
(IV.41) düsturunda LH mәsafәsi
cari neftlilik konturuna qәdәr olan
məsafə qәbul edilmәlidir.
Yuxarıdakı mәsәlәlәri һәll
etdikdә layda bir cәrgә quyular
yerlәşdiyi nәzәrdә tutulmuşdu.
Layda quyular cərgəsinin sayı çox
olduqda işlәnmә mәrһәlәsindәn
asılı olaraq yuxarıdakı düsturlarda
Lk-nın ifadәsi dәyişәcәkdir.
Birinci quyular cərgəsi
sulaşdıqdan sonra yuxarıdakı
düsturlarda Lk әvәzinә Lk+Ln,
ikinci cәrgә sulaşdıqdan sonra
Lk+Ln+L1 vә i. a. olmalıdır (burada L1
mәsafәsi birinci cərgə ilə ikinci cərgə 83-cü şəkil. İkicinsli mayesi olan
arasındakı mәsafәdir). dairəvi yataq.
Dairəvi yataq ( 83-cü şəkil )
Demәli, yuxarıdakı düsturlarda Lk işlәyәn xarici cәrgә ilə qidalanma
konturu arasındakı mәsafә olmalıdır.
Burada da mәsәlәnin һәll edilmәsi zolaqvarı yataqda olduğu
kimidir.
Dairәvi yataqda zonaların ayrılıqda tam müqavimәtlәri belә ifadә
olunacaqdır:
Rk
ln
µsu RH R
ρI
= ⋅
µsu ln R
H
ksu 2π h R
ρ= ⋅ ln
II
ksu 2π h µH R1
ρ=
III
⋅
kH 2π h
135
İşarәlәr 87-ci şәkildәn aydındır.

Zonaların birlikdә tam müqavimәti isә
µ H 1  µsu ⋅ kH Rk µsu ⋅ kH RH R
ρ = ρ
+ ρ + ρ = ⋅  ⋅ ln + ln + ln 
e I II III
kH 2π h  ksu ⋅ µ H RH µ H ⋅ ksu R R1 (IV.53)
olacaqdır. Burada μH/μsu ≤ 2÷3, yəni μsu/(ksu' )=μH/kH olduqda,
. 1  µsu ⋅ kH
µ H R R  (IV.54)
ρe = ⋅  ln k + ln H 
kH 2π h  ksu ⋅ µ H RH R1 
pe = const olduğundan һәrәkәt qәrarlaşmış olacaqdır.

ksu = kn = k olduqda isә µ H 1  µsu Rk R 
ρe = ⋅  ln + ln H  (IV.55)
kH 2π h  µ H RH R1 
olacaqdır. μH/μsu ≤ 2÷3 һalı üçün gətirilmiş qidalanma konturunun
radiusunu tapaq:
ln
µH R µ  su kH R 
⋅ =H ⋅  ⋅ ln k + ln H 
kH 2π h kH 2π h  ksu µ H RH R 
buradan µsu ⋅ kH R
ln Rk' =
⋅ ln k + ln RH
ksu ⋅ µ H RH
(IV.56)
olacaqdır.
kH = ksu = k olduqda
µsu Rk

=ln Rk' ln + ln RH (IV.57)
olacaqdır. ksu RH
pH/psu > 2÷3, yəni μH/kH ≠μsu/(ksu') olduqda hərəkət qərarlaşmamış
olduğundan zolaqvarı yataqda tətbiq edilən qayda ilə quyuların orta
debitindən istifadə edərək məsələni həll etmək olar. Neftlilik konturu
quyular cərgəsinə çatdıqda T zaman keçəcək və laydan çıxarılan
ümumi neft hasilatı
∑Q = ( RH2 − R12 ) π hm (1 − i )ηB (IV.58)
quyuların orta hasilatı isə Q = ( H

R2 − R12 ) π hm ( 1 − i )η B
T (IV.59)
olacaqdır. Buradan
T=
( RH − R1 ) π hm (1 − i )ηB
2 2
(IV.60)
Q
(IV.53) düsturuna əsasən xarici müqavimətə sərf olunan təzyiqlər
fərqi
µ Q  µsu ⋅ kH Rk µsu ⋅ kH RH R
∆pxar =
ρ eQ = H  ln + ln + ln  (IV.61)
kH 2π h  ksu ⋅ µ H RH µ H ⋅ ksu
'
R R1 
olacaqdır: burada Q — quyuların ümumi cari debitidir;
Q=v 2πRh (IV.62)
Mayenin həqiqi hərəkət sürəti w=υ/(m(1-i) ηB )=-dR/dt olduğundan
136
dR (IV.63)
−2π Rhm ( 1 − i )η B
Q=
olacaqdır. dt
(IV.61) ifadəsində Q qiymətini yerinə yazaq:
µ  µ ⋅k R µ ⋅k R R  dR
=− H m ( 1 − i )η B R  su H ln k + su H ln H + ln 
∆pxar (IV.64)
kH  ksu ⋅ µ H RH µ H ⋅ ksu R R1  dt
(IV.64) tənliyini
R = Rn t = 0
R = R1 t = T
sərhəd şərtləri daxilində inteqrallayaq:
  R R 
  ln H ln H 
m ( 1 − i )η B µ H  µsu kH R µ ⋅k 1− R1 R1 1   RH2 − R12
T
= ⋅ ⋅ ln k + 'su H + −
∆pxar 
kH ksu η H RH ksu ⋅ µ H  2 R2 R12 2   2
  H
2
−1 1− 2  
  R1 RH   (IV.65)
(IV.60) ifadəsindən T qiymətini (IV.65) düsturunda yerinə yazaq:
  R  R 
  ln H  ln H 
Q µ H  µsu ⋅ kH Rk µsu ⋅ kH  1 R1  R1 1 
=
∆pxar + ln + − + − (IV.66)
2π h kH  ksu ⋅ µ H RH ksu ⋅ µ H  2 RH2  R12 2 
  − 1 
 1 − 
  R12  RH2 
(IV.69) düsturuna əsasən gətirilmiş konturun radiusunu
 R  R
 ln H  ln H
µsu ⋅ kH Rk µsu ⋅ kH  1 R R1 1
ln
=
Rk' ln + − 2 1 + − (IV.67)

ksu ⋅ µ H RH ksu ⋅ µ H 2 RH  R12 2
 − 1  1 −
 R12  RH2
ifadәsindәn tapmaq olar.
ksu = kn = k, yaxud ksu = ksu = kn= k olduqda (IV.67) düsturu nisbәtәn
sadәlәşәcәkdir.
(IV.67) düsturunda μn/kn =μsu/(ksu' ) olarsa, yuxarıda çıxardığımız
(IV.56) düsturunu alarıq.
Layda quyular cәrgәsinin sayı birdәn çox olduqda, işlәyәn xarici
quyular cәrgәsi ilә qidalanma konturu arasındakı tam müqavimәti
tapmaq üçün (IV.66) düsturundan, gәtirilmiş qidalanma konturunun
radiusunu tapmaq üçün isә (IV.67) düsturundan istifadә etmәk olar.
Lakin (IV.66, 67) düsturlarındakı (Rn) һesablama aparılan işlәnmә
mәrһәlәsindә sulaşaraq işdәn çıxmış quyular cərgəsinin radiusu
olacaqdır. Belәliklә, birinci quyular cәrgәsi sulaşaraq işdәn çıxdıqdan
sonra (IV.66, 67) düsturlarında ilk neftlilik konturu radiusunun
(Rn) әvәzinә birinci quyular cәrgәsinin radiusunu, ikinci cərgə
sulaşdıqdan sonra isә ikinci cәrgәnin radiusunu yazmaq lazımdır.
Cari momentdә qidalanma konturu ilә xarici quyular cәrgәsi
arasındakı saһәdә tam müqavimәti һesablamaq üçün (IV.53)
düsturundan istifadә etmәk olar. Lakin (IV.53) düsturundakı Rn cari
neftlilik konturunun radiusu olacaqdır.
137
§ 6. ELASTİK SU BASQISI REJIMİNDӘ

HİDRODİNAMİK HESABLAMALAR
Lay elastik su basqısı rejimi ilә istismar edildikdә, quyuların sayı
vә onların yerlәşdirilmәsi qaydası sәrt su basqısı rejimindә olduğu
kimi müəyyәn edilir. Verilmiş dib tәzyiqlәrindә quyuların debitinin,
yaxud verilmiş һasilatda dib tәzyiqlәrinin dәyişmәsi xarakterinin
müәyyәn edilmәsi sәrt su basqısı rejimindәkindәn fәrqlәnir.
Belәliklә, elastik su basqısı rejimindә һidrodinamik һesablamada
qarşıda әlavә olaraq iki mәsәlә qoyula bilәr:
1. dib tәzyiqi verildikdә quyuların һasilatının tapılması;
2. quyuların һasilatı verildikdә dib təzyiqinin tapılması.
Birinci mәsәlәni һәll edәrkәn dib tәzyiqi vә bundan asılı olan
tәzyiqlәr fәrqi sabit götürülür. İkinci mәsәlә iki һal üçün һәll oluna
bilәr: 1) quyular sabit debitlә istismar edilir; 2) quyular dәyişәn
debitlә istismar edilir, lakin debitin dәyişmә xarakteri әvvәlcәdәn
verilir.
Neft yataqlarının sәmәrәli işlәnmә layiһәsi verildikdə elastik su
basqısı rejimindә әn çox rast gәlәn mәsәlә verilmiş sabit quyudibi
tәzyiqlәrindә zamandan asılı olaraq yataqdan çıxarılan gündәlik neft
һasilatının dәyişmәsi dinamikasının müәyyәn edilmәsidir; ona görə
bu paraqrafda ancaq һәmin mәsәlә nәzәrdәn keçirilir.
Ümumiyyәtlә, laylar әsas etibarilə elastik rejimin birinci
fazasında istismar edilir. Ona görә dә burada verilәn һidrodinamik
һesablamalar elastik vә elastik-qravitasiya su basqısı rejimlәrinin
birinci fazasına aiddir.
Qeyd etmәk lazımdır ki, çox һallarda ancaq layın sulu һissәsinin
elastik xassәlәri nәzәrә alınır. Neftlilik konturunun daxilindә isә
(onun һәcmi nisbәtәn kiçik olduğundan) һәmin xassәlәr nәzәrә
alınmır. Bu, mәsәlәnin sadәlәşdirilmәsinә imkan verir.
Elastik su basqısı rejimindә süzülmә axınının qәrarlaşmamış
olmasının sәbәblәri bu kitabda (I fәsil §4) izaһ edilmişdir. Bunu
izaһ etmәk üçün 20-ci şәkildә quyu sabit dib tәzyiqindә ani olaraq
işә salındıqda lay üzrә tәzyiqin zamandan asılı olaraq paylanması
qrafiki verilmişdir. Sadә olmaq üçün qrafikdә dairәvi yataqda ancaq
tәdricәn genişlәnәn bir һәyәcanlanma zonası götürülmüşdür.
İstismar zamanı quyudibi tәzyiqini bir pillә dәyişdirdikdә
(misal üçün azaltdıqda) yeni həyəcanlanma zonası yaranacaqdır.
Belәliklә, ilk dәfә yaranmış həyəcanlanma zonası layın konturuna
çatmamış yeni həyəcanlanma zonası genişlәmәyә başlayacaqdır.
Quyunun debitini pillә ilә dәyişdirdikdә yenә tәzә həyəcanlanma
zonası yaranacaqdır. Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, yeni yaranan
һәyәcanlanma özündәn әvvәl yaranmış həyəcanlanma ilә qarşılıqlı
təsirdә olacaqdır.
Layda işlәyәn quyuların sayı çox olduqda vә onlar müxtәlif
istismar şәraitindә vә zamanda işә salındıqda bir-birinә təsir edәn
һәyəcanlanma zonalarının sayı çoxalacaqdır.
138
I kitabda (VI fәsil §7) sıxılan mayenin elastik mәsamәli müһitdә

qәrarlaşmış birölçülü vә yastı-radial süzülmә axınları nәzәrdәn
keçirilmişdir.
Hәmin süzülmә axınlarını izaһ edәn tәnliklәri çıxardıqda tәxmini
üsuldan, yəni qәrarlaşmış һәrәkәtlәrin ardıcıl olaraq dəyişdirilməsi
üsulundan istifadә edilmişdir.
Çıxarılan tәnliklәr ancaq quyuların debiti, yaxud dib təzyiqləri
sabit olduqda sadә şәklә düşür.
Layda işləyən quyuların sayı vaһiddәn çox olduqda yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi eyni zamanda təsir edәn həyəcanlanma zonalarının
sayı çoxalacaqdır ki, bu da mәsәlәnin һәllini çәtinlәşdirir.
Belә һalda mәsәlәni һәll etmәk üçün ardıcıl olaraq qәrarlaşmış
һәrәkәtlәrin dәyişdirilməsi üsulunun tәtbiq edilmәsi effektliliyi
azalır, alınan tәnliklәr isә çox mürәkkәb vә az dәqiq olur.
Y.P.Borisov qәrarlaşmamış һәrәkәtlәri izaһ edәn dәqiq tәnliklәri
sadәlәşdirәrәk tәxmini һesablama düsturları almışdır. Lakin alınan
sadәlәşmiş düsturların dәqiqliyi kifayәt qәdәr yüksәk olur. Misal
üçün aşağıda verilәn (IV.68) düsturunun xәtası әn pis һalda 1 %-dәn
çox olmur.
İstәnilәn t zamanına uyğun momentdә verilmiş sabit tәzyiqlәr
fәrqindә qalereyanın debitinin tapılması üçün Y.P.Borisov aşağıdakı
sadәlәşmiş tәxmini düsturu vermişdir:
= Qn
1  4 π kh
 ∆pn − Q0ψ ′ n∆t − ( )

H
( )
Rek +ψ ∆t  µ
(IV.68)
n− 2
−∑ ( Qi +1 + Qi −1 − 2 Qi )( n − i )ψ  ∆t ( n − 1)  +
i =0
burada — götürülmüş momentdә işlәyәn quyular cәrgәsini fiktiv
qalereya ilә әvәz etdikdə, layın һәndәsi quruluşundan asılı olan
daxili müqavimәti nәzәrә alan ölçüsüz parametrdir. Bunu qısa olaraq
ekvivalent müqavimәt adlandıraq;
∆t—ölçüsüz zaman: dairәvi yataq olduqda 2 ∆;t
∆t =
4∆t R2
zolaqvarı yataq olduqda ∆t = 2;
y
i = 0, 1, 2, 3, .... (n−2);
( ) ( )
ψ ∆t ,ψ ' ∆t — ölçüsüz təzyiqlər fərqidir. Bu funksiyaları tapmaq
üçün Y.P.Borisov tərəfindən hesablanmış 17-ci cədvəldən istifadə
olunur.
(IV.68) düsturundan istifadә etmәk üçün Q-nün birinci iki (Q0 vә
Q1) qiyməti məlum olmalıdır. Bunları aşağıdakı düsturlarla tapmaq
olar:
2π k h
t = 0 momentində = Q0 ∆p0 (IV.69)
µ Rek 0
İlk momentdә qalereyaya yaxın saһәlәrdәn süzülmә olduğundan,

һәmin düsturu yazarkәn təzyiqlər fәrqinin ancaq daxili
139
17-ci cədvəl
Δt Ψ(Δt) Ψ (Δt) ’
Ψ(Δt) Ψ›(Δt)
0.3 0.294 0.150 25 2.5006 0.8646
0.5 0.382 0.1971 30 2.6597 0.8820
0.7 0.455 0.2747 40 2.9166 0.9043
1.0 0.549 0.2922 50 3.1199 0.9190
2.0 0.7938 0.4333 60 3.2886 0.9293
3.0 0.9862 0.5184 70 3.4325 0.9372
4.0 1.1446 0.5792 80 3.5578 0.9435
5.0 1.2790 0.6248 90 3.6692 0.9496
6.0 1.3967 0.6601 100 3.7695 0.9625
7.0 1.5007 0.6887 150 4.1586 0.9655
8.0 1.5928 0.7131 200 4.6450 0.9728
9.0 1.6788 0.7320 300 4.8332 0.9806
10.0 1.7563 0.7491 400 5.1162 0.9847
15.0 2.0730 0.8072 500 5.3361 0.9873
20.0 2.3101 0.8416 - - -
müqavimәtlәrә sәrf olduğu qәbul edilir.
t = t1 və t = t2 momentlərində Q1 və Q2-ni tapmaq üçün ümumi
(IV.68) düsturundan istifadə edilir və həmin düstur xeyli sadələşir:
= Q1
1  4π k h 
 µ ∆p1 − Q0ψ ″ ∆t  ( )
(IV.70)
və 2 Rek +ψ ∆t 
1
( ) 
=Q2 ( )
 4π k h
1
∆p2 − Q0ψ ′′ 2 ∆t −
( )
2 Rek2

−ψ ∆t  µ
(IV.71)
− ( 2Q − Q ) ψ ( 2 ∆t ) −ψ ( ∆t ) 
 1 0

Yuxarıdakı düsturlarda sadələşdirmə xatirinə ψ+ψ′(Δt) = ψ″(Δt)
və Q−1 = Q0 qəbul edilmişdir.
Q0-ın (IV.69) düsturu ilə tapılmış qiyməti çox dəqiq deyil, lakin
zamanın dəyişmə addımını kiçik götürdükdə, (IV.70) düsturunda
kvadrat mötərizədəki ikinci hədd birinci həddən bir neçə dəfə az
olacaq, ona görə də Q1 qiymətinin tapılmasında Q0-ın təsiri çox
olmayacaqdır. Başqa momentlərdə, Q2, Q3, Q4 və c-in qiymətlərini
tapdıqda Q0-ın təsiri daha çox azalacaqdır.
Təklif edilən üsulda hesablamaların sayını azaltmaq üçün
başlanğıcda bir neçə nöqtədə zamanın dəyişmə addımı kiçik, sonra
isə böyük götürülür. Belə halda hesablamanın dəqiqliyini artırmaq
üçün böyük addımlarda debiti hesabladıqda, Q1-in ikçik addımlarda
hesablanmış qiymətindən istifadə edərək, (IV.70) düsturu vasitəsilə
böyük addıma görə Q0-ın qiymətini tapırıq:
=
Q0
1  4 π kh


∆p1 − Q1  2 Rek +ψ ∆t   ( )
(IV.72)
( )
ψ ″ ∆t  µ  
1
Sonrakı һesablamalar (IV.71) vә (IV.68) düsturlarının vasitәsilә

aparılır.
140
(IV.68—72) düsturlarındakı ekvivalent müqavimәt (Rek) aşağıdakı

qayda ilә tapılır:
1) layda ancaq birinci quyular cәrgәsi işlәyәrsә
Ri
(IV.73)
Rek1 = 1
R1
σ1 σ1
burada Ri1 = ln —birinci cərgədə quyulara yaxın zonada layın
π π rq
һәndәsi quruluşundan asılı olan xüsusi daxili müqavimәt;
R1 — birinci quyular cәrgәsinin radiusudur.
2) layda eyni zamanda birinci vә ikinci quyular cərgəsi istismar
edildikdә 1
Rek =
(IV.74)
1 2
1
+
Rek1 Ri2 + Re2
σ2 σ2 R2
ln
burada π π — ikinci cərgədә quyulara yaxın zonada layın
һәndәsi quruluşundan asılı olan xüsusi daxili müqavimәt;

R1
Re2 = R2 ln — birinci vә ikinci cərgəlәr arasında layın һәndәsi
R2
quruluşundan asılı olan xüsusi xarici müqavimәt;
R2 — ikinci cәrgәnin radiusudur.
3) layda eyni zamanda birinci, ikinci vә üçüncü quyular cərgəsi
istismar edildikdә 1
Rek3 =
1 1

+ (IV.75)
Rek1 Re2
+ Rek2 ,3
R2
burada Rek2,3)— üçüncü vә ikinci cərgəlәri qalereya ilə әvәz etdikdә
ekvivalent müqavimәt;
σ σ
Ri = 3 ln 3 — üçüncü cərgədә quyulara yaxın zonada xüsusi daxili
3
π π rq
müqavimәt;
R3
Re3 = R3 ln —ikinci vә dördüncü cərgəlәr arasında xüsusi xarici
R2 müqavimәt;
R3 — üçüncü cərgənin radiusudur.
(IV.75) düsturunda 1
Rek2 ,3 =
1 1

+ (IV.76)
Ri2 Re3 + Ri3
R2 R3
141
Birinci cərgədə quyular işdәn çıxdıqdan sonra dördüncü cәrgә

işә düşәcəkdir. Belә olduqda ekvivalent müqavimәti tapmaq
üçün (IV.75) düsturundan istifadə edilәcәkdir, lakin işarәlәrin
indekslәrinin üzәrinә vaһid әlavә edilmәlidir. Quyular cәrgәsi
istismara iki-iki daxil olduqda ekvivalent müqavimәti tapmaq üçün
(IV.74) düsturundan istifadə edilә bilәr.
Quyudibi tәzyiqlәri bütün cәrgәlәrdә bәrabәr olduqda ekvivalent
müqavimәtin tapılması üçün yuxarıda verilən düsturlar düzgündür.
Әks һalda ekvivalent müqavimәtin tapılması mürәkkәblәşir vә bununla
әlaqәdar olaraq (IV.68) düsturundan istifadə edilmәsi çәtin olur.
Müxtәlif momentlәrdә quyuların ümumi һasilatını (Q)
һesabladıqdan sonra ayrı-ayrı cərgəlәrdә quyuların һasilatını
aşağıdakı qayda ilә һesablamaq olar:
1) eyni zamanda üç quyular cərgəsi işlәdikdә birinci
cərgədəki quyuların һasilatı Rek
Q1 = Q 3
(IV.77)
Rek1
2) ikinci vә üçüncü cərgədəki quyuların һasilatı
R

Q +Q =
ek
Q 3 (IV.78)
2 3
Re2
+ Rek2 ,3
R2
ikinci cərgədәki quyuların һasilatı
Rek2 ,3
Q
=2 (Q2 + Q3 )

Ri2
(IV.79)
R2
üçüncü cərgədәki quyuların һasilatı
Rek2 ,3
Q
=3 (Q2 + Q3 )

Ri3 + Re3
(IV.80)
R3
olacaqdır. Hesablamanın düzgün olmasını yoxlamaq üçün aşağıdakı
şәrtdәn istifadə olunur:
Q = Q 1 + Q 2 + Q 3.
İlk momentdә quyularda dib tәzyiqini sabit götürdükdә quyuların
debiti çox böyük olacaq, sonra isə kəskin azalacaqdır.
Real işlәnmә sistemini belә layiһәlәndirmәk olmaz. Belә һallarda
qarışıq şәrtlәrdәn istifadә edilir. Misal üçün işlәnmәnin ilk dövründә
һasilat sabit, ikinci dövründә isә tәzyiqlәr fәrqi sabit götürülür.
Dövrlәrin müddəti işlәnmә variantlarının texniki-iqtisadi
göstəricilərinin müqayisәsi әsasında müәyyәn edilir. Belәliklә, birinci
dövrdә
Q0 = Q1= Q2=...= Qn (IV.81)
olur. Bu şәrtdәn istifadə edәrәk, (IV.68) düsturunu aşağıdakı şәkildә
142
yazmaq olar: 4 π kh ⋅ ∆pn

Qn =
(IV.82)
µ  2 Rek +ψ ″ n∆t 
 H
( )
Bu düsturun vasitәsilә birinci dövrün sonunda təzyiqlər fәrqinin
qiymәtini tapmaq olar.
İkinci dövrdә müxtәlif momentlәrdә debiti tapmaq üçün (IV.68)
düsturundan istifadə edilir.
Aşağıdakı һallarda quyuların һamısını ekvivalent qalereya ilә
әvәz edәrәk, mәsәlәni һәll etmәk olmaz:
1) layda istismar quyularından uzaqda, әlavә olaraq injeksiya
quyuları da yerlәşmişdir.
Belә һalda quyuların debiti vә laya vurulacaq suyun miqdarı
ayrılıqda tapılmalıdır. (Bu mәsәlә IV fəslin 7-ci paraqrafında nәzәrdәn
keçirilir);
2) bir layda bir-birinә yaxın olan bir neçә neft yatağı
istismar olunur. Belә һalda mәsәlәni һәll etmәk üçün ilk
tәnliklәrin sayı eyni zamanda istismar edilәn yataqların
sayınabәrabәrolacaqdır.Onagörədәmәsәlәninһәllimürәkkәblәşәcәkdir.
Yuxarıdakı һesablamalarda layın pyezokeçiriciliyindәn (χ) istifadə
edildi. Layın pyezokeçiriciliyi, qәrarlaşmamış һәrәkәtdә tәzyiqin yayılma
tezliyini xarakterizә edәn parametrdir. Ümumiyyətlә, elastik süzülmә
nәzәriyyәsindә әmsalının vә layın digәr parametrlәrinin sabit olduğu qәbul
edilir. Lakin A.P.Krılov vә Q.İ.Barenblatt tәzyiqin aşağı düşmәsindәn,
yaxud bәrpa olunmasından asılı olaraq layın pyezokeçiriciliyinin
müxtәlif olduğunu göstәrmişlәr. Tәzyiq aşağı düşdükdә pyezokeçiricilik
әmsalının qiymәti çox, bәrpa olunduqda isә az olacaqdır.
Bunu aşağıdakı sәbәblәrlә izaһ etmәk olar. Lay tәzyiqi azaldıqda,
dağ tәzyiqinin təsiri altında layın tavanının az da olsa bir qәdәr
aşağı enәcәyi vә bunun nәticәsindә mәsamәlәrin һәcminin kiçilәcәyi
һaqqında yuxarıda danışdıq.
Layda tәzyiq artaraq bәrpa olduqdan sonra isә tavan nisbәtәn
az qalxacaq, yəni әvvәlki vәziyyәtinә çatmayacaqdır. Demәli, layda
ilk lay tәzyiqini bәrpa etdikdә, lay mәsamәlәrinin ilk һәcmi bәrpa
olunmayacaqdır. Yuxarıda deyilәnlәri nәzәrә alsaq, belә rejimlәrә
elastik deyil, elastik-plastik rejim demәk lazımdır.
Yuxarıdakı әlamәti xüsusәn quyular qәrarlaşmamış rejimdә
tәdqiq edildikdә nәzәrә almaq lazımdır.
§ 7. LAYA SU VURULDUQDA HİDRODİNAMİK

HESABLAMALAR
Laya su vurulmaqla işlәnmә sisteminin layiһәsi verildikdә әlavә
olaraq aşağıdakıları müәyyәn etmәk lazım gәlir:
1. İnjeksiya quyularının yerlәşdirilmәsi.
2. Laya vurulacaq suyun miqdarı.
3. İnjeksiya quyularının dib tәzyiqi.
4. İnjeksiya quyularının sayı.
143
Kontur arxasından sulaşmada һidrodinamik һesablamalar

1. Kontur arxasından sulaşmada injeksiya quyularının cərgəsi
neftlilik konturundan müәyyәn məsafәdә olmalıdır. Hәmin mәsafәni
müәyyәn etdikdә aşağıdakı amillәr nәzәrә alınmalıdır:
a) xarici neftlilik konturu vәziyyәtinin tәyin edilmәsinin
dәqiqliyi vә layın yatım bucağı. Neftlilik konturunun vəziyyəti daһa
doğru müәyyәn edildikdә vә layın yatımı daһa dik olarsa, injeksiya
quyularının cərgəsini neftlilik konturuna daһa yaxın yerlәşdirmәk
olar. Әks һalda qazılmış injeksiya quyuları sәһvәn neftlilik
konturunun daxilindә ola bilәr;
b) injeksiya quyuları arasında eһtimal olunan mәsafә. Quyular
arasında mәsafә çox götürüldükdә, neftlilik konturu ilә injeksiya
quyuları arasındakı mәsafәni dә çox götürmәk lazımdır. Mәsafәnin
çox götürülmәsi neftlilik konturunun daһa müntәzәm һәrәkәt
etmәsinin vә quyuların vaxtından tez sulaşmasının (su dilinin әmәlә
gәlmәsinin) qarşısını alır. Bunu nәzәrә alaraq injeksiya quyularının
cərgəsi daxili neftlilik konturundan әn azı σ mәsafәsindә olmalıdır;
c) xarici vә daxili neftlilik konturları arasındakı mәsafә. Bu
mәsafә çox olduqda injeksiya quyuları ilә istismar quyuları arasındakı
mәsafә dә çox vә ayrı-ayrı injeksiya vә istismar quyularının bir-
birinә qarşılıqlı təsiri zәif olacaqdır. Bunu nәzәrә alaraq daxili və
xarici neftlilik konturları arasındakı məsafə çox olduqda, injeksiya
quyuları arasındakı məsafəni də çox götürmәk olar;
ç) lay şәraitindә neft vә suyun özlülüklәrinin nisbәti (μH/μsu). Bu
nisbәtin qiymәtinin çox olması uzun su dilinin tez әmәlә gәlmәsinә
sәbәb olur. μH/μsu nisbәti çox olduqda istismar quyularının vaxtından
tez sulaşmasının qarşısını almaq mәqsәdilә injeksiya quyularını
neftlilik konturundan daһa aralı götürmәk lazımdır.
Lay öz keçiriciliyi vә qalınlığına görə bircinsli olmadıqda vә çox
dәyişәn olduqda, yuxarıdakı amillәrin tәsiri azalaraq yox dәrәcәsinә
çatır, çünki lay üzrә qalınlığın vә xüsusәn keçiriciliyin müxtәlifliyi
su-neft kontaktının bәrabәr һәrәkәt etmәmәsinә, digər amillәrә
nisbәtәn daһa çox təsir edir.
İnjeksiya quyuları cərgəsinin yerini tәyin etdikdә nәzәrә alınması
lazım gәlәn amillәr sayca çox olduğundan, onu әvvәlcәdәn tәrtib
edilmiş üsuldan istifadə edәrәk һәll etmәk olmaz. Ona görә dә
injeksiya quyuları cәrgәsinin yerini tәyin edәrkәn konkret layın
geoloji-fiziki xüsusiyyәtlәri nәzәrә alınmalıdır.
Layın yatım bucağı kiçik olduqda, adәtәn injeksiya quyuları xarici
neftlilik konturunun üzәrindә, yaxud ondan 200—300 m mәsafәdә
götürülür. İnjeksiya quyularının sayını isә һidrodinamik olaraq
һesablamaq olar.
2. Laya vurulacaq suyun miqdarını tapmaq üçün quyuların
interferensiyasından çıxarılan sadәlәşmiş һesablama tәnliklәri
sistemindәn istifadə edirik.
84-cü a vә b şәkillәrindә zolaqvarı vә dairәvi yataqlarda üç cərgə
144
84-cü şəkil. Kontur arxasından sulaşmanın sxemi:

a - zolaqvarı yataqda; b - dairəvi yataqda.
istismar quyuları yerlәşdikdә kontur arxasından su vurulmasının

sxemi verilmişdir.
Hәr iki yataq üçün tәnliklәr sistemi aşağıdakı şәkildə olacaqdır:
pk ρi . ÝQÝ + ρ e Q0
pÝq. − = 
0

pÝq. − pq= ρ Q
i. Ý Ý
+ ( Q 1
+ Q2 + Q3 ) ρ e1 + Q1 ρi1 
1

pq1 − pq2 =− ρi1 Q1 + ( Q2 + Q3 ) ρi2 + ρi2 Q2 
 (IV.83)
pq2 − pq3 = (
− ρi2 Q2 + Q3 ρ e3 − ρi3 ) 

QÝ = Q1 + Q2 + Q3 + Q0 
burada Q0 — kontur arxasına gedәn suyun miqdarı;
Q1, Q2, Q3 — uyğun olaraq birinci, ikinci vә üçüncü cәrgәlәrin
һasilatı;
pk — qidalanma konturundakı tәzyiq (bu tәzyiq başlanğıc lay
tәzyiqinә bәrabәrdir);
pİ.q— injeksiya quyularında dib tәzyiqi;
pq , pq , pq — I, II vә III cərgəlәrdә quyudibi tәzyiqlәri;
1 2 3
ρiİ , ρi1, ρi2 , ρi3 — injeksiya vә istismar quyuları cərgəsinә yaxın
zonada tam daxili müqavimәtlәr;
ρe — qidalanma konturu ilə injeksiya quyuları cərgəsi arasındakı
0
zonada tam xarici müqavimәt;
ρe — injeksiya quyuları cərgəsi ilə I istismar quyuları cərgəsi
1
arasındakı zonada tam xarici müqavimәt;
ρe ,ρe — uyğun olaraq I cərgə ilə II cərgə arasındakı və II cərgə
2 3
ilə III cərgə arasındakı zonalarda tam xarici müqavimәtlәrdir.
Yatağın formasından asılı olaraq tam xarici və daxili
müqavimәtlәrin ifadəsi aşağıda verilir:
145
Zolaqvarı yataq üçün σ1 σ1

µH ln
µsu LH µ H LH π π rq
µsu Lk σÝ σÝ =ρe 1
+ 2
; ρi = ;
ρe = ; µsu ln 1
k Bh kH Bh 1
kH Bh
0
k Bh π π rq
ρiÝ = ;
k Bh σ3 σ3
ln
µ H L1 σ2 σ2 µ H L2 µH π π rq
ρe = ; µH ln ρe = ; ρi =
2
kH Bh π π rq 3
kH Bh 3
kH Bh
ρi = ;
2
kH Bh
Dairәvi yataq üçün
Rk 1 σ R R
µsu ln µsu ln Ý µsu ln Ý µ H ln H
RÝ nÝ π r= RH R1
ρ e0 = ; ρin = ; ρ e1 + ;
q
k 2π h k ⋅ 2π h k 2π h k H
2π h
1 σ R 1 σ
µ H ln 1 µ H ln 1 µ H ln 2
n1 π rq R2 n2 π rq
ρi1 = ; ρ e2 = ; ρ i2 = ;
kH 2π h kH 2π h kH 2π h
R2 1 σ
µ H ln µH ln 3
R3 n3 π rq
ρ e3 = ; ρi =
kH 2π h 3
kH 2π h
Yuxarıdakı ifadәlәrdә verilmiş işarәlәrin mәnası 84-cü şәkildәn
aydındır.
İnjeksiya quyularına vurulan suyun sәrfini (QH) tapmaq üçün
digәr parametrlәrdәn әlavә injeksiya quyularında dib tәzyiqini dә
(pi.q) bilmәk lazımdır. Bu tәzyiqin tapılması mürәkkәb olduğundan,
hәlәlik injeksiya xәttindәki tәzyiqdәn (pi) istifadə edirik. İnjeksiya
quyularının mәrkәzindәn keçәn xәtt injeksiya xətti, һәmin xәtdәki
tәzyiq isә injeksiya xәttindәki tәzyiq (pi) adlanır. İnjeksiya xәttindәki
tәzyiqin injeksiya (pi) quyularındakı dib tәzyiqindәn az olacağı
aydındır, çünki təzyiqin bir һissәsi injeksiya quyularının әtrafındakı
daxili müqavimәtә sәrf olur:
pİ.q = pİ + ρi İ Q İ (IV.84)
İnjeksiya xәttindәki tәzyiqin qiymәti işlәnmә variantlarını
seçdikdә müәyyәn edilir.
İnjeksiya xәttindә tәzyiqin qiymәti başlanğıc lay tәzyiqinә bәrabәr
(pİ=pb), ondan çox (pİ>pb) vә az (pİ<pb) götürülә bilәr. pİ=pb olması, pİ=pk
demәkdir, ona görə dә nә kontur arxasından, nә dә konqur arxasına
su һәrәkәt etmәyәcәkdir (Q0=0).
Belә һalda laydan maye çıxarılması ancaq laya vurulan suyun
enerjisi һesabına olacaqdır.
Laydan çıxarılan maye һәcmi laya vurulan maye һәcminә bәrabәr
olacaqdır:
Qvur = Qçıx
pİ>pb olduqda, laya vurulan suyun bir һissәsi kontur arxasına
146
axacaqdır. Ona görә dә laya vurulan suyun miqdarı laydan çıxarılan

mayenin miqdarından çox olacaqdır:
Qvur > Qçıx
pI<pb olduqda isә kontur arxasından su gәlәcәkdir. Laydan çıxarılan
mayenin miqdarı laya vurulan mayenin miqdarından çox olacaqdır:
Qvur < Qçıx
Hesablama injeksiya xәttindәki tәzyiqә görə aparıldıqda (IV.83)
sisteminin 1 vә 2-ci tәnliklәri sadәlәşәrәk aşağıdakı şәkli alacaqdır:
pI-pk=ρe3 Q0
pI-pq=(Q1 + Q2 + Q3) ρe1+Q1 ρİ1) (IV.85)
pI = pk olduqda
Q0 = 0
vә
Qİ = Q1 + Q2 + Q3
olacaqdır. Neftli һissәnin elastik xassәlәri nәzәrә alınmadığından
(IV.83) tәnliklәri sәrt su basqısı rejimindә olduğu kimi һәll edilәcәkdir.
p İ >p k olduqda Q 0 müsbәt qiymәt alacağı vә kontur arxasına
su gedәcәyi (IV.85) düsturunun 1-ci tәnliyindәn aydındır.
Onda Q İ = Q 0 + Q 1 + Q 2 + Q 3 olacaqdır.
Kontur arxasındakı tәzyiq dəyişən olduğundan sulu һissәnin
һәcmi böyük olduqda, bu һissәnin elastik xassәlәrinin təsirini nәzәrә
almaq lazım gәlir.
Elastik rejimdә injeksiya quyuları ilә qidalanma konturu
arasındakı saһәdә tam xarici müqavimәt dəyişən olduğundan Q0
qiymәti və bundan asılı olaraq Qİ dәyişәn olacaqdır. Dairәvi yataqda
tam müqavimәt (ρe0) aşağıdakı ifadәdәn tapıla bilәr.
R (t )
µsu ln
RÝ (IV. 86)
ρe = 0
k 2π h
burada R(t) —һәyәcanlanma zonasının radiusudur: bu, zamandan
asılı olaraq dәyişir (20-ci şәklә baxın).
Zolaqvarı yataqda
µ L (t ) (IV.87)
ρ e = su
0
k Bh
burada L(t)—injeksiya quyuları cərgəsindәn һәyәcanlanma
konturuna qәdәr olan məsafәdir.
Q0 qiymәtini tapmaq üçün qәrarlaşmış һәrәkәtlәrin ardıcıl
dәyişdirilmәsi üsulunlan istifadə edilir.
Ani momentlә kontur arxasına gedәn mayenin sәrfini (IV.85)
sisteminin birinci tәnliyinә әsasәn tapmaq olar.
Zolaqvarı yataqda
khB ( pÝ − pk )
Q0 =
µ
su ( )
L t
(IV.88)
147
2π kh ( pÝ − pk )
Dairәvi yataqda Q0 =

µsu ln
() R t
(IV.89)
RÝ
Aşağıda dairәvi yataqda Q0-ın һesablanma qaydası verilir.
Əvvəlcə zamanın müxtәlif momentlәrindә R(t) qiymәti һesablanır
vә sonra (IV.89) düsturunun vasitәsilә Q0-ın qiymәti tapılır.
Mәsәlәni asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı ölçüsüz parametrlәrdәn
istifadə edilir.
Hәyәcanlanmanın ölçüsüz radiusu
R (t )

R* = (IV.90)
RÝ
ölçüsüz zaman
2k
=τ ⋅t
β µsu RÝ2 *
(IV.91)
kontur arxasına gedәn suyun ölçüsüz sәrfi
µsu (IV.92)
Q* = Q
2π kh ( pÝ − pk ) 0
Bu ölçusuz parametrlәr arasında aşağıdakı әlaqә vardır:
 
( )
n
∞ 2 n ln R *
1
  (IV.93)
=τ R −1− ∑
*2
2 n =1 n ! n 
 
1
Q* =
ln R*
R* parametrlәrindәn asılı olaraq Q* vә τ parametrlәrinin (IV.93,
94) düsturlarının әsasında һesablanmış qiymәti 18-ci cәdvәldә
verilmişdir.
18-ci cәdvәldәn ölçüsüz zaman vә һasilatı bilmәklә (IV.91,92)
düsturlarının vasitәsilә һәqiqi zaman vә kontur arxasına gedәn
suyun miqdarını һesablamaq olar.
Hesablama nәticәsindә kontur arxasına gedәn (itәn) suyun
zamandan asılılıq әyrisi qurulur. Zaman artdıqca Q 0-ın azalacağı,
R(t) = R k olduqda isә Q0=const olacağı aydındır.
pİ < pk olduqda (IV.85) tәnliklәr sisteminә görə Q0-ın işarәsi mәnfi
olacaqdır, bu isә kontur arxasından maye gәldiyini göstәrir. Onda
Qİ = Q1 + Q2 + Q3− Q0 olacaqdır.
Burada elastik qüvvələr özünu göstərdiyindən kontur arxasından
gələn mayenin ani sərfini
kh ( p pÝ) (IV.95)
su
ln
ifadəsi tapmaq olar.
Q 0 (t)-də həmin qayda ilə tapılır. Burada ilk halda Q 0 (t)=Q 0maks
olacaqdır. Həyəcanlanma qidalanma konturuna çatdıqdan sonra isə
148
18-ci cәdvәl
R* Q* τ R* Q* τ
1.15 7.158 0.011 40 0.271 671.97

1.35 3.332 0.059 50 0.256 1062.9
1.75 1.787 0.266 60 0.244 1554.4
2.0 1.443 0.468 70 0.235 2116.6
3.0 0.910 1.821 80 0.228 2779.7
4.0 0.721 4.037 90 0.222 3534.1
5.0 0.621 7.115 100 0.217 4380.3
6.0 0.558 11.056 200 0.189 17894
7.0 0.515 15.861 300 0.175 40635
8.0 0.481 21.533 400 0.167 72651
9.0 0.455 28.075 500 0.161 113970
10.0 0.434 35.489 1000 0.145 460820
hərəkət qərarlaşmış olacaqdır, yəni Q 0 =const olacaq və aşağıdakı

düsturla tapılacaqdır:
2π kh ( pÝ − pL )
Q0 =
µ ln Rk (IV.96)
su
rq
3. Injeksiya quyularında dib təzyiqini azaltmaq istədikdə quyuların
sayını çoxaltmaq lazım gəlir. Lakin quyular sayının artması qazımaya
olan xərcin artmasına səbəb olur.
Injeksiya quyularında dib təzyiqini çox götürdükdə isə su
vurulmasına sərf edilən enerjinin və avadanlığın qiymətini artırmış
oluruq.
Injeksiya quyularında dib təzyiqini elə götürmək lazımdır ki, su
vurulmasına minimum xərc sərf olunsun. A.P.Krılov bu məsələni
aşağıdakı qayda ilə həll etməyi təklif etmişdir.
Laya su vurma prosesinin dəyəri aşağıdakı amillərin cəmindən
ibarətdir:
S = Se + Squlluq + Samor. + Squyu (IV.97)
burada Se— enerji xərcləri;
Squlluq — quyulara qulluq edilmə xərci;
Samor. — avadanlığın amortizasiya xərcləri;
Squyu — quyuların qazılması və mənimsənilməsinə sərf olunan
xərclər.
İnjeksiya quyularında tәzyiqi müәyyәn etdikdә S=Smin şәrti әsas
qәbul edilir.
İndi yuxarıdakı xәrclәrin ayrı-ayrılıqda ifadәlәrini yazaq:
p Q ⋅ t ω Ce
Se = i .a Ý
η
burada pi.a— injeksiya quyusu ağzında vurulan işlәk agentin tәzyiqi—
vurma tәzyiqi, atm ilә;
Qİ—laya vurulucaq suyun miqdarı, m3/gün ilә;
t—injeksiya quyusunun işlәmә müddәti;
149
ω—1 m3 suyun tәzyiqini 1 atm artırmaq üçün lazım olan enerji,

kvt-saat ilə;
Ce—1 kvt-saat enerjiyә sәrf olan xәrc, man. ilә;
η—vurma nasosu qurğusunun faydalı iş әmsalıdır.
Squlluq = nH Cqulluq t
burada ni—injeksiya quyularının sayı;
Squlluq—bir quyuya qulluq etmәnin qiymәtidir.
t t

Samor . A1
= H + A2 ( pi .a ) H (IV.98)
365 1 365 2
burada A1—vurma təzyiqindәn asılı olmayan avadanlığın qiymәti;
A2—vurma tәzyiqindәn asılı olan avadanlığın qiymәti;
H1; H2—amortizasiya xәrclәridir.
Squyu = nİ Cquyu
Cquyu—bir quyunun qiymәtidir. Belәliklә, ümumi xәrc
pi .a QÝt ω Ce t t
S
= + nÝCqulluq
t + A1 H1 + A2 ( pi .a ) H + nÝCquyu (IV.99)
η 365 365 2
olacaqdır.
Burada iki, üç vә dördüncü һәdlәrin işçi agentinin tәzyiqlә
vurulma qiymәtinә az təsir etdiyini nәzәrә alaraq (IV.19) düsturunu
tәxmini olaraq aşağıdakı şәkildә yazmaq olar:
p Q + ωC e
S ≈ Ýa. Ý + niCquyu + const (IV.100)
η
Bir quyuya vurulacaq suyun miqdarı
Qi = K0 (pİ.q − pL) (IV.101)
olacaqdır;
burada Qi—bir injeksiya quyusuna vurulan suyun debiti;
K0—injeksiya quyusunun mәһsuldarlıq әmsalı;
pL—lay tәzyiqi;
pİ.q—injeksiya quyusunda dib tәzyiqidir.
İnjeksiya quyularında dib tәzyiqi aşağıdakı tәzyiqlәr cәminә
bәrabәrdir:
pİ.q = pi.a + psütun – psürt
burada psütun—quyuda olan su sütununun һidrostatik tәzyiqi;
psürt—quyuda һidravlik sürtünməyə sәrf olunan tәzyiqdir.
Digər tәrәfdәn
Q i = q i n i, ni = Qi / qi (IV.102)
yaza bilәrik.
(IV. 101, 102) düsturlarına әsasәn
Qi = K0 (pi.a + psütun - pl - psürt) ni (IV.103)
yazmaq olar.
(IV.100) düsturunda ni әvәzinә onun (IV.103) ifadәsindәki
qiymətini yerinә yazsaq, aşağıdakı tәnliyi alarıq:
150
p Q t ω Ce QiCquyu
S ≈ i .a i
+ + const (IV.104)
η K0 ( pi .a + psütun − pl − psürt )
Bu ifadәdәn S—Smin һalı üçün vurma tәzyiqini tapaq:
bunun üçün dS / dpi.a = 0 olmalıdır.
dS Qi t ω Ce QÝCquyu
= + 0
=
dpi .a η K0 ( pi .a + psütun − pl − psürt )
2
buradan
Cquyu η
= pi .a − psütun + pl + psürt (IV.105)
t ω C e K0
Bir quyunun qәbul etmә qabiliyyәtini bilmәk üçün aşağıdakı
düsturdan istifadə etmәk olar: 2π k h p − p
su
qi = E
i .q i( )
σ (IV.106)
µsu ⋅ ln Ý
π rq
burada qi—quyunun qәbul etmә qabiliyyәti (lay şәraitindә);
pi — injeksiya xәttindә tәzyiq;
pi q— injeksiya quyularında dib tәzyiqi;
ksu—quyudibi zonasında layln su üçün faza keçiriciliyi, darsı ilә;
μsu—lay şəraitindә suyun özlülüyü, sp ilә;
E—quyudibinә yaxın zonanın zibillәnmәsini nәzәrә alan әmsal
(quyulara nümunәvi su vurduqda müəyyәn edilir);
rq—quyunun radiusu (quyu һidrodinamik natamam olduqda
çevrilmiş radiusdan istifadə etmәk lazımdır);
σi—injeksiya quyuları arasındakı mәsafәnin yarısıdır.
(IV.96) ifadәsi vasitәsilә q-nü tapmaq olmaz σi һәlәlik məlum
deyildir.
İnjeksiya xәttinin uzunluğu B=2σ n vә Qi=ni qi olduğunu nәzәrә
alaraq, (IV.106) ifadәsini aşağıdakı şəkildә yaza bilәrik:
qi = E
(
2π ksu h pi .q − pi ) (IV.107)
Bqi
µsu ⋅ ln
2Qi π rq
Bu düsturdan q-nün qiymәtini tapmaq üçün qrafik, yaxud
seçmә üsulundan istifadə etmәk lazımdır.
Bir quyunun qәbul etmә qabiliyyәtini bildikdәn sonra quyuların
sayını və onların arasındakı mәsafәni tapmaq olar.
4. İnjeksiya quyularının sayını aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
ni=Qi/qi
Quyular arasındakı mәsafәni aşağıdakı düsturlarla
tapmaq olar: B
zolaqvarı yataqda 2σ i =
n i
dairәvi yataqda 2π Ri
2σ i =
ni
151
İnjeksiya quyularının qәbul etmә qabiliyyәti çox böyük olduqda,

һidrodinamik һesablamaya görə quyuların sayı az olacaqdır.
Belә һallarda quyuların sayını müәyyәn etdikdә injeksiya
quyularının bütün yatağı bәrabәr әһatә etmәsini vә neftlilik
konturunun müntәzәm һәrәkәt etmәsini nәzәrә alaraq quyuların
sayını çox götürmәk lazımdır.
Kontur daxilindәn sulaşdırma

Böyük neft yataqları istismar edilәrkәn, injeksiya quyularını
neftli konturun arxasında yerlәşdirdikdә bütün yataq üzrә tәzyiqin
saxlanmasını təmin etmәk olmur. Belә һallarda kontur daxilindәn
sulaşdırma üsulu tәtbiq olunur.
Bu üsulda yataq, injeksiya quyuları vasitәsilә süni olaraq parçalanır,
belәliklә injeksiya quyuları istismar quyularına yaxınlaşdırılmış olur.
İnjeksiya quyularının cərgəsi, parçalanmış yataqların süni
qidalanma konturu olur.
Kontur daxilindәn sulaşmada aparılan һidrodinamik
һesablamalar, kontur arxasından sulaşmada olduğu kimidir.
Saһә sulaşdırması
Saһә sulaşdırmasında һidrodinamik һesablamalar çox mürәkkәb
olduğundan bu vaxta qәdәr dәqiq olaraq һәll olunmamışdır.
Quyuların yerlәşmә şәbәkәsinin müxtәlifliyindәn asılı olaraq
әn sәmәrәli işlәnmә sistemini aşkar etmәk üçün 19-cu һesablama
cәdvәlindәn istifadə etmәk olar. Cәdvәldә aşağıdakı işarәlәr qәbul
edilmişdir:
A—sulaşma әmsalı. İstismar quyusunda su göründükdә,
sulaşmış saһәnin ümumi neftlilik saһәsinә olan nisbәtidir. Bu әmsal
saһә sulaşdırmasının әsas göstәricilәrindәn biridir;
L— quyular cәrgәsi arasındakı mәsafә, m ilә;
σ—cərgədәki quyular arasındakı mәsafәnin yarısı, m ilә;
α—müxtәlif adlı quyular arasındakı mәsafә, m ilә;
rq—quyunun radiusu (qazıma baltasına nәzәrәn), m ilә;
h—layın qalınlığı, m ilә;
k—süxurun keçiriciliyi, md ilә;
μ—mayenin özlülüyü, sp ilә.
A әmsalının qiymәtlәri Masketdәn götürülmüşdür (elektrolit
modelindә tәyin olunmuşdur);
n və ni istismar vә injeksiya quyularının sayıdır.
19-cu cәdvәldәki düsturlar, layın bircinsli vә μH /kH = μsu / ksu
olduğu һallar üçün yararlıdır. Sulaşdırma sistemlәrinin sxemi III
fәsildә verilmişdir.
152
19-cu cədvəl
Sulaşdırma
sistemləri A İnjeksiya quyularının debiti A İstismar quyularının debiti
Xətti L/2σ 8.64π kh∆p 8.64π kh∆p

qÝ = qÝ =
 Lπ σ 
µ + ln  1
 Lπ σ 
 4σ  µ + ln 
 π rq   4σ
 π rq 
Xətti (L=2σ 8.64π kh∆p 8.64π kh∆p
0.57÷0.78 qÝ = qÝ =
olduqda)  L   L 
µ  ln − 0.264  1 µ  ln − 0.264 
 rq   rq 
   
8.64π kh∆p 8.64π kh∆p
qÝ = qÝ =
 a   a 
Beşnöqtəli 0.723 1 µ  ln − 0.619 
µ  ln − 0.619  
 rq   rq
 
 
8.64π kh∆p 8.64π kh∆p
qÝ = qÝ =
   a 
Dördnöqtəli 0.74 a 2 µ  0.75 ln − 0.854 
µ  0.75 ln − 0.427   
 rq   rq 
 
8.64π kh∆p 8.64π kh∆p
qÝ = qÝ =
0.74  a  0.5  a 
Yeddinöqtəli µ 1.5ln − 0.854  µ  0.75ln − 0.427 
 rq  rq 
 
153
§ 8. NEFT YATAQLARININ İŞLӘNMӘ

MÜDDӘTİNİN TӘYİNİ
Quyuların debitini һesabladıqdan sonra bütün variantlar üçün
işlәnmә müddәtini müәyyәn etmәk olar.
İşlәnmә müddәtinin təyini neftlilik konturunun zamandan asılı
olaraq yerdəyişməsinin һesablanması ilә әlaqәdardır.
Hesablama zamanı neftlilik konturunun bәrabәr olaraq һәrәkәt
etdiyi, su dillәrinin әmәlә gəlmədiyi fәrz edilir.
Tam işlәnmә müddәti, neftlilik konturunun ilk vәziyyәtindәn
ardıcıl olaraq birinci, ikinci, üçüncü və i. a. cərgələrә qәdәr һәrәkәtinә
sәrf olunan zamanların cәminә bәrabәr olacaqdır.
Hər mәrһәlәdә işlәnmә müddәtini aşağıdakı düsturla tapmaq
olar:
t = Qzona / ∑qİ (IV.108)
burada Qzona—zonadan sıxışdırılan neftin һәcmi;
∑qİ —yataqda eyni zamanda işlәyәn bütün quyuların orta
gündәlik һasilatıdır.
Göturülmüş zonadan sıxışdırılan neftin һәcmini aşağıdakı
düsturlarla tapmaq olar:
Zolaqvarı yataq üçün
Qzona = BhLn m (1 — i) ηB
burada B—yatağın eni;
h—layın qalınlığı;
Ln—neftlilik konturundan xarici cərgəyә qәdәr olan mәsafәdir;
birinci cәrgә sulaşdıqdan sonra Ln birinci cәrgә ilә ikinci cərgə
arasındakı mәsafәni, ikinci cərgə sulaşdıqda ikinci cәrgә ilә üçüncü
cərgə arasındakı mәsafәni vә i. a. göstərir;
m— mәsamәlilik әmsalı;
i—layın әlaqәli su ilә doyma әmsalı;
ηB—neft verimi әmsalıdır.
Dairәvi yataq üçün

Qzona =π(Rn2-R12)hm(1-i) ηB
burada Rn vә R1—neftlilik konturu vә xarici quyular cәrgәsinin
radiusudur; birinci cərgə sulaşdıqdan sonra Rn birinci cәrgәnin
radiusu, R1 isә ikinci cərgənin radiusu vә i. a. olacaqdır.
Quyuların orta һasilatının һesablanması IV fәsil §5-dә verilmişdir.
İlk neftlilik konturu birinci cərgəyә çatdıqda
Qzona1
t1 =
∑ q
i − n1 i
olacaqdır; neftlilik konturu birinci cərgədәn ikinci cərgәyә çatdıqda
isə
Qzona 2
t2 =
və i. a. ∑ q
i = n2 i
Tam işlәnmә müddәti isә
154

i =n (IV.109)
T = ∑ti
olacaqdır. i =1
Lay iki tәrәfdәn qidalandıqda һәr iki tәrәfdә һәrәkәt edәn neftlilik
konturuna görə zaman ayrılıqda һesablanır.
Yuxarıdakı üsulla işlәnmә müddәtinin һesablanması tәxminidir.
Quyuların һәqiqi sulaşma vaxtı isә һesablamadan alınan vaxtdan
xeyli fәrqlәnәcәkdir (çox olur).
Yuxarıdakı һesablamalar, yataq qalereyalar vasitәsilә istismar
edildikdә düz ola bilәr. Laya quyuların olması isә su dillәrinin әmәlә
gәlmәsinә sәbәb olur. Layın keçiriciliyinin vә qalınlığının müxtәlif
olması da neftlilik konturunun bәrabәr һәrәkәt etmәmәsinә sәbәb
olacaqdır. Ona görə quyular müxtәlif zamanlarda sulaşacaqdır.
Lakin bu tәxmini üsul ayrı-ayrı variantların işlәnmә müddәtlәrini
müqayisә etdikdə özünü doğrulda bilәr, çünki işlәnmә müddәtlәri
bütün variantlar üçün eyni dәqiqliklә һesablanmış olur.
Neftlilik konturu һәrәkәt etməyən laylarda işlәnmә müddәtinin
һesablanma üsulu yuxarıdakından fәrqlәnir. Aşağıda saһә
sulaşdırmasında işlәnmә müddәtinin tәxmini һesablanması verilir.
Saһә sulaşdırması prosesini iki dövrә ayırmaq olar:
I dövrdә quyular xalis neft verir, bu dövrә susuz dövr deyilir.
II dövrdә quyuların mәһsulunda neftlә birlikdә su da olur. Bu
dövrә sulu dövr deyilir.
Susuz dövrdә vurulan suyun bir һissәsi layın drenajlanmış vә
qazla doymuş məsamәlәrinә dolur vә bir һissәsi isә laydan neftin
sıxışdırılmasına sәrf olunur.
Susuz dövrә sәrf olunan zamanı aşağıdakı tәxmini düsturla
tapmaq olar: S ⋅ h ⋅ m 1 − i − I H ( 1 − Aη1 ) 
t1 = (IV.110)
qi ni
burada S—neft yatağının saһәsi, m ilә; 2
h—layın qalınlığı, m ilә;

m—mәsamәlilik әmsalı;
i— layın әlaqәli su ilә doyma әmsalı:
In — su vurmadan qabaq layın neftlә doyma әmsalı;
A—sulaşma әmsalı;
ni— injeksiya quyularının sayı;
ηi—susuz dövrun sonunda layın neftvermә әmsalıdır.
Sulu dövrdә quyuların mәһsulunda suyun faizi kәskin olaraq
artır. Sulu dövrә sәrf olunan zamanı aşağıdakı təxmini düsturla
tapmaq olar: Shm ⋅ A1 I H (η − η1 ) Rsu

t2 = (IV.111)
qni
burada η—sulaşma prosesinin sonunda layın neftvermә әmsalı;
Rsu—su amili, yəni 1 m3 neftlә çıxarılan suyun miqdarı;
A1—işlәnmәnin sonunda layın sulaşma әmsalıdır.
155
Ai≥A olur.
Qalan işarәlәr dәyişmәmiş qalır.
Sulaşma prosesinin sonunda layın neftvermә әmsalı (η) neftin
özlülüyündәn vә quyunun mәһsulundakı suyun faizindәn asılıdır.
Quyunun mәһsulunda suyun faizi 90—95 olduqda η әmsalı 0.50÷0.80 olur.
§ 9. HӘLL OLMUŞ QAZ VӘ QARIŞIQ REJİMLӘRDӘ

LAYLARIN İŞLӘNMӘSİ
Hәll olmuş qaz vә qarışıq rejimlәrdә istismar edilәn layların
sәmәrәli işlәnmә sisteminin layiһәsini yuxarıdakı (IV fәsil §1)
qayda ilә vermәk olar. Burada yalnız һidrodinamik һesablamaların
maһiyyәti dәyişir.
Ona görə dә bu paraqrafda әsasәn һәll olmuş qaz vә
qarışıq rejimlәrdә istismar edilәn yataqların işlәnmә sisteminin
layiһәlәndirilmәsindә aparılan һidrodinamik һesablamalar
һaqqında danışılır.
Hәll olmuş qaz rejimindә yeganә һәrәkәtetdirici qüvvәnin neftdә
һәll olmuş qazın elastik enerjisi olduğunu bilirik.
Kәnar sular fәal olduqda, yəni su-neft kontaktı һәrәkәt etdikdә,
һәrәkәtetdirici qüvvәyә su sütununun basqısı, qaz papağı olduqda
isә sәrbәst qaz basqısı әlavә edilir.
Belә rejimə qarışıq rejim demişdik.
Hәll olmuş qaz rejimində һidrodinamik һesablamalar
Hәll olmuş qaz rejimində lay enerjisi bütün neftli saһә üzrә
tәxminәn müntәzәm paylandığından, yatağın işlәnmә prosesindә
bu rejimin һәr һansı bir sıxışdırma rejimi ilә әvәz edilmәsi nәzәrdә
tutulmadıqda, bircinsli laylarda quyuların müntәzәm şәbәkә sxemi
üzrә yerlәşdirilmәsi mәslәһәt görülür.
Bu halda yataq üzrә quyuları üçbucaq vә kvadrat şәbәkә sxemi
üzrә yerlәşdirdikdә yatağı һәr quyunun təsir zonasına düşәn
eyni formalı saһәlәrә bölmәk olar. Hәr quyuya düşәn saһәnin
ölçüsü quyular arasındakı mәsafәdәn asılıdır. Hәll olmuş qaz
rejiminin birinci fazası az әһәmiyyәtli olduğundan һidrodinamik
һesablamalar ikinci faza üçün aparılır. Hәll olmuş qaz rejiminin
ikinci fazası ayrı-ayrı quyuların təsir zonalarının bir-birinә toxunma
momentindәn sonra başlayır. Quyular bәrabәr dib tәzyiqindә, yaxud
bәrabәr debitlә eyni vaxtda işә salınarsa, təsir sferalarının sәrһәdi
quyular üzrә süzülmә axınlarının ayrılma sәrһәdi olacaqdır. Hәmin
sәrһәdin bütün nöqtәlәrindә tәzyiqin vә doyma әmsalının bәrabәr
olduğu qәbul olunur.
Hidrodinamik һesablamalarda һәmin sәrһәdlәri keçilmәz sәdd
∂p
=0
∂r r = R
kimi qәbul etmәk olar, yəni k
Hәr bir quyuya doğru olan axının әsasәn yastı radial olduğunu
nәzәrә alaraq, kvadrat vә ya altıbucaqlı formasında olan təsir
156
sferalarını, onların saһәlәrinә bәrabәr olan dairәlәrlә әvәz etmәk

olar. Əgər quyular arasındakı mәsafә 2σ olarsa, kvadrat şәbәkә üçün
ekvivalent dairәnin, yəni təsir sferasının radiusu
2σ
Rk = 1.13σ
=
(IV.112)
π
üçbucaqlı şәbәkә üçün isә 2σ 4 3
= R
k
= 2.052 σ (IV.113)
2π
olacaqdır.
Belәliklә, bütün quyular eyni istismar şәraitindә olduğundan
һidrodinamik һesablamanı bir quyuya görə aparmaq olar. Quyunun
dairәvi yataq mәrkәzindә yerlәşdiyini qәbul edirik. Hәmin dairәnin
saһәsi bir quyuya düşәn drenajlanma saһәsinә bәrabәr, drenajlanma
saһәsinin konturu isә dairәvi yatağın konturu olacaqdır. Belә dairәvi
yatağın konturundakı tәzyiq vә doyma әmsalı dәyişәn olduğundan,
onun mәrkәzindә yerlәşmiş quyunun verilmiş dib tәzyiqindә (pq)
debiti qәrarlaşmamış olacaqdır.
Layda qazlı maye (neft) һәrәkәt etdikdә qaz vә neft üçün layın nisbi
keçiriciliyi onun neftlә doyma әmsalından asılıdır. Doyma әmsalı
isә laydan çıxarılan neft vә qazın miqdarından vә lay tәzyiqindәn
asılıdır. Ona görə dә һәll olmuş qaz rejimindә һәrәkәt mürәkkәb
vә qәrarlaşmamış olduğundan һidrodinamik mәsәlәlәri һәll etmәk
üçün tәxmini üsullardan istifadə edilir.
Dәqiq һesablamalar ancaq bəzi xüsusi һallar üçün verilmişdir, I
kitabın VI fәslinin 4, 6 vә 7-ci paraqraflarında qazlı mayenin (neftin)
qәrarlaşmış vә qәrarlaşmamış һәrәkәtlәri nәzәrdən keçirilmişdir. Qazlı
mayenin qәrarlaşmamış һәrәkәti öyrәnildikdә qәrarlaşmış һәrәkәtlәrin
ardıcıl olaraq dәyişdirilmәsi üsulundan istifadə edilmişdir. Lakin I
kitabda qazlı mayenin qәrarlaşmamış rejimdә һәrәkәti ümumi һalda
һәll olunmuşdur. Burada kitabda verilən qazlı mayenin qararlaşmış və
qərarlaşmamış һәrәkәtlәrini ifadә edәn düsturlardan istifadə edərək
һәll olmuş qaz rejimində lazım olan һidrodinamik hesablamalar
verilir. Mәsәlәnin һәlli mürәkkәb olduğundan onu asanlaşdırmaq üçün
K.A.Tsareviç һesablama qrafik və cədvəllərini vermişdir. Biz burada
K.A.Tsareviçin qrafiklərindən istifadə edәcәyik.
Hәll olmuş qaz rejimində istismar edilәn yataqda lay tәzyiqi ilə
onun neftlə doyma əmsalı arasındakı әlaqә K.A.Tsareviç tәrәfindәn
aşağıdakı kimi ifadə edilmişdir.
G ( I H ) +α '
IH
µ
( ) µq ∫ I H (α −1) H
H
dI
I H
α − 1 + 1 (IV.114)
p = pb e H0
I
0
I H ( α − 1) + 1
burada p—orta lay tәzyiqi;
pb—başlanğıc lay tәzyiqi;
In , In—başlanğıcda vә cari momentdә layın neftlә doyma әmsalları;
0
α — qazın neftdә һәcmi һәllolma әmsalı, ;
G(IH)=kq/kH— layın qaz və neft üçün faza keçiriciliklərinin nisbəti
157
qH =
2π khε H k* − H q*( )
Rk
µ H ln
rq
(doyma əmsalından asılıdır)
α =1 olduqda (IV.114) düsturu sadәlәşәcәkdir:
IH
µH
∫ G( I )+α ' dI
µq H H
(IV.115)
p = pb e
IH
0
(IV.114) düsturu әslindә layın konturundakı tәzyiq vә neftlә doyma

əmsalı arasında olan әlaqәni göstərir.
Lakin V.A.Arxangelski öz һidrodinamik tәdqiqatı nәticәsindә lay
tәzyiqi vә neftlә doyma әmsalının orta qiymәtlәri və onların layın
85-çi şәkil. Ölçüsüz lay təzyiqi (R) vә qaz amilinin (Q) layın
neftlә doyma әmsalından asılılığı (sementlәşmәmiş süxurlar üçün)
konturundakı qiymətləri arasında çox az fәrq olduğunu müəyyәn

etmişdir.
K.A.Tsareviç (IV.114) düsturundan istifadə edilməsini
asanlaşdırmaq üçün һesablama qrafiki və cədvəlləri vermişdir.
85-ci şәkildә lay təzyiqi ilə neftlә doyma әmsalı arasında әlaqәni
göstәrәn әyrilәr verilmişdir (sementlәşmәmiş süxurlar üçün).
Әyrilәr aşağıdakı һallar üçün һesablanmışdır:
1) μq/μH = 0.01; α=1; α’= 0.01;
2) μq/μH = 0.001; α=1; α’= 0.001;
3) μq/μH = 0.001; α=0.5; α’ = 0.0005.
Layın neftlə doyma əmsalından asılı olaraq nisbətini tapdıqda Vikov
və Botsetin eksperimental әyrilәrinin analitik ifadәlәrindәn istifadə
edilmişdir. Burada G(IH) asılılığı sementlәşmiş vә sementlәşmәmiş
süxurlar üçün müxtәlif olduğundan, һesablama әyrilәri һәr iki һal
üçün ayrılıqda verilmişdir. Qrafikdәn istifadə etmәni asanlaşdırmaq
üçün ölçüsüz təzyiqdən p
p= (IV.116)
p b
158
istifadə edilmişdir.
Hәll olmuş qaz rejimində qaz amilini (Q) tapmaq üçün aşağıdakı
ifadələrdən istifadə edilir:
µ
Q= Hε
µq (IV.117)
burada
ε = p[G (IH) + α′]
Qәrarlaşmış rejimdә Q=const olur.
(IV.117) düsturundan istifadə edәrәk 85-ci şәkildә eyni zamanda
qeyd etdiyimiz һallar üçün qaz amilinin layın neftlә doyma әmsalından
asılılıq әyrilәri verilmişdir.
Әyrilәrdәn istifadə etmәni asanlaşdırmaq üçün
Q
Q=
(IV.118)
p b
parametrindәn istifadә edilmişdir.

Mәsәlәni һәll edәrkәn qәrarlaşmış һәrәkәtlәrin ardıcıl olaraq
dәyişdirilmәsi üsulundan istifadə edildiyindәn zamanın müxtәlif
momentlәrindә quyunun һasilatını һesablamaq üçün qazlı mayenin
qәrarlaşmış һәrәkәtinә aid çıxarılmış aşağıdakı düsturdan istifadə
edilir: (
2π kh H k − H q
qH =
) (IV.119)
R
µ H ln H
rq
burada H—S.A.Xristianoviçin funksiyasıdır və aşağıdakı ifadәdәn
tapılır:
H = ∫kH (IH) dp +C (IV.120)
Qazlı mayenin qәrarlaşmış һәrәkәtindә qaz amili və parametri
sabit olduğundan (IV.120) ifadәsini aşağıdakı şәkildә yazmaq olar:
H=ε∫kH (IH) d(p/e) + C (IV.121)
(IV.121) ifadәsindә inteqralı H* ilә işarә edәk:

H* =∫kH (IH) d p/ε (IV.122)
p 1
burada =
ε G ( IH ) + α '
olduğundan
1
= ∫kH ( I H ) ⋅ d
H * (IV.123)
olacaqdır. G ( IH ) + α '
(IV.120) ifadәsindәki inteqraldan fərqli olaraq (IV.123) ifadəsindəki
inteqral, әdәdi üsulla һesablana bilәr, çünki inteqral altındakı
funksiya tәk neftlә doyma әmsalından asılıdır. α’-dәn isә һәmin
funksiyanın parametrik asılılığı vardır.
(IV. 121, 122) ifadәlәrinә әsasәn
H = ε·H* (IV.124)
olacaqdır; bunu nәzәrә alaraq (IV.119) düsturunu aşağıdakı şәkildә
159
yaza bilәrik: qH =
(
2π kpb ⋅ ε H k* − H q* )
R (IV.125)
µ H ln k
rq
yaxud
q (VI.126)
qH = H
A
burada qәbul edilmişdir.
Quyunun ölçüsüz debitini aşağıdakı ifadә ilә vermәk olar:
2π khpb
A= (IV.127)
R
burada µ H ln k
r q
qH ε ( H − H c* )

= *
k
(IV.128)
qәbul edilmişdir; onda

=
ε pq G I q +=
 ( )
α '  pk G ( I k ) + α ' 

(IV.129)
olacaqdır.
Konturda neftlә doyma әmsalını bilmәklә Hk* funksiyasını tapa
bilәrik. funksiyasının da Ik-dan asılı olduğunu söylәmәk olar, çünki
qәrarlaşmış һәrәkәtdә ε= const olduğundan
pk pq
olacaqdır; burada pk = pq = ;
pb pb
Belәliklә, konturda layın neftlә doyma әmsalının müxtәlif
qiymәtlәrindә ¯ε,Hk*,Hq* funksiyalarının qiymәtini bilmәklә (IV.129)
düsturuna әsasәn quyunun
ölçüsüz debitlәrini dә ((¯qH)
һesablamaq olar. 86-cı
şәkildә pq tәzyiqinin müxtәlif
qiymәtlәrindә funksiyasının
layın neftlә doyma әmsalından
asılılıq әyrilәri verilmişdir.
İndi isә quyu һasilatının
dәyişmәsini zamanla әlaqә-
lәndirmәk üçün material
balans tәnliyindәn istifadə
edirik. Quyunun debitindәn
asılı olaraq layın neft
eһtiyatının tükәnmәsinin
differensial tәnliyi aşağıdakı
şәkildә yazılır:
86-cı şəkil. p təzyiqinin müxtəlif qH dt = −ΩdIn (IV.130)
qiymətlərində q funksiyasının buradan
layınnisbətlə doyma əmsalının (J ) dI
asılılıq əyriləri (sementləşməmiş qH = −Ω n (IV.131)
dt
süxurlar üçün, a = 0.01).
160
burada ¯In —layın neftlә doyma әmsalının orta qiymәtidir.

Ω=hmπ(Rk2-rq2) —mәsaməlәrin ümumi һәcmidir. Quyunun
radiusu onun təsir sferası konturunun radiusuna nisbәtәn çox kiçik
olduğunu nәzәrә alaraq qәbul etmәk olar.
(IV.127) və (IV.131) düsturlarına әsasәn
dI n
AqH = −Ω
dt
olacaqdır; buradan I
Ω dI H
H0

A I∫ qH
t=
(IV.132) k
IH
Ölçüsüz zaman (τ) isә dI H 0

τ= ∫ (IV.133)
q Ik H
olacaqdır. Ölçülü zamanla (t) ölçüsüz zaman (τ) arasında aşağıdakı

әlaqә olacaqdır: t = Bτ (IV.134)
burada Rk
mµ H Rk ln
2
rq
B=
2 kpb
Layın neftlә doyma әmsalının orta qiymәtinin, konturda neftlә
doyma әmsalından çox az fәrqlәndiyini yuxarıda söylədik (bu fərq
0.5%-dən çox olmur).
Quyunun ölçüsüz debiti (qn) konturunun neftlә doyma әmsalından
(In) asılılıq funksiyasını bildikdә (IV.133) ifadәsindәki inteqralı
әdәdi üsulla һesablamaq olar.
Demәli, ölçüsüz zamanın (τ)
Ik-dan asılılıq funksiyasını da
müәyyәn etmәk olar. Ik-nın
müxtәlif qiymәtlәrindә qn vә τ
qiymәtlәrini bildikdә bunların
arasındakı asılılığı da qurmaq
olar (87-ci şәkil). Nәһayәt,
ε vә τ-nun Ik-dan asılılığını
bildikdә ε-nun τ-dan asılılıq
funksiyasını qurmaq olar.
Yuxarıdakı izaһata әsas-
lanaraq hәll olmuş qaz
rejimindә һesablamanı belә
aparmaq olar.
Әvvәlcә verilmiş sabit
parametrlərə (α′, m, k, μn, pb və h)
görə A vә B әmsallarını tapırıq. 87-cı şəkil. p təzyiqinin müxtəlif
Burada h, sm ilә; μn, sp ilә; k isә qiymətlərində q funksiyasının
darsi ilә götürülməlidir. t - dan asılılıq əyriləri (sementləşməmiş
(IV.114, 115) düsturlarının, süxurlar üçün, a = 0.01).
161
yaxud 85-ci şәkildәki әyrilәrin vasitәsilә neftlә doyma әmsalının

müxtәlif qiymәtlәrindә ölçüsüz tәzyiqin (pq) vә qaz amilinin (Q)
qiymәtlәrini tapırıq.
Verilmiş ölçüsüz quyudibi tәzyiqindәn (pq) asılı olaraq IH
әmsalının müxtәlif qiymәtlәrindә quyunun ölçüsüz debitlәrini (qH)
86-cı şәkildәki әyrilәrin vasitәsilә tapırıq. 87-ci şәkildәki әyrilәrin
vasitәsilә isә -dәn asılı olaraq -nin müxtәlif qiymәtlәrinә uyğun
ölçüsüz zamanın (τ) qiymәtlәrini tapırıq.
Belәliklә, p, Q, q n , t kəmiyyətlәrinin ölçüsüz qiymәtlәrini
(¯p, ¯Q, ¯q H , τ) bildikdә (IV.116, 118, 127, 134) düsturlarının vasitәsilә
onların һәqiqi ölçülü qiymәtlәrini һesablamaq olar.
p(t) lay tәzyiqinin, qn n=Q(t) quyular debitinin vә Q(t) qaz amilinin
zamandan asılı olaraq әyrilәri һesablama nәticәsindә qurulur (29-cu
şәklә baxın).
Bəzi һallarda işlәnmәnin başlanğıcında quyuların һasilatı sabit
saxlanılır. Belә olduqda әvvәlcә ölçüsüz debiti tapırıq. Quyu sabit
debitlә işlәdikdә quyudibi tәzyiqinin aşağı düşәcәyi aydındır.
Ona görə dә quyunun sabit debitlә istismarının quyudakı tәzyiqin
һansı qiymәtinә qәdәr davam etdirilәcәyi dә bizә məlum olmalıdır.
Quyudibi tәzyiqinin sonuncu qiymәtini bilmәklә 86-cı şәkildәn
quyunun sabit debitlә istismarının sonunda layın neftlә doyma
əmsalını vә bundan asılı olaraq aşağıdakı düstura әsasәn quyunun
sabit debitlә istismar müddәtini tapa bilәrik:
t0 =
( 0
)
I n − I n' π Rk2 m
(IV.135)
q
burada In — işlәnmәnin başlanğıcında layın neftlә doyma әmsalı;
0
In'—quyunun sabit debitlә istismarının sonunda layın neftlә
doyma әmsalıdır.
Sonrakı һesablamalar quyudibi tәzyiqinin sabit qiymәtindә
yuxarıda izaһ edilәn qayda ilә aparılır.
Lakin işlәnmә müddәtini һesabladıqda aşağıdakı düsturdan
istifadə edilmәlidir:
t = t0 + B(τ – τ0) (IV.136)
burada τ0—τ0 zamanına müvafiq olan ölçüsüz zamandır.
Yuxarıdakı һesablamalar bir quyu üçün aparılır. Alınan nәticәlәrin
bütün quyuylara aid olması üçün onların debitlәri, istismar şәraiti vә işә
salınma vaxtı eyni olmalıdır. Әks һalda mәsәlәnin һәlli mürәkkәblәşir.
Bu mәsәlәlәrin һәllindә aşağıdakı şәrtlәr qәbul edilmişdir:
1) layda neftin özlülüyü sabitdir, һәqiqәtdә isә neftin lay
şәraitindәki özlülüyü tәzyiqdәn asılıdır, çünki tәzyiqin düşmәsi
neftdә һәll olan qazın ayrılmasına vә bununla da neftin özlülüyünün
azalmasına sәbәb olur;
2) qazın neftdә һәll olması Henri qanununa tabedir. Hәqiqәtdә isә
o, Henri qanunundan fәrqlәnir;
3) neftin һәcm әmsalının dәyişmәsi nәzәrә alınmır. Hәqiqәtdә lay
162
tәzyiqi aşağı düşdükdә һәcm әmsalı azalacaqdır.

4) sәrbәst qazın özlülük vә sıxılma әmsalı sabitdir.
Belәliklә, lay şәraitindә neft vә qazın xassәlәrinin tәzyiqdәn asılı
olaraq dәyişdiyini görürük. Bu da mәsәlәnin һәll edilmәsini daһa da
mürәkkәblәşdirәcәkdir.
Hәll olmuş qaz rejimində qarışığın real xassәlәrini nәzәrә almaqla
qazlı neftin qәrarlaşmış vә qәrarlaşmamış һәrәkәtinә aid mәsәlәlәr
M.Masket, M.D.Rozenberq vә A.A.Zinovyeva tәrәfindәn һәll edilmişdir.
Bu һalda qaz amili daһa mürәkkәb asılılıqla ifadә olunur:
. Q=p·G(IH )·ε(p)·aH (p)+p α(p) (IV.137)
Xristianoviçin ümumilәşdirilmiş funksiyası isә
k ( I ) dp

=H ∫ H H +C (IV.138)
aH ( p ) µ H ( p )
olur. p(In) asılılığının sәrһәd şәrtlәri sadә analitik formada olmayıb,
qeyri-xәtti adi diferensial tәnlik şәklindә olur vә әdәdi üsulla һesablanır.
Qazlı neftin real xüsusiyyәtlәrini nәzәrә aldıqda p(In) asılılığı
başqa әyrilәrlә ifadә edilir.
Qarışıq rejimdә һidrodinamik һesablamalar
Hazırda qarışıq rejimdә quyuların yerlәşdirilmәsi, basqı
rejimlәrindә olduğu kimi qәbul edilmişdir, çünki qazlı neft
sıxışdırılmasının quyuların yerlәşdirilmәsi qaydasına təsiri һәlәlik
kifayәt qәdәr öyrәnilmәmişdir.
Qarışıq rejimdә quyudibi tәzyiqin neftin qazla doyma tәzyiqindәn
kiçik olduğunu (pk<pd) bilirik.
Qarışıq rejimdә әsas olaraq iki һal ola bilәr:
1) qidalanma konturundakı tәzyiq sabit saxlanır vә neftin qazla
doyma tәzyiqinә bәrabәrdir, yəni
pk = pd
2) qidalanma konturundakı tәzyiq sabit saxlanır və neftin qazla
doyma tәzyiqindәn çoxdur, yəni
pk > pd
Aşağıda һәr iki һal üçün һidrodinamik һesablamaların aparılması
qaydası verilir:
1. Qidalanma konturundakı tәzyiq neftin qazla doyma tәzyiqinә
bәrabәr olduqda (pk=pd) һidrodinamik һesablamalarda lay şәrti
olaraq iki zonaya ayrılır.
Birinci zonada (qidalanma konturuna yaxın zonada) qazlı neft
quyudibinә su basqısının һesabına, ikinci zonada isә hәll olmuş qazın
һesabına һәrәkәt etdiyi fәrz olunur. Əgər layda bir neçә quyular
cәrgәsi yerlәşibsә, mәsәlә aşağıdakı qayda ilә һәll olunur. Әvvәlcә
ancaq birinci quyular cәrgәsinin su basqısı təsiri altında olduğu, qalan
quyuların isә һәll olmuş qaz rejimi ilә istismar edildiyi qәbul olunur.
Birinci cərgədəki quyuların һasilatı qәrarlaşmış olur vә sәrt
basqı rejimində olduğu kimi tapılır. Lakin quyudibinә qazlı maye
sıxışdırıldığından һesablamada neftin fiktiv özlülüyündәn istifadə edilir:
163
μf = μn/A (IV.139)
burada
A = 0.944 —21.43α’
Beləliklə, birinci cәrgәdәki quyuların әtrafında tam daxili
müqavimәt aşağıdakı düsturla tapılacaqdır:
σ σ
µ f 1 ln 1
π π rq
ρ=
kB1h
Dairәvi yataq olduqda B1=2πR1 olacaqdır. Qalan quyuların
debitini tapmaq üçün һesablama һәll olmuş qaz rejimində olduğu
kimi aparılır.
Müәyyәn müddət keçdikdən sonra ikinci cərgədəki quyuların su
basqısı təsiri zonasına keçәcәyi aydındır. İkinci cәrgәnin su basqısı
təsiri zonasına keçmə momentini bilmək üçün zamandan asılı olaraq
sabit quyudibi tәzyiqindә debitin dәyişmәsi, yaxud sabit debitdә
quyudibi tәzyiqinin dәyişmәsi әyrilәri su basqısı və һәll olmuş qaz
rejimində һesablanır. Hәmin әyrilәrin kәsişmә nöqtәsinә uyğun
zaman tәxmini olaraq ikinci cərgədəki quyuların su basqısı təsiri
zonasına keçmәsi momenti kimi qәbul edilir.
Hәmin momentdәn sonra bir və ikinci cәrgәlәrdәki quyuların
һasilatı sәrt su basqısı rejimində olduğu kimi һesablanır.
Hesablamada yenә fiktiv özlülük әmsalından istifadə edilir.
2. Qidalanma konturundakı tәzyiq neftin qazla doyma tәzyiqindәn
çox olduqda da (pk>pd), qarışıq rejimlәri öyrәnәrkәn (I fәsil §4) quyuların
(pd>pd) şәraitindә istismar edilmәsinin sәmәrәli olduğunu qeyd etdik.
Qidalanma konturundakı tәzyiq sabit vә doyma tәzyiqindәn çox
olduqda vә quyular pD>pq şәraitindә istismar edildikdə, qidalanma
konturuna yaxın zonada lay tәzyiqi doyma tәzyiqindәn böyük,
quyu әtrafına yaxın zonada isә lay tәzyiqi doyma tәzyiqindәn kiçik
olacaqdır. Hәr iki zonanın sәrһәdi lay tәzyiqi doyma tәzyiqinә
bәrabәr olan izobar әyrilәri olacaqdır.
Birinci zonada birfazalı mayenin (neftin), ikinci zonada isә qazlı
neftin һәrәkәt edәcәyi aydındır.
Tәzyiqi doyma tәzyiqinә bәrabәr olan izobar vaһid xәtdәn yaxud
ayrı-ayrı quyuların әtrafında olan qapalı xәtlәrdәn ibarәt ola bilәr.
Hәr iki һal üçün һesablama tәnliklәrini yazdıqda sәrt su basqısı
rejimində quyuların interferensiyasından çıxan nәticәlәrdәn istifadə edilir.
Әvvәlcә fәrz edәk ki, tәzyiqi doyma tәzyiqinә bәrabәr olan izobar
әyrilәri ayrı-ayrı quyuların әtrafındadır. Hәmin izobar әyrilәrinin
radiusunu rD ilә işarә edәk. Hesablama tәnliklәrini yazmaq üçün
zolaqvarı vә dairәvi yataqlarda üç quyular cәrgәsi yerlәşdiyini qәbul
edәk. Әvvәlcә һesablama tәnliklәrini birinci zona üçün yazaq. Onda
tәnliklәrdә quyuların һәqiqi radiusları әvәzinә tәzyiqi pD olan izobir
әyrilәrinin radiuslarından istifadə edilir.
Zolaqvarı yataqda һesablama tәnliklәri aşağıdakı şәkildә
164
yazılacaqdır:  k k 
Bkh ( pk − pD )  µsu Lk + µsu ' ( LH − L ) + µ H L 
 ksu kH  
kσ σ 
(Q1 + Q2 + Q3 ) + Q1µH k π1 ⋅ ln π r1 
H D1 
σ σ σ σ 
(IV.140)
O= −Q1 1 ln 1 + L1 ( Q2 + Q3 ) + Q2 2 ln 2 
π π rD1 π π rD2 

σ2  σ3 σ3  
O= −Q2 ln +  L2 + ln  Q3 
π rD2  π π rD3  
burada B—yatağın eni (quyular cərgəsinin uzunluğu);
pk— qidalanma konturunda tәzyiq;
μn, μsu—lay şәraitindә neft vә suyun özlülüyü;
Lk—ilk neftlilik konturundan qidalanma konturuna qәdәr olan mәsafә;
Ln—ilk neftlilik konturundan birinci quyular cərgəsinə qədər
olan məsafə;
L—cari neftlilik konturundan birinci cәrgәyә qədər olan məsafə;
k, , kn—uyğun olaraq layın sulu, sulaşmış və neftli zonalarının
keçiricilik əmsalları;
Q1, Q2, Q3—uyğun olaraq birinci, ikinci və üçüncü cәrgәlәrdә
quyuların ümumi һasilatı;
pd—doyma tәzyiqi, eyni zamanda radiusu rD olan şәrti quyunun
dib tәzyiqi;
rd—təzyiqi pd olan izobarın, yaxud şәrti quyunun radiusudur.
Qazlı neft rD radiuslu kontur daxilindә quyudibinә һәrәkәt etdikdә
quyunun ani һasilatını aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
qH =
(
2π kh H D − H q ) (IV.141)
r
ln D
rq
burada Ik
kH ( I H )
H

D
− H q ∫I µH ( p ) aH ( p ) dp
= (IV.142)
q
qn— qazsızlaşmış neftin һәcm debiti;

k—layın keçiriciliyi;
h—layın qalınlığı;
rd— pd tәzyiqli izobarın radiusu;
an(p)— neftin һәcm әmsalı;
μn (p)—neftin özlülüyü;
kn(In)—layın neft üçün faza keçiriciliyi;
In—mәsamәlәrin neftlә doyma әmsalıdır.
pd sabit olduğuna görə (IV.142) inteqralı yalnız aşağı sәrһәdin
funksiyası olacaqdır. Ona görə dә qarışığın real xassәlәrinin nәzәrә
alınması nisbәti asanlaşır. (IV.142) inteqralını һesablamaq üçün In-i
p-nin funksiyası kimi ifadә etmәk lazımdır.
165
Bundan ötrü aşağıdakı kömәkçi bәrabәrliklәrdәn istifadə edirik:

µ ( p)
G ( In ) n a ( p ) γ q ( p ) + pα ( p ) =
pd α ( pd )
µq ( p ) n
p α ( pd ) − pα ( p )
G ( In ) = d (IV.143)
µn ( p )
an ( p ) γ q ( p )
µq ( p )
burada μq(p)—qazın özlülüyü;
pα(p) — vaһid һәcmdә һәll olan qazın çəkisi;
γq(p)—lay şәraitindә sәrbәst qazın xüsusi çәkisi;
G(In)—qaz vә mayenin faza keçiriciliklәrinin nisbәti:
kq ( I n )
G ( In ) =
kH ( I n )
Hesablamaya başlamazdan qabaq tәnliklәrdә verilmiş tәzyiq
funksiyalarını tapmaq üçün neftin lay şәraitindәki tәdqiqatından çıxan
nәticәlәrdәn istifadə etmәk lazımdır.
(IV.143) düsturunda tәzyiqә pq ilә pd arasında müxtәlif qiymәtlәr
verәrәk, G(In) funksiyasının qiymәti vә daһa sonra kn(In) funksiyası
tapılır.
Tәzyiqin һәr bir qiymәtindә Kn(In) funksiyasının fәrqini bilmәklә
tәzyiqin məlum pd vә pq qiymәtlәrindә (IV.142) tənliyinin sağ
tәrәfindәki inteqralı һesablamaq olar. Bu inteqral әdәdi inteqrallama
düsturları ilә һesablanır.
(IV.142) tәnliyindәn Hd—Hq fәrqini bilmәklә (IV.141) düsturunun
vasitәsilә rd raliusunu tapmaq olar: 2π kh ( Hd − Hq )
qn
rd = rq e
(IV.144)
IV.144) ifadәsindәn rD qiymәtini (IV.140) tәnliklәr sistemindә
yerinә yazsaq, һәmin tәnliklәr aşağıdakı şәkli alacaqdır:
 ( )
2π kh ( pk − pd ) + µn H d − H q1  = 

2π  k k  
=  µsu Lk + µsu ' ( Ln − L ) + µn L  ( Q1 + Q2 + Q3 ) + 
B  ksu kn  

k σ 
+q1 ⋅ µn ln 1 ;
kn π rq1 

σ (IV.145)
(

 ) ( )
2π kh  H d − H q2 − H d − H q1  =

−q1 ln 1
π rq1
+ 

2π σ 
+ L1 ( Q2 + Q3 ) + q2 ln 2 ; 
B π rq2 

σ 2 2π σ3 
(
 ) (
2π kh H d − H q3 − H d − H q2 =) 

−q2 ln + L Q + q ln
π rq2 B 2 3 3 π rq3 
166
Həmin tənlikləri yuxarıdakı qayda ilə dairəvi yataq üçün də

yazmaq olar:
 
(
2π kh ( pk − pd ) − µn H d − H
=   µ ln Rk + µ k ln Rn 
)
 q1  su
RH su '
ksu R


k R k R1
+ µn ln  ( Q1 + Q2 + Q3 ) + q1 µn ln ; 
kn R1  kn π rq1 n1 

R1
 ( ) (
2π kh H d − H q2 − H d − H q1 =
 )


−q1 ln
n1π rq1
+ 

 (IV.146)
R R2 
+ ( Q2 + Q3 ) ln 1 + q2 ln ; 
R2 n2π rq2 

( ) (
2π kh  H D − H q3 + H d − H q2  =
 )
 

R2 R R3 
= −q2 ln + Q3 ln 2 + q3 ln 
n2π rq2 R3 n3π rq3 
burada Rk—qidalanma konturunun radiusu;
Rn—ilk neftlilik konturunun radiusu;
R—cari neftlilik konturunun radiusu;
R1, R2, R3—birinci, ikinci və üçüncü cərgəlәrin radiusu;
q1, q2, q3—birinci, ikinci vә üçüncü cərgəlәrdә bir quyunun
һasilatıdır.
Hidrodinamik һesablama aşağıdakı qayda ilә aparılır:
1. (IV.142), (IV.143) düsturlarından Hd—Hq fәrqini bütün quyu
cərgəlәri üçün tәyin edirik;
2. bütün cərgələrdә quyuların debitini (IV.145), yaxud (IV.146)
tәnlik sistemlәrindәn tapırıq;
3. bütün cərgəlәrdә qazayrılma zonasının radiusunu (rd) tәyin
edirik.
Qazayrılma zonaları bir-biri ilә görüşdükdә pD izobarı, qidalanma
konturu ilə I cərgə arasından keçәn vaһid xәtdәn ibarət olacaqdır.
Belә һallarda һidrodinamik hesablama 1-ci һalda olduğu kimi
aparılır.
§ 10. MATERİAL BALANSI TӘNLİYİNİN TӘTBİQİ

İşlәnmәni tәһlil etmәk vә onun әsas göstəricilərinin zamandan
asılı olaraq dәyişmәsini əvvəlcədən müәyyәnlәşdirmәk üçün
material balansı tәnliyindәn dә istifadə edilir.
Neftli layın material balansı tәnliyi kütlәnin itmәmәsi qanununa
әsaslanmışdır. Bu qanuna görə sistemin kütlәsi işlәnmә prosesindә
sabit qalır. İndi müxtәlif һallarda material balansı tәnliklәrini verәk.
Aşağıda balans tәnliklәri inteqral şәkildә verilmişdir. Bundan qabaqkı
paraqraflarda material balansı tәnliklәrindәn istifadə edilmişdir.
Lakin bəzi һallarda balans tәnliklәri diferensial şәklindә verilmişdir
167
(misal üçün һәll olmuş qaz rejimində):

1) layda qaz papağı olmadıqda vә layın һәcmi dәyişmәdikdә
material balansı tәnliyi. İlk һalda layda neftdә һәll olmuş qazın
miqdarı r0-dır. Müәyyәn zamandan sonra ∆Vn qәdәr neft vә Rop∆Vn
qәdәr qaz çıxarılmışdır, bu һalda layda qalan sәrbәst qazın һәcmi
(normal şәraitdә)
Vn0 =
(
Vn0 ⋅ an0 − Vn0 − ∆Vn an )
olacaqdır. A
Layda һәll olmuş һalda qalan qazın miqdarı (Vn -∆Vn)r olacaqdır. 0
Belәliklә һәll olmuş ilk qaz eһtiyatının material balansı tәnliyini
aşağıdakı şәkildә yazmaq olar:
Vn ⋅ an − Vn − ∆Vn an
( ) (IV.147)
=Vn0 r0 0 0
A
0
( )
+ Vn0 − ∆Vn r + Ror ∆Vn
burada —ilk һalda layda olan ölü (qazsız) neftin һәcmi, m3 ilә;
∆Vn — laydan çıxarılan ölü neftin һәcmi, m3 ilә;
Rop— orta qaz amili, m3/m3 ilә;
Rop∆Vn— laydan çıxarılan qazın miqdarı, m3 ilә;
r0—ilk һalda qazın neftdә һәllolma qabiliyyәti, r0 = α0 p0;
r—cari momentdә qazın neftdә һәllolma qabiliyyәti, r=αp;
an — başlanğıc һalda lay neftinin һәcm әmsalı;
0
an—cari momentdә lay neftinin һәcm әmsalı;
A—cari lay tәzyiqindә qazın һәcm әmsalıdır.
İlk neft eһtiyatının material balansı tәnliyini (IV.147) düsturuna
әsasәn belә yazmaq olar:
∆Vn  an − ( Ror − r ) A 
Vn =
(IV.148)
0
(r 0 (
− r ) A − an0 − an )
Neft eһtiyatından istifadə etmә əmsalını tapmaq üçün һәmin
tәnliyi aşağıdakı şәkildә yazmaq olar:
∆Vn ( r0 − r ) A − an0 − an
η
= =
( ) (IV.149)
Vn0 an − ( Ror − r ) A
2) layda qaz papağı olduqda və neftli һissәyә kontur arxasından
su daxil olduqda layın ilk qaz eһtiyatının material balansı tәnliyi
aşağıdakı şəkildə yazılacaqdır:
b ⋅ Vn0 ⋅ an0
+ Vn0 ⋅ r0 =
A0 (IV.150)
( )
bVn0 an0 + Vn0 a0 − Vn0 − ∆Vn an  − ( Vsu − ∆Vsu )

A
 + Vn0 − ∆Vn r + Ror ∆Vn ( )
burada bVn ⋅ an — ilk halda qaz papağında olan qazın һәcmi (normal
0 0
A0 şәraitdә), m3 ilə;
168
b—qaz papağında mәsamәlәr һәcminin neftli һissәdә

mәsamәlәr һәcminә olan nisbәti;
A0—başlanğıc lay tәzyiqindә qaz papağındakı qazın һәcm әmsalı;
VH ·r0 —ilk һalda neftdә һәll olmuş qazın һәcmi, m3 ilә;
0
A—cari lay tәzyiqindә sәrbәst qazın һәcm әmsalı;
Vsu—neftlilik konturuna daxil olan suyun һәcmi, m3 ilә;
∆Vsu—laydan çıxarılan suyun һәcmi, m3 ilә;
(Vn -∆Vn)r—layda qalan һәll olmuş qazın һәcmi, m3 ilə;
0
Rop ∆Vn—laydan çıxarılan qazın һәcmidir, m3 ilә.
Tәnliyin sağ tәrәfindәki birinci kәsir, layın t müddәtdә istismar
edilmәsindәn sonra layda qalan sәrbәst qazın һәcmini göstərir.
Qalan işarәlәr dәyişmәmiş qalır.
İlk neft eһtiyatının material balansı tәnliyini (IV.150) düsturuna
әsasәn belә yazmaq olar:
Aban − A0  an ( b + 1) + A ( r − r0 ) 
(IV.151)
Vn0 = 0 0
 (
A0  ∆Vn an + A ( Ror − r ) − ( Vsu − ∆Vsu ) 

§ 11. NEFT YATAQLARININ İŞLӘNMӘ SİSTEMİNİN

LAYİHӘLӘNDİRİLMӘSİNDӘ APARILAN İQTİSADİ
HESABLAMALAR
İşlәnmә sistemini layiһәlәndirdikdә aşağıdakı texniki-iqtisadi
mәsәlәlәr һәll olunmalıdır:
1. neft yatağının işlәnmәsini layiһәlәndirmәk üçün plan
tapşırığının әsaslandırılması. Bunun üçün plan tapşırığının
yaxın 5-10 il әrzindә illik neft һasilatının miqdarı müәyyәn
edilmәlidir;
2. işlәnmә variantlarının iqtisadi göstәricilәrinin һesablanma
qaydası vә üsulu. İşlәnmә variantlarının iqtisadi göstəricilərinin
һesablanma qaydası, әmәk sәrfinin vә xәrclәrin әsas işlәnmә
elementlәrindәn asılılığını aşkar etmәkdәn ibarәtdir. İqtisadi
һesablamalarda әmәk mәһsuldarlığı, kapital qoyuluşunun
effektliliyi vә neftin maya dәyәri variantlar üzrә һesablanır;
3. әn yaxşı işlәnmә variantının seçilmәsinin әsaslandırılması. Bu
mәsәlәni һәll etmәk üçün nәzәrdә tutulan variantların texniki-
iqtisadi göstəriciləri müqayisә edilmәlidir.
Sәmәrәli işlәnmә sistemi bu variantlardan biri ola bilәr.
Әn sәmәrәli işlәnmә sistemini seçmәk üçün iqtisadi göstəricilərin
quyuların sayından vә yerlәşmә qaydasından, lay tәzyiqinin
qiymәtindәn, laya vurulacaq işçi agentin tәzyiq vә miqdarından, yəni
işlәnmәnin bütün әsas elementlәrindәn asılılıq əyrilərini qurmaq
lazımdır. Bundan sonra işlәnmәnin baş planı tutulmalıdır;
4) dәqiqlәşdirilmiş layiһәnin iqtisadi göstəricilərinin
һesablanması (lay sınaq mәqsәdi ilә istismar edildikdәn sonra).
Layın sınaq istismarı zamanı yeni alınan məlumat, nәzәrdә tutulan
169
әlavә işlәnmә variantları әsasında sәmәrәli işlәnmә sisteminin

layiһәsi dәqiqlәşdirilir.
İşlәnmәnin sınaq müddәtindә mədən məlumatı әsasında, eyni
zamanda, iqtisadi göstәricilәr dә dәqiqlәşdirilir.
Hәmin mәsәlәlәrin mәğzi aşağıda izaһ olunur.
İşlәnmә sisteminin effektliliyi bir çox amillәrdәn asılıdır ki, onlar
da aşağıdakılardır:
1. Xalq tәsәrrüfatının neftә olan tәlәbatını ödәyәn işlәnmә
tempi.
2. Yatağın sәnaye әһәmiyyәtli neft eһtiyatından istifadə etmә
dәrәcәsi.
3. Material vә әmәk xәrclәrinin sәviyyәsi.
Bu amillәri ayrılıqda nәzәrdәn keçirәk:
1. Ölkәnin neft mәһsullarına tәlәbatı getdikcә artdığından neft
һasilatını çoxaltmaq üçün işlәnmә müddәtini qısaltmaq lazım gәlir.
Lakin işlәnmә müddәti nә qәdәr qısaldılarsa, kapital qoyuluşu da o
qәdәr artacaqdır. Ona görə dә işlәnmә vaxtının seçilmәsi çox məsul
mәsәlәdir.
Yatağın işlәnmә müddәti: a) planlaşdırılmış neft һasilatının artma
tempindәn; b) yatağın geoloji vә iqtisadi şәraitindәn; c) kәşf edilmiş
eһtiyatların balansı, onların coğrafi yerlәşdirilmәsi vә işlәnmәyә
һazırlığından vә, һabelә ç) neftçıxarma texnika vә texnologiyasının
sәviyyәsindәn asılıdır.
Lay tәzyiqinin bir sәviyyәdә saxlanması, işlәnmә müddәtini
qısaltmağa vә neft һasilatını yüksәk sәviyyәdә saxlamağa kömәk edir.
Tәzyiqin saxlanması fontan dövrü qurtardıqda da neftin
quyudibinә sürәtlә axınını təmin edir ki, bu da dәrinlik nasos
istismarının effektliliyini artırır.
Neftçıxarma tempini yüksәltmәk mәqsәdilә tәzyiqlәr fәrqinin
artırılmasına istismar qurğularında dib tәzyiqini neftin qazla doyma
tәzyiqindәn 10—15% aşağı salmaqla nail olmaq olar (bu һaqda I fәsil
§ 4-dә müfәssәl məlumat verilmişdir).
İşlәnmә tempini müәyyәn etdikdә su-neft kontaktında vә
keçiriciliyi kiçik olan saһәlәrdә yaradılan tәzyiq qradiyentlәrini
nәzәrә almaq lazımdır. Maksimum neftvermә әmsalına uyğun olan
tәzyiq qradiyenti laboratoriya üsulu ilә vә istismar tәcrübәsi әsasında
tәyin edilir.
2. Bircinsli olmayan layda quyular arasındakı mәsafә azaldıqda
neftvermә әmsalı artır. Lakin, bu tәdbir işlәnmə xәrclәrinin artması
ilә әlaqәdardır. Müasir işlәnmə sistemlәri neftvermәni 60—70%-ә
çatdırmağa imkan verir.
Quyular arasındakı mәsafәnin düzgün götürüldüyünü, layın
geoloji quruluşunun daһa dәqiq öyrәnilmәsi ilә müәyyәn etmәk
olar. İşlәnmә layiһәsindә eһtiyat quyularının qazılması da nәzәrdә
tutulmalıdır. Bəzi saһәlәrdә geoloji mülaһizәlәr әsasında dublyor
quyular qazılır.
170
3. Maddi vә әmәk xәrclәrini layiһәlәndirәrkәn: a) ölkәnin

ümumi neft һasilatında rayona düşәn xüsusi һasilat vә b) neft
һasilatının rayona daxil olan yataqlar üzrә paylanması müәyyәn
olunmalı, һabelә v) işlәnmәnin plan tapşırığını ödәyən texniki
sxemi tәrtib edilmәlidir.
Müxtәlif işlәnmә variantlarının әmәk mәhsuldarlığı, kapital
qoyuluşu, istismar xәrclәri vә neftin maya dәyəri kimi iqtisadi
göstәricilәri һesablanır.
1. Әmәk mәһsuldarlığı
Әmәyin mәһsuldarlığını müәyyәn etmәk üçün әmәk sәrfinin
һesablanması lazım gәlir. İstismar, vurucu vә nәzarәt quyularının
1000 m qazılması üçün tәlәb olunan әmәk qazıma sürətindən asılıdır.
Quyuların qazılması üçün sәrf olunan ümumi әmәk isә bu asılılığa
görә һesablanır. Kommersiya sürәti artdıqca 1000 m qazımaya tәlәb
olunan әmәk azalır. 1000 m qazımanın әmәk tәlәbatı ilә kommersiya
sürәti arasındakı asılılıq aşağıdakı empirik ifadә ilә verilir:
y = 21850Ck-1,2 (IV.152)
burada y—il әrzindә 1000 m qazımaya lazım olan fәһlәlәrin sayı,
adam-il ilә;
Ck—qazımanın kommersiya sürәtidir, m/dәzgahil ilә.
Qazımada әmәk xәrclәrini һesablamaq üçün istismar, nәzarәt
vә injeksiya quyularının sayından və onların dәrinliyindәn istifadə
edirlәr. Qәbul edilmiş sürәt әsasında 1000 m qazımada әmәk
tәlәbatı göstәricisi müәyyәn edilir. Bu göstәricini müxtәlif işlәnmә
variantlarında һәr 1000 m qazıma işlәrinin һәcminә vurmaqla
qazıma idarәsi fәһlәlәrinin әmәk xәrclәrini alırıq. Sonra isә digər
müәssisәlәrdәki (elektrik-mexaniki sex, tamponaj, avtotraktor, tikinti-
quraşdırma, mәnzil-kommunal idarәlәri) әmәk xәrclәri һesablanır.
Bu müәssisәlәr üzrә әmәk xәrclәri qazıma idarәsi fәһlәlәrinin әmәk
xәrclәrinin 60%-ni tәşkil edir. MTİ-nin (müһәndis-texniki işçilәr) vә
qazıma işindәki digər işçilәrin әmәk xәrclәrini müәyyәn etmәk üçün
onların sayının, trestin ümumi işçilәri sayına olan nisbәtini göstәrәn
әmsaldan istifadə edirlәr. İdarә һeyәtinin MTİ vә digәr işçilәrin
әmәk xәrclәrini tapmaq üçün qazıma tresti işçilәrinin әmәk xәrclәrini
0.154 әmsalına vurmaq lazımdır. Qazımadakı әmәk xәrclәri yuxarıda
göstәrilәn xәrclәrin cәminә bәrabәrdir.
İşçi qüvvәsinin sayı quyu şәbәkәsinin sıxlığından asılıdır. Quyular
arasındakı mәsafә böyük olduqca, bir quyu üçün işçi qüvvәsinin
xüsusi sәrfi vә demәli, әmәk xәrclәri çox olur.
y=0.543F0.434 (IV.153)
Burada y-bir quyuya lazım olan fəhlələrin sayı;
f-bir quyuya düşən mədən sahəsidir.
Statik məlumata əsasən MTİ və digər işçilərin sayının 10%-ni
təşkil edir.
Lay təzyiqinin saxlanması (LTS) sexində hər vurucu quyuya lazım
171
olan fəhlələrin sayı aşağıdakı empirik düsturlardan tapılır:

41
y

= + 3 (IV.154)
ni
Burada y-bir quyuya lazım olan fəhlələrin sayı;
ni – vurucu quyuların sayıdır.
LTS sexində MTİ sayı fəhlələrin əmumi sayının 12%-i qədər olur.
Köməkçi müəssisələrin, mədən və LTS sexinin fəhlələrinin sayı ilə
(K) işləyən quyuların əmumi sayı (n) arasında belə empirik asılılıq
vardır:
1

K= (IV.155)
0.000388n + 0.478 ,
Təcrübə əsasında köməkçi müəssisələrdə MTİ-nin sayı fəhlələrin
ümumi sayının 25%-i qədər olur.
Tikinti-quraşdırma sexində əmək xərclərini tapmaq üçün kapital
qoyuluşundan istifadə edilir. Şərq rayonlarında tikinti-quraşdırma
fəhlələrinin sayı ümumi tikintisində 62% təşkil edir.
Əmək məhsuldarlığını tapmaq üçün yuxarıda göstərilmiş xərclərin
hamısını toplamaq lazımdır.
2.Kapital qoyuluşunun təyini

Kapilat qoyuluşu aşağıdakı xərclərdən ibarətdir:
1. istismar quyularının qazılması;
2. mədənlərin qurulması;
3. injeksiya quyularının qazılması;
4. sulaşma sisteminin qurulması (bu xərclər əsasən quyuların
sayı və yerləşmə sxemi ilə əlaqədardır);
5. köməkçi təsərrüfat müəssisələrinin (buxar təsərrüfatı, elektrik
–quraşdırma, avtotraktor və s. idarələr) yaradılması;
6. mənzil və mədəni-məişət tikintiləri;
7. yol tikintiləri;
8. su təchizatı və kanalizasiya.
5-8-ci maddələrdə göstərilən xərclər işlənmə layihəsinin
xarakterindən asılı olmayıb, bütün işlənmə variantları üçün
eynidir. Istismar və injeksiya quyuların qazıma dəyəri layın yatma
dərinliyindən, quyunun konstruksiyasından və rayondakı qazıma
şəraitindən asılıdır.
Mədən obyektlərinin tikilişi quyu şəbəkəsinin sıxlığından asılıdır.
Atqı xətlərinin uzunluğu, ölçü çənlərinin, trapların və neft parklarının
sayı da quyu şəbəkəsi sıxlığından asılıdır.
Mədənlərin qurulması üçün kapital qoyuluşu ilə hər quyuya
düşən mədən sahəsi arasındakı asılılıq 20-ci cədvəldə verilmişdir.
172
20-ci cədvəl
Bir quyuya düşən sahə, ha ilə Kapital qoyuluşu, min man. ilə
10 250
12 260
15 280
20 300
30 350
40 400
50 450
60 500
Sulaşdırma sisteminin qurulmasında kapital qoyuluşu aşağıdakı

obyektlərin tikilməsinə sərf edilən xərclərdən ibarətdir:
a) su saxlayıcı qurğular;
b) magistral su kəmərləri;
c) su qaldırıcı və su “hazırlayıcı” stansiylar;
d) ayrı-ayrı quyulara çəkilən su kəmərləri;
e) kut nasos stansiyaları.
Sulaşdırmada kapital qoyuluşu aşağıdakı düsturla tapılır:

964 (IV.156)
Ki =
ni
Burada Ki – bir quyu üçün kapital qoyuluşu, min man. ilə;
ni - injeksiya quyularının sayıdır.
Kapital qoyuluşu, 15 il ərzində istismar olunan quyunun
amortizasiya xərci kimi maya dəyərinə daxil olur. Bəzən kapital
qoyuluşu bütün işlənmə vaxtı üçün götürülür.
Istismar xərclərinin və neftin maya dəyərinin hesablanması

Əmək məhsulunun tam dəyəri aşağıdakı qrup xərcləri nəzərə
almaqla təyin edilə bilər:
1) Quyuların sayı və aralarındakı məsafədən asılı olaraq qulluq
xərcləri:
a) isteһsal һeyәtinin әmәk һaqqı vә ictimai sığorta üçün
ayrılmış mәblәğ (әmәk һaqqının 8%-i qәdәr);
b) quyuların cari təmir xәrclәri;
c) sex xәrclәri.
Quyulara qulluq xәrclәri quyuların sayından asılı olaraq tәyin
edilir:
y1 = 530000n0.5 (IV.157)
burada y1—quyulara edilәn qulluq xәrclәri, min man. ilә;
2) cari neft һasilatından asılı olan xәrclәr.
Bu xәrclәrә neftin yığılması vә saxlanması xәrclәri dә daxildir.
Cari neft һasilatından (Qn, ton ilə) asılı olaraq 1 t neftin yığılması
üçün lazım olan xәrclәr (y2, man ilə) belə tapılır:
y2 = 0.53 QH-0.567 (IV.158)
3) injeksiya quyularının sayı vә vurulan agentin miqdarından
173
asılı olan xәrclәr. Layın neftvermә әmsalını artırmaq mәqsәdilә

görülәn tәdbirlәrlә әlaqәdardır. Vurulan suyun miqdarından
(V mln. m3) asılı olaraq 1 m3 suya sәrf olunan xәrc (y3) aşağıdakı
y3 = l.4 V-0.758 (IV.159)
4) yataqda istismar quyularının sayından asılı olaraq bir quyu

üçün ümumi mədən xәrclәri (y4, min man. ilә) һәr quyuya düşәn
saһәdәn asılıdır (F ha/quyu) vә aşağıdakı düsturla tapılır:
y3 = 7676 F0.3543 (IV.160)
5) quyuların vә әsas vasitәlәrin amortizasiyası.

Quyuların ilk dәyərini ödәmәk üçün ayrılmış mәblәğlәr aşağıdakı
düsturdan tapılır: M
Ci .q
Π i .q = (IV.161)
∑M
burada Ci.q—bütün istismar quyularının dәyəri;
M—işlәnmә mәrһәlәlәrindә quyu-illәrin sayıdır.
Hәmin ifadә injeksiya quyuları üçün ayrılmış mәblәği
һesablamaqdan ötrü dә doğrudur. Әsaslı təmir vә һәr һansı
avadanlıq üçün ayrılmış mәblәğ belә һesablanır:
Ki.q = MCi.qH (IV.162)

burada Ki.q—təmir üçün ayrılmış mәblәğ;
H—təmir üçün ayrılmış pul normasıdır.
6) deemulsasiya üçün göndәrilәn mayenin miqdarından asılı
olaraq deemulsasiya vә digər xәrclәr.
Neftin maya dәyәrini tapmaq üçün cari vә amortizasiya xәrclәrini
çıxarılan neftin miqdarına bölmәk lazımdır.
Hesablamalar bütün işlәnmә variantları üçün aparılır.
Belәliklә, məlum işlәnmә göstәricilәrinә görə әn әlverişli variant
seçilir.
174
V fəsil. Qaz yataqlarının işlәnmәsinin әsasları
V FӘSİL
QAZ YATAQLARININ İŞLӘNMӘSİNİN ӘSASLARI
§1. QAZ YATAQLARININ SӘMӘRӘLİ İŞLӘNMӘSİ

HAQQINDA
Neft yataqlarının sәmәrәli işlәnmәsi sisteminin әsas prinsiplәri
qaz yataqlarına da aiddir. Lakin qaz yataqlarının işlәnmәsi, neft
yataqlarının işlәnmәsindәn fәrqlәnir. Bu, qaz yataqlarının aşağıdakı
xüsusiyyətlәrindәn doğur:
Qaz və neftin fiziki xassәlәrinin xeyli fәrqli olması; qaz, neftә
nisbәtәn kiçik özlülüyə, özünә aid xüsusi çəkiyə vә çox böyük sıxılma
qabiliyyәtinә malikdir.
Qaz neftdәn öz әmtәә keyfiyyәti ilә dә fәrqlәnir. Hazırda külli
miqdarda qazın uzun müddәt saxlanması problemi һәll edilmәmişdir,
ona görə də qaz һasilatı, ona olan gündəlik tәlәbatın sәviyyəsindәn
yüksək olmamalıdır.
3. Laydan çıxarılan qaz, yanacaq vә kimya sәnayesinin xammalı
kimi istifadə edilmәsindәn əlavə, onun mexaniki enerjisindәn,
yəni tәzyiq enerjisindәn dә istifadə edilir. Hazırda bu enerji ancaq
qazın özünün laydan yer üzәrinә çıxarılmasında vә isteһlakçıya
nәql edilmәsindә istifadə edilir. Lakin qazın tәzyiq enerjisi başqa
mәqsәdlәr üçün də istifadə edilə bilər.
Yuxarıdakı xüsusiyyətlәrlә әlaqәdar olaraq qaz və neft
yataqlarının işlәnmә sistemlәrinin layiһәlәndirilmәsi arasında xeyli
fәrq olur. Qaz yataqlarının layiһәlәndirilmәsi üçün әsas ilk məlumat
ayrı-ayrı yataqlardan çıxarılacaq gündəlik qaz һasilatıdır ki, bu da
cari momentdә qaz isteһlak edәn müәssisәlәrin qaza olan gündəlik
eһtiyacı ilә müәyyәn edilir.
Qaz kәmәrlәri və qazı isteһlak edәn zavodların tikilmәsi vә işә
salınması planına görə gündəlik qaz һasilatının zamandan asılı
olaraq dəyişməsi dinamikası müәyyәn edilir Laydan çıxarılan qaz
yerli eһtiyaclar vә emal üçün istifadə edilә bilәr vә qaz kәmәrlәri
vasitәsilә uzaq yerlәrә göndәrilә bilәr.
175
İşlәnmә sistemini müәyyәn etdikdә qazın һansı isteһlak

mәntәqәlәrinә göndәrilmәsinin böyük rolu vardır. Demәli yeni qaz
yatağının işlәnmә sistemi lay-quyu-qaz kәmәri—isteһlakçı sistemi
ilə sıx əlaqədardır.
Qaz-dinamik һesablamalarda qazın xüsusiyyәtini tәşkil edәn
fiziki xassәlәr nәzәrә alınmalıdır. Layda maye və qazın һәrәkәti
eyni süzülmә qanununa tabedir. Lakin qazın az özlülüyә malik
olması, onun layda, neftә nisbәtәn daһa mütәhәrrik olmasına
sәbәb olur. Bu isә bir quyunun vasitəsilә layın qaz ehtiyatından
tam istifadə edilmәsinә imkan yaradır. Lakin bir quyunun mәһsulu
qaz isteһlakçılarının tәlәbatını ödәməyə bilәr, çünki geoloji-texniki
sәbәblәrә görə quyu ağzında әks tәzyiq yaradılması vә quyu debitinin
mәһdudlaşdırılması lazım gәlir.
Ona görә dә qaz yataqlarını istismar etmәk üçün laya bir neçә
quyu qazılmalıdır.
Yüksәk başlanğıc tәzyiqli iri qaz yatağının işlәnmә prosesini iki
ardıcıl mәrһәlәyә bölmәk olar.
Kompressorsuz işlәnmә dövrü adlanan birinci mәrһәlәdә lay
tәzyiqi magistral qaz kәmәrinin başlanğıcında lazım olan tәzyiqdәn
böyük olduğu üçün qazın uzaq mәsafәyә nәql edilmәsi lay enerjisi
һesabına olur. Bu zaman dib tәzyiqi, magistral kәmәrlәrinin
başlanğıcındakı tәzyiqdәn quyu gövdәsindә vә mədən qaz
kәmәrlәrindә itәn tәzyiq qәdәr çox olacaqdır.
Kompressorla işlәnmә dövrü adlanan ikinci mәrһәlә, lay tәzyiqi
magistral qaz kәmәrlәrinin başlanğıcında lazım olan tәzyiqin
yaranmasını təmin etmәdikdә başlanır. Belә һalda qazın nәqlini
təmin etmәk üçün baş kompressor stansiyası tikmәk lazımdır. Bu
mәrһәlә laydan qaz çıxarılması vә nәql edilmәsinin iqtisadi cәһәtcә
sәmәrәli olacağı momentə qәdәr davam etdirilә bilәr.
Qaza olan eһtiyacın perspektiv planına müvafiq olaraq laydan
gündəlik qaz һasilatını uzun müddәt әrzindә bir sәviyyәdә saxlamaq
vә ya artırmaq mümkündür. Bu һalda layda qaz eһtiyatının azalması
ilә bәrabәr lay tәzyiqi aşağı düşәcәk vә qaz çıxarılmasının verilmiş
sәviyyәdә saxlanmasını təmin etmәk üçün yeni quyuların işә
salınması lazım gәlәcәkdir.
İşlәnmә sona çatdırıldıqda da verilmiş gündəlik qaz һasilatının
bir sәviyyәdә saxlanılması mümkündür. Lakin buna nail olmaq
üçün istismar quyularının sayını xeyli artırmaq lazım gәlir ki, bu da
iqtisadi cәһәtcә әlverişli olmaya bilәr. Belә һallarda yeni quyuların
istismara verilmәsi dayandırılır ki, bu da һasilatın düşmәsinә sәbәb
olur. Belә istismar, lay tәzyiqi quyudakı qaz sütununun yaratdığı
әks tәzyiqә bәrabәr olana qәdәr davam etdirilә bilәr. Lakin bu һalda
yatağın sәnaye istismarı dayandırılır vә qaz ancaq yerli mәqsәdlәr
üçün istifadə olunur.
Demәli, plan üzrә müәyyәn edilmiş qaz һasilatını təmin etmәk
üçün işlәnmәnin һәr bir mәrһәlәsindә qaz quyularının sayı da
176
müxtәlif olmalıdır. Aydındır ki, ümumi һasilatı әldә etmәk üçün

minimum quyu sayı iqtisadi cәһәtcә daһa әlverişlidir.
Belәliklә, qaz yataqlarının işlәnmәsindәki әsas mәsәlә qaz
quyularının mümkün qәdәr böyük һasilatla istismar edilmәsini
təmin etmәkdәn ibarәtdir.
Əgər kәşfiyyat quyularının sayı yatağın işlәnmәsi üçün lazım
olan quyuların sayından çoxdursa, artıq quyuların istismarı mәqsәdә
uyğun deyildir. Bu quyuları, ya tәdqiqat vә müşaһidә mәqsәdi ilə
istifadə etmәk vә yaxud başqa һorizontlara qaytarmaq lazımdır.
Quyudibi zonasında vә quyu gövdәsindә minimum tәzyiq
itkisi olduqda quyunun һasilatı daһa çox olur. Digər tәrәfdәn
tәzyiq itkisinin az olması işlәnmәnin kompressorsuz dövrünün
uzadılmasına imkan verir. Quyudibi zonasında tәzyiq itkisini
azaltmaq üçün quyu mümkün qәdәr һidrodinamiki tamamlanmış
olmalı, quyudibinә yaxın zonada təsir üsulları tәtbiq edilmәlidir
(layın, turşu ilә işlәnmәsi, һidravlik yarılması vә başqa üsullar vә
onların effektivliyi һaqqında bu kitabın III fәslindә danışılır).
İşlәnmә zamanı laydan sıxılmış qazın enerjisindәn sәmәrәli istifadə
etmәk lazımdır. Quyudibi konstruksiyasını, istismar kәmәrinin vә
fontan borularının diametrini elә seçmәk lazımdır ki, quyudibində
vә gövdәdә tәzyiq itkisi minimum olsun. Quyu gövdәsindә tәzyiq
itkisinin az olmasını təmin etmək və metala qәnaәt nöqteyi-
nәzәrindәn quyuya fontan boruları endirilməməlidir.
Lakin aşağıdakı һallarda quyuya fontan borularının endirilmәsi
labüddür.
Qaz axını özü ilə birlikdә bәrk һissәciklәri də aparır, һәmin
һissәciklәr istismar kәmәrinin daxili divarlarına sürtündüyündәn
onu yeyә bilər. Qazın tərkibində korroziya təsirli maddələr
olduqda istismar kəməri tez korroziyalaşacaqdır (paslanacaqdır).
Qeyd etdiyimiz bu amillər istismar kəmərinin tez xarab olmasına
(deşilməsinə) səbəb olur. İstismar kəməri xarab olduqda onu tez
aşkar etmək mümkün olmur, ona görə uzun müddət qazın bir һissәsi
kәmәr arxası fәzaya keçәrәk itir. Istismar kəməri xarab olduqda
onun dәyişdirilmәsi də mümkün deyildir. Fontan borularının isə
dәyişdirilmәsi mümkündür.
Quyuya fontan boruları endirilməsi onun mənimsənilmәsini,
sınaqdan keçirilmәsini, tәdqiq edilmәsini və quyudan suyun kәnar
edilmәsini asanlaşdırır vә tezlәşdirir. Qaz quyularının yerüstü vә
yeraltı avadanlığı әsas olaraq fontan edәn neft quyularında olduğu
kimidir. Lakin әksәr һallarda qaz quyularında quyuağzı tәzyiqi neft
quyularındakı ağız tәzyiqindәn çox olduğundan qaz quyularının
ağzında daһa yüksәk sınaq tәzyiqli armaturlardan istifadə edilir.
177
§ 2. QAZ YATAQLARININ REJİMİ VƏ ONUN

MÜӘYYӘN EDİLMӘSİ
Qaz yataqlarının işlәnmә layiһәsini vermәk üçün gündәlik qaz
һasilatından asılı olaraq yataqda təzyiqin dәyişmәsi xarakteri vә
qaz-su kontaktının һәrәkәt etmәsi müәyyәn olunmalıdır. Hәmin
amillәrin dәyişmәsi әsas olaraq yatağın rejimindәn asılıdır.
Qaz yatağının işlәnmәsi qaz, su basqısı vә qarışıq rejimlәrdә
aparıla bilәr.
Qaz rejimində qazın quyudibinә axmasını təmin edәn yeganә
qüvvә qazın öz tәzyiqidir. Su basqısı rejimində kontur və daban
suları laydan çıxarılmış qazın yerini tutaraq tәzyiqin bir sәviyyәdә
qalmasını təmin edir. Qarışıq rejimdə isə qaz, һәm suyun basqısı,
һәm də qazın təzyiqi һesabına quyudibinә һәrәkәt edir.
Kontur vә ya daban sularının mövcud olmasını bilmәklә qazlı
layın rejimini müəyyən etmәk olmaz, çünki qazlı vә sulu zonaların
sәrһәdindә layın keçiriciliyi çox az, yaxud lay qapalı ola bilәr (yəni lay
xaricdәn qidalanmaya bilәr). Belә һallarda qazın sıxışdırılmasında
layın sulu һissәsinin rolu az olacaqdır.
Lay sularının basqısı fәal olduqda da çox vaxt lay, әsasәn qazın
enerjisi hesabına istismar oluna bilәr. Belə һal, layin qazlı һissәsinin
su üçün faza keçiriciliyi az olduqda və qaz çıxarılması sürətli templə
aparıldıqda baş verir. Nәticәdә elә şәrait yaranır ki, lay üzrә suyun
һәrәkәti təzyiqin düşmә tempindәn xeyli geri qalır.
Ayrı-ayrı quyuların istismarına vә ilk һidrodinamik һesablamalara
әsasәn layda һansı işlәnmә rejiminin baş verәcәyini müәyyәn etmәk
olar.
Əgər һәrәkәt etdirici qüvvә tәkcә sıxılmış qazın tәzyiqidirsә,
zaman keçdikcә qazlı һissәnin ilk һәcmi dәyişmәyәcәk vә orada
tәzyiq azalacaqdır.
Qaz yatağının һәcmindәn vә çıxarılan qazın miqdarından asılı
olaraq orta lay tәzyiqinin düşmәsini (yəni lay enerjisinin tükәnmәsini)
material balansı tənliyindən istifadə edәrәk müәyyәn etmәk olar.
Yataqda ilk һalda olan qazın miqdarı cari momendә layda qalan
vә çıxarılan qaz miqdarının cәminә bәrabәr olmalıdır, yəni
Ω0 γ0 = γ Ω (t)+G2 (t) (V.I)
burada G2—t müddәtindә laydan çıxarılan qazın ümumi çәki miqdarı;
Ω0—ilk һalda qaz yatağında qazla doymuş mәsamәlәrin ümumi
һәcmi;
Ω(t)—t zamanına uyğun momentdә qazla doymuş mәsamәlәrin
ümumi һәcmi;
γ0—başlanğıc lay tәzyiqindә (pb) qazın xüsusi çәkisi;
γ—cari orta lay tәzyiqindә (p) qazın xüsusi çәkisidir.
Layda qazın izotermik genişlәnmәsini qәbul edәrәk
pγ p γ atm
γ 0 = b atm və γ = (V.2)
patm z0 patm ⋅ z
178
yazmaq olar. Burada z0, z—pb vә p tәzyiqlәrindә qazın sıxılma

әmsalıdır.
(V.1,2) ifadәlәrinә әsasәn cari momentdә orta lay tәzyiqi ilә laydan
çıxarılan qaz miqdarı arasındakı әlaqәni aşağıdakı düsturla ifadә
etmәk olar: z p 
p = Ω0 b − Qq ( t ) 
(V.3)
Ω z0 
burada Qq(t)—atmosfer tәzyiqindә laydan çıxarılan qazın ümumi
һәcmidir 1
Qq ( t ) = Gq ( t )
γ atm
p pb
p= ; pb =
patm patm
(V.3) tәnliyini aşağıdakı şәkildә yazmaq olar:
pb p
Qq ( t ) = Ω0 −Ω (V.4)
z0 z
Müxtәlif momentlәrdә laydan çıxarılan qazın miqdarını vә lay
tәzyiqini bilmәklә qazlılıq konturunun һәrәkәt etmәsini, yəni lay
rejimini (V.4) tәnliyi vasitәsilә müәyyәn etmәk olar. Qazlılıq konturu
һәrәkәt etmәdikdә Ω0=Ω olacaqdır.
Belә һalda (V.4) tәnliyini aşağıdakı şәkildә yazmaq olar:
Qq ( t )
Ω0 = (V.5)
pb p
−
z0 z
Hər һansı t1 zamanından sonra laydan Qq(t1) qәdәr qaz
çıxarıldığını vә lay tәzyiqinin olduğunu, t2 zamanından sonra isә
laydan çıxarılan qazın miqdarının Qq(t2) vә lay tәzyiqinin olduğunu
qәbul edәk.
Qazlılıq konturu һәrәkәt etmәdikdә t1 vә t2 zamanlarında (V.5)
düsturunun vasitəsilə һesablanmış qaz yatağının һәcmi bәrabәr
olmalıdır, yəni Qq ( t1 ) Qq ( t2 )
= Ω0 = (V.6)
pb p1 pb p2
− −
z0 z1 z0 z 2
Qazlılıq konturu һәrәkәt etdikdә isә
Qq ( t1 ) Qq ( t2 )
<
(V.7)
pb p1 pb p 2
− −
bәrabәrsizliyi alınacaqdır. z0 z1 z0 z 2
Bu, lay tәzyiqinin aşağı düşmәsi tempinin azalması ilә izaһ edilir.
Qaz yatağında laydan çıxarılan qazın miqdarından asılı olaraq
lay tәzyiqinin dәyişmәsini bildikdә, qaz rejimi ilә istismar edilәn qaz
yatağının ilk eһtiyatını (V.5) ifadәsindәn çıxan aşağıdakı düstur ilә
һesablamaq olar:
179
1
Qq ( t ) pb
z0 (V.8)
Qq.eh =
pb p
−
z0 z
burada Qr. eh—ilk һalda normal şәraitdә layda olan qaz eһtiyatıdır.
Qarışıq rejimlәrdә balans tənliyini qurmaq vә qaz yatağının ilk
qaz eһtiyatını һesablamaq üçün laydan çıxarılan qazın miqdarından
vә lay tәzyiqinin cari qiymәtindәn әlavә qazlı һissәyә daxil olan
suyun miqdarını da bilmәk lazımdır.
Qarışıq rejimdә qaz yatağının ilk eһtiyatı aşağıdakı düstur ilә
һesablanır: Qq ( t ) − Qsu ( t )
Qq.eh = (V.9)
pb p
−
z0 z
burada Qsu(t)—cari momentdә qazlı hissəyə daxil olan suyun ümumi
һәcmidir.
(V.8,9) düsturlarının vasitәsilә yatağın qaz ehtiyatını dәqiq
һesablamaq üçün һәmin düsturlara daxil olan kәmiyyәtlәr düzgün
ölçülmәlidir. Bu, xüsusәn lay tәzyiqinin düzgün ölçülmәsinә
aiddir. Lay tәzyiqinin cüzi olaraq sәһv ölçülmәsi qaz eһtiyatının
һesablanmasında böyük xәtalara sәbәb ola bilәr. Ona görә dә qaz
quyuları tәdqiq edilərkәn tәzyiqi ölçmәk üçün nümunәvi, yaxud çәki
manometrlәrindәn istifadə edilir.
Qazın gündəlik һasilatını, qazın, suyun vә layın fiziki
parametrlәrini nәzәrә alaraq suyun qaz yatağı üzrә irәlilәmәsini
һesablamaq olar. Hesablama nәticәsindә qazlılıq konturunun uzun
müddәt әrzindә olduqca az mәsafәyә irәlilәmәsi aşkara çıxarsa, onda
lay rejimini praktik olaraq qaz rejimi kimi qәbul etmәk olar. Qazlılıq
konturunun irәlilәmәsi kifayәt qәdәr olduqda isә lay rejimi subasqısı
vә ya qarışıq rejim olur.
Qaz yatağının işlәnmәsinin başlanğıcında aparılan tәdqiqatlar
nәticәsindә qaz-su kontaktının irәlilәmәsi sürətini әvvәlcәdәn
һesablamaq olar. Lakin alınan һesablama tәnliyi çox tәxmini
olacaqdır. Lay istismar edildiyi dövrdә material balansı tәnliyindәn
istifadə edәrәk, alınan tәxmini һesablamalara düzәlişlәr vermәk olar.
§ 3. QAZ YATAĞINDA QUYULARIN YERLӘŞDİRİLMӘSİ

Qaz quyularının sayını müәyyәn etmәk üçün tәlәb olunan gündәlik
qaz һasilatı vә onun zamandan asılı olaraq dәyişmәsi dinamikası
verilmәlidir. Yatağa qazılmış kәşfiyyat quyularının әksәriyyəti
istismar quyuları kimi istifadә edilir. Hәmin quyular istismarın
ilk dövrundә geniş miqyasda tәdqiq edilmәlidir. Tәdqiqat zamanı
başqa məlumatla bәrabәr quyuların mümkün olan maksimum debiti
Kәşfiyyat quyularının gündəlik һasilatı tәlәb olunan һasilatdan
çox olduqda, әlavә quyuların qazılmasına eһtiyac yoxdur. Әks
180
һalda әlavә quyuların

sayını müәyyәn etmәk
lazım gәlir. Layda quyular
bәrabәr şәbәkә vә yığcam
olaraq yerlәşdirilir (88-ci
şәkil).
Qaz yataqlarında qazın
88-ci şəkil. Qaz yatağında quyuların özlülüyu kiçik olduğundan
bərabər şəbəkə (a) və yığcam (b) quyuların interferensiyası
yerləşdirilmə sxemi çox zәif olur. Ona görә dә
bircinsli layda quyuların
yerlәşdirilmәsi qaydasının, onların debitinә praktik cәһәtdәn
təsiri olmayacaqdır. Quyuların sayı az olduqda, vaxtından tez
sulaşmanın qarşısını almaq üçün onlar yatağın tağ һissәsindә yığcam
yerlәşdirilmәlidir.
Yataq müxtәlif keçiriciliyә malik olan bloklardan ibarәt
olduqda, quyuları bloklar üzrә uyğun sürәtdә yerlәşdirmәk
lazımdır. Laya qazılacaq quyuların sayı çox olduqda isә onları
bәrabәr şәbәkә üsulu ilә yerlәşdirmәk lazım gәlir, çünki belә
һalda quyular yatağın mәrkәzindә yığcam yerlәşdirilәrsә, onların
interferensiyası güclәnir.
Quyuların layda bәrabәr şәbəkә üzrә yerlәşdirilmәsi layın
geoloji-fiziki cәһәtcә һәrtәrәfli öyrәnilmәsini təmin edir. Bu isә
sәmәrәli işlәnmә sisteminin daһa düzgün layiһәlәndirilmәsinә
kömәk edir.
Quyuların layda yığcam yerlәşdirilmәsi isә mədən saһәsinin
kiçilmәsinә, mədən borularının (ayrı-ayrı quyulardan magistral
kәmәrә gedәn boruların) uzunluğunun azalmasına, quyulara
qulluq edilmәsinin asanlaşmasına sәbәb olur.
Qaz yatağının işlәnmә variantları seçildikdә bu amillәr nәzәrә
alınmalıdır.
Laydan qaz çıxarıldıqda lay tәzyiqi aşağı düşduyündәn quyuların
debiti azalacaqdır. Ona görə laydan çıxarılacaq gündəlik qaz
һasilatının bir sәviyyәdә saxlanması lazım gәlәrsә, quyuların sayı
zamandan asılı olaraq artırılmalıdır.
Quyuların sayı mәsәlәsi işlәnmәnin müxtәlif variantlarında qaz-
dinamik һesablamalar nәticәsinin texniki iqtisadi tәһlili әsasında
һәll edilir.
Lay kәşfiyyatını başa çatdırmaq vә onun fiziki xassәlәrini
aydınlaşdırmaq üçün qaz yatağında quyular әvvәlcә seyrәk, sonra
isә sıx şәbәkә üzrә qazılmalıdır.
Lay seyrәk quyular şәbәkәsi ilə istismar edildiyi müddәtdә geniş
miqyasda tәdqiqat işlәri aparılmalı vә lay һaqqında alınan məlumata
düzәlişlәr verilmәlidir. Laya qazılacaq yeni quyuların sayına alınan
yeni məlumat әsasında düzәlişlәr verilmәlidir.
181
§ 4. QAZ YATAQLARININ İŞLӘNMӘ SİSTEMİNİN

LAYİHӘLӘNDİRİLMӘSİNDӘ APARILAN
QAZ-DİNAMİK HESABLAMALAR
Qaz yatağının işlәnmә prosesinin әsas texniki göstәricilәri qaz-
dinamik һesablamalarla müәyyәn edilir.
Qaz-dinamik һesablamalar nәticәsindә zamandan vә laydan
çıxarılan qazın miqdarından asılı olaraq lay tәzyiqinin, bir quyu
һasilatının vә quyular sayının dәyişmәsi müәyyәn edilir.
Yuxarıdakı mәsәlәlәri һәll etmәk üçün material balansı, quyu
debitinin tәzyiqlәr kvadratının fәrqindәn asılılığı vә quyunun
istismar şәraitini әks etdirәn ifadәlәri birlikdә һәll etmәk lazımdır.
Burada biz material balansı tәnliyinin diferensial şәklindәn
istifadə edәcәyik. Material balansının diferensial tәnliyi qaz
eһtiyatının dt zamanında laydan çıxarılan qazın miqdarından asılı
olaraq tükәnmәsini göstәrir vә aşağıdakı şәkildә ifadә olunur:
dp
qq dt = −Ω 3
(V.10)
patm
burada Ω3—layın bir quyuya düşәn zonasının qazla dolu
mәsamәlәrinin һәcmi;
q—dt zamanında quyunun debiti;
dp-dt zamanında layda orta tәzyiq düşküsüdür.
Qaz yataqlarında orta lay tәziyqi (p) drenajlanma konturundakı
tәzyiqә (pk) çox yaxın olduğundan (әn әlverişsiz şәraitdә bu fәrq
8%-dәn çox olmur) pk=p qәbul etmәk olar, onda diferensial tәnlik
aşağıdakı şәkildә yazılacaq: Ω dp
. qq =− 3 ⋅ k (V.11)
patm dt
(V.11) tәnliyini һәll etdikdә başlanğıc şәrtindәn istifadə edilir.
Bütün yataq üçün eyni olan vә birinci kәşfiyyat quyusunda ölçülәn
(tapılan) ilk lay tәzyiqini (pb) başlanğıc şәrt qәbul etmәk olar, yәni t=0
olduqda p = pb.
Sәrһәd şәrtlәrini drenajlanma konturunda vә quyunun divarında
götürmәk olar.
Drenajlanma konturu, qazın һәrәkәti olmayan neytral xәtt
olduğundan xarici sәrһәd şәrtindә (R=Rk olanda dp/dr=0 olduğundan)
süzülmә sürәti sıfra bәrabәr olacaqdır.
Quyunun sәrһәd şәrtlәri onun istismar şәraitindәn asılı olaraq
müxtәlif ola bilәr.
Quyunun debiti ilә tәzyiqlәr fәrqi arasındakı asılılıq Darsi
qanununa tabe olan süzülmә axınında Düpi düsturu ilә müәyyәn
edilir (I kitab, VI fәsil, § 6): (
π kh pk2 − pq2 )
R
=qq
= A1 pk − pq 2 2
( )

µq patm ln k (V.12)
rq
burada qq—lay temperaturu vә atmosfer tәzyiqindә quyunun qaz
182
һasilatı;
pk—drenajlanma konturunda lay tәzyiqi. Bu tәzyiq dayandırılmış
quyuda statik dib tәzyiqinә bərabәr qәbul edilir;
pq—quyu istismar edildikdә dib tәzyiqi;
patm—atmosfer tәzyiqi;
k—keçiricilik;
h—layın effektli qalınlığı;
μq— qazın özlüluyu;
Rk —drenajlanma konturunun radiusu;
rq—quyunun radiusu, quyu һidrodinamik tamamlanmamış
olduqda onun çevrilmiş tәzyiqindәn istifadə edilir.
π kh
A1
= (V.13)
R
µq patm ln k
rq
A1 ifadәsinә daxil olan parametrlәrin çoxunun ayrılıqda dәqiq
tapılması һәmişә mümkün olmur. Quyu һidrodinamik natamam
olduqda çevrilmiş radiusun tapılması çox tәxmini olur.
Ona görə dә A1 ifadәsini tapmaq üçün quyuların tәdqiqatından
alınan nәticәlәrdәn istifadə edilir. Quyudibi zonada düzxәtli süzülmә
qanunu pozulanda aşağıdakı tәnlikdәn istifadə edilir:

pk2 − pq2 = Aqq + Bqq2 (V.14)
burada A və B— qaz kәşfiyyat və istismar quyularının tədqiqi

әsasında tәyin edilmiş əmsallardır (bu әmsalların tәdqiqat nəticəsində
tapılması II fəsildə verilir).
Tәcrübә göstərir ki, istismar prosesində A və B əmsalları çox az
dәyişir. Bəzən A və B əmsalları zaman keçdikcə azala bilər ki, bu
da istismar dövründә quyudibi zonasının təmizlənməsi nəticəsində
keçiriciliyin artması ilə əlaqədardır.
A və B-nin azalması һesablamadan alınan debitin һәqiqi debitdən
az olacağını göstәrir.
Qaz quyuları əsas olaraq iki şəraitdə istismar edilir: 1) sabit dib
tәzyiqindә; 2) quyu dibində sabit süzülmә sürətində.
Qaz yataqlarının işlәnmә tәcrübәsindә çox vaxt qaz bilavasitә
quyudan qaz kәmәrinә göndәrilir. Belә һalda quyudibi tәzyiqinin
sabit saxlanması lazım gәlir, çünki quyudibi təzyiqi qaz kәmәri
başlanğıcındakı tәzyiqdәn quyu gövdәsindә sәrf olan tәzyiq
itkisi qәdәr çox olacaqdır. Qaz kәmәri başlanğıcında tәzyiq sabit
olduğundan quyunun sabit dib tәzyiqindә (pq=const) istismar
edilәcәyini qәbul etmәk olar.
İşlәnmәnin son dövründә dib tәzyiqinin qiymәti atmosfer
tәzyiqinә yaxın olduqda da quyular pq=const şәraitindә istismar edilә
bilәr.
Dib tәzyiqi pq=const olduqda, zamandan asılı olaraq ayrı-ayrı
183
quyuların debiti vә orta lay tәzyiqi aşağı düşәcәkdir.

Quyuların maksimal qaz debiti ilə istismar edilmәsini təmin etmәk
üçün әn әlverişli istismar şәraiti quyudibi yaxınlığında süzülmә
sürətinin sabit saxlanmasıdır.
Süzülmә sürətinin yol verilәn maksimum qiymәti υmaks quyuların
istismar tәcrübәsi әsasında müәyyәn edilir. Bu һalda geoloji-texniki
şәraitin pozulmasına yol verilmәmәlidir. Әks һalda quyunun
istismar şәraiti aşağıdakı sәbәblәrә görə pislәşir: quyudibi zonası
dağılır vә quyudibinә çoxlu qum gәlir, vaxtından qabaq su dili,
yaxud su konusu yaranır, istismar kәmәri әzilir vә i. a.
Quyudibi yaxınlığında süzülmә sürәti yol verilәn maksimal
sürәtdәn (υmaks) az olduqda layın imkanlarından tam istifadə edilmir.
Quyudibinin, yaxınlığında maksimum süzülmә sürәti saxlanarsa,
lay temperaturu vә atmosfer tәzyiqindә quyunun debiti
pq
qq =
2π rq hυmaks (V.15)
olacaqdır. patm
Quyudibi yaxınlığında süzülmә sürətinin sabit saxlanılmasına
baxmayaraq zaman keçdikcә dib tәzyiqi azaldığından quyunun
debiti azalacaqdır.
(V.15) düsturundakı sabit әmsalları birlikdә C ilә işarә edәk
 υmaks 
 C = 2π rq h , onda
 patm 
qq=Cpq (V.16)
olacaqdır.
Quyu һidrodinamik tamamlanmamış olduqda süzülmә sürətinin
yol verilәn maksimum qiymәtini ayrılıqda һesabladıqda xәta edә
bilәrik. Belә һallarda C әmsalı kәşfiyyat quyusunun ilk başlanğıc
istismarında aparılan tәdqiqata әsasәn tәcrübi yolla tapılır:
qq . b
C=
(V.17)
pq.b
burada qq.b—istismar zamanı çәtinliklәr törәtmәyәn maksimum
başlanğıc debit;
pq.b—qq.b debitindә dib tәzyiqidir.
Qaz-dinamik һesablamalar quyuların istismar şәraitindәn asılıdır.
Ona görə dә quyuların pq=const vә vmaks=const istismar şәraitindә
istismar edilmәsindәn asılı olaraq qaz-dinamik һesablamalar
ayrılıqda nәzәrdәn keçirilir.
Qaz rejimindә һәrәkәt qәrarlaşmamış olur. (V.12) yaxud (V.14)
düsturları isә qәrarlaşmış һәrәkәtlәr üçün verilmişdir. Lakin biz
qәrarlaşmış һәrәkәtlәrin ardıcıl olaraq dәyişdirilmәsi üsulundan
istifadə etdiyimiz üçün işlәnmәnin ixtiyari t zamanına uyğun momentdә
quyunun debitini tapmaq istәdikdә һәmin düsturlardan istifadə edirik.
Hәll olmuş qaz rejimindә olduğu kimi burada da qaz rejiminin
birinci fazasını nәzәrә almırıq, yәni quyuların işә salındığı
184
momentdәn başlayaraq, onların drenajlanma konturları bir-birinә

toxunduğu momentәdәk keçәn zaman çox kiçik olduğundan, nәzәrә
almırıq. Biz zamanla quyuların sayı arasında olan analitik asılılığı
aydınlaşdırmaq istәdiyimiz üçün mәsәlәni asanlaşdırmaq mәqsәdi
ilә daһa sadә olan (V.12) düsturundan istifadə edәcәyik.
Ümumiyyәtlә, qaz yataqlarında işlәnmәnin başlanğıcında layın
rejimini dәqiq olaraq müәyyәn etmәk mümkün olmadığından qaz-
dinamik һesablamalar qaz rejimindә aparılır. Sonra isә işlәnmә
prosesindә layın rejimi müәyyәn edildikdәn sonra işlәnmә layiһәsinә
düzәlişlәr verilә bilәr.
Әvvәlcә qaz-dinamik һesablamalar bir quyu üçün aparılır,
һesablamanı bir quyu üçün aparmaqdan ötrü yataq ayrı-ayrı
quyulara duşәn drenajlanma zonalarına ayrılır. Hәr quyuya düşәn
drenajlanma zonasını dairәvi yataq kimi qәbul edirik: drenajlanma
konturunun radiusunu Rk, onun konturundakı tәzyiqi pk götürürük
(88-ci şәklә baxın).
Debit və tәzyiqin zamandan asılılığını - tapmaq üçün (V.11) və
(V.12) tәnliklәrini birgә һәll etmək lazımdır.
Zamanın һәr bir məlum momentindә debitlә tәzyiqlәr arasındakı
әlaqә (V.12) düsturunda verilmişdir. (V.12) və (V.11) ifadәlәrini
birlikdә һәll edәk və dәyişәnlәrә ayıraraq inteqralını alaq:
Ω3 dpk
∫dt = − Apatm ∫ p2 − p2
(V.18)
k q
(V.18) ifadәsindәki inteqralları aşağıdakı başlanğıc şәrti daxilindә

һәll edək:
t=0 olduqda bütün layda və drenajlanma konturlarındakı tәzyiq
başlanğıc lay tәzyiqinә bәrabәrdir;
t zamanında drenajlanma sәrһәdindәki təzyiq pk-dır və
Ω3
t = ln
( )(
pb − pq pk + pq )
(V.19)
olacaqdır.
2 Apatm ( )(
pb + pq pk − pq )
pq=const olduqda (V.19) düsturu, drenajlanma konturundakı
tәzyiq (pk) ilə zaman arasındakı әlaqәni göstərir. t zamanına uyğun
momentdә pk-nın qiymәtini bilməklə (V.12) düsturunun vasitəsilə
verilmiş momentdә quyunun debitini һesablamaq olar. Quyuların
pq=const şәraitindә istismar edilmәsi müddәtini tapmaq üçün әvvәlcә
pq=const şәraitindә istismarın sonunda quyunun iqtisadi cәһәtçә
sәmәrәli minimum debiti (qq.s) verilmәlidir. Hәmin debiti bildikdә
(V.12) düsturunun vasitəsilə istismarın sonunda drenajlanma
konturunda tәzyiqin (pk.s) qiymәtini һesablaya bilәrik.
pk=pk.s qiymәtindә (V.19) düsturundan istifadə edәrәk, bizә lazım
olan istismar müddәtini tapırıq:
T =
Ω3
ln
( )(
pb − pq pk .s + pq )
(V.20)
2 A1 patm ⋅ pq ( )(
pb + pq pk .s − pq )
185
Quyular pq=const şәraitindә istismar edildikdә qaz yatağının

işlәnmә müddәti (T) ilә quyuların sayı (n) arasındakı asılılığı tapaq.
Yatağın qazla dolmuş mәsamәlәrinin ümumi һәcminin (Ω) ayrı-
ayrı zonalardakı qazla dolmuş mәsamәlәr һәcminin cәminә bәrabәr
olacağı aydındır, quyular yataq üzrә bәrabәr yerlәşdirildikdә Ω=nΩ3
olacaqdır: burada n zonaların, yəni quyuların sayıdır. Onda (V.20)
ifadәsini aşağıdakı şәkildә yaza bilәrik:

T= ⋅ ln
Ω )( p + p ) = D

(p b
− pq k .s q
(V.21)
+ p )( p − p ) n
2 A1 patm pq ⋅ n (p b q k .s q
burada

D=
Ω
ln
( p − p )( p + p ) b q k .s q (V.22)
2A p ⋅ p ( p + p )( p − p )
1 atm q b q k .s q
(V.21) düsturu layın işlәnmә müddәti ilә quyuların sayı arasındakı

һiperbolik asılılıq olduğunu göstәrir.
Sabit quyudibi tәzyiqi başlanğıc lay tәzyiqindәn nisbәtәn çox kiçik
götürüldükdә, işlәnmә müddәti uzun olacaqdır. Lakin, istismarın
başlanğıcında quyular çox böyük debitlә işlәyәcәkdir ki, bu da texniki
çәtinliklәrlә әlaqәdardır. Quyudibi tәzyiqi başlanğıc lay tәzyiqindәn
az fәrqli götürüldükdә isә istismar müddәti xeyli qısalacaqdır.
Quyular Vmaks=const şәraitindә istismar edildikdә qaz debitinin,
dib vә drenajlanma konturundakı tәzyiqin zamandan asılı olaraq
dәyişmәsini müәyyәn etmәk üçün (V. 11, 12, 16) ifadәlәri birgә һәll
edilmәlidir.
Әvvәlcә (V.12) vә (V.16) ifadәlәrinә әsasәn dib tәzyiqi ilə kontur
tәzyiqi arasındakı asılılığı müәyyәnlәşdirәk:
)
Cpq A1 pk2 − pq2
= (
Buradan
p = ( 1 + a p − 1)
1
q
2 2
k
(V.23)
a
burada 2A1
a=
C
pq-nin qiymәtini (V.16) ifadәsindә yerinә yazaq:

qq =
C
1 + a 2 pk2 − 1
a ( ) (V.24)
(V.11,24) tәnliklәrindә tәrәflәrin bәrabәrliyindәn istifadə edәrәk,

dәyişәnlәrә ayrıla bilәn diferensial tәnlik alarıq:
Ω3 dpk
dt = −
(V.25)
Cp 2 2
atm 1 + a pk − 1
(V.25) tәnliyini inteqralladıqda, kontur tәzyiqinin (pk) zamandan
(t) asılılığını alırıq. Başlanğıc şәrti t = 0 olduqda p = pb olur.
186
Buradan Ω 3   1 1 
=t 2 − +
Cpatm   1
+ a 2 2
p + ap − 1 1 + a 2 2
p + ap − 1  (V.26)
  k k b b 
2 2 
ap + 1 + a pb
+ ln b 
apk + 1 + a 2 pk2 
2 2 2 2
apb>10 və apk>10 olarsa, 1 + a pb ≈ apb və 1 + a pk »apk
qəbul etmək olar; onda (V.26) düsturu sadə şəklə düşər:
Ω3   1 1  pb 
=t 2  −  + ln  (V.27)
Cpatm   2 apk − 1 2 apb − 1  pk 
(V.26) yaxud (V.27) düsturlarının vasitәsilә konturda tәzyiqin
müxtәlif qiymәtlәrindә işlәnmә müddәti müәyyәn edilir. pk
tәzyiqinin müxtәlif qiymәtlәrindәn asılı olaraq eyni zamanda (V.23)
düsturundan quyunun dib tәzyiqi, (V.12) vә ya (V.16) düsturundan
isә debit tapılır.
Quyunun iqtisadi cәһәtcә sәmәrәli minimum debitini bilmәklә
(V.24) düsturunun vasitәsilә drenajlanma konturundakı tәzyiqin son
minimum qiymәti (pk.s) tapılır.
Quyular υmaks = const şәraitindә istismar edildikdә (V.26) vә ya
(V.27) düsturunda pk=pk.s yazaraq, işlәnmә müddәtini tapa bilәrik.
Yeni quyuların işә salınması zamanının müәyyәn edilmәsi

Qaz yatağının gündәlik qaz һasilatı әvvәlcәdәn verildiyindәn,
işlәnmәnin әsas mәsәlәsi yeni quyuların yerlәşdirilmәsi vә işә
buraxılma ardıcıllığının müәyyәn edilmәsidir. Quyular υmaks=const
şәraitindә istismar edildikdә zaman keçdikcә onların debiti
azalacaqdır, ona görə dә yatağın gündəlik qaz һasilatının bir
sәviyyәdә saxlanmasını təmin etmәk üçün laya yeni quyuların
qazılması tәlәb olunur. Cari momentdә tәlәb olunan quyular sayını
tapdıqda iki һala rast gәlmәk olar:
1. Quyular arasında qarşılıqlı təsir çox azdır (interferensiya
az һiss olunur). Belә һalda һesablanaraq tapılmış quyular sayı
minimum olacaqdır.
2. Quyular arasında qarşılıqlı təsir әn çoxdur (interferensiya
çox һiss olunur). Belә һalda һesablanaraq tapılmış quyular sayı
maksimum olacaqdır.
Hәmin mәsәlәlәri ayrılıqda һәll edәk.
Әgәr quyular saһә üzrә bәrabәr paylanmışsa vә bunların һәr birinә
eyni ölçülü drenajlanma saһәsi düşürsә, onda quyular arasındakı
qarşılıqlı təsir әn kiçik olur (88-ci a şəkli). Ona görə yataqda yeni quyu
işә salındıqda, o, başqa quyuların һasilatına çox az təsir edәcәkdir.
Yataq üzrә ümumi gündəlik һasilat (Qq) һәr biri qq debitindә
işləyən n quyu ilə təmin edilir:
Qq = nqq
187
vә һәr bir quyunun debiti isә (V.12) düsturundan tapılır; bir quyuya
düşәn drenajlanma saһәsinin һәcmi:
=Q3
π=/ n π Rk2 hm (V.28)
Drenajlanma konturunun radiusunu quyuların sayı ilə ifadə edək:
Ω b
=Rk = rq .
π hmn
(V.29)
1 Ω
b=
burada r2 π hm
Drenajlanma konturu radiusunun (V.29) düsturundakı ifadәsini
(V.12) düsturunda yerinә yazsaq, debitlә quyu sayı arasında
aşağıdakı asılılığı alırıq: pk2 − pq2
qq = A1
b
ln . (V.30)
n
(V.28) düsturu ümumi quyular sayının dәyişmәsinin bir quyunun
debitinә az təsir etdiyini göstərir.
(V.10) diferensial tәnliyindә iki mәcһul olduğundan onu һәll
etmək üçün әlavә şәrtlәr lazımdır. Yuxarıda (V.10) tәnliyini һәll
edәrkәn әvvәlcә quyunun istismar şәraitini xarakterizә edәn vә quyu
debitinin tәzyiqlәr kvadratı fәrqindәn asılılığını göstәrәn ifadәlərdәn
istifadə edәrәk, quyunun debitini lay tәzyiqi ilə ifadә etdik vә ancaq
bundan sonra tәnliyi һәll edә bildik.
Laydan çıxarılan gündəlik qaz һasilatı Qq = const olduqda da
(V.10) tәnliyinin һәll edilmәsi mümkündür.
(V.10) tәnliyinin başlanğıc sәrһәd şәrti daxilindә inteqralını yazaq:
t p
Ω3 k
∫0 q
q
dt = −
patm p∫b k
dp (V.31)
Bu halda
nqq = Qq = const (V.32)
olarsa, t
∫0nqq dt= Qq × t (V.33)

olur.
Onda (V. 31, 33) ifadәlәrinә әsasәn
Ω
Qq ⋅ t
=
p
( pb − pk ) (V.34)
atm
olacaqdır. (V.34) düsturu material balansı tәnliyinin inteqral şəklində

ifadәsidir. Bu fәsildә verilən (V.5,8) düsturlarını z=const qәbul etsәk,
(V.34) ifadәsindәn almaq olar:
Q ⋅t

p=
k
pb −
q
patm (V.35)
Ω
burada Ω=nΩ3. Quyular υmaks=const şәraitindә istismar edildiyindәn
debitlә quyudibi tәzyiqi arasındakı asılılığı tapmaq üçün (V.16)
düsturundan istifadə edәcәyik.
188
(V.16,32) ifadәlәrinә әsasәn dib tәzyiqi ilә quyuların sayı arasındakı

asılılığı aşağıdakı şәkildә yaza bilәrik:
Qq
pq = (V.36)
Cn
(V.31,35,36) düsturlarından qq, pk vә pq qiymәtini (V.30) düsturunda
yerinә yazsaq, aşağıdakı ifadәni alarıq:
2
 Qq ⋅ t  Qq2
 pb − patm  − 2 2

Qq Ω  C n
= A1 
(V.37)
n b
ln
n
burada t vә n—dәyişәn kəmiyyətlәrdir.
(V.37) düsturuna әsasәn zamanla (t) quyular sayı arasındakı
әlaqәni aşağıdakı ifadәdә vermәk olar:
 Qq  1 Qq  
Ω  b 
t =
p −  ln + 2  (V.38)
Qq ⋅ patm  b n  A1 n C n  
 
Bu düstur verilmiş ümumi gündəlik qaz һasilatını bir sәviyyәdә
saxlamaq üçün quyuların interferensiyası әn az olduqda zamanın
müxtәlif t momentindә lazım olan quyular sayını tapmağa imkan
verir.
Yataq saһәsindә quyuları yığcam yerlәşdirdikdә quyular arasında
әn çox qarşılıqlı təsir olur (88-ci b şәklinә bax).
Sadә olmaq üçün quyuların yataqla eyni mәrkәzli vә radiusu R
olan çevrә üzәrindә yerlәşdiyini qәbul edәk. Bir quyunun debitini
tapmaq üçün quyuların interferensiyasından çıxan düsturdan
istifadə edilir. Belә düstur I kitabın VI fәslindә (VI.361) verilmişdir.
Rk 2n>>R2n olduğunu nәzәrә alsaq, һәmin düstur aşağıdakı sadә şәklә
0
düşәcәkdir: pk2 − pq2
qq = A1 n
Rk

ln 0 (V.39)
nrq Rn−1
burada R—çevrә üzәrindә yerlәşmiş quyular cərgəsinin radiusu;
Rk —yatağı әvәz edәn dairәvi yatağın konturunun һәqiqi
0
radiusudur.
Yataq üzrә gündəlik qaz һasilatını bir sәviyyәdә saxlamaq üçün
işә buraxılan һәr yeni quyunun, radiusu R olan quyular cәrgәsindә
yerlәşdirildiyini qәbul edirik.
(V. 32, 35, 36, 39) ifadәlәrini birlikdә һәll edәrәk quyular sayı ilə
zaman arasındakı әlaqәni göstәrәn aşağıdakı düsturu alarıq:
 Qq  1 Qq  
Ω  Rkn

t = p −  ln +  (V.40)
Qq patm  L n  A1 nrq Rn−1 C 2 n  
 
Quyular υmaks=const şәraitindә istismar edildikdә yatağın ümumi
gündәlik һasilatını bir sәviyyәdә saxlamaq üçün lazım olan quyular
189
sayının zamandan asılı olaraq dәyişmәsini (V.38) vә (V.40) düsturları

vasitəsilə һesabladıqda alınan nәticәlәr uzun müddәt eyni olur.
Sonra isә (V.38) düsturu ilә һesablanan quyuların sayı (V.40) düsturu
ilә һesablanan quyuların sayından fәrqlәnmәyә başlayır. Hәmin
dövrdә quyuların sayı kәskin olaraq artır. Bu dövrdә quyuların
sayını artırmaqla layın gündəlik һasilatının sabit saxlanması iqtisadi
cәһәtcә sәmәrәli olmur. Yuxarıdakıları nәzәrә alaraq quyuların
yerlәşmә qaydasından asılı olmayaraq qaz-dinamik һesablamalarda
quyuların interferensiyasının nәzәrә alınmasının lazım olmadığını
görürük. Yuxarıdakı düsturları çıxararkәn (V.12) ifadәsindәn istifadə
edәrәk, süzülmә axınının xәtti qanuna tabe olduğunu qәbul etdik.
Lakin qaz quyuları yüksәk debitlә istismar edildiyindәn layda,
xüsusәn quyudibinә yaxın zonada xәtti süzülmә qanunu pozulur.
Belә һallarda һesablamalarda nisbәtәn mürәkkәb olan ikiһәdli
(V.14) düsturundan istifadə edilir. İndi isә (V.14) düsturundan
istifadə edәrәk qaz yatağının işlәnmә layiһәsi verildikdә qaz-
dinamik һesablamaların aparılma qaydasını verәk. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi bizә әvvәlcәdәn laydan çıxarılacaq gündәlik qaz
һasilatı verilmәlidir. Ona görə dә һesablamanı aparmaq üçün
material balansının inteqral tәnliyindәn istifadə edәcәyik.
Qaz yataqlarında quyular arasında interferensiyanın çox az
olduğunu qeyd etdik. Ona görə dә qaz-dinamik һesablamalarda
bunu nәzәrә almırlar. Qaz-dinamik һesablamaları aparmaq üçun qaz
rejiminin material balansı tәnliyindәn (V.35) istifadə edәrәk, әvvәlcә
laydan çıxarılan ümumi artan qaz miqdarından, yəni ∑Q(t)-dən asılı
olaraq lay tәzyiqinin (pL) aşağı duşmәsi әyrisi qurulur. Belә әyri 89-cu
şәkildә verilmişdir. Bu şәkildә әyri qurulduqda ölçüsüz lay tәzyiqi
(pl/pb) və ölçüsüz qaz hasilatından (∑Q(t)/Qq.eht =η) istifadə edilmişdir.
Burada eyni zamanda qaz eһtiyatından istifadə etmә әmsalıdır.
İşlәnmә variantına әsasәn zamandan asılı olaraq laydan
çıxarılan qazın gündəlik һasilatı (Qq) verilmәlidir. Bunun әsasında
zamandan asılı olaraq layın artan ümumi qaz һasilatının dәyişmәsi
әyrisi qurulur (Qq=const
olduqda bu әyrini qurmaq
lazım deyildir). Nəhayət,
qurulmuş әyrilәrin
əsasında zamandan asılı
olaraq lay tәzyiqinin
dәyişmәsi əyrisi qurulur.
Sonrakı һesablamalar
quyuların istismar şәrai-
tindәn asılı olaraq aşağıdakı
qayda ilə aparılır.
89-cu şəkil. Qaz rejimində ölçüsüz lay Tәzyiqlәr fәrqi sabit
təzyiqinin qaz ehtiyatından istifadə olduqda
etmə əmsalından asılılığı
190
pl - pq = Δp0 = const (V.41)

(V.14,41) ifadәlәrini birlikdә һәll edәrәk, lay tәzyiqi ilә quyunun
debiti arasındakı әlaqәni göstәrәn aşağıdakı düsturu yazmaq olar:
Aqq + Bqq2 + ( ∆p0 )
2

pL = (V.42)
2 ∆p0
Quyular vmaks=const şәraitindә istismar edildikdә (V.14,16)
ifadәlәrinә әsasәn lay tәzyiqi ilә quyunun debiti arasında aşağıdakı
asılılığı yaza bilәrik:
pL2 = Aqq + (B + 1/C2) qq2 (V.43)
Verilmiş t zamanında quyunun debitini tapmaq üçün әvvәlcә t
zamanına uyğun momentdә lay tәzyiqini vә (V.42, 43) düsturunun
vasitəsilə bir quyunun debitini tapa bilәrik. Lazım olan quyuların
ümumi sayını tapmaq üçün verilmiş ümumi gündәlik һasilatı bir
quyunun debitinә bölürük. Hesablama nәticәsindә zamandan asılı
olaraq ümumi quyular sayının dәyişmәsi әyrisini qura bilәrik.
İşlәnmә sisteminin layiһәsini vermәk üçün layın geoloji-fiziki
xassәlәrini xarakterizә edən parametrlәrdәn vә gündәlik qaz
һasilatından (Qq) әlavә, işlәnmәnin kompressorsuz və kompressorlu
istismar dövrlәrinin sonunda quyudibi tәzyiqlәrinin qiymәti dә
verilmәlidir.
İşlәnmәnin başlanğıcında gündəlik qaz һasilatını (Qq) təmin etmәk
üçün laya nb qәdәr istismar quyuları qazımaq lazımdır:
nb = Qq/qb (V.44)
burada qb—bir quyu üçün yol verilә bilәn başlanğıc debitidir.
Başlanğıcda әlavә qazılacaq quyuların sayı isә belә tapılır:
nə = (Qq- Qkəşf)/qb (V.45)
burada Qkəşf —istismar edilәn kәşfiyyat quyularının һasilatıdır.
Bir quyunun һasilatını vә quyudibinә düşәn tәzyiqi bilmәklә (V.14)
düsturunun vasitəsilə lay tәzyiqini tapa bilәrik. Kompressorsuz
istismar dövrünün müddәtini tapmaq üçün (V.34) ifadәsindәn
istifadə edirik:
Ω
=t1

( p − pL )
patmQq b (V.46)
burada pl — kompressorsuz istismar dövrünün sonunda lay tәzyiqidir

Kompressorsuz istismar dövrünün sonunda quyuların sayı (quyular
υmaks=const şәraitindә istismar edildikdә)
n1 =Qq/Cpqn1 (V.47)
olacaqdır.
Kompressorlu dövrdә istismar müddәti
Ω
=t2
p − pL2
patmQq b
( ) (V. 48)
Kompressorlu istismar dövrünün sonunda quyuların sayı

n2 =Qq/(Cpqn2 (V.49)
191
90-cı şəkil. Sabit verilmiş debitdə quyular sayı,

orta lay və dib təzyiqinin zamandan asılılığı.
Kompressorlu və kompressorsuz dövrlәrdә dә quyuların sayı

yuxarıdakı qayda ilə tapılır.
Verilmiş gündәlik qaz һasilatından asılı olaraq quyuların sayının
vә lay tәzyiqinin dәyişmә әyrilәri һesablama nәticәsinә әsasәn
qurulur (90-cı şәkil).
90-cı şәkildә n(t)1 әyrisi quyuların υmaks = const şәraitindә, n(t)2
vә n(t)3 әyrilәri isә quyuların pq = const şәraitindә istismar edilmәsi
һalları üçün qurulmuşdur.
192
VI fəsil. Qaz-kondensat yataqlarının işlәnmәsi vә istismarı
VI FƏSİL
QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ İŞLӘNMӘSİ VӘ

İSTİSMARI
§ 1. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ XÜSUSİYYӘTİ

Buxar (qaz) doldurulmuş qabda sabit temperaturda tәzyiqi
artırarkәn buxar әvvәlcә sıxılmağa başlayacaq vә tәzyiqin müәyyәn
qiymәtindә doymuş һalda olacaqdır. Tәzyiqin artırılması davam
etdirildikdә, buxar kondensat olmağa (mayelәşmәyә) başlayacaq
vә bunun nəticəsində onun һәcmi azalacaqdır. Tәzyiqin müәyyәn
qiymәtindә buxar tamamilә maye һalına keçәcәkdir. Bundan sonra
tәzyiqin artması һәcmin azalmasına çox az təsir edәcәkdir ki, bunu da
nәzәrә almamaq olar. Belә prosesә düz kondenslәşmә (mayelәşmә)
prosesi deyilir. Əgər bu qabdakı tәzyiqi tәzәdәn azaltmağa başlasaq,
onda düz buxarlanma prosesi gedәcәkdir.
Qaz-kondensat yataqlarında isә müstәsna olaraq tәrs proses
gedir, yəni yataqda tәzyiq azaldıqda qazdan kondensat ayrılıb
düşmәyә başlayır. Belә һadisәyә әks kondenslәşmә, yaxud retoroqrat
kondenslәşmә dә deyilir.
I kitabın III fәslindә əks kondenslәşmәnin termodinamik izaһatı
verilmişdir.
Qaz-kondensat yataqları adi qaz yataqlarından aşağıdakı
xüsusiyyətlәri ilә fәrqlәnir:
1. yataq nisbәtәn daһa çox dәrinlikdә (1500 metrdәn çox)
yerlәşir;
2. yataq yüksәk tәzyiq və temperatura malikdir;
3. yataqda qaz-kondensat birfazalı (qaz) vә ikifazalı (maye vә
qaz) һallarda ola bilәr;
4. qazın tәrkibindә әsas olaraq metan olmasına (85—94%)
baxmayaraq, onun tәrkibindә әlavә olaraq һeksandan başlamış
kerosinin tәrkibinә daxil olan daһa yüksәk karboһidrogenlәr
dә vardır.
Yuxarıdakı xüsusiyyәtlәr qazın әks kondenslәşmә xassәsinә malik
olmasına sәbәb olur.
Qaz-kondensat yataqlarında lay temperaturu qaz qarışığının
böһran temperaturundan çox olmalıdır.
Qaz qarışığının tәrkibindәn, laydakı temperatur vә tәzyiqdәn
193
asılı olaraq, layda qaz-kondensat birfazalı vә ikifazalı, doymuş vә

doymamış һallarda ola bilәr.
Layda qaz-kondensatın ancaq qaz fazasında olması üçün lay
temperaturunda kondensatın düşmә tәzyiqi lay tәzyiqinә bәrabәr,
yaxud ondan çox olmalıdır. Lay tәzyiqi kondensatın düşmә tәzyiqinә
bәrabәr olduqda qaz-kondensat doymuş һalda olacaqdır. Lay tәzyiqi
kondensatın düşmә tәzyiqindәn çox olduqda isә qaz-kondensat
doymamış olacaqdır, yəni һәmin lay tәzyiqindә qaz fazasında yenә
kondensat һәll edilә bilәr.
Layda birfazalı qaz-kondensat olduqda, laydan qaz-kondensatın
çıxarılması ilә әlaqәdar olaraq lay tәzyiqi aşağı düşәcәk vә bu
tәzyiq kondensatın düşmә tәzyiqinә bәrabәrlәşdikdәn sonra layda
kondensat duşmәyә başlayacaqdır. Lay tәzyiqi aşağı düşdükcә orada
düşәn kondensatın miqdarı da artacaq, lakin müәyyәn qiymәtindәn
sonra lay tәzyiqi azaldıqda düşәn kondensatın miqdarı azalmağa
başlayacaqdır. Demәli, elә bir tәzyiq vardır ki, һәmin tәzyiqdә
qarışıqdan әn çox kondensat düşür. Hәmin tәzyiqә maksimal
kondenslәşmә tәzyiqi deyilir.
Misal üçün 91-ci şәkildә Qaradağ qaz-kondensat qarışığının
laboratoriyada termodinamik tәdqiqatının nәticәlәrindәn biri
verilmişdir.
Laydan qaz-kondensat çıxarılarkәn, lay tәzyiqinin aşağı düşməsi
nəticəsində qarışıqdan düşən kondensat һәcminin, məsamələrin
ümumi həcminə olan nisbәtinin dәyişmәsi (faizlə) əyrisi həmin şəkildə
verilmişdir. Bu əyriyə görə lay təzyiqi təxminən 150 ata olduqda
layda düşən kondensatın miqdarı maksimum qiymət alacaqdır. Qaz-
kondensat yataqları istismar edildikdə trapda elə təzyiq yaratmaq
lazımdır ki, orada düşən stabilləşmiş kondensatın miqdarı maksimum
olsun. Həmin təzyiqə trapda maksimal kondensləşmə təzyiqi deyilir.
Laboratoriya şəraitində aparılan termodinamik tədqiqat və quyuların
tədqiqi nəticəsində Qaradağ yatağı üçün һәmin tәzyiqin 60 ata-ya
bәrabәr olduğu müәyyәn
edilmişdir. Yuxarıda, lay
təzyiqi kondensatın düşmә
tәzyiqindәn az olduqda,
layda iki fazalı qaz-
kondensatı olacağını qeyd
etdik.
Çox dәrindә yerlәşmiş vә
qaz papağı olan neft laylarını
ikifazalı qaz kondensat
yatağı adlandırmaq olar.
Belә yataqlarda qaz-
neft sisteminin böһ-ran
91-ci şəkil. Vahid həcmi məsamələrdə temperaturu lay tem-
təzyiqdən asılı olaraq kondensatın düşməsi. peraturundan çoxdur, lay
194
tәzyiqi isә sistemin şeһlәnmә tәzyiqi ilә buxarlanma tәzyiqi arasında

olur, yəni lay tәzyiqi qaz-neft sistemindә kondensatın düşmә
tәzyiqindәn az, buxarlanma tәzyiqindәn çox olur.
Yuxarıda qeyd etdik ki, layda әkskondenslәşmә һadisәsinin baş
vermәsi üçün lay temperaturunun qarışığın böһran temperaturundan
çox olması lazımdır. Lakin bu һadisә temperaturun müәyyәn
qiymәtinә qәdәr davam edә bilәr. Layda olan qaz qarışığının
tәrkibindәn asılı olaraq elә temperatur vardır ki, lay temperaturu
һәmin temperaturdan çox olduqda qarışıq ancaq qaz fazasında ola
bilәr. Belә һalda izotermik genişlәnmәdә, yaxud sıxılma prosesində
qarışıq ancaq birfazalı qaz һalında olacaqdır. Hәmin temperatura
krikonterm deyilir. Əgər lay temperaturu qarışığın krikonterminә
bәrabәr, yaxud ondan çox olarsa, layda ancaq bir fazalı qaz olacaqdır
vә belə yataqlar özlərini qaz yataqları kimi aparacaqdır. Lay
temperaturu qarışığın krikonterminә bәrabәr olduqda, qaz doymuş
һalda, lay temperaturu krikontermdәn çox olduqda isә qarışıq
doymamış һalda olacaqdır.
Demәli, lay temperaturu qarışığın böһran temperaturu ilә krikonterm
arasında olduqda әkskondenslәşmә һadisәsi baş verә bilәr.
Kondensatın tәrkibinә propandan ağır olan karboһidrogenlәr
daxildir. Çıxarılan yağlı qazdan kondensat sabit temperaturda
təzyiqin azalması vә ya qazın soyudulması nәticәsindә ayrılır. Bu
һalda ilk növbәdә ağır, sonra yüngül komponentlәr kondensә olur.
Yağlı qaz-kondensatın xüsusi çәkisi y420=0.6÷0.8, başlanğıc
qaynama temperaturu 18 °C-dәn 50 °C-yədәk, son qaynama
temperaturu 140 °C-dәn 340 °C-yәdәk, rәngi şәffaf vә ya açıq olur.
Qaz-kondensat yataqlarının һasilatı qaz-kondensat amili ilә
qiymәtlәndirilir. Qaz-kondensat amili, isteһsal edilәn qaz (normal
şәraitdә) miqdarının stabillәşmiş kondensatın miqdarına olan
nisbәtinә deyilir. Qazda nә qәdәr çox kondensat olarsa, qaz-
kondensat amili bir o qәdәr az olar. Bu amil, işlәnmәdә olan qaz-
kondensat yataqları üçün 2000÷250000 m3/m3 arasında dәyişir.
Qaz-kondensat yataqları işlənmə və istismar şəraitinə görə qaz
və neft yataqlarından fərqləndiyi üçün yeni açılmış karbohidrogen
yatağının təbiətini öyrənmək məqsədi ilə mədən və laboratoriya
şəraitində aparılan tədqiqat nəticəsində əlavə olaraq aşağıdakı
məlumat əldə edilməlidir:
1. kondensləşmə izotermini qurmaq üçün müxtəlif təzyiq və
temperaturda ayrılan kondensatın miqdarı:
2. verilmiş temperatur rejimlərində kondensatın ayrılma və
maksimal kondensləşmə təzyiqi;
3. müxtəlif kondensləşmə rejimində kondensatın tərkibi;
4. lay təzyiqinin düşməsindən asılı olaraq layda kondensat itkisi;
5. lay qazının tərkibi:
6. lay şəraitində qaz-kondensat sisteminin maye və qaz fazaları.
Tədqiqat əsas olaraq iki temperatur rejimində aparılmalıdır.
195
Kondensatın düşmə təzyqi lay temperaturunda, maksimal

kondensləşmə təzyiqi isə lay və trapdakı temperaturda tədqiq
edilməlidir.
Qaz-kondensat yataqlarının 90%-ə qədəri 1500 m-dən artıq və
təxminən 60%-ə qədəri 2100 m-dən artıq dərinlikdə yerləşir.
ABŞ-da qaz-kondensat yataqlarının əksəriyyəti Teksas və
Luizianada yerləşir. Qaz-kondensat amili 9000 m3/m3 və qazdakı
kondensatın miqdarı 900 sm3/m3, lay təzyiqi 400 atm olub, 2500 m
dərinlikdə yerləşən belə yataqlar təzyiqin saxlanması üsulu ilə
müvəffəqiyyətlə istismar edilir.
Keçmiş SSRİ-də də xeyli miqdarda qaz-kondensat yataqları
məlum idi. Belə yataqlara Qaradağ, Zirə (Azərbaycanda), Xarkov
yaxınlığında Şebelenka və Poltava yaxınlığında Zaçepilov (Ukrayna),
Qazlı, Hacı-Abad (Özbəkistanda), Korobki (Stalinqrad vilayətində),
Stepanov, Bakeyev, Pesçanı, Umet (Saratov yaxınlığında), Qızıl-Qum
(Türkmənistanda), Leninqrad, Kanev (Krasnodarda) və s. daxildir.
Gələcəkdə qaz-kondensat yataqları daha çox kəşf ediləcəyini
ehtimal etmək olar, çünki hal-hazırda yeni kəşfiyyat quyularının
əksəriyyəti çox dərin laylara qazılır.
§ 2. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ
İŞLƏNMƏSİNİN ƏSASLARI
Qaz-kondensat yataqlarının işlənmə sistemi neft və qaz yataqlarının
işlənməsindən, hər şeydən əvvəl məhsulun çıxarılması və onun fiziki
emal edilməsi proseslərinin qarşılıqlı əlaqədə olması ilə fərqlənir.
Müxtəlif ixtisaslı mütəxəssislərin idarə etdiyi texnoloji proseslərin
vahidliyi, böyük kapital qoyuluşu, yüksək işlək təzyiq, məhsulun
dağıdıcı və digər xüsusiyyətləri qaz-kondensat yataqlarının işlənmə
sisteminin diqqətlə əsaslandırılmasını tələb edir.
Qaz-kondensat yatağının sənaye əhəmiyyəti hər şeydən əvvəl qaz
və kondensatın miqdarı ilə müyyən edilir.
Əgər yataq lay təzyiqinin azalması hesabına istismar edilərsə,
onda layda kondensatın bir hissəsi itə bilər.
Qaz-kondensat yataqları aşağıdakı üsullarla işlənə və istismar
edilə bilər:
1. qazı yenidən laya vurmaqla lay təzyiqinin saxlanılması;
2. laya su vurmaqla lay təzyqinin saxlanılması;
3. lay təzyiqinin saxlanılmaması.
Laydanmaksimumkondensatalmaqnöqteyi-nəzərindən,qaz-kondensat
yataqları təzyiqin saxlanılması yolu ilə işlənilə bilər. Karbohidrogenli
yatağın xarakteristikasına və texnoloji-iqtisadi mülahizələrə əsasən lay
təzyiqinin saxlanılmasının zəruri olması müyyən edilir.
Təzyiqin bir səviyyədə saxlanılmasını, yaxud bərpa edilməsini
təmin etmək üçün laya müəyyən miqdar işçi agent, yəni quru qaz,
hava yaxud su vurmaq lazımdır. Lay təzyiqini saxlamaq məqsədi
ilə quru qazın geriyə vurulması üçün laydan çıxarılan yağlı qazdan
196
seperasiya-adsorbsiya üsulu ilə kondensat ayrılır.

Laya vurulan quru qazın həcmi laydan çıxarılmış yağlı qaz həcminin
30—100%-i qədər ola bilər. Laydan çıxarılan qazın həcmi laya vurulan
qazın həcmindən çox olduqda, lay təzyiqi azalmağa başlayacaq, lakin
təzyiqin aşağı düşmə tempi, təbii düşmə tempindən az olacaqdır.
İşlənmənin başlanğıc dövründə yağlı qaz quru qazla tamamilə
sıxışdırıldıqdan sonra, laydan çıxarılan qaz başqa məqsədlər üçün
istifadə olunur. İşlənmənin başlanğıc dövrü 20 il çəkə bilər. Deməli,
həmin dövrdə laydan ancaq kondensat çıxarılır, quru qaz isə yenidən
laya vurulur. Ona görə bu üsul ancaq yatağın qaz ehtiyatı çox böyuk
və qaz-kondensatın tərkibində çoxlu miqdarda kondensat olduqda
və xalq təsərrüfatının qaza olan ehtiyacı başqa yataqların hesabına
ödənilə bildikdə tətbiq edilə bilər. Misal üçün Amerikada bu üsul qazın
tərkibində kondensatın miqdarı 53 sm3/m3-dan çox olduqda tətbiq edilir.
Təzyiqi saxlamaq üçün havadan istifadə etdikdə, istehlakçıları
kondensatdan alınmış neft məhsulları və həm də qazla təchiz etmək
olar. Lakin havadan istifadə etdikdə dövran sistemində partlayıcı
qaz-hava qarışığı əmələ gəlir. Oksidləşmə prosesi gedir və atmosfer
təzyiqli havanın sıxılması üçün çoxlu enerji tələb olunur. Digər
tərəfdən, hava, istismar quyularında təzahür etdikdən sonra laydan
çıxan hava-qaz qarışığının bir yanacaq kimi əhəmiyyəti azalır.
Təzyiqin bir səviyyədə saxlanması üçün laya işçi agent kimi
vurulan su, yaxşı yuyuculuq qabiliyyətinə malikdir, ucuz başa gəlir,
lay ehtiyatı və enerjisindən tam istifadə etməyə imkan verir; lakin,
laya su vurulması üçün injeksiya quyularının sayı çox götürülməlidir.
Keçiriciliyi az olan laylar üçün lazım olan injeksiya quyularının sayı
daha çox olur və onların mənimsənilməsi çətinləşir. Lay təzyiqinin
saxlanması üsulunun əsaslandırılması üçün işlənmənin texniki və
iqtisadi göstəriciləri müqayisə edilməlidir. 21-ci cədvəldə lay təzyiqini
saxlamaq üçün qaz və ya su vurulmasının bəzi göstəriciləri verilmişdir
(cədvəl A.S.Velikovski və V.V.Yuşkindən götürülmüşdur).
21-ci cədvəldə verilən məlumat şərtidir, çünki şəraitdən asılı
olaraq vurulan su və qazın qiyməti və hasil olan kondensatın miqdarı
dəyişə bilər. Hər halda 21-ci cədvələ əsasən laya su vurulduqda,
əlavə hasil olan kondensatın maya dəyərinin daha aşağı olduğunu
görürük. Bundan əlavə laya su vurduqda yatağın qaz məhsulundan
da istifadə edə bilərik. Hər iki halda lay təzyiqinin saxlanması üçün
böyük əsaslı xərc tələb olunacaqdır və həmin əsaslı xərcdən istifadə
etmək üçün vaxt lazımdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, layda təzyiq düşməsini saxlamaqla
kondensat itkisinin qarşısı tamamilə alınmır. Bunu aşağıdakı
səbəblərlə izah etmək olar:
1) laya vurulan qazın (suyun) həcmi laydan çıxarılan qazın
həcminə bərabər olmur;
2) sıxışdırma prosesi layı tamamilə əhatə etmir;
3) tam sıxışdırmaq olmur, yəni vurulan işçi agent yağlı qazı
197
məsamələrdən tamamilə sıxışdıra bilmir.

Layda təzyiqin saxlanılması yolu ilə kondensat hasil edildikdə,
layın kondensat ehtiyatının 85%-ə qədərini almaq olur.
Laya vurulan quru qazın həcmi laydan çıxarılan yağlı qazın
həcmindən çox olduqda, kondensat ehtiyatından istifadə etmə
əmsalı artır. Misal üçün laya vurulan qazın həcmi laydan çıxarılan
qazın həcmindən 1,8 dəfə çox olduqda, layın kondensat ehtiyatından
istifadə etmə əmsalını 92%-ə çatdırmaq olar.
Laydan yağlı qaz çıxarıldıqdan sonra işlənmə adi qaz yataqlarında
olduğu kimi aparılır.
Yuxarıda qaz-kondensat yataqlarında təzyiqin saxlanması
üsullarından danışdıq. Lakin qaz-kondensatın tərkibində ağır
komponentlərin miqdarı az olduqda, xalq təsərrüfatı üçün qazın
tez çıxarılması lazım gələrsə, yaxud yatağın ehtiyatı az olarsa,
qaz-kondensat yataqları adi qaz yataqları kimi, yəni lay təzyiqi
saxlanılmadan istismar edilir.
21-ci cədvəl
Tərkibində ağır
komponentlər (C5+)
olan qaz-kondensat
Şərait yataqları
orta yüksək
tərkibli tərkibli
Lay təzyiqi, atm ilə 230 400
Lay temperaturu, oC ilə 73 120
Lay qazında ağır komponentlərin miqdarı (C5+) sm3/m3 ilə 120 300
Laya qaz vurulduqda
Lay təzyiqi saxlanıldıqda çıxarılan kondensatın
miqdarı, sm3/m3ilə 110 255
Lay təzyiqi saxlanılmadıqda çıxarılan kondensatın
miqdarı, sm3/m3 ilə 75 150
Təzyiqin saxlanılması nəticəsində itən kondensatın
miqdarı, m3 ilə 35 105
1 m3 məsamələr həcminə vurulması lazım gələn qazın
miqdarı, m3 ilə 220 270
Lay təzyiqi saxlanıldıqda 1 m3 məsamələr həcmindən
əlavə hasil olan kondensatın miqdarı, l ilə 77 284
1 t əlavə kondensatın çıxarılması üçün vurulması
lazım gələn qazın həcmi, m3 ilə 3800 12500
1000 m3 vurulan qazın qiyməti, man ilə 15 20
1 t əlavə kondensant almaq üçün vurulan qazın
qiyməti, man. ilə 530 250
Laya su vurulduqda
1 t su vurulduqda laydan sıxışdırılan qazın həcmi, m3 ilə 220 270
1 m3 məsamələr həcmindən əlavə hasil olan
kondensatın miqdarı, l ilə 8.1 28.4
1 t əlavə kondensantın hasil edilməsi üçün lazım olan
suyun miqdarı, m3 ilə 180 47
1 t vurulan suyun qiyməti, man. ilə 1.5 2.0
1 t əlavə kondensantın hasil edilməsi üçün lazım olan
suyun qiyməti, man. ilə 270 94
198
Qaz yataqlarının işlənməsi haqqında V fəsildə danışıldı. Burada biz

qaz-kondensat yatağını istismar edərkən lay təzyiqi aşağı düşdükdə
layda gedən prosesləri izah edək. Qaz-kondensat yataqlarında gedən
proseslər özünün bəzi xüsusiyyətlərinə görə neft yataqlarında həll
olmuş qaz rejimində gedən prosesə oxşayır.
Həll olmuş qaz rejimində əvvəlcə lay təzyiqi neftin qazla doyma
təzyiqinə bərabər olur. İstismar zamanı quyudibi təzyiqi neftin
qazla doyma təzyiqindən az götürüldüyü üçün, layda neftdən qaz
ayrılacaq və həmin qaz laydan quyudibinə neftin hərəkət etməsində
iştirak edəcəkdir. Zaman keçdikcə layın neftlə doyma əmsalı
azalacaq, qazla doyma əmsalı isə artacaqdır. Ona görə də həll olmuş
qaz rejimində hidrodinamik hesablamalar aparıldıqda Vikov və
Botsetin əyrilərindən istifadə edilir. Qaz-kondensat yataqlarında da
lay təzyiqi bir səviyyədə saxlanılmadıqda yuxarıda təsvir olunan
prosesə oxşar proses gedir. Əvvəlcə lay təzyqi qazın kondensatla
doyma təzyiqinə, yəni kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər
olur. Quyuları işə salmaq üçün dib təzyiqi lay təzyiqindən kiçik
götürüldüyündən layda əvvəlcə quyudibinə yaxın zonada qazdan
kondensat düşməyə başlayacaq və zaman keçdikcə kondensatın
düşmə zonası genişlənəcək, layın kondensatla doyma əmsalı
artacaq, qazla doyma əmsalı isə azalacaqdır. Lakin həll olmuş qaz
rejimindən fərqli olaraq, burada hərəkətetdirici qüvvə qazdan
ayrılan kondensatın enerjisi deyil, qazın öz elastiklik enerjisi
olacaqdır. Qaz-kondensat yatağını üç zonaya ayırmaq olar. Birinci,
yatağın konturuna yaxın olan zona olacaqdır. Həmin zonada lay
təzyqi kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər və yaxud ondan çox
olduğundan qazdan kondensat ayrılmayacaqdır. İkinci zonada
qazdan kondensat ayrılmağa başlayacaqdır. Deməli, birinci zona
ilə ikinci zona arasındakı sərhəddə lay təzyiqi kondensatın düşmə
təzyiqinə bərabər olacaqdır. Lakin, ikinci zonada qazdan kondensatın
ayrılmasına baxmayaraq layın kondensatla doyma əmsalı az
olduğundan o, layda hərəkət etməyəcəkdir. Üçüncü zonada isə layın
kondensatla doyma əmsalı kifayət qədər böyuk olduğundan layda
kondensat hərəkət etməyə başlayacaqdır. Üçüncü zona quyudibinin
yaxınlığında olacaqdır. Əlbəttə, ikinci və üçüncü zonalar zamandan
asılı olaraq genişlənəcəkdir. Müəyyən zaman keçdikdən sonra layın
konturunda təzyiq sabit qalmadıqda birinci zona olmayacaqdır.
Üçüncü zonada kondensatın hərəkətinin layın kondensatla doyma
əmsalının müəyyən qiymətindən sonra baş verəcəyini yuxarıda
söylədik. Bunu biz 71-ci b şəklindəki əyrilərdən görürük. Həmin
əyrilərə görə layın su ilə doyma əmsalı ən azı 20% olduqda layın su
üçün faza keçiriciliyi ksu=0 olur, yəni su hərəkət etmir. Deməli, layda
suyun hərəkət etməsi üçün layın su ilə doyma əmsalı ən azı 20%
olmalıdır. Eyni hadisəni qaz-kondensat yatağı üçün də söyləmək olar.
Lakin 71-ci b şəklində verilmiş əyrilər layda su ilə karbon qazı hərəkət
etdikdə alınmışdır; su ilə karbon qazı bircinsli olmadığına görə,
199
onların arasındakı səthi gərilmə qüvvəsi çox olduğundan layda qalıq

(əlaqəli) suyun faizi çox olur. Keçiriciliyi az olan qaz yataqlarında
əlaqəli suyun faizinin bəzən 60-a çatdığını 70-ci b şəklindən görürük.
Lakin, kondensatla qaz bircinsli olduqlarından onların arasında səthi
gərilmə qüvvəsi çox az olacaqdır; ona görə də layın qalıq kondensatla
doyma əmsalının çox az olacağını ehtimal etmək olar (bu məsələ hələ
kifayət qədər öyrənilməmişdir). Qaz-kondensat yataqları lay təzyiqi
saxlanılmadan istismar edildikdə layda itən kondensatın faizi 30 ilə
60% arasında dəyişir. Layda təzyiqin aşağı düşmə tempi az olduqda
kondensat itkisi də az olur.
Məsamələrin kondensatla doyma əmsalının dəyişmə sürətini
tapmaq üçün M.Masket tərəfindən verilmiş aşağıdakı tənliyi həll
etmək lazımdır: dy Qq dp dc
=
(VI.1)
dt 2π Rhm qr dp
burada q - quyunun qaz debiti;
h - layın qalınlığı;
dy/dt - quyudan məsafəsi r olan nöqtədə təzyiq qradiyenti;
s - atmosfer şəraitində vahid həcm qazda kondensatın həcmidir.
Qaz-kondensat yataqlarında istismar quyularının sayı qaz və
kondensatın ümumi plan hasilatı, istismarda olan quyuların orta
debiti əsasında təyin edilir. Quyuların debitini müəyyən etdikdə,
layda təzyiqin həddindən artıq düşməsinə, kollektorun pozulmasına,
quyudibi zonada kondensatın çox düşməsinə, hidrat əmələ gəlməsinə
yol verilməməlidir. Quyu gövdəsində qazın hərəkət surəti əmələ
gələn kondensatın yer üzərinə çıxarılmasını təmin etməlidir. Laya
süni təsir göstərildikdə istismar quyuları bərabər şəbəkə sxemi üzrə
yerləşdirilə bilər.
İnjeksiya quyuları ilə istismar quyuları arasındakı məsafəni çox
götürdükdə, yağlı qazın sıxışdırılması daha effektiv olur.
Qaz-kondensat yatağının işlənmə layihəsini verdikdə hər
şeydən əvvəl yatağın qaz-kondensat ehtiyatı və lay şəraitində
karbohidrogenlərin halı mümkün qədər böyuk dəqiqliklə
aydınlaşdırılmalıdır. Bundan istifadə edərək qaz-kondensat
hasilatının, ilk emal sxemi və məhsulun istifadə yolları müəyyən
edilir.
Laya quru qazın geri vurulması üçün dövran prosesinin texniki-
iqtisadi cəhətcə səmərəliliyi və injeksiya quyularında quyuağzı
təzyiq müəyyən edildikdən sonra istismar və injeksiya quyularının
sayı təyin edilir. Bu məqsədlə kəşfiyyat, konturlayıcı və məhsul
verməyən quyulardan istifadə edilməsi də nəzərdə tutulmalıdır.
Quyuları yataq üzrə yerləşdirdikdə yatağın geoloji xüsusiyyətləri və
quru qazın yağlı qazı yuma qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır.
Təcrübədə vurulan qazın həcmi çıxarılan qazın həcmindən 10—
15% az olur. Bu, separasiya və emal zamanı kondensatdan ayrılan
həll olmuş qazla mədənin daxili ehtiyaclarına sərf olunan qaz və
200
itkilərlə əlaqədardır. Qazın bir hissəsi məhsuldar layın yüksək

məsaməli hissəsində toplanır. Bundan başqa yeraltı qaz itkiləri də
mümkündür.
Lay təzyiqinin bərpa edilməsinə müəyyən dərəcədə kontur
sularının hərəkəti də kömək edir.
Laya vurula bilən qazın miqdarını analitik hesablamaq çətindir,
çünki injeksiya quyularına vahid ağız təzyiqində vurulan qazın
miqdarı böyük sərhəddə dəyişir.
İnjeksiya quyularının qəbuletmə qabiliyyəti təcrübi yolla tapılır.
İnjeksiya quyularının qəbuletmə qabiliyyətini artırmaq məqsədi
ilə qazla yuma üsulundan, turşu ilə işlənmə üsulundan, hidravlik
yarmadan, torpedalama və s-dən. istifadə etmək lazımdır.
İlk təxmini texnoloji hesablamalar qaz-kondensat yatağının
işlənməsindən alınan təcrübi və istehsal məlumatları əsasında
dəqiqləşdirilir.
Neft və qaz yataqlarına nisbətən qaz-kondensat yataqlarının
planlı işlənməsi xeyli çətinliklər törədir. Onların işlənmə layihəsini
tərtib etmək üçün hələlik düzgün və elmi surətdə əsaslandırılmış
üsul yaradılmamışdır.
İşlənmə variantlarının seçilməsində kapital qoyuluşu, istismar
xərcləri və məhsulun maya dəyəri kimi iqtisadi amillərin həlledici
əhəmiyyəti vardır. İşlənmə layihəsinin müxtəlif variantlarını texniki-
iqtisadi göstəricilərə görə müqayisə edib, ən səmərəli variant
seçilməlidir.
§ 3. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ İSTİSMARI

Qaz-kondensat yataqlarının istismarında qarşılıqlı əlaqədar
texnoloji əməliyyat—istismar quyularından yağlı qazın çıxarılması,
onun emalı və adi qazın laya vurulması dəqiq yerinə yetirilməlidir.
Yuxarıda qeyd edilən əməliyyatın hər biri ayrılıqda xüsusi avadanlıq
tələb edir.
İstismar quyularının avadanlığı və rejimin tənzim edilməsi qaz
yataqlarında olan quyulardakı kimidir.
İstismar prosesində təzyiq, temperatur, sərf, xüsusi çəki, qaz və
kondensatın tərkibi diqqətli nəzarət altında olur. Quyuda quru qazın
təzahürünü aşkar etmək üçün quyunun məhsulu arası kəsilmədən
analiz edilməlidir.
Quyu məhsulundan maksimum kondensat almaq üçün trapdakı
təzyiq, maksimal kondensləşmə təzyiqinə bərabər olmalıdır.
İstismar quyularının maksimum mümkün debiti kollektorun
xüsusiyyətini və karbohidrogenlərin əks kondensləşmə şəraitini
nəzərə almaqla müəyyən edilir. Bu isə bufer təzyiqi vasitəsilə
quyunun iş rejimini tənzim etmək imkanını məhdudlaşdırır.
Tənzimləmə həm də kondensatı emal etməkdən ötrü, avadanlığın
tam istifadə edilməsini təmin etmək üçün lazımdır.
Quyuda karbohidrogenlərin kondensləşməsi quyudibində
201
maye yığılmasına, məsamələrin tutulmasına, hidravlik təzyiqin

çoxalmasına, təzyiq itkisinin artmasına və debitin azalmasına səbəb
olur. Bu çətinliklərin qarşısını almaq üçün quyu qazla vaxtaşırı
təmizlənməlidir.
İnjeksiya quyularının dibinin vaxtaşırı təmizlənməsi çox vacibdir.
Quyunun vaxtında təmizlənməsi quyuağzı təzyiqin artmasının
qarşısını alır, vurulan qaz həcminin azalmasını təmin edir, qazın
əlavə sıxılma xərclərini azaldır, qaz kəmərləri və kompressorlarda
baş verə biləcək təhlükələrin qarşısını alır. Təmizləmə qaz və ya su
ilə yuma üsulu ilə aparılır.
İnjeksiya quyularında ağız təzyiqinin həddindən artıq artmasının
qarşısını qabaqcadan almaq üçün qoruyucu klapanlar və təzyiq
tənzimləyicilərindən istifadə edilir. Əgər qazın analizinə əsasən
bəzi istismar quyularında quru qaz təzahüru vaxtından əvvəl
müəyyənləşdirilərsə, bu quyuların hasilatı məhdudlaşdırılır. Bəzi
hallarda isə quru qazın müntəzəm irəliləməsini təmin etmək üçün
ayrı-ayrı istismar quyularını saxlayırlar. Əksər istismar quyularında
quru qaz təzahür etdikdən sonra dövri proses bitir, layın təbii
tükənməsi başlanır, yəni yataq, adi qaz yatağı kimi istismar edilir.
Tükənmə dövründə çıxarılan qazın emalı prosesi ağır
karbohidrogen almaq məqsədi ilə dayandırılmır.
Lay təzyiqi xeyli aşağı düşdükdən sonra kompressor stansiyasından
qazın nəql edilməsi üçün istifadə etmək olar.
Tükənmə dövründə istehlakçılara kondensatla birlikdə quru qaz
da göndərilir. Yüksək təzyiq altında olan bu qaz təbii enerji hesabına
uzaq məsafəyə göndərilə bilər. Qaz çıxarılmasında injeksiya
quyularından da istifadə etmək olar. Deməli, tükənmə prosesində
qaz hasilatının aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün imkan vardır.
Tamamilə tükənmiş qaz-kondensat yatağından təbii qaz rezervuarı
kimi istifadə edilə bilər.
202
VII fəsil. Neft və qaz laylarının açılması və
quyuların mənimsənilməsi
VII FƏSİL
NEFT VƏ QAZ LAYLARININ AÇILMASI VƏ

QUYULARIN MƏNİMSƏNİLMƏSİ
Neft və qaz laylarının açılması qazıma prosesinin axırıncı

mərhələsidir. Bu, quyuların istismar üçün hazırlanmasında yerinə
yetirilən tədbirlər içərisində ən mühüm mərhələdir.
Neft və qaz laylarının açılması işləri iki dövrə ayrılır: a) qazıma
prosesində görülən işlər; b) quyunun mənimsənilməsində görülən işlər.
Hər iki halda qəzaya yol vermədən layın etibarlı surətdə açılması
üçün texniki vəsaitin seçilməsinə, layın açılma texnologiyası
qaydalarının yerinə yetirilməsinə xüsusi fikir verilməlidir. Qazıma
və quyuların mənimsənilməsi işlərinin müvəffəqiyyətlə başa
çatdırılması, həmin quyulardan layihədə nəzərdə tutulmuş hasilatın
alınması, injeksiya quyularının hesablama ilə müəyyən edilmiş udma
qabiliyyətinin əldə edilməsi həmin şərtlərə düzgün və mütləq əməl
edilməsindən asılıdır.
Layların açılması texnikası və texnologiyası, qazılmış konkret
quyular vasitəsilə açılan intervallarda həmin layların geoloji və
fiziki-texniki xarakteristikaları ilə sıx əlaqələndirilməlidir. Bu halda
quyu vasitəsilə aşağıdakı yataqlar açıla bilər:
1) başlanğıc lay təzyiqi yüksək olan çox məhsuldar yataq;
2) başlanğıc lay təzyiqi yüksək olmayan az məhsuldar (zəif) yataq.
Birinci növ yataqlarda layı, quyunun ya qazılması, ya da
mənimsənilməsi prosesində açdıqda lazımi tədbirlər görülməzsə,
şiddətli təzahür (tullanış, açıq fontan), süxurun uçulması və qazıma
alətinin tutulması, kənar suların quyuya soxulması, yanğın və digər
mürəkkəbləşmə halları baş verə bilər.
İkinci növ yataqlarda, əksinə, lay yuma mayesini udar, layın
quyudibi zonası gilləşər ki, bu da sonradan quyunun mənimsənilmə
prosesinin xeyli ləngiməsinə səbəb olar.
Nəzərə almaq lazımdır ki, quyunun mənimsənilmə müddətini
azaldılması, yüksək hasilat əldə edilməsi və injeksiya quyularının
203
tələb olunan qədər udma qabiliyyətinin olması üçün qazıma və

mənimsəmə prosesləri arasında sıx əlaqə yaradılmalıdır.
Neft və qaz yatağının açılması prosesinə aşağıdakı tələblər verilir:
a) tullanış, açıq fontan və digər mürəkkəbləşmə hallarının
qarşısının alınması;
b) yuma mayesinin lay tərəfindən udulmasının (bu isə əsasən
quyudibi zonasının gilləşməsinə səbəb olur) qarşısının alınması;
c) quyuların uzun müddət susuz istismarını təmin etmək
üçün layın, qalınlıq və yatım istiqaməti üzrə açılması;
ç) laydan quyudibinə maye axınının mümkün qədər
sürətləndirilməsi və asanlaşdırılması.
Neft və ya qaz quyusu, dəyəri bir neçə yüz mindən bir neçə milyon
manata qədər olan çox mürəkkəb quruluşlu tikilidir. Neft və qaz
quyuları vasitəsilə neftli və ya qazlı lay yer səthi ilə əlaqələndirilir;
texnoloji rejimlə müəyyən edilmiş miqdarda neft və ya qaz hasil
edilir; yatağa süni təsir edildikdə laya su və ya sıxılmış qaz (hava)
vurulur; layın və quyunun parametrlərini və vaxta görə bunların
dinamikasını öyrənmək üçün dərinlik ölçmələri; müxtəlif (cari və
əsaslı) təmir işləri aparılır.
Neft (qaz) quyusu illərlə, çoxlaylı yataqlarda isə on illərlə xidmət
etdiyindən quyunu qazıdıqda, layı açdıqda və quyunu mənimsədikdə
qazıma, layın açılması, istismar kəmərinin endirilməsi, sementlənməsi
və mənimsəmədən əvvəl dəlinməsinin texniki və texnoloji şərtlərinə
əməl olunmalıdır. Həmin işləri yerinə yetirərkən azacıq etinasızlığa
yol verilməsi, habelə texniki və texnoloji şərtlərə azacıq riayət
olunmaması quyunun yararsız olması ilə nəticələnə bilər ki, bu da
bəzi hallarda bütün yatağın işlənməsinə çox mənfi təsir edər.
Quyunun qazılması, layın açılması, kəmərin endirilib
sementlənməsi, deşiklər açılması və quyunun mənimsənilməsi üçün
görülən tədbirlər nəzəriyyə və təcrübəyə, yatağın geoloji-texniki
xarakteristikasının, habelə baş verə biləcək mürəkkəbləşmə hallarının
diqqətlə öyrənilməsinə əsaslanmalıdır.
Neftli və qazlı layların açılması məsələləri kompleksində
aşağıdakılar xüsusi əhəmiyyətə malikdir: yuma mayesinin seçilməsi,
quyudibinin (qoruyucu kəmərin aşağı hissəsinin) konstruksiyası,
deşik açma üsulları, quyuağzı avadanlığı (qazıma prosesində,
deşiklər açdıqda, mənimsəmədən əvvəl).
Aşağıda həmin amillər, habelə qazıma və mənimsəmə zamanı neft
və qaz laylarının açılmasına bunların təsiri nəzərdən keçirilir.
§ 1. YUMA MAYESİNİN SEÇİLMƏSİ

Həm qazıma, həm də mənimsəmə prosesində yuma mayesinin
düzgün seçilməsi quyunun mənimsənilməsi və istismara verilməsində
həlledici əhəmiyyətə malikdir. Buna görə də hər bir ayrıca halda yuma
mayesinin seçilməsi, qazıma prosesində, xüsusilə neft-qazla doymuş
məhsuldar layları qazıb keçdikdə mayenin keyfiyyəti üzərində arası
204
kəsilmədən nəzarət edilməsinə xüsusi fikir verilməlidir.

Qazıma zamanı əsas (işlək) yuma mayesi olaraq gilli məhluldan
istifadə edirlər. Lakin, bir sıra hallarda, mədən işi təcrübəsində
təmiz su, xarici ölkələrdə isə sıxılmış qaz (hava) və aerasiya edilmiş
(havalandırılmış) məhlul da tətbiq olunur.
Unutmamaq lazımdır ki, quyunun qazılmasından istismara
verilməsinə qədər olan bütün mərhələlərdə yuma mayesi aşağıdakı
tələbləri ödəməlidir:
1. məhsuldar layı açmazdan əvvəl qazıma prosesində
süxurların ovulması və uçulmasının, gövdənin daralması və
yuyulmasının, oyuqlar, tullanışlar əmələ gəlməsinin, quyuya
su və qaz keçməsinin qarşısı alınmalı, qazılmış süxurun
hamısının yer səthinə çıxarılması təmin edilməli;
2. neftli-qazlı məhsuldar layları keçərkən tullanış baş verməməsi,
məhlul dövranının pozulmaması və tutulma halları cəhətdən
təhlükəsizlik təmin edilməli, həmin zonaların təbii keçiriciliyi
saxlanılmalı;
3. sementləmə işlərində yuma mayeləri sement məhlullarına
qarşı neytral olmalı və məhsuldar horizontların təbii keçiriciliyi
saxlanmalı;
4. quyuda deşiklər açdıqda yuma mayesinin laya çoxlu miqdarda
keçməsinə, quyudibi zonasının gilləşməsinə və layların təbii
keçiriciliyinin pisləşməsinə imkan verilməməlidir.
Turbin üsulu ilə qazımada isə bu tələblərdən əlavə enerji mənbəyi
olan (turboburu hərəkətə gətirən) yuma mayesi həm də bu məqsəd
üçün lazımi xassələrə malik olmalıdır.
Dediklərimizdən aydın olur ki, yuma mayesinə qoyulan keyfiyyət
tələbləri layların təbii keçiriciliyinin saxlanmasını, habelə layın çoxlu
yuma mayesi udmasını, quyudibi zonasının gilləşməsi qarşısının
alınmasını və layı açdıqda tullanış hallarının aradan qaldırılmasınının
təmin etməkdən ibarətdir.
Təcrübədən məlum olduğu kimi, gilli məhlulların keyfiyyətinə və
reseptinə lazımınca fikir verilməməsi quyudibi zonasının vəziyyətinə
çox pis təsir edir, laya xeyli miqdarda gilli məhlul və su keçməsinə,
layın gilləşməsinə səbəb olur, bunların nəticəsində isə quyuların işə
salınması və mənimsənilməsi xeyli çətinləşir.
Ayrı-ayrı hallarda, laya gilli məhlul çox keçdikdə və quyudibi
zonası gilləşdikdə quyuları heç mənimsəmək olmur, ya da istismara
verilən belə quyuların hasilatı çox az olur.
Bu halda gilli məhlulun suvermə qabiliyyətinə, yəni gilli
məhlullardan suyun ayrılıb laya keçməsi xassəsinə fikir verilməlidir.
Su, məsaməli mühitə süzülərək layın quyudibi zonasına keçir,
bir sıra hallarda (köhnə neft rayonları olan Leninneft və Stalinneft
NMİ-lərinin drenajlanmış sahələrində) isə layın uzaq (50—100 m)
zonalarına keçə bilir.
Kənar suyun laya keçməsi neft üçün faza keçiriciliyinin azalmasına
205
səbəb olur. Bu su, kvars qumuna (neft laylarının çoxu belə qumdan
təşkil olunmuşdur) görə isladıcı faza hesab olunur. Neft layına keçən
kənar su, quyunun gövdəsi ətrafında nefti qumdan sıxışdırıb çıxardır.
Suyun laya süzülməsi lay keçiriciliyinin xeyli pisləşməsinə,
quyuların mənimsənilmə müddətinin uzanmasına, ya da bu
quyuların az hasilatla istismara verilməsinə səbəb olur. Müəyyən
edilmişdir ki, məhsuldar zonanı qazıb keçdikdə, quyudibi zonasına
bir neçə saat və ya bir neçə gün ərzində keçmiş suyu və gilli məhlulu
çıxartmaq üçün bəzən aylarca vaxt sərf etmək lazım gəlir.
Quyunun işə salınmasına kənar suyun etdiyi bir mənfi təsiri də
bilmək lazımdır. Bu da suyun təsiri altında süxurun fiziki cəhətdən
dəyişməsindən (gilin şişməsindən) ibarətdir. Bildiyimiz kimi, neftli
layların çoxu növbələşən gil və qum qatlarından təşkil olunmuşdur.
Bəzi hallarda neftli lay, qatışıq gil-qum fasiyasından ibarət olur. Laya
keçmiş kənar su gil hissəcikləri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girib, bunların
şişməsinə və nəticədə laydakı məsamələrin tutulmasına, kanalların
daralmasına və layın keçiriciliyinin pisləşməsinə səbəb olur.
Neftli-qazlı məhsuldar layları açdıqda yuma mayesi konkret
şəraitə uyğun olaraq çıxarılmalıdır.
Yuxarıda göstərilmişdi ki, açılan neftli laylar iki qrupa bölünür:
lay təzyiqi yüksək olan yüksək məhsuldar laylar;
2) lay təzyiqi yüksək olmayan çox drenajlanmış laylar.
Hər iki halda layı açarkən, kimyəvi işlənmiş gilli məhlulları tətbiq
etmək lazım gəldiyindən bu qruplar üçün məhlulların keyfiyyətindən
edilən tələbləri nəzərdən keçirək.
Birinci halda gözlənilən lay təzyiqindən asılı olaraq ya adi (xüsusi
çəkisi 1.15—1.21 olan) gilli məhlullardan, ya da xüsusi olaraq
ağırlaşdırılmış (xüsusi çəkisi 1.85—2.3 olan) məhlullardan istifadə
edirlər. Gilli məhlulları ağırlaşdırmaq üçün ona xırdalanmış inert
materiallar (hematit, barium, koloks və s.) əlavə edirlər.
İkinci hal üçün gilli məhlulları işlədikdə məhlulu hazırlamaq üçün
istifadə olunan suyun keyfiyyətinə, məhlulun kimyəvi işlənməsinə
xüsusi fikir verilməlidir. Bu halda gilli məhlulun suvermə qabiliyyəti
çox az ("QrozETİ" qurğusunda 30 dəq. ərzində 3—5 sm3), neft-su
sərhədində filtratın səthi gərilməsi mümkün qədər az (1—3 dn/sm)
olmalıdır. Bu məqsədlə qələvi lay suyu ilə neft sərhədi arasında səthi
gərilmə əmsalı 1.42—6.1 dn/sm olduğuna görə bu sudan istifadə
edilməsini məsləhət görmək lazımdır. Lakin bir çox hallarda gilli
məhlul hazırlamaq üçün yaxınlıqdakı su hövzələrinin (dəniz, çay
və s.) suyundan istifadə edirlər. Cod suların süzülməsinin layların
neftvermə qabiliyyətinə mənfi təsirinə yol verməmək üçün gilli
məhlulu səthi aktiv maddələrlə (sulfanol, neytrallaşdırılmış qara
kontakt, azolyat, sovet detergenti və s.) işləmək tövsiyə olunur.
Gilli məhlul suyunun laya keçməsinə imkan verməmək məqsədilə
kolloidal məhlullardan istifadə olunması məsləhət görülür. Belə
məhlulları hazırlamaq üçün gilli məhlula xüsusi bentonit maddələr—
206
xüsusi gillər (gilabı, akvagel və s.) qatırlar.

Layı açarkən gilli məhlul suyunun laya keçməsi ilə mübarizə
üçün bir çox hallarda yuma mayesi olaraq neftdən və ya neft əsaslı
məhluldan istifadə edirlər.
Təcrübədən məlum olduğu kimi, bu halda neftli və qazlı layı
nisbətən daha keyfiyyətli açmaq və layın məhsuldar zonasından
kerni daha yaxşı çıxartmaq olur.
Neft əsaslı belə məhlulun ən sadə reseptini veririk: gil—40%,
əhəng-15%, neft—45%.
Qubkin adına Moskva Neft-qaz İnstitutunun resepti ilə hazırlanmış
neft əsaslı məhlul yaxşı struktur-mexaniki xassələrə və lazımi qədər
axarlılığa malikdir. Həmin resept belədir:
I. Oksidləşdirilmiş petrelatumla sabitləşdirilən məhlul:
dizel yanacağı 70—82.5%
rubreks 5—18%
oksidləşdirilmiş petrelatum 2—3%
natrium-hidroksid məhlulu 1 — 1.5%
II. Oksidləşdirilmiş parafinlə sabitləşdirilən məhlul:
dizel yanacağı 78.5—85.8%
oksidləşdirilmiş bitum 12—18%
oksidləşdirilmiş parafin 1.2—1.5%
natrium-hidroksid məhlulu 1.2—1.5%.
Belə məhlulların xüsusi çəkisi 0.9 q/sm3, SPV-5 cihazı ilə ölçülmüş
özlülüyü isə 200—400 san. olur.
Tatarıstanın və Başqırdıstanın bəzi sahələrində yuma mayesi
olaraq adi sudan istifadə edirlər. Lakin təcrübənin göstərdiyi
kimi, laya qədər qazıdıqda və layı açdıqda laya su keçdiyindən gil
hissəcikləri şişir, gil araqatları yuyulduğundan layın məsamələrini
tutur, habelə başqa mürəkkəbləşmə halları baş verir.
Əldə edilən məlumatın müqayisəsi göstərir ki, quyuların
açılmasında gilli məhlulun tətbiqi nəticəsində hasilat suya nisbətən
5.6 dəfə artır.
Bununla bərabər yuma mayesi olaraq sudan istifadə edildikdə
qazımanın texniki (qazıma sürəti) və iqtisadi göstəriciləri xeyli
yüksəlir (gilə və kimyəvi reagentlərə daha az vəsait sərf edilir).
Buna görə də işlək maye olaraq sudan istifadə etdikdə, ona səthi
aktiv maddə (sulfanol, neytrallaşdırılmış qara kontakt, azolyatlar,
detorgent və s.) qatmaq lazımdır.
Xarici ölkə təcrübəsində, neftli-qazlı layları açdıqda sıxılmış hava
ilə qazıma üsulundan da istifadə edirlər.
ABŞ-da bu sahədə alınmış məlumatın təhlili göstərir ki, bu halda
mexaniki sürət xeyli artır, balta sərfi azalır, qazımanın texniki-iqtisadi
göstəriciləri yaxşılaşır.
Burada əsas məsələ layın təbii keçiriciliyini saxlamaq, quyudibi
zonasını gilləşməkdən qorumaq və layın məsamələrinə su keçməsinə
imkan verməməkdən ibarətdir. Lakin, sıxılmış hava vasitəsilə qazıma
207
üçün xüsusi texniki avadanlıq (kompressorlar, fırlanan preventerlər,

rotor-preventerlər və s.) olmalıdır.
Bir çox hallarda quyuların aerasiya edilmiş maye (gilli məhlul
və ya suyun sıxılmış hava ilə qatışığı) ilə qazılması üsulundan da
istifadə edirlər.
§ 2. QORUYUCU KƏMƏRİN SEÇİLMƏSİ

Qazılıb qurtarmış quyunun müvəffəqiyyətlə açılması və
mənimsənilməsində quyu konstruksiyasının və qoruyucu kəmərin
seçilməsinin çox böyük əhəmiyəti vardır.
Elə də ola bilər ki, qazıma zamanı lay müvəffəqiyyətlə açılır, lakin
quyunun konstruksiyası lazımi qədər düzgün seçilmədiyindən və
axırıncı istismar kəmərinin tip-ölçüləri düzgün götürülmədiyindən
layı istismar məqsədilə açmaq mümkün olmasın.
Quyu konstruksiyası və istismar kəmərinin seçilməsi və
sementlənməsi işləri elə aparılmalıdır ki, aşağıdakılar təmin edilsin:
a) lay mövcud üsullardan biri ilə açılsın, kənar suların axmasına
yol vermədən quyu etibarlı mənimsənilsin, gündəlik və yekun nefq-
qaz hasilatı təmin edilsin;
b) istismar kəmərinin diametri maye və qazın planla müəyyən
edilmiş miqdarda çıxarılmasına, nəzərdə tutulmuş üsulla istismara,
yeraltı layihə avadanlığın edilən xarici ölçulərinə uyğun gəlsin;
c) quyunun gövdəsi lazımi qədər möhkəmləndirilməklə ucuz başa
gəlsin (metal, sement və s. materiallar daha az sərf edilsin);
ç) bütün dövr ərzində quyunun istismar edilməsi (mənimsənilməsi,
işə salınması, normal işləməsi, yeraltı və əsaslı təmir aparılması)
mümkün olsun;
d) yatağın geoloji kəsilişi hesaba alına bilsin, qazlı-sulu və uçulan
araqatlar aralıq kəmərlərlə örtülsün;
e) istismar üçün quyunu alt horizontlardan üstdə yatan
horizontlara qaytarmaq lazım gəldikdə həmin horizontda quyunu
dərinləşdirmək mümkün olsun.
Axırıncı istismar kəmərinin uzunluğu, adətən quyunun dərinliyi
qədər olur; diametri isə yuxarıdakı şərtlərə görə götürülməlidir.
Quyunun konstruksiyası, adətən:
a) diametri 16, 18 və ya 20", uzunluğu isə 15—100 m olan
yönəldicidən;
b) diametri 10 — 18"-dən (stasionar qazıma qurğusu ilə işlədikdə)
8"-yə qədər (səyyar qazıma qurğusu ilə işlədikdə), uzunluğu isə 30—
600 m olan konduktordan;
c) diametri 8, 10, 11, 12" olan və sulu horizontların şərti yatım
dərinliyinə endirilən aralıq texniki və su bağlama kəmərlərindən;
ç) diametri 31/2; 4; 5; 6; 7", bəzən isə 8" olan istismar kəmərindən
ibarət olur.
Son vaxtlarda bir çox hallarda quyunun qazılmasında birkəmərli
konstruksiyadan, çox dərində (3500 m-dən dərində) yatan layları
208
qazıdıqda isə ikikəmərli konstruksiyadan istifadə edirlər.

SSRİ-nin bir çox neft rayonlarının neft və qaz quyularında tətbiq
edilən tipik konstruksiyalar aşağıda verilir:
Başqırdıstanda
1) 163/4"×50 m 4) 165/8"×70 m
123/4"×250 m 123/4"×350 m
65/8"×1850 m 65/8"×1200 m
2) 123/4"×1500 m 5) 12"×350 m
65/8"×1850 m 65/8"×350 m
3) 3/4"×350 m 6) 123/4"×300 m
85/8"×1200 m 53/4"×1500 m
Samara vilayətində (Kuybışev vilayətində)

1) 163/4"×100 m 3) 18: 3/4"×25 m
12 /4"×300 m
3
123/4"×250 m
6 /8"×1760 m
5
65/8"×I650 m
2) 12 /4"×350 m
3
4) 103/4"×350 m
6 /8"×1840 m
5
53/4"×800 m
Tatarıstanda
123/4"×300 m
65/8"×1800 m
Azərbaycan SSR-də
Dayaz quyular
1) 103/4"×70 m 4) 123/4"×100 m
41/2" ×700 m 65/8"×2200 m
2) 143/4"×200 m 5) 143/4"×150 m
103/4"×2000 m 65/8"×2800 m
65/8"×3300 m 6) 163/4"×100 m
3) 183/4"×200 m 123/4"×800-1000 m
143/4"×1000 m 65/8"×2200-2400 m
103/4"×2000 m
65/8"×2000 m
Dərin quyular
183/4"×150 m 3) 24"×5 m
123/4"×1500 m 163/4"×492 m
85/8"×2400 m 113/4"×3000 m
163/4"×150 m 65/8"×4812 m
103/4"×2400 m 4) 24"×10 m
65/8"×4000 m 163/4"×500 m
113/4"×3000 m
65/8"×53/4"×4900 m
209
Bəzi hallarda 113/4” texniki kəmərlə 65/8” istismar kəməri arasında

8 /8” aralıq kəməri endirirlər ki, bu da məhsuldar layın açılmasını
5
asanlaşdırmaqla, uçulma, kənar suların soxulması, alətin tutulması

və s. halların aradan qaldırılmasına imkan verir.
Aydındır ki, seçilmiş konstruksiyadan asılı olmayaraq
sementləməni elə hesabla aparırlar ki, sementi lazımi hündürlüyə
qaldırmaq, kənar suların qarşısını etibarlı surətdə almaq və
mürəkkəbləşmə halları baş vermədən layı açmaq mümkun olsun.
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, quyunun təyinatından (kəşfiyyat,
istismar, neft və ya qaz quyusu, injeksiya, qiymətləndirmə, müşahidə
quyuları və s.) asılı olaraq onun konstruksiyası da dəyişir.
§ 3. QUYUDİBİ AVADANLIĞININ TİPİ VƏ

KONSTRUKSİYASI
Layın müvəffəqiyyətlə açılması, quyunun mənimsənilməsi və
işə salınmasında quyudibi avadanlığı konstruksiasının çox böyük
əhəmiyyəti vardır.
Neft yatağının açılmış hissəsinin bərkidilməsinin tipik sxemləri
92-ci şəkildə verilmişdir. Keçmiş SSRİ-də və xarici ölkələrin bir
çoxunda ən çox yayılmış quyudibi konstruksiyası quyudibinə qədər
endirilmiş kəmərin başdan-başa sementlənməsindən və sonradan
istismar obyekti qarşısında deşiklər açılmasından ibarətdir (92-ci a
şəkli).
Daha ucuz başa gələn bu konstruksiya sadə quruluşlu olsa da,
quyudibi zonasında qum sementlənə bilər ki, bu da layın sonradan
açılmasını çətinləşdirir.
Təcrübədə 6» istismar kəmərinin hər 1 m-ində 10—12 deşik açırlar.
92-ci şəkil. Neft və qaz quyularında quyudibinin

konstruksiyasınıntipik sxemi:
1-konduktor; 2-istismar kəməri; 3- qoruyucu kəmər. 4 - sement halqası; 5 - quyu-
da perforasiya edilmiş deşiklər; 6 - zumpf; 7 - paker; 8 - deşikli quyruq; 9 - manjet
sementlənməsində kəmərdə açılmış deşiklər; 10 - sulu lay; 11 - məhsuldar lay.
210
Hesablamanın göstərdiyi kimi, deşiklərin sayı az olduqda quyunun

hasilatı xeyli azalır, çox olduqda isə kəmərin möhkəmliyi pozulur.
Təcrübədə bəzən birinci atışdan sonra qoruyucu kəməri və onun
arxasında sement daşını deşmək mümkun olmadığından, layı da
açmaq mümkün olmur. Buna görə də ya təkrar deşik açmaq, ya da
J.A.Kolodyajnı konstruksiyalı torpeda perforatorları ilə yenidən atəş
açmaq lazımdır.
Neftli hissəni sulu araqatlarından ayırmaq, bəzi təmir işlərini
müvəffəqiyyətlə aparmaq (yeni neftli araqatını açma, quyunu yuxarı
horizontlara qaytarma və i.a.) lazım gəldikdə quyudibini əvvəlcə
sementləyib, sonra perforasiya işləri aparmaq məcburi hesab olunur.
Bütün qalan hallarda istismar kəmərini layın tavanında dayandırıb,
bundan yuxarıda sementləmək lazımdır (92-ci c, ç, ğ şəkli). Bu halda
layın açılmış qalınlığı üzrə maye axını yaradılar. Süxurlar azdavamlı
olan hallarda quyudibinə xüsusi boru suzgəci (layner) endirilir. Bu
süzgəcin yuxarı ucunu bir neçə metr istismar kəmərinə keçirdib
orada ya sementləməklə, ya da kipgəclə (kəndir və ya qurğuşundan)
bərkidilir (92-ci b şəkli).
Bu süzgəcin üstünlüyu ondan ibarətdir ki, mayenin axınını daha
yaxşı təmin edir və quyuya qumun daxil olmasını məhdudlaşdırır.
Həmin süzgəcin nöqsan cəhəti onun o qədər də möhkəm olmamasıdır.
Bundan başqa, quyudibində kahalar olarsa, belə süzgəc əyilib əzilə
bilər. Buna görə də bir çox hallarda həm süzgəc qoyur, həm də
sementlənmiş kəmərdə deşiklər açırlar (92-ci b şəkli).
Süzgəci adətən sol keçiricisi olan qazıma borularında endirirlər.
Süzgəcin başmaq tıxacının quyudibinə daha yaxşı ilişməsi üçün onun
bir neçə başı əyri uzun milləri olur, bu həm də qazıma borularının
açılmasını asanlaşdırır.
Bir sıra hallarda manjetlə sementlənmiş, kombinə edilmiş
kəmərdən də istifadə edirlər (92-ci ç şəkli). Bu halda neft layını və
quyunun bütün gövdəsini eyni diametrli balta ilə açırlar. Qoruyucu
kəmərdə, layın tavanına uyğun dərinlikdə süxura kip sıxılan manjetin
dəmir qıfı bərkidilir. Bu manjetin üstündə kəmərin borularında,
təzyiq altında sementləmə üçün bir neçə deşik açır, aşağıda isə çuqun
və ya mis klapan qoyurlar (bunu sonradan qazırlar). Mayenin axması
üçün manjetdən aşağıda, neft layı qarşısında süzgəc qoyurlar. Bəzən
quyuları manjet qoymadan da sementləyirlər (92-ci ç şəkli).
Bu konstruksiyanın əsas nöqsanı kəmərin endirilməsi ilə gilli
məhlulun quyudan çıxarılması arasında çox vaxt keçməsidir; buna
görə də məhlulun qatılaşması nəticəsində onu təmizləmək çətinləşə
bilər.
Bakı mədənlərində bir çox hallarda dərin quyuları istismar etdikdə
səviyyəni 2000 m-ə qədər və daha çox azaltmaq lazım gəlir, halbuki
6” kəmərdə səviyyənin 1700 m-dən, 7” kəmərdə isə 1300-dən aşağıya
endirilməsi kəmərin əzilməsinə səbəb ola bilər.
Bunun qarşısını almaq üçün istismar kəməri ilə daxili boruların
211
cərgəsi arasına endirilən pakerdən istifadə etmək

olar. Quyuya paker endirilməsi quyunun üst
hissəsini maye və ya qazla dolduraraq orada bir
qədər əkstəzyiq yaratmağa imkan verir.
93-cü şəkildə paker konstruksiyalarından biri
göstərilmişdir. Bu, paker muftaları (2 və 11) olan
örtükdən (1) və örtük üzrə sürüşən konusdan (4)
ibarətdir. Mufta (2) ilə konus (4) arasında neftə
davamlı rezindən (3) hazırlanmış pakerləmə köynəyi
(3) sıxılmışdır. Başmaq muftası (11) daxili borunun
(13) muftasına (12) dirənir. Yuxarı mufta (2) boruda
oturdulmuş konus (9) üçün yəhər vəzifəsini görür.
Pakerin aşağısında pafta dişləsində
şlipslər (7) bərkidilmiş 4 ədəd yastı
yayı (6) olan oboyma (5) quraşdırılır.
Bu oboymanın aşağı hissəsində
yarıq açılmışdır ki, boru (13)
ilə əlaqələndirilmiş barmağı (8)
buraya keçirdirlər. Pakeri quyuya
endirdikdə şlipslər aşağı vəziyyətdə
olur. Lift boruları kəmərini lazımi
dərinlikdə sola döndərdikdə yayların
(6) qoruyucu borulara sürtünməsi
nəticəsində oboyma öz yerində
qaldığından barmaq (8) ilişmədən
93-cü şəkil. azad olur. Qaldırıcı borular kəmərinin
Paker. (13) endirilməsini davam etdirdikdə
paker də aşağı sürüşərək şlipslərin
paftasını qoruyucu kəmərdə pərçimləyəcəkdir.
Konusu (9) yəhərdə (2) oturtduqda yay (10) sıxılacaq,
borular isə öz ağırlığı ilə pakeri kipləşdirdiyindən
şlipslər kəmərdə daha möhkəm pərçimlənəcəkdir.
Pakeri qaldırdıqda konus (9) öz yuvasından
çıxdığına görə qoruyucu borulardakı maye quyunun
aşağı hissəsinə tökuləcəkdir.
Belə pakerlər 4" mərkəzi borularla 6, 7 və 8"
qoruyucu boruların arasındakı boşluğu kipləşdirmək
üçün hesablanmamışdır. Bu pakerlər kəmərdəki
nöqsanlı yerdən daxil olan suyu izolyasiya etmək,
habelə quyunu təzyiq altında sementləmək üçündür.
Pakeri, bir quyu vasitəsilə istismar olunan iki neftli layı 94-cü şəkil.
bir-birindən ayırmaq lazım gəldikdə də tətbiq edirlər. Quyudibinə
Mədənlərdə bu pakerlərdən başqa avtomatik oturma-
pakerlərdən, Azərb. ETNÇİ konstruksiyalı yan şlips ti-
pakerlərdən, Qroz. ETİ pakerindən və başqalarından pri pakerin
(94-cü şəkil) da istifadə olunur. konstruksiyası.
212
Daha çox tətbiq olunan süzgəclərin konstruksiyası aşağıda verilir.

Hazırlanma üsuluna görə süzgəclər:
1) bilavasitə quyuda hazırlanan süzgəclərdən;
2) yer səthində hazırlanıb quyuya endirilən süzgəclərdən ibarətdir.
Yaxşı keçiriciliyə malik olan çınqıllı süzgəclər qumun quyuya
keçməsinə mane olmaqla quyudibi zonasını uçulmaqdan da qoruyur.
Yeraltı hidravlika qanunlarından məlum olduğu kimi, quyu
ətrafında müxtəlif keçiricilikli iki zona olduqda mayenin quyuya
axını aşağıdakı asılılıqla müəyyən edilir: (I kitab VI fəsil):
2π k1 k2 h pk − pq
Q
=
( ) (VII.1)
 R R  ,
µ k ln + k ln k


2
r 1
R 
burada k1 —quyudibinə yaxın zonanın keçiriciliyi;
k2—quyudibinə uzaq zonanın keçiriciliyi;
Rk və r—uyğun olaraq qidalanma konturunun və quyunun
radiusları;
R - keçiriciliyi k1 olan quyudibinə yaxın zonanın radiusudur.
Quyudibi zonasının keçiriciliyi (k1) ondan uzaqdakı zonanın
keçiriciliyindən (k2) çox və əksinə ola bilər.
Birinci halda buna nail olmaq üçün quyudibi zonasında çınqıllı
süzgəci düzəltmək, ya bu zonanı xlorid turşusu ilə işləmək, ya da
layı hidravlik üsulla yarmaq lazımdır. Quyudibi zonası gilləşdikdə,
parafin çökdükdə, duzlarla, boruların metal pası ilə, qumla
zibilləndikdə k1 əmsalı k2 -dən az ola bilər.
Quyudibi zonasının və layın daha uzaq zonasının
keçiriciliyi bir-birinə bərabər olarsa (k1 = k2 = k), yuxarıdakı
(VII.1) düsturdan Düpinin aşağıdakı məlum düsturunu alarıq:

Q2 =
(
2π kh pk − pq

) (VII.2)
R
µ ln k
rq
II fəsildə verilmiş 9-cu cədvəldə layın ümumi keçiriciliyinə (k2 )
nisbətən quyudibi zonasının keçiricilyinin dəyişməsinin quyunun
hasilatına təsiri göstərilmişdir. Bu cədvəldə quyu hasilatının
dəyişməsini Q1/Q2 nisbətinin dəyişməsinə görə müəyyən etmək olar.
9-cu cədvəldən məlum olur ki, quyudibi zonasının keçiriciliyini
layın yerdə qalan hissəsinin keçiriciliyinə nisbətən 2 dəfə artırdıqda,
quyunun hasilatını xeyli yüksəltmək olar. Lakin quyudibi zonasının
keçiriciliyini artırmağı davam etdirdikdə, bu zonanın ölçüsündən
asılı olmayarar hasilatın artımı get-gedə azalır.
9-cu cədvəldən görünür ki, quyudibi zonasının keçiriciliyini
artırmaq hesabına maye axınını 10—12% artırmaq üçün ölçuləri quyu
radiusundan 10 dəfə iri olan çınqıllı süzgəc düzəltmək lazımdır. Bu
isə əməli olaraq mümkün deyildir, çünki qazımadan sonra quyunun
gövdəsini adətən ən çoxu 2 dəfə genişləndirmək olur.
213
Təcrübə ilə müəyyən edilmişdir ki,

çınqılın ölçulərini düzgün seçdikdə
qalınlığı hətta 20—25 mm olan çınqıllı
süzgəc qumun quyuya daxil olmasının
qarşısını ala bilir.
Quyuda çanqılı sıxlaşdırmaqla
düzəldilən çınqıllı süzgəclər (95-ci a
şəkli). Belə süzgəcləri aşağıdakı qayda
ilə düzəldirlər: əvvəlcə quyunun
dibindəki kahaları genişləndirirlər,
sonra əvvəlcədən deşiklər açılmış,
quyruğu sol yivli keçirici vasitəsilə
qazıma borularının ucuna birləşdirib
95-ci şəkil. Çınqıllı süzgəc: quyuya endirir və həmin kaha dolana
1-konduktor; 2-qoruyucu kəmər; qədər quyudibinə çınqıl tökürlər.
3-sement halqası; 4-paker; 5-deşikli Bundan sonra qazıma borularını burub
quyruq; 6-genəldilmiş hissə; açır və yer səthinə qaldırırlar.
7-çınqıl; 8-nasos-kompressor Əvvəlcədən yer səthində hazırlanan
boruları boruları; 9-çınqıllı süzğəç çınqıllı süzgəclər (95-ci b şəkli). Bu
süzgəcləri quyuya nasos-kompressor
borularında endirirlər.
Bəzən bu üsulların ikisini bir yerdə tətbiq edirlər.
22-ci cədvəl
Süzgəc
Qoruyucu kəmərin Çınqıl qatının İkimetrlik bir
gövdəsinin
nominal diametri, diametri, düymə qalınlığı, mm bölmədə çınqılın
düymə ilə ilə həcmi, l ilə
ilə
5 2.0 20.3 10.8
6 2.5 21.0 14.3
7 3.0 23.5 21.3
8 4.0 25.3 25.0
Əvvəlcədən yer səthində 2—5 m uzunluğunda bölmələrdən
hazırlanan Qroz. ETİ konstruksiyalı çınqıllı süzgəclər daha geniş
yayılmışdır. Belə bölmələrə dair əsas məlumat 22-ci cədvəldə
verilmişdir.
Qroz. ETİ konstruksiyalı çınqıllı süzgəc bölməsinin sxemi 96-cı
şəkildə verilmişdir.
Laboratorya tədqiqatından alınmış məlumata görə çınqıl və qum
ölçülərinin ən əlverişli nisbəti belə olmalıdır:
D < 12.9 d
burada D—çınqılın diametri, mm ilə;
d—qum dənəciklərinin diametridir, mm ilə.
Çınqıl süzgəcləri hazırlamaq üçün girdə, yaxşı çeşidlənmiş
və yuyulmuş, toz və lil hissəcikləri olmayan, turşuların, qələvi
məhlullarının təsirinə və mexaniki təsirə davamlı çınqıldan istifadə
etmək məsləhət görülür.
214
Son vaxtlarda Bakı mədənlərində

polad yonqarından hazırlanan,
Qiproneftmaş konstruksiyalı
metal-keramik süzgəclərdən də
istifadə edirlər.
Qumun laydan quyuya
keçməsinin qarşısını almaq üçün
çınqıllı süzgəclərdən başqa, xüsusi
süzgəclərdən (streynerlərdən)
də istifadə edirlər. Bunlardan:
1). trapesvarı yarığı olan süzgəc;
trapesin böyük oturacağı borunun 97-ci şəkil.
içərisində çevrilmiş olur (97- Yarıqlı süzgəc
ci şəkil); 2). məftilli süzgəc;
burada deşikləri olan kəmərin
üzərinə məftil salınmışdır (98-
ci şəkil); 3). halqavarı süzgəc;
burada kəmərə yonulmuş xüsusi
polad halqalar keçirilmişdir (99-
cu şəkil). Halqavarı süzgəcdəki
halqaların arasına eni yarığın
eninə bərabər olan nazik lövhələr
qoyurlar. Süzgəcdə yarığın eni,
bütün qum kütləsi içərisində,
iridənəli qumla birlikdə miqdarı
çəkicə 10% olan qum fraksiyasının
diametrindən adətən 2 dəfə iri
götürülür. Yurenin məlumatına 98-ci şəkil.
görə süzgəc yarıqlarının eni, Məftilli süzgəc
quyuya buraxılması nəzərdə
tutulan qum fraksiyası dənələrinin
2.5 diametrinə bərabər olmalıdır.
Başqa bir məlumata görə
tərkibində ölçüləri 0.25 mm-dən
96-çı şəkil. kiçik çoxlu miqdarda (çəkicə
Qroz. ETİ 30—50%) dənəcikləri olan qum
konstruksiyalı fraksiyası üçün yarıqların enini 0.5
çınqıllı süzgəc mm götürmək lazımdır.
bölməsinin Deşikli süzgəclərdən istifadə
sxemi: etdikdə deşiklərin diametri
1-mərkəzləşdirici aşağıdakı qədər olmalıdır:
çuqun halqa; a) süzgəcin uzunluğunun hər
2-nippellər; 1 m-ində 400—530 deşik olduqda
3-daxili boru; 4.8-6.3 mm (dənəciklərinin ölçüsü
4-xarici tor; azı 0.6 mm olan sementlənməmiş 99-cu şəkil.
5-süzgəc qum üçün); Halqavarı süzgəc
215
b) süzgəcin hər l m-ində 800—1200 deşik olduqda 2.4-6.4 mm

(dənəcikləri, deşiklərinin ölçüsü 0.3 mm olan ələkdən keçən
sementlənməmiş qum üçün);
v) tərkibində çoxlu miqdarda (çəkicə 80%) xırdadənəli
narın qum üçün süzgəc deşiklərinin diametri 0,38 mm və daha kiçik
ölçüdə olmalıdır.
§4. QUYUNU MƏNİMSƏMƏK ÜÇÜN HAZIRLIQ İŞLƏRİ

Quyunu mənimsəmək üçün hazırlıq işlərinə quyuağzında kəmər
başlığının avadanlıqla təchizi, sement tıxacının və ya quyudibində
çökmüş gilli məhlulun qazılması, istismar kəmərinin və kəmər
başlığının təzyiqlə sınanması, habelə atqı xətti və qaz xəttinin
çəkilməsi ilə əlaqədar olan tədbirlər daxildir.
Quyunu aerasiya üsulu ilə mənimsəmək nəzərdə tutulduqda
əvvəlcədən hava manifoldu hazırlamaq, bunu təzyiqlə sınamaq,
aqreqatlardan birini (və ya bir neçəsini), səyyar və ya stasionar
kompressoru, su və ya neft xəttini qoşmaq lazımdır. Quyunu
dərinlik nasosu üsulu ilə mənimsədikdə isə əvvəlcədən quyuağzında
mancanaq dəzgahı (səyyar və ya stasionar) qoyulmalı, elektrik
enerjisi xətti çəkilməli və ya qaz motoru qoyulmalıdır.
Laydan quyudibinə neft axını yaratmaq üçün dartaylama və
ya svablama üsulu tətbiq edildikdə jelonka, svab, dartma kanatı,
qaldırıcı traktor hazır olmalıdır.
Layı perforasiya etməklə açmaq nəzərdə tutulmuşsa, quyunun
ağzında əvvəlcədən yoxlanmış və gözlənilən işlək təzyiqdən 1.5 dəfə
yüksək təzyiqlə sınanmış tullanışa qarşı siyirtmə qoymaq lazımdır.
Perforasiya etdikdən (deşikləri açdıqdan) sonra şiddətli təzahür,
yüksək təzyiq və s. mürəkkəbləşmə halları gözlənilirsə, belə quyunun
yanında yanğın söndürmə və sanitar maşınları növbə çəkməlidir.
§ 5. QUYUNU MƏNİMSƏDİKDƏ LAYIN AÇILMASI

Təcrübədə elə olur ki, layın açılması üçün qazımanın sonunda,
kəmərin endirilməsi və sementlənməsi, quyudibinin avadanlıqla
təchizi və başqa işlər çox diqqətlə yerinə yetirilsə də, quyunu
mənimsəyərkən layın açılmasında, habelə açılma prosesinin özündə
hər hansı bir səhvə yol verilir. Aydındır ki, bu kimi hallarda
quyunun istismar ya da maye və qaz vurmaq üçün müvəffəqiyyətlə
hazırlanacağına təminat vermək olmaz.
Buna görə də quyunu mənimsəyərkən həm layın açılması, həm də
mənimsəmə prosesinin özü, layın qazıma zamanı açılması işləri kimi
olduqca məsuliyyətlidir.
Mənimsəmə zamanı layın müvəffəqiyyətlə açılmasında çox
böyük əhəmiyyəti olan aşağıdakı məsələləri nəzərdən keçirək; layı
açmazdan əvvəl quyuağzının avadanlıqla təchizi; quyunun gövdəsini
doldurmaq üçün mayenin seçilməsi; layın perforasiya etməklə
açılması üsulunun seçilməsi; perforasiya vasitələri və perforatorların
216
tipi; layın açılması keyfiyyəti üzərində nəzarət; quyudibinə axın

yaradılması üsulları.
Layı açmazdan əvvəl quyuağzının avadanlıqla təchizi

Qazımanı qurtardıqdan, istismar kəmərini endirib sementlədikdən,
habelə kəmərdəki sement tıxacını qazıdıqdan sonra (sementin
kəmər arxasında qalxma hündürlüyünü elektrik termometri ilə
təyin edərkən kəmərdə sement tıxacı olduğu müəyyən edilərsə)
quyuağzının avadanlıqla təchizi məsələsini həll etmək lazımdır.
Sadə hallarda istismar kəmərinə flans qaynaq edilir; bu flansın
deşiklərinin sayı, ölçüləri və mərkəzləri arasındakı məsafə fontan-
kompressor armaturunun aşağıdakı dördboğazın (üçboğazın)
flansına, ya da dərinlik nasos istismarında planşayba—üçboğaz
flansına uyğun olmalıdır.
Gözlənilən təzyiqlərdən və quyunun geoloji-texniki
şərtlərindən asılı olaraq, kəmərləri bir-biri ilə uyğun
surətdə 250, 400 və 600 atm sınaq təzyiqinə yoxlanılmış
pyedestal və ya kəmər başlıqları ilə əlaqələndirirlər.
100-cü şəkildə AZNMAŞİ
tərəfindən işlənib hazırlanmış
kəmər başlığının konstruksiyası
verilmişdir; bu kəmər başlığı
600 atm sınaq təzyiqinə
hesablanmışdır. Belə kəmər
başlığı işlək təzyiqi yüksək (300
atm qədər) olan çox dərin quyuları
mənimsəmək üçün tətbiq edilir.
Belə konstruksiyalı kəmər başlığı
kəmərlərin bir-biri ilə pazlarla
əlaqələndirilməsinə imkan verir.
Bu halda kəmərləri bir-biri ilə
dartısız və ya dartını bir qədər
azaltmaqla əlaqələndirmək olar.
KQK-600-10 3/4"×65/8" kəmər
başlığı (100-cü şəkil) texniki
kəmər üçün paz asqısından
və kəmər başlığının özündən
ibarətdir.
Texniki kəmər üçün paz
asqısı konduktorda burulub
bərkidilmiş lafet halqasından (1) 100-cü şəkil. Kəmər başlığı
və texniki kəmərin diametrindən KQK-600-10 (4k65/8 ):
asılı olaraq götürülən altı dənə 1-lafet halqası; 2-pazlar (texniki
103/4" və ya 113/4" pazdan (2) kəmərin diametrinə uyğun); 3-kəmər flansı;
ibarətdir. Kəmər başlığı texniki 4-istismar kəmərini asmaq üçün pazlar;
kəmərin üst borusuna burulan 5-paker; 6-sarğac; 7-tıxac,
217
103/4" və ya 113/4" kəmər flansından (3); istismar kəmərini asmaq

üçün kəmər flansına qoyulan 5/8" pazdan (4); 3/4" (və ya 3/4") texniki
kəmərlə 65/8" istismar kəməri arasındakı boşluğu kipləşdirmək üçün
olan pakerdən (5); üzərinə fontan armaturu qoymaq üçün sarğacdan
(6) ibarətdir.
Həm kəmər başlığında, həm də bütün armaturdakı flans
birləşmələrini kipləşdirmək üçün azkarbonlu poladdan hazırlanmış
metal halqalardan—araqatlardan istifadə edirlər.
Konduktorla texniki kəmər arasındakı halqavarı boşluğa adətən
sement tökürlər. Bunun üçün lafet halqalarının pazları arasındakı 50
mm qədər boşluqdan kəmərarası boşluğa 1" borular endirirlər.
İstismar kəmərinin yer üzərinə kənara çıxan artıq üçünü sarğac
flansının üst kənarı səviyyəsinə uyğun vəziyyətdə kəsib, həmin flansa
möhkəm tikişlə qaynaq edirlər. Bu, çox məsuliyyətli iş olduğundan
yüksək dərəcəli qaynaqçı tərəfindən. yerinə yetirilməlidir. Qaynaq
diqqətsiz edildikdə, tikiş soyuduqdan sonra və ya hermetikliyi
yoxlayarkən mikroçatlar əmələ gələ bilər ki, bu da sonradan sızma
və başqa mürəkkəbləşmə hallarına səbəb ola bilər.
Texniki kəmərlə istismar kəməri arasındakı boşluğu sementləmək
üçün kəmər flansında iki deşik açılmışdır. Bu deşiklər metal tıxacla
(7) qapanır.
Belə quruluşlu kəmər başlığı 163/4" konduktoru, 113/4" (və ya 103/4")
texniki kəməri və 65/8" istismar kəmərini bir-biri ilə əlaqələndirmək
üçündur.
Bu halda aşağıdakı şərtlərə riayət olunmalıdır:
a) konduktor borusunun yuxarı ucu şaxtanın dibindən
azı 200 m hündürdə olmalıdır; konduktorun ucunda yiv açılmalıdır;
b) texniki kəmər borusunun yuxarı ucu buruğun döşəməsindən
905 mm aşağıda yerləşməlidir, bu halda sarğacdan üst müstəvisi
buruğun döşəməsindən tələb olunan qədər (150 mm) aşağıda
qalacaqdır; texniki kəmərin də ucunda yiv açılmalıdır;
c) şaxtanın dibi buruğun döşəməsindən azı 1900 mm aşağıda
olmalıdır.
Konduktor borusunda yiv yoxdursa və texniki kəmərdə flans
varsa, lafet halqası qoymur, pazlardan ancaq istismar kəmərini
asırlar.
Kəmərlərin əlaqələndirilməsi işlərindən sonra kəmərlərarası
boşluğu presləməklə (təzyiqlə sınama) sınamaq, şaxtanı isə kəmər
flansının dayaq səthinə qədər sementlə doldurmaq lazımdır.
Kəmər başlığını presləməklə sınaqdan keçirdikdən sonra istismar
kəmərinin kipliyini yoxlamaq lazımdır. Bunun üçün kəmər başlığında
armatur, ya da sementləmə və ya layların hidravlik yarılmasında
tətbiq olunan sementləmə başlığı qoyurlar. Sonra aqreqat vasitəsilə
100—150 atm izafi təzyiq yaradırlar. Bu izafi təzyiq quyunun
dərinliyindən və quyunun doldurulmuş olduğu mayenin xüsusi
çəkisindən, habelə həmin istismar kəmərinin hazırlandığı markalı
218
polad üçün yol verilən qırılma təzyiqindən asılı olaraq götürülür.

Sınamadan sonra 30 dəq ərzində təzyiq düşməzsə və ya cəmi
5 atm azalarsa, kəməri kip hesab etmək olar. Kəmərin kipliyini
yoxlamaq, sınamaq üçün presləmə üsulundan başqa bəzən (kəşfiyyat
quyularında) kəmərdə səviyyəni 800—1200 mm azaltmaqla da əlavə
sınama aparırlar. Sonra, kəmərin divarlarından maye damcılarının
tamamilə axması üçün 2 saat gözləyirlər. Sonradan 8 saat ərzində
quyudakı maye səviyyəsini Yakovlev aparatı ilə vaxtaşırı yoxlayırlar.
Həmin kəməri kip hesab edirlər.
Quyu gövdəsini doldurmaq üçün mayenin seçilməsi

Bir qayda olaraq, mənimsənilmədən ötrü hazırlanmış quyunun
gövdəsi, xüsusi çəkisi qazıma prosesində məhsuldar layı açarkən
tətbiq edilən mayenin xüsusi çəkisinə bərabər olan maye ilə
doldurulmalıdır. Quyunun sementlənməsi qurtardıqdan sonra, onun
perforasiya olunmasına qədər, adətən, 2—5 və daha çox gün keçir.
Bunu nəzərə alaraq gilli məhlulun quyudibində çöküntü verməsinin
qarşısını almaq üçün layi açmazdan qabaq, onu kimyəvi üsulla
işləmək lazımdır.
Ölkəmizin cənub rayonlarındakı neft mədənlərində quyu
gövdəsini doldurmaq üçün əsas etibarilə gilli məhluldan, şərq
rayonlarındakı mədənlərdə isə qazıma işlərində sudan istifadə
olunur, yalnız bəzi intervalların qazılmasında xüsusi çəkisi 1.15—1.21
q/sm3 olan gilli məhlul tətbiq edilir. Yüksək lay təzyiqli daha dərin
quyularda güclü təzahürlərə yol verməmək üçün perforasiyadan
qabaq quyu gövdəsinin ağırlaşdırılmış və kimyəvi işlənmiş gilli
məhlulla doldurulması təmin edilməlidir, belə ki, bunun yaratdığı
əkstəzyiq mümkün ola biləcək tullanış və murəkkəbləşmələrin
qarşısını ala bilsin. Digər tərəfdən məhlulun xüsusi çəkisini
həddindən artıq çoxaltmaq olmaz, çünki layı açarkən məhlulun
laya keçməsi nəticəsində lay bu məhlulu çox uda bilər və laydakı
məsamələri doldurar; bu da sonradan quyudibinə mayenin axmasını
və quyunun mənimsənilməsi prosesini çox çətinləşdirir.
Quyu gövdəsini su ilə doldurarkən, əvvəlcə qazılmış quyular
vasitəsilə çox drenajlanmış olan layın da çoxlu su udacağı nəzərə
alınmalıdır. Ona görə də quyu gövdəsini lay suyuna mümkün qədər
oxşayan (lay suyu, qələvi su), yaxud səthi-fəal maddələrlə işlənmiş
su ilə doldurmaq lazımdır.
Deməli, məhsuldar layı açarkən quyudibi zonasında keçiriciliyin
azalmasına yol verilməməlidir. Bu isə quyunun gövdəsini doldurmaq
üçün yüksək keyfiyyətli gilli məhlul, yaxud səthi-fəal maddələrlə
işlənmiş su tətbiq etdikdə əldə edilə bilər. Əks halda quyudibi zonası
gilləşər, laya maye sızar və gil hissəcikləri şişə bilər. Bütün bunların
nəticəsində quyudibi zonasında keçiricilik kəskin surətdə azalar.
Laya su daxil olduqda layın neft üçün faza keçiriciliyi də azalır.
Nəticədə bu hadisələr, mənimsəmədə layın turşu ilə işlənməsi,
219
hidravlik yarılması, torpedalanması və s. bu kimi müasir üsulları

tətbiq etdikdə də, quyunun mənimsənilmə müddəti uzanır. Bəzi
hallarda isə bütün bu tədbirlər nəticəsiz qalır.
Layın turşu ilə işlənməsi, yaxud hidravlik yarılmasından
sonra quyu debitinin bir neçə dəfə artması, layı açma prosesində
quyudibi zonasında keçiriciliyin azalmasını sübut edir. Quyunu
dayandırdıqdan sonra təzyiqin izlənməsi üsulu ilə aparılan tədqiqat
nəticələri də bunu təsdiq edir. (Bu haqda kitabın II fəslində danışılır).
ABŞ-da quyudibi zonasında keçiriciliyin süni azalması ilə mübarizə
etmək üçün zərbəli fırlanma qazıması, gilli məhlulun əvəzinə hava,
neft və su (şirin və ya şor), neft əsaslı məhlullarla, səthi-fəal maddələr
əlavə edilmiş yuyucu mayelər və pis süzülən məhsullarla qazıma
üsulları tətbiq edilir.
Məhsuldar layı açarkən maye dövranı pozulduqda, yəni lay udan
olduqda yuma məhlullarına neftdə yaxşı həll olan və məsamələri
müvəqqəti tutan dənəvər—tamponlayıcı maddələr əlavə edilir.
Tamponlayıcı maddə olaraq xırdalaşdırılmış qoz qabığından,
şəkər qamışı lifindən, xırdalaşdırılmış pambıq çiyidindən və sellofan
lopalarından istifadə olunur.
Qazıma və eləcə də mənimsəmə prosesində quyu gövdəsini
doldurmaq üçün neft əsaslı məhlullar tətbiq etmək məsləhət görülür.
Neft əsaslı məhlullar quyudibi zonasının keçiriciliyini yaxşı mühafizə
və quyu məhsuldarlığının artmasını təmin edir.
Xüsusən, gilli məhlulun udulması qorxusu az təzyiqli və yüksək
keçiricilikli layları, eləcədə şişmiş gilə malik və kiçik keçiricilikli
layları açarkən neft əsaslı məhlullardan istifadə etmək faydalıdır.
Məhsuldar layları neft əsaslı məhlullarla açılmış quyular asan
mənimsənilir və onların məhsuldarlığı
gilli məlsulla açılmış quyuların
məhsuldarlığından 1.5 — 2 dəfə çox olur.
Kəməri təzyiq altında sınaqdan
keçirdikdən və kipliyini yoxladıqdan
sonra perforasiya işləri başlanır. Bunun
üçün kəmər başlığının yuxarı flansına
əkstullanış siyirtməsi qoyulur (101-ci
şəkil). Bu siyirtmələrin diametri 6" (sınaq
təzyiqi 250 atm) və 4" (sınaq təzyqi 400
atm) olur.
Axır vaxtlarda daha dərin quyuları
perforasiya etmək üçün Azərb. NMAŞİ-
nin konstruksiya etdiyi yüksək təzyiqli
xüsusi əkstullanış siyirtmələrindən
istifadə olunur.
Əgər perforasiya zamanı qaz-
101-ci şəkil. Tullanışa neft təzahürü baş verərsə, perforasiya
qarşı siyirtmə işini saxlamaq, kabeli tez qaldırmaq,
220
102-ci şəkil. Quyunun atılması zamanı

aqreqatların yerləşdirilməsi:
1-kabel; 2-siyirtmə; 3-borular; 4-perforator
əkstullanış siyirtməsini bağlamaq və quyunu işə salmaqdan ötrü

quraşdırma işlərini davam etdirmək lazımdır. Əgər quyudan maye
çıxması güclənərsə və kabeli qaldırmaq mümkün deyilsə, onda onu
kəsmək, siyirtməni bağlamaq və quyudan maye çıxmasının arasını
kəsmək lazımdır.
Güclü qaz-neft təzahürü gözlənilən ən dərin quyuları perforasiya
etdikdə, boru və yüksək təzyiqli siyirtmələrdən ibarət işlək və hava
manifoldu quraşdırmaq lazımdır.
Perforasiya əməliyyatından qabaq quyu 300 atm təzyiq yarada
bilən 3—4 sementləmə aqreqatı ilə əlaqələndirilir. Aqreqatların
yerləşdirilməsi sxemi 102-ci şəkildə verilmişdir. Bunlardan biri
halqavarı fəza ilə, ikisi müxtəlif tərəflərdən boruarxası fəza ilə,
dördüncüsü isə ehtiyat aqreqatı işlək manifoldun ehtiyat siyirtməsi
ilə əlaqələndirilir. Aqreqatların belə yerləşdirilməsi perforasiyadan
sonrakı güclü qaz-neft təzahürlərini tez dəf etmək üçün quyuya
mərkəzi halqavarı və boruarxası fəzalardan çoxlu su və ya gilli
məhlulun vurulmasına imkan verir.
Borucuqlardan, üçboğaz və siyirtmədən düzəldilmiş manifoldun
olması quyunun mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan aşağıdakı
əməliyyatları həyata keçirməyə imkan verir: lazım olduqda mərkəzi,
halqavarı və boruarxası fəzalarda ayrılıqda, yaxud eyni zamanda
axını boğmaq; mənimsəmə və istismar zamanı halqavarı və boruarxası
təzyiqə nəzarət etmək; halqavarı və boruarxası fəzaları boşaltmaq;
nəhayət, lazım olduqda mərkəzi, halqavarı və boruarxası fəzalardan
eyni zamanda maye çıxartmaq.
Layın perforasiya ilə açılma üsulları

Əksər hallarda neft layını açmaqdan ötrü, istismar kəmərindən
deşiklər açmaq (perforasiya etmək) lazım gəlir. Çox az hallarda
istismar kəməri məhsuldar layın tavanına qədər (məhsuldar lay
tamamilə açıq olur) endirilir və yaxud ona qabaqcadan xüsusi süzgəc
birləşdirilir.
Layla əlaqə yaratmaq üçün atılan güllə quyuya endirilmiş
221
kəmərarxası sement halqasını, sement arxasındakı

ehtimal olunan gil qabığını deşməli və süxur daxilinə
əlavə olaraq 10-15 sm keçməlidir.
Bu məqsədlə xüsusi atıcı aparatlardan — gülləli,
torpedalı, gülləsiz (kumulyativ) perforatorlardan və
torpedalardan istifadə edilir. Onlar, mənimsənilmək
üçün hazırlanmış quyulara xüsusi birdamarlı zirehli,
üçdamarlı karotaj kabelləri vasitəsilə endirilir və
elektrik cərəyanı ilə işə salınır.
Güllələri növbə ilə tək-tək atan və yaylım atəşi açan
perforatorlar olur. Xüsusi hallarda layların açılmasında
torpedalardan da istifadə edilir (bu kitabın III fəslinin
9-cu §-da torpedalar haqqında ətraflı məlumat verilir).
Layların açılmasında ən çox Y.A.Kolodyajnı
tərəfindən təklif olunmuş torpeda perforatoru tətbiq
edilir. Bu perforator, gülləli perforatorlardan fərqli
olaraq güllə əvəzinə yüksək partladıcı qabiliyyəti olan
mərmi atır. Mərmi kəməri və sementi dəlib süxura
daxil olduqdan sonra partlayır. Bunun nəticəsində
süxurlarda çat və kaha əmələ gəlməsinə səbəb olur.
103-cü şəkildə Y.A. Kolodyajnı tərəfindən təklif
olunmuş TPK perforatorunun ümumi görünüşü
verilmişdir.
Gülləli perforator
Gülləli perforator atəş açan silahların prinsipi
üzrə işləyir; lüləyə barıt və güllə qoyulur. Barıt
alışdıqda güllə barıt qazlarının təzyiqi hesabına
yüksək sürətlə həpəkət edir, bu sürət güllənin
103-cü kəməri, sement halqasını və gil qabığını dəlib
şəkil. J. A. keçməsi üçün kifayət edir.
Kolodyajnı Perforatorlar adətən bir-biri ilə birləşdirilmiş bir
konstruksiyalı neçə kameradan (2) ibarət olur. Onlar 4", 5", 6" və daha
(TPK) böyük diametrli kəmərləri deşmək üçün hazırlanır.
torpeda per- Perforatorlar 11.4 və 12.7 mm diametrli güllələrlə
foratoru doldurulur. Hazırda tətbiq olunan və hazırlanan
1-kabel başlığı; gülləli perforatorların deşmə qabiliyyəti haqqında
2- perforator məlumat 104-cü şəkildə verilmişdir.
bölməsi: 3-lülə; 104-cü şəkildən göründüyü kimi köhnə PP tipli
4-güllə: 5-barıt; perforatorlar hətta sement halqasını tam deşə bilmir.
6-ucluq Bu perforatorlar vasitəsilə deşilmiş quyulardan maye
axını olması, sement halqasında çatlağın olması ilə,
sementlənmənin pis keyfiyyəti ilə, yaxyd kəmərin quyu gövdəsində
ekssentrik yerləşməsi nəticəsində onun birtərəfli perforasiya edilməsi ilə
izah oluna bilər. Əksər hallarda isə keyfiyyətsiz deşmə üzündən quyuların
məhsuldarlığı (qəbuletmə qabiliyyəti) çox aşağı olur.
222
Yaylım atəşli PPZ tipli

yeni gülləli perforatorlar və
"Azərneftgeofizika" tərəfindən
hazırlanmış APX tipli
perforatorlar daha etibarlıdır.
Bu perforatorlarda sıxılmış
barıtdan istifadə olunduğu üçün
onların deşmə qabiliyyəti çox
yaxşıdır. Bu perforatorda barıt
qazlarının təzyiqi 600-dən 15000-
200000 kq/sm2-ə qədər çatır.
PPZ tipli perforatoru təşkil
edən bölmələrin əvəz edilməsi
və bir-biri ilə birləşdirilməsinin
mümkün olması buna əlavə
üstünlük verir. Belə perforatorlar
bir dəfədə böyük intervalları
deşməyə imkan
verir. Lakin,
gülləli perforasiya
üsulunun bərk
süxur şəraitində
tətbiqi artıq
köhnəlmişdir.
Lay təzyiqi
104-cü şəkil. Perforatorların yüksək və
vurucu qabiliyyətləri cədvəli sulu horizont
yaxınlığında
olduqda yumşaq süxurları açmaq üçün gülləli
perforatorları tətbiq etmək olar.
Növbə ilə atılan perforatorlar (105-ci şəkil) hər
lülədən aşağıdan yuxarıya və ya istənilən ardıcıllıqla
güllələri bir-bir atmağa imkan verir. Belə perforatorlar
nazik layları açmaq üçün əlverişlidir.
Yaylım atəşli perforatorlarda güllələrin hamısı
birdən atılır. Növbə ilə atılan perforatorlar (105-ci
şəkil) iki tipdə buraxılır: SSP-41/4" və SSP-31/2" (xarici
diametrləri). Onlar legirlənmiş poladdan hazırlanmış
və uzunluğu 640 mm olan ayrı-ayrı silindrik
bölmələrdən yığılır. Hər
bölmədə oxları blokun oxuna 105-ci şəkil. Növbə ilə
perpendikulyar olan 10 deşik atılan perforator:
vardır. Bu deşiklərə legirlənmiş 1-kabel; 2-başlıq;
poladdan hazırlanan lülələr 3- birləşdirici mufta;
geydirilmişdir. Lülələrin ağız 4-lülə; 5-barıt; 6-güllə;
deşikləri növbə ilə bir-birinə 7-kontakt vinti; 8-ucluq
223
əks tərəflərə istiqamətlənmişdir.

Yaylım atəşli PP perforatorlarının (başqa sözlə
perforator-pulemyotlar) ayrı-ayrı bölmələri yiv
və qaynaq vasitəsilə bir-birilə birləşdirilir (106-
cı şəkil). Hər bir bölmədə barıt kameri və lülə
üçün deşiklər vardır. Barıtı kamerə yığdıqdan və
polad, klingerit araqatlarla hermetik qapadıqdan
sonra lülələr bölmələrə bərkidilir. Güllə luləyə
qoyulur. Bəzi PP tipli perforatorlarda lülə deşikləri
bilavasitə bölmələrin gövdəsində açılır.
Barıt kamerində barıtdan əlavə elektrik
alışdırıcısı da yerləşir. Elektrik alışdırıcı məftilinin
bir ucu xüsusi kipləşdirici ştuserdən keçərək
karotaj kabelinə, digər ucu isə ştuserin gövdəsinə
birləşdirilir.
Perforatorun yan səthindəki halqavarı sahə
mis kipgəc halqası üçün oturacaq rolunu oynayır.
Lüləni kamerə birləşdirdikdə mis halqa sıxılır və
barıt kamerinin hermetikliyini təmin edir.
Perforatorun daxilində brizant təsirli partlayıcı
maddə yerləşdirilir.
Perforatorun bu hissəsində ləng təsirli partladıcı
qoyulur. Ləngidicinin olması güllənin özünün
kəməri və sement halqasını keçərək laya daxil
olduqdan sonra partlamasını təmin edir.
23-cü cədvəldə perforatorların xarakteristikası
verilmişdir.
Kumulyativ perforasiya
106-ci şəkil. Hazırda tətbiq edilən gülləli və torpedalı
Yaylım atəşli perforatorlar həmişə layı istənilən dərinliyə qədər
perforator deşə bilmir.
1—kabel; 2-kabel İndi geniş tətbiq olunan kumulyativ perforatorlar
başlığı; 3-alışdırıcının ən böyük deşmə qabiliyyətinə malikdir.
başlığı; 4—alışdırıcı 1948-ci ildən başlayaraq kumulyativ
barıt; 5-ötürücü perforatorlar xaricdə geniş tətbiq olunmuşdur.
kanal; 6- lülə; Kumulyativ perforatorda kumulyativ təsirli
7-güllə; 8-perforator (şırnaq yaradan) partladıcı maddələr tətbiq
bölməsi; 9-ucluq edilir. Bu partladıcı maddələr şaşkadan ibarət
olub, partladıcı detonatordan əks tərəfində
girintisi vardır. Bu girinti metal qıf ilə örtülür.
İşin əsas mahiyyəti ondadır ki, deşiklər güllə ilə deyil, kumulyativ
partlamasından alınan fokuslanmış dalğa ilə açılır.
Bu dağıdıcı şırnağın sürəti 8000 m/san, maneəyə rast gəldikdə
təzyiqi 300000 kq/sm2 olub, poladı və eləcə də süxurları deşmək
üçün böyük qüvvəyə malikdir. O, deşdiyi materialı dağıtmır. Metalı
224
deşərkən bu axırıncı xassə faydalı olub, süxurları deşmək üçün

sərfəsizdir.
Hazırda tətbiq edilən kumulyativ perforatorlar gövdəli və
gövdəsiz olur.
Legirlənmiş poladlardan hazırlanmış və hermetik bağlı olan
birinci gövdədə 10 kumulyativ atım yerləşdirilir. Gövdədə hər bir
atım qarşısında polad disk və rezin tıxacla bağlanan yuva vardır.
Bunlar atma zamanı tullanır.
Bütün atım qrupları eyni zamanda partlayır. 107 və 108-ci şəkillərdə
YİETGİ-nun hazırladığı gövdəli PK-103 kumulyativ perforatorun
kəsilişi göstərilmişdir. Bu perforatorlar artıq mənimsənilmiş, hazırda
istismar və injeksiya quyularının perforasiyasında geniş tətbiq edilir.
Diametri 103 mm olduğuna görə bu perforatoru 5" və daha böyük
diametrli quyularda işlətmək olur.
PK-103 perforatoru maksimal yol verilən 500 kq/sm2 təzyiqə
hesablanmışdır. Atımların maksimal yol verilən temperatura
davamlılığı PK-103 üçün 60°C və PK-103T üçün 160°C-dir. 109-cu
şəkildə gövdəsiz kumulyativ perforator (PKS) göstərilmişdir.
Hermetik şüşə örtük içərisində olan kumulyativ atımlar hər qonşu
atıma nisbətən 180° meyl etməklə polad lent üzərinə yığılır.
Perforatorun tətbiqi
12+10
12+12
12-14
11-12
8+12
10+8
8+8
Süxurların xassəsi 8+8

12
12
məsləhətdir
Boru divarının qalınlığı (D markalı

6-10
6-10
6-10
6-10
6-10
5-8
5-8
5-8
4-8
5-8
polad)
36 700-dək 6-10
6-10
6-10
6-10
6-10
Kəmərin diametri, düymə ilə

5-8
5-8
2-8
4-8
5-8
Qalınlığı 12 mm olan polad,

1000
500
600
600
650
500
650
800
sement 25 mm və səpələnən qum,

Güllənin deşmə
D markalı
mm
qabiliyyəti
Qalınlığı 12 mm olan polad,

polad
25
20
22
45
35
24
28
32
85
sement 25 mm və bərk süxur

Qalınlığı 10 mm olan polad və
24 125-
19 dək
sement (8 gün tutuşduqdan sonra

mm ilə
20
18
17
17
18
19
21
30
TPK-22
APX-4
APX-6
PP-98
PP-80
PP-65
PP-6
SSP-
SSP-
PPX
Perforatorun tipi
Gövdəsiz kumulyativ perforatorda hər birində 10 atım olan belə

metal lentlərdən bir neçəsi birləşdirilə bilər və eyni zamanda layı
lazımi intervalda dəlmək olar.
Atımlar hermetik örtükdəki detonatlaşdırıcı şnur və əlavə
detonator vasitəsilə partladılır. Bu perforator atımının çəkisini 125
225
107-ci şəkil. Polad gövdəli 108-ci şəkil. 109-cu şəkil.

kumulyativ PK-103 perforatoru Gövdəli kumulya- Gövdəsiz
1-gövdə; 2-kumulyativ atımlar; 3-kamer; tiv perforator: kumulyativ per-
4-kumulyativ atımın gövdəsi; 1-kabel; 2-kabel forator:
5-detonasiyalaşdıran məftil; 6-partladıcı başlığı; 3-alışdırıcının 1- kabel; 2 - kabel
patron 7-partladıcı patronun kabel çıxışı başlığı; 4-perforator başlığı;
ilə birləşməsi; 8-kabel başlığı; 9-zirehli gövdəsi; 3 - kumulyativ
kabel 5- kumulyativ atım; atım; 4-
6-detonasiyalaşdıran detonasiyalaşdıran
məftil; 7-ucluq; məftil; 5-yük.
q-a qədər artırmağa imkan verir.

Partlama zamanı şüşə örtük qırılaraq xırda hissələrə parçalanır.
Lent bu halda parçalanmır, yalnız bir qədər əyilir.
PKS perforatoru maksimal yol verilən 300 kq/sm2 təzyiqə
hesablanmışdır. Atımın temperatura davamlılığı +60 °C-dir.
Kumulyativ perforatorun dəlmə qabiliyyəti və qoruyucu kəmərdə
226
24-cü cədvəl
Kumulyativ perforatorların texniki və ballistik xarakteristikası
PKS - 105
PKS - 120
PKS- 160
PKR - 55
PKS - 75
PK - 103
Perforatorun xarakteristikası
Xarici diametr, mm ilə 103 55 75 105 120 160

Perforatorda güllələrin sayı 10-20 11 20 20 10 10
Perforatorun uzunluğu, mm ilə 1660-2510 1700 1080 1765 1650 2040
Perforatorun çəkisi, kq ilə 50-90 Güllənin sayından asılı olaraq
Yükun çəkisi, kq ilə - 20-40 30 40 50 80

Bir buraxılışda atımın maksimal
miqdarı 10-20 11 500 200 100 50
Qoruyucu kəmərin minimal
diametri, düymə ilə 5 6 4 5 6 3
Məhlulun təzyiqi, kq/sm2- ilə 500 300 500 500 500 500
Mühitin temperaturu, °C ilə:

istiliyə davamsız atım üçün 60 60 60 60 60 60
yenə, odadavamlı üçün 160 100 100 100 100 100
Doldurulan partladıcı maddənin
çəkisi, q ilə 23 22 19 51 93 205
Polad divarda açılan deşiyin
diametri, mm ilə 8-10 8-10 10 20 30 40
Sementdə açılan deşiyin diametri,
mm ilə 15-20 15-20 15 30 45 60
Möhkəm qumdaşılarda açılan
deşiyin diametri, mm ilə 15 15 12 25 37 50
Güllənin polada daxil olma
dərinliyi, mm ilə 90 85 80 110 130 160
Güllənin bərk sementə daxil olma
dərinliyi, mm ilə 280 250 200 250 300 500
Güllənin möhkəm qumdaşılara
daxil olma dərinliyi (12 mm
qalınlığında D markalı poladdan
keçdikdən sonra), mm ilə 100 100 100 125 150 150
227
deşiklərin diametri 24-cü cədvəldə göstərilmişdir.

PKS perforatorlarına nisbətən az dəlmə qüvvəsi olmasına
baxmayaraq PK-103 perforatoru xeyli üstünlüyə malikdir.
PK-103 perforatorunda hermetik bağlı gövdə olduğuna görə,
quyu kəməri zərbə dalğasının təsirindən qorunur.
PKS kumulyativ perforatorlarında zərbə dalğası bilavasitə
kəmərə təsir edir, çünki atımlar qorunmayaraq bilavasitə quyudakı
maye içərisinə buraxılır. Belə perforatorlar böyük dəlmə qabiliyyəti
tələb olunduqda, habelə perforasiya zonasında kəmərin və sement
halqasının pozula bilməsi təhlükə törətmədikdə tətbiq edilir. Adətən,
bu şərtlərə injeksiya quyularını mənimsədikdə təsadüf olunur.
Qoruyucu kəmərləri 4" və 3" olan kiçik diametrli quyularda
perforasiya işləri aparmaq üçün PK-80 və PK-63 tipli gövdəli
kumulyativ perforatorlar hazırlanmışdır. Bundan başqa açıla bilən
PKR-55 tipli perforatorlar da vardır ki, bu da 21/2" nasos-kompressor
boruları qaldırmadan 5" və 6" diametrli qoruyucu kəmərlərini
perforasiya etməyə imkan verir. 2" nasos-kompressor boruları üçün
də belə tipli PK-45 kumulyativ perforatoru hazırlanır.
Belə perforatorlar alüminium ərintilərindən hazırlanmalıdır,
çünki partlayış zamanı belə perforatorlar tamamilə dağılır və
quyudan yalnız kabel və birləşdirici başlıq qaldırılır. Kumulyativ
perforatorların böyük üstünlüklərinə baxmayaraq gülləli və torpedalı
perforatorlar öz əhəmiyyətini itirmir.
Böyük dəlmə qabiliyyəti olan gülləli perforatorlar ucuz başa
gəldiyinə görə xüsusən selektiv perforasiyadan ötrü geniş tətbiq
edilə bilər.
Digər tərəfdən torpedalı perforatorlar da layda çuxur və qatlar
yaratmağa imkan verir.
§ 6. QUYULARIN MƏNİMSƏNİLMƏSİ VƏ
QUYUDİBİNƏ AXININ YARANMASI
Quyunu işə salmaq üçün laydan quyudibinə axın yaratmaq
lazımdır. Bu şərait lay və quyudibi təzyiqləri fərqində və məhsuldar
layı açarkən quyudibi zonasında əmələ gələn süni müqavimətləri
azaltmaq nəticəsində yaradılır. Yuxarıda göstərildiyi kimi su və
gilli məhlulun laya keçməsi, quyu divarlarında gil qabıqlarının
əmələ gəlməsi süzgəcin konstruksiyasından asılı olaraq süni
müqavimət yaradır.
Quyudibi zonasında yaradılan təzyiqlər fərqi və süni
müqavimətlərin xarakteri bu və ya digər yatağın işlənmə
mərhələsindən asılıdır.
Yatağın işlənməsinin ilk mərhələsində (lay təzyiqinin böyük
olduğu və lay drenajlanmadığı halda) gilli məhlulun laya keçməyə
imkanı olmur. Odur ki, yatağa qazılmış quyular adətən asanlıqla
mənimsənilir.
Yataq işləndikcə lay təzyiqi xeyli düşür və lay drenajlanır.
228
Məhsuldar layı açarkən süni müqavimətlər yaranır. Bu halda

quyudibinə neft axını yaratmaq üçün təzyiqlər fərqi artıq olmalıdır
ki, bu da mənimsəmədə çətinliklərə səbəb olur. İstismar kəmərinin
sınması, qum tıxacının əmələ gəlməsi, daban və kənar suların quyuya
gəlməsi bu çətinliklərdən hesab olunur.
Çətin mənimsənilən quyuların ən səmərəli mənimsənilmə üsulu,
süni müqavimətlərin mümkün qədər tam yox edilməsi və yalnız
bundan sonra maye axını üçün təzyiqlər fərqi yaradılmasıdır.
Süni müqavimətləri aradan qaldırma tədbirləri layı açmazdan
qabaq və sonra görülə bilər.
Lay açıldıqdan sonra süni müqavimətləri aradan qaldırmaq üçün
görülən tədbirlərə turşu ilə işləmə, hidravlik yarma və torpedalama
daxildir.
ABŞ-da qazımadan sonra hidravlik yarılma tətbiq edilir.
Mayenin quyudibinə axması üçün təzyiqlər fərqi müxtəlif
üsullarla yaradılır.
Aşağıdakı mənimsəmə üsulları vardır;
1) neft və su ilə yuma;
2) aerasiya edilmiş maye ilə yuma;
3) kompressor üsulu və onun müxtəlif növləri:
a) ikiqat basma üsulu;
b) boruarxasına maye vurmaqla kompressor üsulu;
4) seyrəkləşdirmə və əlavə maye vurma üsulu;
5) mayenin yığılmasını gözləmə üsulu;
6) svablama (porşenləmə);
7) halqavarı fəzaya hava vurmaqla svablama (porşenləmə);
8) dərinlik nasosu ilə mənimsəmə:
9) jelonka ilə mənimsəmə;
10) depressiya yaratma üsulu.
Ən səmərəli mənimsəmə üsulu aşağıdakı tələbləri ödəməlidir:
a) depressiyanı səlis yaratma imkanı; b) yaradılan depressiyanın
böyük sərhəddə dəyişməsi; c) axın başlanması momentinin bilmə
imkanı; ç) quyudibinin təmizlənməsi; d) işin təhlükəsizliyi; e) sadəlik.
Universal mənimsəmə üsulu yoxdur. Ona görə də mənimsəmə
üsulu lay və quyunun konkret şəraitindən asılı olaraq seçilir.
Lay təzyiqi böyük olduqda və fontan gözlənildikdə ən yaxşı
mənimsəmə üsulu su və ya neftlə yuma, yaxud kompressor üsulu ilə
mənimsəmədir.
Bütün qalan hallarda mənimsəmə üsulu quyunun xarakterindən
asılı olaraq seçilir. Aşağıda əsas mənimsəmə üsullarının qısa təsviri
verilmişdir.
Neft və su ilə yuma

İstismar kəmərini endirdikdən və sementlədikdən sonra quyunun
konstruksiyasından asılı olaraq lazım gələrsə, onu yuyur və sonra
kəməri perforasiya edirlər. Fontan borularını endirir, quyuağzını
229
armaturla təchiz edir və maye dövranı yaradırlar.

Dövran yaratmaq üçün nasos istismar kəməri ilə fontan boruları
arasındakı halqavarı fəzaya birləşdirilir. Quyuda gilli məhlul olarsa,
dövranı əvvəlcə su vasitəsilə yaradırlar. Xüsusi çəkisi 1.2 q/sm3 olan
gilli məhlulu su ilə əvəz etdikdə quyudibinə olan təzyiq təxminən
16% aşağı düşür.
Əgər dövran prosesində (bir neçə saat ərzində) quyu fontan
etməzsə, onda dövranı tədricən su əvəzinə neftlə edirlər. Bu halda
quyudibinə düşən təzyiq getdikcə azalır. Belə ki, neftin xüsusi çəkisi
0.850 olduğu halda quyudibinə düşən təzyiq 29% aşağı düşür.
Bəzi quyular üçün təzyiqin bu qədər düşməsi fontanın başlanması
üçün kifayətdir.
Bu üsulda depressiya səlis olaraq dəyişir. Bundan əlavə fontan
boruları çox aşağı endirildikdə quyudibi daim yuyulur. Bu
mənimsəmə üsulu təhlükəsizdir.
Kompressor üsulu
Öz sadəliyinə görə bu üsul Bakı mədənlərində geniş tətbiq
edilməkdədir. Bu mənimsəmə üsulunun tətbiqi sxemi belədir (110-
cu şəkil).
Quyuya fontan-kompressor boruları endirirlər. Sıxılmış havanı
halqavarı fəzaya vururlar ki, o da mayeni yeraltı borulara qovur.
Boruları kompressorun təzyiqindən asılı olaraq mayenin basıla
biləcəyi dərinliyə qədər endirirlər. Mayeni buraxılan boruların
başmağına qədər sıxışdırdıqdan sonra hava yeraltı borulara daxil
olur və oradakı mayeni qazlaşdırır. Mayenin xüsusi çəkisi azalır,
qaldırıcı borularda onun səviyyəsi qalxır və xaricə atılmağa başlayır.
Bu halda quyudibinə düşən təzyiq azalır. Təzyiq düşküsü laydan
maye axınının başlanması üçün bəzən kifayət edir. Əks halda qaldırıcı
boruların endirilməsini artırır və laydan maye axını üçün depressiya
110-cu şəkil. Fontan-kompressor üsulu ilə

quyuların mənimsənilmə sxemi
I-aqreqat xətti; II-kompressora gələn xətt; III-nəzarət xətti; 1-hava bağlayan xətt;
2-tənzimləyici ventil; 3-orta ventil; 4-su (neft) bağlayıcı ventil;
5-boruarxası ventil; 6-mərkəzi basqı üçün ventil
230
alınana qədər maye basmasını davam etdirirlər. Bu və ya digər

səbəblərə görə boruların endirilməsini davam etdirmək mümkün
olmadıqda, fontan-kompressor boruları kəmərində mənimsəmə
prosesini asanlaşdıran buraxıcı klapan və işlək muftalar qoyulur.
Buraxıcı klapan və işlək muftaların işi kompressor quyularının işə
salınması bölməsində müfəssəl veriləcəkdir.
Bu üsul, sadəliyinə baxmayaraq, həmişə kafi nəticə vermir.
Bu üsulun əsas mənfi cəhəti, mayenin bayıra atılması momentində
quyudibi təzyiqinin kəskin düşməsi nəticəsində güclü maye və qaz
axınının yaranmasıdır.
Layların kövrək qumlardan təşkil olunduğu şəraitdə quyuya külli
miqdarda qumun daxil olmasına, quyudibində və borularda qalın
qum tıxaclarının əmələ gəlməsinə, quyudibində uçmaya, istismar
kəmərinin deformasiyasına və s. səbəb olur.
Müxtəlif konstruksiyalı liftlərin buraxıldığı kompressor
quyularına tətbiq edilən müxtəlif kompressor mənimsəmə üsullarına
(həmçinin inkişaf tapmış aerasiya üsuluna) „Kompressor quyularının
işə salınması» bölməsində baxılacaqdır.
Porşenləmə (svablama)
Qabaqcadan fontan boruları və armaturla təchiz edilmiş quyuya
kanatın ucunda porşen (svab) endirirlər. Svab (111-ci şəkil), üzərinə
mufta və qıfın köməyi ilə iki-üç manjet bərkidilən boruşəkilli
çubuqlardan ibarətdir. Manjetlər, xaricdən məftil karkasla örtülmüş
və xüsusi rezindən hazırlanmış, manjetin deformasiyası zamanı
məftilləri şaquli istiqamətdə sərbəst sürüşə bilən konusvarı səbətdən
ibarətdir.
Karkas rezini əlavə sürtülmədən qoruyur. Svabın aşağı hissəsində
nizəsi olan boşqabvarı klapan, üst hissəsində isə perforasiya edilmiş
qısa nippel vardır. Nippelə ötürücü vasitəsilə kanat bağlanır.
Quyunun porşenləmə ilə mənimsənilməsi maye səviyyəsinin
aşağı salınmasına və quyudibinə düşən depressiyanın azaldılmasına
əsaslanır.
Reys ərzində svabla çıxarılan mayenin miqdarı boruların
diametrindən və svabın səviyyə altına buraxılma dərinliyindən
asılıdır. Sonuncu miqdar bucurqadı hərəkət etdirən mühərrikin
gücündən və kanatın möhkəmliyindən asılıdır.
Bu mənimsəmə üsulunun üstünlükləri depressiyanın dəyişməsinin
səlisliyindən, axın başlanğıcının səviyyə vəziyyətinə görə asanlıqla
təyin edilə bilməsindən ibarətdir.
Mənfi cəhətləri isə fontan quyusunun mənimsənilməsi zamanı
işlərin açıq quyuağzı şəraitində aparılması, mayenin səthdən
götürülməsidir.
Son nöqsanı asanlıqla aradan qaldırmaq olar. Bunun üçün
aşağı klapan və deşikləri olan üst qısa borunu kənar edirlər. Bunun
əvəzinə bir və ya iki kiçik diametrli boru bağlayırlar. Bu cür svab
231
mayeni istənilən dərinlikdən qaldıra bilər, lakin

çıxarılan mayenin miqdarı bağlanan boruların
uzunluğu ilə məhdudlanır. Artıq maye bu borular
vasitəsi ilə geri tökülür.
Porşenləmə zamanı svab quyudibindən mütləq
tədricən qaldırılmalıdır.
Kövrək və zəif sementlənmiş qumlardan
təşkil olunmuş məhsuldar layı açan quyunun
mənimsənilməsi və sonradan istismarı, çoxlu
qum axınları, quyudibi zonasında uçmaların
əmələ gəlməsi, kəmərin deformasiyası, suların
basqısı ilə mürəkkəbləşir. Odur ki, belə quyuların
mənimsənilməsində zəruri və mütləq şərt
quyudibində səlis depressiyanın yaradılmasıdır,
yəni quyu işə səlis buraxılmalıdır.
Bu halda ancaq laydan maye axını deyil, həmçinin
hasilatı tədricən verilən həddə qədər artırmaqla
quyudibi zonasının maksimum uçulması nəzərdə
tutulur.
Bu növ quyuların mənimsənilməsi əsasən
aerasiya üsulu ilə aparılır. Bəzi quyuların aerasiyası
eyni zamanda boruarxası fəzaya maye tökməklə
aparılır ki, bu da quyudibində qumun çökməsinin
qarşısını alır.
Maye vurmaqla mənimsəmə prosesində quyunun
məhsulundakı qumun faizini, quyunun verdiyi və
vurulan mayelər fərqini daim izləmək lazımdır.
Layın işləməsindən asılı olaraq verilən maye
miqdarı ilə quyunun iş rejimini nizamlamaq lazımdır.
Vurucu quyuların qazılmasından sonra olduğu
kimi, onlara suyun vurulması prosesində də,
quyudibi zonası keçiriciliyinin, deməli onun
qəbulediciliyinin pisləşməsi baş verir.
Keçiriciliyin belə aşağı düşməsi qazıma zamanı
gilli məhlulun laya hopması, suvurma vaxtı mexaniki
qarışıqların layda çökməsi və bir çox başqa səbəblər
111-ci şəkil. nəticəsində olur.
Porşen (sadə kon- Quyunun qəbulediciliyini bərpa etmək, eləcə də
struksiyalı svab): onu artırmaq üçün injeksiya quyularını vaxtaşırı
1-kanat asqısı; 2-yük mənimsəmək lazımdır.
ştanqı; 3-işlənmiş Vurucu quyuların mənimsənilmə üsullarına
dərinlik nasosunun aşağıda adlarını çəkdiyimiz istismar quyularının
plunjeri; 4-rezinli quyudibi zonasına təsiretmə üsullarından əlavə,
qayışdan porşen manjet drenlənmə də aid edilir.
Qabaqda təsvir olunan bütün üsullar drenlənməni
də bura daxil etməklə, sulaşdırmada böyük rolu olan süzülmə səthini
232
artırmaq məqsədini güdür.

Drenlənmə, quyudan maye ilə birlikdə mexaniki qarışıqlar
çıxarmaq məqsədi güdən intensiv maye hasil etmə üsuludur.
Laboratoriya tədqiqatlarının və eləcə də mədən məlumatlarının
göstərdiyi kimi, drenlənmə prosesində layın içərilərinə doğru gedən
drenaj kanallarının əmələ gəlməsi baş verir. Bu kanalların olması
vurucu quyuların qəbulediciliyinin artmasına səbəb olur.
Drenlənmə zamanı maye çıxarılmasını jelonka ilə dartaylama,
svablama, dərinlik nasosu, kompressor üsulu və elektrik dalma
nasosu ilə yerinə yetirirlər. Bu üsulların tətbiqi müxtəlif rayonlar
üçün spesifikdir.
Drenlənmənin davamı çıxarılan suyun tərkibindəki mexaniki
qarışıqların faizindən asılıdır.
Mədən təcrübəsinin göstərdiyi kimi, vurucu quyuların
mənimsənilməsində xeyli effekt, eləcə də istismar quyularının
quyudibi zonasına təsiretmədə olduğu kimi, kombinə edilmiş
təsiretmə yolu ilə əldə edilir. Kombinə üsulu torpedləməni layın
hidravlik yarılması ilə, hidravlik yarılmanı turşu işləməsi ilə, turşu
ilə işlənməni drenləmə ilə birləşdirməkdən, hidroturşu yarılması və
s. aparmaqdan ibarətdir.
233
VIII fəsil. Quyuların fontan üsulu ilə istismarı
VIII Fəsil
QUYULARIN FONTAN ÜSULU İLƏ İSTİSMARI
§ 1. QUYULARIN FONTAN VURMASININ ƏSASLARI

Quyuların istismarı zamanı laydan maye ilə qaz, yaxud təkcə qaz
çıxarılır. Laydakı neftdə, adətən, müəyyən miqdarda qaz həll olur ki,
bu da istər layda, istərsə də quyuda neftin hərəkəti zamanı təzyiqin
düşməsi nəticəsində qismən neftdən ayrılır. Həmin qaz təzyiq
altında olduğundan müəyyən enerjiyə malik olur. Laydan quyuya
içərisində qaz həll olmuş neft ilə yanaşı sərbəst qaz da gəlir; bu,
şübhəsiz quyudibi təzyiqinin qazın neftdə tam həllolma təzyiqindən
az olduğu hala aiddir. Sərbəst qaz da təzyiq altında olduğundan
müəyyən enerjiyə malikdir.
Qazın enerjisi bir sıra hallarda neftin quyudan yerin
üstünə çıxarılması, yəni quyunun fontan vurması üçün istifadə
olunur.
Laydan quyunun dibinə hər bir ton neftlə daxil olan enerji:
 pq − p0 pq 
=Wq 10 4 
+ Qo po ln  (VIII.1)
 γ po 

ifadəsi ilə tapılır;
burada pq-quzudibi təzyiqi, atm ilə;
p0 — atmosfer təzyiqi (p0 =1 atm);
γ—mayenin xüsusi çəkisi, kq/m3 ilə;
Q0—atmosfer təzyqindəki qaz amili, m3/t ilə.
Quyuağzından axan qazlı maye özu ilə
 pq . a − p 0 pq . a 
=Wq.a. 10 4  + Qo po ln  (VIII.2)
 γ po 

qədər enerji aparır;
burada pq.a-quyuağzı təzyiqidir, atm ilə.
Beləliklə, laydan daxil olan enerjidən
234
 pq − pq.a pq  (VIII.3)
W =Wq − Wq.a =10 4  + Qo po ln 
 γ 
pq . a 

qədəri quyuda mayenin qaldırılmasına sərf olunur
Əgər quyunun dibinə qaz heç gəlməzsə, onda quyuya vurulacaq
qazın sərfini tapmaq üçün son düsturda Q0 yerinə R0 yazmalıyıq (R0
- quyuya vurulacaq qazın sərfidir, m3/t ilə):
 pq − p q . a pqaz 
=W 10 4  + Ro po ln , (VIII.4)
vur
 γ pq . a 
 
burada pqaz - quyuya vurulan qazın maye axınına qovuşduğu yerdə
olan təziqdir, atm ilə.
Quyu təkcə laydan gələn enerji hesabına fontan vurmaq üçün
W ≥W
vur
(VIII.5)
şərti ödənilməlidir. (VIII.3) və (VIII.4) düsturlarını nəzərə almaqla
son bərabərsizlik belə yazılar:
pq pqaz
. Q ln ≥ R ln (VIII.6)
o o
pq . a pq . a
Aydındır ki, quyuya vurulacaq qazın sərfi (R0) bir sıra amildən, o
cümlədən qaldırıcının uzunluğundan (L), diametrindən (d), başmaq
təzyiqindən (pbas) asılıdır; onda son ifadə əslində belə yazılmalıdır:
pq p
Q
o
ln
pq . a
( )
≥ Ro L , d , pbas , pq.a ln bas
pq . a
(VIII.7)
Bu ifadədən görünür ki, quyunun fontan vurması laydan gələn qazlı

mayenin və qaldırıcının parametrlərindən asılıdır.
Layda və quyuda qazlı mayenin hərəkət qanunları başqa-başqa
olduğuna baxmayaraq, qərarlaşmış axında hər iki hərəkət tənliyində
mayenin və qazın sərfi eyni və quyudibi təzyiq qaldırıcının
başmağındakı təzyiqə bərabər olmalıdır (qaldırıcının quyudibinədək
endirildiyi nəzərdə tutulur). "Lay-qaldırıcı» hidrodinamik sistemın
bir üzvünun işində dəyişiklik olan kimi, bu dəyişiklik o biri üzvün
də işinə təsir göstərir və bu təsir, qərarlaşmış axın əmələ gələnədək
davam edəcəkdir.
Quyunun fontan vurması ehtimalı çox olmaq üçün elə şərait
yaratmaq lazımdır ki, R0-ın qiyməti kiçik olsun. Bu isə qaldırıcının
optimal rejimdə və daha çox dalma dərinliyində işlədiyi vaxt
mümkündur. Qaldırıcının optimal rejim-boruların lazımi diametrdə
olması; ən çox dalma dərinliyi isə-boruların quyudibinədək
endirilməsi ilə əldə edilir. Beləliklə qaldırıcının başmağındakı
təzyiqin quyudibi təzyiqinə bərabərliyini nəzərə alsaq, (VIII.6)
düsturuna əsasən fontanvurma ehtimalı üçün
Qo ≥ RoOpt (VIII.8)
235
şərtini yaza bilərik. Qaldırıcı optimal rejimdə işlədikdə qazın xüsusi

sərfi A.P.Krılova görə belə tapılır:
Ro =   (
0.0077 L γ L − 10 pbas − pq.a  )(VIII.9)
( ) lg pp
opt
d 0 ,5 pbas − pq.a bas
q.a
burada d-qaldırıcının diametridir, düymə ilə.
Bu düsturla qaldırıcının quyudibinədək endirildiyi, yəni L=H,
həmçinin başmaqdakı təzyiqin quyudibi təzyqinə bərabər olduğu
güman edilir (burada L—quyunun ağzından süzgəcin üst dəliyinədək
məsafədir, m ilə). Şübhəsiz ki, Roopt -ın az olması və quyunun uzun
müddət fontan vurması üçün pq.a mümkün qədər az götürülməlidir.
Deməli, quyuağzı təzyiq, qazlı mayeni quyunun atqı xəttinə axıtmaq
üçün lazım olan minimal təzyiq qədər qəbul edilməlidir.
(VIII.9) düsturuna bir də qaldırıcının diametri daxildir ki, bu
haqda gələcək paraqraflarda bəhs edəcəyik.
Yuxarıdakı düsturlarda qazın neftdə həll olması nəzərə
alınmayıbdır, halbuki neftdə qaz təzyiqə mütənasib olaraq həll olur
və beləliklə mayenin qaldırılmasında qaz amilinin (Q0-ın) yalnız
müəyyən hissəsi iştirak edir.
Rbaş və pq.a təzyiqlər arasında 1 t neftdə həll olan qazın həcmi
α pbas + pq.a
Qp0.=
q
⋅ (VIII.10)
γ 2
burada α - qazın neftdə həll olma əmsalıdır; α ≠ const, lakin
hesablamalarda adətən α -nın qiyməti sabit qəbul edilir.
Deməli, mayeni qaldırmaqda laydan gələn qazın orta hesabla Qp.q
qədəri iştirak etmir, onda mayeni qaldırmaqda iştirak edən qazın
sərfi (bunu qazın effektli sərfi adlandırırlar) belə tapılır:
α α  pbas + pq.a 
+ − Q 0 p.q = Qo − 
Qef = Qo  (VIII.11)
γ γ  2 
Neftlə birlikdə su verən quyularda qaz amilini adətən neftə nəzərən
hesablayır, yəni qaz amilini tapmaq üçün quyudan çıxan gündəlik
qaz hasilatını gündəlik neft hasilatına bölürlər. Fontanvurma
ehtimalından danışarkən hər bir ton neftə deyil, hər bir ton mayeyə
düşən qaz amili nəzərdə tutulmalıdır:
 n 
Qum Q0  1 − su 
= (VIII.12)
 100 
burada Qüm—mayenin ümumi hasilatına düşən qaz amili, m3/t ilə
nsu - suyun bütün mayeyə nisbətən faizlə miqdarıdır.
Quyu neftlə bərabər su verəndə hər 1 t qaldırılan mayedə həll
olunmuş qazın orta miqdarı
 n  α pbas + pq.a  nsu 
Qh.q. = Qh0.q .  1 − su  = 1− 
 100  γ 2  100  (VIII.13)
236
olar, bu halda effektli qaz amili:

α  pbas + pq.a   n 

Qum.ef =Q0 −  − 1   1 − su  (VIII.14)
γ  2   100 

ifadəsindən tapılır.
Beləliklə, quyunun fontan vurması ehtimalını müəyyən etmək
üçün (VIII.8) bərabərsizliyini aydınlaşdırmaq lazımdır. Həmin
bərabərsizliyin sol tərəfinə (VIII.11), yaxud (VIII.14) ifadəsini, sağ
tərəfinə isə (VIII.9) ifadəsini yazmaq lazımdır. Deməli, quyunun
fontan vurması aşağıdakı bərabərsizlik zamanı mümkündur:
 p
α bas q.a

Q0 + 
+p  n 
− 1   1 − su   ≥  ( )
0.0077 L γ L − 10 pbas − pq.a 
 (VIII.15)
 γ 2  100   pbas
  0.5
( )
d pbas − pq.a lg
pq.a
Yuxarıda şərtləşdiyimiz kimi bu ifadə qaldırıcının quyunun dibinə
endirildiyi, yəni pbaş≈pq halı üçün yazılmışdır.
Bir sıra halda, xüsusən yenicə istismara verilmiş yataqlarda
quyudibi təzyiqi qazın neftdə tamamilə həllolma təzyiqindən (pd)
yüksək olur. Bu halda qaz neftdən layda deyil, quyuda, daha doğrusu,
quyudibindən müəyyən qədər yuxarıda ayrılmağa başlayır. Quyunun
fontan vurması ehtimalını müəyyən etmək üçün belə hallarda da
(VIII.15) ifadəsindən istifadə etmək olar, bu şərtlə ki, həmin ifadədə
pbas əvəzinə pd yazılmalıdır, qaldırıcının uzunluğunu isə quyunun
ağzından təzyiqin pd qiymətinə bərabər yerədək götürmək lazımdır,
yəni
L= H −
(
10 pq − pd ) (VIII.16)
γ
Fontan zamanı neftdən qazın ayrılması nəticəsində neft və mayenin
xüsusi çəkisi dəyişəcəkdir. Bunu nəzərə almaq və hesablamanın
dəqiqliyini artırmaq üçün yuxarıdakı düsturlarda neftin və qazın
xüsusi çəkisinin orta qiymətini yazmaq lazımdır.
(VIII.15) bərabərsizliyinin sol tərəfi effektli təsir edən qaz amili
(Qst) adlanır, sağ tərəfi isə R0opt-dır, onda həmin bərabərsizlikdən
aşağıdakı ifadəni yaza bilərik: 0,77 L ( L − h )
Qef =
pq
d 0.5 h lg (VIII.17)
pq . a
burada L-qaldırıcının dərinliyi, daha doğrusu, quyunun ağzından
doyma təzyiqinə müvafiq səviyyəyədək olan məsafədir, m ilə
p −p
L 10 −
=
d q.a
(VIII.18)
γ or
γor - qaldırıcı boruda hərəkət edən mayenin orta xüsusi çəkisidir,
q/sm3 ilə γ ( 100nsu ) + γ s.l.nsu
γ or = or .n (VIII.19)
100
237
γ n + γ n. l . (VIII.20)
γ or .n =
2
burada γn - qazsız neftin nisbi xüsusi çəkisi;
γn.i - lay şəraitində neftin nisbi xüsusi çəkisi;
γs.i - lay şəraitində suyun nisbi xüsusi çəkisi;
ns. i - quyudan çıxarılan mayedə suyun faizidir.
(VIII. 18) tənliyini L-ə nəzərən həll etsək,
2
h h p Q d 0.5

L= +   +
ef
h lg d (VIII.21)
2 2 0.77 pba
º
ifadəsini alarıq.
Aydındır ki, bu halda quyunun fontan vurması üçün minimal
quyudibi təzyiq
= pq
( H − L)γ + p (VIII.22)
d
ilə tapılır. 10
(VIII.15) ifadəsi ilə hesablamanı sürətləndirmək məqsədi ilə həmin
ifadənin sağ tərəfi d=21/2", pq.a= 2 atm və γ= 0.9 halı üçün nomoqram
şəklində ifadə olunmuşdur (112-ci şəkil). Başqa diametrlər üçün
xüsusi sərfin qiymətini tapmaqdan ötrü həmin nomoqramdan
tapılmış qiyməti müvafiq sabit kəmiyyətlərə vurmaq lazımdır:
1" qaldırıcı üçün 1.58-ə
11/4" qaldırıcı üçün 1.41-ə
11/2" qaldırıcı üçün 1.29-a
2" qaldırıcı üçün 1.12-yə
Yuxarıda, qaldırıcının
optimal rejimdə işlədikdə qazın
xüsusi sərfinin (VIII.9) ifadəsi
112-ci şəkil. 21/2" qaldırıcı üçün ilə tapıldığını qeyd etmişdik.
başmaq təzyiqi ilə qazın xüsusi Həmin rejimdə qaldırıcıdan
sərfi arasında asılılıq. keçən mayenin optimal hasilatı
isə:
( ) γ L − 10 ( p − p )
1.5
2500d 3 pbas − pq.a

Q =
bas q.a
(VIII.23)
opt
γ L 1.5 2.5
ifadəsilə tapılır.
Qaldırıcının maksimal hasilatı və qazın buna təvafüq edən xüsusi
sərfi isə belə hesablanır:
d 3 ( pbas − pq.a )
1.5
2500
(VIII.24)
Q = max
γ 0.5 L1.5
0.0077γ L2
Qmax = (VIII.25)
p
(
d 0.5 pbas − pq.a lg bas
pq . a
)
(VIII.23) ilə (VIII.24), həmçinin (VIII.9) ilə (VIII.25) ifadələrinin
238
müqayisəsindən görünür ki,

γ L − 10 ( pbas − pq.a )
Qopt = Qmax (VIII.26)
γ 0.5 L1.5
Qopt =
Qmax
(
γ L − 10 pbas − pq.a ) (VIII.27)
γ 0.5 L1.5
Aydındır ki, qaldırıcının diametrini seçərkən, onun maksimal
maye hasilatını buraxa biləcəyini (VIII.24) ifadəsi ilə yoxlamaq olar.
§ 2. FONTAN QUYUSU QALDIRICISININ SEÇİLMƏSİ

Laydan quyudibinə axan mayenin enerjisi (Wq) mayeni yer üstünə
qaldırmaq üçün lazım olan enerjidən (Wlaz) artıq olarsa, quyu fontan
vuracaqdır. Zaman keçdikcə quyudibinə axan mayenin enerjisi
azalır, yəni Wq və Wlaz enerjiləri arasındakı fərq azalır. Nəhayət,
fərq olmadıqda laydan gələn mayenin enerjisi mayenin ya1nız yer
üstünə (quyunun ağzına) qaldırmağa kifayət edir və beləliklə fontan
kəsilir. Bundan sonra mayeni qaldırmaq üçün lay enerjisi çatışmır
və bu enerjini süni üsullarla artırmaq, məsələn, istismarın mexaniki
üsullarına keçmək lazım gəlir.
Haqqında danışdığımız enerjilərin bərabərliyi fontan vurmanın
axırı hesab olunur. Mayenin yer üzünə lay enerjisi hesabına
qaldırıldığı fontan istismarı üsulu iqtisadi cəhətdən ən sərfəlidir,
elə buna görə də fontanvurma dövrünü mümkün qədər uzatmaq
lazımdır.
Bütün layda, eləcə də müəyyən bir quyuda istismar rejimi
qərarlaşmışsa, laydan gələn enerjinin (Wq) zamandan asılı olaraq
dəyişməsi təbii şəraitdən asılı olacaqdır. Mayeni quyu ağzına
qaldırmaq üçün lazım olan enerji (Wlaz) seçilmiş qaldırıcının
ölçülərindən asılıdır və deməli, biz Wlaz-ın dəyişməsinə təsir göstərə
bilərik. Fontanvurma üçün münasib şərait yaratmaq və fontan
dövrünü uzatmaq üçün elə qaldırıcı seçmək lazımdır ki, həmin
şəraitdə layihədə nəzərdə tutulan qədər mayeni buraxmaqla bərabər
Wlaz ən az qiymətə malik olsun.
Deməli, quyunun fontan üsulu ilə istismarında qaldırıcı aşağıdakı
tələbləri ödəməlidir:
a) fontanvurma müddətində layihədə nəzərdə tutulan optimal
hasilatı almağa imkan verməli;
b) fontanvurma müddətini mümkün qədər uzatmağa imkan
verməli.
Uzun müddət fontan vurmağa imkan vermək, şübhəsiz
fontanvurmanın axırında enerji artıqlığı az olan zaman qaldırıcının
az enerji ilə işləməsini təmin etmək deməkdir, yəni elə qaldırıcı
seçmək lazımdır ki, fontanvurmanın axırındakı şəraitdə (o vaxtkı
başmaq təzyiqində və hasilatda) optimal rejimdə işləyə bilsin.
Qaldırıcını fontanvurmanın axırındakı şəraitə müvafiq olaraq
seçmək fontanvurmanı uzatmağı, fontanvurmanın axırında optimal
239
rejimdə işləməyi təmin edir, lakin tamam arxayınçılıq olması üçün

fontanvurmanın ilk dövründəki şəraitdə (başmaq təzyiqi, qaz amili)
qaldırıcının maye buraxmaq qabiliyyəti də yoxlanmalı və onun ilk
dövrdə lazımi qədər hasilatı buraxa biləcəyi aydınlaşdırılmalıdır.
Qaldırıcının fontanvurmanın əvvəlindəki hasilatı buraxa
bilmədiyi yoxlama nəticəsində məlum olarsa, onda qaldırıcını ilk
dövrdəki şəraitə müvafiq olaraq maksimal maye hasilatı üçün
(Qmax) yoxlamaq lazımdır.
Əməli olaraq, fontan qaldırıcısını seçmək üçün 1) qaldırıcının
uzunluğu və 2) onun diametri təyin edilməlidir.
Fontan borularını, adətən, quyu dibinədək endirməyə çalışırlar;
bununla da xüsusən kövrək süxurlu qatları istismar edərkən, neftlə
birlikdə gələn qumu yuxarı qaldırmaq üçün daha yaxşı şərait
yaranmış olur. Əslində boruları quyunun dibinə qədər deyil, süzgəcin
üst dəliyinədək buraxır və bu halda başmaq təzyiqini təqribi olaraq
quyudibi təzyiqinə bərabər götürürlər.
Qatlar möhkəm süxurlardan ibarət olub, qaz neftdən quyudibində
deyil, qaldırıcıda ayrılırsa (pq>pd), fontan qaldırıcısını qazın neftdə
doyma təzyiqinə müvafiq dərinliyədək endirmək olar.
Qaldırıcı boruların 1"-dən 4"-dək dəyişdiyini nəzərə alaraq
quyunun hasilatına əsasən borunun diametrinin təqribi qiyməti 25-ci
cədvəldə verilmişdir.
25-ci cədvəl
Quyunun hasilatı, t/gün ilə Qaldırıcının diametri, düymə ilə
10-dan 20-yədək 11/2"
20-dən 50-yədək 2"
50-dən 100-ədək 21/2"
100-dən 200-ədək 3"
Bu rəqəmlər təqribidir və diametri hesablama yolu ilə tapmaq daha

dürüstdür. A.P.Krılov qaldırıcının diametrini hesablamaq üçün
γL QL
d = 0.074
(VIII.28)
( )
3
pbas − pq.a γ L − 10 pbas − pq.a
düsturunu təklif edir;
burada γ—mayenin nisbi xüsusi çəkisi;
pbas·pq.a-fontanvurmanın axırındakı başmaq və quyuağzı təzyiqlərdir,
atm ilə;
Q —fontanvurmanın axırında quyunun hasilatı, t/gün ilə.
113-cü şəkildəki nomoqram γ=0.9 və pq.a=2 atm şərti ilə (VIII.28)
düsturuna əsasən qaldırıcının diametrini tapmaq üçün tərtib
edilmişdir.
Əgər borunun tapılan ölçüsü iki standart ölçünün arasına düşürsə,
onda ən yaxın standart ölçü qəbul edilməli, ya da qaldırıcı pilləli
240
113-cı şəkil. Qaldırıcının diametrini təyin etmək üçün nomoqram
seçilməlidir. Son halda hər bir pillənin uzunluğu çox təqribi olaraq
belə tapılır: d − d1
l2 = L , (VIII.29)
d 2 − d1
burada L2 - böyük diametrli yuxarı pillənin uzunluğu, m ilə;
L - liftin bütün uzunluğu, m ilə;
d - qaldırıcının hesablama ilə tapılmış diametri, düymə ilə;
d1 d2 - borunun d-yə yaxın standart diametrləridir, düymə ilə.
Kiçik diametrli aşağı pillənin uzunluğu isə belə tapılır:
l1 = L − l 2 (VIII.30)
Onu da deməliyik ki, pilləli qaldırıcı daha mükəmməl

olmasına baxmayaraq quyunun istismarında bir sıra çətinlik
törədir, məsələn, borularda parafini "ərsinlə" təmizləyəndə,
quyunu işə salarkən dartaylama zamanı çoxpilləli kəmər
maneçilik törədir və bəzən bu işləri görməyə imkan
vermir. Bununla əlaqədar olaraq pilləli qaldırıcı çox az yayılmışdır.
Əgər layihədə nəzərdə tutulan ilk hasilat (VIII.24) düsturu ilə
tapılmış Qmax-dan çoxdursa, deməli qaldırıcı ilk hasilatı buraxa
bilməyəcəkdir. Bu halda qaldırıcını fontanvurmanın əvvəlindəki
şəraitə müvafiq olaraq hesablamaq, başqa sözlə d-ni Qmax-a nəzərən
tapmaq lazımdır:
L

d = 0.074 6 Q2
max
γ (VIII.31)
pbas − pq .a
Şübhəsiz ki, son düstura əsasən seçilmiş qaldırıcının faydalı
iş əmsalı fontanvurmanın axırında heç də yüksək olmayacaq və
quyunun fontanvurması bir qədər tez kəsiləcəkdir. Lakin bu halda
qaldırıcının maksimal hasilatı buraxması tələbi yerinə yetirilmiş
olacaqdır. Aydındır ki, belə hallarda quyuda fontan kəsiləndən sonra
qaldırıcının ölçülərini dəyişməklə fontanvurma müddətini bir qədər
241
artırmaq olar.
Qaldırıcının hesablama ilə tapılmış ölçülərini qəbul etməzdən
əvvəl, onun quyuya endirilə biləcəyini də yoxlamaq lazımdır. Quyuda
qum tıxacının əmələ gələ biləcəyi və boruların tutula biləcəyini
nəzərə alaraq quyuya endirilən boruların maksimal diametri onların
tutula biləcəyi yerlərdə aşağıdakından çox olmamalıdır:
5" quyuda 21/2"
6" quyuda 3"
7" və 8" quyuda 4"
Əgər borunun hesablama ilə tapılmış diametri istismar kəmərinin
diametrinə yaxındırsa, onda quyunu fontan qaldırıcısı endirmədən
birbaşa istismar kəməri vasitəsilə işlətmək olar, lakin bu vaxt kəməri
korlaya biləcək hallara yol vermək olmaz.
§ 3. FONTAN QUYUSU İŞ REJİMİNİN

TƏYİNİ VƏ TƏNZİMİ
Fontan quyusunun iş rejimindən danışarkən hər şeydən əvvəl
qaldırıcının işi ilə layın işinin əlaqəli olduğunu göstərməliyik. Bu
nöqteyi-nəzərdən yuxarıda qazlı mayenin quyuda hərəkətini ifadə
edən düsturların layın işi ilə əlaqələndirilmədiyi xüsusilə qeyd
edilməlidir. Əslində quyu ilə lay bir hidrodinamik sistem təşkil edir
və qaldırıcının başmağında təzyiqin dəyişməsi quyudibi təzyiqinin
dəyişməsinə, bu da öz növbəsində laydan quyuya gələn maye və qaz
hasilatının dəyişməsinə səbəb olur.
Deməli, qaz-maye qarışığının quyuda və layda hərəkətinə ayrılıqda
deyil, birlikdə, bir hidrodinamik sistem kimi baxmaq lazımdır.
Dediklərimizi aydınlaşdırmaq məqsədilə liftin və layın birgə
işinə, onların əlaqəsinə dair aşağıdakı konkret misalı nəzərdən
keçirək. Fərz edək ki, uzunluğu L=1000 m və diametri d=2 1/ 2" olan
fontan qaldırıcısı süzgəcin yuxarı dəliyinədək endirilmişdir;
yəni p q=p bas Mayenin xüsusi çəkisini vahid götürüb, quyuağzında
p q.a=2 atm qəbul edək. Onda müxtəlif dib (başmaq) təzyiqləri
üçün G = f(Q) əyrilərini qura bilərik (114-cü şəkil). Bundan
başqa quyunun tədqiqi nəticəsində G = f 1(p q), Q=f 2(p q) asılılığını
ala bilərik ki, bu iki asılılıqdan G = f(Q) asılılığını qurarıq; son
asılılıq 114-cü şəkildə 1 əyrisi ilə ifadə olunmuşdur.
Göründüyü kimi G və Q-nin hər bir qiymətinə müəyyən bir dib
təzyiqi müvafiq edir.
Şərtlərə görə dib təzyiqi başmaq təzyiqinə bərabər olmalıdır. İndi,
qaldırıcının başmağında təzyiqin 40 atm olduğu əyriyə baxaq. Bu əyri
1 əyrisini, maye və qazın müəyyən gündəlik hasilatını əks etdirən elə
bir nöqtədə kəsir ki, həmin nöqtədə dib təzyiqi 51.5 atm-dir; fontan
boruları başmağı süzgəcin yuxarı dəliyi səviyyəsində olduğundan,
şübhəsiz ki pbaş və pq eyni olmalıdır. Halbuki, haqqında danışdığımız
halda pbas - 40 atm, pq= 51.5 atm-dir. Deməli, qaldırıcı pq, pq.a L və d-nin
qəbul etdiyimiz qiymətlərində işləyə bilməz. Qrafik yolla tapmaq
242
olar ki, qaldırıcının işini göstərən

əyrilərdən yalnız birinin 1 əyrisi
ilə kəsişdiyi nöqtədə pbaş=pq
şərti yerinə yetirilir. Həmin əyri
pbas=49.3 atm-ə müvafiq olan
əyridir (bu əyri şəkildə qırıq
xətlərlə göstərilmişdir).
Deməli, pq.a, L və d-nin qəbul
etyimiz qiymətlərində quyudibi
təzyiqinin 49.3 atm-ə bərabər
olduğu vaxt quyu fontan
vuracaqdır.
Dediklərimizdən aydın olur 114-cü şəkil. Lay ilə fontan
ki, qaldırıcı ilə layın birgə işi qaldırıcısı işinin əlaqəsi
dedikdə qaz-maye qarışığının
qaldırıcıda və layda hərəkətini
ifadə edən tənliklərin birlikdə həll edilməsi nəzərdə tutulur.
Fontan quyusu iş rejiminin seçilməsi və tənzimi quyudibinə
gələn enerjinin lazımi enerjidən nə qədər artıq olmasından asılıdır.
Əgər enerji artığı çoxdursa, onda məsələ, quyudibindəki enerjinin
bütünlüklə quyuda sərf olunmasına yol verməməkdən, əgər enerji
artığı azdırsa, onda məsələ, quyudibindəki enerjidən qaldırıcıda
mümkün qədər tamamilə istifadə etməkdən ibarətdir.
Fontanvurmanın ilk dövründə, məlumdur ki, laydan gələn
mayenin enerjisi onu yer üstünə çıxarmağa lazım olan enerjidən xeyli
çox olur. Əgər həmin enerji artığını qaldırıcıda işlətsək, onda maye
qarışığının sürəti elə bir dərəcəyə çatar ki, sürtünmə itkisinə sərf
olunan əlavə enerji həmin enerji artığını uda bilməz. Sürəti quyunun
hasilatını çoxaltmaq yolu ilə də artırmaq olar ki, bu da quyunun yol
verilən hasilatını keçər və quyunun lazımi iş rejimi pozulmuş olar.
Quyunun iş rejimini pozmamaq və müəyyən edilmiş hasilatı almaq
üçün laydan quyudibinə gələn enerjinin qaldırıcıda sərf olunmasını
tənzim etmək lazımdır.
Qaldırıcıda enerjinin işlədilməsi ya quyuağzında əks təzyiq
yaratmaqla, ya da qaldırıcının başmağında təzyiq düşküsünə
səbəb olmaqla tənzim edilə bilər. Quyuağzındakı əks təzyiqi və ya
başmaqdakı təzyiq düşküsünü dəyişdirməklə quyudibinə düşən
təzyiqi və bunun nəticəsində laydan gələn maye və qazın miqdarını
tənzim etmiş oluruq.
Quyuağzında, yaxud başmaqda təzyiq düşküsü atqı xəttində,
yaxud başmaqda ştuser adlanan diafraqma qoymaqla əldə edilir.
Diafraqmanın maye keçən kəsiyini dəyişməklə onun əmələ ğətirdiyi
təzyiq düşküsü də dəyişir və bu da quyunun iş rejiminə təsir edir.
Deməli, ştuserin diametrini dəyişməklə fontan quyusu
parametrinin necə dəyişdiyini izləmək mümkündür. Elə buna görə
fontan quyusunun iş rejimini təyin etmək istədikdə adətən, ştuserin
243
diametrini dəyişməklə quyunu tədqiq edirlər (ştuserin diametrini

elə dəyişmək lazımdır ki, yeni rejimdə hasilat ondan qabaqkından
təqribən 20% qədər fərqlənmiş olsun).
Ştuserin hər bir diametrinə (dst) müvafiq qərarlaşmış rejimdə
mayenin gündəlik hasilatını (G), qaz amilini (Q0), qumun (a0) və
suyun (ρsu) faizini, bufer və dib təzyiqlərini təyin edirlər.Aparılan
tədqiqat nəticəsində G=f(dst); a=f3(dst); pq=f4(dst); və s. asılılıqlar alınır.
Qeyd etməliyik ki, quyuların texnoloji rejimini təyin edərkən bəzi
hallarda mühüm amil olaraq ya qaz amilinin qiyməti, yaxud suyun,
ya da qumun faizi götürülür. Odur ki, quyunun texnoloji rejimini
təyin edərkən bütün bu kompleks məsələlər nəzərdən keçirilməlidir.
Burada qaz amilinin, suyun və qumun minimal olması ilə yanaşı,
gündəlik neft hasilatının miqdarına da xüsusilə fikir verilir.
Nümunə olaraq 115-ci şəkildə bir fontan quyusu üçün haqqında
danışdığımız asılılıqlar göstərilmişdir (şəkildə Δp depressiyanı
bildirir; Δp=pl-pq). Bu əyrilər quyu üçün texnoloji rejim təyin etməyə
imkan verir. Fərz edək ki, dib təzyiqi qazın neftdə doyması təzyiqindən
(Pd) az olmalıdır I Pd =120 atm olduğunu qəbul edək), onda ştuserin
optimal diametri 6 mm götürülməlidir. Ştuserin bu diametrində pq=
135 atm (qazın neftdə doyma təzyiqindən çox), gündəlik hasilat 50
m3/gün, qaz amili 60 m3/t olub, qumun faizi də çox deyildir.
Bir sıra hallarda, qazlı maye axınını trap adlandırılan qurğuya
göndərməklə quyu ağzında əks təzyiq yaradılır. Trapda qaz neftdən
ayrılır və bununla yanaşı müəyyən qədər yüksək təzyiq saxlamaq
mümkündür.
Beləliklə, fontan qaldırıcısının işi sxematik olaraq aşağıdakı
kimidir.
Fontan boruları quyuya süzgəcədək endirilir, axıntı yalnız
mərkəzi borularla hərəkət etsin deyə, quyunun üstündə boruarxası
115-ci şəkil. Fontan quyusunun tədqiqi əyriləri
244
fəzanı bağlayırlar. Laydan neftlə birlikdə sərbəst qaz gələrsə, qaz

boru arxasına da keçər-orada yığılıb çoxalar və təzyiq get-gedə
artmağa başlar. Boru arxasında əvvəlcədən maye vardırsa, qaz
həmin mayeni fontan borularının başmağından qaldırıcının içərisinə
sıxışdırır. Bu proses ta boru arxasındakı maye bütünlüklə qaldırıcıya
sıxışdırılanadək davam edir. Bundan sonra laydan gələn qaz
bütünlüklə qaldırıcıya yönəlir.
Deməli, laydan neftlə birlikdə sərbəst qaz gələn zaman,
quyuağzında boru arxasından qaz buraxılmazsa, quyuda axın
qərarlaşdıqda boruarxası fəza bütünlüklə qazla dolacaq və bu zaman
həmin fəzada quyu üstünə təzyiq (daha doğrusu, qazın çəkisini
nəzərə almasaq) təqribən qaldırıcının başmağındakı təzyiqə bərabər
olacaqdır. Bu təzyiqin qiyməti bəzən yüksək olduğundan bir sıra
hallarda quyu üstündə qoyulmuş fontan armaturuna düşən qüvvəni
azaltmaq məqsədi ilə boru arxasındakı qazı vaxtaşırı buraxırlar.
Tədqiq etdiyimiz halda başmaq təzyiqini əslində aşağıdakı
ifadədən tapmaq olar (I kitabın IV fəslinə bax):
pbas≈pq=pb.ae1.2·10 (VIII.32)
-4
γrL
burada pb.a - quyu ağzında boru arxası təzyiq, atm ilə;

e - natural loqarifmin əsası;
γq - qazın havaya nəzərən nisbi çəkisidir.
116-cı şəkildən e1.2·10 γ L-in qiymətini qrafik yolla tapmaq olar.
-4
q
Atqı xəttində adətən ştuser qoyulur ki, bu da qaldırıcının

yuxarısında müəyyən pq.a əks təzyiqini yaradır. Ümumi halda axın
tı trapa pt təzyiqi ilə daxil olursa, ştuserdən trapa kimi yolda təzyiq
düşküsünu nəzərə almasaq, ştuserdə
Δpst= pq.a- pt (VIII.33)
qədər təzyiq düşküsü alınmalıdır.
Fontan quyusunun, danışdığımız qaydada işləməsi sxematik
olaraq 117-ci şəkildə göstərilmişdir.
117-ci şəkil. Quyudibinə sərbəst -4

qaz gələn zaman fontan quyu- 116-cı şəkil. e1.2·10 γqL L kəmiyyətinin
sunun işlənməsi sxemi. qiyməti (t = 20°C)
245
İndi quyudibi təziqinin qazın

neftdə doyma təzyiqindən yüksək
olduğu halı, yəni laydan quyuya
təkcə mayenin daxil olduğu
halı nəzərdən keçirək. Bu halda
qazın boruarxası fəzaya keçməsi
üçün şərait olmadığından, orada
yalnız maye yığılacaqdır. Maye
sütununun yüksəkliyi isə boruarxası
fəzanın yuxarı hissəsindəki qazın
təzyiqindən asılı olacaqdır (118-ci
şəkil).
Fontan quyusunu tənzim etmə
üsullarını müqayisə edək.
Əvvəlcə quyu ağzında təzyiq və
başmaqda müqavimət yaratmaq
yolu ilə tənzimi araşdıraq. Bunların
hər ikisi layın işini tənzim etməyə
eyni dərəcədə imkan verir. Lakin
quyunun işi dedikdə təkcə lay deyil,
qaldırıcının da işini nəzərə almaq
118-ci şəkil. Dib təzyiqi lazımdır. Fontanı quyudibi ştuserlə
qazın neftdə tam həll olması tənzim etdikdə lift daha səlis işləyir,
təzyiqindən yüksək döyüntülər çox az olur. Döyüntülər
olan zaman fontan quyusunun adətən boruarxası fəzada təzyiqin
işlənməsi sxemi. vaxtaşırı düşməsi nəticəsində baş
verir; boruarxası fəzanın həcmi
böyük olduqda, həmçinin quyu zəif fontan vurduqda boruarxası
fəzada təzyiqi bərpa etmək üçün daha çox vaxt lazımdır və döyüntülər
daha şiddətli olur.
Quyudibi ştuserin qoyulması qazın boruarxası fəzadan qaldırıcıda
birdən-birə şiddətlə keçməsinə maneçilik törədir, elə buna görə
döyüntülərin həm sayı, həm də şiddəti azalır. Quyudibi ştuserinin
bundan başqa da üstünlükləri vardır: ştuser quyuağzında deyil,
quyudibində qoyulduqda fontan armaturu nisbətən az təzyiq altında
işləməli olur; qaz amili böyük və təzyiq yüksək olduqda quyuağzı
ştuserində temperatur şiddətlə enir, bəzən sıfırdan da aşağı düşür
və bunun nəticəsində fontan armaturu hissələri, siyirtmələr donur.
Bu cür quyularda quyudibi ştuser qurarkən orada temperatur
ümumiyyətlə yüksək olduğundan ştuserdə temperaturun şiddətlə
düşməsi donmaya səbəb olmur.
Lakin, saydığımız üstünlüklərə baxmayaraq quyudibi ştuserinin
çatışmayan cəhətləri də vardır. Məsələ burasındadır ki, fontan
quyusunu tənzim etməkdə məqsəd quyunu optimal rejimdə
işlətməkdən ibarətdir; zaman keçdikcə lay enerjisi, o cümlədən
lay təzyiqi dəyişdiyindən qaldırıcının iş şəraitini də dəyişmək,
246
daha doğrusu quyuağzındakı təzyiqi, yaxud quyudibindəki yerli

müqaviməti dəyişmək (azaltmaq) lazım gəlir. Quyudibi ştuserinin
maye keçən dəliyini dəyişmək isə çox mürəkkəb əməliyyatdır.
Quyuağzında əks təzyiqin ştuserlə, ya da trap vasitəsilə
yaradıldığını qeyd etmişdik. Quyunun işinə gəldikdə əgər o
müntəzəm işləyirsə, əks təzyiqin bu iki üsuldan hansı vasitə ilə
yaradıldığının heç bir fərqi yoxdur. Şubhəsiz ki, enerjidən istifadə
etmək nöqteyi-nəzərindən üstünlük trapdadır, buna görə fontan
quyusundakı enerji artığından istifadə etmək mümkün olan yerlərdə
quyu ağzında əks təzyiqi trapla yaratmaq lazımdır. Lakin təkcə
trapla tənzim etmək həmişə müyəssər olmur, belə ki, bəzi hallarda
quyuağzı təzyiqi trapın işlək təzyiqindən yüksək olur ki, belə hallarda
atqı xəttində təzyiqi ştuser vasitəsilə müəyyən qədər azaltmaq lazım
gəlir. Bundan başqa, bəzən eyni bir trapa bir deyil, iki quyu işləyir,
belə halda şübhəsiz ki, buferdəki təzyiqi yüksək olan quyunun atqı
xəttindəki təzyiqi ikinci quyunun təzyiqinədək azaltmaq lazımdır.
Qazın trapdan toplayıcı şəbəkəyə göndərildiyi halda, enerjinin
saxlanması nöqteyi-nəzərindən, təzyiqin şəbəkədəki təzyiqə qədər
trapdamı, yaxud ştuserdəmi endirilməsinin heç bir fərqi yoxdur.
Əməli nöqteyi-nəzərdə trapda təzyiqi sabit saxlayıb, qaldırıcının
işini ştuserlə tənzim etmək daha münasibdir.
Deməli, fontan quyusunun işini trapda təzyiqi müəyyən qiymətdə
saxlamaqla və yerüstü ştuserin maye buraxan dəliyinin ölçüsünü
dəyişməklə tənzim etmək lazımdır. Mümkün olan yerdə birinci
üsuldan (trapdan) istifadə edilməli, ikinci üsul (ştuser) yardımçı
vasitə kimi tətbiq edilməlidir.
Əgər quyu dibinə gələn mayenin enerji artığı çox deyilsə,
fontanvurma müddətini uzatmaq üçün maye enerjisindən bütünlüklə
istifadə etməyə çalışılmalıdır. Bu məqsədlə quyuya elə ölçüdə fontan
qaldırıcısı endirmək lazımdır ki, fontanvurmanın axırındakı şəraitdə
daha səmərəli işləsin. Belə bir qaldırıcının seçilməsi haqqında bundan
qabaqkı paraqrafda danışmışdıq.
Nefti qaldırmaq üçün lay enerjisindən səmərəli istifadə etmək
məsələsində fontan qaldırıcısı üçün lazımi rejimin təyin edilməsi
mühüm rol oynayır. Qaldırıcının normal işləməsi üçün quyuya gələn
neft və qaz fasiləsiz olaraq qaldırıcıya keçməlidir. Bu və ya digər
komponentin qaldırıcıya fasilə ilə daxil olması qaldırıcının normal
rejimini pozur və səmərəli işləməsini azaldır. Bundan başqa, qumlu
quyularda qaldırıcının normal işləməsinin pozulması qum tıxacı
yaranmasına gətirib çıxara bilər.
Aşağı və yuxarı ucları açıq olan boru kəmərindən və yuxarısı
bağlı olan boruarxası fəzadan ibarət hazırkı fontan qaldırıcıları
neft və qazın qaldırıcıya fasiləsiz sürətdə daxil olmasını təmin edə
bilmir, çünki belə bir quruluşa malik olan qaldırıcının başmağında
təzyiq dəyişir, bunun nəticəsində boru arxasındakı qaz qaldırıcıya
keçib birdən-birə quyuağzından xeyli maye atılmasına səbəb olur.
247
Bu isə başmaqda təzyiqin daha çox düşməsinə və boru arxasından

qaldırıcıya daha çox qaz keçib həmin qazın faydalı iş görmədən
maye içərisi ilə sürüşərək yer üstünə çıxmasına səbəb olur. Belə
bir şiddətli tullanışdan sonra quyu bir qədər dayanmalı olur, çünki
laydan gələn qazın bütünlüklə qaldırıcıya keçməsi üçün əvvəlcə boru
arxasında lazımi təzyiq yaranmalıdır—əvvəlcə orada bir müddət
qaz toplanmalıdır. Quyunun məhsuldarlığı çox olduqca quyunun
dayanması (quyuda lazımi qədər qaz və mayenin toplanması) az sürür
və quyu, demək olar ki, müntəzəm işləyir; quyunun məhsuldarlığı
az olsa, dayanmalar (qaz və mayenin quyuda toplanması) uzun
sürür, quyu döyüntülərlə, vaxtaşırı işləyir. Beləliklə, boruarxası fəza
qaldırıcı ilə əlaqədar olduğundan, daha doğrusu orada qaz vaxtaşırı
toplanıb yenidən qaldırıcıya keçdiyindən qaldırıcının işinə mənfi
təsir göstərir.
Boruarxası fəzanın mənfi təsirini aradan qaldırmaq üçün sıxılmış
qaz boruarxası fəzadan qaldırıcıya tamamilə buraxılmamalı, ya da
qazın şiddətlə keçməsinin qarşısı alınmalıdır.
Dediklərimizi nəzərə alaraq, başmağının quruluşu dəyişdirilmiş
qaldırıcılar tətbiq etmək lazım gəlir. Qaldırıcı borunun başmağında
sərbəst qaz olmasa, onda boruarxası fəza qaldırıcıdan təcrid olunacaq
və bu cür xüsusu quruluşlu qaldırıcılar tətbiq etməyə də ehtiyac
olmayacaqdır.
Demişdik ki, quyudibi ştuserlərin
dəyişdirilməsi çətin olduğundan maye
hasilatını tənzim etmək üçün onlardan istifadə
etmək məsləhət deyil, lakin döyüntüləri
azaltmaq üçün quyudibi ştuseri işlətməyə
dəyər. Quyudibi ştuserini bu məqsədlə
işlətmək istədikdə onu elə seçmək lazımdır
ki, bütün fontanvurma müddətində onun
quyudibində saxlanılması mümkün olsun.
Quyudibi ştuserini təzyiq düşküsünün
təqribən 2 atm-ə qədər olması hesabı ilə
seçirlər. Mədən təcrübəsi göstərmişdir ki, belə
bir təzyiq düşküsü ilə işləyən quyudibi ştuseri
döyüntünü kifayət qədər azaldır. Deməli, belə
bir ştuser heç də fontanvurmanı tənzim etmək
deyil, yalnız döyüntüləri azaltmaq məqsədi
ilə qoyulur.
Döyüntüləri azaltmaq üçün ən yaxşı vasitə
qazla dolmuş boruarxası fəzanı qaldırıcıdan
ayırmaqdır (bu yol vaxtı ilə A.P.Krılov
tərəfindən təklif edilmişdir). Nümunə üçün
119-cu şəkildə başmağı qıf şəklində olan
119-cu şəkil. Başmağı qaldırıcının sxemi göstərilmişdir. Laydan
qıflı fontan qaldırıcısı. neftlə birlikdə gələn sərbəst qaz qıfın
248
köməyi ilə birbaşa qaldırıcıya yönəldilir, buna görə də qıflı başmaq

qazın quyuya daxil olduğu yerdən yuxarıda, yəni süzgəcin ən üst
dəliyindən yuxarıda durmalıdır. Qazın boruarxası fəzaya keçməməsi
üçün qıfın ölçüsü istismar kəmərindən cüzi kiçik olmalıdır. Belə
olduqda boruarxası fəzada dinamik səviyyəyədək olan maye sütunu
lap az qazlaşar.
§ 4. FONTAN QUYUSUNUN AVADANLIĞI

Fontan quyusunun avadanlığı quyuya endirilən boru kəmərindən,
kəmər başlığından və fontan armaturundan ibarətdir. Bununla yanaşı
quyudibi və quyuağzı ştuserlər və nəhayət, atqı xəttində fontan trapı
da qurulur.
Fontan armaturu
Fontan vuracağı gözlənilən quyuya fontan boruları endirilir. Bu
boruları quyuağzında bir şeydən asmaq və quyunun məhsulunu
onun içərisindən bayıra yönəltmək, bunun üçün isə fontan boruları
ilə istismar kəməri arasındakı fəzanı kipləşdirmək lazım gəlir.
Fontanın optimal rejimdə vurması, lay enerjisindən istifadəni
tənzim etmək üçün quyu ağzında hər hansı bir vasitə ilə əks təzyiq
yaratmaq lazım gəlir. Deməli, fontan quyusunun ağzındakı avadanlıq
atqı xəttində istənilən əks təzyiqi yaratmağa, o cümlədən quyunu
bağlamağa imkan verməlidir. Bundan başqa quyuağzı avadanlığı
boru arxasındakı, atqı xəttindəki təzyiqləri ölçməyə, həmçinin lazım
gələrsə, quyuya qaz və ya maye vurmağa imkan verməlidir.
Fontan armaturu adlandırılan quyuağzı avadanlıq bütün bu
deyilənləri həyata keçirməyə, habelə fontan quyusunun işinə hər cür
nəzarət yetirməyə imkan verir.
Fontan armaturunu seçərkən əsas etibarilə aşağıdakılar nəzərdə
tutulur:
1. qazın, yaxud qazlı mayenin armaturda gözlənilən təzyiqi;
2. qumun miqdarı və onun armaturdakı sürəti;
3. fontanın xüsusiyyəti.
Avadanlıq başlıca olaraq qazın və qazlı neftin gözlənilən təzyiqinə
əsasən seçilir. Atqı xəttindəki təzyiq dib təzyiqindən - qazlı maye
sütununun təzyiqi ilə sürtünməyə sərf olunan təzyiq düşküsünün
cəmi qədər az olur; quyu bağlı olanda atqı xəttində təzyiq sürtünməyə
sərf olunan təzyiq itkisi qədər artır. Əgər quyu, məsələn, yatağın
qaz papağı hissəsinə düşmüşsə, onda quyunu bağlayan zaman atqı
xəttində təzyiq təqribən quyudibi təzyiqinə yaxın olur. Ümumiyyətlə
quyudibinə neft sərbəst qazla birlikdə daxil olursa, fontan armaturuna
təsir edən təzyiq təqribən quyudibi təzyiqinə bərabər götürülür.
Bütün bunlara görədir ki, ilk gözlənilən lay təzyiqini təxmini
olaraq
pl = H/10 (VIII.33)
düsturu ilə hesablayırlar;
249
burada H—quyunun metrlərlə dərinliyidir.

Neft yataqları müxtəlif dərinlikdə yerləşdiyindən, lay təzyiqi,
həmçinin fontan armaturuna təsir edəcək təzyiq də müxtəlif olur.
Buna görə fontan armaturları müxtəlif təzyiqlər üçün bir neçə tip
hazırlanır.
Hazırda fontan armaturları aşağıdakı təzyiqlərə müvafiq olaraq
hazırlanır:
1. sınaq təzyiqi-75 atm, işlək təzyiq-40 atm (AF-75);
2. sınaq təzyiqi-150 atm, işlək təzyiq-75 atm (AF-150); .
3. sınaq təzyiqi-250 atm, işlək təzyiq-125 atm (AF-250).
Bundan başqa 400 atm sınaq təzyiqinə, 200 atm işlək təzyiqə və
600 atm sınaq təzyiqinə, 300 atm işlək təzyiqə hesablanmış fontan
armaturları da hazırlanır. İşlək təzyiq dedikdə, fontan quyusunun
ağzında gözlənilən ən böyük təzyiq nəzərdə tutulur. Zavodda
quraşdırılmış armatur su ilə preslənərək, işlək təzyiqdən 1.5—2 dəfə
artıq təzyiq altında sınanılır. Bu təzyiqə sınaq təzyiqi deyilir.
Fontan armaturları bir-birindən aşağıdakı səbəblərə görə fərqlənir:
1) birləşmənin tipinə görə—flans və yivli birləşməli armatur. Yivli
birləşməli fontan armaturunun ayrı-ayrı hissələrini dəyişdirmək
mədən şəraitində xeyli çətin olduğundan hazırda onlar az tətbiq
edilir;
2) fontan borularının cərgələrinin sayına görə bircərgəli və
ikicərgəli armatur;
3) atqı xətlərinin quruluşuna görə - üçboğaz və dördboğaz
(xaçvarı) tipli fontan armaturları;
4) içərisində maye keçən hissənin diametrinə görə 4" və 21/2"
armaturlar.
Yuxarıda dediyimiz fərqlənmələrə görə fontan armaturları,
məsələn, belə işarələnir: 1 AFK21/2"-40,
yaxud 2AFT-4"-75. Burada birinci rəqəm
fontan borusunun neçə cərgəli olduğunu
bildirir (1, yaxud 2 cərgəli); AF işarəsi fontan
armaturu sözünü bildirir; atqısı üçboğaz
olan armaturu T hərfi (rus dilindəki troynik
sözünün birinci hərfidir), dördboğaz,
yaxud xaçvarı atqılı fontan armaturunu K
hərfi (bu rus dilindəki krestovıy sözünün
ilk hərfidir); bunun ardınca gələn rəqəm
isə mayeyə keçən hissənin diametrini (21/2",
yaxud 4") bildirir; nəhayət sonuncu rəqəm
işlək təzyiqi bildirir.
Fontan armaturu üç əsas hissədən
ibarətdir: 1) kəmər başlığı; 2) boru başlığı
120-ci şəkil. İki kəməri və 3) fontan yolkası.
bağlamaq üşün işlədilən Kəmər başlığı armaturun aşağı hissəsinə
kəmər başlığı deyilir. Bu başlıq qoruyucu və istismar
250
kəmərlərini bir-birinə birləşdirir,

bağlayır və bütün boruarxası boşluqları
kip örtmək üçündür. Kəmərlər bir-
birinə pyedestal və ya sarğac vasitəsilə
birləşdirilir.
İki kəməri bir-birinə kip bağlamaq
üçün işlədilən kəmər başlığı 120-
ci şəkildə göstərilmişdir. Şəkildən
göründüyü kimi qoruyucu kəmərə (1),
flans (2), o biri kəmərə (3) isə pyedestal
(4) vintlənib bağlanır. Pyedestal iki flansı
olan qalın divarlı polad boru parçasıdır.
Bu başlıqda tullanışa qarşı avadanlıq
qurulması nəzərdə tutulmayıbdır.
Bu məsələ 121-ci şəkildəki kəmər
başlığında nəzərə alınmışdır.
Sınaq təzyiqi 600 atm olan kəmər
başlığı yüksək təzyiqi və böyük qazlılığı
ilə fərqlənən ən dərin (5000 m-ədək) 121-ci şəkil. Yandan çıxıntıya
quyular üçün hazırlanır (100-cü şəkil). imkan verən kəmər başlığı:
Pazvarı asmalar konduktora lafetlə 1 - konduktorun flansı; 2 - yandan
bağlanmış halqadan (1) və altı pazdan çıxıntıya imkan verən borucuğ;
(2) ibarətdir. Pazlar texniki kəmərin 3 - borucuğun flansı; 4 - pyedestal.
diametrinə (10 /4", ya 11 /4") müvafiq
3 3
götürülür. Kəmər başlığı özü texniki kəmərin ən yuxarıdakı

borusuna bağlanmış kəmər flansından (3), bu flansın üstünə qoyulan
və istismar kəmərini asmaq üçün işlədilən pazlardan (4), texniki və
istismar kəmərləri arasındakı fəzanı kipləşdirmək üçün pakerdən
(5) və üzərinə fontan armaturu qoyulacaq sarğacdan (6) ibarətdir.
Konduktorla texniki kəmər arasındakı fəza sement məhlulu ilə
doldurulur; sement məhlulu həmin fəzaya lafetin pazları arasında
qoyulmuş birdüymə boru ilə axıdılar.
İstismar kəmərinin ucu sarğac flansının üstü ilə bərabər yerdən
kəsilir və sarğaca sıx qayaqlanır. Texniki və istismar kəmərləri
arasındakı fəza da sementlə doldurulur.
Kəmər başlığı elə quraşdırılır ki, sarğacın üst səthi buruğun
döşəməsindən 150 mm aşağıda olsun; texniki kəmərin ucunda isə
yiv olmalıdır. Konduktorda yiv olmadıqda və texniki kəmərdə flans
olarsa, lafet halqası qurulmur və pazlardan yalnız istismar kəmərini
asırlar.
Kəmər başlığı quraşdırılıb qurtarandan sonra şaxtanı, ta kəmər
flansının dayaq səthinədək sement məhlulu ilə doldururlar (122-ci
şəklə bax).
Boru başlığı. Kəmər başlığı ilə fontan yolkasının birinci siyirtməsi
arasında armaturun orta hissəsi fontan borularını asmaq, bu borularla
istismar kəməri arasında qalan boşluğu kip bağlamaq və quyunu işə
251
salmaq üçün ona sıxılmış hava

və ya quyu yuyulan zaman maye
vurmaq üçün lazımdır.
Birkəmərli quyularda orta
təzyiqlər üçün işlədilən boru
başlığının ən sadə növü 123-
cü şəkildə göstərilmişdir. Belə
quyularda kəmər başlığı olmur,
konduktorla kəmər arasındakı
boşluq isə sementlənib
kipləşdirilir (buna sement
kipgəci deyirlər).
Fontan yolkası armaturun
yuxarı hissəsinə deyilir, o, boru
başlığının üstündə qurulur.
Yolka, fontan vuran qazlı maye
axınının sürətini yoxlamaq,
nəzarət etmək və nizama salmaq,
axını atqı xəttindəki bu və ya
başqa boruya yönəltmək lazım
122-ci şəkil. Pazvarı asması olan gəldikdə isə fontanı bağlamaq
Kq600 - 103/4 x 65/8" kəmər başlığı üçün tətbiq edilir. Atqı xəttinin
sayından asılı olaraq, yolka
iki və ya üç atqılı (iki və ya
üç simli) olur. Neft həmişə
üst borudan çıxır, aşağıdakı
borular isə ehtiyyat üçün bağlı
saxlanılır və yalnız ştuserlər,
yaxud yolkanın yeyilib xarab
olan yuxarı hissələri dəyşdirilən
zaman açılır. Yolka siyirtmə və
üçboğaz (yaxud dördboğaz)
borulardan ibarətdir. Yolkanın
hissələri bir-birinə flanslarla və
ya yiv ilə birləşdirilir.
124-cü şəkildə ikicərgəli
qaldırıcı üçün sınaq təzyiqi
250 atm olan flanslı üçboğaz
fontan armaturu göstərilmişdir.
123-cü şəkil. Üç kəməri bağlamaq Şəkildən göründüyü kimi
üçün işlədilən kəmər başlığı: fontan yolkasının hissələrinin
1 - tökmə kipğəc; 2 - konduktor; 3 - yönəldici keçid yolu 21/2"-dir. Boru başlığı
flans-şayba;4 - texniki kəmər; 5 - kəmərin 4 və 21/2" boruları asmağa imkan
flansı; 6 - boruculuqlu flans; 7 - qısaboru; verir.
8 - pyedestal; 9 - nəzarət üçün atqı xətti; Fontan armaturu istismar
10 - birdüymə ventil. kəməri flansının (1) üstünə
252
qoyulur. Armaturun boru

başlığı dördboğazdan (2),
üçboqazdan (3) və sarğacdan
(4) ibarətdir. Armaturun yuxarı
hissəsi fontan yolkasından
ibarətdir.
Dördboğazın üstündə iki
çıxış xətti vardır, bunlara 21/2"
siyirtmələr bağlanır. Çıxış
xətlərinin birində siyirtmədən
sonra boruarxası fəzada,
yəni istismar kəməri ilə
birinci cərgə qaldırıcı borular
arasındakı halqavarı fəzada
təzyiqi ölçmək üçün manometr
(6) qoyulur. Quyunu işə
salan və mənimsəyən zaman
lazım gələndə o biri yan çıxış
xəttindən boruarxası fəzaya
maye vurmaq olur. Birinci
cərgə boruları yivli oymaq (5) 124-cü şəkil. Flanslı üçboğaz
vasitəsilə boru başlığındakı fontan armaturu.
üçboğazdan (3) asılır. Həmin
üçboğazın yan çıxış xətti vardır ki, buradan quyu işə salınan
zaman lazım gələndə sıxılmış qaz, yaxud hava vurmaq olar. İkinci
cərgə boruları sarğacın (4) aşağı hissəsində bağlanmış yivli oymaq
vasitəsilə asılır.
Fontan yolkasının iki atqı xətti vardır: yuxarıda işlək xətt, aşağıda
isə ehtiyat xətti. Yuxarı xətdə ştuseri dəyişəndə, yaxud həmin xətdəki
hər hansı bir hissəni təmir edəndə aşağıdakı xətdən istifadə edirlər;
quyu adi qaydada işlədiyi zaman aşağı xətt bağlı olur və quyu
yuxarıdakından fontan vurur.
Aşağı atqı xəttində iki siyirtmə qoyulmuşdur, bunlardan biri
quyunun gövdəsinə yaxın olan ehtiyat, ikincisi isə işlək siyirtmə
adlanır.
Quyunun gövdəsindəki aşağı siyirtmə boru başlığı makarasının
üstündə qurulur və mərkəzi siyirtmə adlanır. Mərkəzi siyirtmə-
fontan yolkasının ən mühüm hissəsidir, o, həmişə açıq olur və
xüsusi hallarda fontanı dayandırmaq istədikdə bağlanır. Quyunun
gövdəsində üçboğazlar arasındakı siyirtmə (bu siyirtməyə atqı xətləri
birləşdirilir) ondan yuxarıdakı hissələri dəyişdirmək və ya təmir
etmək məqsədi ilə quyunun məhsulunu aşağı atqı xəttinə yönəltmək
lazım gələndə bağlanılır. İşlək atqı xəttində də siyirtmə qoyulur;
bu həmin xətdə ştuseri dəyişəndə axının yolunu kəsmək üçündür.
Əgər işlək atqı xəttində siyirtmə saz deyilsə, quyunun gövdəsindəki
aşağıdan ikinci siyirtmədən istifadə etmək olar.
253
Quyunun gövdəsində,
buferin (7) altında üçüncü
siyirtmə qoyulur, o, buferdə iş
görəndə, məsələn, manometri
dəyişdirəndə axının yolunu
kəsmək üçündür. Bufer özü
isə fontan axınının zərbələrini
qəbul edib, onu zəiflətmək
üçündür; buferdə təzyiqi (buna
bufer təzyiqi, yaxud quyuağzı
təzyiq deyilir) ölçmək üçün
manometr (8) qoyulur. Quyu
adi halda işlədiyi zaman
gövdədəki siyirtmələrin hamısı
açıq olmalı və quyu üstdəki atqı
xəttindən fontan vurmalıdır.
Haqqında danışdığımız
fontan yolkasının hissələri
bir-birinə flansla birləşdirilir.
Armaturun keçidi 2 1/ 2"
olduğundan nisbətən
125-ci şəkil. Yivli üçboğaz yüngüldür.
fontan armaturu: Həmin fontan armaturunun
1 - alt flans; 2 - dördboğaz; 3 - bufer; hissələri (gövdəsi, siyirtmələr,
4 - manometr; 5 - hava üçboğazı; üçboğazlar və s.) başlıca
6 - xüsusi flans; 7 - üçboğaz; 8 - ştuser olaraq, xrom-molibdenli xüsusi
borucuğu; 9 və 10 - siyirtmələr. poladdan hazırlanır.
125-ci şəkildə həm
gövdəsində, həm də
atqı xətlərində keçidi 4" olan yivli üçboğazlı fontan armaturu
göstərilmişdir. Həmin armaturun boru başlığındakı birləşmədən
başqa yerdə qalan hissələri yivlə bağlanmışdır. İstismar nöqteyi-
nəzərindən çox da rahat olmadığına görə yivli fontan armaturları az
tətbiq olunur.
126-cı şəkildə 2AFK 21/2"—250 flanslı dördboğazlı fontan armaturu
göstərilmişdir. Bu cür armatur adətən axınında qumu az olan fontan
quyularında işlədilir.
Quyunun ağzına fontan armaturu qoyulan zaman ayrı-ayrı
hissələrin bir-birinə möhkəm bağlanmasına xüsusi diqqət yetirilir.
Mühüm quyularda armatur yerinə qoyulduqdan sonra onu hidravlik
sınaqdan keçirirlər. Armatur sınaq edilərkən quyuda gözlənilən
maksimal təzyiqdən 1.5—2 dəfə artıq təzyiqə tab gətirməlidir.
Fontan yolkasının əsas hissəsi siyirtmələrdir. Fontan quyularının
ağzındakı bütün avadanlığın yaxşı işləməsi siyirtmələrin fasiləsiz
işləməsindən asılıdır. Fontan yolkası siyirtməsi aşağıdakı hissələrdən
ibarətdir (127-ci şəkil): gövdə (1), qapaq (2), kipgəc gövdəsi (3), kipgəc
254
127-ci şəkil Fontan

siyirtməsi.
(4), çubuq (5), çarx (6),

pazvarı bağlayıcılar (7).
126-cı şəkil. İkicərgəli qaldırıcı üçün flanslı Fontan armaturunun
dördboğazlı fontan armaturu: atqı xəttindən çıxan
1 - manometr; 2 - üçyollu kran; 3 - bufer; maye axını trapa
4 - siyirtmələr; 5 - dördboğaz; 6 - keçirici makara; boru kəməri ilə
7 - boru başlığında dördboğaz; 8 - ştuser. göndərilir. Atqı xəttini
elə əlaqələndirmək
lazımdır ki, həmin kəmər həm yuxarı işlək atqı xəttindən, həm də
ehtiyat atqı xətdindən qəbul edib trapa yönəldə bilsin.
128-ci şəkildə üçboğazlı
fontan armaturunun
iki atqı xəttinin necə
əlaqələndirildiyi sxematik
olaraq göstərilmişdir.
Belə əlaqələndirmə atqı
xəttində istənilən işləri
görməyə imkan verir.
Adi iş zamanı maye və
qaz yuxarı atqı xətti ilə 128-ci şəkil. Fontan quyularında
axır: B siyirtməsi bağlı, atqı xətlərinin bağlanması sxemi.
A siyirtməsi isə açıqdır.
Maye və qaz axınını aşağı ehtiyat atqı xəttinə keçirmək istədikdə B
siyirtməsi açılır, A siyirtməsi isə bağlanır.
129-cu şəkildə dördboğazlı fontan armaturunun atqı xəttinin
əlaqələndirilməsi sxemi göstərilmişdir. Əgər I - işlək atqı xətti və
II - ehtiyat atqı xəttidirsə, onda adi iş zamanı II atqı xəttindəki və
B siyirtmələri bağlı olur. İşlək atqı xəttində ştuseri dəyişdirəndə II
255
atqı xəttindəki siyirtməni və B

siyirtməsini açır, eyni zamanda
I atqı xəttindəki siyirtməni və A
siyirtməsini bağlayırlar. Ştuseri
dəyişəndən sonra müvafiq
siyirtmələri açmaqla axını yenə
də I atqı xəttinə yönəldirlər.
Ştuserlər
Müvafiq fontan borularını
129-cu şəkil. Dördboğaz seçəndən sonra fontan
fontan armaturu atqı xəttini quyusunun işini ya quyu
əlaqələndirilməsi sxemi üstündə əks təzyiq yaratmaqla,
ya da boruların başmağında
yerli müqavimətlə tənzim edirlər. Yer üstündəki təzyiq ya ştuser
vasitəsilə yerli müqavimət yaratmaqla, ya da axını trapa yönəltməklə
yaradılır. Əksər hallarda hər ikisi - həm trap, həm də ştuser birlikdə
tətbiq olunur.
Qaldırıcı boruların başmağında yerli müqavimət də ştuser
vasitəsilə yaradılır. Harada qurulmasından asılı olaraq ştuserlər
quyuağzı, yaxud yerüstü və quyudibi, yaxud dərinlik ştuserlərinə
bölünür.
Yerüstü ştuserlər fontan armaturunun atqı xəttində yan
siyirtmələrdən sonra qoyulur. 130-cu şəkildə sadə quruluşlu Suraxanı
tipli ŞS1-250 ştuseri göstərilmişdir (bu, 250 atm sınaq təzyiqinə
hesablanmışdır). Əslində ştuser bir tərəfində flansı olan və ortasında
əvvəldən axıradək dəlik açılmış ştuser oymağı adlandırılan polad
parçasından ibarətdir. Ştuser oymağının flansı (1) iki flans (2 və 3)
arasında qoyulub çubuqlarla (4) sıxılır. Quruluşunun sadə olmasına
baxmayaraq, bu ştuserin ən böyük nöqsanı maye keçən dəlik
yeyiləndən sonra bütün ştuser oymağının tamamilə atılmasıdır,
Həm də oymağın dəyişdirilməsinə xeyli vaxt gedir. Bu ştuserin son
130-cu şəkil. ŞS1-250 Suraxanı ştuseri
256
quruluşunda onun gövdəsinə

termiki işlənmiş konusvarı
oymaq qoyulur; dəyişdirmək
lazım gələndə təkcə bu oymağı
atırlar, ştuserin gövdəsi isə
yerində qalır.
Ştuserin dayanıqlığını
artırmaq üçün maye axan
hissədə pobedit xəlitəsindən
hazırlanmış lüləcik, xüsusi rezin,
saxsı borucuq və s. işlədirlər.
Ştuserin yeyilməyə qarşı
dayanıqlığını başqa bir yolla,
maye axınının sürətini azaltmaq
yolu ilə də artırmaq mümkündür;
bunun üçün bir deyil, ardıcıl 131-ci şəkil. Çoxpilləli ştuser
olaraq bir neçə ştuser götürülür.
Bir neçə ştuserdəki təzyiq düşkülərinin cəmi bir ştuserinki qədər
olur. Beləliklə, çox pilləli ştuser alınır (131-ci şəklə bax).
Neftlə birlikdə qum gəlməyəndə ştuserdə qalın polad oymaq
əvəzinə ortasında xırda dəliyi olan adi halqa da qoymaq olar. Bəzən
bir deyil, bir neçə dəliyi olan ştuserlər də işlədilir.
Yuxarıda haqqında danışdığımız ştuserlərin çatışmayan cəhəti
onların dəliyi yeyiləndə axıntının o biri atqı xəttinə keçirilməsidir ki,
bu zaman quyunun adi qaydada iş rejimi müəyyən qədər pozulmuş
olur. Bu nöqsanı aradan qaldırmaq
üçün keçidi tənzim olunan ştuserlər
düzəldilmişdir. Quyu ağzındakı əks
təzyiqi ştuser vasitəsilə dəyişmək
lazım gələndə, bu yeni ştuserlərdə
maye axınını bir atqı xəttindən o
birinə keçirmək lazım gəlmir. 132-
ci şəkildə tənzim olunan ştuserin
quruluşu göstərilmişdir. Burada
dəstəyi fırladaraq iynənin yerini
dəyişdirməklə, keçidi artırıb
azaltmaq və bununla da əks təzyiqi
dəyişmək olur. Başqa ştuserlərə
nəzərən xeyli üstünlüklərinə
baxmayaraq bunların ən böyük
nöqsanı axının 90° dönməsi ilə
əlaqədar olaraq qumlu quyularda
tez işdən çıxmasıdır. Buna görə belə 132-ci şəkil. İynə ilə tənzim olunan
ştuserləri yalnız hasilatında qumu ŞR1-150 ştuseri:
olmayan fontan quyularında tətbiq 1 - gövdə; 2 - ştuser oymağı; 3 - iynə;
etmək məsləhət görülür. 4 - pistonqolu; 5 - qapaq (pistonqolu gipkəci).
257
Yeraltı ştuser ortasında dəliyi, bayır tərəfdən çıxıntısı

olan polad parçasından ibarətdir (133-cü şəkil). Ştuserin
çıxıntısı qaldırıcı kəmərin aşağı hissəsindəki iki boru
arasında muftalar vasitəsilə sıxılır. Göründüyü kimi
ştuseri dəyişdirmək üçün bütün kəməri yuxarıya, yer
üstünə qaldırmaq lazımdır, fontan vuran zaman boruları
qaldırmaq isə mürəkkəb və çox vaxt tələb edən işdir.
Yuxarıda dediyimiz kimi quyudibi ştuseri ilə
quyunun işini tənzim etmirlər, o, döyüntünü bir qədər
zəiflətmək məqsədi ilə bütün fontanvurma müddətində
başmaqda saxlanılır.
133-cü şəkil. Qaz amili böyük olanda, ştuserin diametrini təqribən
Quyudibi aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
ştuseri Qqγ q
dºt = 0.27ψ (VIII.35)
pª t
burada Qq—qazın gündəlik hasilatı, m3/gün ilə,
ψ - qaz amilindən asılı olan əmsal, ψ =1.0—1.1 götürülür;
γq - qazın xüsusi çəkisi, kQ/m3 ilə;
pşt—ştuserdən qabaqkı təzyiq, atm ilə;
dşt— ştuserin diametri, mm ilə.
Yerüstü ştuserin diametri mədən şəraitində təcrübə ilə tapılır.
Quyudan çıxan qazlı neft qarışığı fontan armaturundan və atqı
xəttindən keçərək trapa axıdılır.
Trap
Trap maye ilə qazı bir-birindən ayıran rezervuardır. Trapın
diametri atqı borusunun diametrindən bir neçə dəfə böyük olduğu
üçün oraya daxil olan qazlı maye qarışığının sürətini azaldır, maye
ağır olduğu üçün aşağı enir, qaz isə yuxarıya qalxır və beləliklə bir-
birindən ayrılır. Qaz, təzyiq tənzimləyicisindən qaz kəmərinə, neft
isə xüsusi klapan və ya ştuserdən ölçücü-çökdürücü qaba, ya da
nisbətən alçaq təzyiqli trapa göndərilir və alçaq təzyiqli trap qazın
yenidən ayrılması davam edir.
Fontan armaturunun buferindəki təzyiqdən asılı olaraq müxtəlif
təzyiqli trap işlədilir. Traplar aşağıdakı təzyiqlər üçün hazırlanır.
Alçaq təzyiqli 0.7-dən 6 atm-dək, orta təzyiqli 6-dan 16 atm-dək və
yüksək təzyiqli 16-dan 60 atm-dək. Bundan başqa 0.2-dən 0.7 atm-
dək təzyiqə hesablanmış vakuum trap da işlədilir.
Trap elə qurulmalıdır ki, qazı neftdən tamam ayıra bilsin və qaz
xəttinə nefti, neft xəttinə isə qazı buraxmasın. Bunun üçün trapın
ölçüsü, başqa sözlə, orada qaz və neftin sürəti elə olmalıdır ki, nə
qaz özü ilə nefti, nə də neft qaz qabarcıqlarını apara bilsin. Bundan
başqa qazın neftdən yaxşı ayrılması üçün trapın içərisində müxtəlif
vasitələr qurulur. Neft trapdan xüsusi üzgəc vasitəsilə buraxılır.
Bunun nəticəsində trapa gələn hasilatın miqdarından asılı olmayaraq
258
onun içərisində maye həmişə müəyyən səviyyədə olur.

Şübhəsiz trapda ayrılan qazın miqdarı trapdakı təzyiqdən asılıdır;
təzyiq az olduqca daha çox qaz ayrılar. Trapdakı təzyiq, ondan sonra
qazın harada işlədiləcəyindən də asılıdır; yüksək təzyiqli qaz kəmər
vasitəsilə uzaq yerə göndərilə bilər, həmçinin ondan sıxılmış qazdan
başqa (kompressor) quyularda maye çıxarmaq üçün işlək qaz kimi
də istifadə etmək olar.
Trapda qazın bir hissəsi ayrılmayıb neftdə həll olmuş halda qalır
və yalnız nisbətən alçaq təzyiqdə ayrıla bilər; belə halda qazı daha
yaxşı ayırmaq üçün çoxpilləli separasiya tətbiq olunur, yəni qaz
əvvəlcə yüksək təzyiq altında (yüksək təzyiqli trapda) ayrılır, sonra
bu trapdan çıxan neft orta və alçaq təzyiqli trapa göndərilir.
Fontan trapı bir və bəzən bir neçə quyunun birlikdə hasilatını
ayırır.
134-cü şəkildə mədənlərdə geniş yayılmış traplardan alçaq
təzyiqli TQ-1400-6 trapın sxemi göstərilmişdir. Quyunun məhsulu
trapın gövdəsinə yanakı birləşdirilmiş 4" boru ilə (4) daxil olur.
Axını yönəltmək üçün novabənzər hissə (5) vardır. Qum, gövdəni
yeməsin deyə divara xüsusi qumdöyən (6) qaynaqlanmışdır. Trapda
qazı lazımi istiqamətdə hərəkət etdirmək üçün yönəldicilər (1 və 2)
qurulur; qaz onların yanından qaz borusuna (3) keçir. Bu boruya
yandan (8) qoruyucu klapan (7) bağlanmışdır. Trapı təmizləyə
bilmək üçün giriş (70) vardır, digər atqı xətti isə (15) trapdakı qumu
134-cü şəkil. Alçaq təzyiqli trap:

1, 2 - yönəldicilər; 3 - qaz borusu; 4 - quyu məhsulunun daxil olduğu yer; 5 - nov;
6 - qumdöyən; 7 - qoruyucu klapan; 8 - çıxış borusu; 9 - səviyyəni tənzim edən üzgəc;
10 - giriş; 11 - təzyiqin tənzimləyicisi; 12 - klapan; 13 - neft üçün çıxış xətti;
14 - qızdırıcı boru; 15 - siyirtməli çıxış borusu; 16 - metal altlıq.
259
və lehməni yuyub təmizləmək üçündur. Trapın gövdəsi metal altlıq

(16) üzərində qurulur.
Trap belə işləyir. Qazlı maye qarışığı quyudan boru (4) vasitəsilə
trapa daxil olub, novdan (5) keçir; mərkəzdənqaçma qüvvəsi təsiri
altında neft trapın divarları ilə axır və öz ağırlığı ilə aşağı süzülüb
atqı xəttinə (13) keçir, qaz isə trapın mərkəzi hissəsi ilə yuxarı qalxır
və yönəldicilərin (1və 2) yanından keçərək qaz borusuna daxil olur.
Trapın neft xəttində (13) səviyyəni tənzim edən klapan qurulur; bu
klapan səviyyəni tənzim edən üzgəc vasitəsilə idarə olunur. Üzgəc
trapda mayeni avtomatik surətdə həmişə eyni səviyyədə saxlayır ki,
bu da qazın neft xəttinə və neftin qaz xəttinə keçməsinin qarşısını
almış olur.
Gövdənin aşağasında, lazım gələndə, mayeni qızdırmaq üçün
boru (14) quraşdırılmışdır.
Neftölçən şüşədən istifadə edərək quyunun gündəlik hasilatını
bilmək olar. Trapın diametri 1.4 m, hündürlüyü 4.5 m-dir. Trap 6
atm təzyiqə hesablanmışdır.
Trap səviyyəni və təzyiqi tənzim edən avtomatik cihazlarla
avtomatik olaraq işləyir.
§ 5. FONTAN QUYUSUNA QULLUQ EDİLMƏSİ

Fontan quyusuna qulluq etmək aşağıdakı işləri görmək deməkdir:
a) quyunu tədqiq etmək, b) quyunun işləməsini tənzim etmək, c)
quyunun və avadanlığın müntəzəm işləməsinə göz yetirmək, ç)
təmir işlərini görmək və ğ) quyunun normal işi pozulduqda onu bu
və ya digər yolla bərpa etmək.
Fontan quyusunun tənzimi haqqında gələcəkdə ayrıca
danışacayıq. Quyunun işini tənzim etmək-quyu ağzında ştuser və ya
trap vasitəsilə lazımi qədər əks təzyiq yaratmaqdan ibarətdir.
Quyunu aparılmış tədqiqata əsasən tənzim edirlər, çünki layda şərait
dəyişdiyindən optimal rejim də dəyişir; bundan başqa ştuserlə tənzim
edəndə, o yeyilir, axıntının keçdiyi sahə böyüyür; buna ğörə quyuya
nəzarət yetirmək, daha doğrusu quyuağzı təzyiqini vaxtaşırı bərpa
etmək, yaxud müəyyən qədər hasilat alınmasına nail olmaq lazım gəlir.
Quyuya müntəzəm göz yetirmək-boruarxası, halqavarı fəzadakı
(iki cərgə boru endiriləndə), bufer və trapdakı təzyiqlərə, neft və
qaz hasilatına, suyun və qumun faizinə fikir vermək və nəhayət
avadanlığın-yerüstü avadanlığın, atqı xəttinin və s. saz olmasına
nəzarət yetirməkdən ibarətdir.
Cari təmir dedikdə avadanlığın işində hər cür qüsurları, məsələn,
birləşmələrdəki sızmanı, bu və ya başqa hissənin yeyilməsini və s.
aradan qaldırmaq nəzərdə tutulur.
Quyunun normal işinin pozulmasını quyu üstündə (bufer və
boruarxası) təzyiqlərin dəyişməsi ilə, həmçinin neft hasilatının,
suyun və qumun faizi ilə bilirlər.
Əgər boruarxası təzyiq tədricən artırsa, buferdəki təzyiq düşürsə,
260
bu zaman neft hasilatının azalması fontan borularının tutulduğunu,

məsələn, parafinləşdiyini bildirir; əgər həm boruarxası, həm də
bufer təzyiqləri artır, lakin hasilat azalırsa, onda ya borular tutulmuş
(məsələn, parafinləşmiş), ya da atqı xətti və ya ştuser tutulmuşdur.
Son halda quyu o biri atqı xəttinə keçirilməli və ştuserin işi qaydaya
salınmalıdır.
Boruarxası təzyiqin xeyli aşağı düşməsi quyudibində qum
tıxacının əmələ gəldiyini, ya da suyun çoxaldığını bildirir; quyunun
məhsulunu ölçməklə, ya da axıntıdan nümunə göturməklə suyun
gəlməsini asan bilmək olar. Su gəlmişsə, buferdə təzyiqi artırmaq
yolu ilə quyudibinə təzyiqi çoxaltmaq lazımdır. Bundan başqa suyun
xarakteri və onun hansı yolla axıb gəlməsi səbəbi aydınlaşdırılmalıdır.
Əgər boruarxası təzyiqin düşməsi qum tıxacının əmələ gəlməsi ilə
əlaqədardırsa, onda quyunu dayandırmadan qum tıxacını təmizləmə
üsullarına əl atmaq lazımdır. Şübhəsiz ki, bu üsullar quyuda mayenin
sürətini artırmaqla əlaqədar olmalıdır; sürəti artırmaq üçün maye
hasilatı artırılmalı, bunun üçün isə quyudibinə təzyiq azaldılmalıdır;
son halda bufer təzyiqini azaltmaq lazım gəlir. Əgər quyuağzı
təzyiqini aşağı salmaq lazımi nəticə verməsə, onda fontan zəifləyən
zaman quyuda təzyiqi artırmaq ücün quyunu bağlamaq lazımdır. Bu
zaman təzyiq artarsa, deməli, qum tıxacı layı quyudan ayırmamışdır.
Belə ki, quyunu açanda o, şiddətlə fontan vurmalıdır. Bu halda axın,
tıxacı əmələ gətirən qumu quyuağzına ata bilər.
Bu üsul da kömək etməzsə, onda quyudibi təzyiqini azaltmaq
üçün bufer təzyiqini aşağı salmaqla yanaşı, halqavarı fəzadan hava
və ya qaz vurmaq lazım gəlir. Hava yol tapıb quyuağzından çıxanda
eyni zamanda boru arxasına neft vurmaq da yaxşı nəticə verir.
Bütün bu işləri görərkən, neftin və suyun, məsələn, quyudibindən
yer üstünə axması üçün xeyli vaxt lazım gəldiyini yaddan çıxarmaq
olmaz (dərin quyularda bu vaxt saatlarla ölçülür). Bütün bu üsullar
müsbət nəticə verməzsə, qum tıxacını təmizləmək, yaxud yumaq
lazımdır ki, bu haqda sonra bəhs ediləcək.
Axında qumun faizi artanda, onu azaltmaq üçün tədbirlər
görülməlidir. Belə ki, həm quyuda tıxac yaranması, həm də layda
böyük boşluq—kaha əmələ gəlməsi nöqteyi-nəzərındən qumun çox
gəlməsi təhlükəlidir (son halda, məsələn, quyunun dibi uçub kəməri
əzə bilər).
Depressiyanı dəyişdirmək, yəni quyudibinə təzyiqi artırmaqla
qumun miqdarını azaltmaq olar lakin, bu həmişə müsbət nəticə
vermir, belə ki, depressiyanı azaltmaq hasilatın enməsinə, quyuda
axın sürətinin azalmasına səbəb olur ki, bu da tıxac yaranması
ehtimalını artırır; buna görə də qumun faizini azaltmaq məqsədi ilə
yerüstü təzyiqin və buna müvafiq dib təzyiqinin artırılmasını yalnız
fontanın nisbətən müntəzəm, döyüntüsüz vurduğu hallarda tətbiq
etmək olar; bundan əlavə təzyiq də tədricən artırılmalıdır.
Sonuncu tədbir həyata keçiriləndə döyüntü olarsa və fontanın
261
kəsildiyi hiss edilməzsə; onda

yerüstü təzyiqin artırılması
dayandırılmalı və quyunun
fontanvurma dərəcəsindən
asılı olaraq yerüstü təzyiq
hətta azaldılmalıdır.
Fontan quyusuna qulluq
edilməsi ilə əlaqədar olaraq
quyuda bir sıra əngəllərin
baş verə biləcəyini qeyd
etməliyik. Bunlardan,
məsələn, parafinli neftlərin
çıxarılması zamanı istər
qaldırıcı borularda, istərsə 135-ci şəkil. Qaldırıcı boyunca qumun
yerüstü avadanlıqda həcmi konsetrasiyasının dəyişməsi sxemi
parafinin çökməsini, neftin
su ilə birlikdə hərəkəti zamanı emulsiyalı qarışığın yaranmasını,
qumun neftdə yaxud neft-su qarışığında hərəkət edərkən müxtəlif
səbəbdən qum tıxacı və s. əmələ gətirməsini və başqalarını göstərə
bilərik. Bütün bu əngəllərə neft quyularının kompressor üsulu
ilə istismarında da təsadüf edilir; bu halda qısa da olsa, IX fəsildə
danışılır (həmin qeydlər fontan istismarına da aiddir).
Buradaca neftlə birlikdə quyuya gələn qumun yerüstünə
çıxarılması ilə əlaqədar olan bir məsələni ayrıca şərh etməliyik.
Kövrək süxurlardan ibarət olan yataqları istismar edərkən, qumun
mayedə ax həcmi konsentrasiyası (birinci kitabın VII fəslinin ikinci
paraqrafına bax) bəzi hallarda elə böyük qiymətə çatır ki, hər hansı
bir səbəbdən quyunu qısa müddətə dayandıranda belə, müxtəlif
əngəllər törənə bilir.
Qumun yaxşı çıxarılması məqsədi ilə fontan boruları adətən,
süzgəcin yuxarı dəliyinədək, bəzən daha aşağı endirilir. Bununla
əlaqədar olaraq fontanvuran quyuda süzgəcin yuxarı dəliyindən ta
quyunun ağzınadək qumun həcmini hesablamaq lazım gəlir (135-
ci şəkildə qaldırıcının həm p≥pd, həm də p<pd hissəsində təzyiqin
paylanması düz xətt qanunu ilə
qəbul edilmişdir). ∗
Əgər p≥pd hissəsində ωq 〉ω
şərti ödənilirsə, onda qumun
həcmi konsentrasiyası tam
müəyyən bir a* kəmiyyətinə
qədər azalacaq (həmin kəsikdəki
təzyiqi p* ilə işarə edək) və
yuxarıda isə ax=a*=const
olacaqdır (ax, a* və w* haqqında
birinci kitabın VII fəslinə bax, 136-cı şəkil. a ilə w* və w*
ωG isə quyunun gündəlik ilə a* arasında asılılıq
262
Qq hasilatına müvafiq olan ölçüsüz surətdir). a0 ilə ω* və ω* ilə a*

arasında asılılıq 136-cı şəkildə verilmişdir (eyni zamanda birinci
kitabdakı 160-cı şəklə bax).
Burada iki hal ola bilər: 1) ωq ≥ ω*, 2) ωq <ω*.
I hal (ωq ≥ ω*). Süzgəcin yuxarı dəliyindən qaldırıcı boruların
başmağınadək qumun həcmi:
V1b = Fihba* (VIII.36)
burada Fi - istismar kəmərinin en kəsiyi sahəsidir. Qaldırıcı
borulardakı qumun həcmi isə belə tapılar:

V1q F
= l1 + 0.5l2
f pq.a ( )  α ∗
, (VIII.37)

 ( )  1 − α
ϕ pq . a
∗
burada
f ( p ) = ( 2 + Qo ) po + ( 2 − kpo ) p; ϕ ( p ) = ( 1 + Qo ) po + ( 1 − kpo ) p;
pbas − pd  πλ Qq  l = L − l
2
l1 = ; 1+ ; 2 1
γn  4d F 2.5 

λ - hidravlik müqavimət əmsalı;
γn - qazla doymuş neftin xüsusi çəkisi;
k - qazın mayedə həllolma əmsalı (qaldırıcının pq.a ilə p=pd təzyiqli
kəsikləri arasında k-nın orta qiyməti götürülür).
p0 - atmosfer təzyiqi;
L - qaldırıcının uzunluğudur.
∗
Beləliklə, ωq ≥ ω halında quyudakı qumun ümumi həcmi:
V1 = V1b +V1q (VIII.38)

olur.
II hal (ωq<ω*). Süzgəcin yuxarı dəliyindən qaldırıcı boruların
başmağınadək qumun həcmi (135-ci şəklə bax):
V2b = Fi hbα b , (VIII.39)
burada ab - quyunun hb hissəsində qumun həcmi konsentrasiyasıdır.
Qaldırıcı borularda qumun həcmi belə tapılır:

 
 α x1

 p + p∗  α + α ∗ l1 − l∗  po + p∗ po + pq.a  α ∗  ,(VIII.40)
V= F  l + 0.5 l ∗
1 + o  x1
+  +  
2q 1
 1 − α x1 
 ( )
ϕ p∗  2 − α x1 − α
∗
2  ϕ p∗
 ( ) ( )
ϕ pq.a  1 − α 

∗

burada
pd − p∗ ωq∗ 1 + Qo ( 1 − α ∗ ) − ω ∗ 
l∗ = l ; p∗ = po
p − pq . a 2 ω ∗ − ωq 1 − kpo ( 1 − α ∗ ) 
Beləliklə, ωq<ω* halında quyudakı qumun ümumi həcmi

V 2 = V2 b + V 2 q
(VIII.41)
ifadəsi ilə tapılır.
Qumun tamamilə çökməsi hər hansı bir səbəbdən quyunun
263
dayandırılması ilə əlaqədardır. Tamamilə çökmə müddəti (t)

maye və qumun fiziki xassələrindən başqa, bir də qumun həcmi
konsentrasiyasından (ax) asılıdır. Fontan quyusu dayandırılanda
qum həm maye-qum qarışığında, həm də maye-qaz-qum qarışığında
çökməli olur. Sadə olsun deyə qum dənələrinin yalnız maye-qum
qarışığında çökməsi nəzərdən keçirilmiş və t, ax, ilə d arasındakı
asılılığa əsasən 137-ci şəkildə 100 m mayedə özlülüyü 20 sp olan
mayedə qumun çökməsi müddəti qrafiki olaraq göstərilmişdir
(d-qum dənəciklərinin diametridir).
Nümunə üçün süzgəcin yuxarı dəliyindən qaldırıcının
başmağınadək və qaldırıcı borularda aşağıdakı şərtlərə əsasən
qumun həcmini və onun çökmə müddətini tapaq: Qq=40 m3/gün,
Q0=58 m3/m3 pd=100.9 atm, pq.a=9 atm, pbas=74.5 atm, L=1234 m, hb=20
m, k=0.7817, γ n =0.87 q/sm3, η =20 sp, istismar kəmərinin diametri 6",
fontan qaldırıcısının diametri 4", d=0.4 mm, α0 =2.0%.
∗
136-cı şəkildən ω ∗ =2.3 və α =3.2 qiymətlərini tapırıq. ωq -ni birinci
kitabdakı (VII.72)—(VII.78) düsturlarına əsasən hesablasaq, bizim
götürdüyümüz hal üçün qaldırıcı borularda və istismar kəmərində,
müvafiq olaraq 14 və 5 qiymətlərini alırıq. Deməli, ωq 〉ω ∗ və qumun
həcmini (VIII.36) və (VIII.37) düsturları ilə tapmaq lazımdır: V1.b=0.011
m3, l1=307 m, l2=927 m, V1q=0.220 m. Bu həcmdən 80.0 m3 u maye-
qum qarışığında p ≥ pd , 0.140 m3-u isə maye-qaz-qum qarışığındadır
(p<pd). (VIII.38) ifadəsinə əsasən qumun ümumi həcmi V1=0.231 m3.
Onda qumun tamamilə çökəcəyi halda yaranacaq qum tıxacının
hündürlüyü (ht) belə tapılır: V
ht = 1 (VIII.42)
Fiα t
Tıxacın məsaməliliyini m=0.4,
yəni at=0.6 qəbul etsək, ht=20.7 m
alarıq. Deməli, qum tamamilə çöksə,
6" kəmərdə yüksəkliyi 20.7 m olan
tıxac əmələ gətirər. 137-ci şəkildən
görünür ki, 0.4 mm diametrli
qum dənələrinin konsentrasiyası
α x = α ∗ = 3.2 0 0 olan zaman 5 saata
çökür (100 m maye sütunu hesabı
ilə).
Qumun tamamilə çökməsi
müddətinin (tç) təyin edilməsindən
danışarkən göstərməliyik ki, əgər
qaldırıcıda bütünlüklə maye-
qum qarışığı olsaydı, onda
tç=(1234/100)·5=62 saat alınardı.
Şübhəsiz ki, bu müddət həqiqi
137-ci şəkil. çökmə müddətindən çoxdur. Əslində
t, a və d arasında asılılıq qaldırıcının yuxarı hissəsində p<pd
264
maye-qaz-qum qarışığı vardır ki, quyu dayanan zaman qaz mayedən

ayrılandan sonra həmin qarışıq qaldırıcı boruda aşağıdakı yüksəkliyi
tutacaqdır:
l2′ = l2 ∆ or = 0.5l2
(
)
f pq.a
(VIII.43)
ϕ (p )
q.a
burada Δor - qaldırıcının pd≥p≥pq.a hissəsində qazlı maye qarışığının

orta mayeliliyi adlanır.
Araşdırdığımız misalda l2`=540 m alınır. Deməli, qaldırıcıda
mayenin ümumi yüksəkliyi 850 m olur, buna müvafiq olaraq, qumun
tamamilə çökmə müddəti (850/100)·5≈43 saat alınır. Şübhəsiz ki, bu
müddət həqiqi çökmə müddətindən azdır.
Beləliklə, qumun həqiqi çökmə müddəti:
43 saat < tc < 62 saat

edəcəkdir. Gətirdiyimiz misaldan aydın olur ki, fontan vuran quyuda
qumun həcminin, eləcə də onun çökmə müddətinin təyini müəyyən
əməli əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, hər hansı bir səbəbdən quyunun
dayandırılması üzündən qumlu qarışıqla boru arasındakı ilişmə
qüvvəsindən asılı olaraq, bəzi hallarda qaldırıcı tutula bilər. Bu
hal, xüsusən qaldırıcı boruların süzgəcin yuxarı dəliyindən aşağıya
endirildiyi halda daha mürəkkəb əngəllərə gətirib çıxara bilər.
Fontan quyusuna qulluq edilməsindən danışarkən, nəhayət
göstərməliyik ki, bütün təmir işləri və dəyişikliklər mütləq səliqəli
qeyd olunmalıdır. Bu, bir tərəfdən həmin quyuda görülən tədbirlərin
necə nəticələndiyini izləməyə, digər tərəfdən lazım gələndə, bu
məlumatdan eyni şəraitdə işləyən o biri quyular üçün optimal rejim
yaradılmasına kömək edir.
265
IX fəsil. Quyuların kompressor üsulu ilə istismarı
IX Fəsil
QUYULARIN KOMPRESSOR ÜSULU İLƏ İSTİSMARI
§ 1. QAZ-HAVA QALDIRICILARI
Neft quyularının kompressor üsulu ilə istismarı fontanvurmanın
təbii davamıdır. Belə ki, fontanvurmanın sonunda quyuya gələn lay
enerjisi o qədər azalmış olur ki, o, lazımi qədər mayeni yer üstünə
çıxarmaq üçün kifayət etmir və xaricdən enerji əlavə etmək lazım
gəlir. Bunun üçün lay qazına kömək olaraq qaldırıcı boruların
başmağına kompressor vasitəsilə sıxılmış qaz və ya hava gətirilir.
Əgər quyuya sıxılmış qaz vurulursa, bu qurğuya—qazlift, hava
vurulursa - erlift deyilir. Bəzi hallarda lay enerjisinin azlığı üzündən
erqazlift quyunun işə salındığı ilk gündən tətbiq edilir.
Qeyd etməliyik ki, sıxılmış qazla quyudan neft çıxarılması ilk
dəfə V.Q.Şuxov tərəfindən 1897-ci ildə Bakı mədənlərində tətbiq
edilmişdir.
Mayeni sıxılmış qazla quyudan qaldırmaqdan ötrü, birincisi
yüksək təzyiqli qazı vermək, ikincisi isə mayeni yer üstünə qaldırmaq
üçün iki kanal lazımdır. Qaz-hava qaldırıcıları quyuya endirilən boru
kəmərinin sayından və yerləşdirilməsindən, həmçinin işlək qazın və
qazla neft qarışığının hərəkət istiqamətindən asılı olaraq, müxtəlif
tipli olur.
Qaz-hava qaldırıcıları bir cərgə, ya da iki cərgə boru kəmərindən
ibarət olur; birinci halda qaldırıcıya bircərgəli, ikinci halda isə
ikicərgəli deyilir. Quyuya işlək qazın vurulmasından asılı olaraq
halqavarı və mərkəzi sistemlər vardır.
İkicərgəli qaldırıcıda quyuya iki konsentrik boru kəməri endirilir
ki, xaricdəkinə (böyük diametrliyə) birinci cərgə, içəridəkinə (kiçik
diametrliyə) isə ikinci cərgə deyilir.
Erqazlift dedikdə ya qazlift, ya da erlift nəzərdə tutulur. Aşağıda
qaz vurulmasından danışanda havanı da nəzərdə tutmaq lazımdır.
Halqavarı sistemdə işlək qaz halqavarı fəzaya, daha doğrusu
ikicərgəli qaldırıcıda - birinci və ikinci cərgələr arasına, bircərgəli
qaldırıcıda isə istismar kəməri ilə qaldırıcı arasına vurulur. Maye
ikicərgəli qaldırıcıda - içəridəki (kiçik diametrli) qaldırıcı boruların
içərisi ilə, bircərgəlidə isə qaldırıcının içərisi ilə qalxır. Bu cür qaz-
266
138-ci şəkil. Qaz-hava qaldırıcıları:

a—ikicərgəli qaldırıçı; b—işlək qazın halqavarı sisqemlə verildiyi bircərgəli qaldırıcı;
v—cərgəyarım qaldırıcı; q—işlək qazın mərkəzi sistemlə verildiyi bircərgəli qaldırıcı
hava qaldırıcıları mədənlərdə çox geniş yayılmışdır.

138-ci şəkildə müxtəlif qaz-hava qaldırıcıları göstərilmişdir.
Şəkildə hər bir cərgəsi başdan-başa eyni diametrli borulardan ibarət
olan ikicərgəli qaldırıcı (138-ci a şəkli), bircərgəli qaldırıcı (138-ci b
şəkli) birinci cərgəsi pilləli olan qaldırıcı (buna bəzən cərgəyarım
qaldırıcı deyirlər, 138-ci v şəkli) bunların hər üçündə işlək qaz
halqavarı sistemlə verilir; nəhayət mərkəzi sistem adlanan
bircərgəli qaldırıcı (138-ci q şəkli) göstərilmişdir.
İkicərgəli qaldırıсıda birinсi (xariсi) cərgə borunu, adətən, qumu
yaxşı qaldırmaq məqsədilə mümkün qədər dərinə, ta süzgəcədək
endirirlər, ikinсi cərgənin dərinliyi isə quyunun xarakterindən və
kompressorun təzyiqindən asılı olaraq seçilir.
Cərgəyarım qaldırıcıda qaldırıсı borular birinci cərgədə böyük
diametrdən kiçiyinə keçən yerdə qoyulmuş keçiriciyədək endirilir;
elə buna görə də həmin keçiricini qaldırıсının endiriləсəyi dərinlikdə
saxlayırlar. Keçirici ilə qaldırıcının başmağı arasındakı məsafə
mümkün qədər az olmalıdır. Belə ki, əgər bu məsafə böyük və
qaldırılan maye qumlu olduqda, kiçik diametrdən böyüyünə keçəndə
sürətin azalması üzündən keçirici olan yerdə qum çöküb, qaldırıcının
işini poza bilər.
Cərgəyarım qaldırıcının üstünlüyü qumu yaxşı çıxarması
(boruların diametri kiçik olduğundan qarışıq böyük sürətlə hərəkət
edir), borunun tutulması imkanının azalması, bütün qurğunun
nisbətən yüngül olmasındadır.
Bircərgəli qaldırıcıda hava borularının vəzifəsini istismar kəməri
görür, maye isə qaldırıcının içərisi ilə qalxır. Şəkildən göründüyü
kimi qaldırıcı bircərgəli olduqda quyudakı mayenin səviyyəsi əslində
qaldırıcı boruların başmağındadır. İşlək qaz, halqavarı sistemlə
veriləndə - halqavarı fəzada sıxılmış qaz, qaldırıcı borularda isə
qazla maye qarışığı olacaqdır; işlək qaz mərkəzi sistemlə veriləndə,
əksinə, əslində dinamik səviyyə olmayacaq; bu halda gətirilmiş
dinamik səviyyə məfhumu işlədilir; gətirilmiş dinamik səviyyə
267
dedikdə qaldırıcının başmağından yuxarı təzyiqə müvafiq maye

sütunu nəzərdə tutulur.
Bütün qaz-hava qaldırıcılarında işlək qazı vurmaq və qazlı
maye qarışığını qaldırmaq üçün quyuya endirilmiş boru kəmərləri
quyunun ağzında kipləşdirilir.
İkicərgəli və bircərgəli halqavarı və mərkəzi sistemli qaz-hava
qaldırıcılarının üstünlükləri ilə yanaşı çatışmayan cəhətləri də vardır.
İkicərgəli qaldırıcının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, maye axınının
və işlək təzyiqin döyüntüsü az olur, belə ki, burada halqavarı fəzanın
həcmi bircərgəli halqavarı sistemliyə nəzərən azdır. Bundan başqa
boruarxası fəzadakı maye sütunu da qaldırıcının daha səlis işləməsinə
kömək edir. İkicərgəli qaldırıcıda işəsalma təzyiqi bircərgəliyə
nisbətən xeyli az olur. İkicərgəli qaldırıcının nöqsanı burada quyuya
bircərgəliyə nisbətən əlavə boru kəmərinin endirilməsidir.
Bircərgəli qaldırıcının başlıca üstünlüyü quyuya bir cərgə boru
endirilməsi ilə əlaqədar olaraq metala qənaət edilməsi, həmçinin
boruların diametrini nisbətən geniş intervalda seçməyin mümkün
olmasıdır. Bircərgəli qaldırıcının nöqsanlarından biri döyüntü
ilə işləməsidir, bu da bir sıra hallarda quyudibi ətrafındakı layın
dağılması və qum tıxacının yaranmasına səbəb olur; bundan başqa
quyunu istismara verəndə işəsalma təzyiqi yüksək olur.
İşlək qazın quyuya verilməsi sisteminə gəldikdə qazın mərkəzi
sistemlə verilməsinin üstünlüyü işəsalma təzyiqinin nisbətən az
olması və istismar kəmərinin diametrinin böyüklüyündən istifadə
edilməsidir. Lakin, mərkəzi sistemlə qaz vermənin ciddi nöqsanları
da vardır. Qazla neft qarışığında qum varsa, o, halqavarı fəzada
hərəkət edərkən ikinci cərgə (hava) borularının muftalarını yeyir
və istismar kəmərini xarab edir. Bundan başqa parafin və duz
çöküntüləri ilə mübarizə çətinləşir. Buna görə işlək qazın mərkəzi
sistemlə verilməsi mədənlərdə, demək olar ki, heç tətbiq edilmir. Bu
sistemi yalnız maye qumsuz olduqda, parafin və duz çöküntüləri
əmələ gəlməsi qorxusu olmadıqda və nisbətən böyük hasilat almaq
istədikdə tətbiq etmək olar.
Mədəndə adi şəraitdə işlək qazı halqavarı sistemlə verən bircərgəli
qaz-hava qaldırıcısını tətbiq edib, onun nöqsanlarını aradan
qaldırmağa çalışmaq lazımdır.
§ 2. QAZ-HAVA QALDIRICILARININ HESABLANMASI

Kompressor qaldırıcısının məhsuldarlığı və sərf edilən enerjidən
səmərəli istifadə olunması qaldırıcının işlədiyi şəraitdən, onun
ölçülərindən (diametrindən və uzunluğundan) və nəhayət
qaldırıcının iş rejimindən asılıdır.
Quyuların kompressor üsulu ilə istismarında mayeni qaldırmaq
üçün xaricdən əlavə enerji sərf edildiyinə görə qaldırıcının işləməsi
üçün elə şərait yaratmaq lazımdır ki, mayenin qaldırılmasına ən
az enerji sərf olunsun. Məhsuldarlığa gəldikdə, qaldırıcı quyudan
268
layihədə nəzərdə tutulan, yaxud yol verilən qədər maye almağa

imkan verməlidir.
Beləliklə qaz-hava qaldırıcıları aşağıdakı tələbləri ödəməlidir:
1. mayenin çox səmərəli surətdə çıxarılmasını;
2. optimal hasilatın alınmasını.
Qaldırıcının təyin edilməli ölçüləri onun diametrindən və
uzunluğundan ibarətdir. Bu məsələ quyunun dərinliyi və diametri,
maye və qazın hasilatı, buna müvafiq quyudibi təzyiqi, həmçinin
maye və qazın fiziki xassələrinə əsasən həll olunur.
Tədqiqat göstərmişdir ki, qaldırıcının daha səmərəli işləməsi üçün
quyunun gündəlik hasilatı optimal (Qopt) olmalıdır. Lakin, lay təzyiqi
get-gedə azaldığından qaldırıcı tədricən optimal hasilatdan maksimal
hasilata (Qopt) keçirilir. Qaldırıcının Qopt rejimində işləyən dalma
dərinliyi mümkun qədər çox olmalıdır, daha doğrusu, qaldırıcının
uzunluğu təqribən quyunun dərinliyinə bərabər götürülməlidir:
L≈H (IX.1)
Qaldırıcının Q max rejimində işləməsi üçün isə:
L=2h yaxud L=2h0 (IX.2)
olmalıdır; burada L - qaldırıcının dərinliyi, m ilə;
h0 - quyunun ağzından gətirilmiş dinamik səviyyəyədək
məsafə (buna gətirilmiş dinamik səviyyə yüksəkliyi deyilir), m ilə;
h - gətirilmiş dinamik səviyyədən qaldırıcının başmağınadək
məsafədir (buna gətirilmiş dinamik səviyyə dərinliyi deyilir), m ilə.
Ümumiyyətlə,
h=
(
10 pbas − pq.a

) (IX.3)
γ
götürülür (γ - mayenin xüsusi cəkisidir). Aydındır ki, quyuağzı
təzyiq atmosfer təzyiqinə yaxın olduqda, h - qaldırıcının dinamik
səviyyədən mayeyə dalma dərinliyini bildirəcəkdir. Beləliklə:

h0 =
L− L−h
=
(
10 pbas − pq.a ) (IX.4)
(IX.2) düsturunda γ
10 pq
h=
0
H− (IX.5)
yazmaq olar. γ
Adətən, qaldırıcının uzunluğunu (IX.2) düsturundakı kimi qəbul
etmək mümkün olur, cünki ya maye sütununun gətirilmiş dinamik
yüksəkliyi gətirilmiş dinamik səviyyənin dərinliyindən az olur, ya
da quyuya vurulan qazın işlək təzyiqi (piş) kifayət qədər olmur. Belə
ki, (IX.2) düsturuna əsasən qaldırıcının optimal dərinliyə buraxılması
zamanı işlək təzyiqi, təqribən
hγ h0γ
(IX.6)
p=
is
p=
bas
=
10 10
qədərdir. Mədənlərdə piş, adətən 40 - 45 atm-dən çox olmur. Deməli,
sonuncu halda optimal uzunluqlu qaldırıcı yalnız dinamik səviyyəsi
400-450 m-dən aşağı olmayan və dərinliyi 800—900 m olan quyularda
269
mümkündur.
Qaldırıcının cox qaldırıldıqca daha səmərəli işləməsinə
baxmayaraq ya işlək təzyiqin məhdudluğu, ya da quyunun dərinliyi
üzündən əksər halda qaldırıcını optimal uzunluqda seçməyə imkan
vermir.
Əgər qaldırıcının uzunluğunu quyuya vurulan qazın işlək təzyiqi
nöqteyi-nəzərindən seçsək, onda
L= H −
10 (
pq − pbas ) (IX.7)
γ
alarıq; burada γ - sərbəst qaz yoxdursa, mayenin nisbi xüsusi cəkisi,
yaxud sərbəst qaz varsa, qarışığın orta nisbi xüsusi cəkisidir.
Onu da qeyd etməliyik ki, pbaş qaz paylayıcı budkanın əsas
kəmərində qazın təzyiqindən (piş) 3—4 atm az götürülür (bu rəqəm
qazın paylayıcı budkadan quyuya qədər yol boyunca və quyuda
hərəkətinə sərf olunan təzyiq düşküsünü nəzərə alır), yəni:
pbas = pis - 4 atm , (IX.8)
sərbəst qaz olmasa, (IX.7) düsturundakı γ -nı tapmaq cox da çətin
deyildir, sərbəst qaz olanda isə qarışığın orta xüsusi çəkisini təqribən
quyu dibindəki
(γq) və qaldırıcının başmağındakı (γbaş) xüsusi cəkilərin orta
qiyməti kimi belə tapmaq olar: γ + γ
γ=
q bas
(IX.9)
2
burada Q + 43.2d 2γ
γq = γ
(
Qn G
− α pq γ ) + 43.2d 2γ
(IX.10)
pq.d + 1 γ n
Q + 43.2d 2γ
γ bas = γ (IX.11)
Qn ( G − α pbas ) γ
+ 43.2d γ
2
pbas + 1 γn
burada Q - maye hasilatı, t/gün ilə;
Qn - neft hasilatı, t/gün ilə;
G - neftə nisbətən qaz amili, m3/t ilə;
a - qazın həllolma əmsalı, m3/t-at ilə;
d - quyunun, yaxud hava vurulan borunun diametri, düymə ilə;
γ - mayenin nisbi xüsusi cəkisi;
γn - neftin nisbi xüsusi cəkisidir.
Nəhayət, əgər pbaş≥pq olarsa, onda qaldırıcının uzunluğu quyunun
dərinliyi ilə məhdudlaşar:
L = H - hd (IX.12)
burada hd - quyunun dibindən süzgəcin yuxarı dəliyinədək məsafədir,
m ilə.
Deməli, qaldırıcını maksimal uzunluqda seçmək lazımdır, lakin
bəzi səbəblərə görə onu qısa götürməli oluruq.
Qaldırıcının diametrini (VIII.28) düsturu ilə, yəni VIII fəsildə
270
göstərilən kimi seçmək lazımdır.

Təyin olunmuş qədər maye hasilatı almaq üçün qazın sərfini
A.P.Krılov düsturu ilə hesablayaq. Əgər qaldırıcı optimal rejimdə
işləyirsə, onda qazın xüsusi sərfi (VIII.9) düsturu ilə, maksimal
rejimdə işlədikdə isə (VIII.25) düsturu ilə tapılır.
Qeyd etməliyik ki, qaldırıcının vahid uzunluğuna düşən basqını
ε=
( )
10 pbas − pq.a (IX.13)
γL
kimi ifadə etsək, onda nisbi dalma dərinliyi
h
ε= (IX.14)
L
olar. Bu halda (VIII.24)—(VIII.27) düsturları müvafiq surətdə belə

ifadə olunar: 78d 3 h1.5γ
= Qmax = 78d 3ε 1.5γ
L1.5 . (IX.15)
78d 3 h1.5 ( L − h ) γ .
= Qopt =2.5
78d 3ε 1.5 ( 1 − ε ) γ
L (IX.16)
2
0.077 L 0.077 L
=Gmax =
p
ε (IX.17)
d 0.5 h lg bas d 0.5ε lg 1
pq.a ε2
0.077 L ( L − h ) 0.077 L ( 1 − ε )
=Gopt =
p ε (IX.18)
d 0.5 h lg bas d 0.5ε lg 1
pq . a ε2
Son ifadələrdə
10 p1 10p2 (IX.19)
ε1 = ; ε2 =
γ γ
(IX.15) və (IX. 16) ifadələrini Q=f(ε) şəklində d=21/2" və γ=0.9 halı
üçün qrafik surətdə ifadə etsək (139-cu şəkil), görərik ki, ε-un artması
ilə qaldırıcının maksimal
buraxma qabiliyyəti də artır.
Lakin qarışığın optimal rejimdə
hərəkəti zamanı maksimum
vəziyyət yaranır; belə ki,
şəkildən göründüyü kimi 21/2"
qaldırıcıda əgər ε ≅ 0,6 olarsa,
optimal rejimdə 200 m3/gün
qədər maksimal hasilat almaq
olar. Bu o deməkdir ki, optimal
rejimdə işləyən qaldırıcıda
maksimal hasilat almaq
istəyiriksə, ε-un qiyməti ~0.6-ya 139-cu şəkil. 2 1/2" qaldırıcının nisbi
bərabər olmalıdır. dalma dərinliyindən asılı olaraq
Başqa diametrli qaldırıcılar Qmaks və Qopt dəyişməsi.
271
üçün də belə bir nəticə

alınacaqdır: diametr artdıqca
maksimal hasilatın mütləq
qiyməti də çoxalacaqdır.
Boruda qarışığın hərəkəti
zamanı xüsusi enerji sərfinin
dəyişməsinə gəldikdə isə
hesablamalar göstərir ki,
qaldırıcının optimal rejimində ε
artdıqca xüsusi enerji sərfi eyni
qaydada azalır; qaldırıcının
maksimal hasilat rejimində isə
ε=0.5 olanda, xüsusi enerjinin
sərfi minimum olur.
140-ci şəkil. Kompressor qaldırıcısını Quyuya neftlə birlikdə
hesablamaq üçün nomoqram qaz da gəlir və o mayenin
qaldırılmasında müəyyən iş
görür. Buna görə quyuya vurulacaq qazın xüsusi sərfi (R0vur)
hesablanmış xüsusi sərfilə (R0) quyunun qaz amilinin fərqi kimi
götürülməlidir:
R0vur = R0 - G0 (IX.20)
Qazın həll olunduğunu və mayedəki suyu nəzərə alsaq, quyuya
vurulacaq qazın sərfi belə hesablanır:
α  pq + pq.a   n 
R0 vur
= R0 − R0 ef = R0 − G0 +  − 1   1 − su  (IX.21)

ε 2 
  100 
Mədəndə quyuya vurulacaq qazın saatlıq sərfini (m3/saat) tapmaq
lazım gəlir: R Q
R0` vur = 0 vur
(IX.22)
24
Qopt və Qmax rejimlərdə kompressor qaldırıcısının hesablanmasını
sürətləndirmək və asanlaşdırmaq məqsədi ilə yuxarıdakı düsturlara
əsasən nomoqram tərtib olunmuşdur (140-cı şəkilə bax).
§ 3. KOMPRESSOR QUYUSUNUN İŞƏ SALINMASI,

İŞƏSALMA TƏZYİQİNİN HESABLANMASI
Neft quyusunu bəzən əvvəldən kompressor üsulu ilə istismar
edirlər. Bu zaman quyunu yuduqdan və oraya qaldırıcı endirildikdən
sonra quyuda maye müəyyən bir səviyyədə durur ki, bu da ya statik
səviyyəyə bərabər və ya ondan bir qədər çox olur. Şübhəsiz ki, istər
qaldırıcı borularda, istərsə də halqavarı fəzada, ikicərgəli qaldırıcıda
isə boruarxası fəzada da, maye eyni bir səviyyədə duracaqdır.
Quyunu istismara vermək üçün işlək qazı qaldırıcının başmağına
vurmaq, bunun üçün isə əvvəlcə işlək qaz gələn yolda mayeni
başmağadək sıxışdırmaq lazımdır.
Kompressor quyusu hər hansı bir səbəbə görə dayanandan
272
sonra onu yenidən istismara

vermək istəyəndə də belə olur;
aydındır ki, quyudan maye
çıxarılmayanda orada maye
statik səviyyə dərinliyində
olur.
Quyunu istismara vermək
üçün işlək qazın nə qədər
maksimal təzyiqlə vurulacağını
nəzərdən keçirək. Yaxşı
aydın olsun deyə, ikicərgəli
qaldırıcını araşdıraq (141-ci
şəkil).
Şəkildən göründüyü kimi
(141-ci a şəkli) sıxılmış qazı 141-ci şəkil. İçəsalma təzyiqinin
vurmazdan əvvəl bütün hesabına dair
borularda səviyyə eynidir. Əgər
halqavarı fəzaya qaz vursaq, o, mayeni aşağı basacaq və qaldırıcıda,
həmçinin boruarxası fəzada maye səviyyəsi yüksələcəkdir. Bu zaman
quyudibinə düşən təzyiq, lay təzyiqindən çox olacağından mayenin
bir hissəsi laya keçəcəkdir. Nəticədə halqavarı fəzadakı maye
bütünlüklə sıxışdırıldıqdan sonra onun bir hissəsi qaldırıcı boruda
və boruarxası fəzada yığılacaqdır (141-ci b şəkli, Δh yüksəkliyi), bir
qismi də laya keçəcəkdir (laya keçən mayenin miqdarı sıxışdırmanın
sürətindən və quyunun məhsuldarlıq əmsalından asılıdır).
Qaz başmağa çatandan sonra yalnız qaldırıcı borulara daxil olacaq
və oradakı mayeni qaldırmağa başlayacaqdır. O, quyuağzına çatıb
atqı xəttinə atılandan sonra başmaqda təzyiq düşməyə başlayacaq,
bu halda boruarxasındakı maye qaldırıcının başmağına axmağa
başlayacaq və qaz tərəfindən quyunun ağzına qaldırılacaqdır.
Nəticədə quyudibinə düşən təzyiq azalacaq və o, lay təzyiqindən az
olanda laydan quyuya maye axmağa başlayacaqdır. Həmin maye
də qaldırıcıda qaz tərəfindən quyunun ağzına atılacaqdır. Beləliklə,
lay və qaldırıcının birgə işi nəticəsində axırda hər hansı bir dib
təzyiqi və eləcə də qaldırıcının başmağında müəyyən başmaq təzyiqi
yaranacaqdır.
Mayenin atqı xəttinə atıldığı vaxt quyuya vurulan qazın maksimal
təzyiqi işəsalma təzyiqi adlanır.
141-ci şəkildəki sxemdən göründüyü kimi işəsalma təzyiqi
qaldırıcının quruluşundan, onun endirilmə dərinliyindən, istismar
kəmərinin diametrindən və statik səviyyənin vəziyyətindən asılıdır.
İkicərgəli qaldırıcıdan işlək qazı halqavarı fəzadan vuranda
işəsalma təzyiqi, təqribi olaraq:
h′γ D2
pi .s = (IX.23)
ifadəsi ilə tapılır; 10 D 2 − dv2 + d 2
burada h’—qaldırıcı boruların statik səviyyədən aşağı endirildiyi
273
dərinlik, m ilə;
D, dv, d—müvafiq olaraq, istismar kəmərinin, hava vurulan
boruların və qaldırıcının diametri (düsturda diametrlərin
kvadratlarının nisbəti olduğundan, onların hansı ölçüdə
götürülməsinin fərqi yoxdur);
γ - mayenin nisbi xüsusi çəkisidir.
(IX.23) ifadəsi boru arxasında atmosfer təzyiqi olduğu və mayenin
laya keçmədiyi hal üçün yazılmışdır.
Bircərgəli qaldırıcıda hava halqavarı fəzadan vurulanda işəsalma
təzyiqi belə tapılır: h′γ D 2
pi .s = (IX.24)
10 d 2
Son halda qaz mərkəzi sistemlə vurulsa, işəsalma təzyiqi belə
hesablanar: h′γ D 2
pi .s = (IX.25)
10 D 2 − d 2
(IX.23), (IX.24) və (IX.25) düsturları h’<L halı üçün yazılmışdır.
Aydındır ki, əgər h’>L olarsa, yəni qaldırıcıya sıxışdırılan maye, qaz
hələ başmağa çatmazdan əvvəl quyunun ağzından xaricə atılsa,
işəsalma təzyiqi qaldırıcıdakı maye sütununun təzyiqinə müvafiq
olmalıdır: Lγ
pi . s =
max
10 (IX.26)
İşəsalma təzyiqi bundan çox ola bilməz.
Fərz edək ki, sıxılmış qaz halqavarı fəzadakı mayeni tədricən
sıxışdırır və layın keçiriciliyi çox olduğundan (məhsuldarlıq əmsalı
yüksək olduğundan) sıxışdırılan mayenin hamısı laya keçir və
qaldırıcı boruda səviyyə əvvəlki kimi qalıb artmır. Bu halda işəsalma
təzyiqi yalnız qaldırıcının statik səviyyəyə batırıldığı qədər maye
sütununun təzyiqinə müvafiq olacaq:

h′γ
pi .s = (IX.27)
min
10
Quyuyun işəsalma təzyiqi bundan az ola bilməz.
§ 4. İŞƏSALMA TƏZYİQİNİN AŞAĞI SALINMASI

Quyunun işəsalma təzyiqinin çoxluğu qaz və mayeni sıxışdıran
zaman qaldırıcı borudakı maye sütununun yüksəkliyi ilə izah olunur.
Buna görə işəsalma təzyiqini azaldan üsulların hamısı, sıxışdırma
zamanı qaldırıcıdakı mayenin bir hissəsini bu və ya digər yolla
oradan çıxarmağa əsaslanır. Həmin maye ya yuxarıya - quyunun
ağzından atqı xəttinə, ya da aşağıya- quyudan laya sıxışdırılır.
Bu üsulların bəzisi ilə tanış olaq.
Mayenin laya basılması üsulu. Bu üsulda halqavarı fəza
kompressorun maksimal təzyiqinədək qazla doldurulur. Sonra
qaz vurulan xətdəki siyirtməni bağlayıb, quyunu təzyiq altında
saxlayırlar. Bu halda quyudibinə düşən təzyiq lay təzyiqindən çox
olacağından maye quyudan laya köçməyə başlayır, quyuda mayenin
səviyyəsi azalır və qazın təzyiqi düşməyə başlayır ki, bu zaman
274
quyuya yenidən qaz vurub işə salırlar.

Haqqında danışdığımız üsul mayenin laya nisbətən tez axmasını
təmin edən, başqa sözlə məhsuldarlıq əmsalı çox olan quyularda
müvəffəqiyyətlə tətbiq edilə bilər.
Qaldırıcı boruların tədricən endirilməsi üsulu. Bu üsulda
qaldırıcı borular əvvəlcə elə dərinliyə endirilir ki, işəsalma təzyiqi
kompressorun maksimal təzyiqindən çox olmur. Quyuya qaz
verəndən sonra oradakı mayenin bir hissəsi bayıra atılacaq, səviyyə
aşağı düşəcək və qaldırıcı boruları daha dərinə buraxmaq mümkün
olacaqdır. Bunun üçün quyu ağzındakı armaturu açır, qaldırıcıya
müəyyən qədər boru əlavə edir və armaturu yenidən bağlayıb
quyuya qaz verirlər.
Qaldırıcını lazımi dərinliyə çatdırmaq üçün bir sıra halda boruları
bir dəfəyə deyil, bir neçə dəfəyə əlavə etmək lazım gəlir. Bütün
bu işlər çox tez görulməlidir, əks halda həmin müddətdə quyuda
səviyyə o qədər qalxa bilər ki, borunu əlavə etdikdən sonra qazın
təzyiqi mayeni quyu ağzına qaldırıb atmağa çatmaz. Beləliklə,
bu üsul bir sıra yardımçı işlər görməklə əlaqədar olduğundan çox
da rahat deyildir. İşəsalma təzyiqinin qaldırıcı boruları tədricən
endirməklə azaldılması üsulunu yalnız məhsuldarlıq əmsalı aşağı
olan quyularda həyata keçirmək mümkündur.
Qaldırıcının halqavarı sistemdən mərkəzi sistemə keçirilməsi
üsulu. Hesablama göstərir ki, mərkəzi sistemdə işəsalma təzyiqi
halqavarı sistemdəkinə nisbətən xeyli azdır. Qazı quyuya mərkəzi
sistemlə verəndə, maye quyuağzına nisbətən alçaq təzyiqdə
qaldırılacaq və onun bir hissəsi bayıra atılacaqdır; bunun ardınca qazı
quyuya halqavarı sistemlə verir, yəni halqavarı fəzadan qazlı maye
qarışığını qaldırıcı borulara sıxışdırmağa başlayırlar (burada qazlı
maye qarışığı mərkəzi sistemlə sıxışdırma zamanı əmələ gəlmişdi).
Qarışığın xüsusi çəkisi az olduğundan onu qaldırıcı boruda quyunun
ağzına qaldırıb, bayıra atmaq üçün qazsız mayeni qaldırmağa
nisbətən xeyli az təzyiq tələb olunur.
Bu üsul xüsusən çox da dərin olmayan (adətən min metrədək
dərinlikdə) quyularda tətbiq edildikdə yaxşı nəticə verir. Belə ki,
qaldırıcı uzun olduqda qazlı maye qarışığı hələ həlqəvi fəzada ikən
qazın bir hissəsi mayedən ayrılmağa imkan tapır və bu üsul yaxşı
nəticə vermir.
Quyuya eyni zamanda neft və qaz vurulması üsulu. Bu üsulda
quyuya qaz xətti ilə bərabər yüksək təzyiqli nasosdan (aqreqatdan)
neft xətti də çəkirlər (110-cu şəklə bax).
Əvvəlcə nasosu işə salıb, boruarxası boşluğa neft vururlar. Bu
məqsədlə a siyirtməsini açıb, b siyirtməsini bağlayırlar. Neft dövr
etməyə, yəni atqı xəttindən çıxmağa başladıqdan sonra, nasosla axan
mayeyə qaz xətti ilə əvvəlcə az miqdarda qaz vurur, sonra isə qazın
miqdarını getdikcə artırırlar. Bu məqsədlə b siyirtməsini tədricən
açırlar, neftin özü ilə apardığı qaz qaldırıcı boruların başmağına
275
girib, onun içinə keçdikdə oradakı nefti qazlaşdırır; qazı getdikcə

artırır, eyni zamanda nefti azaldır və nəhayət, nasosu dayandırıb,
quyuya təkcə qaz vurmağa başlayırlar.
Qazın maye ilə birlikdə qaldırıcının başmağına enməsi üçün
mayenin enmə sürəti qaz qabarcığının mayedə qalxma sürətindən
çox olmalıdır. Təcrübə göstərmişdir ki, bu şəraitdə qaz qabarcığının
mayedə qalxma sürəti 2.5-3 m/san-yə bərabərdir; deməli, mayenin
enmə sürəti təqribən 3 - 4 m/san olmalıdır. Qaz qabarcıqları xırda
olsun deyə (xırda qabarcıqlar mayedə daha yavaş sürətlə qalxır),
qazın mayeyə qarışdığı yerdə gövdəsində 1 mm diametrdə dəlikləri
olan kiçik boru qoyulur.
Quyunun işə salınmasına nəzarət etmək üçün qaz və neft xətlərində
manometr qoyulur, qaz və neftin lazımi miqdarda vurulması isə
siyirtmələr ilə nizama salınır.
Beləliklə, bu üsulda quyudakı qazsız maye tədricən qazlı maye ilə
əvəz edilir və deməli, quyu daha səlis surətdə işə salınmış olur.
Qaldırıcı borularda işəsalma dəliklərinin açılması üsulu (aerasiya
üsulu). Bu üsulda qaldırıcı boru kəmərində, mayenin səviyyəsindən
müəyyən qədər aşağıda xırda dəliyi olan xüsusi mufta qoyulur.
Qaz, halqavarı fəzaya vurulduqda ondakı maye dəliyin durduğu
səviyyədən sıxılır, qaz bu dəlikdən qaldırıcı borulara keçməyə
başlayır. Qaldırıcıdakı maye dəlikdən yuxarı qazlaşır, xüsusi çəkisi
azalır, o, quyunun atqı xəttindən axmağa başlayır və nəhayət birinci
tullanış baş verir. Bu zaman halqavarı fəzadakı təzyiq düşəcək və
buna görə qazı kompressorun ən yüksək təzyiqi ilə vurmaq, yəni
boruarxası boşluqdan mayeni daha aşağı basmaq mümkün olacaqdır.
Mayenin səviyyəsi qaldırıcı boruların başmağına çatıb, bütün maye
sütunu qazlaşmağa başladıqda, ikinci dəfə tullanı baş verəcək və
bundan sonra quyu adi qayda ilə istismara düşəcəkdir.
Bəzən qaldırıcı boruların uzunluğu boyunca bir dəlik deyil, bir-
birindən müəyyən məsafədə olan bir neçə dəlik açılır. Belə hallarda
quyu mayenin iki dəfədən çox, üç və hətta dörd dəfə tullanışından
sonra işə düşəcəkdir. Bu dəliklərin açılması sayəsində işəsalma
təzyiqini, belə dəliklərin olmadığı halda tələb edilə biləcəyindən xeyli
azaltmaq mümkün olur.
Dəlikdən qaldırıcıya keçən qazın sərfi dəliyin ölçüsündən,
dəlikdə təzyiq düşküsündən və boruarxası təzyiqdən asılı olub belə
tapılır:  2 k +1

k pd  ph  k  ph  k ,
= G µω 2 g   −  
k −1 V  p p (IX.28)
h
 del   del  
burada µ—sərf əmsalı (µ=0.85 qəbul edilir);
ω - dəliyin sahəsi, m2 ilə;
G - havanın sərfi, kQ/san ilə;
g—yerin cazibə qüvvəsi təcili, m/san2 ilə;
k—adiabat göstəricisi (hava üçün k=1.4);
276
ph—halqavarı fəzada mütləq təzyiq (bu pi.s qədər götürülür),

kQ/m2 ilə;
pdəl - qaldırıcıda dəliyin qarşısındakı mütləq təzyiq, kQ/m2 ilə;
Vh—havanın ph təzyiqində xüsusi həcmi, m3/kQ ilə.
Bu düstur ph/pdəl nisbətinin müəyyən qiymətinədək yararlıdır.
Hava üçün bu nisbətin qiyməti 0.528, qaz üçün isə 0.546-dır. Nisbətin
göstərilən qiymətində havanın sərfi maksimum olacaqdır. Təzyiqlər
nisbətini bundan da az götürdükdə, yaxud başqa sözlə, təzyiq
düşküsünu artırdıqda, havanın sərfi artmayacaq, o, verilmiş ω və
pdəl qiymətləri üçün sabit olaraq qalacaqdır.
Halqavarı fəzada təzyiq pi.s qiymətinə çatanda qaldırıcıda
mayeni hsıx qədər (m ilə) yüksəkliyə sıxışdırmaq olar, onda (IX.24)
düsturuna əsasən: 10 pi .s d 2
h
six
= hst + h′ = hst + (IX.29)
γ D2
burada hst - statik səviyyədən quyunun ağzınadək məsafədir.
Aydındır ki, hsil=(10pi.s)/γ şərti ödənilməlidir. Mayenin quyuağzına
qalxıb tullanması üçün lazımi qaz sərfinə yol verməkdən ötrü dəlikdə
təzyiq düşküsü belə tapılır: ( hsix − L1 ) γ
p= pi .s − pdel=
∆ (IX.30)
10
burada L1 - quyunun ağzından dəliyədək məsafədir, m ilə.
L1 məsafəsi Lsıx-dan dəlikdə təzyiq düşküsünə müvafiq maye
sütununun yüksəkliyi qədər az qəbul edilir:
L1 = hsıx- 20 (IX.31)
yaxud 10 pi .s d 2
L1 =hst + − 20 (IX.32)
γ D 2
Əgər halqavarı fəzadakı qaz dəliyə çatmazdan tullanış baş ver

ərsə: 10 pi .s
= L1 − 20 (IX.33)
γ
qəbul edilməlidir
İşəsalma dəliyinədək
məsafəni (L1 təyin edib,
qaldırıcının uzunluğunu (L)
bilərək, 142-ci şəkildəki əyrilərə
əsasən dəliyin diametrini (ddəl)
mm ilə tapmaq olar (əyrilər 21/2"
qaldırıcı üçün və pi.s=48 atm
üçün qurulmuşdur).
Yoxlama göstərmişdir ki,
qaldırıcıda 1 mm diametrli
dəliyin olması onun f.i.ə-nı
azaldır və eyni qədər maye hasil
etmək üçün qazın sərfini on 142-ci şəkil. İşəsalma dəliyin dia-
faizdən artırmaq lazım gəlir. metrinin təyini üçün nomoqram
277
Şübhəsiz ki, böyük diametrli dəlik daha çox enerji itkisinə səbəb
olacaqdır.
İşəsalma təzyiqinin dəliklərlə azaldılması üsulunun əsas nöqsanı-
qaldırıcı adi qayda ilə işləməyə başlayandan sonra qazın bir hissəsinin
neftin qaldırılmasında iştirak etməyib, bu dəliklərdən hədər yerə
itməsindədir.
Onun bu nöqsanı ilə mübarizə etmək üçün mədənlərimizdə
işəsalma dəliklərində müxtəlif quruluşlu işəsalma klapanları
qoymağa çalışırlar.
İşəsalma klapanları qaldırıcı boruda müəyyən yerdə qoyulur.
Halqavarı fəzaya qaz vuranda oradakı mayenin səviyyəsi aşağı enəcək,
səviyyə klapana çatanda qaz klapanda qaldırıcı boruya keçəcək,
orada klapandan üstdəki maye sütununu qazlaşdırıb quyuağzına
qaldıracaq və mayenin atqı xəttinə tullanışı baş verəcəkdir. Tullanış
nəticəsində boruda, klapanın ətrafında təzyiq düşəcək, boruarxası
fəzadakı maye qaldırıcı boruya keçməyə başlayacaq, boruarxasında
mayenin səviyyəsi aşağı duşəcəkdir. Halqavarı fəzada səviyyə
ikinci klapana çatanda qaz artıq bu klapandan qaldırıcıya keçməyə
başlayacaqdır; bu zaman birinci klapan bağlanmalıdır. O biri
klapanlar da bu ardıcıllıqla işləməlidirlər.
Müxtəlif quruluşlu işəsalma klapanları vardır. Bunlardan müh.
M.Ə.Abdullayev tərəfindən təklif edilmiş KPA-2 işəsalma klapanı
geniş yayılmışdır (143-cü şəkil). Klapanın yuxarı hissəsində keçirici
vint (2) vardır, bu vint muftaya (4) bağlanmışdır. Vintin vəziyyəti
qayka (3) ilə müəyyən edilir.
Mufta aşağıdan silindrə
(7) bağlanmışdır. Silindrin
içərisində pistonqolu (6)
sərbəst hərəkət edə bilir.
Silindr gövdənin yəhərinə (10)
yivlə bağlanmışdır. Burada
diametri 2.8 mm olan mail dəlik
açılmışdır.
Diyircəkli klapanın nimçəsi
(9) pistonqolunun aşağı ucuna
xüsusi çıxıntı (8) vasitəsi ilə
birləşdirilmişdir. Pistonqolunun
yuxarı hissəsindəki dəliyə isə
yayın (5) aşağı ucu keçirilmişdir.
Yayın yuxarı ucu vintin (2)
içərisindən keçib yuxarıda
bərkidilmişdir.
Qaz-hava yolu (11) borucuğa
(14) qaynaqlanmış, yolun yuxarı
hissəsi yəhərin gövdəsinə
143-cü şəkil. KPA-2 işəsalma klapanı bağlanmışdır. Borucuğu
278
qaldıran zaman klapanı zərbədən qorumaq üçün vintin yuxarısında

borucuğa qoruyucu örtük (1) qaynaqlanmışdır. Borucuğa aşağıdan
qalaylanmış olan qoruyucu örtük isə klapanı aşağı endirən zaman
qorumaq üçündür.
Qaz-hava yolu iki quruluşda düzəldilir, bunlardan biri kompressor
borularını qaldırmadan quyunu yumağa imkan verir. Bu halda
işəsalma klapanının atqı yolunda pistonqolu (12) və yay (13) qoyulur.
Quyunu yuyan zaman yay (13) pistonqolunu (12) gövdədəki yəhərin
(10) alt səthinə tərəf basır, bunun nəticəsində isə qaldırıcıdakı maye
klapandan halqavarı fəzaya keçə bilmir.
Mayenin quyuağzında tullanışından əvvəl qazla maye qarışığının,
klapanın altına təsir edən təzyiqi azalır və tədricən halqavarı fəzadakı
sıxılmış işlək qazın təzyiqinə bərabər olur. Mayenin tullanışından
sonra isə qarışığın klapanın altına təsir edən təzyiqi azalır (şübhəsiz
ki, bayıra atılan maye laydan gələn mayedən çoxdursa) halbuki,
halqavarı fəzadakı təzyiq hələ sabit qalır və buna görə klapana (9)
təzyiq fərqi təsir edir; klapana üstdən halqavarı fəzadakı təzyiq,
aşağıdan isə qaldırıcı borudakı təzyiq təsir edir. Həmin təzyiq fərqi
yayın müqavimətini dəf edən kimi qazın klapandan qaldırıcı boruya
yolu bağlanır. Bu zaman halqavarı fəzadakı maye aşağıdakı (ikinci)
klapana sıxışdırılacaq və oradakı maye səviyyəsi ikinci klapana
çatandan sonra qaz oradan qaldırıcı boruya keçəcəkdir. Bu qayda ilə
o biri klapanlar bir-bir işə düşəcəkdir.
İşəsalma klapanlarının yerini və sayını hesablamaq üçün quyuda
maye səviyyəsinin yer üstündən məsafəsini (hsəv), quyunun (D) və
qaldırıcının (d) diametrlərini, qaldırıcının uzunluğunu (L), işəsalma.
təzyiqini (pi.s), qaldırılan mayenin nisbi xüsusi çəkisini (γ) və bəzi
hallarda. işlək təzyiqi (pi) bilmək lazımdır.
Birinci işəsalma klapanı quyunun ağzından L1 məsafədə qoyulur
ki, bunu (IX.31) ifadəsi ilə tapmaq lazımdır. O biri klapanların yeri
belə tapılır:
10 ( pi .s − p1 ) 
L2= L1 + ∆h1 − 10= L1 + − 10 
γ 


....................................................................... (IX.34)

Ln = Ln−1 +
(
10 pi .s − p1n−1 ) − 10 
γ 

burada (pi.s - p`y) . . . (pi.s -pyn-1)—birinci və o biri klapanlarda maksimal
təzyiq düşküsüdür.
pi . .pin-1-birinci və o biri klapanın qarşısında borudakı minimal
təzyiqdir.
Aydındır ki, hər hansı bir n-ci klapanın yerinə qədər olan məsafə
qaldırıcının uzunluğundan çox olsa (Ln>L), onda n-1-ci klapanla
kifayətlənmək lazımdır.
279
§ 5. KOMPRESSOR QUYUSU İŞ REJİMİNİN

TƏYİNİ VƏ TƏNZİMİ
Kompressor quyusunun səmərəli texnoloji rejimi quyunun
tədqiqatı əsasında seçilir. Quyunun tədqiqatı dedikdə, qərarlaşmış
rejimdə başlıca olaraq məhsuldarlıq (mayenin gündəlik hasilatı)
ilə quyuya verilən işlək qazın sərfi arasındakı asılılıq əyrisinin
qurulması nəzərdə tutulur. Bu əyriyə koordinat başlanğıcından (Q=0
nöqtəsindən) çəkilən toxunanın əyri ilə görüşdüyü nöqtə optimal
rejimi göstərəcəkdir. Optimal rejimdə qazın xüsusi sərfi minimum
qiymət almış olur; buradan işlək qazın optimal sərfi və buna müvafiq
mayenin gündəlik hasilatı seçilə bilər.
Kompressor quyularının tədqiqatı ən çox iki üsulla: işlək qazın
sərfini dəyişməklə (Azərb. ETNÇİ üsulu) və işlək qazın təzyiqini
dəyişməklə (Q.Maksimoviç üsulu) aparılır. Mədənlərdə Azərb.
ETNÇİ üsulu geniş yayıldığından aşağıda yalnız bu haqda məlumat
verilmişdir.
Kompressor quyularının Azərb. ETNÇİ üsulu ilə tədqiqində
əvvəlcə işlək qazın sərfini yer üstünə maye çıxarılması şərtilə minimal
qiymətədək azaldırlar. Qazın sərfini bir neçə saat eyni miqdarda
saxlayıb quyunun hasilatını və quyuya vurulan qazın həcmini (2—3
dəfə) ölçürlər. Axının qərarlaşdığını müəyyən edəndən sonra quyuya
vurulan qazın işlək təzyiqini (piş) ölçürlər. Sonra qazın sərfini çoxaldıb
ikinci rejimə keçirlər (tədqiqat ən azı 3—4 rejimi əhatə etməlidir).
Tədqiqatın nəticəsini qrafik şəkildə qururlar (144-cü şəkil).
Qazın halqavarı fəzada quyuağzından qaldırıcının başmağına
qədər yoluna qaz kəməri kimi baxıb, təzyiq itkisini Veymaut düsturu
ilə tapmaq olar:
=
Q AD 2.667 pis2 − pbas
2
(IX.35)
burada D - birinci cərgə qaldırıcının (yaxud istismar kəmərinin

diametri);
piş, pbaş - işlək qazın quyuya daxil olduğu yerdə və başmaqdakı
təzyiq;
A - mütənasiblik əmsalıdır.
(IX.35) düsturundan:

p= bas
p 2
is

− Q 2
m (IX.36)
ifadəsini alırıq ki, burada

Q1

m= (IX.37)
( AD )
2
2.667
olur. Bunun ardınca başmaq təzyiqinə

əsasən quyudibi təzyiqini təyin etmək
144-cü şəkil. Kompressor və nəhayət indikator əyrisini qurmaq
quyusunun tədqiqi əyriləri. olar.
280
Şübhəsiz ki, tədqiqat nəticəsində tapılmış G=f(Q) əyrisi qaldırıcı

ilə layın birgə işini ifadə edir.
Hesablama yolu ilə seçilmiş və quyuya endirilmiş qaldırıcı,
nəzərdə tutulan maye hasilatının ən az qaz sərf etməklə çıxarılmasını
o zaman təmin edə bilər ki, onun işi nəzərdə tutulmuş rejimdə getsin.
Lakin fontan qaldırıcısında bəzi hallarda olduğu kimi, kompressor
qaldırıcısında da iş zamanı döyüntülər baş verir. Bu döyüntülər hətta
quyuya optimal rejim tələb etdiyi qədər qaz vuranda da baş verir.
Döyüntüyə ən çox qazın halqavarı sistemlə vurulduğu bircərgəli
qaldırıcıda təsadüf olunur. Bu qaldırıcının başmağına quyudan
mayenin, halqavarı fəzadan isə qazın eyni zamanda deyil, növbə ilə
daxil olması ilə izah olunur.
Qaldırıcı boruların başmağında təzyiqin cüzi azalması qazın
halqavarı fəzadan qaldırıcıda güclü axınına səbəb olur, bu da öz
növbəsində başmaq təzyiqinin daha da aşağı düşməsinə və halqavarı
fəzadan daha çox qaz gəlməsinə bais olur. Bu hadisə ta halqavarı
fəzadakı təzyiq quyudan gələn maye təzyiqindən az olanadək davam
edir. Bundan sonra maye başmağı örtür və qazın halqavarı fəzadan
qaldırıcı borulara girməsinə yol vermir. Bir müddət, daha doğrusu,
halqavarı fəzada qaz toplanıb təzyiqi lazımi qiymətədək artana
qədər, qaldırıcıya yalnız maye daxil olacaqdır. Qazın təzyiqi lazımi
qədərə çatandan sonra isə qaldırıcıya qaz da daxil olacaq, başmaq
təzyiqi aşağı düşəcək və proses yenidən təkrar olunacaqdır.
Bircərgəli qaldırıcıda döyüntülərin daha kəskin olması halqavarı
fəzanın həcminin böyüklüyü ilə izah olunur. Belə ki, əvvəla qazın
oraya yığılıb təzyiqin lazımi qədərədək
artması üçün xeyli vaxt gedir, ikincisi,
orada təzyiq yalnız xeyli qaz çıxandan
sonra aşağı düşür. Döyüntünu
azaltmaq üçün qaldırıcı kəmərə maye
və qazın mütəmadi axınını təmin etmək
lazımdır.
Qaz-hava qaldırıcılarından danı-
şarkən demişdik ki, döyüntülər
qaldırıcıların f.i.ə.-nı aşağı salmaqla
yanaşı olaraq, quyuda qum tıxacının
əmələ gəlməsinə də səbəb olur.
Bircərgəli qaldırıcının başqa bir nöqsanı
isə quyudakı qumun çıxarılmasını
kifayət qədər təmin etməməsidir.
Bu hal mayenin quyu dibindən
qaldırıcının başmağınadək nisbətən
gen yerdə, istismar kəmərinin içərisi ilə
hərəkət etməsidir; burada canlı kəsik 145-ci şəkil. İşçi mufta:
böyük, sürət isə elə olur ki, qumun 1 - muftanın gövdəsi; 2 - borucuq;
iri dənələrini quyudibindən yuxarı 3 - nippel; 4 - yay; 5 - klapan; 6 - vint.
281
qaldıra bilmir. Həmin dənələr quyunun dibinə çöküb qum tıxacı

əmələ gətirir. Tıxac süzgəci tutandan sonra mayenin laydan quyuya
axmasına maneçilik törədir və beləliklə qaldırıcının normal işini
pozur.
Laydan quyuya gələn qumun bütünlüklə yuxarı qaldırılması üçün
qaldırıcının başmağınadək mayenin müvafiq sürətlə axmasını təmin
etmək lazımdır.
Haqqında danışdığımız bu iki nöqsan, əslində eyni olub, lazımi
tədbirlərin görülməsi ilə aradan qaldırılır.
Qaldırıcı boruları hesablama ilə tapılmış dərinliyə deyil,
süzgəcədək endirirlər. Qaldırıcı boruların hesablama ilə endirilməli
olduğu dərinlikdə, daha doğrusu, işlək qazın qaldırıcıya verilməli
olduğu dərinlikdə dəlikləri olan xüsusi mufta qoyurlar (145-ci
şəkil). Halqavarı fəzadakı qaz qaldırıcının gövdəsindəki muftanın
dəliyindən qaldırıcının icərisinə keçir.
Mayenin quyudibindən yalnız qaldırıcıya daxil olması üçün,
dəlikləri elə seçirlər ki, onlarda təzyiq düşküsü 1-2 atm olsun, bunun
nəticəsində halqavarı fəzada mayenin səviyyəsi dəlikdən 10-20 m
aşağıda olur və maye qaldırıcı boruya yalnız başmaqdan gedə bilir.
Quyudan maye ilə qum gəlməzsə, qaldırıcını süzgəcədək endirmək
lazım deyil, belə ki, döyüntünün qarşısını almaq üçün muftanı öz
yerində saxlamalı, ondan aşağı 30 - 40 m uzunluqda “quyruq” boru
endirilməlidir.
Sadə olmasına baxmayaraq muftaların başlıca nöqsanı dəliyin
sahəsinin sabitliyidir; birincisi qabaqcadan quyuya vurulacaq
qazın sərfini dəqiq bilmək olmur (adətən, qazın sərfini quyunu işə
salıb tədqiqat aparandan sonra müəyyən edirlər), ikincisi, zaman
keçdikcə lay təzyiqi düşdüyündən dib təzyiqi də azalır və quyuya
vurulan qazın miqdarını dəyişdirmək lazım gəlir. Beləliklə, muftanın
dəliklərinin qazın müəyyən sərfinə hesablanmış ölçüsü artıq yararlı
olmayacaqdır. Bundan başqa quyunu yuyanda mayenin bir hissəsi
həmin dəliklərdən keçir
və tıxacı yumaqda heç bir
iş görmür.
Bütün bu nöqsanlar
üç klapanı ilə aradan
qaldırılır (146-cı şəkil).
Klapan (2) özü yay (4)
vasitəsilə yəhərə (8) sıxılır;
beləliklə, adi halda klapan
bağlıdır (146-cı a şəkli).
Qaz halqavarı fəzada
mayeni klapandan aşağı
146-cı şəkil. Üç klapanın sxemi və quruluşu: basanda və klapanda
1 - deflektor; 2 - klapan; 3 - yəhər; təzyiq düşküsü 1-1.5
4 - yay; 5 - deflektor. atm-ə çatanda klapan
282
açılır və qaz, deflektor (1) vasitəsilə boruya daxil olur. 146-cı çəkildə
göstərilən klapanda təzyiq düşküsü 1-dən 1.3 atm-ədək dəyişəndə
qazın keçdiyi sahə 0-dan 15 mm2-dək dəyişir. Deməli, liftin iş rejimi
nə qədər geniş hədd daxilində dəyişirsə dəyişsin, klapanda təzyiq
düşküsü sabit qalacaq və qaldırıcı boruya klapandan qaz, başmaqdan
isə maye daxil olacaqdır.
Hesablama ilə qaldırıcının uzunluğu nə qədər alınmışsa, üç
klapanı həmin dərinlikdə qoymaq lazımdır.
147-ci şəkildə quyunun işə düşməsinin müxtəlif dövrləri
göstərilmişdir. Qaldırıcıda iki işəsalma klapanı və bir uc klapanı
vardır.
1-cidə (147-ci şəkil)
quyunun dayanan
vaxtı göstərilir; həm
qaldırıcı boruda, həm
də boruarxasında
maye statik səviyyədə
dayanmışdır. Birinci
klapan mayenin
səviyyəsindən çox da
dərində deyildir.
2-cidə quyunu
işəsalmanın əvvəli
göstərilmişdir:
boruarxasında 147-ci şəkil. Qaldırıcının işə salınması sxemi.
mayenin səviyyəsi
klapanadək basılmış, boruda isə mayenin səviyyəsi statikdən xeyli
yuxarı qalxmışdır.
3-cüdə qaz, birinci işəsalma klapanından qaldırıcı boruya keçmiş
və qazlı maye quyunun ağzından bayıra axır.
4-cüdə ikinci klapan işə düşmüş, birinci isə bağlanmışdır.
5-cidə uc klapanın açılmasından, ikinci klapanın isə
bağlanmasından bir qədər əvvəlki vəziyyətdir.
6-cıda quyu uc klapanla adi qaydada işləyir, işəsalma klapanları
bağlıdır, boruarxasında səviyyə uc klapanından aşağadır.
§6. QUYULARIN KOMPRESSOR ÜSULU İLƏ

İSTİSMARINDA İŞLƏDİLƏN AVADANLIQ
Quyuların kompressor üsulu ilə istismarı xüsusi avadanlıq tələb
edir; buraya quyuağzı avadanlığı, işlək qazın paylanması sistemi və
mədən kompressor təsərrüfatı daxildir.
Quyuağzı avadanlığı. Kompressor quyusunun ağzına kompressor
armaturu qoyulur; bunun vəzifəsi eyni ilə fontan armaturununku
kimidir. Kompressor avadanlığı quyuya endirilmiş boruları
saxlamaq, boruarxası fəzanı kipləşdirmək, quyudan gələn axını atqı
xəttinə yönəltmək, qaz, yaxud havanın bu və ya digər yolla quyuya
283
göndərilməsini təmin etmək

üçündür.
Quyunun xarakterindən asılı
olaraq müxtəlif armatur tətbiq
edilir. Kompressor armaturu
fontan armaturuna nisbətən
xeyli sadə olur, buna səbəb
kompressor istismarında təzyiqin
fontan quyularındakından az
olmasıdır. Fontan dayanandan
sonra bəzən quyunun üstündəki
fontan armaturunu saxlayıb
onu kompressor armaturu
kimi işlədirlər. 148-ci şəkildə
ikicərgəli qaldırıcı üçün, 149-cu
şəkildə isə bircərgəli qaldırıcı
148-ci şəkil.İkicərgəli qaldırıcı üçün üçün kompressor armaturu
kompressor quyusu avadanlığı: göstərilmişdir (bunların sınaq
1 - istismar kəməri flansı; 2 və 10 - üçboğaz; təzyiqi 75 atm-dir).
3 və 9 - siyirtmə; 4 və 7 - keçirici oymaq; İşlək qazın paylanması
5 - hava üçboğazı; 6 - manometr; 8 - keçirici; sistemi. Hazırda mədənlərdə
11 - bufer; 12 - üst şayba (manometr üçün). işlək qaz, daha doğrusu sıxılmış
qaz və ya hava quyulara
xüsusi qaz-hava paylayan
budkalar (qısa şəkildə QPB,
yaxud HPB adlanır) vasitəsilə
verilir. Qazın belə bir templə
paylanmasında kompressop
quyularını müəyyən dəstələrə
bölüb, hər bir dəstənin təqribən
mərkəzində qaz-hava paylayan
budka yerləşdirilir. 150-ci
şəkildə 32 quyuya xidmət edən
qaz-hava paylayan budkanın
sxemi göstərilmişdir.
Kompressor stansiyasından
QPB yaxud HPB-yə iki-üç,
bəzən dörd xətt (boru kəməri)
gəlir. Bunlardan biri quyuları
149-cu şəkil. Bircərgəli qaldırıcı üçün işə salmaq üçün yüksək təzyiqli
kompressor quyusu avadanlığı: xətt, yerdə qalanı isə işlək təzyiq
1 - manometr; 2 - bağlayıcı şayba; 3 - bufer; xəttidir. İşəsalma xətti adətən
4 - üçboğaz; 5 - atqı xətti; 6 - siyirtmə; 21/2", işlək xətt isə 4" borulardan
7 - keçirici; 8 - keçirici nippel; 9 - istismar çəkilir. Qaz-hava paylayan
kəməri flansı; 10 - hava-qaz vurulan xətt; budkada hər biri quyuya
11 - hava üçboğazı. ayrılıqda, özü də qazın sərfindən
284
150-ci şəkil. Qaz-hava paylayan budkanın sxemi:

1 - paylayıcı bölmə; 2 - qaz-hava gələn xətt; 3 - siyirtmə; 4 - elektrik peçi;
5 - kondensasiya qabı (yağayıran qab); 6 - təmizləmə borusu; 7 - hava xətti;
8 - quyulara gedən hava xətti; 9 - əksklapan; 10 - sərfölçənlərin yeri.
asılı olaraq 11/2" yaxud 21/2" boru kəməri çəkilir.

Qaz xəttinin diametrini elə seçirlər ki, 2 km uzunluqda kəmərdə
təzyiq düşküsü 1 atm-dən çox olmasın. Yüksək təzyiqli kəmərdən
keçən qazın sərfi 3
p12 − p22
Q = 20.209d 8 (IX.38)
γ TL
düsturu ilə tapılır (buradan qazım sərfi məlum olduqda borunun
diametrini hesablamaq çətin olmaz);
burada Q - qazın sərfi, m3/saat ilə;
d - qaz kəmərinin diametri, sm ilə;
p1 - qaz kəmərinin əvvəlindəki mütləq təzyiq, kQ/sm2 ilə;
p2 - qaz kəmərindəki axırındakı mütləq təzyiq, kQ/sm2 ilə;
L - qaz kəməri uzunluğu, km ilə;
γ - qazın xüsusi çəkisi (hava üçün γ =1 qəbul edilir);
T - qazın mütləq temperaturu T=t+273; burada t-qazın oC ilə
temperaturudur.
Quyulara işçi qaz xüsusi qaz-hava paylayan "batareyadan”
göndərilir. Batareya ayrı-ayrı bölmələrdən ibarətdir, hər bir bölmə
dörd quyuya xidmət edir (belə bir bölmənin sxemi 151-ci şəkildə
göstərilmişdir). Batareyada bölmələrin sayı səkkizə qədər olur;
deməli, bir batareya 32-yə qədəp quyuya xidmət edə bilir.
285
151-ci şəkil. Qaz-hava paylayan batareya bölməsinin sxemi.
Quyulara göndərilən qazın miqdarı avtomatik tənzimləyici ilə

tənzim edilir (152-ci şəkil).
Mədən kompressor təsərrüfatı. Həm kompressor quyularının
istismarı üçün, həm də laya qaz, yaxud hava vurmaq üçün qazı
(havanı) quyuya göndərməzdən əvvəl lazımi təzyiqədək sıxmaq
lazımdır. Neft mədənlərində bu məqsədlə porşenli kompressor
işlədilir.
Kompressorlar atqı xəttindəki təzyiqin qiyməti və məhsuldarlığı
ilə xarakterizə olunur. Atqı xəttindəki təzyiqdən asılı olaraq
kompressorlar dörd qrupa bölünür: yüksək, orta, alçaq təzyiqli və
vakuum kompressorlar. Yüksək təzyiqli kompressorun atqı xəttində
152-ci şəkil. Quyuya işlək hava-qaz verilməsini avtomatik tənzimləyicinin sxemi:

1 - tənzimləyici klapan; 2, 3 - MİM (membranlı icra mexanizmi); 4 - sərfölçən; 5 - pnevmatik rele;
6 - yazıcı əqrəb; 7 - kondensasiya qabı; 8 - süzgəc və reduktor; 9, 10, 11 - boru kəmərciyi.
286
təzyiq 60 atm-dan 250 atm-dək, orta təzyqli 35-dən 50 atm-dək, alçaq

təzyiqli 8-dən 35 atm-dək olur. Bunların qəbul xəttində təzyiq 1 atm-
dən az olmamalıdır. Vakuum kompressorun qəbul xəttində təzyiq 1
atm-dən az olur, atqı xəttində isə 2-6 atm-ə çatır.
Mədənlərdə kompressor stansiyaları, ümumiyytlə, aşağıdakı
məqsədlə qurulur:
1) nefti kompressor üsulu ilə çıxarmaq üçün;
2) laya qaz, yaxud hava vurmaq üçün;
3) boruarxası qazı (buna vakuum qazı deyirlər) yığmaq üçün;
4) neft qazını mədəndən işlədiciyə göndərmək üçün.
Haqqında danışdığımız stasionar kompressor qurğularından
başqa kəşfiyyat quyularının mənimsənilməsi və sınaqdan çıxarılması
üçün, həmçinin quyuların işə salınması üçün səyyar kompressorlar
da işlədilir.
§ 7. KOMPRESSOR QUYUSUNA QULLUQ EDİLMƏSİ

Kompressor quyusuna qulluq etmək mümkün qədər minimal
enerji sərf edib maksimal hasilat almaq məqsədi ilə quyunun normal
və fasiləsiz işləməsini təmin etmək deməkdir. Burada başlıca olaraq
aşağıdakılara riayət edilməlidir:
quyunun düzgün texnoloji rejimini seçib, quyuya verilən işlək
qazın təzyiqini və miqdarını tənzim etmək yolu ilə həmin texnoloji
rejimi saxlamağa çalışmalı;
vaxtında təmir etmək və lazımi hissələri dəyişdirmək yolu ilə
quyuüstü avadanlığa gündəlik qulluq etməli.
Qeyd etməliyik ki, fontan quyusuna qulluq edilməsinə dair
yuxarıda deyilənlərin (VIII fəsil, §5) çoxu kompressor quyularına da
aiddir.
Kompressor quyusuna qulluq edərkən boruların parafinləşməsi,
borularda metal "kipgəclərlə", duz çöküntüləri ilə və emulsiyaya
qarşı mübarizə məsələlərini yaddan çıxarmaq olmaz.
Kompressor quyularında, eləcə də fontan quyularında qaldırıcı
borularda parafin çökə bilər. Parafin qaldırıcı borularla quyuağzından
təqribən 300—600 m aşağıda çökür. Axında qumun olması da
parafinin çökməsinə kömək edir, belə ki, qum dənələri parafinin
kristallaşma mərkəzinə çevrilir.
Kompressor quyularında (həmçinin fontan quyularında) parafinlə
mübarizə mexaniki yolla, quyuya isti neft, su buxarı vurmaqla və s.
üsullarla aparılır.
Kompressor quyularının əksəriyyətində neft quyuya lay suyu
ilə birlikdə daxil olur. Buna görə boruda hərəkət zamanı su-neft
qarışığı əmələ gəlir. Əgər quyuya hava vurularsa, onda çox dayanıqlı
emulsiya yaranır. Həmin emulsiyanı parçalamaq, yəni nefti sudan
ayırmaq çox da asan olmur. Bundan başqa emulsiyanın özlülüyü
yüksək olur ki, bu da qarışığın boruda hərəkətini çətinləşdirir.
Bu halda isə mayeni qaldırmağa daha çox enerji sərf etmək lazım
287
gəlir. Müəyyən edilmişdir ki, maye-qaz sistemində səthi gərginliyin

azaldılması, başqa şərtlər sabit qalmaqla, hasilatın artmasına səbəb
olur. Belə hala özlülüyün azalmasında da təsadüf olunur. Bu
məqsədlə quyu içərisində deemulsasiya aparılması ciddi əhəmiyyətə
malikdir. Quyuya işlək hava ilə birlikdə neft-su, neft-qaz və su-qaz
sərhədlərində səthi gərginliyi azaldan kimyəvi maddələr vurulur.
Bu, yüksək özlü və dayanıqlı emulsiya yaranmasının qarşısını alır.
Quyuya deemulqator vurulması işlək təzyiqin və qazın xüsusi
sərfinin azalması ilə yanaşı hasilatın artmasına səbəb olur.
Kimyəvi maddə olmaqla müxtəlif növ neytrallaşdırılmış kontaktlar
işlədilir. Deemulqator quyuya xüsusi nasoslar vasitəsilə vurulur.
Quyuya vurulan sıxılmış hava adətən nəmli olur. Bu isə boruda
korroziya əmələ gəlməsinə səbəb olur. Korroziya nəticəsində metal
qəlpələri tıxac-„kipgəc» kimi halqavarı fəzanı tutub quyunun normal
işini pozur. Bunun qarşısını almaq üçün bir sıra tədbir görmək lazım
gəlir. Bu tədbirlərdən korroziya qarşı dayanıqlığı artırmaq məqsədi
ilə borunun daxili səthinin xüsusi maye ilə yuyulmasını, hava və
qaldırıcı borular arasında lazımi qədər ara saxlanmasını (təqribən 20
mm), qaz yaxud hava kəmərində kondensasiya qabları qoyulmasını,
işlək qazın hərəkət istiqamətinin dəyişdirilməsini (halqavarı
sistemdən mərkəzi sistemə keçmək və əksinə), havanın fiziki və
fiziki-kimyəvi yolla qurudulmasını və s. göstərmək olar.
Bundan başqa hava vurulan yolların paslanmasına qarşı mübarizə
üçün xüsusi kimyəvi maddələr, məsələn, natrium heksametafosfatı
işlədilir. Bunu xüsusi nasos vasitəsilə hava ilə birlikdə quyuya vururlar.
Bu tədbir borularda duzların çökməsinin də qarşısını almış olur.
Kompressor quyusuna qulluq edilməsi ilə əlaqədar olaraq görülən
bütün işlər mütləq səliqəli surətdə qeyd olunmalıdır. Bu, bir tərəfdən
həmin quyuda görülən tədbirlərin necə nəticələndiyini izləmək
üçün, digər tərəfdən isə lazım gələndə eyni şəraitdə işləyən o biri
quyulardan ötrü bu məlumatdan istifadə etmək üçün lazımdır.
§ 8. KOMPRESSOR QUYULARININ VAXTAŞIRI VƏ

QARIŞIQ ÜSUL İLƏ İSTİSMARI
Neft yataqlarını istismar etdikcə əksər halda lay təzyiqi düşməyə
başlayır. Quyunun hasilatı azalmamaq üçün quyudibi təzyiqini aşağı
salmaq, bunun üçün isə qaldırıcının nisbi dalma dərinliyini azaltmaq
lazım gəlir ki, bu da qazın xüsusi sərfinin artmasına səbəb olur. Qazın
xüsusi sərfinin artırılması 1 t neftin çıxarılmasına çəkilən xərcə təsir
göstərir və baha başa gəlir. Bütün bunlara əsasən, qazın xüsusi sərfini
azaltmaq məqsədi ilə hasilatı az olan, daha doğrusu alçaq dinamik
səviyyəli quyuları kompressor üsulu ilə vaxtaşırı istismar etmək olar.
Adından göründüyü kimi vaxtaşırı kompressor istismarında
quyudan maye mütəmadi deyil, vaxtaşırı çıxarılır. Bunun üçün
sıxılmış qaz quyuya müəyyən vaxtdan bir verilir. Vaxtaşırı kompressor
istismarının ən sadə halını nəzərdən keçirək: quyuya bircərgəli
288
153-cü şəkil.Əvəzetmə liftinin avadanlığı sxemi:

1 - birinçi cərgə boru kəməri; 2 - ikinci cərgə
(qaldırıcı) boru kəməri; 3 - əvəzetmə kameri;
4 - kürəcikli klapan; 5 - quyruq; 6 - indikator;
7 - elektrik cərəyənı xətti; 8 - zaman relesi;
9 - elektromaqnitli klapan; 10 - təzyiq reduktoru;
11 - süzgəc; 12 - MİM (membran icra mexanizmi)
M - manometr; V - ventil.
qaldırıcı boru endirilmiş və halqavarı fəzaya sıxılmış hava vaxtaşırı

vurulur. Hava vurulan zaman halqavarı fəzadakı maye qaldırıcı
borulara sıxışdırılır və qaldırıcıdakı maye ilə birlikdə quyuağzına
qaldırılır. Mayenin atqı xəttinə tullanışı baş verən kimi quyuya hava
vurulması dayandırılır. Bir qədər keçəndən sonra laydan maye gəlib
quyuda müəyyən səviyyəyə qalxır, halqavarı fəzaya yenidən sıxılmış
hava vurulur. Beləliklə, proses təkrar olunur.
Kompressor quyularının bu cür istismarının əsas çatışmayan cəhəti
ondadır ki, mayenin halqavarı fəzadan qaldırıcıda sıxışdırıldığı vaxt
quyuda təzyiq lay təzyiqindən çox olduğu üçün, quyudakı mayenin
bir hissəsi laya keçə bilir. Şübhəsiz ki, bu üsulu yalnız keçiriciliyi az
olan quyularda tətbiq etmək olar. Haqqında danışdığımız çatışmayan
cəhəti aradan qaldırmaq üçün xüsusi əvəzetmə lifti tətbiq olunur.
Əvəzetmə lifti qurğusunun sxemi 153-cü şəkildə göstərilmişdir.
Şəkildən göründüyü kimi quyuya iki cərgə boru endirilir və birinci
cərgənin (böyük diametrli boruların) aşağı hissəsində əvəzetmə
kameri qurulur.
Sıxılmış hava birinci və ikinci cərgə borular arasındakı halqavarı
fəzaya vurulur və əvəzetmə kamerindəki maye qaldırıcı boruya
sıxışdırılır (bu zaman dibdəki klapan sıxışdırılan mayeni yalnız
qaldırıcıya buraxır). Beləliklə, basqı zamanı təzyiq quyudibinə
ötürülmür.
Əvəzetmə lifti qurğularında havanın (qazın) vaxtaşırı verilməsi
xüsusi avtomatik cihaz vasitəsilə həyata keçirilir. Havanı ya yer
üstündə, ya da quyu dibində - əvəzetmə kameri olan yerdə kəsirlər.
289
154-cü şəkil. Plunjer qaldırıcısı

avadanlığı sxemi:
1 - boru kəməri; 2 - yaylı amortiza-
tor; 3 - üst amortizator; 4 - plunjer;
5 - süzgəc; 6 - dördboğaz;
7 - atqı kameri; 8 - dəlikli boru;
9, 11 - siyirtmələr; 10 - kəmər;
12 - flans;
13,14,16,17,18,19,20,22 - ventillər;
15 - yan xətt; 21 - planşaysa;
23 və 24 - manometr.
Birinci halda mayenin atqı xəttinə tullanışından sonra həm qaldırıcıda,

həm də halqavarı fəzada qalmış olan sıxılmış havanı bayıra (adətən
atmosferə) buraxmaq lazım gəlir (əks halda quyudan kamerə maye
gələ bilməz), bu isə havanın xüsusi sərfinin artmasına səbəb olur. Elə
buna görə havanın aşağıda—əvəzetmə kameri olan yerdə, kəsilib-
vurulması daha çox əlverişlidir. Lakin son halda əvəzetmə lifti
qurğusunun quruluşu xeyli mürəkkəb olur.
Quyuların vaxtaşırı istismarından danışarkən plunjerli qaldırıcını
xüsusi qeyd etməliyik.
Plunjerli qaldırıcıya, yaxud plunjerli liftə vaxtaşırı kompressor
istismarının bir növü kimi baxmaq olar.
Plunjerli qaldırıcının yeraltı avadanlığı-aşağı
hissəsi mayeyə batırılmış olan boru kəmərindən
(1) ibarətdir (154-cü şəkil). Kəmərin ucuna yaylı
amortizator (2) qoyulur, amortizatora isə adi
süzgəc (5) bağlanır. Aşağı amortizator boru
kəməri boyunca enən plunjerin zərbəsini qəbul
etmək üçündür. Yerüstü avadanlıq quyunun
ağzına qoyulan xüsusi armaturdan ibarətdir.
Armaturun mərkəzi hissəsinə yanlardan iki xətt
birləşdirilmişdir ki, bunun biri qaz vurulması,
digəri isə quyunun məhsulunun axıdılması
üçündür. Armaturun yuxarısındakı amortizator
(3) yuxarı qalxan plunjerin zərbəsini qəbul etmək
üçündür.
Boru kəmərində hərəkət edən plunjer (155-ci
şəkil), üzərində kanal şəklində yarığı olan içiboş
155-ci şəkil. silindrdən (1) ibarətdir. Plunjerin aşağı hissəsində
Plunjer klapan (2) vardır. Plunjer qaz və ya maye içərisində
290
enərkən həmin klapan açıq olur.

Plunjerli qaldırıcı belə işləyir (154-
cü şəklə bax); Kamerdən (10) qaldırıcı
borulara salınmış plunjer, klapanı açıq
halda olaraq öz ağırlığı ilə aşağı enir.
Plunjer alt amortizatora çatan kimi
klapan amortizatorun yastığına toxunub
bağlanır; quyudakı qazın təzyiqi altında
plunjer yuxarı hərəkət etməyə başlayır və
üstündəki maye sütununu qaldırır. Maye
sütunu quyu ağzına çatıb dəlikli borudan
(8) atqı xəttinə keçir; plunjer isə hərəkətini
davam etdirib həmin dəlikli borudan
da yuxarıya qalxır. Plunjerin bu son
vəziyyətində onun altındakı qaz, mayenin
ardınca atqı xəttinə keçməyə yol tapır.
Bunun nəticəsində plunjerin altında təzyiq
düşür. Təzyiqin müəyyən qiymətində
plunjerin klapanı açılır və plunjer öz
ağır1ığı ilə aşağı enməyə başlayır. Beləliklə, 156-cı şəkil. Quyuların
proses yenidən təkrar olunur. əvəzetmə lifti və erliftlə
Əgər laydan gələn qaz plunjerin birlikdə istismar
qaldırılmasına kifayət etməzsə, onda yer edilməsi sxemi
üstündən quyuya qaz (hava) vurulur.
Alçaq dinamik səviyyəli quyuları
qarışıq üsulla istismar etmək də sərfəlidir.
Qarışıq üsul dedikdə, bir quyuda mayenin
eyni zamanda bir neçə üsulla çıxarılması
nəzərdə tutulur. Burada qarışıq istismar
üsullarından ikisini qısa sürətdə nəzərdən
keçirəcəyik: erlift - əvəzetmə lifti və
dərinlik nasosu - erlift.
Əvəzetmə lifti ilə erliftin qarışıq
(birlikdə) tətbiqi alçaq dinamik səviyyəli
dərin quyuların istismarında işlədilə bilər
(156-cı şəkil). Burada əvəzetmə liftinin
vəzifəsi qaldırıcı boruların mayeyə dalma
dərinliyini süni surətdə artırmaqdan
ibarətdir. Qurğunun aşağı hissəsində kiçik
həcmli əvəzetmə lifti qurulur. Sıxılmış qaz
(hava) iki cərgə boru kəmərinin arasındakı
halqavarı fəzadan vurulur (halqavarı
fəza təcrid edildiyindən oradakı təzyiq 157-ci şəkil. Quyuların
quyunun dibinə təsir etmir). Əvəzetmə dərinlik nasosu və erliftlə
liftində işlədilmiş qaz, mayenin içərisi ilə birlikdə istismar
boruarxası fəzaya yönəldilir. Əvəzetmə edilməsi sxemi
291
lifti mayeni qazla (hava ilə) birlikdə qaldırıcı boruya sıxışdırır.

Əvəzetmə kamerinə hava ikiboğazlı klapan vasitəsilə (k) verilir və
kəsilir. Əvəzetmə liftini, məsələn polad məftil, yaxud kiçik diametrli
ştanq vasitəsilə idarə etmək olar.
157-ci şəkildə dərinlik nasosu ilə erliftin qarışıq (birgə) tətbiqi
sxemi göstərilmişdir. Burada dərinlik nasosu (n) boruların mayeyə
dalma dərinliyini süni sürətdə artırmaq üçün tətbiq edilir. Dərinlik
nasosu mayeni məlum yüksəkliyə qədər qaldırdıqdan sonra erliftin
işləməsi üçün lazımi dalma dərinliyi yaradılmış olur.
292
X fəsil. Neft quyularının dərinlik nasosu üsulu ilə istismarı
X FƏSİL
NEFT QUYULARININ DƏRİNLİK NASOSU

ÜSULU İLƏ İSTİSMARI
Bütün dünya neft yataqlarının əksəriyyətinin işlənməsində neft

quyularının dərinlik nasosları ilə istismarı neft istehsalının əsas
üsullarından biri hesab olunur.
SSRİ-də neft verən quyuların əksəriyyəti (yarıdan çoxu) dərinlik
nasosları ilə istismar olunur. Bu üsulun geniş yayılmasına səbəb
nisbətən qənaətli olması, nasosa qulluq edilməsinin sadəliyi, çıxarma
prosesinin tamamilə mexanikləşdirilməsi, istismar rejiminin sabitliyi,
bir sıra quyuların bir mühərriklə işlədilməsi imkanı, emulsiya əmələ
gətirməsi və s.-dir. Quyuların dərinlik nasosu ilə istismarına o zaman
keçilir ki, layın təbii enerjisinin neftin fontan vurmasına gücü çatmır
və kompressorla istismarında, çıxardılmış hər bir ton neftə sərf edilən
sıxılmış havanın miqdarı hədsiz çox olur.
§ 1. DƏRİNLİK NASOS QUYUSUNUN SXEMİ,

İŞ PRİNSİPİ VƏ MƏHSULDARLIĞI
Quyuları dərinlik nasosları ilə istismar etdikdə istifadə olunan
qurğular mühərrikin yerinə görə iki cür olur: mühərriki yer üzərində
olub, nasosa ştanq kəməri vasitəsilə hərəkət verən qurğular və bilavasitə
mühərriki dərinlik nasosuna birləşmiş qurğular. Birinci növ qurğulara
ştanqlı, ikinciyə isə ştanqsız qurğular adı verilmişdir. Ştanqlı dərinlik
nasosu qurğusu yeraltı və yerüstü avadanlıqdan ibarətdir.
Yeraltı avadanlıq qrupuna: 1) dərinlik nasosları; 2) nasos ştanqları;
3) nasos boruları; 4) nasosun sorma hissəsində qoruyucu alətlər
(süzgəclər, qaz və qum lövbərləri və s.); 5) ketçerlər, pakerlər və s;
yerüstü avadanlıq qrupuna isə: 1) mancanaq dəzgahları; 2) qrup
intiqalları; 3) qoşma mancanaqları; 4) kipgəclər; 5) pardaxlanmış
pistonqolu, ötürücü mexanizmlər və s. daxildir.
Dərinlik nasosu qurğusu aşağıdakı qayda üzrə işləyir.
Dərinlik nasosu birtəsirli adi pistonlu nasosdur. Bu nasosun, quyuya
293
158-ci şəkil. Nasos qurğusunun işləmə prinsipi:

1 - plunjer; 2 - nasos ştanqları; 3 - nasos kəməri;
4 - mancanaq dəzgahının başlığı; 5 - elektrik
mühərriki; 6 - çarxqolu; 7 - sürgü qolu;
8 - balansir; 9 - sorucu klapan; 10 - süzgəc;
11 - vurucu klapan; 12 - kipgəc.
endirilən nasos boruları kəmərinin (3) aşağı hissəsinə bərkidilmiş

silindrinin ucuna sorucu klapan (9) bağlanmışdır (158-ci çəkil).
Silindrin içərisində piston rolunu ifa edən plunjer (1) boru
şəklindədir və bunun yuxarısında vurucu klapan (11) olur. Hər iki
klapan yalnız yuxarı açılır. Plunjerin yuxarı ucu nasos ştanqları (2)
kəmərinə bağlanmış və boruların yuxarısına bağlanmış kipgəcdən
(12) keçərək mancanaq dəzgahının başlığına (4) ilişdirilmişdir.
Beləliklə. mancanaq dəzgahının başlığı (4) aşağı-yuxarı hərəkət
etməklə nasos ştanqları kəməri vasitəsilə nasosun plunjerini
silindrin içərisində aşağı-yuxarı hərəkət etməyə məcbur edir.
Plunjer (1) yuxarı hərəkət edərkən, silindrin aşağısına bağlanmış
sorucu klapan (9) açılır və quyudakı maye süzgəcdən (10) keçib,
silindrə (plunjerin altında boşalmış yerə) dolur. Plunjer aşağı
getdikdə sorucu klapan (9) bağlanır, vurucu klapan (11) isə açılır
və plunjerin altında olan maye vurucu klapandan keçib silindrin
yuxarı hissəsinə keçir.
Plunjer yenə yuxarı hərəkət edəndə vurucu klapan bağlanır
və plunjer silindrin yuxarı hissəsinə dolmuş mayenin sıxışdırıb
nasos borularına doldurur. Beləliklə, proses ardıcıl təkrar olunur.
Nəhayət maye quyuağzındakı kipgəcdən (12) keçərək xüsusi
çənlərə tökülür.
Mancanaq dəzgahı başlığının yuxarı-aşağı hərəkət etməsi üçün
elektrik mühərriki (5) fırlanaraq reduktorun valına oturdulmuş
çarxqolunu da (6) fırlandırır və bu isə sürgüqolunun (7) aşağı
ucunu özü ilə çevrə üzrə aparır. Bu zaman sürgüqolunun balansirə
oynaqla bağlanmış ucu isə yalnız aşağı-yuxarı hərəkət edə bilir
və onunla bağlı olan balansiri və balansir də başlığı aşağı-yuxarı
hərəkət etdirir.
294
Dərinlik nasosunun hasilatı

İdeal halda plunjerin diametrini D ilə və getdiyi yolu spl ilə işarə
etmiş olsaq, plunjerin hərəkəti ilə silindrin boşalmış hissəsinin V
həcmi belə ifadə olunacaqdır: π D2
V= spl
= Fpl ⋅ spl (X.1)
4
burada Fpl-plunjerin en kəsiyi sahəsidir.
Bu zaman kipgəcdən yer üzərinə çıxarılan mayenin faktik miqdarı
(V1) silindrin boşalmış hissəsinin həcmindən (V) ştanqın plunjer yolu
boyunca həcmi qədər az olur, yəni
π D2
V=
1
V− spl
burada d—ştanqın diametridir. 4
Yuxarıda söylədiyimiz kimi plunjer aşağı hərəkət edərkən,
silindrə sorulmuş bütün maye (V) vurucu klapandan keçməli və
nasos borularına dolmalıdır. Lakin, orada boşalan həcmin bir qədər
az olduğunu gördük, buna görə də plunjerin aşağıya hərəkəti zamanı
nasos borularından bir qədər də maye çıxmalıdır, yəni
 π D2  π d2
V2 = V − V1 = Fpl ⋅ spl −  V − s = s
 4 pl  4 pl
Əlbəttə plunjerin bir dəfə aşağıya və yuxarıya hərəkətindən
alınacaq nəzəri məhsul
π d2 π d2
V = V1 + V2 = Fpl ⋅ spl − + = Fpl ⋅ spl
olacaqdır. 4 4
Əgər balansir dəqiqədə n dəfə yırğalanarkən plunjer də n dəfə
aşağıya və yuxarıya hərəkət etmişsə, o zaman dərinlik nasosunun bir
dəqiqədə verdiyi məhsul
Vdeq = Fpl · spl · n (X.2)
olacaqdır,
burada n—plunjerin qoşa gediş sayıdır.
Həqiqətdə silindrə dolan mayenin miqdarı əksər hallarda (X.2)
düsturunda göstərilən həcmdən az olur. Bu itkilərin əsas səbəbləri
bunlardır: 1) sorma zamanı (yəni plunjerin yuxarıya hərəkətində)
silindrə maye ilə birlikdə qaz da dolur və həcmin bir hissəsini tutur;
2) plunjer və silindrin arasından maye axıb plunjerin altına keçir; 3)
vurucu klapanın vaxtında və möhkəm bağlanmaması nəticəsində
borulardakı mayenin bir hissəsi plunjerin altına axır; 4) sorucu
klapanın vaxtında açılmaması və plunjerin yüksək sürəti nəticəsində
sorucu klapandan lazımi miqdarda maye keçə bilmir və s.
Bütün bunların nəticəsində silindrə sorulmuş mayenin həçmi
(V0) plunjerin yuxarı hərəkəti zamanı boşalmış həcmdən (V) az
olur ki, bunların da nisbətinə (V0/V) nasosun dolma əmsalı deyilir.
Bundan başqa bəzən silindrə sorulmuş mayenin hamısı quyunun
ağzına gəlib çıxmır. Məsələn, mayenin bir hissəsi vaxtında və
kip bağlanmamış sorucu klapandan quyuya axır. Nasos boruları
möhkəm bağlanmadıqda maye yiv birləşmələrindən quyuya axır və
295
s. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə nəzəri hasilatı hesablayarkən

plunjerin getdiyi yolu (sPl) pardaxlanmış pistonqolunun getdiyi yola
(S0) bərabər hesab edirlər. Həqiqətdə isə nasos, ştanqları və nasos
boruları kəmərinin elastikliyi nəticəsində plunjerin həqiqi yolu
pistonqolunun yolundan fərqli olur. Bu səbəbdən bəzən plunjerin
gediş sayı da balansirin yırğalanma sayına bərabər olmur.
Bütün yuxarıda göstərilən amilləri nəzərə alaraq dərinlik
nasosunun həqiqi məhsuldarlığının onun nəzəri məhsuldarlığına
olan nisbətini α ilə işarə etsək, nasosun məhsuldarlığı dəqiqədə
Vdeq = Fpl · spl · α · n (X.3)
olur.
Yuxarıda söylədiyimiz nisbətdəki α - nasosun verim əmsalı adlanır
ki, bu da nasos qurğusunda maye itkilərinin göstəricisidir.
Beləliklə, nasosun gündəlik məhsuldarlığını tapmaq asandır:
Q = Fpl · s · α · n · γ · 60 · 24 (X.4)
burada Q - nasosun bir əünlük məhsuldarlığı, t ilə;
Fpl - plunjerin en kəsik sahəsi; m2 ilə;
s - pardaxlanmış pistonqolunun gediş yolu, m ilə;
n - balansir başlığının dəqiqədə yırğalanma sayı;
α - nasosun verim əmsalı;
γ - mayenin xüsusi çəkisidir, t/m2 ilə.
§ 2. DƏRİNLİK NASOSLARI
Neft sənayesində 1924-cü ildə ilk dəfə FD-1 və FD-2 tipli dərinlik
nasosları tətbiq olunmuşdur. Bu nasoslar Feliks Dzerjinski adına
(Bakı) ixtisaslaşdırılmış zavod tərəfindən layihə edilmiş və həmin
zavodda hazırlanırdı.
Əvvəllər, yəni quyuların dərinliyi az, quyudibinə axan neftin
içərisində qumun və qazın cüzi miqdarda olduğu zamanlarda, bu
iki tipli dərinlik nasosu neft sənayesinin ehtiyacını təmin edirdi.
Sonralar neft quyularının geoloji və texniki şəraitinin dəyişməsi ilə
əlaqədar olaraq F.Dzerjinski zavodu FD-1 və FD-2 tipli nasosların
hissələrini və hətta bölmələrini belə dəyişməklə bir çox dərinlik
nasosları buraxmışdır.
Beləliklə, FD dərinlik nasos tiplərinin 1945-ci ildə 52-yə qədər
çatdırılmasına baxmayaraq, onlar ümumittifaq neft sənayesinin
tələbatını ödəyə bilmədi. Buna görə də Bakı neft mühəndisləri və
alimləri tərəfindən kökündən dəyişdirilmiş, normal sıralı dərinlik
nasoslarının konstruksiyası layihələndirilmiş və bunlar bir sıra
ümumittifaq zavodları tərəfindən hazırlanmışdır.
Quyuların nasosla istismarı üçün normal sıralı avadanlıqda əsasən
yeddi tip dərinlik nasosları nəzərdə tutulmuşdur:
1) NQN-1 boru nasosları
2) NQN-2 boru nasosları
3) NQN-3 ştanq nasosları (qondarma nasoslar)
4) NQN-4 ştanq nasosları (qondarma nasoslar)
296
5) NQN-5 teleskopik nasoslar

Bu nasoslardan bəziləri külli miqdarda, digərləri isə sınaq üçün
bir neçə dənə hazırlanmış və neft mədənlərində müvəffəqiyyətlə
işlədilmişdir. Son illərdə dərinlik nasosları üzrə ümumittifaq
standartının düzəldilməsi ilə əlaqədar olaraq, yuxarıda göstərilən
nasosların şifrləri bir qədər dəyişdirilmişdir.
İndi 26-cı cədvəldə göstərilən dərinlik nasosları hazırlanmaqdadır.
26-cı cədvəl
Köhnə Yeni şifr Şərti diametri Quruluşu
şifr
Adi nasolar
28;32;43;55
NQN-1 və tutucu qollu
NQN-1 NQN-1A 68; 28;32 qısa silindrli
2NQN-1 və silindri plastik kütlədən
43; 32
NQN-2Q 28;32;43;55;68;82 tutuculu və hamar plunjerli
və 93 tutuculu və qumsıyıranlı
NQN-2P yeni ölçüdə tutuculu və plunjeri yivli
NQN-2 NQN-2V „ kanallı
2NQN-2 tutuculu və plunjeri halqavarı
NQN-2K „ kanallı
tutuculu və plunjerinin səthi
NQN-2N „ çuxurlu (çopur)
NQN-2T 43;55;68 və 93 boruşəkilli ştanqlar üçün
3NQN-2 43;55;68 və 93 plunjeri çanaqlı manjetdən
4NQN-2 43;55;68;93 və 120 boru silindrli çarx manjetli
NQN-2R 28;32;43;55;68 və 93 plunjerinə rezin bişirilmiş
boru silindrli plunjerinə rezin
NQN-2RB eyni ölçülər bişirilmiş
Qondarma ştanq nasosları
oturacağı yuxarıda
NQV-1 28;32;38;43;55 və „ „
NQN-3 NQV-1D 68; 38 plunjerinə rezin bişirilmiş
NQV-1R 28;32;38;43 və 55 silindrli borudan, plunjeri
NQV-1RB eyni ölçüdə rezinlə bişirilmiş
NQV-2 32 oturacağı aşağıda
NQV-2T 32 oturacağı aşağıda, boru ştanqı
NQN-4
üçün
NQV-2N 32 oturacağı aşağıda kor plunjerli
NQN-5 NQV-3 39; 50 və 63 ikiborulu, oturacağı yuxarıda
NQN-6 NQV-4 39; 50 və 63 ikiborulu, oturacağı aşağıda
2NQN-6 2NQV-4 ikiborulu, oturacağı aşağıda,

39; 50 və 63 plunjeri sabit
NQN-7 NQV-5 39; 50 və 63 üçborulu teleskopik
297
Boru nasosları
NQN-1 tipli nasos. Bu nasos plunjerli birtəsirli və ikiklapanlı
şaquli boru nasosudur (159-cu şəkil). Bu nasos əsasən iki bölmədən
ibarətdir, bunlardan biri silindr və ikincisi plunjer bölməsidir. Birinci
bölmə nasosun gövdəsi (2) içərisinə yığılmış polad və ya çuqun
oymaqlardan (3), bu oymaqları iki başdan sıxan yuxarı (1) və aşağı
(4) keçirici muftaları olan silindrdir. İkinci bölməsi onun içərisində
yerləşmiş plunjer bölməsidir. Plunjerin (11) yuxarı hissəsinə vurucu
klapan qovşağı birləşdirilmişdir. Bu qovşaq klapan qəfəsi (7), kürəcik
(8), klapan yəhəri (9) və nippeldən (10)
ibarətdir.
Plunjer boru şəklindədir və içərisində
tutucu qol (13) hərəkət edir. Plunjerin
aşağısına ucluq (12) bağlanmışdır.
Tutucu qolun aşağısına sorucu klapan
qovşağı yığılmışdır. Sorucu klapan
qovşağı klapan qəfəsi (14), kürəcik (15),
klapan yəhəri (16) və konusvarı ucluqdan
(17) ibarətdir. Sorucu klapanın ucluğu
(17) konusvarı yəhərə (6) oturmuş, bu isə
uzadıcı borucuq (5) vasitəsilə silindrin
aşağı muftasına (4) bağlanmışdır.
Nasosun plunjer bölməsi klapanın qəfəsi
(7) vasitəsilə nasos ştanqlarına bağlanır
və silindrdən asılı olmayaraq quyuya
endirilib-qaldırılır. Nasosun silindri
isə yuxarı mufta (1) vasitəsilə nasos
borularına bağlanır və onlarla birlikdə
quyuya endirilib-qaldırılır. Məhz buna
görə də həmin nasoslara boru nasosları
deyilir.
NQN-1 nasoslarının bir çox geoloji-
159-cu şəkil. (156) NQN-1 texniki şərtlər daxilində işləməsi üçün
tipli boru nasosunun sxemi: onun plunjeri (11) dörd variantda
1 - yuxarı mufta; 2 - nasosun hazırlanır (164-cü şəklə baxın). Bundan
gövdəsi; 3 - silindr; 4 - aşağı mufta; əlavə NQN-1 nasosunun silindr
5 - uzadıcı borucuq; 6 - yəhər; bölməsinin də ikinci variantı vardır
7 - vurucu klapanın qəfəsi; (160-cı şəklə baxın). Silindr bölməsinin
8 - vurucu klapanın kürəciyi; bu variantı yalnız diametri 28 və 32 mm
9 - vurucu klapanın yəhəri; olan nasoslar üçün düzəldilmişdir. Bu
10 - nippel; 11 - plunjer; variantda qondarma nasoslarının bir
12 - plunjerin ucluğu; 13 - harbut çox hissələrindən istifadə edilmişdir.
pistonqolu; 14 - sorucu klapanın Buna görə də həmin variantda silindr
qəfəsi; 15 - sorucu klapanın bölməsinin uzadıcı borusu yoxdur
kürəciyi;16 - sorucu klapanın və oymaqların sayı bir ədəd artıqdır.
yəhəri; 17 - konuslu ucluq. Bununla əlaqədar olaraq plunjer bölməsi
298
də bir qədər dəyişdirilmişdir, yəni vurucu

klapan qəfəsinə (4) kiçik pistonqolu (2)
(160-cı şəkil) bağlanmış və əksqayka ilə
(3) bərkidilmişdir. Pistonqoluna xüsusi
keçirici (1) bağlanmışdır. Bu nasosun
plunjerinin ucluğu da (6) xüsusi şəkildə
qurulmuşdur, yəni sorucu klapandan
nasosun silindrinə dolmuş mayenin
asanlıqla plunjerin (5) içərisinə keçməsi
üçün bu ucluqda yan tərəfdən üç pəncərə
açılmışdır.
Nasosun sorucu və vurucu klapan
qovşaqları qondarma nasoslardan
götürülmüşdür.
NQN-1 tipli nasosların əsas texniki
xüsusiyyəti 27-ci cədvəldə verilmişdir.
NQN-1 tipli nasoslar belə işləyir. Nasosun
silindri uzadıcı boru və konusvarı
yəhəri ilə birlikdə nasos borularının
aşağısına bağlanaraq quyuya lazımi
dərinliyədək endirilir. Sonra plunjer
bölməsi sorucu klapanla birlikdə nasos
ştanqları vasitəsilə, nasos boruları içərisi
ilə endirilib nasosun silindrinə daxil
edilir. Konusvarı ucluq da öz konusvarı
yəhərinə oturdulur. Plunjer yuxarı
hərəkət edərkən quyudan sorulmuş 160-cı şəkil. Kiçik diametrli
maye sorucu klapanın kürəciyini NQN-1 tipli boru nasosu:
qaldırıb, qəfəsin pəncərələrindən keçərək 1— keçirici; 2— kiçik sürgü qolu;
silindrin aşağı hissəsinə dolur. Plunjer 3—əksqayka; 4—vurucu klapanın
aşağı hərəkət edən zaman sorucu klapan qəfəsi; 5—plunjer; b—plunjerin
kürəciyi öz yəhərinə oturur və maye ucluğu
plunjer ucluğundan keçib plunjerin
içərisinə və oradan da vurucu klapan kürəciyini qaldıraraq silindrin
yuxarı hissəsinə dolur. Plunjer yenidən yuxarıya hərəkət edərkən
vurucu klapanın kürəciyi öz yəhərinə oturub klapanı bağlayır.
Nəticədə silindrin yuxarı hissəsinə dolmuş maye qaldırıcı borulara
dolur. Eyni zamanda sorucu klapan açılır və nasosa quyudan yeni
maye pay dolur. Beləliklə, proses ardıcıl təkrar edilir.
Nasosu quyudan qaldırmaq üçün əvvəlcə ştanqlar qaldırılır.
Bu zaman həddindən artıq yuxarı dartılmış plunjer (159-cu şəklə
bax) öz ucluğu (12) və tutucu qolu (13) vasitəsilə sorucu klapanı da
dartıb yəhərdən (6) ayırır və özü ilə aparır. Nəhayət, plunjer bölməsi
ştanqlarla birlikdə yer üzərinə çıxarıldıqdan sonra nasosun silindri
nasos boruları ilə birlikdə yer üzərinə qaldırılır.
Nasosun işləmə prinsipindən aydındır ki, plunjerin uzunluğu
299
Cədvəl 27
diametri, düymə ilə

Nasos ştanqlarının
Endirmə dərinliyi,
məhsuldarlığı, m2/
Yoxlama hidravlik
təzyiqi, kQ sm2 ilə
Qaldırıcı borunun
(təxminən), kq ilə
Oymaqların sayı1
diametri, mm ilə
diametri, mm ilə
Nasosun ümumi
Nasosun qabarit
uzunluğu, m ilə
Nasosun nəzəri
Plunjerin gediş
Nasosun çəkisi
kürəciklərinin
Nasosun şərti
yolu, mm ilə
Nasosun
Klapan
gün ilə
mm ilə
həqiqi
diametri,
mm ilə
ən ən
azı çoxu
28 28 29 600 6/7 5.5 1200 150 11/2 16 9

/16 55 2.50 24
900 7/8 8.0 1200 150 11/2 16 9

/16 55 2.80 27
32 32 32,5 600 6/7 7.0 1200 150 11/2 16 11/16 55 2.52 23
900 7/8 10.5 1200 150 11/2 16 11/16 55 2.82 25
43 43 45 600 6 12.5 1200 150 2 16 1 75 2.34 53
900 7 19.0 1200 150 2 16 1 75 1.66 59
600 6 20.5 1000 125 21/2 19 11/4 90 2.40 22
55 55 58,0 900 7 31.0 1000 125 21/2 19 11/4 90 2.70 80
68 68 70,0 900 7 50.0 800 100 3 22 11/2 107 2.73 97
onun gediş yolunu məhdudlaşdırır. Plunjerin uzunluğu 1200 mm

olduğu üçün NQN-1 tipli nasoslarda gediş yolunu 900 mm-dən artıq
vermək mümkün deyildir. İş zamanı nasosun plunjerinin sorucu
klapana toxunmaması üçün plunjerin ən aşağı vəziyyətində plunjer
ucluğu ilə sorucu klapanın qəfəsi arasında müəyyən bir məsafə olur
ki, buna plunjerin ehtiyat gediş yolu deyilir.NQN-1 nasoslarında
ehtiyat gediş yolu təxminən 200 mm-dir.
NQN-1A F.Dzerjinski (Bakı) zavodu qısa silindrli nasoslar
buraxmağa başlamışdır. Bu nasosların silindri iki oymaqlıdır.
Plunjerin normal hərəkətini təmin etmək üçün bu nasoslarda uzadıcı
boru yuxarıda söylədiyimiz NQN-1 nasoslarındakından xeyli
uzundur. Bu nasoslar silindrinin qısalığı nəticəsində adi nasoslardan
iki dəfə ucuz başa gəlir və yalnız az debitli dayaz quyularda
müvəffəqiyyətlə işlədilir. Buna görə də NQN-1A nasosları 28, 32
və 43 mm ölçüdə buraxılır. Bu nasosların başqa hissələri NQN-1
nasoslarında olduğu kimidir.
2NQN-1 nasosu. Boru nasoslarının dəyərini ucuzlaşdırmaq
məqsədilə silindri plastik kütlədən hazırlanmış oymaqlardan ibarət
300
olan bu nasoslar da Azərbaycanın neft

mədənlərində sınaqdan çıxarılmışdır.
Yalnız 32 mm ölçüdə buraxılmış bu
nasoslar hələlik dayaz quyularda
işlədilmiş və yaxşı nəticələr əldə
edilmişdir.
NQN-2 nasosu. Bu nasos birtəsirli,
plunjerli, üçklapanlı şaquli boru
nasosudur (161-ci şəkil). Nasos sərbəst
yığılmış silindr, plunjer və sorucu
klapan bölmələrindən ibarətdir.
Nasosun silindr bölməsi, quruluş
etibarilə NQN-1 nasoslarından heç
də fərqli deyildir. Burada silindr
bölməsində olan oymaqların sayı NQN-
1 nasoslarındakından artıqdır.
NQN-2 nasosunun plunjer bölməsində
iki vurucu klapan yerləşmişdir. Plunjerin
(5) yuxarı ucuna yığı1mış klapan qəfəsi(1),
161-ci şəkil. NQN-2 tipli kürəcik (2), klapan yəhəri (3) və
boru nasosunun sxemi: nippeldən (4) ibarət olan yuxarı vurucu
1 - klapan qəfəsi; 2,8,13 - kürəcik; klapan qovşağı NQN-1 nasosunda
3,9- yəhər; 4 - nippel; 5 - plunjer; olduğu kimidir. Plunjerin o biri ucuna
6 - klapan gövdəsi; 7 - stəkan; aşağı vurucu klapan qovşağı yığılmışdır.
10 - köynəkli tutucu; 11 - tutucu qol; Bu bölmə klapan gövdəsinin (6)
12 - klapan qəfəsi; 14 - sorucu içərisində yerləşmiş stəkan (7), kürəcik
klapanın yəhəri; 15 - konusvarı (8), klapan yəhəri (9) və köynəkli
ucluq; 16 - konus yəhəri. tutucudan (10) ibarətdir. Sorucu klapan
qovşağı klapan qəfəsinə (12) bağlanmış
tutucu qolu (11), kürəcik (13), klapan yəhəri (14) və konusvarı
ucluqdan (15) yığılmışdır. Bu qovşağın konusvarı ucluğu konusvarı
yəhərdə (16) sərbəst halda oturmuşdur. Silindr bölməsi nasos
borularının ucunda quyuya endirildikdən sonra plunjer bölməsi
ştanqlara bağlanır və sorucu klapan qovşağı tutucu qolun barmağı
vasitəsilə köynəkli tutucunun xüsusi yarığına ilişdirilib asılır. Həmin
bu vəziyyətdə də iki bölmə birlikdə ştanqlarla quyuya endirilib
nasosun silindrinə daxil edilir və axıradək itələnir. Nəticədə sorucu
klapan öz yerinə oturur və köynəkli tutucu da barmağlı qol üzəri
ilə sürüşüb klapan qəfəsinin çiyninə oturur. Plunjer sola fırladılır və
sonra o, yuxarı həpəkət edən zaman, köynəkli tutucunun yarığının
xüsusi kinematikası sayəsində barmaqlı qol avtomatik azad olaraq
yerində tərpənməz qalır. Ştanqların uzunluğu tənzim edilməklə
plunjerin yuxarıya və aşağıya, sonrakı ardıcıl hərəkəti zamanı tutucu
heç bir vaxt barmaqlı qola çatmır və bununla da nasosun normal
işləməsi təmin olunur.
NQN-1 nasoslarında olduğu kimi NQN-2 tipli kiçik diametrli
301
(diametri 28 və 32 mm olan) nasosların

silindri ikinci variantda da hazırlanır
(162-ci şəkil). Bu variantda uzadıcı
borucuq olmadığından oymaqların sayı
iki ədəd artıqdır. NQN-2-nin həmin
variantı üçün plunjer bölməsi yalnız
bir vurucu klapanlıdır. Yuxarı vurucu
klapanın yerinə üçpəncəli plunjer
qəfəsi (5) bağlanmışdır. Bu qəfəsə kiçik
pistonqolu (3) bağlanmış və əksqayka (4)
ilə bərkidilmişdir. Həmin pistonqoluna
keçirici (1) bağlanmış və o da əksqayka
(2) vasitəsilə bərkidilmişdir.
NQN-2 nasoslarının plunjeri beş növ
olur. Bunlardan dörd variantı NQN-1
nasoslarında olduğu kimidir. Beşincinin
isə yuxari hissəsində „qum sıyırıcısı»
vardır. Qum sıyırıcısının konstruksiyası
164-cü şəklin "q" bəndindən aydın
görünür. İstər NQN-1, istərsə də NQN-2
162-ci şəkil. nasoslarında plunjerin silindr daxilində
Kiçik diametrli NQN-2 hərəkət etməsi üçün onların arasında
tipli boru nasosu: müəyyən ara boşluğu olmalıdır. Bu ara
1 - keçirici; 2 - əksqayka; boşluğunun qiyməti vurulan mayenin
3 - kiçik pistonqolu; 4 - əksqayka; özlülüyü, qazın, qumun miqdarı,
5 - plunjer qəfəsi. nasosun olduğu dərinlik, plunjerin gediş
yolu və bir çox başqa parametrlərdən
asılıdır. Həmin parametrlərin birlikdə təsiri hələlik aydın olmadığı
üçün hazırda dərinlik nasosları üç qrup ara boşluğu ilə hazırlanır.
I qrup nasoslarda ara boşluğu 20 mikrondan 70 mikrona qədər, II
qrup üçün 70-dən 120 mikrona qədər və III qrup üçün 120-dən 170
mikrona qədər olur.
NQN-2 tipli nasosların əsas texniki xarakteristikası 28-ci cədvəldə
verilmişdir.
NQN-1 və NQN-2 nasoslarının əsas hissələri

Oymaq. Oymaq uzunluğu 300 mm olub, hər tərəfdən yonulmuş
bir boru parçasıdır (163-cü şəkil). Boru nasosları üçün oymaqlar
əsasən MSÇ-28-48 markalı boz çuqundan hazırlanır. Oymaqların
daxili işlək səthi daha çox dəqiq hazırlanır və təmiz yonulur. Bu
daxili səthin sürtünməyə qarşı davamlı olması üçün termiki üsulla
sərtliyi Rokvelə görə 30 - 40 dərəcəyə qədər çatdırılır. Oymaqların üç
səthləri bir-birinə sıxılarkən kiplik əmələ gətirməlidir. Bunun üçün
həmin səth oymaq dəliyinin həndəsi oxuna dəqiq perpendikulyar
olmalıdır; oymağın daxili səthi düz silindrik səth olmalıdır.
Oymaqların daxili diametri bir qayda olaraq hər 50 mikrondan (0.05
302
Cədvəl 28
Nasosun həqiqi
diametri,
mm ilə
ilə1
sayı2
Nasos
mm ilə
mm ilə
mm ilə
mm ilə
Nəzəri
sm2 ilə
mm ilə
mm ilə
qabarit
Klapan
ümumi
Nasosun
Nasosun
Nasosun
borunun
Nasosun
Nasosun
Nasosun
Qaldırıcı
diametri,
diametri,
diametri,
diametri,
ən ən
hidravlik
Plunjerin
yoxlanma
endirilmə
düymə ilə
uzunluğu,
gediş yolu,
təzyiqi, kq/
kürələrinin
məhsuldar-
lığı, m3/gün
Oymaqların
ştanqlarının
çəkisi, kq ilə
dərinliyi, m ə
azı çoxu
şərti diametri,
      2590  25
600 5.5 6/8  
      2890  27
      28
9 
28 28 29.0 900 8.0 7/9     /16  
     3240 30
 36
1800 16.0 10/12      4040 
      38
1200  150  11/2  16  55 
600 7.0 6/8      2620 
24
     2920  25
      26
9 
32 32 900 10.5 7/9     /16  3170 
    
27
32.5  33
1800 21.0 10/12 4070 

    
35
600 12.5 6       2700 55
     
900 19.0 7       3000 60
     
1800 37.5 10       3900 70
     
2100 44.0 11       4200 82
40 43 45.0 1200  150  2  16  1  75
2400 50.5 12       4500 91
     
3000 63.0 14       5100 103
     
3300 69.0 15       5400 117
     
4500 94.0 19 6935 141
600 20.5 6       2800 76
     
900 31.0 7       3100 84
     
1800 62.0 10       4000 107
2100 72.5 11       4300 113
     
55 55 58.0 1000  125  21/2  19  11/4  90
2400 83.0 12       4600 122
3000 103.5 14       5200 137

     
3300 114.0 15       5500 145
     
4500 159.0 19       7045 179
303
304
Cədvəl 28 davamı
Nasosun həqiqi
diametri,
mm ilə
ilə1
sayı2
Nasos
mm ilə
mm ilə
mm ilə
mm ilə
Nəzəri
sm2 ilə
mm ilə
mm ilə
qabarit
Klapan
ümumi
Nasosun
Nasosun
Nasosun
borunun
Nasosun
Nasosun
Nasosun
Qaldırıcı
diametri,
diametri,
diametri,
diametri,
ən ən
hidravlik
Plunjerin
yoxlanma
endirilmə
düymə ilə
uzunluğu,
gediş yolu,
təzyiqi, kq/
kürələrinin
məhsuldar-
lığı, m3/gün
Oymaqların
ştanqlarının
çəkisi, kq ilə
dərinliyi, m ə
azı çoxu
şərti diametri,
     
900 50.0 7      
3170 106
     
1800 100.0 10       4070 132
     
2100 116.5 11       4370 141
     
68 68 70.0 2400 133.5 12  800  100  3  22  1 1/ 2  107 4670 142
     
3000 166.5 14       5270 165
     
3300 183.0 15       5570 175
     
4500 335.0 19       7120 224
1800 137.0 10 4180 180
2100 160.0 11 4480 190
2400 183.0 12 4780 202
82 82 84.0 – – 3 1/ 2 22 1 3/ 4 121
3000 229.0 14 5380 225
3300 252.0 15 5680 236
4500 342.0 19 7015 295
     
1800 184.0 10       4240 216
     
2100 214.0 11       4540 230
     
     
2400 234.0 12       4840 250
93 93 96.0  650  80  4  25  2  133
3000 306.5 14       5440 270
     
     
3300 322.5 15       5740 283
     
4500 440.0 19       7290 364
*1 - Nəzəri məhsuldarlıq hesablanarkən plunjerin yuxarı və aşağı hərəkəti sayı dəqiqədə – 10, dolma əmsalı isə 1 götürülmüşdür.
*2 - Kəsrlərin məxrəcində ədədlər uzadıcı borusu olmayan nasoslarda oymaqların sayını göstərir.
163-cü şəkil.
Oymaq
mm) dəyişir, yəni əgər nasosun şərti ölçüsü 43-dürsə,

onun oymaqlarının daxili diametri 43.00; 43.05; 43.10 və i.a. olaraq 45
mm-ədək dəyişir. Hər bir nasos silindrinə yığılmış oymaqların daxili
diametri bir-birinin eyni olmalıdır. Oymaqların daxili diametrində
yol verilən xəta 30 mikrondan (yəni 0.03 mm-dən) artıq olmamalıdır.
Bu o deməkdir ki, əgər nasosun diametri 43.35 mm-dürsə, onun
silindrinə yığılmış oymaqların daxili diametri 43.350 mm-dən az və
43.380 mm-dən çox olmamalıdır.
Çuqundan hazırlanan oymaqların ölçüləri və çəkisi 29-cu cədvəldə
verilmişdir.
29-cu cədvəl
Oymaqların Oymaqların daxili,

Nasosun Çəkisi, kq ilə
xarici diametri, mm ilə
şərti ölçüsü mm ilə
ən azı ən çoxu ən azı ən çoxu
43 60 43.00 45.00 2.43 2.63
55 72 55.00 58.00 3.90 3.37
68 86 68.00 70.00 4.44 4.29
82 100 82.00 84.00 5.48 4.92
93 112 93.00 96.00 6.52 5.56
Kiçik diametrli NQN-1 və NQN-2 nasosları üçün oymaqlar

poladdan hazırlanır. Bu oymaqlar NQV-l qondarma nasosundan
götürülmüşdür. Ona görə də bu oymaqlar haqqında NQV-1
qondarma nasosları izah edilərkən danışılacaqdır.
NQN-1 və NQN-2 nasoslarında plunjerin silindrə asanlıqla daxil
olması üçün ən yuxarıdakı oymağın ağzı bir qədər mail yönülür (163-
cü şəkil, A bəndi).
Plunjer. Plunjer, uzunluğu 1200 mm olub üzəri xüsusi şəkildə
yonulmuş bir polad boru parçasıdır (164-cü şəkil).
NQN-1 və NQN-2 nasoslarında işlədilən plunjerin səthi əsasən
305
164-cü şəkil. Plunjerin hazırlanması:

a—hamar plunjer; b—həlqəvi kanallı plunjer; v-yivli kanallı plunjer;
q-çuxurlu (çopur) plunjer; d—qum sıyıranlı plunjer
hamar olur və xromlanır (164-cü a şəkli). Xrom təbəqəsinin qalınlığı

70 mikrondan (0.07 mm) az olmamalı və səthi pardaxlanmalıdır.
Plunjerin hər iki başında eyni ölçüdə daxili yiv açılmışdır. Plunjerin
xarici səthi diametri boyunca çox dəqiq yolunur. Bu yonmada yol
verilən xəta 20 mikronlan (0.02 mm) artıq olmamalıdır. Plunjerin
xarici diametri də oymaqlarda olduğu kimi bir qayda olaraq hər 50
mikrondan (yəni 0.05 mm-dən) bir artır, yəni nasosun şərti ölçüsü
43-dürsə, plunjerin həqiqi ölçüsü 43.00; 43.05 və i. a. 45.00 mm
olur. Yonma dəqiqliyini nəzərə alsaq, plunjerin hər bir nöqtəsində
ölçülmüş diametr sıra ilə göstərilmiş diametrdən mütləq az olmalıdır.
Bu o deməkdir ki, əgər plunjerin xarici diametr üzrə 43.15 mm
yolunmuşsa, həqiqətdə isə bu diametr 43.13 mm-dən çox və 43.11
mm-dən az olmamalıdır.
Plunjerlə oymaq arasında müəyyən ara boşluğunun I, II və III
qruplara bölündüyünü demişdik. Həmin bu qrupları əldə etmək
üçün 30-cu cədvəldə göstərilmiş bölgüyə mütləq əməl edilməlidir.
Plunjerin ucuna vurucu klapan və ya ucluq bağlanır və möhkəm
sıxılır. Bunun nəticəsində əksəriyyətlə plunjerin ucları bir qədər şişir.
Əlbəttə bu şişmə plunjerin silindr içərisində normal işləməsinə mane
ola bilər. Bunu nəzərdə tutaraq plunjerin hər iki başında 50 mm
306
30-cu cədvəl
Plunjerin xarici
diametri, mm ilə
d
Oymağın
0.00 +d1
0.05 + d1
0.10 + d1
0.15 + d1
0.20 + d1
0.25 + d1
0.30 + d1
0.35 + d1
0.40 + d1
0.45 + d1
0.50 + d1
0.55 + d1
0.60 + d1
0.65 + d1
0.70 + d1
0.75 + d1
0.80 + d1
0.85 + d1
0.90 + d1
0.95 + d1
diametri, mm ilə
d + 0.00 I
d + 0.05 II I
d + 0.10 III II I
d + 0.15 III II I
d + 0.20 III II I
d + 0.25 III II I
d + 0.30 III II I
d + 0.35 III II I
d + 0.40 III II I
d + 0.45 III II I
d + 0.50 III II I
d + 0.55 III II I
d + 0.60 III II I
d + 0.65 III II I
d + 0.70 III II I
d + 0.75 III II I
d + 0.80 III II I
d + 0.85 III II I
d + 0.90 III II I
d + 0.95 III II I
307
məsafədə xarici diametr bir qədər azalmışdır.

Yuxarıda təsvir olunmuş səthi tamamilə hamar plunjer Q
(„qladkiy», yəni hamar) hərfi ilə markalanır. Bu plunjerin qumla
mübarizə etmək üçün hər bir vasitəsi olmadığından, belə plunjerlə
təchiz edilmiş nasoslar da qumsuz mayeləri vurmaq üçün
işlədilməlidir.
K ("kolsovıe", yəni halqavarı) və B ("vintovıe", yəni yivli) markalı
plunjerlər. K markalı plunjer yuxarıda göstərilən yalnız üzərində
açılmış 15 dənə halqavarı kanalla fərqlənir (164-cü b şəkli). Kanalların
vəzifəsi az da olsa vurulan maye üzərində olan qumla mübarizə
etməkdir. Həmin məqsədlə üzərinə yivli qanov açılmış B markalı
plunjer də işlədilir (164-cü c çəkli).
N və P markalı plunjerlər. Çıxarılan maye içərisində qumun miqdarı
bir qədər çoxdursa və quyuda işlədilən nasoslar tez-tez pərçimlənirsə,
o zaman səthi xüsusi çuxurlarla örtülmüş ("çopur") plunjerli N
(“nakatannıy”, yəni diyirləndirilmiş) markalı nasoslar işlədilməlidir
(164-cü ç şəkli). Bu çuxurların iki vəzifəsi vardır. Bir tərəfdən çuxurlara
dolmuş neft yağlama rolunu oynayaraq plunjerin silindr içərisində
asanlıqla hərəkət etməsinə kömək edir. Digər tərəfdən çuxurlara
düşmüş qum və ya metal qırıntısı tədricən xırdalanır, beləliklə də
plunjerin silindr içərisində pərçimlənməsinin qarşısı alınır. Kiçik
diametrli NQN-2 nasoslarında isə bu məqsədlə P (“peskobrey”, yəni
qumsıyıranlı) markalı plunjerlər işlədilir (164-cü ğ şəkli). Bu plunjerin
qanovlu plunjerdən bir fərqi vardır, bu da onun yuxarı hissəsində
divarın yonularaq nazikləşdirilməsidir; yəni plunjer yuxarı hərəkət
edərkən bu divarın iti ucu oymaqların daxili diametri boyunca
sürüşərək qum dənələrini sıyırır. Buna görə də ona “qumsıyıran”
adı verilmişdir. Plunjerlər St. 6 (D) markalı tikişsiz polad borulardan
hazırlanır. Bu boruların əsas ölçüləri 31-ci cədvəldə verilmişdir.
Hazır plunjer çox düz olmalıdır. Kiçik diametrli (28 və 32 mm)
plunjerin əyriliyi - 0.120 mm-dən, orta diametrli plunjerinki (38; 43)
0.05 mm-dən və qalan diametli plunjerlərinki isə (55, 68, 82, 93) 0.03
31-ci cədvəl
Borunun
Nasosun Borunun Boru Borunun
daxili Borunun
xarici divarının hər uzunluq
şərti diametri uzunluğu,
ölçüsü diametri, qalınlığı, metrinin çəkisi,
mm ilə (təxminən), mm ilə
mm ilə kq ilə
mm ilə
28 32 18 7.0 4.32
32 35 21 7.0 4.83
38 42 28 7.0 6.04
43 48 33 7.5 7.49
Plunjer
55 61 44 8.5 11.00 uzunluğunun
68 75 54 10.5 16.70 12-15 misli
82 89 64 12.0 22.79 qədər
93 102 74 14.0 30.38
308
mm-dən artıq olmamalıdır. Plunjerin kəllə sahələri onun həndəsi

oxuna perpendikulyar olmalı və uclarında açılmış daxili yivlərin oxu
plunjerin oxu üzərinə düşməlidir.
Kürəcik. Kürəcik K18 markalı xromlu poladdan xüsusi texniki
şərtlər daxilində hazırlanır və yoxlanılır. Dərinlik nasosları üçün
hazırlanmış kürəciyin səthi ayna kimi parlayana qədər sürtülüb
təmizlənir. Bu sahədə adi gözə çarpacaq ləkə və ya cizgi də
olmamalılır.
Kurəciyin diametri çox dəqiq yoxlanılır. Dərinlik nasoslarında
ŞX15 markalı poladdan hazırlanmış kürəciklər də işlədilir. Kürəcik
termik üsulla bərkləşdirilir və sərtliyi Rokvelə görə 55—62-yə qədər
çatdırılır.
K 18 markalı poladın kimyəvi tərkibində: C=0.9÷1.0; Mn≤0.5;
Si≤0.8, Cr=17.0÷190%; kükürd və fosforun miqdarı müvafiq olaraq
0.025 və 0.03%-dən artıq olmamalıdır. Dərinlik nasoslarında işlədilən
kürəciklərin əsas ölçüləri və çəkisi 32-ci cədvəldə verilmişdir.
32-ci cədvəl
Kürəcyin şərti Kürəciyin
Şərti diametrdən
diametri, düymə ovallığı, Çəkisi, kq ilə
fərqi, mikronla
ilə mikronla
9/16 ±100 2.5 0.012
11/16 ±100 2.5 0.022
2/8 ±150 2.5 0.045
1 ±150 2.5 0.067
11/4 ±200 3.0 0.132
11/2 ±200 3.0 0.227
13/4 ±200 4.0 0.361
2 ±200 4.0 0.539
211/32 ±200 4.0 0.920
Klapan yəhəri. Klapan yəhəri 3X13 və ya XI8 markalı poladdan iki
şəkildə hazırlanır. Yəhərin əsas forması çiyinli halqa şəklindədir (165-
ci şəkil). Yəhərin çiyni klapan ucluğunun kəllə sahəsinə oturur və
165-ci şəkil. Çiyinli yəhər:

a—yəhər; b—yəhərin kürəciklə görüşən sahəsi
309
qəfəsin alt sahəsi onu möhkəm sıxaraq kiplik əmələ gətirir, bu halda
kürəcik yəhərə oturan zaman maye klapanın yuxarı hissəsindən
aşağı hissəsinə keçməyə yol tapmır. Buna görə də istər yəhərin
çiyninin hər iki tərəfi və bunlarla görüşən digər hissələrin sahəsi çox
təmiz yonulmalıdır. Kürəciklə yəhərin bir cift əmələ gətirməsi üçün
yəhərin yuxarıdakı kəlləsində xüsusi yuva açılmışdır (165-ci a şəkli).
Diametri yuvanınkına bərabər olan kürəciklə həmin yuvanı səliqə
ilə sürtür, sonra yəhər tamamilə yeni kürəciklə ciftləşdirilib onların
hermetikliyi (kipliyi) yoxlanılır. İkinci növ yəhər çiyinsizdir (166-
cı şəkil). Kiçik diametrli nasosların klapan qovşağına çiyinli yəhər
yerləşdirmək konstruktiv
cəhətdən mümkün deyildir.
Buna görə də halqa şəklində
hazırlanmış yəhər işlədilir.
Bu yəhər də X18 poladından
hazırlanır. Qumun sürtülüb
yeyilmə təsirinə davamlı
olması üçün hər iki
şəkildə olan yəhər termik
emal üsulu ilə bərkidilib,
sərtliyi Rokvelə görə 40-45
dərəcəyə çatdırılır. Sonra
166-cı şəkil. Çiyinsiz yəhər yəhərin bütün xarici səthi
pardaxlanır. Yəhərlərin
lazımi ölçüləri və çəkisi 33-cü cədvəldə göstərilmişdir. Cədvəl 33
Yəhərin ölçüləri,
mm ilə Çəkisi,
Kürəci- D d1 d0 H h kq ilə
yin diametri,
düymə ilə
9
/16 19,8 – 11 12,5 – 0,019
11/16 24,8 – 14 12,5 – 0,022
7
/8 30,8 26,3 18 20 6 0,040
1 35,00 30,0 20 20 6 0,042
11/4 45,8 40,0 25 20 6 0,144
11/2 57,8 47,0 30 20 6 0,212
13/4 69,0 58,0 35 22 7 0,390
2 77,0 65,0 40 22 7 0,430
Manjetli nasoslar
Manjetli nasoslar iki növ olur: plunjeri manjetli və silindri
manjetli nasoslar. Plunjeri manjetli nasoslar neft sənayesində 1942-
ci ildən başlayaraq yayılmışdır. Sonralar bu nasoslar normal sıraya
daxil edilmişdir. Plunjeri manjetli nasoslar da iki konstruksiyada
verilmişdir. Silindri oymaqlı və silindri borudan ibarət olan nasoslar.
310
Silindri oymaqlı olan manjetli

nasoslardan ZNQN-2 tipli nasoslar
neft mədənlərində külli miqdarda
işlədilmişdir.
3 NQN-2 və NQN-2R nasosları
manjetli plunjeri olan bir təsirli iki
klapanlı, tutuculu (bayonetli), oymaq
silindrli, şaquli nasosdur. O, yuxarıda
təsvir edilmiş NQN-2 tipli nasosdan
plunjerinin quruluşu ilə fərqlənir
(167-ci şəkil). Bu nasosda plunjer
iki qrupdan: manjet quraşdırılması
və onları birləşdirən qısa borudan
ibarətdir. Plunjerin qalan quruluş
hissələri, təsvir edilmiş NQN-2 tipli
nasosların plunjerininkinə oxşayır.
Yuxarıdakı işlək manjet qrupu
yuxarı gövdədən, altı ədəd
manjetdən, baş manjet halqalarından,
dayaq qaykası və ötürücüdən
ibarətdir. Aşağıdakı mərkəzləşdirici 167-ci şəkil. 3NQN-2 nasosu:
manjet qrupu isə aşağı gövdədən, üç 1 - silindrik mufta; 2 - vurucu klapan
manjetdən, iki manjet halqasından, qəfəsi; 3 - manjetin yuxarı gövdəsi;
dayaq halqası və ötürücüdən 4 - halqa; 5 - qayka; 6 - kiçik boru;
ibarətdir. Hər iki manjetlər qrupunu 7 - ötürücü; 8 - dayaq qaykası;
birləşdirən kiçik boru, NQN-1 və 9 - manjetin aşağı gövdəsi; 10 - örtük;
ya NQN-2 tipli nasosların işlənib 11 - aşağı vurucu klapan qovşağı;
köhnəlmiş plunjer parçalarından 12 - tutucu (bayonet); 13 - oymaq;
uyğun diametrdə hazırlanır. 14 - tutucunun ucluğu; 15 - kürəcik;
Qeyd etmək lazımdır ki, bu 16 - yəhər; 17 - konus;
nasosların işləmə qabiliyyəti əsasən 18 - konusvarı yəhər;
manjetlərin elastikliyindən və 19 - sorucu klapan qəfəsi.
168-ci şəkil. Manjet:

a - Azerb. ETNÇİ-nin konstruksiyası; b - ÜİETNİ-nun konstruksiyası.
311
davamlılığından asılıdır. Azərb.

ETNÇİ tərəfindən manjetlər
bez və ebonit qatları ilə birlikdə
çanaq şəklində hazırlanırdı (168-
ci a şəkli).
Ölkəmizin şərq rayonlarında
isə ÜİETNİ tərəfindən neftə
davamlı rezindən hazırlanmış
manjetlər işlədilmişdir (168-ci
b şəkli). Son illərdə Qroz. ETNİ
tərəfindən yeni manjetli plunjerli
nasoslar təklif olunmuşdur.
Bu nasoslar NQN-2R şifri ilə
F.Dzerjinski zavodu tərəfindən
buraxılır (169-cu şəkil).
NQN-2R nasoslarının silindr
bölməsi NQN-2 nasosununku
kimidir. Bu nasoslarda uzadıcı
boru bir qədər qısadır, lakin
plunjer bölməsi tamamilə
fərqlidir. Plunjer üzərinə 4
ədəd rezin halqa möhkəm
yapışdırılmışdır. Rezin halqavarı
169-cü şəkil. NQN-2P tipli nasos: plunjer üzərində açılmış yuvalara
1–keçirici boru; 2–klapan qəfəsi; 3–yuxarı yapışdırmaq üçün halqaları
çuqun oymaq; 4–çuqun oymaq; 5–köynək; plunjerlə birlikdə bişirirlər
6–qummirlənmiş plunjer; 7–klapan gövdəsi; (qummirləşdirirlər).
8–klapan stəkanı; 9–kürəcik; 10–tutucu Manjetli nasosların üstünlüyü
pistonqolunun barmaqcığı; 11–civi; 12– adi nasoslardan ucuz olmasıdır,
klapan yəhəri; 13–tutucunun gövdəsi; 14– ona görə həmin nasosların dayaz
tutucu örtüyü; 15–uzadıcı boru; 16–tutucu quyularda işlədilməsi daha
pistonqolunun çubuğu; 17–konusvarı yəhər; əlverişli olur.
18–sorucu klapan qəfəsi; 19–konusvarı uc. Silindri boru olan manjetli
nasoslardan, neft mədənlərində
4 NQN-2 və NQN-2RB nasosları
daha çox işlədilir.
4 NQN-2 nasosu yalnız böyük diametrli (120 mm) buraxılmış və
neft mədənlərində müvəffəqiyyətlə istifadə edilmişdir.
4 NQN-2-120 nasosu. Bu nasos həm məhsuldar, həm də maye
səviyyəsi yüksək olan dayaz (300—400 m-ə qədər) qumsuz quyuların
istismarı üçün düzəldilmişdir (170-ci şəkil).
4 NQ-N2-120 nasosu birtəsirli ikiklapanlı olmaqla dörd və ya
səkkiz manjetli plunjerli şaquli nasosdur. Bu tipli nasos üç əsas
bölmədən: silindrdən, yuxarı vurucu klapan, tutucu ilə plunjerdən
və konusla sorucu klapandan yığılır. Soyuq dartma üsulu ilə
uzanmış və ya yonulmuş (işlənilmiş) borudan düzəldilən silindrin
312
hər iki ucunda 53/4" konuslu

yivi açılmışdır. Silindrin bir ucu
nasosun muftasına, o biri ucu isə
konusvarı yəhərə bağlanmışdır.
Konusvarı yəhərə sorucu klapanın
yuxarıda təsvir edilmiş qovşağı
qoyulur.
Plunjer bölməsi vurucu
klapan qovşağından, NQN-
2 nasoslardakının eyni olan
tutucudan (plunjerdən), gövdə
isə dörd manjet, üç halqa və
sıxıcı qaykadan ibarətdir.
Plunjer gövdəsinin yuxarı ucu
keçirici vasitəsilə vurucu klapan
qovşağına, aşağı ucu isə tutucuya
bağlanır. Bu quruluşlu nasoslarda
aşağı vurucu klapan olmur və
plunjer qısa olduğundan, NQN-
2 və 3NQN-2 tipli nasoslarda
aşağı vurucu klapanın olmaması
nəticəsində əmələ gələn zərərli
həcmin artma qorxusu bu
nasoslarda yoxdur.
4 NQN-2-120 nasosunun texniki 170-ci şəkil. 4NQN-2-120 nasos:
xarakteristikası: 1–silindr; 2–vurucu klapan qəfəsi; 3–
Gediş yolu—1500, 1800 və 3000 mm; kürəcik; 4–yəhər; 5–ötürücü; 6–silindr;
Ehtiyat gediş yolu - 600 m; 7–gövdə; 8–manjet; 9–halqa; 10–tutucu ;
İşlək təzyiq - 40 kQ/m ;
2
11–tutucunun ucluğu; 12– sorucu klapan
Plunjerin uzunluğu - 970 mm; qəfəsi; 13– kürəcik; 14–yəhər; 15–konus;
Silindrin uzunluğu - 3800, 4100, 16– konusvarı yəhər.
5300 mm;
Qaldırıcı boruların diametri—53/4";
Divarının qalınlığı ən çoxu - 10 mm;
Ştanqlar—1".
NQN-2-RB nasosu, oymaqsız, birtəsirli qummirləşdirilmiş
plunjerli, bir vurucu və bir sorucu klapanı olan boru silindri şaquli
nasosdur (171-ci şəkil).
Bu nasosda, sorucu klapanın qovşağını çıxartmaq və yaxud yerinə
oturtmaq üçün NQN-2 tipli nasosdakı kimi tutucu alətdən istifadə
edilmişdir.
Ümumiyyətlə, sərbəst halda olan qazın və qumun miqdarı az
olduqda, mayedə parafin və duz çöküntüləri olmadıqda plunjerli
qummirləşdirilmiş nasoslar işlədilir.
Hər bir NQN-2-RB tipli dərinlik nasosu iki əsas bölmədən
ibarətdir. Nasosun silindri, daxili səthi hamar olan (əlavə olaraq
313
171-ci şəkil. NQN-2-RB nasosu

1-silindr muftası; 2-araqat; 3-silindr; 4-qum-mirənmiş plunjer;
5-klapan gövdəsi; 6-klapan stkəkanı; 7-kürəcik; 8-klapan;
9-tutucu pistonqololunun barmağı; 10-kürəcik; 11-civi;
12-qorucuklapan qəfəsi; 13-klapan yəhəri; 14-konusvari ucluq;
15-klapan qəfəsi; 16-kipləşdirici halqa; 17-tutucunun gövdəsi;
18-tutucunun örtüyü; 19-tutucu pistonqolununçubuğu;
20-gövdənin yəhəri.
314
işlənməsi lazım gəlməyən) tikişsiz polad borudan hazırlanır.

Yuxarıda göstərildiyi kimi, bu nasosların da qummirləşdirilmiş
plunjerinin gövdəsi üzərinə, xüsusi qanovlarda dörd ədəd möhkəm
vulkanizə edilmiş rezin halqalar yerləşdirilmişdir. Yuxarı halqa
qarşısında dörd ədəd deşik vardır ki, bu da halqanın maye təzyiqi
altında öz-özünə kipləşməsinə imkan yaradır. 120 mm-lik nasosun
qummirləşdirilmiş plunjerinin isə üç ədəd rezin halqası vardır ki,
bunlardan biri (yuxarıdakı) öz-özünə kipləşir. Bu nasoslar 28, 32, 38,
43, 55, 68, 82, 93 və 120 mm ölçüdə və gediş yolu 600, 900, 1800, 2100,
2400, 3000 və 3300 mm üçün layihə olunmuşdur. Nasosun başqa
ölçüləri NQN-2 nasoslarında olduğu kimidir.
Qondarma (ştanq) nasosları

NQV-1 (NQN-3) nasosu plunjerli, birtəsirli, qondarma, dayağı
173-cü şəkil. Silindr bölməsi

1-dayaq nippel; 2-örtük; 3-stəkan;
4- klapan gövdəsi; 5-kürəcik;6-klapan
yəhəri; 7-konusvari ucluq
172-ci şəkil. NQN-3-NQV-1 nasosu:

1—pistonqolunun keçiricisi; 2-pistonqo¬lunun keçiricisinin əksqaykası; 3-pistonqolunun
yönəldicisi; 4—konusun gövdə¬si; 5—keçirici mufta; b—qum əleyhinə klapan; 7—konus;
8—dayaq halqası; 9—yaylı lövbər; 10—dayaq nippel; 11—piston¬qolu; 12—dayaq muftası;
13—dayaq; 14-silindrin keçiricisi; 15—dayaq köynəyi; 16—silindrin köynəyi;
17—əksqayka; 18-plunjerin qəfəsi; 19—oymaq; 20-qumsıyıranlı plunjer; 21-yönəldici
mufta; 22—klapan gövdəsi; 23— klapan stəkanı; 24-klapan yəhəri; 25—plunjerin ucluğu;
26- klapan gövdəsi; 27—stəkan; 28—kürəcik; 29—klapan yəhəri; 30—konusvarı ucluq
315
(qıfılı) yuxarı hissədə, bir, yaxud iki vurucu və sorucu klapanı olan,
silindri polad oymaqlardan yığılmış şaquli nasosdur (172-ci şəkil).
NQV-1 qondarma nasosları normal sıra nasosları arasında ən əsaslı
olduğundan onun bölmələri haqqında ətraflı məlumat verməliyik.
Nasos üç əsas bölmədən ibarətdir:
I bölmə. Silindr qovşağı, dayaq qovşağı və sorucu klapan
qovşağından ibarətdir (173-cü şəkil).
Nasosun silindri, içərisinə oymaqlar yığılmış və uclarına isə
mufta bağlanmış örtükdən ibarətdir. Örtük (2) ÇMTU-2380-56
texniki şərtləri üzrə, tikişsiz polad borudan hazırlanmışdır. Örtüyün
daxilində adətən 9-dan 22-yə qədər oymaq yerləşdirilmişdir. Bu
oymaqların uzunluğu 300 mm-dir.
Silindrə yerləşdirilmiş oymaqların sayı plunjerin gediş yolundan,
ehtiyat gediş yolundan, uzunluğundan və onunla əlaqədar olan
hissə və qovşaqların uzunluğundan asılı olaraq təyin edilir.
Qondarma nasosların silindri yalnız polad oymaqlardan yığılır. Belə
oymaqlar ÇMTU-2379-56 texniki şərtləri üzrə əsasən legirlənmiş
xrom-alüminiumlu polad borulardan hazırlanır. Oymaqların daxili
səthinin yeyilməsinin qarşısını almaq məqsədilə bu səth azotlandırılır
(45 markalı poladdan hazırlanmış oymaqlar isə yüksək gərginlikli
cərəyanla (JGC) termiki emal edilir).
Nasosun normal işləməsi üçün oymaqların daxili səthi və üz
hissələri (kiplik yaratmaq məqsədilə) dəqiq surətdə işlənir. Örtük
içərisində yığılmış və uclardan keçirici muftalar vasitəsilə sıxılmış
oymaqların daxili səthi silindrik səth olmalıdır. Silindrin yuxarı
ucuna (silindrin keçiricisinə) dayaq bölməsi bərkidilmişdir ki, bu da
içərisində quma qarşı əksklapanı olan konusvarı gövdədən, onun
yuxarı ucuna bağlanmış pistonqolunun yönəldicisindən gövdəyə
aşağıdan geydirilmiş qıfıl dayaq nippeli ilə sıxılmış konusdan
ibarətdir. Dayaq nippelin yuvasına söykənəcək qoyulmuşdur. Nasos
quyuda işlədilərkən yönəldici pistonqolunun hərəkətini konsentrik
saxlayır və beləliklə də onu yeyilmədən qoruyur. Eyni zamanda
konusun gövdəsində quma qarşı qoyulmuş əksklapanın qalxmasını
da məhdudlaşdırır və bundan əlavə yönəldicinin yuxarı ucunda
olan xüsusi yiv, quyuda pistonqolu qırıldıqda nasosun quyudan
asanlıqla tutulub çıxarılmasına imkan yaradır. Mayenin keçməsi
üçün gövdənin (1) yan divarında üç xüsusi pəncərə açılmışdır. Konus
gövdəsinin daxilində quma qarşı klapan üçün xüsusi konusvarı yuva
açılmışdır. Konusun gövdəsinin orta hissəsində (xaricdən) diametri
konusun diametri qədər olan bir çiyin vardır. Həmin çiyinə konus
söykənir. Çiyinin xarici səthi isə nasos qaldırılıb endirilən zaman
konusu zərbələrdən qoruyur. Əksklapan, nasos borularındakı
mayedən silindr daxilinə, plunjerlə silindr arasındakı boşluğa
və vurucu klapan qovşağına qumun çökməsinin qarşısını almaq
üçündur. Konus, nasosun qıfıl dayağına oturdulmaqla, kiplik əmələ
gətirir və bununla da nasos borularının daxilindəki maye ilə quyu
316
dibindəki mayenin əlaqəsi kəsilir.

Yeyilməyə yüksək dərəcədə
davamlı olması və paslanmaması
üçün konus paslanmayan xromlu
poladdan hazırlanır və termiki
emal edilir. Silindrin aşağı
keçiricisinə sorucu klapanın (bir
və ya iki) qovşağı bağlanır. İkinci
aşağı klapan qovşağı, prinsip
etibarilə, yuxarı bölmədən heç
fərqlənmir. Burada olan azacıq
fərq aşağı klapanın gövdəsində
klapan yəhəri üçün açılmış
yuvadan ibarətdir. Aşağı sorucu
klapanın ucuna konusvarı ucluq
bərkidilmişdir. Sorucu klapan
qovşaqları klapan gövdəsi (4),
stəkan (5), kürəcik (5), klapan
yəhəri (6) və konusvarı ucluqdan
(7) ibarətdir (173-cü şəkil).
Gövdənin daxilində kürəciyə
istiqamət vermək və onun
hərəkətini məhdudlaşdırmaq
üçün kiçik stəkan qoyulur. Stəkan
40X markalı poladdan hazırlanır.
174-cü şəkil. Plunjer yığımı: Davamlılığını artırmaq üçün onu
1-keçirici; 2,4-əksgayka; 3-pistonqolu; termiki üsulla emal edirlər.
5-qəfəs; 6-plunjer Mayenin keçməsi üçün bu
kiçik stəkanın divarında 120
dərəcə bucaq altında yerləşən üç deşik (pəncərə) açılmışdır. Bu
deşiklər stəkanın boşluğunu onun altındakı və üstündəki arakəsmə
ilə birləşdirir.
Kurəciyin yəhərə öz vaxtında oturmasını təmin etmək üçün kiçik
stəkanla kürəcik arasındakı boşluq (diametr üzrə), istismar şəraitinə
görə yol verilə bilən minimal ölçüdə götürülmüşdür (1-1.5 mm).
Gövdəyə stəkan və şaybadan sonra yəhər qoyulur. Bu zaman
yəhər qurşağının ucu gövdənin ucuna söykənir və ucluq onu gövdəyə
möhkəm sıxır ki, bununla da kiplik əmələ gəlir.
Böyük ölçülü nasosların klapan yəhərlərinin çiyni vardır. Kiçik
diametrli nasosların yəhərləri hamardır. Yəhərin kənarlarında faska
vardır. Bu faskalardan biri kürəciyə sürtünür. Kürəciyin yəhərə
sürtünməsilə mayenin silindrdən quyuya tökülməsinin qarşısını
alan kiplik yaranır. Kürəciyin yəhərə sürtünməsi nəticəsində kiçik
qurşaqların ucu ilə gövdənin ucu arasındakı kipliyin dəqiqliyi,
adətən nasosun hesablanmış təzyiqdə hidravlik basma üsulu
ilə yoxlanılır. Klapanın gövdəsi 35 və ya 40 markalı poladdan
317
hazırlanır. Mayenin keçməsini

asanlaşdırmaq üçün gövdənin
daxili genişləndirilmişdir,
gövdənin uclarında ikinci
dəqiqlik sinfi üzrə açılmış eyni
diametrli xarici və ya daxili
metrik yivlər vardır. Tez-tez açıb-
bağlamaq lazım gəldiyinə görə
birləşdiriləcək detallar əvvəlcə
isti qalaya salınır, sonra da yiv
vasitəsilə birləşdirilir. Hər bir
gövdədə açar yeri vardır.
Böyük diametrli nasoslarda
klapanın ağırlığını azaltmaq
məqsədilə, gövdənin yuxarı ucu
daxildən yonulmuşdur.
II bölmə. NQN-1 və NQN-2
tipli nasoslar kimi NQV-1 tipli
dərinlik nasosları da mayenin
xarakteri, qumun miqdarı
qaz və başqa amillərdən asılı
olaraq sifarişçinin arzusuna
görə, konstruksiya cəhətcə
bir neçə növ plunjerlə (Q, K,
V, N və P tipli) təchiz olunur.
Məsələn, "Qumsıyıranın" plunjer
175-ci şəkil. Vurucu və bölməsində (174-cü şəkil)
sorucu klapan qovşağı plunjerin (6) yuxarı ucuna qəfəs
(5), pistonqolu (3) və keçirici (1)
bərkidilmişdir.
İş zamanı pistonqolunun, plunjer qəfəsindən və pistonqolu
keçiricisindən açılmasının qarşısını almaq məqsədilə əksqaykalar (4
və 2) ilə sıxılmışdır. Plunjerin aşağı ucuna bir və ya iki ədəd vurucu
klapan qovşağı bərkidilmişdir. Plunjerlərin təsviri, onların materialı,
hazırlanması və termiki emalı haqqında NQN-1 və NQN-2 tipli
nasosdan bəhs edərkən mükəmməl surətdə izahat verilmişdir.
Əksqaykanın (2) aşağı hissəsində iki ədəd çıxıntı (diş) vardır ki,
bunlar da pistonqolunun yönəldici nippelində olan uyğun pazlara
sərbəst daxil olur.
Plunjerin aşağı ucuna bərkidilmiş vurucu klapan qovşağı
konstruksiyası sorucu klapan qovşaqlarının konstruksiyasından az
fərqlidir. Bu fərq hissələrin ölçüləri və klapan yəhərinin quruluşundan
ibarətdir. Kiçik diametrli NQV-1 tipli (28 və 32) nasosların vurucu
klapanlarının konstruksiyası (175-ci şəkildə) göstərilir. Bu qovşaqda
silindrik klapan yəhərinin oturduğu konusvarı ucluq əvəzinə, yuxarı
ucunda klapan jəhəri üçün yuvası olmayan başqa quruluşlu ucluq
318
34-cü cədvəl
Şərti diametri
Klapan qovşağının adı 28 32 38 43 56 68

Kürəcikləri olan nasoslarda
ölçüsü, düymə ilə
Vurucu klapan qovşağı 9
/16 1 1/16 7
/8 1 1 1/4 1 1/2
Sorucu klapan qovşağı 1 1 1/4 2
176-cı şəkil. Mühəndis Kostıçenkonun klapan qovşaqları:

a – konusvari ucluqlu klapan qovşağı; b – nippelli klapan qovşağı
177-ci şəkil. Nasosun dayaq bölməsi:

1 - dayaq muftası; 2 - köynək; 3 - yönəldici mufta; 4 - lövbər;
5 - dayaq halqası; 6 - keçirici
bərkidilmişdir.
Altı ölçudə (28, 32, 38, 43, 55 və 68) hazırlanan NQV-1 tipli
nasoslarda yeddi ölçüdə [9/16" (14 mm), 11/16"(17.5 mm, 7/8" (22 mm), 1"
(25 mm), 11/4" (32 mm), 11/2" (38 mm) və 2"(51 mm)] klapan qovşağı
işlədilir. Bu klapanlar bir nasosda vurucu klapan kimi istifadə
edildiyi halda, başqa bir nasosda sorucu klapan kimi istifadə edilir.
34-cü cədvəldə NQV-1 nasoslarında işlədilən vurucu və sorucu
klapan kurəciklərinin diametrləri verilmişdir.
Son illərdə mühəndis Kostıçenko tərəfindən təklif olunmuş klapan
qovşaqları yayılmaqdadır (176-cı a, b şəkilləri).
III bölmə. Bu bölmə (177-ci şəkil) qıfıl dayağı qovşağından dayaq
319
köynəyindən (2) və yönəldici muftadan (3) ibarətdir. Qıfıl dayağı

qovşağı, keçirici (6), dayaq muftası (1), dayaq halqası (5) və yaylı
lövbərdən (4) ibarətdir. Dayaq halqasını yeyilməyə davamlı olması
və paslanmadan qorunması məqsədi ilə termiki emal edilmiş
paslanmayan legirlənmiş poladdan hazırlayırlar.
Dayaq halqasının uclarında (daxili) konusun oturdulması üçün
faska vardır.
Mayenin nasos borularından quyuya axmaması məqsədilə, yəni
tam kiplik yaratmaq üçün, dayaq halqasının üz səthləri, dayaq
muftasının çıxıntısının səthi və yaylı lövbərin çıxıntıları olduqca
dəqiq surətdə hazırlanmalıdır.
Qıfıl dayağının bölməsini nasos borularının ucuna keçirici
vasitəsilə bərkidirlər. Yönəldici mufta, nasosu iş zamanı hədsiz
yırğalanmadan saxlayır və eyni zamanda o, qoruyucu avadanlığın
(lövbər, süzgəc və i. a.) birləşdirilməsinə xidmət edir.
NQV-1 qondarma nasosunun iş prinsipi belədir: qıfıl dayağı
bölməsi (III) nasos borularına bağlanaraq quyunun lazımi dərinliyinə
buraxılır, sonra zavodda silindr (I bölmə) içərisinə daxil edilmiş plunjer
bölməsi (II yığım) ilə birlikdə keçirici vasitəsilə ştanqlara bağlanaraq
nasos boruları içərisi ilə endirilir və konus ehmallıca dayaq bölməsinə
(III bölməyə) daxil edilib, öz dayaq yəhərinə oturdulur. Nəticədə
yaylı lövbərin pərləri dayaq nippelinin çıxıntısına söykənərək nasosu
tərpənməz saxlayır. Bu zaman keçirici öz əks qaykası ilə birlikdə
pistonqolu yönəldicisinin üzərinə oturmuş olur. Nasos zavodda elə
yığılır və tənzim edilir ki, əksqayka yönəldicinin üzərinə oturarkən
plunjerə bağlanmış vurucu klapanın ucluğu ilə sorucu klapan arasında
müəyyən bir məsafə qalır. Bu da plunjerin ehtiyat yolu hesabına olur.
Digər tərəfdən nasosun normal işi zamanı plunjerin qəfəsi heç bir
halda dayaq nippelinin ucuna sıxılmış söykənəcəyə toxunmamalıdır.
Plunjer yuxarı hərəkət edərkən sorulmuş maye sorucu klapanlardan
keçərək silindrin içərisinə dolur. Plunjerin aşağı hərəkəti zamanı
sorucu klapanın kürəcikləri öz yəhərlərinə oturur, maye vurucu
klapanlardan keçərək, plunjerin içərisinə dolur və oradan da qəfəsin
pəncərələrindən axıb silindrin yuxarı hissəsinə dolur, sonra həmin
maye söykənəcəyin kanallarından keçib dayaq nippelinin içərisi ilə
axaraq qum əleyhinə klapanı qaldırır və gövdənin pəncərələrindən
keçərək nasos borularına dolur. Plunjerin yuxarı hərəkəti zamanı isə
vurucu klapanlar bağlanır, sorucu klapanlar isə açılır və quyudan
silindrə yeni maye payı dolur və proses bu qayda ilə təkrar olur.
Hər hansı dərinlik nasosunun işini diqqətlə nəzərdən keçirsək
görərik ki, plunjer yuxarı hərəkət edərkən üzərində yığılmış bütün
maye sütununu nasos boruları içərisi ilə qaldırır; aşağı hərəkət
edərkən sadəcə olaraq silindrə dolmuş maye içərisinə dalır. Deməli
nasos əsas etibarilə plunjerin yuxarı gedişində maye vurur. Plunjerin
aşağıya hərəkəti isə əsasən boş-boşuna gedişdir. Bu səbəbdən
dərinlik nasosları birtəsirli nasoslardır. Nasos borularına dolmuş
320
Cədvəl 35
NQВ1 nasoslarının texniki xarakteristikası
Nasosun
həqiqi
diametri,
mm ilə
ilə
ilə
ilə
sayı
Nasos
düymə
mm ilə
mm ilə
Ehtiyat
nasosun
nasosun
nasosun
Nasosun
Nasosun
borunun
Qaldırıcı
diametri,
buraxılma
m3/gün ilə
uzunluğu,
uzunluğu,
ən ən
bölməsinin
yolu mm ilə
Qıfıl dayağı
ştanqlarının
Qıfıllı halda
yolu, mm ilə
çəkisi, kq ilə
Yığcam halda
oymaqlarının
Nasosun şərti
Qıfılsız halda
təzyiq, kq/sm2
məhsuldarlığı,
dərinliyi, m ilə
azı çoxu
Nasosun çəkisi
Plunjerin gediş
ölçüsü, diametr
Qıfıl dayağının
(qıfılsız), kq ilə
Nasosun nəzəri
Sinaq hidravlik
diametri, mm ilə
diametri, mm ilə
diametri, mm ilə
nasosunun gediş
900 8.0 9 3620 2990 28.9 33.9
440 190 1500 2 4520 41.5
1800 16.0 12 4820 44.3
2100 19.0 13 
4820  44.3
1800 16.0 13   
28 28 29.0 2700 19.0 14    5120  47.2
  250  2000
2400 21.5 15  730   2 5420  3990 36.7 49.9

 
320 
2500
3000 27.0 17 6020  55.6
  
3300 29.2 18    19 48.2 84 6320  58.4
900 10.5 9  34.3
3620 
1800 21.0 12  2990 28.9
440 150 1200 2 4520  37.6
2100 24.5 13 
1800 21.0 13 4820  40.0
32 32 32.5    4820  40.0
2100 24.5 14    5120
  
 42.5
2400 28.0 15 250 2000 5420  3990 36.7 44.7
 730   2
3000 35.0 17   280  2200 6020  49.6
   
3300 38.2 18   
6320  51.4
900 15.0 9  3735  47.9
 
1800 29.5 12  380 150 1200 21/2  3015 40.5
 4635  60.1
2100 34.5 13  
1800 29.5 13  4935  64.1
2100 34.5 14  5235  68.2

38 38 39.0 2400 40.0 15  5535  72.1
3000 49.0 17  690 250 2000 21/2 19 59.2 102 6135  4015 49.7 80.1
 
3300 54.0 18  6435  84.1
4500 73.0 22  7675  102.6
321
322
Cədvəl 35 davamı
NQВ1 nasoslarının texniki xarakteristikası
Nasosun
həqiqi
diametri,
mm ilə
ilə
ilə
sayı
Nasos
düymə
mm ilə
mm ilə
Ehtiyat
nasosun
nasosun
nasosun
Nasosun
Nasosun
borunun
Qaldırıcı
diametri,
buraxılma
m3/gün ilə
uzunluğu,
uzunluğu,
ən ən
bölməsinin
yolu mm ilə
Qıfıl dayağı
ştanqlarının
Qıfıllı halda
yolu, mm ilə
çəkisi, kq ilə
Yığcam halda
oymaqlarının
Nasosun şərti
Qıfılsız halda
məhsuldarlığı,
dərinliyi, m ilə
azı çoxu
Nasosun çəkisi
Plunjerin gediş
ölçüsü, diametr
Qıfıl dayağının
(qıfılsız), kq ilə
Nasosun nəzəri
Sinaq hidravlik
diametri, mm ilə
diametri, mm ilə
diametri, mm ilə
nasosunun gediş
təzyiq, kq/sm2 ilə
900 19.0 9  3735 43.1
 
 380 150 1200 
12  4635  3015 40.5 52.9

1800 37.5 
13  4935  56.2
2100 44.0 14  5235  59.6
43 43 43.5  2 1/ 2 
2400 50.5 15 5535 62.8
 690 190 1500 
3000 63.0 17  6135  3015 49.7 69.2
 
3300 69.0 18 6435  72.5
 
4500 94.0 22 7790 94.2
 
900 31.0 9  3815  62.0
 340 125 1000  3075 57.8
1800 62.0 12  4715  75.7
 
2700 72.5 14  5315  83.6
 
55 55 56.2 2400 83.0 15  3 22 72.7 115 5615 
3000 103.5 17  630 150 1200 6215  4075 71.1 93.7
 
3300 114.0 18  6515  101.1
4500 159.0 22  7865  126.3
 
900 50.0 9  3945  107.6
 300 100 800  3070 72.0
1800 100.0 12  4845  128.5
 
2100 116.5 14  5445  143.8

 
68 68 70.0 2400 133.5 15  4 25 95.0 134 5745  152.6
3000 166.5 17  580 125 1000 6345  4070 90.5 167.8
 
3300 183.0 18  6645  175.6
4500 235.0 22  8025  226.5
mayenin quyudibinə axmaması üçün konusla onun yəhəri bir cift

kimi kiplik əmələ gətirir. Plunjerin hərəkəti zamanı nasos o yan bu
yana çox yellənərsə, konusla yəhər arasındakı kiplik pozula bilər.
Bunun qarşısını almaq üçün III bölməsinin ucuna yönəldici mufta
bağlanmışdır. Həmin muftanın iç sahəsində dörd yönəldici çıxıntı
vardır. Nasosun silindr köynəyi ilə yönəldici muftanın çıxıntıları
arasındakı boşluq olduqca kiçikdir.
Nasosu qaldırmaq lazım gələrsə, plunjer öz adi gediş yolundan
bir qədər artıq yuxarı çəkilməlidir. Bu zaman plunjer qəfəsinin əks
qaykası söykənəcəyə toxunur və ştanqlara lazımi güc verdikdə dayaq
nippeli konusvarı çiyini vasitəsilə lövbərin pərlərini aralayaraq yuxarı
qalxır. Elə bu zaman o konusu da yəhərindən ayırır. Nəticədə nasos
borularındakı maye axıb yəhərdən keçir və quyuya tökülür. Sonra
nasos ştanqlarla birlikdə yer üzərinə qaldırılır. Deyilənlərdən aydın
olur ki, NQV-1 nasosları quyuya yalnız nasos ştanqları vasitəsilə həm
endirilir, həm də qaldırılır. Məhz buna görə də bu nasoslara ştanqlı
(qondarma) nasoslar deyirlər.
NQV-1 tipli nasosların əsas texniki xarakteristikası 35-ci cədvəldə
verilmişdir.
Örtük. Örtük NQV-1 qondarma nasosunun ən məsul hissələrindən
biridir. Örtüyün ölçüləri bir çox parametrlərlə məhdudlaşmışdır.
Məsələn, örtüyün xarici diametri dayaq halqasının iç diametrindən
az olmalıdır. Oymaqların örtüyün içərisinə asanlıqla yığılması üçün
örtüyün daxili diametri oymaqların xarici diametrindən böyük
olmalıdır. Örtüyün ucunda açılmış daxili yivlərdən sonra qalmış
divar qalınlığının gərginliyi yol verilən həddən çox olmamalıdır.
Bu tələbatı ödəmək üçün örtük boruları iki texnoloji variantda
hazırlana bilər: 1) sərbəst ölçülərə malik borunu xaricdən və daxildən
yonmaqla; 2) borunu metallurgiya zavodunda dəqiq soyuq dartma
və kalibrləmə üsulu ilə hazırlamaqla. Əlbəttə, birinci üsulla örtük
daha keyfiyyətli hazırlana bilər. Lakin bunun üçün metal emalı
sənayesində xüsusi, çox mürəkkəb dəzgahlar tələb olunur. Hələlik
36-cı cədvəl
Borunun ölçüləri, mm ilə
Nasosun
şərti Borunun hər
Xarici Divarının Daxili diame-
diametri diametri bir metrinin
qalınlığı tri (təxminən) çəkisi, kq ilə
28 və 32 46±0.2 3.25+0.3 - 0.2 39.5 3.4
38 və 43 57±0.2 3.25+0.3 - 0.2 50.5 4.3
55 70+0.3 - 0.2 3.25+0.3 - 0.2 63.5 5.4
68 91+0.4 - 0.3 4.25+0.4 - 0.3 82.5 9.1
323
178-ci şəkil. Konus və dayaq halqası
belə dəzgahlar olmadığından ikinci variant qəbul edilmişdir. Bu

boruların texniki xarakteristikası 36-cı cədvəldə verilmişdir.
Konus və dayaq halqası. Konus və dayaq halqasının hermetik bir
cift əmələ gətirməsini yuxarıda demişdik (178-ci şəkil). Hər iki hissə
3X13 markalı poladdan hazırlanır və termik emal vasitəsilə sərtliyi
Rokvellə konusda 42—48-ə; dayaq halqasında isə 32—38-ə çatdırılır.
Bu ciftin biri, yəni halqa quyuda qalır, o biri (yəni konus) nasosla
birlikdə qaldırıldığından hər hansı başqa bir konusla təmas etməli
olur. Yeni buraxılmış konusla köhnə halqa arasında kiplik əzilmə
nəticəsində yaranır. Elə bu məqsədlə də konusun sərtliyi halqadan 10
bölgü artıq götürülür. Hər iki hissə termik emaldan sonra pardaxlanır.
İstər konusun, istərsə də halqanın kəllə sahələri bir-birinə hökmən
paralel olmalıdır. Bu hissələrin xarici və daxili silindrik sahələrinin
oxları bir-birinin üzərinə düşməlidir. Bu ciftin əsas ölçüləri 37-ci
cədvəldə verilmişdir.
Yaylı lövbər. Hər hansı dərinlik nasosunda plunjerin silindr
daxilində hərəkət etməsi üçün müəyyən qüvvə sərf etmək lazım
gəlir. Bəzən bu qüvvə 300 kq-a çatır. Əlbəttə, belə halda quyuya yeni
buraxılmış nasosu, oturduğu dayaqda sıxıb saxlamaq lazımdır. Bu
Cədvəl 37
Yəhərin ölçüsü,
Çəkisi, kq ilə
Bucaq ϕ0±10'
B-1 mm ilə Konusların ölçüləri, mm ilə

nasosunun
şərti
h(+0.2)
L(-0.2)
d1(A3)
h1(A5)
d2(C4)
D(X4)
H(C4)
D(C1)
H(C5)
d(A3)
diametri
mm ilə
28 və 32 69 46.5 19 72.5 0.2 30 48.2 39 45 35 19.5 65.83

38 və 43 82 57.5 20 90.1 0.4 30 59.2 48 56 45 26.5 79.36
56 97 70.5 26 109.3 0.7 30 72.7 56 69 45 22.5 107.67
70 122 92.0 28 102.5 1.1 40 95.0 70 91 45 22.5 102.50
324
179-cu şəkil. Lövbər
vəzifəni pərləri ilə nippelin çiyninə söykənmiş yaylı lövbər icra edir.
Yaylı lövbər altıpərli konusvarı yonulmuş və termik emal nəticəsində
sərtliyi Rokvellə 40—45-ə çatdırılmış 40X markalı xromlu poladdan
yonularaq hazırlanır (179-cu şəkil). Laylı lövbərin əsas ölçüləri və
çəkisi 38-ci cədvəldə erilmişdir.
Yaylı lövbərin ən əsas ölçüsu L və l1-dir. Əgər bu ölçü cədvəldə
göstəriləndən 5 mm çox olarsa, lövbər nippelin çiyninə oturmaz,
əksinə, əgər az olarsa, pərlər çiyinə çatmaz və lövbər də heç bir qüvvə
yaratmaz.
Lövbərin iş zamanı pərlərinin qırılmaması üçün onları əvvəlcədən
üç dəfə aralamaqla sınaqdan keçirirlər. Nasos quyuda bir qədər
işlədikdən sonra nasos borularına dolmuş maye sütununun təzyiqi
lövbərin saxlayıcı qüvvəsini tamamilə əvəz edir və lövbərə ehtiyac
qalmır. Buna görə də son zamanlar Bakı neft mədənlərində lövbərsiz
dayaqlar tətbiq olunmağa başlanmışdır. AETNÇİ-nin laboratoriya
tədqiqatları göstərmişdir ki, ştanqların ağırlığı ilə öz yuvasına
(dayağa) sıxılmış konusu dartıb çıxarmağa lazım olan qüvvə heç də
300 kq-dan az deyildir. Bundan əlavə hər hansı qondarma nasosu işə
buraxmazdan əvvəl onun dayağının kipliyini yoxlamaq məqsədilə
nasos boruları quyunun ağzına kimi maye ilə doldurulur ki, bu da
yaylı lövbərə olan ehtiyacı artıqlaması ilə ödəyir.
NQV-1D. Qondarma nasoslarda plunjerin gediş yolunun 4.5 m-ə
38-ci cədvəl
Yaylı lövbərin əsas ölçüləri və çəkisi
d2 ± 0.6
D (X4 )
d1 (A5 )
d3 (X4 )
l1 (A4 )
Nasosun şərti diametri,

kq ilə
Çəki,
ϕ
L
mm ilə
28 və 32 68 161 50 62 35 138 3°30′ 0.9

38 və 43 82 168 60 70 44 143 3°30′ 1.2
56 97 197 72 82 52 168 3°30′ 3.1
70 120 181 92 102 82 136.5 2° 1.6
325
qədər olduğunu 35-ci cədvəldən gördük. Nasosun səmərəli işləməsi

məqsədilə aparılmış bir çox tədqiqatlara əsasən gediş yolunun 6 m-ə
çatdırılması məsləhət görülmüş və bir neçə mancanaq dəzgahı da
düzəldilmişdir. Belə bir quruluşda işləmək üçün təcrubi olaraq bir
neçə NQV-1D şifrli 38 mm-lik qondarma nasosu hazırlanmışdır. Bu
nasosun silindrini NQV-1 38 mm-lik nasosun bir-birinə xüsusi nippel
vasitəsilə birləşdirilmiş iki silindr təşkil edir. Qalan bütün hissələri
NQV-1 nasosunun eynidir.
NQV-1R. Bu qondarma nasos NQV-1 nasosundan yalnız
plunjerinin konstruksiyası ilə fərqlənir. Bu nasosda adi plunjer
əvəzinə üzərinə rezin halqalar yapışdırılmış qummirə edilmiş plunjer
vardır.
NQV-1 RB tipli nasoslar şaquli, ştanqlı (qondarma), oymaqsız,
birtəsirli, qıfıl dayağı nasosun yuxarı
hissəsində olan, aşağı vurucu klapanlı
qummirə edilmiş plunjerlidir. Bu
nasoslar, qum və qazın miqdarı
az olan, çıxarılan mayedə parafin
və duz çöküntüləri olmayan (boru
divarlarına çökən) quyularda tətbiq
edilir. Hər bir NQV-1 RB tipli nasos
3 əsas bölmədən: silindr, plunjer və
qıfıl dayaqdan ibarətdir. Nasosun
silindrinin bölməsi NQV-1 tipli
nasosun silindrinin bölməsindən
fərqli olaraq, örtük, oymaq yığımı
əvəzinə daxili səthi hamar olan (əlavə
işlənməsi lazım olmayan) tikişsiz
polad borudan hazırlanır. 28 və 32
mm-lik nasoslarda qoşalaşdırılmış
sorucu klapan, qalan ölçülü bu tip
nasoslarda isə bir sorucu klapan
vardır.
Qıfıl dayağın bölməsi NQV-1 tipli
nasosların qıfıl dayağı bölməsindən,
qondarma nasosların qummirə
edilmiş plunjerləri, boru nasoslarının
qummirə edilmiş plunjerlərindən
heç fərqlənmir.
NQV-2 (NQN-4) tipli qondarma
nasoslar. NQN-4 tipli ştanqlı nasos
180-ci şəkil. NQV-2(NQN-4) (180-ci şəkil) şaquli qondarma
tipli qondarma nasosu plunjerli, birtəsirli, aşağısında qıfıl
1-halqa; 2-dayaq nippel; dayağı olan nasosdan ibarətdir. Bu
3-xüsusi nippel; 4-konus; nasos, NQV-1 tipli nasosdan, qıfıl
5-dayaq nippel dayağın yerləşdirilməsi ilə fərqlənir.
326
Bu məqsədlə sorucu klapanın gövdəsinə bir tərəfdən konus (4)

üçün gövdə dayağı, digər tərəfdən isə nasosdakı sorucu klapan
bölməsinin ucluq vəzifəsini görən xüsusi nippel (3) bağlanır. Nippelin
aşağısında qıfıl (5) dayağın nippeli vardır.
NQV-1 və NQV-2 nasos hissələrini bir-biri ilə əvəz etmək prinsipini
saxlamaq məqsədi ilə, NQN-2 nasosunun yuxarı hissəsində olan
qıfılın (2) iki dayaq nippeli saxlanmış, konusun əvəzinə isə sadəcə
halqa (1) geydirilmişdir.
Qıfılın aşağı nippelini (5) yuxarı nippeldən (2) fərqləndirən əsas
cəhət onda, sadə süzgəc bağlamaq üçün daxili yivin olmasıdır.
Dayağı aşağıda olan qondarma nasosların, NQV-1 tipli nasoslara
nisbətən bir sıra əsas üstünlükləri var:
1. qabarit diametri kiçikdir, bu da nasosun, nasos-kompressor
borularından keçə bilməsini təmin etmək üçün çox vacibdir;
2. örtük borusu hazırlanarkən diametrinin müsaidəsini
genişləndirməyə imkan verir;
3. nasos borularında silindrin və başqa qovşaqların kipliyinə,
maye sütununun hidrostatik təzyiq təsiri azalır ki, bu da ən
əsas üstünlük kimi qiymətləndirilməlidir.
§ 3. DƏRİNLİK NASOSLARININ İSTİSMAR QAYDALARI

A. Nasosların nəql edilməsi və saxlanması
1. Nasosların açıq halda (yeşiksiz) nəqli zamanı, mütləq aşağıdakı
qaydalara riayət edilməlidir:
a) dərinlik nasosları avtomobilə nəql edilərkən mütləq taxtadan
hazırlanmış altlıq üzərinə qoyulmalıdır;
b) nasoslar avtomobilə yüklənərkən onların üst-üstə yığılmasına
və uclarının asılı halda qalmasına (1 m-dən artıq) yol verilməməlidir;
c) nasoslar avtomobilə yüklənib-boşaldılarkən titrəyişlərə və
zərbələrə yol verilməməlidir, çünki bunun nəticəsində oymaqlar öz
yerini dəyişə bilər;
ç) nasoslar zədədən və çirkdən mühafizə edilməlidir.
Təzə quyudan çıxmış və təmir olunmuş nasoslar, onlara üç
nöqtədə dayaq verilmək şərti ilə örtülü tikililərdə saxlanmalıdır.
Nasos quyudan qaldırıldıqdan sonra quyunun yanında
qalmamalıdır.
Qummirlənmiş ehtiyat plunjerlər və işdə olmuş, lakin kipləşdirici
halqası yeyilməmiş plunjerlər, texniki rezin məmulatların
saxlanılması qaydalarına uyğun surətdə saxlanmalıdır.
Qummirlənmiş plunjerləri günəş şüalarından, atmosfer
çöküntülərindən və istilik cihazlarından qorumaq lazımdır (optimal
saxlanma temperaturu 20 °C olmalıdır).
Qummirlənmiş plunjerlər altı aydan artıq saxlanmamalıdır (bu
müddətdən sonra rezin öz xassəsini itirir).
B. Təzə alınmış nasosların mədəndə yoxlanması
Mədənə gətirilən hər bir dərinlik nasosunun pasportu olmalı, bu
327
pasportda silindrin yığılmasının keyfiyyətini göstərən kartoqram

yapışdırılmalıdır. Bu kartoqramda plunjerin silindr daxilində
yerdəyişməsi üçün tələb olunan qüvvənin ölçüsü göstərilir.
Mədənə təzə gətirilmiş bütün nasoslar aşağıda göstərilmiş
qaydalar üzrə diqqətlə yoxlanmalıdır. Mədən işçilərinin təzə
nasosları sökməsinə və təmir etməsinə icazə verilmir.
Mədəndə təzə boru nasosları xarici görünüşünə (silindr
keçiricisinin konus yəhərinin yivli birləşmələri, örtüyün vəziyyəti və
uzadıcı qısaborunun vəziyyəti) görə yoxlanılır.
Yivlərdə qırılma, uzadıcı qısa boruda əyrilik və örtükdə mexaniki
zədələr aşkar edilirsə, belə nasos işə yararsız hesab olunur.
Plunjerin vəziyyətini yoxlamaq üçün nasos xüsusi dirəklər
üzərinə qoyularaq, silindrin yuxarı keçiricisi boru sıxıcıları ilə
bərkidilir və plunjerlərlə sorucu klapanın qovşağı rım vasitəsilə
nasosdan çıxarılır. Beləliklə plunjer təmiz əski ilə silinərək səthi,
bundan başqa konus ucluğu və yiv birləşmələri də yoxlanılır (əgər
birləşmələri boşalmışsa, onları bərkitmək lazımdır). Əgər yoxlama
zamanı plunjerin işçi səthində, konus ucluqda batıq, cızıq və ya başqa
zədələr, paslanma, tutucu qurğularda qüsurlar aşkar edilərsə, nasos
yararsız hesab edilir.
Klapan qəfəsinin bərkidilməsi üçün metal mildən istifadə
edilməsinə yol verilməməlidir. Bu məqsəd üçün xüsusi açarlardan
istifadə edilir.
Mədənə gətirilmiş təzə qondarma dərinlik nasosları aşağıda
göstərilən qayda üzrə yoxlanmalıdır.
Qıfıl dayaq bölməsinin vəziyyətinin yoxlanması

Keçidlərin çirklənməsi, bütün bölmənin düzgün yığılması və yiv
birləşmələrinin möhkəmliyi yoxlanır.
Qıfıl dayağın açılması lazım gələrsə, keçirici açılır və yivinin
vəziyyəti yoxlanır. Əgər nöqsan varsa, hissə dəyişdirilir. Əgər yiv
çirklənmişsə, o ağ neftlə yuyulur və yenidən maşın yağı ilə yağlanır.
Kipləndirici səthlər üzərində batıq, cızıq və ya başqa zədələr varsa
və həmçinin yaylı lövbərin pərləri sınmış olarsa, o başqası ilə əvəz
edilir, yağlanır və yenidən yığılır.
Qıfıl dayağın qovşağı yığıldıqdan sonra onu hidravlik üsulla
yoxlamaq lazımdır.
Nasosun vəziyyətinin yoxlanması

Örtük xarici görünüşünə görə yoxlanır; batıq, deşik və ya başqa
zədə aşkar edilərsə, nasos yararsız hesab edilir. Konusun səthi və yiv
birləşmələri yoxlanır (yivlər boşalmışsa bərkidilir).
Nasosun yoxlayıcı dayaq halqasından keçməsi yoxlanır. Plunjer
səthinin vəziyyətinin və yiv birləşmələrini yoxlamaq üçün o
silindrdən çıxardılır (yiv birləşmələri açılmışsa, bərkidilir).
Silindrin vəziyyətinin yoxlamaq üçün o, təmiz əski parçası ilə
328
silinərək, maşın yağı ilə yağlandıqdan sonra plunjer ona salınır.

Bundan sonra plunjerin silindr içərisində maneəsiz olaraq hərəkəti
yoxlanır. Bunun üçün plunjerə bərkidilmiş rımı sağ tərəfə fırlatmaq
lazımdır. Bu zaman plunjer sərbəst halda hərəkət etməlidir. Plunjer
hər hansı bir yerdə ilişirsə və ya çətinliklə hərəkət edirsə, bu zaman
nasos yararsız hesab edilir. Bütün bu yararsız hesab olunmuş
nasoslar üçün uyğun reklamasiya tərtib edilərək hazırlayıcı zavoda
göndərilir.
Dərinlik nasoslarının seçilməsi və istismarı

Yeraltı avadanlıq (dərinlik nasosunun tipi və ölçüsü, qoruyucu
avadanlıq), nasosun buraxılma dərinliyi və iş rejimi quyunun
xarakteristikasından (qumun, qazın və suyun mövcud olmasından),
məhsuldarlığından və həmçinin mayenin quyuda qalxma
hündürlüyündən asılı olaraq seçilir.
Dərinlik nasoslarının tipini müəyyən etdikdə aşağıdakıları əsas
tutmaq lazımdır.
Az faiz qumlu və sərbəst qazlı mayeləri çıxarmaq üçün NQN-1 və
NQN-2 hamar plunjerli nasoslardan istifadə etmək lazımdır. NQN-
2 nasosu qumlu sərbəst qazlı mayeləri çıxarmaqdan ötrü istifadə
edilməlidir.
Verdiyi neftin tərkibində az faiz qum və qazsız maye olan dayaz,
az məhsullu və alçaq dinamik səviyyəli quyuların istismarında iki
oymaqlı 28, 32 və 43 mm NQN-1 tipli nasoslardan istifadə etmək
məsləhət görülür.
28 və 32 mm nasosları quyuya 11/2" nasos boruları ilə endirmək
lazımdır. Kiçik diametrli nasos boruları mayenin qalxma sürətinin
artmasına və qumun çökməməsinə imkan yaradır. Çox qumlu
quyularda qanovlu (halqavarı vintvarı) plunjerli, "qumsıyıran"
plunjerli, xüsusi çuxurlu plunjerli və ya NQN-2T tipli nasoslardan
istifadə olunmalıdır. Tərkibində az miqdar qaz, parafin və duz olan
quyularda NQN-2RB, NQN-2R, NQN-1RB və plunjeri qummirlənmiş
NQN-1R tipli nasoslardan istifadə edilir. Orta dərinlikli və dərin
quyularda əsasən NQV-1 tipli qondarma nasoslarından istifadə
edilməsi məsləhət görülür.
Böyük diametrli (68 mm) NQV-1 nasosu lazımi məhsuldarlığı
təmin etmədikdə, borulu nasoslardan istifadə edilməlidir.
Tıxacı tez-tez təmizlənən quyularda borulu nasosdan istifadə
etmək olar.
Nasos optimal orta verim əmsalında nəzərdə tutulan məhsuldarlığı
təmin edə bilən ən kiçik diametrdə götürülməlidir.
Quyudan daha çox maye cıxarmaq məqsədi ilə nasos qurğusunun
məhsuldarlığı, ən əvvəl plunjerin gediş yolunu, sonra yırğalanma
sayını və axırıncı növbədə nasosun plunjerinin diametrini artırmaqla
təmin edilməlidir.
Nasosun araboşluğunun qrupu çıxarılan mayenin özlülüyündən,
329
temperaturundan və nasosun buraxılma dərinliyindən asılı olaraq

seçilməlidir. Temperatur yüksək və özlülük böyük olduqda II və III
qruplu nasoslardan istifadə etmək lazımdır.
Mayenin temperaturu aşağı və özlülüyü az olduqda I qrup
nasoslardan istifadə edilməlidir. Nasosun buraxılma dərinliyi 500-
1200 m olan quyularda II qrup nasoslardan istifadə etmək lazımdır.
Plunjeri sürətlə hərəkət edən böyük diametrli nasos işləyən çox su
basmış böyük debitli quyularda III qrup nasosdan istifadə edilməsi
məsləhət görülür. Yüngül və az özlülüklü neft quyularında (əsasən
nasosun asılma dərinliyi 1200 m-dən çox olan quyularda) I qrup
nasoslardan istifadə edilməlidir.
Mümkün olduqda nasosu quyudakı mayenin dinamik
səviyyəsindən 20-30 m aşağı buraxmaq lazımdır.
Böyük miqdarda qaz ayrılan və kifayət qədər maye sütunu olan
quyularda nasosun dərinə buraxılması plunjerin qumla tutulmasına
səbəb olmursa, onun buraxılma dərinliyini 100—150 m qədər
artırmaq olar.
Dərinlik nasosu bir qayda olaraq mühafizə avadanlığı ilə təchiz
edilməlidir.
Mühafizə avadanlığını seçdikdə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:
a) sərbəst qazlı qumsuz quyulara qaz lövbəri buraxılmalıdır;
susuz, xüsusən ağır və böyük özlülüklü neftli quyularda qaz lövbəri
buraxmaq faydasızdır;
b) əgər quyu qazdan başqa qum da verirsə, quyudibi zonası Azərb.
ETNÇİ metodu ilə bərkidilməlidir;
c) qumlu quyularda tez-tez tıxac əmələ gəlməsinin qarşısını almaq
üçün laydan gələn qumun dərhal xaricə çıxarılmasını təmin etmək
lazımdır. Bunun üçün 11/2" və 2" nasos borularından ibarət olan
quyruqdan istifadə edilməlidir.
"Quyruğun" qondarma nasos ilə birlikdə süzgəcin yuxarı deşikləri
səviyyəsinə qədər buraxılması məsləhət görülür. "Quyruq" və
dərinlik nasosu süzgəcin qarşısında dayanarsa, qumun quyudan
xaric edilməsini yaxşılaşdırmaq üçün boruarxasına maye tökmə
üsulundan istifadə edilməlidir;
ç) çox miqdarda qum verən quyularda buraxılma dərinliyi
1000 m qədər olduqda plunjerin ilişməsinin qarşısını almaq
üçün NQN-2T, 1000 m-dən çox olduqda isə NQV-2T nasosundan
istifadə etmək yaxşı nəticə verir.
C. Nasosun endirilmə və qaldırılma qaydaları

Nasosu, emalatxanadan, quyuya endirmək üçün göndərməzdən
qabaq, onun əsas hissələrini xaricdən diqqətlə müayinə etmək və
plunjer silindrdən hərəkətinin səlisliyini yoxlamaq lazımdır.
Endirmə-qaldırma əməliyyatına başlamazdan əvvəl iş yeri
müəyyən qaydaya əsasən sahmana salınmalıdır. Quyunun döşəməsi
və korpusu çirkdən və palçıqdan təmizlənməli, lazım olduqda təmir
330
edilməlidir.
Boru nasosu quyuya aşağıdakı ardıcıllıqla endirilir.
Əvvəlcə mühafizəedici avadanlıq, sonra nasosun silindri və
daha sonra nasos boruları endirilir. Nasos boruları lazımi dərinliyə
endirildikdən və planşayba oturdulduqdan sonra nasosun plunjer
bölməsinin ştanqlarla endirilməsinə başlanır.
İçklapanlı HQN-2 nasosu endirildikdə, nasosun sorucu
klapan qovşağını, plunjerlə birlikdə endirmək lazımdır. Borular
endirildikdən sonra yuxarıdan konusu atmaq qadağan edilir.
Qondarma nasoslar quyuya endirilərkən əvvəlcə qoruyucu
avadanlıq, sonra qıfıl dayaq bölməsi, daha sonra nasos boruları
endirilməlidir. Fikir vermək lazımdır ki, qıfıl dayağın yivi nasos
borularının yivinə uyğun olsun; gediş yolu uzunluğu 2100 mm və
daha çox olan nasoslarda uyğun köynəkli dayaq qoyulması tələb
olunur.
Nasos borularını lazımi dərinliyə qədər endirib planşaybanı
kəmərin flyansının (və ya üçboğazın) üzərinə oturtduqdan sonra
nasosu ştanqlarla endirib, qıfıl dayağa oturtmaq lazımdır.
Quyuya endirilən boruların daxili divarlarında duz, parafin
çöküntüləri olmamalıdır. Nasos borularını hər dəfə endirməzdən
qabaq xüsusi şablon vasitəsilə yoxlamaq lazımdır. Şablonun
uzunluğu 1250 mm, diametri isə aşağıdakı ölçülərdə olmalıdır:
11/2" borular üçün 38.2 mm
2" " 48.2 "
2 1/ 2" " 59.7 "
3" " 72.9 "
3 1/ 2" " 85.7 "
4" " 97.3 "
Bir qayda olaraq quyuya eyni markalı bir qrupdan olan borular
buraxılmalıdır. Quyuya nasosun xarakteristikasına görə təyin edilmiş
diametrdən böyük diametrli boru buraxılmasına yol verilməməlidir.
Borular endirilən zaman yivlərinə qrafitli yağ çəkib, kip bağlamaq
lazımdır.
Quyuya endirilən nasos ştanqlarının üzəri təmiz olmalıdır.
Ştanqların yiv birləşmələri elə bağlanmalıdır ki, onlar iş zamanı
öz-özunə açılmasın.
Quyuya gövdəsi və ya başı əyilmiş, yaxud üzərində zədə olan
ştanqların endirilməsinə yol vermək olmaz. Buruqda ştanqları asmaq
üçün çilçiraq olmadıqda, onlar bir-bir endirilib qaldırılmalıdır
Endirmə zamanı qondarma nasosun sorucu klapan qovşağının
qıfıl dayağına və ya boru nasosunda plunjerin sovurucu klapan
qovşağına zərb ilə dəyməməsi üçün sonuncu ştanqı quyuya ehtiyatla
endirmək lazımdır.
NQN-2 tipli nasoslarda sorucu klapan qovşağını azad etmək
üçün konusvarı ucluğu səlis olaraq konus yəhərinə oturdub, ştanq
kəmərini sola fırladıb qaldırmaq lazımdır.
331
Sorucu klapan qovşağını tutmaq üçün isə plunjer tutucu ilə

birlikdə tutucuqoluna söykənənə qədər endirilməli və ştanq kəməri
sağa fırlandırılaraq qaldırılmalıdır.
Qondarma nasosun qıfıl dayağının düzgün oturmasını, boru
nasoslarında isə sorucu klapan qovşağının konus yəhərinə oturmasını
və həmçinin boruların kipliyini nasos boruları kəmərinə maye
tökməklə yoxlayırlar. Borulu nasoslarda sorucu klapan qovşağının
altına başqa şeylər düşüb kiplik yaratmağa imkan vermədikdə, bu
qovşağı yuyub təmizləmək lazımdır. Quyuda texniki işlər aparmaq
üçün (quyunun dibini təmizləmək və ya borularda maye itkisini
ləğv etmək üçün və i.) qondarma nasosu boru kəmərini qaldırmadan
çıxarmaq olmaz.
Ç. Dərinlik nasoslarının işi

Dərinlik nasosunu endirib boruların kipliyini və konusun
düzgün oturmasını yoxladıqdan sonra dərinlik nasosunun texniki
xarakteristikasına əsasən onun ehtiyat gediş yolunu müəyyən etmək
lazımdır.
Sonra pardaxlanmış pistonqolu vasitəsilə axırıncı ştanq mancanaq
dəzgahı asqısından asıb, mancanağı işə salmaq lazımdır.
Plunjerin öz yerində düzgün oturması dinamometrləmə vasitəsilə
yoxlanır.
Borulu nasosun plunjeri sorucu klapan qovşağına və ya qondarma
nasosda pistonqolu keçiricisi pistonqolunun yönəldicisinə dəyirsə,
sonuncu ştanqı qısaltmaq lazımdır. Boru nasosunun plunjeri normal
vəziyyətindən yuxarı oturdularsa, o, yuxarı gedişin son nöqtəsində
silindrdən kənara çıxacaqdır. Bu halda ştanqları uzatmaq lazımdır.
Qondarma nasosda plunjerin yüksək oturması zamanı, plunjer
qəfəsi yuxarı gedişin son nöqtəsində dayağa toxunacaqdır. Bunun
nəticəsində qıfıl öz dayağından ayrılır və maye boru kəmərindən
quyuya axır və nasosun maye verimi kəsilir. Bu qüsuru aradan
qaldırmaq üçün ştanqları bir qədər uzatmaq lazımdır.
İstismar zamanı dərinlik nasosuna daim nəzarət edilməlidir.
Müntəzəm olaraq nasosun məhsuldarlığını, yeraltı avadanlığın
(nasosun, boruların, ştanqların) vəziyyətini və quyudakı mayenin
dinamik səviyyəsini yoxlamaq lazımdır.
Dərinlik nasosunun işinə dinamometrləmə vasitəsilə nəzarət etmə
üsulu, ən mükəmməl və geniş yayılmış üsuldur. Bu üsul ilə nasosun
silindrinin dolma dərəcəsi, nasosun sorucu və vurucu klapanlarının
kipliyi, qazın təsiri, plunjerin yerində oturması, boruların kipliyi,
ştanqların açılması və qırılması, plunjerin ilişməsi və i. aydınlaşdırılır.
Nasosu hər dəfə quyudan qaldırmazdan qabaq və həmçinin
nasosu quyuya endirəndən bir gün sonra ya nasosun iş rejimi və ya
məhsuldarlığı dəyişdikdə onu bir qayda olaraq dinamometrləmək
lazımdır.
Quyunun məhsuldarlığının quyu üçün təyin edilmiş minimal
332
verim əmsalına qədər azalmasına yol vermək olar.

Quyunun sənədlər kitabına müntəzəm olaraq nasosun tipi,
diametri, endirmə-qaldırma əməliyyatı haqqında, nasosun təmiri
və təkrar istifadə edilməsi haqqında məlumat qeyd edilməlidir. Bu
kitabdakı qeydlər əsasında dərinlik nasosunun pasportunun müvafiq
cədvəli doldurulmalıdır.
D. Nasosu quyudan çıxartdıqdan sonra, qüsurlarının təyini və tez

yeyilən hissələrinin dəyişdirilmə qaydası
Ştanq açıldıqda yaxud qırıldıqda boru nasosunu quyudan
çıxartmaq lazım gəlmir. Bu zaman nasosu sınmış ştanq olan yerə
qaldırıb, qüsuru ləğv etmək və nasosu yenə də öz yerinə endirmək
lazımdır.
Borularda maye itkisi olduqda ştanqları tamamilə, boruları isə
qüsur yerinə qədər qaldırıb qüsuru ləğv etdikdən sonra, əvvəlcə
boruları, sonra isə ştanqları quyuya endirmək lazımdır. Yuxarıda
göstərilən səbəblərdən qondarma nasosunun qıfıl dayağının hər
hansı bir hissəsi sıradan çıxarsa qondarma nasosu quyudan çıxarıb
qüsuru ləğv etmək lazımdır.
Məhsuldarlığını azalması nəticəsində quyudan çıxarılmış nasos,
mədənin emalatxanasına aparılır və orada diqqətlə müayinə edilir.
Emalatxanaya gətirilmiş nasosları müayinə edib, emalatxanada
təmiri mümkün olan və zavodda təmir edilməsi lazım olan qruplara
ayırmaq lazımdır.
Təmirdən sonra onları yağlayıb ayrı-ayrı qəfəslərə qruplarla
yığmaq lazımdır.
Zavoda verilən nasosların bütün hissələrinin hamısı öz yerində
olmalı və onlar çirkdən qorunmalıdır. Nasoslar zavoda pasportları
ilə birlikdə verilməlidir.
Pasportda aşkar edilmiş qüsurlar, edilmiş təmirlər .və təmirin
səbəbi qeyd edilməlidir.
Emalatxanada təmirə seçilmiş nasoslarla aşağıdakı əməliyyat
aparılmalıdır:
a) klapan qovşağını yoxlamaq, lazım gələrsə, yeyilmiş hissələrini
dəyişmək lazımdır;
b) qondarma nasosun konusunu yoxlamaq, lazım gələrsə,
dəyişmək lazımdır.
Örtükdə və başqa hissələrin üzərində tutmaq üçün xüsusi yer
olmadıqda, onları borusıxanda və məngənədə üzərinə xüsusi
əzilmədən mühafizəedici qoyub sıxmaq lazımdır.
Plunjeri silindrdən çıxardıqdan sonra onu təmiz əski ilə silib üzərini
diqqətlə müayinə etmək lazımdır. Üzərində aydın surətdə görünən
korroziya, yeyilmə, iri cızıq və qopuq olan plunjer yararsızdır.
Quyudan çıxarılmış nasosların klapanı mühəndis Dadaşovun
təklif etdiyi üsulla yoxlanır (181-ci şəkil).
Quyudan çıxarılmış, nisbətən yüksək verim əmsalına malik
333
181-ci şəkil. Klapanları yoxlamaq üçün mühəndis

Dadaşovun vakuum cihazı:
1 - rezin qat; 2 - kürəcik; 3 - yəhər; 4 - qayka; 5 - patron;
6 - şüşə boru; 7 - düymə; 8 - qalaq; 9 - yaylı dalğavarı borucuq.
nasosun plunjeri ilə silindri arasında boşluq kiçik olarsa, o təkrarən

böyük özlülüklü neft verən dayaz quyularda istifadə edilə bilər.
Əgər nasosun hissələrini dəyişdikdə, onun yivlərini açıb-bağlamaq
lazım gəlirsə, onda nasos yığıldıqdan sonra onun kipliyini yoxlamaq
lazımdır.
Hər bir mədənin təmir məntəqəsində (xüsusi və ya adi nasos
emalatxanası) dərinlik nasoslarının təmiri xüsusi kitabçada qeyd
edilməlidir.
§4. QUMLI QUYULARIN DƏRINLIK NASOSLARI ILƏ

ISTISMARI
Qumlu quyularda tətbiq edilən nasoslar
Hal-hazırda qumlu quyularda tamamilə əngəlsiz işləyə bilən
dərinlik nasosu yaradılmamışdır. Bu məsələ üzrə tədqiqat işləri
davam edir. İstər boru, istərsə də qondarma nasoslarında qumla
mübarizə üçün plunjerin xarici səthində bəzi dəyişikliklər (qanovlar,
qum sıyıran) edildiyi məlumdur. Bütün bunlar verdiyi mayedə 3%-
dən az qum olan quyularda yaxşı nəticələr verir. Əgər mayedə iri
dənəli qum çox olarsa, qumla mübarizə məsələsi daha da çətinləşir,
çünki iri qum dənələri nasos borularından plunjer üzərinə çökür və
onun hərəkətinə əngəl törədir. Qumun plunjer üzərinə çökməməsi
üçün nasos borularında mayenin qalxma sürətini lazımi qədər
artırmaq lazım gəlir. Bunun üçün əsas vasitələrdən biri də NQN-2T
və NQV-2T nasoslarıdır.
NQN-2T tipli nasos şaquli plunjerli, birtəsirli, iki klapanlı içi
334
boş ştanqlara bağlanmış oymaqlı

silindri olan boru nasosudur (182-
ci şəkil).
Bu nasoslar orta dərinlikli,
sərbəst qaz və qumun miqdarı çox
olan quyularda tətbiq edilir.
Bu tipli nasoslar 2 əsas
bölmədən—silindr və plunjerdən
ibarətdir.
Bu tipli nasosların silindrinin
qovşağı, NQN-2 tipli nasosun
silindrinin qovşağından
tutucunun pistonqolu, klapanın
uzunlaşdırılmış gövdəsi və
stəkanın olması ilə fərqlənir.
Tutucu qolunun yuxarı ucu bir
qədər uzadılmışdır; ona görə də
sorucu klapan qovşağını tutduqda
vurucu klapanın kürəciyi
qaldırılmış vəziyyətdə qalır. Buna
görə də nasosun vurucu boşluğu
ilə sorucu boşluğu arasında əlaqə
yaranır və beləliklə də boruvarı
ştanqlarda olan maye quyuya axır.
Bu nasoslarda işlədilən
"Q", "K", "V" və ya "N" tipli
plunjerin yuxarı hissəsinə keçirici
vasitəsilə boru şəklində olan kiçik 182-ci şəkil. NQN-2
pistonqolu bərkidilmişdir. Bu tipli boru nasosu
kiçik pistonqolunun yuxarı hissəsi
keçirici mufta vasitəsilə boruvarı
ştanqla birləşdirilir. Bütün qalan cəhətlərinə görə NQN-2 Q tipli
nasoslar NQN-2 tipli nasosların eynidir.
Bəzən çox qum verən quyulardan çıxan maye çox qatı və
içərisində parafin olur ki, bu da nasosun işini daha da çətinləşdirir.
Belə quyularda dərinlik nasosunun əngəlsiz işləməsi məqsədi ilə,
teleskopik nasoslar təklif olunmuşdur.
NQV-3 (NQN-5) və NQV-4 (NQN-6) teleskopik nasoslar, şaquli
boru plunjerli sabit və boru silindrli birtəsirli qondarma nasoslardır.
Bu nasosların silindri və plunjeri bir-birinin içərisində konsentrik
işlədiyinə görə bunlara ikiborulu teleskopik nasoslar adı verilmişdir.
Bu nasosların ölçüsü 39×2", 50×21/2" və 63×3" olur. Bunlardan hər biri
5 əsas qovşaqdan silindr, sorucu klapan, vurucu klapanla plunjerdən,
pistonqolu yönəldicisi ilə konusdan, köynəklə qıfıl dayağından və
göstərilmiş bölmələrə daxil edilməmiş bəzi hissələrdən ibarətdir.
NQV-3 (183-cü şəkil) və NQV-4 (184-cü şəkil) nasosları bir-birindən
335
183-cü şəkil. NQV-3 (NQN-5)

teleskopik nasosu
1-ərsin; 2-keçirici; 3-pistonqolunun
yönəldicisi; 3a-əksqayka; 4-keçirici
mufta; 5-konusun gövdəsi; 6-konus;
7-konusun yəhəri; 8-qıfılın yayı;
9-dayaq muftası; 10-silindrin yuxarı
muftası; 11-pistonqolu; 12-silindr;
13-plunjerin qəfəsi; 14-plunjer;
15-vurucu klapanıngövdəsi;
16-stəkan; 17-kürəcik;
18-vurucuklapanın yəhəri;
19-plunjerin ucluğu;20-yönəldici
mufta; 21-silindrin aşağımuftası;
22-vurucu klapanın gövdəsi;
23-kürəcik; 24-vurucu klapanın
yəhəri; 25-ucluq.
quruluş cəhətcə, yalnız dayaq bölməsinin

yerləşməsinə görə fərqlənir. Bu səbəbdən də
aşağıda ancaq NQV-3 (NQN-5) tipli nasos
haqqında izahat verilir.
Nasosun silindri tikişsiz, qəliblənmiş (soyuq
uzadılmış) və ucuna muftalar bağlanmış
borudan ibarətdir. Aşağı muftaya sorucu
klapan, yuxarı muftaya isə pistonqolu
yönəldicisi ilə konus qovşağı bağlanmışdır.
Silindrin daxilində vurucu klapanı olan plunjer
yerləşmişdir. Plunjer qəliblənmiş və uzunluğu 3
m olan borudan hazırlanır. Plunjer qəfəs, mufta,
pistonqolu və sıxıcı vasitəsilə ştanqlarla birləşir
və hərəkətə gətirilir.
NQV-3 nasoslarındakı sorucu və vurucu
klapanlar, qıfıl dayağı qovşaqları eynilə müvafiq
ölçülü NQV-1 nasoslarındakının eynidir.
Beləliklə, NQV-3 tipli nasoslardakı yeni
hissələr silindr, plunjer, plunjer qəfəsi (ancaq
39x2" nasoslar üçün) və plunjer ötürücülərindən
(50x21/2" və 63x3" nasoslar üçün) ibarətdir.
Üç ölçüdə olan teleskopik nasosların
qovşaqları 100 kQ/sm2 təzyiq ilə sınaqdan
keçirilir. Bu nasoslarda ehtiyat gediş yolunun
184-cü şəkil. NQV-4 uzunluğu 600 mm götürülür və silindrlə
(NQN-6) tipli nasos plunjer arasındakı kiplik, plunjerlə silindrin
336
daim təmasda olan böyük uzunluğundakı

ara boşluğundan axan mayenin hidravlik
müqaviməti hesabına yaradılır.
2 NQV-4 (2 NQN-6) tipli nasos. Bu
nasos iki borulu teleskopik, silindri
hərəkət edən və dayağı aşağıda olan
qondarma nasosdur. Teleskopik
nasosların hazırlanmasını asanlaşdırmaq
məqsədi ilə Dzerjinski adına zavod
M.Ə.Abdullayev, A.V.Krasnobayev və
K.A.Lisikyan tərəfindən təklif olunmuş,
2 NQN-6 63X3" tipli borulu nasoslar
buraxmışdır (185-ci şəkil).
Bu nasos quruluşca NQV-4 nasosundan
sadədir və ona nisbətən bir sıra üstünlüyə
malikdir. Bunlardan başlıcaları: hissələrin
az miqdarda olması, ucuz başa gəlməsi,
qumun nasosun içinə girməsinin
qarşısının alınması və nasosla qaldırıcı
boruların araboşluğunda qum çökməsi
hallarının minimuma çatdırılmasıdır.
Silindr, plunjer və uzadıcını
hazırlamaq üçün istifadə edilən boruların
istər xarici diametrinin və istərsə də divar
qalınlığının ölçulərindən yüksək dəqiqlik
tələb olunmur. 185-ci şəkil. 2NQV-4 (2NQN-6)
Bu nasosun bölmələri, yəni qıfıl dayaq, tipli qondarma nasosu:
vurucu və sorucu klapan qovşaqları, 1-nasos boruları; 2-vurucu
müvafiq ölçülü qondarma NQV-1 borulu klapanın qəfəsi; 3-kürəcik;
NQN-1 və NQN-2 tipli nasosların bölməsi 4-vurucu klapanın yəhəri; 5-nippel;
və qovşaqlarından quraşdırılmışdır. 6-silindr; 7-sorucu klapanın qəfəsi;
2 NQN-6 nasosları üç ölçüdə layihə 8-kürəcik; 9-sorucu klapanın
edilmişdir: 2"-li nasos-kompressor yəhəri; 10-nippel; 11-plunjer;
boruları üçün 39 mm, 22 /2"-lilər üçün 50
1
12-ucluq; 13-uzadıcı; 14-dayaq;
mm və 3" lilər üçün 63 mm nasosun hər 15-keçirici; 16-konusun gövdəsi;
tip ölçüdə gediş yolunun uzunluğu 0.9 m 17-konus; 18-konusun yəhəri;
və 1.8 m-dir. 19-qıfılınyayı; 20-dayaq nippel;
NQV-5 (NQN-7) tipli nasos. Bu 21-dayaq muftası
markalı teleskopik nasos üçborulu,
üçklapanlı, silindri hərəkət edən və qıfılı aşağıda olan qondarma
nasosdur (186-cı şəkil). Onun hərəkət etməyən orta borusu yaylı qıfıl
və kipləşdirici konus vasitəsilə qıfıl yəhərinə bağlanmışdır.
Nasosun hərəkət edən hissəsi-silindr, nippel, dartıcı boru və
ötürücü vasitəsilə daxili boru ilə birləşmiş xarici borudan ibarətdir.
Yuxarı vurucu klapan qovşağı sıxıcı ərsin vasitəsilə ştanq
kəmərinə bağlanmışdır. Aşağı vurucu klapan qovşağı daxili borunun
337
ucunda yerləşdirilmişdir. NQV-

5 tipli nasosun klapan bölmələri,
silindr və plunjeri, həmçinin
texniki xarakteristikası NQV-3
və NQV-4 nasoslarınınkı kimidir.
Yuxarıda göstərdiyimiz teleskopik
nasosda maye itkisinin səbəbini
mükəmməl təhlil etmək üçün bir
neçə tənlik vardır. Bu tənliklərdən
aydın olmuşdur ki, NQV-3 və
NQV-4 nasoslarında olan xarici
araboşluqlarının uzunluğu bərabər
olduqda, ikinci nasosdakı itki
birincidəkindən bir qədər az olur.
Bu onunla aydınlaşır ki, ştanqların
yuxarı getmə prosesində bir qədər
vaxt keçir ki, bu zaman NQV-4
nasosunun hərəkət etməkdə olan
aşağı klapanı hələ bağlı qalır və
maye hər iki araboşluğundan
(xarici və daxili) keçməli olur.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən
belə çıxır ki, NQV-3 və NQV-4
nasoslarında olan itkilərin fərqi,
nasosun dalma dərinliyinin
və araboşluğu kəmiyyətinin
186-cı şəkil. NQV-5 (NQN-7) artması ilə çoxalır, əksinə maye
tipli üçborulu qondarma nasosu: özlülüyünün, təmasda olan
1-ərsin; 2-yuxarı vurucu klapanın səth uzunluğunun, yırğalanma
qəfəsi; 3-kürəcik; 4-yəhər; 5-keçirici; sayının, gediş yolu uzunluğunun
6-plunjerin xarici borusu; 7-silindrin və nasosun diametrinin artması
ucluğu; 8-uzadıcı boru; 9-silindr;
10-keçirici nippel; 11-plunjerin daxili
borusu; 12-aşağı vurucu klapanın göv-
dəsi; 13-stəkan; 14-kürəcik; 15-yəhər;
16-plunjerin ucluğu; 17-sorucu klapa-
nın gövdəsi; 18-stəkan; 19-kürəcik;
20-yəhər; 21-qıfılın keçiricisi;
22-qıfılın muftası; 23-konus;
24-qıfılın yayı; 25-qıfılın yəhəri.
ilə azalır.
Buna görə də kiçik diametrli
NQV-5 (NQN-7) tipli teleskopik 187-ci şəkil. NQN-6, NQN-7
nasosu ilə özlülüyü az olan tipli nasosların səthindən
mayeləri dərin quyulardan, hesablama veriş əmsalının əyriləri
338
özlülüyü çox olan mayeləri böyük diametrli nasoslarla dayaz

quyulardan vurmaq əlverişlidir. 187-ci şəkildə NQN-5 və NQN-7
tipli nasosların πD/4 səthinə müvafiq hesablanmış verim əmsalının
əyriləri verilmişdir.
Əyrilər A.M.Pirverdiyan tərəfindən aparılmış hesablamanın
əsasında qurulmuşdur:
gδ 3 ⋅ H
k= (X.4)
γ L⋅n⋅s⋅ D
burada δ -kənar tərəflərdəki araboşluğu;
H— nasosun dalma dərinliyi;
L— təmasda olan boruların uzunluğu;
γ—kinematik özlülük;
n— yırğalanma sayı;
s—gediş yolunun uzunluğu;.
D—nasosun (orta borunun) diametridir.
Aşağıdakı tənlik vasitəsilə NQN-7 tipli nasoslar üçün təxmini
hesablanmış təmasda olan boru uzunluğunun orta qiyməti verilir:
s
Lor Lmax −
=
2
Şəkildə NQN-5 və NQN-7 nasoslarının verim əmsalları (R)
arasındakı fərq nəzərə çarpır. Buna görə də kompleks kəmiyyət (k)
0.03-dən artıq olarsa, NQN-5 əvəzinə üçborulu NQN-7 nasosunu
işlətmək əlverişlidir. Əgər bu kompleks (k) 0.03-dən az olarsa, NQN-
5 nasosunu işlətmək faydalıdır, çünki bu nasos NQN-7-dən daha
sadədir və ucuzdur.
NQN-5 nasosu üçün təmasda olan səthin uzunluğu sabitdir və
3020 mm-ə bərabərdir; NQN-7 tipli nasoslar üçün isə bu qiymət
2950—3500 mm arasında dəyişir.
Boru arxasından quyuya maye tökülməsi

Nasos istismarında, qumla mübarizə məsələsi ən əsas
problemlərdən biridir. Bu problemi həll etmək üçün xüsusi
nasoslardan (NQV-2T və s.) istifadə edildiyi kimi, texnoloji tədbirlər
də görülür.
Bu tədbirlərdən ən əhəmiyyətlisi Ə.B.Süleymanov tərəfindən təklif
olunmuş, boru arxasına maye tökmə üsuludur. Bu üsul, Azərneft
birliyinin mədənlərində xüsusi müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir.
Quyuya tökülən mayenin miqdarı çıxarılan və tökülən
mayelərdən, həmçinin qumun fiziki xassələrindən başqa qumun
həcm konsentrasiyasından da (ax) asılıdır (birinci kitabın VII fəslinin
ikinci paraqrafına bax). Birinci kitabdakı (VII.72-78) düsturlarından
aydın olur ki, eyni bir şəraitdə həcm konsentrasiyasının hər bir
qiymətinə mayenin müəyyən sərfi (Q) uyğun gəlir.
Lakin quyuda ax-in çox olmasına yol vermək olmaz, belə ki, son
halda müxtəlif əngəllər (qum tıxacı yaranması, qaldırıcı boruların
tutulması və s.) baş verə bilər. Deməli ax-in müəyyən buraxıla bilən
339
həcm konsentrasiyası (ab) hüdudunda artmasına yol vermək olar ki,

mayenin buna müvafiq lazımi sürəti ωi dir.
Qumun yerüstünə müvəffəqiyyətlə çıxarılması ωi ilə ωq arasındakı
münasibətdən asılıdır (ωq-quyuyun gündəlik hasilatına müvafiq
ölçüsüz sürətdir). Burada iki hal ola bilər: 1) ωq≥ωi, 2)ωq≤ωi.
Birinci halda quyunun hasilatı elədir ki, o, qumun çıxarılmasını
tamamilə təmin edir və bu zaman ωq≥ωi olur. İkinci halda isə quyunun
hasilatı kafi deyil və ωq≤ωialınır ki, bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz
kimi müxtəlif əngəllərə səbəb ola bilər.
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq buraxıla bilən həcm
konsentrasiyaya, yəni α b = α x şərtinə müvafiq lazımi sürətin (ωl)
qiymətini birinci kitabdakı (VII.78) düsturuna əsasən
ωb ( 1 − α b )( 1 − α 0 )
ωv = β (b)
(X.5)
αb − α0
ifadəsi ilə tapa bilərik;
burada β (b ) -birinci kitabdakı (VII.72) və (VII.73) ifadələrinə əsasən
hesablanır.
Quyuya maye ωq≤ωi halında vurulacağından, həmin vurulacaq
mayenin sərfinə müvafiq ölçüsüz sürət (ων) belə tapılır:
ων = ωi - ωq
buradan
Q Qq (X.6)
ωv = v ω =
θ v Fv q
θ q Fq
burada Qv -quyuya vurulacaq mayenin sərfi;
Fb və Fq - quyuya vurulacaq və laydan gələn mayenin qaldırıcıda
müvafiq olaraq tutduğu canlı kəsiyin sahəsidir; aydındır ki, Fb+Fq=F
(F—qaldırıcı borunun en kəsik sahəsidir).
θv və θq- qumun vurulacaq mayedə və laydan gələn mayedə
müvafiq olaraq çökmə sürətidir.
Qeyd etməliyik ki, ab-nin təcrübi olaraq təyini heç də asan deyildir.
Təqribi sürətdə ab=a* qəbul etmək, yəni ab-ni kritik sürətə (ω*) müvafiq
həcmi konsentrasiyaya bərabər götürmək olar (sürət ω*-dən az
olanda ax kəskin sürətdə artır). Beləliklə ab=a*, başqa sözlə ωi=ω* qəbul
etməklə, ωi-in tapılması üçün buraxıla bilən həcm konsentrasiyasının
(ab) qiymətini bilmək lazım gəlmir, belə ki,
ωl = 1 + α 00.388 (X.7)
Bu düstur birinci kitabdakı (VII.79) ifadəsinə əsasən yazılmışdır
(burada a0-laydan gələn qumun faiz hesabı ilə sərf konsentrasiyasıdır).
Quyuya vurulacaq mayenin gündəlik sərfini asanlıqla tapa bilmək
üçün yuxarıdakı düsturlara əsasən qurulmuş nomoqram 188-ci şəkildə
göstərilmişdir. Nomoqram mayenin özlülüyü (µ), qumun diametri (d),
qaldırıcı borunun diametri (D), quyunun gündəlik hasilatı (Qq), qumun
sərfi konsentrasiyası (a0) və buraxıla bilən həcm konsentrasiyasının (ab)
müxtəlif qiymətləri üçün qurulmuşdur. Qeyd etməliyik ki, nomoqram
qurularkən qumun sıxlığı ρ q =2.64 q/sm3, mayenin sıxlığı ρ m =0.8 q/
340
188-ci şəkil. Boruarxasına burulacaq mayenin gündəlik

sərfini təyin etmək üçün nomoqram
sm3 sabit götürülmüş, ωi isə d=0.4 mm və µ=1 sp üçün hesablanmışdır;

hesablamalar göstərmişdir ki, µ-nun dəyişməsi ωi -in qiymətinə cüzi
təsir edir. Nomoqramda ωi =f(a0) asılılığı qırıq xətlərlə ωi =f(a0) asılılığı
isə bütöv xətlərlə göstərilmişdir.
Nümunə üçün quyuya vurulacaq suyun (ων=µsu=1sp) gündəlik
sərfi aşağıdakı şərtlərə əsasən tapılmalıdır: Qq=2.0 m3/gün, µq=5 sp,
d=0.4 mm, D=2", a0=0.2%. Əvvəlcə verilmiş µq, d, D və Qq-yə əsasən
nomoqramdan ωq =0.48 olduğunu tapırıq. Sonra verilmiş a0-a əsasən
ωi=1.5 qiymətini və ωi ilə ωq-ni birləşdirib, onların fərqini, yəni ων=1.02
qiymətini tapırıq. Bunun ardınca verilmiş µν, d və D-dən keçməklə
düz xətt çəkib onu µν=1.02 xətti ilə kəsişdirərək, Qv=8 m3/gün alarıq
ki, bu da quyuya vurulacaq mayenin tapmaq istədiyimiz gündəlik
sərfidir.
Əgər həmin misalda başqa şərtlər olduğu kimi qalmaqla a0=1.0%
olsa, onda ωi=2.0, ων=1.52 və Qv=12 m3/gün; a0=2.8% olanda isə ωl=2.47,
ων=1.99 və Qν =16 m3/gün alarıq.
Əgər quyu neft ilə bərabər su verirsə, onda quyuya töküləcək
mayenin miqdarını aşağıdakı kimi tapmaq lazımdır. Neft və suyun
gündəlik hasilatı Qneft=1.0 m3/gün, Q su=3.0 m3/gün, d=0.4 mm,
D=2"; α0 =0,5%, neft və suyun özlülüyü µ neft=5 sp, µ su =1 sp olan
hal üçün Q ν-ni tapaq. Əvvəlcə ωneft və ωsu-dan ibarət ωq-ni təyin
etmək lazımdır. Verilmiş µ neft, D, d və Q neft-ə əsasən nomoqramdan
tapırıq ki, ωsu=0.22; yenə həmin yolla verilmiş µ su, d, D və Qsu-
ya əsasən tapırıq ki, ωsu =0.38. Beləliklə ωq= ωneft +ωsu=0.6. Bunun
341
ardınca verilmiş a0-a əsasən ωi=1.8 olduğunu tapır və ωi ilə ωq-ni

birləşdirib, onların fərqini, yəni ων=1.2 qiymətini tapırıq. Nəyahət
quyuya vurulacaq mayenin özlülüyü µsu -dan, həmçinin d və D-dən
keçməklə düz xətt çəkib, onu µν=1.2 xətti ilə kəsişdirərək, Qv=10 m3/
gün alırıq ki, bu da quyuya töküləcək mayenin (suyun) tapmaq
istədiyimiz gündəlik sərfidir.
Qumla mübarizə məqsədilə, bir çox konstruksiyalı çınqıllı
süzgəclərdən, qumayırıcı lövbərlərdən və metal-keramik
süzgəclərdən istifadə olunur. Prinsip etibarilə bunların hamısı quyu
içərisinə daxil olmuş qumun nasosun silindrinə dolmasının qarşısını
almaq üçündür. Əlbəttə nasos altına bağlanan bu süzgəclərin
uzunluğu gündəlik hasilat, qumun orta diametri və onun az-
çoxluğundan asılı olaraq götürülür.
Son illərdə qumla mübarizə üçün Azərb. ETNÇİ tərəfindən yeni
bir metod təklif olunmuşdur. Bu metodla quyudibi zonasına 3—5
t qədər fenol-formaldehidli qatran vurulur. Bu məhlul quyudibi
zonadakı qumları bərkidir və eyni zamanda lazımi qədər məsaməli
olur. Bunun nəticəsində quyudibində bərkidilmiş qum zonasından
quyuya yalnız maye keçə bilər.
§5. DƏRİNLİK NASOSUNUN MƏHSULDARLIĞINA

MƏNFİ TƏSİR GÖSTƏRƏN AMİLLƏR
Yuxarıda dərinlik nasosunun nəzəri məhsuldarlığını s, n və Fpl
parametrlərindən asılı olaraq təyin etdik və bir çox səbəblərdən həqiqi
məhsuldarlığın nəzəri məhsuldarlıqdan az olduğunu söylədik. İndi
isə ayrı-ayrı amillərin təsirindən bəhs edək.
1. Qazın təsiri
Neft ilə birlikdə nasosun silindrinə dolmuş qaz həmişə nasosun
məhsuldarlığını azaldır.
Plunjer yuxarı hərəkət edərkən silindrə müəyyən həcm nisbətində
neft və qaz dolur:
R = νq/νn ,
burada νq - mayenin içərisində olan qazın həcmi;
νn - neftin həcmidir.
Plunjerin ən yuxarı nöqtəsində nasosun içərisinə dolmuş neft və
qaz iki həcmdən ibarət olacaqdır:
ν = νs + ν3 (X.5`)
burada ν-plunjerin altındakı ümumi həcm;
νs - plunjerin qalxması ilə boşalan həcm;
ν3 - plunjerin aşağı vəziyyətində, vurucu klapanla sorucu klapan
arasında qalan həcm (zərərli həcm),
ν = νs + ν3 = νn + νq
Əgər bu ifadədə νq-ni RvH ilə əvəz etsək, aşağıdakı tənliyi alarıq:
νs + ν3 = νn + Rνn
buradan
342
vs + v3
vn = (X.6`)
1+ R
Bu düsturdan aydındır ki, plunjerin altındakı neftin həcmi silindrə
yeni dolmuş neftin həcmi ilə zərərli məsafədə qalan neftin həcmi
cəminə bərabərdir. Əgər ümumi (νn) həcmindən zərərli məsafədə
qalan neftin həcmini (ν3) çıxsaq, qalan neft təxminən hər dəfə
plunjerin yuxarıya hərəkəti ilə əlaqədar olaraq, nasosa daxil olmuş
neftin həcmini vermiş olur, yəni:
v +v
vn′ = vn − v3 = s 3 − v3
1+ R
İndi isə nasosun dolma əmsalını tapaq:
v′ v −v v v +v 1 v
β= n = s 3 − 3 = 3 s⋅ − 3
vs vs ( 1 + R ) vs vs 1 + R vs
Əgər ν3/νs nisbətini m ilə əvəz etsək, aşağıdakı düsturu alarıq:
m + 1 1 − mR (X.7`)
β= −m
=
R+1 1+ R
Bu düsturdan aydın olur ki, nasosun dolma əmsalını artırmaq
üçün m-in azalması lazımdır, yəni nə qədər zərərli məsafə az və
plunjerin gediş yolu çox olarsa, dolma əmsalı da artıq olar. Əgər
neftin içərisində qaz olmasa, yəni νq=0, onda R=νq/ν3=0 olar. Əgər
neftin içərisində qaz hədsiz çox olsa, o, klapanlar arasındakı məsafədə
sıxılıb genişlənməklə, yay rolu oynayaraq sorucu klapanı açılmağa
qoymaz. Beləliklə də nasos neft vurmaz. Belə bir halın əmələ gəlməsi
üçün β=0 olmalıdır. Bu zaman 1 − mR
= β = 0 (X.8)
1+ R
yəni 1—mR=0 olacaqdır. Deməli, R≥1/m Buradan aydındır ki, əgər
zərərli məsafənin həcmi (νs) plunjerin hərəkəti zamanı əmələ gələn
həcmə (ν3) bərabər olarsa, dərinlik nasosu maye vurmaq qabiliyyətini
itirir. Buradan aydındır ki, neft ilə birlikdə nasosa dolan qazın
miqdarını mümkun qədər azaltmaq lazımdır. Bunun üçün qaz ayıran
lövbərdən istifadə edilir.
Qaz lövbərləri
Nasos istismarının tarixi boyu bir çox konstruksiyalı qaz
lövbərlərindən istifadə olunmuşdur. Nəhayət 1950-1955-cı illərdə
Azərb. ETNÇİ tərəfindən aparılan tədqiqatlardan aşağıdakı nəticələr
alınmışdır:
Laydan istismar kəmərinə dolmuş neft və qaz birlikdə yuxarıya
doğru hərəkət edərək qazayırıcısına çatır (189-cü şəkil). Böyük
sürət almış iri qaz qabarcıqlarının əksəriyyəti qazayırıcısının
yanından sürüşüb maye səviyyəsinə qalxır. Kiçik qaz qabarcıqları
isə neft ilə birlikdə qazayırıcısının deşiklərindən içəri dolur. Bu
343
zaman yenə də qaz qabarcıqlarının çox

hissəsi sürətdən düşmüş mayedən ayırılıb,
qazayırıcısının “yuxarısına” yığı1ır və qaz
yastığı əmələ gətirir. Sonra qaz yastığının iri
qaz qabarcıqları qoparaq qazayırıcının yuxarı
deşiklərindən bayıra çıxaraq
maye səviyyəsinə qalxır.
Ayırıcının içərisində, yəni a—a
xəttindən aşağı, qaz neftdən çox
az miqdarda ayrılır. Deməli,
qazın çox hissəsi borulararası
sahədə və qaz lövbərinin
deşiklərindən girərkən ayrılır.
Buna görə də hər iki sahəni
artırmağa çalışmaq lazımdır.
Lövbərin uzunluğunun
əhəmiyyəti olmadığından o,
qısa götürülməlidir. Göstərilən
tədqiqatlar üzrə qazın ayrılması,
189-cu şəkil. Qaz əlbəttə, lövbərin gövdələrinin
lövbərinin prinsipial sayından da asılıdır. Bütün
sxemi deyilənləri nəzərə alaraq
Azərb. ETNÇİ tərəfindən layihə
olunmuş 3 və 4 pilləli PQL-3 tipli qaz lövbərləri geniş
miqyasda tətbiq olunur.
"PQL-3" qaz lövbəri (190-cı şəkil) diametri 3" olan
keçirici, pilləli gövdə (2), diametri 1" olan sorucu qısa 190-cı şəkil.
borular (3, 7), orta nippel (4), sorucu nippel və bağlı Üçpilləli
muftadan ibarətdir. Sorucu boruların (3, 6, 7) uzunluğu YAQS-3 tipli
bərabər, üzərindəki dəliklərin sayı isə müxtəlifdir. qaz lövbəri
Qaz lövbəri iki variantda hazırlanır:
1) yüngül neft verən quyular üçün;
2) ağır neft verən quyular üçün.
Bunların arasındakı fərq sorucu borudakı dəliklərin müxtəlif
sayda olmasından ibarətdir (39-cu cədvəl).
39-cu cədvəl
Pillələrin №-si 1 II III IV
Yüngül neft 4 7 15 26
Ağır neft 3 5 11 26
Cədvəldə göstərilən dəliklərin sayı aşağıdakı düsturlarla
hesablanmışdır: 9 19 λ4 ⋅ ld 4 µ 2
− = 16 ; (X.9)
n32 n42 D5
4 9 λ3ld 4 µ 2
− 49
=
n22 n32 D 5 ; (X.10)
344
1 4 λ2 l ⋅ d 4 µ 2
− = 81 ; (X.11)
n12 n22 D5
burada n1, n2, n3, və n4 - pillələrdəki dəliklərin sayı;
λ2, λ3, λ4 -müqavimət əmsalıdır.
Turbulent rejim üçün 0.316
λ= 4
(X.12)
Laminar rejim üçün Re
λ = 64/Re , (X.13)
burada l -sorucu boru pillələri arasındakı dəliklərə qədər olan məsafə;
µ - 0.64 dəliklərdən keçən mayenin məhsuldarlıq əmsalı;
D - sorucu borunun daxili diametri;
d2, d3, d4 - sorucu borudakı dəliklərin diametridir.
"Zont" qaz lövbəri

Borulararası sahəni artırmaq və bununla əlaqədar olaraq qaz
lövbərinin effektini yüksəltmək məqsədi ilə “Zont” qaz lövbəri
işlədilir. Bu lövbərin (191-ci şəkil) aşağı uсunda rezindən hazırlanmış
iki halqavarı manjet (3) vardır ki, o da istismar kəməri (1) ilə gövdə
(2) arasındakı boşluğu bağlayır. Beləliklə
qazla qarışıq maye bütünlüklə gövdə (2),
soruсu boru (5) arasından keçərək yuxarı
pənсərədən (4) manjetin üstünə tökülür və
maye selinin istiqaməti 180° dönməli olur.
Nətiсədə qaz neftdən asanlıqla ayrılıb
yuxarı qalxır və təmiz neft isə buсaqlı
borudan (6) soruсu boruya daxil olur.
Təmizlənməmiş neftin bir başa nasosa
dolmaması üçün gövdə ilə soruсu borunun
arası yuxarıdan dəmir halqa (8) ilə
bağlanmışdır. Lövbər mufta (7) vasitəsilə
nasos borularına bağlanır.
Son illərdə Azərbayсan neft mədənlərində
Azərb. ETNÇİ tərəfindən verilmiş yüksək
keyfiyyətli nimçəvarı qaz lövbəri intişar
tapmağa başlamışdır (192-сi şəkil).
Nimçəvarı qaz lövbəri 1/2" soruсu boru
üzərinə qaynaq edilmiş 8 və ya 10 metal
nimçədən ibarətdir. Daşınma zamanı bu
nimçələri xariсi zərbələrdən qorumaq
məqsədilə, xariсi tərəfdən onlara 6 ədəd
metal mil qaynaq edilmişdir. Millərin
aşağı uсu bir-birinə konusvarı qaynaq
olunmuşdur. Bu millərin arasına, qazın
birbaşa soruсu boruya dolmasının qarşısını 191-ci şəkil. “ZONT”
almaq üçün konus yerləşdirilmişdir. Qaz tipli qaz lövbəri
345
qabarсıqları bilavasitə nimçələrdə

birləşib böyüyür ki, bu da qaz
lövbərinin iş keyfiyyətini artırır.
Bu lövbərlərin bir üstünlüyü də
onların qazlı-qumlu quyularda
digər lövbərlərə nisbətən yaxşı
işləməsidir. Çünki nimçələrin
xüsusi quruluşda olması
mayedəki qumun soruсu boru
dəliklərini örtməsinə imkan
vermir. Göstərilən dəliklərin sayı
aşağıdakı düsturlarla hesablanır:
25.6 36.1
λ ld 4 µ 2 ;(X.14)
− 36.1
=
n72 n82 D5
19.6 25.6

λ ld 4 µ 2 ;(X.15)
− 122
=
n62 n72 D4
14.4 19.6 λ ld 4 µ 2
− 240
= ;(X.16)
n52 n62 D5
10 14.4 λ ld 4 µ 2
− 372
= ;(X.17)
n42 n52 D5
8.1 10 λ ld 4 µ 2
− = 502 ;(X.18)
192-ci şəkil. Nimçəvarı qaz n32 n42 D5
lövbərinin prinsipial sxemi 6.4 8.1 λ ld 4 µ 2
− 640
= ;(X.19)
n22 n32 D5
4.9 6.4 λ ld 4 µ 2
− = 775 ;(X.20)
n12 n22 D5
Bu hesablamalarda nimçələrin sayı 8 götürülmüş və hər
mərtəbədəki dəliklərdən keçən mayenin miqdarı, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 16
və 19% qəbul edilmişdir.
2. Silindrə dolmuş mayedə baş verən itkilər
Silindrə sorulmuş mayenin bir hissəsi soruсu klapanın vaxtında
bağlanmaması və kip olmaması nətiсəsində yenidən quyuya tökülür.
Plunjer yuxarı hərəkət edərkən mayenin bir hissəsi vuruсu klapanın
geс bağlanması və kip olmaması səbəbindən silindrin alt hissəsinə
axır. Bəzən oymaqların bir-birinə kip söykənməsi nətiсəsində
plunjerin yuxarı hissəsindəki maye, nasosun örtüyü ilə oymaqlar
arasından keçərək plunjerin altına dolur. Bütün bu itkilər əsasən
nasosun keyfiyyətli hazırlanmaması və düzgün rejimdə işlədilməməsi
nəticəsində baş verir. Bu itkilərin miqdarı bəzən sıfra yaxın, bəzən də
346
çox böyük olur ki, onu da heç bir nəzəri üsulla əvvəlcədən təyin etmək
mümkün deyildir. Bunlardan başqa nasosda daimi maye itkisi vardır.
Bu itki plunjerlə oymaqlar arasındakı boşluqdan axan mayedir.
İtki tənliyini qurmaq
üçün halqavarı çatlaqdakı
maye hərəkətini müntəzəm
hərəkət kimi götürürük.
δ ara boşluğunda maye
axınından, mərkəzdən
y məsafəsində yerləşən
elementar halqavarı dx, dy
hissəciklərini ayırırıq (193-cü
şəkil). Plunjerin radiusunu r,
oymağın radiusunu isə K ilə
işarə edirik. 193-cü şəkil. Silindrə sorulmuş
Götürülən elementar maye itkisinin təyini
hissəciyə aşağıdakı qüvvələr
təsir edir:
P—"x" oxu istiqamətində hərəkət edən element; t-sürüşmə
qüvvələrindən asılı olan əks istiqamətdə hərəkət edən element.
Beləliklə sistem aşağıdakı şərtə görə tarazlaçir, yəni P=t olur.
Bu zaman
P = dp · 2πy; d2 v
t= η ⋅ 2π ydx 2 dy
dy (X.21)
d2 v
dp 2π ydy =
η ⋅ 2π dx ⋅ dy
dy 2
alırıq ki, buradan da:

d 2 v 1 dp
= ⋅ (X.22)
dy 2 η dx
burada η-mütləq özlülükdür.
Həmin kəsik üçün dp/dx kəmiyyətini sabit götürmək şərti ilə
yuxarıdakı tənliyi iki dəfə inteqrallasaq, aşağıdakı ifadəni alarıq.
y 2 dp
⋅v= + c1 y + c2

2η dx (X.23)
c1, c2 - ni y=r və y=R, V=0
Şərti ilə uyğun sabit kəmiyyətləri tapaq:
r + R dp R ⋅ r dp
c1
= ⋅ ; =c2 ⋅
2η dx 2η dx
Onda 1 dp 2
v= ⋅  y − ( r + R ) ⋅ y + Rr  dy
2η dx 
Mayenin sərfi: π y dp 2
dq= vdF= ⋅  y − ( R + r ) ⋅ y + Rr  dy
η dx 
inteqrallasaq:
347

πδ ( r + R ) dp
2
(X.24)
q=
12η dx
alarıq ki, burada 2(r+R) ≅ D-nu plunjerin orta diametri-dir.
η=χ γ/g
burada χ-kinematik özlülük olub dp/dx sahəsində qiyməti vahidə
bərabərdir: dp h
= ⋅γ (X.25)
dx l
h—sahədəki basqı itkisidir. Bütün qiymətləri yerinə yazsaq:
π ⋅ g ⋅ D ⋅ h ⋅δ 3
Q= (X.26)
12 χ l
alırıq ki, burada Q—mayedəki itki;
δ - plunjerlə silindr arasındakı boşluğun bir tərəfinin eni;
g - yer cazibə qüvvəsinin təcili;
h - plunjer boyunca basqı itkisi;
χ - çıxarılan mayenin kinematik özlülüyü;
l - plunjerin uzunluğu;
D-plunjerin diametridir.
Həmin tənlik, özlü mayenin çox böyük olmayan konsentrik ara
boşluğundan keçməsi üçün çıxarılmışdır.
Azərb. ETNÇİ-nin tədqiqatları göstərmişdir ki, bəzi hallarda
nasosun plunjerilə silindri arasındakı boşluqdan keçən maye
turbulent hərəkət edə bilər. Araboşluğu eksentrik olarsa, yuxarıdakı
düsturda 1/12-i 5/24 ilə əvəz etsək kifayətdir.
Plunjerin yuxarı hərəkətində alınan itkini prof. A.Pirverdiyan
tərəfindən təklif olunmuş düsturla təyin etmək lazımdır, yəni
1 π Dδ 3 gh 1
=Q − π Dδ u
12 χ
l 2 (X.27)
burada u-plunjerin yuxarı hərəkətində orta surət

g=980 sm/san2.
eksentrik araboşluğu üçün
2 π Dδ g ⋅ h
3
1
Q 2

= + 3 c( )
24 χ l
− π Dδ u
2
(X.28)
burada c—nisbi eksentrisitetdir, yəni həqiqi eksentrik (e) araboşluğu

δ olan nisbətdir.
Yuxarıda göstərilən düsturlar hamar plunjerlə oymaq arasındakı
boşluqdan keçə biləcək maye itkisini göstərir. Həqiqi nasoslarda isə
istər plunjerin və istərsə oymaqların sürtünən sahələri heç də hamar
olmur. Hətta çox zaman plunjerin üzərində süni surətdə açılmış
halqavarı qanovlar və çuxurlar olur. Nəticədə araboşluğu plunjer
boyu ilə eyni olmur. Buna görə də həqiqi itki nəzəri itkidən fərqlənir.
Həqiqi itkini M.D.Əliyev tərəfindən verilmiş empirik düstur ilə təyin
etmək məsləhət görülür: 3.7 ⋅ D ⋅ h ⋅ δ º3
q= (X.29)
10 6 vl
348
194-cü şəkil. Plunjerlərlə oymaqlar arasında axan maye diaqramı
burada δ0-şərti ara boşluğudur.

Şərti ara boşluğu təyin etmək üçün M.D.Əliyevin təcrübə əsasında
aldığı nomoqramdan istifadə etmək olar (194-cü şəkil).
§6. DİNAMOQRAF VƏ ONUNLA TƏDQİQAT

İŞLƏRİNİN APARILMASI
Dərinlik nasoslarında nasosun tam işləmə dövru ərzində
mancanaq dəzgahının cilalanmış pistonqoluna təsir edən ümumi
yükün dəyişməsinin avtomatik olaraq yazılması üçün dinamoqrafdan
istifadə olunur. Dinamoqraf cihazı mexaniki və hidravlik prinsip
əsasında işləyir. Hilravlik dinamoqrafın quruluş sxemi 195-ci şəkildə
195-ci şəkil. Hidravlik

dinamoqrafın quruluş sxemi:
1-Qali zənciri; 2-fırlanğıc; 3-pardaxlanmış pistonqolu;
4-samovar; 5-ştanq kəməri; 6-nasos boruları;
7-istismar kəməri; 8-vurucu klapan; 9-plunjer;
10-qəbul klapanı; 11-mesdoza; 12-maye; 13-gövdə;
14-piston; 15-membrana; 16-kapilyar borucuq;
17-polad lent; 18-gediş azaldan; 19-nasos; 20-ventil;
21-manometrin yayı; 22-pero ilə ox; 23-kartoqram ilə
masa; 24-qayıdış yayı; 25-miqyas diyircəyi.
349
göstərilmişdir.
Bu cihaz uç əsas hissədən ibarətdir:
1) Kapilyar borucuqla birlikdə (cihazın ölçən hissəsi) mestoza;
bunun vasitəsilə cilalanmış pistonqoluna düşən qüvvə maye
təzyiqinə çevrilir və heliks adlanan içərisi boş xüsusi yaya verilir.
2. Qeydedici; bu, pero ilə birlikdə "heliksdən" və kartoqram ilə
birlikdə hərəkət edən masadan ibarətdir.
3. Gedişyavaşıdan; bu, cilalanmış pistonqolunun hərəkətini
kartoqram yerləşən masaya kiçildilmiş ölçüdə ötürür.
Dinamoqrafın əsas hissəsi sayılan mestoza çox böyük olmayan
qalın divarlı, üstü nazik metal lövhə ilə örtülmüş çəndən ibarətdir
ki, bu metal membranın üzərində mestozanın porşeni yerləşir.
Mestozanın dibində iki deşik vardır. Deşiklərdən biri sistemi maye
ilə doldurmaq üçündür; digər deşik isə diametri 0.6—0.8 mm olan
kapilyar boru vasitəsilə "heliks"lə birləşdirilir.
Dinamoqrafın mestozası cilalanmış pistonqolu ilə elə birləşdirilir
ki, ştanq kəmərinə düşən bütün yük, porşenə ötürülür və sonra
"sistemdəki" maye vasitəsilə "heliksə" verilir. "Heliks" də öz
növbəsində təzyiqin qiymətindən asılı olaraq əqrəbi bu və ya digər
tərəfə əyir. Cilalanmış pistonqolunun hərəkətinə münasib olaraq,
kartoqram yerləşən masanın irəli-geri hərəkəti zamanı pistonqolunun
vəziyyətindən asılı olaraq ona düşən yükü göstərən qapalı əyrilər
alınır. Bu əyrilər cilalanmış pistonqolunun dinamoqramı adlanır.
Dinamoqramın növləri
196-cı şəkildə cilalanmış pistonqoluna təsir edən müxtəlif
196-cı şəkil. Sadə nəzəri dinamoqramlar
350
197-ci şəkil. Ştanqların və boruların uzanma sxemi
yüklərin dəyişməsini göstərən nəzəri dinamoqramlar göstərilmişdir.

Bu dinamoqramlar 197-ci şəkildə verilmiş boru və ştanqların
deformasiyası əsasında qurulmuşdur.
Sadə nəzəri dinamoqram ştanqların və boruların mütləq sərt
halında yalnız statik qüvvələrin dəyişməsini göstərir. Bu zaman
statik qüvvələr düzbucaq qanunu ilə dəyişir (196-cı a şəkli).
Nəzəri dinamoqram ştanqların və lövbər bağlanmamış kəmərin
deformasiyasını nəzərə alaraq statik qüvvələrin paraleloqram
qanunu ilə dəyişməsini göstərir (196-cı b şəkli). Mayenin ştanqlara və
kəmərlərə etdiyi təzyiqin dəyişməsi nəticəsində əmələ gələn elastik
deformasiyalar, plunjerin faydalı gedişini mancanaq dəzgahının
gedişinə nisbətən
λ = λ0 + λb (X.30)
qədər azaldır.
Ətalət qüvvələrini və kəmərin titrəyişini nəzərə alaraq
dinamoqramlar real şəraitdə cilalanmış pistonqoluna düşən yükün
dəyişmə xarakterini əks etdirir (196-cı c şəkli). Dinamoqrafla ştanq
kəmərinə düşən qüvvələri təyin etməkdən əlavə, dərinlik nasosunun
işindəki müxtəlif nöqsanları da meydana çıxarmaq mümkündur.
Qeyd etmək lazımdır ki, nasosun quyudibində necə işləməsini
dinamoqramdan görmək çox zaman müyəssər olur. Bunun üçün
alınmış dinamoqramı aşağıdakı tipik nomoqramlarla müqayisə
etmək lazım gəlir. Əsas tipik nomoqramlar 198-ci şəkildə
verilmişdir. Plunjer silindrdə düzgün oturmadıqda ya qəbuledici
klapana dəyir, ya da silindrdən kənara çıxar (boru nasoslarda);
ştanqlı qondarma nasoslar isə konus dayaqdan qopur.
Birinci halda dinamoqramın aşağı sol küncündə, kiçik ilgək əmələ
gəlir (198-ci a şəkli), ikinci halda isə dinamoqramın saf küncü ilə
ştanq yükü xətti kəskin surətdə aşağı enir (198-ci b şəkli).
351
198-ci şəkil. Tipik dinamoqramlar
Hər iki halda lazım gələn uzunluqda qısa ştanq seçmək yolu ilə
bu nöqsan tez bir zamanda aradan qaldırılmalıdır. Əgər bununla
plunjerin təkanlarını və silindrdən kənara çıxma hadisələrini aradan
qaldırmaq baş tutmursa, bu vurma rejimi üçün kifayət qədər deyildir.
Nasosun aşağı hissəsində buraxma halı baş verərsə, ştanqdan
yükün götürülmə xətti ştanqın yükü qəbul etmə xəttilə paralel
alınmır (198-ci c şəkli).
Nəzərə almaq lazımdır ki, yükü qəbul etmə xətti, götürülmə
xəttinə nisbətən daha dik gedir. Nasosun yuxarı hissəsində maye
buraxma halı olduqda isə (vurucu klapandan, plunjerlə silindr
arasındakı boşluqdan, oymaqların bitişik uclarından), ştanqların
yükün götürülmə və qəbul etmə xətti yenə də paralel olmur, ancaq
352
birinci ikincidən dik olur (şəkil 198 ç).

Məhsuldarlığın azalmasına plunjerin tutulması da (ilişməsi) səbəb
ola bilər. Əgər plunjer silindrin aşağı hissəsində (plunjerin aşağı
gedişində) tutularsa, onda, ştanqların ağırlıq xətti, dinamoqramın
aşağı sol küncündə tədricən aşağı düşür (198-ci ç şəkli). Əgər plunjer,
silindrin yuxarı hissəsində (plunjerin yuxarı gedişində) tutularsa, bu
halda yükləmə xətti, yuxarı sağ küncdə kəskin surətdə yuxarı qalxır
(198-ci d şəkli). Belə halda qondarma nasosları quyudan qaldırıb
mədən emalatxanasında yoxlamaq lazımdır.
Nasosun maye vurmasının tamamilə kəsilməsi ştanqların
qırılması və yaxud açılması (198-ci e şəkli) plunjerin silindrdə tam
ilişməsi (198-ci j şəkli) və quyudibində qum tıxacının əmələ gəlməsi
ilə izah oluna bilər.
§ 7. DƏRİNLİK NASOS ŞTANQLARI

Dərinlik nasos ştanqlarının növü, ölçüsü və vəzifəsi
Nasos ştanqları birləşdirici (və keçirici) mufta
vasitəsilə əlaqələndirilərək, mancanaq dəzgahı
ilə dərinlik nasosu arasında əlaqə yaradan ştanq
kəmərini əmələ gətirir.
Ştanq kəməri vasitəsilə dərinlik nasosu
plunjerinə irəli-geri hərəkət ötürülür və bununla
da nasosun işi tamamlanır.
Normal konstruksiyalı nasos ştanqı (199-
cu şəkil) dairəvi en kəsikli nazik uzun mil (ox)
şəklində olur və bunun uclarında (başlığında):
a) birləşdirici muftaya uyğun yivlər;
b) quraşdırma (birləşdirmə) açarına uyğun
kvadratlar;
c) kəmərin elevatordan asılması üçün
konusvarı çıxıntı vardır.
Keçmiş SSRİ-də istehsal olunan (N618—52
növlü) ştanq və muftaların əsas ölçüləri 40-cı
cədvəldə göstərilmişdir.
Plunjerin dərinlik nasos silindrinə düzgün
oturmasını təmin etmək üçün normal uzunluqlu
ştanqlardan başqa uzunluğu 1000; 1500; 2000;
2500 və 3000 mm olan gödək ştanqlardan (Futovka
adlanan) da istifadə edilir. Gödək ştanqların
qalan ölçüləri normal ştanqların ölçüləri kimidir.
Ştanq kəməri ştanqların diametrindən asılı
olaraq birpilləli və çoxpilləli ola bilər. Eyni
diametrli kəmər birpilləli, müxtəlif diametrli
kəmər isə çoxpilləli adlanır. 199-cu şəkil.
Kəmərin pillələrinin sayı adətən üçdən çox olmur. Nasos ştanqı
Çoxpilləli kəmərin müxtəlif diametrli ştanqlarını və muftası
353
354
Cədvəl 40
Ştanq və muftaların əsas ölçülərı, mm ilə

Ştanqların
şərti ölçüsü ştanqın başlığı mufta mufta və başlığın yivi
d d0 dor dvn
l1 l2 l3 k d1 d2 d3 S D D1 D2 S h
düymə mm ştanq mufta ştanq mufta ştanq mufta
5
/6 16 29 38 22 10 35 32 18 22 38 28.65 24.26 32 23.798 23.824 22.148 22.174 20.682 21.074 2.54
3
/4 19 35 38 22 11 38 37 21 27 42 31.83 27.43 36 26.973 26.999 25.323 25.349 23.857 24.249 2.54
7
/8 22 35 38 22 13 43 38 24 27 46 35.00 30.61 41 30.148 30.174 28.498 28.524 27.032 27.424 2.54
1 25 45 46 28 15 51 46 28 32 55 39.76 35.38 46 34.910 34.936 33.260 33.286 31.794 32.186 2.54

birləşdirmək üçün keçirici muftalardan istifadə edilir. Keçirici muftalar

5
/8"-3/4"; 7/8"-3/4"; 7/8"—1" olur.
Çoxpilləli kəmər, onunla eyni möhkəmlikdə olan birpilləli
konstruksiyalı kəmərdən çəkisinin xeyli az olmasına görə fərqlənir
və ümumiyyətlə dərin quyularda tətbiq edilir.
SSRİ-də nasos ştanqları əsasən aşağıdakı markalı poladlardan
hazırlanır:
1) Karbonlu 40 və 40U (DÜİST 1050-52);
2) Xromnikelli 20XN (DÜİST 4543-48);
3) Marqanslı 36Q1 (QMN-nin texniki şərtləri MÇM);
4) Nikkelmolibdenli 15NM (DÜİST 4543-48).
Birləşdirici və keçirici muftalar adətən markası 40 olan karbonlu
poladdan hazırlanır.
Bu poladların mexaniki göstəriciləri 41-ci cədvəldə verilmişdir.
Ştanq muftalarının yeyilməyə dayanıqlığını artırmaq məqsədilə
səthləri tamamilə, və yaxud da hissə-hissə yüksək tezlikli cərəyanla
möhkəmləndirirlər (xüsusi yüksək tezlikli cərəyan qurğusunda) və
sonra səthlərini cilalayırlar.
Nasos ştanqına təsir edən qüvvələr

Nasos ştanqına təsir edən yükün xarakteri və kəmiyyəti (qiyməti).
Dərinlik nasosu işləyən zaman ştanq kəmərinə aşağıdakı qüvvələr
təsir edir:
A. İş prosesində yaranan statik qüvvələr:
a) ştanq kəmərinin öz çəkisi;
b) nasosun qaldırdığı mayenin çəkisi;
c) nasosun plunjerinə və ştanqlarına mayenin göstərdiyi
hidrostatik təzyiq.
B. Ştanq və maye kütləsinin qeyri-müntəzəm hərəkəti zamanı
yaranan yaxud dinamik qüvvələr.
C). Hərəkət zamanı yaranan müqavimət qüvvələri:
a) plunjerin silindr divarına sürtünməsi;
b) ştanqların və muftaların boru kəmərinə sürtünməsi;
c) atqı xəttində və nasosda yaranan hidravlik müqavimət.
Neft mədənlərində işləyən nasos qurğularının əksəriyyətində
maye və ştanqın çəkisindən əmələ gələn statik qüvvələr ştanqlar
kəmərinə təsir edən tam yükün böyük hissəsini təşkil edir.
Bu qüvvələr nasos qurğularının aşağıdakı istismar
parametrlərindən asılıdır:
a) nasosun buraxılma dərinliyi (H) və diametrindən (D);
b) balansir başlığının gediş yolu uzunluğundan (s0) və yırğalanma
sayından (n);
c) ştanq kəmərinin ölçülərindən (d, li).
Buna görə də bu qüvvələrin qiyməti və dəyişmə xarakteri
dərinlik nasosunun tam dövrü üçün hesablama yolu ilə asanlıqla
təyin edilə bilər.
355
Nasos ştanqları, quyuda işləyərkən, öz ağırlıq qüvvələrinin təsiri

altında da olur. Bu yük (ştanqların öz xüsusi yükü), ştanq kəmərini bir
qədər tarım vəziyyətdə saxlayır. Həmin ölçünün qiyməti aşağıdakı
kimi ifadə olunur:
41-ci cədvəl
Ştanq poladlarının mexaniki xarakteristikası
normal bərk-
normal bərk-
normal bərk-
ləşdirmə və
ləşdirmə və
ləşdirmə və
yumşaltma
yumşaltma
yumşaltma
normallaş-
normallaş-
normallaş-
normallaş-
normallaş-
dırma
dırma
dırma
dırma
dırma
Mexaniki
xüsusiyyətlər
kQ/mm- (ən azı) 57 . 57 60 68 60 70 60 63

kQ/mm- (ən azı) 32 32 40 50 39 55 40 12
Nisbi uzanma, % ilə 16 16 17 15 18 15 22 19
Nisbi qısalma, % ilə 45 45 40 55 50 60 60 65
Zərbə özlülüyü, — 6 10 12 -12 15 14 13
kQ/sm2 ilə 1
Brinelə görə bərklik 170 170 185 197 149 192 187 192
217 217 221 241 167 229
pº hv qº H 2 b
= =lº
2 fº E 2 fº E
burada q0/f0=0.855 olduğundan (bütün ştanqlar üçün),
0.855
lº =
olur. 2E
γi=7850 kq/m və γ=900 kq/m qəbul etsək b=(7850-90)7850=0.855 olar.
3 3
H2
Bu halda lº = olar.
5.55 ⋅ 10 6
Həmin hadisə analoji olaraq, nasos borularında da müşahidə edilir.
Quyuda maye ağırlığının təsirindən nasos ştantları uzanır, həmin
yük götürüldükdə əvvəlki vəziyyətini alır. Buna uyğun olaraq nasos
boruları da elastik deformasiyaya uğrayır. Nasos boruları plunjerin
aşağı gedişində uzanır və yuxarı gedişində qısalır. 197-ci şəkildə
plunjerin müxtəlif vəziyyətində yaranan müxtəlif hallar verilmiş və
buna müvafiq olaraq nəzəri diaqram (196) qurulmuşdur.
Maye ağırlığının təsiri altında ştanqların deformasiyası sərhədi də
dəyişir, yəni:
Pmaye H qmaye H 2
= iº =
E ⋅ fº E ⋅ fº
borular üçün də analoji olaraq qmaye H 2 yaza bilərik.

iboru =
E ⋅ fboru
356
197-ci şəklə əsasən plunjerlə ştanqların asılma nöqtəsinin

yerdəyişmə vəziyyətindən asılı olaraq boru və ştanqlarda yaranan
elastik deformasiya aşağıdakı kimi təyin edilir:
qmaye H 2  1 1 
λ=iº + iboru =  + 
E  fº fboru 
Fν H 2  1 1 
=λ  + 
10 4 E  fº fboru 
burada F - plunjerin en kəsik sahəsidir.
Müqavimət qüvvələrinin ətaləti yuxarıda adları çəkilən
parametrlərdən əlavə, dərinlik nasosunun mürəkkəb iş şəraiti ilə
əlaqədar olan bir sıra başqa amillərdən də asılıdır. Nasos ştanqları
kəmərinə təsir edən ümumi yükün qiyməti baxılan kəmərin en
kəsiyinin vəziyyətindən asılı olduğu kimi, cilalanmış pistonqolunun
(ştokun) vəziyyət və hərəkət istiqamətindən də asılıdır. Baxılan
kəsikləri kəmərin asılma nöqtəsinə yaxınlaşdırdıqca kəmərin öz çəkisi,
dinamik qüvvələr və müqavimət qüvvələri artdığı üçün kəmərin
yuxarı ştanqı ən çox yüklənmiş olur. Cilalanmış pistonqolunun
vəziyyətindən və hərəkət istiqamətindən asılı olaraq ştanqlardakı
qüvvələr aşağıda göstərilən qanun üzrə dəyişir.
Pistonqolu aşağı kənar vəziyyətindən yuxarıya tərəf hərəkət
etdikdə (nasosun işçi gedişində) kəmərə bütün qüvvələr təsir edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman dinamik qüvvə gedişin birinci
yarısında müsbət, ikinci yarısında isə mənfi qiymət alır.
Pistonqolunun yuxarı kənar vəziyətdən aşağı doğru hərəkəti
zamanı ştanq kəmərinə mayenin ağırlığı istisna olmaqla, yuxarıda
deyilən bütün qüvvələr təsir edir; dinamik və müqavimət qüvvələri
isə nasosun işçi gedişindəki qiymətindən yalnız işarəcə fərqlənir.
Ştanqlar kəmərinin kəsiklərinə təsir edən müxtəlif qüvvələrə baxdıqda
belə bir vacib nəticəyə gəlirik ki, ştanqa təsir edən ümumi yük dəyişən
xarakterlidir. Ştanqa düşən yük nasosun tam yırğalanması ərzində
ən kiçik qiymətdən, ən böyük qiymətə qədər dəyişir.
ŞTANQ KƏMƏRİNİN ÖLÇÜSÜNÜ TƏYİN ETMƏK

ÜÇÜN HESABLAMA TƏNLİKLƏRİ
Asimmetrik sikldə dəyişən yüklərin hesablanma qiymətlərini,
həqiqi sikl gərginliyini xarakterizə edən hər hansı iki qiymətə
və materialın bu iki qiymətə uyğun gələn hədd gərginliklərinə
ayırmaq olar.
Ştanqın siklik möhkəmlik şərti, aşağıda verilmiş iki hesablama
tənliyi ilə göstərilə bilər: Pmax σ max
σ=
max
≤
f ks
Pmin σ min (X.31)
σ=
min
≤
f ks
357
Pmax σ max
σ=
max
≤
f ks
(X.32)
Pa σ a
σ=
a
≤
f kr
burada Rmax, Rmin, və Pa-təsir edən yüklərin maksimal-minimal
qiymətləri və sikl ərzində onun dəyişmə amplitududur;
σmax, σmin, və σa-həqiqi gərginliyin maksimal-minimal qiymətləri və
onun sikl ərzində dəyişmə amplitududur;
ks və kq—statik möhkəmliyə və dayanıqlığa hesablama zamanı
ehtiyat əmsallarıdır;
f-ştanqın təhlükəli en kəsiyinin sahəsidir.
Materialın hədd gərginliyinin müxtəlif asimmetrik sikllərində
eksperimental xarakterli qiymətlərini təyin etmək çətinlik
törətdiyindən, təcrübədə çox vaxt bu qiymətlər arasında sadələşmiş
analitik asılılıqdan və materialın statik möhkəmlik (σv və σz) və
davamlılıq (σw) hədlərindən istifadə olunur:
a) Conson-Qurman və Zoderberqin düsturu
 σm 
σa =1+  ⋅σ
 σv  w
(X.33)
 σm 
σa =1+  ⋅σ
 σs  w
b) Herber və Odinqin düsturu
  σ 2 
σ=
a
1 +  m   σ w
  σv  
 
σa= σ w2 − σ m ⋅ σ
a
(X.34)
c) Serensen—Kinasaşvili və Podzalonun düsturu

 2σ 
σa =σ m −  m − 1σ w
 σ0 
 2σ  (X.35)
σa =σ m −  m − 1σ w
 σq 
 
burada σv və σz - materialın möhkəmlik və axıcılıq həddi;
σm və σa - gərginliyin orta hədd qiyməti və onun dəyişmə
amplitudunun həddi;
σ0 və σq - dəyişən və asimmetrik tsikillərin hədd gərginliyi;
σw - materialın davamlılıq həddidir.
(X.33—X.35) ifadələrindəki həddi gərginlik qiymətlərini
laboratoriya şəraitində asanlıqla təyin olunan davamlılıq həddi
ilə (σw) əvəz etdikdə (X.31—X.32) düsturlarının praktik tətbiqini
asanlaşdırmaq mümkündür.
Məsələn, ştanq pillələrinin ölçülərini təyin etmək üçün hesablama
358
tənliyi onların siklik möhkəmliyinə görə (X.33) və (X.35) düsturlarına

əsasən aşağıdakı şəkli alacaqdır:
σ ⋅σ σ
σ max ⋅ σ a ≤ max a⋅heddi =w
kq kq
σ2
σ max ⋅ σ a ≤ w2
ya da kq (X.36)
və σ a⋅heddi + ϕσ max heddi σ

σ a + ϕσ m ≤ =w
kq kq
ya da σw (X.37)
σ a + ϕσ max ≤
kq
2σ w 2σ w
burada=
ϕ −1 və ya=
ϕ −1
σ0 σv
Ştanq kəmərini hesablamaqdan ötrü onların materialının yalnız
davamlılıq həddi (σw) məlum olarsa, (X.36) tənliyindən istifadə edilir,
həddi gərginlik (σ0 və σa) haqqında əlavə məlumat olduqda isə (X.37)
tənliyindən də istifadə etmək olar.
Təsir edən qüvvənin qiymətini və onun təsiri nəticəsində
ştanq kəmərinin təhlükəli kəsiyində əmələ gələn gərgin1iyi həm
eksperimental yolla—dinamometrləmə ilə, həm də uyğun düsturla
hesablamaq olar.
Birinci üsul işləyən quyuların yoxlama hesablamasını apardıqda,
ikinci usul isə yeni kəmər layihəsini hesabladıqda tətbiq edilir.
Ştanq kəmərində əmələ gələn qüvvələrin təyin edilməsi üçün
daha geniş tətbiq olunan düsturlar aşağıdakılardır:
Dərinlik nasos işinin elementar (statik) nəzəriyyə düsturu
 s n2 
Pmax = ( )
Pmº + P  1 + 0  (X.38)
 1800 
 s n2 
Pmin Pº′  1 − 0 
= (X.39)
 1800 
burada Pm—qaldırılan maye sütununun çəkisi, kq ilə;
Ps və P0 -ştanq kəmərinin havada və mayedə çəkisi kq ilə;
s0 və n—balansir başlığının gediş yolu, m ilə və onun tam
yırğalanma sayıdır, dövr/dəq ilə.
Bu düsturların çıxarılışı aşağıdakı ehtimallara əsaslanmışdır:
a) cilalanmış pistonqolu sadə harmonik qanuna uyğun hərəkət edir;
b) kəmərin bütün en kəsiklərinin və maye sütununun hərəkəti,
asqı nöqtəsinin hərəkəti kimidir;
c) qurğunun yeraltı hissəsində kəmərin hərəkətinə müqavimət
göstərən qüvvələr yoxdur.
Dərinlik nasos qurğusu işinin nisbətən kiçik parametrlərində
(X.39) düsturu vasitəsilə P yükünü səhvsiz təyin etmək mümkündür.
359
A.S.Virnovskinin birinci düsturu:

Pº = (0.5 F − f ) γ + γ ′ ⋅ f  (X.40)
 ω2 ⋅ s0 
Pa = 0.5α
F + m γ ′f  H (X.41)
 
0 0
2g
burada Pş—sikl ərzində ştanq kəmərinə təsir edən yükün orta
qiyməti, kq ilə;
Pa—bir sikl ərzində yükün dəyişmə amplitudu, kq ilə;
F—plunjerin en kəsik sahəsi, m2 ilə;
f—ştanq kəmərinin en kəsik sahəsi, m2 ilə;
H—ştanq kəmərinin uzunluğu, m ilə;
γ—çıxarılan mayenin həcm çəkisi, kq/m3 ilə;
γ`—ştanq materiallarının həcm çəkisi, kq/m3 ilə;
s0—mancanaq dəzgahının gediş yolu, m ilə;
ω—çarxqolunun fırlanma bucaq sürəti, dövr/dəq ilə;
m0—mancanaq dəzgahının orta kinematik göstəricisi;
α0—təcrübə əmsalıdır.
Bu düsturlar yarımemprik mənada olub, həm öz strukturuna görə,
həm də burada düzəliş əmsallarının (m0,α0) olmasına görə elementar
nəzəriyyə düsturlarından bir qədər üstündur.
Bu əmsallarda aşağıdakı hallar nəzərə alınır:
a) mancanaq dəzgahı kinematikasının xüsusiyyətləri;
b) nasos qurğusunun dərinlik boyu müqavimət qüvvələri;
c) plunjerin silindr və mayenin nasos boruları içərisindəki hərəkət
sürətlərinin fərqi.
Ştanq kəmərini davamlılığa praktiki hesablama cəhətdən A.S.
Virnovskinin düsturu çox əhəmiyyətlidir. A.S.Virnovskinin son
düsturu:
α D ω 2 s0
Pmax = Pm + Ps + 1 ×
3d g
λ a 2ω 2 − s0  2λs   ψ 
× a1ψ − s ⋅ 0.3mPmº + P + 1  a1 −  1− P
s0 2g  ψ s0   s2  (X.42)
a2 ⋅ D ω s
2
λ
Pmin = Ps′ − a1ψ − ⋅ Ps −
3d g s0

a22ω 2 ⋅ s0  2λ   ψ  (X.43)
−  a2 −  1 −  Ps
2g  ψ s0   2
burada Pmax və Pmin—kəmərə təsir edən maksimal və minimal
yüklərin qiymətləri, kq ilə;
Pm—nasos işləyən zaman plunjerin qaldırdığı maye sütununun
çəkisi, kq ilə;
Ps və P`s—kəmərin havada və mayedə çəkisi, kq ilə;
D və d—nasosun plunjerinin və ştanqın diametrləri;
ω və s0—çarxqolunun fırlanma bucaq sürəti, dövr/san ilə və
360
mancanaq dəzgahının gediş yolu, m ilə;

α1, α2, a1, a2 —mancanaq dəzgahının kinematikasından asılı
olan əmsallar;
m və ψ—plunjerin, ştanqın və borunun en kəsik sahələri
nisbətindən asılı olan əmsallar;
λ və g maye sütununun təsiri nəticəsində kəmərin statik
deformasiyası, m ilə və yerin cazibə qüvvəsi təcilidir, m/san2 ilə.
Bu düsturlar ştanqlarda qüvvələrin təyin edilməsi üçün hazırda
ən dəqiq düsturlardan sayılır.
Mədən şəraitində ştanq kəmərlərinin ölçülərini seçmək üçün

nomoqram və cədvəllər
Ştanq kəmərinin özlülüyə analitik hesablanması nisbətən mürəkkəb
olduğu üçün böyük əmək və çox vaxt tələb edir. Böyük dəqiqlik
tələb olunmayan hallarda, hesablama əməliyyatını asanlaşdırmaq və
sürətləndirmək məqsədilə Azərb. ETNÇİ-nin əməklaşı J.A.Qruzinov
tərəfindən ştanq kəmərlərinin hesablanmasının qrafik metodu işlənib
hazırlanmış və xüsusi nomoqramlar tərtib edilmişdir (200-cü şəkil).
Nomoqram düzbucaqlı koordinat sistemində qurulmuş bir neçə
nöqtələr (I və II) və xətt (III) sistemindən ibarətdir. Absis oxunda
nasosun buraxılma dərinliyi (L), ordinat oxunda isə buraxıla bilən
gərginliklərin qiyməti göstərilmişdir (Rp).
Qırıq xətlərlə birləşdirilmiş nöqtələr sistemi (I) hal-hazırda
işlədilən nasos və ştanqların diametrləri arasında mövcud olan bütün
kombinasiyaları göstərir (ifadə edir).
Nasosların ölçüləri rəqəmlərlə işarə edilmişdir: 28, 32, 38, 44, 56,
70, 95 və 120 mm.
Ştanqların diametri düymə ilə göstərilmiş və qırıq xətlər üzərində
nizamla yerləşdirilmiş (yuxarıdan aşağı).
Qırıq xətlərlə birləşdirilmiş nöqtələr sistemi (II) mancanaq
dəzgahının enib-qalxma sayı ilə (n) gedişin uzunluğu (s0) arasındakı
kombinasiyaları göstərir.
Enib-qalxma sayı 6—18-ə qədər cüt ədədlər ilə, gedişin uzunluğu
isə 0.45-dən 3.00 m-ə qədər (hər 0.3 m-dən bir) işarə edilmişdir.
Xətt dəstəsi isə (III) pilləli kəmərlərin hesablanması üçün köməkçi
sistemdir.
Kəmərlərin ölçülərini və konstruksiyalarını seçmək üçün
nomoqram üzrə aşağıdakı əməliyyatı aparmaq lazımdır:
a) hesab üçün qəbul edilmiş nasosun diametrinə (D) və kəmərin
aşağı pilləsinin diametrinə (d) müvafiq qövs sol koordinat başlanğıcı
ilə düz xətlə birləşdirilir;
b) mancanaq dəzgahının enib-qalxma sayına (p) və gediş
uzunluğuna (s) müvafiq nöqtə sağ koordinat başlanğıcı (2500) ilə
birləşdirilir.
c) absis oxuna paralel Rmax qiymətinə müvafiq üfiqi xətt çəkilir;
Rmax aşağıdakı düstur ilə hesablanır: İkipilləli kəmərlər üçün
361
200-ci şəkil. Nasos ştanqları kəmərinin seçilməsi üçün

Y.A.Qruzinovun nomoqramları
Rmax =
(k1
+ k2 ) ⋅ L (X.44)
2 − λ1
Uçpilləli kəmərlər üçün
Rmax =
(k 1
+ k2 ) ⋅ L
(X.45)
3 − ( λ1 + λ2 )
burada ki k2—D, d, 2500, ns0 xətlərinin absis oxu (OL) ilə əmələ
gətirdikləri bucaqların talksisləridir;
L — kəmərin buraxılma dərinliyi, km ilə;
λ1 - birinci və ikinci pillənin kəsik sahələrinin nisbəti aşağıdan
362
42-ci cədvəl
Ştanq kəmərinin olculəri Kəmərin texniki
metri, mm ilə
nasosun dia-
(uzunluğu və diametri) xarakteristikası

Nasosun
“Gətirilmiş” gərgin-
Nasosun gediş yolu

burax-
dəzgahın maksimal
kəmərin 1 metrinin
qabliyyəti, kq ilə
Kəmər pillələrinin
ılma
itkisi, mm ilə
uzunluğu, % ilə
yükqaldırma
lik, kQ/mm2
çəkisi, kq ilə
dərinliyi,
m ilə
karbonlu
lekirlən
/8″
/8″
miş
¾″
1″
CKN3-915
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1100 100 1.76 3000 7.80 170

28 900 100 2.38 3000 5.50 110
1000 35 65 1.98 3000 5.40 140
980 100 1.76 3000 8.10 180

32 800 100 2.38 3000 5.70 100
950 38 62 2.00 3000 5.90 160
800 100 1.76 2700 8.00 180

38 750 100 2.38 3000 7.60 120
800 45 55 2.04 3000 6.00 160
700 1.76 2700 8.30 180

650 100 100 2.39 3000 6.40 120
44 700 40 52 48 2.08 3000 6.50 140
500 60 2.70 3000 4.00 90
500 100 2.38 3000 6.70 120

56 470 50 50 2.78 3000 5.20 100
70 350 100 3.19 3000 5.30 80

220 3.19 3000 5.40
95 200 100 100 4.10 3000 4.00
150 3.19 3000 5. 60

120 140 100 100 4.10 3000 4.00
363
42-ci cədvəlin ardı
SKN5-1812 n = 12 s = 1.80 m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1100 100 1.76 3100 8.70 190
28 1350 100 2.38 4600 8.70 200
1550 1700 34 66 1.98 5000 9.40 350
950 100 1.76 3000 8.60 190
32 1200 100 2.38 4400 8.70 210
1400 1600 37 63 1.98 5000 9.90 400
800 100 1.76 2800 8.70 180
38 1000 100 2.38 4200 8.70 210
1100 1350 43 57 2.02 5000 10.50 400
1200 29 33 38 2.38 5000 8.10 300
800 1100 100 2.38 5000 10.90 330
900 1200 49 51 2.06 5000 11.00 440
44 1000 37 63 2.68 5000 8.00 250
1050 32 37 31 2.44 5000 8.00 310
600 850 100 2.38 5000 11.50 320
56 700 – 100 3.19 5000 8.20 170
780 – 47 53 2.76 5000 8.50 240
550 100 3.19 5000 8.60 170
47
70 520 53 3.62 5000 6.50
100
500 4.10 5000 6.60
360 100 3.19 5000 9.00 140
95 340 100 4.10 5000 7.00 100
240 100 3.19 5000 9.00 80
120
230 100 4.10 5000 7.00 60
SKİ10-2115 n = 15 s = 2.10 m
1300 1700 26 74 2.58 7000 10.60 250
28 1400 2000 22 25 53 2.23 7300 10.90 450
1600 2200 19 21 60 2.88 9500 10.50 330
1200 1600 27 73 2.60 6700 10.50 290

32 1300 1800 24 27 49 2.26 6700 10.40 400
1500 2000 20 22 58 2.90 9000 10.30 380
1000 1400 30 70 2.62 6700 10.80 310

38 1100 1500 26 30 44 2.32 6500 10.40 400
1250 1800 22 25 53 2.96 8800 10.70 470
364
42-ci cədvəlin sonu

SKN10-2115 n = 15 s = 2.10 m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
850 1150 33 67 2.64 6300 10.50 350
44 900 1250 24 29 33 38 2.38 6600 10.60 450
1050 1500 27 49 3.02 8400 10.60 510
600 800 100 3.19 6200 10.70 120
56 650 850 41 59 2.70 6000 10.60 220
750 1000 33 67 3.50 8000 10.60 290
450 550 100 3.19 5500 10.20 160
70 550 700 41 59 3.56 7200 10.50 240
550 700 100 4.10 7800 10.60 220
300 370 100 3.19 5700 10.70 100
95 350 450 100 4.10 7300 10.80 180
120 230 300 100 4.10 7200 10.60
SKN10-3012 n = 12 s = 3.00 m
1400 1800 26 74 2.58 7300 11.00 300
28 1500 2100 22 26 52 2.24 7500 11.30 440
1650 2300 19 21 60 2.88 10000 11.30 400
1250 1700 27 73 2.60 7400 11.30 350
32 1400 19000 20 24 27 49 2.28 7500 11.50 480
1550 2200 23 57 2.91 10000 11.50 500
1050 1450 31 69 2.63 7200 11.60 360
38 1100 1600 27 31 2.34 7000 11.60 480
1300 1850 22 25 53 42 2.96 9400 11.50 480
900 1200 34 66 2.66 6500 11.00 350
44 950 1340 30 34 36 2.40 6600 11.20 460
1150 1550 24 27 49 3.00 8600 11.20 490
650 850 100 3.19 6500 11.30 240
56 700 900 42 58 2.72 6300 11.20 300
800 1100 33 67 3.48 8600 11.50 360
500 600 100 3.19 6000 11.00 200
70 600 800 42 58 3.57 8300 11.50 320
600 750 100 4.10 8200 11.30 240
300 400 100 3.19 6100 11.40
95 350 500 100 4.10 8200 11.60
120 250 4.10 7500 11.00
yuxarı;
λ2-II və III pillələrin en kəsik sahələrinin nisbəti (aşağıdan yuxarı).
ç) absis oxu (OL) üzərindəki nasosun buraxılma dərinliyinə
(L) müvafiq nöqtədən O-d1γ xətti ilə görüşənədək perpendikulyar
qaldırılır, alınmış a nöqtəsindən Rmax xətti ilə hər hansı S nöqtəsində
görüşən 2500-ns düz xəttinə paralel xətt çəkilir;
d) S nöqtəsindən cd parçası qədər şaquli xətt endirilir (cd)
parçasının uzunluğu ordinat oxundan uyğun keçid xəttinə qədər
365
olan məsafədir.
v nöqtəsindən yenidən ORmax xəttini S nöqtəsində kəsmək şərtilə
2500-ns xəttinə paralel xətt keçirilir. Bu əməliyyat 2500-ns xəttinə
paralel növbəti mail xətt parçası (cd) ordinat oxunun üzərinə düşənə
qədər təkrar edilir.
Ştanq kəmərinin ölçülərini daha dəqiq seçmək üçün nomoqram
və (X.36) və (X.39) düsturları əsasında cədvəl düzəldilmişdir (42-ci
cədvəl). Bu cədvəl mədəndə düzəlmiş ən dəqiq cədvəllər kimi işlədilir.
Ştanqların istismarı, saxlanması və nəqlinin əsas qaydaları
Ən çətin şəraitdə tətbiq edilən nasos ştanqlarının uzun müddət
işləməsi, tez sıradan çıxmaması üçün bir sıra tələblərə riayət
edilməlidir. Onun üçün ştanq kəmərlərinin düzgün nəqlini, düzgün
istismarını və yaxşı saxlanmasını təmin etmək lazımdır. Hal-
hazırda ştanqlar, ştanq hazırlayan zavodlar tərəfindən həqiqi düz və
qablaşdırılmış vəziyyətdə buraxılır.
Ştanqların nəqli və saxlanılması zamanı onların əzilməsinin və
zədələnməsinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı şərtlərə əməl etmək
lazımdır:
a) təzə ştanqları yükləyərkən və ya boşaldarkən üçdən az asqısı
olmayan xüsusi travesli krandan (yaxud avtokrandan) istifadə
edilməlidir;
b) ştanqlar ehtiyatla döşəməyə endirilməlidir;
c) kran olmadıqda ştanqlar üfiqi müstəvi ilə 30°-dən çox bucaq təşkil
etməyən laylı altlıqlardan istifadə edərək ehtiyatla endirilməlidir;
ç) ştanqları bir yerdən başqa yerə daşıyarkən onların
əyilməməsi və sallanmaması üçün xüsusi nəqliyyat vəsaitlərindən
istifadə edilməlidir;
d) ştanqlarla bərabər başqa əşyalar daşınmamalıdır;
e) ştanqların yerə boşaldılmasına yol verməməli, onların
saxlanılması üçün xüsusi döşəmələr düzəldilməlidir.
Tələbatlar
Ştanqların istismarı zamanı aşağıdakı qaydalara riayət edilməlidir:
a) kəmər hesablamadan və ya cədvəldən tapılmış ştanqlardan
təşkil edilməli və bir kəmərdə müxtəlif markalı ştanqlardan istifadə
olunmasına yol verilməməlidir;
b) körpüdə ehtiyat üçün 3-4 təzə ştanq saxlanmalıdır;
c) ştanqları bir-birinə birləşdirdikdə onların möhkəm bağlanması
üçün ştanqın diametrindən asılı olaraq burucu momentin qiyməti
aşağıdakı kimi olmalıdır:
diametri 16 mm olan ştanqlar üçün 30 kQ.m;
„ „ 19 mm „ „ „ 47 kQ.m;
„ „ 22 mm „ „ „ 70 kQ.m;
„ „ 25 mm „ „ „ 107 kQ.m.
ç) burularaq bağlanan zaman çətinlik törədən ştanq və
muftalar səy ilə yaxşı təmizlənməli və diqqətlə yoxlanılmalıdır;
d) ştanqları açarkən muftalara açarla zərbə endirilməsinə yol
366
verməməli, çətin açılan ştanqları açmaq üçün uzun qollu açarlardan

istifadə edilməlidir.
Açılmış ştanqlar xüsusi lüstürdən asılmalı və ya yivlərinə
qoruyucu başlıqlar keçirilmək şərtilə körpüdə uzadılmalıdır;
e) elevatorla ştanq tutularkən ştanqın əyilməsinə yol
verilməməlidir.
Əyilib tamamilə sıradan çıxmış ştanqların düzəldilib istifadə
edilməsinə yol verilməməlidir.
Təzə ştanqlardan ibarət kəmər bir-iki dəfə qırıldıqda bütün
kəməri dəyişdirmək lazım deyildir, çünki bu cür qırılmalar bir
neçə ştanqlarda olan nöqsan nəticəsində və ya onların düzgün
bağlanmaması nəticəsində əmələ gələ bilər.
Əgər qısa müddətlərdə ştanqlar iki-üç dəfə qırılsa, kəməri yenisi
ilə dəyişmək lazımdır.
Plunjer hərəkət edən zaman ilişdikdə həmçinin ştanq kəmərinin
aşağı hissəsində qırılma baş verdikdə kəmərin aşağı hissəsini ağır
ştanqlardan təşkil etmək məsləhət görülür. Ştanq birləşmələrinin
xidmət müddətini artırmaq məqsədi ilə maili və ya çox əyilmiş
quyularda xüsusi konstruksiyalı muftalar işlədilməsi məsləhət
görülür:
a) Azərb. ETNÇİ-nin yeni növ yönəldici muftaları (201-ci
a şəkli);
b) Qroz. ETNİ tipli qummirləşdirilmiş muftalar (201-ci b şəkli).
Çox qumlu əyri quyularda ayrı-ayrı birləşdirici muftalar əvəzinə
kəmərin aşağı hissəsində ərsin adlanan birləşdiricilərdən istifadə
etmək lazımdır (201-ci c şəkli).
201-ci şəkil. Yönəldici muftalar: a— Azərb. ETNÇİ-nin yeni növ yönəldici muftası;
b—Qroznı tipli qummirlənmiş mufta; c—qumlu quyularda tətbiq olunan ərsin
367
§ 8. NASOS İSTİSMARINDA YERÜSTÜ AVADANLIQ

Dərinlik nasos istismarında yerüstü avadanlıq: mancanaq dəzgahı,
quyuağzı avadanlıq və atqı xəttindən ibarətdir.
Quyuağzı avadanlıq aşağıdakı qayda ilə yığılır: kəmər başlığı
flansının üstünə nasos boruları asılması üçün eyni diametrdə boru
parçası bağlanmış planşayba qoyulur. Boru parçasının muftasına
keçirici nippel burulub bərkidilmişdir. Nippelə isə kipgəc burulub
bərkidilmiş üçboğaz (troynik) bağlanmışdır.
Borularla yuxarı vurulan maye üçboğaza bağlanmış əksklapandan
keçib atqı xətti ilə trapa və ya konbayna gedir.
İstismar kəməri ilə nasos boruları arasına dolmuş neft qazı,
planşaybada olan xüsusi kanala birləşmiş kiçik boru xətti ilə ümumi
qaz trapına yığılır.
Kipgəcin içərisində yerləşmiş pardaxlanmış pistonqolu yuxarı-
aşağı hərəkət edərkən, vurulan mayenin bayıra fışqırması üçün
kipgəclə pistonqolu arasında rezin qat vardır. Təsvir olunan bu sadə
kipgəc, pistonqolu sürəti kiçik olan qurğularda işlədilir. Son illərdə
Azərneft Birliyi mədənlərində müasir konstruksiyalı SQN tipli
kipgəcdən istifadə edilməyə başlanmışdır.
Mancanaq dəzgahları
Mancanaq dəzgahı elektrik mühərrikinin fırlanma hərəkətini
yırğalanma hərəkətinə çevirərək ştanq kəməri vasitəsilə plunjeri
yuxarı və aşağı hərəkət etdirir. Ümumiyyyətlə, dərinlik nasos
qurğusunun parametrləri bir-birindən çox asılıdır. Ona görə də
nasosun işləmə rejiminin düzgün qurulması üçün mancanaq
dəzgahının uyğun parametrlərdə olub-olmadığını bilmək mütləq
lazımdır. 43-cü cədvəldə müasir mancanaq dəzgahlarının texniki
xüsusiyyətləri verilmişdir.
43-cü cədvəl
Mancanaq dəzkahlarının texniki xüsusiyyətləri
Dəzgahın
SKN10-
SKN10-
SKN2-
SKN3-
SKN5-
tipi
1515
3015
3315
3012
615
Parametrlər
Dəzgahın başlığından asılan 2000 3000 5000 10.000 10.000
maksimal yük, kq ilə
1200
1500
450,600 900,1200 1800 1200
300
Ştanq asılan nöqtənin gediş 750,900 1500,1800 2000 1800
450
yolu, mm ilə 1050,1200 2100,2400 2400 2400
600 2700
1350,1500 2700,3000 3000
3000
3300
Dəzgah başlığının dəqiqədə 4.5–15 4.7–15 4.7–15 4.7–15 6–12
yırğalanma sayı
Reduktorun aparılan valına
buraxılan maksimal moment, 250 650 2300 4000 5700
kQ.m ilə
Dəzgahın mühərriklə ümumi 2.0 4.5 11.2 12.5 22.0
çəkisi, m ilə
368
Cədvəldə göstərilən dəzgahlardan başqa dərin və hasilatı çox

olan quyuları istismar etmək üçün gücləndirilmiş SKN10-4512 tipli
dəzgahlar da sınaqdan çıxarılmışdır. Bu dəzgahın gediş yolu 4500 mm
qədər artırılmış və gücünü artırmaq üçün iki reduktor qoyulmuşdur.
Bu dəzgah 3000 m dərinlikdən 43 mm nasosla gündə 30 m3-ə qədər
maye qaldıra bilir.
Azərb.NMAŞİ tərəfindən hal-hazırda daha güclü dəzgah—
SKN10-6010 sınaqdan keçirilir. Bu dəzgah 32 mm nasosa 6000 mm
gediş yolu verməklə, 3800 m dərinlikdən 18 m3 maye qaldırmalıdır.
§ 9. DƏRİNLİK NASOS QUYULARINDA TEXNOLOJİ

REJİMİN QURULMASI
Başqa üsullarla istismar edilən quyularda olduğu kimi dərinlik
nasos quyularının texnoloji rejimi də onun tədqiqat materiallarına
əsasən qurulmalıdır.
Bu kitabın II fəslində quyuların tədqiq edilmə üsulları və tədqiqat
nəticələrinin işlənməsi haqqında məlumat verilmişdir. İstismar
üsulundan asılı olaraq quyuların nümunə atqı üsulu ilə tədqiq edilmə
texnikası bir-birindən fərqlənir.
Dərinlik nasos quyusu nümunə atqı üsulu ilə tədqiq edildikdə
nasosun gediş yolunu və yırğalanma sayını dəyişməklə geniş
intervalda müxtəlif istismar rejimləri yaradılır.
Quyunun hasilatını daha geniş intervalda dəyişdirmək üçün
nasosun diametrini və buraxılma dərinliyini də dəyişdirmək olar.
Lakin bu əməliyyatı aparmaq üçün quyunun dayandırılması və əlavə
vaxt tələb olunur. Ona görə də tədqiqat zamanı nasosun diametri və
buraxılma dərinliyi nadir hallarda dəyişdirilir.
Quyunun rejimini dəyişdirdikdə qərarlaşmış hərəkətin yaranması
üçün quyu eyni yaradılmış rejimdə bir neçə vaxt işləməlidir. Həmin
vaxtı (II.5) düsturu ilə tapmaq olar.
Quyudibi təzyiqini ölçmək üçün MQL tipli dərinlik
manometrlərindən istifadə edilir. Dib təzyiqi qazın neftdə doyma
təzyiqindən çox olduqda dərinlik manometri nasosun qəbulunda
qoyulur. Əks halda, yəni quyu gövdəsində ikifazalı maye olduqda
dərinlik manometrini istismar horizontuna qədər buraxmaq lazımdır.
Dərinlik manometri tədqiqat dövründə quyuda olur və bütün
rejimlərdə dib təzyiqini yazır. Dib təzyiqinin dərinlik manometri ilə
ölçülməsi daha dəqiqdir. Lakin tədqiqat qurtardıqdan sonra nasos
boruları əlavə olaraq qaldırılıb-endirilməməsi üçün manometri quyuda
saxlamaq lazım gəlir. Ona görə də xüsusi hallarda və başqa üsullarla
dib təzyiqinin təyin edilməsi mümkün olmadıqda (misal üçün yüksək
qaz amili olan quyularda) nasos quyularında dib təzyiqi dərinlik
manometrləri ilə ölçülür. Neft mədənlərində çox vaxt dib təzyiqinin
əvəzinə dinamiki səviyyə ölçülür, sonra isə dib təzyiqi hesablanır. Bu
məqsədlə əsas olaraq exolotdan istifadə edilir (II fəsil). Dərinlik nasos
quyusunu tədqiq etdikdə quyu məhsulunun (neft, su, qaz və qumun
369
faizi) atqı parametrlərindən (gediş yolu, yırğalanma sayı), quyudibi

təzyiqindən və depressiyadan asılılığı və lay təzyiqi müəyyən edilir.
Texnoloji rejimi təyin etmək üçün əvvəlcə quyunun gündəlik
hasilatı, yaxud yol verilən dib təzyiqi müəyyən edilməlidir.
Quyunun gündəlik hasilatını yaxud dib təzyiqini müəyyən etmək
üçün geoloji-texniki şərtləri, iqtisadi amilləri nəzərə almaq lazımdır.
Təzə istismar olunan laylarda quyunun hasilatı yaxud dib təzyiqi
işlənmə layihəsində verilir.
Quyunun məhsuldarlıq tənliyinə (II.67) əsasən gündəlik hasilat
verildikdə dib təzyiqini, dib təzyiqi verildikdə isə gündəlik hasilatı
hesablamaq olar.
Dib təzyiqini bilməklə nasosun buraxılma dərinliyini aşağıdakı
düstur ilə tapmaq olar:
Z = hg + h1
burada h —dinamik səviyyəyə qədər olan dərinlik (quyu ağzından);
g
h1—nasosun dinamik səviyyəyə görə dalma dərinliyidir.

Dib təzyiqi məlum olduqda dinamik səviyyəyə qədər olan
dərinliyi aşağıdakı düsturdan tapmaq olar:
g
pq ⋅ 10
h= H−
γ qar
burada H—quyunun dərinliyi;
pq —dib təzyiqi;
γqar -su-neft-qaz qarışığının orta xüsusi çəkisidir.
Nasosun dalma dərinliyi (h1) praktiki olaraq müəyyən edilir. Normal
şəraitdə işləyən quyularda h1=50 m, az məhsuldar dayaz quyularda
h1=10—20 m, çox qazlı quyularda isə h1=100—150 m götürülür.
Quyunun debitini və dib təzyiqini bildikdən sonra dərinlik nasos
qurğusunun düzgün atqı rejimini müəyyən etmək lazımdır.
Nasos qurğularının düzgün iş rejimi
Nasos qurğusunun düzgün iş rejimi, quyudan mayenin asanlıqla
və az xərclə çıxarılmasını təmin edən seçilmiş nasos qurğusu və onun
parametrlərindən çox asılıdır. Bu parametrlər quyunun debitindən,
balansir başlığına düşən yükdən, yırğalanma sayından, pardaxlanmış
pistonqolunun gediş yolundan və nasosun diametrindən ibarətdir.
Göstərilən parametrlər də bir neçə amillərdən: nasos ştanqları və
borularının diametrindən, nasosun buraxılma və dalma dərinliyindən,
nasosdakı ara boşluğundan, silindrdəki oymaqların sayından,
mayenin xassələrindən və s-dən asılıdır. Bu amillərdən ən əsası
nasosun buraxılma dərinliyi və quyunun debitidir. Nasosun buraxılma
dərinliyinə görə vurma rejimi iki kateqoriyaya bölünür: 1) buraxılma
dərinliyi az olan nasos quyularında vurma rejimi; 2) buraxılma dərinliyi
böyük olan nasos quyularında vurma rejimi (1500 metrdən çox).
Hər iki kateqoriyaya daxil olan quyular az və çox debitli ola bilər.
Vurma rejimlərini araşdırdıqda az və çox debitli quyular ayrılıqda
nəzərdən keçiriləcəkdir.
Vurma rejimini seçərkən birinci növbədə balansir başlığına
370
düşən maksimal yükü müəyyən etmək lazım gəlir. Yuxarıda nasos

ştanqlarından bəhs edərkən bu yükdən və onun hesablanmasından
danışılmışdı və aydın olmuşdu ki, maksimal yükün miqdarı və onun
dəyişmə amplitudu eyni dərinlikdə işləyən nasosların, birinci növbədə,
nasosun diametrindən, yırğalanma sayından və gediş yolundan asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, vurma rejiminin dərinlik nasosunun işlənmə
müddətinə çox təsiri vardır. Müəyyən edilmişdir ki, nasosun işlənmə
müddətini uzatmaq üçün nasosun plunjerinin diametrinin və gediş
yolunun mümkün qədər çox, yırğalanma sayının isə az götürülməsi
əlverişlidir. Eyni zamanda onu da bilmək lazımdır ki, nasosun
diametrinin və gediş yolunun böyük olması mancanaq dəzgahının ən
qiymətli hissəsi sayılan reduktorun tez işdən çıxmasına səbəb ola bilər.
Çünki bu amillər reduktorun fırlanma momentini həddindən artıq
artıra bilər. Buna görə də fırlanma momentinin qiyməti texnika elmləri
namizədi R.A.Ramazanovun düsturu ilə yoxlanmalıdır:
M max = 0.236 s0 ( pmax − pmin )
30 s0 + (X.46)
burada s0—pardaxlanmış sürgü qolunun gediş yolu, m ilə;
pmax və pmin - ştanqa düşən maksimal və minimum yükdür.
Bütün deyilənlər göstərir ki, vurma rejimini seçərkən bir-birinə
zidd olan təsirlər içərisində dəyişilən rejim parametrlərini dəfələrlə
yoxlamaq lazımdır.
Buraxılma dərinliyi az olan nasos quyularında vurma
parametrlərini seçərkən ştanqların işləmə şəraitini asanlaşdırmağı
nəzərdə tutmaq lazımdır. Buna görə də çox məhsul verən dayaz
quyuda dəzgahın maksimal gediş yoluna müvafiq kiçik diametrli
nasosdan istifadə edilməsi daha əlverişlidir. Tutaq ki, 500 m
dərinlikdən gündə 230 m3 maye qaldırmaq lazımdır. Əgər quyuda
qurulmuş dəzgahın maksimal gediş yolu s0=3 m və yırğalanma sayı
n=12 isə onda nasosun diametrini aşağıdakı düstur ilə tapmaq olar:
Q = 1440η ·Fn · s0 · n (X.47)
230 2
= Fn = 0.0056m
1440 ⋅ 3 ⋅ 12 ⋅ 0.8
Yəni nasosun diametri
nd 2 0.0056 ⋅ 4
=
F = 0.0056; d = 0.085m
4 n π
d=85 mm olmalıdır.
Bu diametrdə nasos olmadığı üçün 93 mm nasosdan istifadə
etmək lazım gəlir. Buna görə də dəzgahın yırğalanma sayını yenidən
hesablayaraq n=1.0 olduğunu tapırıq.
Təzə nasosların verim əmsalı (η) ilk istismar günləri ərzində
0.8-ə çatır. Sonralar verim əmsalı azaldıqca yırğalanma sayını
artırmaqla (n=11; 12) quyunun lazımi hasilatla işləməsinə nail olmaq
mümkündur. Ümumiyyətlə rejim parametrlərini asanlıqla tapmaq
üçün An.N.Adonin tərəfindən qurulmuş diaqramlardan (202 və 203-
cü şəkillər) istifadə etmək məsləhət görülür. Göstərilən diaqramlarda
yırğalanma sayının seçilməsi məsələsi aydın olmadığı üçün 44-cü
371
202-ci şəkil. An.N.Adoninin kiçik miqyaslı diaqramı
203-cü şəkil. An.N.Adoninin böyük miqyaslı diaqramı
372
cədvəldə verilmiş rəqəmlərdən istifadə etmək lazımdır.

Böhran yırğalanma sayı elə bir rejimdir ki, bu zaman ştanqlara
düşən minimal yük sıfra bərabər olur, yəni dinamoqramın aşağı xətti
sıfır xəttinə söykənir. Əgər yırğalanma sayı cədvəldə göstəriləndən
artıq olarsa, ştanqların hər dəfə aşağı hərəkəti zamanı kanat asqısında
boşalma əmələ gəlir və nəticədə ştanqlarda zərbə yaranar. Cədvəldə
verilən böhran yırğalanma sayı və ya ona uyğun fırlanma bucağı
A.S.Virnovskinin düsturu ilə hesablanır:
44-cü cədvəl
Nasosların diametrinə müvafiq,
Gediş yolu, böhran, yırğalanma sayı
m ilə
56 70 95
1.2 30 25 20
2.1 21 18 15
3.0 17 14.5 12.5
4.5 13.7 11.7 10.4
6.0 11.5 10 8.5
− A+ A2 + 4 Bt ′

ωbor = . (X.48)
2B
Buradan 1 D s0 λº
A = α1 a 2ψ − ⋅ t;
3
d g s0 (X.49)
1 s  2λ º   ψ 
və B = α 22 0  a 2
−  1 − t , (X.50)
2 g ψs0  2 
burada t’—maye içərisində ştanqların hər metrinin çəkisi;
t - adi havada ştanqın hər metrinin çəkisi;
a2; a1; a2;-A.S.Virnovskinin kinematik əmsalları;
D, d—nasosun və ştanqın diametri;
s0—pardaxlanmış sürgüqolunun gediş yolu;
g—yerin cazibə qüvvəsinin təcili, m/san2 ilə;
λ0—maye ağırlığı təsiri altında ştanqların uzanması;
tbor
ψ = yəni tbar—nasos borusunun kəsiyinin metaldan
tbor + f s
olan səthi;
fş—ştanqın kəsiyinin səthi.
Göstərilən düstur ilə hesablanmış rəqəmlər həqiqi böhran
yırğalanma sayından fərqlənir. Bunun da səbəbi sürtünmə qüvvəsinin
nəzərə alınmasındadır. Sonralar An.Adonin tərəfindən bir qədər
təkmilləşdirilmiş düstur təklif olunmuşdur:
2
− 
h1
− 1 
h
− A ⋅ e +  A ⋅ e a  − 4 Bt′
a
 
  (X.51)
ωboh =
2B
burada e—natural loqorifmin əsası;
373
h—sürtünmə konstantı (ölçüsü (1/san-dir).

l - nasosun buraxılma dərinliyi;
a—ştanq metalında səs sürəti.
Hər iki düsturun analizi göstərir ki, böhran yırğalanma sayı əsasən
nasosun diametrindən və gediş yolundan asılıdır. Böhran yırğalanma
sayı ştanqların diametrindən az, nasosun buraxılma dərinliyindən
isə çox asılıdır.
Dəzgahın yirğalanma sayını və onun gediş yolunu istənilən qədər
böyütmək olmur. Çünki hədsiz böyüdülən bu parametrlər bir tərəfdən
nasosun klapanlarının müntəzəm işləməsini (vaxtında açılıb bağlanmasını)
pozur və digər tərəfdən klapandan keçən mayenin sürtünmə qüvvəsinin
artması nəticəsində ştanqlar uzununa əyilir. Buna görə də sp-in 20 dən
artıq olmamasına çalışmaq lazımdır. Bundan başqa bəzən çox maye verən
quyularda sürətli vurma rejimində boru nasoslarının sorucu klapanı
öz yerindən qalxır və sorulan mayenin itkisinə səbəb olur. Bu halda
dinamoqramda dinamoqram quyruğu əmələ gəlir. Bəzən bu “quyruğu”
səhv olaraq qazın təsiri kimi qəbul edirlər.
Bütün yuxarıda deyilənlərin qarşısını almaq üçün çox məhsul
verən quyularda sürətli rejim zamanı nasoslardakı vurucu və sorucu
klapanların yəhərlərinin iç diametrini mütləq genişləndirmək
lazımdır. Bunun nəticəsində sn=40 göturmək olar.
Çox məhsul verən quyularda vurma rejimini taparkən əsas
məqsəd ştanqların işləmə vəziyyətini asanlaşdırmaqdan ibarətdir.
Az maye verən quyularda vurma rejimini seçərkən yuxarıda bəhs
olunan prinsipin tətbiqi əlverişli deyil.
Nasosun uzun müddət işləməsi üçün şərait yaratmaq əsas məsələdir.
Məsələn, bir gün ərzində 12.5 m3 mayeni iki rejimlə almaq olar:
1-ci rejim. Nasosun diametri 32 mm; gediş yolu 0.9 m; yırğalanma
sayı 14 və ştanqın diametri 5/7".
2-ci rejim. Nasosun diametri 56 mm; gediş yolu 0.9 m; yırğalanma
sayı 6 və ştanqın diametri 3/4".
Hər iki rejimdə nə dəzgaha, nə də ştanqlara qeyri-adi güc düşmür.
Əgər nasosun məhsuldarlığına təsir edən bütün başqa amilləri eyni
qəbul etsək, onda yalnız yırğalanma sayı və diametrlərin dəyişməsinin
nasosun işləmə müddətinə olacaq təsirini Azərb.ETNÇİ düsturu ilə
təyin etmək mümkündur. t2 D23
= (X.52)
t1 3
D1
burada t1 - birinci rejimdə işləyən nasosun işləmə müddəti;
t2—ikinci rejimdə işləyən nasosun işləmə müddəti;
D1—birinci nasosun diametri;
D2—ikinci nasosun diametridir.
Əgər birinci nasosun işləmə müddətini t1=1 qəbul edərək qiymətini
(X.52) düsturunda yerinə yazsaq, ikinci nasosun işləmə müddətini
tapmış oluruq: D23 56 3
t2 =
t1 1⋅
= 2.3
=
D13 32 3
374
Deməli, 56 mm nasos ikinci rejimdə birinci rejimdəkinə nisbətən

2,3 dəfə uzun müddət işləyə bilər.
Qeyd etməliyik ki, alınan üstünlük başqa mənfi cəhətlərin meydana
gəlməsinə səbəb olur. Məsələn, nasosun qiyməti, ştanqların qırılma
sayı və boruların diametri artır, dəzgah maksimal yük altında işləyir
və s. Əgər vurulan mayedə bir qədər qum varsa, göstərilən üstünlük
öz əhəmiyyətini itirir. Buna görə də rejim parametrlərini seçərkən
bütün mədən təcrübəsini nəzərə almaq lazımdır.
Böyük buraxılma dərinliyi olan nasos quyularının aşağıdakı
xüsusiyyəti vardır:
Dərin quyularda yırğalanma sayından asılı olaraq mayenin
qaldırılma prosesi olduqca mürəkkəbdir. Məsələn, əgər 32 mm
nasosun 2000 m dərinlikdə 1.2; 1.5 və 1.8 m gediş yolu ilə qaldırıcı
maye miqdarının qrafikinə görə (204-cü şəklə bax) yırğalanma
sayı 7-dən 10-a qədər dəyişdirildikdə qaldırılan mayenin miqdarı
dəyişmir, sonra isə, yəni yirğalanma sayı 10-11-ə çatdıqdan sonra
qaldırılan mayenin miqdarı kəskin artmağa başlayır. Lakin gediş
yolu 3 m olduqda isə qaldırılan mayenin miqdarı gediş yolunun
dəyişilməsindən asılı olaraq mülayim dəyişir. Ümumiyyətlə nasosun
məhsuldarlığının dəyişilməsi xüsusiyyəti λst/s0 nisbətindən asılıdır.
Burada λst-nasosun gediş yolunun itkisidir.
Bu itkini aşağıda göstərilən düstur ilə tapmaq olar:
PM ⋅ h  1 1 
=
λst  +  (X.53)
E  fs fbor 
burada PM—nasosun plunjerinin diameti üzrə sahədə olan maye
sütununun ağırlığı (dinamik səviyyədən quyunun ağzına qədər);
h—nasosun buraxılma dərinliyi, m ilə;
E = 2100000 kqs/sm2;
fş və fbor -ştanqın və borunun metal kəsiyinin sahəsi, sm2 ilə;
s0-pardaxlanmış sürgüqolunun gediş yoludur, m ilə;
Əgər λst/s0<0.20 isə təcrübədə əyriləri dayaz quyulardakı kimi
qəbul etmək olar.
Bəzi yirğalanma sayında məhsulun artmaması hadisəsi
dərinlikdən də asılıdır. Bu asılılığı təxminən aşağıda göstərilən
düstur ilə təyin etmək olar:
R = 0.000021 n·h. (X. 54)
Bu əmsalın qiyməti 0.3-dən 0.45-ə qədər olanda məhsul az, 0.5-
dən sonra isə kəskin şəkildə artmağa başlayır. Bunun səbəbi ondadır
ki, ştanq və maye kütləsinin ətaləti plunjerin gediş yolunu birinci
halda azaldır, ikinci halda isə çoxaldır.
Dərin quyularda da nasos quruluşunun rejim parametrlərini
seçərkən quyunun az və ya çox maye verməsini nəzərə almaq lazımdır.
Əlbəttə az maye verən dərin quyuları 28—32 mm nasoslarda 5—6
yirğalanma sayı və 1.5—1.8 m gediş yolu rejimində istismar etmək
əlverişli olur. Onu da qeyd etməliyik ki, dərin quyularda
375
204-cü şəkil. 2000 m dərinlikdən 32 mm nasosla maye çıxarılma rejimləri
376
nasos qurğusunun gediş yolundakı itki, bəzən mancanaq dəzgahının

gediş yolunun yarısına bərabər olur. Buna görə də nəzəri hasilatı
hesablayarkən bu məsələni nəzərə almaq lazımdır.
Nəzəri hasilatı hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə
edilir:
= Q 1440 ( s0 + ∆s0 ) ⋅ Fn ⋅ n (X.55)
burada Δs0—gediş yolundakı itkilərdir.
Az maye verən quyularda nasosun silindri ilə plunjeri arasında
əmələ gələn itkini də nəzərə almaq lazımdır. Bu itkinin hesablanmasını
yuxarıda söyləmişdik. Bəzi halda bu itki 15-20% təşkil edə bilər.
Çox məhsul verən dərin quyularda rejimin xüsusiyyətləri belədir;
çox məhsul verən dayaz quyularda gündəlik hasilatı böyük gediş
yolu (az yirğalanma sayı) vasitəsilə almaq əlverişlidir. Çünki yirğalanma
sayının azca da olsa artması, ştanqların yükünün artmasına səbəb olur.
Çox məhsul verən dərin quyularda isə yırğalanma sayının artması
bəzən ştanqlarda olan yükün artmasına yox, hətta azalmasına səbəb olur.
Bütün yuxarıda söylənənləri nəzərə alaraq mədən təcrübəsində
düzgün rejim seçməni asanlaşdırmaq məqsədilə Azərb.ETNÇİ
tərəfindən rejim qrafiki (204 və 205-ci şəkil) və rejim cədvəlləri
düzəldilmişdir.
§ 10. ŞTANQSIZ DƏRİNLİK NASOSLARI

Uzun illər ərzində bir çox ştanqsız dərinlik nasosları sınaqdan
çıxarılmış və hal-hazırda mədən təcrübəsində xüsusi konstruktor
bürosu tərəfindən təklif olunmuş hidravlik pistonlu dərinlik nasosları
tətbiq edilməkdədir. Bundan əlavə mərkəzdənqaçma elektrik dalma
nasosları və turbinli nasoslar da sınaqdan keçirilmişdir.
Aşağıda onlar haqqında qısaca məlumat verilmişdir.
Hidravlik pistonlu nasosun quruluşu və iş prinsipi
Hidravlik pistonlu nasosları quyuya endirmək üçün quyu iki sıralı
nasos-kompressor boruları ilə (4" və 21/2") təchiz olunmalıdır. Nasos
işləyən zaman, xüsusi yerüstü nasos vasitəsilə 21/2" boru kəmərinin
içərisinə mühərriki işə salıcı maye vurulur (adətən neft).
Hasil olunan və vurulan maye qarışığı 4" ilə 21/2" boruların
arasındakı həlqəvi fəzadan bayıra çıxarılır.
Nasosu qaldırarkən, həlqəvi fəzaya işə salıcı maye vurulmalıdır.
Nasosun prinsipi və quruluşu 206-cı şəkildə verilmişdir.
Yeraltı avadanlıq üç müstəqil quraşdırılmış qovşaqdan ibarətdir;
oturducu konus (1) hissə və qovşaqlardan yığılmış yəhər (4-13),
hissə və qovşaqlardan ibarət olan nasos-mühərrik aqreqatı (14—39).
Oturducu konus, 4" nasos-kompressor kəmərinin (2) aşağı ucuna
bağlanır, (quyuya buraxılan zaman). Bundan sonra, 21/2" nasos-
kompressor (3) kəmərinin aşağı ucuna mufta ilə (4) birləşdirilən
yəhər buraxılır.
21/2" nasos-kompressor kəmərinin yuxarı ucu, xüsusi başlıqda
bərkidilir (207-ci şəkil). Xüsusi başlıq quyunun ağzında quraşdırılır.
377
205-ci şəkil. 2000 m dərinlikdən 38 mm nasosla maye çıxarılma rejimləri
378
206-cı şəkil. Hidravlik pistonlu QNI tipli nasosun prinsipal sxemi
207-ci şəkil. Quyuağzı başlıq
379
21/2" nasos-kompressor kəməri 4" kəmərə nisbətən elə yerdə

bərkidilməlidir ki, oturducu konusun deşiklərində yerləşən rezin
manjetlər (12) həlqəvi fəzanı hermetikləşdirsin. Yəhərin gövdəsi (5),
daxili boru (6) və keçirici (7) onlarda nasos-mühərrik aqreqatının
yuxarı qovşaqlarının yerdəyişməsi üçündür.
Yəhərin konstruksiyası elədir ki, gövdə və daxili boru, en kəsikləri
bir-birilə əlaqədar olmayan Q və E uzununa kanalları əmələ gətirir.
Aqreqat yəhərdə yerləşən zaman onun manjet kipləşdirici qovşaqları
(20, 22, 28 və 34), borunun gövdəsinin daxili səthi və keçirici ilə
təmasda olacaqdır. Nəticədə Q və E kanalları bir-birindən aralanacaq
və Ş deşiyi E kanalını V boşluğu ilə əlaqələndirəcəkdir.
Keçiriciyə (7), pəncərəsi (9) olan yəhərin aşağı gövdəsi (8)
birləşdirilmişdir.
Gövdənin içərisində (8), quyudan mayeni vurmaq üçün plunjer
nasosu yerləşdirilmişdir. Yəhər, oturducu halqa ilə (9) qurtarır.
Oturducu halqanın içəri konusuna nasos-mühərrik aqreqatının
ucluğu (39) söykənmişdir.
Aqreqatı işə salmaq üçün 21/2" borularda əvvəlcədən əksklapan
(11) bağlanmalı və sonra maye doldurulmalıdır.
Nasos-mühərrik aqreqatı beş əsas qovşaqdan ibarətdir: qaldırma
qurğusu, kipləşdirmə qovşağı, mühərrik, zolotnik kamerası və nasos.
Bunlardan əlavə, aqreqatda nasosun plunjerini (36) mühərrikin
pistonu (25) ilə möhkəm birləşdirən
pistonqolu (26) yerləşdirilmişdir.
Pistonqolunda (26) zolotnik möhkəm
oturdulmuşdur. Pistonqolu, onda
yerləşən uzununa yarıqların hesabına
(T və Ş) əsas zolotnikin avtomatik
yerdəyişməsini (aşağı və yuxarı
hərəkətini) idarə edir.
Daldırma aqreqatının işi
Mühərrikin tam vahid siklində
piston (25) və zolotnik (30) dörd
müxtəlif vəziyyət alır (196-cı a, b, c, ç
şəkilləri).
Pistonun aşağı hərəkətində zolotnik
aşağı vəziyyətdə yerləşir (206-cı a şəkli).
Pistonun aşağı gedişi qurtaran zaman,
zolotnik avtomatik olaraq öz yerini
dəyişərək yuxarı vəziyyəti (b) alır.
Bunun nəticəsində, pistonun hərəkət
istiqaməti dəyişəcəkdir. Piston yuxarı
hərəkət edənə kimi zolotnik yuxarı 208-ci şəkil. Hidravlik
vəziyyətdə (c) dayanacaqdır. Pistonun pistonlu aqreqatın
yuxarı gedişi qurtaran kimi zolotnik zolotnik və zolotnik
avtomatik olaraq aşağı vəziyyəti qutusu
380
alacaq və piston yenidən aşağı enməyə başlayacaqdır (ç).

Mühərrikin pistonunun a vəziyyətində işəsalıcı maye 21/ 2" boru
kəmərindən, A kamerindən, B kanalından, 11 və 1 deşiklərindən,
Q kanalından və IV deşikdən D boşluğuna daxil olacaq, oradan
isə V deşikdən, N boşluğundan, E kanalından və Ş deşiyindən
mühərrikin pistonunun üstündə yerləşən V boşluğuna daxil
olacaqdır.
Piston aşağı hərəkət edərək D boşluğundan mayeni sıxışdırıb V
boşluğuna qovacaqdır.
Mühərrik pistonunun 208-ci şəkildə göstərilən vəziyyətində,
pistonu aşağı hərəkət etdirən qüvvə (Rdn) aşağıdakı kimi ifadə edilir:
π Dd 2  π Dd2 π Ds2 
Rdn =− ⋅ pv +  −  pd (X.56)
4  4 4 
burada Dş və Dd-mühərrikin pistonu və pistonqolunun diametrləri;
pd və pb-uyğun olaraq V və D boşluqlarındakı təzyiqdir.
A kamerasından D və V boşluqlarına daxil olan mayenin təzyiq
duşküsünü nəzərə almasaq, o halda
pv = pd =pa
olar;
burada pa—A kamerasındakı təzyiqdir.
Bu halda
π Ds2
Rdn =
− ⋅ pa (X.57)
4
pistonun s1 qədər aşağı yerdəyişməsində, V həcmi Δνv, böyüyəcəkdir
(206-cı şəkil). π Dd2
∆v= v
⋅s 1
4
 π Dd2 π Ds2 
Eyni zamanda D həcmi ∆=
vd  −  ⋅ s qədər kiçiləcəkdir.
 4 4  1
Δνv>Δνd olduğundan, V kamerasına A kamerasından D

boşluğundan sıxışdırılmış mayedən əlavə, Δν=Δνa-Δνv=(πDs2)/4·s
qədər hərəkətetdirici maye də daxil olacaqdır.
Mühərrikin pistonunun bir aşağı gedişində, hərəkətetdirici
mayenin nəzəri sərfi
π Ds2
Qn = L (X.58)
olacaqdır. 4
Burada L — pistonun gediş uzunluğudur.
Nasosun plunjerinin (36) aşağı hərəkətində, sorucu klapan (39)
bağlı və vurucu klapan (37) açıq vəziyyətdə olur və buna görə də,
plunjerin altındakı boşluğa (y) dolacaq lay mayesi L boşluğuna
sıxışdırılacaqdır.
Plunjerin s1 qədər aşağı yerdəyişməsində y boşluğunun həcmi
Δνy=(πDn2)/4·s1 qədər azalacaqdır (206-cı a, b şəkli).
Eyni zamanda L boşluğunun həcmi
381
 π Dn2 π Ds2 
vl 
∆= − ⋅s (X.59)
 4 4  1
qədər böyüyəcəkdir. Δνi<Δνy olduğundan D boşluğundan sıxışdırılmış
maye, L boşluğunda yerləşə bilməyəcək və Δνn=Δνy-Δνi qədər maye
M kamerasından sıxışdırılacaq, 21/2" ilə 4" borular arasındakı həlqəvi
fəzaya daxil olacaqdır.
π Ds2
∆v=
n
⋅ s1
4
Plunjerin bir aşağı gediş müddətində nasosun nəzəri verimi
π Ds2
Wn = L
4
olacaqdır. Nasosun 208-ci şəkildə verilmiş vəziyyətində, pistonun
aşağı hərəkətində, zolotnikə təsir göstərən qüvvələr (Rzn) aşağıdakı
kimi olacaqdır:
 π Dz 2 π D 2   π Dz2 π Dz2 
Rzn = − 3
− s
⋅ p − 4
− 2
p +
 4 4  d  4 4  j
   
 π Dz π Dz 
2 2  π Dz π Dz   π Dz2 π D 2  
2 2
+
 3
− 2
 ⋅ p j +  4
− 1
+ 1
− s
  ⋅ pz (X.60)
 4 4    4 4   4 4 
     
burada Dz1, Dz2, Dz3 və Dz4-zolotnik elementlərinin diametri;
pj-J həlqəvi kanatında təzyiq;
p-zolotnikin aşağı başlığının altında yerləşən z boşluğundakı
təzyiq;
pj təzyiqi, J kanalı N kamerası ilə əlaqədar olduğuna görə pm
təzyiqinə bərabər olur.
pd=pl; pj=pl və pz=pm olduğundan
π
(
s ( a
− Dz23 − D
Rzn =
4
2
p − pm ) )
(X.61)
olar.
Pistonun yuxarı hərəkətində, zolotnikə təsir göstərən qüvvə
π
olur.
Rz6 = Dz24
4
(
− Dz23 ( pa − pm ) ) (X.62)
Pistonun yuxarı vəziyyətində zolotnik, hərəkətetdirici mayenin

yolunu (D boşluğundan V boşluğuna keçən yolu) bağlayaraq, V
boşluğunu 4" ilə 21/2" arasındakı həlqəvi fəza ilə əlaqələndirəcək.
Beləliklə, D boşluğunda olan təzyiq pa-ya bərabərləşəcək, V
boşluğunda olan təzyiq isə azalaraq pm-ə bərabər olacaqdır:
pv = pm pa = pd
Bu halda
π π
olar.
R=dv
4
( 4
)
Dd2 − Ds2 ⋅ pa − D42 ⋅ pm (X.63)
Pistonun yuxarı bir gedişində, hərəkətetdirici mayenin. nəzəri
382
sərfi π
( )
Qv= Dd2 − Ds2 ⋅ L
4
(X.64)
olar.
Hərəkətetdirici maye aşağıdakı istiqamətdə hərəkət edəcəkdir; V
boşluğu, Ş deşiyi, E kanalı, İ kamerası V deşiyi, J kanalı, VI deşiyi, K
kanalı, L boşluğu VIII deşiyi, M kamerası, IX pəncərəsi və 4" ilə 21/2"
kəməri arasındakı həlqəvi fəza.
Nasosun plunjerinin (36) yuxarı gedişində,
vurucu klapan (37) bağlanır və eyni zamanda
sorucu klapan açılır. Plunjerin altındakı boşluq,
lay mayesi ilə dolmağa başlayacaq, nasosa
daxil olan maye isə plunjerin növbəti aşağı
gedişində M kamerasına sıxışdırılaraq işlənmiş
hərəkətetdirici maye ilə qarışıb həlqəvi fəzaya
daxil olacaqdır.
Plunjerin bir yuxarı gedişində, nasosun
nəzəri verimi
π 2
W=
v
4
(
Ddn − Ds2 ⋅ L ) (X.65)
olacaqdır.
Zolotnikin yuxarı vəziyyətindən aşağıya
doğru yerdəyişməsində (L qədər) Qz qədər
hərəkətetdirici maye sərf olunur.
π 2
Q=
z
4
( )
Dz3 − Ds2 ⋅ L (X.66)
Zolotnik aşağı vəziyyəti alaraq (206-cı şəkil)

hərəkətetdirici mayenin V boşluğuna daxil
olmaq üçün V deşiyini açacaqdır və mühərrikin
bütün iş sikli yenidən təkrar olacaqdır.
Hidravlik pistonlu nasosların
xarakteristikasının daha asan və tez anlaşılması
üçün kombinələşmiş nomoqramdan istifadə
etmək daha məqsədə uyğun olar.
Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasosları
Ştanqsız nasoslar içərisində öz xarakterinə,
dalma dərinliyinə və tətbiq sərhədinə görə ən çox
intişar tapmış, mərkəzdənqaçma elektrik dalma
nasoslarıdır. Bu nasoslar, neft sənayesində 1929-
cu ildən tətbiq olunur. Bu qurğu, yer səthindən
quyu dibinə verilən elektrik enerjisinin səmərəli
və effektiv paylanması problemini həll edir. 209-cu şəkil.
Bu nasos qurğusu aşağıdakı hissələrdən Mərkəzdənqaçma
ibarətdir: çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosu elektrik dalma
(209-cu şəkil), xüsusi konstruksiyalı elektrik nasoslarının
mühərriki (2) və mühərriklə nasos arasında quruluş sxemi
383
qurulmuş "protektor" (3). "Protektor" (kipgəc) quyudan çıxan mayeni

mühərrikə keçməyə qoymur.
Laydan quyudibinə hərəkət edən maye, nasosun aşağı hissəsində
süzgəcə (4) daxil olur. Elektrik mühərriki və nasos hermetik polad
və köynəklərdə yerləşdirilmişdir. Aqreqatın ayrı-ayrı ünsürləri
flanslarla yığılmışdır.
Tam yığılmış aqreqat, nasos boruları ilə (5) quyuya, maye səviyyəsi
altına qaldırılır (buraxılır). Quyuya, nasos boruları ilə paralel olaraq,
elektrik enerjisini yer səthindən mühərrikə vermək üçün zirehli kabel
(6) buraxılır.
Adətən nasos mühərrikdən yuxarıda quraşdırılır. Müstəsna
hallarda, maye səviyyəsi aşağı olan quyularda nasos mühərrikdən
aşağıda qurula bilər. Bu isə mayenin quyudibindən yer səthinə
vurulması işini asanlaşdırır. Bu halda, mühərrik köynəklə mühafizə
olunur. Elektrik mühərriki (210-cu III şəkli) ikiqütblü, induksion
tipli, üçfazalı, rotoru qısaqapalı olan bir mühərrikdir. Mühərrikin işçi
gərginliyi 325—1100 v-a qədər dəyişir, gücü isə 17-200 a.q. qədərdir.
Mühərrik valının dövrlər sayı 3600 dövr/dəq ola bilər.
Şaquli val (3) üzərində quraşdırılmış içşi (1) və yönəldici (2) çarxlardan
ibarət olan nasos (210-cu 1 şəkli) mərkəzdənqaçma tiplidir. Pillələrin
sayı maye basqısından asılı olaraq 4-185 qədər qəbul oluna bilər.
Protektor II. (210-cu II şəkli) elektrik mühərrikini quyudan
çıxarılan mayedən mühafizə etmək üçündür. Mühərrik və nasosun
210-cu şəkil. Mərkəzdənqaçmaelektrik dalma nasosları:

I - mərkəzdənqaçma nasos; II - protektor; III - mühərrik
384
valı mufta vasitəsilə "protektorun" valına birləşdirilir.

Elektrik mühərrikinə birləşdirilən kabel, neftə və suya davamlı
materialdan hazırlanır və mexaniki zərbədən mühafizə olunmaq
üçün polad zirehlə örtülür.
Kabel bir-birindən rezin örtüklə izolə olunmuş üç keçirici
mis damardan ibarətdir. Bu damarlar rezin örtük içərisində
yerləşdirilmişdir. Mis keçiricilərin en kəsiyi elektrik enerjisinin hansı
dərinliyə verilməsindən və mühərrikin gücundən asılı olaraq seçilir;
adətən çox hallarda 35 mm2 qəbul olunur. Kabelin 1 m-nin çəkisi 2.8
kq-dır. Bu aqreqatın da iş prinsipi adi mərkəzdənqaçma nasosunun
iş prinsipi kimidir. Mühərrikin valı fırlandıqda nasosun valı, onunla
bərabər işlək çarxlarda fırlanır.
Yerüstü avadanlıq kabel barabanından və işəsalma mexanizmindən
ibarətdir. Müasir konstruksiyalı Red nasosları aşağıdakı ölçülərdə
hazırlanır (örtüyün bayır diametri üzrə): 61/2", 65/8" və 85/8".
Red nasosunun ən kiçik xarici diametri 150 mm olur. Buna görə də
nasos azı 7" qoruyucu kəməri olan quyuya endirilə bilər.
Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasoslarının texniki
xarakteristikası 45-ci cədvəldə verilmişdir.
Təcrübədən alınmış məlumatlara görə, bu nasoslar aşağıdakı
şərtlərdə ən effektiv işləyə bilər:
a) aşağı səviyyəli və yüksək məhsuldarlıq əmsalı olan dərin
quyularda;
b) tam sulaşmış yüksək debitli, sürətlə istismar edilməsi lazım
gələn quyularda.
Bu məqsəd üçün mühərrik-nasos müvəffəqiyyətlə
Qazaxıstanneftdə, Başneftdə, Qrozneftdə və Azərneftdə tətbiq
edilmiş və yaxşı nətiсələr alınmışdır.
Red nasoslarının işlədilməsinə quyudibinin əyriliyi mane olmur.
Bu nasosların tətbiqini məhdudlaşdıran amillər aşağıdakılardır:
1. Çıxarılan mayedə çoxlu qum olması və nətiсədə nasosun işlək
hissələrinin tez yeyilib xarab olması.
2. Nasosun məhsuldarlığını azaldan yüksək qaz amili.
45-ci cədvəl
Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasoslarının
texniki xarakteristikası
Xarici diametr, düymə ilə 41/2 51/4 71/4
İstismar kəmərinin diametri, 51/2 65/8 9
düymə ilə
Gücü a.q. ilə 1 – 45 5 – 97.5 20 – 200
Pillələrin sayı 10 –285 4 – 193
Mayenin qalxma yüksəkliyi, m ilə 300 – 2500 150 – 2300 150 – 2000
Məhsuldarlıq, m3/gün 8 – 400 30 – 950 80 – 2400
385
3. Qurğunun baha başa gəlməsi.

4. Lazımi avadanlıq tapılmadığına görə, nasosun ayrı-ayrı
hissələrinin çətinliklə təmir edilməsi.
Bu səbəblərə görə Red nasosları ABŞ mədənlərində çox az işlədilir.
ABŞ-da Red nasosları ilə bərabər müxtəlif pistonlu ştanqsız
nasoslar da tətbiq edilir.
Hal-hazırda keçmiş SSRİ neft mədənlərində (əsasən
Şərq rayonlarında) çox intişar tapmış sovet konstruksiyalı
mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasoslarının texniki xarakteristikası
və əsas parametrləri 46-сı сədvəldə verilmişdir.
Turbinli nasoslar
Nasos aqreqatlarını ən dərin quyularda səmərəli və effektlə
işlətmək üçün onları qaz və ya hidravlik turbinlərlə birləşdirib tətbiq
etmək daha əlverişlidir.
Aşağıda turbinli liftin (yivli nasosla qaz turbininin kombinasiyası)
kombinasiyası təsvir edilmişdir.
Turbinlər işləyən zaman onunla birlikdə vintli nasosun şneki də
fırlanır, bunun hesabına maye quyudan bir qədər nasos borularının
içərisinə qalxaсaqdır. İşlənmiş qaz, kanaldan keçərək nasos
borularında maye ilə qarışaraq onu (mayeni) yer səthinə qaldırır.
Aqreqat quyuya 21/2—3" nasos-kompressor boruları və ya bəzi
hallarda pakerlə də buraxılır.
MNİ əməkdaşlarından A.P.Krılovun və Q.E.Topçiyevin
hesablamalarına görə 1000 m yüksəkliyə 100 m3/gün mayeni
qaldırmaq üçün 31.6 atm altında 8.7 m3/dəq işçi agenti sərf etmək
lazımdır.
Əgər mayenin qalxma yüksəkliyini 2000 m-ə qədər artırıb nasosun
dalma dərinliyini 400 m-ə qədər çatdırmaqla yuxarıdakı qədər
maye almaq lazımdırsa, 65.4 ata altında 13.8 m3/dəq işçi agenti sərf
edilməlidir.
Qurğunun ümumi f.i.ə 21-22%-dən yuxarı qalxmır. F.i.ə-ni
yüksəltmək üçün, nasosun dalma dərinliyini artırmaq lazımdır, bu
da işçi təzyiqinin artması ilə əlaqədardır. Buna görə də, bu aqreqatın
sənaye tətbiqi məhduddur.
Son zamanlarda mədənlərimizdə hidravlik turbinli nasosla,
mərkəzdənqaçma nasoslarının kombinə edilməsindən təşkil olunmuş
turbinli nasoslara rast gəlmək olur. Bu nasoslar dərin quyulardan
müəyyən miqdarda maye çıxarmaq üçün tətbiq edilir.
Bunların ilk sınaqları müsbət nəticələr vermiş və gələcəkdə tətbiq
olunması üçün geniş imkanlar yaranmışdır.
386
46-cı cədvəl
Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasoslarının texniki
xarakteristikası və əsas parametrləri
Nasoslar
EN-700
EN-250
EN-160
EN-180
Göstəricilər
EN-95
EN-70
EN-40
Kabellə birlikdə maksimal 149 və 142 və 136 və
diametr, mm ilə 141,5 139 133 134 132 132 112
Verim, m /gün ilə
3
700 250 160 150 95 70 40
Mayenin yüksəkliyi, m ilə 300 800 800 800 800 1650 1000
Pillələrin sayı 80 140 150 145 167 320 288
Tələb olunan gücü, kvt ilə 46.5 44.3 25.6 28 18 28 10
F.İ.Ə 0.48 0.51 0.52 0.50 0.50 0.48 0.45
Dövrlər sayı, dövr/dəq ilə 2830 2830 2850 2850 2810 2810 2810
Diametr, mm ilə 124 119 114 114 109 109 92
Uzunluğu (elektrik mühərriki
ilə birlikdə), mm ilə 5330 5700 5130 3130 5740 10870 8180
Çəkisi (elektrik mühərriki
olmadan), kq ilə 265 294 235 1506 295 438 271
387
ƏDƏBİYYAT
1. Абдуллаев М.А. Глубинные насосы. Азнефтеиздат, 1951.

2. Abdullayev M.Ə. Nasos istismarında yeraltı avadanlıq.
Azərneftnəşr, 1952.
3. Абдуллаев М.А., Ольшванг Д.Е., Субботин М.А. Химические
крепления грунта призабойной зоны нефтяных скважин.
Труды АзНИИ ДН, вып. 1, Азнефтеиздат, 1954.
4. Алиев Ш.Н., Бадалян Г.А. О подвижности контуров нефте-
носности. Азнефтеиздат, 1956.
5. Аллахвердиев Т.А. Определение наиболее экономических
сроков продолжительности разработки морских залежей
нефти. Азнефтеиздат, 1957.
6. Амбарцумян А.П., Гусейнов Г.П. Крючкина С.В., Листен-
гартен Б.М. Опыт осуществления вторичных методов до-
бычи нефти на площадях месторождения НПУ «Ленин-
нефть». Азернефтнешр,1958.
7. Амиров А.Д., Овнатанов С.Т., Саркисов И.Б. Капитальный
ремонт нефтяных и газовых скважин. Азнефтеиздат, 1956.
8. Амиров А.Д. НХ. № 9, 1959.
9. Амиров А.Д. Вопросы освоения и эксплуатации сверхглу-
боких скважин, Азнефтеиздат, 1953.
10. Асадов И.М. Компрессорный способ добычи нефти и пути
его улучшения. Азнефтеиздат, 1951.
11. Апельцин И.Э. Подготовка воды для заводнения нефтяных
пластов. Азнефтеиздат, 1951.
12. Архангельский В.А. Движение газированных нефтей в си-
стеме скважина-пласт. Азнефтеиздат, 1958.
13. Барышев В.М. Удельный расход воды и влияние на нефте-
отдачу глинистых фракций породы. Сб. Вторичные ме-
тоды добычи нефти и методы поддержания давления на
промыслах СССР. Гостоптехиздат, 1950.
14. Баренблатт Г.И., Борисов Ю.П., Каменецкий С.Г., Крылов А.П.
«Изв. АН СССР» ОТН, № 11, 1957.
15. Баренблатт Г.И. «Изв. АН СССР.» ОТН, № 2, 1955.
16. Баренблатт Г.И. и Крылова А.П. «Изв. АН СССР» ОТН, №
2, 1955.
17. Баренблатт Г.И., Максимов В.А. «Изв. АН СССР» ОТН, №
7, 1958.
18. Богданов А.А. Электропогружные центробежные насосы,
Гостоптехиздат, 1955.
19. Борисов Ю.П. Определение параметров пласта при иссле-
довании скважин на неустановившихся режимах с уче-
том продолжающегося притока жидкости. Труды ВНИИ,
вып. Х1Х. Гостоптехиздат, 1959.
20. Briksman A.A. və başqaları. Qazın çıxarılması və nəql edilməsi,
21. Vəlibəyov A.Ə., Əmirov Ə.C., Kozlov V.S. Neft quyularının
yeraltı təmiri. Azərneftnəşr, 1954.
22. Великовский А.С., Юшкин В.В. Газоконденсатные место-
рождения. ГОСИНТИ, 1959.
23. Виноградов К.В., Агаев Ф.Т., Асадуллаева И.М. АНХ №12,
1959.
24. Вопросы эксплуатации нефтяных скважин. Труды ВНИИ,
вып. 1. Гостоптехиздат, 1947.
25. Вопросы разработки и эксплуатации нефтяных место-
рождений. Труды ВНИИ, выпуск 11. Гостоптехиздат, 1952.
26. Вопросы гидродинамики нефтяного пласта. Труды
ВНИИ, выпуск V1. Гостоптехиздат, 1954.
27. Вопросы гидродинамики и термодинамики пласта. Тру-
ды ВНИИ, выпуск V111. Гостоптехиздат, 1954.
28. Вопросы подземной гидродинамики и разработки не-
фтяных и газовых месторождений. Труды ВНИИ, выпуск
Х. Гостоптехиздат, 1957.
29. Вопросы подземной гидродинамики и разработки не-
фтяных и газовых месторождений. Труды ВНИИ, выпуск
Х11. Гостоптехиздат, 1958.
30. Вопросы техники добычи нефти. Труды ВНИИ, вып. Х111.
31. Вторичные методы добычи нефти и методы поддержа-
ния пластового давления на промыслах СССР. Гостопте-
хиздат, 1955.
32. Гейман М.А., Уголев В.С., Шенаева В.И. НХ №9, 1959.
33. Газиев Г.Н., Корганов И.И. Эксплуатация нефтяных место-
рождений, Азнефтеиздат, 1950.
34. Говорова Г.А., Амелин Н.Д. НХ № 5, 1954.
35. Гусейнов Г.А., Тагиров Г.А. АНХ № 5, 1957.
36. Временная инструкция по исследованию и установлению
технологического режима эксплуатационных нефтяных
скважин. Гостоптехиздат, 1954.
37. Денисов Ф.И., Меликбеков А.С. АНХ №11, 1959.
38. Денисов Ф.И., Карапетов К.А., Меликбеков А.С. АНХ №9, 1957.
39. Дурмишян А.Г. Вопросы геологии, разведки и разработ-
ка газоконденсатного месторождения Карадаг. Азернеф-
тнешр, 1960.
40. Дахнов В.Н. Интерпретация результатов геофизических
исследований разрезов скважин. Гостоптехиздат, 1955.
41. Джонс Л.Д. Механика нефтяного пласта. Гостоптехиздат,
1947.
42. Добыча, транспорт и переработка природных газов. Тру-
ды ВНИИ ГАЗ, вып. V. Гостоптехиздат, 1954.
43. Дьяков Д.И. Геотермия в нефтяной геологии. Гостоптехиз-
дат, 1958.
44. Əhmədov H.Ə., Salayev S.H., Bağırzadə F.M. Azərbaycan neft
və qaz yataqlarının geologiyası, Azərneftnəşr, 1958.
45. Желтов Ю.П. Гидравлический разрыв пласта. Гостопте-
хиздат, 1957.
46. Жуков А.И. и др. Эксплуатация нефтяных месторожде-
ний. Гостоптехиздат, 1954.
47. Инструкция по применению гидравлического разрыва
пластов в нефтяных и нагнетательных скважинах. Азер-
нефтнешр, 1959.
48. İskəndərov M.Ə. Neft yataqlarının işlənməsi. Azərneftnəşr,
1958.
49. İsmayılov Q.A., Məmmədov Ə.V., Salayev S.H. İzahlı neft
geologiyasi lüğəti. Azərneftnəşr, 1959.
50. Исследования в области физики пласта. Труды ВНИИ,
вып. 111. Гостоптехиздат, 1954.
51. Карапетов К.А., Дурмышьян А.Г. Борьба с песком в нефтя-
ных скважинах. Гостоптехиздат, 1958.
52. Заводнение нефтяных пластов в США. Гостоптехиздат,
1957.
53. Крылов А.П. НХ № 12, 1953.
54. Крылов А.П. и др. Научные основы разработки нефтяных
месторождений. Гостоптехиздат, 1949.
55. Крылов А.П. и др. Теоретические основы и проектирова-
ние разработки нефтяных месторождений, 1959.
56. Лапук Б.Б. Теоретические основы разработки месторож-
дений природных газов. Гостоптехиздат, 1948.
57. Леверсон А.И. Геология нефти. Гостоптехиздат, 1958.
58. Лебедев С.А., Абдулин Ф.С., Юшин С.Ф. Исследование на-
гнетательных скважин. Гостоптехиздат, 1956.
59. Ловлян С.А. Горбенко Л.А. Каплян Б.А. Торпедирование и
перфорация скважин. Гостоптехиздат, 1959.
60. Максимович Г.К. Гидравличесий разрыв нефтяных пла-
стов. Гостоптехиздат, 1957.
61. Максимович Г.К. НХ № 4, 1954.
62. Максимов М.И. Обработка скважин соляной кислотой. Го-
стоптехиздат, 1945.
63. Мирчинк М.Ф. Современное состояние вопроса раци-
ональной разработки нефтяных залежей. Изд-во АН
АзССР, 1956.
64. Mirzəcanzadə A.X., Seyidrza M.K., Şıxəliyev F.A. Gilli məhsulların
fiziki kimyası və hidravlikası, Azərneftnəşr, 1960.
65. Mirzəcanzadə A.X., İskəndərov M.A., Ağayev R.Q. və başqaları.
Neft və qaz yataqları istismarı və işlənməsinin nəzəri əsasları.
66. Мовсумзаде С.А., Виноградов К.В., Дадашзаде А.М., Агаев Ф.Т.
АНХ №10, 1959.
67. Моррис Маскет. Физические основы технологии добычи
нефти. Гостоптехиздат,1953.
68. Мохауит Х.Х., Мецгер Х.А. Новый метод воздействия на
призабойную зону скважин. Гостоптехиздат, 1959.
69. Муравьев И.М. Крылов А.П. Эксплуатация нефтяных ме-
сторождений. Гостоптехиздат, 1949.
70. Муравьев И.М., Андриасов Р.С. и др. Разработка нефтяных и
газовых месторождений. Гостоптехиздат, 1958.
71. Обработка призабойной зоны скважин. Труды ВНИИ,
вып. XVI. Гостоптехиздат, 1958.
72. Овнатанов Г.Т. Вскрытие пласта и основание скважин. Го-
73. Овнатанов Г.Т. Форсированный отбор жидкости из силь-
но обводненных пластов и скважин. Азнефтеиздат, 1954.
74. Ольшванг А.Е. Субботин М.А. АНХ № 4, 1955.
75. Опыт разработки нефтяных месторождений (труды Все-
союзного совещания работников по добыче нефти). Го-
76. Оркин К.Г., Кучинский П.К. Расчеты в технологии и техни-
ке добычи нефти. Гостоптехиздат, 1959.
77. Пирвердян А.М., Адонин А.Н. Вопросы гидравлики и рабо-
тоспособности глубинного насоса. Азнефтеиздат, 1957.
78. Разработка нефтяных месторождений и подземная гидро-
динамика. Труды ВНИИ, вып. XIX. Гостоптехиздат, 1959.
79. Разработка нефтяных месторождений и гидродинамики
пласта. Труды ВНИИ, вып. XXI. Гостоптехиздат, 1959.
80. Разработка газовых месторождений, транспорт и эконо-
мика природного газа. Труды ВНИИ ГАЗ, вып. 11 (10). Го-
81. Разработка нефтяных месторождений с забойным дав-
лением ниже давления насыщения. Труды ВНИИ, вып.
XXV. Гостоптехиздат, 1959.
82. Salayev S.H. Neft yataqları necə tapılır və kəşf edilir.
83. Salayev S.H., Əliyev S.M. Struktur geologiya. Azərneft.
84. Smirnov A.S, Şirkovskiy A.İ. I hissə, Qazın çıxarılması və nəql
edilməsi. Azərneftnəşr, 1959.
85. Смирнов А.С. Технология углеводородных газов.
86. Справочник по добыче нефти, т.1. Гостоптехиздат, 1958.
87. Справочник по добыче нефти, т.11, Гостоптехиздат, 1959.
88. Справочник по добыче нефти, т. 111, Гостоптехиздат, 1960.
89. Триппито Дж. Л. Гидравлический разрыв пласта с помо-
щью пресной воды. Гостоптехиздат, 1958.
90. Требин Ф.А., Борисов Ю.П., Махарский Э.Д. НХ, №№8, 9, 1958.
91. Требин Ф.А., Щербак Г.В. НХ, №3, 1957.
92. Труды МНИ им. И.М. Губкина, вып. Х11, Гостоптехиздат,
1953.
93. Труды совещания по развитию научно-исследователь-
ских работ, Азнефтеиздат, 1953.
94. Тхостов Б.А. Начальные пластовые давления нефтяных и
газовых месторождений, Гостоптехиздат, 1960.
95. Щелкачев В.Н., Лапук Б.Б. Подземная гидравлика. Гостоп-
техиздат, 1949.
96. Щелкачев В.Н. Разработка нефтяных месторождений в
США. Гостоптехиздат, 1958.
97. Щелкачев В.Н. Разработка нефтеносных пластов при упру-
гом режиме. Гостоптехиздат, 1959.
98. Шапиро С.И., Аскерова Ф.К. Гидропоршневые бесштанго-
вые глубинные насосные установки. АзИНТИ, 1959.
99. Фаниев Р.Д. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин.
100. Чарный И.А. Основы подземной гидравлики. Гостопте-
хиздат, 1956.
101. Физика и термодинамика пласта. Труды ВНИИ, вып. XV.
102. Чарный И.А., Умрихин И.Д. Об одном методе определе-
ния параметров пластов по наблюдениям неустановив-
шегося режима притока к скважинам. Углетехиздат, 1957.
103. Христианович С.А., Желтов Ю.П., Баренблатт Г.И. НХ
№1, 1957.
104. Эфишев А.Э. НХ №5, 1954.
105. Усачев П.М., Лесник Н.П., Овнатанов Г.Т. и др. НХ №5, 1958.
MÜNDƏRICAT
Giriş..............................................................................................3
I Fəsil. Neft yataqlarının işlənməsinin əsasları.............................6

§ 1. Neft yataqlarının işlənməsi haqqında əsas anlayışlar...........6
§ 2. Neft geologiyasına dair bəzi məlumat....................................6
§ 3. Lay təzyiqi və temperaturu......................................................8
§ 4. Lay rejimləri.............................................................................18
§ 5. Layın neftvermə əmsalı və onun rejimdən asılılığı..............23
II Fəsil. Quyuların və layların tədqiqi..........................................41

§ 1. Quyuların və layların tədqiqindən məqsəd..........................41
§ 2. Dib təzyiqinin təyin edilməsi.................................................41
§ 3. Quyuların qərarlaşmış rejimdə tədqiq edilməsi...................50
§ 4. Quyuların qərarlaşmamış rejimdə tədqiq edilməsi..............59
III Fəsil. Neft və qaz yataqlarına süni təsir üsulları....................64

§ 1. Süni təsir üsullarının növləri..................................................64
§ 2. Mayenin sürətlə çıxarılması....................................................74
§ 3. Qalıq neftin alınması üçün tətbiq edilən başqa
üsullar......................................................................................75
§ 4. Laya vurmaq üçün işlək agentin seçilmasi............................75
§ 5. Su və qazın vurulmasının texnoloji sxemi.............................78
§ 6. Su ilə təchizat mənbələri və yatağa vurmaq üçün
suyun hazırlanması.................................................................80
§ 7. Quyudibi zonasına təsiretmə üsulları və vəzifəsi................82
§ 8. Quyudibi zonasına təsir üsulları və onların tətbiqi
texnologiyası............................................................................83
§ 9. Quyudibi zonasına digər təsir üsulları................................102
§ 10. Quyudibi zonasına təsiretmə üsulları effektinin
qiymətlənd irilməsi.............................................................105
IV Fəsil. Neft yataqlarının işlənməsinin layihələndirilməsi.....108

§ 1. Səmərəli işləmə sisteminin kompleks üsulla
layihələndirilməsi..................................................................108
§ 2. Lay haqqında geoloji-fiziki məlumat...................................112
§ 3. İşlənmə sisteminin sxemləşdirilməsi....................................119
§ 4. Su basqısı rejimlərində işləyən neft yataqlarında
quyularınyerləşdirilməsi.......................................................123
§ 5. Sərt su basqısı rejimində quyuların debitinin
hidrodinamik hesablanması.................................................128
§ 6. Elastik su basqısı rejimində hidrodinamik
hesablamalar..........................................................................138
§ 7. Laya su vurulduqda hidrodinamik hesablamalar..............143
§ 8. Neft yataqlarının işlənmə müddətinin təyini......................154
§ 9. Həll olmuş qaz və qarışıq rejimlərdə layların
işlənməsi................................................................................156
§ 10. Material balansı tənliyinin tətbiqi.....................................167
§ 11. Neft yataqlarının işlənmə sisteminin layihələn-
dirilməsində aparılan iqtisadi hesablamalar...................169
V Fəsil. Qaz yataqlarının işlənməsinin əsasları........................175

§ 1. Qaz yataqlarının səmərəli işlənməsi haqqında..................175
§ 2. Qaz yataqlarının rejimi və onun müəyyən edilməsi.........178
§ 3. Qaz yatağında quyuların yerləşdirilməsi...........................180
§ 4. Qaz yataqlarının işlənmə sisteminin layihələn-
dirilməsində aparılan qaz-dinamik hesablamalar.............182
VI Fəsil. Qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi və

istismarı..........................................................................193
§ 1. Qaz-kondensat yataqlarının xüsusiyyəti.............................193
§ 2. Qaz-kondensat yataqlarının işlənməsinin əsasları.............196
§ 3. Qaz-kondensat yataqlarının istismarı..................................201
VII Fəsil. Neft və qaz laylarının açılması və quyuların

mənimsən ilməsi..........................................................203
§ 1. Yuma mayesinin seçilməsi....................................................204
§ 2. Qoruyucu kəmərin seçilməsi................................................208
§ 3. Quyudibi avadanlığının tipi və konstruksiyası..................210
§ 4. Quyunu mənimsəmək üçün hazırlıq işləri..........................216
§ 5. Quyunu mənimsədikdə layın açılması................................216
§ 6. Quyuların mənimsənilməsi və quyudibinə axının
yaranması...............................................................................228
VIII Fəsil. Quyuların fontan üsulu ilə istismarı.........................234

§ 1. Quyuların fontan vurmasının əsasları.................................234
§ 2. Fontan quyusu qaldırıcısının seçilməsi................................239
§ 3. Fontan quyusu iş rejiminin təmini və tənzimi....................242
§ 4. Fontan quyusunun avadanlığı..............................................249
§ 5. Fontan quyusuna qulluq edilməsi........................................260
IX Fəsil. Quyuların kompressor üsulu ilə istismarı...................266
§ 1. Qaz-hava qaldırıcıları............................................................266
§ 2. Qaz-hava qaldırıcılarının hesablanması..............................268
§ 3. Kompressor quyusunun işə salınması, işəsalma
təzyiqinin hesablanması........................................................272
§ 4. İşəsalma təzyiqinin aşağı salınması.....................................274
§ 5. Kompressor quyusu iş rejiminin təyini və tənzimi.............280
§ 6. Quyuların kompressor üsulu ilə istismarında
işlədilən avadanlıq.................................................................283
§ 7. Kompressor quyusuna qulluq edilməsi...............................287
§ 8. Kompressor quyularının vaxtaşırı və qarışıq üsul
ilə istismarı.............................................................................288
X Fəsil. Neft quyularının dərinlik nasosu üsulu ilə

istismarı...........................................................................293
§ 1. Dərinlik nasos quyusunun sxemi, iş prinsipi və
məhsuldarlığı........................................................................293
§ 2. Dərinlik nasosları...................................................................296
§ 3. Dərinlik nasoslarının istismar qaydaları.............................327
§ 4. Qumlu quyuların dərinlik nasosları ilə istismarı...............334
§ 5. Dərinlik nasosunun məhsuldarlığına mənfi təsir
göstərən amillər ....................................................................342
§ 6. Dinamoqraf və onunla tədqiqat işlərinin
aparılması...............................................................................349
§ 7. Dərinlik nasos ştanqları.........................................................353
§ 8. Nasos istismarında yerüstü avadanlıq.................................368
§ 9. Dərinlik nasos quyularında texnoloji rejimin
qurulması................................................................................369
§ 10. Ştanqsız dərinlik nasosları..................................................377
Ədəbiyyat............................................................................388
Азад Халилович Мирзаджанзаде,
Мамед Абдул оглы Искендеров,
Махмуд Али оглы Абдуллаев,
Рамиз Кули оглы Агаев,
Сабир Магеррам оглы Алиев,
Али Джаббар оглы Амиров,
Атаулла Фарадж оглы Касимов.
РАЗРАБОТКА И ЭКСПЛУАТАЦИЯ НЕФТЯНЫХ И

ГАЗОВЫХ МЕСТОРОЖДЕНИЙ
(на азербайджанском языке)

______________
АЗЕРНЕФТНЕШР
Баку - 1980

Mirzacanzade-Neft VƏ Qaz Yat - Işl.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mirzacanzade-Neft VƏ Qaz Yat - Işl.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A.X.Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə.

YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ VƏ İSTİSMARI

Texnika elmləri doktoru,

Kitabda neft və qaz yataqlarının işlənməsinin əsasları,

Sovet İttifaqı Kommunist partiyasının XXI

NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNİN ƏSASLARI

§1. NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ HAQQINDA

Layın enerji balansını dəyişdirmək məqsədilə ona süni təsir

arasındakı məsafənin ehtiyatdan istifadə əmsalına daha çox təsiri

§ 2. NEFT GEOLOGİYASINA DAİR BƏZİ MƏLUMATLAR

və formalarının düzgün müəyyən edilməsi, yataqların həndəsi

Neft və qaz üçün kollektor olan süxurlar

soyuması nəticəsində əmələ gəlir. Yer səthinə çıxmayıb Yer qabığının

Yer qabığının әsas struktur vaһidlәri

һadisәsi, demәk olar ki, baş verir), qırışıqların az meyilli olmasını,

Qırılma pozulmaları vә onların növlәri

2-ci şəkil. Pilləli qırılıb-düşmə 3-cü şəkil. Qraben

AB-qırılıb-düşmәdә yerdәyişmәnin tam amplitudu; BV-

4-cü şəkil. Horst 5-ci şəkil. Qırılıb-qalxma

burada tәkrar etmirik.

Neft-qaz yataqları yerlәşәn süxurların yatım formaları

isә qәdim süxurlar yerlәşir.

yataqlarını (Siyəzən-Nardaran, Saadan, Әmirxanlı vә s.) monoklinal

toplanaraq әmәlә gәtirdiyi

§ 3. LAY TӘZYİQİ VӘ TEMPERATURU

keçən səth) üfüqi olmadıqda isə

burada pi — layın һәr һansı bir nöqtәsindә ölçulmüş lay tәzyiqi;

γ— lay şәraitindә mayenin xüsusi çәkisidir.

burada th— geotermik qradiyentdir.

Qərbi Başqırdıstan 11.3 16.2 36.0 0.91 0.96 1.81 1793

Lay temperaturunu düzgün tapmaq üçün termometrdәn istifadә

c) elastik qravitasiya su basqısı (qarışıq) rejimi.

bütün nöqtәlәrindә vә eyni

nәticәsindә neftlilik konturu һәrәkәt edәcәk və mayenin quyudibinә

vә mәsamәlәr һәcminin kiçilәcәyi aydındır. Lakin, dәnәlәrin һәcmi

tәzyiqlər fәrqi pk–pQ=const

qәdәr kiçik olur ki, laydan

Qaz basqısı rejimləri

sәrt qaz basqısı rejiminin

miqdarı az olarsa, onda belә rejimin mövcud olduğunu tәxmini

aşağı düşәcәkdir. Lay üzrә

hərəkət etmir. Lay rejimlərini öyrәndikdә әsas olaraq neftlilik

Belәliklә, qaz papağına yaxın olan zonada quyular qaz papağının

§5. LAYIN NEFTVERMӘ ӘMSALI VӘ ONUN

in—işlәnmәnin sonunda layın qalıq neftlә doyma әmsalıdır.

V1 qәdәr neft çıxarılıbsa, qalıq neftin һәcmi (VN - V1) aN olacaqdır. 0

Onda layın neftvermә әmsalını aşağıdakı ifadәdәn tapmaq olar:

VN0 ·aN0 aN 0  VN0  aN 0

VN — ilk һalda layın neft eһtiyatıdır (atmosfer şәraitindә);

V1—cari momentdә laydan çıxarılan neftin ümumi miqdarıdır.

әmsalı çox az dәyişir.

olacağını demәk olar.

(1.13,15) ifadәlәrinә görә η = 0 olmasına baxmayaraq ηv>0 vә ηməs>0

Sıxışdırılan maye vә sıxışdırıcı agentdən asılı olaraq layın

Basqı, xüsusən su basqısı rejimində layın neftvermә әmsalının

götürülmәsinin (pq<pd) mümkün olduğu aşkar edilmişdir.

qorxunun da әsassız olduğunu göstәrmişdir;

QUYULARIN VӘ LAYLARIN TӘDQİQİ

§ 1. QUYULARIN VӘ LAYLARIN TӘDQİQİNDӘN

§ 2. DİB TӘZYİQİNİN TӘYİN EDİLMӘSİ

Dib tәzyiqinin dәrinlik manometrlәri vasitәsilә ölçülmәsi

yoxlanma cәdvәlindәn istifadә edәrәk onun endirildiyi dәrinlikdә

burada ∆L—ordinatlar fәrqi; ∆L = Lt – Lk fәrqi cәdvәlin 4-cü