Amsila Kitobi

‫يم‬
ِ ‫ان الر ِح‬

ِ ‫س ِم للاِ الر ْح َم‬
ْ ِ‫ب‬
Hamd ALLOH‫ ﷻ‬nikidir. Rasululloh ‫ ﷺ‬ga salovat va salomat bo’lsin.
Bu yozgan kitobimizni ROBBim manfa’atli qilsin. Hato

kamchiliklarimizni ROBBim kechirsin. AMIN AJMAIIN !!
Kelgusida bu yozgan kitobimizni tolibi – ilmlarimizga manfa’at
keltiradigan ‘’SADAQAI –JORIYA’’ bo’lsin. Yozib chiqganlardan,
Ustozlardan va bu kitobimizni tarqatib manfa’at uchun ishlatganlardan
‘’ ALLOH ROZI BO’LSIN ‘’!
MADRASATU UMMU ASIYA [t.me/Durus_tv1 ]
Boshqa kitoblar uchun bu kanalga ulaning [t.me/pdfkitoblarim]
Katta Ustoz : Ummu Asiya

Muallifi : Hafizatulquran
ِ ‫َربنَا تَقَب ْل ِمنا إنكَ أنتَ الس ِميع العَ ِل‬

‫يم‬
Baqara surasi – 128 oyatdir.
{ t.me/Durus_tv1 }
[t.me/pdfkitoblarim]
1
‫فعل مضارع‬ ‫فعل مضارع‬
ٌ‫أ َ ْمثِلَة‬ ‫مصدر غير‬
‫جحد مستغرق‬ ‫جحد مطلق‬ ‫إسم مفعول‬ ‫إسم فاعل‬ ‫ميم‬ ‫فعل مضارع‬ ‫فعل ماضي‬
ُ ‫ص ْر لَ َّما َي ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫لَ ْم يَ ْن‬ ُ ‫َم ْن‬
‫صور‬ ‫َاصر‬
ِ ‫ن‬ ‫ص ًرا‬
ْ َ‫ن‬ ُ ‫يَ ْن‬
‫ص ُر‬ ‫ص َر‬
َ َ‫ن‬
Hech Yordam Yordam Yordam Yordam Yordam Yordam
yordam bermadi berilgan beruvchi bermoq, beryapti, Berdi
bermadi Yordam Yordam
berishlik beradi
‫تأكيد نفي‬
‫نهي حاضر‬ ‫أمر حاضر‬ ‫نهي غائب‬ ‫أمر غائب‬ ‫إستقبال‬ ‫نفي إستقبال‬ ‫نفي حال‬
ُ ‫الَ ت َ ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫أ ُ ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫الَ َي ْن‬
‫ص ْر‬ ‫ص ْر‬ ُ ‫ص ُر لَ ْن يَ ْن‬
ُ ‫ص َر ِل َي ْن‬ ُ ‫الَ َي ْن‬ ُ ‫َما َي ْن‬
‫ص ُر‬
Yordam Yordam Yordam Yordam Hech Yordam Yordam
berma! ber ! bermasin! Bersin! yordam bermaydi bermayapti
bermaydi
‫مبالغة إسم‬ ‫إسم منصوب‬ ‫إسم تصغير‬ ‫مصدر بناء‬ ‫مصدر بناء‬ ‫إسم آلت‬ ‫إسم زمان‬
‫فاعل‬ ‫نوع‬ ‫مرة‬ ‫إسم مكان‬
‫صار‬
َّ َ‫ن‬ ‫ي‬
ٌّ ‫ص ِر‬
ْ َ‫ن‬ َ ُ‫ن‬
‫صيْر‬ ً‫ص َرة‬
ْ ِ‫ن‬ ً‫ص َرة‬
ْ َ‫ن‬ َ ‫ِم ْن‬
‫صر‬ َ ‫َم ْن‬
‫صر‬
Ko’p Yordam Kichik Yordam 1martta Yordam Yordam
yordam berishlikka yordam berishlik yordam beruvchi berishlik
beruvchi mansub beruvchi turi (navi ) berishlik asbob zamon yoki
Makon
‫فعل تعجب‬ ‫فعل تعجب‬
‫الثاني‬ ‫األول‬ ‫إسم تفضيل‬
َ ‫َوأَ ْن‬
‫ص ْربِ ِه‬ َ ْ‫ص ُر َم اٌأ َن‬
ٌ‫ص َرٌه‬ َ ‫أَ ْن‬
Qanday Ajoyib Yordam
ham Yordam beruvchiroq,
ajoyib berdi eng yordam
yordam beruvchi
berdi
{ t.me/Durus_tv1 }
2
Sarf so’zining lug’atdagi manosi 2 turli bo’ladi:
1. ‫ ت َ ْبدِيل‬almashtirishlik.
2. ‫ت َ ْغيِير‬ o’zgartirishlik.
Sarfning istelohdagi manosi:
‘’Kalimalarning o’zgarishligiga va almashishligiga aytiladi ‘’

O’zbek tilida morfologiya faniga to’g’ri keladi. Masalan:
“ish” “chi” “xona” “lar” qo’shimchalarni qo’shishlik yo’li bilan “ishchi” “ishxona”
“ishlar” kabi boshqa-boshqa manodagi bir necha so’zlarni yasashlikni ona tilimizning
morfologiya fanida o’rgansek, arap tilida “Sarf” ilmida o’rganamiz. Masalan:
َ " kalimasiga " ‫ " ا‬alif yoki “ ‫ “ م‬mim, " ‫ " أَ ا‬fathali hamza va alif
" ‫ع َم ٌل‬
harflarini qo’shib ‫عَامِ ٌل‬ ْ َ‫ ( أ‬ishlar )
( ishchi ) ‫ ( َم ْع َم ٌل‬ishxona ) ‫ع َما ٌل‬
so’zlarini yasaymiz.
Arab tilini o’rganishlikda 3 ta ilmga e’tibor qilinadi:
1. Sarf
2. Nahu
3. Lug’at boyligi
Demak SARF ilmida biz kalimalarning qurilishini o’rgansak, NAHU ilmida
jumlalarning qurilishini o’rganamiz.
SARF ILMINING BAHSI ( MAVZUSI ) :
Ismlar va fe’llarning siyg’alarini tushuntiradi.
SARF ILMINING G’OYASI ( MAQSADI ) :
Arabcha kalimalarni hato o’qishlikdan tilni muhofaza qilishlikdir.
{ t.me/Durus_tv1 }
3
XULOSA : ILM BOSHLASHLIKDAN AVVAL O’RGANISHLIKNI KERAK BO’LGAN 4 BOB BOR:
1. Ilmning ta’rifi.
2. Ilm bahsi.
3. Ilmning g’oyasi.
4. Ilmning asoschisi.
SARF ILMINING ASOSCHISI:
Tobein Abu Asvad Dualiydirlar, Ali r.a nig buyruqlari bilan yozganlar.
Imom Subavayh qoidalarni “ Al-kitob “ degan kitoblarida yozganlar .
AMSILA KITOBI
Kirish qismi:
Amsila kitobini kim yozganligida ixtiloflar bor:
Bazilari: “ bu kitobni Ali r.a yozganlar “ deyishadi
Bazilari:” boshqa rivoyatlar ham bor ” deyishadi.
Lekin kim yozganligi haqida sahih sanad yo’qdir. Usmoniylar davrida

qo’llanilgan kitobdir. Arab bo’lmaganlarga arabcha o’ragatishlik uchun
o’qitiladigan eng yaxshi metoddir.
ٌ‫ص ٌَرهٌللا‬ َ َ‫ٌٌٌٌٌٌٌ َم ْنٌقَا َلٌ"ٌن‬

َ َ‫ص َرٌ"ٌن‬
Amsila( ٌ‫ ) أ َ ْمثِلَة‬lug’atda “ misollar “ deganidir.
Amsila istilohda “ Ism va Fe’llarni xoxlagan manoga ko’ra har-xil ko’rinishda

ko’rsatadigan ilmdir ”
{ t.me/Durus_tv1 }
4
Birinchi - darslik
ٌ ‫ َم ْكت‬, ‫ َهذَا‬, ‫َاب‬
Arab tilida o’ziga biror bir mano anglatgan so’zga “ Kalima “ deyiladi: ‫َب‬ ٌ ‫ِكت‬
Arab tilida kalimalar 1 ta harfdan boshlab toki 7 ta harfgacha bo’ladi. Masalan:
1 ta harfli : ‫ِل‬ UCHUN
2 ta harfli : ‫فِي‬ DA ( ICHIDA )
3 ta harfli : ٌ ‫فَ َر‬

‫س‬ OT
4 ta harfli : ‫د َْفتَ ٌر‬ DAFTAR
5 ta harfli : ‫َج ْعفَ ٌر‬ JA’FAR ( ERKAK ISMI )
6 ta harfli : ‫سفَ ْر َج ٌل‬

َ BEHI
7 ta harfli : ‫ستِ ْع َما ٌل‬

ْ ِ‫إ‬ ISHLASHLIK
Arab tilida kalimalar 3 qismga bo’linadi :
1. Ism 2. Fe’l 3. Harf
ISM : bu o’zida mustaqil managa ega bo’lib, zamondan biriga ham

ٌ َ‫ ( ِكت‬kitob )
dalolat qilmagan kalimadir. Masalan: ‫اب‬
FE’L : bu o’zida mustaqil managa ega bo’lib, zamonga ham dalolat qilgan
kalimadir. Masalan: ‫ب‬ َ َ‫ ( َكت‬yozdi ) ‫ ( يَ ْكتَب‬yozyapti yoki yozadi )
HARF : bu o’zida mustaqil managa ega bo’lmagan, balki ismga yoki fe’lga
qo’shilib mano anglatgan kalimadir. Masalan: ‫ ( في‬da ) ‫ت‬
ِ ‫ ( في البَ ْي‬uyda )
‫ ( َما‬mayapti ) ‫( َما يَ ْنصر‬yordam bermayapti ) .
Amsila kitobi 2 qismga bo’linadi :
1.( Amsilatun muxtalifah ) ٌ‫أَ ْمثِلَةٌ م ْختَ ِلفَة‬ 24 ta siyg’adir.
2.( Amsilatun muttoridah ) ‫أَ ْمثِلَةٌ م َّط ِر َد ٌة‬ har bir fe’lning 14 ta siyg’ada tuslanishligi
Amsilatun muxtalifa so’zining lug’atdagi manosi :” har bir misallar ” degani.
{ t.me/Durus_tv1 }
5
Amsilatun muxtalifa so’zining istilohdagi manosi :
“ Harflari va shakillari boshqa-boshqa bo’lib kelgan siyg’adir “ yani asl bo’lgan
(masdar) ni bir kalimaga olib 24 siyg’aga qo’yishlikdir :
ٌ‫أ َ ْمثِلَةٌ م ْخت َ ِلفَة‬

‫فعل مضارع‬ ‫فعل مضارع‬ ‫مصدر غير‬
‫جحد مستغرق‬ ‫جحد مطلق‬ ‫إسم مفعول‬ ‫إسم فاعل‬ ‫ميم‬ ‫فعل مضارع‬ ‫فعل ماضي‬
ُ ‫ص ْر لَ َّما َي ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫لَ ْم يَ ْن‬ ُ ‫َم ْن‬
‫صور‬ ‫َاصر‬
ِ ‫ن‬ ‫ص ًرا‬
ْ َ‫ن‬ ُ ‫يَ ْن‬
‫ص ُر‬ ‫ص َر‬
َ َ‫ن‬
Hech Yordam Yordam Yordam Yordam Yordam Yordam
yordam bermadi berilgan beruvchi bermoq, beryapti, Berdi
bermadi Yordam Yordam
berishlik beradi
‫نهي حاضر‬ ‫أمر حاضر‬ ‫نهي غائب‬ ‫أمر غائب‬ ‫تأكيد نفي‬ ‫نفي إستقبال‬ ‫نفي حال‬
‫إستقبال‬
ُ ‫الَ ت َ ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫أ ُ ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫الَ يَ ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫ص َر ِليَ ْن‬
‫ص ْر‬ ُ ‫الَ يَ ْن‬
ُ ‫ص ُر لَ ْن يَ ْن‬ ُ ‫َما يَ ْن‬
‫ص ُر‬
Yordam Yordam Yordam Yordam Hech Yordam Yordam
berma! ber ! bermasin! Bersin! yordam bermaydi bermayapti
bermaydi
‫مبالغة إسم‬ ‫إسم منصوب‬ ‫إسم تصغير‬ ‫مصدر بناء‬ ‫مصدر بناء‬ ‫إسم آلت‬ ‫إسم‬
‫فاعل‬ ‫نوع‬ ‫مرة‬ ‫زمان‬ ‫إسم‬
‫مكان‬
‫صار‬
َّ َ‫ن‬ ‫ي‬
ٌّ ‫ص ِر‬
ْ َ‫ن‬ َ ُ‫ن‬
‫صيْر‬ ً‫ص َرة‬
ْ ِ‫ن‬ ً‫ص َرة‬
ْ َ‫ن‬ َ ‫ِم ْن‬
‫صر‬
Yordam
َ ‫َم ْن‬
‫صر‬
Ko’p Kichik Yordam 1 martta Yordam
yordam berishlikka yordam berishlik yordam beruvchi Yordam
beruvchi mansub beruvchi turi (navi ) berishlik asbob berishlik
zamon yoki
makon
{ t.me/Durus_tv1 }
6
‫فعل تعجب‬ ‫فعل تعجب‬ ‫إسم تفضيل‬
‫الثاني‬ ‫األول‬
‫ص ْر ِب ِه‬ ٌ‫صرٌه‬ َ ‫أَ ْن‬
َ ْ‫ص ُر َم ا ٌأ َن‬
Qanday Ajoyib Yordam
ham Yordam beruvchiroq,
ajoyib berdi eng yordam
yordam beruvchi
berdi
24 ta siyg’ani 13 tasi fe’l va 11 tasi ismdir.
11 ta ismdan : 4 tasi masdardir, 4 tasi sifatdir, 3 tasi ismdir.
Amsilatun muxtalifah(har-xil misollar) ga masdardan moziy, muzoriy, ismi foil, ismi

maf’ul, va h.k 24 siyg’a qo’yilanaveradi.
Amsilatun muttoridah( َّ ‫(– ) أَ ْم ِثلَةٌ م‬o’xshash misollar) -harflari va shakillari

ٌ‫ط ِر َدة‬
bir-biriga o’xshovchi siyg’alardir
Fe’llarning amsilatun muttoridasi 14 ta siyg’adir.

Amr hazir 6 ta siyg’adir, Nahiy hazir 6 ta siyg’adir.
Amr g’oib 6 ta siyg’adir, Nahiy g’oib 6 ta siyg’adir.
Ismlarda ham har – xildir:

Ismi foil 10 ta siyg’adir.
Ismi maf’ul 7 ta siyg’adir.
Mimsiz masdar 3 ta siyg’adir.
Ismi zamon-makon, mimlik masdar 3 ta siyg’adir.
Ismi olat 3 ta siyg’adir.
Masdar binai marroh 3 ta siyg’adir.
Masdar binai nav 3 ta siyg’adir.
Ismi tasg’ir 3 ta siyg’adir.
{ t.me/Durus_tv1 }
7
Ismi mansub 6 ta siyg’adir.
Mubolag’ali ismi foil 6 ta siyg’adir.
Ismi tafzil 8 ta siyg’adir.
Amsilatun muttoridah fe’lda 3 qismga b’linadi :
1. G’oib 2. Muxotob 3. Mutakallim
Yo’q inson Tinglovchi So’zlovchi
3 chi shaxs 2 chi shaxs 1 chi shaxs
Jins e’tiboridan 2 qismga bo’linadi :
1. Muannas ( Ayol kishi )
2. Muzakkar ( Erkak kishi )
Adad (kammiyat) e’tiboridan 3 qismga bo’linadi :
1. Mufrad ( Birlik )
2. Tasniya ( Ikkilik )
3. Jam ( Ko’plik )
Fe’llarning muttoridasi 14 siyg’adir:
G’oib uchun 6 ta siyg’a bordir, Muxotob uchun ham 6 ta siyg’a bordir:
1. Mufrad muzakkar g’oib 1. Mufrad muzakkar muxotob
2. Tasniya muzakkar g’oib 2. Tasniya muzakkar muxotob
3. Jam muzakkar g’oib 3. Jam muzakkar muxotob
4. Mufrad muannas g’oib 4. Mufrad muannas muxotob
5. Tasniya muannas g’oib 5. Tasniya muannas muxotob
6. Jam muannas g’oib 6. Jam muannas muxotob
Mutakallim uchun 2 ta siyg’a bordir:
1. Mufrad muzakkar yoki muannas mutakallim (vahdah)

2. Jam muzakkar yoki muannas mutakallim (ma’al g’oib)
{ t.me/Durus_tv1 }
8
‫( أَ ْمثِلَةٌ ( ‪Amsila‬‬
‫م ْخت َ ِلفَة‬ ‫م َّ‬

‫ط ِر َدةٌ‬
‫‪Muxtalifah‬‬ ‫‪Muttoridah‬‬
‫‪14 siyg’a‬‬
‫‪13 ta‬‬ ‫‪11 ta‬‬ ‫‪Fe’l 14‬‬ ‫‪Ism‬‬
‫‪Fe’l‬‬ ‫‪Fe’l‬‬ ‫‪siyg’a‬‬ ‫‪har-xil‬‬
‫ص َر‬
‫نَ َ‬
‫َي ْن ُ‬
‫ص ُر‬
‫لَ ْم يَ ْن ُ‬
‫ص ْر‬
‫لَ َّما يَ ْن ُ‬
‫ص ْر‬ ‫‪Ism‬‬
‫َما يَ ْن ُ‬
‫ص ُر‬ ‫‪3 ta‬‬
‫الَ يَ ْن ُ‬
‫ص ُر‬ ‫‪Sifat‬‬ ‫ِم ْن َ‬
‫صر‬
‫لَ ْن يَ ْن ُ‬
‫ص َر‬ ‫‪Masdar‬‬ ‫‪4 ta‬‬ ‫نُ َ‬
‫صيْر‬
‫ِل َي ْن ُ‬
‫ص ْر‬ ‫‪4 ta‬‬ ‫َاصر‬
‫ن ِ‬
‫ي‬
‫ص ِر ٌّ‬
‫نَ ْ‬
‫الَ يَ ْن ُ‬
‫ص ْر‬ ‫ص ًرا‬
‫نَ ْ‬ ‫َم ْن ُ‬
‫صور‬
‫أ ُ ْن ُ‬
‫ص ْر‬ ‫َم ْن َ‬
‫صر‬ ‫صار‬
‫نَ َّ‬
‫الَ ت َ ْن ُ‬
‫ص ْر‬ ‫ص َرةً‬
‫نَ ْ‬ ‫أَ ْن َ‬
‫ص ُر‬
‫َما أ َ ْن َ‬
‫ص ُرهُ‬ ‫ص َرةً‬
‫نِ ْ‬
‫} ‪{ t.me/Durus_tv1‬‬
‫]‪[t.me/pdfkitoblarim‬‬
‫‪9‬‬
‫ص ْربِ ِه‬
Adad Kayfiyya ( Jins )
Mufrad Jam
Muzakkar Muannas
Tasniya
Fe’l
G’oib Mutakallim
Muxotob
Muzakkar Muannas
Muzakkar yoki Muannas
Muzakkar Muannas
Uyga vazifa.
‫ب‬ َ ‫ ( ذَه‬ketti ) ‫ع ِل َم‬

َ ‫ ( ض ََر‬urdi ) ‫َب‬ َ ( bildi )
bu fe’llarni Amsilatun Muxtalifah
siyg’asida yozing ( ya’ni 24 ta siyg’a xolatida )
{ t.me/Durus_tv1 }
10
Ikkinchi – darslik
Mavzu : Moziyning ma’lum va majhul fe’llari.
FE’L : bu o’zida mustaqil managa ega bo’lib, zamonga ham dalolat qilgan
kalimadir.
FE’L 3 qismga qismlanadi :
1. Moziy – Ish harakatni o’tgan zamanda bajarilganligini anglatgan kalimadir.
2. Muzoriy – Ish harakat hozirgi yoki kelasi zamonda bajarilyotganligini yoki

bajalishligini anglatgan kalimadir.
3. Amr – Tinglovchidan biror bir ish harakatni talab qilishlik uchun aytiladigan
buyruq fe’ldir.
Fe’l
Moziy Amr
َ َ‫ ( َكت‬yozdi )
‫ب‬ ‫ ( أكْت ْب‬yoz! )
Muzoriy
‫ ( يَ ْكتَب‬yozyapti yoki yozadi )
Moziy fe’li – Ish harakatni o’tgan zamanda bajarilganligini anglatgan kalimadir.
Qoidasi : Ish Uch harfli fe’llarda birinchi fa’ulfe’l fathalik ََ dir, ikinchi aynulfe’l –
o’zgaruvchan, uchinchi lamulfe’l doim fathalik ََ dir.
‫فَعَ َل‬ ‫فَ ِع َل‬

‫فَ ُع َل‬
1 chi harf
Lamulfe’l Aynulfe’l Faulfe’l
{ t.me/Durus_tv1 }
11
O’zakda asl harflar ‫ ف ع ل‬harflari bilan ifodalanadi, ya’ni vazn asosida shu
harflar tanlab olingan.
O’zakda( asl ) harflarning birinchi vaznida ‫ ف‬harfi bilan ifodalanganligi uchun

kalimaning ‫ ف‬si, ikinchi vaznida ‫ ع‬harfi bilan ifodalanganligi uchun kalimaning
‫ ع‬ni, uchunchi vaznida ‫ ل‬harfi bilan ifodalanganligi uchun kalimaning ‫ ل‬mi deb
yuritiladi. Masalan: ‫ص َر‬
َ َ‫ن‬
‫ ر‬harfi ‫ ص‬harfi ‫ ن‬harfi

Kalimaning Kalimaning Kalimaning
‫ ل‬midir ‫ ع‬nidir ‫ ف‬sidir
Uyga vazifa.
َ َ‫ َكت‬, ‫ظ َر‬
‫ب‬ َ َ‫ َحف‬, ‫ َد َخ َل‬, ‫ج‬
َ َ‫ ن‬, ‫ظ‬ َ ‫ َخ َر‬, َ‫حَسن‬ shu fe’llarning ‫ ف‬ulfe’l, ‫ ع‬nulfe’l, ‫ل‬
mulfe’llarini taniqlang! ‫ظ‬ َ َ‫ ( َحف‬yodladi ) َ‫( حَسن‬go’zal bo’ldi ) ‫ج‬
َ ‫ ( َخ َر‬chiqdi )
Fe’l bino jihatidan 2 qismga bo’linadi :
1. Ma’lum 2. Majhul
Ish harakat kim tomonidan Ish harakat kim tomonidan
bajarilganligi ma’lum bo’lgan bajarilganligi ma’lum bo’lmagan
fe’ldir. Masalan: fe’ldir. Masalan:
‫ نَص ََر‬yordam berdi ‫ ن ِص َر‬yordam berildi
َ َ ‫ َكت‬yozdi
‫ب‬ ‫ب‬
َ ‫ ك ِت‬yozildi
‫ َد َخ َل‬kirdi ‫ د ِخ َل‬kirildi
‫ َكتَبْت‬yozdim ‫ َكتَبْت‬yozildim
{ t.me/Durus_tv1 }
12
Ma’lum va majhul fe’llarining farqi misollar bilan :
Masalan: “ Darsni ahmad yozganligini bilsangiz “ “ Darsni ahmad yozdi “ deb
aytasiz. Kim yozganligidan habaringiz bo’lmasa “ Dars yozildi “ deb fe’lni butunlay
boshqacha ko’rinishda aytasiz.
Moziy ma’lum fe’lining majhul qilinishligi :
1. Oxiridagi harfdan oldingi harfi kasralik َِ qilinadi.
2. Bundan boshqa harflarning ( ya’ni oxirgi harfdan oldingisidan boshqa harflarning )

barchasi zammalik َ qilinadi.
3. Sokin َْ harflar sokinligicha qoladi.
4. Oxirgi harfning harakati doim fatha ََ bo’ladi, hich o’zgarmaydi.
Masalan: َ َ‫ق‬
‫ط َع‬ kesdi ‫ب‬ َ َ ‫ِإ ْكت‬
َ ‫س‬ kasb qildi
‫ق ِط َع‬ kesildi ‫ب‬

َ ‫س‬
ِ ‫أكْت‬ kasb qilindi
4 4
1 2 1 2
Majhul fe’li o’zbek tilida “ il “ , “ in “ deb fe’lga qo’shiladi:
َ َ ‫ َكت‬yozdi
‫ب‬ ‫ب‬
َ ِ‫ كت‬yozildi
‫ نَص ََر‬yordam berdi ‫ ن ِص َر‬yordam berildi
Moziy fe’liga ma’lum bo’lsin, majhul bo’lsin quyidagi zamirlar yopishadi :
Mutakallim Muannas Muzakkar Muannas Muzakkar Adad

muxotoba muxotob g’oiba g’oib Jins
‫ت‬... ‫ت‬
ِ ... َ‫ت‬... ْ‫ََ ت‬... ََ ... Mufrad
‫نَا‬... ‫ت َما‬... ‫ت َما‬... ‫تَا‬... ‫ََ ا‬... Tasniya
‫نَا‬... َّ‫تن‬... ‫ت ْم‬... ‫َ َن‬...

ْ ‫َوا‬... Jam
{ t.me/Durus_tv1 }
13
Moziy fe’lining ma’lum siyg’asi :
Mutakallim Muannas Muzakkar Muannas Muzakkar Jins
muxotoba muxotob g’oiba g’oib
Adad
‫نَص َْرت‬ ِ ‫نَص َْر‬

‫ت‬ َ‫نَص َْرت‬ ْ‫نَص ََرت‬ ‫نَص ََر‬ Mufrad
Yordam Yordam Yordam Yordam Yordam
berdim berding berding berdi berdi
‫نَص َْرنَا‬ ‫نَص َْرت َما‬ ‫نَص َْرت َما‬ ‫نَص ََرتَا‬ ‫نَص ََرا‬ Tasniya
berdik berdingiz berdingiz berdilar berdilar
Jam
‫نَص َْرنَا‬ َّ‫نَص َْرتن‬ ‫نَص َْرت ْم‬ ‫نَص َْر َن‬ ‫نَصَروا‬
berdik berdingizlar berdingizlar berdilar berdilar
Moziy fe’lining majhul siyg’asi :

Adad
‫ن ِص ْرت‬ ‫ت‬
ِ ‫ن ِص ْر‬ َ‫ن ِص ْرت‬ ْ‫ن ِص َرت‬ ‫ن ِص َر‬ Mufrad
berildim berilding berilding berildi berildi
‫ن ِص ْرنَا‬ ‫ن ِص ْرت َما‬ ‫ن ِص ْرت َما‬ ‫ن ِص َرتَا‬ ‫ن ِص َرا‬ Tasniya

berildik berildingiz berildingiz berildilar berildilar
Jam
‫ن ِص ْرنَا‬ َّ‫ن ِص ْرتن‬ ‫ن ِص ْرت ْم‬ ‫ن ِص ْر َن‬ ‫ن ِصروا‬
berildik berildingizlar berildingizlar berildilar berildilar
{ t.me/Durus_tv1 }
14
Uyga vazifa.
َ َ‫ َكت‬, ‫ظ َر‬
‫ب‬ َ َ‫( ق‬kesdi ) , ‫( ش َِر َب‬ichdi ) shu fe’llarni moziy
َ َ‫( ن‬qaradi ) , ‫ط َع‬
fe’lining ma’lum va majhul muttorida siyg’asini tuslang !
Uchinchi – darslik
Mavzu : Muzoriyning ma’lum va majhul fe’llari.
Muzoriy fe’li lug’atda “ o’xshovchi “ degani.
Istilohda - Ish harakat hozirgi yoki kelasi zamonda bajarilyotganligini yoki

bajalishligini anglatgan kalimadir.
Masalan: ُ ‫َي ْن‬

‫ص ُر‬
1. Yordam beryapti 2. Yordam beradi

( Hozirgi zamon ) ( Kelasi zamon )
Ya’ni : muzoriy fe’li aytilgan zamonda bajarilyotganligini yoki keyin

bajarilishligini anglatadi.
Muzoriy fe’lini yasashlik uchun moziy fe’lining oldiga َ‫_ي_نَ ( أَت َ ْين‬
ْ َ‫) أَ_ت‬
ْ qilinadi,
harflaridan bittasini boshiga keltirib, faulfe’l ( ‫ ) فعل‬daki ‫ ف‬sukun َ
lamulfe’l ( ‫ ) فعل‬daki ‫ ل‬ning harakati zammalik ُُ qilinadi.

Vazn : Baznlanuvchisi :
‫فعل‬ ‫نَص ََر‬
‫يَ ْفعَل‬ ‫أ َ ْفعَل‬ ‫يَ ْنصر‬ ‫نَ ْنصر‬

‫ت َ ْفعَل‬ ‫نَ ْفعَل‬ ‫ت َ ْنصر‬ ‫نَ ْنصر‬
{ t.me/Durus_tv1 }
15
Muzoriy ma’lum fe’lining majhul qilinishligi :
1. Oxiridagi harfdan oldingi harfi fatha ََ qilinadi.
2. Muzoraat harflarining barchasi zammalik َ qilinadi.
3. Sokin َْ harflar sokinligicha qoladi, boshqa harflar o’z harakatida qoladi.
4. Oxirgi harfning harakati doim zammalik َ bo’ladi.
Masalan: َ ‫يَ ْق‬

‫طع‬ kesdi ِ َ ‫يَ ْكت‬
‫سب‬ kasb qildi
َ ‫ي ْق‬
‫طع‬ kesildi ‫سب‬
ِ ‫يكْت‬ kasb qilindi
4 4
1 3 2 1 3 2
Muzoriy fe’lini tuslovchi shaxs qo’shimchalari va muzoraat harflari

quyidagi tartibda qo’shiladi :

Adad
َ ..َ‫أ‬ ‫َي َْن‬...
ِ َ‫ت‬ َ... َ‫ت‬ َ... َ‫ت‬ َ ..‫ي‬
َ Mufrad
َ ..‫َن‬ ‫ََ ا ِن‬.. َ‫ت‬ ‫ََ ا ِن‬.. َ‫ت‬ ‫ََ ا ِن‬.. َ‫ت‬ ‫ََ ا ِن‬..‫ي‬
َ Tasniya
َ ..‫َن‬ ‫َ َن‬..
ْ َ‫ت‬ َ َ.. َ‫ت‬
‫ون‬ ‫َ َن‬..
ْ ‫ي‬ َ َ َ..‫ي‬
‫ون‬ َ Jam
{ t.me/Durus_tv1 }
16
Muzoriy fe’lining ma’lum siyg’asi :
Jins
Mutakallim Muannas Muzakkar Muannas Muzakkar
muxotoba muxotob g’oiba g’oib Adad
‫أَ ْنصر‬ ‫تَ ْنص ِري َْن‬ ‫تَ ْنصر‬ ‫تَ ْنصر‬ ‫يَ ْنصر‬ Mufrad
Yordam beryapman Yordam beryapsan, Yordam beryapsan, Yordam beryapti, Yordam beryapti,
Yordam beraman. yordam berasan. yordam berasan. yordam beradi. yordam beradi.
‫نَ ْنصر‬ ِ ‫تَ ْنص َر‬

‫ان‬ ِ ‫تَ ْنص َر‬
‫ان‬ ِ ‫يَ ْنص َر‬
‫ان‬ Tasniya
Yordam beryapmiz, Yordam beryapsizlar Yordam beryapsizlar Yordam beryapti, Yordam beryapti,
yordam beramiz. Yordam berasizlar. Yordam berasizlar. yordam beradilar. yordam beradilar.
Jam
‫نَ ْنصر‬ ‫تَ ْنص ْر َن‬ َ ‫تَ ْنصر‬
‫ون‬ ‫يَ ْنص ْر َن‬ َ ‫يَ ْنصر‬
‫ون‬
Yordam beryapmiz, Yordam beryapsizlar Yordam beryapsizlar Yordam beryapti, Yordam beryapti,
yordam beramiz. Yordam berasizlar. Yordam berasizlar. yordam beradilar. yordam beradilar.
Moziy fe’lining majhul siyg’asi :

Jins
Mufrad
‫أ ْنصَر‬ ‫ت ْنص َِري َْن‬ ‫ت ْنصَر‬ ‫ت ْنصَر‬ ‫ي ْنصَر‬
Yordam berilyapman Yordam berilyapsan, Yordam berilyapsan, Yordam berilyapti, Yordam berilyapti,
Yordam berilaman. yordam berilasan. yordam berilasan. yordam beriladi. yordam beriladi.
Tasniya
‫ن ْنصَر‬ ِ ‫ت ْنص ََر‬
‫ان‬ ِ ‫ت ْنص ََر‬
‫ان‬ ‫ان‬ َ ‫ي ْن‬
ِ ‫ص َر‬
Yordam berilyapmiz, Yordam berilyapsizla Yordam berilyapsizla Yordam berilyapti, Yordam berilyapti,
yordam berilamiz. Yordam beriladilar. Yordam berilasizlar. Yordam beriladilar. yordam beriladilar.
Jam
‫ن ْنصَر‬ ‫ت ْنص َْر َن‬ َ ‫ت ْنصَر‬
‫ون‬ ‫ي ْنص َْر َن‬ َ ‫ي ْنصَر‬
‫ون‬
Yordam berilyapmiz, Yordam berilyapsizla Yordam berilyapsizla Yordam berilyapti, Yordam berilyapti,
yordam berilamiz. Yordam beriladilar. Yordam beriladilar. yordam beriladilar. Yordam beriladilar.
{ t.me/Durus_tv1 }
17
Tortinchi – darslik
1. Mavzu : Masdardir .
Masdar lug’atda “ Bir narsaning chiqishlik yeri “ degani.
Istilohda – Uch zamandan biriga bog’liq bo’lmasdan bir ish yoki harakatni
ko’rsatgan kalimadir.
O’zbek tilida “ ish “ va “ moq “ manosida :
‫ص ًرا‬
ْ َ‫ن‬ Yordam bermoq , yordam berishlik .
Masdar
Mimsiz masdar Mimlilk masdar Ta ‫ ة‬lik masdar
ْ َ‫ ن‬, ‫ب‬
‫ص ٌر‬ ٌ ْ‫َكت‬ َ ‫َم ْن‬
‫ص ٌر‬ ً‫ نِص َْرة‬, ً‫نَص َْرة‬
Masdarlarning amsilatun muttoridasi amsila kitobimizda 3 siyg’a bo’lib keladi.

Faqat masdarlardan adad ( son ) va navi qasd qilinmaguncha tasniya
yozilmaydi.
Mimsiz masdarlarni yodlashlik orqalik bilamiz. Chunki u samoiydir.
Mimsiz masdarning amsilatun muttorida siyg’asi :
Jam Tasniya Mufrad
ٌ‫نَص َْرات‬ ِ ‫نَص َْر‬

‫ان‬ ْ َ‫ن‬
‫ص ٌر‬
Arabchada masdarning majhul siyg’asi yo’qdir. Faqat ma’lum yoki majhul
{ t.me/Durus_tv1 }
18
bo’lganligi masdar bilan barobar bo’lgan fe’ldan bilinadi. Agar masdar barobar
bo’lgan fe’l ma’lum bo’lsa masdar ham ma’lum bo’ladi. Agar fe’l majhul bo’lsa
masdar ham majhul bo’ladi. Masalan:
‫َب زَ يْد َكتْبًا‬

َ ‫ َكت‬Zayd yozishlikda yozdi.
‫ب زَ يْد َكتْبًا‬
َ ‫ كُ ِت‬Zayd yozishlikda yozildi.
Mimlik masdar va “ Ta ‫ “ ة‬lik masdarlar keyingi darslarda keladi.
2. Mavzu : Ismi foildir.

Ismi foil ma’lum fe’ldan olinib, bir ishni qilganligini ko’rsatgan kalimaga ismi
foil deyiladi. ٌ‫َاصر‬
ِ ‫ ( ن‬Yordam beruvchi ) ٌ‫( كَاتِب‬yozuvchi )
Uch harfli ( sulosiy mujarrad ) fe’llarni ismi foili ‫ع ٌل‬ ِ ‫ فَا‬vaznida bo’ladi. Ismi foil
qiyosiydir. ( ya’ni sarf olimlarining ittifoqi bilan bir qoidaga bog’langandirlar )
Ismi foilning muttorida siyg’asi :
Jins
Jam
Jam salim Tasniya Mufrad
taksir Adad
‫ار‬
ٌ ‫ص‬َّ ‫ن‬ ‫ون‬ ِ َ‫ن‬
َ ‫اصر‬ ‫ان‬ ِ َ‫ن‬
ِ ‫اص َر‬ ِ َ‫ن‬
‫اص ٌر‬ Muzakkar
Yordam Yordam Yordam
beruvchilar beruvchilar beruvchi
‫ص ٌر‬
َّ ‫ن‬
ِ َ‫ن‬
ٌ‫اص َرات‬ ِ َ‫ن‬
‫اص َرتَان‬ ٌ‫اص َرة‬
ِ َ‫ن‬ Muannas
‫نَص ََرة‬ Yordam Yordam Yordam
beruvchilar beruvchilar beruvchi
‫نَ َوا ِصر‬
Jam salim bilan jam taksir ma’nolari aynidir. ( ya’ni bir – xildir )
{ t.me/Durus_tv1 }
19
! Eslatma.
1. Ismi foil- “ Ish - harakatni qiluvchi “ ma’nosidagi maxsus yasalgan
kalimadir. O’zbekchada “ uvchi “ va “ gan “ qo’shimchalari qo’shiladi :
Masalan:
Yozuvchi o’quvchi olgan
‫ِب‬
ٌ ‫كَات‬ ٌ ‫قَا ِر‬
‫ئ‬ ٌ‫آخِ ذ‬
ِ ‫ فَا‬vaznida bo’ladi.
Ya’ni : yuqorida aytilganidek ‫ع ٌل‬
2. Qiluvchi o’z harakati va irodasi bilan bajaradigan fe’llardan ismi foil

yasaladi. Ish - harakatning vujudga kelishida manba bo’lgan narsa uni
o’z qasdi bilan paydo qilmasa, balki ish – harakat unda paydo bo’ladigan
va unga davom qiladigan bir xolatdan iborat bo’lsa, bunday fe’ldan ismi
foil yasashlik mumkin emas. Masalan:
َ ِ‫ – عَط‬chanqadi fe’lidan ‫ش‬
‫ش‬ ٌ ‫َاط‬
ِ ‫ ع‬ismi foil yasalmaydi. Bu kabi bir xolat
yoki tabiy sifatlarga dalolat qiluvchi fe’llardan sifati mushabbaha
yasaladi.
Sifati mushabbaha umumiy bir vaznda kelgan emas. Shuning uchun har-
bir fe’lning sifati mushabbahasi shu fe’l masdari bilan birga alohida
lug’at kabi yodda saqlanadi. Masalan:
ٌ ‫ح يَ ْف َرح فَ ْر ًحا فَه َو فَ ِار‬
‫ح‬ َ ‫فَ ِر‬
ِ ‫سنًا فَه َو حَا‬
ٌ‫سن‬ َ ‫حَسنَ يَحْ سن َح‬
Ismi foil va sifati mushabbahaning farqi :
Ismi foil Sifati mushabbaha
1. Lozim va muta’addiy fe’lda keladi. 1. Lozim ma’lum fe’lda keladi.
َ ‫( ذَ َه‬ketuvchi) ‫ِب‬
(ketti) ‫ب‬ ٌ ‫ذَاه‬ ٌ‫ح َِزين‬ َ‫ح َِزن‬
(ochdi) ‫( فَت َ َح‬ochuvchi) ‫فَا ِت ٌح‬ (mahzun) (mahzun bo’ldi)
{ t.me/Durus_tv1 }
20
2. Uch harfli (sulosiy) fe’llardan va 2. Faqatgina sulosiydan yasaladi.
uch harfdan boshqa (g’oyru sulosiy) ( ya’ni 3 harfli fe’ldan ) Masalan:
fe’llardan ham yasaladi. Masalan:
(Ochdi) ‫( فَت َ َح‬Ochuvchi) ‫فَاتِ ٌح‬ (Qorni to’q bo’ldi) ‫ش َب َع‬

َ (To’q) ‫ش ْبعَان‬
َ
(Ochirdi) ‫( أَ ْفت َ َح‬Ochiruvchi) ‫م ْفتِ ٌح‬ ( Kasal bo’ldi) َ‫ ( َم َرض‬Kasal) ٌ‫َم ِريض‬
3. Ismi foilda qiyosiy qonun bor. 3. Sifati mushabbaha umumiy bir vazda
Ya’ni belgilangan vazn : kelgan emas. Shuning uchun har bir fe’l-
3 harfli (sulosiy) fe’llarda : ‫فَا ِع ٌل‬ ning sifati mushabbahasi shu fe’l
3 harfli bo’lmagan fe’llar ham bor. masdari bilan birga alohida lug’at kabi
Buning ismi foili haqida maqsud ki - yodda saqlanadi.
tobimizda tanishamiz. ( CHarchoq) ٌ ‫تَع‬

‫ِب‬ ( Baxil) ‫بَخِ ي ٌل‬
( Kir ) ‫س ٌخ‬
ِ ‫َو‬ ( Pok) َ
‫طاه ٌِر‬
! Qo’shimcha darslik :
Lozim va muta’addiy fe’l
Bir xolat yoki ish – harakat bajaruvchsida paydo bo’lib, boshqa narsaga ta’sir
qilmasa, qiluvchining o’zidagina sodir bo’lsa – lozim fe’li deyiladi. (o’timsiz fe’l)
َ ‫ ( ذَ َه‬zayd ketti ) degan jumaladagi ( ketti ) fe’li zaydda paydo

Masalan: ‫ب َز ْي ٌد‬
bo’lib, boshqasiga o’tmaydigan fe’ldir. Masalan : ‫ح ِزنَ َز ْي ٌد‬
َ ( zayd mahzun bo’ldi )
Agar bajaruvchidan sodir bo’lgan ishning asari boshqa narsada ko’rinsa, fe’l
bo’lak narsaga ta’sir qilsa muta’addiy fe’l deyiladi.
َ ‫ ( فَتَ َح َز ْي ٌد الب‬zayd eshikni ochdi ) degan jumaladagi ( ochishlik )

Masalan : ‫َاب‬
ishi zaydda paydo bo’lib, bizga ( eshikda ) ko’rinadi. Ochishlik ishini vujudga
keltirishlik uchun ochuvchi zarur bo’lgani ka’bi, ochiladigan narsasiz ham bu
{ t.me/Durus_tv1 }
21
ishni tasavvur qilib bo’lmaydi. “ Zayd ochdi” deyilganida, “ nimani ochdi ekan
َ ‫ الب‬eshikni yoki ‫ النَّافِذَة‬derazani deb
“ degan savol tug’iladi va bundan song ‫َاب‬
aytsa kerak deb kutamiz.
Fe’lni lozim yoki muta’addiy ekanligini qanday bilamiz ?
Fe’lning lozim ( o’timsiz ) yoki muta’addiy ( o’timli ) bo’lganligi ma’nosidan

bilinadi. Lozim fe’lidan keyin “ kim ” yoki “ nima ” degan sovol tug’iladi.
Muta’addiy fe’lidan keyin esa kim tarafidan bajarilganligi aytiladi va “ kimni ”
yoki “ nimani “ degan sovol sorashlikga majbur bo’lib qolamiz.
Uyga vazifa.
Quyidagi fe’llarni lozim va muta’addiyga ayrib ikki ustun qilib yozing !
1. Mashq.
‫ش‬
َ ِ‫ ( عَط‬i ) – chanqadi, ‫ش َب َع‬
َ ( a ) – qorni to’q bo’ldi.
َ ‫ ( َخ َر‬u ) – chiqdi,
‫ج‬ َ‫ ( َم َرض‬a ) – kasal bo’ldi.
‫ ( فَت َ َح‬a ) – ochdi, َ ‫ ( ت َ ِع‬a ) – charchadi.

‫ب‬
‫ب‬
َ ‫ ( ض ََر‬i ) – urdi, ‫ِب‬
َ ‫ ( َحس‬a ) – hisobladi, ... deb o’yladi.
َ ‫ ( ذَ َه‬a ) – ketti,
‫ب‬ ‫ ( نَص ََر‬u ) – yordam berdi.
‫ع ِل َم‬
َ ( a ) – bildi, َ َ ‫ ( َكت‬u ) – yozdi.
‫ب‬
‫ ( نَ ِع َم‬a ) – ne’matlik bo’ldi, َ ‫ ( فَ ِر‬a ) – hursand bo’ldi.

‫ح‬
َ‫ ( حَسن‬u ) – chiroyli bo’ldi, َ‫ ( ح َِزن‬a ) – mahzun bo’ldi.
‫ ( َو ِج َل‬i ) – titradi, َ َ‫ ( َجل‬i ) – o’tirdi.

‫س‬
َ‫ ( أ َ َخذ‬u ) – oldi, ‫ ( بَخِ َل‬a ) – baxil bo’ldi.
َ ‫ ( قَ َرأ‬a ) – o’qidi, َ ( u ) – pok bo’ldi.
‫طه َر‬
( a ) – ( u ) – ( i ) kabi ichidagi harflar muzoriy fe’lining ‫ ع‬nining harakatidir.
‫َي ْفعل‬ ‫ ( َخ َر َج‬u ) ‫ي َْخرج‬

{ t.me/Durus_tv1 }
22
3. Mavzu : Ismi maf’ul
Ismi maf’ul – ustiga ish-harakat tushgan narsani ifodalashlik uchun
masdardan yasalgan kalimadir. Masalan :
‫وب‬
ٌ ‫ ( َمكْت‬yozilgan ) ٌ ‫ ( َم ْقر‬o’qilgan )
‫وئ‬ ٌ ‫ ( َم ْنص‬yordam berilgan )
‫ور‬
Yasalishi :
Ismi maf’ul muta’addiy fe’lining majhulidan yasaladi. Ismi maf’ul 3 harfli
( sulosiy mujarrad ) fe’llarda quyidagi vaznda ‫ َم ْفعو ٌل‬vaznida bo’ladi.
Ismi maf’ul muttorida siyg’asi :
‫ – نَص ََر‬Yordam berdi Jins

Jam salim Tasniya Mufrad
‫ – ن ِص َر‬yordam berildi Adad
ٌ ‫ – َم ْنص‬yordam berilgan
‫ور‬
َ ‫َم ْنصور‬
‫ون‬ ِ ‫َم ْنصو َر‬
‫ان‬ ‫َم ْنصو ٌر‬ Muzakkar
Jam Yordam Yordam Yordam
taksir berilganlar berilganlar berilgan
ِ َ‫َمن‬
‫اصر‬ َ ‫َم ْنص‬
ٌ‫ورات‬ َ ‫َم ْنص‬
‫ورتَان‬ ٌ‫ورة‬
َ ‫َم ْنص‬ Muannas
Yordam Yordam Yordam Yordam
berilganlar berilganlar berilganlar berilgan
! Eslatma.
“ Ismi maf’ul muta’addiy fe’lining majhulidan yasaladi ” dedik. Chunki
lozim fe’llar qiluvchidan boshqaga ta’sir qilmaydigan, biror narsa ustiga
tushmaydi – gan harakatga dalolat qiladi. Lozim fe’llar biror ko’makchi harf
yordamida mu – ta’addiyga aylanadi. Shu qoida bo’yicha muta’addiy bo’lgan
lozim fe’llardan ismi maf’ul yasalishligi mumkin.
َ ‫ – ذَ َه‬ketti
‫ب‬ ‫ب‬
َ ‫ – ذ ِه‬ketkizildi ٌ ‫ – َم ْذهو‬ketkizilgan
‫ب‬
{ t.me/Durus_tv1 }
23
ٌ ‫َم ْذهو‬
‫ب ِب ِه ْم‬ ٌ ‫َم ْذهو‬
‫ب ِب ِه َما‬ ٌ ‫َم ْذهو‬
‫ب ِب ِه‬
ٌ ‫َم ْذهو‬
ًّ‫ب بِ ِهن‬ ٌ ‫َم ْذهو‬
‫ب بِ ِه َما‬ ٌ ‫َم ْذهو‬
‫ب بِهَا‬
‫ – نَا َم َز ْي ٌد‬Zayd uxladi, \ ‫س ِري ِْر‬

َّ ‫علَى ال‬
َ ‫ َمنو ٌم‬- kravat ustida uxlatilgan. Bu 1- uslubdir !!
ٌ ‫ فَ ِع ْي‬vaznida ham keladi.

2- uslub : Lozim fe’llarning maf’uli ‫ل‬
‫ عَظ َم‬- buyuk bo’ldi ‫ عَظِ ي ٌم‬- buyuk qilingan, ulug’.
Uyga vazifa.
1. mashqda berilgan fe’llardan ismi foil va ismi maf’ul yasang
va tarjimasi bilan yozing !
2. Mashq. Namuna : ‫ش‬

َ ِ‫ – عَط‬chanqadi.
‫ع ْطشَان‬
َ – sifati mashabbaha bo’ladi ismi foil o’rniga ‫وش ِب ِه‬
ٌ ‫ – َمعْط‬chanqatgan.
‫ب‬
َ ‫ – ض ََر‬urdi, ‫ – ض َِار ٌب‬uruvchi, ( ismi foil ) ‫وب‬ ْ ‫– َم‬urilgan. ( ismi maf’ul )
ٌ ‫ضر‬
3. Mashq.
1. mashqda berilgan fe’llarni lozimini topib muta’addiyga aylantirib yozing !
! Eslatma.
Lozim fe’lini muta’addiy qilishlik uchun‫ب‬ِ ko’makchi harfini olib kelamiz ‫ه‬
(g’oib ) zamiri bilan birga shunda ‫ بِه‬bo’ladi. Bu ‫ بِه‬kalimasi ham tilga og’ir
kelganligi uchun ‫ بِ ِه‬deb o’qiladi. Masalan :
َ ‫ – ذَ َه‬ketti
‫ب‬ َ ‫ – ذَ َه‬ketkizdi.
‫ب بِ ِه‬
4. Mashq.
1.mashqda berilgan fe’llarning lozim fe’llarini moziy, (ma’lum va
majhuli) muzoriy, (ma’lum va majhuli) masdar, ismi foil, ismi
maf’ul siyg’asini yozing !! Namuna :
{ t.me/Durus_tv1 }
24
Ismi maf’ul Sifati mu- Ismi foil Masdar Muzoriy Moziy
shabbaha Majhul Ma’lum Majhul Ma’lum
ٌ ‫َم ْذه‬
‫وب بِ ِه‬ ‫ت‬
- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- ----
ٌ ‫ذَاه‬
‫ِب‬ ‫ِذ َهابًا‬ ‫يَ ْذهِب بِ ِه‬ ‫يَ ْذهَب‬ ‫ب بِ ِه‬
َ ‫ذ ِه‬ َ ‫ذَ َه‬
‫ب‬
Sxema
Muta’addiy va lozim fe’lining ismi foil va ismi maf’uli .
Fe’llar qurilishlik jihatidan ( bino jihatidan ) lozim bo’ladi,yoki muta’addiy bo’ladi.
{ t.me/Durus_tv1 }
25
Muta’addiy lozim
3 harflik fe’l 3 harflik fe’l sulosiy mujarrad
Ismi foil Ismi maf’ul Ismi foil Ismi maf’ul

Lozim fe’llardan
Qiluvchi (bajaruvchi) o’z ismi maf’ul yasal
harakati va o’z irodasi maydi. Yasash lik
‫فَا ِع ٌل‬ ‫َم ْفعو ٌل‬

bilan bajaradigan fe’llar uchun esa
dan ismi foil yasaladi :
1 – usluli
‫ فَا ِع ٌل‬- vaznidan yasaladi. Jar ( ko’makchi )
‫فَا ِت ٌح‬ ٌ ‫َم ْفتو‬
‫ح‬ ‫ِب‬ٌ ‫ ذَاه‬- ketuvchi. harflarini olib
‫ج‬ٌ ‫ َخ ِار‬- chiquvchi. kelamiz.
ِ َ‫ن‬
‫اص ٌر‬ ‫َم ْنصو ٌر‬ Agar bajaruvchi o’z
harakati va o’z irodasi 2 – usluli
bilan qilmasa, balki o’zi ‫ فَ ِع ْي ٌل‬vaznidagi
ٌ‫حَافِظ‬ ٌ‫َمحْ فوظ‬ da paydo bo’lsa va davo ismi maf’ullar
miy bo’lsa bu fe’llardan ham bor.
ismi foil emas, balki sifa
ti mushabbaha yasaladi. ٌ ‫َم ْذه‬
‫وب بِ ِه‬
Va sifati mushabbahani Uni ketkizgan .
vazni yo’q, balki yodlash
lik bilan bilamiz : ‫عَظِ ي ٌم‬
buyuk qilingan,
ٌ‫طاه ٌِر \ َم ِريض‬ َ ulug’.
ٌ ‫ش ْب َعان \ تَع‬
‫ِب‬ َ
Beshinchi – darslik
1. Mavzu : Muzoriy fe’lida 3 xolat bor .
{ t.me/Durus_tv1 }
26
Muzoriy fe’lining oxirgi harfining o’zi yoki harakatlari o’zgarishligiga ko’ra
3 xolatga bo’ladi.
1. Rof holati. 2. Nasb holati. 3. Jazm holati.
Bu o’zgarishliklarning har - birining o’z o’rni bordir. Agar ular boshqa

o’ringa tushsa xato sanaladi. Xatoga yo’l qo’ymaslik uchun, biz fe’larni
qaysi o’rinda rof , nasb va jazm bo’lishligini bilishligimiz lozim bo’ladi.
Rof holati :
Muzoriy fe’lining oldiga nasb va jazm qiluvchi harflar kelmasa, albatta rof
holatida bo’ladi. Shuningdek, bo’lishsizlik alomati ٌ‫ٌٌ َما‬va ‫ َل‬harflari bilan
kelganida ham muzoriy fe’li rof holatida bo’ladi. Masalan :
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, yoki yordam beradi.
‫ َما يَ ْنصر‬- Yordam bermayapti. ‫ ََل يَ ْنصر‬- Yordam bermaydi.

ٌ‫ٌٌ َما‬va ‫ َل‬bo’lishsizlik fe’lini kelgusi darslarimizning muttorida siyg’asida
aytib o’tamiz in sha Alloh !!
Muzoriy fe’lining rof ko’rinishi 3 xil bo’ladi :
1. Mufrad ( g’oib g’oiba mz, mn birlik va muxotob mz birlik )

mutakallimning rof alomati zammalik َ bo’ladi.
‫أَ ْنصر‬
Mufrad mutakallim
‫تَ ْنصر‬ ‫تَ ْنصر‬ ‫يَ ْنصر‬

Yordam beryapman
yordam beraman
Mufrad muxotob mz Mufrad g’oiba mn Mufrad g’oib mz

Yordam berilyapsan, Yordam beryapti, Yordam beryapti,
yordam berilasan yordam beradi yordam beradi
‫نَ ْنصر‬
Ko’plik mutakallim
Yordam beryapmiz,
yordam beramiz
{ t.me/Durus_tv1 }
27
2. Muzoriy fe’lining tasniyasi 4 ta, va jami 2 ta va muxotob mn
birligida rof alomati e’rob nuni bo’ladi. (‫)ن‬
ِ ‫تَ ْنص َر‬

‫ان‬
Tasniya muxotoba mn Tasniya muxotob mz Tasniya g’oiba mn Tasniya g’oib mz
Yordam berilsizlar, Yordam bersizlar, Yordam beryapti, Yordam beryapti,
Yordam beriladilar Yordam beradilar yordam beradilar yordam beradilar
َ ‫تَ ْنصر‬
‫ون‬ َ ‫يَ ْنصر‬
‫ون‬ ‫تَ ْنص ِري َْن‬
Jam muxotob mz Jam g’oib mz Mufrad muxotoba mn
Yordam berilsizlar, Yordam beryapti, Yordam berilyapsan,
Yordam beriladilar yordam beradilar yordam berilasan
Yuqoridagi 5 ta fe’llar “ AF’ALUL XOMSA “ deb ataladi :
1. Tasniya g’oib va g’oiba ِ ‫يَ ْنص َر‬

‫ان‬
2. Tasniya muxotob va muxotoba ِ ‫تَ ْنص َر‬
‫ان‬
3. Jam muzakkar g’oib َ ‫يَ ْنصر‬
‫ون‬
4. Jam muzakkar muxotob َ ‫تَ ْنصر‬
‫ون‬
5. Mufrad muannas muxotoba ‫تَ ْنص ِري َْن‬
3. G’oiba mn va muxotoba mn ni jamining rof alomati yo’q, lekin

doim muannaslik nuni turadi. Nasb va jazm ham shundaydir.
‫\ تَ ْنص ْر َن‬ ‫يَ ْنص ْر َن‬
! Eslatma.
Agar muzoriy fe’lining oxirgi harfi illatlik harf bo’lsa ( ya’ni ‫)يوا‬ buning rof
{ t.me/Durus_tv1 }
28
alomati zamma َ taqdirida bo’ladi. Masalan : ‫يَ ْفعَل‬
‫ي‬ ‫و‬ ‫ا‬
‫يَدْعو‬ ‫يَ ْر ِمى‬ ‫يَ ْغزو‬
‫يَدْعو‬ ‫يَ ْر ِمى‬ ‫يَ ْغزو‬
Nasb holati :
Muzoriy fe’lining oldiga nasb qiluvchi harflar kelsa, muzoriy fe’lining oxirgi
harfining harakati nasbaga ََ o’zgaradi.
Muzoriy fe’lining nasb qiluvchi ‫ لَ ْن‬harfi bor. Bundan boshqa harflar ham bor,
bu haqida nahu kitobimizda o’tamiz in sha Alloh !
‫ لَ ْن يَ ْنص َر‬- hech yordam bermaydi.

mutakallimning nasb alomati fathalik ََ bo’ladi.
‫لَ ْن أَ ْنص َر‬

Mufrad mutakallim
Hech yordam
bermayman.
‫لَ ْن تَ ْنص َر‬ ‫لَ ْن تَ ْنص َر‬ ‫لَ ْن يَ ْنص َر‬
‫لَ ْن نَ ْنص َر‬ Mufrad muxotob mz
Hech yordam
Mufrad g’oiba mn
Hech yordam
Mufrad g’oib mz
Hech yordam
Ko’plik mutakallim bermaysan. bermaydi. bermaydi.
Hech yordam
bermaymiz.
{ t.me/Durus_tv1 }
29
2. Af’alul xomsani nasb qilishlik ‫ ن‬ni hazf qilishlik bilan bo’ladi:
‫لَ ْن تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْن تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْن تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْن َي ْنص َرا‬
Hech yordam Hech yordam Hech yordam Hech yordam
bermaysizlar. bermaysizlar. bermaydilar. bermaydilar.
‫لَ ْن تَ ْنصرو‬ ‫لَ ْن يَ ْنصرو‬ ْ ‫لَ ْن تَ ْنص ِر‬

‫ي‬
Hech yordam Hech yordam Hech yordam
bermaysizlar. bermaydilar. bermaysan.
Hazf qilishlik degani : Tushirib qoldirishlik deganidir.
ِ ‫لَ ْن تَ ْنص َر‬

‫ان‬ َ ‫لَ ْن تَ ْنصر‬
‫ون‬ ‫لَ ْن تَ ْنص ِري َْن‬
3. G’oiba mn va muxotoba mn ni jamining nasb alomati yo’q,

lekin doim muannaslik nuni turadi.
‫\ لَ ْن تَ ْنص ْر َن‬ ‫لَ ْن يَ ْنص ْر َن‬
Jazm holati :
Muzoriy fe’lining oldiga jazm qiluvchi harflar kelsa, muzoriy fe’lining oxirgi
harfining harakati jazmga ُْ o’zgaradi.
‫ لَ ْم يَ ْنص ْر‬- Yordam bermaydi.

mutakallimning Jazm alomati sukunlik ُْ bo’ladi.
{ t.me/Durus_tv1 }
30
‫لَ ْم أَ ْنص ْر‬
Mufrad mutakallim
Yordam bermadim.
‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم يَ ْنص ْر‬
‫لَ ْم نَ ْنص ْر‬ Mufrad muxotob mz Mufrad g’oiba mn Mufrad g’oib mz
Ko’plik mutakallim Yordam bermading. Yordam bermadi. Yordam bermadi.
Yordam bermadik.
1. Af’alul xomsani jazm qilishlik ‫ ن‬ni hazf qilishlik bilan bo’ladi:
‫لَ ْم تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْم تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْم تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْم يَ ْنص َرا‬
Yordam bermadingizlar Yordam bermadingizlar. Yordam bermadilar. Yordam bermadilar.
‫لَ ْم تَ ْنصرو‬ ‫لَ ْم يَ ْنصرو‬ ْ ‫لَ ْم تَ ْنص ِر‬

‫ي‬
Yordam bermadingizlar. Yordam bermadilar. Yordam bermaysan.
Jazm qilishlik jarayoni :
‫لَ ْم يَ ْنص َرا‬ ِ ‫لَ ْم يَ ْنص َر‬

‫ان‬
‫لَ ْم يَ ْنصرو‬ َ ‫لَ ْم يَ ْنصر‬
‫ون‬ َ ‫يَ ْنصر‬
‫ون‬
2. G’oiba mn va muxotoba mn ni jamining jazm alomati yo’q,

lekin doim muannaslik nuni turadi.
‫\ لَ ْم تَ ْنص ْر َن‬ ‫لَ ْم يَ ْنص ْر َن‬
! Eslatma.
{ t.me/Durus_tv1 }
31
Agar muzoriy fe’lining oxirgi harfi illatlik harf bo’lsa ( ya’ni ‫) ي و ا‬
illatli harf hazf qilinadi. Masalan : ‫َي ْف َعل‬

‫ي‬ ‫و‬ ‫ا‬
‫لَ ْم يَ ْر ِم‬ ‫لَ ْم يَ ْر ِمى‬ ‫يَ ْر ِمى‬

‫لَ ْم َيدْع‬ ‫لَ ْم َيدْعو‬ ‫َيدْعو‬
Oltinchi – darslik
1. Mavzu : Jahd Mutloq.

Jahd mutloq lug’atda “ Mutloq nafiy “ degani.
Istilohda – O’tgan zamanning to’liq qismida yoki bir qismida bajarilmaganligini

bildiruvchi fe’ldir.
Jahd mutloq lafz jihatidan muzoriy , ma’no jihatidan moziydir.
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi ‫ – لَ ْم يَ ْنص ْر‬Yordam bermadi.
Muzoriy Moziy
‫ َل ْم‬harfi muzoriy fe’liga kirib, ma’noda va lafzda muzoriyni o’zgartiradi. Va ‫لَ ْم‬
harfi o’zgartirganligi uchun “ Qalb harfi “ deb ataladi.
Ma’noda ( ya’ni aqlan ) o’zgarishligi : Musbat bo’lgan muzoriy fe’lining

ma’nosini manfiy moziy fe’liga aylantiradi.
Lafzda ( ya’ni talaffuzda ) o’zgarishligi : ‫ لَ ْم‬harfi muzoriy fe’lini jazm qiladi :
{ t.me/Durus_tv1 }
32
Ya’ni :
1. Mufradul xomsani oxiri sukun qilinadi.

Mufrad mutakallim
Yordam bermadim.
‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم يَ ْنص ْر‬

‫لَ ْم نَ ْنص ْر‬ Mufrad muxotob mz Mufrad g’oiba mn Mufrad g’oib mz
Ko’plik mutakallim Yordam bermading. Yordam bermadi. Yordam bermadi.
Yordam bermadik.
Mufradul- xomsa bu besh fe’lning nunsiz xolda kelishligidir.
2. Af’alul xomsa nunlarini hazf ( tushurib qoldirishlik ) qilinadi.

3. Jam muannaslar o’zgarmaydi.
Jahd mutloq fe’lining ma’lum siyg’asi :
Jins
‫لَ ْم أَ ْنص ْر‬ ْ ‫لَ ْم تَ ْنص ِر‬

‫ي‬ ‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم َي ْنص ْر‬ Mufrad
Yordam bermadim. Yordam bermading. Yordam bermading. Yordam bermadi. Yordam bermadi.
‫لَ ْم نَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْم تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْم تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْم يَ ْنص َرا‬ Tasniya
Yordam bermadik. Yordam Yordam Yordam Yordam
bermadingizlar. bermadingizlar. bermadilar. bermadilar.
Jam
‫لَ ْم نَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم تَ ْنص ْر َن‬ ‫لَ ْم تَ ْنصرو‬ ‫لَ ْم يَ ْنص ْر َن‬ ‫لَ ْم يَ ْنصرو‬
Yordam bermadik. Yordam Yordam Yordam Yordam
bermadingizlar. bermadingizlar. bermadilar. bermadilar.
{ t.me/Durus_tv1 }
33
Jahd mutloq fe’lining majhul siyg’asi :
Jins
Mufrad
‫لَ ْم أ ْنص َْر‬ ْ ‫لَ ْم ت ْنص َِر‬
‫ي‬ ‫لَ ْم ت ْنص َْر‬ ‫لَ ْم ت ْنص َْر‬ ‫لَ ْم ي ْنص َْر‬
Yordam berilmadim. Yordam berilmading Yordam berilmading Yordam berilmadi. Yordam berilmadi.
Tasniya
‫لَ ْم ن ْنص َْر‬ ‫لَ ْم ت ْنص ََرا‬ ‫لَ ْم ت ْنص ََرا‬ ‫لَ ْم ت ْنص ََرا‬ َ ‫لَ ْم ي ْن‬
‫ص َرا‬
Yordam berilmadik. Yordam Yordam Yordam Yordam
berilmadingizlar. berilmadingizlar. berilmadilar. berilmadilar.
Jam
‫لَ ْم ن ْنص َْر‬ ‫لَ ْم ت ْنص َْر َن‬ ‫لَ ْم ت ْنصَرو‬ ‫لَ ْم ي ْنص َْر َن‬ ‫لَ ْم ي ْنصَرو‬
Yordam berilmadik. Yordam Yordam Yordam Yordam
berilmadingizlar. berilmadingizlar. berilmadilar. berilmadilar.
2. Mavzu : Jahd Mustag’roq .

Jahd mustag’roq lug’atda “ Chuqurlashtirilgan nafiy “ degani.
Istilohda – O’tgan zamanda umuman qilamaganligini ammo uning bajarilihligini

kutayotganligini bildiruvchi fe’ldir.
‫ – لَ َّما ي ْنص َْر‬Hech yordam bermadi. ( balki endi yordam berishligi mumkin )
Jahd Mustag’roq ham lafz ( aytilishlik ) jihatidan muzoriy fe’li, ma’no ( aql )
jihatidan moziy fe’lidir.
‫ َي ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi ‫ – لَ َّما َي ْنص ْر‬Hech yordam bermadi.
Muzoriy Moziy
‫ لَ َّما‬harfi muzoriy fe’liga kirib, ma’noda va lafzda muzoriyni o’zgartiradi. Va

o’zgaritirganligi uchun “ Qalb harfi “ ‫ب‬ ٍ ‫ “ ح َْرف قَ ْل‬deb ataladi.
{ t.me/Durus_tv1 }
34
Ma’noda ( ya’ni aqlan ) o’zgarishligi : Musbat ( bo’lishlilik ) bo’lgan muzoriy
fe’lining ma’nosini manfiy moziy fe’liga aylantiradi.
Musbat o’zbek tilida “ bo’lishlilik “ deb ataladi.
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi
Manfiy – nafiy “ bo’lishsizlik “ deb ataladi.
‫ – لَ ْم يَ ْنص ْر‬Yordam bermadi. ‫ – لَ َّما يَ ْنص ْر‬Hech yordam bermadi.
Lafzda ( ya’ni talaffuzda ) o’zgarishligi : ‫ لَ َّما‬harfi muzoriy fe’lini jazm qiladi :

Ya’ni :
1. Mufradul xomsani oxiri sukun qilinadi.

Mufrad mutakallim
Yordam bermadim.
‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم تَ ْنص ْر‬ ‫لَ ْم َي ْنص ْر‬
‫لَ ْم نَ ْنص ْر‬ Mufrad muxotob mz
Yordam bermading.
Mufrad g’oiba mn
Yordam bermadi.
Mufrad g’oib mz
Yordam bermadi.
Ko’plik mutakallim
Yordam bermadik. Mufradul- xomsa bu besh fe’lning nunsiz xolda
kelishligidir.
2. Af’alul xomsa nunlarini hazf ( tushurib qoldirishlik ) qilinadi.

Jahd mutloq va Jahd mustag’roq farqi :
Jahd mutloq Jahd mustag’roq

O’tgan zamonda boshlanib, O’tgan zamonda boshlanib, toliq
toliq qismida yoki bir qismida qismida bo’lmaganligini bildiradi.
bo’lmaganligini bildiradi.
Qilmagan balki qilishi mumkin O’t Hozir
O’t Hozir
{ t.me/Durus_tv1 }
35
Uyga vazifa.
5. Mashq.
‫ب‬ َ ‫ ( ذَ َه‬a ) – ketti, ‫س‬

َ ‫ ( ض ََر‬i ) – urdi, ‫ب‬ َ ‫ ( َج َل‬i ) – o’tirdi, ‫ج‬
َ ‫ ( َخ َر‬u ) – chiqdi.
Fe’llarining Jahd mutloq va Jahd mustog’roq ma’lum va majhul muttoridasini
siyg’alarini yozib qo’ying !!
Jahd mustag’roq fe’lining ma’lum siyg’asi :

Jins
‫لَ َّما أَ ْنص ْر‬ ْ ‫لَ َّما تَ ْنص ِر‬

‫ي‬ ‫لَ َّما تَ ْنص ْر‬ ‫لَ َّما تَ ْنص ْر‬ ‫لَ َّما يَ ْنص ْر‬ Mufrad
Hech yordam Hech yordam Hech yordam Hech yordam Hech yordam
bermadim. bermading. bermading. bermadi. bermadi.
‫لَ َّما نَ ْنص ْر‬ ‫لَ َّما تَ ْنص َرا‬ ‫لَ َّما تَ ْنص َرا‬ ‫لَ َّما تَ ْنص َرا‬ ‫لَ َّما يَ ْنص َرا‬ Tasniya
bermadik. bermadingizlar. bermadingizlar. bermadilar. bermadilar.
‫لَ َّما نَ ْنص ْر‬ ‫لَ َّما تَ ْنص ْر َن‬ ‫لَ َّما تَ ْنصرو‬ ‫لَ َّما يَ ْنص ْر َن‬ ‫لَ َّما يَ ْنصرو‬ Jam
bermadik. bermadingizlar. bermadingizlar. bermadilar. bermadilar.
Jahd Mustag’roq fe’lining majhul siyg’asi :

Muannas Muzakkar Muannas Muzakkar Jins
Mutakallim muxotoba muxotob g’oiba g’oib Adad
‫لَ َّما أ ْنص َْر‬ ْ ‫لَ َّما ت ْنص َِر‬

‫ي‬ ‫لَ َّما ت ْنص َْر‬ ‫لَ َّما ت ْنص َْر‬ ‫لَ َّما ي ْنص َْر‬ Mufrad
berilmadim. berilmading berilmading berilmadi. berilmadi.
‫لَ َّما ن ْنص َْر‬ ‫لَ َّما ت ْنص ََرا‬ ‫لَ َّما ت ْنص ََرا‬ ‫لَ َّما ت ْنص ََرا‬ ‫لَ َّما ي ْنص ََرا‬ Tasniya
berilmadik. berilmadingizlar. berilmadingizlar. berilmadilar. berilmadilar.
‫لَ َّما ن ْنص َْر‬ ‫لَ َّما ت ْنص َْر َن‬ ‫لَ َّما ت ْنصَرو‬ ‫لَ َّما ي ْنص َْر َن‬ ‫لَ َّما ي ْنصَرو‬ Jam
berilmadik. berilmadingizlar. berilmadingizlar. berilmadilar. berilmadilar.
{ t.me/Durus_tv1 }
36
Yettinchi – darslik
1. Mavzu : Nafiy Hal .

Nafiy hal lug’atda “ Hozirgi zamonda bo’lishsizlik “ degani.
Istilohda – ‫ َما‬Harfi ish-harakatni hozirgi zamonda qilinmayotganligini

bildiruvchi fe’ldir.
Jahd mutloq lafz jihatidan muzoriy , ma’no jihatidan moziydir.
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi ‫ – َما يَ ْنصر‬Yordam bermayapti.
Muzoriy Muzoriy
O’zbek tilida “ ....... mayapti “ qo’shimchasi qo’shiladi.
Nafiy hal
Ma’noda Lafzda
Muzoriy fe’lining ma’nosi manfiy O’zgarishlik bo’lmaydi.

fe’liga almashtiriladi. Masalan :
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi \ ‫ – َما يَ ْنصر‬Yordam bermayapti.
‫ يَدْخل‬- Kiryapti, kiradi. \ ‫ – َما يَدْخل‬Kirmayapti.
Lafzda o’zgarishlik Ma’noda o’zgardi.
yuz bermadi, ya’ni “ ....... mayapti “ qo’shim –
rofligicha َ qoldi. chasi qo’shildi.
{ t.me/Durus_tv1 }
37
Uyga vazifa.

َ ‫ ( ض ََر‬i ) – urdi, ‫ب‬ َ َ‫ ( َجل‬i ) – o’tirdi, ‫ج‬
Fe’llarining Nafiy hal ma’lum va majhul muttoridasini siyg’alarini ham
o’zbekchasini ham yozib qo’ying !!
! Eslatma.
َ َ‫ – َما ن‬Yordam bermadi.
‫ َما‬o’tgan zamon nafiysida ham ishlatilinaveradi : ‫ص َر‬
Nafiy hal fe’lining ma’lum siyg’asi :

Jins
‫َما أَ ْنصر‬ ‫َما تَ ْنص ِري َْن‬ ‫َما تَ ْنصر‬ ‫َما تَ ْنصر‬ ‫َما يَ ْنصر‬ Mufrad
bermayapman. bermayapsan. bermayapsan. bermayapti. bermayapti.
‫َما نَ ْنصر‬ ِ ‫َما تَ ْنص َر‬

‫ان‬ ِ ‫َما تَ ْنص َر‬
‫ان‬ ِ ‫َما تَ ْنص َر‬
‫ان‬ ِ ‫َما َي ْنص َر‬
‫ان‬ Tasniya
bermayapmiz. bermayapsizlar. bermayapsizlar. bermayaptilar. bermayaptilar.
‫َما نَ ْنصر‬ ‫َما تَ ْنص ْر َن‬ َ ‫َما تَ ْنصر‬

‫ون‬ ‫َما َي ْنص ْر َن‬ َ ‫َما َي ْنصر‬
‫ون‬ Jam
bermayapmiz. bermayapsizlar. bermayapsizlar. bermayaptilar. bermayaptilar.
Nafiy hal fe’lining majhul siyg’asi :

Jins
Muannas Muzakkar Muannas Muzakkar
Mutakallim muxotoba muxotob g’oiba g’oib
Adad
{ t.me/Durus_tv1 }
38
‫َما أ ْنصَر‬ ‫َما ت ْنص َِري َْن‬ ‫َما‬ ‫َما ت ْنصَر‬ ‫َما ي ْنصَر‬ Mufrad
Yordam
berilmayapman.
Yordam
Berilmayapsan.
‫ت ْنصَر‬ Yordam
Berilmayapti.
Yordam
Berilmayapti.
Yordam
Berilmayapsan.
‫َما ن ْنصَر‬ ِ ‫َما ت ْنص ََر‬

‫ان‬ ‫َما‬ ‫َما‬ ِ ‫َما ي ْنص ََر‬
‫ان‬ Tasniya
ِ ‫ت ْنص ََر‬
‫ان‬
Yordam Yordam Yordam
berilmayapmiz. Berilmayapsizlar. Berilmayapti.
Yordam Yordam
Berilmayapsizlar. Berilmayapti.
‫َما ن ْنصَر‬ ‫َما ت ْنص َْر َن‬ َ ‫َما ت ْنصَر‬

‫ون‬ ‫َما ي ْنص َْر َن‬ َ ‫َما ي ْنصَر‬
‫ون‬ Jam
berilmayapmiz. Berilmayapsizlar. Berilmayapsizlar. Berilmayapti. Berilmayapti.
2. Mavzu : Nafiy Istiqbal .

Nafiy istiqbal lug’atda “ Kelasi zamonda bo’lishsizlik “ degani.
Istilohda – َ‫ َل‬Harfi ish-harakatni kelajak ( yoki hozirgi ) zamonda qilinmaydi -

ganligini ifodalovchi fe’ldir.
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi ‫ – َلَ يَ ْنصر‬Yordam bermaydi.
Muzoriy (hozirgi,kelasi ) Muzoriy ( hozirgi, kelasi )
O’zbek tilida “ ....... maydi “ qo’shimchasi qo’shiladi.
Nafiy hal
Lafzda Ma’noda
Musbat muzoriy fe’lining ma’nosi O’zgarishlik bo’lmaydi.

manfiy fe’liga almashtiriladi. Masalan :
{ t.me/Durus_tv1 }
39
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi \ ‫ – َلَ يَ ْنصر‬Yordam bermaydi.
‫ يَدْخل‬- Kiryapti, kiradi. \ ‫ – َلَ يَدْخل‬Kirmaydi.
Lafzda o’zgarishlik Ma’noda o’zgardi.
yuz bermadi, ya’ni “ ....... maydi “ qo’shim –
rofligicha َ qoldi. chasi qo’shildi.
Uyga vazifa.
Fe’llarining Nafiy istiqbal ma’lum va majhul muttoridasini siyg’alarini ham
o’zbekchasini ham yozib qo’ying !!
Nafiy hal fe’lining ma’lum siyg’asi :

Jins
‫ََل أَ ْنصر‬ ‫ََل‬ ‫ََل تَ ْنصر‬ ‫ََل تَ ْنصر‬ ‫ََل يَ ْنصر‬ Mufrad
Yordam
bermayman.
‫تَ ْنص ِري َْن‬ Yordam
bermaysan.
Yordam
bermaydi.
Yordam
bermaydi.
Yordam
bermaysan.
‫ََل نَ ْنصر‬ ِ ‫ان ََل تَ ْنص َر‬

‫ان‬ ِ ‫ان ََل تَ ْنص َر‬
ِ ‫ان ََل تَ ْنص َر‬
ِ ‫ََل َي ْنص َر‬ Tasniya
bermaymiz. bermaysizlar. bermaysizlar. bermaydilar. bermaydilar.
‫ََل نَ ْنصر‬ ‫ون ََل تَ ْنص ْر َن‬

َ ‫ََل تَ ْنصر‬ ‫ون ََل َي ْنص ْر َن‬
َ ‫ََل َي ْنصر‬ Jam
Nafiy hal fe’lining majhul siyg’asi :
{ t.me/Durus_tv1 }
40
Jins
‫ََل أ ْنصَر‬ ‫ََل ت ْنص َِري َْن‬ ‫ََل ت ْنصَر‬ ‫ََل ت ْنصَر‬ ‫ََل ي ْنصَر‬ Mufrad
berilmayman. berilmaysan. berilmaysan. berilmaydi. berilmaydi.
‫ََل ن ْنصَر‬ ِ ‫ان ََل ت ْنص ََر‬

‫ان‬ ِ ‫ان ََل ت ْنص ََر‬
ِ ‫ََل ََل ت ْنص ََر‬ Tasniya
ِ ‫ي ْنص ََر‬
‫ان‬
Yordam Yordam Yordam Yordam
berilmaymiz. berilmaysizlar. berilmaysizlar. berilmaydi.
Yordam
berilmaydi.
‫ََل ن ْنصَر‬ ‫ون ََل ت ْنص َْر َن‬

َ ‫ََل ت ْنصَر‬ ‫ون ََل ي ْنص َْر َن‬
َ ‫ََل ي ْنصَر‬ Jam
berilmaymiz. berilmaysizlar. berilmaysizlar. berilmaydi. berilmaydi.
1. Mavzu : Ta’kid nafiy istiqbal .

Nafiy istiqbal lug’atda “ Kelasi zamonda ta’kidli bo’lishsizlik “ degani.
Istilohda – ‫ لَ ْن‬Harfi ish-harakatni kelajak ( yoki hozirgi ) zamonda ta’kidli

ravishda hech qilinmaydiganligini ifodalovchi fe’ldir.
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi ‫ – لَ ْن يَ ْنص َر‬Hech yordam bermaydi.
Muzoriy (hozirgi, kelasi ) Muzoriy ( hozirgi, kelasi )
O’zbek tilida “ hech ....... maydi “ qo’shimchasi qo’shiladi.
Ta’kid nafiy istiqbal
Lafzda Ma’noda
{ t.me/Durus_tv1 }
41
‫ لَ ْن‬harfi muzoriy felini nasb Musbat muzoriy fe’lining ma’nosi
ََ xolatda qilinadi : ular 3 tadir. ta’kidli manfiy fe’liga almashtiriladi.
1. Mufradatul xomsaning oxiri
fathali ََ qilinadi. ‫ن َي ْنص َر‬
ْ َ‫ل‬
2. Af’alul xomsani nunlari ‫ن‬
hazf qilinadi : ‫لَ ْن يَ ْنص َرا‬
3. Jam muannaslar o’zgarmaydi. َ‫لَ ْن تَ ْنص ْرن‬
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi \ ‫ – لَ ْن يَ ْنص َر‬Hech yordam bermaydi.
‫ يَدْخل‬- Kiryapti, kiradi. \ ‫ – لَ ْن يَدْخ َل‬Hech kirmaydi.
Lafzda o’zgarishlik Ma’noda ham o’zgardi.
yuz berdi, ya’ni “ ....... maydi “ qo’shim –
nasb ََ bo’ldi. chasi qo’shildi.
Uyga vazifa.
َ ‫ ( ض ََر‬i ) – urdi, ‫ب‬ َ َ‫ ( َجل‬i ) – o’tirdi, ‫ج‬
Fe’llarining Ta’kid nafiy istiqbal ma’lum va majhul muttoridasini
siyg’alarini ham o’zbekchasini ham yozib qo’ying !!
{ t.me/Durus_tv1 }
42
Ta’kid nafiy istiqbal fe’lining ma’lum siyg’asi :
Jins
‫لَ ْن أَ ْنص َر‬ ْ ‫لَ ْن تَ ْنص َر لَ ْن تَ ْنص ِر‬

‫ي‬ ‫لَ ْن تَ ْنص َر‬ ‫لَ ْن يَ ْنص َر‬ Mufrad
Hech yordam Hech Hech yordam Hech yordam Hech yordam
bermayman. yordam bermaysan. bermaydi. bermaydi.
bermaysan.
‫لَ ْن نَ ْنص َر‬ ‫لَ ْن تَ ْنص َرا لَ ْن تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْن تَ ْنص َرا‬ ‫لَ ْن يَ ْنص َرا‬ Tasniya
‫لَ ْن نَ ْنص َر‬ ‫لَ ْن‬ ‫لَ ْن تَ ْنصرو‬ ‫لَ ْن يَ ْنصرو لَ ْن يَ ْنص ْر َن‬ Jam
Hech yordam
bermaymiz.
‫تَ ْنص ْر َن‬ Hech yordam
bermaysizlar.
Hech yordam
bermaydilar.
Hech yordam
bermaydilar.
Hech yordam
bermaysizlar.
Ta’kid nafiy istiqbal fe’lining majhul siyg’asi :

Jins
‫لَ ْن أ ْنص ََر‬ ْ ‫لَ ْن ت ْنص َِر‬

‫ي‬ ‫لَ ْن ت ْنص ََر‬ ‫لَ ْن ت ْنص ََر‬ ‫لَ ْن ي ْنص ََر‬ Mufrad
berilmayman. berilmaysan. berilmaysan. berilmaydi. berilmaydi.
‫لَ ْن ن ْنص ََر‬ ‫لَ ْن ت ْنص ََرا‬ ‫لَ ْن ت ْنص ََرا‬ ‫لَ ْن ت ْنص ََرا‬ ‫لَ ْن ي ْنص ََرا‬ Tasniya
berilmaymiz. berilmaysizlar. berilmaysizlar. berilmaydi. berilmaydi.
‫لَ ْن ن ْنص ََر‬ ‫لَ ْن‬ ‫لَ ْن ت ْنصَرو‬ ‫لَ ْن‬ ‫لَ ْن ي ْنصَرو‬ Jam
Hech yordam
berilmaymiz. ‫ت ْنص َْر َن‬ Hech yordam
berilmaysizlar.
‫ي ْنص َْر َن‬ Hech yordam
berilmaydi.
Hech yordam Hech yordam
berilmaysizlar. berilmaydi.
{ t.me/Durus_tv1 }
43
1. Nafiy muzoriy fe’li
Nafiy hal Nafiy istiqbal Ta’kid nafiy istiqbal
Lug’atda Istilohda Lug’atda Istilohda Lug’atda Istilohda
Lafz Ma’no Lafz Ma’no Lafz Ma’no
Ma’lum Majhul Ma’lum Majhul Ma’lum Majhul
{ t.me/Durus_tv1 }
44
Sakkizinchi – darslik
1. Mavzu : Fe’li Amr .

Amr fe’li 3 qismdir :
1. Amr g’oib
2. Amr hozir
3. Amr mutakallim
Amr g’oib lug’atda “ Qarshimizda ,oldimizda bo’lmagan kishiga buyruq

berishlik “ degani.
Istilohda – ‫ ل‬harfi bilan qarshimizda bo’lmagan kishidan bir ish – harakat

qilishligini talab qilishlikdir.
Amr G’oib
Lafzda Ma’noda
‫ ل‬harfi muzoriy felini jazm َْ Muzoriy fe’lida bo’lgan hal (hozirgi)

xolatda qilinadi : ular 3 tadir. zamonini istiqbal (kelasi) zamonga
1. Mufradatul xomsaning oxiri almashtiriladi. Masalan :
sukunli َْ qilinadi : ‫ِل َي ْنص ْر‬ ‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi
2. Af’alul xomsani nunlari ‫ن‬ ‫ – ِليَ ْنص ْر‬Yordam bersin !
hazf qilinadi : ‫ِليَ ْنص َرا‬
Chunki ular maniydir : َ‫ِلتَ ْنص ْرن‬
{ t.me/Durus_tv1 }
45
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi \ ‫ – ِليَ ْنص ْر‬Yordam bersin !
‫ َيدْخل‬- Kiryapti, kiradi. \ ‫ – ِل َيدْخ ْل‬Kirsin !
yuz berdi, ya’ni “ ....... sin ! “ qo’shim –
sukun َْ bo’ladi. chasi qo’shildi.
Amr G’oib fe’lining ma’lum siyg’asi :
Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
Muzakkar
‫ِليَ ْنصروا‬ ‫ِليَ ْنص ْر‬ ‫ِليَ ْنص ْر‬ g’oib
Yordam bersinlar! Yordam bersinlar! Yordam bersin!
Muannas
‫ِل َي ْنص ْر َن‬ ‫ِلتَ ْنص َرا‬ ‫ِلتَ ْنص ْر‬ g’oiba
Yordam bersinlar! Yordam bersinlar! Yordam bersin!
Amr G’oib fe’lining majhul siyg’asi :

Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
‫ِلي ْنصَروا‬ ‫ِلي ْنص َْر‬ ‫ِلي ْنص َْر‬ Muzakkar

Yordam berilsin! Yordam berilsin! Yordam berilsin! g’oib
Muannas
‫ِلي ْنص َْر َن‬ ‫ِلت ْنص ََرا‬ ‫ِلت ْنص َْر‬ g’oiba
Yordam berilsinlar! Yordam berilsinlar! Yordam berilsin!
{ t.me/Durus_tv1 }
46
Tanbeh !!
Amr g’oib ma’lum bo’lsin, majhul bo’lsin 6 siyg’ada tasrif qilinaveriladi.
! Eslatma.
Amr mutakallim aslida inson o’ziga buyruq bermaganligi, inson o’ziga qilishligi
kerak bo’lgan ishda ishlatiladi. Qur’oni Karimning Ankabut – 12 oyatida
kelgan َ ‫ َو ْلنَحْ ِم ْل َخ‬- “ Xatolaringizni biz ko’taraylik “
‫طايَاك ْم‬
Amr mutakallim :
‫ ِِل َ ْنص ْر‬- Yordam beray ! ‫ – ِلنَ ْنص ْر‬Yordam beraylik !
ْ ‫ ِِل َ ْذه‬- Ketay, kettim !

‫َب‬ ‫ ِلنَ ْذه َْب‬- Ketaylik, kettik !
Tanbeh !!
Amr g’oib boshida ‫و‬ – ‫ ث ُ َّم – ف‬harflaridan biri kelsa amr g’oibning ‫ ( ل‬lami )
jazm qilib o’qiladi. Masalan : ‫ َو ْلنَ ْنص ْر‬, ‫ فَ ْلنَ ْنص ْر‬, ‫ث َّم ْلنَ ْنص ْر‬
2. Mavzu : Amr Hazir .
Amr hazir lug’atda “ Huzuringizdagi kishiga buyruq berishlik “ degani.
Istilohda – Huzuringizdagi kishi uchunbir ishni qilishligiga buyruq berishlik,

va o’sha ishni qilishligini talab qilishligidir .
Amr hozirning yasalishlik xolatlari :
Amr fe’li muzoriyning muxotob va muxotobasidan yasaladi :
َ‫تَ ْنص ْرن‬ ِ ‫تَ ْنص َر‬

‫ان‬ َ‫تَ ْنص ِرين‬ َ‫تَ ْنصرون‬ ِ ‫تَ ْنص َر‬
‫ان‬ ‫تَ ْنصر‬
{ t.me/Durus_tv1 }
47
1. Muzora’at harflari olib tashlanadi : ‫ت َ ْنصر‬ ‫ْنصر‬
2. Muzora’at harflari olib tashlangandan so’ng, muzoriy fe’li jazm qilinadi.
Jazm qilishlik oldingi darslarimizda o’tti. ya’ni jazm qilishlik uchun :
1. Mufradulxomsa sukun qilinadi.

2. Afa’lulxomsa ‫ ( ن‬erob nunlari ) olib tashlanadi.
( Eslatma: Agar noqis fe’li bo’lsa mufradulxomsada illatli fe’l tushadi. )
3. Muzora’at harflaridan keyingi harf 2 xolatda bo’ladi :
1. Harakatli bo’lsa shu harakati bo’yicha qoldiriladi.
2. Sukunli bo’lsa vaslali hamza olib kelinadi. ‫ ا‬Vaslali hamzaning harakati

muzoriy fe’lining ‫ ع‬ga bog’liq bo’ladi. Bu ham 2 xolatga ko’ra bo’ladi.
Agar ‫ ع‬bobi zammalik Agar ‫ ع‬bobi fathalik yoki kasralik

bo’lsa vaslalik hamza bo’lsa vaslalik hamza kasralik
zammalik o’qiladi. o’qiladi. Masalan : ‫ا ِ ْفع ِ ْل‬ ‫اِ ْف ِع ْل‬
‫ا ْفع ْل‬ ‫ا ْفع ْل‬
‫ت َ ْنصر‬ ‫ْنصر‬ ‫ْنص ْر‬ ‫ا ْنص ْر‬

‫ت َ ْفتَح‬ ‫ْفتَح‬ ‫ْفت َ ْح‬ ‫ا ِْفت َ ْح‬
Amr hozirning yasalishlik xolatlari ( muxotob va muxotobadan yasaladi ) :
‫ت َ ْنصر‬ ‫ت َ ْنصر‬ ‫ْنصر‬ ‫ْنص ْر‬ ‫ا ْنص ْر‬

‫ت َ ْنص َران‬ ِ ‫ت َ ْنص َر‬
‫ان‬ ِ ‫ْنص َر‬
‫ان‬ ‫ْنص َرا‬ ‫ا ْنص َرا‬
َ‫ت َ ْنصرون‬ َ‫ت َ ْنصرون‬ َ‫ْنصرون‬ ‫ْنصروا‬ ‫ا ْنصروا‬
َ‫ت َ ْنص ِر ْين‬ َ‫ت َ ْنص ِر ْين‬ َ‫ْنص ِر ْين‬ ْ ‫ْنص ِر‬
‫ي‬ ‫ا ْنص ِري‬
ِ ‫ت َ ْنص َر‬
‫ان‬ ِ ‫ت َ ْنص َر‬
‫ان‬ ِ ‫ْنص َر‬
‫ان‬ ‫ْنص َرا‬ ‫ا ْنص َرا‬
َ‫ت َ ْنص ْرن‬ َ‫ت َ ْنص ْرن‬ َ‫ْنص ْرن‬ َ‫ْنص ْرن‬ َ‫ا ْنص ْرن‬
{ t.me/Durus_tv1 }
48
Amr Hazir fe’lining ma’lum siyg’asi :
Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
Muzakkar
‫ا ْنصروا‬ ‫ا ْنص َرا‬ ‫ا ْنص ْر‬ muxotob
Yordam beringlar! Yordam beringlar! Yordam ber !
Muannas
‫ا ْنص ْر َن‬ ‫ا ْنص َرا‬ ‫ا ْنص ِري‬ muxotoba
Yordam beringlar! Yordam beringlar! Yordam ber !
( Amr hozirning majhulini yasashlik uchun muzoriy fe’lining majhul siyg’asining

oxirgi harfi jazm qilinib, boshiga ‫ ل‬harfi olib kelinadi. )
Amr Hazir fe’lining majhul siyg’asi :

Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
‫ِلت ْنصَروا‬ ‫ِلت ْنص َْر‬ ‫ِلت ْنص َْر‬ Muzakkar

Yordam berilgin ! Yordam berilgin! Yordam berilgin! muxotob
Muannas
‫ِلت ْنص َْر َن‬ ‫ِلت ْنص ََرا‬ ‫ِلت ْنص َِري‬ muxotoba
Yordam berilinglar ! Yordam berilinglar! Yordam berilinglar!
Tanbeh !!
Amr g’oib ma’lum bo’lsin, majhul bo’lsin 6 siyg’ada tasrif qilinaveriladi.
{ t.me/Durus_tv1 }
49
1. Amr fe’li
G’oib Mutakallim Hozir
Lug’atda Istilohda Lug’atda Istilohda Lug’atda Istilohda
2. Amr fe’li
G’oib Mutakallim Hozir
Lafz Ma’no Lafz Ma’no Lafz Ma’no
3. Amr fe’li
Ma’lum Majhul Ma’lum Majhul Ma’lum Majhul
{ t.me/Durus_tv1 }
50
Uyga vazifa.
1. Mashq :
‫ب‬ َ ‫ ( َذ َه‬a ) – ketti, ‫س‬

Fe’llarining Amr g’oib va Amr hozirni qanday yasalganligini tushuntiring,
va Amr g’oib va Amr hozirning ma’lum va majhul muttoridasini
siyg’alarini ham o’zbekchasini ham yozib qo’ying !!
Namuna : Amr g’oib : ‫ي َْخرج‬ ‫ِلي َْخرج‬ ‫ ِلي َْخر ْج‬- Chiqsin !!
Amr hozir : ‫تَ ْخرج‬ ‫تَ ْخرج‬ ‫ْخر ْج‬ ‫ ا ْخر ْج‬- Chiq !!
2. Mashq :
Yuqoridagi fe’llarni majhul amr g’oib va majhul amr hozir fe’llarida siyg’alang
va tarjimalarini ham yozing !!
To’qqizinchi – darslik
1. Mavzu : Nahiy g’oib .

Nahiy g’oib lug’atda “ Oldimizda bo’lmagan kishini bir ishga qaytarishlik “
Istilohda – ‫ ََل‬Nahiysi bilan oldimizda ( huzurimizda ) bo’lmagan kishini bir

ishdan qaytarishlikdir .
Nahiy g’oib lafz jihatidan muzoriy , ma’no jihatidan ham muzoriydir.
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi ‫ – ََل يَ ْنص ْر‬Yordam bermasin !!
Muzoriy Muzoriy
O’zbek tilida “ ....... masin !! “ qo’shimchasi qo’shiladi.
{ t.me/Durus_tv1 }
51
Nahiy G’oib
Lafzda Ma’noda
‫ ل‬harfi muzoriy felini jazm َْ Muzoriy fe’lida bo’lgan kelasi

xolatda qiladi : ular 3 tadir. zamonda qilinmasligini ifodalaydi.
1. Mufradatul xomsaning oxiri Ya’ni : qilmaslikga buyruq beradi.
sukunli َْ qilinadi : ‫ََل يَ ْنص ْر‬ Masalan :
2. Af’alul xomsani nunlari ‫ن‬ ‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi
hazf qilinadi : ‫َي ْنص َرا‬ ‫ََل‬ ‫ – ََل َي ْنص ْر‬Yordam bermasin
!! 3. Jam
muannaslar o’zgarmaydi.
Chunki ular maniydir : َ‫ََل تَ ْنص ْرن‬
! Eslatma.
Nahiy va Nafiy fe’llarining farqlari :
Nafiy : “ Bir ishni qilmaslikga ifodalaydi “
Nahiy : “ Bir ishni qilmaslikga buyruq beradi , va o’sha ishni qilmaslikni talab qiladi “
‫ ََل يَ ْنصر‬- Yordam bermaydi . \ ‫ – ََل يَدْخل‬Kirmaydi . ( bu yerda‫ ََل‬nafiy bor )
‫ – ََل يَ ْنص ْر‬Yordam bermasin !! \ ‫ – ََل يَدْخ ْل‬Kirmasin !! ( bu yerda‫ ََل‬nahiy bor)
yuz berdi, ya’ni “ ....... masin ! “ qo’shim –
sukun َْ bo’ladi. chasi qo’shildi.
{ t.me/Durus_tv1 }
52
Nahiy G’oib fe’lining ma’lum siyg’asi :
Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
Muzakkar
‫ََل يَ ْنصروا‬ ‫ََل يَ ْنص َرا‬ ‫ََل يَ ْنص ْر‬ g’oib
Yordam bermasinlar! Yordam bermasinlar! Yordam bermasin!
Muannas
‫ََل يَ ْنص ْر َن‬ ‫ََل تَ ْنص َرا‬ ‫ََل تَ ْنص ْر‬ g’oiba
Yordam bermasinlar! Yordam bermasinlar! Yordam bermasin!
Nahiy G’oib fe’lining majhul siyg’asi :

Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
Muzakkar
‫ََل ت ْنصَروا‬ ‫ََل ي ْنص ََرا‬ ‫ََل ي ْنص َْر‬ g’oib
Yordam berilmasinlar! Yordam berilmasinlar! Yordam berilmasin!
Muannas
‫ََل ي ْنص َْر َن‬ ‫ََل ت ْنص ََرا‬ ‫ََل ت ْنص َْر‬ g’oiba
Yordam berilmasinlar! Yordam berilmasinlar! Yordam berilmasin!
! Eslatma.
Nahiy g’oibning majhul siyg’asi, muzoriy fe’lining majhul siyg’asidek bo’ladi, va
oldiga ‫ ََل‬olib kelinib jazm qilinadi .
{ t.me/Durus_tv1 }
53
2. Mavzu : Nahiy hozir .
Nahiy hozir lug’atda “ Oldimizda bo’lgan kishini bir ishga qaytarishlikdir “
Istilohda – ‫ ََل‬Harfi bilan oldimizda ( huzurimizda ) bo’lgan kishini biror - bir

ishdan qaytarishlikdir . Ya’ni : o’sha ishdan qaytishlikni talab qilishlikdir
Nahiy hozir lafz jihatidan muzoriy , ma’no jihatidan ham muzoriydir.
‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi ‫ – ََل تَ ْنص ْر‬Yordam berma !!
Muzoriy Muzoriy
O’zbek tilida “ ....... ma !! “ qo’shimchasi qo’shiladi.
Nahiy G’oib
Lafzda Ma’noda
‫ ل‬harfi muzoriy felini jazm َْ Muzoriy fe’lida hozirgi musbat

xolatda qiladi : ular 3 tadir. zamonni kelasi zamonda
1. Mufradatul xomsaning oxiri qilinmasligini ifodalaydi. Ya’ni :
sukunli َْ qilinadi : ‫ََل ت َ ْنص ْر‬ qilmaslikga buyruq beradi . Masalan :
2. Af’alul xomsa nunlari ‫ن‬ ‫ يَ ْنصر‬- Yordam beryapti, beradi
hazf qilinadi : ‫ت َ ْنص َرا‬ ‫ََل‬ ‫– ََل تَ ْنص ْر‬Yordam berma !!
Chunki ular mabniydir : َ‫ََل تَ ْنص ْرن‬
‫تَ ْنصر‬ ‫ََل تَ ْنصر‬ ‫ ََل تَ ْنص ْر‬- Yordam berma !!
‫تَ ْنصر‬ ‫ََل تَ ْنص َرا‬ ‫ ََل تَ ْنص َرا‬- Yordam bermangizlar ikingiz !!
Nahiy hozir muzoriy fe’lining muxotob siyg’asidan yasaladi.
{ t.me/Durus_tv1 }
54
Nahiy G’oib fe’lining ma’lum siyg’asi :
Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
Muzakkar
‫ََل تَ ْنصروا‬ ‫ََل تَ ْنص َرا‬ ‫ََل تَ ْنص ْر‬ g’oib
Yordam bermanglar! Yordam bermangiz! Yordam berma !
Muannas
‫ََل تَ ْنص ْر َن‬ ‫ََل تَ ْنص َرا‬ ‫ََل تَ ْنص ِري‬ g’oiba
Yordam bermanglar! Yordam bermangiz! Yordam berma !
Nahiy G’oib fe’lining majhul siyg’asi :

Adad
Jam Tasniya Mufrad
Jins
‫ََل ت ْنصَروا‬ ‫ََل ت ْنص ََرا‬ ‫ََل ت ْنص َْر‬ Muzakkar

Yordam berilmanglar! Yordam berilmangiz! Yordam berilma! g’oib
Muannas
‫ََل ت ْنص َْر َن‬ ‫ََل ت ْنص ََرا‬ ‫ََل ت ْنص َِري‬ g’oiba
Yordam berilmanglar! Yordam berilmangiz! Yordam berilma!
Nahiy
G’oib Hozir
Lug’atda Istilohda Lug’atda Istilohda
{ t.me/Durus_tv1 }
55
Nahiy
G’oib Hozir
Lafzda Ma’noda Lafzda Ma’noda
Uyga vazifa.
1. Mashq :

Fe’llarining Nahiy g’oib va Nahiy hozirni qanday yasalganligini
tushuntiring, va Nahiy g’oib va Nahiy hozirning ma’lum va majhul
muttoridasini siyg’alarini ham o’zbekchasini ham yozib qo’ying !!
2. Mashq :
Yuqoridagi fe’llarni Amr mutakallim, Nahiy mutakallimda siyg’alang va

tarjimalarini ham yozing !!
O’ninchi – darslik
1. Mavzu : Ismi zamon, Ismi makon, Masdar mimiy.

Ismi zamon : Ish - harakatning bajarilgan vaqtini ifodalashlik uchun o’sha
fe’ldan yasalgan ismdir. Masalan : ‫َم ْنص ٌَر‬ Yordam beriladigan zamon.
{ t.me/Durus_tv1 }
56
Ismi makon : : Ish - harakatning bajarilgan makonini ifodalashlik uchun o’sha
fe’ldan yasalgan ismdir. Masalan : ‫َم ْنص ٌَر‬ Yordam beriladigan makon.
Masdar mimiy : ‫( م‬mim) bilan bajarilgan masdar “mimlik masdar” deb

ataladi. Eslatib o’tamizki masdar 3 zamondan biriga bog’liq bo’lmagan bir ish
yoki harakatni ko’rsatadigan kalimadir.
O’zbek tilida “ ish “ “ moq “ ma’nosidadir. Masalan :
‫َم ْنص ٌَر‬ Yordam berishlik, Yordam bermoq .
Ismi zamon, Ismi makon, Mimlik masdar mutloq ismlardir.
! Eslatma : Ismi jomid yoki mushtoq bo’ladi.
Mushtoq : ( yasama ism ) – asliy harflarga maxsus qoidalar bo’yicha o’zgarish

kiritishlik yo’li bilan olingan yasama ismdir. Masalan :
O’zbek tilida “ Yordam bermoq “ so’zidan “ Yordam beruvchi “ , “ Yordam

bergan “ yoki “ Yozmoq, Yozishmoq “ so’zidan “ Yozuvchi “ , “ Yozilgan
“ kabi bir qancha so’zlar yasaganimizdek, Arab tilida ham "‫" نَصْر‬
ِ َ‫ص ٌر " " َم ْنصو ٌر " " ن‬
kalimasidan" ‫اص ٌر‬ َ ‫ " َم ْن‬kabi ko’p ismlar yasaladi.
Demak bu mushtoq ismlar masdardan ishtiqoq qilinadi.
Bir masdardan 12 xil kalima ishtiqoq qilinadi. 6 tasi fe’l, 6 tasi ismdir.
Masdardan ishtiqoq qilinadigan kalimalar
6 ta fe’l 6 ta ism
1. Moziy ( O’tgan zamon fe’li ) 1. Ismi foil.

2. Muzoriy ( Hozirgi-kelasi zamon ) 2. Ismi maf’ul.
3. Jahd ( Moziyning bo’lishsizlik fe’li ) 3. Ismi zamon.
4. Nafiy ( Muzoriyning bo’lishsizlik fe’li ) 4. Ismi makon.
5. Amr ( Buyruq fe’lidir ) 5. Ismi olat.
6. Nahiy ( Amrning bo’lishsizlik fe’li ) 6. Ismi tafzil.
{ t.me/Durus_tv1 }
57
Ismi jomid : bundan biror narsa yasalmaydi. Masalan :
‫ قَ َل ٌم‬- qalam , ‫ َج َب ٌل‬- tog’ , ‫ قَ َم ٌر‬- oy , ٌ‫ َبيْت‬- uy , ‫ – َهذَا‬bu .
Ismi jomid – Ismi zot ( narsalar ismi : ‫ قَلَ ٌم‬, ‫ج َب ٌل‬

َ , ‫ قَ َم ٌر‬, ٌ‫) َبيْت‬
Olam ( Atoqli otlar ), Zamirlar, Ismi ishoralar, va Ismi mavsulalar (Bog’-
lovchi ‫ ) الَّذِي‬dan iboratdir.
2. Mavzu : Mushtoq ism va Jomid ism .
Ism
Mushtoq Jomid
Asl harflardan turli xil Undan biror narsa yasalmaydi.

Ismlar yasashlik.
Masdardan ishtiqoq qilinadi.
Ismi zot: Alam: Zamirlar:
‫نَصْر‬
‫قَ َل ٌم‬ ‫َز ْي ٌد‬ ْ ‫أَنَا‬-men
‫َجبَ ٌل‬ ‫َح ْم َزة‬ َ‫أ َ ْنت‬- sen
Ism Fe’l ‫قَ َم ٌر‬ ‫اط َمة‬ ِ َ‫ف‬ ‫ه َو‬- u
Ismi ishora: Ismi mavsula:
1. Ismi foil ِ َ‫ن‬
‫اص ٌر‬ 1. Moziy ‫نَص ََر‬
‫َهذَا‬ ‫الَّذِي‬
ٌ ‫َم ْنص‬
2. Ismi maf’ul ‫ور‬ 2. Muzoriy ‫َي ْنصر‬ ‫َه ِذ ِه‬ ‫الَّ ِتي‬
Bu Shundayki
3. Ismi zamon ‫َم ْنص ٌَر‬ 3. Jahd ‫لَ ْم يَ ْنص ْر‬
4. Ismi makon ‫َم ْنص ٌَر‬ 4. Nafiy ‫(ما) ََل يَ ْنصر‬
5. Ismi olat ‫مِ ْنص ٌَر‬ 5. Amr ‫ا ْنص ْر‬ Eslatma bitti.
6. Ismi tafzil ‫أَ ْنصَر‬ 6. Nahiy ‫ََل تَ ْنص ْر‬
{ t.me/Durus_tv1 }
58
Ismi zamon va Ismi makon va masdar
mimiyning yasalishligi :
‫َم ْفعَ ٌل‬ ‫َم ْف ِع ٌل \ َم ْفعَ ٌل‬

Agar muzoriy fe’lining ‫ ( ع‬ayni) Agar muzoriy fe’lining ‫( ع‬ayni)
zammalik yoki fathalik ‫يَ ْف َعَل‬ kasralik ‫ يَ ْفعِل‬bo’lsa Ismi
bo’lsa Ismi zamon, makon zamon va makon ‫ َم ْف ِع ٌل‬mimlik
va mimlik masar ‫َم ْفعَ ٌل‬ masar ‫ َم ْفعَ ٌل‬vaznida bo’ladi.
vaznida bo’ladi.
Ismi zamon va Ismi makon va masdar mimiyning muttoridasi :
Bular : ‫اصر‬ َ ‫َم ْن‬

ِ َ‫ص ٌر َمنصَا ٌر َمن‬
َ َ‫َكت‬
‫ب‬ ‫َيكْتب‬ ٌ َ‫ ( َم ْكت‬ofis, yozishlik zamoni yozish )
‫ب‬
‫َد َخ َل‬ ‫يَدْخل‬ ‫ ( َم ْد َخ ٌل‬kirish yeri, kirish makoni )
َ ‫َخ َر‬
‫ج‬ ‫يَ ْخرج‬ ٌ ‫َم ْخ َر‬
‫ج‬ (chiqish yeri, chiqish zamoni chiqish)
Demak :
ٌ َ‫َم ْكت‬
‫ب‬ ٌ ‫َم ْخ َر‬
‫ج‬
Yozish Yozish Yozish Chiqish Chiqish Chiqish

(mimlik zamoni makoni zamoni makoni
masdar) ( ismi ( ofis )
. zamon ) ( ismi makon )
‫نَ َز َل‬ ‫يَ ْن ِزل‬ ‫ ( َم ْن َز ٌل‬Tushishlik zamoni va makoni )
‫َم ْن ِز ٌل‬
Yozishlik zamoni Yozishlik makoni
{ t.me/Durus_tv1 }
59
! Eslatma :
Ba’zi fe’llar borki muzoriy fe’lining ayni ( ‫ ) ع‬zammalik yoki fathalik
bo’lsa ham, ismi zamon, makon va mimlik masdar ‫ َم ْف ِع ٌل‬vaznida bo’ladi.
Bu fe’llar ozdir. Shoz xolatda ham ( nodir ) ishlatiladi :
‫س َج َد‬
َ ‫سجد‬
ْ َ‫ي‬ ‫مسجَد‬ ‫س ِج ٌد‬
ْ ‫َم‬
sajdagoh (masjid) sajda qilishlik yeri, sajda qilishlik payti, sajda qilishlik.
‫ق‬
َ ‫ش ََر‬ ‫يَشْرق‬ ‫شرق‬
َ ‫َم‬ ‫ق‬
ٌ ‫َمش ِْر‬
Quyosh chiqadigan yer, quyosh chiqishlik payti, quyosh chiqishligi.
‫ب‬ َ
َ ‫غ َر‬ ‫يَغرب‬ ‫مغرب‬
َ ٌ ‫َم ْغ ِر‬
‫ب‬
Quyosh botadigan yer, quyosh botishlik payti, quyosh botishligi.
Uyga vazifa.
Fe’llarni ismi zamon, ismi makon va masdar mimiyni muttorida siyg’alari
bilan yozing va o’zbekcha tarjimalarini ham yozing !!
O’n birinchi – darslik
1. Mavzu : Ismi olat .

Ismi olat : Biron ishni bajarishlikda ishaltiladigan qurol va asbob nomidir. Ismi
olat sulasiy mujarradning muttoridasidan yasalgan mushtoq ismdir.
{ t.me/Durus_tv1 }
60
Ismi olat ko’proq 3 xil vaznda uchraydi :
1. ‫ِم ْف َع ٌل‬ 2. ٌ‫ِم ْف َعلَة‬ 3. ‫ِم ْف َعا ٌل‬
‫ مِ ْنص ٌَر‬Yordam berish asbob ٌ‫مِ ْلعَقَة‬ Qoshiq ‫ح‬

ٌ ‫صبَا‬
ْ ِ‫ م‬Chiroq
‫ مِ ب َْر ٌد‬Erob ٌ‫ مِ ْغفَ َرة‬Cho’mich ‫ مِ ي َْزا ٌن‬Tarozi

َ ‫س‬
‫ط ٌر‬ ْ ِ‫ م‬Chizg’ich ٌ‫ظة‬
َ َ‫ مِ حْ ف‬Sumka ‫ار‬
ٌ ‫ مِ حْ َر‬Tempirametr
ٌ‫سة‬
َ َ‫ مِ ْكن‬Supirgi ( isitma o’lchaydigan)
ٌ‫ مِ ْقلَ َمة‬Qalam qutisi
ٌ‫ مِ ْرآة‬Oynak
Ismi olatning muttorida siyg’asi :
ِ َ‫َمن‬
‫اصر‬ ‫َمنصَا ٌر‬ َ ‫َم ْن‬
‫ص ٌر‬
‫ ِم ْفعَ ٌل‬va ٌ‫ ِم ْفعَلَة‬vaznlarining ko’pligi : ‫ َمفَا ِعل‬bo’ladi .

‫ ِم ْفعَا ٌل‬vaznlarining ko’pligi : ‫ َمفَا ِعيل‬bo’ladi .
Uyga vazifa.
1. Mashq :

َ ‫ ( ض ََر‬i ) – urdi, ‫ب‬ َ ‫ ( َج َل‬i ) – o’tirdi. Fe’llarni ismi olat
shaklida ham, muttorida siyg’asida ham yozing !!
2. Mashq :
‫ مِ ب َْر ٌد‬, ‫ مِ ْل َع َق ٌة‬, ‫ظ ٌة‬
َ ‫ مِ حْ َف‬, ‫س ٌة‬
َ ‫ مِ ْك َن‬, ‫ار‬
ٌ ‫ مِ حْ َر‬, ‫ح‬
ٌ ‫صبَا‬
ْ ِ‫ م‬, َ ‫س‬
‫ط ٌر‬ ْ ِ‫م‬
Bu so’zlarning muttorida siyg’asini yozing !!
{ t.me/Durus_tv1 }
61
2. Mavzu : Masdar binai marroh .
Oldingi darsimizda masdarni 3 taga bo’lgandik :
1. Mimsiz masdar ( samoiydir, vazni yo’q ‫سا‬ً ‫ ُجلُو‬، ‫ص ًرا‬

ْ َ‫ن‬.......)
2. Mimlik masdar ‫َم ْفعَ ٌل‬ ً‫فَ ْعلَة‬
3. “Ta“ lik masdar ً‫فِ ْعلَة‬
Masdar binai marroh ( marroh masdari ) – ish – harakatning bie necha

martta bajarilganligini bildirgan masdardir.
Yasalish shakli :
Masdar binai marroh yasalishligi – mimsiz masdarning oxiriga ‫ ة‬qo’shiladi.
‫ نَص ًْرا‬- Yordam berishlik, Yordam bermoq.
ً‫ نَص َْرة‬- Bir martta yordam berishlik.
ً‫ نَص ََر نَص َْرة‬- Bir martta yordam berishlikda yordam berdi.
! Eslatma :
Agar fe’lning mimsiz masdari shu vaznda kelsa, ya’ni ‫ ( ة‬tamarbuta )
bilan kelsa, 2 ta masdar adashmasligi uchun masdar bina i marrohga
ً‫ َواحِ َدة‬kalimasi keltiriladi. Masalan : ً‫ َرحْ َمةٌ َواحِ َدة‬- ٌ‫َرحْ َمة‬
3. Mavzu : Masdar binai nav .

Masdar binai nav : Qilingan ishning navi ( turi, kayfiyati ) ni bildirgan
masdardir.
Yasalish shakli :
Masdar binai nav yasalishligi – mimsiz masdarning oxiriga ‫ ( ة‬Tamarbuta )

keltirib, birinchi harfini kasralik qilamiz.
{ t.me/Durus_tv1 }
62
Masalan :
‫ نَص ًْرا‬- Yordam berishlik, Yordam bermoq. ‫ قَ ْت ًًل‬- O’ldirmoq, o’ldirishlik.
ً‫ نَص َْرة‬- Bir turli yordam berishlik. ً‫ ِقتْلَة‬- Bir turli o’ldirishlik.
Masdar binai marrohning muttorida siyg’asi :
ٌ‫نَص َْرات‬ ِ َ‫نَص َْرت‬

‫ان‬ ً‫نَص َْرة‬
Ko’p martta 2 martta yordam 1 martta yordam
yordam bermoq. bermoq. bermoq.
Masdar binai navning muttorida siyg’asi :
ٌ‫نِص َْرات‬ ِ َ‫نِص َْرت‬

‫ان‬ ً‫نِص َْرة‬
Ko’p turli 2 turli yordam 1 turli yordam
yordam bermoq. bermoq. bermoq.
! Eslatma :
Agar mimsiz masdar ً‫ فِ ْع َلة‬qolibida kelsa, 2 si bir – xil bo’lib qolmasligi
َ – ً‫سعَةً – َكثِي َْرةً – قَ ِل ْيلَة‬
uchun masdar binai navni ً‫ش ِد ْي َدة‬ ِ ‫ َوا‬sifatlaridan birini
keltiramiz : ً‫ش َدة‬
ْ ِ‫ن‬ ً‫ش َدةً َكثِي َْرة‬
ْ ِ‫ن‬
Uyga vazifa.
َ ‫ ( ض ََر‬i ) – urdi, ‫ب‬ َ َ‫ ( َجل‬i ) – o’tirdi. Fe’llarni masdar binai
marroh va masdar binai nav shaklida yozing !!
{ t.me/Durus_tv1 }
63
O’n ikkinchi – darslik
1. Mavzu : Masdari manhuta.

Masdari manhuta : Bir necha kalimalardan tuzilgan jumlalarning ba’zi
harflari ishtirokida yasalgan masdarlardir . Masalan :
‫يم‬
ِ ِ‫الرح‬
َ ‫ان‬ِ ‫الرحْ َم‬ ِ َّ ‫ بِس ِْم‬- dan ٌ‫س َملَة‬
َ ‫ّللا‬ ْ َ‫ ب‬- masdari bo’ladi. [ Masdari mantuhadir ]
Fe’li : ‫س َم َل‬
ْ َ‫ – ب‬Basmala aytdi. Ya’ni : ‫للا‬ ِ َ ‫ بِس ِْم‬dedi.
ِ َّ ِ ‫ ال َح ْمد‬- dan ٌ‫ َح ْم َدلَة‬- masdari bo’ladi.

‫لِل‬
Fe’li : ‫ – َح ْم َد َل‬Hamd aytdi.
‫سلَّ َم‬
َ ‫علَ ْي ِه َو‬ َ – dan ٌ‫ص ْل َولَة‬
َّ ‫صلَّى‬
َ ‫ّللا‬ َ – masdari bo’ladi.
Fe’li : ‫ص ْل َو َل‬ َ – Salovat aytdi.
َّ َ‫ ََل ح َْو َل َوَل‬- danٌ‫ ح َْوقَلَة‬- masdari bo’ladi.

ِ َّ ِ‫قوةَ إِ ََّل ب‬
‫الِل‬
Fe’li : ‫اّلل – َح ْوقَ َل‬ ِ َّ ِ‫قوةَ إِ َّال ب‬
َّ َ‫ َال َح ْو َل َوال‬ni aytdi.
َ ‫ص‬
‫ًل ِة‬ َّ ‫علَى ال‬
َ ‫ي‬ َّ ‫ َح‬- dan ٌ‫ َح ْيعَ َلة‬- masdari bo’ladi.
َّ ‫علَى ال‬
Fe’li : ‫صالَةِ – َح ْي َع َل‬ َ ‫ي‬
َّ ‫ َح‬ni aytdi.
َّ َّ‫ ََل إِلَهَ إَِل‬- dan ٌ‫ َه ْيلَلَة‬- masdari bo’ladi.

‫ّللا‬
Fe’li : ‫للا – َه ْيلَ َل‬ُ َّ َّ‫ َال ِإلَ َه ِإال‬ni aytdi.
2. Mavzu : Ismi tasg’ir.

Ismi tasg’ir : Narsaning kichikligini yoki qadrsizligini ifodalashlik uchun
yoki erkalatishlik uchun yasaladigan ismdir. O’zbek tilida “ cha “
qo’shimchasi orqali yasaladi. Ismi tasg’ir mushtoq ismdir. Sababi
ismlardan, sifatlardan, masdarlardan olingandir.
Ismi tasg’ir vaznlari :
1) ‫فعَ ْي ٌل‬ 2) ‫فعَ ْي ِع ٌل‬ 3) ‫فعَ ْي ِعي ٌل‬

3 harfli kalimalar 4 harfli kalimalar 5 harfli kalimalar
uchun uchun uchun
{ t.me/Durus_tv1 }
64
‫ر َج ْي ٌل – َرج ٌل‬ ‫بلَ ْيبِ ٌل – ب ْلب ٌل‬ ‫صفٌو ٌر‬
ْ ‫ ع‬- ‫ص ْي ِفي ٌر‬
َ ‫ع‬
Erkak – Erkakcha Bulbul – Bulbulcha Chumchuq - Chumchuqcha
‫ن َهي ٌْر – نَه ٌْر‬ ٌ َ‫ِب – َم ْكت‬

‫ب‬ ٌ ‫م َك ْيت‬ ‫ق َد ْيدِي ٌل – قَ ْندِي ٌل‬
Daryo – Daryocha Stol – Stolcha Qandil – Qandilcha
‫قفَ ْي ٌل – ق ْف ٌل‬ ٌ َ‫ب – ِكت‬

‫اب‬ ٌ ِ‫كتَي‬ ٌ ‫ح – مِ ْفتَا‬
‫ح‬ ٌ ‫مفَ ْيتِي‬
Qulf – Qulfcha Kitob – Kitobcha Kalit - Kalitcha
! Eslatma :
ٌ َ‫ – ِكت‬kalimasining ichida mad harfi bo’lganligi uchun, alifni ( ‫ ي ) ا‬harfiga
‫اب‬
almashtiriladi. Natijada 2 ta ‫ ي‬ni bir – biri kirgiziladi. ( Ya’ni idg’om qilinadi )
Quyidagicha bo’ladi : ٌ َ‫ِكت‬

‫اب‬
4 3 2 1
ٌ َ‫ِكت‬
‫اب‬ ٌ ‫كتَ ْي ِا‬
‫ب‬ ٌ ِ‫كتَ ْيي‬
‫ب‬ ٌ ِ‫كتَي‬
‫ب‬
! Eslatma :
ٌ ‫ مِ ْفتَا‬- kalimasi 5 harfli bo’lganligi uchun ‫ فعَ ْي ِعي ٌل‬vaznida bo’ladi. 4 chi harfi ( ‫) ا‬
‫ح‬
alif, o’zidan oldingisi kasra bo’lganligi uchun alif harfi, ‫ ي‬harfiga almashtiriladi.
Quyidagicha bo’ladi : ٌ ‫ِم ْفتَا‬

‫ح‬
5 4 3 2 1
ٌ ‫مِ ْفتَا‬
‫ح‬ ٌ ‫مفَ ْي ِتا‬
‫ح‬ ٌ ‫مفَ ْي ِتي‬
‫ح‬
Ismi tasg’irning tasrifi : ( ya’ni muttoridasi )
َ ‫صيْر‬
‫ون‬ َ ‫ن‬ ‫ان‬
ِ ‫صي َْر‬
َ ‫ن‬ ‫صي ٌْر‬
َ ‫ن‬
Kichik yordamlar 2 ta kichik yordam Kichik yordam
{ t.me/Durus_tv1 }
65
3. Mavzu : Ismi mansub.
Ismi mansub : Bir shahar yoki qobilaga yoki bir shaxsga yoki bir narsaga
mansubligini ifodalashlik uchun yasaladi. Kalimaning oxiriga tasgdidli ‫ي‬
harfini qo’yishlik bilan yasaladi.
O’zbek tilida “ lik “ “ li “ qo’shimchalari kalimaning oxiriga qo’siladi.
Masalan : ‫صر‬
ْ ‫ي – ِم‬
ٌّ ‫ص ِر‬
ْ ‫ِم‬ ‫ي – َم ِلك‬
ٌّ ‫َم ِل ِك‬
Misr – Misrlik Podshox – Podshoxlik
‫ي‬
ٌّ ‫ع ِل‬ ٌّ ‫علَ ِو‬
َ –‫ي‬ َ ‫ي – َمكَّة‬
ٌّ ‫َم ِك‬ ‫لَبَنِي – لَبَ ٌن‬
Ali – Aliga mansub Makka – Makkalik Sut – Sutli
! Eslatma :
‫ي – َمكَّة‬
ٌّ ‫ َم ِك‬bu kalimaning oxiri “ t “ harfi bilan bitgandir. Bu “ t ” harfi hazf
qilinib ‫ ي‬harfini qo’shib qo’yamiz.
Ismi mansubning muttoridasi :
َ‫نَص ِْريون‬ ِ ‫نَص ِْري‬

‫ان‬ ٌّ ‫نَص ِْر‬
‫ي‬
Yordam berishlikga Yordam berishlikga Yordam berishlikga
mansub ( ko’p ) erkak mansub ( 2 lik ) 2 erkak mansub ( bir ) erkak
ٌ‫نَص ِْريات‬ ِ َ‫نَص ِْريت‬

‫ان‬ ٌ‫نَص ِْرية‬
Yordam berishlikga Yordam berishlikga Yordam berishlikga
mansub ( ko’p ) ayol mansub ( 2 lik ) 2 ayol. mansub ( bir ) ayol.
O’n uchinchi – darslik
1. Mavzu : Mubolag’ali ismi foil.

Mubolag’ali ismi foil : Bir shaxsning bir ishni bajarishlikda juda
mohirligini yoki bir sifatda ortiq darajada mukammalligini ifodalashlik
{ t.me/Durus_tv1 }
66
uchun ismi foil yoki sifati mushabbaha ma’nosida yasalgan ismdir.
‫ عَا ِل ٌم‬- biluvchi ‫ ع ًََّل ٌم‬- yaxshi biluvchi
Yasalish shakli :
1. Hunarmand va kasb egasi ma’nosidagi ismlardan ham yasaladi.
Masalan : ‫ خ ْب ٌز‬- Non ٌ َّ‫ – خب‬Nonvoy

‫از‬ ‫ َحدِي ٌد‬- Temir ‫ – َحدَّا ٌد‬Temirchi
2. Fe’llardan yasaladi.
‫ع ِل َم‬
َ – Bildi ‫ – عَا ِل ٌم‬Biluvchi ‫ ع ًََّل ٌم‬- Yaxshi biluvchi
َ ‫ – َكذ‬Yolg’on aytdi
‫ِب‬ ‫ِب‬
ٌ ‫ كَاذ‬- Yolg’onchi ٌ ًّ‫ – َكذ‬Ko’p yolg’on gapiruvchi
‫اب‬
Mubolag’ali ismi foilning vaznlari :
1. ‫اب – فَعَّا ٌل‬ ٌ َّ‫َكذ‬

2. ‫غفو ٌر – فَعو ٌل‬ َ
3. ‫ع ِلي ٌم – فَ ِعي ٌل‬َ
4. ‫كبَّا ٌر – فعَّا ٌل‬
5. ‫قَيو ٌم – فَعو ٌل‬
6. ‫ق – فَاعو ٌل‬ ٌ ‫فَارو‬
2. Mavzu : Ismi tafzil.

Ismi tafzil : Bir marsani 2 chi narsadan ustunligini ifodalovchi ism – ismi
tafzildir. Ismi tafzilning vazni ‫ أَ ْفعَل‬vaznida bo’ladi, va g’oyru munsarif
bo’ladi. * g’oyru munsarif – sarflanmaydigan ismdir.
‫ أَ ْف َعل‬vaznidagi ranglar ismi tafzil emas balki bu sifati mashabbahadir.

Ya’ni oddiy sifat : ‫ أَ ْبيَض‬- oq ‫ أَس َْود‬- qora
{ t.me/Durus_tv1 }
67
Ismi tafzilning muttoridasi :
َ‫أ َ ْنصَرون‬ ِ ‫أ َ ْنص ََر‬

‫ان‬ ‫أ ْنصَر‬
Ko’p yordam beruvchi Ko’p yordam beruvchi Ko’p yordam beruvchi
Ko’p kishilar 2 kishi
‫ان‬
ِ َ‫نص َْري‬ ‫نص َْري‬ ِ َ‫َوأَن‬
‫اصر‬
Ko’p yordam beruvchi Ko’p yordam beruvchi Ko’p yordam beruvchi
2 ayol ayol [birlik ] ko’p kishilar mukassar
‫َونصَر‬ ٌ‫نص َْر َيات‬

Ko’p yordam beruvchi Ko’p yordam beruvchi
jam muannas ayollar
mukassar
Ismi tafzilning ‘’ roq ‘’ degan manosi ham bor. Yani ‘’yordam

beruvchiroq ‘’
3. Mavzu : Fe’li tajjub avval va fe’li tajjub saniy.

Tajjub fe’li : Bir ishni hayrat bilan ifoda qiladigan fe’ldir, va jomid fe’ldir.
( ya’ni : Moziy, Muzoriy fe’li va amr fe’li yo’q ) Tajjub fe’lining ma’nosi
“ Qanday ajoyib qildi “ !! deganidir.
Tajjub fe’li 2 qismga qismlanadi :
1. Fe’li tajjub avval : ‫َما أ َ ْفعَلَه‬
2. Fe’li tajjub saniy : ‫أ َ ْف ِع ْل ِب ِه‬
‫َما أ َ ْفعَلَه‬
Maf’ulun bihi fe’li jomid foil ‫ه َو‬ tajjub harfi bo’lib
Habar Mubtada
{ t.me/Durus_tv1 }
68
Fe’li tajjub avvalning yasalishligi :
‫َما أَ ْنص ََره َما‬ ‫َما أَ ْنص ََره‬

‫َما أَ ْنص ََره ْم‬
Ajoyib yordam berdi Ajoyib yordam berdi
Ajoyib yordam berdi
ko’p erkaklar
َّ‫َما أَ ْنص ََرهن‬ ‫َما أَ ْنص ََره َما‬ ‫َما أَ ْنص ََر َها‬
Ajoyib yordam berdi Ajoyib yordam berdi Ajoyib yordam berdi
ko’p ayollar
‫َما أَ ْنص ََرك ْم‬ ‫َما أَ ْنص ََرك َما‬ َ‫َما أَ ْنص ََرك‬
ko’p erkaklar
َّ‫َما أَ ْنص ََركن‬ ‫َما أَ ْنص ََرك َما‬ ِ‫َما أَ ْنص ََرك‬
ko’p ayollar
‫َما أَ ْنص ََرنَا‬ ‫َما أَ ْنص ََرنِي‬

Ajoyib yordam berdik Ajoyib yordam berdim
Fe’li tajjub saniyning yasalishligi :
‫أَ ْن ِص ْربِ ِه ْم‬ ‫أَ ْن ِص ْربِ ِه َما‬ ‫أَ ْن ِص ْربِ ِه‬

Qanday ham ajoyib Qanday ham ajoyib Qanday ham ajoyib
yordam berdi ko’p erkak yordam berdi 2 erkak yordam berdi 1erkak
َّ‫أَ ْن ِص ْر ِب ِهن‬ ‫أَ ْن ِص ْر ِب ِه َما‬ ‫أَ ْن ِص ْربِهَا‬

yordam berdi ko’p erkak yordam berdi 2 ayol yordam berdi 1 ayol
‫أَ ْن ِص ْر ِبك ْم‬ ‫أَ ْن ِص ْر ِبك َما‬ َ‫أَ ْن ِص ْر ِبك‬

yordam berdi ko’p erkak yordam berdi 2 erkak yordam berdi 1erkak
َّ‫أَ ْن ِص ْر ِبكن‬ ‫أَ ْن ِص ْر ِبك َما‬ ِ‫أَ ْن ِص ْر ِبك‬

yordam berdi ko’p erkak yordam berdi 2 ayol yordam berdi 1 ayol
‫أَ ْن ِص ْربِنَا‬ ‫أَ ْن ِص ْربِنِي‬

Qanday ham ajoyib Qanday ham ajoyib
yordam berdik biz yordam berdim
{ t.me/Durus_tv1 }
69
Sarf kitobining “ Amsila “ bo’limi haqida ma’lumot va tolibi
ilmlarga ba’zi eslatmalar !!
Ushbu kitob sarf ilmini hammasini qamrab olmaydi. Lekin sarfni endi
boshlagan tolibi ilmlar uchun muxtasar va sarfning kelgusi bo’limlariga
poydevor bo’lgan kitobdir. Biz ushbu kitobda o’rganadigan masalalar :
1. Bu Amsila bo’limida ba’zi sahih fe’llarning barcha siyg’alarini (ya’ni :

Muxtalifa va Muttorida siyg’alarini) o’rganamiz.
2. Bu Amsila bo’limida sulosiy mazid fe’llarining ma’nolariga
o’tilmagan va illatli fe’llar berilmagan sababi bular haqidagi
ma’lumotlar keyingi ( Bino, Maqsud, Iziy ) bo’limlarda taqdim
qilinadi In shaa ALLOh !!
{ t.me/Durus_tv1 }
70

Amsila Kitobi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Amsila Kitobi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫يم‬

ِ ‫ان الر ِح‬

Bu yozgan kitobimizni ROBBim manfa’atli qilsin. Hato

‘’ ALLOH ROZI BO’LSIN ‘’!

MADRASATU UMMU ASIYA [t.me/Durus_tv1 ]

Boshqa kitoblar uchun bu kanalga ulaning [t.me/pdfkitoblarim]

Katta Ustoz : Ummu Asiya

ِ ‫َربنَا تَقَب ْل ِمنا إنكَ أنتَ الس ِميع العَ ِل‬

Sarfning istelohdagi manosi:

‘’Kalimalarning o’zgarishligiga va almashishligiga aytiladi ‘’

Arab tilini o’rganishlikda 3 ta ilmga e’tibor qilinadi:

SARF ILMINING BAHSI ( MAVZUSI ) :

Ismlar va fe’llarning siyg’alarini tushuntiradi.

SARF ILMINING G’OYASI ( MAQSADI ) :

Arabcha kalimalarni hato o’qishlikdan tilni muhofaza qilishlikdir.

SARF ILMINING ASOSCHISI:

Bazilari: “ bu kitobni Ali r.a yozganlar “ deyishadi

Bazilari:” boshqa rivoyatlar ham bor ” deyishadi.

Lekin kim yozganligi haqida sahih sanad yo’qdir. Usmoniylar davrida

ٌ‫ص ٌَرهٌللا‬ َ َ‫ٌٌٌٌٌٌٌ َم ْنٌقَا َلٌ"ٌن‬

Amsila istilohda “ Ism va Fe’llarni xoxlagan manoga ko’ra har-xil ko’rinishda

1 ta harfli : ‫ِل‬ UCHUN

2 ta harfli : ‫فِي‬ DA ( ICHIDA )

3 ta harfli : ٌ ‫فَ َر‬

4 ta harfli : ‫د َْفتَ ٌر‬ DAFTAR

5 ta harfli : ‫َج ْعفَ ٌر‬ JA’FAR ( ERKAK ISMI )

6 ta harfli : ‫سفَ ْر َج ٌل‬

7 ta harfli : ‫ستِ ْع َما ٌل‬

Arab tilida kalimalar 3 qismga bo’linadi :

1. Ism 2. Fe’l 3. Harf

ISM : bu o’zida mustaqil managa ega bo’lib, zamondan biriga ham

Amsila kitobi 2 qismga bo’linadi :

1.( Amsilatun muxtalifah ) ٌ‫أَ ْمثِلَةٌ م ْختَ ِلفَة‬ 24 ta siyg’adir.

Amsilatun muxtalifa so’zining lug’atdagi manosi :” har bir misallar ” degani.

ٌ‫أ َ ْمثِلَةٌ م ْخت َ ِلفَة‬

24 ta siyg’ani 13 tasi fe’l va 11 tasi ismdir.

11 ta ismdan : 4 tasi masdardir, 4 tasi sifatdir, 3 tasi ismdir.

Amsilatun muxtalifah(har-xil misollar) ga masdardan moziy, muzoriy, ismi foil, ismi

Amsilatun muttoridah( َّ ‫(– ) أَ ْم ِثلَةٌ م‬o’xshash misollar) -harflari va shakillari

Fe’llarning amsilatun muttoridasi 14 ta siyg’adir.

Amr g’oib 6 ta siyg’adir, Nahiy g’oib 6 ta siyg’adir.

Ismlarda ham har – xildir:

Ismi maf’ul 7 ta siyg’adir.

Mimsiz masdar 3 ta siyg’adir.

Ismi zamon-makon, mimlik masdar 3 ta siyg’adir.

Ismi olat 3 ta siyg’adir.

Masdar binai marroh 3 ta siyg’adir.

Masdar binai nav 3 ta siyg’adir.

Ismi tasg’ir 3 ta siyg’adir.

Mubolag’ali ismi foil 6 ta siyg’adir.

Ismi tafzil 8 ta siyg’adir.

Amsilatun muttoridah fe’lda 3 qismga b’linadi :

1. G’oib 2. Muxotob 3. Mutakallim

Yo’q inson Tinglovchi So’zlovchi

3 chi shaxs 2 chi shaxs 1 chi shaxs

Jins e’tiboridan 2 qismga bo’linadi :

1. Muannas ( Ayol kishi )

2. Muzakkar ( Erkak kishi )

Adad (kammiyat) e’tiboridan 3 qismga bo’linadi :

Fe’llarning muttoridasi 14 siyg’adir:

G’oib uchun 6 ta siyg’a bordir, Muxotob uchun ham 6 ta siyg’a bordir:

1. Mufrad muzakkar g’oib 1. Mufrad muzakkar muxotob

2. Tasniya muzakkar g’oib 2. Tasniya muzakkar muxotob