Ewa FLOREK
Wojciech PIEKOSZEWSKI12
Barbara GROSZEK3
Laboratorium Badań Środowiskowych
Katedra i Zakład Toksykologii
Akademia Medyczna
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: Dr hab. Ewa Florek
’Zakład Toksykologii Klinicznej i Przemysłowej
KMPiChŚ Collegium Medicum
Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Kierownik: Dr hab. Wojciech Piekoszewski
instytut Ekspertyz Sądowych
im. prof. dra. Jana Sehna w Krakowie
Dyrektor: Aleksander Głazek
’Klinika Toksykologii KMPiChŚ
Collegium Medicum
Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Kierownik: Prof, dr hab. Janusz Pach
Dodatkowe słowa kluczowe:
tytoń
palenie bierne
markery
ocena narażenia
Additional key words:
tobacco
environmental tobacco smoke
biomarkers
risk assessment
Adres do korespondencji:
Dr hab. Wojciech Piekoszewski
Instytut Ekspertyz Sądowych
im. prof, dr Jana Sehna
ul. Westerplatte 9, 31-033 Kraków
35Я
Ocena narażenia na dym tytoniowy
The exposition to tobacco smoke
Narażenie na dym tytoniowy jest
zjawiskiem powszechnym. Na ponad
4000 tysiące toksycznych związków
narażone są zarówno osoby palące jak
i niepalące przebywające w tych sa­
mych pomieszczeniach z „palaczami”.
Ocena narażenia na dym tytoniowy
może być oparta o badania ankietowe,
monitoring powietrza i oznaczanie bio-
markerów w płynach ustrojowych. W
powietrzu można oznaczać wiele
związków, które zawarte są w dymie
tytoniowym, ale najczęściej oznacza
się nikotynę i polidyspersyjne cząstki
stałe. Wśród biomarkerów narażenia
na dym tytoniowy najczęściej wykorzy­
stywana jest kotynina - główny meta­
bolit nikotyny, jakkolwiek oznaczanie
karboksyhemoglobiny, tiocyjanianów,
adduktów amin i wielopierścieniowych
węglowodorów aromatycznych z he­
moglobiną, albuminami i DNA bywają
w tym celu także stosowane.
Wstęp
Palenie tytoniu stanie się wkrótce głów­
ną przyczyną przedwczesnej umieralności
na świecie.
Do narażenia na dym tytoniowy docho­
dzi na skutek palenia wyrobów tytoniowych
(palenie aktywne) lub przebywania w oto­
czeniu ludzi palących tytoń - tzw. bierne
palenie. Te dwa rodzaje „palenia" związane
są ze zróżnicowanym narażeniem na po­
szczególne składniki dymu. W przypadku
ludzi palących tytoń do płuc dociera niezmie­
niony przez czynniki środowiskowe dym
zwierający stosunkowo dużo większych czą­
stek stałych o rozmiarach 0,2-0,4 pm [79]
ulegających gromadzeniu w płucach [32,33].
Dym taki ma znaczną aktywność cytotok-
syczną [75] i zdolność indukowania enzy­
mów biorących udział w biotransformacji
leków [55,56,68]. W przeciwieństwie do ak­
tywnego palenia, bierne narażenie dostar­
cza do organizmu zmienionego czynnikami
środowiskowymi dymu o mniejszych ziar­
nach cząstek stałych, niższej aktywności
cytotoksycznej i słabszych właściwościach
indukcyjnych.
Dym tytoniowy jest jednym z dominują­
cych czynników zanieczyszczających powie­
trze w pomieszczeniach zamkniętych.
Poza nikotyną w tytoniu i dymie tytonio­
wym znajduje się ponad 4000 związków
chemicznych. Tak skomplikowany skład
utrudnia rzetelną ocenę narażenia na dym,
która umożliwia oszacowanie powszechno­
ści palenia oraz ekspozycji na dym tytonio­
wy w środowisku (ang. ETS - Environmen­
tal Tobacco Smoke).
Przeglqd Lekarski 2002 / 59 i 4-5
cnioK®
The exposition to tobacco » |jc
is overall: in home, work and P
places. For the examination °T vj,
presence and concentration
ronmental tobacco smoke (ETS)1 a|1j
door environments the nicotin®' ;
respirable suspended partied 0(
(RSP) are determined. A var'^jOcy
biomarkers (nicotine, cotinine,¡n
anate, carboxyhemoglobin, Pr° fOi
and DNA adducts) are prop0®® co
measurement of exposure to to
smoke. The most popular is me3®^
ment of cotinine concentration
fluids (blood, urine, saliva). ^¿1«
cotinine concentration correla® to
numbers of cigarettes smoked 3
various biological effects of
smoking and exposure to ETS-
biomarkers as carboxyhem°9 cy-
thiocyanate, and amines and
clic aromatic hydrocarbons add°
be also use.
Obecnie istnieje wiele metod ос . цо-
rażenia na dym tytoniowy. W pierws pj-
lejności szacuje się rozpowszechni® $
lenia tytoniu w danej populacji - D sap°"
epidemiologiczne. Dalszym etap®111.
miary stężeń składników dymu tytoń' r5yj-
w środowisku (m.in. nikotyny, polidy®^^’
nych cząstek stałych). Ostatnim, naj* lj
szym etapem są pomiary biornark niii
związków wskazujących na palenie
lub narażenie na dym (karboksyhs^juk
na, tiocyjaniany, nikotyna, kotynina,
ty z białkami i DNA i inne). ny^'
Wyżej wymienione badania wyk znyCi1’
ne są zarówno w celach profilaktyc
jak i diagnostycznych.
Związki chemiczne zawarte
w dymie tytoniowym ty|C
W czasie niecałkowitego spal3
niu powstają dwa strumienie dymu’
(ang. mainstream smoke; MS) 9еП®
w temperaturze 800-900°C i boczn^ te(if
sidestream smoke; SS) powstają^ у f
peraturze 600°C w przerwach mi? .g^
ciąganiem, w czasie tlenia się Pa^5l<Pc
[37]. Związki chemiczne wchodzą®e g^
dymu tytoniowego występują w faZ
wej, parowej i cząstkowej [10].
Papieros o masie 1 g wy twa12
500 mg dymu, którego 5-10% stan°
cząstkową. * dj
Stężenia ważniejszych
micznych zawartych w dymie tyt0
przedstawia tabela I. re<J5 ,
Do tytoniu dodawanych jest sZer
stancji chemicznych (często o zastiZ
E. Florek'
 2|e) w celu zmiany działania farmako-
’¡^[2rie90 składników dymu (na przykład
oraz poprawy właściwości smako-
1ra/Ornatycznych tytoniu i zmniejszenia
lo(j?|l?-Ce90 działania dymu. Obecnie jako
fyj. K' dopuszczonych jest około 600
HZków.
Dytn tytoniowy w środowisku
j "bierne palenie”
\6pynyrn źródłem ETS jest palenie ty-
^spozycja na dym tytoniowy ma miej-
Mieszkaniach, miejscach pracy, po-
komunikacyjnych i miejscach pu-
5aiis. h. to znaczy wszędzie tam, gdzie
Moń. Wielkość narażenia środowi-
■Vchf 0 na dym Moniowy osób niepalą-
'"bierne palenie") zależy od liczby pa-
’^cj ll0$c’ wypalanych papierosów, wiel-
^^Weszczenia, wentylacji i czasu eks-
■'¡kj^adań przeprowadzonych w USA wy-
.st^enie nikotyny w domach, w któ-
1ad in s'ę tytoń wynosi od 1 pg/m3 do po-
•¡a^ 0 Mg/m3 [80]. Natomiast w restaura-
9 szczególnie w barach wartości te
iiec?ac2r>ie wyższe i porównywalne do za-
S|ęjyszczenia spalinami samochodowymi,
'ang n,e Polidyspersyjnych cząstek stałych
resPirable suspended particulates -
przekracza często 1 mg/m3 powietrza.
naloa 3 e’ w których rozpowszechnienie
^¡p- Palenia jest znaczne z jednocześnie
tiijy ^cytPi nielicznymi restrykcjami mają
fyj B°^Setek populacji eksponowanej i wy-
g°ziorn ekspozycji na dym tytoniowy.
%nadania epidemiologiczne przeprowa-
latach 90-tych wskazały na bardzo
;a|6ri Różnicowanie rozpowszechnienia
■ roc a tytoniu w poszczególnych krajach.
%l0? Palących mężczyzn wahał się od
3hia 26O/° (Szwecja) do 77% (Łotwa), na-
kobiet od 1% (Uzbekistan) do 47%
Z innych przeprowadzonych
tloia Cynika, że w około 60% domów w
•' Rumunii oraz w ^5% w Polsce
tlorii Kańcy codziennie narażeni są na dym
^[95].
№ i- acfaniach ankietowych z udziałem
cżby respondentów prowadzonych w
taj lCarü, Leuenberger i wsp., [48] wyka-
y0% niepalących mężczyzn i 52%
''Srr>5Cych kobiet narażonych jest na ETS
, ftwsku pracy.
'ajp , °lSce podobnie jak i w wielu innych
nató9 Palenia tytoniu ulega ograni-
\sp Jakkolwiek nadal jest zjawiskiem
V6chnym - obecnie w Polsce pali 43%
yzn i 22% kobiet [86].
yyaeha ekspozycji na dym tytoniowy
6 badań epidemiologicznych wyka-
a'enie ścisłej zależność efektów zdro-
,Jb M iL°d ’l°^ci wypalanych papierosów
!^r6Q °ści ekspozycji na ETS. Istnieje
środowiskowych i biologicznych
Ow' które są stosowane do oszaco-
q wielkości narażenia na dym tytonio-
ekspozycji na dym tytoniowy
%e. również prowadzić mniej obiektyw­
ny jaką są badania ankietowe.
%ia /"ększości przypadków ocena nara-
a óym tytoniowy ze względów tech-
a ' ekonomicznych ogranicza się do
“stania kwestionariuszy ankiet w celu
Sh|(1 | ,
"‘•ekarski 2002 /59/4-5
określenia statusu osoby z uwzględnieniem
długoterminowej ekspozycji na ETS i jej kla­
syfikacji wg kategorii narażenia na ETS (np.
zerowa, niska, średnia, wysoka).
W ostatnich latach wzrosło zaintereso­
wanie wykorzystaniem w ocenie narażenia
na dym tytoniowy markerów biologicznych
m.in.: tiocyjanianów, tlenku węgla, karbok-
syhemoglobiny i nikotyny/kotyniny oraz po­
miarów wybranych ksenobiotyków (tlenek
węgla, węglowodory aromatyczne, polidy-
spersyjne cząstki stałe, nikotyna) w powie­
trzu [13].
W oszacowaniu indywidualnej lub popu­
lacyjnej ekspozycji na ETS można stosować
metodę bezpośrednią, którą jest indywidu­
alny monitoring i oznaczanie biomarkerów
oraz metody pośrednie obejmujące pomia­
ry związków chemicznych w powietrzu i
kwestionariusze ankiet.
Monitoring powietrza
Analizę mieszaniny kilku tysięcy związ­
ków chemicznych wchodzących w skład
ETS można przeprowadzić tylko w oparciu
o pomiary indywidualnych składników dymu
tytoniowego, którymi mogą być substancje
śladowe, markery lub związki zastępcze.
Idealny marker powinien być: specyficz­
ny lub prawie specyficzny dla dymu tytonio­
wego, obecny w dostatecznych ilościach,
aby z łatwością można było go wykryć i
oznaczyć oraz emitowany w jednakowych
ilościach niezależnie od gatunku tytoniu [52].
Wiele związków chemicznych może być
stosowanych jako markery charakterystycz­
ne dla fazy parowej i cząstkowej ETS (niko­
tyna, tlenek węgla, 3-winylopirydyna, ditle-
nek azotu, pirydyna, aldehydy, kwas azoto­
wy, akroleina, benzen, N-nitrozoaminy spe­
cyficzne dla tytoniu, nikotyna, solanesol,
polon-210, benzo(a)piren, chrom i polidy-
spersyjne cząstki stale) jakkolwiek najczę­
ściej dla oceny jakościowej i ilościowej ETS
w powietrzu pomieszczeń zamkniętych wy­
korzystywana jest nikotyna i RSP [34,
45,54,60].
W indywidualnej ocenie narażenia na
składniki ETS uwzględnia się różne miejsca
ekspozycji, a całkowita dawka jest sumą
stężeń w badanych pomieszczeniach po­
mnożoną przez czas narażenia.
Mierząc stężenia składników ETS w po­
mieszczeniach zamkniętych należy brać pod
uwagę przestrzenne i czasowe wahania ich
poziomów w wyniku złożonej interakcji po­
między czynnikami związanymi z wprowa­
dzeniem, usunięciem i rozproszeniem ETS
w powietrzu. Czynniki te to między innymi
średnia ilość wypalanego tytoniu, wielkość
pomieszczenia, rozmieszczenie palenia,
umiejscowienie urządzeń do monitorowania
powietrza, wentylacja, ruch powietrza i usu­
wanie składników ETS.
W ostatnich latach przeprowadzono licz­
ne badania oceniające ekspozycję na ETS
dorosłej populacji w dużych miastach euro­
pejskich w oparciu o pomiar stężenia niko­
tyny [61-64].
Większość badań dotyczących monito­
rowania powietrza była prowadzona przez
24 godziny. Wyniki tak prowadzonego mo­
nitoringu wykazują że w domach, w których
pali chociaż jedna osoba ekspozycja na ni­
kotynę i cząstki ETS jest około 4-7 razy
wyższa niż w miejscu pracy [61]. Natomiast
istnieje niewiele przykładów badań, w któ­
rych szacuje się ekspozycję na ETS w śro­
dowisku domowym w dłuższym niż 24-go-
dzinym czasie narażenia. W jednym z ta­
kich badań zastosowano cztery markery do
oceny ekspozycji na ETS oznaczane przez
10 dni (1 próba dziennie) oraz przez 10 ty­
godni prowadząc oznaczenia jeden raz w
tygodniu [17]. Średnie stężenie nikotyny w
powietrzu wynosiło od 0,6 do 6,9 pg/m3, czyli
było niższe niż wartość NDS w warunkach
przemysłowych wynosząca 20 pg/m3, jak­
kolwiek są doniesienia, że stężenie to może
sięgać 30 pg/m3 powietrza.
Ekspozycja na ETS w miejscu pracy
tam, gdzie palenie tytoniu jest dopuszczal­
ne jest porównywalna, a bywa także wyższa
od tej w domach osób palących [29].
Szczególnie wysokie stężenia nikotyny
w środowisku pomieszczeń zamkniętych
obserwuje się w barach, gdzie poziom osią­
gał wartość od 50 do 75 pg/m3 [25,80].
Drugim po nikotynie pod względem czę­
stości stosowania markerem ekspozycji na
ETS w zamkniętym mikrośrodowisku (pomi­
mo braku specyficzności dla dymu tytonio­
wego) są polidyspersyjne cząstki stale -
RSP. W domach osób palących średnie stę­
żenie dzienne/tygodniowe RSP wzrasta o
około 20-100 pg/m3 w porównaniu do war­
tości poniżej 40 pg/m3 w mieszkaniach osób
niepalących. Tylko nieznacznie niższe po­
ziomy RSP (do 60 pg/m3 powietrza) ozna­
czane są w miejscach pracy (biurach). Po­
dobnie jak w przypadku nikotyny również
wielokrotnie wyższe stężenia RSP obserwo­
wane sąw barach; od 35 do 986 pg/m3 [80].
Istotne okolodobowe wahania stężenia
cząstek stałych (o średnicy <10 pm) były ob­
serwowane w domach, w których palono
tytoń [58]. Średni poziom RSP w pomiesz­
czeniach osób palących wynosił 125,6 pg/
m3 w dzień i 92,9 pg/m3 w nocy. W domach,
w których zanieczyszczenia pochodziły z
zewnątrz stężenia te były dwukrotnie niższe.
Poziomy innych związków, które mogą
wskazywać na ekspozycję na dym tytonio­
wy np. wielopierścieniowych węglowodorów
aromatycznych (WWA) były istotnie wyższe
(1,5 do 4 razy) w domach, gdzie palono ty­
toń [58,72,73]. Średnie stężenie benzo(a)pi-
renu (związek o działaniu kancerogennym
na organizm człowieka) w pomieszczeniach
dla palaczy wynosiło od 0,51 do 2,2 ng/m3,
natomiast w domach, gdzie obowiązywał
zakaz palenia tylko 0,20 ng/m3 [72,73].
W celu monitorowania powietrza w przy­
padku narażenia na dym tytoniowy można
oznaczać wiele związków chemicznych, ale
w większości są one niespecyficzne dla tego
narażenia. Przykładem mogą być pomiary
lotnych związków organicznych prowadzo­
ne w kilku miejscach publicznych w Kalifor­
nii, w których palenie tytoniu było dozwolo­
ne. Badania wykazały znaczący udział dymu
w wyznaczanych stężeniach formaldehydu
- 57-84%, 2-butanonu - 43-69%, benzenu
- 37-58% i styrenu - 20-70%. Pozostałe
związki: aceton, toluen, etylobenzen, izome­
ry ksylenu, d-limonen pochodzące z ETS nie
przekraczały 50% zanieczyszczenia powie­
trza [34].
359

Biomarkery narażenia na dym
tytoniowy
Do oceny narażenia na związki chemicz­
ne dostające się do organizmu zarówno
podczas palenia aktywnego, jak i naraże­
nia na dym znajdujący się w środowisku sto­
suje się tzw. biomarkery, czyli związki ozna­
czane w celu oceny interakcji żywego orga­
nizmu z ksenobiotykiem (substancjąobcą).
Poważnym ograniczeniem większości
do tej pory stosowanych biomarkerów ETS
jest to, że umożliwiają one ocenę naraże­
nie tylko w stosunkowo krótkim czasie, od
kilku godzin do kilku tygodni. Natomiast
większość dotychczas przeprowadzonych
badań wykazała, że efekty zdrowotne na­
rażenia na środowiskowy dym tytoniowy są
związane z długotrwałą ekspozycją liczoną
w miesiącach, czy nawet latach. Najczęściej
stosowane biomarkery narażenia na dym
tytoniowy przedstawiono w tabeli II.
Najczęstszym biomarkerem zarówno
aktywnego palenia, jak i narażenia na dym
tytoniowy jest kotynina powstająca na dro­
dze biotransformacji z nikotyny, głównego
alkaloidu zawartego w dymie tytoniowym.
Metabolit ten ulega dalszym przemianom i
tylko 15% wydala się do moczu w postaci
niezmienionej.
W przeciwieństwie do nikotyny, która
stosunkowo szybko jest metabolizowana
(tV2~2,5 godz.), jej główny metabolit, kotyni­
na ulega znacznie wolniejszej eliminacji z
organizmu (t,„-17 godzin) [5].
Zaletą tych związków jest także to, że
ich parametry farmakokinetyczne nie ulega-
jązmianie na skutek palenia tytoniu, ponie­
waż indukowane przez zawarte w dymie
tytoniowym wielopierścieniowe węglowodo­
ry aromatyczne (benzo(a)piren) izoenzymy
cytochromu P-450 nie biorą udziału w bio­
transformacji nikotyny i kotyniny [4].
Palenie tytoniu z wyjątkiem nielicznych
źródeł (np. preparaty nikotynozastępcze)
stanowi w zasadzie jedyne źródło nikotyny.
Z rozważań teoretycznych wynika, że
przy poziomie nikotyny w powietrzu miejsca
pracy wynoszącym 20 mg/m3 (NDS) i wen­
tylacji 1m3/godzinę, w ciągu 1 godziny po­
brane jest 20 pg alkaloidu, zakładając do­
stępność biologiczną na poziomie 70% do
organizmu będzie dostawać się około 14 pg/
godz. W przypadku 8-godzinnego czasu
pracy ilość wchłoniętej nikotyny wyniesie 112
pg, co spowoduje stężenie kotyniny w mo­
czu na poziomie 8,6 ng/ml [17]. W bada­
niach przeprowadzonych w Stanach Zjed­
noczonych na stanowiskach pracy przy na­
rażeniu na nikotynę w stężeniu 8.6 pg /m3,
w ciągu 9 godzin do organizmu wchłaniało
się 55 pg i dawało stężenie kotyniny 4 ng/
ml moczu [29]. Współczynnik korelacji po­
między stężeniem nikotyny w powietrzu a
poziomem kotyniny w moczu wahał się od
0,60 do 0,81.
Również w pomieszczeniach mieszkal­
nych istnieje narażenie na nikotynę. Z róż­
nych powierzchni (ściany) i odzieży może
uwalniać się wcześniej zaadsorbowana ni­
kotyna. W domu osób niepalących, w któ­
rym jednokrotnie używano tytoniu, oznacza­
no 0,2-0,7 pg nikotyny w m3/powietrza. Taka
ilość nikotyny w powietrzu może prowadzić
do stężenia kotyniny w moczu 0,1-0,3 ng/
ml [53].
360
Mało istotnym źródłem nikotyny może
być żywność, a szczególnie herbata oraz
niektóre warzywa: kalafior, pomidory, ka­
baczki i ziemniaki [12,20,22,71]. O małym
znaczeniu tego źródła narażenia może
świadczyć fakt, że chcąc uzyskać poziom
kotyniny w moczu na poziomie 10% nara­
żenia środowiskowego na dym tytoniowy
należy wypić około 4 litrów herbaty dzien­
nie.
Oceniając palenie tytoniu lub narażenie
środowiskowe na dym tytoniowy pomiaru
nikotyny i/lub kotyniny dokonuje się w śli­
nie, krwi lub moczu. Najlepszym materiałem
do badań jest krew, jakkolwiek ślina i mocz
są bardzo często stosowane w tym celu.
Stężenia kotyniny, głównego markera
narażenia na dym tytoniowy w surowicy i
ślinie są porównywalne, natomiast w moczu
poziom metabolitu jest 5-6 razy wyższy.
Wydalanie kotyniny z moczem zależy od
sprawności funkcjonowania nerek, przepły­
wu nerkowego i pH moczu. W celu normali­
zacji otrzymane wyniki stężenia przelicza się
na mg kreatyniny lub normalizuje na gęstość
moczu. Przeliczenia te, jakkolwiek z teore­
tycznego punktu widzenia w pełni słuszne,
w praktyce mogą prowadzić do pewnego
zafałszowania otrzymywanych wyników (np.
różne poziomy kreatyniny u mężczyzn i ko­
biet, niski poziom kreatyniny u noworodków).
Innym czynnikiem jaki musi być brany
pod uwagę przy oznaczeniu kotyniny jest
zmiana szybkość eliminacji wraz z wiekiem.
U osób dorosłych biologiczny okres póltr-
wania tego związku (t1/2) waha się od 15 do
19 godzin [5,40], natomiast u noworodków i
dzieci okres ten jest znacznie dłuższy i wy­
nosi około 65 godzin (60 godzin u dzieci do
18 miesiąca i 40 godzin powyżej 18 miesią­
ca życia).
W przeciwieństwie do kotyniny biolo­
giczny okres póltrwania nikotyny jest krótki
i wynosi 2,5 godziny, co znacznie ogranicza
jej zastosowanie jako markera palenia pa­
pierosów i narażenia na dym tytoniowy.
U osób niepalących i nie narażonych na
dym tytoniowy poziom kotyniny w surowicy
i ślinie (poziom fizjologiczny) może sięgać
15 ng/ml, a w moczu jej stężenie dochodzi
nawet do 50 ng/ml [25]. W innych badaniach
średnie stężenie kotyniny w moczu osób
niepalących wynosiło 8,84 ng/ml i zawiera­
ło się w przedziale od 0 do 85 ng/ml [19].
Większość przeprowadzonych dotych­
czas badań osób niepalących a narażonych
na dym tytoniowy w swoim otoczeniu wyka­
zała podwyższony poziom kotyniny i nikoty­
ny w moczu, surowicy i ślinie [14,19,42,43,
66,69,76,78,82,84].
W kontrolnych badaniach z udziałem
ochotników narażanych na dym tytoniowy
przez 80 minut (poziom nikotyny w powie­
trzu 289 pg/m3) maksymalne stężenie niko­
tyny w surowicy obserwowane po 60 minu­
tach, (czyli podczas ekspozycji) wynosiło
tylko 0,3 ng/ml. Po zakończeniu narażenia
stężenie nikotyny powróciło do poziomu
wyjściowego po upływie 2-3 godzin. Stęże­
nie kotynińy mierzone w surowicy rosło
przez cały czas trwania eksperymentu (300
min.) osiągając wartość maksymalną 3,4 ng/
ml. Podobnie stężenie kotyniny w moczu
osiągnęło najwyższą wartość (55 ng/mg kre­
atyniny) w momencie zakończenia ekspe­
Przegli|<l Lekarski 2002 / 59 / 4-5
rymentu [35]. Niestety eksperymentte
stał zakończony po 300 minutach od
stania ekspozycji, kiedy to stężenie
ny nadal wykazywało tendencję wzro^otyni-
W większości badań, w których
nę wykorzystywano jako marker ,,ar3^0ii
na dym tytoniowy w środowisku W'®
ekspozycji oceniano na podstawie y.
z kwestionariusza ankiety co może by
czyną znacznych błędów i trudności
pretacyjnych. iap0
Stosując taki model badan oc
narażenie na ETS niepalących praco
baru w Wielkiej Brytanii i stwierdzono
średnie stężenie kotyniny w surowicy ' ■ .
ml, a stężenie maksymalne 31,3 ng/m l 5li-
Pomiar stężenia kotyniny w moc ■ ,
rowicy lub ślinie pozwala na podzia k e j
lacji ludzi na trzy grupy: osoby oiePrrlj p0'
nie narażone na dym tytoniowy, ..bie po-
lacze” i osoby palące tytoń jakkoiw1 v
dział ten nie jest jednoznaczny, a s
ne kryteria przez poszczególnych b
znacznie różnią się między sobą l6’'" '
Mnogość tego typu badań nie Pipo­
na zacytowanie wszystkich, dlatego^gz
niżej zostaną omówione tylko nie
nich. had^C
Jarvis i współpracownicy [44] e ró^
211 osób wykazali statystycznie ist°
nice w stężeniu kotyniny w suroWicY' p 0
moczu pomiędzy grupą osób Pa ^JpiK0'
biernymi palaczami natomiast pozi
tyny pomiędzy tymi grupami różnił
w moczu. Inne zastosowane w tym
biomarkery (karboksyhemoglobina.
na, kotynina i tiocyjaniany) nie P.oZ'V|aCyct11
podział badanej populacji na n'e.Pfv orfr<^'
narażonych na ETS, ale umożliwia ^4],
nienie osób palących od niepalący
Oznaczanie kotyniny w ply°aC.y|go
jowych może być wykorzystane nie ’ Q ¡¿i'
oceny narażenia na dym tytoniowy $
nicowania osób palących i niepal^Y^iif"
również do weryfikowania danych z ¿gnid
nariusza ankiety o niepaleniu lub na
na dym. wjedZ'a’
Brak zgodności pomiędzy odp°
mi na pytania ankietowe a stężeni
niny wykazali w swoich badaniac . go
współpracownicy [44]. Rozkład s? ^riiy
tyniny u osób klasyfikujących
palących był bimodalny, co może S
o niezgodnych z prawdą odp0^1 |atj
badanych. Taki sam bimodalny [4^
kazali również dla innych biomarke c ,
Pojer i współpracownicy [67] sto > *
miernik palenia tytoniu poziom ^^g/in1
surowicy (stężenie wyższe od z pi>
osoba paląca) wykazali niezgod0
między badaniami ankietowym1
micznymi na poziomie 9,8%. Iv'na|<jet0
zgodność pomiędzy badaniami 3
mi i laboratoryjnymi wykazał Curt>
rego podział na palących i niepalniRypiny ,
ty był na stężeniu granicznym k°vJy(iO5'2
moczu 90 mg/ml, a niezgodności .^(0
0,9% [19]. W badaniach innych a^
nice w klasyfikacji osób palący00 gpgi^
cych w oparciu o kwestionariuszowy^
poziom kotyniny w płynach us
wahały się od 0,9% do 7,4% i15,
47,52,65,69,81,83]. „,¡^1
Największą rozbieżność P^^y ’
nikami ankiety a poziomami koty
X'
E. lr|‘"
S|b-la 1
tabolitów cyjanków zawartych w dymie ty­
n*ektórych substancji chemicznych w głównym strumieniu dymu tytoniowego oraz stosunek stężeń toniowym) we krwi, ślinie lub moczu było
i(|ev ₽aPierosów bez filtra [37].
wykorzystywane do rozróżniania osób pa­
',er|37] Ctlemical substances concentration in mainstream smoke (MS) and SS/MS relation in cigarettes without
lących i niepalących lub w połączeniu z ana­
lizą nikotyny lub kotyniny do identyfikacji
Substancja chemiczna MS SS/MS
palaczy i osób stosujących inne produkty
nikotynowe [27,30,44]. Zaletą tiocyjanianów
Tlenek węgla 10-23 mg 2,54,7 jako markera narażenia na dym tytoniowy
Benzen 12-48 pg 10 jest długi biologiczny okres półtrwania
(znacznie dłuższym niż kotyniny i karbok-
Formaldehyd 70-1 OOpg 0,1-50 syhemoglobiny) oraz dobra korelacja z ilo­
Akroleina 60-1 OOpg 8-15 ścią wypalanych papierosów [11].
U osób niepalących stężenie tiocyjania­
Aceton 100-250(i g 2-5 nów w osoczu i ślinie wynosi około 48 pmol/
Cyjanowodór 400-500 pg 0,1-0,25 I, wzrasta nieznacznie (53 pmol/l) u osób
biernie narażonych oraz dochodzi do 123
Amoniak 50-150 pg 40-170
pmol/l u aktywnych palaczy. Z dotychcza­
Metyloamina 17,5-28,7 pg 4,2-6,4 sowych badań wynika, że oznaczenia tio­
cyjanianów nie pozwalają na odróżnienie
Dimetyloamina 7,8-10 pg 3,7-5,1
osób narażonych od nie eksponowanych na
Tlenki azotu 100-600 pg 4-10 środowiskowy dym tytoniowy (ETS) [30,39].
Wadą stosowania tiocyjanianów jako
N-Nitrozodimetyloamina 10-40 ng 20-100
biomarkerów jest również to, że ich poziom
N-Nitrozopirolidyna 6-30 ng 6-30 może ulegać podwyższeniu na skutek spo­
żywania takich warzyw jak: kalafior, kalare­
Kwas mrówkowy 210478 pg 1,44,6
pa, pomidory, ziemniaki oraz orzechy [27].
Nikotyna 1,7-3,3 mg 1,8-3,3 Nieliczne przeprowadzone do tej pory
badania wskazują na zwiększone wydala­
Fenol 60-140 pg 1,6-3,0
nie NNAL (metabolit N-nitrozoaminy charak­
Katechol 100-360 pg 0,6-0,9 terystyczny dla dymu tytoniowego - keton-
4-(metylonitrozoamino)-1-(3-pirydylo)masło-
Hydrochinon 110-300pg 0,7-0,9
wy) u ludzi narażonych na dym tytoniowy
Anilina 360 ng 30 oraz na istnienie u tych osób korelacji po­
między stężeniem kotyniny i NNAL w mo­
o-Toluidyna 160 ng 19
czu [31].
2-Naflyloamina 1,7 ng 30 Zaproponowane przez Jongeneelen’a
[46] zastosowanie 1-hydroksypirenu (1-OH-
4-Aminobifenyl 4,6 ng 31
PY) w moczu jako markera narażenia na
Benzo(a)antracen 20-70 ng 2,24 WWA jest wykorzystywane do oceny eks­
Benzo(a)piren
pozycji na dym tytoniowy. Pomimo prób sto­
20-40 ng 2,5-3,5
sowania 1-hydroksypirenu w formie gluku-
Cholesterol 14,2 pg 0,9 ronianu, jak i niezwiązane] (większa zawar­
Chinolina 0,5-2 pg 8-11
tość w moczu) ze względu na wyraźny
wpływ diety (mięso pieczone, wędzone) i
N'-Nitrozonornikotyna 200-3000 ng 0,5-3 czynników zewnętrznych, przydatność tego
°nilrozoamino)-1-(3-pirydylo)-1-butanon 100-1000 ng 1-4 związku do oceny narażenia na dym tyto­
niowy jest niewielka [74].
N-Nilrozodietanoloamina 20-70 ng 1,2 Metodami oceny narażenia na dym ty­
Kadm 100 ng 3,6-7,2 toniowy wymagającymi bardziej zaawanso­
wanego warsztatu analitycznego są bada­
Nikiel 20-80 ng 0,2-30 nia adduktów ksenobiotyków z DNA i biał­
Polon-210 0,03-0,5 pCi 1,06-3,7 kami. Najczęściej stosowanymi biomarke-
rami z tej grupy sąaddukty 4-aminobifenylu
Kwas benzoesowy 14-28 pg 0,67-0,95 z hemoglobiną, benzo(a)pirenu z DNA leu­
kocytów i wielopierścieniowych węglowodo­
rów aromatycznych (WWA) z albuminami
Boyd [9]. w badaniach które- nieważ obok dymu jest wiele innych źródeł krwi.
^Sta" kobiet ciężarnych deklarowało za- narażenia na CO, takich jak: spaliny samo­ Zaletą wielu markerów jest ich duża
ctylQa nie Palenia. a poziom kotyniny świad- chodowe, wyziewy przemysłowe itp. Pomi­ trwałość umożliwiająca np. w przypadku
^bo^stawaniij w nałogu. mo braku specyficzności oraz krótkiego bio­ połączenia 4-aminobifenylu z hemoglobiną
^lyninC2na część badań z wykorzystaniem logicznego okresu półtrwania karboksyhe- (4-ABP-Hb) ocenę aktywnego lub biernego
(^żg^-ioko biomarkera dotyczy oceny moglobina stosowana bywa jako marker palenia tytoniu w okresie poprzednich 4 mie­
>n'a niepalących członków rodzin umożliwiający rozróżnienie osób palących sięcy [2,28,49]. Należy jednak zwrócić ęwa-
S B na- dzieci) w przypadku palenia ty- od niepalących [41,57]. Przydatność karbok- gę na to, że poziom adduktu 4-ABP-Hb u
Przez jednego współ- syhemoglobiny do oceny narażenia na ETS niepalących stanowi 10-20% tego, co ob­
Wńca- Stężenie kotyniny we krwi jest ograniczona; obserwowany w przypad­ serwujemy u palaczy.
?°2Sp’ których żony paliły tytoń wyno- ku narażenia na wysokie stężenia tlenku Innymi adduktami, które mogą być po­
n9/ml i było statystycznie wyższe węgla (bary i kluby nocne) wzrost poziomu mocne w ocenie narażenia na dym tytonio­
^•ogg^ypadku mężów kobiet wolnych od COHb wynosił około 1% [41,70], podobnie wy są addukty albuminy i DNA z wielopier­
( %i8’5 og/mi) [84]. jak po wypaleniu 1 papierosa. W innych ścieniowymi węglowodorami aromatyczny­
K nikotyny i kotyniny innym biomar- badaniach wzrost poziomu karboksyhemo- mi obecnymi w znacznej ilości w dymie ty­
Xyhnarażenia na dym tytoniowy jest kar- globiny u osób narażonych zarówno na ni­ toniowym [18,21,36]. Analiza adduktów
e%^erT10gl°bina (COHb). Hemoglobina skie i wysokie stężenia dymu tytoniowego PAH-albuminy we krwi obwodowej matek i
\6r ^ovva nie jest specyficznym bio- w powietrzu był jeszcze niższy [39,41]. ich przedszkolnych dzieci (2-5 lat) wykaza­
111 narażenia na dym tytoniowy po- Również oznaczanie tiocyjanianów (me­ ła znacznie wyższy ich poziom u dzieci ma-

\<tLtk ------------------------

Iirski 2002 / 59 / 4-5 361


Tabela II
Charakterystyka wybranych blomarkerów narażenia na ETS.
Relevant biomarkers characteristics of ETS exposure.
Biomarker/związek Materiał do badań
COHb/Karboksyhemoglobina Krew
Tiocyjaniany Krew, ślina, mocz
Nikotyna Krew, ślina, mocz
Kotynina Krew, ślina, mocz
1-Hydroksypiren Mocz
N-Nitrozoaminy NNAL Mocz
Addukty
Krew
4-aminobifenyl z hemoglobiną
Addukty
Krew
PAH z albuminą
Addukty
Krew
B(a)P z DNA
Mutagenność moczu Mocz
tek palących papierosy w porównaniu z
dziećmi kobiet niepalących [18].
Addukty 4-ABP-Hb i WWA z albumina­
mi nie mogą być wykorzystywane do oceny
skuteczności zerwania z nałogiem, bo po­
mimo zaprzestania palenia papierosów ich
poziom jest mierzalny jeszcze przez 14 mie­
sięcy [50].
Podsumowanie
Przedstawione biomarkery umożliwiają
ocenę narażenia na poszczególne związki
zawarte w dymie tytoniowym. Niestety więk­
szość z nich jest zbyt mato specyficzna (kar-
boksyhemoglobina, tiocyjaniany, 1-hydrok-
sypiren, addukty), by móc ocenić narażenie
wyłącznie na dym tytoniowy bez interferen­
cji innych ksenobiotyków zawartych w ota­
czającym nas środowisku. Inne z nich jak­
kolwiek są wysoce specyficzne (NNAL) to
skomplikowana procedura analityczna unie­
możliwia ich powszechne zastosowanie. W
tej sytuacji wydaje się, że kotynina pomimo
wszystkich wad, jakie zostały powyżej przed­
stawione jest obecnie najlepszym biomar-
kerem zarówno aktywnego, jak i biernego
palenia tytoniu.
Piśmiennictwo
1. Adikofer F., Scherer G., Heller W.D.: Hydroxy pro-
line extraction in urine of smokers and passive smok­
ers. Prev. Med. 1984, 13,670.
2. Bartsch H., Caporaso N., Coda M. et al.: Carcino­
gen haemoglobin adducts, urinary mutagenecity, and
metabolic phenotype in active and passive cigarette
smokers. J. Nati. Cancer Inst. 1990, 82,1826.
3. Benowitz N.L.: Colinine as a biomarker of environ­
mental tobacco smoke exposure. Epidemiol. Res.
1996, 18, 188.
4. Benowitz N.L., Jacob P.: Nicotine and cotinine elimi­
nation pharmacokinetics in smokers and nonsmok­
ers. Clin. Pharmacol. Ther. 1993, 53, 316.
5. Benowitz N.L., Jacob P.: Metabolism of nicotine and
cotinine studied by dual stable isotope method. Clin.
Pharmacol. Ther. 1994, 56, 483.
6. Benowitz N.L., Jacob P,, Jones R.T. et al.:
Interindividual variability in lhe metabolism and car­
diovascular effects of nicotine in man. J. Pharmacol.
Exp. Ther. 1982, 221,368.
7. Blnkowa B., Lewtas J., Mlskova L.: DNA adducts
and personal air monitoring of carcinogenic polycy­
clic aromatic hydrocarbons in an environmentally
exposed population. Carcinogenesis 1995,18,1037.
8. Bos R.P., Theuws J.L.G., Henderson P.T.: Excre-
362
Okres oceny
Specyficzność Czułość
narażenia
Mała Mała Kilka godzin
Mała Mała Kilka tygodni
Duża Duża Kilka godzin
Duża Duża Do 3 dni
Średnia Średnia Kilka dni
Duża Średnia Kilka godzin?
Średnia Średnia Kilka miesięcy
Średnia Średnia Do 3 tygodni
Mała Mała Kilka miesięcy
Mała Mała 1 dzień
lion of mutagenes in human urine after passive smok­
ing. Cancer Lett. 1983,18, 85.
9. Boyd N.R., Windsor R.A., Perkins L.L. et al.: Qual­
ity of measurement of smoking status by self-report
and saliva cotinine among pregnant women. Mater­
nal Child Health J. 1998,2,77.
10. Brunnemann K.D., Hoffmann D.: The pH of tobacco
smoke. Food Cosmet. Toxicol. 1974,12,115.
11. Burattl M., Xalz D., Caravelll G. et al.: Validation of
urinary thiocyanate as a biomarker of tobacco smok­
ing. Biomarkers 1997, 2, 81.
12. Castro A., Monjl N.: Dietary nicotine and its signifi­
cance in studies on tobacco smoking. Biochem. Arch.
1986, 2,91.
13. Coghlln J., Hammond K.S., Gann P.H.: Develop­
ment of Epidemiologic Tools for Measuring Environ­
mental Tobacco Smoke Exposure. Am. J. Epiderm.
1989,130, 696.
14. Cook D.G., Whincup P.H., Jarvis M.J.: Passive
exposure to tobacco smoke in children age 5-7 years;
individual family, and community factors. Br. Med. J.
1994, 308, 384.
15. Coultas D.B., Howard C.A., Peake G.T. et al.: Dis­
crepancies between self-reported and validated to­
bacco smoke exposure in children and adult in New
Mexico. Am. Rev. Respirat. Dis. 1988,137, 810.
16. Coultas D.B., Samet J.M., McCarthy J.F. et al.: A
personal monitoring study to assess workplace ex­
posure to environmental tobacco smoke. Am. J. Pub­
lic Health. 1990, 80, 988.
17. Coultas D.B., Samet J.M., McCarthy J.F. et al.:
Variability of Measures ol Exposure to Environmen­
tal Tobacco Smoke in the Home. Am. Rev. Respir.
Dis. 1990,142,602.
18. Crawford F.G., Mayer J., Santella R.M. et al.:
Biomarkers ol environmental tobacco smoke in pre­
school children and their mother. J. Nat. Cancer Inst.
1994, 18, 1398.
19. CummingsK.M.,MarkelloS.J.,MahoneyM.etat.:
Measurement of current exposures to environmen­
tal tobacco smoke. Arch. Environ. Health. 1990, 45,
74.
20. Davis R.A., Stiles M.F., deBethlzy J.D. et al.: Di­
etary nicotine: a source of urinary cotinine. Food
Chem. Toxicol. 1991, 29, 821.
21. Denlsslenko M.F., Pao A., Tang M.S. et al.: Prefer­
ential formation of benzo(a)pyrene adducts at lung
cancer mutational hotspots in P53. Science 1996,
274, 430.
22. Domino E.F., Hornbach E., Demana T: The nico­
tine content of common vegetables. New Engl. J.
Med. 1993,329.
23. Florek E., Marszałek A., Plekoszewskl W. I wsp.:
Występowanie narażenia na dym tytoniowy wśród
kobiet w wieku prokreacyjnym. Ginek. Prakt. 2001,
60,16.
24. Friedman G.D., Pertetl D.B., Bawół R.D.: Preva­
lence and correlates of passive smoking. Am. J. Pub­
lic Health. 1983, 73,401.
PrzeKlqd Lekarski 2002 / 59 / 4-5
. RA'The
25. Guerin M.R., Jenkins R.A., Tomkins
chemislry of environmental tobacco smoke._
sition and measurement. Lewis Publisne ■
Raton, 1992. r petal'
26. Haddow J.E., Knight G.J., Palomakl G’“' inre-
Second-trimester cotinine level in nonsmoK
lation to birth weight. Am. J. Obst. Gynec
152,481. , i Hation»'
27. Haley N. J., Axelrad C.M., Tilton K.A.: Vall%#
self-reported smoking behavior: Biochemio ea||h.
ses of cotinine and thiocyanate. Am. J. Pub"
1983,73,1207. , . .Rein-
28. Hammond S.K., Coghln J., Gann P.H.e* ¿’icee*'
lionship between environmental tobaccos x
posure and cancerogen-hemoglobin adduc
nonsmokers. J. Nat. Cancer Inst. 1993,8». R el
29. Hammond S.K., Sorensen G., Youngs» X
al.: Occupational exposure to environments
smoke. J. Am. Med. Assoc. 1995, 274, 9o • , pas-
30. Hauth J.C., Hauth J., Drawbaugh R-B-eI inPreS'
sive smoking and thiocyanate concentrate
nant women and newborns. Obst. Gyneo
63,519. rCetal.:A
31. Hecht S.S., Carmella S.G., Murphy S-p-’0X
tobacco-specific lung carcinogen in the uno
exposed to cigarette smoke. N. Engl. J- M
329,1543. wKet’1
32. Hiller F.C., McCusker K.T., Mazumder
Disposition ol sidestream cigarette srnOp:s 1902,
respiratory tract. Am. Rev. Respiratory- D
125,406. ...X0
33. Hinds W„ Flrest M.W., Hubert G.L. et al <gareHe
for measuring respiratory deposition ot j^łp.
smoke during smoking. Am. Ind. Hig. Asso •
44,113. kRetaL
34. Hodgson A.T., Dalsey J.M., Mahanama n-
Use of volatile traces to determine the c a|joiis
of environmental tobacco smoke to cone
of volatile organic compounds in smoking
ments. Environ. Intern. 1996, 22, 295. TObacC°
35. Hoffman D„ Haley N.J., Adams J.D-- pre*'
sidestream smoke. Uptake by nonsmoK
Med. 1984,13, 608. L nn-relale
36. Ichlba M„ Wang Y., Olshl H. et al.: SrnoKmu x
DNA adducts and genetic polymorphism ^^ers
bolic enzymes in human lymphocytes. »
1997,1,211. Cancer'
37. International Agency for Research on ^i-
IARC.: Monographs on the Evaluation o
nogenic Risk of Chemicals to Humans-
Smoking. Vol. 38. Lyon, 1986. ExP°sr
38. Jarvis M.J., Foulds J. Feyerabend C- y AddiC‘
to passive smoking among bar staff- Br-
1992,87,111. iandeS'
39. Jarvis M.J., Russell M.A.: Measuremem ^fl­
irtation of smoke dose to non-smokers)ory. D|S
mental tobacco smoke. Eur. J. ResP1
(Suppl). 1984,133, 68. NL.e|a.
40. Jarvis M.J., Russell M.A., BenowlU ’j’’plica"0.
Elimination of cotinine from body fluids_ snlOyee*
of non invasive measurement of tobacco
posure. Am. J. Publ. Health. 1988, 78, b '^sorp
41. Jarvis M.J., Russell M.A., Feyerabend^ pa!SiV‘
tion of nicotine and carbon monoxide ir 3s
smoking under normal conditions. Thora
829. ,c -Pass'*6
42. Jarvis M.J., Russell M.A., Feyerabend u-'^ei
exposure to tobacco smoke; saliva coli ,a 0( no
(ration in a representative population sa^gf 93
smoking schoolchildren. Br. Med. J- „¿ben8 „i|
43. Jarvis M.J., Tunstall-Pedoe H., Fey t:on and ®,
Biochemical markers of smoking absorp ^¡¿erri10
reported exposure to passive smoking-
Community Health. 1984, 38, 335. hen8 ^\k-
44. Jarvis M.J., Tunstall-Pedoe H., Feyer ¡sb s^0-,
al.: Comparison of testes used to dis"3’a|th.
ers from nonsmokers. Am. J. Pu"lic M ,
77,1435. ,
45. Jenkins R.A., Palausky A., Courtts in ’L
Exposure to Environmental Tobacco b
teen Cities in the United States as U gyp. A"
Personal Breathing Zone Air SampimS- ' -
Environ. Epidem. 1996, 6, 473. Hen8erlia-
46. Jongeneelen F.J., Anzlon A.R-M” ,a|ed
P.T.J. et al.: Determination of hydroX^nS ¡n U"
boliles of polycyclic aromatic hydrocar
J. Chromatogr. 1987, 413, 227. ^ng:As
47. Lee P.N.: Lung cancer and passive si
 cation an artefact due to misclassifications of smok-
f|,9 habits. Toxicol. Lett. 1987, 35,157.
ifuenberger P., Schwartz J., Ackermann-
,e“rich.: Passive smoking exposure in adults and
. r°nic respiratory symptoms (SAPALDIA Study).
Ц.ь'л-J- Respir. Cril. Care Med. 1994,15,1222.
^ас1иге M., Katz R.B., Bryant M.S. et al.: Elevated
°od levels of carcinogens in passive smokers. Am.
!0.М Ublic Health. 1989, 79,1381.
Cl°°ney L.A., Santella R.M., Covey L. et al.: De-
f. of DNA damage and other biomarkers in pe-
<heral blood following smoking cessation. Cancer
¡1 ffemiol. Biomarker Prev. 1995, 4, 627.
a,stad B., Botten G., Hagen J.A. et al.: Compari-
toh Ot tbree methods of estimating environmental
к?ассо smoke exposure among children aged be-
,.e®n 12 and 36 months. Int. J. Epidemiol. 1985,
S!i8-
L°l|onal Research Council.: Environmental To-
нЛ° Smoke Measuring Exposures and Assessing
'986 ^ecls' Washington National Academy Press,
' [^son P.R., deBethizy J.D., Oldaker G.B.: Where
®re's smoke? Biases in the use of nicotine and
t'Hine as environmental tobacco smoke bio-mark-
>,, ■ Air and waste management Association, Pitls-
Sf.Sh, PA. 1991.
s 9den M.W., Heavner D.L., Foster T.L. et al.: Per­
la |П®1 Monitoring System for Measuring Environmen-
mbacco Smoke Exposure. Environ. Tech. 1996,
G'239.
0[9(1®п M.W., Malolo K.C.: Collection and analysis
imlS°I as a trace ^eve' environmental tobacco
bin ,(ETS) In Perry R., Kirk P.W., Indoorand am-
S® 0na air duality. Ed. Selper London. 1988.
I^Sden M.W., Malolo K.C.: Comparison of GC and
ba lor determining solanesol in environmental lo-
p ceo smoke. 44"' Tobacco Chemists' Research
!/-0hn Гепсе' Knoxville, TN, USA. 1990.
b, "n R, Lundh B., Westling H.: Carbon monoxide
p °d level and reported cessation sampling.
s«.Pnirh°₽armacol. 1976,49, 263.
9arr r' Thomas K.N., Clayton C.A. et al.:
(pTlcle Total Exposure Assessment Methodology
ь ^AM). Riverside, California Pilot Study, Final
T'wt, Volume 1. NTIS No. PB93-166/AS. Research
Pn 9le Institute. 1992.
Ij/y-Stalbe E.J, Martin G., Martin B.V. et al.:
tin^ssifieation of smoking status by self-reported
1оТ?7еЧе consumption. Am. Rev. Respiratory. Dis.
Vhh?' 145, 53.
’•Ps K„ Bentley M.C., Howard D. A.: Assessment
4li|tl Lekarski 2002 / 59 / 4-5
of Air Quality in Paris by Personal Monitoring of Non-
smokers for Respirable Suspended Particles and
Environmental Tobacco Smoke. Environ. Internatl.
1998, 1998, 405.
61. Philips K., Howard D.A., Bentley M.C. et al.: As­
sessment of Environmental Tobacco Smoke and
Respirable Suspended Particle Exposure for Non-
smokers in Turin by Personal Monitoring. Environ.
Internatl. 1997, 23,851.
62. Philips K„ Howard D.A., Bentley M.C. et al.: As­
sessment of Environmental Tobacco Smoke and
Respirable Suspended Particle Exposure for Non-
smokers in Lisbon by Personal Monitoring. Environ.
Internatl. 1998, 24, 301.
63. Philips K., Howard D.A., Bentley M.C. et al.: As­
sessment of Environmental Tobacco Smoke and
Respirable Suspended Particle Exposure for Non-
smokers in Paris by Personal Monitoring. Environ.
Internatl. 1998, 24, 405.
64. Philips K., Howard D.A., Bentley M.C. et al.: Meas­
ured Exposures by Personal Monitoring for Respir­
able Suspended Particles and Environmental To­
bacco Smoke of Housewives and Office Workers
Resident in Bremen, Germany. Int. Arch. Occup.
Environ. Health. 1998, 71,201.
65. Pierce J.P., Dwyet T., DiGiusto E., et al.: Cotinine
validation of self-reported smoking in commercially
run community surveys. J. Chron. Dis. 1987,40,689.
66. Plrkle J.L., Flegal K.M., Bernert J.T.: Exposure of
the US population to environmental tobacco smoke;
the Third National Health and Nutrition Examination
Survey. 1888-1991. JAMA. 1996, 275, 1233.
67. Pojer R„ Whitfield J.B., Poulus V. et al.: Carbo­
xyhemoglobin, cotinine, and thiocyanate assay com­
pared for distinguishing smokers from non-smokers.
Clin. Chem. 1984, 30,1377.
68. Remmer H.: Passively inhaled tobacco smoke: a
challenge to toxicology and preventive medicine.
Arch. Toxicol. 1987, 61, 89.
69. RiboIl E, Preston-Martin S., Saraccl R.: Exposure
of nonsmoking women to environmental tobacco
smoke; a 10-country collaborative study. Cancer
Causes Control. 1990,1, 243.
70. Russell M.A.H., Cole P.C., Brown E.: Absorption
by non-smokers of carbon monoxide from room air
polluted by tobacco smoke. Lancet 1973,1, 576.
71. Sheen S.J.: Detection of nicotine in food and plants
materials. J. Food Sci. 1988, 53,1572.
72. Sheldon L., Clayton A., Jones B. et al.: PTEAM:
Monitoring of phthalates and PAHs in indoor and
outdoor air samples in Riverside, California, final re­
port. Volume II. Contract No. A933-144. Research
Triangle Institute. 1992.
73. Sheldon L., Clayton A., Keever J. et al.: Indoor
concentrations of polycyclic aromatic hydrocarbons
in California residences. Draft final report. Contract
No. A033-132. Research Triangle Institute. 1993.
74. Sithlsarankul P., Vinels P., Kang D. et al.: Asso­
ciation of 1-hydroxypyrene-glucuronide in human
urine with cigarette smoking and broiled or roasted
meat consumption. Biomarkers 1997, 2, 217.
75. Sonnenfelde G., Wilson D.M.: The effect of smok­
ing age and dilution on the cytotoxicity of sidestream
(passive) smoke. Toxicol. Lett. 1987, 35, 89.
76. Strachan D.P., Jarvis M.J., Feyerabend C.: Pas­
sive smoking salivary cotinine concentration, and
middle ear effusions in 7 years old children. Br. Med.
J. 1989, 298, 1549.
77. Thompson S.G., Satone R., Nanchahal K.: Rela­
tion of urinary cotinine concentrations to cigarette
smoking and to exposure to other peoples' smoke.
Torax 1990, 45, 356.
78. Tunstall-Pedoe H., Woodward M., Brown C.A.: Tea
drinking, passive smoking, smoking deception and
serum cotinine in Scottish Heart Health study. J. Clin.
Epidemiol. 1991,44, 1411.
79. U.S. Department of Health and Humane Services.:
The health consequences of smoking. US Govern­
mental Printing Office. Washington D.C. 1986.
80. U.S. Environmental Protection Agency (EPA).:
Respiratory health effects of passive smoking: lung
cancer and other disorders. Washington, DC. EPAŻ
600/6-90/06F, 1992.
81. Wagerknecht L.E., Burke G.L., Perkins L.l. et al.:
Misclassification of smoking status. A comparison of
self-reported with serum cotinine level. The CARDIA
study. Am. J. Pub. Health. 1992, 82, 33.
82. Wald N. J., Boreham J., Bailey A. et al.: Urinary
colinine as marker of breathing other people's to­
bacco smoke. Lancet. 1984,1, 230.
83. Wald N.J., Nanchahal K., Thompson S.M. et al.:
Doese breathing other people's tobaccko smoke
cause loung cancer. Br. Med. J. 1986, 293,1217.
84. Wald N.J., Ritchie C.: Validation of studies on lung
cancer in nonsmokers married to smokers. Lancet.
1984,1,1067.
85. World Health Organization (WHO).: Concern for
Europe's Tomorrow: Health and the Environment in
the European Region, Wissenschaftliche Verlags­
gesellschaft mbh, Stuttgart. 1995.
86. Zatońskl W., Przewożnlak K.: Palenie tytoniu w
Polsce: Postawy, następstwa zdrowotne i profi­
laktyka. Centrum Onkologii - Instytut im. Marii
Skłodowskiej-Curie, Warszawa. 1996.
363