Σε τι χρησιμεύει ο πολιτισμός;

Στάθης Καλύβας 21.01.2024

Στη διάρκεια των γιορτών, είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω πόσο μεγάλο εύρος πολιτιστικών
δραστηριοτήτων προσφέρει πλέον η Αθήνα: εντυπωσιακά νέα μουσεία και ανανεωμένα
παλαιότερα, εξαιρετικές εκθέσεις, αμέτρητα κατάμεστα θέατρα, συναυλίες από κλασική μουσική
έως ρεμπέτικα, συνολικά ένα πολιτιστικό τοπίο σπάνιας ποικιλίας και ποιότητας. Ο πολιτισμός
είναι προφανώς ένα αγαθό και ως τέτοιο απαιτεί χρηματοδότηση. Αν ήταν αποκλειστικά
καταναλωτικό αγαθό, θα το χρηματοδοτούσαν οι καταναλωτές όπως γίνεται με τις ταινίες του
Χόλιγουντ. Στην αντίθετη όχθη, αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποιούν τον πολιτισμό ως μέθοδο
χειραγώγησης του πληθυσμού, ενώ στις δημοκρατίες ο πολιτισμός χρηματοδοτείται από τους
καταναλωτές, το κράτος και φιλανθρωπικά ιδρύματα, σε ποσοστά που διαφέρουν ανάλογα με τη
χώρα και την εποχή. Ποια όμως ακριβώς είναι η χρησιμότητά του;
Πρόσφατα η διαΝΕΟσις οργάνωσε μια ενδιαφέρουσα ημερίδα για τον πολιτισμό ως μοχλό
οικονομικής ανάπτυξης. Υπάρχει όμως και μια πολύ σημαντική διάσταση του πολιτισμού, που
ξεφεύγει από την οικονομική σφαίρα και αφορά τη δημιουργία συμβολικού κεφαλαίου. Μια
πτυχή του είναι η λεγόμενη ήπια ισχύς: χώρες με ισχυρό πολιτιστικό αποτύπωμα ενισχύουν τη
διεθνή ακτινοβολία τους, γεγονός που μπορεί να τους προσπορίσει σημαντικά πολιτικά κέρδη.
Αυτός είναι σε μεγάλο βαθμό και ο λόγος που η Ελληνική Επανάσταση είχε
την έκβαση που ξέρουμε. Μια άλλη πτυχή του σχετίζεται με τη συλλογική μας ταυτότητα. Όπως
δύο άνθρωποι που έρχονται πιο κοντά όταν ανακαλύπτουν πως μοιράζονται κοινά γούστα, έτσι
και οι κοινωνίες γίνονται πολύ πιο συνεκτικές όταν διαθέτουν ισχυρό πολιτισμό. Η ταυτότητά μας
ως έθνους δεν δομείται μόνο πάνω στη γλώσσα και στην ιστορία μας, αλλά και στον πολιτισμό ως
σύνολο κοινών αναφορών, αξιών και αισθητικής, που μας καθιστά διακριτούς. Η ιδιαίτερη σχέση
μας, π.χ., με το καλοκαίρι και τη θάλασσα, αυτό που αποκαλούμε «ελληνικό καλοκαίρι», είναι
ένα πολιτιστικό στοιχείο που ισχυροποιεί την ταυτότητά μας.
Είχα την ευκαιρία να τα θυμηθώ όλα αυτά σε τρεις εκθέσεις που επισκέφθηκα πρόσφατα. Η
πρώτη, στο Βυζαντινό Μουσείο, παρουσιάζει με εντυπωσιακό τρόπο το έργο του αρχιτέκτονα
Μάνου Περράκη που εξειδικεύτηκε στον σχεδιασμό θεάτρων, με έργα όπως η πρωτοποριακή Νέα
Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν της οδού Φρυνίχου και το
Ανοιχτό Θέατρο Μάνης. Το έργο του διαμόρφωσε τον θεατρικό (και ευρύτερο) πολιτισμό μας με
τρόπο αθέατο αλλά κομβικό – και θα πρόσθετα βαθύτατα ελληνικό. Η δεύτερη, στην Εθνική
Πινακοθήκη, με τίτλο «Αστυγραφία», δείχνει πώς μια πλειάδα καλλιτεχνών ερμήνευσαν την
Αθήνα της περιόδου 1950-1970 ως δομημένο περιβάλλον και καθημερινό βίωμα, συνδέοντάς
1/2
μας έτσι στενότερα με αυτήν. Όσο για την τρίτη, του ζωγράφου Γιώργου Χατζημιχάλη στο
Μουσείο Μπενάκη, αφηγείται με συγκλονιστικό τρόπο τις πολλές μικρές
ιστορίες που συνθέτουν το ψηφιδωτό ενός τόπου ο οποίος είναι ταυτόχρονα σύγχρονος και
διαχρονικός, καθημερινός και υπερβατικός, έξω και μέσα μας. Πώς μπορεί να μείνει κανείς
αδιάφορος μπροστά σε έργα όπως η «Σχιστή οδός», που ιστορεί το ταξίδι του Οιδίποδα
μέχρι το τρίστρατο όπου θα συναντήσει και θα φονεύσει τον πατέρα του, ή τα 300 έργα που
συνθέτουν την ενότητα «Ο ζωγράφος Α.Κ. Ένα μυθιστόρημα» (2007-2011);
Η ταυτότητά μας ως έθνους δεν δομείται μόνο πάνω στη γλώσσα και στην ιστορία μας, αλλά και στον
πολιτισμό ως σύνολο κοινών αναφορών, αξιών και αισθητικής, που μας καθιστά διακριτούς.
Το κοινό στοιχείο των τριών αυτών εκθέσεων, πέρα από την άρτια οργάνωσή τους και την
υπενθύμιση πως ο πολιτισμός είναι πάντοτε καρπός ενός οικοσυστήματος, είναι η ικανότητά τους
να προκαλούν ισχυρά συναισθήματα. Έχω επισκεφθεί πολλές εκθέσεις σε ολόκληρο τον κόσμο,
πολλές από τις οποίες είναι εντυπωσιακές. Σπάνια όμως αισθάνομαι τη συγκίνηση που μου
προξενούν εκθέσεις όπως οι τρεις αυτές. Αυτή είναι, πιστεύω, η μεγάλη δύναμη του πολιτισμού:
το πώς, δηλαδή, διαμορφώνει αλλά και εκφράζει την ταυτότητά μας. Και εκεί ακριβώς βρίσκεται
η μεγάλη του αξία.

O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο
Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

2/2