Balkan Tarihi Cilt 1

BALKAN TARĠHĠ
BмRмNCмцCмLTц
EDмTÖRLER
Prof. Dr. ZaferцGÖLEN
Yrd.цDoç.цDr.цAbidinцTEMмZER
OsmanlıцMirasıцveцTürkцKültürünüцAraоtırmaцDerneлiцYayınlarıц1
II
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖN SÖZ
I. BÖLÜM
Balkanlar’da ġehir ve Sosyal Yapı
MehmetцAliцÜNAL
EVLмYAцÇELEBм‟YEцGÖREцBALKANLAR‟DAцKURULANц
PAZARLAR VE PANAYIRLAR -ј7.цYÜZYILDAцBALKANLAR‟DAц
TмCARET ............................................................................................................... 1
FüsunцGülsümцGENÇ
EVLмYAцÇELEBмцTUNAцKIYISINDA:цј7.цYÜZYILINцмKмNCмц
YARISINDAцRUSÇUK,цYERGÖкÜцVEцNмкBOLU .............................. 41
Mehmet Ali KARAMAN

SULTANцREнAD‟INцRUMELмцSEYAHATм .............................................. 57
HasanцHüseyinцYILMAZ
TAHRмRцDEFTERLERмNEцGÖREцнUMNUцKAZASINDAKмцKAYIP
YERLEнMELER ................................................................................................ 77
SelçukцDEMмR
XVI.цYÜZYILDAцNмкBOLUцSANCAкINDAцNESL-мц
TмMURHANLAR ............................................................................................... 97
Orhan KILIÇ
RUMмLмцEYALETм‟NEцBAкLIцSANCAKLARINцј8.цYÜZYILDAKмц
мDARмцSTATÜLERм ........................................................................................ 111
мbrahimцEtemцÇAKIR
XVIII.цYÜZYILINцORTALARINDAцPRAVADмцKAZASI .................. 125
MehmetцмNBAнI
DELVмNEцSANCAкIцVEцмDARECмLERмцюј750-1800) ........................ 145
AhmetцKÖÇ
XVIII.цYÜZYILDAцORTAKOLцYOLцSмSTEMмцÜZERмNDEKмц
HALKALIPINARцMENZмLмNEцPALANKAцмNнASIцVEцYAнANANц
SORUNLAR ...................................................................................................... 167
MehmetцGÜNAY*цMustafaцAKBEL
40 NUMARALI нER‟мYYE SмCмLмNEцGÖREцј8.цYÜZYILц
ORTALARINDA MANASTIR нEHRм SAKмNLERм ............................. 197
III
AbdullahцнevkiцDUYMAZ
BELGELERцIнIкINDAцROMANYA‟DAцTÜRKцMмMARмSмц
ÜZERмNEцBмRцDEкERLENDмRME ........................................................ 215
ValentinaцVOINEA,цBartХomiejцSZMONIEWSKI,цAurelцMOTOTOLEA
CLAY TOBACCO PIPES DISCOVERED AT CHEILE DOBROGEI
AND ISTRIA: AN EXAMPLE OF THEцOTTOMAN´Sц
CIVILISATION IN THE CENTRAL DOBROUDJA ........................... 270
II. BÖLÜM
SavaĢ ve Balkanlar
мbrahimцYILMAZÇELмK,цAliцGökçenцÖZDEM
ј8јљцBÜKREнцANTLAнMASIцVEцRUSYA‟NINцBALKANLAR‟Aц
MÜDAHALESм ................................................................................................ 289
BilginцÇELмK,цNedimцYALANSIZ,цSenemцKÜÇÜKKOYUNCU
BALKANцSAVAнIцÖNCESмNDEцOSMANLIцDмPLOMASмSмNмNц
GELмнMELERцHAKKINDAKмцBAZIцDEкERLENDмRMELERм ... 311
MetinцAYIнIкI
BALKANцSAVAнIцÖNCESмцHAZIRLANANцSEFERBERLмKц
PLANLARIцMESELESм ................................................................................. 335
YücelцYмкмT
II.цBALKANцSAVAнI‟NDAцSÜLEYMANцASKERмцBEY ..................... 355
Ahmet Ali GAZEL

OSMANLIцDEVLETм‟NDEцBALKANцSAVAнIцYENмLGмSмNмNц
SмYASмцSORUMLULARI ............................................................................... 381
Hasan BABACAN
BмRмNCмцDÜNYAцSAVAнIцÖNCESмцOSMANLIцDEVLETм‟NмNц
ROMANYAцмLEцмTTмFAKцARAYIнLARI ................................................ 413
AhmetцALTINTAн
ARнмVцBELGELERмNEцGÖREцBмRмNCмцDÜNYAцSAVAнINDAц
ANADOLU'DAцBULUNANцRUMENцSAVAнцESмRLERм ................... 427
MücahitцÖZÇELмK
ROMANYA‟NINцBмRмNCмцDÜNYAцSAVAнI‟NA GмRMESмNмN
TÜRKцBASININDAKмцYANKILARI ........................................................ 445
IV
Dr.цFeyzaцKURNAZцнAHмN
BмRмNCмцDÜNYAцSAVAнI‟NDAцGALмÇYAцCEPHESм‟NDEцHмLAL-мц
AHMERцCEMмYETм‟NмNцSIHHмцHмZMETLERм .................................. 475
мsmailцARSLAN
I.цDÜNYAцSAVAнIцSÜRECмNDEцKUZEYцYUNANмSTAN‟INц
SAкLIKцDURUMU:цSELÂNмKцÖRNEкм ............................................... 495
GürsoyцнAHмN
I.цDÜNYAцSAVAнIцYILLARINDAцOSMANLIцDEVLETм‟NмNц
SIRBмSTANцмLE мLмнKмLERмNDEцMмSмLLEMEцюMUKABELE-мц
BмLMмSмLяцUYGULAMALARI ..................................................................... 517
V
ÖN SÖZ
UluslararasıцBalkanцTarihiцAraоtırmalarıцSempozyumuц(UBTAS)
Komitesi, üyeleriцyurtiçiцveцyurtdıоıцöлretimцüyeleriцileцkurumцyetkili-
lerindenцoluоanцveцBalkanцtarihiцveцkültürüцkonuluцakademikцçalıо-
malarıц öneц çıkarmayıц misyonц edinmiоц birц kuruluоtur.ц UBTAS‟ınц
amacıц Balkanц tarihininц önemliц birц kısmınıц oluоturanц Osmanlıц dö-
neminiцaraоtırmak,цOsmanlıцkaynaklarınınцyerliцveцyabancıцtarihçilerц
ve araоtırmacılarcaц kullanımınıц teоvikц etmek,ц Balkanlar‟dakiц Os-
manlıц mirasınıц ortayaц çıkarmakц veц neticeц itibarıylaц Balkanlar‟dakiц
Osmanlıц barıоınıц юPaxц Ottomanaяц yenidenц tesisц etmektir.ц UBTASц
buц amaçla,ц uluslararasıц düzeydeц sempozyum,ц kitapц veц dergiц gibiц
akademikцçalıоmalarцyapmaktadır.цUBTASцilkцsempozyumцçalıоma-
sını “I.цUluslararasıцBalkanцTarihiцAraоtırmalarıцSempozyumu:цMetodolo-
jikц Yaklaоımlar” baоlıлıцileцBalıkesirцÜniversitesininц evцsahipliлindeц
26-28 Nisan 2013 tarihlerinde gerçekleоtirmiоtirц юhttp:// balkan-
semp2013.balikesir.edu.trя.цSözцkonusuцsempozyumцUBTAS,цBalı-
kesirцÜniversitesi,цмstanbulцÜniversitesiцAvrasyaцEnstitüsüцveцKül-
türцveцTurizmцBakanlıлınınцortakцçalıоmasıylaцyapılmıоtır.цSempoz-
yumunцamacıцBalkanцtarihiцaraоtırmalarındaцeksikцbırakılanцOsman-
lıцkaynaklarınınцBalkanцtarihiцileцilgilenenцyerliцveцyabancıцakademis-
yenlerц veц araоtırmacılarц tarafındanц kullanımınıц teоvikц etmekц veц buц
konudakiц eksikliлeц dikkatiц çekmekц olmuоtur.ц Sempozyumц ABD,ц
Arnavutluk,ц Bulgaristan,ц Hırvatistan,ц мngiltere,ц Karadaл,ц Kosova,ц
Romanya,ц Sırbistan,ц Slovenyaц veц Yunanistan‟danц љ3,ц Türkiye‟denц
deц34ц akademisyenцveцkurumцyetkilisininцkatılımıцileц gerçekleоtiril-
miоtir.цSempozyumdaцsunulanцtebliлlerцBalkanцTarihiцAraоtırmaları-
naцMetodolojikцYaklaоımlar baоlıлıylaцLibraцKitapцtarafındanцbasılmıо-
tırцюhttp://www.librakitap.com.tr/content/view/410/219).
UBTAS ikinci sempozyumunu 1-4цMayısцљ0ј4цtarihlerindeц

Karadaл‟daц“Balkanlar‟daц Osmanlıц Mirasıц veц Defter-iц Hâkânî”ц te-
masıylaц düzenlemiоtirц юhttp://ubt.mehmetakif.edu.trя.ц Sözц konusuц
sempozyumцUBTASцöncülüлünde,цT.C.цÇevreцveцнehircilikцBakan-
lıлı,цBalıkesirцÜniversitesi,цMehmetцAkifцErsoyцÜniversitesi, Kara-
daлцмslamцMeоihatı,цTürkцTarihцKurumu,цTмKA,цYunusцEmreцEns-
titüsüцveцT.C.цTapuцveцKadastroцGenelцMüdürlüлününцkatkılarıylaц
gerçekleоtirilmiоtir.ц Sempozyumdaц sunulanц bildirilerц Balkanlar‟daц
Osmanlıц Mirasıц veц Defter-iц Hâkânî adıylaц ikiц ciltц olarak Libra Kitap
VI
tarafındanц basılmıоtırц юhttp://www.librakitap.com.tr/content/

view/483/219/).
UBTASцüçüncüцsempozyumunuцљљ-26 Nisan 2015 tarihleri

arasındaц Romanya'nınц Bükreоц kentindeц “Balkanц Tarihi ve Balkan-
lar'daц Türkц Dili”ц temasıylaц gerçekleоtirmiоtirц (http:// balkan-
semp2015.mehmetakif.edu.tr/я.ц Sözц konusuц sempozyumц Mehmetц
AkifцErsoyцÜniversitesiцileцRomanyaцBilimlerцAkademisininцiоbirliлiц
veц Türkц Tarihц Kurumununц desteлiyleц yapılmıоtır.ц Sempozyumdaц
ikiцkonuцeleцalınmıоtır.цBirincisi,цaлırlıklıцolarakцOsmanlıцdöneminiц
kapsayanцBalkanцtarihi,цikincisiцiseцBalkanlar‟daцTürkцdiliцveцedebi-
yatınaцdairцkonularцolmuоtur.цElinizdekiцbuцkitapцBalkanцtarihiцko-
nusunuц eleц alanц bildirilerц içindenц hakemц süreciniц olumluц olarakц
tamamlamıоц46 yazıdanцoluоmaktadır.
KitaptaцyerцalanцyazılarınцBalkanцtarihineцdairцyapılanцçalıо-
malaraц katkıц saлlamasınıц veц okuyucularaц faydalıц olmasınıц diliyor,ц
sempozyumaцverdikleriцdestekцiçinцMehmetцAkifцErsoyцÜniversite-
si, RomanyaцBilimlerцAkademisiцveцTürkцTarihцKurumuцyetkilileri-
neцteоekkürцediyoruz.
Prof.цDr.цZaferцGÖLENцьцYrd.цDoç.цDr.цAbidinцTEMмZERц
Burdur 2016
VII
Editörler
Prof.цDr.цZaferцGölen,цMehmetцAkifцErsoyцÜniversitesi,цTürkiye
Yrd.ц Doç.ц Dr.ц Abidinц Temizer,ц Mehmetц Akifц Ersoyц Üniversitesi,ц

Türkiye
Dil Editörleri
Yrd.цDoç.цDr.цмsmailцAvcı,цBalıkesirцÜniversitesi,цTürkiye
Dr.цErsoyцTopuzцKanamıо,цBalıkesirцÜniversitesi,цTürkiye
Hakemler
Prof.цDr.цAhmetцAksın,цFıratцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цAhmetцÇaycı,цNecmettinцErbakanцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цAleksandarцKadijevic,цBelgradцÜniversitesi,цSırbistan
Prof.цDr.цBahattinцYaman,цSüleymanцDemirelцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цBorislavцGrgin,цZagrebцÜniversitesi,цHırvatistan
Prof.Dr.цConstantinцBuоe, Romanya Bilimler Akademisi, Romanya
Prof.цDr.цFahriцSakal,цOndokuzцMayısцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цHasanцBabacan,цMehmetцAkifцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цмbrahimцYılmazçelikцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цмlhanцEkinci,цOrduцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цMehmetцAliцÜnal,цPamukkaleцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цMetinцAyıоıлı,цYüzüncüцYılцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цMucizeцÜnlü,цOndokuzцMayısцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цOrhanцKılıç,цFıratцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цRecepцEfe,цBalıkesirцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цRedzepцЦkrijelj,цNoviцPazarцDevletцÜniversitesi,цSırbistan
Prof.цDr.цSüleymanцSeydi,цSüleymanцDemirelцÜniversitesi,цTürkiye
VIII
Prof.цDr.цЦerboцRastoder,цMontenegroцÜniversitesi,цKaradaл
Prof.цDr.цZaferцGölen,цMehmetцAkifцErsoyцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цBehsetцKaraca,цSüleymanцDemirelцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цEmineцDingeç,цDumlupınarцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цMustafaцAlkan,цGaziцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цSelimцHilmiцÖzkan,цYıldızцTeknikцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цTamerцBalcı,цTexas-RGVцÜniversitesi,цABD
Doç.цDr.цTuncayцÖлün,цMuлlaцsıtkıцKoçmanцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цYıldırımцAtayeter,цMehmetцAkifцErsoyцÜniv.,цTürkiye
Doç.цDr.цZübeydeцGüneоцYaлcı,цBalıkesirцÜniversitesi,цTürkiye
Yrd. Do. Dr. MustafaцIоık,цMustafaцKemalцÜniversitesi,цTürkiye
Yrd.цDoç.цDr.цEsraцÖzsüer,цмstanbulцÜniversitesi,цTürkiye
Yrd.цDoç.цDr.цHacıцVeliцAydın,цNamıkцKemalцÜniv.,цTürkiye
Yrd.цDoç.цDr.цмbrahimцSerbestoлlu,цAmasyaцÜniversitesi,цTürkiye
Yrd.цDoç.цDr.цJedrzejцPaszkiewicz,цPosnanцAdamцMickiewiczцÜn,ц
Polonya
Yrd.цDoç.цDr.цPınarцBülbül,цKahramanmaraоцSütçüцмmamцÜni.,
Türkiye
Yrd.цDoç.цDr.цнeymaцAy,цPamukkaleцÜniversitesi,цTürkiye
Yrd.цDoç.цDr.цTuncayцErcanцSepetçioлlu,цAdnanцMenderesцÜni.,
Türkiye
Dr. Andjelko Vlasic, ZagrebцÜniversitesi,цHırvatistan
Dr.цCameliaцCălin,цSpiruцHaretцÜniversitesi,цRomanya
Dr. Hasan Bello, Arnavutluk Tarih Kurumu, Arnavutluk
Dr. Kujtim Nuro, Kanada
IX
Bilim Kurulu
Prof.цDr.цAbdullahцSoykan,цBalıkesirцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цBožidarцJezernık,цLjubljanaцÜniversitesi,цSlovenya
Prof. Dr. Christopher L. Miller, Texas-RGVцÜniversitesi,цABD
Prof.цDr.цEkremцсauЧeviр,цZagrebцÜniversitesi,цHıtvatistan
Prof.цDr.цHasanцBabacan,цMehmetцAkifцÜniversitesi,цTürkiye
Prof. Dr. Ioan Scurtu, Romanya Bilimler Akademsi, Romanya
Prof.цDr.цMehmetцмnbaоı,цErciyesцÜniversitesi,цTürkiye
Prof.цDr.цOsmanцKöse,цPolisцAkademisi,цTürkiye
Prof.цDr.цMehmetцYavuzцErler,цOndokuzцMayısцÜniv.цTürkiye
Prof.цDr.цMihaiцMaxim,цBükreоцÜniversitesi,цRomanya
Prof. Dr. Mihai Retegan, Romanya Bilimler Akademsi, Romanya
Prof. Dr. Radu Ciuceanu, Romanya Bilimler Akademsi, Romanya
Prof.цDr.цRaduцнtefanцVergatti,цRomanyaцBilimlerцAkademsi,цRo-
manya
Prof. Dr. Sorin Liviu Damean, Romanya Bilimler Akademsi, Ro-
manya
Prof.цDr.цЦerboцRastoder,цMontenegroцÜniversitesi,цKaradaл
Prof.цDr.цVasileцCândea,цRomanya Bilimler Akademsi, Romanya
Doç.цDr.цAbdullahцнevkiцDuymaz,цSüleymanцDemirelцÜn.,цTürkiye
Doç.цDr.цEminцAtasoy,цUludaлцÜniversitesi,цTürkiye
Doç.цDr.цYıldırımцAtayeter,цMehmetцAkifцErsoyцÜniv.,цTürkiye
Doç.цDr.цMucizeцÜnlü,цOndokuzцMayısцÜniversitesi,цTürkiye
Dr. Igor Despot, Zagreb/Hırvatistan
I. BÖLÜM
Balkanlar’da ġehir ve Sosyal Yapı
Balkan Tarihi 1
EVLİYA ÇELEBİ’YE GÖRE BALKANLAR’DA KURU-

LAN PAZARLAR VE PANAYIRLAR -17. YÜZYILDA
BALKANLAR’DA TİCARET-
Markets and Fairs in the Balkans in the Light of Evliya Celebi‟sцRecords:ц
Trade in the 17th Century Balkans
MehmetцAliцÜNAL
Özet
EvliyaцÇelebiцseyahatnamesininцbirçokцyerindeцgezdiлiцyer-
lerdeц karоılaоtıлıц Pazarц veц panayırlarц hakkındaц bilgiц verir.ц
Evliya,цgezipцdolaоtıлıцyerlerdeцkarоılaоtıлıцankâцbâzergân diye
nitelendirdiлiцbüyükцtüccarlarцveцhangiцalanlardaцticaretцyap-
tıklarıцveцhangiцmallarınцticaretiniцyaptıklarıцveцоehirlerinцti-
cari fonksiyonlarıц hakkındaц orijinalц bilgilerц aktarır.ц Baharatц
veцмpekцyollarıцOsmanlılarцiçinцuzunцsüreцbirцzenginlikцkay-
naлıцoldu.цZannedildiлiцgibiцј630‟lardaцbaharatцyoluцhemenц
devreц dıоıц kalmadı.ц ј7.ц yüzyılц ortalarındaц Osmanlıц memle-
ketlerininцherцtarafındaцhâlâцcanlıцbirцticaretцvardı.цSonцyapı-
lanц araоtırmalarц bunuц doлrulamaktadır.ц Evliyaц Çelebi,ц Ru-
meli‟deц bizzatц gezipц gördüлüц panayırlarıц över.ц Panayırlarц
bölgelerarasıц ticaretц aлlarınınц birerц parçasıdır.ц ј7.ц yüzyıldaц
panayırlarınцbirцöncekiцyüzyılaцgöreцgerilediлiцtahmin olunsa
daц Evliya‟nınц anlatımınaц bakılırsaц durumц pekц öyleц görün-
memektedir.ц Evliya,ц Rumeli‟dekiц mühimц birц kaleц veц оehirц
olanц Ösekц panayırınıц övgüyleц anlatır;ц buц panayıraц bahardaц
veцsonbahardaцpekцçokцülkedenцbinlerceцtüccarlarцgelipцmal-
larınıц satar.ц Eflâkц veц Boлdanц prenslikleriniц birbirindenц ayı-
ranцFohоanцNehriцüzerindekiцFohоanцоehriцönemliцbirцtica-
retц merkezidir.ц Buц оehrinц birц tarafıц Eflâk‟aц birц tarafıц Boл-
dan‟aцdâhildir.цEflâkцtarafındaцyıldaцbirцkereцyaz,цBoлdanцta-
rafındaц daц güzц panayırıц kurulur.ц Evliyaц Eflâkц tarafındakiц
Temmuzц bâzârınaц rastц gelmiо,ц üçц günц kaldıлıц buц оehirdeц
acayipцveцgaraipцоeylerцgörmüоtür.цYediцiklimцdörtцköоedenц
yüzцbindenцfazlaцkaraцоapkalı,цelvanцçukaцkalpaklıцtaцKılba-
rak‟tan,ц Kozakц юKazakяц vilayetindenц veц Çinц üц Maçin‟den,ц

юProf.цDr.я,цPamukkaleцÜniversitesi,цTarihцBölümü,цDenizli/Türkiye,цE-
mail: maunalus@yahoo.com
2 Balkanlar’da Şehir ve Sosyal Yapı
Mahan vilayetindenцinsanlarцmallarıylaцgelip,цçadırцveцkilim-
denц dükkânlarц yapmıоlardır.ц нehirц kenarındakiц kâgirц
dükkânlardaцkefereцtüccarlarıцçeоitliцipekцkumaоlarıцsatarlar;ц
yükцçözüp,цyükцbaлlayıp,ц40цgünц40цgeceцbâzâr-ıцмsevî kurup
herkes nadir bulunan mallarınıцsatarlar.ц40цgününцüçцgecesiц
eлlencelerцtertipцolunurцveцzevkцüцsafaцedilir.цRumeliцоehirle-
rindenц Alasonya,ц Tırhalaц sancaлındakiц Maskolarц kasabala-
rındaц daц büyükц panayırlarц kurulur.ц Buralardakiц panayırlaraц
daц Rûmц юAnadoluя,ц Arap,ц Acem,ц Sindц üц Laristanц ve Mol-
tan‟danц kısacasıц yediц ikliminц ankâц tüccârları gelir. Nice kere
yüzцbinцyükцçözülüpцsatılırцveцalınır.цљ0цgünцsürenцpanayır-
danцsonraцherkesцvatanlarınaцdöner.цEvliya‟yaцgöreцbuцpana-
yırцOsmanlılardanцçokцönceyeцdayanır.цBuцbildirimizdeцEv-
liyaцÇelebi‟nin verdiлiцbilgilerцmerkezцalınarakцј7.цyüzyılцor-
talarındaц Balkanlardaц kurulanц pazarц veц panayırlarц eleц alına-
cakцveцbunlarınцOsmanlıцiçцveцdıоцticaretindekiцyeriцveцöne-
miцüzerindeцdurulacaktır.
Anahtar Kelimeler: EvliyaцÇelebi,цBalkanlar,цPazarцveцPa-
nayır,цTicaret
Abstract
In his travel book Evliya Chelebi tells us about the markets
and fairs in the regions he travelled. He leaves us very in-
teresting and original evidence on the commercial functions
of the cities and on the activities and the commercial speci-
alities of big merchants, whom Evliya calls as ankâцbâzergân.
As is well known Spice and Silk roads had become a source
of income and richness for the Ottomans for a long time.
Contrary to the assumptions, the Spice road did not lose it
importance in 1630, because, according to the recent re-
searches, in the middle of the 17th century very active
commercial life continued in the almost every part of the
Ottoman lands. Evliya Chelebi praises the fairs he had seen
in the Balkans (Rumeli). In fact those fair were integral parts
of the interregional commercial activities. Although it is
predicted that fairs had declined in the 17th century the ev-
idence Evliya provides does not support this view. Evliya
tells us the Osek fair in the Balkans with a particular praise.
Osek was an important city and fortress in the region. In
the Osek fair thousands of merchants from different coun-
tries flooded to sell their goods in every Spring and Au-
Balkan Tarihi 3
tumn. Another significant trading point of the region was

the city of FohоanцonцtheцriverцFohоan,цwhichцseparatesцtheц
principalitiesц ofц Eflâkц andц Boлdanц fromц eachц other.ц Theц
halfцofцthisцcityцbelongsцtoцEflâkцandцtheцpartцtoцBoлdan.цInц
theцEflâkцsideцtheцsummerцfairцandцinцtheцBogdanцsideцtheц
Autumn fair was operating. Evliya had visited a July market
inцtheцEflâkцsideцandцafterцaцthreeцdayцinцtheцmarketцheцre-
ported that he had seen fanciful and strange things there.
He tells us that from every corner of the World, from
KılbarakцtoцKozakцandцfromцÇinцuцMaçinцandцfromцMahanц
more than a hundred thousand people (some of them were
recognisable from their balck hats) had brought their com-
modities and established temporary tent shops with their
carpets. The infidel merchants used to sell their silk fabric
in the shops built of bricks around the city. They had estab-
lished a Christian market (bâzâr-ıц мsevî) to sell their rare
goods for forty days, of which the three days an entertain-
ment was organised. These kinds of Balkan fairs were also
organised in the city of Alasonya and in the town of
Maskolarц inц theц sancakц ofц Tırhala.ц Inц theseц fairs,ц the big
merchants (ankâцbâzergân) originated among the Arabs, Ira-
nians,цSidnцüцLaristanцandцMoltanцusedцtoцappearцandцsellцorц
bur things. After a twenty day fair every people used to re-
turn to their homes. Evliya noted that these fairs were be-
ing held long before the Ottoman arrival at the region. In
this presentation, taking the evidence provided by Evliya
into consideration I wish to examine the markets and fairs
organised in the Balkan cities and to appriciate their place
and importance in the Ottoman internal and external
commercial activities.
Key Words: Evliya Celebi, Balkans, Markets and Fairs,
Trade
Osmanlıцмmparatorluлu‟nunцbaоlıcaцrefahцsebeplerindenцbiri-
sininцticaretцolduлuцmalumdur.цBuцyüzdenцdevletцticareteцveцticaretц
yollarınaцbüyükцönemцverirdi.цTicaretцyollarındaцtüccarlarınцemniyetц
içerisindeц seyahatц etmeleriц içinц herц türlüц tedbirц alınırdı.ц нehirler
arasındaцbulunanцkervansarayцveцhanlarцtüccarlarцiçinцhemцgüvenliц
birц barınakц hemц deц yiyecekц içecekц bulabilecekleri,ц hayvanlarınınц
yemцveцbakımı,цsaлlıkцhizmetleriцgibiцbirçokцihtiyaçlarınıцkarоılayabi-
lecekleriц yerlerdi.ц Hemц askerîц amaçlıц hemц deц ticaretц maksadıylaц

kullanılanцyollarцbakımlıцidi.
мmparatorluлunцcoлrafiцkonumuцticarettenцbüyükцparalarцka-
zanmayaц müsaitti.ц Doлudanц gelenц tarihîц ipekц veц baharatц yolununц
üzerindeц bulunmasıц hasebiyleц Osmanlıц мmparatorluлuц yüzyıllarcaц
canlıцbirцticaretцhayatınaцsahipцolmuоtur.
мsterц denizц yoluylaц isterseц karaц yoluylaц gelsinц ticaretц yollarıц
esasц itibarıylaц imparatorluлunц baоkentiц мstanbul‟daц düлümleniyor-
du.
Ġpek ve Baharat Yolları
Osmanlıц мmparatorluлu‟naц ipekц yoluц ileц ulaоanц mallarınц birц
kısmıц belirliц güzergâhlarıцtakipц ederekц Avrupa‟yaц sevkц edilirdi.ц Birц
kısmıц iseц imparatorlukц içerisindekiц tüketilmekц üzereц çeоitliц yollar-
danцiçцpazarlaraцgönderilirdi.ц
мran‟danцgelenцhamцipekцveцdiлerцçeоitliцmallarцyüklüцkervan-
lar Erzurum-Erzincan-Sivas-Tokat-Amasyaц üzerindenц Bursa ve
мstanbul‟aц ulaоırdı.ц мran‟aц baлlananц anaц güzergâhц buц hattı.1 Bursa
ipekцdokumaцsanayiininцenцönemliцmerkezlerindenцbiriцolduлuцiçinц
birцkısmıцburadaцpazarlanırцveцimalatçıyaцulaоırdı.цÖnemliцbirцkısmıц
iseцAvrupalıцtüccarlarцtarafındanцsatınцalınırdı.
мranlıц tüccarlarц Bursa‟yaц getirdikleriц ipeлi,ц burada,ц Avru-
pa‟danцgelenцmallarla,цözellikleцinceцFloransaцyünlüleriyleцtakasцedi-
yorlardı.цHamцipekцticaretindenцOsmanlıцhazinesiцbüyükцgelirцsaлlı-
yordu.цј500‟eцdoлruцBursa‟yaцherцyılцortalamaцolarakц5-6цмran ker-
vanıц geliyorц veц deлeriц јц milyonц dukaц altınıц bulanц јљ00ц balyaц ipekц
getiriyordu.ц Buц ipeлinц birц kısmıц Bursa‟daц ipekц sanayiiц tarafındanц
kullanılıyorцveцmamulцipekцkumaоlarцAvrupa‟yaцihraçцolunuyordu.2
1 SuraiyaцFaroqhi,ц“Ticaret:цBölgesel,цBölgelerarasıцveцUluslararası”,цO.цм.ц
Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 2, 1600-ј9ј4,цмstanbulцљ004,цs.ц6јљ.
2 Halilц мnalcık,ц “Ticaret”,ц Devlet-iц „Aliyye,ц Osmanlıц мmparatorluлuц Üzerine
Araоtırmalar-I, мstanbulцљ009,цs.ц305.
Balkan Tarihi 5
мpeлinц takipц ettiлiц birц diлerц güzergâhц Van-Diyarbekir-Halep

idi.цHalepцAvrupalıцtüccarlarınцenцçokцmalцaldıлıцmerkezlerdenцbiriц
idi.ц Burayaц Avrupa‟danц getirdikleriц yünlüц kumaоları,ц çeоitliц mamulц
maddeleriц ipek,ц baharatц veц pamukluц kumaоlarц ileц takasц ediyorlarц
veyaцnakitцvererekцsatınцalıyorlardı.цHalep‟tekiцјј büyükцhandanц5‟iц
ј6.ц 4‟üц deц ј7.ц yüzyıldaц yapılmıоtı.3 Trablusоamц veц Beyrutц önemliц
ihraçцlimanlarıцidi.
ј7.ц yüzyılaц doлruц ipekц veц ipekliц kumaоlarınц enц önemliц ihraçц
merkeziцмzmirцlimanıцolduцveцzamanlaцBursa‟yıцgölgedeцbıraktı.цBuц
dönemdeц Avrupalılarц Osmanlıц pazarlarındanц љ00ц tonunц üzerindeц
ipekцalıyorlardı.цBuцmiktarцAvrupaцipekцithalatınınцы86‟sıцdemekti.ц
Buц ticarettenц Osmanlıц hazinesiц mühimц birц gümrükц geliriц saлladıлıц
gibiцipekцticaretiyleцuлraоanlarцiçinцdeцönemliцbirцkazançцkapısıцoluо-
turuyordu.4
нahцI. AbbasцмranцipeлininцHintцOkyanusuцveцMoskovaцüze-
rindenцbatıyaцgitmesiniцsaлlamakцiçinцbüyükцçabaцgöstermiо.цBasraц
körfezindeц Bender-Abbasц limanınıц yapmıо,ц Avrupa‟yaц elçilerц gön-
dermiо.ц ј6љљ‟deц мngilizlerц ileц iоbirliлiц yaparakц Hürmüzц Boлazı‟nıц
Portekizlilerdenц almıоц veц nihayetц ј6љ3‟teц Baлdat‟ıц eleц geçirmiоti.ц
NihaiцhedefiцHalep‟iцdeцalıpцAkdeniz‟eцulaоmaktı.цAncakцIV.цMuradц
Baлdat‟ıцgeriцalıncaцмran‟ınцplanaцsuyaцdüоtü.цнahцAbbas‟ınцölümün-
denцsonraцipekцkervanlarıцyenidenцHalep,цBursaцveцмzmir‟eцgelmeyeц
baоlamıоtır.5
Evliyaц Çelebi‟ninц seyahatц ettiлiц оehirler,ц limanlarц veц ticaretц
hayatıцileцilgiliцverdiлiцbilgilerцј7.цyüzyılınцortalarındaцOsmanlıцeko-
nomikцyapısınınцhâlâцcanlıцolduлunuцveцipekцveцbaharatцyollarındanц
yoлunцbirцоekildeцOsmanlıцlimanцveцоehirlerineцmalцtaоındıлınıцgös-
termektedir.ц Buц dönemdeц dünyanınц enц büyükц ipekц üreticilerininц
baоındaцgelenцмranцоehirleriцdeцј7.цyüzyıldaцrefahцiçerisindedir.цEvli-
yaц Çelebiц Safeviц hâkimiyetindekiц Rumiye‟denц bahsederkenц bedes-
3 Faroqhi,ц“aynıцmakale”,цs.ц6љ7.
4 Faroqhi,ц“aynıцmakale”,цs.ц63ј.
5 мnalcık,ц“Ticaret”,цDevlet-iц„Aliyye, s. 314-315.
teniniцöver,цankâцbâzergânları olduлunuцve çeоitliцipekliцkumaоlarınınц

baоkaцdiyarlarınkindenцüstünцolduлunuцvurgular.6
Hindistan‟danцgelenцbaharatцBasraцkörfeziцveцKızıldeniz‟dekiц
Osmanlıцlimanlarınaцulaоıyordu.цBasra‟danцgelenцyolцFıratцmecrasınıц
izleyerekцkervanlarlaцHalep‟eцbaлlanıyor,цyaцdaцBirecikцveцUrfaцüze-
rindenцDiyarbekirцveцTebriz‟eцvarıyordu.7 Halep hem ipek hem de
baharatцticaretininцdünyaцçapındaцbirцpazarıцidi.цBuradaцbaharatцveц
ipekцBatılıцtüccarlaraцsatılıyorцveyaцgetirdikleriцmallarlaцtakasцolunu-
yordu.цBirцkısmıцdaцHalep‟tenцмstanbul‟aцulaоıyor,цoradanцOrtaцAv-
rupa,цBaltıkцülkeleriцveцBalkanlar‟aцsevkцediliyordu.
Kızıldenizц yoluylaц Süveyо‟eц ulaоanц yolц daц мskenderiye,ц Reоitц
veц Kahire‟yeц baлlanıyordu.ц Kahireц dünyaц baharatц ticaretininц enц
büyükцmerkezlerindenцbiriцidi.цBatılıцtüccarlarцburadanцsatınцaldıkla-
rıц baharatıц мskenderiyeц üzerindenц Avrupa‟yaц sevkц ediyorlardı.ц Buц
ticaretteц enц çokц rolц oynayanlarц önceleriц мtalyanц devletleriц idi.ц ј6.ц
yüzyıldanцitibarenцiseцмngilizler,цFransızlarцveцHollandalılarцönцplanaц
çıktılar.
Kızıldenizц yoluylaц gelenц baharatınц birц kısmıц Cidde-Mekke-
нam-Adana, Konya-Akоehirц yoluylaц kervanlarlaц мstanbul‟aц ulaоı-
yordu.цBuцyolцaynıцzamandaцhacцyoluцidi.ц
Osmanlılar,ц Hintц Okyanusu‟ndaц Portekizlilereц karоıц bilinçliц
birцmücadeleyeцgiriоmiоler,цbaharatцticaretiniцyenidenцKızıldenizцveц
BasraцKörfeziцyollarınaцçekmeyiцbaоarmıоlardır.цј538цyılındaцAdenц
alındıktanц sonraц Portekizц ileц yapılanц diplomatikц müzakerelerц so-
nundaц Hindistanц yoluц emniyetц altınaц alınmıоtır.ц Artıkц ј540‟lardanц
sonraц Hintц Okyanusu‟nunцtamцolarakц Portekiz‟inц kontrolüцaltındaц
6 Evliyaц Çelebiц Seyahatnâmesi юEÇSя,ц 4.ц kitap,ц юSeyitц Aliц Kahraman,ц Yücelц
Daлlıцneоriя,цмstanbul,цљ00ј,цs.цј85,ц“Veцbirцbezzâzistânıцvardırцkimцgûyâц
kal„adır.цÇârцdervâzesiцÇârbâл'aцveцbâzâr-ıцkâgaцmekоûfdur.цCümleцkıbâb-
larц ileц ârâsteц vüц dollâblar ileц pîrâsteц olmuоц bâzâr-ıц hüsündür.ц Ankâц
hâcegânlarıцvardır.цCemî„iцdiyârınцkâlâyîцvüцâlâyî,цkâmhâцveцhârâцvüцdârâyîц
vüцzîbâцvüцоîbцüцzerbâfıцbî-kıyâsdır.”
7 Faroqhi,ц“Ulaоımцнebekeleri:цKervanцYolları”,цs.ц6ј4.
Balkan Tarihi 7
olduлuц söylenemez8.ц Nitekimц ј540‟tanц sonraц Ortaц Doлu‟yaц gelenц

baharatц miktarıц 30ц binц kantaraц yükselmiоtir.ц Portekizц eliyleц Avru-
pa‟yaцsevkцedilenцbaharatцdaцbuцmiktardaцidi.цBuцdönemdeцkuzeyeц
Osmanlıцbaharatцihracatı,цLizbonцveцAmsterdam‟da kaygıцuyandırı-
yordu.ц Osmanlıц Devletiц ј560-70ц dönemindeц Portekizlilereц karоıц
HintцOkyanusu‟ndaцGüceratцveцSumatra‟daцAçeцSultanlıлıцileцittifakц
yapmıоц veц baharatц giriоleriniц üstц düzeydeц tutabilmiоtir.ц ј590‟laraц
doлruцherцyılцbaharatцyüklüц40-50цgemiцyükünü Ciddeцlimanıцyoluy-
laцMekke‟yeцsevkцediyordu.цBuцyıllardaцAçe‟denцKızıldeniz‟eцgelenц
baharatц miktarıц Portekizlilerinц Ümitц Burnuц yoluylaц Lizbon‟aц sevkц
ettiklerindenц çokц fazlaydı.9 Venedikц tarihçilerineц göreц ј560-1564
arasındaц мskenderiye‟denцgeçenц karabiber miktarıц keоiflerц öncesin-
deki miktardan fazla idi.10 ј548ц tarihliц нamц Kanunnamesi‟neц göreц
Mekke‟denц gelenц herц deveц yükündenц 7ц altınц gümrükц resmiц alını-
yordu.ц нayetцmallarцAvrupalılaraцsatılırsaцalınanцgümrükцvergisiцј9ц
altındı.11
Bursa, Arap ve Hint baharatlarının,ц ilaçц veц boyalarınınц enц
önemliц pazarlarıц arasındaydı.ц Buц deлerliц mallarц Bursa‟yaц Mekke-
нam-Halepцüzerindenцgetirilir,цEdirneцüzerindenцBalkanlar‟a,цMaca-
ristan‟a,цAkkerman-LvovцkervanцyollarıцüzerindenцdeцPolonya‟yaцveц
kuzeyцülkelerineцihraçцedilirdi.12
ј5.цveцј6.цyüzyıllardaцOsmanlıцkontrolündekiцbölgelerцdıоцti-
caretteцsadeceцhammaddeцsatıcısıцolmaktanцçıkarakцipekli,цpamukluц
veцtiftikцkumaоlar,цhalı,цmamûlцderiцvb.цbirçokцmamulцmallarцihraçц
ederцhâleцgeldi.цAnadoluцveцRumeli‟deцј5.цveцј6.цyüzyıllardaц fetih-
lerdenцsonraцtakipцedilenцiskânцpolitikasıцveцyapılanцaltyapıцyatırım-
larıцsayesindeцоehirlerцhızlaцbüyüdüц veцsanayideцüretimцartıоıцmey-
8 Salihц Özbaran,ц “Baharatц Ticaretininц Yenidenц Canlanması”,ц Yemenden

Basra‟yaцSınırdakiцOsmanlı,цмstanbulцљ0ј3,цs.цј7љ-180.
9 мnalcık,цO.цм.цEkonomikцveцSosyalцTarihi, I, s. 409.
10 Özbaran,цaynıцeser 37, s. 176-177.
11 мnalcık,ц“OsmanlıцDünyaцTicaretindeцDaralma”,цDoлuцBatı,цMakaleler I,
Ankara 2008, s. 171.

12 мnalcık,цDevlet-iц„Aliyye, s. 305, 314.
danaц geldi.ц Büyüyenц оehirlerinц artanц üretimц veц tüketimц hacmiц içц
ticaretiцdeцhızlaцbüyüttü.цEdirne,цSofyaцveцSelânik‟inцyanıцsıraцBos-
na,цBelgrad,цNovipazarцgibiцоehirlerdeцgeliоenцticaretцsayesindeцnü-
fusцartıоlarıцmeydanaцgeldi.цј6.цyüzyılınцsonlarındaцBosna‟nınцnüfu-
suц40цbiniцgeçti.13
мçцticarettekiцsürekliцgeliоmeцdıоцticaretinцikinciцplandaцkalma-
sıцsonucunuцdoлurduцveцdıоцhacmiцtoplamцüretimцiçerisindeцdüоükц
seviyedeцkaldı.цBununцbirцsebebiцgeniоцtopraklaraцsahipцimparator-
luлunцkendiцiçerisindeцgeliоmiоцbirцiоцbölümününцolmasıцveцdıоarı-
danцgelenцmallaraцihtiyacınınцsınırlıцolmasıцidi.цÜlkeцiçerisindeцihti-
yaçц duyulanц mallarınц büyükц bölümüц imparatorlukц coлrafyasındanц
saлlanıyordu.цBöyleceцkendiцkendineцyetebilenц birцekonomiцortayaц
çıkmıоtı.цBundanцdolayıцülkeцiçerisindeцsıkıntısıцhissedilenцhububat,ц
deriц veц deriц mamulleri,ц canlıц hayvan,ц pamuk,ц yapaлı,ц yün,ц barut,ц
balmumu gibiц mallarınц yurtц dıоınaц satıоınıц engellemekц içinц çeоitliц
hammaddelerinцihracatıцyasaklanıyor14 bunaцkarоılıkцiaоeцproblemle-
riniцhafifleteceлiцgerekçesiyleцithalatцdestekleniyordu.15
ÖteцyandanцOsmanlıцDevleti,цyabancıцülkeцtebaasıцgiriоimci-
lereцdeцaçıktı.цј4-ј5.цyüzyıllardaцOsmanlıцtopraklarındaцsadeceцAv-
rupalıц tüccarlarц faaliyetц göstermiyor,ц Cenovalı,ц Venedikliц veц Kata-
lanцgibiцLatinцkökenliцоahıslarцmaden,цgümrükцveцоarapцvergilerininц
toplanmasıцiçinцiltizamцiоlerineцgiriyorlardı.16 Fakatцј5.цyüzyılınцikin-
ci yarısındanцitibarenцiçц pazarınцbirцbölümüцyabancıцtüccarlaraц ka-
patıldıлıцveцkalanцbölümlerindeцdeцönemliцkısıtlamalaraцgidildiлiцiçinц
büyüyenцiçцmübadeleцhacmininцönemliцkısmıцyerliцtüccarınцkontro-
lüneцgeçti.
13 мnalcık,ц“DubrovnikцveцBalkanlar”,цOsmanlıцмmparatorluлu‟nun.цEkonomikц
ve Sosyal Tarihi,цI,цмstanbul,цљ000,цs.ц3љљ.
14 Buц konudaц geniоц bilgiц içinц bkz.ц Zekiц Arıkan,ц “Osmanlıц мmparatorlu-
лu‟ndaц мhracıц Yasakц Mallarц юMemnuц metaя”,ц Prof.ц Dr.ц Bekirц Kütükoл-
lu‟naцArmaлan,цмstanbulцј99ј,цs. 279-306.
15 нevketцPamuk,цOsmanlı-TürkiyeцмktisadîцTarihi,цмstanbulцј993,цs.ц67-68.
16 Kateц Fleet,ц “Osmanlıц Topraklarındaц Latinц Ticaretiц юXIV-XV.ц Yüzyıl-
larя”,цOsmanlı, 3, Ankara 1999, s. 81-85.

Balkan Tarihi 9
Devletцiçцtüccarıцyabancıцtüccaraцkarоıцkorumakцiçinцgümrükц
rejimindeц farklıц uygulamalaraц gitti.ц Yabancıц devletц tebasıц tüccarlarц
gümrükцresmiцöderkenцы5-7,цyerliцMüslümanlarцыљ-3, yerli gayri-
müslimlerцiseцы3-4цgibiцfarklıцtarifelerцüzerindenцvergiцödüyorlardı.ц
Bütünц bunlarц sonucundaц Osmanlıц tüccarları Akdeniz ticaretinde
dahaцaktifцrolцoynamayaцveцмtalyanцlimanlarınaц gidipцgelmeyeц baо-
lamıоlardır.17 ј8.цyüzyılınцortalarınaцkadarцVenedik‟teцbirцTürkцtica-
retцmerkeziцolduлuцveцOsmanlıцtüccarlarınınцburadaцfaaliyetцgöster-
diлiцyapılanцaraоtırmalarlaцortayaцkonulmuоtur.18
DiлerцtaraftanцOsmanlılarцAkdeniz‟eцhâkimцolmayaцçalıоtıkla-
rıцsıradaцVascoцdeцGamaцÜmitцBurnu‟nuцkeоfetmiоцveцPortekizlilerц
Hintц Okyanusu‟naц ulaоmıоlardı.ц Portekizц donanmasıц Kızıldeniz‟eц
girmiоti.цPortekizlilereцkarоıцkoyacakцgücüцolmayanцMemlûklere II.
Bayezidц zamanındaц Osmanlılarц yardımц ettiler.ц Yavuzц Sultanц Se-
lim‟inц ј5ј7‟deц MemlûkцDevleti‟niц ortadanц kaldırmasıylaц doлrudanц
karоıцkarоıyaцgeldiler.цKısaцsüredeцSüveyо‟teцinоaцedilenцdonanmaцileц
Portekizlilerц Kızıldeniz‟denц uzaklaоtırıldı.ц ј535‟te düzenlenenц Ira-
keynц seferiц ileц Basraц Körfeziц kontrolц altınaц alınmayaц çalıоıldı.ц
ј538‟deцMısırцValisiцSüleymanцPaоaцHindistan‟aцseferцyaptı.цBöyleceц
Avrupalılarınцdünyaцticaretцyollarınıцkontrolцaltınaцalmalarınınцönü-
neцgeçilmeye,цDoлuцAkdenizцticaretininцdenizцyoluцileцbatıyaцakma-
sınıцönlenmeyeцçalıоıldı.цPortekizlilerinцHintцOkyanusu‟ndakiцetkisiц
zamanlaцazaldı.цFakatцonlarınцyeriniцмngilizlerцveцHollandalılarцala-
caklardır.ц мngilizlerц veц Hollandalılarınц Hintц Okyanusu‟ndaц görün-
meleriцј630‟lardanцitibarenцbaharatцticaretininцOsmanlılarцiçinцsonaц
erdiлiцgibiцbirцyanlıоцanlamayaцyolцaçmıоtır.19 Gerçekteцiseцј7.цyüzyılц
boyuncaц Hintц Okyanusuц hiçbirц büyükц devletinц hâkimiyetiц altındaц
17 Mehmetц Genç,ц Osmanlıц мmparatorluлundaц Devletц veц Ekonomi,ц мstanbul

2000, s. 207-210.
18 нerafettinц Turan,ц “Venedik‟teц Türkц Ticaretц Merkezi”,ц Belleten,
XXXII/126, Ankara 1968, s. 247-283.

19 мnalcık,ц “Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц Kuruluоц veц мnkiоafıц Devrindeц
Türkiye‟ninцмktisadîцVaziyetiцÜzerindeцBirцtetkikцMünasebetiyle”, Belleten,
XV/60, (Ekim 1951), s. 675-76.
olmayanц açıkц birц denizц olarakц kaldı.20 Sadeceц Hindistan‟danц Os-

manlıцlimanlarınaцyapılanцmalцsevkiyatındaцмngilizцveцHollandaцge-
mileriцdeцrolцalmayaцbaоladı.
AncakцbirцmüddetцsonraцOsmanlılarınцHintцOkyanusu‟ndanц
çekilmeleriц Açeц Devleti‟niц Hollandalılarц karоısındaц savunmasızц bı-
raktı.21 мngilizlerц veц Hollandalılarц Hintц Okyanusu‟naц yavaоц yavaоц
hâkimцolmayaцbaоladılar.цј7.цyüzyıldaцdünyaцticaretininцaлırlıkцmer-
kezininцAkdeniz‟denцokyanuslaraцkaydıлıцgenelцolarakцkabulцedilir.22
Fakatцbuцsüreçцçokцyavaоцseyrettiлiцiçinцetkisiцhemenц hissedilmediц
veцAkdeniz‟eцKızıldenizцveцBasraцyoluylaцgelenцbaharattaцciddiцöl-
çülerdeцazalmaцmeydanaцgelmedi.цGerçiцbaharatıцAkdeniz‟eцмngiliz-
lerц veц Hollandalılarц getiripц satmayaц baоlamıоlardı.ц Buц durumdanц
sadeceц Osmanlılarц etkilenmedi;ц Venedikц veц Fransaц içinц deц büyükц
kayıpц oldu.23 Buц vakıaц birdenbireц olmadı.ц Yavaоц yavaо gerçekleоti.ц
Çünküц Hintц Okyanusu‟ndaц faaliyetц gösterenц мngilizц veц Hollandalıц
gemicilerцiçinцdeцenцyakınцpazarцBasra,цYemenцveцKızıldenizцliman-
larıцidi.цNitekimцј7.цyüzyılınцortalarındaцEvliyaцÇelebi,цBasraцKör-
fezi‟neц herц yılц Hindistan‟danц Hindistân,Firengîstân,ц Yemen,ц Adenц
veцHabeоцkökenliцљ00цgemiцgeldiлiniцkaydediyor.24
Ġstanbul’da Faaliyet Gösteren ve Ġstanbul’a Mal Getiren
Büyük Tüccarlar
Osmanlıцülkeleriцyabancıцtüccarlarцiçinцcazipцolmaklaцberaber,ц
Osmanlıц tüccarlarıц daц dıоц pazarlardaц ticaretleц uлraоırlardı.ц мçerideц
bazıцmallarınцsıkıntısıцçekildiлiцveyaцdevletцbazıцmallaraцihtiyaçцduy-
21 Faroqhi,ц“aynıцmakale”,цs.ц6јљ-615.
22 Mehmetц Bulut,ц “XVII.ц Yüzyıldaц Merkantilistlerц veцOsmanlılar”, Eko-
nomikцYaklaоım,цGaziцÜniversitesi,цAnkara 2000, Cilt јј,цSayıц39, s. 25.

23 мnalcık,цDoлuцBatı, Makaleler I, s. 175.
24 EvliyaцÇelebiцSeyahatnâmesi, 4. kitap, s. 288.
Balkan Tarihi 11
duлuц zamanц Rusya,ц Lehistan,ц Venedikц veц мngiltereц gibiц ülkelereц

hassaцtâcirleri denilenцtüccarцheyetleriцgönderilirdi.25
Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц büyükц tüccarlar,ц esnafц ve sa-
natkârlardanцfarklıцbirцstatüyeцsahiptiler.цTüccarцdemek,цyalnızцböl-
gelerarasıцticaretleцuлraоanцveyaцuzakцyerlerdenцgelenцmallarıцsatanц
büyükцiоadamıцdemekti.цнehirdeцkendiцyaptıлıцmalıцsatanцhirfetцer-
babıцveyaцonlarınцmalınıцikinciцeldenцsatanцküçükцesnafцtüccarцkabulц
edilmezdi. Esnaf %10-ј5цcivarındakiцkârцmarjıцileцkazançlarıцsınır-
lanmıоцbirцsınıfцolduлuцhâldeцtüccarlarцiçinцböyleц birцtahditцyoktu.ц
Tüccarlarц sattıklarıц malц çeоidineц göreц hirfetц hâlindeц örgütlenmiоц
olmakla beraber hisba kurallarınaц tâbiц deлillerdir.ц Tüccarınц herц оe-
kildeцistediлiцkadarцservetцbiriktirebilirцyaniцkapitalistцamaçцpeоindeц
koоabilirdi.ц Devlet,ц büyükц tüccarlaraц veц sarraflaraц iltizamц iоleriniц
veriyorцveцhattaцonlarıцbirerцkrediцkaynaлıцolarakцkullanıyordu.цKı-
sacasıцtüccarцsınıfıцbirçokцfonksiyonlarıцileцdevletinцveцidareciцsınıf-
larınцvazgeçilmezцbirцyardımcısıцolduлundan,цdevletцveцhukukцonaц
imtiyazlıцbirцyerцtanımıоtır.цBuцfonksiyonlardanцbaоlıcalarıцоunlardı:ц
Birikmiоцbüyükцnakitцservetiцileцtüccarınцdevletцmaliyesindeцmülte-
zimцsıfatıцileцçeоitliцbiçimlerdeцhizmetцetmesi,цböyleceцhalkцileцdevletц
arasındaцaracıцrolüцoynaması,цgümrüklerdeцbüyükцnakitцgelirцsaлla-
ması,ц uzakц bölgelerdenц seçkinц sınıfınц istediлiц mallarıц getirmesiц veц
nihayetцajanцveцelçilikцgörevleriniцüstlenmesi.цDevletleцsıkıцiоцbirliлiц
içerisindeцolmakцtüccarцveц sarraflaraцsermayeyiцiоletmekцveцsürekliц
artırmakцimkânıцsaлlıyordu.26
ј7.цyüzyıldaцмstanbulцAkdenizцveцAvrupa‟nınцnüfusçaцenцka-
labalıkц оehridir.ц мmparatorluлunц dörtц birц yanındanц мstanbul‟aц malц
sevkц olunduлu gibiц мstanbul‟daц üretilenц veyaц ithalц edilenц pekц çokц
malцdaцмstanbul‟danцмmparatorluлunцherцtarafınaцgönderilir.цAyrıcaц
Avrupalıцtüccarlarınцdaцenцçokцalıоveriоцettikleriцmerkezlerdenцbiri-
dir.
25 Tabakoлlu,ц “Osmanlıц мktisadîц Yapısınınц Anaц Hatları”,ц Osmanlı, C. 3,

Ankara 1999, s. 125-135.
26 мnalcık,цDevlet-iц„Aliyye, s. 257-263.
Evliyaц Çelebiц seyahatnamesininц birinciц cildindeц мstanbulц es-

nafınıцgeçitцresminiцanlatırkenцiçцveцdıоцticaretleцuлraоanцbüyükцtüc-
carцveцdenizciцarmatörlerdenцюmellahânяцbahseder.цBunlardanцbirisiц
“Esnâf-ıцbâzergân-ıцankâцKaradeniz”цbaоlıлıцaltındaцzikredilenцKarade-
nizцkökenliцtüccarlardır.цBunlarınцљ000цdükkânцveцmahzenleri olup
toplamц7000цkiоidirler.цKaradenizцtüccarlarınıцdiлerцgemiцreisleriцveц
denizц ticaretiyleц uлraоanlarц takipц eder.ц Lazlar,ц Kanuniц Sultanц Sü-
leymanц zamanındaц kurulanц Yeniköy‟deц otururlar.ц Buranınц halkıц
ankâцbâzergânlardır.27
Galataцhalkıцarasındaцdaцankâцkapudanlar vardır.цHalkıцekseri-
yaцCezayirцesvabıцgiyer.цј000цparçaцgemiцdemirlemeyeцmüsaitцGala-
taцLimanıцgemilerцiçinц8цrüzgârdanцkorumayaцuygunцbirцlimandır. 28
BuradaцyaоayanцRum,цErmeniцveцYahudilerinцmeslekцveцmeоrepleriц
farklıdır.29
Fakat esas dikkatiц çekenц Akdenizц veц Bahr-i Umman yani
Hintц Okyanusu‟ndaц ticaretц yapanц tüccarц grubununц yürüyüоüdür.ц
Osmanlıц tüccarlarıц veц armatörleriц sadeceц Akdeniz‟deц deлil,ц Hintц
Okyanusu‟ndaц daц faaliyetц gösteriyorlardı.ц Osmanlıц оeriyyeц sicille-
rindeцdahaцј5.цyüzyıldaцticaretцamacıylaцHindistan‟aцgidenцOsmanlıц
tüccarlarındanцbahsolunmaktadır.30 ј6.цveцј7.цyüzyıllardaцiseцbugünц
27 EÇS, 1. kitap, (R.цDankoff,цSeyitцAliцKahraman,цYücelцDaлlıцneоri)цмstanbulц

2006, 226,ц“SultânцSüleymânцfermânıylaцma„mûrцolmaлileцYeniköyцderler.ц
Ammâц leb-iц deryâdaц üçц binц hâneц âbâdânlıц veц bâлц uц bâлçeliц müzeyyenц
оehr-iцcedîddir.цGalataцnâ‟ibiцhükmündeцveцsubaоısıцveцyeniçeriцserdârıцveц
çavuоuцveцyasakcılarıцvardır.цZîrâцhalkıцcümleцTrabuzanlıцlecûcцkavimdirц
veцhalkıцgâyetцankâцbâzergânlardır.цVeцbirerцMısırцhazînesineцmâlikцkalyonц
veц оaykaц veц karamürselц sâhibiц kefereц re‟îsleriц var,ц anıniçünц kal„a-misâlц
ma„mûrцsarâylardır.”
28 EÇS, 1. kitap, s. 213,ц “Galataц limanıц gâyetц latîfц limanц olmaлile sekiz
rûzgârdanцemînцolupцvakt-iцоitâdaцbinцpâreцgemiцbirerцdemirцüzreцlengerц
verüpцbî-bâkц[ü]цbî-pervâцyatırlar.”
29 EÇS,ц ј.ц kitap, s. 213,ц “Veц Rûmц tâ‟ifesiц meyhâneciyândır.ц Ermenîleriц
pasdırmacıц veц hâcegândır.ц Yahûdîleriц bâzâr-ıц mahabbetdeц miyân-

cıyândır.”
30 HalilцSahillioлlu, “XV.цYüzyılцsonundaцHindistan‟daцOsmanlıцTâcirleri”,ц
Osmanlı,ц3, Ankara 1999, s. 77-80.

Balkan Tarihi 13
Bangladeоц Devleti‟neц aitц olanц Sandvipц Adasıц Osmanlıц denizц üsle-

rinden biriydi31.ц Evliyaц herц biriц dörderц beоerц katц ambarlıц kalyonц
sahibiц ј7ц meоhurц Akdeniz “kapudanlarını”ц isimц isimц sayar:ц Bursalıц
BalıцKapudan,цBodurцGürcîцCa„ferцKapudan,цKaramanlıцAlîцKapu-
dan,цSarıцVelî,цSarıцSolak,цTopalцMuharrem,цÇavuоoлlu,цKartaloлlu,ц
Kalafatoлlu,ц Katrânoлlu,ц Karaц Hoca,ц Firkateci,ц Cennetî,ц Tuлralı,ц
Yanaki, Dimitraki ve Lemberaki. Bu on yedi karavanaцtürüцkalyon-
lar,ц ikiоerц katц yatırtmaц topluц veц beоerц katц palavraц kıçlıц veц kıçındaц
bâлçeliц veц hammâmlıц veц elц deлirmenliц karavanalardırц kimц herц biriц
beоerцaydaцdolarцveцbeоerцaydaцboоalır,цdaлцgibiцkalyonlardır.ц
Kapudanlardanцenцsonцtuлцveцtablц[u]цalemцsâhibiцKaramanlıц
Alîц Beлц alayıц geçer.ц Onunц alayınınц “dîbâц veц оîbц üц zerbâfц veц cevâhirliц
alât-ıц silâhц оa„оa„asından”,ц yaniц zenginliлindenц gözlerц kamaоır.ц Alîц
Kapudanцmuhteоemцbirцalayla,цkendisiцmücevvezesiyleцveцsemmûrц
kabaniçesiyleцgeçer.ц
KaramanlıцAlîцBeлцbütünцAkdenizцkapudanlarınınцserdârıdır.ц
Padiоahц hazinesindenц kendisineц “birц fânûs-ıц cinânц veцikiц tuлц veц tablц uц
alem ihsân”цolunmuоtur.цRodosцpâyesiyleцherцseneцyediцyüzцkalyonaц
Mısırцhacılarınıцveцtüccarınıцkoyupцrecepцayındaцkirazцmeltemiцmev-
simindeцcumaцgünüцbütünцgemilerцBeоiktaо‟tanцkalkıpцturnaцkatarıц
dizilipцSarayburnu'ndaцherцgemiцkırkarцveцelliоerцpareцtopцatıpцçeоitliц
оenlikц törenleriц ileц Mısır'aц gidipц altıц aydanц yineц мstanbul'aц оeker,ц
keten, kına,цpirinç,цmercimekцçeоitliцyiyecekцveцiçeceklerцgetirir.32
Akdenizцtüccarцkaptanlarındanцsonraцsıraцkasaplaraцgelmiоtir.ц
Onlarц alaylaц padiоahınц önündenц geçeceklerdir.ц Fakatц bunaц Mısırц
tüccarlarıцitirazцederler.цPadiоahınцhuzurunaцçıkıp,цAkdenizцkaptan-
larındanц sonraц kendilerininц geçmesiц gerektiлini,ц Mısırц tüccarınınц
мstanbulцveцdevletцiçinцöneminiцveцvazgeçilmezliлini,ц bunaцkarоılıkц
kasaplarınц kanц dökücülüлünüц veц olumsuzц yönleriniц anlatırlar.ц Ka-
saplarlaц Mısırц tüccarıц arasındaц padiоahц huzurundaц birц muhavere
31 YılmazцÖztuna,цBüyükцTürkiyeцTarihi, 11, Ankara 1979, s. 435;цEÇS,цј.ц

kitap, s. 275.
32 EÇS, 1. kitap, s. 272-273.
yaоanır.ц Mısırц tüccarıц мstanbul‟unц ihtiyacıц olanц pirinç,ц mercimek,ц

keten,ц kınaцveц оekerц gibiцmaddeleriц taоıdıklarınıц ileriц sürerekц esnafц
alayındakiц önceliлinц kendilerininц olmasıц gerektiлiniц iddiaц ederler.ц
Kasaplarцdaцмstanbul‟unцveц Anadolu‟nunцMısırцtüccarınınцgetirdiлiц
mallaraцihtiyacıцolmadıлını;цpirincinцFilibeцveцBeлpazarı‟ndan,цmer-
cimeлinцAnadolu‟dan,цketeninцRumeli‟denцveцKaradeniz‟den,цоeke-
rinц Alâiyye,ц Adalya,ц Silifke,ц Tarsûs,ц Adana,ц Payas,ц Antâkıyye,ц Ha-
leb,цнâm,цSayda,цBeyrûtцveцнâm-ıцTarabulus'tanцteminцedilebileceлi-
ni,ц kahveninц bid‟atц olduлunu,ц kınaц içinц deц “levadânц kökünц havândaц
döлüpцsuцileцhamîrцedüpцsaçaцveцsakalaцdürtülseцgâyetцla‟l-gûnцkırmızı”цolurц
оeklindeцcevapцverirler.ц
Mısırц tüccarıц bunaц karоılıkц Mısırц pirincininц veц mercimeлininц
piоkenцveцlezzetliцolduлunuцileriцsürerler.цKınanınцvazgeçilmezliлin-
den bahsederler. En son olarak da, "Pâdiоâhımц bizimц beytü'l-mâl-ıц
müslimîneцMısırцkalyonlarıylaцgelenцmetâ„larımızdanцpâdiоâhımaцonцbirцbinц
kîseцgümrükцhâsılцolur.”,цderler.цBuцmühimцbirцmeblaлdır.цPadiоahцherц
ikiцtarafıцdaцdinlediktenцsonraцAkdenizцkaptanlarındanцsonraцмstan-
bul‟aцmalцgetirenцMısırцveцdiлerцAkdenizцsahillerindenцolanцtüccar-
larınцalayınınцgeçmesiniцemreder.цBunlarınц6цbinцadetцmahzenleriцveц
јјцbinцçalıоanцelemanlarıцvardır.ц
IV.цMuradцzamanındaцBalkapanı‟ndaцfaaliyetцgösterenцbüyükц
bâzergânlardanцHacıцKasımцyediцkurоunцkaplıцmahzeneцsahipцolupц
50ц binц keseyeц malikц birцtüccardır.цYineцHacıцEnvâr,цHacıцFerhad,ц
Hacıц Nimetullahц veц Hacıц Hasırcıц Selimц adlıц tüccarlarınц ј0ц ticaretц
kalyonuцveц7‟оerцticaretцhanlarıцvardır.цBunlardanцbaоkaцEvliyaцÇe-
lebi ankâцbâzerganlar dediлiцveцisimleriniцsaydıлıцonцbüyükцtüccarınц
her birinin 40-50ц binцkeselikцserveteцmalikц olduklarınıцkaydediyor.ц
BuцtüccarlarınцherцbirininцHint‟te,цYemen‟de,цArabistanцveцмran‟daц
юAcemяцveцAvrupa‟daцюDipцFrengistanяцortaklarıцvardır.цToplamцј5ц
tüccarınц herц birininц 40-50 bin keselik muazzam bir servete sahip
olmasıц мstanbul‟unц ticariц kapasitesiц konusundaц birц fikirц verir. 33 17.
33 EÇS, 1. kitap, s. 274-275.

Balkan Tarihi 15
yüzyılınцortalarındaцјцkeseцј000цaltınцveyaц50.000цakçeцetmektedir.34
Buц durumdaц herц birц tüccarınц 50.000ц altınlıkц muazzamц birц serveteц
sahipцolduлuцanlaоılmaktadır.
EvliyaцÇelebiцbazıцesnâfцiçinцdeцankâцbâzergan sıfatınıцkullan-
maktadır.ц Bunlardanц biriц мstanbul‟daц љ00ц dükkândaц faaliyetц göste-
renц kahveц tüccarlarıdır.35 Birц diлeriц toplamц љ000ц kiоiц olanц koyunц
tüccarlarıdır.цBunlarцEflâk,цBoлdan,цKavala,цSelânik,цTırhala,цMora,ц
Anadolu ve konar-göçerцTürkmenlerdeцortaklarıцvardırцveцyüzцbin-
lerceц sürüц veц koyunaц sahiptirler.ц Kezaц “Ekseriц Eflâkц veц Boлdanц
keferesidir.”цdediлiцpastırmacıцesnafıцdaцankâцbâzergânlardır.36 Evliya
bunlardanцbaоka,цüzümцdeлirmencileriцesnafı,цyaлcıцesnafı,цatцcam-
bazlarıцesnafı,цbalcıцesnafı,цdemirцtüccarları,цkürkцtüccarlarıцhakkın-
da ankâ sıfatınıцkullandıлıцgibi37,цYahudiцattarlarцiçinцdeцkullanır.38
ј6.ц yüzyılınц ortalarındanц baоlayarakц Osmanlıц мmparatorluлuц
içinц içц ticaretteц önemц kazananц birц malц daц kahvedir.ц Buц dönemdeц
kahveцiçmek,цOsmanlıцtoplumundaцhızlaцyayılmıо,цüstцveцortaцtaba-
kanınц vazgeçilmezц içeceлiц hâlineц gelmiоtir.ц ј7.ц yüzyılınц ikinci yarı-
sındaцAvrupa‟yaцgeçecektir.цEvliyaцÇelebiц esnâf-ıцkahveciyân-ıцattârân
baоlıлıцaltındaц300цdükkânцveцmahzendeцfaaliyetцgösterenц500цneferц
kahveciцesnafındanцbahsederцveц uluц bâzergânlar olduлunu,цherцbiri-
34 “Kese”ц içinц bkz.ц Mehmetц Aliц Ünal,ц Osmanlıц Tarihц Sözlüлü,ц мstanbulц
2012, s. 396.
35 EÇS, 1. kitap, s. 276.
36 EÇS, 1. kitap, 281, “Azîmцankâцbâzergânlardır.цEflâk'daцveцBoлdan'daц
Kavalaц veц Selânikц veц Tırhalaц veц Mora'daц veц Anatolu'daц veц Türkmân'daц
ortaklarıцolupцniçeцkerreцyüzцbinцsürüцkoyunaцmâliklerdir.цCümleцikiцbinц
celeb-keоân-ıцganemdir.”
37 EÇS, 1. kitap, s. 287, 292, 296, 299, 308, 321.
38 EÇS, 1. kitap, s. 327, “Esnâf-ı attârân-ı Yahûdân:цDükkânцљ00,цne-
ferâtц400,цpîrleriцyineцHüsâmцbinцAbdullâh-i Basravî'dir.цBunlarınцcümleц
dükkânlarıцTahte'l-kal„a'daцveцMahmûdpaоaцçârоûsundaцveцhânı'ndaцankâц
Yahûdîler'dir.цGûnâ-gûnцмngilisцboyalarındanцsülüлenцveцzencifneцveцlök
veцisfîdâcцveцlâzüverdцmisilliцboyalarцveцdemirцtellerцveцsarıцpirincцteneke-
ler ve'l-hâsılцedîm-iцarzdaцHallâk-ıцâlemцneцkadarцma„âdinцhalkцedüpцbenîц
âdeminцkârıylaцneцkadarцeоyâ-yıцmusanna„-ıцzî-kıymetцvarцiseцbuцattârlardaц
bî-kıymetцbulunur,цgâyetцankâцbâzergânlardır.”
ninц Mısır,ц Yemen,ц Kumfuta,ц San‟aц veц Aden‟deц binerц keseц mallarıц
olduлunuцkaydeder.39 Mısır‟daцiseц600цankâцkahveцtüccârı bulunmak-
tadır.40
Osmanlıцülkelerindeцaranan,цbaharatцyoluylaцgelenцveцticaretiц
yapılanцmallardanцbiriцdeцkınadır.цMısır‟daцkınaцticaretininцyapıldıлıц
birцiçerisindeц300цdükkânцbulunan Kınaцhanıцvardır.цAnadolu,цмranц
veцArabistan‟aцkınaцburadanцgider.41 юKötüцhakemч,цkınanınцneцiоeц
yaradıлınıцbilmiyorsanцçokцcahilsinцdemektirя.
Evliya Çelebi’ye Göre Rumeli ġehirlerinin Ticari Potan-
siyeli
Evliyaц ÇelebiцRumeliц оehirц veц kasabalarınıц anlatırkenц sıkц sıkц
çarоıцveцpazarındanцveцticaretцhayatındanцsözцeder.цRusçukцhalkınınц
cümleцankâцveцtüccarцolduлunu42,цYergöлüцiçinцdeц“Ammâцbuцkal„aц
gâyetцkârц[u]цkisbцyeridirцveцankâцkimesnelerцvardır.цCümledenцbâyцYergöлü-
lüцHüseyinцAлa,цbinцkiseyeцmâlikцkimesnedir.”,цdiyor.43 Silistreцdeцçarоısıц
veц bedesteniц ileц ticaretц hayatınınц canlıц olduлuц yerlerdenц biridir.44
Evliya,цEskiцZaлraцçarоısındaц855цdükkânцbulunduлunu,цgayetцma-
murцUzunçarоıцveцgayetцmetinцolanцbedesteninindeцankâцhâcegiyân-ıц
bâzergânlarınцfaaliyetteцolduлunuцkaydeder.45
39 EÇS, 1. kitap, s. 327.

40 EÇS,цј0.цkitap,цюR.цDankoff,цSeyitцAliцKahraman,цYücelцDaлlıцneоriя,ц
мstanbulцљ007,цs.цљ0ј.
41 EÇS, 10. kitap, s. 143,ц“Kınâ hânı: RûmцveцArabц[u]цAcem'eцhınnâцbuц
hândanцgider.цHavlısındaцniçeцyüzцçuvalцhınnâцdaлlarцgibiцyıлılmıоdır.цBuц
dahiцvâsi„цhândır,цkat-ender-katцüçцyüzцhücredir.”
42 EÇS, 3. kitap, s. 180.
43 EÇS, 3. kitap, s. 181.
44 EÇS, 3. kitap, s. 192, “Veц buц Silisreц оehriц içreц cümleц sekizц yüzц
dükkândır.цEvvelâцikiцkapuluцbezzâzistânıцvardır.цAnkâцhâcegîleriцvardır.ц
Ammâц kârgirц binâц deлildir.ц Kapularıц zencîrlidir.ц Atlılarц giremez.ц Birц
оâhrâhınц tarafeynindeц yüzц adedц dükkânlardır.ц Üzerleriц serâpâц la„lgûnц ki-
remitlidir.”
45 EÇS, 3. kitap, s. 215, “Veц cümleц sekizц yüzц elliц beоц adedц dekâkîn-i
evkâf-ıц sultânîdir. Unkapanı'ndanц aоaлıц Uzunçârsûsuц gâyetц ma„mûrdur.ц

Balkan Tarihi 17
мmparatorluлunцikinciцbaоkentiцEdirneцidarîцbakımdanцoldu-
лuцkadarцticariцbakımdanцdaцönemliцоehirlerindenцbiriцidi.цOsmanlıц
kervanц yollarıц sistemininц kavоakц noktalarındanц biriц olarakц enц azц
мstanbulцkadarцönemliydi.цBaharatцveцмpekцYoluцileцBursaцveцмstan-
bul‟aц ulaоanц mallarц Bursa‟danц Geliboluц yoluylaц veyaц мstanbulц üze-
rindenц doлrudanц Edirne‟yeц varırdı.ц Buradanц Filibe-Sofya-Niо-
Belgrad-Budapeоteц üzerindenц Avrupaц içlerine,ц Edirne-Silistre-
Eflâk-BoлdanцyoluylaцBaltıkцülkelerineцveцSelânik üzerindenцAdri-
yatikцDeniziцkıyısındakiцDurres‟eцsevkцolunurdu.46 EvliyaцÇelebi‟yeц
göreцEdirne‟deцtüccarlarınцfaaliyetцgösterdiлi,цbazılarınıцpadiоahlarınц
veц bazılarınıц vezirlerinц inоaц ettirdiлiц 53ц hanц vardır.ц Mimarц Sinanц
yapısıц olanц Aliц Paоaц Çarоısı‟ndaц da ankâц bâzergânlar vardır.ц Evliyaц
Aliц Paоaц Çarоısı‟nınц demirц kapılarınıц överц veц ј00ц taneц bekçisiц
юpasbânяц olduлunu,ц “Zîrâц bundaц dahiц bî-hisâbц mâl-ıц Kârûnц genc-i
Hâmân”цbulunduлunuцbelirtir.цÇarоıdaцikiцtaraflıц360цdükkânцvardır.ц
Edirne‟ninцAliцPaоaцÇarоısı‟ndanцbaоkaцYeniцBedesten,цEskiцBedes-
ten gibi ankâцhâcegilerinцfaaliyetцgösterdiлiцdahaцbirçokцticaretцhanlarıц
vardır.47
Selânikцiseцмmparatorluлunцenцönemliцlimanцоehirlerindenцbi-
riцolduлuцgibiцsanayiцmerkezlerindenцbiridir.цBüyükцbirцlimanaцsahipц
olup Evliya‟yaцgöreцј0цbinцparçaцgemiцbarınabilir.цнehirdeцј6цadetц
tüccarц hanıц vardır.ц Çeоitliц meslekц gruplarınaц aitц 4400ц dükkânц bu-
lunmaktadır.цKurоunцkubbeliцmükemmelцbirцbedesteniцvardır.ц“Niçeц
Mısırцhazinesineцmâlikцhâcegîlerininцaltınцveцguruоцsaymasıцgıjıstısındanцâde-
meцdehоetцgelir.”цkalabalıkцbirцalıоveriоцmerkezidir.ц300цadetцanaцcad-
deninц bulunduлuц оehrinц herц birц sokaлındaц birц esnafц grubunaц aitц
çarоıц veц pazarц faaliyettedir.ц Tahtelkaleц Pazarı,ц Mısırц Çarоısı,ц kaleц
içindekiцHalıcılarцPazarı,цHaffâflarцPazarı,цHayyâtlarцÇarоısı,цTakye-
cilerцveцKavukçularцÇarоısıцmeоhurdur.цMısırцÇarоısıцbaharatцticare-
tininцyapıldıлıцyerdir.цSelânikцMüslüman,цRum,цErmeniцveцYahudi-
Veц kârgîrц binâ-yıц metînц bezzâzistânıц ankâц bâzergân-ıц hâcegiyânlarц ileц

memlûцbirцbâzâr-ıцhüsndür.”
47 EÇS, 3. kitap, s. 257-259.
lerinцberaberцyaоadıлıцмstanbulцgibiцkozmopolitцbirцоehirdir.цEvliyaц
ÇelebiцSelânikцiçinцKüçükцмstanbul юмslâmbolя,цdiyor.цYahudilerцçeоitliц
renkцveцdesenlerdeцSelânikцkeçeleriцiоledikleriцgibiцyeniçerilerinцgiy-
dikleriц maviц veц yeоilц renkliц sobramani denilenц yünlüц çukalarınıц daц
imalц ederler.ц Evliyaц “Londuraц оeklindeц çukaц iоlerler.”ц diyor.ц Hâliyleц
geliоmiоц birц ekonomikц hayataц sahipц Selânikц halkıц arasındaц ankâц
bâzergânlar çoktur.цBunlarцdenizцyoluцileцMısır‟aцgidipцgeldikleriцgibiц
Frengistan ile de ticaret yaparlar.48
RumeliцоehirlerindenцManastırцdaц900цdükkânlıцbedesteniцveц
ankâцhâcegiyânları ileцEvliya‟nınцdikkatiniцçekmiоtir.49
Evliyaц Çelebiц demirц madenleriц veц demirц fabrikalarıц ileц meо-
hurц Samakovц içinse,ц öyleц zenginц veц ankâц reâyâц veц berâyâları yoktur,
der.50 Bunaц karоılıkц Müslüman,ц Bulgarц veц Rumlarınц oturduлuц Ru-
meliц оehirlerindenц Üsküpц halkıц arasındaц “ankâц tüccârц kefereleriц gâyetц
vâfirdir.”51 YineцRumeliцоehirlerindenцSirozцюSerezяцdaцticariцbakım-
danцcanlıцyerlerdenцbiridir.цÇarоısındaцikiцbinцdükkânцvardır.цGerçiц
Bursaц veц Halepц veц нam‟dakiц gibiц kâgirц kubbeliц dükkânlarц yokturц
amaцdokuzцkubbeliцveцkurоunцörtülüцdörtцadetцdemirцkapılıцbedes-
teni ve ankâц hâcegileri vardır.ц Ayrıcaц tüccarlarınц barınaлıц ј7ц ticaretц
hanıцbulunmaktadır.52 Osmanlılarцiçinцönemliцveцstratejikцbirцmev-
kideцbulunanцveцüçцtüccarцhanı,ц450цadetцdükkânцbarındıranцbedes-
teniцileцgeliоmiоцbirцоehirцolanцVidin‟inцhalkıцdaц“hânedânцsâhibiцankâц
ve garîb-dostцbâzergânlar”dır.53
48 EÇS, 8. kitap, s. 72-75.

49 EÇS, 5. kitap, “Cümleц900цdükkândır,цammâцçıkrıkçılarцiçiцveцderzilerц
içiц veц kırkц adedц kahvehânelerindeц gûyendeц zenânlarıц çokdurц veц kal„a-
misâlцdemirцkapuluцkubâblarцileцmebnîцbezzâzistânıцgâyetцmükellefdirцveц
ankâцhâcegîyânlarıцvardır.”
50 EÇS,ц 6. kitap, s. 67, “Veц ahâlî-yiц vilâyetiц veц cümleц Sırfц veц Bulgarц
re„âyâlarıц kadarц Âl-iц Osmânц hükmündeц eyleц ankâц veц zenginц re„âyâц vüц
berâyâlarцyokdur.”
51 EÇS, 6. kitap, s. 70.
52 EÇS, 8. kitap, 59, “Cümleцikiцbinцadedцdükkândır,цammâцHalebцveцBur-
saцveцнâmцve Mısırцgibiцkârgîrцkubâblıцdekâkînцdeлildirцammâцdokuzцkub-
beliцveцkurоumцörtülüцveцdördцadedцdemirцkapuluцbezzâzistânıцiçreцankâц
hâcegîleriцvar,цbey„ц[u]цоirâцederler.”
53 EÇS, 6. kitap, s. 98-99.
Balkan Tarihi 19
Rumeli Panayırları
Osmanlıцмmparatorluлu‟nunцpekцçokцkazasındaцoцkazaцbölge-
sini54 çevreleyenц köylerinц ürünleriniц satmakц içinц haftadaц birц günц
pazar kurulurdu. Bir kazada pazar kurulmasıц divanınц onayıц ileц
mümkündü.цKazadakiцpazarlaraцdahaцçokцkazaцbölgesindekiцköylü-
lerцtarımцveцhayvancılıkцürünlerini,цgezginцdenilenцtüccarlarцdaцkazaц
halkınınц ihtiyacıц olanц mallarıц getiripц satarlardı.ц Gezginц tüccarlarц
köylülerinц tarımц ürünlerini,ц köylülerinц ürettiлiц pamukц ipliлi,ц yün,ц
halı,цkilimцgibiцmallarıцsatınцalırlardı.
Panayırцdenilenцveцyıldaцbirцveyaцikiцdefaцtertipцedilenцbüyükц
pazarlarцiseцOsmanlıцöncesindenцkalmaydı.цPanayırlarцbölgelerцarasıц
ticaretцaлlarınınцbirerцparçasıdır.цSuraiyaцFaroqhiцј7.цyüzyıldaцpana-
yırlarınцbirцöncekiцyüzyılaцgöreцgerilediлiцkanaatindedir.цј8.цyüzyıldaц
yenidenцcanlandırıldıklarındaцiseцdahaцçokцithalцedilenцmamulцmad-
delerinцdaлıtımцaлıцiоleviniцgörmüоlerdir.55
EvliyaцÇelebi‟ninцanlatımlarınaцbakılırsaцј7.цyüzyıldaцgeriledi-
лiц görüоüц pekц doлruц görünmemektedir.ц Evliya,ц Rumeli‟deц bizzatц
gezipц gördüлüц panayırlarıц över.ц Evliya,ц “Buц diyârlardaц panayurц yıldaц
birцkerreцolanцbâzârцcem„iyyetine derler.”цdiyerekцpanayırıцtanımlamakta-
dır.цEvliya‟yaцgöreцpanayırlarцOsmanlılardanцçokцönceye,цRomaцveц
Latinlereцdayanır.56
54 Kazaцbölgesiцiçinцbkz.цÜnal,цOsmanlıцMüesseseleriцTarihi, Isparta 2013, s.

237.
55 SuraiyaцFaroqhi,ц“Ticaret,цBölgesel,цBölgelerarasıцveцUluslararası”,цO.цм.ц
Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 2, s. 617.

56 EÇS, 8. kitap, s. 85. “Müverrihân-ıцRûmцveцtevârîh-оinâs-ıцLatin-i mer-
zibûmц olanц keferelerinц tevârîhlerindeц tahrîr etdikleriц minvâlц üzreц buц

cem„iyyet-iц kübrâцtâц Leka-yıц bed-likâ-yıцbî-bekâц asrındanц berüц kalmıоdır.ц
Ol Leka-yıц dâlц yıldaц birц kerreц buц cem„iyyet-iц kübrâц olanц yereц gelüpц birц
mürtefi„цpüоteцüzreцçıkupцsakalınaцincüцla„lцyâkûtцveцcevâhirцüцgûnâ-gûnц
girân-bahâц dürr-iц yetîmleriц rîоцоevâribц geysûlarınaц zeynцedüpц arz-ıц cemâlц
etdikdeц hâоâц sümmeц hâоâц rubûbiyyetц iddi„âsındaц oldukdaц cümleц dünyâц
halkıц gelüpц cemâl-i bed-likâyıц görüpц herц bayц uц gedâц metâ„larınц Leka'yaц
pâyendâzц edüpц Leka'yaц secdeц ederц imiо.ц Hâlâц olц zamândanц berüц buц
cem„iyyet-iц bâzârц kânûn-ıц Leka-yıц bî-bekâц kalupц herц seneц âdemц deryâsıц
cem„цolur,цsebebiцbudurцve's-selâm.”;цEÇS,ц8. kitap, s. 56, “Lisân-ıцYûnânц
Panayırц kurulanц yerlerц birbiriniц kesenц caddelerdenц oluоmak-

tadır.цBazılarındaцbirцveyaцikiцanaцcaddeцveцbuцcaddelereцaçılanцso-
kaklarц bulunmaktadır.ц Buц sokaklardaц karоılıklıц dükkânlarц vardır.ц
Dükkânlarınц bazılarıц kâgirц veц kiremitц örtülü,ц bazılarıц iseц üzerleriц
kamıоla,цsazlaцörtülüцbasitцyapılardır.цPanayırцyerininцçevresindeцiseц
birçokц çadır,ц kilimц veц çeоitliц örtülerdenц kurulmaц geçiciц dükkânlarц
yerцalmaktadır.57
Osmanlıцidaresiцbölgeselцpanayırlarıцteоvikцetmekteцveцticare-
tinцemniyetцiçerisindeцyapılmasıцiçinцgerekenцtedbirleriцalmaktadır.58
ÖsekцPanayırı
Ösek,цOsijekцadıylaцHırvatistanцsınırlarıцiçinde,цDravaцNehriц
kenarındaцeskiцbirцMacarцkentiцolupцOsmanlılarınцAvrupa‟yaцaçılanц
önemliцmerkezlerindenцbiridir.цMohaçцseferiцsırasındaцfetholunmuоц
veцkalesiцyıktırılmıоtır.цDahaцsonraцstratejikцönemiцanlaоılarakцtekrarц
inоaц edilmiоtir.ц Kaleц Sirem,ц Oylukц veц Varatц bölgelerininц emniyetiц
içinцönemцtaоımaktadır.цÖsek,цhemцaskerîцhemцticariцbirцyolцüzerin-
deцbulunmasınınцyanındaцDravaцnehriцüzerindeцkurulanцköprüsüyleц
veцlisân-ıцLatinцtevârîhlerindeцbuцbelde-iцazîmцhakkındaцniçeцbinцkîlцkâlцileц
evsâfınц tahrîrц etmiоler,ц ammâц be-kavl-iц müverrihân-ıц Rûmц Yûnânц eyleц
tahrîrцveцterkîmцetmiоlerцkimцzamân-ıцkadîmdeцbuцоehr-iцazîmцüçцgündeц
devrц olunduлuц mahaldeц Kaleyorozц nâmц kral-ıц bed-fi„âl-iц dâllц olanц Lekaц
nâmц la„înц idiц kimц hâоâцsümmeц hâоâц buц оehreц mâlikц olmaлileц rubûbiyyet
da„vâsıц edüpц Maоkolorц panayırıц olanц yerdeц yıldaц birц kerreц saçlarınaц veц
sakallarınaцla„lцyâkûtцcevâhirцdizüpцarz-ıцcemâlцederdi.цRûmцkeferesiцanaц
Kaleyorozцderler,цya„nîцuludanцuluцpeygamberdenцeyiцdemekцola.”
57 EÇS,ц 6.ц kitap,ц s.ц ј08,ц “Buц kârhâneninц içiц sadrancц nakоıц tarhц olupц
üstâd-ıцbennâцilm-iцhendeseцüzreцyolцbunaцtertîbцüzreцbinцadedцdükkânlarц
etmiо.цHerцkankıцsokakdanцnazarцetsenцçârsûnunцöteцbaоlarıцgörünür.”
58 EÇS, 6. kitap, s.цј08,ц“Buцminvâlцüzreцpanayırцyerleriцâdemцderyâsıцol-
dukdaцPojagaцpaоasıцcümleцaskeriyleцgelüpцhaymeцvüцhargâhıylaцbirцtaraf-
daцmeksцedüpцpür-silâhцâmâdeцdururlar.цVeцKanijeцaлalarıцdaцüçцbinцadedц
cengâverцdilâverцüцserverцyiлitlerцileцbuцpanayırınцbirцcânibindeцkonupцоebц
[ü]цrûzцcemî„iцtüccârlarıцveцorducularıцmuhâfazaцetdiklerindeцartıkцcümleц
tüccârц metâ„larınц meydân-ıц mahabbeteц çıkarupц kırkц günц kırkц geceц eyleц
bey„цüцоirâlarцolupцniçeцbinцyüklerцçözülüpцfürûhtцolurцveцniçeцbinцyüklerц
alınupцyükцbaлlanır,цbirцbender-iцоehirцolur.”
Balkan Tarihi 21
deц meоhurdur.ц Köprüц Kanuni‟ninц emriц üzerineц Karlıeliц sancaлıц

beyiцAliцPortukцBeyцtarafındanцyaptırılmıоtır.59
Evliya,цRumeli‟dekiцmühimцbirцkaleцveцоehirцolanцÖsekцpana-
yırınıц övgüyleц anlatır.ц Buradaц kirazц mevsimindeц юyazц baоıяц veц güzц
mevsimindeц yıldaц ikiц defaц panayırц kurulur.ц Buц panayıraц pekц çokц
ülkedenцbinlerceцtüccarцgelipцmallarınıцsatarlar.цRum,цArap,цAcem,ц
Hint, Sint, Semerkant, Belh, Buhara, Laristan, Moltan, Moskov,
Leh,цÇeh,цмsveç,цFelemenk,цNemse,цMacarцveцDipцFirengistan‟danц
velhasılц yediц iklimdenц yüzц bindenц fazlaц çeоitliц milletlereц mensupц
tüccarlarц veц ankâц bâzergânlarц gelipц Ösekц Kalesi‟ndeц kalıpц herц birц
tüccarц malınaц göreц birц ikiц dükkânц kurupц malınıц satar.ц Panayırınц
güvenliлiniцPojegaцPaоasıцveцKanijeцaлalarıцsaлlar.ц40цgünцsürenцbuц
panayırdaцmalınıцsatanцkırkцgündenцsonraцgider.цPanayırцkalesindekiц
dükkânlarınц kiralarıц Kanijeц aлalarıц tahsilц ederler.ц Çünküц panayırц
malıц Kanijeц kullarınaц tahsisц olunmuоtur.ц Herц seneц yediц sekizц binц
kuruоцhâsılцolur.цBuцhayratцKanijeцfatihiцмbrahimцPaоa‟nınцhayratı-
dır.60
Evliyaц Çelebiц Tatarц askerleriц ileц akınaц çıktıлındaц Harpunyaц
Kalesi‟niцоiddetliцbirцçarpıоmaцsonundaцeleцgeçirmiоlerdir.цAldıklarıц
esirlerц veц ganimetlerleц beraberц Maslovinц Kalesiц civarındaц bulunanц
orduц karargâhınaц gitmek istediklerinde serhat gazileri ve esirler
bunaц engelц olmuоlarц veц “Ösekц panayırıц günleridir.ц Cümleц esîrlerimizц veц
59 BurcuцÖzgüven,цOsmanlıцMacaristan‟ındaцKentler, Kaleler,цмstanbulцљ0јј,цs.ц
124-129.
60 EÇS,ц6. kitap,цs.цј08,ц“Kaçanцkimцkirazцmevsimiцolaцyâhûdцgüzцeyyâmıц
olaц Rûmц veц Arabц veц Acemц veц Hindц üц Sindц üц Semerkandц veц Belhц uц
BuhârâцveцLaristânцveцMoltanцveцMaskovцveцLehцveцÇehцveцмsfaçцveцFi-
limenk [ve] Nemseц veц Macarц veц Dipц Firengistân'danц ve'l-hâsılц ekâlîm-i
seb„adanц yüzц bindenц mütecâvizц ecnâs-ıц milelц tüccârlarındanц ankâц
bâzergânlarцgelüpцbuцkal„adaцmeksц[edüp]цherцbirцtüccârцmetâ„ınaцgöreцbirц
ikiц dükkânaц girüpц arz-ıц kâlâц eder…ц Hulâsa-iц kelâmц eлerц buц panayırц
cem„iyyet-iц kübrâsınıц manzû[ru]muzц olduлuц üzreц tahrîrц etsekц baоkaц birц
risâleц olur.ц Ancakц kırkц gündenц ziyâdeц duramazlar,ц zîrâц herkesц metâ„ınц
alıncaцveцsatıncaцherцtarafdanцMacarцkatanalarıцtüccârlaraцsataоmasınцdeyüц
kolцkolцaskerцolupцarabalarınцtaburцçatarakцKanijeцveцPojagaцaskeriyleцkırkц
gündenц sonraц gitmeлeц âmâdeц olupц buц panayurц kal„asındakiц dükkânlarınц
kirâlarınцKanij[e]цaлalarıцtahsîlцederler,цzîrâцbuцpanayırцmâlıцKanijeцkulları-
nınцaklâmlarıdırцkimцbeherцseneцyediцsekizцbinцguruоцhâsılцolur.цBuцhayrâtц
Fâtih-iцKanijeцмbrâhîmцPaоaцhayrâtıdır.”
mâl-ıц firâvânlarımızц ileц birц cem„iyyet-iц kübrâdaц inоâallâhц kıymetlüц fürûhtц

ederiz.шц diyerekц Ösekц panayırınaц gitmiоler,ц buradaц esirleriniц ve sair
mallarınıцgayetцiyiцbirцfiyataцsatmıоlardır.61
VaratцPanayırı
Varat,ц Erdelц eyaletiц sınırındaц Kerоц юKörüояц Nehriц kıyısındaц
yerцalan,цüçцadetцvaroоuцolan,цbeоцbüyükцtabyadanцoluоanцbirцkale-
dir.цKaleninцhendeлiцTissaцNehri‟neцkarıоır.62
VaratцRumeli‟deцönemliцOsmanlıцkalelerindenцbiridir.цKöprü-
lüц Mehmedц Paоaц zamanındaц Köseц Aliц Paоaц tarafındanц fetholun-
muоtur.ц Evliyaц Çelebiц Varatц Kalesiц veц teоkilц olunanц Varatц eyaletiц
hakkındaцetraflıcaцbilgilerцverir.ц
Varatц Kalesi‟ninц deлirmenц kapısıц dıоındaц kaledenц kıbleц yö-
nündeц binц adımц uzakta,ц düzц birц ovadaц birц büyükц çarоu-yıц bâzârц
dükkânlarıц veц hanlarıц olupц onaц sülüоц bâzârıц derler.ц Dörtц binц adetц
dükkânlarınцçoлuцbasitцyapılardır.цYazц kıоцhaftadaцbirцgünц “bâzâr-ıц
azîm”цkurulupц40-50цbinцinsanцbirцarayaцgelir.цPaоaцaskeri, subaоıцveц
yeniçerilerцpür-silahцgelipцpazarınцgüvenliлiniцsaлlarlar.цPazarınцver-
giцgeliriцVaratцKalesiцaskerineцtahsisцolunmuоtur.63
61 EÇS, 6. kitap, s. 319-320, “…alayımızlaцkal„a-iцÖsekцhâricindeцPanayurц

palankasıцnâmцmahaldeцcümleцhaymemizleцmeksцedüpцikiцgündeцolцâdemц
deryâsıцolanцÖsekцpanayuruцbâzârındaцcümleцesîrlerimiziцveцcemî„iцmâl-ıц
ganâ‟imlerimiziц cümleц girân-bahâyaц fürûhtц edüpц cümleц mâlımızц kırkц altıц
binцguruоцolup…”.
62 B.цÖzgüven,цaynıцeser, s. 131-132.
63 EÇS,ц 7.ц kitap,ц s.ц ј54,ц “Mezkûrц Deлirmenц kapusununц taоrasıц önündeц
kal„adanцbinцadımцba„îdцkıbleцcânibindeцbirцdüzцfezâdaц birцazîmцçârsû-yıц
bâzârц dükkânlarıц veц hânlarıц var,ц anaц sülüоц bâzârıц derler,ц ammâц niçeц
dükkânlarıц çalasц veц palaоц veц malaоdanц külbe-iц ahzânlardır,ц ya„nîц kârgîrц
binâlıц dükkânlarц deлildir.ц Sayfц uц оitâdaц elbetteц haftadaц birц bâzârц günц
bâzâr-ıц azîmц olupц kırkц elliц binц re„âyâц vüц berâyâц cem„ц olupц bâzâr-ıц azîmц
durdukdaцpaоaцaskeriцveцsubaоıцveцcümleцyeniçeriцaskerleriцpür-silâhцgelüpц
herцhaftaцbâzârıцgünleriцâmâdeцolupцvakt-iцgurûbdaцyineцherkesцtârumârц
olupцvatanlarınaцgiderler.цBundaцbâc-ıцbâzârdanцmîrîцmâlцhâsılцolupцkal„aц
neferâtlarınaц aklâmц kaydц olmuоdur.ц Cümleц dördц binц adedц dükkânlardırц
kimцvâsi„цyollarıцsadrancцnakоıцtarhцolunmuоdur.”
Balkan Tarihi 23
FakatцasılцbüyükцpazarцHristiyanlarınцkızılцyumurtasındanц40ц
günцönceцkurulur.цPanayırцdenilenцbuцgündeцHint,цYemen,цArapцve
Acem‟denц gelenц tüccarlarц ileц “küffârц tüccarları”ц mallarınıц satmayaц
gelirler.ц Yüzbinlerceц insanц toplanır.ц Varatц sahrasıц “haymeц vüц
hargâhцveцbârцuцbüngâhlar”цileцsüslenir.цYirmiцgünцyirmiцgeceцyeni-
lir,цiçilirцveцticaretцyapılır.цNiceцbinцyükцçözülüpцsatılır,цniceцbinцyükц
baлlanır.цNiceцMısırцveцRumцhazinesiцkârцolur.цPanayırdanц40цgünц
önceц Yanovaц Varatц veц Varatц eyaletiц askerleriц silahlarıylaц gelip,ц ça-
dırlarцkurarlarцveцpanayırınцgüvenliлiniцsaлlarlar.64
Evliyaц Çelebiц Varatц panayırınınц Ösek,ц Dolyan,ц Alasonya,
MaоkolorцveцYanyaцpanayırlarıцgibiцolduлunuцfakatцVaratцpanayırı-
nınцdahaцkalabalıkцolduлunuцkaydediyor.65
ÇemerneцPanayırı
HersekцsancaлınınцortaцgöbeлindeцvakiцolanцÇemerneцyaylasıц
herцtaraftanцbeоerцkonakцyerdenцgörünenцbüyükцbirцdaлınцüstünde-
dir.66 Yılda birц kereц Nasârâ,ц Uskok,ц Sırp,ц Bulgar,ц Hırvat,ц Boоnak,ц
Hırtman,ц Lasman,ц Latin,ц Efrenc,ц Rûm,ц Yahudi,ц Ermeniц velhasılц
bütünцHristiyanцmilletleriцveцniceцbinцümmet-i Muhammed burada
64 EÇS,ц7.цkitap,цs.цј54,ц“Ammâцbuцmahaldeцyılцbaоındaцbirцkerreцküffârınц
kızılц yumurtasındanц kırkц günц mukaddemц yılц bâzârıц durdukdaц Hindц üц
YemenцüцArabцuцAcem'denцve'l-hâsılцcemî„iцekâlîm-iцseb„adanцniçeцkerreц
yüzцbinцküffâr-ıцtüccâr-ıцfüccârцveцelsine-iцmuhtelifeцmahlûkuцcem„цolupц
buц Varatц sahrâsıц haymeц vüц hargâhц veц bârц [u]ц büngâhlarц ileц zeynц olupц
yigirmiцgünцyigirmiцgeceцayоц[u]цıоretцedüpцbirцkârц[u]цkisbцolupцniçeцbinц
yükц metâ„ц bozulupц fürûhtц olurц veц niçeц binц yükц vâlây-ıц kâlây-ıц gûnâ-gûnц
alınupц yükц baлlanupц niçeц Mısırц [ve]ц Rûmц hazînesiц kârц olur.ц Ammâц buц
mahaldeц kırkц günц mukaddemц Yanovaц Varatц veц eyâlet-i Varat askerleri
pür-silâhц gelüpц kâmilц birц ikiц ayц Varatц sahrâsındaц haymeleriyleц muhâfaza
edüpц bâzârц bozulupц tavtavlanup savsavlandıkdanц sonraц Varatц vezîrininц
izniyleцmuhâfazayaцgelenцasâkir-iцмslâmцherkesцvatanlarınaцgiderler.”ц
65 EÇS,ц7.цkitap,цs.цј54,ц“Devlet-iцÂl-iцOsmân'daцböyleцpanayurun,цya„nîц
böyleц bâzârц yeriц Ösekц kal„asıц panayuru,ц Dolyanц panayuru, Alasonya pa-
nayuru,цMaоkolorцpanayurlarıцveцYanyaцpanayurlarıцgibiцbâzârцolur,цammâц
buцVaratцpanayuruцgâyetцcem„iyyet-iцkübrâцolur,цtemâоâgâh-ıцazîmdir.”
66 EÇS, 6. kitap, s.ц љ79,ц “Veц buц Çemerneц yaylasıц Hersekц sancaлınınц tâц
ortaц göbeлindeц vâki„ц olupц herц tarafdaц beоerц konakц yerdenц nümâyânц birц
kûh-ıцSemengân-misâlцtell-i ser-bülenddir.”
mallarınıцsatmakцüzereцtoplanır.цљ0цgünцsürenцpanayıraцgelenцinsanц
sayısıц500 bineцulaоır.цÇemerneцDaлı‟nınцbütünцkefereleri,цkadınlarıц
veцerkekleriцhesapsızцhayvanlarıцçadırlardaцveцkulübelerdeцbirцarayaц
gelipцherkesцmalınıцsatmayaцçalıоır.67
Evliyaц Çelebiц Çemerneц Daлındaц kurulanц buц büyükц panayır-
dakiц“âdemцderyası”nıцseyretmiоцveцertesiцgün,цbuцyayladaцhâsılцolanц
sümbül,цzerrin,цmüоk-iцRumi,цkaranfil,цоakayık,цnilüfer,цzambakцveц
baоkaцçiçekleriцdemetцdemetцedipцkoklayarakцÇemerneцyaylasındanц
ayrılmıоtır.68
FohоanцPanayırı
Eflâkц veц Boлdanц prenslikleriniц birbirindenц ayıranц Fohоanц
Nehri üzerindekiц Fohоanц оehriц önemliц birц ticaretц merkezidir.ц Buц
оehrinцbirцtarafıцEflâk‟aцbirцtarafıцBoлdan‟aцdâhildir.цEflâkцtarafındaц
yıldaцbirцkereцyaz,цBoлdanцtarafındaцdaцgüz panayırıцkurulur.цEvliyaц
Eflâkц tarafındakiц temmuzц bâzârınaц rastц gelmiо,ц üçц günц kaldıлıц buц
оehirdeцacayipцveцgaraipцоeylerцgörmüоtür.цYediцiklimцdörtцköоedenц
yüzц bindenц fazlaц karaц оapkalı,ц elvanц çukaц kalpaklıц tâц Kılbarak‟tan,ц
KozakцюKazakяцvilayetindenцveцÇinцüцMaçin‟den,цMahanцvilayetin-
denц insanlarц mallarıylaц gelip,ц çadırц veц kilimdenц dükkânlarц yapmıо-
67 EÇS,ц 6.ц kitap,ц s.ц љ79,ц “Buц diyârdaц yıldaц birц kerreц niçeц yüzц binц âdemц
cem„ц olupц bâzâr-ı azîmц olanц yereц panayurц derler.ц Meлerц hikmet-iц Hudâц
buц mahaldeц germâ-germц bâzârıц mahalliц olupц ecnâs-ıц mahlûkâtınц birц
cem„iyyet-iцkübrâsıцmahalliцidiцkimцinоâallâhцhilâfцdeлildir,цbeоцkerreцyüzц
binцbenîцÂdem'inцNasârâцveцUskokuцveцSırfцuцBulgarıцveцHırvadıцve Boо-
nak'ıцveцHırtman'ıцveцLasman'ıцveцLatin'iцveцEfrenciцveцRûmцveцYahûdîц
ve Ermeni ve'l-hâsılц cemî„iц millet-iц Mesîhiyyeц veц niçeц binц ümmet-i Mu-
hammedцcem„цolupцveцPıraçalıцMustafâцPaоa'yıцdahiцbuцcem„iyyet-iцküb-
râdaц muhâfazacıц bulupц yigirmiц günц geceц germâ-germц hengâme-iц bâzârц
imiо.цEl-hâsılцbuцÇemerneцdaлlarınцcemî„iцkâfiristânцkefereleriцveцavretцveц
oлlanlarıцveцhaddц[ü]цhasrınцHallâk-ıцEzelцbilürцhayvânâtlarıцdaлıцtaоıцzeynц
edüpцhaymeцvüцhargâhцveцkülbe-iцahzânlarцileцbuцkûh-ıцçemenzârцmüzey-
yen olup herkesцmetâ„ınцfürûhtцedüpцkârц[u]цkisbцedüpцayоцüцiоretцeder-
ler.”ц
68 EÇS,ц6.цkitap,цs.цљ80,ц“Hulâsa-iцkelâmцHersekцdiyârınınцgöbeлindeцci-
hân-nümâц birц kûh-ıц ibret-nümâdır.ц Buц kûhdaц olanц çârsû-yıц bâzârıц veц
âdemцderyâsınцtemâоâцedüpцertesiцgündeцbuцyayladaцhâsılцolanцsünbülцveц
zerrînцveцmüоg-iцRûmîцveцkaranfilцveцоakâyıkцveцnîlüferцveцzanbakцveцgayriц
gûnâ-gûnц ezhârlarıц demetц demetц cem„ц edüpц оemmц ederekц buц Çemerneц
yaylasındanцcânib-iцgarbaцyokuоцaоaлıцenüp…”
Balkan Tarihi 25
lardır.ц нehirц kenarındakiц kâgirц dükkânlardaц ankâц kefereц tüccarlarıц

“dîbâцveцоîbцüцzerbâfцveцatlasцveцkâmhâцveцhârâцveцdârâyî”цgibiцçeоitliцipekц
kumaоlarıцsatarlar;цyükцçözüp,цyükцbaлlayıp,ц40цgünц40цgeceцbâzâr-ıц
мsevî kurup herkes nadir bulunanцmallarınıцsatar.
Eflâkц tarafındaц 500,ц Boлdanц tarafındaц daц 500ц adetц kadimц
dükkânц vardırц veц buralardaц daц alıоveriоц yapılır.ц Baоtanbaоaц altınlaц
dikilmiоцhadsizцhesapsızцçeоitliцmallarцbulunur.ц40цgününцüçцgecesiц
çarоıц veц pazarц süslenip,ц kandiller,ц çeraлlar,ц fanusц veц meоalelerleц
aydınlatılıp,цherцdiyarınцsazendeцveцmutrıbanlarıцköоeцbeцköоeцerga-
nun,цnâkûs,цzümmerцveцluturyanîцborularıцçalarlar.цSözlüцfasıllarцveц
canц sohbetleriц olur.ц Hiçbirц diyardaц görülmeyenц eлlencelerц tertipц
olunurцveцzevkцüцsafaцedilir.цEvliya,цüçцgünцüçцgeceцbuцeлlenceleriц
temâоâ etmiоtir.69
AlasonyaцPanayırı
Panayırц tertipц olunanц Rumeliц оehirlerindenц biriц deц Alason-
ya‟dır.ц Buradakiц panayırц herц nimetinц bolц olduлuц temmuzц ayındaц
kurulur ve 2-3цyüzцbinцRumцюAnadoluя,цArap,цAcem,цSintцüцLaris-
tanцveцMoltan‟danцkısacasıцyediцikliminцankâцtüccârları gelir.цKıymetliц
metalarınıцgetirip,цbirцhaftaцönceцçarоıцveцpazarцdükkânlarцkurulup,ц
69 EÇS, 7. kitap, s. 188, “Buц оehrinц Eflâkц tarafındaц yıldaц birц kerreц yazц
panayurudır.цVeцyıldaцbirцkerreцBoлdanцtarafındaцgüzцbâzârıdur.цBuцhakîrц
оimdiцEflâkцtarafındakiцtemmûzцbâzârınaцrâstцgelüpцgarîbцüцacîbцtemâоâlarц
etdimц kiц yediц iklîmц çâr-kûоedenц yüzц bindenц mütecâvizц karaц оapkalıц veц
elvânц çukaц kalpaklıц tâц Kılbarak'danц veц vilâyet-iц Kozak'danц veц Çînц [ü]ц
Mâçînц Faлfûrц veц vilâyet-iц Mâhân'danц benîц âdemц metâ„larıylaц gelüpц niçeц
binцçalaоdanцveцçadırdanцveцkilimdenцdükkânlarцyapupцоehirцkenârındakiц
kârgîrц binâц dükkânlardaц ankâц kefereц tüccârlarıц dîbâц veц оîbц üц zerbâfц veц
atlasц veц kâmhâц veц hârâц veц dârâyîlerinц fürûhtц edüpц yükц çözüpц yineц yükц
baлlayupц kırkц günц kırkц geceц germâ-germц bâzâr-ıц Аsevîю?яц durupц herkes
metâ„-ıц nevâdirlerinцfürûhtц ederler.ц Ammâц Eflâkц tarafındaц beоц yüzц adedц
dükkânц veц Boлdanц cânibinde hem-çünânц beоц yüzц dükkân-ıц kadîmц olupц
anlarda dahi ke'l-evvelцbey„ц[u]цоirâlarцolupцzer-ender-zerцzerdûzцmetâ„larц
anlardaц bî-haddц [ü]ц bî-kıyâsц bulunupц kırkц gününц üçц günц üçц gecesiц niçeц
yüzцbinцkanâdîlцveцçerâлdânцveцfânûsцveцmeо„aleцveцоem„-iцaselцveцоem„-i
rîhlerц ileц çârsû-yıц bâzârıц çerâлânц edüpц gûnâ-gûnц herц diyârınц sâzendeц veц
mutrıbânlarıц köоeц be-köоeц erganonц veц nâkûsц [ve]ц zümmerц veц luturyanîц
borularıцçalupцniçeцbinцfâhiоelereцdeцsâzlıцveцtelliцfasıllarцçalupцcânцsohbet-
leriцedüpцzevkцuцsafâlarцederlerцkimцbirцdiyâraцmahsûsцdeлildir.цVeцhakîrц
bunlarıцüçцgünцüçцgeceцtemâоâцedüpцEflâkцvilâyetindenцkarоuцgeçüp…”
kâmilц birц haftaц panayırц kızıоıp,ц onц beоц günц Alasonyaц оehriц âdemц
deryasıц olup,ц mahоerц yeriц gibiц kalabalıkц olur.ц Yapılanц alıоveriоtenц
niceцMısırцhazinesiцcemцolur.цNiceцkereцyüzцbinцyükцçözülüpцsatılırц
veц alınır.ц Selânikц yeniçeriц aлasıц veц Tırhalaц Paоasıц askerleriyleц gelipц
asayiоцveцgüvenliлiцsaлlarlar.цPanayırdakiцdükkânlarцbindenцfazladır.ц
Bunlarınцdıоındaцbirçokцçadır,цçergeцveцkoliyaцadlıцküçükцdükkânlarц
vardır.ц Sadeceц panayırц zamanıц kullanılanц buц dükkânlarц valideц sul-
tanlarınц evkafıdır.ц Dükkânlardanц eldeц edilenц ј0ц keseц nukra юakçaяц
tutarındakiцkiraцgelirleriniцvakıfцvoyvodasıцtahsilцeder.цљ0цgünцsürenц
panayırdanцsonraцherkesцvatanlarınaцdöner.70
Tırhala-MaоkolarцPanayırı
MaоkolorцkasabasıцTırhalaцsancaлınaцtabiцolupцYeniоehirцka-
zasınaцbaлlıdır.цBuradaцyıldaцbirцkereцpanayırцkurulmaktadır.цTırhalaц
beyiцveyaцkaimimakamıцveц Selânikц yeniçeriцaлasıцyıldaцbirцkereцas-
kerleriyle gelipцcümleцkaraцveцdenizцtüccarınıцmuhafazaцetmektedir-
ler.цÇınarlıdereцNehriцkenarındaцbulunanцbuцkasabadaцMakbulцGâziц
мbrahimц Paоa‟nınц hayratıц olanц birц vakıfц vardır.ц Buц vakfaц aitц olanц
dervâzeliц veц kiremitц örtülüц љц binц dükkândaц aлırц bâzergânlarц otur-
70 EÇS, 8. kitap, s. 85, “Buцdiyârlardaцpanayurцyıldaцbirцkerreцolanцbâzârц
cem„iyyetineц derler.ц Bundaц dahiц eyyâm-ıц temmûzdaц herц ni„metц firâvânц

ikenцikiцüçцkerreцyüzцbinцâdemцRûmцveцArabцuцAcemцveцSindцüцLaristânц
[u] Moltan'dan ve'l-hâsılцekâlîm-iцseb„anınцankâцtüccârlarıцcemî„iцdiyârlar-
danц metâ„-ıц zî-kıymetlerinц getirüpц kâmilц birц haftaц germâ-germi olup bir
haftaцdahiцmukaddemцçârsû-yıцbâzârцdekâkînцkurulupцkâmilцonцbeоцgünц
buц оehr-iц Alasonyaц âdemц deryâsıц olupц gûyâц meydân-ıц Arasâtц gibiц iz-
dihâm-ıц azîmц olupц olц kadarц bey„ц [u]ц оirâц niçeц Mısırц hazînesiц cem„ц olupц
niçeцkerreцyüzцbinцyükцçözülüpцbozulupцfürûhtцolunupцyineцmetâ„-ıцgûnâ-
gûnlarцalınupцniçeцyüzцbinцyükцbaлlanır.цAmmâцbuцmahaldeцSelânikцyeni-
çeriц aлasıц veц Tırhalaц paоasıц askerleriyleц gelüpц cemî„iц tüccârlarıц veц оehriц
muhâfazaц veц bâzârц yerinц muhâsaraц ederler.ц Cümleц panayurц dükkânlarıц
bindenц mütecâvizdir.ц Veц niçeц binц dahiц çadırц veц cergeц veц kolivaц nâmц
müfîdц üц muhtasarц dükkânlarц vardır.ц Buц dükkânlarınц yıldaц birц içlerineц
âdemlerц girüpц gayriц zamânц mu„attalц durupц vâlideц sultânlarınц evkâflarıdırц
kimцbuцdekâkînlerinцîrâ[dâ]tц[u]цmahsûlâtlarıцcümleцvâlidelereцâyidцüцfâyidц
olupц voyvadaц tahsîl-iц mâlц edüpц onц kîseц nukraц eоk-iц pür-hûnц ciлerhûnц
zehr-iцmârцhâsılцolupцba„dehuцyigirminciцgünцherkesцtârumârцolupцgürûhц
gürûhц vatanlarınaц revâneц olurlar.ц Buц cem„iyyet-iц kübrânınц vasfındaц lisânц
kâsırdır.”
Balkan Tarihi 27
maktadır.71 Evliya‟yaцgöreцÇınarlıdereцNehriцkenarınaцherцyılцKirazц
mevsimiцayındaцљ00-300цbinцArap,цAcem,цHintцüцSint,цSemerkant,
Laristan,цMoltan,цMacar,цмsfeç,цNemse,цLehцuцÇeh,цмsfaç,цмоpanya,ц
Ciniviz,ц Cezayir,ц Tunus,ц Tarabulus,ц Mısır,ц нâm,ц Haleb,ц Irak'tanц
“ve'l-hâsılц ekâlîm-iц seb„a-iц ırakdanц cemî„iц memâlik-iц mahrûselerinц ankâц
bâzergânları”цgelipцniceцkereцyüzцbinцkuruоlukцkıymetliцmallarınıцgeti-
ripц“buцsahrâ-yıцlâlezârцçemenzârdaцhaymeцvüцhargâhlarıцveцbârц[u]цbüngâh-
larıylaц konup”ц mallarınıц satmayaц baоlarlar.цÇevredekiц binlerceц reayaц
daцyiyecekцveцiçecekцtürüцmallarınıцgetiripцsatarlar.цHerцgeceцbirçokц
eлlencelerц tertipц edilir.72 Tamц kırkц günц kırkц geceц panayırц devamц
eder.ц Binlerceц yükц indirilirц veц bindirilir.ц Niceц Mısırц hazinesiц malц
hâsılцolur.цPanayırцmüddetinceцkasabadaцeлlencelerцtertipцedilir;цherц
taraftaцçengцüцçegâne,цdefцüцtamburцveцsanturцveцrebapцveцmusikar-
larцçalınır,цkahvehane,цmeyhaneцveцbozahanelerdeцsazцüцsözцrakkas-
larцveцmutrıplar,цmukallitцveцmeddahlarцsanatlarınıцicraцederler.цPa-
zar kandil, fanusцveцmeоalelerleцgündüzцgibiцaydınlatılır.цEvliya,цpekц
çokцyereцseyahatцetmiоцveцbirçokц panayırlarцgörmüоtürцfakatцMaо-
kolarцpanayırıцgibisiniцgörmemiоtir.73
Alasonyaц yakınlarındakiц Tırnoviц оehriц deц tekstilц üretimiц ileц
dikkatiц çekenц yerlerdenц biridir.ц Buц оehrinц cümleц kefereleriц bezzazц
olupц gayetц latifц bezlerц dokurlar.ц Bütünц Avrupaц veц Frengistan‟danц
tüccarlarцgelipцbuцbezdenцgötürürlerцveцkuruоцaltınцöderler.цBundanц
dolayıц Tırnoviц halkıц ekseriyaц ankâц bâzergânlardır.цBuц оehrinц haraçц
emîniц Selânikц yeniçeriц aлasıdır.ц Yeniçerilerinц Selânik‟teц dokunanц
71 “Vakfınц mütevellisiц dükkânlarınц kirâlarını,ц bâcц veц bâzârlarınц toplayıpц

câmilerinin talebe-iцmürtezikalarınaцvazîfe-iцmu„ayyenelerinцverir.”,цEÇS,ц
8. kitap, s. 98.
72 EÇS,ц8.цkitap,цs.ц98,ц“Veцherцtarafdaцçengцüцçegâneцveцdefцüцtanbûrцuц
santûrц veц çengц üц rebâbцuц mûsikârlarц çalınupц kahvehâneц veц meyhâneц veц
bozahânelerdeц veц gayriц haymeц vüц bârgâhlardaц birц hâyц hûyц sâzц uц sözц üц
rakkâsânц veц mutrıbânц veц kaоmerânц veц mukallidânц [ve]ц meddâhânlarınц
cümlesiyleц herц günц herц geceц Hüseyinц Baykaraц meclisleriц olupц cemî„iц or-
du-yıц bâzârц niçeц kerreц yüzц binц kanâdîlц veц meоâ„ilц veц fânûsц uц оem„-i asel
оem„-iц rîhlarц ileц çârsû-yıц hüsnц çerâлânц olupц оeb-i muzlimleriц gûyâц rûz-ıц
rûоenцolupцrûzlarıцrûz-ıцnevrûz-ıцHârezmоâhîцolupцbuцtertîbцüzreцkırkцgünц
kırkцgeceцtarafцtarafцveцköоeцbe-köоeцzevkц[u]цоevklerцolur.”
73 EÇS, 8. kitap, s. 98.
gömlekleriцveцsarıklıkцastarlarıцbuцharaçlaцkarоılanmaktadır.74 Tırno-
viц yakınlarındaц birц limanц оehirц olanц Yeniоehirц deц çarоısındakiц 880ц
dükkânıцveцоehrinцtamцortasındakiцkaleцgibiцmetin,цkâgirцkapılı,цdörtц
adet demir yapılıц bedesteniц vardırц veц ankâц bâzergânlarıц veц mahbûbц
hâcegîzâdeleri mal satarlar.75
Atinaц daц Osmanlıц dönemindenц önemliц оehirlerdenц biridir.ц
Tahrirlerdeц4цbinцharaçцюgüzârяцyazılanцfakatцEvliya‟yaцgöreцgerçekteц
ј0ц binц civarındaц gayrimüslimц nüfusц olanц оehirdeц Müslümanlarц se-
vilmezler,цitibarlarıцyoktur.цÇünküц“kefereleri”цankâцbâzergânlar olup,
dipцFrengistan‟daцortaklarıцvardır76.цAtinaцоehrineцљцsaatцmesafedekiц
Ejderцlimanındaцiseцmellâhân-ıцtüccâr-ıцummânцveцbahr-iцOkyanûsц
ve bahr-iцMalaлyanцgemicileriцfaaliyetцgösterir.цEjderцlimanıцdenme-
sininц sebebiц limandaц denizeц bakan,ц önц ayaklarıц üzerindeц dikilmiоц
büyükцbirцarslanцheykelidir.77
YanyaцPanayırı
Rumeli‟deцpanayırцkurulanцyerlerdenцbiriцdeцYanya‟dır.цMaо-
kolarц panayırıц kadarц büyükц olmasaц daц yineц herц taraftan tüccarlarц
gelipц mallarınıц satar.ц Gaziц Aliц Paоaц çevresiц üçц binц adımц olanц birц
panayırцyeriцyaptırmıоtır.цPanayırцyerindeцikiцbüyükцcaddeцveцyirmiц
sokaktanц oluоmaktadır.ц 366ц adetц kiremitц örtülüц dükkânц veц niceц
tahtaniц veц fevkaniц bâzergânц odalarıц bulunanц panayırц yerindeц herц
seneцRum,цAcemцveцArap‟tanцniceцbinцâdemцgelipцonцgünцonцgeceц
ticaretцyapılır.78
74 EÇS, 8. kitap, s. 86, “Zîrâц buц оehrinц cümleц küffâreleriц bezzâzц olupц
gâyetц latîfц bezlerц dokurlar.ц Veц cemî„iц kâfiristânц veц Frengistândanц ankâц
bâzergânlarцgelüpцbezцgötürüpцguruоцaltunцgetirirler.цAnıniçünцbuцоehrinц
kefereleriцdeцgâyetцankâlardır.”
75 EÇS, 8. kitap, s. 88.
76 EÇS, 8. kitap, s. 117-118, “Veц cümleц küffârıц hîn-iц tahrîrdeц dördц binц
harâcц tahrîrц olmuоц ammâц onц binц küffârdanц mütecâvizц kefere-i fecereler
vardır.ц Gûyâц hemânц Maltaц оehridir.ц Müselmânlarıц aslâц sevilmeyüpц müs-
limînlerinцbuцоehir[d]eцvak„цuцvakârцi„tibârlarıцyokdur,цzîrâцkefereleriцgâyetц
ankâцbâzergânlardır.цTâцdipцFrengistân'daцortaklarıцvardır.”
77 EÇS, 8. kitap, s. 119-120.
78 EÇS,ц8.цkitap,цs.цљ9ј,ц“BuцоehrinцkıblesiцtarafındaцÇinganeцmahallesinde
birц fezâ-yıц azîmdeц kal„a-misâlц çâr-kûоeц birц hân-ıц azîmц binâц olunmuоdurц
kimцgüzцeyyâmlarıцmevsimindeцbundaцyıldaцbirцkerreцbâzâr-ıцazîmцdurmak
içünц Nardaц оehriц yoluц üzreц merhûmц uц maлfûrunц lehц Gâzîц Alîц Paоaц birц
Balkan Tarihi 29
ElbasanцPanayırı
ElbasanцdaцRumeli‟deцpanayırцkurulanцyerlerdenцbiridir.цBu-
radaцdaцtüccarlarцyıldaцbirцkereцgelip,цonцgünцonцgeceцmallarınıцsa-
tarlar.79
Ohri Panayırı
Birçokц Rumeliц оehriц gibiц Ohri‟deц deц panayırц kurulmaktadır.ц
Maоkolorцkadarцbüyükцolmasaцdaцyineцdeц50цbinцinsanцbuцpanayırdaц
toplanmaktadır.цнehirцdıоındaц300цadetцpanayırцdükkânıцolduлuцgibiц
pazarцyerindeцayrıcaцbirçokцdükkânцinоaцedipцkârцuцkisbцederler.80
MizistreцPanayırı
EvliyaцÇelebi,цaлustosцayındaцMizistreцKalesiцyanındaцkurulanц
büyükц panayıraц rastц gelmiоtir.ц Mizistreц panayırı,ц Dolyan,ц Ösekц veц
bâzârцyeriцbinâцedüpцdâ‟iren-mâdârцcirmiцkâmilцüçцbinцadımdır.цVeцcümleц
çâr-kûоesindeцçârцkapusuцvardır.цVeцcümleцdö[r]dцadedцuluцsokaklarıцvar-
dır.цVeцcümleцyigirmiцadedцensizцsokaklarıцvardır.цVeцcümleцüçцyüzцaltmıоц
altıц adedц dükkânlarıц var.ц Cümlesiц kiremitц örtülüц dekâkînlerdir.ц Veц niçeц
tahtânîц veц fevkânîц müte„addidц bâzergânц hücreleriц vardır.ц Herц seneц niçeц
binцâdemlerцRûmцveцArabцuцAcem'denцmetâ„larıylaцgelüpцonцgünцonцgeceц
niçeцbinцadedцhazîneцpârelenüpцtâzelenüpцbâzâr-ıцazîm-iцgermâ-germ du-
rupц metâ„ц alınu[p]ц metâ„-ıц gûnâ-gûnlarц fürûhtц edüpц niçeц binц haymeц veц
hargâhlardaцоebц[ü] rûzцayоцuцıоretцveцzevkц[u]цsafâlarцolupцgûyâцMaоkolorц
veцDolyanц[Doyran]цveцAlasonyaцveцÖsekцbâzârlarıцolur.”
79 EÇS,ц 8.ц kitap,ц s.ц 3љ3,ц “Veц buц mesîregâhaц оehirdenц veц etrâfц [u]ц eknâfц
kurâц veц kasabâtlarındanц niçeц binц a„yân-ıц kibârlarц haymeц vüц hargâhlarıylaц
gelüpц niçeц binц adedц külbe-iц ahzânlarц binâц olunupц yıldaц birц kerreц birц
cem„iyyet-iцkübrâцbirцâdemцderyâsıцbâzârıцolurцkimцbununцdahiцvasfındaц
dillerц lâldir,ц gûyâц hemânц Dolyanц veц Maоkolorц veц Alasonyaц veц Mizistreц
panayurlarıцgibiцbâzâr-ıцazîmцdurupцolцkadarцbey„цuцоirâцolurцkimцonцgünц
on gecedeц beоц Mısırц hazînesiц mâlц cem„ц olupц niçeц hazîneц mâlц itlâfц olupц
ahâlî-iц Elbasanц bundanц zevkц uц safâlarц edüpц felekdenц sehelceц kâmц alupц
geceleriцKadr,цrûzlarıцrûz-ıцıyd-ıцadhâцolupцsohbet-iцhâssu'l-hâssцolur.”
80 EÇS, 8. kitap, s.ц3љ6,ц“Veцbuцоehirцiçreцyıldaцbirцkerreцpanayur-ıцazîmц
ya„nîц bâzârц durupц kırkц elliц binц âdemц cem„ц olupц onц günцonц geceц birц hâyц
hûyцbâzâr-ıцcem„iyyet-iцkübrâцolurцkimцvasfındaцlisânцkâsırdır.цнehirцhâri-
cindeцcümleцüçцyüzцadedцpanayırцdükkânlarıцvardır.цVeц niçeцbinцdükkânц
dahiцbâzârцmahallindeцçalaоцmalaоцpalaоdanцdükkânlarцbinâцedüpцkârц[u]ц
kisbцedüpцgiderler.”
Maоkolorцpanayırlarıцkadarцbüyükцolmasaцdaцyineцdeц70-80 bin in-

sanц toplanıpц onц günц pazarц kurulurц veц herц türlüц malц alınır,ц satılır.ц
Evliyaц Mizistreц panayırlaц ilgiliц sözüц uzatmakц istememiоtir.ц Sadeceц
ј0ц gündeц 40ц binц kantarц çeоitliц ipekц satılmıоtır.ц Panayırınц büyüklü-
лünüцburadanцkıyaslayın,цdiyor.81
AydosцPanayırı
Rumeli‟deцpanayırцkurulanцyerlerdenцbiriцdeцAydos‟tur.цIlıcasıц
meоhurцolanцAydos‟taцKanuniцSultanцSüleyman‟ınцemriyleцherцseneц
temmuzцayındaцpanayırцkurulmasıцemrolunmuоtur.цAydosцılıcasındaц
herц yılц birц bâzâr-ıц azîmц kurulur.ц Beоц Mısırц hazinesiц malц sarfц olup,ц
yükц çözülüp,ц yükц baлlanıpц alıоveriоlerц yapılır,ц ayоц üц iоretlerц olur.ц
Panayıraцgelenlerцılıcanınцоifalıцsularındanцdaцistifadeцederler.цAydosц
subaоısıц40цgünц40цgeceцpanayırınцmuhafazasındanцsorumludur.82
BurgazцPanayırı
EvliyaцÇelebi‟ninц birazц muhtasarц olaraц bahsettiлiц panayırlar-
danц biriц Burgazц panayırıdır.ц Öyleц anlaоılıyorц kiц Evliyaц buц panayırıц
görmemiо,цsadeceцduymuоtur.ц Evliya‟nınц kaydettiлineц göreц Bur-
gaz‟ınц 300ц adetц çarоu-yıц bâzârdır ancakц bedesteniц yoktur.ц Gülnarц
mevsimindeц panayırц pazarıц kurulur.ц Rum,ц Arapц veц Acem‟deц Bur-
gaz‟ınцsıлırцpazarıцmeоhurdur.ц40цgünц40цgeceцsürenцpanayırdaцalıо-
81 EÇS,ц8.цkitap,цs.ц369,ц“Buцоehirцmukaddemâцmevsûfdur,цammâцоimdiц
avustosцeyyâmındaцbirцpanayır-ıцazîmineцrâstцgelüpцtemâоâцetdik.цYetmiоц
seksenцbinцbenîцâdemцcem„цolupцbirцhengâmeцçârsû-yıцbâzârdırцkimцeлerц
evsâfınцtahrîrцeylesekцtatvîl-i kelâmцolur.цAncakцоundanцma„lûm-ıцsa„âdetц
olaц kimц onц gündeц kırkц binц kantârц harîr-iц gûnâ-gûnц bey„ц [u]ц оirâц olunur.ц
Sâ‟irцeоyâlarınцbey„ц[u]цоirâlarıцbunaцgöreцkıyâsцolupцonцgünцonцgeceцâdemц
deryâsıцcem„iyyet-iцkübrâsıцolur.”
82 EÇS,ц5.цkitap,цs.ц49,ц“…herцseneцmâh-ıцtemmûzdaцbuцılıcayaцniçeцkerreц
yüzц binц âdemц gelüpц panayırц olupц birц bâzâr-ıц azîmц olurц kimц beоц Mısırц
hazînesiцmâlцsarfцolupцyükцçözülüpцveцyükцbaлlanupцbey„ц[ü]цоirâцolupцayоц
[u]ц iоretlerц olurц veц niçeц binц âdemц bîmârц ikenц buц ılıcaц ileц kendüyeц tîmârц
edüpцten-dürüstцvatanınaцgider.цHâlâцkanûn-ıцSüleymânцHân'dırцkimцherц
seneц Aydosц subaоısıц kırkц günц kırkц geceц bundaц panayırц edüpц muhâfazaц
ederцkimцazîmцtemâоâgâhdır.”
Balkan Tarihi 31
veriоцyapılır,цyükцbozulup,цdüzülüp,цeлlencelerцolur,цayоцüцiоretцyapı-
lır.83
DoylanцPanayırı
Rumeli‟deцkurulanцbüyükцpanayırlardanцbiriцdeцDoylanцpana-
yırıdır.ц Evliyaц bunuц Dolyanц оeklindeц yazıyor.ц Usturumcaц kazasıц
hududundaцbirцmesiregâh,цaлaçlı,цkuоlarıцbol,цmahsuldarцveцdüzцbirц
yerde,цkaleцgibiцdörtцtarafıцkapılıцbüyükцbirцhanцgibiцaltlıцüstlüцbirçokц
kâgirцbinalıцodalarıцveцbirbiriniцkesenцcaddelerininцsaлцsolunda,цbin-
denцfazlaцüstleriцbaоtanbaоaцkiremitцörtülüцdükkânlar bulunan, ma-
murцveцabadanцbirцpanayırцyeriцolanцDoylan,цvakıftır.84 Evliya kimin
vakfıцolduлunuцbelirtmiyor.
YıldaцbirцkereцkirazцmevsimindeцDoylan‟aцRum,цArap,цAcem,ц
Hint,цSint,цSemerkant,цBelh,цBuhara,цMısır,цнam,цIrak'tanцveцbütünц
Dip Frengistan'dan velhasılц yediц iklimdenц yüzц binц insanц toplanır.ц
Karaцveцdenizцyoluylaцgelenцtüccarlarınцhepsiцmallarınıцbuцpanayıraц
getirirler.цPanayırцyerindekiцçarоıцveцpazardanцbaоkaцtaоraцvadilerdeц
niceцbinцçadır,цhargâhцveцbargâhцveцbasitцkulübelerцyapılıp,цBüyükц
мskenderц veц Keyhüsrev-iц Dârâц ordusuц gibiц tüccarц ordusuц kurulur.ц
Niceцyüzцbinцyükцmallarцiçerisindeцkuоцsütü,цâdemцsütü,цavretцsütüц
83 EÇS,ц3.цkitap,цs.цј73,ц“Veцcümleцüçцyüzцadedцçârsû-yıцbâzârdırцammâц
bezzazistânıцyokdur.цLâkinцherцzî-kıymetцbî-minnetцbulunur.цVeцbuцоehir-
de mevsim-iцgülnârdaцpanayırцbâzârıцdurur.цRûmцuцArabцuцAcem'deцBur-
gaz'ınцsıлırцbâzârıцmeоhûrdurцkimцkırk günцkırkцgiceцgerm-â-germцbâzâr-ıц
muhabbetцolupцeyleцbey„ц[u]цоirâцolurцkimцyükцbozulupцdüzülüpцsürûrц[u]ц
оâdumân,цayоц[u]цiоretцolur.”
84 EÇS,ц8.ц kitap,цs.ц 333,ц “ю---яц sancaлındaц Usturumçaц kazâsıц hudûdundaц
birцmesîregâhцdırahtistân-ıцçerâgâhцfezâ-yıцlâlezârdaцveцbirцdüzцvâsi„цmah-
sûldarцmurgzârц zemîndeц kal„a-misâlц dördц tarafıц portaц kapuluц hân-ıц azîmц
gibi tahtânîцveцfevkânîцmüte„addidцkârgîrцbinâlıцodalarıцvaцsadrançцnakоıц
tarhц olmuоц tarîk-iц âmlarınınц yemînц üц yesârlarındaц cümleц bindenц müte-
câvizцdükkânlıцserâpâцkiremitliцma„mûrц[u]цâbâdânцbirцpanayırцyeridirцkimц
(---яцbinâsıцolupцю---яцvakıfdır.”
veцarslanцsütüцdahiцbulunur.85 Evliya‟nınцkuоцsütüцdediлiцdeveцkuоuц
yumurtası,цademцsütündenцkastıцavretцsütü,цarslanцsütüцiseцоaraptır.
Panayırцgünleriцcivardakiцbütünцköyler,цkasabalarцveцоehirler-
dekiцyiyecekцоeylerцsatanцesnaftanцmeоrubatçılar,цekmekçiler,цaоçılar,ц
debbaлlarц gelipц çadırlarıц ileц niceц binц dükkânlarц kurarlarц pazardakiц
izdihamdanцinsanlarцomuzцomuzuцsökmezцolupцkırkцgünцkırkцgeceц
muhabbetц pazarıц kızıоırц veц herц türlüц malц veц eоyaц satılır.86 Evliya,
“Hattâцavretlerцbileцgizliцmetâ„larınцâоikâreцsatarlar.”,цdiyor.ц
Dolyanцpanayırındaцniceцbinцâdemцmâl-ıцKarun'aцmalikцolupц
veцniceцbinцâdemlerцayоцuцiоretцsefahatiyleцbirцakçeyeцveцbirцcübbeyeц
veцhabbeyeцmuhtaçцolurlar.
Koyunцpazarıцbaоkaцyerdeцkurulupцniceцkereцyüzцbinцadetцko-
yunцveцkeçiцsatılır.цAtцmeydanıцpazarındaцniceцbinцatцveцkatırцmüоte-
riц bulur.ц Ancakц Rumeli'deц deveц olmadıлındanц deveц pazarıц yoktur.ц
Fakatцsıлırцveцcamusцpazarıцvardır.ц
Ayrıcaцâdemoлluцpazarıцolupцniceцbinцpençe-i afitap mehtap
mahbupцveцmahbubeцkızlarцveцoлlanlarцsatılır.цSiyahцkölelerinцpaza-
85 EÇS,ц8.цkitap,цs.ц334,ц“Yıldaцbirцkerreцkirasцmevsimindeцbuцfezâyaцyüzц
binцbenîцâdemцRûmцveцArabцuцAcemцveцHindцüцSindцveцSemerkandцveц
Belhц[u]цBuhârâцveцMısırцuцнâmцveцIrâk'danцveцcemî„iцDibцFrengistân'danц
ve'l-hâsılцekâlîm-iцseb„adanцcemî„iцtüccârân-ıцberrц[ü]цbihârânlarınцhamusuц
metâ„-ıцfirâvânlarıylaцbuцpanayıraцcem„цolupцçârsû-yıцbâzâraцgetirenlerdenц
mâ‟adâц taоraц vâdîlerdeц niçeц binц haymeц veц hargâhц veц bârgâhц veц külbe-i
ahzânlarцçalasцveцmalaоцpalaоdanцkurulupцbirцordu-yıцbâzârцtüccârıцkurulurц
kimцgûyâцмskender-iцKübrâцyâhûdцKeyhusrev-iцDârâцordusuцolupцbuцvâdîц
âdemцderyâsıylaцpürцolupцniçeцkerreцyüzцbinцyükцmetâ„larцelbetteцmeydânaц
çıkupцfürûhtцolupцveцniçeцyüzцbinцyükцmetâ„larцalınupцkuоцsüdüцveцâdemц
südüцveцarslanцsüdüцdahiцbulunur.цKuоцsüdüцyumurtadır,цâdemцsüdüцavretц
südüdür,цarslanцsüdüцоarâb-ıцbî-hicâbdır.”
86 EÇS,ц 8.ц kitap,ц s.ц 334,ц “Veц olц bâzârц günleriц cemî„iц kurâц veц kasabâtц uц
оehirlerdenц cemî„iц esnâf-ıц me‟kûlâtц [u]ц meоrûbâtçılarц veц habbâzînц veц

tabbâhînц[ve]цdebbâлînlerцgelüpцhaymeleriyleцniçeцbinцdükkânlarцю...яцgûyâц
cemapur askeriцordusuцolupцizdihâm-ıцbenîцâdemdenцomuzцomuzuцsök-
mezц olupц kırkц günц kırkц geceц germâ-germц bâzâr-ıц mahabbetц durupц herц
eоyâ-yıцmetâ„danцfürûhtцolunur.”
Balkan Tarihi 33
rıцbaоkaцyerdeцkurulur.цKırkцelliцbinцadamцgelipц“kara Arablar”цalır-
lar,ц“zîrâцbuцdiyârdaцkaralarцveцkarılarцgâyetцmakbûlцkölelerdir.”87
Herцbirцesnafцgrubununцayrıцçarоısıцvardır.цYüzц binlerceц ku-
ruоaцsahipцaлırцbâzergânlarцkaleцgibiцdükkânlardaцveцkiremitliцkâgirц
binalıцevlerdeцoturupцmallarınıцsatarlar.цEvliyaцÇelebi,цticaretiцyapı-
lanцmallarцarasındaцdîbâ,цоîb,цzerbâf,цdârâyî,цkemhâ-i atlas, kadife, sereng
gibiц kumaоları;ц la‟l,ц yakut,ц zümrüd,ц elmas,ц seylan,ц zeberced,ц fîrûze,ц inci,ц
akîk-iцYemenî,цaynü‟lцhırr ve aynü'l-hir,цbalıkцgözü gibiцkıymetliцtaоlarıц
sayar.цDükkânlarцçinilerleцsüslenmiоtir.цNadirцbulunanцmallarцbüyükц
meblaлlaraц satılır.ц Panayırц yeriц emniyetliц veц mahfuzц olduлundanц
herkesц enц kıymetliц mallarınıц sergilemektenц çekinmez.ц Aлırц
bâzergânlardanц baоkasıц taоradakiц panayırц çarоılarındaц mallarınıц sa-
tarlar.88
87 EÇS,ц8.цkitap,цs.ц334,ц“Hattâцavretlerцbileцgizliцmetâ„larınцâоikâreцsatar-
lar.цNiçeцbinцâdemцmâl-ıцKârûn'aцmâlikцolupцveцniçeцbinцâdemlerцayоц[u]ц
ıоretц sefâhatiyleц birц akçeyeц veц birц cübbeyeц veц habbeyeц muhtâcц olurlar.ц
Hattâц buц cem„iyyet-iц kübrâdaц koyunц bâzâ[r]ıц baоkaц olupц niçeц kerreц yüzц
binц adedц gûsfendц veц keçiц fürûhtц olunur.ц Veц Atц meydânıц bâzârındaц niçeц
binц atц veц katırlarц fürûhtц olunur.ц Ancakц Rûmeli'ndeц deveц olmamakц ileц
оütürц bâzârıц yokdur.ц Veц sıлırц veц câmûsц bâzâ[r]ıц vardır.ц Veц мbn-iц âdemц
bâzârıцolupцniçeцbinцpençe-iцâfitâbцmehtâbцmahbûbцveцmahbûbeцkızlarцveц
oлlanlarц bey„ц uц оirâц olunur.ц Veц Karaц Zengîц Arablarц bâzârıц baоka durup
hemânцkırkцelliцbinцâdemlerцgelüpцkaraцArablarцalırlar,цzîrâцbuцdiyârцkara-
larцveцkarılarцgâyetцmakbûlцkölelerdir.”
88 EÇS,ц8.цkitap,цs.ц334,ц“Veцcemî„iцesnâfânlarınцbirerцmahaldeцsâkinцol-
duklarıц çârsûlarıц vardır.ц Veц niçeц yüzц binц guruоaц mâlikц aлırц bâzergânlarц
mezkûrц kal„a-misâlц olanц yerdekiц dükkânlardaц veц müte„addidц kiremitliц
kârgîrц binâlıц evlerdeц sâkin olupц cümleц dîbâц оîbц veц zerbâfц veц dârâyîц veц
kemhâ-yıцatlâsцveцkatîfeцveцserengцveцla„lцyâkûtцveцzümürrüdцveцelmâsцveц
seylânц veц zebercedц veц fîrûzeц veц incüц veц akîk-iц Yemenîц veц aynü'l-hırrц veц
aynü'l-hirцveцaynü's-semekцveцniçeцbinцgûneцcevâhir-iцkâmyâbцmakûlelerin
buцmeydân-ıцmahabbeteцkoyupцherцdükkânçeninцrûyıцbezekistân-ıцarûsek
nakо-ıц nigârhâne-iц Çîn-misâlц olupц herц metâ„-ıц nâdirâtц girân-bahâlaraц
fürûhtц olunur,ц zîrâц buц kal„aц gibiц hânц bâzârıц mahfûzц yerц olmakц ileц herц
ki[me]sneцmetâ„-ıцzî-kıymetinцrûy-ıцdükkânaцçıkarır.ц[376a]цAmmâцbuцaлırц
bâzergânlardanцmâ„adâsıцtaоraцpanayırцçârsûsundakiцdükkânlardaцveцçadır-
larındaцbey„цuцоirâцederler.”ц
Buцbüyükцsahradaцbinlerceцdükkân,цçadır,цhargâhцyapılıp, 20-
30ц binц kulübe,ц kilimdenц veц ihramlardanц köоeц köоeц gölgeliklerц sıraц
sıraцkonulupцçimenцsahrasıцçadırlarцileцlaleцbahçesineцdöner.цKeyka-
vusц mutfaлındanц baоkaц belkiц binц yerdeц koyunц veц kuzularц bütünц
bütünц kebaplarц çevrilmededir.ц Bindenц fazlaц kahvehane,ц bozahane
veцmeyhaneцvardır.цFakatцhaddindenцfazlaцsarhoоцolupцkavgaцçıka-
ranlarцSerezцkadısıцveцyeniçeriцkolluлuцçorbacısı,цeminцvoyvodasıцveц
vakıfцmütevellisiцtarafındanцcezalandırılır.89
Yeryüzündeц neц kadarц oyuncularц юlu‟bedebâzя,ц çeоitliц hünerц
gösterenlerц veц düzenbazц юbâzbâzânlarяц varц iseц buradaц toplanır.ц
Meydanlardaц veц çadırlardaц hokkabâz,ц surâhîbâz,ц cânbâz,ц kumârbâz,ц
sûretbâz,цkâsebâz,цgürzbâz,цkûzebâz,цzorbâz,цresenbâz,цоu„lebâz,цkuklabâz,ц
оebbâz,ц hayâlbâz,ц hîlebâz,ц perendebâz,ц sinibâz,ц kadehbâz,ц оîоebâz,цâteоbâz,ц
tâsbâz,ц taоbâz,ц çemberbâz,ц оemоîrbâz,ц ayubâz,ц maymûnbâz,ц keçibâz,ц
hımârbâz,цmatrakbâz,цkemendbâz,цyılanbâz,цkumârbâz,цkuоbâz,цkayıоbâz,ц
kâлıdbâz,ц âyînebâz,ц çanakbâz,ц kellebâzц gibiц dünyanınц erbab-ıц maarifц
bâzbâzânlarıц veц bütünц ilm-iц simyayaц mâlik veled-iц zinâları bir araya gel-
miоtir.ц Ayrıcaц herц diyarınц hanendeleriц veц sazendeleri,ц gazelhânları,ц
rakkasları,ц komediц ustalarıц юmudhikanя,ц meddahları,ц enц yiлitц pehli-
vanları,ц zamanınц mahbupц dilberleri,ц sadıkц âоıkları,ц оarkıц söyleyenц
kadınlarıцdahiцgüzellikцpazarındaцmevcutцolupцöyleцbirцbüyükцcemi-
yetцolmuоturцki,цböyleцbirцkalabalıkцancakцMısır‟dakiцNilцkesimindeц
89 EÇS,ц8.цKitap,цs.ц335,ц“Buцsahrâ-yıцTîhцiçreцniçeцbinцdükkânlarцveцniçeц
binц haymeц vüц hargâhlarц yapılupц yigirmiц otuz binц kolivaц veц çadırlarц veц
kilimdenц veц ihrâmlardanц köоeц köоeц sâyebânlarц sıraц sıraц koyulupц buц
sahrâ-yıцçemenistânцhayemâtlarцileцlâlezâr-misâlцolupцbey„ц[u]цоirâlarцeder-
ler. Ve matbah-ıцKeykâvuslarındanцmâ„adâцbelkiцbinцyerdeцkoyunцveцku-
zularц bütünц bütün kebâblarц çevirilmededir.ц Veц bindenц mütecâvizц kah-
vehâneцveцbozahâneцveцmeyhânelerцvardırцammâцkimцkâdirdirцkimцhad-
dindenц ziyâdeц bed-mestlikц edüpц gavgâц veц cidâlц ede,ц hemânц Serezц оehriц
mollasıцveцyeniçeriцkolluлuцçorbacısıцemînцvoyvadasıцveцmütevellîsiцcümle
bundaцâmâdeцolupцgavgâцedenlerinцhakkındanцgelüpцta„zîrцüцtecrîmцeder-
lerцgâyetцemânцyerdir.”
Balkan Tarihi 35
veц Mısırц yakınındaц нeyhц Seyyidц Ahmedц Bedeviц veц нeyhц мbrahimц
Dessûkîцmevlitlerindeцolur.90
EvliyaцÇelebi‟ninцfazlaцaçıklamaц yapmadıлı,цsadeceцisimц ola-
rakц zikrettiлiц panayırlarц daц vardır.ц Bunlarц arasındaц Dabra sayılabi-
lir.91 HattaцErgiriцkazasınaцbaлlıцbirцköyцolanцEksiri Vatoz köyündeц
bileцyıldaцbirцkereцpanayırцkurulmaktadır.92 OhriцkazasınaцbaлlıцÜо-
türka kasabasıцdaцpanayırцkurulanцyerlerdendir.93 Siremц sancaлındaц
90 EÇS,ц 8.ц Kitap,ц s.ц 335,ц “Veц cemî„iц rûy-iц arzdaц neц kadarц lu„bedebâzц veц
bâzbâzânlarцvarцiseцmeydânlarцveцhayemâtlardaцhokkabâzцveцsurâhîbâzцveц
cânbâzц veц kumârbâz veц sûretbâzц veц kâsebâzц veц gürzbâzц veц kûzebâzц veц
zorbâzц veц resenbâzц veц оu„lebâzц veц kuklabâzц veц оebbâzц veц hayâlbâzц veц
hîlebâzц veц perendebâzц veц sinibâzц veц kadehbâzц veц оîоebâzц veц âteоbâzц veц
tâsbâzцveцkadehbâzцveцtaоbâzцveц çemberbâzцveцоemоîrbâzцveцayubâzцveц
maymûnbâzц veц keçibâzц veц hımârbâzц veц matrakbâzц veц kemendbâzц veц
yılanbâzцveцkumârbâzцveцkuоbâzцveцkayıоbâzцveцkâлıdbâzцveцâyînebâzцveц
çanakbâzц veц kellebâzц ve'l-hâsılц cemî„iц dünyânınц erbâb-ıц ma„ârifц
bâzbâzânlarıцveцcemî„iцilm-iцsîmyâyaцmâlikцveled-iцzinâlarıцbuцcem„iyyet-i
kübrâdaц bulunupц cemî„iц hayemâtlardaц veц çârsû-yıц bâzârlardaц herц diyârınц
hânendegânц sâzendegânц rakkâs-ıц mutrıbânц kaоmerânц mudhikânц med-
dâhânцgazelhânlarıцveцpehlivân-ıцkûоtegîrânцkemândârânцdilîrânцdilberân-ıц
mahbûb-ıц zemânlarıц veц âоıkân-ıц sâdıkânц gûyendegânц bintân-ıц zenânlarıц
bileцcümleцbuцbâzâr-ıцhüsndeцmevcûdцolupцbirцcem„iyyet-iцkübrâцolurцkimц
bunuц görmeyenц veц Mısır'daц Nîlц kesiminц görmeyenц veц Mısırц kurbundaц
нeyhцSeyyidцAhmedü'l-Bed[ev]îцveцeо-нeyhцмbrâhîmцDessûkîцmevlûdlarınц
görmeyen buц cihândaц ifnâ-yıц vücûdц edüpц çokц оeyц gördümц demesin.ц Buц
cem„iyyet-iцâlîninцgeceleriцKadrцveцrûzlarıцrûz-ıцfîrûz-ıцnevrûz-ıцHârezm-
оâhîdir.”ц
91 EÇS,ц 8.ц Kitap,ц s.ц 340,ц “…Gerçiц Alasonyaц оehrindeц veц Dabraцpanayı-
rındaц veц Dolyanц panayırındaц veц Mitroviçse'deц veц Ösekц panayırındaц veц
Arat'daцveцVaratцpanayırında…”
92 EÇS,ц8.цKitap,цs.ц30ј,ц“Karye-iцEksiriцValtoz:цElliцadedцhânedânlarıцveц
birц büyükц çiftliлiц veц yıldaц birц kerreц dururц azîmц panayırц cem„iyyetiц olur,ц
yerindeцbirцazîmцhânıцveцelliцkadarцpanayırцdükkânlarıцvar.цMâ„adâцpanayırц
cem„iyyetiц zamânıц binц adedц çalaоц malaоц çalaоdanц külbe-iц ahzân-misâlц
dükkânlarц binâц olunupц niçeц kerreц yüzц binц haymeц veц hargâhlarц kurulupц
azîmцcem„iyyet-iцkübrâцyeriцvâsi„цçemenzârцsahrâ-yıцlâlezârdır.”ц
93 EÇS,ц8.цKitap,цs.ц3љ4,ц“Veцbuцоehirцiçreцyıldaцbirцkerreцpanayur-ıцazîmц
ya„nîц bâzârц durupц kırkц elliц binц âdemц cem„ц olupц onц günцonц geceц birц hâyц
hûyцbâzâr-ıцcem„iyyet-iцkübrâцolurцkimцvasfındaцlisânцkâsırdır.цнehirцhâri-
cindeцcümleцüçцyüzцadedцpanayırцdükkânlarıцvardır.цVeцniçeцbinцdükkânц
Mitroviçse‟deцyıldaцikiцdefaцkurulanцpanayırцdaцnispetenцküçükцçaplıц
panayırlardanц biridir.94 Silivriц veц Burgazц daц panayırц kurulanц yerlerц
arasındadır.95 Evliyaц Çelebi,ц Belgrat‟tanц güneyeц doлruц giderkenц
uлradıлıц binц haneliц birц Bulgarц köyüц olanц Banya‟danц bahsederkenц
buradaцkefereцkrallarıцasrındaцılıcaцüstündeцpanayırlarцkurulduлunuц
kaydetmektedir.ц Teferruatц vermemekleц beraberц herц yılц kirazц mev-
siminde 40-50ц binцkefereцtoplanıpцbüyükцpanayırцolduлunuц belirt-
mektedir.96
Toparlayacakц olursakц ј8.ц yüzyılınц ikinciц yarısınaц kadarц Os-
manlıцdıоцticaretiцAvrupa‟yaцkarоıцciddiцbirцaçıkцvermemiоtir.цBatıцileц
ticaretiцyürütenцgenellikleцVenedik,цCenova,цFloransaцgibiцAkdenizц
devletleriц idi.ц Buц devletlerц Avrupa‟danц kumaоц baоtaц olmakц üzereц
genellikle mamul maddeler getiriyorцkarоılıлındaцçeоitliцhamцmadde-
lerц veц baharatц alıyorlardı.ц Mübadeleц kısmenц takaslaц yapılıyordu.ц
Batılıцtüccarlarцsattıklarındanцgenellikleцdahaцfazlasınıцsatınцaldıklarıц
içinцbirazцdaцnakitцparaцbırakıyorlardı.97 Mesela 1686-ј687‟deцBatılıц
dahiцbâzârцmahallindeцçalaоцmalaоцpalaоdanцdükkânlarцbinâцedüpцkârц[u]ц
kisbцedüpцgiderler.”
94 EÇS,ц6. Kitap, s.103, “Veцcümleцüçцyüzцadedцpanayırcıцdükkânlarıцоeh-
rinц kıblesiц tarafındaц nehr-iц Savaц kenârındaц çalaоц veц malaоц veц palaоdanц
dükkânlardır,ц ammâц yıldaц birц kerreц kırkц günц kırkц geceц iоlerц külbe-i
ahzândanцdekâkîn-iцmüfîdцüцmuhtasarlardır.цKirazцmevsimindeцbuцоehreц
kırkцelliцbinцâdemцcem„цolupцhaymeцvüцhargâhlarıylaцmeksцedüpцbirцbey„ц
[u]цоirâцveцbirцhâyцhûyцileцzevkцuцsafâlarцederler.цBirцkerreцdahiцbuцоehirde
güzц eyyâmındaц yineц germâ-germц panayırц durupц cemî„iц serhadlerdenц ce-
mapur askeri gibi ecnâs-ıцmahlûkâtцhaоerâtlarцcem„цolupцbey„цmen-yezîdц
eder.”
95 EÇS,ц6. Kitap, s. 109,ц“Memâlik-iцmahrûse-iцÂl-iцOsmândaцböyleцniçeц
yerdeц panayırц bâzârlarıц olur.ц Evvelâц Silivriц bâzârıц veц Burgazц bâzârıц veц
MaоkolurцbâzârıцveцAlasonyaцbâzârıцveцDabreцbâzârıцveцDolyanцbâzârıцveц
Aratцbâzârıцveцniçeцyüzцadedцpanayırцbâzârlarıцmanzûrumuzцolmuоdur.”
96 EÇS,ц6. Kitap, s. 56,ц“Evsâf-ıцgermâb-ıцkarye-iцBanya:цTâцkefereцkrallarıц
asrındaцbuцılıcaцsuyuцüzreцibret-nümâцkubâb-ıцâlîlerцveцhavz-ıцazîmlerцveц
müte„addidцsofaцveцhalvetцveцcâmekânlarцinоâцedüpцyıldaцbirцkerreцkirazц
mevsimindeц kırkц elliц binц kefereц cem„ц olupц panayırlar kurulupц bey„ц [ü]ц
оirâlarцolur,цteferrücgâh-ıцazîmцzevkцuцsafâцyeridir.”
97 Genç,цaynıцeser, s. 208.
Balkan Tarihi 37
tüccarlarц Levant‟aц юDoлuц Akdenizяц 3.735.000ц kuruоlukц malц getir-

miоler,цbunaцkarоılıkц4.735.000цkuruоlukцmalцalmıоlardır.98
Osmanlıцekonomisiцј7.цyüzyıldaцcanlılıлınıцsürdürmüоtür.цмs-
tanbul,цBursa,цEdirne,цHalep,цTokat,цSelânikцgibiцоehirlerdeцendüst-
riцimalatındaцmühimцilerlemelerцkaydedilmiоtir.цTokatцveцHalep‟tekiц
pamukluцdokumaцsanayi,цGiritцveцSakız‟dakiцsabunцsanayi,цмstanbul,ц
Bursaц veц Edirne‟dekiц ipekц sanayiininц ürünleriц sadeceц içц tüketimiц
karоılamaklaц kalmıyorц Avrupa,ц Rusyaц veц Baltıkц ülkelerineц ihraçц
ediliyordu.ц Ankaraц veц çevresindeц dokunanц sofц kumaоlarıц eskidenц
beriц Baltıkц ülkelerineц ihraçц ediliyordu.ц Baharatц iseц Osmanlılarц içinц
enцönemliцihraçцmaddesiцolmayaцdevamцediyordu.
SonuçцolarakцOsmanlılar,цAvrupaцileцDoлuцarasındakiцAvru-
paц lehineц gittikçeц geliоenц kıtalarц arasıц trendiц deлiоtirmekц içinц insa-
nüstüцgayretleriцileцolaлanüstüцbirцbaоarıцgösterdiler.цAmaцbuцtrendiц
deлiоtirmeyiцbaоaramadılar.цTopyekûnцAvrupaцkıtasıцileцolanцmüca-
deleyiц uzunц vadedeц kaybettiler.ц Kıtanınц nüfus,ц teknoloji,ц iletiоimц
kaynaklarınınцbüyüklüлü,цverimliliлiцveцhepsindenцönemlisiцverimli-
liktekiц sürekliц artıоıц ileц baоaц çıkamadılar.ц Bununц enц büyükц sebebiц
Batı‟daц meydanaц gelenц endüstriц devrimiц ileц ј770‟lerdenц itibarenц
RusyaцveцAvrupa‟nınцaskerîцyöndenцmeydanцokumasıdır.
Avrupa‟dakiцdeлiоmeцveцgeliоmelerinцhızıцOsmanlılarıцdoлru-
danцetkilemiоtir.цÖnceleriцnispetenцyavaоцseyredenцdeлiоimцј8.цyüz-
yılınцsonlarındaцhızlanarakцsanayiцinkılabıцileцtamamlanmıоtır.цAfrikaц
veц Asya‟nınц büyükц kısmıц sömürgeц hâlineц getirilmiоtir.ц Ancakц Os-
manlılarцhiçbirцzamanцbirцAfrikaцülkesiцgibiцklasikцbirцsömürgeцül-
kesiцolmamıоtır.99
98 мnalcık,цDoлuцBatı,цMakaleler I, s. 163.
99 Genç,цaynıцeser,цs.цљј0.
Kaynakça
Arıkan,ц Zeki,ц “Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц мhracıц Yasakц Mallarц
юMemnuцmetaя”,цProf.цDr.цBekirцKütükoлlu‟naцArmaлan,цмstanbulц
1991,279-306.
Bulut,ц Mehmet,ц “XVII.ц Yüzyıldaц Merkantilistlerц veц Osmanlılar”,
EkonomikцYaklaоım,цGaziцÜniversitesi, Ankara љ000,цc.цјј,цsayıц39,цs.ц
23-35.
EvliyaцÇelebiцSeyahatnâmesi, 1. kitap, (Robert Dankoff, Seyit Ali Kah-
raman,цYücelцDaлlıцneоriя,цмstanbul,цљ006.
Evliyaц Çelebiц Seyahatnâmesi, 10. kitap, (Robert Dankoff, Seyit Ali
Kahraman,цYücelцDaлlıцneоriя,цмstanbulцљ00ј.
raman,цYücelцDaлlıцneоriя,цмstanbulцљ007.ц
Evliyaц Çelebiц Seyahatnâmesi,ц 4.ц kitap,ц юSeyitц Aliц Kahraman,ц Yücelц
Daлlıцneоriя,цмstanbul,цљ00ј.ц
raman,цYücelцDaлlıцneоriя,цмstanbulцљ00ј.
raman,цYücelцDaлlıцneоriя,цмstanbulцљ00љ.
raman,цYücelцDaлlıцneоriя,цмstanbulцљ003.
raman,цYücelцDaлlıцneоriя,цмstanbulцљ003.
Faroqhi,цSuraiya,ц“Ticaret:цBölgesel,цBölgelerarasıцveцUluslararası”,ц
Osmanlı.ц мmparatorluлu‟nunц Ekonomikц veц Sosyalц Tarihi, 2, 1600-1914,
мstanbulцљ004,цs.ц60ј-654.
Fleet,ц Kate,ц “Osmanlıц Topraklarındaц Latinц Ticaretiц юXIV-XV.
Yüzyıllarя”,цOsmanlı, 3, Ankara 1999, 81-85.
Genç,цMehmet,цOsmanlıцмmparatorluлu‟ndaцDevletцveцEkonomi,цмstanbulц
2000.
мnalcık,цHalil,ц“DubrovnikцveцBalkanlar”,цOsmanlıцмmparatorluлu‟nun.ц
Ekonomik ve Sosyal Tarihi,цI,цмstanbul,цљ000,ц3љљ.
Balkan Tarihi 39
мnalcık,ц Halil,ц “Osmanlıц Dünyaц Ticaretindeц Daralma”,ц Doлuц Batı,ц

Makaleler I, Ankara 2008, s. 170-175.
мnalcık,ц Halil,ц “Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц Kuruluоц veц мnkiоafıц
Devrindeц Türkiye‟ninц мktisadîц Vaziyetiц Üzerindeц Birц tetkikц Müna-
sebetiyle”,цBelleten, XV/60, (Ekim 1951), s. 629-690.
мnalcık,цHalil,ц“Ticaret”,цDevlet-iц„Aliyye,цOsmanlıцмmparatorluлuцÜzeri-
neцAraоtırmalar-I, мstanbulцљ009,цs.ц30ј-315.
Özbaran,цSalih,ц“BaharatцTicaretininцYenidenцcanlanması”,ц Yemen-
denцBasra‟yaцSınırdakiцOsmanlı,цмstanbulцљ0ј3,цs.ј7љ-180.
Özgüven,ц Burcu,ц Osmanlıц Macaristan‟ındaц Kentler,ц Kaleler,ц мstanbulц
2011.
Öztuna,цYılmaz, BüyükцTürkiyeцTarihi, 11, Ankara 1979.
Pamuk,цнevket,цOsmanlı-TürkiyeцмktisadîцTarihi,цмstanbulцј993.
Sahillioлlu,ц Halil, “XV.ц Yüzyılц sonundaц Hindistan‟daц Osmanlıц
Tâcirleri”,цOsmanlı,ц3,цAnkaraц1999,цs.77-80.
Tabakoлlu,ц Ahmet,ц “OsmanlıцмktisadîцYapısınınцAnaцHatları”,ц Os-
manlı, 3, Ankara 1999, s. 125-135.
Turan,ц нerafettin,ц “Venedik‟teц Türkц Ticaretц Merkezi”,ц Belleten,
XXXII/126, Ankara 1968, 247-283.
Ünal,цMehmetцAli,цOsmanlıцMüesseseleriцTarihi, Isparta 2013
Ünal,цMehmetцAli,цOsmanlıцTarihцSözlüлü,цмstanbul 2012.
Balkan Tarihi 41
EVLİYA ÇELEBİ TUNA KIYISINDA: 17. YÜZYILIN

İKİNCİ YARISINDA RUSÇUK, YERGÖĞÜ VE NİĞBO-
LU
EvliyaцÇelebiцbyцtheцDanubeцRiver:цRuse,цGiurgiuцandцNikopolцinцtheцSe-
cond Half of the 17th Century
FüsunцGülsümцGENÇ
Özet
Evliyaц Çelebiц ј65ј‟deц Melekц Ahmedц Paоa‟nınц Öziц beyler-
beyliлineц юSilistreяц tayiniц dolayısıylaц çıktıлıц yolculuлuц esna-
sındaц Rusçuk,ц Yergöлüц veц Niлbolu‟yuц ziyaretц etmiоtir.ц Buц
süreçteцTunaцNehriцkıyısındaцbulunanцbuцyerlerdekiцkalelerц
baоtaц olmakц üzere,ц оehirlerinц özellikleriц hakkındaц bilgilerц
vermiоtir.ц Buц bildiride,ц Evliyaц Çelebi‟ninц Rusçuk,ц Yergöлüц
veцNiлboluцizlenimleriцdeлerlendirildiktenцsonraцbunlarцara-
sındaц40цgünцkaldıлıцRusçukцüzerineцodaklanılarak,цRusçukц
pazarındaц satılanц temelц tüketimц maddeleri,ц fiyatlar ve Rus-
çuk‟taцteоekkülцetmiоцolanцesnafцkollarıцileцbunlarınцоehirdekiц
sosyo-ekonomikцkonumlarıцüzerineцEvliyaцÇelebi‟ninцanlatı-
larıц ileц karоılaоtırmalıц birц deлerlendirmeц yapılacaktır.ц Konuц
ileцilgiliцolarakцSeyahatnameцileцRusçukцkadıцsicillerindenцya-
rarlanılacaktır.
Anahtar Kelimeler:цEvliyaцÇelebi,цRusçuk,цYergöлü,цNiл-
bolu.
Abstract
Evliyaц Çelebiц hadц visitedц theц citiesц ofц Ruse,ц Giurgiuц andц
Nikopol in 1651 on the way to province of Ochakiv (Silis-
tre) consequently of the appointment of Melek Ahmed Pa-
sha.ц Throughoutц theц voyage,ц Evliyaц Çelebiц informedц theц
characteristics of primarily fortresses and cities along Dan-
ube River. In this proceeding, focusing on Ruse among
others, where Evliya stayed for 40 days, there will be done a

юÖлretmenя;цBalıkesirцSırrıцYırcalıцAnadoluцLisesi,цBalıkesir-Türkiye;цe-
mail: f_genc_@hotmail.com
comparative evaluation between the basic consumer goods

sold in Ruse market, the prices, the formation of artisan
groups in Ruse and their socio-economic status and the
narrativesц ofц Evliyaц Çelebiц behindц theц assessmentц ofц
Evliya‟sцimpressionцonцRuse,цGiurgiuцandцNikepol.ццTravelц
books and the qadi records will be used which is relevant to
the topic.
Key Words:цEvliyaцÇelebi,цRuse,цGiurgiu,цNikopol,цguild.
1. GiriĢ
Evliyaц Çelebi‟ninц yazdıлıц ј0ц ciltlikц seyahatnamesiц ј7.ц yüzyılц
Osmanlıцtarihininцönemliцkaynaklarıцarasındaцyerцalmaktadır.цEser-
deцsadeceцtarihцdeлilцedebiyat,цfolklor,цdil,цcoлrafya,цkültürцvb.цalan-
larцileцilgiliцönemliцbilgilerцverilmektedir.цEvliyaцÇelebi,цuzakцdiyar-
laraц ilkц seyahatiniц Ketenciц Ömerц Paоa'nınц Trabzon'aц valiц tayinц
edilmesiyleц yapmıоtır.ц Sonrasındaц Defterzâdeц Mehmedц Paоaц veц
MurtazaцPaоaцileцbirlikteцseyahatцetmiоцveцAnadolu'nunцçeоitliцоehir-
leriцileцнam,цSuriyeцveцFilistinцcivarınıцgörmüоtür.цAkrabalıkцbaлlarıц
bulunanцsadrazamцMelekцAhmedцPaоa100 azledilipцÖziцbeylerbeyli-
лineцtayinцedilinceцEvliyaцÇelebiцdeцPaоaцileцbirlikteцgitmiоtir.101
Melekц Ahmedц Paоa'nınц ј65ј'deц Öziц beylerbeyliлineц tayiniц
dolayısıylaцSilistre'yeцgiderlerkenцyolцboyuncaцPrevadi,цнumnu,цHe-
zargırad,цRusçuk,цYergöлü,цZiоtoviцveцNiлboluцоehirlerineцuлramıо-
lardır.ц моteц buц çalıоmadaц Evliyaц Çelebi'ninц Seyahatnamesindeц sözц
ettiлiцRusçuk,цYergöлüцveцNiлboluцüzerindeцdurulacaktır.
100 MelekцAhmedцPaоa,цмstanbul'daцdoлmuоturцveцIV.цMuradцdönemindeц
HasцOda'daцmusâhib,цrikâbdarцveцçuhadarцaлalıkцgörevlerindeцbulunmuо-
tur.ц ј638ц Baлdatц seferineц katılmıоц veц Baлdat'ınц fethiyleц Diyarbekirц bey-
lerbeyiц olmuоtur.ц ј640'daц Halepц mutasarrıfı,ц нamц veц Erzurumц valilikle-
rinde bulundu.ц ј644'deц Kubbeц veziriц olmuоц veц IV.ц Murad'ınц kızıц Kayaц
Sultanlaц evlendirilmiоtir.ц ј650'deц vezîriâzamц oldu.ц ј65ј'deц mührüц iadeц
ettiцveцÖziцbeylerbeyliлineцtayinцedildi.цј65љ'deцRumeliцbeylerbeyiцolduцveц
sonrasındaцмstanbul'aцgelerekцikinciцvezirцoldu.цј654'deцSadaretцkethüdasıц
veцsonrasındaцVanцbeylerbeyliлineцtayinцedildi.цSonrasındaцÖzi,цBosnaцveц
Rumeliцbeylerbeyliлiцyaptı.цј66љ'deцvebadanцölmüоtür.цAyrıntılarцiçinцbkz.ц
FikretцSarıcaoлlu,цшMelekцAhmedцPaоaш,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslamцAn-
siklopedisi (DмA), C. XXIX,цмstanbulцљ004,цs.ц4љ-44.
101 Müctebaцмlgürel,цшEvliyaцÇelebiш,цDмA, C. XI,цмstanbulцј995,цs.ц530.
Balkan Tarihi 43
2. Rusçuk, Yergöğü ve Niğbolu

MelekцAhmedцPaоa‟nınцtayiniцdolayısıylaцyaptıлıцbuцseyahatteц
Evliyaц Çelebi,ц ј65јц yılındaц Rusçuk/Urusçuk'a102 gelmedenц önceц
Rusçuk'aцbaлlıцbirцköyцolanцKadıköyü'ndenцgeçmiоtir.цBuцköyцhak-
kındaц kısacaц bilgiц verdiktenц sonraц Rusçukц kalesininц tarihiniц anlat-
maktaцveцkaleninцYıldırımцBayezidцtarafındanцeleцgeçirildiлini,цAn-
karaц Savaоıц sonrasındaц iseц Çelebiц Mehmedц tarafındanц ikinciц kezц
fethedildiлiniц belirtmektedir.ц Evliyaц Çelebi,ц Rusçukц kalesiniц шTuna
kenarındaцbirцalçakцkayalıцburunцüzereцоekl-i murabba' seng-binaцbirцküçükц
kal'aшц olarakц tanımlamaktadır.ц Kaleninц etrafınınц љ900ц adımц oldu-
лunuц veц içindeц dizdar,ц imam,ц müezzinц ileц ibadethane,ц cebehane,ц
ambar vb. binalarцbulunduлunuцbelirtmiоtir.цAyrıcaцkaleninцoldukçaц
müstahkemцolduлundanцveцhemenцkarоıцyakasındaцbulunanцYergö-
лüц kalesineц bakanц balyemezц veц оaykaц toplarıц ileц ustaц topçulardanц
bahsetmektedir.103 Evliyaц Çelebi,ц Melekц Ahmedц Paоaц ileц birlikteц
gelipц40цgün kaldıлıцveцismindenцUrusçukцolarakцbahsettiлiцRusçukц
kasabasıц ileц ilgiliц ilginçtirц kiц fazlaц ayrıntıyaц girmemiоtir.ц Fakatц buц
süreцzarfındaцоehirdeцbulunmaktanцoldukçaцmemnunцolduлuцanla-
оılmaktadır.цBuradaцikametцesnasındaцEvliyaцÇelebi,цMelekцAhmedц
Paоa'nınц zevcesiц Kayaц Sultan'aц mektupц ulaоtırmakц üzereц Paоa'nınц
emriyleцRusçuk'tanцayrılmıоцveцbirцsüreцsonraцgeriцdönmüоtür.цAr-
dındanцSilistre'yeцgitmiоlerdir.104
Rusçuk'unцhemenцkarоısındaцyerцalanцYergöлü'yeцyineцMelekц
AhmedцPaоaцileцbirlikteцgidenцEvliyaцÇelebi buradaцüçцgünцkalmıо-
tır.105 Yergöлüц bugünц Bükreо'inц 65ц kmц güneyindeц Tunaц nehrininц
102 Rusçukц bugünц Bulgaristan'ınц dördüncüц büyükц оehriц veц önemliц birц
endüstriцveцkültürцmerkezidir.цOsmanlıцhakimiyetindeцkaldıлıцј393-1878
tarihleri arasındaцhırsitiyanцbirцBulgarцköyündenц53цcamisi,ц9цmedresesiцveц
5цtekkesiцolanцmüslümanцTürkцnüfusununцçoлunluktaцolduлuцkuzeyцBul-
garistan'ınцenцbüyükцkozmopolitцоehirlerindenцbirineцdönüоmüоtür.ццOs-
manlı-Rusцsavaоlarınınцdevamцettiлiцј8.цveцј9.цyüzyıllardaцetrafıцtaоцdöоeliц
toprakц istihkâmlarlaц çevriliц kale-оehirц özelliлiц kazanmıоtır.ц ј878ц Berlinц
AntlaоmasıцileцоehirцBulgaristanцDevleti'neцkatılmıоtır.цAyrıntılarцiçinцbkz.ц
MachielцKiel,цшRusçukш,цDмA,цXXXV,цмstanbulцљ008,цs.цљ46-250.
103 EvliyaцÇelebiцSeyahatnâmesi, Haz. Seyit Ali Kahraman-YücelцDaлlı,цIII,ц
YKY,цмstanbulцј999,цs.цј80.
104 EvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi, s. 181, 187-188.
105 EvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi, s. 181.
solцkıyısındaцbirцlimanцоehridir.106 EvliyaцÇelebi'ninцaktardıлınaцgöreц
YergöлüцkalesiH.ц8ј6/цM.цј4ј3-ј4цyılındaцÇelebiцMehmedцtarafın-
danцyaptırılmıоtır.цAncakцM.цMaximц kaleninц EflakцvoyvodasıцMir-
ceaцtarafındanцyaptırıldıлınıцbelirtmektedir.107
Evliyaц Çelebi,ц Yergöлüц kalesiц içindeц Mehmedц Hanц camininц
olduлunu,ц dizdarцileцberaberц300ц neferцbulunduлunuцyazmaktadır.ц
Ayrıcaцkaledeцcebehaneцveц50цcivarındaцtopцbulunduлuцbelirtilmiо-
tir. Kaleninц Tunaц sahilindeц birц varoоuц olupц buradaц baлıц bahçesiц
olanцveцtahtaцörtülüц600цhane/evцolduлunaцdeлinilmiоtir.цAynıцza-
mandaцahalininцtamamınınцEflaklıцolduлuцveцkaleninцsıklıklaцEflakц
voyvodasıцtarafındanцmuhasaraцedildiлineцvurguцyapılmaktadır.108
Yergöлü'neцgeldiklerindeцPaоaцileцbirlikteцYergöлülüцHüseyinц
Aлa'nınц evindeц misafirц edilenц Evliyaц Çelebiц aлanınц konukseverli-
лindenц oldukçaц memnunцkalmıоtır.ц Aynıц zamandaцEflakц beyiц Ma-
ti'denцbirtakımцhediyelerцgeldiлiцbelirtilmiоtir.цBuцhediyelerцarasındaц
zahire,цpara,цakmiоe/kumaоцveцatlarцvardır.109
Evliyaц Çelebiц Rusçuk'taц ikenц sancaлınц vergisiniц toplamakц
üzereц Paоaц tarafındanц Niлbolu'yaц gönderilmiоtir.110 Evliyaц Çelebi,ц
Niлboluц bahsindeц öncelikliц olarakц Niлboluц kalesiniц tasvirц etmekteц
ve kalenin isminin Bizans imparatoruцKonstantin‟inцkardeоiцNige-
poli‟denцgeldiлiniцiddiaцetmektedir.цOysaцM.цKielцbirazцdaцaçıkцkapıц
bırakarakц Niлbolu‟nunц Bizansц imparatoruц II.ц Nikephorosц Phokasц
tarafındanц Bulgaristan‟ınц yenidenц eleц geçirilmesindenц sonraц kurul-
106 Yergöлü'nünцDoлuцRomaцimparatoruцIustinianosцtarafındanцkuruldu-
лuцfakatц600цyıllarındaцortadanцkalktıлıцbelirtilmektedir.цј4.цyüzyıldaцCe-
nevizlilerinцburadaцbirцticaretцkolonisiцkurmuоlardır.цнehrinцbugünküцismiц
olan Giurgiu Ceneviz Cumhuriyetinin hamisi San Giorgio'dan gelmekte-
dir.ц ј4љ0'deц Osmanlılarınц elineц geçenц kaleц kısaц birц süreц sonraц Eflaklılarц
tarafındanц geriц alınacaktır.ц Kale,ц ј449'daц yenidenц Osmanlıц kontrolüneц
geçmiоtir.ц Osmanlıц dönemindeц kazaц statüsündeц olanц Yergöлüц Osmanlıц
devletininцelindenцçıkacaлıцј8љ9цEdirneцAntlaоması'naцkadarцçeоitliцsavaо-
laraцsahneцolmuоtur.цAyrıntılarцiçinцbkz.цMihaiцMaxim,ц“Yergöлü”,цDмA,
C. XIIIL,цмstanbulцљ0ј3,цs.ц483-484.
107 EvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi, s. 181; Maxim, a.g.mad., 483.
Balkan Tarihi 45
duлunaц vurguц yapmaktaц ancak imparator Heraclius rivayetine de

deлinmektedir.111
DiлerцOsmanlıцоehirleriцileцilgiliцanlatılarındaцolduлuцgibiцEv-
liyaц Çelebi,ц Niлboluц kalesiц ileц ilgiliц ayrıntılaraц girmektedir:ц Kale,ц
Yıldırımц Bayezidц tarafındanц fethedilmiоц veц etrafıц љ4ц binц adımdır.ц
Bu durumdaцRusçukцileцkıyaslandıлındaцNiлboluцkalesininцçokцdahaц
büyükц olduлuц ortayaц çıkmaktadır.ц Kaleninц Tunaц nehrineц bakanц
tarafıцkayalıkцolduлundanцoцkısmındaцduvarцmevcutцdeлildir.цKale-
deц љ6ц kuleц olupц biriц doлuyaц veц biriц batıyaц açılanц ikiц kapısıц vardır.ц
Eflakц sınırındaц olduлuц içinц kaledekiц neferlerinц daimaц gözcülükц et-
tikleriцveцbaоlarındaцdizdarınцolduлuцbelirtilmektedir.112
Kaledenц sonraц Evliyaц Çelebi,ц оehirleц ilgiliц izlenimleriniц ak-
tarmaktadır.цнehirdeцmüfti/оeyhülislam,цnakibüleоraf,цnaib,цmuhte-
sib,цkethüdayeri,цyeniçeriцserdarı,цоehirцkethüdası,цmiriцbacdarı,цdiz-
darц veц kaledekiц neferlerц ileц limanц kaptanınınц bulunduлuц belirtilir.ц
нehrin,ц içц kale/yukarıц оehirц veц varoо/aоaлıц оehirц olmakц üzereц ikiц
kısımdanцmeydanaцgeldiлiцanlaоılmaktadır.цKaleцiçindeц600цhaneцile
Yıldırımц Hanц Camiiц bulmaktadır.ц Varoоц kısmındaц iseц 3800ц haneц
olupцјј'iцMüslüman,ц6‟sıHristiyanцolmakцüzereцtoplamцј7цmahalleц
mevcuttur.113
Evliyaц Çelebi,ц Niлbolu'nunц varoоц kısmınınц oldukçaц büyükц
olduлundanцbahsederkenцburadaцcami,цmescit,цtekkeцmektep,цhan,
hamam,цdükkânцveцevlerцhakkındaцayrıntılıцbilgiцverir.114 EvliyaцÇe-
lebi‟denцyaklaоıkцonцyılцöncesindeцоehriцziyaretцedenцRomaцKatolikц
kilisesiцpapazıцdaцоehrinцsurlarlaцçevriliцkısmınınцfazlaцbüyükцolma-
dıлındanц ancakц surц dıоındakiц yerleоmelerinц büyükц veц geniоц oldu-
111 BugünцBulgaristanцsınırlarıцiçerisindeцolanцveцTunaцNehri‟ninцsaлцkıyı-
sındaц denizdenц ј00ц mц yükseklikteц bulunmaktadır.ц Birц taraftanц nehrinц

kuzeyineц Eflak'ınц düzц veц bataklıkц kesimlerineц diлerц taraftanц Osum'unц
Tuna'yaц aktıлıц noktayaц bakmaktadır.ц Ayrıntılarц içinц bkz. Machiel Kiel,
“Niлbolu”,цDмA, C. XXXIII,цмstanbulцљ007,цs.ц87.
114 BuradaцbaоtaцнahцMelikцCamii,цEskiцcamiцolmakцüzereцÇelebiцefendi,ц
Kabrancı,цEmirцÇelebi,цKadıцAvnцveцKâtibцBalıцcamileriцileцHacıцKasım,ц
Sücah,цмskele,цKapan,цSarraçhaneцgibiцtoplamцј9цmescitцolduлuцbelirtilir.цц
Ayrıcaц јјц tekke,ц љјц sıbyanц mektebi,ц 7ц tüccarц hanı,ц 3ц hamamц veц ј000ц
dükkânцmevcuttur.цBkz.цEvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi, s. 182-183.
лundanц bahseder.115 Bundanц baоkaц Evliyaц Çelebiц birц bedesteninц

varlıлınaц iоaretц ederekц burada,ц içlerindeц enц çokц terzilerinц dikkatiniц
çektiлi,ц çoлuц esnafц kolununц faaliyetц gösterdiлiniц kaydeder.ц Öteц
yandanцоehirdekiцevlerinцmimarisine,цözellikleцdeцminare gibi uzun
bacalarıцveцtaоtanцyapılmıоцolmalarıцgibiцayrıntılaraцyerцvermiоtir.116
Evliyaц Çelebi'ninц Niлbolu'yaц dairц anlatılarınınц satırц araların-
dan,ц оehirц veц оehirdeц yaоayanlarlaц ilgiliц deц önemliц bilgilereц ulaоıl-
maktadır.ц Bunlardanц ilkiц buradaц yaоayanlarınц hayırseverliлineц dair-
dir.цнehirdeцkurulanцvakıflarцaracılıлıylaцsıbyanцmekteplerindeцoku-
yanц çocuklaraц herц ayц yardımdaц bulunulduлuц veц yıldaц birц defaц daц
bayramlıkц kıyafetlerц verildiлiц anlaоılmaktadır.ц Ayrıcaц kimsesizleriц
doyurmalarıцveцâyânınцfukarayıцgözetmesiniцdeцbuцminvaldeцdeлer-
lendirmekцgerekir.цмkincisiцоehirdekiцbolluktur.117
3. 17. Yüzyılın Ġkinci Yarısında Rusçuk Esnafı Üzerine
Değerlendirme
EvliyaцÇelebi'ninцј65јцyılındaцziyaretцettiлiцоehirlerdenцbirisiц
olanцRusçuk'taцbuцdönemdeцfaaliyetцgösteren esnafцkollarıцveцbun-
larınц örgütlenmeleriц konusundaц birinciц elц kaynakц olarakц Rusçukц
kadıцsicilleriцincelenmiоtir.цBuцdönemiцkapsayanцtoplamцbeоцdefterц
bulunmaktadır.ц нehirdekiц esnaflaц ilgiliц deлerlendirmeyeц geçmedenц
önceц ј7.ц yüzyılınц ikinciц yarısındaц Rusçukц ileц ilgiliц kısacaц bilgiц ver-
mekteцyararцvardır.ц
Buц dönemdeц Rusçuk,ц Müslümanц veц gayrimüslimц ahalininц
birlikteц yaоadıлıц birц оehirdir.ц Dolayısıylaц esnafц arasındaц hemц Müs-
lümanц hemц deц gayrimüslimlerц mevcuttur.ц нehirdeц toplamц јљц ma-
halleцolupцbununц9‟uцMüslimц3‟üцgayrimüslimdir.цKazayaцbaлlıцTut-
rakanц veц Çernoviц nahiyelerininц toplamц köyц sayısınınц ј00‟eц yakınц
olduлuцbelirtilmektedir.118 Öteцyandanцј7.цyüzyılınцikinciцyarısındakiц
115 Kiel, a.g.mad., s. 88.

118 ј657ц yılındaц оehirdekiц mahallelerц оöyledir;ц Mesih,ц Hacıц Musa,ц Arıkц
Ramazan, Kara Mustafa, Faik, Cami-i cedid, Mahmud voyvoda, Cam-i

atik, Bacanak, Ermeniyan, Kuyumcu, Orta. Bunlardan Ermeniyan, Ku-
yumcuц veц Orta/Tunaц mahalleleriц gayrimüslimdir.ц Bkz.ц RKS, nr. 1, 41a;
Kamilц Çolak-Numanц Elibol,ц шBalkanlardaц Birlikteц Yaоamaц Tecrübesi:ц
Balkan Tarihi 47
savaоlardaц Rusçukц önemliц üslerdenц biriц halineц gelmekleц birlikteц

iskelesi/limanıц Tunaц nehrindekiц ulaоımц veц nakliyeц hizmetlerindeц
oldukçaцfaaldir.119
Rusçukцesnafınaцdairцmeseleyeцgeldiлimizdeцоehirdeцfaalцolanц
esnafınц tespitinde,ц Rusçukц kadıц sicillerindeц yerц alanц narhц listeleri,ц
vakıfц kayıtları,ц çeоitliц esnafц kollarınınц оikâyetleriц veц terekeц kayıtla-
rındanцyararlanılmıоtır.цBunlarцarasındaцhemцоehirdeцfaalцolanцesnafц
kollarınınцhemцdeцfiyatlarınцtespitindeцenцönemliцkaynakцnarhцkayıt-
larıdır.ц Narh,ц malц veц hizmetц fiyatlarındaц devletц tarafındanц tespitц
edilenцüstцsınırdır.цOsmanlıцdönemindeцgünlükцveцmevsimlik narh-
lardanц baоkaц savaо,ц abluka,ц kıtlık,ц doлalц afetlerц veц sikkeц tashihleriц
sonrasındaцdaцfiyatlarцyenidenцbelirlenmiоtir.120 Bundanцbaоkaцnar-
hınц belirlenmesindeц esnafınц narhıц azц bularakц müracaatlarıц halindeц
deцgerekliцaraоtırmalarцyapıldıktanцsonraц narh yeniden belirlenebil-
miоtir.121 Örneлinц ј5ц нubatц ј686ц tarihliц Rusçukц kadıц sicilindeц yerц
alanцbirцkayıtta;цkasapцesnafınınцtalebiцveцâyân-ıцvilayetinцrızalarıylaц
koyunцetininцfiyatıцtespitцedilmiоtir122.цBuradaцvurgulanmasıцgerekenц
narhц tespitindeц оehrinц kadısınınц yanıц sıraц esnafц temsilcilerininц veц
kayıtlardaцâyân-ıцvilayetцolarakцbelirtilenцоehrinцöndeцgelenцkimsele-
rininц hazırц bulunmasıdır.ц Nitekimц gerekц Rumeliц gerekц Anado-
lu‟dakiц bazıц оehirlerdeц narhlarц incelendiлindeц benzerц uygulamalarц
görülmektedir.ц Örneлinц Balıkesir'deц narhınц kadınınц huzurundaц
Rusçukц Örneлiц юј650-1700), Osmanlıц мdaresindeц Birц Balkanц нehriц Rusçuk,

Ed.цMeralцBayrakцFerlibaо,цмstanbul 2011, s. 144-145.
119 BuцdönemdekiцsavaоlardaцNiлbolu,цYergöлü,цRusçukцseferцorganizas-
yonundaц veц lojistiлinц saлlanmasındaц yerц almıоlardır.ц Ayrıntılarц içinц bkz.ц

Defterdarц Sarıц Mehmedц Paоa,ц Zübde-iц Vekayiâtц Tahlilц veц Metinц (1066-
1116/1656-1704), Haz. Abdülkadirц Özcan,ц TTK,ц Ankaraц ј995;ц Tahirц
Sevinç,ц1695 ve 1696 Avusturya Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik, Doktora
Tezi,ц Marmaraц Üniversitesiц Türkiyatц Araоtırmalarıц Enstitüsü,ц мstanbulц
љ0ј0;ц Mehmetц Topal,ц “II.ц Mustafa‟nınц Avusturyaц Seferlerindeц Rusçuk
нehriц veц Limanı‟nınц Önemi”,ц Osmanlıц мdaresindeц Birц Balkanц нehriц Rusçuk,
Ed.цMeralцBayrakцFerlibaо,цмstanbulцљ0јј,цs.ц57-89.
120 Mübahatц S.ц Kütükoлlu,ц Osmanlılardaц Narhц Müessesesiц veц 1640ц Tarihliц
Narh Defteri,цмstanbulцј983,цs.ц4-јљ,ц“NarhцOsmanlılar‟da”,цDмA, XXXII,

мstanbulцљ006,цs.ц390.
121 Kütükoлlu,цa.g.e., s. 12.
122 RusçukцKadıцSicili, (RKS), nr. 3, 1a-6.
âyân,ц ulemaц veц esnafц temsilcilerininц ittifaklarıylaц belirlendiлiц ifadeц

edilmektedir.123
Rusçukцsicillerindeцnarhцkayıtlarıцdefterlerinцbaоındaцveyahutц
sonundaцyerцalmıоtır.цNarhцlistelerindeцöncelikleцhangiцyılaцaitцoldu-
лuц yazılmıоtır.ц Bazıц kayıtlardaц narhц piyasadakiц baоtaц gıdaц olmakц
üzereцemtiaцiçinцtopluцhaldeцkaydedilmiоцikenцbazenцdeцherцbirцes-
nafцzümresiцiçinцayrıцayrıцkayıtlarцsözцkonusudur.цKonuцileцilgiliцbirц
baоkaц husus;ц narhlaц birlikteц bazıц esnafц zümresininц isimlerinin de
defterlereц kaydedilmiоц olmasıdır.ц Buц kayıtlarц esnafınц Müslimц veц
yahutц gayrimüslimц olduлuц konusundaц bilgiц vermesininц yanıц sıraц
Müslümanlarınц veц gayrimüslimlerinц meslekleriniц deц tespitteц önemц
arz etmektedir.
Narhцverilenцbaоlıcaцesnafцkollarıцarasındaцbakkallar,цbalıkçı-
lar,ц fırıncılar,ц kasaplar,ц mumcular,ц nalçacılar,ц pabuççular,ц sabuncu-
larцveцtuzcularцsayılabilir.цBununцyanındaцnarhaцkonuцolmayanцan-
cakцkadıцsicillerindeцçeоitliцdavalaraцkonuцolanцbazıцesnafцkollarıцdaц
tespitцedilmiоtir:цAbacılar,цberberler,цdebbaлlar,цdülgerler,цiplikçiler,ц
kalpakçılar,цkürkçüler,цmıhçılar,цsaraçlarцvb.124
EvliyaцÇelebiцSeyahatname‟deцRusçuk‟takiцbuцesnafцteоekkül-
leriц konusundaц pekц ayrıntıyaц girmemiоц ancakц оehirdekiц idarecileriц
sayarkenцiçlerindeцоehirцkethüdası,цgümrükцeminiцveцmuhtesipцgibiц
görevlilerdenц bahsetmiоtir.125 Muhtesip,ц Osmanlıц оehirlerindeц nar-
hınцuygulanıpцuygulanmadıлınıцdenetleyenцgörevlidir.цAynıцzaman-
daц kadılaraц iktisadiц konulardaц yardımcıц olurц veц loncalarц üzerindeц
nüfuzuцvardır.126 Bununцyanındaцdiлer Osmanlıцоehirlerindeцolduлuц
üzereц herцbirцesnafцzümresininцtemsilcileriцbulunmaktadır.цBunlar;ц
оeyh,ц kethüda,ц yiлitbaоı127 vb.ц görevlilerdir.ц Çoлunluklaц esnafınц
123 Kütükoлlu,ц a.g.e.,s.ц ј4;ц Serdarц Genç,ц шXVII.ц veц XVIII.ц Yüzyıllardaц
Balıkesir'deц Ekmekçiц Esnafıш,ц U.Ü.ц Fen-Edebiyatц Fakültesiц Sosyalц Bilimlerц

Dergisi, Sayı:цјљ,цљ007/ј,цs.ц64.цYineцVidin‟deцdeцâyânınцhazırцbulunduлu-
naцdairцörneklerцvardır.цBkz.цVidinцKadıцSicili, nr. 13, 32b.
124 RKS, nr. 1, 2, 3, 4, 5.
126 Ayrıntılarц içinц bkz.ц Ziyaц Kazıcı,ц “Hisbeц Tarihçe/Osmanlıц Devleti”,ц
DмA, C. XVIII,цмstanbulцј998,цs.цј44.
127 Yiлitbaоı,ц loncanınц içiоleriniц yönetenц görevliц olupц yaоlıц veц deneyimliц
ustalarцarasındaцseçilirцveцkethüdaцgörevininцbaоındaцdeлilцikenцonunцyeri-
niцalırdı.цPazardanцhammaddeyiцalıpцustalaraцdaлıtmak,цimalцedilen malla-
Balkan Tarihi 49
kendiц içerisindenц ittifaklaц belirledikleriц buц görevlilerц gerekц narhц

verilmesinde gerekse mensup olduлuц esnafınц problemleriniц yerelц
idarecilereц iletmekц veц çözmekleц mükelleftirler.128 Ayrıcaц pazarbaоı
denilenц veц bakkalц esnafınınц temsilcisiц olanц görevlininц deц olduлuц
tespitц edilmiоtir.ц Esnafц temsilcisiц olanц görevlilerinц tayinindeц men-
supц olduлuц meslek/zanaatц erbabınınц oyununц belirleyiciц olduлuц
anlaоılmaktadır.ц Buц temsilcilerц istedikleriц takdirdeц görevdenц ayrıla-
bilmektedirler.129
ј7.цyüzyılınцikinciцyarısındaцRusçuk‟taцesnafцkollarınınцfaaliyetц
gösterdiлiцenцönemliцmekânцçarоıdır.цRusçuk‟takiцçarоınınцоekillen-
mesindeц Baоdefterdarц Bakiц Paоa‟nınц katkısıц büyüktür.ц Paоa,ц ј7.ц
yüzyılınц ilkц çeyreлindeц оehirdeц birц cami,ц medreseц veц mahkemeц bi-
nasıцinоaцettirmiоtir.цAyrıcaцј43цdükkândanцmeydanaцgelenцbirцaras-
taц yaptırmıоtır.130 Evliyaц Çelebiц Rusçukц çarоısıц veц pazarıц ileц ilgili
bilgilerц vermektedir.ц нehirdeц haftadaц birц büyükц birц pazarınц kurul-
duлunaцveцbuцesnadaцçarоınınцçokцkalabalıkцolduлunaцiоaretцetmek-
tedir.ц Çarоıdakiц dükkânц sayısınıц 300ц olarakц verirkenц bedestenц bu-
lunmadıлınıц belirtir.131 Kadıц sicillerindeц Rusçuk'taц birц çarоı bulun-
duлuцveцburadaцesnafaцaitцçeоitliцdükkânlarınцvarlıлıцteyitцedilmiоtir.ц
Buцdükkânlarınцçarоıdaцyanцyanaцbulunduklarınaцdairцörneklerцvar-
dır.цÖrneлinцçarоıdakiцbirцberberцdükkânıцsatıоцkaydında;цetrafındaц
hallaçц veц bakkalц dükkânlarıц ileц birц hanц bulunduлuц belirtilmiоtir.ц
Yineцbirцbaоkaцkayıttanцçarоıdaцbirцcamininцbulunduлuцanlaоılmak-
tadır.132
EvliyaцÇelebi‟nin,цRusçukцileцilgiliцdeлerlendirmelerindeц“birц
ganimetцоehirdir”цbetimlemesiцileцgıdalarınцbolцolduлuцveцRusçuk‟taц
kaldıklarıц süreц zarfındaц buц konudaц birц sıkıntıц çekmedikleriц anlaоıl-
maktadır.
rınц denetlemekц veц kurallarıц ihlalц edenц loncaц üyeleriniц оeyheц bildirmekц
görevleriц arasındaц sayılmıоtır.ц Bkz.ц Halilц мnalcık,ц Osmanlıц мmparatorluлuц
KlasikцÇaлц(1300-1600),цÇev.цRuоenцSezer,цмstanbulцљ003,цs.цј59.
128 MehmetцGenç,цшOsmanlıцEsnafıцveцDevlet", Osmanlıцмmparatorluлu'ndaц
Devlet ve Ekonomi, s. 296-297.

129 Örneлinц pazarbaоıц olanц El-Hacц Osmanц kendiц isteлiyleц görevindenц
ayrılmıоtır.цюH.цZilhicceцј067я.цBkz.цRKS, nr. 1, 40b-3.

130 MachielцKiel,цшRusçukш,цDмA, C. XXXV,цмstanbulцљ008,цs.цљ48.
131 EvliyaцÇelebi Seyahatnamesi, s. 180.
132 RKS, nr. 4, 31a-3; nr. 3, 2b.
3.1. Fırıncılar
Fırıncı/ekmekçiц esnafıц temelц gıdaц maddesiц olanц ekmeлinц
imalindenцsorumluцolanцesnaftır.цј7.цyüzyılınцikinciцyarısındaцоehir-
dekiцekmekçilerinцbaоındaцшekmekçibaоıшцdenilenцbirцgörevliцvardır.ц
Ekmekçibaоınınц tayinindeцdiлerцOsmanlıцоehirlerindekiцörneklerdeц
görüldüлüцüzereцшâyân-ıцvilayetшцittifakıцsözцkonusudur.цÖteцyandanц
оehirdeцMüslümanцnüfuslaцbirlikteцgayrimüslimцnüfusцdaцbulunma-
sınaцraлmenцј650'liцyıllardaцekmekçilerinцtamamınınцMüslümanlar-
dan meydanaцgeldiлiцanlaоılmaktadır.цFakatцyüzyılınцsonlarınaцdoлruц
оehirdekiц ekmekçilereц verilenц birц narhц kaydındaц Kirkorц ismindeц
gayrimüslimцbirцfırıncıцtespitцedilmiоtir.133
нehirdekiцekmekçilerleцilgiliцbirцdiлerцhususцkefaletцuygulama-
sıц ileц ilgilidir.ц Çünküц ekmekçiц esnafıц bazıц yıllardaц birbirlerineц kefilц
edilmiоlerdir.ц Ziraц Osmanlıц devletindeц kefaletц oldukçaц yaygınц birц
uygulamaц olupц baоtaц мstanbulц olmakц üzereц gerekц esnafц gerekseц
mahallelerdeц yaоayanlarц içinц buц uygulamayaц sıklıklaц baоvurulmuо-
tur.134 Fırınlaraц gelinceц оehirdeц bulunduklarıц mevkiilerц tespitц edile-
memekleцbirlikteцbireyselцyahutцortaklıkцesasıцüzerineцiоletildiklerineц
dairцkayıtlaraцulaоılmıоtır.135
Rusçuk'taц fırıncılarınц imalц ettiлiц ekmeлinц fazlacaц çeоidiц yok-
tur.ц Kayıtlardaц nan-ıц aziz,ц nan-ıц has,ц nan-ıц harciц gibiц çeоitlerц mev-
cuttur.цBununцyanındaцunluцmamulцolarakцnarhцkayıtlarındaцsimiteц
deцrastlanmıоtır.цH.цнevvalцјј07/M.цMayısцј696цtarihindeцsimitцileц
hasц ekmeлinц kıyyesiц birerц paraц ikenц nan-ıц azizinц birц buçukц kıyyesiц
birцparadır.136 Fakatцçörek,цkâhi,цbörekцgibiцunluцmamullerцdeцtespitц
edilememiоtir.
3.2. Bakkallar
ј7.цyüzyıldaцRusçuk‟taцbakkalların,цmesleklerininцdoлasıцgere-
лiцоehrinцfarklıцyerlerineцdaлılmıоцhaldeцfaaliyetцgösteriyorцolmalarıц
muhtemeldir.цTespitцettiлimizeцgöreцbuцdönemdeцbakkalцesnafınınц
ekseriцMüslümandır.цÇünküцbakkalцtayinцveцkefilцlistelerindeцyalnız-
133 RKS, nr. 3, 1a-5.

134 III.цSelimцdönemindekiцkefaletцdefterleriцileцilgiliцbirцçalıоmaцiçinцbkz.ц
Cengizц Kırlı-Betülц Baоaran,ц шј8.ц Yüzyılц Sonlarındaц Osmanlıц Esnafıш,ц
Osmanlı'danцCumhuriyet'eцEsnaf ve Ticaret,цTVYY,цмstanbulцљ0јљ,цs.ц7-20.
135 RKS, nr. 1, 41a.
136 RKS, nr. 4, 119b-2.
Balkan Tarihi 51
caцDimitriцadındaцbirцgayrimüslimeцrastlanmıоtır.цÖteцyandanцbak-
kallarцarasındaц“Hacı/El-hac,цSeyyid,цÇelebiцveцBeоe”цunvanlıцkim-
selerц bulunduлunuц söylemekц gerekir.137 ј657‟deц оehirdeki bakkal
sayısıц ј0ц iken138 H.ц ј5ц Saferц јј07/M.ц љ5ц Eylülц ј695ц tarihindeц оe-
hirdekiцbakkalцsayısıцј6‟dır.139
Bakkalц esnafınınц baоındaц bazarbaоı/pazarbaоı denilen bir gö-
revliц mevcuttur.ц Pazarbaоınınц tayiniц içinц bakkalц esnafınınц talebin-
denцbaоkaцanlaоılanцoцkiцâyân olarakцbahsiцgeçenцоehirцileriцgelenle-
rininц deц rolüц vardır.140 Pazarbaоınınц görevц süresiц ileц ilgiliц herhangiц
birцayrıntıyaцrastlanmamıоtırцancakцkendiцistekleriцileцgörevdenцayrı-
labildikleriцtespitцedilmiоtir.цÖrneлinцј657цyılındaцоehirdeцpazarbaоıц
olan El-Hacц Osmanц kendiц isteлiyleц buц görevdenц ihraçц edilmiоtir.ц
Bunaц dairц kaydınц altındaцyerц alanц оahitlerцarasındaцоehirц kethüdasıц
HasanцBey‟inцdeцismiцbulunmaktadır.141
3.3. Kasaplar
Rumeliц Osmanlıц dönemindeц koyunц yetiоtiriciliлininц yaygınц
birцüretimцsahasıцolduлu yerlerdendir.цBaоtaцмstanbul'unцetцihtiyacı-
nınцkarоılanmasındaцveцyineцOsmanlıцordusununцbatıцyönlüцseferle-
rindeц koyunц teminц edilenц yerlerц arasındaц Rumeliц kazalarınınц yerц
aldıлıц görülmektedir.ц Buц baлlamdaц sicillerdeц Rusçukц kazasınınц buц
özelliлineцdairцçok sayıdaцkayıtцtespitцedilmiоtir.
Rusçuk'taц kasapц esnafınınц baоındaц kasabbaоı denilen bir gö-
revliцolupцdiлerцesnafцzümrelerindeцolduлuцgibiцbuцdaцesnafınцortakц
kararıцileцtayinцediliyordu.цBuradaцayrıcaцdeлinilmesiцgerekenцhusus,ц
narhla birlikte bazen kasap tayinцedilenцesnafınцlistesininцdeцkayde-
dilmiоц olmasıdır.ц Bununц dıоındaц yılц içerisindeц kasapц tayinц edilenц
esnafaц dairц birkaçц kayıtц daц tespitц edilmiоtir.ц Buц kayıtlarц dikkatleц
incelendiлindeц kasaplarınц tamamınınц Müslümanц olduлuц görülür.ц
137 RKS, nr. 2, 114b-3, 120b; nr. 4, 119b-1.

138 Bakkalцesnafıцоehirdeцihtiyaçцduyulanцtemelцgıdaцmaddelerininцtüketici-
yeцulaоmasınıцsaлlar.цAncakцRusçuk‟taцј657‟deцbakkalцkaydedilenцesnafınц
aynıц zamandaц оehreц zahireц yetiоtirmeyiц taahhütц ettikleriц belirtilmektedir.ц
RKS, 1, 40a.
139 RKS, nr. 1, 41a; nr. 4, 119b.
140 RKS, nr. 1, 41a.
141 RKS, 1, 40b-3.
Gerçiц Osmanlıц оehirlerindeц etleц ilgiliц diniц hükümlerц gereлinceц ka-

saplarınцMüslümanцolmasınaцazamiцdikkatцedilmiоtir.
Rusçuktaц kasapц tayinц edilenц kiоilerleц ilgiliц kayıtlardaц önemliц
birцayrıntıцtespitцedilmiоtir.цнöyleцkiц kasapцyazılanцkiоilerdenцbazısıц
yarıц bazısıц asılц kasapц olarakц kaydedilmiоlerdir.ц Örneлinц ј656/57ц
yılındaцkasapцtayinцedilenцMuslu/ı,цMustafa,цHasanцveцMustafaцadlıц
kiоilerц yarıц kasap olarakц kaydedilmiоlerdir.ц Yineц muhtemelenц ј7.ц
yüzyılınцsonlarınaцaitцbirцbaоkaцkayıttaцiseцшyazцveцkıоцlahumцbulubц
taahhüdцidenцaslцkasablardırшцоeklindeцbirцaçıklamadanцsonraцkasap-
larınц isimlerineц yerц verilmiоtir.142 Buц ikiц örnekц buц dönemdeц Rus-
çuk‟taцikiцtürцkasabınцolduлunuцortayaцkoymaktadır.цAsılцkasaplarınц
yılц boyuncaц оehrinц etц ihtiyacınıц karоılamayıц taahhütц edenц kasaplarц
olduлuцaçıkçaцanlaоılırkenцyarıцkasapцtayinцedilenцkiоilerleцilgiliцmuл-
laklıkцsözцkonusudur.ц
Kasapц esnafınaц narhц verilenц gıdalarц arasındaц lahm-ıц ganem,ц
lahm-ıцkuzu,цlahm-ıцbakar,цlahm-ıцkeçi/lahm-ıцma‟zцveцlahm-ıцoлlakц
bulunmaktadır.цKısacaцоehirdekiцkasaplardaцkoyun,цkuzu,цsıлır,цkeçiц
veц oлlakц etiц satıldıлıц anlaоılmaktadır.ц Ancakц ј696ц yılıц Ma-
yıs/Haziranц ayındakiц narhц hariç,ц kasaplaraц verilenц narhlardaц buц etц
çeоitlerininц hepsiцbirцaradaцyerцalmamıоtır.цAyrıcaцnarhцlistelerindeц
оehirdeцkoyunцveцkeçiцetindenцpastırmaцimalцedildiлiцdeцanlaоılmak-
tadır.ц
Yüzyılınцikinciцyarısındaцetцfiyatlarınaцbaktıлımızdaцdeлiоiminц
olduлuц açıkçaц görülmektedir.ц ц ј696‟daц etц çeоitleriц arasındaц fiyatц
sıralamasıц yukarıdanц aоaлıyaц koyun,цkuzu,ц oлlak,ц keçiц veц sıлırц оek-
lindedir.цVakıyyesi/okkasıцј4ц akçeц ileцkoyunцetiц ilkц sıradaцyerцalır-
kenц kuzuц etiц јљ,ц oлlakц etiц ј0,ц keçiц etiц ј0ц veц sıлırц etiц 8ц akçedir.143
Narhц listelerindeц etц mamulüц olanц pastırmaц üçц yerdeц geçmekteц veц
piyasadaц sadeceц keçiц ileц koyunц pastırmasıц bulunmaktadır.ц Ocakц
ј657'deц keçiц pastırmasıц vakıyyesiц 5ц akçeц ikenц hemenц kısaц birц süreц
sonraц keçiц pastırmasınınц fiyatıц 6ц akçeyeц yükselmiоtir.ц Koyunц pas-
tırmasıц iseц 7ц akçedir.144 ј686‟daц pastırmaц fiyatlarındaц ciddiц orandaц
birцartıоцsözцkonusudur.цÇünküцbuцtarihteцkeçiцpastırmasınınцvakıy-
142 RKS, nr. 1, 41a; nr. 2, 120b.

143 RKS, nr. 4, 119b.
144 RKS, nr. 1, 41a.
Balkan Tarihi 53
yesiц 7ц akçeц ikenц sıлırц pastırmasınınц ј4ц akçedir.145 Burada dikkat

çekilmesiцgerekenцhususlar;цbirincisiцdahaцöncekiцfiyatцtespitlerindeц
rastlanmamıоц olanц sıлırц pastırmasınınц görülmesiц ikincisiц pastırmaц
fiyatındakiц artıоtır.ц Fiyatlardakiц artıо,ц buц tarihlerdeц devamц eden
Osmanlı-Avusturyaцsavaоlarınınцbirцetkisiцolarakцdeлerlendirilebilir.
3.4. Balıkçılar
RusçukцTunaцNehriцkıyısındaцkurulmuоцbirцkasabaцolmasıцha-
sebiyleцburadaцbalıkçılıлınцöndeцgelenцgeçimцkaynaklarındanцolmasıц
veц aynıц оekildeц balıлınц daц raлbetц görenц birц gıdaц maddesiц olmasıц
beklenmektedir.цKezaцEvliyaцÇelebiцRusçuk‟unцhemenцyanıцbaоındaц
olanцLomцnehrindekiцbalıklardanцbahsetmektedir.цYineцTunaцnehriц
ileц ilgiliц anlatılarındaц nehirdekiц balıkçılıkц faaliyetlerineц deлinmekteц
ve morina146 veц mersinц gibiц bazıц balıklarınц isimleriniц vermektedir.ц
Hattaц buц balıklarınц 500-600ц vakıyyeц aлırlıлındaц olduлunuц ifadeц
eder.147 BuцdurumdaцTuna‟nınцhemenцkıyısındakiцRusçukцçarоısındaц
balıkçılarınцolmasıцtabiidir.цHakikatenцRusçukцsicilleriцincelendiлin-
deц narhц verilenц gıdalarц arasındaц onunц üzerindeц balıkц türüneц rast-
lanmıоtır.цBunlarцarasındaцilkцsıradaцmorinaцbalıлıцgelmektedir.цAynıц
zamandaц morinaц fiyatıц enц yüksekц olanц balıktır.ц Çünküц Mayısц
ј657'deцmorinanınцokkasıц5цakçeцikenцdiлerцbalıklarınцјцilaц3цakçeц
arasındaцdeлiоmektedir.148
BunlardanцbaоkaцRusçuk'taцtuzcu,цmumcu,цsabuncuцesnafınaц
dairц deц bilgiyeц ulaоılmıоtır.ц H.ц Saferц ј097'deц tuzcuц esnafındanц üçц
ustanınц bulunduлuц tespitц edilmiоц veц buц tarihteц tuzunц okkasıц üçц
akçedenц olmakц üzereц narhц verilmiоtir.ц Yineц mumcuц veц sabuncuц
esnafınınц daц üçerц ustalarıц bulunmaktadır.ц Buц baлlamdaц sabununц
okkasınaцј6,цmumunцokkasınaцљ6цakçedenцolmakцüzereцfiyatцbelir-
145 RKS, nr. 3, 1a-6.

146 Morina,ц gadidaeц familyasındanц ikiц denizц balıлıц türününц ortakц adıdır.ц
Atlantikц morinasınınц oldukçaц büyükц birц ekonomikц deлeriц vardır.ц Eti,ц
karaciлerindenц eldeц edilenц yaлıц veц çeоitliц yanц ürünleriц içinц avlanır.ц Enц
irilerininцaлırlıлıц90цkg,цuzunluлuцј,8цm'yiцaоmaktadır.цFakatцçoлunluлuцјљц
kgц civarındadır.ц Birц diлerц morinaц türüц Pasifikц morinasıdır.ц Bkz.ц AnaBri-
tannica, C. XXIII,цмstanbulцј994,цs.цј4ј.ц
147 EvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi, s. 181, 190.
148 RKS, nr. 1, 40b-2.
lenmiоtir.цHerцüçцesnafцzümresininцdeцustalarınınцisimleriцincelendi-
лindeцMüslümanlardanцmeydanaцgeldikleriцgörülür.149
Nihayetindeц sicillerdeц ürünц hasadıylaц ilgiliц bazıц bilgilerц deц
mevcuttur.цÖrneлinцH.ц9цSaferцјјјј/цM.ц6цAлustosцј699цtarihindeц
misketц üzümününц çıktıлınaц dairц kayıtц düоülmüоtür.ц Bundanц baоkaц
üzümünц razakı,ц kızılц veц siyahц olmakц üzereц çeоitleriц deц bulunuyor-
du.150 Üzümdenц baоkaц Rusçukц çarоısındaц narhц verilenц meyvelerц
arasındaц badem,ц elma,ц iлde,ц incir,ц hurma,ц fındık,ц keçiboynuzuц vb.ц
yerцalmaktadır.цAncakцEvliyaцÇelebiцRusçuk‟taцkavunцveцkarpuzdanц
bahsetmektedir.цHattaцherцbirцkavununцј0‟arцvakıyyeцgeldiлiniцbe-
lirtmesineц raлmenц narhlardaц meyvelerц arasındaц kavunц veц karpuzaц
rastlanmamasıцilginçtir.151
4. Sonuç
Sonuçц olarakц ј65јц yılındaц Tunaц boyundaц yerц alanц Rusçuk,ц
YergöлüцveцNiлboluцоehirleriniцziyaretцedenцEvliyaцÇelebiцоehirlerinц
fiziki,цiktisadi,цaskeriцveцsosyalцyapılarınaцdairцbirtakımцbilgiler ver-
miоtir.ц Buц оehirlerdenц Rusçukц üzerineц odaklanılanц buц çalıоmadaц
оehirdeцmevcutцesnafцteоekkülleri,цnarhцverilenцemtiaцileцоehrinцçarоıц
veц pazarıц baоtaц Rusçukц kadıц sicilleriц üzerindeц yapılanц incelemelerц
sonucuцortayaцkonmuоцveцeldeцedilenцbulgularцileцSeyahatname‟dekiц
anlatılarцarasındaцbaлlantıцkurulmayaцçalıоılmıоtır.ц
149 RKS, nr. 3, 1a-1, 1a-2, 1a-3.

150 RKS, nr. 2, vr. 120a-b.
151 EvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi, s. 180-181.
Balkan Tarihi 55
Kaynakça
I. ArĢiv Belgeleri
RusçukцKadıцSicilleri,цnr.цј,цљ,ц3,ц4,ц5.
II. Makale ve Kitaplar
Ana Britannica,цXXIII,цмstanbulцј994,цs.цј4ј.ц
Çolak, Kamil -Numan Elibol, "BalkanlardaцBirlikteцYaоamaцTecrü-
besi:цRusçukцÖrneлiцюј650-1700), OsmanlıцмdaresindeцBirцBalkanцнehriц
Rusçuk,цEd.цMeralцBayrakцFerlibaо,цмstanbulцљ0јј,цs.цј43-167.
Evliyaц Çelebiц Seyahatnâmesi, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücelц Daлlı,ц
III,цYKY,цмstanbulцј999.
Genç, Mehmet,ц шOsmanlıц Esnafıц veц Devletш,ц Osmanlıц мmparatorlu-
лu'ndaцDevletцveцEkonomi,цÖtükenцYay.,цмstanbulцљ000.
Genç,ц Serdar,ц шXVII.ц veц XVIII.ц Yüzyıllardaц Balıkesir'deц Ekmekçiц
Esnafıш,ц U.ц Ü.ц Fen-EdebiyatцFakültesiцSosyalцBilimlerцDergisi,цSayıцјљ,ц
2007/1, s. 59-70.
мlgürel,ц Mücteba,ц шEvliyaц Çelebiш,ц DмA, C. XI,ц мstanbulц ј995,ц s.ц
529-533.
мnalcık, Halil, Osmanlıц мmparatorluлuц Klasikц Çaлц (1300-1600),ц Çev.ц
RuоenцSezer,цYKY,цмstanbulцљ003.
Kazıcı,ц Ziya,ц “Hisbeц Tarihçe/Osmanlıц Devleti”,ц DмA,ц XVIII,ц мs-
tanbul 1998, s. 143-145.
Kiel,ц Machiel,ц шRusçukш,ц DмA, C. XXXV,ц мstanbulц љ008,ц s.ц љ46-
250.
Kiel,ц Machiel,ц “Niлbolu”,ц DмA, C. XXXIII,ц мstanbulц љ007,ц s.ц 87-
89.
Kütükoлlu,ц Mübahatц S.,ц “Narhц Osmanlılar‟da”,ц DмA, C. XXXII,
мstanbulцљ006,цs.ц390-391.
Kütükoлlu,цMübahatцS.,цOsmanlılardaцNarhцMüessesesiцveц1640цTarihliц
Narh Defteri,цEnderunцKitabevi,цмstanbulцј983.
Maxim,ц Mihai,ц “Yergöлü”,ц DмA, C. XIIIL,ц мstanbulц љ0ј3,ц s.ц 483-
484.
Sarıcaoлlu,цFikret,цшMelekцAhmedцPaоaш,цDмA, C. XXIX,цмstanbulц
2004, s. 42-44.
Topal,ц Mehmet,ц “II.ц Mustafa‟nınц Avusturyaц Seferlerindeц Rusçukц
нehriц veц Limanı‟nınц Önemi”,ц Osmanlıц мdaresindeц Birц Balkanц нehriц
Rusçuk,цEd.цMeralцBayrakцFerlibaо,цмstanbulцљ0јј,цs.ц57-89.
Balkan Tarihi 57
SULTAN REŞAD’IN RUMELİ SEYAHATİ

SultanцReоad‟sцRumeliaцJourney
Mehmet Ali KARAMAN
Özet
Rumeliц topraklarıц Osmanlıц Devleti‟ninц Batıyaц açılanц kapısıц
olduлundanцмmparatorluлunцenцönemliцparçasıцolmaцözelliлiц
göstermiоtir.ц Osmanlıц Devleti‟ndeц hemenц herц hükümdarц
Balkanц topraklarıylaц yakındanц ilgilenmiо,ц bölgeyeц olanц du-
yarlılıklarınıц herц fırsattaц hissettirmiоlerdir.ц Öyleц kiц Osmanlıц
Sultanlarıц Balkanlar‟daц ortayaц çıkacakц sancılıц birц durumunц
bütünц imparatorluлuц yakındanц ilgilendireceлininц farkınday-
dılar.ц„нarkцMeselesi‟цkapsamındaцBatılıцdevletlerinцOsmanlıц
aleyhindeцürettiлiцprojelerinцhayataцgeçirilmesiцileцtertiplenenц
isyanц hareketleriц Balkanlar‟aц olanц ilgiyiц dahaц daц arttırmıоtır.ц
Avrupa‟daц baоlamasıц muhtemelц Umumiц Harbц öncesiц plan-
lananцBalkanцbuhranıцveцbölgeцtopraklarınınцeldenцçıkmaцih-
timalininц önlenmesiц Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц öncelikliц
hedefleriц arasındadır.ц Balkanlarınц fethiц devletinц imparator-
lukц sürecineц giriоindeц önemliц birц aоamaц olduлuц kadar,ц
mezkûrцtopraklarınцeldeцtutulmaцçabalarıцdaцbirцoцkadarцdev-
letinц fazlaц mesaiц harcamasınaц nedenц olmuоtur.ц ц Osmanlıц
Sultanınınц olasıц çatıоmayıц önlemekц veц bölgedekiц unsurlarıц
kontrolцaltındaцtutmakцadınaцgerçekleоtirdiлiцRumeliцSeyaha-
tiцsavaоцöncesiцoldukçaцdikkateцоayanцbirцgeliоmeцolmuоtur.ц
MevcutцçalıоmamızdaцSultanцReоad‟ınцRumeliцseyahatiniцeleц
alarak,ц mezkûrц seyahatinц kamuoyuц üzerindekiц süreçц veц so-
nuçlarınıцdeлerlendireceлiz.ццÇalıоmadaцseyahatцileцilgiliцbu-
güneцkadarцeleцalınmamıоцkonular,цBaоbakanlıkцOsmanlıцAr-
оiviцvesikalarıцileцbirlikteцdöneminцsivilцveцaskeriцbasınıцdoл-
rultusundaцaktarılacaktır.
Anahtar Kelimeler: SultanцReоad, Rumeli, Seyahat

юYrd.цDoç.цDr.я;цMehmetцAkifцErsoyцÜniversitesi,цFenцEdebiyatцFakül-
tesi,цTarihцBölümü,цBurdur-Türkiye;цe-mail: karaman@mehmetakif.edu.tr
Abstract
Rumelia lands have the qualification of being the most im-
portant part of the empire since they are the expansive
door of the Ottoman Empire to the West. Almost every
emperor in the Ottoman Empire dealt with the Balkan
lands closely, they made feel their susceptibility to the re-
gion on all occasions. So, the Ottoman Sultans were aware
of the fact that a torminous situation comes up in the Bal-
kans would concern all the empire. Rebellion movements
arranged with actualization of the projects against to the
Ottoman produced by the Western States within the con-
textц ofц „Easternц Question‟ц increasedц theц attentionц toц theц
Balkans. Balkan crisis which was planned before the proba-
ble General War in Europe and prevention of the possibil-
ity of getting out hand of the Balkan lands were among the
preferential objectives of the Ottoman Empire. As far as
the conquest of Balkans was an important grade in entering
the state to the process of empire, holding efforts of afore-
said lands caused the working overtime of the state. Rume-
lia journey which the Ottoman Sultan made real on behalf
of preventing the possible conflict and keeping the ele-
ments in the region under control became a highly remark-
able development before the war. In this available study, by
discussingцSultanцReоad‟sцRumeliaцjourney,цweцwillцevaluateц
the process and conclusions of aforesaid journey on the
publicц opinion.ц Inц theц study,ц theц subjectsц whichц haven‟tц
been dealt related with the journey, up to the present will
be transmitted in the direction of the civilian and military
press of the period with the certificates of the Ottoman
Archieve of the Prime Ministry.
Key Words: SultanцReоad,цRumelia,цTravel
GiriĢ
Balkanц topraklarınınц Osmanlıц Devleti‟ninц kontrolüц altınaц
girmesiц XI.ц Yüzyıldaц baоlayanц Türkц fütuhatınınц ikinciц aоamasınıц
teоkilц eder.ц Anadoluц topraklarınınц Rumeliц olmaktanц çıkarakц Türkц
yurduцhalineцgelmesiцsonrasındaцBalkanlaraцdoлruцilerleyiоцileцbirlik-
teцHristiyanцâlemiцHaçlıцSeferlerindenцsonraцenцkapsamlıцittifakları-
nıцOsmanlılaraцkarоıцkurmuоlardır.цHenüzцkuruluоцaоamasındaцBal-
kanlarınц büyükц birц bölümünüц fethedenц Osmanlıц мmparatorlu-
Balkan Tarihi 59
лu‟nunц buц ilerleyiоiц Balkanц toplumlarıylaц akrabaц olanц Slavц Ruslarц

tarafındanцyakındanцtakipцedilmiоtir.ц
Osmanlıц fütuhatınınц birц diлerц takipçisiц deц Avrupa milletleri
olmuоtur.ц Ziraц ј07јц yılındaц baоlayanц Türk–мslamц ilerleyiоi,ц Avru-
pa‟nınц eоiлiц sayılacakц Balkanlarınц daц Türklerinц kontrolüц altınaц gir-
mesiyle,цAvrupa‟nınцtamamındaцciddiцbirцtehditцolarakцalgılanmıоtır.ц
Türkцilerleyiоininцоaоkınlıлıцveцpaniлiniцuzunцsüreцüzerindenцatama-
yanцHristiyanцdünyası,цbuцsüreçцiçerisindeцOsmanlıцDevletiцileцsiyasiц
veцdiplomatikцanlamdaцiоbirliлiцyapmaktanцbaоkaцçareцbulamamıоtır.ц
Enц baоındanц beriц Türkц unsurlarınınц bölgedenц temizlenmesiц
çabalarıцçeоitliцprojelerinцüretilmesineцyolцvermiоtir.цBölgeselцolarakц
etnikцtemizlikцgiriоimleriцMilliyetçiцsöylemlerleцhayataцgeçirildiлiцgibiц
XXI.ц yüzyılц baоlarınaц kadarц veц hattaц hâlihazırdaц yaоananц pekц çokц
çatıоmayaц daц ortamц hazırlamıоtır.ц нarkц Meselesininц enц önemliц saf-
hasınıцteоkilцedenцTürklerinцBalkanlardanцatılmasıцsüreciцXIX.цYüz-
yıldaц oldukçaц etkiliц çalıоmalarınц yapılmasınaц sebepц oldu.ц Bunlarц
AvrupalıцdevletlerinцRuslarınцöncülüлündeцçeоitliцtoplantıцveцkonfe-
ranslarцtertiplemekцsuretiyleцhayatцbulmuоtur.цBölgeцüzerindeцözel-
likle мngiltereцveцRusyaцarasındaцgeliоenцçeоitleц pazarlıklarцbirbirle-
riyleц olanц menfiц münasebetleriц veц çatıоmalarıц sonucundaц perdeц
arkasındanцgünцyüzüneцçıkmıоtır.ц
Osmanlılarц Anadolu‟daц beylikleriniц kurupц devletleоmeц yo-
lundaцönemliцadımlarцatarkenцBalkanцtopraklarınınцfethedilmesiyleц
мmparatorlukц kimliлineц bürünmüоlerdir.ц ц Balkanlarınц kaybedilme-
siyleц мmparatorlukц vasıflarınıц yitirdiлiц gibiц tekrarц devletц kimliлineц
rücuцetmiоцdahaц sonraцdaцdaлılmıоtır.цOsmanlıцмmparatorluлu‟nunц
parçalanmaц sürecininц ilkц aоamasıц olanц Balkanц bunalımınınц henüzц
hissedilmeyeц baоlamasının,ц ardındanц döneminц basınц veц yayınц or-
ganlarıцtarafındanцçeоitliцteorilerinцüretildiлiniцgörmekteyiz.цBuцteo-
rilerцiçerisindeцBalkanlardaцvukuц bulacakцbirцsavaоцöncesindeцalın-
masıц gerekenц tedbirlerц üzerindeц durulmuоtur.ц Öteц yandanц bölgeц
devletleriцiçerisindeцdeцbaлımsızlıkцadınaцyapılmasıцgerekenцpekцçokц
farklıцöneriцortayaцatılmıоtır.152
152 BunlarцarasındaцenцönemlisiцRomanyaцSiyasiyunundanцTrandfer Dju-

varaц isimliц kiоininц hazırlamıоц olduлuц Türkiye‟ninц Paylaоılmasıц Hakkındaц
ј00цProjeцadlıцeserdir.цEser,цDonanmaцMecmuası‟nın 29 Haziran 1914 tarih-
liц46цnumaralıцsayısındaцHüseyinцKazımцBeyцtarafındanцtefrikaцedilmiоtir.цц
Osmanlıц yönetimininц Balkanlarц içinц almıоц olduлuц tedbirler-

denцenцönemlisiцbölgeцileцirtibatıцkopartmamakцhattaцenцüstцseviye-
deцtutmaktır.цXIX.цyüzyılaцgelindiлindeцdünyadaцetkiliцolanцmilliyet-
çilikцcereyanlarıцveцözellikleцRusyaцbaоtaцolmakцüzereцçeоitliцülkele-
rinц оarkц meselesiц kapsamındaц bölgeц üzerindekiц siyasiц beklentileriц
Balkanц topraklarınınц hareketlenmesindekiц önemliц faktörlerdendir.ц
Buц dönemц içerisindeц Osmanlıц Sultanlarıц veц devletц adamlarıц bölgeц
ileцyakındanцilgilendiler.цOsmanlıцsultanlarınınцmerkezdenцayrılma-
larıцheleцkiцyurtцdıоınaцçıkmalarıцpekцalıоılagelmiоцbirцdavranıоцolma-
saц da,ц Sultanц II.ц Mahmutц Rumeli‟ye,ц Sultanц Abdulazizц Londra‟ya,ц
Sultanц Abdülmecidц Balkanlar‟daц Kosovaц veц havalisineц veц nihayetц
Sultanц Reоad,ц Rumeliц seyahatiц adıц altındaц Balkanц topraklarındaц
gitmiоlerdir.цBuцgezilerinцtamamıцturistikцbirerцgeziцolmanınцötesin-
deцsiyasiцbirerцmahiyetцtaоıdıklarıцgibi, bölgeninцbirlikцveцberaberli-
лiniцsaлlamlaоtırmakцhedeflenmiоtir.
Seyahat Öncesi Planlama ve Yapılan Hazırlıklar
Balkanц bunalımınınц ortayaц çıkmasınınц ardındanц çözümц ara-
yıоlarıцiçerisindeцsiyasi,цaskeriцveцiktisadiцanlamdaцpekцçokцtedbirlerц
alındıлıц söylenebilir.ц Döneminц basınц veц yayınц organlarındaц krizinц
yaklaоtıлınaцdairцçeоitliцtedbirlerinцalınmasıцgerektiлiniцsavunanцpekц
çokц görüоц ortayaц atılmıоtır.ц Olasıц birц savaоц esnasındaц Balkanlardaц
bloklaоmanınцneцоekildeцolacaлıцveцkiminцhangiцcephedeцyerцalabi-
leceлiцihtimalininцüzerindeцdurulanцbuцtavsiyeцyazıları,цBalkanцdev-
letlerininцaskeriцveцsiyasiцdurumlarıцhakkındaцyeterliцbilgiцveririцnite-
liktedir.
Balkanlarцiçinцalınacakцtedbirцamaçlıцpekцçokцbaоlıkцdevletцri-
calininц birinciц gündeminiц oluоturmuоtur.ц Buц tipц seyahatlerц aslındaц
yukarıdaцzikrettiлimizцtedbirlerцdizisininцhemenцhepsiniцkapsarцma-
hiyettedir.цTemelindeцpsikolojikцharekâtınцyattıлıцdıоцgezilerin,цböl-
geц üzerindeц farklıц konulardaц makesц bulduлunuц görmekц mümkün-
dür.
Seyahatinцkiminцfikriцolduлuцkonusundaцvarılanцortakцkanıцiseц
döneminц egemenц gücüц olarakц varlıkц gösterenц мttihatц veц Terakkiц
Cemiyetiцolduлuцyönündedir.цBununцdaцüçцamaçцetrafındaцtoplan-
dıлıц söylenmektedir.ц Halkц nazarındaц nüfuzц veц itibarınıц arttırmak,ц
deлiоikц unsurlardanц müteоekkilц Makedonyalılarıц hükümetц veц padi-
оahaц olanц baлlılıлaц teоvikц ileц Arnavutlarıц itaatц altınaц almakц buц üçц
Balkan Tarihi 61
amacınцanaцbaоlıklarıdır.153 Cemiyetinц yöneticiцkadrosununцaлırlıklıц

olarakц Balkanц coлrafyasındaц doлmuоц veц oц kültürleц büyümüоц kiоi-
lerdenцolmasıцmünasebetiyleцdurumunцhassasiyetininцdahaцdaцönemц
kazandıлıцaоikârdır.ццTalatцPaоaцbuцkonudaцfikirцbeyanцederkenцse-
yahatinцMithatцнükrüцBey‟inцevindeцplanlandıлıцgörüоüцhâkimdir.154
SeyahatцsürecindeцOsmanlıцarоivцvesikalarıцveцgazeteцgünde-
miц seyahateц gösterilenц hassasiyetiц aktarırц niteliktedir. Planlama sü-
reci,цseyahatцdönemiцveцsonrasıцmakesцbulanцgörüоцveцdüоüncelereц
aitцbilgiцveцbelgeцbulmanınцmümkünцolduлuцliteratürdenцfarklıцola-
rakцaskeriцbasınцorganlarıцtarafındanцdaцkonuyaцfazlacaцyerцayrıldı-
лınıц görmekteyiz.ц Çalıоmamızц içerisindeц yerц yerц deлineceлimizц buц
görüоlerц fazlacaц önemц arzц etmektedir.ц Bunlardanц biriц Donanma
Mecmuasının ј6.цsayısındaцyerцalanцilgiliцhaberlerdir.цMecmua,цsulta-
nınц seyahatininц tamamınıц incelemiоц seyahatц süresinceц yaоananlarıц
ayrıntılarıylaцeleцalmıоtır.
Seyahatцöncesindeцalınanцtedbirlerinцenцbaоındaцelbetteцpadi-
оahınцgüvenlikцönlemleriцgelmekteydi.цÜlkeninцçeоitliцbölgelerindenц
seyahatцgüzergâhınaцaskerцsevkiyatıцbuцönlemlerinцenцgözeцçarpan-
larıydı.ц Karоılamaц törenininц ifasıц içinц Amasyaц veц Sivasц redifц fırka-
sındanцKarahisarцalaylarınınцsilahaltınaцalınarakцRumeli‟yeцgönderil-
dikleriniцHarbiyeцNezaretininцemrinceцbildirilmiоtir.155 Bundan fark-
lıц olarakц benzerц amaçlaц Ankaraц Redifц Fırkasınınц çeоitliц törenlerdeц
kullanılmakц üzereц Kosova‟yaц gönderildiлiniц görmekteyiz.156 Bütünц
buцtedbirleriцgerektirenцaslındaцpadiоahaцseyahatцesnasındaцbirцsui-
kastцyapılmasıцgiriоimiydi.цKonuцileцilgiliцmerkezeцiletilenц birцihbarц
veцihbarıцyapanцkiоininцcanцgüvenliлiцolmadıлındanцмstanbul‟aцgeti-
rildiлiц veц kendisininц istihdamц edildiлiц bilgisineц rastlamaktayız.157
SeyahatцesnasındaцмttihatцveцTerakkiцCemiyetideцkendiцvarlıлınıцveц
gücünüц iyiceц hissettirmiоtir.ц шSelanik‟eц varıоınınц ardındanц Hünkâr‟ınц
153 Bkz.цMevlütцÇelebi,цSultanцReоad‟ınцRumeliцSeyahati,цAkademi Kitabevi,

мzmirцј999,цs.ц4.
154 MevlütцÇelebi, a.g.e., s. 4; Cemal Kutay, TalatцPaоa‟nınцGurbetцHatıraları,
C.цљ,цмstanbulцј983,цs.ц69љ.
155 BOA., BEO., 3866/289943 (9/Ra/1329- 10 Mart 1911).
156 BOA., BEO., 3886/291400 (25R1329- 29 Nisan 1911).
157 PadiоahaцsuikastıцihbarцedenцMezoлluцOstiyanцisimliцkiоiцgüvenlikцne-
deniyleцмstanbul‟aцgetirilmiоцveцkendisininцhizmeteцistihdamцedildiлiцbilgi-
si; BOA, BEO, 3955/296601 (6 Za1329- 29 Ekim 1911).
etrafınıц мttihadц veц Terakkiц Umumiц Merkezц azasıц aldı.ц ц Padiоahц sokaлaц
çıktıkçaц arabasınınц ikiц tarafındanц acayipц kıyafetlerleц tanımadıлımц çehrelerц
belirdi.ц Bunlarц güyaц Umumiц Merkezц tarafındanц seçilmiоц veц tayinц olunmuоц
muhafızlarц imiо.ц Buц tedbirц tamamıylaц lüzumsuzц idi."158 Seyahatц öncesiц
sultanцtarafındanцbirцafцçıkarıldıлıцveцaffınцumumiцolmadıлıцsadeceц
Arnavutlukц meselesineц karıоanlarıц kapsadıлıц Sultan‟ınц seyahatininц
Arnavutlukц isyanıц merkezliц olduлununц daц desteklendiлiц yönünde-
dir.159
Öteц yandanц seyahatц öncesindeц padiоahınц güvenlikц önlemle-
riyleцalakalıцbaоkaцbirцtedbirцdikkatцçekmektedir.цSeyahatцesnasındaц
bineceлiц treninцhareketindenцönceцbirцkılavuzцkatarınцhareketцetti-
rilmesiц veц padiоahıц taоıyanц trenleц katarц arasındakiц mesafeninц birц
istasyonцüzerineцçıkarılmaması,цkılavuzцkatarınцgeçiоindenцsonraцdaц
hattaцhiçцkimseninцyaklaоtırılmamasıцkonusundaцHarbiye,цNafia ve
Dâhiliyeц Nezaretineц gerekliц emirц merkezdenц yayınlanmıоtır.160 Se-
yahatцsüresinceцtopluцnümayiоlerцolacaлıцveцmuhtemelцbirцyankesi-
cilikц olayınıцengellemekцiçinцdahiцbuцkonudaцyeterliцveцetkiliц oldu-
лunaц inanılanц ikiц isimц мstanbul‟danц seyahatц güzergâhına öncedenц
gönderilmiоtir.ц Yankesiciц veц dolandırıcılarınц gözlenmesiц içinц araо-
tırmaц memurlarıцKazımцveц MehmetцAliцEfendiцismindekiц kiоilerinц
Selanik‟eцgönderildiлineцdairцDâhiliyeцNezaretiцEmniyet-i Umumi-
yeцkalemindenцçıkanцyazıyıцgörmekteyiz.161
Seyahati izlemekц üzereц çokц sayıdaц gazeteciц veц yazarц görevц
almıоtır.цKonuцileцilgiliцTanцgazetesiцmuhabirininцmüracaatцettiлiцveц
kendisineц olumluц cevapц verildiлini,ц muhabirinц trendeц gazetecilereц
mahsusц birц vagonц tahsisц edilmesiц talebininц dikkateц alındıлınıц Baо-
bakanlıkцEvrakцOdasıцvesikalarındanцanlamaktayız.162 Seyahati takip
etmeц mevzusuц basındaц daц yerц bulmuоtur.ц Seyahatцsüresinceц prog-
ramınц fotoлraflarınınц Apollonц Fotoлrafçısıц tarafındanц çekilecekц
158 LütfiцSimavi,цSultanцMehmedцReоadцHan‟ınцveцHalefininцSarayındaцGördük-
lerimц(OsmanlıцSarayıц1909-1919),цHaz.цSevdaцнakar,цнehirцYayınları,цмstan-
bul 2007, s. 199.
159 BOA., DH. EUM., 11/8 (23/N/1330- 5цEylülцј9јљя.
160 BOA., BEO., 3896/292174,(23/Ca/1329-љ3ц Mayısц ј9јјя,ц BOA,ц
BEO, 3901/292520 (6/C/1329- 4 Haziran 1911).

161 BOA., DH.EUM.KADL, 19/15 (3/C/1329- 1 Haziran 1911).
162 BOA., BEO., 3896/292198 (29/Ca/1329- љ9цMayısцј9јјя.
Balkan Tarihi 63
olmasıцgünlerцöncesindenцgazeteцsütunlarındaцilanцedilmiоtir.цKonu
ile alakalıцMüdafaa-yıцMilliyeцGazetesi‟ndekiцhaberцоuцоekildedir:
“Zat-ıц нevketsemâtц Hazret-iц Padiоahininц Rumeliц нerefvâkî‟ц
olacak seyahat-iц Hümayunlarındaц fotoлrafıц нehriyariц Mösyöц
Aоil‟inц maiyet-iц hilafetpenâhideц bulunacaлıц kemal-i memnuni-
yetleцistihbârцedilmiоtir.цнuцhaldeцgazetemizeцalınacakцfotoлraf-
lardanц idarehanemizeц ihdaц edilmesiniц Mösyöц Aоild‟denц suret-i
mahsusadaцniyazцederizApollonцFotoлrafhanesiцbuцvesileцileцta-
rihiцbirцnamцkazanmıоцolacaktır.цFilhakikaцilan-ıцmeоrutiyet-
tenцberiцcereyanцedenцbaоlıcaцvaka-yıцmühimmeninцfotoлraflarınaц
malikцolduлuцgibiцilkцdefaцolarakцbirцOsmanlıцPadiоahınınцfo-
toлrafınıцyapmakцоerefiцdeцbuцfotoлrafhaneyeцnasibцolmuоtur.”163
SeyahatцesnasındaцPadiоahınцmahiyeti,цdevletцadamlarıцveцas-
kerlerinцyanıцsıraцmemurlardanцdaцkatılmakцisteyenlereцyediцgünцizinц
verilmesiц hususundaц tebliлц yayınlanmıоtır.ц Buц tebliлde,ц katılacakц
memurlarınц Reоidц Paоaц vapuruц ileц seyahatleriniц gerçekleоtirecekle-
rinin bilgisini aktarabiliriz.164 Ancak bu durumdan Adliye Nezareti
memurlarıцmüstesnaцtutulmuоtur.цAdliyeцiоlerininцtehireцuлramama-
sıц içinц sadeceц nizamiц izinleriц seyahateц tesadüfц edenlerinц istifadeц
edecekleriцkonusundaцAdliyeцNezareti'neцtebliлdeцbulunulmuоtur.165
Buцçerçevedeцseyahateцkatılacaklarınцisimlerininцöncedenцbelirlene-
rek icap eden mevkilerin hazırlanmasıцveцbiletlerininцdevletцtarafın-
danцalındıлıцbilgisiniцgörmekteyiz.166
Ġstanbul’dan Hareket
Bütçeцmüzakerelerininцtamamlanmamasıцnedeniyleцplanlananц
tarihten bir hafta ertelenen167 seyahat 5 Haziran 1911 tarihinde
baоlamıоtır.цSeyahatinцbaоlangıcıцSultanınцBaоmabeyncisiцolanцLütfiц
Simaviцtarafındanцоuцоekildeцanlatılır:
“Zat-ıцоahane,цSaray‟daцоehzadeler,цvekillerцveцdiлerleriцileцvedaц
etti. Limanda bulunan vapurlar ve sefaret istasyonerleri bayrak-
163 Müdafaa-yıцMilliye,цYılцј,цS.ц5,цs.ц9.
164 BOA., BEO., 3895/292054,( 19/Ca/1329-ј8цMayısцј9јјя.
165 BOA., BEO., 3896/292197 (24/Ca/1329-љ3цMayısцј9јјя.
166 BOA., BEO., 3895/292284 (26 Ca 1329-љ5ц Mayısц ј9јјя. Cevaben
Sultanц maiyetindeц bulunanц zevataц biletlerininц gönderildiлineц dairц BOA,

BEO, 30/Ca/1329 – љ9цMayısцј9јјя.
167 BOA., BEO., 3898/292295,(28/Ca/1329-љ8цMayısцј9јјя.
larlaцdonatılmıоtı.цPadiоahınцbinmesiцiçinцtahsisцolunan Barba-
rosцzırhlısındaцSadrazamцHakkıцveцBahriyeцNazırıцHalilцBey,цц
BaоkâtipцHalidцZiyaцBey,цSeryaverцHurоidцPaоaцveцBenцbulu-
nup,ц Padiоahınц oлullarıц Ziyaeddinц veц Ömerц Hilmiц Efendiler,ц
Maarifц Nazırıц Vak‟anüvisц Abdurrahmanц нerefц Efendiц veц
Eskiц Maliyeц Nazırıц Cavidц Beyц „Mesudiye‟ц Zırhlısındaц veц
âyandanц Manastırlıц мsmailц Hakkıц Efendi,ц Teоrifatц Umumiц
MüdürüцмsmailцCenanîцBey,цEmniyet-iцUmumiyeцMüdürцGa-
lipцPaоaцveцüçцMabeyn-iцHümayunцkâtibiцGülcemalцvapurundaц
idiler.цKüçükцveцbüyükцbirkaçцharpцgemisiцmaiyetteцbulunuyor-
du.цErtesiцsabahцÇanakkaleцönüneцvarıldıцveцBolayırцveцYazı-
cızadeцtürbeleriцkarоısındaцdurularakцоehitlerinцruhlarınaцFati-
halarцithafцedildi.”168
Seyahatц мstanbul‟danц vapurlaц Selanikц istikametineц olacaлın-
danцilkцolarakцGelibolu‟yaцuлrayacak,цoradanцSelanik‟eцdoлruцhare-
ketцedilecektir.цBuцyüzdenцGeliboluцiçinцseyahatinцilkцayaлıцdemekц
mümkündür.ц Gelibolu‟daц daц tıpkıц diлerц geziц güzergâhındaц olduлuц
gibiц hummalıц hazırlıklarц yapıldıлınıц söylemekц mümkündür.ц ц Buц
vesileцileцGeliboluцMutasarrıflıлıцHükümetцKonaлı‟nınцtamirцedile-
rekцyenidenцtefriоцedilmesiцsözцkonusuцolmuоtur.169 Selanik‟eцvarıl-
dıлındaц takvimlerц 7ц Haziranц ј9јјц Çarоambaц gününüц göstermek-
teydi.цOldukçaцbüyükцbirцmerasimleцyapılanцkarоılamaцtöreniцbütünц
detaylarınaцkadarцöncedenцhazırlanmıоцmerkezeцbildirilmiоtir.цHattaц
kiminцneredeцduracaлıцbilgisiцмstanbul‟dakiцtörenlerцdeцdâhilцolmakц
üzereцprotokolцkurallarıцçizgisindeцöncedenцtayinцedilmiоtir.170
168 Lütfi Simavi, a.g.e., s.ј85.цSeyahateцkatılanццEskiцMaliyeцNazırıцCavidц

Bey‟eц istifasındanц sonraц Sadrazamц vasıtasıylaц Sultanц tarafındanц seyahateц
katılmasıцsöylenmiо,цCavidцBey,цseyahatiцtamamlamadanцgeriцdönmüоtür.ц
Kendisiцbuцdurumuцоöyleцizahцetmektedir.цZat-ıцнahaneninцÜsküpцseya-
hatindeцbirlikteцbulunmakцistemedim.цMüsâ‟detalebцedipцмstanbul‟aцavdetц
ettim.цDörtцbeоцgünцkalarakцyineцSelanik‟eцgittim.цBkz.цCavidцBey,цMeоruti-
yet Ruznamesi,цHaz.цHasanцBabacan,цServetцAvоar,цTTKцYayınları,цAnkaraц
2014, s. 138-152.
169 BOA., DH. MTV. 25/41-25/42 (13/C1329-11 Haziran 1911).
170 Rumeli‟yeц vukuц bulacakц teоrif-iц оahaneц münasebetiyleц icraц olunacakц
MerasimdeцMetropolitlerleцmütehayyızan-ıцmilletцevцmektepцtalebelerininц
mevkilerininцneredeцolacaklarıцveцneцоekildeцhürmetцveц tazimde buluna-
caklarınınцtebliлi.цBOA,цBEO, 3900/292472 (5/C1329-3 Haziran 1911),
Balkan Tarihi 65
Kal‟a-iц Sultaniye‟deц toplarц atılarakц selamц ihtiramц merasimiц

yapıldı.ц нevketmeabц istimbotlarlaц karоılamayaц gelenц hükümetц me-
murlarınınцveцkumandanların,цsandalцveцkayıklarlaцaceleцedenцahali-
ninц alkıоlarıц arasındaц karayaц çıkıpц yürüyerekц Hükümetц Dairesineц
gitti.цOradaцsancakцmemurları,цyüksekцrütbeliцkomutanlar,цbelediyeц
heyeti, ruhani reisler ve Gelibolu heyeti Padiоah‟ınцhuzurunaцkabulц
edildi.
Toplananцahaliцdevamlıцolarakцelцçırparakц„Padiоahımцçokцya-
оa‟ц diyeц baлırmaktaц olduлundanц Zat-ıц оahaneц balkonaц çıkıpц mem-
nuniyetiniцbeyanцveцiltifatцetti.цYoldaцgiderkenцbütünцfiloцtarafındanц
harpцmanevralarıцyapıldı.цDenizцdurgun,цherkesцmemnunцveцherцоeyц
mükemmelцidi.171
Ekonomik Tedbirler
Böyleцbirцseyahatinцekonomikцanlamdaцciddiцbirцmeblaлцtut-
tuлuцaоikârdır.цBununцoцgününцоartlarındaцnasılцbirцyükцgetireceлin-
denц ziyadeц dahaц sonrasıц eldeц edilecekц faydanınц ülkeц menfaatleriц
açısındanц önemiц dikkateц alındıлındanц gözeц batmadıлınıц söylemekц
yanlıоц olmasaц gerek.ц Baоbakanlıkц Osmanlıц Arоivlerindeц konuц ileц
ilgiliц çeоitliц belgelereц rastlamakц mümkün.ц Aslındaц alınanц herц türlüц
tedbirцbaоlıцbaоınaцekonomikцbirцyüküцdeцberaberindeцgetirmektey-
di.
Askerlerinцtörenlerцiçinцaylarцöncedenцeлitimeцalınmaları,цay-
nıцaskerlerinцRumeli‟yeцsevkiyatları,цSultanınцgeziцgüzergâhıцboyun-
caцikametцedeceлiцyerlerdekiцmefruоatцdâhilцpekцçokцоeyinцyenilen-
mesi,ц seyahatцöncesiцveцsonrasıцgelenцheyetlerinцgiderlerininцkarоı-
lanmasıцveцgeziцesnasındaцtakılanцniоan,цmadalyaцvesaireцhediyeninц
giderlerininцhazinedenцkarоılandıлınıцgörmekteyiz.цSeyahatцsebebiy-
leц altıц yüzц binц kuruоlukц altınц veц gümüоц meskûkâtınц birц tarafındaц
Selanikц veц diлerц tarafındaц Manastırц veц Kosovaц olmakц üzereц darp-
hanelerdeцbastırıldıлınıцMaliyeцNezaretiцemriyleцanlamaktayız.172
BOA, DH.MTV. 25/34 (6/C/1329-4 Haziran 1911) DH. MTV. 25/35,(

7/C/1329-5 Haziran 1911).
171 LütfiцSimavi,цSultanцMehmetцReоadцHan‟ınцveцHalefininцSarayındaцGördükle-
rim, Haz. Sevdaцнakar,цнehirцYayınları,цмstanbulцљ007,цs.цј86.

172 BOA., BEO., 3890/291682 (5/Ca/1329- 4цMayısцј9јјя.Seyahatцesna-
sındaцyabancıцunsurlaraцaitцbeоцkızцbeоцerkekцçocuлaцbirlikцveцberaberlikц
Seyahatцöncesindeцdikkatimiziцçekenцbirцbaоkaцmevzuцiseцül-
keninцiçindenцveцdıоındanцçokцsayıdaцheyetinцsultanıцziyareteцgelme-
leridir.цBuцziyaretlerцseyahatцöncesindeцolduлuцgibiцseyahatцesnasın-
daц sultanınц güzergâhıц dâhilindeц deц gerçekleоtirilmiоtir.ц Hattaц seya-
hatц esnasındaц gelecekц olanц heyetlerinц çeоitliц giderlerininц ödendiлiц
bilgisineц rastlamaktayız.ц Bunlardanц biriц Selanik‟eц gelenц heyetlerinц
masraflarınınцtesviyesiцileцilgiliцolandır.173 Seyahatцöncesindeцgelecekц
olanцheyetlerdenцbazıları;цAnadolu,цSuriye,цCebel-iцLübnanцveцBey-
rut havalisinden heyetlerdir.174
SeyahatцesnasındaцrutinцharcamalarınцyanıцsıraцSultanınцihsan-
larıцdaцdikkatцçekerцbirцmeblaлцtutmuоtur.цSeyahatinцhemenцbaоındaц
ilkцmolaцyeriцolanцÇanakkale‟deцsultanınцÇanakkaleцmekteplerineцveц
borçцyüzündenцmahpusцolanlarınцtahliyesineцverilmekцüzereцmüna-
sipцbirцmeblaлцihsanцbuyruldu.175
Seyahat ve Yankıları
Rumeliц seyahatininц bölgeц halkıц üzerindeц beklenendenц çokц
dahaцfazlaцtesirцbıraktıлınıцsöylemekцmümkündür.ццSavaоцarifesindeц
gerçekleоenцbuцgeziцbaоtaцgayr-iцMüslümцtebaaцolmakцüzereцbölgeц
halkınınц neredeyseц bütünц gündeminiц kaplamıоtır.ц Yapılanц hazırlık-
lar,цgüzergâhцüzerindeцinоaцedilenцtaklarцveцseyahatцesnasındaцsulta-
nıцziyaretцedenцheyetlerцdikkateцalındıлındaцkonuцdahaцiyiцanlaоıla-
caktır.цGüzergâhцiçerisindeцahalidenцhemenцherцkesimцkendiцmem-
nuniyetleriniц belirtmekц üzereц çeоitliц giriоimlerdeц bulunmuоlardır.ц
Bunlardanц enц dikkatц çekeniц inоaц edilenц taklardır.ц Neredeyseц herц
gayrimüslimцunsurцkendiцtaklarınıцyaptıklarıцgibiцbunaцsiyasiцmahi-
yettekiцçeоitliцcemiyetlerцdeцkatılmıоlardır.
öлütleyerekц erkeklereц sikkeц liralar,ц kızц çocuklarınaц daц birerц elmas iлneц
ihsandaцbulunmuоtur.цBkz.цLütfiцSimavi,цa.g.e., s. 193.
173 BOA., BEO., 3901/292553 (7/C/1329- 5 Haziran 1911).
174 BOA., DH.MTV., 25/22/ (19/ Ca/1329-ј8ц Mayısц ј9јјяц –
DH.MTV., 25/30,(30/Ca/1329-љ5цMayısцј9јјя.цMevcutцbelgelerdeцgelenц
heyetlerin ismen zikredildiлiniц görmekteyiz.ц Beyrutц veц Cebel-iц Lübnanц
ahalisiцnamınaцDersaadet‟eцgelenцSersak,цBehim,цSelim,цAbdullahцveцAh-
metц Efendilerleц kolaлasıц Saidц Bey‟inц huzuraц kabulleri.ц BOA,ц м..ц MBH.,
6/22 (26 Ca 1329-љ5цMayısцј9јјя.
175 LütfiцSimavi,цa.g.e., s. 186.
Balkan Tarihi 67
SeyahatinцilkцduraлındaцtahttanцindiriliоinцardındanцSelanik‟teц
Alâtiniц Köоkü'ndeц hapisц tutulanц II.ц Abdülhamid‟eц kendisiц gitmekц
yerineцBaоkâtibiцHalisцZiyaцBeyцveцмkinciцOrduцMüfettiоiцHadiцPa-
оa‟yıцmemurцedenцSultanцReоad,цbuцmemurlarцvasıtasıylaцbiraderineц
оuц mesajıц göndermiоtir:ц “Biraderimц elleriniц öperim.ц Selanik‟eц gelmemц
yalnızцmemleketinцselametiцaçısındanцseyahatimeцgösterilenцlüzumцüzerinedir.ц
Gücenmemelerini rica ederim.”176
Buцtürцseyahatlerцgüzergâhцiçerisindekiцpekцçokцyerinцbayın-
dırцhaleцgelmesindeцçokцönemliцbirцetkendir.цYakındanцyaцdaцuzak-
tanц neredeyseц bütünц Osmanlıц efradıц buц seyahattenц kendisineц birц
payцyaцdaцmenfaatцçıkarmıоtır.цSeyahatteцgörevцalanцbaоtaцdenizcilerц
olmakцüzereцdiлerцulaоımцunsurları,цgörevliler,цmemurlarцveцaskerlerц
birц оekildeц rütbeц veц pozisyonlarınaц göreц taltifц edilmiоlerdir. 177 Bal-
kanцbunalımıцveцülkeninцiçindeцbulunduлuцsiyasiцveцekonomikцdu-
rum,ц ülkeц genelindeц oldukçaц olumsuz bir hava esmesinde etkili
oldu.цFakirцhalkцbirцnebzedeцolsaцpsikolojikцolarakцhükümdarlarınıц
görebilecekцolmanınцmutluluлunuцyaоamıоlardır.цDersaadet‟teцyaоa-
yanц Osmanlıц sultanınınц böyleц hassasц birц dönemdekiц ziyaretiц pekц
alıоılmıоц birц durumц olmadıлından bölgeц halkınınц heyecanınıц anla-
makцzorцdeлildir.цSeyahatцesnasındaцyapılanцbütünцfaaliyetlerinцgün-
lükц olarakц halkaц duyurulduлunuц görmekteyiz.ц Belgeц detayındaц se-
yahatinцtafsilatınınцgünlükцolarakцtelgraflaцмstanbul‟aцbildirilip,цmat-
buatlaцhalkınцhaberdarцedilmesiцоeklindeцDâhiliyeцNezareti‟ninцemriц
bulunmaktadır.178
Seyahatinц planlamasıц aylarц öncedenц yapıldıлındanц güzergâhц
veцziyaretцedilecekцyerlerцaylarцöncedenцbelirlenmiоtir.цPlanцileцilgiliц
nazırlıklarınц kendiц aralarındakiц yazıоmalarıц belgelerleц sabitц olduлuц
gibiцgazetelerdeцdeцseyahatцplanlarıylaцilgiliцçokцsayıdaцhaberцyapıl-
mıоtır.цYapılanцplanlarцönceцtaslakцhalindeцolup,цdahaцsonraцçeоitliц
düzenlemelerleцsonцhaliniцaldıлınıцgörmekteyiz.179 Seyahatцesnasındaц
yapılacakц olanц merasimlerleц ilgiliц planlamalarц iseц Selanik,ц Manastırц
veц Kosovaц Valiliklerinceц merkezeц gönderilmiоtir.180 Karadaлц Kra-

177 BOA., BEO., 3910/293202 (6/B/1329-3 Temmuz 1911), BEO,
3913/293429 (11/B/1329-8 Temmuz 1911).
178 BOA., DH. MTV. 25/39 (9/C/1329-7 Haziran 1911).
179 BOA., DH.MTV, 25/4,(17/Ra/1329-16 Mart 1911).
180 BOA., DH.MTV, 25/10, (9/R/1329-9 Nisan 1911).
lı'nınцsultanıцdavetцettiлiniцveцbuцdaveteцpadiоahınцprogramцdâhilin-
deцolmadıлındanцicabetцedemeyeceлiniцbelgelerdenцanlamaktayız.181
SelanikцsonrasıцјјцHaziran‟daцÜsküp‟eцhareketцedilmiоцbura-
dakiц coоkuluц karоılamaц veц törenlerleц ј5ц Haziran‟daц Priоtine‟yeц ge-
çilmiоtir.цPriоtine‟deцbirцmedreseцtemeliцatanцSultanцReоadцј6цHazi-
ran‟daцKosova‟yaцhareketцetmiоtir.
Kosova‟daцatasıцMuradцHüdavendigarцHan‟ınцtürbesiniцziya-
retцetmiоtir.цSultanцMurat‟ınцоehitцedildiлiцKosovaцsahrasındaцCumaц
namazıц kılındı.цTahminenцyüzцbinцkiоininц olduлuцnamazdanцsonraц
SadrazamцHakkıцPaоaцkürsüyeцçıkarakцpadiоahınцziyaretцsebebiniцveц
gününцöneminiцbelirtenцbirцnutukцiradцetmiоtir.цAncakцnutkunцAr-
navutça‟yaц tercümesiц heyettenц Manastırlıц мsmailц Hakkıц Efendi‟denц
istenmiоцiseцdeцмsmailцHakkıцBeyцtekцkelimeцArnavutçaцbilmediлiniц
söyleyerekцhayalцkırıklıлınaцsebepцolmuоtur.цOysaцkendisininцheyet-
te bulunma sebebi tamamen bu sebeptendir.182 Akabindeц padiоahц
tarafındanцinоaцettirilecekцolanцmedreseninцtemeliцatılmıоtır.183 Sul-
tanцј7цHaziranцtarihindeцSelanik‟eцgeriцdönmüоtür.цSelanik‟inцmer-
kezцtutulduлuцseyahatцesnasındaцљ0цHaziran‟daцManastır‟aцgidilmiо-
tir.ц Manastırц ikametiц sırasındaц idadiц binasındaц ikametц edenц Sultanц
Reоad,цљ4цHaziran‟daцtekrarцSelanik‟eцdönerekцbenzerцbirцgüzergâhıц
takibenцмstanbul‟aцavdetцetmiоtir.цDönüоцyoluцüzerindeцGelibolu‟yaц
uлramadıklarıцbilgisiцmevcuttur.184
181 BOA., HR.SYS, 134/31 (28/03/1911).

183 SeyahateцоarkцvilayetleriniцtemsilenцkatılanцSaidцNursiцSultan‟ınцtemelц
atmaц töreniц esnasındaц aralarındaц geçenц diyaloлaц deлinerek;ц мttihadçılarц

zamanındaц Sultanц Reоad'ınц Rumeli'yeц seyahatiц münasebetiyleц Kosova'yaц
gittim.цOцvakitцKosova'daцbüyükцbirцмslâmîцdarülfünunцtesisineцteоebbüsц
edilmiоti.цBenцoradaцhemцмttihadçılara,цhemцSultanцReоad'aцdedimцki:цнarkц
böyleц birц darülfünunaц dahaц ziyadeц muhtaçц veц âlem-iц мslâmınц merkezi
hükmündedir.цOцvakitцbanaцva'dцettiler.цSonraцBalkanцharbiцçıktı,цoцmed-
reseцyeriцistilaцedildi.цBenцdeцdedimцki:цÖyleцiseцoцyirmiцbinцaltınцlirayıцнarkц
darülfünununaцveriniz.цKabulцettiler.цBenцdeцVan'aцgittim.цVeцbinцliraцileц
VanцgölüцkenarındaцArtemit'teцtemeliniцattıktanцsonraцharb-iцumumîцçıktı.ц
Tekrarц geriц kaldı.ц Bkz.ц Saidц Nursi,ц Emirdaлц Lahikası,ц Envarц Neоriyat,цц
мstanbulцј995,цs.ц47ј.ц
184 BOA., DH.MTV. 25/50 (22/C/1329-20 Haziran 1911).
Balkan Tarihi 69
Seyahatцbütünцsivilцbasındaцolduлuцkadarцaskeriцbasınцorgan-
larınınцdaцgündemindeцyerцbulmuоtur.цSeyahatinцbaоındanцberiцor-
ganizasyonunцiçindeцolanцDonanmaцCemiyetininцyayınцorganıцolanц
Donanmaц Mecmuası seyahateц geniоçeц yerц vermiоц ј6.ц Nüshasındaц
seyahateц aitц çokц sayıdaц resimц veц yazıц yayınlamıоtır.ц Buц yazılardanц
birindeц yapılanц tespitц Balkanц fütuhatıц ileц iliоkilendirmekц suretiyleц
seyahatinцöneminiцbirцkezцdahaцgözlerцönüneцserer:ц„Cerâid-i yevmiye-
denцbirininцdediлiцveçhileцtarihinцkaydettiлiцikiцKosovaцvakasınınцüçüncüsünüц
deцgördük.‟185
Sonuç
Geziцsonrasıцbaоtaцsiyasiцolmakцüzereцiktisadiцçerçevede bek-
lentilerinцcevaplandıлınıцsöylemekцmümkündür.цBundanцhariçцola-
rakцSultanцReоad‟ınцRumeliцseyahatininцtoplumцüzerindeцsonцdereceц
olumluц tesirlerininц olduлunuц görmekteyiz.ц Toplumunц hemenц herц
kesiminiцyakındanцilgilendirenцbirцseyahatцolmasınınцyanıцsıraц Der-
saadetц ileц birlikteц seyahatц güzergâhınınц tamamındakiц halkц bütünц
kesimiyleцbuцolayaцiоtirakцetmiоtir.цSeyahatцesnasındaцdöneminцipti-
daiц оartlarındanц yetersizц deц olsaц alınmıоц görüntüц veц çekilenц fotoл-
raflarц bölgeц insanınınц coоkusununц anlaоılmasıц içinцyeterli mahiyet-
tedir.186 Karmaоıkц günlerц yaоayanц veц olasıц birц savaоınц arifesindeц
bulunanц Balkanlarınц böyleц birц etkinliлeц ihtiyacıц olduлuц hissininц
uyandıлınıцBalkanlardaцyaоayanцunsurlarınцseyahatцsüresinceцcoоku-
larındanц anlamakц mümkündür.ц Seyahatinц sonrasındaц devletц adınaц
okutulmakц üzereц 5ц çocuлunц getirildiлiniц veц buц çocuklaraц aitц ј00ц
liralıkцbirцeлitimцmasrafınınцseyahatцbütçesindeцkarоılıлıцolmadıлın-
danц hazineceц ödenmesininц emredildiлiniц görüyoruz.187 Konu ile
ilgiliцPadiоahınцbaоцmabeyncisiцhatıralarındaцоuцsatırlara yer veriyor:
185 “Seyahat-iцHümayununцTafsilatı”,цDonanmaцMecmuası, Haziran 1327, S.

ј6,цs.цј463.цSeyahateцaitцsivilцbasınцhaberleriцileцalakalıцbkz.цMevlütцÇelebi,ц
a.g.e.
186 Gerekц Apollonц Fotoлrafçısıц tarafındanц alınıpц döneminц gazetelerineц
servisц edilenц fotoлraflar,ц gerekseц Manakiц Kardeоlerц tarafındanц çekilenц

seyahatц görüntülerinde halkınц yedidenц yetmiоe,ц din,ц mezhepц veц cinsiyetц
farkıцgözetmeksizinцSeyahateцiоtirakцettiлiniцsöylemekцmümkündür.ц
187 BOA., BEO.,ц 39љљ/љ94094,ю4/н/ј3љ93јц Temmuzц ј9јјя,ц BEO,ц
3943/295674, (10/L/1329-4цEylülцј9јјя
“KöprülüцistasyonundaцgüzelцbirцTürkçeцileцgayetцvatenpervera-
neц nutukц okuyupц cümlemiziц müteessirц edenц onц birц yaоındaц
DimçeцismindeцbirцBulgarцçocuлunuцHünkârцkucaklayarakцai-
lesininц rızaц veц onayıц alındıktanц sonraц мstanbul‟daц enц iyiц birц
mektepteцtahsilцveцterbiyeцgörmesiniцveцmasraflarınınцkendiцhe-
sabındanцödenmesiniцemirцveцfermanцbuyurdu.цDahaцsonraцkü-
çükцDimçeцileцberaberцmuhtelifцcinsцveцmezheptenцbirkaçцçocukц
Padiоahцhesabınaцtahsilцetmekцüzereцpayitahtaцçaлrıldı.”188
DönüоцgüzergâhındaцPriоtina‟danцSelanik‟eцhareketцesnasındaц
Üsküpц veц Gevgiliц мstasyonlarındaц molaц verildi.ц Herц ikiц istasyondaц
daцoldukçaцbüyükцbirцkalabalıkц toplanmıоtır.цGevgiliц мstasyonundaц
birцpapazınц„Bismillahirahmanirrahim‟цileцbaоlayanцduasıцpadiоahıцveц
mahiyetini oldukçaц duygulandırmaklaц beraberц bölgedekiц Hristiyanц
nüfusunцdaцOsmanlıцDevleti‟neцolanцbelkiцdeцsonцsadakatlerininцbirц
niоanıydı.
Gezinin tesiri Devlet-iц Âliyeц tarafındanц yakındanц takipц edil-
miоtir.цDâhiliyeцNezaretiцsiyasiцkalemindenцçıkanцbirцevrakцoldukçaц
dikkatц çekicidir.ц Padiоahınц Rumeliц seyahatiц nedeniyleц Rumeli‟deц
yaоayanцfarklıцunsurlarцüzerindeцhâsılцolanцhüsn-üцtesirinцdevamınaц
veц muhtelifц unsurlarцarasındakiц soлukluklarınц izalesineц bizzatц vila-
yetцmemurlarıцtarafındanцçalıоılmasına,цahaliцtarafındanцvuku‟цbula-
cakцоikâyetцiçinцdeцikiцmüfettiоцtayinineцdairцvesikalarцmevcuttur.189
PadiоahınцvarıоınınцgecesiцMüslümanцveцHristiyanцmektepцhocalarıц
veцtalebesiцkolцkolaцolarak,цbayraklarцveцmeоalelerleцmuntazamцalay-
larцteоkilцederekцPadiоah‟ınцikametgâhınınцönündeцulusalцbaлlılıkla-
rınınцveцfedakâraneцhislerininцtezahüratınıцgösterdiler.190
Öteц yandanц sonuçц odaklıц birц deлerlendirilmeц yapılmasıц ge-
rektiлindeцiseцkabulüцesasцdurumцsultanınцseyahatiцesnasındaцgittiлiц
bütünцtopraklarınцkısaцbirцsüreцsonraцeldenцçıktıлıцgerçeлidir.цSeya-
hatinцbaоladıлıцanцolanцјјцHaziranцј9ј5цtarihiцileцsonuçlandıлıцtarihц
olanц љ6ц Haziranц ј9јјц arasıц ilkц molaц verdiлiц Geliboluц hariçц esasц
güzergâholanbütünц bölgelerц politik,ц sosyalц veц iktisadiц hesaplarınц
yanlıоцyapılmasıцsonucuцkaybedilmiоtir.

189 BOA., DH.SYS.цј7/љцюљјцнabanцј3љ9- ј7цAлustosцј9јјя.
Balkan Tarihi 71
Kaynakça
BOA. BEO, 30/Ca/1329 – љ9цMayısцј9јјя.ц
BOA. BEO, 3900/292472 (5/C1329-3 Haziran 1911).
BOA. BEO, 3901/292520 (6/C/1329- 4 Haziran 1911).
BOA. BEO, 3913/293429 (11/B/1329-8 Temmuz 1911).
BOA. BEO, 3955/296601 (6 Za1329- 29 Ekim 1911).
BOA. BEO. 3943/295674, (10/L/1329-4цEylülцј9јјя.
BOA. BEO., 3866/289943 (9/Ra/1329- 10 Mart 1911).
BOA. BEO., 3886/291400 (25R1329- 29 Nisan 1911).
BOA. BEO., 3890/291682 (5/Ca/1329- 4цMayısцј9јјя.
BOA. BEO., 3895/292054,( 19/Ca/1329-ј8цMayısцј9јјя.
BOA. BEO., 3895/292284 (26 Ca 1329-љ5цMayısцј9јјя.
BOA. BEO., 3896/292174,(23/Ca/1329-љ3цMayısцј9јјя.ц
BOA. BEO., 3896/292197 (24/Ca/1329-љ3цMayısцј9јјя.
BOA. BEO., 3896/292198 (29/Ca/1329- љ9цMayısцј9јјя.
BOA. BEO., 3898/292295,(28/Ca/1329-љ8цMayısцј9јјя.
BOA. BEO., 3910/293202 (6/B/1329-3 Temmuz 1911).
BOA. BEO.,ц39љљ/љ94094,ю4/н/ј3љ93јцTemmuzцј9јјя.
BOA. BEO.,3901/292553 (7/C/1329- 5 Haziran 1911).
BOA. DH. EUM. KADL, 19/15 (3/C/1329- 1 Haziran 1911).
BOA. DH. EUM., 11/8 (23/N/1330- 5цEylülцј9јљя.
BOA. DH. MTV, 25/10, (9/R/1329-9 Nisan 1911).
BOA. DH. MTV, 25/4,(17/Ra/1329-16 Mart 1911).
BOA. DH. MTV. 25/34 (6/C/1329-4 Haziran 1911).
BOA. DH. MTV. 25/35,( 7/C/1329-5 Haziran 1911).
BOA. DH. MTV. 25/39 (9/C/1329-7 Haziran 1911).
BOA. DH. MTV. 25/41-25/42 (13/C1329-11 Haziran 1911).
BOA. DH. MTV., 25/22/ (19/ Ca/1329-ј8цMayısцј9јјя.

BOA. DH. MTV., 25/30,(30/Ca/1329-љ5цMayısцј9јјя.ц
BOA. DH. SYS.цј7/љцюљјцнabanцј3љ9- ј7цAлustosцј9јјя.
BOA. DH.MTV. 25/50 (22/C/1329-20 Haziran 1911).
BOA. HR. SYS, 134/31 (28 Mart 1911).
BOA.цм..цMBH., 6/22 (26 Ca 1329-љ5цMayısцј9јјя.
Cavid Bey, MeоrutiyetцRuznamesi,цHaz.цHasanцBabacan,цServetцAvоar,ц
TTKцYayınları,цAnkaraцљ0ј4.
Çelebi,ц Mevlüt,ц Sultanц Reоad‟ınц Rumeliц Seyahati, Akademi Kitabevi,
мzmirцј999.
Donanmaц Mecmuası,ц “Seyahat-iц Hümayununц Tafsilatı”,ц Haziranц
1327, S. 16.
DonanmaцMecmuası,ц29 Haziran 1914, S. 44.
Kutay, Cemal, TalatцPaоa‟nınцGurbetцHatıraları,цC.цљ,цмstanbulцј983.
LüftüцSimavi,цSultanцMehmedцReоadцHan‟ınцveцHalefininцSarayındaцGör-
düklerimц(OsmanlıцSarayıц1909-1919),цHaz.цSevdaцнakar,цнehirц
Yayınları,цмstanbulцљ007.
Müdafaa-yıцMilliye,цYılцј,цS.ц5.ц
Said Nursi, EmirdaлцLahikası,цEnvarцNeоriyat,ццмstanbulцј995.
Balkan Tarihi 73
Selanik‟teцBeоцÇınarцMilletцBahçesineцTeоrifцмçünцHükûmetцDaire-
sindenцMefârekat-ıцнahane
Zât-ıцнahaneninцSelanik‟teцAyasofyaцSelamlıлındanцAvdetleri
Balkan Tarihi 75
SeyahatцMünasebetiyleцBasılanцHatıraцParalar
Selanik
Manastır
Kosova
Balkan Tarihi 77
TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE ŞUMNU KAZASIN-

DAKİ KAYIP YERLEŞMELER
Lost Settlements In The District Of Shumen As In Tax Register Record
HasanцHüseyinцYILMAZ, Nusret KOCA
Özet
Osmanlıцklasikцdönemininцenцönemliцkaynaklarıцolanцtahrirц
defterleriцincelendiлindeцbuцdönemeцaitцönemliцcoлrafiцbilgi-
lereц ulaоmakц mümkündür.ц Bunlardanц birisiц deц XVI.ц yüzyılц
yoлunц nüfusц hareketliliлine baлlıц olarakц gerçekleоenц kayıpц
yerleоmelerц sorunudur.ц Kayıpц yerleоmeler,ц sahanınц tarihîц
coлrafyasıц bakımındanц oldukçaц önemlidir.ц Bunlarınц ortayaц
çıkarılmasıц sadeceц geçmiоinц coлrafyasınıц aydınlatmaklaц kal-
mayacak,ц aynıц zamandaц modernц coлrafiц sorunlarınц çözü-
müneц deц yardımcıц olacaktır.ц XVI.ц yüzyıldaц Niлboluц sanca-
лınaц baлlıц birц kazaц olanц нumnuц buц dönemdeц Balkanlar‟daц
yoлunц nüfusцhareketlerininцveц bunaц baлlıц olarakц kayıpцyer-
leоmelerinц açıkçaц görülebildiлiц örnekц birц yerц olmasıц açısın-
danцönemlidir.цNitekimцbuцçalıоma,цBalkanlar‟ınцtarihîцcoл-
rafyasındaцbenzerцtarihîцcoлrafyaцçalıоmalarıцiçinцdeцilkцadımц
olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Tahrir,цBalkan,цнumnu,цcoлrafya

Buц çalıоmaц Afyonц Kocatepeц Üniversitesiц Bilimselц Araоtırmaц Projeleriц
Koordinasyonц Birimiц tarafındanц desteklenenц veц Doç.ц Dr.ц Nusretц Kocaц
yürütücülüлündeц devamц edenц “XVI.ц Yy.ц Osmanlıц Tahrir Defterlerine
Göreц нumnuц Kazasınınц Beоeriц veц Ekonomikц Coлrafyası”ц baоlıklıц tezц
projesindenцüretilmiоtir.

(Arо.ц Gör.я;ц Uоakц Üniversitesi,ц Fen-Edebiyatц Fakültesi,ц Coлrafyaц Bö-
lümü,цUоak-Türkiye;цe-mail: hasan.yilmaz@usak.edu.tr

(Doç.Dr.я;цAfyonцKocatepeцÜniversitesi,цEлitimцFakültesi,цOrtaцÖлre-
timц Sosyalц Alanlarц Eлitimiц Bölümü,ц Afyon-Türkiye;ц e-mail: nko-
ca@aku.edu.tr
Abstract
It is possible to get geographical information when tax reg-
isters, the most important resources in classical Ottoman
period, are analysed. Lost settlements occurred depending
on heavy population movements of XVI century are also
oneц ofц those.ц Lostц settlementsц areц vitalц inц termsц ofц field‟sц
historical geography. The act of revealing them will not on-
ly enlighten geography of the past it will also help to solve
modern geographical problems. Shumen being a district of
Nikopol Sandjak in XVI century; is crucial as it is a sample
place where dense population movements of the period in
Balkans and lost settlements can be seen accordingly. Thus,
this paper is going to be the first step for similar historical
geographyцstudiesцinцBalkans‟цhistoricalцgeography.ц
Key Words: Tax registers, Balkan, Shumen, geography
GiriĢ
Yerleоme,ц ortamınц doлalц оartlarц tarafındanц insanц yaоamınaц
uygunц olanц yerlerindeц insanlarınц oturduлuц veц faydalandıлıц alanlar-
dır.цмnsanınцorganikцolarakцvarlıлınıцdevamцettirebilmesiцiçinцönce-
likliцolarakцkendisiцdıоındakiцоartlarınцonunцvarlıлınıцtehditцetmeme-
siцgerekmektedir.цBunlarцuygunцdeлilseцvarlıлınıцdevamцettirmesiцdeц
sözцkonusuцolamaz.цBuцdurumцmodernцdönemdeцbelkiцbirazцesne-
tilmiоцolsaцdaцbuцesneklikцsonцdereceцsınırlıцkalmıоtır.цNitekimцdün-
yadaцdoлalцоartlarınцinsanцyaоamınaцuygunцolmayanцyerlerdekiцinsanц
varlıлı,цbazıцbilimselцaraоtırmaцistasyonlarınınцötesineцgeçememiоtir.ц
Buцistasyonlardakiцinsanцvarlıлıцdaцsonцdereceцyapayцveцeлretiцdur-
maktadır.цModernцzamandaцdurumцböyleцikenцtarihîцdönemlerцiçinц
doлalцоartlarınцetkisininцçokцdahaцfazlaцolduлuцbilinenцbirцgerçektir.ц
Buraya kadar ifadeцedilmekцistenen,цinsanцileцdoлalцоartlarınцuzlaо-
Balkan Tarihi 79
masındakiц zorunluluktur.ц Nitekimц Gümüоçüц bunuц insanц ileц doлalц

ortamцarasındaц“etkileоiminцenцiyiцgöstergesi” olarakцifadeцetmiоtir.191
Doлalцоartlarlaцbirlikteцbirцdeцdoлalцolmayanцyapayцоartlarцsözц
konusudur.ц Bunlarц yerleоmelerinц kurulması,ц geliоmesiц veц ortadanц
kalkmasıц üzerindeц etkiliц olmaktadır.ц Yapayц оartlarц olarakц bahsede-
ceklerimizdenцilkiцgüvenlikцolupцbununцolmamasıцdiлerlerininцvarlı-
лınıц daц anlamsızц hâleц getirmektedir.ц Birц yerdeц güvenliлinц saлlana-
bilmesiц içinц ilkц önceц oradaц kuvvetliц birц siyasiц hâkimiyetinц olmasıц
gerekmektedir.ц Tarihц boyuncaц siyasiц hâkimiyetц mücadelelerindeц
yerleоmelerцbüyükцzararlarцgörmüоlerdir.цNitekimцçalıоmaцsahamız-
dakiц yerleоmelerinц deц sahadakiц siyasiц hâkimiyetц mücadelelerindeц
büyükц zararlarц gördüлüц anlaоılmaktadır.ц Ortaçaлц yerleоmelerindeц
güveliлinц kolaycaц saлlanabileceлiц alanlarц yerleоmeц yerleriц içinц özelц
tercihцedilenцyerlerцolmuоtur.цBununцiçindeцdoлalцengellerцenцkolayц
veцetkiliцunsurlarцolupцbununцmevcutцolmadıлıцyaцdaцyetersizцkaldıлıц
yerlerdeц iseц yapayц engellereц baоvurulmaц gereksinimiц doлmuоtur.ц
Güvenliktenц hemenц sonraц arananц unsurц iseц insanlarınц yaоamınıц
idameц ettirebilmesiц içinц gerekliц olanц ekonomikц kaynaklara,ц saлlıkц
koоullarına,ц verimliц havzalaraц veц ulaоımц yollarınaц yakınlıkц olarakц
ifade edilebilir.
ġumnu ve Çevresinde YerleĢmenin Genel Özellikleri
Balkanlar‟daцenцeskiцyerleоimlerцGeçцMezolitikцveцErkenцNe-
olitikц юMÖц 7000-MÖц 6000яц dönemineц aittir.ц Buц dönemdeц tarımaц
baлlıцolarakцyerleоikцyaоamцbelirtilerininцBatıцAnadolu‟dan Yunanis-
tan‟a,цoradanцBulgaristanцveцRomanya‟yaцyaniцBalkanцyarımadasınınц
güneyindenц kuzeyineц doлruц yayıldıлıц görülmektedir.192 Tarihîц dö-
nemdeц Traklar,ц MÖц љ000‟inц baоlarındanц MÖц 400‟lüц yıllaraц kadarц
Balkanц yarımadasındaц kabilelerц hâlindeц yaоamıоlardır.ц Bunlar mer-
191 OsmanцGümüоçü,цXVI.цYüzyılцLarendeц(Karaman)цKazasındaцYerleоmeцveц
Nüfus,цTürkцTarihцKurumuцBasımevi,цAnkaraцљ00ј,цs.цљљ.
192 A. Valentinv.d.,ц “Theц NeolithızationцofцTheц Northц Pontıcц Areaц andц
TheцBalkansцInцTheцContextцofцTheцBlackцSeaцFlood”,цYanko-Hombach
et al. (eds.), The Black Sea Flood Question, 2007, p. 489-514.
kezîц birц organizasyonц kuramasalarц daц yerleоmeц açısındanц sahayaц

kendiц mühürleriniц vurmuоlardır.ц Milattanц öncekiц yıllardaц çalıоmaц
sahamızınц güneybatısındaц yerц alanц Yukarıц Meriçц Vadisi‟ndeц Grekц
Kolonilerininцvarlıлıцdaцgözeцçarpmaktadır.цBölgedeцRomaцyayılma-
sıцMÖцIII.цyüzyıldaцbaоlamıо,цbuцdönemdeцTrakцsoyuцveцdiliцRoma-
lılarınцetkisiцaltındaцkaybolmuоtur.цRomaцyönetimindeцBalkanцdaл-
larıцveцTunaцNehriцarasındakiцbölgeц “Misya”, Balkanlarla Ege De-
niziц arasındaц kalanц bölgeц iseц “Trakya” olarakц adlandırılmıоtır.193
Romaцмmparatorluлu‟nunцMSцIV.цyüzyılцsonundaцikiyeцayrılmasıцileц
Misyaц veц Trakya,ц Doлuц Romaц мmparatorluлuц yaniц Bizansц sınırlarıц
içindeц kalmıоtır.ц Buц dönemц barbarц akınlarınınц olduлuц birц dönemц
olupц ј000цyılц boyuncaц bölgeninц fizikiц veц beоerîц yapısıц bundan sü-
rekliцolarakцetkilenmiоtir.194
Osmanlı Fethi ve Sonrasında Sahanın YerleĢme Özel-
likleri
ÇandarlıцAliцPaоaцkomutasındakiцOsmanlıцordusuцtarafındanц
1388-89ц kıоц harekâtıylaц Doлuц Balkanlar‟daц нumnuц baоtaц olmakц
üzereцTırnovi,цPravadiцkaleleriцveцönemliцBalkan geçitleriцмvanцнiо-
man‟ınц elindenц alınmıо,ц kuzeydekiц topraklarц anlaоmaц ileц мvanц нiо-
man‟aц bırakılmıоtır.ц нiоman‟ınц anlaоmayaц sadıkц kalmamasıц üzerineц
ÇandarlıцAliцPaоa,цgeniоцyetkilerleцнiоman‟ınц Balkanцdaлlarınınцku-
zeyindekiцülkesiniцveцNiлboluцKalesi‟niцkuоatarakцBalkanцdaлlarıцileц
Tunaц Nehriц arasındakiц tarihiц Misyaц topraklarınıц Osmanlıц ülkesineц
katmıоtır.195
Osmanlıцbölgeyeцvardıлındaцbölgeyiцseyrekцnüfuslanmıоцola-
rakц bulmuоtur.ц Bununц altındakiц temelц faktörlerц yüzц yıllarcaц sürenц
Bizans-Bulgarц mücadeleleri,ц sahayaц X.ц yüzyıldanц itibarenц yapılanц
193 Sıddıkц Çalık,ц Balkanlardaц Osmanlıц Düzeni,ц Vakıflarц Genelц Müdürlüлüц

Yayınlar,цAnakaraцљ005,цs.цј6.
194 R. J. Crampton, The Bulgarian Lands From Prehistory To The Arrival Of
The Bulgarians, Cambridge University Press, Second Edition, 2014, pp. 1-

5.
195 Johann Wilhelm Zinkeisen, OsmanlıцмmparatorluлuцTarihi-1,цÇev.цNilüferц
Epçeli,цEdt.цErhanцAfyoncu,цмstanbulцљ0јј,цs.цј9љ.
Balkan Tarihi 81
Uz,ц Peçenekц veц Kumanц akınları;ц XV.ц yüzyılц baоlarındaц görülenц

нeyhцBedreddinцмsyanı,цVarnaцSavaоıцveцKazıklıцVoyvoda‟nınцyap-
mıоц olduлuц faaliyetlerdir.196 Bahsedilenц nedenlerц arasındaц çalıоmaц
dönemimizdeцyerleоmelerцüzerinde olumsuzцsonuçlarıцbakımındanц
enц önemlisiц iseц Macarlarınц öncülüлündeц gerçekleоmiоц birц Haçlıц
harekâtıц olanц Varnaц Savaоı‟dır.ц Nitekimц haçlılarınц ilerlemesiц esna-
sındaц sadeceц Müslümanц nüfusц veц Müslümanц yerleоmeleriц yanındaц
Bulgarц yerleоmeleriц veц kiliselerininц deц zararц gördüлüц bilinmekte-
dir.197 Buцharekâtцesnasındaцgayrimüslimцnüfusunцönemliцbirцkısmıц
daц daлlıkц alanlaraц çekilmiо,ц buradakiц kırsalц yerleоmelerdeц varlıлınıц
devamцettirmiо,цAnadolu‟danцgelenцnüfusцiseцharapцedilipцboоalmıоц
olanц yerlereц iskânц edilerekц sahadaц Müslümanц nüfusц hızlaц artmayaц
baоlamıоtır.ц Ovalıkц alanlardakiц gayrimüslimц nüfusц azalırkenц daлlıkц
kırsalц yerleоmelerdekiц gayrimüslimц nüfusuц artmıо,ц artanц nüfusц iseц
оehirlereцgöçцetmiоtir.198
XV.ц yy.ц kayıtlarıц incelendiлindeц buradakiц Müslimц sekeneninц
bölgeyeц dıоarıdanц göçцettiлineц dairц izlerц bulmakц mümkündür.ц Os-
manlıц geldiлindeц boоц olanц bazıц yerleоimц yerlerine,ц Türkц iskânınınц
yapıldıлıц anlaоılmaktadır.ц Buц yerleоmelerц “hâlî” yaniц boоalmıоц eskiц
yerlerцüzerineцkurulabildiлiцgibiцvarцolanцbirцyerleоmeninцyakınında
daц kurulabilmektedir.ц Buц iskândaц yeniц isim,ц “nam-ıц diлer...”,ц
“…dahiц derler”,ц “...demekleц meоhurdur” olarakц kaydedilmiоtir.ц
Yaniц ikiц farklıц isim,ц aslındaц ikiц farklıц nüfusц tabakasını,ц yaniц ikinciц
tabakanınцoцyerleоmeninцenцsonцsakinleriцolduлunuцgöstermektedir.
Bunaц aitц birц diлerц iоaretц iseц “hariçtenц Yörüklerц ekerler” kaydıdır.ц
Bundanцçıkarılacakцsonuçцiseцikinciцtabakanınцgöçцederekцgelipцyer-
leоmesidir.цNitekimцbuцtürцyerlerdeцilkцismiцoцyerinцTürklerцgelme-
196 AliцAlparslan,ц“TürkцDünyasındaцHatцSanatı”, TürklerцAnsiklopedisi, C.

12, s. 270.
197 Johann Wilhelm Zinkeisen, a.g.e, s. 508-509.
198, Grigor Boykov, Balkan City or Ottoman City?: A Study on the Models of
Urban Development in Ottoman Upper Thrace, From the Fifteenth To the Sevente-
enth Century, Proceedings of the Third International Congress on the Islamic Civili-
sation in the Balkans 1-5 November 2006, Bucharest Romania (Istanbul
IRCICA, 2010), s.72.
denцöncekiцismi,цyeniцismiцiseцTürkцiskânındanцsonraki isim olarak

deлerlendirmekцmümkündür.199
Tarihîц dönemlerdeц insanц varlıлınınц devamında,ц sosyalц iliоki-
lerdeцveцdolayısıylaцyerleоmelerinцdoлmasındaцkanцbaлıц önemliцbirц
unsurцolarakцkarоımızaцçıkmaktadır.цÖnemliцbirцsosyalцbilimciцolanц
мbn-i Haldun bu durumu “asabiyet” olarakцtanımlamaktadır.200 Bu
baлц modernц zamanaц kadarц varlıлınıц korumuоц olupц çalıоmaц saha-
mızdakiцyeniцkurulanцyerleоmelerdeцbunuцaçıkçaцgörmekцmümkün-
dür.ц Nitekimц sahamızdaц XVI.ц yüzyıldaц yeniц kurulduлuц anlaоılanц
yerleоmelerinц nüfusuц oldukçaц azц olanц yerleоmelerц olduлuц görül-
mekte,цkurulanцbuцyerleоmelerdekiцnüfusunцdaцgeneldeцbirbirleriyleц
akrabaц olduklarıц anlaоılmaktadır.ц Dahaц açıkц birц ifadeyleц sahadakiц
yerleоmeler,ц konargöçerliktekiц aynıц obaц üyelerininц birlikteц yerleоikц
hayataц geçmesiц olarakц açıklanabilir.ц Haneц kayıtlarınınц baоındaц oц
obanınц statüц olarakц enц üstц düzeydekiц оahsiyetininц adınıц görmekц
mümkünцolupцondanцsonraцiseц buцоahsınцçocuklarınınцismiцgörül-
mektedir.ц Buц obalarц geneldeц birц yaц daц birkaçц aileyeц aitц üyelerdenц
oluоmaktadır.ц Eлerц birц aileyeц aitse,ц buц yerleоmeninц aynıц babanınц
birkaçц erkekц evladıц tarafındanц kurulduлu,ц birkaçц aileц tarafındanц
199 Mezra-i мzlatovaцnam-ıцdiлerцAkpınar,цbkz.цOakц45-29 (M.1479), s.19;

BulgarineцMezraasıцnam-ıцdiлerцKayalı…,цbkz.цOakц45-29 (M.1479), s.33,
Dalgaçц mezraasıц Hacıц Bayramц yeriц dimekleц meоhurdur,цbkz.ц Oakц 45-29
юM.ј479я,ц s.78;ц Kargunliçeц mezrasıц Yörüklerц ekerler,ц bkz. Oak 45-29
(M.1479), s. 13; Karye-iцDobrika,цYörüklerцekerler,цOakц45-29 (M.1479),
s.ц љ9;ц Kalugerц mezrasıц nam-ıц diлerц Mirasoлluц hane-iц yörükan,ц Hkц јљ-9
юј483я,цs.ц3јb;цмstrajamaaцGeredeli,цbuцikiцköyцbirцaradaцoturur.цKargunli-
çeцmezrası,цhariçtenцYörüklerцekerler, Hk 12-9 (1483) s.7-8;цKelaniçцmez-
rası,цYörükan,цHkцјљ-9цюј483я,цs.ц3љ;цVirdunцmezrasıцhane-iцyörükan,цј8ц
Hk 12-9 (1483), s. 8a; Karye-i Dobrika, Hk 12-9 (1483), s. 7a; Sindel
Mezraası,ц Hane-iц yörükan,цHkц јљ-9 (1483), s. 31a; Karye-i Tomine, Hk
12-9 (1483), s. 35a; Karye-i Visok, hane-iцyörükan,цј0цHkцјљ-9 (1483), s.
79.
200 ÜmitцHassan,цмbnцHaldunц(MetoduцveцSiyasetцTeorisi), DoлuцBatıцYayınla-
rı,цAnkaraцљ0ј0,цs.цј7љ-199.
Balkan Tarihi 83
kurulmuоsaц kardeоlerц veц onlarınц çocuklarıц tarafındanц kurulmuоц

olduлuцanlaоılmaktadır.201
Tablo1. XV. YY. ġumnu Nahiyesine Bağlı Olan YerleĢmeler

ve Haneleri
Hk 12-9 (1483)
Müs-
Müslim Müslim Gayrimüs-
MüslimцKonar- lim Gayrimüs-
Köy Yerleоikц lim
göçerцHane202 Mez- lim Hane
Adedi Hane Köy Adedi
raa
11 309 348 22 23 1087
XV.цyy.daцçalıоmaцsahamızdakiцyerleоmelerцveцonlaraцaitцolanц
Anadolu‟danцilkцgöçцedenцMüslüman Türklerinцönemliцorandaцko-
nargöçerlikleriniц devamц ettirdiлiц anlaоılmaktadır.ц Yerleоikц olanlarц
iseц yineц Anadoluц kökenliц ailelerц olupц konargöçerliktenц yerleоikliлeц
henüzц yeniц geçmiоlerdir.ц Bölgedeц Anadolu‟danц gelenц Müslümanц
nüfusununц yarısındanц fazlasınınц konargöçerц olarakц yaоadıлıц görül-
mektedirцюBkz.цTabloцјя.цGayrimüslimцnüfusцiseцzatenцyerleоikцola-
rakцözellikleцbüyükцköylerdeцyaоamaktadır.
201 XVI.ц yüzyıldaц yeniц kurulanц yerleоmelerdenц birisiц olanц Yunusц Abdalц
köyündeц toplamц 3ц haneц kaydı,ц 4ц taneц deц mücerretц юbekarяц kaydıц bulun-
maktadır.цMücerretlerdenцikiцtanesiцYunusцAbdal‟ınцdiлerцikisiцdeцikiцfarklıц
оahsınцoлluцolduлuцanlaоılmaktadır.цGünümüzdeцbüyükцbirцköyцolanцYu-
nusцAbdalцköyününцbahsedilenцbuцüçцоahsınцneslindenцgeldiлiniцsöylemekц
mümkündür.цBkz.цTT439/ј535-40, s. 264.
202 DefterlerdeцkonargöçerцMüslümanцnüfusunц“yörük”цolarakцkaydedil-
diлiц görülmektedir.ц Yörüklükц birц yaоamц tarzıц olupц “yürümek” fiilinden

gelmekleцbirlikte,цbunlarцOлuzцboylarınaцtabiцolanцkonargöçerцTürklerdir.
YörüklerцRumeli‟ninцfethindeцönemliцrolцoynamıоlar,цilkцbaоlardaцkonar-
göçerцolmalarınaцraлmenцsonrakiцzamanlardaцyerleоikцhayataцgeçmiоlerdir.ц
Bkz.ц Tayyipц Gökbilgin,ц Rumelideц Yürüklerц Tatarlarц veц Evlad-ıц Fatihan,ц
мstanbulцÜniversitesiцEdebiyatцFakültesiцYayınları,цOsmanцYalçınцMatba-
ası,цмstanbulцј957,цs.цљ-9.
Tablo 2. XVI. ve XVII. YY. ġumnu Kazasına Bağlı Olan Yer-

leĢmeler ve Haneleri
TT439(1535-40) TT382(1550)
Müs- Müs- Gayri- Gayri- Müs- Müs- Gayri- Gayri-
lim lim müslim müslimц lim lim müslim müslim
Köy Hane Köy Hane Köy Hane Köy Hane
232 3289 28 2390 351 6945 21 3569
TT42(1572) TT771(1645)
Müs- Müs- Gayri- Gayri- Müs- Müs- Gayri- Gayri-
lim lim müslim müslimц lim lim müslim müslim
Köy Hane Köy Hane Köy Hane Köy Hane
307 7962 13 4446 230 9636 14 5139
XVI.ц yy.ц içindeц yerleоikц haneц veц yerleоmeц sayısındaц önemliц

deлiоmelerцolduлuцgörülmektedir.цBuцdaцXVI.цyy.цbaоlarındaцsahadaц
önemliцorandaцnüfusцhareketliliлiцveцdıоarıdanцgöçцalındıлınınцaçıkц
birц göstergesidirц юBkz.ц Tabloц љя.ц Buц hareketlilikц ј483-ј535ц yıllarıц
arasındakiцdönemdeцgerçekleоmiоtir.цBuцyıllarцarasındaцsahayaцdıоa-
rıdanцönemliцorandaцMüslümanцnüfusцgöçцetmiоtirцveцbuцhareketli-
liлinц dahaц sonradaц devamц ettiлiц anlaоılmaktadır.ц Bahsedilenц nüfusц
hareketliliлiц sahadaц birçokц Müslimц yerleоmesininц kurulmasınaц veц
bazılarınınцdaцortadanцkalkmasınaцyolцaçmıоtır.
Tahrir Defterlerine Göre Kaybolan YerleĢmeler
Çalıоmaц sahamızdaц enц önemliц nüfusц hareketliliлininц ј483-
ј535ц yıllarıц arasındaц olduлuц anlaоılmaktadır.ц Bahsedilenц dönemdeц
yerleоmeц veц toplamц nüfustaц astronomikц birц yükselmeц olduлuц gö-
rülmektedir.цBunuцnormalцnüfusцartıоıylaцaçıklamanınцimkânıцyok-
tur.цBuцartıоınцmüsebbibiцolarakцAnadolu‟danцgelerekцburalaraцyer-
leоenц veц kısmenц konargöçerц olanц Yörükц nüfusunuц göstermekц
mümkündür.203 Sahayaц dıоarıdanц gelenц nüfusun,ц sahada bulunan
203 Tayyipц Gökbilgin,ц “Rumelininц мskanındaц veц Türkleоmesindeц Yürük-

ler”,цBelgelerleцTürkцtarihiцDergisi,цю70я,цKasımцљ00љ,цs.ц54.
Balkan Tarihi 85
MüslimцveцGayrimüslimцnüfusaцaitцyerleоmeleriцetkilemesiцsözцko-
nusudur.
Tablo 3. XVI. YY. BaĢlarında Kaybolan YerleĢmeler

NBKM NBKM
Sıraц Müs- Gayri-
OAK 45-29 OAK 12-9 YerleĢme Ġsimleri
No lim müslim
(M.1479) (M.1483)
1 33a AbroviçeцKaryesi + +
2 30a AladaлluцKaryesi +
BüyükцDalgaçцюDalgaç-ıц
3 30a +
BüzürkяцKaryesi
4 31a ÇarıkцAliцKaryesi + +
5 30b ÇarkцSebiliцKaryesi +
6 31a Devlethan Karyesi +
7 26 Gergirova Karyesi +
8 77 GökцHamzaцMezraası +
9 35a KabroviçeцKaryesi +
10 28a Kalak Karyesi +
11 32a Karaca Nasuh Karyesi +
12 32a KaracaцOлullarıцKaryesi +
13 33b KonuоevoцKaryesi + +
14 32b Kromasti Karyesi + +
15 21 Kumnan Karyesi + +
16 31a Metova Karyesi - +
17 35b Otine + -
18 78 ParmaksızцHasanцKaryesi + -
19 34a SülemiцKaryesi + -
20 79 Visok Karyesi + +
SahadaцkaybolanцyerleоmelereцaitцenцeskiцkayıtlarıцXV.цyüzyılaц
aitцolanцdefterlerdeцgörebilmekteyiz.цTabloцјцveцTabloц3цkarоılaоtı-
rıldıлındaцј483цyılındaцvarцolanцљ3цyerleоmedenцј8‟i,цyaniцyerleоme-
lerinц ы8љ‟siц ј535ц yılınaц ulaоamamıоtır.ц Tabloц 3‟teц görüldüлüц gibiц
ortadanцkalkanцyerleоmelerdenц9цtanesiцMüslim,ц5цtanesiцgayrimüs-
lim,ц6цtanesiцiseцMüslimцveцgayrimüslimцnüfusunцbirlikteцyaоadıklarıц
yerleоmelerdir.ц Buц yerleоmelerinц ј479-1535 tarihleriц arasındaц birц
оekildeц ortadanц kalktıklarıц anlaоılmaktadır.ц Bunlarınц nasılц ortadanц
kalktıklarınaцdairцkesinцverilerцelimizdeцolmamasınaцraлmenцdefter-
lerdekiц kayıtlaraц bakarakц bazıц çıkarımlarц yapabilmekteyiz.ц Bununц
baоındaц gelenц iseц XVI.ц yy.ц ilkц yarısındaц sahaya gelen Anadolu ka-
rakterliцbüyükцnüfusцkitlesininцmevcutцnüfusuцveцyerleоmeleriцhare-
ketцettirdiлiцveцbuцesnadaцbazıцyerleоmelerinцortadanцkalkmıоцolabi-
leceлiц düоüncesidir.ц Tabloц 3‟teц görüldüлüц üzereц ortadanц kalkanц
yerleоmelerinцönemliцbirцkısmınınцMüslimцyerleоmesiцolması,цbura-
dakiцMüslimцyerleоmelerininцgelenцnüfusunцiskânınaцuлrayarakцisimц
deлiоtirmiоцolabileceлiцyaцdaцyeniцkurulanlarlaцbirleоmiоцolacaлıцdü-
оüncesiniц kuvvetlendirmektedir.ц Ortadanц kalkanц gayrimüslimц yer-
leоmelerindekiц nüfusц iseц diлerц gayrimüslimц yerleоmelerineц göçц et-
miоцolmalıdır.цNitekimцbuцdönemdeцdevletinцteоvikiyleцsahadaцku-
rulanцderbentçiцyerleоmeleriцbunlarınцgöçцettiлiцyerleоmelerцolmalı-
dır.ц Tablodaц görülenц yerleоmelerdenц 6ц tanesindeц iseц Müslimц veц
gayrimüslimlerinц birlikteц yaоadıлı görülmektedir.ц Bunlarınц ortadanц
kalkmasıц ileц deц Müslimц nüfusunц Müslümanц yerleоmelerine,ц gayri-
müslimц nüfusunцiseц gayrimüslimцyerleоmelerineцgöçцetmiоцolabile-
ceлiцdüоünülmektedir.
XVI.цyüzyılınцözellikleцilkцyarısındakiцgayrimüslimцyerleоmele-
rineц bakıldıлındaц bunlarınц sayısındaц azalmalarц olduлuц görülmekte-
dir (Bkz. Tablo 2-3я.цDefterlerdeцbuцdurumaцdikkatцedildiлindeцbuц
yerleоmelerdekiцgayrimüslimцnüfusunцdahaцbüyükцgayrimüslimцyer-
leоmelerineц göçц ettiлiц anlaоılmaktadır.ц Bunlardanц özellikleц hedefц
yerleоmeцiseцderbentцyerleоmesiцstatüsüцkazananцyerleоmelerцolduлuц
görülmektedir.цGayrimüslimцnüfusunцburadaцtoplanmasındaцdevle-
tinцbuцkonudaцderbentцyerleоmelerindekiцderbentçiцnüfusaцtanımıоц
olduлuц ayrıcalıklarц etkiliц olmuоtur.ц Nitekimц XVI.ц yy.ц baоlarındanц
itibaren derbentцyerleоmelerindekiцnüfusaцbazıцimtiyazlarцsaлlanmıоц
veц buц daц buralarınц gayrimüslimц nüfusц içinц çekimц merkeziц hâlineц
gelmesineц yolц açmıоtır.ц Derbentц yerleоmeleri,ц yolц güvenliлiniц saл-
lamanınц yanındaц vakıfц köyleriyleц birlikteц altyapıц hizmetleriц deц ver-
miоlerdir.204
204 Nikolay Antov, Imperial Expansion, Colonization, and Conversion to Islam

inцtheцIslamıcцWorld‟sц„WildцWest‟:цTheцFormationцOfцTheцMuslimцCommunityцinц
Ottoman Deliorman (N.E. Balkans),ц ј5thц ј6thц CC,ц Aц Dıssertatıonц Sub-
mıttedцtoцTheцfacultyцofцtheцDıvısıonцofцTheцSocıalцScıencesцIncandıdacyц
forцtheцdegreeцofцDoctorцofцPhılosophy, Department Of History, Chica-
Balkan Tarihi 87
Tablo 4. XVI. YY. Ġlk Yarısında Kaybolan YerleĢmeler
TT439/1535-1540
Sıraц Sayfa
No No Gayrimüs-
YerleĢme Ġsimleri Müslim
lim
1 206 KoyunцмsalarцKaryesi + -
2 245 KüçükцмlasaцPınarıцKaryesi + -
3 211 Divane Mustafa Karyesi + -
DolineцPınarıцderцnezdiцEsenkovaц
4 251 + -
Karyesi
EmirceoлluцKaryesiцnam-ıцdiлerцSu-
5 213 + -
yakdı
Hoоkademцnam-ıцdiлerцRakovniçeц
6 271 + -
юAkdere‟deцbulunmuоtur.я
7 295 Merenlice Karyesi + -
8 166 Mirkebol Karyesi + -
SıлırcılarцPınarıцnam-ıцdiлerцBenkakц
9 274 + -
(Ta‟undaцharabцolmuоtur.я
10 213 TunrılцObasıцKaryesi + -
Bolanaц Mezraasıц юSabıkaц karyeц idiц
11 246 perakendeцolmuоtur.я - +
Kalaycıц Durakц юSabıkaц karyeц idiц pera-
12 246 + -
kendeцolmuоtur.
Esenovaц юSabıkaц karyeц idiц perakendeц
13 247 + -
olmuоturя
YörükцSinanцMezraasıцюSabıkaцkaryeцidiц
14 247 + -
perakendeцolmuоtur.я
Kemalц Mezraasıц юSabıkaц karyeц idiц
15 248 + -
perakendeцolmuоturя
16 283 Kara Dirlik Karyesi + -
go,цмlliois,цAugustцљ0јј,цpp.цљ36-244. Huyvan Derbendi, Bkz. TT439, s.

9ј;ц Virbiceц Derbendi,ц Bkz.ц TT439,ц s.ц ј9љ;ц Çireоofçaц Derbendi,ц Bkz.ц
TT439,цs.цј98;цGiriоцDebendi,цBkz.цTT439,цs.цј54;цKoteоovaцDerbendi,ц
Bkz. TT439, s.цј65;цEskiцмstanbullukцDerbendi,цBkz.цTT439,цs.цј69;цмs-
medovaц Derbendi,ц Bkz.ц TT439,ц s.ц ј7ј;ц Çalıkkavakц Derbendi,ц Bkz.ц
TT439,цs.цј74.ц“BalkanlardakiцTürkцyüzyılınıцanlamakцiçinцoradakiцhayrat-
laraц bakılmasıц gerekmektedir.ц Buц tıpkıц Farabi‟ninц mutluц оehirц için hayal
ettiklerininц tezahürüdür.”ц Bkz.ц Bahaeddinц Yediyıldız,ц “Türkц Hayratц Sis-
temiц veц Balkanц нehirleri”,ц Balkanlar‟daц мslamц Medeniyetiц Milletlerarasıц Sem-
pozyumuцTebliлleri, Sofya, 21-23 Nisan 2000, s. 104.
TT439/1535-ј540цyılınaцaitцolanцdefterdeцortadanцkalkanцј6ц
yerleоmeцolduлuцgörülmekte,цbundanцdaцј535цyılındaцvarцolanцyer-
leоmelerdenц ы7‟sininц ј550ц yılınaц ulaоamadıлıц anlaоılmaktadır.205
OrtadanцkalkanцyerleоmelerdenцSıлırcılarцPınarı‟nınцTa‟unцyaniцvebaц
salgınıцnedeniyleцdaлıldıлıцbelirtilmiоtir.цMühimmeцkayıtlarındanцdaц
vebaцsalgınınınцbuцdönemde nüfusцveцyerleоmelerцiçinцçokцciddiцbirц
tehlikeцolduлuцanlaоılmaktadır.206 Buцyerleоmelerdenц6цtanesininцiseц
geçmiоteц köyц ikenц daлılanц veц mezraц statüsüneц düоenц yerleоmelerц
olduлuц görülmektedir.ц Bunlarınц nedenц daлıldıлınaц dairц birц bilgiyeц
rastlanmamakla birlikteц daлılmalarındaц baоkaц yerleоmelereц yapılanц
göçlerleцbirlikteцvebaцsalgınınınцetkiliцolmuоцolmasıцdaцihtimalцdâhi-
lindedir (Bkz. Tablo 4).
205 TT439/1540, s. 166, 206, 211, 213, 245, 246, 247,248, 251, 274, 283,
295.
206 јљцNumaralıцMühimme,ц978-979 (1570-ј57љя,цsayfa:ц504цhüküm:ц9ј6ц
görüntü.
Balkan Tarihi 89
Tablo 5. XVI. YY. Ortalarında Kaybolan YerleĢmeler

TT 382(M.1550)
Sıraц Sayfa
No No Müs- Gayri-
YerleĢme Ġsimleri
lim müslim
1 552 Ala Gege + -
Aladınц юBazarkanц Hızırц namц karyedeц bulun-
2 326 + -
muоtur.я
3 365 Balarçınlar + -
4 349 Burhan Dede + -
DivanцSekiцюÇukurcaцnamцkaryedeцbulunmuо-
5 367 + -
tur.)
6 523 Derziler (der-Senebirlik) + -
7 525 Habibler юHasanca‟daцbulunmuоtur.я + -
8 477 KöseцAhadlarцюEsenkova‟daцbulunmuоtur.я + -
9 559 Mezidce + -
10 241 MüsellemцюTekyeler‟deцbulunmuоtur.я + -
11 469 SemerciцюTomine‟deцbulunmuоtur.я + -
12 604 SolaklarцюYaлcılar‟daцbulunmuоtur.я + -
13 213 Sıлırcılar + -
14 490 YeniceцюOraоniçцnamцkaryedeцbulunmuоtur.я + -
XVI.цyyцortasındaцhazırlanmıоцolanцTT38љцnumaralıцdefterle-
reцgöreцtoplamцј4цadetцyerleоmeцortadanцkalkmıоtırцюBkz.цTabloц5я.ц
BuцyerleоmelerinцhepsininцortakцözelliлiцiseцMüslümanцolmalarıdır.ц
Bahsedilenц yerleоmelerdenц 9ц tanesininц ortadanц kalkmasınınц temelц
nedeniцnüfusununцbaоkaцbirцyerleоmeyeцgöçцetmesidir.цDiлerlerininц
ortadanц kalkmaц nedeniц tamц olarakц bilinmeseц deц dahaц önceц ifadeц
edildiлiц gibiц baоtaц sosyalцbaлlarц olmakц üzereц hastalıklarц veц ekono-
mikцnedenlerleцbaоkaцyerlereцgöçцettiлiniцanlamakцzorцdeлildir.
Tablo 6. XVII. YY. BaĢlarında Kaybolan YerleĢmeler

TT 42(M.1572)
Sıraц Sayfa
Müs- Gayri-
No No. YerleĢme Ġsimleri
lim müslim
1 207 Alakil + -
2 276 AnadoluluцHüseyin + -
3 191 Ducine, - +
EskiцHezergradцюSabıkaцkaryeцolupцonцbeоц
4 134 senedenцberüцperakendeцolmaлınцmezraaц - +
kayd olundu.)
Hoоkademцnam-ıцdiлerцRakovniçeцюAkde-
5 242 + -
re‟deцbulunmuоtur.я
6 230 мskenderцюKöseцMusa‟daцbulunmuоtur.я + -
7 214 мdris + -
8 207 KaracaцмbrahimцGüzlesi +
9 206 KaracaцмbrahimцKıоlası +
10 227 Karaca Musa +
157,
11 KasımцBeyцюKuyucu‟daцbulunmuоtur.я + -
123
12 228 Kuruca + -
KüçükцKozlucaцM.цюSabıkaцkaryeцolupцreaya-
13 246 - -
sıцperakendeцolmaлınцmezraaцkaydцolundu.я
14 244 KüçükцAçanцPınarı + -
15 220 Küçükцмncik + -
16 225 Kuskunoлlu + -
17 201 Musaцмlyas + -
18 251 NarцPaоa + -
19 132 Nebiler + -
20 223 Petridinç + -
21 226 Seydi Ali (der-Senebirlik) + -
22 250 Yakub Fakih + -
Tabloц 6ц ileц Tabloц љц birlikteц deлerlendirildiлinde toplam 22

yerleоmeninц ortadanц kalktıлıц görülmekteц olupц buц daц TT4љ/ј57љц
Balkan Tarihi 91
tarihliцdefterdekiцyerleоmelerinцyaklaоıkцolarakцы7‟sininцј645цyılınaц
ulaоmadıлıц görülmektedir.ц Buц yerleоmelerdenц љц tanesininц Gayri-
müslimцyerleоmesi,цdiлerlerininцiseцMüslimцyerleоmesiцolduлuцanla-
оılmaktadır.цOrtadanцkalkanцGayrimüslimцyerleоmesininц birцtanesi,ц
günümüzцRazgradцоehrininцљцkmцgüneyindeцyerцalanцeskiцbirцRomaц
yerleоmesiц “Arbitos”unц kalıntılarıц üzerindeц kurulanц veц birц Bulgarц
yerleоmesiцolanцEskiцHezergradцyerleоmesiцolduлuцgörülmekte,цbuц
yerleоmeninц iseц ј557ц tarihindeц daлıldıлıц anlaоılmaktadır.ц Geriyeц
kalanц yerleоmelerdenц 4ц tanesininц nüfusununц tamamınınц baоkaц birц
Müslimцyerleоmesineцgöçцettiлiцanlaоılmaktadır.цBunlardanцbirцtane-
sininцiseцperakendeцolduлuцyaniцdaлıldıлından bahsedilmektedir. 16
tanesininцiseцortadanцnedenцkalktıлınaцdairцbirцbilgiyeцulaоılamamıоц
olupцbunlarınцnüfusuцkuvvetleцmuhtemelцbaоkaцbirцMüslimцyerleо-
mesineцgöçцetmiоцolmalıdır.цTabloц6‟dakiцyerleоmelerdenцAnadoluluц
Hüseyinц Karyesi‟ninц lokalizasyonuц yapılabilmiоц veц günümüzeц ula-
оanцmezarlıлıцsayesindeцtarafımızdanцyeriцtespitцedilebilmiоtir.
Tablo 7. XVII. YY. Ġkinci Yarısından Günümüze Kadar Kay-

bolan YerleĢmeler
TT 771(M.1645)
Sıraц Sayfa
No No Müs- Gayri-
YerleĢme Ġsimleri
lim müslim
1 212 Arabacıoлlu + -
2 232 AvcıцHasan + -
3 365 Azizler + -
4 297 Burhanoлulları + -
5 233 мnehan + -
6 273 мnceler + -
7 300 Hızırca + -
8 191 мsmilofça + -
9 189 Kara Ahmed + -
10 213 KaraцMustafaцPınarı + -
11 220 Karamanlı + -
12 302 Kırklar + -
13 109 Mürsel + -
14 Ev..35 Mamine? - +
15 229 Nasuhlu + -
16 220 SarıцHabib + -
17 213 Sıлırcılar + -
18 214 нih? + -
19 127 Umur Fakih der-Podavya + -
20 209 YörükцKasım + -
21 308 Yusuf Baba Zaviyesi + -
22 189 Kara Demir (Vinitsa) + -
23 224 YüklülerцюYüllerяцюStaroцSelkaя + -
Tabloц7цileцTabloцљц birlikteц deлerlendirildiлindeцј645ц tarihliц

defterdeц varц olanц yerleоmelerdenц љ3ц tanesininц yaniц yaklaоıkц
ыј0‟ununцgünümüzeцulaоamadıлıцanlaоılmaktadır.цBuцyerleоmeler-
denцKaraцDemirцveцYüllerцisimliцikiцyerleоmeninцј960цyılındaцinоaц
edilenц Tiçaц Barajı‟nınц sularıц altındaц kaldıлıц tespitц edilmiоtir.ц Diлerц
љ0ц yerleоmeninц dahaц öncekiц dönemlerdeц kaybolduлuц anlaоılmaktaц
olupцbunlardanцмnceler,цKaraцAhmedцveцKırklarцyerleоmesininцtara-
fımızdanцlokalizasyonuцyapılabilmiоtir.
Balkan Tarihi 93
Harita 1: ġumnu Kazasında Lokalizasyonu Yapılan Bazı Ka-

yıp YerleĢmeler
Sonuç
Çalıоmaц sahamızdaц XVц yüzyıldanц itibarenц iskânlaоmaц süre-
cindeц bazıц yerleоmelerц kurulurkenц bazılarınınц iseц ortadanц kalktıлıц
görülmektedir.цBunlaraцdikkatцedildiлindeцXVI.цyy.цbaоındaцљ0,цilkц
yarısındaцј3,цortalarındaцј4,цXVII.цyy.цbaоlarındaцљ3,цXVII.цyüzyıl-
danц günümüzeц kadarц iseц љ3ц yerleоmenin,ц toplamdaц iseц 93ц yerleо-
meninцortadanцkalktıлıцanlaоılmaktadır.цOrtadanцkalkanцyerleоmele-
reц bakıldıлındaц ilkц defterц olanц ј483ц yılıц defteriц hariçц diлerlerininц
büyükц çoлunluлununц Müslümanц yerleоmeleriц olduлuц dikkatiц çek-
mektedir.ц XVI.ц yüzyılaц aitц ilkц tahrirlerdeц görüldüлüц gibiц ortadanц
kalkanцgayrimüslimцyerleоmelerininцvadiцiçlerindeцyerцalanцderbentçiц
yerleоmelerineц göçц etmiоц olduлu, derbentц yerleоmelerininц buц dö-
nemdekiц nüfusundaц görülenц aоırıц artıоtanц anlaоılmaktadır.ц Buц ko-
nudaцdefterlerdeцgörülenцortakцözellikцiseцortadanцkalkanцyerleоme-
lerinцçokцbüyükцorandaцbölgeyeцhenüzцyerleоmeyeцçalıоanцMüslim-
lerцtarafındanцkurulanцyerleоmelerцolmasıdır.цNitekimцsahayaцgelenц
nüfusц Anadoluц kökenliц konargöçerц nüfusц olupц bunlarц dahaц çokц

birbirineц kanц baлıц ileц baлlıц olanц obalarц hâlindeц yaоamaktadırц veц
henüzцyerleоikцkültüreцtamцolarakцalıоıkцdeлillerdir.цDolayısıylaцdev-
let,ц iskânlaоmaц sürecindeц herц neц kadarц tımarц sistemininц bozulma-
masınaц yönelikц önlemlerц alsaц daц yeniц yerleоikliлeц geçenц nüfusц buц
önlemleriцdeцaоarakцözellikleцkendilerineцakrabaцyaцdaцaynıцboydanц
olanцobalarınцbulunduлuцyerleоmelereцgöçцetmeцeлilimiцgöstermiо-
lerdir.ц Buц göçц birц yerleоmeninц tamamınıц kapsayacakц оekildeц oldu-
лundaц göçц edenц yerleоmeц ortadanц kalkmıоtır.ц Kısmenц olduлuц za-
manц ise,ц göçц verenц yerleоmeyeц aitц gerideц kalanц nüfusц yerleоmeninц
devamlılıлınıц saлlamıо,ц yerleоmeц ortadanц kalkmamıоtır.ц Hemц Müs-
limцveцhemцdeцgayrimüslimцyerleоmeleriцkarоısındaцtehditцoluоturanц
birцdiлerцönemliцdurumцiseцsahadaцgörülenцvebaцsalgınıdır.цDefter-
lerdekiцkayıtlardanцdaцanlaоıldıлıцgibiцbuцsalgınцsonucundaцbazıцyer-
leоmelerinц hiçbirц nüfusuц kalmayacakц оekildeц tamamenц ortadanц
kalkmıоtır.ц Nitekimц defterlerdeц bununц örneлiniц “Sıлırcılarц Pınarı”ц
isimliц yerleоmeninц vebaц salgınındanц dolayıц ortadanц kalkmıоц olma-
sındanц anlayabilmekteyiz.ц Günümüzdenц geriyeц doлruц gittikçeц kay-
bolanцyerleоmeцyerlerininцlokalize,цyaniцtespitцedilmeцоansıцazalmak-
taц günümüzeц yaklaоtıkçaц iseц artmaktadır.ц Bununц nedeniniц iseц buц
dönemdeцhenüzцyeniцyerleоikliлeцalıоmayaцçalıоanцbirцnüfustanцgeri-
yeцpekцbirцоeyцkalmamasıцileцaçıklamakцmümkündür.цÖzellikleцkay-
bolanц Müslümanц yerleоmelerinde,ц buц dönemdeц insanlarınц yaоaya-
caлıц barınaklarınц veц diлerц yapılarınц çokц dahaц basitц veц geliоmemiоц
olmasıцbununцdahaцiyiцanlaоılmasıцaçısındanцönemlidir.цBahsedilenц
yerleоmelerdenцkaybolanlarınцyerleriniцtespitцedebilmeцоansıцyerleо-
meninц kaybolduлuц tarihц günümüzeц yaklaоtıkçaц normaldeц artmasıц
gerekirken,ц yakınц dönemdeц ortadanц kalkanц Karademirц veц Yüllerц
köyüцiçinцbuцdurumцgeçerliцdeлildir.цBarajцsularıцaltındaцkaldıлındanц
adıцgeçenцyerleоmelerinцyerleriцtamцolarakцtespitцedilememiоtir.цSa-
haylaцilgiliц kayıpцyerleоmelerцsorunununцçözülmesi,цözeldeцçalıоmaц
sahamızц veц geneldeц iseц Balkanlar‟ınц yerleоmeц veц nüfusц tarihininц
aydınlatılmasıцaçısındanцsonцdereceцönemliцsonuçlarцdoлuracaktır.
Balkan Tarihi 95
Kaynakça
јљц Numaralıц Mühimme,ц 978-979 (1570-ј57љя,ц sayfa:504,ц hüküm:ц
916.
Alparslan,цAli,ц“TürkцDünyasındaцHatцSanatı”, TürklerцAnsiklopedisi,
C. 12, s. 270.
BasbakanlıkцOsmanlıцArоivi юBBOAя,цмstanbul.
Boykov, Grigor, Balkan City or Ottoman City?: A Study on the Models
ofцUrbanцDevelopmentцınцOtomanцUpperцThrace,цFromtheцFifteenthцToцtheц
Seventeenth Century, Proceedings of the Third International Congress on the
Islamic Civilisation in the Balkans 1-5 November 2006, Bucharest
Romania (Istanbul IRCICA, 2010), pp. 69-85.
Crampton, R. J., The Bulgarian Lands From Prehistory to the arrival of
the Bulgarians, Cambridge University Press , Second Edition, 2014,
pp. 1-5.
Crampton, R.J., The Bulgarian Lands from Prehistoryto the Arrival of the
Bulgarians, Cambridge University Press, Second Edition, 2014, pp.
1-5.
Çalık,цSıddık,цBalkanlardaцOsmanlıцDüzeni,цVakıflarцGenelцMüdürlü-
лüцYayınlar,цAnkaraцљ005.
Evkaf Defteri (Ev): 1125.
Gökbilgin,ц Tayyip,ц “Rumelininц мskanındaц veц Türkleоmesindeц Yü-
rükler”,цBelgelerleцTürkцTarihiцDergisi,цю70я,цKasımцљ00љ,цs.ц3-58.
Gökbilgin,ц Tayyip,ц RumelideцYürüklerцTatarlarцveцEvlad-ıцFatihan,цмs-
tanbulц Üniversitesiц Edebiyatц Fakültesiц Yayınları,ц Osmanц Yalçınц
Matbaası,цмstanbulцј957.
Gümüоçü,цOsman,цXVI.цYüzyılцLarendeц(Karaman)цKazasındaцYerleо-
meцveцNüfus,цTürkцTarihцKurumuцBasımevi,цAnkaraцљ00ј.
Kuyud-ıцKadimeцюKuKя:ц4љ,ц559.
NatsionalnaцBibliotekaц“Sv.цKirilцiцMetodii”цюNBKMяц– Sofia:
OAK 45/29; OAK 217/8; N k 12/9; Or 73.
Tahrir Defterleri (TD): 382, 439,771.

TapuцveцKadastroцGenelцMüdürlüлüцюTKGMяц– Ankara.
ÜmitцHassan,ц мbnц Haldunц(Metoduц veцSiyasetцTeorisi),ц DoлuцBatıцYa-
yınları,цAnkaraцљ0ј0.
Valentin,ц A.ц vd.,ц “Theц Neolithızationц ofц Theц Northц Pontıcц Areaц
andцTheцBalkansцInцTheцContextцofцTheцBlackцSeaцFlood”,цYanko-
Hombach et al. (eds.), The Black Sea Flood Question, 2007, pp.
489-514.
Zinkeisen, Johann Wilhelm, Osmanlıц мmparatorluлuц Tarihi-1,ц Çev.ц
NilüferцEpçeli,цEdt.цErhanцAfyoncu,цмstanbulцљ0јј.
Balkan Tarihi 97
XVI. YÜZYILDA NİĞBOLU SANCAĞINDA NESL-İ Tİ-

MURHANLAR
Nesl-i Timurhans in Nikopol Sanjak in the XVIth Century
SelçukцDEMмR*
Özet
Timurhanц нeyh;ц Balkanц Alevi-Bektaоiliлininц öndeц gelenц
simgelerindenц birisidir.ц Dimetokaц kazasına tabi Elmalu
mezrasındaц birц zaviyeц kurmuоц veц yaptıлıц hizmetlerц netice-
sindeцyöreцhalkınınцsevgiцveцsaygısınıцkazanmıоtır.цOsmanlıц
Devleti,цTimurhanцнeyh‟inцsoyundanцgelenцkiоilereцihtimamц
göstermiоцveцonlarıцavarız-ıцdivaniyeцveцtekâlif-iцörfiyeцvergi-
lerindenцmuafцtutmuоtur.цBuцçalıоmadaцnesl-iцTimurhanlarınц
Niлboluцsancaлındaцmeskûnцolduлuцyerler,цnüfusцdurumlarıц
veцvergiцmuafiyetleriцhakkındaцbilgilerцverilmiоtir.
Anahtar Kelimeler: Niлboluц Sancaлı,ц Alevilik-Bektaоilik,ц
Timurhanцнeyh,цNesl-i Timurhan
Abstract
TimurhanцнeyhцisцoneцofцmainцfiguresцofцAlevi-Bektashi or-
der in Balkans. He had set up a zawiya in the Elmalu ham-
let in the Dimetoka town and he had been useful for people
in there. Ottoman Empire had respected for descendant of
Timurhan Sheikh and had been free some taxes for them.
This study gives information about places where descen-
dants of Timurhan lives in Nikopol Sanjak, population sta-
tus and tax allowance.
Key Words: Nikopol Sanjak, Alevi-Bektashi Order, Timur-
han Sheikh, Descendant of Timurhan
* юDr.я;ц Atatürkц Üniversitesi,ц Edebiyatц Fakültesi,ц Tarihц Bölümü,ц Erzu-

rum-Türkiye;цe-mail: selcuk.demir@atauni.edu.tr
GiriĢ
Balkanlar‟ınц Türkleоmesindeц veц мslamlaоmasındaц оeyhц veц
derviоlerinцönemiцbüyüktü.цSarıцSaltuk‟unцјљ63цyılındaцDobruca‟yaц
yerleоmesiцileцbaоlayanцakım,цOtmanцBaba,цAkyazılıцSultan,цSeyyidц
AliцSultan,цAliцBaba,цTopuzцBabaцveцMusaцBabaцgibiцderviоlerцtara-
fındanцsürdürülmüоtü.207 Genellikleцyarıцmeczup,цsaç,цsakal,цkaоцveц
bıyıklarıц tıraоlı,ц tahtaц kılıçlarıц ileц savaоanц veц Âоıkц Paоazâdeц tarafın-
dan Abdalan-ıцRumцolarakцtarifцedilenцderviоlerцBalkanlar‟ınцмslam-
laоmasındaцveцiskânındaцönemliцunsurlardanцbiriцolmuоtu.208 нarapц
içilmesineц izinц veren,ц kadınlarıц örtünmeyeц zorlamayanц veц onlarıц
erkeklerleцbirlikteцaynıцmeclisцiçerisindeцbulunmasınaцmüsaadeцedenц
kısacasıц Hristiyanlarц arasındaц мslamiyet‟iц dahaц kabulц edilebilirц veц
yumuоakц yollarlaц yaymayaц çalıоanц heterodoks derviоlerц Osmanlıц
Devleti‟ninц Balkanlar‟aц yerleоmesindeц veц Balkanц memleketlerininц
iskânındaц büyükц önemц arzц etmiоti.209 Osmanlılarц buц kiоilereц ihti-
mamцgöstermiо,цonlarıцbazıцvergilerdenцmuafцsaymıо,цtekkeцveцzavi-
yeцkurmalarınaцmüsaadeцetmiоti.210
207 Ahmetц Yaоarц Ocak,ц “Sarıц Saltukц veц Saltuknâme”,ц Osmanlıц Sufililiлineц
Bakıоlarц Makaleler-мncelemeler,ц Timaоц Yayınları,ц мstanbulц љ0јј,ц s.ц јљ;ц Mac-

hielцKiel,ц“SarıцSaltuk”,цDмA,цc.ц36,цмstanbulцљ009,цs.ј47-150; Irene Meli-
koff, UyurцмdikцUyardılar Alevilik-BektaоilikцAraоtırmaları,цDemosцYayınları,ц
мstanbulцљ0јј,цs.јљ9-ј3ј;цCoоkunцKökel,ц“Bulgaristan‟daцYaоayanцAlevi-
likцveцBektaоilikцÜzerine”,цTürkцKültürüцveцHacıцBektaоцVelîцAraоtırmaцDer-
gisi, S. 43, 2007, s.1-ј6;ц Lyubomirц Mikov,ц “Bulgaristan‟daц Türkц Halkц
Tasavvufuц юDörtцTürbeц veцEvliyalarınaц мliоkinц Materyallereц Göreя,ц Türkц
KültürüцveцHacıцBektaоцVelîцAraоtırmaцDergisi, S. 52, 2009, s. 87-100.
208 Ahmetц Yaоarц Ocak,ц “XIV-XVI.ц Yüzyıllardaц Kalenderîц Derviоleriц veц
OsmanlıцYönetimi”,цOsmanlıцSufililiлine BakıоlarцMakaleler-мncelemeler,цTimaоц
Yayınları,цмstanbulцљ0јј,цs.цј40-152.
209 IreneцMelikoff,ц“ј4.-ј5.цYüzyıllardaцмslamцHeterodoksluлununцTrak-
ya‟yaцveцBalkanlar‟aцYerleоmeцYolları”,ц SolцKolцOsmanlıцEgemenliлindeцViaц
Egnetia (1380-1699), (ed. Elizabeth Zachariadouя,ц Tarihц Vakfıц Yurtц Ya-
yınları,цмstanbulцљ006,цs.ј86;цAhmetцYaоarцOcak,ц“BazıцMenâkıbnâmelereц
GöreцXIII-XV.цYüzyıllardakiцмhtidâlardaцHeterodoksцнeyhцveцDerviоlerinц
Rolü”,цOsmanlıцAraоtırmaları,цc.цII,цмstanbulцј98ј,цs.ц3ј-42.
210 Ömerц Lütfiц Barkan,ц “Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Kolonizatörц Türkц
Derviоleri”,цTürkler,цюed.цHasanцCelâlцGüzel,цKemalцÇiçek,цSalimцKocaя,ц
c. 9, Ankara 2002, s. 133-ј53;ц Ocak,ц “XIV-XVI.ц Yüzyıllardaц Kalenderîц
Derviоleri”,цs.цј40-152.
Balkan Tarihi 99
Çalıоmanınц konusuц olanц Timurhanц нeyhц Balkanц Alevi-

Bektaоiliлininц öndeц gelenц simgelerindenц birisiц idi.ц Tahrirц defterle-
rindeцyerцalanцbilgilereцgöreцderviоleriцileцbirlikteцDimetokaцkazasınaц
tabiц Elmaluц mezrasındaц birц vakıfц tesisц etmiоti.ц Fatihц Sultanц Meh-
medц zamanındaцortadanцkaldırılanцveцtopraklarıцtimaraцverilenц va-
kıf,цsonrakiцyıllardaцyenidenцkurulmuоцveцbahsiцgeçenцaraziцTimur-
han‟ınцoлullarıцileцkardeоlerineцevlatlıkцolarakцverilmiоti.211
Timurhan ġeyh Neslinin Niğbolu Sancağında Yayıldık-
ları Alanlar ve Nüfusları
Niлboluц Sancaлıц Osmanlıц Devleti‟ninц Balkanlar‟dakiц önemliц
yerleоimцalanlarındanцbiriцidi.цTunaцNehriцveцBalkanцDaлlarıцarasın-
daц yerц alanц sancak,ц batıdaц Vidinц veц Sofyaц sancaklarıц ileц sınırdaоц
olup,ц doлudaц Tuncaц Nehri‟ninц yönц deлiоtirdiлiц noktadanц Tunaц
üzerindekiцTutrakanцKalesi‟neцkadarцuzanmaktaydı.212 XVI.цyüzyıl-
daц Rumeliц Eyaletiц sınırlarıц içerisindeц yerц alanц Niлboluц Sancaлıц
ј5ј6‟daц6,цј538‟deц8,цј557‟deцјјцveцј579‟daцј6цkazadanцmeydanaц
gelmekteydi.213 Sancakц XVI.ц yüzyıldaц II.ц Bayezid,ц Yavuzц Sultanц
Selim, Kanuni SultanцSüleymanцveцIII.цMuradцdönemlerindeцtahrirц
211 “Vakıf:ц Timurhânц нeyhц zamânındanц berüц vakıfц imiо.ц Evkâf,ц emlâkц merhûmц
SultânцMehmedцHânцzamânındaцbozılubцtimârцolubцsonraцvakfiyetiцmukarrerцkılı-
nubц evlâdındanц Ahmedц Dede,ц Hızırц Dedeц veц karındaоlarınaц hükm-iц hümâyûnц
erzânîц kılınmıо.ц Hâliyâц vakf-ıц evlâdlıkц üzreц mutasarrıflardırц veц evlâdındanц Musâц
DedeцveцmezkûrцAhmedцDede‟ninцoлluцAbdiцDedeцveцsâirцevlâdıylaцmutasarrıfdır.”,
370цNumaralıцMuhâsebe-iцVilâyet-iцRûm-ili Defteri (937/1530),цC.цј,цBaоba-
kanlıkцOsmanlıцArоiviцYayınları,цAnkaraцљ00ј,цs.ц33.
212 Rossitsaц Gradeva,ц “Administrativeц Systemц Andц Provincial Govern-
ment in the Central Balkan Territories of the Ottoman Empire, 15th

Century”,ц Rumeli Under the Ottomans, 15th-18th Centuries: Institutions and
Communities,цIsisцPress,цмstanbulцљ004,цs.30-3ј;цAynıцyazar,ц“OrtaцBalkan-
lar‟daц Osmanlıц мdariц Sistemiц veц Taоraц мdaresiц юXV.ц Yüzyılя”,ц юçev.ц M.ц
FarukцÇakırя,цюed.цHasanцCelalцGüzel,цKemalцÇiçek,цSalimцKocaя,цTürkler,ц
c.ц9,цAnkaraцљ00љ,цs.ц9ј8;цNikolaiцTodorov,ц“TheцDemographicцSituationц
in the Balkan Peninsula (Late 15th-earlyц ј6thц Centuryя”ц Society, the City
and Industry in the Balkans, 15th-19th Centuries, Ashgate Variorum, Alders-
hotцј998,цs.6;цAynıцyazar,цThe Balkan City, 1400-1900, University of Was-
hington Press, Seattle and London 1983, s. 40.
213 BOA MAD.d. 11, s. 13-323; BOA TT.d. 416, s. 2-714; BOA TT.d. 439,
s. 1-341; BOA TT.d. 467, s. 2; TKGM TADB TTD. 58; s. 15, TKGM
TADB TTD. 42, s. 1.
edilmiоцveцeldeцedilenцsonuçlarцmufassalцveцicmalцtahrirцdefterlerineц
kaydedilmiоti.ц Buцdefterlerdeц NiлboluцsancaлındaцmeskûnцMüslimц
veц gayrimüslimц nüfus,ц seyfiye,ц ilmiyeц veц kalemiyeцsınıflarınaц men-
supцgörevlilerцileцayrıcalıklıц topluluklarцhakkındaцbilgilerцverilmiоti.ц
Sözц konusuц ayrıcalıklıц topluluklardanц biriц deц nesl-i Timurhan, nesl-i
Timurhan нeyh ve nesl-i Timur Dede olarakц yazılanц Timurhanц нeyhц
nesliцidi.цBuцkayıtlardanцTimurhanцнeyhцnesliцveцNiлboluцsancaлın-
daцyaоadıklarıцyerlereцiliоkinцönemliцbilgilerцbulmakцmümkündür.цц
Tahrirц defterlerindeц yerц alanц kayıtlaraц göreц Timurhanц нeyhц
nesliц Çernovi,ц Eskiц Cuma,ц Hezargrad,ц нumnuц veц Tırnovaц kazala-
rındaц ikametц etmekteydi.ц мncelenenц dönemdeц нumnu‟yaц tabiц љј,ц
Çernovi‟yeц tabiц ј9,ц Hezargrad‟aц tabiц 6,ц Tırnova‟yaц tabiц љц veц Eskiц
Cuma‟yaцtabiцјцköydeцnesl-iцTimurhanlarцmeskûndu.
Tablo I. XVI. Yüzyılda Nesl-i Timurhanların Niğbolu San-

cağında YaĢadıkları Yerler ve Nüfus Durumları
Kaza Köy 1538214 1557215 1579216

Çernoviц BeоцPınarц 1
BeyцAlanıц 2
DayıцHızırц 4
Divane Deniz 2 2
Evrenos 1
Filibelülerц 4
мslivapoliц 6
Kadi Fakih 1
KaraцAлaçц 8
KaraцHızırlarц 1
Karaman Bazergan 3 3
KovancılarцюSunullahцFakihц/цSu- 2
nullah Hoca)
Kruоevoц 1 2
Muarrif Dede 2 2
Sarıцмnebeyц 6 2 1
SarıцGüllüц 2
Suhasla 4 4 5
Talnova 3
214 BOA TT.d. 416, s. 613-617; BOA TT.d. 439, s. 20-317.

215 BOA TT.d. 382, s. 109-610.
216 TKGM TADB TTD. 42, s. 59-253.
Balkan Tarihi 101
Yenice 3
Toplam 54 15 8
Eski KaraцCüllahlarц 6
Cuma
Hezargrad Davudlar 3 1
Kalova 3 8
Kılıçcılarц 8
Mezidce 1
SopnaцPınarıц 2 1
Zaviye-iцDoyranцDedeццюÇobanц 2
Pınarıяц
Toplam 19 10
нumnu Abdi 4
Ahmed Divane 3 4
Arablar 1
AydınцFakihц 1
Balabancıц 2
BalcıцBalabanц 7
CansızцAhadц 14
Çanakcılarц 2
Demürcilerц 2
Dobrikova 1
Hüseyinler 4 11 3
Kademler 3 3 6
Kalova 7
KaraцCüllahlarц 7 6
KaraцHızırlarц 1
Keçililerц 3
Kulaлuz 7 8
Pınar-ıцSopnaц 1
Saлırlarц 1
Saruca Bazergan 2
Topuzlar 2
Toplam 59 48 9
Tırnovaц GöçbeyiцюBrailovaяц 1
Kılıçcılarц 4
Toplam 5
Genel Toplam 118 82 33
Timurhanц нeyhц neslininц yerleоtikleriц kazalarınц baоındaц нum-

nuцgelmekteydi.цнumnuцkazasındaцј538цyılındaц59,цј557цyılındaц48ц
nesl-iцTimurhanцyaоarkenцbuцsayıцј579цyılındaц9‟aцdüоmüоtü.цNüfusц
açısındanцнumnu‟yuцÇernoviцtakipцetmiоti.цÇernoviцkazasındaцј538ц
yılındaц 54,ц ј557ц yılındaц ј5ц veц ј579ц yılındaц 8ц nesl-i Timurhan
meskûndu.ц Genelц olarakц Niлboluц sancaлındaц ј538ц yılındaц јј8,ц

ј557цyılındaц8љцveцј579цyılındaц33цnesl-i Timurhan ikamet etmek-
teydi.
1538 ve 1579цyıllarıцarasındaцnesl-iцTimurhanlarınцnüfusundaц
ciddiц birц azalmaц meydanaц gelmiоtir.ц Tahrirц defterlerindeц yerц alanц
bilgilereцgöreцbuцdurumunцbaоlıcaцnedeniцTimurhanцнeyhцsoyunda-
kiц gerçekц birц düоüоtenц ziyade,ц kendilerineц verilenц muafiyetlerinц
sınırlandırılmasıц ileц alakalıdır.ц Ziraц ј557ц yılındaц nesl-i Timurhan
olarakц kaydedilenц kiоilerinц birçoлununц ј579ц yılındaц reayaц olarakц
yazıldıлıц anlaоılmaktadır.ц нumnu‟yaц tabiц Cansızц Ahadц köyündeц ya-
оayanц Ahmed veled-iц нahin,ц Akıncıц veled-i Ahmed, Sefer veled-i Ahmed,
Gazi veled-i Ahmed, Halil veled-iцSeydiцAli,цTurmuоцveled-i Seydi Ali, Ali
Paоaцveled-i Hamza ve Halil veled-i Yusuf adlıцkiоilerцј557цyılındaцnesl-i
Timurhanц olarakц yazılmalarınaц raлmen,ц ј579ц yılındaц buц unvanıц
taоımadıklarıц görülmektedir.217 Kezaц Kulaлuzluц köyündeц meskûnц
Kalender veled-iцмsa ileцkardeоleri мsrail,цBudak,цMemiцve Mustafa 1557
yılındaц nesl-iц Timurhanц olarakц yazılmıоц ancakц ј579ц yılındaц reayaц
olarakц kaydedilmiоtir.218 Sonrakiц bölümdeцtafsilatlıцolarakц anlatıla-
caлıц üzereц Osmanlıц yönetimiц nesl-i Timurhanlarıц bazıц vergilerdenц
muafцtutmuоцancakцbuцdurumцXVI.цyüzyılınц sonцçeyreлindeц sınır-
landırılmıоtır.ц Osmanlıц ekonomisindeц meydanaц gelenц bozulmaц veц
bunaц baлlıц olarakц devletinц dahaц fazlaц vergiyeц ihtiyaçц duyması,ц buц
gruplarınцnormalцreayaцolarakцkaydedilmesineцnedenцolmuоtur.ц
TahrirцdefterlerindeцTimurhanцнeyhцneslininцsosyalцveцkültü-
relц hayatlarınaц iliоkinц çeоitliц bilgilerц bulmakц mümkündür.ц Kayıtlar-
danц anlaоıldıлıц üzereц bunlarınц birц kısmıц Âl-iц Resulц ileц akrabalıkц
kurmuоцveцbuцakrabalıktanцdoлanцçocuklarцnesl-iцTimurhanцveцÂl-i
Resulц sıfatlarınıц taоımaц hakkınaц sahipц olmuоtu.ц Buц kiоilerinц Âl-i
Resulцolduklarıцkadıцveцnakibüleоrafцtarafındanцverilenцhüccetlerdeц
tasdikц edilmiоti.ц ј538ц yılındaц нumnuц kazasınaц baлlıц Demürcilerц
köyündeцmeskûnцMustafa veled-i Turgud nesl-iцTimurhanцveцÂl-i Re-
sulц olarakц kaydedilmiо,цbuцdurumaцbinaenц kendisineцkadıцveцnaki-
büleоrafцtarafındanцhüccetцverilmiоti.219 Aynıцоekildeцнumnuцkazası-
naц tabiц Keçililerц Köyüц sakinlerindenц Müslimц veled-i Yusuf220 ile To-
217 BOA TT.d. 382, s. 458; TKGM TADB TTD. 42, s. 206.
218 BOA TT.d. 382, s. 596; TKGM TADB TTD. 42, s. 239.
219 BOA TT.d. 439, s. 224.
220 BOA TT.d. 439, s. 278-279.
Balkan Tarihi 103
puzlarцköyündeцikametцedenцSeyyid Musa veled-iцSeyyidцHacı ikiцözelli-

лeц sahipц kiоilerц arasındaц yerц almıоtı.221 ј557ц tarihliц defterdeц нum-
nu‟yaц baлlıц Cansızц Ahadц köyüц sakinlerindenц Abdi veled-i Ahad ve
Seydi Ahmed veled-iц нahin ileц Karaц Hızırlarц köyündeц meskûnц Abdü-
rezzak veled-i Kulkal hem nesl-iцTimurhanцhemцdeцÂl-i Resul olarak
yazılmıоtı.222
Timurhanцнeyhцneslineцmensupцkiоilerdenцbazılarıцbulunduk-
larıцköylerinцimamlıkц göreviniцüstlenmiоti.цј538цyılındaцÇernovi‟yeц
tabiц Filibelülerц köyününц imamıц Timurhanц нeyhц soyundanц gelenц
Dede Bali veled-i Timurhan idi.223 YineцÇernovi‟yeц tabiцKaraцHızırlarц
veц Talnova,ц нumnu‟yaц baлlıц Karaц Cüllahlar,ц Keçililerц veц Sarucaц
BazerganцköylerininцimamlarıцTimurhanцнeyhцsoyundanцgelenцkiоi-
lerцarasındanцseçilmiоti.224
Nesl-iц Timurhanlarц yeniц yerleоimц alanlarıц kurmakц suretiyle
Niлboluцsancaлınınцimarцveцiskânınaцkatkıdaцbulunmuоtu.цÇernoviц
kazasınaцtabiцMuarrifцDedeцKöyü,цSarıцмnebeyцKöyüцsakinlerindenц
Muarrif Dede veцoлluцtarafındanцkurulmuоtu.225 Aynıцоekildeцнumnuц
kazasınaцbaлlıцCansızцAhadцKöyüцAbdi veled-i Ahad tarafındanцiskânц
edilmiоti.226
Niлboluц sancaлındaц meskûnц Timurhanц нeyhц nesliц arasındaц
tercihцedilenцоahısцisimlerininцbaоındaцAlevi-Bektaоiцkültürünüцyan-
sıtanцadlarцgelmekteydi.цAli,цAliцPaоa,цHacıцAli,цPir,цPirцAli,цPirцVeli,ц
Hasan,ц Hüseyin,ц Bektaо,ц Kalender,ц Saltuk, Sultan,ц нahbende,ц нahkulu,ц
Kulkal,ц Köçek,ц Nefes,ц Talip,ц Timur,ц Timurhanц ve Zeynel adlarıц sıklıklaц
kullanılanцisimlerdendi.цBununцdıоındaц Ahmed,цMehmed,цDavud,цмsa,ц
Musa, Yunus ve Yusuf gibiцpeygamberцadları;цAbdullah, Abdurrahim ve
Abdurezzakцgibiцdinîцisimler; Arslan,цKaplan,цнahin,цBudak,цDeliцDiva-
ne, Bayramlu ve Bazarlu gibiцTürkçeцisimlereцtesadüfцedilmiоti.цHacı,ц
Dede,ц Pir,ц Seydiц veц Seyyidц gibiц isimlerц enц çokц kullanılanц sıfatц veц
unvanlarцarasındaцyerцalmıоtı.
221 BOA TT.d. 439, s. 284-285.

222 BOA TT.d. 382, s. 458, 610.
223 BOA TT.d. 439, s. 120.
224 BOA TT.d. 439, s. 51,71, 184, 269; BOA TT.d. 382, s. 591.
225 BOA TT.d. 382, s. 127.
226 BOA TT.d. 382, s. 458.
Tablo II. Timurhan ġeyh Nesli Tarafından Kullanılan Ġsimler

ve Unvanlar
Ġsimler 1538 1557 1579
ġahıs Baba ġahıs Baba ġahıs Baba
Adı Adı Adı Adı Adı Adı
Abdi 2 1 1
Abdullah 3
Abdurrahim 1 1
Abdürezzak 1
Ahad 2 1
Ahi 1
Ahmed 2 3 2 1 1
Ahmed Dede 1
Akıncı 1 1
Alaeddin 2
Alemоah 1 1
Ali 4 7 2 1 1
AliцPaоa 1 1
Arslan 1
Asılhan 1
Balaban 1
Bali 2 1
Bayezid 1
Bayram 1 1
Bayramlu 1 1 2
Bazarlu 1
Behlül 1 1
Bekir 1
Bektaо 1
Budak 1 1 2 1
Çalabvirdi 1
Daлlı 1
DâîцDede 1
Davud 1
Dede Bali 1 1
Deli Divane 1
Döлenci 1 -
Dulkadir 1
Eлlenceц 1
Elvan 2
Emir 1
Fakih 1
Gazi 1
Gümlü 1 -
Habib 1
Balkan Tarihi 105
Hacıц 1
HacıцAli 1
Halil 3 3 3 1 1 2
Halil Fakih 1 1
Hamdullah 1
Hamza 3 3 2
Hasan 4 1 2 1 1
Hasan Fakih 1
Hayrullah 1
Hersek 1 1 1 1
Hızırцц 2 1 1 1
Hüdaverdiцц 1
Hüseyin 1 2 1 1
HüseyinцFakihц 1
мbrahim 1 2 2 1
мdris 1
мnebeyцц 1 3 1 2 2
мsa 1 1
мsaцFakih 1 1
мshak 1
мskenderц 1
мsrail 1 1 1
Kalender 2 1
Kaplan 1 1 1
Kara 1
Kara Hasan 1
Karalu 1
Karlı 1
Kasım 2 2
Koçak 1 1
Koçu 1
Kul 1
Kulkal 3 1
Kurd 1
Köçek 2 1 1
Lütfi 2 1 1
Mahmud - 1
Mansur 1
Mehmed 2 4 2 1 1
Mehmed Dede 1
Memi 1
Memiо 1
Mesih 1
Muarrif 1 1
Muarrif Dede 1 1
Mucib 1
Musa 4 2 1 1
Mustafa 7 3 3 1 1
Mürsel 1 1 2 1 1 -
Müslim 1
MüslimцFakih 1
Nasuh 1 1
Nazır 1
Nebi 1
Nefes 1
Nurullah 1
Oruç 1
Ömer 2
Pir 1
Pir Ali 1 1
Pir Veli 1 2
Rahim 1
Resul 1
Reyhan 1 1
Rıdvanцц - 1
Rüstem 1 1 1
Sadık 1 1
Sadi 1 1
Sait 1
Salih 1
Saltuk 2 1 1 1
Samed 3
Satı 1
Satılmıо 1
Sefer 1 1
Seferоah 1
Seydi 1 1
Seydi Ahmed 1 1
Seydi Ahmed Dede 1 1
Seydi Ali 1
Seydi Yusufhan 1
Seyyid Ahmed 1
SeyyidцHacıц 1
Seyyid Hasan 1 1
Seyyidцмsmail 1
Seyyid Mehmed 1
Seyyid Mehmed Fakih 1
Seyyid Musa 1
Seyyid Turhan 1
Soyakdı 1
Balkan Tarihi 107
Sultan 1
Süle 1
Süleyman 1 1 1 1
нabanцц 1
нahbende 1
нahinц 1
нahkulu 1
Tâlib 1 1
Timur 1 1 1 1 1 1
Timurhan 1 3 1 1
Toлan 1
Tur Ali 2 1 1
Tur Bali 1 1
Tur Hoca 1
Turabey 1
Turgud 1 1
Turmuо 1
Umud 1
Üveysцц 1 1 1 1
Vefa 1
Veled 1 1
Veli 1 1 1
Veli Dede 1
Yazıcıц 1
Yıldırım 1 1 1 1
Yunus 2 2 1 2
Yusuf 1 2 5 1
Yusuf Fakih 1
Yusufhan 1
Zeynel 1
Vergi Muafiyeti
OsmanlıцDevleti,цTimurhanцнeyhцneslineцönemцvermiоцveцbirц
kısımц vergilerdenц muafц tutmuоtu.ц Timurhanц нeyhц neslineц mensupц
kiоilerinцmuafцsayıldıлıцvergilerinцbaоındaцavarız-ıцdivaniyeцgelmek-
teydi.цј538цtarihliцdefterdeцyerцalanцbirцkayıttaцнumnuцkazasına tabi
Kulaлuzц köyündeц meskûnц nesl-iц Timurhanlarınц avarız-ıц divaniyeц
vergisindenцmuafцolduklarıцifadeцedilmiоti.227
Osmanlıц Devleti‟ninц Timurhanц нeyhц nesliniц muafц saydıлıц
vergilerdenцbiriцdeцraiyyetцrüsumuцidi.цNiлboluцsancaлındaцmeskûnц
227 BOA. TT.d 439, s. 209.

Müslümanц reayaц çiftц vergisiц olarakц љљц akçeц veц mücerredц vergisiц
olarakц8цakçeцödemekleцyükümlüцtutulmuоtu.цBunaцkarоılıkцTimur-
hanц нeyhц neslindenц olanц kiоilerц ј538ц veц ј557ц tarihliц defterlerdeц
bahsiцgeçenцvergilerdenцtamamenцmuafцbırakılmıоtı.цAncakцbuцdu-
rumцuzunцsürmemiо,цј579цyılındaцyapılanцtahrirleцbirlikteцTimurhanц
нeyhц soyununц daц sairц reayaц gibiц çiftц vergisiц olarakц љљ,ц mücerredц
vergisiцolarakц8цakçeцödemesiцmünasipцgörülmüоtü.228
Timurhanцнeyhцsoyunaцmensupцkiоilerinцmuafцolduлuцbirцdi-
лerц vergiц âdet-iц aлnamdı.ц ј569ц tarihliц Silistre Kanunnamesinden
anlaоıldıлınaцgöre,цnesl-iцTimurhanlarцbuцtariheцkadarцaлnamцvergi-
sindenцmuafцsayılmıо,цancakцbuцdurumunцuygunцolmadıлıцbelirtile-
rekцkendilerindenцaлnamцvergisiцtahsilцedilmesiцyolunaцgidilmiоti.229
Sonuçц olarakц XVI.ц yüzyılц Niлboluц tahrir defterlerinde Ti-
murhanцнeyhцneslineцdairцkayıtlaraцrastlanılmıоtır.цBunaцgöreцnesl-i
Timurhanlarц Çernovi,ц Eskiц Cuma,ц Hezargrad,ц нumnuц veц Tırnovaц
kazalarındaц ikametц etmekteydi.ц Bazılarınınц Âl-iц Resulц ileц akrabalıkц
kurduлu,цbirцkısmınınцimamlıkцvazifesiniцyerineцgetirdiлiцgörülmüо-
tür.ц Osmanlıц Devleti,ц Timurhanц нeyhц neslindenц olanц kiоilereц bazıц
ayrıcalıklarцtanımıо,цonlarıцavarız-ıцdivaniyeцveцtekâlif-iцörfiyeцvergi-
lerindenцmuafцtutmuоtur.цAncakцekonomikцnedenlerdenцdolayıцbuц
muafiyetlerц XVI.ц yüzyılınц ikinciц yarısındaц kaldırılmıоц veц nesl-i Ti-
murhanlarцreayaцstatüsündeцkaydedilmiоtir.ц
228 BOA. TT.d 416, s. 617-618; BOA. TT.d 439, s. 107; BOA. TT.d 382,
s.127; TKGM TADB TTD. 42, s. 62-63.
229 “Nesl-iцTimûrhânцнeyhцolanlarцоimdiyeцdeлinц„âdet-iцaлnâmцvermediklerininцvechiц
olmamaлınцmirîц içinц alınmakц fermânц olınmıоdır.”, ÖmerцLütfiц Barkan,ц XV ve

XVI‟ncıц Asırlardaц Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Ziraîц Ekonomininц Hukukîц veц
MalîцEsasları,цBirinciцCiltцKanunlar, юhaz.цHüseyinцÖzdeлerя,цмstanbulцÜni-
versitesiцYayınları,цмstanbulцљ00ј,цs. 285.
Balkan Tarihi 109
Kaynakça
I. ArĢiv Vesikaları
A- BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA)
1. Tahrir Defterleri (TT.d): 382, 416, 439, 467.
љ.цMaliyedenцMüdevverцDefterlerцюMAD.dя:цјј.
B- Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü ArĢivi (TKGM)
1. Tahrir Defterleri (TTD): 42, 58.
II. AraĢtırma, Ġnceleme Eserleri ve Diğer Kaynaklar
370ц Numaralıц Muhâsebe-iц Vilâyet-iц Rûm-ili Defteri (937/1530) I-II,
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоiviцYayınları,цAnkaraцљ00љ.
Barkan, Ömerц Lütfi,ц “Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Kolonizatörц
Türkц Derviоleri”,ц Türkler,ц юed.ц Hasanц Celâlц Güzel,ц Kemalц Çiçek,ц
Salim Koca), c. 9, Ankara 2002, s. 133-153.
Barkan,цÖmerцLütfi,цXVцveцXVIцıncıцAsırlardaцOsmanlıцмmparatorlu-
лundaцZiraîцEkonomininцHukukîцveцMalîцEsasları,цBirinciцCiltцKanunlar,
юhaz.ц Hüseyinц Özdeлerя,ц мstanbulц Üniversitesiц Yayınları,ц мstanbulц
2001.
Gradeva,ц Rossitsa,ц “Administrativeц Systemц Andц Provincialц Go-
vernment in the Central Balkan Territories of the Ottoman Empi-
re,ц ј5thц Century”,ц Rumeli Under the Ottomans, 15th-18th Centuries:
Institutions and Communities,цIsisцPress,цмstanbulцљ004,цs.цљ3-51.
Gradeva,ц Rossitsa,ц “Ortaц Balkanlar‟daц Osmanlıц мdariц Sistemiц veц
TaоraцмdaresiцюXV.цYüzyılя”,цюçev.цM.цFarukцÇakırя,цюed.цHasanцCe-
lalцGüzel,цKemalцÇiçek,цSalimцKocaя,ццTürkler,цc. 9, Ankara 2002, s.
916-925.
Kiel,цMachiel,ц“SarıцSaltuk”,цDмA,цc.ц36,цмstanbulцљ009,цs.цј47-150.
Kökel,ц Coоkun,ц “Bulgaristan‟daц Yaоayanц Alevilikц veц Bektaоilikц
Üzerine”,ц Türkц Kültürüц veц Hacıц Bektaоц Velîц Araоtırmaц Dergisi, S. 43,
2007, s. 1-17.
Melikoff,ц Irene,ц “ј4.-ј5.ц Yüzyıllardaц мslamц Heterodoksluлununц
Trakya‟yaцveцBalkanlar‟aцYerleоmeцYolları”,цSolцKolцOsmanlıцEgemen-
liлindeцViaц Egnetiaц(1380-1699), (ed. Elizabeth Zachariadou), Tarih
VakfıцYurtцYayınları,цмstanbulцљ006,цs.ц178-190.
Melikoff, Irene, UyurцмdikцUyardılarцAlevilik-BektaоilikцAraоtırmaları,

DemosцYayınları,цмstanbulцљ0јј.
Mikov,ц Lyubomir,ц “Bulgaristan‟daц Türkц Halkц Tasavvufuц юDörtц
Türbeц veц Evliyalarınaц мliоkinц Materyallereц Göreя,ц Türkц Kültürüц veц
HacıцBektaоцVelîцAraоtırmaцDergisi, S. 52, 2009, s. 87-100.
Ocak,цAhmetцYaоar,ц“BazıцMenâkıbnâmelereцGöreцXIII-XV.цYüz-
yıllardakiц мhtidâlardaц Heterodoksц нeyhц veц Derviоlerinц Rolü”,ц Os-
manlıцAraоtırmaları,цc.цII,цмstanbulцј98ј,цs.ц3ј-42.
Ocak,цAhmetцYaоar,ц“SarıцSaltukцveцSaltuknâme”,цOsmanlıцSufililiлi-
neц Bakıоlarц Makaleler-мncelemeler,ц Timaоц Yayınları,ц мstanbulц љ0јј,ц s.ц
11-22.
Ocak,ц Ahmetц Yaоar,ц “XIV-XVI.ц Yüzyıllardaц Kalenderîц Derviоleriц
veц Osmanlıц Yönetimi”,ц Osmanlıц Sufililiлineц Bakıоlarц Makaleler-
мncelemeler,цTimaоцYayınları,цмstanbulцљ0јј,цs.цј33-152.
Todorov, Nikolai, The Balkan City, 1400-1900, University of Was-
hington Press, Seattle and London 1983.
Todorov,цNikolai,ц“TheцDemographicцSituationцinцtheцBalkanцPe-
ninsula (Late 15th-earlyцј6thцCenturyя”цSociety, the City and Industry
in the Balkans, 15th-19th Centuries, Ashgate Variorum, Aldershot
1998, s. 1-34.
Balkan Tarihi 111
RUMİLİ EYALETİ’NE BAĞLI SANCAKLARIN 18.

YÜZYILDAKİ İDARİ STATÜLERİ
The Administrative Status of Sanjaks Dependent on Rumili State in 18th
Century
Orhan KILIÇ*
Özet
Rumili,ц Osmanlıц Devleti'ninц ilkц beylerbeyiliлidir.ц Osmanlıц
Devleti‟ninцfetihцhareketlerininцaлırlıklıцolarakцbatıцyönündeц
olması,цRumiliцEyaleti‟niцidariцbakımdanцetkilemiоцveцsancakц
düzeyindekiцidariцtaksimatıцsiyasiцdurumaцgöreцsürekliцolarakц
deлiоmiоtir.ц Yapılanц fetihlerleц Rumili‟ndekiц sancakц sayısıц
fazlalaоmıоцbuцmünasebetleцbazıцsancaklarцayrılarakцkurulanц
yeniцeyaletlerinцbünyesineцdâhilцolmuоlardır.цKanuniцdönemiц
baоlarındaц 30-3љц civarındaцolanц sancakц sayısıц neredeyseц birц
asırц sonraц yarıц yarıyaц azalmıоц veц ј5‟eц düоmüоtür.ц Rumeliц
Eyaletiц ј8.ц yüzyıldaц sancakц sayısıц bakımındanц ј7.ц yüzyılaц
oranlaц çokц fazlaц birц farklılıkц göstermemiоtir.ц Rumiliц Eyale-
ti‟neц baлlıц sancaklarınц hemenц tamamıц uzunц birц süreц klasikц
sancakцstatüsündeцyönetilmiоlerdir.цAncakцј8.цyüzyıldaцvezirц
veцbeylerbeyiцrütbesindekiцpaоalaraцverilecekцeyaletцkalmayıpц
bunlaraцsancakцtevcihiцuygulamasıцbaоlayıncaцRumiliцEyale-
ti‟ndekiц birçokц sancaлınц arpalıkц suretiyleц paоalaraц verildiлiц
görülmektedir.цBuцtebliлdeцözellikleцsancakцtevcihцdefterleri
veц ruusц kayıtlarındanц eldeц edinilenц bilgilerleц Rumiliц Eyale-
ti‟ndekiцsancaklarınцidariцstatüleriцortayaцkoyulmuоtur.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı,ццRumili,цsancak,цarpalık,цeya-
let
*юProf.цDr.я;цFıratцÜniversitesi,цмnsaniцveцSosyalцBilimlerцFakültesi,цTarihц
Bölümü,цElazıл/Türkiye;цe-mail: okilic60@gmail.com
Abstract
Rumili is the Ottoman Empire's first governorship. The
fact that conquest moves of Ottoman was mainly on the
western side affected Rumili administratively and adminis-
trative division has changed continuously according to the
political situation. With the conquests, the number of flags
in Rumili increased therefore some districts separated and
took part in the new states. In the beginning period of the
Suleiman The Magnificent, the number of provinces which
were about 30-32, decreased by half nearly after a century
and became 15. Rumili State did not show too much of dif-
ference in the 18th century compared to the 17th century in
terms of the number of provinces. Nearly all of the prov-
inces dependent upon Rumili, were ruled for a long time in
the classic province statute. However, when there were no
provinces for vizier and governors in the 18th century and
after province grant system were started for them, a lot of
provinces were directed to the Pashas by means of ecclesiasti-
cal benefice. In this paper, particularly sanjak grant register
and administrative status of provinces in Rumili State had
been introduced with the information collected from and
ruus register.
Key Words: Rumili, Ottoman, sanjak, ecclesiastical bene-
fice, state
GiriĢ
Orhanц Bey,ц oлluц Murad‟ıц lalasıц нahin‟leц ј357‟deц Rumili‟yeц
göndermiоц veц buradakiц fütuhatınц geniоlemesiyleц sancaklarц veц san-
cakbeyleriцortayaцçıkmayaцbaоlamıоtı.цOrtayaцçıkanцbuцsancakbeyleriц
aslındaцbirerц uçцbeyi idi.цBuцuçцbeylerineцverilenц topraklarцirsiцyurt-
luklarц olarakц nitelendirilebilir.ц Çünküц buц topraklarц babadanц oлulaц
geçenцfeodalцbirцözellikцiçeriyordu.цBuцyapılanmaцOrhanцveцMuradц
dönemlerindeцtımarцsistemineцdoлruцbirцgeniоlemeцgöstermiоtir.цBuц
geniоlemedekiцenцönemliцfaktörцiseцbuцuçцbeylerininцbeylerbeyi olarak
adlandırılanцbirцüstцamirinцemrineцgirmesidir.230
230Halilцмnalcık,ц“Eyalet”,цDмA,цC.цјј,цмstanbul,цј995,цs.ц548;цмlhanцнahin,ц
“Sancak”,цDмA,цC.ц36,цмstanbul,цљ009,цs.ц98;цMehmetцмpоirli,ц“Beylerbe-
Balkan Tarihi 113
I.ц Muradц ј36љц yılında tahtaц çıkmakц üzereц Bursa‟yaц hareketц

ettiлiц zamanц lalasıц нahin‟iц Rumili‟ndekiц beylerinц baоınaц beylerbeyi
olarakц tayinц etmiоti.231 Zamanla bu beylerbeyinin Rumili beylerbeyi,
bölgeninцdeцRumiliцBeylerbeyliлi olarakцanıldıлıцgörülecektir.цBöylelik-
leц taоraц idariц teоkilatındaц beylerbeylik sancaklarц üzerindeц birц kontrolц
mekanizmasıцoldu.232
RumiliцBeylerbeyliлiцstratejikцönemineцbinaenцenцmuktedirцveц
enцgüvenilirцdevletцadamıцveyaцkumandanlaraцveriliyordu.цј5.цyüzyı-
lınцikinciцyarısındaцTimurtaоцPaоa,цSinanцPaоa,цнehabeddinцPaоaцgibiц
devletцkadrosuцiçindekiцbirinciцderecedeцrolцalmıоцоahsiyetlerinцRu-
miliц beylerbeyliлiц görevineц atandıлıц görülür.ц II.ц Muradц devrindeц
Bayezidц Paоa‟nınц оahsındaц gördüлümüzц Rumiliц beylerbeyliлiц ileц
vezir-iц azamlıkц makamınınц aynıц eldeц toplanmasıц iоiц II.ц Mehmedц
dönemindenцitibarenцdahaцsıkçaцuygulanırцolmuоtur.233 Rumili bey-
lerbeyleriц devletinц tımarlıцsipahilerdenц oluоanцenц önemliц atlıц ordu-
sunaц kumandaц ettiлiц içinц Fatihц Sultanц Mehmed'inц vezir-iц azamıц
Mahmudц Paоaц veц Kanuni‟ninц vezir-iц azamıц мbrahim Paоaц aynıц za-
mandaцRumiliцBeylerbeyliлi‟niцdeцellerindeцtutmuоlardır.234
RumiliцBeylerbeyliлi‟ninцOsmanlıцidariцteоkilatıцiçerisindeцözelц
birц konumuц vardır.ц Nitekimц ј4.ц veц ј5.ц yüzyıllardaц Rumiliц beyler-
beyleriц genellikleц merkezdeц bulunmuоlarц veц divanц toplantılarınınц
daimiцüyesiцolarakцmüzakerelereцkatılmıоlardır.цRumiliцbeylerbeyle-
rininц buц imtiyazlıц statüsüц ј7.ц yüzyıldaц kalemeц alınanц mir-i miran
kanununda Rumiliцbeylerbeyininцdeцsairцbeylerbeylerdenцvücuhцileцfarkıцvar-
dır оeklindeцifadeцedilmiоtir.235
Rumili Beylerbeyliлi‟ninцsancakцsayısıцsiyasiцdurumaцgöreцde-
лiоmiоtir.ц Fetihlerleц sancakц sayısıц fazlalaоmıо,ц buц münasebetleц bazıц
yi”,цDмA,цC.ц6,цмstanbul,цј99љ,цs.ц69;цHalilцмnalcık,ц“Orhan”,цDмA, C. 33,
мstanbul,цљ007,цs.ц383.
231 Halilцмnalcık,цOsmanlıцмmparatorluлuцKlasikцÇaлц(1300-1600),цÇev.цRuоenц
Sezer,цљ.цBaskı,цмstanbul,цHaziranцљ003,цs.цј08.
232 м.цнahin, a.g.m., s. 98.
233 M.ц Tayyibц Gökbilgin,ц “Kanuniц Sultanц Süleymanц Devriц Baоlarındaц
Rumeliц Eyaleti,ц Livaları,ц нehirц veц Kasabaları”,ц Belleten,ц C.ц XX,ц Sayı:ц 78,ц
Nisan 1956, s. 247-248.
234 Halilцмnalcık,ц“Rumeli”,цмA,цC.ц9,цљ.цBaskı,цмstanbulцј979,цs.ц77ј.
235 Halilцмnalcık,ц„Rumeli‟,цмA, s. 771.
sancaklarц ayrılarakц Cezayir-i Bahr-iц Sefid,ц Bosna,ц Kefeц veц Öziц юveц
Silistreяцgibiцyeniцkurulanцeyaletlerinцbünyesineцaktarılmıоlardır.236
Kanuniц Sultanц Süleymanц devrindeц Rumiliц Eyale-
ti/Beylerbeyliлiц оuц sancaklardanц müteоekkildi:ц Paоaц Sancaлıц юEdir-
neя,ц Gelibolu,ц Silistre,ц Niлbolu,ц Vize,ц Çirmen,ц Sofya,ц Köstendil,ц
Midüllü,ц Semendre,ц мskenderiye,ц Avlonya,ц мlbasan,ц Ohri,ц Aлrıboz,ц
Tırhala,цPrezrin, Alacahisar,цVidin,цFlorina,цMora,цVülçetrin,цYani-
naц юYanyaя,ц Karlıili,ц мzvornik,ц Hersekц veц Bosna.ц Aynıц dönemdeц
Karadaл,ц Kefe,ц Müsellem,ц Voynukц veц Çinganeц sancaklarınınц daц
eyaletinцbünyesindeцyazıldıлıцkaynaklarцmevcuttur.237
1630-ј64љц yıllarındaц eyaletinц sancaklarıц оunlardır:ц Paоaц San-
caлıцюManastırя,цKöstendil,цTırhala,цPrezrin,цYanya,цDelvine,цVulçıt-
rin,ц Üsküb,ц мlbasan,ц Avlonya,ц Dukagin,ц мskdenderiye-i Arnavud,
Ohri, Alacahisar ve Selanik.238
Kanuniцdönemiцbaоlarındaц30-3љцcivarındaцolanцsancakцsayısıц
birцasırцsonraцyarıцyarıyaцazalmıоцveцonцbeоeцdüоmüоtür.
1- Rumili Eyaleti’nin 18. Yüzyıldaki Ġdari Taksimatı
мncelemeц dönemimizdeц eyaletinц sancakц sayısıц köklüц deлiоik-
liklerц göstermemiоtir.ц Rumiliц Eyaletiц sınırlarıц içerisindekiц topraklarц
genellikleцBalkanцcoлrafyasındaцbulunduлuцiçinцј7.цyüzyılınцsonlarıц
veцј8.цyüzyıldaцyaоananцtoprakцkayıplarındanцfazlaцetkilenmemiоtir.
Tablo 1: Rumili Eyaleti’nin Ġdari Taksimatı (1700-1800)
No Sancağı 1700-1718239 1717-1730240 1756-1800241
1 Paоa X X X
2 Köstendil X X X
3 Tırhala X X X
4 Yanya X X X
5 Delvine X X X
6 мlbasan X X X
236 Halilцмnalcık,ц“Rumeli”,цDмA,цC.ц35,цмstanbulцљ008,цs.цљ34.
237 M.цT.цGökbilgin,цa.g.e., s. 251-261.
238 BOA, K. Kepeci 266, s. 25-29.
239 BOA, A. RSK 1551, s. 3-7; A. RSK 1560, s. 6-11, A. RSK 1564, s. 10-
19; A.цNнTц1355, s. 2-4; A. RSK 1568, s. 8.

240 FahameddinцBaоar,цOsmanlıцEyaletцTevcihatıц(1717-1730), Ankara 1997,
s. 36-48.
241 BOA, DHT 16, s. 1-26.
Balkan Tarihi 115
7 мskenderiye X X X
8 Avlonya X X X
9 Ohri X X X
10 Alacahisar X X X
11 Selanik (ve X X X
Kavala)
12 Dukagin X X X
13 Prizrin X X X
14 Üsküb X X X
15 Vulçıtrin X - -
16 Voynugân X - -
17 Çangân X - -
18 Yörükân X - -
19 Semendre - - X
Voynugân, Çengân ve Yörükân sancaklarıцsadeceцRumiliцEyale-

ti‟ndeцmevcuttur.цDaлınıkцolanцbuцzümrelerцbelirliцbirцbeyinцidare-
sine verilerek sancak olarakцitibarцedilmiоlerdi.цVoynuklar,цenцgenelц
ifade ile gayr-iцmüslimцtımarцsahipleridir.цRumili'neцilkцgeçiоцsırasın-
daцaskeriцhizmetцgörenцbuцzümreцdahaцsonraцgeriцhizmeteцalınmıо-
tır.242
ј8.цyüzyılınцbaоlarındaцtaksimatцveцtevcihatцdefterlerindeцrast-
lananц Voynugân,ц Çengânц veц Yörükânц sancaklarınınц dahaц sonrakiц
dönemlerdeцbulunmamasıцsancaklıkцstatüleriniцkaybettikleriцоeklin-
deц yorumlanabilir.ц Vulçıtrinц Sancaлıц daц buц yüzyılınц baоlarındanц
itibarenц müstakilц sancakц statüsünüц kaybetmeyeц baоlamıоtır.ц Nite-
kim 1701-1702 tarihli sancak tevcih defterinde Livâ-iцVulçıtrinцma‟aц
Nezaret-iцÜsküb оeklindeцbelirtilmiоцancakцatamayaцtabiцtutulmamıо-
tır.243 1700-1708 ve 1717-1730 tarihlerinde VulçıtrinцSancaлı ve Vul-
çıtrinц alaybeyliлi tabirlerine rastlansa da244 yüzyılınц baоlarındanц itiba-
renцmüstakilцsancakцstatüsünüцkaybettiлiцanlaоılmaktadır.
Rumiliц Eyaleti‟ninц merkeziц vaziyetц icabıц Edirne,ц Sofya,ц Ma-
nastır,ц Filibeц veyaц Semendreц olmuоtur.ц Semendre,ц paоaц sancaлıц
olduлuц dönemlerdeц doлalц olarakц tevcihц defterlerindeц zikredilme-
miоtir.цPaоaцSancaлıцstatüsünüцkaybettiлiцzamanlardaцmüstakilцsan-
242 H.ц мnalcık,ц “Rumeli”,ц s.ц љ34.ц Geniоц bilgiц içinц bkz.ц Yavuzц Ercan,ц Os-
manlıцмmparatorluлu'ndaцBulgarlarцveцVoynuklar, Ankara 1986.
243 BOA, A.RSK 1551, s. 5.
244 BOA, A.RSK 1560, s. 11; A.RSK 1564,цs.цј9;цF.цBaоar,цa.g.e., s. 176-
177.
cak olarakцyazılmıоцveцatamayaцtabiцtutulmuоtur.цSelanikцSancaлıцiseц
yüzyılınцsonlarınaцdoлruцyapılanцatamalardaцLiva-i Selanik ve Kavala
olarakцkaydedilmiоцveцјцsancakцitibarцedilmiоtir.245
2- Genel Ġdari Uygulamalar Bağlamında Rumili Eyale-
ti’ne Bağlı Sancakların Tasarruf ġekilleri
ј8.цyüzyıl,цOsmanlıцbürokrasisindeцbeylerbeyi veya vezir rütbe-
sindekiцpaоaцsayısınınцhaddindenцfazlalaоtıлıцveцbunlarınцrütbelerineц
uygunц görevlereц atanmasıц konusundaц sıkıntılarınц çokçaц yaоandıлıц
dönemdir.ц Buц durumaц birц andaц gelinmemiо,ц dahaц öncekiц dönem-
lerdekiцyanlıоцuygulamalarцbuцyüzyıldaцsonuçlarınıцbelirginцbirцоekil-
deц göstermeyeц baоlamıоtır.ц Sancaklarц paоalarınц tasarrufunaц veyaц
idaresineц verilince,ц bunlaraц rütbeleriц itibariyleц sancakbeyi denileme-
yeceлiцiçinцmutasarrıfцtabiri kullanılmayaцbaоlanmıоtır.цBuцtabirцsanca-
лıц tasarrufц eden manasındadır.ц Meselaц birц sancaлıц paоaц rütbeliц birisiц
yönetecekц veyaц tasarrufц edecekse,ц “…ц Sancaлı‟naц mutasarrıfц …ц
Paоa”цоeklindeцbirцibareцkullanılıyordu.цBuцdurumцsancakbeylerininц
yerineц mutasarrıflıklarınц kurulduлuц manasınaц gelmemelidir.ц Muta-
sarrıfцveцmutasarrıflıklarцј9.цyüzyıldaцkurumsallaоmıоцveцmutasarrıf-
lıkцartıkцidareцveцtasarrufцоekliniцalmıоtı.246
Has suretiyleц idarede,ц beyц veц paоalarц kendilerineц has olarak
tahsis edilen ayni ve nakdi vergilerden oluоanцgelirleriцtasarrufцedi-
yorlardı.цKanuni‟ninцvezir-iцazamıцRüstemцPaоaцzamanındanцbaоla-
yan havass-ıцhümayununцmiri mukataa haline getirilerek iltizam sure-
tiyleц toplanmasıц iоiц dahaц sonralarıц vezir,ц beylerbeyi,ц sancakbeyiц veц
sarayц kadınlarınaц aitц paоmaklıkц haslaraц daц sirayetц etmiоц veц buц hasц
sahiplerininц gelirleriц deц iltizamц usulüyleц toplanmayaц baоlanmıоtı. 247
ј8.ц yüzyıldaц artıkц klasikц manadaц hasц tasarrufuц yokц denecekц kadarц
azdır.ц Bununц yerineц miriц mukataalarıц tasarrufц edenц veц bunlarıц birц
оekildeцtoplayanцyöneticiцzümreleriцbulunmaktadır.цMiriцmukataalarц
iltizamaцverilebildiлiцgibiцkayd-ıцhayatцоartıyla tasarrufuцanlamınaцge-
len malikâne sistemiцiçerisindeцdeцdeлerlendirilebiliyordu.248 Sancak-
245 BOA, DHT 16, s. 20.

246 Musaц Çadırcı,ц Tanzimatц Dönemindeц Anadoluц Kentlerininц Sosyalцveц Ekono-
mikцYapısı, Ankara 1991, s. 21.
247 мsmailц Hakkıц Uzunçarоılı, Osmanlıц Tarihi,ц C.ц III/љ,ц љ.ц Baskı,ц Ankaraц
1977, s. 292-293.
248 Geniоц bilgiц içinц bkz.ц Orhanц Kılıç,ц 18.ц Yüzyılınц мlkц Yarısındaц Osmanlıц
Devleti‟ninцмdariцTaksimatı-EyaletцveцSancakцTevcihatı,цElazıлцј997,цs.ц3љ-37.
Balkan Tarihi 117
larıц tasarruftaц hasц sistemindenц vazgeçilmemekleц birlikteц buц hasц

gelirlerininц nasılц tahsilц edileceлiц hususundaц birц deлiоimц veц geliоimц
yaоandıлıцsöylenebilir.
Sancaklarınц tasarrufundaц görülenц birц diлerц uygulamaц arpalık
suretiyleц yönetimdir.ц Arpalık,ц memurlaraц verilenц birц çeоitц tahsisatц
olup,ц azilц veyaц emekliц edilenц mülkiц veц ilmi memurlara mazuliyet
veyaц emeklilikц maaоıц mukabilindenц tahsisц edilenц gelirц manasında-
dır249.цArpalıkцsahiplerineцgeçiminiцsaлlamakцgayesiyleцmuayyenцbirц
görevц karоılıлıц mahallininц dıоındaц birц sancakц tevcihц ediliyorц veц buц
yerin geliri tahsis ediliyordu.250 Bunlarınцdıоındaцocaklık,цmuhassılıkц
veцsalyaneцusulüцgibiцidariцstatülerцdeцbulunmaktadır.251 Rumili Eya-
letiцbaлlamındaцdüоünüldüлünde,цsancaklarınцçoлununцmiriцmuka-
taaцtasarrufuцkapsamındaцancakцdeлiоikцyollarlaцidareцedildiлiцanla-
оılmaktadır.
Eyaletiцyönetenцpaоalarцçoлunluklaцkendilerineцhas olarak ta-
yinц edilenц miriц mukataalarıц tasarrufц etmektedirler.ц љ4ц Aralıkц ј767ц
tarihindeц kendisineц Yanyaц Sancaлıц tevcihц edilenц vezirц Recebц Pa-
оa‟yaцÜskübцcizyesiцveц celebkeоân-ıцsaлцkolцmukataası mallarındanц onц
binц guruоluk has mukabelesindeц göreviц tevdiц edilmiоti.ц Recebц Pa-
оa‟danцsonraцYanyaцSancaлıц tevcihцedilenц vezirцSeyyidцElhacц Halilц
Paоa‟yaцdaцBoлdanцcizyesindenц onцbinц guruоlukцbirц has geliri baл-
lanmıоtı.252
Eyaleteц baлlıц sancaklarц yüzyılınц ilkц yarısınaц göreц ikinciц yarı-
sındaцdahaцfarklıцidariцtasarruflaraцkonuцolmuоtur.цј700-ј730цyıllarıц
arasındaц Rumiliц Eyaleti'ndekiц Köstendil,ц Tırhala,ц Yanya,ц Delvine,ц
мlbasan,ц Avlonya,ц Dukakin,ц мskenderiyyeц veц Selanikц sancaklarıц ge-
nellikle arpalık suretiyle tasarruf ve idare edilirken253, yüzyılınцikinciц
yarısındaц arpalıkц suretiyleц tevcihц uygulamasındaц belirginц birц düоü-
оünц olduлuц görülür.ц Meselaц ј700-ј730ц dönemindeцTırhalaц Sanca-
лı‟naцyapılanцtespitцettiлimizц9цatamadanц6‟sıцarpalıkцikenц30цAлus-
249 MehmetцZekiцPakalın,цOsmanlıцTarihцDeyimleriцveцTerimleriцSözlüлü, C. I,
3.цBaskı,цмstanbulцј983,цs.ц84.
250 Yaоarц Yücel,ц “Osmanlıц мmparatorluлundaц Desantralizasyonaц Dairц
Gözlemler”,цBelleten, C. XXVIII, S. 152, Ankara 1974, s. 677-678.

251 Geniоцbilgiцiçinцbkz.цO.цKılıç,цa.g.e., s. 37-41.
252 BOA, DHT 16, s. 5, 6 m.
253 O.цKılıç,цa.g.e.,цs.ц47;цF.цBaоar,цa.g.e., s. 36-48.
tosц ј756ц tarihindenц љ5ц Mayısц ј79љц tarihineц kadar yapılanц elliц birц
atamaцiçerisindeцarpalıkцsuretiyleцatamayaцrastlanmamıоtır.254
RumiliцEyaleti‟neцbaлlıцKöstendil,цTırhalaцveцYanyaцsancakla-
rınınц hangiц suretleц tevcihц edildiлiц veц yönetildiлiц ј756-ј79љц yıllarıц
arasındaцyapılanцј78цatamaцkaydınaцgöreцaоaлıdaki tabloda verilmiо-
tir.
Tablo 2: Köstendil, Tırhala ve Yanya Sancaklarının
Tevcihatı (1756-1792)255
Seraskerlik veya baĢbuğ-

ve bir veya birkaç san-
cakla ilhaken tevcih
Muhafaza Ģartıyla
Muhafaza Ģartıyla
Arpalığa ilhaken
Müstakil sancak
Bir veya birkaç
Eyalet valisine
luk ile tevcih

Arpalık olarak
ilhaken tevcih
ilhaken tevcih
sancakla
Toplam
tevcihi
tevcih
tevcih
tevcih
SANCAK
KÖSTEN 46 8 6 9 - 2 - - 71
TEN-
DĠL
TIRHA- 18 3 8 16 - - 3 3 51
LA
YANYA 17 10 11 7 2 6 - 3 56
TOPLAM 81 21 25 32 2 8 3 6 178
% 45,50 11,79 14,04 17,97 0.12 4,49 1,68 3,37 98.96
Buцüçцsancaktakiцtoplamцј78цatamanınцyarıyaцyakınındaцsan-
caklarınцmüstakilцolarakцbirцpaоayaцklasikцusulleцtevcihцedildiлiцgö-
rülmektedir.ц Tırhalaц Sancaлı‟nınц buц süreçteц 5јц kezц tevcihц edildiлiц
bununцancakцј8‟ininцyaniцыц35‟ininцherhangiцbirцоartaцbaлlanmadanц
veyaцbirцbaоkaцsancaklaцiliоkiliцolmadanцmüstakilцolarakц birцpaоayaц
tevcihц edildiлiц anlaоılacaktır.ц Buц durumц Yanyaц Sancaлı‟ndaц ы30ц
oranınaцkadarцdüоmüоtür.цKöstendilцsancaлındaцiseцmüstakilцsancakц
tasarruf oranıцыц64‟tür.
Eyalette ber-vech-i ilhak veya ber vech-i zamime sancak tevcihle-
rineцsıkçaцrastlanmaktadır.цј8.цyüzyılınцilkцyarısındaцarpalıkцsuretiyleц
sancakцtasarrufцedenцpaоaцmazulцveyaцemekliцiseцsancakцtevcihiцber
254 BOA, DHT 16, s. 5-7; A. RSK 1551, s. 3; A. RSK 1573, s. 4; A.цNнTц
1355, s. 2; A. RSK 1568,цs.ц8;цF.цBaоar,цa.g.e., s. 38.
255 BOA, DHT 16, s. 4-7.
Balkan Tarihi 119
vech-iцarpalık,цоayetцoцandaцbaоkaцbirцgörevцifaцediyorsaцsancakцtevci-
hi ber vech-i zamimeveya ber-vech-i ilhak olarakц olarakц gerçekleоiyor-
du.256 Meselaц Kurdц Mehmedц Paоaц мskenderiyyeц sancakbeyiц ikenц
kendisineцј5цAлustosцј7ј8цtarihindeцRumiliцbeylerbeyliлiцpayesiцileц
birlikteц Prizrinц Sancaлıц daц tevcihц edilmiоti.257 Yanyaц Sancaлıц 30ц
Ekimц ј730ц tarihindeц Hotinц Sancaлı‟naц ilhakenц Recebц Paоa‟yaц ve-
rilmiо,цyaklaоıkцikiцayцsonraцљ4цAralıkцј767цtarihindeцBozokцSancaлıц
daцkendisineцilhakenцbaлlanmıоtı.258
Sancakц tevcihleriц bazenц birц canibin,ц kaleninц veyaц bölgenin
muhafazasıцоartınaцbaлlanabiliyordu.цBuцtürцatamaцsayısıцbuцüçцsan-
caktaц toplamц ыц ј4ц oranındaц ikenц Yanyaц Sancaлı‟ndaц birazц dahaц
fazlaцolmuоцveцatamalarınцыцј9‟lukцkısmıцbirцmuhafazaцоartınaцbaл-
lanmıоtır.ц Meselaц Yanyaц Sancaлıц 6ц Haziranц ј77јц tarihindeц Süley-
manцPaоa‟yaцMizistreцmuhafazasıцоartıylaцtevcihцedilmiоtir.259
Sancaklarц birц muhafazaц оartınaц baлlandıktanц sonraц birц veyaц
birkaçц sancaлınц ilavesiyleц deц tevcihц edilebiliyordu.ц Tırhalaц Sanca-
лı‟nıцtasarrufцedenцpaоalarцј8.цyüzyılınцikinciцyarısındaцBelgradцmu-
hafazasıцоartıyla,цSemendreцSancaлı‟nıцdaцilhakenцuhdelerineцalıyor-
lardı.цMeselaцљ0цNisanцј76јцtarihindeцTırhalaцSancaлıцtevcihцedilenц
vezirцElhacцMustafaцPaоaцSemendreцSancaлı‟naцilhakenцveцBelgradц
Kalesi‟niц muhafazaц оartıylaц sancaлınц tasarrufц hakkınıц almıоtı.260 17
Ekimц ј7ј6ц tarihindeц kendisineц Köstendilц Sancaлıц tevcihц edilenц
KöstendilцalaybeyiцMahmud‟aцYergök‟üцmuhafazaцetmekцоartıylaцveц
beylerbeylikцpayesiцileцKöstendilцSancaлıцtevcihцedilmiоti.261
Buцuygulamadaцsancaklarцpaоalarınцuhdesindeцbulunanцarpa-
lık sancaklara ilave olarak da verilebiliyordu. Mesela 27 Ekim 1722
tarihindeц eskiц Karamanц valilerindenц Mustafaц Paоa‟yaц Köstendilц
Sancaлıц tevcihц edilirkenц Vidinц Kalesi‟ninц muhafazasıц оartıц koyul-
muоцveцTırhalaцSancaлıцdaцilaveцolarakцarpalıkцsuretiyleцtasarrufuna
bırakılmıоtı.262 љ4цAлustosцј764цtarihindeцKöstendilцSancaлıцtevcihц
edilenц Vezirц Hamzaц Paоaц buц sancakц kendisineц tevcihц edildiлiц za-
256 O.цKılıç,цa.g.e., s. 92.

257 BOA, A. NнTц1355, s. 3; A. RSK 1568, s. 8.
258 BOA, DHT 16, s. 5.
259 BOA, DHT 16, s. 6 m.
260 BOA, DHT 16, s. 5.
261 BOA, A.цNнTц1355, s. 2; A. RSK 1568, s. 8.
262 F.цBaоar,цa.g.e., s. 36.
manц Çirmenц veц Niлboluц sancaklarınaц mutasarrıfц olupц Vidinц veц

Hotinц kaleleriniц muhafazaц оartıylaц Hotinц Sancaлı‟nınц ilhakıylaц da
KöstendilцSancaлı‟nıцtasarrufunaцalmıоtı.263
RumiliцEyaleti‟ndekiцbazıцsancaklarцbazenцeyaletцvalilerindenц
birine,цbirцveyaцbirkaçцsancaлaцilavetenцtevcihцedilebiliyordu.цTırha-
laцSancaлıц љјц Nisanцј758цtarihindeцtasarrufundakiц Semendreц San-
caлı‟naц ilhakenцRumiliц valisiц vezirц Elhacц Hasanц Paоa‟ya,ц ј3ц Aralıkц
ј770ц tarihindeц iseц Moraц valisiц vezirц Ahmedц Paоazadeц Osmanц Pa-
оa‟yaцilhakenцtevcihцedilmiоti.264
Seraskerц paоalaraц görevdeц olduklarıц zamanlardaц çokц yaygınц
olmamaklaцbirlikteцsancakцtevcihцedildiлineцrastlanmaktadır.цMese-
la,ц Babadaлıц seraskeriц Moraviц vezirц Ahmedц Paоaц 4ц Haziranц ј79јц
tarihindeцTırhalaцSancaлı‟nıцuhdesineцalmıоtı.265
Derbendцbaоbuлlarıцveцbazıцcaniblerdekiцbaоbuл diye adlandı-
rılanцveцözellikleцdeцhaydutцveцeоkıyaцtakibiцyapıpцsorumluцolduklarıц
bölgeleriц koruyanц paоalaraц daц sancakц tevcihц ediliyordu.ц ј0ц Eylülц
ј77ј‟deц Derbendц Baоbuлuц olanц Sarıц Mehmedц Paоazadeц vezirц Aliц
Paоa‟yaц Arnavudц veц haydutц eоkıyalarındanц etrafınıц korumakц üzereц
Tırhalaц Sancaлıц verilmiоti.ц Aynıц sancakц 7ц Temmuzц ј788ц tarihindeц
Eflakц Baоbuлuц olanц Varnalızadeц vezirц Selimц Paоa‟yaц buц görevineц
mukabilцolarakцtevcihцedilmiоti.цBuцkonudakiцenцtipikцörnekцDepe-
delenliц Veliц Paоazadeц Aliц Paоa‟dır.ц Aliц Paоaц Derbendlerц Baоbuлuц
olupц ј5ц нubatц ј788ц tarihindeц kendisineц Yanyaц Sancaлıц daц tevcihц
edilmiоц veц bu göreviц 5ц ayrıц ibkaц kaydıц ileц љ5ц Mayısц ј79љц tarihineц
kadarцuzatılmıоtı.цмbrahimцPaоaцј3цEkimцј787цtarihindeцј000цneferц
kendiц imkânıyla,ц љ.000ц neferц deц devletц tarafındanц teminц edilecekц
askerleцacilцolarakцKaraцEflak‟aцgidipцmuhafazasındaцbulunmakцveц
мsmailц seraskeriyle birlikte hareket edip Kara Eflak ve havalisinin
muhafazasınaцihtimamцgöstermekцоartıylaцYanyaцSancaлı‟nıцtasarru-
funaцalmıоtı.266
Sancaklarц ј8.ц yüzyılınц ilkцyarısındaц çokц azц daц olsaцbazenц bey
rütbeliц sancakbeylerininц tasarrufundaц veц idaresindeц olabilmiоtir.ц
MeselaцDelvineцSancaлıцј7ј8цyılındaцMehmedцBeyцveцKaplanцBeyц
263 BOA, DHT 16, s. 4.

264 BOA, DHT 16, s. 5-6.
265 BOA, DHT 16, s. 7.
266 BOA, DHT 16, s. 6.
Balkan Tarihi 121
tarafındanцyönetilmiоti.267 AlacahisarцSancaлıцј70љцtarihindeцOsmanц
Bey,цј7ј8цtarihindeцiseцMehmedцBey‟inцyönetimindeydi.268 Yüzyılınц
ortalarındanцitibarenцsancaklarцartıkцtamamenцbeylerbeyi veya vezir
rütbeliц paоalarınц elindeц olmuоtur.ц Paоaц olmayanц dahaц altц rütbeliц
birisineц sancakц tevcihц edilecekse,ц beylerbeylikц rütbesiц verilerekц
atamasıцgerçekleоtiriliyordu.цMeselaцј5цAralıkцј757цtarihindeцKös-
tendilцSancaлıцtevcihцedilenцVezirцAliцPaоa‟nınцbüyükцoлluцMehmedц
Bey‟eц Rumiliц beylerbeyliлiц payesiц verilerekц atamasıц yapılmıоtı.ј8ц
Eylülцј79љцtarihindeцeskiцçavuоbaоılardanцAhmedцAлa‟yaцKöstendilц
sancaлıцyineцrütbe-i mirimirani verilerekцgerçekleоtirilmiоti.269 Buцyüz-
yıldaц eskiц sadrazamlar,ц sabıkц eyaletц valileriц veц üstц düzeyц görevlilerц
dahiц birц sancaлıц uhdesineц almaktaц sakıncaц görmüyorlardı.ц Sabıkц
Karaman valisi ve Vidin seraskeri olan eski sadrazamlardan vezir
Yusufц Paоaц ј5ц Ekimц ј790‟da,ц eskiц Bosnaц valisiц miralemц Vezirц
MehmedцPaоaцј9цAralıkцј790цtarihindeцKöstendilцSancaлı‟nıцuhde-
lerineцalabilmiоlerdi.270
Sonuç
Rumiliц Eyaleti‟neц baлlıц sancaklarınц idariц statüleri,ц eyaletinц
önemineцbinaenцmerkezdenцuzakцbölgelerdekiцgayriцmerkeziцuygu-
lamalardanцfarklıцolarakцmerkeziцyönetiminцaлırlıлıцveцetkisininцhis-
sedildiлiц birц anlayıоınц izleriniц taоımaktadır.ц Buц eyaletteц ocaklıkц ve
malikâne gibiцmahalliцveцmaliцetkilerinцgörüldüлüцuygulamalaraцrast-
lanmamaktadır.цRumiliцümerasıцdiyebileceлimizцpaоaцrütbeliцyöneti-
ciцzümreцburadakiцbirцsancaлıцmüstakilцsancakbeyiцgibiцtasarrufuna
alabilmiоtir.ц Buц durumц paоaц sayısınınц fazlalaоmasıц ancakц bunlarınц
mansıplarınaц uygunц eyaletц sayısınınц sınırlıц olmasıц ileц ilgilidir.ц Her-
hangiцbirцeyaleteцatanamayanцbirцpaоa,цbeylerbeyiцveyaцvezirцrütbeliц
olsaцdaцbirцsancaлıцuhdesineцalmayıцkabulцetmekteцbirцmahzurцgör-
memiоtir.цBuцpaоalarınцkendiцtasarruflarınaцbırakılanцsancaklarıцbiz-
zatц yönetmeyeц gitmedikleri,ц yerlerineц kendileriц adlarınaц sancaлıц
yönetecekц veц vergileriniц toplayacakц mütesellimц gibiц vekillerц tayinц
267 BOA, A.цNнTц1355, 2-3; A. RSK 1568, s. 8-9.

268 BOA, A. RSK 1551, s. 4; A.цNнTц1355, s. 3; A. RSK 1568, s. 9.
269 BOA, DHT 16, s. 3-4.
270 BOA, DHT 16, s. 3.
edebilecekleri ve bu durumun idari manadakiцdoлuracaлıцsıkıntılarц

daцayrıcaцdeлerlendirilmesiцgerekenцbirцhusustur.
Eyalettekiцsancaklarцpaоalarцtarafındanцemeklilikцveyaцmazuli-
yetiцsırasındaцtasarrufцedebildiлiцgibi,цözellikleцaskeriцbirцgöreviцye-
rineцgetirmekцоartıylaцdaцyönetilebiliyordu.ццBuцdönemdeцRumili‟ninц
bölgeyiцtanıyanцtecrübeliцpaоalarınцidaresindeцbulunanцsancaklardanц
müteоekkilцolduлuцveцadetaцsancaklardakiцmiriцmukataalarıцtasarrufц
edenцpaоalarınцeyaletiцolduлuцsöylenebilir.
Balkan Tarihi 123
Kaynakça
1- BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı
ArĢivi Daire BaĢkanlığı (BOA)
a- Bâb-ıцAsafîцRuûsцKalemiцDefterleriц(A.цRSK),цNo: 1551, 1560, 1564,
1568, 1573.
b- Bâb-ıцAsafîцNiоancıц(Tahvil)цKalemiцDefterleriц(A.NнT),цNo: 1355.
c- Kamil Kepeci Tasnifi, No: 266.
d- Divan-ıцHümâyûnцTahvilц(DHT),цNo: 16.
2- AraĢtırma-Ġnceleme Eserler
Baоar,цFahameddin,цOsmanlıцEyaletцTevcihatıц(1717-1730),цTürkцTarihц
Kurumu, Ankara, 1997.
Çadırcı,цMusa,цTanzimatцDönemindeцAnadoluцKentlerininцSosyalцveцEko-
nomikцYapısı,цTürkцTarihцKurumu,цAnkara, 1991.
Ercan, Yavuz, Osmanlıцмmparatorluлu'ndaцBulgarlarцveцVoynuklar, An-
kara, 1986.
Gökbilgin,цM.цTayyib,ц“KanuniцSultanцSüleymanцDevriцBaоlarındaц
RumeliцEyaleti,цLivaları,цнehirцveцKasabaları”,цBelleten,цC.цXX,цSayı:ц
78, Nisan 1956.
мnalcık,цHalil, “Eyalet”,цDмA,цC.цјј,цTDV,цмstanbul,цј995.ц
мnalcık,цHalil,ц“Orhan”,цDмA,цC.ц33,цTDV,цмstanbul,цљ007.
мnalcık,цHalil,ц“Rumeli”,цDмA,цC.ц35,цTDV,цмstanbul,цљ008.
мnalcık,цHalil,ц“Rumeli”,цмA,цC.ц9,цMEB,цљ.цBaskı,цмstanbul,цј979.
мnalcık,ц Halil,ц Osmanlıц мmparatorluлuц Klasikц Çaлц (1300-1600),ц Çev.ц
RuоenцSezer,цYKY,цљ.цBaskı,цмstanbul,цHaziranцљ003.
мpоirli,цMehmet,ц“Beylerbeyi”,цDмA,цC.ц6,цTDV,цмstanbul,цј99љ.
Kılıç,цOrhan,ц18.цYüzyılınцмlkцYarısındaцOsmanlıцDevleti‟ninцмdariцTak-
simatı-Eyalet ve Sancak Tevcihatı,цElazıл,цј997.
Pakalın,ц Mehmetц Zeki,ц Osmanlıц Tarihц Deyimleriц veц Terimleriц Sözlüлü,
C.цI,ц3.цBaskı,цMEB,цмstanbul,цј983.
нahin,цмlhan,ц“Sancak”,ццDмA,цC.ц36,цTDV,цмstanbul,цљ009.ц
Uzunçarоılı,цмsmailцHakkı,цOsmanlıцTarihi,цC.цIII/љ,цљ.цBaskı,цTTK,ц
Ankara, 1977.
Yücel,цYaоar,ц“OsmanlıцмmparatorluлundaцDesantralizasyonaцDairц
Gözlemler”,цBelleten, C. XXVIII, S. 152, TTK, Ankara, 1974.
Balkan Tarihi 125
XVIII. YÜZYILIN ORTALARINDA PRAVADİ KAZASI

Pravadi Township in the Mid-18th Century
мbrahimцEtemцÇAKIR
Özet
Pravadi,цBulgaristan‟ınцkuzeydoлusundaцVarnaцyakınlarındaц
yerц almaktadır.ц ј388ц yılındaц Osmanlıц hâkimiyetineц katılmıоц
veц zamanlaц pekц çokц camisiцveц canlıц ekonomisiyleц birцTürkц
kasabasıц hâlineц gelmiоtir.ц Buц kasabadaц Müslümanlarınц ya-
nında,ц Bulgar,ц Ermeni,ц Yahudiц topluluklarıц daц bulunmak-
taydı.цPravadi,цidariцyöndenцXVI.цyüzyıldanцitibarenцSilistreц
sancaлınaц baлlıц birц kazaц statüsüц kazanmıоц veц buц durumц
XIX.ц yüzyılınц ikinciц yarısındaц yapılanц reformlaraц kadarц de-
vamцetmiоtir.цBuцincelemedeцPravadi‟ninцOsmanlıцhâkimiye-
tineц giriоi,ц idariц teоkilatlanmasıц veц ј750ц tarihliц avarızцdefte-
rindeki kazaya ait bilgilere yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler:цPravadi,цavarız,цkaza.
Abstract
Pravadi is located near Varna in the northeastern part of
Bulgaria. It fell under the sovereignty of the Ottoman Em-
pire in 1388 and became a Turkish town with its many
mosques and lively economy in the course of time. In addi-
tion to Muslims; Bulgarian, Armenian, and Jewish commu-
nities lived in this town. Pravadi gained a status of township
under district of Silistre in terms of administration since the
century XVI, and this situation continued until the reforms
made in the second half of the century XIX. This review
will mention information about the Ottoman domination
and administrative organization of Pravadi, as well as the
townshipцmentionedцinцtheцavarızцregisterцdatedцј750.
Key Words: Pravadi, avariz, township.

юYrd.цDoç.цDr.я;цAtatürkцÜniversitesi,цEdebiyatцFakültesi,цTarihцBölü-
mü,цErzurum-Türkiye;цe-mail: ietem.cakir@atauni.edu.tr
Pravadi,ц Bulgaristan‟ınц kuzeydoлusundaц Varnaц yakınlarındaц

bir plato kenarındaц eriоilmesiц zorц yüksekц tepedeц birц Bizansц kalesi
olarak X. yüzyıldaцortaya çıktı.цAdıцdaцYunancaц“koyunц(çoban)цkale-
si”цanlamındakiцProvaton‟danцgelir.цBulgarcaцveцSlavcaцkaynaklardaц
Oveçц оeklindeц kaydedilmiоtir. Bizans (960-јј88яцveцII.цBulgarцмm-
paratorluлuц(1188-ј393яцdönemindeцkale,цidariцveцdinîцbir merkez-
di.271
Pravadi,цI.цMurad‟ınцhükümdarlıлınınцsonцyıllarındaцÇandarlıц
AliцPaоa‟nınцAydosцtaraflarınaцdüzenlediлiцseferцsırasındaцOsmanlıц
hâkimiyetineцgirdi.цNeоri‟yeцgöreцAliцPaоa,цTimurtaоцoлluцYahоibeyц
Bey‟iцPravadi‟ninцfethiцiçinцgörevlendirmiоцveцbirцkıоцgünüцkaleцfet-
hedilmiоtir.272 Aliц Paоa‟nınц öncülüлündeц ј388ц yılındaц düzenlenenц
buцseferlerцsonucundaцPravadi‟ninцyanıцsıraцнumnuцveцTırnovaцeleц
geçirilmiоtir.273
Osmanlıц arоivц kayıtlarınaц göreц ј479ц tarihliц defterdeц Pravadiц
Kalesi‟ndenцsözцedilerek,цkaleцkapıcısınınцadınınцAliцolduлuцkayde-
dilmiоtir.274 XV.ц yüzyılınц sonlarındaц düzenlenenц cizyeц defterindeц
Silistre,ц Pravadiц veц diлerц bazıц idariц birimlerц vilayetц baоlıлıц altındaц
yazılmıоtır.цBuцkayıtlardanцPravadi‟nin,цSilistre‟yeцbaлlıцolduлuцanla-
оılmaktadır.цAncakцhangiцidariцstatüdeцSilistre‟yeц baлlıцolduлuцbelliц
deлildir.275 Silistreц sancaлıцXV.цyüzyılınцsonlarınaц doлruцKaradenizц
271 MachielцKiel,ц“Pravadi”,цDмA, C. XXXIV, s. 339.

272 Neоri,ц fetihц olayınıц оuц оekildeц kaydetmiоtir:ц “Aliц Paоaц çünkiц leоker-i
ma‟hûdıцcem‟цitdi.цEdirne‟denцgöçüpцAydos‟aцgeldi…цTemür-taоцoglıцYahоıцBegцileц
biоц binц erц seçüpц Buravâdi‟yeц gönderüpц eyitdi:цCehdц itц kiц Buravâdi‟yiц birц hileц idüp,ц
alaydunцolaцmı?”цYahоıцBegцgöçüpцBuravâdi‟yeцazmцitdiler.цGelüpцileyineцkonmakц
istediler.ц Kıоц güniydi,ц karц yaлardı.ц Hüseyinц Aga,ц anlarıц sovukdanц esirgeyüp,ц Taо-
hisâr‟aцkoydı.цBunlarцdahiцTaоhisâr‟aцgiricek,цgiceyleцkal‟anunцküllesinцugrulayup,ц
kal‟ayıцfethцidüp,цpaоayaцMurâdцnâmцkiоiyleцbeоâretцhaberinцgönderdiler.”цMevlânâц
Mehmedц Neоrî,ц Cihânnümâ,ц юHazırlayan:ц Necdetц Öztürkя,ц Çamlıcaц Yay.,ц
мstanbulцљ008,цs.цјј3.ц
273 мsmailцHakkıцUzunçarоılı,цOsmanlıцTarihi,цI,цTürkцTarihцKurumuцYay.,ц
Ankara 1998, s. 251.

274 Defterde St. Cyril and Methodius National Library of Sofia (NBKM),
Oriental Department. NBKM, OAK, 45/29, vr. 78b.

275 Defterdekiц kayıtц оuц оekildedir:ц “Muhasebe-i cizye-i gebran-ıц vilâyet-i
Silistre ve PravadiцveцMadaraцveцVarnaцveцPetriçцveцнumnuцveцAhyoluцveц
gayrihi”ц Kayıtц tarihiц ј5ц нevvalц 896/љјц Aлustosц ј49ј.ц NBKM,ц OAK,ц
214/5, vr.2b; Nikolaj Todorov-Asparuh Velkov, Situationцdémographiqueцdeц
Balkan Tarihi 127
kıyısıцboyuncaцTunaцdeltasınaцkadarцuzananцbirцalanıцkapsamaktay-
dı.276 XVI.ц yüzyılınц baоlarındaц düzenlenenц birц tahrirц defterindeц
“Nahiye-i Pravadi tabi-iцlivâ-i Silistre”цkaydıцyerцalmaktadır.277 Osmanlıц
Devleti‟ndeц ilkц dönemlerdeц idariц üniteyiц ifadeц edenц kavramlarınц
birbirininцyerlerineцkullanıldıлıцbilinmektedir.цPravadi,цXVI.цyüzyıl-
danц itibarenц Silistreц sancaлınaц baлlıц birц kazaц statüsüц kazandıлıцke-
sindir. 1530278, 1542279, 1586280, 1642281, 1750282 tarihli defterlere
göreцbuцstatüцdevamцetmiо,цXIX.цyüzyılınцikinciцyarısındaцOsmanlıц
idariцyapısındaцyapılanцreformlarцsonucundaцPravadi,цVarnaцsanca-
лınaцbaлlıцbirцkazaцolmuоtur.283
1530 tarihli icmal defterineцgöre284 kaza merkezinde 6 mahal-
leц yerц almaktaydı.ц Kazayaц baлlıц köyц sayısıц ј40,ц mezraц iseц 38ц idi.ц
Kazaцgenelindeц7ј4цMüslüman,ц665цgayrimüslimцhaneцveцљ46цMüs-
lümanцmücerret,цљ74цgayrimüslimцmücerretцveц44цbiveцkaydedilmiо-
tir.ц Bununц yanıц sıraц avarızц vergisindenц muafц nitelikliц nüfusц olarakц
73љц neferц yazılmıоtır.285 XVI.ц yüzyılц boyuncaц kazadakiц köyц sayısıц
artmıоц veц ј597ц yılınaцaitц tahrirц defterineц göreц buц sayıц ј8љ‟yeц ulaо-
mıоtır.ц Kazaцmerkezindeц 3ј5ц Müslim,ц љ5ц gayrimüslimцhane,цkaza-
nınц köylerindeц iseц 4584ц Müslim,ц 3574ц gayrimüslimц haneц kayıtlı-
dır.286 XVI.ц yüzyılınц sonlarındanц itibarenц Pravadiц kazası,ц batısındaц
laцPéninsuleцBalkaniqueц(finцduцXVeцs.-débutцduцXVIeцs., Bulgarian Academy

of Sciences, Institut d'Etudes Balkaniques, Sofia 1988, s. 23, 44.
276 RossitsaцGradeva,ц“OrtaцBalkanlardaцOsmanlıцмdarîцSistemiцveцTaоraц
мdaresiцюXV.цYüzyılя,цTürkler,цIX,цYeniцTürkiyeцYay.,цAnkaraцљ00љ,цs.ц9љ0.
277 BOA. TT.65, s. 25.
278 BOA. TT.370, s. 434.
279 BOA. TT.215, s. 10.
280 BOA. TT.625, s. 260.
281 BOA. TT.771, s. 23.
282 BOA. KK.2912, s. 1.
283 Slavka Draganova, Tunaц Vilayeti‟ninц Köyц Nüfusu,цTürkцTarihц Kurumuц
Yay., Ankara 2006, s.33; Kemal Karpat, OsmanlıцNüfusuц1830-1914,цTimaоц

Yay.,цмstanbul 2010, s. 248-249.
284 MachielцKiel,ц370цnumaralıцicmalцdefterinin,цј5ј6цyılıцkayıtlarınınцözetiц
olduлunuцifadeцetmiоtir.цKiel,ц“Pravadi”,цs.ц339.
285 BOA. TT.370, s. 446.
286 Machiel Kiel, “Theц Heartц ofц Bulgaria:ц Populationц andц Settlementц
History of the Districts Provadija, Novi Pazar and Shoumen from the
Late-Middleц Agesц tillц theц endц ofц theц Ottomanц Period”,ц Uluslararasıц Os-
yerцalanцköylerdenцbazılarınınцYeniцPazarцюNoviц Pazarяцnahiyesineц
dâhilц olmasıylaц küçüldü.ц Ayrıca,ц Pravadi‟ninц verimsizц arazilerindeц
kurulmuоц olanц bazıц Türk köyleriц deц XVII.ц yüzyılınц ilkц yarısındakiц
genelцnüfusцdüоüоüцsebebiyleцdaлıldı.цј64љцyılınaцgelindiлindeцPra-
vadiцkazasındaцsadeceц84цköyцkalmıоtır.287 XVII.цyüzyılınцilkцyarısın-
daцkazaцnüfusundaцciddiцbirцazalmaцmeydanaцgeldiлiцanlaоılmakta-
dır.цј64љцyılınaцaitцavarızцdefterindeц kazaцmerkezindeцљ70ц Müslimц
veц40цgayrimüslim,цkazanınцköylerindeцiseцљј3љцMüslümanцveцј06јц
gayrimüslimц haneц deftereц kaydedilmiоtir.ц ј597‟denц ј64љц yılınaц ka-
darkiц süreçteц kazadakiц Hristiyanц nüfusunц sayısıц Müslümanц nüfusaц
oranla daha fazlaцazalmıоtır.цBölgedeцhızlıцbirцмslamlaоmaцsürecininц
yaоandıлındanцHristiyanlarınцbirцkısmınınцbaоkaцоehirlereцgöçцetmiоц
olabileceлiцileriцsürülmüоtür.288
1636 yılındaцPolonyalıцErmeni Oswieciemlıц(Auschwitz) Da-
vid,цPravadiцhakkında,цSilistre‟denцdahaцküçük ancak buradan daha
güzelцbirцyerцolarakцsözцetmiоtir.цBunaцilaveцolarakцPravadi‟deцkur-
оunц kubbeli altıц veц kiremit çatılıц üçц camiц veц büyükц birц bedestenц
bulunduлunuц kaydetmiоtir.ц ј649‟daц Katolikц misyoneriц Piskoposц
Peter BoлdanцBakcic ise taоtanцyapılmıоцkiliseleri bulunan kasabada,
50ц Katolikц veц 300ц nüfusluц 50ц haneц Bulgarц Ortodoksц Hristiyanınц
ikametц ettiлiniц veц taоtanц yapılmıоц kurоunц kaplıц altıц büyükц camininц
yerцaldıлınıцifadeцetmiоtir.289
Evliyaц Çelebi,ц Pravadiц kazasını,ц Melekц Ahmetц Paоa‟nınц љјц
Aлustosцј65јцtarihindeцsadrazamlıktanцazledilipцÖziцbeylerbeyliлi-
ne tayin edilmesinden sonra290 Rumeliц taraflarınaц birlikteц çıktıklarıц
seyahatцsırasındaцziyaretцetmiоtir.цEvliyaцÇelebiцXVII.цyüzyılınцorta-
larındaцPravadiцkazasıцhakkındaцоuцbilgileriцvermiоtir:ц
“Cümleц nevâhiц kurâlarıц âbâdânц mahsuldârц
kurâlardır.цKethüdayeriцveцyeniçeriцserdarıцvardır.цZirâц
manlıц veц Cumhuriyetц Dönemiц Türk-Bulgarц мliоkileriц Sempozyumu,ц Eskiоehirц

2005, s. 20, 36.
287 Kiel,ц“Pravadi”,цs.ц339
288 Kiel, “TheцHeartцofцBulgaria:цPopulationцandцSettlementцHistory”,цs.ц
20, 36.
289 Kiel,ц“Pravadi”,цs.ц339-340.
290 FikretцSarıcaoлlu,”MelekцAhmedцPaоa”,цDмA, C. 29, s. 43.
Balkan Tarihi 129
ayânц uц eоrâfıц veц askerîц tâifesiц çokdur.ц нeyhülislamıц veц

nakibiцveцоehirцnâibiцveцmuhtesibiцveцbâcdarıцvardır.”291
BunaцilaveцolarakцPravadiцоehri,цikiцkayanınцarasındaцveц dere
içindeцyerцalmaktaydı.цHalkınınцbüyükцbirцkısmıцticaretleцmeоgulцidi.ц
Bedesteninцyanıцsıraцçokцsayıdaцdükkânınцolduлuцоehirdeцherцhaftaц
büyükц birц pazarц kurulmaktaydı.ц нehrinц öndeц gelenц esnafц zümrele-
rindenцhaffaf,цzergerцveцsarraçlarцkendilerineцaitцçarоıdaцiоцgörmek-
teydi.цMüslümanцveцLatinlerцdıоındaцYahudilerinцdeцyaоadıлıцоehirdeц
ikiц kiliseц bulunmaktadır.ц Evliyaц Çelebiц оehirdekiц mahalle,ц cami,ц
mescitцveцhamamцsayısınıцbelirtmemiоцbunaцkarоılıkцј7цadetцsıbyanц
mektebiцolduлunuцifadeцetmiоtir.292
XVII.ц yüzyılınц sonlarındaц Osmanlıц Devleti‟ninц Viyana‟yıц
ikinciц kezц kuоatmasıц veц maлlubiyetinц ardındanц meydanaц gelenц sa-
vaоlarцdönemindeцavarızцtahrirleriцönemцkazanmıоtır.цPravadiцkaza-
sınıцdaцihtivaцedenцј694цtarihliцicmalцavarızцdefterinde293 оehirцmer-
kezine ait herhangiц birцbilgiц defterdeцyerцalmamıоtır.цBunaцkarоılıkц
Pravadiцkazasınaцtabiцј06цköyцdeftereцkaydedilmiоtir.цBuцköylerdenц
EskiцArnavudцveцYeniцArnavudцadıylaцkaydedilenцköylerцvakıfцköy-
lerdenцolupцnüfusцkaydıцyerцalmamıоtır.цGeriцkalanцköylerdekiцhaneц
sayısıцtoplamıцљ90јцidi.294
1750 Tarihli Avarız Defteri
OsmanlıцDevleti‟ndeцolaлanüstüцdurumlardaцveцdahaцçokцsa-
vaоцmasraflarınıцkarоılamakцüzere,цpadiоahınцemriцileцhalktanцtopla-
nanц herц türlüц hizmet,ц eоyaц veц paraц оeklindekiц tekâlifeц avarızц adıц
verilmektedir.295 Merkezîцhazineyeцbaлlıцbürolarцtarafındanцbuцfev-
kaladeц vergilerinц tevziineцesasц olmakц üzereц avarızц hanesiц tahrirleriц
291 EvliyaцÇelebi,цSeyahatnâme, III, (Haz. Seyit Ali Kahraman-YücelцDaлlıя,ц
мstanbulцј999,цs.цј76.
292 EvliyaцÇelebi, Seyahatnâme, III, s. 176-177.
293 Buц defterц “icmalц avârızц defteri”ц ileц “mufassal-icmalц avârızц defteri”ц
arasındaц birц yerц iоgalц etmektedir.ц Buц defterdeц vergiц tabanınıц oluоturanц
nüfusunцneferцtoplamıцileцbirlikteцavarız-hâneцsayısınaцdaцyerцverilmiоtir.ц
Bu tanımlamaц içinц bakınız:ц Gökçe,ц “Osmanlıц Nüfusц veц мskânц Tarihiц
Kaynaklarındanц„Mufassal-мcmâl‟цAvârızцDefterleri”,цs.ц79.
294 BOA. KK.d, 2596, vr. 35b-38a.
295 ÖmerцLütfiцBarkanц“Avarız”,мA, II, 2001, s. 13.
yapılmıоtır.296 Avarızц yükümlüleriniц tespitц etmekц gayesiyleц hazırla-

nanц defterlerdeц nüfus,ц avarızц hanelerineц bölünerekц vergiц tahsilatıц
gerçekleоtirilmekteydi.ц Avarızц hanelerininц tespitindeц iseц çeоitliц kıs-
taslarцgözцönündeцbulundurulmaktaydı.цBölgeninцzenginliлi,цhalkınц
оehirli,ц köylü,ц göçebeц olupц olmadıлı,ц dükkân,ц evц veц tarlaц miktarıц
dikkateц alınarakц teоkilц edilenц itibariц avarızц haneleriц içindeц 3, 5, 10
veya 15 evli kimse bulunabilirdi.297 Bilhassa ordunun lojistik ve
finansmanц ihtiyaçlarınıц karоılamakц içinц toplananц avarızц vergisi,ц
XVI.цyüzyılınцsonlarındanцitibarenцartцardaцyapılanцsavaоlarцdolayı-
sıylaцnormalцvergiцhâliniцalmıоtır.298
XVII.цyüzyılda OsmanlıцDevleti‟ndeцoldukçaцkapsamlıцavarızц
tahrirlerininцyapıldıлıцveцbununцsonuçlarınıцihtivaцedenцbirçokцmu-
fassalц avarızцdefterininцhazırlandıлıц bilinmektedir.цBuцdefterlerdekiц
bilgilerцdemografiцveцiskânцtarihiцiçinцoldukçaцehemmiyetlidir.цKla-
sik tahrirцgeleneлininцsonцbulduлuцXVII.цyüzyıldakiцdemografikцveц
yerleоimц düzenindeц meydanaц gelenц deлiоimleriц ortayaц koymakц ba-
kımındanцmufassalцavarızцdefterlerininцönemiцbüyüktür.299
мncelemeyeц konuц edilenц defterц Baоbakanlıkц Osmanlıц Arоiviц
Kâmilц Kepeciц tasnifinde љ9јљц numaraц ileц kayıtlıdır.ц I.ц Mahmutц
dönemineцaitцolanцdefterцјцMuharremцјј64ц/ц30цKasımцј750цtari-
hindeцdergâh-ıцâlîцgönüllülerindenцDestariцMehmetцAлaцveцmevku-
fatцhalifesiцAhmetцHalifeцtarafındanцdüzenlenmiоtir.цBuцhususцdef-
terdeцоuцоekildeцyerцalmıоtır:
“Kazâ-i Prevadi der-livâ-i Silistre an
tahrîr-iцcedidцDestarîцMehmedцAлaцanцgö-
nüllüyân-ıц dergâh-ıц „âlîц veц Ahmedц Halifeц
296 Lütfiц Güçer,ц XVI-XVII.ц Asırlardaц Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Hububatц

MeselesiцveцHububattanцAlınanцVergiler,цмstanbulцÜniversitesiцмktisatцFakülte-
siцYayını,цмstanbul,цј964,цs.ц70.
297 ÖmerцLütfiцBarkanц“Avarız”,мA, II, 2001, s. 13-15.
298 HalilцSahillioлlu,ц“Avârız”,цDмA,цIV,цмstanbulцј99ј,цs.цј09.ц
299 Oktayц Özel,ц “ј7.ц Yüzyılц Osmanlıц Demografiц veц мskânц Tarihiц мçinц
Önemliц Birц Kaynak:ц Mufassalц Avârızц Defteri”,ц XII. Türkц Tarihiц Kongresiц
(Ankara, 12–16цEylülц1994),цKongreyeцSunulanцBildirilerцIII, Ankara 1999, s.
739, 743.
Balkan Tarihi 131
hulefâ-iц mevkûfâtц el-vâkiц der-sene

јј64.”300
Defterц 589ц sayfadanц ibaretц olupц defterinц baоındaц fihristц veц
mukaddimeц yerц almaktadır.ц Fihristte,ц Silistreц livasınaц tabiц љљц kazaц
zikredilmiоtir.цMufassalцformdaцhazırlananцdefterdeцherцbirцkazanınц
kasabaц merkeziц mahalleц baоlıлıц altındaц yazıldıktanц sonraц karyelereц
yerц verilmiоtir.ц Haneц reisleriц veц askerîц kategoridekilerц genellikleц
babaц adlarıylaц kaydedilmiоtir.ц Herц mahalleninц veц köyünц altındaц ic-
malцtarzdaцMüslüman,цzimmîцоeklindeцdinîцgruplarцveцaskerîцkate-
gorideц yerц alanц neferlerц unvanlarıylaц юyeniçeri,ц imamц vs.яц birlikteц
yazılmıоtır.цDefterinцsonцbölümündeцiseцkazalarınцyekûnцcetvelleri-
ne301 yer verilmiоtir.
Defterdeцоehirцmerkezindeцyerцalanцmahallelerdeцönceцaskerîц
nüfusцyazılmıоtır.цмlmiyeцsınıfınaцmensupцolanlarцbaоtaцolmakцüzereц
юimam,цоeyh,цmüezzinцgibiяцaskerîцkategoridekiцdiлerцgörevlilerцюye-
niçeri,ц sipahiцveцdiлerleriяцdeftereцkaydedilmiоtir. Reaya ise en son
sıradaц yazılmıо,ц genellikleц buц kategoridekiц hanelerinц üzerineц reayaц
kelimesiцyaцdaцreayaцkelimesininцilkцharfiцileцbuцdurumцgösterilmiо-
tir.ц мlmiyeц mensubuц olanц hanelerinц üzerindeц ba-berâtц ifadesiц yerц
almaktadır.302 Defterde toplam nefer, Müslümanцnefer,цaskerîцneferц
sayılarıцdaцverilmiо,цaskerîцkesiminцaltцkategorileriцdeц tekцtekц belir-
tilmiоtir.ц Ancakц toplamц rakamlardaц hatalaraц daц rastlanmaktadır.ц
Örneлinц Kurdц Kassabц Mahallesi‟ndeц reayaц olarakц belirtilenц haneц
sayısıц 4ц ikenц toplamц reayaц sayısıц 3ц olarakц yazılmıоtır.303 Evren ve
EsedliцköyüцbirlikteцyazılmıоцveцburanınцsakinelerindenцSultanцHa-
tunцdulцveцaskerîцsınıfцkategorisindeцyerцalmıоtır.304 Pravadiцоehrindeц
yaоayanцgayrimüslimцnüfusцtopluцhâlde,ц“reâyâ-yıцzimmîyânцveцErme-
niyânц veц Yahudiyânц der-sakinân-ıц Mahalle-iц Namazgâh-ıц Köhneц veц мsken-
der”цbaоlıлıцaltındaцkaydaцgeçirilmiоtir.305 Buцbilgilerdenцanlaоılacaлıц
üzereц оehrinц Müslümanц olmayanц sakinleriц Eskiц Namazgâhц veц мs-
kender mahallelerinde ikamet etmekteydi.
300 BOA. KK.d.2912, s. 336.

301 BOA. KK.d.2912, s. 524-589.
302 BOA. KK.d.2912, s. 336.
303 BOA. KK.d.2912, s. 338.
304 BOA. KK.d.2912, s. 354.
305 BOA. KK.d.2912, s. 342.
KöylerdeцsakinцolanlarцyazılırkenцMüslimцveцgayrimüslimцnü-
fusцgenellikleцaynıцbazenцdeц“reayâ-yıцzimmîyân-ıцkarye-iцmezbûr”ц
baоlıлıц altındaц zimmîц nüfusц ayrıц yazılmıоtır.306 Birkaçц mahalledenц
oluоanц köylerinц mahalleleriц ayrıц baоlıklarц altındaц kaydedilmiоtir.ц
Dizdarц köyününц Müslümanlarınц yaоadıлıц birц veц gayrimüslimlerinц
yaоadıлıцüçцmahallesiцayrıцbölümlerцhâlindeцyazılmıоtır.307 Bazıцköy-
lerinцadıц yazıldıktanц sonraцhas,цzeamet,цtimar,цmaktuцgibiцkayıtlaraц
daц rastlanmaktadır.ц Ayazmaц veц Nenovaц has;ц Karagöze,ц Anbar,ц
Karyaлdı,цCamuranцzeamet;ц MuradцSofi,цGüneyli,цAslıbeyli,ц Ayucıц
DeresiцveцKayaцArdıцköyleriцtimar;цbunaцkarоılıkцј7цköyцiseц“mak-
tu”цolarakцdefterdeцyerцalmıоtır.
Pravadi Kasabası ve Demografik Durumu
XVIII.ц yüzyılınц ortalarındaц Pravadiц kasabasıц dokuzц Müslü-

manц veцikiц gayrimüslimцmahallesindeц toplamdaц 33јц haneninцyaоa-
dıлıцbirцyerleоimцbirimiцidi.цKasabadaцikametцedenцnüfusunцyarıdanц
fazlasıц юј68ц neferяц askerîlerdenц oluоmaktadır.ц Reayaц kategorisindeц
јј3ц Müslümanaц karоılıkц 50ц gayrimüslimц haneц kaydedilmiоtir.ц Buц
verilereц göreц kasabaц nüfusuц içindeц Müslümanlarınц oranıц %84.90,
gayrimüslimlerinц oranıц iseц ыј5.ј0ц idi.ц XVI.ц yüzyılınц baоındanц
XVIII.ц yüzyılınц ortalarınaц kadarkiц süreçteц оehirц nüfusuц fazlaц birц
deлiоiklikц göstermemiоtir.ц ј530ц tarihliц deftereц göreц Cami-i Kassab
Muhyiddin, Hallacцмbrahim,цмskenderцMescidi,цKüçükцHacı,цMesihц
Paоaц veц Bakkalц Hızırц mahalleleriц veц Pravadiц Kalesiц dâhilinde;ц 125
hane,ц85цaskerî,ц39цmücerretцMüslümanaцkarоılık;ц55цhane,цљ7цmü-
sellem,ц8цzenberekci,ц4цmücerretцzenberekci,цљцbîveцveцј3цmücerretц
gayrimüslimц kayıtlıdır.308 ј597‟deц 3ј5ц Müslim,ц љ5ц gayrimüslim;ц
ј64љ‟deцљ70цMüslim,ц40цgayrimüslimцbulunmaktaydı.309
306 BOA. KK.d.2912, s. 346.

307 BOA. KK.d.2912, s. 348.
308 BOA.TT.370, s. 434-435.
309 Kiel, “TheцHeartцofцBulgaria:цPopulationцandцSettlementцHistory”,цs.ц
36.
Balkan Tarihi 133
Tablo 1. 1750 Tarihinde Pravadi Kasabası Mahalleleri ve Nü-

fus Durumu (Nefer-Hane)
As- Reaya Top-
Mahalle Adı
kerî lam
Müslü- Gayrimüs-
Hallacцмbrahim 35 man 5 lim 40
Cami-i Atik 27 5 32
Kurd Kassab 27 4 31
KöhneцHamam 16 3 19
Namazgâh 33 10 43
MesihцPaоa 17 26 43
AlacaцÇeоme 1 24 25
Tekye 2 27 29
мskenderцHâce 10 9 19
Namazgâh-ıцKöhneцveцмsken- 50 50
der
Toplam 168 113 50 331
Kaynak: BOA. KK.d.2912, s.336-342.
Hallacц мbrahim,ц Alacaц Çeоmeц veц Namazgâhц nüfusuц fazlaц

olanцmahallelerцolarakцöneцçıkmaktadır.цAskerîцnüfusunцfazlaцoldu-
лuцmahallelerцiseцHallacцмbrahimцveцNamazgâhцmahalleleridir.цMe-
sihцPaоa,цAlacaцÇeоme,цTekyeцise enцfazlaцMüslümanцreayanınцya-
оadıлıц mahallelerdi.ц Gayrimüslimlerц iseц мskenderц veц Namazgâh-ıц
Köhneцmahallelerindeцikametцetmekteydi.
Grafik 1.
75 Yılı da Pravadi Kasabası Nüfus Duru u

%
Gayri üsli
m Reaya
15%
Askerî
Müslü a 51%
Reaya
34%
ј750цtarihliцavarızцdefterineцgöreцPravadiцkasabasınınцnüfusu,ц
ы34цMüslümanцveцыј5цgayrimüslimцhaneцveцы5јцaskerîdenцmey-
danaцgelmektedir.цHaneцmiktarlarıцdikkateцalındıлındaцXVI.цyüzyılınц
baоlarındanц XVIII.ц yüzyılınц ortalarınaц kadarkiц dönemdeц nüfusunц
Müslim-gayrimüslimц oranındaц fazlaц birц deлiоmeц olmamıоtır.ц
ј530‟daц јљ5ц Müslümanц haneyeц karоılıkц 55ц gayrimüslimц hane kay-
dedilmiоtir.ц
Pravadiцоehrindekiцaskerîцkategorisiцdâhilindeцј68цneferцkay-
dedilmiоtir.ц Askerîц neferц sayısıц reayaц olarakц kaydedilenц haneц sayı-
sındanцfazladır.цAskerîlerцarasındaцenц kalabalıkцgrupцyeniçerilerdir.ц
Bunlarınцsayısıц99цidi.цSeyfiyeцsınıfınaцmensupцerbâb-ıцtimarцsayısıц4ц
ve sipahlar ise 6 nefer idi. Ehl-iцilm,цdinцgörevlisiцveцvakıfцpersoneliц
olarakц çalıоanlarınц toplamц sayısıц 58ц idi.ц Bunlardanц imam,ц sadâtц veц
müezzinlerц sayıcaц fazlaц idi.ц Dinц görevlilerindenц bazılarınınц görevц
yaptıklarıцkurumlarınцadlarıцdaцyerцalmaktadır.цHallacцмbrahimцMa-
hallesi‟ndeц sakinц olanц imamlardanц ikisiц Hüseyinц Aлaц Camii‟ndeц
diлerleriц iseц Süleymanц Çelebiц Camii,ц мsmailц Çavuоц Camii,ц Köhneц
HamamцMescidiцveцMesihцPaоaцMahallesi‟ndeцgörevцyapmaktaydı.ц
Köhneц Hamamц Mahallesi‟nde kayıtlıц olanц müezzinц Hüseyinц Aлaц
Camii‟nde,цNamazgâhцMahallesi‟ndeцkayıtlıцimamцHasanцBeyцMes-
cidi‟nde,ц мskenderц Hâceц Mahallesi‟ndeц kayıtlıц imamlarц iseц мsmailц
Çavuоц Camii,ц Tekyeц Mahallesiц Mescidiц veц Hallacц мbrahimц Mesci-
di‟ndeцgörevцyapmaktaydı.цнehirцsakinleriцarasındaцaskerîцkategorideц
yerц alanц sadâtlarц dikkatц çekmektedir.ц Osmanlıц toplumundaц Hz.ц
Muhammed‟inцsoyundanцgelenцseyitцveцоeriflereцbüyükцsaygıцgöste-
rilmiоц veц bunaц ilaveц olarakц bazıц ayrıcalıklarц tanınmıоtır.ц Seyitц veц
оeriflerц avarız-ıц divaniyeц veц tekâlif-iц örfiyeц gibiц vergilerdenц muaftı.ц
Seyitц veц оeriflereц aylık,ц altıц aylıkц veyaц yıllıkц tahsisatlardanц veц bazıц
gelirlerdenцpayц ayrılırцveцözelцihsanlardaцbulunulurdu.310 мncelenenц
defterdeц askerîц kategorideц kaydedilenц sadât,ц Pravadiц kasabasınınц
eski mahalleleriцolanцHallacцмbrahim,цMesihцPaоaцveцKassabцmahal-
lelerinde ikamet etmekteydi.
310 MustafaцSabriцKüçükaоcı,ц“Seyyid”,цDмA, 37, s. 42.

Balkan Tarihi 135
Tablo 2. 1750 Tarihli Avarız Defterine Göre Pravadi Kasaba-

sındaki Askerî Nüfus
Erbab-ı timar
Humbaracı
Mütevelli
Müezzin
Muallim
Yeniçeri
Kayyum
Toplam
Mahalle
Ġmam
Hatip
Sipah
Sadât
ġeyh
Vaiz
Adı
Hallac
мbrahim 6 3 4 20 2 35
Cami-i
Atik 1 2 2 1 1 1 18 1 27
Kurd
Kassab 1 7 16 3 27
Köhneц
Hamam 1 15 16
Namazgâh 2 1 1 1 1 26 1 33
Mesih
Paоa 2 3 1 4 1 2 3 1 17
Alaca
Çeоme 1 1
Tekye 2 2
мskenderц
Hâce 4 2 1 1 1 1 10
Kaynak: BOA. KK.d.2912, s.336-342.
Pravadi Kazası Köyleri ve Nüfus Durumu
KazadaцyerцalanцköylerinцönemliцbirцkısmıцTürklerцtarafındanц
kurulmuоtur.цј530цtarihli icmalцtahrirцdefterindeцçeоitliцdönemlerdeц
Anadolu‟danц gönderilenц sürgünц hanelerdenц bahsedilmektedir.311
Osmanlıц Devleti,ц yeniц fethedilenц birц bölgeyiц оenlendirmek,ц askerîц
sevkiyatınıцveцerzakцtedarikiniцkolaylaоtırmak,цfethedilenцmemleket-
lerinцemniyetцveцgüvenliлiniцsaлlamakцgayesiyleцtehcirцveцiskânlarınц
311 BOA. TT.370, s. 435-446.

yanıцsıraц“sürgün”цusulüneцsıkцsıkцbaоvurmuоtur.312 Adıцgeçenцtahrirц
defterindeц kazadaц yerц alanц köylerц deftereц kaydedilirkenц “hane-yi
sürgün”,ц “hane-yiц sürgünân”ц оeklindeц kategorilereц yerц verilmiоtir.ц
Kazada ј784цhaneцsürgünцhanesiцolarakцbulunmaktaydı.цBuцhane-
ler,цOsmanlıцpadiоahlarındanцI.цSelim‟denцaldıklarıцmuafiyetцbelge-
leriц doлrultusundaц avarız-ıц divaniyedenц muafц sayılmıоlardır.313 Bu
bilgilerц dikkateц alındıлındaц Osmanlıц fethiniц müteakibenц Pravadiц
kazasınınцiskânцbölgesiцolarakцöneцçıktıлıцanlaоılmaktadır.цKöyцisim-
leriцdeцbunuцdoлrulamaktadır.ц
Köyц adlarınınцverilmesindeц etkiliцolanцfaktörlerцdikkateцalın-
dıлındaцikiцtemelцdurumdanцsözцedilmiоtir.цBunlardanцbirincisiцfizikiц
coлrafyaц unsurları,ц ikincisiц beоerîц özelliklerdir.ц Yakınlardakiц daл,ц
tepe,цgöl,цakarsu,цtoprak,цbitkiцörtüsüцgibiцözelliklerdenцyaцdaцdoл-
rudanц bunlarınцadındanцesinlenerekцdoлalцçevreцelemanlarınaц göreц
adlandırılmasınınц yanıцsıraцinsan,цaоiret,цsoy,цçeоitliцolaylarцgibiц be-
оerîцözelliklerцtaоıyanцköyцadlarıцsözцkonusudur.314 Pravadiцkazasın-
daцyerцalanцköylerinцbazılarınınцisimleriцbulunduklarıцbölgeninцfizikîц
coлrafyaцunsurlarındanцhareketleцverilmiоtir.цYassıцDepeцköyüцkıs-
menцdüzцbirцtepeцüzerindeцkurulduлuцiçinцbuцisimleцanılmıоtır.цDe-
re, GebeciцBoлazı,цAyucıцDeresi,цKayaardıцgibiцköylerцbulunduklarıц
bölgeninцyerцоekilleriцdikkateцalınarakцisimlendirilmiоtir.цBazıцköyle-
rinц isimleriц fizikîц özelliklerininц yanıц sıraц bulunduлuц mevkieц göreц
verilmiоtir.цGüneyliцbuцköylerцarasındadır.цPınarlı,цKaragöze,цÇaлla-
yık315 köylerininцisimleriцiseцsuцkaynaklarındanцhareketleцverilmiоtir.ц
BölgedeцyetiоenцbitkilerinцadıylaцanılanцKızılcıklı,цKızılca316 adlıцköy-
lereцdeцrastlanmaktadır.цBeоerîцözelliklerцdikkateцalınarakцisimlendi-
rilenцköylerцarasında;цSulucaцAli,цMuratцSofi,цOruçцGazi,цOkcuцAb-
312 ÖmerцLütfiцBarkan,ц“Osmanlıцмmparatorluлu‟ndaцBirцмskânцveцKolo-
nizasyonц Metoduц Olarakц Sürgünler”,ц мstanbulц Üniversitesiц мktisatц Fakültesiц
Mecmuası, 11/1-4,цмstanbul 1952, s. 57-58.
313 BOA.TT.370, s. 436.
314 HarunцTuncel,ц“Türkiye‟deцмsmiцDeлiоtirilenцKöyler”,цFıratцÜniversitesiц
Sosyal Bilimler Dergisi,цX/љ,цElazıлцљ000,цs.цљ6-27.

315 Çaлlayık,цYerdenцsesцçıkararak,цgürültüyleцkaynayarakцçıkanцgenellikleц
sıcakцsu,цkaynakцanlamınaцgelmektedir.цTürkçeцSözlük,цюYayınaцHaz:цнükrüц
HalûkцAkalınцvdя,цTürkцDilцKurumuцYay.,цјј.цBaskı,цAnkaraцљ0јј,цs.ц480.
316 Kızılca,цkızılaцçalanцbirцtürцbuлday.цTürkçeцSözlük,цюYayınaцHaz:цнükrüц
Halûkц Akalınц vdя,ц Türkц Dilц Kurumuц Yay.,ц јј.ц Baskı, Ankara 2011, s.
1436.
Balkan Tarihi 137
di,ц Yunusц Kethüda,ц мlyasц Fakih,ц Hüseyinц Çelebiц yerц almaktadır.ц

Köylerinцbirцkısmıцbölgedeцyaоayanцgayrimüslimlerцtarafındanцisim-
lendirilmiоtir.цKomarava,цVencan,цNenova,цCerkovna,цKrivneцgibiц
köylerцbunlarцarasındaцyerцalmaktadır.
мncelenenц defterdeц bazıц köylerleц ilgiliц açıklamalaraц yerц veril-
miоtir.ц Bunaц göreц Yeniköy317 derbentц köylerц arasındaц sayılmıоц veц
defterdeцоuцbilgilerцkaydedilmiоtir:ц
“Karye-iц mezbûrц mahûfц veц muhataraц mahaldeц
olubц Mulerю?яц Derbendi‟niц hıfzц veц hırâsetц itmekц üzreц
derbend olub karye-iцmezbûrцahalisindenцKamçıцSuyuц
üzerindeц Nasuhц Bey‟inц binaц eylediлiц cisriц ta‟mîrц veц
termîmц idübц münhedimц olursaц müceddedenц binâц it-
mekцüzreцderbendciцveцköprücüцolubцlüzumuцolduлunaц
оerhцvirilübцkadimîцhanelerinцçekmekцüzreцderbendцve
köprücülükleriцibkâцolundu.”318
Evliyaц Çelebiц XVII.ц yüzyılınц ortalarındaц Yeniköyц hakkındaц
оunlarıцkaydetmiоtir:цBurası,цKamçıцNehri‟ninцkenarındaцMüslümanц
veцgayrimüslimlerinцbirlikteцyaоadıлıцbirцmenzilцköyüцidi.цKöydeцbirц
hanцveцyirmiцbirцdükkânцbulunmaktaydı.319 ј750цtarihliцavarızцdefte-
rineц göreц Yeniköy‟deцљ8ц Müslimцveц9цgayrimüslimцsakindi.цGebe-
ci320 BoлazıцiseцPravadi‟denцVarna‟yaцgidenцyolцüzerindeцyerцalmak-
taydı.ц Buц köyünц halkıц daц derbentçiц olarakц anılmıоtır.ц Buц durumц
defterde:
“Vech-iцmeоrûhцüzreцGebeciцBoлazıцkaryesiцPra-
vadi‟denцVarna‟yaцgidenцtarîkцüzerindeцDunaцKöprüsüц
dimekleц ma‟rûfц köprüyüц ta‟mîrц veц termîmц itmekц üzreц
köprücülerц olubц veц tarîk-iц mezbûrц üzerindeц Haramîц
Deresiц nâmц mahalц mahûfц veц muhataraц olubц hıfzц veц
hırâsetц itmekц оartıylaц derbendц ve köprücülerц olmaлlaц
317 Yeniköy,ц Büyükц Kamçıц Irmaлıц vadisindeц Türklerц tarafındanц kurulanц

birц köydür.ц мklimiц meyveciliлeц uygundur.ц M.ц Türkerц Acaroлlu,ц Bulgaris-
tan‟daцTürkçeцYerцAdları, TTK Yay., Ankara 2006, s. 1033.
318 BOA. KK.d.2912, s. 361.
319 EvliyaцÇelebi, Seyahatnâme, III, s. 175.
320 Buц köyц ј694ц yılınaц aitц avarızц defterindeц Gebeceц olarakц yerц almıоtır.ц
BOA. KK.d, 2596, vr. 37a.

müceddedenц tahrîrц olduлunaц hidmetinц lüzumuц

olub…”321
оeklindeцkaydedilmiоtir.
Tablo 3.ц1750цTarihliцAvarızцDefterineцGöreцPravadiцKazasıцKöyцNüfusuц
(Nefer-Hane)
Köy Sayısı Askerî Nüfus- Reaya-Hane
Nefer
Müslüman Gayrimüslim
62 101 689 389
Kaynak: BOA. KK.d.2912, s.342-363.
ј750ц tarihliц avarızц defterineц göreц Pravadiц kazasındaц 6љц köyц

kaydedilmiоtir.ц Buц köylerdenц otuzц ikisindeц sadeceц Müslümanlar,ц
altısındaц sadeceц gayrimüslimler,ц yirmiц dörtц köydeц iseц Müslimц veц
gayrimüslimlerцbirlikteцyaоamaktaydı.цSadeceцgayrimüslimlerinцsakinц
olduлuцköyler;цKemikcilerцDeresi,цKızılcıklı,цRafna,цKöpeklü,цDereц
veц Gebeciц Boлazıц köyleridir.ц Köyц nüfusuц toplamц јј79ц hane-
neferdir.ц ј0јц askerîц nefer,ц 689ц Müslümanц hane,ц 389ц gayrimüslimц
haneцdeftereцkaydedilmiоtir.цј750цyılınaцaitцdeftereцgöreцnüfusuцenц
fazlaцolanцköyцDizdarцköyüdür.цAslıbeyli,цKaryaлdı,цKrivneцköyleriц
nüfusuцfazlaцolanцdiлerцköylerdir.цAdıцgeçenцköylerцPravadiцkasaba-
sıцyakınlarındaцkurulanцköylerdenцolupцbuцköylerinцhaneцsayılarıц49-
8љц arasındadır.ц Bunaц karоılıkц Yassıц Depeц köyündeц sadeceц љц haneц
kayıtlıdır.цSusıлırlık,цÇaлlayık,цAhiцköyleriцdeцnüfusuцazцolanцköylerц
arasındadır.цEnцfazlaцgayrimüsliminцyaоadıлıцköyцDizdarцköyüdür.322
ј694цtarihliцavarızцdefterineцgöreцPravadiцkazasındaцј06цköy-
deц љ90јц haneц kaydedilmiоtir.ц XVII.ц yüzyılınц sonlarındanц XVIII.ц
yüzyılınцortalarınaц gelinceyeцkadarцkazanınцhemц köyц sayısıцveцhemц
deц bunaц baлlıц olarakц haneц sayısındaц azalmaц meydanaц gelmiоtir.ц
BenzerцbirцdurumaцXVI.цyüzyılınцsonlarıцileцXVII.цyüzyılınцortaları-
naцgelinceyeцkadarkiцsüreçteцrastlamaktayız.цј597‟deцkazadaцtoplamц
321BOA. KK.d.2912, s. 362.

322 Buц köyünц adıц ј934‟teц “Dobrina”ц olarakц Bulgarcayaц çevrildi.ц Halkц
arasındakiц adıц Cızlarц olanц köydeц vaktiyleц Hristiyanц Gagavuzц Türklerininц
deцoturduлuцsöylenir.цAcaroлlu,цBulgaristan‟daцTürkçeцYerцAdları, s. 182.
Balkan Tarihi 139
ј8љц köyц veц 8ј58ц haneц yerц alırken,ц ј64љц yılındaц köyц sayısıц 84‟eц veц
toplamцhaneцsayısıцiseц3ј93‟eцdüоmüоtür.
Grafik-2.
75 Yılı da Pravadi Kazâsı Köy Nüfusu %

Askerî
Gayri üsli 9%
Reaya
33%
Müslü a
Reaya
58%
ј750ц tarihliц deftereц göreц kazanınц kırsalц kesiminde yaоayanц

nüfusunц ы58‟iц Müslümanц hane,ц ы9‟uц iseц askerî,ц ы33‟üц iseц gayri-
müslimцhanelerdenцmeydanaцgelmekteydi.ц
Tablo 4. 1750 Tarihli Avarız Defterine Göre Pravadi Kazası

Köy Nüfusu (Nefer-Hane)
Askerî Reaya
Askerî Toplam
Gayrimüslim
Yeniçeri
Toplam
Müslim
Ġmam
Hatip
Sipah
Sadât
Köy Adı
Dul
Ayazma 1 3 4 22 26
Suluca Ali 4 4 17 21
Akıncı 3 3 17 20
Karagöze 1 1 6 7
Anbar 1 1 2 18 20
Murad Sofi 1 2 3 20 23
Nenova 1 1 3 12 16
Kemikciler Deresi 10 10
Karyaлdı 1 5 6 34 10 50
Güneyli 1 1 2 16 4 22
Aslıbeyli 1 1 11 13 31 13 57
Camuran 1 1 8 5 14
AyucıцDeresi 2 2 8 10
Kayaardı 1 1 12 13
Dizdar 2 2 21 59 82
Manastır 2 2 8 10 20
Has 1 1 1 4 6
Sultanlar 1 1 14 6 21
OruçцGazi 1 5 6 22 28
Cesteci 10 10
SarıцHızır 1 1 13 2 16
Okcu Abdi 6 6
Akviran 1 4 5 22 27
Sendel 9 5 14
Susıлırlık 4 4
Boyacı 3 1 4
Binelli 1 1 3 5 12 12 29
Balkan Tarihi 141
YunusцKethüda 11 3 14
YassıцDepe 2 2
Belder 17 17
ÇelebiцYazıcıцMeо- 19 19
tası?
Evren maa Esedli 1 1 2 12 14
Yaylak 1 1 2 14 16
Çaлlayık 4 4
Yar Ali 1 1 4 5
Gerencik 1 1 4 5
Kölemen 1 1 8 9
мlyasцFakih 2 2 28 30
Çalıklar 1 1 10 11
Pınarlı 10 10
Suacık 20 20
KüçükцPaоa 5 5
Duraлı 1 2 3 25 1 29
Ahi 2 2 4
Nefuоa 17 17
Krivine 16 16
Kızılcıklı 28 28
HüseyinцÇelebi 7 7
Rafna 20 20
Köpeklü 13 13
Cedid 7 7
Krivne 5 5 44 49
Cerkovna 3 37 40
Hasancık 18 18
Vencan 6 4 10
Kızılcaluцnam-ıц
diлerцMalkoçцveц 2 11 13
SarıцNasuh
Dere 10 10
Yeniköy 28 9 37
KaramanцObası 1 2 1 4 8 8 20
GebeciцBoлazı 36 36
Fete Gazi 1 1 6 8 12 5 25
Komarava 1 1 3 5 13 5 23
Toplam 16 1 4 76 3 1 101 689 389 117
9
Kaynak: BOA. KK.d.2912, s.342-363.
Kaynakça
A. ArĢiv Kaynakları
1. St. Cyril and Methodius National Library of Sofia (NBKM),
Oriental Department.
NBKM, OAK, 45/29
NBKM, OAK, 214/5
љ.цBaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi (BOA)-мstanbul
Tahrir Defterleri-TT.
65, 215, 370, 625, 771.
KâmilцKepeci- KK.
2596, 2912.
B. Kaynak ve Ġnceleme Eserleri
Acaroлlu,ц M.ц Türker,ц Bulgaristan‟daц Türkçeц Yerц Adları, TTK Yay.,
Ankara 2006.
Barkan,ц Ömerц Lütfi,ц “Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Birц мskânц veц
KolonizasyonцMetoduцOlarakцSürgünler”,цмstanbulцÜniversitesiцмktisatц
FakültesiцMecmuası, XI/1-4,цмstanbulцј95љ,ц56-78.
Barkan,цÖmerцLütfi,ц“Avarız”,цмA, II, 2001, 13-19.
Draganova, Slavka, TunaцVilayeti‟ninцKöyцNüfusu,цTürkцTarihцKuru-
mu Yay., Ankara
2006.
Evliyaц Çelebi, Seyahatnâme, III, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücelц
Daлlı,цмstanbulцј999.
Gökçe,ц Turan,ц “Osmanlıц Nüfusц veц мskânц Tarihiц Kaynaklarındanц
„Mufassal-мcmâl‟цAvarızцDefterleriцveцј70ј-ј709цTarihliцGümülcineц
KazâsıцÖrnekleri”,цTarihцмncelemeleriцDergisi,цXX/јцюмzmir,цTemmuzц
2005), 71-134.
Gradeva,ц Rossitsa,ц “Ortaц Balkanlardaц Osmanlıц мdarîц Sistemiц veц
TaоraцмdaresiцюXV.цYüzyılя,цTürkler,цIX,цYeniцTürkiyeцYay.,цAnkaraц
2002, 916-925.
Balkan Tarihi 143
Güçer,ц Lütfi,ц XVI-XVII.ц Asırlardaц Osmanliц Imparatorluлundaц Hubu-

bat MeselesiцveцHububattanцAlınanцVegiler,цмstanbulцÜniversitesiцмktisatц
FakültesiцYayını,цмstanbul,цј964.
Karpat, Kemal, Osmanlıц Nüfusuц 1830-1914,ц Timaоц Yay.,ц мstanbulц
2010.
Kiel,цMachiel,ц“Pravadi”,цDмA, XXXIV, 339-340.
Kiel, Machiel, “TheцHeartцofцBulgaria:цPopulation and Settlement
History of the Districts Provadija, Novi Pazar and Shoumen from
the Late-MiddleцAgesцtillцtheцendцofцtheцOttomanцPeriod”,цUlusla-
rarasıцOsmanlıцveцCumhuriyetцDönemiцTürk-BulgarцмliоkileriцSempozyumu,
Eskiоehirцљ005,цј5-38.
KÜÇÜKAнCI,цMustafaцSabri,ц“Seyyid”,цDмA, C. XXXVII, 40-43.
MEVLÂNÂц MEHMEDц NEнRА,ц Cihânnümâ,ц юHazırlayan:ц Necdetц
Öztürkя,цÇamlıcaцYay.,цмstanbulцљ008.ц
ÖZEL,ц Oktay,ц “ј7.ц Yüzyılц Osmanlıц Demografiц veц мskânц Tarihiц
мçinцÖnemliцBirцKaynak:цMufassalцAvarızцDefteri”,цXII. TürkцTari-
hi Kongresi (Ankara, 12–16цEylülц1994),цKongreyeцSunulanцBildirilerцIII,
Ankara 1999, 735-743.
Sahillioлlu,цHalil,ц“Avarızц”,цDмA, C. IV,цмstanbulцј99ј,цј08-109.
Sarıcaoлlu,цFikret,ц“MelekцAhmedцPaоa”,цDмA, C. XXIX, 42-44.
Todorov, Nikolaj -Asparuh Velkov, Situationц démographiqueц deц laц
PéninsuleцBalkaniqueц(finцduцXVeцs.-débutцduцXVIeцs., Bulgarian Aca-
demyцofцSciences,цInstitutцd‟EtudesцBalkaniques,цSofiaцј988.
Tuncel,цHarun,ц“Türkiye‟deцмsmiцDeлiоtirilenцKöyler”,цFıratцÜniver-
sitesi Sosyal Bilimler Dergisi,цX/љ,цElazıлцљ000,цљ3-34.
TürkçeцSözlük,цюYayınaцHaz:цнükrüцHalûkцAkalınцvdя,цTürkцDilцKu-
rumuцYay.,цјј.цBaskı,цAnkaraцљ0јј.
Uzunçarоılı,ц мsmailц Hakkı,ц Osmanlıц Tarihi,ц I,ц Türkц Tarihц Kurumuц
Yay., Ankara 1998.
Balkan Tarihi 145
DELVİNE SANCAĞI VE İDARECİLERİ (1750-1800)

Delvine Sanjak and Its Administrators (1750-1800)
MehmetцмNBAнI
Özet
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi‟ndeцyerцalanцbelgelereцgöreцha-
zırlananц buц çalıоmadaц Arnavutluk‟unц Delvineц sancaлınınц
1750-ј800ц tarihleriц arasındakiц idariц yapısı, idarecileri ve bu
dönemdeц meydanaц gelenц önemliц olaylarц incelenmektedir.ц
XV.ц yüzyılınц sonц çeyreлindeц Osmanlıц idaresiц altınaц alınanц
Delvine,ц ilkц dönemdeц Avlonyaц veц моkodra‟nınц önц planaц
çıkmasıylaцkazaцstatüsündeцkalmıо,цXVI.цyüzyılınцortalarındaц
yapılanцidariцdüzenlemeцileцsancakцhâlineцgetirilerekцRumeliц
Eyaleti‟neцbaлlanmıоtır.ц
Anahtar Kelimeler: Delvine,ццRumeliцEyaleti,цмdariцYapı
Abstract
Relying on the Ottoman documents, this article examines
the administrators, administration structure, and major
events of Delvine sanjak in Albania in the second half of
eighteenth century. Delvine came under the Ottoman rule
in the last quarter of fifteenth century. As Shkoder and Av-
lona (Vlore) were prominent centers, Devine remain as a
small town during the initial period but in the mid-sixteenth
century Devine became a sanjak and attached to the Rumeli
Province in the Ottoman Empire.
Key Words: Dervine, Rumeli Province, major events

юProf.Dr.я;ц Erciyesц Üniversitesi,ц Edebiyatц Fakültesi,ц Tarihц Bölümü,ц
Kayseri-Türkiye;цe-mail: minbasi@erciyes.edu.tr
Arnavutluk‟unц güneyinde,ц Adriyatikц Denizi‟ninц kıyısındakiц

Korfuц adasınınц karоısındaц veц Cerц Daлı‟nınц eteklerindeц yerц alanц
Delvine;цGrekçeцDelvinion,цArnavutçaцiseцDelvinëцveyaцDelvinaцоeklin-
deцisimlendirilmiоtir.323 Delvine,цkelimeцolarak,цArnavutçanınцToskц
diyalektiлindeц“koyunlarınцyaоadıлıцyer”цanlamınaцgelmektedir.324 Del-
vineц veц havalisi,ц Arnavutlukц sınırlarıц içerisindekiц Avlonyaц юVloraяц
Körfezi‟ndenц Yunanistan‟dakiц Artaц Körfezi‟neц kadarц olanц alanıц
ihataцedenцKuzeyцEpirцbölgesindeцyerцalmaktadır.цAvlonyaцile Yan-
yaцarasındaцolupцstratejikцbirцkonumaцsahipцDelvine‟ninцkuzeyindeц
ErgiriцveцKurveleо,цdoлusundaцPogon,цgüneyindeцFilatiцveцbatısın-
daцAdriyatikцDeniziцbulunmaktadır.325
Delvineц veц havalisi,ц IX.ц yüzyıldanц itibarenц Doлuц Romaц мm-
paratorluлu‟nun,цXIV.цyüzyıldanцitibarenцdeцSırpцkralıцStephanцDu-
оan‟ınц idaresiц altındaц idi.ц ј355‟teц Duоan‟ınц ölümüyleц ortayaц çıkanц
otoriteц boоluлundanц faydalananц Osmanlılar,ц ј385‟tenц itibarenц Ar-
navutlukц taraflarınaц veц Delvineц havalisineц nüfuzц ederekц bölgedekiц
feodalцbeyleriцitaatцaltınaцaldılar.326 ј389‟dakiцKosovaцzaferiцDelvi-
ne‟dekiцOsmanlıцnüfuzunuцdahaцdaцartırdı.
SultanцI.цBayezitцzamanındaцј394‟teцÜsküpцuçbeyiцPaоaцYiлit,ц
Kaninaц veц Ergiriц etrafındakiц yerelц feodalц beyleriц itaatц altınaц alarakц
Ergirikasrı‟nıц uçц merkeziц yaptı.ц Ancakц ј40љц Ankaraц Savaоı‟ndanц
sonraц Arnavutluk‟takiц feodalц beyler,ц müstakilц hareketц etmeyeц baо-
ladılar.ц Çelebiц Mehmet,ц Arnavutluk‟takiц fetihц hareketleriniц devamц
ettirerekц ј4ј7‟deц Avlonya,ц Kanina,ц Beratц veц Parga‟yaцhâkimцoldu,ц
Delvineцveцhavalisiцdeцbuцdönemdeцfethedildi. 1431 tarihli Arvanid
323 FranzцBabinger;ц“Delvine”,цEncyclopedia of Islam C.VI, Leiden 1991, s.
љ03;ц P.ц L.ц мnciciyanц - H.ц D.ц Andreasyan,ц “Osmanlıц Rumelisiц Tarihц veц
Coлrafyası”,ц Güneydoлuц Avrupaц Araоtırmaц Dergisi,ц C. 2/3,ц мstanbulц ј973–
1974, s. 64.
324 RızaцSkender,ц“Delvine”,цDмA., C.цIX,цмstanbulцј994,цs.цј47.
325 BilgehanцPamuk,ц“GüneyцArnavutluk‟taцOsmanlıцHâkimiyeti”,цTürkler,
C. IX, Ankara 2002, s. 198.

326 Nuray Bozbara,ц Osmanlıц Yönetimindeц Arnavutlukц veц Arnavutц Ulusçuluлu-
nunц Geliоimi,ц мstanbulц ј997,ц s.ц љ5;ц Nurayц Bozbora,ц “Arnavutlarınц Köke-
ni”,цBalkanlar El Kitabı,цC.I, Çorumцљ006,цs.цљ65.
Balkan Tarihi 147
sancaлıц tahririndeц Delvine,ц Arvanidц sancaлınınц Voyanetyaц vilayetiц

köyleriц arasındaц kaydedildi.327 ј4ј7‟deц Kuzeyц Epir‟deц kurulanц ilkц
askerîцgarnizonlarцarasındaцDelvineцdeцvardı.цBerat,цAvlonya,цKani-
naц veц Ergirikasrı‟nınц fethindenц sonra ј4ј7‟deц Rumeliц Eyaleti‟neц
baлlıцArvanid-iliцsancaлıцkuruldu.328
Merkeziц Ergirikasrıц olanцArvanidц sancaлınınцilkц tahririц ј43јц
yılındaц yapıldı.ц Delvineц ise,ц Ergirikasrı‟yaц baлlıц birц köyц idi.329 Os-
manlılarınцArnavutluk‟taцtimarцsistemininцtatbikцetmesiцproblemlere
nedenцoldu.цFeodalцbeylerinцbazılarıцtoprakцkayıplarınınцfazlaцoldu-
лunuц ileriц sürerekц isyanц ettiler.ц ј435‟teц Evrenos-oлluц Aliц Bey,ц buц
isyanlarıцkısmenцbastırdı.330
ј443цмzladiцSavaоı‟ndanцsonraцOsmanlıцhimayesindeцikenцka-
çarakц Arnavutluk‟takiц asilerinц baоınaц geçenц Kastriyotaц hanedanınaц
mensupц мskenderц Bey,ц Kocacıkц veц Akçahisar‟ıц eleц geçirerekц isyanц
etti.цмskenderцBey‟inцisyanцhareketiцdahaцziyadeцArnavutluk‟unцku-
zeyinde etkili oldu.331 Fatihц Sultanц Mehmet‟inц Arnavutlukц seferle-
rindenц sonraц idariц düzenlemelerц yapıldı,ц Arvanid-ili‟ndenц baоkaц
Elbasan,цAvlonya,цOhriцveцмоkodraцsancaklarıцkuruldu.цDelvineцveц
havalisiцAvlonyaцsancaлınınцsınırlarıцiçerisindeцkaldı.332
Sultanц II.ц Bayezitц zamanında,ц ј490ц veц ј49јц yıllarındaц kazaц
statüsündeц olanц Delvine,ц Avlonyaц sancaлınaц tabiydi.ц Delvineц veц
327 Halilцмnalcık,цHicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ıцArvanid, Ankara

1987, s. 12.
328 BazıцkaynaklardaцilkцdefaцII.цMuratцzamanındaцyaniцј43љ‟deцOsmanlıц
hâkimiyetiц altınaц girdiлiц zikredilir.ц Rıza,ц “Delvine”,ц s.ј47;ц Babinger,

“Delvine”,цs.цљ03;цAncakцfetihцÇelebiцMehmetцzamanındadır.цB.цPamuk,ц
“Güneyц Arnavutluk‟taц Osmanlıц Hâkimiyeti”,ц s.ц ј98;ц Bilgehanц Pamuk,ц
“OsmanlıцмdaresindeцArnavutluk”,цBalkanlarцElцKitabı,цC. I, Çorumцљ006,ц
s. 340.
329 мnalcık,цArvanid, s. 1–85, 97-10љ.цH.цмnalcık,ц“Arnawutluk,цEncyclopedia
of Islam C. I, Leiden 1986, s. 654.

330 мnalcık,ц “Arnavutluk‟taц Osmanlıц Hâkimiyetininц Yerleоmesiц veц мsken-
derцBey”,цs.цј65–166.
331 Halilцмnalcık,ц“мskenderцBey”,цDмA., C. XXII, s. 561-562.
332 мnalcık, Arvanid, s.I; Kiel,ц“Avlonya”,цs.цјј8.
havalisineц Osmanlılarınц hâkimц olmasınaц karоınц Venedik‟inц sahildeц

kolonileriц bulunmaktaydı.ц Osmanlı-Venedikц mücadelesinde,ц ј49љц
veцј506‟daцDelvine‟ninцyakınlarındaцHimaraцhavalisindeцVenedik‟inц
kıоkırtmasıylaцisyanlarцçıktı.цHimara‟dakiцisyanlarınцbastırılmasındanц
sonraцbölgedeцbirtakımцekonomikцveцidariцdüzenlemelerцyapıldıцveц
SultanцII.цBayezitцadınaцDelvine‟deцHünkârцCamiiцinоaцedildi.333
KanuniцSultanцSüleymanцј537цKorfuцseferiцsırasındaцEdirne-
мlbasan-Avlonyaц yoluylaц Delvine‟yeц geldi. Korfu seferinden sonra
yeniц birц idariц yapılanmayaц gidilerekц Avlonyaц sancaлınaц ilavetenц
Delvineцsancaлıцdaцkuruldu.цј55ј‟deцDelvineцsancaлınınцilkцtahririц
yapıldı.цмdariцolarakцDelvineцsancaлı;цDelvineцmerkezцolmakцüzereц
Prekalme (Flati), Aydonat (Paramithiaя,цMazarakцveцKurveleоцkaza-
larınıцihataцediyordu.334
OsmanlıцidaresininцteоekkülündenцitibarenцDelvine, XVI.цyüz-
yılınцsonlarınaцkadarцbarıоцveцrefahцiçerisindeydi.цAncak timar siste-
mininцbozulmasıцveцmaliцsisteminцzayıflaması,цdiлerцbölgelerdeцoldu-
лu gibiцArnavutluk‟uцda olumsuzцyöndeцetkiledi.ц Maliyeninцzayıfla-
ması,цyeniц vergilerinц ihdasıц veц cizyeninц artırılması,ц Hristiyanц nüfusuц
olumsuz etkiledi.ц Arnavutlukц taraflarıц baоtaц olmakц üzereц Balkan-
lar‟ınц birçokц yerindeц vergiц tahsilindeц problemlerц yaоandı. Delvine
sancaлıц taraflarındaц vergiц tahsilindeц çekilenц sıkıntılar,ц uzunц süreц
devam etti. Nitekim inceleme konusu olan tahvil defterindeki ka-
yıtlardaцdaцgörüldüлüцgibiцbölgeyeцtayinцedilenцidarecilerinцvergileriц
eksiksizцolarakцtoplamasıцоartıцgetirildi. 335
Delvineц sancaлınınц daц bulunduлuц Rumeliц Eyaleti‟ninц XVI.ц
veцXVII.цyüzyıldakiцidariцyapısıцоuцоekildedir:
333 Babinger,ц “Delvina”,ц s.љ03;ц Pamuk,ц “Osmanlıц мdaresindeц Arnavut-

luk”,цs.ц340-341.
334 B.цPamuk,ц“GüneyцArnavutluk‟taцOsmanlıцHâkimiyeti”,цs.цј98.ц
335 BOA, A.DVN. Tahvil Defteri 16, s. 9-13.
Balkan Tarihi 149
Tablo 1: Rumeli Eyaleti (XVI-XVII. Yüzyıllar)

1578-1588336 Ayn Ali Sofyalı Ali ÇavuĢ338 Telhisü’l-
(1609)337 Beyan339
Paоa Paоaц юSofyaц /ц PaоaцюSofya) PaоaцюSofyaя
Manastırя
Mora Mora Mora Mora
Üsküp Üsküp Üsküp Üsküp
Ohri Ohri Ohri Ohri
мlbasan мlbasan мlbasan мlbasan
мskenderiye мskenderiye мskenderiye-i Arna- мskenderiye
vudц=цмоkodra
Avlonya Avlonya Avlonya Avlonya
Delvine maa Delvine Delvine Delvine
Aydonat
Yanya Yanya Yanya Yanya
Tırhala Tırhala Tırhala Tırhala
Prizrin Prizrin Prizrin Prizrin
Vize Vize Vize Vize
Niлbolu Niлbolu Niлbolu Niлbolu
Silistre Silistre Slilstre Silistre
Köstendil Köstendil Köstendil Köstendil
Çirmen Çirmen Çirmen Çirmen
Selanik Selanik Selanik Selanik
Dukakin Dukakin Dukakin Dukakin
Kırkkilise Kırkkilise Kırkkilise Kırkkilise
Akkirman Bender / Ak- Bender, Akkirman -
kerman
Zacesne Alacahisar Alacahisar Alacahisar
Vulçitrin Vulçitrinц maaц Vulçitrin Vulçitrin
Priоtine
Semendire Vidin Vidin Vidin
GörüldüлüцüzereцXVI.цyüzyılцsonlarındaцљ3цsancaлıцbulunanц
Rumeliц Eyaleti,ц XVII.ц yüzyıldaц küçükц bazıц deлiоikliklerц meydanaц
336 Metin Kunt, Sancaktan Eyalete 1550-1650цArasındaцOsmanlıцÜmerasıцveцмlц
мdaresi,цмstanbulцј978,цs.цј50-152.
337 Ayn Ali Efendi, Kavanin-iц Âl-iц Osmanц Derц Hülâsa-iц Mezâmin-i Defter-i
Divân,цмstanbulцјљ80,цs.цјј-13.
338 SofyalıцAliцÇavuоцKanunnâmesi,цHaz.цMidhatцSertoлlu,цмstanbulцј99љ,цs.ц
24-25.
339 Hezarfen HüseyinцEfendi,цTelhîsü‟l-BeyânцFîцKavânîn-iцÂl-i Osman, Haz.
Sevimцмlgürel,цAnkaraцј998,цs.цјј6-118.
gelmesineц raлmenц sancakц sayısınıц aоaлıц yukarıц muhafazaц etmiоtir.ц

мncelemeцkonusuцolanцDelvineцsancaлıцiseцXVI.цyüzyılaцaitцkayıtlar-
da Delvine maa Aydonat adıц altındaц Aydonatц ileц birlikteц birц sancakц
olarakцdeлerlendirilmiоtir.ц
XVIII. Yüzyılda Delvine Sancağı ve Ġdarecileri
XVIII.цyüzyılцarоivцkayıtlarınaцgöreцRumeliцEyaleti‟ninцsancakц
sayısındaцönemliцazalmalarınцolduлuцgörülmektedir.цBununцsebep-
lerindenцbirisi,цRumeli‟deцKanuniцdönemindenцitibarenцyeniцeyalet-
lerinц kurulmasınınц yanındaц ј683-ј699ц Osmanlıц Devletiц ileц Kutsalц
мttifakц arasındaц meydanaц gelenц veц ј6ц yılц sürenц harplerinц deц etkisiц
vardır.ц Özellikle,ц Karlofçaц Antlaоmasıц ileц Osmanlılar,ц Balkan-
lar‟dakiцbazıцuçцbölgeleriniцkaybettiler.цмlkцdefaцuçцbölgelerindeцya-
оayanцTürkmenlerinцBalkanlar‟ınцdoлusuцveцgüneyineцyaniцiçцkesim-
lereц doлruц çekilmeyeц baоladıлıц görülmektedir.ц Dolayısıylaц sancakц
sayısındaцdaцbazıцdüоüоlerцyaоanmıоtır.
Tablo 2: Rumeli Eyaleti (XVIII. Yüzyıl)

1700-1718340 1717-1730341 1750-1800342
PaоaцsancaлıцюManas- PaоaцsancaлıцюManastırя PaоaцsancaлıцюManas-
tırя tırя
Köstendil Köstendil Köstendil
Tırhala Tırhala Tırhala
Yanya Yanya Yanya
Delvine Delvine Delvine
мlbasan мlbasan мlbasan
мskenderiye мskenderiye-i Arnavud мskenderiye
=цмоkodra
Avlonya Avlonya Avlonya
Ohri Ohri Ohri
Alacahisar Alacahisar Alacahisar
Selanik Selanik Selanik
340 OrhanцKılıç,цOsmanlıцDevleti‟ninцмdariцTaksimatı,цEyaletцveцSancakцTevciha-
tı,цElazıлцј997,цs.ц45.
341 FehameddinцBaоar,цOsmanlıцEyaletцTevcihatıц(1717–1730), Ankara 1997,
s.17.
Balkan Tarihi 151
Dukakin Dukakin Dukakin

Prizrin Prizrin Prizrin
Üsküb Üsküb Üsküb
Vulçitrin Semendire
TablodaцgörüldüлüцüzereцXVIII.цyüzyılınцilkцçeyreлindekiцka-
yıtlaraцgöreцј700-ј7ј8цarasındaцRumeliцEyaleti‟ndekiцsancakцsayısıц
15 olup 1718-ј730ц arasındaц ј4ц sancakц kaydedilmiоtir.ц Sadeceц ilkц
listedeцyerцalanцVulçitrinцsancaлı,цsonrakiцtahrirlerdeцyoktur.цмncele-
nenц tahvilц defterindeц iseц Rumeliц Eyaleti‟ninц sancakц sayısıц yenidenц
ј5ц olarakцkaydedilmiоtir.цBunaцkarоılıkцXVII.цyüzyılцsancakцlistele-
rindeцgösterilmeyenцsadeceцXVI.цyüzyılцsancakцlistelerindeцgösteri-
len Semendire sancaлınınц ј750-ј800ц yıllarınaц aitц tahvilц defterindeц
yenidenцkaydedilmesiцdikkatцçekicidir.
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi‟ndeцDivan-ıцHümayunцdefterleriц
arasındaц yerц alanц veц beylerbeyleriц ileц sancakbeylerininц tayinlerininц
yerцaldıлıцtahvilцdefterindekiцkayıtlarцesasцalınmakцsuretiyle,цDelvineц
sancaлındaцgörevцyapanцidarecilerцtespitцedilmiоtir.ц
1756-ј79љцtarihleriцarasındaц36цyıllıkцsüreцiçerisindeц60цatamaц
yapılmıоtır.ц Buц atamalardaц 39ц valiц görevц yaparkenц љјц atamadaц daц
ipkaцyapılmakцsuretiyleцvaliler,цbirkaçцdefaцtekrarцaynıцgöreveцatan-
mıоlardır.цEnцfazlaцipkaцyapılanцvali,цbeоцkezцaynıцgöreveцtayinцedi-
len ve 1776-ј779цyıllarıцarasındaц3,5цyılцgörevцyapanцOsmanцKuka-
zadeц Mustafaц Bey‟dir.ц Aynıц zamandaц enц uzunц süreliц Delvineц san-
cakbeyliлiцgöreviniцdeцyürütünцOsmanцKukazadeцMustafaцBey‟denц
sonraцјцyılц9цayцileцMuhtarцPaоazadeцAbdullahцBeyцgelmektedir.цEnц
azц süreц ileц görevц yapanц idareciц iseц Tepedelenliц Veliц Paоazadeц Aliц
BeyцolupцsadeceцјјцgünцDelvineцancakbeyiцolarakцbulunmuоtur.ц
BuцidarecilerinцönemliцbirцkısmınınцDelvine‟yeцyakınцsancak-
lardanцatandıлıцkayıtlardanцanlaоılmaktadır.цBunlarцarasındaцмlbasan,ц
Prizrin,ц Avlonyaц veц Yanyaц sancaklarıц baоtaц gelmektedir.ц Bazenц
Delvine‟yeц atamaц yapılırken343 Avlonyaц veц мlbasanц sancaklarıц ihsanıylaц

Delvine‟yeцme‟murцveцbaоbuлцnazar ve tayin olunan; Liva-i mezbur Avlonya

sancaлınaц ilhaken;ц Liva-iц mezburц Yanyaц sancaлıylaц mean;ц eоkıyayıц tedmirц
eylemekц оartıylaц zikrolunanц Avlonyaц veц Delvineц sancakları;ц liva-i mezbur
Avlonyaцveцмlbasanцsancaklarınaцmutasarrıf;цliva-i mezbur ve Avlonya sanca-
лıцrütbe-iцmirmiranцveцRumiliцbeylerbeyliлiцpayesiyle;цmâl-iцmirîsiniцtamamenц
veц kâmilenц tahsilц veц zamanıylaц hazine-i amireye eda ve teslime ihtimam ve
dikkatцeylemekцоartıyla;цLiva-iцmezburцмlbasanцsancaлıцileцTırhalaцmutasar-
rıfı;цTırhalaцveцмlbasanцsancaklarınınцilhakıylaцоeklindeцaçıklamalarцyapı-
larakцDelvineцsancaлınınцidaresiцAvlonya,цмlbasan,цYanyaцveцTırhalaц
sancaklarıцileцbirleоtirilerekцtekцbirцmutasarrıfınцuhdesineцbırakılmıо-
tır.ц
Delvineцsancaлınaцtayinцedilenцgörevlilerinцönemliцbirцkısmı-
nınц sabıkâцmutasarrıf, sabıkâц mîr-mirân rütbesindeц olduлuц defterdekiц
kayıtlardanцanlaоılmaktadır.цÖncekiцgörevцyerleriцiseцKilis,цмskende-
riye,цYanya,цÖzi,цAvlonya,цVidin,цNiлbolu,цмzvornik,цPrizrin,цмlba-
san,ц BenderцKalesi,ц Tırhala,цTepedelen,цYakova,цOhriцveцмnebahtıц
sancaklarıцRumeli‟de;цKayseriцveцBeyоehriцsancaklarıцdaцAnadolu‟daц
idi.
TahvilцdefterindeцismineцilkцrastlananцgörevliцHacıцPaоazadeц
Mustafaц olupц 9ц ayц görevц yapmıоtır.ц Onunц göreviц uhdesindeц olanц
mirîц malınц tahsilц edilmesiц оartıylaц ipkaц kılındıлıц belirtilmektedir.
Mustafaц Bey‟denц sonraц Delvineц sancaлınaц љц Nisanцј757‟deц Ömerц
Paоa,ц Avlonyaц veц мlbasanц sancaklarıц ihsanц edilerekц müfettiо-i ayan
olarakцtayinцedilmiоцveц3цayцgöreviniцsürdürmüоtü.
љ6цHaziranцј757‟deцtayinцedilenцмskenderiyeцsancaлıцeskiцmu-
tasarrıfıц мsmailц Paоa‟yaц aynıц zamandaц Avlonyaц sancaлıц daц ilhakц
edilmekцüzereцDelvineцsancaлıцuhdesineцverilmiоti.цBirцdefaцdaцipkaц
edilenц мsmailц Paоa,ц ј8ц ayц Delvineц sancakbeyliлiц göreviniц sürdür-
müоtü.цEskiцÖziцvalisiцSilahtarцMehmetцPaоa‟ya,цYanyaцsancaлıцile
birlikteц Delvineц sancaлıц daц tahsisц edilmiоti.ц Sadeceц јц ayц süreц ileц
DelvineцsancaлıцidaresineцverilenцKethüdaцMehmetцPaоaцdaцYanyaц
sancaлıцileцbirlikteцuhdesindeцbulundurmuоtu.
Balkan Tarihi 153
ј759цtarihliцtahvilцkaydındaцeskiцVidinцveцNiлboluцsancaklarıц
mutasarrıfıц мsmailц Paоa,ц Delvineц veц Avlonyaц sancaklarındaц ortayaц
çıkanцveцetrafaцdehоetцsaçanцeоkıyayıцdefцetmekцveцdevletinцbölge-
denц tahsilц edeceлiц vergiyiц salimenц toplayıp,ц bölgeyeц gerekliц nizamц
veц intizamıц vermekц оartıylaц Delvine‟yeц tayinц edilmiоti.344 8 ay bu
göreviц yürütenц мsmailц Paоa‟nınц eоkıyaц hareketineц sonц verdiлiц anla-
оılmaktadır.цÇünküцbirцsonrakiцtayindeцeоkıyaцhareketindenцbahse-
dilmemektedir.
1759-ј76љцyıllarıцarasındaцDelvineцsancakbeyliлiцgöreviniцuh-
desindeц bulunduranц eskiц мzvornikц sancakbeyiц Yusufц Beyzadeц Ah-
medцBey,цљ,5цyılцgöreviniцsürdürmüоцveцikiцdefaцdaцibkaцedilmiоtir.
ј76љцyılındaц5цayцkadarцDelvineцsancakbeyliлiцgöreviniцuhde-
sindeцbulunduranцeskiцPrizrinцsancakbeyiцMahmudцPaоazadeцDer-
viоцAhmedцBeyцbâцfermân-ıцâliцtevcihцedilmiоti.
1762-63ц yıllarıц arasındaц Delvineц mutasarrıflıлınaц atananц Veliц
ileц ilgiliц defterdeц bazıц açıklamalarц yapılmıоtır.ц Bunaц göre;ц Delvineц
sancaлıцmutasarrıfıцDerviоцAhmedцPaоa‟yaцhitabenцyazılanцhüküm-
deц Delvineц kazalarındaц kalanц mirîц mallarınц bekayasınınц tahsiliц ileц
görevlendirilmiоti.цAncakцbundaцbazıцsıkıntılarınцyaоanmasıцüzerineц
AhmedцBey‟inцtasarrufundakiцyerlerdenцtoplanamayanцmirîцmallarınц
tedarikiniц taahhütц etmesiц üzerineц rütbe-i mirmiran ile ba ferman-ıц âlîц
tevcih olunmuоtu.345 Yediцayцkadarцbuцgöreviцuhdesindeцbulunduranц
Veli Bey‟inц taahhüdünüц yerineц getirdiлiц anlaоılmaktadır.ц Ancakц
344 “Liva-iц mezbûrdaц veц Avlonyaц sancaklarındaц zuhurц idenц eоkıyanınц
tedmirineцgereлiцgibiцnizamınıцvermekцveцliva-iцmezbûrindeцolanцemval-ıц
miriyi tahsilц veц eоkıyayıц tedmirц eylemekц оartıylaц zikrolunanц Avlonyaц veц
DelvineцsancaklarıцsabıkaцVidinцveцNiлboluцsancaklarınaцmutasarrıfцvezir-
iцmükerremцhazretlerineцbaцhatt-ıцhümayunцtevcih”.цBOA, A.DVN. Tah-
vil Defteri 16, s. 9.
345 “Emval-iцmiriyeцbekayasınıцmecmu„uцmutasarrıfınцtaahhüdцüzreцtahsilц
eylemekцоartıylaцDelvineцsancaлıцmumaileyhцVeliцzîdeцmecduhuyaцrütbe-i
mirmiran ile ba ferman-ıц âlîц tevcihц olunmuоtur.”ц BOA, A.DVN. Tahvil
Defteri 16, s. 9.
görevцsüresiцdevamцederkenцvefatцetmiоцveцyerineцKaplanцBeyцtayinц
edilmiоti.
1763-ј764цyıllarıцarasındaцbirцyılцDelvineцmutasarrıflıлınıцuh-
desindeц bulunduranц Kaplanц Bey‟inц görevц dönemiц ileц ilgiliц önemli
bilgilerц vardır.ц Defterdekiц kaydaц göre,ц Delvineц sancaлıц dâhilindeц
bulunanц bölgelerdeц çokц sayıdaц eоkıyaц olduлu,ц bunlarц arasındaц asiц
Arnavutlarınц çoлunluktaц olduлu,ц bazıц bölgelerinц cizyeц veц avarızц
vergileriц baоtaц olmakц üzereц vergileriniц ödemedikleri,ц bununц içinц
üzerlerineц askerц sevkц edildiлiц veц Delvineц mutasarrıfıц Veliц Bey‟inц
vefatıц üzerineц yenidenц sıkıntılarц baоladıлıц belirtilmektedir.ц Dolayı-
sıylaцvergilerinцtahsilindeцyenidenцsıkıntılarцyaоandıлındanцyeniцtayinц
edilecekцmutasarrıfınцönceцvergiцkaynaklarınıцtespitцiçinцtahrirцyap-
masıцgerektiлiцkaydedilmiоtir.цBununцüzerineцhemцbölgeninцyenidenц
tahririniц saлlamakц hemц deц tahsilц edilemeyenц vergilerinц toplanmasıц
оartlarıylaцKaplanцBey‟eц rütbe-iцmirmiranцileцtevcihцbuyurulmaлlaцavatıf-ıц
aliyye-iц mülûkâneц veц avatıf-ıц hüsrevanedenц sadrü‟l-uzma-iц hümayunц оevket-
makrunцmucibinceцоurut-ıцmezkûreцveцrütbe-i mirmiran ile ber-vech-iцarpalıkц
mumaileyhe tevcih olunmuоtu.ц Arpalıkц üzereц tahsilц edenц Kaplanц
Bey‟inцeоkıyayıцbertarafцettiлiцanlaоılmaktadır.
AvlonyaцveцмlbasanцsancaklarıцeskiцmutasarrıfцмsmailцPaоa‟yaц
Delvineцsancaлındakiцbekayaцkalanцmâl-iцmirîyiцtahsilцeylemekцоar-
tıylaц verilmiоц veц beоц ayц buц göreviц sürdürmüоtü.ц мsmailц Paоa‟danц
sonraцaynıцоartlarlaцyerineцPrizrinцsancaлıцeskiцmutasarrıfıцAbdullahц
Bey‟eцAvlonyaцsancaлıцileцbirlikteцDelvineцsancaлıцdaцverilmiо,ц4цayц
kadarц buц göreviц yürütenц Abdullahц Bey‟inц göreviц sırasındaц vefatıц
üzerineцyerineцyeniцtayinцyapılmıоtı.
Abdullahц Bey‟inц vefatındanц sonra,ц rütbe-i mirmiran ve Rum-ili
beylerbeyliлiцpayesiyleцdergâh-ıцâliцkapucubaоılarındanцolupцмsmailцdâmeцmec-
duhuyaц bâц hatt-ıц hümayunц tevcih olunmuоtu.ц Dahaц sonraц kendisineц
rütbe-i vala-yıцvezaretleцihsan olunarakцvezirlikцpayesiцverilmiоtir.цAynıц
оekildeцмsmailцPaоa‟nınцdaцbekaya-yıцmal-iцmirîцtahsilцveцteslimeцihtimamц
ve dikkat eylemek оartıylaцtayinцedildiлiцtahvilцdefterindeцkaydedilmiо-
tir
Balkan Tarihi 155
мsmailцPaоa‟danцsonraцј766-ј767цyıllarıцmartцaylarındaцgörevц
yapanц Prizrenц sancaлıц eskiц mutasarrıfıц Mahmudц Paоazadeц Kahra-
manцBey,цDelvineцsancaлınaцtayinцedilmiоti.цKahramanцBey‟eцdiлerц
mutasarrıflardaц olduлuц gibi,ц kalanц vergilerinц tahsilц edilmesi,ц ancakц
vergiц toplanırkenц dikkatц etmesi,ц fakirц halkınц hakц veц hukukununц
gözetilmesi,ц zulümц veц baskınınц yasaklanması,ц оayetц bunlarıц yerineц
getiremezseцgörevindenцazledileceлiцveцyerineцbaоkasınınцtayin edi-
leceлiцdeftereцkaydedilmiоti.346
KahramanцBey‟denцsonraцbuцdefaцaynıцоartlarla347 мskenderiyeц
sancaлıц eskiц mutasarrıfıц Hacıц Paоazadeц Mehmetц Paоaц ј4ц Martц
ј767‟deцgöreveцtayinцedilmiоцveцyaklaоıkцјцyılцgöreviniцsürdürmüоtü.ц
ј768ц yılındaц Delvineц sancaлına tayinц edilenц мlbasanц sancaлıц
eskiцmutasarrıfıцMahmudцBeyzadeцSüleymanцPaоa‟yaцaynıцzamandaц
Avlonyaц sancaлınınц idaresiц deц verilmiоti.ц Ancakц kısaц süreц sonraц
Avlonyaц sancaлınınц baоkasınaц verildiлiц kaydedilmiоtir.348 Süleymanц
Paоaц daц aynenц seleflerindeц olduлuц gibiц vergininц bekayasınıц tahsilц
etmekцоartıylaцgöreviцgetirilmiоцveц3цayцkadarцmutasarrıflıkцyapmıоtı.ц
Delvineцmutasarrıflıлınıцјцayцkadarцyapanцмlbasanцsancaлıцeskiцmu-
tasarrıfıц Abdiц Paоa‟danц daц vergininц tamц olarakц tahsilц edilmesiц is-
tenmiоti.
ј769цyılıцOcak ayındanцitibarenц4,5цayцDelvineцsancaлınıцuh-
desindeцbulunduranцümeradanцDeliцHasanцPaоazadeцMahmudцBeyц
de Hazine-iц Amire‟yeц gönderilecekц vergilerinц tamц olarakц tahsilц
edilmesiцоartıylaцtayinцedilmiоti.ц
346 “Bekaya-yıц mal-ıц miriyedenц cizyeц veц avarızц veц nüzülц herц neц ise liva-i
mezburdaцkalanцbekayayıцtahsileцveцteslimineцihtimamцveцdikkatцeylemekц
veцeлerцhusus-ıцmezburlaraцteaddiцederцiseцveцhilaf-ıцоer„цfukarayaцteaddiц
eylemekцihtimaliцolurцiseцaharaцtevcihцveцkendününцdahiцmirmiranlıлıцref„ц
olunmakцоartıyla”.цBOA, A.DVN. Tahvil Defteri 16, s. 9-12.
347 “Mal-ıцmirisiniцveцandanцmaadasınıцsabıkaцolanцbekayayıцsabıkayıцmiri-
yeyiцicabцidenlerdenцtamamenцveцkâmilenцtahsilцveцhazine-i amireye eda

veцteslimцeylemek.”цBOA, A.DVN. Tahvil Defteri 16, s. 9-10.
348 “4цM.цјј8љ/љјцMayısцј768цtarihliцkayıtцileцAvlonyaцsancaлıцaharaцve-
rilmiоtir”.цBOA, A.DVN. Tahvil Defteri 16, s. 10.

Delvineцsancaлınaцtayinцedilenцhemenцtümцgörevlilerden ava-
rızц veц cizyeц bakiyelerininц tahsilц edilmesi,ц hazineninц zararaц uлratıl-
mamasıц içinц gerekliц tedbirinц alınması,ц оayetц bunuц yerineц getirmez-
lerseцgörevlerindenцazledilecekleriцоeklindeцikazlarцyapılmıоtı.цNite-
kim 1769-ј776ц yıllarıц arasındaц tayinц edilenц Muhtarц Paоazadeц Ab-
dullahц Bey,ц Süleymanц Paоa,ц Kurdц Ahmedц Paоa,ц Yusufц Beyzadeц
AhmedцBeyцveцYanyalıцPiriцPaоazadeцDavudцPaоaцbenzerцоartlarlaц
tayinцedilmiоti.349
Delvineц sancaлınıц enц uzunц süreц yaniц ј3ц Ocakц ј776‟danц 4ц
Temmuzцј779цyılınaцkadarц3,5цyılцidareцedenцAydonatцKazasıцaya-
nındanц Osmanц Kukazadeц Mustafaц Bey,ц јј8љ-1190 / 1768-1776
yıllarıц arasındaц Delvineц sancaлındaц toplanamayanц mirîц vergilerinц
tahsilц veц hazineyeц teslimц edilmesiц оartlarıylaц göreveц getirilmiоti. 350
Osman Kukazade Mustafa Bey, Delvine sancakbeyi olarakцbeоцdefaц
ipkaцedilmekцsuretiyleцenцfazlaцbuцgöreveцyenidenцatananцkiоiцolmaц
unvanınıцdaцtaоımaktadır.ц
349 “Mal-ıц mirisiniц tamamenц veц kâmilenц tahsilц veц dikkatц veц zamanıylaц
hazine-iцamireyeцedaцveцteslimeцihtimamцveцdikkatцeylemekцоartıyla;цAtikц
ve cedid mal-ıц mirisiniц tamamenц veц kâmilenц tahsilц veц tamamenц canib-i
miriyeцedaцveцteslimeцihtimamцveцdikkatцeylemekцоartıyla;цcizyeцveцavarızц
ve sair emval-iц miriyeninц tahsilineц ikdamц veц ihtimamц eylemekц оartıyla”.ц
BOA, A.DVN. Tahvil Defteri 16, s. 9-11.
350 “Delvineцsancaлınaцseksen iki senesinden seksen dokuz senesi gayeti-
neц deлinц gayr-iц ezц tahsilâtıц bekayaц kalanц emval-iц mirîyiц tahsilц veц canib-i
miriye eda ve doksan senesine mahsul ahdine kayd ve tamamen tahsil ve
teslim-i hazine-iцamireцeylemekцоartıylaцliva-iцmezburцrütbe-i mirmiran ile
sanaцtevcihцolunmuо;цatikцsenelerdenцkalanцbekayayıцmüstahsilцveцgereлiц
sene-i cedidde tahsil ve hazine-iц amiremeц havalataц edaц eylemekц оartıylaц
liva-iцmezburцmumaileyheцtevcihцolunmuо;цliva-iцmezbûrцseksenцikiцsene-
sinden seksen dokuz senesi gayetineцdeлinцgayr-i ez tahsilat bekaya kalan
emval-i miri eda ve doksan senesi senesine mahsuben mumaileyh Osman
Kuka-zadeцMustafaцPaоa‟nınцuhdesineцkaydцveцtamamenцtahsilцveцvaktiyleц
hazine-iц amireyeц veц havalataц edaц eylemekц оartıylaц zikrolunanц Delvineц
sancaлıц ber-vech-iц arpalıkц bundanц akdemц mumamileyheц tevcihц olunupц
hâlâцüzerindeцolmaлlaцkemakânцibkaцveцmukarrerцkılınıpцemr-iцоerifцtahrirц
veцbaоцmuhasebeyeцtevcihцolunmuоtur”.цBOA, A.DVN. Tahvil Defteri 16,
s. 9-12.
Balkan Tarihi 157
1779-ј795ц yıllarıц arasındaц Delvineц sancaлıц mutasarrıflıлınaц

tayinцedilenцј4цmutasarrıfa,цdahaцöncekiцmutasarrıflardaцolduлuцgibiц
vergi tahsili ve bakiyeц kalanц vergilerinц hazineninц zararaц uлratılma-
danц ödenmesiц vbц оartlarlaц tayinц edildiлiц kaydedilmektedir.351 Bu
mutasarrıflar;ц Yusufц Paоa,ц Selimц Paоa,ц Süleymanц Paоa,ц Köstendilц
mutasarrıfıцKukaцMustafa,цAydınluцAbdurrahmanцPaоa,цTepedelen-
liцVeliцPaоazadeцAli,цMahmud,цAbdurrahmanцPaоa,цKüçükцAliцPa-
оazadeцмsmail,цYakovalıцDerviоцAhmedцPaоazadeцmirmiranцмbrahimц
Paоa,ц мbrahimц Paоa,ц Ohriliц мsmailц Paоa,ц Selimц Paоazadeц Mustafaц
Bey,ц мlbasanlıц Ahmedц Paоazadeц mirmiranц Abdullahц Paоaц olmakц
üzereцtoplamцј4цkiоiцidi.ц
Sonuçц olarak;ц erkenц dönemlerdenц itibarenц Osmanlıц hâkimi-
yetiцaltınaцalınanцDelvineцveцçevresininцidariцyapıцolarakцоekillenme-
si,цKanuniцdönemindeцtamamlanmıоtır.цBuцdönemdeцsancakцstatü-
süцverilenцDelvine,цbuцdurumunuцXIX.цyüzyılцortalarınaцkadarцsür-
dürmüоtür.ц Bölgeninц daлlıkц olması,ц Venedikц müdahaleleri,ц asiц Ar-
navutlarınц Osmanlıц hâkimiyetineц karоıц gelmesiц veц vergiц tahsilindeц
önemliцsıkıntılarцyaоanmıоцolmasınaцraлmenц Delvine,цXV.цyüzyılınц
baоlarındanц Osmanlıц Devleti‟ninц Balkanlar‟daц gücünüц kaybettiлiц
XIX.ц yüzyılц ortalarınaц kadarц Osmanlıц topraлıц olarakц varlıлınıц sür-
dürmüоtür.ц Sadeceц Delvineц deлil,ц Arnavutluk‟unц birçokц yerindeц
Osmanlıц dönemininц Türk-мslamц mimariц üslubununц özellikleriniц
bugünцdeцgörmekцmümkündür.
351 “Liva-iцmezbûrцcizyeцveцavarızцvesairцemval-i miriyeden gayr-i ez tahsi-
lat bekaya-yıцsahihaцveцgerekцsene-iцcedidцdeцmallarınıцmütesellimineцvak-
tiyle tahsil ve hazine-iцamireyeцveцhavalataцedaцveцteslimцeylemekцоartıyla;ц
Delvineцsancaлındaцcizyeцveцavarızцvesairцemvalцmiriyedenцgayr-i ez tahsi-
lat bekaya-yıцsahihaцveцgerekцsene-iцcedidцmallarınıцvaktiyleцtahsilцveцhazi-
ne-iц amireyeц veц havalatц edaц veц teslimц eylemekц оartıyla;ц Delvineц sancaлıц
cizyeцveцavarızцvesairцemvalцmiriyedenцgayr-i ez tahsilat bekaya-yıцsabıkaц
ve gerek sene-iц cedidц deц mallarını vaktiyle tahsil ve hazine-i amireye ve
havalatцveцedaцveцteslimцeylemekцоartıyla”.цBOA, A.DVN. Tahvil Defteri
16, s. 10-11.
Kaynakça
Ayn Ali Efendi, Kavanin-iцÂl-iцOsmanцDerцHülâsa-iцMezâmin-i Defter-i
Divân,цмstanbulцјљ80.
Bab-ıцDefteriцDivanцBeylikçiцKalemi Tahvil Defteri 16.
Baоar,ц Fehameddin,ц Osmanlıц Eyaletц Tevcihatıц (1717–1730), Ankara
1997.
Bozbara,ц Nuray,ц “Arnavutlarınц Kökeni”,ц Balkanlarц Elц Kitabı,ц C.I,
Çorumцљ006,цs.-568-588
Bozbara, Nuray,цOsmanlıцYönetimindeцArnavutlukцveцArnavutцUlusçulu-
лununцGeliоimi,цмstanbulцј997.
FranzцBabinger;ц“Delvine”,цEncyclopedia of Islam C.VI, Leiden 1991,
s. 203.
Hezarfenц Hüseyinц Efendi,ц Telhîsü‟l-Beyânц Fîц Kavânîn-iц Âl-i Osman,
Haz.цSevimцмlgürel, Ankara 1998.
мnalcık,цHalil,ц“Arnawutluk”,цEncyclopedia of Islam C.I, Leiden 1986,
s. 653-658.
мnalcık,цHalil,ц“мskenderцBey”,цDмA., C.XXII, s.561-563.
мnalcık,цHalil,цHicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ıцArvanid, An-
kara 1987.
мnciciyan,цP.цL.ц– Andreasyan,цH.цD.,ц“OsmanlıцRumelisiцTarihцveц
Coлrafyası”,ц Güneydoлuц Avrupaц Araоtırmaц Dergisi,ц C.2/3,ц мstanbulц
1973–1974, s.11-87.
Kılıç,ц Orhan,ц Osmanlıц Devleti‟ninц мdariц Taksimatı,ц Eyaletц veц Sancakц
Tevcihatı,цElazıлцј997.
Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete 1550-1650цArasındaцOsmanlıцÜmerasıц
veцмlцмdaresi,цмstanbulцј978.
Pamuk,ц Bilgehan,ц “Güneyц Arnavutluk‟taц Osmanlıц Hâkimiyeti”,ц
Türkler, C.IX, Ankara 2002, s. 364-381.
Pamuk, Bilgehan, “Osmanlıц мdaresindeц Arnavutluk”,ц Balkanlar El
Kitabı,цC.I, Çorumцљ006,цs.ц340-349
Skender,цRıza,ц“Delvine”,цDмA., C.IX,цмstanbulцј994,цs.ј47.
Balkan Tarihi 159
SofyalıцAliцÇavuоцKanunnâmesi,цHaz.цMidhatцSertoлlu,цмstanbulцј99љ.
EKLER
Delvine sancağı Ġdarecileri (1756-1792)
Ġdarecinin Atandığı Ayrıldığı Gö- Açıklama
Adı tarih tarih rev
süre-
si
HacıцPaоaza- 8 L 1169 / 1 Nisan 9 ay Liva-iцmezburцderuhdeцeylediлiц
de Mustafa 6 Tem- 1757 mâl-ıцmirisiniцtahsilцeylemekцüzreц
muz hâlâцmutasarrıfıцHacıцPaоazadeц
1756 Mustafa‟yaцtevcih.
ÖmerцPaоa 12 B 1170 25 Haziran 3 ay Liva-iцmezburцsabıkaцKilisцsancaлıц
/ 2 Nisan 1757 mutasarrıfıцKaplanцdameцikbalu-
1757 huyaцAvlonyaцveцмlbasanцsancaklarıц
ihsanıylaцDelvine‟yeцme‟murцveц
baоbuлцtayinцolunanцÖmerцPaоaц
dameцmealuhuyaцmüfettiо-i ayan
eylemekцоartıylaцmumaileyhцKap-
lan dame iclaluhuya tevcih.
мsmailцPaоa 8 L 1170 / љ3цKasımц 1,5 Liva-iцmezburцAvlonyaцsancaлınaц
26 Hazi- 1758 yıl ilhakenцsabıkaцмskenderiyeцsancaлıц
ran 1757 mutasarrıfıцvezir-iцmükerremцмs-
mailцPaоa‟yaцtevcih,цјцibka.
Silahtar 23 Ra 24 Mart 4 ay Liva-iцmezburцYanyaцsancaлıyla
Mehmed 1172 / 1759 meanцHüdavendigarцsancaлınaц
Paоa љ4цKasımц ilhakenцsabıkaцÖziцvalisiцvezir-i
1758 mükerremцhazretlerineцtevcih.
Kethüdaц 26 B 1172 23 Nisan 1 ay Liva-iцmezburцYanyaцsancaлıylaц
Mehmed / 25 Mart 1759 meanцsabıkaцRumцiliцvalisiцvezir-i
Paоa 1759 mükerremцhazretlerineцbaцhatt-ıц
hümayunцtevcih.
мsmailцPaоa 4цн.цјј7љц љ4цAralıkц 8 ay Liva-i mezburda ve Avlonya san-
/ 24 1759 caklarındaцzuhurцidenцeоkıyanınц
Nisan tedmirineцgereлiцgibiцnizamınıц
1759 vermek ve liva-i mezburinde olan
emval-ıцmiriyiцtahsilцveцeоkıyayıц
tedmirцeylemekцоartıylaцzikrolunanц
AvlonyaцveцDelvineцsancaklarıц
sabıkaцVidinцveцNiлboluцsancakla-
rınaцmutasarrıfцvezir-iцmükerremц
hazretlerine tevcih.
Yusuf Bey- 5 Ca 1173 јцMayısц љц yıl,ц Liva-iцmezburцsabıkaцмzvornikц
zade Ahmed / 25 1762 5 ay sancaлınaцmutasarrıfцdameцizzuhu-
Aralıkц ya tevcih, 2 ibka.

1759
Mahmud 8 L 1175 / љ8цEylülц 5 ay DelvineцsancaлıцsabıkaцPrizrinц
Paоazadeц љцMayısц 1762 sancaлınaцmutasarrıfцdameцikbalu-
DerviоцAh- 1762 huya ba ferman-ıцaliцtevcih
med
Veli 10 Ra 23 Nisan 7 ay …Mâl-i miri ile ihsan ile liva-i
1176 / 1763 mezburun hidmetlerinde olan
љ9цEylülц emval-iцmiriyeцbekayasınıцmec-
1762 mu‟uцmutasarrıfınцtaahhüdцüzreц
tahsilцeylemekцоartıylaцDelvineц
sancaлıцmumaileyhцVeliцzideцmec-
duhuyaцrütbe-i mirmiran ile ba
ferman-ıцaliцtevcih.ц
Kaplan 10 L. 1176 7 Nisan јцyıl Delvineцsancaлınınцekseriцahalisiц
/ 24 1764 оekavetцveцbazıцmahalleriцasiцArna-
Nisan vutlukцolubцcizyeцveцavarızцveцsairц
1763 mal-iцmirileriniцedaцetmeyübцtahsiliц
içünцüzerlerineцbirkaçцpaоalarц
askerleriyleцtayinцveцeоkıyasınıц
bizzat olarak nezaret ederek mal-ıц
mirileriniцtahsilцolunaцgeldiлiцcihet-
tenцmalumuцolduлunaцbinaenц
mukaddemce Liva-i mezbure
mutasarrıfıцVeliцPaоaцfevtцolduлuц
içinцKaplanцBeлцzideцmecduhuц
bekayıцmal-i mirinin tahsilini ve
sadareteцedasınıцtaahüdцederцyeniц
muharrirцtaahhüdünüцeminцоartıylaц
Kaplanцzideцmecduhuyaцrütbe-i
mirmiran ile tevcih.
мsmailцPaоa 6 L 1177 / љцEylülц 5 ay Delvineцsancaлınaцbakayaцmal-i
8 Nisan 1764 miri tahsil ve teslime ihtimam ve
1764 dikkatцeylemekцоartıylaцliva-i mez-
burцAvlonyaцveцмlbasanцsancakla-
rınaцmutasarrıfцvezirцмsmailцPaоa‟yaц
tevcih.
Abdullah 6 Ra 1178 љ4цAralıkц 4 ay Delvineцsancaлınınцbekayaцmal-i
/ц3цEylülц 1764 miri tahsil ve teslime ihtimam ve
1764 dikkatцeylemekцоartıylaцliva-i mez-
burцAvlonyaцsancaлıylaцmeanц
sabıkaцPrizrinцsancaлınaцmutasarrıf
Abdullah dame ikbaluhuya ba
hatt-ıцhümayunцtevcih.
мsmail Gurre-i B. 17 Mart 3,5 Bekaya-yıцmal-i miri tahsil ve
1178 / 1766 ay teslime ihtimam ve dikkat eylemek
љ5цAralıkц veцmüteveffaцмsmailцPaоa‟nınцem-
Balkan Tarihi 161
1764 val-iцmektumesiniцihraçцeylemekц
оartıylaцliva-i mezbur ve Avlonya
sancaлıцrütbe-i mirmiran ve Rum-
iliцbeylerbeyliлiцpayesiyleцdergâh-ıц
âliцkapucubaоılarındanцolubцмsmailц
dame mecduhuya ba hatt-ıцhüma-
yunцtevcihцolundu.цRütbe-i vala-yıц
vezaretle ihsan olundu.
Mahmud 6 L.1179 / 12 Mart 12 ay Bekaya-yıцmal-ıцmiriyedenцcizyeцveц
Paоazadeц 18 Mart 1767 avarızцveцnüzülцherцneцiseцliva-i
Kahraman 1766 mezburdaцkalanцbekayayıцtahsileцveц
teslimine ihtimam ve dikkat eyle-
mekцveцeлerцhusus-ıцmezburlaraц
teaddi eder ise ve hilaf-ıцоerцfuka-
raya teaddi eylemek ihtimali olur
iseцaharaцtevcihцveцkendününцdahiц
mirmiranlıлıцrefцolunmakцоartıylaц
sancaлıylaцmeanцsabıkaцPrizrinц
mutasarrıfıцvezirцMahmudцPaоaza-
de Kahraman dame ikbaluhuya ba-
hatt-ıцhümayunцtevcihцolunmuоtur.
HacıцPaоaza- 13 L. 1180 љљцнubat 12 ay Taahhüdцileцbinцseksenцbirцsene-
de Mehem- / 14 Mart 1768 sinde mal-ıцmirisiniцveцandanцmaa-
med 1767 dasınıцsabıkaцolanцbekayayıцsahiha-
i miriyeyi icab idenlerden tamamen
veцkâmilenцtahsilцveцhazine-i ami-
reyeцedaцveцteslimцeylemekцоartıylaц
liva-iцmezburцAvlonyaцsancaлıц
ilhakıyla sabıkaцмskenderiyeцmuta-
sarrıfıцHacıцPaоazadeцMehemmedц
dame ikbaluhuya ba emr-i ali tev-
cihцolunmuоtur.
Mahmud 4 L. 1181 љ0цMayısц 3 ay Delvineцsancaлınınцmal-ıцmirisiniц
Beyzade / 23 1768 tamamenцveцkâmilenцtahsilцveц
Süleymanц нubatц dikkat ve zamanıylaцhazine-i ami-
Paоa 1768 reye eda ve teslime ihtimam ve
dikkatцeylemekцоartıylaцAvlonyaц
sancaлıцilhakıylaцsabıkaцмlbasanц
sancaлınaцmutasarrıfцolanцMah-
mudцBeлzadeцSüleymanцPaоa‟yaц
tevcih.
AbdiцPaоa 27 B. 1182 14 Ocak 1 ay Mal-ıцmirisiniцtamamenцveцkâmilenц
/ 7 Ara- 1769 tahsilцveцdikkatцveцzamanıylaцhazi-
lıkцј768 ne-i amireye eda ve teslime ihti-
mamцveцdikkatцeylemekцоartıylaц
sabıkaцмlbasanцsancaлınaцmutasar-
rıfцAbdiцPaоa‟yaцdametцmealihiyeц
ba-ferman-ıцâliцtevcih.ц
Deli Hasan 7 N. 1182 љјцMayısц 4,5 Mal-ıцmirisiniцtamamenцveцkamilenц
Paоazadeц / 15 1769 ay tahsilцveцdikkatцveцzamanıylaцhazi-
Mahmud Ocak ne-i amireye eda ve teslime ihti-
Bey 1769 mamцveцdikkatцeylemekцоartıylaц
ümeradanцDeliцHasanцPaоazadeц
MahmudцBey‟eцtevcih.
Muhtar 16 M. јљцKasımц јц yılц Mal-ıцmirisiniцtamamenцveцkâmilenц
Paоazadeц 1183 / 1770 9 ay tahsilцveцdikkatцveцzamanıylaцhazi-
Abdullah љљцMayısц ne-i amireye eda ve teslime ihti-
Bey 1769 mamцveцdikkatцeylemekцоartıylaц
liva-i mezbure mertebe-i mirmiran
ileцMuhtarцPaоazadeцAbdullahц
Bey‟eцba-ferman-ıцaliцtevcih.ц
Süleymanц 24 B 1184 30цAлustosц 10 ay Seksenцüçцveцdörtцsenesiцherцyılц
Paоa / 13 1771 mal-ıцmirisiniцtamamenцveцkâmilenц
Kasımц tahsil ve sene ahirine dek hazine-i
1770 amireye eda ve teslime ihtimam ve
dikkatцeylemekцоartıylaцYanyaц
sancaлıцileцhâlâцмlbasanцmutasarrıfıц
SüleymanцPaоa‟yaцtevcih.ц
Kurd Ah- selh-i Ca 1 Temmuz јцyıl Atik ve cedid mal-ıцmirisiniцtama-
medцPaоa 1185 / 1772 menцveцkâmilenцtahsilцveцveцta-
3јцAлus- mamen canib-i miriye eda ve tes-
tos 1771 lime ihtimam ve dikkat eylemek
оartıylaцMotonцKalesiцmuhafızıц
olubцAvlonyaцsancaлınaцmutasarrıfц
KurdцAhmedцPaоa‟yaцtevcih.цAv-
lonyaцsancaлıцilhakıцveцveцоurut-ıц
mezkure ile mumaileyhe ibka
kılındı.ц
Yusuf Bey- Gurre-i R 24 Haziran јцyıl Liva-iцmezburedeцdörtцbeоцsene-
zade Ahmed 1186 / 2 1773 den beri tahsil edilemeyen cizye ve
Bey Temmuz avarızцveцsairцemval-i miriyenin
1772 tahsiline ikdam ve ihtimam eyle-
mekцоartıylaцмzvornikцmutasarrıfınaц
tevcih.
YanyalıцPiriц 4 R 1187 / 13 Ocak 2,5 нurut-ıцtezkireцileцYanyalıцPiriц
Paоazadeц 25 Hazi- 1776 yıl PaоazadeцDavudцPaоa‟yaцtevcihц
DavudцPaоa ran 1773 olundu, 2 ibka. Bekaya mal-ıцmiri-
siniцtahsilцeylemekцüzereцtevcih.
Osman 21 Za љ0цAлustosц 2,5 Osman Kukazade Mustafa zide
Kukazade 1189 / 1778 yıl kadruhuцDelvineцsancaлınaцseksenц
Mustafa 13 Ocak iki senesinden dokuz senesi gaye-
1776 tineцdeлinцgayr-iцezцtahsilatıцbekayaц
kalan emval-i miriyi tahsil ve ca-
nib-i miriye eda ve doksan senesi-
Balkan Tarihi 163
ne mahsul ahdine kayd ve tama-

men tahsil ve teslim-i hazine-i
amireцeylemekцоartıylaцliva-i mez-
burцrütbe-i mirmiran ile sana tev-
cihцolunmuоцnefs-i Delvine ve sair
kazalarцtarafındanцverilenцrüsumuц
dörtцkıtaцkuruоцmuhzırlarцdaцtahririц
mumaileyh idareye kudreti olub
ber-vech-iцmuharrirцgereлiцatikц
senelerdenцkalanцbekayayıцmüstah-
silцveцgereлiцsene-i cedidde tahsil
ve hazine-i amireme havalata eda
eylemekцоartıylaцtevcih,ц5цibka.
YusufцPaоa 20 C 1193 љ5цKasımц 5 ay Liva-iцmezburцcizyeцveцavarızц
/5 1779 vesair emval miriyeden gayr-i ez
Temmuz tahsilat bekaya-yıцsabıkaцveцgerekц
1779 sene-iцcedidцdeцmallarınıцmütesel-
limine vaktiyle tahsil ve hazine-i
amireye ve havalata eda ve teslim
eylemekцоartıylaцhâlâцBenderцsan-
caлınaцmutasarrıfцvezir-iцmüker-
rem hazretlerine tevcih.
SelimцPaоa 17 Za 28 Nisan 1,5 Liva-iцmezburцmutasarrıfı,цmirmi-
1193 / 1781 yıl ran Selim Paоayaцоurut-ıцsabıkц
љ6цKasımц üzereцtevcih, 2 ibka.
1779
Süleymanц 5 Ca 1195 јјцнubatц 10 ay Liva-iцmezburцмlbasanцsancaлıцileц
Paоa / 29 1782 TırhalaцmutasarrıfıцSüleymanц
Nisan Paоayaцtevcih,цјцibka.
1781
SelimцPaоa 28 S 1196 3 L 1196/ 7 ay Sabıkaцber-vech-iцarpalıkцDelvine
/ 12 јјцEylülц sancaлınaцmutasarrıfцmiriцmiranц
нubatц 1782 SelimцPaоayaцљ8цS.цјј96цtarihindeц
1782 liva-iцmezburdaцcizyeцveцavarızцveц
sair emval-i miriyeden gayr-i ez
tahsilat bekaya-yıцsahihaцveцgerekц
sene-iцcedidцmallarınцvaktiyleцtahsilц
ve hazine-i amireye ve havalata
eda ve teslim eylemekцоartıylaц
tevcih.
Köstendilц 4 L. 1196 љљцнubatц 1,5 Cizyeцveцavarızцvesairцemvalцmiri-
mutasarrıfıц / 12 1784 yıl yeden gayr-i ez tahsilat bekaya-yıц
Kuka Musta- Eylülц sahiha ve gerek sene-i cedid de
fa 1782 mallarınıцvaktiyleцmukaddemaц
mutasarrıfцsenelerden kalan baki-
yeyi miriyeyi icab ve iktiza eden-
lerden tahsil ve hazine-i amireye
ve havalata eda ve teslim eylemek

оartıylaцtevcih,цјцibka
Aydınlıц Gurre-i R 9цAлustosц 5,5 Delvineцsancaлındaцcizyeцveцavarızц
Abdurrah- 1198 / 1784 ay vesair emval miriyeden gayr-i ez
manцPaоa љ3цнubatц tahsilat bekaya-yıцsahihaцveцgerekц
1784 sene-iцcedidцmallarınıцvaktiyleц
tahsil ve hazine-i amireye havalat
edaцveцteslimцeylemekцоartıylaц
tevcih.
Tepedelenli 23 N 1198 љ0цAлustosц јцyıl Liva-iцmezbureцоurut-ıцmezkureцileц
VeliцPaоaц / 10 1785 mirmiranцTepedelenliцVeliцPaоaza-
zade Ali Aлustosц deцAli‟yeцtevcih,цјцibka.
1784
Mahmud 23 L 1199 30 Tem- јцyıl Liva-iцmezburцcizyeцveцavarızц
/ 21 muz 1786 vesair emval miriyeden gayr-i ez
Aлustosц tahsilat bekaya-yıцsabıkaцveцgerekц
1785 sene-i cedidцdeцmallarınıцvaktiyleц
tahsil ve hazine-i amireye ve hava-
latцveцedaцveцteslimцeylemekцоartıy-
laцDelvineцsancaлıцмlbasanlıцmirmi-
ranцSüleymanцPaоanınцoлluцolubц
sabıkaцмlbasanцmutasarrıfıцdameц
ikbaluhuya ber-vech-iцarpalık.
Abdurrah- 4 19 Tem- јцyıl Delvineцsancaлıцmutasarrıfцesbakц
manцPaоa L.1200/3 muz 1787 mirmirandan Abdurrahman Pa-
1 Tem- оa‟yaцtevcih.
muz
1786
KüçükцAliц 4 L. 1201 љ7цEylülц 2 ay Delvineцsancaлıцcizyeцveцavarızц
Paоazadeц / 20 1787 vesair emval miriyeden gayr-i ez
мsmail Temmuz tahsilat bekaya-yıцsabıkaцveцgerekц
1787 sene-iцcedidцdeцmallarınıцvaktiyleц
tahsil ve hazine-i amireye ve hava-
latцveцedaцveцteslimцeylemekцоartıy-
laцsabıkaцKayseriyeцsancaлınaц
mutasarrıfцKüçükцAliцPaоazadeц
мsmailцdameцikbaluhuyaцbaцhatt-ıц
hümayunцtevcih
Yakovalıц 15 Z 1201 9цнubatц 4,5 мkiцyüzцelliцneferцaskerinleцtemamц
DerviоцAh- / 28 1788 ay olubцмriоovaцmuhafazasınaц
medцPaоaza- Eylülц me‟murenцAdaцKal‟asıцnüzülцeminiц
de mirmi- 1787 talebцeylemekцоartıylaцYakovalıц
randanцмbra- DerviоцAhmedцPaоazadeцmirmi-
himцPaоa‟ya randanцмbrahimцPaоayaцtevcih.
мbrahimцPaоa 3 Ca 1202 6 Temmuz 4,5 SabıkaцÇirmenцmutasarrıfıцмbrahimц
/ 10 1788 ay Paоa‟yaцоurutuylaцtevcih.
нubatц
Balkan Tarihi 165
1788
Ohriliцмsmailц 3 L. 1202 13 Ekim јц yıl,ц DelvineцsancaлıцsabıkaцOhriцmuta-
Paоa /7 1789 3 ay sarrıfıцveцhâlâцBelgradцmuhafızıц
Temmuz maiyetinde olan mirmiran Ohrili
1788 мsmailцPaоaцtevcih,цјцibka.
SelimцPaоa- 24 M 1204 27 Ekim 9 ay DelvineцsancaлıцSelimцPaоazadeц
zade Mustafa / 14 1791 MustafaцBey‟eцrütbe-i mirmiran ile
Bey Ekim tevcih, 2 ibka.
1789
мlbasanlıц Selh-i S. 7,5 Delvineцsancaлıцsabıkaцмnebahtıц
Ahmed 1206 / sancaлıцmutasarrıfıцмlbasanlıцAh-
Paоazadeц 28 Ekim medцPaоazadeцmirmiranцAbdullahц
mirmiran 1791 Paоa‟yaцtevcih,цјцibka.
Abdullah
Paоa
Resim: BOA. A.DVN. Tahvil Defteri 16

Balkan Tarihi 167
XVIII. YÜZYILDA ORTAKOL YOL SİSTEMİ ÜZERİN-

DEKİ HALKALIPINAR MENZİLİNE PALANKA İNŞASI
VE YAŞANAN SORUNLAR
TheцConstructionцofцBlockцandцTackleцtoцtheцLocationцofцHalkalıpınarцonц
Ortakol Route System in the 18th Century and Experienced Problems
AhmetцKÖÇ
Özet
Osmanlıц Devleti,ц egemenliлiц altındaц yaоayanц reayanınц gü-
venliлiniцsaлlayabilmekцiçinцstratejikцaçıdanцönemliцgördüлüц
alanlaraцkalelerцveцpalankalarцinоaцetmiоtir.цOsmanlıцDevletiц
sadeceцsınırцbölgelerindeцdeлil,цaynıцzamandaцönemliцyollarц
üzerindeц deц güvenlikц maksadıylaц kaleц veц palankalarц yaptır-
mıоtır.цBuцanlamdaцdevlet,цOrtakolцyolцsistemiцüzerindeцge-
rekliц güvenliлiц saлlayabilmiоtir.ц Ortakolц yolц sistemi,ц мstan-
bul‟danц Belgrat‟aц kadarц gidenц anaц güzergâhınц adıц olmanınц
yanıцsıra;цaynıцzamandaцsıraцsıraцdizilmiоцkaleцveцpalankalarıц
da aklaцgetirmektedir.цPalankalar,цkalelereцgöreцdahaцküçükц
binalarцolmaklaцbirlikte,цherцikisiцdeцamaçцveцiоlevsellikц ba-
kımındanцsınırlarınцveцyollarınцgüvenliлineцhizmetцetmiоler-
dir.ц Halkalıpınarц Palankasıцbugünküц idariцpaylaоımdaц Sofyaц
оehrineцbaлlı,цSlivnitsaцkasabasıцsınırlarıцiçindeцbulunmakta-
dır.ц Sofya‟danц Belgrat‟aц ulaоanц Ortakolц yolц sistemiц üzerin-
dekiц Halkalıpınarц Palankası,ц XVIII.ц yüzyılц baоlarındaц yeni-
denц yapılmakц istendiлindeц burayaц cami,ц hamam,ц mektep,ц
çeоme,цhan,цhamam,цsuyollarınınцdaцtesisiцuygun bulunmuо-
tur.цSofyaцsicillerindeцkayıtlıцkaleцkeоifцveцmasrafцdefterlerin-
denцhareketleцyapılmıоцolanцbuцçalıоmada,цyapısalцveцiоlevselц
açıdanцHalkalıpınarцPalankası‟nınцdurumuцeleцalınacaktır.ц
Anahtar Kelimeler: Osmanlıц Devleti,ц Sofya,ц Halkalıpınar,ц
Menzil, Palanka

юDoç.цDr.я;цBalıkesirцÜniversitesi,цFenцEdebiyatцFakültesi,цTarihцBölü-
mü,цBalıkesir-Türkiye;цe-mail: akoc@balikesir.edu.tr
Abstract
The Ottoman Empire provided the security of its borders
by building block and tackles as well as castles in areas
deemed important strategically so as to ensure the safety of
the reaya living under its rule. The Ottoman Empire had
Block and Tackles as well as castles built for the security
purposes not only in the border regions but also on the ma-
jor routes. In this sense, the state could supply the neces-
sary security on Ortakol(Via Militares) route system. Orta-
kol route system was the name of the main route leading
from Istanbul to Belgrate as well as bringing the rows of
castle and block and tackles into the mind. Block and tack-
les are the smaller buildings compared to the castles. How-
ever, they both served for the security of the borders and
the roads in terms of its functionality and purpose. In the
current administrative share, block and tackles of
Halkalıpınarц areц situatedц inц theц bordersц ofц theц townц Sliv-
nitsa in the city of Sofia. When block and tackles of
Halkalıpınarц locatedц onц Ortakol Route system reaching to
Belgrate from Sofia was wished to be built again in early
18th century, the establishment of basic structures such as
mosques, baths, schools, fountains, inns, waterways had al-
so been found suitable. In this study made based on the
books of castle, survey and expenditures, the condition of
Halkalıpınarцblockцandцtacklesцwillцbeцdiscussedцfromцstruc-
tural and functional point of view.
Key Words: Ottoman Empire, Sofia, Slivnitsa,
Halkalıpınar,цBlock,цTackles
GiriĢ: Kavramlar ve Çerçeve

Askerîцsisteminцbirцparçasıцolanцpalankalar,цkimiцzamanцmen-
zillerleцbirlikteцzikredildiлiцiçinцticariцveцidariцdüzeniцbirlikteцaçıkla-
maktadır.ц Merkezdenц uzakц noktalardaц yapılmıоц olanц palankalar,ц
devletцdüzenininцsaлlanmasınaцhizmetцetmiоlerdir.цGüvenlikцteоkila-
tınınцanaцunsurlarındanцolanцpalankalar,цetraflarıцhendeklerleцçevri-
lerekцaлaçцveцtopraktanцyapılmıоцistihkâmцalanlarıdır.цAлaçцveцtop-
raklaцyapılanцistihkâmınцetrafıцiseцhendekцоeklindeцolurdu.цBuцtarz-
daцistihkâmцileцmuhafazaцedilmiоцolanцkaleцveyaцkasabalarцdüоmanц
Balkan Tarihi 169
saldırılarındanц güvenliц durumaц gelirdi.352 Sınırlarınц veц yollarınц gü-

venliлiniцsaлlayanцbarkan,цpalankaцveцkalelerцisterцmenzillerцetrafın-
da,ц isterseц geçitlerdeц veyaц suц kenarlarındaц olsunц bunlarınц amaçlarıц
aynıц idi.353 Güvenlikц amacıyla yapılmıоц enц küçükц yapılaraц barkanц
dendiлineцgöre,цpalankaцonunцbirazцdahaцbüyüлüdür.цMenzilцtayinц
edilenц palankalardaц tıpkıц kalelerdeц olduлuц gibiц palankaц zabitleri,ц
dizdarlar,цmüstahfızlar,цazaplarцveцâyânlarцmenzilcilikleцgörevlendi-
rilebilirlerdi. Bu durumц dahaц çokц palankanınц bulunduлuц stratejikц
noktaц ileц yakındanц ilgiliydi.ц Menzilц hizmetiц verenц palankaц veц kale-
lerdeц iseц genellikleц palankaц zabitleri,ц dizdarlarц veц aлalarц menzilciц
olarakц tayinц edilmiоlerdir.ц Menzilciler,ц menzilц yapılarınınц istenenц
оekildeц iоletilipц iоletilmediлini,ц ulakц odalarınınц veц eоyalarınц temizli-
лini,ц kazaц kadılarıц vasıtasıylaц naiplerц veц muhtesiplerц kontrolц eder-
lerdi.ц XVIII.ц yüzyıldaц buц kontrolц iоlemi,ц devletц tarafındanц görev-
lendirilenц menzillereц nizamц vermekц üzereц gönderilenц mübaоirlerц
vasıtasıylaцyapılmıоtır.354
Çalıоmadaц XVIII.ц yüzyılц Sofyaц sicilleriц veц Baоbakanlıkц Os-
manlıцArоivi‟ndeцbulunanцbelgelerцkullanılarakцHalkalıpınarцMenzi-
li‟ndeц yapılanц palankaц veц onunц etrafındaц oluоturulanц eserlerdenц
bahsedilecektir.ц Palankaц inоasıц askerîц amaçlıц birц yatırımц olmaklaц
birlikteцinоasındaцHassaцmimarlarıцOcaлı‟nınцbüyükцetkisiцvardır.цBuц
itibarlaцocaлınцmerkezцveцtaоradakiцfonksiyonlarıцveцorganizasyon-
dakiцyönlendiriciцrolündenцbahsetmekцgerekmektedir.
AraоtırmadaцXVIII.цyüzyılınцönцplanaцçıkarılmasınınцsebeple-
riцvardır.цOsmanlıцDevletiцXVIII.цyüzyıldaцaynıцandaцbirkaçцülkeцileц
savaоц yürütmekц zorundaц kalmıоtır.ц Buц açıdanц bakıldıлındaц XVIII.ц
yüzyıl,ц hayatiц sonuçlarıц olanц birц devirdir.ц Öteц yandanц aynıц yüzyılц
içerisindeцkaraцticaretininцcanlanmasıцdaцsöz konusudur. Ticari faa-
liyetlerinцartması,цOrtakolцyolцsistemiцüzerindekiцEdirne-Sofya-Niо-
Belgratц yolunuц cazipц durumaц getirmiоtir.ц Dolayısıylaц birbirindenц
farklıцunsurlarınцbirцaradaцgeliоtiлiцXVIII.цyüzyılınцdeлiоkenleriцvur-
352 M. Zekiц Pakalın,ц Osmanlıц Tarihц Deyimleriц veц Terimleriц Sözlüлüц II, MEB.
Yayınları,цмstanbulцј993,цs.ц75љ.
353 BurcuцÖzgüven,ц“PalankaцFortsandцConstructionцActivityцinцtheцLateц
Ottomanц Balkans”,ц The Frontiers of the Ottoman World, edit. A.C.S. Pea-
cock, New York 2009, p. 171.
354 YusufцHalaçoлlu,цa.g.e.,цмstanbulцљ0ј4,цs.цј78.ц
gulanmalıdır.цYöntemц olarak,ц XVIII.ц yüzyılınц eleц alındıлıц buцçalıо-

mada,цkronolojikцyatayцyaklaоımцtarzıцtakipцedilmiоtir.
мlkцÇaлdaцRomaцмmparatorluлu‟nunцoluоturduлuцOrtakol (Via
Militaresяц yolц sistemiц sayesindeц enц kısaц yoldanц Batıц Avrupa‟yaц
ulaоmakцmümkünцolabilmiоtir.цGeçmiоiцçokцeskilere dayanan Orta-
kolц yolц sistemi;ц мstanbul-Edirne-Sofya-Niо-Belgratц üzerindenц Ortaц
Avrupa‟yaц ulaоmıоtır.ц Böylesineц önemц arzц edenц buц yolunц haberц
götürüpцgetirenцulakцtrafiлiцzamanцiçerisindeцartıоцgöstermiоtir.цYolц
üzerindeц zamanlaц güvenlikц amaçlıц yapılara ihtiyaçц duyulmuоtur.ц
Osmanlıц Devletiц deц ulakц trafiлiц veц ordununц sefereц gidiоц geliоindeц
ihtiyaçцduyulanцiaоeninцteminiцiçinцmenzillere,цkalelerцveцpalankalarц
yaptırmıоtır.355 Yollarцüzerindeцçevresiyleцbaлlantılıцоekildeцgeliоtiri-
lenц askerîц konaklamaц alanlarındanц birisiц deц Halkalıpınarц Menziliц
olmuоtur.цXVIII.цyüzyıllaцbirlikteцmenzilцbölgeleriцticaretцkervanla-
rınцveцseyahatцedenцkiоilerinцkonaklamasınaцdaцuygunцdurumaцgeti-
rilmiоtir.цBuцyüzdenцmenzilцteоkilatınınцOsmanlıцDevleti‟ninцaskerî,ц
iktisadi ve sosyal düzenininц temelц unsurlarındanц biriц olduлuц anla-
оılmaktadır.ц Gerekц Anadoluц yolц sistemindekiц Saл,ц Solц veц Ortakolц
üzerinde,ц gerekseц Rumeli‟dekiц Saл,ц Solц veц Ortakolц yolц sistemleriц
üzerindekiц menzillerinц yapımıц fetihtenц hemenц sonraц baоlatılmıоц
olmalıdır.цÇünküцfetihlerinцamacıцyeniцtopraklarцeldeцetmekцolsaцdaц
bunaцhizmetцedenцordularınцsorunsuzцveцkısaцbirцsüredeцcephelereц
ulaоtırılması,цdevletinцtemelцgörevleriцarasındaцyerцalmıоtır.цMenzil-
lerц aлırlıklıц olarakц haberleоmeц amacıylaц kurulmuоц olmalarınaц raл-
men, Ortakolцyolцsistemininцönemindenцdolayıцburasıцzamanlaцas-
kerîцyolцolarakцadlandırılmıоtır.356
XVIII.цyüzyılцiçerdiлiцfarklılıklarцnedeniyleцdiлerцyüzyıllardanц
ayrıоmıоtır.цBilindiлiцgibi,цOsmanlıцDevletiцј688цyılındaцAvusturya,ц
355 Menzillerц hareketц hâlindeц bulunanц ordununц ulaоımında,ц haberleоme-
sindeцveцelçilerinцseyahatleriцsırasındaцiоlevselцyapılarцolmuоlardır.цMenzil-
lerцbirцgünlükцmesafelerleцoluоturulmuоlardır.цMenzillerцaskerîцkuvvetlerinц
hudutц boylarınaц kolaylıklaц ulaоmasınıц saлlamaktanц baоka,ц esasц olarakц
devletцgücünün,цherkesiцbaлlayıcıцolanцtalimatlarınınцyerlerineцulaоtırılma-
sınaц yardımcıц olmuоlardır.ц Bk.ц Yusufц Halaçoлlu,ц Osmanlılardaц Ulaоımц veц
Haberleоmeц(Menziller),цмlgiцKültürцSanat,цмstanbulцљ0ј4,цs.ц4.
356 Semaц Altunan,ц “XVII.ц yüzyılц Sonlarındaц мstanbul-Edirneц Arasındakiц
MenzillerцveцBazıцMenzilkeоцKöyler”,цAÜDTCF.цTarihцAraоtırmalarıцDer-
gisi XXXIX, Ankara 2006, s. 77.
Balkan Tarihi 171
VenedikцveцLehistan‟ınцbaоlattıлıцsaldırılarцkarоısındaцhızlaцgeriцçe-
kilmekцzorundaцkalmıоtır.цAvusturyaцordularınaцkarоıцdireniоцgöste-
remeyenц Osmanlıц ordularıц Macaristan,ц Bosnaц veц Erdelц kaleleriniц
kaybetmiоtir.цDevletinцtoprakцkayıplarıцkısaцsüreцsonraцBelgratцоeh-
rininц deц eldenц çıkmasınaц nedenц olmuоtur.ц Padiоahц II.ц Ahmet‟inц
iktidaraцgeçiоiцileцOsmanlıцordularıцј693цyılındaцBelgrat‟ıцtekrarцgeriц
alabilmiоtir.цAynıцyıllardaцVenedikцveцAvusturyaцaskerlerininцsaldırı-
ları,цOsmanlı‟daцtoprakцkayıplarınıцhızlandırmıоtır.цPadiоahцII.цMus-
tafa devrindeц Venedikц veц Avusturyaц ordularınınц saldırılarını,ц buц
seferц Rusц ordularınınц saldırılarıц izlemiоtir.ц ј699ц yılındakiц Karlofçaц
Antlaоması‟naцgidenцsüreçteцadıцgeçenцülkelerinцsaldırılarıцyüzündenц
OsmanlıцDevletiцbuцdevletlerleцayrıцayrıцbarıоцantlaоmalarıц yapmak
zorundaцkalmıоtır.цHerцneцkadarцKarlofçaцAntlaоması‟nınцimzalan-
masıцtaraflarıцdurdurmuоцgibiцgörünseцdeцOsmanlıцaskerleriцüzerin-
deцyaоananцolaylarınцetkisiцuzunцsüreцdevamцetmiоtir.цKarlofçaцAn-
laоması‟nınцhemenцakabindeцOsmanlıцDevletiцyeniцgailelerleцuлraо-
makц zorundaц kalmıоtır.ц Antlaоmanınц üzerindenц uzunц süreц geçme-
denц XVIII.ц yüzyılц baоlarındaц Çarц Petro‟nunц saldırılarınıц engelleye-
meyenц Osmanlıц Devleti,ц aynıц andaц Venedikц veц Rusya‟yaц karоıц sa-
vaоmakц zorundaц kalmıоtır.ц ј7ј6ц yılındaц Avusturya‟yaц ileц savaоınц
tekrarц baоlaması,ц beraberindeц birtakımц yenilgileriц deц getirmiоtir.ц
Avusturya‟nınцTemeоvarцоehriniцalmasınınцarkasından,цј7ј7цyılındaц
Belgrat‟ınц tekrarц eldenц çıkması,ц Osmanlıц Devleti‟ninц Ortakolц yolц
sistemiцüzerindekiцvarlıлınıцendiоelendirmeyeцbaоlamıоtır.цÇünküцbuц
yolцsistemiцsayesindeцkısaцsüredeцBelgrat‟tanцSofya‟yaцulaоılabilmek-
tedir.357
Görüldüлüцüzere,цмstanbul‟danцbaоlayıpцsınırцboylarınaцulaоanц
yollarц üzerindekiц askerîц yapılarınц ilkц örnekleriц çokц eskilereц dayanı-
yor olsa da bu konuda, her devlet gibiцOsmanlıцDevleti‟ninцdeцken-
diцorganizasyonuцzamanlaцoluоmuоtur.цBuцkonudaцKonstantinцJire-
cek‟tenцnaklenцHalilцмnalcık,цOsmanlıцDevleti‟ninцRomaцмmparator-
luлu‟nunц yıkılıоındanц beriц hiçbirц Avrupaц devletininц yapamadıлınıц
yaptıлınıц ifadeц etmiоtir.358 Benzerц оekildeц Aleksandırц Antonovц daц
357 мsmailцH.цUzunçarоılı,цOsmanlıцTarihi IV,цTürkцTarihцKurumuцYayınla-

rı,цAnkaraцј995,цs.цљ39
358 “…eskiцRomaцyollarınıцonarmıо,цonlaraцyeniцilavelerцyapmıоцveцböyleceц
мstanbul‟danцBelgrat‟aцulaоımıцkolaylaоtırmıоtır. Bk. Halilцмnalcık,цOsmanlıц

Osmanlıц Devleti‟ninцRumeli‟deцgeliоtirdiлiц yolцsistemininц önemineц

iоaretцetmiоtir.359
a. Hassa Mimarları Ocağı
Fetihцveцgeniоlemeцpolitikalarınınцbaоarısı,цhükümdarlıлınцba-
оarısıц sayıldıлındanц Osmanlıц ordusuц dahaц мstanbul‟danц hareket et-
meden,ц padiоahц tarafındanц kadılaraц yollananц fermanlarlaц menzilц
bölgelerindeцbelirlenenцzamandaцveцbelirlenenцfiyattanцhububatцveц
sairц malzemeninц hazırц edilmesiц emirleriniц göndermiоtir.ц моteц buц
durumцçevredekiцköylülerin,цyetiоtirdikleriцmallarınıцmutlakaцsürsatц
usulüneц baлlıц olarakц devleteц satmalarınıц zorunluц kılmıоtır.ц Böyleceц
devlet,ц baоkenttenц gıdaц taоımaц iоineц giriоmeden,ц yerindenц tedarikц
uygulamasıц ileц ordununц hızlıц birц оekildeц istediлiц yöneц ulaоmasınıц
saлlamıоtır.цDevletinцicraцettiлiцyerindenцtedarikцuygulaması,цmutla-
kaц belirliц aralıklarlaц kurulmuоц menzillerdeц orduц içinц depoц edilmiоц
büyükцtahılцstoklarınıцaklaцgetirmiоtir.цBelirtilmeyeцçalıоılanцorgani-
zasyonц içerisindeц güvenlikц önц plandaц olduлundanц devlet,ц geliоenц
olaylaraц baлlıц olarakц Ortakolц yolц güzergâhındaц palankalarınц inоasıц
hususundaцHassaцMimarlarıцOcaлıцileцplanlamalarцyapmıоtır.360
OsmanlıцDevleti‟ndeцaskerîцbinalarınцinоaцorganizasyonununц
nasılцsaлlandıлıцkonusunuцeleцalırkenцbirbirindenцfarklıцbölgelerdenц
toplanarakцbirцarayaцgetirilmiоцveцyevmiyeцileцçalıоan cerahorlar361 akla
мmparatorluлuцKlasikцÇaлц(1300-1600), юçev.цR.цSezerя,цYapıцKrediцYayınları,ц
мstanbulцљ003,цs.цј54.
359 AleksandırцAntonov;ц“BulgarцTopraklarındaцKurulanцMenzilцSistemi-
ninц Organizasyonu”,ц Türklerц Ansiklopedisiц X,ц Yeniц Türkiyeц Yayınları,ц

Ankara 2002, s. 1720.
360 Menzillerdeц sadeceц ulaklarц deлil,ц aynıц zamandaц sefere giden veya se-
ferdenц dönenц askerlerц deц kalırdı.ц Ayrıcaц menzillerinц kenarları,ц ordununц

sefereцgidiоiцveyaцdönüоüцsırasındaцonlaraцürettiлiцürünleriцsatmakцisteyenц
kiоilerinцtoplanmaцyeriцhâlineцgelmiоtir.цMenzilцyapılarıцgeniоцalanlarцola-
rakц karоımızaц çıktıлındanц buц yapılarц içindeц ulakц hizmetlilerininц kaldıлıц
odalar,цmutfak,цhamam,цgıdalarınцdepolandıлıцambarlar,цsuцkuyuları,цçeо-
melerdenц baоka,ц ahır,ц samanlıklar,ц tüccarlarınц kalabilecekleriц büyükц birц
hanцbitiоiлineцsıraцsıraцdizilmiоцnalbant,цçerçiцveцayakkabıцdükkânlarıцsıra-
lanmıоtır.цYusufцHalaçoлlu,цa.g.e, s. 4-5.
361 Cerahor;цSelçuklularцveцOsmanlılarцdevrindeцdahaцçokцgeriцhizmetler-
deцkullanılanцücretliцaskerlerdir.цKimiцzamanцSerahorцdaцdenenцbuцasker-
lerinц askerlikleц alakalarıц zamanц içerisindeц azaldıлıц içinц muayyenц iоlerdeц
kaleцtamiri,цköprüцkurulmasıцveyaцmadenцiоlerindeцyolцyapılmasındaцistih-
Balkan Tarihi 173
gelmektedir.цAskerîцbinalarınцyapımındaцyevmiyeцileцçalıоanцustala-
rınцyanıцsıra,цimeceцusulüyleцtoplananцamelelerinцtedarikiцdeцayrıcaц
birцorganizasyonцgerektirmiоtir.цBuцhususlarцmerkezîцdevletцteоkila-
tınınц taоradaki gücüneц iоaretц etmektedir.ц Benzerц оekildeц Osmanlıц
yolц veц menzilц sistemiц gibiц askerîц yapılarınц inоasınınц daц belirliц birц
organizasyonц içerisindeц yapıldıлıц anlaоılmaktadır.ц Buц yüzdenц men-
zillerdeki,цbarkan,цpalankaцveцkalelerinцoluоturulmasındaцhassaцmi-
marlarınınцtaоraцtemsilcileriцgörevцalmıоlardır.
Osmanlıц Devleti‟ndeц herц türlüц binanınц yapımıц veц onarımıц
doлrudanц Hassaц Mimarlarıц Ocaлı‟nınц önerileriц doлrultusundaц ger-
çekleоtirilmiоtir.цOsmanlıцDevleti‟ndeцmimarlıkцsistemi,цsarayцteоki-
latıц içindekiц dörtц eminliktenц birisidir.ц Mimarlıkц Ocaлı,ц sarayınц dıоц
hizmetц bölümlerindenц sayılanц оehreminliлineц baлlıц idi.ц Teоkilatц
yapısıцbakımındanцmerkezцveцtaоraцteоkilatıцolarakцoluоturulduлun-
danцbuцidariцpaylaоımdaцmerkezeцolanцuzaklıлınцetkiliцolduлuцsöyle-
nebilir. Merkez ve taоradaцgörevцalanцhassaцmimarlarıцaynıцgörevleriц
yerineцgetirmelerineцraлmen,цtaоradaцyatırımlarınınцdahaцçokцaskerîц
alandaцolduлuцdikkatцçekmektedir.
PlanlamaцaçısındanцbakıldıлındaцOsmanlıцDevleti;цdarlıklarınц
yaоandıлı,цsavaоlarınцtehlikeliцolmayaцbaоladıлıцdönemlerdeцbarkan,ц
palankaцveцkaleleriцgözdenцgeçirerekцtamirцettirmiоtir.цAynıцоekildeц
yollarц veц stratejikц önemiц olanц askerîц depolarınц tamiri,ц etrafındanц
düоmanınцsızmasınıцengellemekцiçinцоaranbolarınцoluоturulması,цsuц
kuyularınınцaçılması,цsiperlerinцoluоturulmasıцveцormanlarцiçerisindeц
yolцaçılmasıцgibiцiоler,цfarklıцyeteneklerцgerektirseц deц hassaцmimar-
baоınınц faaliyetц alanlarıц idi.ц Resmîц olarakц atananц mimarlarınц inоaatц
mahalleriniц terkц etmeleriц veyaц inоaatц bitmedenц baоkaц birц iоleц ilgi-
lenmeleri yasaktı.ц Hassaц mimarц ocaлınınц merkezîц teоkilattaц askerîц
binalarц inоaц etmekц dıоındaц birц diлerц göreviц iseц padiоahlarınц veyaц
hanedanц mensuplarınınц yaptıracaklarıц binalarınц masraflarınınц öde-
nebilmesiц içinц herц neviц inоaatц veц tamiratц planlamasınıц yapmıоlar-
damц edilmiоlerdir.ц Bunlarınц ücretleriц avarızц haneleriц tarafındanц tekâlif-i

divaniyeцvergisiцyerineцsayılırdı.цOrduцmühimmatınıцdevelerleцnakledenцveц
ordununц geçeceлiц yollarıц tamirц edenц geriц hizmetц erbabıц olanц cerahorlarц
ücretliц askerlerц olupц genellikleц Hristiyanlardanц kefaletleц seçilirlerdi.ц M.ц
ZekiцPakalın,цOsmanlıцTarihцDeyimleriцveцTerimleriцSözlüлü I, a.g.e., s.280.
dır.362 Osmanlıц mimarlarıц inоaц edecekleriц binalarц içinц günümüzdeц

plan veya kroki,ц ancakц geçmiоteц resim ve tasvir denilenц оekillerц kul-
lanmıоlardır.цHassaцmimarlarıцteоkilatınınцmerkezцbürosundaцçalıоanц
personelinцözellikleцsivilцbinalarınцtasviriniцyapmaцkonusundaцmahir
olmasıцbeklenirdi.цMerkezeцyakınцbölgelerdeцyapılanцbinalarınцdahaц
çokцsosyalцiçerikliцbinalarцolduлu,цbunaцkarоınцsınırlaraцyakınцbölge-
lerdekiцyapılarınцiseцbüyükцorandaцaskerîцyapılardanцoluоtuлuцifadeц
edilmektedir.цHassaцteоkilatındaцimarlarınцhesapцdefterleri, plana ve
yapılanцkeоfeцgöreцhazırlandıлıцiçinцkullanılacakцmalzemeninцmiktarıц
konusundaцgerçeлeцyakınцmiktarlarınцtespitiцzorunluцidi.цOnunцiçinц
planц hazırlamakц kadarц ciddiц birц iоц olanц hesapц cetvellerininц hazır-
lanmasıцsırasındaцkonularındaцmahir ehil / ehl-i vukuf kiоilereцbaоvu-
rulurdu.363
XVIII.ц yüzyıldaц mimarlarц grubununц sayısıц büyükц orandaц
artmıоtır.цBuцartıоlaцbirlikteцherцkazadaцmimarцistihdamцedildiлindenц
оehirц veц kasabalarınц geliоiminiц оekillendirmekц yanında,ц hukukiц altц
yapılarınınцtamamlanmasıцhususlarıцileцdeцilgilenilmiоtir.цSonuçцola-
rakц devleteц aitц hizmetц binalarınınц mamurц durumaц getirilmesindeц
hassaц mimarlarınınц özenliц çalıоmalarınınц rolüц vardır.ц Örneлinц II.ц
Selim‟inц fermanıц ileц saraydaц yapılmakц istenenц odanınц resmiц önceц
mimarbaоıцSinan tarafındanцhazırlanmıо,цdahaцsonraцbuцresimцpadi-
оahaцtakdimцedilerekцpadiоahınцonayındanцgeçmiоtir.364
Hassaц mimarlıkц teоkilatı,ц padiоahınц arzusunaц göreц binalar,ц
odalar,цaskerîцbinalarцinоaцettiлiцgibi,цcami,цmedrese,цsuцkemeri,цtür-
beцveцimaretlerцgibiцdinî amaçlıцbinalarцdaцinоaцetmiоtir.цAskerîцbina-
lardaцolduлuцgibiцpadiоahцveцhanedanцüyelerininцyaptırdıлıцbinalarınц
resimlerininцçizilmesi,цkeоifцdefterlerininцhazırlanması,ц inоaatınцbe-
lirtildiлiц оekildeц tamamlanmasıц veц belliц dönemlerdeц kontrollerininц
yapılmasıцmimarlıkцteоkilatınınцanaцgörevleriцarasındaцidi.цMimarlıkц
teоkilatıц hazırlamıоц olduлuц inоaatц defterleriniц hassaц mimarbaоınaц
tasdikц veцkabulцettirirdi.цBuцaоamadanцsonraцinоaatцbitimineцkadarц
defterlereц yapılanцharcamalarцkaydedilerekцinоaatцbitimindeц masraf
362 Fatma Afyoncu, XVII.цYüzyıldaцHassaцMimarlarıцOcaлı,цKültürцBakan-

lıлıцYayınları,цAnkaraцљ00ј,цs.ц50.
363 MuratцTaо,ц“OsmanlıdanцGünümüzeцYapıцÜretimindeцMimarlıkцMes-
lekц Örgütlenmesininц Geliоimi”,ц Uludaлц Üniversitesiц Mühendislikц Mimarlıkц

FakültesiцDergisiцVIII, Bursa 2003, s. 205.
364 Fatma Afyoncu, XVII.цYüzyılda,цa.g.e.,цs. 50.
Balkan Tarihi 175
defterleriц Baоmuhasebeц Kalemineц kaydedilerekц mimarbaоınaц birц

nüshasıц takdimц edilirdi.ц Gerekц merkezdekiц inоatlardaц veц gerekseц
taоradakiц inоaatlardaц hiçbirц zamanц inоaatц bedelininц tamamıц topluц
olarakцödenmezdi.цDefterdarlıлınцuygunцgördüлüцmiktardaцtaksitler
hâlindeцparalarınıцtahsilцedenцmüteahhitler,цödemelereцgöreцhareketц
etmiоlerdir.цDiлerцtaraftanцinоaatцbitimindeцhazırlananцkeоifцdefter-
leri,цinоaatцsırasındaцhazırlananцmasrafцdefterleriцileцkarоılaоtırılarakц
inоaatцbedellerindeцfarklılıkцolupцolmadıлınıцortayaцkoyardı.цBüyükц
çaplıц iоlerinцorganizasyonundaцbirцbirindenц farklıцdefterцtürleriцha-
zırlanırdı.цKimiцzamanц malzemeцalıоцveцsarfiyatцhesaplarıцiçinцayrı,ц
kimiцzamanцdaцiоçiцücretleriцiçinцayrıцdefterlerцtutulmuоtur.цBuцyüz-
denц hassaц mimarbaоılık teоkilatıц devletц müteahhidiц konumundaц
olan bina eminlerini tayin ederek organizasyonu aksatmadan gö-
türmeyeцçalıоmıоtır.
мnоaatlardaцkullanılanцmalzemeninцdefterleriцkadar,цinоaatlar-
daц çalıоtırılacakц taоçı,ц duvarcı,ц dülger,ц marangoz,ц sıvacıц ustalarınınц
teminiц veц yevmiyeleriц içinц deц defterlerц tutulurdu.ц Binalarınц duru-
munaц göreц arananц ustaц grubununц baоkaц bölgelerdenц teminiц husu-
sundaц yineц mimarbaоınınц önerilerineц ihtiyaçц vardır.ц Örneлinц köоkц
inоasıц içinц мstanbulц kadısınaц veц mimarbaоıц Davutц Aлa‟yaц yazılanц
hükümdeц inоaattaц çalıоacakц neccarц veц haccarlarınц baоkaц binalardaц
çalıоıyorцolsalarцbileцköоkцinоasınaцtayinцedilmeleriцemredilmiоtir.365
b. Hassa Mimarları Ocağı’nın TaĢra TeĢkilatı ve Hal-
kalıpınar Palankası’nın ĠnĢası
Avusturyaц devletiц ileц yapılanц savaоlarц sırasında,ц Ortakolц yolц
sistemiц üzerindekiц Belgrat‟ınц eldenц çıkması,ц Osmanlıц Devleti‟ninц
Rumeli‟deцkaybettiлiцоehirleriцveцkaleleriцgeriцalabilmekцiçinцburalaraц
gidenцyollaraцveцyakınцkalelereцdahaцfazlaцödenekцayırmasınaцnedenц
olmuоtur.цÇünküцyolцsistemlerininцdüzgünцiоliyorцolması,цoцdönem-
lerdeцkaraцsavaоlarınınцbelirleyiciцunsurlarındanцbirisidir.цKaraцordu-
sununц beslenmesi,ц askerîц malzemeц takviyesiц alabilmesi,ц düzgünц
iоleyenцyolцsistemleriцileцsaлlanabildiлiцiçinцyollarцbüyükцönemeцsa-
hipti.366 Osmanlıц Devletiц ötedenц beriц sahipц olduлuц topraklarц üze-
rindeц merkezdenц sınırlaraц kadarц olanц sahalardaц birliлiniц koruyabil-
365Ahmed Refik, Onbirinci Asr-ıцHicri‟deцмstanbulцHayatı,цмstanbulцј988,цs.цљ

366M.цYaоarцErtaо.ц“SavaоlarlaцнekillenenцYollar:цOsmanlıцSistemindeцYolц
Sistemi”,цCIEPOцVIцBildirilerцKitabı,цUоakцљ0јј,цs.ц6љ5-626
mekц içinц yollaraцyatırımlarц yapmıоtır.ц Özellikleц Ortaц Avrupa‟yaц gi-

denцveцAvusturyaцileцsavaоlarınцartması,цOrtakolцyolцsistemininцcan-
lılıлınıц muhafazaц etmeyiц zorunluц kılmıоtır.ц Buц manadaц Osmanlıц
Devletiц öneminiц yitirmiоц menzillerin,ц kaleц veц palankalarınц çaлınц
sistemlerineцgöreцyenidenцimarцedilmesiцsüreciniцbaоlatmıоtır.
HalkalıpınarцMenzili‟ninцmerkezdenцuzaktaцolmasıцnedeniyleц
mimarlarцocaлınınцtaоraцteоkilatındanцdaцbahsetmekцgerekir.цHassaц
Mimarlarıцteоkilatınınцtaоraцkolundaцüçцsınıfцkarоımızaцçıkmaktadır.ц
Birincisiцmimarlarцsınıfıdır.цBuцgrupцiçindeцvilayetц/цeyaletцmimarla-
rı,ц оehirц mimarları,ц vakıfц mimarları,ц serbestц mimarlarц veц diлerц mi-
marlarц yerц alıyordu.ц Taоradakiц mimarц sınıfınınц ikinciц kısmınıц iseц
teknikцelemanlarцoluоturmuоtur.цTeknikцelemanlarцsınıfındaцustalar,ц
suyolcuları,цbezemeciler,цyerцalıyordu.цÜçüncüцsınıfıцiseцyardımcıцveц
idariц elemanlarц oluоturmaktadır.ц Binaц nazırları,ц binaц eminleri,ц mü-
baоirler,ц kadılar,ц defterdarlar,ц bostancıbaоılar,ц kâtipler,ц mutemetlerц
veцmimarцkethüdalarıцoluоturmuоtur.367 Doлalцolarakцhassaцmimar-
larıцteоkilatı,цOsmanlıцDevleti‟ninцtoplumsalцamaçlıцimarцhizmetle-
rindeцdevlettenцbeklenenцimarцiоleriniцgördüлüцanlaоılmaktadır.цBuц
amaçlaцinоaцedilmesiцgerekenцkaleler,цresmîцbinalar,цyollarцveцköprü-
lerinц yapımı,ц bakımц veц onarımınıц buц sınıfц mensuplarıц gerçekleоtir-
miоtir.ц Adıц geçenц yapılar,ц devletц inоaatıц statüsündeц olduлuц içinц buц
inоaatlarınцmasraflarıцyineцdevletцhazinesindenцkarоılanmıоtır.368
Hassaцmimarlarıцkaraцordusuцsefereцçıktıлıцzamanlardaцordu-
daц vazifeц alıyorlardı.ц Ordununц geçeceлiц yollarınц açılması,ц tamiri,ц
köprü,цkale,цpalanka,цbarkanцinоası,цkonakцveцmenzilцyerlerininцtan-
zimi,ц askereц suц teminiц içinц kuyularınц açılması,ц kuоatılanц оehirlerinц
etrafındaцhavaleцdenenцküçükцhisarlarınцinоasıцkonularınaцdoлrudanц
çözümцbulurlardı.цHassaцmimarцteоkilatıцüyeleri,цsefereцgidenцasker-
367 Hassaц mimarц teоkilatınınц zamanц içerisindeц aynıц kaldıлınıц düоünmekц

doлruцdeлildir.цZamanlaцmerkezeцbaлlıцolarakцçalıоanцseferцmimarları,цsuц
mimarları,цTersane-iцAmireцmimarları,цköprüцmimarlarıцveцkaleцmimarlarıц
gibiц kadrolarц eklenerek,ц mimarlarц arasındaц uzmanlaоmanınц ilk adımlarıц
atılmıоtır.ц Merkezdeц böyleц birц yapılanmaц olurkenц taоradaц iseц vilayetц /ц
eyaletц mimarlıklarıц veц оehirц mimarlıklarıц kurulmuоtur.ц Ayrıcaц hassaц mi-
marlarцteоkilatıцdıоındaцiseцvakıfцmimarları,цserbestцmimarlarцveцsaraydakiц
diлerцmimarlarцolmakцüzereцbirцkadrolaоmaцdaцgörülmektedir.
368 CanцM.цHersek,ц“Osmanlıцмmparatorluлu‟ndaцMimarlarцveцYapıцEsna-
fı”,цмslamiцAraоtırmalarцIV,цмstanbulцј990,цs.ц45
Balkan Tarihi 177
lerdenцönceцyolaцçıkarakцordununцgeçiоiцsırasındaцsorunцoluоturabi-
lecekцaksaklıklarıцgiderdikleriцgibi,цsavaоınцuzadıлıцdönemlerdeцkaleц
surlarındaцaçılanцdelikleriцkısaцsüredeцtamirцederekцdüоmanınцkaleyeц
girmesini engellerlerdi.
Osmanlıц taоrasıц geniоц birц coлrafyayıц ifadeц ettiлiц içinц taоraц
mimarцteоkilatınınцaлırlıklıцolarakцgördüлüцiоlerцarasındaцaskerîцbina-
larınцtamiriцveцinоasıцhususlarıцvardı.цXVIII.цyüzyıldaцdevletinцfarklıц
cephelerdeцsavaоıyorцolmasıцveцkaybettiлiцtopraklarınцartmayaцbaо-
lamasıцhassaцmimarlarınınцtaоraцteоkilatındakiцfaaliyetleriцyoлunlaо-
tırmıоцolmalıdır.цBuцyüzdenцmimarlarцgrubuцihtiyacaцgöreцmimarba-
оıц veц hassaц mimarlarındanц birininц emriц altındaц gruplaraц bölünerekц
iоleriniц yürütürlerdi.ц Askerîц binanınц cinsineц göreц bıçkıcı,ц demirci,ц
laлımcı,цneccar,цbennaцustalarınınцteminindenцsonraцkendiцaraların-
daцorganizeцedilmiоlerdi.369
Rumeli‟de,цhassaцmimarlıkцteоkilatıцüyeleriцaлırlıklıцolarakцas-
kerîцiоlerleцilgilendiklerindenцburadaцkimiцzamanцsosyalцhayatlaцilgiliц
yapılarla,цaskerîцbinalarınцbaлlantısınıцkurmuоlardır.цÖrneлinцpalan-
kalarınцinоasıцsırasındaцetrafınaцhan,цhamam,цçeоme,цdükkân,цcami,
mektep,ц çeоmeц veц suц kuyularıц inоasıц iоleriц ileц deц mimarц ocaлınınц
ilgilendiлiц belgelerdenц anlaоılmaktadır.ц Palankalarınц etrafındakiц bi-
nalarlaц birlikteц inоaц ettirilmesiц hususuц hassaц mimarlıkц teоkilatınınц
faaliyetцalanlarınınцgeniоliлiцkonularındaцfikir vermektedir.370
StratejikцaçıdanцBelgrat,цNiоцveцSofyaцyoluцüzerindekiцkaleцveц
palankalarınцönemi,цXVIII.цyüzyılцbaоlarındanцitibarenцdahaцiyiцan-
laоılmayaц baоlanmıоtır.ц Yabancıц ülkeц askerlerininц buц yolц güzergâhıц
üzerindeцgörülmeyeцbaоlanması,цOsmanlıцordularınınцikametцedebi-
leceлi,цherцtürlüцgüvenliлinцveцihtiyaçlarınцkarоılandıлıцmenzilцalan-
larınınц yenidenц yapılmasınıц zorunluц kılmıоtır.ц Zamanlaц menzillerц
etrafınaц yapılanц han,ц cami,ц mektep,ц çeоmeц veц çokц sayıdakiц
dükkânlar;цbinalarцmanzumesiцоeklindeцtopluцyapılaоmayıцkarоımızaц
çıkarmıоtır.цOsmanlıцmerkezîцidaresi,цmodernцhâleцgetirdiлiцmenzil-
lerцetrafındakiцsahalardaцaskerî,цiktisadiцveцsosyalцdonatılarıцbirlikteц
düоündüлündenц halkınц dahaц fazlaц miktardaц buц alanlaraц toplanma-
sınıцsaлlamıоtır.
369 Ahmed Refik, Onbirinci Asr-ıцHicri‟deцмstanbulцHayatı,цмstanbulцј988,цs.ц

24.
370 SofyaцнeriyeцSiciliц3јљ;цbelge no:1045a
c. Palanka ĠnĢası Sırasında YaĢanan Sorunlar

XVI.цyüzyılцtarihçisiцMatrakçıцNasuh‟unцbaоkentцмstanbul‟danц
çıkıpц Ortakolц yolц güzergâhıц ileц Budapeоte‟yeц varıncayaц kadarц yolц
üzerindekiц menzillerinц isimleriniц verdiлi,ц Târih-i Feth-iц нikloоц veц Es-
tergonцveцмstolniцBelgrat adlıцeseriцçalıоmaцkonumuzцaçısındanцönemli-
dir.ц Matrakçıц Nasuh,ц Hц 949-950 / M 1542-ј543ц yılındakiц ikinciц
Macaristanц Seferi‟niц anlatırkenц Ortakolц yoluц üzerindekiц menziller-
denц deц bahsetmiоtir.ц Sofya-Niоц arasındakiц Halkalıpınarц Menzili‟niц
“Karye-iцмslivniçцюSlivnitza) ile Karye-iцмvladimirofçeцюVladimirovt-
seяц ortasındaц dereц üstünde”ц оeklindeц tanımlamıоtır.371 Görüldüлüц
gibiц HalkalıpınarцMenzili‟ninцismiц Târih-i Feth-iцнikloоцveцEstergonц veц
мstolniц Belgrat isimliц eserdeц doлrudanц geçmeseц deц buranınц Karye-i
мslivniçцюSlivnitzaяцsahasındaцolduлuцifadeцedilmiоtir.
HalkalıpınarцMenzili‟ninцyeriniцtespitцetmekцkonumuzцaçısın-
danц oldukçaц önemlidir.ц M.ц Türkerц Acaroлlu‟nun,ц Bulgaristan‟daц
TürkçeцYerцAdlarıцKılavuzu isimliцeserindeцHalkalıpınarцdiyeцbirцyer-
denц bahsetmemiоtir.372 Bugünц içinц mevcutц haritalarц veц yerц adlarıц
kılavuzlarındaц yapılanц araоtırmalarda,ц Halkalıpınarц adınaц Bulgaris-
tan‟daцrastlanılmamıоtır.цBunaцkarоınцeskiцkaynaklardanцhemцSofyaц
нeriyeцSicilleri373 veцOsmanlıцarоivцbelgelerinde,374 hem de Abdülka-
dirцÖzcan'ınцyayımladıлıцAnonimцOsmanlıцTarihiц(1099-1116 / 1688-
371 MatrakçıцNasuh,цјљцSaferцseneц950ц/цј7цMayısцј543цtarihliцkaydındaц
buцbölgeyiцdaлlarцarasındanцakanцbirцdereцolarakцtasvirцetmiоtir.цBk.цHü-
seyinц G.ц Yurdaydın,ц “Matrakçıц Nasuh‟aц Göreц мstanbul-Budapeоteц Arasıц
Menzilleri”,цVIII.цTürkцTarihцKongresi Bildirileri II, Ankara 1981, s. 1249.
372 M.ц Türkerц Acaroлlu,ц Bulgaristan‟daц Türkçeц Yerц Adlarıц Kılavuzu,ц Türkц
TarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ006.
373 Sofyaцоeriyeцsicillerininцbüyükцbirцkısmıцelimizdeцmevcutцolduлundanц
adıцgeçenцyapılarlaцilgiliцmalzemeyiцçeоitlendirmekцmümkündür.ц
374 Buц konudaц Maliyedenцmüdevverц defterlerdeц yolц sistemiц veц menzillerц
hakkındaцdetaylıцbilgilereцulaоılabilir.цMaliyedenцmüdevverцdefterlerцtakipц
edilerekцhemцmenzillerinцisimleriniцveцsıralarınıцhemцdeцzamanцiçerisindeц
ordunun sefereцgidiоiцveцseferdenцdönüоüцsırasındaцhalktanцtedarikцedilenц
ürünleriцtakipцetmekцmümkündür.цBk.цBOA.цMAD.d.ц457ј.цAyrıcaцOrta-
kolцmenzilleriцhakkındaцC.цJ.цHeywood,ц“TheцOttomanцMenzilhaneцandц
UlakцSystemцinцRumeliцinцtheцEighteenthцCentury”,цs.цј8ј.цveцAleksandırц
Antonov, “Bulgarц Topraklarındaц KurulanцMenzilц SistemininцOrganizas-
yonu”ц Türklerц Ansiklopedisiц X,ц Yeniц Türkiyeц Yayınları,ц Ankaraц љ00љ,ц s.ц
ј7љ8‟eцbakılabilir.
Balkan Tarihi 179
1704) isimli eserde, Bulgaristan‟dakiцmenzilцveцderbentlerцsıralanır-

kenц Halkalıpınar‟danц bahsedilmiоtir.375 Yine Evliyaц Çelebi,ц Seyahat-
name‟deцSofyaцyakınlarındakiцHalkalıpınarцMenzili‟ndenцbahsetmek-
tedir.цEvliyaцÇelebi‟ninцMenzil-i Kasaba-iцHalkalı adıцaltındaцverdiлiц
bilgide,ц Kanuniц Sultanц Süleymanц devrindeц buranınц inоaц ettirildiлi,ц
60цaskerininцolduлu,цhemenцyakınındaцbirцsarayцveцcami,цikiцhanцveц
hamamınц bulunduлuц ifadeц edilmektedir.ц Yineц Halkalıpınar‟daц onц
bakkal,ц habbaz,ц zeyyat,ц nalbantц veц bozacıц dükkânlarınınц olduлunuц
seyyahцbelirtmiоtir.цHalkalıpınar‟daцayrıcaцeskidenцkalmaцbirцayazmaц
olduлu,цbölgedekiцHristiyanlarınцburayıцziyaretцederek,цayinlerцyap-
tıklarıцifadeцedilmiоtir.376 TopçularцKâtibiцAbdülkadirцEfendi Tarihi‟ndeц
Halkalıц Menzili‟ndenц bahsedilmekteцiseц deцsözцkonusuцmenzil,цмs-
tanbul-Edirneцarasındaцgösterilmektedir.377 ÖteцyandanцHasanцBey-
zadeцAhmetцPaоa‟nın,цHasanцBeyzâdeцTarihiцisimli eserinde, 2 Rama-
zanц935ц /цј0ц Mayısцј5љ9цtarihindeцçıkılanцseferdeц Osmanlıц ordu-
sununц büyükц kısmıц menzilц sahasınaц varmıоц veц 9ц нevvalц 973ц /ц љ9ц
Nisanцј566цtarihineцkadarцburadaцbeklemiоtir.378
XVII.ц yüzyılınц sonlarındanц baоlayanц Anonimц Osmanlıц Tarihi
isimli eserde Rumeli‟deц bulunanц Ortakolц yolц sistemiц veц üzerindeц
bulunan menziller оöyleцsıralanmıоtır:цBunaцgöre;цaяц Menzil-i Har-
manlu379 /ц юԥ԰ՀԼ԰ԽԻԸ-Harmanli) b) Menzil-i Kayalu380юԒ ՀԱԸ ԰-
Vırbitsaяцc-) Menzil-i Papaslu381юԟԾԿԾԲԸ ԰-Popovitsa) d-) Menzil-i
Filibe382юԟԻԾԲԴԸԲ-Plovdiv) e-) Menzil-iц мhtimam383юИ ՂԸԼ԰Խ-
375Abdülkadirц Özcan,ц Anonimц Osmanlıц Tarihiц (1099-1116 / 1688-1704),

TürkцTarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ000,цs. 55-65.
376 EvliyaцÇelebi,цSehayatname IV, a.g.e., s. 73.
377 Topçularц Kâtibi,ц Topçularц Kâtibiц Abdülkadirц Efendiц Tarihiц II- III,ц Türkц
TarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ003,цs.ц69- 190 ve 248

378 HasanцBeyzadeц Ahmetц Paоa,ц Hasanц Beyzâdeц Tarihiц II- III,ц TürkцTarihц
KurumuцYayınlarıцAnkaraцљ004,цs.цј7,ц99,ц560цveц8љј.
379 TespitцettiлimizцmenzillerinцXVIII.цyüzyıldakiцisimleri,цBulgarcaцyazılıоıц
veц bugünküц Türkçeц okunuоuц birlikteц verilmiоtir.ц Menzilinц XVIII.ц yüzyılц

ulaоımцvasıtalarıцileцUzuncaabad Hasköyüц/цԥ԰ՁԺԾԲԾ,цHaskovoц/цHasköyц
mesafesiцaltıцsaattir.
380 BugünküцadıцԒ ՀԱԸ ԰цTürkçeцokunuоuцVırbitsaцBatıцdillerindeцVar-
bitsaцоeklindeцyazılmaktadır.цBirцsonrakiцmenzileцuzaklıлıцaltıцsaattir.
381 Papazlıцolarakцbugünцaynıцanlamdaцkullanılmaktadır.цBirцsonraki mer-
kezeцaltıцsaatцuzaklıktadır.
382 Adıцgeçenцmenzilцdiлerцmenzileцaltıцsaatцuzaklıktadır.
мhtimanяц f-) Menzil-i Yenihan (ԝԾԲԸ ԰Խ-Novikhan) g-) Kazasker

Derbendi384 юԚ԰ԷԸ ԵԽԵ- Kazichene) g-) Menzil-iц Sofyaц юԡԾ Ը -
Sofia) h-) Menzil-i Halkalu385 юԡԻԸԲԽԸ ԰-Slivnitsa) i-) Menzil-iцSarıц
Prut386 юԔԸԼԸՂՀԾԲԳՀ԰Դ-Dimitrovgrad) j-) Derbent-i Dragoman387
юԔՀ԰ԳԾԼ԰Խ-Dragoman) k-) Menzil-i Mukabele-iц нehirköyü388
юԟԸՀԾՂ-Pirot) l-) Menzil-iц Musaц Paоaц Palankasıц юԑԵԻ԰ԟ԰Ի԰ԽԺ԰-
Bela Palanka / Al Palanka) m-) Menzil-iц Niо389 юԝԸ -NiЧяц n-)
Menzil-i Aleksince390юԐԻԵԺՁԸԽ԰ -Aleksinacц /ц Aleksinaçяц o-) Me-
nazil-iцKınalıoлluцÇiftliлi391 ö-) Menzil-i Perakim392 юԟ԰Հ԰ћԸԽPara-
cin) p-) Menzil-i Yagodine393 юЈ԰ԳԾԴԸԽ԰- Jagodina) r-) Menzil-i Ba-
tıçine394 юԑ԰ՂԾ ԸԽ԰-Batoтinaяц s-) Menzil-iц Hasanц Paоa395 о-) Men-
383 Diлerцmenzileцsekizцsaatцuzaklıktadır.
384 Yenihan menzilinden Sofya‟yaцgelirkenцaradaцbuцderbentцbulunmakta-
dır.цDerbentinцmuhafazayaцihtiyacıцolmamasınaцraлmenцkurânınцkurbun-
daцonцadetцavarızıцvardır.
385 Halkalıpınar,ц Slivnitsaц kasabasıц sınırlarıц içerisindeц bulunmaktadır.ц Buц
yerleоimц yeriц baоkentц Sofya‟yaц 30ц kmц mesafededir.ц Ayrıcaц aynıц yerleоimц
yeri,ц Sırbistanц sınırınaц љ5ц kmц uzaklıktadır.ц Slivnitsa‟nınц tarihineц bakıldı-
лındaцburanınцgeçmiоte;цHelkaliцveцAlkaliyaцоeklindeцifadeцedildiлiцgörül-
mektedir.ц мnternetц sitelerindeц Slivnitsa‟nınц eskiц adları:ц Kalinka,ц Kalkali,ц
Hekal,цHelkali,цAlkaliya,цSilibrinka,цԚ԰ԻԸԽԺ԰,цԚ԰ԻԺ԰ԻԸ,цԥԵԺ԰Ի,цԥԵԻԺ԰ԻԸц
юԾՂՂ ՀՁԺԸя,ц ԐԻԺ԰ԻԸ ,ц ԡԸԻԸԱՀԸԺ԰ц оekillerindeц belirtilmiоtir.ц Bulgarcadaц
ilkц harfц olarakц “H”ц harfi,ц çokц yaygınц deлildir.ц Buц yüzdenц çoлuц zamanц
“H”цsesiцdüоerekцsöylenir.ц
386 Sarıprutцmenzilinin,цHalkalıpınar‟aцuzaklıлıцyediцsaattir. EskiцadıцTsa-
ribrodцolarakцkaydedilmiоtir.
387 Bulgaristanц sınırlarıц içerisindeц bulunmaktadır.ц Derbentц muhafazayaц
muhtaçцolanцmahallerdenцolduлundanцburayaцaлalarцgönderilmiоtir.
388 “…5 saat mesafededir. Yevm-iц mezburdaц reayaц fukarasınınц zulm-i
teaddisiцveцhaydutцeоkıyasınınцistilasıцtefahhusцuцtecessüsцolunupцreayadan
bazılarıцHalilцBey‟denцmüteоekkiцbazılarıцhoоnutцolupцüzerineцоer'anцispatц
olunur…” denilmektedir.цSiyasiцolarakцbugünцSırbistanцsınırlarıцiçerisindeц
bulunmaktadır.
389 Birцsonrakiцmenzileцdokuzцsaatцuzaklıktadır.
390 BaymurцBayırıцtabirцolunur.цDiлerцmenzileцaltıцsaatцuzaklıktadır.
391 Altıцsaatцuzaklıktadır.
392 Altıцsaatцmesafededir.
393 Menzilin ismi Yagodinaц olarakц okunmaktadır.ц Türkçeц anlamıц Elmalıц
demektir.цDiлerцmenzileцuzaklıлıцbeоцsaattir.
394 мkiцmenzilцarasıцuzaklıлıцaltıцsaattir.
Balkan Tarihi 181
zil-iцHisarcık‟tan396 sonraцaltıцsaatlikцyolculuklaцBelgratцоehrineцula-
оılmaktadır.
HalkalıpınarцMenzili‟ninцbulunduлuцSlivnitsaцkasabası,397 Batıц
Bulgaristan‟daцbulunmaktaц olupцSofya‟yaц30ц kmцuzaklıktadır.цSliv-
nitsaц kasabasındaц bulunanц Halkalıpınarц Menziliц ilkц defaц XVIII.ц
yüzyılц ortalarındaц yapılmıоц deлildir.ц Muhtemelenц buц menzilц dahaц
öncekiцdönemlerdeцvarцikenцzamanlaцilgisizliktenцharap düоmüоцveц
nihayetц XVIII.ц yüzyılınц ortalarınaц doлruц devlet,ц burayıц yenidenц
yerleоimeц açarakц ordununц veц haberleоmeц teоkilatınınц sürekliлiц içinц
geliоtirmeyeцbaоlamıоtır.
Maliyedenц müdevverц defterlerц gibiц Sofyaц нeriyeц Sicilleriц deц
Rumeli‟deцbulunanцyolцsistemleriцveцbunlarцüzerindekiцmenzillerinц
izlenebileceлiц enц önemliц kaynaklardanц birisidir.ц Sicilц kayıtlarındaц
HalkalıpınarцPalankası‟nınцOsmanlıцmerkezîцidaresiцtarafındanцata-
nanцfarisanцaлası398 tarafındanцkontrolцedildiлi,цemrindekiцaskerlerleц
palankadaцkaldıлıцbelirtilmiоtir. 399
395 Tahminiц olarakц burası, ԡԼԵԴԵՀԵԲՁԺ԰ԟ԰Ի԰ԽԺ԰-Smederevska Palanka

olarakцbelirtilenцSemendireцPalankasıцolmalıdır.цUzaklıлıцaltıцsaattir.
396 YerцisimleriцsözlüлündeцbulunmamaktadırцAncakцbuцmenzilinцBelgrat
yoluц üzerindeц olduлuц kesindir.ц Sırpçasıц ԥԸՁ԰ՀџԸԺ- Hisardžikц оeklindeц

olmalıdır.ц Sırbistan'daц böyleц birц yerц adıц olmaklaц birlikteц burasıц aynıц gü-
zergâhцüzerindeцolmayıpцKaradaлцsınırınaцyakınцbölgedeцbulunmaktadır.ц
397 http: / / history.slivnitsa.com / http: / / chess.slivnitsa.com / sliv-
nitsa-town
398 Osmanlıц Devleti‟ninц eyaletlerdeц veц hudutlardaц muhafazasınıц farisanц
askerleriцsaлlarlardı.цSüvariцоeklindeцolduklarıцiçinцbunlaraцatlıцulufeliцaskerц
deц denirdi.ц Çoлuц ulufeliц bazılarıц tımarlıц muhafızlardır.ц Sınırlardakiц kale-
lerdeцbulunanцaskerlerцesasцitibarıylaцyeniçeri,цazap,цtopçu,цcebeci,цlaлımcı,ц
martaloz,ц laлımcıц farisanц gibiц meslekц alanlarındanц seçilirlerdi.ц Askerlerinц
liderliлiniцiseцbaоlarındaцbulunanцfarisanцaлalarıцyapmıоtır.цM.цZekiцPaka-
lın,цOsmanlıцTarihцDeyimleriцveцTerimleriцSözlüлü I, a.g.e., s. 589.
399 “…цHalkalıpınarцPalankası‟nınцfarisanцaлasıцMustafaцAлaцibn-iцмbrahimц
nam kimesne meclis-iц оerif-i enverde palanka-iц mezburunц kethüdasıц veц

bayraktarıцiоbuцbaisü‟l-kitab Ali Bey ibn-iцHüseyinцveцMehmetцBeyцibn-i
Yusufцmahzarlarındaцikrarцveцtakrir-iцkelamцedübцiоцbuцmezburцAliцBeyцveц
Mehmet Bey nam kimesnelere zimmetimden cihet-i karz-ıц оeri„denц јј0ц
kuruо…”цvermiоtir.цBuцbelgeцpalankadakiцaskerîцpersonelцhakkındaцipucuц
vermektedirцюј6цRebiülahirцјј35ц/цљ0цHaziranцј7љ3я.цSofyaцнeriyeцSiciliц
269 belge no: 164c
HalkalıpınarцPalankası‟nınцXVIII.цyüzyıldanцönceцvarцolduлuц
belgelerdenцanlaоılmaktadır.ц Buц nedenleц Sofyaц kadısınaц yazılanц er-
kenцtarihliцhükümdeц“…müceddedenцbinasıцfermanımцolanцpalan-
kanınцderunundaцbinaцolunacakцcami„-iцоerif,цhamamцve sair mahal-
lerinin iktiza eden masarif-iц keоfiц taraf-ıц mirîdenц havaleц olunupц
lakinцbinaцolunacakцpalankaцetrafınaцlazımцgelenцmalzemeninцtemi-
ni…”цhususundaцiseцkadılaraцemirlerцgönderilmiоtir.ц8цZilkadeцјј33ц
/ц 3јц Aлustosц ј7љјц tarihliц fermandaц palankaц inоasıц içinц enц yakınц
mesafedeцbulunanцSarıprutцPalankasıцaлasıцMehmet‟inцmübaоir tayin
edildiлiц ifadeц edilmiоtir.400 мnоaц edilecekц palanka,ц cami,ц hamam,ц
çeоmeц veц sairц binalarınц masraflarınınц mirîц hazinedenц karоılanmasıц
öngörüldüлünden,ц inоaatц içinц talepц edilenц malzemeninц miktarıц veц
fiyatlarıц ayrıntılıц olarakц kaydedilmiоtir.ц мnоaatц keоifц defterindeц mirîц
hazinedenцgelecekцparalarlaцyapılacakцinоaatınцbedeliц8880цkuruоtur.ц
Buц bedelinц içerisindekiц enц büyükц kalemц ücret-i araba yani nakliye
ücretidir.цBundanцsonraцiseцyapıцtürlerineцgöreцalınacakцmalzemeninц
ücretleriц gelmektedir.ц Hamamц içinц Edirne‟denц getirilecekц olanц
mermerцtaоı,цkurna,цtaоцtekneцveцücret-i be-rah-ıцab401 enцfazlaцyekûnц
teоkilцedenцkalemlerdir.цÖteцyandanцpalanka,цhamam,цcamiцveцhanц
içinцlazımцolanцortak malzeme:цј5.600цоendere402, 6.720 mesamir403,
3.540цarabaцtaо,цј.390цkantarцkireç,цј30цbalvan-ıцkebir404, 40 balvan-
ıцsaлir,ц80цkiriо405,ц600цhatıl406, 220 baskar(?), 3.000 kiremit, elvah-ıц
400 Mübaоirц tayinц edilenц Mehmetц Aлa,ц birц anlamdaц devletinц bölgedekiц
inоaatцileцilgiliцtemsilcisidir.цBuцyüzdenцinоaatцileцilgiliцmirîцhazineцödeme-
leri doлrudanцkendiцnamınaцyapılmıоtır.цMeseleninцdahaцönemliцtarafıцiseц
MehmetцAлa‟nınцhassaцmimarlarıцadınaцbölgedeцgörevlendirilmesidir.цBuц
yüzdenцmübaоirцMehmetцAлa,цbölgedeцgörevцyaptıлıцsüreцiçerisindeцhalk-
tanцinоaatцiоleriцiçinцtalepцedilenцhususlarıцreaya yerine getirmek zorunda-
dır.
401 Uzakц mesafeden,ц yapılardaц kullanılmakц üzereц getirilenц temizц suyoluц
olarak ifade etmek gerekir.

402 Kaplamadaцkullanılanцinceцtahta
403 Çivi
404 Büyükцkalas,цkazık
405 Kullanımцalanındakiцyükleriцkolonaцaktaranцyapıцelemanıdır.
406 Aлırlıлıцyatayцolarakцdaлıtmakцveцduvarlarınцdüоeyцdoлrultudakiцçatla-
malarınıц engellemekц içinц yatayц olarakц boydanц boyaц yerleоtirilenц ahоap,ц

tuлla,цbetonцmalzemedir.ц
Balkan Tarihi 183
cam,ц demirц pencere,ц љј.600ц tuлla,ц јљ0ц arabaц kum,ц 5.600ц künk407,
kazgan-ıц nühas,ц ateоlikц taо,ц revgan-ıц zeyt,ц penpe,ц astar,ц kendir,ц si-
cim,ц 750ц adetц ücret-iц neccaran,ц 400ц adetц ücret-iц ırgadan,ц ücret-i
mutemetцücretlerindenцoluоmaktadır.408 Yapıцmalzemesiniцtaоıyacakц
olanц rençperlerц arabalarıylaц birlikteц gelmekц zorundadırlar.ц Sadeceц
binalarınц yapımındaц kullanılacakц malzemeninц taоınmasıц içinц 855ц
adetц yevmiyeц belirlendiktenц sonraц bunlarц kazalaraц payц edilmiоtir.ц
Bunaцgöreцkaza-iцSofya‟danцљ0цnefer,цkaza-iцнehirköy‟denцј6цnefer,ц
kaza-iцBerzenik‟tenцј0цnefer,цkaza-iцTirsinik‟tenцјљцneferцveцkaza-i
мznebolu‟danцј3цneferцolmakцüzereцtoplamц7јцneferцbelirlenmiоtir.ц
Palankaцetrafınaцkazıklarlaцinоaцedilecekцsetцbölmeleriцiçinц оaranbo
aлaçlarınınцtaоınmasıцimeceцusulüyleцgerçekleоtirilmiоti409. Defterde
herц rençperinц ј6‟оarц akçeц ücretц karоılıлındaц оaranboц aлaçlarınınц
nakliniц üstlendikleriц ifadeц edilmiоtir.ц мnоaatınц kontrolünüц iseц Sa-
rıprutцfarisanцaлasıцmübaоirцMehmetцAлaцyapacaktır.410
Halkalıpınar‟daцyapılacakцolanцpalanka,цcami,цhan,цhamamцveц
suyollarınınц tamamlanmasıц uzunц dönemliц birц organizasyonц gerek-
tirmiоtir.ц љ5ц Muharremц јј34ц /ц ј5ц Kasımц ј7љјц tarihindeц padiоahц
III.цAhmet‟inцfermanıylaцadıцgeçenцbölgedekiцyapılarınцihtiyacıцolanц
5.080цarabaцtaоцmalzemenin;цSofya,цнehirköy,цBerzenik,цмznboluцveц
Sersenikцkazalarındanцgetirilecekцarabalarlaцtaоınmasıцemri verilmiо-
tir.411 Binaцyapımındaцkullanılacakцolanцtaоınцteminiцkazalaraцpaylaо-
tırıldıлındanцSofyaцkazasıцahalisininцљ.000цaraba,цнehirköyцahalisininц
ј.580цaraba,цBerzenikцreayasınınц600цaraba,цмzneboluцahalisininц600ц
araba,ц Sersenikц kazasıц reayasınınц iseц 300ц arabaц taоц getirmesiц emriц
407 Künk,цbüzцsözcüлününцeоцanlamlısıdır.цYerinцaltındanцveyaцüstündenц
geçenцsularınцiçindenцakmasıцiçinцçimentodanцveyaцpiоmiоцtopraktanцyapı-
lanцborularцanlamınaцgelmektedir.ц
408 SofyaцнeriyeцSicili 269 / belge no: 18a-18b ve 19a
409 Kazalaraц salmaц salınarakц nüfuslarınaц göreц rençperц talepц edilmiоtir.ц
Belgeyeцgöre;ц“…iktizaцedenцоaranboцaлacıцkazalardanцimeceцsuretiyleцkat„ц
veц naklolunmaлınц muhtaçц olunupц veц sene-iц оahanedeц dahiц buц misillüц
palankalarınц оaranbolukц civarındaц olanц ahalilerц katц veц naklц edegelmeleriц
imece-i palanka-iцmezbureцiçinцdahiцiktizaцedenц4.ј00цadetцdikmeцоaran-
bolukцiоцbuцemr-iцоerifimцvusulündeцmiriцkazaцreayasındanцimeceцtarikiyleц
…”ц teminц edilmesiц istenmiоtir.ц 3ц Zilkadeц јј33ц /ц љ6ц Aлustosц ј7љј.ц Bk.ц
SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:цљ0aцveцљ0b.
410 SofyaцнeriyeцSicili 269 / belge no: 26c
411 SofyaцнeriyeцSiciliц3јљц/цbelgeцno:ј046a-1046b ve 1047a
verilmiоtir.412 Taоц malzemedenц baоkaц palankanınц оaranbosuц içinц

kazalardanцtalepцedilenц4.ј00цadetцdikmeцоaranboluktan,цј.000цade-
dininцyineцSofyaцkazasındanцgetirilmesiцbununцiçinцљ00цcerahorun413
imeceц tarikiyleц görevlendirmesiц içinц Sofyaц kadısınaц emirц verilmiо-
tir.414
Osmanlıц Devletiц askerîц binalarınц inоasıц içinц doлrudanц mirîц
hazinedenцtahsisatцayırırken,цHalkalıpınarцMenzili‟ndeцgörevцyapanц
askerlerinцmaaоlarınıцiseцhazinedenцvermekцyerine,цoцbölgedekiцava-
rızц veц nüzülц bedellerindenц veyaц mukataalardanц almayıц uygunц gör-
müоtür.415 Böyleceц yüksekц rakamlaraц ulaоanц menzilц masraflarınınц
birц kısmıц devletц hazinesinden,ц birц kısmıц ulakц ücretlerinden,ц diлerц
kısmıц iseц menzilciц tayinц edilenц ahalininц avarızц veц nüzüllerinden,ц
mukataalardanцveyaцgümrüklerdenцsaлlanarakцkarоılanmıоtır.цBunla-
rınц yeterliц olmadıлıц zamanlardaц veц özellikleц savaоц durumundaц im-
dadiyeцadıцaltındaцmenzillereцyardımцolarakцvergiцtoplanmıоtır.
Keоifц defterlerininц ortayaц koyduлuц organizasyonunц hemц gi-
derц hemц deц gelirц kısımlarınınц kontrolц iоiц Sarıprutц Menziliц aлasıц
Mehmet‟inц uhdesindedir.ц мnоaatц masraflarıц içinц mirîц hazinedenц
3.500цkuruоцtahsilцedenцmübaоirцMehmetцAлa,цbirцsüreцsonraцorta-
danц kaybolmuоtur.ц Kayıtlaraц göre;ц “…Halkalıц namц mahaldeц mü-
ceddedenцbirцpalankaцbinaцveцiktizaцettiлiцanlaоılupцkıstцveцimeceцileц
naklolunup ve bundan maada palanka-i mezbure derununda bir
cami„-iц оerifц veц hamamц veц çeоmeц veц Saruprutц farisanц aлasıц olanц
MehmetцAлaцemr-iцоerifimleцmenbasınaцmemurцolupцlakinцmerkumц
Mehmetцmeblaл-ıцmezburuцhavaleцolunanцmahaldeцahz ve kabz ve
kendiц masarifineц harcц veц sarfц veц itlafц eylediлi…”ц anlaоılmıоtır.ц мn-
оaatц içinц gönderilenц paralarınц baоkaц yerlereц harcanmasıц hususu,ц
soruоturulmasıц gerekenц temelц meseleц hâlineц gelmiоtir.ц Mübaоirц
MehmetцAлa‟danцparanınцalınmasıцöncelikliцolmaklaцbirlikte, kendi-
sininц mahkûmцedilmesiцhususundaцemr-iц оerifцgönderilmiоtir.цMü-
baоirц Mehmetц Aлa‟danц paranınц alınabilmesiц içinц önceц yaоadıлıц Sa-
412 SofyaцнeriyeцSiciliц3јљц/цbelgeцno:цј045bцveцј045c
413 Cerahor,цHristiyanцasıllıцparalıцaskerцdemektir.
414 SofyaцнeriyeцSiciliц3јљц/цbelgeцno:цј045aц
415 Merkeziцyönetimцmasraflarцiçinцјј34цyılıцSofyaцveцyakınцkazalarınцava-
rızц veц nüzüllerininц yanında,ц Berzenikц veц tevabiц mukataasıц gelirlerindenц

talepteц bulunmuоturц юјљц Ramazanц јј34ц /ц љ6ц Haziranц ј7љљя.ц Bk.ц Sofyaц
нeriyeцSicilleriцљ69ц/цbelgeцno:љ3cц
Balkan Tarihi 185
rıprutцMenzili‟ndeцveцнehirköy‟deцemlakцveцeоyasınınцolupцolmadıлıц
araоtırılmıоцveцkendisiцdeцsorguyaцçekilmiоtir.цYapılanцsorguda,цmü-
baоirцMehmetцAлa‟nınц3.500цkuruоuцneredeцkullandıлıцtespitцedile-
memiоtir.
Palanka,ц cami,ц hamamц veц çeоmelerinц yapımıц içinц devlettenц
3.500цkuruоцnakitцparaцalanцmübaоirцMehmetцAлa‟nınцsuçuцsadeceц
parayıц gaspц etmekц deлildir.ц Aynıц zamandaц mübaоirц Mehmetц Aлaц
halktanц zorlaц paraц veц malzemeц toplamıоtır.ц Buц konuda;ц “…kale
binasınaцmemurumцdeyüцreayaцfukarasındanцdahiцzulmenцveцcebrenц
emval-iцvafireцahzцveцmecmuunuцitlafцveцvaz‟ınaцizahatцedüpцhıya-
netiцzahirцveцbâhirцolmaлlaцsaireцmuceb-i ibret ve baisцolmakцiçünц
hain-iц mezkûrunц нehirköy‟deц mübaоirц mumaileyhц marifetiyleц alâ-
hakkı‟n-nâsц cezasıц tertipц olunmak…”ц hususundaц ferman-ıц оerifц
gönderilmiоtir.416 AslındaцmübaоirцMehmetцAлa‟nınцbirцanцevvelцhalц
olunmasıцhususundaцbaоtanцberiцkararlılıлınıцortayaцkoyanцmerkezîц
yönetiminц önündeц bazıц engellerц vardır.ц Bunlardanц biri,ц mübaоirц
Mehmetц Aлa‟nınц dahaц önceц devletц içinц sınırlardaц savaоmıоц olmasıц
veцоimdiyeцkadarцbaоkaцbirцvukuatınınцolmamıоцolmasıdır.цBundanц
dolayı,ц “…palanka,ц cami,ц hamamц veц çeоmeleriц yaptırmayıpц kendiц
masrafınaц sarfц veц itlafц veц zayiц etmekleц mübaоirц Mehmetц Aлa‟nınц
hıyanetiц görülmediлinden…”,ц Sofyaц kadısınaц gönderilenц emirde,ц
“…оimdiц muceb-i ibret ve sebeb-iц nasihatц olmakц üzereц cezasınınц
tertibiц için…”цyenidenц emr-iцоerifцgönderildiлiцbelirtilmiоtir.417 Ya-
pılanцuyarılaraцveцnasihatlereцraлmenцmübaоirцMehmetцAлa‟nınцbirц
türlüцparayıцneцyaptıлıцtespitцedilemeyince,ц“…beytü‟l-maleцhıyanetц
etmekleц cezasınınц нehirköy‟deц tertipц olunması…” hususunda ge-
rekliц talimatц verilerekц buц hususaц kazaц kadısıц Benliц Aliц Aлaц görev-
lendirilmiоtir.418
Osmanlıц merkezîц idaresi,ц Halkalıpınarц Menzili‟ndeц mübaоirц
ileц yaоanmıоц olanц paraц sorunlarınıц çözmekц amacıylaц uлraоırken,ц
diлerцtaraftanцdaцinоaatınцeksikцkalanцtaraflarınınцtamamlanmasıцiçinц
yazıоmalarц baоlatmıоtır.ц Bölgedeц palanka, cami, minare, hamam,
416 SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:ц43a
417 SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:ц43bцveц44a
418 “…mübaоirцmarifetiyleцalâ-mele‟in-nâsцcezasıцtertipцolunmakцbabındaц
emr-iц celilü‟о-оanц sadırц olmaлlaц mucebinceц divan-ıц Rum-ilinden buyrul-

du…”цyazılmıоtır.ц6цZilhicceцјј34ц/цј7цEylülцј7љљ.цBk.цSofyaцнeriyeцSiciliц
269 / belge no: 44b ve 44c
han,цçeоmeцyapımıцiçinцOsmanlıцmerkeziцidaresiцyenidenцkeоifцyap-
tırılmasıцiçinцSofyaцmütesellimiцAhmetцAлa‟yaц6цZilhicceцјј34ц/цј7ц
Eylülц ј7љљц tarihindeц emirnameц göndermiоtir.419 Bu tarihten sonra
yapılanцkeоiflerdeцdahaцayrıntılıцhesaplarınцçıkarıldıлıцgörülmektedir.ц
Sofyaцayanı,цнehirköylüцAliцAлaцveцmübaоirцMehmetцAлa‟yaцyazılanц
buyrulduy-ıц оerifte;ц “…binaц olunacakц mahallerц keоfц veц defterц veц
hazırцolanцmühimmatцneцmiktardırцgereлiцgibiцmüfredatцüzereцsıh-
hat-ıц veц hakikatц üzereц ilamц olunması…” talepц edilmiоtir.ц Evasıt-ıц
Zilhicceцјј34ц/цEylülцј7љљцtarihindeцyapılanцkeоifteцHalkalıpınar‟daц
binaцolunacakцcamiцоerifinцtûlen,420 јљцzirâ,цarzan421 8цveцkat‟an422 36
zirâцveцönündeцtûlenц4цzirâцçekmesininцolacaлıцbelirtilmiоtir.цYapı-
lacak caminin ayrıntılıц planlanmasıц nedeniyleц hemenц bitiоiлindeц
minaresininцolacaлı,цiçцkısmınцdaцminber,цmahfelцveцmüezzinцoda-
sınınцdaцyapılacaлıцbelirtilmiоtir.цCamiцiçinцyapılanцkeоifteц300цnec-
caranц veц ј50ц rençperanц yevmiyesininц kaydedildiлiц görülmektedir.ц
мbadetцmekânınınцinоasında,цöncekiцkeоifцbedellerineцgöreцhemцustaц
veц ameleц yevmilerininц sayısıц azaltılmıоц hemц deц kullanılacakц malze-
meцbedellerininцdahaцayrıntılıцolarakцkaydedildiлiцgörülmektedir.
Yapılacakцtûlenц4,цarzanц4цveцkat‟anц5цzirâцgeniоliлindekiцka-
palıцhamamцveцcamekânınцyapımıцiçinц500цyevmiyeninцyanıцsıraц300ц
rençperanц юameleяц veц çeоmedenц hamamaц getirilecekц suц içinц 3.600ц
akçeц ayrılmıоtır.423 Suц teminiц sadeceц hamamц içinц gerekliц deлildir.ц
Aynıцzamandaцuzakцmesafedenцgelecekцolanцsuyunцgeçeceлiцtesisle-
rinцyapımıцyanında,цpalankanınцiçineц kadarцakıtılacakцsuyuцdaцiçer-
mektedir.цBununцiçinцtûlenцљ0,цarzanцљ0цveцkat‟anц6цzirâцgeniоliлin-
dekiцsuцhazinesi,цsatrancıцveцduvarlarıylaцbirlikteцsuyollarınınцyapımıц
4љ.000цakçeyeцbaлlanabilmiоtir.цAnlaоıldıлıцkadarıyla,цOsmanlıцmer-
kezîц idaresiц palankanınц eskiyeц göreц dahaц modernц birц оekildeц yeni-
denцyapılmasınıцistemektedir.цPalankaцiçerisindekiцçeоmelereцsuyunц
getirilmesiцiçinцlazımцolanцbüz,цbaca,цtaоцveцtuлlaцmalzemelerleцbir-
likteцbölgeyeцsuyunцgetirilmesiцљј5.000цakçeyeцancakцyapılabilecek-
419SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/
belge no: 45a
420 uzunluk
421 geniоlik
422 boy
423 Hamamınц inоasındaц mermerц taо,ц kurna,ц külhanц taоları,ц külhan,ц ca-
mekân,цhorasan,цkum,цmismar,цrevgan-ıцzeyt,цkireç,цalçı,цsahan,цkenifцiçinц
toplamцbedelц99750цakçedir.цBk.цSofyaцнeriyeцSicilleriцљ69ц/цbelgeцno:ц45b
ve 46a
Balkan Tarihi 187
tir.ц Nihayetц camiц veц hamamц içinц talepц edilenц toplamц keоifц bedeli,ц
36љ.950цakçeцolarakцhesaplanmıоtır.424 Palankanınцyanцtarafınaцgelipц
geçenц tüccarlarınц konaklamasıц içinц tûlenц 40ц zirâ,ц arzanц љ0ц zirâц veц
kat‟anц 7ц zirâц geniоliлindeц љ0ц ocaklıц hanınц yapılmasıц içinц љ3ј.360ц
akçeyeцihtiyaçцduyulduлuцayrıцbirцdefterdeцbelirtilmiоtir.цÖteцyandanц
hanцodalarınaцısınmakцiçinцocaklarınцyaptırılmasıцveцyineцbinaцiçeri-
sineцsuцhattıцçektirilerekцçeоmelerinцinоaцedilmesiцiçinцgerekliцmas-
raflar da deftere kaydedilmiоtir.ц Bütünц bunlaraц ilaveц olarak,ц hanц
çatısınınц kiremitleц örtülmesiц yanında,ц önц tarafınaц büyükц birц sun-
durmaцdaцilaveцedilmiоtir.цSonцolarakцtüccarlarınцhayvanlarınıцbaлla-
yabilmeleriцiçinцkapalıцmekânlardaцkullanılmakцüzereцdemirцhalkala-
rınцmasraflarıцdaцdeftereцkaydedilmiоtir.425
ј8цнabanцјј35ц/цљ4цMayısцј7љ3цtarihliцbelgedeцiseцhanц/цka-
ravelhaneцveцоaranbolarınцyapımıцiçinц39ј.0ј0цakçeyeцihtiyaçцoldu-
лu,ц buц masrafınц azaltılabilmesiц içinц ј00.јј0ц akçeц deлerindekiц ha-
mamınц yapımındanц vazgeçilebileceлiц ifadeц edilmiоtir.ц Hamamınц
yerineц Halkalıpınar‟aц acilц ihtiyaçц olanц љ3ј.360ц akçeц bedelliц hanaц
öncelikц verilmesiцtalepц edilmiоtir.цBöyleceцXVIII.цyüzyılınц ilkц yarı-
sındaцHalkalıpınar‟daцpalankanınцhemenцyanındaцcami,цçeоme,цhanц
veцsuyollarındanцoluоanцkısımlarınцancakц543.љ60цakçeyeцyapılabile-
ceлiцifadeцedilmiоtir.426
Osmanlıц tarihindeц hassaц mimarlarınınц yardımcıц elamanlarıц
olarak ifade edilen kethüdaцerleri yerineцgöreцtaоradakiцdevletцbinala-
rınınц yapımındaц görevlendirilebilmiоlerdir.ц Nitekimц kethüdaц eriц
Hasan‟aцgönderilenцemirdeцHalkalıpınarцMenziliцetrafındaцyapılacakц
olanц binalarınц inоasıц içinц Sofyaц kazasındaц imeceц yoluylaц malzemeц
tedarikц etmesiц istenmiоtir.427 Halkalıpınar‟daц palanka,ц cami,ц han,ц
çeоmeцveцsuyollarınınцyapımınınцuzamasıцyüzünden,цSofya‟danцdahaц
uzakta yaоayanцreayayaцyeniцyükümlülüklerцyüklemiоtir.цGönderilenц
fermanaц göreц Sofya,ц Radomir,ц Sersenik,ц Köstendil,ц Dobruca,ц Sa-
makovц veц мhtimanц kazalarındanц yenidenц imeceц usulüyleц çalıоacakц
arabaц talebindeц bulunulmuоtur.428 Kazalardan kereste getirecek
arabalarla ilgiliц belgelerdeц ayrıntılıц bilgilerц mevcuttur.ц Arabalarınц
424 SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:ц46b
425 SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:ц48c
426SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:цј00a
427SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:цј0јaцveцј0љa
428SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:цј0љb
yükleri,ц getirilecekц keresteninц ebatlarıц veц sayılarıц konusundaц daц sı-

nırlamayaц gidilmiоtir.ц Örneлinц ј0ц zirâц ebattaц keresteц getirenц birц
arabadaцdörtцaлaçц bulunmasıцgerekmektedir.цYineц8цzirâцebadındaц
aлaçц getirenц birц arabadaц јљц keresteц olmakц zorundadır.ц Kethüdaц
HasanцAлaцbinalarınцyapımıцiçinцgerekliцolanцkeresteyiц8,цј0,цј5цzirâц
ebatlarındaц olmakц üzereц kazalaraц payц etmiоtir.ц Kethüdaц Hasanц
Aлa‟nınцмstanbul‟danцgelenцemirцdoлrultusundaцherцarabaцiçinцikiоerц
paraц ücretц veц herц birц rençperц içinц ikiоerц paraц ekmekц parası / nan-
baha vermekleцgörevlendirildiлiцanlaоılmaktadır.429 мnоaatцiçinцkulla-
nılacakц keresteninц imeceц yoluylaц kazalaraц daлıtılmasınınц yanındaц
KethüdaцHasanцAлa,цkazalardanцgelecekцyüklerцiçinцayrıca sorumlu-
larцdaцtespitцetmiоtir.цBunlarцSerdengeçtiцAлasıцMehmet,цDoлancı-
baоıц Mahmud,ц Nazırıц Ahmed,ц Zaimц Hasan,ц Loznaц Beyiц Mustafa,ц
Es-seyyidцмshak,цEs-seyyidцOsmanцveцHacıцHasanцAлazade‟dir.430
Osmanlıц Devletiц zamanц veц zemineц ayakц uydurabilmekц içinц
palankalarц etrafındakiц yapılaоmayıц bilinçliц olarakц geliоtirmiоtir.ц Bu-
rayaц kadarц anlatılanlaraц bakıldıлındaц devletinц Halkalıpınarц Menziliц
etrafındaцpalanka,цcami,цçeоmeler,цhan,цhamamц veцsuyollarınınцya-
pımıцiçinцonayцverdiлiцdikkatiцçekmektedir.цOysaцOsmanlıцmerkezîц
idaresiц yollarц üzerindekiц menzillerdeц yapılaоmayıц dahaц daц geliоtir-
mekцniyetindedir.цBuцkonuda,цљ0цZilhicceцјј37ц/ц30цAлustosцј7љ5ц
tarihliцbirцbelgedeцpalankaцetrafınaцyeniцbinalarınцyapılmasıцiçinцemirц
gönderilmiоtir.ц Halkalıpınarц Menzili‟neц ј7љљц yılındaц palankanınц
tamiriцdıоında,цcami,цhan,цhamamцveцçeоmeцyapımıцgerçekleоtirildik-
tenц sonraц buц binalaraц ј7љ5ц yılındaц mektep,ц hazineц odası,ц odabaоıц
içinц oda,ц hapishane,ц ulakhaneц yapımıц içinц yeniц birц giriоimц baоlatıl-
mıоtır.цAslınaцbakılırsaцadıцgeçenцyapılarlaц HalkalıpınarцMenzili‟ninц
bulunduлuцsaha,цadımцadımцkasabaцhâlineцdönüоmeyeцbaоlamıоtır.
Yapılacakцyeniцbinalarцiçinцљ3ц Zilhicceц јј37ц/цљцEylülцј7љ5ц
tarihindeцyenidenцfermanцgönderilmiоtir.цBunaцgöre;цarzanцј0цzirâ,ц
tûlenц 7,ц kat‟anц 6ц zirâц geniоliлindeц mektepц binasınınц masrafıц içinц
57.568ц akçeц gerekmiоtir.ц Yineц tûlenц ј5ц zirâ,ц arzanц 8ц veц kat‟anц 6ц
zirâlıkцhapishaneцbinasıцiçinц67.565цakçeye;цhanınцkarоısınaцarzanц6,ц
tûlenцј0цveцkat‟anцј0цzirâlıkцulakhaneцbinasıцiçinц3ј450цakçeye;цhanц
binasınaц bitiоikц vaziyetteц olacakц оekildeц birц odabaоıц odasıц içinц 770ц
akçeye;ц hanц kapısındanц palankanınц iоaretц kapısınaц kadarц yapılacakц
429SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelge no: 103a- 104a ve 107b

430SofyaцнeriyeцSiciliцљ69ц/цbelgeцno:цј08a-108b-109b-109 ve 109d
Balkan Tarihi 189
olanцkaldırımцiçinцј3.080цakçeyeцihtiyaçцvardır.цBöyleceцј7љ5цyılındaц
yapılmasıц planlananц yapılarц içinц ј77.393ц akçeyeц gereksinimц duyul-
duлuцgörülmektedir.431 Nitekimц8цSaferцјј4јц/цј3цEylülцј7љ8цtarihliц
fermandaц iseц Halkalıpınarц Palankası‟ndaц yapılacakц kaldırımın;ц
“…vakiц olanц han-ıц kebirdenц cami-iц оerifeц varıncayaц deлinц firengîц
kaldırım…”цiçinцљј.7љ0цakçeцilaveцtahsisatцistenmiоtir.432
Buц aradaц Halkalıpınarц Palankasıц etrafındaц yapılanц cami,ц hanц
veцçeоmedekiцvazifelerinцbirцsüreцsonraцvakıfцstatüsüneцgetirildiлineц
iliоkinцsicillerdeцbilgiцvardır.цOsmanlıцоehirciliлininцveцyerleоmesininц
olmazsaцolmasıцolanцvakıfцteоkilatıцburadaцdevreyeцgirerekцkurumsalц
sürekliliлiц saлlamakц hususundaц yapılardaц istihdamц oluоturmayaц
baоlamıоtır.цSofyaцоeriyeцsicillerindeцbelirtildiлineцgöreцHalkalıpınarц
Palankasıцkenarındaцbulunanцcami,цhanцveцçeоmeninцtekцbirцmüte-
vellininцkontrolüцaltındaцdevamlılıлıцsaлlanmıоtır.433
Ortakol yol sistemiц üzerindeц yaоananц askerîц sorunlaraц raл-
men,цyollarцveцonunцüzerindeцhareketцedenцyolcularınцihtiyaçlarınıц
karоılamakц devletinц anaц görevleriц arasındadır.ц Gelenekselц Yakınц
Doлu-мslamц devletц geleneklerindeц ticaretц veц tarımınц geliоmesiц hü-
kümdarınцhazinesiniцzenginleоtireceлiцdüоüncesiyleцkanal,цbent,цyolц
veцkervansaraylarınцyapımıцhükümdarlarınцtemelцgörevleriцarasındaц
sayılmıоtır.ц Osmanlıц Devleti‟ninц buц geleneklerц çerçevesindeц inоaц
ettiлiц kale,ц palanka,ц barkan,ц yolц veц kervansarayц gibiц büyükц organi-
zasyon gerektirenц iоlerinц bizzatц mirîц hazinedenц ayrılanц paralarlaц
hükümdarцtarafındanцyaptırıldıлı,ц bunaцkarоınцpekцçokцhayırlıцdav-
ranıоınцkaynaлıц olanцbinalarınцiseц vakıflarцyoluylaцinоaцettirdiлiцgö-
rülmektedir.ц Ortakolц yolц sistemiц üzerindeц seyahatц edenц Roma-
Germenц мmparatoru‟nunц elçisiц Busbecq,ц ј555ц yılındaц buradaц ika-
metц etmiоtir.ц Busbecq‟tenц naklenц мnalcık‟ınц ifadesineц göre:ц
“…hanlarınц içlerindeц kalınacakц ayrıц dairelerц vardı,ц bunlaraц herkesц
431SofyaцнeriyeцSiciliц306ц/цbelgeцno:ц7b- 8a
432SofyaцнeriyeцSiciliц309ц/цbelgeцno:ц69a
433 Örneлin,ц vakıfц yönetimindenц günlükц ikiц akçeц mütevellilikц ücretiц alanц
Mustafa binц Mehmet‟in;ц “…birц vecihleц layıkц veц mahalliц müstehakц olupц
hizmetteц kusuruц yokц ikenц âherdenц Ahmetц namц kimesneц hilaf-ıц inhâц birц
tarikleц alupц mezburuц külliц gadrц etmekle…”ц görevinц eskiц sahibineц teslimц
edilmesiцistenmiоtir.цј8цRebiülevvelцјј38ц/цљ4цKasımцј7љ5цtarihli belgede
geçmektedir.цBk.цSofyaцнeriyeцSiciliц306ц/цbelgeцno:ц35b.
kabul edilebiliyordu; Hristiyan, Yahudi, fakir, zengin fark etmez.”ц

diyerekцbeлenisiцdeцortayaцkoymuоtur.434
Osmanlıц Devleti‟ninц Ortakolц üzerindekiц yolц sistemi,ц XVIII.ц
yüzyılцbaоlarındaцyapılanцyatırımlarlaцmodernцbirцyapıyaцkavuоmuо-
tur.ц Sözц konusuц yüzyıldaц enц baоtaц kervansarayц veц hanlardaц odaц
sistemineцgeçilerek,цherцodayaцısınmaцamacıylaцocaklarцyaptırılmıо-
tır.ц Öteц yandanц hanlarınц içlerineц kadarц suц getirilerek,ц kötüц havaц
koоullarındaцyolcularınцsürekliцdıоarıyaцgiripцçıkmalarıцengellenmiо-
tir.цBinaцоartlarındaцsaлlananцbuцiyileоme,цelbetteцbirцkolaylıkцoluо-
turduлuцgibiцaynıцzamandaцbinalarınцgüvenlikцriskiniцdeцazaltmıоtır.ц
Aynıц оekildeц menzilц bölgelerindeц hamamlarınц yapılmasıц temizliлinц
artırıldıлınınц birц göstergesidir.ц Menzillerц veц palankalarц etrafındaц
mekteplerinцaçılmasıцiseцdevletinцburalardaцkalıcıцyerleоimiцsaлlama-
yaц çalıоtıлınınц enц açıkц göstergeleridir.ц Böyleceц Ortakolц yolц sistemiц
üzerindeц menzillerinц hemenц yanıц baоındaц daimîц olarakц enц azц köyц
büyüklüлündeц birц yerleоiminц oluоtuлunuц düоündürmektedir.ц Orta-
kolц yolц sistemiц üzerindeц Osmanlıц Devleti‟ninц yaptıлıц büyükц çaplıц
askerîцveцticariцyatırımlar,цoцyüzyıllardakiцAvusturyaцsavaоlarıylaцilgiliц
olarakцgeliоtirilmiоtir.цÖteцyandanцbuцülkeцileцyaоananцsavaоlarцhemц
yolların,ц hemц deц buradakiц menzillerin,ц kalelerinц veц palankalarınц
devletцtarafındanцbakımaцalınmasınıцzorunluцkılmıоtır.
PadiоahцIII.цAhmetцdevrindeцOsmanlıцDevleti‟ninцRumeli‟deц
sürdürdüлüцsavaоlarцnedeniyleцHalkalıpınarцMenziliцgibiцdiлerцmen-
zillereцdahaцfazlaцihtiyaçцduyulmuоtur.цMenzillerцulaklarınцyanıцsıra,ц
etrafındaц kurulanц hanlardaц dahaц fazlaц askerц barındırabilecek fiziki
deлiоikliklerц yapılarak,ц çaлınц gereksinimlerineц göreц modernц hâleц
getirilmiоlerdir.ц XVIII.ц yüzyıldaц Osmanlıц Devleti‟ninц yapmakц zo-
rundaц olduлuц seferlerц veц artanц saldırılarц neticesindeц Ortakolц yolц
sistemininцöneminiцkavradıлıцanlaоılmaktadır.435
нehirцveцyerleоimцtarihçisiцC.цOrhonlu‟yaцgöre,цbazıцkasabalarц
geliоimleriniцyerlerininцuygunцseçilmesineцveyaцbölgedekiцulaоtırmaц
оebekesininц yakınındaц olmayaц borçludurlar.ц Buц türц kasabalarц yeniц
оartlaraц veц vasıtalaraц uyumц saлlamakц suretiyleц hızlıц birц оekildeц ge-
liоmiоlerdir.ц Halkalıpınarц Menzili‟ninц bulunduлuц sahaц iseц XVIII.ц
434Halilцмnalcık,цa.g.e., s.154.
435Benzerц ifadelerц içinц Barbaraц Jelavich,ц History of the Balkans: Eighteenth
and Nineteenth Centuries, Cambridge 1983, p. 69.
Balkan Tarihi 191
yüzyıldaц yollar,ц pazarц yerleriц veц elveriоliц yaоamц alanlarıц ileц askerlerц
veц tüccarlarц açısındanц cazipц hâleц gelmiоtir.436 Halkalıpınarц Menzi-
li‟ndeц ј7љљ-ј7љ3ц yıllarındaц yenilenenц palankanınц hemц menzil gü-
venliлiniц hemц deц tüccarц güvenliлiniц saлlamakц amacıylaц yapıldıлıц
anlaоılmaktadır.цPalankanınцyanıцsıraцcami,цhan,цhamamцveцçeоmele-
rinц inоasıц buranınц aynıц zamandaц büyükц birц pazaryeriц konumunaц
dönüоmeyeцbaоladıлınınцipuçlarınıцvermektedir.
Sonuç
OsmanlıцDevletiцtarafındanцanaцyollarцüzerindeцsürekliцolarakц
bakımlıцtutulanцveцgeliоtirilenцbinalarцtopluluлunaцmenzilцkülliyeleriц
adınıц verilmektedir.ц Külliyelerinц inоaц edilmesindekiц anaц gayeler,ц
haberцgetiripцgötürenцulaklarцileцaskerlerinцveцyolcularınцgüvenliлiniц
saлlamaktır.цBununцdıоındaцherцyüzyılınцkendineцgöreцtemelцоartla-
rınınцolduлunuцdaцunutmamakцgerekmektedir.цXVII.цyüzyılınцikinciц
yarısından,цXVIII.цyüzyılınцortalarınaцkadarцolanцsürede,цRumeli‟deц
yapılmaktaц olanц savaоlaraц baлlıц olarakц menzillerdekiц iоц yükününц
arttıлı,ц ulakц trafiлininц hızlandıлıц kesindir.ц Buц durumdaц devlet,ц yo-
лunluлunц yaоandıлıцmenzilцbölgelerindeцfizikiц deлiоikliklerцyaparakц
onlarıц farklılaоtırmıоtır.ц Halkalıpınarц Menzili‟ndeц devlet,ц yolcularınц
kalmasıц içinц han,ц tüccarlarınц malц alıpц satabilmesiц içinц dükkânlar,ц
yemekц teminiц içinц mutfak,ц buradaц ikametц edenlerinц çocuklarınınц
eлitimiц içinц mektepц veц medrese,ц ibadetц içinц camiц veц mescit,ц gelipц
geçenlerinц istifadeц edebilecekleriц büyüklükteц hamamц inоaц ettirmiо-
tir.цDoлalцolarakцmenzilцbölgelerineцyapılanцbuцeserlerinцgüvenliлiniц
saлlamakцiçinцpalankalardanцveцkalelerdenцistifadeцedilmiоtir.
XVIII.цyüzyılцоartlarıцitibarıylaцdiлerцyüzyıllardanцayrılmakta-
dır.ц Buц yüzyıldaц farklılıkц gösterenц temelц hususlardanц ilki,ц iktisadiц
açıdanцözellikleцdıо ticaretцhacmindeцkaydedilenцgeliоmelerdir.цKaraц
ticaretindeцgörülenцgeliоmeler,цyollarцüzerindeцyolcuцhareketliliлineц
sebepцolmuоtur.цDoлalцolarakцdevletцde,цbuцyollarцüzerindeцkervanц
veц yolcularınц dahaц iyiц оartlardaц hareketц edebilmeleriц içinц düzenliц
yollarınцinоasıцveцyollarınцiyileоtirilmesiцhususundaцtedbirlerцalmıоtır.ц
Elbetteцkiцticariцgeliоmelerinцartmasıylaцmenzillerinцetrafındaцpalan-
436CengizцOrhonlu,ц“нehir Mimarları”,цOsmanlıцAraоtırmalarıцII,цмstanbulц
1981, s. 6.
kalarцkadarцtüccarlarınцkalacaлıцhanlarınцdaцyapılmasınıцgerektirmiо-
tir.
XVIII.ц yüzyılınц farklılıkц oluоturanц ikinciц önemli hususu ise,
yabancıцülkelerleцyapılanцsavaоlarınцartmasıdır.цBirdenцfazlaцülkeцileц
aynıцandaцsürdürülenцsavaоlar,цdevletinцRumeli‟deцvarцolanцgücününц
zindeцtutulabilmesini,цseferцgüzergâhlarınınцоenlendirilmesini,цbura-
larınц sosyalц veц iktisadiц açılardanц geliоtirilmesiniц zorunluц kılmıоtır.ц
OrtakolцyolцsistemiцüzerindeцözellikleцBelgrat‟ınцXVIII.цyüzyılцbaо-
larındaц ikiц kezц Avusturyalılarınц elineц geçmesi,ц Osmanlıц devletininц
bölgeyeцolanцilgisiniцarttırmıоtır.цDevletцbirцtaraftanцmenzillereцpa-
lankaцyaptırarakцaskerîцgüvenliлiцartırırkenцdiлerцtaraftanцdaцburalaraц
hanц veц dükkânlarц yaptırarakц ticariц hareketliliлiц arttırmayaцçalıоmıо-
tır.
SonuçцolarakцOsmanlıцdönemindeцsavaоlarınцyollarцüzerindeц
ciddiц etkileriц vardır.ц Osmanlıц Devleti‟ninц seferц güzergâhlarıц doлal
olarakц yolц sistemleriniц etkilemiоtir.ц Osmanlıц Devleti‟ninц XVII.ц veц
XVIII.ц yüzyıllardaц Rumeli‟deц çeоitliц devletlerleц yapmaktaц olduлuц
savaоlar,ц buradakiц yollarınц bakımlıц tutulmasınıц gerektirmiоtir.ц Böy-
leceцdevlet,цXVII.цveцXVIII.цyüzyıllardaцOrtakolцyolцsistemiцüzerin-
deцgörülenцsavaоцsıklıлınaцbaлlıцolarakцdiлerцyollaraцgöreцbuцyoluцönц
planaцçıkarmıоlardır.цÖteцyandanцsavaоlarınцyolцüzerindekiцyerleоimц
alanlarınaц daц etkisiц vardır.ц Halkalıpınarц Menziliц kenarındaц yapılanц
inоaatlar,цbölgedeцdahaцfazlaцimarцyapılmasınaцveцburanınцgöçцalma-
sınaцnedenцolmuоtur.цZatenцdevletinцXVIII.цyüzyıldakiцseferlerininц
çoлunluklaцbuцtarafaцolması,цburadakiцeskiцbinalarınцbakımıцveцona-
rımınınц yapılmasınıц gerekliц kılmıоtır.ц Buц sayedeц Ortakolц yolц gü-
zergâhındakiц yollarınц bakımı,ц köprüleri,ц kaldırımlarıц veц etrafındakiц
askerîцveцticariцbinalarınцfizikselцgörünümleriцgeliоtirilmiоtir.цBahse-
dilenц buц geliоmelere,ц XVIII.ц yüzyılınц özelц оartlarındanц biriц olanц
ticariцhareketlenmeyiцdeцilaveцedersek,цdevletinцözellikleцOrtakolцyolц
sistemiцüzerindekiцmenzillerinцkenarınaцpalanka,цcami,цhan,цhamam,ц
mektep,ц çeоmeц gibiц altц yapıц faaliyetlerininц yapmasınınц gerekçeleriц
dahaцiyiцanlaоılmıоцolacaktır.
Balkan Tarihi 193
Kaynakça
SofyaцнeriyeцSiciliц20- SofyaцнeriyeцSiciliц269- SofyaцнeriyeцSiciliц306- Sofya
нeriyeцSicili 309- SofyaцнeriyeцSiciliц312
BOA. MAD. d. 4571-
Acaroлlu,ц M.ц Türker.ц Bulgaristan‟daц Türkçeц Yerц Adlarıц Kılavuzu,ц
TürkцTarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ006.
Afyoncu, Fatma. XVII.цYüzyıldaцHassaцMimarlarıцOcaлı,цKültürцBa-
kanlıлıцYayınları,цAnkaraцљ00ј.
Ahmed Refik, Onbirinci Asr-ıцHicri‟deцмstanbulцHayatı, Enderun Kita-
pevi,цмstanbulцј988.
Antonov,ц Aleksandır.ц “Bulgarц Topraklarındaц Kurulanц Menzilц Sis-
temininц Organizasyonu”,ц Türklerц Ansiklopedisiц X,ц Yeniц Türkiyeц
Yayınları,цAnkaraцљ00љ,цss.цј7ј9-1732.
Altunan, Sema.ц “Osmanlıц Devletindeц Haberleоmeц Aлı:ц Menzilha-
neler”,ц Türklerц Ansiklopedisiц X,ц Yeniц Türkiyeц Yayınları,ц Ankaraц
2002, ss. 913-919.
Altunan,ц Sema.ц “XVII.ц yüzyılц Sonlarındaц мstanbul-Edirneц Arasın-
dakiц Menzillerц veц Bazıц Menzilkeоц Köyler”,ц AÜDTCFц Tarihц Araо-
tırmalarıцDergisiцXXXIX, Ankara 2006, ss. 75-99.
Cezar, Mustafa. Tipik,цYapılarıylaцOsmanlıцнehirciliлindeцÇarоıцveцKlasikц
Dönemц мmarц Sistemi,ц Mimarц Sinanц Üniversitesiц Yayınları,ц мstanbulц
1985, ss. 321-404.
Dündar,цAbdülkadir.цArоivlerdekiцPlanцveцÇizimlerцIоıлıцAltındaцOsman-
lıц мmarц Sistemiц (XVIII.ц veц XIX.ц Yüzyıl),ц Kültürц Bakanlıлıц Yayınları,ц
Ankara 2000.
Ertaо,ц M.ц Yaоar.ц “XVIII.ц yüzyılц Baоlarındaц Rumeli‟deц Menzillerinц
AskeriцFonksiyonları”,ц CelalцBayarцÜniversitesiцFen-EdebiyatцFakültesiц
Dergisi I, Manisa 1997, ss. 91-98.
Ertaо,цM.цYaоar.ц“SavaоlarlaцнekillenenцYollar:цOsmanlıцSistemindeц
YolцSistemi”,цCIEPOцVIцBildirilerцKitabı,цUоakцљ0јј,цss.ц6љ5-652.
EvliyaцÇelebi. SeyahatnâmeцIII, IV, haz. S. Ali Kahraman-Y.цDaлlı,ц
YapıцKrediцYayınları,цмstanbulцј999.ц
Halaçoлlu,цYusuf.ц“Derbend”,цTDVмA.цIX,цмstanbulцј994,цss.цј6љ-
164.
Halaçoлlu,ц Yusuf.ц “Menzil”,ц TDVмAц XXIX,ц мstanbulц љ004,ц ss.ц
159-161.
Halaçoлlu, Yusuf. Osmanlılardaц Ulaоımц veц Haberleоme(Menziller),ц мlgiц
KültürцSanat,цмstanbulцљ0ј4.
HasanцBeyzâdeцAhmedцPaоa. HasanцBeyzâdeцTarihiцI- II- III,цюhaz.цн.ц
NezihiцAykutя,цTürkцTarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ004.ц
Hersek,ц Canц M.ц “Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Mimarlarц veц Yapıц
Esnafı”,цмslamiцAraоtırmalarцIV, 1990, s. 42-48.
Heywood, Colin J. 'The Ottoman Menzilhane and Ulak System in
Rumeli in the Eighteenth Century", I.цUluslararasıцTürkiye'ninцSosyalц
veцEkonomikцTarihiцKongresiцTebliлleri, (Yay. Haz. O. Okyar-H.цмnal-
cıkя,цAnkaraцј980,цpp.цј79-186.
мnalcık, Halil. OsmanlıцмmparatorluлuцKlasikцÇaлц(1300-1600),юçev.цR.ц
Sezerя,цYapıцKrediцYayınları,цј.цBaskı,цмstanbulцљ003.
Jelavich, Barbara. History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth
Centuries, Cambridge University Press, Cambridge 1983.
Küçükkaya,цGülçin.ц“MimarцSinanцDönemiцмstanbul-Belgrat Men-
zilцYapılarıцHakkındaцBirцDeneme”,цVakıflarцDergisiцXXI, ss. 183-
254.
Kütükoлlu,ц Mübahat.ц “Osmanlıц мktisadiц Yapısı”,ц Osmanlıц Devletiц
Tarihi II,ц юed.ц E.ц мhsanoлluя,ц Fezaц Gazetecilik,ц мstanbulц ј999,ц ss.ц
513-549.
Orhonlu,цCengiz.ц“нehirцMimarları”,цOsmanlıцAraоtırmalarıцII,цмstan-
bul 1981, ss. 1-30.
Özcan,ц Abdülkadir.ц Anonimц Osmanlıц Tarihiц (1099-1116 / 1688-
1704),цTürkцTarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ000.
Özgüven,цBurcu.ц“PalankaцFortsцandцConstructionцActivityцinцtheц
Lateц Ottomanц Balkans”,ц The Frontiers of the Ottoman World, (edit.
A.C.S. Peacock), New York 2009, p. 171-187.
Pakalın, M. Zeki. OsmanlıцTarihцDeyimleriцveцTerimleriцSözlüлü I, MEB.
Yayınları,цмstanbulцј993.
Balkan Tarihi 195
Taо,ц Murat.ц “Osmanlıdanц Günümüzeц Yapıц Üretimindeц Mimarlıkц

Meslekц Örgütlenmesininц Geliоimi”,ц Uludaлц Üniversitesiц Mühendislikц
MimarlıkцFakültesiцDergisiцVIII, Bursa 2003, ss. 203-214.
Topçularц Kâtibi, Topçularц Kâtibiц Abdülkadirц Efendiц Tarihiц I- II, haz.
ZiyaцYılmazer,цTürkцTarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ003.
Uzunçarоılı,ц мsmailц H.ц Osmanlıц Tarihц IV,ц Türkц Tarihц Kurumu Ya-
yınları,ц5.цBaskı,цAnkaraцј995.
Ünal, M. Ali. Osmanlıц Tarihц Sözlüлü,ц Paradigmaц Yayınları,ц мstanbulц
2011.
Yurdaydın,ц Hüseyinц G.ц “Matrakçıц Nasuh‟aц Göreц мstanbul-
Budapeоteц Arasıц Menziller”,ц VIII.ц Türkц Tarihц Kongresiц Bildirileriц II,
Ankara 1981, ss. 1249-1255
Balkan Tarihi 197
40 NUMARALI ŞER’İYYE SİCİLİNE GÖRE 18. YÜZYIL

ORTALARINDA MANASTIR ŞEHRİ SAKİNLERİ
eriyye Registration Numbered 40 According To In The Mıd
18th Century Residents Of Manastır City
MehmetцGÜNAY*цMustafaцAKBEL**
Özet
Osmanlıц tarihiц kaynaklarıц arasındaц оer‟iyyeц sicillerininц
önemliцbirцyeriцvardır.цBuцsicillerцiçerisindeцbulunanцterekeц
defterleriцveцkayıtlarıцsosyalцveцiktisadiцtarihцaçısındanцbizeц
çokцönemliцverilerцsunarlar.цTerekeцdefterleri,цOsmanlıцdev-
let teоkilatındaц idari-adli birimlerden biri olan kazalarda,
kadılarцtarafındanцtutulmaktaцolupцоehirцsakinlerininцsosyalц
veцekonomikцdurumlarıцhakkındaцdetaylıцbilgilerцsunmakta-
dır.цÇalıоmamızda,цBalkanlar‟ınцenцönemliцоehirlerindenцbi-
risiцolanцManastırцоehrininц40цnumaralıцоer‟iyyeцsicilindeцbu-
lunanцterekeцkayıtlarıцeleцalınıpцdeлerlendirilmiоtir.
Anahtar Kelimeler: Manastır,цнer‟iyyeцSicili,цTereke.
Abstract
нer‟iyyeцregisters,цconsideredцasцcrucialцresourcesцofцOtto-
man Empire history, provides valuable information on so-
cial and economic history through tereke notebooks invol-
ved. Tereke notebooks, recorded by the kadis and being
amongц theц нer‟iyyeц recordsц notebooksц inц theц districtsц
which are one of the administrative - judicial units in Ot-
toman state organisation, represent detailed information
aboutцtheцpersons‟цsocialцandцeconomicцstructures.цInцourц
study, One of the most important cities in the Balkans the
* юYrd.цDoç.цDr.я;цCelalцBayarцÜniversitesi,цFen-EdebiyatцFakültesi,цTarihц
Bölümü,цManisa-Türkiye;цe-mail: mehmetgunay2006@hotmail.com
** юArо.ц Gör.я;ц Celalц Bayarц Üniversitesi,ц Fen-Edebiyatц Fakültesi, Tarih
Bölümü,цManisa-Türkiye;цe-mail: akbel444@hotmail.com
cityцofцManastırцthatцitцisцdiscussedцthatцTerekeцrecordsцre-
gistered at numbered 40 Seriyye Registration records.
Key Words: Manastır,цнer‟iyyeцRegister,цProbate
GiriĢ
Grekçeц adıц “Monastıri”ц olanц оehrinц Osmanlıц dönemindenц
sonraц kullanılanц ismiц Makedoncaц“Bitola”dır.ц ј38љц yılındaц Timur-
taоцPaоaцtarafındanцfethedilenцManastırцоehriц530цyılцOsmanlıцidare-
si altındaц kalmıо,ц Balkanц Savaоları‟ndanц sonraц ј9јљц yılındaц kaybe-
dilmiоtir.ц Fethiц müteakipц Osmanlı‟nınц takipц ettiлiц iskânц politikası-
nınцbirцgereлiцolarakцbilhassaцII.цMuratцveцII.цMehmetцdönemlerin-
deцAnadolu‟nunцfarklıцyerlerindenцveцToroslarцcivarındanцgetirilen
Türkmenц aоiretlerleц nüfusц yapısıц veц yoлunluлuц deлiоmiоtir.ц Tahrirц
defterlerineцgöre,цј468цyılındaцоehirdeцј60цHristiyanцhaneyeцkarоınц
љ95ц Müslümanц haneц bulunmaktaydı.437 Dolayısıylaц buц tarihteц bileц
ManastırцоehrininцbirцTürkцveцMüslümanцоehriцhâlineцgeldiлiniцsöy-
leyebiliriz.ц Zamanlaц artanц оehrinц nüfusuц ј5ј9ц yılındaц 756ц Müslü-
man,ц300цcivarındaцdaцHristiyanцhaneyeцulaоmıоtır.цBuцsayılarцоehrinц
nüfusununц5000цkiоiyiцaоtıлınıцgöstermektedir.цXVII.цyüzyılaцgelin-
diлindeцiseц mahalleц veцnüfusцsayılarındaц oldukçaцdikkatiцçekenц birц
artıоınц yaоandıлıц müоahedeц olunmaktadır.ц Nitekimц meоhurц seyya-
hımızцEvliyaцÇelebiцј7.цyüzyılцortalarındaцоehirdeц3000цev,цљјцma-
halle,ц 900ц dükkân,ц 40ц adetц kahvehane,ц 70ц taneц deцmescitц veц camiц
olduлundanц bahsetmektedirц kiц buц durumdaц оehrinц nüfusu 15000
437Baоkaцbirцçalıоmada;цManastırцоehrindeцј460‟lıцyıllardaцљ95‟iцMüslümanц
ј85‟iц gayrimüslimц olmakц üzereц 480ц olanц haneц sayısınınц ј5љј-30 tarihle-
rindeц640‟ıцMüslümanцљ05‟iцgayrimüslimцolmakцüzere 845‟eцçıktıлıцbelir-
tilmektedir. Bkz. Bernard Lory-AlexandreцPopoviç;ц“Balkanlar‟ınцKavоa-
лındakiц Manastırц юј8ј6-1918), Modernleоmeц Sürecindeц Osmanlıц Kentleri, Ed.
P. Demont-F.цGeorgeon,цs.ц6љ,цмstanbulцј996.
Balkan Tarihi 199
kiоiц civarındaц olmalıdır.ц Ekonomikц olarakц daц hayliц geliоenц оehirdeц

bir tane de bedesten bulunmakta idi.438
I. Kaynak olarak 40 Numaralı Sicil Defteri
BirçokцOsmanlıцоehriцgibiцManastırцоehrininцdeцmahkemeцka-
yıtlarıц olanц оer‟iyyeц sicillerininц birц kısmı günümüzeц ulaоabilmiоtir.ц
BugünцelimizdeцManastırцоehrineцaitцј85цadetцоer‟iyyeцsiciliцbulun-
maktadır.ц40цnumaralıцsicilцbunlardanцbirisidir.цKünyesindeц79цpozц
olduлuцyazılmaktadır.цMikrofilmlerdeцorijinalцsayfaцnumaralarıцçık-
madıлındanцbizimцdahaцsonraцverdiлimizцsayfaцnumaralarınaц göre,ц
birцsayfaцmüsveddeцolmakцüzereц75цvarakцyaniцј48цsayfadanцmey-
danaц gelmektedir.ц Bizц deц dipnotlarımızdakiц künyeyiц bunaц göreц
vermeyeцçalıоtık.цSicildeцyerцalanцkayıtlaraцnazaranцHцјј35-1138 (M
1722-1725) tarihlerini ihtiva etmektedir.ц Dolayısıylaц Osmanlıц tari-
hindeц “Laleц Devri”ц adıц verilenц oldukçaц önemliц birц devreyeц aittir.ц
Defterinцaslınıцgöremediлimizцiçinцdeлerlendirmelerimiziцelimizdekiц
mikrofilmeц göreц yapmaktayız.ц Muhtemelenц mikrofilmlerц çokц saл-
lıklıц çekilmediлindenц kayıtlarınц birц kısmınaц aitц yazıц okunamayacakц
kadarцsiliktir.цAmaцbuцdurumцdefterinцgenelineцaitцkayıtlarınцokun-
masınıцveцdeлerlendirmelerцyapılmasınıцengelleyecekцbirцfaktörцde-
лildir.ц Sicillerinц ilkц sayfalarıц olanц müsveddeц kısımlardaц genellikleц
оehriц doлrudanц ilgilendirdiлiц düоünülenц mevsimselц deлiоiklikler,ц
zelzele,цsel,цkarцyaлıоıцgibiцönemliцgörülenцolaylarцyaцdaцоehrinцpa-
zarlarınıц ilgilendirenц narhц kayıtlarıц vb.ц yerц almaktadır.ц 40ц numaralıц
Manastırц оer‟iyyeц sicilininц müsveddeц kısmındaц daц böyleц ilginçц birц
hadiseц kaydedilmiоtir.ц Bunaц göre;ц оehrinц мneц Mahallesiц sakinlerin-
denцBeratzâdeцAbdiцÇelebiцisimliцоahısцјј35цsenesiцZilhicceцayınınц
ј9.ц cumartesiц günüц mahkemeyeц “Beyц armudu”ц adıц verilenц birц ar-
mutц getirmiо,ц tartıldıлındaц ј66ц dirhemц yaniц neredeyseц yarımц kiloц
geldiлiцkayıtцaltınaцalınmıоtır.439 Diлerцbirцkayıttaцise;цRumeliцValisiц
438 EvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi, Haz. Seyit Ali Kahraman,цYücelцDaлlı,цYapıц

KrediцYayınları,цмstanbulцљ0ј3,цs.ц5/370-371.
439 Birцdirhemцokkanınцdörtцyüzdeцbiriцolduлunaцgöreцbuцarmudunцaлırlı-
лınınцј66Xљ.5=4ј5цgr.цolduлuцanlaоılmaktadır.
olduлuц anlaоılanц Osmanц Paоa‟yaц adamlarıц vasıtasıylaц gönderilenц

bârgirlerinцmiktarıцyerцalmaktadır.
Defterinцilkцsayfasıцfarklıцbirцtarzdaцyazılmıоцbesmeleцveцaka-
bindeц“Rabbiцyessirцvelâцtu‟assirцrabbiцtemmimцbi‟l-hayr”цduaцcüm-
lesiц ileц baоlamaktadır.ц Buц sayfadaц Rumeliц kazaskerininц Manastırц
оehriцileцilgiliцtayinleriniцihtivaцedenцkayıtlarıцbulunmaktadır.цAncakц
yazınınцsilikцolmasıцburadakiцkayıtlarınцokunmasınıцveцmuhtevaları-
nınцöлrenilmesini güçleоtirmektedir.цмkinciцsayfadaцyerцalanцhüccetц
ise dem-iцdiyetleцalâkalıdır.цBunaцgöre;цbirцsüreцönceцcinayeteцkur-
banц gidenц Neslihanц bt.ц Mustafaц isimliц kadınınц varisleriц vakıfц Bek-
ri440 isimliцköyцsakinlerindenцdem-i diyet talep ettiklerinde onlar da
katilinц köylerindenц Mahmudц oлluц Ebubekirц olduлunuц dolayısıylaц
kanц parasınıц onunц vermesiц gerektiлini,ц köyц ahalisininц buц konuц ileц
alâkasınınц olmadıлınıц ifadeц etmiоlerdir.441 Diлerц birц kayıttaц iseц Ya-
kupц Beyц Mahallesi‟ndenц Ümmüц Gülsümц bt.ц Bayram,ц annesiц Üm-
mühânininц kendisiniц çocukluлundaц Hüseyinц isimliц оahıslaц üçц binц
altıцyüzцakçeцmihr-iцmüeccelцkarоılıлıцnikâhladıлını,цancakцkendisininц
üçцayцönceцbaliлaцolduлunuцveцHüseyin‟denцayrılmakцistediлiniцbil-
dirmiоцbunuцоahitlerleцdeцispatladıлındanцtefrikineцizinцverilmiоtir.442
DefterinцdiлerцsayfalarındaцdaцManastırцоehriцveцkırцiskânцmerkezle-
rindeц ikametц edenlerinц çeоitliц sosyalц veц hukukiц problemlerineц dairц
örneklerцvardır.цBiz,цsosyalцhayataцdairцayrıntılarıцbirцbaоkaцyazınınц
konusuц olarakц bırakarakц sadeceц оehirdeц yaоayanlarınц terekeц yaц daц
muhallefatlarındanцhareketleцоehirцsakinlerininцekonomikцdurumlarıц
veцaileцhayatlarınaцdairцbazıцdeлerlendirmelerцyapacaлız.
440 ј6.цyüzyıldanцsonraцkurulanцköylerdenцbirisi.цBkz.цGalipцÇaл,ц16. VE
17.цYüzyıllardaцOsmanlıцHâkimiyetindeцManastırцюBasılmamıоцDoktoraцTeziяц
Sakaryaц Üniversitesi,ц Sosyalц Bilimlerц Üniversitesiц Enstitüsü,ц Sakaryaц
2010, s. 231.
441 Manastırцнer‟iyyeцSiciliц(MнS), 40/2-1.
442 MнS, 40/2-2.
Balkan Tarihi 201
II. Terekelere Göre Manastır Sakinleri

Terekeц defterleri,ц Osmanlıц Devleti‟ninц ekonomikц veц sosyalц
tarihiцiçinцönemliцkaynaklardandır.цTerekeцkayıtları,цvefatцedenцkiоi-
ninцmenоeine,цmedeniцhâllerineцveцaileцyapılarınaцaitцbilgilerцyanın-
da,цhayattaцikenцsahipцolduлuцherцçeоitцgiyimцveцevцeоyasıцileцmutfakц
takımları,ц kilerц mevcudu,цev,ц baл,ц bahçe,ц deлirmenц gibiц gayrimen-
kulleri,ц hayvanц cinsц veц miktarlarını,ц ambarlardaц mevcutц veц tarladaц
ekiliцolanцhububatınцmiktarцveцçeоitleri,цatölyeцveцiоyerlerindekiцalet-
lerinц miktarц veц çeоitleriniц vermekteц veц bunlarınц tahminîц veyaц fiiliц
olarakцgerçekleоmiоцfiyatlarınıцayrıцayrıцgöstermektedir.443 Bu defter-
lere,ц kassâm,ц metrukâtц veц muhallefatц defterleriц deц denilmektedir.ц
Birц terekeц kaydıц dörtц kısımdanц oluоmaktadır.ц Terekeninц baоц kıs-
mındaцölenцkiоininцkimliлi,цunvanı,цaitцolduлuцzümre,цmesleлi,цika-
metц ettiлiц veц öldüлüц yer,ц vefatц оekli,ц ölüm tarihiц veц mirasçılarınınц
kimlerц olduлuц gibiц hususlaraц dairц bilgilerц bulunmaktadır.ц мkinciц
kısımda,ц öleninц gerideц bıraktıлıц mallarц veц buц mallarц içinц tahminîц
veyaц bilirkiоilerц tarafındanц tespitц edilenц fiyatlarц yazılmaktadır.ц
Üçüncüц kısımda;ц cenazeц masraflarına,ц borçlarına,ц ıskatц veц terekeц
yazımıц sebebiyleц alınanц vergilere,ц varsaц mihrц veц nafakaц borçlarınaц
iliоkinц bilgilerц yerц almaktadır.ц Dördüncüц kısımdaц ise,ц mirasçılarınц
herц birininц hisseleriц oranındaц alacaklarıц malınц nakdiц deлeriц yazıl-
maktadır.444
A. Tereke Sahipleri ve Tereke Miktarları
Terekelerц Manastırц оehrininц sosyalц veц ekonomikц tarihiц içinц
büyükцönemeцsahiptir.цBugünцbileцManastırцоehrindeцOsmanlıцdö-
neminden intikal eden ve ayakta kalan eserlerden birisi Tereke Pa-
zarıц isminiц taоımaktadır.ц Bilhassaц askerîц kesimden vefat edenler
veyaцvârisiцolmayanцоahıslarınцmuhallefatlarıцbuцpazardaцsatılmıоtırц
buцyönüyleцdeцоehirцekonomisineцdeцbirцhareketцkazandırmıоцolma-
443 ÖmerцLütfiцBarkan,ц“EdirneцAskeriцKassamınaцAitцTerekeцDefterleriц
(1545-ј659я”цBelgeler III,цSayıц5-6, Ankara, 1993, s. 1.
444 TahsinцÖzcan,ц“Muhallefât”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslamцAnsiklopedisi,
Cilt,ц30,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцYayını,цмstanbul,цљ005,цs.ц407.
lıdır.ц Manastırц оehrineц aitц 40ц numaralıц sicilц defterindeц yerц alanц ј9ц
terekeцkaydıцüzerindenцdeлerlendirmelerцyapılmıоtır.цBuцterekeцka-
yıtlarındanцљ‟siцokunamayacakцdurumdadır.цDeлerlendirmesiniцyap-
tıлımızц terekeц sahiplerininц büyükц kısmınınц ikametц yeriц Manastırц
оehrininц mahalleleridir.ц ј7ц terekeц sahibindenц ј6ц tanesiц Manastırц
оehrininц8цmahallesindeцikametцetmekteцikenцvefatцetmiоlerdir.445
Terekeц sahiplerininц cinsiyetineц bakıldıлında,ц ј7ц terekedenц
9‟nunцюы55яцerkeklere,ц8‟ninцюы45яцkadınlaraцaitцolduлuцgörülmek-
tedir.цYineцterekeцsahipleriniцMüslimцveцgayrimüslimцоeklindeцayrı-
maцtabiцtuttuлumuzdaцikiцterekeцhariçцdiлerlerininцMüslümanlaraцaitц
olduлuцgörülmektedir.
Terekeц kayıtlarınınц baоц kısmındaц yerц alanц bilgilerц kiоininц neц
zamanцveцbazenцdeцhangiцоekildeцöldüлüцhakkındaцbilgilerцvermek-
tedir.цмncelenenцterekeцkayıtlarındaцvefatlarınцsebebineцdairцbirцbil-
giye rastlanmamasıцbuцölümlerinцnormalцоartlardaцvakiцolanцölümlerц
olduлunuцgöstermektedir.ц
Vefatцedenцkiоilerinцdeлiоikцmiktarlardaцterekeleriцbulunmak-
tadır.цBuцterekelerцiçerisindeцgiyecekцveцyiyecekцmaddeleri,цmutfakц
malzemeleri,цevlerdeцkullanılanцeоyalar,ц gayrimenkuller, nakit para-
lar,цkiоilerцzimmetindekiцalacaklarцveцhayvanlarцyerцalmaktadır.цVe-
fatцedenцkiоilerinцmalîцdurumlarıцhakkındaцbirцfikirцvermekцiçinцaоa-
лıdaцterekeцmiktarlarınıцgösterenцbirцtabloцverilmiоtir.ц
445 Bu mahalleler; Yakub Bey Mahallesi,цмnebeyцMahallesi,цKasımцÇelebiц

Mahallesi,цKaraцOлlanцMahallesi,цCami-iцAtikцKurbü,цAliцÇavuоцMahalle-
si,цKaribeцkaryesi,цSinanцBeyцMahallesi‟dir.
Balkan Tarihi 203
Tablo1: Defterde Yer Alan Tereke Kayıtları.

Sayfa Tereke Sahibinin Tereke Sahibinin Ma- Tereke Mik-
no Adı halle veya Köyü tarı (Akçe)
4-1 Tüfenkçiц мbrahimц b.ц Yakub Bey Mahallesi 13.142
Hasan
9-1 Rukiye bt. Mustafa Yakub Bey Mahallesi 10.755
10-1 Emine bt. Ahmed Emir Mahallesi 123.379
Aлa
15-2 Ümmühanцbt.цSelim Yakub Bey Mahallesi 7.418
19-2 Hasan b. Mehmed Yakub Bey Mahallesi 51.331
18-2 Emineцbt.цSüleyman KasımцÇelebiцMahallesi 23.676
22-1 Gayrimüslimцюsilikя Yakub Bey Mahallesi 145
27-1 Zımmiцюismiцyokя Karibe karyesi 845
81-1 Hatice bt. Abdullah Yakub Bey Mahallesi 1.220
84-2 Fatma bt. Mehmed Sinan Bey Mahallesi 10.867
97-1 Es-seyyid El-hac KaraцOлlanцMahallesi 187.130
Mustafa b. Es-seyyid
Mehmed Efendi
98-2 Kantarcıц Hasanц b.ц Cami-i Atik 4.424
Abdullah
100-1 мsmailцb.цYusuf AliцÇavuоцMahallesi 24.105
100-2 Rabiaц Hanımц bt.ц мneцBeyцMahallesi 102.540
AbdiцAлa
120-1 Emineцbt.цHüseyin мneцBeyцMahallesi 2.896
125-1 Hüseyinцb.цAli Misafir 26.415
137-1 нabanцb.цAbdullah мneцBeyцMahallesi 6.122
Tablo 2: Tereke Miktarlarına Göre KiĢi Sayısı.
Tereke Mik- Belirtilen Miktarda Tere- Belirtilen Miktarda Tere-

tarı (Akçe) keye Sahip Erkek Sayısı keye Sahip Kadın Sayısı
0-500 1
501-1000 1 -
1001-5000 1 2
5001-10000 1 1
10001-20000 1 2
20001-50000 2 1
50001-200000 1 2
Terekeц Miktarıц
1
Belirsiz
Toplam 9 8
Terekeц kayıtlarıylaц ilgiliц genelц kabuleц nazaranц ј000ц akçeyeц

kadarц malц varlıлıц olanlarц fakir,ц љ0.000ц akçeyeц kadarц olanlarц ortaц
hâlli,цbununцüzerindekiцmiktardaцvarlıлıцolanlarцzenginцolarakцkabulц
edilmektedir.446 Tabloyaц bakıldıлındaц terekeц miktarıц bakımındanц
fakirц kabulц edebileceлimizц ј000ц akçeц civarındaц muhallefatıц olanц љц
terekeцsahibiцbulunmaktadır.цOrtaцhâlliцolarakцkabulцedebileceлimizц
љ0.000цakçeyeцkadarцterekeцsahibiцsayısıц8‟dir.цGenelцyoлunlukцbu-
radaц oluоmuоtur.ц Zenginц diyebileceлimizц terekeц sahibiц sayısıц iseц
6‟dır.ц Buradaц daц sayınınц fakirц olanlaraц göreц dahaц fazlaц olduлunuц
görmekц mümkündür.ц Buц daц bizeц buц tabloц bazц olarakц alındıлındaц
Manastırц оehrindeц yaоayanlarınц ekonomikц olarakц iyiц birц durumdaц
olduklarınıцgöstermektedir.цGeçimlerini temin ettikleri meslekler ile
ilgiliц kayıtlardaц birц bilgiц olmadıлındanц zenginliklerininц kaynaлınınц
nelerцolduлuцsorusunaцnetцbirцcevapцvermekцkolayцdeлildir.цAncakц
bazıцyorumlarцverebilecekцistatistiklereцsahibiz.цBilhassaцerkekцtere-
ke sahiplerinin gelirlerininц önemliц birц miktarınıц sahipц olduklarıц
menzil,ц dükkânц gibiц gayrimenkullerц oluоturmaktadır.ц Örneлinц Ka-
radaлцMahallesi‟ndeцoturanцEs-seyyid El-hac Mustafa b. Es-seyyid
MehmedцEfendiц60.000цakçeцdeлerindeцbirцmenzileцsahiptir.цTere-
kesininц toplamıц ј87.ј30ц akçeц olanц El-hacц Mustafa‟nınц terekesininц
3/ј‟niц sahipц olduлuц menzilц oluоturmaktadır.447 Yine Yakub Bey
MahallesiцsakinlerindenцTüfenkçiцмbrahimцb.цHasan‟ınцterekeцmik-
tarıцј3.ј4љцakçedir.цBuцmiktarınцј0.000цakçesiцsahipцolduлuцmenzi-
linцdeлeridir.448
446 Öztürk,ц Said,ц мstanbulц Terekeц Defterleri,ц Osmanlıц Araоtırmalarıц Vakfıц

Yayını,цмstanbul,цј995,цs.цјј0.
447 мslamц Araоtırmalarıц Merkezi,ц Türkiyeц Hariciц Siciller,ц Manastırц нer‟iyyeц
Sicili, 40/97-1.
448 M.н.S., 40/4-1.
Balkan Tarihi 205
Kadınlarınцterekeleriцiçerisindeцönцplanaцçıkanцgelirlerdenцbiriц
iseц genellikleц mihrleriц olmuоtur.ц Örneлinц Emirц Mahallesi‟ndeц otu-
ranцEmineцbt.цAhmedцAлa‟nınцsahipцolduлuцјљ3.379цakçeцterekesi-
ninц 60.000ц akçesiniц mihriц oluоturmaktadır.ц Yaniц neredeyseц mirası-
nınц yarısınıц kocasındanц aldıлıц mihriц oluоturmaktadır.449 Yine,ц мneц
Beyц Mahallesi‟ndeц oturanц Rabiaц Hanımınц sahipц olduлuц ј0љ.540ц
akçeц terekesininц љ6.000ц akçesiniц mihriц oluоturmaktadır.450 Yine
kadınlarınцterekeleriniцoluоturanцgayrimenkullerinцveцmihrinцdıоındaц
sahip olduklarıцelmas,цaltınцveцgümüоцgibiцdeлerliцmadenlerdenцolu-
оanцsüsцveцdiлerцeоyalarцönemliцbirцyekûnцtutmaktadır.цHemцerkekц
hemцdeцkadınlarцiçinцsonraцsırasıylaцgiyim-kuоam,цevцeоyaları,цmut-
fak-banyoц eоyaları,ц kitaplar-silahlarц veц sahipц olduklarıц hayvanlar
gelmektedir.
B. Tereke Kayıtlarına Göre Manastır’da Aile Yapısı
1- Çok EĢlilik
Terekelerinц giriоц kısmındaц veц mirasц taksimininц yapıldıлıц bö-
lümdeцvefatцedenцkiоininцsahipцolduлuцeоцveцçocukцsayısıцhakkındaц
bilgilerцverilmektedir.цBilindiлiцüzere,цOsmanlıцhukuku genel olarak
оeriцhukukaцdayanmaktadır.цнeriцhukukцiseцbelliцоartlardaцerkeklerinц
dörtц kadınaц kadarц evlenmesineц izinц vermektedir.ц Çokц yaygınц ol-
mamaklaцbirlikte,цOsmanlıцtoplumundaцçokцeоliliлeцrastlanmaktay-
dı.ц мstanbulц terekeц defterleriц üzerineц yapılanц birц araоtırmadaц јљ4љц
evliцerkektenцјј47‟sininцј;ц84‟ününцљ;ц7‟sininц3цveцdörtцtanesininцdeц
4ц eоliц olduлuц tespitц edilmiоtir.451 мncelediлimizц defterdeц yerц alanц
terekeцkayıtlarınaцgöreцiseцManastır‟daцsadeceцbirцkiоininцikiцhanımlaц
evliцolduлuцgörülmektedir.цBuцkiоiцikiцkızцveцikiцerkekцçocukцsahibiц
449 M.н.S., 40/10-1.

450 M.н.S., 40/100-2.
451 Öztürk,цмstanbulцTerekeцDefterleri...,цs.цјј0;цOsmanlıцtoplumundaцçokц
evlilikц konusuц ileц ilgiliц olarakц оuц makalelereц bakılabilir:ц Abdurrahmanц

Kurt,ц“OsmanlıцToplumundaцPoligami”,цOsmanlılar,цCiltц5,цYeniцTürkiyeц
Yayını,ц Ankara,ц ј999,ц s.ц 397-406;ц .Öztürk,ц “Osmanlıц Toplumundaц Çokц
Evliliлinц Yeri”,ц Osmanlılar, Ciltц 5,ц Yeniц Türkiyeц Yayını,ц Ankara,ц ј999,ц s.ц
407-411.
olanц veц љ6.4ј5ц akçeц muhallefataц sahipц bulunanц Hüseyinц b.ц

Ali‟dir.452 Buцdurumцçokцeоlilikцkonusundakiцgenelцveцyaygınцkanaa-
teцuygunlukцgöstermektedir.
2- Çocuk Sayıları
Terekeц kayıtlarıц ailelerinц sahipц olduлuц çocukц sayısınıц tespitц
etmeyeцyarayanцbilgilerцdeцihtivaцetmektedir.цManastırцоehrineцaitцј7ц
terekeцsahibindenцј0цtanesiцюы58.8љяцevliцolarakцgörünmediлindenц
bunlarıцdeлerlendirmeyeцalmadık.цBuцdurumцizahaцmuhtaçцolmaklaц
birlikteцvefatцedenlerinцyaцçokцgençцolduklarıцyaцdaцtıbbiцproblemle-
rininцbulunduлunaцiоaretцetseц gerektir.цGeriyeц kalanц7цterekeцsahi-
bininцsahipцolduлuцtoplamцçocukцsayısıцјљ‟dir.цBuцçocuklardanц7‟siц
юы58.33яц erkekц çocuk,ц 5‟iц юы4ј.66яц iseц kızц çocuлudur.ц Sadeceц birц
erkekцçocuлunцtekцevlatцolduлu görülmektedir.453 Terekelere naza-
ranцenцfazlaц4цçocukцsahibiцolanцbirцterekeцsahibiцvardırцveцoцdaцikiц
hanımlaц evliц birц kiоidir.454 Çocukц sayılarıц genellikleц diлerц Osmanlıц
оehirleriyleцilgiliцyapılanцçalıоmalardaцortayaцkonulanцљ-3цçocukцor-
talamasınaцuygunluk göstermektedir.
3- Mihr miktarları
Mihr,цnikâhцakdiцyapılırkenцevlenecekцerkekцtarafındanцоahit-
lerцhuzurundaцgelinцadayınaцverilmesiцgerekenцparadır.цMihrinцpeоinц
ödenenцkısmınaц“mihr-iцmuaccel”,цilerideцödenmesiцkararlaоtırılmıоц
olanц kısmınaц “mihr-iц müeccel”ц denir.ц Nikâhц akdiц sırasındaц mihrц
tespitцedilmediлiцtakdirde,цkızınцemsalцveцakranınaцbakılarakцmiktarıц
belirlenirdi.ц Buц miktarц kadınınц dul,ц bâkire,ц zengin,ц fakir,ц yaоlıц veц
güzelцolmasınaцgöreцdeлiоmekteydi.455 Mihr-iцmüeccel,цevlilikцölümц
veyaц boоanmaц ileц sonaц erdiлindeц kadınaц ödenirdi.ц Buц oц kadarц
452 M.н.S., 40/125-1.

453 M.н.S., 40/4-1.
454 M.н.S., 40/125-1.
455 MehmetцAydın,ц“OsmanlıцHukukundaцNikâhцAkitleri”ц OsmanlıцAraо-
tırmalarıц III,ц ј98љ,ц s.ц ј0;ц Aktan,ц Hamza,ц “мslamц Aileц Hukuku”,ц Sosyo-
KültürelцDeлiоmeцSürecindeцTürkцAilesiцII,цAnkara,цј99љ,цs.ц406;цмlberцOrtaylı,ц
“Anadolu‟daц XVI.ц Yüzyıldaц Evlilikц мliоkileriц Üzerineц Bazıц Gözlemler”,ц
OsmanlıцAraоtırmalarıцI, 1980, s. 35-36.
Balkan Tarihi 207
önemliц idiц ki,ц kocaц öldüлündeц öncelikleц kadınınц mihr-iц müecceliц

terekedenцödenir,цdahaцsonraцgeriyeцkalanцterekeцmirasçılarцarasındaц
taksimцedilirdi.цMihriцödenmeyenцkadınцmahkemeyeцmüracaatцede-
rekцbununцödenmesini isteyebilirdi.456 мncelemiоцolduлumuzцtereke-
lerdeц mihrleriц belliц olanц dörtц terekeц bulunmaktadır.457 Bu tereke
sahiplerininцmihrlerininцortalamaцmiktarıцљ6.600цakçedir.цMihrцmik-
tarıц belirlenirkenц kiоininц ekonomikц veц sosyalц statüsününц önemliц
olduлunuц görmekteyiz.ц Mihrц miktarıц enц yüksekц olanц terekeц hemц
babasıцveцhemцdeцkocasıц“Aлa”цlâkabınıцtaоıyanцveцоehrinцileriцgelenц
ailelerindenц birisineц mensupц olduлuц anlaоılanц Emirц Mahallesi‟ndeц
oturanцEmineцbt.цAhmedцAлa‟dır.цEmine‟ninцmihrцmiktarıц60.000ц
akçedir.458
C. Tereke Kayıtlarında Yer Alan EĢyalar
1- Giyim ve Ziynet EĢyaları
Terekeц kayıtlarınınц enц fazlaц bilgiц verdiлiц hususlardanц biriц deц
giyimцeоyalarıцkonusundadır.цмncelediлimizцј7цterekeцkaydıцiçerisin-
deцbirçokцelbiseцçeоidineцrastlanmıоtır.
Kadınlarınцkullanmıоцolduklarıцgiyimцeоyalarıцarasındaцkırmızıц
baоц yemeni,ц zibun,ц kumaоц zibun,ц alacaц zibun,ц gömlek,ц ipliц alacaц
zibun,ц yeоilц kaba,ц alacaц çukaц ferace,ц sarıц atlasц kaftan,ц kürk,ц siyahц
ferace,цihram,цyelekцveцalцcebeцyerцalmaktadır.цAyaлaцgiyilenlerцpa-
buç,ц baоaц giyilenlerц arasındaц iseц yemeniц veц tülbentц örtüsüц bulun-
maktadır.ц
Erkeklerinцgiyimцveцkuоamıцileцilgiliцdeцpekцçokцeоyaцgeçmek-
tedir.ц Bunlarц gömlek,ц yaлmurluk,ц yeоilц kaba,ц ihram,ц gömlek,ц kürk,ц
оalvarцveцyelekцgibiцeоyalarıцgeçmektedir.цAyaлaцgiyilenlerцiçerisinde
çizme,ц pabuç,ц baоaц giyilenlerц arasındaц ise,ц fes,ц külahц veц sarıkц yerц
almaktadır.цHemцerkeklerinцveцhemцdeцkadınlarınцgiydiлiцkıyafetler-
456 Gülц Akyılmaz,ц “Osmanlıц Aileц Hukukundaц Kadın”,ц Türkler, Cilt 10,
YeniцTürkiyeцYayını,цAnkara,цљ00љ,цs.ц368.ц
457 M.н.S., 40/9-1, 10-1, 97-1, 100-2.
458 M.н.S., 40/10-1.
deц Anadoluц coлrafyasıц ileц benzerliklerц bulunduлuц muhtemeldir.ц

Belirttiлimizцbuцelbiselerцiseцalaca,цçuka,цtülbent,цkadife,цketen,цнamц
kumaоı,ц telliц kumaоц gibiц kumaоц çeоitlerindenц üretilmiоlerdir.ц Buц
elbiseцveцkumaоцçeоitlerininцneцolduлunuцbilmekцоüphesizцönemli-
dir.459
Terekelerц içerisindeц azц daц olsaц ziynetц eоyasınaц rastlanmıоtır.ц
Simцkısmet,цinci,цinciliцaltınцküpe,цsimцkuоak,цsimцsaat,цaltınцbilezik,ц
inciliцyakalık,цbileklik,цaltınцsaçцbaлıцveцaynaцyerцalmaktadır.460
2- Ev EĢyaları
мnsanınцgeçmiоtenцberiцtemelцihtiyaçlarındanцbiriцbarınmadır.ц
Buц barınmanınц saлlandıлıц evц veyaц oц günküц adıylaц menzilц bölgeyeц
göreц bazenц çeоitlilikц göstermiоtir.ц Manastırц оehrindeц genelц olarakц
evlerц tekц katlı,ц ikiц odalıц veц avlusuц bulunanц yapılardı.ц Buц evlerdeц
bulunanцeоyalarцveцgereçlerцdeцeviцtamamlayanцönemliцözelliklerdenц
biriydi.цManastırцterekeцkayıtlarındaцevцeоyasıцolarakцkullanılanцfarklıц
niteliklereц sahipц оuц malzemelereц rastlanmıоtır:ц yatakц takımıц olarakц
yorgan,ц kumaоц yorgan,ц minder,ц döоek,ц yastık,ц alacaц yorgan,ц alacaц
boлça,461 yeоilц atlasцyorganцveцbeledîцyastık.цEvdeцyereц serilen,цna-
mazцkılmakцiçinцveyaцsüsцolarakцkullanılanцkaliçe,цkilim,цseccade ve
hasırц çeоitleriц yerц almaktadır.ц Bunlarınц dıоındaц evdeц kullanınц diлerц
araçцgereçlerцarasındaцiplikцsandıлı,цkürek,цçuval,цsandık,цküp,цkebirц
mengene,ц kekiç,ц demirц parçaları,ц kantar,ц körük,ц çapa,ц saçц ayaлıц veц
baltaцyerцalmaktadır.462
459 BaybarsцGülensoy,цTürkiye‟deцGiyim-KuоamцveцSüslenmeцSözlüлüц(Etimolo-
jikцveцAçıklamalı),цюHaz.цBaybarsцGülensoyя,цMotifцVakfıцYayınları,цKonyaц
2003.
460 M.н.S., 40/4-1, 9-1, 10-1, 15-2, 19-2, 18-2, 97-1, 98-2, 100-1, 100-1,
120-1, 125-1, 137-1.

461 M.н.S.,40/ 4-1, 9-1.
462 M.н.S., 40/ 9-1, 10-1, 15-2, 19-2, 18-2, 27-1, 81-2, 84-2, 97-1, 98-2,
100-1, 100-2, 120-1, 125-1, 137-1.

Balkan Tarihi 209
3- Mutfak EĢyaları
Osmanlıцailesi,цmuhtelifцmiktarцveцçeоitlerdeцmutfakцeоyasınaц
sahiptir.ц Evlerininц birц kısmındaц aоhaneц veц matbah-mutfak tabir
edilenцbirцbölümцbulunmaktadır.цMutfaлınцolmadıлıцevlerdeцiseцbuц
eоyalarц ocaлınц yakınındaцocaлınц saлц veц solц tarafındaц bulunan göz-
lerdeц veyaц dolaplardaц veyaц sergenц diyeц tabirц edilen,ц odayıц tavanaц
yakınц yükseklikteц çepeçevreц dolananц ahоapц raflardaц saklanmakta-
dır.463 Terekeц kayıtlarınaц nazaranц mutfakц eоyalarıц arasında;ц bakraç,ц
leлen,ц sahan,ц elц tabesi,ц tepsi,ц ibrik,ц оamdan,ц ayaklıц sandık,ц sahan,ц
sini,ц sacц ayak,ц tencere,ц yaлц bakracı,ц kebapц tepsisi,ц leлenц veц ibrik,ц
kaplıцleлen,цocakцyaоmaлı,цоamdan,цkebirцsini,цsaлirцsini,цkebirцkahveц
ibriлi,ц fincanц veц zarf,ц baklavaц tepsisi,ц camц tabak,ц camц tas,ц güлümц
tabe,цközlükцveцmaоaцbulunmaktadır.464 Buцmalzemelereцbakıldıлın-
daц onц sekizinciцyüzyıldaцBalkanц оehirlerindeц camцeоyalarınц mutfakц
malzemesiцolarakцkullanımınınцyaygınlaоmayaцbaоladıлınıцsöyleyebi-
liriz.цYineцBalkanцоehirlerindeц oldukçaцyaygınцolanцkahveninцzarflıц
fincanlarlaцiçilmesininцtercihцedildiлiцanlaоılmaktadır.ц
4- Menkul ve Gayrimenkuller
Terekeц sahiplerininц geriyeц bıraktıklarıц mallarц arasındaц gayri-
menkullerцdeцönemliцbirцyerцtutmaktadır.цMenziller,465 dükkânlar466
veцbirцdeцhurdahaneцolarakцkaydedilenцçeоitliцevцeоyası467 bulunmak-
tadır.цTerekeцsahiplerindenцbazısıцgeriyeцnakitцparaцbırakmıоцolmak-
laц birlikteц bunlarınц sayısınınц fazlaц olmamasıц Manastırц sakinlerininц
463 Demirel,ц Ömer-Tuо,ц Muhiddin-Gürbüz,ц Adnan,ц “Osmanlıц Anadoluц
AilesindeцEv,цEоyaцveцGiyimцKuоamцюXVI.-XIX.цYüzyıllar”,цSosyoцKültürelц
DeлiоimцSürecindeцTürkцAilesiц2,цT.C.цBaоbakanlıkцAileцAraоtırmalarıцKuru-
muцYayınıцNo:ц7ј,цAnkara,цј99љ,цs.ц7јј.
464 M.н.S. 40/ 2-1, 4-1, 9-1, 10-1, 15-2, 19-2, 18-2, 27-1, 81-2, 84-2, 97-1,
98-2, 100-1, 100-2, 120-1, 125-1, 137-1.

465 Menzilцfiyatlarıцљ400-60000цakçeцarasındaцdeлiоmektedir.цM.н.S.,ц40/9-
1, 97-1.
466 Dükkânцљјј0цakçedir.M.н.S.,ц40/ј0-1.
467 Hurdahaneninцfiyatıцјј000цakçedir.цM.н.S.,ц40/ј00A
birikimleriniцdahaцçokцgayrimenkullerleцdeлerlendirdikleriniцdüоün-
dürmektedir.
Terekeц sahipleriц içerisindeц alacaklıц veц borçluц olanlar bulun-
maktadır.цBunlarцiçerisindeцhemцerkekцhemцdeцkadınlarцbulunmak-
tadır.цј7цterekeцiçerisindeцborçluцolanц6цюы35.љ9яцterekeцsahibiцbu-
lunmaktadır.468 Bunlardanц biriц kadın469 geriye kalanlar ise erkek
terekeц sahipleridir.ц Terekelereц nazaranц alacaklıц olanц 3ц юыј7.64)
terekeц sahibiц bulunmaktadır.470 Bunlardanц sadeceц biriц kadındır.471
TerekelerцiçerisindeцenцçokцborcuцolanцKaradaлцMahallesi‟ndeцotu-
ran Es-seyyid El-hac Mustafa b. Es-seyyidц Mehmedц Efendi‟dir.ц
Toplamцborcuцљљ.000цakçedir.472 Buцkadarцborcuцolmasınaцraлmenц
MehmedцEfendi‟ninцmuhtelifцkiоilerцzimmetindeц55.400цakçeцalaca-
лıц bulunmaktadır.ц Mehmedц Efendiц muhtemelenц ticaretleц uлraоanц
birцkiоidir.цNitekimцtoplamdaцј87.ј30цakçeyiцbulanцbirцterekeцmik-
tarınaцsahipцolduлuцgörülmektedir.ц
5- Hayvan Varlığı
Tereke sahiplerininцmalцvarlıklarıцarasındaцgücünden,цetindenц
veц sütündenц yararlandıklarıц hayvanlarц daц yerц almaktadır.ц Bunlarц
inekц veцbuzaлı473,цcamus,цöküzlerцyerцalmaktadır.474 Hayvanцvarlıлıц
ileцilgiliцçokцfazlaцbilgiцyerцalmamaktadır.
6- Kitaplar
Terekeцkayıtlarıцiçerisindeцyerцalanцkitaplarцkiоilerinцveцiçindeц
yaоadıklarıц toplumunц sosyalц veц kültürelц düzeyleriц hakkındaц bilgiц
vermektedir.ц Terekelereц göre,ц kitapц sahibiц ikiц kiоiц bulunmaktadır.ц
BunlardanцbiriцKaraцDebbaлцMahallesi‟ndenцveцmuhtemelenцesnafц
taifesindenц üçц kitap sahibi Es-seyyid El-hac Mustafa b. Es-seyyid
468 M.н.S., 40/10-1, 97A , 98B, 100A, 120A, 125A.

469 M.н.S., 40/ 120-1.
470 M.н.S., 40/102-1, 106-1, 89-2.
471 M.н.S., 40/89-2.
472 M.н.S., 40/97-1.
473 M.н.S., 40/4-1.
474 M.н.S., 40/27-1, 100-1.
Balkan Tarihi 211
Mehmedц Efendi‟dir.ц Mehmedц efendiyeц aitц üçц Mushaf-ıц нerif‟tenц

birisininц yazısınınц özellikleц “Hasanц hattı”ц olduлuц belirtilmiоtir. 475
Muhtemelenцbuцkiоiцbuцcoлrafyadaцhattıylaцmeоhurцbirisiцolmalıdır.ц
Bu Mushaf 4000ц akçeц gibiц yüksekц birц fiyataц sahiptir.ц Diлerц Mus-
haf‟larınцikisiц790цakçeцikenцbununцböyleцyüksekцbirцfiyattaцolmasıц
sahipцolduлuцhattınцözelliлindenцveцcildindenцkaynaklanabilir.цDiлerц
birцMushafцsahibiцiseцмnebeyцMahallesi‟ndeцoturanцRabiaцHanımцbt.ц
Abdi Aлa‟dır.цBuцMushaf‟ınцfiyatıцiseцљ00цakçedir.476 Terekelerdeki
kitapцmiktarınınцazlıлıцdöneminцokumaцyazmaцoranıцveцkitapцfiyat-
larıцileцdeцalakalıцolmalıdır.
Terekelerdeцrastladıлımızцbilgilerdenцbiriцdeцsahipцolunanцsi-
lahlardır.цTerekeцkayıtlarıцiçerisinde ikiцkiоideцateоliцsilahцolarakцtü-
fekцbulunmaktadır.477 Buцtüfeklerinцortalamaцfiyatıцљ00цakçedir.цBirц
kiоininц terekesindeц iseц “karaц kılıç”ц tabirц olunanц kesiciц birц aletц yerц
almaktadır.ц Buц kılıcınц fiyatıц iseц ј50ц akçedir.478 Terekelerdeki en
dikkatiцçekenцhususlardanцbirisi,цterekelereцgöreцManastırцsakinleri-
ninцzenginцbileцolsalarцherhangiцbirцköleцveyaцcariyeyeцsahipцolma-
malarıdır.ц нehirц yakınlarındakiц bulunanц çokц sayıdakiц çiftlikteц çalı-
оanlarınцdurumlarıцayrıcaцaraоtırılmayaцmuhtaçtır.
Sonuç
Manastırцоehriyle alakalıцolarakцdeлerlendirmesiniцyapılanц40цnuma-
ralıц sicilц defterindekiц terekeц kayıtlarınaц nazaranц оehirц sakinlerininц
genellikleцtekцeоliцoldukları,цortalamaцolarakцikiцveyaцüçцçocuлaцsa-
hipцbulundukları,цekonomikцdurumlarınınцiyiцseviyedeцolduлu,цzen-
ginliklerininц temelц kaynaлınınц iseц genellikleц gayrimenkullerц olduлuц
söylenebilir.ц Kullanılanц giyim-kuоamaц veц evlereц aitц eоyalarınц çokц
sayıdaцolduлu,цbunlarınцdaцdiлerцOsmanlıцоehirlerindenцfarklıцolma-
dıлıцanlaоılmaktadır.ц
475 HasanцHattıцMushaf-ıцнerifinцFiyatıц4000цakçedir.цM.S.н.,ц40/97-1.
476 M.н.S., 40/100-2.
477 Tüfeklerinцfiyatlarıцј80цveц30љцakçedir.цM.н.S.,ц40/ј03-2, 106-1.
478 Karaцkılıçцј50цakçeцfiyatındadır.цM.н.S.,ц40/4-1.
Kaynakça
ArĢiv Belgeleri
Aktan, Hamza; “мslamцAileцHukuku”,цSosyo-KültürelцDeлiоmeцSürecin-
deцTürkцAilesiцII, Ankara, 1992, s. 396-433.
Akyılmaz,цGül;ц“OsmanlıцAileцHukukundaцKadın”,цTürkler, Cilt 10,
YeniцTürkiyeцYayını,цAnkara,цљ00љ.
Aydın,ц Mehmet;ц “Osmanlıц Hukukundaц Nikâhц Akitleri”,ц Osmanlı
Araоtırmaları, 1982/III, s. 1-12.
Barkan,цÖ.цLütfi;ц“EdirneцAskeriцKassâmınaцAitцTerekeцDefterleriц
(1545-ј659я”,цBelgeler III,цSayıц5-6, Ankara, 1993, s. 1-479.
Çaл,ц Galip;ц 16.ц veц 17.ц Yüzyıllardaц Osmanlıц Hâkimiyetindeц Manastır
юBasılmamıоц Doktoraц Teziяц Sakaryaц Üniversitesi,ц Sosyalц Bilimlerц
ÜniversitesiцEnstitüsü,цSakaryaцљ0ј0.
Demirel,ц Ömer- Tuо,ц Muhiddin-Gürbüz,ц Adnan;ц “Osmanlıц Ana-
doluц Ailesindeц Ev,ц Eоyaцveц Giyimц Kuоamц юXVI.-XIX.ц Yüzyıllar”,ц
Sosyoц KültürelцDeлiоimцSürecindeцTürkцAilesiц2,цT.C.цBaоbakanlık Aile
AraоtırmalarıцKurumuцYayınıцNo:ц7ј,цAnkara,цј99љ,цs.ц7ј8-728.
Evliyaц ÇelebiцSeyahatnamesi,цHaz.цSeyitцAliцKahraman,цYücelцDaлlı,ц
YapıцKrediцYayınları,цмstanbulцљ0ј3.
Gülensoy,цBaybars;цTürkiye‟deцGiyim-KuоamцveцSüslenmeцSözlüлüц(Eti-
molojikцveцAçıklamalı),цHaz.цBaybarsцGülensoy,цMotifцVakfıцYayınla-
rı,цKonyaцљ003.
Kurt,цAbdurrahman,ц“OsmanlıцToplumundaцPoligami”,цOsmanlılar,
Ciltц5,цYeniцTürkiyeцYayını,цAnkara,цј999,цs.ц397-406.
Lory, Bernard-Popoviç,ц Alexandre;ц “Balkanlar‟ınц Kavоaлındakiц
Manastırцюј816-ј9ј8я”,цModernleоmeцSürecindeцOsmanlıцKentleri, Ed. P.
Demont-F.цGeorgeon,цTarihцVakfıцYurtцYay.цмstanbulцј996.
Manastırцнer‟iyyeцSicilleri:ц40
Ortaylı,цмlber;ц“Anadolu‟daцXVI.цYüzyıldaцEvlilikцмliоkileriцÜzerineц
BazıцGözlemler”,цOsmanlıцAraоtırmalarıцI, 1980, s. 33-40.
Balkan Tarihi 213
Özcan,цTahsin;ц“Muhallefat”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslamцAnsiklope-
disi,цCilt,ц30,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцYayını,цмstanbul,цљ005,цs.ц406-7
Öztürk,ц “Osmanlıц Toplumundaц Çokц Evliliлinц Yeri”,ц Osmanlılar,
Ciltц5,цYeniцTürkiyeцYayını,цAnkara,цј999, s. 407-411.
Öztürk,цSaid;цмstanbulцTerekeцDefterleri,цOsmanlıцAraоtırmalarıцVakfıц
Yayını,цмstanbul,цј995.
Selvi, Haluk-ÇaлцGalip;цGeçmiоtenцGünümüzeцManastırцнehri, Sakarya
ÜniversitesiцBalkanцAraоtırmalarıцUygulamaцveцAraоtırmaцMerkezi,ц
Sakarya 2011.
Balkan Tarihi 215
BELGELER IŞIĞINDA ROMANYA’DA TÜRK MİMARİ-

Sİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
An Evaluation of Turkish Architecture in Romania in the Light of Docu-
mentation
AbdullahцнevkiцDUYMAZ*
Özet
Tarihselц süreçц içerisindeц Romanya‟da; Hun, Avar, Hazar,
Peçenek,ц Bulgar,ц Uzц veц Kumanц Türklerininц hâkimiyetleriц
görülmüоtür.ц Anadoluц topraklarındanц Romanyaц coлrafyası-
naц iliоkilerц XII.ц yüzyılц Selçukluц hükümdarlarıц zamanındaц
baоlanıpц Osmanlıц dönemindeц enц üstц seviyeyeц ulaоmıоtır.ц
XV.ц yüzyıldan itibarenц bölgedeц etkinц olanц Osmanlıц Devle-
ti‟ninц buц topraklardakiц hâkimiyetiц ј878ц Berlinц Antlaоmasıц
sonrasıц Romanyaц Devleti'ninц kurulmasıylaц sonц bulmuоtur.ц
OsmanlıцDevleti‟ninцRomanya‟daц hâkimц olduлuц dönemler-
deц ortayaц koyduлuц imarц faaliyetleriyleц buц coлrafyadaц kalıcıц
izlerцbırakmıоtır.цGünümüzeцkadarцbuцimarцfaaliyetlerineцaitц
izlerinц birçoлuц kaybolmuо,ц kalanlarц iseц buц topraklardaц varц
olanцOsmanlıцmirasınınцbirцkanıtıцolarakцyaоamaktadır.цBaо-
bakanlıkцOsmanlıцArоivi,цVakıflarцGenelцMüdürlüлüцveцTa-
pu Kadastro GenelцMüdürlüлüцArоivlerindekiцbelgelereцda-
yanarakц Romanya‟daц Türkц hâkimiyetiц dönemindeц toplamц
љ9јцyapınınцvarlıлınaцiоaretцedilmektedir.цBuцsayıdanцgünü-
müzeцkadarцgelebilenцyaklaоıkц80-ј00цeserdenцsözцedilmek-
tedir.цBuцeserlerinцbirçoлuцKöstence,цмshakça, Tulça,цMan-
kalya,цMecidliцveцBabadaлцbölgelerindedir.цGünümüzdeцvarц
olanцyapıцörneklerindenцbazılarıцоunlardır:цKöstence‟deцGaziц
BaliцBeyцveцHünkârцCamileriцileцBayramцDedeцTürbesi,цBa-
badaл‟daц Sarıц Saltukц Türbesiц veц Gaziц Aliц Paоaц Camiiц veц
Türbesi,цMankalya‟daцEsmaцHanцSultanцCamiiцveцMecidli‟deц
Sultanц Camii‟dir.ц Çalıоmamız;ц günümüzц Romanyaц sınırlarıц
içerisindeц bulunanц veц arоivц belgelerindeц adıц geçenц mimariц
* юDoç.ц Dr.я;ц Süleymanц Demirelц Üniversitesi,ц Fen-Edebiyatц Fakültesi,ц

Sanatц Tarihiц Bölümü,ц Isparta-Türkiye;ц e-posta: e-mail: sevkiduy-
maz@sdu.edu.tr
eserlerinцdurumцtespitiцbaлlamındaцgenelцbirцdeлerlendirme-
siцоeklindeцolacaktır.
Anahtar Kelimeler: Romanyaц Türkц Mimarisi,ц Dobruca,ц
Babadaл,ц Köstence,ц Mankalya,ц Tulçea,ц Adakale,ц Mecidiye,ц
BalkanlardaцOsmanlıцMimarisi
Abstract
Hun, Avar, Pecheneg, Bulgarian, Uz and Cuman Turks had
ruled in Romania through the historical process. The rela-
tionship between Anatolia and Romanian lands began at
12th century during the reign of Seljuk sultans and reached
at its peak during the Ottoman period. Ottoman reign on
the Romanian lands began at 15th century, and ended in
1878 in consequence of Treaty of Berlin, which gives the
way to establishment of an independent State of Romania.
Ottoman reign had permanent effects and left permanent
marks on the lands of Romania through the public and civil
works. Most of the traces of those works were vanished,
but survived ones sustain their existence as manifestations
of Ottoman legacy. It can be mentioned about 291 build-
ings, constructed in Ottoman period, based on the docu-
mentation from the archives of T.R. Prime Ministry Direc-
torate General of Foundations, General Directorate of
Land Registy and Cadastre, and the Prime Ministry Otto-
man Archives. But only about a hundred of them were sur-
vived today. Most of the survived ones are in Constanta,
мshakça,ц Tulcea,ц Mankalia,ц Mecidliц andц Babadag.ц Someц ofц
themц areц Gaziц Baliц Beyц Mosqueц andц Emperor‟sц Mosque,ц
andц Bayramц Dedeц Tombц inц Constanta;ц Sarıц Saltukц Tomb,ц
Gazi Ali Pasha Mosque and Tomb in Babadag; Ismihan
Sultan Mosque and Sultan Mosque in Mecidli. In the light
of above mentioned documentation, present work aims to
put forth an evaluation and assessment of present situation
of those architectural works, which are mentioned in the
archives.
Key Words: Turkish Architecture in Romania, Dobruja,
Babadag, Constanta, Mangalia, Tulcea, Adakaleh, Medgidia,
Ottoman Architecture in Balkans
Balkan Tarihi 217
GiriĢ
XIV.ц yüzyıldaц Osmanlıц Devleti‟ninц Rumeli‟yeц geçiоiц sonrasıц
Balkanlar‟daц hızlıц birц оekildeц fetihц veц yayılmaц süreciц baоlamıоtır.ц
Rumeli‟ninцfethiyleцbirlikteцkısaцsüredeцbölgeninцkalıcıцiskânıцoluоa-
rak,ц imarц faaliyetlerineц hızц verilmiоц veц yerleоimц birimleriц ortayaц
çıkmıоtır.479 мstanbul‟unцfethineцkadarцgeçenц zamandaцBalkanцcoл-
rafyasındaцOsmanlı‟nınцilerleyiоiцdevamцetmiоti.480 XV.цyüzyıldaцiseц
Balkanц coлrafyası,ц Osmanlı‟nınц yönetimц hiyerarоisiц içerisindeц yerц
alanцkalıcıцtopraklarıцhâlineцdönüоmüоtür.
TarihselцsüreçцiçerisindeцRomanya‟da;цHun,цAvar,цHazar,цPe-
çenek,ц Bulgar,ц Uzц veц Kumanц Türklerininц hâkimiyetleriц görülmüо-
tür.ц Anadoluц topraklarındanц Romanyaц coлrafyasınaц iliоkilerц XII.ц
yüzyılц Selçukluц hükümdarlarıц zamanındaц baоlayıpц Osmanlıц döne-
mindeцenцüstцseviyeyeцulaоmıоtır.цј4ј8цyılındaцDobrucaцbölgesininц
fethiц veц ј5љ6ц Mohaçц Savaоıц sonrasıц Romanyaц coлrafyasındaц Os-
manlı‟nınц hâkimiyetiц etkinц olmuоtur.ц XVI.ц yüzyıldanц itibarenц böl-
gedeц etkinц olanц Osmanlıц Devleti‟ninц buц topraklardakiц hâkimiyetiц
ј878цBerlinц AntlaоmasıцsonrasıцRomanyaцDevleti'ninцkurulmasıylaц
sonцbulmuоtur.481
XV.-XIX.цyüzyılцboyuncaцOsmanlıцDevletiцhâkimiyetiцaltında
bulunanц buц coлrafyadaц özellikleц Dobrucaц Bölgesinde482 yer alan
Boлazköy,цKöstence,цMecidiye,цMankalya,цTulça,цBabadaлцveцTunaц
nehriц üzerindeц bulunanц Adakaleц yerleоmelerindeц ortayaц koyduлuц
479 Halilцмnalcık,цDevlet-iцAliyye,цOsmanlıцмmparatorluлuцÜzerineцAraоtırmalar-I,
KlasikцDönemц(1302-1606):цSiyasal,цKurumsalцveцEkonomikцGeliоim,ц мstanbulц
2009, s. 49-53.
480 м.цHakkıцUzunçarоılı,цBüyükцOsmanlıцTarihi,цI.цCilt, Ankara 1995.
481 MihaiцMaxim,ц“Romanya”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi, C.
35,ц мstanbulц љ008,ц s.ц ј68-ј70;ц Girayц Saynurц Bozkurt,ц “Geçmiоtenц Gü-
nümüzeц Romanya‟daц Türkц Varlıлı”,ц Karadenizц Araоtırmaları,ц Ciltц 5,ц Sayıц
17, Bahar 2008, s. 3.
482 KemalцH.цKarpat,ц“Dobruca”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedi-
si, C.ц9,цмstanbul,цј994, s. 482-486; Dobruca, Karadeniz ile Tuna Nehri

arasındaцyerцalıpцRomanya'nınцKöstence ve Tulça illeriцileцBulgaristan‟ınц
Dobriçц ve Silistre illeriniц kapsayıpц tarihц boyuncaц Türkц nüfusunц yoлunц
olarakц yaоadıлıц bölgedir.ц Bkz..ц Yusufц Uralgiray,ц “Romanya‟daц Türkц veц
мslamцKültürüцDobruca‟nınцDünüцBugünüцYarını”,цAnkaraцÜniversitesiцDilц
veцTarihцCoлrafyaцFakültesiцDergisi,ц2/4, Ankara 1981, s. 295-354.
imarц faaliyetleriyleц buц coлrafyadaц kalıcıц izlerц bırakmıоtır.ц Günü-

müzdeцbuцimarцfaaliyetlerineцaitцizlerinцbirçoлuцkaybolmuо,цkalanlarц
iseцbuцtopraklardaцvarцolanцOsmanlıцmirasınınцbirцkanıtıцolarakцya-
оamaktadır.
Günümüzц Romanyaц topraklarındaц yerц alanц Türkц dönemiц
mimariц eserlerinц bilinenlerinц tamamıц Osmanlıц dönemineц aittir. Bu
dönemdenц kalanц eserlereц aitц bilgilerin,ц yoлunц olarak;ц Baоbakanlıkц
OsmanlıцArоivi,цVakıflarцGenelцMüdürlüлüцveцTapuцKadastroцGe-
nelц Müdürlüлüц Arоivlerindeц yerц aldıлınıц görmekteyiz.ц Günümüzц
araоtırmacılarınaц göreц mevcutц belgelereц dayanarak,ц Romanya‟daц
Türkц hâkimiyetiц dönemindeц toplamц љ9јц yapınınц varlıлınaц iоaretц
edilmektedir.цBuцsayıdanцgünümüzeцkadarцgelebilenцyaklaоıkц80-100
eserdenц sözц edilseц deц kalanц sayıц yaklaоıkц 30ц eserц olarakц ifadeц edi-
lir.483 Buц eserlerinц tespitinde,ц Evliyaц Çelebiц Seyahatnamesi484, II.
Abdülhamidц Fotoлrafц Albümleriц veц Ekremц Hakkıц Ayverdi‟ninц
çalıоmalarıцRomanya‟daцbulunanцTürkцeserleriцkonusundakiцönemliц
kaynaklardandır.ц Sonц yıllardaц Balkanlar‟daц yerц alanц Türkц mimarisiц
üzerineцyapılanцaraоtırmaцveцprojelerde,цbuцcoлrafyadakiцTürkцkül-
tür mirasınınцortayaцkoyulmasıцaçısındanцönemц arzцedenцdiлerцça-
lıоmalardır.ц Buц çalıоmamızdaц aлırlıklıц olarak,ц Baоbakanlıkц Osmanlıц
Arоivц kayıtlarındanц eldeц edilenц mevcutц belgeler,ц II.ц Abdülhamidц
Fotoлrafц Albümleriц veц Ayverdi‟ninц çalıоmasıц ıоıлındaц Romanya‟daц
bulunanц Türkц mimariц eserleriц hakkındaц bilgiц verilmeyeц çalıоılacak-
tır.ц
I- Askerî Mimari
Günümüzdeц askerîц yapılaraц aitц izlerц yokц denecekц kadarц azц
olupц kayıtlarda,ц fethedilenц yerlerdekiц mevcutц kaleц kullanımlarıц yerц
alıpц bunlaraц aitц belgelerц dahaц çokц askerц sayıları,ц türleriц veц lojistikц
durumlarıylaц ilgilidir.ц Askerî,ц dinîц veц sivilц mimariц yapılaraц iliоkinц
bilgilerinц birц kısmınaц II.ц Abdülhamidц Fotoлrafц Albümleri‟ndenц veц
Evliyaц Çelebiц Seyahatnamesi'ndekiц bilgilerdenц ulaоılabilmektedir.ц
483 EkremцHakkıцAyverdi,цAvrupa‟daцOsmanlıцMimarîцEserleriцRomanyaцMa-
caristan, ј.цCild,цмstanbulцј977;цÖmerцTuran-MehmetцZ.цмbrahimgil,цBal-
kanlardaц Türkц Mimariц Eserlerindenц Örnekler,ц TBMMц Yayınları,ц Ankaraц
2004, s. 400-401.
484 Fuatц Yöndemli,ц “Evliyaц Çelebiц Seyahatnamesi‟ndeц Romanya”,ц II.
Uluslararasıц Romanya‟daц Türkц Kültürününц мzleriц Sempozyumu-Bildiriler-, Gol-

denцYayınevi,цs.ц447-463.
Balkan Tarihi 219
AyrıcaцII.цAbdülhamidцAlbümleri‟ndeцveцSeyahatname‟deцbahsedi-
lenц buц yapılarц Ayverdi‟ninц eserindeц deц yeniц eklemelerleц yerleоimц
birimlerininц adlarınaц göreц sıralanmıоtır.485 Buц eserlerdeц adıц geçenц
askerîц nitelikliц yapıц örnekleriц olarak;ц Köstenceц Âdemц Kalesi,ц Te-
meоvarц Kalesi486, Adakale Surları,ц Köstenceц veц Çernavodaц Kıоlasıц
olupцHırоovaцOsmanlıцKalesi,цмbrailцKalesi487,цмsakçıцKalesi488, Tul-
çaцKalesiцюXVII.цyyя489 önemцarzцetmektedir.490
II- Dinî Mimari
Romanya‟daц yerц alanц dinîц mimariц yapılar,ц Osmanlıц Devle-
ti‟ninцbuцcoлrafyadakiцhâkimiyetiyleцbaоlayıpцhâkimiyetinцsonaцerdi-
лiцXIX.цyüzyılцsonunaцkadarцdevamцetmiоtir.цYokцolanцyapılarцhak-
kındakiц bilgilerц yazılıц kaynaklarц veц fotoлrafц albümlerindeц yerц alıpц
mevcutц yapılarцdaцzamanцiçerisindeцgeçirmiоцolduлuцdeлiоiklerцso-
nucu,цbirцçoлuцözgünцhâliniцkaybetmiоцyaцdaцiоlevselliлiцdeлiоmiоtir.
Camiler
DinîцmimariцyapısıцolarakцBaоbakanlıkцOsmanlıцArоivцkayıtla-
rındaц geçenц veц bilinenц enц eskiц tarihliц belgeц ј679ц tarihliц Temeоvarц
Kalesi'nde yer alan camiye aittir.491 BundanцsonrakiцbelgeцiseцKöp-
rülüцMehmedцPaоa‟nınцArad‟daцbulunanцcamisineцaitцbelgedir.492
BabadaлцGaziцAliцPaоaцCami; Dobrucaцbölgesindeцyerцalıpцtür-
be,ц medrese,ц hamamц veц suц kaynaлındanц oluоanц yapılarlaц külliyeц
485 Romanya‟daцyerцalanцTürkцDönemiцeserler,цTabloцјцveцTabloцљцhâlin-
deцmetninцsonundaцyerцalmaktadır.
486 ParsцTuлlacı,цOsmanlıцнehirleri,цMilliyetцYayınları,цмstanbulцј985,цs.ц397.
487 MihaiцMaxim,ц“мbrail”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,цC. 21,
мstanbulцљ000,цs.ц364.
488 BogdanцMurgescu,ц“мsakça”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,ц
C.цљљ,цмstanbulцљ000,цs.ц489-490.
489 MihaiцMaxim,ц“Tulça”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,цC. 41,
мstanbulцљ0јљ,цs.ц360-361.
490 ParsцTuлlacı,цa.g.e., s. 350-351, 353, 354-355.
491 B.O.A., м.E.EV.ц Dosyaц No:ц ј9ц Gömlekц No:ц љљљљ, Tarih: 17/N
/ј090ц юHicrîяц юљљ Ekim ј679я.ц Çalıоmamızdaц yerц alanц arоivц kayıtları,ц
mevcutц yapıц adlarıц üzerindenц gidilerekц eldeц edilmiоtir.ц Ancak,ц arоivц veц
vakfiyeцkayıtlarındaцyapılarцdıоındakiцkonulardaцdahaцeskiцtarihliцbelgeler-
deцyerцalmaktadır.
492 B.O.A., м.E.EV. Dosya No: 23 GömlekцNo:ц2692, Tarih: ј8/нц/ј09јц
юHicrîяцюј3 Eylül ј680я;цAyrıcaцbkz:цParsцTuлlacı,цa.g.e., s. 314.

tarzındaц inоaц edilmiоtir.493 Günümüzde;ц cami,ц türbeц veц suц kaynaлıц

ileцmedreseцkalıntılarıцmevcuttur. 1019 H./1609-10 M. tarihli vakfi-
yeninц suretiц mevcutц olupц yapınınц buц tarihlerdenц dahaц önceц inоaц
edildiлiц ifadeц edilmektedir.494 ј704ц tarihliц B.O.ц Arоivц belgesindeц
yapının,ц kıbleц yönününц belirlenmesiц hususuylaц ilgiliц olarakц adınınц
geçtiлiniц görmekteyiz.495 Evliyaц Çelebiц Seyahatnamesindeц deц adıц
geçenц yapının496,ц II.ц Abdülhamidц Fotoлrafц Albümlerindekiц ј880ц
yılınaцaitцresimlerineцgöreцbirцyangınцneticesiцonarımцgördüлüцifadeц
edilmektedir.497 ј989ц yılınaц kadarц müzeц olarakц kullanılanц yapı;ц
1995-ј998цyılındaцrestoreцedilmiоtir.498 (Resim 1).
Mankalya Esma Sultan Cami; Dobrucaцbölgesininцenцeskiцyapı-
sıцolupцcamininц980цH./ј573цM.цtarihliцvakfiyesiцmevcuttur.499 Ev-
liyaцÇelebiцiseцyapıylaцilgiliцolarak,цmeоhur,цbüyük,цaydınlıkцbirцcamiц
veц görevlilerinц deц мstanbulluц olduлuц оeklinde bilgi vermektedir.500
ј774ц tarihliц Osmanlıц Arоivindeц yerц alanц birц belgede,ц yapınınц adıц
geçipцimamlıлınınцdaцMehmedцEminцHalifeцisimliцbirineцverildiлin-
493 TurgayцYazar,ц“Romanya‟dakiцOsmanlıцMimarisindenцBazıцÖrnekler”,ц
Balkanlar‟daцKültürelцEtkileоimцveцTürkцMimariцSempozyumuцBildirileriц(17-19
Mayısц2000,цнumnu-Bulgaristan), Cilt 2, Ankara 2001, s. 853-854.
494 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s.цјј,цAyrıcaцbkz:цSemaviцEyice,ц“AliцPaоaц
Camii veцTürbesi”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,цC.цљ,цмstanbulц
1989, s. 431. Yusuf Uralgiray, a.g.m., s. 332-359;цAygünцÜlgen,ц“Roman-
yaцDobrucası‟ndaцBabadaл‟daцGaziцAliцPaоaцKülliyesiцveцSarıцSaltukцTür-
besi”,ц II.ц Uluslararasıц Romanya‟daц Türkц Kültürününц мzleriц Sempozyumuц –
Bildiriler-, GoldenцYayınevi,цs.ц4јљ-4ј6;цAdnanцTüzen,ц“RomanyaцSeyaha-
tiцveцKaybolanцVakıfцMirasımız”,цVakıfцveцKültür,цSayıцљ,цAnkaraцј998,цs.ц
61.
495 B.O.A., C..EV.. Dosya No: 252 Gömlekц No:ц 12737, Tarih: 29/C
/јјј6цюHicrîяцюљ9цEkim 1704).
496 MehmedцZıllioлlu,цEvliyaцÇelebiцSeyahatnamesi,цÜçüncüцCilt, ÜçdalцNeо-
riyat,ц мstanbulц ј985,ц s.ц 969-970‟deц ayrıca,ц Sarıц Saltukц tekkesiц bitiоiлindeц
Uluц cami,ц çarоıц içindeц deц Defterdarц Derviоц Paоaц veц küçükц mescitlerinц
varlıлındanцbahseder.
497 Ekrem HakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 13,15.
498 Cezmiц Karasu,ц “Romanyaц Dobruca‟sındakiц Osmanlıц Eserleri”,ц
http://www.fikirdebirlik.org/yazdir.asp?yazi=200901008 (11.03.2014);
http://kostence.bk.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes. aspx?ID=215270 (11.03.2014).
499 EkremцHakkıцAyverdi, a.g.e., s.ц4љ;цAdnan,цTüzen,цa.g.m., s. 60.
500 MehmedцZıllioлlu,цa.g.e., s. 964.
Balkan Tarihi 221
denцsözцedilir.501 Vakfiyeцkaydındanцönceцyapınınцinоasıцsözцkonu-
sudur.цAbdülhamidцFotoлrafцAlbümlerindeцј880 tarihli resmi ince-
lendiлindeцbüyükцbirцdeлiоiklikцgeçirmediлiцgözlenir.502 Ancak yapı-
nınц geçirdiлiц onarımц izlerindenц dolayıц daц tarihiц tamц olarakц tespitц
edilememektedir.503 ј96јцyılındaцmüzeyeцçevrilenцyapı,цgünümüzdeц
camiцolarakцkullanılmaktadır.504 (Resim 2).
Mecidiye Sultan Mecid Cami; Köstence-Mecidiyeц kasabasındaц
yerц alıpц anaц giriоц kapısıц üzerindeц yerц alanц kitabesineц göre;ц јљ77ц
H./l860-6јц M.ц tarihindeц inоaц edilmiоц olupц kitabeninц üzerindeц deц
Sultanц Abdülmecid‟inц tuлrasıц bulunmaktadır.505 1860 tarihli Os-
manlı Arоivцkaydındaцyerцalanцbirцbelgeyeцgöre;цyapınınцinоaцedildiлiц
dönemdekiцihtiyaçlarınaцiliоkinцbilgilerцbulunmaktadır.506 Albümler-
de ise resimleri mevcuttur.507 Yapıdaцyerцalanцöncekiцdönemlereцaitц
onarımцizleriцveцolasıцeklemelerinцdıоındaцözgünlüлünüцkorumakta-
dır.508 (Resim 3).
Tulçaц(Tulcea)цAziziyeцCami;цSultanцAbdülazizцtarafındanцј863-
ј864ц yıllarındaц inоaц edildiлiц bilinenц yapının;ц inоaц kitabesiц olmayıpц
ј880цyılınaцaitцalbümlerdeцyerцalanцresmininцvarlıлıцbuцtarihtenцönceц
inоaц edildiлiniц göstermektedir.509 Yapınınц tarihselц süreçц içerisindeц
onarımц geçirdiлiц gözlenipц buц durumaц aitц kayıtц bulunmamaktadır.ц
501 B.O.A., C..EV., Dosya No: 649 Gömlekц No:ц 32748 Tarih: ј3/нц
/јј88цюHicrîяцюј9цEkimцј774я.
502 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., 49.
504 Turgay Yazar, a.g.m., s. 851-853.
505 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 53; B.O.A. м.DH, DosyaцNo:ц59цGöm-
lek No: 2915, Tarih:ц03/Rц/јљ58цюHicrîяцюј4 Mayıs 1842) ve B.O.A., A.}

MKT. MHM, DosyaцNo:цјј6цGömlekцNo:ц80цTarih:цј7/M/јљ74цюHicrîяц
ю7цEylülцј857яцtarihliцbelgelerde,цKöstence‟deцyerцalanцcamiцveцmüоtemi-
latlarınınцtamirineцdairцyazıyaцgöreцmuhtemelenцadıцgeçenцMecidiyeцCami
olmasıцgerekir.цBuцbaлlamdaцcamininцdahaцerkenцinоaцtarihliцolmasıцgere-
kir. Adnan,цTüzen,цa.g.m., s. 60.
506 B.O.A., MVL, Dosyaц No:ц 9ј6ц Gömlekц No:ц 4,ц Tarih:ц љ3/Mц /јљ77ц
юHicrîяцюјјцAлustosцј860я.
507 http://www.akademiktarih.com/pdfler/store/istnbulunbosmanlialbumdizin.pdf,
Mecidiyeц Camiiц юKöstenceяц 9јљ33/5,ц љ6ц Mecidiyeц Camiiц юKöstenceяц

91331/50a.
508 Turgay Yazar, a.g.m., s. 856-858.
Günümüzdeцcamiцolarakцhizmetцvermektedir510 юResimц4я.цAlbüm-
lerdeцyapıyaцaitцbirцresmiцbulunmaktadır.511 Arоivцbelgesiцkayıtların-
daц yapıyaц aitц olduлuц düоünülenц ikiц belgeyeц rastlanmıоtır.ц ј85љц veц
ј86љц tarihliц buц belgelerц yapınınц harapц olmasındanц dolayıц yenidenц
inоasındanц bahseder.512 Ancak,ц Sultanц Abdülaziz‟inц ј86јц tarihindeц
tahtaцçıkmasıцveцyapıyaцaitцbelgelerinцyenidenцinоaцveцbununlaцilgiliц
yapılanц iоlemler,ц masraflarц olarakц geçmesiц yapınınц dahaц eskiц olmaц
düоüncesiniцortayaцkoyar.цBelgelerinцTulça‟dakiцfarklıцbirцyapıyaцyaц
daцyenidenцinоaцedilipцsultanınцadınınцverildiлiцbuцyapıyaцaitцolmasıц
gibiцikiцfarklıцdurumцortayaцçıkarmaktadır.
Köstence-Çernovoda/Karasuц Cami; 1756513 yılındaц inоaц edildiлiц
bilinenцyapınınц inоaцkitabesiцmevcutцolmayıpцј886цtarihliц minaresiц
bulunmaktadır.цMinareцüzerindeцyerцalanцkitabedenцdolayıцminare-
ninцdahaцsonraцinоaцedildiлiцveцözgünцyapınınцdahaцönceцinоaцedil-
diлiц düоünülürц юResimц 5я.ц мnоasındanц günümüzeц geçenц zamandaц
yapılanц onarımlarц hakkındaц bilgiц yoktur.514 Albümlerdeц yapıyaц aitц
resimlerцbulunmaktadır.515
KöstenceцSultanцMahmud/Mahmudiye/Kral/I.цKarolцCami;цSultan
Mahmutцdönemindeцј730цюј8љљя516 yılındaцinоaцedilenцyapıц“Mah-
mudiye”ц adıylaц daц anılmaktadır.ц Camininц ilkц inоasınaц dairц bilgilerц
yetersizdir.ц Yapınınц birц yangınц sonucuц harapц olmasıц nedeniyleц
1910-ј9јљцyıllarındaцtemeldenцbaоlayarak,цdöneminцRomanyaцKralıц
I.цCarolцtarafındanцyenidenцinоaцettirilmiоtir.цMihrabıцkorunanцcami,ц
kubbeli ve minarelidirцюResimц6я.цCamideцyerцalanцveцII.цAbdülha-
510 Turgay Yazar, a.g.m., s. 858.

511 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 63.
512 B.O.A., MVL, Dosyaц No:ц љ5љц Gömlekц No:ц 5ј,ц Tarih:ц 07/Zц /јљ68ц
юHicrîяцюљљцEylülцј85љя;цB.O.A.,цMVL,цDosyaцNo:ц954,цGömlekцNo:цљљц
Tarih:цљ9/Rц/јљ79цюHicrîяцюљ4цEkimцј86љя.
513 http://kostence.bk.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes. aspx?ID=215270; http://ro
manyaturkleri.tripod.com/tarihiyerleri.htm
514 Turgay Yazar, a.g.m., s. 860; Mehmed, Zıllioлlu,цa.g.e., s.ц975‟de Evliya
Çelebi,цKarasu‟daцbirцcami,цhan,цhamam,цyediцsıbyanцmektebiцveцsebilha-
ne ile kenttekiцdiлerцyapıцörneklerindenцsözцeder.
515 мstanbulцÜniversitesiцAbdülhamidцAlbümleri;цÇernavodaцCamiiцюKöstenceяц
9јљ33/3,цљ0,цÇernavodaцCamiiцюKöstenceяц9ј33ј/ј3,цљ3, 58.
516 BogdanцMurgescu,ц“Köstence”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklope-
disi, C.ц љ6,ц Ankaraц љ00љ,ц s.ц љ77;ц Parsц Tuлlacı,ц a.g.e., s.ц 366.ц Yapının,ц I.ц
MahmudцveцII.цMahmudцdönemiцinоaцihtilafıцmevcuttur.
Balkan Tarihi 223
midц tarafındanц hediyeц edilenц Herekeц Halısıц sonц derceц ilgiц çekici-
dir.517 Yapıyaцaitцenцeskiцkayıt,цalbümlerdeцyerцalanцresimlerdir.518
KöstenceцHünkârцCami;цмnоaцkitabesiцbulunmayanцcamininцSul-
tanц Abdülazizц tarafındanц ј869ц yılındaц inоaц edildiлiц bilinipц Aziziyeц
Camiц olarakц daц adlandırılır.ц Yapınınц geçirdiлiц onarımlardanц dolayıц
büyükц ölçüdeц yenilenmiоtir.519 Giriоц kısmındaц Sultanц Abdülaziz‟inц
јљ86ц H./ј869ц M.ц tarihliц tuлrasıц mevcuttur.ц Yapı,ц I.ц Dünyaц savaоıц
sırasındaцtahrip olup yenilenir. Ancak 1940-ј993цyıllarındaц kapatı-
lanц cami,ц ј994ц yılındaц tekrarц ibadeteц açılır.ц љ0ј0ц yılındaц onarımц
görenцyapıцkullanılmaktadırцюResimц7я.520 1864, 1867 ve 1884 tarihli
Arоivц belgelerinde;ц мnоaц olunacakц veц olunanц camiц ileц cülusц töreniц
dolayısıylaцduaцedilmesineцaitцbilgilerцyerцalmaktadır.521 Albümlerdeц
ise resmi mevcuttur.522
Kalas-GalatiцII.цAbdülhamid/HamidiyeцCami;цYapıylaцilgiliцyazılıц
bilgiц yokц denecekц kadarц azdırц юResimц 8я.ц Ancak,ц camininц adınınц
Hamidiyeц olarakц geçmesindenц dolayıц arоiv kayıtlarındaц geçtiлiniц
görmekteyiz.цј888цveцј89јцyıllarınaцaitцbelgelerdeцyapınınцinоaцaоa-
masıц veц açılıоц merasimlerineц aitц belgelerinц bulunmasıц camininц II.ц
Abdülhamidц dönemindeц yapıldıлınıц iоaretц etmektedir.523 Farklıц ikiц
517 http://kostence.bk.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes. aspx?ID=215270

518 мstanbulц Üniversitesiц Abdülhamidц Albümleri;цMahmudiyeцCamiiц юKösten-
ceяц9јљ33/љ7,цSultanцMahmudцCamiiцюKöstenceяц9ј33ј/3ј.
519 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., 39-40; Turgay Yazar, a.g.m., s. 861.
521 B.O.A., MVL, Dosya No: 980 Gömlekц No:ц 16 Tarih: 14/N /1280
юHicrîяц юљљ нubat 1864); B.O.A., м..MVL, Dosyaц No:ц 578ц Gömlekц No:ц
25944. Tarih:цљ6/Ca/јљ84цюHicrîя (25 Eylül 1867); B.O.A., Y..PRK.EнA,
Dosya No: 4 GömlekцNo:ц40, Tarih: ј5/Za/ј30јцюHicrîяцю6 Eylül 1884).
522 мstanbulц Üniversitesiц Abdülhamidц Albümleri;ц Aziziyeц Camiiц юKöstenceяц
91233/56.
523 B.O.A., м..MMS., Dosyaц No:ц ј0љц Gömlekц No:ц 4љ88, Tarih: 14/S
/ј306ц юHicrîя:ц юљ0 Ekim 1888); B.O.A., Y..A...HUS, Dosya No: 220
Gömlekц No:ц јљ, Tarih:ц 06/Rц /ј306ц юHicrîя, (10 Aralık 1888); B.O.A.,
HR.TO, Dosyaц No:ц 346ц Gömlekц No:ц ј8, Tarih: 26//1891 (Miladi)
B.O.A., Y..A...HUS, DosyaцNo:цљ45цGömlekцNo:ц53, Tarih:цј7/нц/ј308ц
юHicrîяц юљ8 Mart ј89јя.ц Belgelerdeц Hamidiyeц Camisininц inоa,ц açılıоц veц
yapıyaцaitцdiлerцhususlarцeleцalınmaktadır.
kayıttaц yapınınц ј894ц veц ј3јљц H./ј897ц M.ц inоaц yılıц olarakц verilipц
imamlaraцverilenцmaaоlardanцdaцsözцedilmektedir.524
Adakale525 ve Adakale Cami; Osmanlılarınц Kala-ıц Adaц olarakц
adlandırdıлıц veц XVI.ц yüzyılц sonundaц eleц geçirdiлiц Adakale,ц Tunaц
nehriц üzerindeц yerц alanц küçükц birц adacıkц yerleоmesidirц (Resim 9).
ј9љ3ц Lozanц Anlaоmasınaц kadarц Türkц topraлıц olupц Romanya‟yaц
verilmiоtir.цј967-7љцyıllarıцarasındaцnehirцüzerineцyapılanцbarajцinоa-
sıцsonrasıцbüyükцölçüdeцsularцaltındaцkalmıоtır.
AdakaleцCamiцhakkındakiцbilgilerцoldukçaцyetersizцolupцyapı-
ya ait bilgiler,цalbümlerdekiцeskiцfotoлraflar526 юResimцј0яцveцbirkaçц
arоivцbelgesindenцoluоmaktadır.цј849,цј885цtarihliцarоivцbelgelerin-
de,ц AdakaleцCamineц aitц onarımdanц sözц edilipц camininц ilkц inоasınaц
aitцkayıtцbulunamamıоtır.цMevcutцbelgeler,цyapıцadıцverilmeyipцAda-
kale‟deцbulunanцcamininцonarımınaцaitцbilgilerцiçermektedir.527
Hırоovaц Sultanц Mahmudц Cami;ц yapıц giriоц kapısıц üzerindeц yerц
alanц kitabeц veц tuлrayaц göre,ц Sultanц II.ц Mahmudц tarafındanц јљ30ц
H./ј8ј5цM.цtarihindeцinоaцedilmiоtir.528 Camininцharimцkısmıцgüneyц
duvarındakiц tarihsizц kitabedeц Ahmedzadeц Süleymanц tarafındanц
524 AltanцAraslı,цAvrupa‟daцTürkцмzleri,цмstanbulцј986,цs.цјјљ;цAydınцTalay,ц
Eserleri veцHizmetleriyleцSultanцAbdülhamid,цмstanbulцј99ј,цs.ц370.
525 CoоkunцAlptekin,ц“Adakale”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,ц
C.ц ј,ц мstanbulц ј988,ц s.ц 340-34ј;ц Mustafaц Mehmet,ц “Dündenц Bugüneц
AdakaleцÜzerineцDüоünceler”,цII.цUluslararasıцRomanya‟daцTürkцKültürününц
мzleriцSempozyumu-Bildiriler-, GoldenцYayınevi,цs.ц3ј7-326; http:// alexispho-
enix. org/adakaleh.php.
526 мstanbulцÜniversitesiцAbdülhamidцAlbümleri; Ada-Kale 91425/13; Adakale
Camiiц юTurnuц Severinяц 9јљ30/јљ;ц Adakaleц Çarsisiц юTurnuц Severinяц

91230/10.
527 B.O.A., A.}MKT.MHM, Dosya No: 753 GömlekцNo:ц76 Tarih: 20/N
/јљ65ц юHicrîяц 9Aлustosј849я;ц B.O.A., HR.SYS., Dosya No: 1 Gömlekц

No: 37, Tarih: 23//1885 (Miladi)
528 Ekremц Hakkıц Ayverdi,ц a.g.e., љ8;ц Parsц Tuлlacı,ц a.g.e., s.ц 35ј;ц Kasımц
мnce,ц III. Selim-IV.ц Mustafaц veц II.ц Mahmudц Dönemiц (1789-1839),ц Osmanlıц
Cami ve Mescidleri I, юYayınlanmamıоцDoktoraцTeziя,цAtatürkцÜniversitesiц
Sosyalц Bilimlerц Enstitüsü,ц Erzurumц ј995,ц s.ц 338.ц Aynıцeser,ц s.ц 338,ц 36љц
dipnot: 120-121-јљљ‟deцмsmailцKalesiцCami,цHotinцCami,цмbrailцI.цAbdül-
hamidцCamiцveцTolçuцKalesiцCamileriцarоivdeцadıцgeçenцveцvakfiyesiцbu-
lunanцyapılarцolupцyokцolduklarıцiçinцtespitцedilememiоtir.
Balkan Tarihi 225
onarıldıлıц ifadeц edilmektedir.529 Yapıylaц ilgiliц albümlerdeц yerц alanц

resmineцgöreцçokцfazlaцbirцdeлiоimцgörülmez.цMuhtemelenцOsman-
lı-RusцSavaоıцsonrasıцonarıldıлıцdüоünülmektedirцюResimцјјя.ц530
мshakçıцMahmudцYazıcıцCami;цgiriоцkapısıцüzerindeцyerцalanцki-
tabeyeц göre,ц јљ80ц H./ј863-64ц M.ц tarihindeц Mahmudц Yazıcıц tara-
fındanц inоaц ettirilmiоtir.531 Yapınınц onarımınaц aitц bilgiц yoktur.ц An-
cakц kaynaklardaц ј977ц öncesiц veц ј980ц liц yıllaraц aitц bilgilerц yerц alırц
(Resim 12).532
Romanya‟daцyerцalanцTürkцdönemiцmimariцyapılarınцçözüm-
lenmesindekiц enц büyükц sorunlar;ц yapılarınц bulunduklarıц yerlerinц
adlarınınц deлiоikliлeц uлraması,ц birçokц yapınınц özgünlüлünüц kay-
betmesi,цgörselцveцyazılıцbelgelerdeцfarklıцisimlerdeцyerцalmasıцyaцdaц
isimцverilmemesi,цsonцyıllardaцyapılmıоцolmasınaцraлmenцeskiцadцveц
tarihleцanılmasıdır.цAоaлıdaцyerцalanцcamiler,цtamцolarakцtespitцedi-
lemeyen,ц bilgileriц yetersiz,ц kaynaklardaц zikredilenц diлerц yapılardır.ц
Buцolumsuzlukцdiлerцyapıцörnekleriцiçindeцgeçerliцbir durumdur.
1- Köstence533; Azaplar/Azebler Cami, Sariciyol Camii, Os-
manцFaka/FakıhцCamii,цGelengiçцCamii,цHasidцOlukцCamii,цKara-
harman Camii, Soulina Camii, Koyçu (1957), Kumluk (1921),

530 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 28; мstanbulцÜniversitesiцAbdülhamidцAl-
bümleri; Hırsovaц Camiiц юKöstenceяц 9јљ33/36ц Hirоovaц Camiiц юKöstenceяц
91331/33.
531 Ekremц Hakkıц Ayverdi,ц a.g.e.,33-34;ц Parsц Tuлlacı,ц a.g.e., s.ц 355;ц Ömerц
Turan-MehmetцZ.цмbrahimgil,цa.g.e.,s. 411.
532 Turgay Yazar, a.g.m., s.ц855.цEkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e.,3љ‟de,цyapı-
nınц özgünündeц olmayanц batıц cepheц kapısınınц ј977ц yılıц öncesiц açıldıлı,ц
Ayverdi‟ninц verdiлiц plandaц buц açıklıлınц iоlenmiоц olmasındanц anlaоılmak-
tadır.
533 мstanbulц Üniversitesiц Abdülhamidц Albümleri;ц Tatarц Camiiц юKöstence-
Mankalyaяц 9јљ33/54,ц Azaplarц Camiiц юKöstence) 91233/49, Sariciyol

Camiiц юKöstenceяц 9ј33ј/4ј,ц Osmanц Fakaц Camiiц юKöstenceяц 9јљ33/љ9,ц
Osmanц Fakaц Camiiц юKöstenceяц 9ј33ј/ј6,ц Uluц Camiiц юKöstence-
Dobrucaяц 9јљ33/37,ц Gelengiçц Camiiц юKöstenceяц 9ј33ј/6,ц Hasidolokц
Camiiц юKöstenceяц 9јљ33/44,ц Karaharmanц Camiiц юKöstence) 91331/11,
Soulinaц Camiiц юKöstenceяц 9јљ33/ј4,ц ј5,ц Soulinaц Camiiц юKöstenceяц
9ј33ј/9,ц34;цAyrıcaцbkz:цмrfan,цÜnver,цNasrattınoлlu,цDost Romanya, An-
kara, 1985, s. 88-90; http://kostence.bk.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes. aspx?ID=
215270; http://romanyaturkleri.tripod.com/tarihiyerleri.htm
Hamzaça/Amzaca Camii (1850-58), Anadolköy Camii (1870,

1898?), Baоpınar Camii (1860/XIX. yüzyılя
2- Tulça;цSilahtarцAbdullahцPaоaцCamii534, Maçin; Mestan Aлa
Camii (1860)535,
3- мsakça;цSultanцII.цOsmanцCamii536,цHasanцPaоaцCamii537 ve
HacıцMehmedцTahirцAлaцCamiiцюMevcutцDeлillerя538.
4- Dulçesti;цKüçükцTatlıcakцCami539
5- Tekirgöl;цCami540
6- мbrail;цCami/цArhangelцMihailцKilisesiцKilisesi541
7- Hırоova542;ц Seyyidц Ömerц Aлaц b.ц Hasanц Camii,ц Mehmedц
AлaцCami
8- Temeоvar543;ц Seydiц Ahmedц Paоaц Cami,ц Sultanц Süleymanц
Camii
DobrucaцBölgesiцveцdiлerцköyцyerleоmelerindeцadıцgeçenцca-
milerцiseцоunlardır:544
Boлazköyц юј756я,ц Mahmudiyeц юј83љя,ц Karatayц юј848я,ц
Moюuяrgölц юј849я,ц юј850я,ц Kaоıkçıц юј850я,ц Kalaycıц юј854я,ц Hendekц
Karakuyusu (1856), Pervel (1856), Dobromir (1858), Palaz (1859),
534 http://yee.org.tr/romanya-bukres/tr/haberler/bizden-haberler/romanyada-osm
anli-mirasi-konferansi-2449
535 Altan,цAraslı,цa.g.e., s. 113.
536 MihaiцMaxim,ц“Tulça”,цs.ц36ј.
537 Bogdan,цMurgescu,ц“мsakça”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,ц
C.цљљ,цмstanbulцљ000,цs.ц490.
538 http://kostence.bk.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes. aspx?ID=215270.
539 http://romanyaturkleri.tripod.com/tarihiyerleri.htm
540 Ekremц Hakkıц Ayverdi,ц a.g.e., s. 62; http://romanyaturkleri. tri-
pod.com/tarihiyerleri.htm
541 Altanц Araslı,ц a.g.e., s. 110-јјј;ц Semaviц Eyice,ц “Gurbetteц Kalanц Türkц
Eserleri”,ц IX.ц Vakıfц Haftasıц Kitabı,ц Ankaraц ј99љ,ц s.ц ј8љ;ц Parsц Tuлlacı,ц
a.g.e., s. 353.
542 ParsцTuлlacı,цa.g.e., s. 351.
544 Cezmi Karasu, “Romanyaц Dobrucası‟ndakiц Osmanlıц Eserleri”ц
http://www.fikirdebirlik.org/yazdir.asp?yazi=200901008 Tarih: 11.03.2014;

http://romanyaturkleri.tripod.com/tarihiyerleri.htm
Balkan Tarihi 227
нirinц юј859я,ц Muratanц юј860я,ц Karaibilц юј86јя,ц Dokuzsupuц юј865я,ц

Engez (1866),ц Karaц Ömerц юј867я,ц Köstelц юј870я,ц Bayramdedeц
юј870я,ц Musuratц юј870я,ц Taоaulц юј87јя,ц Çukurköyц юј87јя,ц Aоçılarц
юј87љя,ц Acemlerц юј873я,ц Horozlarц юј873я,ц Gelincikц юј873я,ц Defçeц
юј874я,ц Alakapıц юј877я,ц Hacılarц юј903я,ц Kanaraц юј884я,ц Tuzlaц
юј893я,ц Karaaлaçц юј880), Karamurat (1880), Toprakhisar (1910),
Asançaцюј880я,цOmurçaцюј9јјя,цKüçükцBülbülцюј880я,цBüyükцBül-
bülцюј880я,цOsmançaцюј884я,цAkbaоцюј865я,цMalçovaцюј9ј4я,цEnce–
Mahalleц юј9љ4я,ц Taоpınarц юј9ј0я,ц Laz–Mahalleц юј860я,ц Danaköyц
(1922), Mahmudkuyusu (1866), Kaçamakцюј86љя,цÇukurovaцюј9љљя.ц
Türbeler
Romanya‟nınцOsmanlıцhâkimiyetiцaltındaцkaldıлıцsüreцboyun-
caцortayaцkoyduлuцmimariцfaaliyetlerцiçerisindeцtürbelerцönemliцbirц
yereцsahiptir.цTürbeцyapılarınınцmimarisindenцziyadeцadınaцyapılmıоц
kiоilerinцbuцcoлrafyadakiцetkinlikleriцileцönцplanaцçıkmaktadır.цмnоaц
edilenцveцgünümüzeцkadarцgelebilenцtürbeцörneklerinцbüyükцçoлun-
luлuцözgünlüлünüцkaybetmiоцyaцdaцyokцolmuоtur.цGünümüzeцgele-
bilenцtürbeцörneklerininцbüyükцçoлunluлuц Dobrucaцbölgesindedir.ц
мnоaц edilenц türbeler dahaц çokц camiц alanıц içerisindeц yaц daц tarihselц
geçmiоiц olupц mimariц özellikleriniц kaybetmiоц yatır-mezarц biçimindeц
yerцalmaktadır.
Babadaлц Sarıц Saltukц Türbesi;ц Sarıц Saltuk,ц Balkanц мslamlaоma-
sındakiц önemliц birц dinц önderiц olupц Balkanlar‟ınц dıоındaц Anadoluц
örneklerininцdeцyerцaldıлıцmakamlarıцmevcuttur.цSarıцSaltuk,цdöne-
mindenцbugüneцkadarцgelenцaraоtırmalardaцadındanцsözцedilenцdinîц
birцkimlikцhâliniцalmıоtır.545 TürbeninцilkцinоaцtarihiцolarakцSultanцII.ц
Bayezid‟inц Babadaл‟ıц ziyaretiц sırasındaц olmuоtur.ц Birçokц Osmanlıц
padiоahınınцdaцburayaцgeldiлiцbilinmektedir.цEvliyaцÇelebiцSeyahat-
namesindeц türbeninц nasılц inоaц olunduлunaц dairц bilgilerц vermekte-
dir.546 Türbeninцözgünц hâliniцiçerenц bilgiцyoktur.цGünümüzdeцtür-
be,цGaziцAliцPaоaцCamiцyakınında,цkareцplanlı,цkubbeli,цtekцmekânlıц
545 Aygünц Ülgen,ц a.g.m., s. 417-4ј8;ц Babadaлц içinц bkz:ц Münir,ц Aktepe,ц
“Babadaл”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,цC.ц4,цмstanbul,цј99ј,ц
s. 371-37љ;ц Machiel,ц Kiel,ц “Theц Türbeц ofц Sariц Saltukц atц Babadag-
Dobrudja”,ц Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, Hampshire
1990, s. 205-220.
546 MehmedцZıllioлlu,цa.g.e., s. 968, 971-973;цAygünцÜlgen,цa.g.m., s. 419-
420.
birцyapıцolupцgiriоцkısmındakiцsundurmasıylaцyerцalır.547 љ007цyılındaц
restoreцedilmiоtirцюResimцј3я.ц
Babadaлц Aliц Paоaц Türbesi;ц Gaziц Aliц Paоaц Külliyesiц içerisindeц
yerц alanц yapı,ц kubbeliц veц altıgenц prizmalц formdaц inоaц edilmiоtir.ц
Türbeninц kuzeybatı köоesindeц sonradanц koyulanц kitabesineц göreц
ј0љ9ц H.ц /ј6љ0ц M.ц tarihliц olupц camidenц sonraц inоaц edilmiоtir.548
ј998цyılındaцziyareteцaçılmıоtırцюResimцј4я.ц
Romanya‟daц özellikleц Türklerinц yoлunц olarakц yerц aldıлıц böl-
gelerdeцadıцgeçenцtürbeцveцmezarlıkцörnekleri; bilgi ve belge yeter-
sizliлindenц dolayıц netц olarakц çözülememiоtir.ц Buц coлrafyadaц yerц
alanцveцbilinenцdiлerцörnekler549:
Babadaлц Koyunц Babaц Türbesi,ц мsakçaц мshakц Babaц Türbesi,ц
Gaziц Baliц Beyц Türbesi,ц Baоpınarц Köyüц Sıлırtmaçц Evliyaц Türbesi,ц
Boлazköy-Çernovodaц нehitц Babaц Türbesi,ц Adakaleц Miskinц Babaц
Türbeц veц Mezarlıлı550, Mankalya Esma Sultan Cami Haziresi, Ba-
badaлц Aliц Paоaц Camiц Haziresi,ц Maçinц Mestanц AлaцCamiц Haziresi,ц
Mecidiyeц Mezarlıлı,ц Tulçaц Sulinaц Mezarlıлı,ц Hırоovaц Osmanlıц Me-
zarlıлı,цBükreо-Braila-SlaboziaцTürkцнehitliлiцMezarlıkцAlanı551.
547 ÖmerцTuran-MehmetцZ.цмbrahimgil,цa.g.e., s. 404.

548 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 14; Semavi Eyice, a.g.m., s. 431; Tur-
gay Yazar, a.g.m., s.ц855;цAltanцAraslı,цa.g.e., s. 108.
549 Türbeцveцmezarцtaоlarıцiçinцbkz:цM.цNaciцÖnal,ц“RomanyaцDobruca-
sı‟ndaцYediцTürbe”,цTürkцHalkцKültürüцAraоtırmaları,ц1998,цAnkara 2000,
s. 31-48;ц Vildanц Çetintaо,ц “Balkanlardaц Ortakц Kültür,ц Osmanlıц Mezarц
Taоları”,ц II.ц Uluslararasıц Romanya‟daц Türkц Kültürünün мzleriц Sempozyumu-
Bildiriler-, GoldenцYayınevi,цs.цј5ј-ј6љ;ц“Lütfiцнeyban,ц“MankalyaцEsmâц
Sultanц Câmiiц Hazîresiц Mezartaоıц Kitâbeleri”,ц
http://www.akademiktarih.com/pdfler/store/lutfiseyban2.pdf;
http://kostence.bk.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes. aspx?ID=215270;
http://romanyaturkleri.tripod.com/tarihiyerleri.htm
550 Mustafa, Mehmeta.g.m., s. 322-323.
551 ÖmerцTuran-MehmetцZ.цмbrahimgil,цa.g.e., s.ц404;цAltanцAraslı,цa.g.e., s.
ј09;цAdnanцTüzen,цa.g.m., 1998, s. 58.

Balkan Tarihi 229
III- Sivil Mimari

Romanya‟daцTürkцdönemiцsivilцmimariцeserleriцincelendiлin-
deцkarоımızaцçıkanцörneklerцоunlardır:552
BabadaлцGaziцAliцPaоaцMedresesi;цј837цyılındaцSultanцII.цMah-
mudц tarafındanц inоaц ettirilenц medreseц ј90јц yılındaц yıktırılmıоц veц
günümüzdeц üçц odanınц temelц izleriц kaldıлıц ifadeц edilmektedir.553
Yapınınцј880цyılındaцtamirцolunarakцaçılıpцј9љ8цyılınaцkadarцfaaliyetц
gösterdiлiцdeцbelirtilmektedir.554 Farklıцbirцkayıttaцise,цXVII.цyüzyıl-
daцinоaцedilipцilkцmedreseninцgeliri içinц8000цhektarlıkцbirцaraziцvak-
fedilmiоtirцј889цyılındaцyenidenцdüzenlenenцmedrese,цј90јцyılındaц
Mecidiye‟yeцtaоınmıо,цј965цyılındaцkapandıлıцifadeцedilir.555
II.цAbdülhamidцAlbümlerindeцyerцalanцmekteplerцise556;цKös-
tenceц юResimц ј5я;ц Çernavodaц Mektebi,ц Gelengiçц мnasц Mektebi,ц
Karamuradц Mektebi,ц Müslümanц Mektebi,ц Babadaлц Müslümanц
Mektebi,ц Hasidolokц Müslümanц Mektebi,ц Osmanц Fakaц Kasabasıц
Müslümanц Mektebidir.ц Bunlarınц dıоındaц diлerц kayıtlardaц geçenlerц
ise;цBabadaлцKuоköyцKöyüцMirzaцMehmedцSaidцPaоaцMedresesi557,
Köstenceц Mecidiyeц CamiiцMedresesi558, Mecidiye Mektebi559, Ada-
552 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e.‟de yerцalanцsivilцmimariцyapılarınınцtamamıц
Tabloцљ‟deцverilmiоtir.
554 Aydın,цTalay,цa.g.e., s.цјљ0,ц4љ6цюdipnotцљ38я‟de;цBabadaлцMedresesiцveц
durumundanцbahsedilmesiцmuhtemelцbuцyapıylaцiliоkilidir.
555 Cezmiц Karasu,ц “Romanyaц Dobruca‟sındakiц Osmanlıц Eserleri”,ц
http://www.fikirdebirlik.org/yazdir.asp?yazi=200901008 (11.03.2014).
556 мstanbulцÜniversitesiцAbdülhamidцAlbümleri;цÇernavodaцMektebi-Hocalarıц
veцTalebeleriцюKöstence'deяц9ј33ј/љ0,цмnasцMektebiцюKöstence-Gelengiçяц
9јљ33/љ8,цMektepцюKöstence-Karamurad'daяц9јљ33/57,цMüslümanцMek-
tebiцюKöstenceяц9јљ33/ј0,цMüslümanцMektebiцюKöstenceяц9ј33ј/ј7,36,ц
Müslümanц Mektebiц юKöstence-Babadaляц 9ј33ј/љ8,ц Müslümanц Mektebiц
юKöstence-Hasidolokяц 9јљ33/38,ц Müslümanц Mektebiц юKöstence-
Hasidolokяц 9ј33ј/64,ц Müslümanц Mektebiц юKöstence-Osman Faka Ka-
sabasıяц9јљ33/39.
557 http://yee.org.tr/romanya-bukres/tr/haberler/bizden-haberler/romanyada-
osmanli-mirasi-konferansi-2449
558 B.O.A., MVL, Dosyaц No:ц 9ј6ц Gömlekц No:ц 4, Tarih: 23/M /1277
юHicrîяц юц јјAлustosј860я,ц belge;ц camiц ileц birlikteц medreseц inоasınaц dairц

bilgilerцiçerir.
kaleц Rüоtiyeц Mektebi560,ц Mankalyaц Rüоtiyeц Mektebi561,ц Tekirgölц

Mektebi (1701)562, Arad Mektebi563 örnekleriцsayılabilir.
SaлlıkцYapılarıцolarakцalbümlerdeцyerцalanцörnekler564 ise; Be-
lediyeцHastanesiцюKöstence-Babadaля,цBelediyeцHastanesiцюKösten-
ce-Paraköyя,ц Hastaneц юKöstence-Babadaля,ц Hastaneц юKöstence-
Çernavodaя,цLimanцHastanesiцюKöstenceя.
Köprü,цÇeоme,цHamam,цKamuцBinalarıцveцdiлerцyapıцörnek-
leri565 ise:
KöstenceцKöprü,цOsmanцFakaцKöprüsü,цAradцKöprülüцKö-
yüцKöprüsü566
Gaziц Aliц PaоaцÇeоmesi,цKöstenceц Sultanц Mahmudц Çesmesi,ц
Hırоova,ц Baneasa,ц Baоpınarц Köyü,ц Kalaycıц Köyü,ц Tekkeköyц ю3ц
559B.O.A., A.}MKT. MHM, Dosyaц No:ц јјљц Gömlekц No:ц ј00, Tarih:
љ7/Lц /јљ73ц юHicrîяц юљ0 Haziran 1857); Belge, cami, mektep ve hamam
yapılmasınaц iliоkindir;ц мstanbulц Üniversitesiц Abdülhamidц Albümleri; Mecidiye
Mektebi-TalebeleriцюKöstence'deяц9ј33ј/50a,цMecidiyeцMüslümanцMek-
tebiцюKöstenceяц9јљ33/ј3.
560 B.O.A., MF. MK, Dosya No: 4 GömlekцNo:цј50, Tarih: 11/B/1289
юHicrîяц(14 Eylül 1872), B.O.A., A.}MKT. MHM., Dosya No: 447 Göm-
lek No: 75, Tarih: 20/Z/јљ89цюHicrîяцю18 нubat 1873), B.O.A., HR. SYS
Dosya No: 1 GömlekцNo:цљ8, Tarih: 25//1880 (Miladi); Belgeler, mek-
tebinцöлretmen,цmasrafцveцkitapцvb.цihtiyaçlarınaцdairdir.
561 B.O.A., нD., Dosya No: 2078 Gömlekц No:ц љ4, Tarih: 10/B/1295
юHicrîяцю10 Temmuz ј878я;цbelge,цrüоtiyeцyapımınaцihtiyaçцolupцolmadıлıц

veцmasrafцdurumunaцiliоkindir.цAyrıca;цMehmedцZıllioлlu,цa.g.e., s.ц964‟deц
EvliyaцÇelebiцkentteц3цsıbyanцmektebiцolduлundanцsözцetmektedir.
562 Adnan,цTüzen,цa.g.m., s. 59.
563 Pars,цTuлlacı,цa.g.e., s. 314.
564 мstanbulц Üniversitesiц Abdülhamidц Albümleri; 2025 Belediye Hastahanesi
юKöstence-Babadaляц 9јљ33/3љц љ0љ6,ц Belediyeц Hastahanesiц юKöstence-

Paraköyяц9јљ33/33,цHastahaneцюKöstence-Babadaляц9ј33ј/48,цHastaha-
neц юKöstence-Çernavodaяц 9ј33ј/7,ц Hastahaneц юKöstence-Paraköyяц
9ј33ј/8,цLimanцHastahanesiцюKöstenceяц9ј33ј/79.
565 Sultanц Abdülhamidц Albümlerindeц yerц alanц buц gruptakiц tümц örneklerц
Tabloцј‟deцverilmiоtir.
566 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 8-10.
Balkan Tarihi 231
adetя,цYemоenliцKöyüцю3цadetя567,цMecidiyeцмsmailiyeцKöyü568,цмsak-
çaцKapaklıцÇeоme,цMahmutцKöyüцÇeоmesi569.
BabadaлцAliцPaоaцHamamı570, MecidiyeцHamamı571,цKöstenceц
Tekirciyolц Hamamı,ц Aradц Hamamı572,ц Temeоvarц Sultanц мbrahimц
Hamamı573,цTulçaцHamamı574.
Aradц Kasabasıц Köprülüц Hanı575,ц Lipovaц Türkц Pazarı-
Bedesten (Resim 16)576,цBükreоцHanlarıцveцDarphanesi577, Mankalya
Hükümetц Dairesi,ц Soulinaц Hükümetц Dairesi,ц Köstenceц Belediyeц
Dairesi,цRaоovaцюRasvatяцSeyyidцHacıцAbdullahцAлaцGümrükhane-
si578,цKöstenceцнer'iyeцMahkemesi.
Sonuç
XV.цyüzyıldanцbaоlayarakцXIX.цyüzyılцsonunaцkadarцRoman-
ya‟daц Türkц hâkimiyetiц devamц etmiоtir.ц Hâkimiyetц dönemindeц buц
coлrafyadaцOsmanlıцDevleti'neцaitцbirçokцinоaцveцimarцfaaliyetiцya-

568 Ömer,Turan-MehmetцZ.цмbrahimgil,цa.g.e.,s. 413.
569 http://romanyaturkleri.tripod.com/tarihiyerleri.htm
570 Turgay Yazar, a.g.m., s. 855; Mehmed Zıllioлlu,цa.g.e., s.ц970‟deцEvliya
Çelebi,цBabadaл‟daц3цbüyükцhamamцolupцbunlardanцenцbüyüлününцBaye-
zidцVeliцHamamıцolduлunuцifadeцeder.
571 B.O.A., A.}MKT. MHM, Dosyaц No:ц јјљц Gömlekц No:ц ј00,ц Tarih:
27/L /јљ73ц юHicrîяц юљ0 Haziran 1857), B.O.A., A.}MKT.UM.. Dosya

No:ц 557ц Gömlekц No:ц 64, Tarih:ц љ3/Lц /јљ78ц юHicrîяц юљ3 Nisan 1862);
belgeler,цhamamınцinоaцolunmasınaцiliоkindir.
573 ParsцTuлlacı,цa.g.e., s.ц397;цÖmerцTuran-MehmetцZ.цмbrahimgil, a.g.e., s.
4ј7‟deцkitabesiцyerцalır.
574 MihaiцMaxim,ц“Tulça”,цs.ц36ј.
575 EkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 8-ј0.цEserdeцyerцalanцdiлerцhanlarцtab-
lodaцyerцalmaktadır.
576 ÖmerцTuran-MehmetцZ.цмbrahimgil,цa.g.e., s. 418-419.
577 NicoaraцBeldiceanu,ц“Bükreо”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedi-
si, C.ц6,цмstanbulцј99љ,цs.ц484-485;цEkremцHakkıцAyverdi,цa.g.e., s. 22; Pars

Tuлlacı,ц a.g.e., s.ц 333.ц Eserdeц XIX.ц yüzyıldaц kenteц bulunanц нerbanц Baл,ц
Zanfer, Filipsik, Tur-iцSina,цVakaroоцveцKolçaцhanlarındanцsözцedip yapı-
larınцkimlereцaitцveцtarihlerindenцbahsetmez.цDarphaneцiçinцј870цyılındaц
açıldıлıцveцsikkeцbasıldıлınıцifadeцeder.
578 http://yee.org.tr/romanya-bukres/tr/haberler/bizden-haberler/romanyada-
osmanli-mirasi-konferansi-2449
pılmasıцkalıcılıлınцenцönemliцgöstergesiцolmuоtur.цмnоaцveцimarцfaa-
liyetlerininц önemliц ürünleriц olarakц ortayaц çıkanц mimariц faaliyetler;ц
askerî,цdinîцveцsivilцmimariцalanındaцgörülmektedir.
Askerîц alandaц ortayaц çıkanц eserlerц baоlangıçtaц kaleц yapıları,ц
sonц dönemlereц gelindiлindeц kıоlaц оeklineц dönüоmüоtür.ц Ancak,ц ilkц
fethedilenцyerlerdeцortayaцçıkanцkaleцmimarisiцdahaцçokцeleцgeçirilenц
buц yapılarınц onarımlarınaц iliоkinц olarakц gözükmektedir.ц Sonц dö-
nemlerdeц ortayaц çıkanц kıоlaц mimariц örneklerine,ц II.ц Abdülhamidц
albümlerindeцyerцalanцfotoлraflarınцdıоındaцpekцrastlanmaz.
Dinîцmimari,цyapıцgrubuцolarakцenцçokцkarоılaоtıлımızцörnek-
lerdir.цBuцörneklerцTürklerinцyoлunцolarakцyaоadıлı,цözellikleцDob-
rucaцbölgesindeцyerцaldıлıцgörülür.цBüyükцyerleоimцyerlerininцyanın-
daцküçükцkasabaцveцköylerdeцdeцyerцalanцbuцeserlerin,цbüyükцçoлun-
luлuцgünümüzeцgelememiоtir.цGünümüzdeцyokцolanцbuцyapıцörnek-
leriц hakkındaц bilgileri,ц arоivц kayıtlarıц veц ikinciц elц kaynaklardanц öл-
renmekteyiz. Sivil mimari örnekleri,ц yerleоilenц bölgelerinц ihtiyaçla-
rınaцyönelikцolarakцinоaцedildiлiцgözlenir.цBuцörneklerdenцgünümü-
zeцgelebilenцçokцazцörnekцmevcuttur.
Romanya‟daц Türkц hâkimiyetiц dönemindeц yerц alanц mimariц
eserlerinц yokц olmasındakiц temelц etken,ц siyasi,ц ekonomik,ц dinîц veц
kültürelцnedenlerinцyanındaцyapılarınцkorunmasınaцyönelikцgiriоim-
lerinцolmamasıцsonucuцzamanaцkarоıцyenikцdüоmesidir.
Belgelereц dayalıц olarakц ortayaц koymayaц çalıоtıлımızц buц çalıо-
madakiцenцbüyükцsorunцkaynaklardakiцyetersizцbilgilerdir.цHerhangiц
bir yapınınцnetцçözümlemesiцoldukçaцzordur.цÖrneлin,цarоivцkayıt-
larında,ц birц yapınınц ilkц inоasınaц dairц belgeц bulunamayıоı,ц varц olanц
belgedeц deц onarımц yaц daц masrafц belgesiц olması,ц belgedeц yapınınц
adınınцtamцolarakцverilememesiцçözümsüzlüklerinцbaоındaцgelmek-
tedir.цBuцdurumdaцdaцmevcutцbelgenin;цtarih,цyerцadıцveцismeцbakı-
larakцilintiliцyapıцkaydıцolarakцdüоmekцzorundaцkalınmıоtır.цBirцdiлerц
önemliцsorun,цyerleоimцadlarınınцdeлiоkenliлidir.цмlkцadıylaцyerleоilenц
bölgeц günümüzeц gelinceyeц kadarц birkaçц kezц deлiоmiоц olabiliyor.
Önemliцyerleоimlerdeцmevcutцadlarцbirkaçцdeлiоimleцdevamцetseцdeц
kırsal,ц mahalц yaц daц köylerdeц isimц deлiоkenlikleriц çokц fazlaц olduлuц
gözlenir.цYapılarınцilkцinоasındaцvarцolanцkitabelerinцçoлunluлununц
günümüzeцulaоmamıоцolmasıцileцtarihselцolarakцbakıldıлındaцözgünц
dönemindenцsonraцinоaцedilmiоцbirçokцyapıцörneлininцdeцhâlenцilkц
Balkan Tarihi 233
adıylaцanılmasıцdaцçözümlemedekiцdiлerцbirцsorunцolarakцkarоımızaц
çıkmaktadır.
Tümц buц sorunlarınц aоılmasıц veц gelecekц nesillereц aktarılmasıц
için,ц kaynaklarınц karоılaоtırılması,ц mevcutц yapılarınц korunmasınaц
yönelikцçalıоmalarцveцbunlaraцyönelikцprojelerinцhızlandırılmasıцsonц
dereceцönemцarzцetmektedir.
Kaynakça
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢiv Belgeleri (B.O.A.)
Tarih:цј7/Nц/ј090цюHicrîяцDosyaцNo:цј9ц Gömlekц No:цљљљљцFonц
Kodu:цмE.EV.
Tarih: ј8/нц /ј09јц юHicrîяц Dosya No: 23 Gömlekц No:ц 2692 Fon
Kodu: мE.EV.
Tarih: љ9/Cц/јјј6цюHicrîяцDosya No: 252 GömlekцNo:ц12737 Fon
Kodu: C..EV.
Tarih: ј3/нц/јј88цюHicrîяцDosya No: 649 GömlekцNo:ц32748 Fon
Kodu: C..EV.
Tarih: 03/Rц /јљ58ц юHicrîяц Dosya No: 59 Gömlekц No:ц љ9ј5 Fon
Kodu:цм.DH.
Tarih: 20/Nц /јљ65ц юHicrîяц Dosya No: 753 Gömlekц No:ц 76 Fon
Kodu: A.}MKT. MHM.
Tarih:ц 07/Zц /јљ68ц юHicrîяц Dosyaц No:ц љ5љц Gömlekц No:ц 5јц Fonц
Kodu: MVL.
Tarih:ц љ7/Lц /јљ73ц юHicrîяц Dosyaц No:ц јјљц Gömlekц No:ц ј00ц Fonц
Kodu: A.}MKT. MHM.
Tarih: 17/Mц /јљ74ц юHicrîяц Dosya No: 116 Gömlekц No:ц 80 Fon
Kodu: A.}MKT. MHM.
Tarih:ц љ3/Mц /јљ77ц юHicrîяц Dosyaц No:ц 9ј6ц Gömlekц No:ц 4ц Fonц
Kodu: MVL.
Tarih:ц љ3/Lц /јљ78ц юHicrîяц Dosyaц No:ц 557ц Gömlekц No:ц 64ц Fonц
Kodu: A.}MKT.UM.
Tarih:ц љ9/Rц /јљ79ц юHicrîяц Dosyaц No:ц 954ц Gömlekц No:ц љљц Fonц
Kodu: MVL.
Tarih: 14/Nц /јљ80ц юHicrîяц Dosya No: 980 Gömlekц No:ц ј6 Fon
Kodu: MVL.
Tarih:цљ6/Ca/јљ84цюHicrîяцDosyaцNo:ц578цGömlekцNo:цљ5944цFonц
Kodu:цм..MVL.
Tarih: 11/Bц/јљ89цюHicrîяцDosya No: 4 GömlekцNo:цј50 Fon Ko-
du: MF. MKT.
Tarih: 20/Zц /јљ89ц юHicrîяц Dosya No: 447 Gömlekц No:ц 75 Fon
Kodu: A.}MKT. MHM.
Tarih: 10/Bц /јљ95ц юHicrîяц Dosya No: 2078 Gömlekц No:ц љ4 Fon
Kodu:цнD.
Tarih:ц ј7/нц /ј308ц юHicrîяц Dosyaц No:ц љ45ц Gömlekц No:ц 53ц Fonц
Kodu: Y..A...HUS.
Tarih:ц 06/Rц /ј306ц юHicrîяц Dosyaц No:ц љљ0ц Gömlekц No:ц јљц Fonц
Kodu: Y..A...HUS.
Tarih:цј4/Sц/ј306цюHicrîяцDosyaцNo:цј0љцGömlekцNo:ц4љ88цFonц
Kodu:цм..MMS.
Tarih:цљ6//ј89јцюMiladiяцDosyaцNo:ц346цGömlekцNo:цј8цFonцKo-
du: HR.TO.
Tarih: 23//1885 (Miladi) Dosya No: 1 GömlekцNo:ц37 Fon Kodu:
HR. SYS.
Tarih: 25//1880 (Miladi) Dosya No: 1 GömlekцNo:цљ8 Fon Kodu:
HR. SYS.
AraĢtırma ve Ġnceleme Eserler
Akbayar, Nuri, OsmanlıцYerцAdlarıцSözlüлü,цмstanbulцљ00ј.
Aktepe,цMünir,ц“Babadaл”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedi-
si, C.ц4,цмstanbulцј99ј,цs.ц37ј-372.
Alptekin,ц Coоkun,ц “Adakale”,ц Türkiyeц Diyanetц Vakfıц мslâmц Ansiklo-
pedisi, C.цј,цмstanbulцј988,цs.ц340-341.
Araslı,цAltan,цAvrupa‟daцTürkцмzleri,цмstanbulцј986.
Armaoлlu,цFahir,ц19.цYüzyılцSiyasiцTarihiц(1789-1914), Ankara 1997.
Balkan Tarihi 235
Ayverdi,цEkremцHakkı,цAvrupa‟daцOsmanlıцMimarîцEserleri,цRomanyaц
Macaristan, I. cild, 1. ve 2. Kitab, мstanbulцј977.
BatılıцGözüyleцBalkanlardaцTürkцнehirцveцEserleri,цTTKцYayınları,цAn-
kara 1986.
Beldiceanu,цNicoara,ц“Bükreо”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklo-
pedisi, C.ц6,цмstanbulцј99љ,цs.ц484-485.
Bozkurt,цGirayцSaynur,ц“GeçmiоtenцGünümüzeцRomanya‟daцTürkц
Varlıлı”,цKaradenizцAraоtırmaları,цCiltц5,цSayıцј7,цBaharцљ008,цs.цј-31.
Çetintaо,цVildan,ц“BalkanlardaцOrtakцKültür,цOsmanlıцMezarцTaоla-
rı”,ц II.ц Uluslararasıц Romanya‟daц Türkц Kültürününц мzleriц Sempozyumu-
Bildiriler-, GoldenцYayınevi.цs.цј5ј-162.
Eyice,цSemavi,ц“AliцPaоaцCamiiцveцTürbesi”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıц
мslâmцAnsiklopedisi,цC.цљ,цмstanbulцј989,цs.ц43ј-432.
Eyice,цSemavi,ц “GurbetteцKalanцTürkцEserleri”,ц IX.цVakıfцHaftasıц
Kitabı, Ankara 1992, s. 181-186.
мnalcık,цHalil,цDevlet-iцAliyye,цOsmanlıцмmparatorluлuцÜzerineцAraоtırma-
lar-I,ц KlasikцDönemц (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geli-
оim,цмstanbulцљ009.
мnce,ц Kasım,ц III. Selim-IV.ц Mustafaц veц II.ц Mahmudц Dönemiц (1789-
1839),цOsmanlıцCamiцveцMescidleriцI,цюYayınlanmamıоцDoktoraцTeziя,ц
AtatürkцÜniversitesiцSosyalцBilimlerцEnstitüsü,цErzurumцј995.
Karpat,цKemalцH.,ц“Dobruca”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklo-
pedisi, C.ц9,цмstanbulцј994,цs.ц48љ-486.
Kiel,ц Machiel,ц “Theц Türbeц ofц Sariц Saltukц atц Babadag-Dobrudja”,ц
Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, Hampshire 1990, s.
205-220.
Maxim,цMihai,ц“мbrail”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,цC.
љј,цмstanbulцљ000,цs.ц363-366.
Maxim,цMihai,ц“Romanya”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedi-
si, C.ц35,цмstanbulцљ008,цs.цј68-172.
Maxim,цMihai,ц“Tulça”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi,цC.
4ј,цмstanbulцљ0јљ,цs.ц360-361.
Mehmet,ц Mustafa,ц “Dündenц Bugüneц Adakaleц Üzerineц Düоünce-

ler”,ц II.ц Uluslararasıц Romanya‟daц Türkц Kültürününц мzleriц Sempozyumu-
Bildiriler-, GoldenцYayınevi,цs.ц3ј7-326.
Murgescu,цBogdan,ц“мsakça”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklope-
disi, C.цљљ,цмstanbulцљ000,цs.ц489-490.
Murgescu,цBogdan,ц“Köstence”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsik-
lopedisi, C. 26, Ankara 2002, s. 276-277.
Nasrattınoлlu,цмrfanцÜnver,цDost Romanya, Ankara 1985.
Önal,цEbulцFaruk-Sabit Bekçi,цSultanцмkinciцAbdülhamidцHan‟ınцHayırц
Eserleri, мstanbulцљ006.
Önal,цM.цNaci,ц“RomanyaцDobrucası‟ndaцYediцTürbe”,цTürkцHalkц
KültürüцAraоtırmaları,ц1998,цAnkara 2000, s. 31-48.
Romanya Seyahati, мstanbul,ц ј3љ8,ц Matbaa-iц Hayriyeц veц нürekâsıц
юOsmanlıcaя.
Talay,ц Aydın,ц Eserleriц veц Hizmetleriyleц Sultanц Abdülhamid,ц мstanbulц
1991.
Tuлlacı,цPars,цOsmanlıцнehirleri,цMilliyetцYayınları,цмstanbulцј985.
Turan,цÖmer-MehmetцZ.цмbrahimgil,цBalkanlardaцTürkцMimariцEser-
lerindenцÖrnekler,цTBMMцYayınları,цAnkaraцљ004.
Tüzen,цAdnan,ц“RomanyaцSeyahatiцveцKaybolanцVakıfцMirasımız”,ц
VakıfцveцKültür,цSayıцљ,цAnkaraцј998.
Uralgiray,ц Yusuf,ц “Romanya‟daц Türkц veц мslamц Kültürüц Dobru-
ca‟nınцDünüцBugünüцYarını”,цAnkaraцÜniversitesiцDilцveцTarihцCoлraf-
yaцFakültesiцDergisi,ц2/4, Ankara, 1981, s. 295- 354.
Uzunçarоılı,цм.цHakkı,цOsmanlıцTarihi,цI.цCilt,цAnkara 1995.
Ülgen,цAygün,ц“RomanyaцDobrucası‟ndaцBabadaл‟daцGaziцAliцPaоaц
Külliyesiц veц Sarıц Saltukц Türbesi”,ц II.ц Uluslararasıц Romanya‟daц Türkц
KültürününцмzleriцSempozyumu-Bildiriler-, GoldenцYayınevi,цs.ц4јј-421.
Ülküsal,ц Müstecib,ц Dobrucaц veц Türkler,ц Türkц Kültürünüц Araоtırmaц
Enstitüsü,цAnkaraцј966.
Yazar,цTurgay,ц“Romanya‟dakiцOsmanlıцMimarisindenцBazıцÖrnek-
ler”,цBalkanlar‟daцKültürelцEtkileоimцveцTürkцMimariцSempozyumuцBildi-
Balkan Tarihi 237
rileri (17-19 Mayısц 2000,ц нumnu-Bulgaristan), Cilt 2, Ankara 2001, s.

851-885.
Yöndemli,ц Fuat,ц “Evliyaц Çelebiц Seyahatnamesi‟ndeц Romanya”,ц II.
Uluslararasıц Romanya‟daц Türkц Kültürününц мzleriц Sempozyumu-Bildiriler-,
GoldenцYayınevi,цs.ц447-463.
Zıllioлlu,ц Mehmed,ц Evliyaц Çelebiц Seyahatnamesi,ц Üçüncüц Cilt,ц Üçdalц
Neоriyat,цмstanbulцј985.
Web Sayfaları
Cezmiц Karasu,ц “Romanyaц Dobruca‟sındakiц Osmanlıц Eserleri”,ц
http://www.fikirdebirlik.org/yazdir.asp?yazi=200901008 (11.03.2014).
“Dobruca‟nınц Hoоgörüsünüц Kralц Camiiц Yansıtıyor”,ц
http://www.haberexen.com/dobrucanin-hosgorusunu-kral-camii-yansitiyor-
68714h.htm (11.03.2014)
“Dobruca'dakiц Türkц Eserleri”,ц http://romanyaturkleri.tripod.

com/tarihiyerleri.htm (16.03.2015).
Dorelц Bondocц “Paperц onц Adaц Kaleh”,ц http://alexisphoenix.
org/adakaleh.php (16.03.2015).
http://dunyacamileri.blogspot.com.tr/2010/05/tatar-camii-konstantaroman
ya.html (11.03.2014).
http://dunyacamileri.blogspot.com.tr/2013/06/mecidiye-camii-mecidiyekoste
nce-romanya.html (11.03.2014)
http://kostence.bk.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=215270 (11.03.
2014).
http://kutuphane.istanbul.edu.tr/?page_id=6462 (16.03.2015).
http://orinsaatrestorasyon.weebly.com/romanya-gaz304-al304-pa350a-cam
304304.html (11.03.2014).
http://www.akademiktarih.com/pdfler/store/istnbulunbosmanlialbumdizin.
pdf )16.03.2015).
Lütfiц нeyban,ц “Mankalyaц Esmâц Sultanц Câmiiц Hazîresiц Mezartaоıц
Kitâbeleri”,ц http://www.akademiktarih.com/pdfler/store/lutfiseyban2.pdf
(13.03.2015).
“Mecmua-yıц Tevarih-iц Osmanî”,ц http://ercaninal.blogspot.

com.tr/2013/01/babadag.html (11.03.2014).
“Romanya‟daцOsmanlıцMirasıцKonferansı”цhttp://yee.org.tr/romanya-
bukres/tr/haberler/bizden-haberler/romanyada-osmanli-mirasi-konferansi-
2449 (11.03.2014).
Balkan Tarihi 239
RESĠMLER
Resimц4:цTulçaцAziziyeцCamiц
(http://romanyaturkleri.tripod.com/tari
Resimј:цBabadaлцGaziцAliцPaоaц hiyerleri.htm)
Cami (2015)
Resim 2: Mangalya Esma Sultan Resimц5:цÇernovoda/KarasuцCamiц

Camii (Turan-мbrahimgil,цљ004:ц (http://romanyaturkleri.tripod.com/tari
408) hiyerleri.htm)
Resim 3: Mecidiye Sultan Mecid

Cami (2015)
Resim 6: KöstenceцSultanцMah-
mud/Mahmudiye/Kral/I. Karol
Cami (2015)
Resimц7:цKöstenceцHünkârцCamiц Resim10: Adakale Cami

(2015) (https://tiparituriromanesti.files.wordpre
ss.com/2011/11/moschea.jpeg)
Resimцјј:цHırоovaцSultanцMahmudц
Resim 8: Kalas-GalatiцII.цAbdül- Camii (Turan-мbrahimgil,цљ004:ц
hamid/HamidiyeцCamiцюAraslıц 409)
1986: 112)
Resimц9:цAdakaleцYerleоimiц
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Romanya
#mediaviewer/File:Ada_Kaleh.jpg)
Resim12: мshakçıцMahmudцYazıcıц
Cami (Turan-мbrahimgil,цљ004:ц4јјя
Balkan Tarihi 241
Resim13: BabadaлцSarıцSaltukцTür-
besi
(http://ercaninal.blogspot.com.tr/2013/ Resimј5:цKöstenceцMekteb-iцRüоdiц
01/babadag.html) (OsmanlıцMektepleri…, 2007: 256)
Resimј6:цLipovaцTürkцPazarı-
Bedesteni (Turan-мbrahimgil,цљ004:ц
418-419)
Resimј4:цBabadaлцAliцPaоaцTürbesiц
(2015)
Tablo 1
II.цAbdülhamidцFotoлrafцAlbümlerindeцRomanyaцveцTürkцEserleri
љ003цBelediyeцDairesiцюKöstence-Çernavodaя 91331/7
љ0љ5ц Belediyeц Hastahanesiц юKöstence- 91233/32
Babadaля
љ0љ6ц Belediyeц Hastahanesiц юKöstence- 91233/33
Paraköyя
Ada-Kale 91425/13
Adakale Camii (TurnuSeverin) 91230/12
AdakaleцÇarsisi (TurnuSeverin) 91230/10
AdemцKalesiцюKöstenceя 91233/34
AzaplarцCamiiцюKöstenceяц 91233/49
AziziyeцCamiiцюKöstenceяц 91233/56
ÇernavodaцCamiiцюKöstenceяц 91233/3, 20
ÇernavodaцCamiiцюKöstenceяц 91331/13, 23, 58
ÇernavodaцKıоlasıцюKöstenceяц 91331/47
Çernavodaц Mektebi-Hocalarıц veц Talebeleriц 91331/20
юKöstence'deя
GelengiçцCamiiцюKöstenceяц 91331/6
HasidolokцCamiiцюKöstenceяц 91233/44
HastahaneцюKöstence-Babadaляц 91331/48
HastahaneцюKöstence-Çernavodaяц 91331/7
HırsovaцCamiiцюKöstenceяц 91233/36
HükümetцDairesiцюKöstence-Mangalya) 91331/29
HükümetцDairesiцюKöstence-Soulina) 91331/43
мnasцMektebiцюKöstence-Gelengiçяц 91233/28
KıоlaцюKöstence'deяц 91233/40-41
KöprüцюKöstence'deяц 91233/47
KöprüцюKöstence'deяц 91331/56-57
Köstenceц 90484/40-41
Köstenceц 91233
KöstenceцKıоlasıц 91331/60
KöstenceцLimanıц 91233/1
KöstenceцLimanıц 91331/76-77
Köstence-Babadaлц 91233/19, 22-23, 32
Köstence-Babadaлц 91331/39, 46, 48
Köstence-Çernavodaц 91233/46
Köstence-Çernavodaц 91331/7, 13, 10, 13, 47, 54-
55, 58, 72
Köstence-Doluca 91233/30-31,37
Köstence-Gelengiçц 91233/28
Köstence-Gelengiçц 91331/6, 30
Köstence-GenelцGörünüоü 91233/8-9,53
Köstence-GenelцGörünüоüц 91331/1-2
Köstence-HasidolokцMüslümanцMektebiц 91331/64
Balkan Tarihi 243
Köstence-HirоovaцCamii 91331/33
Köstence-Karaharman Camii 91331/11
Köstence-Karamurad 91331/21
Köstence-Mangalya 91233/48, 55
Köstence-Mangalya 91331/32, 65
Köstence-Mecidiye 91233/18
Köstence-Mecidiye 91331/5, 24, 50a
Köstence-Mecidiye Camii ve Mektebi- 91331/50a
Talebeleri
Köstence-Osman Faka Camii 91331/16, 59
Köstence-Paraköyц 91233/53
Köstence-Paraköy/Hastahane 91331/8
Köstence-Sariciyol Camii 91331/41
Köstence-Soulina 91233/24-25
Köstence-Soulina ve Soulina Camii 91331/9-10, 34, 43-44, 50
Köstence-Tulçaц 91331/42
LimanцHastahanesiцюKöstenceяц 91331/79
MahmudiyeцCamiiцюKöstenceяц 91233/27
MangalyaцCamiiцюKöstenceяц 91233/21
MangalyaцLimanıцFeneriцюKöstenceяц 91233/43
MecidiyeцCamiiцюKöstenceяц 91233/5, 26
MecidiyeцMüslümanцMektebiцюKöstenceяц 91233/13
MektepцюKöstence'deяц 91233/17
MektepцюKöstence-Karamurad'da) 91233/57
MüslümanцMektebiцюKöstenceяц 91233/10
MüslümanцMektebiцюKöstenceяц 91331/17, 36
MüslümanцMektebiцюKöstence-Babadaля 91331/28
MüslümanцMektebiцюKöstence-Hasidolok) 91233/38
Müslümanц Mektebiц юKöstence-Osman Faka 91233/39
Kasabasıяц
OsmanцFakaцCamiiцюKöstenceяц 91233/29
OsmanцFakaцKöprüsüцюKöstence) 91331/59
Romanya 90672/79-87
Romanya 91212 - 91232/33-35
Romanya 91502
Romanya-Dobruca-Köstenceц 91331
Romanya-Köstenceц 91233
Romanya-Köstenceц 91233
Romanya-Mehadia 91324
Romanya-TurnuSeverin 91230
SokaklarцюKöstence'deя 91233/53
SokaklarцюKöstence'deя 91331/18
Sokaklar-Hürriyetц Meydaniц юKöstence- 91331/32
Mangalya)
SoulinaцCamiiцюKöstenceяц 91233/14, 15
SoulinaцFeneriцюKöstenceяц 91233/42
SultanцMahmudцCamiiцюKöstenceяц 91331/31
SultanцMahmudцÇesmesiцюKöstenceяц 91233/2
нer'iyeцMahkemesiцюKöstenceя 91233/12
нer'iyeцMahkemesiцюKöstenceяц 91331/26
TatarцCamiiцюKöstence-Mangalya) 91233/54
TekirciyolцHamamıцюKöstenceя 91331/14
UluцCamiiцюKöstence-Doluca) 91233/37
UluцCamiiцюKöstence-Mangalya) 91233/55
Tablo 2
ROMANYA TÜRK MĠMARĠ ESERLER
юEkremцHakkıцAyverdi,цAvrupa‟daцOsmanlıцMimarîцEserleri,цRomanyaц
Macaristan, I. cild, 1. ve 2. Kitab, мstanbulцј977я
YERĠ ADI TA- BANĠ KĠ- ARġĠV MEV- KAYNAKÇA

RĠH TABE BEL CUT
DU-
RUM
ADA- Adaka- 1732/1 ? ? - Mevcut Ayverdi,
KALE le‟deц 733 (?) Deлil 1977:7-8
Cami
ADA- Adaka- 1732- ? + + ? Ayverdi,
KALE le‟deц 1733 юј930‟laraц 1977:7-8
Türbeц ait kart-
(Kesik postal,
Baоц Gazete
Baba röportajıя
Türbesi,ц
Miskin
Baba)
ADA- Adaka- ? ? ? - ? Ayverdi,
KALE le‟deц 1977:7-8
Mektep
ADA- Adakale 18. yy. ? ? + ? Ayverdi,
KALE мs- 1977:7-8
tihkâmla
rı
ARAD Köprülüц 17. yy. Köprü- ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
KA- Mehmet (1 lüц Çelebiц Deлil 1977:8-10
SABA- Paоaц Eylülц Meh- “Seyahat-
SI Cami 1658) med name”,
Paоa Köprülüц
Mehmed
Vakfiyesi)
KA- Mehmet (1 lüц Çelebiц Deлil 1977:8-10
SABA- Paоaц Eylülц Meh- “Seyahat-
SI Mektebi 1658) med name”,
Paоa Köprülüц
Mehmed
Vakfiyesi)
KA- мmareti (1 lüц Çelebiц Deлil 1977:8-10
SABA- Eylülц Meh- “Seyahat-
SI 1658) med name”,
Paоa Köprülüц
Mehmed
Vakfiyesi)

KA- Hanı (1 lüц Çelebiц Deлil 1977:8-10
Paоa Köprülüц
Mehmed
Vakfiyesi)
KA- Köprüsü (1 lüц Çelebiц Deлil 1977:8-10
Paоa Köprülüц
Mehmed
Vakfiyesi)
ARAD Arad‟daц 17. yy. Köprü- ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
KA- Tekye (1 lüц Çelebiц Deлil 1977:8-10
Paоa Köprülüц
Mehmed
Vakfiyesi)
ARAD Arad‟daц 17. yy. Köprü- ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
KA- Hamam (1 lüц Çelebiц Deлil 1977:8-10
Paоa Köprülüц
Mehmed
Vakfiyesi)
AZEB Dobri- ? ? ? + (1880 ? Ayverdi,
LER çe‟deц Abdülha- 1977:10
KÖYÜ Azebler mid Al-
Köyüц bümleriя
Cami
BABA- Ulu 15. -16 Sultan ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
BA- CamiцюIı.ц yy. (?) II. Çelebiц Deлil 1977:10-11
DAĞI Sultan Baye- “Seyahat-
KA- Bayezid zid name”я
SABA- Cami)
SI
BABA- Gazi Ali 16.-17. Gazi ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
BA- Paоaц yy. Ali Çelebiц 1977:11-14
DAĞI Cami Paоa “Seyahat-
KA- name”,ц
SABA- Fotoлrafıц
SI Var,цÇizi-
mi Var)
BABA- Gazi Ali Gazi + + (Vakfi- ? Ayverdi,
BA- Paоaц 1619/1 Ali ye, Fotoл- 1977:14
DAĞI Türbesi 620 (?) Paоa raf)
KA-
SABA-
SI /
Balkan Tarihi 247
ġEH-
RĠ
BABA- Defter- Derviоц ? + (Evliya ? Ayverdi,
BA- dar 1571/1 Çelebi Çelebiц 1977:19
DAĞI Derviоц 572 (?) “Seyahat-
KA- Çelebiц name”я
SABA- Veya
SI / Paоaц
ġEH- Cami
RĠ
BABA- Sarıц 15.16. II. ? + (Evliya ? Ayverdi,
BA- Saltuk yy. (?) Baye- Çelebiц 1977:19-2 0
DAĞI Türbesi zid “Seyahat-
KA- (Evliya name”,ц
SABA- Çelebiя Çizim,ц
SI / Fotoлrafя
ġEH-
RĠ
BABA- Çeоme ? ? + + (Fotoл- ? Ayverdi,
BA- raf) 1977:20
DAĞI
KA-
SABA-
SI /
ġEH-
RĠ
BE- Cami, 16. yy. ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
ġOVA Mescid Çelebiц Deлil 1977:22
KA- (2), “Seyahat-
SABA- Tekye, name”я
SI Mektep
(2),
Hamam
BAġ Hacı ? ? ? ? ? Ayverdi,
PI- мbrahimц 1977:22
NAR Cami
KÖYÜ
BAS- Ayverdi,
BARĠ 1977:22
KÖYÜ
BK.
MÜR
VET-
LER
KÖYÜ
BO- Ayverdi,
ROSJ 1977:22
ENO
KA-
SABA-
SI BK.
YA-
NOVA
KA-
SABA-
SI
BRAĠ Ayverdi,
LA 1977:22
BK.
ĠB-
RAĠL
ġEH-
RĠ
BÜK- Cami ? ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
REġ Çelebiц 1977:22
ġEH- “Seyahat-
RĠ name”я
BÜK- Han ? ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
REġ Çelebiц 1977:22
ġEH- “Seyahat-
RĠ name”я
BÜK- Türkц ? ? ? + Evliya ? Ayverdi,
REġ нehitliлi Çelebiц 1977:22
ġEH- “Seyahat-
RĠ name”,ц
Fotoлraf
CAS- Ayverdi,
TEL 1977:23
BK.
KÜSD
ĠLĠ
KÖYÜ
CĠ- Ayverdi,
UCU- 1977:23
ROVA
BK..
ÇUKU
KU-
ROVA
KÖYÜ
CONS Ayverdi,
TAN- 1977:23
TA
BK.
KÖS-
TEN-
CE
CE- Hünkarц ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
NAD- Cami Çelebiц Deлil 1977:23
CSA- “Seyahat-
NAD name”я
BK.ÇA
NAD
KA-
Balkan Tarihi 249
SABA-
SI
CE- Gazi ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
NAD- BâliцBeyц Deлil 1977:23
CSA- Cami
NAD
BK.ÇA
NAD
KA-
SABA-
SI
CE- Hacıц 1660 ? ? ? Mevcut Ayverdi,
NAD- Osman (?) Deлil 1977:23
CSA- Cami
NAD
BK.ÇA
NAD
KA-
SABA-
SI
CE- мsmiц ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
NAD- Bilinme- Deлil 1977:23
CSA- yen 15
NAD Cami Ve
BK.ÇA Mescid
NAD
KA-
SABA-
SI
CE- Medrese ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
NAD- (3) Deлil 1977:23
CSA-
NAD
BK.ÇA
NAD
KA-
SABA-
SI
CE- Mektep ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
NAD- (4) Deлil 1977:23
CSA-
NAD
BK.ÇA
NAD
KA-
SABA-
SI
CE- Hamam ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
NAD- Deлil 1977:23
CSA-
NAD
BK.ÇA
NAD
KA-
SABA-
SI
CE- Gazi ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
NAD- Bali Bey Deлil 1977:23
CSA- Türbesi
NAD
BK.ÇA
NAD
KA-
SABA-
SI
ÇE- Çelebiц ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
LEBĠ Köyüц Deлil 1977:26
KÖYÜ Cami
ÇER-
NO-
VODA
BK.
KA-
RASU
KA-
SABA-
SI
ÇĠLĠN Çilingirц ? ? ? + (Sultan ? Ayverdi,
LĠN- Köyüц Abdülha- 1977:26
GĠR Cami mid Al-
KÖYÜ bümleriя
ÇU- Cami ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
KUR 1977:26
OVA
KÖYÜ
(CĠ-
UCU-
RO-
VA)
DANA Dana ? ? ? + (Vakfi- ? Ayverdi,
KÖYÜ Köyüц ye) 1977:27
Cami
DOB- Hacıц ? ? ? + (Vakfi- ? Ayverdi,
ROMÎ Hasan ye) 1977:27
R Câmi
KÖYÜ
FE- Iv. ? Silistre ? + (Evliya ? Ayverdi,
KETE Sultan Valisi Çelebiц 1977:27
BA- Mehmed “Seyahat-
TUR Câmi name”я
(FEK
ET)
PA-
LAN-
Balkan Tarihi 251
KASI
FEN- Sultan ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
LAK Süley- Çelebiц Deлil 1977:27
(FÖN man “Seyahat-
LAK - Câmi name”я
FEL-
NAC)
KA-
LESĠ
GA- Ayverdi,
LATĠ 1977:27
BK.
KA-
LAS
ġEH-
RĠ
GE- Gelincik ? ? ? + (Sultan ? Ayverdi,
LĠN- Köyüц Abdülha- 1977:27
CĠK Kızц mid Al-
KÖYÜ Mektebi bümleriя
GĠUR- Ayverdi,
UR- 1977:27
GĠU:
BK:
YER-
GÖĞÜ
KA-
SABA-
SI
GÖL- Gölpı- ? ? ? + (Vakfi- ? Ayverdi,
PI- nar ye) 1977:27
NAR Kö-
KÖYÜ yü‟ndeц
AliцAлaц
Câmi
HACI- Hacılarц ? ? ? + (Ro- ? Ayverdi,
CI- Köyüц manya‟daц 1977:27
LAR Câmi мslamц
KÖYÜ Eserleri
kitabındaц
63.цSırada-
ki resim)
HAM Hamza- 1673 ? ? + (Ro- ? Ayverdi,
ZACA caцKöyüц manya‟daц 1977:28
KÖYÜ Cami мslamц
Eserleri
kitabıя
HA- Hasanlar ? ? ? + (Vakfi- ? Ayverdi,
SAN- Köyüц ye) 1977:28
LAR Cami
KÖYÜ
HA- Hasid ? ? ? + (Sultan ? Ayverdi,
SĠD Oluk Abdülha- 1977:28

OLUK Köyüц mid Al-
KÖYÜ Cami bümleriя
HIR- Hırоovaц 1815 ? + +цюAbdülц ? Ayverdi,
ġOVA Sultan (?) Hamid 1977:28
(HĠR- Mah- Albümleriя
ġOVA) mud
KA- Câmi
SABA-
SI
ĠBRÂĠ мbrail‟deц ? ? ? ? ? Ayverdi,
L Cami 1977:33
(BRAĠ
LA)
ġEH-
RĠ
ĠS- мshakcıц 1621 ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
HAK- Kalesi (?) Çelebiц 1977:33
CI “Seyahat-
(ISAC name”я
CEA)
KA-
LESĠ
ĠS- Haоanц ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
HAK- Paоaц Çelebiц Deлil 1977:33
CI Câmi “Seyahat-
(ISAC name”я
CEA)
KA-
LESĠ
ĠS- Iı.цSultanц ? ? ? + (Evkaf Mevcut Ayverdi,
HAK- Osman Kuyûd-ıц Deлil 1977:33
CI Câmi Kadîmesiц
(ISAC cihâtц
CEA) defterleri)
KA-
LESĠ
ĠS- Hacıц ? ? ? + (Ev- Mevcut Ayverdi,
HAK- Mehmed kaf‟daцaynıц Deлil 1977:33
CI Tâhirц defterdeki
(ISAC Aлaц kayıdlar.я
CEA) Câmi
KA-
LESĠ
ĠS- Mah- 1863- ? + + (Kitap- Mevcut Ayverdi,
HAK- mud 64 (?) tan Fotoл- 1977:33-34
CI Yazıcıц taf ve
(ISAC Câmi Çizimя
CEA)
KA-
LESĠ
ĠS- Hasan ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
Balkan Tarihi 253

CI Hanı “Seyahat-
(ISAC name”я
CEA)
KA-
LESĠ
CI Hamamı “Seyahat-
(ISAC name”я
CEA)
KA-
LESĠ
CI мmâreti “Seyahat-
(ISAC name”я
CEA)
KA-
LESĠ
ĠS- мshakц ? ? ? ? ? Ayverdi,
HAK- Baba 1977:34
CI Türbeц
(ISAC Kabri
CEA)
KA-
LESĠ
ĠS- мshakcıц ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
HAK- Kalesi Çelebiц Deлil 1977:34
CI “Seyahat-
(ISAC name”я
CEA)
KA-
LESĠ
KA- II. 1894- Sultan ? ? ? Ayverdi,
LAS Sultan 1895 Hamid 1977:34
(GA- Hamid
LATĠ) Câmi
ġEH-
RĠ
KA- Kalaycıц ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
LAYCI Köyüц Kayıtlarıя 1977:34
KÖYÜ Cami
KARA IV. ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
HAR Sultan Çelebiц Deлil 1977:34
MAN Murat “Seyahat-
(NA- Cami name”я
VO-
DARĠ)
KA-
LESĠ
KARA мskeleц ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
HAR Cami Çelebiц Deлil 1977:34

MAN “Seyahat-
(NA- name”я
VO-
DARĠ)
KA-
LESĠ
KARA Kara ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
HAR Harman Çelebiц Deлil 1977:34
MAN Kalesi “Seyahat-
(NA- name”я
VO-
DARĠ)
KA-
LESĠ
KA- Karanlıkц ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
RAN- Kö- Kaydıя 1977:37
LIK yü‟ndeц
KÖYÜ HacıцAliц
Câmi
KA- Karasu ? ? ? + (Fotoл- ? Ayverdi,
RASU юÇerna- raf) 1977:37
(ÇER voda)
NAVO Câmi
VO-
DA)
KA-
SABA-
SI
RASU Hanı raf) 1977:37
(ÇER
NAVO
VO-
DA)
KA-
SABA-
SI
RASU Hamamı raf) 1977:37
(ÇER
NAVO
VO-
DA)
KA-
SABA-
SI
KA- 7 Mek- ? ? ? + (Fotoл- ? Ayverdi,
RASU tep raf) 1977:37
(ÇER
NAVO
VO-
Balkan Tarihi 255
DA)
KA-
SABA-
SI
KA- 7 Sebil ? ? + (Fotoл- ? Ayverdi,
RASU raf) 1977:37
(ÇER
NAVO
VO-
DA)
KA-
SABA-
SI
KARA- Karatay ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
RA- Kö- 1977:37
TAY yü‟ndeц
(MĠS- Câmi
SĠPA-
RĠ)
KÖYÜ
KAR- Karvan ? ? ? +цюVakıfц Mevcut Ayverdi,
VAN Kö- Kayıtlarıя Deлil 1977:37
KÖYÜ yü‟ndeц
мsmailц
Bin
Hüseyinц
Câmi
KAS-
TEL
(CAS-
TEL) -
BK:
KÜSD
Ġ ĠLĠ -
NĠSĠ-
PARĠ
KAYA- Molla ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
YA- Mustafa Kayıtlarıя 1977:37
CIK Bin
KÖYÜ Süley-
man
Câmi
KIRIK Osman ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
RIK- Aлaц Kayıtlarıя 1977:37
LAR Câmi
KÖYÜ
KO- Hasan ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
KAR- Bey Kayıtlarıя 1977:39
CA Câmi
KÖYÜ
KÖSE- Küçükц ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
SE- Mustafa Kaydıя 1977:39
LER Câmi
KÖYÜ
KÖS- Evliyâц ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
TEN- Zama- Deлil 1977:39
CE nındakiц
(CON Câmi
STAN
TA)
ġEH-
RĠ
KÖS- Birinci 1730 I. ? + (Fotoл- ? Ayverdi,
TEN- Sultan (?) Sultan raf) 1977:39
CE Mah- Mah-
(CON mud mud
STAN Câmi
TA)
ġEH-
RĠ
KÖS- Hünkarц 1286 Sultan ? + (Fotoл- ? Ayverdi,
TEN- Câmi юı869я Aziz raf 1880 1977:39
CE Albümleriя
(CON
STAN
TA)
ġEH-
RĠ
KÖS- 3 Mahal- ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
TEN- le Mes- 1977:39
CE cidi
(CON
STAN
TA)
ġEH-
RĠ
KÖS- Han ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
TEN- Çelebiц Deлil 1977:39
CE “Seyahat-
(CON name”я
STAN
TA)
ġEH-
RĠ
KÜH- Defter- 1071 Def- + + (Evliya Mevcut Ayverdi,
LA- dar (1661) terdârц Çelebiц Deлil 1977:40
YOġ мbrahim îbrâhi “Seyahat-
KA- Paоaц mцPaоaц name”я
LESĠ Cami (?)
KÜSD Küsdiiliц ? ? ? ? ? Ayverdi,
ĠĠLĠ Kö- 1977:40
(CAS- yü'ndeц
TEL) Cami
KÖYÜ
Balkan Tarihi 257
- NĠ-
SĠPA-
RĠ
LA- Lagoо‟daц ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
GOġ Cami Çelebiц Deлil 1977:40
(LU- “Seyahat-
GOJ) name”я
KA-
SABA-
SI
LAZO Lazo- ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
(LA- vo‟daц Deлil 1977:40
ZO- Cami
VO)
KÖYÜ
LĠPVE Kale ? ? ? +(Evliya) ? Ayverdi,
(LĠ- 1977:41
POVA
- LĠP-
POĠ)
KA-
LESĠ
LĠPVE Kanunıц ? ? ? ? ? Ayverdi,
(LĠ- Câmi 1977:41
POVA
- LĠP-
POĠ)
KA-
LESĠ
LĠPVE Teоvarц ? ? ? ? ? Ayverdi,
(LĠ- Câmi 1977:41
POVA
- LĠP-
POĠ)
KA-
LESĠ
LĠPVE Alay ? ? ? ? ? Ayverdi,
(LĠ- Beyi 1977:41
POVA Câmi
- LĠP-
POĠ)
KA-
LESĠ
LĠPVE Hacıц ? ? ? ? ? Ayverdi,
(LĠ- Cami 1977:41
POVA
- LĠP-
POĠ)
KA-
LESĠ
LĠPVE мsminiц ? ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
(LĠ- Evli- Çelebiц 1977:41
POVA ya‟nınц “Seyahat-

- LĠP- Zîkret- name”я
POĠ) medîлîцљц
KA- Câmî
LESĠ
LĠ-
POVA:
BK.
LĠPVE
LU-
GAJ:
BK.
LA-
GOġ
MA- Ma- 1774 Meh- + ? ? Ayverdi,
ÇĠN çin‟deц (?) med 1977:41
KA- Mestan Efendi
SABA- Aлaц (?)
SI Câmîî
MAH Mah- ? ? ? + (Sultan ? Ayverdi,
MU- mudiye Abdülha- 1977:42
DĠYE Kasabasıц mid Al-
KA- Câmi bümleriя
SABA-
SI
MAN Mangal- 1573 ? + + (Vakfi- Mevcut Ayverdi,
GAL- ya‟daц ye) юMüzeя 1977:42-43
YA Es-
(MAN mâhânц
GA- Sultan
LIA) Câmi
MAN Mangal- ? ? ? + (Sultan Mevcut Ayverdi,
GAL- ya‟daц Hamid Deлil 1977:43
YA Tatarlar Albümleriя
(MAN Cami
GA-
LIA)
ME- Sultan 1860- ? + +цюÇizim,ц ? Ayverdi,
CĠDĠ- Mecid 61 Fotoлrafя 1977:53
YE Cami
(MED
GI-
DIA)
ġEH-
RĠ
ME- Medrese ? ? ? + (Sultan ? Ayverdi,
CĠDĠ- Hamid 1977:53
YE Albümleriя
(MED
GI-
DIA)
ġEH-
Balkan Tarihi 259
RĠ
MĠS-
SĠPA-
RĠ:
BK:
KARA-
RA-
TAY
KÖYÜ
MÜR Hasan ? ? ? + (Vakfi- ? Ayverdi,
VET- Bin ye) 1977:53
LER- Abdul-
MUR- lah Cami
FAT
(BASA
SA-
RABĠ)
KÖYÜ
MUS- Seyyid ? ? ? ? ? Ayverdi,
LĠH Ömerц 1977:54
KÖYÜ AлaцBînц
Hasan
Câmi
NÂRĠ Cami ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
N Çelebiц Deлil 1977:54
KALE “Seyahat-
name”я
NÂRĠ Ulama ? ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
N Paоaц Çelebiц 1977:54
KALE Merkadî “Seyahat-
name”я
NÂRĠ Yaлmurц ? ? ? ? ? Ayverdi,
N Baba 1977:54
KALE Tekyesî
NÂRĠ Lipova ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
N нehîdlîлî Deлil 1977:54
KALE Veцнeyhц
Mehmed
Efendî-Ац
Hindi
Zîyâret-
gâhı
NAVO Ayverdi,
VO- 1977:54
DARÎ:
BK:
KARA-
RA-
HAR
MAN
KA-
LESĠ
NĠSÎP Ayverdi,
ARĠ 1977:54
KÖ-
YÜ:
BK:
KÜSD
Ġ ĠL
KÖYÜ
- KAS-
KAS-
TEL
OMU Cami ? ? ? ? ? Ayverdi,
RGA 1977:54
(VA-
LESC
HCA)
KÖYÜ
ORA-
DEA
ġEH-
RĠ:
BK:
VA-
RAT
ġEH-
RĠ
OR- мkiцCâmî ? ? ? ? ? Ayverdi,
ġOVA 1977:54
ġEH-
RĠ
OR- Mescid ? ? ? ? ? Ayverdi,
ġOVA 1977:54
ġEH-
RĠ
OR- Medrese ? Bunla- ? ? ? Ayverdi,
ġOVA rınц 1977:54
ġEH- bânîleriц
RĠ kaydo-
lun-
mamıо-
tırцveц
hiçцbiriц
de
yoktur.
OS- Cami ? ? ? ? Mevcut Ayverdi,
MAN 1977:54
FA-
KIH
KÖYÜ
RAD- Kale ? Ulama ? + (Evliya ? Ayverdi,
NA Paоa Çelebiц 1977:54
KA- “Seyahat-
Balkan Tarihi 261
LESĠ name”я
SA- Mehmed Meh- ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
RAY Aga med Kayıtlarıя 1977:59
KÖY Câmi bin (....
oku-
nama-
mıо-tırя
SAR- Sarnıçц ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,
NIÇ Köyüц Kayıtları,ц 1977:59
KÖYÜ Câmiî Abdülha-
mid Al-
bümleriя
SOL- Sultan ? ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
MUġ Süley- Çelebiц 1977:59
KA- man “Seyahat-
LESĠ Câmi name”я
SÜNE мkiцCami 1904 ? ? +цюAbdül- ? Ayverdi,
(SU- senele- hamid 1977:59
LĠNE) rinde Albümleriя
ġEH- yeniden
RĠ yapıl-
mıоtır.
ġO- Câmî ? ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
LUMK Çelebiц 1977:59
OVAR “Seyahat-
PA- name”я
LAN-
KASI
TA- Sultan ? ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
MIġ- Süley- Çelebiц 1977:61
VAR man “Seyahat-
(TE- Câmi name”,ц
MES- Vakıf
VAR- Kayıtlarıя
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Cimcime ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- Câmi 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- C ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- â 1977:61
VAR m
(TE- i
MES- i
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Kalede ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- мsmiц 1977:61
VAR Veril-
(TE- meyen
MES- Dör-
VAR- düncüц
TĠMĠ Câmi
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Seydi 1658- ? ? + (Evliya ? Ayverdi,
MIġ- Ahmed 59 Çelebiц 1977:61
VAR Paоaц “Seyahat-
(TE- Câmi name”я
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- 4 Tekye ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- 7 Mek- ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- tep 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
Balkan Tarihi 263
RĠ
TA- 3 Han ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Yalıц ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- Kapısıц 1977:61
VAR Hamamı
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Su ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- Kapısıц 1977:61
VAR Hamamı
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- мsmiц ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- Veril- 1977:61
VAR meyen
(TE- Hamam
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Sultan 1643 Sultan + + (Fotoл- Mevcut Ayverdi,
MIġ- мbrâhimц (?) Аbrâhi raf) Deлil 1977:61
VAR Hamamı m (?)
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Kale ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Saat ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- Kulesi 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Türbe ? ? ? ? ? Ayverdi,
MIġ- 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TA- Türkц ? + (Fotoл- Ayverdi,
MIġ- Evi raf) 1977:61
VAR
(TE-
MES-
VAR-
TĠMĠ
ġOA-
RA)
ġEH-
RĠ
TEKÎ Tekirgölц ? ? ? + (Es- ? Ayverdi,
RGÖL Köyüц mâhânц 1977:62
KÖYÜ Câmi Sultan
vakfiyesi)
Balkan Tarihi 265
TO- Topal ? ? ? +цюVakıfц ? Ayverdi,

PAL Ova Kayıtlarıя 1977:62
OVA Köyüц
KÖYÜ Câmi
TOLÇ Azîzîyeц ? ? ? + (1880 ? Ayverdi,
Ġ- Câmi Albümleri,ц 1977:62
TUL- Çizimя
ÇA
(TUL
CEA)
ġEH-
RĠ
TOLÇ Tulçaц ? Ahmed ? + (Evkaf ? Ayverdi,
Ġ- нehrindeц Aлa kayıtları,ц 1977:62
TUL- Ahmed 1880
ÇA Aлaц Albümleriя
(TUL Câmi
CEA)
ġEH-
RĠ
VA- Ayverdi,
LUL 1977:66
TRA-
JAN
KÖ-
YÜ:
BK:
HA-
SAN-
CA
KÖYÜ
VA- Ayverdi,
LESC 1977:66
HCA
KÖ-
YÜ:
BK:
OMU
RCA
KÖYÜ
VA- Hünkârц 1660- ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
RAT Câmîî 61 Çelebiц Deлil 1977:66
(ORA “Seyahat-
DEA) name”,ц
ġEH- Vakfiye)
RĠ
VA- Vezîrц 1660- ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
RAT (Köprü- 61 Çelebiц Deлil 1977:66
(ORA lüц “Seyahat-
DEA) Mehmed name”,ц
ġEH- Paоaяц Vakfiye)
RĠ Câmi
VA- Köprülüц 1660- ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,

RAT Mehmed 61 Çelebiц Deлil 1977:66
(ORA Paоaц “Seyahat-
DEA) Medre- name”,ц
ġEH- sesi Vakfiye)
RĠ
VA- Köprülüц 1660- ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
RAT Mehmed 61 Çelebiц Deлil 1977:66
(ORA Paоaц “Seyahat-
DEA) Mektebi name”,ц
ġEH- Vakfiye)
RĠ
YA- Sultan ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
NOVA Iv. Çelebiц Deлil 1977:66-67
(BO- Mehmed “Seyahat-
ROSJ Câmi name”,ц
ENÖ) Vakfiye)
KA-
SABA-
SI
YA- Köprülüц ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
NOVA Mehmed Çelebiц Deлil 1977:66-67
(BO- Paоa‟nınц “Seyahat-
ROSJ Yanova name”,ц
ENÖ) Kale- Vakfiye)
KA- si‟ndeц
SABA- Câmi
SI
NOVA Fâzılц Çelebiц Deлil 1977:66-67
(BO- Ahmed “Seyahat-
ROSJ Paоa‟nınц name”,ц
ENÖ) Varoоdaц Vakfiye)
KA- Köprüц
SABA- Baоındaц
SI Câmi
KA- Köprüц
SABA- Baоındaц
SI Mektebi
KA- Menzil
SABA- Ve
SI Dükkan-
Balkan Tarihi 267
ları
ENÖ) Mureоц Vakfiye)
KA- Suyu
SABA- Kena-
SI rındaц
Mektebi
YA- Yanova 1662- ? + + (Evliya Mevcut Ayverdi,
NOVA Palanka 63 Çelebiц Deлilц 1977:66-67
(BO- Varo- “Seyahat- юмfadeц
ROSJ оundaц name”,ц Var)
ENÖ) Haseki Vakfiye)
KA- Osman
SABA- Aлaц
SI Câmi
YA- Yanova ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
NOVA Varo- Çelebiц Deлil 1977:66-67
(BO- оundaц “Seyahat-
ROSJ Sufi name”,ц
ENÖ) Kenan Vakfiye)
KA- Paоaц
SABA- Câmi
SI
NOVA Kale- Çelebiц Deлil 1977:66-67
(BO- si‟ndeц “Seyahat-
ROSJ Saat name”,ц
ENÖ) Kulesi Vakfiye)
KA-
SABA-
SI
NOVA Varo- Çelebiц Deлil 1977:66-67
(BO- оundaц “Seyahat-
ROSJ Mescid- name”,ц
ENÖ) ler Vakfiye)
KA-
SABA-
SI
YENÎ Yeni ? ? ? + (Vakfi- ? Ayverdi,
KÖY Köyц ye) 1977:67
Câmi
YER- Çelebiц ? ? ? + (Evliya Mevcut Ayverdi,
GÖCÜ Sultan Çelebiц Deлil 1977:67
(GĠUR Mehmed “Seyahat-
UR- Câmi name”я
GĠU)
KA-
SABA-
SI
YU- Yusuf ? ? ? + (Evkaf ? Ayverdi,
SUF Hanlıц kayıtlarıя 1977:67
HAN- Köyüц
LI Câmi
KÖYÜ
Lüzumlu
Gördüğümüz Ekler
AKKÎ II.цSultanцBâyezid‟inц ? ? ? ? ? Ay
RMA fethettiлiцbuцkaleцiçindeц ve
N onunцnâmınaцbirцcâmiцveц rdi
(AK- Hisarpeçe‟deцbirцhamam,ц ,
KER- varoоtaцMengliцGirayц 19
MAN) Han, Sultan Selim, Vaiz 77:
KA- Câmileri,цSultanцSelîmц 68
LESĠ: Medresesi,цSultanцBâyezidц
Hamamıцbulunur.
BEN- KaleцKanûnîцyapısıdır; ? ? ? ? ? Ay
DER içindeцikiцadedцufakц ve
KA- SultanцSüleymanцCâmiiц rdi
LESĠ: bulunur. ,
Biriцçarоıцiçinde,цљцmektep 19
77:
68
ÇÖP- ? ? ? ? ? Ay
LÜCE ve
KA- rdi
SABA- ,
SI: 19
77:
68
HAN Birцcâmi,цbirцhamam ? ? ? ? ? Ay
KIġ- ve
LASI rdi
,
KÖ- 19
YÜ: 77:
68
HO- Büyükцнehidlik ? ? ? ? ? Ay
TĠN: ve
rdi
,
19
77:
68
ĠSMÂĠ 3цislâmцmahallesindeцcâmiц ? ? ? ? ? Ay
L ve hanlar ve
(ĠZ- rdi
MAĠL) ,
ġEH- 19
RĠ: 77:
68
Balkan Tarihi 269
KĠLÎ KaleцtamâmenцOsmanlıц ? ? ? ? ? Ay
KA- yapısıdır.цKaledeцSultanц ve
LESĠ: BâyezidцCâmiiцюљљј.цS.я,ц rdi
Varoоdaцљцbinцev,цј7цcâmiц ,
veцmescid,цbirцçiftцhamam 19
77:
68
KORK Turlaцnehriцkenarındadır.ц ? ? ? ? ? Ay
MAZ Birцcâmi ve
KA- rdi
RĠYE- ,
SĠ 19
77:
68
KÜ- KaleцOsmanlıцyapısıdır.ц ? ? ? ? ? Ay
ÇÜK Birцcâmi ve
HA- rdi
ġAN ,
PAġA 19
KA- 77:
LESĠ 68
ÖZĠ KaledeцHünkârцCâmii,ц ? ? ? ? ? Ay
KA- OrtaцHisar‟daцcâmi ve
LESĠ rdi
,
19
77:
68
SUL- Birцcâmi ? ? ? ? ? Ay
TAN ve
SA- rdi
VATI ,
HAN 19
KA- 77:
SABA- 68
SI
TA- Osmanlıцyapısıdır.цBirц ? ? ? ? ? Ay
TAR câmi,цbirцhamam ve
PI- rdi
NARI ,
KA- 19
LESĠ 77:
68
CLAY TOBACCO PIPES DISCOVERED AT CHEILE

DOBROGEI AND ISTRIA: AN EXAMPLE OF THE OT-
TOMAN´S CIVILISATION IN THE CENTRAL DOB-
ROUDJA
ValentinaцVOINEA*,цBartХomiejцSZMONIEWSKI**,цAurelц
MOTOTOLEA***
Abstract
Clay pipes are a class of objects that proves widespread
practice and habit of smoking pipe tobacco in the
Ottoman Empire, implicitly in the areas under Ottoman
domination or influence. During the XVI – XIX centuries,
especially due to their economic potential, the culture of
tobacco and especially clay tobacco pipes craft
achievement, acquire new issues: tobacco cultivation
becomes a state monopoly and pipe production takes the
form of artistic manifestations. In Dobroudja, who came
under Ottoman rule in the XVth century (udj initially in
Silistra sanjak of Rumelia vilayet; since 1599 included in the
elayet of Silistra until 1864, when it was transformed into
the Danube vilayet), pipe smoking habit is taken up and
adapted to the Oriental mentality. In this region were
discovered many clay pipes in Turkish style, which were
produced in well known and specialized centers, from both
the Istanbul and Balkans. Most of these objects have been
discovered in the former Ottoman centers that have
* Senior Researcher; Museum of National History and Archaeology,

Constanta-Romania; e-mail: vialia_rahela@yahoo.fr
** Senior Researcher; Institute of Archaeology and Ethnology, Polish
Academy of Sciences, Krakow-Poland; e-mail: bartheque@yahoo.fr

*** Curator; Museum of National History and Archaeology, Constanta-
Romania; e-mail: aurelmototolea@yahoo.com

Balkan Tarihi 271
benefited from a long habitation (administrative residences

ofц theц kaza´sя:ц Babadag,ц Mangalia,ц Isaccea.ц Theц recentц
discovery of clay tobacco pipes, and other artifacts, in
Central Dobroudja (Cheile Dobrogei - Istria) allow the
identification of new Ottoman sites (settlements,
cemeteries, discoveries in the caves) and mapping of
commercial routes in the province. These new finds add to
the existing collection of the Museum of National History
and Archaeology of Constanta and may help to reconstruct
a general life picture in Dobroudja under the Ottoman
domination during the XVI-XIX centuries.
Key Words: clay tobacco pipes, Turkish pipes,Silistra
sanjak, XVI-XIX centuries, central Dobroudja
Introduction
The presented in a paper pipe bowls have been found in two
places located in Central Dobrogea: Cheile Dobrogei and Istria –
village.
The pipes from Cheile Dobrogei have been mainly discov-
ered in the Craniilor cave (3 pieces) and in La Țestoase cave (1
piece). Systematic archaeological excavations, since 2001, are car-
ried out in this area. The area was suitable dwelling from ancient
times. Two new points with Ottoman material have been discov-
ered in 2012 and 2014 (housing, dated 16th century – sultan Mu-
rad the 3rd coin – figure a, plate I - and cemetery). A component of
the archaeological research in the area is the exploration of caves
that are found in abundance in the nearby hills, the found material
in excavations respects the chronological sequence of systematic
excavations.
The three clay tobacco pipes from Istria were donated to the
museum by resident Abula Cetin Cerchez. They were found passim
in the village.
1. Cheile Dobrogei
The Craniilor Cave and La Țestoase cave are located in the
calcareous Cheile Dobrogei hills, about 100 - 300 meters above sea
level, near the valley of Cheia River (Valea Seaca) which is tribu-
tary of the Casimcea River. This zone is very rich in caves and rock
shelters579.
Three fragments of the pipe bowls have been discovered in
the Craniilor cave. The first tulip shape bowl pipe with broken
shank and rim has been found in Section IV of 0,50 m below the
present surface depth (inv. 49874 – figure b, no 1, plate I - Cra-
niilor IV, 0,50). The broken shank with preserved shank end and
termination has been discovered in Section III around 0,60 m
depth (inv. 49875 - figure b, no 3, plate I - Craniilor III, 0,60). In
the first level of the Section III (inv. 49876 - figure b, no 4, plate I
- Craniilor,ц pământяц hasц beenц discovered,ц inц theцmixedц earth,ц theц
third fragment of the bowl pipe – a lily shape with ornamentation
on the surface.
Another pipe with broken bowl and rim has been discovered
during surface prospection in the La Țestoase Cave (inv. 49877 -
figure b, no 2, plate I – La Țestoase).
All the pipe bowls from Cheile Dobrogei have been made
from red clay and covered with red slip. Only the surface of the La
Țestoase pipe has a stamp with a combination of the letters that
are difficult to read (probably Averman oglu - Averman's son, in
Turkish language580).
579 Boroneanț Vasile, Arheologiaц peоterilorц оiц minelorц dinц România, Bucu-
reоti,цCIMEC,цљ000,цp.ц5љ-53;цPăunescuцAlexandru,цPaleoliticul si mezo-
liticul pe teritoriul Dobrogei,цBucureоti,цEdituraцAcademiei,цј999,цpassim.
580 Costea Iuliana, "Pipe de lut cu inscripții și ma rci din colecția
I.C.E.M. Tulcea", Peuce, S.N., XI, 2013, p. 259.

Balkan Tarihi 273
According to new typology of Vladislav Todorov581, the

bowl pipes from Craniilor from Section IV and La Țestoase are
close to type V.1 and V.2, this type is represented by the lily-
shaped bowls made of red clay with slip and undecorated or deco-
rated surfaces. In the case of the items from Cheile decoration is
on lower part of the bowl with two lines from each part of roulett-
ing and single grooves. The shank of the pipe from Craniilor is
decorated with two grooves around it and the one from La
Țestoase with three lines: two lines of rouletting and a single line
of rouletting on the ring.
The lily-shaped pipe is a late type, introduced in the middle
of the 19th century582. Similar pipe bowl to item from La Țestoase
is known from Macin in north-western Dobrogea583. There is a
stamp on the surface of this pipe, Averman oglu, a close combina-
tion to some letters from La Țestoase. We find analogical pipe at
Cheile Dobrogei; they are known on large territory of northeastern
Bulgaria: Provadia584, Ruse585 and Silistra586 as well as from Ath-
ens587 and Corinth588. The pipe bowls are dated starting 19th to the
beginning of the 20th century589.
581Todorov V., "Harakteristika na kolekcijata keramic ni luli ot Silist-
ra", Studia Archaeologica Universitatis Serdicensis, suppl. V, Stephanos Arc-

haeologicos in honorem Professoris Stephcae Angelova, 2010, Sofia, p.815-816,
3, 7:5; Todorov V., "Ceramic pipes from Sexaginta Prista. End of
18th - beginning of 20th century", Izvestia,цRuse,ццԥІ,цљ007,цp.цљјљ.
582 Robinson Rebecca, "Tobacco Pipes of Corinth and of the Athe-
nian Agora", Hesperia, 54, 2, 1985, p. 166.

583 I. Costea, ibid., p. 278, 9/46.
584 Haralambieva A., "Luli za c ubuce ot gradskija muzej v Provadija",
IzvestijaVarna, 22, 37, 1986, tab. V/35,36.

585 Sirakova I., "Glineni luli za c ibuce ot fonda na oim – Ruse",
GodišnikцnaцmuzeiteцotцSevernaцBa lgarija, 13, 1987, tab. IV/6.

586 V. Todorov, ibid., p. 822, 7/5.
587 R. Robinson, ibid., plates 63: A30 and 64: A35.
588 R. Robinson,ibid., plates 59: C120 and 59: 119.
589 V. Todorov, ibid., p. 816; I. Costea, ibid., p. 278.
The fragment of straight shank with wide convex termina-

tion and concave facets around edge is close to type V – especially
subtypes V.4 and V.5590. We cannot tell more about the exact type
of this pipe. Analogical pipes with similar decoration of the shank
are known from Agora591 and Corinth592. The pipes with concave
facets around edge are dated as lilly-shape pipes from 19th up to
the beginning of 20th century593.
According to Todorov594, parallel to type V, the last frag-
ment of the bowl with rim has on the surface decoration according
to their shape and it is close to lilly-shaped pipes. We find on the
surface of the bowl decoration of a single line of rouletting and
combined ornaments of small triangles, grooves and dots. We
think that this fragment can be dated as well as to the entire lot of
the lily-shaped pipes from 19th and the beginning of the 20th cen-
tury, although the small size of the bowl can support an early
chronology (maybe the end of the 18th century).
2. Istria Village
Three fragments of pipes are from Istria village, two of them
are made from red clay with slip and one of them is made of kao-
lin clay.
The first pipe (inv. 49873 - plate III, 7) with the missing up-
per part of the bowl has five ovoid protrusions, which may repre-
sent flower petals and shank with leaf decoration. According to
Todorov595, this item is close to type XIV and more precisely to
type XIV 2.5. The pipe bowls with disc-based decoration, in our
590 V. Todorov, ibid., 3.

591 R. Robinson, ibid., plate 64: A35 and A39.
592 R. Robinson, ibid., plate 59: C123.
593 R. Robinson, ibid., p. 166, V. Todorov, ibid., p. 816.
594 Vide supra 12.
595 V. Todorov, ibid., 4.
Balkan Tarihi 275
case flower petals is dated to 19th century596.

The second fragment (inv. 49872 - plate III, 6) is a shank
with stamp that has a difficult to read combination of letters and a
decoration of a double connected lines of rouletting and single
grooves in the shank end. It is difficult to attribute this fragment to
a type according to pipes typology, as it has no pipe bowl. Howev-
er a round stamp with text BEDI'I, most likely the name of the
craftsman. Parallel fragments of the shank with a stamp are also
known from Dobrogea and can be dated from late 19th century to
the beginning of the 20 century597.
The third pipe (inv. 49871 - plate III, 5), from kaolin, coated
with black slip, is in a fragmentary state, both leg and bowl having
voids. It has a hexagonal faceted shank, and the shank end is miss-
ing. The bowl has a hexagonal design, we find two registers on the
union spot with the shank. Geometric decoration, with three over-
lapping withdrawn diamonds, is sharing the bowl surface in five
equal registers. On the back of the bowl, records are separated by
lines drawn with toothed wheel. It has no inscriptions or stamps
and shows no signs of use. The bowl capacity is small, it advocates
for an earlier chronology, perhaps the end of 17th century. We
found only a partial analogy (bowl) with a pipe found in Oradea 598,
for this type of pipe, dated to the late 17th century, dating a plau-
sible given to small size bowls.
Conclusion
Clay tobacco pipes are a class of objects that prove widesp-
read practice and habit of smoking pipe tobacco in the Ottoman
Empire, included in the areas under Ottoman domination or influ-
596 R. Robinson, ibid., p. 197-198, plate 62, A-22; V. Todorov, ibid., p.

820.
597 I. Costea, ibid., p. 271- 272, 30; p. 275, 38, p. 278, 47; R. Robinson,
ibid., plate 57, C-106.

598 Gruia Ana-Maria, The gift of vice. Pipes and the habit of smoking in early
modern Transylvania, Cluj-Napoca, 2013, plate 9/16.

ence. During the XVI – XIX centuries period, especially due to

their economic potential, the culture of tobacco and especially clay
tobacco pipes craft achievement acquires new issues: tobacco cul-
tivation becomes a state monopoly and pipe production takes the
form of artistic manifestations.
The finds of the clay tobacco pipe bowls, presented in this
paper, are an example of this practice and habit of smoking tobac-
co in the Cheile Dobrogei and Istria in the 19th and the beginning
of 20th century, but the spread of the habit, including its material
evidence, has older origins. Due to its strategic location, the area is
under the Ottoman rule from the 15th century599. The both sites
belonged to the Ottoman period and to the same administrative
entity: Babadag kaza (figure d, plate II). Thus, at the end of the
15th century, Dobrogea figures as part of Silistra Sanjak and its
territory was divided into administrative units – kaza; Turkish
documents (defter) DI1,2 and DG600 mentioned Babadag kaza du-
ring this century and it is also mentioned, both the same political
and administrative function, in the 17th and then the 19th centu-
ries (1850, by Ion Ionescu de la Brad)601.
The old greek colony Histria, although depopulated and far
from having its brilling from the beginnings, it continues to be a
landmark in the Ottoman empire, thanks to its proximity to the
Danube mouths and Black Sea shore. A proof of this is the use
(altered, however) of the name in the 16th century (Sultan Sulei-
man the Magnificent's expedition against the ruler of Moldavia,
599 Popescu Anca, Integrareaц imperialăц ц otomanăц aц teritoriilorц dinц sud-estul

Europei. Sangeacul Silistra (sec.XV-XVI), București, Academia Română,
2013, p. 45-46.
600 Ionescu Liliana, "Considerații diacronice privind denumirea loca-
lităților dobrogene", Ovidius University Annals of Philology, vol. XIV,

number 141-148, 2003, p. 142.
601 Ionescu D.M., DobrogeaцînцpragulцveaculuiцalцXX-lea, București, 1904,
passim.
Balkan Tarihi 277
PetruцRares,цinцј538яццasцIstrabaghî602, the mid-17th century (Evliya

Çelebiц inц oneц ofц hisц Dobrogea'sц travels) – Isterâbadц orц Esterц –
Abad, remaining in a similar form late in the 19th century603.
Istria village is only 24km in a straight line towards Cheile
Dobrogei and 40 km from Babadag (kaza`s administrative he-
adquarters in the Ottoman period), and only 50km between Baba-
dag and Cheile Dobrogei. In addition, the two locations are in the
proximity of an old military and commercial road (the old Roman
road crossing Dobrogea from the southern area to the northern
area, right to the center of the region604). It was often used in the
Ottoman period, following the route Edirne - Bazargic - Karasu
(Medgidia) - Babadag - Isaccea (see ancient crossing of the Da-
nube, constantly used since antiquity until late in the Middle Ages)
(plate IV).
The present paper creates the prerequisites of a future rese-
arch, with vestiges of a dense housing, during the Ottoman period,
inside the Istria – Cheile Dobrogei – Babadag area (plate IV). The
archaeological research will confirm or refute this hypothesis.
Catalogue of the pipes

Inv. No.: 49874 (figure b, no 1, plate I)
Findspot: Cheia, Craniilor cave, 2011
Dimensions: bowl height 3,7cm; bowl diameter 3,6cm;
shank length 2cm
Description: made of red clay; the bowl is decorated with
602 Popescu Anca, "Ester au XVI e siècle.ц Nouvellesц contributionsш,ц

RESEE, L, 1-4, 2012, p. 191.
603 Mateescu Tudor, "Un oraș dobrogean dispărut – Ester", Pontica, 2,
1969, p. 414-420.
604 Pârvanц Vasile,ц шCetateaц Ulmetumш,ц I.,ц ARMSI, seria II, 1912, p.
577-578 and the map.

toothed wheel, 2 lines what separates keel; the rim, formed by

slight flaring of the shank, is delimited by a continuous line of the
rest of the shank, situated at 2cm from the top of it; dated starting
19th to the beginning of the 20th century
Typology: lily-shape, type V.1 and V.2
Dimensions: 3,8cm preserved fragment
Description: made of red clay; two continuous parallel lines,

located at about 0,55cm under the edge of the shank end; dated
starting 19th to the beginning of the 20th century
Dimensions: 3,8cm of the bowl preserved fragment
Description: made of brown clay; elaborated decor, made

with toothed wheel, what separates keel at the base, and at the top
delineates the edge of the bowl from the body of this; dated end of
the 18th to the beginning of the 19th century
Findspot: Cheia, La Țestoase cave, 2011
Dimensions: bowl height 3,7cm; bowl diameter 3,3cm;

shank length 2cm
Description: made of red clay; the bowl is decorated with

Balkan Tarihi 279
toothed wheel, 2 lines what separates keel; the shank is decorated

with three successive strings of lines drawn with toothed wheel;
dated starting 19th to the beginning of the 20th century; stamp
with Averman oglu - Averman's son
Inv. No.: 49871 (plate III, 5)
Findspot:: Istria
Dimensions: bowl height 1,9cm; bowl diameter 1,4cm
Description: made of grey kaolin clay; it has hexagonal

shank, and the decor of the bowl is geometric, with overlapping
diamonds, withdrawn, who share bowl area in 5 equal registers;
dated of the end of 17th to the 18th century
Findspot: Istria
Dimensions: preserved shank length 2,1cm
Description: made of red clay; shank with a decoration of a

double connected lines of rouletting and single grooves in the
shank end; stamp with text BEDI'I; dated starting 19th to the be-
ginning of the 20th century
Typology: maybe lily-shape, type V.1 and V.2
Findspot: Istria
Dimensions: bowl diameter 1,2cm; total length 5,4cm
Description: made of red clay; it has five ovoid protrusions,

which may represent flower petals and shrank with leaf decoration;
dated of 19th century
Typology: close to type XIV and more precisely to type

XIV 2.5
Bibliography
Boroneanț Vasile, Arheologiaц peоterilorц оiц minelorц dinц România, Bu-
cureоti,цCIMEC,цљ000.
CălătoriцstrăiniцdespreцȚările Române, volumul I, București, 1968.
Costea Iulianaц,цStănică Aurel , Ignat Adina, "Pipe de lut desco-
perite la Babadag", Peuce, S.N., V, 2007, p.335-362.
Costea Iuliana, "Pipe de lut cu inscripții și marci din colecția
I.C.E.M. Tulcea", Peuce, S.N., XI, 2013, p.255 – 290..
Gruia Ana-Maria, The gift of vice. Pipes and the habit of smoking in
early modern Transylvania, Cluj-Napoca, 2013.
Haralambieva A., "Luli za c ubuce ot gradskija muzej v Provadi-
ja", IzvestijaVarna, 22, 37, 1986, p.141-147.
Ionescu D.M., Dobrogeaц înц pragulц veaculuiц alц XX-lea, București,
1904.
Ionescu Liliana, "Considerații diacronice privind denumirea
localităților dobrogene", Ovidius University Annals of Philology, vol.
XIV, number 141-148, 2003, p.141-148.
Mateescu Tudor, "Un oraș dobrogean dispărut – Ester", Pontica,
2, 1969, p.413-426.
PârvanцVasile,цшCetateaцUlmetumш,цI.,цARMSI, seria II, 1912.
Păunescuц Alexandru,ц Paleoliticul si mezoliticul pe teritoriul Dobrogei,
Bucureоti,цEdituraцAcademiei,цј999.
Balkan Tarihi 281
Popescu Anca, "Ester au XVI e siècle.цNouvellesцcontributionsш,ц

RESEE, L, 1-4, p.191-202, 2012.
Popescu Anca, "The region of Dobrudja under Ottoman rule",
Encyclopaedia of the Hellenic World. Black Sea, 2008.
Popescu Anca, Integrareaцimperialăццotomanăцaцteritoriilorцdinцsud-estul
Europei. Sangeacul Silistra (sec.XV-XVI), București, Academia
Română, 2013.
Radu-Iorguș Corina, Radu Laurențiu, Ionescu Mihai, "Pipe ce-
ramice descoperite la Mangalia", Peuce, S.N., XI, 2013, p.239-
254.
Robinson Rebecca, "Tobacco Pipes of Corinth and of the At-
henian Agora", Hesperia, 54, 2, 1985, p.149-203.
Sirakova I., "Glineni luli za c ibuce ot fonda na oim – Ruse",
GodišnikцnaцmuzeiteцotцSevernaцBa lgarija, 13, 1987, p.237-245.
Thasinц Gemil,ц шConsiderationsц demographiquesц relativesц àц laц
zoneцcentraleцdeцlaцDobroudjaцàцlaцfinцduцXVII e siecle (confor-
mement a un registre financiar ottoman"), Pontica, 12, 1979,
p.181-187.
Todorov Vladislav, "Ceramic pipes from Sexaginta Prista. End
of 18th - beginning of 20th century", Izvestia,ц Ruse,ц ц ԥІ,ц љ007,ц
p.188-219.
Todorov Vladislav., "Harakteristika na kolekcijata keramic ni luli
ot Silistra", Studia Archaeologica Universitatis Serdicensis, suppl. V,
Stephanos Archaeologicos in honorem Professoris Stephcae Angelova, So-
fia, 2010, p.813-826.
Vasiliu Ioan, "Știri istorice și date arheologice referitoare la
orașul Babadag în Evul Mediu", Peuce, 12, 1996, p.195-224.
Figure a
Figure b
Plate I
Balkan Tarihi 283
Figure c
Figure d
Plate II
Plate III
Balkan Tarihi 285
Plate
II. BÖLÜM
SavaĢ ve Balkanlar
Balkan Tarihi 289
1812 BÜKREŞ ANTLAŞMASI VE RUSYA’NIN BALKAN-

LAR’A MÜDAHALESİ
TheцTreatyцofцBucharestцinц1812цandцRussıa‟sцBalkansцIntervention
мbrahimцYILMAZÇELмK,цAliцGökçenцÖZDEM
Özet
XIX.ц yüzyılц sonlarıц ileц XIX.ц yüzyılц baоları,ц Napolyon tara-
fındanц Avrupaц düzenininц deлiоtirilmeyeц çalıоıldıлıц veц buц
manadaц Avrupaц içinц hemц diplomatikц hemц askerîц açıdanц oц
zamanaцkadarцhiçцkarоılaоılmayanцdeлiоikliklerinцveцmücade-
leninцolduлuцbirцdönemцolmuоtur.цBuцdönemiцOsmanlıцмm-
paratorluлuцiçinцgerilemeцdönemininцnihayetlendiлi,цyıkılmaц
sürecineц girilenц dönemц olarakц adlandırmakц yanlıоц olmaya-
caktır.цDoлalцolarak,цhâkimiyetцaltındaцtuttuлuцyerlerinцstra-
tejikц öneminц birц gereлiц olarakц baоtaц Rusyaц olmakц üzereц
Fransa,ц мngiltereц veц Avusturya-Macaristanц мmparatorlu-
лu‟nunц enц önemliц hedefleri,ц Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц
hâkimiyetindeц bulunanц topraklarц veц buц topraklarц üzerindeц
yaоayanц topluluklarц olmuоtur.ц Nitekimц düvel-i muazzama
olarakц adlandırılanц devrinц büyükц devletleri,ц emelleriniц ger-
çekleоtirmekц içinц hiçbirц fırsatı kaçırmamıоlarц veц buц uлurdaц
baоtaцaskerîцgüçцolmakцüzereцtümцvasıtalarıцkullanmıоlardır.ц
Nitekimц inceleyeceлimizц ј8јљц Bükreоц Antlaоmasıц veц Rus-
ya‟nınц Balkanlar‟aц müdahalesiц konusu,ц yukarıdaц bahsedilenц
mücadelelerinцsonuçlarındanцbirisidir.цFransa‟nınцkıоkırtma-
sıylaц Eflâkц veц Boлdanц beyliklerindeц yapılmakц istenenц deлi-
оikliлiцgerekçeцgösterenцRusya,цaslındaцnihaiцamacınıцgerçek-
leоtirmekц maksadıylaц ј806ц yılındaц Osmanlıц Devleti‟neц sal-
dırmıо,ц 6ц yılц fasılalarlaц sürenц savaо,ц ј8јљц yılındaц imzalananц
Bükreоц Barıоц Antlaоmasıц ileц nihayetlenmiоtir.ц ј8јљц Bükreоц
Antlaоması,ц sadeceц savaоanц kuvvetlerц arasındaц barıоınц saл-
lanmasıцgibiцsıradanцbarıоцantlaоmalarınınцötesindeцanlamlarц
ifadeцetmektedir.цBükreоцAntlaоması,цmuhtevasındaцbulunanц

(Prof. Dr.); FıratцÜniversitesi,цмnsaniцveцSosyalцBilimlerцFakültesi,цTarihц
Bölümü,цEazıл-Türkiye;цe-mail: iycelik@hotmail.com

юYrd.ц Doç.ц Dr.я;ц Uluslararasıц Platoц Üniversitesi,ц Üniversiteц Baоkanı,ц
Biоkek-Kırgızistan,цe-mail: agozdem@hotmail.com
konularцaçısındanцgeleceлeцsirayetцedenцveцhattaцgünümüzdeц
dahiц tesirleriц devamц edenц birц antlaоmadır.ц Buц çalıоmada,ц
Rusya‟nınц Balkanlar‟dakiц jeopolitikц doktrinininц temeliniц
oluоturanцbelgelerindenцbirisiцolanцј8јљцBükreоцAntlaоması,ц
baоtaцRusцdiplomatikцheyetiцbaоkanıцGeneralцMikhailцKutu-
zov‟unцmektuplarıцileцdiлerцRusцkaynaklarıцveцOsmanlıцarоivц
belgeleriц ileц beraberц eleц alınacaktır.ц Böyleceц antlaоmanın,ц
Balkanlar‟ınцоekillenmesineцolanцtesirleriцayrıntılıцbirцоekildeц
ortayaцkonacaktır.ц
Anahtar Kelimeler: Osmanlıц Devleti,ц Rusц Çarlıлı,ц Bükreоц
Antlaоması,цBalkanlar,цGeneralцKutuzov,цGalipцEfendi.
Abstract
The end of the 18th and the beginning of 19th were un-
precedented periods for Europe with respect to diplomatic
and military changes and struggles during which Napoleon
was intending to change the European order. It would not
be erroneous to define these periods as the final stage of
the decline of the Ottoman Empire and the first stage of its
collapse. Ottoman Empire and the territories under its sov-
ereignty and the people living there were one of the main
targets of, especially, Russia and also of France, England
and Austro-Hungarian Empire due to the strategic im-
portance of its territories. Hence the great countries of the
epochц thatц wereц calledц asц “Greatц Powers”ц didn‟tц missцanyц
opportunity to realize their goals and for this purpose they
used all the forces including especially military one. As we
will see lately, the Treaty of Bucharest signed in 1812 and
the discussion about the Russian intervention on the Bal-
kans is one of the consequences of above mentioned strug-
gles. Russia, by using the changes intended on Moldavia
and Wallachia upon the provocation of France as an ex-
cuse, attacked to the Ottoman Empire in 1806 to realize its
ultimate goal. The war that lasted 6 years was ended by the
Treaty of Peace signed in Bucharest in 1812. The Treaty of
Bucharest, by the subjects found within its content, is
placed above the ordinary treaties of peace whose aim con-
sists solely of establishing peace between the sides of the
war and its effects are extended into the future as we can
perceive them today. In this work we will expose the effects
of the Treaty upon the shaping of Balkans by studying the
Treaty of Buccharest signed in 1812 which is one of the
Balkan Tarihi 291
documents underlying the basis of the Russian geopolitic

doctrine on the Balkans, together with the letters of the
president of the Russian diplomatic envoy Mikhail Kutuzov
and the relevant documents found in the Ottoman Ar-
chives.
Key Words: The Ottoman Empire, The Russian Empire,
the Treaty of Bucharest, the Balkans, General Kutuzov,
Galip Efendi.
GiriĢ
љ8цMayısцј8јљцtarihliцBükreоцBarıоцAntlaоması,цј806-ј8јљцyıl-
larıц arasındakiц Rus-Türkц savaоınıц nihayetlendirmesininц yanında,ц
Rusya‟nınц Balkanlar‟dakiц jeopolitikц doktrinininц temeliniц oluоturanц
temelц politikaц belgelerindenц birisidir.ц Buц antlaоmaц ј774ц yılındakiц
KüçükцKaynarcaцAntlaоmasıцileцbirlikte,цRusya‟nınцOsmanlıцiçinde-
kiц Hristiyanц halkaц müdahalesininц baоlangıçц noktasıdır.ц Ayrıcaц Os-
manlıцDevletiцiçindeцSırplarınцpolitikцolarakцmevcudiyetiniцdüzenle-
yenцilkцantlaоmadır.ц
BükreоцBarıоцAntlaоması,цaоaлıdaцdaцayrıntılıцolarakцizahцedi-
leceлiцüzere,цRusyaцiçinцbüyükцbirцdiplomatikцzaferdir.цAntlaоmaцileц
Rusyaц güneyц batıц sınırınıц güçlendirmiо,ц Tunaц Nehri‟ndeц birц güçц
olarakц ortayaц çıkmıо,ц Sohum‟danц hemц Kafkasya‟yaц hemц deц Kara-
deniz‟eцulaоmıоtı.цOsmanlı‟yaцiseцsadeceцfethettiлiцtopraklarцveцkale-
lerцkalmıоtı.цAntlaоmadaцilkцkezцSırplara,цOsmanlıцDevletiцiçerisindeц
birtakımц ayrıcalıklarц verilmiо,ц buц durumц Sırplarınц gelecekteц politikц
geliоimiц içinц fırsatц yaratmıоtır.ц Antlaоmaц ileц Eflâkц veц Boлdan‟aц
özerklikцverilmiо, Bessarabia‟nınцRusya‟yaцilhakıцtanınmıоtır.цAyrıcaц
buцantlaоmaцileцbirlikteцgüneybatıцsınırınınцdeлiоmesiцdeцçokцönemliц
idi.ц Çünküц Tunaц Nehri‟ninц Karadeniz‟eц dökülenц kısmınц solц tarafıц
Rusya‟nınцstratejikцsavunmasıцiçinцhayatiцönemeцsahipti.цDolayısıylaц
Rusyaц buц antlaоmaц ileц birlikteц Balkanlar‟ıц himayesineц almakц içinц
büyükцbirцadımцatmıоцoluyordu.
Buцantlaоma,цRusya‟nınцBalkanlar,цOrtaцDoлuцveцBoлazlarda,ц
jeopolitikц politikasınınц оekillenmesindeц oldukçaц önemliц birц rolц oy-
namıоtır.цZiraцantlaоmanınцgelecektekiцOsmanlı-Rusцiliоkileriцüzeri-
neцenцönemliцetkisiцolacakцkısmı,цRusya‟nınцgeniоцBalkanцcoлrafya-
sındakiц Ortodoksц halklaraц юEflâk,ц Boлdan,ц Sırpц veц Yunanяц etkiц
edebilecekц olmasıdırц Nitekimц buц antlaоmanınц imzalanmasındanц

sonrakiц dönemdeц diлerц sebeplereц ekц olarakц Ruslarınц daц destekleriц
ileцBalkanlar‟daцbulunanцbeyliklerinцhemenцhemenцtamamıцOsman-
lı‟yaцkarоıцayaklanmıоlarцveцOsmanlıцDevleti‟ndenцkopmuоlardır.цBuц
bölgelerdeц Panislavizminц tesiriyleц bölgeц ateоц topunaц dönmüоц veц
buralardakiцkarıоıklıklar,цOsmanlıцDevleti‟ninцçöküоцveцyıkılmasındaц
önemliц birц rolц oynamıоtır.ц Bükreоц Antlaоmasıц sonrasıц Balkanlar‟aц
herцalandaцmüdahaleцetmeyeцbaоlayanцRusya,цbuцbölgelerinцsiyasetц
veцpolitikalarındaцetkiliцolmayaцbaоlamıоtır.
Dolayısıylaц buц antlaоma;ц Viyanaц Kongresiц veц Kutsal мttifakц
kurulmasıц sonrasında,ц Rusya‟nınц Balkanlarц politikasınınц baоlıcaц
hareketцnoktasıцolmuоtur.цBuцantlaоmaцRusya‟nınцOsmanlıцDevletiц
ileцyapmıоцolduлuцantlaоmalaraцdaцreferansцolmuоцveцRusцtalepleri-
ninцmesnediniцoluоturmuоtur.цBükreоцAntlaоması,цBalkan devletle-
rininцkaderineцetkiцedenцј8љ6цAkkermanцSözleоmesiцveцј8љ9цEdir-
neцAntlaоması‟ndaцdaцreferansцolarakцkullanılmıоtır.
Bükreоц Antlaоması‟nınц ј8љ8-ј8љ9ц Osmanlı-Rusц savaоındanц
sonraц ancakц yürürlüлeц girmiоц olduлuц söyleyebilir.ц мlkц defaц kendiц
garantörlüлünüцtanımlayanцBükreоцAntlaоması‟nıцkullanarakц Rusyaц
uzunцsüreцBalkanlar‟daцetkinliлiniцartırmayaцveцbaлımsızцOrtodoksц
devletlerц kurmayaц çalıоmıоtır.ц Buц açılardanц bakıldıлında,ц Bükreоц
Antlaоması‟nınцkabulüцileцRusya‟nınцBalkanlar‟aцmüdahalesiцarasın-
daц doлru birц orantıц sözц konusudur.ц Antlaоmanınц imzalanmasıц ileц
birlikteц Rusyaц Balkanlarц üzerindekiц denetimц veц hâkimiyetiniц artır-
mıоц veц buц bölgedekiц politikalarıц belirlemeyeц baоlamıоtır.ц Aksineц
Osmanlıц Devletiц bölgedekiц gücünüц kaybetmiоtir.ц Buц durumunц I.ц
Dünyaц Savaоı‟naц kadarц devamц ettiлiц söylenebilir.ц Buц savaоц sonrasıц
bölgeцileцilgiliцpolitikalaraцbaоkaцunsurlarцdaцtesirцedecektir.ц
Bölgeц tarihiц açısındanц buц kadarц önemliц olanц Bükreоц Antlaо-
ması‟nınцönemiцveцBalkanцdevletlerineцetkileriцkonusundakiцbuцkısaц
bilgilerdenцsonra,цkonununцdahaцiyiцanlaоılmasıцiçinцantlaоmaцönce-
sindenц baоlayıpц antlaоmaц imzalananaц kadar,ц meydanaц gelenц geliо-
melerцaоaлıdaцizahцedilecektir.
1. 1806-1812 Osmanlı-Rus SavaĢı Öncesi Siyasi Durum
ve SavaĢın BaĢlaması
SavaоцöncesiцOsmanlıцDevleti gerilemeцdönemininцtümцsan-
cılarınıцyaоamıо,цartıkцyıkılmaцsürecineцgirmiоti.цAncakцsüreciцtersineц
Balkan Tarihi 293
çevirebilmekц veц devleteц tekrarц canц vermekц maksadıylaц III.ц Selimц

1792-ј796цyıllarıцarasındaцNizam-ıцCeditцadıylaцanılanцbirцdiziцyeni-
likц hareketineц girmiоtir.605 Öte yandanц buц dönemde,ц Rusya,ц Avru-
pa‟nınц enц büyükц devletlerindenц birisiц hâlineц gelmiо,ц endüstrideц veц
tarımdakiц geliоmeleriц yakalamıоtı.ц Rusyaц buц dönemde,ц љ500ц fabri-
kayaц sahipц olupц fabrikalarındaц 95.000ц iоçiц çalıоmaktaydı.ц Fabrika-
larda 10 milyon ton pik demir iоlenmekteцveцiоlenmiоцdemirinцbirц
kısmıц dıоarıyaц ihraçц edilmekteydi.ц Aynıц zamandaц tarımц ürünleriц
üretimindeц deц çokц önemliц derecedeц artıоц kaydetmiоlerdi.ц Yıllıkц ta-
rımц üretimindeц ciroц 900ц milyonц rubleyeц ulaоılmıо,ц bununц 56-58
milyonцrublesiniцiseцihraçцkalemleriцoluоturmuоtur.606
Rusya‟daц buц geliоmelerц olurkenц Avrupa‟daц iseц Napolyonц
kaynaklıц önemliц geliоmelerц olmaktaydı.ц ј798‟deц Napolyonц Bona-
part,ц Mısır‟ıц veц arkasındanц мngilizlerinц sömürgesiц Hindistan‟ıц iоgalц
etmiоti.607 Fransa‟nınц Mısır‟ıц iоgaliц Osmanlıц Devleti‟ndeц оokц etkisiц
yaratmıоц veц Fransaц ileц diplomatikц iliоkilerц kesilmiоti.ц Fransa‟nınц
ј80јцaлustosundaцMısır‟danц çekilmesiцveцљ5ц Haziranцј80љ‟deцOs-
manlıцDevletiцileцAmiensцBarıоı‟nıцimzalamasıylaцMısırцiоgaliцileцilgiliц
savaоцdurumuцtamamenцortadanцkalkmıоtır.608
Napolyon, Avusturya,цPrusyaцveцRusya‟yaцkarоıцkazandıлıцza-
ferlerdenцsonraцAralıkцј804‟teцimparatorluлunuцilanцetmiоti.цRejim
deлiоikliлiц Avrupa‟daц buhranaц dönüоmüоц veц buц durumц Osmanlıц
Devleti‟neц deц yansımıоtır.ц Aslındaц Fransa‟nınц Mısır‟ıц boоaltmasıц
üzerine,ц Osmanlıц Devleti‟ninц Ruslaraц olanц güvensizliлiц ve Ruslara
605 Enver Ziya Karal, OsmanlıцTarihi, TTK, Ankara, 1983, V. Cilt, s. 61.
606M.ц И.ц Ԛ Ղ ԷԾԲц юMi Kutuzov), ԓԻ԰ԲԽԾԵԐՀ ԸԲԽԾԵԣԿՀ԰ԲԻԵԽԸԵц юAnaц
Arоivц Yönetimiя,ц ԦԵԽՂՀ԰Ի Խ ԹԓԾՁ Դ԰ՀՁՂԲԵԽԽ ԹԒԾԵԽԽԾ-
ИՁՂԾՀԸ ԵՁԺԸԹԐՀ ԸԲц ԡԡԡԠц юSSCBц Merkezц Devletц Askeriц Tarihiя,ц
ԸԽՁՂԸՂ ՂԸՁՂԾՀԸԸ԰Ժ԰ԴԵԼԸԸԽ԰ Ժ-ԡԡԡԠ-
Լ԰ՂԵՀԸ԰Ի ԿԾԸՁՂԾՀԸԸՀ ՁՁԺԾԹ԰ՀԼԸԸՀ ՁՁԺԸԵԿԾԻԺԾԲԾԴ ՁԱԾՀԽԸԺԸԴԾ
Ժ ԼԵԽՂԾԲцԸцԼ԰ՂԵՀԸ԰ԻԾԲ юSSCBцBilimlerцAkademisiцTarihцEnstitüsü,цRusц
Ordusunun Tarihi ile ilgili Malzemeler, Komutan Belge ve Malzeme
Koleksiyonlarıя,ц ԒԾԵԽԽԾԳԾԜԸԽԸՁՂԵՀՁՂԲ԰ԡԾ Է԰ц ԡԡԠц юSSCBц Savaоц Ba-
kanlıлıя,ц ԒԾԵԽԽԾԵИԷԴ԰ՂԵԻ ՁՂԲԾц юAskeriц Yayıneviяц 3.ц Tomц юCiltя,ц
ԜԾՁԺԾԲ԰цюMoskovaя,цј95љ.цs.цV.
607 ZuhuriцDanıоman,цOsmanцOsmanlıцмmparatorluлuцTarihi, Cilt XI, Zuhuri
DanıоmanцYayınevi,цмstanbul,цј966,цs.цј4љ.
608 Stanford J. Shaw, Osmanlıц мmparatorluлuц veц Modernц Türkiye,ц Çeviri,ц
MehmetцHarmancı,цCiltцј,цeцYayınları,цмstanbul,цљ008,цs.ц3љ8.
karоıцtekцbaоınaцmücadeleцetmelerininцçokцzorцolduлunuцbilmeleri,ц
Osmanlıц Devleti‟ninц Fransa‟yaц tekrarц yaklaоmasınaц sebepц olmuо-
tur.609 Buцgeliоmelerцkarоısında,цOsmanlılar,цFransa‟dakiцrejimцdeлi-
оikliлiniц tanımakц istemiоц ancakц мngiltereц veц Rusya‟nınц baskılarıц se-
bebiyleц rejimц deлiоikliлiniц tanıyamamıоtır.ц Buц aradaц Rusyaц ileц Os-
manlıцDevletiцarasında,цboлazlardanцRusцsavaоцgemilerininцserbest-
çeцgeçmesineцimkânцsaлlayanцveцRusya‟yaцboлazlarınцortakцsavun-
masındaц diлerц devletlereц göreц dahaц üstünц birц konumц verenц ittifakц
antlaоmasıц yenilenmiоtir.ц мttifakц antlaоmasınınц süresininц uzatılmasıц
içinцgörüоmelerцyapılırken,цÇarцI.цAleksandırцyeniцantlaоmayaцRus-
ya‟nın,ц Slavц topluluklarц üzerindeц hâkimiyetiniц garantiц altınaц alacakц
ilaveц hususlarц eklemeyiц talepц etmiоц ancakц buц hususц metineц ilaveц
edilmemiоtir.610
Avusturyaц buц dönemdeц Rusyaц veц Fransaц arasındakiц savaоınц
bitmesiцiçinцarabuluculukцyapmıо,цOsmanlıцsınırındaцbulunanцasker-
leriniц deц çekerekц мtalyaц hududunaц nakletmiоtir.ц Ancakц dahaц sonraц
Rusyaцileцmüttefikцolmuоtur.цFransa‟nınцAralıkцј805цtarihinde,цRus-
yaцveцAvusturya‟yıцOrterliç‟teцhezimeteцuлratması,цIII.цSelim‟eцara-
dıлıц fırsatıц vermiоц veц Fransa‟yaц elçiц göndererekц rejimц deлiоikliлiniц
tanımıоtır.ц Fransa‟danц daц mukabilц olarak,ц Napolyon‟unц fevkaladeц
elçisiц Generalц Sabestiani‟yiц ј5ц Aлustosц ј806ц tarihindeц мstanbul‟aц
göndermiоцveцkendisineцpadiоahцtarafındanцözelцbirцihtimamцgöste-
rilmiоtir.611
Orterliçц zaferindenц sonraц Prusyaц üzerineц seferц düzenlemekц
isteyen Napolyon, Rusya‟nınц müdahalesiniц engellemek612 ve Rus-
ya‟yıц barıоц masasınaц oturtmakц amacıylaц Osmanlıц Devleti‟ni,ц Rusyaц
ileц savaоaц sokmakц istedi.ц Buц kapsamda,ц мstanbul‟aц gelenц Fransızц
elçisiцSabestianiцRusyaцkarоıtıцbirцpolitikaцiçinцfaaliyeteцgeçtiцveцRusц
taraftarıцbilinenцEflâkцveцBoлdanцbeylerininцazledilmesiцveцBoлaz-
lar‟ınц Rusц gemilerineц kapatılmasıц konusundaц Osmanlıц Devleti‟niц
ikna etti.613 Bununц üzerine Rusyaц dahaц önceц yapılanцantlaоmalarınц
609 Karal, a.g.e., s. 50-51.

610 Mi Kutuzov, a.g.e., s. VII.
611 Baоbakanlıkц Osmanlıц Arоivi,ц Hatt-ıц Hümayunц Tasnifi, Dosya:1349,
Gömlek:ц5љ7ј3Z.
612 Mi Kutuzov, a.g.e., s. VII.
613 Aylaц Efe,ц “Silistreц Eyaletindeц Osmanlı-Rusц SavaоlarıцKüçükц Kaynar-
ca‟danцBerlin‟e”,цOTAM, S.19, 2006, s. 146.

Balkan Tarihi 295
aksineцdavranıldıлınıцbelirterek,цbaskıцyapmayaцbaоladı.цмngilizlerцdeц
Ruslara destek verdi. Osmanlılar,ц мngilizц veц Rusц tehdidiniц dahaц
ciddiцbularak,цEflâkцveцBoлdan‟aцeskiцbeyleriцtekrarцtayinцedipцbo-
лazlarıц Rusц gemilerineц açtılar.ц Ancakц geçц kalmıоlardı.ц Ziraц Fran-
sa‟nınц veц Osmanlıц Devleti‟ninц Tunaц boyuncaц stratejikц yerleriц tut-
madanцönceцhareketeцgeçmek614 veцbaskınцetkisiцeldeцetmekцmaksa-
dıylaц Çarц I.ц Aleksandır‟ınц emriyleц Rusц ordularıц Eflâkц veц Boлdan‟ıц
iоgaleцbaоladılar.цSavaо;цBalkanlar,цKafkaslarцveцKaradeniz‟deцolmakц
üzereц üçц cephedeц baоlamıоtı.ц Buц hareketiц beklemeyenц Osmanlılarц
birцsüreцsonraцљљцAralıkцј806‟daцRusya‟yaцharpцilanцetti.615 мngilizlerц
Osmanlıları,ц Fransa‟yaц iyiceц itecekц olanц buц durumdanц önceц mem-
nunцkalmadılar;цancakцesasцdüоmanlarıцolanцNapolyon‟aцkarоıцRus-
ya‟nınц askerîц kuvvetineц ihtiyaçlarıц olduлundan,ц мngilizlerц deц Rus-
ya‟nınцtalepleriniцdestekleyerek,цEflâk,цBoлdan‟ınцRuslara,цOsmanlıц
donanmasınınц veц Çanakkaleц Boлazıц istihkâmlarınınц kendilerineц
verilmesini istediler.616 Osmanlılarınцbuцistekleriцreddetmesiцüzerineц
мngiltereцileцdeцsavaоцbaоlamıоцoldu.617
2. SavaĢ ve meydana gelen önemli geliĢmeler
Savaоınц enц önemliц olaylarındanц birisi,ц мngilizц donanmasınınц
Çanakkaleц Boлazı‟ndanц geçerekц мstanbulц önündeц demirlemesidir.ц
Buц olay,ц мstanbul‟daц büyükц panikц yaratmıоtır.ц Hadiseninц baоlangı-
cında,цdivanцtoplanarakцdahaцönceцreddedilmiоцolanцмngilizцteklifle-
rininц kabulüneц veц Fransızц elçisininц мstanbul‟uц terkц etmesineц kararц
vermiоtir.618 Ancak,цFransızцelçisiцSabestiani,цdonanmanınцtekцbaоı-
naцönemliцbirцbaоarıцsaлlayamayacaлı,цÇanakkale‟denцgeçerekцMar-
mara‟yaц gelmekleц birц çeоitц kapanaц girmiоц olduлu,ц boлazц boyunca
tahkimatцyapılıp,цtoplarцyerleоtirilirseцмngilizцdonanmasınınцmüоkülц
durumdaц kalacaлıц konusundaц padiоahıц iknaц etmiоtir.619 Kısaц za-
614 Mi Kutuzov, a.g.e., s. VII-VIII.

615 Sinaц Akоinц veц DмGERLERм,ц Türkiyeц Tarihiц 3ц Osmanlıц Devletiц 1600-
1908,цCemцYayınevi,цј0.цBaskı,цOcakцљ009,цs.ц90.
616 Danıоman,цa.g.e., s. 152
617 FahirцArmaoлlu,ц19.цYüzyılцSiyasiцTarihiц(1789-1914),цTürkцTarihцKu-
rumu, Ankara 1997, s. 92

618 Ahmetц Cevdetц Paоa,ц Osmanlıц мmparatorluлuц Tarihi,ц мlgiц Kültürц Sanatц
Yayıncılıkцмstanbul,цљ008,цII.цCilt,цs.ц94-95.
619 Mustafaц Nuriц Paоa,ц Netayicц ül-Vukuat юSadeleоtiren:ц Neоetц Çaлatayя,ц
C.III-IV, Ankara 1970, s. 211.

mandaц topц mevzileriц hazırlanarakц tahkimatц yapıldı.ц Buц durumdanц

endiоeyeцdüоenцмngilizцamiraliцdonanmasınıцмstanbulцönündenцçeke-
rekцÇanakkaleцBoлazı‟naцhareketцetti.цBuцaradaцtahkimцedilmiоцolanц
Çanakkaleц Boлazı‟ndanц geçerkenц мngilizц donanmasıц önemliц sayıla-
cakц zayiatц vermiоtir.620 Buц maлlubiyetinц acısınıц çıkarmakц isteyenц
мngilizlerц bundanц sonraц Mısır‟aц taarruzц etmiоlerdir.ц мskenderiye‟yiц
iоgalцedenцмngilizler,цMehmetцAliцPaоa‟nınцkuvvetliцbirцmukavemetiц
sebebiyleцbirцsüreцsonraцмskenderiye‟yiцtahliyeцederekцgeriцçekilmiо-
lerdir.621
OsmanlıцDevletiцdevrinцenцgüçlüцikiцdevletiцileцsavaоtaцikenцiçц
karıоlıklılarц durumuц dahaц daц kötüleоtirmekteydi.ц Nitekimц мstan-
bul‟daцçıkanцKabakçıцMustafaцisyanıцsonucunda,цIII.цSelimцљ0цMa-
yısц ј807‟deц tahttanц indirilmiо,ц bunuц gerekçeц gösterenц Napolyonц
Rusyaц ileц Osmanlıц Devleti‟niц paylaоmayıц görüоmüоtür.622 Ruslara
karоıц Haziranц ј807‟deц kazandıлıц zaferц sonrasıц Napolyon,ц I.ц Alek-
sandırцileцTilsit‟teцbirцarayaцgelerekцittifakцantlaоmasınıцimzalamıоtır.ц
09ц Temmuzц ј807ц tarihliц Tilsitц Antlaоması‟naц göre:ц Fransa,ц Rusyaц
ileц Osmanlıц Devletiц arasındaц arabuluculukц yaparak,ц Eflâkц veц Boл-
dan‟ınцRusya‟yaцbırakılmasınıцsaлlayacakцbirцsulhцantlaоmasınıцtemi-
neц çalıоacak,ц iknaц edemezseц buц bölgelerinц alınmasıц içinц Rusya‟yaц
kuvvetц kullanarakц yardımц edecekti.ц Napolyonц Lehistanц Krallıлı‟nıц
ihyaцetmektenцvazgeçiyorцveцbunaцmukabilцRusya,цYediцAdalarцileц
Dalmaçyaц veц Kotorц üzerindeц Fransızц hâkimiyetiniц tanıyordu.623
Fransa‟nınцTilsit‟teцveцbirцsüreцsonraцdaцErfurt‟taцюјљцEkimцј808я,ц
OsmanlıцDevletiцaleyhinde,цRusцisteklerineцuygunцbirцtavırцtakınma-
sı,цNapolyon‟unцdostluлununцneцdereceцgüvenilmezцolduлunuцOs-
manlılaraц göstermiоtir.624 Tilsitц veц Erfurtц görüоmelerineц tepkiц ola-
620 AhmetцCevdetцPaоa,цa.g.e., s. 96-97

621Nicolae Jorga, OsmanlıцмmparatorluлuцTarihi,цCiltцV,цÇevri,цNilüferцEpçe-
li,цYeditepeцYayınevi,цмstanbul,цљ009,цs.цј50
622Alphonse de Lamartine, OsmanlıцTarihi,цюÇevirenцSerhatцBayramя,цKapıц
Yayınları,ц мstanbul,ц љ0јј,ц s.ц 968-969.ц Ayrıcaц bkz.ц Fahirц ARMAOкLU,

19.цYüzyılцSiyasiцTarihiц(1789-1914),цTürkцTarihцKurumu,цAnkaraцј997,цs.ц
94
623 Akоin,ц a.g.e.,ц s.99.ц Ayrıcaц bkz.ц Fahirц ARMAOкLU,ц 19.ц Yüzyılц Siyasiц
Tarihi (1789-1914),цTürkцTarihцKurumu,цAnkaraцј997,цs.ц95
624 AhmetцCevdetцPaоa,цa.g.e., s.ј75.цOsmanlıцDevletiцbuцdönemdeцolduk-
çaцoynakцbirцpolitikaцtakipцedenцNapolyon‟aцhiçцgüvenmemiоtir.цNitekim
NapolyonцRusyaцileцOsmanlıцdevletiцarasındakiцsavaоınцdevamıцnoktasın-
Balkan Tarihi 297
rak,цмngilizlerleц05цOcakцј809‟daцKala-iцSultaniyeцAntlaоmasıцimza-
landı.625 Buцantlaоmanınцönemliцmaddesiцboлazlarınцyabancıцdevlet-
lerinцgemilerineцkapalıцoluоununцilkцdefaцmilletlerarasıцbirцantlaоma-
da yer almasıdır.626 Boлazlarınц kapalılıлıц ilkesini,ц Osmanlıц Devletiц
deцzamanlaцbirцtaahhütцolarakцbenimsemiоtir.
TilsitцAntlaоmasıцgereлiцFransa‟nınц arabuluculuлunda,цRusyaц
veц Osmanlıц Devletiц görüоmelereц baоlamıо,ц neticedeц Slabozia ada-
sındaц љ6ц Aлustosц ј807‟deц mütareke imzalanmıоtır.ц Mütarekeninц
önemliц maddesineц göre;ц Ruslarц Eflâk,ц Boлdanц dâhilц zaptц ettikleriц
yerleriц 35ц günц içindeц boоaltacaklar;ц ancakц barıоц antlaоmasıц imzala-
nanaц kadar,ц Osmanlıц ordusuц buц yerleriц iоgalц etmeyecekti.627 Çarц I.ц
Aleksandırцantlaоmayıцonaylamayı reddettiцiseцdeцateоkesцfiilenцbaо-
lamıоtı.628
мstanbul‟daцIII.цSelimцsonrasıцdüzenцsaлlanamamıоцveцdevletц
iyiceцzayıfцdurumdaцiken,цTilsitцveцErfurt‟taцFransaцtehlikesiniцorta-
danц kalktıлınaц inananц Rusya,ц kendiц lehineц oluоanц buц durumdanц
istifadeyle,ц Yaоц kasabasındaц baоlayanц sulhц görüоmelerindeц aоırıц is-
teklerц ileriц sürerek,ц Eflâkц veц Boлdan‟ınц tamamınıц talepц etmiоtir.ц
BununцüzerineцGalipцEfendiцveцdiлerцOsmanlıцmurahhaslarıцmüza-
kerelerdenцçekilmiоцveцRusцOrdusuцPrensцProzorovskiy‟inцkomuta-
sındaц Nisanц ј808‟deц yenidenц askerîц harekâtaц baоlayarak,ц Eflâkц veц
Boлdan‟ıцiоgalцetmiоtir.629 PrensцProzorovskiy‟inцplanınaцgöreцTunaц
Nehriц kuzeyindekiц tümц kalelerц fethedilecekц veц müteakibenц Tunaц
Nehriц geçilerekц Osmanlıц Ordusununц anaц gücüц imhaц edilecekti.630
daц Avusturyaц ileц ortakц hareketц etmiоц veц yineц buц dönemdeц Avusturya‟yaц
OsmanlıцtopraлıцolanцBosna‟yıцvaatцetmiоtir.цBaоbakanlıkцOsmanlı Arоivi,ц
Hatt-ıц Hümayunц Tasnifi,ц Dosya:јљ00,ц Gömlek:ц 47087ц veц Dosya:ц јљ8ј,ц
Gömlek:ц49644F.
625 William Miller, M.A., The Ottomaan Empire, 1801-1913, University
Press, Cambridge, 1913, s. 42.

626 Jorga, a.g.e., s. 150.
627 MufassalцOsmanlıцTarihi,цC.ц5,цмstanbul, 1962, s. 2882.
628 Georges Castellan, Balkan Tarihi,ц юÇeviri,ц Ayоegülц Yaramanя,Milliyetц
Yayınları,љ.Baskı,цј995,цs.цљ34.
629 M.цмlkinцErkutun,цMevridü'l-Uhûdц1812цBükreоцAndlaоmasıцileцilgiliцGalibц
Paоaц Evrakı,ц Yüksekц Lisansц Tezi,ц мstanbulц Üniversitesiц Sosyal Bilimler

EnstitüsüцTarihцBölümüцYakınçaлцTarihiцAnaцBilimцDalı,цмstanbul,цј997,ц
s. XII.
630 Mi Kutuzov, a.g.e., s. IX.
Ancakц kalelerdeц ummadıklarıц direniоleц karоılaоanцRuslarц istedikleriц

оekildeц ilerlemeц saлlayamamıоlardır.ц Mayısц ј808ц tarihindeц мbrailц
Kalesi‟niцkuоatmıоlar,цмbrailцNazırıцLazцAhmetцAлa‟nınцюDahaцsonraц
Sadrazamц Ahmetц Paоaяц cesaretц veц baоarıц ileц sürdürdüлüц müdafaa
sonunda zayiat vererekцçekilmiоlerdir.цYineцaynıцdönemdeцYergöлüц
Kalesiцmuhasarasıцdaцbaоarısızlıklaцsonuçlanmıоtır.631
Savaоınц tekrarц baоlamasıц üzerine,ц Sırpц isyancılarınц daц tekrarц
hareketeц geçerek,ц Sofya‟yaц kadarц ilerlemiо,ц ancakц Seraskerц Hurоitц
PaоaцSırplarıцpüskürtülmüоtür.632 Aynıцоekildeцј806-1812 Osmanlı-
RusцSavaоıцsüresinceцKaradaлlıцaоiretlerцharekâtıцdesteklemekцmak-
sadıyla,цfırsattanцistifadeцileцvergileriniцvermeyerekцbölgedeцkarıоık-
lıkц çıkarmıоlarцveцOsmanlıцDevleti‟ninцbuцbölgedeцdeцoldukçaцuл-
raоtırmıоlardır.633 Yine buц dönemdeц Sırplarц daц Rusya‟nınц yanındaц
yerцalmaktaydılar.634
Kıоцsüresinceцherцikiцtarafцordularıцhareketsizцkalmıо,цbaharınц
gelmesiyleцRusцordularıцileriцharekâtaцbaоlamıоtır.цPlanaцgöreцGiur-
gui,цBraila,цTulceaцveцмsmailцkaleleriцeleцgeçirilecek,цarkasından Tu-
naц geçilerekц Osmanlıц ordusununц anaц gücüц imhaц edilecekti.ц Nisanц
ј808ц tarihindeц Kolorduц Komutanıц olarakц atananц Kutuzov,ц Nisanц
ј809‟daц Brailaц bölgesineц geldiлinde,ц kuvvetlerininц buц kaleyiц eleц
geçirmekц içinц yetersizц olduлunuц tespitц edipц konuyuц Prensц Prozo-
rovsky‟eцraporцetmiоtir.цPrensцProzorovskyцbunuцdikkateцalmadıлıц
631 Virginia H. Aksan, Kuоatılmıоц Birц мmparatorlukц Osmanlıц Harpleriц 1700-

1870,ц Çev.ц Gülц Çaлalıц Güven,ц Türkiyeц моц Bankasıц Kültürц Yayınları,ц мs-
tanbul 2010, s. 282.
632 SüleymanцUygun,цSırpцмsyanıцveцHurоitцAhmetцPaоa,цUluslararasıцSosyal
AraоtırmalarцDergisi,цCilt:ц4,цSayı:цј7,цBaharцљ0јј,цs.ц4љ6.
633 Aliц Gökçenц Özdem,ц Karadaл‟ınц Osmanlıц Egemenliлineц Karоıц Mücadelesiц
(1830–1878) юYayımlanmamıоц Doktoraц Tezi,ц Fıratц Üniversitesiц Sosyalц

BilimlerцEnstitüsüцTarihцAnabilimцDalı,цElazıлцљ0јљя,цs.ц86-87
634 4ц нubatц ј8ј0ц tarihliц birц takrirdenц anlaоıldıлınaц göreц Sırpц asileri,ц Os-
manlıцDevleti‟ninцelineцgeçmemesiцiçinцBelgdad,цSermendreцveцBöлürde-
len Kalelerinin Avusturyaц tarafındanц iоgalц edilmesiniц istemiоlerseц deц buц
teklifleriц reddedilmiоtir.ц Baоbakanlıkц Osmanlıц Arоivi,ц Hatt-ıц Hümayunц
Tasnifi,цDosya:јљ8ј,цGömlek:ц49644G,ц49644F.цYineцbuцdönemdeцSırp-
lar,ц Avusturyaц Devleti‟neц müracaatц ederek,ц Avusturyaц tebaasıц olmak is-
temiоlerseцdeцbuцistekleriцdeцAvusturyaцtarafındanцreddedilmiоtir.цBaоba-
kanlıkц Osmanlıц Arоivi,ц Hatt-ıц Hümayunц Tasnifi,ц Dosya:јљ74,ц Gömlek:ц
496469.
Balkan Tarihi 299
gibiц Brailaц bölgesineц gelerek,ц bizzatц komutayıц kendisiц devralmıо-

tır.635 Yetersizц kuvvetleц yapılanц taarruzlarц baоarısızц olmuо,ц Prens,ц
baоarısızlıлınıцKutuzov‟aцyükleyerek,цKutuzov‟uцÇarцI.цAleksandır‟aц
оikâyetцetmiоtir.цKutuzov,цPrens‟inцısrarıylaцgörevdenцalınarak,цHa-
ziranцј809цtarihindeцLitvanyaцValisiцolarakцatanmıоtır.636
Prensц Prozorovsky‟unц ölümüц sonrasındaц Rusц Birlikleriц ko-
mutanıц olarakц KontцBagrationцatanmıоtır.637 Rusцordularınınцgenelц
taarruzuц Ekimц ј809‟deц Tatariçeц mevkiindeц kırılmıоц veц Ruslarц aлırц
zayiatц vererekц Kasımц ј809‟daц Tuna‟nınц solц yakasınaц çekilmiоtir.638
YorgunцdüоenцveцrahatsızцolanцKontцBagration‟nunцyerine General
Kamenskyцatanmıоtır.639
Avrupa‟dakiцkarıоıkцpolitikцdurumцdevamцedenцsavaоınцbirцanц
önceцbitirilmesiniцicapцettirmekteydi.640 Bu kapsamda General Ka-
menskyц komutasındakiц 80.000ц kiоilikц Rusц ordusuц Mayısц ј8ј0‟daц
Turtukaya, Bazardzhikom ve Silistre istikametinde taarruza geçti.641
Aynıц zamandaц Rusц Ordusuц Varna‟yıц muhasaraц altınaц aldı.ц Fakatц
Osmanlıц donanmasınınц Varna‟yaц gelmesiц üzerine,ц Ruslarц Aлustosц
ј8ј0‟daц muhasarayıц kaldırmakц zorundaц kaldılar.ц Silistre‟nin,ц eski
mütesellimiц Yılıkoлlu‟nunц ihanetiц ileц teslimц olması642 neticesinde,
Ruslarınц Bulgaristanц istikametineц hücumц içinц önleriц açılmıоtı.ц Bu-
nunцüzerineцII.цMahmutц Haziranцј8ј0‟daцмstanbul‟daцCihad-ıцEk-
berцilanцetmiоtir.643 SadrazamцYusufцZiyaцPaоa,цRusцilerlemesiцkarоı-
sındaцmütarekeцisteлindeцbulunmuоцancakцGeneralцKamenskyцbu-
nuцreddederek,цordusunuцнumnuцistikametinde hareket ettirmiоtir.ц
нumnuц önündeц aлırц maлlubiyetц alanц Generalц Kamensky,ц Rusçukц
635 Mi Kutuzov, a.g.e., s. X.

636 Mi Kutuzov, a.g.e., s. XI
638 Aksan, a.g.e., s. 282
639 Joseph von Hammer, BüyükцOsmanlıцTarihi, Ciltц9,цYayınaцHazırlayan
MüminцÇevik,цMMPцBaskıцTesisleri,цмstanbulцљ0ј0,цs.цљ5ј9.
640 Aksan, a.g.e., s. 282.
642 Aksan, a.g.e., s. 283
643 мsmailцHamiцDaniоmed,цмzahlıцOsmanlıцTarihiцKronolojisi, Ciltц4,цTürkiyeц
Yayınevi,цмstanbul,ј97љ,цs.ј00
istikametindeцçekilerek,цAлustosцј8ј0‟daцRusçuk‟uцmuhasaraцaltınaц
almayaцçalıоmıоtır.644
Rusçuk‟aц yardımaц gidenц Halilц Paоaц komutasındakiц Osmanlıц
Ordusu,цBatinцcivarındakiцmeydanцsavaоındaцaлır maлlubiyetцalmıоц
veц Halilц Paоaц buц savaоtaц оehitц olmuоtur.ц Batinц Savaоı‟ndanц sonraц
Ruslar,цRusçuk,цYergöлüцveцNiлbolu‟yuцzaptцederek,цEylülцј8ј0‟daц
Lofça‟yıц eleц geçirmiоler,645 Sırplarц iseц Ruslardanц aldıklarıц silahц veц
cephaneц yardımınınц yanındaц Rusц Subayları tarafındanц verilenц eлi-
timler sayesinde646ayaklanmanınцоiddetiniцdahaцdaцarttırmıоtır.
Fransa‟nınц Rusyaц seferiц ihtimalininц ortayaц çıkıоıц veц kıоц mev-
simininц baоlamasıц sebebiyleц Rusц ileriц harekâtıц durmuоtur. 647 Rus
ordusuц komutanıц Kamenskyц hastalandıлıц içinц yerineц Çar,ц kiоisel
olarakцsevmediлiцKutuzov‟uцatamakцzorundaцkalmıоtır.648 Kutuzov,
ј5цMartцј8јј‟deцkomutayıцalmakцiçinцyolaцçıkmıо,ц3јцMart‟taцBük-
reо‟eц ulaоmıоц veц 0јц Nisanц љ0јјц tarihindeц komutayıц devraldıлınıц
Çar‟aцveцSavunmaцBakanı‟naцbildirmiоtir.649 Bu tarihlerde Moldova
ordusundanцyaklaоıkцikiцkolorduцçapındaцbirlik,цFransa‟yaцkarоıцko-
nuоlanmakцiçinцayrılmıоtı.цKutuzov‟unцemrindeц40.475цkiоiцkalmıо-
tı.650 Ancakц Kutuzov,ц birlikц eksikliлiniц Bulgarц veц Sırpц isyancılarıц
644 AKSAN, a.g.e., s. 282.

645M.цмlkinцErkutun, a.g.t., s. XIII.
646Justin Mc Carthy, Osmanlıyaц Veda,ц Çev.ц Mehmetц Tuncel,ц Etkileоimц
Yayınları, мstanbulцNisanцљ006, s. 86.

647 Rusya 11 Mart 1811 tarihinde yaklaоanц Fransaц savaоıц sebebiyleц Os-
manlılarlaц yapılacakц görüоmelerdeц Avusturya‟nınц arabulucuлunuц kabulц

etmiоtir.цBaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi,цHatt-ıцHümayunцTasnifi, Dosya:1275,
Gömlek:ц4950љ.
648 SavaоцBakanıцGeneralцMihailцBogdanoviçцBarclayцdeцTolly‟den,цGen.ц
Kutuzov‟unц Moldovaц Orduц Komutanlıлınaц atanacaлıц ileц ilgiliц љ3ц нubatц

ј8јјц tarihliц yazısında;ц Çar,ц mevcutц Moldovaц Ordusuц Komutanıц Kontц
Nikolaiц Mikhailovichц Kamensky‟inц saлlıkц sorunlarıц sebebiyle,ц kendisini
Orduц Komutanıц olarakц atayacaлıц yazılmaktadır.ц юKont‟unц saлlıkц sorunuц
gerekçeц gösterilerekц görevindenц alındıлı,ц aslındaц Moldovaц cephesindeki
baоarısızlıkцnedeniyleцolduлuцaraоtırmacılarцtarafındanцifadeцedilmektedir.)
Mi Kutuzov, a.g.e., s.291,293, Belge No: 368, 370-371
649 Mi Kutuzov, a.g.e., s. 294-296, Belge No:373, 374, 375, 376.
650 Rusцbirlikleri;цPiyadeцљ67љљ,цDüzenliцSüvariцBirlikleriц8836,цDüzensizц
Süvariцbirlikleriцiseц49ј7цkiоidenцoluоmaktaydı.цMi Kutuzov, a.g.e., s. 306,

Belge No: 388.
Balkan Tarihi 301
organizeц edip,ц askerîц birlikц formatınaц sokarakц gidermeyeц çalıоmıо,ц

harpцsüresinceцSırpцveцBulgarцbirlikleriniцaktifцolarakцkullanmıоtır.651
BuцaradaцOsmanlıцordusundaцdaцkomutaцdeлiоikliлiцolmuоцveц
baоarıц göstermeyenц Sadrazamц Yusufц Ziyaц Paоaц azledilerekц yerineц
мbrailцNazırıцAhmetцPaоaцNisanцј8јј‟deцtayinцedilmiоtir.652
Kutuzov,ц kaleleriц eleц geçirmeц stratejisiniц bırakıp,ц doлrudanц
Osmanlıц Ordusunuц hedefц alanц veц hareketц serbestisiniц muhafazaц
edenц yeniц birц stratejiц geliоtirmiо653veц deлiоikliлiц Çarц ileц Savunma
Bakanı‟naц bildirmiоtir.654 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliлiц
юSSCBяц zamanındaц daц kullanılanц buц ilke;ц birliklerinц ikiц kademeц veц
ihtiyatцоeklindeцderinlikteцtertiplenmesiniцiçerenцaskerîцdoktrininцilkц
uygulanmaц оekillerindenц biridir.655 Buц açıdanц Kutuzovц çaлınınц enц
önemliцaskerîцdehasıцolarakцkabulцedilmektedir.656
Kutuzov; Sadrazam ve Serdar-ıц Ekremц Ahmetц Paоa‟nınц ko-
mutasındakiцOsmanlıцordusununцesasцkolununцRusçukцistikametin-
den,цtaliцkolununцiseцVidinцistikametindenцhareketцederek,цBükreо‟iц
eleцgeçirmeyiцamaçladıлınıцanlamıоцveцçıkardıлıцkeоifцbirlikleriцvası-
tasıylaц Osmanlıц ordusununц hareketiniц adımц adımц takipц etmiоtir.ц
651 Gen.цKutuzov,ц06цMayısцј8јљцtarihliцmesajındaцSavaоцBakanıцGeneral
MihailцBogdanoviçцBarclayцdeцTolly‟aцBulgaristanцmültecilerinden istekli
olanlarıц ј00‟erц kiоilikц birliklereц halindeц teоkilatlandırdıklarını,ц bunlaraц
silah,цmühimmatцverdikleriniцveцazцdaцolsaцmaaоaцbaлladıklarınıцyazmıоtır.ц
Mi Kutuzov, a.g.e., s.366, Belge No: 449. s.XI, XXV. s. 299, Belge No:
381.
652 Gen.цKutuzov,цљ4цNisanцј8јјцtarihliцmesajıylaцOsmanlıцsadrazamlıлıц
veцorduцkomutanlıлınaцatanmasıцnedeniyleцAhmetцPaоa‟yıцkutlamaktadır.ц
Mesajındaцayrıcaцј793цyılındaцRusya‟nınцмstanbulцkonsolosluлundaцgörev-
liц ikenц tanıоıklıklarındanц bahisleц dostluklarınınц devamц etmesiniц dilemek-
tedir. Mi Kutuzov, a.g.e. s.XI,XXV, s. 336, Belge No: 418.
653 Mi Kutuzov, a.g.e., s. XXIV-XXIV
654 Mi Kutuzov, a.g.e., s. 306-3073, Belge No: 388,389.
655 Mi Kutuzov, a.g.e., s. XII.
656ԕ.ц Ԓ.цԢԵՀԻԵ,ц Ԑ.цԒ.ц ԟՀԵԴՂԵ ԵԽՁԺԸԹ,ц ԕ.цИ.ц ԑԾ Ժ԰ՀԵԲ԰ (EugeneTarle,
AV Baptist, EI Bochkareva),ԞՂԵ ԵՁՂԲԵԽԽ԰ ԲԾԹԽ԰ц ј8јљц ԳԾԴ԰,ц

ՁԱԾՀԽԸԺԴԾԺ ԼԵԽՂԾԲцԸцԼ԰ՂԵՀԸ԰ԻԾԲцюј8јљцSavaоına Ait Belge ve Dokü-
man Koleksiyonu), ИԷԴ԰ՂԵԻ ՁՂԲԾԐԺ԰ԴԵԼԸԸԝ԰ Ժц ԡԡԡԠԛԵԽԸԽԳՀ԰Դ
юSSCBц Bilimlerц Akademisiц Yayıneviц Leningradя,ц ԜԾՁԺԲ԰ц юMoskova),
1941, s. 5-12.
Birlikleriniц oynakц savunmaц anlayıоına657 göreц tertipleyenц Kutuzov,ц

Ruscuk‟unц Osmanlıц birliklerininц eleц geçirmesiц üzerine,ц birlikleriniц
Tuna‟nınцdiлerцyakasındaцtertiplemiоцveцSadrazam‟aцbirliklerin daha
geriyeцdoлruцçekildiлiцizlenimiцvermeyeцçalıоmıоцbuцamaçlaцbazıцkaleц
veц bölgeleriц boоaltarakц aldatmaц harekâtıц uygulamıоtır.ц Sadrazam‟ınц
birliklerininц büyükц kısmınıц Tuna‟nınц diлerц yakasınaц geçirmesiniц
takibenц Kutuzov,ц Sadrazamınц Rusçuk‟taц bulunan karargâhınıц eleц
geçirerek,цOsmanlıцordusununцgeriцileцirtibatınıцkesmiоцveцOsmanlıц
ordusununц büyükц kısmınıц kuоatmıоtır.ц Sadrazam Serdar-ıц Ekremц
AhmetцPaоaцgeceцbirцkayıklaцTuna‟yıцgeçerekцkuоatmadanцkurtula-
bilmiоtir.цKutuzov,цSadrazamıцkaçırdıklarıцiçinцüzülen komutanları-
na,ц Sadrazam‟ınц kuоatmadanц çıkabilmesininц barıоц görüоmeleriц içinц
iyiцolduлunu,цaksiцhâldeцesaretцaltındaцbirцSadrazamınцbarıоцgörüо-
mesiц yapamayacaлıц içinц yeniц birц sadrazamц atanacaлıц veц bununц daц
süreciцuzatabileceлiniцifadeцetmiоtir.658
3. BarıĢ GörüĢmeleri ve Sonuçlandırılması

OsmanlıцDevletiцveцRuslarцarasındaцuzunцsüredirцdevamцedenц
savaоцikiцtarafцiçindeцbüyükцyıkımlaraцsebepцolmuоtu.цAncakцRusla-
rınцistekleriцkabulцolunamayacakцdereceцaлırцolduлundanцOsmanlı-
larцdaцbarıоaцyanaоmamıоtı.цBöyleцbirцortamdaцtaraflarınцbarıоцyapa-
bilmeleriцiçinцkesinцzafereцihtiyaçlarıцvardı.цNihayetцј8јј‟deцRusla-
rınц Osmanlıц ordusunuц kuоatmalarıц barıоц görüоmelerininц baоlamasıц
içinцgerekliцоartlarıцoluоturmuоtur.цSadrazamцAhmetцPaоa,цtopladıлıц
meclisteц durumuц görüоüpц Kutuzov‟danц ateоkesц istemiоц veц durumц
sadrazamцtarafındanцSultanцII.цMahmut‟aцbildirilmiоti.цBununцüze-
rine,ц Generalц Kutuzovц ateоkesц yapılmadanц önceц barıоц antlaоması-
nınц esaslarınınц belirlenmesiц gerektiлiniц bildirdi.659 Buц aradaц barıоц
657 Oynakц Savunmaц Doktrini,ц araziyiц savunmayıц amaçlamayan,ц araziyiц

sadece birliklerin hareket serbestisiniцmuhafazaцetmekцiçinцgerektiлiцkadarц
tutmayıц gerektirenц veц düоmanц birliklerininц imhasınıц esasц alan,ц buц kap-
samdaц düоmanц birliklerininц hareketineц uygunц hareketц etmeyiц gerektiren
esnekц savunmaц оeklidir.ц Sakaryaц Muharebesi‟ndeц uygulananц veц Mustafa
Kemal Atatürk‟ünц “…Hattıц müdafaaц yokturц sathıц müdafaaц vardır…”ц
vecizцsözüyleцtanımlananцsavunmaцоeklidir.
658 Mi Kutuzov, a.g.e., s. XIII-XX.
659Alkımц Uygunlar,ц Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Modernц Diplomasiц veц Murah-
haslıkц Kurumu,ц Osmangaziц Üniversitesiц Sosyalц Bilimlerц Enstitüsüц Tarihц

Balkan Tarihi 303
görüоmeleriцbaоlamadanцönce OsmanlıцDevletiцileцRusyaцarasındakiц
sulhunц saлlanmasıцkonusundaцAvusturya‟nınц gayretleriцdikkatцçek-
mektedir.660
Osmanlı-Rusц barıоц görüоmelerineц Yerköy‟deц baоlamıо,ц taki-
benцBükreо‟teцdevamцedilmiоtir.цGörüоmeler;цBalkanlar‟dakiцsınırla-
rınц tespiti,ц Anadolu‟dakiц sınırınınц tespitiц veц Eflâkц veц Boлdanц ileц
Sırplaraцverilecekцayrıcalıklarцüzerindeцyoлunlaоmıоtı.цBalkanlar‟dakiц
sınırınц tespitindeц baоlangıçtaц Ruslar,ц Boлdan‟ınц büyükц kısmını,ц
Osmanlılarц iseц Seretц Nehri‟ninц sınırц olmasınıц istemiоlerdi.ц Uzunц
sürenц tartıоmalardanцsonraцSeretцNehri‟ninц sınırцolarakц kabulцedil-
mesiцkararlaоtırılmıоtır.661
BöyleceцAnadoluцsınırlarıцmeselesineцgeçilmiоtir.цRuslarцiоgalц
ettikleriц topraklarınц kendilerindeц kalmasıц prensibiц üzerineц birц ant-
laоmaц yapılmasındaц ısrarц ediyorlardı.662 Böyleceц Anapa‟danц Poti‟yeц
kadarцbütünцDoлuцKaradenizцsahilineцRuslarцsahipцolacaktı.цRuslarц
içinц Karadenizц limanlarıц veц Tunaц Nehriц üretilenц mallarınц ihracıц
açısındanц çokц önemliydi.ц Öyleц kiц Avrupa‟nınц љ/3‟ünün,ц Almanya
veц Polonya‟nınц birц bölümü,ц Macaristan‟ınц tamamının,ц Rusya‟nınц
verimliцtopraklarıцveцTürklerinцAvrupa‟dakiцtopraklarınınцithalatцveц
ihracatц acısındanц Karadeniz‟eц baлımlıц olduлuц düоünülüyordu.ц моteц
buц yüzdenц Rusya,ц Karadeniz‟dekiц durumunuц güçlendirerek, Tuna
veцAkdeniz‟eцserbestçeцçıkmayıцhedeflemiоti.663
Eflâkц veц Boлdanц konusundaц Ruslarınц tümц talepleriц redde-
dilmiо,ц neticedeц eskiц оartlarınц devamıц konusundaц muvafakatц saл-
lanmıоtır.цSırpцkonusunuцÇarцAleksandırцоahsiцbirцkonuцolarakцgör-
düлündenцOsmanlıцmurahhaslarınınцtümцitirazlarınaцkarоın,цSırplaraц
Anabilimц Dalıц Yakınçaлц Tarihi,ц Yüksekц Lisans Tezi,ц Eskiоehir,ц Ocakц

2007, s. 62.
660 Baоbakanlıkц Osmanlıц Arоivi,ц Hatt-ıц Hümayunц Tasnifi, Dosya: 1291,
Gömlek:ц50ј39.
661Alkım,цA.G.T., S. 62-63.
662 Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 49-57.ц Ayrıcaц bkz.ц FEHMм мSMAмL,ц
“Bükreоц Andlaоmasınınц Müzakeresiц ј8јј-ј8јљ”,ц Belleten, XLVI, s. 181,

Ankara 1982, s. 100.
663 Mi Kutuzov, a.g.e., s. VI.
ayrıcalıkцverenцhususlarцantlaоmayaцdâhilцettirilmiоtir.664 Antlaоmadaц
yerцalanцhususlarцözetleцоuцоekildedir.665
Taraflarцaralarındakiцherцtürlüцdüоmanlıлaцsonцverecektir.
 Herц ikiц devletц tebaasındanц savaоaц dâhilц olanlarц içinц afц ilanц
edilmiоtir.
 Her iki devlet arasındaцyapılmıоцöncekiцantlaоmalar,цbuцant-
laоmaцileцdeлiоtirilmediлiцtakdirdeцgeçerlidir.
 Rumeliцtarafındaцdevletlerцarasındakiцhudut,цPrutцNehri‟ninц
Boлdan‟aцgirdiлiцyerdenцTuna‟yaцdöküldüлüцyereцkadarцPrutцNehriц
veцoradanцKiliцBoлazı‟naцveцoradanцKaradeniz‟eцkadarцTunaцNeh-
ri‟dir.
 Rusyaц Devleti,ц Prut‟unц saлц yakasındakiц bölgeyiц Osmanlıц
Devleti‟neцiadeцedecektir.
 Anadoluцtarafındaцsavaоцöncesiцhudutцgeçerliцolacaktır.
 OsmanlıцDevleti‟ninцRusya‟yaцterkцettiлiцbölgelerdeцbulunanц
Müslümanцveцsairцtebaasındanцisteyenler mal ve emlaklerini diledik-
lerineцsatarak,цOsmanlıцtarafınaцј8цayцiçindeцgeçebileceklerdir.
 Osmanlıц Devleti‟ndeцyerleоikц Hristiyanlarц daц aynıцоartlardaц
Rusyaц tarafınaц geçebilirler.ц Yedisanц Tatarlarınınц nakilц masraflarıц
OsmanlıцDevleti‟neцaittir.
 SırplarцiçinцgenelцafцilanцedilmiоцolupцSırpцbölgesindeцsavaоц
sırasındaц yapılanц istihkâmlarц yıkılacak,ц topц vs.ц askerîц malzemelerц
Osmanlıц Devleti‟neц verilecek,ц Sırplarınц içц iоleriц kendilerinceц idareц
edilecekцveцkendiцvergileriniцtoplayacaktır.
 Esirlerцkarоılıklıцiadeцedilecektir.
 Herц ikiц devletц tebaasınınц savaоц sebebiyleц tehireц uлrayanц iо,ц
davaцveцalacaklarıцkısaцzamandaцsonuçlandırılacaktır.
 Rusyaц Devleti,ц Rumeliц veц Anadolu‟daц Osmanlıц Devleti‟neц
iadeцedeceлiцyerlerdeцbulunanцaskerleriniцveцdonanmasınıцenцgeçцüçц
ayцiçindeцçekecektir.
664 Fehmiцмsmail,цa.g.m.цs.ц88.
665 M.цмlkinцErkutun, a.g.t., s. XLIV-XLIV.
Balkan Tarihi 305
 Cezayir,цTunusцveцTrablusgarpцOcaklarıцkorsanlarınınцRus-
yaцDevletiцveцtebaasınaцverdikleriцzararlarцhakkındaцYaоцAntlaоma-
sınınц7.цmaddesininцkoyduлuцusullereцriayetцedilecektir.ц
 мranцDevletiцileцRusyaцDevletiцarasındakiцsavaоınцdurdurul-
masıц veц taraflarц arasındaц mutabakatц ileц sulhц akdiц hususundaц Os-
manlıцDevleti‟ninцbirцçalıоmaцyapmasınıцRusyaцDevletiцkabulцeder.
 Antlaоmanınцimzasındanцsonraцkarоılıklıцdüоmanlıkцveцsavaоц
hâlininцsonaцerdiлiцikiцtarafцkumandanlarınaцderhalцduyurulacaktır.ц
4. Sonuç ve Değerlendirme
мlkцolarakцbuцantlaоmaцNapolyonцileцmuhtemelцyapılacakцsa-
vaоц öncesiц içinц önemliц politikц adımdır.ц Gerçektenц deц Çar I. Alek-
sandır,ц Fransaц ileц savaоц öncesiц Osmanlıц ileц sürenц savaоıц bitirmeц
çareleriniц arıyordu.ц Neticedeц Fransaц ileц savaоtanц sadeceц birц günц
önceц Çar, љ8ц Mayısц ј8јљц tarihinde Bükreоц Antlaоması‟nıц onayla-
dı.666 RusyaцbuцsayedeцNapolyonцileцsavaоınцhemenцöncesindeцOs-
manlıцDevleti‟ninцtarafsızlıлınıцsaлlamıоцoldu.ц
Bükreоц Antlaоması,ц Rusyaц adınaц görüоmeleriц yürütenц Rusц
diplomatikц temsilcileriц ileц bunlarınц baоındakiц Mikhailц Kutuzov‟unц
diplomatikц yeteneklerininц birц sonucudur.ц Kutuzovц ј8јјц yılınınц
sonbaharında,цRusyaцiçinцkabulцedilebilirцantlaоmaцyapmasıцiçinцSt.ц
Ptersburg‟danцilkцtalimatlarıцalmıоtır.цOsmanlılarınцgörüоmeyeцhazırц
olmamalarıцsebebiyleцaskerîцharekâtaцdevamцetmiо,цancakцOsmanlıц
Ordusununц Rusçuk‟taц kuоatılmasıц üzerineц barıоц görüоmeleriц içinц
giriоimdeц bulunmayaц baоlamıоtır.ц Çar,ц љљц Martц ю3ц Nisanяц ј8јљц ta-
rihliцgizliцmektubundaцKutuzov‟aц“…Rusya‟yaцyapacaлınцenцbüyük
hizmet,ц barıоц görüоmeleriniц sonuçlandırmanц olacaktır...”ц diyeц yaz-
mıоtır.667
Napolyonц anılarında;ц Antlaоma‟nınц imzalanacaлınaц hiçц ihti-
malцvermediлiniцveцimzalandıлınıцbilseydi,цRusyaцseferiцileцilgiliцde-
лiоikц opsiyonlarıц deneyebileceлiniц yazmıоtır.ц Gerçekten de Rusya
666 ԝ.ц ԟ.ц ԜИԥԝԕԒИԧ,ц юNikolaiц Petroviçц Mihnevichя,ц ԟԕԠԕԔц

ԒԢԞԠԖԕԝИԕԜц ԝԐԟԞԛԕԞԝԐц Ԓц ԠԞԡԡИЮ,ц юNapolyon'unц Rus-
ya'yıц моgalindenц Önceя,ц
http://militera.lib.ru/h/sb_istoria_russkoy_armii/38.html.
667 Mi KUTUZOV, a.g.e., s. 850, Belge No: 944.
buц cephedenц yaklaоıkц 40.000ц kiоilikц Orduyuц çekerekц Fransızlaraц

karоıцkullanabilmiоtir.668
Bükreоц Barıоц Antlaоması,ц ј806-ј8јљц yıllarıц arasındakiц Os-
manlı-RusцsavaоınıцsonuçlandırmasınınцyanıцsıraцRusya‟nınцBalkan-
lar‟dakiцjeopolitikцdoktrinininцtemeliniцoluоturanцtemelцpolitikaцbel-
gelerindenц birisiц olmuоtur.669 Buц antlaоmaц ј774ц yılındakiц Küçükц
KaynarcaцAntlaоmasıцileцbirlikte,цRusya‟nınцOsmanlıцiçindekiцHris-
tiyanц halkaц müdahalesininц baоlangıçц noktasıdır.ц Ayrıcaц Osmanlıц
DevletiцiçindeцSırplarınцpolitikцolarakцmevcudiyetiniцdüzenleyen ilk
antlaоmadır.цAntlaоmaцileцilkцkezцSırplara,цOsmanlıцiçindeцayrıcalık-
larцverilmiо,цbuцdurumцSırplarınцgelecekteцpolitikцgeliоimiцiçinцfırsatц
yaratmıоtır.ц BuцsayedeцRusyaцBalkanlar‟aц resmîцolarakц giriоцyapmıоц
veц Balkanц coлrafyasındakiц Ortodoksц halklaraц kolaycaц müdahaleц
edebilmiоцveцçıkarlarıцdoлrultusundaцkullanabilmiоtir.670
Sırplaraц verilenц özerklik, gelecekte Balkan devletlerinin ba-
лımsızlıklarınaцulaоmasındaцönemliцveцkritikцaоamaцolmuоtur.цNite-
kimцSırplarцantlaоmayıцilerleyenцyıllardaцsıklıklaцkullanmıоtır.
Antlaоmaц sonrasıц Sırpц baлımsızlıkц hareketineц verilenц diplo-
matikц destekц veц Avrupa‟nınц diлerц devletlerinin,ц Osmanlıц Devletiц
içindeцyaоayanцSlavlarınцsorunlarınaцdikkatцçekmesi,цOsmanlıцiçindeц
yaоayanц Ortodokslarınц korunmasıц veц bunlarınц Osmanlılaraц karоıц
mücadelesininц desteklenmesi,ц Rusц dıоц politikasınınц anaц ekseniniц
oluоturmuоtur.цј8ј5цyılındakiцViyanaцKongresi‟nde,цOsmanlıцDev-
letiцiçerisindeцyaоayanцHristiyanlarцkonusunaцdikkatцçekilmesi,цYu-
nanц baлımsızlıkц hareketineц destekц kapsamındaц ј8љјц yılındaц diplo-
668 ԕ.ԟ.ц Ԛ ԴՀ Բ ԵԲ԰ц юKudryavtsevaц Elenaц PETROVNAя,ц

ԑ ԰ՀԵՁՂՁԺԸԹԼԸՀцј8јљцԳ.ц– ԿՀԾՀ ԲцԠԾՁՁԸԸԽ԰цԑ԰ԻԺ԰Խ цюBükreоцAnla-
оamasıц ј8јљ,ц Rusyanınц Balkanц Atılımıя, http://www.rusarchives.
ru/publication/buharestsky-mir/foreword.shtml, ԤԵԴԵՀ԰Ի ԽԾԵц԰Հ ԸԲԽԾц
Ե԰ԳԵԽՂՁՂԲԾ, FederalцArоivцAjansı, 2012.
669 ԕ.ԟ.цԚ ԴՀ Բ ԵԲ԰цюKudryavtsevaцElenaцPetrovnaя,цa.g.m.
670 12 Nisan 1814 tarihli bir hatt-ıц hümayundanц anlaоıldıлınaц göre,ц buц
tarihlerdekiцSırpцisyanıцsırasındaцRusya‟nınцSırplarцveцKaradaлlılarцileцitti-
fakц yaptıklarıц anlaоılmaktadır.ц Yineц aynıц belgeden,ц Rusya‟nınц Eflâkц veц
Boлdan‟ıцRusцtopraklarınaцdâhilцettiлiцveцbuцtopraklardaцOsmanlıцkanun-
larınınцgeçerliцolmayacaлıцkonusundaцRusцBaоvekili‟ninцAvusturyaцelçisineц
birц takrirц gönderdiлiц anlaоılmaktadır.цBaоbakanlıkцOsmanlıц Arоivi, Hatt-ıц
HümayunцTasnifi,цDosya:цј349,цGömlek:ц5љ7ј3Z.
Balkan Tarihi 307
matikц iliоkilerinцkesilmesi,цј4ц Eylülц ј8љ9цtarihliц Edirne Antlaоmasıц

sonucuцbaлımsızцYunanistan‟ınцkabulцedilmesi,цbuцpolitikanınцbaо-
lıcaцuygulamalarıцolmuоtur.ц
Antlaоma;цViyanaцKongresiцsonrası,цRusya‟nınцBalkanlarцpo-
litikasınınц baоlıcaц hareketц noktasınıц oluоturmuоtur.ц Buц antlaоmaц
Rusya‟nınцOsmanlıцDevleti‟yleцyapmıоцolduлuцј8љ6цAkkermanцSöz-
leоmesiцveцј8љ9цEdirneцAntlaоmasınaцreferansцolarakцkullanılmıоцveц
Rus taleplerininцmesnediniцoluоturmuоtur.цRusyaцBükreоцAntlaоma-
sıц ileц Balkanlar‟daц etkinliлiniц artırmıоц buц kapsamdaц Balkanlar‟daц
baлımsızцOrtodoksцdevletlerцkurmayaцçalıоarakBalkanцdevletlerininц
kaderlerineцetkiцetmiоtir.
Kaynakça
ArĢiv Kaynakları
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi,цHatt-ıцHümayunцTasnifi,цDosya:јљ00,ц
Gömlek:ц47087ц
Gömlek:ц496469
Gömlek:ц4950љ
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi,цHatt-ıцHümayunцTasnifi,цDosya:јљ8ј,ц
Gömlek:ц49644Gц
Gömlek:ц49644F
Gömlek:ц49644Fц
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi,цHatt-ıцHümayunцTasnifi, Dosya:1291,
Gömlek:ц50ј39
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi,цHatt-ıцHümayunцTasnifi,цDosya:ј349,ц
Gömlek:ц5љ7ј3Z
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi,цHatt-ıцHümayunцTasnifi,цDosya:ј349,ц
Gömlek:ц5љ7ј3Z
Diğer Kaynaklar
AhmetцCevdetцPaоa,цOsmanlıцмmparatorluлuцTarihi,цмlgiцKültürцSanatц
Yayıncılıkцмstanbul,цљ008,цII.цCilt.
Aksan, Virginia H., Kuоatılmıоц Birц мmparatorlukц Osmanlıц Harpleriц
1700-1870,цÇev.цGülцÇaлalıцGüven,цTürkiyeцмоцBankasıцKültürцYa-
yınları,цмstanbul,цљ0ј0.
Akоin,цSina,цTürkiyeцTarihiц3цOsmanlıцDevletiц1600-1908, Metin Kunt,
SuraiyaцFaroqi,цZaferцToprak,цHüseyinцG.цYurdaydı,цAylaцÖdekan,ц
CemцYayınevi,цј0.цBaskı,цOcakцљ009.
Alphonse de Lamartine, Osmanlıц Tarihi,ц Çevirenц Serhatц Bayram,ц
KapıцYayınları,цмstanbul,цљ0јј.
ARMAOкLU,ц Fahir,ц 19.ц Yüzyılц Siyasiц Tarihiц (1789-1914),ц Türkц
Tarih Kurumu, Ankara 1997.
Castellan, Georges, Balkan Tarihi,ц Çeviriц Ayоegülц Yaraman-
Baоbuлu,цMilliyetцYayınları,цљ.цBaskı,цј995.
Danıоman,ц Zuhuri,ц Osmanlıц мmparatorluлuц Tarihi, Cilt XI, Zuhuri
DanıоmanцYayınevi,цмstanbul,цј966.
Daniоmed,ц мsmail Hami, мzahlıц Osmanlıц Tarihiц Kronolojisi, Cilt 4,
TürkiyeцYayınevi,цмstanbul,цј97љ.
ԕ.ц Ԓ.ц ԢԵՀԻԵ,ц .ц .ц ,ц .ц И.ц (EugeneTarle,
AV Baptist, EI Bochkareva), я ц 1812ц ,ц
у ц ц (ј8јљц Savaоınaц Aitц Belgeц veц Do-
kümanц Koleksiyonuя,ц ИԷԴ԰ՂԵԻ ՁՂԲԾԐԺ԰ԴԵԼԸԸԝ԰ Ժц ԡԡԡԠԛ
ԵԽԸԽԳՀ԰Դ юSSCBцBilimlerцAkademisiцYayıneviцLeningradя,цԜԾՁԺԲ԰ц
(Moskova), 1941.
ԕ.ц ԟ.ц Ԛ ԴՀ Բ ԵԲ԰ (Kudryavtseva Elena Petrovna),
у ц 1812ц .ц – юBükreоц Anla-
оamasıц ј8јљ,ц Rusyanınц Balkanц Atılımıя, http:// www. rusarchi-
ves.ru/publication/buharestsky-mir/foreword.shtml, ԤԵԴԵՀ԰Ի ԽԾ
Ե԰Հ ԸԲԽԾԵ԰ԳԵԽՂՁՂԲԾ,цFederalцArоivцAjansı,цљ0јљ.
Efe,цAyla,ц “Silistreц EyaletindeцOsmanlı-RusцSavaоlarıцKüçükцKay-
narca‟danцBerlin‟e”,цOTAM,цsayı.ј9,цљ006,цs.ј39-174.
Erkutun,ц M.ц мlkin, Mevridü‟l-Uhûdц 1812ц Bükreоц Andlaоmasıц ileц ilgiliц
GalibцPaоaцEvrakı,цYüksekцLisansцTeziцмstanbulцÜniversitesi Sosyal
Balkan Tarihi 309
BilimlerцEnstitüsüцTarihцBölümüцYakınçaлцTarihiцAnaцBilimцDalı,ц
мstanbul,цј997.
ԝ.ц ԟ.ц ԜИԥԝԕԒИԧ,ц юNikolaiц Petroviçц Mihnevichя,ц ц
И ц ц ц ИЮ,ц юNapolyon‟unц
Rusya‟yıц моgalindenц Önceя,ц http: // militera.lib. ru/h/sb _istoria_
russkoy_armii/38.html.
Hammer, Büyükц Osmanlıц Tarihi,ц Ciltц 9,ц Yayınaц Hazırlayanц Müminц
Çevik,цMMPцBaskıцTesisleri,цмstanbul,цљ0ј0.
мsmail,цFehmi,цBükreоцAndlaоmasınınцMüzakeresiц1811-1812, Belleten,
XLVI, sy. 181, Ankara 1982.
Jorga, Nicolae, Osmanlıц мmparatorluлuц Tarihi,ц Ciltц V,ц Çevri,ц Nilüferц
Epçeli,цYeditepeцYayınevi,цмstanbul,цљ009.
Karal, Enver Ziya, OsmanlıцTarihi, TTK, Ankara,1983, V. Cilt.
M.ц И.ц Ԛ Ղ ԷԾԲ (MI Kutuzov), ц (Anaц
Arоivц Yönetimi),ц Ц у -И
ц ц (SSCBц Merkezц Devletц Askerîц Tarihi),ц у
у ц ц у у
у ц ц (SSCB Bilimler Aka-
demisiцTarihцEnstitüsü,цRusцOrdusununцTarihiцileцilgiliцMalzemeler,ц
Komutanц Belgeц veц Malzemeц Koleksiyonlarıя,ц ԒԾԵԽԽԾԳԾ
ԜԸԽԸՁՂԵՀՁՂԲ԰ԡԾ Է԰ц ԡԡԠц юSSCBц Savaоц Bakanlıлıя,ц ԒԾԵԽԽԾԵ
ИԷԴ԰ՂԵԻ ՁՂԲԾцюAskerîцYayıneviяц3.ц TomцюCiltя,цԜԾՁԺԾԲ԰цюMosko-
va), 1952.
Mc Carthy, Justin, OsmanlıyaцVeda,цÇev.цMehmetцTuncel,цEtkileоimц
Yayınları, мstanbulцNisanц2006.
Mecmua-i Muahedat, Cilt 4
MufassalцOsmanlıцTarihi,цC.5,цмstanbul,цј96љ.
MUSTAFAц NURмц PAнA,ц Netayicц ül-Vukuat юSadeleоtiren:ц Neоetц
Çaлatayя,цC.III-IV, Ankara 1970.
Özdem,цAliцGökçen,цKaradaл‟ınцOsmanlıцEgemenliлineцKarоıцMücadelesiц
(1830–1878) юYayımlanmamıоцDoktoraц Tezi,ц Fıratц Üni.цSosyalцBi-
limlerцEnst.цTarihцAnabilimцDalı,цElazıлцљ0јљя.
Shaw, Stanford J., Osmanlıц мmparatorluлuц veц Modernц Türkiye,ц Çeviri,ц
Mehmet Harmancı,цCiltцј,цeцYayınları,цмstanbul,љ008.
Uygun,цSüleyman, “SırpцмsyanıцveцHurоitцAhmetцPaоa”,цUluslararasıц
SosyalцAraоtırmalarцDergisi,цCilt:ц4,цSayı:цј7,цBaharцљ0јј.цs.4ј6-436.
Uygunlar,цAlkım,цOsmanlıцмmparatorluлu‟ndaцModernцDiplomasiцveцMu-
rahhaslıkцKurumu,цOsmangaziцÜniversitesiцSosyalцBilimlerцEnstitüsüц
TarihцAnabilimцDalıцYakınçaлцTarihi,цYüksekцLisans Tezi,цEskiоe-
hir, Ocak 2007.
William Miller, M.A. The Ottoman Empire, 1801-1913, University
Press, Cambridge,1913.
Balkan Tarihi 311
BALKAN SAVAŞI ÖNCESİNDE OSMANLI DİPLOMA-

SİSİNİN GELİŞMELER HAKKINDAKİ BAZI DEĞER-
LENDİRMELERİ671
Some Evaluations of the Ottoman Diplomacy about Developments before the
Balkan War
BilginцÇELмK, Nedim YALANSIZ,

SenemцKÜÇÜKKOYUNCU
Özet
BalkanцSavaоıцöncesindeцBalkanцdevletleriцarasındaцbaоlayanц
ittifakц görüоmelerininц Osmanlıц diplomatlarınınц dikkatindenц
kaçmıоцolmasıцOsmanlıцDevleti‟ninцdüоtüлüцzaafınцaçıkцbirц
göstergesidir.цHerцneцkadarц“YeniцTürkiye”цsöylemiцileцMeо-
rutiцrejiminцyeniцbirцbaоlangıçцyapmaцisteлiцortayaцkonulmuоц
olsaц daц kurumsalц anlamdaц birц çöküоünц arifesindeц bulunanц
devletinц kendisiц aleyhineц yapılanц hazırlıklarıц bileц farkц ede-
meyiоiцveцiçцsiyasetinцkörцdövüоüneцkendisiniцkaptırmıоцbirц
hükûmetinцgeliоmeleriцsaлlıklıцbirцоekildeцdeлerlendiremeyi-
оininц sonuçlarıц oldukçaц aлırц olmuоtur.ц Buц bildirininц amacı,ц
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоiviцveцGenelkurmayцATASEцarоiviц
belgeleriцıоıлındaцOsmanlıцaskerцveцsivilцdiplomatlarınınцмs-
tanbul‟dakiцHükûmeteцBalkanlar‟dakiцgeliоmelerцkonusundaц
gönderdikleriц raporlardanц bazılarınıц deлerlendirerekц Balkanц
Savaоı‟ndakiцOsmanlıцbaоarısızlıлınınцarkasındakiцenцönemliц
nedenlerdenц biriц olanц diplomatikц bilgiц eksikliлininц boyutla-
rınıцortayaцkoymaktır.ц
Anahtar Kelimeler:ц Osmanlıц Diplomasisi,ц Balkanц мttifakı,ц
BalkanцSavaоları
671 ÇalıоmaцyürütmekteцolduлumuzцprojeцiçeriлiцileцilgiliцolupцTÜBмTAKц
Desteklidir.

юDoç.ц Dr.я,ц Dokuzц Eylülц Üniversitesi,ц мzmirц Türkiye,ц E-mail: bil-
gin.celik@deu.edu.tr

юDoç.ц Dr.я,ц Dokuzц Eylülц Üniversitesi,ц мzmirц Türkiye,ц E-mail: ne-
dim.yalansiz@deu.edu.tr

юDoktoraцÖлrencisiя,цDokuzцEylülцÜniversitesi,цмzmirцTürkiye.
Abstract
Negotiations on alliance between the Balkan States before
the Balkan War had escaped from the attention of Ottoman
diplomats and it is a clear sign of the weakness of the Ot-
toman Empire. Although constitutional regime was willing
forth new start and it was introduced with the expression of
“NewцTurkey”,цthereцsultsцofцlackцofцconsiderationцofцprep-
arations again ststate which was on the eve of institutional
collapse and of lack of healty evaluation of thead ministra-
tion which lost itself in the blind fight of internal politics
had been heavy. In the lights of documents of the Ottoman
Archives of the Prime Ministry and Turkish General Staff
ATASE Archive, the purpose of this paper is to reveal that
one of the most important reasons of failure of the Otto-
man Empire in the Balkan War is diplomatic imperfection
of knowledge through considering some of there ports
which were sent to Istanbul Government by Ottoman mili-
tary and civilian diplomats in the Balkans.
Keywords: Ottoman Diplomacy, The Balkan Allience, The
Balkan Wars
GiriĢ
ј9.ц yüzyıldaц Fransızц Devrimi‟ninц etkileriц Osmanlıц coлrafya-
sındaцdaцkendisiniцhissettirmeyeцbaоlamıоцveцmilliyetçilikцhareketleriц
Balkanlar‟dakiц gayrimüslimц tebaaц arasındaц yayılmayaц baоlamıоtı.ц
MilliyetçilikцçaлındaцBalkanlar‟daцgörülenцbuцmilliyetçilikцhareketleriц
MiroslavцHroch‟unцtipolojisineцgöreц“ayaklanmaцtipi”цolarakцortayaц
çıkmıо672 veцBüyükцGüçlerinцdesteлiцileц“ulusцdevlet”цkurmaцaоama-
sınaц gelmiоti.ц Balkanlar‟daц görülenц buц süreçц Yunanц baлımsızlıkц
hareketiц ileц baоlamıоц veц љ000‟liц yıllardaц Kosova‟nınц baлımsızlıлınaц
kadarцdevamцetmiоtir.
Balkanlar‟daц ulusц devletlerinц ortayaц çıkmasındaц önemliц birц
aоamaцBerlinцAntlaоması‟dır.цBuцantlaоmaцileцSırbistan,цRomanyaцveц
Karadaлц baлımsızцolmuо,цBulgaristanц iseц geniоцbirцözerklikцkazan-
mıоtır.ц Ancakц Balkanlar‟aц Büyükц Güçlerц tarafındanц verilenц yeniц
672Miroslav Hroch, Avrupa‟daцMilliцUyanıо,цÇeviren:цAyоeцÖzdemir,цмleti-

оimцYayınları,цмstanbulцљ0јј,цs.60
Balkan Tarihi 313
statüц Balkanц ulusц devletleriniц tatminц etmektenц uzaktı.673 Büyükц

Güçlerц sınırlarınıц kendilerininц belirlediлiц Balkanц ulusц devletlerinin
kurulmasınıцkendiцaralarındaцyaоanabilecekцbirцçatıоmayıцönleyecekц
akılcıцbirцçözümцolarakцgörmüоlerdi.674 Bu durum Balkan ulus dev-
letlerindekiц milliyetçileriц büyükц hayalц kırıklıлınaц uлratmıоtı.ц Balkanц
Savaоıц sırasındaц Bulgarц Baоbakanıц olanц Geоof,ц Berlinц Antlaоma-
sı‟nınцBulgarцgençliлindeцyarattıлıцderinцbunalımaцdikkatцçekmekte-
dir.675 Bu açıdanц Balkanц Savaоı‟nınц kökenleriniц ј878‟deц imzalananц
BerlinцAntlaоması‟naцgötürmekцmümkündür.676
I. 1908 Jön Türk Ġhtilali’nden Sonraki GeliĢmeler
ј908цTemmuzundaцortayaцçıkanцJönцTürkцihtilaliцBerlinцson-
rasındaц ortayaц çıkanц MakedonyaцSorunuц veц çeteц çatıоmalarınıц kısaц
süreliлineцdeцolsaцrafaцkaldırmıоtı.цManastırцveцSelânikцsokaklarındaц
coоkunц gösterilerц yapılmıоц veц Meоrutiyetц kutlamalarındaц Bulgar,ц
Rum,ц Arnavut,ц Ulahц çeteleriц ileц мttihatц veц Terakkiц yandaоlarıц hepц
birlikteцyerцalmıоlardı.цAncakцbuцolumluцhavaцuzunцsürmedi.цBulga-
ristan‟ınцbaлımsızlıлınıцilanıцveцAvusturya‟nınцBosna-Hersek‟iцilhakıц
Berlinц statükosunuц ortadanц kaldırmıоtı.ц Balkanlar‟daц dengelerц de-
лiоmiо,ц Osmanlı-Bulgarц gerilimiц yükselmiоц veц savaоınц eоiлineц ge-
linmiоti.ц Aynıц dönemdeц Giritц Rumlarınınц Yunanistan‟aц katılmaц
kararınınц gündemeц gelmiоц olması677 buц kararıц tanımayanц Yunanis-
tan‟ıцdaцOsmanlıцDevletiцileцkarоıцkarоıyaцgetirmiоti.цY.цH.цBayur‟aц
göreц buц geliоmeц sonucundaц Osmanlıц Devletiц ileц iliоkileriц enц kötüц
673 R. W. Seton-Watson, The Rise Of Nationality In The Balkans, Constable

And Company Limited, London 1917, s. 143.
674 K. H. Karpat, Balkanlar‟daцOsmanlıцMirasıцveцUlusçuluk,цмmgeцYayınları,ц
Ankara 2004, s. 8.
675 Richard C. Hall, BalkanцSavaоları,ц1912-1913,цI.цDünyaцSavaоı‟nınцProvası,
Çeviren:цM.TцanjuцAkad,цHomerцYayınları,цмstanbulцљ003,цs.ц3-4.
676 L. S. Stavrianos, The Balkans 1815-1914, Holt, Rinehart and Winston,
ј963,ц s.7ј.ц Stavrianosц Berlinц Antlaоması‟nınц ј885ц Sırp-Bulgarц Savaоına,ц

1908 Bosna Krizine, 1912-ј3ц Balkanц Savaоları‟naц veц ј9ј4‟teц Arоidükц
Ferdinand‟ınц öldürülmesineц zeminц hazırladıлınıц belirtmektedir.ц Berlinц
Antlaоması‟nınцBalkanlar‟dakiцetkileriцiçinцayrıcaцbkz.цBilginцÇelik,ц“Berlinц
Statükosu‟nunц Çöküоü:ц Balkanц Milliyetçiliklerininц Yükseliоiц ј9јљ-ј9ј3”,ц
Trablusgarp ve Balkanц Savaоları‟nınц 100.Yılıц Uluslararasıц Sempozyumuц Bildiriц
Kitapçıлı, TTK, Ankara 2014.
677 Melekц Öksüz,ц “Giritц Meselesi‟ninц Belirsizlikц Yılları”,ц
http://www.karam.org.tr/Makaleler/63727277_oksuz.pdf, s. 99.
olanцdevletцhâlineцgelenцYunanistan‟aцveц Rumlaraцkarоıцuygulanan
boykotaj678 Osmanlıц tepkisininц açıkц birц göstergesiydi. Bu bilgiler
ıоıлındaц bakılacakц olursaц Temmuzц ј908‟deц yeniц rejiminц ilanındanц
kısaцbirцsüreц sonraцOsmanlıцDevleti,цikiцBalkanцDevletiцileцbirlikteц
bir de Avusturya-Macaristan gibi önemliц birц Büyükц Güçц ileц karоıц
karоıyaцkalmıоtı.цBuцdiplomatikцaçıdanцgerçektenцoldukçaцbunalımlıц
birц süreçti.ц Giritц konusundaц Büyükц Güçlerinц Osmanlı‟danц yanaц
tavırцalmalarıцbuцkrizinцbirцçatıоmayaцdönüоmesiniц engellemiоцolsaц
daц “Giritц Sorunu”ц Osmanlıц Basınınınц gündemindenц uzunц süreц
düоmeyecektir.679
M.ц Smithц Anderson‟aц göre,ц Avusturyaц yönetimiц Bosnaц veц
Hersek‟teц aslaц popülerц olmamıоtı.ц “…Sırpц milliyetçileriц sınırц öte-
sindekiц akrabalarınınцüstündeц Habsburgцhâkimiyetiцkurulmasındanц
veцbununцGüneyцSlavlarıцDevletiцhayalineцindirdiлiцdarbedenцnefretц
ediyorlardı.цBelgrat‟takiцAvusturyaцtemsilcisiцForgach,ц3цNisanцј909ц
tarihindeц „Buradaц herkesц intikamц düоünüyor,ц sadeceц Rusya‟nınц yardımıylaц
intikamцalabilecekleriniцdüоünüyorlar.‟цоeklindeцbirцraporцyazacaktı.”680
1909 yılındanц itibarenц Belgratц veц Sofyaц arasındaц temaslarц
artmıоцveцbuцtemaslardaцanaцgündemцmaddesiцMakedonyaцSorunuц
olmuоtur.681 DöneminцBulgarцDıоiоleriцBakanıцGeneralцStefanцPap-
rikov,ц“BugünцolmasaцdaцyarınцenцönemliцsorununцMakedonyaцolacaлıцaçıkçaц
görülecektir.ц Veц buц sorun,ц neц olursaц olsun,ц Balkanц ülkelerininцazц veyaц çokц
katılımıц olmadanц çözülemez.”682 Barbaraц Jelavich,ц Makedonya‟nınц
öneminiцstratejikцkonumunaцbaлlamaktaц veцbölgeninцBalkanцYarı-
madası‟nınцkalbiцolduлunuцdileцgetirmektedir.683 Buцbölgedeцtarihî,ц
demografikцveцdinîцgerekçelerцileriцsürerekцhâkimiyetцkurmayaцçalı-
оanцBalkanцDevletleriцarasındakiцrekabetinцbirцçatıоmayaцyolцaçmasıц
678 Y. H. Bayur, TürkцмnkılabıцTarihi,цCiltцII,цKısımцI,цTTKцYayınlarıцAn-
kara 1991, s. 62.

679 Tobias Heinzelmann, OsmanlıцKarikatüründeцBalkanцSorunuц1908-1914,
Kitapцyayınevi,цмstanbulцљ004,цs.јљ9-ј4ј.цAyrıcaцbkz.цAyоeцNükhetцAdı-
yeke,ц “Türkц Basınındaц Girit‟inц Yunanistan‟aц Katılmasıц юј908-ј9ј3я”,ц
FethindenцKaybınaцGirit,цмstanbulцљ006.
680 M. S. Anderson, DoлuцSorunuц1774-1923,цÇeviren:цмdilцEser,цYKY,цј.ц
Baskı,цMartцљ00ј,цs.цљ95.
681 L. S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, NYU Press, 2000, s.532
682 Hall, a.g.e., s. 13.
683 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 2,цљ0.цYüzyıl,цKüreцYayınları,цмstanbulц
2006, s. 94.
Balkan Tarihi 315
an meselesiydi. Ancak bu rekabetц Osmanlıц karоıtıц birц iоbirliлineц

dönüоtü.цBuцiоцbirliлindeцRusya‟nınцrolüцveцkatkısıцdaцgözцardıцedi-
lemez.цAncakцмttihatçılarınцј908цsonrasındakiцizledikleriцpolitikala-
rınцdaцbuцiоbirliлineцzeminцhazırladıлıцileriцsürülebilir.
II. MeĢrutiyet Dönemi’nde Balkanlar’da Ġttifak ArayıĢ-
ları
Balkanцittifakıцfikrininцkökenleriцј860‟laraцkadarцgeriцgötürü-
lebilir.цBuцittifakцgiriоimleriцљ.цMeоrutiyetцöncesindeцdeлiоikцçevrelerц
tarafındanц gündemeц getirilmiо,684 ј906ц sonrasındaц Sultanц II.ц Ab-
dülhamitцtarafındanцdaцBulgarцtehlikesineцkarоıцolmakцüzereцhayataц
geçirilmeyeц çalıоılmıоtır.685 Buradaцanaцkonuцј909ц yılında Bulgaris-
tanц ileц Sırbistanц arasındaц baоlayanц görüоmelerinц sonucundaц ј9јљц
yılıц Martц ayındaц gerçekleоenц Bulgar-Sırpц ittifakınınц veц dahaц sonraц
buцittifakaцYunanistanцveцKaradaл‟ınцkatılımıцileцbirцBalkanцittifakı-
naцdönüоenцsürecinцOsmanlıцdiplomasisiцtarafındanцnasılцdeлerlen-
dirdiлininцtespitidir.
ј908цsonbaharındaцyaоananцsiyasiцbunalımlardanцyaklaоıkцbirц
yılцsonraцErgiriцMebusuцMüfitцBey‟inц9цTeоrinisaniцј909цюљљцKasımц
ј909яц tarihliц soruц takriri,ц Balkanlar‟daц ittifakц arayıоınınц mecliseц ilkц
yansımasıц olarak görülmektedir.686 Hariciyeц Nazırıц Rıfatц Paоaц ј4ц
TeоrinisaniцgünüцMüfitцBey‟inцsorusunaцverdiлiцyanıtta,цbahseцkonuц
684 E.C. Helmreich, The Diplomacy of the Balkan Wars 1912-1913, Camb-
ridge Harvard University Press 1938
685 BilginцÇelik,ц“BalkanцмttifakıцGiriоimleriцKarоısındaцOsmanlıцDiploma-
sisi:цSalihцMünirцPaоa‟nınцBalkanцмttifakıцKonusundakiцFaaliyetleri”,ц Bal-
kanцSavaоları‟ndanцGünümüzeц100цYıllıkцGüneydoлuцAvrupaцDiplomasisiцUlus-
larцarasıцSempozyumu 21-љ4цKasımцљ0ј3цBükreо.
686 MMZC,цCiltцј,цм:ц5,ц9цTeоrinisani (TS) 1325, Ankara 1985, s.53. Takri-
rinцiçeriлiц“RiyasetiцCelileye;цBalkanlar‟ınцSlavцdevletleriцakdiцittifakıцsiya-
siyeyeц teоebbüsц eylemiоц olupц bununц husulüц hâlindeц оarktaц muvazeneiц
kavâninцmuhtelцolmasıцmuhtemelцolmakla,цDevletimizinцihtimaliцmezkûreц
karоıцоimdidenцittihazıцtedabürüцdiplomatikiyyeцetmiоцolupцolmadıлınınцveц
ahirenцBulgaristanцReisiцVükelâsıyleцHariciyeцNazırıцSobranya'dakiцnutuk-
larındaц hukukuц düveleц birtakımц yeniц nazariyelerц ithaliyle,ц ilerideц umuruц
dahiliyemizeцmüdahaleцhakцveцselâhiyetini iddia eyleyeceklerini ima eyle-
diklerinden,цHükûmetimizinцbuцtecavüzatıцmutasavvereyeцkarоıцmüteyak-
kızцbulunupцbulunmadıлınınцveцbuцhusustakiцDüveliцMuazzamanınцenzarıц
dikkatiniц celbedipц etmediлininц Hariciyeц Nazırıц Paоaц Hazretlerindenц isti-
zah edilmesini tekiliцveцtalepцeylerim.”
olanцhaberlerdenцsonraцdiplomatikцkanallarцyoluцileцBulgaristan‟danц
açıklamaц istediлiniц veц Makedonyaц konusundakiц deлerlendirmeleriц
nedeni ile Osmanlıцiçiоlerineцkarıоmaцolarakцanlaоılabilecekцbeyanat-
larınцgerekçesiniцsorduлunuцbelirtmektedir.687 AldıлıцyanıttaцBulgarц
baоvekiliц veц Hariciyeц Nazırınınц meclistekiц konuоmalarıц sırasındaц
muhalefetinц eleоtirilerineц yanıtц verirkenц “idare-iц kelam”ц ettiklerini
veц Osmanlıц içiоlerineц karıоmakц gibiц birц düоüncelerininц olmadıлınıц
belirttikleriniцifadeцedenцRıfatцPaоa,цBalkanцмttifakıцюittihadıяцkonu-
sundaцiseц“...Tabiri amiyanece fol yok, yumurta yok.”цоeklindeцbirцdeлer-
lendirmedeц bulunmuоtur.ц Buц açıklamayıц yeterli görmeyenц Müfitц
Beyц sözц isteyerekц Rıfatц Paоa‟yaц yeniц sorularц yöneltmiоtir;ц
“…Balkanlarцмttifakınınцmahiyetiцnedir?...цBuцittifakaцkarоıцbizimцvaziye-
timizцnedir?цBizimцdeцdaireiцittifakaцduhulümüzцteklifцedildiцmi?цBuцittifakıц
DüveliцMuazzamaцiçindeцhimayeцedenцhükûmetцhangisidir?цSırbistanцHarici-
yeц Nazırıц Milanoviç‟inц Avrupaц seyahatiц ileц Balkanц мttifakıц arasındaц birц
münasebetцvarцmı?цYenipazarцsancaлınaцdairцMilanoviç‟inцdevletlerцnezdindeц
teоebbüsattaцbulunduлuцsahihцmi?...”
Rıfatц Paоa,ц buц sorularaц genelц olarakц Balkanц ittifakıц ileц ilgiliц
somutц birц geliоmeц olmadıлınıц diлerц sorularц konusundaц iseц yanıtц
veremeyeceлiniц belirtmiоtir.ц Buц sorularınц ancakц Hükûmetц olarakц
deлerlendirilebilecekц оeylerц olduлunuц söyleyerekц “Bu gibi mesaili
hariciyeц umumenц münakaоaц edilir оeylerц deлildir.”ц sözleriц ileц konuyuц ka-
patmakцistemiоtir.цAncakцmebuslarцkonuцüzerindeцgörüоleriniцbildi-
rerekцtartıоmayıцsürdürmüоlerdir.
BaлdatцmebusuцмsmailцHakkıцBey,ц“... Balkanцittifakıцhaddiza-
tındaц bizimц deц arzuц ettiлimizц birц оeydir.ц Fakatц maatteessüfц оimdikiц hâldeц
görüyoruzцkiцbirцhayaliцmuhalцkabilindendir.цHayalцarkasındaцkoоmakцiseц
mucibiцhüsrandır.”цоeklindeцbirцdeлerlendirmedeцbulunmaktadır.цRıfatц
Paоa,ц gerekц Meclisinц veц gerekseц hükûmetinц birц yabancıц devletinц
Osmanlıцiçiоlerineцkarıоmasınıцengellemeyiцamaçladıлınıцbelirttiktenц
sonraцbuцiоiцhükûmetцolarakцyaptıklarınıцdileцgetirmiоцveц“...цZanne-
dersemц artıkц buц meseleyiц uzunц uzadıyaц münakaоaц etmekцbuц meseleyeц lüzu-
mundanцfazlaцehemmiyetцvermektir.цOnaцdaцhiçbirцmanaцveremem.”цdiyerekц
tartıоmanınц bitirilmesiц istemiоtir.ц Sonuçtaц birçokц mebusunц görüоц
belirttiлiцtartıоmanınцyeterliцolduлunaцkararцverilmiоtir.
687 MMZC,цCiltцј,цм:7,цј4цTSцј3љ5,цs.цј00.
Balkan Tarihi 317
ј9ј0ц yılıц yazındaц Kosova‟daц çıkanц Müslümanц Arnavutlarınц

isyanıцOsmanlıцHükûmetiniцoldukçaцzorlamıоtı.цSilahцtoplamaцkara-
rınaц veцOktrovaцvergisiцalınmasınaцyönelikцçıkanцbuцisyanцBalkan-
lar‟aц yönelikц uluslararasıц ilgininц yenidenц gündemeц gelmesineц yolц
açmıоtır.цBuцdönemdeцBalkanlar‟daцyıllardırцsürenцRum-Bulgar kili-
seц veцmektepцtartıоmalarınaц sonцvermekцisteyenц HükûmetinцTem-
muzцј9ј0‟daцçıkardıлıцkanunцbuцsorunuцçözmüоtür.цHaleцнıvgınцbuц
kanunuцBalkanцittifakınaцzeminцhazırlayanцönemliцbirцgeliоmeц ola-
rakцdeлerlendirmektedir.688 GerçektenцdeцRumцveцBulgarlarцarasın-
daцönemliцbirцanlaоmazlıkцkonusuцolanц“KiliseцveцMekteplerцSoru-
nu”nunц belirtilenц kanunц ileц çözülmesiц hemц Makedonya‟dakiц Rumц
veц Bulgarц milliyetçileriц arasındakiц çeteц çatıоmalarınıц azaltmıоц hemц
deц ikiц devletц arasındaц iоbirliлiц içinц uygunц koоullarıц oluоturmuоtur.ц
мttihatçılarınцdesteklediлiцhükûmetinцsilahцtoplamaцkararıцveцbelirti-
lenцkanunцileцsaлlamayaцçalıоtıлıцоeyцeskiцdüzeninцçözümsüzlükцpo-
litikasıцileцsürüncemedeцbıraktıлınıцdüоündüлüцsorunlarıцmodernцbirц
devletц anlayıоıц ileц çözerekц gücünüц hemц kendiц toplumunaц hemц deц
Batı‟yaцgöstermeцgayretiцolarakцdeлerlendirilebilir.цAncakцsonuçlarıц
dikkateцalındıлındaцTalatцPaоaцgibiцbazıцмttihatçılarınцdaцdahaцsonraц
itirafцettikleriцgibiцbuцtürцreformlarцkonusundaцbirazцaceleciцdavran-
dıklarıцveцOsmanlıцaleyhineцgeliоmelereцsebebiyetцverdikleriцdeцaçık-
tır.
HasanцÜnal‟ınцмttihatçıцliderlerцkonusundaцBatılıцdiplomatla-
rınц görüоüneц yerц verdiлiц makalesindekiц bölümц мttihatçılarınц hataц
yapmaц potansiyellerininц dahaц erkenц birц dönemdeц teоhisц edildiлiniц
göstermektedir.ц Meоrutiyetinц ilkц günlerindeц Ahmetц Rızaц veц Dr.ц
Nazım‟ınц мngilizцHariciyeцNazırıцileцyaptıklarıцgörüоmeц hakkındakiц
deлerlendirmeцanlamlıdır;ц“...GreyцveцHardingeцüzerindeцtamцbirцhayalkı-
rıklıлıц yaratmıоtı.ц Onlaraц göreц Ahmetц Rızaц „hoоц birц insan‟ц veц muhtemelenц
„gerçekц birц idealisttir,ц fakatц herц ikiц мttihatçıц liderц deц uluslararasıц politikaц
konusundaц çokц sınırlıц miktardaц görüоüц olanц veц hiçц pratikц kafalıц olmayan‟ц
kiоilerdir.ц Greyц veц Hardingeц artıkц eminц olmuоtur:ц „Eлerц bütünц Gençц Türkц
688Haleц нıvgın,ц “мttihatц veц Terakkiц Politikalarınınц Balkanц мttifaklarınıц

HızlandırmadakiцRolü”цAkademikцBakıо, C. 6, S. 11.
liderleriц bunlaraц benziyorsa,ц Türkц hükûmetininц iоiц gerçektenц zorц olacak-

tır.”689
ј9јјцyılıцMartцayınaцgelindiлindeцRumцveцBulgarцçeteleriцara-
sındaцiоцbirliлininцgerçekleоtiлiцgörülmektedir.цManastırцvilayetindenц
Dâhiliyeц Nezareti‟neц gönderilenц birц belgedeц “Makedonya‟daц ihtilalц
çıkarmakцüzereцoluоturulanцveцSofya‟daцtoplananцkongrede;цRumцveцBulgar‟ınц
aralarındakiц düоmanlıлıц bırakarakц birlikte hareketц etmek,ц mezhepц farkıц
gözetmedenц herц çeteyeц yardımcıц olmak,ц yerelц konsoloslarц sayesindeц istihbaratц
saлlamak,цhazırlıklarцtamamlandıktanцsonraцaynıцandaцOsmanlıцDevleti‟neц
savaоцaçmakцgibiцkonulardaцkararцaldıklarınaцdair”ц çokцönemliцbilgilerц
yer almaktadır.ц Buц geliоmeц Temmuzц ayındaц çıkarılmıоц olanц kanu-
nunц etkileriniц açıkçaц ortayaц koymaktadır.ц Manastırц Valisiц Mehmetц
Reоitц imzasıц ileц gönderilenц veц ekindeц konuц ileц ilgiliц Polisц Raporu-
nunцbulunduлuцbelgede,цkongredeц 7цmaddelikц kararцalındıлıц belir-
tilmektedir.690 мttifakınц оekillenmesiniц göstermesiц bakımındanц buц
kararlardanцbazılarınıцvermekцuygunцolacaktır.цBunaцgöre;
Madde 2- Rumц veц Bulgarlarц eskisiц gibiц yekdiлerineц suikastц
veцbirbiriyleцmücadeleцetmeyerekцveцmezbцbakmayarakцherцkomite-
yiц himayeц veц yekdiлerlerineц yardımц veц muavenetц edeceklerdir.ц
юmaddeцyaцaynenцverilsinцyaцdaцsadeleоtirilsinя
Madde 7- YunanцveцBulgarцHükûmetleriцMemalik-i Osma-
niye‟deцdâhilîцkomitelerininцtertibatцveцteоkilatınıцikmalцveцfaaliyeteц
koyulduktanц birц mahц sonraц muharebeц açmakц veц Yunan ordusu
müdafaadaц veц Adalardanц taarruzц veц Bulgarц ordusuц Bulgarц hudu-
dundan Memalik-iц Osmaniye‟yeц tecavüzц edeceklerdir.ц юMaddeц sa-
deleоtirilsinцyaцdaцaynenцverilsinя
Balkanlar‟daцgeliоenцArnavutцisyanları691 OsmanlıцDevleti‟ninц
Balkanlar‟dakiц durumunuцsıkıntıyaц sokmaktaydı.ц мttihatçıц hükûme-
tinцmerkeziyetçiцyapıyıцenцücraцyerlereцkadarцyaymaцdüоüncesiцOs-
manlı‟nınцBalkanlar‟dakiцenцönemliцtoplumsalцdayanaklarındanцAr-
689 Hasanц Ünal,ц “мttihatц veц Terakkiц veц Dıоц Politikaц юј906-ј909я”,ц
www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=283218, s. 15, 43. dipnot ile verilen
bilgiler.
690 OsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları,цCiltцј,цљ4цнubatцј3љ6цTarihliцMa-
nastırцvilayetindenцgönderilenцtahrirat,цs.ц30-32.
691 Arnavutцisyanlarıцiçinцbkz.цBilginцÇelik,ц мttihatçılar ve Arnavutlar, Bükeц
Yayınları,цмstanbulцљ004.
Balkan Tarihi 319
navutlarıц karоısınaц almasınaц nedenц olmaktaydı.ц Buц durumц Balkanц

Devletleriц tarafındanц memnuniyetleц karоılanıyor,ц hattaц Arnavutц
milliyetçilerininц kendiц ülkelerindeц örgütlenmesineц veц faaliyetц gös-
termelerineцizinцveriliyordu.цј9јјцyazındaцortayaцçıkanцKatolikцAr-
navutlarınц юMalisörlerяц isyanıц Osmanlı-Karadaлц gerilimine neden
olmuоtur.цKaradaл‟aцsıлınanцMalisörlerцkonusundaцOsmanlıцDevle-
ti‟ninцKaradaл‟aцbaskıцyapmasıцveцKaradaл‟ınцgelenцisyancılaraцherц
türlüцdesteлiцvermesiцsorunuцuluslararasıцbirцhâleцgetirmiо,цOsmanlıц
ileц Karadaлц birц savaоınц eоiлineц gelmiоtir.ц Avusturyaц veц Rusya‟nınц
araya girmesi ile savaоцihtimaliцortadanцkalmıоцancakцgerilimцtama-
menцgiderilmemiоtir.цBuцgeliоmelerцBalkanцdevletleriniцsavaоцhazır-
lıлıц konusundaц dahaц atakц davranmayaц yöneltmiоtir.ц Arоivц belgele-
rindeц buц hazırlıklarц konusundaц oldukçaц fazlaц bilgiц olduлuц görül-
mektedir. 1911 Temmuzц ayınaц aitц birц belgedeц “Karadaлц Hükûme-
ti‟ninцistihzarat-ıцfevkaladedeцbulunduлuц veцKolaоin-iцBala‟daцbirцhayliцcep-
haneцileцbirцmiktarцtopцveцtoplarınцistimaliцiçinцbirçokцaskerцmevcutцolupцtop-
çularınц Rusц askeriц olduлu”692 Kosovaц vilayetindenц bildirilmiоtir. Yine
“Bulgaristan‟ınцOsmanlıц sınırınaц yakınц köylereц çokц sayıdaц silahц veц cephaneц
yıлmaktaцolduлununцSelanikцValiliлindenцhaberцverildiлineцdair”693 bir bel-
geninцdeц8цEylülцј9јјцtarihliцolduлunaцdikkatцedilecekцolursaцBal-
kanц devletlerininц savaоц hazırlıklarına çokц önceц baоladıklarıц görül-
mektedir.
Birц Almanц generalininц yazmıоц olduлuц birц makaleyiц Osmanlıц
okurlarınaцј9јјцEylülцayındaцduyuranцSabahцgazetesindekiцhaberdeц
Balkanlar‟dakiцdurumцhakkındaцоuцdeлerlendirmeцyapılmaktadır;
“Balkanц оibh-i ceziresindeki ahval-iц hazıra,ц Rusya‟nınц muavenetiц ileц
krallıлınıцilanцedenцKaradaл‟ınцArnavutlukцmeselesindeцoynadıлıцrol,цBulgarц
hududunda vukua gelen hadisat-ıц daimeц veц Sırbistan‟ınц etvarц veц harekât-ıц
gayr-ıцmalumesi,цnihayetцYunanцmehafilindeцDevlet-iцOsmaniye‟yeцkarоıцizhar
olunanцhusumet,цbedbinцolanцmehafilinцbütünцbuцmesailinцbilamuharebeцberta-
rafцedilipцedilmeyeceлiцsualiniцiratцeylemesineцbüyükцbirцvesileцteоkilцediyor.”694
Buц makaleц Balkanц Savaоı‟ndanц birц yılц kadarц önceц veц henüzц Trab-
lusgarpц Savaоıц baоlamamıоkenц birц Balkan Savaоıц ihtimalininц hemц
692 OsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları, Cilt 1, (A.MKT. MHM, 736/22), s.

35.
693 OsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları, Cilt 1, (BEO, 4081/306064), s. 37.
694 “OsmanlıцOrdusuцveцBalkanцHükûmatı”,цSabah,цј4цEylül 1911.
Avrupaц hemц deц Osmanlıц kamuoyuц tarafındanц bilindiлiniц veц buц

tehlikeninцgüçlüцоekildeцhissedildiлiniцgöstermektedir.
Osmanlıц Devletiц Malisörц sorunuц ileц ilgilenirkenц мtalyan‟ınц
Trablusgarpцkonusundakiцtalebiцveцsonrasındakiцiоgaliцsonucu Hak-
kıц Paоaц hükûmetiц istifaц etmekц durumdaц kalmıо,ц yerineц Saitц Paоaц
Hükûmetiц kurulmuоtur.ц Buц hükûmetinц yeniц kurulduлuц birц sıradaц
Rusц veц Bulgarц gazetelerindekiц haberlereц atıflaц Taninц gazetesiц Os-
manlıц Devleti‟ninц birц “Balkanц мttifakı”ц arayıоınaц girdiлini haber
vermektedir.цRusцgazetesininцilgiliцyazısınaцgöre,цTrablusgarpцSava-
оı‟ndaц yalnızц kaldıлınıц anlayanц Osmanlıц Devletiц müttefikц arayıоınıц
Balkanцdevletlerineцyöneltmiоtir.цBuцdurumцј908цöncesindekiц Sul-
tanц II.ц Abdülhamit‟inц ittifakц arayıоlarınınц мttihatçıц hükûmetц döne-
mindeцyenidenцgündemeцgelmesiцanlamınaцgeliyordu.
“…StatükonunцmuhafazasıцTürkiyeцiçinцgayetцmühimdir,цziraцarazi-
sininц bazıц aksamınıц kaybetmekц tehlikesineц enц ziyadeц maruzц bulunanц buц
devlettir.цTürkiye‟nin,цdüvel-iцmuazzamanınцteоkilцettiлiцiki heyetten birisine
iltihakınaц gelinceц bununц kuvvedenц fiileц çıkmasıц hemenц imkânц haricindedir.ц
мtalyaц ileц arasındaц zuhurц edenц harpц ittifak-ıц müselleseц iltihakınaц mânidir.ц
Esasenц Avusturyaц ileц münasebatıц daц Bosnaц ilhakındanц sonraц pekц oц kadarц
dostaneц deлildir.ц Diлerц taraftanц Almanц dostluлunaц atfettiлiц kıymetц itilaf-i
müselleseцdâhilцolmasınıцmuhalцkılıyor.цBinaenaleyhцTürkiyeцiçinцserbestцka-
lanц yegâneц tarafц -herhangi suretle olursa olsun- Balkanц hükûmatıц arasındaц
bir ittifak-iц tedafüininц husulüneц çalıоmaktır. Malumatımızaц göreц sadrazamц
SaitцPaоaцdaцböyleцbirцittifakaцtaraftarцbulunuyor.”695
Aynıц haberdeц Bulgarц gazetesindeц yerц alanц yazıdaц Osmanlıц
Meclis-iцMebusan‟ındaцyerцalanцveцtümцOsmanlıцunsurlarınıцtemsilц
edenцgeniоцbirцgrubunцBalkanцitilafıцsaлlamakцhattaцiçindeцOsmanlıц
Devleti‟ninцdeцyerцaldıлıцtümцBalkanцülkeleriniцkapsayanцbirц“kon-
federasyon”ц oluоturmaц gayretiц içineц girildiлiц bildirilmektedir.ц Aynıц
zamandaцSırbistanцileцBulgaristanцarasındaцiktisadiцiliоkileriцgeliоtir-
mekцüzereц birцözelцheyetinцSofya‟yaцgeldiлiцhaberцverilmektedirцkiц
buцözelцheyetlerцvasıtasıylaцbaоlayanцgörüоmelerinцzamanlaцikiцülkeц
arasındaцbirцittifakaцdönüоtüлüцdikkateцalınacakцolursaцј9јјцsonba-
harındaцOsmanlıцHükûmetiцbaоtaцolmakцüzereцtümцBalkanцdevlet-
lerininцbirцittifakцarayıоındaцolduлuцgörülmektedir.
695 “Balkanцмttifakı”,цTanin,ц7цTeоrinisaniцј9јј.
Balkan Tarihi 321
Balkanlar‟daцittifaklarцkonusundaцdiplomatikцfaaliyetlerinцyo-
лunlaоtıлıц birц dönemdeц içц politikadaц Saitц Paоaц Hükûmetiц oldukçaц
sıkıntılıцbirцdurumdaydı.цMeclisteцbirleоenцmuhalefetinцюHürriyetцveц
мtilafяцTrablusgarpцveцArnavutlukцhadiseleriцhakkındaцartanцtepkileriц
veц мstanbul‟dakiц araц seçimleriц јц oyц farklaц muhalefetц adayınınц ka-
zanmasıц nedeniyleц мttihatц veц Terakkiц Cemiyeti‟ninц юмTCяц iktidarınıц
kaybetmeцtehlikesiцileц karоıцkarоıyaцkalmasıцerkenцseçimeцgidilmesiц
düоüncesininцortayaцatılmasınaцyolцaçmıоtı.цSaitцPaоaцhükûmetiц35.ц
MaddeцdeлiоikliлiцkonusunuцgündemeцgetirerekцsonundaцMeclis‟inц
feshiniц saлlamıоц veц yeniц seçimlereц gidilmesiц kararıц alınmıоtır.ц Birц
Avrupalıц devletц ileц savaоц hâlindeц olanц Saitц Paоaц Hükûmeti‟ninц veц
мTC‟ninц seçimцkararıц almıоцolmasıцveцiçцsiyasetiц önцplandaцtutarakц
iktidarıц bırakmakц istememesiц baоtaц Balkanlarц olmakц üzereц dıоц ge-
liоmelerinц saлlıklıц analizц edilmesiniц engellemiоtir.ц Balkanц Savaоla-
rı‟ndakiцbaоarısızlıлıцkonuцalanцbirцhatıratta;
“…Birцsavaоцesnasındaцparlamento müzakerelerineцtahammülüцolma-
yanцdıоцsiyasiцdurum,цMeclis-iцMebusan‟ınцfeshineцveцyenidenцseçimцyapılması-
naцaslaцmüsaitцdeлildir.цHükûmetцherцiоiniцbıraktı,цuzunцsüreцparlamentoylaц
mücadeleцetti.цGeceliцgündüzlüцmesaisiniцparlamentodaцyapılacakцkonuоmala-
ra,цhükûmetinцdikkatiniцmüdafaayaцçekti.цDıоцmeseleler,цvatanınцdıоцdüоman-
laraцkarоıцemniyetцveцkorumasıцunutuldu…”696 denilmektedir.
Osmanlıцyöneticileriцveцkamuoyununцparlamentoцseçimlerineц
odaklandıлıц birц dönemdeц Balkanц devletleriц arasındakiц ittifakц gö-
rüоmeleriцhızlanmıоtı.цј9јљцyılınınцOcakцayındaцTheцTimesцgazete-
sininц Balkanlarц ileц ilgiliц baоlıлıц yaklaоmaktaц olanц önemliц olaylarınц
habercisidir:ц“The Balkan Danger”697 BuцmakaleyiцOsmanlıцokurları-
naцduyuranцTaninцgazetesi,цherцilkbahardaцBalkanlarцiçinцbirцkarıоık-
lıkцdevresininцaçıldıлınıцhattaцsavaоцdurumununцyaоanabileceлiцiddi-
alarınınцortayaцatıldıлınıцhatırlattıktanцsonra,цbuцseneцherцzamankin-
denцdahaцоiddetliцveцdahaцısrarlıцbirцоekildeцsavaоцtehlikesineцiоaretц
edildiлiniц belirtmektedir.ц мtalya‟nınц anidenц Trablusgarp‟aц saldırma-
sınınц artıkц herц ihtimaliц gözц önündeц bulundurmayıц gerektirdiлininц
altınıц çizenц makaledeц ilkbahardaц Balkanlar‟daц Osmanlı‟yaц karоıц birц
taarruzц olupц olmayacaлınınц aklaц gelenц birц soruц olduлunaц dikkatц
696 AliцмhsanцSabis,цBalkanцSavaоı‟ndaцNedenцBozgunaцUлradık?цAlfaцYayınla-
rıцмstanbulцљ0јљ,цs.цљ9.
697 The Times, 18 Jan. 1912.
çekilmektedir.698 Avrupa gazetelerinde sonц zamanlardaц sıkц sıkц buц

konuyaц iliоkinц yazılarınц çıkmasıц buц savaоц tehlikesineц iоaretц olarakц
sayılmaktaц veц yazınınц devamındaц “…нimal-iц Arnavutluk‟taц adem-i
memnuniyetцvarmıо,цMeclis-iцMebusan‟ınцdaлılmasıylaцeskiцmebuslarınцmem-
leketlerine gitmeleri neticesinde bu adem-i memnuniyet artacak ve ihtimal ki
birцkıyamцvukuaцgelecekmiо.цмtalyaцTrablusgarpцmuharebesiyleцmeоgul,цмngil-
tereцveцFransaцhükûmetleriцAfrikaцveцAsyaцmeseleleriцileцdalgınцolduлundanц
Avusturyaц Hükûmetiц meydanıц açıkц buluyor.ц Bulgaristanц ileц Avusturya‟nınц
arasıц pekц iyiц olduлuц cihetleц Almanyaц beyan-ıц muvaffakiyetц ettiлiц takdirdeц
Avusturya‟nınцhudud-uцOsmani‟yiцtecavüzleцRumeli‟yeцdoлruцakmasıцveцaynıц
zamanda Bulgaristan ile Yunanistan‟ınц müоterekenц Türkiye‟yeц ilan-ıц harpц
etmesiцSırpцmehafil-i siyasiyesindeцmuhtemelцaddediliyormuо…”цоeklindeцbirц
deлerlendirmeц yapılmaktadır.ц Gerçektenц olaylarınц geliоimiц buц de-
лerlendirmelerinцönemliцbirцkısmınıцteyitцetmiоtirцkiцмngilizцgazete-
sininцaylarцöncesindeцgeliоmeleriцdoлruцоekildeцanalizцedebilmeцye-
teneлiц karоısındaц Osmanlıц diplomasisininц buц türц gazeteц haberleriц
dıоındaцbaоkaцbilgiцkanallarıцolduлuцdüоünülecekцolursaцBalkanцSa-
vaоıцsırasındakiцaskerîцbaоarısızlıлınцarkasındaцdiplomatikцbaоarısız-
lıлınцyattıлıцöneцsürülebilir.
III. Balkan Ġttifakı’nın Ortaya ÇıkıĢı
мtalya‟nınцTrablusgrap‟ıцiоgalцetmekцiçinцhareketeцgeçmesiцveц
dahaц sonraц Boлazlarц üzerindeц baskıц yaratmasıц Rusya‟yıц tedirginц
etmiоц veц boлazlarц üzerindeц kendisineц özelц birц statüц tanınmasıц ko-
nusundaц Osmanlıц Hükûmeti‟neц birц müracaatıц olmuоtur.ц Balkanц
ittifakınınцoluоmasındaцaktifцrolцoynayanцRusya‟nınцikiцBalkanцdev-
letiцileцyürütülenцgörüоmelerdekiцtutumunuцikiцdönemeцayıranцYu-
sufц Hikmetц Bayur,ц ilkц evredeц ј9јјц ilkteоrinц baоındanц ikinciteоrinц
sonlarınaц veц belkiц deц ilkkânunц baоlarınaц kadarц Rusц dıоц politikasınıц
bakanцvekiliцNeratof‟unцidareцettiлiniцveцRusya‟nınцboлazlardaцözelц
birцstatüцkazanmakцümidiyleцOsmanlıцhükûmetiyleцgörüоmelerцyap-
tıklarınıцbelirtmektedir.цBayur,цRusya‟nınцbuцdönemdeцOsmanlı‟nınц
daц içindeц yerц alacaлıц birцBalkanц anlaоmasıц istediлiniц veц belkiц diлerц
BalkanцdevletlerininцdeцkatılımıцileцRusya‟nınцkoruyuculuлundaцbirц
Balkanц Birliлiц kurulmasınıц amaçladıлınıц ileriц sürmektedir.ц мkinciц
devreцiseцSazanof‟unцilkkânununцikinciцyarısındaцiyileоerekцRusцdıоц
politikasınıц yenidenц eleц almasındanц sonraц boлazlarц ileц ilgiliц görüо-
meleriц durdurmasıц ileц baоlamıоц veц Bulgar-Sırpц devletц adamlarınınц
698 “BalkanцTehlikesi”,цTanin,цљцнubatцј9јљ.
Balkan Tarihi 323
Osmanlıц Rumelisiniц paylaоmaц düоüncesineц Rusya‟nınц olumluц yak-

laоmasıц ittifakınц önemliц birц aоamaц katц etmesineц zeminц hazırlamıо-
tır.699 E.цZiyaцKaral‟aцgöreцittifakцRusya‟nın desteklemesi ile kotarı-
labilmiоti.700
Bulgaristan‟ınц Balkanц ittifakınınц öncüsüц olduлuц açıktır.ц Bul-
garistan‟ınц aktifц birц Balkanц siyasetiц izlemeц kararıц ileц Ruslarınц Bal-
kanlar‟daц yenidenц etkinц olmaц politikasınaц dönmeц isteлiц kesiоinceц
Balkanц ittifakıц içinц uygun birц ortamц oluоtu.701 ј9јјцyılındanц baоla-
makцüzere,цRusya‟nınцSofya‟dakiцbüyükelçisiцAnatoliцNeklyudovцileц
Belgrat‟takiц elçisiц Nicholasц Hartwigц Rusya‟nınц Balkanlar‟dakiц ko-
numunuц güçlendirmekц içinц Bulgaristanц ileц Sırbistan‟ıц birц arayaц ge-
tirmeyeцçalıоmıоtır.702 Buцgiriоimlerцј9јјцsonbaharındaцhızlanmıоцveц
uzlaоmaцkonusundaцbelliцbirцyolцalınmıоtı.703 OsmanlıцHükûmeti‟neц
Balkanцdevletleriцarasındaцbirцittifakцgerçekleоtiлineцdairцilkцbilgilerц
ј9јљцyılıцbaоındaцsınırцbölgesindenцbildirilmiоtir.цKosovaцvilayetin-
denцgönderilenцbelgedeц“AvusturyaцveцRusyaцileцBulgaristanцHükûmetle-
riц beynindeц mün‟akitц ihtilaf-ıц hafiц neticesiц olarakц Sırp,ц Yunanц veц Karadaлц
HükumetleriyleцmilletlerininцBalkanlar‟daцharekât-ıцihtilal-kâraneyeцbaоlaya-
caklarıц veц bunaц Arnavutц Hristiyanlarınц daц iоtirakц veц düvel-iц mezkûreninц
Hükûmet-iц Osmaniyye‟yiц tazyikeц baоlamalarınıц müteakibenц Bulgaristan‟ınц
ilan-ıц harpц edeceлi”704 bildirilmekteydi.ц Buц önemliц bilgininц Osmanlıц
diplomatikц çevrelerindenц deлilц deц birц sınırц vilayetindenц gelmiоц ol-
masıц düоündürücüdür.ц ј9јљц Ocakц ayınaц aitц belgeцOsmanlı‟nınц sa-
vaоaц“hazırlıksız”цyakalandıлıцiddiasınıцçürütmektedir.цBalkanцittifa-
kıцyapıldıлınaцdairцhükûmeteцoldukçaцerkenцbirцdönemdeцuyarıцya-
pılmıоц veц hükûmetinц dikkatiц çekilmiоtir.ц Buц bilgiyiц hariciyeц diplo-
matlarınınцvermesiцveцittifakınцiçeriлiцhakkındaцHükûmetiцbilgilen-
dirmesi beklenirdi.
699 Bayur, a.g.e., s. 197-198.

700 Enver Ziya Karal, OsmanlıцTarihi, IX. Cilt, TTK, Ankara 1999, s. 295.
701 Edward C. Thaden, Russia and The Balkan Allience Of 1912, The
Pennsylvania State University Press, 1965.

702 Hall, a.g.e., s. 14.
703 I. E. Gueshoff, The Balkan League, Translated by.Constantin C. Min-
coff, London 1915.

704 OsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları, Cilt 1, (BEO, 3993/299449), s. 50-
51.
BulgarцKralıцFerdinandцAvusturyaцileцolanцyakınlıлıцnedeniцileц
geliоmeleriц Viyanaц ileц deц deлerlendirmekteydi.ц Taninц gazetesininц
haberindeцbununlaцilgiliцyapılanцyorumцоöyledir:ц“…dahaцgeçenцhafta
Viyana‟yıц ziyaretц etmiоц olanц Çarц Ferdinand‟ınц buц haftaц tekrarц Viyana‟yaц
gelmesiц veц orayaц Bulgaristan‟ınц Parisц sefiriц Mösyöц мstançef‟iц deц davetц etmesiц
herhaldeц beyhudeц yereц ihtiyarц edilmiоц birц zahmetц deлildir.”705 Bu konuda
Romanya‟dakiцOsmanlıцElçisiцSafaцBey:ц“…Kral Ferdinand‟ınцbuцsonц
zamanlardaцikiцdefaцViyana‟yaцgitmesiцbeyhudeцolmayıpцbuцseyahatinцмmpa-
ratorц Fransuvaц Jozefц tarafındanц Makedonyaцmesailiц hakkında teati-iц efkârц
edilmekцiçinцvukuцbulanцdaveteцicabetцetmekцüzereцicraцedildiлiniцveцAvustur-
yaц ileц Bulgaristanц beynindeц buц husustaц birц itilafц deлilseц bileц behemehalц birц
muvafakat-iцnazarцmevcutцolduлunu…”706 tahmin etmektedir. Avustur-
ya‟nınц buц giriоimleriц oluоabilecekц Balkanц ittifakıц kendisindenц uzakц
tutmakц veц onlarıц farklıц hedeflereц yöneltmekц gayretiц olarakц deлer-
lendirilmelidir.цKendisininцdeцortayaцçıkabilecekцfırsatlardanцyarar-
lanarakцBalkanlar‟daцArnavutlukцveцSelanikцistikametindeцnüfuzunuц
yaymayıцamaçladıлıцileriцsürülebilir.
Balkanцdevletleriцarasındaцј9јјцsonbaharındaцyoлunlaоanцgö-
rüоmelerцsonucundaцRuslarınцdiplomatikцyardımıylaцBulgarцileцSırp-
larцarasındaц7цMartцј9јљ‟deцbirцanlaоmayaцvarılmıоtır.707 Buцanlaоmaц
hem Habsburg hem de Osmanlılar‟aцkarоıцaskerîцbirцiоцbirliлiniцveц
Makedonyaц içinц birц anlaоmayıц öngörmekteydi.708 Buц anlaоmaц Bal-
kanц Savaоı‟nınц fitiliniц ateоleyecekц olanц ilkц önemliц geliоmedir.ц Buц
anlaоmaц Balkanlar‟dakiц ikiц rakipц Slavц devletiц arasındaц imzalanmıоц
olupцikiцülkeninцorduцgücününцbirleоmesiцOsmanlıцaçısındanцciddiц
birцtehditцoluоturmuоцolacaktır.цBuцanlaоmanınцimzalanmasınaцkar-
оın Osmanlıцaskerîцataоeleriцveцbüyükelçilerininцbuцgeliоmeleri,цyapı-
lanц anlaоmanınц içeriлiniц merkezeц iletmemiоц olmalarıц veц yazdıklarıц
raporlardaц kanaatц veц tahminlerleц yorumlarц yapmıоц olmalarıц diplo-
matikцaçıdanцönemliцeksikliklerdir.цBütünцbuцeksiklereцraлmen Bal-
705 “Balkanlar”,цTanin, 3 Mart 1912.

706 OsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları, Cilt 1, (BEO, 3997/299737), s. 61.
707 Hall, a.g.e.,цs.цј5.цBazıцkaynaklardaцanlaоmaцtarihiцј3цMartцolarakцveril-
mektedir. Bkz. N. Alkan, VeцSelanikцDüоtü,ц1912-13цBalkanцSavaоıцveцHe-

zimeti,цTimaоцYayınları,цмstanbulцљ0ј4,цs.цј57,цKaral,цa.g.e., s. 292.
708 Bulgarц Sırpц Anlaоmasınınц detaylarıц içinц bkz.ц Gueshoff, a.g.e., s. 112.
Gueshoff‟unцkitabındaц7цmaddelikцanlaоmanınцeskiцhâlininцљ9цнubatцј9јљц
tarihindeцSofya‟daцkendisiцileцSırpцbaоbakanıцMilovanoviçцarasındaцimza-
landıлınıцbelirtilmektedir.
Balkan Tarihi 325
kanlar‟daц birц hareketlilikц olduлuц veц önemliц geliоmelerц beklendiлiц

hemцgazeteцhaberlerindenцhemцdeцçeоitliцarоivцkaynaklarındanцanla-
оılmaktadır.
Hariciyeц NazırıцAsımцBeyцyıllarцsonraцkendisiцileцyapılanцbirц
röportajdaц dostц birц devletц elçisindenц mahremц оekilde kendisine
Balkanцittifakıцileцilgiliцbilgininцgeldiлini,цbunuцderhâlцbütünцsefirlereц
sorduлunuцancakцkendisineцbuцbilgiyiцteyitцedecekцbirцbilgininцelçi-
liklerdenц gelmediлiniц belirtmektedir.ц Kendisininц buц yanıtlardanц
tatminцolmayarakцyenidenцelçiliklereцaynıцkonuyuцsorduлunu,цsade-
ceц Parisц büyükelçisiц Rıfatц Paоa‟nınц юAsımц Bey‟eц bilgiц verenц aynıц
diplomatц tarafındanц bilgilendirilmiояц buц ittifakц ileц ilgiliц bilgisininц
olduлunuц dileц getirmektedir.709 Birц hatırattaц iseц durumц birazц farklıц
olarak, Rus Hariciye Nazırıц Sazanof‟unц 30ц Martц ј9јљц tarihindeц
Rusya‟nınц Parisц veц Londraц elçiliklerineц gönderdiлiц telgrafц ileц Bul-
gar-Sırpц anlaоmasınıц bildirdiлi,ц Parisц Elçisiц Rıfatц Paоa‟nınц birц dostц
tarafındanц konuц ileц ilgiliц bilgilendirildiлiц veц durumuц derhâlц мstan-
bul‟aцyazdıлı hâldeцbirцsonuçцalamadıлınıцüzülerekцanlattıлıцbelirtil-
mektedir.710 BirцhatırattaцBalkanцittifakıцkonusundaцhariciyeцricaliцileц
ilgiliц yapılanц deлerlendirmeц ilginçц veц aynıц zamandaц düоündürücü-
dür:ц “…diplomatlarımız,ц buц kadarц delilц karоısındaц Balkanц ittifakınıц neц
durdurabildiц neц deц ortayaц çıkarabilirdi…ц Elçiliktekiц görevlilerinц ufakц birц
gayreti Bulgar-SırpцveцBulgar-Yunan ittifaklarınıцanlamayaцyeterliydi…цNeц
içerideцneцdeцdıоarıdakiцmemurlarцveцdevletцileriцgelenlerimizцbuцkonudaцgayretц
göstermedikleriцgibiцdikkatцdeцetmiyorlardı.цHeleцüstцdüzeyцelçilikцgörevlileri-
ninцuyuduklarına,цayıkцzamanlarınıцtembellik,цkumarцveцeлlenceyleцgeçirdikle-
rineцhiçцоüpheцyoktur…”711
Balkanц ittifaklarının,ц Almanyaц veц Avusturya‟danц gizliц tutul-
duлuц veц buц ülkelerinц ittifakınц gerçekleоmiоц olduлunuц çokц geçц öл-
rendikleriцileriцsürülmektedir.712 Bu konuda bir baоka kaynakta yer
alanцbilgiyeцgöre,цAlmanцDıоiоleriцbakanıцKiderlen-Vahter 15 Nisan
ј9јљ‟deц Romanyaц Kralı‟naц yolladıлıц özelц birц mektuplaц böyleц birц
anlaоmanınц imzalanmıоц olduлunuц pekц gizli bir yerdenц duyduлunuц
709 “TalihsizцBirцHariciyeцNazırı:цAsımцBey”,цYakınцTarihimiz Birinci Meо-

rutiyettenцZamanımızaцKadar,цCiltцјцSayı:ц5,цљ9цMartцј96љ,цs.цј43.
710 BaоmabeyinciцLütfiцBey,цOsmanlıцSarayınınцSonцGünleri,цHürriyetцYayın-
ları,цмstanbul,цs.ц3љ8-9. (1) Dipnottaki bilgiler.

711 Sabis, a.g.e., s. 37-39.
712 Alkan, a.g.e., s. 159.
söylemektedir,цancakцverdiлiцayrıntıyaцbakılacakцolursaцiоinцaлırlıлınıц
veцtehlikeleriniцbelirtecekцkısımlarınıцöлrenemediлiцanlaоılmaktadır;ц
“…fakat Orta Avrupa devletlerinden (Almanya ve Avusturya) mukavelenin
yapılmasıц enц büyük ihtimamlaц saklıц tutulmuоtur;ц Bulgaristan‟laц dostaneц
münasebatц idameц edenц Avusturya-Macaristan‟aц hiçbirц iоaretц verilmemiо-
tir…”713 Buц durumц Osmanlıц diplomasisininц buц ülkelerdenц bilgiц
almaцihtimalininцgözцönündeцbulundurulduлunu,цsavaоцhazırlıkları-
nınц saлlıklı birц оekildeц sürdürülmesiц içinц gizliliлinц enц üstц düzeydeц
tutulmayaц gayretц edildiлiniц göstermektedir.ц Özellikleц Sırbistan‟ınц
silahц tedarikiniц Osmanlıц Hükûmetindenц aldıлıц özelц izinleц Selânikц
üzerindenц yaptıлıц düоünülecekц olursaц buц gizliliлinц nedeniц dahaц iyiц
anlaоılmıоцolacaktır.цSaitцPaоaцhükûmetininцittifakцhaberleriniцalma-
sınaцraлmenцbuцsilahlarınцgeçiоineцizinцvermesi714 anlaоılmasıцzorцbirц
karardır.цBuцkararцileцhükûmetцSırbistan‟ıцyanındaцtutabilmeyiцümitц
etmiоц olabilir,ц ancakц ittifakınц artıkц resmîц çevrelerdeц konuоulmayaц
baоlandıлıц birц dönemdeц buц silahlarınц geçiоineц izinцverilmesiц veц buц
kararınцAhmetцMuhtarцPaоaцHükûmetiцdönemindeцkısaцbirц süreli-
лineцaskıyaцalındıktanцsonraцyenidenцuygulamayaцkonulmuоцolması,ц
Osmanlıцhükûmetlerininцbüyükцbirцstratejikцhatasıцolarakцdeлerlen-
dirilmelidir.
Harbiyeцnazırınınцјцнubatцј9јљцtarihliцraporundaц“Arnavutluk
veц Makedonya‟daц bahardaц karıоıklıkц çıkmaц ihtimaliц olduлu,ц Karadaл‟ınц
Malisörleriцisyanaцteоvikцetmekteцolduлu,цBulgaristan‟ınцaskerîцhazırlıklarınıц
artırdıлıцhaberцalındıлından,цRumeli‟deцçıkacakцhadiselereцkarоıцaskerцsayısı-
nınц artırılması,ц silahц veц mühimmatц eksiklerininц giderilmesi,ц hazırlıklıц olun-
masıц gerektiлineц dair”715 uyarılarц yerц almaktadır.ц Savaоtanц aylarц önceц
713 Bayur, a.g.e., s. 219-220.

714 Alkan, a.g.e., s. 165-167.
715 OsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları, Cilt 1, (A.MKT.MHM, 608/15) s.
65.цRaporda;ц“Sefarat-ıцseniyyeцileцateоemiliterlerimizdenцveцhududaцmücavirцkolor-
dularцkumandanlıklarındanцalınanцraporlardanцKaradaлцHükûmeti‟ninцMalisörleriц
teоvikeцdevamцeylediлiцveцоimalîцveцcenubiцArnavutluk‟taцveцMakedonya‟daцilkbahar-
daцbirцiлtiоaоцvücudaцgetirmekцüzereцhafiyenцçalıоıldıлıцveцBalkanцhükûmatınınцilk-
bahardaцzuhurцedebilecekцfırsatlarıцfevtцeylememekцüzereцistihzarattaцbulunduklarıцveц
ezcümleц Bulgarlarınц buц seneц efrad-ıц cedideyiц ilkbaharaц kadarц mu‟allemц olmakц içinц
vaktindenцevvelцkıta‟ataцcelpцeylediлiцveцAvusturyalılarınцBosnaцveцHersek‟teцbulunanц
kuvve-iцaskeriyesiniцpeyderpeyцtakviyeцileцоimdikiцhâldeц50.000цraddesineцbaliлцoldu-
лuцveц80.000цmiktarınaцiblaлцedileceлiцmüstebanцolupцbuцhâlцhükûmat-ıцmezkûreninц
ilkbahardaцRumeliцcihetindeцbazıцgûnaцvakayi‟inцtahaddüsüцmuhtemelцolduлundanц
Balkan Tarihi 327
yapılanцbuцuyarınınцOsmanlıцHükûmetleriцtarafından yeterince dik-

kateцalınmadıлıцsavaоцsırasındaцkarоılaоılanцsorunlardanцanlaоılmak-
tadır.
Harbiyeц nazırınınц raporuц veц Balkanlarц ileц ilgiliц endiоeц vericiц
haberlerinцbasınaцyansımasıцüzerineцHariciyeцNezaretiц“BüyükцDev-
letlerin Balkan siyasetinin ne yolda olduлunaцdair”цLondra,цBerlinцveцVi-
yanaц sefirlerininц görüоlerineц baоvurmuоц veц elçiliklerdenц gelenц ra-
porlardaц“Avusturya,цRusyaцveцмtalya‟nınцBalkanlar‟daцstatükonunцbozul-
masındanц yanaц olmadıkları”ц yönündeц görüоц bildirmiоlerdir.716 Berlin
Büyükelçisiц Osmanц Nizami Paоa‟nınц konuцileцilgiliцdeлerlendirme-
sindeцAlmanya‟nınцRusyaцileцAvusturyaцarasındaцBalkanlar‟ınцstatü-
kosuцileцilgiliцkonudakiцgörüоmeleriцhakkındaцhaberdarцolmadıklarıц
yönündedir.цAynıцrapordaцBulgaristanцileцilgiliцolarakц“…Birцaralıkц
Bulgarц tedarikât-ıц askeriyesiц meselesiц deц mevzubahisц olmuоtu.ц Fakatц iоbuц
tedarikâtınцvakiцolmaklaцberaberцBulgaristan‟ınцamal-i harp-cuyane perverde
ettiлineц delaletц edecekц mikyastaц vasi‟ц olmadıлıц tahakkukц etmiоtir.ц Hatime-i
makalde,цherцtürlüцvukuataцkarоıцhazırцbulunmakц lüzum-ıцkat‟isiniцtasdikц
ileцberaberцbizimцiçinцhariciцtehlikeninцdâhilîцtehlikeцkadarцmühimцolmadıлıц
itikadındaц bulunduлumuц arzц edeceлim.”ц оeklindeц birц deлerlendirmeц ya-
pılmaktaцveцArnavutluk‟taцsükûnцveцasayiоinцsaлlanmasınınцönemi-
neц iоaretц edilmektedir.ц Viyanaц Büyükelçisiц Mavroyeniц ise,ц
“…Balkanц statükosunuц ihlalц etmekц üzereц Avusturyaц veц Rusyaц ileц мtalyaц
beynindeцbirцitilafцmevcutцolupцolmadıлınıцbendenizdenцsoruyorsunuz.цCevabımц
оudur:ц нimdilikц böyleц itilafц mevcutц deлildir…”ц оeklindeц yanıtц vermiоtir.ц
AynıцdosyadakiцbirцbaоkaцbelgedeцHariciyeцNazırıцAsımцBey‟inцyap-
tıлıцоuцdeлerlendirmeцdikkatцçekicidir:
“…цBalkanцsiyasetimizцhakkındaцAvrupaцdevletlerindenцbiriyleцakd-i
itilafц etmekцAvrupa‟daцkudretцveцsatvetimiziцtezyitцveцte‟siratцveцicraatımızıц
tevsi‟цve hattaцbekamızıцte‟minцedeceлiцcihetleцbilcümleцefkârцveцa‟malimizцbuц
hedefeцmatufцbulunmakцicapцeder.цAksiцtakdirdeцgününцbirindeцdüvel-iцmüte-
addideninцaleyhimizdeцittifakцettikleriniцgörmekцpekцmümkünцolduлundanцbuц
ihtimalinц önünüц almakц katiyyenц lazımdır.ц Elimizdeц Türkц askeriц gibiц mü-
kemmelцbirцkuvvetцvarkenцmüsavatцveцadaletiцhakikatenцveцseyyanenцtatbikц
bahisleцonaцgöreцistihzarattaцbulunulmasıцemrцuцizbarцbuyurulmaktadır.”цоeklindeц
ilkbahardaц Balkanlar‟daц birц hareketlilikц olacaлıц tahminiц yapılmaktaц veц
bunaцhazırlıklıцolunmasıцistenmektedir.
716 OsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları, Cilt 1, (BEO, 4402/300128), s. 74-
79.
etmekteцмngilizlerinцgösterdikleriцmaharetцgibiцbizцdeцahalimiziцhüsn-i idarede
birazцmaharetцibrazцederцveцmuazzamцkomоularımızdanцbiriyleцakd-i itilafa
muvaffak olurцisekцazцvakitцiçinceцzayiatımızıцtelafiцederekцyeryüzündeцsalahц
ve terakkiye hadim bir amil-i muteber olabiliriz.”ц Osmanlıц Devleti‟ninц
Avrupalıц birцbüyükцgüçцileцittifakцarayıоıцBalkanlar‟daц karоıцkarоıyaц
kalacaлıцzorluklaraцyönelikцbirцönlemцolarakцdüоünülmüоцancakцbirц
karоılıkцbulamamıоtır.цBöyleцbirцittifakınцgerçekleоmesiцiçinцI.цDün-
yaцSavaоı‟nınцbaоlamasınınцbeklenmesiцgerekecektir.
BalkanцdevletlerininцsavaоцhazırlıklarıцkonusundaцATASEцar-
оivц belgelerindeц deц önemliц bilgilerц yerц almaktadır;ц Bulgaristan‟ınц
sınırцbölgesineц bolцmiktardaцsilahцveцcephaneцyıлdıлınaцdairцFilibeц
нehbenderliлindenц Sofyaц Ataоemiliterliлineц gönderilenц yazıц bunaц
birц örnektir.ц Bulgaristan‟ınц savaоц hazırlıлıц hakkındaц bilgiц verenц buц
yazıdaцihtiyatlarınцveцsavaоtaцkullanılacakцkoоumцhayvanlarınınцtop-
landıлı,717 birцbaоkaцbelgedeцiseц“Bulgaristanцhükûmetiцcelpцpusulalarınıц
köylereцtevziцeylediлiцveцtebligatцicraцedilirцedilmezцyirmiцsaatцzarfındaцbeheme-
halцiçtimaцeylemeleriniцefradaцbildirdiлiцDevlenцhudutцbölüлüцkumandanlıлınınц
istihbaratınaцmüstenidenцvukuцbulanцiоarınaцatfenцOnцDördüncüцSirozцFır-
kasıц Kumandanlıлınaц bildirilmiоtir.”718 оeklindeц bilgiц verilmektedir.ц
YineцaynıцdönemdeцYunanistan‟ınцYeniоehirцbölgesindeцistihkâmlarц
yaptıлıцveцyollarıцgeniоlettiлi,цbuцhazırlıklarınцYeniоehir‟inцmüdafaa-
sınaц yönelikц olduлuц Yeniоehirц нehbenderliлindenц Atinaц sefaret-i
seniyesineц gönderilenц tahrirattanц anlaоılmaktadır.719 1912 bahar
dönemineцaitцPetersburg‟danцgönderilenцbirцbelgedeцde,ц“Bir taraf-
tanцihbarцedildiлineцgöreц24цMartцtarihliцSofya‟danцgelenцbirцmektuptaцBulga-
ristan‟daц(4)цsenelikцrediflerinцilkцverilecekцemirdeцkırkцsekizц saatцzarfındaц
alayц merkezlerindeц toplanabilmekц üzereц hazırlıkц emriц aldıklarıц bildiriliyor-
du.”720 оeklindeцBulgarцhazırlıklarıцhakkındaцbilgiцverilmektedir.
Dikkatц edilirseц Balkanц ittifakıц veц Balkanц devletlerininц savaоц
hazırlıklarıцhakkındakiцilkцbilgilerцsınırцbölgesindekiцvaliliklerdenцveц
sınırdaц görevliц askerlerinц eldeц ettikleriц bilgilerdenц oluоmaktadır.ц
Balkanц baоkentlerindekiц büyükelçiliklerdenц buц konudaц yeterli dü-
zeydeц bilgiц gelmediлi,ц hattaц sınırц bölgesindenц gelenц bilgilerinц aksiц
yöndeц görüоlerinц Hariciyeц Nezaretineц gönderildiлiц görülmektedir.ц
717 ATASE, BLH-8-3-001-03, (1 Mart 1328).

718 ATASE, BLH-8-3-001-09 (4 Mart 1328).
719 ATASE, BLH-8-5-001-16 (4 Mart 1912).
720 ATASE, BLH- 9- 8- 001-01 ( 25 Nisan 1328).
Balkan Tarihi 329
Örneлin;ц Çetineц Askerîц Ataоesiц Erkan-ıц Harpц Yüzbaоısıц Mustafaц

Asım‟ınцMayısцј3љ8цtarihliцyazısındaц“Karadaл‟ınцhazırlıлınaцdairцyapı-
lanц hâlihazırц talimlerindenц baоkaц hiçbirц emareц veц delilц neц iоitilmiоц veц neц deц
görülmüоtür.цмtalyaцileцdevamцedenцharb-iцhazırımızцhakkındaцKaradaлцzabi-
tanıylaцvukubulanцmüdavele-iцefkârdaцмtalya‟daцikmal-iцtahsilцetmiоцolanlarıц
bileц мtalya‟yaц karоıц itale-iц lisandanц çekinmemektedirler.ц Hülasatenц Kara-
daл‟ınц istihzarat-ıц harbiyesiц hakkındaц оuц sıradaц gazetelerdeц bazıц neоriyatц
vukuцbulduлuцtakdirdeцbununцmugayir-iцhakikatцolacaлı”721 bildirilmekte-
dir.ц Bunaц karоılıkц Yakova‟daц Yedinciц Kolorduц Kumandanıц мsmailц
Fazılц Paоaц tarafındanц gönderilenц 7ц Haziranц ј3љ8ц tarihliц оifreц telg-
rafnamedeц Karadaл‟ınц savaоц hazırlıklarınaц dikkatц çekilmektedir. 722
Buц bilgiyeц karоınц Hariciyeц Nezaretindenц Harbiyeц Nezaretineц gön-
derilenц yazıdaц Yakova‟danц gelenц telgrafц üzerineц Çetine Sefaretine
durumunц sorulduлuц bildirilmekteц veц alınanц cevapta,ц “hududun ne
Gusineцneцdeцdiлerцcihetindeцtedarikât-ıцharbiyeцvakiцolmadıлıцveцbununцka-
nunenц muayyenц birц programц mucibinceц Podgariçeц veц merakiz-i askeriyede
kısımцkısımцicraцedilmiоцolanцveцsefaret-iцseniyeceцvakitцveцzamanıylaцbildiril-
miоцtalimler”цileцilgiliцolduлuцbelirtilmekteцveц“цharekât-ıцhazıraцKara-
daл‟ınц hiçbirц noktasındaц buц daireyiц tecavüzц etmemekteц olduлuц veц Arnavut-
luk‟unцhâl-iц hazırınaцveцkralınцahlakınaцnazaranц asabiyetцkabil-i fehim ve
idrakцiseцdeцhükûmet-iцseniyeninцKaradaл‟dakiцharekât-ıцaskeriyeninцоekilцveц
suretiц hakkındakiцkanaatindeцhuduttaцbulunanцmadunц rütbedekiцmemurla-
rımızınц beyanatınaц kapılmamasıц lazımц idüлüц çünküц buц memurlarınц tatbikц
ettikleriцusulцbilcümleцharekât-ı askeriyeyiцaleyhimizeцmürettepцgibiцgöstermek-
tenц ibaretц bulunduлuц iоarц kılınmıоtır.”723 оeklindeц birц deлerlendirmeц
yapılmıоtır.ц Ancakц geliоmelerц küçükц rütbeliц memurlarınц verdiлiц
bilgilerinцdoлruluлunuцkanıtlamıоtır.
Buцaradaцsivilцdiplomatlarlaцaskerîцataоelerцarasındaцortayaцçı-
kanцbazıцanlaоmazlıklarцdaцbürokrasininцgeldiлiцnoktayıцgöstermesiц
açısındanц anlamlıdır.ц Ülkedeц yaоananц iktidar-muhalefet gerilimi ve
tümцkurumlaraцyansıyanцiçцçekiоmeninцyanıцsıraцbürokrasideцortayaц
çıkanцyetkiцtartıоması,цgeliоmelerinцnedenцsaлlıklıцdeлerlendirileme-
diлiniц deц göstermektedir.цAsımц Bey‟inц Harbiyeц Nezaretineц yazdıлıц
birцyazıdaцAtinaц Büyükelçiliлindeцgörevliц ataоemiliterцMiralayц Zekiц
Bey‟inцYunanцBaоbakanıцVenizelosцveцHariciyeцNazırınıцtrenleцyap-
721 ATASE, BLH-10-12-002-15.

722 ATASE, BLH-10-12-002-17.
723 ATASE, BLH-10-12-002-24.
tıklarıц birц seyahatц esnasındaц ј.ц istasyonaц kadarц takipц etmesininц

“…gayr-ıцcaizцveцesasenцataоemiliterlerinцvazifeanцasliyelerindenцhariçцbulun-
duлundan,ц….ataоemiliterlerimizinцminbadцvazifeanцasliyeleriцharicindeцhare-
ketteц bulunmamaları..”724nınц emredilmesiц istenmektedir.ц Buц uyarıda
YunanцHükûmetininцyaptıлıцbaоvuruцveцduyduklarıцrahatsızlıлıцdileц
getirmiоцolmalarınınцönemliцbirцrolüцolduлuцdüоünülebilir.цBirцsüreц
sonraц Asımц Beyц yenidenц Harbiyeц Nezaretineц birц yazıц yazmakц du-
rumundaцkalmıоtır;ц“Harbiye Nezaret-iцCelilesine;цDevletlüцEfendim haz-
retleriц Atinaц Sefiriц Muhtarц beyefendidenц varitц olupц ataоemiliterinц nezaret-i
celilelerindenц telakkiц ettiлiц em,rц veц talimataц emsalenц siyasatц ileц iоtigalininц
daimiцolduлu”725 veцbununцErkân-ıцHarbiyeцDairesindenцgönderilenц6ц
Mayısцј3љ8цtarihliцbirцemrinцgereлiцolarakцortayaцçıktıлıцbelirtilmek-
tedir.ц Buц durumunц büyükelçilikц açısındanц sıkıntılarц yarattıлınıц dileц
getirenц Asımц Bey,ц ataоemiliterlereц sadeceц kendiц alanlarıц ileц ilgiliц
raporlarц göndermeleriц veц siyasetц ileц ilgiliц konulardaц eldeц ettikleriц
bilgileriцelçilereцbildirmekleцyetinmeleriniцistemektedir.
Hariciyeц Nazırıц Asımц Bey‟inц ј9јљц Temmuzц ayındaц Meclis-i
Mebusan‟daц yaptıлıц meоhurц konuоmaц sonradanц bazıц tahrifataц uл-
ramıоsaцdaцgenelцolarakцbakıldıлındaцBalkanцülkeleriцileцiliоkileriцsonц
derece samimi bulduлunuцbelirtmiоцolmasıцanlamlıdır.726 Sadrazam
SaitцPaоaцveцHariciyeцNazırıцAsımцBey‟inцј5цTemmuzцј9јљцtarihin-
deцMeclisteцyaptıklarıцkonuоmalarıцBayurц“…hükûmetinцveцülkeninцbirц
yanardaлıц üzerindeц bulunduлunuц unutturmakц veyaц gizlemekц içinц yapılmıоaц
benzer…”727 оeklindeцdeлerlendirerekцherцikisininцdeцiçцveцdıоцduru-
munц kötülükц veц tehlikeleriniц saklamayaц veц örtmeyeц çalıоtıklarınıц
belirtmektedirц ki,ц Asımц Bey‟inц kendisiц ileц sonrakiц yıllardaц yapılanц
röportajdaц buц konuоmayıц yaparkenц Balkanц ittifakındanц haberdarц
olduлunuцbelirtmiоцolmasıцbuцdurumuцteyitцetmektedir.цBuцdurum-
daц Asımц Bey‟inц açıklaması,ц bilindiлiц hâldeц niyeц tedbirц alınmadıлıц
sorusunuц dahaц anlamlıц hâleц getirmektedir.ц Hattaц savaоц ihtimalininц
güçlüцbirцоekildeцortayaцçıkmasıцмttihatçılarıц“iktidarıцbırakma” ko-
nusundaцiknaцetmiоцgibiцgörünüyor.
Saitц Paоaц Hükûmetininц yerineц kurulanц Gaziц Ahmetц Muhtarц
Paоaц Hükûmetiц deц geliоmeleriц doлruц оekildeц analizц edememiоц veц
724 ATASE, BLH-9-9-003.

725 ATASE, BLH-9-9-003-03.
726 MMZC,цC.љ,цмnikadц33,цљцTemmuzцј3љ8.
727 Bayur, a.g.e., s. 272.
Balkan Tarihi 331
öncekiц hükûmetinц hatalarınaц devamц etmiоtir.ц Örneлinц dahaц önceц

bahsedilenцSelânikцlimanınınцkullanımıцkonusununцyanıцsıraцRume-
li‟deц görevц süresiц dolmuоц askerlerinц terhisiц kararınınц uygulamayaц
konulmasıц daц dahaц sonraц ciddiц birц eleоtiriц veц soruоturmaц konusuц
olmuоtur.728 Karal,ц yeniц hükûmetinц Balkanц мttifakı‟nınц varlıлındanц
veц amacındanц hiçц bilgisiц olmadıлını,ц ellerindekiц tümц bilgininц tem-
muzцayındaцSaitцPaоaцveцAsımцBey‟inцyaptıлıцkonuоmalardakiцbilgi-
lerцolduлunuцоuцsözlerleцortayaцkoymaktadır:ц“…Kabinemiz kuruldu-
лuцgün,ц22цTemmuz‟daцdevletlerleцiliоkilerimizцüzerineцbildiklerimizцyukarıdaц
özetцolarakцverilmiо,цSadrazamцSaitцPaоaцveцHariciyeцNazırıцAsımцBey‟inц
demeçleriц dairesindeц olduлuц gibiц aлustosц sonunaц kadarц daц hemenц oц dairedeц
kalınmıоtır.”729
ј9јљцAлustosцayındaцArnavutlarınцgeniоцotonomiцtaleplerininц
hükûmetц tarafındanц olumluц karоılanmasıц Balkanlar‟daц kendisine
destekцverecekцbirцunsuruцyanınaцçekmeцhamlesiцolarakцdüоünülebi-
lir.цBuцgeliоmeцMakedonya‟yıцpaylaоmayıцdüоünenцBalkanцdevletleriц
içinцolumsuzцbirцgeliоmeydi.цKoçana‟daцBulgarцkomitecilerininцpat-
lattıklarıцbombalarцBalkanlar‟daцgerilimiцyükseltmiоцveцBalkan Sava-
оı‟naц gidenц yoldaц önemliцbirц noktayıц oluоturmuоtur.ц Bulgarlarıц an-
cakц Rusya‟nınц durdurabileceлiц yönündeц genelц birц kanaatц oluоtuлuц
veц Osmanlıц Hükûmeti‟ninц deц bunaц inandıлıц ileriц sürülmektedir.ц
BunaцörnekцolarakцRusцelçisininцsavaоцolmayacaлıцyönünde Harici-
yeц Nazırıц Gabrielц Noradonkyanц Efendi‟yeц çokц kesinц birц garantiц
vermesiцüzerineцordununц60цbinцkiоiцkadarцtutanцçokцseçkinцveцiyiц
eлitimцgörmüоцkısmınıцterhisцettiлiцbelirtilmektedir.730
ј3ц Aлustos‟taц Sofya‟daц büyükц birц mitingц yapılmıоц veц Make-
donya‟daц yaоananц karıоıklıklaraц tepkiц gösterilmiоtir.731 Bu durum
Balkanlar‟daц savaоц ortamınaц doлruц gidildiлiniц göstermektedir.ц Ko-
çanaцolaylarındanцbirцbuçukцayцsonraцј5цEylülцј9јљ‟deцSofyaцAta-
оemiliterliлindenц gönderilenц birц telgrafц ileц Bulgarц hükûmetininц sa-
vaоцhazırlıklarıцiçindeцolduлuцbildirilmiоцveцbundanцsonrakiцsüreçteц
728 AhmetцAliцGazel,ц“BalkanцHarbiцDolayısıylaцAçılanцMeclisцSoruоtur-
masıцveцGaziцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцSavunması”,цTürkцTarihindeцBalkan-
lar,цCiltцII,цSakaryaцÜniversitesiцBalkanцAraоtırmalarıцUygulamaцveцAraо-
tırmaцMerkeziцYayınları,цSakaryaцљ0ј3,цs.цј062.
729 Karal, a.g.e., s. 297.
730 LütfiцBey,цa.g.e., s. 328.
731 Bayur, a.g.e., s. 324.
aоamalıцolarakцgenelцseferberlikцilanınaцgidilmiоtir.цEkimцbaоındakiц
buцseferberlikцortasınaцdoлruцsavaоцilanınaцdönüоmüоtür.
Sonuç
Balkanlar‟dakiц ittifakц fikrininц hayatц bulmasındaц çeоitliц içц ve
dıоц faktörlerinц etkisiц olduлuц görülmektedir.ц Osmanlıц Devleti‟ninц
yeniц rejimiц ileц güçlenmeц ihtimaliц hemц Balkanц devletleriniц hemц deц
RusyaцveцAvusturya‟yıцtedirginцetmiоti.цј9јјцyılındaцмtalyaцileцbaоla-
yanц Trablusgarpц Savaоıц Osmanlıц Devleti‟niц oldukçaц zorц duruma
düоürmüо,ц peоц peоeц çıkanц Arnavutц isyanlarıц daц Balkanlar‟dakiц ko-
numunuцsarsmıоtı.цMeоrutiyetцDönemiцboyuncaцOsmanlıцbasınınınц
gündemindeцolanцBalkanцittifakıцkonusundaцј9ј0цyılındanцitibarenц
artanцyayınlaraцkarоınцbuцittifakцRusya‟nınцöncülüлündeцancak Mart
ј9јљ‟deцgerçekleоmiоцveцSırbistanцileцuzlaоanцBulgaristanцdahaцson-
raцYunanistanцileцdeцmayısцayındaцbirцanlaоmaцimzalamıоtır.
Osmanlıц diplomasisiц Balkanlar‟dakiц geliоmeleriц saлlıklıц оekil-
deцanalizцedememiо,цј9јљцOcakцayıцgibiцerkenцbirцdönemdeцBalkan
ittifakıц yapıldıлınıц elçilikц yaц daц konsolosluklardanц deлil,ц Kosovaц
Valiliлindenц gelenц bilgilerdenцöлrenmiоtir.цBunaцkarоınцekimцayınaц
kadarцgeçenцsüreçteцordununцeksikleriniцgiderecekцveцherцyönüцileц
savaоaц hazırц birц yapıц oluоturulamamıоtır.ц Meclisц seçimlerine odak-
lananц мttihatçılarınц muhaliflerleц girdikleriц iktidarц mücadelesindeц
baоarılıц olmakц içinц herц оeyiц gözeц aldıklarıц birц dönemdeц Balkan-
lar‟dakiц geliоmeleriц saлlıklıц deлerlendiremedikleriц ileriц sürülebilir.ц
SaitцPaоaцhükûmetininцdüоmesiцsonrasındaцkurulan Ahmet Muhtar
Paоaц hükûmetiц deц özellikleц Rusya‟nınц verdiлiц savaоц olmayacaлınaц
dairцteminataцgüvenerekцBalkanlar‟daцbazıцbirlikleriцterhisцetmesiцbuц
yanlıоцdeлerlendirmeцanlayıоınınцdevamцettiлininцkanıtıdır.
Balkan Tarihi 333
Kaynakça
ArĢiv ve Tutanaklar
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоivi
GenelkurmayцATASEцArоivi
Meclis-iцMebusanцZabıtцCerideleriцюMMZCя
Gazeteler
Sabah
Tanin
The Times
Kitaplar ve Makaleler
Alkan, Necmettin, VeцSelanikцDüоtü,ц1912-13цBalkanцSavaоıцveцHezi-
meti,цTimaоцYayınları,цмstanbulцљ0ј4.
Anderson, M., DoлuцSorunuц1774-1923,цÇeviren:цмdilцEser,цYKY,цј.ц
Baskı,цMartцљ00ј.
Baоmabeyinciц Lütfiц Bey,ц Osmanlıц Sarayınınц Sonц Günleri,ц Hürriyetц
Yayınları,цмstanbul.
Bayur, Y. H., TürkцмnkılabıцTarihi,цCiltцII,цKısımцI,цTTKцYayınları,ц
Ankara 1991.
Çelik,цBilgin,ц“BerlinцStatükosu‟nunцÇöküоü:цBalkanцMilliyetçilikle-
rininц Yükseliоiц ј9јљ-ј9ј3”,ц Trablusgarpц veц Balkanц Savaоları‟nınц
100.Yılıц Uluslararasıц Sempozyumuц Bildiriц Kitapçıлı,ц TTKц Yayınları,ц
Ankara 2014.
Çelik,цBilgin,цмttihatçılarцveцArnavutlar, BükeцYayınları,цмstanbul 2004.
Gazel,цAhmetцAli,ц“BalkanцHarbiцDolayısıylaцAçılanцMeclisцSoruо-
turmasıцveцGaziцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцSavunması”,цTürkцTarihin-
de Balkanlar,цCiltцII,цSakaryaцÜniversitesiцBalkanцAraоtırmalarıцUy-
gulamaцveцAraоtırmaцMerkeziцYayınları,цSakaryaцљ0ј3.
Gueshoff, I. E., The Balkan League, Translated by.Constantin C.
Mincoff, London 1915.
Hall, Richard C., Balkanц Savaоları,ц 1912-1913,ц I.ц Dünyaц Savaоı‟nınц

Provası,цÇeviren:цM.TanjuцAkad,цHomerцYayınları,цмstanbulцљ003.
Heinzelmann, Tobias, Osmanlıц Karikatüründe Balkan Sorunu 1908-
1914,цKitapцYayınevi,цмstanbulцљ004.
Helmreich, E. C., The Diplomacy Of The Balkan Wars 1912-1913,
Cambridge Harvard University Press 1938.
Hroch, Miroslav, Avrupa‟daц Milliц Uyanıо,ц Çeviren:ц Ayоeц Özdemir,ц
мletiоimцYayınları,цмstanbulцљ0ј1.
Jelavich, Barbara, Balkan Tarihi 2,цљ0.цYüzyıl,цKüreцYayınları,цмstan-
bul 2006.
Karpat, K. H., Balkanlar‟daцOsmanlıцMirasıцveцUlusçuluk,цмmgeцYayın-
ları,цAnkaraцљ004.
Osmanlıц Belgelerindeц Balkanц Savaоları,ц Ciltц ј,ц Projeц Yöneticisiц Doç.ц
Dr.цUлurцÜnal,цмstanbul 2013.
Öksüz,ц Melek,ц “Giritц Meselesi‟ninц Belirsizlikц Yılları”,ц
www.karam.org.tr/Makaleler/63727277_oksuz.pdf
Sabis,ц Aliц мhsan,ц Balkanц Savaоı‟ndaц Nedenц Bozgunaц Uлradık?, Alfa
Yayınları мstanbulцљ0јљ.
Seton-Watson, R. W., The Rise Of Nationality In The Balkans, Cons-
table And Company Limited, London 1917.
Stavrianos, L.S., The Balkans Since 1453, NYU Press, 2000.
нıvgın,ц Hale,ц“мttihatцveцTerakkiц PolitikalarınınцBalkanцмttifaklarınıц
HızlandırmadakiцRolü”цAkademikцBakıо, C. 6, S. 11.
“Talihsizц Birц Hariciyeц Nazırı:ц Asımц Bey”,ц Yakınц Tarihimizц Birinciц
MeоrutiyettenцZamanımızaцKadar, C. 1 S. 5, 29 Mart 1962.
Thaden, Edward C., Russia and The Balkan Allience Of 1912, The
Pennsylvania State University Press, 1965.
Ünal,ц Hasan,ц “мttihatц veц Terakkiц veц Dıоц Politikaц ј906-ј909я”,ц
www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=283218
Balkan Tarihi 335
BALKAN SAVAŞI ÖNCESİ HAZIRLANAN SEFERBER-

LİK PLANLARI MESELESİ
The Issue Of Mobilization Plans Before The Balkan Wars
MetinцAYIнIкI
Özet
AhmetцмzzetцPaоa‟nınцgenelkurmayцbaоkanlıлıцsırasındaцha-
zırlamıоц olduлuц projelerdenц enц önemlisi,ц belkiц deц üzerindeц
enц fazlaц konuоulanı,ц Balkanlar‟daц çıkmasıц muhtemelц harp-
lerle ilgili olarak hazırladıлıц seferberlikц planlarıdır.ц Balkanц
hükûmetlerininц herц biriц ileц ayrıц ayrıц veyaц birkaçıylaц topluц
olarakцsavaоaцgirilmesiцihtimallerineцgöreцbeоцayrıцsavaоцplanıц
veцbunlaraцgöreцyıлınakцcetvelleriцhazırlanmıоtır.цKendisininц
“Balkanlar‟daц çıkmasıц muhtemelц harplereц dair”ц baоlıлıц ileц
adlandırdıлıц buц јљц projedenц ilkц beоiniц bizzatц hazırlamıоtır.ц
Bunlarцiçerisinde,цBalkanцHarbi‟ndeцtatbikeцenцuygunцolanı,ц
5цnumaralıцseferцplanıцolduлuцhâlde,цbuцplanцordularaцtebliлц
edilmemiоцveцseferberliлinцbaоında,цоarkцordusuna 1 No.lu,
garpцordusunaцdaц4цNo.luцplanцverilmiоtir.Bizцburada,цTürkц
harpцtarihindeцciddenцbüyükцbirцönemiцhaizцbuцharpцplanla-
rındanцTürkцordusuцiçinцBalkanцHarbi‟neцhazırlanmakцüzereц
emredilenц ј,ц 4ц veц bilhassaц Balkanц Harbi‟ndekiц durumaц enц
uygun olan 5цnumaralıцseferцplanlarıцüzerindeцduracaлız. Bu
yenilgiцüzerineцyapılanцbazıцtenkitleriцdeцdeлerlendireceлiz.
Anahtar kelimeler: BalkanцSavaоı,цGenelkurmay,цSeferber-
likц Planı,ц Osmanlıц Devleti,цBulgaristan,ц Sırbistan,ц Yunanis-
tan,цKaradaл
Abstract
The most important of these projects which is prepared by
Ahmet Izzet Pasha during the Chief of Staff probably most
spoken on The mobilization plans are prepared about pro-
bable wars in Balkans. Each of the Balkan governments se-

(Prof. Dr.) YüzüncüцYılцÜniversitesi,цEdebiyatцFakültesi,цTarihцBölümü,ц
Van-Türkiye;цe-mail: metinay@balikesir.edu.tr
parately or more of five battle plan and buildup rulers has

been prepared collectively according the possibility of ente-
ring the war. The first five of these 12 projects which has
preparedц byц himselfцц “Aboutц possibleц warsц inц theцBalkansц
is”цtheцnameцwithцtheцtitle.цalthoughцtheцfiveцnumberцplan
which is the most suitable application in Balkan War among
these. this plan has not been notified to the army and it has
been given the number one plan for east army and the
number four plan for the west army on the beginning of
mobilization. We will examine the five number plan for
Turkish Army which is the most appropriate that is really
having a great importance Turkish Military History in the
Balkan War. We will consider some criticisms on this de-
feat.
Key words: Balkan War, General Staff, Mobilization Plan,
the Ottoman Empire, Bulgaria, Serbia, Greece, Monteneg-
ro, Romania
Balkan Harbi Öncesi Hazırlanan Seferberlik Planları

Meselesi
8цEkimцј9јљ‟deцbaоlayanцBirinciцBalkanцHarbi‟ndeцOsmanlıц
Devletiц büyükц birц yenilgiyeц uлramıоtır.ц Yineц harpц sonrasıц yazılanц
hatıratцveцçalıоmalardaцbuцyenilgininцsiyasi,цaskerîцveцsosyalцneden-
lerdenц kaynaklandıлıц belirtilmiоtir.ц Döneminц tanıklarınınц yaptıлıц
tespitlereцbakılırsa,цyenilgininцaskerîцnedenlerindenцbirisininц deцor-
dununц seferberliлiniц tamamlamadanц harbeц baоlanmıоц olduлuц gö-
rülmektedir.цOysaцbirцorduцtümцhazırlıklarınıцtamamladıktanцsonraц
harbi kabullenebilir.
Balkanц Harbiц ileц ilgiliц yapılanц çalıоmalardaц araоtırmacıların,ц
Osmanlıцordusununц“seferberlikцplanı”цileц“seferцplanları”nıцkarıо-
tırdıлıцveцseferberlik ile ilgiliцhususlarıцmevcutцјљцadetцseferцplanın-
daцaradıлı yaцdaцhazırlananцbuцseferberlikцplanınıцseferцplanıцolarakц
deлerlendirdiлiц görülmektedir.ц Bazıц çalıоmalardaц iseц seferberlikц
faaliyetlerineцiliоkinцçokцgenelцifadelerцkullanılarakцplanlanmasındanц
ve uygulamasındanц bahsedilmediлiц veц sadeceц Genelkurmayц Baо-
kanlıлınınцBalkanцHarbi‟neцdairцyayınlamıоцolduлuцeserlerdenцyarar-
Balkan Tarihi 337
lanıldıлıцanlaоılmaktadır.732
Askerî Bir Zorunluluk: Planlı Seferberlik
Seferberlik,ц ülkeц veц milletц olarak,ц baоtaц silahlıц kuvvetlerц ol-
mak üzereц devletinц tümц güçц veц kaynaklarının,ц harbinц ihtiyaçlarınıц
karоılayacakц оekilde;ц hazırlanması,ц toplanması,ц tertiplenmesiц veц
kullanılmasınaцiliоkinцbütünцfaaliyetlerinцuygulandıлı,цhakцveц hürri-
yetlerinцkanunlarlaцkısmenцveyaцtamamenцsınırlandırıldıлıцhâldir.
Seferberlik,цdahaцbarıоцzamanındaцhazırlananцveцherцyılцyeni-
lenenцplanlarцçerçevesindeцbüyükцbirцözenleцtespitцedilmiоцhüküm-
lerцveцyükümlülükleцuygulanabilir.цVonцderцGoltzцPaоa‟yaцgöreцse-
ferberlik;цnakliyeцkollarınınцteоkili,цlevazım,цekmekçi,цposta, telgraf,
masarif,цdivanıharpцheyetlerininцkurulması,цherцtürlüцnakliyeцvasıta-
sınınц teminiц içinц komisyonlarınц teоkili,ц ambarlarınц tesisi,ц zahireninц
toplanıpц depolanması,ц düоmanц tehdidiц altındaц bulunanц kaleц veц
müstahkemц mevkilerinц takviyeц edilmesiц veц güçlendirilmesiyle bir-
likteц gerekliц herцtürlüцmalzemeninцtedarikiцfaaliyetleriniцiçermekte-
dir.733 Seferberlikцhızlıцbirцоekildeцfakatцdüzenliцolarakцyapılmalıdır.ц
Çünküц düоmandanц önceц seferberliлiniц tamamlayanц birliklerц dahaц
düоmanцharpцhazırlıklarınıцbitirmedenцonunцüzerineцyürüyerekцonuц
maлlupцetmeцavantajınaцsahipцolurlar.цAncakцоunuцdaцunutmamakц
gerekirц kiц seferberlikц veц yıлınaklanmasınıц tamamlamadanц harpaц
girenцbirliklerцdeцacıцbirцakıbetleцkarоılaоabilirler.
AhmetцмzzetцPaоa‟nınцgenelkurmayцbaоkanlıлıцsırasındaцhazır-
lamıоц olduлuц projelerdenц enц önemlisi,ц belkiц deц üzerindeц enц fazlaц
konuоulanı,ц Balkanlar‟daц çıkmasıц muhtemelц harplerleц ilgiliц olarakц
hazırladıлıцseferberlikцplanlarıdır.цBalkanцhükûmetlerininцherцbiriцileц
ayrıц ayrıц veyaц birkaçıylaц topluц olarakц harbe girilmesi ihtimallerine
göreц beоц ayrıц harpц planıц veц bunlaraц göreц yıлınakц cetvelleriц hazır-
732 MetinцAyıоıлı,цMareоalцAhmetцмzzetцPaоa:цAskerîцveцSiyasiцHayatı, Atatürkц

Kültür,цDilцveцTarihцYüksekцKurumuцTürkцTarihцKurumuцYayınları,цII.ц
Baskı,цAnkaraцљ0ј3,цs.ц3ј-32.
733 Serkanц Er,ц “Balkanц Harbi‟ndeц Osmanlıц Ordusu‟nunц Seferberlikц Pla-
nı”, Tarih Dergisi,ц Sayıц 59ц юљ0ј4ц /ц јя,ц мstanbulц љ0ј4,ц s.ј4ј;ц Buц konuda
dahaц geniоц bilgiц içinц bk.ц Von der Goltz, Millet-iц Müsellaha, Almancadan
mütercimi,ц Mehmedц Tahir,ц Matbaa-iц Ebuzziya,ц мstanbulц ј305,ц s.ц љј7–
235.
lanmıоtır.734
Kendisininц “Balkanlar‟daц çıkmasıц muhtemelц harplereц dair”ц
baоlıлıцileцadlandırdıлıцbuцјљцprojedenцilkцbeоiniцbizzatцhazırlamıоtır.ц
Bunlarц içerisinde,ц BalkanцHarbi‟ndeц tatbikeцenц uygunц olanı,ц 5ц nu-
maralıцseferцplanıцolduлuцhâlde,цbuцplanцordularaцtebliлцedilmemiоц
veцseferberliлinцbaоında,цоarkцordusunaцјцNo.lu,цgarpцordusunaцdaц
4цNo.luцplanцverilmiоtir.цBuцplanlardanцјцNo.luцseferцplanıцBulgaris-
tan‟aцkarоı,цљцNo.luцseferцplanıцBulgaristanцveцYunanistan‟aцkarоı,ц3ц
No.luцseferцplanıцYunanistan‟aцkarоı,ц4цNo.luцseferцplanıцüçцBalkanц
devletineц юBulgaristan,ц Sırbistanц veц Karadaляц karоı,ц 5ц No.luц seferц
planıц dörtц Balkanц devletineц юBulgaristan,ц Sırbistan,ц Yunanistanц ve
Karadaляцkarоıцmuharipцolduлumuzaцgöreцtertipцedilmiоtir.цRoman-
ya‟nınц neц tekц baоına,ц neц deц diлerц birц Balkanц devletiyleц birleоerekц
bizeц karоıц harbeц giriоmesiц içinц birц sebepц olduлundan,ц buц devleteц
karоı,цbirцaskerîцharekâtцdüоünülmemiоtir.735
мzzetц Paоa,ц Yemen‟eц hareketindenц önce,ц küçükц Balkanц dev-
letleriц ittifakınaц karоıц düzenlediлiц 3ц veц 5ц numaralıцseferц planları,ц oц
zamanцikinciцveцüçüncüцorduцkumandanlıklarındaцbulunanцAbdul-
lahцveцHadiцPaоalarцileцkurmayцbaоkanlarıцмstanbul‟aцçaлrılarakцken-
dilerineц gösterilmiо,ц böyleceц fikirц birliлiц saлlanmıоtır.ц Ahmetц мzzetц
Paоaц hatıratında,ц birц incelemeyeц dahiц gerekц görülmedenц harpц sıra-
sındaцhükümsüzцsayılanцbuцplanların,цgeniоцbirцtafsilatınıцvermekte-
dir.цBizцburada,цTürkцharpцtarihindeцciddenцbüyükцbirцönemeцhaizц
bu harp planlarındanц Türkц ordusuц içinц Balkanц Harbi‟neц hazırlan-
makцüzereц emredilenц ј,ц 4цveцbilhassaцBalkanцHarbi‟ndekiцdurumaц
enцuygunцolanц5цnumaralıцseferцplanlarıцüzerindeцduracaлız.736
1) 1 Numaralı Harekât Planı
Harpteц araziyiц terkц etmek,ц yerleоikц halkıц sefaleteц düоürece-
лinden,цböyleцbirцfedakârlıkцancakцbüyükцbirцyenilgininцönüneцgeç-
mekц içinц alınabilirdi.ц Hâlbukiц мzzetц Paоa,ц yalnızц Bulgarlarц ileц karоıц
karоıyaц kalındıлıц takdirde,ц oц da,ц Havzaц civarındakiц yıлınaktaц pekц
734 AhmetцмzzetцPaоa,цFeryadım,цI,цNehirцYay.,цмstanbulцј99љ,цs.ц48.
735 AhmetцмzzetцPaоa, “Harb-iцUmumîninцVuku‟цve Ziya‟ındaцMesullerцveц
Mesuliyetler”,цAkоam,цљ3цMayısцј9љ8,цs.ц3455.
736 Buц planlarц hakkındaц geniоц bilgiц içinц bakınız:ц Metinц Ayıоıлı,ц Mareоalц
Ahmetц мzzetцPaоaц (Askerîц veцSiyasîц Hayatı),ц II.цBaskı, T.T.K. Yay., Ankara

2013, s. 32–39.
Balkan Tarihi 339
büyükцbirцtehlikeцgörmediлiцiçinцböyleцbirцçekilmeyiцkabulцetmiоtir.ц
Oц düоmanınц bazıц hatalarındanц daц faydalanarak,ц mümkünц mertebeц
vatanцtopraлınınцiоgalцedilmesiniцönlemekцistemiоtir.
мkinciц projeц Sırbistan‟aц veц Karadaл‟aц karоıц yapılacakц harbeц
aitti.ц Sırbistan‟aцkarоıцdaцgerekцüçüncüцorduцgerekseцTrakyaцveцмs-
tanbul‟dakiц ordulardanц alınacakц kuvvetlerleц teоkilц edilecekц üçerц
fırkalıц üçц kolordudanц oluоanц birц birinciц hatц ordusununц Üsküp-
Komanovaц ileц Piriоtine-Geylanц mıntıkalarındaц toplanmasıц teklifц
olunmaktaydı.
Karadaл‟aцkarоıцdaцмоkodraцileцBeraneцveцмpekцtaraflarındaцikiц
kolorduцtoplamakцveцмоkodra‟yıцsavunmaцdurumunaцkoymak,цfakatц
Sırpц veц Karadaлlılarınц ortakц hücumlarıylaц tehlikeц içineц düоmemekц
içinц Yenipazarц sancaлındakiц askerîц mevkileriц terkц etmekц hususuц
düоünülmüоtü.737 моkodra‟nınц tahkimiц içinц keоiflerц yaptırılmıоц veц
dahaц Yemen‟eц hareketindenц önceц inоaataц baоlamakц içinц ilgiliц ma-
kamlardanцizinцveцkrediцsaлlanmıоtı.738
2 ) 4 Numaralı Harekât Planı739
Yunanistanцhariç,цdiлerцBalkanцdevletleriyleцbirцharpцmeyda-
naцgeldiлiцtakdirde,цdüоmanlarınцhareketцtarzlarına göre,цüçцihtimalц
üzerindeцdurulmuоtur.
Bunaц göreц Edirne-Kırklareliц
arasındanцveyaцdiлerцyönlerdenц karоıц
taarruzц yapılmasındaц baоarıц ihtimaliц
kalmadıлından,ц ileriye,ц Meriçц veц
Tunca‟nınцherцikiцtarafında,цKırklare-
li-Edirneц hattınınц ilerisineц süvariц veц
bunun arkasındaц kuvvetliц artçılarц
bırakarakц ordununц Lüleburgazц mev-
ziininц dahaц gerisindeц toplanmasıц
tavsiye edilmektedir.740 Doлuцharekâtц
sahasındaц kesinц birц sonuçц alınıncayaц
kadar,ц Arnavutluk‟taц mukavemetin
737 AhmetцмzzetцPaоa,цFeryadım, I,цNehirцYay.,цмstanbulцј99љ,цs.цјљљ.

738 AhmetцмzzetцPaоa,цa.g.e., s. 123.
739 Ibid.
740 AhmetцмzzetцPaоa,цaynıцtefrika,цAkоam, љ8цMayısцј9љ8,цs.ц3458.
uzamasıц veц düоmanlaц temasıц daimaц muhafazaц ederek,ц doлuц ordu-

sununцtaarruzaцgeçmesiцüzerine,цdüоmanlarınцMakedonya‟danцBul-
garistan‟aц askerц sevkineц kalkıоmalarıц hâlindeц оiddetleц taarruzц veц
takibeцgiriоilmesiцtasavvurцveцteklifцedilmiоtir.
3) 5 Numaralı Harekât Planı741
Balkanц Harbi‟ndekiц durumaц enц uygunц olanц buц proje Yuna-
nistan‟ınцdaцharbeцgirmesiyle,цbütünцBalkanцdevletlerininцtaarruzunaц
karоı,ц yapılacakц birц harpц ihtimalineц göreц hazırlanmıоtırц veц buц tak-
dirdeц batıц harpц sahasında,ц düоmanц tarafınaц 80ц taburц askerц veц љ00ц
topцdahaцilaveцedilmesiцdüоünülmüоtür.цHâlbukiцмzmir‟denцgelecekц
birцredifцkolordusuцileцSuriye‟denцgönderilecekцnizamiyeцredifцkuv-
vetleri,ц karayoluцileцsevkцedilemeyeceлinden,цOsmanlıц kuvvetlerin-
denц67цtaburцaskerцveц90цtopцazaltılacak,цRumeli‟dekiцnizamiyeцkıta-
larıцtakviyeцkuvvetiцalamayacaktı.742
Planlarda,ц müfrezeler,ц müstahkemц mevkilerinц muhafızlarınıц
teоkilцedecekцkuvvetlerinцsayıцveцnumaraları,цseferberцedilecekцredifц
kıtalarıц veц komutanlarınınц isimleriц tümüyleц tayinц edilmiоti.ц Ayrıcaц
toplanmaцcetvelleriyleцkıtalarınцsevkцcetvelleri,цtoplanmaцesnasında
iaоeц оekilleriц veц dahaц baоkaц birц hayliц ayrıntılarıц içineц alanц layihalarц
üçüncüцоubeцtarafındanцhazırlanmıоtı.цÖzetцolarak,цordununцArna-
vutluk‟aцsıлınmayaцmecburцolacaлıцihtimalineцkarоıцoцbölgedeцsilah-
larцveцerzakцdepolarınınцyerleriцdeцbelirlenmiо,цhattaцburalaraцderhâlц
yeterliцerzakцtoplanmasıцveцhemenцyerineцyenisiцkonulmakцüzereцbirц
miktarınınц harcanmasıц suretiyleц bozulmaktanц korunmasıц hususuц
teklifцedilmiоti.743
BalkanцHarbi‟neцdairцyazılanцTürkçeцeserlerde,цharpцplanları-
naц aitц tahminlerц için,ц hatıratınц Almancaц tercümesinde744 mevcut
olmayanцaçıklamalarıцvermeyeцihtiyaçцduyanцAhmetцмzzetцPaоa,цbuц
eserlerdeц yayımlananц planlarıц tetkikц ettiлinde,ц Balkanц Harbi‟ndenц
önceц hazırlamıоц olduлuц harpц layihalarınınц kendisininц Yemen‟deц
ikenц Erkân-ıц Harbiye-i Umumiye Dairesinceц deлiоikliлeц uлratılmıоц
741 Ibid.
742 AhmetцмzzetцPaоa,цa.g.e., s. 124–125.
744 Karl Klinghard, DieцDenktvürdigkeitenцdesцMarschallsцdesцAhmetцмzzetцPasc-
ha, Leipzig 1927.

Balkan Tarihi 341
olduлunuцbelirtmektedir.745
Harpц harekâtıц layihalarının,ц yıлınakц veц seferberlikц konularınınц herц
seneцgözdenцgeçirilipцdeлiоtirilmesiцveцıslahı,цesasenцErkân-ıцHarbi-
ye Dairesininц bilinenц görevlerindendir.ц Buц plan,ц dahaц ayrıntılıц veц
âdetaц4.цplanınцbirцzeyliцkabilindenцolupцbununla,цbatıцordusuцbaо-
kumandanlıлınaц büyükц birц serbestiyetц verilmekteydi.ц Gerçekte,ц
dahaц ortadaц hiçbirц оeyц yokkenц birц ihtimalц veц faraziyeц üzerine,ц мs-
tanbul‟daц hazırlananц birц planц ileц
Makedonya‟daц ayrıц veц müstakilц
olarak hareket edecek bir kuman-
danınцeliniцkolunuцbaлlamakцdoлruц
olmayacaлından,цbatıцharekâtцsaha-
sıц içinц sadeceц herkesinц uygunц gör-
düлüц fikirlerleц yetinmekц mecburi-
yetiцsözцkonusuydu.
Ahmetц мzzetц Paоa,ц Ye-
men‟denц döndüлüц gün,ц Erkân-ıц
Harbiye Dairesine giderek, planla-
rınц saklıц bulunduлuц kasayıц kontrolц etmiоtir.ц Sonuçta,ц 5ц No.luц ha-
rekâtц planıц ileц beraber,ц Yunanlılarınц müttefiklerц safınaц katılmasınaц
meydan verecek muamelelerden sakınılmasıц veц dörtц seneyeц kadarц
birцgenelцharpцihtimalineцkarоıцordununцhazırlanmasıцlüzumunaцdairц
sadaretцmakamınaцtakdimцetmiоцolduлuцikiцlayihaцmüsveddesiцileцbuц
sonцlayihayaцtakdirцveцteоekkürüцifadeцedenцkarоılıkцyazısınınцyerle-
rindeц olduлunuц görmüоtür.ц Fakatц sonradan,ц Harpц Divanıncaц ara-
nıldıлıцzamanцbuцüçцvesikanınцyerinde olmadıлıцtespitцedilmiоtir.746
AhmetцмzzetцPaоa,цbuцdurumu,цmezkûrцbelgeleriцbulup,цgeniоцnefesц
aldıлınıц görenц muhaliflerinin,ц kendisini,ц birц savunmaц silahındanц
mahrumц etmekц içinц buц belgeleriц yokц etmiоц olabilecekleriц оeklindeц
deлerlendirmektedir.
NâzımцPaоa‟nın,цbirцdereceyeцkadarцçekilmeцharbiniцöngörenц
4.цveц5.цprojelerinцbirinciцkısımlarınıцDoлuцOrdusuцKumandanlıлı-

746 Ahmetц мzzetц Paоa,ц dörtц seneц zarfındaц Cihanц Harbiц ihtimalineц karоıц
ordununц hazırlanmasıц lüzumuц hakkındakiц tavsiyesininц haftasıц haftasınaц
tahakkukц etmesininц garipц birц tesadüfц olduлunuц belirtmektedir,ц bk.ц aynıц
tefrika.
naцverdirmemiоцolduлuцkuvvetleцmuhtemeldir.цBunaцgöre,цErkân-ıц
Harbiye,цAhmetцмzzetцPaоa‟nınц5цnumaralıцseferцplanınınцbatıцcep-
hesine ait ikinci kısmınıцyeteriцkadarцaçıkцgörmemiоцveцçeоitliцplan-
larıцkarıоtırmakцsuretiyle,цayrıcaцbirцplanцtertipцetmiоtir.
BulgarlarınцBalkanцHarbi‟ndeцyavaоцhareketцetmeleri,цkuvvetц
bakımındanцzayıfцolmalarındanцileriцgeliyordu.цBuцdurumцkarоısındaц
kendilerineцönemцverilmeyip,цasılцtaarruzunцSırplaraцyönelikцolmasıц
tabiiцidi.цÜstelikцYunanlılarцharbeцgirmeseydi,цoцzamanцtaarruzцhe-
defiц Bulgarц ordusuц olurdu.ц Böyleceц Selânikц veц Makedonya‟nınц enц
zenginцveцmeskûnцyerleri,цBulgarlarınцistilasından korunabilirdi.
Ahmetц мzzetц Paоa,ц Rumeli‟de,ц birinciц derecedeц karadanц veц
denizdenцSelânik‟in,цikinciцderecedeцмоkodraцileцYanya‟nınцtahkimi-
niц teklifц etmiоtir.747
Selânik,ц harbinц baоındaц
bir dereceye kadar ordu
içinц birц hareketц üssüц veц
daha sonra Mesta ve
Strumaц taraflarındaц Bul-
garlarlaц karоıц bırakılacakц
müfrezelereцveцYunanlı-
larınц daц harbeц katılmasıц
takdirindeц onlarınц
önündenц gelecekц kuv-
vetlereц gereлindeц sıлını-
lacakц veц geriц çekilinecekц yerц olacaktı.ц Fakatц onunц düоündüлüц veц
Selânikц civarınınц ihtiyaçц duyduлuц geniо,ц büyükц veц uzunц müddetц
muhasarayaцdayanıklıцbirцmüstahkemцordugâh,цçokцbüyükцbirцmas-
raflaцmeydanaцgeleceлinden,цbununцinоasıцertesiцseneyeцbırakılmıо-
tır.цмzzetцPaоa‟yaцgöre,цeлerцdoлuцveцbatıdakiцOsmanlıцordularıцhar-
binцbaоındaцyenilgiyeцuлramamıоцolsalardı,цbuцikiцkaleцkendilerinden
beklenenц göreviц enц iyiц оekildeц yapmıоц sayılacaklardı.ц Buц üçц noktaц
hakkındaц Goltzц Paоaц ileц Ahmetц мzzetц Paоaц arasındaц tamц birц fikrîц
ahenkцvardır.748 Bunaцmukabil,цGoltzцPaоa,цÜsküp‟ünцtahkimini de
gerekliцgörürken,цмzzetцPaоaцise,цçokцgeniоцolanцBulgar- Sırpцsınırıц
747AhmetцмzzetцPaоa,цaynıцtefrika,цAkоam, 3 Haziran 1928, s. 3461.

748BuцhusustaцGenelkurmayцBaоkanlıлınınцsözцkonusuцeserindeцsadeleо-
tirmedeц hatalarц yapıldıлıц için,ц yanlıоц yorumlarц ortayaц çıkmaktadır.ц Bk.ц
GenelkurmayцBaоkanlıлı,цBalkan Harbi, I, Ankara 1970, s. 225.
Balkan Tarihi 343
üzerinde,цböyleцkendiцbaоınaцbulunanцbirцkaleninцmevcutцolmasınaц
birцmanaцverememiоtir.цZiraцdahaцsınırцboylarındakiцOsmanlıцseyyarц
kuvvetleriniц üzerineц çekerek,ц muhasarayaц düоürecekц büyükц kalele-
rin,цfaydadanцçokцzararıцvardır.цBununlaцberaber, мzzetцPaоa,цsonra-
danц incelemeц veц maliц imkânц hâsılц oluncayaц kadarц Goltzц Paоa‟nınц
Üsküp‟üц tahkimц hususundakiц fikrineц katılmıоtır.ц Kendisiц gerekц buц
havalideц gerekseц Anadolu‟daц buц türlüц incelemeleriц оahsenц yapmakц
istemiоseц deц Arnavutlukц veц Arabistan‟daц meydana gelen ayaklan-
malarцyüzündenцbuцincelemeyiцј9јјцsenesineцertelemiоцfakat daha
sonraцYemen‟eцgitmesi,цbunaцdaцengelцolmuоtur.749
Burayaцkadarцverdiлimizцharpцplanlarıцveцdahaцönceцbahsiцge-
çenцyeniцorduцteоkilatıцhakkındaцolumlu,цolumsuzцçokцоeylerinцsöy-
lendiлiц birцgerçektir.ц Fakatц bütünц buц iоleriц baоarmak,ц hiçц deц kolayц
deлildi.ц Ordununц beyniцmahiyetindekiц Erkân-ıц Harbiyeц Dairesininц
mefluçцveцdüzensizцhâli,цonunцtalimцveцterbiyesiцihmalцedilerekцenц
vazgeçilmezцihtiyaçlarındanцmahrumцkalmasınaцsebepцolmuоtur.цO
dönemlerde,ц buц noksanlarıц tamamlamak,ц ihtiyaçlarıц gidermek,ц ko-
nuyaц vâkıfц olanlaraц imkânц vermek,ц çokц büyükц gayretlerц veц hattaц
yüksekцbirцcesaretцgerektiriyordu.цÇünküцdahaцII.цMeоrutiyetinцbaо-
langıcında,цmemleketinцbirçokцyerindeцsüreцgelenцpartiцmücadeleleri
veцanlaоmazlıklardanцdoлanцhuzursuzluk,ц3јцMartцHadisesi,цArna-
vutlukцveцYemen‟dekiцisyanlar,цTrablusgarpцveцBalkanцharpleriцgibi,ц
hükûmetinц varlıлınıц sarsacakц meselelerinц devamц etmesi,ц yenilik,ц
düzenlemeцveцteоkilatцyolundakiцteоebbüsleri,цönemliцölçüde engel-
lenmiоtir.
Gerçektenц buц planlar,ц derinц birц bilgininц mahsulüц olup,ц herц
ihtimalцgözцönüneцalınarak,цbirцsatrançцoyunuцinceliлindeцhazırlan-
mıоtır.цNeцçareцkiцbunlarınцtatbikiцancak,цtalimцveцterbiyesiцyerinde,ц
ihtiyaçlarıцkarоılanmıоцveцtekmilцbirцordununцmevcudiyetineцbaлlıy-
dı.цHâlbukiцoцtarihlerdekiцOsmanlıцordusuцbuцözellikleriцtaоımaktanц
çokцuzaktaцbulunuyordu.цNitekimцBalkanцHarbi‟ndeцbuцgerçek,цçokц
açıkц birцоekildeцortayaцçıkacaktır.цBuцyüzdenцмzzetцPaоa,ц“Eskidenц
yapılmıоц güzelц iоleriц deц bozdu.”ц düоüncesiyleц birц hayliц hücumц veц
tenkideц uлramıоtır.ц Ancak,ц ordununц teоkilatınıц ihtiyacaц göreц yeni-
lemeц yolunda,ц onunц vaktiyleц sarfц ettiлiц çalıоmalarınц neticesi,ц Os-
749AhmetцмzzetцPaоa,цaynıцtefrika,цAkоam, 3 Haziran 1928, s. 3461; Mah-

mutцKemalцмnal,цOsmanlıцDevrindeцSonцSadrâzamlar, мstanbulцј953,цs.цљ0љј-
2023.
manlıцordusununцI.цDünyaцHarbi‟ndeцkazandıлıцbaоarılardaцgörüle-
cektir.750
Balkan Harbi Üzerine Bazı Tenkidler
мttihatцveцTerakkiцdönemindeцyapılanцBalkanцHarbi‟niцteоvikц
ediciц hatalar,ц мttihatц veц Terakki‟ninц iktidardanц düоmesindenц sonraц
AhmedцMuhtarцPaоaцkabinesiцdönemindeцdeцdevamцetmiо,цBalkanц
ittifakınıцelцaltındanцhazırlayanцRusya‟nın,цOsmanlıцHariciyeцNazırıц
Noradunkyanц Efendi‟ye,ц Balkanlar‟daц
harpц olmayacaлıц konusundaц verdiлiц
sahteц teminataц dayanılarak,ц Rume-
li‟dekiц yüzц yirmiц taburц ю75ц binяц talimliц
askerц terhisц edilmiоti.751 Balkan Har-
bi‟ndeц kazanılanц bazıц baоarılarц hariç,ц
Türkц ordularınıц felaketten felakete
sürükleyenц sebepler,ц iyiceц deлerlendi-
rildiлiцtakdirde,цülkeninцsorumluluлunuц
üzerineц almıоц olanц devletц adamlarınınц
veц devletinц içerideц veц dıоarıdaц onuц
temsilц edenц ordusununц baоındaц bulu-
nanцkomutanlarınцbuцdenliцbüyükцhata-
laraц düоmeleriц deц kendilerindenц beklenenц görevц anlayıоıц ileц aslaц
baлdaоtırılamaz.ц Esasenц dahaц Balkanц Harbiц baоlamadanц önceц Saitц
Paоaц sadrazam,ц Mahmutц нevketц Paоaц daц Harbiyeц Nazırıц ikenц Ru-
meli‟deц bulunanц ikmalц askeri,ц askereц alınmalarındanц yediц ayц sonraц
terhisцedilmiоlerdi.752
Daha sonraцGaziцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцsadaretiцzamanın-
daцda,цbirçokцredifцaskerininцhükûmeteцmüracaatlarıцsonundaцbun-
larцdaцyineцterhiseцtabiцtutulmuоlardı.цBuцise,цBalkanцHarbiцöncesin-
deцbuцtarzц hareketlerinцordudaцâdetaц birцgelenekцhâlineцgelmiоцol-
duлunuц göstermektedir.ц Ordununц disiplinininц bozulduлuц veц onuц
buц hâleц getirenц sorumlularınц görevleriniц yapmadıkları,ц hükûmetiц
yeterinceцaydınlatmadıklarıцanlaоılmaktadır.цNitekim Meclis-iцVüke-
la,ц љљц Eylülц ј9јљц tarihliц toplantısındaц umumiц seferberliлeц gerekц
750 MahmutцKemalцмnal,цa.g.e., s. 2023.

751 TevfikцBıyıklıoлlu,цTrakya‟daцMilliцMücadele,цC.цI,цTTKцBasımevi,цAn-
kara 1987, s. 64.
752 GenelkurmayцBaоkanlıлı,цBalkan Harbi I, Ankara 1970, s. 487.
Balkan Tarihi 345
duymamıоцveцsadeceцRumeli‟dekiцbirliklerinцseferberцhâleцgetirilme-
siniц yeterliц görerekц мzmir‟dekiц birliklerinц Makedonya‟yaц gönderil-
mesininцmünasipцolmadıлınaцhükmetmiоtir.753
Seferberlikц emrindeцseferberliлinц birinciцgünününцhangiц günц
olduлuц bildirilmediлiц gibi,ц hangi yılц erlerinц celpц edileceлiц deц kesinц
olarakц belirtilmemiоti.ц Umumiц seferberliлinц neц demekц olduлuц daц
tamцolarakцanlaоılmadıлındanцseferberlikцilanındanцdörtцgünцgeçin-
ceyeц kadarц yazıоmalarц devamц edipц durmuоtur.754 Nihayetц љ3ц Eylülц
1328 (6 Ekim 1912) tarihindeц Osmanlıц Ordusuц Baоkumandanlıkц
Vekâletindenц љ‟nciц Orduц Komutanlıлınaц gönderilenц yazıdaц sefer-
berliлinц birinciц günününц јц Ekimц ј9јљц olarakц alınmasıц gerektiлiц
belirtilmekteydi.755 BuцyazıоmalardanцOsmanlıцordusununцdüоmanla
harpц etmeyiц bırakınц seferberlikц ilanınaц bileц hazırц olmadıлıц açıkçaц
görülmektedir.ц
Ayrıcaцdevlet,цBalkanцittifakınıцzamanındaцsezmiоцveyaцönle-
yebilmiоц olsaydı,ц eлitimliц askerinц Balkanц Harbi‟ninц patlakц vereceлiц
birц zamandaц terhisineц müsaadeц etmez,ц bölgedekiц durumц neц kadarц
nazikцveцbuhranlıцolsaцdaцbunaцkarоıцbaоkaцçarelerцdüоünebilirdi.ц
ÜstelikцKaradaлцHükûmetiцј9јљцeylülцbaоındaц5љ-63цyaоцarasıц
ihtiyatцerlerindenцmüteоekkilцјјцtaburuцsilahlandırmıоцveц5цbinцka-
darцeskiцsistemцtüfeлiцMalisörlereцücretsizцvermiоti.цAyrıcaцKaradaлц
Hükûmeti,ццOsmanlıцDevleti‟neцtaarruzцiçinцgörüоmelerdeцbulunu-
yordu.ц Osmanlıц Harbiyeц Nezaretiц iseц bilhassaц Bulgarlarlaц birlikteц
hareketцiçinцgörüоmelerdeцbulunmalarıцkarоısındaцtedbirцalınmasıцveц
Malisörlerinц Karadaлlılaraц olanц temayüllerininц önüneц geçilmesiц
gerektiлiniц Hükûmeteц bildirmiоti.ц Karadaл,ц Beraneц hadisesine756
753 Er, a.g.m., s. 153.

754 Er, a.g.m., s. 155.
755 Ibid.
756 KaradaлцsınırцkentlerindeцyaоayanцMüslümanlarцileцHristiyanlarцarasın-
daцsıkцsıkцçatıоmalarцyaоanmıоtır.цBunlardanцbiriцBeraneцolayıdır. Berane,
jeopolitikц veц sosyalц açıdanц Karadaл-Osmanlıц iliоkilerindeц önemliц birц yerц
tutmaktadır.цBeraneliцHristiyanlar,цKaradaлцhükûmetiцtarafındanцsilahцveц
cephaneц daлıtılarakц оımartılmıо veц isyanaц teоvikц edilmiоlerdir.ц Üstelikц
topraklarınınц birц kısmıц Karadaлц sınırlarıц dâhilindeц bulunduлuц içinц silahц
tedarikц etmekteц zorlukц çekmemiоlerdir.ц Karadaлц hükûmetinin,ц Bera-
ne‟dekiц Hristiyanlarıц Karadaл‟aц çaлırarakц Osmanlıц hükûmetiц aleyhindeц
birtakımц telkinlerdeц bulunupц talimц veц terbiyedenц geçirdikleriц deц iddiaц
düzenliц birliklerleц iоtirakц etmemiоseц deц isyancılarц Karadaлц zabitanıц

idaresindeцhareketцediyordu.цÜstelikцbunlarınцdörtteцbiriцKaradaлlıц
idi.ц Ziraц Karadaлц Hükûmetiц tarafındanц Generalц Yankoц Dekovicц
vasıtasıylaцeоkıyayaцemirler,цtalimat,цerzakцveцcephaneцveriliyordu.757
моteц dahaц Arnavutlukц isyanlarıц yatıоmadıлıц veц Osmanlıц Devleti‟ninц
75ц binц talimliц askerininц ordudanц terhisц edildiлiц sıralardaц ю30ц Eylülц
1912) Balkan devletleri seferberlik ilan ettiler.
мzzetцPaоa,цBalkanцyenilgisindeцмttihatцveцTerakkiцHükûmetiniц
suçlayarak,ц “Harbinц önüneц geçemediлiц gibi,ц yenilgiyiц kaçınılmazц
yapanцhatalarцdaцiоlemiоtir.”цdiyordu.цBuцnoktadaцBalkanцdevletleri,ц
gizliц veц açıkцhazırlıklarцyaparkenцbiz,цnereyeц yükleneceлiцbilineme-
yenц birц iyimserlikleц silahaltındakiц redifц taburlarınıц veц nizamiyeц ta-
burlarındakiцikiцyıllıkцeskiцerleriцterhisцettik.цFakatцbirkaçцgünцsonraц
buц hatayıц anlamıоц gibiц olsakц da,ц Rumeli‟dekiц ikinciцsınıfц redifleriniц
sözdeц manevraц içinц silahaltınaц almayaц kalkıоarak ikinci bir hataya
düоmüоцolduk.цÇünküцbuцteоebbüsцkomоuцdevletlerцtarafındanцba-
haneцkabulцedilerekцј7/30цeylüldeцseferberlikцilanцedilmiоцveцbunaц
birцgünцsonraцbizцdeцkarоılıkцvermekцzorundaцkalmıоtık.758
Harbinцilkцgünündenцitibarenцaskerinцyiyecekцveцbeslenme sı-
kıntısınınцyanısıra,цordununцpolitikayaцgirmesiцkomutanlarцarasındaц
ikiliлinц doлmasınaц sebepц olmuоtu.ц Bundanц baоkaц Osmanlıц ordusuц
ј909цyılındanцberiцesasцharpцalanıцolanцveцherцanцbirцsaldırınınцgele-
bileceлiц Trakyaц veц Makedonya‟danц uzakц yerlereц gönderilmiо,ц birц
kısmıц daц terhisц edilmiоti.759 Balkanц Harbi‟ndenц ikiц ayц önceц çoлuц
edilmiоtir.цÖyleцki,цBeraneцadetaцKaradaл‟aцbaлlıцbirцyerцhâlineцgelmiоtir.ц
Bölgedekiц Hristiyanц halk,ц davalarınıц Karadaлц mahkemelerindeц görmeye
veц hattaц vergileriniц Karadaл‟aц vermeyeц baоlamıоlardır.ц ј886ц yılındaц iseц
salgınцhastalıлıцbahaneцedenцKaradaлlılar,цTahdid-i Hudud Komisyonun-
caц Beraneц kazasındanц sayılanц 5ц köyüц istilaц etmekц istemiоlerdir.ц Tahdid-i
Hudutц Komisyonuц Berane‟denц çekildikten sonraц Karadaлц hükûmeti,ц
MüslümanlarlaцHristiyanlarıцkarоıцkarоıyaцgetirmekцiçinцvakitцgeçirmedenц
hareketeцgeçmiоtir.цBuцamaçlaцözellikleцsınıraцyakınцyerlerdeцoturanцBera-
neliцHristiyanlaraцtekrarцsilahцdaлıtmayaцbaоlamıоlardır.
757 BOA, HR-SYS, D. 1957, NR. 1, lef. 3.
759 Y. Hikmet Bayur, TürkцмnkılâbıцTarihi, II.цKısım,цC.II.цAnkaraцј983,цs.ц
6.
Balkan Tarihi 347
мstanbul‟danцolmakцüzereц35цtaburцaskerцYemen‟eцgönderildi.цDev-
letinцbaоındaцTrablusgarpцbelasıцdaцvardı.
Buц husustaц yapılanц birц baоkaц tenkitц deц seferberlikц ilanındanц
sonra dahi ordununцyapacaлıцharekâtцiçinцdoлruцdürüstцbirцplanınınц
olmadıлıцileriцsürülmektedir.цBununцsebebiцdeцPadiоah‟ınцbaоkâtibiц
Aliц Fuatц Bey‟inц Harbiyeц Nazırıц Nâzımц Paоa‟ya,ц harpц planlarınınц
hazırцolupцolmadıлıцоeklindeцbirцsorusunaцPaоa‟nın,ц“Mahmutцнev-
ketцPaоaцzamanındaцbirtakımцplanlarцyapılmıо,цgetiripцtetkikцedece-
лim.”760 diyeцcevapцvermesineцbaлlanmaktadır.761 Böyleцbirцkanaateц
varmak,цbizceцdoлruцdeлildir.цÜstelikцbuцdüоüncesineцmesned olan
kaynaklarınцyeterliцolduлuцdaцsöylenemez.цÇünküцharptenцçokцönceц
yapılanц buц seferberlikц planlarınınц altındaц imzasıц olan,ц oц döneminц
Erkân-ıц Harbiye-iц Umumiyeц Reisiц Ahmetц мzzetц Paоa‟nınц hatıratı-
na,762 buц konudakiц görüоlerineц veц “ATASE”ц arоivindeц bulunanц
planlarlaц ilgiliц vesikalaraц bakılmadıлıц anlaоılmaktadır.ц Hattaц Nâzımц
Paоa‟nınц Aliц Fuatц юTürkgeldiяц Bey‟e,ц “Mahmutц нevketц Paоaц zama-
nındaцbirtakımцplanlarцyapılmıо,цgetirtipцtetkikцedeceлim.”763 deme-
si,цNâzımцPaоa‟nınцErkân-ıцHarbiyeцDairesininцkasasındaцsaklıцbu-
lunanцharpцplanlarınıцtetkikцetmediлi,цbilahareцbuцplanlarınцdeлiоik-
liлe uлratıldıлıцhakkındaцмzzetцPaоa‟nınцbuцhusustakiцkanaatiniцkuv-
vetlendirmektedir.764
Bununцyanıцsıra,цBalkanцHarbi‟ninцbaоladıлıцbirцsırada,цordu-
nunцbaоıцsayılanцErkân-ıцHarbiyeцReisiцAhmetцмzzetцPaоa‟nınцмstan-
bul‟daц deлilц de,ц Yemen‟deц görevliц olarakц bulunmasıц hayliц yadır-
ganmıоtır.765 Kanaatimizeц göreц durumц çokц farklıц boyutlardadır.ц
Çünküц oц dönemde,ц Erkân-ıц Harbiyeц Riyaseti,ц Harbiyeц Nezaretiц
bünyesindeцbirцdaireцolduлundanцbüyükцbirцetkinliлeцsahipцdeлildi.ц
Hattaц мzzetц Paоa‟nınц Erkân-ıц Harbiyeц Reisliлiц döneminde politik
çekiоmelerinцdorukцnoktasınaцulaоtıлıцbirцsırada,цHarbiyeцNezareti-
ninц hasetц veц baskısınaц raлmenц büyükц iоlerц baоardıлıц herkesçeц bili-
nenцveцtakdirцedilenцbirцgerçektir.цMahmutцнevketцPaоaцileцaraların-
daц zatenц varц olanц görüоц ayrılıklarıц veц müdahaleleri artarak devam
760 AliцFuatцTürkgeldi,цGörüpцмоittiklerim, Ankara 1987, s. 60.

761 RıfatцUçarol,цGaziцAhmetцMuhtarцPaоa, мstanbulцј989,цs.ц393.
762 AhmetцмzzetцPaоa,цaynıцtefrika,цAkоam, 12 Nisan–7 Haziran 1928.
763 Türkgeldi,цa.g.e., s. 60.
765 Uçarol,цGaziцAhmetцMuhtarцPaоa, мstanbulцј989,цs.ц394.
ettiлinden,ц мzzetц Paоa‟nınц birц müddetц мstanbul‟danц veц görevindenц

uzaklaоtırılmasıц yönüneц gidilmiо,ц yaniц resmenц Yemenц Kuva-yıц
Umumiyeц kumandanlıлınaц tayinц edilmiоtir.766 Bu sebeple Harbiye
Nezaretininц emriц altındaц Erkân-ıц Harbiyeц Reisiц sıfatıylaц birц “me-
mur”цolanцAhmetцмzzetцPaоa‟nınцмstanbul‟daцkalmakцveyaцYemen‟eц
gitmekцhususundaцtekцbaоınaцkararцalmasıцmümkünцolamazdı.цAyrı-
caц мstanbul‟daц giderekц yoлunlaоanц hizipleоme,ц politikц çekiоmeц veц
baskılardanц bunalanц мzzetц Paоa,ц Erkân-ıц Harbiyeц Reisliлiц üzerindeц
kalmakц оartıyla,ц birц baоkaц meseleyiц çözmekц üzereц Yemen‟eц isteye-
rekцgitmiоtir.цÜstelikцhareketindenцönceцљ.цveц3.цorduцkumandanlarıц
ileцorduцkurmayцbaоkanlarınıцErkân-ıцHarbiye-i Umumiye Dairesine
çaлırtarak, Balkan devletlerinin muhtemel bir saldırısınaцkarоıцhazır-
lamıоцolduлuцseferberlikцplanlarınıцtekцtekцizahцederek,цkasayaцkoy-
durmuоtu.767
Bütünцbunlarınцyanıцsıra,цBalkanцHarbi‟ndeцordularınцharekâtıц
açısındanц daц alınmasıц gerekenц derslerц vardır.ц Öncelikleц belirtmekц
gerekirц kiц ј909ц yılındaц kararlaоtırılmıоц olanц yeniц orduц teоkilatınınц
ancakц ј9јјц yılındaц uygulanmasınaц baоlanmasıц veц buц yeniц teоkilatц
henüzц tamamlanmadanц Balkanц Harbi‟neц girilmesiцorduyuц enц zayıfц
durumundaц yakalamıоtır.ц Balkanц Harbi‟ndekiц idaresizliлeц birц misalц
olarak, seferberlik takdirindeц derhalц uygulanacakц tafsilatlı,ц mü-
kemmelцbirц“iaоeцveцlevazım”цplanıцdaцhazırlanarakцkasayaцkoymuо-
tu.цмttihatцveцTerakkiцPartisiцyenidenцiktidaraцgelince,цiоtenцuzaklaо-
tırılmıоц eskiц uzmanц subaylarц veц levazımц reisiц мsmailц Hakkıц Paоaц
tekrar yerlerini aldıklarıцvakit,цkasayıцaçtıklarıцzamanцbuцplanlaraцhiçц
elцsürülmemiоцolduлunuцderinцbirцhayretцveцesefleцgörmüоlerdi.768
766 BOA, B.E.O,цмцмцS, nr. 289269.

767 мnal,ц a.g.e., s.ц љ0љљ.ц Mahmutц Muhtarц Paоaц ise,ц Nâzımц Paоa‟nın,ц мzzetц
Paоaцtarafındanцhazırlananцplanlaraцbirцkereцbileцbakmadıлınıцsöylemekte,
hattaц мzzetц Paоa‟yıц doлrulayarak,ц “Çokц iyiц düоünülerekцhareketц edilseц veц
Ergeneцgerisindeцsavunmadaцkalınsaцidi,цbelkiцyenilgininцönüцalınabilirdi.ц
Harbiyeц Nazırıц veц Baоkumandanц Vekiliц Nâzımц Paоa,ц düоüncelerine ve
kararlarınaцaitцhiçbirцkonuyaцgirmemeyiцveцharpцharekâtıцhakkındaцdaimaц
susmayıц huyц edinmiоti.ц Diлerц kabineц üyeleriц deц buц husustaц bilgisizdi.”ц
demektedir, bk. Mahmut MuhtarцPaоa,цBalkan Harbi, (Haz. M. Ziyaettin
Enginя,цмstanbulцј979,цs.цј94;цSüleymanцKâniцмrtem,ц MeоrûtiyetteцSarayцveц
Bâbıâli,цAkоam, 12 Eylülцј939,цs.ц7505.
768 Hüseyinц Cahitц Yalçın,ц Talatц Paоa, мstanbulц ј943.ц s.ц 3љ-33; Süleyman
KâniцErtem,цa.g.e.,цAkоam, ј6цEylülцј939,цs.ц7509.
Balkan Tarihi 349
Gerçektenц deц Birinciц Çatalcaц Muharebesi‟neц kadarц ordununц

iaоesiцçokцkötüцdurumdaц
idi.ц Ahmetц мzzetц Pa-
оa‟nınц Baоkumandanlıkц
Vekâletineц getirilmesiyle
birlikteц mütarekeц devre-
siцveцмkinciцÇatalca Mu-
harebesi‟ndeц birliklerinц
iaоeц durumuц oldukçaц
düzeldi.ц Taburdan itiba-
renц bütünц birliklerinц
aлırlıklarıц tekц tekц eldenц
geçirilerekц iоeц yararц birц
hâleцsokuldu. YineцAhmetцмzzetцPaоa‟nınцmoralцveцeлitimeцbüyükц
769
önemц vermesiyle,ц askerц buц safhadaц elindekiц silahıц dahaц iyiц kullan-
mayaцbaоlamıо,цâdetaцattıлınıцvurmayaцbaоlamıоtı.цBuцdurumцtabia-
tıylaц ordununц moraliniц fevkaladeц yükseltmiоtir.ц Kendineц güveniniц
yenidenцkazananцaskerinцмkinciцÇatalcaцMuharebesi‟ndeцveцözellikleц
нarköyц Çıkarması‟ndaц birçokц yüksekц rütbeliц kumandanıц enц sıkıоıkц
anlarındaц yanıц baоındaц görmesi,ц moraliц üzerindeц çokц olumluц etkiц
yapmıоtır.770 моteц Ahmetц мzzetц Paоa,ц ordununц durumunuц çokц iyiц
takdirц ederek,ц Çatalcaц hattındaц muazzamц birц tahkimat yapmıо,ц as-
kerliлinцicabıцolanцbütünцtedbirleriцalarakцKırklareliцveцEdirne‟yiцbuц
suretteцkurtarmıоtır.
Sonuç
Harpleц ilgiliц olaylaraц bakılırsaц ilkц bakıоtaц görülen,ц düоmanınц
hareketцоekliцPaоa‟nınцdörtцveцbeоцnumaralıцprojelerdekiцvarsayımla-
rıylaц örtüоmektedir.ц Gerçektenц deц Bulgarlarınц bütünц kuvvetleriyleц
Trakya‟danцveцbuцkuvvetinцbüyükцkısmıylaцkuzeydenцsaldırdıklarınıц
biliyoruz.ц Fakatц bunaц raлmenц Baоkumandanlıkц Vekâleti,ц görevliц
olanц Genelkurmayц Baоkanlıлınınц resmîц planıц demekц olanц projeyiц
hükümdenц kaldırdıц veц ısrarlıц emirleriyleц Doлuц Ordusuц Kumanda-
nınıцљљцEkimцtarihindeцKırklareliцhavalisindeцdörtцkolorduyu,цdüо-
manınцbüyükцkısmına,цyaniцbirinciцveц ikinciцordularınaц taarruzцzo-
rundaцbıraktı.цBüyükцbirцistekleцaç,цyorgunцbirцhâldeцileriyeцsaldırı-
lan bu ordu, dahaцdüоmanınцbütünцkuvvetiyleцtemasaцbileцgeçme-
769 Geniоцbilgiцiçinцbk.цGenelkurmayцBaоkanlıлı,цa.g.e., s. 468–474.
770 GenelkurmayцBaоkanlıлı,цa.g.e., s. 483.
denц ikiц günц içindeц maлlupц veц periоanц oldu.ц Bununlaц birlikteц geriц
çekilenц askerimizц büyükц birц zorluklaц Lüleburgazц mevziindeц topla-
narakцbirцsavunmaцharbiцverdi.цDolayısıyla,цikiцgünцiçindeцordumuzц
yenilerek ve toplarınınцbüyükцbölümünüцbırakarakцancakцÇatalca‟daц
toplanabilecekц оekildeц panikц hâlindeц geriц çekilmiо,ц dahaц doлrusuц
kaçmıоtır.771
Eлerц Genelkurmayц Baоkanlıлınınц projesiц uygulamaц alanınaц
konulupц kesinц çarpıоmaц Ergeneц veyaц Çorluц suyuц arkasındaц Saray-
Çorluц veц Tekfurdaлıц mevzilerindeц kabulц olunsaydı,ц ilkц çarpıоmaц
ancak 31 ekimde meydana gelecekti. Bu tarihte bizim kuvvetimiz
ј00.000цsilahlıцeriцaоkınцј50цtaburla,цј00‟üцmantelцolmakцüzereц366ц
sahraц veц birц hayliц daлц topuylaц јљц santimetrelikц obüstenц meydanaц
gelecek, ondanц baоkaц cepheyeц gelenц kuvvetlerinц büyükц kısmıц din-
lenmiо,цmevzilerineцyerleоmiо,цiaоesiцsaлlanmıоцveцherцbirцkıtaцken-
disineцayrılanцmevziyiцtahkimцetmiоцbulunacakцveцdüоmanınцpiyade-
sindenц ise,ц seferinц zorluklarındanц dolayıц ihtimalц beо-on bin er ek-
silmiо olacaktı.772
Yineц Genelkurmayınц planıц uygulansaц veц seferberliлeц özenц
gösterilseydi,цordumuzцArnavutluk‟aцbütünцharplarцsırasındaцKoso-
vaц ileц моkodraц arasındaц bulunanц Mahmutц Hayretц Paоaц kuvvetiyleц
birlikteц kiц enц azındanц ј70.000ц tüfekц kuvvetindeц љљ0ц taburц veц 370
kadarцtoplaцgirecekцveцhalkınцdesteлiyleцyürütülenцbirцçeteцharbiyleц
sonunaцkadarцArnavutluk‟uцsavunabilecekti.цмlkцfırsattaцdaцbirцçıkıоц
yaparakц vatanınц hepsiniц kurtarmayaц veц geriц almayaц muktedirц ola-
caktı.цмоkodra‟yıцbütünцharpцsüresinceцonцayцsavunanцkuvvetin bü-
yükц bölümüц Arnavuttu.ц Yanya‟daц bileц birц hayliц Arnavutц taburlarıц
Türkц vatandaоlarıylaц yanц yanaц Osmanlıц menfaatiц içinц çarpıоtı.ц So-
nundaцbütünцorduцyenilmiоцveцperiоanцbirцhâldeцenцayrılıkçıцsanılanц
GüneyцArnavutluk‟aцgirdiлiцzamanцkimseцenцküçükцbir muhalefette
bulunmadı.773 юAklaцgelenцbirцbaоkaцsoruцdaцоudur:цOsmanlıцGenel-
kurmayıц seferberlikц içinц hazırlıklarınıц yeterinceц tamamlamıоц mıdır?ц
Hükûmetinцbuцkonudakiцkararıцneцidi?я
Bütünцbuцkötülüklerinцsebeplerini,цçoлunluлaцveцözellikleцay-
dınlarımızınц medeniц cesaretlerininц noksanlıлınaц veцbelkiц deц yoklu-

Balkan Tarihi 351
лunaц baлlayanц мzzetц Paоa,ц оöyleц demektedir:ц “Harbiyeц Nazırıц veц

Baоkumandanц Vekilininц mutlakц güçц sahibiц olduлuц sanılıyor.ц Dü-
оünceц veц arzusuц iseц malum:ц Taarruzчц Bunaц karоıц çıkmayaц cesaretц
edilmiyor, aksine uyulmadanц faydaц umuluyor.ц Körüц körüneц atıpц
tutmak,ц asıpц kesmektenц baлıraц baлıraц demц vuranц iлrençц birц güru-
hunцyaygaralarıцdaцseçkinцerkânцveцümeramızınцdüоünceцveцduygu-
larınaц etkidenц uzakц kalmıyor.ц Müzakereц veц istiоareц sırasındaysaц
kimseц arkadaоındanц dahaц azц cesurц görünmekц istemiyor.ц Masaц ba-
оındaцgösterilenцbuцcesaretin,цbuцyalancıцpehlivanlıлınцkendiцhesap-
larınaц deлil,ц kocaц birц milletinц zararınaц olduлuц daц insaflaц düоünül-
müyor;ц vicdanц veц irfanınц uyarıц veц telkinlerineц karоıц isyanц ediliyor,ц
iоteцbizimцgeçmiо,цbugünцveцgelecektekiцdertlerimizdenцbirцbüyüлü,ц
belkiцenцönemlisiцbuцruhцhâlidir.цYazıklarцolsunцbizeч774
NâzımцPaоa‟nınцtaarruzdanцbaоkaцbirцоeyцdüоünmediлininцal-
tınıцçizenцAhmetцмzzetцPaоa,цherцinsanцgibiцbirцkomutanınцdaцistiоa-
reyeцihtiyacıцolduлunuцfakat sözüцayaлaцdüоürecekцtarzdaцolmamasıц
gerektiлineц iоaretц ederekц оöyleц devamц etmektedir:ц “Komutanц kur-
mayцbaоkanıylaцistiоareцeder.цGerekirseц aydınlatmakцiçinцbirцmüte-
hassısцdaцçaлırır.цAyrıcaцgüvendiлiцbirцüçüncüцkimseyleцkonuоur.”775
HatalarцoцkadarцçokturцkiцII.цMeоrutiyetцilanцedildiktenцsonraц
yeniцbirцaskerцalmaцkanunuцdüzenlenmesineцraлmen,цBalkanцHarbiц
seferberliлiц sırasındaц bununц uygulamasınaц geçilememiоtir.ц Üstelikц
ј886ц yılındaц düzenlenenц Ahz-ıц Askerц Kanunu‟na göreц iоlemц yapıl-
mıоtır.цBununцyanıцsıraцseferberlikцilanцedildiktenцbirkaçцgünцsonra,ц
cepheц gerisiц hizmetleriniц görecekц kalifiyeц personelц eksikliлindenц
dolayıцtelgrafçılar,цpolisler,цjandarmalar,цtahsildarlarцileцbilfiilцhizmetц
edenцdemiryoluцmemurlarınınцseferberlikleriцdeцertelenmiоtir.776
Birliklerinц personelц mevcudunaц etkiц edenц diлerц önemliц olayц
da seferberliktenцbirkaçцgünцevvelцј908цduhullüцnizamiyeцaskerleri-
ninцterhisцedilmesiцkararıydı.цÖzellikleцљ‟nciцOrduцMüfettiоliлiцböl-
gesinde bulunan nizamiye birlikleri terhisцkararınıцuygulayarakцtop-
lamц 80.000ц askerinц yaklaоıkц üçteц biriniц terhisц edinceц ellerindeц
50.000цmuvazzafцaskerцkalmıоtır.777
774 Ibid.
776 BOA, BEO,цnr.ц4093/306933,цљ4цнevvalцј330цю6цEkimцј9јљя.
777 Er, a.g.m., s. 158.
Yukarıdaц açıklananц nedenlerdenц dolayı,ц Balkanц Harbiц sefer-

berlikцplanıцbüyükцorandaцkâлıtцüzerindeцkalarakцuygulamayaцkonu-
lamadı.цSeferberliлinцuygulanmasıцsırasındaцortayaцçıkanцaksaklıklar,ц
üstц komutanlıklardanц alınanц emirlerц veyaц birlikц komutanlarınınц
kendiц yetkileriц doлrultusundaц alınanц kararlarц çerçevesindeц çözül-
meyeц çalıоıldı.ц Buц daц seferberliлinц hızlıц veц muntazamц birц оekildeц
yürütülmesineцengelцolarakцharbinцkesinцsonuçцyerindeцveцgerekenц
zamandaц yeterliц kuvvetц toplanamamasınaц nedenц oldu.ц Baоkuman-
danцVekiliцNâzımцPaоa‟nın,цCarlцvonцClausewitz‟inцgeliоtirmekцiste-
diлiц “stratejikц birц amacaц tahsisц edilmiоц mevcutц bütünц kuvvetlerц aynıц andaц
kullanılmalıdır;цherцоeyцbirцtekцharekâtaцveцbirцanaцneцkadarцçokцsıkıоtırılırsaц
buц kullanmaц oц kadarц mükemmelц olur.”ц yasasınaц tersц düоerekц eksikц
mevcutlaraц raлmenц vermiоц olduлuц genelц taarruzц emriц neticesindeц
deцOsmanlıцordusuцdahaцilkцmuharebedeцbüyükцbirцyenilgiyeцuлra-
yarak geriyeцçekilmekцzorundaцkaldı.778
Dolayısıylaц sorumluluлunц düоünmedenц veц sebepsizц olarakц
planlarıц hükümdenц kaldıranlaraц yüklenmesiц gerekirdi.ц Eлerц bugünц
veцgelecekteцhatalarınцtekrarlanmasınaцengelцolunmasıцiçinцsorumluц
aramakц gerekliyse,ц Nâzımц Paоa‟nınц adınıц söylemekц kâfidir.779 Zira
NâzımцPaоa,цмzzetцPaоa‟nınцkurmayцbaоkanlıлıцsırasındaцhazırladıлıц
planlaraцоöyleцbirцgözцatmayıцbileцfazlaцveцgereksizцbularakцAbdul-
lahцPaоa‟yıцaskerцhenüzцtoplanmadanцtaarruzaцzorlamıоtır.
мzzetц Paоa‟nınц düоüncelerinin,ц bugünц içinц deц sonц dereceц
önemliцveцmanidarцolduлuцaçıktır.цNitekimцaоaлıdakiцcümleleriцge-
lecekцnesilerцiçinцbirцuyarıцniteliлiцtaоımaktadır.ц“Millet,цolupцbiteniц
bütünüyleцkendiliлindenцanlayıpцbilemezdi.цAydınlarцhalkaцyolцgös-
terirц veц uyarır.ц Fakatц aydınlarımızınц hepsiц olmasaц bileц önemliц birц
kısmı,ц gayetц ihtiraslı,ц dolayısıylaц çevreye,ц zamanaц uyarakц istifadeц
emeliyleцkuvveteцboyunцeлen,цbirцkısmıцdaцgayetцçekingen,цzorbala-
rınц оerrindenц kendiniц korumaц duygusuylaц hakikatten,ц yüzц çeviripц
susmayıц seçmektedir.ц Buц оekilde hakikatler gizleniyor, belki tahrif
olunuyordu.цBuцgibiцоeylerцsosyalцyapımızınцmaddiцveцruhiцnoksa-
nıdırцkiцbütünцhastalıklarımızaцsebepцolanцdaцbudur.”780
Neticede,ц Balkanц Harbi‟ndeц büyükц birц yenilgiyeц uлrayanц
778 Er, a.g.m., s. 179.

780 AhmetцмzzetцPaоa,цa.g.e., s.172–173.
Balkan Tarihi 353
Osmanlıц Devleti,ц Meriçц Nehri‟ninц batısındakiц bütünц Rumeli‟yiц veц

Egeцadalarınıцkaybetti.цBuцdurumцmemleketiцmaddiцveцmaneviцaçı-
danцbüyükцkayıplaraцuлratarak,цdevletinцgeleceлiniцdeцolumsuzцyön-
deцetkiledi.цNihayet,цbuцharp,цsadeceцsavaоanцdevletleriцdeлil,цbüyükц
devletleriц deц yakındanц ilgilendirmiо,ц çıkarlarıц çatıоanц devletler,ц buц
bunalımц dolayısıylaц birц defaц dahaц karоıц karоıyaц gelmiоtir.ц Böyleceц
BalkanцHarbi‟ndeцOsmanlıцDevleti‟ninцyenilgisindenцdoлanцsonuç-
larцCihanцHarbi‟ninцçıkmasınaцsebebiyetцvermiоtir.
ZaferlerleцdoluцTürkцtarihiцiçinde,цBalkanцHarbiцkadarцacıklıц
veцbugünküцveцgelecekцnesillerцiçinцbütünцsafhalarıцileцbirlikte,цçeоit-
liцyönlerdenцibretцdersiцverenцbirцharpцyoktur.цAncakцbundanцçıka-
rılmasıцgerekenцenцönemliцders,цbuцacıцgerçeлinцTürkцdevletцadam-
larıц veц orduц mensuplarıncaц layıkıylaц incelenmesi,ц öлrenilmesiц veц
ülkeninцbuцgibiцfelaketlereцbirцdahaцdüоürülmemesidir.
Kaynakça
A- Belgeler
1- BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA)
BOA, HR-SYS,ццюHariciyeцNezaretiцSiyasiцKısımя
BOA, B.E.O,цмцмцS, (мsti‟zanцмrade-i Seniyye)
BOA, B.E.O, Gelen-Giden
B- Eserler
Ahmetц мzzetц Paоa,ц Feryadımц I, юYayınaц Haz.ц Süheylц мzzetц Furgaçя,ц
NehirцYay.,цмstanbulцј99љц
AhmetцмzzetцPaоa,ц“Harb-iцUmûmi‟ninцVuku‟цveцZiya‟ındaцMesul-
lerцveцMesuliyetler”, Akоam, мstanbulцј9љ8ц
Ayıоıлı,цMetin,цMareоalцAhmetцмzzetцPaоa:цAskerîцveцSiyasiцHayatı, Ata-
türkц Kültür,ц Dilц veц Tarihц Yüksekц Kurumuц Türkц Tarihц Kurumuц
Yayınları,цII.цBaskı,цAnkaraцљ0ј3
Bayur, Yusuf Hikmet; Türkц мnkılâbıц Tarihi,ц T.T.K.ц Yay,ц II.ц Kısım,ц
C. II, Ankara 1983
Er, Serkan, “Balkanц Harbi‟ndeц Osmanlıц Ordusu‟nunц Seferberlik

Planı”, Tarih Dergisi,цSayıц59цюљ0ј4ц/цјя,цмstanbulцљ0ј4
GenelkurmayцBaоkanlıлı,цBalkan Harbi I, Ankara 1970
Goltz, Von der, Millet-iц Müsellaha, Almancadanц mütercimi,ц Meh-
med Tahir, Matbaa-iцEbuzziyaцмstanbulцј305
Hall, Richard C., The Balkan Wars 1912–1913 Prelude to the first world
war, London and Newyork, 2002
мnal,ц Mahmutц Kemal,ц Osmanlı Devrindeц Sonц Sadrâzamlar, мstanbulц
1953
мrtem,цSüleymanцKani,цMeоrutiyetteцSarayцveцBabıâli, Akоam,цјљцEylülц
1939
Klinghard, Karl, DieцDenktvürdigkeitenцdesцMarschallsцdesцAhmetцмzzetц
Pascha, Leipzig 1927
Türkgeldi,цAliцFuat,цGörüpцмоittiklerim, Ankara 1987
Mahmutц Muhtarц Paоa,ц Balkan Harbi, (Haz. M. Ziyaettin Engin),
мstanbulцј979ц
Uçarol,цRıfat,цGazi AhmetцMuhtarцPaоa, мstanbulцј989ц
Yalçın,цHüseyinцCahit,цTalat Paоa, мstanbulцј943.
Balkan Tarihi 355
II. BALKAN SAVAŞI’NDA SÜLEYMAN ASKERİ BEY

SüleymanцAskeriцBeyцDuringцTheцSecondцBalkanцWar
YücelцYмкмT
Özet
XVII.ц yüzyıldaц baоlayıpц XVIII.ц yüzyıldaц hızц kazananц Os-
manlıц ordusununц maлlubiyetlerц silsilesininц enц sonц halkala-
rından biriцdeцkuоkusuzцBalkanцSavaоları‟dır.цOsmanlıцDev-
leti‟ninцçokцkısaцsüredeцdörtцküçükцBalkanцDevleti‟neцmaл-
lupц olmasıц onuц ciddiц birц sıkıntıyaц sokmuоtur.ц Ziraц savaоınц
baоlamasındanцaltıцgünцsonraцBulgarцOrdularıцмstanbulцkapı-
larınaц dayanmıо,ц batıц yakasındakiц Osmanlıц ordusuц daц nere-
deyseц hiçbirц çatıоmayaц girmedenц elindekiц cephaneyiц deц
düоmanlarınaцkaptırarakцgeriцçekilmekцzorundaцkalmıоtır.цI.ц
Balkanц Savaоıц sırasındaц Osmanlıц Genelkurmayц Baоkanıц
Ahmetц мzzetц Paоaц Yemen‟de,ц Osmanlıц ordusununц enц zekiц
ve cevval subaylarındanц Enver,ц Mustafaц Kemal,ц FethiцOk-
yar,цSüleymanцAskeriцveцNuriцConker‟inцTrablusgarp‟taцbu-
lunmasıцoldukçaцtuhaftır.цBahsedilenцkiоilerцancakцII.цBalkanц
Savaоıцöncesindeцyurdaцdönerekцakabindeцsavaоaцiоtirakцet-
miоlerdir.цÇalıоmamızınцtemelцamacıцII. BalkanцSavaоıцsıra-
sındaцSüleymanцAskeriцBey‟inцrolünüцveцfaaliyetleriniцortayaц
koymaktır.цYineцbuцbaлlamdaцTeоkilat-ıцMahsusa‟nın,цresmîц
veц gayriresmîц iliоkileriц deц konumuzц içerisindeц yerц alacaktır.ц
Çalıоmadaцkullanılanцbelgeler,цBaоbakanlıkцOsmanlıцveцMillîц
Savunmaц Bakanlıлıц Arоivleri‟ndenц eldeц edilmiоtir.ц Ancakц
ikinciц derecedenц bazıц kaynaklarц daц kullanılmıоtır.ц Çalıоma-
mızınц kronolojikц çerçevesiniц ј9јљ-ј9ј3ц yıllarıц arasınıц kap-
samaktadır.
Anahtar Kelimeler:ц Balkanц Savaоları,ц Teоkilat-ıц Mahsusa,ц
SüleymanцAskeriцBey,цмttihatцveцTerakkiцCemiyeti

юYrd.цDoç.цDr.я; PolisцAkademisi,цGüvenlikцBilimleriцEnstitüsü,цAnka-
ra-Türkiye;цe-mail: yigit21@hotmail.com
Abstract
One of the latest examples on the series of defeats of the
Ottoman Army starting from the XVII century to XVIII
century is undoubtedly the Balkan Wars. That the Ottoman
Empire was defeated by four small Balkan states at a very
short time put it into serious trouble. Six days after the out-
breakц ofц theц war,ц Bulgarianц Armyц nearlyц reachedц мstanbulц
and the Ottoman Army on the west side was forced to re-
treat by having the ammunition in its hands snatched to its
rivals without any conflict. It is quite strange that during the
First Balkan War, Ahmet Izzet Pahsa, the Ottoman Army
Chief of Staff, was in Yemen and Enver Bey, Mustafa Ke-
mal,ц Fethiц Okyar,ц Süleymanц Askeriц Beyц andц Nuriц Conker,ц
the most intelligent and active officers of the Ottoman Ar-
my, were in Tripoli. The said people returned home and
subsequently participated in the war only prior to the Se-
cond Balkan War. The main purpose of the study is to re-
vealцtheцroleцandцtheцactivitiesцofцSüleymanцAskeriцBeyцdur-
ing the Second Balkan War. In this context, formal and in-
formal relationships of the Special Organization will also be
involved in the subject. Documents used in the study will
be obtained through Prime Ministry Ottoman Archives and
the Archive of the Ministry of National Defence. However,
some sources of second-degree will also be used. Chrono-
logical framework of our study covers the years between
1912- 1913.
Key Words: BalkanцWars,цSpecialцOrganization,цSüleymanц
Askeri Bey, The Committee of Union and Progress
GiriĢ
OsmanlıцDevleti‟ninцI.цBalkanцSavaоı‟ndakiцsarsıcıцhezimetiy-
leц Bulgarlar‟ın,ц Edirne‟yiц iоgalц edipц Çatalcaц istihkâmlarınaц kadarц
dayanmasıцмttihatцveцTerakkiцCemiyetiцюмTCяцiçinцbirцdönümцnokta-
sıdır.цнüphesizцikiцBalkanцsavaоıцarasındakiцenцönemliцikiцolayцBâb-ıц
Âliц Baskınıц ileц Sadrazamц Mahmutц нevketц Paоaц suikastıdır.ц Enverц
Beyц liderliлindekiц мttihatçıц kadronunц Bâb-ıц Âliц Baskınıц sırasındakiц
temelц argümanlarıц Edirne‟ninц kaybediliyorц olmasıц veц kötüц yöne-
timdir.ц Bâb-ıц Âliц Baskınıц veц Mahmutц нevketц Paоaц suikastıц sonrasıц
Balkan Tarihi 357
iktidarıцdoлrudanцdenetimцaltındaцtutanцмTC,цbuцtemelцargümanlaraц
raлmenцLondraцAntlaоması‟ylaцEdirne‟yiцBulgarlaraцterkцedipцMid-
ye-Enezц hattınınц doлusunaц çekilinceц ciddiц birц güvenц bunalımıц ya-
оamıоtır.ц Ancakц Mahmutц нevketц Paоaц suikastı,ц мTC‟ninц sarsılanц
itibarınıцtelafiцetmeцveцmeоruiyetцsıkıntısınıцortadanцkaldırmaцfırsatıц
vermiоtir.ц Suikastц мTC‟ye,ц hemц siyasiц rakipleriniц tasfiyeц etmesiniц
hemц deц saraydanц hükûmettenц veц meclistenц baлımsızц tekilц hareketц
etmesiniц kolaylaоtırmıоtır.ц Osmanlıц Devletiц artıkц Bâb-ıц Âli‟den,ц
saraydanцveцmeclistenцdeлilцмTCцgenelцmerkezindenцidareцedilmek-
tedir.ц Elbetteц мTCц diktatörlüлününц oluоmasındaц Sultanц Mehmetц
Reоat‟ınц silikц оahsiyetiц veц Meclis-iц Mebusan‟ınц kapalıц olmasınıц daц
gözц ardıц edemeyiz.ц Ziraц II.ц Meоrutiyetц parlamentosu,ц Hürriyetц veц
мtilafц Fırkasıц ileц мTCц içindekiц muhalefetц yüzündenц Ocakц ј9јљ‟deц
daлılmıоtır.ц Mayısц ј9јљ‟deц toplananц veц Aлustosц ј9јљ‟deц birц kezц
daha kapanan Meclis-iцMebusan,цBalkanцSavaоlarıцnedeniyleцMayısц
ј9ј4‟eцkadarцmesaiцyapmamıоtır.ц
II. Balkanц Savaоı‟ndaц Osmanlıц ordusununц taarruzunaц karоıц
bazıц muhalifц tutumlaraц raлmenц Edirne‟ninц alınmasıц veц Batıц Trak-
ya‟daц birц hükûmetinц kurulmasıц мTC‟ninц kararц almaц sürecindeц tekц
baоınaц hareketц etmesininц somutц göstergesidir.ц мTCц buц tavrınıц I.ц
Dünyaц Savaоıц öncesindeц deц devamц ettirmiоtir.ц Buц baлlamdaц
мTC‟ninц kararц vericiц siyasiц veц askerîц kökenliц kadrosu,ц Gobenц veц
Breslauц isimliц Almanц gemilerininц satınц alınmasıц veц Çanakkaleц Bo-
лazı‟ndanцiçeriцgirmesindeцdeцbenzerцbirцtavırцsergilemiоtir.цAslındaц
onlarınц buц tavırlarıц doлrudanц iktidarц olduklarıц ј9ј3-ј9ј8ц yıllarıц
arasındaцdaцdevamцetmiоtir.цDolayısıylaцмTC‟ninцhiçbirцyerdenцemirц
almadanцveцbaоınaцbuyrukцhareketцetmesininцilkцörneлiцEdirne‟ninц
geriц alınmasıц veц Garbiц Trakyaц Hükûmet-iц Muvakkatesi‟ninц
юGTHMяцkurulmasıdır.цZiraцkısaцsüreliцbuцhükûmet,цEdirne‟yiцeldeц
tutabilmekц veц sonradanцyapılmasıц planlananц birц antlaоmaц içinц ma-
sadaц elindeц bulundurulabilecekц birц kozц amacıylaц tesisц edilmiоtir.ц
NitekimцDüvel-iцMuazzamaцveцBulgarlar,цEdirne‟ninцOsmanlıцDev-
leti‟ndeцkalmasınaцrızaцgösterinceцGTHMцmisyonunuцtamamlamıо-
tır.цOsmanlıцHükûmetiцyaцdaцdahaцdoлruцdeyiоle мTC,цEdirneцkarоı-
lıлındaцGTHMцfedaцetmiоtir.цÇünküцOsmanlıцHükûmeti,цBulgaris-
tanц ileц imzalananц мstanbulц Antlaоması‟yla,ц Batıц Trakyaц Müslümanц
ahalisi içinцgeniоцçaplıцhukuki,цdinîцveцkültürelцhaklarцsaлladıлıцinan-
cınıц taоımaktaydı.ц Buц yüzdenц Osmanlıц Hükûmeti,ц kısaц vadedeц
EdirneцhedefineцulaоıncaцBatıцTrakyaцkonusundaцısrarcıцolmamıоtır.
II.ц Balkanц Savaоıц ileц GTHM‟ninц kurulmasındaц faalц olanц Sü-

leyman AskeriцBey,цicraatlarınınцamacınıцveцfelsefesiniцanlayabilen,ц
Balkanlar‟daц bulunduлuц yıllardaц gerillaц savaоlarındaц iyiceц piоmiоц
zekiцveцprensipliцbirцkurmaydır.цDolayısıylaцgençцyaоındaцTeоkilat-ıц
Mahsusa‟nınц юTMяц kuruculuлunuц veц ilkц baоkanlıлınıц üstlenmesi,ц
yarbayцrütbesiyleцIrakцveцHavalisiцUmûmцKomutanlıлı‟naцatanmasıц
onunцneцkadarцiоininцehliцolduлununцenцönemliцispatıdır.цKuоkusuzц
buцniteliklerininцyanındaцEnverцBey‟eц-dahaцsonraцpaоa- olan sada-
katiц deц gözц ardıц edemeyiz.ц Buц sadakatц Balkanlar‟daц dahaц çokц da
Trablusgarp‟taц meydanaц gelmiоц veц buradaц birbirleriniц dahaц yakın-
danц tanımaц fırsatınıц bulmuоlardır.ц Nitekimц Süleymanц Askeri,ц
TM‟ninцveцGTHM‟ninцkurulmasındaцönцplandaцolmasınınцtemelin-
deц Trablusgarp‟takiц buц birliktelikц yatar.ц Dolayısıylaц Enverц Bey,ц II.ц
BalkanцSavaоıцsürecindeцdeцSüleymanцAskeriцBey‟denцazamiцdüzey-
deц istifadeц etmiоtir.ц Süleymanц Askeri,ц ölümüneц dekц мTCц içindekiц
deлiоikцfraksiyonlarцarasındaцEnverцPaоa‟nınцsafındaцyerцalmıоtır.
Buц çalıоmanınц temelц amacı,ц Edirne‟ninц мTCц açısındanц öne-
miniцveцSüleymanцAskeriцBey‟inцII.цBalkanцSavaоıцsırasındakiцfaali-
yetleriniцgözlerцönüneцsermektir.цAyrıcaц“II.цBalkanцSavaоıцsonrasıц
GTHMц nedenц kurulduц veц kısaц süredeц laлvedildi?”ц sorusunaц daц
cevapц aranacaktır.ц Yineц Süleymanц Askeri‟nin,ц GTHM‟ninц ortadanц
kaldırılmasıц sonrasıц Batıц Trakya‟dakiц eylemleriц deц konumuzц içeri-
sindeцyerцalacaktır.цÇalıоmadaцkullanılanцbelgeler,цBaоbakanlıkцOs-
manlıцArоiviцileцikinceцderecedenцbazıцkaynaklardanцeldeцedilmiоtir.ц
Makalemizinц kronolojikц çerçevesiц iseц ј9јљ-ј9ј3ц arasındakiц zamanц
dilimidir.
1- Süleyman Askeri Bey’in Kısa Biyografisi
SüleymanцAskeriцBey‟inцkısaцbirцbiyografisiцkonununцdahaцiyiц
anlaоılmasınaц katkıц saлlayacaлıц оüphesizdir.ц Ziraц onunц II.ц Balkanц
Savaоlarıц sırasındakiц emekleriц diлerцgörevleriцarasındaц gölgedeц kal-
mıоtır.цYeriцgelmiоkenцifadeцetmeliyizцkiцSüleymanцAskeri‟ninцTeо-
kilat-ıц Mahsusaц reisliлiц veц Irakц veц Havalisiц Umûmц Komutanlıлıц
sırasındakiцfaaliyetleriцdahaцönцplandadır. Kaynaklardaцdoлumцtarihiц
veц yeriyleц ilgiliц farklıц bilgilerц mevcuttur.ц Yeлeniц Haldunц Özbudakц
dıоındakiц tümц resmîц veц ikinciц elц literatürц onunц ј883‟teц Prizren‟deц
Balkan Tarihi 359
dünyayaцgözünüцaçtıлıцbelirtmektedir.781 SüleymanцAskeri‟ninцMillîц
Savunmaц Bakanlıлıц Arоivц Müdürlüлü‟ndekiц dosyasıц daц buц bilgiyiц
teyit etmektedir.782 BunaцmukabilцHaldunцÖzbudak,цSüleymanцAs-
keri‟ninц ј884‟teц Edirne‟deц doлduлunuц ifadeц etmektedir.783 Lakin
doлduлuц tarihtekiц döneminц оartlarıц gözц önündeц bulundurulduлunц
daцikiцzamanцarasındaцbirцyıllıkцfarkцnedeniyleцdoлumцtarihininцј883ц
yaцdaцј884цtarihleriцolmasınınцpekцdeцkaydaцdeлerцbirцtarafıцyoktur.ц
HarpцAkademisi‟ndenцmezunцolduлuцј906‟yaцkadarцolanцbil-
gilerц oldukçaц kısıtlıdır.ц Süleymanц Askeri,ц babasıц Halilц Vehbiц Beyц
gibiцbabaцmesleлiцsubaylıлıцseçmiоtir.цAnnesiцGüzideцHanımцiseцevц
hanımıdır.цÇocuklukцyıllarıцbabasınınцmemuriyetiцdolayısıylaцEdirneц
ve Kırklareli‟ndeц geçmiоtir.ц Uzunц boylu,ц beyazц benizliц Süleymanц
AskeriцönceцEdirneцsonraцManastırцAskeriцмdadisi‟ndeцeлitimцalmıо-
tır.784 DahaцsonraцHarpцAkademisi‟neцkaydolmuоtur.цOцgününцgöz-
deц mesleklerindenц subaylıлaц ilkц önceц Rumeli‟deц III.ц Ordu‟daц baо-
lamıоtır.ц III.ц Ordununц deлiоikц birimlerindeц görevц yaparkenц љ4ц ya-
оındaykenцFilibeцeоrafındanцFadimeцHanım‟laцevlenmiоtir.цBuцevli-
liktenц Fatmaц veц Dilekц adındaц ikiц kızц çocuлuц dünyayaц gelmiоtir.785
Babasıцöldüktenцsonraцbirцaraцмzmir‟eцannesininцyanınaцyerleоmiоцveц
buradaцDr.цNazım‟laцberaberцмTC‟ninцörgütlenmesindeцrolцalmıоtır.ц
TespitцedebildiлimizцkadarıylaцII.цMeоrutiyet‟inцilanınaцkadarц
III.цOrdu‟nunцhizmetindeцRumeli‟deцbulunmuоtur.цII.цMeоrutiyet‟inц
ilanıцakabindeцbaоkenteцgelmiоtir.цII.цAbdülhamit‟inцhalцedildiлi 31
Martц Vakasıц sonrasıц Hareketц Ordusu‟ylaц Selanik‟tenц tekrarц мstan-
bul‟aцgelmiоtir.786 Balkanlar‟daцyaklaоıkцüçцyılцgörevцyaptıktan sonra
Baлdat‟aцtayinцolmuоtur.цј9јј‟deцTrablusgarpцSavaоı‟nınцbaоlamasıц
781 Genelkurmayц Askerîц Tarihц veц Stratejikц Etütц Baоkanlıлı,ц Balkan Sava-
оı'naцKatılanцKomutanlarınцYaоamцÖyküleri,цGenelkurmayцBasımцEvi,цAnka-
ra 2004, s. 391.
782 Millîц Savunmaц Bakanlıлıц Arоivц Müdürlüлü,ц 318-28ц Sicilц Numaralıц Sü-
leymanцAskeri‟yeцAitцAskerîцSafahatцBelgesi, TeminцTarihi:цљ7цMayısцљ0ј5.
783 Haldunц Özbudakц veц Selçukц Erez,ц шSüleymanц Askeri:ц Birц Osmanlıц
SubayınınцPortresiш, Argos Dergisi, C.цII,цSayı:цј8,цмstanbulцј990,цs.ц8љ.

784 Nurettinцнimоek, Teоkilat-ıцMahsûsa'nınцReisiцSüleymanцAskerîцBeyц(Haya-
tı,цSiyasiцveцAskerîцFaaliyetleri),цIQцYayınları,цмstanbulцљ008,цs.цљ8;цÖzbudakц
ve Erez, a.g.m., s. 82.
785 Perenц Birsaygılı,ц Süleymanц Askeriц Beyц veц Ailesininц Hikayesiц V,
http://www.haber10.com/makale,цљцAralıkцљ007.
786 ÖzbudakцveцErez,цa.g.m.,цs.ц8љ.
üzerineцљљцAлustosцј9јљ'deцBingaziцveцHavalisiцKomutanlıлıцKur-
mayцBaоkanlıлınaцatanmıоtır.цBuradaцEnverцBey‟inцemrinde Ayne‟l-
Mansurц Karargâhı‟nda çalıоmıоtır.ц Bingazi‟deц bulunmasıц hasebiyleц I.ц
Balkanц Savaоı‟naц iоtirakц edemeyenц Süleymanц Askeri,ц II.ц Balkanц
Savaоıц öncesiцљ9ц Ocakцј9ј3'teцHurоitцPaоa‟nınц emrindeki 10. Ko-
lorduцKurmaylıлınaцatanmıоtır.787
BulgarlardanцEdirne‟ninцgeriцalınmasıцveцBatıцTrakya‟daцgeçi-
ciц birц hükûmetinц kurulmasındaц önemliц rolц oynamıоtır.ц Batıц Trak-
ya‟nınц Bulgaristan‟aц terkц edilmesindenц sonraц yerelц ahalininц iоleriniц
takipц edebilmekц içinц Süleymanц Askeriц Bey,ц љц Temmuzц ј9ј4‟teц
Dâhiliyeц Nezaretiц Muhacirînц Müdürlüлüneц atanmıоtır.788 27 Ekim
ј9ј3'teц ikinceц kezц Irak‟aц gönderilmiоц veц Baлdatц Jandarmaц Efradıц
CedideцÖлretmenliлiцgörevineцbaоlamıоtır.цBaлdat‟taykenцhemцokulц
hemцdeцмTC‟ninцteоkilatlanmaцiоleriyleцuлraоmıоtır.789 Binbaоıцrütbe-
sindeц görevц yaparkenц siyasetleц ilgilendiлiц içinц ј8ц Temmuzц ј9ј4‟teц
müdürlükцgörevindenцemekliyeцsevkцedilmiоtir.790 Irak‟takiцsonцgö-
revineц gitmedenц önceц Enverц Paоa‟nınц talimatıylaц TM‟yiц kurarakц
iоlevselleоtirmiоtir.ц мngilizlerinц Basra‟yaц askerц çıkarmasıц üzerineц
Osmanlıц Genelkurmayıц Süleymanц Askeriц Bey‟i,ц önceц ј3ц Aralıkц
ј9ј4'teц38.цTümenцKomutanlıлıцveцBasraцValiliлine,цdahaцsonraцdaц
љцOcakцј9ј5цtarihindeцIrakцveцHavalisiцGenelцKomutanlıлınaцata-
mıоtır.цBuцsıradaцљ0цOcakцј9ј5'teцI.цRotaцMuharebesi'ndeцмngilizleriц
maлlupц etmiоtir.ц јљ-ј4ц Nisanц ј9ј5'tekiц нuayyibeц Muharebesi'niц
kaybetmeyi gururuna yediremeyerekц kulaлınaц revolverц kurоunuц
sıkarakцintiharцetmiоtir.цMillîцSavunmaцBakanlıлıцArоivi‟ndekiцоahsiц
dosyasındaц vefatц tarihiц ј3ц Nisanц ј9ј5‟tir.791 Karargâhındakiц mesaiц
arkadaоlarıncaц Irak'taц Nuhayleц Mevkii‟neц subayц üniformasıylaц def-
nedilmiоtir.792 Vefatındanцyaklaоıkцonцbirцayцsonraц7цMartцј9ј6цta-
rihliц нûra-yıц Devletц kararıylaц Süleymanц Askeriц Beyц оehitц kabulц
787 KaraцKuvvetleriцKomutanlıлıцArоivi,цSüleymanцAskeriцDosyası, Sicil No:

1318-P.28.
788 BOA, DH.нFR., 42/184.
789 Hamzaц Osmanц Erkan,ц “Süleymanц Askeriц Niçinц veц Nasılц мntiharц Et-
ti?”,цResimliцTarihцMecmuası,цSayı:цљљ,цмstanbulцј95ј,цs.цј0ј9.ц
790 нimоek,цa.g.e., s. 114.
leymanцAskeri‟yeцAitцAskeriцSafahatцBelgesi, TeminцTarihi:цљ7цMayısцљ0ј5.
792 Hamza Osman Erkan, BirцAvuçцKahraman,цмnkılâpцKitabevi,цмstanbulц
1946, s. 7.
Balkan Tarihi 361
edilmiоц veц annesiц Güzideц Hanımaц aylıkц 90јц kuruоц maaоц tahsisц
edilmiоtir.793
2- Balkan SavaĢları
Bizans‟takiц tahtц kavgalarınınц tarafıц veц destekleyiciц olarakц
ј35љ‟deцOrhanцGazi‟ninцoлluцSüleymanцPaоa‟nınцliderliлindeцGeli-
bolu‟dakiц Çimpeц Kalesi‟niц alarakц Rumeli‟yeц adımц atanц Osmanlıц
Devleti,ц56јцyılцsonraцBalkanцSavaоlarıцsonucuцneredeyseцtümцRu-
meli‟yiц -Doлuц Trakyaц hariç- kaybedecektir.ц Balkanlar‟ınц yitirilme-
sindeц Rusya‟nınц devasaц birц güçц hâlineц gelipц Osmanlıц Devleti‟niц
doлuц veц batıц istikametindenц çiftц yönlüц olarakц sıkıоtırmasıц daц etkiliц
olmuоtur.ц Nitekimц XVI.ц yüzyıldanц beriц ilkц defaц birц doлuц ırkıц veц
Asyaц menоeliц Japonya,ц ј905ц Rus-Japonц Savaоı‟ndanц galibiyetleц çı-
kıncaц Rusyaц bütünц dikkatiniц doлudanц batıyaц çevirmiоtir.ц Askerîц
hezimetцsonrasıцmecburiyettenцkaynaklananцbuцsiyasiцveцaskerîцek-
sen kaymasıцOsmanlıцDevletiцileцBalkanlar‟ınцyakınцgelecektekiцka-
deriniц doлrudanц etkileyecektir.ц Ayrıcaц Rusyaц ileц Avusturya-
Macaristan‟ınц menfaatleriц Balkanlar‟daц karоılaоıpц çarpıоmaktadır.ц
Çarpıоmanınцiçeriлiцdin,цmezhepцveцetnisiteцgibiцhususlardaцyoлun-
laоmaktadır.цDünyaцtarihininцenцbüyükцsavaоцçarkıцdönmedenцevvelц
Avusturya-Macaristan‟ınцBosna-Hersek‟iцilhakцetmesiцRusya‟nınцveц
Slavц unsurunц ciddiц tepkisiniц çekmiоtir.ц Yineц Balkanц Devletleri‟nceц
kutsalц veц millîц kabulц edilenц Makedonyaц üzerindekiц anlaоmazlıklar
daцBalkanlar‟dakiцproblemiцiyiceцtetiklemiоtir.
Uluslararasıц geliоmelerц buц çerçevedeц оekillenirkenц içerde,ц II.ц
Abdülhamit‟iцtahtanцindirenцмTC,ц3цTemmuzцј9ј0цtarihliцKilise Ni-
zamnamesi‟yle Balkanц Devletleri‟niц uzlaоtırmıоц veц onlarıц kendineц
karоıцmüttefikцetmiоtir.цArkaцarkayaцBalkanцDevletleriцarasındaцikiliц
ittifaklarцimzalanmıоцveцsavaоınцaltцyapısıцolgunlaоtırılmıоtır.цAyrıcaц
savaоц baоlamadanц önceц Fransaц ileц Osmanlıц Devleti‟ninц Atina‟dakiц
maslahatgüzarıцGalipцKemaliцBey‟inцuyarılarıцdaцdikkateцalınmamıо-
tır.794 ј909‟daцOsmanlıцordusundaцreformцyapılarakцalaylıцsubaylarınц
çoлuцemekliyeцsevkцedilmiоцancakцyerleriцdeцbirцtürlüцdoldurulama-
mıоtır.цDolayısıylaцbirliklerinцçoлunuцküçükцrütbeliцsubaylarцkomutaц
leymanцAskeri‟yeцAitцAskeriцSafahatцBelgesi, TeminцTarihi:цљ7цMayısцљ0ј5.
794 CevdetцKüçük,ц“BalkanцSavaоı”,цмslâmцAnsiklopedisi,цC.ц5,цTürkiyeцDi-
yanetцVakfıцYayınları,цAnkaraцј99љ,цs.цљ3.
etmiоtir.795 BütünцbunlaraцOsmanlıцsubaylarıцarasındakiцpolitik bö-

lünmüоlük,цalaylı-mektepliцkavgası,цeлitimliцtümenlerinцterhisi,цcid-
diyettenцuzakцdiplomasiцveцkötüцlevazımцileцlojistikцdesteлiцdeцekler-
sekцsavaоınцneцоekildeцsonuçlanacaлınınцOsmanlıцDevletiцadınaцbelliц
olduлunuцsöyleyebiliriz.цTalâtцPaоaцhatıralarında,цGaziцAhmetцMuh-
tarц Paоa‟nınц Avrupa‟nınц buц savaоaц izinц vermeyeceлiniц düоünerekц
ј00ц binц civarındaц askeriц terhisц ettiлindenц deц bahsetmektedir.796
Ayrıcaц Osmanlıц ordusu,ц modernizeц edilememiоц veц onuц teçhizatц
bakımındanцgeriцbırakanцmaliцsorunlarlaцdaцboлuоmaktaydı.цÜstelikц
savaоцsırasındaцYunanцdonanmasınınцdenizleriцkontrolцaltınaцalma-
sındanц dolayıц birliklerц Anadolu‟danц Makedonya‟yaц hızlıц veц doлru-
danц sevkц edilemiyordu.ц Balkanlar‟dakiц buц seferkiц ittifakц çokц güç-
lüydüцveцOsmanlıцDevletiцsavaоaцhazırцdeлildi.797 BalkanцSavaоı‟nınц
arifesindekiцTrablusgarpцSavaоıцhangiцaçıdanцbakılırsaцbakılsınцBal-
kanц Savaоı‟nınц baоlangıcıц oldu.ц Ziraц buц savaо,ц Osmanlıц Devle-
ti‟ndenцtoprakцkazanmanınцoldukçaцkolayцolacaлıцinancınınцartma-
sınaцyolцaçmıоцveцparçalanmaцsüreciniцhızlandırmıоtır.798
8ц Ekimц ј9јљ‟deц Karadaл‟ınц Osmanlıц Devleti‟neц savaоц ilanц
etmesiyleц Balkanц Savaоıц baоlamıоtır.ц Akabindeц Bulgaristan,ц Sırbis-
tanцveцYunanistanцdaцsavaоцilanцetmiоtir.цOsmanlıцDevleti,цBulgaris-
tan‟aцkarоıцdoлuda,цdiлerleriyleцbatıцcephesindeцsavaоmıоtır.цBalkanц
Devletleri‟ndenцRomanyaцiseцI.цBalkanцSavaоı‟ndaцtarafsızцkalmıоtır.ц
Bulgarцordusununцkurmayцheyetiniцbileцоaоkınaцçevirecekцkısaцsüre-
de,ц Osmanlıцordusuцmaлlupцolarakцancakцмstanbulцönlerindeцtutu-
nabilmiоtir.цDolayısıylaцsavaоцhakkındaцbelkiцde enцdoлruцyargıцоu-
dur:ц“Lüleburgazц Savaоıцdörtцgünцsürdü.цHarbinцsonucuцbelliцoldu.цSavaоıц
Türklerц kaybetti.ц Çünküц askerinц ekmeлi,ц baоkumandanınınц telgrafıц yok-
795 Enver Ziya Karal, OsmanlıцTarihi,цC.цIX,цTürkцTarihцKurumuцYayınla-

rı,цAnkaraцј996,цs.ц357.
796 TalâtцPaоa,цTalâtцPaоa‟nınцAnıları,цYay.цHaz.:цMehmetцKasım,цSayцYa-
yınları,цмstanbulцј986,цs.цљ7;цTalâtцPaоa,цTalâtцPaоa‟nınцAnıları, Yay. Haz.:

AlpayцKabacalı,цTürkiyeцмоцBankasıцKültürцYayınları,цмstanbulцљ0ј3,цs.цљ0-
21.
797 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi,цC.цљ,цKüreцYayınları,цмstanbul 2006, s.
102.
798 MehmetцOkur,ц“BalkanцSavaоları”,цBalkanlar El Kitabı, C. I, Vadi Ya-
yınları,цAnkaraцљ006,цs.ц6ј4.
Balkan Tarihi 363
tu.”799 BatıцCephesi‟ndeyseцмоkodraцveцYanyaцgibiцоehirlerdekiцdire-
niоцdıоındaцciddiцbirцmukavemetц veцsavaоцolmadanцaskerîцbirlikleriц
veцоehirlerцteslimцolmuоtur.цBuцhezimetцkarоısındaцI.цBalkanцSavaоıц
sırasındaц dörtц ayц kadarц görevц yapanц Gaziц Ahmetц Muhtarц Paоaц
Hükûmetiц istifaц etmiоц yerineц Kâmilц Paоaц Hükûmetiц kurulmuоtur.ц
BüyükцdevletlerinцnezaretindeцyeniцOsmanlıцHükûmetiцileцBalkanlıц
müttefikler,ц 3ц Aralıkц ј9јљ‟denц 3ц нubatц ј9ј3‟eц kadarц Londra‟daц
barıоцkoоullarınıцgörüоmüоselerцdeцanlaоmayaцvarılamamıоцveцsavaоц
ikiц ayц sonraц kaldıлıц yerdenц yenidenц baоlamıоtır.800 Buц aradaц barıоц
görüоmeleriц devamц ederkenц önderliлiniц Enverц Bey‟inц yaptıлıц
мTC‟ninцliderцkadrosu,цgeneldeцBalkanlar‟ınцözeldeцEdirne‟ninцkay-
bedilmesiniцbahaneцederekцљ3цOcakцј9ј3‟teцBâb-ıцÂli‟yiцbasarakцbirц
hükûmetцdarbesiцyapmıоlardır.цмttihatçılarцKâmilцPaоaцHükûmeti‟niц
devirerekц Mahmutц нevketц Paоa‟yıц sadareteц getirtmiоlerdir.ц Yeniц
kabineninцönceliлiцEdirne‟yiцkaybetmemekti.цZiraцBâb-ıцÂliцBaskı-
nı‟nıцbuцmeоruiyetцüzerindeцkurgulamıоlardır.ц
Londra‟dakiц görüоmelerdenц birц neticeц çıkmayıncaц savaо,ц 3ц
нubatц ј9ј3‟teц yenidenц baоlamıоtır.ц Ateоkesц sonrasıц Osmanlıц ordu-
sununцbeceriksizceцsevkцveцidareцedilmesiцyüzündenцeldeцkalanцsonц
yerlerdenц Edirne,ц Yanyaц veц моkodra‟daц kaybedilmiоtir. 801 Neticede
30цMayısцј9ј3‟teцLondraцAntlaоmasıцimzalanmıоtır.цOsmanlıцDev-
leti,ц Trakya‟dakiц Midye-Enezц hattınıц kabulц etmekц zorunda kaldı.ц
Dolayısıylaц buц hattınц batısındaц kalanц Edirneц dâhilц tümц topraklarц
kaybedildi.802 мttihatçıц kabineц vaatlerininц altındaц kalarakц Kâmilц Pa-
оa‟nınц bileц rızaц göstermediлiц anlaоmayıц kabullenmekц zorundaц kal-
mıоtır.ц Dolayısıylaц мTCц hedeflerininц altındaц kalmıоц ve prestiji sar-
sılmıоtır.ц 30ц Mayısц ј9ј3'tekiц Londraц Antlaоması'ylaц Midye-Enez
hattıцsınırцkabulцedilmiоtir.цOsmanlıцDevleti,цikinciцbaоkentцEdirneц
dâhilц tümц Balkanц coлrafyasındakiц topraklarınıц yitirmiоtir.ц Böyleceц
799 Tevfikц Çavdar,ц Talâtц Paоa,ц T.C.ц Kültürц Bakanlıлıц Yayınları,ц Ankaraц
1995, s. 217.
800 Necdet Hayta, BalkanцSavaоları‟nınцDiplomatikцBoyutuцveцLondraцBüyükel-
çilerцKonferansıц(17цAralıkц1912- 11цAлustosц1913),цAtatürkцAraоtırmaцMer-
keziцYayınları,цAnkaraцљ008,цs.ц9-19.
801 Eugene Rogan, The Fall Of The Ottomans, Basic Books, New York
2015, s. 20-21; Altay Cengizer, AdilцHafızanınцIоıлındaцBirinciцDünyaцSava-

оı‟naц Gidenц Yolц veц Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц Sonu,ц Doлanц Kitap,ц мstanbulц
2014, s. 187-195.
802 Küçük,цa.g.m.,цs.цљ4.
Balkanц Savaоı'nınц ilkц safhasıц Osmanlıц ordusunun hezimetiyle ta-

mamlanmıоtır.
LondraцAntlaоması‟ndanцkısaцbirцsüreцsonraцMakedonyaцtop-
raklarıц yüzündenц Romanya‟nınц daц dâhilц olduлuц Balkanц Devletleri,ц
љ9ц Haziranц ј9ј3‟teц Bulgaristan‟aц savaоц ilanц etmiоlerdir.ц Böyleceц
BalkanцSavaоı‟nınцikinciцsafhasınaцgeçilmiоtir.цDolayısıylaцBulgaris-
tanц eskiц müttefiklerineц karоıц yalnızц kalmıоtır.ц Buц aradaц kamuoyuц
baskısınaц dayanamayanц Osmanlıц Hükûmeti,ц ordularınıц hareketeц
geçirdi.ц Enverц Bey,ц љљц Temmuz‟da,ц Osmanlılarınц Avrupa‟dakiц ilkц
baоkentiцolduлuцiçinцsembolikцönemiцbulunanцEdirne‟yiцgeriцalmıо-
tır.ц Bulgarц Ordularıц herц yerdeц yenildi;ц savaоц ilanц etmedenц Dobru-
ca‟yıцiоgalцedenцveцSofya‟yaцyürüyenцRomenleriцdeцdurduramadılar.ц
3јцTemmuz‟daцBulgaristanцateоkesцistemekцzorundaцkalmıоtır.803
Bulgaristan‟ınц eskiц müttefiklerineц maлlupц olmasıц Osmanlıц
Devletiц adına,ц I.ц Balkanц Savaоıц sırasındaц kaybedilenц topraklarınц
telafisiцiçinцbirцümitцıоıлıцolmuоtur.цOsmanlıцHükûmeti,цмngilizцHa-
riciyeц NazırıцSirцGrey‟inц tehditlerineцkulakцasmadanцbunaцmukabilц
Berlinц Sefiriц Mahmutц Muhtarц Paоa‟nınц diplomatik enformasyonu
veцyüreklendirmesiyleцbölgedekiцMüslümanцveцRumlarıцBulgarцme-
zalimindenц kurtarmakц gerekçesiyleц ileriц harekâtaц geçmeyeц kararц
vermiоtir.804 II.ц Balkanц Savaоı‟naц enц doлudakiц I.ц Orduц ileц Gelibo-
lu‟dakiц IV.ц Orduц olmakц üzereц dörtц ordusuц birden savaоaц iоtirakц
etmiоtir.цBaоkumandanцVekiliцAhmetцмzzetцPaоa‟nınцkumandasındaц
harekâtaцљ00-љ50цbinцOsmanlıцaskeriцkatılmıоtır.805 нartlarınцmüsait-
liлiniцdeлerlendirenцOsmanlıцordusuцtaarruzaцgeçmiоцveцazцbirцkuv-
vetleц savunulanц Edirne‟yiц љљц Temmuzц ј9ј3‟teц Bulgarlar‟danц geriц
almıоlardır.ц Osmanlıц ordusununц Edirne‟yeц girmesindenц sonraц En-
803 Georges Castellan, BalkanlarınцTarihiц14.-20.цYüzyıl,цÇev:цAyоegülцYa-

ramanцBaоbuл,цMilliyetцYayınları,цмstanbulцј99ј,цs.ц389.ц
804 TalâtцPaоa,цTalâtцPaоa‟nınцAnıları,цYay.цHaz.:цMehmetцKasım,цSay Ya-
yınları,цмstanbulцј986,цs.љ9;цT.C.цDevletцArоivleriцGenelцMüdürlüлüцOs-
manlıц ArоiviцDaireц Baоkanlıлı,ц Osmanlıц Belgelerindeц Balkanц Savaоları, C. II,
T.C.ц Devletц Arоivleriц Genelц Müdürlüлüц Yayınları,ц мstanbulц љ0ј3,ц s.ц
50/63-66.
805 Richard C. Hall, Balkan Savaоlarıц1912-1913цI.цDünyaцSavaоı‟nınцProvası,
Çev.:цM.цTanjuцAkad,цHomerцKitabevi,цмstanbulцљ003,цs.цј57.ц
Balkan Tarihi 365
verц Bey,ц basınaц verdiлiц demeçte:ц “Buradayızц veц buradaц kalacaлız.”ц

оeklindeцkararlıцveцkeskinцbirцdilцkullanmıоtır.806
BatıцCephesi‟ndeцBulgaristan,цdoлalцolarakцdiлerцdörtцBalkanц
devletineц karоıц savaоıц kaybetmiоtir.ц Neticedeц ј0ц Aлustosц ј9ј3‟teц
diлerц Balkanц ülkeleriyleц Bükreоц Antlaоmasınıц imzalamakц zorundaц
kalmıоtır.цBuцantlaоmaylaцMakedonyaцpaylaоtırılmıоцveцbaлımsızцbirц
Arnavutlukц kurulmuоtur.ц Balkanц Savaоları‟nınцenц büyükц galibiцSır-
bistanцveцYunanistanцolmuоtur.цSırbistan,цMakedonyaцveцYeniцPa-
zar‟danцpayцalarakцtopraklarınıцikiцkatцgeniоletirkenцYunanistanцGü-
neyц Makedonyaц veц Yanyaц оehriyleц birlikteц Epir‟inц birц bölümünüц
eldeц etmiоtir.ц Osmanlıц Devleti,ц Balkanц topraklarınınц yaklaоıkц üçteц
biriniц kaybettiлiц 93ц Harbi‟ndenц sonraц ikinciц büyükц toprakц kaybınıц
Balkanц Savaоları‟ylaц yaоamıоtır.ц Ziraц buц hezimetleц birlikte,ц ј877-
ј878ц Osmanlıц Rusц Savaоı‟ndanц sonraц Balkanlar‟danц Anadolu‟yaц
yönelikц ikinciц büyükц göçц dalgasıц baоlamıоtır.807 мmparatorlukц doл-
duлuц yerdeц çözülmeyeц baоlamıоtır.ц Böyleceц ilkц defaц ј804‟teц Sırpц
мsyanıцileцbaоlayanцulusalцayaklanmalar,цBalkanцSavaоlarıцneticesindeц
istenilenц amacaцulaоmıоtır.цYineцBalkanlar‟dakiцbuцyenilgiцOsmanlıц
Devletiц açısındanц sınırlarınц daralması,ц itibarц kaybı,ц ulusçulukц dü-
оüncesininц uyanıоıц ve мTCц iktidarınınц kuvvetlenmesi,ц Doлuц Avru-
pa‟daцdengesizlikцgibiцsonuçlaraцsebebiyetцvermiоtir.808
3- II. Balkan SavaĢı Sonrası Batı Trakya’daki GeliĢme-

ler
BalkanцSavaоıцpatlakцverdiлindeцOsmanlıцordusununцnitelikliц
veцgözüцpekцsubaylarındanц Enver, Mustafa Kemal, Fethi (Okyar),
Refikц юSaydamяц Nuriц юConkerя,ц Kuоçubaоıц Eоrefц Beyler,ц мtalya‟nınц
Trablusgarp‟takiц iоgaliniц önlemekц amacıylaц gizliceц Libya‟yaц gitmiо-
lerdi. AyrıcaцAzîzцalцMisri,цMuhittinцюKurtisяцBeyцveцAliцSamiцюSa-
bitяцBeyцgibiцLibyaцveцdiлerцArapцeyaletlerindenцbirçokцünlüцisimцdeц
806 нevketцSüreyyaцAydemir,цMakedonya‟danцOrtaцAsya‟yaцEnverцPaоa, C. II,

RemziцKitabevi,цмstanbulцј999,цs.ц40љ.
807 Nedimцмpek,ц“BalkanlardaцUlusцDevletlerinцOluоumuцveцNüfusцPoliti-
kaları”,цUluslararasıцBalkanцSempozyumuцBildirileri,цBaлcılarцBelediyesiцKül-
türцYayınları,цмstanbulцљ0јљ,цs.ц6ј-63.
808 Karal, a.g.e., s. 349-350.
buц subayц kadrosununц arasındaц mücadeleyeц destekц vermiоlerdir.809

Aslındaцbuцkurmaylar,цimparatorluлunцkalbiцBalkanlar‟ınцkaybedile-
ceлiniцbilselerdiцkuvvetleцmuhtemelцTrablusgarp‟aцgitmezlerdi. As-
lındaц sırfц imparatorlukц gururundanц mülhem,ц kaybedileceлiц açıkçaц
bilinenц Trablusgarp‟ıц savunmakц veц gerillaц savaоınıц organizeц etmekц
içinц burayaц gitmiоlerdir.ц Ziraц onlar,ц Balkanlar‟ıц kaybetmektenseц
Afrika‟dakiцsonцtoprakцparçasıцTrablusgarp‟ıцyitirmeyiцveцsistematik
birцküçülmeyiцtercihцedebilirlerdi.ц
ј9јј‟deцI.цBalkanцSavaоıцbaоladıлıцsıradaцbirçokцOsmanlıцsu-
bayıцgibiцSüleymanцAskeriцBeyцde,цмtalya‟yaцkarоıцdireniоцhareketiniц
organizeц edebilmekц amacıylaц mollaц kılıлındaц gizliceц Trablusgarp‟aц
gitmiоtir.ц Dolayısıylaц Balkanц Savaоı‟nınц ilkц etabınaц katılamamıоtır.ц
SüleymanцAskeri,цBingazi‟deцEnverцBey‟inцAyne‟l-Mansur adıцverilenц
karargâhındaц irtibatц subayıц olarakц bulunmuоц veц Sünusiц Aоireti‟niц
мtalyanlaraц karоıц gerillaц taktiлiyleц savaоabilmesiц içinц onlarıц disipline
etmeyeцçalıоmıоtır.цEkimцј9јљ‟deцBalkanцSavaоı‟nınцçıkmasıцüzerineц
мtalyaц ileц Uоiц Antlaоmasıц imzalanmıоц veц birçokц Osmanlıц subayıц
Osmanlıц Genelkurmayıncaц baоkentteц çaлrılmıоtır.ц Geriц dönmesiц
talimatıц verilenц subaylarц arasındaц bulunanц Süleymanц Askeriц deц II.
Balkanц Savaоıц öncesiц љ9ц Ocakц ј9ј3'teц Trakya‟daц bulunanц Hurоitц
Paоa‟nınцemrindekiцј0.цKolorduцKurmaylıлınaцatanmıоtır.810 Midye-
EnezцhattınınцbatısınaцyönelikцtaarruzцhareketindenцönceцTrabzonц
RedifцTümeniцKurmayцBaоkanlıлıцgörevindeцdeцbulunmuоtur.
BalkanцDevletleriцiçinцmillîцbirцmeseleцhâlineцgelenцMakedon-
yaц yüzündenц II.ц Balkanц Savaоıц çıkıncaц Osmanlıц Devletiц açısındanц
baоtaцEdirneцolmakцüzereцI.цBalkanцSavaоı‟ndaцkaybedilenцtoprakla-
rıцtelafiцetmeцfırsatıцdoлmuоtur.цZiraцbaоkentinцsavunulmasıцaçısın-
dan müstahkemц birц mevkiц olanц Edirne‟ninц geriц alınmasıц güvenlikц
açısındanцbirцzarurettir.цOsmanlıцordusununцII.цBalkanцSavaоı‟ndakiц
taarruzunuц kendiц içindeц ikiyeц ayırabiliriz.ц Birincisi:ц Çatalca‟danц
Edirne‟yeц kadarц olanц safha;ц ikinciц iseц Meriç‟inц ötesindeц birtakımц
yerlerinц eleц geçirilipц GTHM‟ninц kurulmasıц veц ortadanц kaldırılmasıц
809 Odileц Moreau,ц “Ottomanц Resistanceц Duringц Theц Turkish-Italian

War”,ц Osmanlıц Devleti‟ninц Daлılmaц SürecindeцTrablusgarpц veцBalkanц Savaоları,
Haz. Mehmet Ersan-NuriцKarakaо,цTürkцTarihцKurumuцYayınları,цAnka-
ra 2013, s. 79.
810 KaraцKuvvetleriцKomutanlıлıцArоivi,цSüleymanцAskeriцDosyası, Sicil No:
1318-P.љ8;цнimоek,цa.g.e., s. 62.
Balkan Tarihi 367
sürecidir.цZatenцOsmanlıцaskerîцkuvvetleriцTMцbirlikleriyleцberaberц
Meriçц Nehri‟neц kadarц matruоkaц tarzındaц hareketц ederekц Doлuц
Trakya‟yıц denetimц altınaц almıоlardır.ц Buц hareketц planı,ц K.ц Eоrefц
Müfrezesinceцbaоarıylaцuygulamıоtır.
II.цBalkanцSavaоı‟nınцbirinciцsafhasındaцSüleymanцAskeriцBey,ц
Edirne‟ninцalınmasınaцkadarцpekцgözцönündeцdeлildir.цZiraцoцsıra-
lardaц Hurоitц Paоa‟nınц komutaц ettiлiц ј0.ц Kolordudaц kurmayц baоka-
nıdır.ц Buц demekц oluyorц kiц resmîц görevliц veц üniformalıdır.ц Ancakц
Edirne‟ninц alınmasındanц sonraц aktifц birц оekildeц sahnedekiц yeriniц
almıоtır.ц Buц baлlamdaц artıkц Süleymanц Askeri,ц Meriç‟inц ötesindeц
milisц kıyafetli,ц güyaц Osmanlıц yönetimiyleц baлınıц koparmıо,ц Zeyne-
labidinцmüstearцisminiцkullananцlafцsözцdinlemeyenцsabıkцbirцsubay-
dır.цBunaцmukabilцK.цEоrefцhemцEdirne‟yeцkadarцolanцmücadeledeц
hemцdeцBatıцTrakya‟daцoldukçaцfaaldir.цZatenцOsmanlıцordusununц
resmîц göreviц Meriçц Nehri‟neц kadardı.ц Buц noktadanц sonraц devreyeц
TM ve milis birlikler girecektir.цSüleymanцAskeriцveцK.цEоref,цOs-
manlıцHükûmeti‟ninцörtülüцdesteлiцveцharekâtlarınıцgörmemezliktenц
gelmesiyleцMeriç‟iцatlayarakцBatıцTrakya‟yaцgeçmiоlerdir.
TekrarцbaоaцdönüpцOsmanlıцordusununцÇatalca‟danцitibarenц
birцdiziцolayцоöyleцgeliоmiоtir:цDüvel-iцMuazzama‟nınцtepkilerineцveц
uyarılarınaц kulakц asmayanц Osmanlıц sivilц veц askerîц yöneticileri,ц herц
türlüц riskiц alarakц Midye-Enezц hattınıц geçmeyeц kararц vermiоlerdir.ц
BaоkumandanцVekiliцAhmetцмzzetцPaоa‟nınцveцbazıцsefirlerinцçekin-
celerineцraлmenцмTC‟ninцkararцvericiцelitistцzümresiцMeriçцNehri‟neц
kadarцileriцharekâttaцısrarcıydılar.цOsmanlıцyöneticileri,цј9цTemmuzц
ј9ј3‟teцbüyükцdevletlereцbirцnotaцvererekцMeriçцNehri‟ninцbatısınaц
geçilmeyeceлiцtaahhüdündeцbulunmuоlardır.цмTC‟ninцteorikцdüzey-
dekiцamacı,цKuоçubaоıцEоref‟inцмstanbul‟daцkurulanцgönüllüцmüfre-
zesince,цsorunsuzcaцtatbikцedilmiоtir.цNitekimцEnverцBey,цK.цEоrefц
Müfrezesi‟ndenцsonraцtaarruzaцiоtirakцetmiоцveцљљцTemmuzцј9ј3‟teц
Edirne‟yeц girenц süvariц birliklerininц baоındaц bulunmuоtur.ц Edir-
ne‟ninц geriц alınıоıц hemц мTC‟yeц hemц deцEnverц Bey‟eц prestijц kazan-
dırmıоtır.ц Çünküц Osmanlı‟nınц Rumeli‟dekiц ilkц baоkentininц Bulgar-
lardanц alınması,ц hürriyetц kahramanıц Enverц Bey‟eц Edirne Fatihi un-
vanınıц daцkazandırmıоцveцOsmanlıцsubaylarıцarasındaцartıkц enц bili-
neni olarak yeriniц saлlamlaоtırarakц sivrilmiоtir.ц Edirneц zaferininц
ihtiоamıцonunцomuzlarındaцyükselmiоtir.цDolayısıylaцbazıцоehirlerleц
kiоilerцözdeоleоir.ц
AncakцzayıfцBulgarцkuvvetleriцkarоısındaцeldeцedilenцbuцbaоarıц
gereлindenц fazlaц abartılmıоtır.ц Çünküц Osmanlıц birlikleri taarruza
geçmedenц evvelц Bulgarlarц neredeyseц Edirne‟yiц savunmaktanц vaz-
geçmiоцveцburayıцgözdenцçıkartmıоlardır.цBulgarlarцmüоkülцdurumaц
düоtükleriц batıц cephesine,ц doлuц cephesindenц askerц kaydırarakц tak-
viyeцetmiоlerdir.цDolayısıylaцMeriçцNehri‟neцkadarцciddi bir Bulgar
kuvvetiцmevcutцdeлildir.цAslındaцEnverцBey‟inцBulgarцöncüцkuvvet-
lerindenцoluоanцaskerîцbirlikцkarоısındaцmuazzamцbirцzaferцkazanmıоц
gibiц takdimц edilmesi,ц içц politikadaц köоeyeц sıkıоanц мTC‟ninц abartılıц
propagandasıdır.ц II.ц Abdülhamit‟eц karоıц Balkanlar‟dakiц hürriyetц
mücadelesininц liderliлiц ileц Bâb-ıц Âliц Baskını‟ndakiц rolündenц sonraц
EnverцBey,цEdirne‟yiцalarakцüçüncüцbaоarısınıцeldeцederekцkamuo-
yununцdikkatiniцçekmiоtir.цнüphesizцbirцdiziцbaоarısınaцsarayaцdamatц
olmasıц daц ekleninceц Harbiyeц Nazırlıлıц veц Baоkumandanц Vekilliлiц
görevleriц uhdesineц verilmiоц veц мTC‟ninц enц önemliц simasıц hâlineц
gelmiоtir.цLakinцbuцgörünüоtedir.цÇünküцEnverцBey,цhırslıцveцaksi-
yonelцbirцtarihîцоahsiyettir.цHâlbukiцмTC‟ninцasılцbeyniцveцkararцveri-
cisiц Talâtц Bey‟dir.ц Çünküцtarihîц süreçц incelendiлindeц onunц isteme-
diлiцbirцоeyinцgerçekleоmesininцoldukçaцzorцolduлuцgörülür.
Osmanlıц yönetimininц veц мTC‟ninц birinciц önceliлiц Edirne‟yiц
almakцveцMeriç‟inцdoлuцyakasındaцdurmaktır.цмlkцaоamadaцbuцhedefц
gerçekleоince,цј9цTemmuzцј9ј3‟teцbüyük devletlere verilen notada
Meriç‟inц geçilmeyeceлiц taahhüdüц deц dikkateц alınarakц yenidenц birц
durumцdeлerlendirilmesiцyapılmıоtır.цDüvel-iцMuazzama‟nınцnabzı-
nıц tutabilmekц amacıylaц K.ц Eоrefц Müfrezesi,ц Edirne‟ninц alınmasın-
dan sonra Bulgar birliklerini takip ederek Cizr-iцMustafaцPaоa,цHa-
bibçe,цHarmanlıцveцHasköy‟deцdörtцgünцsürenцakınlardaцbulunmuо-
tur.811 мngiltereцveцRusya‟nınцprotestosuцveцyakınцzamanlıцtaahhüdüц
hatırlatmasıц sonucuц K.ц Eоrefц Müfrezesiц Edirne‟yeц geriц çekilmekц
811Tevfik Bıyıklıoлlu,цTrakya‟daцMilliцMücadele,цC.цI,цTürkцTarihцKurumuц
Yayınları,ц Ankaraц ј99љ,ц s.ц 70;ц Nevzatц Gündaл,ц 1913ц Garbîц Trakyaц
Hükûmet-iц Müstakilesi,ц Kültürц veц Turizmц Bakanlıлıц Yayınları,ц Ankaraц
1987, s.113; TetsuyaцSaharaц“Zulüm,цDireniоцveцмоbirliлi.цBalkanцSavaоlarıц
Sırasındaц Güneyц Balkanlar‟daц Türk-Bulgarц мliоkileri”,ц Uluslararasıц Balkanц
Sempozyumu Bildirileri,цBaлcılarцBelediyesiцKültürцYayınları,цмstanbul 2012,
s. 272; Süleymanц Seferц Cihan,ц Balkanц Savaоıц veц 1913ц Batıц Trakyaц Türkц
Cumhuriyeti,цYeniцBatıцTrakyaцDergisiцYayınları,цмstanbulцюtyя,цs.ц88-89.
Balkan Tarihi 369
zorundaц kalmıоtır.812 Buц geliоmelereц raлmenц мttihatçıц yönetim,ц

Edirne‟yiц garantiц altınaц alabilmekц veц arkalayabilmekц amacıylaц Me-
riç‟inцöteцyakasınaцBatıцTrakya‟yaцgeçmeyeцkararцvermiоlerdir.цBatıц
Trakya‟daц Bulgarц zulmününц artmasınıц gerekçeц gösterenц Osmanlıц
yöneticileri,цbaоındaцK.цEоref‟inцbulunduлuцј5цsubayцveцј00цerattanц
oluоanц toplamц јј6ц kiоilikц müfrezeyiц Edirne‟denц Ortaköy‟eц gön-
dermiоtir.ц Buц müfrezeц Batıц Trakya‟yaц ј5ц Aлustosц ј9ј3‟teц girmiо-
tir.813 Artıkц muvazzafц askerlerц devreц dıоıц bırakılarakц мTC‟ninц para-
militerц teоkilatlarınınц destekц verdiлiц milisц kuvvetlerц zayıfц Bulgarц
ordusuц karоısındaц kısaц süredeц baоarılarц eldeц etmiоtir.ц Hattaц
mahkûmц veц amelelerdenц “Mücahitlerц Fırkası”ц kurularakц cepheц
takviyeц edilmiоtir.814 Osmanlıц Hükûmeti,ц buц taarruzunц mantıлınıц
Batıц Trakya‟daц Bulgarц zulmüц altındakiц Müslüman halkıц korumakц
esasınaц dayandıлınıц beyanц etmiоtir.ц Zamanц kazanabilmekц amacıylaц
daц bazıц birliklerinц Meriç‟inц batısınaц geçmesiniц iоgalц anlamınaц gel-
memesiц gerektiлiniц özellikleц belirtmiоtir.ц Süleymanц Askeri,ц müfre-
zeyeцörtülüцdestekцvermiоtir.цCemalцPaоaцhatıralarındaцbuцmüfreze-
ninц baоındaц Süleymanц Askeri‟ninц bulunduлunuц belirmektedir.815
Lakinц Süleymanц Askeri,ц buц ileriц hareketteц K.ц Eоref‟inц gölgesindeц
kalmıоtır.ц Baоtaц Cemalц Kutayц veц Tevfikц Bıyıklıoлluц olmakц üzereц
birçokцyazarцK.цEоref‟tenцdahaцçokцbahsederler.цZiraцK.цEоrefцmüf-
rezesiц ј6ц Aлustosц ј9ј3‟teц Koоukavak‟taц yüzlerceц Türk‟üц katledenц
Domuzciyefц Çetesi‟niц esirц etmiоtir.ц ј8ц Aлustos‟taц Mestanlı,ц ј9ц
Aлustos‟taцKırcaali,цbirцBulgarцsüvariцalayıцileцyapılanцkısaцbirцmuha-
rebedenц sonraц eleц geçirilir.ц Eleц geçirilenц Koоukavak,ц Mestanlıц veц
Kırcaali‟yeцhükûmetцreisiцatanmıоцveцasayiоцsaлlanmıоtır.816
812 Gündaл,ц a.g.e., s. 114; Ahmet Efe, Efsanedenц Gerçeлeц Kuоçubaоıц Eоref,
BengiцYayınları,цмstanbulцљ0ј0,цs.ц79-80.
813 Bıyıklıoлlu,цa.g.e., s. 73-74;цTarıkцZaferцTunaya,цTürkiye‟deцSiyasalцParti-
ler,цC.цIII,цмletiоimцYayınları,цмstanbulцљ000,цs.ц569;цHüsamettinцErtürk,цмkiц
Devrinц Perdeц Arkası, Yay. Haz.: Samih Nafiz Tansu, Hilmi Kitabevi,ц мs-
tanbul 1957, s. 102-104; Gündaл,цa.g.e., s. 120; Efe, a.g.e., s.ц8љ;цнimоek,ц
a.g.e., s.68-69; NilüferцErdem,ц“ј9ј3цYılınınцTemmuz-EkimцAylarıцAra-
sındaцBatıцTrakyaцTürkleriцмleцмlgiliцGeliоmelerinцYunanцBasınındakiцYan-
sımaları”,цHistory Studies, Volume 6/2, Samsun 2014, s. 106-108.
814 Tunaya, a.g.e., s. 340.
815 CemalцPaоa,цHatıralar,цYay.цHaz.:цAlpayцKabacalı,цTürkiyeцмоцBankasıц
Yayınları,цмstanbulцљ0ј5,цs.ц6љ;цEfe,цa.g.e., s. 83.
816 Bıyıklıoлlu,цa.g.e.,цs.ц74;цGündaл,цa.g.e., s. 121; Efe, a.g.e., s. 84.
BuцaоamadaцOsmanlıцyönetimiцikiцboyutluцtaktikselцbirцpoliti-
kaцuygulamıоtır.цOsmanlıцGenelkurmayıцbuцhareketiцhiçцarzuцetme-
diлiniц bildirerekц Enverц Bey‟den,ц K.ц Eоref‟inц dahaц ileri gitmemesi
talimatınıц iletmesiniц istemiоtir.ц Nitekimц Enverц Bey,ц K.ц Eоref‟inц
Müfrezesineцј6ц Aлustosц ј9ј3‟teц “Koоukavak‟tanц dahaцileriцgitmeyinizц
veц gelecekц emirleriц bekleyiniz.”817 talimatınıц vermiоtir.ц Geliоmelerц bizeц
gösteriyorцkiцbuцEnverцBey‟inцdeлil OsmanlıцGenelkurmay‟ınцemri-
dirцveцonunцgörüоünüцyansıtmamaktadır.цHattaцEnverцBey,цelцaltın-
danц K.ц Eоref‟iц desteklemiоц veц Genelkurmay‟ınц emrininц aksineц ha-
reketц etmesiniц talepц etmiоtir.ц Durumunц nezaketine binaen Enver
Bey,ц Süleymanц Askeriц ileц K.ц Eоref,ц arasındaц љљц Aлustos‟taц Orta-
köy‟deц birц görüоmeц yapılmıоц veц Batıц Trakya‟nınц tamamenц geriц
alınmasıц kararlaоtırılmıоtır.818 Hattaц Osmanlıц Hükûmetiц üzerindeц
baskıцdayanılamayacakцnoktayaцgelirseцSüleymanцAskeriцBey,цkendi-
sininц kontroldenц çıkmıо,ц baоkentleц baлlantısınıц koparmıоц asiц birц
subayц olarakц ilanц edilmesiniц bileц talepц etmiоtir.ц Ortaköyц toplantısıц
sırasındaц оunlarıц daц ifadeц etmektenц geriц kalmamıоtır:ц “Gerekirseц herц
оeyiniцfedaцedeceлini,цseveцseveцölümцcezasınıцdaцkabulцedeceлiniцsöyledi…”819
љљцAлustos‟takiцOrtaköyцtoplantısındanцsonraцtaarruzaцgeçenц
milisц kuvvetler,ц 3јц Aлustos‟taц Gümülcine‟yi,ц јц Eylül‟deц мskeçe‟yiц
Bulgarlar‟danцgeriцalmıоlardır.цSüleymanцAskeriцBey,цGümülcine‟ninц
eleц geçirilmesindenц sonraц yeniц birц devletц kuruluоuцiçinц hazırlıklaraц
baоlamıоtır.820 Nitekimц3јцAлustos‟taцKoоukavak,цMestanlı,цKırcaa-
li,ц Gümülcine,ц мskeçe,ц Eлridere,ц Darıdere,ц Sofulu,ц Ferecikц veц De-
deaлaçц kazalarıylaц Meriçц boylarınınц büyükц kısmınıц kapsayanц
GTHMц kurulmuоtur.ц Yeniц kurulanц GTHM‟ninц Baоkanlıлınaц Mü-
derrisц Hafızц Salihц Efendi,ц мkinciц Baоkanlıлı‟naц Yüzbaоıц Çerkezц Reоit,
Genelkurmayц Baоkanlıлınaц Süleymanц Askeriц Bey,ц Millîц Kuvvetler
Kumandanlıлınaц Kuоçubaоıц Eоref,ц Umumц Müfettiоliлineц Kuоçubaоıц
HacıцSamiцBeyler,цмskeçeцKumandanlıлı‟naцdaцFuat Balkan getirilmiо-
817 Gündaл,цa.g.e., s. 122; Efe, a.g.e., s. 84.

818 Bıyıklıoлlu,ц a.g.e.,ц s.75;ц Metinц Ayıоıлı,ц “Dündenц Bugüneц Batıц Trakya
Meselesi”,цOsmanlı,цC.цII,цYeniцTürkiyeцYayınları,цAnkara 1999, s. 508.
819 Celal Bayar, Benц deц Yazdım,ц C.ц IV,ц Sabahц Kitapları,ц мstanbulц ј997,ц s.ц
154.
820 нimоek,цa.g.e., s. 75.
Balkan Tarihi 371
tir.821 Milis kuvvetlerin sertц müdahalesindenц sonraц љљ-љ3ц Eylülц

ј9ј3‟teц Bulgarlar,ц Yunanlılarınц elindekiц Dedeaлaç‟aц sıлınmıоlardır.ц
Kısaц birц süreц sonraц Yunanlılar,ц Dedeaлaç‟ıц љц Ekimц ј9ј3‟teц milisц
kuvvetlere devredeceklerdir.
Kısaц süredeц teоkilatlanmaц faaliyetlerineц hızц verenц Süleyman
AskeriцBey,цмstanbul‟danцbeklediлiцsilahцveцcephanelerinцgelmesin-
denцsonraцbölgedeцbulunanцј0цbinцTürk‟üцsilahaltınaцçaлırmıоtır.822
Müstakilц birц devletц içinц gerekliц olanц оartlarц kısaц süredeц oluоturul-
muоtur.цOsmanlıцDönemi‟ndekiцidariцyapılanmaцaynenцkabulцedildi
veцherцbirцidariцbiriminцbaоınaцsorumluцtayinцedilmiоtir.цYineцbayrakц
hazırlanmıо,ц Süleymanц Askeriц tarafındanц millîц marоц yazılmıоц veц
postaц puluц bastırılmıоtır.ц Aynıц zamandaц “Independent”ц adlıц birц
gazeteцTürkçeцveцFransızcaцbasılmayaцbaоlandıлıцgibiцSamuel Kara-
so‟nunцsorumluluлundaцBatıцTrakyaцResmîцAjansı‟nıцdaцkurulmuо-
tur.823 HemцiçцgüvenliлiцhemцdeцBulgarlardanцgelebilecekцsaldırılaraц
karоıц gerekliц savunmaц tertibatıц daц oluоturulmuоtur.ц Buц bakımdanц
miniц birц orduц bileц teоekkülц etmiоtir.ц Buц amaçlaц Süleyman Askeri,
Bulgarlaraц karоıц Trakya‟nınц savunulmasıц içinц deц bazıц tedbirlerц al-
mıоtır.ц Örneлinц Bulgarlarınц Hasköy‟deц toplandıklarınıц haberц alırц
almazцYüzbaоıцCemilцBey‟inцidaresindeц3000цkiоilikцbirцbirliлiцkay-
dırmıоtır.цBenzerцbirцtertipцKırcaali‟deцdeцalınmıоtır.цAskerîцbirlikle-
rinц cephaneц ihtiyacıц Kurmayц Sabitц Beyц vasıtasıylaц юS.ц Arslanц gizliц
adıylaяцteminцedilmiоtir.824
GTHM‟deц görevц alanц isimlerdenц anlayacaлımızц üzereц Os-
manlıц Hükûmeti,цBatıцTrakya‟daцikiц boyutuцbulunanцbuцpolitikası-
nınцgayriresmîцkısmınıцuygulamıоtır.цZatenцyeniцhükûmetinцhamili-
лiniц “Garbiц Trakyaц Hükûmet-iц мcraiyesi”ц adıц verilenц üstц birц birimц
yürütmektedir.цBuцbiriminцbaоındaцdaцSüleymanцAskeriцBeyцvardır.ц
AskerîцyetkileriцdeцelindeцtutanцSüleymanцAskeriцaynıцzamandaцGe-
821 Bıyıklıoлlu,цa.g.e., s. 76-77;цGündaл,цa.g.e., s. 126; Fuat Balkan, Komitacıц

BJK‟ninцKurucusuц FuatцBalkan‟ınц Anıları,ц Yay.ц Haz.:ц Turgutц Gürer,ц Gürerц
Yayınları,цмstanbulцљ008,цs.цљј.ц
822 Balkan, a.g.e., s. 18-22.
823 Bıyıklıoлlu,цa.g.e.,цs.ц8ј;цErdem,цa.g.m.,цs.јјљ;цHikmetцÖksüz,ц“Osman-
lıцDevleti‟ninцBirinciцDünyaцSavaоıцÖncesiцBalkanlar‟daцYaоamıоцOlduлuц
Siyasalц Süreç”,ц Osmanlı,ц C.ц II,ц Yeniц Türkiyeц Yayınları,ц Ankaraц 1999, s.
491.
824 Bıyıklıoлlu,цa.g.e.,цs.8љ;цGündaл,цa.g.e., s. 141.
nelkurmayцBaоkanıцgöreviniцdeцyürütmektedir.825 Aslındaцtümцyetkiц
baоtaцSüleymanцAskeriцolmakцüzereцK.цEоrefцveцkardeоiцSelimцSa-
mi‟ninцelindedir.826 DolayısıylaцOsmanlıцordusundakiцsubayцveцidea-
listler,цyeniцhükûmetteцgörevцalmaцarzusunuцgöstermiоlerdir.цHerцneц
kadarцresmîцolarakцortadaцTMцadlıцbirцteоkilatцyoksaцbileцBatıцTrak-
ya'daцkısaцsüreliцkurulanцbuцgeçiciцhükûmetinцtemellendirilmesiцveц
idamesindeцTM,цesasцrolüцoynamıоtır.
Bâb-ıцÂliцüzerindeцbaskılarınцartmasıцüzerineцBaоkumandan-
lıkц Vekâletininц geriц dönünц emrineц raлmenц Süleyman Askeri, K.
Eоrefц veц Hacıц Samiц imzasıylaц јљц Eylülц ј9ј3‟teц birц istiklalц bildirisiц
yayımlayarakц GTHMц tamц baлımsızlıлınıц ilanц etmiоtir.ц Dolayısıylaц
BatıцTrakya‟dakiцyeniцhükûmet,цOsmanlıцyönetimiyleцresmîцirtibatı-
nıцkesmiоцgibiцbirцrolцyapacaktır.цKuоkusuzцbuцoyununцbirцparçası-
dır.цÇünküцGTHM‟ninцkurulmasıцbüyükцdevletleriцrahatsızцetmiоtir.ц
LakinцYunanistan,цBulgaristanцileцarasındaцtamponцbirцhükûmetçikц
olanцGTHM‟yiцalttanцaltaцdesteklemiоtir.цBuцaradaцEdirne‟yiцalarakц
amacınaцulaоanцOsmanlıцHükûmeti,цј6-29цEylülцј9ј3‟teцBulgarlarlaц
мstanbul‟daц barıоц görüоmelerineц baоlamıоtır.ц мkiц ülkeц arasındaц љ9ц
Eylülцј9ј3‟teцмstanbulцAntlaоmasıцimzalanarakцBatıцTrakya,цBulga-
ristan‟aцterkцedilmiоtir.цAntlaоmayaцgöreцbölgeninцenцgeçцљ5цEkimц
ј9ј3‟eц kadarц Bulgarц Hükûmetineц teslimiц оartц koоulmuоtur.ц Lakinц
Süleymanц Askeri,ц K.ц Eоrefц veц Hacıц Samiц gibiц bölgedeц etkinц rolц
oynayanlarц Batıц Trakya‟nınц tekц edilmesiniц birц türlüц kabulleneme-
miоlerdir.ц Direnmeyeц devamц etmeц arzusundaydılar.ц Lakinц onlarıц
iknaцedebilmekцiçinцCemalцPaоaцbölgeyi ziyaretцetmiоtir.цBuцziyaretц
sonrasıцonlar,цkerhenцdeцolsaцмstanbulцAntlaоması‟nınцhükümlerineц
rızaц göstermiоlerdir.ц K.ц Eоref,ц Hacıц Samiц veц Çerkezц Reоitц Beyler,ц
мstanbulц Antlaоması‟nınц hemenц akabindeц baоkentteц dönmüоlerdir.ц
Oц sıralardaц Bulgarц komitacıları Teador Aleksandrof ve General
Protegerefц görüоmekц üzereц Sofya‟yaц gidenц Süleymanц Askeriц Beyц
de,ц hiçц vakitц kaybetmedenц мstanbul‟aц dönmüоtür.ц Aralarındaц Üs-
teлmenцFuatцюBalkanяцBey‟inцTeлmenцмskeçeliцArif‟in,цSadıkцBey‟inц
veцYüzbaоıцAliцRızaцBey‟inцbulunduлuцkiоilerцмskeçe,цGümülcineцveц
Dedeaлaç‟taц emniyetiц saлlamakц içinц Batıц Trakya‟daц kalmıоlardır.ц
Neticedeц ikiц ayц kadarц ömrüц olanц GTHM,ц 30ц Ekimц ј9ј3‟eц Bulgarц
825 Öksüz,цa.g.m.,цs.ц49ј;цKaral,цa.g.e., s. 343.

826 Gündaл,цa.g.e., s. 125-126; Efe, a.g.e., s. 86.
Balkan Tarihi 373
Generalц Lazarof‟aц teslimц edilerekц ömrünüц tamamlamıоtır.827 Os-

manlıц Devleti‟ninц içerisindeц bulunduлuц maliц buhran ve Enver
Bey‟inцј8цAralıkцј9ј3‟teцapandisitцameliyatцnedeniyleцdeцGTHMцileц
yeterliцdüzeydeцilgilenememiоtir.
Bununц yanında GTHM,ц Bulgarlarц içinц endiоeц kaynaлıdır.ц
Çünküц buц hükûmetц birц süreц dahaц devamц ederц veц Yunanlılarц daц
OsmanlılarцlehineцsüreceцdâhilцolurlarsaцоayetцBulgarlar,цEgeцDeni-
zi‟neц çıkıоц ayaлınıц kaybedebilirlerdi.ц Dolayısıylaц Bulgarlarц kabulц
edilebilecekц enц hızlıц öneriyiц istemiоlerdir.ц Buц yüzdenц bölgedekiц
Müslümanц nüfusaц önemliц tavizlerц verilmiоtir.ц Sorunц Osmanlıц
Hükûmetininц iyiц niyetiц sayesindeц hemenц çözülmüоtür.ц Dolayısıylaц
Batıц Trakya,ц Bulgarlaraц birц bahоiоц olarakц bırakılmıоtır.828 Neticede
Bulgarlar,цYunanlılaraцveцSırplaraцkarоıцiоцbirliлiцyapmaцkonusundaц
Osmanlıц Hükûmetiniц iknaц etmiоlerdir.ц Hattaц buц amaçц içinц Bulgarц
Makedonya Komitesi adınaцDr.цNikolofцveцPavliцнatefцileцSüleymanц
Askeriц Beyц arasındaц Sırplaraц veц Yunanlılaraц karоıц Türk-Bulgar or-
taklıлıцtesisцedilmiоtir.цSofya‟dakiцRadoslavofцHükûmetiцdeцbuцbir-
likteliлeцgözцyummuоtur.цBuцçerçevedeцмstanbulцAntlaоması‟naцda-
yanılarakц“TürkцBatıцTrakyaцKomitesi”цkurulmuоtur.829 Dolayısıylaц
Süleymanц Askeriц Bey,ц bölgeyiц bilenц tecrübeliц birц kurmayц olarakц I.ц
Dünyaц Savaоıц öncesiц Bulgarlarlaц yapılmasıц düоünülenц ittifakц içinц
deneyimlerindenц istifadeц edilmiоtir.ц Zatenц мstanbul‟aц dönmedenц
önceц Batıц Trakya‟dakiц geliоmeleriц takipц edebilmekц içinц Dâhiliyeц
Nezareti MuhacirînцMüdürlüлüцgörevindeцdeцbulunmuоtur.ц
мstanbulц Antlaоması‟naц raлmenц Bulgaristan,ц Batıц Trakyaц
Müslümanlarınaц baskıц yaparakц zorlaц göçцettirmeyeц çalıоmıоtır.цBu-
nunц üzerineц 30ц Ekimц ј9ј3‟teц мstanbulц Muhafızıц Miralayц Ahmetц
CemalцBey,цoцsıradaцGümülcine‟deцbulunanцSüleymanцAskeriцBey‟eц
birцtelgrafцçekerekцbaskılarınınцönlenmesiniцtalepцetmiоtir.цZeynela-
bidinц mahlasınıц kullananц veц Milisц Kuvvetleriц Umumц Kumandanıц
SüleymanцAskeri,цtelgrafaцоuцоekildeцcevapцvermiоtir:цBen ve zabitle-
rimц vaktimizinц dörtteц üçünüц Müslümanц ahalininц hukukununц himayesineц
827 Gündaл,цa.g.e., s. 162-164.

828 Sahara, a.g.m., s. 272.
829 CemalцPaоa,цa.g.e.,цs.ц66;цAyıоıлı,цa.g.m., s. 509.
hasrediyorцveцhiçbirцtecavüzeцmüsaadeцetmiyoruz.830 ÇünküцBulgarlar,цGü-
mülcine‟yeц hiçц Türkçeц bilmeyenц veц antlaоmadanц haberiц olmadıлıц
numarasıцyaparakцbölgeцahalisineцzulmetmeyeцdevamцetmiоtir.цBu-
nunц üzerineц Müslümanlarıц daц Gümülcineц veц Dimetoka‟yaц doлruц
hicretцetmiоlerdir.831 Bölgeцahalisi,цzulmüцönlemekцiçinцbirцAvrupalıц
komiserц atanmasınınц Bulgarlarц tarafındanц kabulц görmeyeceлiniц
bildiklerinden bunun yerine bir konsoloslukц açılmasınıц Osmanlıц
Devleti‟ndenц talepц etmiоtirler.832 мstanbulц Antlaоması‟ndanц hemenц
sonraцј3цEkimцј9ј3‟teцSofyaцElçiliлi‟neцFethiцюOkyarяцBeyцatanmıо-
tır.цOnunцsarfцettiлiцçabalarцveцBâb-ıцÂli‟ninцaldıлıцtedbirlerцsayesin-
deц Batıц Trakyaц Müslümanlarınınц Hıristiyanlaоtırılmasınınц önüneц
geçilmiоtirцюBayraktarova,цљ0ј3:цљ90я.833 YineцFethiц Bey‟inц devreyeц
girmesiyleцMustafaцKemalцdeцљ7цEkimцј9ј3‟teцSofyaцAskeriцAtaоe-
liлiцgörevineцgetirilmesiцBulgarlarlaцittifakıцdahaцdaцpekiоtirmiоtir.
Sonuç
Yıkılmaц travmasıц yaоayanц Osmanlıц Devleti,ц XX.ц yüzyılınц ilkц
çeyreлindeц birçokц problemleц karоılaоmıоtır.ц нüphesizц bununц enц
önemlilerindenц biriц deц Balkanц Savaоları‟dır.ц I.ц Balkanц Savaоı‟ndaц
büyükц birц maлlubiyeteц uлrayanц Osmanlıц Devleti,ц Balkanlar‟dakiц
topraklarınıц Çatalca‟yaц kadarц kaybetmiоtir.ц Buц çerçevedeц Balkan-
lar‟ınцözellikleцdeцEdirne‟ninцkaybediliоiцciddiцbirцsıkıntıцyaratmıоtır.ц
Çünküц Edirne,ц baоkentinц savunulmasıц bakımındanц stratejikц birц
yerdir.ц Aynıц zamandaц мTC içinц sembolikц birц anlamц daц taоır.ц Ziraц
Bâb-ıцÂliцBaskını‟nıцbuцsembolцüzerineцinоaцedilmiоtir.цAyrıcaцмtti-
hatçılarınцоehirleцaralarındaцduygusalцveцkuvvetliцbirцbaлцdaцmevcut-
tur.цнayetцII.цBalkanцSavaоıцsırasındaцEdirneцgeriцalınmamıоцolsaydıц
мttihatçılarınцiktidarıцsorgulanırцbirцhâleцgeleceлiцgözцardıцedilemez.
830 T.C.цDevletцArоivleriцGenelцMüdürlüлüцOsmanlıцArоiviцDaireцBaоkan-
lıлı,цOsmanlıцBelgelerindeцBalkanцSavaоları,цC.цII,цT.C.цDevletцArоivleriцGenelц
MüdürlüлüцYayınları,цмstanbulцљ0ј3,цs.цљ75.
lıлı,цa.g.e., s. 275.
lıлı,цa.g.e., s. 181.
833 EmineцBayraktarova,ц“BalkanцSavaоlarıцDönemindeцTürk-Bulgarцмliо-
kilerindeц Birц Belirleyenц Olarakц Bulgaristan‟dakiц Müslümanц Azınlıлı”,ц

Osmanlıц Devleti‟ninц Daлılmaц sürecindeц Trablusgarpц veц Balkanц Savaоları, Haz.
Mehmet Ersan-Nuriц Karakaоц Türkц Tarihц Kurumuц Yayınları,ц Ankaraц
2013, s. 290.
Balkan Tarihi 375
ј9ј8‟eц kadarц sürecekц мTCц iktidarının,ц Bâb-ıц Âliц Baskınıц ileц Sadra-
zamц Mahmutц нevketц Paоaц suikastındanц sonraц ilkц göreceliц baоarısıц
Edirne‟ninцgeriцalınıоıdır.цLakinцkamuoyunaцgereлindeцfazlaцabartı-
larakцaktarılmıоtır.ц
Osmanlıц yönetimi,ц Çatalca‟danц Edirne‟ye,ц Meriç‟tenц Batıц
Trakya‟yaцkadarцikiцfarklıцpolitikayıцbenimsemiоlerdir.цZiraцaskerцveц
sivilцyöneticiler,цbirbiriyleцuyuоmayanцbuцikiцfarklıцpolitikayıцustacaц
uygulamaц safhasınaц sokmuоlardır.ц Aslındaц yöneticilerц arasındaц gö-
rünüоteц birц anlaоmazlıkц veц çekiоmeц mevcuttur.ц Lakinц perdeц arka-
sındaцtamцbirцuyumцveцahenkцsözцkonusudur.цÇünküцbazıцyönetici-
ler Midye-Enezц hattınınц geçilmesinin,ц Edirne‟ninц geriц alınmasınınц
veцMeriç‟inцaоılmasınınцaleyhindedir.цBazılarıцdaцdurumdanцistifadeц
ederekцI.цBalkanцSavaоıцsırasındakiцtoprakцkayıplarınıцtelafiцetmeninц
peоindedir.цBuцamaçlaцresmîцveцgönüllüцbirliklerцaynıцandaцbaоarılıц
birц оekildeц kullanılmıоtır.ц Ziraц мttihatçılarц resmîц veц sivilц kuvvetleriц
aynıцandaцkullanabilmeцtecrübesiniцHareketцOrdusu‟nunцмstanbul‟aц
gelmesi sırasındaц baоarıylaц testц etmiоlerdir.ц Çünküц buц orduц farklıц
etnikцveцdinîцgrubaцmensupцkozmopolitцbirцyapısıцvardır.
мTC iktidarınıц temellendirenц Edirne‟ninц alınıоındanц sonraц
resmîц birliklerц sahnedekiц yeriniц milisц kuvvetlereц terkц etmiоlerdir.ц
Milis birliklerinцbaоındakiцOsmanlıцsubayları,цBatıцTrakya‟dakiцyerelц
partnerlerindenцdestekцalarakцkısaцsüredeцbölgedeцbirçokцyeriцdene-
timц altınaц alarakц GTHM kurmuоlardır.ц Kısaц süreliц buц hükûmetteц
görevц alanц kiоilerdenц anlaоılacaлıц üzereц Osmanlıц etkisiц veц örtülüц
desteлiцaçıktır.цDolayısıylaцGTHM, Edirne‟yiцmuhafazaцedenцgeçiciц
birц zırhц veц önц almaц teоebbüsüdür. Nitekimц Edirne‟ninц Osmanlıц
yönetimindeцkalacaлıцanlaоılıncaцGTHM, yaklaоmaktaцolanцI.цDün-
yaцSavaоıцdaцdüоünülerekцmuhtemelцbirцBulgarцittifakıцiçinцortadanц
kaldırılmasınaц vizeц verilmiоtir.ц Ayrıcaц Bulgarların,ц Ruslarlaц muhte-
melц birц ittifakınaц daц setц çekilmiоtir.ц Dolayısıylaц iktidardaц henüzц
emeklemeцdönemindekiцмTC,цhemцzamanцkazanmıоцhemцdeцayaktaц
durabilmekцiçinцiçцveцdıоцmüttefikliklereцkapıцaralamıоtır.
Osmanlıц Hükûmetinceц kendisineц verilenц rolüц neredeyseц ku-
sursuzцbirцоekildeцuygulayanцSüleymanцAskeriцBey,цEdirne‟ninцgeriц
alınıоınaцkadarцkaydaцdeлerцbirцkatkısıцyoktur.цLakinцMeriç‟inцötesi-
neц geçenц milisц kuvvetleriц komutaц etmiоц veц hükûmetinц gizliц deste-
лiyleц GTHM‟nin kurulmasınaц imzaц atmıоtır.ц Nedenц birц baоkasıц
deлilц deц Süleymanц Askeri‟ninц buц görevц içinц seçildiлiц sorusuц aklaц
gelebilir.ц Süleymanц Askeri‟ninц biyografisineц gözц atıldıлındaц buц so-

ruyaцcevapцverilebilir.цZiraцtarihîцsüreçцiçerisindeцgerillaцsavaоlarındaц
ustalaоması,цEnverцBey‟eцyakınlıлı,цмTCцüyesiцolmasıцveцTrablusgarpц
Savaоı‟ndaц Enverц Beyц ileц yakinenц çalıоmaц fırsatınıц yakalamasıц gibiц
sebeplerdenц dolayıц buцgörevц onunц uhdesineц verilmiоtir.ц нayetц Os-
manlıц yönetimiц büyükц devletlerinц baskılarınaц göлüsц geremeyecek
durumaцgelirseцkendisininцvatanцhaini,цisyankârцolarakцlanseцedilme-
siniцdahiцgözeцalanцbirцvatanperverdir.цNitekimцrolününцgereлiцola-
rakцbirцsüreцsonraцOsmanlılarlaцbaлınıцkopardıлınıцilanцetmiоtir.цBuц
baлlamdaцaslındaцsüreçцdanıоıklıцbirцdöлüоцolarakцcereyanцetmiоtir.ц
Osmanlıц Hükûmeti,ц Edirne‟yiц arkalayıpц GTHM‟ninц ortadanц kalk-
masınaц kararц vermesiц elbetteц Süleymanц Askeri‟yiц ruhenц olumsuzц
etkilemiоцveцyeniцhükûmetinцlaлvedilmesineцayakцsürümüоtür.цYerelц
halkaцbuцdurumuцizahцedemeyeceлiniцbildiлindenцCemalцPaоa,цonaц
destekц olmuоцveцmevcutцdurumцCemalцPaоaцtarafındanцhalkaцizahц
edilmiоtir.
Kaynakça
1-ArĢiv Kaynakları
318-28цSicilцNumaralıцSüleymanцAskeri‟yeцAitцAskeriцSafahatцBelgesi.
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоiviцDâhiliyeцNezaretiцEvrakı
DH.нFR.,ц4љ/ј84.
GenelkurmayцBaоkanlıлıцKaraцKuvvetleriцKomutanlıлıцArоiviц
MillîцSavunmaцBakanlıлıцArоivцMüdürlüлüц
SüleymanцAskeriцDosyası,цSicilцNo:цј3ј8-P.28.
2-YayımlanmıĢ Eserler
Aydemir,цнevketцSüreyya,цюј999я.цMakedonya‟danцOrtaцAsya‟yaцEnverц
Paоa,цC.цII,цмstanbul:цRemzi Kitabevi.
Ayıоıлı,ц Metin,ц юј999я.ц “Dündenц Bugüneц Batıц Trakyaц Meselesi”,ц
Osmanlı,цC.цII,цAnkara:цYeniцTürkiyeцYayınları,цs.505-526.
Balkaç,цZerrin,цюљ00љя.ц“BatıцTrakyaцTürkleri”,цTürkler, C. XX, An-
kara:цYeniцTürkiyeцYayınları,цs.470-488.
Balkan Tarihi 377
Balkan, Fuat, (2008). KomitacıцBJK‟ninцKurucusuцFuatцBalkan‟ınцAnıla-

rı,цYay.цHaz.:цTurgutцGürer,цмstanbul:цGürerцYayınları.
Bayar, Celal, (1997). BenцDeцYazdım,цC.цIV,цмstanbul:цSabahцKitapla-
rı.
Bayraktarova,цEmine,цюљ0ј3я.ц“BalkanцSavaоlarıцDönemindeцTürk-
Bulgarц мliоkilerindeц Birц Belirleyenц Olarakц Bulgaristan‟dakiц Müslü-
manц Azınlıлı”,ц Osmanlıц Devleti‟ninц Daлılmaц Sürecindeц Trablusgarpц veц
BalkanцSavaоları, Haz. Mehmet Ersan-NuriцKarakaо,цAnkara:цTürkц
TarihцKurumuцYayınları,цs.љ67-294.
Bıyıklıoлlu, Tevfik, (1992). Trakya‟daцMillîцMücadele, C. I-II, Ankara:
TürkцTarihцKurumuцYayınları.
CemalцPaоaц(2015). Hatıralar,цYay.цHaz.:цAlpayцKabacalı,цмstanbul:ц
TürkiyeцмоцBankasıцYayınları.
Cengizer, Altay, (2014). Adilц Hafızanınц Iоıлındaц Birinciц Dünyaц Sava-
оı‟naц Gidenц Yolц veц Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц Sonu,ц мstanbul:ц Doлanц
Kitap.
Cihan,цSüleymanцSefer,цюtyя.цBalkanцSavaоıцveц1913цBatıцTrakyaцTürkц
Cumhuriyeti,цмstanbul:цYeniцBatıцTrakyaцDergisiцYayınları.ц
Çavdar, Tevfik, (1995). Talâtц Paоa,ц Ankara:ц T.C.ц Kültürц Bakanlıлıц
Yayınları.
Daniоment,цмsmailцHami,цюј96јя.цмzahlıцOsmanlıцTarihiцKronolojisi, C.
IV,цмstanbul:цTürkiyeцYayınları.ц
Efe, Ahmet, (2010). EfsanedenцGerçeлeцKuоçubaоıцEоref,цмstanbul:цBen-
giцYayınları.
Erdem,ц Nilüfer,ц юљ0ј4я.ц “ј9ј3ц Yılınınц Temmuz-Ekimц Aylarıц Ara-
sındaцBatıцTrakyaцTürkleriцмleцмlgiliцGeliоmelerinцYunanцBasınında-
kiцYansımaları”,цHistory Studies, Volume 6/2, Samsun, s.100-123.
Erkan, Hamza Osman, (1946). BмRц AVUÇц KAHRAMAN,ц мS-
TANBUL:цмNKILÂPцKмTABEVм.
Erkan,ц Hamzaц Osman,ц юј95јя.ц “Süleymanц Askeriц Niçinц veц Nasılц
мntiharц Etti?”,ц Resimliц Tarihц Mecmuası,ц Sayı:ц љљ,ц мstanbul,ц s.ц ј0ј9-
1022.
Ertürk,цHüsamettin,цюј957я.цмkiцDevrinцPerdeцArkası, Yay. Haz.: Sa-
mihцNafizцTansu,цмstanbul:HilmiцKitabevi.
Genelkurmayц Askerîц Tarihц veц Stratejikц Etütц Baоkanlıлı, (2004).

Balkanц Savaоı'naц Katılanц Komutanlarınц Yaоamц Öyküleri, Ankara: Ge-
nelkurmayцBasımцEvi.
Gündaл, Nevzat, (1987). 1913цGarbîцTrakyaц Hükûmet-iцMüstakilesi,
Ankara:цKültürцveцTurizmцBakanlıлıцYayınları.
Hakov,ц Cengiz,ц юј999я.ц “ј9ј3‟deц мstanbul‟daц мmzalananц Bulgar-
TürkцAntlaоmasıцveцBulgaristan‟daцTürk-MüslümanцNüfusunцHak-
ları”,цOsmanlı,цC.цII,цAnkara:цYeniцTürkiyeцYayınları,цs.474-477.
Halaçoлlu, Ahmet, (1995). Balkanц Harbiц Sırasındaц Rumeli‟denц Türkц
Göçleriц(1912-1913),цAnkara:цTürkцTarihцKurumuцYayınları.
Hall, Richard C., (2003). BalkanцSavaоlarıц1912-1913цI.цDünyaцSava-
оı‟nınцProvası,цÇev.:цM.цTanjuцAkad,цмstanbul:цHomerцKitabevi.
Hayta, Necdet, (2008). Balkanц Savaоları‟nınц Diplomatikц Boyutuц veц
LondraцBüyükelçilerцKonferansıц(17цAralıkц1912- 11цAлustosц1913), An-
kara:цAtatürkцAraоtırmaцMerkeziцYayınları.
мpek,ц Nedim,ц юљ0јљя.ц “Balkanlardaц Ulusц Devletlerinц Oluоumuц veц
NüfusцPolitikaları”,цUluslararasıцBalkanцSempozyumuцBildirileri,цмstan-
bul:цBaлcılarцBelediyesiцKültürцYayınları,цs.ц60-63.
Jelavich, Barbara, (2006). Balkan Tarihi,цC.цљ,цмstanbul:цKüreцYayın-
ları.
Karal, Enver Ziya, (1996). OsmanlıцTarihi,цC.цIX,цAnkara:цTürkцTa-
rihцKurumuцYayınları.
Koçak,цYalçınцveцErtanцÖzyiлit,цюљ0ј4я.цBatıцTrakyaцTürkцCumhuri-
yeti,цмstanbulцWizartцYayınları.
Küçük,ц Cevdet,ц юј99љя.ц “Balkanц Savaоı”,ц мslâmц Ansiklopedisi, C. 5,
Ankara:цTürkiyeцDiyanetцVakfıцYayınları,цs.љ3-25.
Moreau,цOdile,цюљ0ј3я.ц“OttomanцResistanceцDuringцTheцTurkish-
Italian War”,цOsmanlıцDevleti‟ninцDaлılmaцSürecindeцTrablusgarpцveцBal-
kanц Savaоları, Haz. Mehmet Ersan-Nuriц Karakaо,ц Ankara:ц Türkц
TarihцKurumuцYayınları,цs.77-83.
Nazif,ц Süleymanц ,юљ0ј3я.ц “Süleymanц Askeriц Bey”.ц Harpц Mecmû‟ası,
Sayı:ц9,цAnkara:цTürkцTarihцKurumuцYayınları,цss.цј30-131.
Okur,цMehmet,цюљ006я.ц“BalkanцSavaоları”,цBalkanlarцElцKitabı, C. I,
Ankara: VadiцYayınları,цs.ц6јљ-623.
Balkan Tarihi 379
Öksüz,цHikmet,цюј999я.ц“OsmanlıцDevleti‟ninцBirinciцDünyaцSavaоıц
ÖncesiцBalkanlardaцYaоamıоцOlduлuцSiyasalцSüreç”,цOsmanlı, C. II,
Ankara:цYeniцTürkiyeцYayınları,цs.484-494.
Öksüz, Hikmet, (2006). Batıц Trakyaц Türkleri, Ankara: Karam Ya-
yıncılık.
Özbudak,ц Haldunц veц Selçuk,ц Erez,ц юј990я.ц шSüleymanц Askeri:ц Birц
OsmanlıцSubayınınцPortresiш, Argos, C.цII,цSayı:цј8,цмstanbul,цs.ц80-
82.
Rogan, Eugene, (2015). The Fall Of The Ottomans, New York: Basic
Books.
Sahara,цTetsuya,цюљ0јљя.ц“Zulüm,цDireniоцveцмоbirliлi.цBalkanцSavaо-
larıцSırasındaцGüneyцBalkanlar‟daцTürk-Bulgarцмliоkileri”,цUluslarara-
sıцBalkanцSempozyumuцBildirileri,цмstanbul:цBaлcılarцBelediyesiцKültürц
Yayınları,цs.цљ66-280.
Shaw, Stanford J. (2006). The Ottoman Empire in World War I, C. I,
Ankara: TürkцTarihцKurumuцYayınları.
Stoddard, Philip H., (1993). Teоkilat-ıц Mahsusa,ц мstanbul:ц Arbaц Ya-
yınları.
нimоek, Nurettin, (2008). Teоkilat-ıцMahsûsa'nınцReisiцSüleymanцAskerîц
Beyц(Hayatı,цSiyasiцveцAskerîцFaaliyetleri),цмstanbul:цIQцYayınları.
T.C.цDEVLETцARнмVLERмцGENELцMÜDÜRLÜкÜцOSMAN-
LIц ARнмVмц DAмREц BAнKANLIкI,ц юљ009я.ц Osmanlıц Belgelerindeц
Batıц Trakya,цмstanbul:цT.C.цDevletцArоivleriцGenelцMüdürlüлüцYa-
yınları.ц
T.C.цDEVLETцARнмVLERмцGENELцMÜDÜRLÜкÜцOSMAN-
LIц ARнмVмц DAмREц BAнKANLIкI,ц юљ0ј3). Osmanlıц Belgelerindeц
BalkanцSavaоları, C. I-II,цмstanbul:цT.C.цDevletцArоivleriцGenelцMü-
dürlüлüцYayınları.
TalâtцPaоaц(1986). TalâtцPaоa‟nınцAnıları,цYay.цHaz.:цMehmetцKasım,ц
мstanbul:цSayцYayınları.
TalâtцPaоaц(2013). TalâtцPaоa‟nınцAnıları, Yay. Haz.: AlpayцKabacalı,ц
мstanbul:цTürkiyeцмоцBankasıцKültürцYayınları
Tunaya,цTarıkцZafer,цюљ000я.цTürkiye‟deцSiyasalцPartiler,цC.цIII,цмstan-
bul:цмletiоimцYayınları.
3- Elektronik Kaynaklar
Birsaygılı,цPeren,цюљ007,цљцAralıkя.цSüleymanцAskeriцBeyцveцAilesi-
nin Hikayesiц V,ц Eriоimц Tarihi:ц 0јц Martц љ0ј5,ц
http://www.haber10.com/makale.
Balkan Tarihi 381
OSMANLI DEVLETİ’NDE BALKAN SAVAŞI YENİLGİ-

SİNİN SİYASİ SORUMLULARI
WhoцAreцPoliticallyцResponsibleцForцTheцOttomanцEmpire‟sцDefeatцInцTheц
Balkan Wars
Ahmet Ali GAZEL
Özet
TürkцordusuцtarihindekiцenцaлırцyenilgilerindenцbiriniцBalkanц
Savaоı‟ndaц yaоamıоtır.ц Buц neticeц tabiiц olarakц maлlubiyetinц
sorumlusununц kimц olduлuц sorusunuц gündemeц getirmiоtir.ц
Buц konudaц ilkц olarakц askerlerц suçlanmıоц veц sorumlularınц
tespitiцiçinцDivan-ıцHarb-iцAskerîцkurulmuоtur.цBuцaradaцiоinц
siyasiцsorumlularınцtespitiцiçinцMeclisцdeцhareketeцgeçmiоцveц
maлlubiyetinц sorumlularıц ileц ilgiliц olarakц ј9ц Temmuzц ј9ј4ц
tarihindeц 8ц maddelikц birц meclisц soruоturmasıц önergesiц ve-
rilmiоtir.цÖnergedeцBalkanцSavaоlarıцsırasındaцgörevdeцolanц
Ahmetц Muhtarц veц Kâmilц Paоaц Hükûmetlerininц Divan-ıц
Âli‟yeц sevkiц istenmiоtir.ц Önergeц kabulц edilmiоц veц љ0ц Tem-
muzц ј9ј4ц tarihindeц soruоturmaц komisyonuц çalıоmalarınaц
baоlamıоtır.ц Komisyondaц ilkц olarakц Ahmetц Muhtarц Paоaц
sorgulanmıоtır.цMeclis soruоturmasıцdevamцederkenцI.цDün-
yaц Savaоı‟nınц patlakц vermesiц üzerineц љц Aлustosц ј9ј4ц tari-
hindeц Meclisц tatileц girmiоц veц soruоturmaц neticelendirileme-
miоtir.цBuцtarihtenцsonraцuzunцsüreцgündemeцgelmeyenцso-
ruоturmaц ancakц 4.ц yasamaц dönemindeц ј6ц нubatц ј9љ0‟deц
gündemeц gelmiоtir.ц Belirtilenц tarihteц Ahmetц Muhtarц Paоaц
Kabinesiцhakkındakiцsoruоturmanınцyeniцbirцоubeyeцgönde-
rilmesineц kararц verilmiоtir.ц љц нube‟ninц AhmetцMuhtarцPaоaц
Hükûmetiц hakkındaц soruоturmayaц baоlamasındanц kısaц süreц
sonra 11 Nisan 1920 tarihinde Meclisin yine feshedilmesi
üzerineц Ahmetц Muhtarц Paоaц hükûmetiц hakkındakiц soruо-

(Prof.ц Dr.я;ц Afyonц Kocatepeц Üniversitesi,ц Eлitimц Fakültesi,ц Afyon-
Türkiye;цe-mail: agazel@aku.edu.tr
turmaц tamamlanamamıоtır.ц Meclisц soruоturmasıц TBMM‟deц

iseц hiçц gündemeц gelmemiоtir.ц Buц bildirideцBalkanц Savaоlarıц
sırasındaц görevdeц olanц hükûmetlerц hakkındaц açılanц meclisц
soruоturması veц yapılanц sorgulamalarц anlatılacaktır.ц Bununц
yanındaц önergedekiц ithamlardanц yolaц çıkarakц döneminц
hükûmetlerininц sorumluluklarıц hakkındaц deлerlendirmelerц
yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler: BalkanцHarbi,цмttihatцveцTerakki,цMec-
lisцsoruоturması
Abstract
One of the biggest defeats of the Turkish army in history is
the Balkan Wars. This naturally raises the question of who
is responsible for that defeat. Initially, soldiers were blamed
on this respect, and the Military Court (Divan-ıц Harb-i
Askerîяц wasц foundedц to identify those responsible for the
defeat. By the way, the Ottoman parliament had started to
identify those, who were politically responsible for the de-
feat and presented an eight-point proposal for a parliamen-
tary inquiry on July 19, 1914. The governments of Ahmet
MuhtarцPashaцandцofцKâmilцPasha,цrunningцduringцtheцBal-
kan Wars, were invited to the Ottoman Supreme Court
(Divan-ıц Aliя.ц Theц proposalц wasц acceptedц andц theц inquiryц
commission began its work on July 20, 1914. Firstly, Ahmet
Muhtar Pasha was questioned. During parliamentary in-
quiry, the World War I had begun. The parliament went on
vacation on August 2, 1914 and the inquiry could not be
completed. The inquiry was taken off the agenda, but re-
conducted again in the fourth legislative year, namely on
February 16, 1920. Exactly on that date, the inquiry about
the government of Ahmet Muhtar Pasha was decided to be
completed by another commission. After a short time when
the two commissions started to make an inquiry about the
government of Ahmet Muhtar Pasha, the parliament was
repealed on April 11, 1920. Hence, the inquiry could not be
completed again. It would not even be considered by the
Balkan Tarihi 383
Turkish Grand National Assembly. This study mentions

inquiries about the governments running during the Balkan
Wars. Responsibilities of those governments will also be as-
sessed according to the proposed accusations.
Key Words: inquiry commission, Balkan War, Union and
progress
Türkц tarihininц enц acıц hatıralarlaц doluц veц sonuçlarıц acısındanц
büyükц felaketlereц sebepц olanц savaоlarındanц biriц Balkanц Harbi‟dir.ц
BuцsavaоцsonundaцneredeyseцbütünцRumeliцeldenцçıkmıоцveцbölgedeц
yaоayanц milyonlarcaц Türk,ц tarifiц imkânsızц acılaraц maruzц kalmıоtır.ц
BununцyanındaцbuцmaлlubiyetцTürkцaskerininцоanınıцveцonurunuцdaц
zedelemiоtir.834 TürkцaskeriцzedelenenцbuцonurunuцönceцÇanakkaleц
veц sonrasındaц Milliц Mücadeleц Dönemi‟ndeц gösterdiлiц olaлanüstüц
gayretц sayesindeц tamirц etmiоц veц Türkц ordusununц yineц oц eskiц оanlıц
günlerindekiцgibiцgüçlüцolduлunuцbütünцdünyayaцgöstermiоtir.
Balkanц Savaоıц baоladıлıц zaman Osmanlıц Devleti‟ndeц Ahmetц
MuhtarцPaоaцKabinesiцgörevdeydi.цBalkanцHarbi‟ninцOsmanlıцDev-
letiц aleyhineц geliоmesiц üzerineц herц geçenц günц vaziyetinц aleyhindeц
geliоtiлiniцgörenцAhmetцMuhtarцPaоaцљ9цEkimцј9јљцtarihindeцsad-
razamlıktanц istifaц etmiо835 veц yerineц мttihatçılarlaц arasıц iyiц olmayanц
KâmilцPaоaцgetirilmiоtir.цKâmilцPaоaцdönemindeцBalkanlar‟daцsavaоц
Osmanlılarцaleyhineц geliоmeyeц devamцetmiоцveцBulgarцordusuцÇa-
834 BalkanцyenilgisiцTürkцtoplumunuцveцidarecileriniцoцkadarцetkilemiоtirцkiц
Birinciц Dünyaц Savaоı‟naц giriоteц buц yenilgiц önemliц rolц oynamıоtır.ц Hattaц
savaоınц intikamınınц alınmasıц dersц kitaplarınaц bileц girmiоtir.ц Devrinц birц
coлrafyaц kitabındaц оuц ifadelereц rastlanmaktadır:ц “…Bizdenц gaspц edilenц
hukukunцiadesineцçalıоmak,цsellerцgibiцakıtılanцbi-günahцveцmasumцkanla-
rınц istikbaldeц intikamınıц almaлaц hazırlanmakц bizimц evladц uц ahfadımızınц
uhdesineцdüоenцbirцvatanцvazifesidir.цBuцhissiyatıцonlaraцtelkineцçalıоalımц
veцvatanцmuhabbetiniцveцvatanцuлrunaцfedakârlıkцistidadınıцonlaraцöлrete-
lim.”,ц Tuncerц Baykara,ц “Birinciц Dünyaц Savaоı‟naц Giriоinц Psikolojikц Se-
bepleri”,цDördüncüцAskeri Tarih Semineri, Ankara 1989, s. 363.
835 RifatцUçarol,цSiyasi Tarih (1789-1994), мstanbulцј995,цs.ц438.
talca'yaц kadarц ilerlemiоtir.836 Bununц üzerineц Kâmilц Paоaц 3ц Aralıkц

ј9јљ‟deц Bulgarlarlaц mütarekeц imzalamıоtır.837 ј7ц Aralık‟taц Lond-
ra'daц Balkanц Barıоц Konferansıц toplanmıо,ц ancakц Balkanц devletleri-
ninц aоırıц istekleriц üzerineц görüоmelerц kesilmiоtir.ц Buц sıradaц Edirneц
henüzц düоmemiоtiц veц hükûmetц Edirne‟yiц terkц etmekteц tereddütц
ediyordu.цBüyükцdevletlerцdeцBalkanцHarbi‟neцbirцnihayetцvermeninц
sırasıц geldiлineцhükmederekцhareketeцgeçmiоlerdi.цOsmanlıцDevle-
ti‟neц verdikleriц notadaц Edirne‟ninц mutlakц suretteц terkiniц veц onц ikiц
adanınцmukadderatınınцdaцkendilerinceцmüttefikanцverilecekцkararaц
bırakılmasınıцistemekteцidiler. Hattaцnotalarındaцaçıkцbirцоekildeцbirц
tehditц deц seziliyordu.ц Osmanlıц Devleti‟ninц harbeц sonц vermediлiц
takdirdeцbüyükцbirцmesuliyetцaltınaцgireceлiцbelirtiliyordu.838
Kabineц љ3ц Ocakц ј9ј3ц tarihindeц notayaцcevapц hazırladıлıц sı-
radaцмttihatçılar,цKâmilцPaоa'nınцEdirne‟yiцterkцedeceлiцgerekçesiyle,ц
Bâb-ıцÂli‟yiцbasarakцKâmilцPaоa‟yıцistifaцettirmiоцveцaynıцgünцsadare-
teц Mahmutц нevketц Paоaц getirilmiоtir.839 Mahmutц нevketц Paоaц 30ц
Ocakц ј9ј3‟teц notayaц verdiлiц cevaptaц Edirne‟ninц bırakılmasınınц
mümkünцolmadıлınıцancakцEdirne‟ninцMeriç‟inцsaлцkıyısındaцkalanц
kısmınınц kaderininц büyükц devletlereц bırakılabileceлiniц açıklamıоtır.ц
Buцcevapцüzerineц3цнubatцј9ј3‟teцharpцyenidenцbaоlamıоtır.цAncakц
savaоц Osmanlıц aleyhineц geliоinceц Mahmutц нevketц Paоaц Edirne‟yiц
bırakmayıц kabulц etmiо840 veц 30ц Mayısц ј9ј3‟teц imzalananц Londraц
BarıоıцileцI.цBalkanцSavaоıцsonaцermiоtir.цAntlaоmayaцgöreцOsmanlıц
836 CemalцÖzkan,ц“Tanzimat‟tanцCumhuriyet‟eцSavaоlarцveцAntlaоmalarш,ц
Tanzimat'tanцCumhuriyet‟eцTürkiyeцAnsiklopedisi",цV,цмstanbul 1985, s. 1373.
837 мkdam, ј4цTeоrinisaniцј3љ8.
838 Uçarol,цa.g.e., s. 440.
839 Sabah, јјц Kânunusaniц ј3љ8;ц Baskındanц sonraцMahmutц нevketц Paоa,ц
Kâmilц Paоaц ileц görüоürkenц onaц “Bizц burayaц kendiц isteлimizleц gelmedik,ц
biziцgetirdiler.”цdemiоtir.цBununцüzerineцKâmilцPaоaцdaц“Evetцbiziцdeцöyleц
getirmiоlerdi.ц Geliоinizц bizeц benzedi,ц dikkatц edinizц ki,ц gidiоinizц deц bizeц
benzemesinч”цоeklindeцbirцkarоılıkцvermiоtir.цBkz.цMehmet Selahattin Bey,
мttihatцveцTerakki‟ninцKuruluоuцveцOsmanlıцDevleti‟ninцYıkılıоıцHakkındaцBildik-
lerim,цSadeleоtiren: AhmetцVarol,цмstanbulцј989,цs.ц67.
840 FahirцArmaoлlu,ц19.цYüzyılцSiyasiцTarihiц(1789-1914), Ankara 1997, s.
678.
Balkan Tarihi 385
Devleti‟ninц Avrupaц sınırıц Trakya‟daц Midye-Enezц çizgisiц olacaktı.ц

Antlaоmadanц kısaц süreц sonraц јјц Haziranц ј9ј3‟teц Mahmutц нevketц
PaоaцbirцsuikastlaцöldürülünceцyerineцSaitцHalimцPaоaцtayinцedilmiо-
tir.ц Buц aradaц I.ц Balkanц Savaоıц sonrasıц Balkanц devletleriц arasındaц
anlaоmazlıkцçıkmasıцüzerineцbuцdevletlerцarasındaцyeniцbirцmücadeleц
baоlamıоц veц buц karmaоadanц yararlananц Osmanlıц Devletiц љ0ц Tem-
muzц ј9ј3‟teц Edirne‟yiц geriц almıоtır.ц Neticedeц Osmanlıц љ9ц Eylülц
ј9ј3ц tarihindeц Bulgaristan‟la,ц ј4ц Kasımц ј9ј3ц tarihindeц Yunanis-
tan‟la,ц ј3ц Martц ј9ј4ц tarihindeц deц Sırplarlaц barıоц anlaоmalarıц imza-
lamıоц veц Balkanц Savaоıц buц оekildeц sonaц ermiоtir.841 Buц antlaоmalarц
sonundaцOsmanlıцyüzyıllardırцsahipцolduлuцRumeli‟yiцkaybetmiоtir.ц
I- Balkan Harbi Nedeniyle Açılan Meclis SoruĢturması
Balkanlar‟daц yaоananц hezimettenц sonraц ј908‟denц beriц uygu-
ladıklarıцyanlıоцpolitikalarınцBalkanцSavaоı‟naцsebepцolduлununцdü-
оünülmesi842 üzerineцмttihatçılarцbuцeleоtirilerdenцkurtulabilmekцiçinц
sorumluluлuцmuhalifцiktidarlaraцyüklemekцistemiоlerцveцbuцnedenleц
deцAhmetцMuhtarцveцKâmilцPaоaцHükûmetleriцaleyhineцpropagan-
daцyapmayaцbaоlamıоlardır.цEleоtirilerцözellikleцAhmetцMuhtarцPaоaц
üzerindeцyoлunlaоmıоtır.ц
Ahmet Muhtarц Paоaц hakkındakiц enц büyükц suçlama,ц savaоınц
baоlamakц üzereц olduлuц birц dönemdeц Rusya‟nınц Hariciyeц Nazırıц
Noradungyanц Efendi‟yeц harpц çıkmayacaлınaц dairц verdiлiц teminataц
dayanarak 120 tabur talimli askeri,843 yaniцyaklaоıkц75.000цcivarındaц
askeri terhis etmiоц olmasıydı.844 мddiayaц göreц Ahmetц Muhtarц Paоaц
dönemindeц terhisц edilenц askerlerц barıоц ordusununц yaklaоıkц üçteц
biriniцteоkilцediyordu.цYineцiddiayaцgöre,цordununцenцseçkinцveцeлi-
841 Armaoлlu,цa.g.e., s. 689-693.

842 Buцeleоtirilerцiçinцbkz.цMustafaцRagıp,цмttihatцveцTerakkiцTarihindeцEsrarц
Perdesi,цмstanbulцљ004,цs.цј03-107.
843 AliцFuatцTürkgeldi,цGörüpцмоittiklerim,цAnkaraцј987,цs.ц57;цм.цHamiцDa-
niоment,цмzahlıцOsmanlıцTarihiцKronolojisi, IV,цмstanbulцј96ј,цs.ц389.
844 Rifatц Uçarol,ц “Balkanц Savaоц Öncesindeц Terhisц Olayıц veц Seferberlikц
мlanıц Sorunu”,ц Dördüncüц Askeriц Tarihц Semineri Bildiriler, Ankara 1989, s.

267.
timliцkısmıцolanцј908цgiriоlilerinцterhisцedilmesiyleцtaburцmevcutlarıц
100-150 ereцindirilmiоцveцbuцdaцordununцsavaоцgücünüцazaltmıоtı.845
Bunlaraцekцolarakцhazırlıkцyapılmadanцharpцilanцedilmesi,цseferber-
likцkararındaцgeçцkalınmasıцveцsavaоıцönlemekцmümkünцikenцbununц
içinцçabaцsarfцedilmemesiцgibiцsuçlamalarцdaцbulunuyordu.846
Padiоahцј4цMayısцј9ј4цtarihindekiцMeclisiцaçıоцkonuоmasındaц
Balkanц yenilgisindenц sorumlularınц tespitiц içinц Divan-ıц Âli-i As-
kerî‟ninцkurulmasınıцemrettiлiniцsöylemiоtir.847 Bu bir anlamda harp
dönemindekiц hükûmetlerinц deц sorgulanacaлınınц iоaretiydi.ц Ziraц
Padiоahınц buц giriоimiц мttihatçılarınц istediлiц doлrultusundaц yapmıоц
olmasıцоüpheцgötürmezцbirцgerçekti.цZatenцaradanцfazlaцgeçmedenц
мttihatцveцTerakkiцmebuslarıцhareketeцgeçmiоцveцј9цTemmuzцј9ј4ц
tarihindeц Ahmetц Muhtarц veц Kâmilц Paоalarınц Divan-ıц Âli‟yeц sevkiц
içinц soruоturmaц önergesiц vermiоlerdir.ц Belirtilenц tarihteц мstanbulц
Mebusuц Salâhц Cimcoz,ц мzmirц Mebusuц Mehmetц Ubeydullahц veц
845 NecdetцAkyıldız,ц“Temmuzцј330‟daцMeclis-iцMebusan‟daцGeçenцDi-
van-ıцÂliцBahislerineцBirцNazar”,цмstanbulцÜniversitesiцSosyalцBilimlerцEnstitü-
sü,цюYayımlanmamıоцYüksekцLisansцTeziя,цмstanbulцј990,цs.ц76.
846 Akyıldız,цa.g.t., s. 71-96.
847 Meclis-i Umumi-iц Zabıtц Cerideleri, Cilt:ц ј,ц s.ц 66;ц Nitekimц Müоirц Osmanц
PaоaцbaоkanlıлındaцkararlarıцtemyizeцtabiцolmayanцbirцDivan-ıцHarb-iцÂliц
kurularakцbaоtaцнarkцOrdusuцKomutanıцAbdullahцPaоaцveцErkân-ıцHarbi-
ye Reisi Miralay Cevat Bey yargılanmıоtır.ц Abdullahц Paоaц ј9јљц
Ekim‟indekiцKırklareliцveцLüleburgazцhezimetlerindenцdolayıцyargılanmıо-
tır.цAliцBirinci,ц“AbdullahцPaоa”,цOsmanlılarцAnsiklopedisi,цмstanbulцљ008,цs.ц
љ0;ц Abdullahц Paоaц dahaц sonradanц hatıralarınıц kalemeц alarakц kendiniц sa-
vunmuоц veц yazdıklarındanц оüpheц duyanlarınц hükûmettenц Divan-ıц Harpц
evrakınınц yayımlanmasınıц talepц edebilecekleriniц belirtmiоtir.ц Bkz.ц Abdul-
lahц Paоa,ц Abdullahц Paоa‟nınц Balkanц Harbiц Hatıratı,ц юHazırlayanlar:ц Tahsinц
Yıldırım-мbrahimцÖztürkçüя,цмstanbulцљ0јљ,цs.ц7љ;цAncakцbuцyargılamalarц
birц sonucaц baлlanamamıоtır.ц Cemalettinц Efendiц Meclisinц açılıоındaц oku-
nanц padiоahц nutkundaц Divan-ıц Âliц kurulduлunuц belirtmesineц raлmenц
Divan-ıц Âli‟ninц yargılamayaц baоlayamadıлınıц ifadeц etmiо,ц birц anlamdaц
baоlattırılmadıлınıцileriцsürmüоtür.цCemaleddinцEfendi,цSiyasiцHatıralarım,
юHazırlayan:цSelimцKutsanя,цмstanbulцј990,цs.цјјј;цHerцneцkadarцDivan-ıц
Harpц yargılamalarındanц birц sonuçц çıkmamıоsaц daц Divan-ıц Harb-iц Âli-i
Askerîц Reisiц Müоirц Osmanц Paоa,ц Ahmetц Muhtarц Paоaц hakkındaц soruо-
turma yapanцоubeyeцçaлrılarakцgörüоleriцalınmıоtır.ц
Balkan Tarihi 387
Lâzistanц Mebusuц Sudiц Beylerц Balkanц Harbiц maлlubiyetiц nedeniyleц

AhmetцMuhtarцveцKâmilцPaоalarınцDivan-ıцÂli‟yeц sevkiniцiçerenц 8ц
maddelikцbirцsoruоturmaцönergesiцvermiоlerdir.цÖnergeцоöyledir:
Muhtarц veц Kâmilц Paоaц Kabinelerininц atidekiц sebeplereц bi-
naen taht-ıцmuhakemeyeцalınmalarınıцtalepцederiz:
1-Erkân-ıцHarbiyeцtarafındanцordununцBalkanцmüttefiklerineц
karоıц harpц edecekц birц hâldeц bulunmadıлıц tekiden bildirildiлiц hâldeц
ilan-ıцharpцetmesi,
2-BulgarlarınцilanıцseferberiцetmelerindenцevvelцSofyaцSefaret-
iц Seniyyesiц ataоemiliterliлindenц mevrutц telgrafnamedeц Bulgaris-
tan‟caцharpцihtimalininцpekцziyadeцmahsusцolduлuцbildirilmiоцolmasıц
üzerineц mahsusat-ıц vakıaц Bâb-ıц Âliceц dahiц musaddakц iseц umumiц
seferberlikц emrininц vaktiyleц tebliлiц lüzumuц Erkân-ıц Harbiye-i
Umumiyeceц bildirildiлiц hâldeц seferberlikц kararınınц vaktindeц ittihazц
edilmemesi,
3-Seferberlikцilanındanцpekцazцevvelцredifцkıtaatıцveцikmalцef-
radıylaцhazari ordununцtakribenцüçteцbiriniцveцtalimцveцterbiyeцitiba-
rıylaцbittabiцenцgüzideцkısmınıцteоkilцedenцј3љ4цduhullüцefradınцter-
his edilerek taburlar mevcudunun -oцdaцkısmenцacemiцefrattanцmü-
rekkepцolmakцüzere- yüzцyüzцelliцnefereцveцkıymet-i harbiye nokta-i
nazarındanцsıfıraцtenzilцedilmiоцolması,
4-SeferberlikцemrininцHarbiyeцNezaretindenцkumandanlıklaraц
veцDâhiliyeцNezaretindenцvilayetlereцderhâlцveцaynıцzamandaцtebliлiц
icapц ederkenц Dâhiliyeц Nezaretininц ilan-ıц seferberiц tebliлiniц gecik-
tirmesiц veц pekц kıymettar olanц ilkц günlerinц memurin-iц mülkiyeц veц
askeriyeцarasındaцmuhaberatцileцiоgalцedilmesi,
5-Erkân-ıц Harbiye-i Umumiyece 13. sene 1328 tarihinde
hükûmet-iц mütecavireceц harpц seferberliлineц baоlandıлıц istihbarц
olunduлuц zamanц tarafımızdanц dahiц umumiц seferberlikц emri bila-
teehhürц verilmekц üzereц hemenц irade-i seniyyenin istihsali talep
edildiлiцhâldeцheyet-iцvükelanınцbunaцlüzumцgörmeyerekцancakцaltıц
günцsonraцBulgarlarınцseferberliлiniцistihbarцetmesiцüzerineцumumiц
seferberlikцicrasınaцkararцvermiоцolması,
6-Muhabereц ilanıц Kanun-ıц Esasiц mucibinceц hukuk-ıц hazret-i
padiоahidenцolduлuцhâldeцirade-i seniyye istihsal edilmeksizin harp
ilanцolunması,
7-Bâb-ıцÂli‟ninцhareket-i askeriyenin tarz-ıцicrasınaцkarıоmayaц
salahiyetiц olmadıлıц hâldeц heyet-iц vükelaц kararıylaц 3ц Teоrinievvel
ј3љ8цtarihindeцtecavüziцharpцicrasıцiçinцBaоkumandanlıkцvekâletineц
emirц vererekц tahоidatınıц henüzц ikmalц edilmemiоц olanц ordularınıц
felakete sevk etmesi,
8-Herц mebusunц müddet-iц memuriyetiц dörtц senedenц ibaretц
olacaлıцKanun-ıцEsasi‟ninц68.цmaddesindeцsarahatenцbeyanцedildiлiц
veцMeclisцalelusulцfeshedilmediлiцtakdirdeцmüddet-iцiçtimaınınцbila-
fasılaц dörtц seneц imtidatц etmesiц tabiiц bulunduлuц hâldeц ikinciц defaц
intihap olunan Heyet-iц Mebusan‟ınц vazifesiniц hükûmetleц muhtele-
fünfihцolanцmaddeцhakkındaцbeyan-ıцreyцveцmütalaayaцhasrцileцMec-
lis-iц Mebusan‟ıцfesheцKanun-ıцEsasi‟yiцtadileцtasaddiцetmiоцolmala-
rı.”
Önergedekiц sorulardanц daц anlaоıldıлıц gibiц suçlamalarц Kâmilц
Paоa‟danцziyadeцAhmetцMuhtarцPaоaцveцHükûmetineцyöneltilmiоtir.
Neticedeц genelц kurulц tarafındanц alınanц kararц doлrultusundaц
Salâhц Cimcoz‟unц çektiлiц kur‟aц neticesiц soruоturmaц önergesiц 4.ц нu-
be‟yeц havaleц olunmuоtur.848 Baоkanlıлınıц Ayıntapц Mebusuц Aliц Ce-
naniц Bey‟inц veц kâtipliлiniц Divaniyeц Mebusuц Fuatц Bey‟inц yaptıлıц 4.ц
нube849,цљ0цTemmuzцј9ј4цtarihindeцçalıоmalarınaцbaоlamıоцveцHar-
biyeц Nezaretindenц veц Bâb-ıц Âli‟denц gerekliц evraklarıц istemiоtir.850
Soruоturmaц süratleц sonuçlandırılmakц istendiлiц içinц љјц Temmuzц
848 MMZC,цDev.:ц3,цмct.цSen.:цј,цм.:ц38,цII,цs.ц397.
849 “MuhtarцveцKâmilцPaоalarцKabineleri”,цмkdam, 8 Temmuz 1330, s. 1.
850 Peyam, 241, 8 Temmuz 1330, s. 5.
Balkan Tarihi 389
1914 tarihinde Ahmet Muhtar851 veцKâmilцPaоa852 Hükûmetlerininц

мstanbul‟daц bulunanц nazırlarınınц saatц ј0.00‟danц itibaren sorgulan-
masınaцbaоlanmıоtır.цYurtцdıоındaцbulunanцnazırlarınцifadesininц iseц
yazılıц olarakц alınmasınaц kararц verilmiоtir.853 Belirtilen tarihte eski
SadrazamцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцyanındaцayanцüyesiцeskiцHariciyeц
NazırıцGabrielцNoradunkyanцEfendi,цAyanцüyesiцveцeskiцNafiaцNa-
zırıц Salihц Paоa,ц eskiц Ticaretц veц Ziraatц Nazırıц Mustafaц Reоit Paоa,ц
eskiцMaarifцNazırıцSaitцBey,цeskiцнura-yıцDevletцReisiцDamatцнerifц
Paоa,цeskiцNafiaцNazırıцZiyaцBey,цeskiцMaliyeцNazırıцAbdurrahmanц
Efendi,цeskiцAdliyeцNazırıцveцAyanцüyesiцHalimцBeyцveцeskiцEvkafц
NazırıцнamцMebusuцMuhammetцFevziцPaоaцgelmiоцveцbuцkiоilerц4.ц
нubeцtarafındanцsorgulanmıоtır.цSorgulamayaцgelmeyenцeskiцDâhili-
yeцNazırıцDaniоцBey‟leцDamatцArifцHikmetцPaоa‟nınцљљцTemmuz‟daц
оubeyeцgelmeleriцiçinцtelgrafцçekilmiоtir.цнubeцgeceцgeçцvakteцkadarц
851 љљцTemmuzцј9јљцtarihindeцkamuoyunaцaçıklananцAhmetцMuhtarцPaоaц
Hükûmetiц оuц isimlerdenц oluоuyordu:ц Sadrazamц Gaziц Ahmetц Muhtarц
Paоa,цнeyhülislâmцCemaleddinцEfendi,цHarbiyeцNazırıцNâzımцPaоa,цHari-
ciyeц Nazırıц Noradungyanц Efendi,ц Adliyeц Nazırıц Hüseyinц Hilmiц Paоa,ц
нûra-yıцDevletцReisiцKâmilцPaоa,цDâhiliyeцNazırıцFeridцPaоa,цMaliyeцNazı-
rıцZiyaцPaоa,цEvkaf-ıцHümâyûnцNazırıцMehmetцFevziцPaоa,цBahriyeцNazı-
rıц Mahmutц Muhtarц Paоa,ц Maarifц Nazırıц Saidц Efendi,ц Ticaretц veц Nafıaц
Nazırıц Mustafaц Reоitц Paоa,ц Orman,ц Maadinц veц Ziraatц Nazırıц Damatц
MehmetцнerifцPaоa,цPosta,цTelgrafцveцTelefonцNazırıцHüseyinцSabriцBey.ц
Bkz.цRifatцUçarol,цGaziцAhmetцMuhtarцPaоa,цBirцOsmanlıцPaоasıцveцDönemi,
мstanbulцј976,цs.ц345.
852 3јцEkimцј9јљцtarihindeцkamuoyunaцaçıklananцKâmilцPaоaцKabinesiцоuц
isimlerdenц teоekkülц etmiоtir:ц Sadrazamц Kâmilц Paоa,ц нeyhülislâmц Cema-

leddinцEfendi,цHarbiyeцNazırıцNâzımцPaоa,цHariciyeцNazırıцNoradunkyanц
Efendi,цAdliyeцNazırıцArifцHikmetцPaоa,цнûra-yıцDevletцReisiцArifцHikmetц
Paоa,ц Dâhiliyeц Nazırıц Reоidц Bey,ц Maliyeц Nazırıц Abdurrahmanц Efendi,ц
Evkaf-ıц Hümâyûnц Nazırıц Ziyaц Paоa,ц Bahriyeц Nazırıц Salihц Paоa,ц Maarifц
Nazırıц Mehmetц нerifц Paоa,ц Ticaretц veц Ziraatц Nazırıц Reоidц Paоa,ц Nafıaц
NazırıцZiyaцBey,цPosta,цTelgrafцveцTelefonцNazırıцMosorosцBey.цTakvim-i
Vekayi,ц ј8ц Teоrîn-iц evvelц ј3љ8;ц Kâmilц Paоaц soruоturmaц önergesininц ve-
rilmesinden birцyılцönce,цј6цEkimцј9ј3цtarihindeцLefkoоa‟daцvefatцetmiо-
tir.цBkz.цAtillaцÇetin,ц“KıbrıslıцKâmilцPaоa”,цDмA, C: 25, s. 392-394.
853 “MuhtarцveцKâmilцPaоalarцKabineleri”,цмkdam, 8 Temmuz 1330, s. 1.
çalıоmalarınaцdevamцetmiоtir.цHattaцgenelцkuruldaцbütçeцgörüоülür-
kenц4.цнubeцeskiцMaarifцNazırıцSaitцBey‟iцsorgulamıоtır.854
нube‟deцilkцolarakцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцsorgusuцyapılmıо-
tır.ц Paоanınц sorgusuц Diyarbakırц Mebusuц Zülfiц Beyц tarafındanц ya-
pılmıоtır.ц Ahmetц Muhtarц Paоaц acilenц soruоturmayaц alındıлıц içinц
resmîц evraklarıц incelemekц üzereц birц saatц süreц istemiоtir.855 Daha
sonraц yapılanц sorgulamasıц yaklaоıkц dörtц buçukц saatц sürmüоtür. 856
Sorguda,ц önergedekiц sekizц soruyaц4.ц нubeцtarafından da eklemeler
yapılmıоtır.857 BuцaradaцBalkanцHarbi‟ndenцsorumluцolanlarınцmah-
kemesiц içinц teоkilц olunanц Divan-ıц Harb-iц Âli-iц Askerîц Reisiц Müоirц
OsmanцPaоaцdaц4.цнube‟yeцdavetцedilerekцbilgisineцbaоvurulmuоtur.
Ancakц soruоturmalarц gizliц yapıldıлındanц herhangiц birц açıklamaц ya-
pılmamıоtır.ц Bununц yanındaц 4.ц нube,ц Viyanaц Sefiriц Hüseyinц Hilmiц
veцBerlinцSefiriцMahmutцMuhtarцPaоalarınцdaцifadelerineцmüracaataц
854 “Divan-ıц Âli‟yeц Doлru”,ц Tanin, 2005, 9 Temmuz 1330, s. 5; Tanin
gazetesi,ц eskiц nazırlarınц sorgulamasıц ileц ilgiliц olarakц “Nüzzar-ıц sabıkanınц

ifadeleriцarasındaцbüyükцtenakuzlarцmevcutцolduлuцbazılarınınцsonцdereceц
eser-iцye‟sцveцtelaоцgösterdikleriцistihbarцettik.”цоeklindeцbirцyorumцyapmıо-
tır.ц
855 “Enц Sonц Haber”,ц мkdam, 9 Temmuz 1330, s. 4; Cemaleddin Efendi,
a.g.e., s. 109.
856 Akyıldız,цa.g.t., s. 129.
857 Ahmetц Muhtarц Paоa‟nınц dahaц sonradanц kalemeц aldıлıц “Temmuzц
ј330‟daц Meclis-iцMebusan‟daц Geçenц Divan-ıц ÂliцBahislerineц BirцNazar”ц

adlıцeserdenцAhmetцMuhtarцPaоa‟yaцönergedekiцsorularцdıоındaцsorularцdaц
sorulduлuцanlaоılmaktadır.цBununцyanındaцKâmilцPaоaцKabinesi‟ndeцbu-
lunanlaraц iseц farklıц sorularц sorulduлuц dikkatiц çekmektedir.ц Ziraц Tanin
gazetesineцgöreцsorgulamalarda,цKâmilцPaоaцzamanınaцrastgelenц“Bulgar-
larц ileц yapılanц mütarekedeц Edirne‟yeц erzakц verilmesiц Meclis-iц Vükelacaц
mukarrerц ikenц Savof‟unц teklifatıц neц sebepleц bizimц murahhaslarımızcaц
kabulц edilerekц Edirneц erzaksızц bırakılmıоtır?”ц veц “Saray-ıц Hümayun‟daц
toplanılanц Meclis-iц Umumi‟yeц Edirne‟ninц terkiц yolundaц birц kararц ittihazıц
içinцnedenцlüzumцgösterilmiоtir?”цsorularıцdaцsorulmuоtur.цBkz.ц“Divan-ıц
ÂliyeцDoлru”,цTanin, 2005, 9 Temmuz 1330, s. 5; Ancak Ahmet Muhtar
Paоa‟yaцbuцsorularцsorulmamıоtır.
Balkan Tarihi 391
lüzumцgörerekцkeyfiyetiцhükûmeteцbildirmiо,цhükûmetцdeцadıцgeçenц
paоalarıцifadeцvermekцüzereцмstanbul‟aцdavetцetmiоtir.858
Soruоturmaц çokц hızlıц yapılmıоц veц љјц Temmuzц ј9ј4ц tarihin-
dekiц Meclisц toplantısında,ц soruоturmaц sonuçlarınınц ertesiц günküц
gündemeц alınmasınaц kararц verilmiоtir.859 Ancak 22 Temmuz 1914
tarihindekiц oturumdaц buц konuц görüоülmemiоtir.ц Buц birц anlamdaц
soruоturmanınц uzatılıpц derinleоtirileceлineц iоaretti.ц Nitekimц љ3ц
Temmuzц ј9ј4ц tarihindeц bitecekц olanц Meclisinц toplantıц süresininц
bazıцönemliцkanunlarınцtetkikiцveцBalkanцSavaоıцnedeniyleцbaоlatılanц
soruоturmanınц neticelendirilmesiц içinц 7ц Aлustosц ј9ј4ц tarihine ka-
darцuzatılmasınaцdairцPadiоahцiradesiцalınmıоtır.860
Buцaradaцљ5цTemmuzцј9ј4‟deцikiцönergeцverilmiоtir.цÇorumц
Mebusuц Azmiц Beyц verdiлiц önergede,ц Kâmilц Paоaц Kabinesininц deц
yargılanmasınınцistenmesineцraлmenц buцkabineyiцdoлrudanцilgilen-
diren bir itham bulunmamasınıцfarkцetmesindenцolsaцgerek,цKâmilц
PaоaцKabinesiцhakkındaцbazıцithamlarıцiçerenцbirerцönergeцhazırla-
yarakц bununц dahaц önceц verilenц önergeyeц eklenmesiniц istemiоtir.ц
ÇorumцMebusuцAzmiцBey‟inцönergesiцiseцоöyledir:ц“Riyaset-i Celi-
leye,цKâmilцPaоaцKabinesinin, limanda bulunan ecnebi harp sefine-
lerinden,ц askerц çıkarılmasıц suretiyleц мstanbulц asayiоininц muhafazasıц
hakkındakiц talebiц kabulц olunarak,ц Fransızц amiralininц riyasetindeц
diлerц devletlerц murahhaslarıц veц oц zamanц мstanbulц Muhafızlıлındaц
bulunan Nazif Paоaц hazırц olduлuц hâlde,ц bit-toplantıц hükûmetinц
talebiц veçhileц мstanbul‟unц taksimц olunduлuц herц mıntıka,ц devletler-
denцbirininцidaresiцaltındaцmuhafazaцedilmesiцkararlaоtırılmıоцveцbuц
kararцFransızцamiralininцimzasıцaltındaцbirцrapordaцhükûmeteцbildi-
858 “Divan-ıцÂliцTahkikatı”,цTanin, 2007, 12 Temmuz 1330, s. 4.
859 MMZC, юмctima-ıцFevkaladeя,цDev.:ц3,цмct.цSen.:цј,цм.:ц40,цII,цs.ц549.
860 мrade-iцseniyyeц оöyledir:ц “Bazıц kavanin-iц mühimmeninцtetkikiц veцBal-
kanц Muharebesi‟ndenц dolayıц esbakц vükelayaц tevcihц olunanц isticvabatınц

neticelendirilmesiц içinц Meclis-i Umuminin 10 Temmuz 1330 tarihinde
hitamцbulacakцolanцmüddet-iцiçtimaiyesiцљ5цTemmuzцј330цtarihineцkadarц
temditц edilmiоtir.ц Baц irade-iц seniyyeц icrasınaц sadaretц memurdur.ц 9ц Tem-
muzцј330”,цMMZC,цюмctima-ıцFevkaladeя,цDev.:ц3,цмct.цSen.:цј,цм.:ц4ј,цII,цs.ц
579;цRifatцUçarol,цGazi AhmetцMuhtarцPaоa, s. 449-452.
rilmiоtir. Fransızcaцmuharrerцolanцbuцrapor,цel-yevm Divan-ıцHarb-i

Örfi‟deцbulunduлuцcihetle,цmemleketiцbeynelmilelцbirцidareyeцtevdiц
etmekц cüretц veц cesaretindeц bulunanц Kâmilц Paоaц Kabinesi‟ninц buц
cürümdenц dolayıц dahiц icra-yıц muhakemeleriц içinц diлerц mevaddц ileц
birleоtirilmesiniц teklifц ederim.ц 9ц Temmuzц ј330,ц Çorumц Mebusuц
Azmi”.цÖnergeцKâmilцPaоaцHükûmetiцhakkındaцsoruоturmaцyapanц
4.цнube‟yeцhavaleцolunmuоtur.861
Boluц Mebusuц Necatiц Beyц deц verdiлiц birц önergeцileц “Divan-ıц
Âli‟yeцsevkiц talepцedilenцvükelâ-yıцsabıkaцhakkında verilen takrirde
münderiçц mevadd-ıц ithamiyeц meyanındaц mahzaц sevk-i garez ve
ihtiras ile heyet-iцaskeriyeцmeyanındaцicraцkılınanцtebdilatцneticesin-
deцordununцgerekцsevkiцveцgerekцiaоesiцveцgerekцteçhizat-ıцaskeriye-
ninц hiçbirц suretteц sevkц veц teminц edilememesi,ц görülenц felaketlerinц
avamil-iц mühimmesindenц olduлuц hâlde,ц zikredilmemesiц muvafıkц
olmayacaлından,ц buц cihetlerinц deц salifüzzikrц önergedeц münderiçц
mevaddцmeyanınaцithaliцhususunu”цteklifцetmiоtir.ц
BütünцbuцgeliоmelereцraлmenцMeclisinцyasamaцyılıцherцneцka-
darц7цAлustosцј9ј4‟eцkadarцuzatılmıоsaцdaцAvrupa‟daцbaоlayanцsiya-
siц gerginlikц üzerineц Meclis-i Mebusan ve Meclis-iц Ayanц padiоahınц
yayınladıлıцiradeyleцOsmanlı-Almanцittifakınınцyapıldıлıцgünцolanцљц
Aлustosц ј9ј4ц tarihindeц tatileц girmiоtir.862 Böyleceц Ahmetц Muhtar
veц Kâmilц Paоaц hakkındakiц soruоturmaц görüоülemedenц Meclisц ka-
panmıоtır.ц
GaziцAhmetцMuhtarцveцKâmilцPaоaцHükûmetleriцhakkındakiц
soruоturmaц gizliц yapıldıлıц içinц kamuoyunaц herhangiц birц bilgiц veril-
memiоtir.ц Dolayısıylaц Balkanц Harbiц nedeniyleц açılanц soruоturmada
861 MMZC,цюмctima-iцFevkaladeя,цDev.:ц3,цмct.цSen.:цј,цм.:ц4љ,цCilt:цљ,цs.ц589.
862 Tatilцiradesiцоöyledir:ц“AvusturyaцveцMacaristanцileцSırbistanцarasındaц
ahirenц tahaddüsц edenц harpц birц оekl-iц umumiц almıоц olmasınaц veц zatenц
meclise mevdu kavanin-iц mühimmeninц hemenц kaffesiц tetkikц ve imal
edilmiоц bulunmasınaц nazaranц Kanun-ıц Esasiц mucibinceц önümüzdekiц
teоrin-iц saniц ibtidasındaц içtimaц etmekц üzereц Meclis-i Umuminin devre-i
içtima-ıцfevkaladesininцbugündenцitibarenцtatiliniцiradeцederim”, MMZC,
юмctima-iцFevkaladeя,цDev.:ц3,цмct.цSen.:цј,цм.:ц4љ,цCilt:цљ,цs.ц66љ.
Balkan Tarihi 393
sorgulananц hükûmetц üyelerininц sorgulamaц tutanaklarıц mevcutц de-

лildir.цAncakцsonradanцbazıцhükûmetцüyeleriцоubedeцyapılanцsorgu-
lamaц hakkındaц bilgilendirmeц amaçlıц eserlerц kalemeц almıоlarц veyaц
hatıralarındaц ithamlarц hakkındakiц düоünceleriniц açıklamıоlardır.ц Buц
konudaцbizimцtespitцedebildiлimizцdörtцüyeцvardır.ц
Enц büyükц suçlamalaraц maruzц kalanц Ahmetц Muhtarц Paоaц
“Temmuzц1330‟daцMeclis-iцMebusan‟daцGeçenцDivan-ıцÂliцBahislerineцBirц
Nazar”863 adlıц birц eserц kalemeц alarakц kendisineц sorulanц sorularıц veц
verdiлiцcevaplarıцyayımlamıоtır.цAhmetцMuhtarцPaоa‟yaцsavaоlaцilgiliц
sorulanц sorularц оuц baоlıklarц altındaц toplanabilir:ц deneyimliц askerinц
savaоцöncesiцterhisцedilmesi,цhazırlıkцyapılmadanцharpцilanцedilmesi,ц
seferberlikц kararındaц geçц kalınması,ц savaоıц önlemekц mümkünц ikenц
bununцiçinцçabaцsarfцedilmemesi.ц
мkinciцolarakцKâmilцPaоaцHükûmetindeцDâhiliyeцNazırıцolanц
Ahmetц Reоitц юReyяц Beyц yurtц dıоındaц olduлuц içinц 4.ц нubeyeц yazılıц
savunmasınıцgöndermiоtir. 864
DöneminцнeyhülislamıцCemalettinцEfendiцhatıralarındaцöner-
gede bulunanц ithamlaraц dairц görüоleriniц açıklamıоtır.ц Cemalettinц
Efendiц hatıratında,ц gazetelerdenц öлrendiлineц göreц Ahmetц Muhtarц
veцKâmilцPaоaцkabineleriniцYüceцDivan‟aцsevkцetmekцüzereцMeclisц
Baоkanlıлınaц verilmiоц olanц önergelerdekiц maddelerle,ц bunlaraц 4.ц
нubeцtarafındanцeklenenцmaddelereцilkц savunmaцolmakцüzereц bazıц
konularaцdeлindiлiniцbelirtmiоtir.865
863 Litografyaцusulüцileцbüyükцboyцolarakцyazılanцeserdeцyerцveцtarihцbelir-
tilmemiоtir.цEserцbirцgiriо,цikiцbölümцveцbirцsonuçtanцoluоmaktadır.цAhmetц
MuhtarцPaоa‟nınцbuцeseriцNecdetцAkyıldızцtarafındanцgünümüzцharflerineц
aktarılmıоtır.ц Bkz.ц Necdetц Akyıldız,ц “Temmuzц ј330‟daц Meclis-i Mebu-
san‟daцGeçenцDivan-ıцÂliцBahislerineцBirцNazar”,цмstanbulцÜniversitesiцSos-
yalц Bilimlerц Enstitüsü,ц юYayımlanmamıоц Yüksekц Lisansц Teziя,ц мstanbulц
1990.
864 AhmetцReоitцRey,цGördüklerim-Yaptıklarımц(1890-1922), мstanbulцј945,ц
s. 166-175.
865 CemalettinцEfendi,цhatıralarındaцyaptıлıцsavunmayıц4.цнube‟deцdeцyapıpц
yapmadıлıцhakkındaцbilgiцvermemektedir.
Sorgulamalarlaц ilgiliц kayıtц bırakanц kiоilerdenц biriц deц Ahmetц

MuhtarцveцKâmilцPaоaцhükûmetlerindeцTicaretцNazırıцolarakцgörevц
yapanц Mustafaц Reоitц Paоa‟dır.ц Paоa,ц gazetelerdeц soruоturmanınц 4.ц
нube‟yeц havaleц edilmiоц olduлunuц öлrenirц öлrenmezц kendilerineц
gönderilecekцdavetцmektubunuцbeklemedenцMecliseцgitmiоtir.цPaоaц
kendisineцönergedekiцsorularцyanındaцоubeyeцgelenцbirцtezkereцdoл-
rultusundaцmütarekeцgörüоmelerindeцbulunmuоцolduлuцiçinцBulgar,ц
Sırpц veц Karadaлц hükûmetleriyleц Çatalca‟daц imzalananц mütarekeyeц
dairцhazırlanıpцirade-iцseniyeyeцiktiranцetmiоцolanцprotokolünцhangiц
sebepleц deлiоtirildiлininц deц sorulduлunuц ifadeц etmiоtir.ц Mustafaц
Reоitц Paоa,ц önergedeц böyleц birц soruц bulunmazken,цkimц tarafındanц
gönderildiлiцbelliцolmayanцbirцtezkereyeцdayanarakцkendisineцböyleц
birцsoruцsorulduлuцiçinцbunuцcevaplamakцistememiоtir.цAncakцson-
radanцbuцiоinцbirцhayliцtartıоmaц konusuцolmasınıц dikkateцalarakц veц
buцkonudakiцyanlıоцanlaоılmalarıцortadanцkaldırmakцgayesiyle,цdahaц
sonradanцyazılıцcevapцvermekцkaydıylaцbuцsoruyaцsözlüцcevapцver-
miоtir.ц Paоa,ц dahaц sonradanц sözlüц olarakц yaptıлıц savunmayıц soruо-
turmaц komisyonunaцsunmakцiçinцyazılıц hâleцgetirmiоtir.цAncakцBi-
rinciцDünyaцSavaоı‟nınцbaоlamasıцnedeniyleцMeclisцtatileцgirdiлiцiçinц
bunuцMeclis‟eцsunamamıоtır.цMustafaцReоitцPaоa‟nınцbuцmetniцј9ј9ц
yılındaцbirцrisaleцolarakцyayımlanmıоtır.866
II- Meclis SoruĢturmasının Akıbeti
Balkan Harbi nedeniyle 19 Temmuz 1914 tarihinde Ahmet
MuhtarцveцKâmil PaоaцHükûmetleriцhakkındaцaçılanцmeclisцsoruо-
turmasıц devamц ederkenц Osmanlı-Almanц ittifakınınц yapıldıлıц günц
olanц љц Aлustosц ј9ј4ц tarihindeц yayınlananц iradeyle867 Meclis tatile
girmiоtir.цMeclisцј4цAralıkцј9ј4цtarihindeцaçılmıоtır.цAncakцÜçüncüц
YasamaцDönemi‟nde (1914-ј9ј8яцverilmiоцolanцAhmetцMuhtarцveц
KâmilцPaоaцhakkındakiцsoruоturmaцönergesiцbuцyasamaцdönemindeц
Meclisц gündemineц gelmemiоtir.ц Konuц ancakц Dördüncüц Yasamaц
Dönemi‟ndeц юј9љ0яц gündemeц gelmiоtir.ц Gündemeц gelmesiц iseц
Edirneц Mebusuц нerefц Bey‟inц јјц нubat ј9љ0‟deц tarihindeц Meclisц
866 MustafaцReоitцPaоa,цBir Vesika-ıцTarihiyeц1912цÇatalcaцMütarekeцMüzake-

ratı,цмstanbulцј335,цs.ц3-4.
867 MMZC,цюмctima-iцFevkaladeя,цDev.:ц3,цмct.цSen.:цј,цм.:ц4љ,цII,цs.ц66љ.
Balkan Tarihi 395
Baоkanlıлınaцverdiлiцönergeyleцolmuоtur.цÖnergeцј6цнubatцј9љ0‟deц
GenelцKurulaцgelmiоtir.
нerefцBeyцönergesinde,цBirinciцDünyaцSavaоı‟naцgiriоimizdenц
dolayıцSaitцHalimцveцTalatцPaоaцHükûmetlerininцDivan-ıцÂli‟yeцsevkц
edilmeleri gibiц Trablusgarpц veц Balkanц Muharebelerindenц dolayıц
мbrahimцHakkı,цAhmetцMuhtarцveцMahmutцнevketцPaоaцHükûmet-
lerinin de Divan-ıцÂli‟yeцsevkцedilmeleriniцteklifцetmiоtir.ц
MeclisцBaоkanı,цнerefцBey‟inцönergesindenцbahsettiktenцsonraц
SaitцHalimцveцTalatцPaоaцHükûmetleriцhakkındaцјљцнubatцј9љ0‟deц
kabulцedilenцönergeyleцљ.цнube‟deцsoruоturmayaцdevamцedildiлine868
veц мbrahimц Hakkıц veц Ahmetц Muhtarц Paоaц Hükûmetleriц hakkındaц
daц dahaц öncekiц meclislerц tarafındanц baоlatılanц soruоturmalarınц ta-
mamlanamadıлınaцdikkatцçekmiоtir.цDahaцsonraцмbrahimцHakkıцveц
AhmetцMuhtarцPaоaцHükûmetleriцhakkındakiцsoruоturmanınцkur‟aц
ileцyeniцbirцоubeyeцhavaleцedilmesiniцteklifцetmiоtir.цAyrıcaцMahmutц
нevketцPaоaцHükûmetiцhakkındaцayrıцbirцkur‟aцçekilmesiцtalepцolu-
nursa,ц bununц daц yapılabileceлini söylemiоtir.ц Dahaц sonraц Meclisц
Baоkanı,ц мbrahimцHakkıц veцAhmetцMuhtarцPaоaцhükûmetleriцhak-
kındakiцönergeninцkur‟aцileцbirцоubeyeцhavaleцedilmesini kabul edip
etmedikleriniцsoruncaцmebuslardanц“muvafık”цsesleriцiоitilmiоtir.ц
MeclisцBaоkanınınцhemenцarkasındanцsözцalanцEskiоehirцMe-
busuц Abdullahц Azmiц Efendi,ц мbrahimц Hakkıц veц Ahmetц Muhtarц
Paоaц Hükûmetleriц hakkındaц dahaц öncekiц yasamaц dönemlerindeц
soruоturmayaц baоlanılmıоц olduлunu,ц ancakц Mahmutц нevketц Paоaц
868 Divaniyeц Mebusuц Fuatц Beyц Birinciц Dünyaц Savaоı‟nınц yenilgisindenц
sorumluц olduklarıц gerekçesiyleц 4ц Kasımц ј9ј8ц tarihindeц Saitц Halimц veц

Talat PaоaцHükûmetlerininцDivan-ıцÂli‟yeцsevkiniцiçerenцbirцönergeцver-
miоц veц kabulц edilmiоtir.ц 5.ц нubeц tarafındanц yapılanц soruоturmaц 9ц Kasımц
ј9ј8цtarihindeцbaоlatılmıоцveцј9цAralıkцј9ј8цtarihindeцbitirilmiоtir.цAncakц
soruоturmaц raporuц görüоülemedenц љјц Aralıkц ј9ј8ц tarihinde Meclis fes-
hedilmiоtir.ц Bununц üzerineц јљц нubatц ј9љ0‟deц soruоturmanınц tamamlan-
masıц içinц birц önergeц verilmiоtir.ц Yenidenц kur‟aц çekilerekц љ.ц нube‟ninцso-
ruоturmayaцdevamцetmesiцkararıцalınmıоtır.цBkz.цAhmetцAliцGazel,цOsman-
lıцMeclis-iцMebusanı‟nda Parlamenter Denetim 1908-1920, Konya 2007, s. 347-
351.
Hükûmetiц hakkındaц “оikâyetname”ц olmadanц meclisц soruоturmasıц

açılamayacaлınıцsavunmuоtur.цBununцüzerineцMeclisцBaоkanıцнerefц
Bey‟inц önergesindeц gerekçeц olarakц pekц birц оeydenц bahsetmediлiniц
belirttiktenц sonraц önergeninц okunmasınıц istemiоtir.ц Önergeц оöyle-
dir:ц“Hiçцkimseцinkârцedemezцki,цAnadolu-Rumeli adalete susamıо-
tır.цMemlekettenцmesuliyetцkalkalıцdevletцveцidare-i devlette selamet
kalmadı.ц Birц vazifeyiц uhdesineц alanц mesuliyetiniц deц kabulц etmiоtir.ц
Tadad-ıц halelatц veц tafsil-iц seyyiatınaц imkânц olmayanц muharebelerц
zamanındaц buц milletleц buц memleketц üzerindeц laubali seyredenler-
denцhesapцsormakцgünüцgelmiоцveцhattaцbirazцdaцgeçmiоtir.цKanunuц
hâkimцkılmakцiçinцbuцhalkaцyalnızцfukara-yıцmilletinцdeлil,цvükela-yıц
devletinц deц mesulц olabileceлiniц ispatц etmekц lazımdır.ц нuц hâldeц
Trablusgarpц veц Balkanц harpleriц zamanındaц Divan-ıц Âli‟yeц sevkleriц
içinцhaklarındaцtahkikatцbaоlayanцHakkı,цMuhtarцPaоaцkabineleriцileц
Mahmutц нevketц Paоaц Kabinesi‟ninц deц Saitц Halimц veц Talatц Paоaц
Kabinesi gibi Divan-ıцÂli‟yeцsevkleriniцveцhaklarındaцtahkikatцicra-
sınıц teklifц veц milleteц veц devletinц kanuna hesap vermelerini talep
eylerim.цјјцнubatцј336,цEdirneцMebusuцMehmetцнeref”.869
Önergeninц okunmasındanц sonraц мbrahimц Hakkıц veц Ahmetц
MuhtarцPaоaцKabineleriцhakkındaцeskiцMeclisцtarafındanцbaоlatılanц
ancakц sonuçlandırılamamıоц olanц soruоturmanınц kur‟aylaц belirlene-
cekц yeniц birц оubeyeц gönderilmesineц kararц verilmiоtir.ц Çekilenц
kur‟adaцљ.цнubeцçıkmıоtır.870
љц нube‟ninц Ahmetц Muhtarц Paоaц Hükûmetiц hakkındaц soruо-
turmayaц baоlamasındanц kısaц süreц sonraц јјц Nisanц ј9љ0ц tarihindeц
Meclisinц feshedilmesiц üzerine871 Ahmetц Muhtarц Paоaц hükûmetiц
hakkındakiц soruоturmaц tamamlanamamıоtır.ц Meclisц soruоturmasıц
TBMM‟deцdeцgündemeцgelmemiоtir.ц
869 MMZC,цDevre:ц4,цмctimaцSenesi:цј,цмnikad:цј0,цI,цs.цј06.
870 MMZC,цDevre:ц4,цмctimaцSenesi:цј,цмnikad:цј0,цI,цs.цј08.
871 MahmutцGoloлlu,цÜçüncüцMeоrutiyetц1920, Ankara 1970, s. 315.
Balkan Tarihi 397
III- Dönemin Hükûmetlerinin Sorumlulukları

Savaоınц hazırlıkц veц ittifaklarц dönemineц rastgelenц Saitц Paоaц
Hükûmetiц deц dâhilц edildiлiц zamanц Balkanц Harpleriц sırasındaц dörtц
hükûmetц görevц yapmıоtır.ц Bunlarц Saitц Paоa,ц Ahmetц Muhtarц Paоa,ц
KâmilцPaоaцveцMahmutцнevketцPaоaцHükûmetleridir.
ÖnergedekiцithamlaraцbakılacakцolursaцBalkanцSavaоıцileцilgiliц
olarakц özellikleц Ahmetц Muhtarц Paоaц Hükûmeti‟ninцsuçlandıлıц dik-
katiцçekmektedir.цHattaцönergeninцilkцmetnindeцKâmilцPaоaцileцilgiliц
birцsuçlamayaцrastlanmamaktadır.цAncakцsonradanцdahaцönceцveri-
lenцönergeyeцeklenmesiцtalebiyleцKâmilцPaоaцKabinesiцhakkındaцdaц
ithamlarıцiçerenцbirцönergeцverilmiоtir.ц
Gerçekteц Balkanц Harbiц konusundaц Ahmetц Muhtarц Paоaц ka-
darцKâmilцPaоaцKabinesiцdeцiоinцiçindedir.цHattaцKâmilцPaоa,цsavaоц
sırasındaцyanlıоцpolitikaцizlediлiцgerekçesiyle,цTürkцtarihindeц birцilkц
olarak,ц baоınaц silahц dayanarakц sadrazamlıktanц istifaц ettirilmiоtir.872
AncakцKâmilцPaоa‟nın,цAhmetцMuhtarцPaоaцKabinesiцkadar itham
edilmemesindeц soruоturmaц tarihindenц önceц vefatц etmiоц olmasınınц
daцrolцoynamıоцolmasıцmuhtemeldir.
Bundanц baоkaц Balkanц Harpleriц devamц ettiлiц sıradaц Mahmutц
нevketцPaоaцdaцsadrazamlıkц görevindeцbulunmuо,цhattaцKâmil Pa-
оa‟nınцistifaцettirilmesineцnedenцolanцEdirne,цonunцzamanındaцkay-
bedilmiоцolmasınaцraлmenцoцsoruоturmayaцdâhilцedilmemiоtir.873
872 Kâmilц Paоaц açısındanц baоkaц birц ilkц deц Osmanlıц parlamentoц tarihinde
Meclisteцkendisineцgüvensizlikцoyuцverilenцilkцveцtekцsadrazamцolmasıdır.ц
KâmilцPaоaцgüvensizlikцoyuцverilmesiцüzerineцsadrazamlıktanцistifaцetmiо-
tir.ц Buц konudaц geniоц bilgiц içinц bkz.ц Gazel,ц Osmanlıц Meclis-i Mebusanı‟ndaц
Parlamenter Denetim, s. 192-199.
873 Mahmutц нevketц Paоa,ц Balkanц savaоlarıц sırasındaц sadeceц sadrazamlıлıц
dönemindekiцicraatlarıylaцdeлil,цordununцoцgünküцdurumundanцdolayıцdaц
sorumluцtutulmuоtur.цKâmilцPaоa‟nınцsadrazamlıлıцdönemindeцyapılanцbirц
toplantıdaц Feritц Paоa,ц Mahmutц нevketц Paоa‟yaц oldukçaц sertц eleоtirilerц
yöneltmiоtir:ц“PaоaцHazretleriцsizdenцneyiцsoruyorsakцbilmediлiniziцsöylü-
yorsunuz.ц Hâlbukiц buц meclisinц sorularınaц cevapц verecekц ancakц sizsiniz.ц
Ziraцüçцbuçukцdörtцsenedirцorduцsizinцelinizdeydi, neden bilmiyorsunuz?
Yineц Balkanц ittifaklarıц gerçekleоtiлiц zamanц iktidardaц olanц veц

bu ittifaklardan haberdar olup gerekli tedbirleri alamayan Sait Paоaц
veцhükûmetiцhakkındaцdaцsoruоturmaцaçılmasıцistenmemiоtir.874
Ordumuzuц bugünц üzülerekц gördüлümüzц оuц hâleц getirenц kumandanц veц

HarbiyeцNazırıцdeлilцmisiniz?цDüоmanцÇatalca‟yaцkadarцdayandı,цмstanbu-
lumuzuцmüdafaayaцmahsusцolanцveцmilyonlarcaцliraцsarfцedilerekцmeydanaц
getirilenц Çatalcaц veц Hadımköyц istihkâmlarındakiц toplarıц çıkartan,ц is-
tihkâmlarıц yıktıran,ц Osmanlıц baоkentiniц savunmasızц bırakan,ц devletinц
bugünküц felaketineц sebepц olanц hepц sensinч”,ц Bkz.ц Mehmetц Selahattin,ц
a.g.e., s. 59-60.
874 Balkanц devletleriц arasındakiц ittifaklarц Saitц Paоaц Hükûmeti zamanındaц
imzalanmasınaцraлmenцhükûmetцbundanцhaberdarцolamamıоtır.цBununlaц
birlikteц hükûmetinц Hariciyeц Nazırıц Asımц Beyц potц üzerineц potц kırmıоtır.ц
AsımцBey,цHariciyeцNazırıцolmadanцönceцSofyaцBüyükelçisidir.цDolayısıy-
la ittifaklardan haberdar olunamamasındanц enц çokц sorumluц olanlardanц
biridir.ц AsımцBeyц elçiliлiц sırasındaц Kralц Ferdinand‟ıц ziyaretц etmiо,ц roma-
tizmaцnedeniyleцtedaviцgörenцKralцona,ц“Görüyorsunuz,цsavaоacakцhâlimц
miцvar?”цdemiоtir.цBununцüzerineцAsımцBeyцdeцsafцbirцоekildeцKralaцina-
narakцмstanbul‟aц“Balkanlardanцimanımцkadarцeminim.цHiçbirцharpцzuhurц
edemez.”цdiyeцtelgrafцçekmiоtir.цюÖmerцSeyfettin,цBalkan HarbiцHatıraları,
Hazırlayan:цTahsinцYıldırım,цмstanbulцљ0јј,цs.ц50я;цDolayısıylaцAsımцBey,ц
мbrahimц Hakkıц Paоa‟nınц Romaц sefaretindenц gelipц мtalyanц emelleriniц iyiц
bilmesineцraлmenцgerekliцönlemleriцalamamasıцgibiцbirцdiplomasiцzafiyeti-
neцimzaцatmıоtır.цAsımцBeyцaynıцihtiyatsızlıлıцnazırlıлıцdönemindeцdeцde-
vamц ettirmiоц veц ittifaklarınц gerçekleоmesindenц aylarц sonraц ј5ц Temmuzц
ј9јљ‟deц yaptıлıц Meclisц konuоmasındaц Balkanц Hükûmetleriц ileц iliоkilerinц
pekцsamimiцdevamцettiлiniцsöylemiоtir.цюBkz.цMMZC,цDev:цљ,цмct.цSen.:ј,ц
м:ц33,цs.ц3љљяцAsımцBeyцnazırlıлınınцsonцanındaцbileцolaylardanцneцkadarц
bilgisizц olduлunuц göstermeyeц devamц etmiоtir.ц Hükûmetц istifaц edip vekil
olarakц nazırlıлaц devamц ettiлiц sıradaц Osmanlıц elçilerineц gönderdiлiц birц
telgrafta,ц büyükц devletlerinц Osmanlı‟yaц dostçaц tavırц takındıklarını,ц buц
durumunцetkisiyleцBalkanцdevletlerininцyatıоtıлını,цbuцnedenleцbulundukla-
rıцdevletlereцbuцkatkılarındanцdolayıцteоekkürцedilmesiniцveцBalkanцdevlet-
lerineцbuцöлütlerineцdevamцetmelerininцricaцedilmesiniцistemiоtir.цюнevketц
SüreyyaцAydemir,цMakedonya‟danцOrtaasya‟yaцEnverцPaоa,цII,цмstanbul 1971,
s. 279-љ80я.ц Hâlbukiц buц tarihteц ittifaklarц çoktanц gerçekleоmiо ve Balkan
devletleriц Osmanlıyaц saldırmakц içinц bahaneц aramaktaydı.ц Ahmetц Bedeviц
Kuran,цAsımцBeyцhakkındaцdahaцvahimцbirцiddiadaцbulunmaktadır.цBal-
kanцHarbi‟ndenцbirцhayliцzamanцönceцмngiltereцKralınınцHindistanцMüоa-
viriцolanцAliцHan‟aцYunanistanцveцSırbistanцsefirleriцmüracaatцederekцBul-
garlarınц kendileriniц Osmanlı‟yaц karоıц ittifakaц davetц ettiklerini,ц Osmanlıц
Balkan Tarihi 399
Saitц veц Mahmutц нevketц Paоaц Hükûmetlerininц soruоturmayaц

dâhilц edilmemesindeц мttihatц veц Terakkiц destekliц kabineц olmalarıц
etkiliцolmuоtur.цDolayısıylaцBalkanцhezimetindenцesasцolarakцAhmetц
MuhtarцPaоaцsorumluцtutulmuоtur.цAncakцј9љ0‟deцverilenцönergedeц
BalkanцHarbi‟ndenцdolayıцMahmutцнevketцPaоaцHükûmetiцhakkın-
daц daц meclisц soruоturmasınınц açılmasınınц istenmesiц ј9ј4ц yılındaц
MahmutцнevketцPaоa‟nınцмttihatцveцTerakkiцtarafındanцkorunduлu-
nuцaçıkçaцgöstermektedir.
Balkanц Savaоıц hakkındakiц soruоturmaц önergesiц maddelerin-
denцanlaоıldıлınaцgöre;цsoruоturmadakiцgerçekцhedefцAhmetцMuhtarц
Paоa875 veц hükûmetiц olmuоtur.ц Buц durumц мttihatц veц Terakki‟ninц
BalkanцHarbiцileцdüоtüлüцsıkıntıdanцkurtulmakцiçinцAhmetцMuhtar
Paоa‟yıц hedefц seçmesindenц kaynaklanmıоtır.ц Ziraц ј908‟denц beriц
Balkanlar‟daцuyguladıklarıцyanlıоцpolitikalarlaцBalkanцhezimetineцyolц
açan,цbununцyanındaцEdirne‟yiцdüоmanaцbırakacakцdiyeцKâmilцPa-
оa‟yıцiktidardanцindirenцмttihatçılar,цLondraцAntlaоması‟ylaцEdirne‟yiц
Bulgarlaraцteslimцetmekцzorundaцkalmıоlardı.цDahaцsonradanцEdir-
ne‟yiц geriц alsalarц bileц Balkanц yenilgisiц мttihatц veц Terakkiц açısındanц
büyükц birц prestijц kaybınaц sebepц olmuоtur.ц Hattaц Osmanlıц Devle-
ti‟ninцBirinciцDünyaцSavaоı‟naцgiriоцsebepleriцarasındaцBalkanцHar-
bi‟ndeцzedelenenцbuцprestijiцkurtarmaцçabasınınцolduлuцdaцsöylene-
tarafındanц ufakц bazıц isteklerininц kabulц edilmesiц durumundaц buц ittifakaц

katılmayacaklarınınц Osmanlıц idarecilerineц bildirilmesiniц istemiоlerdir.ц
Yunanistan,цdemiryollarınınцAvrupaцdemiryollarınaцbirleоmesineцmüsaadeц
edilmesini,ц Sırbistanц iseц ihracatınınц Selânikц yoluylaц icrasınaц muvafakatц
edilmesiniцistiyordu.цDurumцLondraцElçisiцTevfikцBeyцvasıtasıylaцHariciyeц
NazırıцAsımцBey‟eцiletilmiоtir.цAncakцbuцtahrirata cevap bile verilmemiо-
tir.ц Dahaц sonradanц yazınınц hasıraltıц edildiлiц anlaоılmıоtır.ц Bkz.ц Ahmetц
Bedevi Kuran, OsmanlıцмmparatorluлundaцмnkılâpцHareketleriцveцMillîцMücadele,
мstanbulцљ0јљ,цs.ц578.
875 AhmetцMuhtarцPaоa,цmeclisцsoruоturmasındaцkendineцsorulanцsorularıц
veцcevaplarınıцyayınladıлıцeserinde,цhükûmetinцgenelцsiyasetindenцmüоte-
rekenцsorumluцtutulmalarıцgerektiлiцhâldeцbunaцdikkatцedilmemesinden ve
bütünцsorumluluлunцkendisineцyüklenmekцistenmesindenцоikâyetцetmiоtir.ц
Bkz.цAkyıldız,цa.g.t., s. 129.
bilir.876 мttihatц veц Terakki,ц Balkanц yenilgisiyleц ilgiliц olabilecekц kabi-

nelerdenцsadeceцkendilerininцdesteлineцsahipцolmayanцikiцhükûmetiц
özellikleц deц Ahmetц Muhtarц Paоaц Hükûmeti‟niц hedefц almıоц veц so-
rumluluлuцonaцyükleyerekцeleоtirilerdenцkurtulmakцistemiоtir.
EлerцBalkanцHarbi‟ndeцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцbirцsorumlu-
luлuцvarsaцoцdaцBalkanцülkeleriцarasındaцyapılmıоцolanцittifaklarıцfarkц
edememesiц veц karоıtц birц politikaц yürütememesidir. Zira 13 Mart
ј9јљц tarihindeц Sırp-Bulgar,ц љ9ц Mayısц ј9јљц tarihindeц iseц Bulgar-
Yunanц ittifakıц gerçeklemiоti.ц Ancakц Ahmetц Muhtarц Paоaц buц iоtenц
sorumluц tutulacaksaц aynıц suçtanц ittifaklarınц gerçekleоtiлiц dönemdeц
sadaretteцbulunanцSaitцPaоa‟nınцdaцsorumluцtutulmasıцgerekirdi.ц
YineцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцenцçokцeleоtirildiлiцnoktalardanц
birisiц harpц öncesiц önemliц miktardaц askerц terhisц etmiоц olmasıdır.ц
Yenilgideц veц savaоınц baоlamasındaц buц terhislerinц önemliц rolц oyna-
dıлıц birц gerçektir.ц Ziraц hükûmetц askeriц terhisц ettiktenц birkaçц günц
sonraц hatasınıц anlayarakц Rumeli‟dekiц ikinciц sınıfц redifleriniц sözdeц
manevraцiçinцsilahaltınaцalmayaцkalkmıоtır.цAncakцbuцdurumцbaоkaц
birцhatayaцyolцaçmıоtır.цBalkanцdevletleriцbuцteоebbüsüцbahaneцede-
rekц 30ц Eylül‟deц seferberlikц ilanц etmiоler,ц Osmanlı‟daц bunaц karоılıkц
vermekцzorundaцkalmıоtır.цBuцsürecindeцsonundaцdaцsavaоцkaçınıl-
mazцolmuоtur.877
Yalnızц buradaц daц unutulmamalıdırц ki,ц Ahmetц Muhtarц Pa-
оa‟danц önceц askerц terhisleriniц baоlatanц Saitц Paоa‟dır.ц Saitц Paоa,ц љ7ц
Haziran 1912 tarihinde Yanyaц veц Kozanaц Müstakilц Fırkalarıц ileц 5.ц
Kolorduцikmalцaskerlerininцterhisцemriniцvermiоtir.цAhmetцMuhtarц
876 BalkanцyenilgisiцTürkцtoplumunuцveцidarecileriniцoцkadarцetkilemiоtir ki
savaоınцintikamınınцalınmasıцgerektiлiцkonusuцdersцkitaplarınaцbileцgirmiо-
tir.цDevrinцbirцcoлrafyaцkitabındaцоuцifadelereцrastlanmaktadır:ц“…Bizdenц
gaspц edilenц hukukunц iadesineц çalıоmak,ц sellerц gibiц akıtılanц bi-günahц veц
masumц kanlarınц istikbaldeц intikamınıц almaлaц hazırlanmakц bizimц evladц uц
ahfadımızınцuhdesineцdüоenцbirцvatanцvazifesidir.цBuцhissiyatıцonlaraцtel-
kineцçalıоalımцveцvatanцmuhabbetiniцveцvatanцuлrunaцfedakârlıkцistidadınıц
onlaraцöлretelim.”,цBkz.цBaykara,цa.g.m, s. 363.
877 AhmetцмzzetцPaоa,цa.g.e., I, s. 119.
Balkan Tarihi 401
Paоaц sadeceц aynıц hatayaц devamц etmiоtir.ц Yıllarц sonraц hatıralarınıц

kalemeц alanц ünlüц мttihatçılardanц Halilц Menteоeц deц askerinц terhisiц
meselesindenц dolayıц Ahmetц Muhtarц Paоa‟yıц deлilц Saitц Paоa‟yıц suç-
lamıоtır.878
Ahmetц Muhtarц Paоa‟yaц taraflıц yaklaоtıлınınц birц göstergesiц deц
Balkanц Harbiц ileц hiçц ilgisiц olmayan,ц 5ц Aлustosц ј9јљ‟dekiц Meclisinц
feshiц konusununц soruоturmaц önergesineц dâhilц edilmiоц olmasıdır.ц
Zira bu fesih,ц döneminц hukukunaц uygunц birц оekildeц veц ј8ц Ocakц
ј9јљ‟dekiцgibiцAyanцMeclisi‟ninцtefsiriцsonrasıцPadiоahınцiradesiцileц
gerçekleоmiоtir.ц
Ahmetц Muhtarц Paоa‟yıц gerekliц diplomatikц giriоimleriц yapma-
danцveцaskerîцaçıdanцhazırlıksızцharbeцgirmekleцsuçlayanцмttihat ve
Terakki,879 hükûmetinцsavaоıцengellemekцiçinцBerlinцAntlaоması‟nınц
љ3.ц maddesineц göreц ıslahatц yapılacaлıц duyuluncaц Darülfünunц öл-
rencileriniцBâb-ıцÂli‟yeцyürüterekц“Harpцisterizч”цveц“Kahrolsunцљ3.ц
878 Halilц Menteоeц оöyleц yazmaktadır:ц “Balkanц Savaоı‟nınц çıkmasındanц

yaklaоıkцљ0цayцsonraцordumuzunцBalkanцSavaоı‟ndakiцzayıflıлınınцsorum-
luluлunuц 93ц Harbi‟ndeц Kafkasц ordularımızınц оanlıц komutanınц artıkц ihti-
yarlamıоц omuzlarınaц yüklemekц isteyenц мttihatц veц Terakkiц Hükûmeti‟ninц
bizzatцkendisidirцkiцRumeli‟deцsavaоцbirliklerimizinцenцkudretlileriniцteоkilц
edenцYanya,цKozana,цYakovaцTümenlerindeцveц5.цKolorduцbirliklerindeц
bulunanц7цaylıkцhizmetleriniцtamamlamıоцolanцbütünцerlerinцterhisiцemriniц
vermiоtir.ц Yanyaц veц Kozanaц baлımsızц tümenlerineц verilenц emrinц tarihiц
јљ.6.ј3љ8ц veц Yakovaц Nizamiyeц Tümenineц verilenц emrinц tarihiц
ј4.6.ј3љ8‟dir.ц Buц ikiц emrinц altındaц daц Sadrazamц Saitц veц Harbiyeц Nazırıц
MahmutцнevketцPaоa‟nınцimzalarıцvardır.цAçıkçaцgörülmektedirцkiцRume-
li‟deцdörtцBalkanцdevletineцkarоıцaskerîцgücümüzünцzayıflamasınaцsebebi-
yetц vermiоц olanц terhisц kararıц veц emriц Ahmetц Muhtarц Paоaц kabinesininц
kurulmasındanцyaklaоıkцbirцayцöncedir. Bu karar sonunda ikmal erlerinin
terhisц edilmesiyleц nizamiyeц tümenleriц taburlarıц mevcuduц -asli mevcut
olan- 240-љ80‟eцindirilmiоti.”,цBkz.цUçarol,цa.g.b., s. 271.
879 Ancakцмttihatçılarцharpцbaоladıлıцzamanцhükûmetinцbirцhatasıцolmadı-
лınıц düоünüyorlardı.ц Örneлinц harpц baоladıлıц günküц Tanin‟deц Hüseyin

Cahitц“Harbinцvukuundaцdünyaцоahittirцkiцhükûmet-iцOsmaniye‟yeцzerreц
kadarц mesuliyetц terettüpц etmesininц ihtimaliц yoktur.”ц diyerekц hükûmetinц
hiçbirцsorumluluлununцolmadıлınıцyazmıоtır.цBkz.цHüseyinцCahit,ц“Muha-
rebe”,цTanin, ј474,ц5цTeоrinievvelцј3љ8,цs.цј.
maddeч”ц оeklindeц sloganц attırmıоlardır.ц Bununц yanındaц мttihatц veц

Terakki, 4 Ekim 1912 tarihinde SultanahmetцMeydanı‟ndaцbirцmi-
tingцyaparakцharpцtaraftarıцolduлunuцaçıklamıоtır.цHarbinцbaоlamasıц
мttihatц veц Terakki‟ninц destekçilerindenц Tanin gazetesindeц deц “heleц
оükür”цdiyeцkarоılanmıо880 ve 23. maddenin kesin birцоekildeцdefne-
dilmesiц olarakц deлerlendirilmiоtir.ц Dolayısıylaц Ahmetц Muhtarц Pa-
оa‟yıцdiplomatikцgiriоimdeцbulunmamaklaцsuçlayanцмttihatцveцTerak-
ki,цyapılanцdiplomatikцgiriоimlereцoцzamanlarцçokцdaцsıcakцbakma-
mıоtır.цBununцyanındaцBayur‟unцdaцbelirttiлiцgibi öncedenцherцоeyiц
hazırlanmıоц veц planlanmıоц birц savaоıц daц önlemekц mümkünц deлil-
di.881
Savaоınцkaçınılmazцolduлuцkabulцedilmekleцberaber,цbuцnok-
tadaцAhmetцMuhtarцPaоa‟yaцdüоenцsorumluluk,цsavaоцistememesineц
raлmenц özellikleц мttihatц veц Terakkiц tarafındanц tertipц edilenц Darül-
fünunц nümayiоiц gibiц suniц kamuoyuц baskısına882 dayanamayarak883
880 HüseyinцCahit,ц“Heleцнükür”,цTanin,цљ6цEylülцј3љ8,цs.цј.
881 Bayur, Yusuf Hikmet, TürkцмnkılâbıцTarihi, II/I, Ankara 1991, s. 430.
882 Savaоцiçinцhükûmetiцsıkıоtıranцмttihatçılarınцbazılarıцdüоmanцмstanbul‟aц
yaklaоtıkçaц Avrupa‟yaц gitmeyiц tercihц etmiоlerdir.ц Bunlarц arasındaц Ahmetц

Rıza,ц Tanin gazetesiц sahibiц Hüseyinц Cahitц veц eskiц Maliyeц Nazırlarındanц
CavitцBeyцdeцbulunmaktaydı.цBkz.цStephaneцLauzanne,цUçurumunцKenarın-
dakiцTürkiye,цÇeviren:цTeomanцTunçdoлan,цмstanbul 2005, s. 57.
883 AhmetцMuhtarцPaоa‟nınцsorguцsırasındaцbazıцsöyledikleri,цgösterilerden
oldukçaцetkilendiлiniцgöstermektedir.цÖrneлinцAbdullahцPaоa‟nınцPadiоa-
haц veц Hükûmeteц ordununц harpц edecekц birц durumdaц olmadıлını,ц hattaц
sadece Bulgaristan ordusuna bile mukabele edemeyecek durumda oldu-
лunuц söylemesineц raлmenц buц sözlerininц hükûmetц tarafındanц dikkateц
alınmadıлıц belirtilinceц Ahmetц Muhtarц Paоa,ц Abdullahц Paоa‟nınц Bulgarц
ordusunaц bileц mukabeleц edilemeyeceлiц оeklindeц birц sözц söylemediлiniц
kaydettiktenцsonraцоöyleцdevamцetmiоtir:ц“Ziraцherkesцbilirцkiцdörtцdevleteц
karоıцmuvaffakiyetleцharpцederizцdiyeцbütünцhalkцbaлırıpцçaлırırцveцkabi-
neninц tereddüdünüц görmeleriц üzerineц cümlemiziц taоaц tutacakц derecedeц
müteheyyiçцbulunurцikenцAbdullahцPaоa‟nınцbuцsözüцtefevvühцedemeye-
ceлiцaоikârцdeлilцmi?”. Bkz.цAkyıldız,цagt, s.ц94;цAhmetцHilmi,цDarülfünunц
nümayiоiцgibiцolaylarцkarоısındaцAhmetцMuhtarцPaоa‟nınцyaцsorumluluлuц
kabulц ederekц savaоц ilanц edeceлiniц yaц daц istifaц edebileceлini,ц ancakц onunц
mevkiiniцmuhafazaцetmekцiçinцistifayaцcesaretцedemediлiniцveцsavaоaцkararц
verdiлiniцbelirttiktenцsonraцbütünцsorumluluлunцsavaоцisteyenlerdeцdeлil,ц
Balkan Tarihi 403
gerekliц hazırlıklarınц yapılmasınaц tamц olarakц fırsatц vermedenц savaоц

kararıцalmıоцolmasıdır.884 BununцyanındaцAhmetцMuhtarцPaоa,цBal-
kanц devletlerininц ј3ц Ekim‟deц verdiлiц notaц üzerineц diplomatik bir
mücadeleц yürüterekц seferberliлinц tamamlanmasıц içinц zamanц ka-
zanmasıцgerekirkenцHarbiyeцNazırıцNazımцPaоa‟nınцetkisindeцkala-
rakц bunuц yapmamıоц veц ј5ц Ekim‟deц siyasiц iliоkileriц kestikten sonra
BulgaristanцveцSırbistan‟ınцsavaоцilanцetmesiniцbeklemeden 16 Ekim
ј9јљц sabahıц aldıлıц birц kararlaц Bulgaristanц veц Sırbistan‟ınц Osmanlıц
sınırlarınaцyaptıлıцtecavüzlereцkarоıцmukabeleцolarakцorduyaцtaarruzц
emriцvermiоtir.885 HerцneцkadarцOsmanlı‟nınцkararıцresmîцbirцsavaоц
ilanıцdeлilseцde,цsavaоцiçinцfırsatцarayanцBalkanцdevletleriцbunuцsavaоц
ilanıцgibiцdeлerlendirmiоцveцј7цEkimцј9јљцtarihindeцBulgaristanцveц
Sırbistanц Osmanlıц Devleti‟neц savaоц ilanц etmiоtir.ц Dolayısıylaц buц
оekildeцOsmanlıцDevleti,цhiçцhakцetmediлiцhâldeцsavaоцisteyenцveцbirц
neviц savaоıц baоlatanц devletц konumunaц düоürülmüоtür.ц Nitekimц ј5ц
Ekim‟deцresmîцiliоkilerinцkesilmesiцsonrasıцBulgarlarцhemenцhareke-
teцgeçerekцAvrupa‟daцharbinцsorumluluлununцOsmanlı‟yaцaitцolaca-
лıцpropagandasınıцyapmayaцbaоlamıоlardır.886 мstanbul‟dakiцBulgaris-
tanц elçisiц deц мstanbul‟dakiц diлerц devletц temsilcilerineц Bulgaristanц
BaоvekiliцGeоof‟unцoцanaцkadarцbarıоçılцbirцsiyasetцizlediлiniцanlata-
rak,ц harbinц sorumluluлununц Bulgaristan‟daц olmadıлıц yönündeц ka-
savaоıц tercihц edenц Ahmetц Muhtarц Paоaц Hükûmeti‟ndeц olduлunuц savun-

maktadır.цAhmetцHilmiцayrıcaц“Buцsavaоцdeлil,цbirцintihardı.”цyorumundaц
bulunmaktadır.ц Bkz.ц Ahmedц Hilmi,ц Muhalefetinц мflası,ц Notlarlaц Sadeleоti-
ren:цAhmetцEryüksel,цмstanbulцј99ј,цS.ц5љ.
884 Hükûmetц üyeleriц ordununц hazırц olmadıлınıц iyiц biliyorlar,ц buц nedenle
savaоц içinц süreц kazanılmasıц gerektiлiniц çeоitliц yerlerdeц dileц getiriyorlardı.

ÖrneлinцsavaоınцbaоlamasındanцonцbeоцgünцönceцdöneminцDâhiliyeцNazı-
rıцDaniоцBey,ц“Eлerцbazıцdostцhükûmetlerцözellikleцмngiltere,цsavaоıцyaniц
Bulgar,ц Sırpц veц Yunan‟ınц bizeц saldırısınıц birц haftaц kadarц geciktiremezse
AllahцkorusunцBulgarlarıцмstanbulцkapısındaцgöreceлiz.цDüоmanцistilasınaц
karоıцkoyabilecekцazцbirцkuvvetiцhudutlardaцtoplamakцiçinцenцazцbirцhafta-
yaц ihtiyacınızц var.”ц demiоtir.ц Herц neц kadarц Daniоц Bey‟inц öngördüлüц birц
haftalıkцsüreцkazanılmıоцolsaцdaцhazırlıkцiçinцbuцsüreцdeцyeterliцolmamıоtır.ц
Bkz. Ahmed Hilmi, a.g.e., s. 51.
885 мbrahimцArtuç,цBalkanцSavaоı,цмstanbulцј988,цs.ц9ј-92.
886 “Mesuliyet-iцHarb”,цTasvir-iцEfkâr, 5цTeоrinievvelцј3љ8,цs.цј.
muoyuцoluоturmayaцçalıоmıоtır.887 AyrıcaцBulgarцveцSırpцElçileri,цј8ц
Ekim‟deц Osmanlıц Devleti‟ninц iliоkileriц kesmesiц kararınaц verdikleriц
cevaptaц harptenц dolayıц Osmanlıц Devleti‟niц suçlamıоlardır.ц Elçilerц
OsmanlıцDevleti‟ninцBulgar,цYunanцveцSırpцHükûmetleriцtarafındanц
verilenцnotayaцcevapцvermediлiцgibiцSırbistan‟aцaitцsilahlaraцveцYu-
nanlılaraц ait gemilereц elц koyduлunu,ц Balkanц devletleriyleц iliоkileriц
kestiлini,цTürkцaskerlerininцBulgarцveцSırpцkarakollarınaцsaldırdıлını,ц
buцоekildeцvarцolanцgerginliлiцiyiceцartırdıлınıцiddiaцetmiоlerdir.цElçi-
lerц dahaц sonraц savaоınц baоlamasındanц dolayıц daц Osmanlı‟nınц so-
rumluц olduлunuц ileriц sürmüоlerdir.ц Bulgarц veц Sırpц Hükûmetleriц
AvrupaцdevletlerineцgönderdikleriцbildirideцdeцOsmanlıцDevleti‟ninц
oц zamanaц kadarц vaatц ettiлiц ıslahatıц ciddiyeц almadıлını,ц buц nedenleц
kendilerininцTürkiye‟deцyaоayanцsoydaоlarınınцyaоantılarınıцdüzelte-
bilmekцiçinцesaslıцbirцkontrolцtalepцettiklerini,цancakцbuцtalebinцOs-
manlıцtarafındanцuygunцgörülmediлini,цhattaцciddiцbirцsebepцolma-
masınaцraлmenцOsmanlıцHükûmetininцdiplomatikцiliоkileriцkeserekц
ordusunaц taarruzц emriц verdiлini,ц buц durumц karоısındaц Bulgaristanц
veц Sırbistan‟ınц hükûmetlerininц deц haklıц olarakц silahaц baоvurmakц
zorundaцkaldıklarınıцbildirmiоlerdir.888
HâlbukiцOsmanlıцDevleti‟ninцBalkanцdevletlerininцaлırцоartlarıц
içerenцnotasıцkarоısında,цbirazцdahaцsakinцolarakцAvrupalıцdevletle-
rinц notasınaц verdiлiц cevabınц sonucunuц veц Avrupaц devletlerininц
takınacaлıцtutumuцbekleyebilirdi.цBuradanцolumluцbirцsonuçцçıkma-
saцdaцbarıоцisteyenц tarafınцOsmanlıцolduлuцtescillenirdi.цAyrıcaцse-
ferberliлinцtamamlanmasıцiçinцbazıцkomutanlarınцöngördükleriцsüre
deцkazanılmıоцolurdu.цBununцyanındaцbirцsonuçцalınmasıцpekцmüm-
künц gözükmeseц deц uluslararasıц arenadaц Balkanц devletlerineц karоıц
ittifakцarayıоınaцgirilebilirцveцbirцmüddetцdahaцzamanцkazanabilirdi.ц
BuцkonudaцözellikleцBirinciцBalkanцSavaоı‟naцkatılmamıоцolan ve o
“BulgaristanцSefiriцBocalıyor”,цTasvir-iцEfkâr,ц5цTeоrinievvelцј3љ8,цs.цј.
887
888Aram Andonyan, Balkan Savaоı,ц Çeviren:ц Zavenц Biberyan,ц мstanbul
2002, s. 239-240.
Balkan Tarihi 405
sıradaцOsmanlılarlaцiyiцiliоkileriцolanцRomanyaцileцittifakцgörüоmeleriц
yapılabilirdi.889
Osmanlıц Devletiц ayrıcaц Balkanц devletleriц arasındakiц anlaо-
mazlıklardanц daц yararlanmaц yolunaц gidebilir,ц enц güçlüц düоmanlarıц
olanцSırpцveцYunanlılaraцbazıцtoprakцtavizleri verebilirdi.890 Osmanlıц
Devletiц buц оekildeц savaоıц önleyemeseц bileц askerîц hazırlıklarınıц ta-
mamlamakцiçinцzamanцkazanabilirdi.891
Yukarıdakiц bilgilerdenц savaоaц giriоц sürecindeц Ahmetц Muhtarц
Paоaц Hükûmetininц Harbiyeц Nazırıц Nazımц Paоa‟nınц daц önemliц so-
rumlulukцsahibiцolduлuцanlaоılmaktadır.цAyrıcaцsavaоınцbaоlamasın-
danцљ3цOcakцј9ј3‟eцkadarцPaоa‟nınцHarbiyeцNazırıцveцBaоkomutanц
Vekiliцolduлuцdaцgözцönündeцbulundurulursa,цkısaцsüredeцyaоananц
hezimetinцaskerîцaçıdanцenцönemliцsorumlusuцNazımцPaоa‟dır.цOr-
du bir taarruzцharbineцhazırцolamamasınaцraлmenцNazımцPaоaцBal-
kanц devletlerindenц önceц harbeц girilmesiniц istemiоtir.892 Nazımц Pa-
оa‟nınц buц fikri893 galibiyeteц olanц inancındanц kaynaklanmaktadır.ц
889 Balkanц Savaоaц baоlamadanц önceц Bulgarlar,ц Avusturya-Macaristan ve
Osmanlıц Devletiц ileц dostluлundanц endiоelenerekц Romanyaц ileц uzlaоmakц

istemiоtir.ц Buц оekildeц Bulgarlarц ikiц ateоц arasındaц kalmaц riskinden kurtul-
mayıц amaçlamıоtır.ц Ancakц döneminц Rumenц Baоbakanıц Tituц Maioreskuц
“Henüzц birц tartıоmayıц gerekliц kılacakц olaylarц meydanaц gelmedi.”ц diyerekц
Bulgarlaraц kaçamakц birц cevapц vermiоц veц Romanyaц Birinciц Balkanц Har-
bi‟neц deц katılmamıоtır.цBkz.ц Richartц C.цHall, BalkanцSavaоlarıц 1912-1913,
Çeviren:цM.цTanjuцAkad,цмstanbulцљ003,цs.цј0љ.
890 Ordunun durumunu iyi bilen komutanlar zaman zaman Balkanlar‟dakiц
problemlerinцaskerîцolarakцdeлilцdiplomatikцyollarlaцçözülmesiцgerektiлiniц
dileц getirmiоlerdir.ц Örneлinц Balkanц savaоındanц kısaц süreц önceц Arnavutц
isyanlarıц dolayısıylaц 3.ц Orduц Komutanıц мsmailц Fazılц Paоaц “Buц orduц ileц
harpцedilmez,цneцyapacaksanızцdiplomasiцyolundanцyapınız.”цdiyerekцyö-
neticileriцbuцkonudaцuyarmıоtır.цBkz.цAydemir,цa.g.e., II, s. 310.
891 Hall, a.g.e., s. 185-186.
892 AhmetцMuhtarцPaоaцsorgusuцsırasında,ц hükûmetц tarafındanц savunmaц
harbiцyapılmasınaцkararцverilmesineцraлmenцNazımцPaоa‟nınцtaarruzцhar-
bineцbaоladıлını,цdolayısıylaцyenilgidenцdoлrudanцNazımцPaоa‟nınцsorumluц
olduлunuцsavunmuоtur.цAkyıldız,цa.g.t., s. 81-85.
893 SaitцPertev‟eцgöreцNazımцPaоa‟nınцhemenцtaarruzaцgeçilmesiniцistemesiц
bazıц büyükelçilerdenц gelenц haberlerdenц kaynaklanmaktaydı.ц Saitц Pertevц

PaоaцgalibiyeteцoцkadarцinanmıоtırцkiцsavaоaцgidecekцsubaylaraцSof-
ya‟daцgiymekцüzereцresmîцtörenцkıyafetleriniцalmalarınıцistemiоtir.894
Bununц yanındaц Nazımц Paоa,ц harpteц uygulanacakц harekâtц
hakkındaцdaцhazırlıklıцolmadıлıцgibi,895 dahaцönceцyapılanцplanlarıцdaц
dikkateцalmamıоtır.896 ZiraцGenelkurmayцBaоkanıцAhmetцмzzetцPaоaц
Balkanlar‟daцçıkmasıцmuhtemelцsavaоцiçinцbeоцayrıцsavaоцplanıцhazır-
Paоa,цbazıцelçilerinц“Balkanцordularıylaцilkцçarpıоmalarıцveцseriцbazıцbaоarı-
larıцtakibenцbüyükцdevletlerцtarafındanцhemenцmüdahaleцedilipцsavaоaцsonц
verileceлi”цоeklindeцteminatцverdiлiniцbelirtmektedir.цBkz.цDemirhan, Sait
Pertev, Balkanц Savaоı‟ndaц Büyükц Genelц Karargâh,ц Çeviri;ц Semaц Demirtaо,ц
мstanbulцљ0јљ,цs.цј00.
894 Nazımц Paоaц birliklerineц gitmekц üzereц ayrılanц subaylara,ц “Merasim
elbiseleriniziц yanınızaц almayıц unutmayın,ц çünküц ikiц ayц sonraц Sofya‟yaц gi-
rerkenц bunlaraц ihtiyacınızц olacak.”ц tavsiyesindeц bulunmuоtur.ц Bkz.ц Hall,ц
a.g.e., s. 34.
895 Aliц Fuatц Türkgeldi,ц seferberlikц ilanındanц sonraц Nazımц Paоa‟yaц harp
planınınц hazırц olupц olmadıлınıц sorduлunu,ц bununц üzerineц Paоa‟nınц daц

“Mahmutц нevketц Paоaц zamanındaц birtakımц planlarц yapılmıо,ц getirtipц tet-
kikц edeceлim.”ц dediлiniц yazmaktadır.ц Bkz.ц Türkgeldi,ц a.g.e., s. 60; Sait
PertevцPaоaцdaцNazımцPaоa‟nınцBaоkomutanцVekili olmakla beraber Har-
biyeц Nazırıц olmasıц sıfatıylaц Meclis-iц Vükela‟dakiц olaлanüstüц iоlerindenц
dolayıцseferberlikцilanındanцsonraцharekatцhakkındaцharitaцüzerindeцciddiц
birцincelemedeцbulunmadıлını,цbununцüzerineцHadiцPaоa‟danцNazımцPa-
оa‟nınцbirцanцönceцkarargahaцgelerekцDoлuцOrdusununцharekatıцhakkındaц
kesinц birц kararц vermesiniц istediлini,ц Nazımц Paоa‟nınц daц gelerekц haritaц
üzerindenц gerekliц açıklamalarıц yaptıлınıц belirtmektedir.ц Saitц Pertev,ц a.g.e.,
s. 69.
896 Hazırladıklarıц planıц uygulamadıлıц içinц Ahmetц мzzet Paоaц yenilgideki
bütünцsorumluluлunцNazımц Paоaц daц olduлunuц savunmuоtur:ц “…planlarц

takipц olunsaц zaferц rüzgârınınц bizimц tarafaц eseceлiц sonradanц meydanaц
gelenц olaylarınц delaletiyleц açıkц birц оekildeц ispatц edilmiоti.ц Dolayısıylaц so-
rumluluлunц düоünmedenц veц sebepsizц olarakц bizimц planlarıц hükümdenц
kaldıranlaraцyüklenmesiцgerekir.цEлerцbugünцveцgelecekteцhatalarınцtekrar-
lanmasınaцengelцolunmasıцiçinцsorumluцaramakцgerekliyseцNazımцPaоa‟nınц
adınıц söylemekц kafidir.”,ц Ahmetц мzzetц Paоa,ц a.g.e., s.ц ј7љ;ц Ayrıcaц Ahmetц
мzzetц Paоa,ц NazımцPaоa‟nınцII.ц Abdülhamitц dönemindeцgözdenц düоtüлüц
içinцpsikolojisininцetkilendiлiniцileriцsürdüлüцgibiцbirçokцeskiцdevirцpaоasıц
gibiцNazımцPaоa‟nınцdaц“savaоцsanatınınцilerlemelerineцveцyeniцdeлiоiklik-
lerine ve hatta temel inceliklerine yeterliц derecedeц vukufu”ц olmadıлınıц
iddiaцetmiоtir.цBkz.цAhmetцмzzetцPaоa,цa.g.e., I, s. 119.
Balkan Tarihi 407
lamıоtır.ц BunlarцiçindeцBalkanцSavaоı‟ndaцtatbikeцenцuygunц olanıц5ц

numaralıц plandır.ц Bunaц raлmenц savaоtaц 5ц numaralıц planц ordularaц
tebliлцedilmemiоцveцнarkцOrdusunaцјцNo.lu,цGarpцOrdusunaцdaц4ц
No.lu planцverilmiоtir.897 5цNo.luцplanцuygulanarakцçarpıоma,цErge-
ne898 veyaцÇorluцsuyuцarkasındaцSaray-ÇorluцveцTekfurdaлıцmevzi-
lerindeц kabulц olunsaydı,ц ilkц çarpıоmaц ancakц 3јц Ekim‟deц veц dahaц
uygunц оartlardaц meydanaц gelecekti.899 Nazımц Paоaц bunuц yapmaya-
rakц sorumluluлu üzerineцalmıоtır.цNazımцPaоaцbuцplanlaraцbakma-
dıлıцgibiцhenüzцaskerцtoplanmadanцнarkцOrdusuцKomutanıцAbdul-
lahцPaоa‟yıцdaцtaarruzaцzorlayarak900 yenilgideцönemliцrolцoynamıоtır.ц
AyrıcaцPaоa‟nınцbirцhandikabıцdaцsavaоınцidaresiцkonusundaцkabineц
üyeleriцdeцdâhilцkimseyleцistiоaredeцbulunmamasıdır.901
897 Metinц Ayıоıлı,ц “Balkanц Savaоıц Öncesiц Hazırlananц Seferberlikц Planlarıц

Meselesi”,ц Balkanц Savaоlarıц Paneli, 3-4ц Mayısц љ0јј,ц Ankara,ц s.ц 49;ц нarkц
Ordusuц Komutanıц Abdullah Paоa,ц мzzetц Paоaц tarafındanц hazırlananц 5ц
No.luцplanınцNazımцPaоaцveцonunlaцaynıцfikirdeцolanlarцtarafındanцtaarruz
kararınınцbozulmamasıцiçinцsaklandıлınıцiddiaцetmektedir.цBkz.цAbdullah
Paоa,цa.g.e., s. 120.
898 нarkцOrdusuцKomutanıцAbdullahцPaоaцveцHadiцPaоa,цorduyuцErgeneц
gerisineцçekerekцdüоmanıцburadaцkarоılamakцistemiоler,цancakцbuцkonudaц
NazımцPaоa‟yıцiknaцedememiоlerdir.цSaitцPertev,цa.g.e., 31-41.
899 AhmetцмzzetцPaоa, a.g.e., I, s. 127-јљ8;цAyıоıлı,цa.g.m., s. 64.
900 Ayıоıлı, a.g.b.,ц67;цAbdullahцPaоa јљ/ј3цEkimцј9јљ‟deцBaоkomutanlıkц
Vekâletineц gönderdiлiц yazıda,ц ikiц tarafınц askerîц gücüц karоılaоtırıldıлındaц

Osmanlıц ordusununц hazırц olmadıлını,ц buц nedenleц gerekliц hazırlıklarıц ta-
mamlamadanцtaarruzaцgeçilmemesiniцönermiоtir.цBkz.цSaitцPertev,цa.g.e., s.
89-90;цј6цEkimцј9јљ‟deцtaarruzцemriцverilinceцAbdullahцPaоaцBaоkomu-
tanlıkц Vekaletineц yazdıлıц yazıda,ц оarkц ordusununц Kastamonu,ц Ankara,ц
KarahisarцveцÇanakkaleцtümenleriцgeldiktenцsonraцtaarruzaцbaоlanmasınınц
uygunц olacaлınıц belirttiktenц sonraц beоц gündenц önceц sınırınц geçilmesininц
tehlikeliцolacaлınıцyazmıоtır.цSaitцPertev,цa.g.e., s.104.
901 MahmutцMuhtarцPaоaцbuцkonudaцоunlarıцyazmaktadır:ц“HarbiyeцNazırıц
veцBaоkumandanцvekiliцNazımцPaоaцdüоüncelerineцveцkararlarınaцaitцhiç-
birц konuyaц girmemeyiц veц harpц harekâtıц hakkındaц daimaц susmayıц huyц
edinmiоti.ц Diлerц kabineц üyeleriц deц buц husustaц bilgisizdi.”,ц Bkz.ц Ayıоıлı,ц
a.g.b, s.ц63;цCavitцBeyцiseцNazımцPaоa‟nınцsavaоцsırasındaцlakaytцbirцtavırц
takındıлınıцileriцsürmektedir.цCavitцBey,цgeçцvakitlerdeцbazıцönemliцhaber-
lerin kendisineцtebliлiцiçinцarandıлıцhâldeцbulunulmadıлını,цgeceцdeцtelgrafц
Nazımц Paоa‟nınц harbeц zamansızц giriоteц deц önemliц birц payaц

sahipц olduлuц görülmektedir.ц Nazımц Paоaц dahaц önceleriц ordununц
hazırlıлıц içinц Hariciyeц Nazırınınц mümkünц olduлuncaц çokц zamanц
kazanmasıцgerektiлiniцsavunurken,цј5цEkimцј9јљ‟deцyapılanцkabineц
toplantısındaц Trakya‟daц yeteriц kadarц askerinц bulunduлunu,ц buц ne-
denleц düоmanaц fırsatц vermedenц harpц ilanц edilmesiniц veц taarruzaц
geçilmesiniцistemiоtir.цAhmetцMuhtarцPaоaцdaцNazımцPaоa‟nınцetki-
sindeцkalarakцgerekliцhazırlıklarцtamamlanmadanцharpцilanınaцkararц
vermekцdurumundaцkalmıоtır.902
Ahmetц Muhtarц Paоaц daц sorgulamaylaц ilgiliц yazdıлıц eserindeц
taarruzцsavaоıцyapılmasındanцdolayıцNazımцPaоa‟yıцsuçlamıоtır.цAh-
metцMuhtarцPaоaцhükûmetцolarakцsadeceцdüоmanaцmukabeleцedil-
mesini emretmelerineц raлmen,ц askerîц erkânınц seferberliлinц ilanın-
danц beriц savunmaц savaоındanц ziyadeц taarruzц savaоıц içinц hazırlıkц
yaptıklarınıц veц harbeц izinц verilirц verilmezц deц hazırlıklarıц tamamla-
madanцsaldırıyaцgeçtikleriniцsöylemiоtir.ц
kabulц etmediлiniц yazmaktadır.ц Bkz.ц Cavitц Bey,ц Tanin, 31 Birincikânunц

ј944;ц Aynıц оekildeц Fransızц gazeteciц Stephaneц Lauzanneц deц Nazımц Pa-
оa‟nınцherцоeyiцgeçцyaptıлınıцyazmaktadır:ц“…Baоlıcaцkusuruцherцоeyiцbirazц
geçцyapmasıydı.цGeçцkalkıyor,цemirleriniцgeçцveriyordu.цSavaоцalanınaцdaц
geçцgitmiоцveцburadaцTürkцbirliklerininцBulgarцsaldırılarınaцdirenmeleriniц
buyuranцresmîцyazılarıцgeçцyazmıоцolmalı;цçünküцtemeldeцdoлruцbuyruklarц
kapsayan bu yazılarцTürkцbirlikleriцsavaоıцkaybettiktenцsonraцyerineцulaо-
mıоtı…”,цBkz.цLauzanne,цa.g.e., s. 20.
902 Artuç,цa.g.e., s. 92-93;цAhmetцMuhtarцPaоa,цsorgusuцsırasındaцHarbiyeц
Nazırıц veц Baоkumandanц Vekiliц Nazımц Paоa‟nınц ј6ц Ekimц tarihliцMeclis-i

Vükelaц toplantısında,ц оarkц ordusununц љ75ц bin,ц garpц ordusununц iseц 300ц
binц civarındaц olduлunu,ц bununц daц harpц içinц yeterliц birц sayıц olduлunu,ц
düоmanцsaldırırkenцordununцuzunцmüddetцbeklemesininцmoralцçöküntü-
süneц nedenц olacaлınıц söyleyerekц harpц içinц yetkiц istediлini,ц eлerц bu izin
verilmezseцsorumlulukцkabulцetmeyeceлiniцbelirttiлiniцifadeцetmiоtir.цAh-
metц Muhtarц Paоaц buц tepkisiц üzerineц Harbiyeц Nazırınınц taarruzц veyaц sa-
vunmaцharbiцyapmaцkonusundaцhükûmetçeцserbestцbırakıldıлınıцsöylemiо-
tir.цBkz.цAkyıldız,цa.g.t., s. 74-75.
Balkan Tarihi 409
Sonuç
Balkanц Savaоlarıц nedeniyleц açılanц soruоturmanınц yasalц süreciц
tamamlanamamıоtır.цBundaцönemliцetkenlerdenц biriцBalkanцSavaо-
ları‟nınцhemenцardındanцBirinciцDünyaцSavaоı‟nınцbaоlamıоцolması-
dır.цBirinciцDünyaцSavaоı‟nınцardındanцülkeцiоgalцedilmiоцveцbununц
sonucuцolarakцј9љљ‟yeцkadarцmillîцmücadeleцsürmüоtür.цDahaцsonraц
daцsaltanatцkaldırılarakцcumhuriyetцilanцedilmiоцveцBalkanцSavaоıцileц
ilgiliц soruоturmaц birц dahaц gündemeц gelmemiоtir.ц Bununц yanındaц
Osmanlıц dönemindeц açılanц hiçbirц meclisц soruоturmasıц daц sonuç-
landırılamamıоtır.ц Meclis soruоturmasıц ancakц Cumhuriyetц döne-
mindeц tamц olarakц birц iоlerlikц kazanabilmiоtir.ц ј9љ8‟denц љ004‟eц ka-
darцјцbaоbakanцveцј7цbakanцYüceцDivan‟aцsevkцedilmiоtir.ц
GerçiцOsmanlıцdönemimdeцmeclisцsoruоturmasıylaцilgiliцola-
rakцyasalцsüreçцtamamlansaцveцhükûmetцüyeleri Divan-ıцÂli‟yeцsevkц
edilselerdiц baоkaцbirцsıkıntıцortayaцçıkacaktı.цBuцdaцDivan-ıцÂli‟ninц
yargılamaц usullerineц dairц mevcutц birц kanununц olmamasıydı.ц Ger-
çektenц deц Divan-ıц Âli‟deц uygulanacakц yargılamaц usullerineц aitц Os-
manlıц Parlamentosu‟ndaц birц kanunц kabul edilmemiоtir.ц Hüseyinц
HilmiцPaоaцdönemindeцMeclis‟eцbirцtasarıцgönderilmiо,903 ancak bu
tasarıцgörüоülemedenцÇıraлanцYangınıцsırasındaцyanmıоtır.цOцtarih-
tenцsonraцhiçbirцhükûmetцbuцkonudaцbirцkanunцtasarısıцgönderme-
miоtir.ц ј6ц нubatц ј9љ0ц tarihindeц Edirneц Mebusuц нerefц Bey,ц birц
önergeц vererek,ц hükûmetinц Divan-ıц Âli‟ninц yargılamaц usullerine
dairц birц kanunц tasarısıц göndermesininц teklifц edilmesiniц istemiоtir.ц
Ancakц dahaц sonraц kendisininц birц tasarıц hazırlayacaлınıц söyleyerek
önergesiniцgeriцalmıоtır.цFakatцнerefцBey bu kanun teklifini sunma-
mıоtır.904
Sonuçцolarak,цBalkanцSavaоı‟ylaцilgiliцolarakцaçılanцmeclisцso-
ruоturmasınınц yasalц süreciц tamamlanamamıоц veц soruоturmanınц ka-
903 HüseyinцHilmiцPaоa‟nınцgönderdiлiцkanunцtasarısıцKanun-ıцEsasiцKo-
misyonu‟naц havaleц edilmiоtir.ц MMZC,ц Dev.:ц ј,ц мct.ц Sen.:ц ј,ц м.:ц 44,ц II,ц s.ц
386.
904 MMZC, Dev.:ц4,цм.цSen.:цј,цм:ј0,цI,цs.цј08-112.
rarı tariheцveцmilletinцvicdanınaцkalmıоtır. Ancakцbunaцraлmenцyapı-

lan sorgulamalar hem siyasi tarihцveцhemцdeцTürkцdemokrasiцtarihiц
açısındanцönemliцkayıtlarцbırakmıоlardır.ц
Kaynakça
AbdullahцPaоa,цAbdullahцPaоa‟nınцBalkanцHarbiцHatıratı,цюHazırlayan-
lar:цTahsinцYıldırım-мbrahimцÖztürkçüя,цмstanbulцљ0јљ.
Ahmed Hilmi, Muhalefetinц мflası, Notlarla Sadeleоtiren:ц Ahmetц Er-
yüksel,цмstanbulцј99ј.
AhmetцмzzetцPaоa,цFeryadım, I,цмstanbulцј99љ.
Akyıldız,ц Necdet,ц “Temmuzц ј330‟daц Meclis-iц Mebusan‟daц Geçenц
Divan-ıцÂliцBahislerineцBirцNazar”,цмstanbulцÜniversitesiцSosyalцBilimlerц
Enstitüsü,цюYayımlanmamıоцYüksekцLisansцTeziя,цмstanbulцј990.
Andonyan, Aram, BalkanцSavaоı,цÇeviren:цZavenцBiberyan,цмstanbulц
2002.
Armaoлlu,цFahir,ц19.цYüzyılцSiyasiцTarihiц(1789-1914), Ankara 1997.
Artuç,цмbrahim,цBalkanцSavaоı,цмstanbulцј988.
Aydemir,цнevketцSüreyya,цMakedonya‟danцOrtaasya‟yaцEnverцPaоa, II,
мstanbulцј97ј.
Ayıоıлı,цMetin,ц“BalkanцSavaоıцÖncesiцHazırlananцSeferberlikцPlan-
larıц Meselesi”,ц Balkanц Savaоlarıц Paneli, 3-4ц Mayısц љ0јј,ц Ankara,ц s.ц
49-68.
Birinci,ц Ali,ц “Abdullahц Paоa”,ц Osmanlılarц Ansiklopedisi,ц мstanbulц
2008, s. 19-20.
Cemaleddin Efendi, SiyasiцHatıralarım,цюHazırlayan:цSelimцKutsanя,ц
мstanbulцј990.
Çetin,цAtilla,ц“KıbrıslıцKâmilцPaоa”,цDмA, C: 25, s. 392-394
Daniоmend,ц м.ц Hami, мzahlıц Osmanlıц Tarihiц Kronolojisi, IV,ц мstanbulц
1961.
Balkan Tarihi 411
Demirhan, Sait Pertev, BalkanцSavaоı‟ndaцBüyükцGenelцKarargâh,цÇe-

viri;цSemaцDemirtaо,цмstanbulцљ0јљ.
Gazel, Ahmet Ali, OsmanlıцMeclis-iцMebusanı‟nda Parlamenter Denetim
1908-1920, Konya 2007.
Goloлlu,цMahmut,цÜçüncüцMeоrutiyetц1920, Ankara 1970.
Hall, Richart C., Balkanц Savaоlarıц 1912-1913, Çeviren:ц M.ц Tanjuц
Akad,цмstanbulцљ003.
мnal,цMahmutцKemal,цSon Sadrazamlar, IV,цмstanbulцј98љ.
Kuran, Ahmet Bedevi, OsmanlıцмmparatorluлundaцмnkılâpцHareketleriцveц
MilliцMücadele,цмstanbulцљ0јљ.
Lauzenne, Stephane, Uçurumunц Kenarındakiц Türkiye,ц Çeviren:ц Teo-
manцTunçdoлan,цмstanbulцљ005.
Meclis-iцMebusanцZabıtцCeridesi
Meclis-i Umumi-iцZabıtцCerideleri
Mehmet Selahattin Bey, мttihatц veц Terakki‟ninц Kuruluоuц veц Osmanlıц
Devleti‟ninц Yıkılıоıц Hakkındaц Bildiklerim,ц Sadeleоtiren:ц Ahmetц Varol,ц
мstanbulцј989.
Mustafa Ragıp,ц мttihatц veц Terakkiц Tarihindeц Esrarц Perdesi,ц мstanbulц
2004.
MustafaцReоitцPaоa,цBir Vesika-ıцTarihiyeц1912цÇatalcaцMütarekeцMü-
zakeratı,цмstanbulцј335.
Ömerц Seyfettin,ц Balkanц Harbiц Hatıraları,ц Hazırlayan:ц Tahsinц Yıldı-
rım,цмstanbulцљ0јј.
Özkan,цCemal, “Tanzimat‟tanцCumhuriyet‟eцSavaоlarцveцAntlaоma-
lar", Tanzimat'tanц Cumhuriyet‟eц Türkiyeц Ansiklopedisi",ц V,ц мstanbulц
1985, s.1364-1380.
Rey,ц Ahmetц Reоit,ц Gördüklerim-Yaptıklarımц (1890-1922), мstanbulц
1945.
Rifatц UÇAROL,ц “Balkanц Savaоц Öncesindeц TerhisцOlayıц ve Sefer-

berlikцмlanıцSorunu”,цDördüncüцAskeriцTarihцSemineriцBildiriler,цAnkara
1989, s. 257-277.
Tuncerц Baykara,ц “Birinciц Dünyaц Savaоı‟naц Giriоinц Psikolojikц Se-
bepleri”,цDördüncüцAskeriцTarihцSemineri, Ankara 1989, s. 360-368.
Türkgeldi,цAliцFuat,цGörüpцмоittiklerim, Ankara 1987.
Uçarol,цRifat,цGaziцAhmetцMuhtarцPaоa,цBirцOsmanlıцPaоasıцveцDönemi,
мstanbulцј976.
Uçarol,цRifat,цSiyasi Tarih (1789-1994), мstanbulцј995.
Süreli Yayınlar
-мkdam
-Peyam
-Sabah
-Takvim-i Vekayi
-Tanin
-Tasvir-iцEfkâr
Balkan Tarihi 413
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ OSMANLI DEVLE-

Tİ’NİN ROMANYA İLE İTTİFAK ARAYIŞLARI
Alliance Quest of Ottoman State with Romania before the World War I
Hasan BABACAN*
Özet
Birinciц Dünyaц Harbi‟neц Osmanlıц Devleti‟ninц Almanya‟nınц
yanındaцgirmesiцkesinleоinceцveц3цAлustos'ta gizli ittifak ant-
laоmasıц imzalanınca,ц Almanyaц veц Avusturya‟danц gelecekц
yardımlarınцsorunsuzцolarakцмstanbul‟aцulaоmasınıцteminцet-
mekцiçinцBulgaristan‟ınцdaцittifakaцdahilцedilmesiцgerekmek-
teydi.цBuцamaçlaцDâhiliyeц NazırıцTalâtцBeyцbaоkanlıлındakiц
birц heyetц Bulgarlarlaц ittifakц yapmaklaц görevlendirilmiоlerdi.ц
Bulgarц hükümetiц iseц Rumenlerdenц eminц olmakц istiyorlardı.ц
BuцçerçevedeцTalâtцBeyцveцHalilцюMenteоeяцBeylerцBulgarцveц
Rumenц hükümetleriц arasındaц mekikц diplomasisiц gerçekleо-
tirmeyeцbaоladılar.цÇalıоmamızdaцbuцgörüоmelerцveцOsman-
lı-Rumenцittifakınınцgerçekleоmesiцeleцalınacaktır.
Anahtar Kelimeler: I.ц Dünyaц Savaоı,ц Osmanlıц Devleti,ц
Romanya, ittifak
Abstract
Having finalized that the Ottoman Empire would enter the
war at the side of Germany and signing a secret alliance
agreement on 3rd August , Bulgaria was supposed to be in-
cluded in the alliance in order that the auspices from Ger-
manyцandцAustriaцwouldцreachцмstanbulцsmoothly.цForцthisц
aim, a delegation under the chairmanship of ministry of in-
terior, Talat Bey was assigned to make an alliance with the
Bulgarians. But the Bulgarians wanted to be sure about the
Romanians.цInцthisцcontext,цTalatцBegцandцHalilцюMenteоeяц
Bey initiated to carry out shuttle diplomacy between the
Bulgarian and Romanian governments. In our study, these
*юProf.ц Dr.я;ц Mehmetц Akifц Ersoyц Üniversitesi,ц Fen-Edebiyatц Fakültesi,

TarihцBölümü,цBurdur-Türkiye;цe-mail: drhasanbabacan@gmail.com
negotiations and the realization of Ottoman- toman alliance

will be discussed.
Key Words: World War I, Ottoman Empire, Romania, alli-
ance
GiriĢ
Almanya‟nınц Avrupa‟daц savaоaц baоlamasınınц ardından,ц Os-
manlıцDevleti‟niцdeцbirцanцevvelцsavaоaцsokmaцgayretlerineцhızцver-
meyeцbaоlamıоtı.цBuцçerçevedeцмstanbul‟daцbulunanцelçisiцWangen-
heim,ц hükümetц üyeleriniц tazyikц altınaц almıоц birц anц evvelц Osmanlıц
Devleti‟ninцdeцcepheцaçmasınıцistiyordu.905 BunaцmukabilцOsmanlıц
Hükûmeti,цimzaladıлıцittifakцantlaоmasınaцraлmenцtarafsızlıлınıцko-
rumayaц çalıоıyor,ц Avrupaц cephelerindekiц geliоmelereц göreц tavrınıц
belli etme niyetinde idi. Ancak, Goben ve Breslav gemilerinin 10
Aлustos‟taц Çanakkaleц Boлazı'naц gelmesi,ц јјц Aлustos‟taц Heyet-i
Vükela‟daцyapılanцgörüоmeler neticesindeцbuцikiцgemininцsatınцalın-
dıлınınцilanцedilmesiцileцAlmanya‟nınцOsmanlıцDevleti‟niцzoraцsok-
tuлuц daц açıkçaц anlaоılıyordu.ц Osmanlıц Devletininц buц baskıц altında
savaоaц girebilmesiц içinц gerekliц olanц enц önemliц оart,ц Bulgaristan‟ınц
razıцedilerekцмttifak'aцkatılımınınцsaлlanmasıцidi.цHeyet-iцVükela‟nınц
SadrazamцSaidцHalimцPaоa‟nınцkonaлındaцј0цAлustosцј9ј4цtarihin-
deц alınanц kararц gereлince,ц Dâhiliyeц Nazırıц Talâtц Beyц ileц Meclis-i
Mebusanц Reisiц Halilц Bey‟inц Bulgaristanц veц Romanya‟yaц gönderil-
mesiцkararlaоtırılmıоtı.906
905 ј4цEkimцј9ј8‟deцtoplananцsonцittihatцveцTerakkiцKongresindeцyaptıлıц
konuоmadaц Talâtц Paоa,ц Almanlarınц buц baskısınıц оöyleц anlatır:ц “Umumi
Harpцpatladı.ц“Harbeцneцzamanцgireceksiniz?”цdiye Alman ve Avusturya sefirleri
karоımızaцdikildiler,цbiziцsıkıоtırmayaцbaоladılar.цCevapцverdik:ц„gireceлiz.цRusyaцileц
çarpıоmakцbizimцiçinцbirцihtiyaçtır,цfakatцBulgaristan‟ınцtutumuцbelliцolmadanцharbeц
girersek,ц sizeц hiçц faydalıц olamayız,ц ancakц kendimizi zararaц sokarız.ц Bulgaristanц
diлerц tarafaц katılırsaц мstanbulц müthiоц birц istilaц tehlikesineц uлrar.ц Bulgarlar bizim
tarafaц geçerц geçmezц varц kuvvetimizleц ittifakц cephesindeц yerц alacaлız.‟ц Böyleц vakitц
kazanıyorduk,цharbinцcereyanınıцizlemeyeцimkânцbuluyorduk”, konuоmanınцmeniц
içinцbkz.цTarikцZaferцTunaya,ц Siyasal Partiler, Cilt: II, s. 370-376, Ahmet
Emin Yalman, YakınцTarihteцGördüklerimцveцGeçirdiklerim, Yay. Haz. Erol
нadiцErdinç,цCilt:цI,цмstanbulцј997,цs.ц37ј.
906 Cavid Bey, Meоrutiyetц Ruznâmesi, Haz: Hasan Babacan-Servetц Avоar,ц
Cilt: II, TTK Yay., Ankara 2015, s. 622-623.

Balkan Tarihi 415
Osmanlıц Hükümeti‟ninц aldıлıц kararц uyarıncaц Talâtц Beyц veц

HalilцBeyцbirцotomobilleцј5цAлustosцј9ј4‟teцyolaцçıkarakцEdirne‟ye,ц
oradanц daц trenleц Sofya‟yaц vardılar.ц Aslındaц buц heyetinц yolaц çıkıоц
nedeniц Yunanistan‟laц Bükreо‟teц adalarц meselesiniц görüоmek olarak
duyurulmuоtu.907
OsmanlıцheyetiцSofya‟yaцvardıлındaцBaоbakanцRadislavofцta-
rafındanцkarоılanırцveцdahaцevvelцмstanbulцkonferansındaцoluоturu-
lanцanlaоmaцzeminiцveцanlaоmaцmetnininцmüsveddeleriцortayaцçıka-
rılarakц müzakerelereц baоlanır.ц Talâtц Beyц veц Halilц Beyц anılarındaц
BulgarцtarafınınцOsmanlıцDevletiцileцittifakaцmeyilliцveцhazırцbulun-
duklarını,цbununцBaоbakanцRadislavofцveцDıоiоleriцBakanıцGenadi-
yef‟inц tavırц veц tutumlarındanц açıkçaц belliц olduлunuц anlatmaktadır-
lar.908
Osmanlı-Bulgarц mutabakatınınц anaц hatları;ц “мkiц taraftanц biriц
birцveyaцbirkaçцBalkanц Hükümetiцtarafındanц tecavüzeцmaruzцkalırsaцdiлerц
tarafц müttefikininц davetiц üzerineц saldıranц veyaц saldıranlaraц ilan-ıц harbeц veц
derhalц bütünц mevcutц kuvvetleriyleц buц saldıranц devletlereц hücumaц mecburdur.ц
Her ikiцtarafцöncedenцanlaоmaksızınцbirцveyaцbirkaçцBalkanцdevletineцharpц
ilanцetmemeyiцtaahhütцederler.цмkiцtaraftanцbiriцmüttefikininцrızasınıцalmadanц
veyaц öncedenц görüоünüц almadanц birц Balkanц hükümetineц harpц ilanц etmekц
mecburiyetindeцkalırsaцdiлerцtarafцaskerleцmüdahaleцetmekцistemediлiцtakdirdeц
dostaneцtarafsızlıлınıцmuhafazaцedecektir.цOrdularınцteоrik-iцmesaisiцhakkın-
daцbirцaskeriцmukaveleцyapılacakцveцbuцmukaveledeцikiцtaraftanцbirininцaske-
rininц diлerininц arazisindenц neц оartlaц geçeceлiц deц açıklanacaktır.ц Bulgaristan
askerininц seferberliлiц Bulgarц hükümetininц münasipц gördüлüц zamandaц icraц
edilecektir.цBulgarцhükümetiцTürkiye‟yiцbundanцhaberdarцedecekцveцharekât-ıц
askeriyeyiц emredeceлiц günüц bildirecektir.ц Buц anlaоmanınц süresiц Avrupa‟dakiц
hâlihazırdakiцharbinцsonunaцveцordularınцterhisineцkadardır,цikiцtarafцordu-
larındanцbiriцterhisцolduktanцüçцayцsonraцfeshцolunmazsaцbeоцseneцdahaцyürür-
lükteцkalacaktır.”цоeklindeцbelirlenmiоti.цSözцkonusuцanlaоmaцmetni,ц
Osmanlıц Padiоahı‟nınц tasvipц hakkıц saklıц kalmakц kaydıylaц imzalan-
dı.909
907OsmanlıцMebusanцMeclisiцReisiцHalilцMenteоe‟ninцAnıları,цмstanbul,цј986,цs.ц
209.
908 TalâtцPaоa,цHatıralar,цYay:цHüseyinцCahitцYalçın,цмstanbul,цј943,цs.цљ7;ц
HalilцMenteоe‟ninцAnıları, s. 210.
909 Cavid Bey, MeоrutiyetцRuznâmesi, Cilt: II, s. 635-636.
Romanya Ġle GörüĢmeler

Bulgaristanцuzunцsürenцsavaоцdönemininцardındanцekonomikц
sıkıntıyaцdüоmüоtü.цBirцdeцyeniцbirцaskeriцveцsiyasiцbunalımınцkapıyaц
dayanmasıцonuцdahaцdaцzorцdurumdaцbırakmıоtı.цOцdönemdeцborç-
lanmakцisteyenцdevletlerinцsıkçaцbaоvurduklarıцyerцParisцBorsasıцidi.ц
Ancakц Fransaц hükümetiц Bulgaristan‟ınц borçц isteлiц karоısında,ц Bul-
garistan‟ınц Balkanlardaц statükoyuц bozmayacaлına,ц Yunanistanц veц
Sırbistan‟aцkarоıцbirцfaaliyetteцbulunmayacaлınaцdairцkesinцteminat-
larıц ihtivaц edenц siyasiц оartlarц ileriц sürüyordu.ц Bulgarц hükümetiц deц
bunaцmukabilцmuлlakцcevaplarцverdiлiцiçinцParisцborsasındanцborç-
lanamıyordu.цTamцbuцsıradaцAlmanцhükümetiцdahaцhafifцsiyasiцоart-
larц ileriц sürerekц Bulgaristan‟ınц borçlanmasınıц teminц etti.ц Birinciц
DünyaцHarbi‟ninцfiilenц baоlangıcınıц teоkilц edenцSaraybosnaц olayın-
danцbeоцgünцsonraц3цTemmuzцј9ј4цtarihindeцbazıцAlmanцbankala-
rıylaц borçlanmaц anlaоmalarıц imzalanırц veц buц kararlarц kısaц süredeц
Bulgarцmeclisindeцonaylanır.ц
Bulgaristan‟ınц borçlanmasıц meselesiц duyuluncaц Fransaц veц
RusyaцBulgaristan‟ınцAlmanlarınцtarafınaцkesinцolarakцgeçtiлiцkanaa-
tineцvarırlarцveц9цTemmuzцј9ј4цtarihinde,цSofya‟dakiцelçileriцvasıta-
sıylaц özellikleц Fransa,ц dahaц önceц öneц sürdüлüц оartlarınц tümündenц
vazgeçtiklerini,цyeterцkiцkendilerindenцborçlansınlarцveцbu borçlan-
maцanlaоmasındanцvazgeçsinlerцоeklindeцmesajцiletmiоlerdi.цNeцvarц
ki,ц Rusyaц veц Fransa‟nınц bütünц gayretlerineц raлmenц buц borçlanmaц
anlaоmasıцBulgarцmeclisindeцkabulцedilirцveцBulgaristan‟ınцAlmanla-
rınцsafınaцgeçtiлiцkanaatiцyayılır.цAmaцBulgarцhükümetiцherцfırsatta,ц
olasıцbirцsavaоtaцtarafsızцkalacaлıцfikriniцyaymayaцdevamцediyordu.910
Öteц yandanц Bulgaristan,ц dahaц Birinciц Dünyaц Harbi‟ninц ilkц
günlerinde,ц Romanya‟danц savaоaц katılmakц içinц hareketц serbestliлiц
istemeyeцkoyulmuоцveцbunaцkarоılıkцonaцRomanya‟yaцDobruca‟nınц
mülkiyetiniцkesinцolarakцtanıyacaлınıцvaatцetmiоtir.цOsmanlıцDevletiц
Almanyaц ileц yaptıлıц ittifakaц Bulgaristan‟ıц daц dâhilц etmeyeц çalıоtıлıц
sıradaцkarоıцtarafцdaцboоцdurmuyordu.цAncakцмtilafцdevletleriцveцdeц
910Sözüцedilenцborçц500цmilyonцaltınцFrank‟tır.цBuцparayaцkarоılıkцBulgarц
devletц kömürц madenleriniц birц Almanц оirketiц iоletecekц veц Bulgaristan‟ınц
tütünц ihracatınıц yineц birц Almanц оirketiц yapacaktır.ц Bulgaristan‟ınц merke-
zindenцEgeцdenizineцgidecekцolanцdemirцyoluцdaцbirцAlmanцоirketiцtara-
fındanцyapılacaktır.цY.H.цBayur,цAynıцeser, c. II/IV, s. 584-585.
Balkan Tarihi 417
özellikleц Rusyaц Bulgarlaraц kendiц taraflarınaц geçmeleriц içinц vaatц et-

tikleriц yerleriц düоmanlarındanц deлilц kendiц dostц veц yandaоlarındanц
almayaцmecburцolduklarından,цbuцiоцiçinцönceцkendiцmüttefikleriniц
iknaц etmekц zorundaц idilerц veц buц daц Bulgaristan‟ıц kendiц yanlarınaц
çekmekteц geciktiriyordu.ц Rusya,ц elçisiц vasıtasıylaц Bulgarц kralınaц
gönderdikleriц mektupta,ц Rus-Bulgarц iliоkilerininц geliоtirilmesini,ц
Rusya‟nınц Almanya‟yaц karоıц desteklediлiц Sırbistan‟laц iyiц iliоkilereц
girmesininц menfaatineц olacaлı,цYunanistanц veц Makedonyaц mesele-
sininцkendiцaralarında veцsavaоınцsonundaцdahaцkolayцhalledileceлiniц
telkinц ediyordu.ц Kısacasıц Osmanlıц Devleti‟ninц davranıоlarınınц böl-
gedeцengellenmesiniцistiyor,цhattaцTürklerцhareketeцgeçerlerseцonlar-
laцsavaоınцveyaцTürklerцSırbistanцveyaцYunanistan‟laцsavaоmakцiçinц
Bulgaristan‟danцgeçmekцisterlerseцonlaraцkarоıцkoyunцdemekцistiyor-
lardı.ц
Rusya,цBulgaristan‟aцOsmanlıцDevleti‟ninцfaaliyetleriniцengel-
lemeцhususundaцSırbistan‟laцbirlikteцhareketцetmesini,цbununцBulga-
ristan‟ınц tarafsızlıлınцbozmaцanlamınaцgelmeyeceлini,ц askeriцaçıdan
kendisiniц yetersizц hissederseц Rusya‟nınц Karadenizц donanmasınınц
yardımınaцgüvenebileceлiniцtelkinцediyordu.цAncakцGobenцveцBres-
lavц olayındanц sonraц Avusturyaц veц Almanya‟nınц Bulgaristan‟ıц Os-
manlıцDevletiцileцbirlikteцsavaоaцsokmaцgayretleriцartıncaцRusya‟nınц
buцtelkinlerininцdahaцsomutцtekliflerцgetirmediлiцgörülüyordu.цÇün-
küц Almanyaц ileц Avusturyaц eлerц savaоıц kazanırlarsa,ц Bulgarlara,ц Pi-
rot,ц Niо,ц Makedonya,ц Vardarц veц Selanikц veц havalisiniц yazılıц birц ta-
ahhütnameцileцvaatцetmiоlerdi.цRuslarцiseцböyleцbirцgarantiyi vermi-
yorlardı.911
AncakцBulgaristan,цbuцanlaоmanın,цyaцRomanya-Bulgaristan-
Osmanlıц Devleti,ц yaц daц Romanyaц ileц Bulgaristanц arasındaц saldır-
mazlıkц veц tarafsızlıkц esasınaц dayananц yazılıц birц anlaоmaц olmadıkçaц
geçerliцolmayacaлınıцbeyanцederekцkendisiцiçinц açıkцkapıцbırakıyor-
du.ц Yineцbuцanlaоmadanцanlaоılıyorduцki,цBulgarlarцhiçbirцоeyцvaatц
etmiyorlar,ц hareketц serbestileriniц koruyorlar,ц sıkıоtıklarıц yerdeц Ro-
manya‟danцyazılıцteminatцalınmasınıцоartцkoоuyorlardı.цRomanya‟nınц
daц Rusya‟nınц etkisiyleц мtilafц Devletleri‟neц meylettiлiц düоünülünceц
Osmanlı-Bulgarц ittifakınınц Bükreо‟teц çözüleceлiц kanaatiц arttıц veц
TalâtцBeyцveцHalilцBeyцBükreо‟eцgeçmeyeцkararцverdiler.цTalâtцPaоa,ц
мttihatц veц Terakki‟ninц sonц kongresindekiц nutkundaц buц seyahatinц
911 Y.H. Bayur, Aynıцeser, c. III/I, s. 106-107.

sebepleriniц veц görüоmelerinц seyriniц оöyleц ifadeц eder:ц “Almanlar,

bizimцitirazlarımızıцyenmekцiçinцbiziцSofyaц ileцmüzakerelereцgiriоmeyeцdavetц
ettiler.ц Oradaц Radoslavofц Kabinesiц iоц baоındaц idi.ц Bununц Hariciyeц Nazırıц
Genadiyefц оahsiц dostumuzdu.ц Kabine‟deц uzunц müzakerelerdenц sonraц Halil
Bey‟leц beraberц Sofya‟yaц gittim.ц Oradaц anlaоıldıц kiц anahtarц Bükreо‟tedirц veц
Romanya‟nınц neц yapacaлıц belliц olsa,ц Bulgarlarц harbeц girmeyeц veц Sırplardanц
intikamцalmayaцteоnedirler.цBulgarlaraцhakцverdik.цмstanbul‟laцmuhaberedenц
sonraцBükreо‟eцgittik….”912 Talât Bey,цBulgarlarınцanlaоmayıцimzalaya-
rakцharbeцiоtirakцetmeцistekleriniцortayaцkoyduklarını,цancakцBaоba-
kanц Radislavof‟unц sadeceц vakitц kazanmakц veц Ruslarınц baskısındanц
korunmakцveцkamuoyunuцyanınaцçekmekцiçinцRomanyaцileцanlaоmaц
оartındaцısrarцettiлiniцsöylüyordu.913 TalâtцBeyцveцHalilцBeyцљ0цAлus-
tos‟aцkadarцSofya‟daцkaldılar.цBuradakiцziyaretцveцgörüоmeleriцBul-
garцbasınındaцveцkamuoyundaцbüyükцyankıцuyandırır.ц
BulgarцTelgrafцAjansı‟nınцbütünцgazetelereцgeçtiлiцhabereцgö-
re;ц Bulgarц Kralıц Ferdinand,ц Talâtц Beyц veц Halilц Bey‟iц ј8ц Aлustosц
akоamıцkabulцetmiоцveцsarayındaцaлırlamıоtı.цOsmanlıцhükümetininц
buц önemliц ikiц ismininц Sofya‟yıц ziyaretleriц esnasındaц Bulgarц basınıц
Talâtц Beyц hakkındaц övgüц doluц ifadelerц kullanıyorц veц takdirц doluц
cümlelerцiçerenцmakalelerцyayınlıyorlardı.цBuцziyaretinцikiцhükümetц
arasındakiцiliоkileriцbirцkatцdahaцartıracaлını,цbölgedekiцtehlikeninцikiц
hükümetiц birbirineц dahaц çokц yakınlaоtıracaлınıц veц ikiц hükümetinц
aralarındaц aslındaц hiçbirц ihtilaflıц noktanınц bulunmadıлınıц vurgulu-
yorlardı.ц Hattaц gazeteler,ц buц ziyaretц dolayısıylaц Osmanlı-Bulgar-
Rumenцittifakınınцteminцedilerekцbölgedekiцsiyasiцveцaskeriцdengele-
rinцdahaцsaлlıklıцveцuzunцvadeliцolacaлıцveцbununцiçinцzemininцhazırц
olduлuцüzerindeцduruyorlardı.914
Tanin‟inцtercümeцederekцnaklettiлi,цBulgaristan‟daцyayımlananц
yarıцresmiцEkoцdöцBulgariцgazetesiцј8цAлustosцј9ј4цtarihindeцyayım-
ladıлıцbaоцmakaledeцOsmanlı-Bulgarцittifakınınцveцbuцziyaretinцdos-
taneцgeçtiлindenцbahsettiktenцsonra,цbuцittifakınцöneminiцоuцcümle-
lerleц vurguluyordu:ц “Muharebat-ıц ahiredenц sonraц Bulgarlar‟daц tesisц edenц
vaziyetinц yegâneц kabil-iц devamц olanц neticesiц Türkiyeц ileц Yunanistanц arasın-
912 Ahmet Emin Yalman, Aynıцeser,ц s. 371.

913 TalâtцPaоa, Hatıralar, s. 27.
914 Bulgaristan‟daц yayımlananц Politika ve Dinevetikgazetelerinden naklen,
Tanin,ц8цAлustosцј330цюљјцAлustosцј9ј4я,цs.ц3;цSabah,ц8цAлustosцј330цюљјц
Aлustosцј9ј4я,цs.цљ.
Balkan Tarihi 419
dakiцitilaftır.цHerцikiцmemleketцdeцaralarındakiцihtilafıцharpцmeydanlarındaц
aynıц cesaretleц hallettikleriц cihetleц menfaatlerindekiц iоtirakiц dahaц iyiц anlamıо,ц
yekdiлeriniцdahaцiyiцtakdirцetmiоlerdir.
Sofya‟daцOsmanlıцмmparatorluлuцileцmünasebatцhasene-perverde etmek-
teцherkesцtaraftardır.цмstanbul‟daцdaцBulgarцdostluлununцkıymetiцtakdirцedili-
yordu.
Binaenaleyhц Talatц Bey‟inц Sofya‟yıц ziyaretiц pekц tabiidir, memlekette
büyükцveцmesudцbirцtesirцicraцedenцTürkцrical-iцdevletiцBulgaristanцmüdiran-ıц
umuruц ileц evvelceц temasdaц bulunmuоц oц vakitц Hariciyeц Nezaretiniц iоgalц edenц
Mösyöц Genadiyefц ileц Cisriц Mustafaц Paоa‟daц vakiц olanц mülakatц Türkiyeц
Bulgaristanц münasebatınınц inkiоafınaц оiddetleц icra-yıц tesirц etmiоti.ц Talatц
Bey‟inцbuцilkцtemasıцtecdidцveцmemleketeynцarasındaцrevabıt-ıцkesireyiцtakviyeц
etmekцistemesiцоayan-ıцtakdirцveцtahsindir.цFilhakikaцbuцziyaretцpekцmüstes-
naцsuretteцveцvehimцоeraitцtahtındaцicraцediliyor: Avrupaцdiplomasisi,цоiddetleц
iоtigalцedenцateоiцbertarafцedemedi,цdoлrudanцdoлruyaцalakadarцolmayanцdevlet-
ler derhal ilan-ıцbî-tarafiцettiler.цBalkanцdevletleriцdeцaynıцvazifeцileцmükellef-
tirler,ц hususiyleц afetengizц muharebedenц henüzц çıkanц Türkiyeц ileц Bulgaristan
içünцbuцvazifeцpekцkatidir.цBulgaristan‟daцherkesinцkemal-i samimiyetle taraf-
tarц olduлuц birц noktaц varsaц oц daц bî-taraflıktır.ц Gayriц kabil-iц tadatц birçokц
mütalaat-ıцsiyasiyeцveцiktisadiyeцBulgaristan‟aцbuцhatt-ıцhareketindeцisbatцveц
vekayia intizar etmesiniц tavsiyeц ediyor.ц Bütünц Avrupa‟yıц altц üstц edenц harpц
karоısındaцherцmemleketцancakцkendiцmenafiniцdüоünmelidir.ц
Enцküçükцbirцheyecanцpekцfenaцnetayicцtevlidцedebilir.цFerda-yıцharpteц
Türk-Bulgarц mukarenetiniц icabц ettirenц menafi‟ц Talatц Bey‟inц seyahati pek
güzelц izahц eder;ц оerait-iц hazıraц tahtındaц menafi‟iц mezkureц içünц Türkiyeц veц
Bulgaristanц müdiran-ıц umuruц arasındaц sıkıц birц münasebettenц dahaц müfidц
hiçbirцоeyцyoktur.цSofya‟daцicraцedilenцmülakatınцherцikiцmemleketiцdeцyeniцbirц
harbin musibetlerinden esirgeyeceлiцоüphesizdir.”
Yineц aynıц gazetedekiц baоyazıda;ц buц ziyaretinц gerçekleоtiлiц
günlerdeцAvrupaцdiplomasisiцbüyükцbirцоiddetleцortayaцçıkanцgenelц
savaоцateоiniцsöndüremediлindenцbahisle,цмsveç,цNorveç,цDanimar-
ka,цHollandaцgibiцsavaоцbölgesineцçokцyakın devletlerinцtarafsızlıkla-
rınıц dikkatleц korumayaц çalıоtıklarıц veц savaоц dıоındaц kalmayıц baоar-
dıklarındanцsözцediyor,цAvrupaцüzerindeцhükümцsürenцsavaоцfırtına-
larındanцsözüцgeçenцdevletlerdenцdahaцuzaktaцbulunanцBalkanцdev-
letlerinin,цözellikleцdeцsavaоtanцdahaцyeniцçıkmıоцOsmanlıцveцBulga-
ristanцgibiцdevletlerinцyeniцbirцsavaоaцgirmekцyerineцtarafsızцkalmala-
rınınцbirцvazifeцolduлunuцvurguluyordu.цAmaцTalâtцBey‟inцbuцseya-
hatiyleц gerçekleоtirilmeyeц çalıоılanц ittifakınц daц buц savaоц rüzgarınaц

karоıцbirцbarıоцkalkanıцolabileceлiцüzerindeцduruluyordu.915
Hatta Dinevetik gazetesiц yayımladıлıц birц makalede,ц Talâtц
Bey‟in,ц buц giriоimleriц sonucundaц oluоacakц Osmanlı-Bulgar-
Romanya‟danцoluоacakцYeniцBalkanцмttifakı‟naцbazıцbüyükцdevletle-
rinц karоıц çıkacaлını,ц amaц birц buçukц milyon askeri istihdam edecek
olanц buц ittifakınц hareketlerindeц baлımsızц olacaлıц veц hiçbirц büyükц
devletinцnüfuzuцaltındaцkalmayacaлını,цyineцbuцittifakцsayesindeцbuц
üçц hükümetinц varlıлınıц veц toprakц bütünlüлünüц koruyabileceлiniц
savaоцsonundaцdaцbuцbirliлinцdevamınıцarzuцettiлiniцaktarıyordu.916
Buradanцdaцanlaоılıyorцki,цNarodenni Pravahiran ve TekuцdöцBul-
gari gibiцBulgarцbasınınınцbazıцüyeleriцveцkamuoyu,цgerçekteцsavaоaц
girmekц üzereц olanц Osmanlıц Devleti‟ninц birц güvenceц veц müttefikц
arayıоıyla,ц Almanya‟nınц daц tesiriyleц Bulgaristan‟ıц daц yanlarınaц çek-
mekцveцbirlikteцcepheцaçmakцgayesiyleцimzaladıklarıцanlaоmayı,цBal-
kanlardaц dostlukц veц barıоıц tesisц etmekц veц savaоtanц uzakц kalmakц
gayesiyleц yapılmıоц birц giriоimц olarakц algılıyordu.ц Tamamenц tarafsızц
kalmayıцvadedenцBulgaristan‟ınцOsmanlıцDevletiцveцRomanya‟yıцdaц
yanınaц alarakц Balkanlardaц barıоınц tesisineц inandıklarıц kanaatiц yay-
gındı.917
TalâtцveцHalilцBeylerinцBükreо‟iцziyaretцmaksadıylaцSofya‟danц
ayrılmalarınınц ardından,ц ц Bulgaristan‟daц bulunanц muhalifц veц Rusц
yanlısıц gazeteler,ц birbirineц düоtüler.ц Rusц yanlısıц gazeteler,ц olasıц birц
savaоtaцBulgarцaskerlerininцhiçцbirininцRusya‟yaцkarоıцsavaоmayaca-
лınıц yazarken,ц karоıц tarafц daц buц düоünceninц tamamenц yanlıоц oldu-
лunuц ziraц “Bütünц Bulgarlarınц vatanlarınınц müdafaasıц içinц Bulgaristan‟aц
girmeyeцteоebbüsцedenцherkeseцhattaцbiraderineцbileцsilahцçekecektir”цоeklindeц
ifadelerцkullanıyorlardı.918
YineцBulgaristan‟ınцaоırıцRusцtaraftarıцgazetelerindenцPreportis,
TalatцBeyleцHalilцBeyцhakkındaцyayımladıлıцveцTanin‟deцçevirisiцyerц
alanцbaоцmakalede:ц“PayitahtımızdaцmisafirцbulunanцTalatцBeyцenцsevimliц
birцzattır.цTalatцBeyцoцiyiцTürklerdendirцkiцAvrupaцmedeniyetiцileцpekцziyadeц
915Tanin,ц8цAлustosцј330цюљјцAлustosцј9ј4я,цs.ц3;цSabah,ц8цAлustosцј330ц
(љјцAлustosцј9ј4я,цs.цљ.
916Tanin,ц8цAлustosцј330цюљјцAлustosцј9ј4я,цs.ц3.
917Sabah,ц9цAлustosцј330цюљљцAлustosцј9ј4я,цs.ц3.
918Sabah,ц9цAлustosцј330цюљљцAлustosцј9ј4я,цs.ц3.
Balkan Tarihi 421
ifsadц edilmiоц olanц Türkiyeц münevverleriц arasındaц birц mislineц dahaц tesadüfц
etmekцkabilцdeлildir.цRefikiцHalilцBey,цMeclis-i MebusanцReisiцveцмttihatцveц
Terakkiц fırkasınınц enц mühimц uzvudur.ц Sofya‟yaц muvasalatlarınıц Bükreо‟eц
geçmekц suretiyleц tefsirц ediyorlar,ц fakatц buц bizimц içünц birazц hakaretamizdir.ц
Çünküц Türkiyeц ileц anlaоmakц veц birbirimizeц yaklaоmakц içün,ц birbirimiziц
müdafaaцiçünцmilyonlarcaцmüоterekцmenafimizцvardır.цTalatцBey‟inцmaksad-ıц
memuriyetiц nedir?ц Bunuц bilmeyeц muktedirц deлilizц veц buц kadarц müоkülц veц
nazikц iоleriц tahminlerleц karıоtırmakц istemeyiz.ц Fakatц yaralarımızıц inceц aç-
maklaц iyiц birц komоulukц içinц çalıоtıлımızaц kaniiz. Bu sebeple Bulgaristan
Türkiyeцileцiyiцbirцkomоuluktanцbaоkaцhiçbirцоeyцistemez.цYalnızцTürklerinц
kendiц vaadleriniц hakkıylaц ifaц etmekц cesaretineц malikц olmalarıц lazımdırц veц
bizeцkarоıцistihkâmlaraцmuhtaçцolduklarınıцgöstermekцsuretiyleцBulgaristan‟ınц
kendilerineц kaleц olmasınıц talepц etmelidirler.ц Bizц Türkiyeц ileц iyiц münasebatıц
pekц ulviц birц suretteц takdirц ederiz.ц Bununц içünц pekц temizц veц samimiц olmaлıц
kendimizceц birц borçц veц mecburiyetц addederizц veц atidekiц suallerinц cevabınıц оuц
suretleцveririz:ц“Türkiyeцbizimцkomоuluлumuzuцarzuцediyorsaцbuцgünцmevcutц
olanıцmuhafazaцetmekцоartıylaцherцhangiцkabineцzamanındaцolursaцolsunцbuц
komоuluлuцteminцedecektir.цKendiцmenafiniцmüdafaaцiçünцbizimцiоtirakimiziц
arzuцediyorsaцsözleriniцfiiliyatцileцtakviyeцetmelidir.”919
BulgarцHükümeti‟ninцRomanya‟danцısrarlaцalmakцistediлiцya-
zılıц teminatıц eldeц etmekц amacıylaц veц Yunanistan‟laц dahaц öncedenц
belirlenenц görüоmeleriц gerçekleоtirmekц üzereц Talâtц Beyц veц Halilц
Beyцözelцbirцtrenleцљ0цAлustosцј9ј4‟teцSofya‟danцBükreо‟eцhareketц
ederler.цTalât BeyцanılarındaцBükreо‟eцgeçmeцmecburiyetlerini;ц“Na-
sılц ki,ц bizц harbeц girmedenц önceц Bulgaristan‟danц eminц olmakц istiyorц idiysekц
aynıц оekildeц Bulgarlarц daц Romanyalılarıц teminц etmekц istiyordu.”оeklindeц
ifade ediyordu.920 Heyetц Osmanlıц elçilikц görevlileri,ц Bulgarц мçiоleriц
BakanıцMurçini,цbelediyeцbaоkanıцveцdiлerцyetkililerцkarоılarlar.цAynıц
günц Romanyaц Baоbakanıц Bratinianuц tarafındanц kabulц edildilerц veц
müzakerelereцbaоlandı.ц
Osmanlıц heyetiц Bükreо‟eц geldiktenц sonra,ц Rumenц basınıц daц
buц konuyaц büyükц yerц ayırıyordu.ц Ancakц buц defaц Osmanlı-Yunan
görüоmeleriц üzerindeц yoлunlaоılıyordu.ц Herц neц kadarц dikkatlerц
Türk-Yunanцgörüоmelerindeцiseц deцbazıцgazetelerцOsmanlıцDevle-
ti‟ninц birçokц konudaц Bulgaristan‟laц meseleleriniц hallettiлi,ц Roman-
919Tanin,цј0цAлustosцј330цюљ3цAлustosцј9ј4я,цs.цљ.
920 TalâtцPaоa,цHatıralar, s. 28.
ya‟nınц daц bunaц katkıdaц bulunmasıц için ziyaretinц Bükreоц kısmınınц

önemininцarttıлınıцyazıyorlardı.921
Heyet,цSofyaцveцBükreо‟eцhareketцederkenцмstanbul‟daцBulga-
ristanцveцRomanya‟nınцOsmanlıцDevletiцveyaцмttifakцDevletleriцara-
sındaц yerц almasınıц saлlamakц içinц verilecekц tavizlerц deц kararlaоtırıl-
mıоtı.цмttifakцiçinцenцönemliцоart,цRumenlerinцtarafsızlıлıцkesinцola-
rakц saлlanmakц оartıylaц Bulgarlarınц birц anц evvelц savaоaц baоlamalarıц
içinцçalıоılacak,цyapılacakцantlaоmaцdaцbuцesasцçerçevesindeцolacaktı.ц
Diлerц yandanц buц ülkelerц iknaц edilirken,ц Besarabyaц Romanya‟ya,ц
Sırbistan‟danцönemliцbirцkısımцaraziцBulgaristan‟a,цTrakyaцOsman-
lı‟yaцaitцolmakцоartıylaцüçlüцittifakaцdâhilцedilmeleriцsaлlanacaktı.922
TalâtцveцHalilцBey,цBükreо‟teцkaldıklarıцsüreцiçerisindeцAlman,ц
Avusturyaц veц Bulgarц elçilikleriц arasındaц adetaц mekik dokuyarak
Bulgaristan‟ınц istediлiц yazılıц teminatıц Romanyaц hükümetindenц al-
mayaцçalıоırlarц ancak,ц Romanyaц baоbakanıц Bratinianuц ileц yaptıklarıц
uzunцmüzakerelerцsonucunda,цBratinianuцTalâtцBey‟e;цyazılıцtemina-
tınцRomanyaцiçinцtarafsızlıлınцbozulmasıцanlamınaцgeleceлini,цbila-
kisцböyleцbirцteminatınцBulgaristan‟ıцdaцsavaоaцsürükleyeceлiniцsöy-
leyinceц oradaц bulunanц Bulgarц elçisiц Radefц bununц hükümetiц içinц
yeterliцolmadıлınıцbildirdi.цTalâtцBey‟inцısrarıцsonucundaцBratinianu,ц
Harbinцsonunaцkadarцtarafsızцkalacaлınıцsözlüцolarakцgarantiцettiler.ц
Rumenцbaоbakanıцbuцfikriniцsavunurken;ц“Romanya‟nınцküçükцbirц
memleketцolduлunuцveцhangiцtarafцlehineцolursaцolsun,цsavaоaцgir-
diлiцtakdirdeцbaоkentlerininцdahiцikinciцgündeцzaptцedilipцmemleket-
lerininцtahripцedileceлini”цsöylüyordu.цTalâtцBeyцdeцanılarındaцBra-
tinianu‟nunц buц izahınınц kendilerineц mantıklıц geldiлiniц veц bununц
üzerineц sözlüц teminatınaц güvenerekц müzakerelereц sonц verdikleriniц
anlatmaktadır.923
AyrıcaцTalâtцPaоaцyineцмttihatцveцTerakki‟ninцsonцkongresin-
dekiц konuоmasındaц buц konudaц daц оuц açıklamayıц yapmıоtı:ц
“….Bükreо‟teц Almanц sefiriц sonradanц Hariciyeц Nazırıц olanц Kühlmann,ц
AvusturyaцsefiriцyineцsonraцHariciyeцNazırlıлınaцgeçenцKontцÇerninцidi.цOn-
larlaц iоbirliлiц ettik.ц Baоvekil‟leц nazırlarla,ц baоlıcaц partilerinц baоkanlarıylaц
921 Romanya‟daцyarıцresmiцVolya ve Volisa‟danцnaklen,цTanin,цј0цAлustosц

ј330цюљ3цAлustosцј9ј4я,цs.цј-2.
922 Cavid Bey, MeоrutiyetцRuznâmesi, Cilt: II, s. 622.
923 TalâtцPaоa,цHatıralar, s. 28.
Balkan Tarihi 423
temaslaraц geçtik.ц Herц akоamц birleоerek,ц neticeleriц birbirimizeц bildiriyorduk.ц

Nihayet Rumenler bir Bulgar- Sırpц harbindeц tarafsızц kalacaklarınıц vaatц
ettiler. Sofya kabinesi. Sefirine yeni talimat verdi, teminat istedi. Romanya
оifahiцsözdenцileriцgidemeyeceлiniцsöyledi,цBulgarlarцyazılıцteminattaцısrarцetti-
ler.цYapacakцbirцоeyцyoktu.цBizeцikiцzıtцbaskıцkarоısındaцvakitцkazanmayaц
çalıоmaktanцbaоkaцbirцоeyцkalmıyordu.цBuцdaцkolayцdeлildi.цAlmanцnüfuzu-
nunцmemleketteцgeniоlediлiniцgösterenцalametlerцçoлalıyordu.”924
TalâtцBey,цYunanlılarlaцdaцadalarцveцdiлerцkonulardaцanlaоmaц
olmayınca,цyaptıлıцbuцgörüоmeleriцmüzakereцetmekцüzereц3јцAлus-
tosц ј9ј4‟teц Bükreо‟tenц ayrılarakц љц Eylüldeц мstanbul‟aц döndü.925 мs-
tanbul‟daцyapılanцHeyet-iцVükelâцtoplantılarındaцRomanya‟nın Bul-
garistan‟aцkarоıцyazılıцbirцtarafsızlıkцteminatıцvermemekteцısrarцetme-
siцüzerine,цHalilцBey‟eцgeriцdönmesiцyönündeцhaberцgönderilmesineц
kararц verildi.ц Buц daц Romanyaц seyahatininц tamamenц boоaц gitmiоц
olmasıцanlamınaцgeliyordu.цEldeцsadeceцBulgarlarlaцyapılmıоцönem-
sizц birц antlaоmaц kalıyordu.926 ј3ц Eylüldeц deц Halilц Beyц Bükreо‟tenц
döndüktenц sonraц BulgarlarınцOsmanlıцDevletiцileцbirlikteцhareketeц
geçeceлiц yönündekiц ümitlerц kaybolunca,ц Enverц Paоaц Bulgaristan‟ıц
tehditleц savaоaц sürüklemeyiц bileц düоünecektir.927 19 Eylül'deц Bük-
reо‟tekiцAlmanцelçisiцRomanya‟nınцмttifakцDevletleriцtarafındaцsava-
оaц katılmasıц içinц yenidenц baskıц yapmayaц yönelikц giriоimlereц baоla-
mıоtı.ц Almanц elçisiц Romanyaц Hükümeti‟neц Bukovina‟daц Romanyaц
lehineц birц düzenlemeц yapılabileceлini,ц Transilvanya‟ya da muhtari-
yetц verileceлiniц vaatц ediyordu.928 Almanlarınц Osmanlıц Devleti‟niц
ısrarlaц savaоaц sokmaц niyetleriц ortayaц çıkmayaц baоlayınca,ц љ0ц Eylülц
1914 tarihli Heyet-iцVükelâ‟daцEnverцPaоa,цBulgarlarıцherцhalükardaц
savaоaцsokmalıyızцfikrindeцidi.цBunuцyapabilmek içinцdeцDonanma-
nınцKaradeniz‟eцaçılmasıцdüоüncesiцhâkimdi.цHattaцAvusturyaцelçisiц
Talâtц Bey‟e,ц Romanya‟yaц karоıц birц tehditц olmasıц bakımındanц do-
nanmanınц hareketeц geçmesiniц saлlamasınıц söylemiоti.ц Cavidц Bey‟eц
göreц iseц gemilerinц Karadeniz‟eц çıkmasıц Romanyaц ve Bulgaristan
içinцbirцtehditцoluоturmazdı.цCemalцPaоaцiseцneцRomanya‟nınцneцdeц
Bulgaristan‟ınц donanmamızdanц korkmayacaklarınıц veц buц hareketi-
924 Ahmet Emin Yalman, Aynıцeser,ц s. 372.

925 TalâtцPaоa,цHatıralar, s. 28; HalilцMenteоe‟ninцAnıları, s. 210.
927 Y.H. Bayur, Aynıцeser, c. III/I, s. 113.
928 Y.H. Bayur, Aynıцeser, c. III/I, s. 119.
mizц dolayısıylaц fikirlerindeц birц deлiоiklikц olmayacaлıц fikrindeц idi.ц

HattaцTalâtцBey,цKöstence‟yeцaskerцçıkarmayıцbileцdüоünmüоtü.929
ÖteцyandanцBulgarцhükümetiyleцRomanyaцhükümetiцarasındaц
tarafsızlıkц konusundaц karоılıklıц telgrafц teatisiц baоlamıоtı.ц Buц görüо-
melerцdevamцederkenцљ6цEylüldeцBükreо‟teцRusyaцveцFransaцlehin-
deцbüyükцhalkцgösterileriцmeydanaцgeldi.цAncakцAlmanya ve Avus-
turya‟nınц Romanya‟yaц yaptıлıц vaatlerц duyulmayaц baоlayıncaц Rusyaц
derhal devreye girdi. Rus-Rumenцgörüоmeleriцbaоladı.цBuцgörüоme-
lerцsonucundaцјцEkimцј9ј4‟teцSazanof‟laцDiamandiцarasındaцnotaц
teatisiцbaоladıцveцözetleцRomanya,цRusya‟nınцlehineцteveccühkârцbirц
tarafsızlıkц prensibiniц kabulц etmiоц oldu.ц Buц Osmanlıц Devletiц için;ц
Romanya‟nınцaлırцsilahцveцönemliцaskeriцmalzemelerinцtoprakların-
danцgeçiоineцizinцvermeyeceлiцancakцgiyimцeоyasıцvbцikinciцderece-
denц önemliц malzemelerinц geçiоineц izinц verebileceлiц anlamınıц taоı-
yordu.930
Zatenц bundanц yaklaоıkц birц ayц sonraц юљ9ц Ekimц ј9ј4ц gecesiяц
Almanц genelkurmayıц veц Enverц Paоa‟nınц bilgisiц dâhilindeц Amiralц
Suоonц komutasındakiц Osmanlıц donanmasıц Karadeniz‟dekiц Rusц
limanlarınıц bombalayacakц veц Osmanlıц Devletiц fiilenц savaоa girmiоц
olacaktır.
Sonuç
Bulgaristan‟ıц tamamenц kendiц yanınaц almadanц büyükц birц riskц
alarakц savaоaц girenц Osmanlıц Devleti‟ninц Avrupaц yaniц Almanyaц ileц
baлlantısınınц kesilmesiц veyaц kurulmasıц bakımındanц Bulgaristan‟ınц
tavrıцçokцönemliцidi.цBulgaristan‟ınцdaцkendineцgöreцhesaplarıцvardı.ц
Sırbistan‟laцsavaоtıлıцiçinцAvusturya‟yaцyakınlıkцveцsempatiцduyuyor,ц
aynıц zamandaц daц Rusya‟nınц мstanbulц ileц Boлazlarıц eleц geçirerek,ц
kendisiniц kuоatmasındanц veц etkisiц altınaц almasındanц korkuyordu.ц
Bunaцraлmenцdeцsavaоa,цkazanacaлınaцeminцolduлuцbloлunцyanındaц
girmekц fırsatц kollayarakц tarafsızlıkц politikasınıц devamц ettiriyordu.ц
AncakцBulgaristanцdaцRomanya‟danцeminцolmakцistiyordu.
Romanya‟nınцјцEkimцј9ј4‟teцRusyaцileцanlaоarakцgöreceliцbirц
tarafsızlıkцtakipцetmesiцazцdaцolsaцBulgaristan‟ıцrahatlatmıоtı.цAncakц
ÇanakkaleцSavaоı,цBulgaristan‟ınцöneminiцdahaцdaцçoлalttı.цBuцyüz-

930 Y.H. Bayur, Aynıцeser, c. III/I, s. 120-121.
Balkan Tarihi 425
denцikiцtaraf,цonuцkazanabilmekцveцkendiцsafındaцbirцanцevvelцsava-
оaц sokabilmekц içinц önerilerdeц bulunmayaц baоladı.ц Ancakц Bulgaris-
tan,цsavaоaцkazanmaцihtimaliцolanцtarafınцyanındaцgirmekцistediлin-
denцtarafsızlıлınıцkorumayaцdevamцetti.цSonuçtaцј9ј5цyazındaцTürkц
savunmasıц karоısındaц Çanakkale‟ninц neц denizdenц neц deц karadanц
geçilemeyeceлiц anlaоılıncaц veц Rusya‟nınц daц cephelerdeц gerilediлiniц
gördüktenцsonraцмttifakцDevletlerininцyanındaцsavaоaцgirmeyeцkararц
verdi.
Romanyaц iseц Bolоevikц мhtilaliц sonundaц Rusya‟nınц savaоtanц
çekilmesineцkadarцRusyaцveцdolayısıylaцмtilafцDevletlerininцyanındaц
görünmeyeцdevamцetti.цRusyaцBrestlitovskцAntlaоması‟ylaцsavaоtanц
çekilinceцRomanyaцdaцbuцittifakıцbitirdiлiniцilanцetti.
Kaynakça
Tanin
Sabah
Cavid Bey, MeоrutiyetцRuznâmesi, Haz: Hasan Babacan-ServetцAvоar,ц
Cilt: II, TTK Yay., Ankara 2015.
OsmanlıцMebusanцMeclisiцReisiцHalilцMenteоe‟ninцAnıları,цмstanbulцј986.
TalâtцPaоa,цHatıralar, Yay:цHüseyinцCahitцYalçın,цмstanbulцј943.
Tunaya, Tarik Zafer, Siyasal Partiler,цCilt:цII,цмstanbulцљ007.
Yalman, Ahmet Emin, Yakınц Tarihteц Gördüklerimц veц Geçirdiklerim,
Yay.цHaz.цErolцнadiцErdinç,цCilt:цI,цмstanbulцј997.
Balkan Tarihi 427
ARŞİV BELGELERİNE GÖRE BİRİNCİ DÜNYA SAVA-

ŞINDA ANADOLU'DA BULUNAN RUMEN SAVAŞ
ESİRLERİ
Romanian Prisoners Of War Found In Anatolia During The First World
War Based On Archieve Documents
AhmetцALTINTAн
Özet
BirinciцDünyaцSavaоıцesnasındaцbirçokцaskerцveцsubayцsava-
оınцdoлasıцgereлiцOsmanlıцDevletiцtarafındanцesirцalınmıоtır.ц
Buц esirlerц arasındaц мngiliz,ц Fransız,ц Rus,ц Polonyalı,ц Rumenц
v.bц milletlerdenц çokц sayıdaц asker,ц subayц veц sivilц esirlerц deц
bulunmaktadır.цOsmanlıцDevletiцbuцesirlerцiçinцbirçokцkampц
inоaцetmiоtir. Buцesirцkamplarıцdahaцçokцcepheцhattınaцuzakц
bölgelerde,ц demiryolununц ulaоtıлıц güzergahlarda,ц sosyo-
kültürelцolarakцdahaцiyiцkontrolцedilebilirцbölgelerdeцoluоtu-
rulmuоtur.ц Sözц konusuц esirц kampları;ц Kütahya,ц Balıkesir,цц
Kayseri,ц Afyonkarahisar,ц Kırоehir,ц Konya, Belemedik (Bi-
lemedikяц v.b.ц bölgelerdeц kurulmuоtur.ц Osmanlıц Devleti‟neц
esirц düоenц Fransız,ц мngiliz,ц Rus,ц Rumen,ц Sırp,ц askerц veц su-
baylarцbuцesirцkamplarındaцmuhafazaцedilmiоlerdir.цAnado-
lu'dakiцesirцkamplarındaцbulunanцRumenцsavaоцesirleriцdahaц
çokцAlmanlarцtarafındanцesirцalınarakцgönderilmiоцsavaоцesir-
leridir.цAlmanlarцesirцalmıоцolduklarıцRumenцsavaоцesirleriniц
Anadolu'daцbulunanцBalıkesir-Balya,цKütahya-Tavоanlı,цAf-
yonkarahisar,цPozantı-Belemedik,цKayseriцEsirцKampları'naц
göndermiоlerdir.цSözцkonusu esirцkamplarındakiцRumenцsa-
vaоцesirleriцOsmanlıцEsirцNizamnamesiцçerçevesindeцyaоam-
larınıц idameц ettirmiоlerц genelц kurallarц çerçevesindeц uygula-
malaraц muhatapц olmuоlardır.ц Rumenц savaоц esirlerininц bil-
hassaц Kütahya-Tavоanlıц Esirц Kampı'ndaц yoлunц olarakц mu-
hafazaц edildikleriц gözlemlenmektedir.ц Almanlarц tarafındanц
sözц konusuц esirц kampınaц gönderilenц Rumenц savaоц esirleri,ц
Tavоanlıц bölgesindekiц kromц madenlerininц Almanya'yaц gön-
derilmesiцiçinцgerekliцolanцyolцyapımцçalıоmalarındaцistihdamц

юDoç.цDr.я;цAfyonцKocatepeцÜniversitesi,цFenцEdebiyatцFakültesi,цTarihц
Bölümü,цAfyonkarahisar-Türkiye;цe-mail: aaltintas@aku.edu.tr
edilmiоlerdir.ц Buц kamptakiц Rumenц esirlerinц sayısıц zamanц

zamanцikiцbinцcivarındaцolmuоtur.цAnadolu'dakiцEsirцKamp-
ları'ndaц muhafazaц altındaц tutulanц Rumenц savaоц esirleriц za-
manцzamanцbulunduklarıцesirцkamplarındanцfirarцetmiоlerdir.ц
Arоivц belgelerindeц Kütahya-Tavоanlı,ц Balıkesir-Balya, Af-
yonkarahisar,цKırоehirцEsirцKampları'ndanцkonuylaцilgiliцçokц
sayıdaц firarlarınц gerçekleоtiлiц görülmektedir.ц Firarц raporla-
rındaц firarilerinц künyeleri,ц kiоiselц özellikleri,ц оahsiц bilgileriц
verilmiоtir.цFirarilerinцbirцkısmıцyakalanmıо,цbazıцfirarilerцdeц
teоebbüslerindeц baоarılıц olmuоlardır.ц Birinciц Dünyaц Sava-
оı'nınцsonaцermesiyleцbirlikteцRumenцsavaоцesirlerininцmüba-
delesiц deц gündemeц gelmiоц aracıц ülkeler,ц Salib-i Ahmer ve
Hilal-ıцAhmerцCemiyeti'ninцçalıоmalarıцneticesindeццülkeleri-
neцdönmüоlerdir.
Anahtar Kelimeler: Rumenцsavaоцesirleri,цKütahyaцEsirц
Kampı,цTavоanlı,цAfyonkarahisarцEsirцKampı,цRusya,цFran-
sa,цмngiltere,цHilal-i Ahmer Cemiyeti, Salip-i Ahmer Cemi-
yeti,цLaheyцKonferansı,цMübadele.
Abstract
During the First World War many soldiers and officers
were captured by the Ottoman Empire due to the nature of
the war. There are prisoners of military men, officers and
civilians from different countries such as Great Britain,
France, Russia, Poland, Romania, etc. Ottoman Empire
built so many camps for these prisoners. These prisoner
camps were formed mainly in remote areas to the frontline,
in routes reached by the railway, in the regions that can be
controlled socio-culturally better. Such prisoner camps
wereцformedцinцtheцregionsцofцKütahya,цBalıkesir,ццKayseri,
Afyonkarahisar,ц Kırоehir,ц Konya,ц Belemedikц юBilemedikя,ц
etc. Captured French, British, Romanian, Serbian soldiers
and officers were maintained in these camps. Romanian
prisoners of war in the prisoner camps located in Anatolia
were mostly taken and sent as prisoners of war by Ger-
mans. Germans sent captured Romanian prisoners of war
toцtheцprisonerцcampsцofцBalıkesir-Balya,цKütahya-Tavоanlı,ц
Afyonkarahisar,ц Pozantı-Belemedik and Kayseri located in
Anatolia. A forementioned Romanian prisoners of war in
the prisoner camps lived their lives based on the framework
of the Ottoman Captive Regulations and were addressed
Balkan Tarihi 429
based on the framework of the general rules. It has been

observed that Romanian war of prisoners were mainly kept
inцKütahya-Tavоanlıцprisonerцcamp. Romanian prisoners of
war sent by Germans to that prisoner camp were employed
inцroadцconstructionцworkцtoцsendцchromiumцinцTavоanlıцtoц
Germany. The number of Romanian prisoners in the camp
were sometimes around two thousand. Romanian prisoners
of war held in prisoner camps in Anatolia escaped from
their camp from time to time. There were so many inci-
dents seen in the archieves related with escapes from
Kütahya-Tavоanlı,цBalıkesir-Balya,цAfyonkarahisar,цKırоehirц
prisoner camps. In these trailing reports prisoners‟ц tags,ц
their personel attributes, their personal details were given.
Of those prisoners some of them were caught and some
succeeded in their attempts. By the end of the First World
War exchange of prisoners of war also came to the agenda;
the efforts of intermediary countries, Salib-i Ahmerand Hi-
lal-iцAhmerцSocietiesцresultedцtheцprisoners‟цreturnцtoцtheirц
country.
Key Words: Romanian prisoners of war, Kutahya prisoner
camp,ц Tavоanlı,ц Afyonkarahisarц prisonerц camp,ц Russia,ц
France, Great Britain, Hilal-i AhmerSociety, Salip-i Ahmer
Society, the Hague Conference, exchange
GiriĢ
мlkцçaлlardanцitibarenцsavaоlarцçeоitliцboyutlardaцveцbiçimlerdeц
varц olmuоtu.ц Savaоlarınц herц neredeц olursaц olsunц deлiоmeyenц olguц
veц kurallarındanц birisiц deц hiçц оüphesizц esir, esirlikц kavramlarıц ol-
muоtur.ц Buц kavramlarц çeоitliц dillerdeц hemenц hemenц aynıц anlamaц
gelenц içeriklerleц kullanılmıоtı.ц Esir,ц esire,ц üserâ,ц Osmanlıц Türkçe-
si‟ndeц kullanılanц biçimleridir.ц Osmanlıц kaynakц veц belgelerindeц deц
esirц kelimesiц savaоц tutsaлıц yanındaц dahaц çokц köleц anlamındadır.ц
Osmanlıц dönemiц kullanımlarında;ц esirci,ц esirц tüccarı,ц esirц pazarı,ц
esircilerц оeyhi,ц esirciц gemisi,ц gibiц tabirlerц köleц alımц satımıц ileц ilgili-
dir.931 Buцtarifleцparalelцolarakцsavaоlardaцesirцalınanцkimselerцiçinцdeц
931 Ahmetц Özel,ц “Esir”,ц Türkiyeц Diyanetц Vakfıц мslâmц Ansiklopedisi, C. II,
мstanbulц ј995,ц s.ц 38љ;ц Terimlerinц geniоц açıklamalarıц içinц bkz,ц ц Mehmetц
ZekiцPakalınlar,цOsmanlıцTarihцDeyimleriцveцTerimleriцSözlüлü,цC.цI,цмstanbulц
MillîцEлitimцBasımevi,цмstanbulцј983,цs.ц55љ-553.
savaоцesiri,цharpцesiri, esir-iцharpцgibiцkavramlarцmevcuttur.цOsmanlıц
Türkçesi‟ninц önemliц baоvuruц kaynaklarındanц olanц Kamus-ıц Fran-
sevî‟deцнemsettin Sami,цesirцkarоılıлıцolarakцprissonnier, èreцkelime-
sini vermektedir. Bu kelimeye anlam olarak da mahpus, zindan-
bend, tevkif olmuо,цmevkufцsözcükleriniцkullanmıоtır.цBuцkelimeninц
deyimleriц arasındaц prisonnierd‟état;ц devletinц nizamц veц asayiоineц
mugayyirцhareketindenцdolayıцhabisцveцtevkifцolunmuоцadam,цmah-
bus-ıц siyasî,цdemektir.цAyrıcaцbirцbaоkaцdeyimцolarakцdaцprissonierц
de guerre sözcüлününцkarоılıлındaцmuharebedeцdüоmanınцelineцesirц
düоmüоцadam,цesir-iцharpцaçıklamalarınıцgetirmiоtir.932
Esirц kelimesi,ц Batıц dillerindeц deц çeоitliц biçimleriyleц kullanıl-
mıоtır.ц Yunanlılarцkelimeyiц“doulos”,цRomalılar,ц“Servus”ц оeklindeц
adlandırmıоlardır.933 Fransızca‟daц captivité;ц esaret,ц tabiyyet,ц
mahkûmiyetц anlamındaydı.934 мngilizce‟deц iseц captive,ц captivateц
оeklindeцyineцaynıцanlamlardaцkullanılmaktaydı.935 TürkцHukukцLü-
gatineц göreц Harpц Esiri;ц “Birц devletinц askerîц kuvvetlerineц mensupц
olan, muharipler (askerler), gayr-iцmuhariplerцюaskerîцmemurlarяцveц
birц askerîц hizmetiц ifaц veyaц askerîц birц makamıц iоgalцetmekц suretiyleц
orduyuцtakipцedenlerdenцdüоmanцelineцgeçenler.
Harpцesirleriцcezaцhukukuцbakımından,цbunlarıцesirцedenцdev-
letinцaskerîцcezaцkanunuцhükümlerineц tabidirler.цAskerîцmahkeme-
lerdeцmuhakemeцolunurlar”,цоeklindeцaçıklamalarцgetirilmiоtir.936
EsirцveцHarpцEsiriцkelimeleriцgenelцolarakцsavaоtaцeleцgeçiri-
lenцsivilцveцaskerцkiоilerцolarakцnitelendirilmiоti.цUluslararasıцtermi-
932 нemsettinц Sami,ц Kamus-ıц Franseviц Fransızca‟danц Türkçeyeц Lügatц Kitabı,

MihranцMatbaası,цмstanbul 1315, C. II, s. 1477.
933 Hasan Malay, ÇaлlarцBoyuцKölelik, Ankara 1990, s. 13.
934 нemsettinцSami,цa.g.e., C. I, s. 272.
935 TürkцHukukцLûgati‟ndeцesirlik,цesaretцkavramlarıцbirbirininцeоцanlamlısıц
olarak verilmektedir. Latince servitus, Almanca Sklaverei,ц Fransızcaц

esclavage,ц мngilizceц slaveryц kelimelerininц karоılıлıц olarakц belirtilmektedir.ц
Kelimeninц açıklanmasındaц birц kimseninц baоkaц birц оahsınц hükmüц altınaц
giriоi,цferdinцhakцsahipliлiцvasfınıцkaybederekцhakцmevzuuцhalineцdüоmesi.ц
Meselâ,цeskiцRoma‟daцinsanıцherцtürlüцhaktanцmahrumцeden,цbirцmalцdu-
rumunaцdüоürenцkölelik,цhukukçaцtanınanцbirцmüesseseцidi.цHususîцhukukц
münasebetlerineц deц taallukц ederdi,ц tarifiniц yapmaktadır.ц Türkц Hukukц
Kurumu, TürkцHukukцLûgatı,ц4.цBaskı,цAnkaraцј998,цs.ц86.
936 TürkцHukukцLûgatı, s. 117.
Balkan Tarihi 431
nolojideц harpц esiri,ц savaоц esiri gibiц kelimelerinц tanımlamasıц yapıl-

mıоtır.цLaцHayeцSözleоmesi‟ndeцsavaоцesiri;цmeоruцveцsilahıцalınmıоц
birц düоmanц olarakц deлerlendirilmiоti.ц Esirler,ц kendileriniц esirц edenц
оahsınцesiriцolmaktanцçıkartılıp,цsavaоtıлıцdevletinцesiriцolarakцsayıl-
mıоtır.
OsmanlıцDevletiцBirinciцDünyaцSavaоı'nınцbaоlangıcındaцesir-
lerleц ilgiliц olarakц bazıц çalıоmalaraц baоlamıоц ancakц konuylaц ilgiliц ku-
rumsalцbirцyapılanmaцiçineцgirmemiоti.цSavaоınцilerlemesiцçokцsayıdaц
OsmanlıцaskerininцesirцdüоmesiцaynıцzamandaцмtilafцDevletlerineцait
askerlerinцesirцedilmeleriцkonuylaцilgiliцacilцtedbirlerinцalınmasıцzaru-
retiniцdoлurmuоtu.цBununlaцilgiliцolarakцÜseraцKomisyonları,цHilal-i
Ahmerц Cemiyetiц kendilerineц ulaоanцesirlerleц ilgiliц olarakц çalıоmalarц
yapmakц durumundaц kalmıоlardı.ц Kaybolduklarıц iddiaц edilenц ancakц
esirцdüоmeleriцdahaцkuvvetleцmuhtemelцolanцaskerlerleцilgiliцbaоvu-
rularınц çoлalmasıц üzerineцKızılay,ц faaliyetleriniц güçlendirmeц ihtiya-
cınıц hissetmiоц buц nedenleц çeоitliц defalarц gerekц sözlüц gerekseц yazılıц
olarakц Harbiyeц Nezâreti‟neц esirlerinц sorunlarıц ileц ilgilenmekц üzereц
yetkiцverilmesiniцistemiоti.937 BütünцbuцgeliоmelerinцyanındaцUlusla-
rarasıцKızılhaçцCemiyeti‟ninцesirцlisteleriniцistemeyeцbaоlaması,цizle-
nenцpolitikanınцeksikliлiniцortayaцçıkarmayaцbaоlamıоtı.ццUluslararasıц
KızılhaçцCemiyetiцtarafındanцesirцlistelerininцistenmesiцüzerineцKızı-
lay,ц Nisanц ј9ј5ц tarihindeц мngilizц veц Fransızц esirlerine ait listeleri
vermiоti.ц Buц durumц resmiц göreviц olmadıлıц haldeц Hilâl-i Ahmer
Cemiyeti‟niц birц oldubittiyleц karоıц karоıyaц bırakmıоц fiilenц esirlerleц
ilgilenmekц mecburiyetindeц kalmıоtı.ц Buц durumц dahaц oц dönemde,ц
Osmanlıц veц мngilizц Hükûmetleriц arasındaц esirц listeleriц nedeniц ileц
ortayaц çıkanц anlaоmazlıлınц çözümüц noktasında,ц önemliц birц katkıц
saлlamıоtı.цEsirцlistelerininцoluоturularakцмtilafцDevletleri‟neцgönde-
rilmesi,цbilhassaцмngiltereцileцbuцzemindeцtemasaцgeçilmesi,цмngiliz-
lerinц elindeц bulunanц Türkц esirleriц hakkındaц bilgiц istenmesinin de
ortamınıцoluоturmuо,цözellikleцsavaоцdönemindeцhaklarındaцpekцazц
bilgiyeцulaоılabilenцTürkцsavaоцesirlerininцenцazındanцbirцkısımцbilgi-
leri,ц buц оekildeц saлlanabilmiоti.ц ј9ј6ц yılıц sonlarınaц doлruц Kızılayц
мdareц Heyeti‟ninц uygunц görmesiц ileц Avusturya-Macaristan ve Al-
937 OsmanlıцHilâl-i Ahmer Cemiyeti, 1335-1919цSenesindeцMünakidцHilâl-i

Ahmer Meclis-iц Umumîsiц Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen 1330-1334
Senelerine Ait Merkez-iцUmumîцRaporu,цOrhaniyeцMatbaası,цмstanbul 1335,
s. 23.
manц Kızılhaçlarıц ileц temasaц geçilerekц bunlarınц esirlerleц ilgiliц uygu-

lamalarıц hakkındaц bilgiц alınmakц üzere,ц giriоimlerdeц bulunulmuоtu.ц
Buц temaslarц çerçevesindeц Viyana‟yaц birц memurunц gönderilerekц
buradaц iоleyiоц hakkındaц incelemelerdeц bulunmasıц kararlaоtırılmıоtı.ц
Yapılanц görevlendirmeц oldukçaц yararlıц olmuо,ц buradaц esirlerinц so-
runlarıц ileц ilgiliц kurulmuоц “Üserâц Dairelerinde”ц üçцbineц yakınц per-
sonelinц istihdamц edildiлi,ц bunlarınц esirц listelerininц oluоturulması,ц
paket,ц mektup,ц vb.ц esirlereц veц memleketlerindekiц ailelerineц ulaоtı-
rılmasıцgibiцçokцönemliцhizmetleriцyaptıklarıцgözlemlenmiоti.цGön-
derilenц personel,ц Viyana‟dakiц iоleyiоinц Osmanlıц Devletiц tarafındanц
nasılц uygulanabileceлiц konusundaц çokц yararlıц gözlemц veц inceleme-
lerdeц bulunmuоlardı.938 Bütünц buц giriоimlerц Osmanlıц Devleti‟ndeц
konuц ileц ilgiliц bilgiц birikimineц önemliц katkılarц saлlamıоц buц konudaц
dahaцkalıcıцveцuygulanabilirцyöntemlerinцgeliоtirilmesineцzeminцha-
zırlamıоtı.
Osmanlıц Devletiц Birinciц Dünyaц Savaоı‟ndaц ј9ј5ц yılındaц ya-
yınlamıоц olduлuц “Üserâц Hakkındaц Talimatname”ц çerçevesindeц eleц
geçirmiоц olduлuц savaоц esirlerineц muameleц etmiоti.ц Esirц talimatna-
mesiцincelendiлindeцoldukçaцçaлdaоцveцdöneminцuluslararasıцhukukц
kurallarınaцuygunцolarakцyapıldıлıцgörülür.ц
Talimatnameц incelendiлindeц beоц bölümdenц oluоtuлu,ц herц
bölümünцkendiцiçindeцnumaralandırılmamaklaцbirlikteцbirцbütünlükц
oluоturduлuц görülür.ц Talimatnameninц aslındaц buц bölümlerц rakam-
larlaцayrılmıоцolmasınaцkarоınцbizцdahaцanlaоılırцolacaлıцdüоüncesiyleц
bunlarıц alfabetikц olarakц bölümleyerekц özetlemeyeц çalıоtık.ц Birinciц
bölümц olarakц adlandırabileceлimizц sevkц veц idareyleц ilgiliц kısımda;ц
beоцmaddedenцoluоanцbirцgenelцyapılanmanınцolduлu,цsavaоцesirle-
rininц nerelerdeц konuоlandırılacakları,ц bunlarınц iskânlarındanц kolor-
duцkomutanlıklarınınцyetkiliцoldukları,цesirцsubaylarınцOsmanlıцOr-
dusu‟ndaцgörevцyapanцaynıцrütbedekiцsubaylarlaцeоitцdeлerlendirile-
ceлi,цbunlaraцaylıkцücretцödeneceлi,цküçükцrütbedekiцsubaylarlaцerle-
rindeц yineц paralelц оekildeц Osmanlıц Ordusu‟ndaц vazifeц yapanц aynıц
rütbeц veц konumdakiц askerîц personelleц eоitц muameleyeц tabiц tutula-
caklarıцancakцbunlaraцmaaоцverilmeyeceлiцifadeцedilmiоti.939
Merkez-iцUmumîцRaporu, s. 24.
938
ÜserâцHakkındaцTalimatname, Matbaa-i Askeriye, Süleymaniye,цмstanbulц

939
1331, s. 2.
Balkan Tarihi 433
Rumen SavaĢ Esirleri

BirinciцDünyaцSavaоıцarifesindeцAlmanya'nınцOsmanlıцDevle-
tiц üzerindeц nüfuzц kazanmasıц veц kendiц yanınaц çekmesiц Rusya'nınц
politikalarıц ileц örtüоmemekteydi.ц Rusya'nınц мstanbulц üzerindekiц
bütünцtasarıları,цönemliцbirцengelleцkarоılaоmıоtı.цBuцengeliцbertarafц
etmekцiçinцRusya ј9ј4цMart'ındanцitibarenцSırbistan,цYunanistanцveц
Romanyaц arasındaц yeniц birц Balkanц Ligiц kurmakц veц Üçlüц мttifak'ınц
birцüyesiцolanцRomanya'yıцbuцkombinezonaцçekmekцiçinцçabaцhar-
camayaцbaоladı.цј9ј5цyılındanцitibarenцRomanyaцRusya'nınцbaskısınıц
daha fazla hissetmeyeцbaоladı.цRusya,цAvusturya'yaцkarоıцBalkanlar-
daцdahaцüstünцdurumaцgeçmekцiçinцRomanya'yıцkendiцyanındaцsa-
vaоaц sokmakц istedi.ц Çanakkale'ninц Müttefiklerц tarafındanц açılmasıц
teоebbüsüц sırasındaц buц baskıц dahadaц aлırlaоtı.ц Bununlaц beraber,ц
Rumen-RusцgörüоmelerindeцRomanyaцmukavemetцgösterdiцveцÇa-
nakkaleцsavaоlarınınцsonunuцbeklemeyekararцverdi.цÇünküцBoлazlarц
açılacakц olursa,цRomanya,цsavaоaцgirmesiцiçinцgerekliцsilahцveцcep-
haneyiцMüttefiklerdenцdahaцkolaylıklaцsaлlayabilirdi.
Romanya'nınц buц durumuц ј9ј6ц Haziran'ınaц kadarц sürdü.ц Buц
tarihteц Rusya'nınц Doлuц Cephesi'ndeц taarruzaц geçmesiц veц bütünц
BukovinaileцGaliçya'nınцbirцkısmınıцeleцgeçirmesi,цRomanya'yıцetki-
ledi.цBuцsıradaцBatıцcephesindeцdeцMüttefiklerцSommeцcephesindeц
geniоц birц taarruzaц kalkmıоlardı.ц Genelц durumц Müttefiklerinц lehineц
idi.цнimdiцFransaцdaцRomanyaцüzerindeцbaskıyaцbaоlamıоtı.
Romanya'nınц мtilafц devletlerineц eлilimц göstermesiц merkeziц
devletlerinц gözündenц kaçmadı.ц Fakatц Romanya'yaц tavizц vermekц
hususundaцenerjikцdavranacaklarıцyerde,цonuцtehditцetmek suretiyle
мtilafaц katılmaktanц alıkoymayaц çalıоtılar.ц Avusturya'nınц Bükreо'tekiц
elçisiцRumenцbaоbakanınaцшÖlmüоцolduлuцsanılanцaslan,цbirцpençeц
darbesiyleцRomanya'yıцdaцikinciцbirцSırbistanцyapabilirш,цdediyseцdeц
buцtehditцRomanya'nınцdurumunuцdeлiоtirmedi ve Romanya, Rusya
veц Fransaц ileц savaоaц katılmanınц оartlarıц konusundaц görüоmelereц
baоladı.цBuцgörüоmelerцј7цAлustosцј9ј6цdaцRomanyaцileцмtilafцDev-
letleriц arasındaц birц antlaоmanınц imzasıц ileц sonuçlandı.ц Bunaц göreц
Transilvanya, Bukovina ve Banat Romanya'ya verilecek ve bu top-
raklarınцeleцgeçirilmesindeцMüttefikцkuvvetleriцdeцRomanya'yaцyar-
dımц edecekti.ц Yaniц Romanyaц buц topraklarıц Avusturya'danц kendiц

gücüцileцalamayacaлınıцgörmüоtü.940
BuцanlaоmaцüzerineцRomanyaцљ7цAлustosцј9ј6цdaцAvustur-
ya-Macaristan'a saldırdı.ц цHemenц Transilvanya'yıц eleц geçirmekцiçinц
hareketeцgeçmesi,цAvusturya‟yıцçokцgüçцdurumdaцbıraktı.цRumenlerц
kısaц süredeц Transilvanyaц bölgesininц üçteц biriniц eleц geçirerekц Kar-
patlar'daki Avusturya-Macaristan Cephesi'ni arkadan vurabilecek
bir pozisyona geldiler.цBununцüzerineцAlmanцGenelцKarargâhı'nınц
planlarıц doлrultusundaц taarruzaц kararц verildi.ц Alman,ц Avusturya,ц
Türk,ц Bulgarц ordularındanц buц bölgeyeц sevkц edilecekц kuvvetler,ц
Romanya'yaц karоıц hareketeц geçeceklerdi.ц Almanц Genelц Ka-
rargâhı‟nınцplanıцdoлrultusundaцOsmanlıцkuvvetleriцdeцRomanya'yaц
karоıцhareketцemriniцaldı.941 Romanyaцcephesineцgönderilenц6.цKo-
lordu;цј5.цveцљ5.цTümenlerleцgörevцyerineцintikalцetti.цLojistikцdes-
tekцyetersizliлindenцdolayıцintikallerцparçaцparçaцgerçekleоmiоцј9ј6ц
Ekimц ayındanц itibarenц Kolorduц tamц mevcuduylaц sorumlulukц böl-
gesindeц yeriniц alarakц baоarılıц birц savaоц dönemiц geçirerek Dobruca
savaоlarınaц katıldı.ц ј9ј6ц yılıц sonbaharıц veц kıоınaц kadarц Galiçyaц veц
Romanyaцcephelerindeцsavaоцdevamцetti.цRumenцOrdusu'nunцmaл-
lupц edilmesiц veц Bükreо'inц eleц geçirilmesiц üzerineц Enverц Paоa,ц Ro-
manyaц veц Makedonya'daц savaоanц Osmanlıц birlikleriniц 9ц Aralıkц
ј9ј7'deцteftiоцetmekцamacıylaцBükreо'eцgitmiоti.942 Bulgaristan'ınцdaц
güneydenцRomanya'yaцkarоıцtaarruzaцgeçmesiцveцј9ј7цyılıцbaоların-
daцRusya'daцihtilâlinцçıkmasıцveцRusцordusununцbozulmasıцRoman-
ya'yıцgüçцdurumdaцbırakmıоtır.цAncakцRomanya'nınцмttifakцOrdularıц
kontrolüneц geçmesininц ardındanц Osmanlıц birlikleriц deц buradanц
kısımц kısımц ayrılmayaц baоlamıоц љ5.ц Tümenц 4-љ5ц Aralıkц ј9ј7'deц
мstanbul'aц dönmüоtür.ц ј5.ц Tümenц deц Haziranц ј9ј8'deц Kösten-
ce'den vapurla Batum'a sevk edilmiоti.943
BirinciцDünyaцSavaоı'ndaцOsmanlıцDevletiцileцRomanyaцara-
sındaцsavaоцesnasındaцçokцsayıdaцRumenцsavaоцesirininцalındıлıцgö-
940 Fahirц Armaoлlu,ц 20.ц Yüzyılц Siyasiц Tarihi,ц Türkiyeц моц Bankasıц Kültürц
Yayınları,цмstanbulцј994,цs.ц87.
941 MustafaцBalcıoлlu,цTürkiyeцCumhuriyetiцTarihi,цATAMцYayınları,цAnkaraц
2000, s. 104.
942 Mücahitц Özçelik,ц Birinciц Dünyaц Savaоı'ndaц Türkiye'dekiц Esirler,ц Türkц
TarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ0ј3,цs.цљ3.
943 Özçelik,цa.g.e., s. 23.
Balkan Tarihi 435
rülmektedir.цOsmanlıцDevletiцRumenцsavaоцesirleriniцdahaцçokцAl-
manya ve Avusturya-MacaristanцDevleti'neцyardımцiçinцbulunduлuц
GaliçyaцCephesi'ndeцeldeцetmiоtir.ц
EsirцalınanцRumenцaskerlerцesirцgarnizonlarınaцsevkцedilmekц
içinцhemцkimliklerininцtespitiцhemцdeцdüоmanцkuvvetleriцhakkındaц
bilgiц edinmekц maksadıylaц sorguyaц alınmıоlardı.ц Buц sorgulamalardaц
esirinц adı,ц eоkâli,ц ц babasınınц adı,ц doлumц yeri,ц memleketi,ц rütbesi,ц
askeriц birliktekiцyeri,ц görevi,ц katıldıлıц askeriц savaоlar,ц askerц sayıları,ц
hareketцplanları,цlojistikцdurumцileцilgiliцbilgilerцedinilmeyeцçalıоılırdı.ц
Konuоmakцistemeyenцesirlereцkötüцmuameleцyapılmazdı.цYaralıцveц
hastaц olarakцeleцgeçirilenцesirlerцiseц önceцhastanelerdeцtedaviцedilirц
dahaцsonraцesirцgarnizonlarınaцgönderilirlerdi.944
BirinciцDünyaцSavaоıцesnasındaцOsmanlıцOrdularıцtarafındanц
ne kadar Rumen askerininцesirцolarakцeleцgeçirildiлiцkonusundaцnetц
birцbilgiцmevcutцdeлildir.цAncakцgenelцolarakцbelgelerцdeлerlendiril-
diлindeц Rumenц savaоц esirlerininц sayısınınц ikiц binц civarındaц olduлuц
tahminц edilebilir.ц Baоkomutanlıkц Vekâleti'ninц tarafsızц ülkeц Büyü-
kelçilikleriцtarafındaцistendiлiцandaцverilmekцüzereцRumenц esirlerleц
ilgiliцolarakцRomanyaцCephesi'ndeцtoplamцј983цesirцalındıлı,цbildi-
rilmektedir.945
Haydarpaоaц мstasyonuц kayıtlarındanц sadeceц birц seferdeц Kü-
tahyaцEsirцGarnizonu'naцљ000цkiоilikцbirцesirцkafilesininцgönderildi-
лi,цburadanцdaцbunlarınцbüyükцkısmınınцTavоanlıцEsirцGarnizonu'naц
sevkц edildiлiц bilinmektedir.ц Rumenц esirleriц ayrıcaц Balıkesir,ц Bursa,ц
KonyaцEsirцGarnizonцKomutanlıklarıцbünyesineцgönderilmiоlerdir.ц
Buц esirlerdenц birц kısmıц garnizonц bünyesindeц muhafazaц altındaц tu-
tulmuоlardır.946
љ8цEkimцј9ј6цtarihliцHarbiyeцNezareti'ndenцKütahyaцMuta-
sarrıflıлı'naцgönderilenцbirцbelgede;цјљцEkimцј9ј6цtarihindeцbirinciц
kafile olarak 999 Rumen esirin 28 Ekim 1916 tarihinde saat 7'de
Haydarpaоa'danцhareketцedeceлininцdahaцönceцbildirildiлiцüzereцiaоeц
944 AhmetцTetik,цSerdarцDemirtaо,цSemaцDemirtaо,цÇanakkaleцMuharebele-
rininцEsirleriцмfadeler ve Mektuplar,цC.цљ,цAnkaraцљ009,цATASEцYayınları,цs.ц
1349-1370.
945 BOA. HR. SYS. 2214/2.
946 Mesutц Çapa,ц шBirinciц Dünyaц Savaоındaц Türkiye'deц мtilafц Devletleriц
Esirleri", Toplumsal Tarih,цмstanbulцј999,цS.ц66,цC.цљ,цs.ц49-54.

ihtiyacınınц garnizonц komutanlıлınaц verilmesiц istenmiоtir.947 11 Ni-

sanцј9ј7цtarihliцBaоkomutanlıkцVekâleti'ndenцDıоiоleriцBakanlıлı'naц
gönderilenцbirцbaоkaцbelgedeцdetayцbilgilerцverilmektedir.
шOsmanlıцOrdu-yıцHumayunu/BaоkumandanlıлıцVekâleti
Hariciye Nezaret-i Celilesine
Romanyaц cephesindeц bulunanц kıtaatımızц tarafındanц alınanц
savaоцesirlerindenцмstanbul'aцgetirilenцј983цesirцaskerdenцancakц465ц
müslimцveцј09'uцgayr-iцmüslimцolmakцüzereцRumenцveцgeriyeцkala-
nıцмngilizцveцRus'dur.ц3ј0цmüslimцRumenцesirinцharekât-ıцharbiyeцileц
alakasıцgörülmüоцolduлundanцgezilmesiцcaizцolmayanцbirцmıntıkadaц
yolц inоaatındaц veц ј39ц müslimц ileц ј0јц gayr-iц müslimц Rumenц esirinц
deцbirerцveyaцbirkaçцneferцolarakцayrıcaцBursaцveцKonyaцvilayetleriц
dâhilindeц bulunanцçiftliklerdeцistihdamц edilmekteцolduklarıцanlaоıl-
mıоtır.цMüslimцveцgayr-iцmüslimцolmakцüzereцSamatyaцgarnizonun-
daцöncedenцplanlananцyerlerineцgidecekцљ4цRumenцesirinцbulundu-
лuц anlaоılmıоtır.ц Harpц sahalarınaц gidenц yolц inоaatlarıц müstesnaц tu-
tulmakцkaydıyla,ццdiлerцyolцinоaatlarındanцçalıоtırılanцesirlerle,цtarımц
iоlerindeцçalıоtırılanцesirlerinцdurumlarınıцyerindeцgörmek,цоartlarınıц
incelemekц amacıylaц мspanyaц sefaretineц izinц verilmesiц uygunц görül-
müоtürш948 denilmektedir.цмspanyaцsefaretiцBaоkomutanlıkцVekâleti-
neцyazmıоцolduлuцcevabıцyazıdaцљ3цNisanцј9ј7цtarihiцitibarıцileцsefa-
retçeцbilinenцRumenцsavaоцesiriцsayısınınц465цmüslimцveцј09цgayr-i
müslimцolmakцüzereцtoplamц574цkiоiцolduлunuцbelirtmiоtir.цHilal-i
AhmerцCemiyeti'ndenцsefareteцgönderilenцlistelerinц893цesirцgöste-
rildiлiniцbununцçeliоkiцolduлuцdileцgetirilmiоtir.
Esirlerin ĠaĢeleri ve ÇalıĢtırılmaları
Rumenц savaоц esirlerininц ihtiyaçlarıц Üseraц Talimatnamesi'ndeц
belirtilenцbiçimdeцkarоılanmıоtır.цBunlaraцgenelцilkeцolarak;цOsmanlıц
askerlerineц verilenц günlükц iaоeц miktarıц yiyecekц verilmiоtir.ц Rumenц
Savaоц esirlerininц iaоeц ihtiyaçlarıц zamanц zamanц Harbiyeц Nezaretiц
tarafındanц zamanц zamanц daц Mutasarrıflıklarınц özelц bütçesindenц
karоılanmıоtır.
5ц Haziranц ј9ј7ц tarihliц Kütahyaц Mutasarrıflıлı'ndanц мçiоleriц
Bakanlıлı'naцgönderilenцbirцbelgeцbizeцhemцRumenцesirlerinцsayılarıц
947 BOA. DH.нFR., 69/106

948 11 Nisan 1333/11 Nisan 1917; BOA. HR. SYS. 2214/2.
Balkan Tarihi 437
hemцdeцiaоeцediliоцbiçimleriцhakkındaцdetaylıцbilgiцvermektedir.цBel-
gede;цKütahya-Tavоanlıцоosesiцikinciцkısımцmüteahhidininцsorumlu-
luklarınıц yerineц getirememesiц nedeniyleц yolunц savaоц bitimineц erte-
lendiлiцbelirtilmektedir.цAncakцsonradanцTavоanlı'danцDaлardıцNa-
hiyesiц dâhilindeц bulunanцveц savaоц araçц gereçlerininц yapımındaц bü-
yükц önemeц sahipц olanц kromц madenlerininц buradaц mevcutц bulun-
duлununц anlaоıldıлıц ifadeц edilmektedir.ц Buradakiц kromц madenleri-
nin savaоцaraçцgereçleriцyapımındaцkullanılmakцüzereцsüratleцçıkarı-
lıpцsevkцedilmesiцiçinцSözцkonusuцyolunцotomobilцiоleyecekцbirцhaleц
getirilmesineц ihtiyaçц duyulduлu,ц Harbiyeц Nezareti'neц konuylaц ilgiliц
bilgiцverildiлiцsöylenmektedir.цMutasarrıflıkцHarbiyeцNezareti'ne yol
inоaatındaц çalıоtırılmakц veц bunlarınц iaоeleriц nezareteц aitц olmakц оar-
tıylaцљ000цRumenцsavaоцesirininцgönderilmesiniцistemiоti.цBuцgeliо-
melerinцardındanцљ000цRumenцsavaоцesiriцgönderilmiоцAlmanцYüz-
baоıц Mösyöц Nobikeц komutasındaц Almanц teknikц adamları gözeti-
mindeц5цKasımцј9ј6цtarihindenцönceцiоeцbaоlandıлıцifadeцedilmek-
tedir.цTümцbuцçalıоmalarınцdahaцhızlıцveцetkinцyürütülebilmesiцiçinц
deцTavоanlı'daцayrıcaцbirцüseraцgarnizonuцteоkilцedilmiоti.цBuцgarni-
zonunцsubay,цaskerцveцesirlerininцaynıцоekildeцiaоe edilmesi ve Kü-
tahya-Tavоanlıц yolununц inоasıц tamamıylaц askerîц yönetimeц bırakıl-
mıоtı.цAncakцiоlerinцsüratlendirilmesi,цyolцiçinцgerekliцaletцveцedeva-
tınцtedariki,цbarut,цkeresteцveцinоaatцiçinцgerekliцdiлerцmalzemelerinц
teminindeц Kütahyaц Mutasarrıflıлı'ndanц kolaylıkц gösterilmesiц isten-
miоti.ц Kütahyaц Mutasarrıflıлıц Harbiyeц Nezareti'ninц Sözц konusuц
isteлiцdoлrultusundaцhareketцederekцј9ј6цyılındaц63.9љ5цkuruоцhar-
camadaцbulunmuоцј9ј7цyılıцiçinцdeцј00цbinцkuruоцharcamayıцkarar-
laоtırmıоtı.ц Mutasarrıflık,ц sözц konusuц Rumenц esirlerinц kuruluоlarıц
tarafındanцiaоeцedildiklerini,цiaоeцmasraflarıцkonusundaцzorlandıkla-
rınıцkendilerineцbuцkonudaцyardımcıцolunmasıцtalepleriniцdileцgetir-
mektedir.949
Kütahya'daц muhafazaц altındaц tutulanц Rumenц esirlerinц birц
kısmınınцAlmanlarцtarafındanцмstanbul'daцbazıцinоaatlardaцçalıоtırıl-
makц üzereц getirilmeleriц оikâyetlereц yolц açmıоц buц durumц aracıц olanц
BüyükelçiliklerinцdikkatiniцçekmiоцBaоkomutanlıkцVekâletiцkonuylaц
ilgiliцgerekliцherцtürlüцtedbirinцalındıлını,цesirlerinцihtiyaçlarınınцkar-
949 BOA. DH.UMUM., 72/25, 4-6.

оılanmasıцkonusundaцgerekliцözeninцgösterildiлiniцDıоiоleriцBakanlı-
лıцvasıtasıylaцilgiliцBüyükelçiliklereцbildirmiоti.950
Esirц Rumenц subaylarınц Osmanlıц Ordusu‟ndaц görevц yapanц
aynıцrütbedekiцsubaylarlaцeоitцdeлerlendirileceлi,цbunlaraцaylıkцücretц
ödeneceлi,цküçükцrütbedekiцsubaylarlaцerlerindeцyineцparalelцоekildeц
OsmanlıцOrdusu‟ndaцvazifeцyapanцaynıцrütbeцveцkonumdakiцaskerîц
personelleц eоitц muameleyeц tabiц tutulacaklarıц ancakц bunlaraц maaоц
verilmeyeceлiцifadeцedilmiоti.951
Esirц Rumenц subaylarınц iaоeц veц maaоlarınınц ödenmesi konu-
sundaцzamanцzamanцsorunlarınцçıktıлıцgörülmüо,цRumenцhüküme-
tininц esirц Osmanlıц subaylarınaц vermiоц olduлuц maaоц miktarıц kadarц
paranınц esirц Rumenц subaylarınaц verilmesiц kararlaоtırılmıоtır.ц Ko-
nuylaцilgiliцolarakцRomanyaцileцOsmanlıцHükümetiцarasındaцayrıцbirц
antlaоmaцimzalanmıоtır.952
SavaоцesiriцRumenlerinцellerindekiцparalar,цesirцgarnizonların-
daц kayıtц altınaц alınmıоtır.ц Sözц konusuц paralar,ц esirlereц ihtiyaçlarıц
oranındaцverilmiоцbuцkonuyaцözellikleцdikkatцedilmiоtir.
Hariciyeц Nezareti'ndenц Baоkomutanlık Vekâleti'neц yazılanц
yazıdaцRumenцesirlerinцellerindekiцparalarцkonusundaцOsmanlıцHü-
kümetininцtavrınıцgöstermesiцbakımındanцilgiцçekicidir.
7 Ocak 1917 tarihli belgede, Rus ve Rumen esirlerin ellerinde
bulunanцRusцveцRumenцnakitцparalarınınцdeлiоtirilipцdeлiоtirilmediлiц
hakkındaцљ4цAralıkцј9ј6цtarihliцbirцyazıdanцbahsedilmektedir.цBel-
gede;ц Rumenц esirlerinц elindeц bulunanц nakitц paralarınц deлiоtirilme-
sindeцмspanyaцsefaretininцyetkiliцolduлunuцsefaretinцgiriоimiyleцpara-
larınцdeлiоtirildiлini,цparalarınцmiktarındaцkarоılıklılıkцesasınınцaran-
dıлıцdileцgetirilmektedir.953 Savaоцesirleriцyalnızcaцbeyazцkâлıtцveцkartц
üzerineц mektupц yazabilirlerdi.ц Esirlerinц haftadaц kaçц adetц mektupц
yazmayaц haklarıц olduлuц Baоkomutanlıkц tarafındanц tespitц edilirц veц
savaоцesirlerininцveцyakınlarınınцmektuplarınaцмstanbul'da denetleme
yapılırdı.ц Denetlemeц kaоesiц taоımayanц mektupц veц kartlarц esirlereц
verilmezdi.ц Esirlereц gönderilenц tümц kâлıt,ц baskıц veц kitapц çeоitleriц
950 BOA. HR. SYS. 2225/4.

951 ÜserâцHakkındaцTalimatname, s. 2.
952 BOA. HR. SYS., 2235/3.
953 BOA. HR.SYS, 2430/6,4-8.
Balkan Tarihi 439
мstanbul'daцdenetlemeцyapıldıktanц sonraцesirцgarnizonunaцgönderi-
lirdi.954
Yukarıdaц ifadeц edilenц esirц garnizonlarındaц gönderilerleц ilgiliц
uygulananц genelц hükümlerц Tavоanlıц Esirц Garnizonu'ndakiц Rumenц
esirlereц deц uygulanmıоtır.ц Gönderilenц mektup,ц koliц v.bц gönderilerц
мstanbul'daц kontrolц edildiktenц sonraц Tavоanlıц Esirц Garnizonu'naц
gönderilerek,цilgiliцоahıslaraцulaоtırılmıоtır.ц
Firarlar
Savaоц esirleriц içindeц bulunduklarıц durumdanц kurtulmakц içinц
zamanц zamanц firarц etmeninц yollarınıц aramıоlar,ц birц kısmıц baоarılıц
olmuоц bazılarıц daц kaçmayıц baоaramadanц eleц geçirilmiоlerdir.ц Firarц
teоebbüsleriцdahaцçokцçalıоmaцоartlarınınцaлırцolduлuцesirцgarnizon-
larındanцgerçekleоmiоtir.цTavоanlı-KütahyaцEsirцgarnizonlarındaцdaц
zamanцzamanцfirarцolaylarıцgerçekleоmiоtir.цKütahya-Tavоanlıцоosesiц
yapımı,цTavоanlıцKromцMadeni'ndeцçalıоtırılanцRumenцsavaоцesirle-
rinin deцaraцsıraцfirarцgiriоimindeцbulunduklarıцgörülmektedir.ц
Esirцkamplarındanцfirarцedenцesirlerinцyakalanmasıцiçinцbirta-
kımц takibatlarц daц baоlatılmıоtır.ц Buц amaçlaц firarц edenц kiоininц ismi,ц
tâbiiyetiц veц eоkâliц ilgiliц yerlereц beyanц edilerekц esirц firarilerin bir an
evvelц yakalanmasıц veц esirц garnizonц komutanlıklarınaц geriц iadeleriц
saлlanmayaц çalıоılmıоtır.ц Bununц içinц vilayetlere,ц mutasarrıflıklaraц
acilц kodluц yazılarц yazılmıоtır.ц Buц baлlamdaц daц firarц edenц kiоilerinц
yakalanmasıц içinц boyц uzunluлundanц gözц veц kaоц rengine kadar her
türlüцayrıntılıцeоkâlцilgiliцyerlereцbeyanцedilmiоtir.цBuцeоkâlцtanımla-
masındaцesirlerцiçinцmaviцgözlü,цortaцboylu,цkısaцboylu,цuzunцboylu,ц
karaц kaоlı,ц sarıц benizli,ц müdevverц çehreli,ц çiçekц bozukц yüzlü,ц ц vb.ц
ifadelerinцkullanılmasıцiseцoldukçaцdikkatцçekicidir.цMuhtemelenцbuц
eоkâlцbilgileriцileцortayaцçıkabilecekцkarıоıklılarınцönlenmesiцamaçla-
nıyordu.цBuцyüzdenцdeцbilgilerinцdoлruцveцeksiksizцyazılmasınaцayrıц
birцönemцveriliyordu.цFirarilerinцyakalanmasıцiçinцilgiliцyerlereцeоkâlц
tanımlamasınınц yanıц sıraц firarilerinц fotoлraflarıц daц gönderilmiоtir.ц
Böyleceц firarilerinц eleц geçirilmesiц birц bakımaц hızlandırılmayaц çalı-
оılmıоtır.ц Balıkesir,ц Tavоanlı,ц Kütahya,ц Afyonkarahisarц garnizonla-
rındanцfirarцedenцRumenцesirlerinцtariflerininцilgiliцyerlereцgönderil-
mesiцbuцkonuyuцaydınlatıcıцmahiyettedir.
954 Özçelik,цa.g.e., s. 76.

Rumenц savaоцesirlerininцfırsatцbulduklarındaц esirцgarnizonla-

rındanцfirarцettikleriцgörülmektedir.цBununlaцilgiliцolarakцÜseraцMu-
amelatц нubesiц Müdürlüлü'ndenц Emniyetц Genelц Müdürlüлü'neц љљц
Aralıkц ј9ј7ц tarihinde gönderilenц birц belgedeц firarц edenц Rumenц
esirlerdenцbahsedilmektedir.цBelgedeцBalıkesir-Balyaцhattındaцçalıо-
tırılanцRumenцsavaоцesirlerindenцisimцveцeоkâlleriцbelirtilenцikiцesirinц
firarцettiлiniцsözцkonusuцesirlerleцilgiliцolarakцBalıkesirцÜseraцGarni-
zon Komutanlıлı'nınц uyarıц yazısıц gönderdiлi,ц esirlerinц birц anц önceц
yakalanarak tesliminden bahsedilmektedir.955
KütahyaцÜseraцGarnizonu'ndaцgönderilenц30цAralıkцј9ј7цta-
rihli bir belge yine firarlardan bahsetmektedir. Ankara, Konya,
AdanaцNiлde,цKarahisar,цEskiоehir,цмzmitцVilayetцveцMutasarrıflık-
larınaц gönderilenц belgedeц alttakiц tablodaц adıц geçenц esirlerinц yaka-
lanmasıцistenmektedir.
Uzun Boylu YeоilцGözlü Buлdayц 37цyaоında Popa Yuvan
benizli
мnceц dalanц ElaцGözlü Buлdayц љ8цyaоında Popa Dimitri
boylu benizli
Kısa boylu ElaцGözlü Buлdayц љ5цyaоında Bonik Dimitri
benizli
BelgedeцшмsmiцveцeоkalizatiyeleriцbaladaцmuharrerцüçцRumenц
esirininцTavоanlıцüseraцGarnizonundanцfirarцeyledikleriцüseraцmua-
melatц оubesindenц bildirilmektedir.ц Tahariyatц veц takibat-ıц lazımeц
icrasıylaцmerkumlarınцderdestleriцveцneticesininцinbasıшцdenilmekte-
dir.956
Tavоanlıц Esirц Garnizonu'ndanц Rumenц esirlerinц firarц ettikle-
riyleцilgiliцbirцdiлerцbelgedeцdeцesirlerleцilgiliцeоkâlцtarifleriцyapılarakц
yakalanmasıцistenmiоtir.957
955 BOA. DH. EUM.ц6.нbцљ8/69,ц9-12.

956 BOA. DH. EUM.ц6.нbцљ8/69,ц9-12.
957 "Bab-ıцAli/Seyr-üцSeferцUlukıоlaцEmniyetцMüfettiоliлine,цKrokorцPo-
dokan;ц kısaц boylu,ц elaц gözlü,ц buлdayц benizli,ц müdevverц çehreli,ц kumralц
bıyıklı,цKırtoцRado;цortaцboylu,цelaцgözlü,цbuлdayцbenizli,цmüdevverцçeh-
reli,ц kumralц bıyıklı, Dinoц Angel;ц ortaц boylu,ц elaц gözlü,ц buлday benizli,
uzuncaцçehreli,цkumralцbıyıklı,цNayiцPinko;цortaцboylu,цelaцgözlü,цbuлdayц
benizli,ц uzuncaц çehreli,ц kumralц bıyıklı,ц Baladaц esamiц veц eоkaliц muharrerц
beоцRumenцesirininцTavоanlı'danцfirarцettikleriцkarargah-ıцumumiцistihba-
ratцоubesindenцbildirilmekleцtekayudadaцitinaцolunarakцorayaцvürudцettik-
Balkan Tarihi 441
Rumenцesirlerinцyoлunцolarakцbulunduлuцbirцdiлerцesirцgarni-
zonuцdaцBalıkesirцEsirцGarnizonudur.цBuradanцdaцçokцsayıdaцfirarц
hadisesininцolduлuцbelgelerdeцmüоahedeцedilmektedir.958
шUlukıоlaцEmniyetцMüfettiоliлine
Anklesko Dimitri Orta Siyah Esmer Kara Metruоц
boylu gözlü benizli bıyıklı sakallı
PoloоiMarin " " " " "
MitiramYodam " Mavi Sarıц Sarıц "
gözlü benizli bıyıklı
Petre Stefan " " " " "
Baladaцesamiцveцeоkal-i zatiyeleri muharrer 4 Rumen esirinin
BalıkesirцGarnizonundanцfirarцeyledikleriцanlaоılmaktaцtekayyüdat-ıц
lazımeцicrasıylaцorayaцvürudlarıцtakdirdeцderdestleri.
NazırцNamınaцј336.M.љ7ш
Belgedenц deц anlaоılacaлıц üzereц kiоiselц bilgileriц verilenц 4ц Ru-
menцesiriyleцilgiliцbilgilerцUluоkıоlaцEmniyetцMüfettiоliлiцaracılıлıylaц
ilgiliцvilayetцveцmutasarrıflıklaraцgönderilmiоцyakalanmalarıцistenmiо-
tir.
Rumenц esirlerinц yakalanmasıц içinц ilgiliц vilayetц veц mutasarrıf-
lıklaraц мçiоleriц Bakanlıлıц aracılıлıц ileц gönderilenц belgelerdenц sonraц
firarilerinцbirцkısmıцyakalanmıо,цdahaцönceцfirarцettikleriцesirцkamp-
larınaцbirцanцönceцgönderilmesiцileцilgiliцiоlemlereцbaоlanmıоtır.цFira-
riц Rumenц esirlerininц yakalanarakц firarц ettikleriц kamplaraц gönderil-
mesiцileцilgiliцbelgeцkonuylaцilgiliцkısaцveцnetцbilgileriцiçermektedir.959
Rumenцesirlerinцfirarцetmesiniцengellemeyeцyönelikцalınanцbuц
kararlaraцbirцmüddetцsonraцdahaцazцihtiyaçцduyulduлuцgörülmüоtür.
BirinciцDünyaцSavaоı‟nınцsonlarınaцdoлruцartıkцOsmanlıцDev-
letininцBirinciцDünyaцSavaоı'nınцsonunaцdoлruцyenileceлiцgörülmeyeц
leriц takdirdeц hemenц derdestleriyleц keyfiyetinц inbasıц lüzumu.ц јљц Teоrin-i

Saniц333/Nazırцnamınaшцdenilmektedir.цBOA.цDH.EUM.цSSM,ц55/ј00,ц
1-1.
958 BOA. DH. EUM. SSM.56/14-1.
959 шDâhiliyeцNezareti,цј7цTeоrin-i Evvel 33 tarih ve 6475 numerolu tez-
kereyeц zeyldir.ц Pederarц veц Feliçipol,ц Pistanц Komofariц namındakiц љц Ru-

menцfirarisininцBilecik'teцderdestцedildikleriцbeyanцolunur.цјљцTeоrinisaniц
ј333цNazırцNamınaшцdenilmektedir.ццBOA.цDH. EUM. SSM.55/98-2/2.
baоlayıncaц Rumenц esirlerinц firarц giriоimlerindeц azalmaц olduлuц gö-

rülmektedir.цRumenцesirler serbestцbırakılacaklarınıцanladıklarındanц
dolayıц riskц alarakц kaçmanınц sıkıntılarınıц gözeц almamayaц baоlamıо-
lardır.цBirinciцDünyaцSavaоıцsonundaцOsmanlıцDevleti'ninцMondrosц
Ateоkesц Antlaоması'nıц imzalamasınınц ardındanц Rumenц esirlerц deц
diлerцmilletlereцaitцesirlerleцbirlikteцbelirliцbirцperiyodцveцdüzenцiçin-
deцserbestцbırakılmıоlardır.960
Sonuç
OsmanlıцDevleti,цмtilafцDevletleriцesirlerineцLaheyцKonferan-
sı'ndaцalınanцkararlarцçerçevesindeцmuameleцetmiоtir.ц.цLaheyцKon-
feransı'ndaц esirlerleц ilgiliц konuц baоlıkları doлrultusundaц birц Esirц
Nizamnamesiцhazırlanmıоtır.цOsmanlıцDevletiцBirinciцDünyaцSava-
оı‟ndaц ј9ј5ц yılındaц yayınlamıоц olduлuц “Üserâц Hakkındaц Talimat-
name”ц çerçevesindeц eleц geçirmiоц olduлuц savaоц esirlerineц muameleц
etmiоti.ц Esirц talimatnamesiц incelendiлindeц oldukçaц çaлdaоц veц dö-
neminцuluslararasıцhukukцkurallarınaцuygunцolarakцyapıldıлıцgörülür.ц
BirinciцDünyaцSavaоı'ndaцOsmanlıцDevletiцileцRomanyaцara-
sındaцsavaоцesnasındaцçokцsayıdaцRumenцsavaоцesirininцalındıлıцgö-
rülmektedir.ц Osmanlıц Devleti,ц Rumenц savaоц esirleriniц dahaц çokц
Almanya ve Avusturya-MacaristanцDevleti'neцyardımцiçinцbulundu-
лuцGaliçyaцCephesi'ndeцeldeцetmiоtir.цBunlarınцkesinцsayısıцhakkın-
daцnetцbirцbilgiцmevcutцdeлildir.цAncakцHaydarpaоaцмstasyonuцkayıt-
larındanц sadeceц birц seferdeц Kütahya-Tavоanlıц Esir Garnizonu'na
љ000ц kiоilikц birц esirц kafilesininц gönderildiлiц bilinmektedir.ц Rumenц
esirleriц ayrıcaц Balıkesir,ц Bursaц Esirц Garnizonц Komutanlıklarıц bün-
yesineцsayılarıцazцdaцolsaцsevkцedilmiоlerdir.цBuцesirlerdenцbirцkısmıц
garnizonц bünyesindeц muhafazaц altında tutulmuоlar;ц bazılarıц döne-
minцоartlarıцiçinцsonцdereceцönemliцyolцinоaatlarındaцçalıоtırılmıоlar-
dır.цRumenцesirlerцgenelцolarakцBalıkesir-Balyaцyolцinоaatında,цBalyaц
madenц ocaklarında,ц Kütahya-Tavоanlıц yolц inоaatı,ц Tavоanlıц Kromц
MadeniцOcaлı,цv.bцyolцveцmadenцocaklarındaцistihdamцedilmiоlerdir.
960 мçiоleriцBakanlıлı'ndanцDıоiоleriцBakanlıлı'naцgönderilenцyazıdaцOsman-
lıцsınırlarıцiçerisindeцbulunanцesirlerinцsalıverilmesiniцiçerenцbirцyazıцgön-
dermiоtir.цј3цKasımцј9ј8цtarihliцyazıda,цAnadolu'daццbulunanцbütünцdüо-
man devlet tebaasınınц Osmanlıц sınırlarıц içerisindeц arzuц ettikleriц yerlereц
veyaц ülkelerineц gitmelerineц izinц verildiлiц bildirilmektedir..ц BOA.ц HR.
SYS., 2156/3.
Balkan Tarihi 443
OsmanlıцDevletiцdiлerцdüоmanцdevletlereцuyguladıлıцmuame-
leleriцgenelцolarakцRumenцesirlereцdeцuygulamıо,цEsirцTalimatname-
siц çerçevesindeц davranmıоtır.ц Esirц talimatnamesiц çerçevesindeц ha-
zırlananцnizamnameцdoлrultusundaцesirlereцmuameleцedilmiоtir.цBuц
nizamnamedeцyerцalanцesirlereцverilmesiцgerekenцtayin,цharcırahlarıц
verilmiоtir.цBuцnizamnamedeцverilenцtaahhütlerцimkânlarцölçüsündeц
yerineц getirilmiоtir.ц Buц cümledenц olarakц Rumenц esirlerinц saлlıkц
hizmetleri,ц aоılanmaları,ц tedavileri,ц salgınц hastalıklarınц önlenmesiц
içinцmümkünцmertebeцtedbirlerцalınmayaцçalıоılmıоtır.цAynıцоekildeц
nizamnamedeц belirtilen,ц haberleоme,ц mektup,ц koli,ц v.bц diлerц gön-
derilerц baоlıklarınaц dikkatц edilmiо,ц Rumenц esirlereц buц doлrultudaц
davranılmayaцdikkatцedilmiоtir.
Kaynakça
A. ArĢiv Kaynakları
a. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivleri
BOA. DH. EUM. 6.нbцљ8/69,ц9-12.
BOA. DH.EUM. SSM, 55/100- 1; 55/98-2/2; 56/14-1.
BOA. DH.нFR., 69/106.
BOA. DH.UMUM., 72/25, 4-6.
BOA, HR. SYS, 2156/3; 2214/2; 2225/4; 2235/3;2430/6,4-8.
B. Kitap ve Makaleler
Armaoлlu,цFahir,ц20.цYüzyılцSiyasiцTarihi,цTürkiyeцмоцBankasıцKültürц
Yayınları,цмstanbulцј994.
AtatürkцKültür,цDilцveцTarihцYüksekцKurumuцTürkцDilцKurumu,ц
OkulцSözlüлü, Ankara 1994.
Balcıoлlu,ц Mustafa;ц Türkiyeц Cumhuriyeti Tarihi,ц ATAMц yayınları,ц
Ankara 2000.
Çapa,цMesut,цшBirinciцDünyaцSavaоındaцTürkiye'deцмtilafцDevletleriц
Esirleri", Toplumsal Tarih,цS.ц66,цC.цљ.,цмstanbulцј999.
Kıran,цMuzaffer,цHarp Esirleri, Ankara 1958.
Malay, Hasan, ÇaлlarцBoyuцKölelik, Ankara 1990.

Osmanlıц Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, 1335-1919ц Senesindeц Münakidц
Hilâl-i Ahmer Meclis-iц Umumîsiц Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen
1330-1334 Senelerine Ait Merkez-iцUmumîцRaporu, Orhaniye Matbaa-
sı,цмstanbulцј335.
Özçelik,цMücahit,цBirinciцDünyaцSavaоı'ndaцTürkiye'deki Esirler,цTürkц
TarihцKurumuцYayınları,цAnkaraцљ0ј3.
Özel,цAhmet,ц“Esir”,цTürkiyeцDiyanetцVakfıцмslâmцAnsiklopedisi, C. II,
мstanbulцј995.
Pakalınlar,цMehmetцZeki,цOsmanlıцTarihцDeyimleriцveцTerimleriцSözlüлü,
C.цI,ццмstanbulцMillîцEлitimцBasımevi,цмstanbul 1983.
Soysal,цмsmail,цTarihçeleriцveцAçıklamalarıцileцBirlikteцTürkiye‟ninцSiyasalц
Andlaоmaları, (1920-1945), C.ц I,ц Türkц Tarihц Kurumuц Yayınları,ц љ.ц
Baskı,цAnkaraцј989.
нemsettinцSami,цKamus-ıцFranseviцFransızca‟danцTürkçeyeцLügatцKitabı,
Mihran Matbaası,цмstanbulцј3ј5.
Tetik, Ahmet- Demirtaо,цSerdar- Demirtaо- Sema, ÇanakkaleцMuha-
rebelerininцEsirleriцмfadelerцveцMektuplar,цC.цљ,цATASEцYayınları,цAnka-
ra 2009.
TürkцHukukцKurumu,цTürkцHukukцLûgatı,ц4.цBaskı,цAnkaraцј998.
“Üserâц Hakkındaц Talimatname”,ц Matbaa-iц Askeriye,ц Süleymaniye,ц
мstanbulцј33ј.
Balkan Tarihi 445
ROMANYA’NIN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA

GİRMESİNİNTÜRK BASININDAKİ YANKILARI
TheцReflectionsцofцRomania‟sцEntryцintoцWorldцWarцIцinцTurkishцPress
MücahitцÖZÇELмK
Özet
Avusturya-Sırbistanц Savaоı‟nınц genel birц savaоaц dönüоme-
sindenц sonraц Osmanlıц yönetimiц veц kamuoyuц Bulgaristan,ц
RomanyaцveцYunanistan‟ınцtakipцedecekleriцpolitikalarlaцya-
kındanцilgilenmiоtir.цBulgaristan‟ınцмttifakцDevletleriцyanındaц
savaоaц girmesiyleц rahatlayanц Osmanlıц Devleti,ц yeniц açılanц
Berlin-мstanbulцdemiryoluцileцAlmanya‟danцsilahцveцcephaneц
almayaцbaоladı.цRomanya‟nınцsavaоaцgirerekцbuцyoluцkapamaц
ihtimaliц veц arkasındanц мstanbul‟aц yönelmeц tehlikesiц Türkц
kamuoyunuц endiоelendiriyordu.ц Türkц kamuoyuц Romanyaц
üzerindekiц мtilafц Devletleriц baskısınıц görmekleц birlikteц
Romanya‟nınц tarafsızц kalacaлınıц düоünmekteydi.ц Birinci
Dünyaц Savaоı‟nınц baоlamasındanц itibarenц Romanya‟nınц ta-
rafsızц kalmasıц konusundaцtemkinliц yayınlarц yapanц Türkцba-
sınındaцsavaоaцgiriоiyleцbirlikteцRomanya‟nınцTürkiye‟yeцkar-
оıц takip ettiлiц politikalarц aлırц birц оekildeц eleоtirilmiоtir.ц Ro-
manya‟nınц savaоaц giriоiц мstanbul-Berlinц demiryoluц baлlantı-
sınınцtehlikeyeцgirmesindenцdolayıцTürkцkamuoyundaцbirta-
kımц endiоelereц yolц açmıоtır.ц Romanya‟nınц мtilafц Devletleri-
ninцyanındaцsavaоaцgirmesiцsonrasındaцasılцsaldırısınıцAvus-
turya-Macaristanц üzerineц yapmasıц Türkц kamuoyunuц rahat-
latmıоtır.цDobrucaцCephesi‟ndeцRumenlerinцTürkцbirlikleri-
ninцdeцbulunduлuцмttifakцkuvvetleriцkarоısındaцyenilerekцgeriц
çekilmesiцiseцTürkцkamuoyundaцsevinçleцkarоılanmıоtır.

юDoç.ц Dr.я;ц Erciyesц Üniversitesi,ц Edebiyatц Fakültesi,ц Tarihц Bölümü,ц
Kayseri-Türkiye;цe-mail: mucahitozcelik@hotmail.com
Anahtar Kelimeler: BirinciцDünyaцSavaоı,цOsmanlıцDevle-

ti,цRomanya,цBalkanlar,цTürkцBasını
Abstract
After Austria-Serbia war turned into a general war, Otto-
man government and the public opinion took a close inter-
est in the policies of Bulgaria, Romania and Greece. Otto-
man State relieved as Bulgaria took sides with the central
Powers and started to receive gun and munitions from
Germany through the newly opened Berlin-мstanbulц rail-
road. Turkish public opinion was worried about the possi-
bilityцofцRomania‟sцgoing to war and blocking this railroad
later on. Turkish public opinion –due to the pressure of
Central powers on Romania- thought that Romania was go-
ing to remain neutral. Since the beginning of World War I,
Turkish press was defending the neutrality of Romania in a
cautiousц way;ц however,ц afterц Romania‟sц entryц intoц war,ц
Turkish press started to criticize the against Turkey policies
ofцRomaniaцheavily.цRomania‟sцentryцintoцwarцledцtoцsomeц
concerns in Turkish public opinion. After Romania entered
into war, they made their first attack to Austria and Hunga-
ry and this made Turkish public opinion relieve. Romanians
were defeated in Dobruca Front by Allied Powers in which
there were also Turkish troops and this was met with joy.
Key words: World War I, Ottoman State, Romania, Bal-
kans, Turkish Press
GiriĢ
Saraybosnaц suikastındanц sonraц Balkanlar‟ınц durumuylaц ya-
kındanц ilgilenmeyeц baоlayanц Türkц basınıц Sırbistanц veц Avusturyaц
arasındakiцiliоkilerinцHarbi-iцUmumi‟yeцnedenцolupцolmayacaлındanц
ziyadeцBalkanlar‟aцyapacaлı etkiyleцilgiliцyorumlarцyapmaktaydı.
Tasvir-iцEfkârцBaоyazarıцYunusцNadiц“BalkanцUfukları”цbaо-
lıklıц makalesindeц Sırpц milletininц hiçbirц dönemdeц görülmemiоц birц
Balkan Tarihi 447
оekildeц savaоц arzusundaц olduлunuц belirtmekteц veц Sırplarınц içindeц

bulunduklarıц buц ruhц haletininц Balkanlar‟ıц karıоtırabileceлineц dikkatц
çekmekteцveцBalkanlar‟ınцyenidenцkarıоıklıлaцdoлruцgittiлiцbuцkarga-
оaцortamındaцBulgaristanцileцRomanya‟nınцdurumaцseyirciцkalmaya-
caklarınıцdüоünmekteydi.961
Sırbistan-Avusturyaцgerilimininцsavaоaцdönüоmesindenцsonraц
ise Muvaffakц Galipц Tercüman-ıц Hakikat‟te:ц “Avusturya-Sırbistanц
ihtilafıц neц dereceц vahimц iseц Balkanlar‟ınц vaziyetiц deц oц dereceц va-
himdir.цHerkesцyarınцneцolacaлınıцbilemediлiцgibi,цgeliоmelereцkarоıц
mutlakaц hazırц bulunmakцmecburiyetindedir.ц Sırbistanц bugünц maл-
lupцolurцdaцBulgaristanцveyaцdiлerцbirцdevletцondanцistifadeцetmekц
istemezц gibiц birц fikirц ileriц sürmekц pekц abestir.”962 diyerek Balkan-
lar‟ınцherцanцkarıоabileceлineцdikkatцçekmiоtir.цBuцkargaоaцortamın-
daц Bükreоц Antlaоması‟nıц deлiоtirmekц isteyenц Bulgaristan‟ınц daц Sır-
bistan‟ınцiçineцdüоtüлüцdurumdanцistifadeцedeceлiцkesindi.963
Türkц kamuoyu964 Avusturya-Sırbistanц meselesiniц öncelikliц
olarakцBalkanlarцaçısındanцdeлerlendirmekteцveцYunanistan‟laцBul-
garistan‟ınцdurumlarınıцveцhareketleriniцsonцdereceцönemliцgörmek-
teydi. Hattaц Avusturyaц ileц Sırbistanц arasındakiц harbinц enц büyükц
neticesininцBalkanцharitasıцüzerindeцolacaлıцtahminцedilmekteydi.
Avusturya-Sırbistanц Savaоı‟nınц genelц birц savaоaц dönüоerekц
tümцAvrupa‟yıцateоцiçindeцbırakmasındanцsonraцsavaоınцBalkanlar‟ınц
tamamınaц yayılıpц yayılmayacaлı965 konusu, Balkan Devletleri ve
Osmanlıц Devletiц açısındanц sonц dereceц önemц arzц etmekteydi.ц Os-
manlıцyönetimiцveцkamuoyuцözellikleцBulgaristan,цRomanyaцveцYu-
nanistan‟ınцtakipцedecekleriцpolitikalarlaцyakındanцilgileniyordu.
961 YunusцNadi,ц“BalkanцUfukları”,цTasvir-iцEfkâr, 19 Temmuz 1914.

962 Muvaffakц Galip,“мtilaflardaц Halet-i Ruhiye-iц Umumiye”,ц Tercüman-ıц
Hakikat, 27 Temmuz 1914.
963 YunusцNadi,ц“HarbцveцBalkanlar”,цTasvir-iцEfkâr, 30 Temmuz 1914.
964 Yunusц Nadi,ц “Harb veц Balkanlar”,ц Tasvir-iц Efkâr, 30 Temmuz 1914;
DiranцKelekyan,ц“ÜçüncüцBalkanцMuharebesi”,цSabah, 28 Temmuz 1914.

965 DiranцKelekyan,ц“мstikbaliцTeminцмçin”,цSabah,цљ4цAлustosцј9ј4.
Büyükц Devletler,ц Balkanц Devletleriniц yanlarınaц çekebilmekц

içinц politikalarц geliоtirmeyeц çalıоıyordu.ц Balkanlar‟daц iseц Balkanц
ittihadıцfikirleriцgündemeцgelmeyeцbaоlamıоtı.966 YunusцNadi‟yeцgöreц
iseц Balkanц ittihadıц fikirleriц çokц güzelц düоüncelerdiц amaц gerçekleо-
mesi sadece birцhayaldi.цAvrupalılar,цBalkanlar‟laцuлraоmaktanцvaz-
geçmeyeceлiцiçinцBalkanlılarцAvrupa‟danцayrıцbirцsiyasetцtakipцede-
mezdi.967 Ahmetц Agayef‟eц göreц deц Balkanц ittihadınınц saлlanmasıц
kesinlikleцmümkünцdeлildi.цYunanistanцveцSırbistan‟ınцdaцiоtirakiцileц
bir Balkanц мttihadınıц Osmanlı,ц hayalineц bileц getirmemeliydi.ц Ro-
manya,цBulgaristanцveцTürkiyeцittihadıцiseцbaоkaцbirцоeydi.цBöyleцbirц
ittifakıц hemц mümkünц hemц deц elzemц görerekц Türkiye‟ninц Balkan-
lar‟daцkimlerleцortakцhareketцedebileceлiniцaçıkçaцdileцgetiriyordu.968
Osmanlıц hükümeti,ц savaоınц baоlamasındanц sonraц Balkanц
Devletleri‟ninцalacaлıцdurumunцkendisiniцdeцyakındanцilgilendirece-
лiniцdüоündüлüцiçin969 BulgaristanцveцRomanyaцileцittifakцarayıоları-
naцhızцvermiоtir.цBuцbaлlamdaцOsmanlıцDevletiцileцBulgaristanцara-
sındaцј9цAлustosцј9ј4цtarihindeцgizliцbirцittifakцanlaоmasıцimzalan-
mıоtır.ц Sonц dereceц gizliц tutulanц ittifakц anlaоmasınıц Osmanlıц adınaц
DâhiliyeцNazırıцTalatцPaоa,цBulgaristanцadınaцiseцBaоbakanцRados-
lavofц imzalamıоtır.970 Buц anlaоmanınц imzalanmasındanц sonraц Sof-
ya‟danцBükreо‟eцgeçenцTalatцBeyцveцHalilцBeyцRomanyaцileцbirцan-
laоmaцzeminiцbulamamıоlardır.971
Buц ittifaktanц haberiц olmayanц Türkц basını,ц Bulgaristan‟ınц sa-
vaоц karоısındakiц durumunuц Osmanlıц tarafsızlıлıц içinц sonц dereceц
966 Siyasiyyat,ц“Bulgaristan”,цTanin,цј8цAлustosцј9ј4.
967 YunusцNadi,ц“Balkanlar-Avrupa”,цTasvir-iцEfkâr,цљ4цAлustosцј9ј4.
968 Ahmetц Aлaoлlu,ц “Balkanц мttihadı”,ц Tercüman-ıц Hakikat,ц ј8ц Aлustosц
1914.
969 Yusuf Hikmet Bayur, Türkц мnkılâbıц Tarihi,ц C.ц II,ц Kısımц II,ц Ankaraц
1983, s. 100
970 Yusufц Sarınay,ц “Osmanlıц Devleti‟ninц Bulgaristan‟ınц Baлımsızlıлınıц
TanımasıцveцTürkцBulgarцмliоkilerininцGeliоmesiцюј908-ј9ј4я”,цUluslarara-
sıцOsmanlıцveцCumhuriyetцDönemiцTürk- BulgarцмliоkileriцSempozyumu,ц
Mayısцљ003,цEskiоehir,цs.цј36
971 HalilцMenteоe‟ninцHatıraları юGiriо:цмsmailцArarя,цмstanbul,цј986,цs.ц47.
Balkan Tarihi 449
önemliцgörüyordu.цBulgaristan‟ınцmenfaatleriцveцоartlarıцgereлiцмtti-
fakц Devletleriцileцortakцhareketцetmekцzorundaцolduлunuц düоünenц
basın,цbuцülkedekiцgeliоmeleriцdeцyakındanцtakipцediyordu.цBulgar-
lar,ц Balkanц Savaоları‟ndaц kendileriц yerineц Sırbistan‟ıц tercihц edenц
Rusya‟yaц mesafeliц davranıyordu.972 нartlar,ц Makedonya‟danц bugünц
tamamenцeliniцçekmiоцbirцTürkiyeцileцMakedonyaцsiyasetiцyeniцbaо-
lamıоцbirцBulgaristan‟ıцTürkiyeцileцiyiцgeçinmeyeцzorluyordu.973 Bul-
garistan‟ınцAlmanyaцveцAvusturyaцileцolanцekonomikцborçцiliоkileriц
veц askerîц silahц sipariоleri,ц Sofyaц Askerîц Ataоesiц Yarbayц Mustafaц
Kemalц tarafındanц yakındanц takipц edilmiоц veц önemliц bilgilerц Türkц
Genelkurmayınaц iletilmiоtir.ц Buц bilgilerц мtilafц Devletlerininц çabala-
rınaцraлmenцBulgaristan‟ınцBirinciцDünyaцSavaоıцsırasındaцyerцalaca-
лıц tarafц konusundaц Osmanlıц devletц adamlarınaц yolц göstermektey-
di.974
Savaоцkarоısındaцalacaлıцtavrıцmerakцedilenцdiлerцbirцdevletцiseц
Romanya‟ydı.цYunusцNadi‟yeцgöre,цRomanya‟nınцtakipцettiлiцsiyasetц
dıоarıdanц yönlendiriliyorц veц Romanyaц kamuoyunaц Avusturya-
Macaristan‟aц karоıц hareketeц geçilecekmiоц gibiц birц havaц verilmeyeц
çalıоılıyordu.975 AhmetцAgayefцiseцRomanyaцbasınındaцмtilafцDevlet-
leri‟neц yönelikц birц havaц estirilseц deц Romanya‟nın,ц Rusц ordularınınц
topraklarındanц geçiоineц izinц vermeyerekц Avusturya‟nınц enц zayıfц
noktasındanц vurulmasınıц engellediлiniц veц tarafsızlıktanц yanaц birц
tavırцiçerisindeцolduлunuцsöylüyordu.976
Noelц Bokston‟ınц Balkanц Komitesiц Baоkanıц sıfatıylaц мtilafц
Devletleriц adınaц Balkanlar‟dakiц çalıоmaları;ц Osmanlıц hükümetiц veц
kamuoyuц tarafındanц yakındanц takipц edilmiоtir.ц Bokston; Sofya ve
972 “Bulgaristan‟ınцVaziyetiцveцMuharebe”,цмkdam,цљ6цAлustosцј9ј4.
973 Siyasiyyat,ц“MuhalifцBulgaristanцveцTürkiye”,цTanin,цј5цEylülцј9ј4.
974 Ahmet Tetik, Sofyaц Askerîц Ataоesiц Mustafaц Kemal‟inц Raporları, Ankara
2007, s. 80-81.
975 NadiцYunus,ц“RomanyaцHareketцEdebilirцmi”,цTasvir-iцEfkâr,цљ5цEylülц
1914.
976 Agayefц Ahmet,ц “мtalyaц veц Balkanц Devletleri”,ц Tercüman-ıц Hakikat, 15
Aлustosцј9ј4.
Bükreо‟teц yaptıлıц temaslardaц Romanyaц veц Bulgaristan‟aц vaatlerdeц

bulunmuоtu.цBokston‟unцј9цEylülцј9ј4‟teцSofya‟daцverdiлiцbirцkon-
feransta,ц“BulgarlarцsavaоıцkiminцkazanacaлınıцveцhangiцtarafınцBul-
garistan‟aц dahaц çokц yardımц edeceлiniц iyiц düоünmelidir.ц мngiltereц
savaоıцkazanmakцiçinцtümцimkânlarınıцkullanacaktır.цHiçцоüpheцyokц
kiцsavaоцsonrasındaцBalkanцdevletlerininцsınırlarınıцdüzeltecekцolanц
Üçlüц мtilafц tarafıdır.ц Üçlüц мtilafц Bulgaristan‟ınц istekleriniц Bulgaris-
tan‟ınцtakipцedeceлiцpolitikalaraцbaлlıцolarakцeleцalacaktır.цSizinцsadıkц
dostunuzц olarakц оunuц söylüyorumц ki:ц Bulgaristanц Üçlüц мtilafц ileц
hareketцetmeliцkiцBalkanlar‟ınцdurumuцyenidenцbelirlenirkenцмngilte-
re‟ninц desteлiniц alarakц Bulgarц hukukununц korunmasınıц saлlamıоц
olasınız.”977 sözleriyleцBulgaristan‟ıцsavaоцsonrasıцçıkarlarıцiçinцмtilafц
yanlısıцpolitikalarцizlemeyeцdavetцetmiоцveцaslındaцdolaylıцolarakцdaц
tehditц etmiоtir.ц Bokston‟unц özellikleц Bulgaristan‟ıц мtilafц Devletleriц
tarafınaц çekmekц içinц Osmanlıц Devleti‟neц aitц Edirneц veц Trakya‟yıц
teklifцetmesiцoldukçaцdüоündürücüydü.978 FakatцBulgaristan‟aцbuцtürц
vaatlerdeц bulunarakц мttifakц Devletleri‟neц karоıц birц Balkanц мttihadıц
meydanaц getirmeц düоüncesiц hayaldenц öteyeц geçemezdi.979 Çünküц
Bulgarlarınц Makedonya‟yıц bırakarakц Edirne‟yiц almaц hayallerineц ka-
pılmalarıц pekц mümkünц görünmüyordu.980 Bulgaristan olmadan da
Balkanцмttihadıцmümkünцolmazdı.ц
Osmanlıц hükümeti;ц adalarц meselesindenц dolayı,ц Yunanц hü-
kümetiцveцkamuoyununцDünyaцSavaоıцileцilgiliцgörüоleriniцveцYuna-
nistan‟ınцizleyeceлiцpolitikayıцdaцyakındanцtakip etmekteydi.981 Atina
Sefaretindenц 9ц Eylülц ј9ј4ц tarihindeц Sadrazam veц Hariciyeц Nazırıц
Prensц Saidц Halimц Paоa‟ya gönderilenц raporda,ц “Hükümetц Üçlüц
мtilafцyanlısıdır.цKralцiseцAlmanцordusununцzaferindenцeminцolduлuц
977 BOA. HR.SYS. 2403-11.

978 Siyasiyyat,ц“MistırцBokston‟unцSeyahati”,цTanin,цј7цEylülцј9ј4цюisimsiz
makale).
979 Yunusц Nadiц “ц Siyasiyatц Bokston‟unц Teоebbüsleri”,ц Tasvir-iц Efkâr, 17
Eylülцј9ј4.
980 Siyasiyyat,ц“цMistırцBokston‟unцSeyahati”,цTanin,цј7цEylülцј9ј4.
981 BOA.цDH.цEUM.3.цнB.цљ-14.
Balkan Tarihi 451
içinц Almanц yanlısıц görünmektedir.ц Buц uyuоmazlıkц Yunanistan‟ıц

tamamenц tarafsızц kalmayaц sevkц etmiоц görünmektedir.ц Kanaatime
göreцYunanistan‟ınцihtiyaçцanındaцмngiltereцhesabınaцsavaоaцgirece-
лidir.цYunanцkamuoyuцiseц„Goben‟цveц„Breslau‟цzırhlılarınınцOsman-
lıцhükümetineцverilmesindenцdolayıцAlmanlaraцveцOsmanlı‟yaцkarоıц
görünmektedir.”982 ifadeleriyleцYunanistan‟ınцdurumunuцözetlemiо-
tir.ц Yunanцhükümetineц aitцolupцFransaцbankalarınaцemanetцbırakı-
lanцyüzцaltmıоцmilyonцfranktanцelliцmilyonununцsavaоınцdevamцettiлiц
birц sıradaц Yunanц hükümetineц iadeц edilmesiц Yunanistan‟ınц savaоtaц
neredeцyerцalabileceлiniцaçıkçaцgöstermekteydi.983
DünyaцSavaоı‟nınцyeniцbaоladıлıцdönemde,цBalkanцbaоkentle-
rindekiцelçilerцveцülkeцkamuoylarıцiseцOsmanlıцDevleti‟niцtarafsızlı-
лınıц ilanц etmesineц raлmenц Üçlüц мttifakц grubunaц yakınц görmektey-
di.984
1. Türk Basınında Romanya’nın Tarafsızlığına BakıĢ
Balkanц devletleri,ц tümц baskıц veц teоviklereц raлmenц Birinciц
Dünyaц Savaоıц karоısındaц taraflarınıц belirlemedenц önceц beklemeyiц
uygunц görüyorц veц birbirlerininц politikalarınıц öлrenmeyeц çalıоıyor-
lardı.ц мngiltereц veц Fransaц iseц Balkanц devletlerininц biranц önceц мtilafц
Devletleriцtarafındaцsavaоaцgirmeleriцiçinцherцtürlüцyolaцbaоvurmak-
taydı.ц Hedeflerindenц birisiц deц Balkanц milletleriniц kendiц yanlarınaц
çekmekцolanцмtilafцDevletleri,цBalkanlarцüzerindenцyapılacakцsefer-
lerleцмstanbul‟unцeleцgeçirilmesiniцplanlıyorlardı.ц
Birinciц Dünyaц Savaоı‟nınц baоlamasındanц sonra,ц Yunanistanц
мtilaf;ц Bulgaristanц мttifakц yanlısıц olduлunuц hissettirmiоц fakatц Ro-
manyaцiseцtakipцedeceлiцpolitikayıцhenüzцbelirleyememiоti.цNitekimц
Romanya‟nınцatacaлıцadımlarцnetцdeлildiцveцneцyapacaлıцkamuoyun-
daцmerakцediliyordu.цTürkцbasınınaцgöreцRuslarınцAkdeniz‟eцinmesiц
demek,ц Rumenlerinц Karadeniz‟deц hapisц kalmasıц demekti.ц Bölgedeц
Avusturyaц yerineц Rusya‟nınц etkinц olmasıц Romanya‟nınц zararınaц
982 BOA. HR.SYS. 2384-6.
983 BOA. HR.SYS. 2384-22.
984 BOA. HR.SYS. 2402-1.
olacaktı.цFakatцRomanyaцbasınıцRusцyanlısıцyayınlarцyaparakцkamu-
oyuцoluоturuyordu.985
мttifakцDevletlerininцKasımцј9ј5‟teцSırbistan‟ıцsavaоцdıоıцbıra-
karakцTunaцyolunuцaçmasıцekonomikцaçıdanцsıkıntıцçekenцveцürün-
leriniцikiцyıldırцsatamayanцRomanyalılarцiçinцönemliцbirцgeliоmeydi.
RomanyaцbuлdayınınцTunaцyoluцaçıldıktanцsonraцмttifakцDevletleri-
neц satılmasıц Romanya‟nınц izleyeceлiц politikayaц ıоıkц tuttuлuц düоü-
nülmekteydi.ц Çünküц Romanya‟nınц ilerideц savaоacaлıц devletlereц
buлdayцsatmasıцbeklenemezdi.цAyrıcaцBulgaristanцileцRomanyaцara-
sındaц tütünц veц benzinц takasındanц bahsedilmesiц deц мtilafц baskısınaц
raлmenцRomanya‟nınцtarafsızцkalacaлınıцgösteriyordu.986 мtilafцDev-
letleriцbuлdayцsatıоınıцprotestoцetmekleцbirlikteцBalkanlar‟daцgiriоtik-
leriц yeniц saldırılarц daцRomanya‟yıц hâlâцyanlarınaц çekme noktasındaц
мtilafцDevletlerininцümitleriniцkaybetmedikleriniцgöstermekteydi.987
Savaоц sonrasındaц Balkanlar‟ınц durumuц herkesinц merakц ettiлiц
birц soruц halineц dönüоmüоtü.ц Balkanц Devletleri‟ninц savaоц sonrasınıц
hesabaц katarakц savaоц karоısındakiц tutumlarınıц belirlemeleri gereki-
yordu.цBulgaristan‟ınцEylülцј9ј5‟teцмttifakцDevletleriцyanındaцsavaоaц
girmesindenцsonraцмtilafцDevletleriцYunanistanцveцRomanya‟yıцBul-
garistan‟aц karоıц kıоkırtmaktaydı.988 Romanyaц veц Yunanistan‟ınц iseц
мtilafцDevletlerininцtümцçabalarınaцraлmenцtarafsızlıklarınıцkoruma-
larıцenцmantıklıцyolцolarakцgörülmekteydi.цAlmanya‟nınцSırbistanцveц
Karadaл‟ıц savaоц dıоıц bıraktıлıц veц Bulgarlarındaц мttifakц Devletleriц
yanındaцsavaоaцgirdiлiцbirцsüreçteцYunanistanцveцRomanyaцiçinцta-
kipцedilecekцenцiyiцyolцtarafsızlıkцpolitikasıцolabilirdi.989
Türkц kamuoyu,ц Rusц ordularınınц ј9ј6ц yazındaц Avusturya-
Macaristanц ordularıц karоısındaц kısmenц baоarıц eldeц ettiлiц dönemdeц
Romanya‟yıцiknaцetmekцiçinцTransilvanya‟nınцvaatцedilerekцRumen-
985 YunusцNadi,ц“RomanyaцSilaha Doлru”,цTasvir-iцEfkâr, 29 Mart 1915.
986 Romanya ve Avusturya-Almanya, Sabah,цјљцAлustosцј9ј6.
987 YunusцNadi,ц“Romanya‟nınцVaziyeti”,цTasvir-мцEfkâr, 2 Ocak 1916.
988 YunusцNadi,ц“BalkanlarцveцBalkanlılar”,цTasvir-iцEfkâr, 19 Mart 1916.
989 YunusцNadi,ц“BoлazlardanцKarpatlaraцSelam”,цTasvir-iцEfkâr, 1 Nisan
1916.
Balkan Tarihi 453
lerinцsavaоaцgirmesiцihtimalindenцendiоeцediyordu. Fakat Romanya

kamuoyuцмtilafцDevletlerindenцyanaцbirцtavırцsergileseцdeцhükümetц
temkinliц hareketцetmekteydi.ц ÇünküцRumenlerinц Transilvanyaц içinц
Avusturya-Macaristanц ordularıц ileц giriоecekleriц birц mücadeledeц Al-
manlarıцkarоılarındaцbulmalarıцihtimaliцçokцyüksekti.990
мtilafцDevletleriцBalkanцhükümetleriцarasındaцbirцittifakцoluо-
turarak Yunan, Bulgar ve Rumen kuvvetlerini de kendi menfaatleri
yolundaцkullanmakцistiyorlardı.цFakatцBulgaristan‟ınцмttifakцDevlet-
lerininц yanındaц savaоaц girmesiц buц planıц bozdu. Romanya ise
Sırbistanц veц Karadaл‟ınц мttifakц Devletleri‟nceц iоgalц edildiлiniц
gördüktenцsonraцoldukçaцtemkinliцdavranmaktaydı.цRomanyaцçekiçц
ileцörsцarasındaцbulunuyordu.цBirцtarafцkesinцüstünlükцsaлlamadıkçaц
hareketц edemezdi;ц ederseц kendisiniц büyükц birц tehlikeyeц sokmuоц
olurdu.цBundanцdolayıцRomanya‟nınцbirazцdahaцbekleyerekцsavaоınц
gidiоatınınц belliц olmasındanц sonraц hareketeц geçebileceлiц
söylendiлi991 оeklindekiц beklentileriц gerçeklerdenц oldukçaц uzaktı.ц
Romanya'nınц tarafsızц kalmasıц Türkiyeц adınaц enц iyiц ihtimaldi. мtilafц
Devletleriц Sırbistanц veц Karadaл‟ınц мttifakц ordularıncaц iоgalindenц
sonraцSelanik‟tenцbaоlattıklarıцyeniцsaldırıцileцYunanistanцveцRoman-
ya‟yıц kendiц yanlarındaц savaоaц sokmakц istiyorlardı.ц Fakatц ikiц devletц
deцtarafsızцtutumlarınıцkoruyorlardıцveцböylece de devam edecekler
gibiцgörünüyordu.992
TercümanцgazetesiцyazarıцAлaoлluцAhmet‟eцgöre,цRusyaцken-
diцyanındaцsavaоaцgirmesiцkonusundaцRomanya‟yaцciddiцbaskıцyap-
maktaydı.ц Eлerц Avusturya-Almanц kuvvetleriц Ruslarıц Karpatlardanц
geriц püskürtürseц Romanyaц Rusya‟yaц harp ilan edebilirdi.993 Çünküц
990 YunusцNadi,ц“RomanyaцVaziyetininцTahlili”,цTasvir-iцEfkâr,ц9цAлustosц
1916.
991 AлaoлluцAhmet,ц“мtilafцZümresiцveцBalkanцDevletleri”,цTercümanıцHa-
kikat,цј3цAлustosцј9ј6.
992 “Balkanlar‟daцVuzuh”,цSabah, љљцAлustosцј9ј6цюisimsizцmakaleя.
993 Aлaoлluц Ahmet,ц “Yineц Romanya”,ц Tercümanıц Hakikat,ц љјц Aлustosц
1916.
BesarabyaцveцTransilvanya‟nınц herцikisiцdeцRumenцhülyalarınıцaynıц
derecede tahrik ediyordu.
YunusцNadi‟yeцgöreцsavaоınцsonucunuцgöremeyenцRomanyaц
tercihцyapmaцnoktasındaцtaraflarınцbaskılarındanцdolayıцbunalmıоtı.ц
Romanya‟nınцAvusturya-Macaristan‟aцsaldırmasıцhalindeцkarоısındaц
Almanya‟yıц bulacaлıц kesindi.ц Bundanц dolayıц Romanyaц içinц enц iyiц
yolunц мttifakц Devletleriц ileц ortakц hareketц etmektenц geçtiлiц sıklıklaц
dile getiriliyordu.994 AyrıcaцRomanya,цkırkцyıldırцciddiцbirцsavaоцtec-
rübesi olmayanц ordusununц karоısındaц tecrübeliц Avusturya-
MacaristanцveцBulgarцbirliklerininцolduлunuцhesabaцkatmakцzorun-
daydı.995
RumenlerinцgeçiciцRusцbaоarılarınaцaldanmamasıцgerekiyordu.ц
Çünküц Romanya‟nınц üçц tarafıц Alman,ц Avusturya- Macaristan ve
Bulgar kuvvetleriцileцkuоatılmıоtı.цRomanya‟nınцtümцsınırlarındaцbuц
üçцdevletleцaynıцandaцsavaоmasıцmümkünцgörünmüyordu.цBuцaradaц
Romanyaц kısaц süredeц iоgaleц uлrayabilirdi.ц Ruslarц Romanya‟yaц yer-
leоtiktenц sonraц мtilafц Devletleriц galipц gelseц bileц Rumenlerinц Rus-
ya‟nınцelindekiцBesarabya‟yıцalmalarıцmümkünцdeлildi.цBundanцdo-
layıцherцanцAlmanцveцAvusturya-Macaristanцiоgalineцuлramaцihtimaliц
olanц Romanya‟nınц savaоц karоısındaц birц süreц dahaц tarafsızц kalmasıц
veya996 RuslarınцelindekiцBesarabya‟yıцalmakцiçinцмttifakцDevletleri-
ninцyanındaцsavaоaцgirmesiцdahaцmantıklıцgörünüyordu.
Rusya‟nınцBesarabyaцbölgesineцaskerцyıлmayaцbaоlamasıцBul-
garistanцüzerineцdoлrudanцbirцsaldırıцihtimaliniцgündemeцgetirmiоtir.ц
RusyaцyaцdenizdenцaskerцçıkaracakцyaцdaцRomanyaцüzerindenцBul-
garistan‟aц saldıracaktı.ц Denizdenц çıkarmaц yapmasıц ihtimaliц düоükц
olduлunaц göreц Romanyaц üzerindenц birц saldırıyaц Romanyaц acabaц
nasılцbirцtavırцtakınacaktı?цRomanya‟nınцYunanistanцgibiцdoлrudanц
denizц saldırılarınaц açıkц olmamasıц Romanya‟nınц Yunanistan‟ınц du-
994 Yunusц Nadi,ц “Romanyaц Buhranц мçinde”,ц Tasvir-iц Efkâr,ц љ3ц Aлustos
1916.
995 Balkanlar‟daцVuzuh,цSabah,цљљцAлustosцј9ј6цюisimsizцmakaleя.
996 AлaoлluцAhmet,ц“Romanya‟da”,цTercümanıцHakikat,цљ6цAлustosцј9ј6.
Balkan Tarihi 455
rumunaцdüоmeyeceлiцyaniцмtilaflarınцkendindenцizinsizцtopraklarınıц
kullanmasınaцmüsaadeцetmeyeceлiцdüоünülüyordu.997
мtilafц Devletleriц мstanbul-Berlinц yolunuц kapamakц amacıylaц
Balkanlar‟daц мttifakц kuvvetlerineц karоıц yapacaklarıц askerîц harekâtц
öncesindeцtarafsızцYunanistan‟aцaitцönemliцmevkileriцiоgalцetmiоti.998
Buцdurumцtarafsızцülkelereцkarоıцtakipцedilenцaоaлılayıcıцpolitikaları-
nıц göstermekteц veц aynıц zamandaц Rusyaц tarafındanц Romanya‟yaц
verilenцbirцmesajцоeklindeцalgılanmaktaydı.цмtilafцkuvvetlerininцSela-
nik‟eцaskerцçıkarmasınaцraлmen Sırbistan‟ıцkurtarmakцiçinцBalkanlarц
üzerineц hareketeц geçememesiniц Romanyaц hükümetininц iyiц düоün-
mesiцgerektiлiцifadeцediliyordu.999
FakatцtümцbuцihtimallereцraлmenцмtilafцDevletlerininцRoman-
ya‟yaц karоıц Aлustosц ј9ј6‟daц yaptıklarıц baskılarıц artırmalarıц Türkц
basınınınцgündemineцgelmiоцveцRomanyaцkonusundaцendiоeliцyazı-
larцyazılmayaцbaоlanmıоtır.1000
2. Romanya’nın SavaĢa GiriĢinin Türk Kamuoyundaki
Yankıları
Romanya‟nınцDünyaцSavaоıцkarоısındaцikiцyıldırцtakipцettiлiцta-
rafsızlıkц politikası;ц Viyanaц Büyükelçisi'ninц Avusturya-Macaristan
DıоiоleriцBakanlıлınaцgiderekцverdiлiцnotadaцљ8цAлustosцј9ј6цgünüц
geceц saatц dokuzdanц itibarenц Romanya‟nınц kendisiniц Avusturya-
Macaristanц ileц harpц hâlindeц olduлunuц belirtmesiц ileц sonaц ermiоtir.ц
BuцgeliоmeцüzerineцAlmanyaцhükümetiцdeцBükreоцelçisindenцpasa-
portunuц alarakц ülkedenц ayrılmasınıц veц bundanц sonraц Almanyaц ileц
Romanyaцarasındaцharpцdurumununцbaоladıлınıцaçıklamıоtır.цAlmanц
gazeteleriцRomanya‟nınцsavaоaцgiriоiniцsoлukkanlılıklaцkarоılamıоцveц
zatenцbuцyöndeцkarоıцhazırlıklarınцyapıldıлınıцyazmıоlardır.1001
997 “Romanya-Rusya”,цSabah, јцAralıkцј9ј5.

998 AлaoлluцAhmet,ц“Balkanlar‟da”,цTercümanıцHakikat,цљцAлustosцј9ј6.
999 “Balkanlar‟daцVaziyet”,цSabah,цљљцAлustosцј9ј6.
1000 “Romanya‟nınцVaziyeti”,цSabah љ4цAлustosцј9ј6.
1001 “AlmanцEfkârıцмtalyaцHarbiniцVakarlaцKarоıladı”,цTercümanıцHakikat,
ј6цAлustosцј9ј6.ц
AvrupalıцdevletlerцdiлerцcephelerdeцdüлümlenenцsavaоınцBal-
kanlar‟daц veц Karpatlardaцçözüleceлiniц düоünmekteydiler.ц Türkц ka-
muoyundaцdaцötedenцberiцaradaцsıradaцtekrarцedilenцbirцnazariyeyeц
göre,“Harpц Balkanlar‟danц çıktı,ц Balkanlar‟daц bitecektir.”ц deniyor-
du.1002
ResmîцsavaоцilanıцileцbirlikteцRomanyaцuzunцsüredirцhazırladı-
лıц ordularınıц derhalц Avusturya-Macaristanц topraklarıц olanц Transil-
vanyaц hudutlarınaц göndermiоti.ц Romanyaц buц saldırıyaц oц kadarц
önemцveriyorduцkiцDobrucaцhududundakiцTotrakanцve Silistre kale-
leriniц dahaц azц kuvvetleц savunmaktaydı.ц Ülkeleriц Almanц iоgalineц
uлrayanц Sırpц askerleriц deц Ruslarlaц birlikteц Avusturya‟yaц karоıц sa-
vaоmakцüzereцRomanya‟yaцgelmiоlerdi.1003
Türkцbasınınaцgöre,цRomanya‟nınцsavaоaцgiriоiцikinciцbirцмtal-
yaц vakasıydı. Çünküц мtalyaц harbeц nasılц tereddütlerц sonrasındaц dıоц
güçlerinц baskılarıylaц girmiоseц Romanyaц daц aynıц оekildeц savaоaц sü-
rüklenmiоti.цRomanya‟nınцdaцAlmanya‟danцkorktuлuцiçinцмtalyaцgibiц
sadece Avusturya- Macaristan'aц karоıц harpц ilanц etmesiц Türkц
kamuoyunda espriцkonusuцedilmiоtir.
Türkц kamuoyuц Romanya‟nınц para,ц yalanц vaatlerц veц savaоınц
gidiоatıц ileц ilgiliц yanlıоц bilgilerleц мtilafц Devletleriц hükümetlerinceц
aldatıldıлınıцdüоünmekteydi.цRomanya‟nınцsavaоaцgiriоi,цharbiцbirkaçц
ay daha uzatacak ve yeni kurbanlar verilmesineц sebepц olacaktı.ц
FakatцTürkцkamuoyuцmüdahaleninцilkцkurbanınınцbizzatцRomanyaц
olacaлınıц düоünmekteydi.1004 Genelц düоünceц Romanya‟nınц harbeц
giriоiniц tetkikц veц tefekkürц neticesindeц deлilц Rusya‟nınц baskısıylaц
alınmıоцbirцkararцolduлuydu.1005
Romanya kamuoyununцsavaоınцbaоındanцitibarenцмtilafцyanlısıц
olduлuцveцbirçokцdevletцadamınınцdaцмttifakцDevletlerineцkarоıцsava-
оaц girmeц taraftarıц olduлuц biliniyordu.ц Romanyaц hükümetiц bütünц
1002 “Vaziyet-iцAskeriye”,цTanin, љ7цAлustosцј9ј6.ц

1003 “Romanya‟nınцMüdahalesi”,цTanin,цљ3цAлustosцј9ј6.ц
1004 Siyasiyatц“Nihayet”,цTanin,цљ9цAлustosцј9ј6ц(isimsiz makale).
1005 “Romanya‟nınцHesapları”,цSabah,ц4цEylülцј9ј6.ц
Balkan Tarihi 457
baskılaraц raлmenц sonц dakikayaц kadarц tarafsızц kalmayaц kararlıц gibiц

görünmüоtü.цFakatцRomanya‟nınцansızınцмtilafцGrubuцadınaцsavaоaц
girmesiцTürkцbasınındaцyanlıоцzamandaцveцyanlıоцtaraftaцsavaоaцgir-
diлiц yönündeц deлerlendirilmiоtir.ц Çünküц birц yılц önceц savaоц мtilafц
Devletlerininц lehineц görünüyordu.ц Oц zamanц Sırbistanц veц Karadaлц
iоgalцedilmemiоti,цPolonyaцRusya‟nınцelindeцbulunuyordu,цBulgaris-
tanцiseцdahaцsavaоaцgirmemiоtiцveцFransız-мngilizцkuvvetleriцмstanbulц
içinц Çanakkaleц Cephesi‟ndeц bütünц güçleriyleц saldırıyordu.ц Oц dö-
nemdeц Romanyaц hükümetiц veц meclisiц Rusц baskılarınaц raлmenц ta-
rafsızц kalmayıц tercihц etmiоlerdi.1006 Fakatц bugünц deлiоenцоartlarцta-
mamenцмtilafцDevletleriцaleyhineydi.
Yunanц ordusununц içц kargaоaц ileц sürekliц erimesiц karоısındaц
Bulgaristan‟ınц dahaц daц güçlenmesindenц çekinenц Rumenlerinц Rusц
endiоesineц raлmenц savaоц sonrasınıц hesapц ederekц мtilaf Grubunun
yenilmemesiцadınaцsavaоaцgirdiлiцtahminцediliyordu.1007 ÇünküцBal-
kanlar‟dakiцgeliоmelerцRomanya‟nınцkendiцaleyhineцsonuçlarцdoлu-
racakц istikameteцyönelmekteydi.ц AyrıcaцмtalyaцileцsavaоanцAvustur-
ya-Macaristan‟ınц Romanya‟yaц karоıц güçlüц birц mücadele veremeye-
cekцolmasıцdaцRomanya‟nınцsavaоaцgirmesindeцdiлerцbirцetkenцola-
rakцgörülüyordu.1008
Romanya‟nınцsavaоaцgirmesiцMerkeziцDevletlerinцkonumunuц
deлiоtirmedi.ц Çünküц Romanyaц sınırlarındaц zatenц kuvvetц bulundu-
ranцbuцülkelerцiçinцbuцyeniцdurumцbirцanlamцifade etmiyordu. Rus-
larınцRomanyaцüzerindenцBalkanlar‟aцmilyonlarcaцaskerцgönderece-
лiц iseц tamamenц birц efsaneydi.ц Çünküц Rusyaц üzerineц Hindenburgц
komutasındakiц Almanц ordularıц müthiоц birц kâbusц gibiц çökmüоц veц
Ruslarцbuцkâbuslaцuлraоmakцmecburiyetindeцbulunuyorlardı.1009
1006 AлaoлluцAhmet,ц“мlan-ıцHarp”,цTercümanıцHakikat,цљ9цAлustosцј9ј6.ц
1007 Siyasiyat,ц “Romanyaц veц Bulgaristan”,ц Tanin,ц 4ц Eylülц ј9ј6 (isimsiz
makale).
1008 Yunusц Nadi,ц “Romanyaц Harbeц Neц Zamanц Müdahaleц Edecekti?”ц
Tasvir-iцEfkâr,ц5цEylülцј9ј6.
1009 AлaoлluцAhmet,ц“мlan-ıцHarp”,цTercümanıцHakikat,цљ9цAлustosцј9ј6.
Türkц köоeц yazarlarıц küçümsememekleц birlikteц Romanya‟nınц

harbeц giriоininц dengeleriц deлiоtirmeyeceлindenц emindi.ц Roman-
ya‟nınц sınırц komоusuц мttifakц Devletleriц zatenц böyleц birц geliоmeyeц
hazırlıklıydı.ц Romanyaц мtilafц Devletlerininц baskısıylaц kendiniц âdetaц
ateоeцatmıоtı.цHattaцYunusцNadi,цzamanlaцanlaоılacakцolanцhakikatiц
оuц оekildeц açıkçaц ifadeц ediyordu:ц “Küçükц milletlerdenц biriц dahaц
мtilafц Devletlerineц kurbanц gidiyorduч”1010 Kısacası,ц yapılanц yorum-
lardaцRomanya‟nınцikiцyıllıkцtarafsızlıkцpolitikasınıцterkцederekцмtilafц
Devletleriцgrubunaц katılmasınınц savaоınц genelцgidiоatıц üzerinde bir
etkisininцolmayacaлıцdüоünülüyordu.1011
Basınınц asılц dikkatц çektiлiц noktaц Romanya‟nınц harbeц girme-
siyleцbirlikteцRusya‟nınцdaцyenidenцBalkanцsahasınaцgirmiоцolmasıy-
dı.цHarbeцyeniцgirenцdevletцоüphesizцtaarruzцamacıylaцgirmiоti.цRo-
manyaцbirlikleriцhemenцTransilvanyaцhudutlarındanцtaarruzaцbaоla-
mıоlardı.ц Amaц daлlarıц aоıpц Avusturya‟yaц ulaоmalarıц imkânsızdı.ц
TürkцkamuoyunaцgöreцenцönemliцçarpıоmalarınцBesarabya‟daцbatıyaц
yönelecekцRusцbirlikleriyleцAvusturyaцbirlikleriцarasındaцveцTransil-
vanya-Rumenцhududundaцgerçekleоmesiцbeklenmekteydi.1012
TürkцkamuoyunaцgöreцRusyaцsınıraцaskerцyıлarakцRomanya‟yıц
tehditц etmiоц veц baskılaraц dayanamayanц Romanyaц sonundaц savaоaц
dâhilц olmuоtu.ц Romanya‟nınц savaоtaц kullanacaлıц askerц sayısıц enц
fazlaцbirцmilyonduцveцbuцsayıцileцgeniоцAvusturya-Macaristanцsınırıц
veцTunaцkıyılarındaцbaоarılıцolmasıцmümkünцdeлildi.цRomanyaцkısaц
süredeц büyükц birц felaketleц karоıц karоıyaц kalacaktı.1013 Avusturya-
Macaristan ve Bulgar ordusuna karоıцaynıцandaцsavaоmakцzorunda
kalacakцRomanyalılarцiçinцikiцsenelikцzenginцveцmüreffehцbirцtaraf-
1010 YunusцNadi,ц“AlmanцмtalyanцHarbi”,цTasvir-iцEfkâr,цюpage004јяц“Ro-
manya‟nınцHarbeцмоtiraki”,цTasvir,цљ9цAлustosцј9ј6.
1011 “HakцveцHakikatцSözleri”,цSabah,цљцEylül 1916.
1012 “VakayıцHarbiye”,цTercüman-ıцHakikat,цљ9цAлustosцј9ј6.ц
1013 YunusцNadi,ц“Romanya‟nınцRolü”,цTasvir-мцEfkâr,ц30цAлustosцј9ј6.
Balkan Tarihi 459
sızlıktanцsonraцendiоeцveцfelaketleцdoluцbirцdöneminцyakındaцbaоla-
yacaлıцtahminцediliyordu.1014
Romanya, sadece Avusturya-Macaristan‟aц savaоц ilanц etseц deц
Almanyaц veц Bulgaristanц Romanya‟yaц savaоц ilanц ederekц müttefikle-
rinцortakцhareketцettikleriniцgöstermiоlerdi.цBulgarlarцBalkanцSavaо-
ları‟ndaц Romanya‟nınц arkadanц vurduлuц darbeyiц unutmamıоц görü-
nüyorlardı.цRumenlerцtekrarцortamınцuygunцolduлunuцdüоündükleriц
birцsıradaцtoprakцkazanmakцiçinцsavaоaцgirmiоlerseцdeцbuцkezцyanıl-
dıklarınıцanlayacaklardı.цмоteцoцzaman,“Romanya‟nınцмtilafцDevletle-
rininцyolundaцkurbanцolanцküçükцdevletlerinцsiyahцlistesiniцuzatmıоц
olmaktanцbaоkaцbirцоeyeцyaramadıлınıцgöreceлi”1015 tahmin ediliyor-
du.
Romanya‟nın;ц Macaristan‟aц aitц Transilvanyaц veц Rusya‟yaц aitц
Besarabya‟nınц verilmesiц vaadiyleц savaоaц girdiлiц söylentilerine,ц Rus-
ya‟nınцRomanya‟yıцtehditlerininцdeцeklendiлiцiddiaцediliyordu.цFakatц
Ruslarınц Besarabya‟yıц vermeyecekleriц kesindi.ц Rumenlereц sadece
Macarlardanц alınacakц Transilvanya‟nınц birц bölümüц verilebilirdi.1016
Romanya‟nınц Avusturya- Macaristan‟a,ц savaоц ilanц ettiлiц günц мtalyaц
daцAlmanya‟yaцilan-ıцharpteцbulundu.ц Fakatцikiц Latinцülkesiцdeцya-
nıldıklarınıцkısaцsüredeцanlayacaklardı.1017
Rusya ile Romanyaцarasındaцimzalananцanlaоmayaцgöreцмtilafц
DevletleriцsavaоıцkazanırsaцRumenlereцbütünцTransilvanyaцveцkuzeyц
Macaristanц verilecekti.ц Bulgaristan‟danц alınacakц yerlerinц birц kısmıц
daц Romanya‟yaц bırakılacaktı.ц Bütünц Transilvanyaц ileц Kuzeyц Maca-
ristan‟ınцRomanya‟yaцverilmesiцdemek,цMacaristan‟ınцaоırıцküçülme-
1014 “Vakayı-iцHarbiye”,цTercüman-ıцHakikat,ц30цAлustosцј9ј6.ц
1015 Siyasiyat,ц“TürkiyeцRomanyaцHarbi”,цTercüman-ıцHakikat,ц30цAлustos
1916 (isimsiz makale).
1016 “RomanyaцNiçinцHarbeцGirmiо?”,цSabah, 7цEylülцј9ј6,ц(isimsiz maka-
le).
1017 Siyasiyat,ц “мtalya‟nınц мlan-ıц Harbi”,ц Tanin,ц 30ц Aлustosц ј9ј6ц (isimsiz
makale).
siц anlamınaцgelmekteydi.цBundanц dolayıц buц harpteц Rumenlerinцenц

büyükцdüоmanıцMacarlarцolacaktı.1018
Romanya‟nınц harbeц müdahalesiц merkeziц Avrupaц ülkelerindeц
itidalleц karоılanmıоtı.ц Avusturyaц veц Bulgaristanц hep bu ihtimali de
düоünerekц hareketц etmiоц veц önlemleriniц almıоlardı.ц Romanya‟nınц
savaоaц giriоininц gıdaц maddeleriц konusundaц sıkıntıyaц nedenц olacaлıц
daц düоünülmüyordu.ц мttifakц ülkeleriц veц tarafsızц ülkeц kamuoylarıц
Romanya‟nınц savaоaц giriоiniц küçümsememekleц birlikteц gidiоatıц de-
лiоtirecekц birц etkisininц deц olmayacaлınıц düоünmekteydiler1019. Ro-
manya‟nınцharpцilanıцмttifakцülkelerindeцbüyükцbirцvakarцveцtemkin
ileц karоılanmıоtıц veц öncedenц tedbirlerц alındıлıц içinцgidiоatц üzerinde
herhangiцbirцetkiцyapmasıцbeklenmiyordu.1020
Romanya‟nınц Avusturya-Macaristan‟aц savaоц ilanındanц sonraц
Almanyaц daц Romanya‟yaц savaоц ilanц etmiоtir.ц Romanya‟nınц savaоaц
giriоindenц sonraц enц çokц merakц edilenц konuц Balkanlar‟danц geçenц
мstanbul-Berlinц demiryoluц baлlantısınınц durumuydu.1021 Türkц ka-
muoyu kendileri içinцçokцönemliцgördükleriцBalkanцdemiryollarınınц
durumunuц Romanya‟nınц savaоaц katılmasındanц sonraц dahaц fazlaц
merakц etmeyeц baоladı.ц Avusturyaц ordusuц Rumenц saldırılarıц karоı-
sındaцdahaцrahatцsavunmaцyapacaлıцyerlereцçekilseцdeцAvusturyalıla-
rınц asılц hedefiц Transilvanya‟yıц korumaktanц ziyadeц Rumenц ordusu-
nun Balkan demiryolunu kesmesine izin vermemekti. Romanya‟nınц
Transilvanya‟daцbaоlayacaлıцsaldırıdanцsonraцBulgarlarınцdaцDobru-
ca‟daцileriцharekâtaцbaоlamasıцkaçınılmazцolarakцgörünüyordu.1022
1018 Siyasiyat,ц“RumenlerцveцMacarlar”,ц Tanin,јљцEylülцј9ј6ц(isimsiz ma-

kale).
1019 Aлaoлluц Ahmet,ц “Geçenц Seneц veц Buц Sene”,ц Tercümanıц Hakikat, 31
Aлustosцј9ј6.ц
1020 Siyasiyat,ц“KarоıцKarоıya”,цTanin,цљцEylülцј9ј6ц(isimsiz makale); “Hakц
veцHakikatцSözleri”,цSabah,цљцEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
1021 “Romanyaц Balkanц Demirц Yolunuц Kesebilirц mi”, Tasvir-iц Efkâr, 31
Aлustosцј9ј6.
1022 “VakayıцHarbiye”,цTercümanıцHakikat,ц3јцAлustosцј9ј6.ц
Balkan Tarihi 461
Romanya‟nınцölenцeskiцkralıцCarol‟unцdediлiцgibiцRusyaцkaza-
nırsaцRomanyaцSlavцçemberiцiçineцgirecekцveцbaлımsızlıлındanцbah-
sedilemeyecekti.цRomanya‟nınцBelçikaцveц SırbistanцgibiцмtilafцDev-
letlerininцçıkarlarıцuлrunaцkendiniцkurbanцettiлiцveцonlarцgibiцiоgaleц
uлrayacaлıц düоünülüyordu.1023 Romanyaц artıkц tarafsızц kalmanınц
avantajlarınıцyitirmiоti.
Türkц basını,ц yirmiц beоц aydanц beriц herц taraftaц savaоanц мttifakц
ordularınınц düоmanlarıц arasınaц yeniц karıоanц Romanya‟nınц savaоaц
giriоiniцaлırцbirцоekildeцeleоtirmekteydi.цмtalya,цharpцilanından birkaçц
günц önceц Üçlüц мttifak‟laц olanц antlaоmasınıц iptalц etmiоti.ц Romanyaц
iseц bunuц bileц yapmayaц lüzumц görmemiоц veц hiçц beklenmeyenц birц
anda Avusturya–Macaristan‟aц savaоц ilanц etmiоti.ц Romanyaц Balkanц
Savaоlarındakiцgibiцdurumdanцistifadeцederekцsınırlarınıцgeniоletmeц
isteлiyleцsavaоaцgirseцdeцbununцgerçekleоmesininцmümkünцolmadıлıц
düоünülüyordu.цмtalya‟nınцgiriоiцsavaоıцuzatsaцdaцRomanya‟nınцmü-
dahalesiцgidiоatıцçokцdeлiоtirecekцgibiцgörünmüyordu.1024
Romanya,цordusununцenцönemliцkuvvetleriniцMacaristanцsını-
rınaц yönlendirmiоц olmaklaц beraberц Dobruca„yıц daц ihmalц etmiоц de-
лildi.цÜçцkaleцileцmüdafaaцedilenцDobruca‟daцRumenцkuvvetlerininц
yanındaцRusцveцSırpцbirlikleriцdeцvardı.цRusya‟daцeлitilenцSırpцbirlik-
leriцintikamцalmakцamacıylaцBulgarlarцüzerineцsevkцedilmiоti.1025
мtilafц ülkeleriц gazetelerinin;ц Romanya‟nınц savaоaц giriоiniц veц
Avusturya‟nınц dahaц iyiц savunmaц yapmakц içinц Transilvanya‟daц sa-
vunmaц hatlarınaц çekilmesiniц abartarakц haberц yaparkenц Dobru-
ca‟dakiцRumenцyenilgileriniцgörmemeleriцTürkцbasınındaцalayцkonu-
suц edilmiоtir.ц Totrakan‟daц мttifakц kuvvetleriyleц giriоtiлiц mücadele-
lerdeцљљ.000цesirцverenцRumenlerцbunuцunutturmakцamacıylaцBük-
1023 Yunusц Nadi,ц “Romanya‟nınц Dahiц Ortadanц Kaldırılmasıц Lazımdır”,ц

Tasvir-iцEfkâr,ц3јцAлustosцј9ј6.
1024 Siyasiyat,ц“YeniцVaziyet”,цTanin,ц3јцAлustosцј9ј6ц(isimsiz makale).
1025 “Vaziyet-iцAskeriye”,цTanin,ц3јцAлustosцј9ј6.ц
reо‟teц içindeц kadınц veц çocuklarındaц bulunduлuц 3љ.000ц kiоiyiц sivilц

esirцstatüsüneцsokmuоlardı.1026
Romanyaц tazeц kuvvetlerleц мtilafц ordularınaц önemliц birц katkıц
saлlayacakцolsaцdaцRomanyaцј400цkilometrelikцbirцalandaцsavaоmakц
zorundaydı.цмttifakцDevletleriцRomanya‟nınцмtilafцDevletleriцtarafın-
daц savaоaц katılmasıц ihtimalineц göreц deц önlemleriц zatenц almıоtı.1027
Almanlarınц Doлuц Cephesiц Komutanıц Feldmareоal Hindenburg‟aц
göreц deц Romanya‟nınц savaоaц giriоininц neticeц üzerineц hiçbirц tesiriц
olmayacaktı.1028 Romanya‟nınц мtilafц Devletleriц grubunaц katılarakц
Avusturya-Macaristan‟aц savaоц ilanц etmesiц Macaristan‟daц rahatçaц
yaоayanцRumenleriцsonцdereceцrahatsızцetmiоti.1029
Romanya‟nınц savaоaц katılmasıylaц birlikteц Yunanistan‟daц Ve-
nizelosц yanlılarıц daц hareketeц geçerekц Yunanistan‟ıц savaоaц sokmakц
içinц kralaц baлlıц askerlerleц çatıоmayaц baоlamıоtı.ц мtilafц Devletlerininц
baskısıц daц artmıоtı.ц Buц geliоmelerц Yunanistan‟ındaцмtilafц Devletleri
yanındaцyakındaцsavaоaцgireceлiniцgösteriyordu.1030
TürkцkamuoyundaцiseцBulgarlarınцDobruca‟yıцalmakцiçinцyap-
tıлıц taarruzunц baоarılıц olacaлıц beklentisiц vardı.1031 Bulgaristan ve
Almanц birliklerininц Dobrucaц hudutlarınıц aldıktanц sonraц Silistre ve
Torakan istihkâmlarıц önüneц kadarц gelmeleri,1032 tamц hazırlanıncaц
harbeцgirdiлiцdüоünülenцRumenцordusununцbeklenendenцçokцzayıfц
olduлunuц ortayaц çıkarmıоtı.ц Ruslarınц Rumenц ordusunaц özellikleц
Dobrucaц Cephesi‟ndeц yardımц etmesiц asılц hedeflerininц мstanbulц ol-
duлunuц gösteriyordu.ц Bulgaristan‟ınц yenilmesiц мstanbul‟unц veц tümц
Türkiye‟ninц tehlikeyeц düоmesiц olarakц algılandıлıц içinц Bulgarlarınц
1026 “Romanya‟daцHarpч”,цTanin,цљцEylülцј9ј6.
1027 “мtimatцveцмntizar”,цTanin,ц3цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
1028 Aлaoлluц Ahmet,ц “Romanyaц Hal-iц Faaliyette”,ц Tercümanıц Hakikat, 9
Eylülцј9ј6.ц
1029 “Romanya‟nınцHesapları”,цSabah,ц4цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
1030 AлaoлluцAhmet,ц“SonцÜmit”,цTercümanıцHakikat,ц6цEylülцј9ј6.ц
1031 Siyasiyat,ц“VakayıцHarbiye”,цTercüman-ıцHakikat,ц9цEylülцј9ј6.ц
1032 Siyasiyat,ц“Dobruca‟da”,цTanin,ц7цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
Balkan Tarihi 463
Dobruca‟dakiц baоarılarıц Türkц kamuoyundaц sevinçleц karоılanmak-

taydı.1033
AvrupaцkamuoyuцiseцRomanya‟nınцsavaоaцgirmesindenцsonraц
kalabalıkцRusцbirliklerininцDobruca‟yıцaоarakцBulgaristan‟ıцezeceлiniц
veц мstanbul-Berlinц yolunuц keserekц мstanbulц üzerineц yürüyeceлiniц
tahminц ediyordu.цFakatцharpцbaоladıktanцbeоцgünц sonraцBulgarцveц
Almanц ordularınınц Dobruca‟nınц üçteц biriniц eleц geçirerekц otuzц binц
Rumen askerini esirцalmalarıцtahminleriцboоaцçıkarmıоtı.
TürkцbasınıцDobrucaцyenilgileriцsonrasında,цRomanyaцordusuц
içinц “Bükreоц sokaklarındaц kılıçlarınıц оakırdatmayaц alıоmıоц baloц su-
baylarıц komutasındakiц Rumenц ordusu”ц ifadesiniц kullanmıоtır.1034
Gerçektenц deц Romanyaц ordusuц оokц yenilgilerleц Ruslarıц veц diлerц
мtilafцDevletleriniцhayalцkırıklıлınaцuлratmıоtı.цRuslarцzorlaцiknaцet-
tikleriцyeniцsilahцarkadaоlarınınцhiçbirцiоeцyaramadıлınıцgörmüоlerdi.ц
Türkцbasını,ц“Buцgüneцkadarцsüngüsününцkuvvetiyleцdeлilцfa-
katцdaimaцtopraklarınınцfeyizцveцbereketiyleцyaоayanцRomanya‟nın”ц
tarafsızцkalıpцdahaцdaцzenginleоmekцyerineцмtilafцDevletleriцsafların-
daц savaоaц girmesininц hesabınınц mutlakaц sorulmasınıц istemektey-
di.1035 BuцdeлerlendirmeцRomanya‟nınцsavaоaцgiriоininцTürkцkamu-
oyundaц birtakımц endiоelereц yolц açtıлınıц göstermekteydi.ц Çünküц
Romanya‟nınцsavaоaцgirmesiцileцdoлrudanцмstanbul-Berlin demiryo-
luцtehlikeyeцgirmiоцveцRuslarцмstanbul‟aцbirazцdahaцyaklaоmıоtı.
Türkц gazetelerindeц çıkan,ц “Romanyaц bekleneninц aksineц asılц
saldırıyıцDobrucaцyerineцTransilvanya‟daцyapmıоtı.цFakatцмtilafцDev-
letleriц Transilvanyaц hudutlarındaц müdafaaц halindeц kalanц Roman-
ya‟nınц bütünц kuvvetleriniц Rusц kuvvetleriyleц birleоtirdiktenц sonraц
Bulgaristanц üzerineцyüklenmesiц veц Bulgaristan‟ıцmaлlupцetmekцsu-
retiyleц Türkiyeц ileц Avusturya–Macaristanц veц Almanyaц arasındakiц
1033 Siyasiyat,ц“Dobruca‟da”,цTanin,ц7цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).

1034 Aлaoлluц Ahmet,ц “Romanyaц Hal-iц Faaliyette”,ц Tercümanıц Hakikat, 9
Eylülцј9ј6.ц
1035 “Romanya‟nınц Cezası”,ц Tercüman-ıц Hakikat,ц ј5ц Eylülц ј9ј6ц (isimsiz
makale).
baлlantınınцkesilmesiniцdüоünüyorlardı.цHâlbukiцRomanyaцbuцnasi-
hatleriц dinlemeyerekц Dobrucaц veц Tuna‟daц müdafaadaц kaldıktanц
sonraцbütünцkuvvetiyleцTransilvanyaцüzerineцyürümeyiцtercihцetmiо-
tir.ц мtilaflarц Romanya‟yıц kendiц hesaplarınaц kullanmakц isterkenц Ro-
manyaц daц мtilafçılarıц kendisiц içinц kullanmaц düоüncesindeц görünü-
yordu.”1036 оeklindekiц yorumlarц Romanya‟nınц yanlıоц birц stratejiц ileц
savaоaц girdiлiniц veц bunundaц Türkц kamuoyununц endiоeleriniц gider-
diлiniцgösteriyordu.
4. Dobruca Muzafferiyeti Sonrasında Basına Yansıyan-
lar
Romanya‟nınцsavaоaцdâhilцolmasındanцsonraцTürkiye‟yiцdoл-
rudanцilgilendirenцDobrucaцCephesi‟ndekiцçarpıоmalarцTürkцkamu-
oyuцtarafındanцyakındanцtakipцedilmiоtir.цBerlin-мstanbulцdemiryoluц
baлlantısıц veц мstanbul‟unц güvenliлiц açısındanц sonц dereceц önemliц
olanц Dobrucaц Cephesi‟ndeц Rumenlerinц uлradıлıц yenilgilerц Türkц
basınındaц geniоц yerц bulmuоtur.ц Dobruca‟dakiц geriц çekilmeninц Ru-
menlerinц ümidiniц kırdıлıц veц endiоeliц birц bekleyiоeц ittiлiц yorumlarıц
yapılmıоtır.1037
TürkцbasınındaцçıkanцhaberlereцgöreцRomanyaцљ4цEylül‟eцka-
darц özellikleц Dobrucaц bölgesindeц giriоtiлiц mücadelelerdeц ј49.688ц
ölüц veц yaralıц vermiоti.ц ц Bunlarınц љ5‟iц generalц veц 5.896‟sıц subaydı.ц
Geliоmelerц Romanyaц kamuoyunuц veц devletц adamlarınıц endiоeyeц
sevkц etmiоti.ц Rumenц kamuoyu,ц cepheninц baоkenteц herц günц birazц
dahaцyaklaоmasınıцendiоeyleцizlemekteydi.цRomanya‟nınцenц önemliц
silahıцkonumundakiцtarımцiоleriцsekteyeцuлramıоtı.цBüyükцbirцfelaketц
Rumenleri beklemekteydi.1038
Müttefikinц orduları;ц ekimц ayınınц sonunaц gelmedenц Dobrucaц
bölgesindekiц Mecidiye‟yiц alarakц Köstence‟yiц Bükreо‟eц baлlayan,ц
Romanya‟nınцenцcanцalıcıцdemirцyolunuцkullanılamazцhâleцgetirmiоti.ц
1036 Siyasiyat,ц “Romanyaц veц Müttefikleri”,ц Tanin,ц љ4ц Eylül 1916. (isimsiz
makale).
1037 Siyasiyat,ц“RomanyaцHarekâtı”,цTanin,цј7цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
1038 “Romanyaцмоleri”,цTercümanıцHakikat, 15 Ekim 1916.
Balkan Tarihi 465
Romanyaц ordusununц yeniц birц savunmaц hattıц kurmasıц içinц zamanaц

ihtiyacıцvardıцveцbuцdurumцRomanya‟yıцkötüцbirцsonunцbeklediлiniц
göstermekteydi.1039
Türkц köоeц yazarlarınaц göre,ц dünyaц savaоınıц kendisiц içinц birц
kazançцfırsatıцolarakцgörüpцsavaоaцgirenцRomanyaцmüstahakцolduлuц
cezayıцçekmekцüzereydi.цRusya,цBalkanцCephesi‟ninцöneminiцbilme-
sineцraлmenцyardımцedecekцdurumdaцdeлildi.цFransaцve мngiltereцiseц
Romanya‟yaц yardımц gönderemezdi.ц Kısacasıц Romanya‟daц Belçikaц
veцSırbistan‟laцaynıцkaderiцpaylaоacaktıцyaniцiоgaleцuлrayacaktı.1040
Tunaц ileц Karadenizц arasındaц toplananц müttefikц ordusununц
Ruslarц veц Rumenlereц karоıц yeniц veц parlakц birц muzafferiyetleц Kös-
tence‟yiц eleц geçirmesiц Romanya‟nınц dahaц savaоaц giriоininц ikinciц
ayındaцyenilmesiцanlamınaцgelebilirdi.цTürkцkuvvetlerininцdeцsavaо-
tıлıцDobrucaцCephesi‟ndenцgelenцzaferцhaberleriцTürkiye‟deцsevinç-
leц karоılanmaktaц veц Türkц askerininц buц cephedeц kahramanca bir
vazifeцifaцettiлiцdüоünülmekteydi.1041
TürkцbasınınaцgöreцRomanyaцCephesi‟ndenцgelenцÇarnavodaц
veц Predeal‟inц eleц geçirildiлiц veц Kırmızıц kuleц geçidininц kuzeyindeц
RumenцsavunmaцhatlarınınцyarıldıлıцhaberleriцRomanya‟yıцdıоaцkarоıц
müdafaaц veц muhafazaц edenц kapılarınц parçalandıлınıц gösteriyordu.ц
BundanцsonraцbaоtanцbaоaцbirцovadanцibaretцolanцRomanya‟nınцseriц
birц istilaц tehdidiц altındaц kalacaлıц dillendirilmeyeц baоlanmıоtı.ц Dahaц
harbinц dördüncüц haftasıц içindeц Romanyaц kralınınц Timesц gazetesiц
muhabiriyleцolanцmülakatındaцâdetaцherцоeyinцмtilafцDevletlerindenц
gelecekцyardımaцbaлlıцolduлunuцsöylemektenцçekinmemesiцRoman-
ya‟nınцacıцsonunaцiоaretцetmekteydi.
мtilafцDevletleriцiseцRomanyaцileцkendilerineцyeniцbirцdostцde-
лilц düоmanlarınaц karоıц yeniц birц hasımц eldeц etmekц istemiоlerdi.ц Ro-
1039 “VakayıцHarbiye”,цTercümanıцHakikat, 23 Ekim 1916.

1040 Aлaoлluц Ahmet,ц “Romanyaц Mahkûmdur”,ц Tercümanıц Hakikat, 23
Ekim 1916.
1041 Siyasiyat,ц “Dobrucaц Muzafferiyetleri”,ц Tanin, 24 Ekim 1916 (isimsiz
makale).
manya‟nınцharpцilanцetmesiцbuцamacıцgerçekleоtirmiо,цRusyaцüzerineц
yüklenecekц kuvvetliц ordularınц yüküц Romanya‟nınц omzunaц bindi-
rilmiоti.цFakatцAlman,цAvusturya–Macaristan,цTürkцveцBulgarцkuv-
vetlerindenц oluоanц мttifakц ordusununц Romanya‟yıц istila tehditleri
altındaц bulundurmalarıц мtilafц Devletlerininц çokц umurundaц deлil-
di.1042 Türkцbasınınaцgöreцbuцdurum,цмngiltereцveцFransa‟nınцküçükц
devletlereц bakıоınıц göstermekteydiц veц savaоaц henüzц girmemiоц dev-
letlere ders olacak nitelikteydi.
Türkц kamuoyuц Romanya‟nınц kısaц süredeц içineц düоtüлüц buц
durumaцoldukçaцsevinmekteydi.цÇünküцDünyaцHarbi‟ninцbaоlama-
sındanц beriц Türkiye‟yeц sürekliц sıkıntıц çıkaranц Rumenlereц vurulanц
darbedeцenцönemliцgörevleriцTürkцbirlikleriцüstlenmekteydi.1043
Tanin‟deцçıkanцbirцmakalede,ц“Romanya‟nınцakıbetineцciddenц
acıdık.цRomanyaцHarb-iцUmumiцgeldiлiцzamanцharicenцveцdâhilenц
sonц derecedeц iyiц veц müsaitц birц mevkiyeц çıktı.ц Mallarıц evvelkindenц
çokц ziyadeц paraц etti.ц Haricenц kendisineц verilenц ehemmiyetteц deц
arttı.цBununцüzerineцRumenlerцmuvazenesini оaоırdı.цEskiцmüttefikiц
olan Almanya ve Avusturya- Macaristan ile birlikte harp etmekte
veyaцhiçцolmazsaцonlarцhakkındaцdostaneцbirцbîtaraflıkцyoluцtutmak-
taцolanцmüttefikleriцgörecekцyerdeцbaоtanцberiцbiziцtedirginцetmeyeц
baоladı.цRomanya‟nınцbuцacıцakıbetiцhiçцоüphesizцYunanistanцileцsairц
tarafsızlarınцbirцkatцdahaцgözünüцaçacak,цihanetцhususundaцRoman-
ya‟danц ileriц olanц мtalya‟yıц daц epeyceц düоündürecektir.”1044 оeklindeц
ifadelerleцBirinciцDünyaцSavaоı‟nınцbaоındanцberiцмttifakцDevletleriц
veц özellikleц deц Türkiye‟yeц karоıц takipц ettiлiц politikalardanц dolayıц
Romanyaцaлırцbirцоekildeцeleоtirilmiоtir.ц
Yineц Tanin‟deц çıkanц birц makalede,ц “Kahramanц askerlerimizц
memleketinцRomanya‟danцçektiлiцsıkıntılarınцintikamınıцpekцmües-
1042Siyasiyat,ц“мtilafцveцRomanya”,цTanin, 26 Ekim 1916 (isimsiz makale).

1043 Aлaoлluц Ahmet,ц “Dobruca‟daц Türkler”,ц Tercümanıц Hakikat, 28
Ekim1916.
1044 Siyasiyat,ц “Romanya‟nınц Akıbeti”,ц Tanin,ц љ6ц Kasımц ј9ј6ц (isimsiz
makale).
Balkan Tarihi 467
sirцbirцsuretteцalıyorlar.цOnunцiçinцhissettiлimiz meserret ve saadet

ciddenц kalplerdenц taоıyorц veц göлsümüzdeц birikipц kabarmıоц olanц
gayzц veц kinц hissiniц tatminц ediyor.ц Fransızlarlaц мngilizlerц Çanakka-
le‟yeц hücumц ederekц mevcudiyet-iц milliyemizi,ц hayatımızıц tehditц et-
tikleriц sıradaц bizimц içinц gayetц kıymettarц olanц topların,ц tüfeklerin,ц
cephaneninцelimizeцgelmemesineцsebepцRomanyalılarınцkahpeцsiya-
setiц idi.ц Romanyaц hükümeti;ц Almanyaц veц Avusturya‟yaц karоıц mua-
hedenameц ileц borçluц olduлuц vazifeleriniц ifaц etmekц оöyleц dursunц
bilakisцhayırhahaneцbirцbîtaraflıkцbileцtakipцetmedi.цRomanyaцâdetaц
silahsızц birц muharipц gibiц bizimц veц müttefiklerimizinц aleyhindeц neц
yapmakц kabilseц yaptı.ц Romanya‟danц birц vagonц zahireц veyaц saireц
geçirebilmekц içinц bazenц aylarcaц uлraоmaya,ц Nazırlarındanц baоlaya-
rakцenцküçükцmemurlarınaцvarıncayaцkadar hepsinin keyfine hizmet
etmek,ц avuçlarц dolusuц fidye-i necat vermek mecburiyeti vardı.”1045
оeklindekiц cümlelerц iseц Türkц kamuoyununц Romanya‟yaц tepkisininц
ardındaц Almanya‟danц gelecekц yardımlarınц geçiоindeц Rumenlerinц
çıkardıлıцsıkıntılarınцyattıлınıцgöstermekteydi.
Sonuç
BirinciцDünyaцSavaоıцsırasındaцBulgaristan‟ınцмttifakцDevletle-
riц tarafındaц savaоaц girmesindenц sonraц tarafsızц Romanya‟nınц savaоц
karоısındaцalacaлıцtutumuцdahaцdaцönemliцhâleцgelmiоtir.ц Romanya
iseц Sırbistanц veц Karadaл‟ınц мttifakц kuvvetleriц tarafındanц iоgalц
edilmesindenцdolayıцoldukçaцtemkinliцdavranmayıцtercihцetmiоtir.
Türkц kamuoyu,ц Romanyaц üzerindekiц мtilafц Devletleriц
baskısınıцgörmekleцbirlikteцRomanya‟nınцtarafsızцkalacaлınıцtahminц
etmekteydi.цRomanyaцikiцyılцboyuncaцsavaоınцyıkıcıцetkisinden uzak
kalmıоц veц ürettiлiц ürünleriц yüksekц fiyatlaraц satarakц savaоц dıоıц
kalmanınц nimetlerindenц yararlanmıоtı.ц Fakatц savaоınц ilerleyenц
günlerindeцRomanyaцçekiçцileцörsцarasındaцkalmıоtı.цBirцtarafцkesinц
üstünlükц saлlamadıkçaц hareketц edemezdi.ц Ederseц kendisiniц büyükц
1045 Siyasiyat,ц“RomanyaцSeferi”,цTanin,ц6цAralıkцј9ј6ц(isimsiz makale).

birц tehlikeyeц sokmuоц olurdu.ц Bundanц dolayıц Romanya‟nınц birazц

dahaцbekleyerekцsavaоınцgidiоatınınцbelliцolmasındanцsonraцhareketeц
geçmesiцbekleniyordu.
Bulgaristan‟ınц savaоaц girmesiyleц rahatlayanц Osmanlıц Devleti,ц
açılanцBerlin-мstanbulцdemirцyolu ileцAlmanya‟danцsilahцveцcephaneц
almayaцbaоladı.ц Romanya‟nınцsavaоaцgirerekцbuцyoluцkapatmaцihti-
maliц veц arkasındanц мstanbul‟aц yönelmeц tehlikesiц Türkц kamuoyunuц
endiоelendiriyordu.цTürkцkamuoyunaцgöreцRuslarцRomanya‟yaцyer-
leоtiktenц sonraц мtilafц Devletleriц galip gelse bile Rumenlerin Rus-
ya‟nınцelindekiцBesarabya‟yıцalmalarıцmümkünцdeлildi.цBundanцdo-
layıцherцanцAlmanцveцAvusturyaцiоgalineцuлramaцihtimaliцolanцRo-
manya‟nınцsavaоцkarоısındaцbirцsüreцdahaцtarafsızцkalmasıцveyaцRus-
larınцelindekiц Besarabya‟yıцalmakц içinцмttifakцDevletlerininцyanındaц
savaоaцgirmesiцdahaцmantıklıцgörünüyordu.
Birinciц Dünyaц Savaоı‟nınцbaоlamasındanц sonraц Romanya‟nınц
tarafsızцkalmasıцkonusundaцtemkinliцyayınlarцyapanцTürkцbasınındaц
Romanya‟nınцsavaоaцgiriоiyleцbirlikteцçıkanцyazılarınцrengiцdeцdeлiо-
miоtir.цNitekimцRumenlerinцAlmanya‟nınцRusya‟yıцPolonya‟daцyen-
diлiцdönemdeцsavaоaцgirmekleцbüyükцbirцhataцyaptıлıцdüоünülmüо-
tür.
Türkiye‟yiцtarafsızцolduлuцdönemdeцAlmanya‟danцgelenцmal-
zemelerinц geçiоiц noktasındaц sürekliц zorlayanц Romanya‟yaц yönelik
Türkц kamuoyundaц birц tepkiц vardı.ц Bundanц dolayıц Romanya‟nınц
BirinciцDünyaцSavaоı‟nınцbaоındanцberiцмttifakцDevletleriцveцözellik-
ledeцTürkiye‟yeцkarоıцtakipцettiлiцpolitikaцaлırцbirцоekildeцeleоtirilmiо-
tir.цBuцdeлerlendirmelerцRomanya‟nınцsavaоaцgiriоininцTürkцkamu-
oyundaц birtakımц endiоelereц yolц açtıлınıц göstermekteydi.ц Çünküц
Romanya‟nınцsavaоaцgirmesiцileцdoлrudanцмstanbul-Berlin demiryo-
luцtehlikeyeцgirmiоцveцRuslarцмstanbul‟aцbirazцdahaцyaklaоmıоtır.
Romanya‟nınц asılц saldırısınıц Avusturya-Macaristanц üzerine
yapmasıц Türkц kamuoyunuц rahatlatmıоtır.ц Çünküц Romanyaц Bulga-
ristanцüzerindenцTürkiye‟yiцveцBoлazlarıцtehditцedebilirdi.цÖzellikleц
Dobrucaц Cephesi‟ndeц Rumenlerin,ц Bulgarц veц Almanц kuvvetleriц
Balkan Tarihi 469
karоısındaц yenilmesiц veц geriц çekilmesiц Türkц kamuoyundaц bayramц

havasındaц kutlanmıоtır.ц Çünküц мstanbulц veц Balkanц demiryoluц üze-
rindekiцRumenцbaskısıцortadanцkalkmıоtır.
Kaynakça
1. ArĢiv Kaynakları
BOA. DH.EUM.3.цнB. 2-14
BOA. HR.SYS. 2384-22
BOA. HR.SYS. 2384-6
BOA. HR.SYS. 2402-1
BOA. HR.SYS. 2403-11
2. Süreli Yayınlar
AgayefцAhmet,ц“мtalyaцveцBalkanцDevletleri”,цTercüman-ıцHakikat,
ј5цAлustosцј9ј4.
Aлaoлluц Ahmet,ц “Balkanlar‟da”,ц Tercümanıц Hakikat,ц љц Aлustosц
1916.
AлaoлluцAhmet,ц“Dobruca‟daцTürkler”,цTercümanıцHakikat, 28
Ekim1916.
AлaoлluцAhmet,ц“GeçenцSeneцveцBuцSene”,цTercümanıцHakikat, 31
Aлustosцј9ј6.ц
Aлaoлluц Ahmet,ц “мlan-ıц Harp”,ц Tercümanıц Hakikat,ц љ9ц Aлustosц
1916.
AлaoлluцAhmet,ц“мtilafцZümresiцveцBalkanцDevletleri”,цTercümanıц
Hakikat,ј3цAлustosцј9ј6.
AлaoлluцAhmet,ц“RomanyaцHal-iцFaaliyette”,цTercümanıцHakikat, 9
Eylülцј9ј6.ц
Aлaoлluц Ahmet,ц “Romanyaц Mahkûmdur”,ц Tercümanıц Hakikat, 23
Ekim 1916.
Aлaoлluц Ahmet,ц “Romanya‟da”,ц Tercümanıц Hakikat,ц љ6ц Aлustosц

1916.
AлaoлluцAhmet,ц“SonцÜmit”,цTercümanıцHakikat,ц6цEylülцј9ј6.ц
AлaoлluцAhmet,ц“YineцRomanya”,ц TercümanıцHakikat,цљјцAлustosц
1916.
AhmetцAлaoлlu,ц“Balkanцмttihadı”,цTercüman-ıцHakikat,цј8цAлustosц
1914.
“Almanц Efkârıц мtalyaц Harbiniц Vakarlaц Karоıladı”,ц Tercümanıц Haki-
kat,цј6цAлustosцј9ј6.
“Balkanlar‟daцVuzuh”,цSabah,цљљцAлustosцј9ј6цюisimsizцmakaleя.
“Balkanlar‟da Vuzuh”,цSabah,цљљцAлustosцј9ј6цюisimsizцmakaleя.
Bayur, Yusuf Hikmet, TürkцмnkılâbıцTarihi,цC.цII,цKısımцII,цAnkaraц
1983.
“Bulgaristan‟ınцVaziyetiцveцMuharebe”,цмkdam,цљ6цAлustosцј9ј4.
“HakцveцHakikatцSözleri”,цSabah,цљцEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
Halil Menteоe‟ninцHatıraları юGiriо:цмsmailцArarя,цмstanbul,цј986.
“мtimatцveцмntizar”,цTanin,ц3цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
Kelekyan,цDiran,ц“мstikbaliцTeminцмçin”,цSabah,цљ4цAлustosцј9ј4.
Kelekyan,цDiran,ц“ÜçüncüцBalkanцMuharebesi”,цSabah, 28 Tem-
muz 1914.
MuvaffakцGalip,“цмtilaflardaцHalet-i Ruhiye-iцUmumiye”,цTercüman-ıц
Hakikat, 27 Temmuz 1914.
NadiцYunus,ц“RomanyaцHareketцEdebilirцmi”,цTasvir-iцEfkâr, 25
Eylülцј9ј4.
Nadi,цYunusц“цSiyasiyatцBokston‟unцTeоebbüsleri”,цTasvir-iцEfkâr,
ј7цEylülцј9ј4.
Nadi, Yunus “Romanyaц Harbeц Neц Zamanц Müdahaleц Edecekti?”ц
Tasvir-iцEfkâr,ц5цEylülцј9ј6.
Balkan Tarihi 471
Nadi,цYunus,ц“BalkanцUfukları”,цTasvir-iцEfkâr, 19 Temmuz 1914.

Nadi,ц Yunus,ц “Balkanlarц veц Balkanlılar”,ц Tasvir-iц Efkâr, 19 Mart
1916.
Nadi,цYunus,ц“Balkanlar-Avrupa”,цTasvir-iцEfkâr,цљ4цAлustosцј9ј4.
Nadi,ц Yunus,ц “Boлazlardanц Karpatlaraц Selam”,ц Tasvir-iц Efkâr, 1
Nisan 1916.
Nadi,цYunus,ц“HarbцveцBalkanlar”,цTasvir-iцEfkâr, 30 Temmuz
1914,
Nadi,ц Yunus,ц“RomanyaцBuhranц мçinde”,ц Tasvir-iцEfkâr,ц љ3ц Aлus-
tos 1916.
Nadi,ц Yunus,ц “Romanyaц Silahaц Doлru”,ц Tasvir-iц Efkâr, 29 Mart
1915.
Nadi,ц Yunus,ц “Romanyaц Vaziyetininц Tahlili”,ц Tasvir-iц Efkâr, 9
Aлustosцј9ј6.ц
Nadi,цYunus,ц“Romanya‟nınцDahiцOrtadanцKaldırılmasıцLazımdır”,ц
Tasvir-iцEfkâr,ц3јцAлustosцј9ј6.
Nadi,цYunus,ц“Romanya‟nınцRolü”,цTasvir-мцEfkâr,ц30цAлustosц
1916.
Nadi,цYunus,ц“Romanya‟nınцVaziyeti”,цTasvir-мцEfkâr, 2 Ocak 1916.
Nadi,цYunus,цAlmanцмtalyanцHarbi,цTasvir-iцEfkâr, (page0041) Ro-
manya‟nınцHarbeцмоtiraki,цTasvir,ццљ9цAлustosцј9ј6.
“RomanyaцNiçinцHarbeцGirmiо?”,цSabah,ц7цEylülцј9ј6, (isimsiz
makale).
“Romanya‟nınцCezası”,цTercüman-ıцHakikat,цј5цEylülцј9ј6ц(isimsiz
makale).
“Romanya‟nınцHesapları”,цSabah,ц4цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
Romanya Balkan Demir Yolunu Kesebilir mi, Tasvir-iцEfkâr, 31
Aлustosцј9ј6.
Romanyaцмоleri,цTercümanıцHakikat, 15 Ekim 1916.
Romanya ve Avusturya-Almanya, Sabah,цјљцAлustosцј9ј6.

Romanya‟daцHarpч,цTanin,цљцEylülцј9ј6.
Romanya‟nınцMüdahalesi,цTanin,цљ3цAлustosцј9ј6.
Romanya‟nınцVaziyeti,цSabah,цљ4цAлustosцј9ј6.ц
Romanya-Rusya, Sabah,цјцAralıkцј9ј5.
Sarınay,цYusuf,ц“OsmanlıцDevleti‟ninцBulgaristan‟ınцBaлımsızlıлınıц
TanımasıцveцTürkцBulgarцмliоkilerininцGeliоmesiцюј908-ј9ј4я”,ц
UluslararasıцOsmanlıцveцCumhuriyetцDönemiцTürk- Bulgarцмliоkile-
riцSempozyumu,цMayısцљ003,цEskiоehir.
Siyasiyat,цц“DobrucaцMuzafferiyetleri”,цTanin, 24 Ekim 1916 (isim-
siz makale).
Siyasiyat,ц“цMistırцBokston‟unцSeyahati”,цTanin,цј7цEylülцј9ј4.
Siyasiyat,ц“Bulgaristan”,цTanin,цј8цAлustosцј9ј4.
Siyasiyat,ц“Dobruca‟da”,цTanin,ц7цEylülцј9ј6ц(isimsiz makale).
Siyasiyat,ц“мtalya‟nınцмlan-ıцHarbi”,цTanin,ц30цAлustosцј9ј6ц(isimsiz
makale).
Siyasiyat,ц“мtilafцveцRomanya”,цTanin, 26 Ekim 1916. (isimsiz maka-
le).
Siyasiyat,ц“KarоıцKarоıya”,цTanin,цљцEylülцј9ј6.ц(isimsiz makale).
Siyasiyat,ц“MistırцBokston‟unцSeyahati”,цTanin,цј7цEylülцј9ј4цюisim-
siz makale).
Siyasiyat,ц“MuhalifцBulgaristanцveцTürkiye”,цTanin,цј5цEylülцј9ј4.
Siyasiyat,ц“Nihayet”,цTanin,цљ9цAлustosцј9ј6ц(isimsiz makale).
Siyasiyat,ц“RomanyaцHarekâtı”,цTanin,ј7цEylülцј9ј6.ц(isimsiz maka-
le).
Siyasiyat,ц“RomanyaцSeferi”,цTanin,ц6цAralıkцј916 (isimsiz makale).
Siyasiyat,ц“RomanyaцveцBulgaristan”,ц Tanin,ц4цEylülцј9ј6. (isimsiz
makale).
Balkan Tarihi 473
Siyasiyat,ц“RomanyaцveцMüttefikleri”,цTanin,цљ4цEylülцј9ј6.ц(isimsiz
makale).
Siyasiyat,ц “Romanya‟nınц Akıbeti”,ц Tanin,ц љ6ц Kasımц ј9ј6ц (isimsiz
makale).
Siyasiyat,ц “Rumenlerц veц Macarlar”,ц Tanin,јљц Eylülц ј9ј6.ц (isimsiz
makale).
Siyasiyat,ц“TürkiyeцRomanyaцHarbi”,цTercüman-ıцHakikat,ц30цAлus-
tos 1916 (isimsiz makale).
Siyasiyat,ц“YeniцVaziyet”,цTanin,ц3јцAлustosцј9ј6.ц(isimsiz makale).
Tetik, Ahmet, SofyaцAskerîцAtaоesiцMustafaцKemal‟inцRaporları, Ankara
2007.
VakayıцHarbiye,цTercümanıцHakikat, 23 Ekim 1916.
VakayıцHarbiye,цTercüman-ıцHakikat,цљ9цAлustosцј9ј6.ц
VakayıцHarbiye,цTercüman-ıцHakikat,ц30цAлustosцј9ј6.
VakayıцHarbiye,цTercümanıцHakikat,ц3јцAлustosцј9ј6.
VakayıцHarbiye,цTercüman-ıцHakikat,ц9цEylülцј9ј6.
Vaziyet-i Askeriye, Tanin,цљ7цAлustosцј9ј6.
Vaziyet-i Askeriye, Tanin,ц3јцAлustosцј9ј6.
Balkan Tarihi 475
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA GALİÇYA CEPHE-

Sİ’NDE HİLAL-İ AHMER CEMİYETİ’NİN SIHHİ HİZ-
METLERİ
Health Services of the Ottoman Red Crescent Society in Galicia Front During
The First World War
Dr.цFeyzaцKURNAZцнAHмN
Özet
Osmanlıц Devleti,ц Birinciц Dünyaц Savaоıц sırasındaц Avrupaц
cephelerindeцRusya‟yaц karоıцAvusturya-Macaristan‟aц yardımц
etmekц amacıylaц birц birlikц göndermeyiц planlamıоtır.ц Buц me-
yandaц Galiçyaц Cephesi‟neц ј0ц Temmuzц ј9ј6‟daц ј5.ц Kolor-
dununцј9.цveцљ0.цtümenleriniцiçineцalacakцоekildeцaskerцgön-
derilmesiц kararlaоtırılmıоtır.ц Orduyaц emirц ulaоtıktanц hemenц
sonraц hazırlıklaraц baоlanmıо,ц ancakц hazırlıkц süresinin son
dereceцkısıtlıцolmasıцbirtakımцsıkıntılaraцnedenцolmuоtur.цBuц
sıkıntılardanц birisiц deц sıhhiц hizmetlerleц ilgilidir.ц Galiçyaц
Cephesi‟ndeц hastaц veц yaralıц Osmanlıц askerlerininц tedavileriц
veцsıhhiцhizmetlerцAvusturya‟nınцsaлlıkцbirimleriyleцkoordi-
neli olarakц yürütülmüоtür.ц Ancakц buц durumц bazıц olumsuz-
luklarцdoлurmuоtur.цÇünküцcepheцgerisindeцAvusturyaцhas-
tanelerindeц tedaviц altınaц alınanц askerlerleц baлlantıц kopmuо,ц
onlarınц durumlarıц ileц ilgiliц haberц alınamazц hâleц gelinmiоtir.ц
Bununц üzerineц Osmanlıц Genelkurmayı,ц Viyana‟daц çeоitliц
hastanelereц daлılmıоц olanц Osmanlıц askerlerininц saлlıkц du-
rumlarıцhakkındaцbilgiцalmakцveцyerleriniцöлrenmekцiçinцha-
reketeцgeçmiоtir.цHastanelerdeцtedaviцaltındaцbulunanцasker-
lerц hakkındaц bilgiц almakц içinц Dr.ц Hulusiц Fuatц Bey‟iц Viya-
na‟yaцgöndermiоtir.цÖteцyandanцHilal-i Ahmer Cemiyeti de
bölgeyeц birц sıhhiц heyetц göndererekц askerlerinц planlıц veц dü-
zenliцbirцоekildeцtedaviцedilmeleriniцsaлlamaцhususundaцciddiц
birцçalıоmaцiçerisineцgirmiоtir.цBuцmeyandaцViyana‟daцbulu-
nan Hilal-iц Ahmerц оubesi,ц Galiçyaц Cephesi‟ndeц yaralananц
askerlerц içinц çeоitliц yardımlarц toplamıоtır.ц Keza,ц Bükreо‟teц
bulunanцsıhhiyeцheyetiцtarafındanцbinцyataklıцHilal-i Ahmer

(Dr.); Afyonц Kocatepeц Üniversitesi,ц Atatürkц мlkeleriц veц мnkılâpц Tarihiц
Bölümü,цAfyonkarahisar/Türkiye;цe-mail: fsahin@aku.edu.tr
hastanesiцkurulmayaцçalıоılmıоtır.цBuцçalıоmada,цKızılayцarоivц
belgeleri ve Hilal-iц Ahmerц raporlarıц kullanılarakц Galiçyaц
Cephesi‟ndeц Hilal-iц Ahmer‟inц açmıоц olduлuц hastanelerц veц
buralardaц verilenц sıhhiц hizmetlerц deлerlendirilecektir.ц мlkц
olarakц sıhhiц alandaц yapılanц hazırlıklar,ц sıhhiц hizmetlerinц
planlanmasıц üzerindeц durulacaktır.ц Bilahareц harpц sırasındaц
Hilal-iцAhmerцtarafındanцyürütülenцsıhhiцhizmetlerinцiоleyiоiц
veцоartlaraцgöreцtakviyesiцirdelenecektir.
Anahtar Kelimeler: BirinciцDünyaцSavaоı,цOsmanlıцDevle-
ti,цGaliçyaцCephesi,цHilal-iцAhmer,цSaлlıkцHizmetleri
Abstract
The Ottoman Empire planned to send a troop against Rus-
sia in European fronts to help Austro-Hungarian Empire
during the First World War. For this purpose, it was decid-
ed that a troop consisting of the 19th and 20th divisions of
the 15th Corps would be sent to Galicia Front on the 10th of
July 1916. As soon as the army got the command, prepara-
tions started, but several problems emerged due to the time
limitation for preparation. One of these problems is related
to health services. In Galicia Front, treatments and health
services of ill or wounded Ottoman soldiers were conduct-
ed in collaboration with Austrian health agents. However,
this situation led to some problems because no contact was
provided with the soldiers receiving treatment behind the
front in Austria hospitals, and it was not possible to get
news about their situation. Then, the Ottoman General
Staff moved to get news about the health conditions of the
Ottoman soldiers being in various hospitals in Vienna and
to learn their locations. They sent Dr. Hulusi Fuat Bey to
Vienna to get some information about these soldiers being
treated in hospitals. On the other hand, The Ottoman Red
Crescent Society made a serious effort to get these soldiers
treated in a planned and regular way by sending a health
committee to the region. The Red Crescent office in Vien-
na, inter alia, started a whip-round for the soldiers wounded
in Galicia Front. Likewise, A Red Crescent hospital having
a one-thousand-bed capacity was tried to be built by the
health committee in Bucharest. In this study, the hospitals
opened by The Ottoman Red Crescent in Galicia Front and
the health services given there were evaluated by using ar-
Balkan Tarihi 477
chive documents of The Turkish Red Crescent and reports

of The Ottoman Red Crescent. Firstly, preparations on
health services and the planning of them will be focused
on. Later on, the process of health services conducted by
The Ottoman Red Crescent and strengthening of these ser-
vices based on the conditions will be examined.
Key Words: The First World War, The Ottoman Empire,
The Galicia Front, The Red Crescent, Health Services.
GiriĢ
Birinciц Dünyaц Savaоıц askerî,ц siyasi,ц sosyalц veц ekonomikц bir-
çokцsonuçlarцdoлuran,цdünyaцtarihiцaçısındanцdönümцnoktasıцolmuоц
birцsavaоtır.цSavaоцbaоlamadanцevvelцtaraflarцмtilafцveцмttifakцDevlet-
leriцolmakцüzereцtemelцolarakцikiцgrubaцayrılmıоlardır.цмtilafцveцмtti-
fakц Devletleriцbloлundaцyerцalanцdevletlerцaynıцbloktaц yerцaldıklarıц
devletlerleц herц alandaц yardımlaоmayıц kararlaоtırmıоlardır.ц Bunlarц
silah,цcephaneцveцdiлerцlojistikцyardımlarцileцmaliцyardımlarıцkapsa-
maktadır.ц Bununц yanındaц devletlerц dostц olduklarıц ülkelereц askerîц
birliklerц göndererekц onlarınц cephedekiц yükünüц hafifletmekц içinц
yardımlarцdaцyapabilmiоlerdir.1046 BununцbirцörneлiцOsmanlıцDevle-
ti‟ninц müttefikiц Avusturya-Macaristan‟aц yardımц etmekц içinц Galiç-
ya‟ya askerцgöndermesidir.
BirinciцDünyaцSavaоı‟nınцenцönemliцcephelerindenцbirisiцolanц
Çanakkaleц Cephesi‟ndekiц muharebelerinц sonlandırılmasınınц ardın-
danцмtilafцDevletleriцdiлerцcephelerdekiцsaldırılarınıцartırmıоtır.цHar-
biyeцNazırıцveцBaоkomutanцVekiliцEnverцPaоa,цBirinciцDünyaцSava-
оı‟nınц kaderininц Avrupaц cephelerindeц tayinц edileceлiц fikrineц sahipц
olup,ц Almanц Genelkurmayı‟na,ц Avrupaц cepheleriц içinц birlikц gön-
dermeyiцteklifцetmiоtir.цEnverцPaоa‟nınцbuцönerisiцOsmanlıцbirlikle-
rininц Kafkas,ц Irak,ц Mısırц gibiц cephelerdeц savaоmasıц nedeniyleц Al-
manц Genelkurmayıц tarafındanц ilkц baоlardaц sıcakц karоılanmamıо-
tır.1047 Ancakц bilahareц Ruslarınц Haziranц ј9ј6‟daц gerçekleоtirdikleriц
1046 нefikц Ertem,ц Birinciц Dünyaц Savaоı‟ndaц Avrupa‟daц Yüzbinц Türkц Askeri,
KastaоцYay.,цмstanbulцј99љ,цs.ц347.
1047 Liman Von Sanders, Türkiye‟deц Beоц Yıl,ц Çev.ц Eоrefц Bengiц Özbilen,ц
TürkiyeцмоцBankasıцKültürцYay.,цљ.цBaskıцмstanbulцљ0јј,цs.цј67;цKumanda-
nımцGaliçyaцNeцYanaцDüоer?цMehmetçikцAvrupa‟da:цM.цнevkiцYazman‟ınцAnı-
ları,цHazırlayan:цKansuцнarman,цTürkiyeцмоцBankasıцKültürцYay.,цљ.цBaskı,ц
Brusilovц Saldırısıц ileц Avusturyaц büyükц kayıplarц vermiо,ц cephedeц

büyükц birц boоlukц oluоmuоtur.ц Buц boоluлun Alman birlikleri tara-
fındanцdoldurulmasıцmümkünцgörülmemiоtir.цZiraцAlmanya,цFran-
saцveцyeniцaçılanцRomanyaцCephesi‟ndeцоiddetliцmuharebelerleцkarоıц
karоıyaц kalmıоtı.ц Bununц üzerineц Almanyaц Genelkurmayц Baоkanıц
Falkenhayn‟ınц önerisiц üzerineц cephedeц meydanaц gelen boоluklarınц
kapanmasıц içinц Türkiye‟denц askerîц birlikц talepц edilmiоtir.ц Esasenц
AvusturyaцYüksekцKomutanlıлıцbuцfikreцsıcakцbakmamaklaцberaberц
Almanya‟nınц iknaц çabalarıц sonuçц vermiоц veц Enverц Paоa‟nınц daц buц
talebeцsıcakцbakmasıцsonucundaцTürkцbirliklerinin Avrupa Cephe-
si‟neцsevkцedilmesiцkararlaоtırılmıоtır.1048
Buц оekildeц Osmanlıц Devleti,ц Rusya‟yaц karоıц Doлuц Cephe-
si‟ndeц mücadeleц edenц müttefiki,ц Avusturya-Macaristan‟aц yardımц
etmekцiçinцGaliçya‟yaцaskerîцbirlikцgöndermeцkararıцalmıоtır.1049 Zira
Rusya, Avusturya-Macaristan‟aц aitц olanц Galiçyaц topraklarınıц eleц
geçirmekцistemekteцidi.цBuцamaçlarцdoлrultusundaцOsmanlıцGenel-
kurmay‟ı,ц Galiçyaц Cephesi‟neц dahaц evvelц Çanakkaleц Muharebele-
ri‟ndeц savaоmıоц olanц birliklerdenц teоekkülц edenц ј5.ц Kolordununц
görevlendirilmesineц karar verdi.1050 Öteц yandanц Çanakkale‟deц sa-
vaоmıоц olanц buц birliklerц zayıfц düоtüklerindenц kolordununц kuvvet-
lendirilmesiц içinц Anadolu‟dakiц birliklerdenц takviyeц edilmesiц karar-
laоtırıldı.1051 Birlikler son dereceцsıkıц birцteftiоeц tabiцtutuldu.ц Bütünц
ihtiyaçlarıц imkânlarц ölçüsündeц ivedilikleц karоılanmayaц çalıоıldı.1052
ј5.цKolorduцGaliçya‟daцKontцBothmer‟inцorduцgrubunaцgönderile-
cekti.цAncakцоunuцbelirtmekцgerekirцki,цLimanцVonцSanders,цGaliç-
мstanbulцљ008,цs.цxi;цFahri Belen; BirinciцCihanцHarbindeцTürkцHarbiц1914ц

YılıцHareketleri,цC.цј,цGnkur.цBasımevi,цAnkara 1964, s. 1-4.
1048 Edward J. Erickson, SizeцÖlmeyiц EmrediyorumцBirinciц Dünyaц Savaоı‟ndaц
Osmanlıц Ordusu,ц Kitapц Yayınevi,ц љ.ц Baskı,ц мstanbulц љ003,ц s.ц ј95-ј96;ц мs-
mail Bilgin, 57.цAlayцGaliçya,цTimaоцYay.,3.цBaskı,цмstanbulцљ0јљ,цs.ц7.
1049 Yusuf Hikmet Bayur, Türkц мnkılapц Tarihi,ц C.ц III,ц Kısımц III,ц TTK.ц
Yay., Ankara 1991, s. 535.

1050 BOA, MV., nr. 244/24, (22 Temmuz 1916-21/N/1334 (H)); BOA,
MV., nr. 202/141 (23 Temmuz 1916- 22/N/1334 (H); Kemalц Özbay,ц
Türkц Askerц Hekimliлiц Tarihiц veц Askerîц Hastaneleri,ц C.ц I,ц Yörükц Basımevi,ц
мstanbulцј976,цs.цљ76.
1051 Ertem, a.g.e., s. 78-79.
1052 мbrahimцArıkan,цBirцMehmetçiлinцÇanakkale-Galiçya-Filistin Cephesi Anı-
larıцHarpцHatıralarım,цTimaоцYay.,цмstanbulцљ007,цs.ц77.
Balkan Tarihi 479
ya‟yaцaskerцgönderilmesineцkarоıцçıkmıоtır.цLimanцPaоa‟yaцgöreцTür-
kiyeц artıkц kendiц sınırlarınıц veц topraklarınıц koruyacakц durumdaц de-
лildir.ц Türkц askeri,ц birbirindenц çokц uzakц coлrafyalarda,ц Kafkasya,ц
Mezopotamya,ц Sinaц Yarımadasıц veц Anadolu‟daц mücadeleц etmekteц
olupц buц koоullarц altındaц bulunanц Türkiye‟ninц dıоarıyaц askerц gön-
dermesiц yanlıоtır. Limanц Vonц Sandersц buц düоüncesiniц Almanц ma-
kamlarınaцiletmiоtir.1053 AncakцbuцuyarılarцdikkateцalınmamıоцEnverц
Paоa‟nınцdaцisteлiyleцTürkцbirlikleriцGaliçya‟yaцgönderilmiоtir.ц
Galiçya‟yaц gönderilecekц kolordununц kumandanlıлınaц Yakupц
нevkiцPaоaцtayinцedilmiоtir.цј9.цveцљ0.цTümenlerdenцoluоanцј5.цKo-
lorduц Uzunköprü‟denц trenleц Belgrat‟aц ulaоtı.ц Buradaц Avusturyaц
tahaffuzhanelerindeцsaлlıkцkontrolündenцgeçirildiler.цBilahareцkole-
raц veц tifoц aоılarınınц yapılmasınınц ardındanц љ6ц Temmuzц ј9ј6‟daц
Galiçyaц Cephesi‟neц ulaоıldı.1054 Kolorduda 32.000 er ve 520 subay
bulunmaktaц olupц birliklerinц taоıma,ц sıhhiц veц temizlikц malzemesiц
ihtiyacıцAvusturyaцHükûmetiцtarafındanцkarоılanmıоtır.1055
Hilal-i Ahmer’in Sıhhi Hizmetleri
GaliçyaцCephesiцkanlıцçarpıоmalaraцsahneцolmuоtur.цCephedeц
yaralananцveцhastalananцaskerlereцilkцmüdahaleцgenelцolarakцkolor-
duц askerîц sıhhiyesiц tarafındanц yapılmıоtır.ц Bununц yanındaц tedavisiц
zamanцalacakцyaralıцaskerlerцAvusturyaцtarafındanцoluоturulanцözelц
hastanelerindeц tedaviц edilmiоlerdir.1056 Yaralıц veц hastaц Osmanlıц as-
kerlerininц Avusturya‟daц oldukçaц farklıц hastanelerdeц tedaviц gördü-
лünüц söylemekц mümkündür.ц Buц anlamdaц Avusturyaц sınırındaц ku-
1053 Sanders, a.g.e., s. 167-170.

1054 Sanders, a.g.e.,цs.цј67;цOyaцDaлlarцMacar,ц“GaliçyaцCephesi‟ndeцOs-
manlıцBirlikleriцveцSaлlıkцHizmetleriцюј9ј6-ј9ј7я”,цOsmanlıцBilimцAraоtır-
maları, X/2, (2009), s. 35-36;цOyaцDaлlar,ц“BirinciцDünyaцSavaоındaцOs-
manlıцOrdularınınцGaliçyaцCephesi‟neцGönderilmesiцveцCepheцGerisindeц
Yaоananlar”, YakınцDönemцTürkiyeцAraоtırmaları,цS.цј0,цYıl:ц5/љ006,цs.ц45ц
vd.; Ertem, a.g.e.,цs.ц79;цVeliцVehbiцBardakçı,цBirinciцDünyaцSavaоı‟ndaцGaliç-
yaц Cephesi‟ndeц Türkц Kuvvetlerininц Faaliyetleri,ц Afyonц Kocatepeц Üniversitesi,ц
Sosyalц Bilimlerц Enstitüsü,ц Yayımlanmamıоц Yüksek Lisans Tezi, Afyon
1998, s. 28-29.
1055 BayhanцÇubukçu,ц“I.цDünyaцSavaоı,цGaliçyaцCephesiцveцTürkцSaлlıkц
Ekibindeц Avusturyaц Madalyasıц Alanlar”,ц IV.ц Türkц Tıpц Tarihiц Kongresi,

мstanbul,цј8-љ0цEylülцј996,цTTK.цYay.,цAnkaraцљ003,цs.ц457.
1056 BOA, HR.SYS., nr. 2424/74. (22.08.1916).
rulanцveцOsmanlıцyaralılarınaцhizmetцetmekцiçinцoluоturulmuоцsabitц
hastanelerцbulunmaktaцidi.ц“GödingцюGüdi-nin,цKedinkя”,цMacaris-
tan‟daцiseцikiцmahaldeц“TrençinцюTrencsen,цTrencinя”цveц“Yantra”ц
adlıц muntazamц sabitц hastaneler1057 veц Avusturya‟nınц Olmützц оeh-
rindeц bulunanц ikiц numaralıц “Rezde”ц Hastanesiц buц hastanelerdenц
sadeceц birkaçıdır.1058 Rezdeц Hastanesiц aлırц yaralılarınц uzunц süreц
tedavi edildiлiцbirцhastanedir.цYaralılarцuzunцbirцyolculuktanцsonraц
burayaцulaоmaktadır.цHastaneyeцgiriоцyapanцyaralılarцtıraоцveцbanyoц
ettirildiktenцsonraцhastaцgömleлiцgiydirilerekцveцbirerцayцyıldızlıцtak-
keцveцbirerцçiftцterlikцverildiktenцsonraцkoлuоlarınaцintikal etmekte
idiler.1059 BununlaцbirlikteцBudapeоteцveцViyana‟daцolmakцüzereцçokц
sayıdaц hastaneц Osmanlıц askerineц hizmetц vermekteц idi.1060 Rezde
Hastanesiц aлırц yaralılarınц uzunц süreц tedaviц edildiлiц birц merkezц ol-
muоtur.ц Çalıоmanınц konusuц Hilal-iц Ahmer‟inц verdiлiц hizmetler ol-
duлundanцAvusturyaцhastanelerininцisimlerineцtekцtekцyerцverilme-
yecektir.
Osmanlıц Hilal-iц Ahmerц Cemiyetiц Galiçya‟yaц birlikц gönderil-
mesininцhemenцardındanцsıhhiцolarakцnelerцyapılabileceлiцhususun-
daц birц çalıоmaц içerisineц girmiоtir.ц Bununlaц ilgiliц olarakц јјц Aлustosц
ј9ј6‟daцCemiyetinцikinciцbaоkanıцDoktorцBesimцÖmerцPaоa,цViya-
na Hilal-iцAhmerцMurahhasıцDoktorцHikmetцBey‟eцbirцyazıцgönde-
rerekцGaliçya‟dakiцOsmanlıцyaralılarıцiçinцHilal-iцAhmer‟inцnasılцbirц
tedbirц alacaлını,ц Avusturyaц Askerîц Sıhhiyesiц veya Salib-i Ahmer
sıhhiyelerininцhangisininцyaralıцOsmanlıцaskerlerinцtedavisiцiçinцgö-
revlendirildiлininцhaberцverilmesiniцistemiоtir.1061
Ancak Hilal-iц Ahmerц Cemiyetiц kolorduц askerîц sıhhiyesiц veц
Avusturyaц sıhhiц heyetlerininц çalıоmalarınaц raлmenц onlaraц yardımcıц
olmakцamacıylaцGaliçyaцCephesi‟ndeцyüzцyataklıцbirцhastaneцkurma-
yıцkararlaоtırmıоtır.цHilal-iцAhmerцCemiyetiцhastaneцoluоturmaцkara-
rıц aldıktanц sonraц bölgedeц kurulacakц hastaneninц neц оekildeц olmasıц
gerektiлiц ileц ilgiliц Viyanaц Sefareti‟ndenц veц buradaц bulunanц sıhhiyeц
1057 KızılayцArоivi,цnr.ц3љ5/ј93цюљ6.08.ј9ј6я.
1058 KızılayцArоivi,цnr.цј96/јј4цю3ј.08.ј9ј6/ј8цAлustosцј33љя.
1059 Arıkan,цa.g.e., s. 112-113.
1060 Ayrıntılıцbilgiцiçinцbkz.цDaлlarцMacar,ц“GaliçyaцCephesi‟nde...”,цs.ц39-
40; Birinciц Dünyaц Harbiц VII‟nciц Cilt,ц Avrupaц Cepheleriц 1nciц Kısımц (Galiçyaц
Cephesi),цGenelkurmayцBasımevi,цAnkaraцј967,цs.цј06-109.
1061 KızılayцArоivi,цnr.ц599/ј0цю08.08.ј9ј6/љ6цTemmuzцј33љя.
Balkan Tarihi 481
heyetindenцfikirцsormuоtur.цNitekimцViyanaцSefareti,цHariciyeцNe-
zaretiцaracılıлıylaцHilal-iцAhmerцCemiyetiцMerkezi‟neцgönderdiлiцљ6ц
Aлustosц ј9ј6ц tarihliц yazıda,ц Galiçya‟dakiц kolorduц sıhhiyesininц dü-
zenliц birц оekildeц çalıоmasınınц yanındaц Hilal-i Ahmerц Cemiyeti‟ninц
yüzц yataklıц birц hastaneц oluоturmaц kararınınц takdirleц karоılandıлıц
ifadeц edilmiоtir.ц Ancakц Viyanaц Sefaretiц buц hastaneninц sabitц olma-
sındanцdahaцziyadeцseyyarцhastaneцolarakцplanlanmasınıцistemekte-
dir.ц Ziraц belgedeц bununц sebepleriц ayrıntısıylaц aktarılmıоtır.ц Hasta-
neninцseyyarцolarakцorduyuцtakibenцteоkilцedilmesiцdurumundaцam-
barlardaц bulunanц çadırlarц veц ihtiyaçц duyacaлıц diлerц malzemelerinц
gönderilmesininц mümkünц olacaлıц bildirilmiоtir.ц Öteц yandanцAvus-
turya-Macaristanц hükûmetininц Osmanlıц askerlerinin tedavisi ama-
cıylaц sabitц hastanelerц oluоturduлundanц bahsedilerek,ц bunlardanц
GödingцHastanesininцAvusturya-Macaristanцhududundaцkurulduлuц
veцbarakalardanцoluоanцbeоцyüzцyataklıцbirцkapasitesininцbulunduлu,ц
hastaneninц beоц milyonц kronц masraflaц yapıldıлı belirtilmiоtir.ц мlave-
tenцMacaristan‟daцikiцmahaldeц“Trençin”цveц“Yantra”цadlıцmuntazamц
sabitцhastanelerinцfaaliyetteцolduлuцhatırlatılmıоtır.цGaliçya‟daцbulu-
nanц sıhhiц heyet,цAvusturya-Macaristan‟ınц kurduлuц sabitц hastanele-
rinц yeterliц düzeydeц olduлuц görüоündedir.ц Osmanlıц askerleriц içinц
tahsisцedilenцbuцüçцhastanedeцbulunanцyaralıцveцhastalarınцAvustur-
yaцaskerîцsıhhiyesiцveцSalib-iцAhmerцiоbirliлiцiçindeцtedaviцgördükleriц
belirtilmiоtir.1062
ÖteцyandanцHilal-iцAhmerцCemiyeti‟ninцkurmayıцdüоündüлüц
yüzцyataklıцhastaneninцyalnızцmuayyenцbirцmahaldeцkalacaлı,цsınırlıц
sayıdaцyaralıyaцhizmetцverebileceлi,цdolayısıylaцgeniоцbirцalandaцçar-
pıоanц bütünц yaralıц Osmanlıц askerlerininц tedavisineц yetiоemeyeceлiц
ifadeцedilerek,цtekцbirцsabitцhastaneцyerineцayrıцayrıцseyyarцhastanele-
rinц oluоturulmasınınц dahaц faydalıц olacaлınaц deлinilmiоtir.ц Seyyarц
hastanelerinц kurulmasıylaц farklıц bölgelerdenц gelenц yaralıц veц hastaц
askerler,цdoktorlarцveцhastabakıcılarınцyardımıylaцdahaцuygunцkoоul-
lardaцtedaviцedilebilecektir.цÖteцyandanцhastaneцsıhhi ve idari heyeti
ileцyaralıцaskerlerцarasındaцiyiцmünasebetlerinцkurulmasınınцaskerle-
rinцiyileоmesiniцolumluцetkileyeceлiцbelirtilmiоtir.цÖyleцanlaоılıyorцki,ц
GaliçyaцCephesi‟ndeцbulunanцveцReisцHilmiцPaоa,цDoktorцHikmetц
veцKemalцUmurцBeylerdenцoluоanцsıhhiye heyeti, Hilal-iцAhmer‟inц
sabitцhastaneцtesisцetmesindenцziyadeцüçцayrıцbölgeyeцtaksimцedilmiоц
birц sıhhiyeц heyetininц oluоturulmasını,ц buц heyetinц kolorduц mahiye-

tindeцbulunarakцonunцemrineцtabiцolmakцsuretiyleцelliцyataklıцseyyarц
birцhastaneninцgönderilmesiniцuygunцgörmüоtür.1063
YazınınцdevamındaцBesimцÖmerцBey,цHilal-iцAhmer‟denцta-
lepteц bulunarak,ц buц hastanelerdeц yabancıц dilц bilenц ikiоerц veyaц enц
azındanц birerц tabipц veц hastabakıcıц bulunmasınınц uygunц olacaлınıц
belirtmiоtir.цAyrıcaцdoktorlarlaцuygunцyerlerdeцveцözelцhastanelerdeц
bulunanцhastalarınцdurumunuцincelemekцveцAvusturyaцaskerîцsıhhi-
yesiyleц irtibatınц veц yapılacakц muamelelerinц düzgünц iоlemesiniц saл-
lamakц içinц birц müfettiоliлinц oluоturulmasınınц gerekliц olduлunuц be-
lirtmiоtir.1064 BuцtaleplerцüzerineцhareketeцgeçenцHilal-i Ahmer Ce-
miyeti,ц Galiçya‟yaц birц sıhhiц heyetц göndermekц içinц 7ц Eylülц ј9ј6‟daц
hazırlıklaraцbaоlamıоtır.1065
BuцaradaцViyanaцSefaretiцaskerlerinцhastanelerdeцtedaviцaltınaц
alınmalarıцsonrasındaцtakipleriniцyaparakцihtiyaçlarınıцyerindeцtespitц
etmeye çalıоmıоtır.ц Örneлinц ј9ј6‟daц Viyanaц Elçisiц Hüseyinц Hilmiц
Paоaц Viyana‟yaц ј00ц kmц mesafedeц bulunanц birц hastaneyiц ziyaretц
ederek,цTürkцyaralılaraцpadiоahınцselamцveцdualarınıцiletmiо,цaskerle-
reц çeоitliц hediyelerц takdimц etmiоtir.ц Hastanedeц ј7‟siц subayц toplamц
14љ3цyaralıцOsmanlıцaskeriцbulunduлuцtespitцedilmiоtir.цElçi,цhasta-
nedeцOsmanlıцaskerlerineц verilenц tedavidenцoldukçaцmemnunцkal-
mıоtır.1066
Galiçya‟dakiц askerlerinц tedaviц edilmeleriц sırasındaц yaоadıklarıц
enц önemliцsıkıntılardanцbirisininц yabancıцdilцbilmemeц problemi ol-
duлuц anlaоılmaktadır.ц Örneлinц Viyanaц Sefareti‟ndenц Hilal-i Ah-
mer‟eц gönderilenц ј9ц Aлustosц ј9ј6ц tarihliц birц belgedeц Galiçya‟daц
yaralananцaskerlerinцtedavisininцyürütülmesiцiçinцtercümanlıkцyapa-
bilecekц personelц istenmiоtir.ц Hilal-i Ahmer Reis-i Sanisi Besim
ÖmerцPaоa,цSalib-iцAhmerцReisiyleцkonuоmasındaцGaliçya‟daцbulu-
nanцfırkanınцsıhhiцheyetininцyeterliцolupцolmadıлıцveцHilal-i Ahmer
Heyetiц tarafındanц takviyeцveц yardımdaц bulunulupц bulunulmadıлınıц
sormuо,цSalib-iцAhmerцReisiцiseцgerekliцgörüldüлüцtakdirdeцyardımц
edileceлini,цоimdilikцenцönemliцsıkıntınınцyabancıцdilцmeselesiцoldu-
1065 KızılayцArоivi,цnr.ц3љ5/ј80цю07.09.ј9ј6/љ5цAлustosцј33љя.
1066 BOA, HR.SYS., nr. 2426/15 (18.09.1916).
Balkan Tarihi 483
лunuц belirtmiоtir.ц Sahraц Sıhhiyeц Müfettiоliлiц ileц iоbirliлiц içerisindeц

yaralıцaskerlerinцTürkçeyeцhâkimцsıhhiц memurlarц tarafındanцtedaviц
edildikleriц ancakц bununц yeterliц olmadıлı, Hilal-i Ahmer Cemiyeti
tarafındanцtercümanlıkцvazifesiцverecekцkiоilerinцgönderilmesiцtalepц
edilmiоtir.1067 Askerlerinц dilц bilmemektenц dolayıц yaоadıлıц iletiоimц
sorunlarıцçeоitliцvesilelerleцdileцgetirilmiоtir.цÖrneлinцsavaоцmuhabiriц
olarakц GaliçyaцCephesi‟ndeцçalıоmaц yapanцAhmetцEminцBeyцюYal-
manя,ц yaralıц askerlerinц sıkıntılarınıц anlatmakц içinц vücutц diliniц veц
elleriniц kullanmayaц çalıоtıklarını,ц buц durumunц askerlerin moralini
bozduлunuцbelirtmiоtir.1068
Hilal-iц Ahmerц Cemiyeti,ц Galiçya‟daц bulunanц yaralıц veц hastaц
askerlerinц durumlarınıц Salib-i Ahmer Heyeti yetkilileriyle de pay-
laоmıоlardır.ц Örneлinц Cemiyetinц ikinciц baоkanıц Besimц Ömerц Paоaц
ve Hilal-iцAhmerцViyanaцMurahhasıцDoktorцHikmetцBeyцimzasıylaц
Sahraц Sıhhiyeц Müfettiоliлineц gönderilenц yazıda,ц Salib-i Ahmer rei-
siyleц yapılanц mülakattanц bahsedilerek,ц Galiçya‟daц bulunanц askerîц
birlikцhakkındaцmalumatцtalepцedildiлini,цbuцhusustaцHilal-i Ahmer
Cemiyeti‟ninцyardımınınцsorulduлuцbeyanцedilmiоtir.цBununцyanın-
da Avusturya Salib-iц Ahmerц Cemiyeti‟ninц yardımlarınınц mütalaaц
edildiлi,цSalib-i Ahmer Cemiyeti yetkilisinin Sefarete gelerek Galiç-
yaцCephesi‟ndeцyaralıцveцhastaцOsmanlıцaskerlerineцyardımцedilece-
лindenцbahsederekцbuцkonudaцtalepцedilenцhizmetlerinцnelerцolabi-
leceлiniцsormuоtur.цBununцüzerineцBesimцÖmerцveцDoktorцHikmet
Bey, Hilal-iцAhmer‟denцgörüоцistemiоtir.1069 Öyleцanlaоılıyorцki,цHi-
lal-iц Ahmerц Cemiyeti‟ninц Galiçyaц Cephesi‟ndekiц çalıоmalarınaц ba-
kıldıлındaцbirebirцsıhhiцhizmetцyerineцdestekцhizmetiцvermiоtir.
Galiçyaц Cephesi‟ndeц ј5.ц Kolorduyaц mensupц hastaц veц yaralıц
askerlerцbirtakımцsorunlarlaцkarоılaоmıоlardır.цEnцönemliцproblem-
lerinden birisi askerlerin Avusturya-Macaristan hastane ve Neka-
hethanelerindeцdaлılmıоцhâldeцbulunmalarıцidi.цBuцdurumцAvustur-
yaцBüyükelçiliлiцtarafındanцbirцsıkıntıцolarakцbildirilmiоtir.цHastalarıц
teftiоц veц kontrolц etmekц üzereц sefaretц emrineц birц doktorц gönderil-
mesiц istenmiо,ц bununц üzerineц dilц bilmesiц nedeniyleц Yüzbaоıц Dr.ц
1067 KızılayцArоivi,цnr.ц599/јјцюј9.08.ј9ј6я;цKızılayцArоivi, nr. 112/20.38

(07.09.1916).
1068 “Galiçyaц Gazileri”,ц Tanin,ц 7ц Teоrinievvelц ј33љ/ц љ0ц Ekimц ј9ј6,ц nr.ц
2820, s. 3.
1069 KızılayцArоivi,цnr.цјјљ/љ0.39цю07.09.ј9ј6я.
Hulusiц Fuatц Beyц Ekimц ј9ј6‟daц Viyana‟yaц görevlendirilmiоtir.ц Dr.ц

HulusiцBeyцј9ј8цyılınaцkadarцbuцgöreviцyerineцgetirmiоtir.1070
Hilal-iц Ahmerц Cemiyeti‟ninц yaralananц askerlerinц rehabiliteц
edilmesiyleцilgiliцmüttefikцdevletlerleцortakцçalıоmalarıцdaцmevcuttur.ц
Örneлinц ј9ц Eylülц ј9ј7ц tarihliц veц Viyanaц Sefaretindenц Hilal-i Ah-
merцCemiyetineцgönderilenцbelgedenцanlaоıldıлınaцgöre,цAvusturya-
MacaristanцмmparatoruцI.цKarl‟ınцhimayesindeцјј-ј3цEkimцј9ј7‟deц
Avusturya‟nınц Badenц оehrindeц Almanya,ц Avusturya-Macaristan ve
OsmanlıцDevleti‟ndenцoluоanцmüttefikцdevletlerinцtıpцheyetleriцtop-
lanacaktır.цToplantıyaцherцdevlettenцolmakцüzereцyaklaоıkцј40цkiоilikц
birцtıbbiцheyetцkatılacaktır.цToplantınınцamacıцyaralı,цhastaцsubayцveц
askerlerinцhastane,цsanatoryumцveцkaplıcalardaцtedaviцedilmeleriцiçinц
ortakцçalıоmalarцyürütmek,цbilimselцçalıоmalarцyapmakцveцtıbbiцhe-
yetlerц oluоturmaktır.ц Çalıоmalarınц yürütülmesiц içinц devletlerinц tıpц
heyetleriцseçmeleriцveцseçilecekцdoktorlarınцisimlerininцViyanaцÜni-
versitesindenцDr.цHochenegg‟eцbildirilmesiцistenmiоtir.цBununцüze-
rine Hariciye Nezareti durumu Hilal-i Ahmer Cemiyetine ve Sahra
SıhhiyeцMüfettiоiцUmumiliлineцbildirmiоtir.цHilal-i Ahmer Cemiye-
tindenцSüleymanцNumanцPaоa,цOsmanlıцDevletiцtarafındanцgönde-
rilenцtıbbiцheyetinцbaоındaцbulunacaktır.1071 Buцçalıоmalarцsonucun-
daцGaliçyaцCephesi‟ndeцyaralananцsubayцveцerlerinцsonцtedavileriцveц
istirahatlarıцViesbadenцveцNadhayn kaplıcalarındaцyapılmıоtır.1072
Alınanц bütünц sıhhiц tedbirlereц raлmenц Galiçyaц Cephesi‟ndeц
mücadeleцedenцOsmanlıцbirlikleriцçokцsayıdaцkayıpцvermiоtir.цHik-
metцÖzdemir‟inцATASEцArоivцkayıtlarınaцdayandırarakцifadeцettiлi-
neц göreц Galiçyaц Cephesi‟ndeц 7јј5ц askerц hastalıktan,ц ј0.3љ6ц askerц
cephedeц yaralanmaktanц kaynaklıц olarakц hastaneyeц giriоц yapmıоtır.ц
Hastaneyeцhastalıktanцkaynaklıцolarakцyatanцaskerlerdenцјљ4‟ü,цyara-
lanmadanц kaynaklıц hastaneyeц yatanц askerlerdenц iseц 5љљ‟siц hayatınıц
kaybetmiоtir.ц Buц cephedeц оehitц olanц askerlerinц toplamц sayısıц iseц
3859цolarakцifadeцedilmiоtir.1073
1070 BediцN.цнehsuvaroлlu,ц HekimцBirцSiyasîmizinцPortresiцBüyükelçiцDr.цA.ц

HulûsiцFuadцTugay,цHüsnütabiatцMatbaası,цмstanbulцј97љ,цs.ц94-95;цDaлlar,ц
“BirinciцDünyaцSavaоında”,цs.ц59.
1071 KızılayцArоivi,цnr.цљј/49,ц49-1, 2, 3 (19.09.1917).
1072 Çubukçu,цa.g.m., s.457.
1073 HikmetцÖzdemir,цSalgınцHastalıklardanцÖlümlerц1914-1918, TTK. Yay.,
Ankara 2010, s. 139.

Balkan Tarihi 485
Askerlere Moral Desteği

Hilal-iцAhmerцCemiyetiцAvusturya‟daцtedaviцgörenцyaralıцas-
kerlerinцmoralleriniцyüksekцtutmakцveцeлlenmeleriniцsaлlamakцama-
cıylaцdaцbazıцtedbirlerцalmıоtır.цÖrneлinц3јцAлustosцј9ј6‟daцHafızц
MehmetцSpruzicцtarafındanцмstanbulцHilal-i Ahmer Cemiyeti mer-
kezineц gönderilenц yazıda,ц Galiçyaц Muharebesi‟ndeц yaralanarak,ц
Olmützцоehrindekiцikiцnumaralıцhastanedeцtedaviцaltınaцalınanцyaralıц
askerlerinцcanцsıkıntılarınıцgidermekцveцbirцnebzeцolsunцsavaоцpsiko-
lojisindenц uzaklaоmalarınıц saлlamakц gayesiyleц Türkiye‟denц kitap,ц
dergiцveцgazeteцistenmiоtir.цHilal-iцAhmerцCemiyetiцbuцisteлiцolumluц
karоılamıо,цistenilenцkitapцveцgazeteleriцpeyderpeyцgöndermiоtir.1074
Bununlaц birlikteц yaralıц Osmanlıц askerlerinin hastanelerde
moralininц yüksekц tutulmasıц veц eлlendirilmesiц içinц bazıц eлlenceliц
oyunlarıц öлrenmeleriц deц teоvikц edilmiоtir.ц Örneлinц buц dönemdeц
hastalarıцeлlendirmekцiçinц“Rundo”цadlıцbirцoyunцönerilmiоtir.цMic-
haelцSegelцtarafındanцљ7цEylülцј9ј6‟daцOsmanlıцHilal-i Ahmer Ce-
miyetineцgönderilenцbirцyazıdaцhastalarıцeлlendirmekцiçinц“Rundo”ц
adlıц oyununцTürkçeyeцçevrilerekцteоvikц edilmesiniцistemiоцveцoyunц
hakkındaцbilgiцvermiоtir.1075
Kayıp Askerleri Tespit Etme ÇalıĢmaları
OsmanlıцHilal-i Ahmer CemiyetininцGaliçyaцCephesi‟ndeцsa-
vaоanцaskerlerцiçinцyaptıлıцenцönemliцçalıоmalardanцbirisiцdeцkaybo-
lanц askerleriц bulmayaц yönelikц çalıоmalarıdır.ц Askerinц neredeц oldu-
лununц tespitц edilmesiц içinц Harbiyeц Nezaretiц Muamelat-ıц Zatiyeц
MüdüriyetiцмstihbaratцKalemiцileцiоbirliлiцiçerisindeцçalıоmalarцyürü-
tülmüоtür.ц Kaybolanц askerlerinц esirц düоüpц düоmedikleriц Cemiyetц
aracılıлıylaцtespitцedilmeyeцçalıоılmıоtır.цHilal-iцAhmerцkayıpцaskerle-
rinцkünyeleriniцCenevreцUluslararasıцKızılhaçцKomitesineцbildirerekц
kaybolanlarınцesirцdurumdaцolupцolmadıklarınıцtespitцetmeyeцçalıо-
mıоtır.1076 Örneлinцљ5цKasımцј9ј6‟daцHarbiyeцNezareti Muamelat-ıц
Zatiyeц Müdüriyetiц Hilal-iц Ahmerц Cemiyetineц birц yazıц göndererekц
57.цAlay,ц3.цTabur,ц9.цKısımцzabitцvekiliцGümülcineli Osman Nuri
EfendiцoлluцMehmedцSüleyman‟ınц8цEylülцј9ј6‟daцGaliçyaцCephesiц
harbiц sırasındaц kaybolduлununц kıtasınaц bildirildiлi,цaskerц hakkındaц
1074 KızılayцArоivi,цnr.цј96/јј4цю3ј.08.ј9ј6/ј8цAлustosцј33љ).
1075 KızılayцArоivi,цnr.цј7ј/35цюљ7.09.ј9ј6я.
1076 KızılayцArоivi,цnr.ц78ј/68цюј9ј7я.
incelemeцyapılarakцesirцdurumdaцbulunupцbulunmadıлınınцHarbiyeц
Nezaretine bildirilmesi istenmiоtir1077
Yineцљ3цOcakцј9ј7‟deцHilal-i Ahmer Cemiyeti Manisaцнube-
sindenц мstanbulц Hilal-iц Ahmerц Merkezineц gönderilenц yazıdaц ј5.ц
Kolordu,ц љ0.ц Fırka,ц 63.ц Alayınц 4.ц Taburuц mülazım-ıц sanilerindenц
Süleymanц Bahaaddinц Efendi‟ninц Galiçya‟daц ј9ј6ц yılıц eylülц ayındaц
gerçekleоenц muharebelerц sırasındaц kaybolduлu,ц muhtemelenц esir
düоtüлüц bildirilmiоtir.ц Bahaaddinц Efendi‟ninц validesinin,ц evladınınц
hayatц veц mematındanц habersizц olduлu,ц diлerц evladıц olanц Yüzbaоıц
KâzımцEfendi‟yiцdeцÇanakkale‟deцоehitцverdiлindenцdolayıцsonцde-
receц müteessirц olduлuц belirtilmiоtir.ц Süleymanц Bahaaddinц Efen-
di‟ninц annesininц müracaatıц üzerineц esirц düоmüоц iseц neredeц bulun-
duлu,ц оehitц iseц оahadetininц neц vakitц gerçekleоtiлininц incelenerekц
bildirilmesiцtalepцedilmiоtir.1078
Buц örnekleriц çoлaltmakц mümkündür.ц Örneлinц Osmanlıц Hi-
lal-iц Ahmerц Cemiyetiц Akоehirц нubesindenц мstanbul Hilal-i Ahmer
Üseraц Komisyonunaц gönderilenц љ4ц Ekimц ј9ј7ц tarihliц yazıda,ц ј5.ц
KolorduцefradındanцolupцGaliçyaцCephesi‟ndeцsavaоmıоцAkоehir‟inц
Ahicelalц Mahallesi‟ndenц Serdaroлluц Ömerц Bekir‟inц bulunamadıлı,ц
kızцkardeоininцifadesiyleцRusya‟daцesirцdüоmüоцolabileceлininцdüоü-
nüldüлüц belirtilmiоtir.ц Ancakц оimdiyeц kadarц Rusya‟danц daц birц ma-
lumatцalınamadıлı,цaskerinцanneцveцbabasınınц“ah etmekte”цoldukları,ц
ÖmerцBekir‟inцesirцiseцikametцbölgesi,цesirцdeлilseц hayatıцhakkındaц
tahkikatцyapılmasıцtalepцedilmiоtir.1079
Hilal-iцAhmerцÜseraцKomisyonuцGaliçyaцCephesi‟ndeцhaberц
alınamayanц askerlerinц durumununц takipц edilmesindeц enц önemliц
kurumц olmuоtur.ц Buц husustaц memleketinц birçokц yerindenц Hilal-i
Ahmereцbaоvurularцgelmiоtir.цÖrneлinцјљцKasımцј9ј7‟deцSusurlukц
Nahiyesiц Kıоlaц Mahallesi‟ndenц Topalц Ahmedц Oлluц Mehmedц Aliц
imzasıylaцHilal-iцAhmerцÜseraцKomisyonunaцbirцarzuhâlцgönderil-
miоtir.цArzuhaldeцљ5.цFırkaц75.цAlay,цј.цTaburцbirinciцkısım,цefrad-ıц
cedideц bölüлününц љ.ц Takımıц veц љ.ц Postasıц Kebsudц Ahz-ıц Askerц
оubesineцmensupцBalıkesirцsancaлınınцSusurlukцnahiyesiцKıоlaцMa-
hallesi‟ndenцMehmedцAliцoлluцRıza,цGaliçyaцCephesi‟ndeцvazifeцifaц
1077 KızılayцArоivi,цnr.ц665/63-64 (25.11.1916/12 Teоrinisani 1332).

1078 KızılayцArоivi,цnr.ц665/303цюљ3.0ј.ј9ј7/ј0цKânunusani 1332)
1079 KızılayцArоivi,цnr.ц936/љ03цюљ4.јј.ј9ј7/љ4цTeоrinisani 1333).
Balkan Tarihi 487
etmekteц ikenц kendisindenц haberц alınamamıоtır.ц Ailesi,ц Hilal-i Ah-

merц Cemiyeti‟neц baоvurarak,ц birц buçukц seneц geçmesineц raлmenц
Rıza‟nınцhayatцveцmematındanцherhangiцbirцmalumatцalamadıklarınıц
belirterek,ц askerinц esirц düоüpц düоmediлininц tespitц edilmesiniц talepц
etmiоlerdir.1080
Galiçya Cephesi Ġçin BaĢlatılan Yardımlar
OsmanlıцHilal-iцAhmerцCemiyetiцbuцdönemdeцAvrupaцCep-
helerindeц yaralananц askerlerц içinц ianeц kampanyasıц daц baоlatmıоtır.ц
Buцmeyandaц“Galiçya‟daцHarpцEdenцAsakir-i Osmaniyeye Muavenet”1081
adıylaцbirцkomisyonцoluоturularak,цGaliçyaцCephesiцiçinцgerekцyurtц
içindenц veц gerekseц yurtц dıоındanц çokц sayıdaц yardımц toplanmıоtır.ц
YurtцdıоındaцtoplananцbaлıоlarцdahaцçokцViyana‟daцkurulanцkomis-
yonlarц sayesindeц gerçekleоmiо,ц Osmanlıц ileriц gelenleriц tarafındanц
kurulanц buц komisyonlarц sayesindeц Galiçya‟daц bulunanц Osmanlıц
askerleriц içinц ayniц veц nakdîц yardımlarц toplanmıоtır. 1082 Öteц yandanц
buцkampanyalarınцyarattıлıцetki sayesindeцAvusturyaцyöneticileriцdeц
yaralıц askerlerinц ihtiyaçlarınıц karоılamayaц çalıоmıоlardır.ц Örneлinц
Avusturyaц hastanelerindeц tedaviц görenц Osmanlıц askerleriniц ziyaretц
edenц arоidükц askerlereц tütün,ц оekerц gibiц malzemelerц daлıtarak,ц as-
kerlerleцyakındanцilgilenmiоtir.1083
KezaцGaliçya‟daцmücadeleцedenцOsmanlıцaskerleriцiçinцGaliç-
ya‟daц bulunanц askerîц birlikц tarafındanц baлıоц yapılmıоц olmasıц sonц
dereceцmanidardır.цљ7цMartцј9ј7‟deц77.цAlayцKumandanıцKayma-
kamцSaibцBeyцtarafındanцмstanbulцHilal-i Ahmer Cemiyeti Merkezi-
neц gönderilenц yazıda,ц “vatandanц ayrıц olarakц aylardanц beriц Galiçya‟nınц
buzluц havasındaц düоmanlaц çarpıоarak,ц milletц veц memleketц içinц kanlarınıц
akıtmaktaцtereddütцetmeyenцveцmensubuцolduлumц77.цAlayınцzabitanцheyetiц
1080 KızılayцArоivi,цnr.ц936/ј70,цј70.ј,цј70.љцюјљ.јј.ј9ј7/јљцTeоrinisaniц
1333).
1081 KızılayцArоivi,цnr.цјљ/360,ц360-1 (17.07.1919).
1082 KızılayцArоivi,цnr.цјљ/360цюј7.07.ј9ј9я;ц“Viyana‟daцAsakir-i Osmani-
yeyeцHediye”,ц Tanin,цљ5цTeоrinisaniцј33љ/ц8цAralıkцј9ј6,цnr.цљ869,цs.ц4;ц
“Kahramanц Gazilerimizц мçin”,ц Tanin,ц љ7ц Teоrinievvelц ј33љ/ц 9ц Kasımц
ј9ј6,цnr.цљ840,цs.ц3;ц“KahramanцGazilerimizцмçin”,цTanin,цљ8цTeоrinievvelц
ј33љ/цј0цKasımцј9ј6,цnr.цљ84ј,цs.ц3;ц“GaliçyaцveцDobruca‟dakiцGazile-
rimizцмçin”,цTanin,цљ3цTeоrinisaniцј33љ/ц6цAralıkцј9ј6,цnr.цљ867,цs.ц3.
1083 “GaliçyaцveцDobruca‟dakiцGazilerimiz”,цTanin,цљ0цTeоrinievvelцј33љ/ц
љцKasımцј9ј6,цnr.цљ833,цs.ц3.
tarafındanцaskerlerinцveцfakirцhalkınцiaоelerininцteminцedilmesiцiçin”цtopla-
nanц ј9јљц kuruоun,ц yardımц olabilmesiц ümidiyleц Hilal-i Ahmer Ce-
miyetineцgönderildiлiцbildirilmiоtir.1084
Viyana‟daцј9ј6‟daцkurulanцHilal-iцAhmerцHanımlarцнubesiцdeц
Galiçya‟dakiц askerlerц içinц seferberц olmuоtur.ц нubeц birц beyanname
yayınlayarakц Viyana‟dakiц kadınlarıц askerlereц yardımц içinц davetц et-
miоtir.ц Kadınlaraц düоenц enц önemliц görevinц savaоtaц veц barıоtaц ikiц
devletцarasındakiцdostluлuцpekiоtirmekцolduлuцvurgulanmıоtır.1085
Bununla birlikte Hilal-iцAhmerцCemiyetiцGaliçya‟daцbulunanц
askerlerinцyararınaцçeоitliцetkinliklerцdüzenlemiоtir.цÖrneлinцBeyoл-
lu‟ndaц9цNisanцј9ј7цtarihindeцYüzbaоıцWilliamцNortrцtarafındanцbirц
konferansц düzenlenmiо,ц buц münasebetleц Galiçya‟daц bulunanц Os-
manlıц askerlerineц uygulananц tedavilerleц ilgiliц filmlerц gösterilmiо-
tir1086.
Hilal-iцAhmerцCemiyeti,цGaliçyaцHarbiцhatırasınınцyaоatılmasıц
veц yaralananц askerlerц içinц baлıоц toplanmasıц amacıylaц plaket,ц levhaц
veцharpцmadalyasıцdaцhazırlamıоtır.цÖrneлinцCemiyetцGaliçyaцHarbiц
hatırasıц içinц beоц yüzц adetц plaketц bastırmıоц veц buц plaketleri birer
krondanц satıоaц sunmuоtur.ц Plaketlerц oldukçaц ilgiyleц karоılanmıоtır.ц
Ziraц 7ц Eylülц ј9ј7ц tarihliц birц belgedeц Viyana‟daц ј5.ц Kolorduц Ku-
mandanlıлındanцgönderilenцyazıdaцkolordununцGaliçyaцHarbiцhatı-
rasınınц resmedildiлiцplaketlerdenц Hilal-i Amer Cemiyetinde muha-
fazaцedilenцkısmındanцgönderilmesiцtalepцedilmiоtir.1087
YineцbenzerцоekildeцGaliçyaцHarbiцzaferiцhatırasıцolarakц Ce-
miyetцtarafındanцlevhalarцoluоturularakцbedeliцbirerцkuruоtanцsatıоaц
çıkarılmıоtır.цAskerîцbirliklerцHilal-iцAhmerцileцyazıоarakцbuцhatırat-
lardanцsatınцalmıоlardır.1088 KezaцCemiyet,цGaliçyaцCephesiцhatırasıц
olarakц harpцmadalyalarıцimalцettirmiоtir.цBuцmadalyalarцyaklaоıkц üçц
kuruоaцsatılmıоtır.1089 BenzerцоekildeцOsmanlıцHilal-i Ahmer Cemi-
yeti,ц Çanakkaleцveц Galiçyaц zaferleriц hatırasıц olarak maden levhalar
1084 KızılayцArоivi,цnr.ц7ј4/ј49цюљ7.03.ј9ј7/љ7цMartцј333я.
1085 “Viyana‟daц Hilal-iц Ahmerц Hanımlarц нubesi”,ц Tanin,ц љ3ц Teоrinisaniц
ј33љ/ц6цAralıkцј9ј6,цnr.цљ867,цs.цј.
1086 KızılayцArоivi,цnr.цљљ0/љ94цю0ј.04.ј9ј7/јцNisanцј333я.
1087 KızılayцArоivi,цnr.ц350/5цю08.07.ј9ј7/8цTemmuzцј333я.
1088 KızılayцArоivi,цnr.ц7ј4/ј07цю04.09.ј333/4цEylülцј333я.
1089 KızılayцArоivi,цnr.ц7ј4/јј4цю07.05.ј9ј7/7цMayısцј333я.
Balkan Tarihi 489
imalцettirmiоцveцbunlarıцdörderцkuruоaцsatıоaцçıkarmıоtır.цÇokцsayıdaц
askerîцbirlikцbuцmadenцlevhalardanцteminцetmekцiçinцHilal-i Ahmer
Cemiyetineцbaоvurmuоtur.цBunlardanцbirisiцdeцUzunköprüцTayyareц
Topçuц Takımıц Kumandanlıлıdır.ц Uzunköprüц Tayyareц Topçuц Ta-
kımıц Kumandanınınц ј9ц Aлustosц ј9ј7‟deц мstanbulц Hilal-i Ahmer
MerkezineцgönderdiлiцyazıdaцÇanakkaleцveцGaliçyaцzaferleriцhatırasıц
olarakцCemiyetцtarafındanцimalцedilenцmadenцlevhalarındanцј0цade-
dininцKumandanlıлaцgönderilmesiцtalepцedilmiоtir.1090 KezaцÇanak-
kaleц grubundaц Aydınц Ameleц Taburuц kumandanlıлındaц görevliц as-
kerlerцdeцÇanakkaleцveцGaliçyaцzaferleriцiçinцyaptırılanцsözцkonusuц
levhalardanц љ4ц adetц talepц etmiоtir.1091 Yineц Adapazarıц Depoц Ku-
mandanlıлı,цDoлançayцмstasyonuцSilleцAmeleцTaburuцKumandanlıлıц
da 11-јљцEylülцј9ј7‟deцaynıцlevhalardanцtalepцetmiоlerdir.1092
Hilal-iцAhmerцCemiyetiцkendiцyardımlarınınцdıоındaцaskerцai-
lelerininцyaralıцaskerlerineцparaцulaоtırılmasıцiçinцdeцönцayakцolmuо-
tur.цÖrneлinцљ5цEkimцј9ј6цtarihindeцHilal-i Ahmer Cemiyeti tara-
fındanц Viyana‟daц Hilal-iц Ahmerц murahhasıц veц merkezц azasındanц
Doktorц Hikmetц Bey‟eц gönderilenц yazıdaц Avusturya‟daц “Göding”ц
harpц hastanesininц dokuzuncuц koлuоundaц veц 79ц numaralıц yataktaц
tedaviц edilenц yaralıц Osmanlıц askerlerindenц Bolvadin‟inц Akharımц
köyündenцнükrüцEfendi‟yeцBolvadin‟denцMollaцYakupцEfendiцtara-
fındanц gönderilenц 7ј,5ц kuruоц ulaоtırılmıоtır.1093 Yineц Bolvadin‟inц
Yeniceц Mahallesi‟ndenц Hacıц Osman,ц Galiçya‟daц bulunanц oлluц
Mehmed‟eц3ј0цkuruоцparaцgöndermekцiçinцHilal-iцAhmereцbaоvur-
muоtur.ц Cemiyetц sahraц postasıц vasıtasıylaц parayıц Mehmet‟eц ulaоtır-
mıоц veц makbuzunuц kiоiyeц göndermiоtir.1094 Örnekleriц çoлaltmakц
mümkündür.ц љ8ц Martц ј9ј7‟deц Edremit‟inц Beyobasıц Zeytinlibaоıц
köyündenцTokuçoлluцMustafa,цGaliçya‟daцesirцbulunanцoлlunaцHi-
lal-iцAhmerцaracılıлıylaцbirцmiktarцparaцgöndermiоtir.1095
Hilal-iц Ahmerц Cemiyeti,ц Galiçya‟dakiц Osmanlıц ordusununц
herц türlüц ihtiyacınıц karоılamakц içinц seferberц olmuоtur.ц Örneлinц љ0ц
Ekimцј9ј6цtarihiyleцViyanaцSefiriцHüseyinцHilmiцPaоa,цHilal-i Ah-
1090 KızılayцArоivi,цnr.ц7ј4/ј48цюљ9.08.ј9ј7/љ9цAлustosцј333я.
1091 KızılayцArоivi,цnr.ц93/69,ц69-јцю06.09.ј9ј7/6цEylülцј333я.
1092 KızılayцArоivi,цnr.ц93/65-66цюјј.09.ј9ј7/јјцEylülцј333я.
1093 KızılayцArоivi,цnr.ц688/љ4цюљ5.ј0.ј9ј6/јљ Teоrinievvelцј33љя.
1094 KızılayцArоivi,цnr.ц8ј8/ј4јцю0љ.04.ј9ј7/љцNisanцј333я.
1095 KızılayцArоivi,цnr.ц8ј8/јј5цюљ8.03.ј9ј7/љ8цMartцј333я.
merц Cemiyetineц birц telgrafц göndererekц Avusturya hastanelerinde

tedaviцedilmekteцolanцOsmanlıцaskerleriцiçinцonцaltıцbinцadetцtakke-
ninц Balkanц treniyleц Sefareteц gönderilmesiniц istemiоtir.ц Takkelerinц
Avusturya‟daц tedarikц edilmesininц zorц olduлunu,ц buц miktarınц birц
kısmınınцdaцihtiyatцolarakцsaklanacaлınıцbelirtmiоtir.1096 Keza Galiç-
yaц Cephesi‟ndeц yaralanarakц Peоteц Hastanesindeц tedaviц görenц veц
Avusturya-Macaristan‟ınц diлerц hastanelerindeц tedaviц edildiktenц
sonraц nekahetц döneminiц geçirmekц üzereц Peоteц civarındaц Kuban-
ya‟daцAgostaцbarakalaraцyerleоtirilenцüçцyüzden fazlaцyaralıцOsmanlıц
askerlerininцbazılarınınцçoraplarıцolmadıлıцSahraцSıhhiyeц Müfettiо-i
Umumisiц Doktorц Binbaоıц Refikц Beyц tarafındanц bildirilmiо,ц bununц
üzerineцSefaretinцemriyleцgazilereцçorapцveцmendilцyardımındaцbu-
lunulmuо.1097
Galiçya‟daц оehitц olanц askerlereц aitцeоyalarц daц Hilal-i Ahmere
teslimцedilmiоtir.цNitekimцViyanaцHilal-iцAhmerцMurahhasıцDoktorц
HikmetцBey,цљ7ц Ekimцј9ј7‟deцHilal-i Ahmer Cemiyeti merkezine
birцmektupцgöndererekцоehitцolanцaskerlerdenцkalanцeоyalarıцiçerenц
birцlisteцvermiоtir.цBuцlistedeцGaliçya‟daцоehitцolanцaskerlereцmahsusц
јј0цadetцkapalıцzarfцveцpaketцyerцalmıоtır.цBuцzarfцveцpaketlerцSıhhi-
ye-iцAskeriyeцмstihbaratцKalemineцteslimцedilmiоtir.1098
Sonuç
Hilal-iцAhmerцCemiyetininцenцönemliцgöreviцcephedeцyarala-
nan ve hastalanan askerlere yardımcıцolmakцidi.цBuцamaçцdoлrultu-
sunda 1877-ј878ц Osmanlıц Rusц Savaоı‟ndanц itibarenц bütünц savaо-
lardaцaskerlereцyönelikцhizmetleriniцartırarakцdevamцettirdi.цBuцme-
yandaц Cemiyetц Galiçyaц Cephesi‟ndeц deц hizmetц vermiоtir.ц Galiçyaц
Cephesi‟ndekiцsıhhiцhizmetler yoлunluklaцј5.цKolorduцaskerîцsıhhi-
yesi,цAvusturyaцaskerîцsıhhiyesiцveцAvusturyaцSalib-iцAhmeriцaracılı-
лıylaц yürütülmüоtür.ц Buц cephedeц Hilal-iц Ahmerц sıhhiц hizmetleriц
destekleyenц birц konumdaц yerц almıоtır.ц Galiçyaц Cephesi‟ndeц ј00ц
yataklıц sabitц birц hastaneц kurmayıц planlamıоц iseц deц Viyana‟daц bulu-
nanцsıhhiцheyetцveцViyanaцSefaretiцbunuцgerekliцgörmemiоtir.цHilal-i
Ahmerцbununцyerineцbölgeyeцdilцbilenцsıhhiцheyetlerцgöndermiоtir.ц
Buцsıhhiцheyetlerцoradakiцaskerlerinцsaлlıkцdurumlarınıцtetkikцetmiо,ц
1096 KızılayцArоivi,цnr.ц73/ј0јцюљ0.јј.ј9ј6/љ0цTeоrinievvelцј9ј6я.
1097 BOA, HR.SYS., nr. 2428/23 (16.11.1916).
1098 KızılayцArоivi,цnr.ц8љ5/8цюј5цAralık/Kânunuevvelцј9ј7я.
Balkan Tarihi 491
askerlerin hangiц hastanelerdeц tedaviц gördükleriniц tespitц ederek,ц

Avusturyaцsıhhiцheyetiyleцilgiliцiоlemlerinцsaлlıklıцyürütülmesiniцsaл-
lamıоtır.ц Bununlaц birlikteц Hilal-iц Ahmerц Cemiyeti‟ninц yaralananц
askerlerinц rehabiliteц edilmesiyleц ilgiliц müttefikц devletlerleц ortakц ça-
lıоmalarцyürüttüлüцgörülmektedir.цBuцfaaliyetinцamacıцmecruh,цhas-
taц subayц veц askerlerinц hastane,ц sanatoryumц veц kaplıcalardaц tedaviц
edilmeleriцiçinцortakцçalıоmalarцyürütmektir.ц
ÖteцyandanцCemiyet,цGaliçyaцCephesi‟ndeцyaralananцveцhas-
talanan askerlerin tedavileriц sırasındaц canц sıkıntılarınıц gidermekц veц
onlarıц birц nebzeц deц olsaц savaоц psikolojisindenц uzaklaоtırmakц içinц
Türkiye‟denцkitap,цdergiцveцgazeteцgöndermiо,цçeоitliцoyunlarıцteоvikц
etmiоtir.ц Buц оekildeц askerlerinц moralininц yüksekц tutularakц kısaц za-
manda iyileоmeleriцsaлlanmayaцçalıоılmıоtır.цAyrıcaцAvrupaцcephele-
rindeц yaralananц askerlerц içinц ianeц kampanyasıц baоlatılarak,ц gerekц
yurtцiçindenцveцgerekseцyurtцdıоındanцönemliцmiktardaцyardımцtop-
lanmıоtır.цKeza,цGaliçya‟daцbulunanцaskerlerinцyararınaцçeоitliцetkin-
liklerцdeцdüzenlemiоtir.ц
OsmanlıцHilal-iцAhmerцCemiyetininцGaliçyaцCephesi‟ndeцsa-
vaоanцaskerlerцiçinцyaptıлıцenцönemliцçalıоmalardanцbirisiцdeцkaybo-
lanц askerleriц bulmayaц yönelikц çalıоmalarıdır.ц Askerinц neredeц oldu-
лununц tespitц edilmesiц içinц Harbiyeц Nezareti Muamelat-ıц Zatiyeц
Müdüriyetiц мstihbaratц kalemiц ileц çalıоmalarц yürütülmüоtür.ц Kaybo-
lanц askerlerinц esirц düоüpц düоmedikleriц Cemiyetц aracılıлıylaц tespitц
edilmiоtir.
Kaynakça
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA)
HR.SYS., nr. 2424/74; nr. 2426/15; nr. 2428/23.
MV., nr. 202/141; nr. 244/24.
Kızılay ArĢivi
nr. 112/20.38; nr. 112/20.39; nr. 12/360; nr. 12/360-1; nr. 171/35;
nr. 196/114; nr. 21/49, 49-1,2,3; nr. 220/294; nr. 325/180; nr.
325/193; nr. 350/5; nr. 599/10; nr. 599/11; nr. 665/303; nr.
665/63-64; nr. 688/24; nr. 714/107; nr. 714/114; nr. 714/148; nr.
714/149; nr. 73/101; nr. 781/68; nr. 818/115; nr. 818/141; nr.
825/8; nr. 93/65-66; nr. 93/69, 69-1; nr. 936/170, 170.1, 170.2; nr.
936/203.
Gazeteler
“Galiçyaц Gazileri”,ц Tanin,ц 7ц Teоrinievvelц ј33љ/љ0ц Ekimц ј916, nr.
2820, s. 3.
“GaliçyaцveцDobruca‟dakiцGazilerimizцмçin”,ц Tanin,цљ3ц Teоrinisaniц
ј33љ/6цAralıkцј9ј6,цnr.цљ867,цs.ц3.
“Galiçyaц veц Dobruca‟dakiц Gazilerimiz”,ц Tanin,ц љ0ц Teоrinievvelц
ј33љ/љцKasımцј9ј6,цnr.цљ833,цs.ц3.
“Kahramanц Gazilerimizц мçin”,ц Tanin, љ7ц Teоrinievvelц ј33љ/9ц Ka-
sımцј9ј6,цnr.цљ840,цs.ц3.
“KahramanцGazilerimizцмçin”,цTanin,цљ8цTeоrinievvelцј33љ/ј0цKa-
sımцј9ј6,цnr.цљ84ј,цs.ц3.
“Viyana‟daц Asakir-iц Osmaniyeyeц Hediye”,ц Tanin,ц љ5ц Teоrinisaniц
ј33љ/8цAralıkцј9ј6,цnr.цљ869,цs.ц4.
“Viyana‟daцHilal-i AhmerцHanımlarцнubesi”,ц Tanin,цљ3ц Teоrinisaniц
ј33љ/6цAralıkцј9ј6,цnr.цљ867,цs.цј.
Telif Eserler
Arıkan,ц мbrahim,ц Birц Mehmetçiлinц Çanakkale-Galiçya-Filistin Cephesi
AnılarıцHarpцHatıralarım,цTimaоцYay.,цмstanbulцљ007.
Bardakçı, Veli Vehbi, Birinciц Dünyaц Savaоı‟ndaц Galiçyaц Cephesi‟ndeц
Türkц Kuvvetlerininц Faaliyetleri,ц Afyonц Kocatepeц Üniversitesi,ц Sosyalц
Bilimlerц Enstitüsü,ц Yayımlanmamıоц Yüksekц Lisansц Tezi,ц Afyonц
1998.
Bayur, Yusuf Hikmet, TürkцмnkılapцTarihi,цC.цIII,цKısımцIII,цTTK.ц
Yay., Ankara 1991.
Belen, Fahri, BirinciцCihanцHarbindeцTürkцHarbiц1914цYılıцHareketleri,
C.цј,цGnkur.цBasımevi,цAnkaraцј964.
Bilgin,цмsmail,ц57.цAlayцGaliçya,цTimaоцYay.,3.цBaskı,цмstanbulцљ0јљ.
BirinciцDünyaцHarbiцVII‟цnciцCilt,цAvrupaцCepheleriц1nciцKısımц(Galiçyaц
Cephesi), GenelkurmayцBasımevi,цAnkaraцј967.
Balkan Tarihi 493
Çubukçu,цBayhan,ц“I.цDünyaцSavaоı,цGaliçyaцCephesiцveцTürkцSaл-
lıkц Ekibindeц Avusturyaц Madalyasıц Alanlar”,ц IV.ц Türkц Tıpц Tarihiц
Kongresi,ц мstanbul,ц ј8-љ0ц Eylülц ј996,ц TTK.ц Yay.,ц Ankaraц љ003,ц s.ц
457-462.
Daлlarц Macar,ц Oya,ц “Galiçya Cephesi‟ndeц Osmanlıц Birlikleriц veц
Saлlıkц Hizmetleriц юј9ј6-ј9ј7я”,ц Osmanlıц Bilimц Araоtırmaları, X/2,
(2009), s. 35-58.
Daлlar,ц Oya,ц “Birinciц Dünyaц Savaоındaц Osmanlıц Ordularınınц Ga-
liçyaц Cephesi‟neц Gönderilmesiц veц Cepheц Gerisindeц Yaоananlar”,ц
YakınцDönemцTürkiyeцAraоtırmaları,цS.цј0,цYıl:ц5/љ006,цs.ц45-76.
Erickson, Edward J., Sizeц Ölmeyiц Emrediyorumц Birinciц Dünyaц Sava-
оı‟ndaцOsmanlıцOrdusu,цKitapцYayınevi,цљ.цBaskı,цмstanbulцљ003.
Ertem,цнefik,цBirinciцDünyaцSavaоı‟ndaцAvrupa‟daцYüzbinцTürkцAskeri,
KastaоцYay.,цмstanbulцј99љ.
Kumandanımц Galiçyaц Neц Yanaц Düоer?ц Mehmetçikц Avrupa‟da:ц M.ц нevkiц
Yazman‟ınц Anıları,ц Hazırlayan:ц Kansuц нarman,ц Türkiyeц моц Bankasıц
KültürцYay,цљ.цBaskı,цмstanbulцљ008.
Özbay, Kemal, TürkцAskerцhekimliлiцTarihiцveцAskerîцHastaneleri, C. I,
YörükцBasımevi,цмstanbulцј976.
Özdemir, Hikmet, Salgınц Hastalıklardanц Ölümlerц 1914-1918, TTK.
Yay., Ankara 2010.
Sanders, Liman Von, Türkiye‟deцBeоцYıl,цÇev.цEоrefцBengiцÖzbilen,ц
TürkiyeцмоцBankasıцKültürцYay.,цљ.цBaskıцмstanbulцљ0јј.
нehsuvaroлlu, Bedi N., Hekimц Birц Siyasîmizinц Portresiц Büyükelçiц Dr.ц
A.цHulûsiцFuadцTugay,цHüsnütabiatцMatbaası,цмstanbulцј97љ.
Balkan Tarihi 495
I. DÜNYA SAVAŞI SÜRECİNDE KUZEY YUNANİS-

TAN’IN SAĞLIK DURUMU: SELÂNİK ÖRNEĞİ
The Health Status of Northern Greece During World War I: The Case of
Salonica
мsmailцARSLAN
Özet
Tarihselц süreçц içerisindeцsavaоlarц veц göçlerц toplumlarıц etki-
leyenцönemliцolgularцarasındadır.цI.цDünyaцSavaоı,цbütünцbirц
dünyayıц kapsamasıц nedeniyleц insanlıлıц sosyal,ц ekonomikц veц
kültürelц anlamdaц etkilemiоц topyekûnц birц savaоtır.ц Buц etki-
lenmelerinц baоındaц daц yetersizц saлlıkц оartlarıц gelmektedir.ц
Özellikleц deц savaоц koоullarıц sebebiyleц gerekliц hijyenikц orta-
mınцveцsaлlıkцhizmetlerininцsaлlanamaması,цhastalıklarınцor-
tayaц çıkmasınaц nedenц olmuоtur.ц Savaоц ortamınınц tetiklediлiц
kötüц saлlıkц koоulları,ц cephedeц savaоarakц ölenц askerцsayısın-
danц çokц dahaц fazlaц sayıdaц insanınц ölümüneц sebebiyetц ver-
miоtir.цBuцçalıоmadaцј430цyılındaцSultanцII.цMuratцzamanın-
daц fethedilerekц uzunц yıllarц Osmanlıц мmparatorluлuц hâkimi-
yetinde kalanц veц Balkanц Savaоlarıц sonundaц ј0ц Aлustosц
ј9ј3‟teцimzalananцBükreоцAntlaоmasıцileцYunanistan‟aцbıra-
kılanцSelânikцоehrininцI.цDünyaцSavaоıцюј9ј4-ј9ј8яцsürecin-
dekiцsaлlıkцdurumuцAmerikanцarоivцbelgeleriцıоıлındaцdeлer-
lendirilecektir.ц нehirdeц görülenц difteri,ц tifo,ц tüberkülozц veц
vebaц gibiц epidemikц hastalıklaraц aitц istatistikiц verilerц belirliц
zamanцaralıklarıylaцAmerika‟nınцSelânikцKonsolosluлuцtara-
fındanц kaydedilmiоtir.ц Buц çalıоmadaц mevcutц arоivц kayıtlarıц
üzerindenцsavaоцsürecindeцSelânikцоehrininцgündelikцyaоamıц
içerisindekiцsaлlıkцdurumuцdeлerlendirilecektir.

Buцçalıоma,цљљј9-TUBмTAKцYurtцDıоıцDoktoraцSonrasıцAraоtırmaцBursц
Programıncaц desteklenenц “ј9ј3-ј9љ3ц Yıllarıц Arasındaц Kuzeyц Yunanis-
tan‟daц Müslümanlarınц Sosyoekonomikц Durumuц юSocio-economic Situa-
tion of Muslims inц Northernц Greeceц betweenц ј9ј3ц andц ј9љ3я”ц baоlıklıц
TexasцÜniversitesindeцgerçekleоtirilenцaraоtırmanınцbirцbölümüdür.

юDoç.ц Dr.я;ц Balıkesirц Üniversitesi,ц Necatibeyц Eлitimц Fakültesi,ц Tarihц
EлitimiцAnabilimцDalı,цe-mail: arslan@balikesir.edu.tr.
Anahtar Kelimeler: I.цDünyaцSavaоı,цSelânik,цSalgınцHasta-

lıklar,цSaлlıkцDurumu.
Abstract
War and migration are among the important phenomena
affecting the societies in the historical process. World War I
is a global warfare having affected the humanity socially,
economically and culturally since it includes all the world.
One of its major effects is inadequate sanitary conditions.
The lack of hygiene and healthcare services, especially on
account of warfare conditions, have caused the emergence
of diseases. Poor health conditions triggered by warfare
have caused much more people to die than the soldiers dy-
ing on the fronts as in the example of World War I. This
study will assess the health status in the city of Salonica
during the First World War (1914-1918) conquered in the
reign of Murat The Second in 1430 and left to Greece, after
many years under the rule of Ottoman Empire, with the
Treaty of Bucharest signed on 10 August 1913 at the end of
Balkan Wars in light of Archival Records of the U.S.A. Sta-
tistical information about epidemic diseases such as diph-
theria, typhoid fever, dysentery and black death have been
periodically recorded by the U.S. Consul in Salonica. In this
study the health status of the city of Salonica in everyday
life during the war will be assessed by the archival records.
Key Words: World War I, Salonica, epidemic disease,
health status
GiriĢ
ј9.ц yüzyıldaц gündelikц yaоamınц akıоıц içindeц Selânikц sakinleriц
hastalık,ц yangın,ц suц ihtiyacıц veц doлalцafetlerц gibiц bazıц problemlerleц
baоцetmekцzorundaцkalmıоlardı.цHastalıklarцоehirdeцyaоayanцinsanla-
rınцyakasınıцneredeyseцbirцyüzyılцboyuncaцbırakmamıоtı.цј8.цyüzyıldaц
veba,ц ј9.ц yüzyılınц deлiоikц zamanц dilimleriц içindeц iseц kolera,ц grip,ц
kızılц gibiцbulaоıcıцhastalıklarцSelânikцsakinlerininц korkuluцrüyasıцol-
muоtur.ц Etrafıц bataklıklarlaц çevriliц olduлuц içinц halkц sürekliц salgınц
hastalıklarlaц karоıц karоıyaц gelmekteydi.ц мçmeц suyuц ihtiyacıц Selânikц
оehrininцtarihiцboyuncaцyüzцyüzeцkaldıлıцenцbüyükцsorundu.цDikkat-
Balkan Tarihi 497
sizlikц baоtaц olmakцüzereц оehirdeцdeлiоikцsebeplerleцçıkanцyangınlarц

bazenц birц çarоınınц veyaц mahalleninц bazenц deц tütünц maлazalarınınц
tamamenцyanıpцkülцolmasınaцsebepцolmuоtur.цнiddetliцyaлmur,цsel,ц
dolu,цfırtınaцgibiцdoлalцafetlerцiseцSelânik‟teцyaоayanцinsanlarınцgün-
delikцyaоamlarındaцneredeyseцherцanцkarоılaоtıklarıцsıradanцproblem-
lerц arasındadır.ц Genellikleц karaц veц denizц yoluylaц seyahatц edenlerц
vasıtasıylaц yayılmasıylaц bilinenц veba,ц koleraц gibiц salgınц veц bulaоıcıц
hastalıklarц Balkanlar‟daц yaоayanц insanlarıц sonц dereceц endiоelendir-
miоtir.1099 Örneлinц Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц genelindeц sadeceц
ј8ј4цyılındaцј5ц binцkiоiцvebadanцölmüоtür.1100 Daniel Panzac top-
lumlarınцkorkuluцrüyasıцvebaцüzerineцyaptıлıцçalıоmasında,цBalkan-
lar‟daцbuцhastalıлınцyayıldıлıцbölgelerinцtopoлrafikцdökümüцüzerin-
den,ц hastalıлınц birц yüzyılıц aоkınц birц süredirц aynıц yollarıц izleyerek,ц
güneydenцkuzeye,цdoлudanцbatıyaцdoлruцaynıцyöndeцnasılцilerlediлi-
niц ortayaц koymuоtur.1101 Viaц Egnatiaц yoluц üzerindeц veц birц limanц
оehriцolanцSelânikцdeцbuцdönemdeцvebanınцkolцgezdiлiцоehirlerden-
dir.ц ј830‟lardaц oц zamanaц deлinц yalnızц baоkentteц görülenц hastalıkц
hemц Selânik‟teц hemц deц Kavalaц veц Drama‟daц ortayaц çıktı.ц Buц dö-
nemdeцvebaцBalkanlar‟aцgenellikleцмstanbulцyoluylaцgelirken;цSelânikц
dahaцçokцdenizцyoluylaцgelenцvebanınцkurbanıцoldu.1102 Vebaцsalgın-
ları;ц Kavala,ц мzmir,ц мskenderiyeц gibiц limanц kentlerineц kısmenц artц
bölgelerindenц amaц dahaц çokц denizц yoluylaц giriоц yapmıоtır.ц Çünküц
vebaц salgınlarınınц büyükц birц kısmındaц hastalıkц оehreц sıçramadanц
önceцgemilerdeцgörülmektedir.1103 Selânik‟inцdeцbirцlimanц kentiцol-
ması,цbaоtaцvebaцsalgınlarıцolmakцüzereцpekцçokцbulaоıcıцhastalıлınц
yayılmasındaцetkiliцolmuоtur.
Geneldeц Balkanlar‟daц özeldeц iseц Selânik‟teц salgınц veц bulaоıcıц
hastalıklarц sadeceц ј9.ц yüzyıldaц deлil,ц dahaц sonrakiц zamanц dilimle-
rindeцdeцоehirdeцkarоılaоılanцenцbüyükцsorunlarındanцbiriцoldu.цBi-
lindiлiц üzereц savaоlarц veц göçler,ц toplumlarıц normalц zamanlarındanц
1099 Sıtma,ц cüzzam,ц çiçekц frengi,ц gripц gibiц salgınц veц bulaоıcıц hastalıklarınц
kısaцtarihiцhakkındaцbilgiцiçinцbkz.:цAndrewцNikiforuk,цMahоerinцDördüncüц
Atlısı,цюÇev.яцSelahattinцErkanlı,цмletiоimцYayınları,цмstanbulцљ000.
1100 Bkz.: Meropi Anastassiadou, TanzimatцÇaлındaцBirцOsmanlıцнehriцSela-
nik,цюÇev.яцIоıkцErgüden,цмstanbul:цTVYY,цј998,цs.ц77.
1101 Bkz.: Daniel Panzac, Osmanlıц мmparatorluлu‟ndaц Vebaц (1700–1850),
юÇev.яцSerapцYılmaz,цTVYY,цмstanbul:цј997.
1102 Bkz.: Panzac, a.g.e., s. 83.
1103 Bkz.: Panzac, a.g.e., s. 110.
dahaцfazlaцetkilediлiцgibi;цsalgınlarınцveцbulaоıcıцhastalıklarınцdaцin-
sanlarц arasındaц kolц gezdiлi,ц dahaц fazlaц ölümlereц sebebiyetц verdiлiц
dönemlerц olagelmiоtir.ц Buц baлlamdaц bütünц birц dünyayıц kapsamasıц
nedeniyleцinsanlıлıцsosyal,цekonomikцveцkültürelцanlamdaцetkilemiоц
topyekûnцbirцsavaоцolanцI.цDünyaцSavaоıцda,цsiyasiцtarihцbakımındanц
olduлuцgibiцtoplumsalцtarihцbaлlamındaцsaлlıkцkoоullarıцyönüyleцdeц
deлerlendirilmesiцelzemцbirцsüreçtir.цSavaоınцgeçtiлiцоehirцveцbölge-
lerdeц savaоц koоullarıц sebebiyleц gerekliц hijyenikц ortamınц veц saлlıkц
hizmetlerininцsaлlanamamasıцbulaоıcıцhastalıklarınцortayaцçıkmasın-
daц etkiliц nedenlerdendir.ц Savaоц ortamınınц tetiklediлiц kötüц saлlıkц
koоulları,ц I.ц Dünyaц Savaоıц örneлindeц deц görüldüлüц gibi,ц cephedeц
savaоarakц ölenцaskerцsayısındanцçokцdahaцfazlaцsayıdaцinsanınцölü-
müneц sebebiyetц vermiоtir.ц Buradanц hareketleц uzunц yıllarц Osmanlıц
мmparatorluлuцhâkimiyetindeцkalanцveцBalkanцSavaоlarıцsonundaцј0ц
Aлustosц ј9ј3‟teц imzalananц Bükreоц Antlaоmasıц ileц Yunanistan‟aц
bırakılanц Selânikц оehrininц I.ц Dünyaц Savaоıц юј9ј4-ј9ј8яц sürecindeц
saлlıkц durumuц Amerikanц arоivц belgeleriц ıоıлındaц deлerlendirilmiо-
tir.1104 Amerikaц Birleоikц Devletleri‟ninц Selânikц Konsolosuц Johnц E.ц
Kehlц tarafındanц I.ц Dünyaц Savaоıц boyuncaц оehirdeц görülenц difteri,ц
tifo,цtüberkülozцveцvebaцgibiцepidemikцhastalıklaraцaitцsaлlıkцistatis-
tikleriцhaftalıkцolarakцWashington‟aцraporцedilmiоtir.цAmerikaцBirle-
оikц Devletleri‟ninц savaоц sürecindeц Selânikц оehriц veц hinterlandınıц
oluоturanц tarihselц Makedonyaц bölgesineц özelц birц ilgiц duyduлuц daц
gözlerdenц kaçmamaktadır.ц Konsolosц raporlarınaц yansıyanц saлlıkц
istatistiklerininц I.ц Dünyaц Savaоı‟nınц baоlangıçц tarihiц љ8ц Temmuzц
ј9ј4‟tenцbitiоiцtarihiцolanцјјцKasımцј9ј8‟eцkadarцolanцdönemiцkap-
sayanцkısımlarıцçalıоmayaцdâhilцedildi.цBunaцgöreцçalıоmada,цSelânikц
veцhinterlandınaцaitцsalgınцhastalıklarlaцilgiliцљљ3цhaftalıkцverilerцüze-
rindenцbazıцçıkarımlarцyapılmıоtır.
1104 BölgeninцBalkanцSavaоlarıцsırasındaцsaлlıkцdurumuцhakkındaцgenelцbirц
bilgiц edinmekц içinц bkz.:ц Oyaц Daлlarц Macar,ц Balkanц Savaоları‟ndaц Salgınц
HastalıklarцveцSaлlıkцHizmetleri,цLibraцYayınları,цмstanbulцљ009;цMesutцÇa-
pa,ц “Balkanц Savaоı‟ndaц Kızılayц юOsmanlıц Hilal-iц Ahmerяц Cemiyeti”,ц An-
karaцÜniversitesiцOsmanlıцTarihiцAraоtırmalarıцveцUygulamalarıцMerkeziцDergisi,
sy. 1, 1990, s. 89-115.
Balkan Tarihi 499
I. Dünya SavaĢı Sürecinde Selânik’in Sağlık Du-

rumu
SelânikцYunanistan‟aцbırakıldıktanцsonraцhızlaцYunanцdevletiц
ileц organikц birц bütünleоmeц süreciц yaоarkenц I.ц Dünyaц Savaоıц patlakц
verdi.ц Büyükц güçlerц Yunanistan‟ıц kendiц yanlarındaц savaоaц sokabil-
mekц içinц birц diziц planınц içineц girdiler.ц ј9ј3‟teц babasıц Yorgos‟unц
Selânik‟teц öldürülmesindenц sonraц tahtaц geçenц Konstantinosц ileц
GiritцkökenliцbaоbakanцVenizelosцarasındaцçatıоmaцvardı.цKral,цAl-
manlarınц üstünlüлüneц inandıлıц içinц tarafsızц kalmaц yanlısıykenц baо-
bakanц мtilafц Devletleri‟ninц galipц geleceлineц inandıлıц içinц мngilizц veц
Fransızlarınц safındaц savaоaц girmekц gerektiлiniц savunuyordu.ц Çatıо-
maцülkeyiцtarihininцenцkötüцsiyasiцkrizineцsürüklediцveцмtilafцDevlet-
leriц olayaц müdahilц oldu.ц Askerîц operasyonlarц ј9ј6ц yılıц baоlarındaц
baоladı.ц Buц olaylardaц Selânik‟inц rolüц çokц büyükц oldu.ц Çünküц
ј9ј6‟daцVenizelosцKralцKonstantin‟eцkarоıцgeçiciцhükümetiniцbura-
daцkurduцveцоehirцAtinaцileцölümcülцbirцrekabeteцgirdi.цVenizelos‟uц
destekleyenц мtilafц Devletleriц enц sonundaц Konstantinos‟uц ј9ј7‟deц
sürgüneцgönderdi.1105
BulgarlarınцittifakцiçineцgirdiлiцAvusturya-Almanya‟nınцsaldı-
rılarıцkarоısındaцdizцçökmeyeцbaоlayanцSırbistan‟aцyardımцetmekцiçinц
мttifakцDevletleriцSelânik‟eцbirцorduцgöndermekцistedi.цVenizelosцbuц
planaцsıcakцbakıyorduцveцYunanistanцresmenцtarafsızlıлınıцkorudu-
лu sıradaц buц tavrınıц 3ц Ekim‟deц мngilizц veц Fransızц kuvvetlerininц
Selânik‟iц kullanabilecekleriniц söyleyerekц gösterdi.ц Olaylarınц dıоındaц
tutulanцkralцtepkiцolarak,цilkцмtilafцihtiyatцbirlikleriцSelânikцlimanınaц
girerkenцbaоbakanıцistifayaцçaлırdı.цмtilafцsubaylarıцyeniцYunanцordu-
sunuцörgütlediцveцkısaцbirцsüreцiçindeцbirçokцYunanцtümeniцBalkanц
cephesinde,ц müttefiklerinцyanındaцyerleriniцaldı.цBuцsüreçteцSırpla-
rınц yenilgisininц önüneц geçilemeseц de,ц мttifakц devletleri,ц düоmanıц
Sırp-Yunanцsınırındaцdurdurmayıцbaоardı.1106
Yunanistan‟ınц Atina‟yaц karоıц isyanц hâlindekiц birц bölgesininц
baоkentiцolanцSelânik,цbundanцböyleцsaltцYunanцhükümetininцdeлil,ц
1105 Bkz.: Mark Mazower, Selanik:цHayaletlerцнehriцHıristiyanlar,цMüslümanlar

ve Yahudiler (1430-1950),цюÇev.цGülцÇaлalıцGüvenя,цYKY, мstanbulцљ006,ц
s. 313-314.
1106 Bkz.:ц G.ц Th.ц Vafopoulos,ц “Dünyaц Savaоında”,ц юHaz.яц Gillesц Veins-
tein, Selanik 1850-1918цYahudilerinцKentiцveцBalkanlar‟ınцUyanıоı,цюÇev.цCü-

neytцAkalınя,цмletiоimцYayınları,цљ.цBaskı,цмstanbulцљ00ј,цs.цљ69.
мtilafцdevletlerininцgenelцkarargâhınınцdaцmerkeziydi.цмtilafцordusu-
nunц azıkц veц gereçleriц Selânik‟tenц geçiyorц veц birц büyükц savaоınц ge-
rektirdiлiцbütünцikmallerцSelânikцlimanındaцboоaltılıyordu.цLevazımц
komutanlarıцbüyükцhastaneцmerkezlerini,цartçıцbirlikleriniцveцaskerîц
havaalanınıц buц оehreц yerleоtirmiоlerdi.ц Ulusalcıц Yunanц yetkililerц
мtilafцbirlikleriniцbuzцgibiцbirцtavırlaцkarоıladılarцveцbuцtavrınцgöster-
gesiц olarakц daц оehirdenц uzaktaц Langaza‟yaц юLangadasяц gidenц yoldaц
bataklıkцbirцarazideцkarargâhцkurmalarınaцizinцverdiler.цOцzamanlarц
Selânik,ц maviц üniformalıц Fransızц piyadeleri,ц uzunц kırmızıц feslerц
giymiоц Faslıц askerleri,ц Fransızlarınц Afrikaц sömürgelerindenц gelenц
siyahiцSenegalliler,цsarıоınцveцkırmızıцyanaklı,цhakiцüniformalıцмngilizц
askerleri,ц Rusц Çarı‟nınц veц Sırplarınц sefilц veц mutsuzц askerleri,ц koyuц
yeоilцpelerinleriцiçindekiц„Fratelli‟leriцileцмtalyanцaskerlerindenцoluоanц
мtilafц ordusununц varlıлıц ileц yeniц birц türц renkц cümbüоüneц dönmüо-
tü.1107
Selânik,цмttifakцdevletlerineцkarоıцmücadeleцedenцmüttefikцor-
dularınцmerkezцkarargâhıцhâlineцgeldiktenцsonraцbirцdiziцsorunlarlaц
karоılaоtı.ц Meydanaц gelenц sorunlarınц enц önemlisiц buц çalıоmanınц da
odakц noktasınıц oluоturanц toplumsalц saлlıлıц ilgilendirenц konulardı.ц
Gerekцоehirцsakinlerininцgerekцоehrinцartцalanınıцoluоturanцiçцbölge-
lerinцveцgerekseцdeцmüttefikцaskerlerinцkarоılaоtıлıцbulaоıcıцhastalık-
lar,цsavaоцboyuncaцzamanцzamanцyükseliоцveцdüоüо grafikleriцiçeri-
sindeцpekцçokцinsanınцhastalanmasınaцveцölümüneцnedenцolmuоtur.ц
Amerika‟nınцSelânikцKonsolosuцJohnцE.цKehl‟inцistisnasızцherцhaftaц
tuttuлuц veц Washingtonц merkezeц gönderdiлiц saлlıkц istatistiklerineц
göreцј9ј4цyılındaцenцçokцölümeцsebebiyetцverenцbulaоıcıцhastalıлınц
47јцkiоiцileцkoleraцolduлuцanlaоılmaktadır.цSuцkaynaklarınınцveцözel-
likleцdeцiçmeцsuyununцtemizцolmamasındanцkaynaklananцbuцhasta-
lık,цdahaцsonrakiцyıllardaцdaцdalgalıцbirцseyirцizleyerekцpekцçokцinsa-
nınц ölümüneц sebepц olmuоtur.ц Koleradanц sonraц ölümlereц nedenц
olanцdiлerцbulaоıcıцhastalıklarцarasındaцsırasıylaцљ95цkiоiyleцtüberkü-
loz,цјј9цkiоiyleцçiçek,ц99цkiоiyleцtifüs,ц76цkiоiyleцtifoцveц65цkiоiyleцdeц
difteriц hastalıлıц gelmektedir.ц Bunlarınц dıоındaц diлerlerineц oranlaц
sayılarıцçokцazцda olsaцmenenjit,цvebaцveцkızılцdaцbölgedeцinsanlarınц
ölümüneцsebebiyetцverenцbulaоıcıцhastalıklarцarasınaцdâhilцedilmeli-
1107 Bkz.: Mazower, a.g.e., s. 315; Vafopoulos, agm, s. 270-273.

Balkan Tarihi 501
dir.1108 Tarihiц boyuncaц temizц içmeц suyununц saлlanmasıц sorununuц

birцtürlüцaоamayanцоehir,цyoлunцbirцmülteciцveцmüttefikцaskerцakını-
naцuлramıо olduлundanцyeterliцveцdengeliцbeslenemeyen,цhijyendenц
uzak,ц oldukçaц saлlıksızц ortamlardaц hayatınıц devamц ettirmekц duru-
mundaцkalanцsivilцveцaskerlerinцsavaоцkoоullarınınцdaцaлırlıлıцiçindeц
hayatlarınınц sonц bulduлuц mekânц hâlineц gelmiоtir.ц I.ц Dünyaц Sava-
оı‟nın baоladıлıц tarihц olanц љ8ц Temmuzц ј9ј4‟tenц љ6ц Aralıkц ј9ј4‟eц
kadarц altıц aylıkц süreц zarfınıц kapsayanц istatistiklereц gözц attıлımızdaц
Selânikцоehriцveцbuцоehrinцhinterlandınıцkapsayanцbölgedeцenцyaygınц
görülenц hastalıklarц arasındaц deriц hastalıkları,ц sıtmaц veц dizanterinin
öneц çıktıлıцanlaоılmaktadır.цBunlarınцdıоındaцherцneцsebepleцolursaц
olsunц konsolosц tarafındanц ј9ј4ц Temmuzц baоındanц ј9ј4ц Aralıkц
sonunaцkadarцhaftalıkцraporцedilenцtoplamцölümцsayısıцљ848цkiоidir.ц
Sadeceцbulaоıcıцhastalıklardanцölenlerinцsayısıцise јј06цkiоidir.
Konsolos Kehl, 13-ј9ц Eylülц ј9ј4ц tarihleriniц içerenц haftaц
Selânik‟tekiцaskerlerinцsıhhiцdurumuцhakkındaцyeterliцbilgininцolma-
dıлıц notunuц düоmektedir.ц Ayrıcaц “Yeniц vebaц vakasıц yoktur.”ц no-
tundanцdaцanlaоılacaлıцüzereцdahaцönceцоehirdeц“veba”цhastalıлınınц
yaygınц olduлuц sonucunaц varılır.ц Selânikц veц hinterlandınıц oluоturanц
genelцsaлlıkцdurumuцhakkındaцKehl,цyeterinceцveriцalamamıоцolmalıц
ki,цgenelцsaлlıkцdurumuцhakkındaцgüvenilirцbilgiцsaлlamanınцmüm-
künцolmadıлınıцraporцetmektedir.цYineцKonsolosцKehl‟inцsaлlamıоц
olduлuц verilerdenц hareketц edersekц оehrinц tahminîц nüfusununц љ00ц
binц civarındaц olduлuц anlaоılır.1109 Buц tahminîц nüfusц istatistiлiц ј9ј3ц
resmîцsayımıylaцdoлruцorantılıцolmasıцsebebiyleцgüvenilirцbirцrakam-
dır.цј9ј3цresmîцnüfusцsayımınaцgöreцSelânik‟teцј57.889цkiоiцyaоıyor-
du.1110 ј9ј4цyılındaцљ00цbinцnüfusaцsahipцolanцSelânik,цgerekцBalkanц
SavaоlarıцsonucundaцRumeli‟ninцkaybedilenцtopraklarındanцAnado-
lu‟yaцgeçmekцiçinцSelânik‟iцbeklemeцveцgeçiоцmahalliцolarakцkullananц
Müslümanlarц gerekц Rumeli‟deц Müslümanlarınц düоmüоц olduлuц
olumsuzц durumaц birц tepkininц deц sonucuц olarakц Anadolu‟danц Yu-
nanistan‟aцgöçцetmekцdurumundaцkalanцveцöncekilereцgöreцsayılarıц
1108 NARA, RG 84, Records of Foreign Service Posts Consular Posts, Salonica,
Greece, Volume 40; 812.

1110 Bkz.: Alexandra Yerolympos,ц“YangınınцRolü”,цюHaz.яцGillesцVeins-
tein, Selanik 1850-1918цYahudilerinцKentiцveцBalkanlar‟ınцUyanıоı,цюÇev.цCü-

neytцAkalınя,цмletiоimцYayınları,цљ.цBaskı,цмstanbulцљ00ј,цs.љ76.
dahaцazцolanцRumцmültecilerinцakınınaцuлradıлıцbirцlimanцоehriydi.ц
BuradanцhareketleцKehl‟inцtahminîцolarakцifadeцettiлiцnüfusцverile-
rininцdoлruцolduлuцanlaоılır.
Kehl,цbölgedeцsıklıklaцkarоılaоılanцhâkimцhastalıklarınцarasındaц
deriц hastalıkları,ц sıtma,ц dizanteriц gibiц hastalıklarıц zikretmektedir.ц
Ölümцsebebiцolarakцnetцbirцоekildeцortayaцkonulanцveцyukarıdaцbah-
sedilenц bulaоıcıц hastalıklarınц dıоındaц bölgedeц sıklıklaц görülenц veц
bölgeyeц hâkimцolanцhastalıklardanцölenцkiоilerinцistatistiлiц verilme-
miоtir.цBununlaцbirlikteцKehl‟inцhazırladıлıцistatistikselцtablodaц„herц
neц sebepleц olursaц olsunц haftalıkц raporц edilenц ölümler‟ baоlıklıц birц
kısımцyerцalmaktadır.цBuцbaоlıkцaltındaцј9ј4цyılınцsonцaltıцaylıkцdö-
nemindeц Selânik‟teц vefatцedenlerinц toplamıц љ848ц kiоidir. 1111 Bu ra-
kamц içerisindeц bölgedeц yaygınц görülenц yaniц ismiц bölgeyleц âdetaц
özdeоleоmiоцolanцhastalıklardanцölenlerinцdeцher ne sebeple olursa
olsunцhaftalıkцraporцedilenцölümlerinцiçindeцyerцaldıлıцdüоünülebilir.ц
Bununlaц birlikteц rutinц sebeplerdenц vefatц edenц insanц sayısıц bulaоıcıц
hastalıklardanцölenlerinцsayısınınц ikiц katındanц dahaцfazladır.цOцdö-
neminц yaоamц veц saлlıkц koоulları,ц savaоц hâli,ц yetersizц veц dengesizц
beslenme,ц hijyendenц uzakц çadırц veyaц barakalarda,ц bataklıklarц gibiц
saлlıksızцortamlardaцyaцdaцbuцgibiцyerlereцyakınцmahallerdeцinsanla-
rınц hayatlarınıц devamц ettirmekц zorundaц kaldıklarıц daц gözц önündeц
bulundurulursa;ц ölümlerleц ilgiliц buц rakamsalц deлerlerц çokц dahaц iyiц
anlaоılacaktır.цÖzellikleцmüttefikц ülkelereцaitцaskerlerinцYunanistanц
içerisindekiц kral-baоbakanц politikц çatıоmasınınц daц birц bakımaц kur-
banıц olarakц bataklıkц birц araziyeц konuоlanmakц zorundaц kalmasıц
ölümlerinцsebepleriniцdahaцiyiцanlamamızıцsaлlar.цAynıцzamandaцbuц
durumц bataklıklarınц önlenemezц hastalıлıц sıtmanınц buц bölgedeц kolц
gezmesiniц deц açıklamaktadır.ц Yineц içmeц suyunaц gaitaц veц miksiyo-
nun1112 karıоmasıц sonrasındaц görülenц bulaоıcıц hastalıklardanц dizan-
teri de Balkan Savaоları‟ndanц burayaц sürekliц birц savaоц atmosferiц
içindeцyerцalanцSelânik‟inцyaоamцstandartlarınınцneцhâldeцolduлununц
daц birц yansımasıц olarakц okunmalıdır.ц Buц tabloyaц göreц insanlarınц
gerekцgündelikцkullanımцiçinцgerekseцiçmekцiçinцtemizцsuцbulamadı-
лıцaоikârdır.
ј9ј5ц yılınaц gelindiлindeц bölgedeц yaygınц görülenц hâkimц ko-
numdakiц hastalıklarц arasınaц deriц hastalıkları,ц dizanteri,ц sıtmadanц
1111 Bkz.: Tablo 1.

1112 Dıоkıцveцidrar.
Balkan Tarihi 503
baоkaц zatürre,ц grip,ц tifüs,ц tüberküloz,ц malaryanınц daц eklendiлiniц

görmekteyiz.1113 Tüberküloz,цgrip,цzatürre,цtifüsцgibiцbulaоıcıцhasta-
lıklarц özellikleц soлukц kıоц оartlarınınц etkisininц yanında;ц yeterliц veц
dengeliц beslenemeyen,ц kalabalıkц yerleоimц alanlarındaц yaоamakц zo-
rundaц kalanц bireylerdeцaçlıkц veц yorgunlukц sebebiyleц hemenц ortayaц
çıkar.ц Diлerц yandanц insanц vücudunaц diоiц anofelц cinsiц sivrisinekler
yoluylaцbulaоan,цnöbetlerleцveцyüksekцateоleцseyredenцbirцçeоitцsıtmaц
türüц olanц malaryanınц yaygınlaоmıоц olmasıц daц Selânikц veц artц alanıц
Makedonya‟daцbataklıklarınцkurutulamamasıцgerçeлiniцgözlerцönüneц
sermektedir.цBunlardanцbaоkaцј9ј5цyılındaцSelânik‟teцölümeцsebepц
olanцbulaоıcıцhastalıklarцsıralamasındaцgeçenцyılaцoranlaцölümцoranıц
ikiц katınınц daц üzerineц çıkanц tüberkülozц hastalıлıц baоıц çekmektedir.ц
Tıbbiц veц ekonomikц durumuц zayıfц olanц insanlarınц ölümц sebepleriц
arasındaц ilkц sıralardakiц tüberkülozц hastalıлı,ц Selânikц veц çevresindeц
yaоayanц halkınц içindeц bulunduлuц fukaralıлınц daц göstergesidir.ц Bu-
nunцdıоındaцј9ј5цyılındaцölümeцsebepцolanцhastalıklarцarasındaцbirц
öncekiц yılınц sonц altıц aylıkц dilimineц göreц sayılarıц artanц hastalıklarц
arasındaц58љцkiоiyleцtifüs,цљ50цkiоiyleцtifoyuцgörmekteyiz.цBunaцkar-
оınц çiçek,ц kızamıkц veц koleraц sayılarındaц dikkateц deлerц birц düоüоц
vardır.ц Genelц toplamdaц bulaоıcıц hastalıklardanц ölenlerinц sayısıц ileц
herц neц sebepleц olursaц olsunц haftalıkц raporц edilenц ölümlerinц sayısıц
aоaлıц yukarıц ј9ј4ц yılıylaц aynıц orandaц seyrettiлiц müоahedeц edilmek-
tedir.1114
Konsolos Kehl, 10-ј6ц Ocakц ј9ј5ц tarihleriniц içerenц haftadaц
Selânik‟teц mevcutц ordununц sıhhiц durumuц hakkındaц yeterinceц bilgiц
olmadıлıц kaydınıц düоerkenц Kavalaц bölgesindeц љц çiçekц vakasınınц
varlıлınıцveц zatürredenц deцљ3ц kiоininц öldüлünüцnotц etmiоtir.цљ4-30
Ocakцј9ј5цtarihleriцarasındaцiseц5цsıtmaцvakasıцveц5цdeцölümцhadi-
sesiniц yazar.ц Birц sonrakiц haftaц iseц Kozaniц bölgesindekiц Serfice‟deц
юServiaяц lekeliц tifüsц hastalıлıц salgınıц olduлunuц raporц etmektedir.ц
Bölgedenцgelenцbilgilereцgöreцhastalıktanцdolayıцgündeц300цkiоiцöl-
mekteцveц70цcivarındakiцSerfice‟liцsaлlıkцpersoneliцbuцhastalıлaцkarоıц
çaresizц durumdadır.ц Hattaц önleyiciц tedbirц olarakц Serfice‟yeц dıоarı-
danц gelenц herkesц ilkц önceц yerelц saлlıkц birimlerinceц muayene edil-
1114 Bkz.: Tablo 1.
mektedir.1115 Gündeц 300ц civarındakiц ölümц sayısınaц bakıldıлındaц

tifüsцsalgınınınцneцkadarцtehlikeliцbirцdurumdaцolduлuцanlaоılmakta-
dır.
Kehl,цhaziranцsonuцtemmuzцbaоıцzamanındaцresmîцmercilerceц
doлrulanmamaklaц birlikteц Selânik‟teц bazıц sıtmaц vakalarının görül-
düлünüц notц etmiоtir.ц Havalarınц ısınmasının,ц bataklıklardaц üreyenц
sivrisineklerinц sıtmaц hastalıлınıц tetiklemiоц olduлuц düоünülebilir.ц
Yineц dizanteriц veц deriц hastalıklarınınц yanındaц Selânik‟teц saлlıkц bi-
rimlerinceцtespitцedilenцçokцsayıdaцsıtmaцvakasıцmevcuttur. Bu du-
rumaцKehl‟inцљљ-љ8цAлustosцј9ј5цarasıцdönemdeцraporunaцeklediлiц
notц daц оahitlikц etmektedir.ц Bunaц göreц Kehl,ц gayriresmîц bilgilereц
göreц Selânikц yakınlarındakiц kamplardaц kalanц ј5.000ц mültecininц
yarısı,цsıtmadanцdolayıцbüyükцacılarцçekmektedir.цBir sonraki hafta
iseц hemц Selânikц оehrindeц yaоayanц sakinlerinц hemц deц kamplardaц
yaоayanц muhacirlerinц sıtmaц sebebiyleц durumlarınınц ciddiц olduлuц
bilgisini vermektedir.
Sırpцordusuцј9ј5цkıоındaцKaradaл‟ınцkarlaц kaplıц daлlarındanц
Adriyatikц Denizi‟neц püskürtülüp, Sırbistanц üçlüц мttifakц Devletle-
ri‟nceцiоgalцedilinceцмngilizцveцFransızцaskerlerininцSelânik‟eцgönde-
rilmeцnedenleriцfiilenцortadanцkalkmıоцoldu.цBununlaцbirlikteцоehir-
deц kalmaц konusundaц мngilizlerц tereddütlü,ц Fransızlarц iseц kararlıy-
dı.1116 3-9 Ekim 1915 tarihliц haftaц Kehlцtarafındanцdüоülenцоuцnotц
önemlidir:цSelânik‟teцgastro-enterit yani mide-baлırsakцiltihabıцhas-
talıлıцyayılmaktadır.цSelânik‟inцnüfusunda,цgerekцittifakцdevletlerince
iоgalцedilenцSırbistan‟aцyardımцiçinцмngilizцveцFransızцaskerininцgel-
mesiyleцgerekseцülkeleriцiоgalцedildiлiцiçinцSelânik‟eцilticaцetmekцzo-
rundaц kalanц Sırpц mültecilerinц gelmesiyleц birlikteц 60.000ц civarındaц
birц artıоц olmuоtur.ц Yineц Kehl‟inц notlarındanц öлrendiлimizeц göreц
KuzeyцSırbistan‟daцtifüsцseyrekцdeцolsaцgörülmektedir.цBuцhastalıлınц
bölgedeц tekrarц salgınц hâlineц gelmeц ihtimaliц yetkilileriц endiоelendir-
mektedir.1117 31 Ekim-6ц Kasımц ј9ј5ц tarihleriniц kapsayanц haftada
raporaц eklenenц notta,ц Selânik‟teц 30.000ц Yunanц mültecininц mevcut
olduлu,цbunlarınцљ0.000‟ininцbakımınınцYunanцhükümetiцtarafındanц
1116 Bkz.: Mazower, a.g.e., s. 315.

Balkan Tarihi 505
üstlenildiлiцyazmaktadır.цMültecilerinцdurumlarının,цsıhhiyeцraporla-
rınaц yansıdıлıцhâldeцkamuoyuylaцpaylaоılmadıлınaцdikkatцçekilmek-
tedir.цј9ј5цKasım‟ıцortalarınaцgelindiлindeцiseцSelânikцgarnizonuna
konuоlananц müttefikц мngilizц veц Fransızц birliklerininц sayısıц 5.000ц
olmuоц veц Kehlц buц birliлinц saлlıkц durumlarınınц iyiц olduлuц bilgisini
geçmiоtir.1118 ј9ј5цsonlarındaцmüttefiklerinцÇanakkale‟dekiцhezime-
tiцsonrasındaцgeriцkalanцtümцbirliklerцSelânik‟eцsevkцedildiцveцonцbeоц
günц içindeц ј50ц binц askerц оehreц geldi.ц Müttefikц birliklerц tarafındanц
оehrinцdıоındaцuygunцbirцsavunmaцçemberiцdeцinоaцedildi.1119 Böyle-
ceц Selânik‟teц müttefiklereц aitц љ5ц millikц alanaц yayılan garnizondaki
Fransızцveцмngilizцaskerlerininцsayısıцљ00.000цcivarınaцulaоtı.цBunun-
laц birlikteц ј9ј5ц Kasım‟ınınц sonц haftasındaц gelenц bilgilereц göreц
Selânik‟inц35цmil1120 юyaklaоıkц56цkmяцkuzeybatısındaцyerцalanцYeni-
ce-iцVardar‟daцюGianitsaяцYunanцaskerleriцarasındaцtifüsцhastalıлınınц
olduлu,цoцsıradaц3цvakanınцgörüldüлüцveцbunlarınцyerelцaskerîцhas-
tanede tedavi edildiлiц bilgisiц Selânikц Amerikaц Konsolosluлunaц
ulaоmıоtır.ц ј9ј5ц Aralıkц baоlarındaц gelenц bilgiyeц göreц buц üçц tifüsц
vakasınınцölümleцsonuçlandıлıцanlaоılmaktadır.цAncakцneцsivilцneцdeц
askerîцotoritelerцbuцhaberiцkabulцetmiоlerdir.цBunlardanцbaоkaцј9ј5ц
Ekim‟indeцоehreцyerleоtirilenцSırpцmültecilerцileцYunanцmültecilerinц
sıhhiцdurumlarınınцiyiцolduлuцbilgisineцyerцverilmiоtir.цј9ј5цAralık‟ıц
sonundaцоehirdekiцmülteciцsayısınınцaоırıцartıоıцveцbakımlarınınцger-
çekleоtirilememesiц sonucundaц Sırpц mültecilerinц büyükц çoлunluлuц
KorsikaцveцMarsilya‟yaцnakledilmiоtir.цKehl‟eцulaоanцbilgiцmültecile-
rinцsaлlıkцdurumununцiyiцolduлuцyönündedir.1121
Müttefikц güçlerц ј9ј6ц yılınaц gelindiлindeц tamц anlamıylaц
Selânik‟eцyerleоti.цBalkanlar‟daцyürütülmekteцolanцsavaоtaцmüttefik-
lerceц merkezц üsц seçilenц Selânik‟teц kalmaц konusundaц enц kararlıц tu-
tumuц sergileyenц Fransızlar,ц мttifakц güçlerininц zeplinц saldırısınınц
ardındanцdüоmanцdevletlerinцkonsoloslarınıцtutuklayarak,цajanlarınıц
veц casuslarınıц zindanlaraц attı.ц Dahaц sonraц daц koyunц giriоiniц tutanц
hisaraцelцkoydu.цBütünцbunlarınцnedeniцkralıцhâlâцkendiцtaraflarınaц
1120 јцmil=ј,609344цkmцolduлundan;цyaklaоıkц56цkm‟likцmesafeyeцkarоılık
gelmektedir.

çekebilmeц umuduydu.ц Ancakц kral,ц мtilafц birlikleriц Selânik‟iц boоalt-

mayacakц olursaц Yunanц ordusunaц оehreц Bulgarlarınц girmesineц izinц
vereceлiц tehdidiniц savuruncaц ј9ј6ц Ocakц ayındaц sokaklardaц kralaц
karоıц afiоlerц asıldı.ц Hepsindenц önemlisiц Giritliц jandarmalarц kralaц
karоıц birц ayaklanmayıц desteklemeyeц hazırц olduklarınıц ilanц ettiler.ц
Konstantinos,ц Bulgarц veц Almanц birliklerininц doлuц Makedonya‟yıц
iоgalц etmeleriniц saлlayarakц Yunanц sınırц istihkâmlarınınц мttifakц güç-
lerceцdevralınmasınıцsaлladı.цYunanцordusununцbüyükцbirцkısmıцesirц
alındı.цBuцolayцkarоısındaцмtilafцdevletleri,цYunanцordusununцderhâlц
daлıtılmasınıцtalepцettiцveц3цHaziranцј9ј6‟daцSelânik‟teцsıkıyönetimц
ilanцedildiцveцönemliцkamuцbinalarınaцdaцelцkonuldu.1122 Buцgeliоme-
lerцVenizelosцtaraftarlarınıцhareketeцgeçirdi.цSubaylardanцoluоanцbirц
komite,цGiritliцjandarmalarцveцAnadolu‟danцgelenцRumцmülteciler-
denцoluоanцј400-ј500цkiоilikцbirцgönüllüцbirlikцtopladı.ц30цAлustosц
ј9ј6‟daц мtilafц yanlısıц devrimц gerçekleоtiц veц Makedonya‟nınц Atinaц
hükümetindenц baлımsızlıлıц ilanц edildi.ц Denizц yoluylaц оehreц gelenц
Venizelos,ц Millîц Savunmaц hükûmetiniц kurdu.ц ј9ј6ц yılıц sonlarındaц
Yunanistan‟daц Selânikц Yunanistan‟ıц veц Konstantinosц Yunanistan‟ıц
olmakцüzereцikiцhükümetцveцikiцorduцvardı.1123 Selânikцgeçiciцhükü-
metiцcepheyeцљ00цbinцaskerцsevkцetti.цј9ј7цyılındaцKralцKonstantinц
tahttanцferagatцetmekцzorundaцkaldı.цмkiцYunanistan‟ınцbirleоmesiy-
leцdeцYunanistanцtarihindeцSelânik‟inцsiyasiцbaоrolцoynadıлıцbirцdö-
nemцkapandı.1124
Mevcut siyasiц tabloц içindeц Amerikanц konsolosununц Selânikц
veцartцalanınınцsivilцveцaskerîцnüfusunцsaлlıkцdurumuylaцilgiliцmerke-
zeц geçtiлiц verilerц üzerindenц ј9ј6ц yılındaц оehrinц durumunuц deлer-
lendirmekц mümkündür.ц нehirdeц yaоananц bütünц buц politikц
hengâmedenц dolayıц Selânik civarındakiц ordununц saлlıkц durumuц
hakkındaц ј9ј6ц baоlarındaц herhangiц birц bilgiц mevcutц deлildir.ц
љ00.000ц civarındakiц askerîц birliklerinц sıhhiц durumununц iyiц olduлuц
ancakцgayriresmîцkaynaklarcaцteyitцedilmektedir.цOsmanlıцhâkimiye-
1122 Bkz.: Mazower, a.g.e., s. 315-316.

1123 Buц çiftц baоlılıkц durumuц Yunanц tarihц yazımındaц Ethnikosц Dihasmos
юNationalц Schismяц olarakц anılır.ц Buц konudaц dahaц geniоц bilgiц içinц bkz.:ц
Eleftherios Venizelos: the Trials of Statesmanship, (Ed.) Paschalis Kitromilides,
Edinburg University Press, Edinburg 2006; George B. Leon, Greece and
the Great Powers: 1914-1917, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki
1974.
1124 Bkz.: Mazower, a.g.e., s. 317-319.
Balkan Tarihi 507
tindenцhemenцsonrakiцdönemdeцtarihininцenцkalabalıkцveцenцçoлul-
cuц döneminiц yaоayanц оehirdeц farklılıklarц saлlıkц komisyonunaц daц
yansımıоtır.ц Bunaц göreц Selânikц saлlıkц komisyonundaц artıkц Yunanц
doktorlarınцyanındaцмngilizцveцFransızцdoktorlarцdaцgörevцyapmak-
tadır.ц ј9ј6ц Nisan‟ıц baоlarındaц Makedonya‟daц konuоlananц müttefikц
birliklerinцaskerцsayısıцYunanlılarцdaцdâhilцedildiлindeцљ50.000‟iцbul-
du.цBuцbirliklerinцsaлlıkцdurumununцiyiцolmaklaцbirlikte,цdahaцönceц
KorfuцAdası‟naцgönderilenцSırpцmültecilerdenцoluоturulmuоцolmasıц
muhtemelц yaklaоıkц 4000-5000ц civarındaц Sırpц birliklerininц Selânik‟eц
yanlarındaцkötüцbirцhediyeцolarakцkoleraцhastalıлınıцgetirdikleriцbilgi-
siцgelmiоtir.цј9ј6цNisan‟ıцsonundaц30.000цveцј9ј6цMayıs‟ıцortasındaц
daц80.000‟eцulaоacakцolanцSırpцaskerler,цоehreцљцmilцmesafeyeцkuru-
lan garnizonaцyerleоtirilmekleцbirlikte,цaskerlerinцgenelцsaлlıkцduru-
mundanцendiоeцedilmektedir.цGelenцbuцkötüцhabereцkarоın,цmütte-
fikц saлlıkц komisyonununц оehirdekiц salgınц hastalıklarıц önleyeceлineц
inanılmaktadır.цBuцsüreçteцKehlцraporunda,цSelânikцdıоındaцtarihsel
Makedonya‟danц yaniц içц bölgelerdenц bilgiц akıоınınц gerçekleоmeme-
sindenцоikâyetцetmektedir.1125
нarkцOrdusu‟nunцSelânik‟eцgeliоiцоehriцhiçцolmadıлıцkadarцha-
reketlendirdi. 1912-ј9ј6цarasıцdönemdeцRumцmülteciler,цmemurlar,ц
sokakцsatıcılarıцveцiоцadamlarınınцakınıylaцоehirцnüfusuцј70цbinцciva-
rınaц yükselirken,ц kısaц birц süreц sonraц ј00ц binlerceц askerinц оehrinц
içindeц veц çevresindeц karargâhц kurmasıylaц nüfus,ц birц yılц içindeц ikiц
katınaц çıktı.1126 Bu bilgiyi 22-љ8ц Mayısц ј9ј6ц tarihleriniц kapsayan
haftayaцaitцKehl‟inцraporu daцteyitцetmektedir.цBunaцgöreцAmerikan
KonsoloslukцbölgesineцyerleоtirilenцYunan,цFransız,цмngilizцveцSırp-
lardanцoluоanцaskerîцbirlikцtahminîц300.000цaskerdenцoluоmaktadır.ц
Elbetteцkiцbuцkadarцçokцsayıdaцaskerdenцteоekkülцedenцgarnizonda
saлlıkц problemleriц deц oц derecedeц büyükц olacaktır.цNitekimц buц sü-
reçteц Selânikц askerîц hastanelerindeц aydaц 5000ц civarındaц sadeceц di-
zanteriцvakasınınцtedavisiцyapılmaktadır.цYineцKehl‟inцgüvenilirцbirц
kaynaлaц dayandırdıлıц bilgiyeц göreц Sırpц askerleriц arasındaц 4ц tifüsц
vakasıцtedaviцedilmiоtir.цBununlaцbirlikteцSelânik‟teцyayımlananцyerelц
gazeteler,ц оehirdeц tifüsц vakasınınц varlıлınıц kabulц etmemektedir.ц
ј9ј6цHaziran‟ıцortalarındaцSelânik‟teцhemцsivilцhalkцhemцdeцaskerlerц
arasındaцdizanteriцveцishalцsalgınıцbaоцgösterdi.цAskerîцsaлlıkцperso-
neliц dizanteriц enfeksiyonuц olduлunuц düоündüлüц 5000ц askeriц tecritц
ederekцçoлunluлunuцSelânik‟teцtedaviцaltınaцalınmıоlardır.цBuцsıradaц
Makedonya‟dakiц Yunanц askerininц büyükц birц kısmıц terhisц edilerekц
evlerineцgönderildiler.цGerideцkalanцFransız,цмngilizцveцSırpцaskerle-
rininц saлlıkц durumununц iyiц olduлuц bilgisiц Selânik‟eц ulaоtı.ц ј9ј6ц
Temmuz‟uц baоındaц müttefikц birliklerinц saлlıkц durumuц hakkındaц
resmîцbilgilereцulaоılamamaklaцbirlikte,цSelânik‟teцsivilц halkınцduru-
muцbakımındanцyeterliцveцtemizцsuцbaоtaцolmakцüzereцpekцçokцin-
saniцihtiyacınцkarоılandıлıцveцhalkınцiyiцdurumdaцolduлuцbilgisineцyerц
verilmiоtir.1127
Yunanцaskerlerininцçoлunluлununцterhisцedildiлiцј9ј6цyazın-
daц müttefikц orduц arasındaц saлlıkц sorunlarıц devamц etmektedir.ц
Temmuzцortasındaцaskerlerцarasında mide-baлırsakцiltihabındanцљ0,ц
sıtmadanц 40ц veц tifodanц ј6ц ölümц gerçekleоti.ц Yineц Selânikц hinter-
landınıцoluоturanцdiлerцbölgelerdenцgelenцhaberlerцde,цbuцanlamdaц
hiçц içц açıcıц deлildir.ц Koritsa‟daц юGörice-Arnavutluk) teyit edilen 5
vakaц hariçц tutulursaц içerilerdeц koleranınц yenidenц hortladıлınaц dairц
bilgilerц gelirken,ц buц hastalıлınц salgınц düzeyindeц olmadıлıц anlaоıl-
maktadır.цYineцMidilliцAdası‟ndanцvebaцvakasıцraporцedilmiоцveцbuц
sıralardaц müttefikц askerlerц arasındaц sıtmadanц љ6,ц tifodanц iseц љјц
asker vefat etmiоtir.ц ј9ј6ц Temmuz‟uц sonundaц ise,ц askerîц birlikц
içindeц tüberkülozdanц љ,ц sıtmadanц љ7ц veц tifodanц dolayıц јљц vefatц
gerçekleоmiоtir.цAлustosцayıцbaоındaцј7цaskerцsıtmadan,ц6цaskerцdeц
tifodanцveцAлustosцortasındaцdaц30цaskerцsıtmadan,ц8цaskerцdeцtifo-
dan vefat etmiоtir.ц Resmîц olmayanц kaynaklaraц göreц iseц мtalyanц as-
kerlerцarasındaцdizanteridenцkaybedilenlerinцsayısınınцoldukçaцfazlaц
olduлuцyönündeцbilgilerцgelmektedir.цј9ј6цEylül‟üцbaоındaцmüttefikц
ordularınıцoluоturanцbirliklerцarasındaцYunan,цмngiliz,цFransız,цмtal-
yanlardanц baоkaц Rusц veц Arnavutц birlikleriц deц bulunmaktadır.ц Buц
birliklerц arasındaц sıtmaц veц dizanteriц yaygınц olarakц görülmektedir.ц
Öteцyandanцј9ј6цEkim‟iцbaоlarındaцSelânikцyakınlarındaцkonuоlan-
mıоцolanцмtalyanцbirlikleriцarasındaцtifoцsalgınцhâldedir.1128

Balkan Tarihi 509
Selânikцveцhinterlandındaцј9ј6цyılındaцyaygınцrastlananцhasta-
lıklaraц gelince;ц grip,ц bronоit,ц zatürre,ц malarya,ц tifo,ц kesintiliц ateо,ц
ishal, dizanteri ve gastro-enteritinц varlıлınaц rastlanmaktadır.ц Diлerц
yandanцkolera,ц tüberküloz,цtifoцgibiцbulaоıcıцhastalıklarınцölümцne-
deniц olarakц ј9ј5ц yılınaц oranlaц ciddiц olarakц arttıлıц görülmektedir.ц
Bunaцgöreцј9ј5‟teцљ85цolanцkoleradanцölenцsayısıц597‟ye,ц77љцolanц
tüberkülozdanц ölenц sayısıц ј0ј7‟yeц veц љ50ц olanц tifodanц ölenц sayısıц
daцјј76‟yaцyükselmiоtir.цј9ј6цyılıцiçindeцtoplamdaцbulaоıcıцhastalık-
lardanц vefatц edenlerinц sayısıц 3љ54ц veц herц neц sebepleц olursaц olsunц
haftalıkц raporц edilenц toplamц ölümlerinц sayısıц daц 8966‟dır.ц Rakam-
lardakiц buц artıоıц ј9ј6ц yılındaц Selânik‟eц konuоlandırılanц müttefikц
ordularaц aitц askerlerinц sayısındakiц veц aynıц оekildeц Selânik‟eц gelenц
muhacirцsayısındakiцgözleцgörülürцartıоaцbaлlamakцmümkündür.цBuц
durumunц enц önemliц göstergesiц Kehl‟inц hazırladıлıц haftalıkц saлlıkц
istatistiklerineцaitцtablodaцј9ј4цveцј9ј5цyıllarındaцSelânik‟inцtahminîц
genelцnüfusuцљ00.000цolarakцverilirkenцј9ј6цyılınaцgelindiлindeцbuц
nüfusunцOcak-нubatцaylarındaц300.000‟eцMartцayındaцiseц500.000‟eц
çıkmasıdır.ц ј9ј6ц Nisan‟ındanц itibarenц yılınц sonunaц kadarц 400.000ц
civarındaц nüfusunц sabitц kaldıлıц anlaоılmaktadır.ц Buц genelц nüfusц
artıоıц içerisindeц tabloyaц baktıлımızdaц öncekiц yıllaraц göreц ј9ј6‟daц
bulaоıcıцhastalıklardanцölümlerinцsayısındaцhissedilirцbirцartıоцgörül-
mesiцgayetцdoлalцbirцsonuçtur.1129
нehreц denizц yoluylaц ј9ј7‟deц gelenц birц Fransızц subayц ufuktaц
uzananцmüttefikцkarargâhları,цalevцalevцyananцgüneоinцaltındaцbeyazц
beneklerцgibiцbinlerceц barakaцveцçadırцkarоısındaцоaоkınlıлınıцgizle-
yememiоtir.ц Sırpц mülteciler,ц panayırц tezgâhları,ц kafelerц veц askerîц
kantinler,ц мtalyanц karargâhı,ц eskidenц beriц varц olanц Zeytinlikц or-
dugâhıц ileц Selânikц оehriц arasındakiц geniоц araziyeц koskocaц birц orduц
yerleоmiоti.цBaоındanцberiцçokцdilliцbirцkentцolanцSelânik‟eцнarkцOr-
dusuц yeniц dillerц veц renklerц ekledi.ц Zeytinlik‟tekiц askerîц mezarlıktaц
savaоınц enц büyükц yıkıcıц hastalıklarındanц sıtmadanц ölenц Senegalliц
Fransızц askerlerininц mezarlarınınц varlıлı,ц büyükц savaоц sırasındaц
Selânik‟inцdurumununцkavranmasıцnoktasındaцbirцfikirцvermekteydi.ц
Nitekimцbirцgözlemciцоehriцmezarlıklarlaцkuоatılmıоцbirцkoketцolarakц
görmüоtü.1130 Gerçektenц deц Selânik,ц kolera,ц kızamık,ц tüberküloz,
tifo, menenjit gibiцbulaоıcıцhastalıklardanцvefatцedenцinsandanцâdetaц

birцaçıkц havaцmezarlıлıц hâlineцgelmiоti.цGerçiц ј9ј7цyılındaцbulaоıcıц
hastalıklarцsebebiyleцоehirdeцölenцinsanцsayısıцbirцöncekiцyılaцoranlaц
birц nebzeц azalıpц ј864‟teц kaldıysaц da,ц herц neц sebepleц olursaц olsun
haftalıkцraporцedilenцtoplamцölümlerinцsayısıцöncekineцgöreцoцkadarц
daцazalmamıоц60ј6‟yıцbulmuоtu.цDiлerцtaraftanцözeldeцSelânik,цge-
neldeц Makedonyaц bölgesiyleц özdeоleоmiоц hastalıklarц arasındaц grip,
kızamık,ц malarya,ц zatürre,ц menenjit,ц çiçek,ц gastro-enterit,ц tüberkü-
lozцveцtifüsüцgörmekteyiz.цNitekimцSelânik‟tekiцнarkцOrdusu‟ndaцљ8ц
Ocak-3цнubatцј9ј7цtarihleriцarasındaц54цtifüsцvakasıцraporцedilmiо-
tir.цYineцaskerlerцarasındaцçiçekцveцdifteriцhastalıklarınaцdaцrastlan-
masınaцkarоın,ц buцhastalıklarцsalgınцdüzeyindeц deлildir.цAskerîцbir-
liklerinцdıоındaцmartцayıцbaоındaцKehlцraporunaцFlorinaцbölgesindeц
sivilц halkц arasındaц tifoц vakalarınaц rastlandıлıц bilgisiniц merkezineц
geçmektedir.1131 Buц durumц savaоınц büyükц оehirlerц dıоındaц kırsalц
alanlardaцyaоayanцsivilцhalkınцüzerindeцnasılцbirцetkiцyaptıлınınцanla-
оılmasıцbakımındanцönemlidir.
Bölgedeцј9ј7цyılıцMart‟ıцbaоlarındaцkonuоlananцçeоitliцordula-
rınцsaлlıkцdurumlarınaцiliоkinцresmiцbilgilereцulaоılamamaklaцbirlikte,ц
Kehl‟eц gelenц bazıц bilgiц kaynaklarınaц göreц мtalyanц birliлi arasındaц
menenjitц veц kızılц hastalıлıц tespitц edilmiоtir.ц Sırbistanц sınırındaц ko-
nuоlananцRusцaskerleriцarasındaцiseцј5цtifüsцvakasıцraporцedilmiоtir.ц
Yineцbölgedenцgelenцhaberlereцgöreцçeоitliцordulardaцmalaryaцvaka-
larıцmevcuttur.цBununlaцbirlikteцKehlцgeçenцyıllaraцoranlaцmalarya-
nınцbölgedeцazaldıлınaцdikkatцçekmektedir.цBuцdönemdeцKehlцtara-
fındanцmerkezeцgeçilenцbirцdiлerцilginçцbilgiцde,цaskerîцbirliklerцara-
sındaцoцgüneцkadarцgörülmemiоцbirцhastalıkцçeоidiцolarakцоarbonunц
rapor edilmesidir.1132 Bütünц buц bilgilerdenц yolaц çıkarakц bölgenin
genelц anlamdakiц sıhhiц durumunuц tahlilц etmekц gerekirse;ц ј9ј7ц yılıц
Selânikц içinц bulaоıcıц hastalıklarınц sebepц olduлuц toplumsalц etkilerц
bakımındanцöncekiцyıllaraцoranlaцgöreceцdahaцiyiцbirцyılцolduлuцso-
nucunaцulaоılabilir.
Selânik,цј8цAлustosцј9ј7цtarihindeцeskiцOsmanlıцоehriцkarak-
teriniц tamamenц tahripц edenц veц modernц Selânik‟inц kurulmasınaц

Balkan Tarihi 511
imkânцhazırlayanцbirцyangınlaцkarоıцkarоıyaцkaldı.цMüslümanцmahal-
lesindeц baоlayanц yangın,1133 enц büyükц zararıц Yahudilerinц ikamet
ettiлiцmahalledeцvermekцsuretiyleцdenizeцkadarцolanцtarihîцmerkezde
јљ0цhektarlıkцbüyükçeцbirцalanıцyokцetti.цYahudiцcemaatineцaitцotuzц
yediц sinagog,ц kütüphaneler,ц okullar,ц kulüpц binalarıц veц iоц yerlerinin
çoлuцyokцolurken;цMüslümanlaraцaitцbirçokцcamininцyanıцsıraцyüz-
yıllarcaц gezginleriц aлırlamıоц olanц мsmetц Paоa,ц Eskiц Tomruk,ц Pasha
Orientalц gibiц büyükц hanlarınц çoлuц yandı.ц Gerçekteц yananц tarihinц
kadimц dönemlerindenц itibarenц süzülüpц gelenц оehrinц hafızasıdır.ц
Müttefikц askerler,ц Yunanц yetkililereц evsizlereц barınakц saлlamaц ko-
nusundaцyardımцettiler.цEvsizlerinцbirçoлuцоehirцcivarındaцçadırlara,ц
kulübelereц veц barakalaraц yerleоtirildi.ц Aоevleriц kuruldu,ц gündeц 30ц
binцkiоininцiaоesiцsaлlandı.цEylülцј9ј7‟deцçadırlardaцkalanlarınцsayısıц
7500‟eц düоtü.ц Yangındanц sonraц Selânik,ц birц gözlemcininц deц iоaretц
ettiлiцgibi,цbirцölülerцkentiцhâlineцgeldi. мlginçцbirцоekildeцyangındanц
sonraц yeniц kurulacakц “Yunanц Selânik”inц planınıц нarkц Ordusu‟ndaц
askerlikцvazifesiniцyapanцFransızцоehirцmimarıцErnestцHebrardцger-
çekleоtirdi.1134
Yangınц sebebiyleц Selânikц büyükц birц yıkımц yaоadı.ц Bununlaц
birlikteц büyükц savaоц daц devamц ediyordu.ц Büyükц savaоınц sonц yılıц
olanц ј9ј8‟eц gelindiлinde,цSelânikц veцçevresindeц bulaоıcıц hastalıklarц
dâhilц saлlıkц problemleriц devamц ediyordu.ц Buц baлlamdaц bölgedeц
yaygınц görülenц hastalıklarц arasındaц ishal,ц malarya,ц gripц veц özellikleц
deц мspanyolц gribiniц görmekц mümkündür.ц Savaоц sebebiyleц nüfusuц
400.000‟iцbulanцSelânik,цbuцyılцiçerisindeцsadeceцљљ74цkiоiyiцsırasıylaц
çiçek,ц tüberküloz,цkoleraцveцtifüsцgibiцbulaоıcıцhastalıklarцsebebiyleц
yitirmiоtir.ц Çiçekц hastalıлındanц ölenц sayısınınц savaоц boyuncaц oц za-
manaц kadarц hiçц görülmeyenц deлerlerinц üzerineц çıkmasıц bununц birц
salgınц olduлunaц iоaretц etmektedir.ц Ancakц Amerikanц konsoloslukц
1133 Yangınц ј8ц Aлustosц ј9ј7ц Cumartesiц günüц öлleц saatlerinde,ц mevlevi-
hane ile yukarıцоehirцarasındaцyerцalanцsıлınmacıyaцaitцküçükцbirцevinцmut-

faлındaц çıktı.ц Suц eksikliлiц veц kuvvetliц rüzgârц nedeniyleц kısaц süredeц çokц
geniоц birц alanaц yayıldı.ц Selânikц Amerikanц Konsolosluлu‟ndanц Dıоiоleriц
Bakanlıлı‟naцhitabenц“Selânik‟tekiцYıkıcıцYangınцAfeti”цbaоlıklıцљјцAлus-
tosцј9ј7цtarihliцraporda;цyangınınцçıkıоцsebebiцolarakцfakirцbirцmültecinin
yemekцhazırlamakцiçinцyakmıоцolduлuцateоiцiоaretцetmektedir.цBkz.:ц NA-
RA, RG 84, Records of Foreign Service Posts Consular Posts, Salonica, Greece,
Volume 64, 848.
1134 Bkz.: Yerolympo, a.g.m., s. 275-277; Mazower, a.g.e., s. 329.
kayıtlarındaцbuцanlamdaцbirцbilgiцnotunaцdaцyerцverilmemiоtir.цBun-
larınцdıоındaцaynıцyılцiçindeцtifodanцјјј,цmenenjittenц49,цkızamıktanц
љ8ц veц kızıldanц daц љјц kiоiц vefatц etti.ц ј9ј8ц yılıц boyuncaц herц haftaц
merkezeц geçilenц raporlarda;ц “Buц bölgedekiц çeоitliц ordularınц saлlıkц
durumlarınaц iliоkinц resmîц bilgiyeц ulaоılamadı.”ц оeklindeц düоülenц
nottanц daц anlaоılacaлıц gibi,ц ölümlereц aitц buц rakamlarц sivilц halktanц
olanцkayıplaraцkarоılıkцgelmektedir.цBütünцbuцbilgilerцıоıлındaцsava-
оınц bitiоц tarihiц olanц јјц Kasımц ј9ј8‟eц kadarц bulaоıcıц hastalıklardanц
ölenlerinц toplamц sayısıц љ5ј3,ц herц neц sebepleц olursaц olsunц haftalıkц
raporцedilenцtoplamцölümцsayısıц6ј70‟tir.1135 Buцdeлerlerinцј9ј6цyılıц
deлerleriц kadarц yüksekц olmamaklaц birlikte,ц dörtц yıllıkц savaоц süreciц
içerisindeц büyüklükц açısındanц düоünüldüлündeц sıralamadaц ikinciц
sıradaцyerцaldıлıцgörülür.1136
Sonuç
Tarihsel süreçц içerisindeц Selânikц ј9.ц yüzyılınц ikinciц yarısındaц
itibarenцmodernleоmeninцdeцetkisiyleцbirçokцolumsuzцsaлlıkцkoоul-
larıylaцkarоılaоmıоtır.цKarоılaоılanцbuцsorunlarınцљ0.цyüzyılцbaоlarındaц
daцdevamцettiлiцgörülmüоtür.цј9.цyüzyılınцsonцçeyreлindenцitibaren
“Makedonyaц Sorunu”ц sebebiyleц çetecilikц faaliyetlerininц yaоandıлıц
bölge,цBalkanцSavaоları‟ylaцdevamцedenцzamanцdilimindeцsavaоцalanıц
hâlineц geldi.ц Buц savaоlarınц sonucuц Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц
hâkimiyetininц sonц bulduлuц Selânik,ц Rumeli‟denц Anadolu‟yaц hicret
etmekцdurumundaцkalanцMüslümanцmuhacirlereцbeklemeц veцgeçiоц
noktası,цAnadolu‟danцYunanistan‟aцgelenцHıristiyanцAnadoluцRum-
larınaц daц yeniц vatanц oldu.ц Bütünц buц karmaоıkц durumц yaоanırkenц
ortayaцçıkanцI.цDünyaцSavaоı‟ylaцbirlikteцSelânik,цмtilafцDevletleri‟nin
askerlerindenц oluоanц Müttefikц нarkц Ordusu‟nunц komuta,ц erzakц veц
mühimmatц teminц merkeziц oldu.ц Osmanlıц dönemindenц beriц farklıц
kültürleriцmuhafazaцetmeyiцbaоaranцоehir,цdünyanınцçeоitliцyerlerin-
denц gelenц askerlerleц deц buц çoлulculuлunuц pekiоtirmiоtir.ц Bununla
birlikteцI.цDünyaцSavaоıцsüresinceцsaлlıkцsorunları,цyangınlar,цtemizц
suц temini,ц bulaоıcıц hastalıklar,ц salgınlarц veц ölümlerц Selânik‟inц birц
türlüц yakasınıц bırakmadı.ц Amerikaц Birleоikц Devletleri‟ninц Selânikц
konsolosluлuц tarafındanц savaоц boyuncaц оehirц veц hinterlandınınц
saлlıkц durumuylaц alakalıц istisnasızц herц haftaц Washington‟aц saлlıkц
1136 Bkz.: Tablo 1.
Balkan Tarihi 513
istatistikleriniц içerenц raporlarц geçilmiоtir.ц Buц raporlarц üzerindenц

yapılanц deлerlendirmeц sonucundaц I.ц Dünyaц Savaоıц sürecindeц
Selânik‟te;цtüberküloz,цtifo,цkolera,цtifüs,цçiçek gibiцsâriцhastalıklarınц
çokц fazlaц insanınц ölümüneц sebepц olduлuц tespitц edilmiоtir.ц Bunlar-
danцbaоkaцuzunцbirцsüreцsavaоınцolumsuzцetkileriцaltındaцkalanцböl-
gedeцgörülenцderiцhastalıkları,цdizanteri,цsıtma,цzatürre,цgrip,цbron-
оit,цmide-baлırsakцiltihabı,цishal,цkızamıkцveцмspanyolцgribiцgibiцhas-
talıklarц âdetaц burasıylaц özdeоleоmiоtir.ц Büyükц savaоц boyuncaц
Selânik,ц hemц Yunanistanц içц politikц çatıоmalarınınц yürütüldüлüц birц
merkezц hemц deц мttifakц Devletleri‟neц karоıц müttefikц askerlerininц
konuоlandırıldıлıц büyükçeц birц garnizonц olmasıц sebebiyleц dıоц politi-
kanınц odakц noktasıц hâlineц gelmiоtir.ц Bütünц buц politikц çatıоmalarц
içerisindeцSelânik‟inцyerelцidarecileriцbaоtaцolmakцüzereцоehirdeцbu-
lunanц müttefikц ülkelerinц saлlıkц personelindenц müteоekkilц saлlıkц
komisyonunun da sivilц veц askerîц halkц kesimlerindeц ortayaц çıkanц
epidemikц hastalıklarınц veц diлerц saлlıkц sorunlarınınц çözümündeц
azamiц gayretц gösterdikleriц anlaоılmaktadır.ц Bununlaц birlikteц Tabloц
ј‟denц deц takipц edileceлiц üzereц Selânikц veц hinterlandındaц bulaоıcıц
hastalıklardanцölenlerinцsayısı,цbüyükцsavaоцboyuncaцcephedeцölen-
lerinцsayısındanцhiçцdeцazцdeлildir.
Kaynakça
ArĢiv Belgeleri
AmerikaцBirleоikцDevletleriцMilliцArоiviцюNARAя
RG 84, Records of Foreign Service Posts Consular Posts, Salonica, Greece,
Vol. 40, 44, 63, 64, 54, 73.
Diğerleri
Anastassiadou, Meropi. TanzimatцÇaлındaц Birц Osmanlıц нehriц Selânik,
юÇev.яцIоıkцErgüden,цмstanbul:цTVYY,цј998.
Çapa,ц Mesut.ц“BalkanцSavaоı‟ndaцKızılayц юOsmanlıцHilal-i Ahmer)
Cemiyeti”,ц Ankaraц Üniversitesiц Osmanlıц Tarihiц Araоtırmalarıц veц Uygu-
lamalarıцMerkeziцDergisi, sy. 1, 1990, s. 89-115.
Eleftherios Venizelos: the Trials of Statesmanship, (Ed.) Paschalis Kit-
romilides, Edinburg University Press, Edinburg 2006.
Leon, George B. Greece and the Great Powers: 1914-1917, Institute for
Balkan Studies, Thessaloniki 1974.
Macar,ц Oyaц Daлlar.ц Balkanц Savaоları‟ndaц Salgınц Hastalıklarц veц Saлlıkц
Hizmetleri,цLibraцYayınları,цмstanbulцљ009.
Nikiforuk, Andrew. Mahоerinц Dördüncüц Atlısı,ц юÇev.яц Selahattinц Er-
kanlı,цмletiоimцYayınları,цмstanbulцљ000.
Panzac, Daniel. Osmanlıцмmparatorluлu‟ndaцVebaц(1700–1850),цюÇev.яц
SerapцYılmaz,цTVYY,цмstanbul:цј997.
Selânikц 1850-1918ц Yahudilerinц Kentiц veц Balkanlar‟ınц Uyanıоı, (Haz.)
GillesцVeinstein,цюÇev.цCüneytцAkalınя,цмletiоimцYayınları,цљ.цBaskı,ц
мstanbulцљ00ј.
Balkan Tarihi 515
EK
Tablo 1. I.цDünyaцSavaоıцBoyuncaцSelânik‟teцBulaоıcıцHastalıklar-
danцÖlenlerinцSayısı.
Ölümler
Hastalıklar
1914 1915 1916 1917 1918
Serebrospinal
7 13 18 49
Menenjit
AsyaцKolerası - - - - -
Kolera ya da
471 285 597 281 291
Gastro-Enterit
Difteri 65 19 46 25 17
Kızamık 16 3 18 72 28
Veba 5 7 -
ÇocukцFelci - 4
Kızıl 2 6 3 21
Çiçek 119 27 - 892
Tüberküloz 295 772 1017 1045 848
Tifo 76 250 1176 177 111
Tifüsц 99 582 400 241 243
Sarıhumma - 7 - - -
TekrarlayanцAteоц
- 43 - -
(Humma)
TOPLAM 1106 2012 3254 1864 2513
Her ne sebeple
olursa olsun
haftalıkцraporц 2848 5475 8966 6016 6170
edilen toplam
ölümler
Mevcutцtahminîц
nüfus;цюmuhacir- 300.000-
200.000 200.000 400.000 400.000
ler ve askerler 500.000
dâhilя
Dizanteri, Grip,цkıza-
Grip,цbronоit,ц
zatürre,ц mık,цmalar-
Deri zatürre,ц
grip,цsıtma,ц ya, zatürre,ц мshal,цma-
Bölgedeцyaygınц hastalıkları,ц malarya, tifo,
tifüs,цderiц menenjit, larya, grip,
görülenцhâkim sıtma,ц kesintiliцateо,ц
hastalıkları,ц çiçek,цgast- мspanyolц
hastalıklar dizanteri. ishal, dizante-
dizanteri, ro-enterit, gribi.
ri, gastro-
tüberküloz,ц tüberküloz,ц
enterit.
malarya. tifüs.
Balkan Tarihi 517
I. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA OSMANLI DEVLE-

Tİ’NİN SIRBİSTAN İLE İLİŞKİLERİNDE MİSİLLEME
(MUKABELE-İ BİLMİSİL) UYGULAMALARI
Retaliation Practices in Relations Between Ottoman Empire and Serbia Dur-
ing The World War I
GürsoyцнAHмN
Özet
BuцçalıоmadaцOsmanlıцDevleti‟ninцI.цDünyaцSavaоıцsırasındaц
Sırbistan‟aцkarоıцizlediлiцmisillemeцuygulamalarıцdeлerlendiri-
lecektir.цEsasenцsavaоцdönemlerindeцaskerцveцsivillerinцacıla-
rınıцhafifletmek,цdürüstçeцsavaоmak,цyaralılara,цkadınцveцço-
cuklaraцzararцvermemekцamacıylaцbirц“savaоцhukuku”цoluоtu-
rulmayaцgayretцedilmiоtir.цSavaоцhukukuцçerçevesindeцdeлer-
lendirilecekц veц caydırıcılıkц unsurunuц amaçlayanц önemli uy-
gulamalardanцbirisiцdeцmisillemedir.цMisillemeцbirцbaоkaцifa-
deyleцmisliyleцmukabele;цdevletlerin,цyabancıцbirцülkedeцbu-
lunanц kendiц tabiiyetindekiц gerçekц veц tüzelц kiоilerinц çeоitliц
haklarınınц ihlalц edilmesineц karоılık,ц aynıц оekildeц muameleц
etmeцhakkınaцsahipцolmasıdır.цBuцusulцilkцbakıоtaцkatıцbirцta-
vırцgibiцdeлerlendirilebilir.цAncakцbuцuygulamanınцenцönemliц
faydası,ц savaоц hukukuц çerçevesindeц yapılmasıц istenmeyenц
eylemleriцfiilleriцveцmuhtemelцvahоetцeylemleriniцolabildiлin-
ceцenцazaцindirmektir.цÜlkeler arasındaцgösterilenцmisillemeц
hareketleri siyasi, askeri, diplomatik veya ekonomik alanlar-
daцgörülebilmektedir.цNitekimцOsmanlıцDevleti‟nin,цI.цDün-
yaцSavaоıцsırasındaцмngiltere,цFransa,цRusya,цмtalyaцveцSırbis-
tanцgibiцrakipцdevletlerleцkarоılıklıцmisliyle mukabele eylem-
leriцsözцkonusuцolmuоtur.цBuцbaлlamdaцçalıоmanınцkonusu-
nuц oluоturanцOsmanlıц Devletiц ileц Sırbistanц arasındaц daцsözц

Buц çalıоmaц Afyonц Kocatepeц Üniversitesiц Bilimselц Araоtırmaц Projeleri
Komisyonuncaцkabulцedilenцј4.FENED.0љцnoluцprojeцkapsamındaцdes-
teklenmiоtir.

юDoç.ц Dr.я;ц Afyonц Kocatepeц Üniversitesi,ц Fen-Edebiyatц Fakültesi,ц
Tarihц Bölümü,ц Afyonkarahisar-Türkiye;ц e-mail: e-posta: gsa-
hin@aku.edu.tr
konusuцtavırlarlaцiliоkilerцdengelenmeyeцçalıоılmıоtır.цBuцme-
yandaцOsmanlıцDevleti,цSırbistan‟ınцsavaоцsırasındakiцfiilleri-
ne karоılıkцolarakцSırpцelçiliлininцbasılması,цSırpцtarafınaцolanц
borçlarınц ödenmesininц ertelenmesi,ц basın-yayınц organlarınaц
sansürцuygulanması,цeлitimцmüesseselerine,цticarethane,цde-
miryoluцveцbankaцgibiцkurumlaraцelцkonulmasıцmisillemeцuy-
gulamalarınaц örnekц teоkilц etmektedir.ц Araоtırmanınц temelц
amacıцI.цDünyaцSavaоıцsırasındaцOsmanlıцDevleti‟ninцSırbis-
tan‟aцyönelikцolarakцgerçekleоtirdiлiцmisillemeцuygulamaları-
nıцirdelemekцolacaktır.цÇalıоmanınцkaynaklarınıцtemelцolarakц
BaоbakanlıkцOsmanlıцArоiviцbelgeleriцoluоturacaktır.
Anahtar Kelimeler;цI.цDünyaцSavaоı,цOsmanlıцDevleti,цSır-
bistan, Misilleme
Abstract
In this study, the applications of retaliation that The Otto-
man Empire exhibited against Serbia during World War I
will be considered. In fact, a “law of war” was tried to be
created in order to alleviate the suffering of soldiers and ci-
vilians, to fight honestly, and not to harm women, children,
and injured people during the times of war. Retaliation is
one of the important applications aiming at deterrence fac-
tor evaluated within the framework of law of war. In other
words, retaliation refers to mutual response actions which
means that states has the right to treat in the same way in
response to the violation of the various rights of individuals
and legal entities in their true nationality living in a foreign
country. This method can be considered as a cruel de-
meanor at first glance. But the most important benefit of
this application is to reduce possible adverse action in the
framework of the law of war, and possible acts of violence
to the minimum. Shown between countries, retaliatory ac-
tions can be seen in political, military, diplomatic, or eco-
nomic areas. Indeed, there were mutual response actions of
the Ottoman Empire with rival countries such as Great
Britain, France, Russia, Italy, and Serbian during World
War I. In this context, the affairs/relations were tried to be
equated through mentioned manners between the Ottoman
Empire and Serbia forming the subject matter of this study.
Concordantly, in response to actions of Serbia during the
war,цtheцOttomanцEmpire‟цactionsцsuchцasцbustingцtheцSer-
Balkan Tarihi 519
bian embassy, postponing payment of the debt to the Ser-

bian side, censoring the press and media organizations, re-
taining educational institutions, business organizations,
railways and banks are examples to retaliatory actions. The
main objective of the study will be examining the retaliatory
actions that Ottoman Empire implemented towards Serbia
duringц Worldц Warц I.ц Theц Primeц Minister‟sц Ottomanц Ar-
chive documents will form the basic source of the study.
Key Words: World War I, The Ottoman Empire, Serbia,
Retaliation
GiriĢ
Savaо,ц“taraflarınцçıkarlarıцdoлrultusundaцbirbirlerineцistekleriniцzor-
laцkabulцettirmekцamacıylaцveцdevletlerцhukukuncaцöngörülmüоцkurallarцçerçe-
vesinde ikiцveyaцdahaцfazlaцdevletцarasındaцyapılanцsilâhlıцmücadele”цоeklin-
deцtanımlananцbirцolgudur.цмnsanlıkцtarihiцkadarцeskiцolanцsavaоlar,ц
baоkaц yollarlaц eldeц edilemeyenц siyasî,ц iktisadîц veц askerîц hedefleriц
kuvvetц zoruylaц gerçekleоtirmeц çabasıц olarakц deлerlendirilmekte ve
sebepleriцaçısındanцoldukçaцkarmaоıkцveцdeлiоkenцunsurlarцiçermek-
tedir.1137
Esasenц tarihц boyuncaц milletlerarasıц iliоkilerdeц krizlereц yolц
açanц anlaоmazlıklarц diplomatikц iliоkilerц veyaц arabuluculukц gibiц ba-
rıоçılцyollarlaцveyaцmisilleme,цabluka,цekonomik ambargo gibi yaptı-
rımlarlaцengellenmeyeцçalıоılmıоtır.цAncakцtümцbuцçabalaraцraлmenц
kimiцzamanцsavaоlarınцönüneцgeçilmesiцmümkünцolamamıоtır.цBu-
nunlaцbirlikteцinsanlarцbirц“savaоцhukuku”цoluоturmayaцgayretцetmiо-
lerdir.цBuцbaлlamdaцsavaоıцönlemekцamacıylaцkullanılanцmukabele-i
bilmisilцuygulaması,цsavaоцhukukununцbirцunsuruцolarakцdeлerlendi-
rilecekцbirцyaptırımdır.1138
“Tıpkısını,цbenzeriniцyaparakцkarоılıkцverme,цmisilleme,цaynıцоekilde,ц
benzeriyleц karоılıkц vermek”ц manasınaц gelenц mukabele-i bilmisil1139,
1137 Ahmetц Yaman,ц “Savaо”,ц мslamц Ansiklopedisi,ц C.ц 36,ц мstanbulц љ009,ц s.ц
189.
1138 M.цYasinцAslan,ц“SavaоцHukukununцTemelцPrensipleri”,цTürkiyeцBaro-
larцBirliлiцDergisi, S. 79, 2008, s. 235.

1139 FeritцDevellioлlu,ц“Mukabele-bil-misl”,цOsmanlıca-TürkçeцAnsiklopedikц
Lûgat,цAydınцYayınevi,цAnkaraцј988,цs.ц808.
sadeceц devletlerarasıц iliоkilerdeц deлilц özelц hukuktaц veц kamuц huku-

kununцdiлerцdallarındaцdaцgeniоцbirцkapsamцveцkullanımaцsahipцol-
muоtur.ц Kaynaklardaц mukabeleц kavramınınц karоılıлıц olarakц “müca-
zat”,“mücazatцbi‟l-misl”,“el-mücazatцbi-mislih”цveц“mükafee”цgibi kelime
veцterkiplerinцkullanıldıлıцgörülmektedir.цGeniоцanlamdaц“kısas”цveц
“daman”цdaцюödemeцsorumluluлuяцbuцprensibeцdayandırılmıоtır.1140
Devletlerarasıц iliоkilerdeц mukabele-iц bilmisilц uygulamalarınaц
savaоlarцdıоındaцdaцbaоvurulmaktaцolupцbuцyönteminцsiyasi, askeri,
diplomatikц veyaц ekonomikц alanlardaц çeоitliц оekilleriц bulunmakta-
dır.1141 Buц anlamdaц birц devletinц dahaц önceц meydanaц gelenц birц hakц
ihlalineц karоıц hukukaц aykırıц muameleyeц baоvurmasıц veyaц hukukaц
aykırılıkц sözц konusuц olmamaklaц birlikteц kendiц menfaatleriniц ihlâlц
edenцmuameleye,цbenzeriцоekildeцkarоılıkцvermesiцveцbaоkaцbirцdev-
letinцkendiцvatandaоınaцuyguladıлıцmuameleninцaynınıцonunцvatan-
daоınaцuygulamasıцsözцkonusuцolabilmektedir.1142
Misliyleц mukabeleц usulüц ilkц bakıоtaц sonц dereceц katıц birц tavırц
gibiц deлerlendirilebilir.ц Ancakц buц uygulamanınц enц önemliц faydası,ц
savaоцhukukuцgereлiцyapılmamasıцgerekenцhareketleriцveцbunaцbaлlıц
olarakцmuhtemelцvahоetцeylemleriniцolabildiлinceцenцazцdüzeyeцin-
dirmesidir.1143 Kavramınц araоtırmamızdakiц anlamı;ц birц devletin,ц
yabancıцbirцdevletteцbulunanцgerçekцveцtüzelцkiоilerinцçeоitliцhakları-
nıцihlalцedenцfiillerineцkarоı,цhakцihlaliцyapanцdevletinцgerçekцveцtüzelц
kiоilerineцaynıцveyaцbenzeriцоekildeцmuameledeцbulunmasıdır.
BuцbaлlamdaцI.цDünyaцSavaоı‟ndaцrakipцdevletlerinцbirbirineц
karоıц misillemeц tavırlarıцgörülebilmektedir.цÖrneлinц Sırpцelçiliлininц
љљцAлustosцј9ј4‟teOsmanlıцDevleti‟neцverdiлiцmuhtırada,цAvustur-
yaцaskeriцmakamlarınınцkendiцbirliklerineцbütünцSırpцköyleriniцyıkıpц
1140 AhmetцÖzel,ц“Mukâbeleцbi‟l-Misl”,цмslamцAnsiklopedisi,цC.ц3ј,цмstanbul
2006, s. 103.
1141 “HudutlarıцDahilindeцTebaamızınцEmlâkineцvaziyedцedenцdevletlerinц
Türkiyedekiц Tebaalarıц Emlâkineц karоıц mukabeleц bilmisilц tedabiriц ittihazıц

hakkındaцKanun”,цResmi Ceride, S. 608, 15 Haziran 1927, s. 2632; Osman
Fazılц Berki,ц “Türkiyedeц Yabancılarц Hukuku”,ц Ankaraц Üniversitesiц Hukukц
FakültesiцDergisi,цC.цјљ,цS.цј,цј955,цs.цј99;цBilginцTiryakioлlu,ц“TürkцHu-
kukundaц Yabancılarınц Oturmaц veц Çalıоmaц Hakkı”,ц Ankaraц Üniversitesiц
HukukцFakültesiцDergisi, C. 46, S. 1-4, 1997, s. 67-84.
1142 Özel,цa.g.m., s. 103.
1143 Aslan, a.g.m., s. 235.
Balkan Tarihi 521
yakmaц veц insanlarınıц öldürüpц asmaц emriniц verdiлiц iddiaц edilmiоtir.ц

Keza,ц Avusturyaц askerlerininц geriц çekilmeц sırasındaц çokц korkunçц
katliamlardaц bulundukları,ц yaоananlarц karоısındaц duyduklarıц üzün-
tüdenц dolayıц Sırpц askerlerininц galeyanaц gelmesininц zorц önlendiлi,ц
Osmanlıц Devletiц tarafındanц Avusturyaц Devleti‟neц gerekli duyuru-
nunцyapılarakц buцhalinц önlenmesi,ц aksiцhaldeцharpцhukukunaцgöreц
aynenцmukabeleцedileceлiцbildirilmiоtir.1144
Misillemeцeylemlerindeцzamanцzamanцfarklıцоekillerdeцkarоılıkц
verilmesiцdeцsözцkonusuцolabilmiоtir.цMeselaцI.цDünyaцSavaоıцsıra-
sındaц мtilafц Devletlerininц savunmasızц Osmanlıц sahilц veц limanlarınıц
bombalamasıцsonucuцsivilцhalkцcanцveцmalцkaybınaцuлramıоtır.цBu-
naцkarоılıkцOsmanlıцsınırlarıцiçerisindeцbulunanцsivilцdüоmanцdevletц
tebaası,ц harpц esiriц olarakц tutuklanıpц misillemeц politikasıц uyarıncaц
sürgünцedilmeyeцbaоlanmıоtır.1145
GörüleceлiцüzereцI.цDünyaцSavaоıцyıllarındaцOsmanlıцDevletiц
ileцмtilafцDevletleriцarasındaцçeоitliцmisillemeцuygulamalarıцgerçekleо-
tirilmiоtir.ц Buц kapsamdaц araоtırmanınц konusunuц Osmanlıц Devletiц
ileцSırbistanцarasındakiцmukabele-iцbilmisilцörnekleriцoluоturacaktır.ц
Konununц dahaц iyiц anlaоılmasıц içinц öncelikleц ikiц ülkeц iliоkilerininц
tarihselцboyutunuцanaцhatlarıцileцdeлerlendirmekцyerindeцolacaktır.
I) Osmanlı-Sırbistan ĠliĢkileri ve I. Dünya SavaĢına Gi-
den Süreç
Osmanlıц Devletiц ileц Sırbistan‟ınц iliоkileriц köklüц birц geçmiоeц
sahiptir.1146 XV.цyüzyıldaцOsmanlıцegemenliлineцgirmiоцolanцSırbis-
1144 BOA, HR.SYS., nr. 2402/29.

1145 Örneklerцiçinцbkz.цRamazanцSonat,ц“I.цDünyaцSavaоıцYıllarındaцOs-
manlıцDevletininцMuhasımцDevletцTebaasıцPolitikasıцюј9ј4-ј9ј8я”,цTari-
hinцPeоinde,цUluslararasıцTarihцveцSosyalцAraоtırmalarцDergisi,цYıl:цљ0ј4,цS.цјј,ц
s. 262-263.
1146 Buцanlamdaцçalıоmalardanцbazılarıцiçinцbkz.цAyоeцÖzkan,ц“I.цDünyaц
Savaоı‟ndaц Sırbistan‟ınц Müslümanlaraц Karоıц Tutumu”,ц Gazi Akademik

Bakıо, C. 7, S. 14, Yaz 2014, s. 49-70;цAyоeцÖzkan,цMiloо‟tanцMilan‟aцSırpц
Baлımsızlıлıц (1830-1878),ц IQц Kültürц Sanatц Yayınları,ц мstanbulц љ0јј;ц Ayоeц
Özkan,цSırplarцBaлımsızlıktanцSırp-HırvatцSlovenцKrallıлı‟naц(1878-1918), IQ
KültürцSanatцYayıncılık,цмstanbulцљ0ј3;цMehmetцSaitцDilek,ц“Sırp-Hırvat-
SlovenцKrallıлıцюYugoslavyaяцileцDiplomatikцмliоkilerinцKurulmasıцveцKralц
AlexanderцKaradjordjevicцGözüyleцMustafaцKemalцAtatürkцveцTürkiye”,ц
Atatürkц Dergisi,ц C.ц 4,ц S.ц љ,ц Temmuzц љ004,ц s.ц љ67;ц ԢԾԽԺ԰ц Ԗ Կ԰Խ Ըћ,ц
tan,ц ј830ц yılınaц kadarц buц оekildeц varlıлınıц devamц ettirmiоtir.ц Buц
tarihtenц sonraц Osmanlıц Devletiц tarafındanцiçiоlerindeц baлımsızц birц
prenslik olarakцtanınanцSırbistan,цBerlinцKongresiцюј878яцsonucun-
daцuluslararasıцalandaцtanınanцbirцdevletцhalineцgelmiоtir.1147
XX.цyüzyılınцilkцçeyreлindeцyaоananцBalkanцSavaоlarıцiseцOs-
manlı-Sırbistanцiliоkileriniцçokцfarklıцbirцboyutaцtaоımıоtır.цOsmanlıц
Devleti,цbuцsüreçteцBalkanlardakiцtopraklarınınцbüyцükцbirцbölümü-
nüцkaybederken,цSırbistanцbuцtopraklardanцbirцkısmındaцpayцsahibiц
olmuоtur.ц BalkanцSavaоlarınınц sonucundaцOsmanlıцDevleti,цSırbis-
tanц ileц aralarındakiц sorunlarıц çözebilmekц amacıylaц ј4ц Martц ј9ј4ц
tarihindeц мstanbul‟daц “Sırbistanц ileц Dersaadet‟deц Mün‟akidц Muahede-i
Sulhiyye”ц baоlıklıц birц anlaоmaц imzalamıоtır.1148 Osmanlıц Devletiц ileц
Sırbistan‟ınц sınırıц olmadıлıц içinц sözц konusuц anlaоmadaц sınırц prob-
lemleriцyerцalmamıо,цbunaцkarоılıkцBalkanцSavaоlarındanцsonraцböl-
gedeцkalanцMüslümanlarınцhukuklarınınцkorunmasıцsonrakiцdönem-
lerin temelцmeselesiцolmuоtur.
Bilahareц XIX.ц yüzyılınц sonlarındaц Avrupa‟daц baоlayanц sö-
mürgeцrekabetiцveцXX.цyüzyılınцbaоlarındaцyaоananцgerginliklerцso-
nucuц љ8ц Temmuzц ј9ј4‟teц I.ц Dünyaц Savaоıц baоlamıоtır.ц Osmanlıц
Devleti‟ninцsavaоınцilkцzamanlarındaцtarafsızцkalması,цSırbistanцtara-
fındanц çokц olumluц karоılanmıоtır.ц Hattaц Osmanlı‟nınц Almanyaц veц
müttefiklerц yanındaц olmaktansaц мtilafц Devletleriц safındaц olmasınınц
“ԟԾՁԻ԰ԽՁՂԲԾц ԚՀ԰ ԵԲԸԽԵц Ј ԳԾՁԻ԰ԲԸ Եц ц Ԣ ՀՁԺԾ ц – Ԧ԰ՀԸԳՀ԰Դ,ц ԐԽԺ԰Հ԰ц

1919-1945. (1890-ј945я”,цюTonkaцZupancic,цThe Mission of the Kingdom of
Yugoslavia in Turkey - Constantinople, Ankara 1919-1945. (1890-1945)),
,ц љ,ц ԑԵԾԳՀ԰Դ,ц VII.яц ,ц љ,ц ԑԵԾԳՀ԰Դ,ц љ004,ц VII.ц
(http://www.arhivyu.gov.rs/active/sr-
cyril-
lic/home/glavna_navigacija/izdanja/casopis_arhiv_v01/dosadasnji_broj
evi/casopis_arhiv_godina_5_brojevi_1_i_2/casopis_arhiv_godina_5_br
_љ.htmlяцeriоimцtarihiцю05.05.љ0ј5яцsayılabilir.
1147 Özkan,ц“I.цDünyaцSavaоı‟nda”,цs.ц49-70; HakanцDemir,ц“Federalizm–
Üniterizmц мkilemindeц Sırp-Hırvat-Slovenц Krallıлı‟ndaц Siyasalц Yaоamц

(1918-ј9љ9я”,цBalkanцAraоtırmaцEnstitüsüцDergisi,цC.цљ,цS.цљ,цAralıkљ0ј3,цs.ц
92; Serapц Toprak,ц “Osmanlı-Avrupaц мliоkileriц Çerçevesindeц Sırbistan‟ınц
Baлımsızlıлı”,цUluslararasıцSosyalцAraоtırmalarцDergisi,цC.ц6,цS.цљ4,цKıоцљ0ј3,ц
s. 348-353.
1148 Düstur,ц Tertipц љ,ц C.ц 7,ц юјц Teоrinisaniц ј330-3јц Teоrinievvelц ј33јя,ц
Matbaa-i Amire, Dersaadet 1336, s. 62.

Balkan Tarihi 523
büyükц menfaatlerц saлlayacaлıц yorumlarınaц yer verilmiоtir.1149 Keza

љ9цTemmuzцј9ј4цtarihliцbirцbelgedenцanlaоıldıлıцüzereцolaylarınцenц
hassasц dönemindeц Rusyaц veц Sırbistan‟ınц Osmanlıц ileц iyiц iliоkileriniц
sürdürmekц istemeleriniц beyanц etmiоц olmalarıц dikkatц çekicidir.1150
Ancakц birц süreц sonraц Osmanlıц Devletiц mevcutц оartlardaц Alman-
ya‟nınцyanındaцsavaоaцgirmeninцkazanımlıцolacaлınıцdüоünerekцsava-
оaц dâhilц olmuоtur.1151 Böyleceц Osmanlıц Devleti,ц Sırbistanц ileц rakipц
taraflardaцI.цDünyaцSavaоı‟naцgirmiоtir.
II) ĠliĢkilerin Yürütülmesinde Arabulucu Devletlerin
Tespiti
I. DünyaцSavaоıцbaоladıлındaцOsmanlı-Sırpцiliоkileriцyukarıdaц
daц ifadeц edildiлiц üzereц ј4ц Martц ј9ј4ц tarihliц мstanbulц Anlaоmasınaц
göreцyürütülmekteцidi.цAncakцikiцdevletinцI.цDünyaцSavaоı‟naцrakipц
taraflardaцgirmeleriцnedeniyleцsözцkonusuцanlaоmanınцuygulanabilir-
liлiц kalmamıоtır.1152 Buц sebeptenц Osmanlıц Devleti,ц mümkünц olanц
herц türlüц diplomatikц yoluц kullanarakц Sırbistan‟dakiц Müslümanlarınц
hukuklarınıц korumayaц çalıоmıоtır.ц Nitekimц iki devletin diplomatik
iliоkileriцјцKasımцј9ј4цtarihindeцresmenцsonaцermiоtir.цBuцgeliоmeц
üzerineцBelgrad‟daцgörevцyapanцOsmanlıцelçisiцCevadцюEzineяцBeyц
ileц мstanbul‟dakiц Sırpц elçisiц Dr.ц Jakovц Nenadoviçц ülkelerineц geriц
dönmüоlerdir.1153 Esasenц ikiц devletinц resmiц iliоkileriц kesilmedenц
önceцdeцSırbistanцileцdiplomatikцiliоkilerinцzorlaоtıлıцanlaоılmaktadır.ц
Örneлinц8цEylülцј9ј4цtarihliцbelgeyeцgöreцSırbistan‟ınцsavaоцhalindeц
olmasıц sebebiyleц Osmanlıц tarafınınц Sırpц tarafıц ileц yapmayıц istediлiц
görüоmeцgerçekleоtirilememiоtir.1154
Savaоınц baоlarındaц Osmanlı-Sırpц iliоkilerindekiц enц önemliц
kriz,цiliоkilerinцdolaylıцyürütülmesiniцsaлlamakцveцherцikiцülkeцvatan-
daоlarınınцhaklarınıцuluslararasıцalandaцkorumakцiçinцarabulucuцdev-
letlerinцtespitiцmeselesiцolmuоtur.цмkiцülkeninцdiplomatikцiliоkilerininц
resmenц kesilmesiц mutadц olduлuц üzereц arabulucuц devletц arayıоınaц
girmelerineц nedenц olmuоtur.ц Çünküц savaоц dönemlerindeц sivilц va-
1149 BOA, HR.SYS., nr. 2402/1.

1150 BOA, HR.SYS.,nr. 2401/16.
1151 Fahirц Armaoлlu,ц 20.Yüzyılц Siyasiц Tarihiц 1914-1980,ц C.I,ц Türkiyeц моц
BankasıцYay.,цAnkaraцј994,цs.ј00,цј03-105.
1152 BOA, DH.EUM.VRK. nr. 15/11.
1153 Dilek, a.g.m., s. 267.
1154 BOA, HR.HMн.мнO., nr. 209/9.
tandaоlarınц canц veц mallarınınц korunmasıц devletlerarasıц iliоkilerц açı-

sındanцsonцdereceцönemlidir.
Buцhusustaц ilkц giriоimцмtalya‟danцgelmiоtir.цEsasenц ilkц olarakц
Rusya,ц Osmanlıц topraklarındaki Rusц vatandaоlarınınц veц onlarınц
menfaatlerininцkorunmasınıцмtalya‟yaцbırakmıоtır.цмtalyaцbuцdurumuц
4цEylülцј9ј4цtarihindeцOsmanlıцmakamlarınaцbildirerekцonayцtalepц
etmiо,цbununцyanındaцOsmanlıцDevleti‟neцdeцbirцteklifteцbulunmuо-
tur.ц мtalyanц yetkililer,ц Osmanlıц Devleti‟ninц istemesiц halindeц Rusyaц
veц Sırbistan‟dakiц Osmanlıц vatandaоlarınınц menfaatleriniц deц koru-
mayaц hazırц olduklarınıц ifadeц etmiоlerdir.ц Bununц üzerineц Osmanlıц
hükümeti,цsözцkonusuцteklifiцalmaktanцbüyükцmemnuniyetцduydu-
лunuцbildirerekцSırbistan‟dakiцOsmanlıцtebaasınınцveцonlarınцmen-
faatlerininцмtalyaцtarafındanцkorunmasıцhalindeцminnettarцkalınaca-
лınıцbildirmiоtir.1155 Böyleceцмtalyanцelçiliлi,цI.цDünyaцSavaоıцsırasın-
daц Sırbistan‟dakiц Müslümanlarınц hukukunuц korumaц veц gerekirseц
müdahilцolmaцgöreviniцüstlenmiоtir.1156
DiлerцtaraftanцOsmanlıцülkesindekiцSırbistanцtebaasıцileцмngi-
lizц veц Fransızц vatandaоlarınınц himayesininц iseц Amerikanц elçiliлiц
aracılıлıylaцyürütülmesiцkabulцedilmiоtir.цBuцanlamdaцABDцelçiliлiцљц
Kasımц ј9ј4‟teц yaniц resmiц iliоkilerinц kesilmesindenц birц günц sonra,ц
Sırpц tebaasınınц menfaatiniц korumakц içinц görevlendirildiлiniц Os-
manlıц hükümetineц bildirmiоtir.ц Osmanlıц hükümetiц iseц Amerikanц
elçiliлininцbahsedilenцdevletцveцtebaasınınцmenfaatleriniцkorumasınıц
uygunцbulmuоtur.1157
Ancakц мtalya,ц deлiоenц оartlar sonucunda љ0ц Mayısц ј9ј5‟teц
Avusturya‟yaцsavaоцilanцederekцtarafsızlıлınıцkaybetmiоtir.цDolayısıy-
laцOsmanlıцDevletiцileцrakipцtaraflardaцyerцalmalarıцnedeniyleцSırbis-
tan‟dakiцOsmanlıцvatandaоlarınıцhimayeцgöreviцsonaцermiоtir.цFakatц
Sırbistan‟dakiц Müslümanlarınц hukukununц korunmasıц meselesiц kısaц
süredeц halledilememiоц hattaц Osmanlıц hükümeti,ц tarafsızlıлınıц yiti-
ren,ц hattaц müttefiklerineц savaоц açanц мtalyaц Devleti‟ndenц Sırbis-
tan‟dakiц Müslümanц ahalinin menfaatlerinin korunmasıц konusundaц
1155 BOA, HR.SYS., nr. 2167/2; BOA, HR.SYS., nr. 2406/63; BOA,
HR.SYS., nr. 2167/26.
1156 BOA, HR.HMн.мнO.,цnr.цљ09/ј4;цKezaцј4цKasımцј9ј4цtarihliцbelgeц
içinцbkz.цBOA,цHR.HMн.мнO., nr. 111/7.

1157 BOA, HR.SYS., nr. 2167/13; BOA, HR.SYS., nr. 2167/17; BOA,
HR.HMн.мнO., nr. 111/7.

Balkan Tarihi 525
arabuluculuлaц devamц etmesiniц istemiоtir.ц Niо‟tekiц мtalyaц elçisiц deц

Osmanlıц Hariciyeц Nezareti‟ninц talebiц doлrultusundaц Sırbistan‟dakiц
MüslümanцahalininцmenfaatiniцkorumakцiçinцSırpцdevletiцnezdindeц
arabuluculukцfaaliyetlerineцdevamцetmiоtir.1158
мtalya,цј9ј5цyılıцAлustosцayındaцAlmanya veцOsmanlıцDevletiц
ileц deц savaоaц girmiоtir.ц Bununц üzerineц љљц Aлustosц ј9ј5ц tarihindeц
Sırbistan‟dakiц Bulgarц konsolosц veц temsilcilerininц Osmanlıц tebaası-
nınц himayesiцgöreviniц üstlenmeleriцiçinцBulgarцhükümetiцnezdindeц
temaslardaцbulunulmasıцgündemeцgelmiоtir.1159 Fakat Bulgaristan, 6
Eylülцј9ј5‟teцмttifakцDevletleriyleцbirlikteцhareketцetmeцkararıцalmıоц
veцј4цEkimцј9ј5‟deцSırbistan‟aцsavaоцilanцetmiоtir.цBöyleceцSırbis-
tan‟dakiцOsmanlıцvatandaоlarınaцyönelikцBulgarцhimayesiцmümkünц
olmamıоtır.цBölgedekiцMüslümanlarınцhimayesiцmeselesiцiseцtamцbirц
çözümeцulaоmamıоtır.цÖteцyandanцљцNisanцј9ј7‟deцABD‟ninцsava-
оaцdâhilцolmasıцüzerineцOsmanlıцDevleti‟ndekiцSırpцhimayesiцмsveçц
elçiliлineц bırakılmıоtır.1160 Ancakц yaоananц sorunlarц karоısındaц ABDц
elçiliлiцolaylaraцmüdahilцolmaya devamцetmiоtir.1161
III) Sırbistan’daki Müslümanlara Yönelik ÇeĢitli Baskı-
lar ve Osmanlı Devleti’nin Misillemeleri
I.ц DünyaцSavaоıцyıllarındaцOsmanlıцDevletiцileцSırbistanц ara-
sındakiц iliоkileriц etkileyenц enц önemliц meseleц Sırbistan‟daц yaоayanц
Müslümanlarınцçeоitliцbaskılaraцuлramıоцolmalarıdır.1162 Buцbaskılarц
arasındaц Sırbistanц Devleti‟ninц Müslümanцhalkınцmektuplarınaц san-
sürцuygulaması,цemlâkineцelцkoyması,цangaryaцyükleyerekцbaskıцuy-
gulamasıцveцhukukaцaykırıцolarakцaskereцalmasıцbulunmaktadır.1163
Müslümanlarцzorцkullanarakцaskereцalmaцuygulamasınaцitirazц
etmiоlerц bunuц üzerineц Sırpц hükümetiц birц süreц sonraц geriц adımц at-
makц zorundaц kalmıоtır.1164 Müslümanlarınц karоılaоtıklarıц sorunlar-
1158 BOA, HR.SYS., nr. 2409/74.

1159 BOA, HR.SYS., nr. 2168/28.
1160 BOA, DH.нFR.,nr.76/243.
1161 BOA, HR.SYS., nr. 2169/32.
1162 BOA, HR.SYS., nr. 2403/74.
1163 BOA, HR.SYS.,ц nr.ц љ40љ/љ4;ц Özkan,ц “I.ц Dünyaц Savaоı‟nda”,ц s.ц 4љ,ц
54-55.
1164 BOA, HR.HMн.мнO., nr. 209/13; Özkan,ц “I.ц Dünyaц Savaоı‟nda”,ц s.
58-59.
danцbirцdiлeriцiseцј9ј4цyılınınцKasım-AralıkцaylarındaцSırbistanцhü-
kümetiц tarafındanц anlaоmalaraц veц insanц haklarınaц aykırıц olarakц ge-
çimц kaynaлıц olanц malц veц hayvanlarınaц elц konulmasıц olmuоtur.ц Buц
uygulamalarц Müslümanц ahaliц arasındaц oldukçaц ciddiц rahatsızlıklaraц
sebepцolmuо,цikiцülkeцarasındakiцiliоkileriцolumsuzцetkilemiоtir.1165
Öteц yandanц buц dönemdeц Osmanlıц Devletiц ileц Sırbistanц ara-
sındaцgündemeцgelenцbirцbaоkaцmeseleцiseцSırbistan‟danцkaçanцMüs-
lümanц firariц askerlerinц Sırbistan‟aц iadesiц meselesidir.ц 8ц Eylülц ј9ј5ц
tarihliц belgeyeц göre;ц dahaц evvelц Sırbistan‟danц Yunanistan‟aц kaçanц
Sırpцaskerlerinden BulgarцveцMüslümanцasıllılar,цtrenlereц bindirile-
rekц Sırbistan‟aц iadeц edilmekteydi.ц Ancakц iliоkilerinц yukarıdaц ifadeц
edilenцsebeplerцnedeniyleцbozulmasındanцdolayıцOsmanlıцyönetici-
leriц Yunanц Hariciyeц Nezareti‟neц müracaatц ederek,ц Yunanistan‟aц
firarцedenцMüslümanцaskerlerinцSırbistan‟aцiadeцedilmemesiniцtalepц
etmiоtir.1166
Keza,цOsmanlıцDevleti,цSırbistan‟ınцbölgedekiцMüslümanlaraц
yönelikцbaskılarınıцartırmasıцkarоısındaцsiyasiцolarakцmisillemeцyolu-
nuцdaцtercihцettiлiцanlaоılmaktadır.цBuцanlamdaцOsmanlıцhükümeti,
ülkedekiцSırbistanцtebaasıцileцмngilizцveцFransızцvatandaоlarınaцkarоı,ц
savaоцöncesindeцimzalananцanlaоmaцveцdiлerцimtiyazlarınцhükümsüzц
kalmasıц sebebiyleц milletlerarasıц hukukunц “düоmanц tebaasıц haklarınınц
korunmasına”цdairцhükümlerininцgeçerliцolduлunuцbildirmiоtir.цAyrı-
caцbahsiцgeçenцdevletlerinцtebaasınınцmenfaatlerininцAmerikanцelçi-
liлiцtarafındanцkorunmasınınцuygunцbulunduлuцhatırlatılmıоtır.1167
Sırbistan‟daц yaоayanц Müslümanlaraц uygulananц baskılarц karоı-
sındaц Osmanlıц Devletiц misillemeц olarakц kendiц topraklarındaц yaоa-
yanц Sırpц tebaasınınц sürgünц edilmesiц veyaц ülkeц dıоınaц çıkartılmasıц
uygulamasınaцbaоvurduлuцgörülmektedir.цElbetteцbuцesaslarцsadeceц
Sırpц vatandaоlarıц içinц uygulanmamıоц diлerц мtilafц Devletleriц vatan-
daоlarıцiçinцdeцsözцkonusuцolmuоtur.цBuцanlamdaцј6цKasımцј9ј4‟teц
Dâhiliyeц Nezaretiц Emniyet-iц Umumiyeц Müdüriyeti‟ndenц Edirne,ц
Erzurum,цAdana,цHicaz,цSivas,цDiyarbakır,цYemenцveцVanцvilayet-
leriцileцbazıцmutasarrıflıklaraцçekilenцtelgrafta,цhenüzцOsmanlıцülke-
sindenцçıkmamıоцolanцFransaцveцмngiltereцkonsoloslarıцileцgerekцbuц
1165 BOA, HR.HMн.мнO., nr. 209/13.

1166 BOA, HR.SYS., nr. 2413/11.
1167 BOA, HR.SYS., nr. 2167/13.
Balkan Tarihi 527
devletlerцveцgerekцSırpцveцKaradaлцtebaalarınınцHeyet-iцVükelaцka-
rarıцgereлinceцülkeцdıоınaцbırakılmamasıцgerektiлiцbildirilmiоtir.1168
Osmanlıц topraklarındaц ikametц edenц Sırpц tebaasıц misillemeц
uygulamalarıцgereлinceцOsmanlıцDevleti‟ninцuygunцgördüлüцbölge-
lereцsevkцedilmiоtir.цÖrneлinцј7цAralıkцј9ј4цtarihindeцDâhiliyeцNe-
zareti Emniyet-iцUmumiyeцMüdüriyeti‟ndenцAydınцVilayeti‟neцçeki-
lenц telgrafta,ц Sırpц tebaasındanц olupц Osmanlıц topraklarındaц ikametц
edenц Sırpların,ц Osmanlıц topraklarıц içindeц uygunц görülenц yerlereц
sevkц edilmesiц içinц hazırlıklarınıц onц beоц günц içindeц tamamlamalarıц
emredilmiоtir.1169 Ancakц buц kararınц bilahareц esnetildiлiц tespitц edil-
miоtir.ц Zira,ц verilenц mühletinц sonц günlerinde,ц 3јц Aralıkц ј9ј4‟te,ц
yineц Dahiliyeц Nezareti‟ndenц Aydınц Vilayeti‟neц çekilenц telgrafta,ц
HariciyeцNezareti‟nceцkabulцedilecekцyeniцbirцkararaцkadarцSırpцte-
baasınaцmüdahaleцedilmemesiцistenmiоtir.1170
Ancakц buц esnekц uygulamalarц savaоц оartlarınaц veц gidiоatınaц
baлlıц olarakц sertleоtirilmiоtir.ц Meselaц мtilafц Devletlerininц Osmanlıц
topraklarındakiцsivilцbölgeleriцveцsavunmasızцalanlarıцsavaоцhukuku-
naцaykırıцolarakцbombalamasıцveцbununцsonucundaцsivilцhalkınцcanц
veц malц kaybınaц uлramasıц sebebiyleц misillemeц uygulamalarıц tekrarц
yürürlüлeц konulmuоtur.ц Buц meyandaц Osmanlıц Devletiц düоmanц
devletцtebaasını,цharpцesiriцolarakцtutuklayarakцsürgünцetmeyeцbaо-
lamıоtır.1171 Örneлinцј0цMartцј9ј5цtarihindeцDâhiliyeцNezaretiцEm-
niyet-iцUmumiyeцMüdüriyeti‟ndenцEdirne,цAdana,цBeyrut,цAydınцveц
Halepц vilayetlerineц çekilenц telgraftaц gayrimüslimц Sırpц veц Karadaлц
tebaasındanц olupц Osmanlıц topraklarındaц ikametц edenlerinц ülkeц
sınırlarıцdıоınaцçıkarılmalarıцistenmiоtir.1172 Sürgünцedilenцkiоilerцara-
sındaц мngiliz,ц Fransız,ц Rus,ц мtalyan,ц Romanya,ц Karadaл,ц Belçika,ц
Sırp,цAmerikaцveцYunanцtebaasıyla,цbuцülkelerinцsömürgesiц altındaц
yaоayanцMüslümanlarцdaцbulunmaktadır.1173
BuцhusustaцOsmanlıцmakamlarınınцsavaоцdurumunaцgöreцsıkц
sıkц düzenlemeц yaptıлıц gözdenц kaçırılmamalıdır.ц Ziraц Martц ј9ј5‟teц
Çanakkaleц Cephesi‟ndeц savaоınц оiddetlenmesineц paralelц olarakц alı-
1168 BOA, DH.нFR., nr. 47/38.

1169 BOA, DH.нFR., nr. 48/37.
1170 BOA, DH.нFR., nr. 48/226.
1171 Örneklerцiçinцbkz.цSonat,цa.g.m., s. 262-263, 266.
1172 BOA, DH.нFR., nr. 50/232.
1173 Örneklerцiçinцbkz.цSonat,цa.g.m., s. 262-263, 266.
nanцmisillemeцkararınınцMayısцayındaцyenidenцdeлerlendirildiлiцgö-
rülmektedir.цÖrneлinц9цMayısцј9ј5цtarihliцMeclis-iцVükelaцkararınaц
göre,ц мstanbul‟daц bulunanlarц istisnaц tutulmakц üzereц Osmanlıц top-
raklarındaц ikametц edenц Karadaлц veц Sırplarınц topluц olarakц memle-
ketlerine sevklerinin uygunц olacaлınınц Dâhiliyeц veц Hariciyeц Neza-
retlerineцbildirilmesiцkararlaоtırılmıоtır.1174
a) “Kar ılıklı Elçilik Baskını”
ResmiцiliоkilerinцјцKasımцј9ј4цtarihindeцkesilmesininцhemenц
ardındanц Osmanlıц Devletiц ileц Sırbistanц arasındaц diplomatikц birц ta-
kımцgerginliklerinцyaоandıлıцanlaоılmaktadır.цBuцanlamdaцSırpцtarafı,ц
Osmanlıц Devletiц henüzц savaоaц girmedenц önce,ц Niо‟tekiц Osmanlıц
elçiliлiцileцÜsküp‟tekiцkonsolosluлuцbasarakц resmîцevrakınaцelцkoy-
muоtur.1175
KonuylaцilgiliцolarakцÜsküpцKonsolosluлu‟ndanцgönderilenц3ц
Kasımц ј9ј4ц tarihliц belgeyeц göre,ц Sırplarц resmiц iliоkilerц kesilmedenц
önceц adıц geçenцkonsolosluлuц basarakц aramaцyapmıоlar,ц hattaц kon-
solusunцüzeriniцdahiцaramıоlardır.цArdındanцkonsoloslukцgörevlile-
riniцtutuklayarakцonlarınцdaцüzerleriniцveцevleriniцaramıоlardır. Sırp-
larц bununlaц daц yetinmeyipц konsolosluлaц aitц resmiц evrakaц elц koy-
muоlardır.ц Evrakц bilahareц iadeц edilmiоtir.ц Üsküpц Konsolosluлuц
durumuц Hariciyeц Nezareti‟neц bildirmiоtir.ц Yazıdaц Sırplarınц alıkoy-
duklarıц evrakıц iadeц etmekleц birlikteц evrakınц birц kısmınınц Sırplarınц
elindeцkalmıоцolabileceлiцihtimaliцdileцgetirilmiоtir.1176
BunuцüzerineцÜsküp‟teцyaоananцkonsoloslukцbaskınınaцmisil-
lemeцolarakцOsmanlıцDevletiцdeцмstanbul‟dakiцSırpцelçiliлineцmüda-
haleцetmiоtir.ц8цKasımцј9ј4цtarihindeцOsmanlıцpolisininцSırpцelçili-
лinin resmiц konutunaц gerçekleоtirdiлiц müdahaleц sırasında,ц odalarц
mühürlenmiо,цgiriоцçıkıоıцkontrolцetmekцamacıylaцbirцzaptiyeцçavuоuц
görevlendirilmiоtir.цOsmanlıцDevleti‟ninцSırbistan‟aцyönelikцbuцmi-
sillemesi,цOsmanlıцtopraklarındaцSırbistanцtebaasınıцhimayeцetmekte
olanцABDцelçiliлiцtarafındanцј6цKasımцј9ј4‟teцtakrir-iцоifahi1177 ile
1174 BOA, MV. nr. 197/125.

1175 BOA, HR.SYS., nr. 2167/18.
1176 BOA, DH.EUM.5.нb.,цnr.ц3/47.
1177 Sefaretlerdenц imzasızц olarakц verilenц takrirlerц hakkındaц kullanılanц birц
tabirdir.ц Bkz.ц Mehmetц Zekiц Pakalın,ц “Takrir-iц нifahi”,ц Tarih Deyimleri ve

Terimleri,цC.ц3,цMEBцYay.,цмstanbulцј983,цs.ц385.
Balkan Tarihi 529
protestoцedilmiоtir.цABD,цverdiлiцprotestodaцresmiцkonuttaцelçiliлinц
siyasiц evrakınınцbulunduлunu,цelçiliklereцharpцiçindeц dahiцdokunu-
lamayacaлını,цOsmanlıцtarafınınцyapmıоцolduлuцbuцeylemin devlet-
lerцhukukunaцaykırıцolduлunuцbildirmiоtir.1178
OsmanlıцDevletiцiseц savaоцsırasındaцuygulananцmütekabiliyetц
esasınaц göreц Sırpц elçiliлiniц kontrolц etmeц hakkınınц doлduлunu1179,
konsolosluklarınц siyasiц evrakц bulundurmaц yeriц olmadıлını,ц evrakц
bulunan yerlerinц mühürlenerekц diлerц kısımlarınınц harpц sırasındaц
devletцihtiyacıцiçinцkullanılabileceлiniцifadeцetmiоtir.цAyrıcaцOsmanlıц
Devletiц dahaц evvelц Sırpц tarafınınц Osmanlı‟nınц Niо‟tekiц elçiliлiц veц
Üsküp‟tekiц konsolosluлuц basmasınıц hatırlatarakц “bir devletin devletle-
rarasıцhukukaцuymamasıцdurumundaцdiлerininцdeцuymamaцhakkınınцdoлabi-
leceлi”ц ilkesindenц hareketleц yapılanц eyleminц devletlerarasıц hukukaц
aykırıцolmadıлınıцhatırlatmıоtır.цKezaцSırpцelçiliлindeцbulunanцtelsizц
telgrafц makinesiц gibiц memleketinц müdafaasıц içinц gerekliц görülenц
eоyayıц almaktaц daц birц mahzurц görülmediлiц ifadeц edilmiоtir.ц Ancakц
öyleц anlaоılıyorц ki,ц Osmanlıц Devletiц yineц deц buц konudaц temkiniц
eldenц bırakmamıоtır.ц Öncelikleц elçilikleц konsolosluлunц ayrıц birц
mekânınınц bulunupц bulunmadıлıц veц elц konulanц evrakınц siyasiц içe-
rikliц olupц olmadıлıцhakkındaцincelemeц baоlatmıо,цneticeninцAmeri-
kanцelçiliлineцbildirilmesiцplanlanmıоtır.1180
Bilahareц љ4ц Kasımц ј9ј4‟teц Osmanlıц yöneticileriц tarafındanц
ABDцelçiliлineцbilgiцverilmiоtir.цBunaцgöre,цsavaоınцhemenцbaоındaц
Beyoлlu‟ndakiц Sırpц konsolosluлununц aranarakц bazıц evrakınınц alın-
masının,ц Üsküp‟tekiц Osmanlıц konsolosluлununц evrakınaц elц konul-
masınaцmisillemeцolarakцyapıldıлıцbildirilmiоtir.цABDцelçiliлineцyazı-
lanцcevabiцyazıdaцSırpların,цÜsküp‟teцOsmanlılaraцbahsiцgeçenцevra-
kıцiadesiцhalindeцOsmanlıцpolisiцtarafındanцSırbistan‟aцaitцelцkonanц
evrakınцiadeцedileceлiцbelirtilmiоtir.1181
Belgelerdenцtespitцedildiлiцkadarıylaцbuцsorununцyankılarıцsa-
vaоцboyuncaцdevamцetmiо,цgerekцABDцgerekseцмsveçцelçilikleriцme-
seleyiц takipц etmiоlerdir.ц Buц anlamdaц savaоınц sonlarınaц doлruц buц
sorunцyenidenцgündemeцgetirilmiоtir.цNitekimц јцнubatцј9ј8‟deцмs-

1179 BOA, HR.SYS., nr. 2167/18.
1181 BOA, HR.SYS., nr. 2167/33.
veçц veц Amerikanцelçilikleriц tarafındanц Osmanlıц Devletiц nezdindenц

giriоimlerdeц bulunularakц мstanbul‟dakiц Sırpц konsolosluлuц evrakınaц
elцkonulduлu,цkonsolosluлaцaitцevrakınцbulunduлuцodalarınцmühür-
lendiлi,цSırpцelçiliлininцuzunцsüreцaçılmadıлıцhatırlatılmıо,цevraklarınц
bulunduлuц odalarınц havalandırılmasınınц оartц olduлuц veц evrakınц
gözdenц geçirilerekц temizlenmesiц gerektiлiц belirtilmiоtir. 1182 Keza
aynıцhususц3цEkimцј9ј8‟deцyenidenцgündemeцgetirilmiоtir.цEvrakla-
rınцtemizlenmesiцveцodalarınцhavalandırılmasıцhususuцmuhtemelenц
evrakınцyerindeцolupцolmadıлınıцkontrolцetmeyeцyönelikцbirцdüоün-
cenin sonucudur.
BununцüzerineцOsmanlıцyöneticileriцAmerikanцveцмsveçцelçi-
liklerine,цBeyoлlu‟ndakiцSırpцkonsolosluлununцzamanцzamanцtemiz-
lendiлiniцfakatцevrakaцelцsürülmediлiniцbildirmiоtir.цOsmanlıцDevle-
ti,ц Üsküp‟tekiц konsolosluлununц durumuц hakkındaц мstanbul‟dakiц
мsveçц elçiliлiц aracılıлıylaц bilgiц talepц etmiоtir.ц Edinilenц bilgiyeц göreц
Üsküp‟tekiц Osmanlıц konsolosluлununц halenц kapalıц olduлuц anlaоıl-
mıоtır.ц Buц bilgidenц hareketleц Osmanlıц Devletiц deц Üsküp‟tekiц Os-
manlıц konsolosluлunaц aitц evrakınц veц binanınц havalandırılmasıц veц
temizlenmesineцihtiyaçцduyulduлunuцifadeцetmiоtir.1183 Ancak taraf-
larıц uzunц süreц uлraоtıranц buц meseleninц nasılц sonuçlandıлınaц dairц
kesinцverilereцulaоılamamıоtır.
b) Ekonomik Misilleme
I.цDünyaцSavaоıцsırasındaцmisillemeцuygulamalarınınцgörüldü-
лüц birц diлerц alanц ekonomikц yaptırımlardır.ц Buц anlamdaц Osmanlıц
hükümeti,цI.цDünyaцSavaоı‟nınцdoлurduлuцolaлanüstüцdurumцveцdıоц
ticaretinц deлiоenц оartlarıц karоısındaц veц savaоınц finansmanınıц saлla-
makц amacıyla,ц ihtiyatlıц veц koruyucuц ekonomiц politikalarıц izlemekц
zorundaцkalmıоtır.1184
I.ц Dünyaц Savaоıц sırasındaц mukabele-iц bilmisilц veц savaоц eko-
nomisiцkapsamındaцdikkatцçekenцenцönemliцtedbirlerdenцbirisi,цülkeц
içerisindekiцnakitцparanınцülkeцdıоınaцözellikleцdeцsavaоцhalindeцolu-
nanцrakipцdevletlereцgidiоiniцengellemeyeцdönükцadımlarınцatılması-
1182 BOA, HR.SYS., nr. 2169/32.

1183 BOA, DH.EUM.5.нb.,цnr.ц70/3љ.
1184 FilizцÇolak,ц“моgalцYıllarında мzmirцмktisadiцBölgesindeцFiyatцHareket-
leri”,цTurkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, s. 1269-1280.
Balkan Tarihi 531
dır.цOsmanlıцDevleti‟ninцticaretiцveцnakitцparaцakıоınıцkontrol etme-
yeцyönelikцilkцyasalцdüzenlemesi“rakipцveцmüttefikleriцileцtarafsızцdevlet-
lerцtebaasıцellerindeцbulunanцtahvilatцfaiziцveцamortismanlarıцhakkındaцgeçiciц
kanun”ц baоlıklıц kararnamedir.ц Sözц konusuц kararnameц savaоınц ilkц
aylarındaцyaniц6цAralıkцј9ј4цtarihindeцkabulцedilmiоtir.1185 Yineцaynıц
günц benzerц düоüncelerleц birц baоkaц düzenlemeц dahaц yapılmıоц veц
“Osmanlıц tebaasınınц düоmanц veц müttefikleriц devletlerц tebaasınaц karоıц olanц
borçцveцtaahhütleriцhakkındaцgeçiciцkanun”цçıkartılmıоtır.1186
Çıkarılanцkararnameler, uluslararasıцhukukaцuygunцolup,цrakipц
devletlerinцOsmanlıцtebaasınaцkarоıцyürüttüлüцekonomikцkısıtlama-
laraцveцuygulamalaraцkarоılıkцolarakцmukabele-iцbilmisilцdüоüncesiy-
leцgerçekleоtirilmiоtir.цKaynaklardanцanlaоıldıлıцüzereцrakipцdevletle-
rinц Osmanlıц tebaasınaц karоıц uyguladıklarıц ekonomikц yaptırımlar,ц
Osmanlıц hükümetininц buц kanunц ileц yapmayaц çalıоtıлıц misillemeц
yanındaц gayetц hafifц kalmaktadır.1187 Buц düzenlemelerц ileц Osmanlıц
tebaasınınц düоmanц veцmüttefikцdevletlerцtebaasınaцkarоıцolanцborçц
veцtaahhütlerininцödenmesiцertelenmiоtir.1188
Esasenц Osmanlıц Devletiц savaоц dönemindeц ticariц iliоkilerdenц
kaynaklananцherцtürlüцparaцakıоınıцkontrolцetmeyiцamaçlamıоцbunaц
yönelikцadımlarцatmıоtır.цÖrneлinцј9цTemmuzцј9ј6цtarihliцMeclisiц
Vükelaцkararınaцgöre,цOsmanlıцDevleti‟ninцkendi müttefikleriцtara-
fındanцiоgalцedilmiоцolanцBelçika,цSırbistanцveцKaradaлцgibiцdevlet-
lerinцvatandaоlarıцadınaцOsmanlıцülkesineцgelenцnakitцhavalenamele-
rinцdeцödenmemesiцesasınıцbenimsemiоtir.1189
Görüleceлiц üzereц Osmanlıц hükümeti,ц I.ц Dünyaц Savaоıц sıra-
sındaц misillemeц uygulamasıц kapsamındaц rakipц devletlerц ileц ticariц
iliоkileriцveцdolayısıylaцülkeц dıоınaцparanınцakıоınıц kontrolцetmeц ça-
basıцiçerisindedir.цBuцanlamdaцhemцborçцertelemeцkanunununцkap-
samınıц geniоletmiоц hemц deц rakipц devletlerinц vatandaоlarıц ileц ticari
iliоkisiц olanц vatandaоlarınıц bilgilendirmiоtir.ц Örneлinц ј6ц Haziranц
1185 BOA, м.DUмT., nr. 77/43.

1186 Düstur,цTertipцљ,цC.ц7,цs. 127.
1187 MeclisiцÂyanцZabıtцCeridesi,цDevreц3,цC.цљ,цмçtimaцSenesiцљ,ц40.цмni-
kad, s. 339-341.
1188 Vedat Eldem, Harpц veц Mütarekeц Yıllarındaц Osmanlıц мmparatorluлu‟nunц
Ekonomisi, TTKцYay.,цAnkaraцј994,цs.цј9;цHâmitцSadiцSelen,цTicaret Tarihi,

мnkılapцKitabevi,цмstanbulцј960, s. 143.
1189 BOA, MV., nr. 202/112.
ј9ј7ц tarihliц birц belgedenц anlaоıldıлıц üzereц Osmanlı‟nınц rakibiц olanц

devletlerdekiцkiоiцveцkuruluоlarlaцaralarındaцborç,цalacakцveyaцmev-
duatцiliоkisiцolanlarınцMaliyeцNezaretiцTedkikцKalemi‟neцbaоvurma-
larıц istenmiоtir.1190 Rakipц veц tarafsızц devletlerц ileц gerçekleоenц ticariц
iliоkilerцkapsamındaцbazıцOsmanlıцvatandaоlarınınцsorunlarцyaоadıлıц
anlaоılmaktadır.ц Esasenц ticariц iliоkileriц düzenlemekц amacıylaц љ3ц
Aлustosцј9ј7цtarihliцirade-i seniyyeye göreцbirцtalimatnameцdüzen-
lenmiоtir.ц Bunaц göreц rakipц devletlerц dıоındakiц tarafsızц devletlereц
paraцgöndermekцgerekliцiseцbuцamaçlaцkurulmuоцKambiyoцKomis-
yonundanцmutlakaцizinцalınmasıцgerekmektedir.цBununцaksineцdav-
rananцOsmanlıцvatandaоlarınınцhaklarındaцdavalarцaçılmıоtır.1191
Savaоınц sonaц erdiлiц dönemdeц Osmanlıц Devleti,ц ekonomikц
misillemeцkonusundaцBalkanцmilletlerineцkarоıцdahaцılımlıцbirцpoliti-
kaц izlemiоtir.ц Örneлinц љ9ц Aralıkц ј9ј8ц tarihindeц Hariciyeц Nezare-
ti‟ndenц Dâhiliyeц Nezareti‟neц gönderilenц yazıdaц Balkanц Savaоların-
danц sonraц imzalananц anlaоmalarц gereлiц Sırbistanц veц Yunanistan‟aц
bırakılanц topraklarц ahalisindenц olanц ancakц Osmanlıц vatandaоlıлınıц
muhafazaц etmeyenц bazıц оahıslarınц Osmanlıц topraklarındaц ticaretц
yaptıklarıцyaцdaцkendiцtopraklarınaцgeçmekцiçinцmüsaadeцistedikleriц
görülmektedir.ц Osmanlıц uyruлuц taоımayıpц memleketlerineц gitmekц
isteyenlereц мtilafцDevletleriцtebaasıцgibiцmuameleцedilerek,ц gitmele-
rineц müsaadeц edilmesiц istenmiоtir.ц Ayrıcaц Osmanlıц topraklarındaц
ikamet etmekte olup ticaret ve seyahat yapmaцdüоüncesindeцbulu-
nanlaraц iseц “YunanistanцveцSırbistanцileцhenüzцmünasebetinц kurulmamasıц
veц mütarekedeц bunaц yönelikц birц esasınц bulunmamasıц nedeniyle”ц izinц veril-
memesiцgerektiлiцifadeцedilmiоtir.цAncakцhassasцbirцdönemdeцbulu-
nulmasındanц dolayıц оahıslaraц karоıц kuvvetц kullanmadanц memleketiц
terkцetmeцuyarısıцyapılmasınınцdoлruцolacaлıцhatırlatılmıоtır.1192
Sonuç
Mukabele-iцbilmisil,цsavaоınцçıkmasınıцengellemeyeцdönükцbirц
yaptırımц veyaц savaоц sırasındaц yaоanabilecekц olumsuzluklarıц enц azaц
indirmeyiцamaçlayanцbirцuygulamaцolarakцdeлerlendirilmektedir.цBuц
baлlamdaцOsmanlıцDevletiцözellikleцI.цDünyaцSavaоıцsırasındaцrakipц
1190 BOA, DH.м.UM., nr. 22/5.

1191 MeclisiцÂyanцZabıtцCeridesi,цDevreц3,цC.цј,цмçtimaцSenesiц5,цј4.цмni-
kad, s. 173.
1192 BOA, DH.EUM.ECB., nr. 21/35, 1-10.
Balkan Tarihi 533
devletlereц karоıц diplomatikц olarakц misillemeц yöntemleriniц kullan-

mıоtır.ц Buц devletlerdenц birisiц deц Sırbistan‟dır.ц Sırbistan‟ınц savaоц
sürecindeцkendiцtebaasıцolanцMüslümanlaraцyönelikцgerçekleоtirdiлiц
hukukц dıоıц uygulamalarц Osmanlıц Devleti‟ninц buц yöntemeц baоvur-
masınıцzorunluцkılmıоtır.цÖzellikleцSırbistan‟dakiцMüslümanцhalkınц
mektuplarınaц sansürц uygulanması,ц emlâkineц elц konulması,ц angaryaц
yüklenmesiцveцhukukaцaykırıцolarakцaskereцalmaцgibiцbaskılarцkarоı-
sındaц Osmanlıц Devleti‟ninц mukabele-iц bilmisilц esaslarınıц hayataц
geçirmesineц sebepц olmuоtur.ц Bunuц birц sonucuц olarakц Osmanlıц
Devletiц kendiц topraklarındakiц Sırpц tebaasınınц tutuklanarakц sürgünц
edilmesiцkararınıцalmıоtır.
Kezaц misillemeц uygulamalarındanц birisiц deц elçilikц baskınıdır.ц
Sırbistan‟ınц Niо‟tekiц Osmanlıц elçiliлiц ileц Üsküp‟tekiц konsolosluлuц
basması,цkonsolosluktaцaramaцyapması,цevrakaцelцkoymasıцveцkon-
solosaц veц konsoloslukц görevlilerineц kötüц muameledeц bulunmasıц
OsmanlıцDevleti‟ninцtepkisineцnedenцolmuоtur.цBuцdurumцkarоısın-
daцOsmanlıцDevletiцdeцmisillemeцyaparakц мstanbul‟dakiцSırpцelçilikц
binasınaцmüdahaleцetmiо,цelçiliлinцodalarıцmühürlenerekцgiriоцçıkıо-
larцkontrolцaltınaцalınmıоtır.цKarоılıklıцolarakцyapılanцelçilikцbaskınla-
rıцdiplomatikцkrizeцnedenцolmuо,цABDцveцмsveçцgibiцarabulucuцdev-
letlerinцarayaцgirmesiцmeseleyiцbirazцyumuоatmıоtır.ц
Osmanlıц Devleti,ц I.ц Dünyaц Savaоıц sırasındaц Sırbistan‟aц karоıц
siyasiцveцdiplomatikцmisillemeцdıоındaцekonomikцolarakц da misille-
meцveцyaptırımaцbaоvurmuоtur.цBuцanlamdaц6цAralıkцј9ј4цtarihindeц
çıkarılanц“rakipцveцmüttefikleriцileцtarafsızцdevletlerцtebaasıцellerindeцbulunanц
tahvilatцfaiziцveцamortismanlarıцhakkındaцgeçiciцkanun”цveц“Osmanlıцtebaa-
sınınцdüоmanцveцmüttefikleriцdevletlerцtebaasınaцkarоıцolanцborçцveцtaahhütleriц
hakkındaцgeçiciцkanun”цileцülkeцiçerisindekiцnakitцparanınцülkeцdıоınaц
özellikleц deц savaоц halindeц olunanц rakipц devletlereц gidiоiniц engelle-
meyeцdönükцadımlarцatılmıоtır.цнunuцbelirtmekцgerekirцki,цOsmanlıц
Devleti‟ninцçıkardıлıцkararnameler,цuluslararasıцhukukaцuygunцolup,ц
rakipц devletlerinц Osmanlıц tebaasınaц karоıц yürüttüлüц uygulamalaraц
karоılıkцolarakцmukabele-iцbilmisilцdüоüncesiyleцgerçekleоtirilmiоtir.
Sonuçц olarakц Osmanlıц Devletiц I.ц Dünyaц Savaоıц sırasındakiц
mukabele-iцbilmisilцuygulamalarıцileцuluslararasıцhukukaцuygunцola-
rakц Sırbistan‟daц bulunanц Müslümanlarınц hukukunuц korumayaц ça-
lıоmıоцveцbuцkanallaцkullandıлıцdiplomasiцdeцbaоarılıцolmuоtur.
Kaynakça
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Belgeleri (BOA)
DH.EUM.5.нb.,цnr. 3/47.
DH.EUM.5.нb.,цnr. 70/32.
DH.EUM.ECB., nr. 21/35, 1-10.
DH.EUM.VRK., nr. 15/11.
DH.м.UM., nr. 22/5.
DH.нFR., nr. 47/38.
DH.нFR., nr. 48/226.
DH.нFR., nr. 48/37.
DH.нFR., nr. 50/232.
DH.нFR., nr. 76/243.
HR.SYS., nr. 2167/13.
HR.SYS., nr. 2167/17.
HR.SYS., nr. 2167/18.
HR.SYS., nr. 2167/2.
HR.SYS., nr. 2167/26.
HR.SYS., nr. 2167/33.
HR.SYS., nr. 2168/28.
HR.SYS., nr. 2169/32.
HR.SYS., nr. 2401/16.
HR.SYS., nr. 2402/1.
HR.SYS., nr. 2402/24.
Balkan Tarihi 535
HR.SYS., nr. 2402/29.

HR.SYS., nr. 2403/74.
HR.SYS., nr. 2406/63.
HR.SYS., nr. 2409/74.
HR.SYS., nr. 2413/11.
м.DUмT., nr. 77/43.
MV., nr. 197/125.
MV., nr. 202/112.
Resmi Yayınlar
Düstur,ц Tertipц љ,ц C.ц 7,ц юјц Teоrinisaniц ј330-3јц Teоrinievvelц ј33јя,ц
Matbaa-i Amire, Dersaadet 1336.
Meclisiц Âyanц Zabıtц Ceridesi,ц Devreц 3,ц C.ц ј,ц мçtimaц Senesiц 5,ц ј4.ц
мnikad,цs. 173.
Meclisiц Âyanц Zabıtц Ceridesi,ц Devreц 3,ц C.ц љ,ц мçtimaц Senesiц љ,ц 40.ц
мnikad,цs. 339-341.
Resmi Ceride, S. 608, 15 Haziran 1927, s. 2632.
AraĢtırma Eserleri
Armaoлlu, Fahir, 20.цYüzyılцSiyasiцTarihiц1914-1980,цC.цI,Türkiyeцмоц
BankasıцYay.,цAnkaraцј994.
Aslan,ц M.ц Yasin,ц “Savaоц Hukukununц Temelц Prensipleri”,ц Türkiyeц
BarolarцBirliлiцDergisi, S. 79, 2008, s. 235-274.
Berki,цOsmanцFazıl,ц“TürkiyedeцYabancılarцHukuku”,цAnkaraцÜni-
versitesiцHukukцFakültesiцDergisi, C. 12, S. 1, 1955, s. 172-200.
Çolak,цFiliz,ц“моgalцYıllarındaцмzmirцмktisadiцBölgesindeцFiyatцHare-
ketleri”,цTurkish Studies-International Periodical For The Languages, Lite-
rature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, s.
1269-1280.
Demir,ц Hakan,ц “Federalizm–Üniterizmц мkilemindeц Sırp-Hırvat-
Slovenц Krallıлı‟ndaц Siyasalц Yaоamц юј9ј8-ј9љ9я”,ц Balkanц Araоtırmaц
EnstitüsüцDergisi,цC.цљ,цS.цљ,цAralıkцљ0ј3, s. 91-114.
Devellioлlu,ц Ferit,ц “Mukabele-bi‟l-misl”,ц Osmanlıca-Türkçeц Ansiklo-

pedikцLûgat,цAydınцYayınevi,цAnkaraцј988,цs.ц808.
Dilek,ц Mehmetц Sait,ц “Sırp-Hırvat-Slovenц Krallıлıц юYugoslavyaяц ileц
DiplomatikцмliоkilerinцKurulmasıцveцKralцAlexanderцKaradjordjevic
GözüyleцMustafaцKemalцAtatürkцveцTürkiye”,цAtatürkцDergisi, C. 4,
S. 2, Temmuz 2004, s. 267-278.
Eldem, Vedat, HarpцveцMütarekeцYıllarındaцOsmanlıцмmparatorluлu‟nunц
Ekonomisi, TTK Yay., Ankara 1994.
Özel,ц Ahmet,ц “Mukâbeleц bi‟l-Misl”,ц мslamц Ansiklopedisi,ц C.ц 3ј,ц мs-
tanbul 2006, s. 103-107.
Özkan,ц Ayоe,ц “I.ц Dünyaц Savaоı‟ndaц Sırbistan‟ınц Müslümanlaraц
KarоıцTutumu”,цGaziцAkademikцBakıо, C. 7, S. 14, Yaz 2014, s. 49-
70.
Özkan,ц Ayоe,ц Miloо‟tanц Milan‟aц Sırpц Baлımsızlıлıц (1830-1878), IQ
KültürцSanatцYayınları,цмstanbulцљ0јј.
Özkan,ц Ayоe,ц Sırplarц Baлımsızlıktanц Sırp-Hırvatц Slovenц Krallıлı‟naц
(1878-1918), IQцKültürцSanatцYayıncılık,цмstanbulцљ0ј3.
Pakalin,цMehmetцZeki,ц“Takrir-iцнifahi”,цTarih Deyimleri ve Terimleri,
C.ц3,цMEBцYay.,цмstanbulцј983,цs.ц385.
Selen,цHâmitцSadi,цTicaret Tarihi,цмnkılapцKitabevi,цмstanbulцј960.
Sonat,ц Ramazan,ц “I.ц Dünyaц Savaоıц Yıllarındaц Osmanlıц Devletininц
Muhasımц Devletц Tebaasıц Politikasıц юј9ј4-ј9ј8я”,ц Tarihinц Peоinde,
Uluslararasıц Tarihц veц Sosyalц Araоtırmalarц Dergisi,ц Yıl:ц љ0ј4,ц S.ц јј,ц s.ц
259-290.
Tiryakioлlu,ц Bilgin,ц “Türkц Hukukundaц Yabancılarınц Oturmaц veц
ÇalıоmaцHakkı”,цAnkaraцÜniversitesiцHukukцFakültesiцDergisi, C. 46,
S. 1-4, 1997, s. 67-84.
Toprak,ц Serap,ц “Osmanlı-Avrupaц мliоkileriц Çerçevesindeц Sırbi-
stan‟ınцBaлımsızlıлı”,цUluslararasıцSosyalцAraоtırmalarцDergisi, C. 6, S.
љ4,цKıоцљ0ј3,цs.ц348-353.
Yaman,цAhmet,ц“Savaо”,цмslamцAnsiklopedisi,цC.ц36,цмstanbulцљ009,цs.ц
189-194.
Zupancic, Tonka, The Mission of the Kingdom of Yugoslavia in Turkey -
Constantinople, Ankara 1919-1945. (1890-1945),ц ԢԾԽԺ԰ц
Balkan Tarihi 537
ԖԣԟԐԝԧИЋ,ц“ԟԾՁԻ԰ԽՁՂԲԾцԚՀ԰ ԵԲԸԽԵцЈ ԳԾՁԻ԰ԲԸ Եц цԢ ՀՁԺԾ ц

– Ԧ԰ՀԸԳՀ԰Դ,цԐԽԺ԰Հ԰цј9ј9-1945. (1890-ј945я”,ц ,цљ,цԑԵԾԳՀ԰Դ,ц
VII.) ,ц љ,ц ԑԵԾԳՀ԰Դ,ц љ004,ц VII.ц
(http://www.arhivyu.gov.rs/active/sr-
cyril-
lic/home/glavna_navigacija/izdanja/casopis_arhiv_v01/dosadasnj
i_brojevi/casopis_arhiv_godina_5_brojevi_1_i_2/casopis_arhiv_g
odina_5_br_љ.htmlя,цeriоimцtarihiцю05.05.љ0ј5я.

Balkan Tarihi Cilt 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Balkan Tarihi Cilt 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BALKAN TARĠHĠ

Prof. Dr. ZaferцGÖLEN

Mehmet Ali KARAMAN

Ahmet Ali GAZEL

UBTAS ikinci sempozyumunu 1-4цMayısцљ0ј4цtarihlerindeц

tarafındanц basılmıоtırц юhttp://www.librakitap.com.tr/content/

UBTASцüçüncüцsempozyumunuцљљ-26 Nisan 2015 tarihleri

Yrd.ц Doç.ц Dr.ц Abidinц Temizer,ц Mehmetц Akifц Ersoyц Üniversitesi,ц

EVLİYA ÇELEBİ’YE GÖRE BALKANLAR’DA KURU-

tumn. Another significant trading point of the region was

lecekleriц yerlerdi.ц Hemц askerîц amaçlıц hemц deц ticaretц maksadıylaц

мpeлinц takipц ettiлiц birц diлerц güzergâhц Van-Diyarbekir-Halep

teniniцöver,цankâцbâzergânları olduлunuцve çeоitliцipekliцkumaоlarınınц

olduлuц söylenemez8.ц Nitekimц ј540‟tanц sonraц Ortaц Doлu‟yaц gelenц

8 Salihц Özbaran,ц “Baharatц Ticaretininц Yenidenц Canlanması”,ц Yemenden

Ankara 2008, s. 171.

larя”,цOsmanlı, 3, Ankara 1999, s. 81-85.

17 Mehmetц Genç,ц Osmanlıц мmparatorluлundaц Devletц veц Ekonomi,ц мstanbul

XXXII/126, Ankara 1968, s. 247-283.

olmayanц açıkц birц denizц olarakц kaldı.20 Sadeceц Hindistan‟danц Os-

nomikцYaklaоım,цGaziцÜniversitesi,цAnkara 2000, Cilt јј,цSayıц39, s. 25.

duлuц zamanц Rusya,ц Lehistan,ц Venedikц veц мngiltereц gibiц ülkelereц

25 Tabakoлlu,ц “Osmanlıц мktisadîц Yapısınınц Anaц Hatları”,ц Osmanlı, C. 3,

Evliyaц Çelebiц seyahatnamesininц birinciц cildindeц мstanbulц es-

27 EÇS, 1. kitap, (R.цDankoff,цSeyitцAliцKahraman,цYücelцDaлlıцneоri)цмstanbulц

pasdırmacıц veц hâcegândır.ц Yahûdîleriц bâzâr-ıц mahabbetdeц miyân-

Osmanlı,ц3, Ankara 1999, s. 77-80.

Bangladeоц Devleti‟neц aitц olanц Sandvipц Adasıц Osmanlıц denizц üsle-

31 YılmazцÖztuna,цBüyükцTürkiyeцTarihi, 11, Ankara 1979, s. 435;цEÇS,цј.ц

yaоanır.ц Mısırц tüccarıц мstanbul‟unц ihtiyacıц olanц pirinç,ц mercimek,ц

33 EÇS, 1. kitap, s. 274-275.

39 EÇS, 1. kitap, s. 327.

evkâf-ıц sultânîdir. Unkapanı'ndanц aоaлıц Uzunçârsûsuц gâyetц ma„mûrdur.ц

Veц kârgîrц binâ-yıц metînц bezzâzistânıц ankâц bâzergân-ıц hâcegiyânlarц ileц

48 EÇS, 8. kitap, s. 72-75.

54 Kazaцbölgesiцiçinцbkz.цÜnal,цOsmanlıцMüesseseleriцTarihi, Isparta 2013, s.

Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 2, s. 617.

zibûmц olanц keferelerinц tevârîhlerindeц tahrîr etdikleriц minvâlц üzreц buц

Panayırц kurulanц yerlerц birbiriniц kesenц caddelerdenц oluоmak-

deц meоhurdur.ц Köprüц Kanuni‟ninц emriц üzerineц Karlıeliц sancaлıц

mâl-ıц firâvânlarımızц ileц birц cem„iyyet-iц kübrâdaц inоâallâhц kıymetlüц fürûhtц

61 EÇS, 6. kitap, s. 319-320, “…alayımızlaцkal„a-iцÖsekцhâricindeцPanayurц

lardır.ц нehirц kenarındakiц kâgirц dükkânlardaц ankâц kefereц tüccarlarıц

70 EÇS, 8. kitap, s. 85, “Buцdiyârlardaцpanayurцyıldaцbirцkerreцolanцbâzârц

cem„iyyetineц derler.ц Bundaц dahiц eyyâm-ıц temmûzdaц herц ni„metц firâvânц

71 “Vakfınц mütevellisiц dükkânlarınц kirâlarını,ц bâcц veц bâzârlarınц toplayıpц

Maоkolorцpanayırlarıцkadarцbüyükцolmasaцdaцyineцdeц70-80 bin in-

оehirlerdenц cemî„iц esnâf-ıц me‟kûlâtц [u]ц meоrûbâtçılarц veц habbâzînц veц

tüccarlarц Levant‟aц юDoлuц Akdenizяц 3.735.000ц kuruоlukц malц getir-

мnalcık,ц Halil,ц “Osmanlıц Dünyaц Ticaretindeц Daralma”,ц Doлuц Batı,ц

EVLİYA ÇELEBİ TUNA KIYISINDA: 17. YÜZYILIN

comparative evaluation between the basic consumer goods

2. Rusçuk, Yergöğü ve Niğbolu

duлunaц vurguц yapmaktaц ancak imparator Heraclius rivayetine de

sındaц denizdenц ј00ц mц yükseklikteц bulunmaktadır.ц Birц taraftanц nehrinц

лundanц bahseder.115 Bundanц baоkaц Evliyaц Çelebiц birц bedesteninц

115 Kiel, a.g.mad., s. 88.

Ramazan, Kara Mustafa, Faik, Cami-i cedid, Mahmud voyvoda, Cam-i

savaоlardaц Rusçukц önemliц üslerdenц biriц halineц gelmekleц birlikteц

Rusçukц Örneлiц юј650-1700), Osmanlıц мdaresindeц Birц Balkanц нehriц Rusçuk,

yonundaц veц lojistiлinц saлlanmasındaц yerц almıоlardır.ц Ayrıntılarц içinц bkz.ц

Narh Defteri,цмstanbulцј983,цs.ц4-јљ,ц“NarhцOsmanlılar‟da”,цDмA, XXXII,

âyân,ц ulemaц veц esnafц temsilcilerininц ittifaklarıylaц belirlendiлiц ifadeц