Մեր նպատակն է հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը,

առաջացնել հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությունը, և կոտրել

բոլոր այն կարծրատիպերը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Գիրքը լուսապատճենվել և համացանցում է տեղադրվել Գրքամոլ Նախաձեռնության

կողմից:

Բոլորիդ կողմից սիրված «Գրքամոլ»-ը մեկնարկել է մի նախաձեռնություն, որի

նպատակն է համացանցում էլեկտրոնային տարբերակով տեղադրել բոլոր այն գրքերը,
որոնք սիրված են հայ ընթերցասերների կողմից և ցանկանում են դրանք ընթերցել նաև
էլեկտրոնային տարբերակով: Ժամանակի ընթացքում մեր կողմից համացանցում
կհայտնվեն բոլոր այն գրքերը, որոնք մինչ այս ձեզ համար եղել են դժվար ձեռքբերելի:

Գրքամոլը, ունենալով իր ուրույն տեղը ընթերցասերների հարթակում, իր առջև

նպատակ է դրել հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը,
առաջացնել հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությունը, և կոտրել բոլոր
այն կարծրատիպերը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Սիրելի՛ ընթերցողներ, մենք շատ ուրախ կլինենք, եթե կլինեն մարդիկ, ովքեր
կցանկանան օգնել մեզ այս Էլեկտրոնային գրքերի
հանրօգուտ գործում:
պատրաստման և մեր կայքում դրանք տեղադրելու հարցում մենք չունենք որևէ շահ և
չենք չհետապնդում որևէ եկամուտ, բացի հայ և արտասահմանյան գրականությունը
հայ ընթերցասերներին հասանելի դարձնելուց, և մենք բաց ենք բոլոր նվիրյալ ու օգնել
ցանկացող մարդկանց համար: Եթե դուք ունեք լուսապատճենահանման սարքեր, և
ուզում եք միանալ մեր կողմից ձեռնարկվող գործին, ապա գրեք մեզ grqamol@gmail.com
հասցեով:

Շնորհակալություն, որ հետևում եք մեզ: Ցանկանում ենք բոլորիդ հաճելի

ընթերցանություն:

Գրքամոլ Նախաձեռնություն
URL: www.grqamol.am, e-mail: grqamol@gmail.com

Since 2012 © Grqamol. All Rights Reserved.

րււգրստ ՈՒէՈՒԲԱԲՏԱե

ատաա

ԵՐԵՎԱՆ
«ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ԳՐՈՂ» &689
 ԳՄԴ 8417
0Ի380

Ուլաբաբյան 0. Ա.
Ոէ 380 Սարդարապատ։ Վեպ *— Եր,է Սովետ. գրողէ 1988, 560 էջ
Փավս տավավերական հարուստ հենքի վրա գրող՝ պատմ արանը վե­
պում պատկերում է այն համազգային հերոսական պայքարը, որ
1918 թ, մայիսին մղեց հայ ժողովուրդը իր համար այնքան բախտո •
բոշ Սարդարապատի ճակատամարտում։
Վեպում լայնորեն արտացոլված են Դարաբաղյան կամ Մահա­
պարտների գնդի մարտական գործողությունները։
Դիրքը հրատարակվում է Սարդարապատի ճակատամարտի 70-ա մ •
յակի առթիվ։

4702080200 (1 1 8 ) ԳՄԴ 8417

(1Ի " ՝88 « Տ յ>
705 ( 0 1 ) 88 ճբ 2
1Տ8Ա 5 - 5 5 0 - 0 0 3 7 7 - 5

(2 ) «Խորհրդային գրողօ
հրատարակչություն, 1989
 Մարդկային ս|ւսսււքո11 >յա(V մեյ լինում Ալ պահեր, նակատա–
զրակա՜ն ււ|ա(ւ 1յէ՝, երբ իրար ԼԱ ^ւսլ|։ս պատմական փորձն ու
աննա|սաւ|ււս|||, ժու|ովրդական–մարդկայ|ւն իմաստությունն ու
գերմարդկային |սի^^ս|%1ր>^ւք|1 , և անօրինակ այս կուտակումներով
ստեղծված ահոե|ի լարումից, ինչպես խավարի մեջ պայթած
կայծակի շաոափից, լուսավորվում են ժամանակն ու տարածու­
թյունը։ Այսպիսի պաներին են |ուծվում սովորական պայման­
ներում ան|Ուծե|ի թվացող հարցերը, մեկեն պարզվում-ընդգծ–
վում է անսկիզբ ու անվախճան ճանապարհը՝ անցյալի, այսօրվա
“ ՚ «1ա|Ի Գ ընգգրկ ումով։
Սստեղային Ժամեր են կոչվում այսօրինակ ճակատագրական
պահերը։ Մարդկային պատմության աստեղայի՜ն ժամեր։
Հայ ժողովրդի հազարամյա ր^Աւոմության աստեղային ժամը
Սարդարապատի ճակատամարտն էր, 1918 թ. մայիսյան այն
հրեղեն շաբաթը, որը կործանման եզրին հասած ազգի համար
դարձավ գոյատևումի ու ազգապահպանության խարիսխ։
Սարդարապատի հերոսամարտի մասին արդեն բավական
դրականություն է ստեղծվել՝ վավերագրական, պատմագիտական
III զրական-գեղարվեստական; Շնորհակալությո՜ւն ստեղծվածի
հեղինակներին ու հրատարակիչներին։ Եվ, այսուհանդերձ, ես
համարձակվում եմ ասե| իմ խոսքը հայ ժողովրդի աստեղային
Ժամի մասին։ հասք, որ ավելի շատ հոդա պարտք է, սրբազան
խոստովանության, քան հերթական մի դիրք, որը կաւրող էր գրվել
կամ չգրվել։
9անն այն է, որ իմ մանկությունն ու պատանեկությունն ան–
ցել են Սարդարապատի զինվորի ընտանիքում) Զինվորի, որի
Տամար ևս այգ ճակատամարտը եղել էր աստեղային մամ, դար­
ձել էր նրա մտքերի, խոսքերի, երազների տիրակալը ու ա յդ­
պես էլ մնաց մինչև օրերի վերջը։ Հենց այդ պատնաոով և իմ
երջանիկ բախտով, Սարդարապատը դարձել է կազմավորվող
էությանս կաթն-սնունդը, Սարդարապատի ոգին եղել է իմ աղե–
կիցը և ուղեցույցը, մինչև որ ինքս էլ գրիչ եմ վերցրել իմ սե­
փական Սարդարապատը թղթին ու ընթերցողին նանձնե|ւս հա­
մար;
Գրքիս ճակատին գրված է «վեպ»; Դա կարող է տարօրինակ
թվալ բծախնդիր ընթերցողին, որը գուցե զարմանա բազմ՛աթիվ
էջերում սվաված «ո՛չ վիպական» տարրերի՝ պատմագիտական
հետախուզումների, դիվանական չեղծված նյութերի, հեղինակա­
յին խորհրդածությունների, հերոսների օրագրային գրաոամների
և հատկապես գրական ոչ մի մանրի ավանդական սահմանների
մեջ չտեղավորվող ազատ շարադրանքի վրա; Սակայն նախ ասեմ,
որ այս տարրերը վաղուց արդեն կազմում են մամանակակից եվ­
րոպական (և ոՀչ միայն եվրոպական) վեպի բաղկացուցիչները։
Ապա՝ ես գրել եմ գիրք Սարդարապատի մասին, և հյութն ինքն
է հուշել արտահայտության եղանակն ու ձևերը։ Նյութը, որի տի­
րապետությունը, ինչպես վերն ասացի, ինձ վրա է եղել ոչ միայն
շարադրանքի ընթացքում, այլև նախընթացին, որ իմ ամբողջ
գետակցական կյանքն է։
Վեպի հերոսները, հատկապես գլխավորները, իրսւկան-պատ–
մական են և հանդես են գալիս իրենց անան-ազգանաններով,
իրենց կենսագրական տվյալներով, որոնք ըստ հնարավորին
ճշգրտված են ւաւկա բազմատեսակ աղբյուրագիտական նյութե­
րով (դիվանական փաստաթղթեր, ճակատամարտի մասնակից­
ների հուշեր, Հայկական կորպուսի ու երևանամ՛, զորամասի
շտաբների օրագրերն ու գրագրությունները ևլն)։ Այդ հերոսներին
ես պատկերել եմ գլխավորապես այն դերերաս, որ սրանք խաղա­
ցել են Սարդարապատի ճանապարհին ու Սարդարապատում։
Հետագա նրանց կյանքը լի էր ցավալի անակնկսւ|ներով ու մխի­
թարական շրջադարձներով, որոնց անղրաղաոնսւ|ն ինձ հեաոն
կտաներ։ Հայտնի է, օրինակ, որ Սարդարապատի ռազմաճակատի
հրամանատար Դանիելբեկ Փիրամյանը հետագա բախտորոշ
իրադարձություններում չկարողացավ կողմնորոշվե| և բույլ տվեց
սիւայներ, որոնք անհարիր են սարդաոսպ ատյան մեծագործոլ–
թ յանը։ Իսկ Սաթումի խորհրդաժողովի ճայ պատգամավոր, ապա
Հայաստանի դաշնակցական հանրապետության աոաջին վարդա­
պետ Հովհաննես ■ Իաջագնունին, հետագա իրադարձությունների
ցնցումների մեշ հրաժարվեց անցյալի ծանր թեոից, տուն դարձավ
քադաքական անհարկի դե գերումներից՝ նպատակ ունենալով իր
Ուժն ու կարոդությունը նվիրելա վերածնված ժողովրդի նոր կյան­
քի կառուցմանը։
Այս ամենն ուրիշ զրույցի, թերևս նաև ուրիշ գրքի նյութ է,
որը, չգիտեմ, եՀԱ կգրեմ թե մեկ ուրիշը, թայց կգրվի։ Ավելի
քան համոզված եմ, որ կգրվի, որովհետև Սարդարապատին
հաջորդած փորձությունների միջով էր, որ հայ ժողովուրդը հա­
սավ իր Նոյեմբերին, իր ազգային կյանքի այն վերածննդին ու
վերակերտումի տասնամյակներին, որոնց արդյունքն ու պսակն
այսօրվա Հայաստանն է, խորհրդային իրավահավասար հանրա­
պետությունների հզոր ընտանիքի անգամը։
 ^ ր ի կ ն ամ ուտ էր հին Սուր մարիի դաշտում։ Գարնան հա ­

մատարած կանաչությունը տեղ– տեղ խախտվում էր աշնանա-

քան գարու արտերի գորշավուն կարկատաններով, Արծաթափո–
| * * թծերով իրենց մատնում էին ճամփեզրերին ու արտերի մեջ
կկզած փշատենիները, Եվ այս րպորի վրա մայր մտնող արևն
արնագայն մի երանգ էր ավելացրել, Իսկ այնտեղ՝ արևմուտքում
ձգված լեոնապայ, ներին րարդ-րարդ նստել էին ամպել,ր, որոնք
ասես արնտներկ էին, Արնագույնով էին ցոլցլում նաև Արարատի
ծյունսւմած գագաթները, որոնցից այն կողմ իրիկնադեմի մամն
էր նստած և վայրկյան աո վայրկյան թանձրանում էր ու սևա–
նամ։
Դաշտի բ ա ց հեռաստանները բ ռ ն վ ա ծ էին գեպի հյուսիս
շա րժվող գաղթական կա րա վա ններով։ Եվ նրանց ընթ ա ցք ն ա յն ­
պես դանդաղ էր, համաչափ ու միապաղաղ, որ հեռվից նայողին
կարող էր թ վ ա լ է թե դաշտն է, որ այն պես շա րժվում է տ եղա ­
հան։
Արտամիջյա ն կ ա ծա ն ով , գաղթական կարավաններին դու–
գահեո, դեպի հյուսիս էր ը նթ ա նում հեծյա լ բարձրաստիճան մի
զորա կա ն, որի ճերմա կա թույր նժո ւյգը , կարծես տիրոջ տ ր ա մ ա դ ­
րությունը հասկանալով, դանդաղեցրել էր ը ն թ ա ցք ը , ք ա յլո ւմ էր
հ ո գ ն ա ծ , գլուխը տարտամորեն շա րժելով։ Ետևից երիտասարդ
համհարզն էր՝ շիկա կարմիր ձիու վր ա ։ Նա ակնապիշ հետևրոմ
էր պ ետին, որի զորավարական հագուստը մեկ ա նհետանումէ
մեկ հ ա յտ ն վո ւմ էր արտի անեզրության վրա։ Երիտասարդն ահ–
6
հա նգստա նում էր զորավարի հ ա մ ա ր . երբ ձիերը վա րգով էին
գնում, մ տ ա ծո ւմ էր, թե ահա շուտով կհասնեն, և նա մի բա ն
կուտի, կհանգստանա երկու օրվա լա ր վ ա ծ ու անոթի ա յս շրջա­
գա յությունից հետ ո։ Իսկ հիմա դանդաղեցրել էր ընթ ա ցքը և,
հ ա յա ց ք ը գաղթի կարավանների վրա, երևի թե շուտով տեղ հաս­
նելու մասին չէր էլ մ տ ա ծո ւմ ։
Ձիու սանձը բ ա ց թ ո ղ ա ծ , հ ա յա ց ք ը դաշտի վրա ու դաշտը
եզերող / եռնա յին հեռ աստաններին՝ զորավարը տխուր մ տ ա ծո ւմ ­
ների մեջ էր։ Հ ա յա ցք ի դեմ հ ե ռ ո ւ ֊ մ ո տ ի կ գյուղերն էին փ ռվա ծ
կղմինդրե ու ծղոտե տա նիքներով, որոնք չուռ, անծուխ ու ան­
կենդան սպասում էին իրենց օրհասին։ Ա յգիներում մարդ չէր
երևում։ Իսկ արտերը , — ի նչ արտեր էին, ի ՜ն չ բե րք էին խ ո ս ­
տ ա նում, ի ՜ն չ լի ութ յո ւն ,— ա յդ արտերը չէին հնձվելու։ նրանք
նախ պ ետք է տնքային իրենց տերերի ոտքերի տակ, բնավեր
դարձած, գաղթի ճամփան բ ռ ն ա ծ տերերի՜, ապա վերջնականա­
պես տրորվեին սև հեղեղի պես առաջ շարժվող թուրք բ ա ն ա կ ­
ների մ ահ արեր շն չից։ Զորավարի հա յա ցքի մշուշը թանձրան ում
էր լեռնալանջերի ու բլրակների վրա կա նգնա ծ վանքերի ու եկե­
ղեցիների տ եսքից։ Նրանց զանգերն այլևս հնչեցնող չունեին։
Ա՜չ աղոթող, ո՜չ խնկա րկող։ Զա նգա կա տ ներում մ ի ա յն վա յրի
աղավնին երի ու տատրակների ղունղունոցը պիտի հնչեր՝ իբրև
ժանգոտ սղոցի ձա յն ։
Նահանջի ճա մփաներին կա մ այն վ ա յր ե ր ո ւմ , ուր մեկ ան­
գամ արդեն թուրքի ոտքն էր ա ռել, զորավարը տեսել էր աշխար­
հի ա մենաթանձր վշտի հուշարձանները՝ կողոպտված վանքեր,
որոնց աղոթարաններն ու գավիթները ծա ծկվա ծ էին եղել ար­
ևաթաթախ մա րմիններով, իսկ եթե այղ մարմինն՛երի տերերը
հասցրել էին փ ա խչել , ապա՝ հոշոտված ձեռագիր գրքերով։ Գ ի ր ք ֊
նահատակներ էին դրանք՝ թ ր ա տ վ ա ծ ու կոխ կրտվա ծ, արնոս։
սմբակն երի հետքերով, ցա նուցիր էջերով, որոնցից ասես հոսում
էր որղանկարմիրի արևագույնը, և զա ր մ ա ցա ծ ն ա յում էին անմեղ
հրեշտակներն ու իմաստուն մ ա րգա րեները։ *
Սա րմ արիի դաշտում թեթև քա մի էր բ ա ր ձ ր ա ց ե լ և զորա ­
վարի ա մ ա ռա յին վերարկուի փեշերը փռփռում էին։ Կարմրա­
գույն էր վերարկուի աստառը։ –Զամին խաղ էր անում ա յդ կար–
միրի հ ետ ՝ փնջերը վերուվար անելով նժույգի ճի փ ֊ ճ ե ր մ ա կ ո ւ–
թ յա ն վրա*
 Հ ա մհ ա ր զ Դուրդենը, եր ե սն ա մ յա մի զորա կա ն, որ զ ի ն վ ո ֊
րական ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն իր տասը տարիներին բ ա խ տ ու դժբախտ
տություն էր ունեցել լավ և վատ հրամանատարների հետ գոլ 1 Վ
ծելու, այս մեկին հանդիպելու առաջին իսկ օրը դեմքին ծանր
վերթ ստ ա ց ա վ ։ Էրզրումի ճակատում էր , թուրքերը նեղում էին
հրետա նա յին ու դնդա ցրա յին կրակով։ Զորապ ետն իր մ ի ա վ ո ր ֊
մանը կարգադրեց կայծակի ա րա գո ւթյա մ բ նետվել առաջ, դ ո ր ֊
ծել թրով ու սվ ի ն ո վ։ Տ ե ղ ի ց շա րժվող չկար։ Եվ այն ժամանակ
գնդապետն ի նք ը ՝ մի ձեռքում թուր, մյուսում ատրճանակ, խոՎ
յա ցավ թշն ամ ու վրա։ Նրա ետևից բա ր ձրա ցա ծ զորամասի ձեռ«
նամ արտից շշմեցին թուրքերը։ Փորձում էին պաշտապնվել սվի«
նամ արտով, սա կա յն դրա համար պատրաստ չէին և կոտորվում
էին խուճապահար։ Զորապետը համհարզի ու մի քա նի զինվորի
հետ մխ րճվել էր փախչողների մեջ և ծանր թրի յուրաքա նչյուր
հարվածն իջեցնում էր մ ռ ն չո ց ո վ ։ Մեկ էլ թփի ետևից բուսա վ
հսկա մի թուրք, սվինը մ եկն եց դեպի զորա պ ետ ը։ Հ ա մ հա ր զն
այն է հիշում մ ի ա յն , որ հարվածն իր վրա ընդունելու համար
իրեն գ ց ե ց զորապետի ու թուրքի արանքը*** Դաշտային լա զ ա ֊
րեթո ւմ ուշքի գալովդ կողքին տեսավ զորապետի մտ ա հ ոգ, տա ն­
շահ ար գեմքը և ուրախացավ նրա հ ա մա ր։ Ա յո ՜, նախ և առաջ
նրա՜ համար, որովհետև ճա կա տա մա րտում թ շ ն ա մ ո լ սառն ու
տաք զենքերն անվրեպ են լինում նմանների հա նդեպ ։
— Փ ա ՜ռ ք ա ստ ծո , — տխուր ժպտա ց զո րա պ ետ ը , — հիմա լա վ
կլինես ։ — Եվ տ եսնելով, որ համհարզը փորձում է շա րժվել, խ ո ­
սել, ձեռքը դրեց փ ա թա թա ններով ծա ն ր ա ց ա ծ գլխ ին ։ — Հ ա ն ­
գիստ կա ց, ծնոտ իդ ոսկորն է մի քիչ վ ն ա ս վ ե լ։ Կանցնի, լա վ
կլինես ։ — Նորից Ժպտաց, ա յս անդամ ոչ ա յնքա ն թ ա խ ծ ո տ ։ –
Միրուք կպահես, ոչինչ էլ չի երևա։
Վերքն արադ բ ո ւժ վ ե ց, և ծնոտի ձա խա կողմին մ նա ց նեղ ու
երկար մի սպի, որի մասին զորապետը հետո կատակով ասաց,
ւ — Սպիներն առհասարակ զարդարում են զո րա կա նին։ Սա­
կայն լա վ է, երբ մարդ ունենում է իր սեփական վերքերի սպի •
ները։ Ւսկ դա իմ ն է, դո՜ւ խ լե ցիր թուրքի ձ եռ քի ց , երբ նա ուզում
էր պարդևել ինձ։
...Հ ի մ ա լուռ էր զորա պ ետ ը։ ճ ե րմ ա կի բն ա զդ ի ն հա նձնելով
ճանապարհն ընտրելու իրա վունքը, ինքը մ տ ո րո ւմ էր նահանջող
զորքի, գա ղթող ժողովրդի, կորստյա ն մա տ նվ ո ղ երկրի ճ ա կ ս -
տագրի վ ր ա ։ Ւ՞նշ պիտի լինի ա յս բոլորի վերջը։ Թե՞ հենը սա
էլ վերջն է . զորքն այլև ս ի վիճակի չէ կռվելու, ժողովրդի մի
մա սը երեք տարի առաջ զոհ է գն ա ցե լ թուրքի յա թ ա ղ ա ն ի ն ,
գաղթի ու տարագրությա ն տ ա ռա պ ա նքներին, մ յո ւս մա սն էլ
հիմա է գա ղթում և ր աՂցէց, ս ո վ ի ց , ուծա ցումից պիտի սպառվի
օտար հողերի վր ա , օտար երկինքների ներքո։ Եսկ հ ե տ ո , շատ
ժ ա մա նա կ հետո աշխարհը կ մ ո ռ ա ն ա , որ գո յո ւթ յո ւն է ունեցել
այսպիսի մի ժողովուրդ) կա մ կգտ նվեն արդարամիտ պ ա տ մ ա ­
բա ններ , որոնք բա րի կլինեն գրելու, թ ե ժ ո ւ կ ո վ ֊ժ ա մ ա ն ա կ ո վ
եղել է, ապրել է ա յդ ժողովուրդը։ Հ ա յ է եղել նրա անունը։ Ապ ֊
րում էր նա ավանդական իր հ ա յր ե ն ի ք ո ւմ , որը փռվա ծ էր Մ ի ֊
ջա գետքից մինչև Սուրի հո սանքը և Սև ծովի ափերից մինչև Մ ո ւ ֊
խանքն ու Փ ա յտ ա կա րանը ա րևելյա ն սա հմա նում։ Ա յս ամբողջ
տարածքը հինավուրց ժ ա մա նա կներից ի վեր կոչվում էր Հ ա յկ ա ­
կան բա րձրա վա նդա կ, որովհետև ա յդ հայ ժողովուրդն է եղել
նր ա աոաջին բ ն ա կիչը , նրա լա յն ե ր ո ւ մ ստ ե ղ ծվ ա ծ պետ ական
կա զմա վորումների տ եր ը , ք ա ղա ք ա կր թո ւթյա ն , նյո ւթա կա ն ու
հոգևոր մշա կութա յի ն արժեքների հեղինակը. . . Սակայն եկավ
օս մ ա ն յա ն թուրքը, բ ն ա վ ո ր վ ե ց նրա տանը և ավանդա կան հա­
րևան Բյուզանդիայի վրա, դարձավ երկու ա յդ հին ժողովուրդ–
ների և նրանց հարևանների, Եվրոպայի ու Ասիայի ա զատաբաղձ
ազգերի հ ո գեա ռը։
Եվ հայն ա յդ պ ե ս իր տանը պիտի ապրեր ի բ ր և օտ արական,
ի բր և հեռուներից եկած ավարառուի ստրուկն ու կցորդը, եթե,
իհ արկե, թուրքը կա մ են ա ր։ Իսկ կ կ ա մ են ա ՞ր ։ Չ է ՞ որ դրա հա­
մար արդեն նա պիտի չլիներ թուրք։ Եվ որովհետև թ օւրք էր,
ստ իպ եց, որ հ ա յը թ ուրքա նա ։ Թուրքանա կա մ վ եր ա նա ՝ ա զա ­
տ ելո վ ա յն հողը, որի վրա աչք է բ ա ց ե լ և ա նցկա ցրել իր լավ
Ու վատ օրերը, իր ծա ղ կմ ա ն ու բա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն , անկման ու գո ­
յա տ և ո ւ մ ի հ ա զ ա ր ա մ յա կ ն ե ր ը ։ Եվ որովհետև հ ա յը ոչ մ ի ա յն չէր
ուզում թուրքանա լ, ա յլև հաճախ ոտքի էր կա ն գնո ւմ , գլուխ էր
բա ր ձրա ց ն ում ՝ պահանջելով իր հողն ու իրավունքները, թուրքը
կտրում էր նրա րա ր ձր ա ցր ա ծ գլուխը, կոտորում էր նրա խաղաղ
աշխատա վորներին, հա լա ծում նրան իր տուն ու տեղից և մ ն ա ­
ց որդների երեսին շպրտում անարգական մի խ ո ս ք . «Դ ուք փ ո ք ­
ր ա մա սնություն եք , դուք պարտավոր եք ոչնչա նա լ»։ Եվ երր տ ե­
ս ա վ , որ չեն զիջում, սկսեց իր տանը փոքրա մա սնությո ւն դար–
ձա& տանտիրոջը բնա ջնջեր Այսպես էլ Արևմտյա ն Հ ա յա ստ ա ն
կոչվա ծ հսկա յա կա ն տարածքը հա յա թա փ եղավ։
Ապա ա յդ արդարամիտ պ ատմա բա նները կգրեն, թե Արևմըտ–
յա ն Հա յա ս տ ա ն ի հ ա յո լթ յա ն հարցն ահա ա յսպ ես լուծելուց
հետո թուրքն արշավեց նաև Արևելյան Հա յա ս տ ա ն ի վ ր ա ...
Այս թ ա խ ծա լի մտ որումը, անհեռանկար հեռանկարը և էլի
նման բա ն եր պաշարել էին զորա պ ետ ին։
ք*տյց մ ի ՞թ ե չկա ոչ մի փրկությո ւն։ Մ ի՞թե ի սկապես վերջն
է սա, որից դենը Հ ա յո ց երկրի, նրա ժողովրդի մասին պիտի
խոսեն մ ի ա յն իբրև պատմա կա ն ա նցյա լո ւմ ծվ ա ր ա ծ եր և ո ւյթ­
ներ ի ...
Երկու տարի առաջ Անիում պեղումներ էին կատարում Պե-
տ երբուրդից, Մ ո ս կ վ ա յի ց , Թ իֆլիսից ու է ջմ ի ա ծ ն ի ց եկած մի
խ ո ւմ բ գիտ նակա ններ։ Հռչա կավոր անուններ կային ա յն տ ե ղ .
նիկ ող ա յո ս Մառն էր, Թորոս Թորաման յա ն ը , Գարեդին Հ ո վ ս ե փ ­
յա ն ը , երիտասարդ Հովսեփ Օրբելին և էլի ուրիշներ, որոնց ինքը
քաջ ծ ա ն ո թ էր, և մա րդիկ, որոնց նոր պիտի ծանոթա նա ր, ճա ­
նաչեր ու բ ա ր եկա մ ա նա ր ։ Այնւոեղ էր նաև իր ավագ որդին՝ Մի–
ք ա յե լը , որի հետ Մառը գիտական լուրջ հույսեր էր կապում։ Մա–
ռը Մ իքա յելին ուղարկել էր Սարսի կողմերում իր գն դով տ եղա ­
կ ա յվ ա ծ հոր մ ո տ ՝ խ նդրելով գնդի զինվորներից մի քանիսին օ գ ­
նությա ն ուղարկել հող փորելու հ ա մ ա ր ։ Եվ ինքը ոչ թե մի քա նի
զինվոր, այլ մի ամբողջ դասակ ուղարկելուց հետո էլ հաճախ Անի
էր դնում ՝ տեսնելու պ եղումներից բ ա ց վ ա ծ հ նությո ւնները, զ ը ֊
րուցելու հին բա րեկա մների հետ, հիանալու ազգի ա նցյա լ փառքի
փ շրա նքներով։ Այն ժամա նա կ, ա րև մտ ա հա յութ յա ն մ ե ծ մ ղձա ­
վա նջից հետո, բա խ տ ը կարծես պիտի գոնե կիսա դեմ ով ժպտար
հ ա յո ւթ յա ն ը . թուրքերը, ռուսաց հաղթական բա նակների առաջ
ճողոպ րելով, թողել էին ա րևմտա հայկա կան նահանգների զգալի
մ ա սս։ Զինադադար դեռ չէր կն ք վ ա ծ , սա կա յն ռազմաճակատի
գիծն ա նցնում էր Վանա լճի հա րա վա յին ափով, Մ ուշի մոտ ով ,
Երզնկայի տ ա կով, և Սև ծովի ափին, Տրա պ իզո ն ում տիրաբար
խ ա ր ի սխ էին ձգել ռուսական նա վ ե րը ։ Զ ան գ վ ա ծ ա յի ն ջարդերից
փ րկվա ծ հա յերն ու գաղթական խ լյա կ ն ել։ը կարող էին վ ե ր ա դ ա ռ ­
նալ հարազատ եզերքները։ ն որից խաղաղ ծուխ պիտի ելներ
հա յրենի օջա խ ներից։ Պիտի կենդա նա նա յին հինավուրց բնակա–
վ ա յր եր ը , ծա ղկեին, պ տղա վորվեին վ ա յրենա ցող ա յգիներն ու
դաշտերը։
Նիկոզայոս Մառը, երազկոտ աչքերը հա ռա ծ հարավի անհուն
հեռուներին, պ ա յծա ռ ծրագրեր էր գծում իր գործընկերների հետ
և երազում այն օրը, երբ Անին՝ միջնադարյան Հա յա ստա նի ա յդ
շքեղաշուք ոստանը, պիտի վերա կա նգնվա ծ լինի իր նախնական
շուքով ու պ երճությա մ բ։
֊ Դր ա համար անհրաժեշտ կլէնի մի հասարակ բ ա ն , — ա$Դ
գեղեցիկ խոսքերը հ ի ա ց մ ունքով ունկնդրոզ Դանիելբեկ Փիրում -
յա ն ի ն դա ռնա լով՝ Մառը կես լ ո ւ ր ջ ֊ կ ե ս կատակ ա ս ա ց .—- Որ
դուք, սիրելի՞ դ նդա պ ետ , ա զա տա գրա ծ այս հողերը ձեռքից
չտ ա ք։
«Ձ ե ռ ք ի ց չ տ ա ՜ ք » ։ ԵվԳա նիֆլ Փիրումյա *նը պիտի ձեռքից տար*
Նրա ծննդա վա յրում ասում են՝ կույրն ի՞նչ կուզի, երկու աչք յ
մ ե կ ը ՝ ձախ, մեկն էլ աջ։
Եվ գնդապետն էլ իր հերթին վրա բ ե ր ե ց •
— Երանի , թե ա յդ խոսքը լսեի ոչ թե որպես սիրելի գ ի տ ֊
նականի բաղձանքի ա րտ ա հա յտ ություն, այլ իբրև կայսերական
բա նակների Գերագույն հրամանատարու թ լա ն անկասելի հր ա–,
մ ան։
Մի տարի հետո Գերագույն հրամանատարությա ն կարգադ­
ր ո ւթ յա մ բ թուրքական ճակատից հեռանում էին ռուսական զոր­
քեր ը ։ Թուրքերի հնարավոր հարձակումներից անդրկովկասցի–
ները պիտի պաշտպանվեին հիմնականում սեփական ուժերով։
Եվ Ռուսաստանի ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ո ր կառավարությա ն հա մաձա յն ու­
թ յ ա մ բ սկսեցին կա զմվել ա զգա յին զորա մա սեր։ Այդ ժամանակ
էր, որ Մ իքա յե լը, Անիի պեղումները թ ո ղ ա ծ , շտապեց ճակա–,
տում գտնվող հոր մ ոտ ։
— Ես զինվորական ծա ռա յո ւթ յուն ի ց տո ւն էի դարձել պո–
րուչիկի աստիճանով։ 9 ա յ ց եթե ա յդ աստիճանի համար ձեր զ ո ­
ր ա մա սում տեղ չկա, ես կարող եմ կռվել ի բ ր և շա րքային զ ի ն ­
վ ո ր , — հոր հետ ա յսպ ես էր խ ոսել ավագ որդին։ •
՚ — Այդպես մ ի ա ն դ ա մ ի ՞ց , — զա րմա ցել էր հ ա յր ը ։
— Որքան էլ մ տ ա ծե ն ք , հա յրիկ, ուրիշ ճանապարհ չկա >
Վ տանգվա ծ է մեր ազդը, և նրա յուրաքանչյուր անդամը պետք
է պատրաստ լինի մ եռնելու ազդի փրկությա ն հա մար։ ' ւ
 — Ւսկ ես կա րծում եմ , որ կա ազգին նվիրվելու առավել
խ ելա ցի ձև։
— Ո րն է այ դ ձեր, Հ աչ ր ի կ յ — զ ա ր մ ա ց ա ծ հարցրել էր որդին։
— ^ՂԳՒ համար կքւվելը, — լրջորեն ա նհ ա նգստա ցած պ ա ֊
տասիոոնել էր գնդապետ հ ա յր ը ։ — Ես չեմ սիրում, որ մարդ
կովի է գնում մեռնելու հ ա մա ր։ Ա յգ մեր պ ատմիչներն են, որ
հ ա յ զինվորին նկարագրել են մ եռնելու հ ա մա ր մ եռ ն ե լի ս , ն ա ֊
հատակությա ն լուսապսակը գլխին ճա ռա գա ծ։
— ք*ա19 մի թե վատ է, երբ զինվորը պատրաստ է նահա֊
տ ա կութ յա ն։
— Զինվորը պետք է պատրաստ լինի կռվելու և հաղթելո ւ։
Ւսկ նահա տա կությունը, տղաս, կգա նաև առանց մեր ց ա ն կ ո ւ ֊
թ յա ն ու հրավերի ... Առհասարակ ես նահատակների մեջ խ ե ղ ֊
ճոլթյուն եմ տ եսնում։ Խեղճություն, որ գալիս է մեր դաժան
ճա կա տ ա գրից, մեր ստ ա ցա ծ սխալ դաստ իա րա կությունից, հ ա տ ֊
կապես մեր հավատի վա րդա պ ետ ությունից ։ — Տղա ն փորձեց
հա կա ճա ռել, ի ն չ ֊ ո ր ձևով արդարացնել ա յդ պահին իրեն պ ա ֊
րուրած անձնազոհությա ն սրբազան տ րա մ ա դրությունը։ Հա յր ը
վեճի վրա փակ դ ր եց . — Հ ա մ ե ն ա յն դեպս, չավ կլինի, որ այլևս
դու ինձ հետ նահատակությա ն մասին չխ ո ս ե ս ։ Իսկ ի մ զ ո ր ա ֊
մա սում ք ե զ համար հենց այսօր էլ տեղ կա։

*
*

Մ ութը դեռ չէր ընկել, որ հանդիպեցին գաղթական խ մ բե ր ի ց

մեկի ն ։ Սարող էին շըջանցե լ, սա կա յն զորապետն ա յս ա նգա մ
իր ճ ե ր մ ա կ ի սանձը ք ա շեց , ուղղություն տ վ ե ց , և նժույգը փ ռ ը շ ֊
տ ա ցնե լո վ թեթևա կի խ ր խ ն ջ ա ց ՝ ի բ ր ։ « հասկացա » , և շուռ եկավ
դեպի անկանոն շա րժվող բ ա զ մ ո ւթ յո ւն ը ։
Ե ր կ ո ւ ֊ ե ր ե ք հարյուր հոգի էին, ծեր ու երեխա, կին ու տ ղ ա ֊
մ ա րդ ։ թեռնաբարձ գր աստներով ու սա յլե ր ո վ , մանր ու խոշոր
անասուններն առաջներն արած, նրանք առաջ էին գ ն ա մ ա յն ~
պես հ ո գնա ծ , ա յն պ ես դանդա ղ, ասես ոչ թե ք ա յլ ո ւ մ , այլ ս ա ֊
հում է ի ն ։ Կողքերից զ ի ն վ ա ծ պահակներ էին ք ա յլ ո ւ մ ։ Զի ն վո ր -
նե*ր էին, թ ե " հա մ ա գյուղա ցի երիտասարդները, դժվար էր ի մ ա •
նա լ։ Դրանց արտաքինի մեջ ոչ մի տ ա րբերություն թլար, որ ով •
հետև նահանջող զորքի կող մ ից լք վ ա ծ պահեստներից հաճախ հա­
գուստ ու զինա մթերք էին թռ ցն ո ւմ տեղական բնա կիչները, և
զորա մ ասերին մ իացող ա շխարհազորայիններն էլ զինվոր էին
, դառնում իրենց տներից բ ե ր ա ծ հագուստ-կապուստի մ եջ։
Զինյա լ այս տղամարդիկ դեռ հեռվից նկատել էին մոտեցող
հեծյա լներին և առաջինն իրենք ընդառաջ գնա ցին։ Մեկը մո–
տեցավչ զրուցեց, հ անձն ար ար ությ ուն ստա ցա վ, խ ոս եց իր ը ն ­
կերների հետ, ապա կանոնավոր շարքով վերա դարձա ն, բ ռ ն ե ­
ցին պահակազորի ի ր են ց տեղերը։
Հետո խ մ բ ի ց անջատվեց պառավ մի կին, կիսամերկ փոքրի­
կի ձեռքը բ ռ ն ա ծ մ ո տ ե ց ա վ զորա պ ետին։ Ւրիկնամուտի աղջա­
մուղջի մեջ երևում էին գլխ աշորի տակից դուրս թ ա փ վ ա ծ ճեր­
մակ մա զերը։ Սարձր ու շիտակ հասակով կանգնեց նրա ձիու
կողքին, համարձակորեն ձեռքը տարավ դեպի ասպանդակը, որի
կողքից կա խվա ծ էր գնդապետի արծա թա փա յլ թուրը։
— @ր Ւդ ղուրբան է ղ ն ի մ , — խ ոս եց պ ա ռ ա վ ը ։ — Գլխուդ ղուր­
բա ն էղնիմ, էս ո՞ւր եք տանում էս խեղճ ու անճար ժողովրդին։
Զորապետն անխոս վար թ ռ ա վ ձիուց, թուրը կողքին ս ե ղ մ ա ծ ՝
մ ո տ եց ա վ պառավին, որի աջ ձեռքը ձիու ասպանդակին էր դեռ,
ձ ա խ ը 1 կողքի փոքրիկի գլխ ին։
— Մայրիկ ջան, սուրբ մ ա յր ի կ , — Փիրումյանը պառավի ձեռ–
քերը խ լելով, սեղմեց շուրթերին։ Երևի իր մոր տարիքին կլի­
ներ, 85 — 90 տարեկան։ Ենչպե ս էլ նման էր նրա ն . բարձր ու
շիտակ հասակ, ճ ե րմ ա կ-ա ռա տ մա զեր, որ պատկառելի դ ե մ ­
քը պարուրել էին լուսապսակի ն մ ա ն ։ Մի վ աձՐկձա^ պ ա տ կե­
ր ա ց ր եց իր մորն ա յսպ ես գագթի ճամփան բռ ն ա ծ, և սիրտը
ճմ լվ եց անագորույն 9 ա վի $ ։ — Ո՞ւր պիտի գնաք, մա չրիկ, Առ–
ջևում Արարատյան աշխ ա րհն է, մեր երկրի սիրտը։
— Ոա ի ՞ն չ պիտի անի մ ի թ -մ ի ն ա կ մ ն ա ց ա ծ սիրտը՝ առանց
ոտ ու ձեռի, առանց ամուր մ ա րմնի, որ խ լե ց ի ն , սաղ-սաղ թ ա ­
ղեցին մեր աչքի առաջ։ Թաղողի ձեոը չորա նա , — ա նիծեց պ ա ­
ռա վ ը ։ .
— Սիրտը պիտի պ ա շտ պ ա նենք-պ ա հենք, մ ա յր ի կ , — զ գ ա ց ­
վ ա ծ խ ոսեց զ ո րա պ ետ ը ։ — Սիրտը որ անվնաս մնա, մարմնի
մ ն ա ց ա ծ մասերը կ դ ա ր մ ա ն վ ե ն .,. Ժամանակը կ գ ա , — նա շըրջ–
վ ե ց , որ փոքրիկին ց ո ւ յց տա, տեսավ՝ խ ա զում է իր վերարկուի
կարմիր աստառի հ ետ ։ Շ ո յե ց նրա գանգրահեր գլուխը ։ — Ա ՜յ,
ա յս փ ոքրիկները, որոնց աչքի առաջ իրենց հայրերն ու պապերը
նահանջում են արյուն տա լով, ետ կխլեն կորցրա ծը, և նորից
մեր երկիրը կապրի ոտ ու ձեռով, գլխ ով ու մ ա ր մ ն ո վ , առողջ ու
ամբողջակա ն։
— Է ՛, որդիս, հա վա տ ա լո՞ւ է, կլինի ՞ ա յդ օրը։
— Պետք է լինի, մ ա յր ի կ , պ ե՛տ ք է լի նի , — երդվելու պես
ասաց գնդա պ ետ ը։
Գա ղթա խ մբի ուղեկից զինվորներին նորից կարդադրություն–
ներ անելուց հետո զորապետ Դանիելբեկ Փիրումյա նը բռ ն ե ց իր
գնալիք ճանապարհը։ Մի ա նգա մ էլ ետ ն ա յե ց , դեռ ք ա յլո ւ մ էին
գա ղթա կա նները, չ ն ա յա ծ արդեն մութն ընկնում էր, և ճա նա ­
պարհը դառնում էր վտա նգա վոր։
Վերջին ա նգա մ զորապետը ետ ն ա յե ց , երբ գա ղթականների
խ ումբը կուլ էր գնում տ ա փաստա նում թա նձրա ցող խ ա վ ա ր ի ն ։
Առջևում գարու փարթամ արտեր էին, որոնց միջով ձգվող
կածանը մ ի ա յն ձիու բն ա զդ ո վ կարելի էր չկո րցն ել։ Եվ գնդա ­
պետը նորից հանձնվեց իր ճ ե ր մ ա կ ի կա մ ք ին ։
ճ ա մ փ ա կ ի ս ի ն ճե ր մ ա կ ը խ րխ նջա ց ու ոտքով դոփ եց գետ ինը։
Հա մհ ա ր զն իսկույն խ թ ա ն ե ց իր ձիուն, արտամիջով առաջ ան– ՜
ցա վ և քիչ հետո վերա դարձա վ հուզվա ծ։
~ Երկու հոգի էին, մեր հ ե տ ա խ ո ւյզ ն ե ր ի ց ։ Մոլորվել են։
Ա սա ցի %գն ա ն , խ ա ռնվեն գաղթականների հ ե տ ք ա ռա վոտ յա ն լ ո ւ յ­
սը բարի է։
Հետո ձիերը ք ա յլում էին հ ա նգիստ , մ ե կ ֊մ ե կ ճա մփեզրի
ս ր տ ի ց կանաչ փնջեր էին պոկում ու փ ռշտ ա ցնելով ուտում։
Դանիեւբեկ Փիր ոլմյանը ր՝ Երևանյան զ ո րա խ մբի հ ր ա մ ա ն ս ։֊
տ ար Մ ովսես Սիլիկյանի տեղա կա լը, ձիու վրա դեպի շտաբ էր
ոնում ե ո չ ք ն ա ծ էր, ո՛չ արթուն։ Երէլու օրվա անդադար պ տ ույ­
տը զորամասի տարբեր գն դերում, գնդերի տագնապալից վիճակը,
տեղա հա նվա ծ ժողովրդի գաղթն ու զրկանքները նրան հանել
էին հոգեկա ն հա վա սա րա կշռությունից։ Երեկ գիշեր նույնիսկ
հնարավորություն կար քնելու։ Չորրորդ գնդի շտ աբում պառկել
էր խ ոտ ի ց սա րքված թա խ տ ի վրա ։ Սակայն աչքերի առաջ էին
գաղթի սահ մ ռկեց ուցիչ տ եսա րա նները։ թորաջոկատներում կարգ
ու կանոն չի մ ն ա ց ե լ։ թորա մա սերի նահանջն ու տունդարձը տա ­
րափ ոխ իկ ցա վի պես բ ռ ն ե լ են բոլոր միա վորումներին, և զ ի ն ֊
վոր ու սպա հարմար ա ռի թ են փնտրում ճակատը լքելու։ Ո՞վ
պիտի ստեղծի ռա զմա կա ն ա յն կարգապահությունը, որ ամեն
մի բանակի մ ե ծ կամ փոքր հաջողության առաջին պ ա յմ ա նն է։
Ո՞վ պիտի կասեցնի թուրքի առա ջխա ղա ցումը։ Չէ՞ որ անսահ­
ման չէ այս Հա յա ստ ա ն երկիրը։
Ա մենա ցա վա լին, որ քրքրում էր զորապետի սիրտը, սպա­
ների ա նտարբերությունն է ր։ Կարծես հաշտվել են դ ա տ ա պ ա ր տ ֊
վ ա ծո ւթ յա ն հետ և սպասում են, թե որտե ղ կկտրվի վերջին թ ե ­
լը ։ Բոլորը միաբերան խ ոս ո ւմ են հաշտությունից և ա մենա յն
բ ծ ա խ ն դ ր ո ւ թ յա մ բ ծա նրակշիռ պատճառներ հ ա յթ ա յթ ո ւմ ան­
կա նգ նահանջի բոլոր կետերում արդարացի երևալու հա մար։
Երկու ամսվա ը նթ ա ցք ո ւմ Ոիթլիսից ու Ե րզնկա յից հասել են
Կարս։ Ւսկ սա սովորական պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ կարելի կլիներ կա­
տարել մ ի ա յն վ ա զ ք ո վ ։ Մի՞թ ե անհնար էր որևէ կետում կանգ­
նեց ն ել թշնամուն, գոնե խոր թիկունք տեղափոխել ճա նապ ա ր­
հի մ ե ծ քաղաքներում ու բերդերում կուտակված վիթխարի զ ի ­
նամթերքն ու սննդի պաշարները։ Ի՞նչ պատճառաբանություն
կարող է ունենալ ա յսօրինակ անճարակությունը։
Ւսկ ի՞նքդ, որ ուշա ցած դատաստան ես մ տ մ տ ո ւմ ռա զ մ ա ­
ճակատի ցավալի ձախողանքների հա մար, ի ՞ն չ ես արել գոնե
մեկ հա տ վա ծում գրությունը փրկելու հա մա ր , — ինքնա զննումի
տառապանքի մեջ մտ որում էր զորա պ ետ ը ։ — Մ ի՞թե էր։Լրումի
պաշտպանությա ն մի հաջող դրվագ բա վա կան է, որպեսզի գլու–
խ ը գ հանգիստ թ ողնեն հաջորդ խ ա յտ ա ռա կ պարտություն ների
հ ա մ ա ր ։ Հետ ո ինչ, որ դու ռա զմաճակա տի հրամանատարը չես ,
և ձախողանքների հա մար կան շատ ավելի պ ատասխանատու,
անմեղ մեղավոր մ ա րդիկ ՝ հայկա կա ն զորքի ընդհանուր հ ր ա մ ա ­
նատար գեներալ Բ ՚ ո մ ա ս Նազարբեկովը, նրա առանձնակի վըս–
տահությունն ու հովա նա վորությունը վ ա յե լո ղ գե ներալ Արեշևը,
հեռու չգնա նք, ք ո անմիջա կան հրամանատար գեներալ Սիլիկ–
յա ն ը և էլի ուրիշներ։ Բա յց այն ո՞ր ճշմարիտ հա յրենասեր
ու շրջահայաց զորականն է, որ, պատուհաս յա լ հա յրենիքը փըր-
կեչու ելքը թ ո ղ ա ծ, մ եղա վորներ է փնտրում։
Եվ, առհասարակ, ո՞րն է ելքը, կա" փրկության ճանապարհ։
Տեղ ի էր ունեցել ա մենասարսափելին, հուսահատությունը
բ ռ ն ե լ էր բոլորին, ճակատի բա րձր հրամա նատա րներից մինչև
շա ր ք ա փ ն զինվորները, գա ղթող շինա կա ններից մինչև նրանք,
որոնցից դեռ հեռու է ճա կա տ ը։ Գաղթական խ մ բ ե ր ը , սարերից
գլորվող ձյունա հյուս երի պես, ի ր ե ն ց հետ առն ում-տ ա նում էին
դասա լքությա ն մ ղ վող զ ի նվ ո ր նե րի ն , ճա կա տ ից շատ հեռու գրտ–
նվող գ յ ուՂ^քի բնա կիչներ ի ն։ Եվ ամենուր տիրում էր գլուխ
պ րծա ցնելու խելահեղ մի եռ ուզեռ։
Ա յն , ինչ կարող է անել թ ո ւ յլ, ուժասպառ, սա կա յն սրտում
դեռևս հույսի նշույլ ունեցող մ ա րմ ինը, հաճախ անհնար է լ ի ­
նում ուժեղի համար, որին պարուրել է անհուսությունը։
Իսկ ի ն չպ ե՞ս է լթիճակը մ ա յր գետից այն կող մ ։ թորապետը
վերջին օրերին կտ րվա ծ է եղել Երևանից։ Իր շտա բի հետ ունե­
ց ա ծ կ ց կ տուր ռա դիոկա պ ով էլ անհնար էր ճշգրիտ պ ատկերա ­
ց ո ւմ կա զմել ժողովրդի ու նրա խ ա յտ ա բ ղ ե տ ղեկա վա րության
տ րա մ ա դ ր ութ յո ւն ի ց։ Ի՞նչ են մ տ ա ծո ւմ Ռ իֆլիսում նստա ծ հա յ
մ ե ծ ե ր ը ։ Կովկասյան մ ի ա ց յա լ կա ռա վա րությա ն միջոցով նրանք
պիտի կարողանա՞ն զորական նոր համալրումներ կատարել։
Չէ՞ որ ճակատում լո կ հ ա յ զորքերն են մ ն ա ց ե լ ռուս մի քա նի
տառն յա կ սպաների ու զինվորների հետ, և Անդրկովկասի վրա
արշավող թուրքական բա նա կների դ եմ բ ա ց վ ա ծ ճակա տը փա ս­
տորեն մ ի ա յն հայկա կա ն զ ո րա խ մբեր ի վրա է ծա ն ր ա ցե լ։
Հին կա դրա յին զինվորական էր Դանիելրեկ Փ ի րում յա նը։
Սերված էր Արցախական աշխարհի Վ արանդա գավառի Նախիջե–
վանիկ գտ -ղի հռչակավոր Ա ս ր ի բեկյա ն -Փ ի րո լմ յա ն տ ոհ մ ից։ Շուշի
քա ղա քի թ եմա կա ն դպրոցը հա ջողությամբ ավարտելուց հետո
ռա զմակա ն կրթություն էր ստացել Պ ետ երբ ուրդում, մա սնա կ­
ցել էր ռուս –ճապոնական պ ա տերազմին և ուրիշ մանր ու մ ե ծ
կռիվկերի՝ միշտ հուսալււվ, որ Ռուսաստանն իր հ ա յա ցք ը կդարձ­
նի նաև դեպի հարավ, և ինքը հնարավորություն կունենա ծ ա ռ ա ­
յե լո ւ հարազատ ժողովրդի ա զա տա գրման համար մղվելիք պ ա ­
տ եր ա զ մ ին ։ Եվ 1 9 1 4 - ի ց փոխ ա դրվա ծ լինելով Կովկասյան ճա ­
կա տը՝ չորս տարվա չընդմիջվող զորաշարժերի մեջ ապրում էր
իր կյա ն ք ի մ եծ ա գ ույն պ ա տ երա զմը, որը հարուստ էր սակավ
մխ իթարա կա ն հաջողություններով և ահռելի ո ղ բեր գո ւթ յա մ բ։
(1ղբերգություն էր ոչ մ ի ա յն ա յդ պ ա տ երա զմի տարիներին հա յ
ժողովրդի կրած անլուր տ ա ռա պ ա նքը, ա յլև հուսախաբությունը
ցարա կա ն Ռուսաստանի և նրա դաշնակիցների քա ղա քա կա նու­
թ յա ն հա նդեպ ։ Ի՜նչ լուսավոր երա զներով էր հասել Կովկաս֊
յա ն ճակատ, ազգի փ րկությա ն ի ՜ն չ հեռանկարներ կային երազող
հ ո գո ւմ ։ Դեռ պ ա տ երա զմը չսկս ա ծ, ցարա կա ն կառա վարու­
թ յա ն հ ա ճո ւթ յա մ բ, հա յկա կա ն կա մավորա կան գնգեր էին կա զ ­
մա վ որ վ ել Ռուս աստ ան յա ն կա յսրությա ն բոլոր հայա շատ վ ա յ ­
րեր ո ւմ։ Ա յդ գնդերին էին զինվորագրվել տեղացիներ ու դրսեկ­
ներ։ Նույնիսկ ա րտ ա սահմա նյան երկրների հա յ գա ղթա վայրերից
ժ ա մ ա նա ծ նե ր։ Հ ա մ ա զ գ ա յի ն ցնծո ւթ յո ւն էր։ Կամավորական
գնդերը կռվում էին ռուսական զորամասերի հետ և Ռուսաստանի
դաշնակից Անգլիայի ու Ֆ րա նսիա յի բա ն ա կն ե րո ւմ ։ Կռվում էին
Թուրքիայի դեմ՝ Արևմտյա ն Հա յա ստ ա նը փրկելու հույսովէ Ցա ­
րական կա ռա վարությա ն ու նրա բանակի բարձրաստիճան ներ­
կա յա ցուցիչները կամավորական գնդեր կազմակերպելու, թուր­
քերի դ եմ հա յ ամբողջ ժողովրդին բորբոքելու համար տվել էին
չնչին գումար և առատ խ ոստ ումներ, որոնց լույսի տակ երևում
էր հա յութ յա ն մի պ ա յծ ա ռ գա լիք։ Ի՜նչ փ ույթ , որ ա յդ խ ոս տ ո ւմ ն ե­
րը պաշտոնական ձևակերպում չէին ստ ա ցել։ Մի՞թե ձևակերպումն
է կարևոր, երբ Ռուսաստանը պիտի իր բա նա կները տաներ մինչև
Բոսֆոր ու Միջերկրական, Միջա գետք ու Պարսկական Ատրպատա–
կան, իսկ այս դեպքում աչքի առաջ էր Արևելյան Հ ա յա ստ ա նի օրի­
նակը՝ մեկ գարու ֆիզիկա կա ն գո յո ւթ յա ն ա պ ա հ ո վ ո ւթ յա մ բ։
Սակայն 1 9 1 4 - ի ն հետ և եց գժնահիջատակ տա սնհինգը։ Իրենք *
ռուսական հզոր մ ա րտ ա կա րգերը, կա նգնա ծ էին Սարիղամիջում
ու Ալաշկերտում։ Սարիղամիջի ճակատագրական մարտերին և
թուրքական 9 0-հ ա զ ա ր ա ն ո ց բա նակին ծնկի բերելուն իրենց հե­
րոսա կա ն մա սնա կցությունը բե ր ա ծ հա յերը՝ հրամանատարներ,
զինվորներ, կա մա վորներ ու հասարակ մարդիկ և նրանց մեջ էլ
գնդի հրամանատար Դանիելբեկ Փիրոլմյա նը, հոգով ու սպա­
սումներով Արաքսից ա յն կողմ էին, թուրքական հ ա լա ծա նքնե­
րին, բռնի տեղահանությա նն ու ջարդերին ենթակա հ ա յր ե ն ա ­
կիցների հետ։ ճա կա տ ի գծից այն կողմ թ ա փ վ ո ւմ էր անպաշտ­
պան հ ա յո ւթյա ն ա րյունը։ Կողոպտվում ու ավերվում ֊ է ի ն բ ն ա ­
կա վ ա յր եր ը։ Աշխարհի բոլոր թերթերը Լիքն կիլ, հ ա յո ց Գող­
գոթա յի սարսափների սրտակեղեք նկարագրՈԼթ^այ բ է
Արաքսի ձախափն յա կ ո ւ մ հանգիստ կա նգնա ծ էր ցարական
բա ն ա կ ը ։ Հ ա նգո ւյց ի լուծմա նն էր սպասում, որպեսզի շարժվի
դեպի հարավ և զբա ղե ցնի հ ա յեր ի ց պայսղված վ ի լա յե թ ն եր ը ։

2 — Սւս ՛էղ ա ր ա պ ա ա
 *

Այս ա նգա մ տեղահանությունն ու գաղթը ծա յր առան այն

ժ ա մա նա կ, երբ թուրքերը նվաճեցին Բաղեշ-Բիթլք,ւսը, Մ ուշն ու
Մ ա մ ա խ ա թ ուն ը ։ Իսկ էրզրումի անկումն արդեն ոչ մի հույս չը–
թ ո ղ եց ա րևմտ յա ն Հ ա յա ստ ա նի բնիկ հ ա յո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , որը
մ ն ա ց ե լ էր թուրք ու քուրդ բա րբա րոսների դեմ հա նդ ի մ ա ն ։ Գաղ–
փականները հա յրենի բնա շխ ա րհից հեռանալու երկու ճանապարհ
ունեին, մեկը Վ ասպուրականով դեպի Պարսկաստանի խ որքերը,
ուր, իբր թ ե , հնարավոր պիտի լիներ ապավինել անգլիական հո ­
վա նա վորութ յա նը, կամ Ատր պտտականով հեռանալու դեպի
Արևելյան Հա յա ստ ա նի հա մ եմ ա տ ա բա ր ապահով նահանգները՝
Ա րցա խ , Սյունիք ու Գանձակի կողմերը։ Մյուս ճանապարհը
Սարիղամիշի-Եարսի վ ր ա յո վ տանում էր դեպի Արարատյա ն եր­
կիրը և նրա թիկունքում գտնվող անորոշ հեռուները։ Երկրորդ
ճանապարհն էր, որ ապա հով ճ ա ն ա չվ եց , և նույնիսկ Վասպու–
րականի, Տա ր ո նի , Բա յա զեա ի ու Ալաջկերաի հ ա յո ւթ յա ն մ ե ծ ա ­
գույն մա սն ը նտ ր ե ց այս ճանապարհը։ Սակայն բոլորը չէի ն , որ
հասկացան երկրորդ ճանապարհի ա պա հովությո ւնը։ Տ ա ս ն յա կ
հազարավոր տարագրյա լների դեպի իր են ց էին քա շում Պարս­
կաստանի խ որքերը, ուր անգլիական բա նա կն էր գտ ն վ ո ւմ ։ Պա­
կաս գա յթ ա կղիչ չէր նաև արաբական երկրների կ ա ր ծ ե ց յա լ ա պա­
հովությունը, մա նա վա նդ որ նա խ ընթա ց տ ա րա գրությո ւններից
հատուկենտ բա խ տ ա վորների հաջողվել էր ապահովություն գտնել
ա յդ երկրներում։
Մեծ էր, սա կա յն , դեպի Արարատյան աշխարհը շա րժվող
գա ղթա կա նության բա ն ա կ ը ։ Մեծ և հաջող կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ա ծ։ Իսկ
դա իր պատճառն ուներ։ Դեռ չէին մ ո ռ ա ց վ ե լ նախ որդ տ ա ս ն ա մ ­
յա կներին թուրքաց բռ ն ո ւթ յո ւն նե րի ց տարագրությա ն ճանապարհը
բ ռ ն ա ծ խ մ բեր ի սա րսա փները։ Ա նցյա լ դարի իննսունակա ն թվա –
կա ններից սկսած թուրքերը կոտորում էին հա յերին նրանց ա վա ն­
դական բն ա կ ա վ ա յր ե ր ո ւմ և չէին խ ն ա յո ւ մ նաև այ ն ժ ա մա նա կ,
երբ մնա ցորդա ց բեկորները բ ո ն ո ւմ էին գաղթի ճանապարհը։
Գաղթականների խ լյա կ նե րը զոհ էին գնում թուրք և քուրդ ա վա ­
զ ա կա խ մ բերի վա յր ա գ ութ յո ւն ն եր ի ն։ Եվ սա պետությա ն ծրա գրա ծ
քա ղա քա կա նությունն էր. Աբդուլ Հա մ ի դ սուլթանն իր ա սկյա ր ն ե­
րին կարգադրել էր կոտորել մինչև վերջին գա ղթա կա նը, որով ֊
հետև հայն անհնա զա նդ է տեղում , — ասել էր ա յդ արևածարավ
հրեշը , — իսկ արյան վրեժ ունի տեղահանումից հետո։ Ուրեմն,
հային պետք է սպանել ուր էլ որ լինի։
Աբդուլ Հա միդի ա յս քաղաքականությունը ժառանգել էին նաև
նրան գահընկեց արած երիտասարդ թուրքերը։ Սրանք տասնհինգ
թվականին հայերին կոտորում էին ամենուրեք, առանց խ նա յելու
նույնիսկ մ ա նուկներին։ Երիտասարդ թուրքերի պարագլուխները
հրովարտակ արձակեցին իրենց երկրով մ եկ, կոշ անելով ո չնչա ց­
նել հայերին ա նխ ն ա ՝ մ ե ծ ի ց փոքրը, կանանց ու ծե րերին, փ ոք­
րերին հատկապես , որովհետև նրանք ավելի լա վ են հիշում
իրենց տեսածները և պիտի մեծանա ն իբրև վրիժառուներ ։
Եվ հիմա նորից հայերը բռնել էին գաղթի ճա մփա ները։
1 9 1 5 - ի մ ե ծ սպանդից փ րկվա ծների, Արևմտյա ն Հա յա ստա նի
բնիկ հա յութ յա ն վերջին մնացորդներև գաղթն էր գա , որի ապա­
հով ութ յ ան համար թուրքերի ա ռաջխաղացումը կա սեցնում էին
բնաշխարհում կա զմա կեր պ վ ա ծ հայկական զորամասի գնդերը։
ճա նապ ա րհը թուրք, թա թ ա ր ու քուրդ ա վա զա կա յի ն խ մ բեր ի ց
անվտա նգ դարձնելու համար գաղթականների հոծ զա նգ֊
վա ծներին ուղեկցում էին հայկական զորամասի աոանձին ջ ո կ ա տ ֊
ներ։ հ ի ն վ ա ծ էին նաև ի ր ե ն ք ՝ գա ղթա կա նները* Ռուսական լքվ ա ծ
զինապահեստներից քիշ բա ն չէր հասել այն հա յերին, որոնք պ ի ֊
ւոի ընտրեին գ աՂ$Ւ ճանապարհը։ Եվ այդ ճանապարհին նրանք
ք ա ն ի * ֊ ք ա ն ի ՞ ա նդա մ ետ մղեցին զի նվ ա ծ բա շիբոզուկների հար ֊
ձակսւմները։
Գաղթականությա ն թիկունքը պահում էին Վասպուրականի,
Տ ա ր ո ն ի , են ուս ի գնդերը։ Նրանց անձնազոհ ճակա տումների
շնորհիվ էր, որ գաղթի ա յդ երկար ճանապարհին խիթքիսՒց ՈԼ
Վանից կամ Ե րզն կա յի ց, Կարնո գա վա ռից մինչև Արարատյան
դաշտ ընկած երկար ու դաժան ճանապարհներին տեղի ունեցած
ընդհարումներից հա մ ա ր յա անվնաս դուրս եկան գաղթական
թոչոր խ մ բեր ը ։
Խնուսից, Մուշից և շրջականերից գաղթողները մի անդամ
Ալաշկերտում հարձակման ենթարկվեցին տեղական թուրք ու
քուրդ հրոսակների կողմից, որոնց օգնում էին նրանց ցեղա կից
տ եղա բնիկները։ Սակայն զինվորական խ մ բե ր ը , զինյա լ գ ա ղ թ ա ֊
կ անների անձնազոհ ա ջա կցութ յա մբ, փախուստի մ տանեցին
հրոսակներին, պատմեցին սրանց բա րբա րոս օգնա կա ններին և
մ ա ք ր ա ծ ճա մփ ա ներով շա րժվեցին դեպի հյո ւսի ս։
Հին Բա յա զետ հասած վա սպ ուրա կա նցիները, Նախիջևանի
կողմ երում դարա նած մ ուսավաթական զորքերից զգուշանալով,
ծռ վ եց ի ն դեպի հ լ ո ւ ս ի ս ֊ ա րևմուտ ք, Իգդիրում ու Սուրմարիում
խ ա ո ն վ ելո վ ա րևմտ յա ն նահա նգներից եկ ա ծ նե ր ի ն , Արաքսն ան­
ց ա ն և մ իա ցա ն Արարատյա ն դաշտում ց ր վ ա ծ խ մ բ ե ր ի ն ։
Ապրիլի վերջերին և մա յի սի սկզբին, ո՞չ ճշգրիտ հա շիվնե­
ր ո վ, Արաքսն անցել էին արդեն 2 5 0 — 3 0 0 հազար հ ա յ գա ղ թ ա ­
կաններ, որոնք իրենց փ րկվա ծ էին հա մարում թուրքական յ ա ­
թ ա ղ ա ն ի ց , սա կա յն անորոշ էր ա պ ա գա ն , որովհետև սպասվել էր
իրենց հետ վեր ցր ա ծ պ արենը, և Ա րարատյա ն աշխարհում նրանց
սպասում էր ոչ մ ի ա յն սովը, ա յլև տարափոխիկ հ ի վ ա ն դ ո ւթ յո ւն ­
ների աղետը, որին գի մ ա դր ելո լ համար զենքն ու կռվելու կամքը
ո չ մի նշանակություն չունեին։
Գաղթականների հեղեղը շա րժվում էր փ ր թա ծ, անկանոն ու
խ ա յտ ա բ ղ ե տ ։ Տա րբեր խ մ բե ր ը փ ա թորկվա ծ ալիքների պես իրար
էին գալիս, միանում, բ ա ժ ա ն վ ո ւմ էին ու ց ր վ ո ւմ , տա րտղնում։
Այս ու ա յն տ եղ խ ա ռնիճա ղանջ ձա յն եր էի ն . հարա զա տների
փնտրտուքի կանչեր, ոգեպ նգումի ու հուսադրությա ն կոչեր։ Հու­
սահատ ճիչ, լա ցո ւկո ծ, ա ղմուկ, անասունների բ ա ռ ա չ , շների
կա ղկանձ։ Մի տարեց կին, գլխ ա բ ա ց , շաղ տ վ ա ծ մ ա զե ր ո վ , խ ե ն ­
թորեն վ ա զո ւմ էր առաջ, աջ ու ձախ ն ա յե լո վ , խ մ բ ի ց խ ո ւմ բ ը ն կ ­
ն ե լո վ ։ Ոչինչ չէր հա րցնում, ոչ մի խ ոսք չէր ա սում։ Իրենով էլ
հետա քրքրվող չկա ր։ Ա յդ պ ես սարսափն ա չքերում, խ ելա գար
վ ա զ ք ո վ մ ի ա յն որդեկորույս մ ա յր ն է պատեպատ զ ա ր կ վ ո ւմ , ի ՞ն չ
հ ա րցն եի ն ։ Ո՞ր մեկին հ ա ր ց ն ե ի ն ...
Խմբեր էլ կա յի ն, երևի ամբողջ գյուղեր, տոհմիկ մ ե ծ գ ե րդ ա ս­
տաններ, որոնք բ ռ ո ւ ն ց ք վ ա ծ էին ասես, մի ա կ ա մ ու մ ի ա ձո ւյլ։
Այդպիսիների գլուխ կա նգնա ծ էր լինում ա նպ ա յմ ա ն մեկը, գ յո ւ ­
ղապետ կամ տերտեր, տոհմի ա զդեցիկ մեծը կամ ինքնա կոչ մի
առաջնորդ, որ թխսկանի պես թևերը տ ա րա ծա ծ հսկում էր իրեն
հա նձն վ ա ծ խ մ բի ա պ ա հովութ յունը։ Հ ա յ ս ունեին, թե կա փրկու­
թ յ ա ն ափ, և գնում էին դեպի ա յդ երևա կայական ափը։
Նարսա դաշտի Ագարակ գյուղի հասարակութ յո ւ ն ը , երկու
հարյուրից ավելի մ ա ր գ , — առաջ էր շա րժվում գյուղի քա հ ա ն ա յի
գ լխ ա վ ո ր ո ւ թ յա մ բ ։ Հ ո վ վ ի նմա ն իր հոտն առաջն ա րա ծ, ։>։նտաշ
գավազանը ձեռքին, քահանան գնում էր մտա խոհ և մ ե կ ֊ մ ե կ աչք
էր ածում շուրջը, չլինի ետ մնա ցող լինի։ ճա նապարհին կորուստ­
ներ էր տվել։ Մի ջահել կին ծննդի վրա վախճանվել էր Ալեք–
սանդրապոլ չհա սա ծ։ Երկու երեխա բարձր ջե րմ ո ւթ յա մ բ հիվանդ
էին, հանկարծահաս մ ա հով հա մբարձեցին հերկինս... Թաղեցին
սովորական ծեսո վ , սուգով ու ա ղոթքով։ մա հանա ն թևատակին
պինդ պահած ծխական գրքում գրանցել էր ա յգ կորուստները՝
մեկ առ մեկ, հանգամանորեն նշելով նաև գերեզմանների տե­
ղերը, որպեսզի վերա դառնա լուց տուն բերել տա նաև հա նգուցե­
լո ց մա րմինները։ Հ իմա Ներսոյենց պառավը մահամերձ վի ճա ­
կում անվերջ աղաչում էր, որ իրեն թողնեն ճանապարհին։
- Թողեք հանգիստ մ ե ռ ն ե մ , ո՞ւր քարշ կոլտաք։ հնչի՞ ձեր
շալակին ավելորդ բ ե ռ լի նե մ , թողեք, ա՞յ օրհնվածներ։
Սակայն քահանան անդրդվելի էր։
— Խելքդ գլխիդ պահիր, ա՞յ պ ա ռ ա վ , — լեզուն անխափան
բա նող պառավին լռ եց ն ո ւմ էր ն ա ։ — Մեր մեղքը ք ի ՞չ է, որ ուզում
ես աստծո զայրութը բա զ մ ա պ ա տ կ ե լ։
Տեր Սարգիսն ագարակցի տեր Մարուքեի որդին էր, ք ա հ ա ­
նայակա ն տոհմի ժա ռա նգ և փոքրիկ, բ ա յ ց ամուր գյուղի հոգևոր
պետը, որին հա մա գյուղա ցիներն ընդունում էին իբրև ա ստ վա ծ­
առաք հոր, որովհետև աչք էին բ ա ց ե լ նրա ու հայր Մարուքեի,
պապ Ղևոնգի, հորապապ Տիրա յրի ու մյուս արժանահիշատակ
նախնին երի ա ղոթ քներով։ Նրանցից էին սովորել հ ա յո ց գիրը, որ
պարտադիր էր ամեն մի խելահաս եր ե խ ա յի հա մար, նրա նցից
էին ի մ ա ց ե լ հ ա յո ց առաքելական հավատի սրբազան պ ատվիրա ն­
ները և ա յդ պ ատվիրանների հարազատ ու անթերի կիրառու­
թ յո ւն ը ։
Երբ Օլթին, Կաղզվանն ու մյուս հարևանները տրաքվա ծ ելել
էին իրենց ափերից և հոսում էին դեպի հյուսիս ու ճանապարհին
էլ պ ատմում էին թուրքի թրքությունը, որից լսողի լեղին էր սա ռ­
չում, գյուղապետ Գաբրիելը, գյուղի հետագա անելիքը որոշելու
հա մար, Նարս գն ա ց, և երկու օր հետո գյուղ հասավ նրա գլուխը
մ ի ա յն ։ Հետը գն ա ցա ծ երիտասարդն աղի ողորմ լ ա1ոՀ պ ատ­
մ ո ւմ էր.
- Թուրքերը կապոտեցին մ եզ , հետո էլ, թ ե ՝ «Երկուսիցդ մե–
կի գլուխը պիտի կտրենք, ինքնե՞րդ որոշեցեք)ս Ք յո խ վ ա Գ ա բ ֊
րիելն իր վիզը դեմ ա րեց, թ ե ՝ «Նա ջահել է, խ ն ա յ ե ց ե ՛ ք » . . . Հե–
աո էլ.–, հետո էլ գլուխը ձեռքս տալով՝ ասացին, « Տ ա ր , ց ո ւ յց
տուր ձեր ո ն ց, բոլորից էլ այս օրն է սպ ա սում, բոլորի՛դտ>։
Եվ հիմա ամբողջ գյուղը գլուխն ա ռա ծ ա յգ օրից էր փա խ ­
չ ո ւմ ։
Տ ե ր Սարգիսն ա յն գիշեր, իհարկե, հորեյ էր տվել գյուղի
ո ւ ն ե ց ա ծ ֊ չ ո ւ ն ե ց ա ծ ը ։ Ինքն էլ հորեց եկ եղեցու սպասքն ու հ ա ֊
րըստությունը՝ գիրք ու ա րծա թեղեն, նույն իսկ հինավուրց այն
խաչա րձանր, որի վ ր ա ։ ր ստ ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն, զորավար Վարգան
Մա միկոնյա նի սրբազան արյունը կար չ ո ր ա ց ա ծ ։
Եվ հիմա մի գլուխ էր, որ յուրաքա նչյուրը տանում էր իր վ րա ։
Տ ա ն ո ւմ էր, որ թուրքի բա ժի ն չդա ռնա ։
Անտաշ փ ա յտ եր ի ց ու կարպետից սա րքա ծ պատգարակի վրա
տանում էին պ ա ռ ա վ ի ն , որն իր բա խ տ ն էր լալիս ու ա նիծում
խ լա ց ա ծ աշխարհը։
նա հենց ա յդ պ ե ս ա նեծքը շոլրթերին էլ հ ա նգա վ ։ Երիտա–,
սարդները պատգարակը ց ա ծ դրին ճանապարհի եզրին, բարձր
ու փ ա րթ ա մ մի ծա ռի տակ, և քա հա նա ն մ ո տ ե ց ա վ հա նդիսա վոր,
հանեց ծոցի ա րծա թա կա զմ ա վ ետ ա ր ա ն ը ...
Երիտասարդները, հողա գործ մարդիկ, արդեն փորել էին պա­
ռա վի փոսը։ ճ ե ր մ ա կ պատանքի մեջ փ ա թ ա թ ա ծ , հին հեթա­
նոսական սո վ ո ր ութ յա մբ իջեցրին և ա նլաց ու անարտասուք
հ ողեցին, անտաշ քարեր շարեցին վրան, գլխ ատեղում էլ մի մ ե ծ
ռոք։
Տեր Սարգիսր ծխ ա կա ն գրքում նկարագրեց գերեզմա նա տ եղը,
նորից աղոթք արեց, ապա, ավետարանը ծոցը գնելով, փ ա րա ­
ջա յի փեշերը հ ա վ ա ք ե ց, ձախ բազկին գցեց և, հոտին շարժվելու
նշան ա նելով, հսկա յա մ ա ր մի ն առաջ ը ն կ ա վ ։

* *
*

Վաղարշապատի դաշտում, ճանապարհի եզրին, թփերի ա րա ն *

քո ւմ գաղթական Փանոսը կրակ էր վ ա ռել, որտեղի՛ց էլ հին գե~
րաններ էր հա վաքել, ծա յրերը դրել կրակի կենտրոնին և խ որ ո •
վ ա ծ էր ա նում։ Յոթ երեխաները, մեկը մյուսից մի տարով մ ե ծ ,
երկուական ձեռքերով խ որովա ծի ճիպոտ-շամփուրներր կրակի
վրա բռ ն ա ծ ՝ շուռ ու մուռ էին տալիս։ Շամփուրների հետ աջ
ու ձախ էին շրջում նաև երեսները, որովհետև կրակը թ ե ժ էր9
վա ռում էր անխնա։
Փանոսի մ ա յր ն ու կնիկը, արտասուքն աչքներին, հաջորդ
շամփուրներն էին միս հա գցնում և քթների տակ իրենց բա խ տը
ողբում ։
Փանոսր անկարգ ընթա ցող գաղթականներին մոտ էր հ ր ա ֊
•ԼՒր ում, անհոգ թա փա ռա կա նի բ ա ց ս ր տ ո ւթ յա մ բ լավաշի մեջ
փ ա թա թա ծ խ որ ովա ծ հ ր ա մ ց ն ում ։ Թևատ ակին էլ օղիով չի կուպ-
րուն կար, որի բե ր ա ն ի ց օղի էր լցնո ւմ , տալիս մ ո տ եցողին։
— Խ մ ե ց ե ք , կերե՜ք, ա ՚ Տ հա1եր, էս օրվա կենա ցը, սրանից
վատ օր էլ է լի ն ո ւմ , — իր բաժակը զարկում էր գի մացինի բ ա ­
ժակին, հետո օղին այն պես էր լցնո ւմ բերա նը, ասես դեն էր
շպրտում ։
— Հեր օրհնած, տուն ու հայրենիք թողած՝ գաղթում ենք,
սրանից վատ օ՞ր էլ կէինի , — զ ա ր մ ա ց ա ծ հարցրեց Փանոսի կան­
չի վրա եկած մ ա րդկա նցից մեկը։
Առանց երեսը բա րձրա ցնելու նա պ ա տ ա ս խ ա նեց*
— Սրանից վատ օրն է ն է լինելու, որ խ որովա ծա ցու չունե­
ն ա նք , — ապա օղու բա ժա կը մեկնեց ձայնի ուղղությա մբ և մի
պահ մնաց ք ա ր ա ց ա ծ ։ — Վ ա ՜յ, էդ ... դո՞ւ ես։
ճ ա ն ա չե ցի ն իրար։ Նախանցյա լ օրը Փան ոսենք Աողբ գյուղի
ծ ա յր ի ն , ընկուզենու տակ նստել էին հա նգստանալու, կովը
ճամփեզրի արտը մ տ ա վ ։ Հանկարծ դյուղի^վերջին տներից դուրս
եկած մեկը, դագանակը ձեռքին, սրընթաց վրա հասավ, կովին
այնքան ծ ե ծ ե ց , որ խ եղճ անասունը մ եկն վ եց արտի մեջ ու էլ չէր
կարողան ում տեղից շա րժվեր
Փանոսր խեղճ–խեղճ գնաց դեպի կովը։ Անգութ արտատերը,
նոր մի այն գիտա կցելով իր արածի դաժանությունը, փորձեց ար­
դարանալ, կարծում էր աժդահա կովա տերը, որին սկզբից չէր
տ ես ել, իրեն կբռնի, կխեղդի ուժասպառ ընկած կովի կողք ին,
— Հե ր օրհնածներ, ձեր տուն ու տեղը թ ո ղ ա ծ ջհանդամվում
եք, որոշել եք մ ե զ է՞լ տնաքանդ անել։
— Աիրադ հ ո վ ա ց ա ՞վ , ապեր , — խ եղ ճ -խ ե ղ ճ հա րցրեց Փ ա նո­
սր ։ — էդ գավազան ով տուր ի մ գլխին, մեղավորը ես եմ, կովը *
ա ն լ ե զ ո ւ ֊ ա ն խ ե լ ք հ ա յվ ա ն, ի ՞ն չ իմա նա ր, թե քեզ նմանի արտն
է ոտի տակ տալիս։
Ո
 Արտատերը ետ ֊ ե տ գնա ց կովին մ ո տ եցո ղ Փանոսի առաջ։ Նա
ա յնպ ես էր մ եղ մ ա ց ե լ, ասես քիչ առաջվա գ ա զ ա զ ա ծ , անողորմ
ծեծո ղ ը չէր ։
Փանոսր մի ձեռքով բ ռ ն ե ց կովի պ ոչը, հետույքը բ ա ր ձ ր ա ց ­
ր ե ց , ոտքերն ուղղեց։ Սակայն առջևի ոտքերը չէին ուղղվում։
Դե՞, բռ ն ի ր , րա րձրա ցնե ն ք , — դղրդաց նա սրտակոտոր։ —■
Հ ը ՞, ի՞նչ ես էշա ցել։
Արտատերը վ ա խ վ ո ր ա ծ մ ո տ ե ց ա վ , կո վի կարճ պ ոզերից ր բ ռ ­
ն ա ծ օ գ ն ե ց , բա ր ձ ր ա ց ր ի ն ։ Խեղճ անասունը ոտքերը չռ ա ծ կա նգ–
ն ե ց , և ծ ե ծ վ ա ծ մա րմինը սա րսռում, դոզում էր։
- Բա սա հա յ մարդու գ ո ՞ր ծ էր, որ դու բ ռ ն ե ց ի ր , — կշտամ–
բ ե ց Փանոսը։
Արտատերն ա յդ վ եր ա բեր մ ո ւնք ի ց շ շմ ա ծ կանգնել էր ու շատ
էլ չէր հասկանում, թ ե ա յդ հսկան ի նչո՞ւ ա յդ պ ե ս խ եղճ է։
Իսկ Փա նոսը, որ սպասում էր՝ կովն ոլՀքի գ ա , նոր մ ի ա յն
քշի, խ ոս եց ինքն իր հետ,
— Ա ստվա ծ որ ստ եղծում է մա րդուն, մեջն էլ բա րու սերմն
է գ ց ո ւմ ։ Հետ ո դևը դալիս, իր սև գործն է ա նում, ա յդ բա րու
կողքին դնում է չարի սե ր մը ։ Եվ մարդը մ ե ծ ա ն ո ւմ է իր հա մ ա ր ։
Թե որ ուժ է ունենում, իր մեջ խ եղ դ ում է չարությունը և ապրում
աստծու պ արգևա ծ բ ա ր ո ւ թ յա մ բ , թե չէ, չարությունը զորա նում
է, և ինքն է դառնում աստծու ստ եղծա ծին ուղղություն տ վ ո ղ ը ։
Հա սկա ցա ՞ր։
Մ իա յն այսքան բ ա ն ։ Արտատերը, դագանակը դեպի արտի
խորքը շպ րտելով, հ ե ռ ա ց ա վ ։ Փանոսի երեխա ները մոտեցան,
սկսեցին շ ա յե լ, գոլրգուրել կով ի ն։ Ականջների տակերն էին ք ո ­
րում, փորն ու կողերը> Սովը փորձեց ք ա յ լ ե լ . . .
Սովը հազիվ էր շա ր ժվ ո ւմ , և հա մ ա գյուղ ա ցի ն եր ի ն կորցրեց
Փա նոսը։ Արաքսն ա նցան մի կերպ, իսկ Արմավիրի դաշտում
անասունը պ ա ռկեց, գլուխը դրեց գետնին, ա սա ց. «Ես էլ տեղից
շա րժվողը չ ե մ » ։
Փանոսն ստիպված եղա վ մորթել կո վ ը ։ Մ ա յրն ու կնիկն ա ղիո­
ղորմ լա ց էին չինում։ Երեխաները պռոշ արած սրտաճմ/իկ դի­
տում էին, թե ինչպիսի ջղաձիգ, ուժեղ շարժումներ է անում մ ո ր թ ­
վո ղ անասունը, որը դրանից առաջ երևի արդեն հրաժեշտ էր
տվել աշխարհին։
Եվ հիմա Փանոսի դ ի մ ա ց արտատերն է, որը գա ղթա կա ն հե–
զեղի բերանն ընկած գնում է, կամ, ինչպես ինքն էր ասել ջ հ ա ն ֊
գա մ վ ում է։
— Թոնի՞ր , — բ ա ժա կը մ ե կ ն ա ծ ճ առաջարկեց Փա նոսը ։ — Մեծ
աշխարհ է, ամեն ինչ կպա տահի։ Սարն է, որ սարին չի հա նդի­
պ ում,, է
— ՉԷ՞, ապեր, ե ս խ ը մ ֊ խ մ ո ղ չ ե մ , — կակաղեց ա րտա տե­
ր ը ։ — Ասի, ա ես նե մ ճ ինչ է պ ատա հել,**
— Է , ի նչ պիտի պատահի, թուրքը գալիս է, մենք էլ ւսռջևից
փ ա խ ա ծ գնում ենք։ Փա խ եփա խին չա միչ չեն բ ա ժ ա ն ո ւմ ,,,
— Թուրքի երեսը սև մ ն ա , — կնկավարի ա նիծեց արտատե­
ր ը , — որ մ եզ սևերես է ա նո ւմ ,,,
— Ա՞ռ, խ մ ի ՞ր , — երեսը նրանից դարձնելով ՝ ստիպեց Փա ­
նոսը ։ — Մաղթիր, որ սրանից վատը չտ ես ն ե ն ք ,,,
— Ա սուրբ ե ր կն ա յի ն , դու մեր հարային հասնես, սրանից էլ
նեղ °ր չի լի նի , — երեսը դեպի երկինք դարձրած ՝ խնդրեց ար­
տատերը և ա մոթից հ ե ռ ա ց ա վ , խ ա ռ ն վ ե ց ա մ բո խ ի ն ։

փ &
փ

Արաքսի վ ր ա յի ց դեպի հյուսիս էին անցել շուրջ կես միլիոն

գաղթականներ։ Նրանց փրկելու, տեղավորելու և պահելու հ ո գ­
սերին լծվ ե ցի ն 1 9 1 7 - ի ն ստ եղծվա ծ Ազգային խորհ ուրդները,
Ապահովության խորհուրդները, հասարակական^բարեգործական
բա զ մ ա տ ե սա կ կա զմա կերպ ություններ, որոնք ամեն տեղ էին,
բոլոր այն վ ա յր ե ր ո ւմ , ուր հա յեր էին ապրում, ուր գա ղթա կա ն­
ներ էին կուտակվում։ Կազմակերպությունները շատ, նրանց
տվա ծ օգուտն այն քան քիչ, որ ավազի վ ր ա յո վ անցնող առվի պես
ծ ծ վ ո ւմ ֊ կ ո ր չ ո ւ մ էր Հ ա ռա նց նպատակին հասնելու։
ճանապ ա րհներին հ յո ւ ծ վ ա ծ սովալլուկ խ ւ յ ակները, որո նք
ա յլևս ուժ չունեին շա ր ժվ ե լո ւ, կուտակվել էին Վաղարշա պատում,
Մա յր տաճարի բա կ ո ւմ ու շրջականերում։ Ցնցոտիների ու ք ը ր -
ձերի մեջ կուչ եկած խ մ բե ր ը սփռվել էին նաև մերձակա ճա նա ­
պարհների եզրերին, էջմ ի ա ծնի դաշտում։ Դեռ կանաչ արտերը
ոչնչանում էին ոտքի վր ա ։ Բանջարանոցները մ երկա ցել էի ն , և
մա րդկա յին ք ադցին կեր էր դառնում դաշտի կանաչ խ ոտ ը , որ
չարիք է սովահարի հ ա մ ա ր ։ ,
 Էջմիւսծնի հոգևորականներն ու ճեմարանականները շրջում էին
դաշտերում և գաղթական անճարներին խորհուրդ էին տալիս,
բա ց ա տ ր ո ւ մ ու զգուշա ցնում, որ չփորձեն կա նաչով սպանել
ի ր են ց ք ա ղ ց ը ։ Փորձողները սևա նում, ուռչում ու մեռն ո ւմ էին,
սա կա յն դա էլ ահազանգ չէր դառնում ուրիշների հա մար։
Հ ետ ո ստ իպ վա ծ եղան տաք կերակրի այն համեստ բ ա ժ ի ն ­
ները, որ բա շխ ո ւմ էին մ ի ա յն Մա յր տաճարի բա կ ո ւմ , տանել նաև
դաշտ։ Գայթ ակղիչ այս արարողությունը ղեկա վա րում էին հո գե~
վհրա կա նները, և ա յդ սակա վա պետ արարածներն ա նգա մ զ ա ր ­
մ ա նում էին, թե մարդիկ ինչպես պիտի ապրեն իրենց տ վ ա ծ ո վ ք
որ եթե կերակուր է ք ապա մ ի ա յն բո ւյր ո վ ։
Եերաբաշխ մի թափորի գլխավորն էր եպիսկոպոս Գարեգին
Հ ո վ ս ե փ յա ն ը * էջմիածնի հոգևոր ճեմարա նի տ ե ս ո ւչ ֊ տ ն օ ր ե ն ն ու
անվանի հ ա յա գետ ը , որն իր օգնականների բա ժ ա ն ա ծ սննդի
պակասը ջանում էր լր ա ցնել սրտապարար, մխիթա րա կա ն խ ո ս ­
ք ո վ և սրտագին ա ղոթքներ էր կա րդում, հուսադրիշ խ ոսքեր էր
ասում, ժամա նա կա վոր ց ա վե ր ն ու տառա պա նքները հա ղթա հա ­
րելու ոգի ներշնչում։ Փ ո ք ր ա մ ա ր մ ին , նիհար վանականի խոսքը
լսում էին մի ի ն ք ն ա մ ոռ ա ց ե ր ա ն ո ւ թ յա մ բ ։ Նրա բա ր ի, միշտ մի
փոքր կկո ցա ծ աչքերից կարծես հույս ու հավատ էին փ ո խ ա ն ը ֊
վում ունկնդիրներին, և նրանք իրենց դաժան բա խ տ ի դ եմ պ ա յ­
քա րելիս Գարեգին սրբազանի խոսքին ա յնպ ես էին սպասում,
ինչպես որ էսղճուկ ճա շա բա ժնին։ ,
Մի ա նգա մ էլ, երբ սրբազանն ավարտել էր իր հոգեշահ ա րա ­
րողությունը, նրան մ ո տ ե ց ա վ պ առավ մի կին և, ց ո ւյց տա լով
հեռու նստա ծ մեկ ուրիշ ա ղետ յա լի, խ նդրեց փրկել նրա կ յա ն ք ը ։
— Խեղճ է , — ա ս ա ց , — չի ուտում, ջուր էլ չի խ մ ո ւմ , կմեռնի
ոտքի վրա ։ Թե զոռով մի բա ն տալիս եմ , ես եմ տալիս։ Ես էլ
էսօր կա մ, վաղր չեմ լի ն ի . տեսնո ւմ ես վիճակս։
Ւսկապես, հազիվ էր ոտքի վրա կա նգնում։ Խոսելիս յուրա–
ք տ ն չյո լր բա ռ ի ց հետո ա ղմուկով շունչ էր առնում, որպեսզի ար -
տարերի հաջորդ բա ռ ը ։
^ ն ր ե ց , ծ ա ն ո թ ա ց րե ց նաև հ ո վ ա ն ա վ որ յա լի ն։ Գաաելով երեօ -
կահ ա ա ի ց ճ սրբազան ը որոջեց, որ սա ւչեռատի հարս է, գուցե
ունեցել է մ ե կ ֊ երկու երեխ ա ։ Մնացել են կաշին ու ոսկորը։ Ս ա ֊
կ ա յն այդք անի մեջ էլ դեռ շատ բա ն էր պ ահպ ա նվում գեղջկա­
կան ա յն պարզ գե ղ ե ց կ ո ւթ յո ւն ի ց , որն ա վերվել էր ք տ ղ ց ի ց ու
հոգեկան ց ն ց ո ւ մ ն ե ր ի ց ։ Հիմ ա նստա ծ շինի, կանգնա ծ թ ե ք ա յ ֊
Ժ Ժ ս* հա յա ցքը հ եռուն երին հա ռա ծ մունջ է ։ Եթե դեմը կանգնա ծ
է մեկնումեկը, մի ևն ո ւյն է, ա յնպ ես է ն ա յո ւմ , ասես գիմա ցինի
միջով տեսնում է մ ի ա յն իր համար հեռվում գտ նվողը։ Խենթու ֊
թյուն չկար ա յդ հ ա յա ց ք ի մ եջ։ Խենթերն ուրիշ տեսակ են լինում։
Նրանց աչքերի մեջ դիվա յին կրակ է վա ռվ ո ւմ ։ նրանց արյան
ամեն բջիջը խ լրտում է , ց ն ց վ ո ւ մ ։ Իսկ սա ջնշող քար է, շա րժ*
վող քա ր, կամ էլ կի ն , որ քա րա ցել է հոգեկան անտանելի ց ա ֊

■ Եվ պառավ կինը սրբա զա նին պահ տ վ եց տխուր մի պ ա տ մու*

91 ուն, որը՝ ինչքան էլ ընդհանրական ա յն օրերի ա րևմտա հայ
կյա նքի համար, իրեն թ վ ո ւմ էր բա ցա ռիկ , որովհետև ուրիշ գյո ւ­
ղեր ու ավաններ ի ր են ցի ց ե լ ա ծ ֊փ ա խ ա ծ ն ե ր ի հետ կապրեն,
կվերընձյո ւղեն, իսկ իրենց Շենիկը...
— Էս խեղճը պիտի ապրի՞, սրբազան, պիտի ա պ ր ի ',,. Մեր
շեն Շենիկից գոնե մեկը պիտի մնա" աշխարհում։
կարսի ու Սարիղամիշի կողմերում Շենիկի պես հարուստ ու
գեղեցիկ շեն չկար։ Նրա դաշտերով ու ա յգիներով անցնող օտա ­
րականն ա"խ կքաշեր։ Հյուր եկողն էչ չէր ուզի թ ո ղ ն ել-գ նա լ։
հ՛յուղը հա մ եծա ն ո ւմ էր ու շենա նում։ Հին-հին ժամանակներից
մն ա ց ա ծ եկեղեցու կողքին դպրոց էլ ուներ։ Եվ դպրոցում դաս
էյ։ տալիս Պոլսից եկա ծ վ ա րժ ա պ ե տ ը ...
Սակայն վերջին տասը տարում թուրք ընտանիքներ եկան,
բնակություն հա ստա տեցին Շենիկում։ Աոաջին այդպիսի ը նտ ա ­
նիքի տերը ն եր կա յա ցե լ էր որպես իր ցեղա կիցներից հա լա ծվա ծ,
որովհետև, ի բր , բա ր եկա մ ո ւթ յո ւն է ունեցել հայերի հետ։ Պ ո լ ֊
սեցի վարժապետն զ գո ւշ ա ց ր ե ց , որ չընդունեն։ Ասաց. «Մ ի" հ ա ­
վա տ ա ց ե ք, դլխներիդ չարիք է դա ռնա լու»։ Սիչ մնաց քա րկոծեն
վարժտպետին. ո՞ն ց չընդունենք հալա ծակա նին։ Մեր հավատից
չէ, հո մեր կերպարա՞նքն ունի։ Մեր լ ե զ վ ո վ չի խ ա ս ո լմ , հո նույն
հա՞ցն է ուտում և նույն ջրի՞ց է խ մ ո ւ մ ։
Եկավ երկրորդ ընտ ա նիքը, դարձյալ ընդունեցին սիրով։ Չ ը ն ­
դունեին էլ, չէր չինի, քա նի որ սա ներկա յա ցել էր ի բր և առաջի­
նի ազգակա նը, որ, ի բր , չի կարողանում ապրել իր մերձավոր
ազգականից բա ժ ա ն ։
Երկրորդին հետ ևեց երրորդը։
 Չորրորդ ու հինգերորդ ընտա նիքները միասին եկանէ
Հ ետ ո եկածների հաշիվը կորցրին շենիկցիներըւ Սակայն դեռ
ապրում կին հաշտ ու հա մերա շխ , փոխուտոլրս էին անում »
Մինչև որ լուր եկավ, թե թուրքերն էրզրումն առել են և շ ա ր ժ ֊
վո ւմ են դեպի հյո ւսիս։ Այս լուրից հետո գյուղի թուրքերը ծ ա ծ ֊
կամիտ ու ինքնափակ դարձա ն։ Խույս էին տալիս հա յերի հետ
հա նդիպ ելուց, անսովոր հյուրեր էին ընդունում։
I Եվ մի գիշեր նրանք հարձակվեցին հայերի վրա։
՚ «Հ ա ր ձ ա կ վ ե ց ի ն » այն բա ռ ը չ է ։ Նրանք պարզապես մտան
հայերի տները և նախապես մ շա կ վ ա ծ անթերի ծրագրով կոտո–
րեցին բո լո րի ն ։ Ա յդ ծրագրի հ ա մ ա ձ ա յն թուրքերի ամեն մ ի ը ն ­
տանիք գիտեր, թ ե ո ր հայկական ընտա նիքն է ոչնչացնելու, որ­
պեսզի հետո էլ տեր դառնա նրա ո ւնեցվա ծքին։ Եվ որովհետև
այսպիսի բա մա նումը նախապես էր կա տա րվա ծ եղել, թոնրքերը
հետևել էին, որպեսզի իրենց զոհերից ոչ մեկը չփրկվի արյան
գիշերից։
Գյուղի դարբին Հա մբա րձումի տունն էին մ տ եյ երկու երի­
տասարդ թուրքեր, որ ե ղ բա յր ն եր էին, և մ եծը գնա լ-գա լ ուներ
դարբնի մ ոտ ։ Մի անգամ դա ր բն ո ցում տեսել էր նրա մ ա ն կ ա ­
մա րդ կնոջը, կապվել խ են թի պես, այլևս հանգիստ չէր տալիս։
Դարանում էր աղբյուրի ճա նապ ա րհին, սեր էր բ ա ց ա տ ր ո ւ մ ։ «Ես
ք ե զ տեսնելուց հետո էլ քուն ու հանգիստ չո ւնեմ , — գ ոգ ա1ո,Լ
ասել էր թուրքը ։ — Դու ի մ կինը պիտի դաոնաս։ Ես սպանելու
ե մ ք ո մ ա րդ ո ւն»։
Հա յկա նուշն, ա մ ոթ խ ա ծ ու պարկեշտ հարս, ոչինչ չէր ասում
տնեցիներին, ամուսնո լն, որ թուրքին դաս կտար իր մուրճից
ավելի ազդեցիկ բռ ո ւն ցք ո վ ( ա սում են՝ մի անդամ բռ ո ւն ցք ո վ
տվել էր հարկահանի ուսին, և սրա ձեռքը հոդախախտ էր ե ղ ե լ),
կպատմեր սկեսրոջը, որ վեր կկենար, կռվի կգնար անպատկառ
թուրքի տ ո ւնը ... Միայն թ ե ա յլևս ա ղբյուրը չէր գնում, և այդ
էլ տնեցիներն սկսեցին բա ց ա տ ր ե լ յո ւր ով ի , ծոցվոր էր, երկու­
հոգիս, թող պահի՜ իրեն։ Եվ տան ջուրը հոքուր Մանուշակն էր
բե րո ւմ , մ իա յնա կ ու հիվանդոտ մի կին, որ վերջին ժ ա մ ա նա կ­
ները եկել, իր են ց տանն էր ապրում և իր սեփական տունը ծա–
խել էր թուրքին։
Հայկանուշը «ս իրա հա ր» թուրքի անունն էլ չգի տ եր ։ Գիշերվա
կեսին, քն ա թ ա թ ա խ , ի ր ե ն ց տանը տ եսնելով նրա չա ր ա գո ւյժ
 ա րվա կա նը՝ մ տ ա ծ ե ց , որ եկել է ամուսնուն սպանելու, և իսկույն
վերմա կը ք ա շեց , ծ ա ծ կ ե ց ա մ ուսն ու գլուխը* հ ո ւր ք ը զ ի ն վ ա ծ էր
երկու ա տրճա նա կով։ Կռացա վ, և մ ինչև հսկա դարբինը տեղից
կշարժվեր, ատրճանակի գնդա կներով վ եր մ ա կը կա րեց նրա վ ր ա ։
Դա գյուղում պ ա յթ ա ծ առաջին կրակոցն էր, որին հետևեցին
արիշները՝ վերին թ ա ղ ո ւմ, ներքին թ ա ղ ո ւմ , ա մ են ուր եք , ամեն
տան ու դռա ն։ Եվ մի ժա մ վա մեջ Շենիկը դարձավ իր բն ի կ հ ա ֊
յե ր ի գե ր ե զմ ա ն ո ց ը ։
Երկու թուրք եղբա յր ն եր ը Հայկանուշի ալքերի դեմ կ ո տ ո ր ե ­
ցին նրա սկեսրոջն ու զ ո ւյգ տ ղաներին։ Հայկանուշին կա պ ռտել
էին պարա նով և նրա աչքերի առաջ նախ սկեսրոջը մ ո ր թ ե ր ի ն ,
ապա զ ո ւյգ տ ղ ա ն ե րի ն , որոնք ճիչ ու աղաղակով թ ա փ վ ե լ էին
գլխ ա տ վ ա ծ տատի վրա և դեռ տ եղ յա կ չէին իրենց հոր վ ի ճ ա կ ի ն ։
Միայն ((հոքուրն» էր աննկատ մ ն ա ց ե լ բա կի հ ա ցա տ ա ն ը, որ
նրա բնա կա րա նն էր ն ա և ։
Թուրք ե ղ բա յր ն ե ր ը , շատ կարևոր առաջադրանքը հաջողու­
թ յ ա մ բ իր ա կա ն ա ցր ա ծ մ ա րդկա նց ն մ ա ն , իրար ն ա յե ց ի ն , ժ ը պ -
տ ա ցին, և «ս իր ա հ ա րը » գլխ ով հա սկա ցրեց մ յո ւսի ն , որ գնա։
Ապա մենակ մնալով |՝ Հա յկ ա նուշի կապերը բ ա ց թ ո ղ ե ց ։
— Ես ասել էի, չ է ՞ , որ իմը պիտի լի ն ե ս , — շշնջաց նա մի
այնպիսի հ ա ն գս տ ո ւթ յա մ բ, կարծես ոչինչ էլ չէր կա տա րվել, և
ինքը դարձյալ ջրի ճամփի այն սիրավսւռ երիտասարդն էր, սի­
րածի համար պատրաստ կատարելու աշխարհի մ ե ծ ա գ ո ւյն հ ե ր ո ­
սությունը։
Փորձեց ղրկել Հ ա յկա նո ւշի ն , և սա, որ ք ա ր ա ց ա ծ , անուժ նըս–
տ ա ծ էր մահճակալի եզրին, շա նթ ահ ար ծկ լթ ա ց ու վեր թ ռ ա վ ։
Թարքը ձեռքերի արյունը մ ա քրե ց պ ատահած շոր ու փ ա լա ս ­
ն ե ր ո վ ՝ մթա ն մեջ հ ա յա ցք ը չ հ եռա ց նե լո վ իր զ ո հ ի ց , որը, մեկ
ա նգա մ կենդա նությա ն նշան ց ո ւ յ ց տալուց հետո, նորից նույն
ապշածն ու քա ր ա ց ա ծն էր մ ն ո ւմ ։
Թուրքը կռա ցա վ նրա առաջ, ղրկեց ծնկները, փ որձեց
գ ո ւ ր գ ո ւ ր ե լ և Հայկանուշը հանկարած /ե՚ շ ո ւ ա ռա վ ։
— Այստեղ ա նհարմար է , — ոչ ի ր ձ ա յն ո վ , խ ռպ ոտ ասա ց
նա և վեր կ ա ց ա վ , հա րբածի պես օրորվելով գնա ց դեպի դարսս
Թուրքը հետևեց նրան և մ տ ա ծ ե ց , որ իսկա պ ես ա յդ կնոջ
հա մար հիմա դժվար կլինի իր հարազատների կողքին տրվել
ուրիշի, թեկուզ և ա յդ ուրիշն իր ապագա ա մ ուսինը լի նի ։
 Գյուղում այլևս կրակոցի ձ ա յն չկա ր։ Սակայն իրարա նցումը
շա րունակվում էր։ Թուրքը մ տ ա ծ ե ց , որ իր ցեղա կիցներն արդեն
գործն ա վարտել են և հիմա տեղա վորվում են հայերի տներում
կամ կողոպուտով են զ բ ա ղ վ ա ծ ։ Իսկ ինքն ա յլևս ոչ մի անելիք
չունի։ Հ ե ն ց ա յստեղ էլ կ մ ն ա ։ Եղբորն ասել էր. « Մեր տունը ք ե զ ,
ես էլ տեր կդա ոնա մ ա յս խ ա նումին ու ի ր տանը1>։
Բակի ց ա խ ա ն ո ց ո ւմ խ ոտ կար փ ռ ա ծ ։ Երբ հո Րթը շատ էր
Փ ոքր, ա յդ խոտի վրա էին պ ահում։ Հիմ ա երդիկից լուսնի շո ­
ղերն ընկել էին կողքի պատին։ Հա յկա նուշը գիշերանոցով նըս–
տեց խ ոտ ի ն։ Ծնկները ղրկեց զ ո ւյգ ձ ե ռ ք ո վ ։ Թուրքն անզուսպ
հարձակվեց նրա վրա։ Նա ետ հրեց.
— Հա նվի ր . . . չենք փ ա խ չում։
Հ ա ն վ ե ց հևալով և դոդից շորերն աջ ու ձախ շպ րտոտելով։
Երբ մ ո տ ե ց ա վ , ա տամները զա րկվում էին իրար։
— Այդպես դու չես կարող, թ ո ղ ե՜ ւ։ , — նրան հ ա նգստա ցրեց
Հա յկա նուշը, գողացող ձեռքերը տա րա վ դեպի նրա շեքամեջը և
երկու ափով սեղմեց՝ ինչքան ում ուներ։
Թուրքը « վ ա ՜ յ , նենե» կա նչեց, ուշաթափ ը ն կ ա վ ։ Հայկա նուշը
ղողահար վեր կա ցա վ, ձեռքերը ք ս ե ց խ ոտ ե ր ին ։ Ցախատան ա նկ–
յո ւնի ց վ երցրեց կացինը և, առանց վ ա յր կ յա ն կո ր ցն ե լս ։, վրա
բե ր ե ց ուղիղ թուրքի ճա կա տ ի ն...
«Հ ո ք ո ւր ը » նրան գտել էր մ ե ր կա ն դա մ սատկած թուրքից հե­
ռու, ցա խ ա տ ա ն դռան մոտ երեսնիվայր ընկած մռնչա լիս։ հ ա ր
ց ա նեց վրան, ուսերը ց ն ց ե լո վ , այտերը ար որ ել ով մի կերպ ուշքի
բ ե ր ե ց , և լուսադեմի աղջամուղջի միջով երկուսով փախան գյոլ–

ղ Ւ յ ։*

*
Երրորդ օրն էր, ինչ մ ա նրա կա թիլ, միապաղաղ անձրև Լր
տեղում գաղթականների հոգնա ծ, հ յո ւծվ ա ծ ու դանդաղընթաց
շարքերի վրա։ Անանցանելի ց ե խ էր ճա նապ ա րհներին, որոնցով
շա րժվում էին միա յն ծա ն ր ա բ եռ սայլերն ու գր աստները։ Մ ա ր դ ֊
կային հեղեղը հոսում էր ճա մփեզրերի կանաչ հողակտորներով։
Հոսում էր ծ ո ւ յ լ ֊ ծ ո ւ յ լ , արդեն ա մեն ինչի հանդեպ անտա րբեր։
Եվ եթե պղտոր սելավի պես տ ա րերայնորեն շա րժվող այդ անձև
մ ա րմինը ժամանակ առ ժամա նա կ ց ո ւյց էր տալիս կ ե ն դ ա ն ո ւ ֊
թ յա ն նշա ններ, ա յդ էլ պատահում էր հ ո ւյժ անսովոր պահերին,
երթ շարքի մեջ ը ն կ ն ո ղ ֊ մ ե ռ ն ո ղ էր լի նո ւմ , երբ ջահել մի կնոջ
խ ելքին փչում էր ծնկել ճա մփեզրի թփի տակ ու ծննդ ա բեր ել,
կամ հեղեղին խ ա ռ նվ ո ւմ էին տեղահանվող բն ա կչո ւթ յա ն նոր
խ մ բ ե ր ...
Հանդիստ էին ա ռնում ա յն տ եղ , ուր գիշերը վրա էր հասնումէ
Բախտավոր էին նրանք, ովքեր ց ա խ ու փ ա յտ էին գտ նում, չոր
խ ոտ կա մ չուլի կտոր՝ գետնին փռելու հա մար, որպեսզի հ ո գ ն ա ֊
տանջ մարմինները չճլխպան ցեխ ի ու ջրի մեջ։ Գիշերը ն ո ս ր ա ց ­
նում էր շարժուն խ լյա կ ն ե ր ը ։ ՝Բանի՜ ֊ ք ա նի՞սն անշարժ մնա ցին
հիջերային ք նից հ ե տ ո ։ Բախտավոր էին նրանք, որ մեռնելիս
կողքին ունեցել էին հարազատ մի շունչ, հողին էին հանձնվում
լո ւս ա բ ա ց ի ն ։ Ի՜նչ փ ո ւյթ , թ ե արտասուք չէր թա փ վ ո ւմ ա յդ օ ր ի ֊
նակ մ եռելների վ ր ա ,,,
Գիշերներին ն ոս ր ա ց ա ծ շարքերը ցերեկն էին հա մա լրվում,
երբ հեղեղն իր հետ էր առնում նոր բն ա կ ա վ ա յր ե ր ի ց տ եղ ա հ ա ն -
վա ծներին։
Եվ ա յս պ ե ս , մեկ ա նգա մ ծ ա յր էր առել հեղեղը, շա րժվում
էր գետնատարած) Ծայրը հասել էր անորոշ ու անտես հեռուն,
իսկ վերջը չէր երևում, չկար, չէր լինելու։
Արաքսի ափին, Մարդարայի կամոլրջի վրա խ ց ա ն վ ե լ էր
ա նցո ւմ ը։ Գետը վարարել էր, և կամուրջը միակ տեղն էր, որով
կարելի էր փ րկվել։ իսկ թուրքի սրա ծությունից փախչողների
համար այն օրերին փրկություն էր նշանակում Արաքսն ա ն ց ֊
նելը ։ Չ ն ա յա ծ Արաքսն անցածներն ա յդ կարծիքին չէին ա յլևս,
որովհետև ա յստեղ էլ թուրքի սրի տեղ անպաշտպան ու անճար
գաղթա կա ններին սովն ու ցա վեր ն էին հնձում։
Գաղթի կարավանի մեջ մեկն իր գերդաստա նի ամբողջ հ ա րը ս .
տությունր բե ռնել էր մի ա վանա կի> բե ռ ա ն վրա էլ խուրջինն
էր գցել հակների մեջ երեխա ներ, որոնք անհոգ ծիծա ղ ո ւմ էին
շրջապատի վ ր ա ։ ուրախ բա ցա կա նչութ յուններ անում, կարծես
ոչ խե ՀԱ՚ՂխՒ դ ժբա խ տ ճանապարհի վրա էին, ա յլ ուխտի էին
գն ո ւմ Մշո սուլթան սուրբ Կարապետ և ա յն տ եղ մի ամբողջ շ ա ֊
ի ա թ ուրախ տ ո նա խ մբութ յունների էին մ ա սն ա կ ցե լո ւ։
Արևոտ օր էր, և անձրև էր գալիս> Դաշտերի հա մա տ ա րա ծ
կա նաչությունից մինչև երկնքի անհուն կա պ ույտ ը , անձրևափո–
ջին շողշողում էր փշրվա ծ ա դամանդի կա յծ կ լտ ո ւմ ն եր ո վ ։ ճ ա մ փ –
 եզրերի ծառերն ու թփերը ծիրա նա գույն ի ու վ ա ռ քռուն կանաչի
խաղեր էին ա նում։ թև ա վ ո ր երգիչների բ ա զ մ ա ձ ա յն ժխորից
էին մանր ու մ ե ծ առուները, պղտորած փախչում էին դ ե ֊
պի Արաքսի շա մբուտ ները։
Արևի երեսն ստվերող ոչ մի ամպ չկար, և անհասկանալի էր, ■
թ ե որտեղից էր թ ա փ վում ա յդ անվերջանայի թ վ ա ց ո ղ անձրևը։
Գաղթականների խումբը շա րժվում էր անձրևի տա կ։ Ո՜րը
ջվալն էր վեղարաձև առել գլխին, ո րը՝ կապերտի կտոր կամ
խուրջինի հակ, և ոչ ոք չէր տրտնջում երկնքի տարօրինակ խ ա ֊
ղից։ Նույնիսկ հաճելի էր ա յդ պ ե ս ։ Բայց ո՞վ էր մ տ ա ծո ւմ հ ա ֊
ճելիի կամ տհաճի մա սի ն։ Մի պառավ կա նգնեց, թ ա ց գլխ ա ­
շորը ետ գ ց ե լ ո վ ն ա յ ե ց դեպի վեր, իր համար լսելի ա ս ա ց ,
— Գել է ը նկ նե լ ։ — Հետո տ եսա վ դիմացը մի թ և ո վ Ա ր ա ֊
գա ծի փեշերին հեն վ ա ծ կ ա ն ա չ ֊ կ ա ր մ ի ր ը , որի մյուս թևը գնում
անէանում էր Եղվարդի դաշտի վրա, և մ տ ա ծ ե ց , թե ահա այս
դժբա խ տ ժողովուրդը կգնա ֊ կ ա ն ց ն ի ա յդ յո թ ն ե ր ա ն գ կա մարի
տակով, ու հետո կմեղմա նա աստծու բա ր կո ւթ յո ւնը ։ Երեսը խ ա ֊
չ ա կնքեց ոսկրա ցած մ ա տ ն ե ր ո վ — էէորությոմւդ շա ՜տ , ք ե զ վրա
է մեր հույսը։
Անձրևը մ ե ղ մ ա ց ա վ , և առա վել պ ա յծ ա ռ ա ց ա վ արևը, ճա նա ­
պարհին այս ու ա յն բլրի վրա դրվեցին ծիա ծա ններ, որոնք ահա
կստմար֊ կ ամ ար ճա ռա գա ծ Արա գա ծ ոտն գա վա ռում՝ թ վ ո ւ մ էին
բա զմ ա խ ո րա ն մի նկար, բ ա զ մ ա կա մ ա ր մի կամուրջ, որի հ ո վ ա ­
նու ներքո առաջ էր շա րժվում հ ա յո ց անպաշտպան, աստծուց
մ ո ռ ա ց վ ա ծ հոտը։
Անձրևը դարձավ անձրևափոշի, ապա այս փոշին էշ իջավ
երկրի վրա, խ ա ռ ն վ ե ց երկրի խ աղացկուն գույներին։ Օդը տ ա ­
ք ա ց ա վ ։ ճա նա պ ա րհին, ասես մ ի ա ն դ ա մի ց ու հ անկարծակի է
հ ա յտ ն վե ցին անձրևաորդերի ու խխունջների վտ ա ռները, որոնք
ա յնքան դանդաղ էին շա ր ժվ ո ւմ , որ ցեխ ին կ ա ռ չ ե լ ֊ մ ն ա ց ե լ էին։
Խխունջները, մանր ու հա մա ռ իշուկների նման, մեջքներին տ ա ֊
նում էին ի ր են ց բե ռ ն ե ր ը ։ Եվ գաղթականները նրանց ոտքի տակ
չտալու համար ծ ռ եց ի ն ճանապարհը։
Հ ո գնա ծ , անձրևաթակ ու դ ժբա խ տ շարքերի հա մար դժվա ր էր
ք ա յլե լ անհարթ տեղերով* Սակայն ելան, հեռացչսն բա նուկ ճա ­
նապ ա րհից, ք ա յլե ց ի ն լ ք վ ա ծ ֊ անտեր մ ն ա ց ա ծ խոտհարքներովդ
մինչև խխունջ-իշուկներն իրենց ևտանձրևյա զբոսա նքը կա տ ա ­
ր են ու քա շվեն աչքից հեռու կա ցա րա նները։ «Աստծու ստ եղ­
ծա ծներն են ։ թող ապրեն իրենց հա մա ր » , — մ տ ա ծում էին նույն
աստծու ստ եղծա ծ բա ն ական ա րա րա ծները, որոնք բն ա վ եր ու
հա լա ծակա ն գնում էին՝ իրենք էլ չի մ ա ն ա լո վ թ ե ուր։

* *

Իրիկնանում էր։ Արագածի թիկունքն էր ա նցնում արևը և ուր

որ է վերջին Հողերը պիտի հա վաքեր Արարատի սպիտակափառ
գ ա գա թ ն եր ի ց ։ Ձորերն ու փ ոսորակները լց վ ո ւ մ էին աղջամուղջովէ
Արարատյա ն դաշտն ա յդ ժամին սովորաբար սկսում էր ե տ օ ր ֊
յա իր խ ոն ջե նք ը ։ Բ ա յց այդօր հա նգիստ չկար, դաշտը եռում էր
գաղթական խ լ յ ա կների անկանոն երթ ից, տեղա փոխվող անասուն­
ների խ ա ռնա ձա յն ա ղմուկից։
Գարեդին սրբազանը մա նր աչքերը կկ ո ց ա ծ՝ ն ա յում էր դեպի
Արարատը և նրանից հյուսիս ը նկ ա ծ տ ա փարա կը, ուր գա ղթա ­
կան խ մ բ ե ր ն էին շա ր ժվ ո ւմ ։ Իրիկնամուժին արդեն դժվար էր
նրա նց մեջ տարբերակել մա րդ կա ն ց, ա նա սուններին... Պարզա­
պես նշմարվում էին բ ա ց տ ա րա ծութ յուններում շա րժվող մութ
կարկատաններ, որոնց աղմուկն էր մ ի ա յն մա տ նո ւմ իրենց ինչ
լինեԱս
Ծանր, ա նմխ իթա րելի ապրումներ էին պաշարել սրբա զանին,
որի աչքերը խ ո ն ա վ կսկծում էին, սիրտը լիքն էր ք ա ր ա ց ա ծ հա­
ռա չա նքներով, և մ ի ա յն միտքն էր, որ թ և ա ծ ո ւ մ էր այս երկրի
հին ու նոր պ ա տ մությա ն մ ռ ա յլ ք ա ռուղիներում։ Նա կարծես
ա յդ մտքի կա յծա կնա շա ռա փ ի ներքո տ եսնում էր ուրիշ մի ա յդ ­
պիսի երթ, որ տեղի էր ունեցել շատ հ ա զա րա մյա կներ առաջ։
Ա նիծյա լ աշխարհը կործանող ջրհեղեղից հետո այս փառահեղ
Արարատներն էին, որ ի ր են ց ուսերին առան Նոյան տապանը 1
մ ա րդկա յի ն ց ե ղ ի , բուսական ու կենդա նա կա ն աշխարհների ն ո ­
րոգման ա ստվածապարգև փ րկա նա վը։ Հ ետ ո տապանից ելնելով^
Արարատների փեշերով դաշտ իջան Նոյան տոհմի պ ա յ ա զ ա տ ֊
ն1 րը, անասունները, գա զաններն ու թ ռ չո ւն նե րը ... Եվ հետո էյ
ահա ա յսպես նրանք շ ա ր ժ վ ե ց ի ն , սփ ռվ եցին չորս կողմ, գնացին
նորոգելու աշխարհն ու մա րդ կո ւթյուն ը ...
Ւսկ հիմա նույն ճա մ փ եք ո վ , նույն Արարատների փեշերը ոտ­
քի տակ տալով աշխատասեր ու բա րեպ ա շտ մի ժողովուրդ, *ինա–
3— Ս ա րդա րա պ ա տ
վեր ու տեղահան, գնում է մեռնելու անորոշ հեռուներոսք՝ իր
եղբայրակիցների աչքի առաջ, աշխարհի լարի ու բա րվո արարիչ
աստծու թ ո ղ տ վ ո ւթ յա մ բ։
Սրբազանի սիրտր ծանրացել էր ք ա ր ա ց ա ծ հառաչանքներովդ
իր պաշտած աստծու դեմ պոռթկալիք հարցերով ու բո ղ ո ք ո վ ։ Նա
ուզում էր ց ա վի ց մռնչալ ու իր հեկեկոցով լցնել Արարատյան
դաշտը, որ ք ա նդվա ծ մրջնանոցի էր ն մ ա ն ։ Ուղում էր ց ա վ ա կ ­
ցո ւթ յա ն կանչել Արարատ-Մասիսներին, երբ ցա վա գնորեն տ ե ­
սավ, որ մշուշոտված աչքերի առաջ տա րուբերվում են նրանք,
շա րժվում են իրիկնադեմի մուժ ու մշուշի մեջ։ Մեկ էլ հանկարծ
անձրև սկսվեց, մ եծակաթիլ ու տա ք-տ ա ք անձրև, որ սրբազանին
թ վ ա ց արտասուք, տեղաշարժ երերացող, հա յրաբար մ որմ Աքա­
ցող Արարատի արտասուքը՝ հեղվա ծ իր տարաբախտ զա վ ա կ­
ների համար։

* *
*

&՝ՒֆԺս հասսյծ Հ այ գա ղթականները փողոցներն ու հրապա­

րակն երը լց վ ա ծ ՝ իրենց սահմոկեցուցիչ երևույթով ա մենատարբեր
ազդեցություններ էին գործում տեղացիների վ րա ։ Հասարակ,
աշխատավոր մարդիկ շատ էին կտրեկից և ձեռքից եկած օ դ ֊
նությունն էին հա սցնում ՝ հաց ու ջուր տա լով, հաճախ իրենց
մա ռա ններում ու ց ա խ ա տ ներում ապա ստանելով այն ծ ա յր ա ս ­
տիճան անճարներին, որոնք չէին կարող շարունակել ճանապար­
հը դեպի հյուսիսֆ իսկ քա ղա քի փողոցներն արդեն գերեզմա ն
էին դարձել քանի -ք ա նի ՜ հարյուրների հա մար։ Հարուստ կամ
ունևոր թ ի ֆ լի ս եց ո լ աչքին հոգեառների բա ն ա կ էր երևում գա ղ­
թա կա նությա ն ալիք տվող ծո վ ը , որովհետև Հ ա յո ց ա զգա յին
խորհրդի ու Ապահովության խորհրդի ներկա յա ցուցիչներն ամեն
օր նրանց էին դիմում ՝ օգնություն հա սցնելու զանազան ա ռա ­
ջարկներով, հաճախ էլ ա յդ օգնությունն ապահովում կտրական
սպառնալիքներով, որոնք, ինչպես հա յտ նի է, ունեին անհապաղ
իրականանալիք վճռի ուժ ու զորություն։ Անդրկովկաս յա ն ս ե յմ ն
ու նոր կառավարությունն էլ ի ր են ց շուրջն էին հավաքել մու­
սավաթական գործիչների մի ահռելի ք ա նա կո ւթ յո ւն , որը երբեմն
չէր թա քցնում իր գոհունակությունը, Ա սում են՝ նորաթուխ Սեյմի
84
հ են ց առաջին նիստում գա ղթա կա նության հոգսերը բավարա–
1՚ ե չու մասին հա յ մի ճա ռախոսի առա ջա րկությանը ((զարափա­
թ ի » է գ ց ե լ մուսավաթական առաջնորդ Ռ ա սա լզա դեն՝ ա սելով .
-- Թող մ ն ա յի ն իրենց տունուտեղերում, դրանց ո*վ է հ ր ա ֊
վիրել։ Այսօր պ ատերազմ է, վաղն էլ խաղաղս ւթյոլն կլինի։ Ո չ
է պատահել, որ ք ա ղ ց ա ծ ու տկլոր թա փ վել են մ ե զ վրա ։ Դրանց
վատ օրինակ են տալիս մեր ա զգերին։ Վաղը-մչուս օրն էլ կռիվն
ա յստ եղ հասնի, տեղացիները վեր կկենան ու գլխ ապ ա տառ
կփա խչեն։
Իսկ երբ Գանձակի ու Ղարաբաղի նահանգներից եկած ստույգ
լուրերը հա ստ ա տ եցի ն , որ ա յգ կողմերի հայերը չեն ընդունում
մուսավաթի գերիշխանությունը և համառորեն պ ա յքա ր ո ւմ են
քաղաքական անկախությա ն հ ա մա ր, այն ժամա նա կ Ռ ա սոլլ.
գաղեի հա մախոհները գաղթական խ մ բեր ի ա ղետյա լ վիճակին
ն ա յում էին մի թերատ բա վա կա ն ությ ա մ բ ։ Ատամները կըր–
ճը տ ա ցնելով նրանք մ տ ա ծում էին, թ ե ինչո՞ւ իրենց հ ա վ ա տ ա ­
կիցները հանդուրժել են, որ դրանք ա յդպես ողջ-ողջ լքեն իրենց
բն ա կ ա վ ա յր ե ր ը ։
Գաղթականների գետն իր տա րտա մ հոսանքով բ ռ ն ե լ էր Եով–
կասի բոլոր անկյունները և դեռ կա նգ չէր ա ռնում։ Արարատյա ն
դաշտ ո ւմ , Լոռում ու Գանձակում ա պահովություն չկա ր։ Թուրքի
վտանգը նրանց հետապնդում էր ա յդ շրջաններում։ Եվ տ եղա ­
ցիների դ ժ կ ա մ ա թ յո ւն ն էլ մյուս կողմից էր հա լա ծում ։ Երկփեղկ­
վել էր նույն ժողովուրդը, բ ա ժ ա ն վ ե լ երկու մասի, մեկը գա ղթա ­
կա նությունն էր, որ տնավեր ու անհույս գնում էր անորոշ ուղ­
ղ ո ւթ յա մ բ , մ յուսը՝ տեղա բնիկները, որ թուրքավարի երլական
էին կոչվում, գա ղթա կա նությունից տեսնում էին լոկ զրկանքներ
ու նոր հոգսեր։ Եվ ա յս երկփեղկումն ամենուր էր, գյո ւղ ում ու
ք ա ղ ա ք ո ւ մ , հասարակական կա զմա կե ր պ ո ւթյուն նե ր ում , նույն իսկ
կուսակցական կ յա ն ք ո ւմ ։ Ա րևմտա հայ դա շնա կցա կա նները, Հ ա ­
յա ս տ ա ն ը լ ք ա ծ , Թիֆլիսում իրենց բյո ւրոն էին ստեղծել և իրենց
ա րևելա հա յ կուսակիցների մասին խ ոս ո ւմ ու գրում էին ա յն ­
պիսի բա ն եր , որ մ ի ա յն հակառակորդներն իրենց թ ո ւյլ կ տ ա յի ն »
Ո՞վ էր մ ի ա վորելու ժողովրդին, Ո՞վ էր նրա մի հատվածի
ցա վ ը բա ժա ն ելո ւ մյուսի վ ր ա , որ թ ե թ և ա նա , որ հնարավոր լինի
տանել ու դի մա նա լ։
Գնում էին գա ղթա կա նները՝ թուրքից հ ա լա ծվ ա ծ, ազգակից–
* ՅՏ
հերից դժգոհ, և Թիֆլիսն ու Վրաստանի հ ա յա բնա կ շրջաններն
էլ վերջին կա յա ններ չէին նրանց հ ա մա ր։ Մ ե ծ լեռն ա շղ թ ա յի ց
ա յն կողմ հույսն այչևս նրանց չէր ժպտում հյուսիսափայլի
նման։ Ինգուշների Ազգա /ին խորհրդի նախագահ խորագինը,
երևի հայա սեր կամ պ արզապես մարդասեր մի գործիչ, մա յի սի
երկրորդ կեսին հեռագիրը հեռագրի հետևից հղելով Թիֆլիսի Հ ա *
յ ո ց ա զգ ա յի ն խորհրդի ղ եկա վա րներին ՝ հաղորդում էր, որ կա ր*
գա վ ո ր վ ա ծ է գաղթականների երթը Ռ ա զմ ա վիրական ճան ապար*
հով, սա կա յն խ նդրում էր դ ադա րեցնել, որովհետև ա վ ա զ ա կա *
խ մ բեր ի հարձակումների կա սեցումն արդեն դարձել է անհնար։
ն ույն օրերին Գաղթականական գործի լիա զոր Հ ա յկ Բժշկյանը
Վլտ դիկա վկա զից հեռագրով հա յտ նում էր, որ Թ իֆլիսից մ ե կ *
նա ծ գա ղթականն երին Թերերի շրջան ում տ եղաբաշխ ելու և տ ա *
րափոխիկ հիվանդություններից փրկելու գործը կարգավորվում է։
Սակ այն խնդրում էր նաև՝ օրական 4 0 0 հոգուց ավել չուղարկել։
Այսպես էր տ ա րտղնվում մի ժողովուրդ, որը հ ա զ ա ր ա մ յ ա կ ֊
ներ ա նընդմեջ տերն էր եղել իր երկրի ու իր բա խ տ ի , բ ա յ ց ահա
բն ա վ ե ր ց ր վ ո ւմ էր գլուխը կորցրա ծ։
Զորավար Անդրանիկը գնա ց, Թիֆլիսի ժողովներից մեկում
խ նդրեց հասարակ օգնություն՝ գեղեցիկ ու դատարկ խոսքերի
փ ոխ ա րեն։ Եվ երբ դահլիճն ապշած ու ա նտա րբեր մ ն ա ց օ դ ն ո լ ֊
թ յա ն աղաղակի հանդեպ, դ ա ո ն ա ցա ծ զորավարը ա ռա նց խ ն ա ­
յե լո ւ հ ա յո ց նորօրյա փափկասուն տիկնանց քնքուշ լս1>ւիքը>
զարմանահրաշ հիշոցներով նախշեց նրանց յ ո թ պորտը, վ ե ­
րադարձավ ճակատ։
Թ իֆլիսի հ ա յո ց Ա զգա յին խորհրդի ու ա զգա յին կոչվա ծ, սա ­
կայն ազդի բնա շխ ա րհից հեռու ծվ ա ր ա ծ, ականջը դինջ, սիրտն
անտադնապ գոյություն ք աՈ տվող կա զմա կերպությունների
չդադա րող, ջրիկ նիստերում Արամ Մ ա նուկյա նը պահանջում
էր, որ հ ա յո ց ա զգա յին ա յդ կա զմա կերպ ությունները վեր կենան,
գնան Հ ա յա ս տ ա ն , ազդի ցա վի ն դարման ա նեն։ Տ եսա ն ՝ ա յդ պ ա ֊
հանջ-հորդորներից փրկություն չի լինելու, հենց իրեն Արամ
Մա նուկյա նին, ց ո ւ յց տվփն Երևանի ճա մ փ ա ն, ա սա ցին՝ գնա, )
դու մենա կ ու ինքնա գլուխ տնօրինիր ազդի կ յա ն ք ը ։ Եվ, ի նշան,
իբր թ ե , անսահմանափակ հարգանքի ու վ ստ ա հ ո ւթ յա ն , նրան
հոչա կեցին դիկտատոր, Ա րա րա տյա ն երկրի արտակարգ ու ար–
36 ,
ա ա սովոր կա ռա վա րիչ։ Ո ւղա րկեցին ՝ մ տ ա ծելո վ , որ ա յդ Արամ
Մ ա նուկյա նն իր պ ահա նջներով ա յդպ ե՜ս մ ի ա յն իրենց հանգիստ
կթ ողնի, իսկ Երևանում էլ կխրվի օրվա հոգսերի մեջ, և, ա յ դ ֊
պիսով> հ ա՜ մ գլուխը կվերա նա , հա ՜մ գչխ ա ցա վր։
Եվ Արամ Մ ա նուկյա նը ՝ Արամ փաշան, Վանի պ ա յտ պան ո ւ ֊
թ յա ն օրերից հա յտ նի գո ր ծի չը, Երևան հա սնելո վ , ա յնտ եղ գտավ
հա մա տ ա րա ծ մի խ եղ ճո ւթ յո ւն , ա յդ խ եղճությա ն վրա բ ա զ մ ի շ­
խ ա նություն անող խ մ բեր ի ու խ մբա պ ետ ների տ իրա պ ետ ություն
և ռա զմա ճա կա տ ից եկող ցա վա լի լուրեր։

Հա մա շխ ա րհա յի ն առաջին պատերազմը ծագել էր ոչ թե պ ա ֊

տահաբար, անղեկ ուժերի բ ա խ ո ւմ ի ց , ա յլ խստորեն ծրա գրվա ծ
էր մ ե ծ տերությունների կառավարողների կողմից, որոնցից յո ւ ­
րաքանչյուրն ա յդ արյան հեղեղի մեջ նախապես տեսնում էր իր
անելիքը և ստանալիքի հեռանկա րը։
Հ ա յո ւթ յո ւնը , հատկապես նրա ա րևմտ յա ն հա տ վա ծը, ծա–
վ ա1վող պատերազմի մեջ իր համար մխիթա րա կա ն ոչինչ չէր
կարող գտնել։ Աար մոտիկ ա նցյա լի դառը փորձը, երբ ռուսական
բա ն ա կ ն ե ր ի , նրանց շա րքերում ա նձնա զոհությա մբ կռվող հա յ
զորահրամանատարների ու զորքերի հաղթական ճա կա տ ա մա ր­
տերով փրկված Ա րևմտա հայաստանը եվրոպական տերություն •
ների խարդա վա նքներով վերստին գրեց թուրքական լծի տակէ
1 8 7 8 ֊ ի սկզբին հ ա ղթ ա նա կա ծ Ռուսաստանը, Պոլսի կողքի Սան -
Ստեֆանո ավանում թե լա դ ր ե ց իր հաշտությա ն պ ա յմ ա ն ա գի րը ֆ
որի 1 6 ֊ ր դ հոդվա ծով մ ե ծ բա րենորոգումներ պիտի կատարվեին
ար ևմ տ ահ այ կա կան նահա նգներում։ Սակայն մի քանի ամիս ա ն9
եվրոպական տերությունները Ս ա ն ֊ Ս տ ե ֆ ա ն ո յի դաշնագիրը վ ե ­
ր ա քննութ յա ն դրին Թեռլինի վեհա ժողով կոչվա ծ խարդավարա–
նում, և ց ն ծ ո ւթ յա մ բ Եվրոպա գնա ցա ծ հա յ պատվիրակները տուե
դարձան ոչ միա յն ձեռ նո ւնա յն , այլև ա պ ա գա յի վրա ունեցած
ամեն տեսակ հույսից զուրկ։ Անգլիայի ու մյուս նվաճող երկըր-
ների սադրանքներով հայկական 1 6 - ր գ հոդվածը շուռ եկավ,
ք եռ լի ն ի պ ա յմ ա ն ա գր ում դարձավ 6 1 , որով արևմտա հայությունը
խ լվ ո ւմ էր ռուսական ա զդ ե ցո ւթյուն ի ց և հանձնվում թուրքական
կա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յա ն ը ։
Եղան, իհարկե, լա վ ա տ ե ս քա ղա ք ա գետ ն եր , որոնք միջա զգա ­
յ ի ն ա յս ա նա զնի վ խ ա ղ ի մեջ ա նգ ա մ փորձեցին տեսնել մ խ ի ­
թա ր ա կա ն մի բ ա ն . ի բ ր , լա վ է՝ գոնե հա յկա կա ն հարցն այգպ ի–
սով մ տ ա վ միջա զգա յին դիվա նա գիտա կա ն մթնոլորտ ը, և մ ե ծ
տերություններն սկսեցին զբա ղ վ ե լ նրա նով։ Այս կարծիքի կ ո ղ ­
քին առկա էր նաև ժխտմա ն ոգին, որի հեռա տեսությո ւնն ա պա­
ց ո ւ ց վ ե ց հետագա տ ա սն ա մ յա կ ն ե ր ո ւմ ։ Ժ խտողներն ասում էին՝
թ ող չլին ե՜ր ա յն օրը, երբ ա յգ հարցը նետ վ եց միջա զգա յին ա ս­
պ ա ր ե զ։ Բարոյական մ չ մի սրբություն չունեցող դ ի վա ն ա գետ ­
ներն սկսեցին նրա հետ խ ա ղա լ ամեն ա նգա մ հարցի գիրքն ու
լուծմա ն սուտ հնարավորությունները հ ա ր մ ա ր եց ն ելո վ իրենց
ջա հերին։ Իսկ Ա բ գ ո ւ լ ֊ Հ ա մ ի գ ը նրա լո ւծ մ ա ն ը ձեռնա րկեց թ ո ւ ր ­
ք ա վ ա ր ի . կոտորեց հ ա յեր ի ն։
Ա ռա ծներ են դարձել Բեռլինի վ եհա ժողովի հա յկա կա ն պ ա տ ­
վիրա կությա ն ղեկավար Մկրտիչ Խրիմյա նի ա սա ծները։ Արժա­
նահիշատակ հոգևորականն ու խ եղ ճ դիվա նա գետ ը կարծում
էր՝ բա վ ա կ ա ն է, որ գնա, Ե վրոպ այի առաջ լա , ա յսի նքն՝ խոսի
« լեզու մ ը , որ հա մաշխա րհա յին է » , որպեսզի Եվրոպան հ ա ս­
կանա հայի տառապանքը և տեղնուտեղը լուծի նրա ցա վա լի
խ նդ ի ր ը։ Իսկ երբ նրա տ ա րա ծ պ ա տ վիրա կությա նը մոտ էլ չ թ ո ­
ղին այն դռներին, որոնց ետևում հոլովվում ու կտ ցա հարվում
էր հ ա յո ց հարցը, նա իրեն վ ա յե լ սր ա մ տ ո ւթ յա մ բ նկա տ եց, թ ե
Բեռլինի վ եհա ժողովում հոգեճաշ հարիսա էին բ ա ժ ա ն ո ւ մ , այն
բա ժի ն հասավ երկաթե շերեփներով ժա մա նա ծնե րի ն ։ Ինքը գնա–
ց ե լ էր լոկ թղթի կտորով, « ա յ գ թղթի կտոր որչափ որ խ ոթ եց ի
տաք հարիսայի մեջ, թուղթ թ ա ց ա ց ա վ , լ խ կ ե ց ա վ , մեջն ընկավ,
ես ալ պարապ թողի, ետ ե կ ա » ։ Ետ գալուց հետո էր հա սկա ցել,
որ դիվանագիտական հա րիսայի իրենց բ ա ժն ի ն մ ի ա յն նրա՜նք
են տիրանում, ովքեր ուժ ունեն և ա յդ ուժը գործադրելու խ ի ­
զ ա խ ո ւթ յո ւն ։ Այս ա ռթիվ էյ Խ րիմյա ն Հ ա յրիկն ասել է. «Մ ո ռ ա ց ա
առաջուց մի քա նի հատ զ ե յթ ո ւն ց ի տանեի հ ետ ս . անոնք շերեփ
ունեին, կարելի է ամանին տակեն, քով եր են բա ն մը փ ր ց ո ւն եի ն »։
1 8 7 7 — 1 8 7 8 թվա կա նների ռուս-թուրքական պ ատերազմը և
; նրա հետևանքները դառը դաս դարձան ա րև մ տ ա հ ա յութ յա ն հա ­
մ ա ր ։ Ա յդ պատճառով էլ Առաջին հ ա մաշխ ա րհա յի ն պ ատերազ–
մի նախօրեին դաշնակցականներն էրզրումում հր ավիրեցին հա ­
մ ա գո ւմ ա ր , որը պիտի որոշեր, թե հա յերն ի նչ դիրք բռն են պայ–
թ ե լի ք պ ա տ երա զմ ում։ Դաշնակցությա ն համագումարին ներ–
կ ա յա ց ա վ նաև երիտթոլրքերի կա ռա վա րությա ն պատդամախո–
սր և աոաջարկեց միանա լ դերմանաթուրքական կ ո ա լի ց ի ա յի ն ,
կռվ ե լ ռուսների դ եմ , ինչպ ես նաև ռուսական ինք ն ա կա յո ւթ յա ն
դեմ ա պ ս տ ա մբութ յա ն հանել կովկա սա հա յերին։ Այս <րծ ա ռ ա ­
յ ո ւ թ յ ա ն 3) դ ի մա ց թուրքն իր կա ռա վա րությա ն անունից հա յերին
խ ոս տ ա նո ւմ էր ինքնա վ ա ր ո ւթյա ն իրավունք Ռուս ահա յա ս տան ի
սա հմա ններում։
Հ ա մա գո ւմ ա րը մ եր մ եց թուրքի առաջարկը և որոշեց չե զ ո ք ո ւ­
թ յո ւն պահպանել, թող կռվեն՝ ով ում հետ ուզում է, հա յն այլևս
ուրիշի համար թա փելու արյուն չ ա ն ի ։
Երիտթուրքերը, սա կա յն, չէին հա վա տ ում ա յդ չեզոքութ յա նըւ
Ասենք, հավատալու կամ չհավատալու մեջ է՜լ չէր հա րցը, նրա նց
բա վ ա կ ա ն էր հենց ա յն , որ հ ա յերը մ երժել են իրենց առաջարկը ւ
Ուրեմն՝ իրենց հետ չեն, իրենց հ ե՜տ չեն , ուրեմն՝ իրենց կողքին,
իրենց թիկունքում անհուսալի ու ա նհա վա տարիմ տա՜րր են,
որին . պետք է վն ա ս ա զ ե րծ ել, իսկ ավելի պարզ ո չնչա ցնե՜լ։ Այս
հ ս ր ց ո ւ մ երիտթուրքերը նոր դիրք ու քա ղա քա կա նություն մջա–
կելու կարիք չունեին։ Նրանք մառանդել էին արյունռուշտ սուլ­
թան Համիդի ք ա ղա քա կա նո ւթյունը , որն իրենք էլ ժ ա ռ ա ն գս ՛թ յո ւն
պիտի թ ողնեին ի ր ե ն ց հաջորդին՝ Մուստաֆա ՚ Ո եմալ Ա թ ա թ ո ւ ր ֊
քին,

Պա տերա զմները խաղա քա րտ ի վրա են գնում ժոզովուրդների

ճակա տա գրերը, երկրներ են վերա ձևում ու վ եր ա բա ժա ն ո ւմ ։ Պա ­
տերա զմներում մ ե ծ ու հզոր տերությունները ք ա յլո ւ մ են դեպի
իր են ց ծա վա լապ ա շտա կա ն երա զանքների իրական պ ա տկերը, և
փոքրերն ու ա նզորները, անմեղ թե մ ե ղ ա վ որ , տրորվում են ն ը ֊
րանց հաղթական երթերից։
Հ ա յեր ը կա րծում էին, թե այս ա նգա մ վերջապես պ ետք է
խ ա խ տ վ ի դարերով հա ստ ա տ վ ա ծ ա յս օրենքը, և իրենք պետք է
օգտվեն մ ե ծ տերությունների հաղթական երթից։ Չ օգտ վեն էլ,
գոնե պիտի փրկվեն թուրքական բռն ո ւթ յո ւն ի ց ու ֆիզիկա կա ն
ո չնչա ցմ ա ն սպ ա ռնա լիքից։ Չ է ՞ որ Թուրքիայի դ եմ ռա զմերթի
էին ելել աշխարհի հզորները՝ Ռուսաստանը, Անդլիան, Ֆրան–
սիան՝ իրենց մ ե ծ ու փոքր ա րբ ա ն յա կն եր ո վ ։ Եվ, մա նավանդէ
այդ հզորները պատերազմի սկզբի՜ն իսկ հ ա յո ց զիվա նա գիտ ու «
թ յա ն անփորձ մունետիկներին կերակրել էին անուշ– անուշ խոս%
տ ո ւմներով։ Անգլիայի ու Ֆրա նսիա յի կա ռավարիչները պ ա տ »
մական Հա յա ստ ա նն իր ա ն հ ո ւ ն ֊ ա ն ե զ ե ր ք տ ա րա ծություններով
Ա՛րդեն պարդևել էին նրանց միակ օրինական ու ավանդական
տիրոջը՝ հա յ ժողովրդին։ Եվ, ո վ երջանիկ մ ի ա մ տ ո ւթ յո ւն , հ ա .
յե ր ը հա վա տ ում էին ա յդ խ ո ս տ մ ա ն ը , մ տ ա ծո ւմ էին, որ արդեն
ստանալիքն ստացել են, մնում է մի հասարակ ու ձևական րան՝
պ ա տ երա զմ ով ձևակերպել ստ ա ց ա ծը ։
Ռուսական ցա ր Նիկոլայ Երկրորդը 1 9 1 4 թվա կա նի աշնանը
ժա մա նել էր է ջմ ի ա ծ ի ն ։ Նա ա յն տ եղ ուղիղ 15 րոպե, ամբողջ 15
րո պ ե ՜, մ տ եր ի մ –խ ոստումնա լից զ ր ույց ունեցա վ Ա մեն ա յն հսւյոց
կաթողիկոսի հետ։ Այդ զ ր ՈԼյց ի սկզբում հ ա յո ց հովվապետն իր
հոտի անունից հա վա տ ա րմութ յա ն ու երա խ տ ա գիտ ւթյա ն խ ոսք
ասաց մ ե ծ տերությա ն ինքնա կա լին և խ ն դ ր ե ց սկսվ ա ծ ա շխ ա ր­
հա մա րտ ում քա ղցր աչքով նայել ու հովանի քինել հ ա յո ց ազդին,
որ երկու մասի էր բ ա ժ ա ն վ ա ծ , ու մի մասը մեռն ո ւմ էր մ ո լե ռա նդ
թուրքերի ճիրաններում։ Այս պաղատադին խոսքին հետևեց ւգա–
ա ա ս խ ա ն ֊ խ ոստում ը,
«Թագավոր.— Զերդ սր բա զնո ւթ յո ւն, կարող եմ Ջ եզ հա­
վ ա տ ա ց ն ե լ, որ ա յն, ի ն չ Դուք եք ց ա ն կ ա ն ո ւմ , պիտի ի ր ա կա ն ա ­
ն ա , բ ա յ ց պ ա տ ե ր ա զմ ի ց հ ետ ո՜։ Ես լիովին հա վա տ ում եմ հ ա յե ­
րի ն վ իր վ ա ծո ւթ յա ն ը և պիտի ա ս ե մ , որ հ ա յ ժողովրդին սպասում
է լա ՜վ ա պ ա գա ։ Դուք ի ՞ն չ վ ա յր ե ր ո ւմ կցա նկա ն ա յի ք ա նցկա ցնել
նոր վարչությունը,
Կաթողիկոս.— Վեց վ ի լա յե թ ն եր ո ւմ ( գալիս է թ վ ա րկումը) և
Կիլիկիայում՝ մ ինչև Ա լեքսա նդրետ։ Երկաթգիծը Կարսից կարելի
է շարունակել և հա սցնել մի նչև Միջերկրական ծ ո վ ը ։
Թագավոր.— Ինչքա՞ն հա յ կա ա յդ շրջա ններում։ Շ ա ՞տ են ։
Կաթողիկոս.— նոր սա հմա ններում բա վ ա կա ն ի ն հ ա յ բ ն ա կ ­
չություն պիտի լինի, բ ա յ ց երբ աստծու օ գ ն ո ւ թ յա մ բ և Զերդ մ ե ­
ծա փ ա յլո ւթ յա ն կ ա մ ք ով ստ եղծվի նոր, ազատ կա ռա վա րչութ յու­
նը, Աբդուլ-Հա միդի տիրա պ ետ ությա ն ա զ դ ե ց ո ւ թ յա մ բ և կոտոս,
ո ս ծ ն ե ր ի պատճառով հ ա յր են իք ը թ ո ղ ա ծ շ ՚ ս ա հա յեր Ա մերիկա ­
յ ի ց , Եգիպտոսից և ուրիշ տեղերից կվերադառնան իրենց հայ–,
րենիքը։
 Թագավոր.— ճի ՞շտ է, ճի՞շտ է։
հաթոդիկոս.— Զ երդ մ ե ծ ա փ ա յլո ւթ յո ւն , ես փ ոխ ա րքա յին եմ
հա նձնել հա վատա րմ տ գույն գրությունս սույն հա րցի ա ռթ իվ, և
փոխարքան խ ոստ ա ցել է զ եկ ո ւցել։
Թագավոր.— Ա յռ ՞, ես հիմա կգնա մ ու կկարդամ>ս
Նիկոլայ թա գա վորը գնա ց, իհարկե։ Բայց կարդա՞ց հա յոց
կաթողիկոսի հ ա վա տ ա րմտ գույն գրովէյունը թե ոչ աստծո ՚ ւ ն է
հ ա յտ ն ի ։ Հ ա յո ց ղեկավարները մտա ծում էին, թե կա րդա ց։ Ոչ
մ ի ա յն կարդաց, ա յլև իր դրածոներին էլ կա րդացրեց երբեք չ մ ո ­
ռանալ հայերի խնդրա նքը, որովհետև դրածոները 1 9 1 4 - ի ն և 15-ի
սկզբին անընդհատ կրկնում էին իրենց խոստումները և հ ա յե ­
լ ի ն հրահրում պատերազմի մեջ ոչինչ չ խ ն ա յե լ , այն պ ա տ երա զ­
մի, ոլ ը ծունկի պիտի բե րեր թուրքերին և պիտի ամոքեր հա յոց
դարավոր ց ա վ ը ։ Ցարական պաշտոնյաները հաստատ գ ի տ ե ի ն ,
որ հայերն ունեն վճռական դեր իրենց կա յս րության նոր ձ ե ռ ­
նարկի մեջ նվաճելու ա րևմտահ այկական նահանդները, հեշ­
տացնելու իրենց ելքը դեպի չսառչող Միջերկրականն ու Պարսից
ծոցը։
Կար ն աև մի ուրիշ, ո չ պակաս կարևոր հա նգա մա նք* Թուր­
քի ա յի պ ա նիսլա միստ ա կա ն, հատկապես պանթուրքիստ ա կա ն նը–
կրտ ումները քաջ հա յտ նի էին ցա րա կա ն պ ետ ութ յա նը։ Ոչ ոքի
հա մա ր գաղտնիք չէր , որ հնուց ի վեր օսմա նյա ն բռնա պ ետ ները
նպատակ են ունեցել միա սնա կա ն մեկ պ ետ ությա ն մեջ ա ռնելու
Բա լկաններից մինչև Հ յո ւս ի ս ա յի ն Կովկասն ու Միջին Ասիան ը ն ­
կա ծ հսկա յա կա ն տ ա րա ծքը և ձեռք ձգելու Ռուսաստանի հա րա ­
վում բուն դրած ուշ– միջն ա դար յա ն խ ա նությունների մա րզերը։
Պանթուրքիստա կա ն ա յս զա ռա նցա նքի դեմ կ ա նգնա ծ էր, ա ռա ­
ջին հերթին, Հ ա յա ս տ ա ն ը , որը սեպի պես խ րվա ծ էր թուրքերի ու
նրա նց ա րևելյա ն ցեղ ա կի ցներ ի ա րա նքը։ Եթե թ ուրքերն իրենց
ցեղա կիցների հետ մ ի ա վ ո ր վ ելո ւ հա մար պ ետ ք է վ երա ցնեին ա յդ
սեպ ը, ապա ռուսները, ճիշտ հա կա ռա ՞կը, իրենց նպատակներն
իրա կա նա ցնելու հա մա ր կա րիք ունեին ա մրա ցնելու նույն ա յդ
սեպը։
Ցարական ա րքունիքում կա զմվա ծ մի փ ա ստ ա թղթե մեջ հա յոց
հարցի ա յս երկվությունն իր հա կիրճ, բ ա յց շատ պ երճա խ ոս բ ա ­
ցա տ րությունն է ս տ ա ցել։ Ա յստ եղ հիշվում է ցա րա կա ն ա յգ
բա ղձա նքի վա ղե մ ութ յո ւնը ։ Ասում է . «Դ եռև ս Պետրոս Մեծի ժա–
մ տնակներից սկսած Ռուսաստանի հիմնական խնդիրն է եղել
ձգտումը դեպի հ ա րա վա յին, չսա ռչող ծովի հեռաստաններըտ։ Եվ
որովհետև աչդ ձգտումը հիմնա կա նում բա խ վե լ է Թուրքիայի
տիրակալությա ն շահերի հետ, թուրքերի թշնա մին պետք է լիներ
Նրա բ ա ր ե կ ա մ ը ։ «Ռուսաստանը, հենց Թուրքիային թուլացնելու
նպատակով, իր պետական խնդրոն է համարել հայերի պաշտ­
պանությունը Թ ուրքիա յում, և դրա (ֆձորհիվ էլ, բա րձրագույն ի
կա մքով ռուսական դիվա նա գիտ ությունը, 1 9 1 2 - ի ց սկսած, ա մ ե «
նաեռանդուն ք ա յլեր ն է ձեռնարկում Ա րևմտյա ն Հա յա ստ ա նո ւմ
ռե ֆորմներ մ տցնելու օգտին։ Ընդ որում՝ Ռուսաստանն ա րժ ա ­
նանում է ամ են աբա ր եկա մ ա կան մթնոլորտի Թուրքիայի հայերի
կողմից և ա մենա յն աջակցությա ն ռուսահպատակ հայերի կո ղ ­
մ ի ց , որոնք, ինչպես հայտնի է, շատ մ ե ծ ազդեց ՚ ո թ յո ւ ն ո.նեն
Թուրքիայի իրենց հա յրենակիցների վ ր ա » ։
Ւ՜նչ բ ա ր յա ցա կա մ ո ւթ յո ւն իրենց պատմական հայրենիքի վրա
հայերի ունեցա ծ անկապտելի իրավունքների ն կա տ մա մ բ, « Հ ա ­
յե ր ն իրենց տարածքում ապրում են ավելի քան 3 0 0 0 տ ա ր ի , ,,» ։
Ապա. «Ե թե գերմանացիներին ու թուրքերին Հա յա ստ ա նն անհրա­
ժեշտ է ա ռա նց հա յերի, եթե նրանց հա մար անհրաժեշտ է հ ա յ ­
կական սեպի ոչնչա ցումը, եթե նրանք ուզում են ջարդել մեր
մահմեդականների և թուրքերի ու բրդերի միջև եղած անջրպետը,
ապա Ռուսաստանի խնդիրն է, ի նչ գնով էլ լինի, վերականգնել
հայկական ա յդ անջրպետը թուրքերի ու բրդերի և մեր թ ա թ ա ր ­
ների միջև։
«Հ ա յկա կա ն բնա կչությա ն պահպանությունն անհետաձգելի
խնդիր է։ Դրա հա մար էլ ամեն կերպ անհրաժեշտ է ձգտել նրան,
որպեսզի մեր սահմաններում պ աշտպանվեն դժբախտ ա յդ գա ղ­
թա կա նները՝ պ ա տ երա զմից հետո նրանց վերստին իրենց հայրե–
նիքը վերադարձնելու հ ա մ ա ր »։
Սակայն կայս երական քա ղա քա կա նությունը հայկական հար­
ց ո ւմ առաջնորդվում էր ո չ ինքնա կա լի բա նավոր խոստ ումով,
ո չ էլ ինք ն ա կա լո լթ յա ն ծա վա լապ ա շտա կա ն ձգտումների հիմքի
•Լր ա հորինված այս փաստաթղթի տ ր ա մ ա դ ր ութ յա մբ ։ Ա յդ ք ա ղ ա ­
քա կա նությա ն ստեղծողներն ու կիրառողները ցարի սա տրա պ ­
ներն էին, որոնց ականջները խուլ էին հա յերի օգնությա ն ա ղա ­
ղակների հան^դեպ և, եթե, հակառակ թուրքերի ու գերմանա–
ց ի նե ր ի , Հա յա ստ ա ն էին ուզում ո չ առանց հա յերի, ապա միայն
մ ^ պայմանով |՝ որպեսզի ա յնտ եղ պ ահպանված հայերը քաղա–,
Հա կա ն ու մշակութային ի նքնա վարությա ն պահանջ շներկա լ ա ց ­
նեն, այլ ծա ղկեցնեն իրենց երկիրը՝ ի շահ նվա ճողների։ Այս
ա ռթիվ էլ Արտաքին գործոց նախարար Սազոնովի և մ ե ծ իշխան
Նիկոլայ Նիկոլաևիչի միջև տեղի ունեցա ծ գրագրությունն է, որ
տալիս է սպառիչ ու աներկմիտ պ ա տ կերա ցում։ Սազոնովի հա ­
մար հա յոց հարցը միա յն ա յնտ եղ էր, ուր դեռևս ոտք չի դրել
իր զինվորը։ Հենց որ ոտք դրեց, ա յդ հարցն ինքնին վերա նում
էր։ Սազոնովի հետ հ ա մա միտ էր նաև Նիկոլայ նիկոլաևիչը, որի
թույլ տ վա ծ՝ հայերի համար միակ մխիթարական միջոցառումն
այն պիտի լիներ, որպեսզի Ռուսաստանում տեղա վորվա ծ գա ղ ­
թական հա յերն իրավունք ունենան վերադառնալու իրենց հ ա յ ­
րենի եզերքները՝ Թուրքիայից ն վա ճվա ծ հայկական նա հ ա ն գնե­
րը, որպեսզի «ն րա նք վերստին ամրանան իրենց հայրենի հողե­
րին, նշա նակա լից կերպով թ ե թ և ա ց ն ե ն գաղթականների պարենի
ծախսը և, դրա հետ միասին, կյա նքի վերադարձնեն թուրքական
Հ ա յա ստ ա նի բերրի հողերը, մի բ ա ն , որ, անկասկած, լուրջ թ ե ­
թ և ա ց ում կբերի բա նակի պարենային գործում» ։
Ուրեմն, հայերի վերադարձը հայրենիք ո չ թե նրա նց իսկ
վերա ծա ղկմա ն ու զ ա ր գա ցմ ա ն նպատակով, ա յլ ց ա րա կա ն բ ա ­
նակի պ արենա յին բեռը թե թև ա ցնե լո ւ համար։
Նվաճող պետությա ն ախորժակը բ ա ց վ ո ւ մ է պ ա տ երա զմ ի, մ ա ­
նավա նդ աջողակ պատերազմի ը ն թ ա ցք ո ւմ ։ Այնպես է բ ա ց վ ո ւ մ ,
որ մ ոռա նում է նախկին խոստումները, ե ր դ ո ւ մ ֊ հ ա վ ա տ ի խ ո ս ­
ք ե ր ը ։ Նույնիսկ խ ոստ ումներից ամենահամե"Ատը։
1 9 1 5 -ի սկզբին, երբ ռուսական բա նակն ու նրա հետ ո ւ ս ֊ ո լ ս ի
կռվող հայ զորա մա սերը, Արաքսն ա նցնելով, իրենց դ եմ տեսան
թուրքական զորքերի մոտալուտ պարտության հեռ անկարը, երբ
հա յտ նի դարձավ, որ ա րևմտա հայկա կան նահանգների նվաճումը
պիտի լինի ոչ ա յնքան անհնար մի խնդիր, հայերը շատ ուրա­
խ ա ց ա ն ՝ ժա մա նա կից առաջ վ ա յե լե լո վ իրենց քա ղցր երազանքի
իրա կա նա ցմա ն պ ատ րա նքը, իսկ ցարի սատրապները մտա­
ծե ց ի ն , որ հայերին տ վ ա ծ իր են ց խ ոստումները եղել են շռա յլ
ու ժա մա նա կա վրեպ ։
Կարելի էր կա րծել, թե ամեն ինչ սկսվեց 1 9 1 5 - ի փետըո–.
վա րից, երբ ցա րա կա ն բա նա կի առաջ Արաքսի աջա փնյակից
բա ց վ ե ց ի ն դեպի հա րավ իջնող ճա նապ ա րհները հինա վուրց հ ա յ-
կական բերրի հողերի մ ի ջո վ ։ Ա յդ բա նա կի շա րքերում հա յերը
կռվ ո ւմ էին ա նձն ա զո հ ո ւթ յա մ բ, պ ա տ երա զմի կարճ դադա րներին
ա1ր փ ա կելիս երա զներում տ եսնում էին մ ե ծ Հա յա ստ ա նն ազա–
տ ա գ ր վ ս ՚ծ , տարագիր եղբա յրներն ու ք ո ւյր եր ը վերա դա րձա ծ և
իրենց հա յրենի ափերը շ ե ն ա ց ն ե լի ս ... Իսկ պ ա տ երա զմի հազա
թա կա ն հեռանկա րը պարզ տ եսնող ցա րա կա ն պ ա շտ ոնյա ներին
ոչ թե ա յս ռոմա նտ իկ երա զներն էին հետ ա քրքրում, ա յլ կ ա յս ­
ր ո ւթ յա ն գա ղութա կա լա կա ն շա հերը։ ն ույն փետ րվա րին Ռուսաս­
տանի հողա գործությա ն մինիստ ր Կրիվոշեինը Արտաքին դործոց
մինիստ ր Սազոնովին գրել է, թ ե «Թ ուրքա կա ն ճա կա տ ում մեր
ռա զմա կա ն գործողութ յունների հաջող ա րդյունքները հիմք են
տալիս ենթա դրելու, որ մոտ ա պ ա գա յում հնա րա վոր կլինի ուղղեի
կովկա սյա ն սա հմա նները և կլորա ցնել մեր տ իրույթները Փոքր
Ա սիա յում ու Հա յա ստ ա նո ւմ ։ Էրզրումի, Վանի վի լա յե թ ն եր ն ու
^Ւ Թ Ժ սՒ ՎՒւայ^ԹՒ մի մա սը, որոնք սովորա բա ր կոչվում են Հա ­
յա ս տ ա ն ... ինչպ ես նաև Տրա պ իզոնի վ ի լա յե թ ը , մ ի ա ն գա մ ա յն
պիտանի են լա յնո ր են վերա բնա կ եցվ ելո ւ ռ ո ւս ն ե ր ո վ »։ Հողա գո ր ­
ծո ւթ յա ն մինիստրի նա մա կում կա րևոր տեղ է հա տ կա ցվում
Արաքսի աջ ու ձախ ափերին ( ա յստ եղ ա րդեն ա վելորդ է հա մա ր­
վ ո ւմ Հա յա ստ ա նի անուն տ ա լը ), ա յն լա յն ա ծ ի ր տ ա րա ծութ յո ւն­
ներին, որոնք հրաշալի հնա րա վորություններ ունեն ո ռոգվելու
Արաքսի մշտ ա հորդ ջրեր ո վ ։
Իսկ ա յդ երկրի տ եր ե ՞ր ը ։ Չ է * որ նրա նց խ ոստ ումներ էին
տ ր վ ել, ստ ա նձնվել էին պ ա րտ ա վորություններ, որոնց դիմա ց
նր ա ն ց է ց շա ա ֊շ ա տ ե ր ը վճա րել էին Ոչ մ ի ա յն իրենց ա ր յա մ բ ,
ա յլև կ յա ն ք ո վ ։
Բնիկ ու օրինական տ երերի մա սին էլ էին մ տ ա ծո ւմ ցա րա կա ն
մի նի ստ ր ներ ը ։ Կրիվոշեինի հուշա ծ մ ի ջո ցա ո մ ա մ բ խ ա նդա վա ռ
Ս ա զոնովը Աովկա սի փոխ ա րքա Նիկոլա յ նիկոլա ևիչին գրել է,
թ ե ներկա իրա դրութ յա ն մեջ հա յերի քա ղա քա կա ն նշան ակ ո ւ ֊
թ յ ունն ի ջե լ, հա սել է զ ր ո յի , և նրա նց տ եղը պ ետք է գրա վեն
մ ա հմեդա կա նները։ «Ենշ վ երա բերում է հա յերին Ա րևմտ յա ն
Հա յա ստ ա նո ւմ լա յն ինքնա վ ա ր ո ւթ յո ւն տալուն .,— շա րունա կում է
Ս ա զոնովը , — ապա չպ ետ ք է մ ո ռա նա լ, որ ա յժ մ Ռուսաստանի
կո ղ մ ից նվա ճվա ծ Հա յա ս տ ա նո ւմ հ ա յերը երբեք էլ մ ե ծ ա մ ա ս ­
ն ո ւթ յո ւն չեն կ ա զմ ե լ, իսկ պ ա տ երա զմի ժա մա նա կ տեղի ունեցա ծ
 կոտ որա ծներից հետո էլ թ վ ա յի ն փ ոխ հա րա բերությունն ա ա է
փ ոխ վել ի վնա ս հ ա յե ր ի ։ Ա յդպ իսի պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ հա յկա կա ն
ինքնա վա րութ յունը իրա կա նում կհա սցնի մ եծա մ ա ս ն ո ւթ յա ն շա–
հա գործմա նը փ ոքրա մա սնութ յա ն կ ո ղ մ ի ց ... Ա յսպ իսով, հ ն ա ր ա ֊
վոր կչինի հա յերին տալ մ ի ա յն դպ րոցա կա ն ու եկեղեցա կա ն
ինքնո ւրո ւյնո ւթ յո ւն որոշակի շրջա ններում ... Ւսկ տ եղա կա ն հո -
ղա ա իրությա ն հա րցերը վճռելիս պետք է պաշտպան ել ապագա
ռուսա կա ն գա ղութա կա լությա ն շա հերը» ։
Սազոնովն ա նտ եղյա կ էր ձևանում ռուսական բ ա ն ա կի կողմից
գրա վվա ծ արևմտա հայկա կան նահանգների բնա կչությա ն վ ե ր ա -
բ ե ր յա լ վիճակագրական այն տ եղ ե կութ յո ւնն եր ի ց, որոնք հ ա յտ -
նի էին Եովկասի փ ո խ ա ր ք ա յո ւթ յա ն ը , իր մ ի նիստ րությա նն ու
ցա րա կա ն դիվա նա գետ ներին, և որոնք նրանց կողմից բ ա զ մ ի ց ս
վկա յա կո չվ ե լ են, հենց որ իր են ց ձեռնտու է եղել ց ո ւյց տալ ա յդ
նահանգների բնա կչո ւթ յա ն իրական թ վ ե ր ը ։ թեռլինի վեհաժողո–
վին ն եր կա յա ց Լած վիճա կա գրությա ն հ ա մ ա ձ ա յն ՝ Ա րևմտ յա ն Հ ա ­
յա ստ ա ն ի այն նահա նգները, որոնց պետք է ինքնավարո՛ւթյուն
տրվեր, 1 8 7 8 - ի ն ունեցել են երկու միլիոն վա թսուներեք հազար
երեք հարյուր բ ն ա կիչ, որից հ տ յ՝ մեկ միլիոն 3 0 0 հա զա ր, ա յ­
սինքն՝ կեսից շատ ա վելի, մ ն ա ց ա ծ ը ՝ թուրք, քուրդ և ա յլ ա զ ­
գություններ։ 1 9 1 2 թ* Ռուսաստանի Արտ աքին գո ր ծո ց մ ի ն ի ս տ ­
րությա ն տ վ յա լնե ր ո վ ա րև մտա հայկա կան վ ե ց նա հ ա ն գնե ր ում ,
որոնք հետո պիտի նվաճվեին ռուսական զորքերի կ ո ղ մ ից , հայե–
րը կազմել են բն ա կչո ւթ յա ն 3 9 տոկոսը, թուրքերը՝ 2 5 , բ ր դ ե ­
րը՝ 16, ղզլբա շները՝ 5 և ա յլ ն ։ Այս էթ ա բդ ուլ-հ ա մ ի դ յա ն կ ո տ ո ­
րա ծն եր ի ց ու հա լա ծա նքներից հետ ո։
Սազոնովն իր մինիստ րությա ն հա վ ա քա ծ այս թ վ ե ր ի ՞ց էր ա ն­
տ եղ յա կ, թ ե ՞ Արև մ տա հա յա ստ անի վրա հայերի ունեցա ծ ի ր ա ­
վունքը ջնջելու հա մար հա յերի թ վ ե րն էր ջնջել իր թղ թ եր ի մ ի ֊

Եվ ցա րա կա ն մինիստ րների նա մ ակների ու հրա հա նգների

ո գո վ էլ սկսեցին գործել նրա նց գա ղութա րա ր պ ա շտ ոնյա ները
Հ ա յա ս տ ա նո ւմ ։
1 9 1 5 ֊ի եղերական ապրիլի սկզբիէն արդեն Բիթլիսի, Մոլշի,
Վասպուրականի ու մ յո ւս վ ա յրերի հ ա յո ւթ յա ն վրա մա հա բեր
ամպեր էին կա խ վ ե լ։ Հ եռա տ ես մա րդիկ, գա ղթելով դեպի հ յո Լ ֊
•Ւ ս, ընդա ռա ջ էին գնում ռուս բա ն ա կն ե րի ն ՝ հուսալով փրկու­
թ յո ւ ն գտնել նրա նց հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ։ Եվ ա յս ժամա նա կ
Կովկասյան բա նակի շտա բի պետ գեներալ Ն. ն . 3 ուդենիչը՝
Խորհրդային Ռուսաստանի ապագա երդվյա լ թշնա մ ի ն , ա յն օրե–
րի չորրորդ բա ն ա կ ա յի ն կորպուսի հրամանատարին հ եռա գրով
կա րգա դրեց. «Ոչ մի կերպ թ ո ւյլ չտալ և բ ա ց չթ ո ղ նե լ, որպեսզի
ո չ տեղական բն ակիչները ոտք գնեն Ալաշկերտի, Դի ադինի ու
Բա յա գետի հովիտները՝ նույնիսկ լք վ ա ծ դաշտերում ց ա ն ք կա ­
տարելու հ ա մ ա ր » ։ Իսկ դրանից երկու օր առաջ Յուգենիչը Կով–
կասի փոխարքա Վ ո ր ո ն ց ո վ ֊ Դ ա շ կ ո վ ի ն գր ա ծ զեկո ւյց ո ւմ խ ո ր ­
հուրդ էր տալիս կանխել ա րևմ տ ա հա յկա կա ն նահա նգներից ար­
տ ա գա ղթ ա ծ հա յերի վերադարձն իր են ց ավանդական հողերը և
ա ռաջարկում էր ա յգ վ ա յր եր ո ւմ բ ն ա կ ե ց ն ե լ Կուբանից ու Դոնի
ա վ ա զ ա նի ց գա ղթեցնելիք կա զակներին։

* փ
«

Անդրկովկաս յա ն ֆ եդերա տիվ կոչվա ծ կա ռա վա րությունը, որ

ստեղծվել էր, իբր թ ե , երկրամասի ժողովուլւգների ուժերը մ ի ա ­
վորելու և հ ա մ ա գ ո ր ծա կ ց ո ւթ յա մ բ դի մա կա յելո ւ ժամանակի
ա ղետ ներին , — իր գործունեությա ն առաջին իսկ շրջա նից հ ի շեց­
նում էր հա յտ նի առակի սա յլը՝ իր տարօրինակ լծա կն եր ո վ , կա ­
ր ա պ ը , ձուկը և խ ե ց գ ե տ ի ն ը ։ Տա ր բե րո ւթյուն ն ա յն էր մ ի ա յն , որ
առակում ա յդ լծկանները քաշել են տ ա րբեր ուղղություններով,
իսկ իրական սայլի լծկա նները ոչ մ ի ա յն տ ա րբեր ուղղություն­
ների վրա էին քա շում, ա յլև ջանում էին իրար դ եմ չարություն
գո ր ծե լ։ Ա յդ չարությունը դրսի՞ց էր հրա հրվում, թ ե ՞ ներսի
ուժերն էին անհա մա տեղելի՝ սկզբում դա մութ հարց էր։ Սա­
կա յն շատ կարճ ժամա նա կ անց գոնե հ ա յ գործիչների համար
պարզ դարձա է, որ ա յն սա յլին չեն լ ծ վ ե լ։
Անդրկովկաս յա ն կա ռա վա րությա ն գլուխ էր կանգն ած Ակակի
Չ խ ենկելին, և « մ ի ա ց յ ա լ » զորքերի գլխավոր հրամանատարն էր
գեներալ Օդիշելիձեն, որոնք գաղտնի ու բա ց ա հ ա յտ վնասներ
էին հա սցնում հ ա յո ց շա հերին։ Եթե ասեմ՝ նույն կա ռա վարու­
թ յա ն կա զմո ւմ մուսա վա թականներին վ եր ա պ ա հ վ ա ծ էր որևէ
կարևորություն ունեցող դեր, սխալ կլինի։ Սակայն սրանք էլ,
46
դարձյա լ գաղտնի ու բ ա ց ա հ ա յտ ՝ նվաճող ու ջարդարար թուրքի
հետ էին և ա մեն կերպ աջակցում էին նրա հա ստ ա տ մա նն Անդր­
կովկա սում, ուր թուրքը ոտք էր դնում հ ա յո ց դիակների վրա–
ւով՛
19 18 թ, ապրիլին, էրզրումի ու Սարիղամիշի անփառունակ
հանձնումից հետո, Հա յկա կա ն կորպուսի զորամասերը հ ա վ ա ք ­
վել էին Կարս՝ հ ա յո ց ա յդ հինավուրց բերդա քա ղա քը և, ի ր ա դ ­
ր ո ւթ յա նն ու ժ ա մ ա նա կի -տ եղ ա նք ի պ ա յմ ա ններ ի ն ծա ն ո թ մ ա ր դ ­
կա նց կա րծիքով, ա յստ ե ղ կարող էին վճռական դիմադրություն
ց ո ւյց տալ դեպի Կովկասի խորքը սողացող թուրքական զ ո րա ­
մ ա սերին։ Ավելի ք ա ն յ ո թ հազար զինվոր՝ լա վ զ ի ն վ ա ծ , նաև
ա պա վինա ծ Սարսի ամրակուռ բերդա պ արիսպ ներին և ռուսա ­
կան բա նակի թ ո ղ ա ծ ռ ա զ մ ա մ թ եր ք ի ու պարենի հարուստ պ ա ­
շարն երին։ Հարձակվող թուրքն ուներ սոսկ երկու ա նդա մ ավելի
զինվոր։ Սակայն չպ ետք է մ ո ռա նա լ, որ նա հա րձակվողն էր,
անառիկ ու հզոր Կարսի վրա եկողը, որ ենթակա պիտի լիներ
պաշտպանվողների հ ա րվա ծներին։ Ենթակա նաև մաշող ու ս ա ր ֊
սափահար անող այն մանր պ ատ երա զմներին, որոնք նրան էին
պարտադրում հ ա յ կա մա վորա կա ն խ մ բեր ը ռա զմա ճա կա տ ի
բոլոր կետ երում, ինչպ ես և թիկունքում։
Թուրքաց զորքերի հրամա նատա ր Վեհիր փա շա ն, տեսնելով,
որ իրադրությունն ա յնքա ն էլ ձեռնտու չէ իր բա ն ա կի հա մար,
Անդրկովկաս յա ն կա ռա վա րությա նն առաջարկեց զինադադար և
դրա համար իր զորքի վերջին հանգրվա ն էր խ նդրում Կարսի
ա մրություններից երկու կիլոմետր հեռա վորութ յա ն վրա։ Մեծ
խ ելք ու տ րա մա բա նութ յուն պ ետք չէին հասկանալու հ ա մա ր, որ
սա նշանակում էր՝ թ ո ւյլ տա լ, որպեսզի թուրքաց զորքերը, ա-
ռա նց որևէ կր ա կո ցի , ա ռա նց մի կաթիլ արյուն տալու, անվնաս
ու ապահով դ ա ն ֊ կ ա ն զ ն ե ն Կարսի պարիսպներին դ եմ հա նդի­
մ ա ն ։ Կարծես խ նա մ ա խ ո ս ո ւթ յա ն առաջարկություն էր դա , որ
Չխենկելին ընդունեց անհապաղ, հա մա պ ա տ ա սխա ն կարգադրու­
թ յո ւն արեց ճակատի ընդհանուր հրամա նատա ր Օդիշելիձեին ու
Հ ա յկա կա ն կորպուսի հրամանատար ն ա զ ա ր բե կ ո վ ի ն , և հետոՀ
մ ի ա յն , երբ թուրքերն ամուր դիրքեր էին զ ր ավել Կարսի առաջ,
հարմար հա մա րեց իր հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա նն ու արած կարգադրու­
թ յա ն ը տեղյա կ դարձնել հա յ լծա կի ց նե րի ն ։ Սրանք Թիֆլիսում,
մ ի ա ց յա լ կա ռա վարությա ն հերսում, ի ր են ց դ ե մ , հ ա յ ազգի իրա–
վունքների դեմ կա տ ա րվա ծ դավա դրությա ն առթիվ ձկնային
մնջություն պահպանելով հանդերձ, զգա ցին վիճակի ծա յր ա հեղ
լրջությունը և որոշեցին հա վաքվել մի տեղ, խելք խելքի տալէ
Եվ այս տեղն էլ Ալեքսանդրապոլը դարձավ, մենշևիկ ու մուսա ­
վ ա թ ա ն բ ա ր յա ց ա կ ա մ լծա կիցների աչքից հեռու, Երևանի ու
ռա զմաճակա տի ղեկավարներին մ ո տ իկ ։ Ա յն տ եղ , Սարսի հարե–
վ ա ն ո լ թ յա մ բ , պիտի որոշեին Սարսը փրկելու, թշնամու առաջ­
խ ա ղա ցում ը կասեցնելու միջոցները։
Ալեքսանդրապոլ ժ ա մ ա նե ց բ ա զ մ ա մ ա ր դ մի թափոր՝ թիֆլիոթ
Հ այ ոց ա զգ ա յին խորհրդի նախագահ Ավետիս Ահարոնյանի գըլ–
խ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ ։ Եկել էին մ ե ծ ու փոքր բ ա զ մ ա թ ի վ պ ա շտ ոնյա ­
ներ, օգնականներ ու խորհրդականներ, լրագրողներ ու հետա–
քրքիր տեսարանների սիրահարներ։ Վերջիններիս հետաքրքրու~
թյունր բա վա րա րեչու հա մար ա յստեղ շատ բ ա ն կար։ Թեկուզ հենց
այն հա նգա մ ա նքը, որ տեղաբնիկները ոչ մի ուշադրություն
չդարձրին ժամանողների վ ր ա ։ Թիֆլիսի Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի
նախագահն էր եկել իր ոտքով, հ ա յո ց մ ե ծ գրողը, ա զգա յին ց ա ­
վերի երգի շը, նրա դատի ճարտարախոս պ ա շտ պ ա նը։ Կայարա­
նից մինչև հյուրանոց հանդիսավոր ք ա յլ ք ո վ գնա ց թափորըէ
Նրա աոջևից շա րժվում էր Ահարոնյանը՝ փա ռա հեղ գլուխը վ ե ր ,
թա խ ծո տ հ ա յա ցքը շրջապատի վրա մ եծ ա հ ո գա բա ր տ ա րա ծ ա ծ ։
Մ ե կ ֊ մ ե կ շոյո ւմ էր թուխ մորուքը։ Ղա էլ նրան պաշարած մ տ ա ­
հոգությունից էր։ Ւ՞նչ է պատահել այս ք ա ղա ք ի ն։ Մի՞թե մ ա ր ֊
գիկ լուր չեն ա ռել։ Թե տա գնա՞պն է ա յն պ ես ն եղ ելէ որ խելք~
ները թ ռցրել են։
Կայինէ իհարկե, անցուդարձող ա կա նա տեսներ, որոնք ուզում
էին ի մ ա ն ա լ, թ ե ո վ է առջևից շա րժվողը, որը ոչ թ ե ք ա յլո ւմ ,
ա յլ ինքն իրեն տանում էր։ *
— Մե~ծ դքօղ է, շա տ մ ե ծ գրող։ Ա վ ետ ի ՛ս կըսեն, Ահարոն–
յա ն։
— Մեր Ա վետի՞քը, Ա վո՞ն։
— Չէ , ջա նըմ, ուրիշ է, Ա վետի՛ս ։
Երկու ժամ հետո Ալեքսանդրապոլի Արտակա րգ հանձնաժո­
ղովի շենքի ընդարձակ դահլիճում ասեղ գցելու տեղ չկա ր։ Անդըր–
կ ո վ կա սյա ն ս ե յմ ի ու կա ռա վարությա ն հ ա յ ա նդա մների, Թիֆլիսի
Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի ա նդա մների, հ ա յկա կա ն բոլոր կուսակ -
էյ.էրտ$յունների ներկա յա ցուցիչների հետ մ ի ա ց ե լ էին ռա զ մ ա ճ ա ֊
կատի ղեկա վ ա րն երը 1 զանա զա ն զորատեսակների ու կոչումների
հրա մա նա տ ա րներ։ Նրանց հետ էին նաև տեղական ի ն ք ն ա վ ա ր ո ւ ֊
ան լի ա զ ո ր ն ե ր ը է ո ր ոնցից ոմա նք հույս ունեին գոնե այս մ ե ծ
ու ներ կա յա ցո ւցչա կա ն ժողովում ա րժա նա նալու ի ր են ց նորընծա
քա ղա քա գլուխ Ալեքսանդր Խատիսովի տ ես ք ին ։ Նրանք գիտեին)
որ պ ա տմա կա ն մ ե ծ շրջադարձի ա յս օրերին Օսմանյան կ ա յս ­
ր ութ յա ն դիվա նա գիտա կա ն պարագլուխների հետ ծո ւն կ-ծն կա ն
« խորա թա կ ե նե » իրենց քա ղա քի ջոջը, և հ են ց նրա « խ ո ր ա թ ա ­
ն եր ի ց» է կ ա խ վ ա ծ ազգի ճա կատագիրը։
Թե ա յն տ ե ղ , Բաթում ք ա ղ ա ք ո ւ մ , ինչպե ս կլուծվի ազգի ճ ա ­
կատագիրը, գա արդեն ք ի լ էր հետա քրքրում նրա նց, որովհետև
աչքի առաջ, ժա մ առ ժա մ ք ա ն դ վ ո ւ մ ֊ ք ա յք ա յվ ո ւ մ էր իրենց
Ալեքսանդրապոլը՝ աշխարհում մի հատիկ ու անփոխարինելի
Գյումրին։
թ ա ղ ա ք ո ւմ արդեն բոլորը գիտեին, որ թուրքերը Սարիղա–
միշին տիրանալուց հետո եկել, պաշարել են Կարսը։ Վաղն էլ
Կարսին կտիրեն, և առջևում կմնա Ալեքսանդրապոլը։ Ա յդ էր
հուշում գործողությունն երի տ ր ա մ ա բա ն ութ յո ւնը ։ Ռազմաճակատի
վերջին երկու ամսվա ընթ ա ցքը ց ո ւյց էր տվել, որ թուրքերն
ա նկ ա ն գ առաջ են շա ր ժվ ո ւմ , իսկ Կովկասյան բա ն ա կ կոչվա ծի
մ ն ա ց ո ր դն եր ը , դա րձյա լ ա նկանգ, նահանջում են՝ թշնամոմւ
զիջելով հ ա յո ց քա ղա քներն ու դ յո ւզե րը , նահանգներն ու գ ա ­
վ ա ռ ն ե ր ը ։ Ուրեմն, էլ ի ՞ն չ երաշխիք, թե վա ղն էլ Ալեքսանդրա–
պոլը չեն զիջելու։
Աղետի ա յս որոշակի ու հավաստի կա նխա տ եսությո ւնը մ ռ ա յլ
տ ա գնա պ ով էր լցրել եր բե մ նի ա շխ ույժ ք ա ղա ք ը , և ք ա ղ ա ք ա ­
ցի ների ն ա յնպ ես էր թ վ ո ւ մ , թ ե վրա է հա սել հին մարգարեների
գոլշա կա ծ «կորուստն ու կոտորածն ա մ ե ն ա յն եր կր ի »։

* *
*

Ապրիլի 1 9 ֊ ի ա ռա վ ոտ յա ն սկսվեց ներկա յա ցուցչա կա ն ար­

տ ա կա րգ ժ ող ո վ ը։ Դահլիճում իր ա ր ա նցո ւմ էր ու ժխոր, մինչև
Ահարոնյանը տեղից վ եր կա ցա վ ու, թ ա խ ծ ո տ հ ա յա ցք ը դիմացի
պատին հ ա ռ ա ծ , սկսեց իր հայրենաշունչ խ ոսքը, մեկն այն ճա–

4 — Սարդարապատ
րւերից, որոնց ունկնդիրներին մնում էր մ տ ա ծ ե լ, թե ոչինչ են
թշնա մ ի նե ր ը , և նրանց ջարդելը խաղ ու պար է, ք ա նի որ հ այ
ազդն ունի այսպիսի առաջնորդ։
Սակ այն երբ խ ա նդա վա ռ դահլիճի ծա փահարությունների ներ•
քո բարձր ու լա յն ճակատի քրտինքը սրբելով նա հա նգչեք բ ա զ ­
կաթոռին, և կռղքին նստա ծ Սիմոն Վ րա ցյա նը, Ժողովի նախ ա ­
գահի պարտականությունն իր վրա վերցնելով, աոտջարկեց, որ
խոսել ց ա նկա ցողները մա տ բա րձրա ցնեն կամ ցո ցա կա գ րվ ե ն,
մարդիկ սս կվեցին։ Մի րոպե քար լռություն էր։ Վ րա ցյա նր փ ո ր ֊
ձեց կա տա կել *
— Եթե մա տը դժվար է բ ա ր ձ ր ա ց ն ե լ «•«
— Սաղդիկը ձեռքերը տակն է դրել, պինդ նստել է վ ր ե ն > –
խ ոս եց տեղացի համարձակներից մ եկը ։
— Էս հո Թիֆլիսի Ժողովը դարձա վ ։ — Ահարոնյանի ականջի
տակ ասաց Վրա րյա նը և Ա զգա յին խորհրդի նախագահի հոգին
պղտորեց։
Խոսելու իրավունք խ նդրեց Անդրկովկաս յա ն բա ն ա կի գլխա–
վոր հրամանատարի պաշտոնակատար գ ե ն ե ր ա լ ֊ մ ա յոր Լեբ ե ­
ղին ս կին և ընդհանուր գծերով ն եր կա յա ցր ե ց ռազմաճակատի
դժվար վիճակը։
Երկու օր առաջ զորա վա րը, նազա րբեկովի ու մի քա նի ուրիշ
սպաների հետ միասին, այ$ ե լե լ էր ռ ա զ մ ա ճ ա կա տ ։ Նրա զ ո ր ՜
քերը Նովո-Ս ելիմի վրա էին կռիվ տալիս և, ա մ ե ն ա յն հ ա վա ­
նա կա նութ յա մ բ, պիտի կա րողանային երկար դ ի մա դ ր ել, մինչև
համալրումներ հասնեին և թջնամուն ետ քշեին նվ ա ճա ծ բ ն ա ­
գծեր ի ց։ Այդ համալրումներն էլ պիտի կատարվեին Միա ցյա լ կա­
ռավարության պահեստային ուժերից։ 9 ա յց ո*լր էին ա յդ ուժերը*
Առաջներն Անդր կովկասյա ն երկրամասում ա յս մարդն էր
տնօրինում ռա զմակա ն բոլոր գործերը։ Որևէ հա րցով նրան դի­
մելիս հայերն զգում էին, որ արդարամիտ է և ջա նում է ձ եո -
քի ց եկածն անել իրենց համար։ Սակայն Մ ի ա ցյա լ կա ռա վա ­
րության ստեղծումով, մա նա վա նդ Օդիշելիձեի ռա զ մ ական մ ի ­
նիստրություն գալուց հետո դրությունը փոխ վեց միանգամից։
Հիմա մ ի ա յն լուծվելուց հետո էին հարցերը հա յտ նի դառնում
էեբեդինսկուն։ Այն էլ եթե Չխենկելին ու Օդիշելիձեն բա ր եհ ա ­
ճում էին տեղեկացնել նրան։ Այսպիսի դեպքերում ռուս զորա ­
վարը նրբանկատորեն զգում էր, որ տեղեկա ցնում են ՝ քույր
տալու հ ա մա ր, թե ա յդ է՞լ կարող էին չա ն ել, քա նի որ Ռուսաս­
տանն ու նրա ռազմական ներկա յա ցուցիչն այլևս անելիք չունեն
ա յս երկրա մասում, ուրկից ք ա շ վ ե լ ֊ գ ն ա ց ե լ էին կամ էլ ահա
հ եռան ում էին ռուս ական զորամասերըլ
ճիշտ ն ա սա ծ, ինքը՝ Լեբեդինսկին, ևս հասկանում էր, որ իր
ներկա յո ւթյո ւնն ավելորդ է մի երկրռւմ, որն իր անկախությունն
է հա յտ ա րա րել ու անջատվել հյուսիսիցI Սակայն խ զ վ ա ծ էին
կապերը նոր Ռուսաստանի հետ, ինքը դեռևս ոչ մի կարգադրու­
թյուն չէր ստացել իր պաշտոնի վեր ա բեր յա լ և, լինելով պար­
տաճանաչ ու բա րեխ իղճ մա րդ, շարունակում էր ծ ա ռ ա յե լ, օ գ ­
նել այն ռա զ մ ա ճ ա կա տ ի ն , որի հետ կա պ ված էր ճակա տա գրով։
Կար, անշուշտ, մի հա նգա մա նք ևս, որը նրան ստիպում էր մնալ
ա յստեղ իր հետ պահելով նաև փորձառու սպաների ու ռ ա զ ­
մական մա սնա գետ ների, որոնք պատրաստ էին թուրքի դեմ կըռ–
վել մինչև վերջին շունչը։ իէդացմունքների մա րդ չէր նա, սակայն
իրեն հաճախ էր բռն ո ւմ հա յ ժողովրդի բա խ տ ի մասին մ տ ա ծ ե ­
լիս, և սիրտը ճմ լվում էր ց ա վ ի ց ։ Մ ա նա վա նդ որ ա յդ մ տ ա ծո ւմ ­
ների ը նթ ա ցքը միշտ էլ նրան տանում էր դեպի իրադա րձություն­
ների մի այնպիսի ք ն ն ո ւթ յո ւն , որից իր կա ռավարությունը չէր
կարող դուրս դալ անմեղ կամ չ ք մ ե ղ ա ց ա ծ ։ Ռանի՜ անդամ ց ա ­
րական բա նա կները խ որա ցա ն ա յս երկրի մեջ՝ ի ր են ց հետ բ ե ր ե ­
լո վ հա յերի ա զա տա գրությա ն հույսը և վ ա ստ ա կելով նրանց ան­
վերապահ ն վ իր վ ա ծո ւթ յուն ն ու զի նա կ ց ո ւթ յո ւնը ։ Սակայն ա յդ ­
քա ն ա նդա մ էլ ետ քաշվելով |՝ թուրքական գազանի երախում
թ ո ղ եց ի ն ա յդ նվ իր յա լ զ ի ն ա կ ց ի ն , որը մենա կ ու անօգնական էր
և իր ավանդա կան հ ա յր են իք ո ւմ հ ա լա ծա կա ն։ «Մ են ք իրավունք
ունեցե՞լ ենք ա յսպ ես ա նմա րդկայնորեն խ աղա լու մի ժողովրդի
ճակատագրի հետ, որն այս աշխարհում չունի ոչ մի բա րեկա մ
ու հ ո վ ա ն ա վ ո ր , և որի մեղքն այն է մ ի ա յն , որ մեր նախորդ ան­
մա րդկա յին խաղը տեսնելուց հետո էլ վերստին հա վատում է
մ ե զ , վստահ ում է մեր ա ռա քելութ յա նը » , — ա յսպ ես էր մ տ ա ծում
ռուս մարդն ու բա զմ ա փ ո ր ձ հրամա նատա րը և պատրաստ էր իր
ձեռքից եկած ամեն ինչ անելու ա յդ լք վ ա ծ ու անօգնական ժ ո ­
ղովրդի ճակատագրի հ ա մա ր։ Նա գտնում էր, որ դժվար է պաշտ­
պան ել Կարսը, սակայն ամեն գնով պ ետք է պաշտպան ել, ապա
նոր հա մա լրումներով ամրապնդել զորքը և թշնամուն հասցնել
վճռա կա ն հ ա ր վ ա ծ ը ձ .
 Ավետիս Ահարոնյանը, սա կա յն, չէր լսում նրան, որովհետև
հարևանի ակնարկը &*իֆւիսի ժողովի մ ա սի ն՝ իրեն հանել էր
-հա վասա րա կշռությունից, այս դահլիճից, նույնիսկ Ալեքսանդր
րապոլից և տարել ա յն տ եղ , @*իֆլիս, այն տխրահռչակ ժողովըէ
որը հիշելիս իր արյունը սառչում էր երակներում։
ճ ա կ ա տ ի ց զորավար Անդրանիկն էր եկել և Թիֆչիսի հասա •
րակական հա վա քույթ ներում բռո ւն ցք թա փ ա հ ա րե լո վ բո ղ ո քո ւմ
էր հա յկա կա ն բսրրձր շրջանների սա ռնա սրտությա ն դ ե մ ։ ճ ա կ ա ֊
տին հ ա յ զորք է հա րկավոր, որովհետև ռուս զինվորները դնացել
են ի ր են ց տները։ Մուսավաթականները չեն ուզում կռվել թուրքի
դ ե մ ։ Եսկ վրաց մենշևիկի տեղը տաք է, օսմանլուի ասկյարը դեռ
չի առևանդել նրա կնոջը կա մ դստերը։ <րՌազմա ճա կա տի ա մ ֊
բողջ ծա նրությունը մ եզ վրա է, հա յեր, զինվո՜ր տ վ ե ք , հ ա մ ա ֊
լրե՜ք կռվողների շարքերը » , — կոչ էր անում ժողովրդական
հերոսը։ Եվ ա յդ կոչով Ազդային խորհ ուրդը հրավիրեց բ ա զ մ ա մ ֊
բոխ մի ժողով, որի խնդիրը պիտի լիներ կա զմա կերպել հ ա մ ա ֊
ժողովրդական զորա հա վաք, ինչպես նաև ա մեն տեսակ ն յ ո ւ թ ա ֊
կան օդնություն հյուծվող ճա կա տին։ Օրվա բա նա խ ոսն էր Ա վ ե ֊
տիս Ա հարոնյանը, որն ի բր և խորհրդի ն ա խ ա դա հ , հ ա մ բ ա վ ա ֊
վոր գրող ու սիրվա ծ հ ռետ որ ՝ իրեն օրվա հերոսի պես էր պ ա ֊
հում։ նա իր ճա ռն սկսեց վերա սլա ց խ ո ս ք ո վ .
— .4ոո։՚հ 31 Ձէ բօրէՁՏ– Հա ննի բա լր զռա նն է ։ — Ապա իրեն
հատուկ վ եր ա մ բա րձ ոճով նկարադրեց ռա զ մա ճա կա տ ի վիճակը,
թուրքերի ա ռա ջխ ա ղա ցմա ն աղետը Եովկասի և մա նա վ ա նդ հայ
ազգի հա մա ր, վերջում էլ կրակոտ կոչ արեց ներկա ներին ՝ կ ա մ ա ֊
վոր գրվել և անմիջա պես մ եկնել ճա կա տ։ Դահլիճը քարացած
լսում էր և խ ա ն դ ա վ ա ռ ծա փ ա հա րում։ Օանախոսն ինչով սկսել
էր, նրա նով էլ ա վարտեց իր հրաշունչ ե լ ո ւ յթ ը . — Ճ.ՈՈ1Եձ 1 Ձէ
բօրէՅՏ* Դեպի ճակա տ, ա զգ ի մ հ ա յո ց։
Ա զգա յի ն խորհրդի պատա սխա նատու պ ա շտ ոնյա ներից մեկն
անմիջապես առաջ ն ետ վ եց և թուղթ ու մա տ իտ ձեռքն առած
պ ա տրա ստվեց ցուցա կա գրել ճակատ մեկնելու ցա նկություն
հ ա յտ նողներին։ Ժողովականներն սկսեցին իրար երեսի նայել
Եվ ցուցա կա գրողին մ ո տ ե ց ա վ մ ի ա յն մի հոգի ՝ գրող Հովհաննես
Մ ա լխ ա ս յա նը , հիսուն տարեկանին մոտ , հ ա ստ ա մա րմին մի ա ֊
խ ա լք ա լա ք ց ի ։
Ա յդ խ ա յտ ա ռ ա կո ւթ յուն ի ց հետո Ա զգա յին խորհրդի գ ո ր ծ ի չ ֊
ները երկար խ որ հ եցի ն, տ վին-ա ռա ն և խ որհրդի ա նունից հ ր ա ֊
ւլա րա կեցին մի կոչ, որով ժողովրդին հա ղորդում էին վերա հաս
աղետի բոլոր մա նրա մա սները, կոշ էին ա նում երկիրն ա ղետ ից
փ րկելու հ ամար գործի դնել բոլոր մ ի ջո ցն եր ը ։ Կոշն ա վա րտ վում
էր ահեղ սպ ա ռնա լիքով* «Ա յս օրհասական վ ա յր կյա նի ն ա մեն
հ ա յ, որ խ ուսա փ ում է իր քա ղա քա ցիա կա ն ու ա զգա յին պարտքը
կա տ ա րել, դավա ճա ն է հա յրենիքի և, իբրե. դա սա լիք, արժանի
է խ ստ ա գո ւյն պ ա տ ժ ի »։
Ա յս կոշը ևս ոչ մի ա րդյունք չտ վ ե ց ։ Սակայն «խ ս տ ա գո ւյն
պ ա տ ժի» ենթա րկվողներ էլ չեղա ն, որովհետ և անհնար էր ք ա ֊
ղաքի ա մբողջ հ ա յո ւթ յա ն ը պ ա տ ժել, մա նա վա նդ որ ա յգ ա ր­
դար վճիռը կիրա ռելու դեպ քում պ ետ ք է սկսեին Ա զգա յին խ որ ֊
Հըրդից ու նրա հարևան շրջա նա կներից։
Ա հա րոնյա նը, տեղը նստ ա ծ, ք ր ք ր վ ոլմ էր անհանգիստ մ ը տ ֊
ք ե ր ի ց ։ Նա ա մբիոնի մոտ նկա տ եց նոր հռետ որի՝ Հ ա յո ց սպ ա -
րա պ ետ Ւ ոմ ա ս Նա զա րբեկովին, և նոր մ ի ա յն հա սկա ցա վ, որ
ռա զմա ճա կա տ ի հրա մա նա տ ա ր Լեբե դինս կին ճա ռն ա վա րտ ել է ,
իսկ ինքը ոչ մի ա րձա գա նք էլ չի տ վ ե լ։ Կռացավ դեպի Վ ր ա ց ֊
յա ն ը և նրա ականջին ա սա ց կշտ ա մ բա նքո վ •
— Ա յն կատուն դցեցիր ներսս, ինձ կրծում է ։
— ^ Ւ ֆ ւ հ Ի ժ ո ղ ո ՞վ ը ։ Իսկ ա յստ եղ , կա րծում ես, ուրի՞շ տ ե­
սակ է լի ն ե լո ւ , — չա ր ո ւթ յա մ բ ժպ տա ց «Հ ո ր ի զ ո ն ի » խ մ բա գ ի ր ը ։ —
Ես թ ե ր թ ո ւմ գրում ե մ , որ դրութ յունն անհուսալի է, և դուք
ինձ քա րկ ոծո ւմ ե ք ։ Դե, տե՞ս՝՝ Թ ե է ա սում Հ ա յո ց սպ ա րա պ ետ ը։
Ա յդ պահին Նա զա րբեկովը ծերունա կա ն հիշողությա նը զո ռ
տ ա լով, թ վ ե ր ո վ ու փ ա ստ երով ն եր կա յա ցն ո ւմ էր հա յկա կա ն ճա ­
կատին հա սա ծ վնա սները, հ ա յո ց զորքի ողորմելի վիճա կն էր
քն նա դ ա տ ո ւմ , և մնում էր նրա զորա վա րա կա ն խ ոսքից եզրա ­
կ ա ցնե լ, որ դրությունն իսկա պ ես անհուսալի է, կռիվը շա րու­
նա կելն ա վ ելո րդ ։ .
— Մենք ի ՞ն չ կարող ենք անել մա րդկա յին ուժերով ու տ եխ ­
նի կ ա յո վ գերա կշիռ թ շնա մ ո լ դ ե մ , — գա նգա տ վում էր հ սկա յա ­
մա րմին զորա վա րը, որի բերա նից ա յնպ ես զա վեշտ ա կա ն էին
հնչում ա յդ գա նգա տ ի բա ռ ե ր ը ։ — Նա խ ա ձեռնությունը պ ատ կա ­
նում է՛ թ շն ա մ ո ւն ։ — Եվ աջ ձեռքի ցո ւցա մ ա տ ո վ սկսեց մ ե կ -մ ե կ
ծա լել ձախ ձեռքի մա տ նեքը ։ — Մենք հետ ա խ ուզություն չունենքէ
Եղած ուժերը ք ի չ են Սարսի պ ա շտ պ ա նությա ն հա մա ր։ Մեզ հար–,
 կա վոր են նոր ուժեր։ Զորքը բա վա րա րվա ծ չէ հա գուստ ով, սնըն–
դով ու ա նհրաժեշտ ա մեն ի ն չո վ ։ Զորա մա սերը հ ոգնա ծ են և չեն
թ ա ր մ ա ցվ ո ւմ նոր ուժերի հ ամ ա լրում ո վ ։ Մենք մենա կ չենք կա
րող դիմա դրել թշնա մունւ Ա րևմտ ա հա յերից էլ էա կա ն որևէ
օգն ո ւթ յո ւն չեն ք կարող ս պ ա ս ե լ.,.
Երբ Հ ա լո ց սպ արապետն իր ալս հուսահատական զր ույցն
ա վ ա ր տ եց, մ ա րգիկ, մի պահ վստ ա հելով նրա վա վերա կա ն խ ոս–
ՔՒն, զա ր մ ա ց ա ծ էին, թ ե , ա յդուհա նդերձ, ինչպ ե՞ս է, որ ա յն
դա նդա լոշ թուրքերը դեռ չե ն հա սել Երևա ն։ Չէ որ հա յկա կա ն
ճա կա տ ն ա յլևս ճակատ չէր ներ կ ա յա ցն ո ւմ ՝ ըստ Հ ա յո ց սպ ա ­
րա պ ետ ի զ ե կո ւցմ ա ն , ա յլ կա նոնա վոր պ ա շտ պ ա նությա ն ա նըն­
դունա կ, կիսա քա ղց ու ա նկա զմա կերպ մի բա զ մ ո ւթ յա ն հ ա վա ­
քա տ եղ ի , որը կարող էր ք ա յք ա յվ ե լ ա նգա մ ա մ ենա թ ույլ թշնա –
մու առաջին իսկ հ ա րվա ծից։
Երկար ւո ոլթ յո ւն ի ց հետ ո, երևի սթ ա փ վելով և շատ թե քիչ
հա րմա ր ու իրակա ն դետնի վրա կ ա ն գ ն ե լո վ ժ ո ղ ո վ ա կ ա ն ն ե ր ի ց
մ եկը փ որձեց սպարապետին զ գո ւշա ցն ել։
— Ֆ ոմա Իվա նովիչ, մի թե դրութ յունն իրոք ա յդքա ն հու­
սա հա տական է։
— Ա յո ՞, ա յո ՞, ես ջա նա ցի ց ո ւյց տալ իրական վ իճա կը , —
հա նգիստ պ ա տ ա սխ ա նեց նա , — Ա յստ եղ են հա յ ժողովրդի բ ա խ ­
տի տ նօրենները։ Ինչո՞ւ նրա նց չնե ր կա յա ցն են ք իր ա կա ն ո ւթ յո ւ­
նը։ Ես հին զինվոր եմ և սիրում եմ իրերը կոչել իրենց ա նուն­
ն եր ո վ ։
Վերջին ա րտ ա հա յտ ությունը գրգռեց «Հ ո ր ի զ ո ն ի » խ մ բա գ ր ի ն ։
— Պարոն զորա վա ր , — վր դո վ վ ա ծ ա սաց նա ,— ձեր խ ո ս ֊
Ք ^րից ա յնպ ես է ս տ ա ցվ ո ւմ , թե մեր զորքերն արդեն կիսա քա ղց
են և սնունդն էլ գոհա ցուցիչ չ է ։ Բ ա յց ո ՞ւմ մ եղ քո վ է, որ մենք
Աարիղամիշում ու մ յո ւս կենտ րոններում թշնա մուն ենք հա նձ­
նել ռուսա կա ն պ ա հեստ ների ա նբա վ հա րստ ութ յունը։
— Ի՞նչ նկատի ունեք, պ ա ր ո ն ... Ի՞նչ է ձեր ա զգ ա ն ո ւն ը ...
— Վ ր ա ց յա ՞ն , Սիմոն Վ ր ա ց յա ՞ն ։
— Հ ա ՜, ներեք, մ ո ռա ցե լ էի, Վ ր ա ցյա ՞ն ։ Պարոն Վ րա ցյա ն,
գուք հա տկա պես ի՞նչը նկատի ունեք։ Ա յսինքն՝ ի ՞ն չ ենք հա նձ­
ն ել, ո՞ւմ ենք հա նձնել ։ — Հո ւզմ ո ւնքի ց զորա վա րի մի աչքը կուչ
էր եկել և դոզում էր։ Կարծես նշան էր բռ ն ո ւմ ընդդիմա խ ոսի
վրա ։

Ա
 Կարճ, գնդլիկ Վ րա ցյա նը երկչոտ ետ նստ եց, ա մ րա ցրեց տեղը
հին բա զ կ ա թ ո ռ ի ն .
— Պարոն զորա վա ր, ինքս լա վ հիշում ե մ , որ երր ձեզ հետ
մ ի երկու շա բա թ առաջ ա յց ե լե ց ի ն ք Ս ա րիղամիշ, մ ե ր ո ն ց կ ո ղ ֊
մէ ց ա րդեն լք վ ա ծ , բ ա յց թ ո լր ք ա ց կողմից դեռևս չգր ա վ վ ա ծ ա յդ
քա ղա քի պ ա հեստ ներում ա նհա շիվ հա րստ ություն էր ա մ բա ր վ ա ծ *
զեն ք ու ռ ա զ մ ա մ թ ե ր ք, զինվորա կա ն ու քա ղա քա ցիա կա ն հա ­
գուստ , երկրա գործա կա ն մեքենա ներ ու մ թ ե ր քն ե ր , ա նսպ ա ռ ա լ­
յո ւր , շա քա ր ու դ եղ ո րա յք » Տա ս նյա կ միլիոնների ա րժողությա ն
մի ո ւնե ցվ ա ծք, որ կողոպ տ վում էր անորոշ զբա ղմ ո ւն քի տեր
մա րդկա նց կո ղ մ ից և հետո էլ պ ա րգև պիտի մնա ր թ ո ւր քեր ի ն։
— Հի մ ա ի ՞ն չ եք ա ռա ջա րկում, պ ա րոն, ը
— Վր ա ր յա ՜ն ։ -
— Ա յո ր, Վ րա ցյա րն , պարոն Վ ր ա ց յա ՞ն ։ Ուզում ե ք , որ ետ
դա ռնա նք, գնա նք տ ե՞ր կա նգնենք ա յդ <րտ ա սնյա կ մ իլիոնների
ա րժողութ յա ն մեր ո ւն ե ց վ ա ծ ք ի ն »։
Զ ա յր ա ցա ծ էր գեներա լը , թ ե ոչ, վ ն ա ս վ ա ծ աչքը լրիվ փ ա կ­
վել և ա րա գ-ա րա դ թր թ ռո ւմ էր ։
Վրաց յ անԸ> հետ ևում էր նրա խ ոսքի ը ն թ ա ցք ի ն , կա րծում
էր՝ պիտի հարց տ ա ր, թ ե հապա ի ն չո ՞ւ դու ի նք դ չփ րկեցիր ա յդ
տ ա սնյա կ միլիոնների հա րստ ութ յունը, որ տ եսել էիր , սիրտդ
էլ ա յդպ ես ց ա վ ո ւմ է , ու ի նք դ էլ Թ իֆլիսից Սարիղամիշ էիր
հա սել ռա զմա ճա կա տ ին շոշա փ ելի որևէ օգնութ յուն հա սցնելու
և ոչ թ ե թ ա ր մ օդ շնչելու հ ա մ ա ր ։ Սակայն ա յդ հա րցը չտ ր վ ե ց ,
և հիմա Վ րա ցյա նը թ ե թ և ա ց ա ծ սրտ ով ա սա ց,
— Ես ա նձա մբ կոնկրետ ա ռա ջա րկություն չո ւն ե մ / պարոն
գե նե ր ա լ։ Սակայն մտ ա ծո ւմ ե մ , որ կա տ ա րվա ծ դ եպ քերից հե~
տո գա նգա տ վում եք, թե զորքերը բա վա րա րվա ծ շեն հա գուս-
տ ով, սննդով ու ա մեն ի ն չ ո վ .,. Ւ՜նչ ի մ ա ն ա մ , ա յս տ րա մա դրու­
թ յա մ բ վա ղը չէ մ յո ւս օրն էլ Կարսը կհա նձնենք թ շնա մ ո ւն, Կարսն
Ւր ա նբա վ հ ա ր ս տ ո ւթ յա մ բ, և ա յն ժա մա նա կ էլ կա սենք՝ զորքը
ռչ թ ե կիսա քա ղցա ծ, ա յլ մ ի ա ն գա մ ա յն սովա հար է և մ որե մ եր կ ։
— Ա յդ ուշա ցա ծ կշտ ա մ բա նքներից եթե որևէ օգուտ լիներ
ա յսօրվա մեր վիճա կին և ի մ իրա վա սութ յա նը հ ա նձ ն վ ա ծ զորա ­
մ ա ս ի ն, ես էլ ի մ հերթին ձեզ ու ձեր նմա նների հա սցեին կըշ–
տ ա մ բա նքներ կ ո ւղ ղ ե ի .,.
— Հի մ ա դո լք ի նչ նկատի ո ւնե ք , — հա րցրեց Վ րա ցյա նը «
 - նկատի ունեմ ա յն , թե ձեր Սարիղամիշ ժամանելուց ի ՛ն չ
շա հեց ռա զմա ճա կա տ ը։ Եվ ո՜չ մ ի ա յն ձեր։ 9ոլոր նրանց, ո վ ­
քեր $՝իֆէիսից գնացք էին նստում, ուղևորվում դեպի ռա զ մ ա ­
ճակատի գի ծը ՝ ժողովրդին էլ այն պես ց ո ւյց տալով, թե տեղ
հասնելուն պես թշնամուն մի այնպիսի հա րվա ծ կհասցնեն, որ
նա մեկ էլ ուշքը գլուխը հավաքի Միջերկրականի ափ ի ն ։ – Ա յս -
աեղ Նազարբեկովն արդեն նշան բ ռ ն ա ծ հ ա յա ցք ո վ կրակեց,
աչքի ամեն մի թա ր թ ո ւմ ո վ մի կրա կահերթ, որ հասավ նպ ա տ ա ­
կին, և Թիֆլիսի Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի ներկա յա ցուցիչը
գյուխը կո ր ցր ե ց։ Զորա վա րը, գտնվելով իր ռա զմ ավարական
մտքի բա րձրության վրա, ա յն տ եղ ի ց պարզ տեսա վ, որ իր գրոհը
հրաշալի արդյունք է տալիս։ Մնում էր կործանիչ հարվա ծը, այն
էլ հ ա ս ց ր ե ց *— Ես չգ ի տ ե մ առհասարակ, թ ե այն ինչպե ս է լ ի ­
նում, որ ձեր գլխի վ ր ա յո վ Անդրկովկաս յա ն մ ի ա ց յա լ կա ռա ­
վա րությունը ք ա յք ա յի չ հրամաններ է տաքիս հա յոց ռ ա զ մ ա ճ ա ­
կատին։ Այո , ա յո՞, հ ա յո ց ռա զմա ճա կա տ ին, որովհետև Եարսի
գծի վրա մ ի ա յն հայերն էին մ նա ցել ռուս հրամանատարների
հետ միա սին։ Այստեղ ո չ վրացիներ կան, ո չ էլ մուսա վա թ։
Պա տ ա սխ ա նե՞ք, խ նդ ր եմ , ա յդ ինչպ ե՞ս է լինում։ Եթե ձեր հ ա ­
մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա մ բ էր, որ Չխենկելին կարդա ցրեց թուրքերին թույլ
տալ դիրք բռնելու Կար սի առաջ, երկու կիլոմետրի վրա, ապա
դա, ես ինչպե ս կոչեմ, նման է ինքնա սպ ա նությա ն և փ ա ստ ո­
րեն կհանդիսանա Աարսը հանձնելու սկիզբր։ Ւսկ եթե այս
ամենն արվում է առանց ձեր ի մ ա ր ո ւթ յա ն , — ձեր թիկունքում
թե ձեր գլխի վ ր ա յո վ , դա միևնույն է , — ապա էլ ի նչի՞ համար
եք դուք ա յնտ եղ ն ստ ում։ Մի՞թե մ ի ա յն նրա համար, որպեսզի
հա յ դ ժբա խ տ ժողովուրդը տեսնի, որ իր ընտիր ն եր կ ա յա ցո ւց ի չ­
ները ևս բարձր կառա վարությա ն մեջ են։
Այս արդեն բա ցա հ ա յտ ո ր են ուղղված էր Ազգային խորհրդի
դ եմ , և դյուրա բորբոք Ահարոնյանը տեղից վեր կա ցա վ իր դերի
ու հեղին աէլ ությա ն հպարտ գ ի տ ա կ ց ո ւթ յա մ բ ։
- Ես ա մենա յն ուշադրությա մբ լսում էի ձ ե զ , հա յոց զորքերի
պատվարժան սպարապետ, և չեմ կարող զարմանքս թ ա ք ց ն ել***
Նազարբեկովը գլուխը ծռել էր դեպի հարևանը և նրա թարգ**,
մ անութ յունն էր լսում։
- Հ ե տ ո *, հետո ՞ , — հա րցրեց նրա կո ղ մ , կարծես նա էր խո**,
սողը։
 Ահարոնյանը լս ե ց Նրան և վ ր դ ո վ վ ա ծ շարունակեց*
- Հետ ո էլ ա յ ն , որ դուք ա յստ ե ղ ելո ւյթ ունեցա ք ա յն պ ե ս ,
ոնց որ ուրիշ տ նղէց տեսլական ստուգման եկած մեկը լինեք և
ոչ թ ե հ ա յո ց զորքի գլխ ավոր հրա մա նա տ ա րը։
Գեներալ Լերեդինսկին՝ Կովկասյան ճակա տի ղեկավար գոր–
ծի չը , բա ր եկի ր թ, վ ա ր վ ե ց ո ղ ո ւթ յա ն հարցերում բծ ա խ նդրորեն
ք ա ղա քա վա րի մի մ ա րդ, ա նհ ա նգստ ա ցա ծ էր ա յգ վ ե ճ ո վ ։ Հ ա ­
մ ա ձ ա յն էր> իհարկե, Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի նախագահի
հ ե տ . Հ ա յկա կա ն կորպուսի հրամանատարի ա նվճռա կա նությունը,
ռ ա զ մ ա վ ա ր ութ յա ն հարցերը տեղում լուծելու քա ջութ յա ն պ ա կ ա ­
սը, եթե ո չ բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , հաճախ են պ ա տ ճա ռ դառնում
ճակատագրական ձա խ ողա նքների։ Սայց չէ՞ որ Նազարբեկովն
աչքի առաջ էր ահա վ ե ց ա մսից ա վելի, և այն էլ պ ա տ ե ր ա զ մ ա ֊
կան ի ր ա դ ր ո ւթ յո ւնո ւմ , որի մեկ օրը հաճախ մեկ շ ա բ ա թ վ ա , մեկ
ա մսվա է հա վա սա ր։ Այս դժվար վ իճա կից դուրս գա լու համար
ի ՞ն չ է ձեռնարկել Հ ա յո ց ա զգ ա յին խորհուրգը, ի՞նչ են անում
Ա նգրկովկա սյան կա ռա վա րությա ն մեջ մտնող հ ա յ նա խ ա րա ր ­
ն եր ը ։ Մ ի ՞թ ե նրանք իսկա պ ես ա յն , կարծիքի են, թ ե բա վ ա կ ա ն
է, որ իրենք ա յդ կա ռա վ ա ր ո ւթյա ն մեջ իրենց ներկա յությունն են
ա պ ա հ ո վ ո ւմ ... Սակայն տ եսնելով, որ ա յս վեճը կարող է հեռուն
տանել, նա փորձեց հա նգստ ա ցնել կրքերը։ 4
— Հա ր դե լի բա ր ե կ ա մ ն ե ր , կա րծում եմ՝ փոխադարձ մ ե ղ ա դ ­
ր ա ն ք ն ե ր ո վ չէ , որ պ ետք է շտկենք ռա զմաճակա տի մեր ձ ա խ ո ­
ղակ ը ն թ ա ց ք ը ։ Մ ա նա վա նդ ա ՞յս պահին, երբ թշնա մին մեր
Քթի տակ է, և սատանան գիտե, թե ի նչ նոր խ ա ր դա վա նքներ է
որոճում, որ կարող է իր ա կա ն ա ցն ել, քա նի մ են ք հանգիստ ենք
թ ո ղ ել իրեն և ահա ա յսպ ես իրար օձիք թա փ տա լով ենք զ բ ա ղ ­
վա ծ։
Վիճողները գլխ ով արին, ի բր հա մ ա ձ ա յն ենք, և իրար հետ
էլ հ ա յա ցք ն եր փ ո խ ա ն ա ե ե ց ի ն , որ երևի պետք է նշա նակեր՝ ես
սո՞ւս, դու է՞լ սուս, մեր թշնա մու աչքը դուրս։
Մի կարճ պահ դահլիճում լռ ո .թ յո ւ ն էր, այն լռո ւթ յո ւնը , որ
սովորա բա ր նա խ որդում է պ ա յթ յո ւն ին կամ ա մպրոպ ին։ Զ ո ր ա ­
վար Լեբեդինսկին օգտ վ ե ց ա ռիթից և, ամպրոպը կա նխելու
նպ ա տա կով, նորից խ ո ս ե ց ։
— Անկեղծ որ լի նենք, ես էլ դարման ում եմ, թե այս ինչո՞ւ
ռա զմա ճա կա տ ում անհաջողությունն ուղղակի մ ե զ հետապնդում
Է, երբ մ եր զորքի մ ե ծ մ ա ս ը , հատկապես հ ա յ զորքը, կռվում է
ա յն պ իսի ա նձն ա զո հ ո ւթ յա մ բ, որից դենն անհնար է պ ա տ կ ե ր ա ց ֊
ն ել ։ — Գեներալ Լեբեդինսկին հ ա յա ցք ը պտտեց ներկաների վրա՝
ստուգելու իր խոսքի տ պ ա վորությունը, ապա ավելի հա կված
դեպի ն ա զ ա ր բ ե կ ո վ ը , կարծես հենց մ ի ա յն նրա համար, շարու­
ն ա կ ե ց --- Հ աՏո8 զորքն ա նպ ա յմ ա ն արժանի է ամեն տեսակ
խրախուսանքի ու ւի առա քան ությա ն ։ Եվ սա գեղեցիկ խ ոսք չէ,
որ ես ասում եմ մ ի ա յն հա յերիդ ն ե ր կ ա յո ւ թ յա մ բ ։ Ես ա յդ մ ա ­
սին Գերագույն գլխ ավոր հրա մա նա տ ա րութ յա նը գրել եմ դեռ 1ւ ւ
ա ն ց ա ծ տարվա սե պ տ եմ բեր ի 3 0 - ի ն ։ Եմ գրությունը հիշում եմ
բ ա ռ առ բ ա ռ . (րՀ ա յկա կա ն գումարտակները մինչև այսօր լ ա վ ա ­
գույն զորքերն են Կովկասյան ռա զմա ճա կա տ ի գործող զորամա–
սերի շարքում և հանդիսանում են մարտական այն հրաշալի
նյո ւթ ը , որի վ երա կա ռուցում ից շատ պիտի շահի մեր ճա կա տը «»
Այն ժամա նա կ ես նկատի ունեի հայկա կա ն զորաջոկատների
մ ի ա վորումը, որից պետք է կա զմվեր բուն հա յկա կա ն զո րա ­
մ ա սը՝ իր մեջ առնելով կա մավորա կան խ մ բեր ի ահռելի անձ­
նազոհ ուժը։ Ես ա յս խոսքը գրել եմ այն ժամա նա կ, երբ ալս–
տեղ էին ռուսական կանոնավոր դ ի վիզիա ները։ Հիմ ա նրանցից
ք ի չ բա ն է մ ն ա ց ե լ, իսկ հա յկա կա ն զորաջոկատներն ավելի են
ստ վ ա ր ա ցե լ։ Սրանք դարձել են հիմնա կա ն մ արտ ունակ և մինչև
վերջ ն վ իր վ ա ծ ուժն ամբողջ ռ ա զ մ ա ճ ա կ ա տ ո ւմ ։ — Զորավարը
կա նգ առավ մի պ ահ, ջուր խ մ ե ց , մ ետ ա ք սե թա շկինա կով շուր–
թերը սրբելուց հետո ա ռա վել զնգուն ձ ա յն ո վ հ ա ր ց ր ե ց .— Ենչո՞ւ
չեք հ ա րց ն ո ւմ , թե հապա էլ ի՞նչ է պ ատա հել, որ ա յդ մա րտ ու­
նակ ու անձնազոհ զորքն անվերջ նահանջում է։ Նման դեպքում
սովորաբար մեղքը բա ր դո ւմ են հր ա մ ա ն ա տ ա ր ո լթ յա ն վր ա ։ Ասում
են ա յսպ ես ու ա յսպ ես , ապիկար հրամանատարները չկա րո ղ ա ­
ց ա ն գործը կա զմա կերպել, որպեսզի խ իզ ա խ զորքի տ վ ա ծ թ ա ն ­
կագին արյունը պսակվի հա ղթ ա նա կո վ ։ Ե՞նչ խ ոս ք , որ մենք՝
ռա զմաճակա տի հրամա նատա րներս, վ երից վար, պ արտավոր ենք
մեղքի մ ե ծ բա ժինն առնել մ ե զ վր ա ։ Հ ա յո ց կորպուսի հ ր ա մ ա ն ա ­
տարությունը մի յուրահատուկ պարտականություն էլ ունի, որի
անթերի կատարումը հաղթանակի կեսը պիտի լիներ։ Կ ա մ ա վ ո ­
րական խ մ բեր ի և պարտիզանական ջոկատների ուժն օգտ ա գո ր ­
ծելու խ նդիրը։ Մի՞շտ է, որ մենք հմտորեն օգտվում ենք այգ
ազնիվ ա ժ ե ր ի ց ։ Արդարության դեմ մ եղ ա նչա ծ կլինես, եթե
ասեմ այո ' 1 ճի՞շտ չ է . . .
ներկաները գլուխները տ մ բտ մ բա ց ր ի ն ի նշան հա մաձա յն ում
թ յա ն ։ Իսկ Արևմտահաչերի ապա հովությա ն խորհրդի նախ ագահ
Վահան Փ ա փ ա զյա ն ը , որ հարմար առիթի էր սպասում ա յդ ա ռ­
թիվ իր գժդոհությունն արտա հա յտ ելու համար, վրա տ վեց.
— Ո՞չ մ իա յն չեք օգտ վում, պարոն գեներալ, ա յլև ա րհամար­
հական վ եր ա բերմ ունքով նրանց վա նում եք ու մի կողմ շպրտում։
Արևմտ ահ աչոց ապահ ովությա ն նախագահի դեմքն արտա­
հա յտ ում էր բողոք ու զ ա յր ո ւյթ , և էեբեդինսկին փորձեց հ ա ն զ ը ս ֊
լ-ւացնել նրան,
— Իրավացի եք, պարոն ն ա խ ա գա հ , — ասաց նա։–– Հ ա վ ա ­
նաբար դուք նկատի ունեք որևէ կոնկրետ իրողություն, որն ա յդ ­
պես վրդովեցրել է ձեզ։
Փափազյանը կա նգնեց իր արդարության խրոխտ գիտակ­
ց ո ւթ յա մ բ և սկսեց բա ց ա տ ր ե լ.
— Սարիղամիշի դժվար օրերին, երբ մեր զորքերին ամեն
կողմից վնասներ էին հասցնում թուրք ու քուրդ ա վազակախըմ–
բե րը , Սեբա ստացի Մուրադն ու Սեպուհը պատրաստակամութսուն
հայսւնեցին Կաղզվանի ու Օլթիի շրջանների տա րա ծքում ոչնչա ց­
նել նրանց բները և ճանապարհ բա ց ե լ դեպի թշնամու թիկունքը։
— Իրավացի է պարոն նա խ ա գա հը ,— հաստա տեց Հր ււցյա –
նը ։ — Նրանք մ ե զ էին դիմել, որպեսզի միջնորդ լինենք հրամա զ
նատա րոլթյա ն առաջ։
— Հ ե տ ո ՝, հ ե տ ո ՝,— Վահան Փա փա զյանին դիմեց գեներալ
Լեբեդինսկին։
— Հետո էլ ա յն եղավ, որ մենք ա յդ ա ռա ջա րկությամբ դ ի մե­
ցինք գեներալ Արեշևին, և նա ձեռքը թա փ տ վ ե ց , ա սա ց. <(Ժ ա մ ա ­
նակ չունեմ ա յդօրինա կ խակ ծրագրեր քննելու։ Թող գնան
իրենց գլուխները պ ահեն , — ա սա ց , — ա յ։լ անկանոն ուժերը »։
Եվ Մուրադն ու Սեպուհը, իրենց քաջա մարտիկ ջոկատներն
ա ռա ծ, հեռացան Սարիղամիշից։
— ,Աձ 1— հոգոց հանեց գեներալ Լերեդինսկին ։ — Շատ ց ա ­
վալի է։ Ես ի մ աչքով եմ տեսել ա րևմտ ա հա յ վրիժա ռուների ան­
վեհերությունը։ Մենք պարտավոր ենք նրանց հավատալ ու վըս–
տահել. բա ց ի նրա նից, որ ա յդ մարդիկ խ իզա խ կռվող են, կ;ս
նաև ա մենավճռական գործոնը. նրանք իրենց կյա նքի միակ
 իմ ա ս տ ն ա յժ մ տ եսնում են կովի մ ե ջ, իրենց հ ա յր են իքի Ոէ.
ա զգի փ րկությա ն հա մա ր մինչև վերջին շունչը պ ա յքա րելու մեջէ
Ինչպ ե՞ս կա րելի է մերժել ա յդ ա նվերա պ ա հ ա նձնա զոհությունըէ
— ք*այ ց մ ի ՞թ ե ն ույն վիճա կի մեջ լէ նա և Անդրանիկի
դր ։ — Լեբեդինսկոլ խ ոս քեր ի ց խ րա խ ուսվա ծ՝ խ ոս եց Փ ա փ ա զյա –
նը, որը տ եղյա կ էր Նա զա րբեկովի քա մա հրա կա ն վ եր ա բեր մ ա նն
ք ի ս ։ — Մեր ա զգա յին հերոսի փ ա ռքը հա նգիստ չի տ ա լիս որոշ
մ ա րդ կա ն ց...
Սա արդեն որոշակի ակնարկ էր հա յկա կա ն կորպուսի հրա ­
մա նա տ ա րի հ ա սցեի ն , և նա , հա րվա ծն իր վրա ը նդ ո ւնե լո վ , ա ն­
միջա պ ես հ ա յա ց ք ո վ նշանի տակ ա ռա վ Փ ա փ ա ղյա նին ու փ որ­
ձեց հա կա հա րվա ծ տ ա լ։
— Երբ մի զինվորա կա ն կա մ հրա մա նա տ ա ր, թեկուզ և ճա ­
կա տին ա ստ ծու մա տ նա հետ քն ունենա , ռա զմի դա շտ ում իր հա ­
մա ր ա ռա նձնա հատուկ ա րտ ոնյա լ վիճա կ է պ ա հա նջում, վերին
հրա մա նա տ ա րութ յունից ա նկախ վ իճա կ, ժողովրդի առաջ պ ա ­
տ ա սխ ա նա տ վություն չզգա լո ւ վիճա կ, դա ես չ ր ՛– չ ը ՛֊չ դ ի տ ե մ ինչ–
ինչպ ե ս կ ո չե մ ։ — Զորա վա րն ինքնա բերա բա ր հա վա սա րա կշռու­
թ յո ւն ի ց ելա վ և խ ոսելիս կա կա զում էր։
— Հա նգս տ ա ցե ՛ք Ֆ ոմա Իվա նովիչ, հ ա նգս տ ա ցե ՛ք ։ Կար­
ծո ւմ ե մ ՝ պարոն Փ ա փ ա զյա նի խ ոսքը ձեզ չէր վ եր ա բեր ո ւմ ։
— Կարևոր չ է ՝ վեր ա բեր ո ւմ էր, թ ե ոչ , — ն ույն ա փ նա կոծ վի՝հ
ճա կում, զ ա յր ա ց ա ծ՝ խ ոսքը շա րունա կեց Նա զա րրեկովը ։ — Կավ
րևորն ա յն է, որ ես զինվորա կա ն եմ և ա մբողջ կյա ն ք ո ւմ կա ր­
գա պ ա հությունը հա մա րել եմ զինվորա կա նի գերագույն, պ արտ­
ք ը ։ Եվ ա -ա տ ել եմ ա մեն տեսակ ա նա ր խ ի ա ն ,.. Ա նարխիան է,
որ ա յս ժողովրդի տունը քա նդ ո ւմ է , անա ր խ ի ա ն։ Հա սկա նո՞ւմ
ե ք ։ Տ ե ղ ի ց վեր կա ցողն իր հա մա ր ա նկախ ու ա րտ ոնյա լ վիճա կ
է պ ա հա նջում...
Գեներալ նա զա րբեկովի վ րդովմունքը փ ո խ ա ն ցվե ց դահլիճին
և ա րա գ գործող մերա նի պես փ ոխ եց նրա բա ղա դ ր ո ւթ յո ւնը ։ ձ ա ֊
կա ռա կորդները զ ա յր ա ց ա ծ բո ղ ո քո ւմ էին իրար դ ե մ ։ Հա մ ա խ ո հ ­
ները տ եղն երից վեր կա ցա ծ ձեոքներն էին թա փ տ ա լիս, իբր ,
ա յս է մեր վա րձը, ա րյուն թա փ ենք անհա վա սա ր ճա կա տ ա մա ր­
տ ում, վերջն էլ գա ն, մ ե զ մեղա դրեն ա նճա րա կությա ն, ապիկա ­
ր ո ւթ յա ն և ուրիշ տ ե ս ա կ ֊տ ե ս ա կ մ եղքերի մ ե ջ »
 Գեներալ Արեշևը, որ գլուխը կախ հանգիստ լսում էր, երբ
իրեն էին ք ննա դա տ ում, գա զա զեց ու Կովկասյան ճակատի հ րա ­
մանա տա րին «կա տ եգորիկ կեպով խ ն դ ր ե ց 1) իրեն ազատել ճ ա ­
կա տ ից, Բռունցքն օդում թա փ տա լով Վահան Փ ա փ ա զյա նի ու
մյո ւսների կողմ՝ նա հենց ա յդպես էլ ն եր կա յա ցր ե ց իր պահանջը.
— քՀՅրտրօբաււեա օճբՁՅօա ոբօա^ տձշ , րօօաաա րտ֊
տտթՅյւ...
Եվ Լեբեդինսկին, որ մի նչև ա յդ պահը հա ջողությա մ բ ի ր ա ­
կանացրել էր կրքերը հա նգստա ցնողի ու սուր վիճակները հալւ–
թոդի իր դերը, ձա յն ը բա րձրա ցրեց մեկեն.
— Թողե՞ք ա յդ երեխ ա յությունը, գեներալ։ Կատեգորիկ կեր­
պով չեն խ նդ ր ո ւմ , հասկացե ք հասարակ բ ա ն ե ր ը ,..
— Ւսկ ես խնդրում եմ և հակառակ դեպքում *. *
— Հակառակ դեպքում ի ՞ ն չ , — պ աւթ^Ա ռուս գե նե րա լը , — ի՞նչ
հակառակ դեպ քում։ Դուք մ ո ռ ա ցե ՞լ եք, որ զինվորական եք և ոչ
թ ե տամէիկից խ ռ ո վ ա ծ երեխա ։ Մ ոռա ցե՞լ եք, որ պ ա տ երա զմ է,
և դուք ձեր յուրա քա նչյուր ք ա յլի համար պ ա տ ա ս խ ա ն ա ա տ ու եք
պատերազմա կա ն ժամա նա կի օրենքներով՛

* *
*

Ալեքսանդրապոլի արտակարգ ժողովը խ ա ռ ն վ ե ց ու բորբոք–

վ ե ց ֊ե ռ ա ց երկրորդ օրվա ա ռ ա վ ո տ յա ն , երբ դա շնա կցությա ն
Թիֆլիսի բ յո ւ ր ո յի ա նդա մ Կարո Ղ ա ղազ յա ն ը , կարգից դուրս
խ ոսելու իրավունք վ եր ց ն ելով , հրապարակեց Բ՝իֆլիսի Հ ա յո ց
ա զգ ա յին խորհրդի նախագահի տեղակ ա) Խաչատուր Կարճիկ–
յա ն ի հեռագիրն այն մա սին, որ 1/Ֆդրկովկասյան ս ե յմ ի մ ա հ մ ե ­
դական ֆրակցիա ն հայտ արարել է իր հեռացումը կա ռա վա րու­
թ յո ւ ն ի ց և հա վանորեն մոտակա օրերին կհռչակի Ադրբեջանի
ա նկա խ ությո ւնը։ Հեռա գրում նշված էր նաև, թ ե ո՞րն է մ ա հ մ ե ­
դականների՝ ս ե յմ ի ց հեռանալու պատճառը. նրանք ա սում են՝
իր են ց հա յտ նի է դարձել, որ հայերն ու վրացիները չեն ց ա ն ­
կանում Անդրկովկասը կտրել Ռ ուսաստանից։
Ժողովականները չէին հավատ ում իրենց ականջներին։ Ստի­
պեցին հեռագիրը նորից կարդալ։ թ,արմացան, զ ա յր ա ց ա ն , ապա
որոշեցին կարճ ընդ մ ի ջո ւմ ա նել, խ ե լք .խ ե լք ի ա ա լ, ծա նրութ եթ և
ա նել ստ եղծվա ծ ա րտա կա րգ ու ա րտ ա սովոր վիճա կը, դրա նից
հետ ո որոշել հ ա յո ց կողմի ա նելիքը։
Հն դմ ի ջո լմ ին ա շխ ուժա ցել էին Ա լեքսա նդր Խատիսովն ու Հ ո վ -
հանն ես Քա ջա զն ունին։ Նրանց զե կ ո ւյց ն ե ր ո ւմ քննա դատ ա կա ն
շեշտ եր էին եղել ուղղվա ծ խ ա ղա ղութ յա ն խ որհրդա ժողովի մ ա հ .
մեդա կա ն թևի դ ե մ ։ Մ ա հմ եդա կա ն.մուսա վա թա կա նները Տրա–
պ իզոնում իրենց շատ էին ա նկախ պ ա հում։ նրա նք անհա րմար
չէին հա մա րում նույնիսկ բա ց ե ի ր ա ց , ցուցա դրա բա ր ա ռա նձնա ­
նա լ թուրքերի հետ և Ա նդրկովկասի հա րցերը քննել ա ռա նց հա յ
ու վրա ցի գո րծընկերների։ Դա չէր կարող ա յլ րան /ի ն ե լ, քան
մուսա վա թա կա նների անջատական տ րա մա դրութ յունը, որը վաղ
թ ե ուշ ջրի երես պիտի ելն եր ։ Եվ հիմա կա րծես խ որհրզա ժողո վե
երկ ու պ ա տվիրա կները շատ էին ուրա խ, որ ստ ա ցվա ծ հեռա գրով
ի ր ե ն ց ենթ ա դրութ յունը հա ստ ա տ վեց ա յսպ ես արա գ ու անառար–
հեժ ։
Կես Ժամից ժողովը վ եր ս կ ս վ եց, և ա մբիոնի ետ ևում հա յտ–
նըվող ա մեն մեկը ջա նում էր խ ոսել կա րճ, գործնա կա ն, հ ա տ ֊
հատ ու շեշտ վա ծ բա ռ ե ր ո վ ։ Հեռա գիրը մա րդկա նց ստ իպ եց գ ն ա ֊
հատել ժա մա նա կը։
Լեոն՝ հա յոց պ ա տ մա բա նն ու հրա պ ա րա կա խ ոսը, որ ուրիշ
պ ա րա գա ներում պիտի ոգեկոչեր հին ու նոր պ ա տ մությա ն պ եր­
ճախոս փաստերը և նրա նց վրա հյուսեր իր կա րծիքը, եզրա կա ­
ցո ւթ յո ւնն ու պ ա տ գա մը, հենց ինքն էլ տ վեց հեռա գրա յին ոճի
օրինա կը, երբ ելա վ տ եղից, տ ա գնա պ ով հա յտ ա րա րեց,
— Քարեկամնե ր , մուսա վա թա կա ններն ա յսօր ա նկա խ ու­
թ յուն հա յտ ա րա րեցին, վաղն էլ մեր դեմ կռվի կգա ն։ Ա յն ժա ­
մա նա կ հա յ զորքն ստ իպ վա ծ կլինի կռվելու երկու ճա կա տ ում։
Քա ջա գնունին, որ, թ վ ո ւմ էր, ընդա րձակ զեկուցումով ապա­
ցո ւցել էր, թե ինքը հա շտ ությա ն դաշնագրի կողմնա կիցն է,
ինչպ իսիք էլ որ լինեն նրա պ ա յմ ա ն ն եր ը , հա նկա րծ հա նդես եկավ
մի հ ա յտ ա րա ր ո ւթ յա մ բ, որը ջնջում էր իր զ եկո ւցում ը ։
— Ուրիշ ելք ու ճանապ ա րհ չկ ա , մ են ք պետք է շա րունա ­
կենք պ ա տ երա զմը , — վճռա բա ր հա յտ ա րա րեց նա ։ — Մենք չենք
կարող չկ ռ վ ե լ, երբ մուսա վա թը մ եր թ իկունքից ձեռքը մ եկ ն ո ւմ
է թ ո ւր քին , և նրա նց ստ եղծա ծ օղա կում կա մ պիտի խ եղ դ վենք,
կարմ կռվելով փ րկվենք։
 Ա յդ օրվա նիստին ներկա էր նաև Երևանչան ռա զմա ճա կա տ ի
հր ա մանա տարի տեղակալ Գանքւելբեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ Արթիկի կ ոՂ՜
մերում դործ ուներ, լսել էր, որ ժողովին հրա վիրվա ծ է նաև իր
հորեղբորորդի Պողոսբեկը։ Եկավ, որ տեսնի, հարցուփորձ անի
որդիներից։ Չէ" որ նրա գնդում էին ծա ռ ա յո ւմ իր երկու֊ տ ղ ա ­
ները։
«թ՛ե որ հաշտությա ն պատվիրակն էլ կռվելու կողմն է, ուրեմն,
հիմա՜ որ կարգին կկռվ ե նք » , — մ տ ա ծեց Փիրումյա նը և ուրա­
խ ա ց ա վ ։ Սակայն մեկ էլ ամբիոն բա րձրա ցա վ նույն պ ա տվիրա ­
կության երրորդ անդամը՝ Միքայել Պա պ ա չա նովը, և Փիրում(Ա՛նի
գւխին ասես սառ ջուր լցրին։
— Ես չե մ կա րծում, թե հիմա կռվելը միակ ելքն է ,— դ ա ն ­
դաղ, հանգիստ խ ոս եց Պապաջանովը ։ — Հա կառակը, դա մեր
կորսա յա ն ճանապարհն է, որովհետև մենք ում չունենք թուրքի
դ եմ պ աշտ պ ա նվելու, մ ինչդեռ այսօր նրա կողքին էլ կանդն ում է
նաև մո ւս ա վա թ ը։ Վաղն էլ՝ վրա ցի մ ե ն շև ի կ ը ... էլ չեմ խ ո ս ո ւմ ...
— Լավ կլիներ, որ առհասարակ չխ ո ս եի ր , — առաջին շարքից
դոռաց մ ե կ ը ։
Պապաջանովն շտա պ եց փակել իր խ ոսքը.
— Ես կա րծում եմ՝ միակ ճանապարհը տանում հ Պ >լիս–
վեր կենա նք, գնանք ա յնտ եղ, հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն գանք թուրքաց
կա ռա վարությա ն հ ե տ ...
— Վազի՜ր, հ ա ՜, Պոլսում սեղան են գցել, ք ե ՜ զ են սպասում։
Պապաջանովն այս խ ոսքն ասողի վրա էլ խ ե թ - խ ե թ ն ա յե լո վ
իջավ ա մ բի ո ն ի ց , գն ա ց, նստ եց տեղը։
Արշակ Զո ւրա բյա ն ը մի անդամ արդեն խ ոսել էր՝ կոչ անելով
չհավա տա լ թուրք պատվիրակությա ն հաշտությա ն խ ոս տ ո ւմ ն ե­
րին, որովհետև նրա նք, բա նա կցությունները ձգձգելով, ժամանակ
ու հնարավորություն էին ստանում մեր հողերում ավելի խ ո ր ա ­
նալու։ « Եթե Բրեստ-էիտովսկի պ ա յմա նա դիրը նրանց սրտով է,
ե ուզում են կանդ առնել 1 8 7 7 - ի սահմանի վր ա , էլ ին<ո՞ւ են
պահա նջում, որ մենք բա ժ ա ն վ ե ն ք Ռուսաստաից , — հա րց էր
տալիս հռետ որը ։ — Եթե նրանք խ աղա ղությո ւն են ուզում, ինչո՞ւ
զինադադարի կոշ ա նելով զորքերը շարժում են առա ջ»։
Հիմ ա նորից ելույթի խոսք խ նդրելով՝ դահլիճն առավ հա­
յա ց ք ի տակ, կրկնեց իր հարցը.
— Եարծում էիք՝ թուրքերն առաջ են դալիս, որպեսզի մ ե զ
հետ բա րեկա մւսբա ր գ ր կ ա խ ա ռ ն վ ե ՞ն ։– նա կա նգ ա ռա վ մի
եր կվ ա յր կյա ն և ինքն էէ պ ա տ ա սխ ա նեց իր հ ա րցին , — նրա նք
որոշել են իրենց ճա նա պ ա րհից ջնջել հ ա յո ւթ յա ն ը ։ Իրենց գործը
հեշտ ա ցնելու Հ՝ա մա ր մ ե զ ն ի ց պ ա հա նջում են ա նկա խ ություն ^ Ա յ­
տա ր ւ^րել։ Մոլ սա վա թի ա նկա խ ությունը նշա նա կում է ա նմիջա ­
կան կա խ ում Թ ո ւր քի ա յի ց։ Իսկ մ են ք իրա վունք ո ւնե՞նք մեր ժ ո ֊
ղովուրդը կտրելու Ռ ուսա ստ ա նից, հրա ժա րվելու հյուսիսի կ ո ղ մ ն ­
որոշումից։ Մեր առաջ երկու ճանապ ա րհ կա* կա մ հ ւ ս յա ց ք ֊
ներս պիտի հա ռենք դեպի հ յո ւս ի ս , կա ՞մ պիտի գլխ իկոր գնա նք
թուրքին ընդա ռա ջ սպ ա սելով, որ նա մ ե զ կոտ որի ...
Ա լեքսա նդրա պ ոլի ներկա յա ցուցիչներն իրենց ք ա ղա ք ո ւմ ,
իրենց տանը ղում ա րվա ծ նիստ ին ներկա էին անկոչ հ յուրերի
պ ես։ ճի շ տ է , նրա նք ճա կա տ ից եկա ծ լուրերն ը նդունում կին
իբրև ա հա զա նգ, թե ահա ուր որ է թուրքերը պիտի կա նգնեն
Ա լեքսա նդրա պոլի դարպասների դ ե մ ։ Եվ նիստ ի ա ռա ջին օրն էլ
որոշեցին պ ա յմ ա նա վոր վ ել իրենց վիճա կի շուրջ, ներկա յա նա լ
իրենց միա սնա կա ն կա մքով ու կ ա ր ծի քո վ։ Սակայն պ ա ր զվ եց,
որ միա սնությունն անհնար է. հա մ ա ր յա յո ւր ա ք ա ն չյուր ն ա նի իր
խոհն ու վ ճի ռը , որից չի ուզում բ ա ժ ա ն վ ե լ։ Եվ հիմա ցրվա ծ
նստել էին դահլիճի տարրեր տ եղերում, յո ւր ա քա ն չյուր ը փ նտ րում
էր իր հա մա խ ոհներին։ Մ իա յն Ա լեքսա նդրա պ ոլի քա ղա քա գլուխ
Ալ. Խատիսովն ու նրա տ եղա կա լ Վահան նա վ ա սա ր դ յա նն իրար
փ նտրելու կարիք չո ւնեի ն։ Նրանք ի ր են ց ո ղ որ մ ա ծո ւթ յա ն ը հ ա ն ձ ֊
նըվա ծ քա ղա քը մո ռա ցել էին և հ ա մ ա զգա յի ն բա խ տ ի շուրջն
էին մտ որում։
Այն Ժամանակ դահլիճի վերջին շա րքերը խ լր տ ա ցին , և ձեռքն
առաջ մ եկն ա ծ խ ոսք խ նդրեց Բադրատ Ղ ա րիրջա նյա նը։ .
Շա տ երը դիտ եին, որ ա յդ կա րճա հասակ, սև բե ղե ր ը մա րտ ա ­
կա նորեն աջ ու ձախ սրա ծ երիտասարդը քա ղա քի բ ղ շև իկ յա ն
կա զմա կերպ ությա ն ղեկա վա րն է ։ Նա վա սա րդյա նն ա րմունկով
հրեց իր նա խ ա գա հի կողը, ա յսի ն քն՝ տ^ւ/, մեր քա ղա քի ն եր կ ա ­
յա ցո ւցի չն է խ ո ս ո ւմ ։
— Ա յդ հեռա գիրը ց ո ւյց տ վ ե ց , թ ե ովքեր են նստ ա ծ Ա նդրկով­
կաս յա ն կա ռա վա րությա ն մ ե ջ , — իր խ ոսքն ա յսպ ես սկս եց Վա­
րի բջա ն յա ն ր ՝ հ ա յա ցքն ուղղելով դեպի ժողովի նա խ ա գա հությա ն
սեղա նը, որի ետ և շա րվա ծ էին Անդրկովկաս յա ն ս ե յմ ի հ ա յ ա ն­
դա մները՝ Արշակ Զ ո ւրա բյա ն ր , Գեորգի Խ ա տ իսյա նը, Սիմոն
 Վ րա ցյա ն ը, Ա վետիս I)ա հա կյա նր և էլի մի քա նիսը, որոնց նա
չէր ճա նա չում ։ — Ա յսօր մուսա վա թա կա ններն են ա նկա խ ա նումլ
վաղն էլ ա յղ ցա վո վ կբռ նվ են հա յ ու վրա ցի գո ր ծա կ ի ցնե ր ը ..,
— Լ“ Վ ԿւՒնիւ որ գո ր ծի ց խ ո ս եք , — տ եղից վեր կա ցա վ Ավե–
IIIի։ւ Ա հա րոնյա նր։
— Սա մ եր իսկա կա ն գործն է և, դժբա խ տ ա բա ր, նաև ճակա­
տ ա գիրը, որին տեր են կա նգնել անարժան մ ա ր դ ի կ ...
— Լսե՛ք, պ ա րո՜ն , — ա յլա յլվ ա ծ հա յա ցքն աջ ու ձախ գցեց
նա խ ա գա հը։
— ՚Հ ա ր ի ր ջ ա ն յա ՚ն , — օգնութ յա ն հա սա վ Նա վա սա րդյա նը։
— ...Պ ա ր ո ն ՚Լ տ րիրջա նյա ն , — ամպրոպը կա նխելու համար
վա յր կենա պ ես փ ա փ կա նա լով՝ ձա յնն ի ջեցրեց Ա հա րոնյա նը « -
Ա զգն օրհասի առաջ է կա նգնա ծ։ Փրկությա ն ճանապարհ գիտ ես »
ա ս ա ՛, էլ ի ՞ն չ ես մա րդկա նց վիրա վորում։
— Միակ ճա նապարհն ա յն է, որ կա պ վենք Անդրկովկասի
միակ օրինական կա ռա վա րությա ն հ ե տ ...
— Ո՞վ է ա յդ միա կ օրինա կա ն կա ռա վա րությունը։
— Ժողովրդա կա ն կոմիսա րների խորհուրդը՝ Ստեփան Շա ­
հում յա ն ի գլխ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ։ Ա յդ նոր իշխ ա նությունն է մ ի ա յն ,
որ /եա սաստանի օ գ ն ո ւթ յա մ բ Ա նդրկովկասի ժողովուրդներին
պի IIIի փրկի թուրքա կա ն սա ՞ կ ո ւթ յո ւն ի ց ...
Բագրատ Վ ա րիբջա նյա նի ա ռա ջա րկությունը դահլիճն իրար
խ ա ո ն ե ց ։ Կրքերը շի կա ցա ն ։ Սիմոն Վ րա ցյա նը նախագահի կ ո ղ ֊
ք ի ց վեր թ ռ ա վ ու դոռա ց.
— Բոլշևիկների հետ որևէ հ ո ւյս կա պ ելը հիմա րություն է,
սւնհեոատ ես ությո ՚ւ ն ,
— Ա յս ճա կա տա գրա կա ն պահին մենք իրա վունք չունենք երես
թեքերււ Շա հում յա ն ի կա ռա վա րութ յունից , — նա խ ա գա հությա ն
ժ յո ւս ա նկյունից խ ոս եց Արշակ 1էուրաբյանը ։ — Ես ասել եմ և
4,ի մ ա կ նույնն եմ կ ր կ ն ո ւմ ...
Պ ա ր ոն ա ՛յք, պ ա ր ո ն ա ՛յք , — գլուխը բռ ն ա ծ՝ փորձեց խա~
գա գա թ յուն ստ եղծել Ա հա րոնյա նը և, տ եսնելով, որ ա յգ ան~
Հնար Լ, նիստը հ ա յտ ա րա րեց փ ա կվա ծ։ ՜

/յ 11ա րւրււրա ւ>/էււտ

 *

֊ Հաջորդ օրվա նիստ ում սուր խ ոսքեր չեղա ն։ Ժ ողովա կա ն-

ներն ավելի շատ նմա ն էին սգվորների, որոնք մեռելա տ ա նը
նստ ոտ ա ծ իրենց պարտավոր էին հա մա րում մխ իթա րա կա ն խ ո ս ­
քեր ասել մեռելա տ երերին և հա յա ցքները ելքի դոա նըճ հարմար
վ ա յր կյա նի էին սպ ա սում, որպեսզի ելնեն, հեռա նա ն։ Այն ժ ա ­
մանակ ռա զմա ճա կա տ ից եկա ծ մի խ ո ւմ բ սպաներ լի ա զ ո ր եցի ն ,
որ ճակատի ա նունից խ ոսի հա յկա կա ն հրա ձգա յին Հինգերորդ
գնդի հրամա նատա ր գնդապետ Պ ողոսբեկ Փ իրումյա նը։
Խ մբից բա ժա ն վեց ու առաջ ա նցա վ հա ղթա մա րմին մի զ ո ­
րա կա ն, որի հագին տոնական հա մա զգեստ էր։ Ոսկեհուռ ծ ո պ ե ­
րիզներով ուսա դիրները, կուրծքը գա րդա րող մարտական շքա նը–
ղանների ու մեդա լների շարքերը պ ճնա մոլ զորականի տպավորու–
ք ։ ուն կարող էին թողնել ա նծա նոթի վ ր ա ։ Ւսկ կարճ խ ուզա ծ
փոքրիկ մորուքն ոլ փ ա րթա մ, բ ա յց սուր ծա յրերը վեր ց ց ա ծ
բեղերը նրա առնական դեմքին տալիս էին խ ստ ո ւթ յո ւն, որՒ հետ
համերաշխ էին կրակոտ ա չքերը։
Կարելի էր կա րծել, թե զորականը հա նդիսա վոր շքերթ ից է
գա լիս և ոչ թե ռա զմա ճա կա տ ից, որտեղ նա իր գնդի հետ օրերն
անց էր կա ցրել գա րնա նա յին անձրևների տակ ու ի գդ իբյա ն հըռ–
չա կա վոր ցեխ երի մ եջ։
Հորեղբոր որդի Դա նիելբեկ Փ իրումյա նը, որ նրանից մ իա յն
մի քա նի տա րով էր մ ե ծ , բ այց հա յրա կա ն գորովա նքով էր վ ե ­
ր ա բե ր վ ո ւմ , անհանգիստ շա ր ժ վ ե ց տ եղ ո ւմ • շատ էր ուզում, որ
հարազատը կարողանա իր մա րտ ա կա ն պ ատկառելի անվա նն
արժանի խ ոսք ա սել։
Գնդապետի երևույթից ա նմիջա պ ես շա ր ժ վ ե ց , կենդա նա ցա վ
դա հլիճը։ նրա նք, որ ճա նաչում էին , ա շխ ուժացա ն ինչ-ո ր չա ­
փ ով, մ տ ա ծեցի ն , որ, վերջա պ ես, փ որձառու հա յ սպ ա յի ձա յնն
էլ կլսեն։ Ւսկ ա նծա նոթները, զ ա ր մ ա ցա ծ նրա տոնական ու շքեղ
հ ա գո ւս տ ֊կ ա պ ո ւս տ ո վ , մտ ա ծում էին, թե ինչո՞ւ է պճնվել ա յս
տ ա րեց մա րդը, հո Թ իֆլի սի .Գ ոլռվինյա ն պ ողոտ ա յում չպիտի
գա յթ ա կղեցնի տիկնանց ու օրիորդներին։ Ժողովը ղեկա վա րող
Ա հա րոնյա նը խ նդրեց, որ գնդապ ետ Փ իրումյա նը թա րմ տեղե–
66
 Է ո ւթ յո ւն նե ր հա ղորդի ռա զմա ճա կա տ ի վիճա կից, և նա աոաջին
իք ահ ա յլա յլվ ա ծ էր ու խ ոսեց ա նվստ ա հ։
— Դժվար թե ես կա րողա նա մ ա վելին ա սել, քա ն հա ղորդել
են մեր հա րգելի ղորա վա րներր ։ — Ա յստ եղ նա շունչ ք ա շե ց ,
ո ւռ ցր ե ց չա յն , զա րդա րուն կուրծքը՝ երևի մ տ ա ծելո վ , որ ինքը
պ ա րտ ա վոր է ժողովին հաղորդել հենց ա յն , ինչ մ ի ա յն ինքը դ ի ֊
լո ե ։ Բ ա յց մ ի ՞թ ե մ ի ա յն ի ն ք ը ։ — Ես կուզենա յի ձեզ հա ղորդել. . .
իհա րկե, ոչ թ ե տադնապ ձգելու հա մա ր, ա յլ զգուշա ցնելու,
Ս թա փ եցնելու, որովհետ և տ եսնում եմ , որ շատ եք հա նգիստ ։
Ա յո ՞, կուզենա յի հա ղորդել, որ թուրքերը Կարսի տակ հա նգիստ
նստ ա ծ չե ն ։ Եմ գնդի հետ ա խ ուզությունը պ ա րզել է , որ թուր–
ք ա ց առա ջա պա հները շա րժվում են դեպի հ յո ւս ի ս ։ Իսկ գա կա ­
րող է հաստատ նշա նա կել, որ կա մ Եարսն արդեն ի ր են ցն են
հա մա րում և դալիս են Ալե քսա ն դրա պո լի վ ր ա , կա մ էլ նպ ա ­
տա կ ունեն նվա ճելու երկա թ գիծը, որից հետո Եարսը կմեկուսա ­
նա և կգտ նվի թուրքա կա ն ա քցա նի մ ե ջ ...
էերեդինսկին հա րցա կա ն ն ա յե ց Նա զա րբեկովին և, նրա դ ե մ ­
քին ոչինչ չկա րդա լով, մա տ իտ ով ի ն չ ֊ո ր նշում ա րեց իր առջևի
թ ղ թ ին ,
Ա հա րոնյա նն անհանգիստ հ ա յա ցք ո վ որսում էր ճա ռա խ ոսի
հա ղորդա ծ տ եղեկութ յունները, որոնց մեջ չէր տ եսնում իրեն հե–
տա քրքրող ա մենա կա րևորը։
— Իսկ հ ա յ զինվորի տ րա մա դրութ յո՞ւնն ինչպ ես է , պարոն
Փիրում յա ն ։ Ձեր ա զգա նունը, կա ր ծե մ , Վանի պ ա շտ պ ա նությա ն
օրերից է հ ա յտ ն ի ։
— Ա յր , պարոն Ա հա րոնյա ն, տ ա սնհինգին ի մ գ ն դ ո վ մ ա ս ­
նա կ ցո ւմ էի Վանի պ ա շտ պ ա նութ յա նը։ ՚
— Էրդյա ւմում է՞լ դուք է ի ք ...
— Էր ղ րո լմ ո լմ ի մ տ ոհմա կիցն է ր , պարոն Ա հա րոնյա ն, Դա ­
նի ելրեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ր ։ նա ա յժ մ Երևան յա ն ռա զմա ճա կա տ ի հրա ­
մա նա տ ա րի տ եղա կա լն է և , ա հա վա սիկ, նստ ա ծ է ա յս դա հլի­
ճ ո ւմ , — նա ձեռքը պ ա րզեց դեպ ի ետ ին շա րքերը։
Բոլորը շրջվեցին դեպի ետ ։ Ա յն օրերին Դա նիելրեկ Փ իրում-
յա ն ն ավեչի. հա յտ նի էր «էր զ ր ո ւմ ի հերոսը» պ ա տ վա նունով, և
հա ճելի էր գի տ ա կցել, որ. ա յգ ն ույն հերոսը հա մեստ որեն նստ ա ծ
է դահքիճոլմ ու ա մենա թ ունգ վեճերի Ժամանա՞կ ա նգա մ թի մ ա տ ­
նում իր տ եղը։
 — Իսկ հ ա յ զինվորի ա ր ա մ ա դ ր ո ւթ յո ՞ւն ը է – Ահարոնյանը
չմ ո ռ ա ցա վ իր հա րցը, որ ա նպ ա տ ա սխան էր մնա ցեք։
Պողոսրեկ Փ իրումյա նը դժվա ր կա ցութ յա ն մեզ էր։ Վերջին
օրերի դեպ քեր ը , որոնց ա կա նա տեսն ու մա սնա կիցն էր եղել ի ն ­
ք ը , շատ էին ցա վա լի , եթե չլինեին ա յնքա ն վա րկա րեկիչ մի
ազդի հա մա ր, որն իր ա մբողջ կյա նքն ապրել է դրււեկ թ շնա մ ի ­
ների դ ե մ կ ռ վ ե լո վ , ա րյուն տ ա լով և միշտ ու ա մեն պ ա րա գա յի
իր ա պ ա գա յին հա վա տ ա լով։
— Ես դժվա րա նում եմ ա յդ հա րցին միա նշա նա կ պ ատ ա ս­
խան տ ա լ , — ա յսպ ես խ ոս եց Պ ողոսբեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ — ^՚ այյ
հիմա ձեզ ն ե ր կ ա յա ցն ե մ մի պ ա տ կեր, և դրանից հետո դուք ի ն ք ­
ներդ փ որձեցեք պ ա տ կերա ցնել հ ա յ զինվորի վիճա կն ու տրա­
մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ։ — Նա նորից դադար ա ռա վ մի պահ. երևում էր,
որ դ ժ վ ա ր ո ւթ յա մ բ է բա ռեր գտ նում խ ո ս տ ա ցա ծ պատկերն ա մ­
բողջա կա ն ու ճշգրիտ ն եր կա յա ցն ե լո ւ հա մա ր ։ — Ահա ա յսպ ես է
դ ր ութ յո ւն ը . մ ե զ վրա եկող թուրքա կա ն զորա բա նա կն օգնա կա ն­
ներ ունի ա մեն կո ղ մ ից՝ աջից ու ձա խ ից, ա ոջևից ու ետ ևից։
Նրա հետ են ա զդա կից ու քուրդ ա վա զա կա խ մ բերը։ Իսկ ո՞ւր են
կա մ ո վ քե՞ր են հ ա յ զորքի օգնա կա նները։ Մեզ օդն ական պիտի
լինեն մ եր ա զդա կից քա ղա քա բնա կներն ու գյո ւղ ա ցի ն եր ը , որոնք
էր զ ր ո ւմ ի ց , Սարիղամիշից մինչև Կարսի պարիսպները միա յն
մ տ ա ծում էին փ ա խ չելու մ ա ս ի ն։ Եվ փ ա խ չում են՝ զինվա ծ ու
մ թ երքներով բ ե ռ ն վ ա ծ ։ Փ ա խ չում են՝ թուրքին թ ո ղ ն ելո վ իրենց
երկիրը, ի ր են ց հա րստ ութ յունը։ Փ ա խ չում են՝ իրենց հետ քշա ծ
տ ա նելով շատ զի նվ ո ր ների , որ ի ր են ց հա րա զա տ ներն են կա մ
իրենց տ ր ա մ ա դ ր ութ յա մբ վ ա րա կվա ծ դ ա ս ա լի ք ն եր ... Հիմա կա ­
րո՞ղ եք պ ա տ կերա ցնել ա յսպ իսի պ ա յմ ա ններում կռվող հա լ
զինվորի տ ր ա մ ա դրութ յունը։ Կարո՞ղ եք պ ա տ կերա ցնել Կարմիր
շենը պաշտպա նող զորաջոկատի դ րութ յունը, եթե ա յդ շենի բնա կ–
չր ւթ յո ւնը , իրեն պաշտպանող զինվորութ յա նն օգնելու, թ և ֊թ ի ֊
կունք դա ոնա լու փ ոխ ա րեն, թ իկունքից սպիտակ դրոշ է պ ա րզում
թուրքի առաջ և նրան դ ի մա վ ո ր ոլմ է ա ղուհա ցով։
Դահլիճն ա ղմկեց ա յս ա նա խ որժ լո ւր ի ց ։ Ա յս ու ա յնտ եղ
բա րձրա ձա յն հա յտ նում էին ի ր են ց կա րծիքները։
— Պետք է գնդա ցիրը կա պ ել դրա նց վ ր ա , — ա ռա ջա րկում էր
մ եկ ը ։
 ■ *- Տո , ի նչ եք հա լա ծ յո ւղ ի տեղ ընդունում։ Փչում է իրենց
նահանջն ա րդա րացնելու հա մա ր։
— Ան արի զինվորութ յա ն կողքին պիտի իրենց գլխի ճարը
տ ես նեն։ Բա ի ՞ն չ ես կ ա ր ծե լ,*,
Ավե տիս Ա հա րոնյա նը, տ եղից վեր կենա լով, հա նգստա ցրեց
դահլիճը և լրջորեն դիմեց գնդա պ ետ ին,
— Իսկ չե՞ք թա նձրա ցնում գույներ ը , պարոն Փ իրումյա ն։
— Ես ի մ տեսա ծը պ ա տ մեցի ձ ե զ , հարգելի նա խ ա գա հ։ Իմ
տ եսա ծը, որին տ եղյա կ են բո լո ր ճա կա տ ա յինները » Հա րցրե՞ք
ն րա ն ց ...
— ճ խ շտ է, ճի շտ է ,–— միա ձա յն գոչեցին նրա հետ եկած
սպ ա ները։
— Իսկ ովքեր չեն հա վա տ ում , — մ ռ ա յլա դ ե մ ա վելա ցրեց Փ ի ֊
ր ո լմ յա ն ը , — թ»Ղ փորձեն գնալ ռա զմաճակա տ ի գիծը և ա յնտ եղ
ա մեն ինչ կտեսնեն սեփական ա չքերով։
Ասաց ու շա րժվեց դեպի իր ընկերները։
— Այդպես էլ նստում եք, ա ռա նց որևէ ա ռաջարկություն
ա նե լո՞ւ , — նրա ետևից հա րցրեց նա խ ա գա հը։
Գնդապետը կա նգնեց շա րքերի ա րա նքում, ետ շրջվեց, ա սա ց.
— Ես առա ջա րկություն էլ արի, պարոն նախա գա հ, փոխա­
նակ ա յստ եղ անպտուղ վեճը ձ գե նք , թող մարդիկ ռա զմաճակատ
գնա ն ։ — Նա հա յա ցքը պ տ տ եց դահլիճի վրա , հ ա մ ո զ վ եց, որ
նստ ա ծների մ եծ մասը զենքի երես չտ եսա ծ, կրակոցի ձա յն
չլսա ծ մա րդիկ են. ի նչ օգուտ նրա նց ռա զմա ճա կա տ գնա լուց։
Շտ կեց իր խ ոս քը, ա սա ց . — Աամ գոնե գնան գյո ւղ եր ը , ժողովըր–
դին հա սկա ցնեն գրությա ն լր ջութ յո ւնր ։ Ա սեն ՝ ինչո՞ւ եք փախ–
չւււմ, ո՞ւր եք փ ա խ չում։ Չ է ՞ որ զենք ունեցողները կարող են
կա նգնել մեր կողքին, կռվել թ շնա մոլ դ ե մ ։ Չունեցողները իրենց
ս՛ուն ու տ եղը կպ ա հեն, զորքի պ արենա վորմա նը կ օ գ ն ե ն ... Թե
չէ, ժողովուրդը տեղա հա նվա ծ գնում է, իսկ մենք ճակատ ենք
տալիս դա տ ա րկվա ծ, կիստ վեր բնա կա վա յրերի հ ա մ ա ր ,..՜
Գնդապետի վերջին ա ռա ջա րկությունը կողմնա կիցներ շատ
ուներ։ Զորավար էեբե դինս կին ևս ա յն պ ա ջտ պ ա նեց, գտ նելով,
որ դա կլիներ ա մենա գործնա կա ն ու օգտ ա կա ր ք ա յլը ՝ ի բրև ա յդ ­
քան բա րձր ներկա յա ցուցչա կա ն խ որհրդա կցությա ն ա րդյունք։ Եվ
որոշվեց, որ հենց ներկա գտ նվողներին բա ժա նեն մանր խ մ բեր ի ,
 ե ր կ ո ւ֊ե ր ե ք ա կ ա ն մ ա րդկա նցով, և գնան ճա կա տ ա մերձ գ յո^գերը$
բն ա կչո ւթ յա ն ը հա մոզեն մնա լ տ եղերում ու հնարավոր ա մեն
ի նչո վ օգնեն ռա զմա ճա կա տ ին։

Հաջորդ օրվա ՝ ապրիլի 2 2 ֊ի ա ռա վոտ յա ն էեբեդինսկին գնա ց

նա զա րբեկովի ջա ա բր՝ տ եղեկա նա լու, թ ե գիշերն ի նչ է ա րվել
երեկվա որոշումն ի կատար ա ծելու հ ա մ ա ր , տ եսա վ Հա յկա կա ն
կորպուսի հրամա նատա րը փ լվա ծ իր հնա մենի գրասեղանի ե տ ե ֊
վ ի ն է հ ա յհ ո յո ւմ է հա յերեն (ա յդ էր նրա ի մ ա ց ա ծ ա մբողջ հ ա յե ­
ր ե ն ը )։ Հետ ո վ ն ա ս վա ծ աչքի «կ ր ա կ ո ց ն ե ր ո վ » հա ղորդեց, որ թ ո ­
ղ ե լ, գնա ցե/ են։
— Ո՞ւր են գն ա ցե լ , — ռուս զորա վա րը չէր հա վա տ ում ականջ–,
ներին։
— Էչ ոոլր պիտի գն ա յի ն, Թ ի ֆ լի ՜ս ։ Պա տ կերա ցնո ւմ եք , —
ա սա ց նա զա րբեկովը և հա յերենի իր ի մ ա ցո ւթ յո ւն ը մի հիշոցով
էլ հա ստ ա տ եց։
— Ահա թ ե ի ՜ն չ , — ծա նր հոգոց հա նեց էեբեդինսկին ։ — Հ ա յց
նր անք ցուցա կ էին կա զ մ ո ւմ ։ Ես տ ես ա , որ ա վելորդ է ի մ ն եր ­
կա յո ւթ յո ւն ը , հեռա ցա ։
— Նրանք ա յգ ցուցա կի վրա էլ վ ի ճ ե ց ի ն , կռվեցին և ա նմ ի­
ջա պ ես գնա ցք նստ եցին ու հա յ- գ ա ։
Քիչ հետո հա մհա րզը զ ե կ ո ւց ե ց , որ կորպուսի հրամւսնա–՝
տարին տ եսնել է ուզում կապիտան Ա լեքսա նդր Շ նեուրը։ Դռների
ա րա նքում երևա ց բա րձրա հա սա կ, շեկ գերմ ա նա ցի ն, ռուսական
բա նա կի հնա բնա կներից մ եկը , որ հմուտ կապավորի հա մ բա վ
ուներ և աչքի էր ընկնում բծա խ ն դր ո ւթ յա ն հասնող ճշտապահո՛ւ­
թ յա մ բ ։ Շեմին տ նկեց ձիգ իրա նը, աջ ձեռքը կտրուկ տ ա րա վ դ ե ­
պի ականջը և, Նա զա րբեկովի կողքին տ եսնելով զորա վա ր էե–
բեդի նսկո ւն, խ ա նդա վա ռ բա ց ա կ ա ն չե ց .
- Ա , գեներա լ, ողջունում եմ ձ ե զ ։
Նա զա րբեկովը■ գիտ եր նրա նց մ տ եր մ ո ւթ յա ն մա սին և չզա ր ­
մ ա ցա վ , որ ա նմիջա պ ես իրար գիրկ նետ վեցին գեներա լն ու կա ­
պ իտ ա նը։ Էեբեդինսկին գրկել էր նրան ա թիկունքն էր թփ թը–
փ ա ց ն ո ւմ ։ ՝ ..
 — Ո րքա ՜ն ուրախ ե մ , որ ք ե զ ո ղ ջ ֊ա ռ ո ղ ջ եմ տ եսնում ։ — Ապա
ա զա տ ելով իր հա ղթ ձ ե ռ ք ե ր ի ց , նստ ելու ա եզ ա ռա ջա րկեց դի­
մ ա ց ը , հ ա ր ցր եց .•— Ո ւրեմն, հ են ց ճա կա տ ի՞ց ես գա լիս ։ Ւ՞նչ կա
ա յն տ ե ղ ։ Ֆ ոմա Իվա նիչ, դ ո ՞ւք եք կա ն չե լ։
— նոր նշա նա կում ունի, պ իտ ի մնա ա յստ եղ շտ ա բում , -
բէնտրամ ադիր հա զորդեց կորպուսի հրա մա նա տ ա րը՝ երևի հա ս­
կ ա ց ն ե լո վ , որ ներկա իրա դրութ յա ն մեջ ա յդքա ն քնա րա կա ն զ ե ­
ղումն էլ բա վա կա ն էր ։ — Կապիտանը վա ղվա նից ա յստ եղի շտ ա -
Հ ո ւմ կլինի ։ — Ապա դա ռնա լով Շ ն եո լրի ն ՝ հ ա ր ց ր ե ց .— Տեր կապի
կա յա նն է ՞լ եք բ ե ր ե լ։ Բա յց չէ ՞ որ կա րգա դրվա ծ էր։
— Կա յա նի մա սին ոչինչ չեն ա սել, պարոն գեներա լ , — ա ր­
դա րա ցա վ կա պ իտ ա նը ։ — Այն փ ոխ ա դրել կարելի է նաև գրա ստ ­
ն երով, մի քա նի րոպ եում բա ժա նո ւմ ենք մասերի և արդեն պ ա տ ­
րաստ է փ ոխ ա դրելու հա մա ր։ Կարելի է հենց հիմա կա պ վել ի մ
ջտարի հետ ։

* * ՚

Միկիտանչի Գ ևոյի նկուղի ծ ա յր ի ն , հա ճա խորդների ա չք ու

ա կա նջից հեռու, կար մի ծա ծ կ ա ծ ա ն կ յո ւն , որ գինետ ա ն տերը
պ ահում էր ա մենա թա նկա գին հյուրերի հա մա ր։ Գեներա լ էեբե–
գինսկին մի քա նի ա նգա մ ա րժա նա ցել էր ա յնտ եղ ճա շելու պատ–
վ ի ն, սա կա յն միշտ է յ՝ տ եղա ցի ուղեկիցների հետ ։ Հի մ ա նա
Շնեուրի հետ ուզում էր նա խ ա ճա շել և , թեկուզ շատ էլ վստ ա հ
չէր , թե վա րպ ետ Գևոն իրեն նորից կա րժա նա ցնի ա յգ բա րձր
պ ա տ վին, չզա ր մ ա ցա վ , երբ ծեր միկիտ ա նշին գլխ ա բա ց ընդա ռա ջ
եկա վ, հյուրա մ եծա ր ք ա ղ ց ր ո ւթ յա մ բ ներս հրա վիրեց և տ ա րա վ,
նստ եցր եց մ եկո ւսա ցվ ա ծ ա նկ յո ւն ո ւմ։
Երկար սեղանը ծա ծկ վ ա ծ էր նա խ շա զա րդ, մա քուր ս փ ռ ո ց ո վ ։
Ա թոռների տ եղ էին ծ ա ռ ա յո ւմ ուղիղ հա տ ա ծ կոճղերը, որոնց
երեսները շողում էին հ ա յե լո ւ պ ես։ Պա տ երից մեկի վերին կեսը
բ ռ ն ո ւմ էր բա զ մ ա կերպ ար մի յուղա ներկ նկա ր, որի կենտ ր ո ­
նում Մեսրոպ Մա շտոցն ու Մահակ Պա րթևը հ ա յո ց գրերն են ց ո ւյց
տ ա լիս Վ ռա մշա պ ոլհ թ ա գա վորին և երկրի մ յո ւս մ ե ծ ե ր ի ն ։
Վարպետ Գևոյի հպ ա րտ ությա ն ա ռա նձնա հա տ ուկ ա ռա րկա ն
էր ա յդ նկա րը։ «Վ ա րդդես Մ ուբենյա նցն իր ՛սեփ ա կա ն՝ձեռքով 1Է
նա խ շել » , — սիրում էր ն եր կա յա ցնել ա յնպ ես ի նք ն ա մ ո ռ ա ց, ոնց
ար իր նկա րա ծը ց ո ւյց տ ա ր։
Աչս ա նգա մ նա հյուրերին ներս տ ա րա վ և, նրա նց ետևից
ինքն էլ ներս ում հ ա յտ ն վե լո վ , հա նկա րծ իրա րով ա նցա վ, սկսեց
կոճղերը տ եղա շա րժել, սփ ռոցն աջ ու ձախ քա շել և հա սցրեց
ա նկյունից դուրս թ ռ ցն ե լ մի փ ա յտ , որի կեսին սպիտակ սավան
էր փ ա թ ա թ վ ա ծ։ Վերջինս չվրիպ եց գեներա լի ա չքից։ Աչքով արեց
կապիտանին և խ որա մա նկ հ ա րցր եց,
— Տ ե ս ա ՞ր ։
— Ե՞նշ էր, բա ն չհա սկա ցա , — ողորկ կոճղին ն ստ ելո վ ՝ ուսերը
թ ո թ վ եց Ա լեքսա նդր Շնեուրը։
— Սպիտակ դրոշակ էր ... Սարող է պ ետ ք դա լ։
Կապիտանն ուզում էր ի ն չ ֊ո ր բա ն ա սել, խ ոսքը բերա ն ում
մ ն ա ց , որովհետ և ներս մտ ա վ Գևոն և, շա րելով տ ե ս ա կ ֊տ ե ս ա կ
աղա նդերներն ու տաք լա վա շը, հ ա րցր եց ՝ ի ՞ն չ են խ մ ելու թ ա ն-
կագին հյուրերը։ Գեներալը հ ա յա ցքո վ հա րցրեց ընկերոջ կար–,
ծիքը և որոշակի ոչինչ չ լս ե լո վ ա ս ա ց ,
— Գուցե մի քիչ օղի։ Մեկական գա վա թը չէր խ անդա ր ի ։
— Ի՜նչ մարդիկ են՝ չես էլ հա սկա նում , — վա րպ ետ Գևոյի դնա–
Լուց հետո զա րմա ցա ծ խ ոս եց կապիտան Շնեուրը ։ — Մեկը ճա ­
կա տում թուրքի դեմ կռիվ է տալիս մինչև վերջին շունչը, մյուսը
նախ օրոք ճերմա կ դրոշ է պ ատրաստել նույն թուրքին դ ի մա վ ո ­
րելու հա մա ր։
— Երեկ էլ գնդապետ Փ իրումյա նն էր գա նգա տ վում , — հարեց
գեներա լը։
— Նա է՞լ ա յստ եղ էր, էրզրումի հ երոսը։ Մենք հին բա ր ե ­
կա մներ ենք։
— Ռ Ն Քո բա րեկա մը Դանիելրեկ Փ իրումյա նն է, որին ինքս
եմ ներկա յա ցրել գեներա լի կո չմ ա ն, հա ստ ա տ ել են, սա կա յն իր
բա խ տ ից ճանապարհները փակ են, և դեռևս տեղ չեն հասել
տ ա րբերա նշա նները։
— 0 , նա վա ղուց արժանի էր ա յդ կոչումին, վաղո ւց։
— Երեկվա խ ոսողը նրա ա զգակա նն էր, գնդա պ ետ , ա նունը ՝
Պ ա վ ելբե կ։ Հա յերը Պողոսբեկ են ա սում։ նրա մա սին էլ ես միա յն
լա վ բա ներ եմ լ ս ե լ , – տ եղեկա ցրեց գեներա լը ։ — Եվ երեկ նա
վ րդովվա ծ էր, որ իր հա յրենա կիցները փ ա խ չում են թշնա մու
առաջ կա մ սպիտակ դրոշ են պ ա րզում և ա ղուհա ցով են դ իմա վո­
րում թ ուրքերին։
— Իսկ դիտ եք՝ դա ինչպ իսի հուսա լքությա ն է մղում կռվող­
ներին , - ցա վո վ ա րձա գա նքեց Շնեուրը ։ — Եթե ինքս ւինեի որո­
շողը, խ ստ ա գույն պատժի ենթա րկել կտ ա յի ա յդպ իսիներին։ (
— Հե՛շտ է ա սել , — նրա հետ հա մա ձա յն չէր գեներա լը ։ —■
Իսկ ո՞վ է նրան մղել ա յդ ք ա յլի ն , որ ուրիշ պ ա րա գա ներում ինքս
է/ կհա մա րեի դա վա ճա նո ւթ յո ւն։ Ո՞ր մա հկա նա ցուն կհա նդուրժեր
ա յսքա ն փ որձութ յունները, որոնցով մենք ենք ստ ուգում նրա
հ ա մ բեր ո ւթ յո ւնն ու դ ի մ ա ց կ ո ւն ո ւթ յո լն ը ։
Գեներալը երկար տա րիներ ա շխ ատ ում էր Կովկա սում։ Իբրև
քա ղա քա կիրթ երկրի ն եր կա յա ցո ւցի չ նա իր պարտքն էր հա մա ­
րել ա յդ ը նթ ա ցքում ծսւնոթա նա լ երկրա մասի բնիկների կ յա ն ­
քին ու պ ա տ մ ութ յա նը։ Սակայն հա յ ժողովուրդը, Հա յա ստ ա ն աշ­
խ ա րհը, ա յդ աշխարհի ճա կա տ ա գիրը հա զա րա մյա կների մ եջ *
նրա ա յս պաշտոնա կա ն հետ ա քրքրությա ն ոլորտ ից դուրս էր ու
վեր, Ռ ա զմ ական ծա ռ ա յո ւթ յո ւն ի ց առաջ, երբ Պետերբուր գի հա ­
մա լսա րա նում բա նա սիրություն էր ուսումնա սիրում, ուսո ւցչա *
պետ Նիկողա յոս Մառը նրա հոգու խ որքը նետ եց հա մա կրա նքի
ու հա րգա նքի կա յծն ա յն ազգի հա նդեպ , որը հինա վուրց ժա ­
մա նա կներից ի վեր ծ ա ռ ա յո ւմ է լո ւյս ի ն ու բա ր ո ւն ։ Իսկ ա յստ ե ղ ,
Կովկա սա մ գտ նվելու տարիներն արդեն նրա մտ երիմները և
ո ւղեցույցներ ն էին ն ույն Մ առն ու նրա հ ա յ ա շա կերտ ներ Հով–
սեփ Օրրելին, Նիկողա յոս Ա դոնցը, Մառի գործընկերներ Թորոս
Թ որա մա նյա նն ու Գարեգին Հ ո վ ս ե փ յա ն ը ։ Նրանց հես։ Անիի պ ե­
ղումներին էր գնում որպես մշա կութա յին հ ն ութ յա նը սիրա հար։
Ա խթամա րի բա րձրա քա նդա կների առաջ ժա մերով կա նգնել էր
հ մ ա յվ ա ծ ի ն մ ա ն ։ Վանի արքաների բևեռա գրերի հետ քերով ճա ­
նա չել էր ա յդ ժողովրդի մ ե ծա գ ո ր ծո ւթ յո ւն ն եր ը ՝ կա տ ա րա ծ մի
դա րա շրջա նում, երբ նրա թշնա միներն ա շխարհում չէին էլ
հ ա յտ նվել նույնիսկ ի բրև վ ա յր ե ն ի ն ե ր ։ Եվ պ ետ երբուրդյա ն կ ա յ­
ծը տ ա րա ծվել, դարձել էր մի կրակ, որը միշտ բո ր բո ք էր նրա
սրտ ում։ Մի ա նգա մ, երբ նա դեռևս Կովկա սյան շտ ա բի պ ետն
էր և ոչ թե ճակատի գլխ ա վոր հրա մա նա տ ա րը, ռա զմա կա ն մ ի ­
նիստ րություն էին հրավիրել ռա զմա ճա կա տ ի ա ռա ջնա հերթ
խ նդիրները ճշգրտ ելու հչսմար, նա հենց մինիստ րի ն եր կա յո ւ­
թ յա մ բ ա սար*
 - — Թուրթերը կոտորել են հա լ ժողովրդի ա րևմտ յա ն հա տ ­
վա ծը և ա յժ մ էլ գա լիս են ա րևելյա ն մա սի վրա , որ մեր հպ ա ­
տ ա կությա ն տակ է ։ Ծ եր ա մևնաաոաքնա հերթ խնդիրն է փրկել
ա յդ ժողովրդին։
Մինիստրը Լերեդինսկու ա ռա ջա րկությունը համարել էր <րբ ա ­
րի զգա ցումների պ ոռթկում* ։
— Իմ շտ ա բի պետը պարտավոր է ա մենից առաջ հ ե տ ա պ բ ն ֊
գել իր կա յսրությա ն շա հերը , — խ որհուրդ է տվել նա , — և ոչ թե
առաջնորդվել սեփա կան հոգու տ ա տ ա նումներով։
— Իմ ա ռա ջա րկությունը, պարոն մինիստ ր, բխ ո ւմ է նաև
կա յսրությա ն շա հ ե ր ի ց ...
Գեներալը փորձեց բա ցա տ րել » Սակայն մինիստ րը կտրուկ
լռ եցր եց նրան հա նձնա րա րելով.
— Մ իա յն և մ իա յն կա յսրութ յա ՜ն շա հ ե ր ը ...
Դեներս։/ Լերեդինսկին Կովկա սյա ն ճակատի հրա մա նատ ա ր
Նշանակվեց ա յս հա նձնա րա րութ յա մբ, սա կա յն Կովկաս վ ե ր ա ­
դա ռնա լով՝ մ նա ց իր հա մոզմա ն տ երը *
Նր ա ն, իհա րկե, լա վ էր ճա նա չում նա և իր բա րեկա մ Շնեու–
րԸ> "է՚Ւ Հետ կա պ վա ծ էր ոչ մ ի ա յն ռա զմա կա ն բա րձրա գույն
■ դպրոցի ուսո ւմն ա կցութ յա մ բ, ա յլև հա մոզմունքներով, որոնք
ստ ուգելու բա զմ ա թ իվ ա ռիթներ են ե ղ ե լ։ Շնեուրի հա մար Լեբե–
դինսկին փորձաքար էր, որի վրա ստ ուգում, ճշգրտ ում էր իր
կա րծիքները։ Եվ հիմա նա զա ր մ ա ցա ծ էր, թ ե ինչո՜ւ գեներա լն
ա րդա րա ցնում է մի ա րա րք, որը մ ի ա յն ա րգահատանքի է ա ր­
ժ ա նի ։ •
- Մենք եկ ել, կո վում ենք իր իսկ թշնա մու դ ե մ , իսկ նա փեշի
տա կ սպիտակ գրոշ է պահում սև օրվա հա մա ր։
■ — Կ ռվո ՛ւմ ենք , — ի բր ա նտ ա րբեր՝ ա սա ց գեներա լը ։ — Կովում
ր ա յք վա ղն էլ կ թ ո ղ ն ե ն ք ֊կ գ ն ա ն ք , և ինքը կմնա միա յնա կ
ու ա նօգնա կա ն։ Երբևէ մ տ ա ծե ՞լ ես ա յս մ ա սի ն։ Հիշի ր , թե մ են ք ,
հենք մ են ք ի նքնե՞րս վերջին հիսուն տ ա րում սրանք համար ք ա ֊
%ի՜ սա հմա ն ենք գ ծ ե լ, քա նի՜ ա նգա մ ենք իրենք երկրի եզրա ­
գիծը տարել հա րա վ, մեկ էլ քա շել հ յո ւս ի ս , ա վելի՞ հ յո ւս ի ս *,*
Գուքե դա մ ե զ ն ի ք շատերի համար սոսկ նշա նա կում է քա րտ եզի
վրա մի գի ծ ջնջել և քա շել մի նոր գիծԻսկ նրանք հա մա ր,
ե ր ա ն ք , որ ա յս երկրի հին ու օրինա վոր տերերն են, դա ոչ թե
գ ի * է ։ այչ ահավոր ճեղքվա ծք, որ անցնում է մարդկա նց սրտի
ձիշովտ իրենց տան ու ընտ ա նիքի մի ջո վ , ազգի ճակա տա գրի
վ ր ա յո վ ։ Ահա աչս տ ա րբերութ յունն է , որ մենք հաճախ չենք էլ
հա սկա նում։
կապիտանին հա մոզիչ թ վ ա ց ա յդօրինա կ բա ցա տ ր ո ւթ յո ւն ը ,
սա կա յն մտ քին չէր նստ ում, թ ե դա սա լքությունը կարող է ունե­
նալ ա րդա րա ցում։ Դրա հա մա ր էլ գեներա լը վերստ ին դարձավ
վերջին հիսնա մյա կի պ ա տ մութ յա նը, Նույնիսկ սեղանի վրա փոր*՛
ձեց մա տ ով ց ո ւյց տալ Կովկա սյան ճակատի գիծն իր տ ա րբե­
րա կներով։
—֊ թ ե *զ պիտի բա ց ա տ ր ե մ , որ երբ թուրքին զիջել ենք մեր
նվա ճա ծ, հա յերի օգն ո ւթ յա մ բ ու խ ա նդա վա ռ ը նդունելութ յա մբ
զբա ղե ցրա ծ երկիրը և ետ ենք նա հա նջել, թուրքն առաջ է եկել
մահ ու ավեր տ ա րա ծելով։ Մենք ենք նորից առաջ շա ր ժ վ ե լ, նա
ինքը ետ է քա շվել դա րձյա լ մա հ ու ավեր ս փ ռ ելո վ ։ Եվ այս
ա մենը կա տա րվել է հա յի գլխ ի վրա , նրա հողում, նրա տ ա նը,
Հա սկա ն ո՞ւմ ես***
Վարպետ Գևոն եկա վ խ որովա ծի անուշ ճենճերա հոտ ով, թար–
խ ունի ու ա նա նուխ ի, հա մեմի ու կոտ եմի զ^լխ էէ բո ւյր ե ր ո վ ե
ձեռնա ծուի շա րժումներով ուտ ելիքները շա րեց սեղա նին, իր
ձեռքով ճոռնիկից օղի լց ր ե ց գա վա թների մեջ, մի գա վա թը բա ր ձ­
րա ցնելով^ վա րժ ռուսերեն ասա ց*
— Ձեր թա նկա գին ա ռողջությա ն կենա ցը, պարոն գեներա լ,
նա և ձեր, պարոն կա պ իտ ա ն , — նա գլուխ տ վեց նախ գեներա լին,
ապա կա պ իտ ա նին ։ — Ա յսօր ինձ հա մա ր մ ե ծ պ ատ իվ է, շա րտ
մ ե ծ պ ա տ իվ։ Կ ե ր եք-խ մ եցե ք , ես ձեր խ ոնա րհ ծ ա ռ ա ն ն ե ր ո ղ
կ չ ի ն ե ք ,– և ա չքով խ որա մա նկորեն ց ո ւյց տ վեց ա յն տ եղը, ուր ֊
հհ ա սպիտակ սա վա ն ով փ ա թա թվա ծ փ ա յտ ն էր տ ա րել։
■ Վարպետ Գևոն իր հա ճոյա խ ոսութ յա ն ա մբողջ պաշարը պ ա ր­
պ եց , գն ա ց, և (րթա նկա գին հ յո ւր եր ը» գա վա թներն իրար զար -
կ ե ցի ն ։
- Մեր ա ռողջությա ն հա մա ր , — հա մա րյա միա բերա ն մ ա ղ ­
թ ե ցի ն նրա նք։
— Երևում է՝ ականջ է դ րել , — օղին կ ո զ տ ա լուց հետ ո նկա ­
տ եց Շ նեուրը։ " ՚՛
- Ա նկա սկա ծ , — ա սաց գեներա լը * խ որովա ծի մի հա մեղ
կտոր բերա նը տ ա նե լով ։ Ապա մ տ ա ծեց մի պահ և հ ի շե ց ,—
Ա շխարհում շատ կան ա զգեր, որոնց պ ա տ մությա ն բա զ մ ա թ ի վ
Էջեր գրվել են ա ր յա մ բ ։ Իսկ ա յս հա յերը հենք ա րա րչա գործու­
թ յա ն ս կ զբք ՚ց դրվա ծ են եղել Արևելքի ու Ա րևմուտքի ճա մփ ա ­
բա ժա նի վրա , և բոլոր մ ե ծ նվա ճողներն իրենց սրի ուժը նրա նց
վրա են փ որձել։
Շնեուրի մ տ քո վ ա նցա վ ա սել, թե ինքը հպարտ է, որ կռվում
է հ ա յ ա զգի փ րկությա ն համ՛ար։ Սակայն մեկ էլ երկնչեց ա յդ
բա րձր խ ոսքից և, գա վա թներն օղի լց ն ե լո վ , իր գա վա թը բարձ–
րա ցրեց։
— Ա ստ վա ծ բա րին կա տ ա րի , — մ ա ղթ եց նա հուզվա ծ սըր–
ա ով ։ — Չ է" րր լինելու է վերջին ահեղ դա տ ա ստ ա նը...
Գեներալն իր գա վա թը բա ր ձրա ցր եց և զա րկեց Շնեուրի գ ա ­
վա թին.
— Դու բա ց ճա կա տով պիտի գնաս վերջին ահեղ ա տ յա նի ն , —
խ ոս եց ն ա ։ — Դու և բոլոր նրա նք, որ մա սնա կից են ա յս ճա ­
կա տ ա մա րտ ին ։ — Ապա մի փոքր դադ արից հետո հ ի շե ց . —
ՈլՒւԻ ա մ Դլադստոնն է ա սել, թե ծա ռ ա յե լ հա յ ա զգին նշա նա կում
է ծ ա ռ ա յե լ քա ղա քա կրթ ութ յա նը։

Պա հպ ա նվել է Ալեք սա նգրա պ ոլի ա նկմա ն ա կա նա տ եսի հի­

շա տ ա կա րա նը, որն ա յստ եղ եմ դ նում՝ նա խ ա պ ես կա տ ա րելով
մ ի ա յն լեզվա – ոճական թ ե թ և շտ կումներ։
« Իա խտորոշ մա յիսի 15 -ի նա խ ընթ ա ց քսա ն օրը թուրքերը
նստ ա ծ էին Արաքսի մ յո ւս ափին և ոչնչով չէին մա տ նում ի ր ե ն ց
ա նհա գուրդ ա խ որժա կը։ Հա կա ռա կը, բա ր եկա մ ո ւթ յո ւն էին խա–,
ղում, մեր հրա մա նա տ ա րներից էին հյուր կա նչում, պ ատ իվներ
էին տ ա լիս, մեկ~մեկ էլ իրենք էին հյուր գա լիս Ա լեքսա նդրա պ ոլ։
Եվ ա մեն ա նգա մ ե ր դ ո ւմ ֊հ ա վ ա տ էին ա նումէ թե իրենց հոգսը
1 8 7 7 թվա կ անի ռ ո ւս ֊թ ո լր ք ա կ ա ն սա հմա նի վերա հա ստ ա տ ումն է
եղել Ա րդա հա նի, Կարսի ու Բա թոլմի մա րզերի վրա իրենց տ ի ­
րա պ ետ ութ յա ն տ ա րա ծումը։ Հա ստ ա տ ել են ա յդ սա հմա նը, պըր–
ծա վ , հիմա հա յերի ու մ յո ւս կովկա սցիների հետ ա զնիվ հ ա ր ն ֊
վ ա նո ւթ յուն պիտի ա նեն։
Մ ենք գիտ ենք, որ եթե թուրքն ա զնիվ հա րևա նություն ա նելու
ցա նկ ո ւթ յո ւն ունենա ր, իր սա հմա նը պիտի դներ Իիթլիսից ու
Մ ուշից։ ԱրաըկՒԲՒ& ոլ Ս եբա ստ իա յից հարա վ և հետո մ ի ա յն
Հա րևա նի իրա վունքով խոս եր ա յդ սահմ անից ա յս կողմ ապրող
հ ա յութ յա ն հետ ։ Ա րևմտ ա հա յութ յա նը ջա րդելուց հետ ո, նրա
կենդանի մնա ցա ծ փ շրա նքներն ա շխ ա րհով մեկ տ ա րա գրությա ն
քշելո ւց հետ ո, Արաքսի ափին նստ ա ծ՝ սա ի ՞ն չ տեսա կ հա րե֊
վա նություն պիտի անի Արա րա տ յա ն երկրում ու շրջա կա ներում
կուչ եկա ծ հ ա յո ւթ յա ն հետ , որն ա յլևս հնա րա վորություն չունի
իր ֆիզիկա կա ն գ ո յո ւթ յո ւն ը պ ա հպ ա նելու։ ո*ւր մ ն ա ց, թ ե ուժ
գտներ իր մեջ թուրքին Արաքսի ափից դեն շպ րտելու հա մա ր։
Սակայն մեր ճ ա ր ն ինչ էր . երբ չէինք կարող ուժով վոնդել
նվա ճա ծ հողերից, պիտի ձևա ցնեինք, թ ե հա վա տ ում ենք նրա
հռչա կա ծ հա րևա նությա նը և աշխատ եինք գոնե ա յնպ ես ա նելէ
որ Արաքսը չա ն ցն ի։
Ա չքա բա ց նարդիկ ասում էին , «Ա յս փ ո խ ա յցելո ւթ յուններ ը
նրա համար են կա տ ա րում, որպեսզի լա վ ծա նոթա նա ն Ալեք–
սանդրապոլի ծա կոլծուկերին։ Չ է* որ քա ղա քի ա մրությունների
մա սին ա յն օրերի գյո ւմ ր եցի ները մ եծա դղորդ ա ռա սպ ելներ էին
տ ա րա ծել։ Եսկ Կաթումի խ որհրդա ժողովից էլ ս տ ո ւյգ, թ ե կա ս *■
կա ծելի լուրեր էին գա լիս, թե թուրքերն ուզում են տիրանալ
Ա լե քս ա նդ ր ա պ ո լ֊Զ ո ւլֆ ա երկա թ գծին։
Ա յսուհա նդերձ, Ալեք սան դրա պ ոլում տ ա րա ծվա ծ ա յս ճիշտ թ ե
փուչ լուրերը ոչ ոքի չէին ա նհա նգստ ա ցնում ։ Մարդիկ մ տ ա ծո ւմ
էին, որ քա ղա քա յին դումա յի նա խ ա գա հը, ա յսի նքն ՝ Ալեքսանդր
րապոլի քա ղա քա գլուխ ը, հռչա կա վոր քա ղա քա գետ Ա լեքսա նդր
հա տ իսովն է և նա էլ Բաթումի խ որհրդա ժողովում հա յկա կա ն
պ ա տվիրա կությունն է ղեկա վա րում։ Դրա նից էլ հա րմա ր ա ռի ՞թ ,
որ նա ա յնտ եղ պաշտպանի իր քա ղա քի ու իր ազգի շա հերը։ Թող
պաշտպա նի, ինչպ ես վ ա յե լ է հռչա կա վոր քա ղա քա գետ ին և պ ե­
տական գործշին ու դ ի վ ա ն ա գ ե տ ի ն ,,*»։
Ա յստ եղ ես ընդհա տ ում եմ Ա լեքսա նդրա պոլի ա նկմա ն ա կա ­
նատեսի հիշա տակա րա նը, որովհետ և նա ա կնա րկում է Բաթումի
խորհրդա ժողովի մա սին, ա ռա նց լուրջ տ եղեկություններ ունենա ­
լու վերջինիս ը ն թ ա ցք ի ց ։ Մ ինչդեռ պ ա հպ ա նվել են խ որհրդա ժո­
ղովի փ ա ստա թղթերը և, մ ա նա վա նդ, մա սնա կիցների գրա ռում -
ները, որոնք և լո ւյս են սփ ռում թուրք նվա ճողների քա ղա քա կա –
նութ յա ն ա յն հա տ վա ծի վ րա , որը վերա բերում է ֊ Ալեքսանդրա–
պոլի նվա ճումին։
 *

ճիշտ ա յդ ժա մա նա կ թա թում ում հա շտ ությա ն խ որհրդա ժողով

էր ձգվում մի կողմից Թ՛ուրքիայի պ ա տ վիրա կութ յա ն, մ յո ւս կող­
մ ի ց՝ Անդրկովկաս յա ն մ ի ա ցյա լ կոչվա ծ կա ռա վա րությա ն երեք
բա ղկա ցուցիչների՝ վրա ց մենշևիկների, հա յ դաշնա կցա կա նների
և ա դրբեջա նցի մուսա վա թա կա նների մ ի ջև ։
Խորհրդաժողովն իբր թե տեղի ունեքս Սակայն կողմերը չէին
Ժողովվում, կա րծիքներ չէին փ ոխ ա նա կում։ Թուրքական կողմը
դեռևս ապրիլին ա նդրկովկա սցիներին էր ներկա յա ցրել իր վերջ–
նադիրը և պատասխան էր պ ա հա նջում։ Սրանք էլ, երեք թ և ՝
երեք տարբեր շա հերով ու նկա տ ա ռումներով, չէին կա րողա նում
ընդհանուր եզրա կա ցությա ն գա լ, ա շխ ատ ում էին տարրեր կող–
մ երից մոտ ենա լ վերջնա գրին, տ ա րբեր կերպ շքռել նրա վրա յովւ
Անդրկովկաս յա ն կա ռա վա րությա ն պ ա տ վիրա կությունը տ ե­
ղա վորվա ծ էր ծո վ ա փ ն յա «Սել վ յո ւ» հյո ւր ա նո ցո ւմ , որի ս ե ն յա կ ­
ներն իրենց նա խ շա զա րդ փոքրիկ պ ա տ շգա մբներով ծով ա հ ա յա ց
էին , և խ ա ղա ղությա ն պատ վիրա կները գոնե հնա րա վորություն
ունեին դիտելու հին Պոնտական ծովի խ ա ղա ղությունըլ
Օրը մի քա նի ա նգա մ անձրև էր գա լի ս ։ Սաթոլմն իր խ ոնա վ
տա րերքի մեջ էր ։ Հյո ւրա ս են յա կնե ր ում տեղաշորերը քարի ծա ն ­
ր ո ւթ յա ն էին ստ ա ցել, և հյուրերը գա նգա տ վում էին հ ո դ ա ց ա վ ն ֊
ր ի ց ու ծա նր-ճնշոզ տ րա մա դրութ յունից։
Օրերը երկարում էին տ ա րտա մ ու ձա նձրալի ը նթ ա ցք ո վ , սա ­
կա յն թուրքական պ ա տ վիրա կությունը ի մի չէր հա վա քվում,
որպ եսզի սկսվեն բա նա կցո ւթ յուններ ը։
- Ա նգործությունից ու հեռանկա րի ա նորոշությունից զզվա ծ
էր հա յ պատվիրակ Հովհա ննես Թ ա ջա զնունին, որն անանձրև
ժա մերն ա նց էր կա ցնում պ ա տ շգա մբին, ճոճա թոռի մեջ ընկըղ–
մ ա ծ , ի սկ մ ն ա ցա ծ ժա մա նա կը՝ ա նկողնու վրա պ ա ռկա ծ։ Իրար
հա նդուցա ծ թա թերը գլխ ա տ ա կին՝ մտ որում էր լուռ, բա նա կցո ւ­
թ յուն ն եր ի ն ն երկա յա ցնելիք հա յկա կա ն պահանջներն էր մտ ովի
ք ն նո ւմ ու վերա քննում և մխ իթա րա կա ն բա ն չէր գտ նում, քա նի
որ ռա զմա ճա կա տ ից գաջիս էին մ ի ա յն ցա վա լի լուրեր, որոնցից
չէր կա րելի չեզր ա կ ա ցն ել, որ թուրքերն ա յստ եղ իրենց պ ա րզա ­
պ ես ա ռել են ծուղա կի մեջ և ճա կա տ ում իրենց գործն են տ ե ս ֊
ն ո ւմ ։ Հ ա յ պ ա տ վիրա կներից մ ի ա յն Ա լեքսա նդր Խա տիսովն էր, որ
իրեն չէր կո ր ցն ո ւմ ։ Ա ռա վոտ ից մինչև ուշ գիշեր հա նդիպ ումների
մեջ էր։ Վրաց խ մ բի ղեկա վա ր Չ խ ե ն կ ելի ն , որ հին ծա նոթ ներից
էր, հաճախ էր ընդունում նրա ն, լս ո ւմ , զրուցում հետ ը՝ միշտ էչ,
սա կա յն,, զգուշորեն շրջա նցելով ա յն հա րցերը, որոնք իր ա զգա ­
կիցների խ մ բի առաջիկա ծրա գրերին էին վ եր ա բեր ո ւմ ։ Բանն ա յն
չէր մ ի ա յն , որ Չխ ենկելին բ ն ո ւթ յա մ բ ծա ծկա միտ էր ու ա յգ
ծրա գրերի շատ կետ երի մա սին չէր խ ոս ում նույնիսկ իր ա զգա ­
կիցների հ ե տ ։ Նա գործնա կա ն մ ա րգ էր և ճա կա տ ից ստ ա ցվող
լուրերով ու Թ իֆլիսի հետ ո ւնեցա ծ հեռա խ ո սա զր ո ւյցներ ով իր
հա մա ր պ ա րզել էր, որ հ ա յերի վիճա կն ՝օրհասական է, հ ե տ ե ֊
վարար և՝ ա նիմա ստ , նույնիսկ վտ ա նգա վոր է նրա նց հետ լուծ
ք ա շելը ։ Եվ ա յս հա մ ոզմ ո ւնքո վ էլ մտ ա ծում էր, թե որքա ն
ծիծա ղելի է Խատիսովի դերը• մեկ վրա ցիների մոտ է վ ա զո ւմ ,
մեկ փորձում է գերմա նա կա ն պ ա տ գա մա վորությա ն ղեկա վա ր
գեներա լ Ֆ ոն Լոս՛ովին ներքա շել հ ա յո ց , շահերի պ աշտ պա նու­
թ յա ն մեջ, նույնիսկ թա քվից ե կ ա ծ մուսա վա թա կա նների հետ էր
լեզո ւ թա փ ո ւմ , չն ա յա ծ պ ա ր զ /ց էլ պարզ էր, որ վերջի նները երա ­
զում են օր առաջ տ եսնել Օսմա նյա ն դրոշի ծա ծա ն ում ը Եովկասի
վ ր ա ։ «Ի ՞ն չ է պատեպ ատ զա րկվում ա յս հ ա յը , — Խատիսովի
հ եռա նա լոլց հետո Չ խ ենկելին էր մ տ ա ծո ւմ ։ — Մ ի՞թե իրեն ք ա ­
ղա քա կա ն բա ն ի մ ա ց գործիչ հա մա րողը չի կա րողա նում հա սկա ­
նալ մի պ արզ հա շիվ. հ ա յո ւթ յա ն նա վը խ որտ ա կվում է ։ Իսկ
խ որտ ա կվող նա վի մկներն ա նգա մ հա սկա նում են, որ պ ետք է
փ ա խ չել, գլուխ պ ր ծ ա ց ն ե լ»։

Մ ա յիսի կեսերին «Գ յո ւլ Ջ ե մ ա լ» նա վով թա թում մա մա ներ

Օ սմա նյա ն կ ա յս րո ւթ յա ն ծո վ ա յի ն նախա րա ր Ջ ե մ ա լ փաշան՝՝
Իթթիհ աթի եռա պ ետ ությա ն ( Ւ ա լե ա թ -Է ն վ ե ր ֊Ջ ե մ ա լ) կ արևոր
ա նգ ա մ ը ։ Ինչպես և նրա նից մի քա նի օր առաջ թա թում եկա ծ
էնվ ե ր ը , սա ոչ մի ա նելիք չուներ խ որհրգա մողովում, սա կա յն
ժա մա նեց և ա նմիջա պ ես է լ տ եսա կցութ յուն ունեցա վ Ա նդրկով­
կաս յա ն պ ա տ վիրա կությա ն հետ ։ ՚
Հա նդիպ ումը տեղի պիտի ունենար հենց «Բ ել վ յո լ» հ յո ւր ա ­
ն ո ց ո ւմ ։ Սակայն մ ի ն չ ա յղ ծո վ ա յի ն նախա րա րն ա յց ե լե ց ք ա ­
ղաքի ռա զմա կա ն կետ եր բ, « հ յուրերի» վրա ա զդեցիկ տ պ ա վորու­
թ յո ւն թողնելու հա մա ր ա յս ու ա յնտ եղ ընդունեց զորա մա սերի
աղմկոտ զեկո ւյցներ ը և նոր մ ի ա յն հա սա վ հյուրանոցէ Ա նդրկով­
կաս յա ն պ ա տ վիրա կությա ն բոլոր ա նդա մներն ընդառաջ էին ելել
ա րժանանալու նրա բա ր յա ցա կ ա մ ո ղ ջույնի ն։ Շքա մուտ քի առաջ
աջ ու ձախ կա նգնել էին գլխ ա հա կ, երբ նա ցա ծ իջավ մեքե–
նա չից և թիկնա պա հների ու զինվորա կա ն բա րձրա ստ իճան պաշ­
տ ոնյա ների ուղեկցութ յա մբ սրընթա ց անցա վ դիմա վորողների
շարքերի միջով։
Կարճահասակ մա րդ էր ա յդ Զ ե մ ա լ փա շա ն, կուրծքը դուրս
ց ց ա ծ , լա յնա մորուք և զինվորա կա ն շքեղ հագուստի մեջ երևում
էր իբրև պ ճնվա ծ մի խ րտ վիլա կ։
Հյուրա նոցի սրահում դրվա ծ երկար սեղանի շուրջ իսկույն
Աւեղավորվեցին պ ա տ վիրա կությունները, և սեղանի գլխին բ ա զ ­
մ ելո վ ՝ Ջ եմա լը հա յա ցքը շուռ տ վեց ն երկան երի վրա ։ Նրան շատ
մոտ իկ, ա մենապ ատվավոր տ եղերում նստ ել էին մ ուս ա վա թ ա–
կա նները։ Սրանցից հետո կովկա սյա ն լեռնա կա նների ներկա ­
յա ցո ւցի չներն էին տեղեր գր ա վ ել։ Ապա վրա ցիներն էին, վերջին
ա թոռներին՝ հա յեր ը ։
Բազկաթոռի վրա ծուռ ն ստ ա ծ՝ Ջ ե մ ա լ փաշան հին ծա նոթի
մ տ եր մ ո ւթ յա մ բ գլուխ տ վեց հա վա տ ա կից մուսա վա թա կա ններին,
և նրանք իսկույն ոտքի ելա ն, ժպ տ ա դեմ ծա լծլվ ե ցի ն փ ա շա յի
ոիրտլիր հ ա յա ցքի ա ռա ջ։ Լեռնականները ևս անմասն չմ նա ցի ն
Ջ եմ ա լի սիրա լիրությունից։ Կողքին նստ ա ծ թ ա ր գմ ա նի ՞չը , թ ե ՞
խ որհրդատուն նրա ականջին ի ն չ ֊ո ր բա ն փ սփ սա ց, և նա մի
ծուռ կիսա ժպ իտ ով պ ա տ ա սխա նեց Վրաստանի պ ատ վիրակների
գլուխ տ ա լուն։ Երբ հերթը հասավ հա յերին, Ջ եմ ա լը կտրուկ
փ ոխ եց դիրքը։ Հ ա յա ցք ն ա յնպ ես ծուռ էր ու արհա մա րհա կա ն,
կա րծես հա րցնելիս լի նե ր. «Դ ուք դեռ գ ո յո ւթ յո ՞ւն ունեք ա յս
աշխարհի երեսին» ։ Հ ա մ սղվելո վ , որ գ ո յո ւթ յո ւն ունեն, և, ա հա ՞,
որպես Ա նդրկովկաս յա ն կա ռա վա րությա ն պատվիրակներ նստ ա ծ
են իր դ ի մ ա ց, իր երկրի հետ բա նա կցութ յուններ վա րելու են
եկ ել, կ ա պ տ ե ց ֊ս և ա ց տ վ , երեսը շր ջե ց, սկսեց ջղա յին մ ա տ ն ե ք ո վ
թ կթ կա ցնել սեղա նը։
Ջ եմ ա լի ն ա յդ վիճա կից հա նեց Խ ա լիլը, որ նրա ականջի
տակ փսփ սում էր ։ Ծ ովա յին նախա րա րը տ եղից վեր կա ցա վ
խ րոխ տ որեն, աքլորա վարի և, իբր թ ե , մ ո ռա ցա ծ տհաճ միջա դե­
պ ը, սկսեց ողջունել պ ա տ վիրա կությա ն մա սերին աոանձին –ա–
Ոանձին ու ա յն հ եր թ ա կա ն ո ւթ յա մ բ, որով իր հ ա յա ցքներ ն էր
բա շխ ե ր
— Թուրքերը և ա դրբեջա նցիները եդբա յր -բա ր ե կ ա մ ն ե ր ե ն ,—
դ ի մելով իր դ իմա ց նստ ա ծ Ռ ա սոլլ-զա դեին ու նրա հա րևա ն­
ներին՝- ջերմորեն խ ոսեց Ջ եմ ա լ փ ա շա ն։ նրա ա լքերը փ ա յլում
էին խ ա ն դ ա վա ռո ւթ յուն ի ց ։ — Մենք նույն մոր զա վա կներն ենք,
ն ույն լեզուն ու հա վատն ունենք և նույն նպ ա տ ա կը։ ճա կա տ ա ­
գրի պատահական դիպ վա ծներով բա ժա ն վ ել էինք իրա րից և ահա
ն ույն ճա կա տա գրի բ ա ր յա ցա կ ա մ ո ւթ յա մ բ պիտի միա նա նք իրարէ
Մենք ա նպ ա յմա ն կմիա նա նք, կստ եղծենք մեր միա սնա կա ն ա
հզոր տ երութ յունը, և ոչ ոք չի կարող խ ա նգա րել մեր միա սնու­
թ յա ն ը ։ Որչ ոք և ո չ մի ժ ա մ ա ն ա կ ...
Ա դրբեջա նցի մուսա վա թա կա նները ո գևորութ յա մ բ ծա փ ա հա ­
րեցին նրա ն։ Ռ ա սուլ-զա դեն՝ մուսա վա թա կա ն պ ա տ վիրա կու­
թ յա ն ղեկա վա րը, նստ ա ծ տ եղում վ եր -վ եր էր թ ռ չո ւմ ։ Ջ եմա լը
ձեռքն առաջ պ ա րզեր մա րտ ա կա նորեն, և ա դրբեջա նցիները հա ­
րևա ն վ ր ա ց մենշևիկներին ն ա յե լո վ ա կ ա մ ա դա դա րեցրին խ ա ն ­
դա վա ռ ծա փ ո ղ ջո ւյնը ։
— Մենք Ա նդրկովկա սում ոտք ենք դնում որպես կարդ ու
կա նոն հա ստ ա տ ողներ , — Ջ ե մ ալն ա յսպ ես շա րունա կեց իր ճա ­
ռ ը ։ — Բավական է որքան ա ստ ծու ծր ի ց ելա ծներն ա յնտ եղ սեր–
մա նեցին մա հ ու թ շն ա մ ո ւթ յո ւն ։ Բ ա յց, աոաջին հերթ ին, մենք
ա յնտ եղ պ ետք է ա զա տ ա գրենք մեր ա զգա կի ցներ ի ն։ Եվ մեր մ եծ
ու փոքր թշնա միները թող լա վ ի մ ա ն ա ն, որ հենց սա էլ մեր
գլխ ա վոր նպա տա կն է ։
Ջ եմ ա լը դեռ հետ ույքն ա թոռին չէր դրել, որ տ եղից վեր կա ­
ցա վ Հյո ւս ի ս ա յի ն Կովկասի ու լեռն ական ա զգութ յունների պատ­
վիրա կ Հեյդ ա ր Բ ա մա թը։ Նրան թ վ ո ւմ էր, թ ե Օ սմա նյա ն կ ա յս ­
ր ո ւթ յա ն բա նա կներն ա յդ պահին ե կ ե լ-դ ե մ են առել Կովկա սյան
լեռնա շղթա յին և ա յլևս ոչ մի ք ա յլ չեն ա նելու դեպի հ յո ւս ի ս ։
Աղաչանքի իր խ ոսքը նա Ջ եմա լին ուղղեց թուրքերեն.
— Արդար վ եզի ր , ալլահի ուղա րկա ծ փրկարար, Գափգազը
Մ ա հա մմ ադի որդիների տունն է, և մ ենք՝ լեռնա կա ններս, որ
միշտ էլ Օսմա նյա ն թա գա վորութ յա ն ա զնիվ բա րեկա մներն ենք
եղել, ա յսօր չպ ետ ք է դուրս մնա նք ձեր ուշա դրությունից։ Գափ­
գազը մի մ ե ծ ու հա մերա շխ պ ետ ություն պիտի դա ոնա ՝ հա յր Օտ­
տոմա նի գա վա զա նի ներքո ...

Vար դար ապատ

 Ջ ե մ ալը գլխ ով հա վա նությա ն նշա ններ էր ա նում և սիրալիր
հ ա յա ցքո վ հուսա դրում ռա զմա շունչ լեռնա կա նների պատվիրակ
կին։
քա ջա զնո ւնի ն, որ Խատիսովի ձախ թ և ո ւմ էր նստ ա ծ, նրա
ականջին շշնջա ց, ՝
— Ա յս ի ՞ն չ է կա տ ա րվում, մա րդ ա ստ ուծո՛
Խատիսովը մ իա յն ուսերը թ ո թ վ ե ց ։ նա պիտեր, որ նախորդ
օրերին ա դրբեջա նցիներն ու լեռնա կա նները, ի ր ենցի ց ու վրա *
ցիներից դա ղտ նի, հա նդիպ ումներ են ունեցել Թ ուրքիա յի պատ­
վիրա կությա ն ա նդա մների հետ ։
Երբ «Գ ա փ գա գի» մա հմեդա կա նութ յա ն ներկա յա ցուցիչների
ու Ջ եմ ա լի սիրա բա նությունն ա վա րտ վել էր, և Եռապ ետությա ն
անդամը գոհունա կութ յա մբ շո յո ւմ էր չա յն , թիա նմա ն մորուքը,
Օխենկելին ելույթ ի իրա վունք խ նդրեց և տ եղից բա րձրա ցա վ,
սա կա յն ա յնպ ես խ ոնա րհ ու ձգվա ծ դեպի Ջ ե մ ա լը, որ թ վ ո ւմ էր,
թե գնում է հա մբուրելու նրա ձեռքը՝ սեղանի վրա թրի պես
մեկնվա ծ դեպի պ ա տ վիրա կները » Անդրկովկաս յա ն կա ռա վա րա ­
կան պ ա տ վիրա կությա ն ղեկավարը լորձնա շուրթ գովեց Օսման­
յա ն կա յս րո ւթ յունը , ա յդ կա յսրութ յա ն հզորությունն անվերջ
ա մրապնդող պարոն նա խ ա րա րին, ա պ ա , մ ո ռա նա լով , որ ինքը
Անդրկովկասի ֆեդերա տ իվ հա նրա պ ետ ությունն է ն եր կա յա ցն ո ւմ ,
մ ի ա յն Վրաստանի հա մար խ նդրեց խ ա ղա ղութ յուն և բա ր եկա մ ա ­
կան հա րա բերութ յուններ։
Ակակի Չ խ ենկ ելոլ ե լո ւյթ ի ա մեն նա խ ա դա սութ յունը հա ս­
տ ա տ վում էր Ջ եմա լի գլխի մի շա րժում ո վ ։ Պարզ երևում էր, որ
վրա ց ղեկա վա րի խ ոսքերը նրան դուր են գա լիս։ Եվ սա ա վելի
էր խ որա ցնում հ ա յերի վիճա կի ա նորոշութ յունը։ ՜
-- Վրաստանը դարերի ը նթ ա ցքո ւմ ապա ց ո ւց ե լ է, որ իր հա ­
մար թա նկ է Թ ուրքիա յի բա ր եկա մ ո ւթ յո ւնը , և ա յսօր էլ մենք
ա յստ եղ ենք հա վա քվել ա յգ բա ր եկա մ ո ւթ յա նը տալու պետական
ա պ ա հովութ յուն ,— Չ խ ենկելոլ վերջին ա յս խ ոսքերն էլ Ջ եմա լը
հա ստա տեց գլխի մի քա նի շա րժում ով, և, ի նշան համ երաշխու–
թ յա ն , ա սա ց* . .
— Ես տ եսնում եմ , որ գյուրջիների հետ մեր զ ր ո ւյց ը հաճելի
հունով է գնա լու , — ա յս բա ռերը նա ա րտ ա բերեց հանդարտ ի ն ք ­
ն ա վ ս տ ա հ ո ւթ յա մ բ, հա յա ցքը դա րձնելով աջ ու ձա խ , ուր Վեհիբն
ու Խալիլն էին ն ստ ա ծ։ Իր եզրա կա ցությա ն տ պ ա վորությունն
ստ ուգելով նրա նց սա ռը դ եմ ք ե ր ի ն , Ջ ե մ ալն ա նմիջա պ ես էլ
ա վ ե լա ցր ե ց . — իհա րկե, դարերի պ ա տ մությունը մ ե զ տ վել է ոչ
մ ի ա յն ուրա խանա լու ա ռիթներ, եղել են նաև ցա վա լի միջա դե­
պ եր, որոնց փորփրելն ա յսօր մ եզ կշեղեր ուղիղ ճա նա պ ա րհից։
Կարևորն ա յն է, որ մ են ք հիմնա կա նում հա վա տ ա ցել ենք իրար
և ա յսօր է լ, հուսով ե մ , ա ռիթ չունենք հիա սթա փ վելու։ Ես հա­
մոզվա ծ ե մ , որ Օսմա նյա ն կա յս րո ւթ յա ն և հյուսիսա յին հարևան
^եյուրջիստանի փ ո խ ը մ բռնողութ յունը պիտի լինի լիա կա տ ա ր ու
հա ստ ա տ ։ — Ա յստ եղ Ջ եմ ա լը կանդ ա ռա վ մի փ ոքր, մ ռ ա յլվ ե ց ,
մ ռ ա յլ հ ա յա ցքը հա ռեց հա յ պ ա տվիրա կների վրա և շա րունա ­
կ ե ց . – Ա յո , դյոլրջիների բա ր եկա մ ո ւթ յա նը ես հա վա տ ում ե մ . . .
ի ն չ որ չէի կարող ասել հա յերի վ ե ր ա բ ե ր յա լ։ Հ ա յե ր ը ... հ ա յե ­
ր ը , — երևում էր, թե ինչպ իսի դ ժ վ ա ր ո ւթ յա մ բ էր զսպ ում զ ա յ­
ր ո ւյթ ի ու ա տ ելութ յա ն պ ոռթկումը, որի դ եմ ա նզոր կուչ էին
եկել հա յ պ ա տ վիրա կները, իսկ մ յո ւսներ ն ա նտ ա րբեր գլուխ ­
ներն էին խ ոնա րհել, որ չտ եսնեն հայերի՝՛ օգնություն աղերսոզ
դ եմ ք ե ր ը ։ Ջ ե մ ա լը , սուր հա յա ցքը սրա հում կուչ եկա ծ հա յ պ ա տ ­
վիրա կների վրա հ ա ռա ծ, հա յերի « վ ա յր ա գ ութ յո ւն ն եր ն * էր հ ի ­
շո ւմ , թուրք ժողովրդի, նրա պ ետ ությա ն և ա նդրկովկա սյա ն
մա հմեդա կա նութ յա ն դ եմ գործա ծ « դա ժա նությունները» , որոնք
«ա յս օ ր էլ շա րունա կվում ե ն » ։ Նա հ ա յո ց «մ ե ղ ս ա գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն ­
ն եր ը » թվա րկելիս հատուկ ջեշտ եց նրա նց կապը ռուսա ց և բ ո լ­
շևիկների հետ ։ Չ մ ո ռ ա ցա վ ա նդրա դա ռնա լ նաև դեներա լ Ա նդ­
րա նիկի գոր ծո ւնեո ւթ յա նը , հիշեց նրա «ա նհա շտ , ա վա զա կա յին
դիրքը կ ա յս ր ո ւթ յա ն դ ե մ » ։ Անդրանիկի մա սին խ ոսելիս նա
ա րդեն գա զա զա ծ էր և թուքն էր շաղ տալի՛ս դիմա ցը նստ ա ծ–
ների վ ր ա .,. Հետո էլ իր խ ոսքն ուղղելով դահլիճին՝ ա սա ց . —
Ո ՞վ չգի տ ի , որ մեր ու հա յերի վեճը հին է և շատ ա ղետ ների
պ ատճառ է եղ ե լ։ Ոայց կյա նքը և վերջին տարիների դեպ քերը
ց ո ւյց են տ ա լիս, որ հ ա յը չի ուզում ոչ մի ք ա յլ ձգել դեպի հա շ­
տ ություն և ա նընդհա տ խ որա ցնում է ա յն ա նդունդը, որ, ի նչ
թ ա ք ց ն ե մ , կարող է դա ռնա լ նա և իր իսկ գերեզմ ա նը։
Հ ա յ պ ա տ վիրա կների ղեկա վա ր Ա յ. Խատիսովն ա յս ա մ բա ս ­
տ ա նությունների տակ խ եղճա ցա ծ՝ փ որձեց ա րդա րանա լ, ա ր­
դա րա ցնել իր ժողովուրդը։ Նա խ ոնա րհա բա ր մ իա յն ա սա ց.
—■ ^ ո ւց ե պ ետ ք է ստ ուգել պարոն նա խ ա գա հին հա սա ծ տ ե ­
ղ եկո ւթ յո ւն նե ր ը ։ -... -
 ՚ — Ես դրանք ստ ուգելու կարիքը չո ւն ե մ , •— գա զա զա ծ նետ եց
Տ ե մ ա չը ։ — ն ո ՞ր պիտի ստ ուգեմ ու հ ա մ ո զ վ ե մ , որ դուք միշտ էլ
ռուսի հետ եք եղ ել։ Ա յո , նրա նց բա ց ա կ ա յո ւթ յա մ բ էլ նրա նց
հետ եք, և ա ռիթը բա ց շեք թողնում թիկունքից հա րվա ծելու ձեր
իսկա կա ն բա րերա ր թ ո ւր քին ։
Ուրիշ պ ա րա գա ներում իր ճա րպ կութ յա մբ ու ճա ր տ ա ր ա խ ո ս ս ւ֊
թ յա մ բ փ ա յլող Խատիսովն ա յստ եղ ոչինչ չգտ ա վ պ ա տ ա ս խ ա ն ն ֊
լու և, երևի կ յա ն քում առաջին ա նգա մ, բա րվոք հա մա րեց լռել
ու հա նձնվել դեպքերի ը նթ ա ցք ի ն ։

* *
*

Հա նդիպ ումն ա վա րտ վեց, և Ջ եմ ա լն ինչպ ես հա յտ նվել էր,

ա յնպ ես էլ հեռա ցա վ հ յո ւր ա ն ո ցի ց ՝ Ա նգրկովկա սյա ն պատվիրա–
կությա նը հ անձն արա րելով ա մենա կա րճ ժա մկետ ում պատաս–
խ ա նել վերջնա գրին, որպեսզի հնարավոր լինի հա վա քվել հաշ­
տ ությա ն սեղանի շուրջ։
Պա տ վիրա կությա ն խ մբերն անխոս հեռա ցա ն իրենց հ ա ր կ ա ֊
բա ժինները միա նգա մ ա յն տ ա րբեր ու ներհակ տ րա մա դրութ յուն­
ն երով։
թ ա ջա զնունին, ա ռա նց շորերը հա նելու, մեջքի վրա պ ա ռկեց
լա յն մա հճա կա լին, ձեռքերը տ ա րա ծեց աջ ու ձախ և աչքերը
փակ փորձում էր չմ տ ա ծել ոչ մի բա նի մ ա ս ի ն ։ Ա յս դեպ քում նա
շատ էր նմա ն խ ա չվ ա ծ $ր ի ս տ ո ս ի ն ։ Ա յո , եթե հա յերն էլ ո ւնե­
ցա ծ լինեին իրենց $ ր ի ս տ ո ս ց , ապա նա ա նպ ա յմա ն կլիներ հա յ
թ շվա ռ ազգի ա յս խ եղճ պատվիրակի նմա ն։
Գեղեցիկ տ ղամա րդ էր Հովհա ննես ՝9ա ջա զնունին։ Միջա­
հա սա կ, առնական կերպ ա րանքին շատ Էին վ ա յելո ւմ խ ելոք ու
թա խ ծոտ ա չքերը, գլխ ի ՝ վա ղ ճերմա կա ծ թ ա վ ու խ ռի վ մ ա զերը,
բ ե ղ -մ ո ր ո ւք ը ։ Աշխատավորի խ ոշոր ձեռքերը եթե գործի չէի ն ,
խ ա չվ ա ծ էին լինում կրծքին կա մ իրար հ յո ւս վ ա ծ ՝ հա նգչում էին
փ որին։ .Ա յդպ ես նա նմա ն էր լի նո ւմ նաև հոգնա տ ա նջ մի ճա նա ­
պարհ որդի, որ ւուռ մտ որում է ա նցնելիք ճանապարհի մա սին։
Հիմա խ ա չա նմա ն փ ռվել էր մ ահճակալի վրա և, մ տ ա ծելու,
ա նցնելիք ճանապարհի մասին մտ որելու ա նընդունա կ, փորձում
Էր իրեն անջատել ա յն ստ որա ցուցիչ ու անարգական վիճա կից9
որին դա տ ա պ ա րտ վա ծ էին ինքն ու իր ը նկերները։
Նրա ընկ եր ներ ը , ա յսի ն քն՝ հա յկա կա ն պ ա տ վիրա կությա ն ա ն ֊
դա մ ներ ը , երեքն էի ն ՝ պ ա տ վիրա կությա ն ղեկա վա ր Ա լեքսա նդր
Խ ա տ իսովը, շա րքա յին անդամ Մ իքա յել Պապաջանովր և խ ո ր ֊
հըրդա կա ն Սիմոն Վ րա ցյա նը։ Ս րանցից երկուսն իսկա պ ես իր ր ն ֊
կերներն էի ն ՝ նույն դաշնակցական կուսա կցությա ն պ ա տ կա նելու
հա նգա մ ա նքո վ։ Երրորդը * Պա պ ա ջա նովր, նա խ կին Պետական
դ ումա յի հա յ ա նդա մ ը, որ ժա մա նա կին հա յտ նի էր հենց գ ո լ -
մ ա յի նիստ երում ունեցա ծ հա յա նպ ա ստ ելույթներով ու վճռա կա ն
նա խ ա ձեռնությունների իր եռանդուն հրահրում ով, կա րծես հ ո գ -
նել էր մենշևիկների ու մուսա վա թա կա նների հետ կռիվ տ ա լուց։
Սի տարի էր, ինչ Ժ ա մա նա կա վոր կա ռա վա րությա ն նշա նա կա ծ
Անդրկովկաս յա ն հատուկ կոմիտ եի կա զմ ում նրա հիմնա դիր
չորս ա նդա մներից մեկն էր, որ պ ետ ք է ա յդ կա ռա վա րությա ն
բա րձր մա րմնի մեջ ներկա յա ցներ հա յ ժողովուրդը։ Ա յդ ժողո­
վրդի մա սին ի ՞ն չ դիտեր Հա յա ստ ա նի դյո ւզերո ւմ երբեք ոտք չը–
դրած ա յդ չի նո վն իկը ։ Գիտե՞ր, թե ինչպ ե՞ս է ա պրում, ի՞ն չ է
ա նում և ի ՞ն չ է երա զում ա յն ժողովուրդը, որին ներ կա յա ցնելո ւ
պ ա տ իվն են վստ ա հել ի ր են ։ Գամ ի ր ե ն ք ՝ պ ա տ վիրա կությա ն ղ ե ­
կա վար Ա լեքսա նդր Խատիսովն ու հենց ի ն ք ը ՝ Հովհա ննես Քա ջա զ–
նունին, վերջա պ ես խորհրդա կա նի խ որհրդա վոր պ ա րտ ա կա նու­
թ յա մ բ օժ տ վ ա ծ Սիմոն Վ ր ա ցյա ն — Գ ր ոլզինյա նը , — մ ի ՞թ ե իրենք,
ա յդ երեքը միա սին, հա յ ժողովրդի վիճա կին, ցա վին ու բա ղ ­
ձա նքներին շատ ա վելի էին տ եղ յա կ, քա ն ժա մա նա կա վոր կա ­
ռա վա րությա ն դրա ծոն։ Չ է" որ ա յդ օրերին Հա յա ստ ա ն կոչվող
ա յն բզ կ տ վ ա ծ ու անվերջ քրքրվող տ ա րա ծքը նրա նցից հեռու էր
որպես մի օտար մ ա ր մ ի ն ։ Խ ա տ իսովն, իհա րկե, երկար տարիներ
պետական բարձր պաշտոն էր զբա ղեցրել իբրև ցա րա կա ն կա ­
ռա վա րությա ն վստ ա հելի ա նդրկովկա սցիներից մ ե կ ը ։ Բավական
է ա սել, որ 1 9 0 9 -ի ց մինչև 1 9 1 7 -ը նա թ ՚ի ֆ լի սի քա ղա քա գլուխ ն
էր եղ ե լ, ընդ որում վերջին երեք տ ա րին՝ նաև Գավկասի 4 4 ք ա ­
ղա քների մ ի ութ յա ն նա խ ա գա հը։ Նրա մա սին խ ոս ում էին ի բրև
գո ր ծի մ ա ց ու ձեռնհա ս պ ա շտ ոն յա յի , որը վստ ա հություն է ն եր ­
շնչում իր պ ա շտ ոնում։ Ա յդ Ժ ա մա նա կներում նրա ն շա ՞տ էր
հետ ա քրքրոլմ հա յ ժողովրդի ճա կա տ ա գիրը կա մ նա շա ՞տ էր
 հիշում իր հ՛աչ լի ն ե լը ։ Տ ա ս նա մ յա կն եր հետո Նրա դա սա կիցները
պ իտ ի գրեին ու թ մ բկա հ ա ր եի ն , որ, երբ «Թ իֆ չիսն ա նցա վ վ ր ա ֊
ցիների ձեռ քը , և Ա նդրկովկասը փաստ որեն ա նջատ վեց Ռուս ա ս ֊
տ ա ն ի ց », ահա աչս ժա մա նա կ մ ի ա յն <րիրա գործելի էր նրա վ ա ­
ղեմի փ ա փ ա գը՝ մտ նել դա շնա կցությա ն շա րքերը» ։
Հետ ա քրքիր է, թե ա յդ «փ ա փ ա գն » ի ն չո ՞ւ չիրա գործվեց ա յն
ժա մա նա կ, երբ Խատիսովը գործի գլուխ էր, ա զդեցիկ դեմք
հա մա ա նդրկովկա սյա ն կ յա ն ք ո ւմ ։ Պա շտ ոնա՞նկ պիտի դա ոնա ր ՝
հիշելու հա մա ր, որ ինքը հ ա յ է և իր ազգին օգտակար լինելու
Նպատակով հարկ է «մ տ ն ե լ դա շնա կցությա ն շա ր ք ե ր ը »։
Ա լեքսա նդր Խատիսովը մեծ գո ր ծո ւնե ո ւթ յա ն , հա սա րակու­
թ յա ն ա չքին երևա ցող լա յն շբջա գծո վ , ա զդեցիկ դերա կա տարու­
թ յա ն հա մա ր էր ծն վ ել և դեռ երիտասարդ տ ա րիներից հա սկա­
ց ա վ , որ իրեն նեղ է դա յիս իր ձեռք բ ե ր ա ծ բժշկի պ ա շտ ոնը »
նետ վեց հ աս արա կական ^պե տ ական գործունեութ յա ն ա սպ ա րեզ,
ուր գրկա բա ց ընդունեցին մի ա յդպ իսի եռա նդուն, սնդիկի պես
շա րժուն, գործնա կա ն, ա մեն ի նչ առաջադիր նպատակին ծա ­
ռ ա յե ցն ե լո ւ պատրաստ մա րդուն։ Երբ նրա թ ուրը, ինչպ ես ասում
են, աջ էլ էր կտ րում, ձախ էլ, նա պ ատճառ չուներ ա մփ ոփ վելու
հա յո ց անձուկ միջա վա յրում և շփ վելու նրա փշոտ հա րցինէ 0՝իֆ+
լիսի քա ղա քա գլխ ի բա րձր դիրքին ոչ իր կա մքով հրաժեշտ
տա լուց հետո նա , ճիշտ է, ստ ա նձնել էր Ա նդրկովկա սյա ն հան­
րա պ ետ ութ յա ն ելևմտ ա կա ն ( ֆինա նսների) նախարարի պաշտոնըէ
Սակայն նա շրջա հա յա ց մա րդ էր և չէր կարող չտ ես նել, որ ա յդ
օրապակաս հա նրա պ ետ ությունը երկար կյա նք չպ ետ ք է ունենա լ
Եվ իրեն կա պ եց հա յկա կա ն կյա նքի հետ , իր ուժերն ի սպաս դրեց
ա զգա յին գոր ծո ւնեո ւթ յա ն. տ ա սնութի սկզբին արդեն Ալեք–
սանդրապոլի քա ղա քա գլուխ ն էր և պ ա տ րա ստ վում էր նոր թ ռ ի չք ­
ների, որ պիտի կատարեր ա զգա յին կ յա ն ք ո ւմ ։
՝ Ա զգա յին գործունեությունը մի հետ ա քրքիր ու շահեկան կողմ
ունի, գործչի անունը գնդում է ազդի բոլոր շերտ եր ում ։ Ազգաշահ
ու ա զգա պ ա հպ ա ն գո ր ծո ւնե ո ւթ յա մ բ է , որ ազդի մեջ ա նմա ­
հա նում են մա րդիկ։ Սակայն ա յդ գործունեութ յունն ունի նաև
իր տհաճ կողմերը, որոնցից մեկը պ արզա պես անտանելի է ՝
պ ա հա նջում է նաև զո հո ղ ո ւթ յո ւններ։ Գրա հա մար էլ Ալեքսանդր
Խա տիսովն Ալեքսանդրապ ոլի քա ղա քա գլուխ ն էր հեռա կա ։ Չէ՞
որ ա յն օրերին քա ղա քն ուղղակի թուրքա կա ն ա րշավանքի ճ ա ֊

՚Տ Ո
 նա պ ա րհին էր գտ ն վում ։ Դրա համար էլ Խատիսովը թուրքերի
կ ո ղ մ ից իր քա ղա քի գրա վմա ն լուրը պ իտ ի ա ռներ շատ օրեր
հ ետ ո » ■

* *
*

Հրա ժեշտ ից առաջ Հ ե մ ա լ փաշան քա ղա քա վա րի վ եր ա բեր -

՛մ ունքով զա ր մ ա ցրեց Ա նգրկովկա սյա ն կա ռա վա րությա ն պ ա տ վ ի ֊
ր ա կներին. նրա նց հա նդիսա վոր ճա շկերույթ ի հրա վիրեց իր նավի
մ ե ծ սրա հը։ Երփնա վառ գորգեր ի , րա զրիքներին շա րվա ծ ծա ղ­
կա մա նների և եղբա յա րա կա ն հ ա մ ա գո ր ծա կցո ւթ յա ն կոչող պ ա ս­
տ ա ռների ա ռա տ ութ յունից շչա ցել էին պ ա տ վիրա կները։ Թուր­
քա կա ն նա վը լց վ ե լ էր եվրոպ ակա ն դասական երա ժշտ ությա ն
ելև էջներով։ Դեպի սրահ տանող աստիճա ններին ու մ ի ջա նցքն ե­
ր ո ւմ թուրք հա ճոյա կա տ ա ր սպ ա սա վորները շող ո մա բա ր նրա նց
ներս էին հրա վիրում և յո ւր ա քա ն չյուր ի ն նստ եցնո ւմ էին հենց
նրա հա մա ր նա խ ա տ եսվա ծ տ եղ ո ւմ ։ Հ ա յ պ ատ վիրա կների ղեկա ­
վա ր Խա տիսովին տարան և, ի մ ե ծ զա րմա նս ի ր , բա զ մ ե ց ր ի ն
սեղա նի գլխ ի ն ։ Երբ բոլորն զբա ղեցրի ն ի ր են ց տ եղերը, պ ա ր զվ եց,
■ որ Խատիսովը գտ ն վ ո ւմ է Հ ե մ ա լ փ ա շա յի կողքին, նրա ու դոկ­
տոր Բեհաեդղին Շա քիրի ա րա նքում։ Ս կզբում նրան մի պահ
թ վ ա ց , թ ե ինքը զգա յա խ ա բո ւթ յա ն մեջ է նա խ որդ օրվա խ ա յտ ա ­
ռա կ տեսա րա նից հետ ո, մ ա նա վա նդ որ նորին մ ե ծ ո ւթ յո ւն ՚Ջ ե –
մա լ փ ա շա ն, ծա փ ա հա րությունների ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ իր աթոռին
հ ա սնելով, սիրալիր ողջոլնեց և նույնիսկ ժպ տ ա դեմ հ ա ր ցր եց .
— Ինչպ ե՞ս եք, հա լ-ա հվա լ նեջա ՝ դի ր ։
Իսկ երբ ն ստ եցի ն , Խատի սովն աչքի տա կով աջ ու ձա խ նա ­
յե ց կողմն որոշվելու հա մա ր։ Աջում փ քվա ծ Ջ եմ ա լ փաշան հ ա ֊
մ ար յա հա վասար էր իրեն և ճնշում էր սոսկ ն ե ր կ ա յո ւթ յա մ բ ։
Իսկ ձախ թևն զբա ղե ցնո ղ Բեհաեդղին Շաքիրը և նրա կողքին
տ ա րա ծվա ծ Խալիլ բ ե յն իրենց մ եծա զա ն գվ ա ծ մ ա րմիններով
կողք կողքի տ վ ա ծ փղերի տ պ ա վորութ յուն էին թ ո ղ ն ո ւմ ։
Խատի սովն ա յլա յլվ ա ծ էր չա փ ա զա նց։ Ուրիշ պ ա րա գա ներում
ա րա գորեն ինքնա զսպ ումի ու կոզմնորոշմա ն հա սնող մ ա րգ՝ նա
չէր կա րողա նում տիրապ ետ ել ի ր ե ն , որոշել ա նելիքն ու ա սելիքը։
Դոկտոր Շա քիրը, հա կա ռակ ա հռելի մ ա րմ նա զա նդվա ծին, փոքր
ու նվա ղուն ձա յն ուներ և, երբ հա զիվ Լսելի շա ղակրա տ ում էր,
հ ա յո ց պ ատվիրակն ստ իպ վա ծ էր լինում նստ ա տ եղից բա ր ձ­
րա նա լ, ձգվել դեպի հարևանի բերա նը , որպեսզի ականջը որսա
նր ա խ ոսքերը։
Երկարուկ սեղանի մ յո ւս ծա յր ի ն , նրա նց ուղղ ո ւթ յա մ բ, նըս ֊
ա ած էին հա յ պ ա տ վիրա կությա ն երկու ա նդա մները . $ աջազն ու*
նին ՝ մ ր կ վ ա ծ, մթ նա ծ երեսկա հա տ ով, և կոկ ու 2ՒԿ հագնվածք
սա կա յն տ եսքով ու վ երա բերմ ունքով շրջապատի նկա տ մա մբ ան­
տարբեր Պապ աջանովը, որի աչքին ոչինչ չէր երևում, բա ցի հա *
մ ո վ խ որտ իկներից և ընտիր խ մ ի չք ն ե ր ի ց, որոնց յուրա ցմա ն
փ ա յլուն օրինակ էր տալիս հա րևա ններին։
Զա ջա զնունին, ա ռյուծա բա շ գլուխ ն ափերի մեջ ա ռա ծ, դի­
մ ա ցն էր ն ա յո ւմ և, նկա տ ելով Խ ա տ իսովի հերթակա ն ձգվելը
դոկտոր Շաքիրի բերա նի ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ, զ ա յր ա ցա ծ մ ռն չա ց,
— Վ ա յ քո մ ո ր ... արգանդը չորա ցա ծ լիներ, ք ե զ նմա նին
չբե ր ե ր ։
— ԱրՕ-^էՕ։1— խ որովա ծի մի խոշոր պատառ բերա նը դ ն ե ֊
լո վ ա ն հ ա ն գ ի ս տ հա րցրեց Պապաջանո վ ը ։
— Սե՞ր, ասում եմ , կե՞ր , — նր ա կողմ նետ եց 42աջաղն ո ւ ֊
նին ։ — էլ չի լի նե լո ւ։
— ՇւթՅ»Տեա 1Ա ^ 6 ^0 86 1< , ֊ խ ռովկա ն երեխ ա յի պես պա­
տա ռա քաղը վա յր դրեց Պա պ ա ջա նովը ։ — Եթե հա յ ժողովուրդը
մեր չուտ ելուց է բա խ տ ա վ ո ր վ ելո ւ, ես պատրաստ եմ շա բա թ ­
ներով ծո մ պ ա հել։
— Ինչպիսի" զո հա բեր ութ յո ւն։
— Պա տվովս եմ երդվում։
Խատիսովն իր տարերքի մեջ էր։ Պենսնեի տակից շողշողում
էին նրա մանր ա չքերը։ նա կլա նվա ծ լս ո ւմ էր ձա խ ա կողմյա ն
հա րևանին և ինքն էր խ ոսում ու տ եղեկութ յուններ հա ղորդում .
երկու դեպ քում էլ ձգվում - երկա րում էր՝ մեկ դեսլի դոկտոր Շամ
քիրի բե ր ա ն ը , մեկ դեպի ա կա նջը։ Եվ բա վա կա ն էլ բնա կա ն ու
ա նբռնա զբոսիկ բ ն ո ւյթ էր ստ ա ցել նրա նց զ ր ո ւյց ը ։ Հ ա յո ց պ ա տ ­
վիրա կությա ն ղեկա վա րը, օրինա կ, տ եղեկա ցա վ, որ տ ա սնչոր­
սին էնվեր փ ա շա յի հետ ա յդ Շա քիր Բեհաեդդինն է արշավել
Արդահանի վ ր ա, որ (հիզա բ ե յի հետ աջարական չեթեներն է
կա զմա կերպ ել, և որ առհասարակ ի ն ք ը ՝ Բեհաեդդին Շա քիրը,
հ ա յո ց ա զնիվ թշնա մին է ։ Նա ա յդպ ես էլ ա սա ց՝ «ա զ նի վ թ շ ն ա ֊
մ ի ն » , ա յսինքն՝ որ ուրիշների պես չի թա քցնում հակա կրա նքը
և, գա վա ռներում հա յերին կոտ որելով, ա մբիոններից բա ր եկա ­
մ ո ւթ յա ն ճառեր չի ա սում ու եղ բա յր ո ւթ յա ն երդումներ չի տա­
քիս։ Այս խոսքն ա սելիս ա յնպ ես ա նկեղծ ու ա նշինծու ժպ տ ա ց՝
ոսկե ա տամնաշարը ց ո ւցա դ րե լով , որ Խատիսովն ինքն էլ փ որ­
ձեց ժպտալ հա րևա նին։ Հա վա նա բա ր, ա յդ ժպիտն ստ ա ցվեց,
որովհետ և դրա նից հետո էր, որ թուրք դոկտորն իսկա պ ես սրտ ա ­
բ ա ց , մինչև վերջ ա նկեղծ բա ցա տ ր եց իր կա ռա վա րությա ն ք ա ­
ղաքա կա ն ծրա գիրը։
- Հ ա յե ր դ , — ա սա ց ,— կա նգնա ծ եք մեր հա մա իսլա մա կա ն
ու հա մա թրքա կա ն սրբա զա ն բա ղձա նքների իրա կա նա ցմա ն ճա մ ­
փի վրա , և մ են ք, ուզենք–չուզենք, բա խ վո ւմ ենք ձեզ հ ե տ ։ Ա1Գ
բա խ ումը վեր և դուրս է մեր անձնական զգա ցում ներից ու տրա ­
մ ա դր ո ւթ յո ւն նե ր ի ց։ Պ ա տ կերա ցնո՞ւմ եք ։ — Խատիսովը շշմա ծ
գլխ ով ա րեց. «Պ ա տ կերա ցնում ե մ », և դոկտոր Շա քիրն ա վելի
ա նկեղծ շա րունա կեց . — Մենք տ ա րերա յնորեն հա րկա դրվա ծ ենք
ո չնչա ցն ել, հեռա ցնել ճա մփ ի վ ր ա յի ց ա յն ա մենը, որ ա րգելք է
հա նդիսա նում մեր ա զգա յին ա յդ սրբա զա ն բա ղձա նքների ի րա ­
կան ա ցմ ան ը , Եվ ա պ ա , — մի փոքր շունչ ա ռնելուց հետո դ ո կ­
տորը գտավ շատ կա րևոր մի բա ն ևս . — ՛քոլք միշտ ռուսների
հետ եք։ Դուք նրանց առաջապահն եք ա յս կողմ երում ։ Իսկ ռուս­
ները մեր ոխ երիմ թշնա միներն են։ Պատմական և ճա կա տ ա գրա ­
կան թ շնա մ իները։ Հա սկա նո՞ւմ եք։
- Հա սկա նում ե մ , պարոն դոկտ որ , — արդեն սրտ ովա ցա ծ
պ ա տ ա սխ ա նեց Խ ա տ իսովը ։ — Իա յց չ է ՞ որ մենք հիմա ռուսների
հետ խ զել ենք մեր կա պ երը։ Մենք Անդրկովկաս յա ն մեր հա րևա ն­
ների հետ կա զմել ենք Ռուսա ստ ա նից անկախ մեր կա ռա վա րու­
թ յո ւն ը և, եթե հարկ լի ն ի , պիտի կռվենք ռուսների դ ե մ ։
- Է ՞, բա ր ե կ ա մ . . . Իսկա պ ե՛ս բա ր ե կ ա մ , քա նի որ մ ենք մ ի ա ­
սին ճաշի ենք նստ ա ծ և բա րեկա մա բա ր մեր ա նկեղծ խ ոսքերն
ենք ուղղում մ ե կ մ ե կ ո ւ... Հնա րա վոր է , որ դուք հիմա իրսք
խ զե լ եք ձեր կա պ երը։ Բա յց մ ի ՞թ ե դա փ ոխ ում է դ րութ յունը,
երբ ձեր խ մ բա պ ետ ներն են ՛անհաշտ կա նգնել ա մենուրեք ու
դա րձյա լ խ ա նգա րում են մեր շա ր ժմ ա նը ։ Եվ, վերջա պ ես, ո ՞վ
է Շ ա հում յա ն ը ։ Մ ի՞թե նա հրա ժա րվել է հ ա յո ւթ յո ւն ի ց ։ Եվ նա ՞
չ է , որ Բաքուն կտրել է Կովկասից ու Օսմա նյա ն կ ա յս ր ո ւթ յո ւ­
նիցւ, դրել ռուսի ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն տ ա կ։ Իսկ Բա քվում ո ՞վ է պա–
հում Շահումյանի թիկունքը։ Հայե՜րը, հայկական զորքը* եվ
այսքանից հետո դուք ոպում եք համոզել, թե արդեն ձեր կա­
պերը խզել եք Ռուսաստանից ու մեր բարեկամն եք ոտով-դլխով։
Է՜, Ո՞նց կլինի, բարեկամ, այդպես ո՞նց կլինի։
— 18 Շահ ումչանը մեզ հետ ոչ մի կապ չունի, ■ պարոն
դոկտոր։ Կգա ժամանակ, որ մենք կռվի կելնենք իրար դեմ։
— Ւսկ դրան մենք որքա՞ն պիտի սպասենք, — խորամանկ
հարցրեց թուրքը։ — Որքա՜ն պիտի սպասենք։ Չէ՞ որ օրեցօր
նրանք ամրապնդվում են Ոաքվոլմ... Լավ իմացեք, մենք բա­
րեկամներ կդաոնանք այն ժամանակ, երբ տեսնենք, որ մեր
բոլոր թշնամիները նաև ձեր թշնամիներն են, և դուք սուր եք
շարժում նրանց դեմ։ Մենք ուրիշ տեսակ բարեկամություն չենք
ճանաչում։
Ջ ե մ ա լ փաշան ականջի պ ոչով լս ո ւմ էր հա րևա նների զր ույցը
և, տ եսնելով որ ա յն ճիշտ հունով է ը նթ ա նո ւմ , աշխատում էր
ոչնչով չխ ա նգա րել։ Ահա ա յդպ ես, Բեհաեդդին Շա քիրը լս*վ ր ը ռ ~
ն ե ց ր ե ց . ա յդ ո՞նց եք Ռուսա ստ ա նից կտ րվել, որ Շա հումյա նը
նրա կարգը բերել է Բաքու և դեմ է արել մեր ք թ ի ն ։ Ա յդ ք ա նի ՞
տեսա կ հա յեր կան ա շխ ա րհում, և մ են ք մի հա յ ժողովրդի հա ն­
դեպ ք ա ն ի ՞ տեսակ հա րա բերություն ու քա ղա քա կա ն ը նթ ա ցք
պիտի բռնենք։ — Ա յսպ ես ինքն իր ներսում հարց էր տալիս
Զ ե մ ա լը , չն ա յա ծ իր հա մար ա յդպ իսի հա րց աոհասարակ չկա ր,
քա նի որ տարիներ ի վ ե ր , դոնե 1 9 1 4 - ի ց սկսա ծ ինքն ու իր կու­
սա կիցները միա յն մեկ ու միա սնա կա ն քա ղա քա կա նություն են
վա րել հա յի դ ե մ , որտեղ էլ նա հա նդիպ ի, ի ն չ քա ղա քա կա ն
սա նրի, դասի ու խ ա վի էլ պ ա տ կա նելիս լի ն ի ։ Ա ՜յգ էր մ ն ա ց ե լ,
որ 1 9 1 Տ ֊ի հա յկա կա ն եղեռնի կա զմա կերպ իչ Եռա պ ետ ությա ն ա ն­
դամը չի մ ա ն ա , թ ե ինչպ ես պիտի լո ւծ ե լ հ ա յ ժողովրդի հա րցը։
Դոկտոր Շաքիրը հայ պատվիրակի դեմքին հավանաբար
հարց կարդաց և աշխատեց այդ հարցին ևս բացատրության տալ։
Այդ պահին նրա անկեղծությանը չէր կարելի չհավատալէ
-— Դուք փորձեցեք հասկանալ մեր դրությունը,– բացատ-
րեց Շաքիրը, — մեծ տերությունները մեզ դուրս են արել Եվրո–
պայից, և մեղ հիմա կենսական մեծ տարածություն է պետք։
Կենսական տարածություն, որը լավագույնս համապատասխանի
նաև մեր հավատս և ազգային բաղձանքներին։ Հայերդ խեչոք
մարդխւ եք, և– չի կարող պատահել, որ –չիմանաք, մեր ակունք-
 ներր Միջին Ա սիա յռւմ են , Հ յո ւս ի ս ա յի ն Կ ովկա սում, Եթիւ-Վոէ–
գա յի ա վա զա նում։ Եվ ա յստ եղից մինչև ա յդ ա կունքները մերոնք
են տ ա րա ծվա ծ, մեր լեզվ ի ու հավատի եղ բա յր ն եր ը , մեր ար­
յո ւն ա կ ի ց ն եր ը ։ Մ երոնք և *., մ եզա նի ց կտ րվա ծ։ Հա սկա նա լի* է ։
Մենք պետք է մ ի ա նա նք։ Մենք պարտա վոր ենք կա զմել մեկ
միա սնա կա ն հզոր պ ետ ություն և ա յս խ**ԼԼ ու բ ո լթ աշխարհին
ասել ա յն խ ո ս ք ը , որի համար ա մենա կա րող ալլահն ստ եղծել է
մ ե զ ։ Եթե չկա տ ա րենք ա ձԴ մ իսիա ն, ճա կա տ ա գիրն ու ալլահը
մ ե զ չեն ներ ի ։ Հիմա ո ՞ն ց կլինի, որ ա մեն մի Անդրանիկ մեր
մ ե ծ ճանապարհին կա նգնի ու խ ա նգա րի ... Ա յստ եղից էլ առաջ է
գա լիս ճանապարհը մա քրելու խ նդիրը, որը վեր է մեր ա նձնա ­
կան ց ա ն կ ո ւթ յո ւն ի ց ...
. . . Հ յո ւր ա ն ո ցա յի ն իր սենյա կ ի առաջ Խաաիսովը կա նգ ա ռա վ
մի պահճ խ ոսելու պ ա տ րա ստ , իր երկար ու հա նդա մա նա լից
*1ՐՈԼՏ9Շ բա ցա տ ր ելո ւ տ ր ա մ ա դ ր ո ւթ յա մ բ։ Սակայն Հա ջա զնունին
կողքով ա նցա վ գյուխ ր կա խ ։ մ ռ ա յլ ու փ շոտ ։ Նրան սպ ա սում
էր անքուն ու ա նհա նգիստ մի գիշեր, որի տխուր ուրվա գիծը
պիտի մնա ր մ ի ա յն ա մեն ի նչ պարունակող ու հա նդուրժող օրա գ­
ր ո ւմ ։ ֊

Զեմա լ Փա շա յի գնա լուց հետո թա թումի դիվա նա գիտ ա կա ն

մթնոլորտ ն ա վելի պ ղտ ո ր վ եց։ Ա նդրկովկասի պ ա տ վիրա կությա ն
Հր ացՒ> ա դրբեջա նցի ու հաջ ա նդա մներն ա յլևս ոչնչո վ ց ո ւյց չէին
տ ա լիս իրենց « միասնությունըՏ>։ Իսկ թուրք պ ա տ վիրա կութ յունը,
ա րդեն հ ա մ ոզվա ծ, որ իր դ ե մ ունի շա հերով իրա րից տ ա րբեր,
նույնիսկ հակադիր ու թշնա մի զրուցա կիցներ, չէր էչ շտ ա .
լզում ստա նալու վերջնա դրի պ ա տ ա սխ ա նը, որի վրա առաջին
շրջա նում ա յնպ ես պ նդում էին Պոլսից եկող հրահա նգներըւ
Ս տ ա րվել էր ա յն դ ր ութ յո ւն ը , երբ որսորդը թա կա րդը լա րում–
դնում է ճա մփ ա բա ժա նի կենտ րոնում և սպ ա սում որսի ը ն կ -
ն ե լո լն ։ Ոբսն էլ դիտե թա կա րդի տ եղը, մոտ են ո լմ-հոտ ոտ ում է
ու ետ կա նգնո ւմ ։ Որսորդն սպ ա սում է , որսն էլ է սպ ա սում։ Եվ
որովհետ և որսն ուրիշ ճանապարհ չունի, որսորդը չի էլ, շտ ա ­
պ ո ւմ ։
 Ահա ա յս սպ ասումի ծա նրութ յա նը չդիմա նա լով՝ հ ա յ պ ա տ ­
վիրա կները մ ո տ եցա ն, զգուշորեն փ որձեցին ոտք դնել թա կա րդի
վրա . չէ ՞ որ փորձը փորձանք չ է ։ Բաթումի խորհրդա ժողովին
Գերմա նիա յի կողմից ներկա գեներա լ Ֆոն Լոսովին հա յերը
խ նդրեցին միջնորդել, որպեսզի Թ ուրքիա յի պ ա տ վիրա կությա ն
ղեկավար Խալիլ բ ե յն ու ռա զմա կա ն ներկա յա ցուցիչ, Կ ո վ
կա սյա ն ճակատի հրամանատար Վեհիբ փաշան իրենց ընդու­
նեն։ Ֆոն Լոսովի միջնորդութ յա մբ հիշյա լ թուրքերը մա յիսի
1 3 -ի ուշ երեկոյա ն ընդունեցին հա յկա կա ն պ ատ վիրա կությա ն
ղեկավար Ա լեքսա նդր Խատիսովին ու պ ա տ վիրա կությա ն ա նդա մ
Հովհա ննես Բ աջազն ունուն։ Խորհրդա կցությունն ա վա րտ վեց հա ­
ջորդ օրվա սկզբին, և գիշերվա երրորդ ժա մին իր հյուրա սենյա կը
հ ա ս ն ե լո վ Բաշաղնունին նստ եց ու դրի ա նցկա ցրեց խ որհրդա կ­
ցո ւթ յա ն բո լո ր մա նրա մա սները ( գրա ռումներից դժվա ր է հա ս­
տատ ա սել, թե խ որհրդա կցությունը երբ է սկսվել մ ա յի սի 1 3 -ի
վերջին ժա մերին, թ ե ՞ նախորդ կա մ հաջորդ օ ր վ ա )։
Ընդունելությունը Վեհիբ փ ա շա յի կա ցա րա նում էր, գոր­
գապատ ու ընդարձակ մի ս ե նյա կ ո ւմ , որի գլխ ին, գահա վորա կի
վրա տիրաբար փ լվա ծ էր մա րմնա պ ա րա րտ հսկա Խ ա լիլը, և
Վեհիբն իրեն ա յնպ ես էր պ ա հում, ասես նրա ծա ոա ն էր։
Տա նը ծա ռա յող կար, որը հ ա յ «հ յո ւր ե ր ի ն » ա թոռներ մա տ ու­
ց ե լ ո վ ա յնպ ես հեռա ցա վ, ոնց որ գո յո ւթ յո ւն էլ չէր ո ւնե ցե լ։
Եվ Խա լիլը, ի բր , բա րեկա մ արար, հա րցրեց.
— Հ ը ՞, խ ե՜ր լի նի ։
Հա րցը Խատիսովին էր տ ա լիս, բ ա յց հա յա ցքն ուղղեց նաև
Բ ա ջա զնունոլ վրա և մ եկ էլ ետ վ ե ր ց ր ե ց , ինչպ ես փշոտ մի բա ն
վերցնի ու ա նմիջա պ ես էլ վ ա յր ձ ղի։ Եվ հ ա յ պ ա տ վիրա կությա ն
ղեկա վա րը սրտ ա պ նդվա ծ սկսեց խ ո ս ե լ։
— Թ ա նկագին Խալիլ բ ե յ , — ա սա ց , — եկել ենք ա զերսելոլ,
որ դուք մի քիչ մտ նեք մեր գր ո ւթ յա ն մ ե ջ։ Գոնե մի ք ի չ*
Ա խա ՞ր , — ա սա ց , — Տրա պ իզոնից ու Բրեստ -էիտ ովսկից մենք
ա յնքա ն էլ գոհ չէի ն ք, կա րծում էինք՝ ժամա նա կ ա նցնի, մեր
մա սին կմ տ ա ծե ք, մեր ցա վերը կ մ եղ մ ա նա ն ։ Սակայն ա յժ մ կ ա ն գ­
նա ծ ենք ա ռա վել վա տթա ր պ ա յմա նների ու տխուր հեռանկա րի
ա ռա ջ։ Զեր զորքերն անընդհատ առաջ են շա ր ժվ ո ւմ ։ Ոչ մ իա յն
ս նհնար է դա րձել, որ մեր գա ղթա կա նները վերա դա ռնա ն իրենց
բն ա կա վ ա յր ե րը , ա յլև նոր գյուղեր են դա տ ա րկվում, ժողովրդի
վերջին մնա ցորդներն են տ եղա հա նվում։
Վեհիբը զորա վա րա կա ն հա մա զգեստ ը հա նա ծ՝ փ ա թա թվել
էր նախշուն խ ա լա թի մեջ և հոդա թա փ ները քսքս տ ա ցն ելո վ սեն­
յա կի մի ծա յր ի ց մ յո ւս ծա յրն էր լա փ ո ւմ ։ Կանդ ա ռա վ Խալիլի
կողքին, և Խալիլն էլ նրան ծուռ ն ա յե լո վ , մի դիմա խ ա ղ ց ո ւյց
տ վ եց, որը պիտի նշա նա կեր. «Բա ես ք ե զ ի՞ն չ էի ա սումX։ Վե–
հիբը ժպիտի նմա ն մի բա ն խ ա ղ ա ցրեց դ ե մ ք ի ն ։ Եվ հա լիչը
խ շշոցով օդը ներս քա շեց, ա վելի տ ա րա ծվեց՝ ու սկսեց բ ա ­
ցա տ րել.
-— Ես ձեզ բա րեկա մա բա ր պիտի հ ա յտ ն ե մ , որ Տրա պ իզոնից
հետ ո շատ ջուր է հ ո սել։ Մենք պ ա տ երա զմի ենք ելել և երկար
ճանապարհ ենք կտ րեր Ա յս ճանապարհն էլ հեշտ չեն ք ա նցել,
հա ՞. շատ ա րյուն ենք թ ա փ ե լ, ա րյուն, որը պ ետ ք է վա րձա տ րվի։
Խատիսովն ապշահար նրան էր ն ա յո ւմ ։
Քա ջա դնունին մ տ ա ծե ց , որ հետ ա քրքիր տ րա մա բա նություն է.
իրենց ա նցա ծ երկար ճանապարհին հ ա յի ա րյուն է թ ա փ վ ել,
մ ի ա յն հ ա յի ՞ և շա ՞տ ա րյո ւն ։ Ու հիմա հա յը պիտի վճա րի դրա
դ ի մ ա ց, իր ա րյան դ ի մ ա ց ։ Նա գուցե ա յս մասին պիտի խ ոսեր,
բ ա յց Վեհիբը կա նխ եց.
— Մենք լրա ցուցիչ հա տ ուցում պիտի ստ ա նա նք։ Պա ՞րզ է ։
Եվ դրանից բա ցի էլ, ինչպ ես ա նցյա լ ա նդամ Ջ ե մ ա լ փաշան
հա նգա մա նորեն բա ց ա տ ր ե ց, մենք պարտավոր ենք հոգա լ Կավ–
կա զում ապրող մեր հա վա տ ա կիցների մա սին։
— Հ ո գ ա ցե ՞ք , պարոն զորա վոր , — խ ե ղ ճ ֊խ ե ղ ճ ա ռա ջա րկեց
Խա տ իսովը ։ — Հ ո գ ա ց ե ՞ք ։ Դա մ եզ հետ ի նչ կապ ունի։
- Դուք խ ա նգա րում եք մ ե ղ , – ջղա յին հա յտ ա րա րեց Խա–
լիլ բ ե յը ։ — Դրա հա մա ր ա պ ա ցույցներ որքա ն ուզեք։
Ա յստ եղ նա շա րա դրեց, հա վա նա բա ր, նախ օրոք մ շա կվա ծ մի
տ եղեկա նք, որի հ ա մ ա ձա յն ՝ հա յերը դաժան բռ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր են
գործա դրում Երևանի նա հա նգի, Բաքվի ու մ յո ւս շրջա նների մ ա հ ­
մեդա կա նների ն կա տ մա մ բ։
Լռությունը խ եղդում էր Ք ա ջա զնունուն, նա ա ռա րկելու փորձ
ա ր ե ց ։ Ա սա ց.
- Բ ա յց մ են ք Ջ ե մ ա լ փ ա շա յին էինք խ նդ ր ել, որպեսզի ստ ու­
գել տա ա յդ տ եղեկութ յունները։
Սակայն Խալիլը չէր լսո ւմ նրան և հասավ ա մենա կա րևորին.
 - Դրա համար էլ մենք ստիպված ենք պահանջել Երևանի
ւ նահանգի մի զգալի մասը, որպեսզի այնտեղից կարողանանք
| պաշտպան կանգնել մեր հարազատներին։ Ես կարող եմ վստա–
՝■ հորեն հաղորդել, որ Թոլրքիայում հասարակական կարծիքը
1 սարսափելի գրգռված է և բավարարություն է պահանջում։ Այո*,
ա1" ։ բավարարություն է պահանջում։ Իբրև գաղտնիք ես ձեզ
ասեմ նաև, որ իմ կուսակցության մեջ երկու հոսանք դոյոլ–
թյուն ունի՝ քիչ հանդուրժողներ և անհանդուրժողներ։ Հենց Հեր՛»
ջին շրջանում հաղթանակել է երկրորդ հոսանքը։ Հիմա այս հո–
սանքն էլ պնդում է գծել այն նոր սահմանները, որոնք ներկա-
յաըված են մեր պատվիրակության նախագծում։ Ես, որ վազ
ժամանակներից մեր երկու ազգերի միջև հաշտարարի դեր
ստանձնած մարդ եմ, շատ էլ համակիր չէի նախագծին, սակայն
անզոր եղա այն փոփոխելու,., Ամեն պարագայի, խոստանում եմ
իմ կողմից գործադրել ամեն ջանք, որպեսզի նախագծի մեջ,
տարածքային պահանջներին վերաբերող մասում, մտցվեն էա­
կան փոփոխություններ։ Ես հույս ունեմ, թե հաջողության կհաս­
նեմ։ Թայց դրա համար Ժամանակ է պետք, ժամանա՞կ։ Ամեն
ինչ ՒՐ ժամանակին։
Խատիսովր գո՞հ էր այդ բացատրությունից, ինքն էյ չգիտեր։
Սակայն ե՞րբ էր գալու ժամանակը։
- Պատերազմական ամեն մի օրն այնքա՞ն ավերածու­
թյուններ է .պատճառում...
֊ 9գի տե, մ֊չ գի տ երմ, — իբր մեղմացած խոսեց հալիչը։ —
Ես վախենում եմ՝ հեռագրեմ իմ կառավարությանը, և այնտեղ
զայրանան ու հրաման տան վերջնագիրը ներկայացնելու իր ամ֊
բոզջոլթյամբ։ Դրա համար էլ անհրաժեշտ է որոշ ժամանակ։ Այդ
ընթացքում էլ գոպէ՝ Կովկասի հայերդ, կտաք շոշափեի ա պ ա ֊
ցոլյցներ, որ դուք արդեն խելքի եք գալիս։ Հասկացա՞ք, ահա
այսպերս։
հա չիլից հետո խոսեց Վեհիբ փաշան։
Նրա խոսքից կարելի էր եզրակացնել, թե հալիչի՝ աստի,
ճանաբար իջած, մեղմացած վերաբերմունքից է վրդովվել։ Սա­
կայն իրականում գործում էր ընդունելությունից առաջ լարած
մեքենան, եթե մեկը գնում է դեպի հաշտության եզրը, մյուսը
պետք է գազազի և ընդհակառա, կը։ Թող այս հայերը համոզ­
վեն, որ իրենց առաջ միայն մեկ ճանապարհ կա՝ Արևելյան Հ ա ֊
յա ստ ա նը նվա ճող թուրքի առաջ փ ռելու ճա նա պ ա րհը։ իսկ հետո
էլ թե ի ՛ն չ կմա ա յդ ճա նա պ ա րհին, դա արդեն թուրքի իմա նա լու
կա մ որոշելու թանն է ։
Եվ Խալիլի բա րեկա մա կա ն վ երա բերմ ունքից հ ավա սարակըշ–
ՈՈլթյունը կորցրա ծ զորա վա ր Վեհիբն ա յնպ ես էր խ ոս ո ւմ , ասես
նախ որդը ոչինչ էլ չէր ա սել, և ա յսքա ն ժա մա նա կ ինքը քն ա ծ
էր եղել կա մ ա նջա տ վա ծ։ Սկ սեց Խատիսովի խ ոսքից և մ ո լե գ­
նեց, որովհետ և նա ասել էր. «Դ ուք ա յժ մ հրա ժա րվում եք
Տրա պ իզոնում տ վա ծ ձեր խ ոս տ ո ւմ ն եր ի ց . Ռաուֆ բ ե յն ա յնտ եղ
խ ոստ ա ցևլ էր Լարղելել ա րևմտ ա հա յերի վերա դա րձն իրենց հ ա յ­
ր ե ն ի ք ։ Իսկ հիմա դուք Սարսի մա րզից փ ա խա ծներին էլ չեք թոզ~
ն ո ւմ վերա դա ռնա ն իրենց տ ները, որ երեկէ մեկել օրն են լք ե լ» ։
Ապա Վեհիբր նորից սենյա կը չա փ եց իր քսքս տ ոցն եր ո վ ևք
ջղ ա յն ութ յո ւն ի ց շնչա հեղձ լի ն ե լո վ , պ ա տ մեց նա հա նշող հ ա յ­
կական զորա մա սերի դործա դրա ծ « ահավոր դա ժա նութ յուննե րր»
թուրքերի դ ե մ ։ Պա տ մում էր Ե րզնկա յում, Մ ա մա խ ա թունում ու
էրգրո ւմ ո ւմ «ի ր ա չքերով տ ես ա ծնե՜րը )*։ Ա յդ բոլորը տես ել են
նաև իր զինվորները և, հա մենա լն դեպ ս, իրեն հա ջողվել է զըս~
պել նրա նց վ ր եժ խ ն դ րո ւթ յուն ը , իսկ թուրքա կա ն բա նա կը հա լերի
հանդեպ իրեն պահել է մ ի ա ն գա մ ա յն քա ղա քա վա րի։
Եվ ա յս պ ես , Խալիլն ա նմիջա պ ես հնա րեց ու հա ղորդեց
«զա րհոլրելի լո ւր ե ր », որոնք, ի բր թ ե , իրենց են հա սել Կովկասի
տարբեր մ ա սերից՝ իա քվից ու Երևանի նա հա նգից՝ գուժելով մա հ­
մեդա կա ն ա նզեն ու ա նմեղ բն ա կչո ւթ յա ն հա նդեպ կիրա ռվա ծ չա ­
րա գործութ յունների մ ա ս ի ն։ Վեհիբն էլ, Խա լիլից ետ չմ ն ա լո վ ,
դա րձյա լ հ որին ում և մեկ առ մեկ պ ա տ մում էր իր ժողովրդի դեմ
նույն հա յերի գործա ծ ա յն « ահավոր դաժան ութ յո ւն ն ե ր ը », որոնց
ա կա նա տեսներն ինքն ու իր զինվորներն են եղել Երղնկա յից
մինչև էրզր ո ւմ, Սարիղամիշ, Կարս, մինչև Արաքսի ա փ եր ը ,,,
Վեհիբ փ ա շա ն, որ զ ր ույցի ս կ զբո ւմ շատ էր հուզվա ծ ու ա ն­
հա նգիստ , քա նի դեռ չգիտ եր, թե ի ր են ց զրուցա պ ա նա կից ինչո վ
պիտի կրակեն հա յ ը նդդիմ ա խ ոսները, խ որա մ անկորեն որսաց
նրանց տարակուսական հա յա ցքները և հա նգստ ա ցա վ . հա նկա ր­
ծական հա րձակումը խուճապ էր գցել հակա ռակորդի թ ո ւլա ­
կա զմ բա նա կո ւմ ։ Եվ հա րձակումը շա րունա կեց արդեն ճնշող, դի–
մա ցինին զինա թա փ ող հ ա նգս տ ո ւթ յա մ բ։ Մ եղա դրա նքները
հորդում էին նրա բե ր ա ն ի ց՝ ասես ա ռա տ ութ յա ն եղ ջյուր ի ց։ Հ ա *
յե ր ը թուրքերին ա մեն տեղ և ա մեն ժա մա նա կ խ ա րդա վա նքներ
ու չա րություններ են ն յո ւթ ե լ։ Նրանք արժա նի չեն ոչ մի վստ ա ­
հությա ն ու ներողա մ տ ութ յա ն։ ճիշտ է , մի տարի էլ չա ն ց ա ծ,
1 9 19 թ . փ ետ րվա րին, երբ ռա զմա կա ն դատարանը սեղմի պ ա ­
տին, նույն ա յդ Վեհիբ փաշան ուրիշ երդ է ա սելու։ Ա յն ժա ­
մա նա կ անհերքելի փաստերի ճնշմա ն տակ նա պետք է խ ոս­
տ ովա նի, որ իրենց ա վանդական հ ա յր են իք ի ց տ ա րա գրվա ծ հա ­
յե ր ը ոչ մի մեղք էլ չեն ունեցել, իսկ «հ ա յե ր ի զա նգվ ա ծա յի ն
ջարդերն ու կոտ որա ծները, կողոպ ուտ ներն ու նրա նց ունեցվ ա ծ-
քՒ բռնա գրա վումներն իրա կա նա ցվել են «Մ իութ յուն ու առաջա­
դ ի մո ւթ յուն » կոմիտ եի կենտ րոնա կա ն հա ստ ա տ ությա ն որոշում­
ներ ո վ »։ Ա յո ՜, ա յն ժամա նա կ Վ եհիբ-փ ա շա ն ուրիշ տեսակ պիտի
խ ոս ի ։ Իա յց հիմա նրա դեմ նստ ա ծ են մա րդիկ, որոնք ա նտ եղ­
յա կ են իրա վիճա կից։ Պահանջներ ո ւնեն, բ ա յց չգիտ են ո ՚ւ մ
դեմ են կա նգնա ծ և ո ւ մ են ն եր կ ա յա ցն ո ւմ ի ր են ք , ո՜ւ մ շա հե­
րից են խ ո ս ո ւմ ,..
Վեհիբն ու Խալիլը հա յերին ընդունելուց առաջ խորհուրդի էին
նստել և մտ ա ծում էին , թ ե նրանք ի ր են ց հա շիվներն սկսելու են
15 թվա կա նի դ եպ քեր ի ց։ նույնիսկ խ որհուրդ էին ա րել, թ ե ի Հնչ
պատասխան պիտի տ ա ն, ինչպ ե՜ս պիտի տ ա կից դուրս դա ն. չէ *
որ ա մբողջ աշխարհն է խ ոսում ա յդ մ ա ս ի ն ։ Եվ քա նի դնում,
ա յդ խ ոսքն ավելի անողոք է դ ա ռ ն ո ւմ ... Ե վրոպ ա յում ու Ամե–
ր ի կա յում դիվա նա գիտա կա ն ա մ բի ոն ն եր ի ց ու մ ա մուլից հոր­
դա ցող հա կա թուրքա կա ն հեղեղից փ րկություն չունեն ի ր ե ն ք ...
Իսկ սրանք կա րծես ուրիշ ա շխ ա րհից են եկել, կա մ ուրիշ
երկիր են ն ե ր կ ա յա ցն ո ւմ ...
Գուցե իրավա ցի՛՝ էին իրենց Ե ռա պ ետ ությա ն ղեկա վա րները,
որ ա սում էին՝ պ ետ ք է ոչնչա ցնել ա մբողջ ա րևմտ ա հա յութ յունը,
ա յն ժամա նա կ նրա նց դատը պաշտպա նող չի մնա ։
Եվ, Խալիլի «բ ա ր ի » դեմքին իր ա սելիքը կա րդա լով, Վեհիր
փաշան հա սա վ ա մենա կա րևորին։ Ա սա ց.
֊ Ա նգլիա ցիները շա րժվում են դեպ ի Մոսուլի ու Հյո ւս ի ս ա ­
յի ն Պարսկաստանի կող մ եր ը ։ Մ ենք պ ետ ք է կա նխ ենք ա յդ ա ռա ջ­
խ ա ղա ցումը և ա նհետ ա ձգելիորեն գրա վենք Թ ա վրիզը։ Հե ն ց
ի ՜ն ք ս ,— շա րունա կեց Վ եհիբը , — էն վ ե ր փ ա շա յից հրաման
ունեմ աւդ միջոցա ռումն իրա կա նա ցնել ա ռա վելա գույն ա ր ա դ ո ւ֊
թ յ ա մ ր , ի՞նչ գնով լինի* Ա յս տ եղ էլ ա մենակարճ և օ գտա գ ո ր ծ ֊
ման համար միակ հնարավոր ճանապարհը Ալեքսանգրապոլ–
յէ ա յֆ ա ֊ Թ ա վ յւ ի զ երկա թգիծն է ։ Խնդրում ենք՝ մ ե ՞զ տրամադ­
րեք ա յդ ճանապարհը։ Այս միջոցա ռումը ձեր դեմ ոչինչ չունի։
Դա ռ ա զ մ ական կառաշարի հասարակ տեղա փոխություն է ձեր
ևրկրով։ Ես անձա մբ ձեռք կա ռնեմ բոլոր միջոցները, որպեսզի
ի մ զինվորների կողմից որևէ բռնություն կամ անկարգություն
տեղի չունենա ։ Ես գլուխս կտա մ, եթե ի մ բա նակի զ ինվորա կա ­
նը ձեր երկրռւմ ... Դա էլ ասելո՞ւ բա ն է . .. Մերոնք միշտ էլ
աչքի են ընկել իրենց կա րգա պ ա հությա մբ ո։ հ ա նգա րս։ությա մ բ։
Պատրաստ ե ն ք , — նա գլխ ով ց ո ւյց տվեց իրեն ու Խալիլին ,— եթե
կուզեք, ձեզ հետ միասին մշակել ր՚ւոր անհրաժեշտ պ ա յ­
մա նն եր ը , որպեսզի այս մեծ ղորաշարժը տեղի ունենա մի ա ն ­
գ ա մ ա յն հանգիստ ու ա նվտ ա նգ։
Հետ ո խ նդրեց հա վատա լ, որ իր կառավարությունն ա յ ս ֊
տեղ չունի ոչ մի ետին մ իտ ք, ա սե նք , երկրամասի բ ռ ն ա գ ր ա վ ֊
ման նպատակ կամ նմա ն որևէ բ ա ն ։
- Բռնագրավումը երկա թ գ ծ ո վ չի կա տա րվում , — հանգըս–
տա ցնող ժպիտ ով ա վ ելա ցր եց թուրք զորա վա րը ։ — Երկաթգր–
ծո վ , երբ զորքերը լ ց վ ա ծ են վա գոնները և վագոնների բ ե ր ա ն ­
ներն էլ փակ են։ Եթե ես նպատակ ունենայի գրավել Երևանի
նա հ ա նգը , դրա համար ինչո՞ւ պիտի դիմեի խ ա բ եո ւթ յա ն կամ
եր կ ա թ գծո վ այդքան ճանապարհ կտրելուն։ Նման նպատակը ես
կիրա կա նա ցնեի բ ա ց ա հ ա յտ , ցա ն կ ա ց ա ծս պահին և առանց վա ­
խ են ա լո ւ, թե կհանդիպեմ որևէ լուրջ դիմա դ ր ութ յա ն։ Արևո՞վս
ե մ երդվում, որ մեր միակ ու իսկական նպատակն է տ եղա փոխ ­
վել Ւ ա վ ր ի զ ։ Եվ ուզում եմ , որ ա յգ գործողությունը կատարենք
բա ր եկա մ ա կա ն պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ ո ւ թ յա մ բ ։ Չ ե մ կարող չհա–
վ ա ստ ի ա ցն ել, որ դա հավասարապես շահավետ կլինի ինչպես
մ ե զ լ ա յնպ ես էլ ձեզ հ ա մ ա ր I Մեր շահը պահանջում է զորքերի
շուտ ա փ ույթ փոխագրություն և, որ քիչ կարևոր չէ, զորքի մի
մ ա սը , իբրև ապահովությա ն երաշխիք, ճանապարհի տարբեր
կետերում պահելու հոգսից կաղատվենք ( չ է ՞ որ ստիպված Կի–
ն ենք շա րժվել հակառակորդի եր կրով)։ Ձեզ համար էլ ձեռնտու
է, քա նի ՛Որ գա ձ ե զ կազատի նորանոր բա խ ո ւմ ն ե ր ի ց, արյոլն–
Հ եզությունից ու ա վ եր ա ծո ւթ յո ւն նե րի ց , որոնք, ի՞նչ խ ոսք, ս։ն–
ւզւ՚ ւ յմսէն կլինեն, եթե փորձեք հրաժա րվել ու դի մա գրել։ Ես
շեմ կարող չա վ ե լա ցն ել նաև հ ե տ և յա լը . ձեր շահերի տեսա կետից
ձեռնտու է, որ մենք ա նգլիացիների հետ հա նդիպենք Երանի հողի
վրա և ոչ թ ե ձեր երկրռւմ։ Եսկ դրա համար դուք պետք է ամեն
եղանակով մ ե զ օգնեք ն վ ա զա գո ւյն ժա մկետ ում հասնելու Թավ*–
րիզ,
Վեհիբը բոլոր այս նկա տ առումներով շատ էր խ նդրում, որ
հա յերն անմիջապես հա մ ա ձ ա յն են իրենց առաջարկությանը և
հետո էլ ց ո ւյց տան հնարավոր ամեն տեսակ աջակցություն։ Նա
մ ի ա ժ ս ՚մ ա ն ա կ զգուշացնում էր, որ հրաժարվելը կբարդացնի
փոխհա րա բերությունները և կգժվարա ցնի իր խ նդիրը ւ Սակայն
ինքն այն մարգը չէ, որ կանգ է առնում դժվարությունների առաջ։
Միևնույն է, ինքը կիրականացնի ա յդ մ ի ջոցա ռումը։
— Եթե երկաթգիծը չ տ ա ք , — զգուշացրեց Վ ե հ ի բ ր մ ե ն ք
առաջ կգնանք ռա զմ ական երթով, ն ույնիսկ շքերթ ով, պ ատ­
կերացնո՞ւմ եք**՛ Եվ ահա վա խ ե նո ւմ եմ , թե ձեր քա ղա քներով
ու գյուղեր ով կատարված այդօրինակ երթի ժամա նա կ անհնար
լինի պահպանել կարգ ու կանոնը, և երկրամասի բնա կչությունն
էլ ենթարկվի չտ ես նվ ա ծ տառա պա նքների։
Այս զ ր ույց ը , ավելի ճիշտ ՝ երկու թուրքերի մեղա դրա նքները,
սպառնալիքներն ու առաջարկները ա յսպ ես հա նգա մա նորեն շա ­
րադրելուց հետո Հովհաննես թ աջադնունին իր պարտքը համ արեց
գրի ա նցկա ցնել նաև հ ետ և յա լ շատ կարևոր տպ ավորությունը,
որ ինքն ու Խատիսովն էին ստացել իրենց բարձրապաշտոն զրու–
ցակիցներից։
«Խալիլի ու Վեհիբի խ ո ս ք ե ր ի ց ա նձա մբ ես (կ ա ր ծ ո ւմ եմ՝ ն աև
Խա տիսովը) կա զմե ցին ք այն հ ա մոզմունքը, որ թուրքերն այս
անգամ չեն խ ա բ ո ւ մ , որ նրանց իսկապես ծա յրահեղորեն ան­
հրաժեշտ է շուտա փույթ հասնել Թավրիզ և որ, հա մենա լն դեպս,
այս պահին նրանք չունեն ուրիշ նպատակներ ու ցանկություն–
ն ե ր » ։ Ինչպես ասում են՝ սևով սպիտակի վրա այսքանը գրել է
Քաջա զնունին։ Եվ հետո էլ շարադրել է ի ր ե ն ց տ վ ա ծ պատաս­
խանը։
<րՆախ խ ոս եց Խատ ի ս ո վ ը , — գրում է հա յ պատվիրա կը։ —
Իհարկե, մեր վիճակը շատ էր ծանր, և Խատիսովն աշխատում
էր մ երժողա կա ն մեր պ ատա սխա նը ներ կա յա ցն ե լ ա ռա վելապ ես
դիվանագիտական ձևի մեջ՝ ջանալով թուրքերի ուշադրությունը
ջեղել գլխավորից և մեջտեղ քաշել երկրորդական հա րցերը։ Ինձ

Տ8
թ վ ա ց , թե Խաաիսովի պատասխանի մեջ թուրքերը կարող են
դիտել տատանումի նշա ններ, որոնք և իրենց հիմք կտային
ավելի համաոելուէ 0՝րա համար էլ ինքս անհրաժեշտ համարեցի
շատ կարճ, բ ա յց շատ որոշակի ու աներկդիմի արտահայտու–
թյուննեըով նկարագրել մեր վերաբերմունքը գլխավոր հարցի
ն կա տ մա մ բ։ Ես հա մարյա բա ռա ցի ասացի հետևյա լը. « Այն պա­
հին, երբ դուք մ եզ ա նի ց պահանջում եք Ախալցխան, Ախալքա–
լաքը, Ալեքսանդրապոլը, էջմիածինն ու Աոլրմալան, այսինքն՝
ա յն պահին, երբ դուք պատրաստվում եք հասցնել մա հացու հար­
վա ծը հա յ ժողովրդի քա ղա քա կա ն, իսկ թերևս նաև ֆիզիկական
գոյությա նը, մեր միջև չի կարող լինել հա մաձա յն ություն որևէ
հարցում։ Ամենից առաջ պետք է լուծվի տարածքային հարցը,
սահմանների հա րցը։ Այդ հարցի լուծումից էլ կա խվա ծ պիտի
լինի ամբողջ մ ն ա ց յա լը ։ Ես գիտեմ, որ մեր հրաժարվելու դեպ­
քում դուք ուժ կգործա դրեք, և դա մ ե զ համար կստեղծի նորա­
նոր զարհուրելի տառապանքների սպառնալիք։ Այդուհանդերձ,
քա նի դուք դեո չե ք հրաժարվի ձեր պահանջներից, մ են ք չենք
հա մաձա յն ի, որ ձեր զորքերը փոխագրեք մեր երկա թգծով։ Իմ
ընկերն ասաց, որ դա շատ դժվար է, իսկ ես ասում եմ՝ դա պար­
զապես անհնար է » ։ ,
Հովհաննես աջազնունին գոհ էր իր ա սա ծից։ Նա ա յդ մ ա ­
սին էլ է գրել. «Ինձ թ վ ա ց ( նույն կարծիքը հետո հ ա յտ ն եց նաև
Խատիսովր), թե այս խոսքերն ինչ-որ չափով ներգործություն
ունեցան, և թուրքերի խոսելու տոնն իջավ իր արհամարհական
րլ աս բարտավան բա րձրերից։ Նրանք դեռ երկար ժամանակ փոր­
ձում էին համոզել մ ե զ , որ զիջենք։ Բայց մենք հաստատ կանգ­
նած էինք մեր դիրքերում։ .
Այդպես էլ, ոչ մի հա մ ա ձա յն ությա ն չգալով՝ մենք բ ա ժ ա ն վ ե ­
ցինք գիշերվա երրորդ ժ ա մ ի ն »։
եըջւոնի՜կ ա նտ ե ղ յա կութ յո ւն , որով իրենց օրորում էին այդ–
Iգես էլ բռնա գրա վիչ թուրքին մինչև վերջ չճանաչած հ ա յ բ ա ­
նախոսները։
հալիքն ու Վեհիրը նրանց համառությունը ստուգեցին ( եթե
նրանց ունեցածն էլ կարելի էր կ ոչել հ ա մ ա ռ ո ւթ յա ն , որը պետք
է հողս ցնդեր երկու շա բա թ հ ե տ ո )։ Ստուգեցին իրենց համար
ձեռնտու եղա նակներով . նախ հա րձա կվեցին, հետո բա րեկա մա ­
կան ժեստեր արին, հետո էլ զիջումների խ ոստումներից անցան
սպ ա ռնա լիքին. . . Երբ տ եսա ն, որ ընդդիմա խ ոսների ձեռքին
ոչինչ չկա և տալիք էլ ոչինչ չունեն, նրանց թմրեցրին իրենց
ձևական ա նտ ա րբեցությա մբ» Իբր թ ե , չեք ո ւ զ ո ւ մ ֊ չ ե ք ուզում,
ձեր ա ստ վ ա ՜ծը ձեզ հ ե տ ,,.
Հաջորդ ա ռա վոտյան իսկ ֆ ե ր ի կ ֊ մ արշալ Վեհիրը ռա զ մ ա ­
ճակատ հասավ և, ոտնատակ տա լով պ ա յմ ա նա դր ո ւթյո ւնը, իր
զորքը տա րա վ Ալեքսանդրապոլի վրա։
Այստեղ ես վերստին պիտի դ առնա մ Ալեքսանդրապոլի անկ­
ման ականատեսի հիշա տակարանին։
((Մայիսի 1 5 - ի վաղ ա ռա վոտյան թուրք մի սպա մտնում է
Ալեքսանդրապոլ, փնտրելով գտնում քաղաքի պարետ գնդապետ
Տանկովսկուն և նրան է հա նձնում իր հ րա մա նա տ ա րութ յունից
բե ր ա ծ ծրարը՝ պահանջելով շտապ կա րգով պատասխանել նրա
մեջ եղած կա րգադրությա նը։
— Ի՞նչ կարգադրություն է , — հ արցն ում է պարետը։
— Բա՜ց արեր, կա րդա ցե՜ք, կի մ ա նա ք , — բա ցա տ րում է
սպան ։ — Հ ա յո ց կորպուսի հրամանատարին է ուղղված, նրա
բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յա ն դեպքում՝ ձ եզ։ Վերջնագիր է, որին պետք է
պ ա տա սխա նեք երեք ժամվա ը նթ ա ցք ո ւմ ։
Հ ա յկա կա ն կորպուսի հրամա նատա ր Թ ոմա ս ն ա զա րբեկովն
ա յդ պահին գտնվում էր ք ա ղ ա ք ո ւ մ ։ Երեկոյան գեներալ Արեշևը
մ ե ծ կերուխ ում էր սարքել նրա հրաժեշտի ա ռի թ ո վ ։ Բոլոր կարե–
վոր հրամանատարներն ա յնտ եղ էին եղել, և տ ա ք ա ց ա ծ գլոլխ–
ները, իրար հերթ չտ ա լով, գովում էին իրենց սպ ա րապ ետին,
խ ոստ ա նում էին նրա հրամա նով թուրքին ետ քշել մինչև
է րզրում, չ ն ա յա ծ պարզ էր մի բ ա ն , որ Նազարբեկովն էր քշվում,
ետ թ ե առաջ՝ դժվար էր պարղել, քանի որ նրա շտ ա բը , Ալեք–
սանդրապոլում պահելն ա յլևս անհնար հա մ ա ր ելո վ , նախորդ օրն
էին ուղարկել ՚ Հ ա րա քիլիս ա , և հաջորդ օրն էլ շտա բի ետևից ինքը՝
մ ե ծ զորա պ ետը պիտի գնար։ Կերուխումն ա յդ առիթով էր կա զ ­
մա կեր պ վ ա ծ ։
Ըստ երևույթին, ամեն պ արա գա յի հարկ էր պահել մունդիրի
պ ա տ իվը։ Ինչ էլ որ լինիւ, Հ ա յո ց սպարապետին էին հրաժեշտ
տալիս, և հարկ էր, որ հրաժեշտի արարողությա ն մասին եր­
կար խ ո ս վ ի ։ Եվ Արեշևի կա զմ ա կ ե ր պ ա ծ այս ուրա խությա ն օրի­
նակով խ նջույքներ եղան նաև զորա նոցում, տեղաբնակ հ ր ա մ ա ­
նատարների տներում ու մոտակա գյո ւղ եր ո ւմ ։ Ի նչ մ ե ծ մեղք
Է է որ , — մտ ա ծել էին կա զմա կերպ իչները , — հայ զորականն
իրավունը չունի* մեկ անգամ իրեն անհոգությա ն տալու։ Յ է ՞ որ
գա տկի տոնն անգամ չէին նշել և մարդիկ մի կարգին չէին էլ
թ ա թա խ վել։
Այս անհոգությունը թելադրվա ծ էր, իհ ա ր կե, նախ և առաջ
թուրքերի վ ա ր ք ո վ , վերջին քսան օրերի ը նթ ա ցք ո ւմ իրենց այնքան
հանգիստ են պահել, որ կարելի էր մ տ ա ծել, թե նրանք իրենց
խնդիրը կ ատ արել են ՝ 1877 թ , սահմանին տիրանալով և դրանից
դենը որևէ ք ա յլ կատարելու ո՜չ ախորժակ ունեն, ո՜չ էլ հ ա տ ֊
կապես ուժ։
ք ա ղ ա ք ի պարետը հրավիրվա ծ չէր կերուխումի, և նա լա վ
գիտեր, որ սպիտակ ագռավի դերով ինքը շպետք է այնտեղ
գտ նվեր։ Ւրեն պարետ էր նշան ակել Անդրկովկաս յա ն զորքերի
ընդհանուր հրամա նատա ր Լեբեդինսկին։ նշա նակել էր Նազար–
բեկովի գլխի վ ր այո վ , և դա բա վա կան էր, որ այս մարդը 1ւ պ ա >»
րետ լինի, և՜ չլինի* Ւսկ սա նշանակում էր՝ քաղաքը և՜ պարետ
ունի, և՜ չունի։
Նազարբեկովը դեռ չէր սթափվել գիշերվա կերուխումի ա զ -
գ ե րո ւթ յուն ի ց։ Աչքերը բ ացեց և պառկած տեղը, ձեռքերը գլխ ա ­
տակին, ընդունելով քաղաքի պարետ Յա նկովսկուն, թո ն թ ո ր ա ց .
- ^ ն չ կ պատահել, լույսը չբա ցվա ծ տնկվել եք աչքիս
առաջ։
— Թուրքերից կարևոր ծրար կա, ասում են՝ վերջնագիր էէ
— Կարևոր է, թե ոչ, դուք եք ա յս քա ղա քի տերը, բա "ց արեքէ
որոշեցեք ա նելիքը < ՉԷ՞ որ ինքս եմ շրջաբերականով ձեզ իրա­
վունք տվել, որ ի մ բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յա մ բ դրության տերը լինեք և
ա մեն ինչի պ ատա սխա նատվությունն առնեք ձեզ վ րա ։
— Չեր բ ա ց ա կ ա յո լ թ յա մ բ , պարոն գեներալ։ Բայց դուք
ա յստ ե՞ղ եք։
— Ե՞ս, ե՞ս, սատանա՞ն տ ա նի , — ճակատը շփեց գե նե­
րալը և վ ր դ ո վ վ ա ծ հ ա ր ց ր ե ց . — Իսկ ի ՞ն չ է գրվա ծ։ Բաց արեք
տեսեք՝ ի նչ են ուզում։
Ցանկովսկին բ ա ց ե ց ծրարը և շշմա ծ ն ա յե ց անծանոթ գրե–
րին.
— Ոնց որ պարսկերեն է, պարոն գեներա լ։ Սրանք միշտ
ֆ րանսերեն էին գրում։ Գոնե իրենց լ ե զ վ ո ՜վ լիներ, շտա բում
կա րդացող կգտ նեինք։ ,

19|
 -- Նման դեպքերում ես քա ղա քում եմ դանում այդ մարդունէ
Եվ դ ո ւ ք եք այս քաղաքի տերը։ Գնացե ք , գտերք , որոշեցե՛՛ք
ա նելիքը։
Յանկովսկին պարսկերեն ի մ ա ց ո ղ չհ ա յտ նա բե րե ց քա ղա քում
և ուղևորվեց թուրքերի մոտ, որպեսզի նրանցից իմանա , թե ինչ
են գրել։ Իսկ Նազարբեկովը նրա գնալուց հետո փորձեց քունը
շարունակել։ Հ ա յհ ո յե ց ապիկար պարետին։ Համհարզին կոպտեց
հիմար ա յցելութ յուններով իր հանգիստը խանգարելու հ ա մ ա ր ,,.
Եվ հետո էլ անսովոր աղմոլկից վեր կա ցա վ, տ ե ս ա վ քա ղա քում
ս ո դ ո մ ֊ գ ո մ ո ր է։ Դու մի ասա, թուրքերը պարսկերեն ուղարկած
վերջնագրով պահանջած են եղել երեք Ժամվա ը նթ ա ցքո ւմ քա–
ղաքը հանձնել իրենց, հակառակ պարագային պետք է ամրու­
թյունները հողին հա վա սա րեցնեին։ Եվ ա յդ երեք ժամն անցել էր։
Հ ա յո ց սպարապետի աչքի առաջ Ալեքսանդրապոլը կործա ն­
վ ում էր։ Արկեր էին, որ պ ա յթ ո ւմ էին այս ու ա յն տ եղ ։ Փ ո ղ ո ց ­
ները լիքն էին գաղթա կա ններով։ Զորքի մի մասը զորանոցը
լք ա ծ հեռան ում էր քա ղա քից, որովհետև ավագ ու կրտսեր հրա ­
մանատարներից շատերը նախորդ օրվա մ եծ կերուխումից հետո
իրենց տվել էին տևական հանգստի։
Գեներալ Արեշևն իր մտ երիմների հետ քաղաքի ա յս թոհու–
թոհի մեջ հազիվ գտավ սպարապետին և պաղատագին հոր­
դորեց անմիջապես հեռանալ քա ղա ք ի ց ։
— Մենք հիմա անզոր ենք բերդը պահել, և ուր Որ է թուր­
քերը ներս կմ տ նեն։ Ի՛նչ ա զգ ա յին աղետ ու խ ա յտ ա ռա կո ւթյուն
կլինի, եթե Հ ա յո ց սպարապետը դերի ընկնի թշնամու ձ ե ռ ք ը , –
սրտա ցավ, անկեղծ հուզումով նրան բա ց ա տ ր ե ց փոքր գ ե ­
ներալը։
Վերջապես՝ հաջողվեց ն ա զ ա րբեկովին նստեցնել իր «Մեր–
ս ե դ եսը »։ Գեներալ Արեշևն ու փոխգնդա պետ Եղիազարովը նրան
թիկնապահ դարձան և, գաղթականների հեղեղը ճեղքելով,
հետևից փոշու ամպ թողնելով, սպարապետական մեքենա ն հաս–
ցըրին Օրթաքիլիսա գյո ւղը >
Օրթաքիլիսայում նրանց հ ա յտ ն եց ի ն, որ Ալեքսանդրապոլի
խուճապն անցել է, կարգը վ երա կա նգնվում է ։ Եվ «Մ երսեդեսըՏ
մեկ էլ վերադարձավ իր իսկ լքա ծ քա ղա քը։
Սակայն ա յստեղ պ արզվեց, որ քաղաքի խուճապն անցել է
նրա պարպումով։ ճի շտ է, իրենց դիրքերում էին գտ նվում փ ո խ ­
գնդապետ Կարաքեշիշյանն ու աոաջին գնդի հրամանատար Ս ա ֊
մ ա րցեր։ Սակայն սրանք երկուսով ի՞նչ պիտի անեին, երբ ն ա ­
հանջել էր զորքի մ եծա գույն մասը, իսկ քա ղա քում գա նվող ա վ ե ­
լի քան հարյուր երեսուն թնդա նոթ ներից ոչ մեկը չէր գործում,
հարյուր գնդացիրներից և ոչ մեկը չէր հնձում բերդաքաղաքի
վրա գրոհի եկող թուրքական շարքերը։
Այո՜, քաղաքի պաշտպա նությա նն ի սպաս էին գր վ ա ծ 134
թն դ ա նո թ , 100 գնդա ցիր։ ք ա ղ ա ք ի պահակազորը հաշվում էր 5 5 7 6
զինվոր ու 5 0 6 սպա, որոնցից բ ա ց ի Ալեքսանգրապոլի շր ջա կա յ­
քո ւմ էին գտնվում ավելի քան տասը հազար մարտիկ և 1100
սպա (Հ ա յկ ա կ ա ն աոաջին դիվիզիան, Հա յկա կա ն մ ի ա ց յա լ զ ո ­
ր ա մ ա սը , Անդրանիկ զորավարի հատուկ ջո կ ա տ ը )։ Պահակազո րՒ
հետ միասին այս բոլորն անում է տ ա սնվեց հազարանոց մի բ ա ­
նակ, որի դիմաց թուրքերն Ալեքսանգրապոլի վրա էին եկել ը ն ­
դամենը յ ո թ հա զարանոց զո րքո վ ։
Տ ի կարելի կա սկա ծել, որ տասն վ եցհա զա րա նոց բա ն ա կո վ
յ ո թ հազարին հաղթելն ավելի հեշտ է, քան հակա ռակը։ Տ ի կա­
րելի կասկածել, որ գործը լա վ կազմակերպելու դեպքում քաղաքի
բնա կչությունը ես դուրս կգար իրեն պաշտպանելու, քա նի որ,
միևնույն է, պաշտպանվելով որոշ զրկանքներ կրելն ավելի թե թև
նեղություն է, քան գաղթի ճամփան բռնելը կա մ տեղում մ նա ­
լով թուրքի կ ա մ ա յակա նությո ւնն երին ենթարկվելը։
Գնդապետ Յանկովսկուն հաջողվել էր թուրք հրա մա նա տ ա րու­
թ յուն ի ց մի քանի ժամ ևս պոկել քա ղա քի բնա կչությունը տ ե­
ղահանելու և զորքը 2 5 կիլոմետր քա ղա քից հեռացնելու համարք
Երբ այս բոլորը նա զեկուցեց Նազարբեկովին, վերջինս զ ա յր ո ւ յ­
թ ի ց եռում էր։ Հ են ց փ ողոցում գոռգոռա ց գնդապետի վրա,
նրան հա մա րեց անբան ու անհասկացող մարդ և կարգադրեց
նորից գնալ թուրքերի մոտ ու նրանց պահանջներն ի մա նա լ
ավելի հ ա նգա մ ա նո ր են։ Կարծես ճակատի գծի վ ր ա յո վ թուրքերի
մոտ գնա լ-գա լը պապոնց տուն ա յց ելելո ւ պես մի բա ն է, կամ
էյ շատ կարևոր է, թ ե թուրքերն ի՜նչ տեսակ մ ա նց ա մա սներով են
պահանջում Ալեքսանդրապոլը։
Թուրքերի տ վ ա ծ ժամկետը լր ա ցել էր, վերսկսվեց քաղաքի
ռ մ բա կ ո ծո ւթ յո ւն ը ։ նազա րբեկովն իր մոտ հրավիրեց քաղաքի
մեծա վ ո ր ն եր ի ն ու հրամանատարական կա զմի մ նա ցորդներին և
կա րգադրեց, որպեսզի քաղաքը գիշերով հանձնեն, եթե թուր*
քերի պահանջներն ամոթալի չլինեն։ Ա յդ էէ շեշտ եք՝ «Եթե թո ւր ­
քերի պահանջներն ամոթալի չլի ն ե ն »։ Ւս կ եթե ամոթալի լի ն ե ՞ն ։
Տ ա ս ա ց , թե այս դեպքում ի՜նչ պետք է անել։ Շտապում էր։
Ալեքսանդրապոլը հ ոգեվարքի մեջ թ ո ղ ա ծ՝ նստեց իր մեքենան և
հեռա ցա վ դեպի Մեծ Ղարաքիլիսայի կո ղ մ եր ը , ուր իր շտաբը
պիտի տ եղա վորվա ծ լիներ։
Նազարբեկովի հեռանալուց հետո մ ի ա յն տեղ հասավ ք ա ֊
ղաքի պարետ 3 անկովսկին՝ բերելով թուրքերի պահանջի ման–
ր ա մ ա սները։ Ահա ն րա նք .
ա) Պետք է անմիջապես հանձնել Ալեքսանդրաւզոլն ու նրա
մեջ դտնվող ամբողջ զի նա մ թե րք ը ,
բ ) Թուրքաց զորքի մի մասը քա ղա ք պիտի մտնի ա յն տեղ
կարդ ստեղծելու և պաշտպան ելու հա մար ( հայտնի է , չէ՛՝, որ
թուրքերը լավ կարգ ստեղծող ու պաշտպանող ե ն ), մյուս մասը
կշարժվի դեպի արևելք,
դ) Հ ա յո ց զորքերը պետք է ետ քա շվ են , դիրքավորվեն Ախուր­
յա ն ի ց 2 5 կմ հեռավորությա ն վրա,
դ ) Երկաթուղային կա յա րանը, դեպոն, ա րհեստանոցները,
շոգեմեքենա ները և քաղաքի ու բերդի մեջ ամեն ինչ պետք է
մնան անվնաս։
Դժբա խտա բա ր, Նազարբեկովն այլևս տեղում չէր, որպեսզի
որոշեր՝ թուրքերի այս պահանջներն ա մոթա լի՞ են թ ե ՞ ոչ և
հատկապես ի՞նչ աստիճան ընդունելի են։
Եվ մա յիսի 15 -ի երեկոյան թուրքերը մտան Ալեքսանդրա–
պոլ։ Չօգնեցին քաղաքի բնակիչների պ արզա ծ ճերմակ դրոշները։
// չ մի նշանակություն չունեցա վ քա ղա քի պարետի հետ կ ա զ մ ա ծ
պ ա յմ ա ն ա դր ո ւթյո ւն ը ։ Թուրքն էր խուժել հայկական քա ղա քը և
սկսեց գործել թուրքավարի, նախ և առաջ կողոպտում էր պ ա ֊
հե սաներն ու տները, որպեսզի գաղթողները չհասցնեն իրենց
հետ դուրս տանել որևէ բա ն, որ արժեք ունի նվաճողի համարք
Ապա սկսվեցին կոտ սրածները, բռնությո ւններն ու բռն ա բա րո ւ­
թյուն ն եր ը ։ Վաղուց էր, ինչ թուրք ա սկյարը ոտք չէր դրել Արաք–
«Ւց ու Ախուրյանից այս կողմ, դրա համար հին ծարավը հա ­
գեցնելու մ արմ աջով թա փվել էին տները, խոզերի պես տակն ոև
վրա էին անում։ Նրանցից փախչող կա նա յք ու աղջիկները խ ա ո ն ­
վում էին Արարատ յա ն դաշտի ճանապարհը բ ռ ն ա ծ խմբերինէ
ա
Ք ա ղա քում մ նա ցա ծների հետ արդեն հաշվեհարդար էր տ եսնում
գա զ ա զ ա ծ թուրքը, որին իր իսկ հրամանատար Վեհիբ փաշան
հա վատա ցրել էր, թ ե հայերը նրա ցեղա կիցներին տանջել են
ինչպես Արևմտյա ն Հա յա ստ ա նո ւմ , այն պես էլ Սովկասի ք ա ­
ղաքներում ու գյուղական վ ա յր եր ո ւմ ։
Ահա ա յսպես ընկավ Ալեքս անդրապոլը, որից հետո դեպի
Վազարշապատ ու Երևան տանող ճանապարհի վրա ոչ մի լուրջ
ռազմական ամրություն ւկաԸ> ե. թուրքն անարգել մտ ն ում էր
Արարատյան նահանգը^ Հ ա յո ց աշխարհի սիրտը, ինչպես այդ
նահանգն էր ճանաչվում հնագույն ժա մա նա կներից ի վ ե ր » ։
Ալեքսանդրապոլն ընկավ, և թուրքերը տիրացան ոչ միա յն
այղ բե րդ ա ք ա ղա ք ի ն , այլև Ա լեքսա նգրա պ ոլ-Զուլֆա երկա թգծին,
որին խաղաղորեն տիրելու հսւմար Բաթում ում հ ա յ պ ատվիրա կ­
ների հետ, իբր թե, բա նա կցություններ էին վա րում։
Ա/եք սանդրապոլն ընկավ, և այն ժամանակ արդեն բո լորի
համար պարզ դարձավ, որ դա հ ա յո ց վերջի սկիզբն է ։
Բայց ո* վ էր մ եղ ա վ ո ր ։ ՈՈլմ կամ ինչիո պ ատճառով ընկավ
և աքն էլ այդքան հեշտ ու հանկարծակի՝ մի քա ղա ք, որը, ինչպես
հա յտ նի էր Ժամանակակիցներին, պետք է դիմագրեր ու դ ի մա ­
նար շատ ավելի, քա ն նվաճող թուրքի ճանապարհի բո լո ր ռ ա զ ­
մական կետերը ՝ էրղրումից մինչև Սարս։
Անկա սկած, ամեն պ ատերազմում էլ զորքն է կռվ ո ղ ը ։ Բայց
ինչպե՞ս կռվեց Ալեքսանդրապոլում ու նրա շուրջը տ ե ղ ա կ ա յ­
վա ծ տասնվեց հազարանոց բա ն ա կ ը , որ նույնիսկ մի ք ա նի ժամ
էլ չդ իմ ա ցա վ ք ա ղա ք ը ։ Տա սնվեցհա ղա րա նոց բ ա ն ա կ ՝ շուրջ յո թ
հազարի դ իմա ց։ Եթե տ ասնվե ց հազար զինվորներ դ ա տ ա րկա ­
ձեռն ու անգործ կա նգնա ծ էլ լինեին, յ ո թ հազարը նրանց կոտ ո­
րելու և վ րա յից անցնելու համար գոնե մեկ ամբողջ օր կպահանջ­
վ ե ր ։ Ուրեմն, զոորքն էր մ եղա վոր, որ շկռվ ե ց , ոչ մի դիմա դրու-
թյուն ց ո ւյց չտ վ ե ց , և թուրքն անարգել ու անպատիժ մ տ ա վ ք ա ­
ղաք, հղփացա վ նրա բա ր իքն եր ո վ ։
Պատմաբանն այս պարտության միակ պատճառ է հա մարում
Հա յկա կա ն զորքերի գլխավոր հրամանատար Թոմաս Նազարբե–
յկովին ու նրա վատարի օգնա կա ններին, որոնք չկա րողա ցա ն հա­
յ ո ց ուժերը կազմակերպել վճռական ճակատամարտի հա մար*
Ն եկ ուրիշն էլ, ռա զմակա ն գործի ի մ ա ց ո ւ թ յա մ բ զ ի ն վ ա ծ , գըտ–
նում է, որ այն ժամա նա կ հ ա յո ց ուժերր պարզապես ա ն բ ա ֊
վարար էին հաղթանակ տանելու համար, և կազմակերպչական
իՀնչ եռանդ էլ Որ գործի դրվեր, մեկ է, վաղ թե ուշ ա յգ ուղտը
պիտի չոքեր հ ա յ ժողովրդի դռա նը։
Պարտության պատճառի մասին դրել է նաև ինքը՝ գեներալ
Նա զա րբեկովը։ Նա ասում է՝ թուրքերի կողմից հանկարծակի ու
անսպասելի հարձակման ենթարկվա ծ քա ղա քը թողնելուց առաջ
ինքը մի քանի լուրջ կարգադրություններ էր արել։ Ահա ա յդ
կարգադրությունները, « . .. կ ռ ի վ ը եռում էր, թե և րերդի հրետ ա ­
նին չէր գո ր ծո ւմ » Գեներալ Արեշևն իր շտ ա բո վ ղեկավարում էր
մ ա րտ ը ։ Պարետը դեռևս չէր վերադարձել։ Աարդադրեցի, որ տ ե ­
ղակալն ստանձնի նրա պարտականությունների կատարումը։
Գեներալ Սիլիկյանին հաղորդեցի թուրքերի հարձակման ա ն ց ­
նելու մ ա սի ն ։ Անդրանիկին կարգագրերի անմիջապես շարժվել
դեպի Ալեքսանդրապոլ և գործել թշնամոլ թիկունքում, որը
շրջանցել էր մեր աջ թ և ը ։ Սակայն, ց ա վ ի սիրտ, կարգադրու­
թյուններս չկա տ ա ր վ եցի ն »։
Շարադրվածներից միա յն մեկն է կա րգադրություն, ա յն , որ
ուղղված էր Անդրանիկին։ Եվ մ ի ՞թ ե այս մեկի չկատարումն
էլ բա վա կա ն էր, որպեսզի այդպես դ յո ւրո ւթ յա մ բ ք ա յք ա յվ ե ր
բերդա քա ղա քի պաշտպանությունը։
Ես ասացի՝ Ալեքսանդրապոլի անկումը հ ա յո ց վերջի սկիզբը
պիտի դառնար, և սա մ ռա յլ հ ո ռ ետ ե սո ւթ յա ն չէ, որովհետև հա ­
յ ո ց զորքերը, որոնք, ըստ թուրքաց հետ Յա նկովսկոլ ընդունած
պ ա յմ ա ն ի , պետք է դիրքավորվեին Ախուրյա նից 2 5 կիլոմետր
հեռավորությա ն վրա , — ոչ մի տեղ էլ կանգ չառան ու չդիրքա­
վ ո րվ ե ց ին ։ Ըստ երևույթին ա յդ անկարգ, անկանոն ու անգլուխ
նահանջող խ ա ռ նա մ բո խ ի մասին բարձր կարծիքի էր մ ի ա յն
թուրքական հրամա նատա րությունը, չ է ՞ որ, այնուհանդերձ, հ ն ա ­
րավոր էր համարել, որ ա յն ա նպ ա յմ ա ն կդիրքավորվի արդեն
նվա ճվա ծ Ալեքսանդրապոլից 2 5 կմ հեռու և կդիմադրի, կանի
ա յն , ինչ որ չէր արել Ա լեքսա նդրա պոլոլմ։ Իսկ իրականում
ծա յր էր առել անկազմակերպ նահանջի, դասալքության և հու­
սահատ դեգերումների մի շղթա, որով խ ե ղ դ վո ւմ էր հա յ զ ի ն ­
վորությունը։ Զնգուն անուններով պ սա կվա ծ Երգնկայի, Ծակվի
գումարտակները, Խնոլսի գունդը, գնդապետ Ջ ալինյա նի հ եծյա լ
զորամասը և ուրիշ խ մ բ ե ր տարբեր ճա մփ ա ներով դնում էին
դեպի Արարատյա ն դաշտը։ նազա րրեկովի հետ բ ա խ վ ա ծ էէլ դըժ–
գոհ Անդրանիկը 3 5 0 0 - ա ն ո ց իր ընտիր ջոկատի հետ շա րժվում
էր դեպի Ջալալօղլիէ Մ նա ցա ծ զորքն էլ, գեներալ Արեշևի երաշ­
խ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ ու Նազարրեկովի առանձնահատուկ հո վ ա ն ա ­
վորությունը վա յելո ղ Բեկ Մ ա միկոնյա նի գլխ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ հո­
սում էր դեպի Մ եծ %արաքիլիսա, որտեղ հույս ուներ Հ ա յո ց կոր­
պուսի շտաբի «ռ ա զ մ ա վա ր ա կա ն հ ն ա ր ա մ տ ո ւթ յա մ բ» փրկել
ոտ ով-դլխ ով տանուլ տվա ծ պ ա տ ե ր ա զմ ը ։
Թուրքերը չէին շտապում հետապնդել նահանջողներին, նախ,
որովհետև նրանք չէին կարող մ տ ա ծել, թե նահանջն ա յդքան
հա մատա րած է ու ա րա գընթա ց, ապա, որ ա մենակարևորն է,
նրանք պետք է հիմնովին յուրա ցնեին ու մարսեին ձրի ստ ա ­
ց ա ծ վիթխարի պարզեր՝ Ալեքսանդրապոլում մ ն ա ց ա ծ ա նբա վ
պարենն ու ռա զ մ ա մթ ե ր քը ։

* *

Իսկ այնտեղ Բաթումոլմ՝ թուրքական պատվիրակությունը

ձևացնում էր, թե բա նա կցությունները շարունակվում ե ն ։ Հ ա յ
պատվիրակները ևս մի բա ն ձևացնում էին, իսկ թ ե ի՛՛նչ իրենք
դեռ պարզ չէին պ ա տ կերա ցնում։ Ձգձ գ ո՞ւմ էին իրենց պ ատ ա ս­
խանը Ալեքսանդրապոլ քա ղա քի ու Ա լե ք ս ա ն դ ր ա պ ո լ֊ Ջ ո ւլֆ ա եր­
կա թգծի վ ե ր ա բե ր յա լ։ Այնպես էր երևում, թե Խատիսովն
ուղղակի շշմած է իր պատվիրա կությա ն հ նարա մտությա ն վրա.
տեսնո լմ եք, ահա ա յդպես մենք հարցը կա խ վա ծ կպ ա հենք, և
դուք՝ թուրքերդ, ստիպված կլինեք զիջումներ անել։
Մի անդամ նույնիսկ Չ խ ե նկ ելոլ մոտ ա յդ ա ռթիվ թ ա փ ա նցիկ
ակնարկ արավ, ասաց.
— Խալիլն ու Վեհիբը մեր առաջ վիզ են ծ ռ ե լ. երկա թ գիծ են
ուզում՝ Ատրւդատական զորք փոխադրելու հա մար։ Եվ մ ե ն ք ա յն ­
պես կանենք, Որ դա թանկ նստի ի ր են ց վր ա ։ .
Թող Չխենկելին ի մ ա ն ա , որ մ ի ա յն իրենք ու մոլսա վա թ ա –
կաննե՛րը չեն թուրքերի հետ իրենց հարցերը ք ն նո ւմ առանձին–
առանձին։
Իսկ եթե իրական վիճակը հա րցնելու լինեք, ա յն տ եղ մի ա յն ­
պիսի տաղտկալի սպասում կար, որից բա նա գնա ցները լխկածի

ա
պես էինք Թ մրա ծ, անշարժությա ն գ ա մ վ ա ծ , մտա ծելու, դ ե պ ֊
քերն արագացնելու ոչ մի ում չունեին և կարծես չէին էլ ուզում
ունենալ։
Խատիսովին նամակ էին բերել իր թի ֆ լի սյա ն մի բարեկամիցէ
Ավելի ճիշտ՝ իր նամակի պատասխանն էր դա. ինքը նրան մ ա ֊
յիսի սկզբին էր գրել պ ա տ մելով պատվիրակությունների կա զմի
ու թուրքերի ն երկա յա ցրա ծ վերջնագրի մա սին։ Եվ հիմա պ ա ­
տասխան ֊ ն ա մ ակում նախկին պոլսեցի ծա նոթն աշխատում էր
իր թղթակցին գոնե որոշ չափով տեղյա կ պահել հակառակորդ­
ների վարք ու բա ր ք ի ց ։ թստ երևույթին նա մա կից զգա ցել էր, որ
Ալեքսանդր Խատիսովն իր հակա ռակորդներին գիտե միայն
արտաքին տ պ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ, « Խալիլ բ ե յը հաստ մա րդ է, ուռա ծ
դ եմ ք ո վ , իսկ Վեհիբ փաշան, հակառակը, չոր մա րմին ունի և
ձայնն էլ՝ խ լա ց ն ո ղ »։
«Չ հ ա վ ա տ ա ք թուրք պատվիրակն երի ոչ մի խ ոս ք ին , — գրել
էր Խատիսովի ծ ա ն ո թ ը ։ — Խալիլ բ ե յն այն ապերախտն է, որ
բա րեկա մա կա ն ապաստան էր գտել Գրիգոր թոհրապի տանը,
երբ երիտասարդ թուրքերը հա լա ծակա ն էին Նազիմ փաշա յի հ ե ­
ղաշրջման ա ռի թո վ ։ Այն ժաման ակ Զոհրապի ոտքերն էր լի զո ւմ
ս երգվում էր նրա երախտիքը չմոռա նա լ հարյուր տարի։ Սա­
կա յն Տա սնհինգին, երբ թոհրապի կինը նրան դ ի մե ց ՝ խնդրելով,
որ պաշտպանի իր անմեղ ամուսնուն, նա հրաժա րվեց նույնիսկ
ա յդ խեղճ կնոջ աղերսանքը լսել մինչև վ ե ր ջ » ։
«Վ եհ ի բը Տասնհինգի դահիճներից է, սիրելիս ,— գրում էր
ծ ա ն ո թ ը ։ — Ես ի մ աչքերով եմ տ եսել, թ ե ինչպես իր ա սկյա ր ­
ներին կարգադրում էր խ ոշտանգել հա յ անճարներին և չէր վ ը ս -
տահում, երևի մ տ ա ծում էր, թե հանկարծ ա յգ ճիվաղները կա ­
րող են թ երա նա լ, կա նգնում, իր կարգադրությա ն կատարումն
էր դիտում մինչև վ երջ»։
Խատիսովն այդ նամակի մասին ոչինչ չասաց գո ր ծա կի ց­
ներ ի ն։ Մտածում էր, թ ե ծա ն ո թը , Տա սնհինգի դժո խ քով ա նցա ծ
մ ա րդ, դա ռ նա ցա ծո ւթյո ւն ից գուցե թե չափն անց է կա ցնում »
Նա պատրաստ էր առհասարակ ոչ մի նշա նակություն էլ չտալ
ստ ա ց ա ծ տ եղեկությո ւններին։ Բանակցող կողմերն իրենց ն ե ր ֊
սում կարող են հազար ու մի գաղտնիք ունենալ, նույն քա ն էլ
ծրա գրեր ու նկրտումներ։ Կարևորն ա յն է, որ ա յգ թուրքերը

10Տ
մ ե զ ն ի ց չեն թա քցն ում մեր գործին վերա բերող իրենց բոլոր
մ տ ա ծումներն ու ծրագրերը։ Իսկ մ ն ա ց յա լի վրա թքա ՜ծ*
***Եվ Խալիլ բե յն ինքը ջուր մա ղեց այս անտեղյա կ երջան­
կությա ն կամ երջանիկ ա նտ եղյա կությա ն վր ա ։ Խալիլ ր ե յը , ո ֊
րին Խատիսովն ուղղակի Խալիլ էր կոչում իր գործակիցների շըր~
ջա նում * <րԽալիլն ա ս ա ց », «Ես քիշ առաջ Խալիլին մի դիտողու­
թյուն արի))* Ահա այս Խալիլը, թուրքական պատվիրակությա ն
ղեկավարն ու «հաստ մ ա ր դ ը », մ ա յիսին 18-ի թե 10-ր ա ռա վոտ ­
յա ն հանդիպելով Խա տիսովին, նրա բա րևին պատասխանելու
փոխարեն, հենց ա յնպես, իբր ոչ մի կարևորություն ել չունի,
նետեց.
— Կարող եմ շն որհ ավորել* ձերոնք Ալեքսանդր ղը հանձ
նեցի ն։
— Ա լեքսանդրապո՞լը , — շնչահեղձ եղավ հա յոց պաւովիրա–
կոէթյան ղեկա վա րը ։ — Ո՞նց հա նձնեցին։ Չ է՞ որ զինադադար էր։
- Մերոնք ներս մ տ ա ն, և ձերոնք էլ հա նձնեցին։ ճ ի շ ո է,
զինադադար էր, և հա մա րյա առանց կրակոցի հա նձ ն եցի ն ,—
լպրծուն մի բ ա ր ե կ ր թ ո ւ թ յա մ բ , քո ղա ր կվ ա ծ չա ր ա խ նդ ո ւթ յա մ բ
հաղորդեց Խալիլ ր ե յը և չ ն ա յե ց էլ, որ տեսնի՝ իր հաղորդած
լուրն ի նչ տպավորություն թ ո ղ ե ց .մարդու վրա։
Օղը ծա ն ր ա ցա վ ։ Պարզ, արևկա եղանակ էր, սակայն մ ի ա ն ­
գա մ ի ց աշխարհը մ թ ն ե ց Խատիսովի հա մար, նրա սրտի զարկերը
մուրճահարվածների ձևով խ փ ում էին ականջների տակ և ք ո ւն ­
ք ե ր ի ն ։ Ուշքը գլուխը եկավ մ ի ա յն ա յն ժամա նա կ, երբ Ք ա ջ ա զ ֊
նունին և Վրա ցյա նը, ուրիշներից տ եղ ե կա ց ա ծ լինելով կա տ ա ր­
վա ծի մա սին, եկան, որպեսզի խ ե լ ք ֊ խ ե լ ք ի տան մ ե ծ սղետի
առաջն առնելու համար։

Ես չգիտ եմ՝ ո՝ր ժողովրդին է պատկանում ծնունդն այն ի մ ա ս ­

տ ո ւթյա ն , որն ասում է. հաղթողին չեն դատում։ Ոայց ի ս կ ա ­
պ ե՞ս հաղթողին չպետք է դատել։ Կամ մ ի ՞թ ե պարտվողը, —
նա, որ հնար չի ունեցել հաղթական իր ծունկը դնելու դի տ ա ­
պաստ ը նկա ծ հակառակորդի կրծքին , — պետք է մ ի ա յն դ ա *
տապարւոված մնա խ ա յտ ա ռ ա կ ո ւթ յա ն , սերունդների՝ մեկմեկու
փ ո խ ա ն ց վ ո ղ պ արսա վա նքին. . .
Հա ղթողին չե ն դատում։
Հ ա յն իր բ ա զ մ ա դ ա ր յա ն պ ա տ մությա ն դմվար բա վիղներում
պարտություն շատ է տեսել, որպեսզի խորշի այդօրինակ ի նք ն ա ­
գոհ ի մ ա ս տ ա կ ութ յո ւն ի ց ։ Հայը միշտ էլ փոքր ուժերով կռվել է
իր մ եծաքա նակ թշնա միների դեմ և, ինչո՞ւ թ ա ք ց ն ել, շատ է
պատահել, որ անհավասար ու ահեղ ա յդ ճակատամարտերում
նրան վիճակվել են պ ա րտ ություն, կոտորա ծ, արհավիրքներ
ու մա հեր։ Դրա համար էլ նա փարվել է ուրիշ մի ի մ ա ս տ ո ւթ յա ն .
չ ի մ ա ց յա լ մահը մահ է, ի մ ա ց յա լ մահը՝ ա նմա հությո ւն։ Ի մ ա ց ­
յա՛՛լ մահը, որ ա նմա հա ցնում է ոչ մ ի ա յն հայրենիքի ու նրա
սրբա զա ն գործի համար ընկա ծին, այլև բո վ ա նդ ա կ ա զդ ի ն ...
Տա ս նա մ յա կն եր ի հեռվից հեշտ է դատել հայրենիքի զ ի ն վ ո ­
ր ո ւթ յա նը , առա վել ևս՝ զորավարներին, որոնց մ եղ ք ո վ կամ ա ն­
ճա րակությա ն պատճառով բախտորոշ ճակ ատամ արտն եր են
տանուլ տրվել։
1 9 1 8 թ. գարնանը հ ա յո ց զորա մա սերը բոլոր ճակատներում
անկարգ նահանջում էին թուրքական բա նա կների առաջ։ Նահան­
ջող զորամասերը հրամանատարներ ունեին, որոնք արիության
բ ա զ մ ա թ ի վ օրինակներ էին տվել ա ն ց յա լ պատերազմներումւ
ճա կա տ ներ ի հրամանատարները ռուսական բանակի շարքերում,
կա յս րո ւթ յա ն փառքի համար չէին խ ն ա յե լ ի ր են ց արյունը։ Եվ,
վեր ջա պ ես, կար զորքի գլխ ավոր հրամա նատա րը, բա զմ ա փ ո ր ձ
ու անվանի մի գեներալ, որը հինավուրց կա րգով պետք է կոչվեր
Հ ա յո ց սպարապետ։ ՝
Հ այ ո9 սպարապետները, ըստ օրինաց երկրի, բանակն իրենք
էին առաջնորդում մա րտի, իրենք էին զորքին տալիս անձնա­
զոհությա ն օրինակ, որ լինում էր թ շնա մ ո լ ջարդ, նաև սեփական
անձի նա հա տա կություն։ Հին օրերի սպարապետը չուներ ա ռ ա ֊
վել բարձր նպատակ ու պ ա տ ի վ ֆ քան հ ա յր ենիքի համար զ ո հ -
Վելը։ Եվ մ եծ ա գ ո ւյն խ ա յտ ա ռ ա կո ւթ յուն էր, եթե աստծու կող մ ից
է ր ե ն վերա պ ահվա ծ մահը նա ընդունում էր իր հարկի տակ, խ ա ­
ղաղ իր ա նկյո ւնում։ Հին պատմիչները մ ե զ են ավանդեչ մի ա յ դ *
պիոի տարօրինակ մա հ, որ բա ժի ն էր հասել Մ ա միկոնյա ն սպ ա ­
րապ ետակա ն տոհմի քա ջա զա րմ ն եր կա յա ցո ւցի չ Մանոլելին։
Երբ ծեր սպարապետը հիվանդ պառկած էր անկողնում , և հ ա ֊
110
րա զա տներն ու երկրի տերերը հա վա քվա ծ էին նրա շուրջ) նա
ամենքի առաջ մ եր կա ցա վ , բ ա ց ե ց մա րմնի բոլոր ա նդա մները,
անհ արմ ար չզգա ց նույն իսկ ա մոթը ց ո ւ յց տ ա լ։ Ասաց՝ ա ե ս ե ՞ք ,
թ ե ինչպես ողջ մ ա րմնիս վրա մի դրամի մ ե ծ ո ւթ յա ն չափ ողջ
տեղ չկա , քա նի որ վ եր ք եր ո վ ե մ ծա ծ կվ ել պ ատ երա զմների մ եջ Հ
Հետ ո նա սկսեց աղիողորմ լ ա1< Ասում էր. «Մ ա ն կ ո ւթ յո ւն ի ց ի
վեր ես արյունահեղ կռիվներում ե մ եղել, ամեն վերք հանձն եմ
առել ք ա ջո ւթ յա մ բ, սա կա յն ինչո՞ւ բա խ տ չունեցա մեռն ե լո ւ պ ա ֊
էոերազմի մեջ, երկրիս հա մա ր, հ ա յ ազգի ու եկեղեցու հ ա մ ա ր . .«
Ե յ երբեք չէի խ ն ա յո ւմ ի մ կ յա ն ք ը , բ ա յ ց և ա յն պ ես ինձ վ ի ճ ա կ ­
վ ե ց կյա ն ք ս ավանղել անփառունակ մ ա հ ով ՝ անկողնում պ ա ռ ­
կա ծն։
Այդպես էր կարգը Հ ա յո ց աշխարհում։ Սպարապետը բանակն
առաջնորդում էր մա րտ ի , գնում էր զորքի առջևից, կռվում էր
քա ջա բար և հա յրենիքի ու ազդի համար մա րտում ընկնելը հ ա ֊
մ ա րո ւմ էր փա ռքերից մ ե ծ ա գ ո ւ յն ը ։
Հ ա յո ց նոր սպ արապետն էլ էր գնում իր զորքի առջևից, սա ­
կ ա յն , դ մ բա խ տ ա բա ր , ն ա հ ա ն ջ ո ղ զորքի, որի ա ռջև ա մ արդեն
հ ա յրենի երկրի վերջին սահմանն էր մ ն ա ց ե լ, և սպարապետը՝
մեջքը հենա ծ ա յդ սա հմա նին՝ ի բ ր և մա հվա ն պատին, օգնու­
թյուն էր ա ղերսում, ու նրան օգնող չկար։
Գուցե նա տեղյա կ չէ՞ր հին հ ա յո ց սպարապետների մ արտա–
կան վարք ու բ ա ր ք ին , չէ՞ր կարդացել նրանց անձնազոհո փ յ ո ւ ն ­
ներին նվիրվա ծ հնա վա նդ երկերը։ Չ է ՞ որ չգիտեր հայերեն և Ւր
ենթակաների հետ խ ոս ո ւմ էր ռուսերեն, կա մ օղն ության էին
հասնում թ ա ր գմ ա նի չն եր ը։ Ա րևմտա հայ հասարակական գործիչ
Վահան Փ ա փ ա զյա նին էր բա խ տ վիճա կվել դատարկվելիք Ալեք–
սանգրապոլում մ իջն ո ր դ ֊ թ արգմ անի չ լինելու Նազարբեկովի ու
զորավար Անդրանիկի միջև։ Այդպես էլ հ ա յո ց երկու նշա նա ­
վոր զորավարներն իրար չէին հա սկա ցել, և մեր ա զգա յին հերոսը
հեռա ցել էր վ ր դ ո վ վ ա ծ ։ Ասել էր,
- Թ ող Գատլնրը գա ն, ինձ ուտեն, թե որ Հ ա յո ց սպարապետն
իր զ որքի հետ պիտի խոսի թա րգմ ա նչի միջո ցո վ ։
ք*այ ց չէ՞ որ ա յդ սպարապետը նաև քա ջութ յա ն ու զ ո րա վ ա ­
րական հմ տությա ն օրինակներ էր տվել Արևմտյա ն Հ ա յա ս տ ա ­
նում, երբ նրա հրամանին ենթակա էին ռուսական կանոնավոր
զ ո րա մ ա սեր ը , երբ հ ա յ կա մավորա կան խ մ բեր ն իրենց կործա–
է արար հարվածներով թչնամուն ստիպում էին գլուխ պրծացնելիք
Ալեքսանդրապոլի անկում ը , իսկ ավելի ճիշտ ՝ նրա ա նփ ա ­
ռունակ հանձնումը թուրքերին, ըստ երևույթին, այն ճակատա­
գրական կետերից էր, որոնք մ ի ա ն գա մ ի ց բեկում են մարդու
անունը, և այնուհետև մ ո ռա ցվ ո ւմ է, թե այղ անվան տերն ի նչ
է արել առաջներում։ Հենց իրենք ՝ ա լերսա նդբա պ ոլցինեբը, տ ես­
նելով հսկա մարմինն ա փ ա լ ֊ թ ա փ ա լ մ եքենա յի մեջ խցկող գո ~
րավարին՝ չկարողացան զսպել իրենց լեզուների խուտուտը,
ետևից կա նչեցին .
— Նազարբեգո վ ֊ Ն ա զ ա ր ֊ բ ե գ ր ք մ ։ — Հետո տեսան, որ առանց
ետ նայելու սլանում է դեպի Ղար ա ք ի լի ս ա , փորները բռ ն ա ծ ,
ա յդ ողբերգական պահին քրքջալով իրենց մեջ ուժ գտան գո–
ոալո լ,— եազադ բեգո մ, նազադ բեգո մ։
Սրամիտ մարդ լիներ այդ Նազարբեկով զորա վա րը, գոնե
հ ետ ա գա յո ւմ , երբ կանգ էր առել Ղա րա քիլիսա յում, կամ էլ հենց
^ ի էիջան ում, որ նրա վերջին ապաստանն էր դարձել, և հավաստի
լուրերովդ ամբողջ Հա յա ստ ա ն աշխարհին հայտնի էր դարձել,
թե ինչպես թուրքերը Ալեքսանդրապոլը զուր տեղը ռմբա կոծելուց
հետո, քաղաք էին մտել տոնական շքերթ ով, առանց տ եղա ցինե­
րից մի գնդակ, թեկուզ մի ապտակ վ ա յե լե լո ւ , — ահա այս ժ ա ­
մանակ, գոնե ստ ա ց ա ծ փ ո թ ֊ ա ն վ ա ն ն ի հա տուցում, կասեր ՝ ա յ
ա լեքպ ոլցիներ, ա ՞յ գյո ւմ ր եցի ներ, բա դա անելո՞ւ բա ն էր, որ
դուք ձեր ք ա ղ ա ք ֊ ա մ ր ո ց ն այդպես տոնական ճաշասեղանի պես
ր ա ց ե ց ի ք ֊ փ ռ ե ց ի ք թուրքի առաջ ...
Բայց ո՞վ էր ինքը՝ Թոմ աս Ւվանի Նազարբեկովն իբրև մա րդ,
գեներալ և հատկապես Հա յկա կա ն զորքերի գլխավոր հ ր ա մ ա ­
նատար, ա յսինքն ՝ Հ ա յո ց սպարապետ։
Զորավար Նազարբեկովի մասին շատերն են գրել։ Գրել են
նրա անձնական բա րեկա մները և առհասարակ բա ր յա ց ա կ ա մ
մարդիկ, որոնց համար ա յդ հին ու փ ո ր ձ վա ծ, ռուսական պետու­
թ յա ն երեք մ ե ծ պատերազմների բ ո վ ո վ ա նցա ծ զորականը պ ատ­
շաճ բ ա ն ա կա ն ո ւթ յա ն , ռա զմակա ն հ մ տ ո ւթ յա ն և խ իզա խ ութ յա ն
օրինակ էրՀ առանց որևէ շոշափելի թ ե ր ո ւ թ յա ն ։ Եսկ ա նբա ր յա ց ա ­
կամների ն ե ր կա յա ցր ա ծ զորավարը պատահաբար ունեցել է նաև
հաջողություններ, երբ ինքն ը ստ ի ն քյա ն պատահ ական մա րդ էր
ի բր և ժամանակի հայկական զ ինվորութ յա ն գլխավոր հրա մա ­
նատար։
 Ինձ թ վ ո ւմ է՝ ավելորդ կլինի ա յս երկու ծա յր ա հ եղ ո ւթ յո ւն ­
ները հաշտեցնելու ամեն փորձ։ Մանավանդ, որ հրապարակված
ու անտիպ մ եծա քա նա կ նյութերի մեջ կան նաև լուրջ, հա մոզիչ
կա րծիքներ։ Ահա նրա նցից մեկը, որի հեղինակը նազա րբեկովի
երկա րա մյա ծա ն ո թ -բա ր ե կ ա մ ն է, Թիֆլիսի հա յկա կա ն ղ եկա ­
վար շրջանակի ոչ երկրորդական մի գործիչ՝ Գևորդ Մելիք - Կ ււ -
ր ա կ ո զ ո վ -վ ա ր ա գ յո զ յա ն ը։ Նա, իր իսկ խ ո ս տ ո վ ա ն ո ւթ յա մ բ,
առիթներ շատ է ունեցել զորավարի հետ խոսելու մ ե զ հետաքըլ ւ–
ք ը ր ող խնդրի շուրջ և ահա թե ի րնչ է դրել իր հուշերում։ Ասում է ՝
դեռևս այն ժամա նա կ, երբ հայկական կորպուսը նոր էր կա զ ­
մա կերպ վում, և հ ետ ա գա յո ւմ , «ընդհուպ մինչև իր մ ա հը, նա
( ա յս ի ն ք ն ՝ Ն ա զա րբեկովը Բ, Ո ւ.) ինձ բ ա զ մ ի ց ս ասել է, թե
հայերը հոգնել են, չեն ուզում կռվել, որ այդպիսի նյո ւթ ից
դժվար է կա զմա կերպել մարտունակ բա ն ա կ, և ա յդ պատճառով
էլ, « քիչ հավանական է, որ հնարավոր լինի կա սեցնել թուրք
զորքերի ա ռա ջխ ա ղա ցումը» (հուշերում այս չակերտները կան,
որ կնշանակի՝ մեջ է բ ե ր վ ա ծ զորավարի ուղղակի խ ո ս ք ը ■— Բ.
Ո ւ.)։ Ինչեպս ա յն ժա մ ա նա կ, ա յն պ ես էլ հ ետ ա գա յո ւմ , նա այս
բ ա ռե ր ն այն քան հաճախ էր կրկնում ( և պետք է ենթադրել՝ ո չ
մ ի ա յն ի ն ձ ) , որ, պարզ է, նրանք չէին կարող լինել պատահա–
կա ն, այլ կամ դալիս էին խոր հ ա մ ոզ մ ո ւն ք ի ց , կա մ անհաջողու­
թյունների համար արվող կշտ ա մբա նքները դիմա կա յե լու պա­
հանջից։ Բայց ինքն իրեն բ խ ո ւմ է օրին ական հարց, նա այդպիսի
կա սկա ծա մ տ ությա ն պարադային պ ե՞տ ք է իր վրա վերցներ ազ­
գա յին բա նակի կա զմա կերպչի ու գլխավոր հրամանատարի ա յդ ­
քա ն պատասխանատու դ ե ր ը »։
Հուշագրողը, այս իսկապես օրինական հարցից հետո, նշում
է, որ Նա զա րբեկովն առհասարակ չի ունեցել ո չ հիվանդոտ
պ ա տ վ ա խ նդ ր ո ւթ յո ւն , ո չ էլ բարձր պաշտոններից կառչելու սո­
վ ո րո ւթ յո ւն ։ Այս դեպ քում ի ՞նչը նրան ստիպեց ընդունելու, իր
կա րծիքով, դեպի անկասեցնելի կործա նում գնա ցող ազգի զորքը
գլխավորելու պ ա տ ի վ ը ։ «Բա ց ա ռա պ ե ս՝ ժողովրդի առաջ ունե­
ց ա ծ պարտքի գիտ ա կցությո ւնը » , — իր հարուցած հարցին ա յս­
պես է պատա սխա նում Գ, Մ ե լ ի ք ֊ Ղ ա ր ա գ յո զ յա ն ը և ա վելա ցնում .
«Դ րա մեջ էր նրա քա ղա քա ցիա կա ն ա րիությունը, բ ա յ ց գուցեև
մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ ... նրա պատմա կա ն ս խ ա լը » ։

8 — Սարդարապատ
 Սրան հետևում է հուշագրողի կարծիքը՝ ա յն օրերի հա յ ժ ո *
ղովրդին ու նրա ցա նուցիր զորքին անհրաժեշտ հրա մա նա տ ա *
րի մա սին։ «Ա ն ձ ա մ բ ես մ տ ա ծում ե մ , – գրել է ն ա , - թ ե այն
փոթորկոտ ու ճա կա տագրակա ն շրջանում պահանջվում էր ուրիշ
մա սշտա բի, եռանդի, բն ա վ որ ո ւթ յա ն , թերևս նաև ուրիշ տարիքի
զորա հրամա նատա ր։ Նազարբեկովը հին, կա զմա կերպ վա ծ, կա­
նոնավոր բանակի փորձառու գեներաչ էր։ Բայց տանուլ տ վ ա ծ
աշխարհամարտի փլատակների վրա շտապ կարգով ա զգա յին
նոր բանակ համալրելու և այն թուրքաց բա զ մ ա փ ո ր ձ , մ ի ա յն
իրենց երևույթով հա յո ւթյա ն վրա սարսափ տարածող բ ա ն ա կ ­
ների դեմ տանելու համար, ուրիշ զորավարների կ ա մ ա յա կ ա ­
նությունները և բիրտ ու ա մ բա րտա վա ն խ մբա պ ետ ների ք մ ա ­
հաճույքները հաղթահարելու համար, զինվորությա նն ու ամբողջ
ազդին ոգևորելու, առաջ տանելու համար պահանջվում էր ուրիշ
տեսակ զորահրամանատար։ Առավել անմիջական ու հնարամի՞ տ,
գործնական վիթխարի եռանդի ու անձն ական հ մ ա յք ի , բնատուր
մ ե ծ խ ելքի ու առողջ բն ա զդ ի տե՞ր և վ ճ ռա կա ՞ն , հենց միայն
իր իսկ կերպարով ոգևորող ու ոգեշնչո՞ղ, ահռելի գործնական
եռա նդո՞վ, թեկուզ նաև ա նդրկովկա սյա ն իշխ ա նությա ն՝ ն են գա ­
վոր թշնա մոլ դեմ երերացող, ա նկա յուն, հաճախ էլ դավա ճա ­
նական վճիռներ հանող ղեկավարներին ը ն դ գ ի մ ա ց ո ՞ղ ... Կարող
են հարցնել, իսկ որտեղի՞ց գտնեին այդպիսի մա րդուն։ Հ ա յ ­
կական վերին սպ ա յությա ն շա րքերում եղե՞լ է առավել հարմար
մ ա րգ , քան Նա զա րբեկովը։ Չ գ ի տ ե մ ։ Գուցե չի էլ եղել։ Սակայն
հեղափոխությունը և գործը ծնում են առաջնորդներ, և թերևս
այգպիսին պետք էր փնտրել ո չ ա նպ ա յմա ն կադրային զի նվ ո ­
րականների շա րքերում, այլ նրանց մեջ, որոնք առանձնապես
հուսադրում էին իրենց տաղանդով,՝ եռանդով ու կա զմա կերպ ­
չական ը նդունա կություններով։ Այդպիսինին պետք է այն շրր–
ջանում վստահվեր դիկտատորական ի շխ ա նություն, ու նրա շուր–
ջը, ինչպես այդ լինում է հեղափոխական բա նա կներում, շուտով
կկա զմակերպվեր ընդունակ գործիչն երի մի ամբողջ խումբI
Մ իա յն այդպիսի առաջնորդի գւխա վ ո ր ո ւթ յա մ բ 1 9 1 7 — 1 9 1 8 ճա­
կատագրական թվ ա կա նները կա վա րտվեին լա վ ա գո ւյն ա րդյունք­
ներով, քան ձեռք բ ե ր ե ց հա յ տ ա րա բա խ տ ժողովուրդը, որի
մ ի ա յն վերջին բեկորները փ ր կվ եց ի ն , չ ն ա յա ծ նրա այն ի ս կ ա ­
պես հերոսական խ իզա խ ո ւ մներին՝ գ ո ր ծ վ ա ծ մի խղճուկ տա–
րա ծքի վրա, որը կիսով չափ բռն ա գր ա վ վ ե լ էր թուրքերի կողմից
և պիտի կոչվեր Հա յկա կա ն հա նրա պ ետություն ) ) է
Մ ե ւ ի ք ֊ Ղ ա ր ա գ յո զ յա ն ն այստեղ վերստին ա նդրադառնում է
զորավար նազա րբեկովի կերպարին՝ տալով նրա ճա կա տա գրա ­
կան սխալի իր սեփական բա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն ը ։ ն ա զ ա ր բ ե կ ո վ ը , —
ընդ գծո ւմ է հուշագրողը , — հաշվի չէր առել, որ երբ պետական
իշխ անությունը երերուն է, կամազուրկ և գտնվում է խ ա ր խ լվ ե ­
լու վ իճա կում, պատմական պահի խնդիրը պահանջում է ի ն ք ­
նուրույն բե մ ե լն ու ինք ն ա կա մ վճիռներ հանելն ա ՞յն մարդու
կող մ ից, որին վստ ա հ վ ա ծ է ժողովրդի բա խ տ ը։
Սպառի՞չ է նա զա րբեկովի բա ր եկա մ ի այս բնութա գրությունը
թ ե ՞ ոչ, ես քննելու նպատակ չ ո ւն ե մ ։ Մա նա վա նդ նրա ա յն հար­
ց ը , թե սպ արապետության համար <ՏՀայկական վերին սպայու–
թ յ ա ն շարքերում եղե՞լ է առավել հարմար մարդ, քա ն Նազար­
բեկովը))։ Իսկապես եղե՞լ է, թ ե ՞ ոչ ա յդ կերևա հետագա ի ր ա ­
կան ֊ պ ա տ մ ա կ ա ն դ եպ ք եր ի ց , որոնք և կա զմում են ա յս գրքի
ա ռա նց ք ը ։
Բայց ո՞վ էր, այսուհանդերձ, նա զա ր բեկո վ ը , որի մասին
ա յնպիսի ծա յրա հեղորեն հակասական կա րծիքներ են պնդում
նույնիսկ մերօրյա հեղինակները։
Գրական գործերից մեկում նա ն ե ր կ ա յա ցվ ե լ է ի բ ր և Բաջ
Նազարի կրկնօրինակը։ Իսկ Կովկասյան ճակատի գա ղտ նիքնե­
րին քա ջա տ եղյա կ մի հետազոտող փորձում է արդարացնել Հ ա ­
յ ո ց նոր սպարապետինւ Թվարկում է նրա ա նցյա լ ծա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ­
ները նշա նա կա լից, Անդրկովկասյա ն ս ե յմ ի հ ա յա տ յա ց ղեկա վա ր­
ների խ ա րդա վանքներն է հիշում, հ ա յո ց ռա զմաճակա տի վիճակն
անհուսալի ... և ահա՞, պատրաստ է ուշա ցա ծ, բ ա յ ց գիտական ու
հիմնավոր արդա րացումը։
ների՞ր ինձ, ընթ եր ցո ղ, որ չպիտի փորձեմ հաստատել մեկի
ասածը կա մ ժխտել մյուսի տ եսա կետ ը։ Ականատեսները հ ա մ ե ­
րաշխ են մ ի ա յն նրա արտաքինին վերա բերող տ եղ ե կութ յո ւն ­
ներում։ Ասում են՝ հաղթահասակ ու բա րետես մա րդ է եղեր
Նաև ա սում են՝ ձախ աչքի վ ն ա ս վ ա ծ ք ի շնորհիվ նմ ա ն եց ո ել են
ռուս հռչակավոր այն զորա վա րին, որը նա պ ոլեոնյան բ ա ն ա կ ­
ները ներքաշելով մ ինչև իր հ ա յր ենիքի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , հետո
պարտիզանական պ ա տ երա զմներով հ յո ւծե ց նրա նց։ Նմանու­
թ յո ւ ն , հ ա վ ա ն ա բա ր, եղել է, եթե իսկա պ ես նմա նեցրել են և ա չ ֊
քից հեռու՛ էլ կոչել են նրա ա նունով, ((Սոլտոլզովն է գա լիս$9
<րԿուտուզովը վրդո վ վ ա ծ է »։ Սակայն ռա զմավա րական նմանու­
թյուն նշմարելն անհնար է ։ որովհետև հայ ((Նուտուզովըձ ոչ մի
տեսակ պ ա տերազմ վարելու տրամադրություն չուներ և կա ռա ­
վարության լիազորություններով օժտ վա ծ իր վերադասներին ան­
վերջ ու անընդհատ հորդորում էր զինադադար կնքել, թուրքերն
ի ՜ն չ.պ ա յմ ա ն նե ր էլ որ առաջարկելու լի նե ն ...
Այստեղ իսկ ես խոսք պետք է տ ա մ իրենՀ Հ ա յո ց սպարապետ
Ս՝ոմաս նազա րբեկովին։ խող նա ինքը խոսի ( կ ա մ կարդա իր
գրա ծները), և ընթերցողը դատի նրա մասին։
Իմ ձեռքի տակ են Նազարբեկովի հեռագրերը հայ-թուրքա–
կան ռա զմ ա ճա կա տ ի ց ՝ ուղղված Թիֆլիս, գեներալ Կվինիտա–
ձեին և Հ ա յո ց ա զգային կենտրոնական խորհրդի նա խ ա գա հին,
որ Ավետիս Ահարոնյանն էր ։ Սրանք սովորական հեռագրեր չենք
որ ունենում են անարյուն բա ռերի կցկտուր շարքեր, և կարդա–
չիս չես կարող որոշել իմա ստ ունի՞ ձեռքի տակից են դուրս եկել,
թ ե ՞ հազիվ տառաճանաչ մահկանացուի։ Սրանք հ սւն գա մ անա -
չից, ընդարձակ գրությունն եր են, որոնք ոչ միայն պ ատմում են
դեպքերի ընթացքը ճակատում, այլև արտահայտում են հեղինակի
հոգեբա նական վիճակի շա րժումը, նրա բնա վորությա ն գծերը,
մարդկային արժանավորություններն ու թուլությո ւնները։
Դատելով ա յս հեռա գրերից ՝ չի կարելի չեզրա կա ցնեչ, որ Նա–
զարբեկովը վարժ ու կիրթ գրիչ է ունեցել։ Իսկ այսպիսի մարդու
մասին ընդունված է ասել որտեղ նրա գրածը, ա յն տեղ էլ ինքը։
Ուրեմն Հ ա յռ ց նոր սպարապետ Թոմաս նա զա րբեկովին փոր­
ձենք ճանաչել նրա գրա ծներից, որոնք հիմնականում ես տեսել
եմ իր սեփական ձեռագրով, ա յս ի ն ք ն ՝ իր իսկ գրէի տա կի9 ելած
վիճա կում։ Իսկ մեր օրերում ձեռագրով ճշգրիտ որոշում են նաև
նր ա հեղինակի վարքն ու բն ա վ որ ո ւթյո ւն ը, նրա հո գե բա ն ութ յա ն
անսխալ պատկերն են տալիս։
■ ((Այս մա յի սի 1 0-ի ժամը մեկին Ղար աքի ւի ս ա հասա Ալեք–
սանդրապոլից, որտեղից դուրս էի եկել երեկոյան Ժամը 1 7 - ի ն , —
գրել է Հ ա յո ց սպարապետը ։ — Դուրս գալուս Ժամանակ քա ղա քի
գրությունը ներ կա յա նո ւմ էր ի բր և կատարյալ անհուսալի* թ ուր­
քերն աջ թևում նվաճել էին Օրթաքիլիսան ՝ կտրելով երկաթուղին
և շարունակում էին հարձակումը Ջ աջուռի վրա։ Ջախ թևում
թուրքերը նվաճել էին Փոքր Ղար աքիէիսաՆ և դուրս էին գալիս
Ալեքսանդրապ ոլի թիկունքը։ Ծախսված էին բոլոր պ ահեստա յին
ուժերը։ Թուրքերի կողմից զինադադարի հանկարծակի խ ա խ տ ո ւ ֊
մը աներևակայելի խուճապ էր առաջացրել քա ղա քում և շրջա–
կա գյուղերում , ամբողջ բն ակչո թ յ ուն ը փախչում էր՝ իր հետ ք ա -
շէլով նաև զինվորն երին, որոնք ն ետվում էին փրկելու իրենց
ընտա նիքները, քանի որ տեսնում էին դր ութ յա ն ամբողջ անհու­
սալիությունը։
Ալեքսանդրապոլից դուրս գալուց առաջ ես հրա մա յե լ եմ թ ո ւր ­
քերի մոտ բա ն ա գն ա ց նե ր ուղարկել զորքի ու ք աՂաքի բ ն ա կ ­
չության ն եր կա յա ցուցիչներից, որպեսզի մշակեն ըստ հ ն ա ր ա ­
վորին շահավետ պ ա յմա ններով քաղաքը թուրքերին հանձնելու
կար գ ը ։ Պ՚ րա հետ մի ասին, այն Ժամանակ ես գեներալ Արեշևին
կարդադրել եմ գիշերվա ը նթ ա ցքո ւմ նահանջել մքաջուռի լ ե ռ ­
ն ա ն ց ք ը ՝ նախօրոք պ ատ րա ստ վա ծ գիրքը* Հաղորդում եմ առա­
ջին հայկական հրաձգային դ ի վի զ ի այի շտաբի պետի տված զե–
կո ւյցր ։ «Զե կո ւցո ւմ Ալեքսանդրապոլ քաղաքի ու բերդի հա նձն­
ման պ ա յմա նների մ ա սի ն , առաջին՝ պարտավոր ենք ամբողջ
սպառազինությունը թողնել քա ղա քում կամ զենքերը հանձնել,
երկրորդ՝ քա ղա ք պիտի մտնի թուրքական զորքի մի մ ա ս ը ՝ ա յն ­
տեղ կարգ պահպանելու համար, մ ն ա ց ա ծ զորքը պետք է Արփա–
լ ա յի ց 25 կմ հեռանա ։ Երրորդ՝ երկաթուղային կա յա րանը,
դեպոն, արհեստանոցները, գնա ցքա քա րշները, վա գոնները և
ամեն ինչ քա ղա քում ու բերդում պետք է մնան ա նվնա ս» ։ Մ ա ­
յիսի 15-ի երեկոյան դրությո ւնը . չն ա յա ծ մեր մի շարք մի­
ջոցա ռումներին, թուրքերն աջ թև ո ւմ ամրացել են Օ ր թ ա ք ի լի ս ա ֊
յո ւ մ ու նրանից հյուսիս գտնվող բա րձունքներում, կենտրոնում
կուտակվել են բերդի առաջ, ձախ թևում գրավել են Թափա–
Դոլակն ու Փոքր Ղարա քի լի սա ն , որտեղից էլ հարձակվել են դեպի
արևելք։ Մեր աջ թևը, շրջանցելով թուրքերին, հեռա ցել է դեպի
սարերը։ Չդի մ ա նա լո վ թուրքերի հա րձա կմա նը, չորրորդ գունդը
նահ անջել է Ջաջուռ Դյուզքենդի շրջանից դեպի արևմուտք, մի
մ ա ս ո վ Օրթաքիլիսայի վրա գնալու, մյուս մա սով էլ ձախ թևևն
օժանդակելու հ ա մա ր։ Ջախ թ և ո ւմ երկրորդ ու առաջին գնդերը
նահանջել են Մեծ Ք ա փ ա նակի շրջանի բա րձունքները։ Ութե­
րորդ գունդը դ ժ վ ա ր ութ յա մ բ շարուն ակում էր մնալ Ալեքսանդ–
րապոլի հ յո ւսի ս-ա րև ե լյա ն մ ա սո ւմ։ Մ նա ցա ծ զորա մա սերի ու
բ ա զ մ ա թ ի վ ջոկատների տեղադրությունն ա նհա յտ է։ Ե ա ր գ ա դ ը ր ֊
1.17
վա ծ է եղել պաշապանել Զ ա ջուոի բա րձունքները, և ժ ա մ ը 2 4 - ի
կողմ ոտ ա րվել են վերոշա րա դրյա լ պ ա յմ ա ն ն եր ը ։ նկա տ ի ա ռ­
նելո վ զորքերի ք ա յք ա յվ ա ծ ո լթ յո ւն ն ու նվա զ մա րտ ունա կությու­
նը, ուշա դրությա ն ա ռնելո վ, որ անհնար է Ա լեքսա նդրա պ ոլի կա ­
յա զ ո ր ո վ գրա վել Զա ջուռի լե ռ ն ա ն ց ք ի ց հյուսիս գտ նվող տ եղա ­
մ ա սը , և ա յդ պ ա տ ճա ռով էլ բո լորովին հույս չդնելով Զա ջուռի
բա րձունքները պ ահելու վր ա , դի վի զի այի հրամա նա տ ա րը որոշել
է կա տա րել թուրքերի պ ա յմա նները և զորքերը ետ քա շել *հերքի
գիծը՝ ճակատը պ ա շա պ ա նելով և հեծելա զորի մ իջոցով թևերին
հ ե տ և ե լո վ , ուր և զորա սյուները կա րգի բե ր ե լ և մարտն ընդու­
ն ել, որի մա սին հրամա ն է տ րվա ծ։

1 9 1 8 թ . մ ա յի սի 1 6 -ի Ժ* 4 և 35 րո պ են։

Սա դիվիզիայի շտ ա բի պետ Մացիևի զ ե կ ո ւյց ն է Հա յկա կա ն

կորպուսի հրամա նատա ր Ն ա զա րբեկովին։ ն ա զա ր բեկո վ ը , իր
տ ա գնա պ ա լից խ ոսքին ա ռա վել մ ե ծ հա մ ոզչո ւթ յո ւն հա ղորղելու
հա մա ր, ա յս հեռա գիրը մեջ է բե ր ո ւմ ա մ բո ղ ջո ւթ յա մ բ, ապա
կա տ ա րում է նա և սեփա կան եզր ա կա ցո ւթ յուն , որ հետ և յա լն է,
«ն կա տ ի ա ռնելով զորա գնդերի լիա կա տ ա ր քա յք ա յվ ա ծ ո ւթ յո լն ը ,
մա րտ ն ընդունելու Ա Զա ջուռի դիրքերը պ աշտ պա նելու բա ցա րձա կ
ա նհնա րինութ յունը ՝ ես հա մա ձա յն եմ դ ի վիզիա յի պ ետի ա ռա ­
ջա րկութ յա նը և իրեն կա րգադրեւ ^մ զբա ղ ե ցն ե լ ն ա խ ա տ եսվա ծ
գ ի ծը ։

1 9 1 8 թ . մ ա յի ս ի 1 6 -ի ժ* 9 և 3 0 րո պ ե։
^ՈՐպոսփ հրամանատար Նազարբեկալ»։

Հա յկա կա ն կորպուսի հրամա նատ ա րը հեռա գրում Ալեքսանդ–

րա պ ոլից իր հեռա նա լու օր է հա մա րում մ ա յի սի 1 0 -ը և ոչ թե
1 5 ֊ը ։ Մ ի՞թ ե ա յսպ ես շուտ նա մ ո ռա ցե լ էր իր նահանջի հա ն­
գա մ ա ն քն եր ը ։ Թ ե* Թ իֆլիսում նստ ա ծների առաջ էր ա նհա րմա ր,
որպեսզի քա ղա քը թուրքերին հա նձնվեր իր ա չքերի ա ռա ջ, իր
■ հ ԱԿ ա նմիջա կա ն մ ա ս ն ա կ ց ո ւթ յա մ բ։
Ա վելորդ չէ նշել նա և, որ դիվիզիա յի պետի հեռա գրում դրու­
թ յուն ը ծա յրա հեղ անհուսալի չ է ։ Մա ցիևը որոշել էր « կա տա րել
թուրքերի պ ա յմա նները և զորքերը ետ քա շել Գերքի գիծը՝ ճա–
118
կատը պաշապանելով ու հեծելազորի միջոցով թևերին հետևելով,
ուր և զորասյուները կարգի բերել և մարտն ը նդ ո ւնե լ»։ Գեներալ
ն ա զա րբեկովն ա յսքա նից վերա կա զմում է ուրիշ մի վիճակ՝
«նկա տ ի առնելով զորագնդերի լիակատար ք ա յք ա յվ ա ծ ո ւ թ յո ւն ը ,
մարտն ընդունելու և Ջաջուռի դիրքերը պաջտպանելոլ բ ա ց ա ր ­
ձակ ա նհնա րինությունը»։
Ի՞նչ է պատճառն այս տ ա րբերութ յա ն։ Մի՞թե դիվի զիս յի
պետ Մացիևն իր դիվիզիա յի վիճակն ավելի վատ էր տեսնում,
քան գեներալ Նազարբեկովն իր ղարաքիլիսյա ն հ ե ռ վ ի ց ։ Թ ե՞ վ ե ր ­
ջինիս ձեռնտու էր դրությունն այն պես ներ կա յա ցն ե լ, որպեսզի
հետո արդարացվեն թուրքերի առաջ անձնատուր լինելու բոլոր
պ ա յմ անները։

«Թ ի ֆ լի ս , Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի նախագահին,

Ալեքսանդրապպը թուրքերի կողմից գրավելու և մեր զոր­

քերն Ա րփ ա լա յից ու Երևանյան երկաթուղուց ետ քաշելու պ ա տ ­
ճա ռով ինձ վ ստ ա հ վ ա ծ կորպուսի զորա մա սերն իրերի բնա կան ՚
ընթացքով դասավորվում են հ ետ և յա լ երեք խ մ բ ե ր ո վ ( ապա
հա նգա մա նորեն ն եր կա յա ցն ո ւմ է ք՝աշ–Ապարա նի, Ղարաքիլի–
սայի ու Երևանյան զ ո րա խ մբերի դասա վ ո ր ո լթ յո լն ը . — Բ. ՈՒ.)։
Հա յկա կա ն զորամասերի դրությունը ծա յրա հեղորեն դժվա­
րանում է նրա նով, որ մենք գտ նվում ենք երկու թշնամիների
արանքում, մեր առջևում թուրքերն են, թիկունքում՝ թա թա րները,
և թուրքաց հետագա հարձակման դեպքում մենք այլևս ետ գնա­
լու տեղ չենք ունենա։ Ծայրագույն կետերը, որոնցից դենը մենք
չենք կարող նահանջել, ես համարում եմ Ջ ալ ալ Օղլին ու Վո–
րոնցովկա ն աջ թևում, Սանահինը կենտրոնում և Դիլիջանն ու
Ն ո ր ֊ Բ ա յա զ ե տ ը ձախ թևում։ Եվ խնդրում եմ ցո ւց ո ւմ տալ, թն
իՀնչ պիտի անել, եթե թուրքերը մոտենան այդ ծա յր ա գ ո ւ յն կե­
տերին։
Դժբա խ տ ա բա ր ես հույս չունեմ, թե մեր զորամասերը թ շ ն ա ֊
մուն ց ո ւյց կտան անհրաժեշտ դիմադրություն այն կետերում, որ
իրենք են ա յժ մ զ բա ղ ե ց ն ո ւմ ։ թորա մասերը չրիվ կա զմա լուծվա ծ
են, գնդերը վեր են ածվել վ ա շտ երի։ Այսպես. 8 - ր գ հրաձգային
գնդում ա ռ ա յժ մ առկա են 1 2 0 մա րդ, յո թ ե ր ո ր դ հրաձգային
գնդում հիմա սոսկ մի քանի տ ա սնյա կ մարդիկ են հ ա վ ա ք վ ո ւմ ։
Ինձ վստ ա հվա ծ կորպուսի համար ամենաահեղ հարցը սույն
պարա գա յին սննդի հարցն է՝ պ ա րենա յին բոլոր տեսակների
գ ծ ո վ ։ Ժամանակին էվ ակուա ցվելու հնարավորություն չունենա ­
լո վ , գաղթակա նների հոսքի, ինչպես նաև Կարսի ու Ալեքսանդրա–
պոլի փոխադրամիջոցների ա նբավա րարությա ն պ ատճառով, եր­
կու ա յգ կետ երում եղա ծ հսկայա կան պաշարները գրավվել են
թուրքերի կողմից, և կորպուսի տրամադրությա ն տակ եղած մ ա ր ­
տա կա ն, մ թ ե ր ա յի ն , սննդի, հացահատիկի պաշարները մ ի ա ն գ ա ­
մ ա յն չնչին են. եռ ա գի ծ փամփուշտների պաշարը կբավա կա նա ց–
նի մ ի ա յն մեկ մարտի համար, ուրիշ խ ոսքով՝ մենք փամփուշտ
հա մարյա չունենք։ Հրացա ններ բոլորովին չունենք։ Հագուստ և
կոշիկ բոլորովին չկա ն։ Ունենք սպիտակեղենի մի չնչին պաշար։
Ալյուր առհասարակ չկա ։ Պա քսիմա տը, յուրաքա նչյուր մարդուն
օրական մեկ ֆունտի հաշվով, կբա վա կա նա ցնի յո թ օր։ Կա
ձավարի ու շաքարի մի փոքր պաշար։
Նկատի ա ռնելով, որ Բ՚ ի ֆլիսից փամփուշտ ու մթերքներ ստ ա ­
նալը դժվար թե ւինի, և որ դրա հետ նաև՝ մեր զորքերը հ ա ­
մա րյա հասել են հնարավոր նահանջի վերոհիշյա լ ծա յր ա գո ւյն
կետերին, ստիպված ենք, առանց դրսի օգնությա ն, մեր դրու­
թյունը համարել անելան ելի, որը և անհնար է դարձնում թ ուր­
քերի դեմ մեր կռվի հետագա շարունակելը։

191 8 թ. մա յի սի 1 6 ֊ ի Ժ. 2 2 և 30 ր ոպ ե։
Կորպուսի հրամանատար Նա(լարթեկով»ւ

Մա յիսի 1 6 - ի ժամը 12 և 40 րո պ ե ին , նույն հա սցեներով

հղած հեռագրում հա նգա մա նորեն նկա րա գրվա ծ են հայկական
զորամասի անհաջողությունները ՚ Հ ա րա քիլիսա յի ճակատում։
Հաջորդ օրվա հեռագիրն էլ ունի նույն բովա նդա կությո ւնը՝
դում արած ամեն ինչով օգնությա ն հասնելու խ նդիրքը։
Ամսի տասնութին փ ոխա դրամիջոցներ են խ նդրվում՝ իր մոտ,
Ղշլաղ գյուղում պահվող երեք հազար թուրք գերիներին թիկունք
աեղա փոխելու համար։
■ Գնդապետ Բեկ Մ ա միկոնյա նը, զ եկուցելով իր և հարևան մ ի ա ­
վորումների վիճակի մա սին, գեներալ նա զա րբեկովին խորհուրդ
է ս ա լի ս նյութական ամբողջ ունեցվա ծքն ու թնդանոթները շտապ
կերպով փոխադրել խոր թիկունք, որպեսզի չընկնեն թուրքերի

ա
ձեռքը։ Սակայն դեներ ալին հա յտ նի էր, որ այլևս խոր թիկունք
չկա ։ Իսկ թ ն դ ա ն ո թ ն ե ՛ ր ը . .. Այն ե՞րբ է եղել, որ կռվողներն իրենց
զենքերն ուղարկել են խոր թիկունք։ Բ ռնցքա մա րտ ի՞ պիտի ն ե տ ­
վեին դիմա ցից եկող թշնա մու դ եմ ։
Գեներալ Նազարբեկովը հիմնավոր կրթություն ստ ա ցա ծ
մարդ էր, կարողանում էր կա զմել գրագետ զ ե կ ո ւյց ն ե ր , որոնք
պարզ ու լա յն պ ատ կերա ցում են տալիս ռա զմաճակա տի ը նդհա ­
նուր դրության և նրա առանձին կետերի մա սին։ Ա յդ գրագետ
մարդը նաև խ ելո ք էր– մ տ ա ծո ւմ էր, թ ե հնարավոր է, որ թղթա–
կիցները չհավա տա ն իր տ ա գնապ ա լից ահազանգերին՛ Դրա հա ­
մար էլ մ ե կ - մ ե կ ուղարկում էր նաև ստորին օղակներից իրեն
հասած զեկ ո ւյց ն եր ը ։ Ուղարկում էր՝ ա նպ ա յմա ն շեշտ ելով, որ
դրանք բնա գրերն են, և ինքը չի հավելել ոչ մի բ ա ռ ։
Այստեղ արժե մեջ բերել երկուսը նա զա ր բեկո վ ի ստ ա ­
ց ա ծ ու վերա զրկա ծ զ եկո ւյց ն եր ից ։
« Հաղորդում եմ , որ մ ի ա ց յա լ զ որա խ մբի երրորդ առանձին
րրիգադը հալչել է և կարող է դուրս բե ր ե լ 8 4 զինվոր, 4 գնդա ­
ց ի ր ։ Բրիգադին է մ ի ա ց վ ա ծ Տիգրա ն Բաղդասարյա նի ( արև­
մ տ ա հ ա յ) ջոկատը 4 0 0 հետիոտն ու 2 5 0 հ եծյա լ զինվորների կա զ ­
մ ո վ , որը գտնվում է աոաջին զինվորական գնդի մեջ։ Գնդապետ
Բաղդասարովը, Վանի երկրորդ գնդի հրամանատար Աետտերը
ներկայա ցրել են զ եկո ւյց հիվանդությա ն մա սին։ Գ ե ն ե ր ա լ ֊ մ ա յո ր
Եիլիկով)։ ։
Գեներալ Արեջևի հեռագրում դրությունը նկա րվա ծ է ա յնքան
մ ռ ա յլ գույն երով, որ Նա զարբեկովն իսկապես կարող էր չավե–
լա ց ն ել ոչինչ։ Արևմտահայերը փա խչում են ճա կա տ ի ց, ա րևելա -
հ ա յ գյուղերն էլ լա վ ա գո ւյն դեպ քում դատարկվում են, վատա–
գույն դեպքում՝ սպիտակ դրոշ բարձրա ցնում հորիզոնում դեռևս
չեր և ա ց ա ծ թուրքերի առաջ, որովհետև սրանք լրատուների մ ի ­
ջո ցով խ ոստ ա ցել են խ ն ա յե լ հնա զա նդվողներին ,— գրում է մար­
տական հրամանատարը, ապա, դառնալով զորա մա սի վիճա կին,
հաղորդում. դիրքերը լքում են նույնիսկ նախկին կռվողները.
«Ա խ ա լք ա լա ք ց ի նե րը , ղարաբաղցիներն ու ելիզա վետ պ ոլցիները,
տեսնելով ընդհանուր փախուստը, հայտ արարել են., որ եթե բ ո ֊
լոշդ հեռանում եք, ապա մ են ք էլ կհեռանանք՝ պ աշտպա նելոլ մեր
հարազատ վ ա յր ե ր ը ։ Հետևա նքն այն է, որ մ նա ցել են հ րա մա ­
նատարական կա զ մն ու զինվորների մ ա նր խ մ բ ե ր . . . » ։
 Եվ այս տագնապալից տեղեկություններից հետո վերստին
գալիս են սպարապետի ոչ պակաս տագնապ ա լից ա հազանգերը։

«Թ ի ֆ լի ս , Հ ա յո ց ա զգային խորհրգի նախ ա գա հին .

Այս Ժամին ինձ է ներկա յա ցել Ալերսանգրապոլի ջոկատի

պետ և հայկական առաջին հրաձգային դիվիզիայի հ ր ա մ ա ն ա ֊
տար գնդապետ թեկ Մա միկոնյանն իր անձնական զեկո ւյցո վ ։
իր իսկ նախկին տեղեկությունների և անձնական այս զեկույցի
հ ա մ ա ձա յն՝ վերջին օրերին ծ ա վ ա լվ ա ծ զինվորների զ ա ն գ վ ա ­
ծա յի ն դասալքության պատճառով ռա զմաճակա տում ես այլևս
զորք չո ւն եմ ։ I , I V , V II և V III հրաձգային գնդերը բոլորովին
հեռացել են իրենց տ եղ ա մ ա ս եր ի ց։ Ա յգ գնգերից յո ւր ա ք ա ն չյո ւ­
ր ո ւմ մ նա ցել է 2 0 — 4 0 մ ա րգ։ Երրորդ հրաձգային գնդում և Սար­
սի ամրոցային գնդում ՛մնացել է հարյուրական մարդ։ Գնդապետ
թեկ Մամիկոնյանի խոսքով՝ ամբողջ զորամասում մնացել են
չորս հարյուր մարտիկներ, որոնք ևս անպայման կհեռանան ա յս ­
օր դԻշլ րԸ> ^ ՚ Ը անից թացիւ վերջին օրերի ընթ ա ցքում մի ա ն գա ­
մ ա յն փոխվել է տեղական բնա կչութ յա ն տրամադրությունը, բ ո ­
լոր գյուղերը ճերմակ դրոշակներ են հանել, զենքը ձեռքներին
պահանջում են հեռանալ և պատրաստ են անցնել թուրքերի կ ո ղ ­
մ ը ։ Վաղը կորպուսի շտաբի ու թուրքերի արանքում այլևս չի
չինի ոչինչ, բ ա ց ի դիվիզիայի շտ ա բ ի ց ։ Դիվիզիաների ու կորպուսի
շտաբներին մ նում է երկուսից մեկը ՝ մնալ տեղերում և այստեղ
սպասել թուրքերի գալուն, կամ էլ՝ անհապաղ կա զմա ցրվել հենց
ա յստ եղ, կա մ ուր որ կնշվի։ Սպասում եմ ձեր շուտափույթ կա ր­
գա դրություններին՝ ի՞նչ անել։ Դրանից բ ա ց ի , խնդրում եմ շտապ
ցուցում տալ այն մասին., թե պե տք է հաշվել, որ մենք պ ա տ ե­
րազմական վիճակում ենք թուրքերի հետ, թե" զինադադարի
գրություն է ։

1 9 1 8 թ . մա յի սի 1 8 - ի ժամը 2 0 ։
Կորպուսի ճրամտնալուսր Նազարյտեկով»։
«Ղ ա րա քիլիսա յից Թիֆլիս, Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի ն ա ­
խագա հին.
Ի գիտություն հաղորդում եմ գեներալ Աիլիկովից ստա–
ցա ծս հեռագրի պատճենը. «Սոլրմալուի ու կջմիածնի գավառնե–
բ ի բնակչությունը Ալեքսանդրապոլի դեպքերից հետո փութկոտ
էվա կուա ցվում է։ Փ ա խ ստա կա ններով լցվել են գյուղական ճա ­
նապարհները, փոխադրական միջոցներ չեն մ ն ա ց ե լ։ Արժեքավոր
ունեցվածքները շուտա փույթ կերպ ով տեղափոխելու հա մար ա ն ­
հրաժեշտ է շտապ ի մ կա րգագրության տակ ուղարկել տաս բ ե ռ ­
նատարներ։ Գեներալ Սիլիկով»։

1918 թ, մա յի սի 19։
Կորպուսի հրամանատար Նազարբեկով»–"

«քեիֆլիս, Հ ա յո ց աղգային խորհրդի նախագահին.

Ունեցած տեղեկությունների հա մա ձա յն՝ Ա լեքսա նգրա պ ոլյան
գորաջոկատի կա ղմից մարդիկ զա նգվա ծա բա ր դասալքել և հա­
սել են Թ իֆլիս։ Միջոցներ ձեոք առեք դասալիքներին բ ռ ն ս տ ե ­
լու և, ըստ անվանական ց ո ւց ա կն եր ի , վերադարձնելու իր են ց զ ո ­
ր ա մա սերը, ուր և նրանք պետք է ենթարկվեն դա տ ի։

19 18 թ . մա յի սի 1 9 ։
Կորպուսի հրամանատար Նազարրեկով»։

«Դ եներալ Կվինիտա ձեին,

«Թ ի ֆ լի ս , Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի նա խ ա գա հին.
Ամեն օր դրությունն առավել վա տ թա րա նում է։ Կնշպես ես
ս՝րդեն զեկուցել եմ (ը ն դ գծո ւմ ն իրենն է . — Բ. Ո ւ.), Ղ ա ր ա ք ի ֊
լի սա յի առաջ զորք չի մ ն ա ց ե լ, բոլորը ցրվել են տները) Ինչպես
. դեներաչ Սիլիկովի այսօրվա զ եկո ւյց ի ց է երևում, նույն պ ա տ ­
կերն է նաև Երևան յա ն զոր աջոկատ ում։ Այսպիսի պ ա յմ ա ն ն ե ­
րում ես մեր վիճակը հա մարում եմ անելանելի և պ ատերազմի
հետագա շարունակումը՝ անհնար։ Դրությունը պահանջում է ան­
միջապես կնքել խ ա ղ ա ղ ութ յո ւն ։ Անհրաժեշտ է հա յտ ա րա րել զ ո ­
րացրում և դադարեցնել մարտական ամեն տեսակ գործողու­
թ յո ւն , նույնիսկ թուրքերի հետագա հարձակման դեպ քում։ Գոնե
թույք կադրերը իրեղենի մի մասի հետ պահպանելու և բն ա կչո ւ­
թյունը փրկելու համար անհրաժեշտ է ա յդ միջոցա ռումն ի ր ա ­
կա նացնել անհապաղ, ապա թե ոչ, թուրքերի կողմից մ ե զ Դիլի–
ջանին ու Սանահնին սեղմելն ավելի կվատացնի դրությունը և
123
վերջնա կա նա պ ես կխորտակի ինչպես բ ն ա կչո ւթ յա ն ը , այն պես էլ
զորքին։

Մայիսի 2 0 - ի ժ ֊ 2 0 և 30 ր ոպ ե։

Կորպուսի հրամանատար Նազարբեկո^։."

Նույն հա սցեներով՝

«թ շ ն ա մ ի ն գրավել է Հա մա մլուն և շարունակում է առաջ­

շա րժումը։ Ջոկատը նահանջում է Ղշլաղ, որից հետո Ղար աքի–
լի սա ։

1 9 1 8 թ . մա յի սի 2 1 ֊ ի մ. 1 9 ։
Կորպուսի հրամանատար Նազարրեկոկ»։

«Ա յս օր կորպուսի շտաբը փոխադրվում է Դիլիջան։

1 9 1 8 թ . մա յի սի 21 ֊ ի ժ. 2 0 ,

Կորպուսի հրամանատար Նազարրեկով»։

թ ի ֆ լի ս , գեներալ Կվինիտաձեին,

Պատճենը՝ Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի նախագահին.

Անդրկովկաս յա ն կա ռա վարությա ն կա րգագրությունը, որ ձեր

թ ի վ 7 6 հեռագրով հազորդել էիք ի ն ձ , ը նդ ո ւնվ ա ծ է ի կատարումն,
ես հա մապ ա տասխա ն նա մա կ ե մ հղում Շեքի փաշային՝ մ ա ն ­
րա մա սն հա մա ձա յն ա գիր մշա կելոլ համար երկու կողմերից բ ա ­
նախոսներ հավաքելու մա սին։ Բայց ինձ զա ր մ ա ցնո ւմ է կառա հ
վա րության կողմից ինձ արված կա րգագրությունը, երբ թուրքերը
համառորեն չեն ուզում հաշվի նստել ոչ մի տեսակ հ ա մ ա ձ ա յ­
նությա ն հետ, համառորեն շարունակում են մարտական գործո­
ղություններն ու առաջշարժումը, չ ն ա յա ծ ես արդեն հ ա մ ա ձ ա յ­
նություն էի տվել Լի ր ե ն ց վ զորքն անարգել կերպով Ջ ո զ ֆ ա տ ե ­
ղափոխ ելու հա մար։
Այսօրվա տեղեկությունների հ ա մ ա ձ ա յն ՝ թուրքերն արդեն մո–
տ ե ց ե լ են Վ ո ր ո ն ցո վ կա յի ն , մերձենում են նա լբա նդին և ղրո~
հո ւմ են Իգդիրի վրա։
Բացի դրանից ի մ ոչ մի նամակին ես պատասխան չ ե մ ստա ­
ց ե լ ։ Այս ամենն ապացուցում է, որ թուրքերը նկատի ունեն ( երևի
պիտի լինի՝ նպատակ ունեն . — Բ. Ու.) նվաճելու ոչ մ ի ա յն եր ­
կաթգիծը մինչև Ջ ուլֆ ա , այլև հետապնդում են ուրիշ ն պ ա տ ա կ­
ներ և առհասարակ չեն ցա նկա նում մ եզ հետ կնքել որևէ հ ա մ ա ­
ձա յնա գի ր ։ Ենթադրում եմ, որ կա ռա վարությա ն կողմից ինձ վրա
դրվա ծ այս հա նձնա րա րութ յա նը ևս ցա նկա լի արդյունքներ չի
տալու։

1 9 1 8 թ. մա յի սի 2 1 ՛
։ ։ւ։րպւոո|։ հրամանատար Նազարրեկով»։

Նույն հա սցեներով տ րվա ծ հեռագրում սպարապետը գրում է,

թե.
«Գ եներա լ Սիլիկովը հաղորդում է, որ մա յի սի 2 1 ֊ ի մամը
1 7 - ի ն Սարդարապատի տակ մարտ է բո ր բ ո ք վ ե լ։ Սարդարապա­
տի ջոկատը նահանջում է Գյոլրաքոփլու և Հա յկա կա ն ԲԼեյվա գ ի ֊
ծ ը ։ Իգդիրի ուղղությա մբ մեր զորա մա սերն ամրանում են Արաք–
սի գե տ ա նցներում՝ Մարգարտյի առջև ունենալով հ եծյա լ զորա–
ջոկա տ ներ...))։
Գեներալ Նա զարբեկովը վերստին աղերսում է, որ խ ա ղա ղու­
թ յ ա ն դաշինք կնքվի, քա նի որ թուրքերն առաջ են շա րժվում ,
իսկ ինքը Գիլիջանում է, և դենը ոչ մի տեղ չկա ։ Առաջարկում է
թ ո ւյլ տա լ, որ ինքը զորքը ցրի՝ թ ո ղ նելով միա յն հ ր ա մ ա ն ա տ ա ­
րական կա զմը, ապա հա յտ ա րա րի, որ զորքն ու բնա կչությո ւնը
պիտի հոլյսները դնեն բա ցա ռ ա պ ես տեղանքի և իրենց վր ա ։
«Անհրաժեշտ է անմիջապես հրաժարվել մարտական գ ո ր ծ ո ­
ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց , – շարունակում է ն ա , – և խ աղա ղություն կնքել,
քա նի որ միա յն այդպիսի ճանապարհով կարելի է պահպանեյ
մ ն ա ց ա ծ նյութա կա ն ունեցվա ծքը ( <ր« Յր6բ«Ձ յ 1հ «710
Խնդրում եմ նաև նշել, թե ք ն չ պիտի ա նեմ ինքս, եթե թուրքերը
շարունակեն հարձակումը Դիլիջանի վրա, որովհետև կորպուսի
շտաբն այլևս նահանջելու տեղ չունի, և թուրքերի կողմից Դի-
լի ջան ի գրա վումով ևս, շտա բն ուրիշ որևէ տեղ փ ոխ ա դրելով
ա նգա մ , կտրվում եմ Թիֆլիսի, ինչպես նէսև մի քա նի զորաջո»
կատների հետ ունեցած ամեն տեսակ կա պ ից։

1 918 թ. մա յիսի 2 2 ։
Կորպուսի հրամանատար Նազարրեկով»։

«Մ ի շա բա թ առաջ խնդրել էի շտապ ուղարկել հաց ու գարի։

Զ « ր ք ը ծա յր ա հեղ դրության մեջ է դր վա ծ՝ մի շա բա թվա ը ն թ ա ց ­
ք ո ւմ հացի ու պաքսիմատի բա ց ա կ ա յո ւ թ յա ն պ ատճառով։ Ա յս­
պիսի պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ անհնար է ռազմակա ն դործաղություն–
ներ վ ա ր ե լ։ Խնդրում ե մ ձեռք առնել վերջին միջոցները՝ ա մ ե ն ա ֊
շտապ կա րգով պաքսիմատ ու գարի ուղարկելու ինձ վ ստ ա ՝,վա ծ
կորպուսին։

Մա յիսի 2 5 ։
Կորպուսի հրամանատար նազարթեկով»;

* *

Հա յկ ա կա ն կորպուսի հրամա նատա րի, ա յս ինքն՝ Հ ա յո ց սպա­

րապետի հեռագրերը Թիֆլիս էր հղում մի կապավոր սպա, որն
իր գործը 1ա4. դիտեր և բա ն ա կա ն ո ւթ յա ն հետ սերտ հարաբերու­
թ յունների մեջ էր։ Ա յդ պատճառով խ ելա միտ կապավորը հ ե ­
ռագրերը հաղորդելիս մտ նում էր նրանց խ որքը, վեր էր լուծում
ամեն մի նա խ ա դա սությունը, նույնիսկ բառերի տեղն ու նրանց
ներքին իմաստներն էր ք ն նո ւմ ։ Եվ որովհետև ուղղախոս մա րդ էր,
մ տ ա ծա ծը չէր թ ա ք ց ն ո ւմ ,
Մա յիսի 2 5 - ի հեռագիրը ձեռքին Նազարբեկովի մ ո տ ից հեռա ­
նալիս կապտվսր սպտն երկընտրանքի մեջ ոտքը կախ էր գցել ու
քթի տակ խ ո սՏ9 սպարապետի հետ։
֊ (կարոն գեներա լ, բա ա յսպ ես հա րմա ՞ր է։
^ ի՞նչը հարմար չ է , — գլուխը հաջորդ հեռագրի սևագրու­
թ յուն ի ց բա րձրա ցնելով՝ քրթմ նջա ց սպ արապետը։
ր Այս, որ գրում եք, թ ե «Մ ի շա բ ա թ առաջ խնդրել էի շտապ
ուղարկել հ ա9 ու Գար Ւ > և հեաո էէ «՜Խնդրում եմ ձեռք առնել
վերջին միջոցները՝՝ ամենաշտապ կարգով պաքսիմատ ու զարի
ուղարկելու ինձ վստ ա հ վ ա ծ կորպուսին
— Ւսկ ինչո՞ւ հարմար չէ։ Զ ոթքն ու ձիերը օդո՞վ պիտի
սնվեն։
— Հասկանալի է ՝ զորքը հաց է ուտում, ձիերը ՝ գարի* Սա­
կայն դուք մի շա բ ա թ առաջ հեռագրով նույն այս մարդկանց
հաղորդել էիք, որ «Վերջին օրերին ծա վ ա լվ ա ծ զինվորների զ ա ն գ ­
վա ծա յի ն դասա լքության պատճառով ռազմաճակատ ում ես այլևս
զորք չունեմ
— Ե՞րբ եմ այդպիսի բա ն հաղորդել։
— Մայիսի 1 8-ի ժամը 2 0 - ի ն , պարոն գեներալ։ Եվ հաջորդ
օրերին էլ տարբեր ձևերով հաստատել եք ձեր ա յդ հա ղորդումը։
Օրինակ, մա յիսի 2 0 - ի ժամը 2 0 և 30 րոպեին գրել եք. «Ւնչպես
ես արդեն դեկա ցել եմ, Վաըաքիլիսայի առաջ հա մարյա զորք չի
մնացեք»։ Եվ ավելացրել եք նաև, թե <րԳեներալ Սելիկովի ա յս օ ր ­
վա զեկույցից կ երևում է, որ նույն պատկերն է նաև Երևանյան
ղորաջոկատում Պարոն գեներալ, ի՞նչ կմտածեն այս հեռագրե–
րրն ստացող մա րդիկ։ Գուցե նրանք իսկապես կարդում են։
— Գնա՜, գ ն ա ՜ վ ր դ ո վ մ ո ւ ն ք ո վ ու արհամարհանքով կապի
սպային քշեց սպ ա րա պ ետ ը։ - ֊ թո խ ելքի բա նը չէ, գնա , շտապ
հեռագրի՜ ր։
Ւ՞նլ պիտի աներ կապի սպան։ Գնաց ու հ եռա գրեց։ Սակայն
ճանապարհին, հ եռագիրը տալիս և նրանից հետո էլ երկար ժ ա ­
մանակ մտածել է։ Մ արդ է, չ է ՞ ։ Մ տնավանդ որ քննելու որթն էչ
ղ1ո։իղւ մտա ծ է եղել։ Մտածել է 1 փորձելով գտնել իր գեներալի
հեռագրել $ի տարօրինակ տ րա մա բա նությա ն ակունքը, ավհլի
ճիշտ՝ նրանց մեջ սովորական տ րա մա բա նությա ն բ ա ց ա կ ա յո ւ ­
թ յա ն պատճառըւ Եվ որովհետև, ինչպես քիչ առաջ ասացի, նա
սերտ հա րաբերությա ն մեջ Լ եղել բա ն ա կա ն ո ւթ յա ն հետ, ուրեմն
գտեք Ւ, ե ակունքը կամ պատճառը։ Մտածել է, որ քաջությունը
նաև խելք է (ա ն խ ե լք մարդուց քաջություն չսպասե ք ) ։ 0 ‘ւ.յց երբ
խելոք մարդուն լքում է քաջությունը, նա ուզած–չուզած սկսում
Լ ա)ւի։ ե1ք բաներ անել։
Ալս կաււլավոր սպան գոյություն ունեցե՞լ է թ ե ՞ ոչ, հաստատ
չգիտեմւ Սակայն մն ա ց ա ծը եղել է ա յն պ ես, ինչպես ներկա յա ց–
րի, II՛) ավեք, ո՜չ պ ակաս։ Ռւրիշ խ ո ս ք ո վ ՝ այստեղ և ամենուրեք
ես աոաջնոըդվում եմ հազար հինգ հարյուր տարի առաջ մեր
պ ա տ մ ի չ Ղազար Փ ա ր պ ե ց ոլ ավանդած արդար սկզբունքով՝
Հ Ա աՀ ն լո լլ զ ա ն ե ղև ա լս ն . . . չնո ւա ղե ցոլցա նե լ զ ե ղ ե ա լս ն »։

# $
*

Իսկ ռա զմա ճա կա տ ի վիճակն օրհասական էր հա յերի հ ա մ ա ր ։

Եվ նրանց սպրապետը դարձել էր ա յդ օրհասի ազդարարը։
Երևի նա կտրվա ծ էր արդեն ամեն տ եղ ի ց։ Թիֆլիս հեռագրեր էր
հղում՝ պ ատասխան, հատկապես պ ա տ ա սխ ա ն-օգնություն շհու-
սա լո վ ։ Եսկ Երևան յա ն զորա մ ասի վերջին տագնապ ներից հետո
ոչ մի լուր չուներ և մ տ ա ծո ւմ էր, որ ա յն տ եղ իր գուշակած օր­
հասն արդեն վրա է հ ա սել։ Եվ վերջին ա նգա մ անհույս մի կանչ
էւ հղեց Թիֆլիսում ն ստ ա ծ հ ա յո ց մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի ն ։
«Դի/իջա նի մոտ ա յլևս ոչ մի զորք չկ ա ։ Ոչ մի հնարավորոլ–,
թ յո ւն չունենք Դիլիջանի առաջ գոնե մի թ ո ւյլ ջոկատ կ ա ն գ ն ե ց ­
նելու։ Բացի դրանից, պարենի ու փամփուշտի ոչ մի պաշար չկաէ
Դրությունն ա յն քան աղետալի է։ որ զորաջոկատի պետ գնդապ ետ
Բեյ Մ ա մ իկոնյա նցը լի տ եսնում ուրիշ որևէ ելք, քա ն անձնատուր
լինելը՝ հ ա մ ա ձա յն ելո վ թուրքերի ամեն տեսակ պ ա յմ ա ն ն եր ի ն և
նրա նցից խ նդրելով, որպեսզի անարգել թ ո ւյլ տան մա րդկա նց
գնալու իրենց տները։ Ես ի մ կող մ ից վերստին զ եկուցում ե մ , որ
անհրաժեշտ է, ա ռա նց մի րոպե ուշացնելու, խազազություք>
կնքել, ինչ էլ որ կա տա րվի, որպեսզի սո վա մ ա հությունից փրկվեն
ինչպ ես զորքի մնա ցո ր դն եր ը , ա յնպ ես էլ ժողովուրդը, որը հարՎ
յուրհա զա րա նոց ք ա ղ ց ա ծ զ ա ն գ վ ա ծ ո վ շա ր ժվ ո ւմ է դեպի Ելիզա-
վետպ ոլի ու նոր Բա յա զետ ի շրջա նները, ուր, հա վա նա բա ր, դնում
է նաև Երևանի շրջանի բն ա կչո ւթ յո ւն ը ։ Հա ղո ր դ ելո վ ա յս մ ա սին ՝
խ նդրում եմ շուտ ա փ ույթ ցո ւցո ւմ նե ր և մ ի ջո ցա ռո ւմ նե ր կա ռա ­
վա րությա ն կողմից։

Մայիսի 2 Տ ֊ ի Ժ. 10։
Կորպուսի հրամանատար Նա<լւսրբեկոփ)>ք

Հ ա յո ց սպարապետ Թոմա ս ն ա զ ա րրեկովի այս տ ա գնապ ա յի ն

ու աղերսական հեռագրերը, որքան էլ զա ր մ ա նա լի , մնում էին
Ոչ մ ի ա յն անհետևա նք, ա յլև ա ն պ ա տ ա ս խ ա ն ։ Հ ա յկա կա ն զորա–
128
բա նա կի ա յն օրերի ե լի ց -մ տ ի ց բոլոր փաստաթղթերը մնացեէ
էն ա նվնա ս։ նրա նց մեջ չկա Ռիֆլիսի ա զգա յին խորհրդից ստ ա ց­
վ ա ծ և ոչ մի գրությո ւն, որ պատասխանի սպարապետակա ն զե–
կույց–աղերսա գրերից գոնե մեկի ն ։ Չկա այդպիսի ո՜չ մի թու ղթւ
ո չ մի կա րգադրություն, ո չ մի հա նձնարարություն։ Իսկ ա յգ
խորհուրդը, Թիֆլիսի Հ ա յո ց ա զգա յին խորհուրդը, որ ծնվել էր
1 9 1 7 թ . հ ո կտ եմբերին՝ ի բր և Ռուսաստանի Ժամանակավոր կա–
ռա վա րության տեղական հա վա տ ա րիմ պաշտպանը, անմիջապես
էլ իրեն հա յտ ա րա րել էր ա մ ե ն ա յն հ ա յո ւթ յա ն ղեկավար գործա ­
դիր մ ա րմ ի ն , որն <րստանձնում է ա զգա յին բոլոր գործերի գերա­
գույն ղեկավարությունը»է Հ ա յո ւթ յա ն ա յդ գե րագույն գործադիր
(գ ո ր ծ ա դ ի ր ) մա րմինը կա րողա ցավ ստեղծել մ ի ա յն իրեն են­
թա կա ն ա հա նգա յին, գա վա ռա կա ն ու քա ղա քա յի ն մարմնիկներ՝
Երևանի ա զգա յին խորհուրդ, Բաքվի ու Մ ո ս կվ ա յի, Գանձակ–Ելի–
գավեա պ ոլի ու Ա/եքսանդրապոլի, թա նգեզուրի, Ղ,արաբա ռՒ ու
Նախիջևանի հա յոց ա զգա յին խ որհոլրգներ։ Մարդիկ հույս ունեին,
թե իշխ ան ութ յա ն կերպ ա րանքով ու հա վա կնություններով ծն վ ա ծ
ա յդ խորհուրդները կջանան և կկարողանան շոշափելի գործ կա­
տարել, ազգի տա րա սփյո ւռ հա տվածներն իրար բերել սպ ա ս­
վող նոր աղետը կա նխելոլ կամ ա յն գոնե մ ա ս ա մ բ մ եղմա ցնելու
հ ա մա ր։ Սակայն ա յգ հույսերն ի գերև ելան, որովհետև բ ա զ ­
մակուսակցական մա րմինն ու մա րմնիկները գլուխ չէին հանում
միջկուսակցական ու ներկուսակցական գզ վ ռտ ո ւքի ց ։ Եվ անգոր–
ծունեությա ն ու ապիկարությա ն ամենատխուր օրինակը տալիս
էր հենց կենտրոնական մա րմինը՝ Ռ՚ ւ ֆլիսի Հ ա յո ց ա զգա յին խ ո ր ­
հուրդը։ Հ ա յ ժողովրդի համար ա մենաօրհասական այն օրերին,
Ալեքսանղրապոլի խ ա յտ ա ռ ա կ անկումից հետո, ա յգ խորհուրդը
գիշեր ու ցերեկ ժողովներ էր գումա րում, բա րձրա ձա յն կա րդա ց­
վո ւմ էին Երևանից, ռա զմաճակա տի տարբեր կետերից ու Հ ա յո ց
սպարապետ Ռոմ աս նա ղ ա ր բեկո վ ի ց ստ ա ցվա ծ հեռագրերը,
առավել բա րձրա ձա յն , ուղղակի կոկորդ պատռելով ճա ռա խ ոս­
ները ջանում էին իրար հա մողեյ, որ հա յոց ռա զմաճակա տում
ահավոր վիճակ է, ազդր գտնվում է կործա նմա ն առաջ, և իրենք՝
ազդի գլուխն ա նցա ծ դաշնակցական ու ոչ դաշնակցական « գ ո ր ­
ծիչներն» ունեն մ ի ա յն մեկ պարտականություն՝ որքան կարելի է
հեռու մնալ ազգի ճակատ աղբի տնօրինությունից և չկատարել
Ոչ մի գործնական ք ա յլ ։

Vսւր ղար ա>ղատ

 Սա կարող է թվ ա լ ա նպ ատասխանատու հա յտ ա րա ր ո ւթ յո ւն .
կա մ ա ռնվա զն՝ չ ա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ տ եղեկութ յուն։ Բ ա յց դուք տեսաք
Հ ա յո ց սպարապետ Նազարբեկովի տագնապալից հեռագրերը)
որոնցով նա «Ա զ գ ա յի ն բոլոր գործերի գերագույն ղեկա վա րու-
թ յ ա ն ր » զեկուցում էր, որ ռա զմ ա ճ ա կա տ ը ք ա յք ա յվ ա ծ է, ժ ո ­
ղովուրդը տ եղա հա նվա ծ փ ա խ չո ւմ է՝ ուր որ կարող է կա մ կո­
տորվում է առաջ շա րժվող թուրքական բա նա կներին դ ի մա դ ր ելո վ ։
Թ իֆփ սի Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդում 1 9 1 8 թ* մա յի սի 19-ին
քննել են հայ ազգի օրհասական վիճակի հա րցը, և խորհրդի
նա խ ա գա հ Ավետիս Ահարոնյանն արել է մի հ ա յտ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ,
որը դարձել է խորհրդի վճի ռը ։ Ահա ա յդ վճիռ և «գ ո ր ծո ւն ե ո ւ­
թ յա ն » ծրագիր դարձած հա յտ ա րա ր ո ւթ յո ւնը , «Ավելի չավ է
թ ո ղնել իրեն՝ ժողովրդին իր բնա զդա կա ն հայեցողությամբ լա *
ձելոլ խնդիրը և մ ե զ վրա չվ ե ր ց ն ե ն ք ծա նր պատասխանատվու­
թ յո ւ ն ...)) ։
Իսկ ա յս վճռից հետո խորհրդի հեղինակավոր ա նդա մ Նիկոջ
Ա դբալյա նն էլ, ճա կատագրական պահին իր վճռականությանը
ցո ւցա դ րելով ասել է, «Ո վ կա զա տ վի, թ ո ՛ ղ ազատվի»լ
Ահա թ ե ի՞նչ վ իճա կի էր հասել հայ ժողովուրդը, որի ղինվո–
րությունը, երկրի նահանգներն իրար ետևից թշնամոլն զիջելով
ու անընդհատ նահանջելով, հասել էր Արարատյան դաշտը,
րարձրադույն հ րա մա նա տ ա րութ յունը պատրաստ էր և անվերջ
հորդորում էր հա յր ենիքի վերջին մնացորդը հանձնել թուրքերին՝
ինչպիսի պ ա յմ ա ն ն եր էլ նրանք աոա ջա րկելա /ինեինւ Իսկ աոաջ–
նորդնե րը , ազգի բա խ տ ն ի ր են ց խղճի վրա ասած առաջնորդ–
նե՜րը նա խ ընտրում էին հեռու մնալ ավելորդ գլխ ա ց ա վ ա ն ք ի ց ՝
թո ղ նելո վ , որ ազգն ինքն իր «բնա զ դ ա կ ա ն հ ա յե ց ո ղ ո ւ թ յա մ բ »
կատարի ընտրությունը՝ ապրե՞լ, թ ե ՞ մ եռ ն ե լ։

* *

Գեներալ Ս իլիկյա նին իր տ ա րօրինա կ զեկույցն ի զի III IIIհ ւււն

թ ո ղ ն ելո ւց հետո Դա նիելրեկ Փ իրումյա նը ռա դիոկա պ ով Պոզոսբեկ
Փ իրոլմյա նին հա ղորդեց, որ նա իր դոլնդը Սուրմարիի,, փոխադրի
Արաքսի ձախ ափը և Մ ա րգա րա յի կամուրջի մոտ սպասի նոր
հրա մա նի։
 — ԷԺ՞ նահանջում ենք, ախպերս։
— Գեան ա նցնում ենք՝ ամուր դիրքեր գրավելու հա մա ր , —
անորոշ պատա սխա նեց Դանիելրեկը և զրույցր փ ա կեց։
Սակայն անորոշ պատասխան տվեց ոչ թե այն պատճառով,
որ չէր ուզում ռադիոկապով ռազմավարական մա նրամասներ օդ
բ ւ ւ ց թ ո ղ ն ել։ Պարզապես շատ էր անորոշ դրոլթյունր։ Գոնե իր
համար ա յդպես էր, որովհետև անբեկանելի վճռել էր Երևանյան
ռա զմաճակա տի հրամանատարի տեղակալի իր պաշտոնը լքել ն
գնալ կռվի գիծ։ Իսկ թե ի՞^նչ պիտի աներ ա յն տեղ, ինչո՞վ և
ինչպ ե՞ս, դա հայտ նի չէր ոչ ոքի, նույնիսկ իրեն, որ ինքնակամ
Որոշել էր գնալ ուղիղ ճակատ, կռվել և ոչ թ ե նահանջի հրա­
մաններ հաղորդել սրա ն-նրա ն։ Այդ հարցը հնարավոր պիտի լի­
ներ ւուծել մի այլ ազգականի հետ, որն ա յդ օրերին գտնվում
էր թուրքական հարձակման սուր սլաքի դ ե մ - դ ի մ ա ց , Սարդար՝ո–
պ ա տ ֊ Վ ա զ ա ր շա պ ա տ գծի վրա։
Հովսեփբեկ Փիրումյա նն էր իր այդ ազգականը, գնդապետ,
իրենից տասը տարով ջահել, սա կա յն ռուսական բա նակում վ ա ­
ղուց անուն հանած մի զորական, որը գրագետ ու քաջ սպայի
հ ա մ բ ա վ ուներ, և բոլորովին էլ պատահական չէր, որ գեներալ
Սիլիկյանն ու Երևանի հ ա յո ց ա զգային խորհուրդը նրան էին
վստահել Ալեքսանդրապոլից եկող թուրքական գլխավոր հար­
վա ծի դեմն առնելու պ ա տ ի ՞վ ը , թ ե ՞ դ ժբա խ տ ո ւթ յո ւնը ։ Երբ ա յդ
հարցը լուծվում էր, Դանիելբեկն անհարմար զգա ց իր ժ խ տ ա ­
կան վերաբերմունքն արտահայտ ել Հովսեփ բեկին ա յգ ամենա–
պատասխանատու ճակատը վստահելու վ եր ա բեր յա լ։ Ո՞վ է
• նման դեպքերում ձայն բա րձրա ցնում հարազատի դ եմ ։ –Սակայն
հետո, մանավանդ վերջին վճիոներին տեղյա կ դառնաւով, որո­
շե ց , որ ինքը ճակատագրական սխալ է կատարել իր կարծիքը
թ ա ք ց ն ե լո վ ։
Իսկ վերջին վճիոներն այնքան ա նտրամաբանական էին, որ
ստիպում էին գործել ոչ մ ի ա յն ազգականի նշանակման դեմ,
ա յլև ֊ ի հեճուկս հայկական զինվորական ու քա ղա քա ցիա կա ն
ամեն– տեսակ ղ եկա վ ա րո ւթյա ն* թա թոլմի խորհրդաժողովի հա յ
պատվիրակությունը Թիֆլիս էր հեռա գրել՝ աոաջաբկելով գադա–
րեցնել ռա զմակա ն գործողությունները հայ ֊ թ արքա կան ճակա­
տում և Երևանն ա ռա նց որևէ դիմադրությա ն հանձնել թսւյլքե–
ր ի ն ։ Ա յդ առաջարկությունը Սաթ ումից Երևան էր հասել գաշնակ–
 ցսկւսն բ յո ւ ր ո յի անդամ Հ ա մ ո Օհանջանյանի ստ ո ր ա գր ութ յա մբ։
Իսկ Երևանի քա ղա ք ա յի ն դ ո լմ ա յո ւմ էլ մ ա յի ս ի 1 8 ֊ ի ն քննել էին
հա րցը, և ք վ ե ա ր կ ո ւթ յա մ բ ա նցել էր դ ո ւմ ա յի նա խ ա գա հ Ա ր ֊
մենակ Թոշյա նի առաջարկությունը, որի հա մա ձա յն երկրի ղ ե ­
կավա րությունը պետք է քա շվ եր Սևանի բա րձունքները՝ Երևանն
ու էջմ ի ա ծին ը հա նձնելով թուրքերին.։ Դ ո լմ ա յում կարդացվել էր
նաև Հա յկա կա ն զորքերի գլխավոր հրամա նատա ր Թոմաս ն ա -
զարբ եկովի հրամա նը, որով հանձնա րա րվում էր էջմ ի ա ծնի ոէ
երևանի հանձնումը կատարել շո ւտ ա փ ույթ ՝ ի ՜ն չ տեսակ պ ա ­
հանջն եր էլ թուրքերը ներ կա յա ցն ե լո ւ լի նե ն։
Դ ումա յի նիստին ներկա էր նաև Մովսես Սիլիկյանր, որն
ուրիշ ոչ մի խ ոս ք չուներ, քա ն վ երա դա սներից եկած առաջար­
կությունը և իր գլխավոր հրամա նատա ր Նա զա րբեկովի կա րգադ­
ր ո ւթ յո ւնը ։ Ընդհա կառակը, զա ր մ անում էր, որ ստ ե ղ ծվ ա ծ իր ա դ ­
րությա ն մեջ ա յդ քա ն ճշմարիտ ու տրա մա բա նա կա ն ելքի դ եմ
խոսող մարդիկ էլ են գտ նվ ում ։
ԱյԴ“ւՒսի « ե լ ք ի » դեմ նույն օրը Երևան քա ղա քի բ ն ա կ չո ւթ յո ւ­
նը ց ո ւ յ ց կա զմ ա կ ե ր պ ե ց։ Ք ա րկոծեցին ք ա ղ ա ք ա յի ն դո լմ ա յի
շենքը ։ Հա մա րձա կ կա նա նցից մի քա նիսը լա չա կները վար առան
գլխ ներից, շպրտեցին դեպի դ ումա յի պ ա տ շգա մբ ը։ « Ա ռ ե ք , —
ա սա ց ին , — այ զ լաչակները կ ա պ եց եք ձեր դատարկ գլուխներին,
դուք տղամարդու գլխարկ դնելու իրավո՜ւնք չ ո ւն ե ք » ։ Սակայն ք ա ­
ղաքի պարետ Արշո Շա հխա թոլնին հ եռ ա խ ո սո վ կա պ վեց պ ա ­
հակազորի պետի հետ, կա րգա դրեց իսկույն զորք ու զենք հանել
ցուցարարների դ ե մ ։ Եվ կես մա մի ց փողոցները դատարկված էին։
Առաջները, նույնիսկ Ալեքսանդրապոլի անփառունակ անկու­
մից հետ ո, ճակատի պ ատ ա սխ ա նա տ վությո ւնն զ գա ցող մարդիկ
մ տ ա ծո ւմ էին, թ ե , ա յդ ո լա մ ե ն ա յն ի վ , դեռ կորած չէ ամեն ինչ,
քա նի թիկունքում կա Արարատյա ն դաշտը՝ իր հոծ բնա կ չ ո ւ ֊
թ յ ա մ բ , որ կկռվի բա նա կի հետ միասին կ ա մ , ծա յրա հեղ դ ե պ ֊
ք ո ւմ , գոնե նյո ւթա կա ն ու բ ա ր ո յա կ ա ն օգնությո ւն ց ո ւ յ ց կտա
Լռվողներին։ Ւսկ դա իսկապես կլինի օդն ութ յո ւ ն , որպիսին զոր­
քը չտ ես ա վ ո չ թարսում, ո չ էլ մ ա նա վ ա նդ Ալեքսանդր ապուռ ւ մ ։
Առաջ մ տ ա ծ ո ւ մ էին, ո ր ք աստված մի՞ ա ր ա ս ցե, եթե Ա րա -
ր ա տ յա ն դաշտում էշ անհնար լինի կասեցնել թուրքի ա ռա ջխա ­
ղա ցումը , ապա Երևան ում նրա դեմ կկանգնի բ ռ ո ւ ն ց ք վ ա ծ հայու–
թյուն ը և կպաշտպանի իր վերջին կենտրոնը։ Իսկ հիմա, երր
երկրի ղեկավար կոչվածները, համաժողովրդական դասալքու–
թ յա ն փող հնչե ցնե լո վ , մ երկա ցրել են թիկունքը, երբ կռվող զոր­
քի սպարապետն ու նրան ենթակա զորամասերի հ ր ա մա նա տ ա ր­
ներն իրենց անճարակությունը փորձում են քողա րկել Բաթումից
ու @՝իֆլիսից եկած անձնատվական կա րգադրություններով, մնում
է վերջին մի հո ւյս ՝ ի մի հ ա վա քել դեռևս կռվելու ընդունակ զ ո ր -
ք ը , դուրս գալ թուրքի ստ ե ղ ծա ծ ճակատի ամենասուր անկյան
դ ե մ ։ Պարզ է, որ ամենասուր անկյունը նաև ա մենա ուժեղ հա տ ­
վա ծն է թշնա մու ճա կա տ ի։ Ա յնտեղ կուտակված լա վ ա գո ւյն ուժե­
րը գալիս են Վ ա ղա րշա պա տ-էջմիա ծնի ու Երևանի դ եմ և աչքի
առաջ ունեն թաքուն։ Ա յո ՜, սա թշնամու գլխավոր հարվածի ուղ­
ղությունն է* Բա յց ա յստ ե ղ է նաև ա յդ ահեղ թշնա մու ա մ ե ն ա մ ե ծ
թո ւլո ւթ յո ւն ը . չ է * որ նա ա յստեղ հա կա հա րվա ծ չի սպ ա սում։
Այն ո՞ր խ ելա գար թ ո ւյլ հակառակորդն է, որ իրեն թշնա մու երա–
խրն է նետում նրա ա մենա ուժեղ կետում։
Թշնամ ու գլխավոր հա րվա ծի ա մ են ասուր կետում է գտ նվում
գնդապետ Հովսեփ բեկ Փ իրոլմյա նի զո րա մ ա սը ։ Դանիելբեկը չգի ­
տ եր 1 ղեկավարության որոշումը նրան հասե՞լ է թե՛՝ ոչ։ Հնա րա ­
վոր է , որ նա, հակառակ ա յդ որոշման, կանգնի ու դ ի մա գրի։
Սակայն ի վիճակի՞ կլինի վճռական բե կո ւմ մտ ցնել ճա կա տ ում։
Վճռական բ ե կ ո ւմ , որ միակ միջոցն ու ելքն է փ րկութ յա ն։ Վճռա­
կան բե կո ւմ , որից այդօր կա խ վ ա ծ էր Հա յա ստ ա ն աշխարհի,
իսկ եթե կուզեք, նաև ա զզի ճակա տա գիրը։ Սա միակ հնա ­
րա վորությունն է վճռական բ ե կո ւմ ն ստեղծելու հա մար։ Միակս
ու վերջինը, որովհետև ա յստ ե ղ ձախողվելով^ հ ա յո ց զորքն այլևս
ո չ թիկունք կունենա, ո՜չ էլ ճա կա տ ։ Այստեղ չի կարելի փորձեր
Այստեղ պետք է հարվածն իջեցնել հ ա մ ո զ վ ա ծ լինելով, որ դա
կոտրելու է թշնամու ողնաշարը։ Հ ա յի ու Հա յա ստ ա նի համար
ուբիջ ճանապարհ չկ ա , ուրիշ հնարավորության ստվերն անգամ
չի երևում։
Ոչ ոք չէր կասկածում Հո վ սեփ բեկ Փիրումյա նի ռ ա զ մ ա գ ի ­
տական կարողությունների և հատկապես զինվորական արի ու–
թ յա ն վ ր ա ։ Իր ազգական Դ ա նիելբեկը ՝ ն ույնպ ես։ ճիշտ է, Կով­
կա սյա ն ճակատում նա իր ա յդ արժանիքներն առավելագույն
չա փ ո վ չէր դրսևորել ոչ մի ա նգ ա մ ։ Սակայն մերձավոր ա զ գ ա ­
կանը գիտեր նրա կենսագրությու նը և հ ա մ ո զ վ ա ծ էր, որ Հով–
սԼփրեկ Փ իրում յա նը, ի տ ա րբերություն վերին հրամանատա­
ր ո ւթ յա ն , պատրաստ կլինի կռվելու մինչև վերջին գնդակն ու
վերջին շունչը։ Կկռվի ա ռա նց ետ նայելու* Ա յդ պ ես էր նրա բ ն ա ­
վորությունը ը մ բ ո ս տ , վ ճ ռ ա կ ա ն , գլխ ա պ ա տ ա ռ ք ա յլե ր ի պ ա տ ­
ր ա ս տ ։ Սիրահարված էր Թիֆլիսի հա յ մեծահարուստ Մելիքյա նցի
աղջկան* Երբ ա մուսնությա ն առաջարկություն էր արել, աղջկա
հայրն ա մ բա րտ ա վ ա ն մ եր ժ ել էր, պ ա տ ճ ա ռ ա բ ա ն ելո վ , թե իր
ա զնվա կա ն տոհմը մի ստորին սպ ա յի տալու աղջիկ չունի* Այն
ժ ա մա նա կ Հ ո վ սեփ բեկը նժո ւյգի վրա Մ ե լիք յա ն ց ի ապարանքի
սա նդուղքներով սլացել էր երկրորդ հարկ ՝ թուրը մ եր կա ցրա ծ
սպ ա ռնա լով բնաջնջել ա յդ <րազնվա կա ն տ ո հ մ ը » ։
Սարիղամիշի տակ, տ ե ս ն ե լո վ , որ իր ջոկատը փախչում է
թուրքի գնդա ցրա յին կրակից, վեր էր կա ցել, մ ե ն ֊ մ ե ն ա կ ն ետ ­
վել դեպի հրա կնա տ ը, որ լռ ե ց ն ի ։ Եվ, իր բ ա խ տ ի ց , պատահական
մի արկով գնդացիրն ու դնդացրորդը հօդս էին ց ն դ ե լ։
Հ ր ա մա նա տ ա րի ռա զմա գիտ ա կա ն հմտությո ւնն ու խ իզա խ ու–
թ յո ւն ը միշտ էլ վճռական դեր ունեն պ ա տ երա զմի դաշտում*
Հ ա տ կա պ ես ա յդ երկուսի մ ի ա ս նո ւթ յուն ը ։ թ ա յց մ ի "թ ե մ ի ա յն
ա յսքա ն բ ա ն * Եթե ա յո ՜, ուրեմն, Հ ո վ ս ե փ բ ե կ ը հարմար ղ եկա ­
վարն է վերջին ա յն ճա կա տ ա մա րտ ի, որով պ ետք է վճռվի հ ա յո ց
կենաց ու մա հվա ն հարցը* Այն ժամա նա կ ինքն էլ կկռվի նրա
կողքին, նրա ընդհանուր հրա մա նա տ ա րութ յա ն ներքո, որևէ գու–
մ արտա կՒ հ ամ դասակի գլուխ ա նցա ծ* Ա յս տ եղ է նաև Պողոս–
թեկի Հինգերորդ հետ և ա կա յի նը , հիմնա կա նում ղարա բա զցինե–
րից կ ա զ մ վ ա ծ այն գունդը, որի հետ ինքը մ ե ծ հույսեր է կապում
հենց այն պ ատճառով, որ դա հիմնա կա նում կանոնավոր զի ն վ ո ­
ր ո ւթ յա մ բ հա մա լրվա ծ գունդ է։ Թեպետ պակաս դեր չունի նաև
Պողոսբեկի հ ր ա մա նա տ ա րութ յա ն պ ա րա գա ն։ Պողոսրեկի նկա տ­
մ ա մ բ նա ուներ ներքին ա նբեկա նելի հավատ ու վստ ա հություն։
նրան հավատ ում էր, ինչպ ես ինքն ի ր են ։ ^ յ , ուրի շ բ ա ն , եթե
Պողոսբեկին վստա հա ծ լինեին ռա զ մա ճա կա տ ի հրամանատար
ր ո ւթ յո լն ը ։ Այն ժամա նա կ Դանիելբեկի հա մար ոչ մի հարց չէր
մ ն ա ։ Նա կմ տ ա ծե ր, որ իր հորեղբորորդին ա մեն ինչ կանի, և որ
նրանից չի՞ կարող փախչել նույնիսկ ամենավերջին հնարավո­
ր ութ յունը, հարյուրից մ եկը ։
Պողոսբեկին հիշելուց մ տ ա ծ ե ց նաև ա մ ենա հա րմա ր տ ա ր բ ե ­
րակի մ ա սի ն, հնարավոր է, որ ա յս երկու հորեղբորորդիներն
իրար չընդունեն։ Մա նա վա նդ Պողոսբեկը, որին ա յնքան էլ դուր
չէր գալիս երրորդ հարազատի բն ա վ որ ո ւթյո ւն ը, և նրանից երբեք
չէր թ ա ք ց ն ո ւմ իր վ եր ա բեր մ ո ւնք ը ։ Մի ա նգա մ , ոնց էր պատահել
ե ր ե ք ով սեղան էին նստ ել։ Դանիելբեկը մեծավա րի բարք ակ
բա ր ձ րա ցր եց իրենց տոհմի կենա ցը, մ ա ղ թ ե ց , որ երեքով բարձր
պահեն Փիրումյա ն տ ոհմանունը։ Երեք գնդապետ, երեք հողվոր
եղբա յր ն եր ի զա վ ա կն եր ։ Կարևոր էլ չէ տ իտղոսը։ Երեք զ ո ր ա ֊
կա ն, որոնց ետևից գա լիս են ուրիշ տ ո հմա կիցներ։ ՚ ե ժվա ր Ժա­
մա նա կ է, հա յ ազգի ու նրա հին թշնամու ա մ ենա Տա կա տ ա գր ա ­
կան բա խ ումի ժ ա մա նա կը։ Եվ թող յուրաքանչյուրը մ տ ա ծի , որ
ինքը տոհմի եռոտանու մի ոտքն է։ Մտածի ու ամուր մ ն ա , հ ա ս­
տատ ու աներեր։ Որովհետև բա վա կա ն է եռոտանու մի ոտքն էլ
ծ ռ վ ի , մյուս երկուսն անկարող կլինեն ի ր ե ն ց պարտքը կ ա տ ա ­
ր ե լ, և ա մեն ինչ կրակի ու մոխրի մեջ կթա փ վի» ։ «Հ ո վ սե փ ի
հետ եռոտանի պահել չի լինի » , — կես լուրջ-կես կատակ ա սա ց
Պ ողոսբեկը։ Երևի, մ տ ա ծո ւմ էր, որ նրանից հ ի նգ-վ եց տարով
մ ե ծ է, և դա իրեն իրավունք է տալիս անելու նաև այդքան քուրջ
մ ի դիտ ողություն։ «Ինչո՞ւ չի լինի, ա ՜յ Պողոս , — լուրջ պ ա յ­
թ ե ց Հով սե փ բեկ ը ։ — է դ ինչպ ե՞ս եղավ, որ մի հասարակ եոո–
տա նոլ ոտք էլ չենք կարող լ ի ն ե լ» ։ Պ ողոսբեկը, փոխանակ իր
խոսքի մեջ լրջանալու, կատակի տ վ եց՝ քրքջա լով . <րՎա յ քո
պ ապ ոնց ի նչն եմ ասել. ոտից գլուխ նրա նց ես քա շել, հա .
կռվարար աքլորի նմա ն միշտ կատարը տ ա ք »։
Ա յս «ա ք լո ր ի » վրա Հովսեփ րեկը տեղից վեր թ ռ ա վ , ա յլ ա յ լ ­
վ ա ծ բ ո ղ ո ք ե ց , կապտեց ու կա ր մ ր ե ց ։ Չիմա նա ր Պողոսբեկի ուժը,
գո լցե և մենա մարտի հրավիրեր կա մ աշխատեր հենց սեղանի
•Լր ա հա րա բերությունները պ ա ր զել։ Սակայն նրա գ ե մ հ ա նգիստ ,
հեգնա կա ն ժպիտը երեսին Պողոսրեկն էր նստ ա ծ, Փի ր ա մ լա ն
տոհմի ա յն կա ղնեբա զուկը, սրի ուժը մեկ էլ, ասում են, ինքը՝
Փիրումն է ունեցել։ «Ա ր ի՜, նստի՜ր, նստի՜ր, ա մ ոթ է հերսդ ցր իվ
տ ա ս » , — խ ոս եց նա, փեշը բ ռ ն ե ց , որ ն ստ եց ն ի ։ Աքլորացածը
փեշն ազատելովդ բ ո ղ ո ք ե ց ավագին–, « Դ ե ՜, տե ս, է ՜ , տված
վ ի րա վորա նքը քիշ է ր, հիմա էլ «հ ե ՜ր ս դ ց ր ի վ տ ա ս » ։ Այ մա րգ,
մ ե ծ ը դու ե ս ( ինչո՞ւ չես հա րցնում թե ի ՞ն չ է ուզում ի նձա նից։
Հ ը ՞ , ես դրա ծա ղրա տ ե՞ղն ե մ , ի ՞ն չ է » ։ « Բ ա յց ի ՞ն չ է պատահել,
ա յ Հ ո վսեփ րեկ , — տեղից վեր կ են ալով՝ արդեն լր ջա ց ա ծ , զ ա ր ­
մ ա ց ա ծ հա րցրեց Պողոսրեկը ։ — Ես ինչ մի վիրավորական բա ն
 ա ս ա ց ի » ։ « Դ ե ՞, սրա՞ն տես, հա՞, կտա, գլուխս կջարդի, հետո
էլ հանգիստ կհարցնի՝ «Ի ՞ն չ է պատահել, ինչո՞ւ վ իրա վորվում
ես ի մ հա սցրա ծ վ ի ր ա վ ո ր ա ն ք ի ց » ։ «Ա խ պ ե ՞ր , ես թ ե ր ութ յո ւն չու-
ն ե՞մ , դու էլ ի մ ա յդ թ ե ր ութ յո ւն ը երեսովս տուր, ծաղրի՞ր, ծ ի ­
ծա ղ ի ՞ր ։ Ի՞նչ է պատահել։ Այդ ո՞ր օրվա նից է, որ Փիրումանց
մեծը փոքրին չի կարող ասել աչքիդ վերը հոնք կա։ Հը՞՝, ա սա ֊
ց ե ՞ք , խ ն դ ր ե մ » , — ա սա ց ու ա չք ո վ արեց Դա նիելբեկին. ի բր ,
ա յսպ ես հա շտությա ն եղանակն էլ գտ ա ն ք։ «Դ ու ե՞ս մեծը։
Դու ո՞ր օրվա մեծն ես։ Ա յ , նա՞ խ ո ս ե ր , — գլխ ով Դանիելբեկին
ց ո ւյց տալով՛ ավելի բ ո ր բ ո ք վ ե ց կրտսեր Փիրում յա ն ը ։ — Նա
խ ոս եր , էլի կասեինք, հ ա ՜, մ եծի իրավունքն է շահատակում»։,
«Ես եմ մ ե ծ , ա յո ՞, ք ե զ ա ն ի ց մ ե ծ եմ հինգ տարի և 2 7 9 օ ր ո վ »։
Դա նիելբեկր հա զիվ էր ծիծա ղը զսպ ում։ Առաջ էլ գիտեր, որ
իր կրտսեր ա զգականը տ ա քարյուն է ու կռվա րար։ Բայց ա յս
ա ստիճա ն։ « Դ ե , լ ա ՜ վ , եր եխ ա յո ւթյո ւն արիք, բա վա կա ՞ն է,
ն ս տ ե ց ե ՛ք » , — ա ռաջարկեց՝ մեծա վ ա ր ի ժ պ տ ա լով։ «Բա ո՞նց ն ը ս ֊
տ եմ, է >— թա փը կոտրած, բ ա յց դեռ անհանդուրժող հա րցրեց
կ ր տ ս ե ր ը ։ – Ինձ վիրավորի, և ես էլ մ ա րս եմ ու ն ս տ ե ՞ մ » ։ «Դ ե ,
դու էլ իրեն մի բա ն ա ս ա » ։ «Ի ՞ն չ ա ս ե մ » ։ «Ա ս ա ՝ արջ, ա ռյո ւծ
կամ նմա ն մի բա ն , որ իրեն ս ա զ ի » ։ «Ո ւր եմ ն , քո կա րծիքով իր
ասածն ինձ սա զ ո ՞ւմ էր։ Եվ շատ լ ա վ հա տուցում ես առաջար­
կում. ինքն ինձ աքլոր ա նվ ա ն ի , ես իր են ՝ ա ռ յ ո ՜ ւ ծ » ։ « Դ ե , դու էլ
իրե՞ն աքլոր ա ս ա »։ «Բա ո՞նց ա սե մ, էս բո չի ա քլո՞ր կ լի ն ի »։
«Դ ե ՞, նստիր, ա յդ վերջին ա րդա րա մտ ությա նդ կենացը խ մ ե ն ք » .– .
Հ ի մ ա Դանիելբեկր գնում էր այս «ա ք լո ր ի » հետ որոշելու իր
համար ա մենակարևոր, ա մ ե ն ա մ ե ծ ու ա մ ե ն ա ... խնդիրը։ Ո չ
երևի անհնար կլինի ա յդ խնդրին վ ա յե լ լր ջո ւթ յա մ բ խ ոս ել նրա
հ ետ ։ Հա նկա րծ այն հին օրվա պես ա քլորա ցա վ, ինչպե ս պիտի
բա ն հ ա սկա ցնես։ Հ ր ա մ ա լելո ւ էլ իրավունք չունես։ Դու ք եզ
ազատել ես ռա զմաճակա տի հրամանատարի տեղակալի պաշտո­
նից և հիմա մի սովորական անպաշտոն մա րդ ես, որը լա վ ա ­
գույն դեպքում կարող է մտնել որևէ զորա մա ս և կռվել նրա հետ։
Բա յց հիմա ո՞ւր է կռվող զ ո ր ա մ ա ս ը ։ Այն էլ վերևներից տ եղ ա ­
տարափի պես եկած զինադադարի որոշումներից ու կարգադրու­
թ յո ւն ն ե ր ի ց հետո։
Արաքսի ձախափն յա կ ո ւ մ անկան ոն տ ա րա ծվ ա ծ ճակա տի
հրամանատար Հ ո վ սեփ բ եկ Փ իրումյա նը, իր շտ ա բի հետ միա–
136
սին, նահանջել էր դեպի Վաղարշապատի ր դաշտը և, լա յն հար­
թ ո ւթ յա ն վրա բ ա ր ձ րա ց ա ծ մի փոքրիկ թ1Րի էէԽին հարմար տե­
ղա վո ր վ ա ծ, հեռադիտակով փորձում էր ընդգրկել ա մբողջ ճա ­
կատը ՝ արևելքից արևմուտք, ջանում էր գտնել մի կետ, որի վրա
հ են վ ելո վ հնարավոր լիներ կասեցնել թշնամու ա ռաջխաղացու­
մ ը ։ Նա, հեռադիտակն աչքերին, ահա ի նչքա ՜ն ժ ա մա նա կ, զ ր ն ֊
նում էր ճակատի գ ի ծ ը ։ Հետն էին շտաբի սպաները, որոնք չգի ­
տեին, թե ի՜նչ խնդիր է կա նգնա ծ իրենց առաջ, ինչպ ե՜ս պիտի
պաշտպան են ա յդ բ ա ց դաշտը, երբ Սարսի ու Ալեքսանգրապոլի
բ ե ր դ ո ւմ , հարյուրավոր թնդ ա նո թ ներո վ ու գնդացիրներով զ ին­
վ ա ծ՝ չկարողացան մի փոքր դիմադրություն ց ո ւյց տալ։
ճ ա կա տ ի տարբեր կետ եր ում , այս ու ա յն տեղ արկեր էին
պ ա յթ ո ւ մ , գնդացիրներն էին ճարճատում, հրացանների կրա­
կոցներն էին լսվ ո ւմ ։ Սակայն դա պ ա տ երա զմ չէր, ա յլ անգործ
մ ն ա ց ա ծ զորքերի վա րժութ յուն կամ կռվի ծա րա վ ունեցողների
չա րություն, որ դժվար թ ե հագենար այդօրինակ պարապ զ բ ա ղ ֊
մ ունքով։
Դանիելբեկը բլրի թիկունքում ձին պահ տ վեց համհարզին,
որը Վաղարշապատում պիտի բա ժա ն վ եր , մնար շտ ա բո ւմ , կամ
գտներ իր ճա նապարհը, սակայն չուզեց բա ժա նվել հին պետից
և ասաց. «Որտեղ դուք, ա յն տեղ էլ ես։ Հիմա ի մ ճակատագիրը
կա պ ված է ձեզ հետ։ Եթե դեռևս չեմ ձանձրացրել, թույլ տվեք
ծա ռ ա յե լ ձ ե զ » ։ Այդ ի նք ն ա կա մ նվիրվա ծությա ն համար կարող
էր միայն շնորհակալություն հա յտ ն ել։ ն վ իրվա ծությա ն և այն
ծանր ու դժվարին օրերի, որ միասին են ա նցկա ցրել, և ինքը
երբեք առիթ չի ունեցել մի հասարակ նկատողություն անելու։
«Գն ա ՜նք յ — ասել էր , — ա ստվա ծ պահի՜ ք ե զ » ։
Համհարզը երկու ձիերի լկամները հաներ բե ր ա ն ն ե ր ի ց , բար
թ ո զ ե ր , որ ա րա ծեն։ ճ ե ր մ ա կ ը պղնձաձայն խրխնջար և առջևի
աջ ոտքով գետինը ծ ե ծ ե ր ։ &լրի վրա կա նգնածները մ եկեն ջըրջ -
վերին զեպի նորեկները և զ ա ր մ ա ց ա ն , որ չեն նկատել նրանր
մ ոտ ենալը։ Մինչև ճակատի հրամանատարը կհավաքեր իրեն,
կարգադրություն կաներ սպաներին, Դանիելբեկն ա շխ ույժ ով վեր
վ ա զե ց և բլրի հարթ գա գա թին, զինվորական ողջույն տալով
ներկաներին, ողջագուրվեր տոհմակրի հետ, փորձառու հ ա յա ց ­
ք ո վ շուրջը տնտղեր։
 — Չ ե ՞ս վա խեն ում՝ շտ ա բդ բա րձրա ցրել ես այս նշանակետի
վ ր ա , – հա րցրեց ի միջի այչոցէ
— Զինադադար է, չէ ՞։
— Իսկ ինչպ ե՞ս են գործերդ։
— Գործ չկա ։ Ժամ աո մա մ կարգադրությա ն եմ սպասումէ
&գի տ եմ ՝ ի նչ պիտի լինի վերջըէ Ասում են՝ հանձնվում ենք*
Գո ց ե ն ո ր հրամա՞ն ես բ ե ր ե լ։
ճ ա կա տ ի հրամանատարը շատ էր զ ա ր մ ա ց ե լ, որ տոհմակիցը
հ ա յտ ն վ ե ց ա յսպ ես հանկարծակի ու առանց զգուշացնելու։ Մի
շա բա թից ավել չէր տեսել նրան։ Իսկ օրերն անսովոր ա ր ա ֊
գո ւթ յա մ բ գէորող պ ատերազմի պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ դա կարելի էր
համարել մի հ ա վ ե ր ժ ո ւ թ յա ն ։ Եվ, այսուհանդերձ, ճակատի հրա ­
մա նա տա րը չ ի մ ա ց ա վ ՝ ուրա խ ա նա ՞ թ ե ՞ տխրի տոհմակցի ա ն­
սպասելի հ ա յտ ն ո ւ թ յա մ բ ։ «Ի՞նչ է պատահել, հո ա յդ անիրավ­
ները չե ՞ն ուղարկել, որ հանձնվենք* թշ նա մ ո ւն ,–— անցա վ նրա
մ տ ք ո վ ։ — Չ է * որ վերջին օրերի տագնապ ա լի հ ե ռ ա խ ո ս ա զր ո ւյց -
Ներն ու հ ա սցրա ծ լուրերն ուրիշ ելքի չէին հա սցնի, քա ն դ ր ա ն ։
Գեներալ Նազարբեկովն անդունդի վրա կա խ վա ծի պես մի գլուխ
զինա դադա ր էր աղա ղա կում, որ նշանակում էր՝ հա մ ա ձա յն ե մ
ամեն տեսակ պ ա յմ ա ն ի ։ Իսկ Երևան յա ն ճակա տի հրամանատար
գեներալ Սիլիկյանը, Արարատյան դաշտի բա խ տ ը որոշված հ ա ­
մա րելով, տագնապի փող էր հնչեցնում՝ զորք ու ժողովուրդ
Եոտայքի ու Սևանի լեռն եբը քաշելու և ա յն տ եղ անմատչելի ծ ե ր ­
պերում հ ա յո ւթ յա ն մնացորդները պաշտպանելու հ ա մա ր։ Հ ա րա ­
զատներն ուրիշ հա նգա մա նքներում Ուրախ պիտի լինեին իրար
հա նդիպ ելիս։ Ուրախությունն, իհարկե, ց ո ւյց ե ր ո վ չէին արտա­
հ ա յտ ո ւմ ։ Լեռնցու «Բ ա ր և », «Բա րով տեսանքի)) հետ իրար ձեռք
սեղմում էին ամուր, մեկ էլ Դա նիելբեկը սովորություն ուներ
դիմ ացՒ^Ւ ուսը թփ թ փ ա ցնելո ւ, որ երևի պիտի նշանակի՝ <րԵս
պինդ ե մ , իսկ դ ո ՞ւ»։
Ալս անդամ նրա թ փ թ փ ա ցն ե լը սոսկ սովորությա ն տուրք էր,
և Հո վ սև փ բեկր մ ի ա յն գլուխը շա րժեց վարանոտ։.
— Ւ՝նչ կա վերևներում, — հարցրեց նա,— Նազարթեկովր
հո Դիլիջանից էլ ներքև՞ չի դնում։
— ԴՒ Ժ ։անՒց նստած են մուսավաթի զորքերը, որոնց
մի թևն արդեն Սևանի ափն է հասել։
~ Սա քո պետն էլ ինչպե՞ս էր մեզ հրավիրում Սևանի լ ե ռ ֊
ները։ Որպեսզի ճա կա տից թուրքի հարվածն ընդռւՆենք, թիկու֊ Ն
ք ի ց ճ մ ո ւս ա վա թ ի՞։
— ԱՐՒ ԴՐա մ ա սին չխ ո ս են ք, Հ ո վ ս ձ փ բ ե կ ։ — Դանիեչբեկը
նրա թևն առավ և ք աջևց մի կ ո ղ մ ՝ տեսնելով, որ ի ր ^ 9 էԱէՈԼ19^$
ուշադրությա մբ լսում են քիչ հեռու իբր թ ե անելիքը քարտեզի
վրա որոշող սպ ա ները։ Եվ երբ հեռացել էին այ ն ք ա Ո Ը իթենց
այլևս անհնար կչիներ լսել, Դանիելբեկը մտա հոգ հ աԸ9Ը^9*
— Ւ^նչ ես որոշել, ինչպ ե՞ս պիտի կա նգնեցնես թշնա մուն *
Այս պահին դա է ա մ ենա կա րևորը։ Նրա մռութը չպ ի տՒ հասնՒ
է ջմ ի ա ծ ի ն ։ Հա կառակ դեպ քում ազգովին կկործանվենք , և ոչ ոք
չի .մն ա մ ե զ վրա սգա ցո ղ ։
— Ես ձեզ չ ե մ հասկանում, ախպերս, մեկ հրաման եք տա–
լիս, թե պատրաստ վեք կա զմա կերպ վա ծ նահանջելու, մեկ էլ
եկել ես... Չ ն ա յա ծ ես ոչ նահանջողն եմ, ոչ էլ հա մաժողովըր–
յլական նահանջ կա զմա կերպ ողը։ Ես վճռել եմ կռվել մ ինչև վեր ֊
ջին շունչս, հա սկա նո՞ւմ ես , — կտրական հա յտ ա րա րեց ճակատի
հ ր ա մա նա տ ա րը . — Եթե թուրքերն առաջ կշա ր մ վ են , թ ո ղ ա նց­
նեն ի մ դիակի վրաչովI
— Ա յգ քիչ է , — հանգիստ խ ոս եց Դա նիելբեկը։
— Ո՞նց թ ե քիչ է , — նրա տ ոհմակցի աչ#երր կլորացան
զա ր մ ա ն ք ի ց ։ — Ո՞նց թ ե քիչ է ։ Եթե զինվորականը պատրաստ
է կռվելու մինչև վերջին շունչը, եթե նա մի թ ի զ ա նգա մ չի նա­
հանջի, քա նի շունչը վրան է ...
— Այդպիսի լոզունգը հիմա մ ե զ չի փրկի, հա սկա նո՞ւմ ես,
Հ ո վ ս ե փ ։ Դու ճա կա տի հրամա նատա րն ես, և այսօր ք ե զ է հ ա ն ձ ֊
ն րվ ա ծ ամբողջ ճա կա տի, եթե կուզես՝ Հ ա յա ստ ա ն երկրի բ ա խ ­
տ ը ։ Իսկ գոլ խ ոս ո ւմ ես որպես մի հասարակ զինվորա կա ն, որը
պատրաստ է մ ի ա յն ն ա հա տ ա կութ յա ն։
— Բա ի ՞ն չ ա ն ե մ ես, որ մի դ ժբա խ տ երկրի զինվորն եմ և,
մոխի՞րը գլխ իս, ձեր շտա բի մ ե ղ ք ո վ վա ղուց պ ա ր տ վ ա ծ զորա ­
մասի հրամա նատա րը։
— Հիմ ա մեղավորի և ա նմեղի հարցը չենք քն նե լո ւ, Հ ո վ ս ե փ ֊
բ ե կ ։ Շտ ա բում հույսները գրել էին քո քա ջությա ն վ ր ա ։
— Իսկ դո՞ւ։ Ի՞նչ է, գոլ չէի՞ր հ ա վ ա տ ո ւմ ,— արդեն ա յլ ա յ լ ­
վ ա ծ ՝ պ ա յթ ե ց գնդա պ ետ ը ։ — Մազիս հա մրա նքով մեկ մարտի
եմ ն ետ վ ել ...
կել.
— Քո գլխ էն մ ա զ կա , հաշվում ես , — ցա վա գի ն ժպտա ց և
գ (խ արկը վ ա(* թնրեց՝ մ եր կա քնելով գա գա թ ը ։ — Ւմ գլխին քա նի*
մա զ է մ ն ա ց ե լ**,
Դանիելբեկի մերկ ու քր տ նա ծ գա գա թը փ ա յլփ լում էր մ ա յի ս ­
յա ն արևոտ օրվա շողերից։ Արևի երես չտ ես ա ծ ա յդ մերկու­
թյունն ա յնպ ես ճերմակ էր, այն պես փափկասուն, ասես կա թնա ­
հունցի երես լի նե ր։ Ալեխառն քունքերի ու ծոծրակի մազերի մեջ
սևը դեռ տիրական էր, թեպ ետ գնդապետի վ եց ե րո ր դ տ ա սն ա մ ­
յա կն էր՝ լր ա ն ո ւմ ։
Շուրջը թռչուններ էին ծ լվ լո ւմ ։ Այգիներում այս ու ա յն տեղ
գեղջուկները ծառերի ւռակերն էին քչփ որում, որ նշան էր, թե
նրանք դեռ հավատում են իրենց վա ղվա ն, հ ա մ ո զ վ ա ծ են, որ
թշնա մու ոտքը չի դիպչելու այս հողին։ Չ հա վա տ ա յին էլ, հ ա վ ա ­
նաբար անհնար է, որ հ ա յ գյո ւղա ցին տանը նստի և ձեռքերը
ծա լա ծ սպասի իր օրհասին։ Դանի\ելբեկը ն ա յում էր նրանց ու
մ տ ա ծ ո ւ մ , թե ինչպե՞ս է, որ հրամա նա տ ա րությա ն մ տ քով չի
անցել վտանգի ենթակա այս գյուղերի աշխատավորներին ոտ ք Ւ
հա նել։ Հետո ի ՞ն չ, որ ծերունիներն են մ ն ա ց ե լ, հա շմանդա մներն
ու անզեն կ ա ն ա յք ։ Ա յդ ծերոլնիները կարո՞ղ էին ի ր ե ն ց գրաստ–
րեռնա տ ա րներով զինա մթերքի ու պարենի փոխադրումներն անել։
Կանայք հո կարո ղ էին զորքի սնունդն ա պա հովել, որպեսզի
զինվորակա ն խ ոհա նոցների հա ստ ա վիզները գնան ճ ա կա տ ...
Դաշտի լռությունը պ ա տ ա ռո տ վ եց ա յդ կողմերի համար ան­
սովոր դղրդյունից. Հ յո ւս ի ս ի ց , Բ ա շ֊ Ա պ ա ր ա ն ի կողմից, մի ի ն ք ­
նա թ իռ, կոշտերի վ ր ա յո վ քարշ եկող գոմշա սա յլի նման օրոր­
վ ելո վ եկավ, երկու ա նգա մ պտույտ գործեց նրանց գլխի վթայո վ ,
երևի ճակա տի գիծն էր ստուգում, հ եռ ա ց ա վ Երևանի կողմի վ ղ ա ։
— Ես ք ե զ կարող եմ վստ ա հեցնել, որ ա յս զորա մա սում նա~
հանջող չի լինելու , - վ ճռա բա ր ասաց Հովսե փ բե կ ը ։ — Կռի՞վ
մ ինչև վերջին գնդակը։ Իսկ նրանից հետո թող թշնա մին մեր
դիակների վ ր ա յո վ գնա դեպի Երևան։ Մի ա յն Պ ողոսբեկի հետ է,
որ առանձին չ ե մ խ ո ս ե ր Նրան էլ կտ եսնեմ այսօր երե կոյա ն ։
Թայց վստ ա հ ե մ , որ նա ևս ուրիշ ՛խոսք չի կարող ունենալ։ Պ ո ֊
ղոսբեկին հո լա վ ես ճա ն ա չո ւմ ։
— Մինչև վերջին գ ն դ ա ՜կ ը , — տ ոհմա կցի խոսքը կրկնելուէ՝
ձա յն ին ուրիշ երա նգ ա վեր Դա ն իե լբեկը ։ — Դա ուրիշ բա ն չ է է
բ ա ն ն ահ ա տակությա ն գ ն ա լը , սիրելիս։
— Ոա է1*լ ինչ կարող եմ ա նել, երբ դեմս ա յսք ա ն հ ա ղ թ ա ֊
նակներով հ ա ր բ ա ծ թշնա մին է, իսկ թ ի կունքում, ա սում ես,
Նազարբեկովն ու Սիլիկյանը զենքերը ց ա ծ են դրել։ Երևի նրանք
ինձ ռա զմ ա կա ն տրիբունալի էլ կհանեն իրենց որոշումը չկա տա ­
րել ու հա մա ր։
— Պիտի հաղթել թ շ ն ա մ ո լն , հ ա սկա նո՞ւմ ես։ Պիտի հա ղթե՜լ։
Սա մեր միակ ելքն է ։ Մեկ է՞լ կ ր կ ն ե մ . մեր ազգի գոյությունը
կա խ վ ա ծ է ա յս միակ ու վերջին ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց։ Միակ ու
վերջին։ Վերջին, եթե պ ա ր տ վ ե ցի ն ք ։ Որովհետև նրա նից հետո
թուրքը կմտնի Ա րարատյա ն երկիրը և կանի այն ավերա ծությունն
ու կո տ որա ծը, որ սփռել է Երզնկա յի ց մինչև Ալեքսա նդրա պոլ։
Նա գիտի, որ ա յսօ ր ա յլևս մեր թիկունքում ոչ ոք չ կ ա * ո չ Ռ ո ւ ֊
սաստանր, ո չ հա րևա նները։ Ո՜չ էլ նույնիսկ եվրոպական ք ա ր ո ֊
զիչները, որոնք ն ա խ որդ տարիներին ց ա վ ա կ ց ո ւ թ յա ն աղաղակ
էին բա րձրա ցրել աշխարհով մ ե կ ։ Հ ի մ ա նրա նք զ բ ա ղ վ ա ծ են
ավելի կարևոր գո ր ծ ո վ . ի ր ե ն ց շահերի հա մար են պ ո ռ ո ւմ ։ Հ ա յի
սուգն անելը ոչ ոքի եկամուտ չ բ ե ր ե ց ։
— Հ իմա դու ի՞նչ կա րգա դրությո ւն ես բ ե ր ե լ ինձ հա մար,
Դա նիելբեկ, ա խ պ եր ս ,— հուսահատ նրան դ ի մ ե ց ճակատի հ ր ա ֊
մ ա նա տ ա րը ։ - Եթե ինձնից պ ատրաստի հա ղթա նա կ ես ուզում,
ես ո՜չ կտ ա մ, ո չ էլ կարող եմ խ ոս տ ա նա լ։ Ա յն , ի նչ կարող եմ,
ես խ ոստ ա ցել եմ ա րդեն։ Եսկ եթե ա յդքա նը չի բա վա րա րում,
խ ն դ ր ե մ , ես կհ եռ ա ն ա մ ա յս տ ե ղ ի ց , ի մ տեղը ն շա նա կե ցե ք ՝ ո ւմ
ո պ ո ւմ եք, ո՜ւմ արդեն որոշել եք։
Դանիելբեկը մ տ ա ծ ե ց , որ հա ջողության կեսն ա պ ա հ ո վ վ ա ծ է*
նա ինքը պ ա տ րա ստ ա կա մ ություն հ ա յտ ն ե ց հ եռ ա ն ա լ։ Լա՞վ է
ա յսպ ես ։ Առանց բա ր դ ո ւթ յո ւն ն եր ի ։ Ս ա կա յն, ա յն ուհանդերձէ
հ ա մա գործա կցություն ա ռա ջա րկեց, չ ն ա յա ծ ենթա դրում էր, որ
հա յտ ա րա րությունը վերջնական է։
— Դրա կա րիքը բոլո րո վ ի ն էլ չկ ա ։ Եթե ի նք դ ես մ ն ում , էլ
ե՞ս ի նչ գդալի պոչ ե մ , որ պիտի տ ն կ վ ե մ ա յս տ ե ղ ։
— Միասին կգլխ ա վ ո ր ենք ճա կա տ ա մա ր տ ը ։ Կարծում ե մ ճ
մենք բա ժ ա ն ելո ւ ոչինչ չո ւն են ք։
— Ո՜չ, ո՞չ, ո՜չ մի դ ե պ ք ո ւմ ։ Ես ք ե զ մ ի ա յն հ ա ջո ղո ւթ յա ն
կարող եմ մ ա ղ թ ե լ։ Կոտրիր թ շ ն ա մ ո լ ա ռա ջխ ա ղ ա ցո ւմ ը , և ես
 առա ջիններից մեկը կհա մբուրեմ քո ճ ա կ ա տ ը ։ – Հ ո ւզ վ ա ծ, այ–
լ ա յ լ վ ա ծ էր Հ ո վ ս ե փ բ ե կ ը ։ Նա անկեղծորեն իր տեղը զիջում էր
ա վ ա գ տոհմակցին և դրա մեջ չէր տեսնում որևէ բ ա ն , որ վ ի ր ա ­
վորեր իր պ ատվա սիրությո ւնը։ Նրա հոգում ա յդ պահին ծն վ եց
նույնիսկ ա յն ա ռ կա յծո ղ հույսն էլ, թ ե գուցե իսկապես ա յդ
տոհմա կիցը կարողանա գտնել դրությունը փրկելու մի ճա նա ­
պարհ։ թ ա ն ի որ հ ա մ ո զ վ ա ծ էր, որ Հա յկա կա ն կորպուսի տ ն օ­
ր ի նո ւթ յա ն ներքո գո րծող բոլոր սպաների մեջ Դանիելբեկ Փ ի ֊
ր ո լմ յա ն ը եթե ա մ են ա գրագետ ու ա մ ենա քա ջ մա րդ կա ն ցի ց մեկն
է , ապա հնա ր ա մ տ ութ յա ն մեջ չունի իր մ ր ց ա կ ի ց ը ։ Իսկ հ ն ա ­
րա մ տ ո ւթյուն ը պ ատերազմա կա ն ա նելանելի վիճակներում հ ա ­
վա սա ր է օգնություն հասնող թ ա ր մ զո ր ա մ ա ս ի ։ Հ ո վ ս եփ բ եկ Փ ի ֊
ր ո ւմ յա ն ն ա յս հանկարծահաս մ տ ա ծո ւմ ո վ էր բ ա ժ ա ն վ ո ւմ իր
ա զգա կա նից և հրաժեշտին ասաց նաև իր հա մա ր ամենակարե–
վ ո ր ր . — Իսկ որ ավելի ա նկեղծ լ ի ն ե մ ... պ ա տ կ եր ա ցն ո ՞ւմ ես,
Դ ա ն ի ե լբ ե կ ...
— Ի՞նչ ես ե ր ե խ ա -եր եխ ա խ ո ս ո ւմ , Հ ո վ ս ե փ բ ե կ , - թեթևա­
ց ա ծ , հանգիստ նրան ասաց ավագ տ ոհ մ ա կի ցը ։
֊ Իս կապես անկեղծ ա սա ծ , — ա չքերում խ ոն ա վ ութ յո ւն կար,
կոկորդը սեղմվում էր, բ ա ռե րը դժվա ր էին լեզվին հ ա սնում։ —
Ես ի ն ձ ու ի մ զորա մա սին պ ատրաստում էի նա հա տ ա կութ յա ն։
Ա յո ՞, ստ ո ՞ւյգ ն ահ ատ ա կո ւթ յա ն ։ Որովհետև պիտի կռվեինք մ ի ն ­
չև վերջին գնդակը և մինչև վերջին շունչը։ Մ եզնից ոչ ոք չպետք
է տ եսներ Երևանի ա նկումը։ Դա կարող էր լինել մ ի ա յն մ եր
վ երջին զ ի նվ ո ր ի նահա տ ա կությո ւնից հ ե տ ո ... Բա յց ա յդ չի նշա­
նա կում, թ ե հավաա ունեի ի մ հաղթանակի ն կ ա տ մ ա մ բ ։ Մ եղա ­
վոր ե մ ես, թ ո ղ ապիկարի մ եկը հա մ ա րվ ե մ , չ ե ՞մ հավատում
դ ր ա ն ։ Մ ենք թուրքական դիվիզիաների դ եմ կռվելու ուժ չունենք։
Չ ե մ հ ա վ ա տ ո ւմ մեր հաղթանակի հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը ... Բ ա յց ...
Բ ա յց , պ ա տ կ եր ա ցն ո ՞ւմ ես, ք ե զ հա վատում եմ , ք ե ՞ զ , Դանիել–
բ ե կ ։ Եվ ուզում ե մ հավատալ նաև ք ո հ ա ղթ ա նա կի ն ,..
Եթե մի ե ր կ վ ա յր կյա ն էլ մն ա ր , հեկեկալու է ր։ Դրա համար
էլ շտ ա պ ղրկեց ա վ ա գ տ ո հ մ ա կ ց ի ն , ս ե ղ մ վ ե ց նրա ն, ապա կըտ–
րուկ բա ժա նվ ելո վ |՝ հ ե ռ ա ց ա վ ։ Բլրակի ստորոտից ձեռքով հ րա ­
ժեշտի նշան ա րե ց ։
- Ամենա յ ն հա ջողություն, հ ա ջողությո՜ւն , — ինչքա ն կ ա ֊
ր ող էր բա րձրա ձա յն գ ռ ռ ա ք Հ ո վ ս ե փ բ ե կ ր և ա րա գա քա յլ գնա ց

ա
դեպի հրա մ ա նատա րա կան վրանը, ա յնտ եղից Երևան ճանա­
պարհվելու հ ա մա ր։
Մի այնակ մ ն ա լո վ իր վրա ն ո ւմ , Հ ո վ սեփ բեկ Փ իրումյա նը, ար­
դեն պաշտոնանկ Ու կովի դաշտից հեռացող մի դնդապետ,
փորձեց հանդիստ սրտով ու մ տ քով գնահատել իր վիճա կը,
հատկապես կա տա րա ծ վերջին ք ա յլ ը , որի համար ուրիշ հան­
գա մա նքներում գուցե թե ինքն իրեն չներեր։ Այստեղ նա, առա­
ջին հերթ ին, ուրա խ ացա վ, որ ա մեն ինչ կա տա րվեց խ ա ղա ղ,
բա ր յա ց ա կ ա մ ո ւթ յա ն մ թ նոլորտ ում ։ Նա լավ էր ճա նաչում իրեն
և գիտեր, որ մի ուրիշ անգամ նույնիսկ Դանիելբեկի ն կ ա տ մ ա մ բ
ունեցա ծ սերն ու հավատն էլ չէին կարող զսպել իրեն։ Կբորբոք­
վեր, կ պ ա յթ ե ր , կաներ մի այնպիսի բա ն, որից պիտի ամաչեր
հետո։ Իսկ ա յժ մ , փա ռք ա ստ ծո, ոչինչ վատ բ ա ն , ո չ մի տ հա*
ճ ո ւ թ յո լն ... Հա նգիստ խ ղճով, հարազատի բ ա ր յա ց ա կ ա մ ո ւթ յա մ բ
իր դՒի ՔԸ է /՚ շ ^ Յ մի մարդու, որը , — դրա մեջ արդեն ավելի քան
հ ա մ ո զ վ ա ծ է ր , — արժանի է շատ ավելի բա րձր դիրքի ու պաշ­
տոնի։ Եվ նա դրանք է"լ ուներ ընդա մենը մի քա նի ամիս առաջ։
Նախորդ տարվա վերջին, երբ նոր էր կա զմա կերպվել Երևանյան
զորա մա սը, Դանիելբեկին նշանակել էին այդ զորա մ ա սի հրա­
մ ա նա տ ա ր։ Եվ այն ժամա նա կ ոչ լ ք ի մտքով իսկ չէր ա նցնում,
թե շրջապատում կա ա յդ պաշտոնին առավել արժանի ուրիշ մի
զորական։ Ո՞վ չէր հիշում էր գրումի ճա կա տա մա րտի օրերին նրա
կա տա րա ծ անօրինակ խ ի զ ա խ ո ւթ յո ւն ն եր ը ։ Ռուս ու հ ա յ ս պ ա նե­
րի և զինվորների աչքի առաջ է եղել նրա ա նբասիր ծ ա ռ ա յո ւ ­
թյո ւն ը ռ ո ւ ս ֊ թ ո ւ ր ք ա կ ա ն պ ա տ երա զմի ամբողջ ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ։ Իսկ
նա ա յդ պ ա տ երա զմ ի ճակատը ոտք էր դրել ցա րա կա ն բա նա կի
սպ այի համար ն ա խ ա տ ես վա ծ ա մենա փ ա ռա վոր շքա նշաններով
կուրծքը զա ր դ ա րա ծ։ Հ ա մ ա ր յա գոյություն չունեցող Երևանյան
զորամասի հ րա մա նա տ ա ր նշա նա կվելով՝ նա ա մենա կա րճ Ժա­
մ ա նա կում ստ ե ղ ծե ց ու ա մ րա ց ր եց ա յդ ՜ զորա մա սը և թուրքերի
դ եմ հարդարեց ա յն պ իսի ճա կա տ, որ ա նպ ա յմ ա ն կդիմանար
բոլոր փ որձությո ւններին։ Սակայն Նազարբեկովի ու մ յո ւս վե–
րևինների դլխներին փչել էր, թ ե Երևանի զ որա մ ա սի հ ր ա մ ա ն ա ­
տարը պետք է գեներալի աստիճան ունենա։ <րՊ ա ր ո ն ա ՜յ ք ,– .
ասում է ի ն , — Դա նիելբեկ Փիրումյա նն արդեն գ ե ն ե ր ա լ-մ ա յո ր է.
Կովկասյան ճակատի հրա մա նատա րությունը վաղուց նրան ներ­
կա յա ցրե լ էր, հաստատումն էլ եղել է ա րդեն։ ^ ն չ մ ե ծ դըժ–
բա խ տ ութ յուն է, որ կապը կտ րվա ծ է ռուսական կենտրոնի հ ետ ,
Ա ա յդ մարդու գեներալական տարբերանշաններն ու փ ա ս տ ա թ ը ղ ֊
թերը տեղ չեն հ ա ս ե լ» ։ <րՉ է , որ չ է ՜ ք— պատա սխա նում էին գե ֊
քտերալացավ ունեցողները ։ — Մեզ գեներալի ուսադիրներով մարդ
է հա րկավոր» ։ Եվ գեներալ Մովս ես Սիլիկյանին նշանակեցին
Երևան յա ն զորամասի հրամա նա տ ա ր։ Երբ նոր նշա նա կվա ծ հրա*
մանատարը ծա ն ո թ ա ցել էր գործերի վիճա կին, զորամասի կ ա ֊
ռացվածքին ու հնարա վորություններին, և Դանիելբեկը պիտի
հրաժեշտ տար զ որա մ ա սի հին աշխատողներին ու նոր պետին,
գեներալը մ ո տ ե ց ա վ ք փաղաքուշ ձ ա յն ո վ հա րցրեց. «Բ ա ր եկա մ ,
ա յդ ո՞ւր եք շտ ա պ ո ւ մ »։ <րՌ ա զմա ճա կա տ , գե ներալ, ի մ գործն
ա յն տ եղ է $ ։ «Եսկ ա յս տ ե ՞ղ ով պիտի ա շխ ա տ ի »։ <րԱյստեղ ձեզ
են նշանակել, գեներա լ, երևի դուք էլ կա շխ ա տ եք»։ « Յ է * , կ ն ե ֊
րե ք ի ն ձ , — բա ր ե կ ա մ ա բա ր , սիրալիր խ ոսել էր նորեկ գ ե ն ե ր ա ֊
լը ւ – Ամեն ինչից երևում է, որ դուք լա վ աշխատող եք։ Գա ք
պիտի մ ն ա ք ։ Ես մ ենա կ ի՞նչ պիտի ա նե մ ա յս տ ե ղ » ։ Եվ Դ ա նիել -
բե կը մն ա ց ել է ր։ Մնացել էր ծ ա ռ ա յե լո ւ ոչ թե գեներալ Սիլիկ -
յա ն ի ն կա մ գեներալ Նա զա րբեկովին, ա յլ իր երկրին ու ազգինէ
Չ է ՞ որ տարիներ շարունակ տ եսնում էր, թ ե շտ ա բա յի ն ու հրա -
մ ան ատ արական կետերից արձակվող սխալ հրամա ններն ի ՜ն չ
տեսակ աղետ են կռվող զորքի ու հա յրենիքի հ ա մ ա ր ։ Գոնե իր
ուժերի ու կարողությունների լա փ ո վ կկանխեր այդպիսի հ րա –;
մ անների արձակում ը մի զո ր ա մ ա ս ո ւմ , որը երևի թե ամենա~
կարևորն էր հայկական ռա զմ ա ճ ա կա տ ո ւմ ։ Սակայն ե ր ե ք ֊ չ ո ր ս
ա մսվա ծա ռա յո ւթ յուն ն ա յս զորա մա սի հրա մ ա նատա րությա ն
մեջ նրան հ ա մ ո զ ե ց , որ զուր է փ ա յփ ա յե լ ա յդ անիրականանալի
պարտքը. հայկա կա ն ճակա տը ղեկա վա րվում է ո չ մ ի ա յն և
ո չ ա յնքան զորա մա սի հրա մ ա նատա րությա ն հրա մ ա ններով, որ •
ք ա ն ռա զմա ճա կա տ ի ու հա յրենիքի իրական վիճակի մ ա սին ոչ
մ ի գա ղափար չունեցող Թիֆլիսի Հ ա յո ց ա զգ ա յին խորհրդի գ ո ր ֊
ծիչների կա րգա դրությո ւններով, Հ ա յո ց սպարապետի ՝ նահանջի
ու թ չ ն ա մ ո լն հանձնվելու ա ղերսա գրերով։ Եթե, իհարկե, Ա ն դ ը ր ֊
կով կա սյա ն մ ի ա ց յա լ կա ռա վա րությա ն հ ա յա տ յա ց ղեկավարները
ն րա նց երբեմն թ ո ւյլ էին տալիս խ ա ռնվ ելո ւ հա յոց ճակատի գոր~
ծերին և իրեն ք ա նմիջապես չէին կատարում գաղտնի մի խ ա ր ­
դավանք կա մ բ ա ց ա հ ա յտ մի ստորություն։
 Եվ հիմա եկել է վերջին ա նգա մ իր բա խ տ ը փորձելո՞ւ։ //՞չէ
Ս.ն խղճություն է ա յդպ ես մ տ ա ծե լը ։ Դանիելբեկի նմանները սե­
փական բա խ տ ը չեն փորձում։ նրանք ա մեն ժա մ պատրաստ են
սեփական կյա նքը փորձանքի ենթարկելու, որպեսզի փրկեն ա զ­
գի բ ա խ տ ը ։ Նրանք երբ գնում են ի ր են ց պարտքը կատարելուֆ
երբեք չեն մ տ ա ծ ո ւ մ , թե իրենք սեփական բա խ տ ունեն, երկրի
ու ազգի բա խ տ ի ց բ ա ց ի ճ սեփ ա կա ն, անձնական կ յա ն ք **. Ա՞յ,
հ ի մ ա , երկու հասուն տղաներին նետել է այս կրակի բե ր ա ն ը և
ի նք ը , հրամա նատա րի տեղակալի հանգիստ ու ապահով դիրքը
թ ո ղ ա ծ , գնում է ա ր յա մ բ գրելու իր կյա նքի վերջին էջը կամ
հա յր ենիքի փրկությա ն մ ե ծ հ ա յտ ը ...
Վերջին մտքի վրա Հո վ սեփ բեկը կանգ առավ մի պահ, ը ն կ ը ր ֊
կ ե ց, ո չ ա յստ ե ղ , ա մ են ա յն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւ թ յա մ բ , սխ ա լվում եմ
ես, — մտա ծեց նա։ - Դանիելբեկի նմանների համար «կ ա մ ,
կամ)> չկա ։ Նա ա սա ց, եթե կա հարյուր տարբերակ, որոնցից
մ ի ա յն մեկն է փ րկությո ւն, մ են ք ա՞յն պիտի կա տ ա րենք։ Դու
կարո՞ղ ես։ ք ե զ ընդունա ՞կ ես հ ա մա րում ա յդ ք ա յլ ի ն ։ Ո՞չ։
Պատրաստվել ես ն ա հ ա տ ա կ ո ւթ յա ՞ն ։ ՀԼորքն է ՞յ ես տ ա նում ն ա ֊
հ ատ ակութ յա ն ։ Որպեսզի լուծպորտ անցնես ու պ ատ ա սխ ա ՞ն
չտաս ա յդ ապիկա րությա ն հ ա մ ա ր ։ Ո՞չ, մ եր տոհմը սովորու­
թ յո ւն չունի ապիկար զավա կի փոխա րեն պ ատա սխա ն տալու։
Ոարի եղիր հենց ա յս գլխից զիջելու դիրքդ՛ Ես ճակա տը կտ ա ­
նեմ դեպի փրկություն և պ ատա սխա ն կ տ ա մ . . . Եթե դրա կտրիքը
լի ն ի ... ֊
Ա յդ պ ե՞ս ա ս ա ՞ց ։ Չ դ ի տ ե ՞մ ։ Երբ նա խ ոս ո ւմ էր, ես շատ էի
հ ո ւզ վ ա ծ։ Ես նրան ա յդե՞ս հ ա ս կ ա ց ա ։ Եվ, կա րծում ե մ , դա
կյա նքիս ամեն ահ աջող ք ա յլե ր ի ց մեկն է կամ հենց ա մենահա–
ջո ղը, որովհետև Դ ա նի ելբեկրն հնարա վորություն տվի անմա­
հա ցնելու մեր տ ոհ մ ը, որ շատ է արժանի այդպիսի պ ա տ վ ի ...
Գնդապետ Հ ո վ ս ե փ բ ե կ Փիրումյա նը ճակատից հ եռա նում էր
ա յս խ ոհ ե րո վ ։ Լինում էին վ ա յր կ յա ն ն ե ր , երբ նա ը մ բո ս տ ա ն ո ւմ .
էր հենց ա յս խոհերի դ եմ , իրեն ճ ն շ վ ա ծ ֊ ս տ ո ր ա ց ա ծ էր զ գո ւմ ,
որովհետև կատարածը թ վ ո ւմ էր փ ո քրոգություն։ Սակայն մեկ
էլ վա յր կեն ա կա ն ա յդ ապրումը տեղի էր տալիս ա ռա վել մ ե ծ
ու տևական, հիմնա վոր ու բա րձր գի տ ա կց ութ յա նը , որի համար
ք ի չ էր մնում ինքն իրեն շնորհակալություն հա յտ ներ բա ր ձ ր ա ­
ձ ա յն ։

20 —■ Ս ա ր դա րա պ ա տ
 * *

Ա ռ ա վ ո տ յա ն աղջամուղջին պատից կա խ վ ա ծ հեռախոսը ղ ը ռ ֊

ղը ռա ց , և Արամ Մ ա նուկյա նը, որ դեռ կարգին ք ն ո վ չէր ա ն ց ե լ
երևանի Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի աղմկոտ կողովից ու նրան
հետ ևա ծ տխուր, անհանգիստ մ տ որումներից հետո, վեր կա ց ա վ ,
լսափողը սե ղ մե ց ականջին։ Աղմուկ ու խշշոց էին լսվ ո ւմ , ը ն դ ֊
հ ա տ ֊ ընդհատ աղմուկ ու կտկտոց, ապա ա յդ կտկտոցները մ ի ա ֊
խ ա ռնվ ո ւմ էին, ոնց որ կարկուտ էր տեղում թ ի թ ե ղ յա կ տ ո ւ ր ֊
ների վ ր ա ։ Մի վ ա յր կ յա ն մ ի ա յն ան փար ատելի խ ա ռ նա ձ ա յն ի
մհրտ ւս1ԼեՑ–
— ՐտոքթՅյյ 0»յա«Օ8 րօ8օբ»ր, ր6«6թՅյւ Շաատօտ...
Հ ետ ո գեներալի հեռավոր ձ ա յն ը կորավ աղմուկի մեջ, և
տանտերն ա յդպ ես էլ չ ի մ ա ց ա վ , թ ե Երևան յ ա ն զորա մա սի հրա­
մա նա տա րն ինչ էր ուզում ասել ա յն տ ա րա ժ ա մ ի ն ։
Ք իչ անց վերստին ղ ռղ ռա ց հ եռա խ ոսը։ Ա յս ա նգա մ աղմուկը
մ ե ղ մ ա ց ե լ էր, սա կա յն գե ներալ Աիլիկյանը չէր խ ոս ո ւմ ։
Արամը սենյակի ա նկյունում դրվա ծ լվ ա ցա ր ա նի առաջ եր ե ­
սը ՒԲԲ ւ4.ա9 Հ ե ց , հագավ շորերը և շտ ա պ եց գր ա ս են յա կ ։
Սակայն ա յն տեղի հ եռ ա խ ո սո վ ևս հնարավոր չեղա վ կապվել
զորա մա սի չտա ԲՒ հետ կա մ զանգել I)իլիկյանի բն ա կա ր ա ն * Այն
ժ ա մա նա կ նա գրա սենյա կի առաջ ննջած պահակին խ ն դ ր ե ց , որ
արագ փա ղի քա ղա քի պարետ Շահխաթուն ու բնա կարա նը) որ
Հարևան շենքում էր գտ նվ ում ։
— Ասա, թող իր մ ե ք ե ն ա յո վ գա ։ Շ տ ա ՞պ , — հանձնա րա րեց
նրա ն։
Ւ՞նչ կարող էր փ ն ե լ ։ Հո ա ռա ՞ջ չեն շա րժվել թուրքերըէ Գուցե
Հ են ց ի ր ճ գեներալի հետ է վա տ բա ն կա տ ա րվել։ Հ ա մ ե ն ա յն
ղեպ ս, Ա զգա յի ն խորհրդի նա խ ա գա հն ուրախալի ոչինչ չէր ս պ ա ֊
սոլմ գեներալի տ ա րա ժա մ զ ա ն գ ի ց ։
Շա տ չ ա ն ց ա ծ կա զմ ու պատրաստ ն եր կ ա յա ցա վ Արշո Շ ա հ ֊
խ ա թ ո ւն ի ն ։ Նա ա յն պ ես կոկիկ էր հ ա գնվա ծ, այն պես խ ն ա մ ք ո վ
սա փ ր վ ա ծ էր, սա նրվա ծ, նույնիսկ օծա նելիքներով գլխի հարթ
մա զերը մ շա կա ծ, որ Մա նուկյա նը մտա ծ ե ց , թե գուցե այս մարդն
առհասարակ չի ք ն ում ։
— Արտակարգ բ ա ՞ն է պատահել, պարոն Ա րա մ , — նախա–
գահի առաջ իր գեղուղեշ հասակը տնկելով՝ անհանգստություն
խ ա ղ ա ց Շա հխա թունին։
Նախկին դերասանի այս ձևերը դուր չէին գալիս Ազգային
խորհրդի նա խ ա գա հին, որ լուրջ մարդ էր և ա ր հ ե ս տ ա կ ա ն ֊ ջ ի ն –
ծու վ ա ր վ ե ց ող ո ւթ յա ն հա կա ռա կորդ։ Մի ա նգա մ նույնիսկ մ տ ե ր ­
մ որեն նրան նկա տողություն էր արել։
— Աշխատիր չմ ո ռ ա ն ա լ, որ հիմա բ ե մ ո ւ մ չես ք ա յլ ո ւ մ , —
զգուշա ցրել էր Ա րա մ ը ։ — Հետո էլ պիտի ի մ ա ն ա ս , որ ա յն , ինչ
բ ե մ ո ւ մ իրական ու ճշմարիտ է թ վ ո ւ մ , շատ հաճախ պարզապես
կ ե ղ ծ ու տհաճ է ա ռօրյա կ յա ն ք ո ւ մ ։
Ձ և ա ցն ե լո վ , թե բոլորովին էլ չի վիրա վորվել ա յդ նկա տողու­
թ յո ւ ն ի ց , Շահխաթունին պատասխանել էր, թե.
— Մ ա յր ս , Արամ փաշա, սրամիտ կին է ։ Ասում է՝ բ ե մ ի վրա
հա րյուր գեր ես խ ա ղ ա ց ե լ, բոլորին էլ հա վա տ ա ցել ե ն ք ։ Այս
պարետի գերն էլ թող լինի հարյուրմեկերորդը։
— Մ եքենա ն սարքի՞ն է , — ողջույնն առնելով անմիջա պես
հա րցր եց Մ ա նուկյա նը։
— Հիմ ա սարքին է , — պ ա տ ա ս խ ա նեց պ արետը ։ — Սակայն
ինչքա ն կդիմա նա ՝ ա ստվա ծ գի տ ե ։ Հ ե ռ ո ՞ւ տեղ պիտի գնա ք։
— Ա ռ ա յժ մ գնա նք փ ոստ ։ Գուցե հնարավոր լինի ա յն տ ե ղ ի ց
կա պ վել գեներալ Սիլիկյանի հետ։
ճա ն ա պ ա ր հ ին Երևանի պարետն Արամին պ ա տ մ ե ց , որ գ ի ­
շե րը գեներալ Սիլիկյանը զա նգել ու հազորդել է, թ ե թուրքերն
արդեն Ա լեքսա նդրա պոլից շարժվել են Անի ու Աղին կ ա յա ր ա ն ­
ների վ ր ա ։ Ասում էր, « Պա հեստային զորք ուղա րկեցեք, մեր ո նք
դժվա ր թ ե դ ի մ ա ն ա ն » ։
— Իսկ ի նչո՞ւ հիմ ա ես ա սում է— Ա րա մը։
— Ես ա նմիջապես կա պ վեցի Աղինի հետ, և հ ե ռ ա խ ո ս ա ­
վարն ինձ ա սա ց հ ե տ և յա լը ։ Ես բ ա ռ ա ց ի ո ր ե ն նրա խ ո ս ք եր ն եմ
կրկնում. «Ս ա վերջին զանգը կլինի, որին պ ա տ ա ս խ ա նում եմ.
որովհետև մեր կա յա րա նն են ն վ ա ճ ում ։ Ահա՞ ֊ ա հ ա ՞ ես տ ե ս ­
նում եմ, թ ե ինչպես մի ասկյար վ ա զո ւմ է դ եպ ի հ եռ ա խ ո ս ա գի ծը ։
Ձւր որ է կկտ ր ի »։
Շահխաթունին ոչ մ ի ա յն բ ա ռ ա ց ի ո ր ե ն , ա յլև հեռա խ ոսա վա րի
ձ ա յն ո վ կրկնեց նրա հա ղորգա ծը, մ տ ա ծ ե լո վ , թ ե Արամը շատ
պիտի գոհ լինի, որ զուր տեղն իրեն չի անհա նգստա ցրել ա յդ պ ի ­
սի դատարկ բա ն ի հ ա մ ա ր ։ Ս ակայն, հա կա ռա կը, նա զ ա յր ա ց ա վ
ե կա րդա ցրեց հ ե տ ա գ ա յո ւմ իրեն վեր ա բեր ո ղ ա մեն ինչին տեղ ֊
յա կ պահել։
Փոստի պատի տակ դրվա ծ երկար նստարանին թիկունքի
վրա պ ա ռկա ծ էր հ եռ ա խ ոսա վա րը և խ ռ մ փ ո ց ն ե ր էր արձակումւ
Արամ Մանուկյա նը նոր հա սկա ցա վ, թ ե ինչո՜ւ քա ղա քի հ ե ռ ա ­
խոսները մ ի ա յն ղռղ ռա ցն ո ւմ են, և պարետին հ ա սկա ցրեց, որ
ուշքի Բ^րի նրան։
Շա հխա թոլնին երկու ձեռ քո վ բ ռ ն ե ց հեռախ ոսովարի ուսերը
և թ ա փ տ վ ե ց ։ Շշկլվա ծ հեռախ ոսա վարը վեր թ ռ ա վ , դլորվեց
նստ ա րա նից և հա յ ֊ հ ո ՜ ւ յ կա նչելով վ տ զ ե ց դեպի ա նկյունում ց ի ց
դրած հրացանը*
— Հ ը ՞ , ո ՞վ է, ի ՞ն չ կա, թուրքե՞րն են եկ ել ,— փնթփնթաց
ն ա ։ Մեկ էլ ճա նաչելով դ իմա ցը կա ն գնա ծ Շա հխ ա թ ունուն, խ ե ղ ֊
ճ ա ց ա վ . — Վա յ , պարոն Շ ա յխ ա թ ո ւն ի ՞, էս ի ՞ն չ էր պ ատա հել,
ննջել էի, հ ա ՞։
— Տ ո ՜ , ա նբա ՜ն լա ծ ի ր ա կ , — պ ա յթ ե ց քա ղա քի պ ա րետ ը , —
մ ռ ն չո ց ի ց դ Արաքսի վ ա րա զները փ ա խ ա ն, դադարդյուն ընկանէ
Որ ք ո ննջելն ա յդ է, բ ա մ ր ա փ ե ՞լդ ոնց է լի նո ւմ ։
-— Ներող կլինես, պարոն պարետ, Լդիաեի, որ գալու ես։ Բա
որ ի մ ա ց ա ծ լինեի, բա յղ ո ւշի պես անքուն– անդադար կսպասեի
քո գա լուն>
■— Չգիաեիր է ՞լ, որ պ ա տ ե ր ա զ մ է, և դու գտ նվ ում ես մ ա ր ­
տական դի րքո ւմ , հ ա չվ ա ՛՛ն ֊ անասուն։
— Դիրքում ե մ , բ ա ի՞նչ է, պարոն Շ ա յխ ա թ ո ւն ի ։ Բա ո՞նց
չ դ ի տ ե մ ։ Լուսադեմին գեներալն էր հրաման արել, որ մ ի ա ց ն ե մ
էն փաշա՜ է, ի՜նչ էՀ նրա ն։ Ես էլ մ ի ա ց ր ի ֊ պ ր ծ ա ու ասիճ աչքիս
որ թր կո տ ր ե մ , էդ ա որ դու ի ն ք դ եկար, պարոն Շ ա յխ ա թ ո ւն ի ,
ես քո էդ ազնվական ոտիդ փոշին դ ա ռ նա մ ։ Բա մարտական դիր­
քո ւմ եմ, ո ՞ն ց , սա հենց ի մ մ ա րտա կա ն դիրքն է և ի մ խ ր ա ֊
մատը,., .
— Դե՜, քի՜չ բ լբլա ց ր ո ւ, քո դ եմ Արամ փաշա Մա նուկյա նն է,
Ա զգա յի ն խորհրդի նախ ա գա հը և քո հո դե առը. ուզի տրիբունալփ
կտա , ո տ ո վ -գ լխ ո վ կկորչես։
Հ եռա խ ոսա վա րը հա նկա րծ քարշ եկավ դեպի դռան մոտ
կա ն գնա ծ հ սկա յա մ ա ր մ ի ն Արամը և փ ռ վ ե ց նրա ոտքերի առաջ։
— Վ ա ՜յ, խ նա յի ՜ր ինձ, մ ե ծ փաշա, մի բոլուկ երեխի տեր ե մ ։
 Արամը կ ռ ա ց ա վ , թ և ա տ ա կեր ի ց բ ռ ն ա ծ թե թև ո ր են բ ա ր ձ ր ա ց ­

ր ե ց նրա ն։ , .
֊ Գե՞, լ ա ՜ վ , բ ա վ ա կ ա ն է թա տ րոն խ ա ղ ա ք , — բ ա ր կ ա ց ա ծ
մի կողմ հրեց նրան և ք ա յլ ե ց դեպի հ եռա խ ոսը, որ գտ ն վ ում էր
սենյա կի կենտրոնում ձգվա ծ երկար սեղանի վ ր ա , – Շուտ մ ի ա ց ­
րու գեներալին և աշխատիր չքնել դիրքում, Մեկ էլ որ ք ն ե ց ի ր ,
էլ ինձնից չն ե ղ ա ն ա ս> Շ ո ւ տ ։
Գեներալ 1)իլիկտանՒ հոգնա ծ, խ ռպ ոտ ձա յն ը ոչ մի լա վ բան
չէր խ ո ս տ ա ն ո ւմ ։ Ռազմա ճա կա տի ա նմխ իթա ր վիճակը մի քա նի
բ ա ռ ո վ ն ե ր կա յա ցն ե լո ւց հետո նա հա ղորդեց, որ հեռագրեր է
ստա ցել Թ իֆլիսից ու գլխ ավոր հրա մա նա տ ա րությունից և ուզում
էր իրեն՝ Արա մին, ոչ մ ի ա յն տ եղյա կ պ ա հեյ, ա յլև խորհրդակ–
ց ե լ հետը, որպեսզի միասին որոշեն անելիքը,
- Ովքե՞ր են ստորագրում հեռ ա գր ե րը , — ա նհ ա նգստ ա ցա վ
Արամը՝ պ ա տ ր ա ստ վ ե լո վ ծա նր բ ո թ ի ։
- Ռիֆլիսի Հ ա յ ո ց ա զգ ա յին խորհրդի նախագահն է, Ա վ ե­
տիս Ահարոնյանը, և Ղա րա քիլիսա յի ց գեներալ Նազարրեկովը,
- ի՞նչ են ո ւզում։ Պահանջում են երկի րը հանձնել թ ո ւր ­
քերին։
- Երևի դա նրանց համար արդեն վ ճ ռ վ ա ծ հարց է, որով­
հետ և հ րա մ ա յելու պես խորհուրդ են տալիս, որպեսզի կա թ ո ղ ի ­
կոսը բա րձրա նա Բյուրականի իր ա մ ա ռ ա ն ո ցը ՝ ա յն տ եղ փ ո խ ա դ ֊
ր ե լո վ նաև վեհա րանի շա րժա կա ն հա րստ ությո ւնը։
- Ա՜ –հա ՞ , — խ որ հոգոց հա նեց Մ ա ն ո լկ յա ն ը ։ — Ա յդ պ ե ՞ս։
Ուրեմն ա յլևս ոչ մի հույս չկա , և կաթողիկոսն ու իր գանձերը
պիտի փ րկվեն՝ Բյուրական փ ո խ ա գ ր վ ե լո վ ։ Ա յդ պ ե ՞ս - ա յդ պ ե ՞ս ։ —
նա ա յս խ ոսքերը ձգում էր, որպեսզի մտ ա ծելու ժ ա մա նա կ շահի։
Շա հխա թունին ա մբողջ կ ե ց վ ա ծ ք ո վ ու դ եմքով ողբերգությա ն
մ ա ր մ ն ա ց ո ւմ էր Ա զգա յի ն խորհրդի նախագահի հ ա յա ցք ի առաջ։
իսկ հեռախ ոսա վարը ս մ ք ե լ, կուչ էր եկել սենյակի ա նկյո ւնում,
և դեմքին այնպիսի ա րտ ա հա յտ ությո ւն կար, կարծես գի տ ա կ­
ց ո ւ մ էր, որ ա յգ ա մբողջ դ ժբա խ տ ո ւթ յա ն պատճառն ինքն է եղել,
ք ն ո վ անցա ծ Աիներ, հա յոց բա նա կն ա յնքան ապիկար կդ ա ռ­
ն ա ՞ր , որ մի կա թողիկոսի կյա ն ք էլ չկա րողանար պաշտպան ել։
Արամը դեռ հերթապ ա հ հարցեր էր տա լիս, ուզում էր ի մ ա ն ա լ
Սիլիկյանի սեփական կա րծիքը, որովհետև նրան է, որ ավելի
լուրջ մա րդ և բ ա ն ի մ ա ց զ որա վա ր էր հ ա մ ա ր ո ւմ .— Ուրեմն, դուք
ես հ ա մ ո զ վ ա ծ եք, որ լա վ կլինի, եթե փոխադրվիէ Ա յղ պ ե ՛ ս է
Իսկ ի նչպ ե՞ս պիտի տեղ հա սցնեք ա յգ ա ռաջարկությունը։ Ես
և դ ո՞ւք։ Ինչպես կա զ ե ՜ ք ։ Իհարկե, անձա մբ կնախընտրեի կըռ–
վել մինչև վերջ։ Մինչև վերջին գնդակը և վերջին շունչը։ Հ ա յց
ի ՞ն չ կարող ե մ անել, երբ ռա զմ ա վ ա ր նե րդ մ ի ա յն ա ՛յդ եյքն եք
տ եսնում։ Ցտ ես ո ւթ յո ւն։ Կհանդիպենք Հոիփսիմեի վանքի մոտ
և ա յն տ ե ղ ի ց միասին կգն ա նք ։ Տ տ ե ս ո լթ յո ւն։
ճա նա պ ա ր հ ին Շահխաթունին առաջարկեց մի տեղ մեքենա ն
կա ն գնե ցնե լ, ե վարորդը, նրա առաջարկության նպատակը գոլ–
ջա կելով, Զա նգվի ձորն անցնելուց հետո, թեքվեց դեպի աջ,
մ տ ա վ մի հսկա ընկուզենու տակ, որի արմատների արանքից
վրխ կա լով ջուր էր հոսում։
Շահխաթունին մի տարօրինակ պ այուսակ հանեց մ եքենա –
յի ց և նրա պարունակությունը մ ե կ ֊ մ ե կ հ ա ն ե լ ո վ փ ո ք ր ի կ ճա շա ­
սեղան սա րքեց ընկուզենու ա մ ե ն ա մ ե ծ կոճղարմատի վր ա ։
- Էս հո կարգին պատրաստություն ես ունե ցե լ , — զ ա ր մ ա ­
ց ա վ Արամը*
- Մինչև ես լվացվեի, մայրս եղած-չեղածից կապեց, դրեց։
Իմաստուն կին է։ Ասաց՝ որ կանչում են, երևի կարևոր գործ
կա, վերցրու, որ անոթի չմնաք։
Կոնյակի փ ոքըիկ շիշ էլ կար։ Շահխաթունին երկու բ ա ժա կ
լց ր ե ց և մեկը դնելով Արամի առաջ, մյուսը հանդիսավոր բարձ–
րացրեց։
- Ինչի համար գնում ենք, հա ջողությա մբ պ սակվի, պարոն
Ա րա մ ,~– մ ա ղթ եց նա և բա ժա կը երկա րեց, որ զարկի։
Արամն առանց ոգևորությա ն բա րձրա ցրեց իր բ ա ժ ա կ ը ։
֊ ջ ե մ կարծում, թե հաջո ղվի հ ամ ա ձ ա յն ե ց ն ե լ ,— դժկա մ
խ ոս եց ն ա ։ - Չ ե մ կա րծում և, ճիշտն ա սա ծ, չ ե մ էլ ուզում։
Շ ա հխ ա թ ունոլ խ ա ժ ա չքե րը չռ վ ե ցի ն ՝ ա ր տ ա հ ա յտ ե լո վ ա յն

զա ր մ ա նք ը ։ ՈԸ բ ա ռ ե ր ո վ , ի բ ր , դժվա ր է ա ր տ ա հ ա յտ ե լ։

- Ա յո ՛, ինձ ց ա վ պիտի պ ատճառի, եթե հ ա մ ա ձ ա յն ի ,—

մ տ ա խ ոհ շարունակեց Արամը և ձեռքով տրորեց իր քիթն ու
մ ռ ո ւ թ ը ։ – Էհ> վերջապես, ա յս հողի վրա մ ի ՞թ ե չի մն ա ց ել ն ա -
հա տակությա ն պատրաստ մի մ ա րդ ։
Շահխաթունին պարպեց իր բաժակը և հայացքով նույնը
հորդորեց Արամին։ Իսկ նա իրենը դրեց գետնին։
- Ես առհասարակ խ մ ելու սովորություն չո ւնեմ ։ Դու ա յդ
մ ե կ ն էլ կուլ աուլ,, հա ճո ւյք ով ես խ մ ո ւ մ ։ Մի ա նգա մ խ մելուց
հետո հ ա յելո ւ մեջ ն ա յել եմ մ ռ ո ւթ ի ս ... Դիմացինս հաց ու ջրից
կկարվի,
- Բայց ի ՞ն չ օգուտ նահա տա կությունից, եթե այն չի փրկելու
ե ր կ ի ր գ ,– Շա հխաթոլնուն գեո ա նհա նգստա ցնում էր Արամի
ցա նկությունը՝ կա թողիկոսին տեսնեէու նահատակության պ ա տ -
ր աստ։ .
- Ես նկատի ունեմ ոչ թե էջի նա հա տա կությունը։ - Արամը
դարձյա լ տրորեց դ ե մ ք ը ։ Ըստ երևույթին ներքին անհանգստու­
թյուն ը նա ա յդպես էր ա րտ ա հա յտ ում։ Չէ որ ուրիշներն էլ
սեփական մատներն են ջարդոտում կա մ անում են մի այնպիսի
բ ա ն , որից զրուցա կցի ախորժակն է փա կվում։ Երբ իր ա զա ­
տությա ն համար նա հա տա կությա ն պատրաստ է լինում ամբողջ
ազգը, այն ժամանակ կռվում են բոլորը, ե նահատակությա ն
կարիքն այլևս չի զ գ ա ց վ ո ւ մ ։ Իսկ մեր զորավարները թշնամու
առաջ ճողոպրելով՝ հեռագրեր ու կոչեր են ջազ տալիս, պ ա յմ ա ­
նագի՞ր կա պ եցեք, հաշտությո՜ւն կնքեցեք, կաթողիկոսի ն
փ ա խցրեք և երկիրը հանձնեցեք թուրքին։
Այդ ժամանակ ընկուզենու տակ հ ա յտ նվեցին մի խ ումբ որ­
բե ր. մի ջահել աղջիկ, այն քան նիհար, որ թ վ ո ւմ էր՝ եթե վրայի
ց նց ո տ ի ն հաներ, կմնար մ ի ա յն կմա խ քը, առանց մաշկի, և գը–
լոլխ ները խուզա ծ մանկահասակներ, որոնց տղան ու աղջիկը
դժվար էր որոշել։ Նրանց ոսկրացած դեմքերին հիվանդոտ կայծ–
կըլտոլմ էին սև-սև աչքերը, որոնք հա ռվա ծ էին Շահխաթունու
Տ սեղան ի » վրա։
Արամը ն ա յե ց , նկատեց և անմիջապես վարորդին կարգագը–
րեց եղած ուտելիքը բ ա ժ ա ն ե լ։
- Ախր, դուք սկի բան չկեր ա ՜ք , — դժգոհեց պարետը։
- Բան չկա, թող բ ա ժ ա ն ի , — տխուր ասաց Մանուկլանը և
տեգից վեր կ ա ց ա վ ։ — Ա ստ վա ՜ծ ի մ , այն քան սովորական է դար­
ձել, որ ա յս թ շվա ռութ յա նը նայում ենք առանց սարսուռի։
ճանապարհին, գաղթականների, խ մ բեր ը մի քանի անգամ
կանգնեցրին մ ե ք ե ն ա ն ։ Վրա էին տալիս բոլոր կո ղ մ եր ից ։ պառ–
է/ոլմ էին անիվների ա ռա ջ... Բողոքն ու տրտունջներն ա րտա ­
հա յտ ում էին ա յն պ ես խ ա ռ նա ձ ա յն ու իրար հերթ չտ ա լով,
որ դժվար էր տարբերակել նրանց ա սա ծները։ Զ վ ա րթնոցի մոտ
էր, որ մ ե ք ե ն ա ն պաշարած ա մ բո խ ի վրա գո ռգոռա լով Շահխա–
թունին ատրճանակը հա նեց ու ս պ ա ռն ա ց։ Տ ա ր ե ց մի մ ա րդ, որ
երևի ա մբոխ ա վա րն էր, կամ հիմա ա մ բ ո խ * դարձած երբեմնի
հ ա մ ա յն ք ի հեղինակավոր ն ե ր կ ա յա ց ո ւց ի չը , ոսկրա ցած ձեռքն
առաջ պ ա ր զ եր .
— Ի՞նչ պիտի անես, ա ղա ՜, որ զ են ք դ հանել ես։
— Պիտի կ ո տ ո ր ե ՜մ , — արտիստորեն գոռաց Շահխաթունին*
— Դե՞, էն է ա ռա նց քո զենքի էլ կոտորվում ենք, ի նչի ՞ ն ե ­
ղություն քա շես։
— 9ա ի ՞ն չ ա նե մ , որ ճա նապարհ չեք տալիս, գնանք մեր
գո ր ծի ն ։ Այս ի՞նչ խ ա ռնա կչութ յուն է։
— Աղա՜ ջան, հոգո՜ւդ մ ե ռ ն ի մ , խա ռնա կչությո ւն չկա ։ ևո՝*
տորվում ենք ա նտեր։ Ապրեցնելու մի ճար դիտես, արա՜, ինչի՞
կսպաոնաս կոտ որել։ 9 ա մ ի ՞ ազգ չ ե ն ք , նույն աստծո՞ւն չենք
ուղղում մեր օրհնանքները։ Ինչի՞ կսպաոնաս կ ո տ ո ր ե լ...
Տ ա ր ե ց մարդուն ձա յն ա կ ց ո ւմ էին նրա շուրջը խ ռնվ ա ծ նե րը ,
և չէր երևում, թե հեշտ է լինելու օղա կումից դուրս գա լը։ Դա
ավելի էր կա տ ա ղեցնում դյո ւրա բո ր բո ք Շա հխ ա թ ունուն, որը
հարձակվեց տարեց մարդու վր ա ։
— Տ ո ՞, ծ ե ՜ր դ ե մ ա գ ո գ , ի ՞ն չ է, ձենդ երկինք ես գ ց ե լ ...
Արամը դուրս եկավ մ ե ք ե ն ա յի ց և առաջին հերթին Շ ա հ խ ա -
թունոլ թևը բ ռ ն ե ց ։
— Կացե՞ք , — ա ղմկոտ ա մբոխ ի կողմ հնչեց խրոխտ ձ ա յն ը։
Նրա երևալուն պես ք ա ր ա ց ա վ ա մ բո խ ա վ ա ր հ ռչա կվա ծը։
— Տ ո ՞, էս խո Արա ՜մն է ,— նա, իր բա խ տ ա կի ց ն եր ո վ շ ր ր ֊
ջա պ ա տ վա ծ, ձեռքերը վեր պ ա ր զեց, ասես հա յտ նվել էր նրանց
մ ե ս ի ա ն ։ — Ե ր կ ի ն ք ֊ գետի՞նք, էս խո Արա՜մն է։ ժ ող ո վ ո ւրդ...
Արամը դանդաղ, հանդիսավոր մ ո տ ե ց ա վ ծերունուն, իսկ նա
դեռ շշմա ծ էր, հ մ ա յվ ա ծ ու հիմա էլ ձեռքերն էր քս ո ւմ Արամի
հագուստին. « Ա յդ դո՞ւ ես »։
Կմա խ քա ցա ծ մարդու մեջ Արամը տեսնում էր մեկին, որին
գիտեր առաջուց, սակայն խ ա ն գա ր վ ա ծ դիմա գծերը թ ո ւյլ չէին
տալիս վերականգնելու հին ծա նոթի պատկերը։ Ծեքունին երևի
թե զգում էր, որ նա ջանում է հիշել, սակայն դժվար է իր աղա-
վ ա ղ վ ա ծ արտաքինի մեջ տեսնել Վանի պաշտպանությա ն զ ին­
վ ո րին։
— Արե՜լն եմ, Արամ փաշա։ Վանա կռիվ չե ՞ս հիշեր։ Վանա
արդար կովի Աբելին չե՞ս հիշեր...
 Արամը նրան իր գիրկն առավ, սեղմեր եղբա յրա բա ր ու վերից
վար ականջին ի ն չ ֊ ո ր բա ն շշնջաց* Վարից նա էլ գլուխը բա րձ -
ր ա ց ր ե ց , Ա հիմա խ ոսում էին հ ա յա ցքներ ո վ ։
Երկուսի աչքերից էլ արտասուք էր հոսում ...

Արամն Աբելին հր ա վիրեց իր մոտ՝ Ազգային խորհրդի շենքը

և ասաց, թե ինչպե ս պիտի գտնի։
— ՎաՂԸ կգաս, կզրուցենք, մի բա ն կանենք։
Աբելն Արամին պ ա տ մ ել էր, որ իրենց խ մ բ ի ց մի պատանի
գիշերը մտել է դ ի մա ցի արտը՝ հեղիի համար ցո րե ն քա ղելու, և
տ վ ե լ ֊ ս պ ա ն ե լ են։ Ինքը՝ Արամը, ճա նաչում էր արտատիրոջը և
մտքում որոճում էր այն պատիժը, որին պիտի ենթարկեւ տար
ա յդ հղփացած հարուստին։ Շահխաթունուն հանձնարարեղ ե ր ե ֊
կոյան իր ծա ն ո թ խ մ բա պ և տ ներ ին հրավիրել։
— Թող գործ անեն, պարապությունից իրար են գզո ւմ ։
— Ի՞նչ նկատի ունեք, պարոն Արամ։
Նա մեք ե նա յի միջնորմը բ ա ր ձ րա ց ր եց , որ վարորդն իրենց
11“ Ւ՛
— Ա՚ ՂգԸ կոտ որվում է ք ա ղ ց ի ց , իսկ գյուղական համփաներն
օրեցօր ուռճանում են։ Խմբա պ ետների խնդիրը կլինի դ ա ղ թ ա ֊
կանների սնունդն ապահովել ա յդ համփաների հաշվին։

* *

Հոիփսիմեի վանքի մոտ երկար սպասեցին գե ներալ Սիլիկյա -

նին։ նա եկավ ա յլ ա յ լվ ա ծ և, ներողություն խնդրելով ուշանալու
համար, կցկտուր բ ա ց ա տ ր ե ց .
— Տեղակալս էր օ յին բա զ ութ յո ւն սարքել։
— Դանիելբեկ Փիր ո ւմ յա ՞ն ը ։
— Էլ ո ՞վ ։
— Ի՞նչ պիտի աներ այս խաոնա շփ ոթ իրավիճա կում։
Եվ գեներալը պ ա տ մ ե ց հ ետ և յա լը ։
Ինքը՝ Մովսես Սիլիկյանը, Մանուկյանին զանգել էր ց ա յգ ա ֊
լույսին և հետո գնացել դեպի զորամասի մա րտկոցները, որպեսզի
օրվա համար առաջադրանքներ տա հրամանատարներին ու վ ե ֊
րադառնա Հոիփ սիմեի մ ո տ ։ Ջոկատներից մեկում հ ա յտ ն ե ց ի ն , որ
շտ ա բո ւմ գնդապետ Դա նիելբեկ Փիրում յա ն ն է սպասում և իր
հ ետ շտապ լուծելու հա րց ունիէ
- Ես շա րունակեցի գործս, մ տ ա ծ ե լո վ , որ տեղակալս է,
պ ա րտ ա վոր է սպասել և ոչ թ ե կա րդա ցրել, որ շտապ ն եր կ ա ,
լա ն ա մ է — Հո֊ ի վւսիմեի վանքի մոտ ից ոտքով էին գնում մինչև
Մ ա յր տաճարը, և ճանապարհին ա յսպ ես հանգիստ ու մ ա նր ա ­
մա սն պ ա տ մ ե ց Ս իլիկյա նը ։ — Վ եր ա դա ռն ա մ , տ ես նեմ ի՞նչ,
սա, կա րծելով, թե շատ պիտի ուշա նամ, դ իմում է գրել, թողել
սեղ ա ն ի ս, հեռա նում է ։ «Ւ՞նչ գ ի մ ո ւմ է » , — ա սում եմ ։ Թե՝
«Կ ա րդա ՞, կիմանա՞ ս » ։ Կարդում ե մ , և քի չ է մնում գա գա թս պ ա յ­
թ ի ։ Դիմո ւմ ո վ հ ա յտ ն ո ւմ է, որ հա յրենիքի համար ստ ե ղ ծվ ա ծ
ծա յր ա հ ե ղ ճա կատագրական պահի գի տ ա կ ց ո ւթ յա մ բ թող­
ն ում է Երևան յա ն ռ ա զ մ ա ճ ա կա տ ի հ ր ա մա նա տ ա րի տեղակալի
իր պարտականությունը և ստանձնում է Սարդարապատի ճակատի
ղեկա վ ա րո ւթյուն ը ։ « Ո՞նց թ ե ՝ ստա նձնում ես, ա ՞յ մ ա ր գ ,— ասում
ե մ , — քո ո ւզելո՞վ է, որ վ ե ր ց ն ես ու գն ա ս։ Կամ Սարդարապատի
ճակատն ա նտե՞ր է, ի ՞ն չ է։ Չ է ՞ որ ա յն տեղ էլ քո տոհմակից
Հ ո վ սեփ բ եկ Փիրումյա նն է հրա մ ա նա տ ա ր ։ ճ ա ն ա չ վ ա ծ ու խ իզա խ
մի գնդա պ ետ , որի ծ ա ռա յո ւթ յուն ն եր ը բա րձր են գնահատվել Գե­
ր ա գ ույն հրա մա նա տ ա րությա ն կ ո ղ մ ի ց » ։ « Բ ա յց ա յգ «ճ ա ն ա չվ ա ծ
ու խ ի զ ա խ հրամա նա տ ա րը » , — ա սում է , — իր ճակատի վիճակը
հ ա մ ա ր ո ւմ է անհուսալի և հենց մի գլուխ պահա նջում է, որ զ ի ­
նադա դար կ ն ք ե ն ք » ։ « Հ ե տ ո ՞ ի ն չ, որ պահանջում է։ Մենք էլ ենք
պ ահա նջում։ Բոլորն են պ ահա նջում։ Հա յկ ա կ ա ն կորպուսի հ րա ­
մ ա նա տ ա ր Նա զա րբեկովը չի՞ պահանջում։ Մեր գրությունն ի ս ­
կա պ ես անհուսալի է, և հաշտությունն ու զինա դա դա րը՝ միակ
՛խոհեմ ք ա յլ ը , որ այսօր կարող ենք և պետք է կ ա տ ա ր ե ն ք »։
Ա յս տեղ նա կռվա րար աքլորի պես խ ր ո խ տ ա ց ա վ , թ ե «Ւ ՞ն չ է,
դուք մ ի ՞թ ե ա յս քա ն երկար նահանջի ճանապարհին չտ եսա ք ու
չ ի մ ա ց ա ք , որ թուրքը ձեզ հետ հաշտվել չի ուզում, որ զ ի ն ա ­
դադարի պ ա յմ ա ն է կա պ ում, ա նմիջապես էլ ինքն է խ ա խ տ ում
իր պ ա յմ ա ն ը և առաջ է շար ծվ ո ւմ ք ո խ ա ր վ ա ծ ու թ մ ր ւ ւ ) զորա–
ջո կա տների վ ր ա յով ս ւ « Տ ե ս ե լ ու իմացեջ ե մ , — ասում ե մ , — ո՞չ
կ ո ւյր ե մ , ո՞չ ա նհ ա սկա ցող։ Բա յց մ ի ՞թ ե դրանից մեր վիճակը
թ ե թ և ա ն ո ւ մ է ։ Մենք ուրիշ ելք չո ւն են ք ,— ա սում ե մ ։ — Այդպես
են մ տ ա ծո ւմ բո լո րը ՝ Թիֆլիոում ն ս տ ա ծ մեր Մ իա ցյա լ կ ա ֊
ոսոԼտրոլթյաե պարա գլուխ ները, Հ ա յկ ա կ ա ն կորպուսի հրամա–

ա
նատարը։ Վերից վար ու վ աբի ց վեր բոլորն էլ ա յդպես են մ տ ա -
ծո ւմ ։ Դա է միակ ելքը։ Մի՞թե դու չես հասկանում ա յդ հասարակ
բ ա ն ը » ։ Ասում է. «Ո՜ չ, դա ելք չէ, որովհետև քանի դու զինադա–
դարի կոչեր ու խ նդրա գրեր ես ուղարկում վեր և -ն եր ք և , թուրքը
մեր ժողովուրդը կոտորելով ու երկիրն ա վերելով առաջ է շա րժ­
վո ւմ ։ Զինադադար կնքես, դարձյալ կշարունակի առաջ շա ր ժվ ե լ։
Առաջ կշարժվի ու կջարդի այն քան ժամանակ ու այն քան տեղ,
մինչև որ Հ ա յա ստ ա ն աշխարհը լրիվ կլինի իր ոտքի տ ա կ, հ ա–
յա զուրկ ու ավերա կ, և ինքը հնարավորություն կունենա գ ր կ ա ֊
խ առնվելու մ ուս ավաթի հետ, իր կայս րության սահմ անները
հասցնելու՝ Կովկասյան լեռնա շղթա և նրանից էլ դեն։ Եսկ մեր
միակ ելքը ,—- ասում է , — կռվելն է, կռվե՛ր և ոչ թ ե դիրք պ ա ­
հ ե լը » ։ Այսպես խ ոս ո ւմ էր տ ա քա ցա ծ և գտնում էր, որ իր վճիռը
միակ ճիշտն ու հարմարն է պ ա տերազմ ական այն իրադրությա ն
մեջ, որ ստ եղծվա ծ է Ալեքսանդրապոլից մինչև Սարդարապատ։
Պատերազմական պա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ զորամասի հրամա նատա րու­
թյունը կարող է իր ձեոքչը վերցնել նույնիսկ ցա ծր կոչման որևէ
սպա, որն ի վիճակի պիտի լինի փրկելու դրությունը։ Սակայն
դա լինում է այն դ եպ ք ո ւմ , երբ զոհվել է ճակատի հրա մ ա նա տ ա ­
րը կամ ինչ-ինշ պ ատ ճա ռներով անհնար ու անհարմար է նրան
թողնել իր պ ա շտոնում։ Թայց սա հավակնում է այն պաշտոնին,
որի տերն է իր տ ո հ մ ա կ ի ց ը ՝ մի կարգապահ սպա և փ որձվա ծ
զինվորակա ն։ Ասում է* ((Դնդապետ Հո վ սեփ բեկ Փիրումյանի հետ
ինքս անձամբ լուծել ե մ հա րցը, և նա ինձ է զիջել ճակատի հրա–
մ ան ա տ արություն ըՖ։
— Երկուսն էլ գնդապետ են, ճա նաչում ե մ ,— խ ոս եց Մա­
նուկյանը, որ ուշադիր ու լուռ լսում էր այս զարմանալի պ ատ­
մությո ւնը։
— Ա յո ՜, երկուսն էլ գնդապետ են։ @այց Դանիելբեկը մի տ ա ­
րի առաջ ն ե ր կ ա յա ց վ ա ծ է եղել գեներա լութ յա ն։ Ռազմ ական մ ի ­
նիստրությունում հա ստա տվել էր միջնորդությունը։ Փաստա–
թղթերն ու տարբերանշաններն են ուշանում, որովհետև քանի
ամիս է, ճանապարհները փակ են, և Կովկասը կտ րվա ծ է մ ա յ ­
րա քա ղ ա քից։
— Հ իմա գնդապետի տարբերանշա նն երով ա յդ գեներալն
ուզում է ճակատ գնալ, կռիվն անձա մբ գլխավորել և հ ավատ ում
է իր հաղթանակին։
 — Ա յո ՜։ ճիշտ ա յդ պ ե ՜ս ։
— Բա յց ի ՞ն չ կա ա յդ տեղ դա տ ա պ ա րտ ելի։ Եթե, իհարկե,
դւ.ւք ևս դանում եք, որ նա ի վիճակի պիտի լինի դոնե մի փոքր
բա րելա վելու ճակատի վիճա կը։
— Ոչինչ չունեմ, պարոն Մ ա նուկյա ն, ինքս նրան շատ բա րձր
եմ գնահատում ի բր և մ տ ա ծո ղ մարդու և հմուտ ռ ա զ մ ա վ ա րի.
Երեի լս ա ծ էչ պիտի լինեք էրզրումի ճա կա տա մա րտում նրա կա ­
տարած քա ջությունների մ ա սի ն։ 9ա^ց Արարատյա ն դաշտն է ր ֊
գրում չէ, պարոն Արամ, ա յստ եղ թ ո ւյլ տ վ ա ծ մեր ամեն մի սխա ֊
լը կ ա ր ո ղ է լինել ճսւկաաագրական։
Արա մ Մ անուկյանը ք ա յլո ւ մ էրՀ ա յդ պ ա տ մ ո ւթ յա մ բ մի փոքր
խ ա ն դ ա վ ա ռ վ ա ծ ։ Եվ նա չթ ա ք ց ր ե ց ա յդ ։
— Պա տ կերա ցնո՞ւմ ե ք ,— ա ս ա ց ,— ես առաջ էլ ճա նաչում ու
հա րգում էի։ Եսկ հիմա պարզապես սիրեցի այդ գնդա պ ետ ֊
գեներալ Դանիելբեկ Փի ր ո ւմ յա նի ն ։ — Սիէիկյանը զ ա ր մ ա ց ա ծ նա .
յ ե ց ն րա ն, երևի փորձեց առարկել։ Սակայն Մանուկյա նը, որ
պս տ մ ա թ յա ն ամբողջ ը նթ ա ցք ո ւմ սոսկ լսող էր, ա յժ մ խոսու մ էր
ոչ թե կարծիք հա յտ նելու, այլ վճիռ հանելու համար։ Եվ գեներալ
Ա էւՒ Կանն արդեն պարտավոր էր ընդունելու նրա ասածը՝ իբրև
վճիռն այն արտակարգ ու իրավարար պաշտոնի, որն Արամ
Մ ա նուկյա նին էր վ ս տ ա հ վ ա ծ ։ — Միշտ չէ, որ ինձ իրավունք եմ
վերա պ ա հում խ առնվելու ձեր գո ր ծերի ն։ ճ ա կա տ ի հարցերը հ ի մ ­
նականում ձեր րամինն են, և դուք՝ հրա մ ա նատա րներդ, շատ
ա վելի լա վ գիտեք, թե ո՜ր ք ա յլն ինչպ ե՜ս պիտի կա տ ա րել։ Սա­
կ ա յն ա յս ա նգա մ, պարոն գեներա լ, թ ո ւյլ տվեք չհ ա մ ա ձ ա յն ելո լ
ձեզ հ ետ ։ - Մանուկյանի տոնը լուրջ էր, առա րկություն չընդու­
նող, և Սիլիկյանն զ գ ա ց , որ ինքն այս անդամ չարաչար սխալվել
է ։ — Առհասարակ մ են ք պարտավոր ենք շատ ավելի նրբանկատ
լի ն ե լո ւ ,.. Կրկնում եմ. ես առաջ էչ հա րդում էի Դա նիելբեկին։
ճ ա ն ա չո ւմ եմ նրա տոհմը, քաջ տ ո հ մա կիցներին։ Գնդապետ Պո–
ղոսբեկին մոտիկից ճանաչելու և մտ եր ի մ ը լինելու բա խ տ եմ
ունեցել Վանում, ճակատագրական Տա սնհինգի ծանր օրերին »
Ա յդպիսի մ ա րդկա նց վստահորեն կարելի է հանձնել մի ամբողջ
ՂոՐՔԸ> Ե նրանք հրաշքներ կգ ո ր ծե ն . . .
— Բայց չէ" որ Հո վ սեփ բեկն էլ նրանց տոհմից է և աո այսօր
իրեն չի հեղինա կա զրկել , — գեներալն ասես կա ռչեց մի վերջին
հեղհեղուկ պ ա տ ճ ա ռ ա բ ա ն ո ւթ յա ն ՝ իր դեռևս չ հ ա ն ա ծ վճիռն ար­
դարացնելու նպ ա տ ա կո վ ։
■— Առ այսօ ր , — ձգե ց Մ ա նուկյա նը ։ — Այո , Հ ո վ սեփ բ եկը ևս
նրանց տոհմից է, ըստ երևույթին՝ Ժառանգած նաև տոհմի ա վա ն­
դական ք ա ջա սրտ ութ յունը։ Սայց տ եսնո՞ւմ եք, որ ա յդ քաջասիրտ
գնդապետն ա յսօր կռվելը հա մարում է ապարդյուն, նույնիսկ
վտ ա նգա լից և մ իա կ ելքը թուրքի ողորմա ծությա նը հանձնվելու
մեջ է տ ե ս ն ո ւմ ,,* Հ ե տ ո ՞ ինչ, որ այդպես են մ տ ա ծում նաև վե­
րադաս հրամա նատա րներն ու Միա ցյա լ կա ռա վարությա ն պա­
րագլուխները։
— Եթե դուք ա յդ պ ե ՞ս եք որոշել , — Սիլիկյանը հուսահատո­
րեն դիմեց Մ ա նուկյա նին ։ — Եթե դ ։ւք իսկապես ա յդ համոդմանն
եք, էլ ո ւր ենք դնում, ինչո՞ւ ենք գնում։
Մանուկյանը դառը ժպտա ց քթի տակ,
— Ես գնում եմ ոչ թե ի մ կարծիքը հաղորդելու կա թողիկո­
սին։ Դուք ասացիք՝ հեռագրեր եք ստացել և ա նձա մբ էլ հա­
մա ձա յն եք նրանց ա ռա ջա րկությա նը.,. Պարզապես հաճելի է
տեսնել ի՞նչ է մ տ ա ծո ւմ այս երկրի հոգևոր նվիրա պ ետ ը, որ ի
պաշտոնե պ արտավոր է լինելու ա մ ենա խ ելոքը, չէ՞ որ հոգևո՞ր
առաջնորդն է։
— Եվ դուք ա յնտ եղ չե ՞ք հ ա յտ նելու ձեր կա րծիքը։
— Պիտի ա շխ ա տ ե մ լինել մ ի ա յն վկա , չ ն ա յա ծ նմա ն դերն
առհասարակ անհարիր է ի մ բ ն ա վ որ ո ւթ յա ն ը։
Վաղարջապատը հ ա յո ց ող բեր գո ւթյա ն կենտրոնն էր դարձել,
և նրա ներսում եռա ցող դ ժբա խ տությո ւնը հորդում էր դոլրսէ
թա ղա քի մուտքին չհա սա ծ՝ նրանք դեմ առան գաղթական ծովի
ա լիքին, որը խճուղին լ ց վ ա ծ շա րժվում էր տ ա րբեր կողմերի վ ր ա ։
Խճուղու եզրերին նստ ոտ ա ծ ա ղերսալից, մեռնող հ ա յա ցք ն ե ր ո վ
ողորմություն էին մուրում մ ե ծ ու փոքր, կին ոլ տ ղա մ ա րդ։ Սա­
կայն ողորմա ցող չկար՛ Կային մուրացիկներ, որոնք ա յլևս ուժ
չունեին ն ստ ա ծ տեղից ձեռք առաջ շա րժելու։ Պառկել էին, մի
ձեռքը գլխ ա տ ա կի ն, մ յո ւսը բուռ ա րա ծ մ եկնել դեպի առաջ։ Փակ
աչքերով էին, և հա յտ նի չէր՝ ո րն է կե նդա նի, ո՞րը՝ մ ե ռ ա ծ ։
Մա յր տաճարի բ ա կ ի ա ջա կողմյա ն ծա ռերի տակ կրակարան­
ներ էին շինել և հսկա կաթսաներում ձավարից ապուր էին եփում
գա ղթականների հ ա մ ա ր ։ Երեք վեղարավոր երիտասարդներ դար­
պ ա սներից ներս խ ուժ ող գա ղթա կա նների դ եմ ը պահում էին՝
 հ ա յտ ա րա ր ելո վ , որ ճաշր պատրաստ չ է , հ են ց որ պատրաստ
չինի, խ ո ւ մ բ - խ ո ւ մ բ ներս են թո ղ նելո ւ։ Երիտասարդներից մեկը,
ճա նա չելով զորա վա ր Սիլիկյա նին, որի շտ ա բը հենց ի ր ե ն ց կո ղ ­
քին՝ Գևորգյա ն ճեմարա նի առաջին հարկում էր տ եղա վորվա ծ,
ընդա ռա ջ գն ա ց և գլխ ով խ ոնա րհում ա ր ե ց ։ Ապա ի մ ա ն ա լո վ ,
որ զորա վա րն ու իր ուղեկիցները վ եհա փա ռին պիտի հանդիպեն,
զա ր մ ա ցա վ.
— Այս ժամի ն , — ր այ Տ և ա յն պ ե ս առաջ ը նկ ա վ ։
Տ րդա տ ա դռան պահակի ականջին ի ն չ - ո ր բա ն ասաց և,
հյուրերին ի ր են ից առաջ թ ո ղ ն ելո վ , հ ետ ևեց նրա նց։ Դեպի վ ե .
հարան տանող սալարկած ուղին եզերում էին վերա սլա ց բ ա ր ­
դիներ ու լորենիներ, որոնց արանքներում խ ն ա մ վ ա ծ թփերն էին
վա րդերի, հասմիկների և ա յլա զա ն երփնա վա ռ ծա ղիկների։ Ուրիշ
ժ ա մ ա նա կ ա յստ եղ պիտի լսվեին երգեցիկ թևա վորների դ ա յ լ ա յլ ­
ները։ Սակայն հիմա օդը լիքն էր Մա յր տաճարի պատերից ա ն ­
դին խ լրտ ա ցող գաղթականների անհողարաշխ ձ ա յն եր ո վ ։
Տարօրինա կ բ ա ն ա գն ա ց նե ր ը մ ռ ա յլ էին և բա ռե ր չէին գտնում
իրենց հոգիների խ ռովքներն իրար հաղորդելու։ ՚
Արամը մ տ ա ծո ւմ էր, որ գա ղթա կա նությունն ավե/ի շատ
էջյ ի ածնի շուրջն է կուտակվել, չ ն ա յա ծ նրան տեղավորելու, օ գ ­
նել ու և պետքերը հոգալու կո չվ ա ծ կա զմա կերպությունները Երե.
վ ա նո ւմ էին գտ նվ ում ։ Գաղթականը չի ՞ հա վատում ա յդ կ ա զ մ ա .
կերպ ություններին, որոնք իսկապես անզոր էին որևէ լուրջ օ գ ­
նություն հա սցնելու։ Թ՛ե՞ պարզապես երկրի հին հավատն է
նրա նց ա յստ ե ղ բե ր ո ւմ ։ Ա յստ եղից ավելի շո՞ւտ են տեղ հ ա ս.
ն ում ի ր ե ն ց ա ստ վա ծա ռա ք ա ղոթքները, թ ե ՞ գիտեն, որ ա մ ե ֊
ն ուր էլ մահն է սպասում, և ա յս տ ե ղ ի ց ավելի հեշտ պիտի իրենց
հոգիները հասնեն հ ա յո ց աստծու մ ո տ , խ ա ո նվ են նրա երկնա­
յի ն հոտ ին։
Կաթողիկոսը նրանց ընդունեց վեհարանի իր րնդարձակ
ա ռա նձնա սենյա կում, փափուկ բա զ կ ա թ ո ռ ի մեջ ը ն կ ղ մ վ ա ծ։ Տ ո թ .
երորդ տ ա ս ն ա մ յա կ ը նոր մ ի ա յն ետև թ ո ղ ա ծ Գևորգ Ե Սոլրենյա–
■ նը շա տ էր ծեր երևում, և հյուրերը չ զ ա ր մ ա ց ա ն , որ իրենց ող­
ջույն ին ծ ո ւ յ լ ֊ ծ ո ւ յ լ պ ա տ ա ս խ ա ն ելով ն ա պարարտ մ արմին ր
հ ա զիվ շա րժեց բ ա զ կ ա թ ո ռ ի վրա ու աջը մ ե կ ն ե ց առաջ, Գեներալ
Սիլիկյ ա նր խ լե ց նրա ձեռքը և տա րա վ շ/էւրթերինէ
 - Հը՞I նոր սենյա կներ նվաճելո՞ւ եք եկել ,— (այք| դեմքին
քարի ժպիտ՝ փորձեց կատակել վ եհա փ ա ռը։
- Փա՛վ ւիցի։ վեհ ա փ ա ռ, այն երեք սենյա կն էլ մ ե զ բ ա ֊
վական Է *— մեղա վոր խ ոս եց գեներա լը ։ — Գուցե ճեմարանի
անարևն/։ զանգա տ վե՞լ է ։ Հ ա յց մենը դժգոհելու ա ռիթ չեն ք տ ա ֊
լիս,
- Դէհք/ւհԼքու առիթն էլ, պատճառն էլ հենց ա յն է, որ հոգևոր
$եմարան (աք է նստում զորամասի ս պ ա յա կո ւյտ ը ... Սա կա յն ,
կարծում եմ, դա ժամա նա կա վոր երևույթ է, և խ ա ղ ա ղ ութ յա ն
էինի , ամեն ինչ կբռնի իր տեղըւ Ուրեմն, խ ա ղա ղությո ւն ամե–
նեցունւ
Տ ե ս ն ե լո վ , որ հովանա վորը մնում է ստվերի մեջ, Շ ահ խ ա ­
թ ա ն ին մ ո տ ե ց ա վ , հա մ ք ա ր ե ց վեհափառի աջը, որ թույլ ընկած
էր աոջևի սեղանի եզրին, ապա խ ոսեց թա տ երա յին վերա մբա րձ
տոնով,
■ » Պատիվ ա ն ե մ ներ կա յա նա /ոլ, վեհա փա ռ. Երևան քա ղա քի
պարետ Ոահխաթու ն խ – Կաթողիկոսը գլուխը շարժեց հա նգիստ,
և պարետը հ ա յա ց ք ո վ ց ո ւ յ ց տվեց քիշ հեռու, մեկուսի կանգնա ծ
Արամին, նրան ևս ն ե ր կ ա յա ց ր ե ց , — Պատիվ ա ն ե մ , վ եհ ա փ ա ռ, և
աոհասարակ ինձ համար մ ե ծ պատիվ է ն եր կա յա ցն ե լ Երևանի
Ազպարին խորհրդի ն ա խ ա գ ա հ , Արարատյա ն երկրի արտակարգ և
միա նձնյա ղեկավար Արամ փաշա Մանուկյա նին։
Ալս անունը լսելուն պես ա շխ ուժացա վ կա թողիկոսը, փորձեց
տեղից վեր կենալւ Արա մը մ ե ծ ա ք ա յլ մ ո տ ե ց ա վ , շտ ա պ եց առնել
նրա ա յր , որպեսզի նա տեգից վեր չկեն ա ։ Երբ կ ռա ց ա վ հ ա մ ֊
բուրելու համար, վեհ ա փ ա ռը ձախ ձեռքով բ ռ ն ե ց նրա ուսը և
մտերմորեն ս ե ղ մ ե ց ւ
— Այդպես էյ պ ատկերացրել եմ ձ ե զ ,— գոհունա կությա մբ
խ ոսեց վեհ ափ ասր՝ ո գե շ ա ն լ հայա ցքն իր դեմ կա նգնա ծ Արամի
վրա և ուշքի գալով՝ նրան տեգ ց ո ւյց տ վ ե ց Նստեցև՜ք, նստե–
ց ե ՚ ք . . . Ահա ճիշտ ա յդպ ես կլ պ ատկերացրել եմ՝ բա րձրա հա սա կ,
բա ց ճա կա տ ։ Մարդուս ճակատին կարե/ի է կարդալ նրա հոգին։
Սո՛ւր )Է, որ «ճ ա կա տ ա գի ր » խոսք էլ կա ։ — Ապա հ ա յա ցքը
սահեցնելով ներկաների վր ա , ասելիքր եզր ա փակեց աստվա–
ծ ա շն յյա ն խ ո ս ք ո վ Բ ա / լ ո ւ մ ք են կոչեցեա լք և սակաւք՝ ը ն տ ­
րես։ քք։ Գոհություն աստծուն, որ այս դառն ու դժվար օրերին
^ազգին &եզ նմաններն են առաջնորդում* Ձե զն ի ց առաք ձեր
անունն էր ա յստեղ հա սել*
Վեհափառի գովեստի խոսքերը հաճելի էին Արամի համար*
Սակայն ա յդ պահին Նրան տանջում էր իր ա ռա քելությա ն ախար
գ ի տ ա կց ութ յո ւն ը ։ ՝Ձիչ հետո կպ ա րզվի ւ թե ինչի* համար են եկել,
և վեհ ա փ ա ռը կզղջա իր խոսքերի համարI Զղջումն ի նլ է որ*
կա նիծի" ա յն ճանապարհը, որ իր են ց բերել է ա յս տ ե ղ ,,* եվ մինչ
նա այ ս հ ո դե մ աջ ի նքնա խ ա րա զա նումն էր ա պրում, զորավար
Սիլիկյա նն իր կաշվե պ ա յուսա կից հա նե ց հեռագրի երկու մ ե ­
ծադիր թեր թեր ու անհամարձակ դրեց կա թողիկոսի առաջ։ Վեր -
ջինս փ որձեց մի հ ա յա ց ք ո վ ի մ ա ն ա լ թ ղ թ եր ի էութ յո ւնը * կկո ցա ծ
ա չքերով վ երից վար տ ն տ ղե ց, հետո էլ սրտնեղած ն ա յե ց վ ե .
դարավոր դավաղանակրին, որը հանդիպման առաջին իսկ վ աՏր^~
յա ն ի ց պատի տակ ձգվ ա ծ սպասում էր կա ր գա դ ր ո ւթ յա ն ։ Նա իս–
կույն դուրս գնաց և բե ր ե ց ա կնոցը։
Եթե քիչ աոաջ վեհա փ ա ռը հիշած էլ չլիներ մա րդու ճակատին
նրա հոդին կարդալու հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը , միևնույն է, նրա դ ե մ ­
քին ն ա յողն ա նպ ա յմ ա ն կգար ն մ ա ն ե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յա ն ։ Հեռագրեր
ր ի ց մեկի ա ռաշին իսկ տողերի վյւա նրա չայն ճակա տը ճ ե ր ­
մ ա կ ե ց , ապա երևացին կապաա դալուկ բ ծ ե ր , որոնք շուտով
ծ ա ծ կ վ ե ց ի ն քրտնքի կա թի լն եր ով ։ Երկրորդ հեռագիրը չկարդացI
Երկո սը միասին սեղանի վրա շպ րտեց և տեղից վեր կա ցա վ շ ա ն ­
թահարի պես։ Հ ի չ առաջվա հ ոգնա ծ ու ը ն դ ա ր մ ա ց ա ծ մարդը չէր
ա յլև ս ։ Նրա աչքերը վ ա ռվ ո ւմ էին, ասես կա յծ եր պիտի արձա­
կեին։ Երևի հարվածը շատ էր ա նսպ ա սելի, և սկզբում անելիքը
չի մ ա ն ա /ո վ նա անհանգիստ աջ ու ձախ ք ա յլ ե ց վա նդակի մեջ
ն ետ վ ա ծ առյուծի պես, ապա շեշտակի կա նգ առավ զորավարի
դ եմ և ձեռքը նրա կողմ տնկելով որոտա ց,
— Ուրեմն, դուք արդեն որոշել եք թուրքերին հանձնել Հ ա յո ց
եկեղեցու Մայր ա թ ո ռ ը ...
®ՒւՒկյաՆը փորձեց հա նգստ ա ցնել ափերից դուրս ելած վ ե ­
հա փ ա ռ ին ։
— Զերդ Սրբություն, էջմիածնի Մ այր աթոոր հտնձնե/ոլ ոչ
մի որոշում էլ չկա։ Պարզապես, ձեր անձի և Մայր աթոռի սըր-
բո ւթ յո ւն նե ր ի ա պահովությունն ունենք աչքի աոաջ։ Ա պ և ո ւմ
ա մ ա ռ է, և դուք ա ռժա մ ա նա կ կփոխ ադրվեք Ոյա րականի ձեր
ս մ ա ռ ա ն ո ց ը ...
 — Իսկ Բյուրականի"ց ուր պիտի փ ո խ ա դ ր վ ե մ ,— պ ա յթ ե ց վ ե .
հ ա փ ա ռ ը ։ — Չ է՞ որ էջմ ի ա ծինն ա յգքա ն հ եշ տ ո ւթ յա մ բ թջնա մոլն
հանձնողի համար Բյուրականը ոչ մի դժվարություն չի ներկա ­
յա ց ն ի ։- Եվ առանց զորավարի նոր պ ա տ ճա ռա բա նոլթ յոլնների
վրա ուշադրություն դարձնելու, շրջվեց դեպի գա վա զա նակիրը,
ա ռույգ ձա յն ով կա ր գա գ րե ր --- Իմ անունից ա սա ցեք, որ հ ն չե ց ­
ն ե ն բոլոր եկեղեցիների զ ա ն գե րը ։ Հ ա յո ց երկրին ու նրա ա ռա ­
ք ելա կա ն եկեղեցուն անագորույն վտ ա նգ է սպ ա ռնում։
Ապա նա թա փ տ վ ե ց հ ա գուստ ը, կրծքի վրա ուղղեց ադա ­
մ ա նդա կուռ խաշը, գոհարազարդ գայիսոնը ձեռքն ա ռնելով հաղ­
թ ա ք ա յլ ելավ վեհա րանից և սև սքեմա վորներով շրջապատված
ուղղվեց ղեպի Մայր տա ճա րր։
Շուտով ղողանջեցին զ ա նգերը՝ նախ Մ այր աթոռի զ ա ն գ ա կ ա ֊
տ ն ի ց * Սրան էլ ա րձա գա նքեց Գայանեի եկեղեցու կոչնա կը։
Հ ռի փ սի մ եի տաճարի զա նգերը փ ո ք ր ֊ ի ն չ ուշա ցումով, բ ա յ ց ա յն ­
պես ղողա նջեցին, որ վա նքի շուրջը ծփ ա ցող ժողովուրդը հոր­
ձանք տվեց դեպի Մա յր աթոռ։
Լուրն իրար տալով՝ մարդիկ ա մբողջ Վաղարշապատն ու շ ը ր ֊
չա կաները լցրել էին ա յն պ իսի տա գնա պ ով, ասես թշնա մին Մայր
տաճարի պատերի տակ է արդեն, և մ ի ա յն նահատակների դիակ­
ներով պիտի փակվի նրա ճանապարհը դեպի հ ա յո ց եկեղեցու
սրբությունները։ Իսկ վեհա փա ռի թափորը վեհ արանից մինչև
Մա յր եկեղեցու դուռն իր կարճ երթի ը նթ ա ցքո ւմ ստ վա րա ցա վ,
դարձավ սևա կնած գե տ , որ հոսում էր առաջ՝ իր ետևից ու կող–
ք ե ր ի ց ք շա ծ տանելով մ ա րդկա յին հեղեղը։
Մայր տաճարի դռները կրնկի վրա բ ա ց էին կաթողիկոսի
առաջ։ Բայց նա դռներով ներս մ տնելուց առաջ փա րվեց զ ա ն ­
գակատան սյուներրն, շքա մուտքի աջ ու ձախ կողմերի ք ա ն ­
դակա զա րդ քարերը շ ո յե ց –դուր դուրեց գողացող ձեռքերով և նոր
մ ի ա յն ք ա յլ ե ց դեպի սրահը, որի կենտրոնում Իջման սեղանն էր՝
գ մ բ ե թ ի լուսամուտն երից իջնող խորհրդավոր լո ւյսերով ողողվա ծ։
Բեմի առաջ գրակալներ կա յի ն ՝ ծ ա ն ր ա բ ե ռ ն վ ա ծ սուրբ դբր–
ք ե ր ո վ ։ Բարձրաստիճան հոգևորականները կիսաշրջան կա զ մ ա ծ
կա նգնել էին՝ տեղ ա զա տ ե լո վ կաթողիկոսի հա մա ր, որը սովո­
ր ա բ ա ր մո տ ենում էր կենտրոնական գրա կալին, բ ա ց էր անում
է>բվա ոգուն հարմար գրքի հա մա պ ա տ ա սխա ն էջը, և այսպես
էր սկսվում պատա րա գը, որի ամբողջ ը նթ ա ցքո ւմ տասներկու
161
— Սարդարապատ
սարկավագներ ձ ա յն ա կց ո ւմ էին նրան։ Այս ա նգա մ, սա կա յն ,
նա շրջա նցեց գրակալները, հոգևորականների կիսաշրջանն ու
սա րկա վագների շա րքը, բա ր ձ ր ա ց ա վ բ ե մ և շրջվելով գեպի
ծ փ ա ց ո ղ դահլիճը, հուզվա ծ խ ո ս ե ց ։
— Ժողովուրդ հ ա յո ց , հա յր ենիքը մեր ծա նրադույն վտանգի
տակ է ։ — Դողդողացող ձ ա յն ո վ ասաց այս խ ոսքը, որպես թե
կրակ ն ետ եց դահլիճը և թ ո ղ ն ելո վ , որ կրակն այգ բո ր բ ո ք վ ի ,
տարածվի ծ ա յր ե ծ ա յր , ինքը հ ա յա ցք ը նկա րա զարգ առաստաղին
հա ռա ծ՝ ապրում էր այն պահը, երբ հոգին վ ե ր ա ն ա մ է, ի։առնը–֊
վո ւմ բա ր ձրյա լի սր բա զա ն բա ն ա կ ի ն ։ Ժողովուրդը մի շունչ դա ր ­
ձա ծ տնքում էր, հ ա ռա չում։ Նույնիսկ նրանք, որ քա ջա տ եղյա կ
էին ռա զմա ճա կա տ ի վիճակին, գիտեին թջնամու ա ռա ջխ ա ղ ա ց ­
ման ընթ ա ցքն ու յո ւր ա յին ն եր ի անկասեցնելի նահա նջը, մ ի ա յն
ա յժ մ , վ եհա փա ռ հ ա յրա պ ետ ի ց ա վ ա գ ի ն ա հա զա նգից հետո ա մ ­
բողջ ա հ ա գ նո ւթ յա մ բ պատկերացրին երկրի վիճա կը, և սրտներր
Լցվեցին դաոը կս կիծով։ նրա նք ս արս ափ ահ ա ր հ ա յա ցք ն եր ը
հառել էին տաճարի պատերի վրա, և պ ատերից իր են ց էին ն ա ­
յո ւ մ տ ա գնապ ա ծ սա ր ը հա յրերն ու հրաշագործ ոգիները։ Տ ա վ ու
կարևկց անք կար մշուշոտ հ ա յա ց ք ն ե ր ո ւմ , որոնք ա յդ պահին
ա ռա վել, քան երբևէ, հա րա զա տ էին հա յի հոգուն, նրա սրտի
թ ա ր գմ ա նն էին, նրա ա նմխ իթա րա կա ն վիճակի սրտ ա մորմոք ու
լուռ ա րտ ա հ ա յտ ո ւթյո ւն ը։ Եվ ա յդ հա յա ցք ն եր ի մեջ մարդիկ զ ո լ բ
պիտի փնտրեին պ ատ ա սխա նը ի ր են ց տանջող հա րցերի, ելքն
ա յն ահազարհուր վ ի ճ ա կ ի ց , որի մեջ խ ո ր ո վ վ ռ լմ - փ ո թ ո թ վ ո ւ մ է
բո վ ա նդ ա կ ա զգ ը ։ — Ժոդովո"ւրդ հ ա յո ց ։ — Վ երա ցա ծ, երկնային
ոգիների հ ա յա ցք ն ե ր ի ց փ ր կո ւթ յա ն ագերսող հա վ ա տ ա ցյա լների ն
կրկին սթ ա փ եցրեց կա թողիկոսի դողդոջ ձ ա յն ը ։ — Թուրքը՝ մեր
բա ն ա կա ն հոտի ա րնա խում ոսոխը, նվաճել է Ա լեքսա նդ ր ա պ ո լԸ >
շա րժվում է դեպի սիրտը մեր երկրի, մեր հա վատի, մեր կե ն ­
սա գրությա ն, գալիս է էջմիա ծնի վր ա ։ Թուրքը կոտորած ու ավեր
փ ո ելո վ գալիս է, և մեր զորա պ ետներն էլ ուրիշ ելք չեն գտ նում
աՏԴ աղետից ք քա ն հաչոց հա յրա պ ետ ին փախուստի մ ղ ե լը ։
նրանք Ա մենա յն հ ա յո ց կա թողիկոսին առաջարկում են ոսոխթ
բ ե րա ն ի ն թողնել Մայր աթոռ է ջմ ի ա ծ ին ը , մեր սրբա ր ա նն եր ը >
հ ա յ ժողովուրդը, հա յր ենի երկրի վերջին կտորը և առաջարկոլ մ
են լքել ա յս բը լո ր ը , սեփական կյա նքը փրկել Բյուրական ում կամ
" լրիշ անմատչելի որևէ լեռնա ծերպ ի վ ր ա ։
 Ահա ա յսպ ես, ո չ ա վել, ո՜չ պ ակաս։ Կարծես ի նքը չէ այն
կաթողիկոսը, որին առաջարկում են փրկել իր կյա նքը և փըր–
կ ութչան ճան ապ արհն են ց ո ւյց տալիս, հեռանալ Բյուրական կամ
մի ուրիշ ապահով տ եղ։ Իսկ ինքը՝ Գևորգ Սուրենյա ն-Տփղիսե–
ց ի ն, մ տ ա ծում է այ դ փրկարար առաջարկի մա սին, մ տ ա ծում է
հ ա յո ց կաթողիկոսի Ոլ նրա բռնելիք դիրքի մա սին։ Հ ա յա ցք ը
վերևներում է, հրեշտակների հետ, նա պատասխան է հա յցում
Ամենափրկիչից, Հ ա յո ց Լուսավորչից, սուրբ առա քյա լների մըշ–
տագո և մշտազդոն ոգիներից։
Դահլիճում վ ա ՜շ - վ ի ՜ջ էին կանչում։ Տ ա ռա պ ա նքի ու ցավի
հառա չանքներն իրար խ ա ո ն վ ելո վ , ալիք տալով հասնում էին
եպիսկոպոսաց դասին և խ փ ում վեհափառի ք ղ ա նցքն իրին։ Ժո­
ղովուրդը մ ոլորված էր « ա յո » – ի ու «ո չւ> ֊ ի բա վ ի ղն եր ո ւմ ։ Եվ ահա
պղնձաձայն զնգա ց կաթողիկոսի խ ոսքը, իբրև տապը մ եղմա ցնող
սյուք ու զեփ յո ւռ տ ա րա ծեց, սփ ռվեց եռացող մարդկային
ծովի վրա։
— Ո՜չ և ո չ , հա զա ՜ր անգամ ոչ։ Ես չեմ լքի մեր սուրբ նա խ ­
նիներից ա վ ա ն դ վ ա ծ Մայր ա թոռը։ Ես չեմ հեռանա հա յոց
առաքելական եկեղեցու օջախից։ Եթե հ ա յո ց զինվորությունն ու
ինքը՝ հա յ ժողովուրդը, չեն կարողանա թ շ ն ա մ ո լ առա ջխա ղա ­
ցումը կա սեցնել, եթե ի զորու չեն լինի փրկելու մեր սրբություն­
ները, ապա թող ես նահա տ ա կվեմ հենց ա յս տեղ, շեմի վրա Մայր
ա թոռի, որի գահակալի պ ատիվն ունեմ մ եր սուրբ նախնիների
արդար բա ր եխ ո ս ո ւթ յա մ ր և Աստծո ո ղ ո ր մ ա ծո ւթ յա մ բ։
Դահլիճում գոհ ունակության տնքոցը հորձանք տ վ ե ց , ժ ա յթ ­
ք ե ց դուրս, որպեսզի տարածվի տաճարի բա կո ւմ ծփ ա ցո ղ բազ–
մ ությա ն վրա և ա յն տ եղ ի ց էլ հորդա Վ աղարշապատի փողոցները,
գն ա ավելի հեռո լ, տարածվի կուչ եկած Հա յա ստ ա նո ւմ ու նրա
սահմանն երից դուրս։
Վեհափառի մոտ կիսաշրջան կա զ մ ա ծ եպիսկոպոսական դասը
հպարտությա ն հ ա յա ցք ն եր ո վ ողջագուրվեց ծերունազարդ հ ա յ ֊
րապետի հետ ։ Խրոխտ շտկեցին իրենց մարդիկ, որոնց Մայր
աթոռ էր բերել տա գնա պ ը։ նույնիսկ ժպիտներ երևացին պ ա յծ ա ­
ռա՛ցած դեմքերի վ ր ա ։ Իսկ նրանք, որ վեհարանում ուրիշ առա­
ք ե լո ւ թ յա մ բ էին ն եր կ ա յա ցե լ, մեկուսի կա նգնա ծ որոճում էին
իրենց մ տ որումները, որ տարբեր էին իր ար ի ց, տ ա րա բնույթ։
Ահա զորավար Մովսես Սիլիկյանը, որ լի ցք ա ռած իր վ ե ր ա դ ա ս ֊
ն եր ի ց, հրահրողր դարձավ այս բոլորի, հիէքա ա մոթից կծկվել
էր մեկ ուսի։ Եոլզենար, որ վեհ ափ առն իրեն չտեսն ել1 , և կ յա ն ­
ք ո ւմ առաջին ա նգա մ զգում էր, որ ինքը երկարահասակ է ու ց ,ո~
վ ո ւմ էր դրա հ ա մա ր։ Երևանի պարետ Արջս Շոր*իւաթանին ա ր ֊
դեն մ ո ռ ա ցե էր, թե ինչի՞ համար է եկել, ոգեււրված կ ա թ ո դ ի ֊
կոսի փ ա յլուն դերով, շատ էր ա փ սոսում, որ նրա կողքին էէ
ի բր և երկրորդ հե՛րոսը բ ե մ ո ւ մ ։ նա զ ա ր մ ա ն ա մ Լը նաև, թե ի ն չ ֊
պե՜ս է, որ այս մ ո լո ր վ ա ծ հա նդիսականները ծ ափ ողջույն ֊
ներն են մ ո ռ ա ց ե լ։
ք^արդ ու հակասական էին Արամ Մա նուկյա նի ապրումները*
ի բր և վերին հրամանն ի կատար ածող ա յն ղւիփ՚ ց >/ ֊ ՚ մ՛ I ր եղել
ա յդ հրամանին և հիմա կարող էր վ ա յելել տ տպալում ի ե ա յ ս ֊
քան բա րեհա ջող, ա ներևա կա յելիորեն գեղեցիկ տապալումի ես՝,֊
.ճույքը*** Սակայն նրա սիրտը կո տրված էր այն գի տ ակցոլի1յ;> ւ-
ն ի ց , որ կաթողիկոսի սւչքում ընկավ իր անունը, հա վ ա ս ա ր վ եց
լքումի փող հնչեցնողների ա նուններին։ « Ձ ե զն ի ց առաջ ձեր ա ֊
նո՞ւնն էր ա յստեղ հ ա ս ե լ»,– գորովա նքով ասսւց վեհ ա փ ա ռ
հ ա յր ա պ ե տ ը ։ Դա Վանի պաշտպանի անունն էր։ Պա սա ւհոեա ն
չէր, որ ասաց նաև, թե պետք է գո հա նա նք, որ այսօր հա յոց
ազգին ձեր նմաններն են ա ռա ջնորդում ... Եվ դո ւ, Վանի հերոս,
ա զգ ա յի ն ազա տա գրա կան պ ա յքա րի քա ջա մա րտ ի՞կ, ա յ ժ մ ի ՞ն չ
ա ռա ջա րկությա մբ ես եկել Մ այր աթոռ է ջմ ի ա ծ ի ն ։ Ո՞ւմ հետ ես
գ ո լ։ Ո՞ւր ես տանում հ ա յո ց ազդր, որ տ ա րտղնվա ծ է, կի ս ա ­
կործա ն, բա ր ե կ ա մ ն ե ր ի ց լք վ ա ծ , թշն ս/մոլ ա նդթութլա նը մ ա տ ֊
նըված։
Արամը տանջվում էր ա ն մ խ ի թ ա ր , որ վեհափառն իրեն շ ա ս ս ց
նաև ա յս խ ոսքերը, չկ շտ ա մ բե ց ու չ ա ն ի ծ ե ց ։ Արհամարհե՞ց հրեն,
թ ե ՞ խ ո ց վ ա ծ էր ա յնպ ես խորն ու ա նբուժելի, որ չէին օգնի ո՞չ
կշտ ա մբա նքի խ ոս քեր ը , ո՞չ ա նեծքը, ո՞չ էլ խրատը հա յր ա կ ա ն ։
Գուցե նրա հոգում ա յդ վ ա յր կ յա ն ի ն մ ի ա յն մի հա՞րց էր գլուխ
հանել սրտաքանդ մի հարց, հուսա հատեցնող մի հ ա ր ց ՝ « Եվ
դո՞ւ, Ա ր ա մ »։ Գուցե չ տ վ ե ց ա յդ հարցը մ ի ա յն նրա համար,
որ պ ատա սխա նը կարող էր լինել ա ռա վել սրտա քա նդ։ Եվ Արա–
մին քրքրում էր, ա մ ենից առաջ, այն գիտ ա կցութ յունը, որ իր
հանդեպ սա սանվեց հավատը մ ե ծ հ ա վ ա տ ա վ ո րի ։ Եվ սասան–
վ ե ց ի ր մ եղ ք ո վ , Արամ Մ ա ն ո լկյա ն ի ' 1
 Պ ատվախնդրությունը հզոր տգույն խ թա նն է մ եծ ա գ ո ր ծ ո ւ­
թ յ ա ն ։ Պատվախնդրոլթյոսնը ողնաշարն է հոգու, որը կ ծ ռմ ռվ ի ,
կկորցնի իր ձևն ու ինք ն ո ւթ յո ւն ը, եթե ա յդ ողնաշարը չո ւն եց ա վ ։
Արա"մ տ ղա , — ո՜չ թ ե Արամ փաշա, որպիսի պատվանունով քեզ
հաճախ են մ եծ ա ր ո ւմ , առանց հասկանալու, որ դու վիրա վորվում
ևս թուրքական ա յդ կ ց ո ր դ ի ց ,— այ Տ , Արա ՜մ տղա, այն լ ե ռ ­
նա ստ ա նը, ուր ծն վ ել ես դու, ուր սովորել ես ք ա յլ ե լ , հոգու ա մ­
րությունն է սիրում, շիտակությունը հոգու։ Այն տեղ լեռներն
Ուղիղ դեպի երկինք եմ մ ի տ ում ։ Հոգ չէ, որ կա յծ ա կները նրանց
կուրծքն են ճեղքում կա մ զարկում են հպարտ ճա կա տներին։
Դու ա յդ ինչպե՞ս մ ո ռա ցա ր հայրենի լեռնա ստ ա նի դասերը։ Ինչ­
պե՞ս լծվ ե ցի ր ա յն սա յլին, որը գլորվում է դեպի բա ց ե ր ա խ
ձորը ...
Արամը հոդեպես բ զ կ տ վ ո ւ մ էր այս մ տ ք ե ր ի ց ։ Եղավ մի պահ,
որ ինքնա դա տ ա ստ ա նի ոլորտի մեջ կորցրեց վեհափառի խոսքի
տուտը։ Թմրած էր կարծես և ա րթնացա վ մեկ էլ, երբ տաճարն
այն պես հորձանք տ վ ե ց , ա մբոխն այն պես ծ փ ա ց ֊ ա լե կ ո ծ վ ե ց , ոնց
որ իրար էին ձուլվել տաճարի ներսում գտնվողներն ու դրսին–
ները, կամ կա պ կպ վա ծ իրար՝ գերմարդկային մի անտես ումով
ց ն ց վ ո ւմ էին, և նրա նց հետ էլ տաճարն էր ց ն ց վ ո ւ մ , իսկ հրեշ­
տակներն ու սրբերն արդեն խ ա ռնվել էին ալեկոծվող ա մ բո խ ի ն ,
գնում էին դեպի կռիվ ու նահատակություն։ ■
— Թուրքը չի կշտացել մեր մողովրդի ա րևմտ յա ն կէսո վ, հի–
մա էլ այս մի կիսի վ ր ա է եկել անհադուրդ ու մ ո լե գն ա ծ ։ եվ եթե
ա յստ եղ էլ հ ա ղ թ եց , դա կլինի ստույգ վերջը մեր ա զգային գ ո ֊
յո ւ թ յ ա ն ։ Մի՞թե մենք չսլիաի կա րողանանք պահպանել մեր
օջախի կրակը, մեր հավատի ջահը, մեր ա զգա յին գոյի հիմքերը։
Ւսկ եթե եկել է վերջը, ապա ինչո՞ւ այն չընդունենք պատվով ու
ք ա ջո ւթ յա մ բ և ոչ թե ողորմելի զեռունի պես ոսոխի առաջ սո ֊
ղալով։ Մեր պ ա տ մությա ն ա նցյա լ դարերը լիքն են քաջությա ն
Օրինակներով, ն երկվա ծ են նահատակների ա ր յա մ բ ։ Դրանով
չի սպառվել մեր ա րյունը, և չի կորսվել քաջությունը մեր շ ա ր ֊
ք ե ր ի ց ։ Դարեր առաջ, երբ Մոհամեդի խ ա ժա մո ւժն արաբական,
ա նա պ ա տներից եկել, ուզում էր ավերել մեր երկիրը, կտրել մեր
լեզուն և մ եռց ն ել մեր հավատը, ոտքի ելան մեր նախնիք* Նրանց
կրոշին գրվա ծ էր* «՝&աջութեամբ մեռցուք ի վերա յ աշխարհիս
մեր և ի վ եր ա յ ազգիս, և մի տեսցեն ալք մեր կոխան ոտից լեալ
պ ղծա լից ար անց սրբարանս մ ե ր » ։ Հաջորդ բոլոր դարերը հա լոց
ա զգն ա յդ պ ե ս է ապրել իր ի նք ն ո ւթ յա ն հա մա ր պ ա յք ա ր ե լո վ , իր
վ ա ղ վ ա հա մար այսօր մեռնելովէ Եվ որովհետև ով գաղափարի
հե տ է մ ե ռ ն ո ւմ , մ եռն ո ւմ է որպես հատիկը ց ո ր յ ա ն ի , ապա հ ա ֊
աիկի մ ա հով նոր կյա նքեր են ծն վ ո ւմ վաղ թե ա նա գա ն։ Դրա
հ ա մ ա ր է, որ զ ա ն գ վ ա ծ ա յի ն մ ահերով ու կոտորա ծներով հ ա ֊
րուստ մեր կենսագրությունը չի ունեցել և երբեք էլ լպետք է
ունենա վերջին վերջա կետ։ Ուրեմն էլ ինչո՞ւ դավենք ապրելու ե
գո յա տ և ելո ւ մեր ա զգ ա յի ն կերպին։ Ւնչո ւ ազգովին չ բ ա ր ձ ր ա ­
ն ա նք, չկա նգնենք թ շ ն ա մ ո լ դ եմ , որ գալիս է ան դրա ր աքս յա ն իր
թ ե թ և հա ջողություններով հ ղ փ ա ցա ծ և մեր արյան վերջին կ ա ֊
թի լի ն ծ ա ր ա վ ի ...
— Պաարա ստ ենք ելնելու, վեհափա՛՛ռ տ եր , — էլ ոէեցին դահ­
լիճի տարբեր կողմերից։
եվ ա յս ահեղագոչ ձա յն ե՞ր ն էին ՝ մ ի ա ց ա ն , թ ե ՞ դահլիճը
մ ի ա ձ ա յն , միա հ ա մ ո ւռ պ ա յ թ ե ց .
— Պաարա ստ ենք։ .
Կաթողիկոսը դրան էլ սպ ա սում էր* շունչ առա վ մի պահ և,
հ ա յա ց ք ը ծփ ա ցո ղ ա մ բո խ ի վրա, աջով ա դա մ ա նդ ա զ ա ր դ լա ն ջա ­
խ ա չը բ ռ ն ա ծ , ե ր ա ն ո ւթ յա մ բ շա րունա կեց.
— Ես միշտ էլ հ ա վա տ ա ցել եմ ի մ ժողովրդի ոգուն։ Ես գի ­
տ եմ նրա ա նցա ծ ճանապարհի դա ռ նո ւթյուն ներ ը։ իսկ դրանք ո ՞վ
չգիաի։ Ոայց վերին ն ա խ ա խ ն ա մ ո ւթ յա ն բա րեհա ճ թ ե լա դ ր ո ւ­
թ յա մ բ ^ հ ա մ ոզ վ ա ծ եմ նաև, որ ազգն ի մ հ ա յո ց անարգ թշնա մուն
դեռևս չի ասել վերջին իր խ ոս ք ը։ Եվ խոսքն ա յդ պետք է լինի
հ ա ղ թ ա կ ա ն ...
— Պետք է լինի հա ղթա կա ն . . . հաղթակա ն , — ա րձա գա նքեց
դահլիճը։ Եվ արձագանքն ա յդ թ ն դ ա ց Մայր տաճարի կա մ ա ր ­
ների տակ, ելավ նրա դռներով ու լուսա մուտ ներով, տա րա ծվեց
դո՜ւրսը, ամենուրե ք ։
Էջմիածնից ելած սուրհանդակները, որ սարկավագներ էի ն ,
Դևորգյա ն ճեմարանի սաներ կամ էլ ա յդ պատվական ա ռ ա ք ե ­
լութ յունը կա մավոր ստ անձն ած աշխ արհ ակ անն եր, Արարատյա ն
երկրի բոլոր վա նքերին ոլ եկեղեցիներին էին տանում Ա մեն ա յն
հ ա յո ց կա թողիկոսի հրա մա նը՝ տիվ ոլ գիշեր զանգեր հ ն չե ց ­
նել ա յնքա ն ժ ա մ ա ն ա կ , քա նի դեռ թ ոլրքը գտնվում է Արաքս Ւ ց
ա յս կո ղմ։
 Արեգակը նոր էր ելնում Սևանի կողմերից և դեռ արեգակ
չէր, ա յլ Գեղամա լեռների թիկունքները հրավաոած չա վ ա ։ Ա յգ
հրավառությունը տվել էր հ ա ն ք ի ն , անդրադարձել, շաղ եկել
Արարատյան նահա նգում, որ ասես լ վ ա ց վ ա ծ էր հազար ջրով։
Գիշերը մ եղ մ անձրև էր տ եղ ա ց ել, և հա մատա րած կանաչությունը
վ ա ղորդա յնից այն պես էր շողարձա կում, ա յնպ ես էր հ ո ւ ր հ ր ա ֊
տում, որպես թե երկինքը ոչ թ ե անձրև էր մ ա ղել, այլ ա գ ա մ ա ն ֊
դի փոշի, որի ա կնախտիտ փ ա յլերով բ ռ ն վ ա ծ էին դաշտերը,
թուփ ու ծա ռերը, լեռ ու սա րերը ՝ հորիզոնից հորիզոն։
Եվ սուրհանդակները կաթողիկոսական հրամանը թե մ ա կ ա ն
առաջնորդներին ու գյուղական եկեղեցիների տերանց էին տա ­
նում մ ա յի ս յա ն ա յդ թ ո ւյր ու բո ւյր ե ր ո վ ա ր բ ե ց ա ծ ։ Տ ա նում էին՝
մ տ ա ծելո վ աշխարհը լց վ ա ծ այս անծիր ու անսահման երջանկու­
թ յա ն մա սին, որ հա յը չի կարողանում վ ա յե լե լ, քա նի որ նրա
դ եմ նորից մոլեգնել է թուրքը։

* *

Երեկոյան դեմ Երևանի ա զգա յին խ որհրդի նախ ա գա հի ա–

ռա նձնա սենյա կը մ տ ա վ մոտ քառա սուն տարեկան, պատկառելի
Ա՛րտաքինով մի մ ա րգ և ն ա խ ա գա հ Մա նուկյա նին խ նդ ր եց իրեն
լսեչ մի քանի ր ո պ ե ։
Մի քանի րոպեն դարձավ մի ժամի չափ, գո լցեև ավելի,
որովհետև զ ր ո ւյց ը , որ չէր կարելի համարել բա ր եկա մ ա կա ն ,
սա կա յն ա նպ ա յմ ա ն ը նթ ա նո ւմ էր փ ո խ ը մ բռնո ղ ութ յա ն մ թ ն ո լոր ­
ւո ում, Արամ Մ ա նուկյա նին ստիպեց մ ոռա նա լ եւ ժա մա նա կը, և՛
ա յն անհետաձգելի գո ր ծե րը , որոնք պետք է ավարտեր հենց այդ
օրը՛
Ան սպասելի ա յցելուն Արշավիր Մելիքյանն էր, Արամին մ ի ա յն
իր հրապարակած հոդվա ծներով ու խ մ բա գ ր ա ծ բոլշևիկյա ն թերթի
ա ռիթներով ծա նոթ մի մտա վորա կա ն, որը վերջին տեղեկություն­
ների հ ա մ ա ձ ա յն ՝ դասեր էր տալիս Երևանի դպրոցներից մ եկո ւմ ։
Սակայն, ինչպես զ ր ույցի ց պ ա ր զվ եց, հիմնական զբա ղմունքը
դարձյալ մնում էր գր ա կա ն ֊ հ ր ա պ ա ր ա կ ա խ ո սա կա ն գործը, որի
առանձին պ ոռթկումները նույնիսկ դուր էին եկել իրեն՝ Երևան–
յա ն ն ահ անդի մ ի ա ն ձն յա ղեկա վա րին։
 Արդեն բա վ ա կ ա ն ի ն խ ոսել է ի ն , երբ Արամը դդր^ցք֊ ց հանեց
մի թ ե ր թ և փ ռե ց գրա սեղա նին։ Թերթի վրա թ ա ն ա բո վ նշումներ
էին կա տ ա րվ ա ծ, և Արամը զրուցա կցի ուշադրությունը հրա վ ի -
ր եց նրանց վրա։
—՚ Այստեղ ձեր մի դա ս ախո ս ութ յա ն մասին են գրել , — ասաց
Ա զգա յի ն խորհրդի ն ա խ ա գա հ ը ։ — Ցա վում եմ, որ ներկա չեմ
եղել։ Բայց լրագրի տեղեկություններից կարելի է պ ա տ կ եր ա ց ­
նել ոգին։ Ասում է* ((որպեսզի կովկա սյա ն անարխիան վերջ դրա–,
նե,. անիկա ըսա վ, որ հա րկավոր է ճա նաչել խորհուրգների իշ­
խ ա նո ւթյո ւնը և մեր խ զ ա ծ կապերը վ երա հա ստ ա տ ելով անոր
հ ե տ * էէ» ։
— «Զ ա ն գ ի » հարձակո ւմն եք ը ն թ ե ր ց ո ւմ , — հանգիստ միջտ–
մ ը տ ե ց Մ ե լիք յա ն ր ։
Արամը, թերթը մի կողմ ն ետ ելո վ , վեր կա ցա վ տ եղից։
— Հարձակումը հ ա րձա կում, սա կա յն կարևոր է, որ ձեր զ ե ­
կուցմա ն հիմնա կա ն թ ե զ ե ր ը շարադրել են, և ընթ եր ցո ղի հա մար
հասկանալի է, թե ի նչ եք ուզում և ինչի՜ հ ա մա ր։
— Ա յգ զեկուցումը ես կարդացել եմ երկու ամիս առաջ, բ ա յ ց
այսօր էլ նույն ը կկրկնեի։
— Դրանով ոչ ոքի չէիք զ ա ր մ ա ց ն ի , — Ար ամի ներսում կա ր ­
ծես եռում էր հա կա դրությա ն ոգին։
— Ջեզ չհա սկա ցա , ներող եղեք։
— Կուզեք՝ ինքս էլ հրապ ա րակա վ նույն բ ա ռե ր ն ա սեմ ու
պ ա շտ պ ա ն եմ ։ Եվ ոչ թե ձևփ հ ա մ ա ր ։
— Զ ա յց գո՞րծը, ձեր գործը, ձեր կուսա կցությա ն դիրքն ու
քա ղա քա կա նո ւթյուն ը ։ Չ է՞ որ դրանք այլ բա ն չեն , քա ն հ րա *
մարումն այն ա մ ե ն ի ց , ինչ որ ես եմ պ նդում։
:— Ես ա նձա մբ Շ ահ ում յա ն ի հետ կա պ վելու և հա մ ագործակ–
ք ե լո լ փորձեր արել եմ ։
—- Ւսկ ինչո՞ւ չեք շա րունա կում։ Մի՞թ ե երեկվա անհաջող
փորձը թ ո ւյլ չի տալիս ա յս օ ր բ ռ ն ե լո ւ միակ ճշմարիտ ուղին, որը
մեր ժողովրդին պիտի տանի դեպի փ րկություն։
— Այսօր մեր քթի տակ է թուրքը, և մ են ք պ ետք է կռվենք
նրա դ ե մ ։ Դրանով, կարծում եմ, կօգնենք նաև Շա հում յա ն ի ն , որ Ւ
դ եմ է գնում մեր ընդհանուր թ շ ն ա մ ի ն ։ Ա ՜յ, եթե վաղը ևեթ դո
ու ձեր հա մախոհները մ ե զ հետ ելնեք ա յդ թ շ ն ա մ ո լ դեմ, և մենք
միասնական ուժով կա րողանանք կա սեցնել նրա սւռաջքսաղա•
ց ո ւ մ ը ...
— Մերոնք արդեն զի նա վ ա ռ պատրաստ են գնալու ճա կա տ , —
հպ ա րտ ությա մ բ հ ա յտ ն ե ց Մելիքյա նը։
— Շնորհա կա լոլթյուն դրա հ ա մ ա ր ,— ուրախացավ Ա զգա յին
իարհրդի ն ա խ ա գա հը ։ - . քեշն ա մոլ հետ մաքրենք մեր հաշիվը և
նրանից հետո արդեն կխոսենք մ ն ա ց ա ծ հարցերի մ ա ս ի ն ։
— Ոալց չէ* որ ձեր ղեկավարները որոշել են հա նձնվել։ —
Արամը ոչինչ չուներ դրան պ ատ ա սխա նելու։ Դրանից էլ ո ժ
ա ռա վ Մ ե լ ի ք յ ա ն ը ։ – Նրանք Ռուսաստանից կարվել են, որպեսզի
ընդունեն Թուրքիայի հովա նա վորությունը։
— Ւմ ո եկա վ ա րն ե ՜ր ը , մեր դեկա/ ս/րնե ր ր ,— Արս։մը մ ա ր ֊
տահրաս երը չընդունողի պես ի։ուսափ1 ց ազդակի պ ա տ ա ս խ ա ­
ն ի ց ։ — Ես արդեն ա սա ցի, որ մենք պատրա ստվում ենք վճռ
կան ճա կա տա մա րտի։ Դանիելբեկ Փիրումյա ն կա, ճա նա չո՞ւմ եք։
Ա ՜յ, շա ՜տ տուրեր։ ճ ա ՛ ա տ ա մ արտի հրա մա նա տ ա րութ յունն ը ս ֊
տանձն ել է ա յդ Փիրում յա ն ը , և մենք ազգովին պետք է դուրս
ւէանք մ ա րտ ի։ Պետք է փրկենք մեր երկրի ա յս վերջին կտորը։
Այս է ահա մեր գլխ ա վոր խ նդ ի ր ը։ Միակն ու ամ են ա գլխ ավորը։
Թող բա խ տ ը ժպտա մ ե զ մարտը շահ ե ն ք ։ Նրանից հետո կ մ տ ա ­
ծե նք մնա ցա ծի մա սի ն։
Մելիքյանը ոտքի ելավ մ ի ա ն դ ա մ ի ց , ակամա ձեռքը մեկնեց
զրուցա կցին։
— Ուրեմն, ց տ ես ութ յո ւն , ցը հանդիպում ռա զմի դաշտում։
Արմավիր Մ ելիքյա նի գնալուց հետո Մանուկյանն ա նցա վ իր
անհետաձգելի հլսրցերի լո ւծմ ա ն ը , հա նձնարարություններ տվեց
ենթա կա ներին, ո մ ա ն ց հետ կարճ ու երկար զրույցներ ունեցս վ
առաջիկա անելիքների շուրջ։ Սակայն այն պես էլ չկա րողա ցա վ
բա ժա ն վ ել այն մտքերից, որոնք ծնվել էին ա յդ չսպասվս ծ
զրու։ցք,ց։ Այդ մ տ քերը նրան հանգիստ չավին նաև տանը, ուր
սովորաբար գիշերվա մի քա նի ժամերն էր անց կա ցնո ւմ ։
Տ ա նը մ ո մ կար, վ ա ռ վ ա ծ էր, և նրա աղոտ, իրերը հազիվ
խորհրդանշող լույսը երազելու էր մ ղ ո ւմ ։ Ուժասպառ, դրանից
էլ խ ա ղ ա ղ վ ա ծ քա ղա քի անդորրը, մո մ ի հ ա մ ա ր յա անիրական
լո ւյսը , քիչ առաջ աչքի ա նց կա ց ր ա ծ թղթերի հա նդ ա ր տ եցնո ղ ,
ինքնահ անգստություն բերող տրամա դրությունը և մա նա վա նդ
զրույցը խառնակ դրությա ն տեր դարձած ու ա յդ իսկ զըությունից
^ԸկՒթԸ փրկելու ելք որոնող հ ա յրենա կիցների հ ե տ է– ա յս բ ո ֊
լորը միասին և առանձին֊ ա ռ ա ն ձ ի ն ,- Արա մին առել էին մ ա ո ֊
րում ն եր ի , երա զի, ինքնա քննումի ու ինք ն ա րդ ա ր ա ցմ ա ն հ ո ր ձ ա ֊
ն/.ւտի մ ե ջ , հանգիստ չէին տալիս։
Անելանելի կամ այդպիսին թվացող վիճակներում մարդ
պատեպատ է զա րկվում, և նրան օգնությա ն ձեռք են մեկնում
ա նցա ծ կյա նքի, պ արզապես ծ ա ն ո թ , լսա ծի ց կամ կա րդա ցա ծից
հայտնի դեպքերը։ նրանք հուշում են մի ելք, փրկությա ն մի դուռ*
Մանուկյա ն Արամի համար ա յսպ իսի հուշարարի դեր կարող էր
ստանձնել սեփակա ն կ յ անքի փորձը, որ պահին կարծես
պատի ետև էր ա նցել, պ ահմտոցի էր խ ա ղում՝ թույլ տա լով, որ
դառը մտորումները սա րդոստա յնի ն մ ա ն փա թա թվեն նրան ու
հանգիստ չտ ա ն ։ Իսկ ա յդ մտորումները հիմա նրան խ որ ց ա վ
էին պ ա տճառում։
Անկողնում պառկած, աչքերը փակ՝ ինքը շատ էր թ ո ւյլ, և
հակառակ մտքերը, դատապարտման տրամադրությունները հաղ­
թ ո ւմ էին։ Անկողինն այսպիսի դեպ քերում դառնում էր պ ա տ ժ ա ­
րան կամ կլանող ճահիճ, հր վար էր քաշում մինչև խեղդելու
աստիճան։
Վեր կա ցա վ անկողնուց, վերստին ա նց ա վ գրասեղանի ետև
ու, հա յա ցք ը սենյա կի առարկաներին, սկսեց քննել ա յն մտ քերը,
որոնք իրեն հանգիստ չէին տալիս ք ի չ ա ռաջ> Հ ա յա ց ք ի դեմ
իրենց ստվերների հետ երերացող առարկաների մեջ տ եսա վ զ ա ր ­
մանալի մի երկվություն , — ի րենք՝ բո ւն առարկաները, մեկ էլ՝
նրա նց ստ վերները , — և փորձեց իր կյա ն ք ը հ ա մ եմ ա տ ել նրանց
հետ ։ Չ է ՞ որ ինքն էլ իր ստվերն ունի՝ այն կենսագրությունը,
որ երևում է ահա ճիշտ ա յսպ ես՝ աղոտ, երերուն, բ ա յ ց ա ն պ ա յ­
ման երևում է, եթե դիմա ցինը զ ի ն վ ա ծ է լո ւյս ո վ , ճա նաչում է
իրեն, դիտե, հիշում է Զ ե յթ ո լն ն ու Վանը, հ ա յո ց ա զա տա գրու­
թ յա ն ը զինվորա գրվա ծների անանձնական պայքարի պ ա տ մու­
թ յա ն մ ա նրա մա սներն է իմ ա նո ւմ։ Այո , ինքը և իր ստվերը։
Պատահում է, որ ինքն իր ստվերը հիշելիս հոդով ա ռույգա նում
է, լց վ ո ւմ ներքին մի հպ ա րտ ությա մ բ և մ տ ա ծո ւմ է, որ զուր չի
եղել իր ծնունդը, իր ապրած կ յա ն ք ը ։ Մեկ էլ զգա ստ ա նում է, և
Վանն ու Զ ^ յ թ ու^ Ը > Պ այք ա ր ն ու գալիքի պ ա յծ ա ռ երագները
թ վ ո ւմ են այն վա րդա գույն հիշողությունը, որ մարդուն հյուր
է դայիս ի բր և մ խ իթ ա ր ո ւթյուն, ոսկեմշուշ հեքիա թ, սրտապա–
րար հովվերգութ յուն։ «Մ ի ՞թ ե ես հիմա լոկ ա յս հ ի շողությա մբ
պիտի մ խ ի թ ա ր վ ե մ ,— ց ա վ ո վ մ տ ա ծում էր ն ա ։ — Մի թ ե վեր–
ջին շրջանում ես արել եմ մի բ ա ն , որից պետք է ա մ ա չե մ ինձ
ծ ն ա ծ ազգի առաջ, ի մ խղճի դեմ հաշիվ տ ա լի ս »։
ք ի չ առաջ տուն մ տ ն ե լո վ նա պ եղեց վերջին ամիսն երին իր
ձեռքի տակից ելա ծ թ ղ թ ե ր ը ։ Դրանք բոլորն էլ գրել ու ստորագ–
րել էր որպես պ ա շտ ոնյա և կստորագրեր ի բր և անձնավորոլ–
թ յո ւն , որ սեփական կա րծիքներ ունի, հա մ ոզմ ո ւնքներ ու ն պ ա ­
տակներ։ Ո՜չ, երկդիմություն չի խ ա ղ ա ց ե լ։ Սակայն ինչո՞ւ մ ա ր ­
դիկ դժգոհ են ի ր ե ն ի ց ։
191 7 թվա կա նի վերջին, երբ դեռ նոր էր նշանակվել Արա­
րա տ յա ն երկրի կա ռա վա րիչ, երբ նոր միա յն ուրվա գծվում էին
հայկական կյա նքի դժվա րությունները, նա սեփական ձեռքով
կոչ հղեց ժողովրդին։ Հ ա յ զինվորին, քա ղա ք ա յի ն ու գյուղական
բնա կչությա նը փորձեց ոտքի հանել վերահաս վտանգի դեմ.
« Հ ա ՜յ զ ի նվորներ ,-— դրևլ էր ն ա , — ռա զմաճակա տի դատարկվե–
լը, Կովկասի ու հա տ կա պես հ ա յ ժողովրդի ծանր կա ցությո ւնը,
հ ակահեղափոխական մութ ուժերի դլուխ բա րձրա ցնելու փոր­
ձերը մ եզ հ ր ա մ ա յո ւմ են դիմելու ամենակտրուկ ու ամենա խի ստ
միջոցների։ Սայց նախքան այդ ծա յրա հեղությա ն դիմելը վերջին
ա նգա մ կոչ ենք անում ձեզ և պահանջում, որ դուք ձեր ք ա ղ ա ­
քա ցիա կա ն խղճի պարտադիր թ ե լա դ ր ո ւթ յա մ բ շտապեք հ ա յր ե ­
նիքի փրկությա ն գործին ի նքնա բերա բա ր բերելու ձեր մ ա ս ն ա կ ֊
շլությունը։
«Ք ա ղ ա ք ա ցի ն ե ՜ր , մ եր առաջին կոշը ձեզ ենք ուղղում։ Դուք
պարտավոր եք առաջին օրինակը տ ա ր ..
«Գ յո ւղա ցի նե՜ր , վերջին անդս մ դիմում ենք ձեզ, ձեր ա մ ուր
հավատքին, ձեր խորունկ հ ա յրենա սիրությա նը։ Դուք, աջխա~
տանքի զա վա կներ, դուք ձեր առողջ բ ն ա զ դ ո վ ավելի սուր մ ր մ ու -
ո֊ ո վ կզգաք հ ա յ ժողովրդի ց ա վ ն ու օրհասը։ Ազդն ու հայրենիքը
վտանգի մեջ են։ Ելե՜ք, մեր քա ջե՜ր, եկե՜ք, ձեր կ ր ծ ք ն ե յը դեմ
տվեք ու դարձել օ ա մոլր պատնեշ թշնա մու հանդեպ, ա ՜յն թշնա–
մու, որ սպ ա ռնալիորեն արշավում է հեղա փոխությա ն դ ե մ , ձեր
իրավունքների, ձեր հողի ու ա զա տությա ն դ եմ ։
«Հա յե՜ր, կոչն ամենքի՜դ ենք ուղղում։ Ամենքը պիտի ելնեն
զինվոր դառնալու կամ զինվորի դժվարին բեռը թեթևացնելու
հ ա մ ա ր ։ Ամենքը պիտի իր են ց մ ա ս ն ա կ ցո ւթ յա ն բա ժի ն ը հա նե ն ,
ծերն ու երիտա սա րդը, հարուստն ու աղքատը, տղամարդն ու
կինը, ա մ ե ՜ն ք ը , ա մե՜նքը))։
Տ ա գն ա պ ա լի ց ու ոգեպնդիչ այս կոչի տակ դրվա ծ էր Երևանի
հ տ յո ց ա զ գ ա յի ն ու զինվորական խորհուրղների Հատուկ կ ո մ ի -
տԼի անունը։ 9 ա յ ց չէ՞ որ ի ն ք ը ՝ Արամն էր նրա հ եղ ի ն ա կը . նույն
ա յդ կոշով 1 8 8 6 — 1 89 8 թ վա կա ններին ծ ն վ ա ծ տղամա րդ զ ի ն ա -
պարտների զորա հա վաքի եռանդուն կա զմա կեր պ ի չը ։ Եսկ եթե
ա յժ մ դեռ հա յկա կա ն Հոդերը կան, և դուք հա վատում եք, թե
նրանք պիտի կռվեն ոլ ա զա տա գրեն գերե զմ ա ն ա տ ե ղ իի չափ
Փ ո ք ր ա ց ա ծ ա յս հողը, ապա Արամն էլ իր բա ժի ն ն ունի դրա մեջ,
այս գնդերի ստ եղծմա ն ու իրար բե րե լու մեջ։
Դուք Ռուսաստանին հենվելու ճանապարհն եք ց ո ւ յ ց տալիս։
Դուք գիտ եք, որ ա յս աշխարհ ում հա յի փրկությա ն ու ապահո­
վ ո ւթ յա ն ա մ ե ն ա ս տ ո ւյգ ճանապարհը բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն ն է ռուսի
հետ, նրա հովա նա վ որ ո ւթյո ւն ը։ Թայց ա յդ ո ՞ւմ եք ա սում։ Եթե
աշխարհում դեռ կա ա րդա րությա ն ձ ա յն ը , թ ող բա րձրա նա և
դղրդա ա յն ականջների հա մա ր, որոնք խ ց ա ն վ ա ծ են ճշմ արտոլ–
թ յա ն դ ե մ ։ Երբ մեր կոշով զի նվ ո ր յա լ գնդերը ճակատ էին գնա–,
ցել, սա կա յն մթնոլորտ ում դեռ օդն ությա ն ու հարեհասի ա ղա ­
ղակն էր տիրում, ես նոր կոշ հղեցի մեր մ տ ա վ ո ր ա կ ա նո ւթ յա ն ը ճ
մեր ազգի միակ այն խ ա վ ի ն , որին խ ն ա յե լ էինք ն ա խ որդ զ ո ր ա ­
հա վաքին, որովհետև նրանց կատարածը թ ի կունքում միշտ նույն
կռիվն է ա զգի գոյ ոլթ յ ո լնը պահպանելու հ ա մ ա ր ։ ((Այժմ հ ա յ ­
կական գնդերին հարկավոր են մ տ ա վոր ական շատ անձնավո–
ք ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր , – մենք ա յսպ ես սկսեցինք մեր երկրորդ կոշը։–>
Արդ, հ ա յ մ տ ա վորա կա նությա նն ենք դ ի մ ո ւմ Հ փ որձվա ծ ռ ա զ ­
միկներին, հա յրենիքին ծա ռ ա յե լո ւ զ գ ա ցմ ո ւն ք ո վ լց վ ա ծ անձնա ­
տ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն և հորդորում ենք կա մա վոր դ ր վե լ ...
« Մ ենք հ ա մ ո զ վ ա ծ ենք, որ ճակատի ք ա յք ա յո ւ մ ը , հա յ ժ ո .
ղովրդի ու Կովկասի գլխին ծ ա ն ր ա ց ա ծ վ տ ա նգը և Ռուսաստանի
ւսզ ա տ ո ւթ յա ն վտա նգվելը շատ մոտ են հ ա յ գիտակից տարրերի
սրտին, հ ա մ ո զ վ ա ծ ենք, որ նրանք չեն կա մ են ա , թշնա մու ե ր ի .
վարների ոտքերի տակ նետել մ ե ծ հ եղա փ ոխ ությա ն փրկարար
սկզբունքները, ուստի և վ ս տ ա հ ո ւթ յա մ բ կա նչում ենք նրանց հա յ
ժողովրդի ա զա տ ա գրութ յա ն գործին մ ա սն ա կ ցե լո ւ։
Ա մենից առաջ ձեզ ենք դ ի մո ւմ , հա, յ ուսանողներ ու ա շ ա ֊
կ հ լտ ն ե ր , դուք դեռ կյա ն ք ի խ ճճվ ա ծ պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ չեք մ ե ռ ց ը *
րեյ ձեր արյունը, դուք դ եռ ապրում եք վա ռվռուն գա ղա փ ա ր.
ների աշխ արհում։ Ա մե ն ից առաջ ձեր սրտերում է արձագանք
գտնելու ժողովրդի փրկությա ն կոշը։
Դիմում ենք և ձեզ, հարյ ուսուցիչներ, բժիշկներ, փ ա ստ ա ­
բա ն նե ր, ինժեներներ ու այլ մ ա սն ագիտ ո ւթ յ ունն ե րի մտավո­
րա կա ններ։ Դուք մինչև այսօր ձեր շնորհները Տեցրե, եք
ազգի խաղա ղ կուլտուրական ա ռա ջա դիմութ յա նը։ Այսօր, երթ
ռսսզմի շեփորն է հ ն չո ւմ , դուք պիտի դուրս գաք ձեր ա ռա նձ ֊
նասենյա կներից և գնաք պ ա տ երա զմի դաշտ։
Բաց ճակատով ենք դ իմում ձեզ, ւիորձվ ած հա յ մ տրտիկն ՚ ։ ը ,
դուք մեր ժողովրդի ա մենաան ձն վեր պահ ասլաններն եք և միշտ
պատրաստ եք եղել զոհա բերելու ձեր կ յա ն ք ը ։ Այսօր կրեին ձեր
դռներն է բ ա խ ո ւմ հ ա յ ժողովրդի բա խ տ ը ։

Ւրևանի նայոզ Ազգային ա ՋիԼվոր֊ ւոկաս

խորհարդնեւփ Հատուկ կոմիտե»;

Մ ենք հ ա մ ո զ վ ա ծ են ք , որ ճակատի ք ա յք ա յո ւ մ ը , հա յ ժո–

ղովրդի ու Եովկասի գլխ ին ծ ա ն ր ա ց ա ծ վտ ա նգը, Ռուսաստտ նի
ա զա տ ությա ն վ տ ա նգվ ե լը շատ մոտ են հա յ գիտտ հ հ տարր երի
սրտին))։ Մեկը, որ իրար կողքի է դնում այս երեքը ՝ հայ ժ ո ղ ո ֊
վուրդը, Եովկասն ու քհոլսաստանը
Այսպես ի նք ն ա րդ ա ր ա ցմ ա ն, ավելի ճիշտ ՝ սեփական դիրքի
ճշդրաման ու մ ե կ ն ա բ ա ն մ ա ն տենդի մեջ Արամը հասավ վերջին
տարիների դեպքերին, որոնց մասնակիցն էր եղել ինքը, որոնց
ը նթ ա ցք ն ինչ-որ չա փ ո վ պայմանսսէորվւէծ էր եղել նա և իր հ ա ֊
յա ց ք ն ե ր ո վ ա գորօ ելակ երպ ով։ «Երբ ինձ արդեն Երևան էին
ուղարկել Թիֆլիսում հ տ մ ա հա յկ աժլան հարցերը Ռուս ա ստ տնից
անջատ ու անկախ տնօրին ելոլ հ ա մ ա ր ,— մ տ ա ծ ում էր Ա ր ա մ ը , –
ես նույնիսկ Երևանից էլ աշխատում էի խափա նել նրանց այդ
ա րկա ծա խ նդրությունը։ Քանի ա նգա մ գլուխ եմ զարկել նրանց
հետ՝ հ ա սկա ցն ելոլ, որ մենշևիկներն ու մոլսա վա թակա նները մեզ
հետ մի սայլի լծվ ե լ լե ն կարող, նրա նցից յո ւր ա քա նչյուր ն իր
շահերն ունի։ Մուսա վա թա կա ններբ եր ա գելո վ երա զում են այն
օրը, երբ կա՝պվելոլ են օս մ ա ն յա ն թուրքերի հետ և դաոնան
հա մաթուրքա կա ն տ եր ո ւթյա ն գլխավոր սյուներից մ եկը։ Իսկ
վ ր ա ց ի մենշևիկների բո լո ր խ ա ղերը լոկ մի նպատակ ունեն՝
ստեղծել իրենց միասնական) կոկիկ պետ ությունը և ինքնուրույն
գո յո ւթ յո ւն պահպանել՝ Գերմանիայի հովա նա վորությա ն ներքո է
Դրա համար մենշևիկներն արդեն գերմանական կա ռա վա րությա ն
դիվանագիտական ու ա րդյունա բերա կա ն ներկա յա ցուցիչներին
են հրավիրել, նրանց սիրաշահում են հա նքա յի ն ու տնտեսական
հարստությունների հ ա մա տ եղ մշա կմա ն հեռանկա րներով։ Այս
տ ա րա մետ նպատակներին լծ վ ա ծ ս ո ւ տ ֊ բա րեկա մների հետ ընդ­
հանուր ի ՞ն չ շահեր կարող է ունենալ բոլորի հողմից լքվա ծ Հ ա ֊
յա ս տ ա ն ը ։ Թուրքիա՞ն էր հովանավորելու նրա ազատագրական
ձգտ ո ւմ նե րը , թե՞ նրա հայաջինջ քա ղա քա կա նո ւթյա ն դրդիչ ու
խրախուսիչ Գերմանիան։ Մենշևիկներին ու մ ո ւս ա վա թ ա կ ա ն ն ե­
րին հ ա յ դաշնակցությունը նրա համար է անհրաժեշտ մ ի ա յն ,
որպեսզի միա սնա բա ր հ ե շտ ոլթ յա մբ կարողանան Անդրկովկասը
կտրել Ռուսաստանից։ Հա կառակ դ ե պ ք ո ւմ , ա յսինքն՝ Հ ա յ ա ս ֊
ս ա ն ի ու Ռուսաստանի չ խ զ վ ա ծ կապերի դեպ քում, ռուսական
ներկա յո ւթյո ւնը պիտի փչացներ Թուրքիայի ախորժակը և ձա–
խրղեր նրա նորաթուխ դաշնակիցների ծրա գրերը։
Ես գիտեի, որ ռուսներից վերջնականապես կտրվելուց հեսւո
մենշևիկներն ու մ ո ւս ա վա թ ականներն անմիջյսպես լքելու են մ ե զ ՝
երեսի վրա թ ո ղ ն ելո վ հայակուլ թուրքի առաջ։ Թիֆլիսի մեր ջո­
ջերը ևս չէին բ ա ց ա ռ ո ւ մ ա յդ խ ա րդա վա նքի հնա րա վորությունը։
Սակայն նրանց ա մ ենից առաջ ու ա մենից շատ սա րսա փեցնում
էր Մոսկվա յում ու Պետրոգրադում հռչա կվա ծ խ որհրդա յին իշ-
խանութ/ու ն ը։ Նր անք փետրվարին ստ ե ղ ծվ ա ծ Անդր։կովկասյան
ս ե յմ ո ւմ էլ կարողացան ա նցկացնել մի այսպիսի որոշում, թ ուր­
ք երի հետ բա ն ա կցո ւթ յուն նե ր ի գնալ « ի բ ր և Ռուսաստանի ա ն բ ա ­
ժանելի մ ա ս », երբ «Ռուսաստանի տակ հասկանում էին լոկ այն
մա րզերը, որոնք հակա հեղափոխ ական արկածախնդիրների ջ ա ՚ յ -
ք երով անջատվել էին հ ե ղ ա փ ո խ ա կ ա ն ֊ Ժողովրդական Ռուսաս­
տ ա ն ի ց ։ Այն ժ ա մ ա նա ՞կ չէր, որ ես հ ա յ ժողովրդին ուղղված կո­
շում ց ա վ ո վ նշեցի Ռուսաստանի ա զա տ ությա ն վտ ա նգվելն ու
հեղա փոխությա ն փրկարար սկզբունքների պ ա շտպա նությա ն մեր
սրբա զա ն պ արտքը։ Այն ժ ա մ ա նա ՞կ չէր , որ ես մեր կուսա կցու­
թ յա ն առավել իրատես գործիչների հետ ջանում էի Հա յա ստ ա նի
բա խ տ ը կապել սովետ ա կա ն ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ը , Սովետական Ռու­
սաստանին և, Ռիֆլիսի մեր պ ա րա գլուխ ներից անկախ, կապվե–
ցի Ստեփան Շա հումյա նի հետ ։ Այն ե՞ս չէի։ որ Պողոս Մ ա -
էին է)յա նին ո ՛ զարկեցի Բաքու Շա հումյա նի մոտ, որպեսզի նրա
երա շխ ա վորութ յա մբ էլ գնա Լենինի մոտ, և ամուր հիմքեր գըց–
վեն սովետական իշխանությա ն ու Հա յա ստ ա նի նոր բ ա ր ե կ ա ­
մությա ն համար։ Երբ Թ իֆլիսոլմ պատրաստվում էին ընկնելու
թուրքի գիրկը, ես բա նա խ ոսներ ուղարկեցի Շա հումյա նի մոտ,
խ նդ ր եցի շտապել նոր Ռուսաստանի ձեռքը դնելու մեր բախտի
վ ր ա , «Թե որ մեր թիկունքում Ռուսաստան չեղա վ, կկրկնվի
Տասնհինգ թ վ ա կա ն ը )), — այս էր ի մ կա րգախոսը։ Մեզ համար
էւլրիշ ճանապարհ չկ ա ։ Մենք փրկությա ն ուրիշ կռվաններ չ ո ւ ֊
ն ենք։ Մենք պետք է Շա հումյա նի հետ լինենք և նրա հիշոցով՝
Ռուսաստանի հովանու ներքո։ Ւսկ Ռիֆլիսի մեր գործիչները
որոնցից յուրա քա նչյուրն ա յսօրվա նից արդեն իրեն պ ա տ կ ե ր ա ց ֊
նում է ստեղծելիք Հ ա յկա կա ն պ ետությա ն գահին փ ա ռ ա վ ո ր ա ֊
պես բ ա զ մ ա ծ ,— սա րսափում են ոչ միա յն Նովկա սի խ որհրդա ­
յին իշխ ա նությունից, ա յլև նրա հա յ ղեկավար Ստեփան Շ ա ֊
հ ո ւմ յա ն ի ց ։ Նրանք Շա հ ո լմ յա ն ի ն կոչում են Նովկասի փ ոխ ա ր­
քա և վա խ ենում են հ ա յ փ ոխ ա րքա յի ստվերի տակ մնա լուց։
Նրանք իրենց ա յս վա խ ը խ ոս տ ովա նում ենճ առանց ամաչելու։
Սիմոն Վ րա ցյա նն ասում է. ((Մեր ու Շա հումյա նի ջրերը մի ա ռ ֊
վո վ գնալ չեն կարող, որովհետև հենց որ նա երեում է, մ ո ղ ո ֊
վուրգն այլևս ուրիշ որևէ մեկին ո չ տեսնել է ուզում, ո չ լսել))։
Այսօրինակ մտորումներն Արամին տանում էին մի տխուր
մտահանգումի, որ ա յդ մարդիկ հիմա անձնական պ ա տ վ ա խ ը ն դ ֊
ր ութ յա ն են ծ ա ռ ա յո ւ մ ։ Եվ ա զգա յին գործը նրանց հետ աքրքրո ւմ
է այն քան, քանի դեռ չի վտանգվել իրենց ա նձը... Ւսկ այս դեպ ­
քում ինքն ի՞նչ գործ ունի նրանց հետ։ Մի՞թե այս էր ամեն ի ն ­
չի վերջը։ Մի՞թե դրան պիտի հանգեցնեին մ ա նկությա ն վ ա րդ ա ­
գույն երազները, պ ա տ ա նությա ն խ ա նդ ա վ ա ռ փնտրտուքը, երի­
տասարդ օրերի ա նձնազոհ ճակա տումները բա խ տի քմա հա ճ
խաղերի դեմ, որոնց զոհ դնացին Նիկոլը, Իշխանը, Թորգոմը և
մյուս նվիր յա լն եր ը « Երբ Շուշվա Ադուլյաց ծխական դպրոցում
ի ր են ց մանկական երա զներով էին ապրում, ինքը մտ քո վ Կա­
պան երկրի լեռնա ստ ա նում էր, ծն ն դ ա վ ա յր Զ ե յվ ա գյուղում,
արդեն առասպեչ դա րձա ծ Գավիթ բե կի հա յր ենա նվեր հերոսների
հետ։ Ի՜նչ անձնական կ յա ն ք , երբ ազդի կյա նքն է վ տ ա նգվ ա ծ ,
17*
ի ՜ն չ երջանկություն ա յն մա րտերից դուրս, որոնցով պիտի ձեռք
բե րվ ե ր հա յր ենիքի ա զա տ ո ւթ յո ւն ը ... Թ եմա կա ն։ լմ նրա այդ հ ա .
մ ո զմունքներն ա մ րա ցա ն, առա վել խոր արմատներ ձդէ ց ի ն։ Իսկ
դարա սկզբին արդեն Բաքվում էր, Գա նձակում, Կարսում, Սա-
սուն ում, ամենուր՝ որտեղ հայը նեղվում էր, և պետք էր ի ն ք ­
նապ ա շտպ անություն կա զ մա կե ր պ ե լ։ Մինչև Վանի պաշտպանու­
թ յո ւ ն ը ։ Վա ն ը։ 1 9 1 5 - ի հ ա մ ա տ ա ր ա ծ ջարդի թ շվ ա ռ հ ա մ ա յն ա ­
պատկերի մեջ եթե կա յի ն նաև մխիթա րա կա ն պահեր կամ պ ո ռ թ ­
կումներ, ապա դրանց շա րքում Վանի ի նքնա պա շտպ ա նությո ւնն
էր, ա մ են ահ եր ր ս ական ը , ա մ են ա փ ա ռա վ ո րը ։ Եսկ ինքը՝ Արա՞մը
չէրջ որ Արմենակ Եկար յա ն ի ու մյուս հ ա յրենա նվեր ա զ ա տ ա ֊
մա րտիկների հետ միասին գ ծ ա վ ո ր ե ց այ դ պ աշտպանությունը։
Այն Ժամանակ դրսի միջա մտություն չկ ա ր ։ Պարագլուխ կոչ–
փածները Թիֆլիսի տաքուկ ա նկյուններից գրավոր ու բա նա վոր
կա րգադրություններով չէին խ ա ռնվ ո ւմ մարտնչողների գործին։
Եվ նրանք՝ թուրքական ս պ ա ռա զե ն , կանոնավոր բա նակի դեմ
իրենց ազատ ինքնուրույն ությունը պաշտպանող վա նե ցի ն եր ը ,
կռվում էին ի ն ք ն ա մ ո ռ ա ց ։ Նրանք համոզված էին, որ իրենք
պարտություն չունեն, քա նի պաշտպանում են իրենց տունն ու
տեղը, իր ենց աստվածատուր ա զա տ ո ւթ յո ւն ը ... Եվ երբ մ եկ ա մ ս ­
վա հ ա մ ա ռ պ ա յքա րից հետո Վանն աշխարհի դ եմ կ ա նգնեց ի ս՝
կա պես հաղթական, վրա հ ա սա ծ կենտրոն ական պաշտոնեություն
նր, տեղական բն ա կ չո ւթ յա ն ց նծո ւն հա վ ա ն ո ւթյա ն ներքո, Արա -
մին՝ Վ անի պ ա շտպա նությա ն հերոսներից մեկին, հոչա կեց Վանի
հ ա մ ա յն Վասպուրական աշխարհի կա ռա վա ր ի շ-ն ահ ան գա պե տ ։
Հետ ո ծա յր առան տ եղ ա հ ա նո լթ յո ւն ը , գաղթը, նոր տ ա ռ ա ­
պ անքները։
Ո Ա սում, դաշնակցական բ յո ւ ր ո յի նիստ երին, երբ հ ա մ ո զ ­
վ ա ծ էր, որ իր ղեկա վա ր գործա կիցները ծո ւռ են խ ոս ո ւմ կամ
սխալ վճի ռ պիտի հա նեն, վիճում էր, պնդում իր տեսակետի
վր ս/.*. Մինչև որ նրանք սկսեցին իր են ց անվստահությունն ար­
տ ա հա յտ ել բ ա ց ա հ ա յտ ։ նույն իսկ իր պակասավոր կրթությունը
երեսով տվին* « Դու քո Թ եմականի էշը նստա ծ 9ե ռ լի ն ի ց կամ
Եյուրիխից ն ժ ո ւյգ ո վ եկածների առաջն ես ը ն կ ն ո ւ մ * • * » ։ @այց
Շոլշվա Թ եմ ականն ու թ ե ռ լ ի ն ֊ Տ յո լ ր ի խ ն ի ՞ն չ գո ր ծ ունեն ա յս ­
տեղ, երբ խոսքը վ եր ա բեր ո ւմ է մի հասարակ հարցի՝ բոլոր կող–
մերից մ ե ր ժ վ ա ծ , բ ա ր եկա մ նե ր ից լք վ ա ծ հ ա յո ւթ յո ւնը , ոտքի
կանգնելու հա մա ր, ա րժե՞ որ Ռուսաստանի փեշը բռնի թ ե ՞ ոչ։
Առաջին անդամ հ ա մ ա ռ ե ց ։ Մտածում էր, որ նահանջի ա ռ ա ­
ջին քա յլին կհետևեն հա ջորդները, և այն ժամանակ հրա ժեշտ
Հեզ, ինքնուրույնութ յուն, սեփական կարծիք, ա յդ կարծիքն ար­
՛տ ահա տելու–պա ;/ր, պանելու ազնվամտություն և ուրիշ նման բ ա ­
ներ, որ մինչև ա յդ նրա համար եղել էին մարդկային ամեն
տեսակ արժանավորությունների հ իմ քը, մարդ արարածի հոգու
ողնաշարը ...
Սակայն հետո կ ա մ ա ց - կ ա մ ա ց սկսեց մ տ ա ծել, որ ա յդ բ ե ռ -
էին-ցյուրիխներից ստ ա ց ա ծ կ ր թ ո ւ թ յա ն ն , ըստ երևույթին, մի
շատ կարևոր, շատ վճռական հատկանիշ է, որի համը հ ա ս­
կանում են նրա՜նք մ ի ա յն , ովքեր վ ա յե լե լ են արդեն։
Հիմա մ ե կ ֊ մ ե կ հանդիպում է իր հին բա ր եկա մ Գարեդին
Հ ո վ սեփ յա ն ի հետ, որն ուսումնառությա ն ջանադիր տարիներին
հիմնա վոր վ ա յելել է Բ ե ռ լի ն ֊ Յյուրիխ ը, վ ր ա յի ց ՝ Հալչեն ու Լ ա յպ ֊
ցիգը, այսօր էլ՝ Ռուսաստանի ու արտա սահմա նյան գիտական
մի շարք ընկերությունների պատվավոր անդամ է։ Հաճախ են
բռն վ ո ւմ տաք ու սառ զր ույցներ ի ։ Սակայն, այսուհանդերձ, չէր
պ ա տ ա հում, որ իր Թ եմա կա նի էշը մի ա նգա մ էլ նրա ա յդ բ ա զ ­
մա թև ու հրեղեն նժույգի առաջն ընկնի։
Սա՞ ինչպես պիտի բա ց ա տ ր վ ի ։

* *

Արամ Մա նուկյա նն ու նրա ենթակաները գ ի շ ե ր ֊ ց ե ր ե կ ոտքի

վրա էին, որովհետև թուրքերը տ ա ռա ցիորեն Երևանի քթի տակն
էին հասել, և ռա զմա ճա կա տ ին պետք էին զինվորներ, զենք ու
պ ա ր ե նա մ թե ր ք։ Թ ա ղեթա ղ մա ն էին գա լիս, ժողովներ էին գու­
մա րում, սակայն ճառ ու զեկուցում կարդալու կարիք չէր լինում,
որովհետև, նախ, դրա համար այլևս ժամանակ չկար, ապա ժո–
ղովո ւրդը.*. Ժողովուրդն արդեն ամեն ինչ գիտեր, զգում էր ու
հա սկա նում։ Մարդիկ հ ա մ ո զ վ ա ծ էին, որ թ շնա մ ո լ հետ բախ–
վելն անխուսափելի է, ուրեմն էլ ինչո՞ւ սպասել, որ նա մտնք*
Երևան, և նոր մ ի ա յն զենք առնել ա յնտ եղ պաշտպանվելու կամ
պարտվելու հա մար։
Եոնդի բոլոր բա կեր ը փոքր ու նեղ էին, սակայն մի լայն բակ

12— Ս ա ր դ ա րա պ ա տ
գտ ն վ ե ց և, հարևաններին հ ա վ ա ք ե լո վ , ժողովն ա յն տ եղ արինէ
Արա մի հետ եկածները կանգնել էին տան հաշտում, որ բ ա կ ի ց
բա րձր էր մի քա նի ոտ ք։ Հաշտ –պ ա տշգա մբի սյունից սյուն պա­
րան էր կա պ վա ծ, որի վրա լվ ա ց ք ի ճերմա կ շորերը թ ե թ և ք ա ­
մուց ֆ ռ ֆ ռ ո ւմ էին ճերմա կ դրոշների պ ես։
Արա րա տյա ն երկրի արտակարգ ղեկավարը կարճ ու վ ճ ռ ա ­
կան խ ոսք ասաց հա յրենիքի վրա կ ա խ վ ա ծ մ ա հ ա գո ւյժ վտանգի
մ ա սի ն, զինապարտներին առաջարկեց շտապ ց ո ւց ա կ ա գ ր վ ե լ ՝
ռա զմա ճա կա տ մեկնելու հ ա մ ա ր ։ Թիկունքում մնացողներին էլ
կռչ արեց ռա զմա ճա կա տ ին օգնել ի նչո վ կարող են։ նա չ մ ո ռ ա ­
ց ա վ հիշել նաև, որ այս պատա սխա նատու, հ ա յրենա նվեր գործի
կա զմա կերպումը տ եղերում պետք է գլխ ավորեն թ ա ղա մա սերի
ը ն տ ր յա լն եր ը ։ «Ժ ողովրդա կա ն պ ա տ երա զմ է , — ա ս ա ց , — և չեմ
կա ր ծո ւմ , թ ե մեր ժողովուրդն իր կյա նքն ու պատիվը պաշտ–
պ անելոլ հա մար պիտի սպասի, որ դրսից ղան, մեջքին հրելով
ա եղից շ ա ր ժ ե ն » ։
Ժողովականները կենտուկաթոլկ ծա փ զա ր կ ե ց ի ն ։ Նույնիսկ
միա հ ա մ ո ւռ ոտքի ելնելու, մինչև վերջին շունչը կռվելու կոչեր
եղ ա ն ։ Իսկ երբ շի կա ցա ծ մթնոլորտում ոգեշնչող խ ոսք ասելու
կարիք կար, բա կո ւմ կա նգնա ծների առաջին շա րքից խ ոսք խ ը ն գ ֊
ր ե ց տա րեց մի կին։ Նա մ ա ր մ ն ո վ ա ռո ւյգ էր դեռ, սա կա յն դեպի
հաշտ ք ա յլ ե ց երկու երիտասարդի օ գ ն ո ւ թ յա մ բ , որոնք թևա տա –
կերը մ տ ա ծ տարան, բա ր ձ ր ա ց ր ի ն , մինչև հասան Արամ Մ ա նուկ­
յա ն ի կողքը։ Կինը հա զի վ էր ոտքերը փ ո խ ո ւմ ։ Ըստ երևույթին
տեսողությունն էլ վատ էր. կա րմ րա ծ ա չքերով ն ա յում էր մի
անորոշ կետի, որը պ ետք է գտնվեր ժողովա կա նների թ ի կո ւն ­
քո ւմ , նրանց գլուխներից վ ե ր ։ Ձ ե ռքով ի ն չ-ո ր հա սկա ցրեց ուղեկ­
ց ող երիտա սա րդներին, և նրանք ուրիշ չորսին էլ հրավիրեցին
ի ր ե ն ց մոտ և վ ե ց ո վ նրա աջ ու ձախ կողքերին շա ր վ եց ի ն։
— Սրանք ի մ տղերքն են , — ծա ն ր , սարսռազդու ձ ա յն ո վ խ ո ­
սեց կինը ։ — Սրանց հա մար ես ևր մ ա յր եմ եղել, ^ հ ա յր , էն
պ ա տ ճա ռով, որ մեր տան տղամարդը թուրքի կռվում զ ո հ վ ե ց ,
երբ մ եծը հա զիվ ութ տարեկան է ր։ Ես սրա նց պահել, մ ե ծ ա ց ր ե լ
եմ ի մ ոտ ու ձեռքի ուժով և աչքերիս լ ո ւյս ո վ , ունևորների հա»
մար լ վ ա ց ք էի անում և հաց էի թ խ ո ւմ թ ե ժ թոնրի վրա կ ռա ­
ց ա ծ ։ Հիմի սրանք են ի մ ուժը, ի մ աչքերի լույսը և ի մ հույսըէ
Երկուսը պ սա կվա ծ են, թ ո ռն եր ունեմ և թ ո ռներիս ա լքերով եմ
 ն ա յում էս քա ղցր ու անարդար աշխարհին։ Էն չորսն էչ կա մ ո ւս­
նանան, տ ռ լ ն ֊ տ ե ղ կդա ոնա ն, թե որ ա ստվա ծ կա մ ե ն ա ,,, Իսկրհի­
մի, որ մեր երկրի նեղ օրն է, և թուրքը եկել է՝ մեր ազգի օրը
սևացնի, ես ի մ պ ա հ ա ծ ֊ պ ա շ տ ա ծ վեցի ն էլ կովի եմ ճա մ փ ո ւմ ,
ժողովուրդ։ Ես էչ ուրիշ խ ոս ք չո ւն եմ ։ Ես չ ե մ ափսոսում, որ վ եցն
է/ կռվի են դնում։ Իսկ ո՞ւմ հայտ նի չի, որ կռվում չա մ ի չ ու
հալվա չեն բ ա ժ ա ն ո ւմ ։ — Նա շա րժվեց տ եղից, և տղերքն իսկույն
թևա տա կերը մտ ա ն, փորձեցին տանել, ինչպես կտեղափոխեի՛։
աշխարհի ա մ ենաթա նկ ու ա մենափխրուն մի գա նձ։ Սակայն
մա յր ը հանկարծ ա զա տ վ ե ց նրանց ձեռքերից և պ առավ արծվի
նման թևերը դեպի բա կը տ ա րա ծա ծ, բ ա ց ա կ ա ն չ ե ց --- Մ իա յն մի
բա ն ի հա մար եմ ա փ սո սո ւմ ։ Շ ա ՜տ ե մ ա փ սոսում. . . որ մ ի ա յն էս
վ ե ց ն եմ բ ե ր ե լ։ Ա ՜յ, էդպ ե՜ս։
Խոսելու կարիք ա յլևս չե ղ ա վ ։ Պահանջեցին ցո ւց ա կ անել, և
երբ քարտուղարը մի տախտակի կտորի վրա թուղթ դրած՝՝ ուզում
էր ցո ւցա կա գր ել, մարդիկ նրա գլխին թ ա փ վ ե ց ի ն .
— Ի՜նձ դրիր, պուճուր ա ղբեր։
■ — Տ ղ ա յի ՜ս , տ ղ ա յի ՜ս , — քիչ էր մնում մատը քարտուղարի
աչքը կոխի մի ցնց ո տ ի ա կ իր պ ա ռ ա վ ։ — Որ մերը մեկն է, գնանք,
թ ա ն գվ ո ւմ խ ե ղ դ վ ե ՞ն ք ։ Մինուճարիս դրիր. Աղամիրանց Արաս։
— Էդ թուրքի ա նուն–ազգա նունով ի ՞ն չ ես առաջ ընկնում,
քի ՜րս , — պառավի վրա հարձակվեց զինվորական մ ա շվ ա ծ հ ա ­
մ ա զ գ ե ս տ ո վ մի կարճահասակ մա րդ, որի թիկունքում կա նգնա ծ
էին նրա երկու պ ա տ ճենները։
— Ազգանունը չդ ի տ ե մ հորս ի՜նչ ցա վն է։ Իսկ տղայիս էդ
անունը տվել ենք, որ ապրի, հոգուդ մ ե ռ ն ի մ ։ Իա նրա նից առաջ
վ ե ց ն իրար ետևից գ ն ա ցի ն , ի ՞ն չ պիտի անեի։
— Ուրեմն, սա քո մինուճա րն է , — արդեն ուրիշ հ ա յա ցք ո վ
նրան ն ա յե ց զինվորականի հագուստով մա րդը։
— Էդպես, հոգուդ մ ե ռ ն ի մ , թող տղիս առաջ ու առաջ դրի։
Էս սուրբ ի ր իկնա մ ուտ ից ե մ ուզել, որ բոլորն էլ գնան ու հ ա ղ ­
թ ա ն ա կով , ո ղ ջ ֊ առողջ ետ դան։ ՜
Վերջապես քարտուղարն ուշադրություն դարձրեց զինվորա–
կան հագուստով մ արդուն.
— Էսում եմ, ա խ պ երա ցու։
— Շա տ ապրես, ուրեմս, էս ե ս, էս էլ երկու աղերքս։
— Անուն ֊ ա զ գ ա ն ո ւ ն ։
17է
 — Ես՝ Սիմոն, սրանք էլ Վազգհն և Վ ա ր ա զգա տ ։ Բոլորս՝
ճ շ մ ա րի տ յա ն ։
— Հա ջո ՞ր դը ,*.
Նորքում կա մավորներին ցո ւցա կա գր ելո ւ գնացած՛ երկու հո­
գու քիչ էր մնում ծ ե ծ ե ի ն >
— Էս ի ՞ն չ է , – ասացինք — Ո^(,Ւ2. ա եղեր Արամ փաշան ինքն
է Իր ոտքով գնում, իսկ մեղ մոտ էս երկու օրապակասն երին է
ուղարկեր
■ Կայծակ Պողոսը, իր տիտղոսի հ ա մա ր ա նսովոր ՝ կարգ ու
կանոնի սիրահար մի մ ա ր դ , ձեռքը վ ե ր ց ր ե ց հա վա քույթի գ ո ր ծ ը ,
ելույթ ի խոսք տվեց իր ընկերներին ու բ ա ր ե կ ա մ ն ե ր ի ն , և երբ որ
պիտի սկսեին ցո ւց ա կ ա գր ո ւթ յո ւն ը , մողովի հրապարակ թ ա փ ֊
վեցին մի խ ո ւմ բ կ ե ր ա ծ ֊ խ մ ա ծ երիտա սա րդներ, որոնք երևի
կխ ա ն գա ր եի ն գո ր ծը , եթե Կայծակ Պողոսի ներ կա յո ւթյո ւնը բ ա ֊
ց ա ռ վ ա ծ լիներ։ նրան տ ե ս ն ե լո վ ՝ մ ո տ ե ց ա ն , փորձեցին ս ր ա խ ո ֊
ս ե լ, աշխոլմացն ել լուրջ֊ Լ ուրջ կա նգնա ծ մ ա րդկանց։
— Տ ղ ե ՜ ր ք , — ն րա նց սա սաելով ձեռքը գեպի մաուզերը տ ա ֊
ր ա վ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ի չ ը ։– Մեջտեղ հ ա յրենիքի խնդիր կա, աղե րր։
Շ ա նտ զ ո ւթ յո ւն անողի մորը կ լ ա ց ա ց ն ե մ , հա ։
— Ւ*նչ ես խ ոս ո ւմ , Կա /ծակ ա խպ եր, ի ՞ն չ ես խ ո ս ո ւմ , -
մ ո տ ե ց ա վ , սկսեց լեզու թ ա փ ե լ խ մ բ ի ղ եկ ա վ ա ր ը ։ — Մենք մեր
հ ա յր են իք ի թշնա մ ի նե՞ր ն ենք, թ ե ՞ խ ո ր թ զա վ ա կներ ը ։ Մենք հենց
էս սհաթին էլ ց ո ւց ա կ ա գ ր վ ե ն ք ։ ա ջե՜ր , — 2Րէ1Ս*9 ^ դԻ ^ ^ Ց
իր թ ա ս ա կ ի ց ն ե ր ի ն , — առաջ ե(լեք և ձեր ազնիվ տ նուններն է ս ֊
տեղ շարել տ վ եք ։
Ցուցա կա գրությո ւնն ավարտելուց ա ղմուկով ց ր վո ւմ էին հ ա ֊
վ ա ք վ ա ծ ն ե ր ը ։ Հ ա նկա ր ծ տղերքը շրջտն կա զմեցին ու ե ր գ ե ց ի ն »

■— Գ ա ր ա հ ի ւ ւ ա ր լ ե ր ա ն կ ր ծ ք ի ն
Զինվորն ընկա վ վիրա վոր,
Կ ա րծրը ւգա ա ոա ծ, սիրար խ ո ր վ ա ծ
Չ ա ր Ծշնամու գ ն դ ա կ ո վ ...

Կայծակ Պողոսը կ ա յծ ա կ ն ա յի ն ա ր ա գ ո ւթ յա մ բ հա սա վ, տ վեց

ղեկավարի վ զ ա կ ոթ ի ն։
— Տո լ ա ծ ի ր ա ՜կ , — ա ս ա ց , — մ են ք թշնա մուն ջա րգելոլ ենք
դնում, դու էստեղ լա ց ու շիվա ՞ն ես գ ց ո ւմ ։
 — Կայծակ ջան, կուզես՝ «Դ աշնա կցա կա ն խ ո ւ մ բ » ե ր գ ե ն ք . –
մեղավոր ժպտալով նրան ք սվ ե ց գինով ե ր ի տ ա ս ա ր դ ը ։– Կարևորն
էն է, որ երգ ասելով ենք գնում։ Թող թշնա մին սարսափի մեր
զահմ ու զա ն գի ց։

* *
*

Սարդարապատի ո ւղղ ո ւթ յա մ բ գո րծող հ ա յ զորքի ղ ե կ ա վ ա ֊

ր ո լթ յո լն ն ի ն ք ն ա կ ա մ ստանձնել էր Դա նիել՚ բեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը , և
ա յս լուրը կա յծա կի ա րա գո ւթ յա մ բ տա րա ծվեց ամբողջ ռա զմս։-
ճակատում՝ Իգդիրից մինչև Մեծ %արաըիլիսայի մ ո տ եր ք ը ։ Հին,
կադրային հրամանատարներն ու ղինվ։ւրները մոտիկից ճա նաչում
էին կամ տեղյա կ էին ա յգ րտջ ու հնարամիտ զորապետի մ ա ր ­
տական ուղոլն։ Եվ ոչ ոքի համար զարմա նա լի չէր, որ հ ա յո ց
կռվի ա մ են աճ ակա տա գրական պահին, պատերազմի ամենա–
ւլժվար, պարզապես անհուսալի կետում առաջ նետվելովհ կրակն
իր վրա է վերցրել մի այդպիսի զորա կա ն .
Երավացի՞ էին նրա նք, պիտի արդարանա՞ր նրանց ս պ ա ս ո ւ ­
մը՝ դեռ ց ո ւյց կտար պ ա տ ե ր ա զ մ ը , որն այդ օրերին իրենց մ ե ծ ա ­
վոր ու մ ե ծ ճանաչող հ ա յ գործիչներն արդեն հա մա րում էին
տանուլ տ վ ա ծ։
Հ ա յո ց բա զ մ ա դ ա ր յա ն պ ա տ մությա նն ա նծա նոթ չէր ա յդ վ ի ­
ճակը, մ ա նա վ ա ն դ հին ու հզոր թա գա վ ո ր ա կա ն հարստու թ յոլն –
ների կորստից հ ե տ ո ։ Բոլոր մ ե ծ ու փոքր պ ա տ եր ա զմ ներ ը տ ա ­
նուլ էին տրվել վերջիվերջո, և բա զ մ ա պ ա տ կ վ ե լ էին նահա­
տակները, որոնք պետք է ա նմա հա նա յի ն ազգի պ ահած գրավոր
ու բա ն ա վ ո ր պ ա տ մ ո ւթ յուն նե ր ում ։
Սակայն ա յս մե՛՜կը։ Մ ի ՞թ ե վերջինը պիտի դա ռնա ր։ Մի՞թե
նահատակվելու էր ժողովուրդը, մի ամբողջ ա զգա յին հա նրու­
թ յո ւ ն , որպեսզի ոչ ոք չմ նա ր ՝ հյո ւսելու նրա վերջին եղերերգը »
Ասում են՝ երբ Հ ա յո ց սպարապետ նա զա ր բեկո վ ի ե հեռա գ­
րով հաղորդել են, թ ե Դանիելբեկ Փ իրումյա նը Սարդարապատի
տակ ա նցել է նահանջող հա յ զորքի գլուխ և Ուզում է ետ մղել
թուրքերին, կա տ ա ղությունից կապ է ընկել նրա լեզո ւն , և գո ­
գա ցող շուրթերն ա րտա բերել են մ ի ա յն մի խ ոսք. «Խելադա ր է,
ձեո է քաշել իր գլխ էց։ ուզում է ազգի գլո՞ւխն ուտել»։
 Խելադա**ր էր Փ ի ր ո լմ յա ն ը ։
Եվ ո ՞վ էր առհասարակ Դա նիելբեկ Ա բիսողոմի Փ ի ր ո լմ յա ն ը ։
Ես պ ետք է մի փոքր պ ա տմա կա ն շրջա գա յություն կա տ ա րեմ
դեպի ա նցյա լ դարերը, որովհետև այն տոհմը, որի պ ա տ կա նն-
լ ր ւ թ յա մ բ հպարտ էր ի ն ք ը ՝ նոր ժամա նա կի ինքնա կոչ զ ։րս պետը,
խոր ա ն ց յա լի ց է դալիս։

Տասնհինգերորդ դարի կեսին, երբ Հ ա յա ստ ա նի մյուս մ ա ­

սերում օտար բռնա կա լների պ արբերակա ն հա րվա ծներից հ ո ղ մ -
ն ա հ ա ր վ ել-վե ր ա ց ե լ էին հա յր ենի պետական կա զմա վորումները,
Ա ր ց ա խ ֊ Ղ ա ր ա բ ա ղ ո ւ մ և հարևան Սյունիք֊ ի էա նդեզուրում դեռևս
ի ր ե ն ց գոյո ւթյո ւնը պահպ ա նում էին այդ նահանգների բնիկ տեր
հին հա յ նախարարական տների մն ա ցո ր դն եր ը ։ ճի շտ է, մ ա ն ­
ր ա ցե լ էին նրանք՝ նւ ա նվելով տարբեր կողմերի վրա տ ա րա ծ վ ա ծ
Հյուղերին այն ծա ռի, որի բունն արդեն դետնի սւակ է ա նցե լ։
Բա յց և ա յնպես նրանք գոյություն ունեին օտա րներից անկ-սխ
կամ կիսանկախ վիճա կում, պ ա հ ո ւ մ ֊ պ ա հ պ ա ն ո ւ մ էին հա յր ենի
երկիրը, հարազատ ժողովրդի ա զգա յին ու մ շա կութա յին ի ն ք ­
նությունն էին պ ա շտ պ ա նում։ Եվ ա յն ք ա ն նշա նա կա լից էր ա յգ
գա վա ռա պ ետ ությունների վար լա ֊ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն դ եմ ք ը , որ Արևել­
յա ն Հ ա յա ստ ա նի ն տ ի ր ա ցա ծ պարսկական արքունիքն ստ ի պ վ ա ծ
եղա վ հաշվի նստել եղածի հետ՝ ճա նաչելով նրանց վա րչա կա ն
ղերը, նույնիսկ սեփական զորք պահելու իրա վունքը։ Հ ե տ ա գ ա ­
յ ո ւ մ , տա սնվեցերորդ դարի սկզբին, շահ Արաս Մ եծն ա յդ հ ս ՚ յ
դա վա ռա պ ետների հետ իր քա ղա քա կա ն փ ո խ հ ա ր ա բեր ո ւթ յո ւն ­
ները կանոնավոր հունի մեջ ա ռնելով՝ նրանց կոչեց մ ե լի ք ն ե ր ։
ն մ ա ն տիտղոսով օծ եց նաև այն դա վ ա ռա պ ետ ն եր ի ն , որոնց ինքն
էր նշանակել Արևելյան Հ ա յա ս տ ա ն ի մ յո ւս ն ա հա նգներում։ Եվ
ա յսպ ես ա ր մ ա տ ա վ որ վ ե ց, կյա նքի իրավունք ստ ա ցա վ հ ա յ մ ե ­
լի քո ւթյո ւն ը , որի ա թոռա կա լները երեք դար շարունակ, մինչև
Ա րևելյան Հ ա յա ստ ա նի մ իավորումը Ռուսաստանի հետ տ ա սնի ն­
ն երորդ դարի սկզբին, քա ղա քա կա ն ու տնտեսական ա մ ե ն ա դ ը ժ ֊
վար պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ հա յրենի երկրի ու հ ա յ ազդի փրկությա ն
Հա մա ր ճա մփ ա ներ էին փնտրում, հաճախ իրենց նետ ելով կե~
նա ց և մահու ճակա տա գրա կա ն բա խ ումների մ եջ>
Մելիքությունը վա րչական մի շարք հարցերում ժառա նգել էր
հին ն ա խ ա ր ա ր ա կ ա ն֊ ի ջխ ա ն ա կ ա ն կարգի օրենքները։ Ա յսպ ես,
մելիքա կա ն աթոռի օրինական Ժառանգորդն էր գերդաստանի
ավագ որդին, և մ յուսները մ ի ա յն ազնվական ա վատա տերեր էինէ
Մելիքական զորքի գչխավոր հրամանատարը մելիքն ինքն էր, և
ս րհմակիցները մ ի ա յն ա յգ զորքի մ եծ ու փռքր ստ որա բա ժա նում­
ներն էին գլխ ավորում՝ ըստ ա յդ մ կոչվելով հազա րա պետ, հար­
յուրապ ետ ( յ ո ւ զ բ ա շ ի ) ։ Մելիքական սաներում զորական ա վ ա տ ա ­
տերը հաճախ կոչվում էր նաև բե կ , որ ա րևելյա ն լեզուներում
նշանակում է ա զն վ ա կա ն, իշխ ա նա վոր։
Փիրումյա ն տ ո հմ ա ճյոլղի բունը Վ արա նգայի Մելիք-Շա հնա –
զա ր յա ն մ ելիքութ յունն էր, որի զինական ուժերի գլուխն ու
բռո ւն ցք ն էր հանգիսսէնոլմ ա յն ՝ մինչև Մելիք-Շա հնա զա ր Բ-ի
հ ա յր են ա դ ա վ գործունեությունը տասնութերորդ դարի երկրորդ
կեսին։ Շա հնա զա րը մ ելի ք ո ւթ յա ն աթոռին տիրել էր ա պ օրինա ­
բ ա ր , և հարևան մելի քնե ր ն ի ր են ց զինական ուժերով քա նիցո
փորձեցին դաս տալ ա յդ ինքնա կոչին։ Հա րևանների անզիջում
թշնա մա նքը դիմա գրա վելու հա մար Շահնազարը բա ր ե կ ա մ ա ց ա վ
քոչվոր ցեղա պ ետ Փանահի հետ, նրւմն նվիրեց Շոշի բե ր դ ը , որը
կես դար առաջ, 1 8 ֊ ր դ ի առաջին քա ռորդում, անառիկ էր պահել
ղարաբաղցիների դիրքը թուրք ասպատակիչների դեմ մ ղ վ ա ծ հ ե­
րոսական պ ա յքա ր ո ւմ ։
Շահն ազար Բ-ին լք եց ի ն տոհմա կիցներից շատերը, որոնց հետ
էր նաև Փիրումյա ն տոհմաճյուղի նախ նին՝ Փիրում անոլնովէ
Սա ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն մ տ ա վ Պարսից շահի զորքերի մեջ՝ որոշելով
ա յն տեղ բարձր դիրքի հասնել և այս ճա նապարհով սանձահարել
վ ա ր ա ն գ ա յի ուխտագրում ու հ ա յա գա վ ինքնա կա լին։ Սակայն,
ինչպ ես ասում են, մարդիկ ծրագրեր են գծում իրենց հա մա ր,
իսկ երկնայինը դրանք խ ա ռնում է իրար, Կովկասյան լեռնա–
2ԿթաԺ ց հարավ են իջնում Ռուսական կա յս րության բա նա կները,
և ա յսրկովկա սում շուռ են դալիս բ ոլոր հին հա շիվները։
Իրենք՝ Փիրում յա ն տոհմի ժառա նգները, պահել են հետաքըր–
քիր ավանդություններ տոհմի վաղնջական նախնիների մա սին։
Իրենց հ ի մքում ճշմա րիտ, սա կա յն արտաքուստ հեքիա թա նմա ն
ա յս զ ր ույցն եր ո ւմ փ ա ռա վոր կե նս ա գր ո ւթյա ն ունեն լեռ ն ա յի ն
Վարան դա գավառի Նախիջևանիկ գյո ւղ ից ելած քա ջ Փ ի ր ո ւմ յա ն -
ն եր ը ։ Վարան դայի մ ելի քի զորա պ ետ ներն էին նրանք կա մ ճա ր­
տ ա րա խ ոս բա ն ա գ ն ա ց ն ե ր ը , որոնք հարկ եղա ծ պահին զ ե ն ք էին
ա ռն ում և սրով էին լո ւծո ւմ այն հա րցերը, որոնք չէին լուծվել
բ ա ն ա խ ո սո ւթ յո ւն նե րի ճա ն ա պ ա ր հ ով ։ Եվ ավանդական հեր ո սն ե-
Ըի ջարքում կա մ ե կ ը , որը ոտք է դրել նաև գրավոր ա ղ բ յո ւ ր ն ե ­
րի մեջ՝ իրար կա պ ելով նշանավոր տոհմի ավանդական պ ա տ մ ո ւ­
թ յո ւ ն ը ի ր ա պ ա տ ում կենս ա գրությա ն հետ ։ Բահադուր կամ Բսւ–
յա նդուր բեկն է գա, որը տասնութերորդ դարի առաջին ք ա ռ ո ր ­
դում նախ պարսից բա ն ա կի զ որա վա րներից մեկն էր, շա հ ա ­
կան ա նի ր ա վ ութ յո ւններ ի ց զզվա ծ՝ վ երա դա րձա վ հա յր են իք,
ապա գնա ց Վրաստան, բ ա ր ե կ ա մ ա ց ա վ Գավիթ բեկի հետ, վ ե ր ­
ջում դարձավ Ս յունյա ց և Արցախի հակաթոլրքական քաջ պայ–
քարի ղեկա վա րներից մ եկը ։
Աչս Բայանդուրի թո ոն էր, թև ՞ թոռնորդին՝ ԱսրիբԼկ, որը,
հրապ ուրվա ծ քաջ նա խ նի Բսէյանդուրի կենս ա գրությա ն փ ա ռ ա ­
վոր էջերով, եղավ պարսից բ ա ն ա կ ո ւ մ , շահի վ ստ ա հությունն ոլ
հ ա մա կրա նքը ն վ ա ճ եց իր ք ա ջ ո ւթ յա մ բ և ի մ ա ս տ ո ւ թ յա մ բ ։ Սա­
կ ա յն յ երբ շահական զորքերն ա սպ ա տակության էին Լկել իր
պապերի հողը, լք եց ն ր ա ն ց , ա նցա վ գե ներալ Վալերիան–Ռոսաոմ
Մ ա դա թովի մ ո տ ։ Ասրիբեկի հա ղորդա ծ թա ն կա գի ն տ եղ ե կու­
թ յո ւն ն ե ր ի շնորհիվ է ր ։ որ ռուսական բա ն ա կ ի հ ա յա զ գ ի խիզախ,
զորա վա րը պարսիկ բռն ա գ ր ա վ ի չներին բ ա ն ի ց ս ջարգ ա վ եց Շ ա մ ֊
քորի մ ո տ , Գանձակի տակ, ապա և բուն պարսկական հողում,
ուր Մ ա գա թովն իր խուճա պ ա րա ր ոաղմերթն էր ի ր ա կ ա ն ա ց ն ո ւմ ։
Պարսկական արշավանքը տեգի էր ունեցել 1 8 2 8 թ . ձմռա նր,
ա ղբյուրների հ ա վ ա ս տ մ ա մ ր ՝ հյուսիսա յի ն Պարսկաստւ նի հա մար
անսովոր դաժան ց ր տ ի ն ։ Եվ ահա ա յդ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ , մ ա ն ա ­
վ ա ն դ ա նծ ա նո թ երկրի տ ա րա ծ ք ում , ի նչպ ես դեռևս Սաֆֆին է
նշել , — « Ռուսաց զ որքերր մ ե ծ արգելքների և ա նհ ա ջո դ Ո ւթ յո ւն ֊
ների պիտի հա նդ ի պ եի ն , եթե չո ւն են ա յի ն մի ա յնպիսի ճարպիկ
և քաջ. առաջնորդ, որպիսին էր Ա ս ր ի բե կ ր »1։
Նախիջևանիկ գ յ ո լ ՂՒ Հին գերեզմա նա տ ունը, Փ իրումյա ն տ ոհ­
մի տա պ ա նա քա րերից մեկի վր ա , ն ա խ շա զա րդ շրջանակի մեջ
փ ո ր ա գր վ ա ծ է* «Ա զնի ւ տապանս է հրաշալի և մեծա ն ո ւն Ասրի -

լ Օաֆֆի, Երկերի ժողովա ծու, տասներորդ հատոր, ե ., 1959, էջ 3 6 4 — 3 6 5 ։

բեկի բո ւտբարուջիկ**. որ է տոհմէն Փուրումօվի, 1 8 3 8 թ վ ի ն » ։
Ուրեմն, ռ ո ւ ս ֊ պարսկական պատերազմի հերոս, պոդպորուչիկ
Ասրիբեկ Փ իրումյա նը վա խ ճա նվել է 1 8 3 3 - ի ն ։ Նրս։ ժա ռա նգներից
էին՝ « ա զն վ ա զա ր մ Ալահ վեր դի՛ն», Փուրումբեկը ( « որ է որդի
Ա սրիբէկի», «ո ր է տ ոհմէն Փուրումօվի» ) ։ Փիրումբեկի որդին էր
Աբիսողոմը, որ, հ ա վ ա ն ա բ ա ր , միայն հողագործո թ յ ա մ բ է զ բ ա ղ ­
վել, քա նի որ մ յո ւս հարա զա տները զա րդա րվա ծ էին բեկի ( զ ո ­
ր ա պ ե տ ի) տ իտղոսով, և հարկ էր, որ նրանց համար հաց վ ա ս ֊
տա կող ևս լիներ։ Հողվոր ու ա յգե գոր ծ Աբիսողոմը հասել էր
քսա ներորդ դարը՝ ժ ա ռա ն գ ունենալով Դա նիելբեկին։ Աբիսողոմի
եղ բա յր Ղ>ահրամ անի որդին՝ Պ ողոսրեկը, Դանիեւրեկի մոտ էր
արդեն, գլխ ավորում էր Հ ա յկա կա ն հրաձգային Հինգերորդ գ ա ն ֊
դը, որ Իգդիրից ա նցել էր Արաքսի ձախ սււիը և իր վրա պիտի
առներ թուրքական զորքերի գլի ՚ ա վ ո ր հարվա ծը։
Սարդարա ւգ ատ ի ճակա տա մա րտին իր եռանդուն մ ա սն ա կ ցո ւ­
թյունը բե րե ց նաև Ասրիբեկի մյուս թ ո ռ նիկոլայի որդին՝ Որիս–
տափորը, որը Շուշվա թե մ ա կ ա ն դպրոցն ավարտելուց հետո,
1 91 3 թ « կրթությունը շարունակելու էր գնացել Կիևի հ ա մ ա լս ա ­
րանի բժշկական ֆակուլտետը և Սարդարապատի ճա կա տ ա գրա ­
կան օրերին Խնուսի գնդի ա վա գ բժիշկն էր ու ա յդպես էր կ ա ­
տարում իր սրբսւղան պարտքը օրհասի առաջ կա նգնա ծ հայրե–
նիքի հ անդեպ։
Դանիելբեկը ծն վ ել էր 1 8 6 0 թ . և 80-ա կա ն ն եր ին սովորում
էր Պե տերբուրգի ռ ա զ մ ական դպ րոցում, հա մա րյա պատահաբար
ծա ն ո թ ա ց ա վ Լա զարյան ճեմարա նի ուսանողուհի, Ալեքսանդրա–
պոլի Խ ա լա թյա նց հ ա յտ ն ի տոհմի դուստր Երանուհու հետ* Ծա­
նոթ ա ցա վ , ճանաչեցին իրար և հա սկա ցա ն, Ար հա մա րյա պ ա տ ա ­
հական այդ հա նդիպումը եղել է ճակատագրի մատի ցո ւցո ւմ ով *
Առաջին հա նդիպումից մեկ ամիս անց տեղի ունեցավ նրանց
հ ա րս ան եկան հա նդեսը, որ կա զմա կերպեցին Պ ետերբուրգի հա յ
մ եծահա րուստները՝ հ իմնա կա նում ալեքսանդրապոլցիներ և շու–
ջեցիներ* Սեղս/նապետ էր կա րգված Թադևոս ապերը Շոլշիի
անվանի բա րերա ր Թադևոս Թ ա միրյա նցը, որի մ ա ռա ններից
բ ե ր վ ա ծ ա րնագույն գինիները պլպլում էին ջահերի լույսերի
տակ։
Եվ Թադեոս ապերն էր, որ, հարսանեկան սեղանն օրհնելուց
հԼտո, գինու գա վա թը գլխից վեր պ ահա ծ, ոգեշունչ ու երազկոտ
խոսեց.
Ժողովո ւրդ, նախևառաջ աստվւսծանից եմ ուզել, որ մեր
ազգի ամեն մի օրը ծնունդով սկսվի և հա րսանիքով էլ ա վ ա ր տ ֊
վ ի ...
* *
*

Եր անուհին բարձր ա ռա ջա դի մ ո ւթ յա մ բ ա վարտեց Լա զար յա ն

ճեմա րա նը և դասախոսների մ իա հա մուռ կարծիքով ^ ա նպ ա յմա ն
իր ծա նրակշիռ խոսքը պիտի ասեր հ ա յա գի տ ո ւթ յա ն բ ն ա գ ա վ ա ­
ռո ւմ ։ Դա լինելու էր առաջին կին հ ա յա գետ ի խ ո ս ք ը ։ Սակայն
ո ւնե ցա վ առաջին տղան, որին ա նվա նեցին Մ ի ք ա յե լ, ապա ան–
միջապես էլ մ ի ա ն գա մ ի ց հ ա յտ ն վե ց ին զ ո ւյգ գստրերը՝ Սրբուհին
ու Մ ա րիամը, դրանց էլ հաջորդեցին Հո վ սեփ ը , Ալեքսանդրն ու
էևոնր, և փոքրիկների հոգսերով ծա ն ր ա բ ե ռ մա յրն ա յն պ ես էլ
ոչինչ չկա րո ղ ա ցա վ տալ իրեն սպասող հ ա յա գ ի տ ո ւթ յա ն ը ։ Գի­
տությա ն ճանապարհին իրենց լուրջ ք ա յլե ր ը կատարող Խալաթ–
յւսն ց եղ բա յրները՝ Գրիգորն ու Բագրատը, ճեմա րա նա կա ն ծ ա ­
նոթներն ու բա ր եկա մ նե ր ը միշտ էլ ափսոսա նքով էին խ ոսում
նրա վա ղեմի շնորհների մա սի ն։ Սակայն ինքը՝ Երանուհին, գա
մի մ ե ծ կորուստ չէր հա մա րում, քա նի որ հնարա վորություն
ուներ երեխաներին տալու իր ց ա ն կ ա ց ա ծ դաստ իա րա կությունը։
Մի ա նգա մ նրա ե ղ բա յր Գրիգորը ձեռքի ա նց կա ց ր եց տ ա ս ն ա մ յա
Միքա յելի շա րադրությունների տետրերը և բա ռե ր չէր գտնում
իր զ մ ա յլա ն ք ը քրոջն արտահայտելու հա մ ա ր ։ Եվ Երանոլհին,
որ վ ա ղո ւց, տարիներ շարունակ, համառորեն ու հա ստ ա տ ա կա մ
սպասել էր ա յգ օրվան, ակնհայտ հպ ա րտ ությա մ բ եղբորն ասաց.
- Իսկ դուք խ ո ս ք նե ր գ մեկ արած մ ի ա յն կորուստներն էիք
հա շվում։
Գրիգոր Խ ա լա թյա ն ցը ՝ մա մ ան ակի հա յա գիտ ա կա ն մարզի
ամենա ա զդեցիկ անուններից մեկը, որի խոսքն այն տարիներին
Լա զարյան ճեմա րա նում հնչում էր ի բր և տ նօրինա կա ն, ք ե ռ ո ր ­
դուն առաջնորգեց ճ ե մ ա ր ա ն , ա յստեղ էլ հովա նա վորեց ա ռա ­
ջին ք ա յլ ե ր ը ... Սակայն քեռու խ ա ն դ ա վ ա ռո ւթյուն ը երկար չտ ևեց,
և դրա մ եղ ք ը , հ ա վ ա ն ա բա ր, Միքայելիւնը չէր։ Երկուսի միջև գո ­
յ ա ց ա ծ ու օրըստօրե սաստկացող սա ռնությունն աննկատ չէր
կարող մնալ Երանոլհուց։ Նա քրոջ գորովա լից հորդորներով ու
մոր փաղաքուշ խ րա տ ն եր ո վ շատ ջա նաց լցնել այն անջրպետը,
որ գնալով մ եծ ա ն ո ւմ էր երկու անհունորեն հարազատ մ ա ր դ ­
կա նց միջև, սա կա յն ա պ ա րդյուն։ Եվ մի ա ն գա մ էլ Դանիելբե–
կը, Կովկասյան ծ ա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց արձակուրդի գնալով՝ զ ա ր ­
մ ա նք ո վ ի մ ա ց ա վ , որ աներձագի ոտքն ի սպ ա ռ կտրվել է ի ր ե ն ց
տ նից։ Վ շտացած էր Երանուհին, սա կա յն չգիտեր ո ւմ պետք
է մ եղա դրել, եղ բո ՞ր ը , որ պահանջում է կույր խ նկա րկություն իր
գիտական ծ ա ռա յո ւթ յուն ն եր ի առաջ, թ ե ՞ որդուն, որ բ ա ց աչ­
ք երով է նա յում աշխարհին և համարձակություն ունի սևը սև
կոչելու, ճերմա կը՝ ճերմ ա կ։
Դանիելթեկի ու ավադ որդու միջև տիրական էր մի պարզ ան­
կեղծություն, որ միայն լավ ընկերներն են ունենում։ Հայրը միշտ
էլ համոզված է եղել, թե տղան մորից ստանու մ է հոգեկան աչն
Անուն դը, որ նրա կրծքի կաթի պես անարատ է ու սուրբ՛
Նազարյան ճեմարա նի պ րոֆեսորներից մ ի ա յն հիացմունքի
խ ոսքեր էր լսե լ։ Ասում էին՝ Մ իքա յե լը հ մ տ ո ւթ յա մ բ տ իրա պ ե­
տում է ա րևելյան բոլոր այն լեզ ո ւն ե րի ն , որ ա նցնում են ճ ե մ ա ­
րա նում։ Ասում էին՝ ի ն չ որ ուրիշները մի տա րում են յո ւ ր ա ց ­
նում, ինքը հա ղթա հարում է մեկ ամսվա մեջ։ իսկ Գրիգոր ք եռին
մի անգամ Դանիւելբեկին, գաղտնիք հաղորդելու պես, ասել էր.
«Մ ա րդ աստուծո, սա ոչ թե սովորում, այլ կլա նում է ... Վ ա խ ե­
նում ե մ , — ա ս ա ց , — վերջն ի ՞ն չ պիտի լինի
ի ա յց ա յս ա նվերա պ ա հ հիացմունքը երկար կ յա ն ք չո ւն ե ց ա վ ։
Vի օր էլ, ա մ են օր յա սովորական զրույցի մեջ, հիշվեց Մ ի ք ա յե ­
լի անունը, և քե ռ ի ն անմիջապ ես թ թ վ ե ց ։
— Ի՞նչ պ ա տ ա հ եց, Գրիգոր , — ա նհա նգստ ա ցա վ Դա նիել-
բե կը ։
— Ե ղբայր , որտեղի՞ց է ա յդ ա մ բա րտ ա վ ա նո ւթ յուն ը , — ց ա ս ­
կոտ խ ոսեց ա ներ ձա գը ։ — Մ չ մ ե ծ ու փոքր կասի, ո չ պատիվ ու
անուն։ Պրոֆեսորներ կա ն, որոնց հեղինակությունը Կա յս երա ­
կան ա կա դե մ իա յո ւմ ա նձեռնմխ ելի է։ Իսկ սա տալիս, կա ցնով
կտրում է դրանց վ ի զը ։ Ո՞վ է տեսել նմա ն բ ա ն ։
Դա նիելբեկը չէր կարող ընդունել ա յդ նորությունը, ո ՞ն ց թե
ա մբարտավան։ Տղա ն ի նչպ ե՞ս է ա մ բա րտ ա վ ա ն աճել իրենց
տանը, իր կողքին, մ ա ն ա վ ա ն դ օրինապահ ու բծ ա խ ն դի ր Իրա­
նուհու դաստիարա կությա ն պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ ։
Տուն հ ա ս ն ե լ ո վ մ տ ա վ տղաների ս ե նյա կ ը, մոր մոտ ոլղար–
Էեք պ ատանի Հովսե փին ու փոքրիկ Լևոնին (Ա լեքսա նդրը մ ա հ ա ֊
ք ե լ էր, երբ դեռ կա թնակեր է ր ) և, ա ռա նց նախ ա պ ա տ րա ստ ու­
թ յա ն , հարձակվեց.
—- Այս ի ՞ն չ եմ լսո ւմ , տզաս, ի նչպ ե՞ս է պատահել, որ քեռուդ
հետ խ ռ ո վ խ ե թ եք։
Տղա ն կարծես դրան նա խ ա պ ա տ րա ստ վա ծ էր։ Առանց իրեն
կորցնելու, ք մ ծ ի ծ ա ղ ո վ հ ա ր ց ր ե ց .
— Ջեզ է՞լ հասցրել են արդեն։
— ի՞նչ են հա սցրել, տղաս։ Ոչինչ էլ չեն հա սցրել։
— Ոայ ց այ դ դեպ քում ինչի՞ մասին է խ ո ս ք ը , հ ա յրիկ։
Իսկապես, ինչի՞ մասին է խ ո ս ք ը ։ Որ սւղան ա մ բա րտ ա վ ա ՞ն
է ։ Որ նրանից հանգի՞ստ չունեն քե ռ ի ն ու էլի ի ն չ-ո ր անառար–
կելի հեղինա կություններ։ Ես կ ինչ ո՞ւ չո ւնեն։ Տղ ան ի ն չո ՞վ պետք
է ա նհա նգստ ա ցներ ն րա ն ց ։ Են չի ՞ մեջ է ա րտ ա հա յտ վել տղայի
ա մ բ ա րտ ա վ ա նո ւթ յուն ը ։ Կար ե լ ի * է բ ա ց ա տ ր ե լ։ Կարելի՞ էր այս
հարցերի պ ատա սխա ններն ի մ ան ալ և նոր մ ի ա յն դատ բ ա ց
ս, նել։
— Գուցե ք ե ռ ի ՞ն է գա ն գա տ վ ե լ, հ ա յր ի կ , — հորն օգնությա ն
հասավ Մ ի ք ա յե լը ։ Դանիելբեկը վ եր ա գտ ա վ իրեն, փորձեց հիշել
հ ա լա թ յա ն ց ի գանգատի էությունը։
— Ասում է+ ++
— Որ ինքը դժգո՞հ է ի նձ ա ն ի ց։ -
—■ Այո , 1ւ ի նքը, 1ւ էլի ի ն չ ֊ ո ր հեղինակա վոր պ րոֆ եսոր­
ներ։ Հ
— Հ ա յր ի կ , —. ա նմեղ, աղաչական խ ոսեց երիտասարդը , —*
մ ի ա յն ի նքը։ Այդ «հեղինա կա վոր պ րո ֆ ես ո րն եր ն )) էլ ինքն է։
Ջի՞ ասել, որ Կայսերական ա կա դե մ իա յո ւմ իր տեսակետները
հ ա լա ծ յուղի տեղ են ընղուն ում .*»
— Հը՜մ ։
— Ա յ , հենց դա է, որ կա ։ Կայսերական ա կա դե մ իա յո ւմ իր
էոեսակետները ոտուգլխով ընղուն ում են։ Հ ե տ ո ՞ ի նչ։ Մի՞թե դրա­
նով էլ իր սխալ տեսակետները դա ռնում են ճիշտ ու վ ա վ ե ր ա ­
կան։
— Ոայց ի՞նչ տեսակետներ են, որտե ղ են ա րտ ա հա յտ վել։
Եվ դո՞ւ որտեղ ես նրա նց դեմ խ ոս ել։
— նա իր ա յդ տեսա կետներն ամեն տեղ էլ արտա հա յտ ել է,
տպագրել է առանձին գր ք եր ո վ ...
 - Ա , Խորենացու մ ասի՞ն — հա նգստ ա ցա վ Դա նիելբեկը, և
ա մբողջ այս զրույցն իր հիմքով ու հ ետ ևա նքներով դա րձա վ ա ն ­
հետ ա քրքիր, ն ույն ի սկ զա վ եշտ ա կա ն ։ — Ես էլ մ տ ա ծո ւմ էի, թե
պատահել է մի զարհուրելի բ ա ն ։
— Հա յրիկ, հիշո՞ւմ եք* երբ կարդացել էինք նրա գիրքը, ես
ձեզ հետ խ ո ս ե ց ի ։ Այն ժամա նա կ ասում էիք ՝ դուք էլ նույնն եք
մ տ ա ծո ւմ ։ Լսարանում նա մի ա նգա մ խ ոս եց ա յն պ ե ս , ոնց որ
Մ ովսես հո ի–են ա ց ո լ հեղինակությունն ու վա վերականությունը
քա ղե լ է և ա մբիոնից վերջին դամ բա նակա նն է կարդում ։ Ս պ ա ֊
սում էր, թե ահա կծափա հա րեն ուս անողն հր ր , իսկ ես վեր կ ա ­
ցա և ասացի. «Եթե մի հրաշքով Մովսես Խորենացին կ ե ն դ ա ն ո ւ ֊
նար, ինքն իրեն կարդարաց եր մ եծ ա գ ույն հ ա ջո ղ ո ւթ յա մ բ » ։ «Չի
լենի, որ ինքդ նրա փոխարեն ա րդա րացնես » ,— զ ա յր ա ց ա ծ հ ա ր ֊
ցրեց նա ։ ես ամբիոն բարձրացա և խոսում էի, իր տեսակետի
դեմ ծառա ցող փաստերն էի վ կա յա կ ո չո ւմ . Թողեց ու հ ե ռ ա ց ա վ ։
Այս է ամբողջ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը ։ Ես մ եղ ա վ ո՞ր եմ, հ ա յր ի կ ։ Ես
իր ա վ ո ՞ւնք չո ւն եմ ի մ կա րծիքն ա րտա հա յտ ելու։ Եվրոպայի հա ­
յա գե տ նե րի հորինա ծ « հ իմքերը» մի տեղ է հա վաքել և նրանց էլ
Ւր անհիմն վա րկածները գում արելովք սուտ ու կեղծարար է հ ա յ ֊
տարարում մի հեղինակի, որին կարգին չեն է լ հ ա սկա ցել։ Հ ա ս ֊
կանան, հ ե տ / / . . . Ղա ի նչ գիտություն է։
Դանիելրեկի հա մար պարդ էր ամեն ինչ, իսկ ա մ ե ն ա կ ա ր ն ֊
վ ո ր լ / նա ուրախ էր, որ տղան սեփական կա րծիք ունի և ա յդ
կարծիքն ա րտա հա յտ ելու հա մա րձա կությո ւն։ Ո՞ւր կտանի այդ
վ եճ ը, և տղան ուժ կունենա ՞ մինչև վերջ կռվելու իր ճշմարտու-
թւան համար։
— Ոայց ի՞նչ պիտի ա նե ս , տղաս։ Մեր գործում մի մեծավորի
սխալ բ ւ ս ց ա հ ա յտ վ ա մ է այն ժա մ ա նա կ, երբ արդեն տ ր վ ա ծ են
չինում զոհերը, երբ նրա ձախողանքն աչքի առաջ Ւ իբրև պար­
տություն։ .
— Զեր գործն ուրիշ է, հ ա յր իկ , — պ ա ս /ս սխ ա նե ց Մ իքա յե լը,
և հայրը ներքին մի ա նհա րմարություն զգաց իր վի&ակի հա մար։
Ինչպես էլ արագ են աճում զա վա կները։ Ահա ա յս պ ե ս , մեկ էլ
տ եսա ր ՝ գերերը փ ո խ վ ել են, և որդիդ ք ե զ խ ելք է ս ո վ ո ր եց նո ւմ ։
Ուրախանա՞ս դրա հա մար, թ ե ՞ տ խ րես։ Ամեն հա նդիպ ումին, -
իսկ ա յդ հանդիպումները քա նի գնում հա զվա դեպ էին դաո–
ն ո ւ մ ք– որդին երևում էր մի նոր կ ո ղ մ ից , ավելի բարձր ու խ ե լո ք ք
ա վելի հա վա սարա կշիռ ու լա յն ա խ ո հ ։ — Ձեր գործն ուրի*շ է »
հ ա յր ի կ ։ Ձեր մ ե ծ ա վ ո ր ի տեսակետն առաջարկվում է որպես ա ն­
զ ն ն ե լի հրաման և ա յն պետք է կատարվի ա ռա նց առարկությանէ
Թե դա որքան նպա տա կա հարմա ր է, դուք ինքնե՞րդ կիմանաքI
Գիտությա ն մեջ ի ն չ պ ե ՞ս կարելի է հրա մ ա նով առաջ մղ ել մի
կա րծիք, որը չի կա րողա նում ոտքի վրա կ ա նգնել։
— Եվ դու մ տ ա ծո ւմ ես, թ ե գիտ ությա ն մեջ այդպիսի բա ն եր
չե ն լի նո ւմ ։
— Ինչո՞ւ չեն լինում, լինում են, հ ա յր իկ ։ Մեկն իր դիրքի ու
հեղ ի ն ա կո ւթյա ն Ուժով կարողանում է սխալ տեսա կետներ հրա–
պ արա կել, նույնիսկ նրանց շա֊ ր ջը նպաստավոր կարծիք է տա ­
ր ա ծ վ ո ւ մ ... Սակայն դալիս են արդարամիտ մա րդիկ, ց ո ւյց են
տա լիս սխալները, ասում են ճշմ արտ ա թ յո ւնը։ Իմ բա ր եկա մ ներ ից
մ ե կ ը , — դուք նրան ճա նաչում եք, հա յր իկ. Հովսեփ Օրբելին , —.
ա սում է. «Լավ է, որ ա յս թյուր ա տ ես ութ յո ւն ն եր ը ի մի հ ա վ ա ք ե ց
ք ե ռ ի դ ։ Մեկն էլ կգա , միանգամիդ։ հ ո ղմ ա ցր իվ կանի, և այն
ժ ա մա նա կ Մովսես Խորենացին ավելի կբարձրանա իրեն պաշ­
տողների աչքում» ։
...Մ ի ք ա յե լ Փի ր ո լմ յա նը պ ատ րա ստ վում էր կռվելու հանուն
հա զա ր ա մյա մ ե ծ ճշմա ր տ ո ւթ յա ն ։ Բավականաչափ նյութեր էր
հ ա վ ա ք ե լ։ Իրար էր բերել իր խոհերն ու դիտողությունները Հ ա ­
յո ց Պատմահոր ա զգ ա յին ու հա մաշխ ա րհա յի ն նշանակությա ն
վ ե ր ա բ ե ր յա լ։ Մի ծավալուն գլուխ, որի վերնադիրն էր դարձրել
ժա մ ա նա ԿՒ հմուտ հ ետ ա զոտ ոդներից մեկի դիպուկ հ ր ա մ ա յա ­
կա նը՝ « Խորենացին Խորենացիով պետք է հա սկա նալ » , — պ ատ­
րաստ էր արդեն... Սակայն սկսվեց մ ե ծ պ ա տ եր ա զմ ը ։ Եվ թրղ–
թերը գրասեղանի գզրոցների մեջ հ ա վ ա ք ե լո վ ՝ Մ իքա յե լը հ րա ­
ժեշտ տ վ եց Խորենացուն, եկավ Կովկասյան ռա զմ ա ճ ա կա տ ։

■ * *
*

Ալեք սանդրապոլում թուրքերն էին ն ստ ա ծ, և դա իր դրոշմն էր

դրել ա մենուրեք, ա մեն ինչի վ ր ա ։ Առանց դիմա դրութ յա ն հանձ–
ն ը վ ա ծ ք ա ղա ք ո ւմ ա սկյա րներն իրենց հրամանատարների ղ եկ ա ­
վ ա ր ո ւ թ յա մ բ շրջում էին փողոցները և կրակում մ ա րդկա նց վ րա >
 Կարգադրված էր կա սկա ծելիներին գնդա կա հա րել։ Իսկ գողեգող
եկած թ ա ր ք ի աչքին կասկա ծելի էին երևում բոլոր հ ա յե ր ը , ն ո ւ յ­
նիսկ բա կեր ո ւմ տուն-տոլն խ ա ղ ա ց ող մա նուկները։
Կողս։ղ Կլան սկսվել էր մա յի սի 1 5 - ի երեկոյա ն մամը 6 - ի ն ,
երբ մեկ մամի չափ քա ղա քը ռ մ բա կ ո ծե լո ւց հետո թուրքերը ներս
էին խո ւժ1*լ և խ ո ւ մ բ ֊ խ ա մ բ տա րա ծվել թ ա ղ ե ր ո ւմ ։ Կողոպուտի
ենթ ա րկվում էին, առաջին հերթին, ա յն քա ղա քա ցին ե ր բ , որոնք
սպիտակ դրոշ էին պարղել նվաճողների առաջ։ Թուրքերը մ տ ա ֊
ծո ւմ էին, որ ա լդպ եսիք ա նպ ա յմ ա ն մ ե ծ հա րստ ությա ն տեր
պիտի լին են է և սպիտակ դրոշներով ընդառաջ են ելել, որպեսզի
փրկեն իր են ց ուն եցվսւձքը։ Թե չէ, այն ե՞րբ է եղել, որ ը ն չ ա ֊
զուրկ հա/ը հանձնվի թուրքին և այն էլ խ ա ղա ղութ յա ն ու բ ա ­
ր եկա մ ո ւթ յա ն ց ւ լ յ ց ե ր ո վ ։
Վարսւետ Գևոյի գինետունը նրանք ն վ ա ճ եց ի ն որլ մ ի ա ն գ ա ­
մ ի ց ։ Նախ ս տ ի պ եց ի ն , որ ի ր ե ն ց ուրա խ ությա ն հա մար մ ե ծ թա–
յլարե1 սարքվի։ Գինետուն լ ց վ ա ծ խամա մումը վ ա յե լ ե ց Գևոյի
ա ռ ա տ ա ձ ե ռն ո ւթ յա նը ։ Այստեղ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ սպաներ էքն, որքան
կա րողա ցա վ հասկանալ Գևոն։ նկուղի բոլոր սեղանները շնա–
ճանճերի պարսերի պես զ բա ղ ե ց ր ա ծ ՝ կերան, խ մ ե ց ի ն գ ռ մ ռ ա ­
լո վ։ Կշտ ան ա լո ւ ց ֊ լ խ կ վ ե լո ւ ց հետո կա ր գա գ րե ր ին , որ ն վ ա գ ա ­
խ ո ւ մ բ է( բե ր վ ի ։
Մինչև ն վ ա գա խ ո ւմ բը գար, ն րա ն ց ից մի քա նիսը թ ա փ վ ե ցի ն
խ ո հ ա ն ո ց , ա նկյուններն էին ստուգում։ Նույնն ա րեցին նաև մ ա ­
ռա նում ։ Տա կա ռն եր ի արանքներն էին ն ա յո ւմ , դատարկ տ ա ­
կառներն էին շուռ տա լիս։
— Բաշընա դոնում, ի ՞ն չ եք փ ն տ ր ո ւմ , ի ՞ն չ եք ուզում, չի ՞
ւինի ասեք, ի մ ա ն ա մ , — իր են ց լ ե զ վ ո վ հա րցնում էր Գևոն, որի
ոտքերն արդեն գողում էին։
- Սին ծ առան երիդ որտե՞ղ ես թ ա ք ց ր ե լ, ի թ օղլու , — մ ռռա –
/III պես հա րցրեց փ նտ րողներից մ ե կ ը ։
֊ ինձ մոտ կին ծ ա ռ ա յո ղ չկա , ջանընա ղ ո ւր բա ն ,— վիզը
ծ ռ ա ծ փ որձեց հ ա մ ոզ ել Գևոն և մի ապտակ կերա վ ։
Հ ա զ ի վ էր ոտքի վրա կա նգնում։ ՛Բթի արյունը սրբելով բո–
ղոքեց.
— թա ա ստ վ ա ծ կընդունի ձեր ա րա ծ ը ...
Եվ թուրքը հ ա րձա կվեց՝ նրա վրա շպ րտելով գինու պ ղնձե
չա փ ը։
 Գևոն գլուխը փ ա խ ց ր ե ց , և լա փ ը գն ա ց, փշրեց նկուղի ց ա ծ ­
րիկ պատուհանի ապակին։
— Քո հավա տ ը ... Գյավուր ջո ւն...
Մեծավորների հ ա մա ր Գևոն սեղան էր գցել սրահի ա նկյա ն
փակ խ ց ո ւ մ ։ Վ ա զեց նրանց մոտ և ա րյունլվա գ ա ն գա տ վ ե ց
մեծա վ ո ր ն եր ի մեջ իրեն ավագի պես պահողին.
— Փաշա, ջանընա ղոլրբա ն օ լո ւ մ , բու նա զուլում դըր։
— Ադա, ա յդ ի ՜ն չ թա մա շա է,~ ~ հ ռհռա լով հա րցրեց փ ա ­
շ ա ն ։ — Հո չե՞ս կո֊ վ ել տղերանց հետ։
— Փաշա , ծե ծ ե ց ի ն ու հավատս հ ա յհ ո յե ց ի ն , Բաշընա դո­
նում, փ ա շա ։ Կարգագրից, որ իր են ց կարգին պ ահեն, բա էսպես
ո՞նց կլինի։
Փաշան դռան տեղ ծա ռ ա յո ղ վա րա գո ւյր ի փեշը մի կողմ ք ա ­
շ ե ց ու դեպի սրահը գոռաց.
– Ա յ գյա դ ա լա ր , է ՜ յ ։ – Սրահի աղմուկը դ ա դ ա ր եց, և փ ա ­
շան մատը թա փ տ վ ե ց ա սկյարների վրա. Ո վ հա մ արձա կվեց
ա յս պատվարժան մարդու հավատը հ ա յհ ո յելւ Ես ձեզ չե մ ասել
ի՜նչ պիտի անեք, ք յո փ ա յօղլուլա ր։ - Եվ դառնա լով Գևոյին՝
հարգալիդ ա ս ա ց . – Դե, գն ա ՜, հիմա քեզա նից ներողություն
կխնդրեն։
Սրահում հա նկա րծ թ ա փ վ ե ց ի ն Գևոյի վրա և, բե րա ն ը փալաս
խ ցկ ելուց հետո, քարշ տա լով տարան մ ա ռ ա ն ը ...
Եկան ն վ ա գա խ մ բի տղերքը և Գևոյին իր տեղում չ գ տ ն ե լո վ
ուզում էին վեր ա դ ա ռն ա լ։ Մի հա ստ ա մ ա ր մ ի ն ասկյար թ ի կո ւն ­
ք ո վ ծա ծ կ ե ց դուռը, թ ե .
— Մեզ համար եք եկել, պիտի ն վ ա զ ե ք ։
Եվ տարակուսած նվագածուներն իրար ն ա յե լո վ ճա ր ա հ ա տ ­
յա լ նստեցին ի ր ե ն ց սովորական տեղերում, հ ա ր բ ա ծ խ ուժանի
հ ա մ ա ր նվա ղեցին թուրքա կա ն երգեր ու պ ա րեր։ Սկզբում ո ռ ­
նալու պես երգում էին ի ր են ք ՝ թուրքերը։ Հետո ստ իպ եցին, որ
նվա գա խ ո՜ ւմբը երգի։ Խմբի ա վա գը, որ դափ զարկողն էր, կ ա ն գ­
նեց, թե.
— Բ իլմա նա մ , վա լլա ՜հ, թուրքջա բ ի լ մ ա ն ա մ ։
Ասկյա րներից մեկը հա նեց ատրճանակը և երեք ա նդ ա մ կրա ­
կե ց նրա վր ա ։
— Ո՞նց թ ե բ ի լ մ ա ն ա մ , ք յո փ ա յօ ղ լ ո ւ , — ասաց նա և նստեցւ
Բ՛առ ու քյամանչա ն վ ա զ ո ղ նե րը , տ ես նե լով ի ր ե ն ց ընկերոջ
գեաին փովհււ՛. Հարայ տվին, ր ողոքԼցին, ա ղաղակով դիմեցին
սպ ա ներին, որւ՚ հ ր Հա րբա ծ իր են ց երգերն էին ոռն ում ։
Եվ,սրանց է I աեղնուտեղը լռ ե ց ր ի ն ։
մ ա ղ ա ր ա մ տագնապ էր, և իա րհ ր դ ա վ ո ր , ծա նր լռությունը
խաիւաում էին Հատուկենտ կրակոցները տարրեր թա ղ եր ո ւմ ։
Լռությունը խ եղդում էր մ ա րդ կա ն ց։ Կողոպտվածներն իրենց
բա խ տ ն էին լալիս, չկո ղոպ տ վա ծները սա րսա փով թուրքերին էին
սպասում ա մեն րոպե և, չ ն ա յա ծ ունեցվա ծքի լա վ ա գո ւյն ն ար­
դեն թ ա ղել-հորել էին հուսալի տեղերում, հույս չունեին իրենց
հա մա ր, որովհետև գիտեին նաև, որ թուրքը չի հ ա վ ա տ ո ւմ , թե
չունևոր հ ա յ էյ կարող է լի ն ե լ։ Ուրեմն կյա ն ք ը փրկելու համար
չունևորն էյ պետք է ունևոր դառնա ր։
Գիշերը տ եղա ցիներից ոչ ոք չէր համարձակվի փողոց դուրս
գա լ։ Լուսադեմին երկաթգծի աշխատող Անգրեյ Վինոգրադովը,
ա շխ ա տ ա ն ք ա յին հերթափոխ ի գնալիս, Գևոյի գինետան առաջ,
հենց պատի տակ տ ես ա վ մերկ ու արնաշա ղախ մի մ ա ր մ ի ն , որ
փ ռ վ ա ծ էր մեջքի վ ր ա ։ Կողքին դրվա ծ էր Գևորգի գլուխը։ Իսկ
մա րմինն ա յնպես էին փ ռե լ, որ երևա . . . Մորթելուց առաջ թ լ ­
պատ ել էին։
ճա նապ ա րհին Վ ինոգրագովին մ ի ա ց ա ն աշխատանքի ընկեր•
ները, որոնք մ ռ ա յլ էին ու մտ ա հոգ։ Նրանցից յո ւրա քա նչյուրն
իր հետ բերել էր թուրքի վա յր ա գութ յո ւն ն եր ի նորանոր գույժեր։
Մեկը պ ա տ մ ե ց , որ Ա ստվածածին եկեղեցու տերտերին կախել
են զանգա կա տ ա նը՝ հենց զանգի լեզ վ ա կից , որովհետև ա յդ հո­
գևորականը հա մարձա կվել է երեկոյան ժամերգությա ն համար
զա ն գ հն չե ցնե լ։ Մի ուրիշը բերդի մոտ տեղի ունեցա ծ կոտ որա ­
ծի մա նրամասներն էր պ ա տ մում։ թերդապահ մի ջոկատ, արդեն
հրաման ստ ա ց ա ծ լի նե լո վ դա դա րեցնել հրաձգությունը, կ ա մ ա ­
վոր հանձնվել է ներս խ ուժ ա ծ թ ո ւրքերին։ Շարք են կ ա նգնեցրել,
հանել են տվել շորերը, ստիպել, որ մ եր կ-մ եր կ փորեն իրենց
գերեզմա նի խ ր ա մ ա տ ը , հետո ասել են՝ պ ա ռկեցեք, և կոտորել
են մինչև վերջինը։
- Հանձնվողին սպանում են, սպիտակ դրոշ պարզողին
սպանում ե ն .. . Ի՞նչ պիտի անել, որ լա վ լի նի , հ ը ՞ , – տրտնջում
էր տ ա րեց մի եր կա թ ուղ տ յի ն , որի դեմքը մրոտ էր, սև, և միայն
ատամներն ու աչքերն էին փայչում ա ռա վոտ յա ն աղջամուղջի
մեջ։

ք ձ — Սարդարապատ
 •— Ւ՝նչ պիտի ա նել, մ ի ՞թ ե չդ իտ ե ս , — իր հզոր բ ա ս ո վ պ ա ­
տ ա սխ ա ն ե ց Վ ինոգրա դովը, որի սիրտը վ ա ռ վ ո ւմ էր անզոր կա ­
տ ա ղ ո ւթ յո ւն ի ց ։ — Չ գի տ ե՞ս ի նչպ ես պիտի վ ա րվել թշնա մու հետք
Պիտի սպանեիր Կարծես թուրքին նոր ես ճա նա չում և նոր պիտի
որոշես՝ ի՞նչ անել, երբ նա գալիս է ք ե զ ո չնչա ցնելու, ք ո երկիրն
ս ՚ վ ե ր ելու։
— Հեշտ բ ր գ ո ւ մ ես, է լի ՜, Անդրի , — դ ա ո ն ա ց ա ծ խ ո ս ե ց մ ր ո ­
տը ։ — Կարծես կարող էինք սպ անել, չսպ ա ն ե ցի ն ք ։
Կայարանը եռում էր Կարսի կողմից բ ե ր վ ա ծ զո րք ե րո վ ։ Աղ­
մուկ էր, ի ր ա ր ա նց ո ւմ ։ Հ ր ա մա նա տ ա րները գոռգո ռա լով կա րգա գ­
րությո ւններ էին ա նում։ Զինվորները սո վ ա ծ գա յլերի պես աջ
ու ձախ էին ընկնում և, որսալու բա ն չւքանելով, հ ա յհ ո յո ւմ էին
զյա վոլլւներին։ Նրանց մ ե ծ մասը ռուսական զինվորի հազուստ–
կապուստով էր, որովհետև թուրք զինվորությո ւնն իր մ եր կո ւ­
թյունը ծա ծ կել էր էր զ ր ո ւմ ո ւմ , Սարիղամիշոլմ ու Կարսում ձեռք
ձգա ծ ռուսական պ ահեստների առատ պաշարներով։
Ռուսական հ ա մա զգեստ ը խ ա բ ո ւ մ էր ք ա ղա քի հին տ եր ե րի ն «
Ս տա ծում էին՝ չլինի՞ մեր ո նք վ երա նվա ճել են Ալեքսանդրա–
պոլը։ Մեկ էլ մո տ են ա լո վ տ եսնում էին թուրքի մռութը և մըտք–
ներում թ ք ո տ ո ւմ էին։
Ք ա ղ ա քի ելումուտը փակ էր մ ա յի ս ի 1 5 - ի — լույս 1 6 ֊ ի գի­
շե ր վ ա ն ի ց ։ Դուրս գա լու փորձ անոդները գնդա կա հա րվում էին
ա ռա նց հ ա րց ա ք նն ո ւթ յա ն ։ Ւսկ կ ա յա ր ա ն ը , դեպ ոն, հարակից
ա րհեստա նոցները մ ն ա ց ե լ էին ա նվնա ս, ինչպ ես որոշվա ծ է եղել
երկկողմ պ ա յմ ա ն ա դ ր ո ւ թ յա մ բ ։ Հիմա նրանք գործում էին ա ն ­
խ ա փ ա ն , և անխա փան պ ահողներն էլ նախկին ա շխ ատողներն
էին՝ հ ա յե ր , ռուսներ։
Ա նգր ե յ Վ ինոգրագովն ա յն ա ռա վ ոտ յա ն տ ես ա ծի ց գա զ ա զ ա ծ՝
մ տ ա ծ ե ց ընկերների հետ խ ոս ել, պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ե լ, որ թ ո ղ ն ե ն ,
հեռանան այս դ ժո խ ք ից ։ Մեկ էլ հիշեց գնդապետ Ս ա մա րցյա նի
խ ո ս ք ը • «Մ են ք չպետք է ձեռքից տանք եր կ ա թ գի ծ ը »։
— Լա՜վ, ձեռքից չտվինք երկա թ գիծը, բ ա յ ց ի ՞ն չ կարող ես
անել, երբ տնօրենը թուրքն է, և դու պարտավոր ես ծ ա ռ ա յե լ նրա
բոլոր կա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յո ւնն ե րի ն ։
Ալեքսանդրապոլի կա յա ր ա ն ո ւմ արդեն ք ա ն ի ՜ տարի մ ե ք ե ­
նավա ր աշխատող Ա նգրեյ Վինոգրա գովն ի ր ա շխ ա տ ա ն քա յին
ընկերների համար Ա նգրեյ էր, նույնիսկ Ա նդրանիկ։ Եվ ինքն էլ
194
իրեն շ ո յվ ա ծ էր զգո ւմ Անդրանիկ անունով, որովհետև գիտեր,
րր հա յի համար ա յդ անունն ու անվան տերը նվիրական են,
ինչպ ես ք րիստ ոնյա հ ա վ ա տ ա ց յա լի հ ա մա ր սուրր Գևորգ զորա–
վտրրւ
Մի ա նդ ա մ ,— դա նույն տարվա գարնանամուտին է ր , — իր
գն ա ցք ո վ թ իֆ լիո պիտի հասցներ Անդրանիկ զորա վ ա րի ն ։ Ալեք–
սանղրա պոլում իրեն տարան, ծա նոթա ցրին մ ե ծ անվա նակցի
հետ։ Ասացին.
— Այս ռուսն է ձեզ Թիֆլիս հասցնելու, զորավարէ Անունն էլ
Անդրանիկ է։
Անդրանիկը մ տ եր մ ո րե ն , պինդ սեղմեց Վինոգրագովի ձեռքը
և ուրախ պ ա տ ա ս խ ա նեց։
— Մի գնա ցք, որի վարողը ռուսն է, անվթար ու անխափան
տեղ կհասնի։
Միջահասակ զորավարի կողքին կանգնա ծ հսկա Վինոգրա–
դովը ճնշվում էր իր հասակի հ ա մա ր։ Եվ մի քիչ խոնա րհվա ծ
փորձեց սիրալիր խոսքի պարտք չմնա լ, ասաց.
— Մի գնացք, որ ձեր նման փ ա ռա պա նծ մարդու է տ ա նում,
իհարկե, անխափան տեղ կհասնի։
թ ա ր գմ ա նե լու կարիք չկար։ Զորավարի խ ա ժ աչքերը շողա -
եՒն ք ա ր ո ւ թ յա մ բ ։ Եվ Վինոդրաղովը, հիացա ծ նրա ա ռն ա կա ն ո ­
րեն գե ղեցիկ գի մ ա գ ծե ր ո վ , մ տ ա ծ ե ց , թե արարիչն ինչպես դիտե
մեծ անհատական ությա ն համար ստեղծել անթերի կա ղապար։
Անդրեյ Վինոդրադովն ինքն էլ արարչի կողմից տուժվածներից
չէր։ թարձրահասակ, թ ի կ ն եղ , դիմա գծերը կանոնավոր, կապույտ
աչքերի արծվենի հ ա յա ց ք . . . Եվ այս բոլորի հետ ներդաշնակ էր
նրա փ ա փ ա կ ք ա րությունը, որ, հիրավի, ընտանեկան բարձր
դաստիարակությա ն արդյունք էր։ Ծնվել էր Կաղանում, տոհմիկ
մտավորականի ը նտ ա նիքում։ Ուսուցիչ էր եղել պապը, իսկ հայրը
պ ատմա բա ն էր, Կազանի համալսարանի պ րոֆեսոր։ Հորն էր
պարտական ա յն բո ւռն սիրով, որ ուներ հին պ ա տ մ ո ւթ յա ն , ժո–
ղովուրդների հ ա նգա մ ա նա լի ց կենսագրությունների հանդեպ»
Գիմնազիան ոսկե մ ե դ ա լո վ ավարտելուց հետո պետք է ուսու մը
շարունակեր հ ա մ ա լսա ր ա նո ւմ , սա կա յն զինվորական ծ ա ռ ա յո ւ ­
թ յա ն կ ա ն չվ ե ց։ Երբ զորա ցրվել ու ժամա նա կն էր, սկսվեց մ եծ
աշխարհամարտը, և հ ա մ աչսարանական ուսումը հետ ա ձգվեց
անորոշ ժա մ ա նա կո վ , գուցեև առհասարակ մ ն ա ց ա ն ի ր ա կ ա ն ա ֊
նալի երա զա նք) որովհետև բ ա ն ա կ ո ւմ դա ր ձ ա վ երկա թուղա յի ն
ծ ա ռ ա յո ղ , ա մհնա հմուտ մ ե ք ե ն ա վ ա ր ն ե ր ի ց մ եկը Ռ իֆլիս-Ա լեք–
ս ա ն դ րա պ ո լ-Ջ ուլֆ ա գծի վ ր ա ։ Բնակվում էր Ալերս անդրապո–
լում և ծնողներին գրա ծ նա մ ա կներ ո ւմ հ ի ա ց մ ո ւնք ո վ պ ա տ մ ո ւմ
հ ա յկա կա ն ք ա ղա քի բն ա կ ի չն ե ր ի , նրանց կենցա ղի ու բա ր ք եր ի
մ ա ս ի ն ։ Հ ա յր ը ն ա մա կներում ա ռա նց տա գնապ ի *>աճսւխ հարց էր
տալիս, թե ա րդյոք հ ա յո ւհ ի ն ե՞ր ը չեն նրան մ ո լո ր եցր ել ի ր ե ն ց
թո ւխ աչքերի մշուշներում, և զգո ւշա ցնո ւմ էր, որ բոլոր դ ե պ ք ե ­
րում չմ ոո ա ն ա Նազանը, հա յրա կա ն տունը, չէ" որ ինքն ա յդ տան
մի ակ արու զա վա կն էր։
Ա նդրեյը հաջորդ ն ա մ ա կն եր ո ւմ ա նպ ա յմ ա ն շրջա նցում էր հոր
կ ե ս ֊ կ ա ւ ո ա կ , կ ե ս ֊ լ ո ւ ր ջ հարցը և հ ի շեց ն ո ւմ , որ ինքն այս ժ ո ֊
դովրդի հա նդեպ ո ւ ն ե ց ա ծ ի*որ հա րգանքի ու հ իա ցումի հա մա ր
ես, առաջին հերթին, ի ր ե ն ՝ հորն է պ ա րտ ա կա ն։ <(Հ ի շո ՞ւմ եք,
հ ա յր , — գրել էր մի ն ա մ ա կ ո ւ մ ,— գ ոլք ինչպ իսի հ պ ա ր տ ո ւթ յա մ բ
էիք նշո ւմ , որ ձեզ դաս է տվել Ստեփանոս Ն ա զա րյա նդ հ ա յը ՝
ա մ են ա լո ւսա վ ո ր ու ա մ են ա աղն վա կա ն այն մ ա րգա նդից մ եկը ,
որոնց դուք բա խ տ եք ունեցել ճա նաչելու ձեր կ յա ն ք ի ճա նա ­
պարհին։ Հիշո՞ւմ եք, հ ա յ վ ա ճա ռա կա նների ա զն ի վ ու խ ի զ ա խ
արարքը, որի մասին գր վ ա ծ է Նազանի հին ժ ա մ ա նա կա գր ո ւթ յա ն
մեջ, և դուք կարդալով բ ա ց ա տ ր ո ւ մ էիք ինձ ու պ ա տ վիրում ե ր ֊
բ ե ք չ մ ոռա նա լ, քանի որ եր ա խ տ ա գիտ ությունը մա րդ կա յի ն բ ն ա ­
վորությա ն հիմնա քա րը պետք է լինի։
Եվ Նազանի հ աչ վ ա ճա ռա կա նների արարքն ինքն էչ ք ա ն ի ՜
ա ն գ ա մ պ ատմել էր Ալեքսանդրապոչի իր ծ ա ն ո թ ն եր ի ն ու բա րե–
կա մ ներին։
— Ւվան Ահեղի ժ ա մ ա նա կն եր ո ւմ է եղ ե լ , — պ ա տ մում էր
Անդրեյ Վ ինոգրա գովը , — տա սնվեցերորդ դարի կեսին։ Ռուսա­
կան հողերի միարար թ ա գա վորը շատ էր մ տ ա հ ոգվ ա ծ իր երկրի
հ ա րա վա յի ն սա հմանների հ ա մ ա ր , որովհետև Նազանում բուն
դրած թ ո լր ք -թ ա թ ա ր խ ա նը երբեք հանգիստ չէր տալիս հարևան
ռուսական ի շխ ա նություններին։ Եվ խանք ,ր զնդա ններում էլ ց մ ա հ
տառապանքի էին դա տ ա պ ա րտ վ ա ծ ավելի քա ն հարյուր հազար
ռուս գերիներ։ Ւվան Ահեղի բ ա ն ա կը պաշարում է Նազանը։ Խանն
իր ք ա ղա ք ի բերդա պ ա րիսպ ների պաշտպանական կետերն է
ք շ ո ւ մ ա մբողջ բն ա կ չո ւթ յո ւն ը , նույն իսկ բո լո ր այն օտա րներին,
Որոնք պ ատա հա բա ր գտ նվ ում էին այս վաճառաշահ քա ղա քում ։
Ա յս օտարների հետ էին նաև հ ա յ վա ճա ռա կա ն ն եր ը ։ — Պ ա տ մ ե­
լիս Անդրեյ Վինոգրադովի աչքերը վ ա ռվ ո ւմ էին ներքին կրա–
կ ե ց > – Հ ա յե ր ի ն , իբրև ռա զմա կա ն գործում հմտություն ունեցող
մա րդ կա ն ց, խանի գործա կա լները տանում են բերդի թն դ ա նո թ ­
ների մոտ և կարգադրում են կրակել։ Հ ա յե ր ը հրաժարվում են
կտ րա կանա պ ես, պատկերացնո ւմ եք, հրաժարվում են։ Այս ժ ա ­
մա նա կ խանի մարդիկ երկաթե շղթա ներով նրանց կապոտում
են թնդա նոթներին և թիկունքն երին թրա մերկ զինվորներ կա նգ­
ն ե ց ն ե լ ո վ մ ա հ վ ա ն սպառնալիքի տակ ստիպում են կրակել։ Ի՞նչ
անեին հա յ վա ճա ռա կա ն ն եր ը ։ Պիտի կրա կեին։ Եվ կրակում են,
բ ա յ ց ա յն պ ե՞ս, որ արկերը պ ա յթ ո ւմ են ռուսական զորքերից
ա յն կողմ կա մ էլ նրանց դիրքերին չէին հասնում, որպեսզի ոչ
ոքի վնաս չ տ ա ն " .
— Խելք են ունեցել, հա . . . մե րդ չմ ե ռ ն ի , հ ա ՜ յ , — խ ա ն դ ա ­
վ ա ռ արձագանքում էին ունկնդիրները ։ — Հ ե ն ց էդպես էլ ձեր
պ ա տ մ ո ւթ յա ն գրքերում գ ր վ ա ՞ծ է։
— ած է։ *հրողն էլ եղել է ական ատ ես մի հոգևորա կա ն , —
և իր ասածի ճշտությունը հաստատելու համար Անդրեյն արտա­
սա նում էր ա յդ ականատեսի ժա մ ա նա կա գրությա ն ա մենակարևոր
հ ա տ վ ա ծ ը .–– «.360100 0 Ճ^Օ.0 600X7 0 «6 300 «6
յՈ061ՕԱ1«, 0 0*1)3 06բ63 806 0006071*3X7 0.30 06 ԶՕՈ)Օ03ճ)ր,
6*83 0օրօ 76003x7».
— Ա՞յ Անդրանիկ, էդ է՞լ ռուսերեն է՛
— Ռուսերեն է, իհա րկե, մեր հին ռուսերենն է , ինչպես որ
ձեր գրաբար լեզ ո ւն ։
— Վ ա ՜յ, մերդ չմեռնի, գ ր ա բ ա ՞ ր , – հպարտա նում է հ ա յ
Ունկնդիրը ։ — Որ բա ն էլ չես հասկանում, մեկ է, սիրտդ հետը
խ ոս ո ւմ է, և մա րմինդ փշա քա ղվում է, ոնց որ մեր ա նցյա լներն
իր են ց պատանքը շալակներին եկ ա ծ-խ ո սելի ս լինեն մ ե զ հետ ։
Զորա վա ր Անդրանիկին Թիֆլիս տանելիս Վինոգրադովը նրա
հետ մի փոքր զրույց էր ունեցել և հաճախ էր հիշում ոչ առանց
հպ ա րտությա ն։
— Մի հատ կոնյա կ ունեի ՝ Շուստովի ա րտ ա դրությա ն։ Լսել
է ի, որ զորավարը կոնյա կ է սիրում։ Մ ե քեն ա յի ղեկը տվի օ դ ն ա ֊
կա նիս, կոնյա կս ա ռ ա ծ գնա ցի զորավարի կուպեն։ Մտա ծում էի,
որ ապրել կա ու մ եռն ել կա* Ո՞նց կարելի է ա մ ե ն ա մ ո ղ ո վ ր դ ա ֊
կան զորավարին ա յս քա ն մոտիկ լինել ու մի քա նի խ ոսք չ փ ո ֊
197
խ ա նա կել հետը, մեկ էլ ինձ ե րբ է բա խ տ վի ճա կվ ելո ւ։ Գնացի,
Հ ե ն ց ա յդ պ ե ս էլ ն ե ր կ ա յա ց ա ։ «Զ ո ր ա վ ա ր , — ա սա ցի , — ն ե ր ե ֊
ց ե ց , որ ուզում եմ ձեզ ա նհ ա ն գստ ա ց նե լ, . . » ։ « Ա ՜ , ռո ՞ւս , —
ա ս ա ց , — խ ն դ ր ե մ , ներս արի, ի նչ է պ ա տ ա հ ել»։ «Ոչինչ էլ չի
պ ատա հել, զ որա վա ր։ Ուղղակի հա մարձա կությունս բռ ն ե լ է, որ
գա մ ու ձեզ հետ մի քա նի խ ոսք փ ո խ ա ն ա կ ե մ ։ Այս Շոլստ ովի
կոնյա կն է լ , — ա ս ա ց ի , — քնրել ե մ , որ ձեզ հետ բա ժա կ բարձ–
ր ա ց ն ե մ » ։ Անկեղծ, ամբողջ երեսով մեկ ծի ծ ա ղ ո ւմ է > Աչքերից
բա րութ յուն ու անկ եղծություն են ճա ռա գո ւմ։ 0 ' խ , ի նչ աչքեր
էին, ի նչ հ ա յա ց ք ։ « Հ ա մ ե ց ի ր , — ա ս ա ց , — ռուսի անմիջական ու–
թ յո ւն ը շատ կ ս ի ր ե մ » ։ «Իսկ ի ր ե ՞ ն » ։ Հ ա ր ց ա կ ա ն , մի քիչ զ գ ա ս ­
տ ա ց ա ծ ն ա յե ց ։ «Ռ ուսին, իրեն ռուսին չե՞ք սի ր ո ւմ »։ Նա ա սա ց .
«իսկակա ն ռուսին սիրում եմ ու հ ա վ ա տ ո ւմ ։ Շ ա ՛տ » , — լրջա ցա ծ
պ ա տ ա ս խ ա նում է և ն ա յո ւմ երկու ուղեկիցներին, որոնք, երևի
ի մ ա նսպասելի հ ա յտ ն ութ յո ւն ի ց զ ա ր մ ա ց ա ծ , լուռ հետևում են
սկսվա ծ զրույցի ը նթ ա ցքին։
Այս խ ոսքից հետո վեր կ ա ց ա վ , աջ ու ձախ ք ա յլ ե ց վա գոնի
մ ի ջա նց ք ո ւմ ։ Վերջը եկավ, նստ եց , բա ժա կ բա ր ձ ր ա ց ր ի ն ք .,, Զ ո ~
րավա րը խ մ ե ց հասարակ ժողովրդի կենա ցը, աշխ ատա վոր,
տանջվող ու չարքաշ ժողովրդի՝ ի ՛ն չ ազգի էլ որ պ ա տ կա նի։ « Աշ­
խարհը նրա ուսերին է գ ր վ ա ծ , — ա ս ա ց ,— աշխարհը նա է տ ա ­
նելու դեպի մ ե ծ լույս ու ա զա տ ություն, թ ե որ տանելու լի ն ի ։
ԱԿ։ Ռ ուսաստանում ժողովրդա կա ն պ ետ ությո ւն է ս տ ե ղ ծվ ել, և
նրա շորշոփներն արդեն Կովկասյան լեռնա շղթա ն ճեղքել, հասել
են Բաքու։ թ ո ղ զորանա, ա րմա տա վորվի ա յդ ի շխ ա նությունը։
թ՛ող Շ ա հումյա նի բ ա զ մ ա զ գ իշխ ա նությա ն գլխից ցր վե ն թ շ ն ա ­
մական ամպերը, որ այս րկ ով կա ս յա ն ժողովուրդները նրա հո­
վանու տակ ազա տ շունչ ք ա շե ն ։ Հ ի մ ա մ են ք մի խնդիր ունենք , —
ա ս ա ց , — թիկունք դառնա նք Շա հումյա նի իշխ ա նո ւթյա նը և մ ի ա ս ­
նական ուժերով ետ մղենք թուրքական բ ռ ն ո ւ թ յո ւ ն ը ... Մինչև որ
Ռուսաստանը, նոր Ռուսաստանը ոտքի կանգնի և իր հաշտարար
ձեռքը մեկնի Կովկասյան լեռներից այս կ ո ղ մ ՚ Այս է մեր հաս–
կան ալիքը։ Այս է մեր ա յսօրվա անելիքը, մ եր փրկությա ն միակ
ու ստ ո ւյգ ճա նա պ ա րհը”։

ա
 * *
*

Այն առա վոտ թարսից եկած ապրանքատար գն ա ցք ը երևի

մի քա նի հազար ա սկյար բե ր ե ց Ալեքսա նդրա պոլ։ Եվ ա սում էին *
էլի՜ են գ ա յռ ս Վինոգրադովին ծա ն ո թ էր թուրքերի ծրագիրըI
ն ա ռա զմա ճա կա տ ի շտ ա բում բա ր ե կ ա մ ն ե ր ուներ, և նրանք էին
ասել, թե թուրքերը մեր երկաթգիծը պահանջում են, որպեսզի
շտապ կարգով զորք փոխադրեն Ջ ո ւլֆ ա , որտեղից մի օրվա ը ն ­
թ ա ց ք ո ւմ զորա շա րժով կհասնեն Ատր պատական և ա յն տ եղ
կփակեն Բաքվի ու Միջին Ասիայի վրա գնացող անգլիա ցիների
ճա նապ ա րհը։ Սակայն իրականում ուրիշ էր թուրքերի նպա տա կը *
Անգլիացիների հետ բ ա խ վե լու համար ինչո՞ւ պիտի թարսի վ ր ա ֊
յ ո վ Ա լեքսանգրապոլ գա յի ն , ա յս տ ե ղ ի ց էլ հասնեին Ջ ո ւլֆ ա ,
ապա ոտքովդ Ատրպատական՛ Ա նգլիացիների ռա զ մ ե ր թ ը կա ­
սեցնելու ա մ ենա կա րճ ուղին հա րա վով էր ա նցնում, Վանա լճի
մ ո տ ե ր ք ո վ ։ Այն տեղ նրանք մ ե կ ֊ երկու օրվա ը նթ ա ցք ո ւմ կհան­
դիպեին անգլիական զորքերին և կլուծեին իրենց հա րցը , եթե
իսկա պ ես դա" էր հ ա ր ց ը ։
Բա յց ուրիշ էր թուրքերի նպա տ ա կը, նրանց դեպի Ջ ուլֆ ա էր
ք ա շո ւմ Բաքուն։
— Ա՜յ հեր օրհնած, գե ա յդպ ես ասա, էլի ՜ , — Վինոգրագովի
այս կարծիքի վրա բա ց ա կ ա ն չե ց մ եքենա վա ր Սերոբը, որ երի
տասարդ երկաթուղայինների մեջ աչքի էր ընկնում իր կրա կոտ ,
մ ա րդա մոտ բ ն ա վ ո ր ո ւ թ յա մ բ և Վինոգրագովի մտ եր ի մ ընկերն
է ր ։– նրանք էդ ա նգլիացիների անունը մեջտեղ են գ ց ե լ, որ­
պեսզի չխ ր տ ն եցն են մեր մ ե ծ ա վ ո ր ն ե ր ի ն ։ Մինչդեռ աչք են տըն–
կել Բաքվի վր ա , որտեղ Ստեփան Շ ա հ ո լմ յա ն ի կոմունան է։
Ուրեմն, թուրքը մ տ ա ծ ո ւ մ է, թ ե սրա նք, ինչ էլ որ լի նի , իր են ց
հ ա յ Շահ ում յա ն ի թիկունքում պիտի կանգն ած լի ն ե ն ։ Չէ որ կո ­
մունան պաշտպանող զորքի մեջ հազարավոր հ ա յեր կան՛
■— Վո ՜ , — ուրա խ ա ցա վ Վ ինոգրա դովը , — գլուխդ լա վ է գոր­
ծ ո ւ մ , Սերոբ։
— Է՜, գլխիս տերը չմ ե ռ ն ի , գլխովս ինչե ր են ա ն ց ե լ։ Բայց
լ ա վ է, հա ՜, որ թուրքն էս տեսակ մոլորություն ունի, մ տ ա ծ ո ւ մ է,
թ ե ամեն տեղ էլ հա յը մ ն ում է հ ա յ։
— Բ՝ոլրքի մոլորությո ւնը լա վ է թ ե ոչ մ ե ն ք չպիտի որո–
շ ե ն ք , — Վինոգրադովն է վրա բ ե ր ո ւ մ » - Բա յց որ Շ ա հումյա նի
կոմունան պիտի պաջտպանել, դրա մասին երկու կարծիք չի
կարող լի ն ե լ։
— Մեր ձեռքին ի ՞ն չ կա, ա ք Անդրանիկ։ Մենք իսկի մեր
Ալեր սանդրապոլի համար չկա բո զ ա ց ա ն ք կուրծք դ եմ տ ա լ...
— Ալեքսանդրապոլը տանուլ տվինք ա նխ ելք ո ւթ յո ւն ից ։ Շ ա ֊
հ ո լմ յա ն ն Անդրկովկասի տերերին զգուշա ցնում էր, որ չկտրվեն
Ռուսա ստա նից, չհավա տա ն թո ւր ք ին ,.* Նրանց համար ի նչ*
Կարմիր Ռուսաստանից խ րտ ն ա ծ՝ ո տ ո վ-ձ եռ ով ընկան թուրքի
գիրկը, հիմա էլ նրա հետ սիրա բա նում են՛
— Է” , գա ի ՞ն չ կ ապ ունի Ալեքսանգրապոլի հետ, կամ էլ հենց
ք ո Ռուսաստանի հետ, որին ստիպեցին զորքերը ետ քա շել, և
հ ա յը մ նա ց մ ե ն ֊ մ ե ն ա կ կա նգնա ծ ա րնա խում թուրքի դ եմ ։
— Կապ կա՜, Ս եր ո բ ,— այս ա նգա մ էլ Հարութն է խ ոսում՝
տ ա րեց մի մա րդ, որ ռ ո լ ս ֊ ճ ա պ ո ն ա կ ա ն պ ա տ երա զմին է մ ա ս ֊
ն ա կ ցե լ, կռվել նաև 1 4 — 15 թվա կա ններին և ոտքից վ ի ր ա վ ո ր ֊
վելուց հետո եկել, կ ա յա ր ա ն ո ւմ աշխատում է որպես սլաքավար»
— Տ ե ս բ ա ց ա տ ր ի , որ ի մ էս անհասկացող գլուխն էլ մըտ–
նի , — քունքին զարկելով՝ հ ա րցնում է Սերոբը։
Հարութը կ աղ, մի քի չ էլ կա րճ ոտքը մ յո ւս ո վ է գց ո ւմ , իբր
տեղը հ ա րմ ա րեցնում է, և ա շխ ատում է բ ա ց ա տ ր ե լ.
— Ես էսպես եմ գա ղ ա փ ա ր ո ւմ , Սերոբ. նախ էդ ռուս զորքի
ետ քա շվելը Ռուսաստանի մ ե ղ ք ո վ չե ղ ա վ . . .
— Բրես տ ֊ Լ ի տ ո վս կի պ ա յմ ա ն ա գ ր ո վ պ ա ր տ ա գր եց ի ն , — վ ր ա
է տալիս Վ ինոգրադովը ։ — Ռուսաստանի դ եմ կա նգնա ծ էին Թուր­
ք ի ա յի ուժեղ հովա նա վորները և ստ իպ եցին, որ թ ո ւ լա ց ա ծ , հ ո գ­
նա ծ Ռուսաստանն ի ր ե ն ց խ ա յտ ա ռ ա կ առա ջա րկներն ընդունի։
— Բա մենք էգ հ ո գնա ծ ու թ ո ւյլ Ռուսաստանից ի ՞ն չ պիտի
ստ ա նա յինք ըստ քո գա ղա փ ա րի, ընկեր Հ ա ր ո լթ ք ե ռ ի , — իրենն
է պ նդում Սերոբը, որ ուրիշ ա նգա մ գուցե թ ե ա մենա կրքոտ
պաշտպանը կլիներ Ռուսաստանի, սա կա յն հիմա հա կա ռակու­
թ յո ւն ը բռնել է։
Վինոգրադովը թո ղ ն ում է, որ հարցը լուծվի երկու հա յերի ան*,
վնաս վեճ ով , և ուշա դրությա մբ լսում է։ Հա նձնվելու տ րա մա դ­
րություն չունի սլաքավար Հար ութը՛ նա յո ւղ ո տ , դժգունա ծ կա ր­
տուզը հա նում, քորելու պես տրորում է ճաղատ գա գա թը և մ ե ծ
իմա ստ ությո ւն ասողի կ ե ց վ ա ծ ք ո վ բ ա ց ա տ ր ո ւմ է.
 — Սա մի մ ե ծ և, Սերոբ ա ղա , — ասում է ։ — Ես կ ո ւզ ե ն ա յի ,
որ դու էդ և ֊ & ի մ ա ն ա ս ու երբեք մտահան չ ա ն ե ս ։
— Էդ Ն-֊ ն ի ՞ն չ ց ա վ ս է , — Սերոբն է խոսում ք մ ծ ի ծ ա ղ ե լ ո վ ։ —
Հիմի էլ սկսեցիր Ն .֊ ե ր ո վ խ ոս ել։
— Էդ և-ն էն է, որ ռուսն էսօր հ ա նգա մ ա նք ի ց ստ իպ վա ծ ետ ՚
է քա շվ ել, վաղը մեկ էլ ետ կղա ու իր դասը կտա ինչպ ես քո
էդ թուրքին, էնպես էլ նրան քսի տվող գե րմ ա ն ա ցո ւն։
— թուրքն էլ եր բվ ա ն ի ՞ց իմը դ ա ռ ա վ ։ ՝
— Խոսքի օրինակ եմ ասում, ա յ Սերոբ։ Ես ք ե զ հա մա ր մի
հա ստա տ բա ն ն շեմ , փորձվա ծ, ստ ուգված* ռուսը մի տեղ որ ոտք
է դՐեԼւ էնտեղից ե տ կանգնողը չի՛ ն ա մ ա ն ա վ ա ն դ , — ա յստ եղ
սլա քա վա րը ցո ւց ա մ ա տ ն էլ վեր է տ ն կ ո ւմ , — ն ա մ ա ն ա վ ա ն դ , եթե
էդ տեղը արյուն էչ է թ ա փ վ ե լ, իր սեփական ա րյունը։ Իսկ մեր
էս աշխարհ ում, Երևանի հա մար, Սարսում ու էրզրում ո ւմ , Սա-
րիղա միշում ու Ս ա խ ա ր ն ի ֊ դ ա ր ա յ ո լ մ ռուս զինվորն էնքան ար­
յուն է տ վ ել, որ եթե հա վա քես, իրար բե ր ե ս , թուրքի զորքը
կք շի-կտ ա նի։
Սերոբը հարցական ն ա յում է Վինոգրա դովին, ա յսի ն ք ն՝ հը՞,
ճի՞շտ է ասում, դո՞ւ էլ նրա պես ես մ տ ա ծ ո ւ մ ։ Եվ Վինոգրադովը
գլխ ով է անում, ա յս ինքն տարեց մա րդ է, ա յնքա ն կռվել է ռու­
սական բա ն ա կում, ք ն ե լ ֊ վ ե ր է կ ա ց ե լ, կ ե ր ե լ- խ մ ել է, թշնա մու
հերն է անիծել և սեփական ա րյունն է տվել ռուս զինվորի հետ։
Այդքան բա ները նրան չպիտի" ծ ա ն ո թ ա ց ն ե ի ն , բա ր եկ ա մ ա ցն եի ն ՛
ա յն բն ավոր ությա ն ը , որ կոչվում է ռուս ական։
9 ա յց Վինոդրադովն ա սա ց ուրիշ բ ա ն ։ նա դեռ Ա լե ք ս ա ն դ ր ա ֊
պ ո լ ֊ Ջ ռ ւ լ ֆ ա գծի վրա էր մ տ ա ծո ւմ և չէր կարող իր բ ա ր ե կ ա մ ­
ներին, աշխատանքի իր ընկերներին չա սել մ տ ա ծ ա ծ ը ։
— թուրքն ա յս երկա թգիծը ձեռք ձ գ ե ց , որպեսզի մ եկը ն դ ­
միշտ խեղդի Հ ա յա ս տ ա ն ը , լա ՞վ ի մ ա ց ե ք ։ Այս մի կտոր եր կա թ ­
գիծը, ուրիշ ճանապարհներ չունեցող մի ափ Հ ա յա ս տ ա ն ի գլխ ա ­
վո ր երակն է, որ հիմա գտ նվ ում է նրա թշնա մ ո ւ ձ ե ռ ք ո ւմ ։ Եվ
թ ո ւ ր ք ֊ թ շ ն ա մ ի ն ուղի կ ս ե ղ մ ի ֊ կ ս պ ա ն ի , ուզի՝ կպահի։ 9 ա յ ց ինչո՞ւ
պիտի պահի, երբ որ եկել է սպ ա նելու։ Սպանելո՞ւ, որպեսզի
ազատ ու անարգել հասնի Բաքու, և Ա նդորա յից մի նչև Բաքու
ու նրա նից էլ դենը լինի մեկ միա ս նա կա ն , հա մա թուրքա կա ն և
հա մա ի սլա մ ա կ ա ն բ ռ ո ւ ն ց ք ՝ բ ա ր ձ ր ա ց ա ծ ք ր ի ս տ ո ն յա աշխարհի
վրա։
. — Ա ՜յ, լ ս ե ց ի ՞ր , — դա րձյա լ Հարութն էր՝ աջ ձեոքր ց ո ւ ց ա ­
՛մատով վ եր տ նկա ծ ։ — է գ է, որ կա , Սերո՜ր տ ղա ։ Էսպես կ գ ա ֊
ղ ա փ ա ր են , հա ՜ ։ — ժ պ տ ո ւ մ է, ապա մեծա վ ա ր ի թփ թ փ ա ցն ո ւմ է
Անդրեյ Վինոգրադովի հա ղթ մ եջքը ։— Անդրանիկ ջան, ես էլ էդ ­
պես եմ գա ղա փ ա րում, խ ոսքերս դալիս, հասնում են լեզվ ի ս ծ ե ­
ր ը ) Բ ա յց, դե, որ պիտի ասեմ, պիտի մ ե կ - մ ե կ բ ա ց ա հ ա յտ ե մ ,
քարի կապին դեմ են ա ռնում։
Անդրեյը համակիր ու ներողամիտ ժպտում է .
— Կարևորը մ տ ա ծելն է , — ասում է , — կարևորն այն է, որ
հոգուդ մեջ ճշմարիտ լի նե ս։ Թե չէ, ա ս ե լ ֊ ր ա ց ա տ ր ե լ ը , մի քիչ
ա վ ե լ ֊ մ ի քիչ պակաս, ինքն իրեն կգա։
Սերորն էլ հա մ ա ձ ա յն էր, իհա րկե։ Նա հիմա ա յն պ ես լա վ էր
պ ա տ կերա ցնում իր հողի ու հ ա յր ենիքի ցա վա լի վիճակը և ա յն ­
պ ե ս պատրաստ էր իր բա ժի ն օժանդա կությունը բերել ա յդ վ ի ­
ճա կի ց ազդը փ րկելուն,.. ՝
Սակայն ինչպ ե՞ս։
Ո՜չ դ ի վա նա գետ, ո՜չ էլ պետական կամ ռա զմակա ն գործիչ
Անդրեյ Վինոգրադովի սովոր ա կ ա ն ֊ տարր ական տ ր ա մ ա բա ն ու­
թ յո ւն ը շատ ավելի իրատես ու ճշմարիտ էր, ք ա ն հ ա յո ց պ ա րա ­
գլուխների դիվա նա գիտա կա ն խ ա րխ ա փ ո ւմ ը Ոաթումում և ք ա ­
ղաքական - ա զգային ճա մա րտ ա կությունները Թ իֆլիսում։ Թուր­
ք ե ր ը Պարսկաստանում ա նգլիա ցիների հետ մա քրելու հաշիվ չո ւ­
նեին՛ Նրանց անգլիացիների դ եմ կռվի էր հրահրում Անդլիայի
նվ աճողական մ ր ցա կ ի ց և Թուրքիայի հովանա վոր Գերմա նիան։
Ալեք սան դրա պոչի ն վա ճմա ն ա ռթիվ անգլիա ցիների հարցը տ ա ր­
փ ո ղ ե լ ո վ դ ի վ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ յա ն մեջ հմուտ ձեռնա ծու թուրքն էլ մի
գնդա կով երկու նապ ա ստա կ էր որսում, նախ հովանա վոր Գեր­
մ ա նի ա յի ն էր ուզում ց ո ւ յ ց տա լ, թ ե Ա լեքսա նդրա պոլ-Ջուլֆա
գ ծ ո վ դնում է ա նգլիա ցիների երթը կա սե ցն ե լո ւ։ Ապա և ա յդ զո–
ըաշարժի դ եմ կա նգնա ծ միակ ուժին՝ հ ա յո ւթ յա ն ն էր թ մ ր ե ցն ո ւմ ՝
նրան ա յն պատրանքը սրսկելով, թե նմա ն զորա շա րժով հա յոց
ջահերը ոչ մի չա փ ո վ չպետք է տ ուժեն, ք ա նի որ, իբր թ ե , Ա լեք-
ս ա ն դ ր ա պ ո լ֊ Ջ ո ւ լ ֆ ա գիծն իր են ց համար սոսկ ճանապարհ է,
որով գնում են շո ւտ ա փ ույթ կերպով ա նգլիա ցիների հարցը լո ւ ­
ծելու, որից հետո պիտի տուն դառնան ոչ թ ե ա յդ նույն գծ ով ,
ա յլ հ ա ր ա վ ո վ Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ց հեռու, հա յերի համար անվնաս ր.ւ
ա նվ տ ա ն գ։
 Սերոբի հ ա մա ր պարզ էր դարձել հա րցերից մ ե կ ը ։ Եվ, ա յն ու­
հանդերձ, կար հարցերի հ ա րց ը , որ տանջում էր նրա ն։
— Եվ էդպես էլ ես չ ի մ ա ց ա , թ ե հիմի ի ՞ն չ կա մ եր ձ ե ռ ի ն , –
մտ ա հոգ հ ա յա ցք ը դարձրել էր Վինոգրադովին և ուզում էր նրա
դեմքին կարդալ իր հարցի պ ա տ ա ս խ ա ն ը ։ — Ի՞նչ կարող ենք
ա ն ե լ, ի ՞ն չ պիտի ա նենք։ Նորից հարց եմ տալիս՝ ի՞նչ կա մեր
ձեոին*
— Մեր ձ ե ռ ք ի ՞ն ,— նրա հա րցա կա ն հ ա յա ցք ը բ ռ ն ա ծ բ ա ց ա տ ­
ր ե ց ռուս մ ե ք ե ն ա վ ա ր ը ։ — Որ ա սեմ՝ ձեր ձեռքին է ա մեն ի նչ, դու
չպիաի հ ա վ ա տ ա ս , ճի՞շտ է ։ Ոայց ա սե մ՝ մեր ձեռքին շտա բա ն
կա, և բ ա ց ա տ ր ե մ ։ — Հ ետ ա ք ր ք րո ւթ յուն ի ց վ ա ռ վ ո ւմ էր Սերոբը։
Պակաս լա ր վ ա ծ չէր նաև տարեց սլա քա վա րը, որի հա մար Վի­
ն՛ ո գրա ւ/ո վի խոսքը միշտ էլ նման է եղել ճանապարհի եզրին
վ ա ռվ ո ղ այն լո ւյս ի ն, որը բ ա ց ո ւ մ կա մ փակում է գնա ցքի ճա ­
նապարհըւ — Դուք գ ի տ ե՞ք , որ Կարս-Ալեքսանդրապոլ և Ալեք–
սա նդ րա պ ո լ-Ջ ուլֆ ա երկա թգծի տերն ու տնօրենը մենք ենք, այդ
գծերի նախկին և ա յսօրվա ա շխ ա տ ողներս։ թուրքերը մ ա ս ն ա ­
գետներ չունեն, որ բե ր ե ն և մ ե զ քշեն ա յս տ ե ղ ի ց ։
— Ադա՜, դ րա նցից ի ՜ն չ եր կա թ ուղ ա յի ն , — հա մ ա ձ ա յն էր Հա–
ր ո ւթ ը ՚ - Եզան սելն էլ կա րգին-սա րքին չեն կարող պ ա հել։
— Ուրեմն, նրա նց հույսը մ ե ն ք ենք, պա՞րզ է ,— շա րունակեց
Վինո գրա գո վ ը ։
— Հ ր ա ժ ա ր վ ե ՞ն ք ծա ռա յ՛ելո ւց , — հա րցրեց Սերոբը։
— Դա կլինի ե ր ե խ ա յո ւ թ յո ւ ն ։ Մենք չենք հ ր ա ժա րվի։ Ոայց
պիտի անենք ա յն , ի նչ մ են ք ենք ուզում, ինչ որ մեր շահն է
պահանջում։
Երևի կոնկրետ գո ր ծ պ ա տ կ եր ա ցն ելո վ մ տ ա հ ո գ վ ե ց Սերոբը.
— Մտածելո լ բ ա ն է։
— Եվ կ մ տ ա ծ ե ն ք , — հա ստ ա տ եց Վինոգրա դովը ։ — Ւսկ դու
ասում ես՝ մեր ձեռքին ի՜նչ կա՛

Մի ա ռա վոտ Սևանի հ ա րա վ ա յի ն ափին գտնվող Սառցաշեն

ավանի մարդիկ տ եսա ն՝ ի ր ե ն ց աթարի դեզերին մեջք դ եմ տվա ծ
կկզեք են մի ք ա նի հա րյուր զինվորներ՝ ա մ են ա տ ա ր բեր համա–
զգես տ նե ր ով ու տարբերանշա ններովէ Սկզբում կարծում էին ս ա ֊
ր ե լ- փ ա յտ ա ց ե լ են խ եղճ մ ա րդ ի կ։ Գիշերը սաստիկ ցուրտ էր
եղել, չ ն ա յա ծ մ ա յի ս ի սկիզբն էր արդեն։ Սակայն հետո թ մ ր ա ծ .
ներն ա րթ ն ա ցա ն, ճլմկոտ ա լով, իրենց կոտրատելով ուշքի եկան
և բ ա ց ա տ ր ե ց ի ն , որ ղարա բա ղցիներ են, Ս՚ ի ֆլիսից են գալիս և
գնում են իր են ց երկիրը թուրքից ու մո ւս ա վա թ ից ա զա տա գրելու>
Գիշերվ ա կեսին ա յս ա վանն են հասել հ ո գնա ծ ու փշրված և,
գյուղացիներին չա ն հ ա նգ ստ ա ցն ե լո լ հ ա մ ա ր , թիկունք են դարձրել
աթարի դ եզերը։
Ս ա ռցա շենցիները, որ սկ զբո ւմ զ ա ր մ ա ց ել էին, թե ինչպես է
պ ատ ա հել, որ իրենց շները նորեկներին դիմա վորել են խ ա ղ ա ­
ղ ո ւթ յա մ բ , հետո հասկացան գա ղ տ նի քը . հ ա յի հոտ են առել,
հարազատ հոտ և մ տ ա ծել են, որ յո ւր ա յի ն ն եր են, նրա նցից ոչ
մի վ տ ա նգ չկ ա ։ Գաղտնիքն ա յսպ ես բա ցա տ րելուց հետո էլ
սա ռցա շենցիները եկվորներին հրավիրեցին ի ր են ց տները, տ ա ­
ք ա ցրին թ ե յո վ ու օղիով, կերա կր եցի ն , և երբ նրանք, շնորհա ­
կալություն հ ա յտ ն ելով ուզում էին հեռանա լ, ասացին.
— Ս"րտեղով պիտի Ղարաբադ գնաք, ճա մփ եքը բ ռ ն վ ա ծ են
մուսա վա թի զորքով։
թորաջոկատի հրամա նատա ր գնդապետ Գուրգեն Շահնազար–
յա ն ը ձեռքը թա փ տ վեց ա յդ « ն ո ր ո ւ թ յա ն » վրա և, ջոկատը մ ա ր ­
տական շարքի կ ա ն գնե ց նե լո վ , շա ր ժվ ե ց դեպի արևելք՛ Սակայն
հ են ց Ա խ տ ա յի կողքին հարևան 0 բդա քլուից ու շրջակայք ի բ լր ա կ ­
ներից սրընթա ց վար իջնելով՝ մուսա վա թ ա կա ն ա վ ա զ ա կ ա խ մ բ ե ­
րը կրակի տակ առան կռվին անպատրաստ ջոկատը, որը, մինչև
ուշքի գար ու մարտն ընդուներ, տ վեց երկու տա սնյա կ զի ն վ ո ­
րից ավելի կորուստ։ ճի շտ է, դասակների ու ջոկերի հրամա­
նատարները շուտով մարտի դասա վորեցին զորա մա սը, հուժկու
հ ա կա հա րվա ծով կոտրեցին նախահարձակների դիմադրությունը
և հետո էլ հետա պ նդելով կոտորեցին նրա նց մ ե ծ մ ա սը ։ Սակայն
գնդապ ետն ու նրա օգնա կա ննները ք ր ք րվ ո ւմ էին ինքնա կջտա մ–
բ ա ն ք ի ց . ո նց կարելի էր ք իթը երկինք տ նկա ծ առաջ շա րժվել,
երբ որ մարդիկ զգուշացրել էին, թ ե ճա մփ եքը բ ռ ն վ ա ծ են մ ո ւ­
սա վա թի զ ո ր ք ո վ ։ Հետ ո * ի նչ, որ մ ո լս ա վ ա թ ն, ի բ ր , դաշնակցու­
թ յա ն ոլ մենշևիկների հետ մի կա ռա վա րությա ն մեջ է գտ նվ ում է
և ա յս բո վ ա նդ ա կ Անդրկովկասն էլ մեկ միա սնա կա ն, իբր, եղ­
բա յր ա կ ա ն ընտա նիք է։ Դո՜ւք, ղ ա ր ա բ ա ղ ց ի կողք ահ աստ հա յե՜րդ,
ա յդ ե՞րբ պիտի հա սկա նա ք, որ մ ո ւս ա վա թ ը , հ ա յ ժողովրդի ե ր դ ֊
վ յա լ թ շ նա մ ի ն , միշտ և ամենուր մ ն ո ւ մ է մ ո ւս ա վ ա թ ։ Այսպես
իրենք իրենք դա տ ա փ ետ ելո վ, հագեմաշ մտ որումներով գնում էին
դեպի արևելք, դեպի Շուշի, ուր նույն մուսա վա թն ու թուրք փ ա ֊
շաները գր կա խ ա ռն վ ա ծ, ոտքները դրել էին Ղ ար արաղի շ ն շ ա ֊
փողին, սեղմում էին ու պահանջում հանձնվել իրենց ո ղ ո ր մ ա ծ ր ւ ֊
թ յ ա ն ը ։ Եսկ ա յդ հ ա մ ա ռ անհնազանդը չէր հա նձ ն վ ո ւմ , չէր ե ն ֊
թ ա ր կ վ ո ւմ , նույն իսկ ուժասպառ էլ չէր լինում, ա յլ գյուղա կա ն,
գա վա ռա կա ն, լե ռ ն ա յի ն ու ամեն տեսակ իր դիրք ու ա մրու -
թյուններին ա պ ա վ ի ն ա ծճ կռվում էր, թ ա փ էր տալիս իր են , որ­
պեսզի իր վ ր ա յի ց թ ո թ ա փ ի օտար ա ն ի ծ յա լ ոտքը ...
Վարդենիսի մոտ ջոկատին հա սա վ հ եծ յա լ մի սուրհանդակ,
ի ՞ն չ սուրհանդակ, սա ոցա ջենցի մի տրեխ ա վոր ու ց նցոտ իա կիր
պատանի և հ ա յտ ն ե ց , որ Երևանից կարևոր մ ա րդ է եկել, իրենց
է ուղում։
— Իսկ ո՞ւր է ինքը, ինչո՛ւ դու ես եկել մեր ե տ և ի ց , — կա ս­
կա ծով հա րցր եց գնդապ ետ Շ ահն ազար յա ն ր՛
— Մի կերպ իրեն գց ե ց մ եր գյուղը, տա քութ յա ն մեջ վ ա ռ ­
վ ո ւմ էր։ Ասաց. « Հ ա ս ե ՛ք նրանց ետևից ու հա ղորդեցեք մ ե ծ ա ­
մեծների հրամանը, ե՛տ դարձեր, եկեք Երևան։ Կռիվն էստեղ է , —
ասում է , — Դո ւք մ Իծ կռիվն էստեղ թ ո ղ ա ծ ՝ էդ ո՞ւր եք դ ն ո ւմ »,
Հ ա ՛, մ ո ռ ա ց ե լ ֊ պ ր ծ ե լ էի. էս թուղթն է լ , — ա ս ա ց , — տուր իրենց
հրամա նատա րին։
Գնդապետը, ծր ա ր վ ա ծ ք ա ռ ա ծա լ գրությունը բ ա ց ե լ ո վ , ա ռա ­
ջին իսկ բա ռ ե ր ի ց ճա նա չեց Արամ Մա նուկյա նի ձ եռա գիրը։ Շրջեց
և մյուս երեսին էլ տ ես նե լով նրա ստորա գությունը՝ հաճելի թ ե ­
թևություն զղ ա ց ։ Ե՛վ ձեռագիրը, 1ւ նրա տիրոջը ճա նաչում էր
Շուշվա թ ե մ ա կ ա ն ի ց , ուր Արամ ը դեռևս աշա կերտական ն ս տ ա ­
րա նից ա զգա յին գործ չի հ ա մ բ ա վ ուներ։ Հիմ ա ա յդ իսկապես
ա զգային գործիչը թուղթ է հղել խ նդրելով իր գունդը մ ի ա ց ն ե լ
հ ա յո ց միասնական զորքին, որն օրհասական կռիվ է մղում
էջմիա ծնի ու Երևանի, ա յսի ն քն՝ Հա յա ս տ ա ն ի սրտի հա մար՛ Հ ե ն ց ՝
ա յդ պ ե ս էլ գր վ ա ծ էր. «Թ ուրքը սուրն ուղղել է Հ ա յա ս տ ա ն ի սըր–
լոին։ Այստեղ է լ ո ւծ վ ո ւ մ հ ա յ ազգի լին ե լ ֊ չլինելու հ ա ր ց ը ։ Շտա–
պեթեք ա յս տ ե ՛ղ ։ Իսկ Շուշվա և ՛Հար արաղի հա մար կռվելու ժա ­
մ ա նա կ մ ե ն ք դեռ կունենա նք » , — հրամա նի տոնով ա ղերսում էր
Երևանի արտակարգ տ նօրենը։
 Շա հ նա զ ա րյա ն ը հուզումով կարդաց գրութ յունը, երկու ա ն ­
գամ շուռումուռ տ վեց ձեռքին, ապա ծ ա լ ե ց , դրեց գրպանը և
դարձավ սուրհանդակին .
— Շա տ լա վ , տղա ջա ն ։ Գոլ հիմա շտ ա պ վերա դարձիր,
տ ա ք ութ յա ն մեջ վ ա ռվ ո ղ մարդուն հա նգս տ ա ցր ո ւ։ Իսկ մ են ք մի
բա ն կորոշենք։ Պա՞րզ է՛
— Հ ա ս կ ա ց ա , ես գ ն ա մ , — թ ե ր ա հ ա վ ա տ ո ւ թ յա մ բ արձագան–
Ք ^ց պորտակցի սուրհանդակը և ձիու գլուխը ետ շրջելով՝ ո տ ֊
նա հա րեց ԼՂաՐ անասունի ց ի ց ֊ ց ի ը կ ո ղ ա ճ ա ղ ե ր ը ։ – Դե՜, շ ա ր ժ ֊
վՒ՞ր, է ՚ > քու տ իրոջ...
. Գնդապետ Շա հ նա զ ա րյա ն ը կա րգա գրեր, որ պահակներ կա ր­
գեն ՛շրջապատի դիտ ա կետ երում, իսկ ի ն ք ը հ ր ամա նատա րա կան
սւն ձնա կա զ մ ով ք ա շվ ե ց մի դատարակ մ ա րա գ, սպ ա յա կույտ ի ն իս­
տ ո ւմ պրտի որոշեին ի ր են ց անելիքը, չ ն ա յա ծ ինքը՝ գնդապետ
Շ ա հ ն ա զ ա ր յա ն ը , որպես ջոկատի հրա մա նա տ ա ր՝ արդեն ուներ
իր վճի ռը և կարող էր զորքի երեսը շուռ տալ դեպի Երևան ու
մ ա րտա կա ն ք ա յլ ք ո վ գն ա լ-մ ի ա ն ա լ թուրքի դ եմ հակա տող հ ա յո ց
բա ն ա կ ի ն ։
Սպաները շուրջանակի նստ ոտ եցին մա րա գի միաշար պատի
եզ ր երին։ Նրանցից ոմանք ա նտ եղյա կ էին Երևանից եկած ն ա ­
մակի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն ը և փորձում էին վ ա յր կ յա ն առաջ ի մ ա ­
նալ հ ա րև ա նն ե րի ց ։ Սրանք էլ հ ա նգս տ ա ցն ո ւմ է ի ն .
— Ս ս, հիմա ա մեն ինչ կի մ ա նա ն ք։
Հր ա մ ա ն ա տ ա ր ն սպ ա յա կո ւյտ ի առաջ կարդաց Արամ Մ ա ֊
նուկյա նի նա մ ա կը և հ ա յա ց ք ն ունկնդիրների վրա շուռ ա ծելով
հ ա րցրեց.
— Հիմ ա ի ՞ն չ եք առա ջարկում։
— Ե՞նլ պիտի աոաջարկենք, պարոն գն դ ա պ ետ ,— հարցն
ասես օդում բռնելով |՝ խ ո ս ե ց երիտասարդ պորուչիկ Ա վագյա–
1՚ ը >— Հ ր ա մա նա տ ա րը դուք եք, հրաման տ վեք՝ շա րժվենք դեպի
՛ճակատ։ Թ իֆլիսից մ ե զ ճանապարհելիս ազգի մ եծ եր ն ասա ցին՝
« Հա յր ե ն ի ք ն է ձեզ կ ա ն չո ւ մ »։ Այսօր ա յդ կանչը դալիս է Երե-
վ ա նի ց ու էջմիա ծ ն ի ց ։
— ք>այց Դ Ր ^ ի ց առաջ Շուշուց էր եկել, չէ < Հ ի շ » <–մ եք,
թե ի՞նչ էր ասում պ ա տ մ ա բա ն է ե ո ն , – տ ա ք ա ց ա ծ վեր թ ռ ա վ
տեղից ա կնոցա վոր մի սպա, որ ուսադիրներ էլ չուներ ։ — «Դուք
գնում ե ք , – ա ս ա ց , – փրկելու մեր ժողովրդի ա յն հ ա տ վ ա ծ ը . .. » ։
206
 «Հ ի շ ո ՞ւ մ ե ք » ։ Իհարկե՞, հիշում էին• Եվ ա յդ պահին կարծես
վերստին ն րա նց առաջ իր վիթխ ա րի հասակով կա ն դն ա ծ էր
Լեո-Ա ռաքել Ղարախան յա ն ը, որի յո ւր ա քա ն չյուր խոսքին ծ ա ­
ր ա վ ո վ սպասում էին հա մա շխ ա ր հա յի ն պ ա տ երա զմ ի տ ա գ ն ա պ ­
ներից կուչ եկած հ ա յ ը նթ եր ց ո ղ ն եր ը ։ Թիֆլիսում բն ա կվ ող ղա -
ր ա բա ղցիների հա յր են ա կ ցա կա ն միութ յա ն անունից նա ողջերթի
հա նձնարարական խ ոսք ասաց զորա մա սի ա ռաջ, և հա յրենիք
գն ա ցո ղ զինվորներն ասես նրա կրակոտ բա ռե րն ի ր ե ն ց մեջ
առա ն/ ի բր և հոգեղեն զ ի ն ա մ թ ե ր ք > «Ա ր ց ա խ -Ղ արա բա ղը դարեր
ի վեր իր ա զա տ ությա ն ու ա նկա խ ութ յա ն համար մ ա ք ա ռո ղ Հ ա ­
յա ս տ ա ն ի հա մար միշտ էլ վահան է եղել և զորավոր բ ա զ ո ւ կ , —
ա սում էր հ ր ա պ ա ր ա կ ա խ ո ս -պ ա տ մ ա բա ն ը ։ — Պ ա տ մոլթ յունը մեզ
շատ փաստերով ց ո ւ յց է տալիս, որ նվաճող ազգերի ահավոր
հորձանքները դալիս, ընդհա րվում էին ա յդ լեռնա ստ ա նին, փ շ ը ր ֊
վո ւմ էին ու ետ դ ա ռ նո ւմ ։ Իսկ այսօր ա յն տ եղ բն ա վ որ վ ո ղ մ ո ւ­
սա վա թա կա ն ոճրա գործը մեր լեռնա ստ ա նի դռներն է բ ա ց ե լ հա­
յա կ ե ր թուրքի առաջ. , , » ։
* Գ ֆլի սաբնակ ղա րա բա ղցի հա յ երիտասարդները հա յր ենիքի
Ու իրենց սրտերի կոչով դնում էին փրկելու Դ^արարաղը։ Արդ­
յո ք նրա" հ ա մա ր, որ ա յդ լեռնա ստ ա նը Հ ա յա ստ ա նի հ յ ո ւ ս ի ս ֊
ա րևելյա ն բ ե ր դ ա մ ր ո ց ն է, վա հանը կ ա մ թշնա մ ո ւ գլխին իջնող
հզոր բ ա զ ո ւկ ը > Թ ե՞ որ ա յն ի ր են ց հա յր ենի եզերքն է, իրենց
ծն ն դ յա ն ու սննդյա ն տ եղին, միակ ու ա նփոխ ա րինելին։ Կար մի
ա նբա ցա տ րելի մղում ևս, երբ որ Հ ա յա ս տ ա ն ը , Ալե քսա ն դրա պոլից
մ ի նչև Շուշի և է ր զ ր ո ւմ ի ց , Սարիղամիշից մինչև Ղարաքիլիսա ու
Դիլիջան, ա յս բո վ ա ն դ ա կ Հ ա յա ս տ ա ն աշխարհը վ ա ռ վ ո ւմ էր
թուրքի բ ո ր բ ո ք ա ծ կրակից, նրանք ա մ ա չում էին Թ ի ֆ լի ս ո լմ փ ո ­
ղ ո ց դուրս դալ, իրար «բ ա ր ի լ ո ւ յ ս » կ ա մ «բ ա ր ի օր » ա սե լ։ Ա յդ
հ ա մ ա ր ո ւմ էին ա ն բ ա ր ո յա կա նո ւթ յուն , ս ր բա պ ղ ծո ւթ յո ւն , մ ա ր դ ­
կա յի ն հա սա րակության կողմից դատա պ ա րտվող ա յն պ իսի
արարք, որից հետո մ ա րդ արարածն իրավունք չպ ետ ք է ունենա
հանգիստ ք նելու։
Սպաներից մի քա նիսն արդեն իրենց խ ոսքն էին ասել ք ն ն վ ո ղ
հարցի մա սին, և դեռևս անհնար էր եզ ր ա կա ց ն ել, թ ե նրանց
հա մար որտե՞ղ էր նա խ ընտ րելի հա յրենա սիրա կա ն պ արտքի կ ա ­
տա րում ը՝ Շուշի ո՞ւմ թ ե Ալեքսա նդրա պ ոլում, գնդապ ետ Շ ա հ ն ա .
կա ր յա նը ձեռքի մի կտրուկ շա ր ժո ւմ ով լ ռ ե ց ր ե ց տ ա քա ցա վ սպ ա ­
ներին, ասաց իր խ ոսքը, որ Ա հնչեց վճռի պես։
— Սիրելի հ ա յր են ա կ ից ն եր , ես տ եսնում եմ, որ ձեր խ ո ս ­
ք ե ր ը , ինչքա ն էլ իրարից տ ա րբեր , նույն ուղղությունն ունեն,
ա յս ի ն ք ն ՝ մ ե ն ք գնում ենք մեր հա յր են իքի փրկությա ն գործին
մ ա տ ուցելո ւ մեր ծա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ը ։ Եվ հոգ չ է , եթե ա յգ ծ ա ռ ա յո ւ ­
թ յո ւ ն ն արժենա մեր կ յա ն ք ը ։ Ա յդպե՞ս է։
— Էդպ ե՜ս է, բա ի ՞ ն չ , — հ ա մ ա ր յա մի ա բեր ա ն գոչեցին տե–
ղերից՝
— Այստեղ հիշեցինք քա նքա ր ա վ ո ր էեոյի խ ո ս ք ը , — շա րու­
նա կեց գն դ ա պ ետ ը ։ — Իհարկե, մենք բոլորս էլ գիտենք, որ մեր
հա յր ենի լեռնա ստ ա նը Հ ա յո ց երկրի հա մար միշտ եղել է բե րդ
ու պ ատնեշ, նաև զորավոր բռ ո ւ ն ց ք , որ իջել է նրա թշնամիների
գլխին,։ Եվ ա յդ բռո ւն ցք ը հիմա վ տ ա ն գ վ ա ծ է • թուրքն ու մ ո ւս ա ­
վ ա թ ը սիրաբան ում են նրա մա րմնին տիրանալու և հոշոտելու
հ ա մ ա ր ։ Բա յց մենք իրավունք կո ւնենա ՞նք հայ կոչվելու, մեր
արածը հա յր ենա սիրություն ա նվա նելու, եթե շարունակենք մեր
երթը դեպի Ղարաբաղ, երբ առավել օրհասական պահ է ապրում
Ա րա րա տյա ն երկիրը։ Այն Լեո ն չէր, որ Արարատյան երկիրն էր
հ ա մ ա ր ո ւմ Հա յա ս տ ա ն ի սիրտը։ Եվ ահա ա յս տ ե ՞ղ , — ս տ ա ց վ ա ծ
գրությունը գլխից վեր թա փ տա լով շա րունա կեց գ ն դ ա պ ե տ ը , –
ա յս տ ե ՞ղ , նույնն է կրկնում Արամը՝ Արարատյա ն երկրի կ ա ռա վ ա ­
ր ի չը ։ — Եվ կա րդաց Ար ամի բ ա ռ ե ր ը . — <րԹուրքը սուրն իր ուղղել
է Հ ա յա ս տ ա ն ի սրտին• Այստեղ է լո ւծ վ ում հա յ ազգի լինել-չլի–
ն ելո լ հ ա ր ց ը ։ Շ տ ա պ ե ց ե ՞ք ա յս տ ե ղ ։ Իսկ Շոլշվա և Ղաք տ բա ղի
հ ա մա ր կռվելու ժամա նա կ մ են ք դեռ կունենա նք»։
— Բա էլ ինչի՞ եք ուշա ցնում, պարոն գ ն դ ա պ ե տ , – տեղից
վեր կենա լով՝ վրա յի հագուստն ոլղղեց սպաներից մ ե կ ը , որ
ք ննա րկմա ն ամբողջ ը ն թ ա ց ք ո ւ մ լուռ էր եղել։
— Ուրեմն, գնում ենք Երևանյան ռ ա զ մ ա ճ ա կ ա տ , — հ ա ր ց ­
նելու պես գոչեց գնդապետը*
— Գնում ենք, բ ա ի ՞ն չ պիտի ա նե նք , — միա հա մուռ որո«
շե ց ւ պ ա յա կ ո լյտ ը ։
— Դեմ չկա՞* Դե, հենց ա յս րոպեին ջոկատները պատրաս–
տել մ ա րտ ա կա ն երթի I
 Դեռ երկար ճանապարհ կար մինչև Երևան, և ա յգ ճա նա ­
պարհն ա նցնում էր լեռն ա փ եշեր ով ու ա նհարմար դա ր ա վ ա նդ ­
ներով, որովհետև կարճ կտրելու նպա տա կով հրամանատարը
հրաժա րվել էր Ս և ա ն ֊ Ե ր և ա ն խ ճուղուց։ Լեռնային դժվար վ ե ր ե լք ­
ներին ու վա յրէջքներին ծա նոթ ղա րա բա ղցիներն անմռունչ հաղ­
թա հ ա ր ում էին ա րգելքները՝ յո ւր ա քա ն չյուր ձոր ու սար ա ն ց ­
նելուց առաջ հ ա յա ց ք ո վ որոշում երկու կետերի միջև ը ն կ ՚ ռ ծ ա մ ե ­
նակարճ ուղին) Եվ որքան էլ երթն արագ լիներ ու հ ր ա մ ա ն ա ­
տարների շտ ա պ եցնող ներ կա յո ւթյո ւնը ՝ մշտագո, զինվորները ժա ­
մա նա կ էին գտ նում խորհելու ի ր են ց ա ռա քելութ յա ն շուրջ։ Իսկ
խորհելն անհրաժեշտ էր, որովհետև մի շա բա թ առաջ որոշել էին
գն ա լ, հա յր ենի եզերքը փրկել բ ռ ն ո ւ թ յո ւ ն ի ց , իսկ հիմա դնում
են հակառակ ո ւղղ ո ւթ յա մ բ, և իրենց յուրա քա նչյուր ք ա յլն ավելի
է հ եռա ցնում ա յդ երեզքից ու ի ր են ց բուն ն պ ա տ ա կի ց։ Բայց
հ ե ռ ա ց ն ո ՞ւ մ է, թ ե ա վ ե լի ՞ է մ ո տ ե ց ն ո ւ մ , — մ տ որում էին ա յս ­
պես, և հաճախ էր պ ա տ ա հ ո ւմ , որ հակա սա կան, ա յրող մ տ ք ե ­
րից գլուխ էր պ տ տ վ ում ։
Ներսիսյան ճ ե մ արանի վերջին խ մ բ ի սան Գևորգ Բ ա բա յա նը ՝
հ ա թերքցի մի երիտա սա րդ, որ հրաժեշտի մ ի տ ին գո ւմ կրահոտ
ճա ռ էր ասել վերջում էլ կարդալով հա նպ ա տ րա ստ ից դրա ծ իր
ոտ ա նա վորը, հիմա փ ո թ ո թ վ ո ւմ էր ներքին խ ռ ո վ ք ի ց ՚ Ա յն տեղ
ո տ ա նա վորով դիմել էր հա յր ենի գյուղին՝ իշխ ա ն ա նի ս տ , հ ի ն ֊
հին ժա մ ա նա կն եր ի ց աշխարհին հ ա յտ ն ի իր հերոս կռվողներով
ու հոգևոր կյա նքի մ ե ծ գործիչներով, դիմել էր Թ ա րթա ռին, որ
իր երկրամասի դետն էր ու խ որհրդանիշը .

Vպասի՜ր քիչ էլ, գալիս ենք, Թարթառ,

Մենք կփրկենք քեզ թէրտ ճիրաններից,
Եվ մեր երգերը, մեր երգե՜րն արդար
Թո զուլդ ափերին կհնչեն նորիցո։

«Ների՜ր ինձ, Թ ա րթ ա ռ , — ինքն իրեն խ ոս ո ւմ էր հաթերքցի

կ ա մ ա վ ո ր ա կա ն ը , — ների՜ր, հա րա զա տս, մ ա յր Արաքսն է վ տ ա ն գ ­
վ ա ծ , գնում եմ նրա կանչին։ Թե որ մեր ազգի մ ա յր դետն ա ր­
յա ն ու ավերի բերա նին թ ո ղ ա ծ՝ քո գիրկը վ ա զե ի , պիտի որ ինքդ
209
14– Սարդարապատ
Էէ ինձ չն ե ր ե ի ր . չ է* որ Արաքսը քո մ ա յր ն է ն ա և ։ ների՜ր ինձ,
Թարթ ա ռ » ։
Ա յս պ ես ինքն իրեն խ ոս ելո վ գնում էր զինվորը և չգի տ եր ,
Որ ընկերն էլ, կողքից ք ա յլ ե լ ո վ , ՚ Բ իրսից է ներողություն խ նդ ր ո ւմ ,
Մ ոա վից կա մ Դ ի զ ա փ ա յտ ի ց , որ ճանապարհը ծ ռ ե լ, ահա ա յսպ ես
գնում է հ ա յր Արարատի կ ա ն չի ն ։ Կամ Շուշուց ու Գանձասարհց
է ներողություն խ նդրում , որ Երևան է գնում ու է ջմ ի ա ծ ի ն , գնում
է Հա յա ս տ ա ն աշխարհի կրծքին ուղղված յա թ ա ղ ա ն ը ետ վա~
նելոլ։

* *
*

Երևանում նրանց աոա ջնորգեցին Ա զգա յի ն խ որհուրդ։ Լավ

էր, որ ա յն տ եղ էր Արամ Մ ա ն ո ւկ յա ն ը ։ Սիրով ընդունեց և ա սա ց .
— Կարծում եմ ՝ ամենաճիշտն ա յն կլինի, որ դուք միա նա ք
Ղա րա րա ղյա ն գնդին։
— Այդպիսի գունդ է՞լ կ ա , — զ ա ր մ ա ց ա վ Շ ա հ ն ա զ ա ր յա ն ը •
— ԱտդՊ^ս չի կոչվում, բ այ ց կ ա զ մ վ ա ծ է հի մ նա կա նո ւմ ղ ա ­
րարս, ղցին ե ր ի ց , և հ րամա նատա րն էլ գնդապ ետ Պողոսբեկ Փի-
ր ո ւմ յա ն ն է։ Երևի ճա նաչում ես։
—■ Հա յտ ն ի անուն է , — ուրա խ ա ցա վ Շ ա հ ն ա զ ա ր յա ն ը ,— նրան
ո՞վ չի ճա նա չում։
— Ռ ա զմա ճա կա տն էլ ղեկա վա րում է մյուս Փ իրումյա նը, Դա -
նիեւբեկը, որ Պողոսբեկի հորեղբորորդին է։
— Ա~, դա արդեն հրաշալի է , — երջանկությունը չկա րողա ­
ց ա վ թ ա ք ց ն ե լ Ռ իֆլիսից եկ ա ծ գնդա պ ետ ը ։ — Մեկը մ յո ւս ի ց քաջ
մարդիկ են՛
— Ւսկ ա յդ գունդը, որին պիտի մ ի ա ն ա ք , — ա վ ելա ցր եց
Ա րա մ ը , — հ աջվիր Հ ա յկ ա կ ա ն կորպուսի միակ զորա մ ի ա վ ո ր ո ւմ ն
է, որ հ ա մ ա լր վ ա ծ է հ իմնա կա նում փորձառու զինվորներով և
շատ թ ե քի չ պահպանել է իր ա մբողջութ յունը։
— Ձի՞ մասն ակցել կռիվն երին։
— Այն էլ ինչպե ս. եղել է Կովկասյան ռ ա զ մ ա ճ ա կա տ ի բ ո ­
լոր տաք կե տ եր ո ւմ , — տ եղ եկա ցր եց Ա րա մը ։ — Բախտի բա ն է.
գունդն ու դնդապետն իրար լա վ են գտել, և հիմա պետք է կա զ­
մ են ն որա ստ եղծ ռա զմա ճա կա տ ի կորիզը։
 Հետո Արամը կա ր գա դ ր եց, որ ք ա ղա ք ի պարետ Շահխաթու–
նին լուծի զորաջոկատի սննդի հարցըէ Հրա ժեշտին ողջագուրվեց
գնդապետ Շա հ նա զ ա րյա ն ի հ ետ .
— Հուսով եմ , որ ամեն ինչ բա րեհա ջող է լինելու, և մ ե ն ք
հաջորդ հա նդիպ ոլմին իրար շնորհա վորելու ենք հաղթանակի
առթիվ։
— Եթե ա լդ հույսը չլիներ, ի նչո ՞ւ պիտի ա յս տարօրինակ
ճանապարհը կտ րեինք , — ժպտա ց գն դ ա պ ետ ը ։ — Ձեզ էլ ա մ են ա յն
հաջողություն եմ մ ա ղ թ ո ւմ . Ա րա րա տ յա ն երկրի ա մբողջ հոգսը
հիմա ձեր ուսերին է դր վա ծ։
— Է՜, Գ–ուրդեն սի ր ելի ս, — հ ա ոա չեց Արամըէ — Ի՞նչ է մ ն ա ­
՛ցել Արա րա տյա ն երկրից՛ Հ ետ ո էյ տվել են անսահման իրա­
վունքներ՝ մի վա նդա կի սա հմա ններում, որի մեջ ոնց էլ շա րժվում -
ես, դւուխդ պատին է զ ա րկվում ։

* *
*

Զ * ր աջհկատը Հինգերորդ գնդին մ ի ա ց ա վ Սա ր մ արիի դ ա վ ա ֊

ռո ւմ , Ալ՚ ա ք ս ի աջ ա փին, որտեղից ուր որ է պիտի հեռ սնար
արդեն նահանջի հրաման ստ ա ց ա ծ զ ո ր ա մ ա ս ը ։ Երևանում Գուր–
գեն Շա հ նա զա րյա ն ի գունդ– դում ակին էին մ ի ա ցել ղա րա րա ղցի,
գա նձա կեցի ու զա նգեզո ւր ցի մի ք ա նի տ ա սնյա կ նախկին զ ին­
վորներ, որոնք Երևանում ու մ ե ր ձ ա կ ա յք ո ւմ էին գտ նվում և Արամ
Մա նուկյա նի կոչով հ ա վա քվել էին ռա զմա ճա կա տ մ եկն ելո ւ հա ­
մ ա ր ։ Նրանք խ ա ռ ն վ ե ց ի ն Ռ իֆլիսից ելա ծ երեք հա րյուրին, և չորս
Հարյուր հ ա յր ե ն ա ն վ ե ր մա րտիկներ գնում էին դում ա րվելու Հ ի ն ­
գերորդ գնդի՝ շուրջ յ ո թ հա րյուր հ ետ և ա կա յի նն եր ի ն ։ Ռազմի
փորձ ունեցող մա րդիկ էին չորս հա րյուրի մ ե ծ մ ա ս ը , իսկ մ ն ա ­
ց ա ծ ն ե ր ը , եթե փորձ էլ չունեին, ապա ունեին կռվելու պ ա տ ր ա ս ֊
տ ա կա մո ւթյո ւն և վ ա ռվ ո ւմ էին ա ղե տ յա լ հ ա յրենիքին օգնու­
թ յո ւն հա սցնելու տ ենչ ու եր ա զ ով ։
Իսկ ի նչ էր ի ր ե ն ի ց ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ Հինգերորդ գունդ կոչ­
վ ա ծ ը , որ հրաշունչ ա յն օրերի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ հա յտ ն ի է Ղա ~
ր ա բ ա ղ յա ն գունդ անունով։
Այս զ ո րա միա վորումը ծ ն վ ե ց հ ա յր են ի ք ի ց հեռու և ք ա ղ ա ­
քա կա ն ու նյո ւթա կա ն ծանր պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ Առաջին աշխար–
հ ա մ արտի երրորդ տարում ռուսական րա նա կր ց ր վ ա ծ -շ ա ր վ ա ծ
էր Սև ծո վ ի ափերից մ ինչև Ռևանդուզ, Հ ա մ ադան ու Սուլթան ա .
րադ, ավելի քա ն հազար երկու հարյուր կիլոմետր եր կա ր ո ւթ յա մ բ,
և ա յդ անհուն տ ա րա ծութ յուններում իր վրա էր առնում զ ա ն ա ֊
ղան տերությունների զորական մ ե ծ ու փոքր մ իա վորումների
հ ա րվ ա ծ նե րը ։ Ա յդ ժ ա մ ա նա կ հայերը մ տ ա ծ ե ց ի ն , որ մի ա յ դ պ ի ֊
սի ճա կատ երկար դիմա նա լ չի կարող, ուրեմն և անհրաժեշտ է
տ զ զ ա յի ն ուժերն ի մի հավաքել զալիք արհավիրքները դիմա–
զ ր ա վ ե լո լ հ ա մա ր։
Հ ա յ ա զա տա գրա կան մա րտերի հերոս Հ ե ռ ո ւ ջոկատը, որ
կռվում էր գեներալ Հ՝իբալչեն կոչի ՝ Պարսկա ստա նում տ ե ղ ա կ ա յ ֊
վ ա ծ զ ո րա մ ա սո ւմ , հենց Ռևանդուզի ճա կա տ ա մա րտ ից հետո,
1 9 1 6 - ի վերջին որոշեց վ ե ր ա կա ռո ւց վ ե լ։ Գնդապետ Պողոսրեկ Փ ի ֊
ր ում չա ն ը նոր մի գունդ կ ա զ մ ե ց Հ ե ռ ո ւ զորա մա սի ա րևելա հայ
զի նվ ո ր նե րի ց, որոնք հիմնա կա նում իր հ ա յրենա կիցներն էինճ
ղ ա ր ա բա ղ ցի ն եր ։ Հաջորդ տարին, 1917-ին, գունդը Պա րսկաս­
տ ա նից Ա րևմտյա ն Հ ա յա ստ ա ն փ ո խ ա դ ր վ ե լո վ մ ա սն ա կ ցե ց Ոս­
տանի ու Վանի պ ա շտ պ ա ն ո ւթ յա նը ։ Այդ տարվա կեսից, երբ ռուս
զորքերը թո ղ եցի ն նաև Վասպուրա կանը, Վ անի պաշտպան էին
մ ն ա ց ե լ միա յն Պողոսբեկ Փ իրումյա նի գունդը, մեկ էլ տեղական
ա շխ արհա զորը, որի ղեկավարն էր էևոն Շ ա զ ո յա ն ը ։ Հ ետ ա գա դ ի .
մա դրությո ւնն անիմաստ հա մարելով՝ սրանք ևս թողեցին Վա–
Նը։ Հինգերորդ գունդը, որից հ եռաց ել էին մի քա նի դասակներ,
և մն ա ց ել էր նրա կորիզը մ ի ա յն , Արաքսի աջ ափով, հին Իա–
յա զ ե տ ո վ ֊ Ի գ դ ի ր ո վ նահանջեց դեպի Կարսի մարզը և մա յի սի կե­
սերին մ տ ա վ Արարատյա ն դաշտը։
Ի՞նչ էր մն ա ց ել նա խ կին հզոր, լա վ սպ ա ռա զեն գ ն դ ի ց ՚ Շուրջ
7 0 0 աննահանջ զինվորներ, որոնք ունեին հետ ևա կա յին զինա–
վ ա ռ ո լթ յո ւ ն ։ Նրանք ի ր ե ն ց հետ քարշ էին տա լիս նաև լե ռ ն ա յի ն
հրանոթների մի մ ա ր տ կ ո ց , որը, ս ա կ ա յն , հրետ ա նա վորներ չու.
ներ։
Արաքսից հարավ, Դա շբուրոլն դյուզի դաշտում իրար խ առ–
ն ը վ ե ց ի ն Հինգերորդ գնդի հնաբնա կներն ու նորեկները, և տ ե ս *.
նելո լ էր, թե ինչպես իրար գիրկ էին նետ վ ո ւմ ծ ա ն ո թ ն եր ը , ի ն չ *
պես արադ ու սրտագին մ տ եր մ ա նո ւմ էին ա նծա նոթները, ինչպ ես
Ղար ա րա ղից ա յդքան հեռու, ա յդ խ ո լո ր -մ ո լոր դաշտում հնչում
էին դա ր ա բա ղ յա ն գյուղերի անունները, հոլովվում էին սարերի
 ու ձո րերի, դաշտերի ու աղբյուրն երի անունները, և ին,չպես դ ր ա ֊
* ՚հ ավելի էին ք ա ղց ր ա նո ւմ կորցնելիք Սուրմարին, անկորնչե -
չի, միշտ հայի աչքի առաջ ու սրտի խ որքում գտնվող Արարա­
տը, Արաքսը, մ ա ՜յր Արաքսը, որ այդ օրերին վարարել, ելել էր
ա փ երից, պիտի քշեր թ շնա մ ո ւն , սակայն չէր կա րողա նում։
Գնդապետներ Պողոսբեկ Փիրումյա նն ու Գուրգեն Շա հնա ­
զ ա ր յա ն ը , որ հին ծա ն ո թ ն եր էին և երկար զ րույցի ու խ ո ս ա կ ցո ւ­
թ յա ն շատ նյութ ունեին իրար հա մար, լուռ դիտում էին գնդի
եռուզեռը։ Ւսկ հետո Փ իրումյա նը գնդապետ Գուրգեն Շա հնա ֊
դարյանին տարավ, ծ ա ն ո թ ա ց րե ց գնդի սպաների հ ե տ * շտ ա բ ս -
կա պիտաններ Վարդան $ ա ղ ի ն յա ն , Տ աճ ատ Հ ո վ ա կ ի մ յա ն , Աղա ­
սի Հ ո վ հ ա ն ն իս յա ն , Բարապետ Ս արդս յա ն , պորուչիկներ Միքայել
Օհանջանյան, Ալեքսանդր Մ ի ր ղ ո յա ն , պոդպորուչիկներ նիկողա -
յո ս Թոփչյ ա ն , Սաքո Նա հա պետյա ն, Աղասի Կռունկյան, Գրիգոր
Շիր ին յա ն , Գրիգոր Մ ա ր գ ա ր յա ն , Սմբատ $ ատին յ ա ն , Թևիկ Ա ռ ա ֊
ք ե լ յա ն , Տիգրա ն Ժամհ ա ր յա ն , Արսեն Սարդս յ ա ն , Հովհաննես
Հ ո վ հ ա ն ն իս յա ն, Գառնիկ Հ ո վ ա ս ա փ յա ն *..
— Դե , ա յսպ ես , — ձիգ ՈԼ զգաստ սպաներին դիմելով ^ իր
ահեղ բա սո վ ասաց Պ ողոսբեկ Փիրում յա ն ը ։ — Գնդապետ Գուր–
գեն Շա հ նա զա րյա ն ը , մ եր հին բա ր եկա մ ն ու նոր զ ի նա կի ց ը ,
ա ռ ա յժ մ լինելու է գնդի հրամանատարի տեղակալը։ Նա Ւր կ ա -
րողություններով արժանի է, որ կո֊ վ ի տանի շատ ավելի մ ե ծ
զորա միավորումներ։ Սակայն այս է մեր ո ւնեցա ծը։ Մ ն ա ց ա ծ ­
ներդ էլ ծա նոթա ցե՜ք և սիրեցե՜ք։ Այսքան բ ա ն ։ Ազատ եք։
Գնդապետ Շ ահն ա զա ր յա ն ը միա յն Փիր ում յա ն ին լսելով՝ հ ա ր ց -
բեց.
— 9ա Երևանում ասում էին ՝ գնդում ձերոնցից էլ կան։ Ո՞ւր
մ նա ցին, պարոն գնդի հրամա նատա ր։
— Մ երո՞նք։ Ահա՜, է ՜ , հեռու կանգն ած դիտում են , — և ձ եռ­
ք ո վ արեց, որ մոտենան հեռու կա նգնա ծները ։— Մոտեցե ք, ծա–
նոթա ցե ք գնդապետի հետ ։ Պոդպորուչիկ Աբրահամ Կարապետ­
յ ա ն Հ քրոջս տղան է, պարոն գնդապետ։
— Այսքան էլ ն մ ա ն ո ւթ յո ՞ւ ն , — երիտասարդին ոտից գլուխ
տ նտ ղելով ՝ հիացավ գնդապետ Շ ա հ ն ա զ ա ր յ ա ն ը ։– Ասած չլի -
նեիք, պիտի մ տ ա ծեի, որ ձեր տղան է։
— Ասում են՝ տղա զավակը քեռուն է քա շո ւմ , — ուրախու­
թ յ ա մ բ արձագանքեց հրա մա նատա րը ։ — Ռայց ի մ տ ղ ա ն , որ հիմա
 ՚ Լ ա րա քիլիսա յի ճա կա տ ում է, իր հորն է ն մ ա ն ։ Սա էլ մեր Գ ա *
նիելբեկի տզան է, պոդպորուչիկ Մ ի ք ա յե լ, հա սկա նայի է, Փ ի *
բ ո ւ մ յա ն ՛ Մ ոտեցի՜ր, ա ՜յ տղա , ի ՞ն չ ես հ ե ո վ ի ց -հ ե ռ ո լ հետա–
գ ո տ ո ւմ ։ Գիտնական է, հա ՜, պիտի հ ա յա գի տ ո ւթ յա ն հսկաների
հետ ոտ գցեր , եկել է հա յր են իքը փրկելու։
Գնդապետ Շա հ նա զա րյա ն ի ն մ ո տ ե ց ա վ 2 9 — ՏՕ տա րեկա ն,
բա րձրա հա սա կ, ա մ ո թ խ ա ծ պոդպորուչիկը, որի խ ն ա մ վ ա ծ բե –
գերի ու քունքերի մեջ սպիտակ թ ելիկ ներ էին երևում, սա կա յն
առնական ու կիրթ դ ի մա գծ եր ո վ իր տարիքից ջահել էր երև­
վ ո ւ մ ։ Փոքր-ինչ խ ո ն ա ր հ վ ե լո վ , պոդպորուչիկը սեղ մեց գն դ ա պ ե­
տի ձեռքը, ց ա ծ ր ա ձ ա յն ասաց,
— Պարոն զեդի հրամա նա տ ա րը ժ ա մ ա նա կի ց շուտ կոչոլմ–
ներ է շ ռ ա յլ ո ւ մ ։ Ես մ ի ա յն զինվորական եմ, պարոն գնդա պ ետ ։
— Մ եզնից ոչ ոք զինվորակա ն չի ծն վ ե լ, սիրելիս , — մ տ ե ր ­
մ որեն նկա տեց գն դ ա պ ետ ը ։ — Ոչ էլ ծն վ ո ւմ են, որ հետո՜ դ ա ռ­
նան զ ի նվորա կա ն։ Ռ ազմական գործը մ ե զ ն ի ց յուրա քա նչյուրի
մեջ մի բա ն սպանում է՛
— Եթե, իհարկե, մ ե զ չի սպ ա նո ւմ , — կա տա կեց գնդի հրա­
մ ա նա տ ա րը ։
— Ա յո ՜, ա յո ՜։ Իսկ ո՞ւր է ձեր ե ղ բ ա յր ը , — Մ ի քա յե լի ն դ ի մ ե ­
լո վ հա րց ր եց գնդա պ ետ ը։
— նա շա րքային զինվոր է, զինվորների մեջ կ լ ի ն ի , – պ ա ­
տ ա սխ ա ն ե ց գնդի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ։ — Այս տարի մի քա նի >րով
աթձակոլրդ էի գնա ցել Թիֆլիս, ճանապարհին դա ր ա ն եց, Անիի
մոտ օձիքս հ ա վ ա ք ե ց , թե «Գալիս եմ ք ե զ հետ, եթե չթ ո ղ ե ց ի ր ,
նշանակում է՝ սուտ են եղել նախկին բոլոր ք ա ր ո զ ն ե ր դ »։ Հ ի մ ա
էլ հեռու է շուռ դալիս մ ե զ ա ն ի ց ։ Ասում է. «Թ ող չի մա ն ա ն , որ
ա զգակա ն ե ն ք » ։ Կարծես հա վաքվել ենք դողության գնալու և ոչ
թե թուրքի դ եմ կռվելու՛ Ես էլ ա սում եմ , «Թ ե որ ծուլա ցա ր կա մ
թ ո ղ ա ց ա ր , ա ՜յ, այն ժամա նա կ ազգանունդ փոխիր, հիմա ի՞նչ
ա1 ես թ ա ք ց ն ե լո ւ » ։
— Իսկ ո ՞ն ց է, ազգանունը փոխելու վ տ ա նգ կա՞՝։
— 0 ՞ , — կարճ բ ե ղ Ո լ մորուքը շ ո յե ց գնդի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ։–
Նրա նման քսա ն զինվոր ո ւնենա մ, Աշոտ Երկաթի պես թջնա մու
մի ա մբողջ զո րա բա նակի դ եմ կգն ա մ , և հաշվիր՝ հաղթանակն,
ա պ ա հ ո վ վ ա ծ է ։ — Փ իրումյա նը հարազատին հիշելիս դարձավ
փափուկ ու երա զող ։ — Կան զինվորներ, նույն իսկ լավ կռվողներ,
որոնց անընդհատ պ ետ ք է մի բա ն ա սես, կարգադրես։ Պ ա տ կ ե ֊
րա բ ն ո ՜ւ մ եք* ճիշտ է, նրանք միշտ պատրաստ են, բ ա յ ց սպ ա ­
սում են հ րա մա նի։ Սրա նմաններն ուրիշ տեսակ են* Սրանց եթե
պ ետք է կարգագրություններ անել, ապա մ ի ա յն զ սպելու հ ա մ ա ր *
Թե չէ, մեր թթի արաղի պես բ ռն կվ ո ղ են։ Ւսկ եթե երկար
պահեցիր մի տ եղ, ինքն իր ա մա նը կկոտրի։
Ծանոթությունն ա վարտվել է ր ։ Զինվորներն ա յս ու ա յնտ եղ
փ ունջ.փ ունջ, ջո կ.ջո կ ու դ ա ս ա կ .դ ա ս ա կ զրուցում էին կամ հան–
գըստ ա նում կա նաչների վրա պ ա ռ կ ա ծ ։ Ոմանք բա վ ա կա ն ի ն հե­
ռ ա ց ել էին և դաշտում ց ր վ ա ծ վա րմում էին նորեկ ա նփ որձ­
ներ ի ն։
Պ՛նդի հրամանատարը կարդագրություններ արեց ա վ ա գ հ րա ­
մ ա նա տ ա րներին, սրանք էչ՝ իր են ց ենթա կա ներին, և դաշտի վրա
մ ե կ ե ն տ ա րա ծվեցին մ ա րտա կա ն հրամա նները՝ « Զ ո կ ա ՜ տ , շալ ւ–
ք ի ՜ - ի ՜ » ։ «Դ ա ս ա ՜կ , հավա սա ր վ ե ՜ ֊ ե ՜ թ . . , Ա՝ի քանի րոպեում գոլն–
դըն արդեն 2արքի էր կա նգնա ծ կանաչ հարթությա ն վ ր ա ։ Գնդի
հրա մա նատա րը շարքերի դիմա ց ընդունեց հրամանատարների
զ ե կ ո ւյց ն ե ր ը , կա նդնեց մի փոքրիկ բա րձրության վրա, ո րկից
երևում էին գնդի բոլոր շա րքերը։ Լռություն էր դաշտում։ Մի ք ա ­
նի րոպե առաջ այղ մ ե ծ տարածությա ն վրա ճարճաաող ու զ ր ն ­
գուն հ ր ա մա ններից, իրար խ ա ռ նվ ա ծ աղմկոտ զեկո ւյց ն եր ից հոէշտ
եղած՝ թ ո ե լ-հ ե ո ա ց ե լ էին թ ևա վոր երգիչները։ Եվ հիմա դաշտի
բ ա ց լա յն ո լթ յա ն վրա հ ա յո ց զորքի Հինգերորդ դունղն էր կ ա ն գ ­
նա ծ , որի մ ե ծ մասը կ ա զ մ ո ւմ էին ռուսական բա նակի շ ա ր ք ե ­
րում տարբեր ճա կա տներում թ ր ծ վ ա ծ զինվորներ ոլ սպ ա ներ։
Ւսկ նրա նք, որ անփորձ էին ու վա ռոդի հոտից պիտի փ ռ շտ ա ց ­
ն ե ի ն , հին գա յլերի կողքերին ա յն պ ե ս էին ձգվել, ա յնպ ես հա ն­
գիստ էին ն ա յում իր են ց դ եմ ա րձ ա ն ա ցա ծ զորա պ ետին, կարծես
նրա հետ հազար հուր ու ջուր էին ա ն ց ե լ։
— Հ ա ՜ յ քա ջեր, հ ա յր ե ն ա կ ի ց ն ե ՜ր , — շարքերի վրա տ ա րա ծ­
վ ե ց հրամա նա տ ա րի զրնգուն բ ա ս ը , — շնորհավո ր գնդի հ ա մ ա ­
լր ում ը , շնո րհ ա վ ո ՜ր ։
— Շնորհա վո ֊ ո ֊ ո ՜ ր , — մ ի ա ձ ա յն , խ րոխ տ արձագանքեց
գունդը, և ա յդ արձագա նքը կո տ րա տ վելով գն ա ց, տ ա րա ծվ եց
դաշտի շորս կողմերի վ րա >
՚ Բարձունքին ա րձա ն ա ցա ծ, կրակոտ հ ա յա ցք ը գնդի վ ր ա յո վ
դեպի հ ա յո ց կո ր ցր ա ծ հեռա ստ ա նները՝ հրամա նատա րը մի պահ
1 ռեց։ ճա ր տ ա ս ա ն չլինելով՝ նա ուզում էր ոչ թե գեղեցիկ խոսք
ասել, ա յլ ա րտ ա հա յտ ել այն արտակարգ հ ո ւզ ո ւմ ը , որ պաշարել
էր իրեն, և բ ա ռ ե ր էր փ ն տ րո ւմ ։ — Արտասովոր է ա յս հ ա մ ա ֊
լրումը և ունի մի մ եծ խորհուրդ։ Մարդիկ, որ Թիֆլիսի բ ա ր ե կ ե ­
ցո ւթ յո ւնը թ ո ղ ա ծ ՝ գնում էին իր են ց ծ ն ն դ ա վ ա յր ը թուրքի ու մ ո ւ ­
սավաթի ճիրաններից փրկելու, Սևանի ափից ճանապարհը ծռ ել,
եկել են ա յս տ ե ղ ։ Եկել են ա յս տ ե ղ , ուր վ ճ ռ վ ո ւմ է շատ ավելի
կարևոր մի խնդիր՝ մեր ա զգ ա յի ն հա վ ա քա կա նո ւթյա ն լ ի ն ե լ ֊ չ լ ի –
նել ու խ նդ ի ր ը։ Լինել–չլինելո ւ, որովհետև եթե ա յստ ե ղ , սուրբ
էջմ ի ա ծնի թիկունքում և ա յս արդար ու հա վերժա կա ն Արարա­
տի աչքի առաջ մենք հ ա ղ թ եց ի ն ք , ուրեմն ապրելու է մեր ա զգը,
իսկ եթ ե, ա ստ վա ծ մի՜ ա րա սցե, պ ա ր տ վ ե ցի ն ք, եթե ի վիճակի
չեղա նք թուրքին ետ մղելու իր եկա ծ ճա նա պ ա րհով, ապա դա
լինելու է մեր ազգի մ ա հ ը ։ Ես ուզում եմ , որ մեր գնդի ամեն մի
զինվոր հասկանա այս ճշմա րտ ութ յունը։
— Հասկանո՛՛ւմ ենք, պ ա րո՜ն գնդի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր , — բա րձր
Ոլ ցա ծր, բա մ բ ու քնքույշ ձա յն եր ո վ պ ատա սխա նեցին շարս
քերից<
— Հա սկա նո՜ւմ եք, շա՜տ բ ա ր ի ։ Եսկ պ ատրա ՞ստ եք թշնա–
մոլն ց ո ւ յց տալու մի կռիվ, որ նա տ ե ս ա ծ չլինի իր օրում։ Մի
կռիվ, որ մեր նա խ նիներն ա ն գ ա մ տ վ ա ծ չլի ն ե ն ։ Պա տրա՞ստ եք
ա յդպ իսի կռվ ի ։
— Պա տրա՜ստ ենք, պ արո՜ն գնդի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ,— հիմա
ա մբողջ գունդը գոչեց մ ի ա հ ա մ ո ւռ , միասնա կա ն և ա յն պ ե ս հզոր,
որ թ վ աց , թ ե նրա թ ա փ ի ց գետինը ց ն ց վ ե ց ։
— Կեցցե ք , — ա վելի հ ո ւզ վ ա ծ գո չեց հրա մա նատա րը և չի­
մ ա ց ա վ , թ ե է՜լ ինչ ասի, ձեռքերն առաջ պ ա ր զ ա ծ, շք ա ն շա ն ­
ներ ո վ զա ր դ ա րվ ա ծ կուրծքն առաջ տ վ ա ծ բ ա ց ա կ ա ն չ ե ց ,— Ես
ձ եզ մ ա տ ա ՜ղ ։ — Այս «մա տ ա ղը» հա ղո ր դ վ եց ա մբողջ գնդին,
մ տ ա վ զինվորներից ու սպ ա ներից յո ւր ա ք ա ն չյուր ի սիրտը, և
գունդը որպես մի տ ա րա ծուն , հսկա մ ա ր մ ի ն ՝ օր որվեց, ծ փ ա ք ,
ի ր ա ր ո վ ա ն ց ա վ ։ — Ձ ե զ մ ա տ ա ՜ղ , վա ղը մ ե ն ք պիտի կռվի մրտ–
նենք թուրքի դ ե մ > Վաղր մ են ք պ ետ ք է կա ն գնե նք ու ա սենք *
« է լ առաջ շա րժվելու տեղ չո ւն ես , թ ո ւ ր ք » ։ Հ ա ս կ ա ն ո ՞ւմ ե ք ։
— Հ ա ս կ ա ն ո ՜ւմ ենք, պ արո՜ն գեղի հրա մ ա նա տ ա ր ։
— Հ ի շե ց ե ք , որ ազգը միշտ էլ հ ա վ ա տ ա ցել է Ա րցա խ ա մոլր
աշխարհի զինվորին և երբեք չի ս խ ա լվ ե ր Վազը մ են ք պ ետ ք է
նման չինենք մ ե՜զ , մեր հերոսական աշխարհի ն և, եթե կու-
զ եք , պիտի ավելին է՞լ լի նենք։ Ա յո՜, մարդս միշտ էլ հնարա ­
վ ո ր ո ւթ յա ն անի լինելու ավելի վեր, ավելի ուժեղ, ավելի քաջ,
քան ինքն է ա ռհասարակ* Գուք կլինե՞ք ա յդ պիսին, ձեզ մ ա ֊
*
տա ղ։
— Կլինե՜նք, կլի նե ՜ն ք, պարո՜ն գնդի հ րա մա նա տ ա ր ,— դարձ­
յա լ միահամուռ, որոտա ձա յն թնդա ք գունդը, և գնդապետը չքվեք
մի անպարփակելի հ ա վ ա տ ո վ , որից սիրտն է ուռչում։
Գնդի հրամա նատա րը նոր տեղակալին հանձնա րա րություն­
ներ տա լով ճա նապարհ դնելուդ հետո մենակ էր մնացել և գո ­
հունա կությա մբ մ տ ա ծո ւմ էր գնդի տրամա դրությա ն մա սին։
Հնա բնա կներից յո ւր ա քա ն չյուր ի ն նա ճանաչում և վստ ահում էր,
ինչպես հարազատ մ ա րդու։ Եվ դա ոչ մ իա յն այն պատճառով, որ
նրանք մ եծ մասի հետ պատերազմա կա ն կյա նքի անպատմելի
դառնություններն ու չնչին ուրախություններն էր կիսել շուրջ վեք
տարի, այլև այն ճա կա տա գրա կա ն պահի բերում ով, որն ահա
կա նգնա ծ է ազգի առաջ, և նրա յուրաքա նչյուր մասնիկը ոտքի
է ելել հա սկա նալով, որ ա յստ ե ղ մ ի ա յն մահ կա ու հաղթանակ,
մա հ ու հաղթանա՜կ , և պետք է ընտրել երկուսից մ եկը։
Հին զինվորները դա լտ վ են հասկանում։ Եսկ նորեկների հետ
առանձին խոսելիս ա յդպ ես էլ բ ա ց ա տ ր ե ք , « Տ ղ ե րք ջան, իմ
թանկագին հա յր են ա կ ից ն եր , ձեզ մ ա տաղ, ես ուզում եմ, որ դուք
լա վ հասկանաք և մի վ ա յր կ յա ն իսկ մա ների ցդ չ գ ց ե ք * ա յս ճա ­
կա տա մա րտում մ են ք երկու ելք ունենք ՝ մա հ կամ հաղթանա կ։
Երրորդը Լկա՜ ։ Ռլբ Ւ2 ա նգ ա մ , ուրիշ տեղերում լինում են նաև
ուրիշ ելքեր ՝ նահանջ ու փրկութ յուն, զիջում ու դիվա նա խ ոսու­
թ յո ւ ն ։ Մեզ համար դրանք բոլորը թիկունքում են մ ն ա ց ե լ։ Հիմա
պիտի թուրքին հ ա ղ թ ե ն ք ...» ։ « Ա յսինքն ՝ երկրորդ ելքն էլ բ ա ­
ց ա ռ վ ո ւմ է, մա ՜հը » , — հո Ղրհր հուշեց նոր տեղակալ գնդապետ
Շա հ նա զ ա րյա ն ը , և ա յդ լրացումը դուր եկավ գնդի հ ր ա մ ա ն ա ­
տարին։ <րԱ նկա սկա ՜ծ , — իսկույն դլխով արեց ն ա ։ — Մահըճ
ծա յր ա հ ե՜ղ դ եպ քում, որովհետև ռա զմադա շտում մահ առնելը
գոնե պատվաբեր է » ։
Եվ ա յդ նորելուկ զինվորներն ու իրենց հրամանատարները
չսում էին այն պես ի ն ք ն ա մ ո ռ ա ց , հաճախ էլ խ ոսքով ու ա նհո-
ղաբաշխ ձ ա յնա րկություններով այն պես հասկացնում էին իրենց
անձն ազոհությա ն պատրա ստա կա մ ութ յ ո ւն ը , որ չհ ավա տ ա լ չէր
կարելի, անհնա ր էր պարզապես։
Երբ մա րդ գիտա կցաբա ր ու կա մա վոր եկել է պատերազմի
դա շտ , և նրա խ ոսքը, կ ե ց վ ա ծ ք ը , ա նդա մ հա յա ցքը ՝ ասում են,
որ նա պատրաստ է ա մ են ա ահ ավոր են ու ամ են ահ ե բոս ա կա նին,
չես կարող չհավատալ* Չհ ավա տ ա լը նույնիսկ անմարդկային կլի ֊
նի, ա նբա ր ո յա կա ն։ Սակայն Պողոսբեկ Փիրում յա ն ը , Հինգերորդ
գնդի հրամանատարն ու ոգին, մի վ եց ե ր ո ր դ զ գա յա րա նով զգում
էր ու ներքուստ էլ հ ա մ ո զ վ ա ծ էր, որ հերոսոլթյ ունլ 1 սոսկ գ ի ֊
աակցական գործողություն չէ, ուղեղի ու համոզմունքների թ ե -
լա դ ր ո ւթ յա մ բ կատարվող այն ք ա յլ ը , որ փրկում է ինչ-որ բա ն
կա մ ստ եղծում է փրկելու հնարքը և դրանով իսկ հաստատ ում
մարդուս հզոր անհատականությունը։ Բոլորովին էլ ո չ ։ Հ ե ր ո ­
սության մեջ կա գեր գիտակցական կա մ ենթագիտակցական
բ ա ն , որ շատ հաճախ մատչելի կա մ հասկանալի չէ սովորական
բ ա ն ա կա ն ո ւթ յա նը , իսկ եթե կուզեք, հերոսությունն ի ՞ ն չ ֊ո ր
տեղ գիտ ա կցութ յա ն ու բա ն ա կա ն ո ւթ յա ն ժխտումն է։ Հ ե ր ո ս ո ւ ֊
թյուն ր հրաշքն է, մարդու խ ելոք բն ա զդ ի ժ ա յթ ք ո ւմ ը ՝ գիտա կ­
ցա կա նությունից վեր, անբանական ու ա նբնա կա ն։ Եվ այն ե ր ֊
ր եք չի ենթա ր կվում գիտա կցությա ն ու բն ականի նորմ երին։
9 ուցե թ ե մարդու գիտա կցությունը պ արզապես հող է ս տ ե ղ ծ ո ւմ ,
որպեսզի բնա զդա կա ն մղումները ժ ա յթ ք ե ն ամ են ատրամ աբ ա ­
նական, ամենաճշգրիտ ու ամեն աօգտակար ձևով։
Հ ո վ ս ե փ ը ՝ Հինգերորդ գնդի ա մենակրտսեր Փիրում յա ն ը , իբր
թ ե , պատահաբար դեմ առավ գնդի հրա մա նա տ ա րին, ձ գվ եց ,
պատվի առավ և շիկնած վրա տ վ ե ց .
— Պարոն գնդի հրամա նատա ր, թ ո ւյլ տվեք զեկուցել.*.
Հրամանատարը ժպտա ց, մ ո տ ե ց ա վ ու ց ո ւցա մ ա տ ո վ խ փ եց
նրա ք թ ի ն *
— Դու էլ ի ՞ն չ ես սալդաթ խ ա ղ ո ւմ *
Պատանին սիրտ առավ և զգուշությա ն համար շուրջը ն ա յ ե ­
լով ա ս ա ց *
— Ամի ք մեր ամբողջ դասակը լիազորել է, որ գամ զ ե կ ո ւ*
$ ե մ ..,
-■ Ո՞ւմ զ եկո ւցես, ի ՞ն չ զ ե կ ո ւց ե ս , — կատակի տալով հ ա ր ց ­
րեց գնդի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ։— Ք ե զ ո ՞վ է ա յդ իրավունքը ա վ ել$
որ վեր կենաս գա ս, զեկուցես ուղիղ գնդի հրամ անատարին։
Վաղն էլ սիրտդ կուղի, որ գն ա ս, ո չ ա վ ե լ ֊ ո չ պ ա կաս, զ եկու­
ց ե ս ռա զմա ճա կա տ ի հրա մ ա ն ա տ ա ր ի ն։ Հետ ո ի նչ, որ նա քո
հա յր ն է ։
— Դե՜, լ ա վ , է ՜ , ա մ ի, ի ն չի ՞ եք ա յդպ ես ծա ղ ր ո ւմ ։ Հ ա զի վ
սիրտ եմ առել, եկ ել , — եր ե խ ա յի պես տրտնջաց Հ ո վ ս եփ ը ։
— Դե", լ ա ՜ վ , որ եկել ես, ասա , տ ես նեմ ՝ ի ՜ն չ պիտի զ ե ­
կուցես։
— Հ ա ՜, ուրեմն ինձ լիազորել են, որ ամբողջ դասակի անու­
նից ձեզ հա ղո ր դ եմ , թե մենք էլ ձե զ մ ա տաղ ենք, ձեր ցա քը տա ­
նենք և ձեր ետևից մ եզ կնետենք ամեն տեսակ կրակի մ եջ։
— Վ ա ՜ յ - վ ա ՜ յ - վ ա ՜ յ , — տոհմա կցին զիրկն առնելով |՝ ճակատը
հա մ բուր եց գնդի հրամանատարը և ա յս ա նգա մ էլ, հուզմունքը
փարատելու հա մար, դարձյա լ կա տ ա կ ե ց ,— «Ձ եր ետևի ց » ։ Ետե–
վ ից քո քեռա կին Սանամն էլ կն ետ վ ի ։ Կարևորն առջևից ն ե տ ­
վելն է։
— Որտեղից էլ ուզեք, կն ետ վ ենք, ետևից է լ, առջևից է՜լ,
կողքերից է՜լ՛
— Իսկ չի՜ լինի ա ռա նց ի ն ձ ...
— Ինչո՞ւ չէ, կլինի՜։ Բայց երբ դուք երևում եք, զինվորին
թ վ ո ւմ է, թե ինքն ա մե՜ն ինչ կարող է։

փ *

Երկու օր առաջ Արտո Շ ա հխաթունին ռա զմ ա ճ ա կա տ ի բոլոր

կարևոր կետերն էր հասցրել Արամ Մ ա նուկյա նի հրահանգը ճա–
նապարհների վրա խիստ հսկողություն սա հմա նելու մ ա ս ի ն ։ Իսկ
Պողոսբեկ Փիրումյա նի հետ Մա նուկյա նն ա նձ ա մ բ էր զրուցել
հ եռ ա խ ո սո վ և բ ա ց ե լ էր հրահանգի գա ղ տ նի ք ը * Երևանի ա զ գ ա ­
յի ն խորհրդի ու Պետական դ ո ւմ ա յի վերջին մ ի ա ց յա լ ժողովին
ներկա են եղել նաև քա ղա քի մ ուսուլմա նությա ն ն ե ր կ ա յա ց ո ւ ց ի չ­
ները* Չի կարող պ ա տ ա հ ել, որ նրանք թուրք հրա մ ա նա տ ա ր ո ւ­
թ յա ն ը չհաղորդեն ա յդ ժողովի անձնա տվական որոշմա ն մ ա սի ն։
Ուրեմնէ պ ետք է հսկել բո լո ր ճա նապարհների վրա և լ ր տ ե ս ն ե ­
րին որսալ։ .
Արդեն երեք հոգի անցել էին գնդապ ետ Պողոսբեկ Փիրում–
յա ն ի մ ա ղ ո վ * Ոչ մեկը լրտեսի նման չէ ր ։ Երկուսը թաթարներ
 Էին՝ ա շխարհի չա ր ո լբա ր ո լց ա նտ եղ յա կ մա րդիկ, որոնց վրա
կա սկա ծելն ա նգա մ ա նհնար է ր ։ Երրորդը հ ա յ էր , որ ճարպիկ
մ ա րդ էր երևում ա ռա ջին իսկ հ ա յա ց ք ի ց , քն ն ո ւթ յո ւն ի ց էլ պ ա րզ­
վ ե ց , որ դա սա լիք է , փ ա էսա ծ գնա լիս է եղել էյր հայրենէւ Շուլա •,
վեր։ ՝
— Տ ա ր եք դա սա լիքներից կ ա զ մ վ ա ծ գումա րտ ա կը, և եթե մ եկ
էլ փորձի ճա նապ ա րհը ծ ռ ե լ, դ ա տ եցեք ըստ ռ ա զ մ ական օ ր ե ն ք ի ,–
ք ն ն ե լո ւց հետո նրա ն բե րո ղ զինվորին կարդա դրեց Փ իրոլմ յա ն ը լ
Չորրորդը հենց հ եռվից գնդա պ ետ ի վրա թ ո ղ ե ց շատ նպ ա ս­
տա վոր տ պ ա վո ր ո ւթ յո ւն < Երկու զինվոր նրան բ ռ ն ե լ էին Թալինի
մ ո տ , բա նուկ ճա նա պ ա րհից հեռու, դա րուփ ոսերով կուզեկուզ
գն ա լի ս ։ Եվ նրա նց բո լո ր հա րցերին տ վել էր խ ուսա փ ողա կա ն
մի պ ա տ ա սխ ա ն. « Մարդ ե մ , է լի ր, ինձ հա մա ր գն ո ւմ ե մ » ։ «Իսկ
ո՞ւր ես գ ն ո ւմ » ։ « Ձ ե զ ի ՞ն չ, թ ե ուր եմ դ նո ւմ , ի նձ հա մա ր գնում
եմ »։
. Գրպ ա նից հա նել էին մի փ ոքրիկ ա տ րճանա կ և մի բ ո ւռ թ ո ւր ­
քա կա ն ոսկի։ Դրա նց մա սին որոշակի ո չինչ չա ս ա ց։ Դա րձյա լ
խ ուսա փ ողա կա ն՝ «Պ ա տ ե ր ա զ մ է, հիմա ո ՞վ զենք չո ւն ի »։ Ոսկու
մ ա սին էլ՝ « Տ ո լն - տ ե ղ ծա խ ել ե մ , ա յդ քա ն փող է դա րձել»՛
Ա յսքա նն ի մ ա ն ա լուց հետո գնդա պ ետ ն իր հա մա ր պ ա րզեր,
թ ե հ ե ն ց դա է, որ կ ա ։ Ա յս մա սին մ տ ա ծելի ս էլ նրա աջ ա յ­
տին նկա տ եց կե ղծ մորութի պ ոկ վ ա ծ եզրը և, զինվորներին ճա ­
նա պ ա րհ դ ն ե լո վ , մ ո տ ե ց ա վ , պ ոկեց մ ո ր ո ւք ը ։ Տա կը մ նա ց ածիր–
լա ծ դ ե մ ք ը , որի վրա մ ի ա յն կարճ բե ղ ե ր կ ա յի ն ՝ սև փ ա յլո ւն որդի
պ ես կպ ա ծ վերին շրթ ունքին։
Հի մ ա ա րդեն հա նգիստ էր , ուրա խ , որ վերջա պ ես հ ա յտ ն վե լ
է ։ Բ ա յց ի ՞ն չ պիտի տ ա ։ Ժ ա մա նա կը սուղ է , նրա հա ղորգելիք
տ եղ ե կութ յո ւնն եր ը ՝ չա փ ա զա նց ա նհրա ժեշտ ։
— Ա յդ մորո՞ւթն ինչի էիր կպ Յրել։
•Զննությունը կա տ ա րվում էր հրա մա նա տ ա րա կա ն վրա նում *
Վ ա ր ա գ ո ւյր ֊դ ո ւռ ը հա վ ա քվ ա ծ էր կողքի վ ր ա ։ Ա ռա վոտ վա արևը
շեղա կի խ փ ում էր մինչև վրա նի խ որ քը , և աչք ծա կող լո ւյս ի
տա կ նկա տ ելի էին տ ա րօրինա կ հյուրի դեմ քի բո լո ր շա րժում ­
ն ե ր ը ։ Ավելի ճիշտ , պ ա րզ երևում էր, որ դեմ քի ոչ մի մկա նն էլ
չի շա ր ժ վ ո ւմ ։ Ոչ մի փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւն , ոչ մի նշա ն, որ մա տ ներ
նրա հոգու խ ռ ո վ ք ը ։ «Փ որ ձվ ա ծ ա ղվես է » , – մ տ ա ծեց գնդա պ ետ ը
220
 և զ ա ր մ ա ց ա վ , որ փորձվա ծ աղվեսն ա յսպ ես հեշտ է թակարդն
ընկել,
~~ ^ I ՚ > պ ա տ մ ե ր , տ ես նենք։
— Ի նչ պ ա տ մ ե մ , պարոն գնդա պ ետ ։ Ի՞նչ եք ուղում ի ն ձ ա ֊
Նից–
— Ա յդ մորուքն ի նչի ՞ էիր կպ ցրել։ Այս հարցին չպ ա տ ա ս -
խանԼցիր։
— Մ ո ր ո ՞լ ք ը ^ . Գե՜շ մորուք է, էլի՜, տարիքս մ ե ծ ա ց ն ո ւ մ է։
— Ահա , տ ա րիքդ մ ե ծ ա ց ն ո ւմ էէ Հասկացանքէ Որ կռիվ
չգն ա ս , չ է ՞ ։
Մեղավոր ժ պ տ ա ց .
— ճի շտ ա յդ պ ե ս , պարոն գն դ ա պ ետ ։ Դե*, հիմա մեր ազդի
կեսը խ ուսափում է պ ատ երա զմից* Ես էլ մ տ ա ծ ո ւ մ էի *** Դե*
հիմա , որ մեղքս բ ա ց վ ե լ է, քէույչ ա վ ե ք ՝ ես էլ սա նկա նում եմ
կովեր
<էՍանկան ում ե մ “ է Սա « ց ա ն կ ա ն ա լն յ> է, և հ ա յ չէ ասողը.
մ տ ա ծ ե ց գնդա պ ետ ը, դրանից էլ ուրա խ ա ցա վ։ Սկզբից հայի
նման էր, խ ոսում էր տանելի հ ա յե ր ե ն , և պետք էր ենթա դրել,
որ հայ մարդն է լր տ եսո ւթյա ն գնում թուրքերի հ ա մ ա ր ։ Լավ է
որ հայ չ է , — մի փոքր թ ե թ և ա ց ա ծ ՝ մ տ ա ծ ե ց գնդա պ ետ ը։
— Ի՞նչ ազդից ևս։
— Հր մ , ի ն չ ի ՞ եք հա րցնում, պարոն գնդա պ ետ , հ ա յ ե մ , ի ն չ
ազգի՛։ ՛դիտի լ ի ն ե մ ։
— Ա յսի ն քն, լ ր ի ՞վ հ ա յ։
— Ինչպե՞ս թ ե ՛ Ոչ լրիվ հ ա յ է՞լ կլինի, պարոն գ ն դ ա պ ետ ։
0‘ե'ք տ ես նո ՞ւմ եք, ս ա ղ ֊ սա լա մ աթ տղա մա րդ ե մ ։ Մ ի ա յն ա յդ
մորուքն էի դրել, որ մի ք ի չ տարիքով երևա մ։
Իրոք, որ <րս ա ղ ֊ սա լա մ աթ տ ղա մա րդ3 էր, մոտ ա վ ո ր ա պ ե ս
գնդապ ետի հա սա կի, գուցե նույնիսկ մի քի չ երկար։ Պինդ էլ
կա ո ուցվ ա ծք ուներ։ Գլո ւխ ը ... ոչ թուրքի էր, ոչ հ ա յի , ա յլ Հ/քն–
պ ե ս * ի ն չ-ո ր խ ա ռ նո ւր դի ։
— Ի՞նչ ես ք ե զ հիմարի տեղ դ ր ել ,— ձա յնը բա ք է ր ա ց ր եթ
Փ ի ր ո ւմ յա ն ը , և հ ա րցա քննվողը նրա կրա կված ա չքերից վ ա խ ե ­
ց ա վ ։ — Շա լվա րդ հանի ր ։
Հիմ ա նա արդեն վա խ ի ց կ ծ կ վ ե ց ։ Երևի չէր սպ ա սում, թե
հարցն այսքան կբա րդա նա ։
— Հո չե՞ս խ լա ց ե լ։ Ասացի՝ շա լվարդ հանի,'ր։
 — համար, պարոն գնդա պ ետ , բա ա մ ո ՞թ չի ձեր ն ե ր ֊
| կ ա յո ւ թ յա մ բ մ երկա նա մ ։
| — իմ ն եր կա յո ւթ յա մ բ դու հոգիդ էլ պիտի մ երկա ցնես* Դ ե ՜ ֊
հա՜, շալվարդ վ ա ՜յր գցի ր , — ոզնոլ պես փշոտվեց գնդապետը։
Շալվարն ի ջեցրեց, ձեռքը տարավ ա մ ոթ ին։
— Զ ե՜ռքդ։
Զեռքն էլ ետ ք ա շե ց ։ Եվ ամեն ինչ պարզ էր։
— Ւսկ ինչո ւ էիր թ ա ք ց ն ո ւմ ։
- - Թ աքցնում էի, որ ինձ չսպ ա նեն։ Հո ես մեղք չունեմ, որ
թուրք ե մ , — խ եղ ճա ց ա ծ , դողալով խ ոս եց ն ա *
— Ւսկ ա յդ ո՞ր հայն է անմեղ թուրքին սպան ում ։
Նա փա թա թվեց գնդապետխ ոտքերին, երեսը երկարաճիտ
կոշիկներին էր ք սո ւմ , մ զ զո ւմ էր հորթի պես, լա ց էր քինում։
— Խնայի՜ր ի ն ձ , պարոն գնդա պ ետ , ես քո արևի՜ն մ ե ռ ն ե մ ,
ես քո ոտի տակի փոշի 3>...
— Ոտի՜ կա նգնիր։ Բ ե զ հետ եմ , ոտքի՜։
Նա դեռ երեսն էր քսում , շողոմ ֊ շ ո ղ ո մ մ զ զո ւմ էր։ Գ ն դ ա ֊
պետը ձեռքը գցեց նրա թ և ա տ ա կը , բա րձրա ցրեց.
— Ան> ա յդ պ ե ՜ս --- ա սա ց ,— ոլգիՂ կանգնիր և ուղիղ պ ա ֊
տասխանիր հա րցերիս։ Ուղի՜ղ, մ ի ա յն ա֊ ղ ի զ*
— Ա խա՜ր, ես ի՞նչ պ ա տ ա ս խ ա ն եմ , — բռունցքներով տ ր ո ֊
րում էր աչքերը, որոնցից այնպես էլ ոչ մի կաթիլ արցունք չէր
դալիս ։ —< Ես ի՞նչ պ ատա սխա նեմ, ես մի խեղճ մուսուլման եմ
և ոչ մի պատասխան էչ չունեմ։
— Ոչ մի պատասխան չունե՞ս։
— Ոչ, ղադա՜ն ալըմ, գլխ ովդ շո՜ւռ գա մ , պարոն գնդապետէ
— Ես վերջին անդամ եմ զդուշա ցնում . ք ե զ հետ մուկ ու կատու
խաղալու ժամա նա կ չ ո ւն ե մ ։ Եվ պ ա տ միր, թե ո ւ ր ես գն ա ցե լ,
ի նչ ես տարել ու ի նչ ես բերել։
— Ես ոչինչ էլ չո ւնեմ պատմելու։ Դե՜, սպանի ր, եթե պիտի
սպանես դրա հ ա մ ա ր , — և սկսեց թ ռ ս խ ո տ ա լ, ի բ ր , ներսի ա մ ֊
բողջ արտասուքն սպառվել է, հիմա էլ ահա այդպես ճաք ու
պ ատառ է լինում։
Այն ժամանակ Փիրոլմյա նը նրա բա զուկը բ ռ ն ե ց * ինչպես
որ բժիշկն է ստուգում հիվանդի զա րկերա կը։ Բազուկը գցեց մ ա ֊
տանի մա տի ու միջի մատի արանքը և ստուգեց ոսկորի ա մր ո ւ ֊
թյո ւն ը ։
 — Վա յ , նանա , — ծզ ր տ ա ց , գա լա րվեց թուրքը և գոլն դ ո ւ ֊
կծիկ դարձավ գնդապ ետի ա ռաջ ։ — Մ ե ռա ", ն ա ն ա վ ա " յ ։
— Գոլ չ ես մ ե ռ ն ի ա տ ա մ ն ե ր ը կրճտ ա ցնելով հ ա յտ ն ե ց
գնդա պ ետ ը ։ — Ես թ ո ւ յլ չ ե մ տա, որ դու մ ե ռ ն ե ս , այլ ա յսպ ե՞ս,
ահա ա յս պ ե ՞ս , — մի քիչ ավելի ս ե ղ մ ե ց , և թուրքը ո ռ ն ա ց .—
Ա հա ՜, ա յսպ ե ս, զ գ ո ՞ւ մ ես, հա սկա ն ո՞ւմ ես, ահա ա յսպ ես քո
միջից կհա նեմ բոլոր տ եղեկութ յունները։ Ես ք ե զ զգուշա ցրի, որ
ժամա նա կ չ ո ւն ե մ ։ Կարծում ես՝ կա տա ՞կ եմ անում*
Թուրքը թ ո ւլա ցա ծ փ ռ վ ե ց գնդապետի ոտքերի առաջ։ Տ եոքն
ազատ էր արդեն, կարող էր առնել բերա նը* Բերանն առավ կ ա պ ֊
տ ա ծ , թ ո ւ լա ց ա ծ ձեռքը և մ զ զ ա ց ։ Հ ետ ո էլ ԱքԱքգնց ու սկսեց
օրորվել աջ ու ձա խ ։ Լալիս էր ու օրորվում։ Հիմ ա որ բ ա ց վ ե " լ
էին նրա արտասուքի ա ղբյո ւրներ ը ։
— Դե՞, խ ոսի՞ր, ժ ա մ ա նա կ չ ո ւն ե մ , — հանգիստ կարգադրեց
գնդա պ ետ ը*
— Վ ա "յ, մ ե ռ ն ո ւ մ ե մ , պարոն գ ն դ ա պ ե տ , թող շունչս տեղը
գ ա ։ Լա՞վ, է , լա ՞վ , հ ի մ ա ՞։ Էս ր ո պ եին։
Եվ կ կզ ա ծ էլ սկսեց պ ա տ մ ե լ։
Սելֆոլլլա Աբրաս Օղլի Ա սա դո զ լա և ը , ա յսինքն՝ ք ն ն վ ո ղ ը ,
Երևանի մուսուլմա նա կա ն կոմիտեի ա ն դ ա մ , անձնապես ծ ա ն ո թ
Հ ա յո ց ազգային խորհրդի ա նգ ա մ ն եր ի ն , Երևանի պարետ Արտս
Շա հ խ ա թ ոլն ո լ մտերիմն ու մ ա նկո ւթ յա ն ընկերը, մա յի սի 18*–ին
ներկա է եղել Ա զգա յին խորհրդի ու Պետական դումա յի մ ի ա ց ­
յա լ նիստին ու նրա որոշումն է հասցրել թուրքաց հրամանա­
տ ա րութ յա նը։
Գնդապետ Փ իրումյա նը, վրանի միակ աթոռին նստա ծ, լ սու մ
էր Ս եյֆ ոլլլա Ասագուլլաևի հաղորդումը և հ ա մ ո զ վ ա ծ էր, որ
գա մ ի ա յն մա կերեսի վրա եղածն է>
— Հ ե տ ո ՝։
— Հետո էլ ի ՞ն չ , պարոն գնդա պ ետ > Գնա ցել, հ ա յտ նել եմ,
հիմա էլ վ երա դա ռնում եմ։
— Ւսկ ձերո նց ինչ ես տ ա նում։ Ւ՞նչ հանձնարարություն
կ ա ։ Տ ա ղ ո լբ Շեվքի փաշան ա յդ հաճելի լուրն առել է ու առանց
որևէ հրահանգի ք ե զ բ ա ՞ ց թ ո ղ ե լ։ .
— Դե՜, ի ՞ն չ հրահա նգ, ես լուր տանող մ ա ր գ ե մ ։
— Լուր տանողը լուր բերող էլ է լի ն ո ւմ ։
— Չ է ՜ ։ վա լլա ՜հ , պարոն գն դ ա պ ետ , ա յն ոսկիները տ վ եց ի ն ,
ա
թ ե ՝ շատ ապրես, շատ գոհ ենք, որ այս յուրը հասցրիր։ Ուրեմս,
որ հ ա յեր ը հա նձնվում ե ն , մ ե ն ք էլ ա ռա նց կոաորաձի ու ա րյո ւն ­
հեղությա ն կհասնենք Երևան, ու էդպես էլ գործը կպրծնի>
ա–, Բ ա յց ես ք ե զ զ գո ւշա ցր ի , չէ ՞ , — ց ա ծ ր ա ձ ա յն , սակայն
կտրուկ խ ո ս ե ց Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ — Հ ե զ ա սա ցի, որ ւգիտի քա շեմ–
հ ա ն ե մ բո լո ր տ եղ եկութ յո ւններ ը ։ Մինչև վեր ջի ն ը )— Եվ վ եր կա ­
ցա վ տեղից։
Հ— Վ ա 'յ , դա գա ՜ն ա լը մ , էլ չ բ ռ ն ե ս , պարոն գնդա պ ետ ,— հենց
պ պ զ ա ծ ետ -ե տ գնա լով աղերսեց Սեյֆ ոլլլա Ասագուլլաեը, որի
աչքերը սա րսա փից կլորա ցել է ի ն ։ — Ախր ինձ կսպանե ն մ ե ­
ր ո ն ք ։ Ես ո՞նց կա պ րեմ սրանից հ ե տ ո *,,
Ասադուլլաևը պ ա տ մ ե ց , որ թուրքերը նոր հարձակման են
պ ա տ ր ա ստ վ ո ւմ ։
— 2 1 - ի ն պիտի առաջ շա ր ժվ ե ն, պարոն գնդապետ՛ Վաղը չէ,
մ յո ւս օրը։ Նրանք ուզում են ա յս պ ե ս , — կա պ տ ա ծ թ ա թ ն էլ
կա ցնի պես առաջ տ ա լո վ ց ո ւ յց տ վ ե ց ՝ ի նչպ ե ս ,— պիտի ճեղքեն
էջմի ածնի վրա, կտրեն, հասնեն Ե րևա ն,.,
— Իսկ դո՞ւք ինչ պիտի անեք ա յգ ը ն թ ա ցք ո ւմ ։
֊ Մեղ էլ հա նձնարարում են, որ թ ի կ ա և ք ի ց խ փ ե ն ք ։ Ւրր թե
գյուղերում ու Երևանում կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ա ծ ջոկատներ կան և նրանք
պիտի թիկունքից խ փ ե ն ,** Բ ա յց , դե , մ ե ն ք ի նչ ջոկատներ
Ունենք որ, մ ենք մեր ե ղ բ ա յր հա յերի հետ հարյուր տարի ա ղու­
հաց ենք կերել, մենք ո՞նց թ ո ւյլ կտանք այդպիսի ն ա մ ա ր դ ու­
թ յո ւ ն ։
— Որ տե՞ղ են գտնվում ա յգ ջոկատները և ղեկավարների
ա նոլններբ ւ— մ ռ ա յլ ու մտ ա հոգ պ ահանջեց գնդա պ ետ ը։
— Դե՜, իրենք են մ տ ա ծո ւմ , թե ջոկատներ կա ն, պարոն
գն դ ա պ ետ ։ Ո՞ւր են այդպիսի ջոկա տներ։ Չ կ ա ն , վալլա հ, ա ս տ ­
վ ա ծ վկա , պարոն գնդապետ։
— Բա յց մ են ք պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ե ց ի ն ք , որ ուղիղ խ ոս ես և ասես
ա մեն ի ն չ ։ Ամե՜ն ի ն չ մ ի նչև վերջ։
Գնդապետը թուղթ ու մա տիտ հա նեց իր պ ա յուսա կից, դ րեց
դաշտային սեղանի վ ր ա , որ գտ նվում էր վրանի ա նկ յո ւնո ւմ, և
կա րգադրեց.
— Մ ոտեցի՜ր և գրի՜ր, թ ե որտեղ են ա յգ ջոկատները և ովքեր
են նրանց ղ եկա վա րները։
 — Պարոն գնդապ ետ, դ ա գա ՜ն ալըմ, խ եղճ եմ ։ Ախար, ինձ
թ ի ք ա .թ ի ք ա կանեն, ջհանդամի բաժին կդա ռնա մ ։
— Ոչ ոք ոչինչ չի ի մ ա ն ա ։ Ւսկ ա յստ եղից դու կհեռանաս քո
մորուքով և կասես՝ «Ո չինչ չկա րողա ցա ն պ այպել, վա սսա ֊
լ ա ՜ մ . . . 1՛։
Թուրքի դեմքն ա յլ ա յլվ ե ց ։ Զեռքերը բա ր ձ րա ցր եց, սկսեց գլու­
խը ծ ե ծ ե լ ։
— Տե ղն է ինձ, տե ղն է ինձ։ Ւնձ նման շանը սա դեռ քիչ է*
Ես ի նչ գործ ունեի։ Է , ի նչի * ես խ ն ա յո ւ մ , պարոն գնդապ ետ,
տուր, սատկացրու, էլի՞, ինչի՞ ես պահում , — լրտեսն ա յսպես
ինքնա դա տ ա ստ ա ն էր ա նում՝ մ ե ր թ ֊ մ ե ր թ գլխին զարկելով, մ ա ­
զերը փ ետ ե լով , ականջները ք ա շ ե լո վ ։ Հետ ո էլ նամա զի համար
չո քելու պես ը ն կ ա վ , սկսեց գլուխը զարկել գետնին։
— Բավակա՜ն է հիստերիկա սարքես, վե՞ր կաց տ եղ ի ց , —
դոռաց գնդապետը և մեկ էլ հ ա սկա ցա վ, որ իր « հիստերիկան»
ևս ավելորդ է, չէ* որ Ս ե յֆ ո ղ լա Ասադոլլլաևի սարքած այս
տեսարանը պ արզապես վերջին հանձնարարությունը կատարելու
նախա պ ա տ րա ստ ությո ւնն է ։ — Դե՞, շուտ արա, վեր կա ց, գրիր՝
ինչ որ պահա նջեցի, և հա յդա՞*
Ցուցակն ստանալուն պես գնդապետ Պողոսբեկ Փիրումյա նը
թուրք լրտեսի առաջ շպ ր տ եց կ ե ղ ծ -մ ո ր ո լք ը , որ կպցնի, ապա
ներս հրավիրեց իր համհարզին,։
— Սրան պ ա հեցեք ա ռա ն ձ ի ն ։ — Լրտեսը վիզը ծուռ ն ա յե ց
նրա ն, և ի պատասխան ա յդ հ ա յա ցք ի ՝ գնդապետն ա վ ե լա ց ­
ր ե ց . — Այս թղթի ճշտությունը պիտի ստ ո ւգ ե ն ք ...

* փ

Ռազմաճակատի հրամա նատա ր Դանիելբեկ Փիրումյա նն իր

հորեղբորորդոլ զեկույցը լսեց մ ե ծ բ ա վ ա կ ա ն ո ւ թ յա մ բ ։
— Պողո՜ս տղա, այս թուրքին ա ստ վա ծ է ղրկել , — հ ա ճո ւյ­
քո վ ձեռքերը շփ ե ց, ժ պ տ ա ց . — Վաղը չէ մ յո ւս օրը նրանք առաջ
կշա րժվեն։ Եվ որովհետև հ ա մ ո զ վ ա ծ են, թե մեր զորքը քաշվել է
Եոտայքի ու Սևանի բա րձունքները, զորաշարժը կլինի պապոնց
աուն գնալու պ ես ։ Մենք պետք է օգտվենք ա յդ հա նգա մ ա նք ի ց ։
Մենք պետք է հա րվ ա ծ են ք ։ Այս անդա՞մ կա մ երբե՞ք*

՝5 - Ս ա րդա րա պ ա տ
 — ծ « էլ մ տա ծում եմ , որ ա յս հա րվա ծից շատ բա ն կլինի
կ ա խ վ ա ծ ։ Թուրքն ա յդ հա րվա ծն, իհարկե, սպասում է, բ ա յ ց ,
բ ա ր ե բ ա խ տ ա բ ա ր ո՞չ ա յս տ ե ղ ։ Չէր կարող չսպասել որովհետև
հ ա մ ո զ վ ա ծ է, որ հակառակորդը մա հվա ն շնչում էլ իր մեջ ում
կգտնի գոնե մեկ հա րվա ծ հասցնելու հ ա մա ր։
Դանիելբեկը հա մ ա մ ի տ էր ա զգականի հետ ։ Իսկապ ես, մ ի ՞թ ե
թուրքն այն քան հիմար է, որ պիտի կա րծի, թե հ ա յ ժողովուրդը
մինչև իր մահվան վիհը ետ է ք ա յլե լո ւ ա յսպ ես խեղճուկրակ,
առանց մի փոքր ա նգա մ վրեժխնդիր լինելու այն բոլոր տ ա ո ա ֊
պանքների ոլ գա զան ա թյոէնների հ ա մ ա ր , որ կրել է ա յս ըա ն
տարիների ը ն թ ա ց ք ո ւ մ , մ ա նա վա նդ վերջին այս պ ա տ ե ր ա զմ ո ւմ։
Ա յդ հարվածը կարելի էր հա սցնել էրզր ո ւմո ւմ կա մ Ե րզն կա յո ւմ ,
Սարիղամիշում կամ Բ ի թ լի սա մ . . . Սարսում՝ ա նպ ա յմ ա ն 1 Իսկ
երբ ա յստ ե ղ էլ չ հ ա ս ց վ ե ց , թուրքն սպասում էր, որ Ա լե ք ս ա ն դ ր ա ֊
ոլոքը կդառնա փորձարար։ Թուրքի բ ա խ տ ի ց Ալեքսանդրապոլը
եթե փորձաքար էլ եղա վ, ապա մ ի ա յն ց ո ւյց տալու հ ա մ ա ր , թե
ի՞նչ աղետների կարող է ենթարկվեք մի ժողովուրդ, որի գլուխ
են կա նգնա ծ ապիկար ղեկա վա րներ և անարի զորա վ ա րներ ։ Հ ա ­
վա նա բա ր թուրքի միակ վախը մ նա ցել է ժողովրդական պ ա տ ե­
ր ա զ մ ը Երևանում և Արարատյա ն երկրի մ ն ա ց ա ծ բ ն ա կ ա վ ա յր ե ­
րո ւմ ։ Չէ" որ մտնել մի երկիր՝ դ եռ չի նշանակում նրա տերը լի ­
նել և նրա բնա կչո ւթ յա ն ը թելադրել նվաճողի անկասեցնելի կ ա մ ­
ք ը ։ Երկիրը պետք է նվաճել նրա բ ն ա կ չո ւթ յա ՞ մ բ հանդերձ։ Եվ
ա յդ հաղթանակը դ յուրա ցնելու համար թուրքը ոտքի է հա նում
Արարատյա ն երկրի մ ո լս ո լլմ ա ն բ ն ա կ չո ւթ յա ն ը , որի հ ա ր վ ա ծ ֊
ներիր կաթվածահար պիտի լինի հ ա յո ւթ յո ւնը , և թուրքի առաջ
ա յլևս գոյո ւթյո ւն չպ իտի ունենա ոչ մի խ ոչը ն դո տ ։
— Դանիելբեկ, սիրելիս, չի" լինի, որ այս հա րվա ծի ի ր ա ­
վունքը վստահես ի՞ն ձ, ի մ գնդի ն։
Ռազմաճակատի հրամա նատա րը մտերմիկ ժպ տ ա ց, ինչպես
սիրելի զավակի չարա ճճիությա ն վրա են ժպտում՛ Թեև իրենից
ընդ ա մ են ը չորս տարով փոքր, Պողոսը միշտ էլ կրտսերի դերում
է եղել նրա ն ե ր կ ա յո ւ թ յա մ բ , կրտսեր եղբոր կա մ ա վա գ որդու։
Այդքան հ ա րա զա տ ։ Բա յց ի նչո ՞ւ հարազատ չլինեին հորեղբորոր­
դիները։ Նրանց ա շխարհում տ ոհմ ակիցները եղբա յրներ էին հ ա ­
մ ա րվ ո ւմ և սա՝ այն պ ա տ ճա ռով, որ ա յն տ եղ դեռևս կար, սրբու­
թ յ ա ն էր ա րյա ն հա րա զա տ ութ յա ն չխա մրող զ գ ա ց ո ւմ ը ։ Ե ղ բ ա յ ր ֊
ներից ավագը « մ եծ ա պ ա տ – « մ ե ծ հ ա յր » էր մյուսների ու նրանց
զա վա կների համար, և մյո ւսներն էլ ավագի զավակների համար
«կուճի ապա» էին, « փ ո ք ր հ ա յր » ։ Ուրեմն, ա յսպ ես թ ե ա յն պ ես,
հ/ւրեղրայրները՝ մ ե ծ թ ե փոքր, հա յր էին բոլոր զավակների հ ա -
մա ր, և հավասար էին նրանց բոլորի իրավունքները, բ ա ց ի մ եկի ց ՝
խոսքի իրավունքի՞ց> Խոսքը մեծի նն էր, ավագի նը։

* *

Մի շա բա թ էլ չկար, ինչ Ալեքսանդրապոլը թուրքերի նստ ա ­

վայրն էր դարձել, և ա յղ ա եղից տարբեր ուղղությունների վրա
ձգվող ճանապարհներով հայ ժողովրդի վերջին ուժերի դեմ պի­
տի շա րժվեին թուրքական հայաջինջ հեղեղները՛ Ք ա ղա քում ու
նր ա մ երձա կա յքում տեղա վորվա ծ էին Կովկասյան ճակատում
գործող թուրքական բա նակի հիմնական ուժերը՝ 5 - ր դ , 9 ֊ ր դ ,
11-ր դ ու 3 6 - ր դ դիվի զի ա ները , շուրջ երկու հազար հեծյա լնե րի ց
բա ղ կա ցա ծ քրդական մի զորաջոկատ և տեղական մուսուլմա ­
նական բնա կչութ յունից կա զ մ վ ա ծ անկանոն բ ա զ մ ա թ ի վ զ ո ր ա ­
խ մբեր։
Թուրքական բա նա կի հրամա նատա րությա ն ծրագրած արշա­
վա նքը, Ալեքսանդրապոլից սկսվելով, պետք է ծա վա լվեր երեք
Ուղղություններով.
Հինգերորդ դիվիզիան –Թարախալի լեռն ա նցքո վ գնում էր դեպի
Բորչալու, նպատակ ուներ ոտքի տակ տալ մինչև Թիֆլիս, նվա–
6ե/ Վրաստանի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , ապա շարժվել 9 արվի վրա ։
Տա սնմեկերորդը, տեղաբնիկ մա հմեդակա ններից հետ ա գա ­
յո ւ մ կա զմվ ա ծ խ ա ժա մուժի հետ միասին, հարձակման էր անցել
Ղարաքիլիսայի ուղղությա մբ, պրտի Գիլիջանով, Քարվա նսա րա ­
յո վ դուրս գար Ղա զա խ, անցներ Բաքու։
Երրորդ ճակատն ուղղված էր Երևանի վրա ։ Այս ուղղությա մբ
Հարժվում էին 9 - ր դ և 3 6 - ր դ դիվիզիաները՝ քրդական հ եծ ելա ­
զորի և դարձյա լ տեղական մա հմեդակա ններից հ ա վա քվա ծ զո–
րաջոկատննրի հետ մ ի ա ս ի ն։ 9 ֊ ր դ դիվիզիան խնդիր ուներ Արա-
գա ծ սարը շրջա նցելով դուրս գալ Ապարան, այն տեղից զորա–
շարժով նվաճել Աշտարակը, Եղվարդը և շրջակաները, ապա
հարձակվել Երևանի վր ա ։ Նրա կա զմի մեջ էին մտ նում Դար–
ա
 գա ն ելում հ ռչա կվա ծ ՝լհ6 րդ , 1 0 7 –րդ և 108-րգ հետ ևա կա յի ն
Հ ոդերը, հ րետա նա յի ն երկու դիվիզիոն, հա րվ ա ծա յի ն հետևակի
վս սակրավորների մի գումարտա կ, կորպուսային մեկ հ ե ծ յա յ
գունդ և այլ զ ո րա մ իա վորում ներ, որոնցից հատուկ ա ռ ա ջ ա դ ր ա ն ք ֊
ներ ունեին շուրջ 1 5 0 0 հ ե ծ յա լի ց թա ղկա ցա ծ քրդական զ ո ր ա ֊
մ ա սը և տեղական մուսուլմա ններից հ ա վա քվա ծ առանձին
անկանոն կա զմա վ ո ր ում ն եր ։ 3 6 - ր դ դիվիզիան գլխավոր ու վ ճ ռ ա ­
կան հա րվա ծի իրակա նա ցնողն էր լինելու՛ Այս ճակատում թ ուր­
քեր ը սրընթա ց գրոհով Ալեքսանդրապոլից պիտի անցնեին Սար­
դա րա պ ատ, դուրս դային Արարատյա ն դաշտը և հաղթական եր­
թ ո վ Երևանում մի ա նա յի ն 9 ֊ ր դ դՒվիղիայի ն ։ Երևանի նվաճմանը
պիտի հաջորդեր ավերիչ արշավանքը դեպի Սևան, Սյունիք, Ղա–
ր ա բ ա ղ , Գանձակի կողմերը։ Եվ, ա յսպ իսով, հայկա կա ն ու հա­
յա բ ն ա կ շրջանները նվ ա ճա ծ թուրքական զորքերը, մ ո ւս ա վ ա թ ա ­
կան բ ա ն ա կի հետ մի ա ս ի ն, Գանձակից շա րժվելու էին Սաքվի
վրա ։
Ա լեքսանդրապոլից մինչև Սաքու ա վ եր վ ա ծ Հա յա ս տ ա ն ի և
հ ա յո ւթ յ ան դիակների վ ր ա յո վ ։
Ղա րա քիլիսա յի գծի վրա Նազա րբեկովի ընդհանուր ղ եկ ա ­
վ ա ր ո ւ թ յա մ բ պ ա շտպա նությա ն ա ն ց ա ծ հա յկա կա ն զորա մա սը
հա մ ա լր վ ել էր զորավար Անդրանիկի ջոկա տ ով, որն ուներ շուրջ
3 5 0 0 ընտիր զ ի նվորներ։ Ա յնտ եղ էին նաև Սեկ Մ ամիկոն յա ն ի
ու գեներա լ Արեշևի ղ եկա վ ա րա ծ զորա մ ի ա վ ո ր ո ւմ ն եր ը ։
Ենթադրվում էր, որ Ապարանի վրա շա րժվող 9 - ր դ դի վի զի ա յի
ու տեղական մ ա հ մեդա կա ն խ ա ժ ա մո ւժ ի դ եմ մղվելիք ճա կա տ ա ­
մարտը ղեկավարելու էր Դրա ստա մատ Կա նայանը, որի տ ր ա մ ա ­
դրութ յա ն տակ դրվեցին գնդապ ետ Դո լո լխ ա նյա նի 6 - ր դ հրաձ­
գա յի ն գունդը, փոխգնդա պ ետ Եորոլկովի պ արտիզանա կա ն հ ե ծ ­
յա լ գունդը, փոխգնդա պ ետ Սիլինի սա հմա նա պ ա հ գումարտակը
և Հ ա յկա կա ն երկրորդ հ ե ծ յա լ գունդը, որն Ալեքսանդրապոլի ա ն ­
փառունակ անկումից հետո գնդապետ Ջ ալի ն յա ն ի ղեկա վա րու­
թ յ ա մ բ արագորեն վ ե ր ա կ ա զ մ վ ե ց Եղվարդի դաշտ ում և ա նմիջա ­
պես բ ա ր ձ ր ա ց ա վ Ապարան՝ թշնա մու առա ջընթացը կասեցնելու։.
Ա լեքսանդրապոլից ա րշավանքի ելած թուրքական զ ո ր ա մ ա ­
սերի հիմնա կա ն հարվա ծն ուղղված էր Ս ա ր դ ա ր ա պ ա տ ֊ Վ ա ղ ա ր –
ջա պատ ֊ Ե ր և ա ն գծի վ ր ա ։ Այստեղ էր գործում թշնա մ ո ւ հռչակա–
228 %
վոր Գալիպոլոլ կամ Դ ա րդա նելյա ն դիվիզիան՝ իր 3 6 թ վ ա հ ա ­
մա րով*։
նրա թևերով առաջ էին շա րժվում քուրդ վարձկանների հե–
ծելազորր և կողոպուտի ծարավի զանա զան ա վա զ ա կա խ մ բե ր ։
Մ ս ր տ ա կա ն կարևոր առաջադրանքներ էին իրականացնելու տ ե ­
ղական ա յլևա յլ անկանոն զո րա խ մբեր ը , որոնց մի մասը գիվի–
զ ի ալի պոչն էր դարձել Կարսի շրջանից, իսկ մյուս մա սը, հա­
յե ր ի ց գաղտնի, կ ա զ մա կե ր պ վ ա ծ էր Արարատյա ն նահանգի դ յո ւ­
զերում և արդեն հրահանդ պիտի ստանար թիկունքից արնաքամ
անող հարվածներ հա սցնելու հ ա յո ց զորքերին։ Այս հրահանգը,
ինչպես հայտնի է, կուլ էր գնա ցել Պողոսբեկ Փ իրոլմյա նի գնդի
հ ետ ա խ ուզ ո ւթ յա ն ը։ Սակայն զորա խ մբերն իրենք, ուրիշ ա ղ ֊
բյո ւրն երից տեղեկություններ ունենալով ռա զմաճակա տի վիճակի
մա սի ն, զինվա ծ էին,, կա զմ ու պատրաստ և սպասում էին իրենց
ժ ա մին։
Ս ա ր դ ա րա պ ա տ ֊ Վ աղարշա պատ ֊ Ե ր և ա ն գծի հա մա ր, ի բր և օ–
Ժանդակ ուժ, կա նգնա ծ էին նաև թուրքական ուրիշ զո րա մ ի ա վ ո ­
րումներ, որոնց շա րքում առանձնահատուկ պատասխանատու
խնդիր պիտի կատարեին 6 ֊ ր դ և 1 2 - ր գ հետևա կա յի ն դ իվիզիա ­
ները՝ սփ ռվ ա ծ Արաքս գետի աջ ափի ե ր կա ր ո ւթ յա մ բ, Կողրի ու
Իգդիրի կողմերում։ Սրանք ևս հրամանի էին սպասում, որպեսզի
Արաքսն անցնեն և, հեղեղելով Արարատյա ն դաշտը, ավերեն
բոլոր բն ա կ ա վ ա յր ե ր ը , կոտորեն տեղացիներին ու արևմտահայ–
կական նախճիրից փ րկվա ծ գա ղթակա ն խ լյա կ ն երին։ թ՛ուրքական
հրամա նատա րությունը սովորաբար հետևա կա յին զորքերով էր
լո ւծո ւմ հայկական շրջանները հա յա թա փ անելու գործը, և այս
տ եսա կետից 6 - ր դ ու 1 2 - ր դ դիվիզիաները բավականին փորձ
ունեին։
Կովկասյան ռա զմա ճա կա տ ի թուրքական բանակի հրամա նա ­
տարը, ինչպես ասվել է արդեն, ֆերիկ Վեհիբն էր, Գերմա նիայում
ռա զմա կա ն կրթություն ստ ա ց ա ծ և դիվանագիտական հ ար ա րե­
ք՛ ութ յունն երում բա վ ա կա ն փորձվա ծ մի գործիչ, որը լա վ գիտեր

* թուրքական ՅՏ-րգ դիվիզիան Գալիպոլու (Գելիբոլլու) կամ Դարդանել–

յա ն էր կոչվում, որովհետև նշանավորվել էր Դարդանելի համար Գակիպոլոլ թե–
րակղզում մղված մարտերում, և աչն Կովկասյան ճակատ էր ուղարկվել հաղ­
թանակը շուտափույթ ապահովելու համար։
 հա յկա կա ն կյա ն ք ը և ժամա նա կի հ ա յ գործիչներից շատերի անձ­
նական ծա նոթն էր* Երբ դեռ ֆերիկ-ւքարշալ չէր, և 1 9 0 8 - ի
հեղաշրջումից հետո երիտասարդ թուրքերի իր կուսակցությունը
թուրքական կյա նքի վերա կա ռուցմա ն առաջին քա յլեր ն էր կա տ ա ­
ր ո ւմ , նա եղավ Ս ասա նում, Բիթլիսում, Վանում ու Շ ա տախում,
հա նդիպ եց հա յկա կա ն շրջանների հետ, եղ բա յր ո ւթ յա ն ու հ ա մ ա ­
գո ր ծա կցո ւթ յա ն հա վա ստ իա ցումներ տ վ ե ց ն րա նց, միաժամա­
նակ, հենց նրանց աչքերի առաջ, գո յո ւթյո ւն ունեցող քրդական
զորա միա վորումներին հ ո վա նա վորեց ի ր կուսա կցությա ն անու­
ն ից , երբ որ պարզից էլ պարզ էր, որ ա յդ զորա միավորումները
սուլթան Հա մի դ ի ն ա խ ա ձ ե ռ ն ո ւթ յա մ բ էին ստեղծվել ուզած ժա ­
մին հա յերի վրա քշելու հ ա մա ր։ Իզուր չէր, որ քրդական ա յդ հե­
ծելազորը «հ ա մ ի դ ի ե » էր կոչվում սուլթան Հա միդի ան ունով։
1 9 1 5 - ի հա յկա կա ն ջարդերի ժամա նա կ էլ ձեռքերը ծ ա լա ծ չէր
եղել Վեհիբը։ 1 9 1 7 - ի վերջում Կովկասյան բա նա կի հ ր ա մ ա ն ա ­
տար նշա նա կվելով՝ նա իր կուսակիցների հա կա հա յկ ակա ն ծ ր ա գ ­
րի իրակա նա ցումն ավարտին հա սցնելու մ ե ծ հեռանկար ստ ա ­
ց ա վ ։ Եվ ա յդ հեռանկարը շոշա փելի իրա կա նություն դարձնելու
համար գաղտնի ու բ ա ց ա հ ա յտ ճանապարհներով իր ծրագրերին
լ ծ ե ց Ադրբեջանի մուս ա վա թա կա ն կա ռա վա րությա ն ա նդա մներին՛
Հ ե տ ա գ ա յո ւ մ նա հրապարակորեն խ ոստ ովա նել է, որ ա ռա նց
Բաքվի մուսա վա թականների եռանդուն ա ջակցությա ն դժվա ր թ ե
ի ր ե ն ց հաջողվեր հա յերին ու վրա ցիներին անջատել իրա րից և
Կովկասյան ճակատը թողնել մ ի ա յն հա յերի ուսերին։
Ինչ էլ որ լիներ ֆերիկ Վեհից փաշան ճարպիկ զորավար էր,
կարողանում էր օգտվել անդրկովկասցիների տ ա ր ա ձ ա յն ո ւթ յո ւն ­
ներից և ռա զմա կան ու դիվա նա գիտա կա ն գործեր վարելու ա ն­
ճա ր ա կ ութ յո ւնի ց։ Ա յդ նա էր, որ պ ա րբերա բա ր զինա դադա ր էր
կնքում և, հակառակորդին չկռվելու տ րա մա դրելով, հ ա ր ձ ա կ ֊
վ ո ւմ յ առաջ շա րժվում այն ք ա ն , որքան պետք էր իրեն՝ մինչև
հաջորդ հարձակման ն ախ ա պատ րաստ ոլթյունը։
Դեպի Երևան շա րժվող ԴարդանեԱան ( 3 6 - ր դ ) դիվիզիա յի
հրա մա նատա րը գնդապետ Բ յա զ ի մ ր ե յն էր, որից վեր Յաղութ
7/ևքի փաշան էր ՝ զորա մա սի հրամա նա տ ա ր, դարձյա լ հա յկա կա ն
շրջաններին ծ ա ն ո թ , Տասնհինգի ա րյունա րբուներից մ ե կ ը ։ Ա մեն
ա ն գ ա մ Բաթ ո ւ մ ի ց ռա զմ ա ճ ա կա տ ա յց ելո ղ ֆերիկ Վեհիբին հ ա ­
վ ա տ ա ց ն ո ւմ էր, թ ե հեռու չէ ա յն օրը, երբ էջմիա ծինն ու Երե–
Բաքու։ Ե՞նչ էր մ նա ցել մ ինչև Երևան * իրենք Ալեքսանդրապ ուր
ետև էին թողել և հոպս ունեին շքերթով, առանց դո թքի ո*- զենքի
էւրևէ կորստի, Արարատյան երկիրն առնել։
Ւսկ ի նչ կար Յաղուբ Շևքի փաշայի բա նակի դ ե մ * Հայկական
կորպուսն ի՞նչ էր հանել այդ սև ուժին դիմադրելու համար։
Գեներալ Մ ովսես Ահէ՝հ1անհ հրամանատարությա ն տակ
գտնվող Երևանյան ճակատը, ցուցակների հ ա մ ա ձ ա յն , հ ս կ ա յա ­
կան ուժերով պիտի կռվեր ու հաղթեր թ շնա մ ո ւն։ Նրա տրամադ–
րությա ն տակ բրիգա դներ կա յի ն, դ ի վիզիա > հեծյա լ ու հետիոտն
բ ա զ մ ա թ ի վ գնդեր ... Ս ա կա յն՝ լոկ ցուցա կների հ ա մ ա ձ ա յն , ա յ ­
սինքն՝ ա նվ ա ՜մբ։ Բրիգադը սովորաբար մի քանի գնդից բ ա ղ ­
կա ցա ծ զորա միավորումն էր։ Մինչդեռ Երևանյան ամեն բ ր ի գ ա ­
դում 1 0 0 — 1 50 մարդ էլ չէր մ ն ա ց ե լ։ Գնդերից յուրաքանչյուրը
հա լչելով մի քանի տ ա սնյա կ զինվոր ունեցող ջոկատ էր դար­
ձել։ Հ ա մ այրումներ պիտի կա տա րվեին, զորաջոկատները պիտի
վերա կա զմվեին ու վերա դ ա ս ա վ ո ր վ եի ն ։ Սակայն դրա համար ոչ
լրա ցուցիչ ուժ էր մ ն ա ց ե լ, ոչ էլ, մ ա նա վա նդ, արա մ ադրություն
ու եռանդ։ ՛Սանի որ Ս*իֆլիսից ա զգային պարագլուխները, ն ա ­
հանջի իր ճանապարհի տարբեր կետերից էլ Հ ա յո ց սպարապետ
Ւ ո մ ա ս Նազարբեկովը բոլորին հորդորում էին զինադադար
կնքել, հանձնվել թուրքերին։
Եվ, Այսուհանդերձ, Հա յկա կա ն կորպուսի Երևանյան զորա ­
մասի տ րա մա դրությա ն տակ էին գտնվում հետ ևյա լ մ ի ա վ ո ր ո ւմ ­
ները, հրաձգային 2 - ր դ դ ի վի զ ի այի 5 - ր դ Ու 6-ր դ գնդերը, որոն­
ց ի ց առաջինի հրամանատարն էր Պողոսբեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը , ե ր կ ֊
ր^րդինը՝ Դանիելբեկ Փ իրումյա նը, գնդապետ Բաղդասարովի 3 - ր դ
հետևա կա յին բրիգա դը, Պարտիզանական ու Զ ^ յթ ո ւն յա ն հեծյա լ
և հետևակային գնդերը, գնդապետ ՊԼրեկրյոստ ովի, փոխգնդա–
պետ Սիչինի, փոխգնդապետ Եորոլկովի խ մ բե ր ը , գնդապետ Արա­
ր ա տ յա ն ի ղեկավարած հրետա նա յին չորս մա րտ կոց։ Եղել էին9
իհարկե, ուրիշ զորա միավորումներ ևս, որոնք փոխա դրվել էին
Ղարաքիլիսայի ճ ա կա տ ը , որովհետև, ի բր , ա յն տեղ դրությունը
ծա նրա ցել էր անսպասելիորեն, և, ահա, Երևանյան ճակատը
կարող էր գլուխ պահել մ ն ա ր ա ծո վ , որ ճշգրիտ հաշիվներով
անում էր չորս հազար զինվոր։ Չորս հազար զինվոր՝ թուրքերի
Դա րդա նելյա ն դ ի վ ի զ ի ա յի , մի քանի հազա րա նոց ավերիչ խա–
թՓ՝մէւԺի ՛ և Իգդիրում ու Սուրմարիում իրենց ժամին սպասող
Հ - ր դ և* 1 2 - ր դ դի վիգի ա ների դելՏ>
Մ ա յիս ի 2 0 - ի եր ե կ ո յա ն , երբ Սիլիկյանի հ րա մա նով Օութ»
մա րիից ետ ք ա շվ ա ծ 5 ֊ ր դ և 6 ֊ ր դ հայկա կա ն հետևա կա յի ն կըն+
դերը դեռևս գտ նվում էհն Արաքսի ափին, եր կա թ գծի ց հարավ և
դեռ չէին էլ բռ ն ե լ այն դիրքերը, որ գրավելու էին՝ թշնամու դեմն
առնելու հ ա մա ր, թուրքերն Ալեքսանդրապոլի կողմից մտան Արա­
ր ա տ յա ն դաշտը և, ինչպես կա նխա տեսել էին, հաղթական շքեր­
թ ո վ , ա ռա նց լուրջ դիմա դրությա ն հանդիպելու, տիրացան Արաքս
կ ա յա ր ա ն ի ն։
Այդ օրերին տեղի ունեցա ծ մա րտերի մա սն ա կ ից Հովհաննես
Բ ա զրա մ յա ն ը, հ ետ ա գա յո ւմ Սովետական Միությա ն մարշալ և
Սովետական Մի ության կրկնակի հերոս, իր հուշերի գրքում
ա մ են ա յն մանրամասնու թ յ ա մ բ պ ատմում է Ա րագած կ ա յա ր ա ­
նի, ապա նաև Սարդարապատ գյուղի ու կա յա րա նի գրավումը
թուրքերի կողմից՛ Ըստ նրա ունեցա ծ տեղեկությո ւնների՝ Ա ի ւո լր ֊
յա ն գետակի ձա խ ա փ ն յա Ղազարապատ ղյուղից մինչև Արա­
գա ծ երկա թուղա յին կա յա րա նը ձ գվ ա ծ ճակատի գծի վրա պաշտ­
պանությունն ի ր ա կ ա ն ա ց ն ո ւմ էր Ա րագած յա ն կա մ Ա լա գյո զ յա ն
կո չվ ա ծ գունդը, որի կա զմի մեջ էին մտ ն ում Հ ա յկ ա կ ա ն հ ե տ ե ֊
՚ վ ա կա յի ն 1 ֊ ի ն և 2 - ր դ բրիգա դները և Հա յկ ա կ ա ն 1 -ի ն առանձին
հ ե ծ յա լ գունդը, երեքը միասին՝ շուրջ 700 զինվոր ու սպ ա ։ Այս
ջոկատի վրա էր դրվա ծ նաև երկաթգծի մ ոտ երքից դեպի հյուսիս
շա րժվող հոծ գա ղթա կա նությա ն ապահով տեղա փ ոխ ությա ն խըն–
դիրը։ «Բոլոր ճանապարհները բա ռա ց իո ր են լ ե փ - լե ց ո լն էին
մ ա րդ կա ն ցո վ , սա յլերով ու անասուններով։ թրդական հ ե ծ յա լ ջո ­
կա տների հարձակումների պ ատճառով բ ա զ մ ի ց ս խուճապի մատ–
նըվեցին գա ղթա կա նները։ Խուճապի Ժամանակ նրանք հաճախ
ձգում էին ո ւ ն ե ց ա ծ ֊ չ ո ւ ն ե ց ա ծ ը , որպեսզի զա վա կներին ու իրենց
փրկեն սպ ա ռնա ցող վ տ ա ն գ ի ց » ,— պ ատմում է անվանի զ ո րա ­
հրա մա նա տ ա րը, որն այն ժամա նա կ կ ո ր ն ե տ ի * աստիճանով ծ ա ­
ռա յե լի ս է եղել Հ ա յկա կա ն առաջին հ եծյա լ գնդում, բա ն ա կ ա յի ն
ա վ ա գ թ ո լո տ ա ր յով ի հրամա նա տ ա րությա ն ներքո։
Ա յս պ ես , ուրեմն, Ա րա գա ծյա ն ջոկատը չի կարողանում թըշ–
նամուն լուրջ դիմա դրությո ւն ց ո ւ յ ց տալ, և Շևքի փա շա յի զորքի

Կորնետ–~– սպայական առաջին աստիճանը հեծելազորում\

առաջապահները մա յի սի 2 0 - ի երեկոյան գրավում են Արագած
կա յա ր ա ն ը ։
Այս ժամանակ Ջ ոլոտա րյովը տ եղ ա կա յվ ա ծ է լինում Գեչիրլոլ
գյուղում և մա յիսի 2 1 ֊ ի կեսօրին, ճշտված տեղեկություններ
չունենալ ով թուրքերի ա ռա ջխա ղա ցմա ն մա սին, իր մոտ է կ ա ն ֊
լո ւմ կորնետ Բա ղրա մյա նին, կարգադրում «հ ի ն գ ձիավորից բ ա ղ ­
կա ցա ծ հ եծյա լ պարեկի գլուխն ա նցնել, անմիջա պես քա ռա րշա վ
երթով դուրս դալ ՜ Սարդարապատի ա րևմտ յա ն ծա յր ա մ ա ս ը և
պ արզել, թե թուրքերն ա յդ բն ա կա վ ա յր ի ուղղությա մբ ինչպիսի
ուժերով են ծավալել հարձակումը, միաժա մա նա կ ճշտել, թե
Հա յկա կա ն 1 ֊ ի ն հետևա կա յի ն բրիգադն ինչպիսի ուժերով է
պաշտպանում հիշյալ գ յո ւ ղ ը » ։ Այս առաջադրանքը կա տ ա րել։ ւց
հետո Բաղրամյանը շուտ ա փ ույթ պիտի վերադառնար Գեչիրլու և
զեկուցեր հետ ա խ ուզությա ն արդյունքների մասին՛
Պատանի կոր նետը, հինգ հաջողակ հ եծյա լների գլուխն ա ն ­
ց ա ծ , հասնում է Սարդարապատ գյուղի ա րևելյան թա ղը, ռրից
կենտրոնական փողոցն է ձգվում դեպի ա րևմտյա ն թ ա ղ ա մ ա ս ը >
Հ ե ն ց ա յստ ե ղ ից էլ հ ետ ա խ ույզն եր ի առաջ բ ա ց վ ո ւ մ է հ ե տ ա ք ը ր ֊
քի ր տեսարան, դ ի մա ցի ց ընդառաջ էին գալիս «ռուսա կա ն բ ա ­
նակի ռա զմակա ն հ ա մ ա զ գե ստ ո վ ու հա նդերձանքով, հ ր ա ցա ն ­
ները թ ե ք ո ւթ յա մ բ դեպի առաջ բ ռ ն ա ծ , մոտ քսան զի նվ ո ր »։
Իրար տեսնելով՝ հանկա րծա կիի եկան ու կանգ առան ինչպես
քսա ն զինվորները, ա յն պ ե ս էլ Բաղրամյա նի հետ ա խ ույզ ն եր ը ։
Դիմա ցից եկողներն, իհարկե, թուրքեր էին, որ հագել էին
Ա րևմտ յա ն Հա յա ստ ա նի քա ղա քներում ռուսական ռազմակա ն
պահեստներից կողոպ տա ծ զ գեստ ները։ Բայց հա յ հ ե տ ա խ ո ւ յզ ­
ներն ինչպ ե՞ս ի մ ա ն ա յի ն , թ ե նրանք թուրք են և ոչ թ ե ռուսա­
կան բա նա կի զինվորներ, մ ա նա վ ա նդ որ դեռևս չհ եր քվ ա ծ տրվ–
յա լն ե ր ո վ գյուղի ա րևմտ յա ն թա ղա մասը պիտի պաշտպանեին
հայկական զորամասի ստ որա բա ժա նումները։ Իսկ թուրքե՞րն ի ն չ ­
պես պարզեին՝ դ ի մ ա ց ի ց ի ր են ց պես ռուս ավարի «կ ա հ ա վ ո ր վ ա ծ »
թուրքե՞ր են, թ ե ՞ իսկա պ ես ռուս զինվորներ։ Առաջինը Բաղրամ–
յա ն ն է ջա նում դ իմա ցից եկող «յո ւր ա յի ն ն ե ր ի ն » հա սկա ցնել, որ
իրենք հ այեր են։ Ասում է. այն ժամանակ «ե ս ա մբողջ ուժով
ու ամբողջ ձա յնով սկսեցի հա յերեն նրանց հա վ ա ս տ իա ցնել, որ
մ ենք յուրա յիններ ենք, հա յեր ենք»։
Երևի թուրքերն արդեն հասկացել էին ամեն ինչ. ձեռքներն
Էին թա փ ա հա րում՝ հ ա սկա ցնե լով , որ նրա նք ա վելի առաջ գնա ն։
Ա յն ժա մա նա կ Բաղրամ յա ն ը , դիմա ցիններին ա վելի մ ի ա մ տ ա ց ­
նելու հա մ ա ր, ի սկո ւյն վ այր է իջնում ձիուց և խ ա չա կնքում ։
Թ ուրքերը դրան պ ա տ ա սխ ա նում են հր ա ցա նա յին մ ի հա մա զա ր­
կ ո վ , ո ր ը, բա ր եբա խ տ ա բա ր , ոչ մ ի վ ն ա ս չի տ ա լիս, որովհետ և,
ն ա խ , նրա նք իրա րից բա վա կա նին հեռու էին գտ ն վ ո ւմ , ապա և
հա նկա րծա կիի եկա ծ կրա կոցները դեռ լր ի վ չէին զգա ստ ա ցել
ա րտ ա սովոր պ ա տ ա հա րից։
Բաղրամ յա ն ի զինվորները ձիերով, իսկ ինքը՝ ձին թ ո ղ ա ծ -
վ ա զ ե լո վ , հասնում են Գեչիրլոլ և զ եկուցում , որ Սարդարապա­
տ ում թուրքերն են տիրություն ա նում։
Սարդարապատի գրա վմա ն բո թ ն ավելի շուտ հասել էր Դա–
ն իե լբեկ Փ ի ր ո լմ յա ն ի ն, որն ա յն ժ ա մա նա կ թռուցիկ խ որհրդակ­
ց ո ւթ յա ն էր նստել Հինգերորդ գնդի հ րա մա նա տ ա ր, գնդապետ
Պոզոսբեկ Փիրումյա նի հետ։
Պողոսրեկն առա ջիններից մեկն էր շնորհավորել տոհմակցի
վճռա կա ն ութ յո ւն ը ։ Նա միշտ էլ դժգոհ էր եղել Հա յկա կա ն կոր­
պուսի ու Երևան յա ն ռա զմա ճա կա տ ի վերին հրա մ ա նատա րու­
թ յա ն տա րտ ա մ ք այ1^րից> ի սկ վերջին օրերին, տեղյա կ լի նե լո վ
նրանց անձնատվական քա ղա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն ը , անվերջ մ տ ա ծո ւմ
էր այն մա սի ն, թ ե ինչպիսի աղետ պիտի դա ազդի գլխ ին, եէէե
երկրի այս վերջին տա րա ծքն էլ հանձնվի թուրքի ձ ե ռ քը ։ Դանհել–
րեկի որոշման մասին երկու օր առաջ իրեն հաղորդեց Սիլիկյանր՝
դրությունն այն պես ն ե ր կ ա յա ց ն ե լո վ , թև ա յդ որոշումն ակնհա յտ
նշան է ծա յրա հեղ հուսահատության՛
— Ամեն մարդ ազատ է իր գլուխը մահու տալու ,— ասաց
նա ՛— Բա յց բանակն ու նրա թիկունքում կա նգնա ծ ժողովրդի
վերջին մնացորդը դեպ ի կործանս ւմ առաջն որ դ ե լ . . . Ի ն չ ա ս ե մ ,.,
դա խելքիս չի նստում։ Երևի մ տ ա ծո ւմ է՝ «;ա ՈՁ», ՈթՕՈՋյւ։
Երկու դեպ քում էլ պ ա տվա բեր է. մի դեպ քում՝ հերոսի փ ա ռք,
մ յուսում՝ նահատակի անուն։ Սակայն չէ որ երկրորդը բ ա ց ա ռ ­
վում է հենց միայն այն պ ա տ ճա ռով, որ ապրողներն են բ ա ր ձ ­
ր ա ց ն ո ւմ նահա տա կությա ն հարգը, մի նչդ եռ պարտ ությա ն դեպ ­
քո ւմ ա պրողներ, ա յսինքն՝ ծափահարողներ չե՞ն լինելու։
Պողոսբեկը ջղ ա յն ութ յո ւն ի ց գույն տ վ ե ց , դույն առավ, սա­
կայն զսպ եց իրեն, մ ի ա յն ասաց.
— Գոնե չվ ա ր կա ր եկե ի ք.,. թե չէ, ա ռնվա զն անհարմար է։
 Եվ թ ո ղ ե ց , հեռացավ ^ ջա ա պ ելով անմիջա պես գտնել Դանի ել •
բ ե կ ի ն ։ Անսխալ գուշա կում էր, որ ա յդ պահին նա էլ իրեն է
փնտ րում։
Հինգերորդ գնդի գումարտա կները, նախորդ օրվա երեկոյան
Արաքսն ա նցն ելո վ , տեղա վորվել էին տարբեր վ ա յր ե ր ո ւմ > Երկ–
րսրգ ու երրորդ գումարտա կներր էջմ ի ա ծնի ց հ ա ր ա վ ֊ արևմուտք
էին հասել, գտ նվ ում էին յո ր ֆ ո ւլո լ և Հ այի 9,եյվա գյուղերի
տ ա րա ծքում , իսկ առաջինը և նորա՛ ազմ չորրորդը դեռևս երկա թ­
գծ ից Հա րա վ էին, Մարգարա գյւսդի շրջա կա յքում։
— Պո՞զ, ախպե րս, ի մ ա ցի ր, որ հույսս դու ես , — անկեղծ ո ֊
րեն խ ոստ ովա նեց Դանիե ա <ե կը, և Պ ողոսբեկը նրա ձ ա յն ո ւմ , մ ա ­
նավանդ այդ « Պողի» մեջ մի այնպիսի ջերմություն զղ ա ց , որ
անհարմար չւիներ, կղրկեր, կհամբուրեր ճա կատը։
«Պ ո ղ » իրենց բա ր բա ռ ո ւմ նշանակում է վա ռվող ա ծուխ ։ Մա ­
նուկ Պողոսբեկին ա յդպես էին կոչում հարազատները, և դա շատ
էր սազում, որովհետև նա ածխի պես թուխ էր, կրակոտ ու դյու–
ր ա ր ո ր բո ք ։ Եվ հիմա ա յդ վաղնջա կան փաղաքշա կանն ընդունեց
իբրև հարազատի անվերապահ հավատի ու հ ա վ ա տ ա ր մ ութ յա ն
կանչ, որ այս ա նդա մ ակամա հն չե ց, երբ երկուսն էլ սո վորա ­
բա ր պահում էին հոգու խ ո ր ֊ խ ո ր ե ր ո լ մ *
— Մի՞թ ե երբևէ կկա սկ ա ծ ես , — շշնջաց Պ ո ղ ոս բեկը ։ — Ես
հա վա տ ում ե մ ի մ բոլոր զի նվ ո ր նե ր ի ն , նորեկներին ևս> Ամեն օր
նրա նցից յ ո թ քրտ ինք եմ հա նո ւմ ։ Գնդապետ Շա հ նա զ ա րյա ն ն էլ
Այրման ի է իր ա զ գ ա ն վ ա ն ը ...
Դանիելբեկը որոշել էր առաջին մարտին դուրս գալ փ ոքրա ­
քանակ ումով և երբ պ ա տ ճ ա ռ ա բ ա ն եց , տոհմակիցը մի ա վելորդ
ա նգա մ ևս հ ա մ ո զ վ ե ց նրա ռա զմա վա րա կա ն հ մ տ ո ւթ յա ն մ եջ։
Հիմա թուրքերը, ինչպ ես իրենք են թ մ բ կա հ ա ր ո ւմ , առաջ են
շա րժվում շքերթ ա յի ն ք ա յլ ք ո վ և շեն սպաս ում ոչ մի դ ի մ ա դ ր ո ւ ֊
թ յ ան։ Փոքրիկ* Բա19 ընսւիր մի ուժով կարելի է հ ա նկա րծ ակի
հակահարձակում ձեռ նա ր կել, կ ա ն գ ն ե ց ն ե լ, նույն իսկ ետ շպ րտել ւ
Միա ժա մա նա կ պ ետք է ա մ բո ղջ ճակատը պատրա ստել հաջորդ
ու ա մ ենա վ ճ ռա կ ա ն հ ա րվ ա ծ ին ։ Մեր առաջին հա ջողության ու
թուրքերի աոաջին անհաջողությա ն հ ա նգա մա նքները ք ն նե լի ս մեր
զորքր հիմք պիտի ունենա մ տ ա ծելո ւ, որ ինքն ա նպ ա յմ ա ն կհա ղ֊ .
թի* չէո որ մի փոքրաքանակ զո րա մ ա սո վ մ են ք ջա րդեցինք թըշ~
ա.
նա մու ա ռա ջա պ ա հը։ Իսկ թ ո ւր քեր ը , ընդհա կա ռա կը, պիտի մ տ ա ­
ծ ե ն , թ ե մ ե ն ք , որ չա ր դ կերա նք սրա նց մի բ ո ւռ զո ր ք ի ց , » նց
պիտի դիմա նա նք ա մբողջ բա ն ա կի ն > .
— Եվ, ա յս ո լա մ ե ն ա յն ի վ , մ ե ն ք ճա կա տի մ ո տ ա կ ա յք ո ւմ պ ա տ ­
րաստ կունենա նք պ ա հեստ ա յին ո ւ ժ ե ր ,– ա սա ց Գ ա ն ի ե լբ ե կ ը ։–
Ի՛նչ ի մ ա ն ա ս , գուցե թուրքերն ա վելի ուժեղ ու զգա ստ են, քա ն
մ են ք ենք պ ա տ կերա ցնում։
— Ա յգ ա մենը ճիշտ է , — նկա տ եց Պ ո ղ ո ս բ ե կ ը ։– Եվ ես կա ր­
ծո ւմ ե մ , որ առաջին մա րտ ին դուրս կգա նք ի մ երկու կա մ երեք
գո ւմ ա րտ ա կով։ Միա յն թե աջից ու ձա խ ից մ եզ աջակցի հր ե­
տ ա նին։
Դ ա նիելբեկն ա յղ մա սին էլ էր մ տ ա ծել և նա խ օրոք կարդադ–
րել էր, որպեսզի կա զմ ու պատրաստ լինեն հրետ ա նու կա պ ի­
տ ա ններ Ս ա կելյա րիի ու Սերգո Ա թա նեսյա նի մ ա րտ կոցները։
Փ իրումյա նները մարտի մ ն ա ցա ծ մա նրա մա սներն էին ճ շ գ ը ր ֊
ւոում, երբ հա մհա րզն ա նհա մա րձա կ ներս մտ ա վ և զ ե կ ո ւց ե ց ,
որ եկել են եպ իսկոպ ոսներ Գարեգին Հո վ սեփ յա ն ն ու Հա վ են
Բ ա բա յա նը և հա նդիպ ում են խ նդրում՛
— Գարեգին Հ ո վ ս եփ յա ն ն ի ն չո ՞ւ է խ ն դ ր ո ւմ , — ոտքի կա նգ­
նելո վ ՝ ա սա ց Դ ա նիելբեկը ։ — Ա նմիջա պ ես նե՛րս հրա վիրիր։
Դրսից երևի լսելի էր ա յս խ ոս քը, ա ռա նց սպ ա սելու հա մհա ր­
զի հրա վերին, ա շխ ո ւյժ ո վ , ա րա գա քա յլ ներս մտ ա վ փ ոքրա մա ր­
մին սրբա զա նը, ետ ևից էլ՝ մա րմնա պ ա րա րտ ու հա ղթա նդա մ
Հա վ են եպիսկոպոս Բ ա բա յա նը , որին երկու Փիրում յա ններն էլ
ճա նա չում էին դեռևս էրզ ր ո ւմ ի ց , ուր նա վերջին մի քա նի տարին
վա րել էր թ ե մ ի ա ռա ջնորդութ յունը։
Գարեգին սրբա զա նը, ողջույնի փ ոխ ա րեն, խ ա չ հա նեց երե­
սին, ապա ն ա յե լո վ սեղանի վրա փ ռվա ծ ք ա րտ եզին, որի կենտ ­
րոնում կա րմիր ու կա պ ույտ սլա քներն իրա ր դեմ էին խ ո յա ն ո ւմ ,
ա սա ց »
— Երևում է՝ առաջիկա մա րտ ն էիք ծր ա գր ո ւմ ։ — Դա նիել–
րհկը գլխ ով ա րեց ։ — Ա ս տ վ ա ՛ծ օգն ա կա ն։ Թող ա մենա կա րողն
ա պ ա վեն կա նգնի մեր սրբա զա ն դա տ ին՛ Հ ա յո ց հողն ա յլևս տեղ
չունի նա հա նջի ։ — Եվ աջ ու ձախ ն ա յե լո ւց տ ես նե լով , որ ոչ ոք
ի ր են ց չի խ ա նգա րում , ա շխ ա տ եց ժա մա նա կ չկ ո ր ց ն ե լ, դիմեց
Փ իրում յա ն ի ն , — Հո ւս ա մ ՝ ճա նա չում եք Հ ա վ ե ն եպ իսկոպ ոսին։
— Իհա րկե, ճա նա չում են ք ։ Էրզրումում նրա ժողովրդա հա ճ
գո րծերի մասին լսելով հպարտանում էի ,— պատա սխա նեց Դա–
ն իե լբեկը։
իսկ Պողոսբեկը հին ծա նոթի ս/ես մ ո տ եց ա վ, ղրկեց եպ իս­
կոպոսի ուսը, Ժպտացին իրար։
— Հին, բարի ժա մա նա կներում, երբ մենք թա գա վորություն
ունեինք և հայրենի նախարարներն էին իրենց զորքերն ա ռաջ­
նորդում ի պ ա տ ե ր ա զ մ , մ եր յուրաքա նչյուր աշխարհ կամ ն ա ­
հանգ իր զորքն ուներ՝ մ ե ծ կամ փոքր, իր այրուձին, նիզա կա ­
վորների, սակրավորների իր գնդերը։ Նահանգի զորքի գ1րփ
կա նգնա ծ էր լինում գա հերեց տերն ա յդ նահանգի, իսկ գնդերը
նրա կրտսեր տոհմակիցներն էին վարում՝ սեպուհները >— Այս–
սլես հեռվից սկսելով Գարեգին սրբազանը հասավ ամենակարե–
վ որին .— Հիմա Հ ա յո ց տասնհինգ աշխարհներից հավաքվել է
փոքրաքանակ մի զորաշար, որն իր վրա պիտի տանի այս սր բա ­
զան պատերազմի ծա նր ութ յո ւնը ։ Այստեղ է նաև մեր Ա րցա խ ա -
եան սւշխարհը։ Փոքր է նրա գունդը։ Հ ա յց գա հա յր ենա նվեր ու
քաջ զինվորն երի գունդ է, որին առաջնորդում են Ասրիբեկյան–
Փիրումյա ն փառավոր տոհմի պ ա յա զ ա տ ն եր ը ։ — Դանիելբեկն ու
Պ ողոսբեկը նա յեցին իրար, չգիտեին, թե պերճախոս սրբազանը
դեպի ուր է տանում խ ոս ք ը ։ — Մեր հա յր ենի գունդը գնում է մի
պ ա տ երա զմի, որից չկա նահանջ, կա մահ կամ հա ղթ ա նա կ ։
Ուրեմն, գա ազգի ու հա յրենիքի վերին կա մ քով մահվան դա տ ա ­
պ արտվածների գունդ է, մահապարտների գունդ...
— Լա՛վ անուն է , — անմիջապես արձագանքեց ճակատի հրա­
մ ա նա տա րը ։ — Թող գունդն իր ա յդ անունը վ ր ա յից ջնջի հա զ թ ա ֊
կան պ ատերա զմով։

փ փ

֊ *

Մի ժ ա մ հետո Հ ա յկա կա ն հինգերորդ հետևակային գունղր

մ տրտական կարգով, գումարտակ առ գո լմ ա ր տ ա կ, վ ա շտ -վա դտ ,
ս,վելի փոքր միավորներով կանգնա ծ էր Վաղարշապատի դաշ­
տում։ Թիկունքում էջմիա ծինն էր, Հ այո ց երկրի ա հ ա յո ց հա վ ա ­
տի մ եծ ա գ ո ւյն սրբա ր ա նը ։ Ա յն տ եղ , մ ա յի ս յա ն ետկեսօրյա պըս–
Ավըղան երկինք մ ի տ վ ա ծ գ մ բե թ ն ե ր ո վ երևում էին Մ ա յր տ ա ­
ճարը, Գայանեի ու Հ ռիփ սիմ եի վա նք ե րը ։ Թիկունքում նր՛անք
1ին, որ հ ա յ զինվորների հ ա յա ցք ն եր ի ն դ ե մ ա ռնելով՝ պ յյտճս՛
ո ա մ էին ս ր բա զ ա ն , ա նբա ցա տ ր ելի սարսուռI Գնդի հ ա յա ց ք ի դ եմ
Արարատն էր, Հ ա յո ց երկրի, Հ ա յո ց սուրբ տան գ մ բ ե թ ը , ամենա ­
վեհն ու ա մ են ա փ ա ռա հ եղ ը ։ Մաքուր օդը, մ ա յր մ տ նող արևի
ս փ ռ ա ծ ծի ր ա նա գո ւյն մուժը և տրամադիր սրտերն ա յնպ ես մ ո ­
տ եցրել էին լ ե ռ ը , որ կարելի էր շշունջով էլ խոսել հ ե տ ը ՚ Հ ա վ ա ­
ն ա բ ա ր , կա զմա կերպիչների մ տ ք ո ւմ եղել էր այս տ եսա րա նը .
գնդի դրոշը կա նգնեցրել էին մի բչրակի վ ր ա , և գնդի շարքերից
ա յն պ ե ս էր երևում, թե ա յն ծա ծ ա ն վ ո ւ մ է Արարատի գա գա թին։
Գնդի հրամա նատա ր Պողոսրեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը , կա նգնա ծ հ ո ւ ֊
զումնա ծուփ շարքերի առաջ, պ ող պ ա տ ա ձա յն գոչեց,
— Հա յկ ա կ ա ն Հ ի նգերորդ հետ և ա կա յի ն գունդ, զգա ֊ ա ՜ ֊ ա -
ա ստ , — և գետինը դողա ցնե լով գն ա ց դեպի ճակատի հ ր ա մ ա ­
ն ա տ ա ր ը ։ Նա առաջին ա նգ ա մ պիտի զ եկուցեր տ ոհմակցին՝ իբրև
իր պ ետ ին, և մ ո տ ե ց ա վ , ա նսովոր ուրա խ ությունից փ ո ք ր ֊ի ն չ
գողա ցող ձ ա յն ո վ զ եկո ւցեց.
— Ռ ա զմա ճա կա տի պարոն հրա մ ա նա տ ա ր, պատիվ ունեմ
զեկուցելու, որ Հ ա յկա կա ն հ ետ ևա կա յին Հինգերորդ գունդը պ ա տ ­
րաստ է ձեր հ ր ա մա նին։
Դա ն իե լբեկը սիրահարվածի պես դիտում էր գնդի հ ա ղ թ ա ­
հասակ, ա մրա կուռ հրամա նա տ ա րի շա րժուձևը, կ ե ց վ ա ծ ք ը , լսում
էր զ նգ ոլն ու երգեցիկ ձա յն ը և մ տ ա ծ ո ւ մ , թ ե ի ն չպ ե՜ս ա մեն ինչ
կա տ ա րյա լ է իր հարազատի մ եջ։
Եվ ա յս մտ որումի պ ա տ ճ ա ռ ով պ ա տ ա սխ ա նն ուշացնում էր։
ճ ա կ ա տ ի հրամա նա տ ա րը հա նկա րծ ուշքի եկա վ և, առաջին պահ
ասելիքը մ ո ռ ա ց ա ծ , գոչեց.
— Ողջո՜ւյն Հա յկա կա ն Հ ինգերորդ հ ետ և ա կա յի ն գնդի զ ի ն ­
վորներին ու սպաներին։
— Ո ղ ջ ո ՜ ւ ֊ ո ւ յ ն , — ի պ ատա սխա ն որոտաց գունդը ՛- Ո՜ղՎ
ջ ռ ՜ ւ ֊ ո ՜ ւ յ ն ։ — Իսկ մի ե ր կ վ ա յր կյա ն հ ե տ ո .— Ո- ւ ռ ֊ ռ ա ՜ մեր ճա կա ­
տի հրա մա նա տ ա րին, ո ւ ո - ռ ա ՜ ։
Գալլեդին եպիսկոպոսի ակա նջները կ ա ն չե ցի ն ։ թ ա վ ե ն Բաբա–;
յա ն ը ծ ա ն ր ա մ ա ր մ ին մ ո տ ե ց ա վ նրան, ականջին շշնջաց.
— Ի՜նչ քա ջ տղերք կան ա յս Հի նգե ր որ դ գ ն դ ո ւմ ։ Սրբած
թրեր են, հ ա ՜։
— Ռ շնա մոլ աչքը դուրս գ ա , — ա րձա գա նքեց սրբա զա նը՝
մյուս ականջը ռա զմ ա ճ ա կա տ ի հ րա մա նա տ ա րի ձ ա յն ի ն ։
 Ղանիելբեկ Փիրումյա նը բչրակի վրա կա նգնա ծ 1 խ ոսում էր
ռազմաճակատի դրությա ն և հայկական զորքի խնդրի մասին*
ն ա ա յդպես էչ ա սա ց .
— Հա յկա կա ն զորքի խնդիրը) որ մեկն է, մ ի ս ֊ մ ի ն ա կ , սուրբ
ու անկասելի* մենք պետք է հա ղթենք։ Մենք պետք է հաղթենք
մեր թշնա մ ո լն ։ Մենք պետք է հաղթենք թուրքին։ Հա սկա նո՞ւմ եք,
մենք պետք է հաղթե ն ք . . .
Վերջին բա ռերն ասելիս կարծես աչքերից կրակ էր թա փ վ ո ւմ ։
Ւրեն էլ թվում էր, թե ահա ուր որ է, խոսքերի հետ ինքը պիտի
թևա ծի զինվորական ա յդ հպարտ շարքերի վրա, դաոնա նրանց
ոգին, կա մքը, նրանց վճռա կա նութ յո ւնը ։ Ուշքի եկավ գնդի մ ի ա ­
համուռ ու միասնական պատասխանից.
— Մենք ա նպ ա յմ ա ն կհաղթե նք թուրքին։
Երբ խոսքը տվին էջմիա ծնի Գևորգյան ճեմ արանի տեսուչ-
տ նօրեն, անվանի հ ա յա գ ե տ , սրբազան 9՝արեգին Հ ո վ ս եփ յա ն ի ն,
նա՝ սևա զգեստ , առաջին հ ա յա ցք ի ց խեղճ կանգնա ծ բլրակի վր ա ։
կարծես բա ն էլ չուներ ասելու։
— Իմ հ ա յրենա կիցներ, շատ սիրելի, պաշտելի Արցախ աշ­
խարհի քաջ զա Լակներ։ Այն բա ռերը , որ դրին ի մ անվան կողքին,
այս րոպեին կապ չունեն ինձ հետ։ Հիմա ես ձեզանից մեկն եմ ,
օրհասի առաջ կա նգնա ծ հայրենիքի զինվորը։ Ես էլ ձեզ պես
եկել եմ պատերազմի դաշտ և ինձ համար չկա ո չ նահանջ, ո չ
վերադարձ, քանի Արարատյա ն երկրում թուրք ասկյարն է ք ա յ ­
լո ւմ , քանի մեր ազգի ու հայրենիքի վ ր ա յից վեր ա ց ա ծ չէ մ ա ֊
հ ա ցրլ վտ ա նգը ։ Ես ինձ հա մարում եմ մահապարտ մ եկը, որը
միա յն հաղթական պ ա տ երա զմում կարող է ետ նվաճել իր կ յ ա ն ֊
քը յ իր ապրելու իրավունքը։ Ես չե մ կա ր ծո ւմ , թե ձեր շարքերում
կգտնվի մեկր, որ ուրիշ տեսակ մ տ ա ծի ։ Ուրեմն, դուք է*լ մ ա ­
հապարտներ եք, թա նկա գին հա յր են ա կ ից ն եր , և մահապարտների
գունդ է այս Հ ա յկ ա կ ա ն ֊ ղ ա ր ա բ ա ղ յա ն Հինգերորդը, որ հ ա յր ե ­
նիքի փրկության հա մար պիտի կովի մինչև վերջին շունչը, մինչև
հ ա ղթ ա նա կը. . . Մի մ ո ռ ա ն ա ք , որ մեր թիկունքում էջմիածինն ու
Երևանն են մն ացել, մ ն ա ց ե լ է մեր հայրենիքի սկրտը* Այն տեղ
ազգի վերջին բեկորներն են հավաքվել և սպասում են մեր հ ա ղ »
թա կա ն խ ոսքին, որը լինելու է հա յոց երկրի փրկությա ն մ ա ­
ս ի ն .,,
Պողոսբեկ Փ իրոլմ յա նն ա յդ վ ա յր կյա նի ն մի փոքր առաջ
շ ա ր ժ վ ե ց և մ ա յր մ տ նող արևից նրա լա յնշի կուրծքը հուրհրաք
ռ ա զ մ ա կ ա ն պատվանշանների ց ո լք ե ր ո վ ։ Գունդը մ ի հ ա յա ց ք
դ ա րձա ծ ն կա տ եց իր հ ր ա մա նա տ ա րի շա րժումը և սպասում էր
նրա խ ո ս ք ի ն , երբ շարքերի վրա փ ռ վ ե ց նրա զրնդուն ձ ա յն ը .
— Կեցցե հ ա յո ց Մահապարտների դունդը։
— Կ ե ՜ ֊ ց ֊ ց ե ՜ , — թ ն դ ա ց դնդի միա հ ա մ ո ւռ արձադանքը , —
կ ե ՜ ց ֊ց ե ՚։
Վերստին լռությո ւն տիրեց դաշտում, և սրբա զա նը, ոդևորված
դնդի խ ա ն դ ա վ ա ռ ա րձա գա նքով, շա ր ունա կեց .
— Հիշենք, որ մեր նա խ նիները երբեք էլ թշնամուն չեն զիջել
ի ր ե ն ց հպարտ լե ռն ա ս տ ա ն ը։ Մեր ֊ Բ իրսն ու Մ ոա վը, Դ իզափա յտ ն
ու Լուսավորչի սարը մ ե զ հա մար չպ ետք է ամաչեն հայր Արա­
րատի առաջ, որը մ ե զ հետ է, մ եր աչքերի առաջ ու մեր սրտում
և պ ետք է տեսնի թ շնա մ ո լ տ ա պ ա լո ւմ ը . մ եր անկոտրելի ո ւժից ...
Ապա ոսկեհուռ լա նջա խ աչը բ ա ր ձ ր ա ց ր ա ծ գնդի առաջ՝ պ ահ­
պանիչ կա րդա ց սրբա զա նը՛
Հետ ո գնդապ ետը հ ր ա մ ա յե ց , որ գունդը երդումի պատ­
րա ստ վի։
Բոլորը մ ի ա ն դ ա մի ց մեկ ոտքով ծնկի իջա ն, զենքերը ձախ
ձեռքերով բ ռ ն ա ծ , աջերը կրծքներին, հ ա յա ցք ն եր ը դնդի դրո­
շին, որ ա յդ պահին ասես Արարատի գա գա թին էր ծա ծ ա ն վ ո ւ մ
թ ե թ և հո վ ից։ Նրանք վ ե ր ա ց ա ծ , ո գեղ ի ն ա ց ա ծ սպասում էին ա մ ե ­
նակարևորին։ Եվ ա յդ ա մենակարևորը չո ւշ ա ց ա վ ։ Գնդապետ Պ ո ֊
զո սբե կ Փիըումյա նը որ, ականջը ճակատի հրա մա նատա րի ձ ա յ ­
նին, լուռ գ լ խ ով էր ա նում, հա նկա րծ պ ոկ վ եց տ եղ ի ց , շքերթի
ք տ յլ ո վ մ ո տ ե ց ա վ գնդի դրոշին, նրա առաջ ծնկի ի ջա վ ։ Նրա
կրա կվա ծ աչքերի դեմ դրոշն էր ա յդ , հ ա յո ց սուրբ լեռն Ա րա ­
րատ և հա յր ենի երկրի կ ո ր սվ ա ծ հ եռա ս տ ա ններ ը ։ Ձա խ ձեռ քո վ
ա րծա թա պ ատ թուրը կողքի բ ռ ն ա ծ , աջով դրոշի փ եշը՝ հ ր ա մ ա ­
նատարը դնդի անունից երդվեց բա ր ձ րա ձ ա յն ՛
— Մենք՝ Հ ա յկա կա ն Հ ինգերորդ հետ և ա կա յի ն գնդի բոլուկ
զինվորներս ու սպաներս, գի տ ա կ ց ո ւմ ենք, որ հ ա յ ազդի ու հ ա ­
յ ո ց հ ա յր են իք ի վրա կ ա խ վ ա ծ է մա հվա ն վ տ ա ն գ ը ։ Այս օրերին,
երբ մեր դարավոր թշնա մ ի թ ո ւր ք ը, մեր ժողովրդի կեսը ո չնչա ց ­
նելուց հետ ո , շա րժվում է նաև մ յո ւս կեսը բնա ջնջելու, մ ենք
ուրիշ ելք չունենք, քա ն ա յս պահից կո չվ ա ծ մա հապ ա րտներ՝
երդվենք մ եր գնդի դրոշի առաջ, մ եր ազգի ու հա յրենիքի առաջ,
որ կկռվենք մ ի նչև վերջ և կհաղթենք թշնամունւ Թող մ ե զ ստոր
դ ա սա լիք ու դավա ճա ն կոչեն, թ ո ղ դարերի ու գա լիք սերունդների
ա ն ե ծ ք ո վ ծ ա ծ կ վ ե ն մ եր ա նունները, եթե դրժենք ա յս երդումը։
Մ ի ա յն հա ղթա նա կը մ եր վ ր ա յի ց կջնջի մահապարտ անունը։
Հա ղթա նա կ կա մ մ ա՞ հ ։ Հ ա դթ ա նա կ, միա յ ն հա ղթ ա նա կ ։ —
Ապա գրոշի փեշը ս ե ղ մե լով շուրթերին, աչքերը փակ խոն արհ-
վ ե ց Արարատի առաջ, ոտքի ելավ, շրջվեց դեպի գունդը, շա ­
րունա կեց երգումը և ե ր դ վ ե ց ր ե ց , — Հաղթանա^կ, մ ի ա յ ն հաղ­
թանակ>
— Հա ղթ ա նա Հկ, մ իտ րյն հա ղթ ա նա կ , — թ ն դ ա ց, որոտաց գոլն–
՚ 1Ը> ո(էի վերջին զինվորն ա նգա մ ա յդ վա յր կյա նի ն իրեն զգում
էր հզոր ու ա մենա կա րող։
— Ե ր դ վ ո ւ մ ե ն ք , – նորից դ նգաց գնդապետի ձ ա յն ը։
— Ե ր դ վ ո ւ մ ենք, ե ր դ վ ո ւ մ ենք, ե ր դ վ ո ւ մ են ք , — ճարճատեց
գունդը մ իա հա մ ուռ, մի ա կ ա մ ու միա սիրտ , և նրա ձա յն ն ալիք
տա լով տ ա րա ծվ եց Արա րա տյա ն դ ա շտ ում, երևի արձա գա նքեց
Արարատի կրծքի խ որխ որա տն երում։

փ *
*

Մ ա յի ս յա ն օրվա նից դեռ մի քա նի ժ ա մ կար, և Գարեգին

եպիսկոպոսը մ տ ա ծ ե ց , թե կարող է մի զորաջոկատ ևս ա յց ելելI
Երբ իր ա յդ ցա նկո ւթյունը հ ա յտ ն ե ց , ճակա տի հրամա նատա րը
նրան խորհուրդ տ վ եց գնալ գնդապ ետ Պ երեկրյոստովի մ ո տ , իսկ
Պողոսլւեկին էյ խ ն դ ր ե ց մի հուսալի ուղեկից դնել հետ ը ։
— Զ տ վ են եպիսկոպոսն էջմ ի ա ծին պիտի գ ն ա , — անհանդըս–
ա ա ց ա վ ս ր բ ա զ ա ն ը ,— կհոգա ՞ք նրա մա սի ն։
— Հա նգիստ ե ղ ե ք , — մտերմորեն ժպ տ ա ց Դա նիելբեկը *— Զ տ ­
վ են եպիսկոպոսն օտար տեղ չէ։
Վերջին երկու օրերին սրբա զա նը ոգեշունչ ու հոգեպարար
խ ոսքեր շատ էր ասել տարբեր վա շտերում ու գումարտակներում,
ա շխա րհա զորա յի նների խ մ բ ե ր ո ւմ , պարենի բե ռ ն ե ր ո վ ե կ ա ծ նե­
րի հետ զ ր ուցելիս։ Մի տեղ ելո ւյթ էր ունենում, ա րժա նա նում իր
Ունկնդիրների երա խ տ ա գիտ ությա ն ու սիրո խ ո ս ք եր ի ն , հետո
սրա նց ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ մյուս խ մ բ ի մոտ էր գնում ։ Ուղեկիցներն
ա յն տ ե ղ էլ էին ոտ կախ տալիս, լսո ւմ և այստեղի ելույթի խ ոս–

2Ա
— Սարդարապատ
ք ե ր ի ց մի ուրիշ տեսակ հի ա ց ա ծ ու զ մ ա յլվ ա ծ , դժգոհում էին «
— Այ սր բա զա ն, բա ի ն չի ՞ էս խ ոս քեր ի ց մեր ո նց էլ չ ա ս ա ց ի ր
— Օրհնյա լ, իսկ ձերոնց մոտ բերա նս պարա՞պ էրւ
— Չ է, 1 սրբա զա ն, մ եզ մոտ էլ լ ա վ ֊ լ ա վ բա ներ էիր ասումէ
Բ ա յց էստեղ ա սածներդ ուրիշ են, է *
— Է " > քե մա տաղ, էդ ուրիշ բա ն եր ն էստեղ գալու ճա նապ ա ր­
հին էի գտ ել, հո ինձնից չէի ա սում ,— մանրիկ բա րի աչքերը
կկոցա ծ՝ կատակում էր սրրա զա նըւ — Ա ՛յ, հաջորդ խ մ բ ի հետ էլ
պիտի խ ո ս ե մ էն բ ա ն ե ր ի ց , որ գտնելու ե մ ի ր են ց ճանապարհինւ
կարևորն այն է, որ սրտի խոսք ասես։ Սրտից ելած խոսքը լա վ
I; գտ նում ուրիշի սրտի ճա նապ ա րհը։
Եվ ա յսպ ես նա ամեն տեղ սրտի խոսք էր ասում, մ ա րտ ի կ­
ների սրտեր էր հուզում։ Մարդիկ ա մենուրեք շն ո րհ ա կա լոլթ յա մ բ
էին ճա ն ապա րհ ում նոր օրերի ա յդ Ոսկեբերա նին, ինչպես նրան
իր շնո րհա կա լությա ն խ ոս ք ում կնքեց Ռիֆչիսից եկած ղարաբաղ–
ցիների ջոկատի հրամա նատա րը՝ գնդապետ Շ ա հ նա զ ա րյա ն ը , որի
համար սրբա զա նի ճառը ճա րտ ա սա նությա ն վերին օրինակ էր, ե
ինքը պիտի հիշեր երկար ու երկար ժ ա մ ա նա կ, եթե ա ստ վա ծ
տար, որ ո ղ ջ ֊ առողջ ելներ այղ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց։
Երեկոյա ն դ ե մ սրբա զա նը հասավ Արաքսի ափը, ուր երկա թ­
գծի զ ո ւյգ եզրերին ն ստ ո տ ա ծ իրեն էին սպասում ճակատի ծ ա յր
ձ ա խ թ ևա յի ն ն եր ը՝ մի խ ա յտ ա բ ղ ե տ «լս ա ր ա ն » ՝ Ա յնտեղ էր գնդա ­
պետ Պերե կր յո ստ ո վ ը , որ հ ա յտ ն ե ց , թ ե ճակատի հրամանատարն
արդեն ռա դ ի ո յո վ տ եղեկացրել էր, և իրենք սպասում էին ս ր բա ­
զանին։
Ռուս գնդապետի առաջ հ ա վ ա ք վ ա ծ էին պարտիզանները, ն ո ­
րեկ կա մ ա վ ո ր ներ ը , Թ իֆլիսից ու Երևանից հենց այդօր ժ ա մ ա ­
ն ա ծ ։ ւսոլցիչներ ու գի մ նա զ ի ստ ն եր , որոնք խառնվեչ էին ռո\–
ւա կսն զորա մա սերի մնա ցո ր դն եր ի ց կ ա զ մ վ ա ծ դ ո ֊ մ ա ր տ ա կ ի ն ,
սակայն դեռ չէին ձուլվել նրան, որովհետև ք ա ղա քա ցիա կա ն
զա նա զա ն հագուստների մեջ էին և կարգապ ա հությա ն տեսակե–
տից էլ նման էին կապտակոհակ գետին խ ա ռ ն վ ա ծ պղտոր ջրի)
որ սրբազանի սուր ա չքից։
հ՛նգապետ Պ երեկրյո ստ ո վ ը, բա րձրա հա սա կ, լա յնա թ իկո ւն ք
Ու շի կա մ ա զ մի տղա մա րդ, որ սրբա զա նի հին ծ ա ն ո թ ն եր ի ց էր,
նրան ընդա ռա ջ գնա ց և, պեպեն ոտ դեմքին սրտաբուխ ժպիտ,
դ ի մա վ ո ր եց ու անուշ խ ոս ք եր ո վ տա րա վ, ն ե ր կ ա յա ց ր ե ց իր ջո–
կատինէ յե ր ր ժպտում էր, աչքերի տեղ երկրո նեղ գծեր էին դ ո .
յա ն ո ւ մ շեկ հոնքերի տակ, չքչա նա լիս երևրւմ էխն աչքերի սպի-
Խա կուցների պ եպ ենները։
Գարեգին եպիսկոպոսն ա նհարմար վիճակի մեջ էր։ Ա յդ ի ս -
կույն հ ա սկա ցա վ գնդապետը և նրան խ նդ ր եց ուշադրություն
դարձնել, որ զ ո րա մ ա սո ւմ ռուս և ա յլ ա զգութ յունների զ ի ն վ ո ր -
ներ ու հրամա նա տ ա րներ էլ կան։
— Նրանց համար ձեր խոսքը թա ր գմ ա նե լու են ի ր են ց հայ
ա ս ա ց *— Ես ա յնպ ես ե մ նստ եցր ել, որ հասկա­
ը ն կ ե ր ն ե ր ը ,–
նալու հա մա ր ոչ մի դժվա րություն չլինի։
Սրբազանը շ ո յվ ա ծ էր գնդապ ետի նրբա նկա տ ութ յունից և
ք ա ղ ց ր ո ւ թ յա մ բ գլխ ով արեց ու վ ա յր կեն ա պ ե ս մ տ ք ո ւմ գ ծ ե ց մ ո ­
տա վոր պատկերն այն զ ր ո ւյց ի , որ պատշաճ կլինի ոչ մ ի ա յն խ ա յ ­
տ ա բղ ետ , ա յլև բ ա զ մ ա զ գ ի իր ունկնդիրներին։
— Տեսն ո ւմ եք, ի մ սիրելի ա զգ ա կ ի ց ն եր , այսօր ձ եզ հետ
ուս– ասի նստ ա ծ են և վաղն էլ թուրքի դեմ կովի պիտի դուրս
դան մեր ա յլա զ գ ի բարեկամները, որոնց մեջ ես տ ես նո ւմ ե մ
շատ ռուսների ։ — Սրբազանն ա յսպ ես սկսեց իր զ ր ո ւ յց ը , որ հ ի մ ­
նա կա նում ծա վ ա լվ ելու էր հ ա յ և ռուս ժողովուրդների հին ու նոր
փ ո խ հ ա ր ա բեր ո ւթ յո ւնն եր ի շուրջը ։ — Պարոն գնդապ ետն ա սաց՝
վնա ս չունի, որ ես մեր լ ե զ վ ո վ պիտի խ ո ս ե մ , թա ր գմ ա նի չներ
կան, որոնք ի մ խոսքերը պիտի հա սկա ցնեն ռուս բ ա ր ե կ ա մ ն ե ­
ր ի ն։ @այց ես շատ կուզենա յի ի մ հատուկ շնորհակալությունը
հ ա յտ նել ի ր են ց իսկ լե զ վ ո վ , առանց թ ա ր գմ ա նի չն եր ի։
— Ասկանալի է, շատ ասկա նալի է, սրբազան .,— բա րեկիրթ
ասա ց գնդապ ետ Պ ե ր ե կ ր յո ս տ ո վ ը , որ շուրջ չորս տարի ծ ա ռ ա յե ­
լ ո վ Հ ա յա ստ ա նի տարբեր ն ա հա նգներում տ ե ղ ա կ ա յվ ա ծ զորա ­
մա սերի հետ, լրիվ հա սկա նում էր հա յեր են ը և ա մեն կերպ ջա­
ն ո ւմ էր խ ո ս ե լ * – Մենկ միասին կր վ ո ւմ ենկ և միասին էլ պ ի­
տի ախտ ենք տշնա մուն։
- Ա ստ վ ա ՛ծ տա , սիրելի գ ն դ ա պ ե տ , աստվա ծ տ ա , – ոլնկըն–
դիրներն ա ղ մ կ ե ց ի ն , և սրբազանը հ ա սկա ց ա վ , որ պ ատճառը դըն–
դապետ Պ ե րեկրյոստ ովի հա յեր են ն է . երևի շա տերի հա մար
անսպասելի էր ա յդ ռիժ, ռուսից էլ ռուս զորա կա նի հ ա յե ր ե ն ը »
Աղմկում էին զա ր մ ա ց ո ղ ն ե ր ը , իրար հր մշտ ո ւմ ։ Գնդապետը տ ե­
ղից վեր կա ց ա վ և, ձգվա ծ, գոտին ուղղելով, պ եպ են ո տ , բա րի
դեմքն ա յս ու ա յն կողմ դարձնելով ա ս ա ց <
 — Ոլշա գրուտ յո ՜ լն , զինվորներ, ո ւշա գրուտ յո ՜լն ...
Զինվորները միահա մուռ ծափահարեցինք Գնդապետը ժ ը պ ֊
տա լով ձեռքը թա փ տ վ ե ց , ն ս տ ե ց , Սրբազանին ուրախացրեք
ի նքնա բո ւխ ալս տ եսա րա նը, և աջը բա ր ձ ր ա ց ր ե ց ։ Սև թևքը թ ա ց -
վ ե ց կողքի վրա, և դրանից նա երևաց արծվի պես, որ պ ատ •
ր ա ս տ վ ո ւմ է թռիչքի՛
^ “ ՚յ Ր ^ ն ի ք ի զինվորներ, ք ա ջե՜ր ,— նրա ձա յն ն ա յժ մ սուր
Հնչեց և ասես մեկեն կտրեց աղմուկը ։ — Ես տեսնում եմ, որ
զոլք սիրում եք ձեր ռուս հ ր ա մ ա նա տ ա րին։ Պարոն Պերե կր յո ս-
տովի անունը հայտնի է Տա ս նհ ի ն գի ց, երբ նա, ռուսական բ ա ­
նակի զորա մա սերից մեկի գլուխն ա նցա ծ, մ ա սնա կցում էր Վ ա ս ֊
պոլրականի ազատագրական մ ա րտ երին։ Փ ա ՜ռք նրան, որ ա յ ս ֊
° ր էլ, երբ իր հա յր ենիքը պ ա տ ա ռոտ վում է երեկվա դ ա շ ն ա կ ի ց ֊
ների հա րվա ծներից ու տ նա բույս ապիկարների դավաճանություն
Ւ^քր մ եզ հետ է, կռվում է մեր դարավոր թշնա մու դ ե մ ։
/ ՚ ր և մե ր թշնա մ ոլ դեմ***
— Փա ՜ռք գնդապետ Պերեկրյո ստ ո վ ի ն , — տեղից կտրուկ
բա ր ձրա նա լո վ գոչեց երիտասարդ մի պորուչիկ։
— Փա ՜ռք և պ ա տ ի ՜վ , — նրան ա րձա գա նքեցին բո լո ր ն ս տ ա ծ ­
ները։
Սրբազանը նորից թևը բա ր ձ րա ցր եց գո հ ո ւն ա կո ւթ յա մ բ, և
նստա ծների շարքերի վրա տ ա րա ծ վ եց ա յն պիսի լռ ո ւթ յո ւն , որ
լսվ ո ւմ էին մոտիկ թ փ երի վրա երգող թռչունների ձ ա յն եր ը , թ ի ­
կունքում ի նչ-ո ր տեղ ետ ու առաջ անող շոգեքա րշի հևոցը՛
— Ես իզուր չա ս ա ցի ՝ «ի՜ր և մե՜ր թ շ ն ա մ ոլ դ ե մ » , — շա րու­
ն ա կ եց սր բա զա նը ։ — Առաջին ա նգա մ չէ, որ մ են ք միասին ենք
ճա կա տ ում մեր ընդհանուր թշնա միների դ եմ , որ թուրք ն վ ա ­
ճողներն են։ Հա զա ր տարի սրանից առաջ հա յ և ռուս զորքերը
միասին ճակատ էին տալիս այսօրվա թուրքերի նախ ահա րց ս ե լ­
ջուկ թուրքերի դեմ ՝ Մանազկերտի մոտ երքից մինչև ճ ո ր ո խ ի հո­
վ ի տ ը ։ Եվ ա յն օրերից սկսած՝ արևելքից եկա ծ մեր բոլոր թ շ ն ա ­
միները պատուհասել են նաև ռուսաց երկիրը։ Երբ որ ռուսներն
ի ր են ց Կուլիկովյան դաշտում ջա րդեցին թ ա թ ա ր -մ ո ն ղ ո լն ե ր ի ն ,
ա յդ նշան էր, թե Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ավեր ու մա հ սփռող նրանց
ց ե ղ ա կ ի ց ն ե ր ի մեջքը կո տ ր եցի ն, Դրա հ ա մ ա ր էլ դեռ վաղմիջնա–
ղ ա ր յա ն օրերից հ ա յը հուսա վա ռ հ ա յա ց ք ո վ էր ն ա յո ւ մ դեպի
հյո ւսիսի մ ե ծ ա զ ո ր ա զգ ը, Դրա հա մար էլ միջնա դա րյա ն հա յ
տաղասացը հա վատում էր, որ մեր երկրի թ ա լկա ցա ծ տունկը
հյուսիսի հովից պիտի կենդանանա՛ Դրա համար էլ վերջին դ ա ­
րերի մեր ա մ ենահեռա տես ու ամենաիմաստուն դործիչներից
մ եկ ը ՝ Իսրայել Օրի իշխ ա նը, եվրոպական բոլոր մ ե ծ ու հզոր
տերությունների ք ի մքերը պտրելուց, նրանց տրա մա դրությո ւն­
ներն ու ցա նկություններն ապարդյուն ստուգելուց հետո, եկավ–
կանդնեց Ռուսական ցա ր Պետրոս Մեծի արքունիքում և ասաց,
մեր բա զմա չա րչա ր ազգը կարմ այս երկրի օգն ո ւթյա մ բ պիտի
փրկվի իր հին թշնա միների ճիրաններից, կա մ էլ ոչ մի փրկու­
թ յո ւն չունի։ Եվ Օրիի հետ բ ա ն ա կ ց ա ծ Պետրոս Մեծը հասկացել
էր նրան, դիտեր, որ հարևանների ասիական բա րբա րոսությո ւնից
քրքրվում է աշխ ատասեր ու լուսավոր մի ազգ, որ իր հավա–
տա կիցն է ։ Ա յգ մ ե ծ թա գա վ ո ր ը, կա ղնեբազուկ իր թևը բ ա ր ձ ֊
յւա ցրա ծ ասել է . «Մ ե ն ք մեր կա յս երական առանձնահատուկ
ողորմա ծությա ն ու հովա նա վորությա ն տակ ենք առնում ա ն հ ա ֊
վատների լծի տակ տանջվող հ այ ա զ գ ը * * * » ։ Եվ ահա ա յն մ ա մ ա ֊
նակից ի վ ե ր , ավելի քան երկու հարյուր տարի, եթե մեր ազգի
որևէ հատվածը կարճ կամ երկար խաղա ղ ու հա մեմա տակա ն
ապահով կյանք է ունեցել, ապա միայն ռուս ազգի ազնիվ ու քաջ
զավակների օ գ ն ո ւ թ յա մ բ , եթե մեր թշնա միները ժամանակ առ
ժամանակ մեզ հանգիստ են թո ղ ել, ապա հյուսիսի մեր բ ա բ ե -
կամի ահից։ Թող հա վերժորեն անխա՜խտ լինի Ռուսաց տ ե ր ո ւ ֊
թ յա ն հզորությունը։ Թոզ կարճ Ժամանակում ա յգ մեծա զո ր տ ե ֊
I՝ ությ ունը վերա գտնի իր ապահով խ ա ղ ա ղ ութ յո ւն ը , որ մ ենք էլ
նրա օգն ո ւթ յա մ բ հ զ ո ր ա ց ա ծ ՝ փրկվենք մեր հին թշնամու վ ա յ ֊
բ ա ց ո ւթ յո ւն ի ց ։
- Կեցցե ՜ ռուս ա զ գ ը , կ ե ց ց ե ՜ մ ե ծ Ռուսաստանը ,— ոգևոր ֊
վ ա ծ բա ց ա կ ա ն չեց քիշ առաջ իրեն ց ո ւյց տ վա ծ պորուչիկը, և
նրան անմիջապես արձագանքեցին բոլոր նստ ա ծները, բ ա$1*
փոքրիկ խ մ բ ի ց , որը հանդիպման կեսից թիկունք էր գարձրեչ
սրբա զա նին, և դա չէր վրիպել նրա ա մենատես ա չքի ց*
Գարեգին եպիսկոպոսը խ ոսեց նաև Արևելյան Հ ա յա ստ ա նը
Ռուսաստանին միա ցնելու համար հա յ ու ռուս ականավոր մարղ–
կանց գործա գրա ծ ջա ն քե ր ից, նրանց պ ա յծ ա ռ հիշատակը վ կ ա ֊
յա կ ո չ ե ց ։ Վերհիշեց Ա րովյա նի եր ա խ տագիտությա ն խ ոսքը ոուսի
մա սին, որը թուրքի ու ղզլբաշի ստրկությունից ազատել էր հայ
ա
 Ժողովրդին։ Եվ էչի ուրիշ շատ մեծերի հ ի շեց, որոնց իրատես
հ ա յա ց ք ո ւ մ միշտ էչ փրկարար է Ռուսաստանի դեր ը ... Եվ եր բ
զ ր ո ւ յց ի վերջում ունկնդիրներն սկսեցին ի ր են ց տպ ա վորությո ւն»
ներն արտա հա յտ ել լսա ծի մ ա ս ի ն հ ա ր ց ե ր էին տալիս, պա»
ա ասխաններ լս ո ւմ , իսկ առավել գործնական մարդիկ խ ո ս ա ա »
նում էին անաղարտ պահել երկու ազդերի բա րեկա մությո ւնց$
վա ղվա կռվում էլ ա յն պ ես խ ի զ ա խ ե լՏ որ թշնա մու աչքերը չ ը ճ ֊
վ ե ն , — թիկունքով ն ստ ա ծներից մեկը տեղից վեր կա ց ա վ և
հա րց տալու իրավունք խ ն դ ր ե ց ։ Կարճահասակ երիտասարդ էր,
թ խ ա դ ե մ , կարճ ու սրա ծա յր մորոլքով։
- Մենք բոլորս բա րձր ենք գնահատում ձեր հա յա գիտ ա կա ն
ուսումնա սիրությո ւնները, թա ն կա գի ն Գարեդին եպիսկոպոս Հ ո վ -
ս ե փ յա ե ։ — Ներքին հուզմունքը թ ե խ ռ ո վ ք ը ղսպ ա ծ՝ ա յսպ ես խ ո ֊
սեց զ ի նվորա կա նը ։ — Այսօր էլ վկա եղանք ձեր ճա ր տ ա ս ա նա ֊
կան ձիրքի հորդոլմին *— Սրբազանն արտաքուստ խ ա ղ ա ղ , ն ո ւ յ ֊
Նիսկ գո վ ա ս ս ն ա կ ա ն այս բա ռե րի տակ զ սպ վ ա ծ դժգոհ ութ չուն
ղդալովՀ պ ա տրա ստվեց հա րվա ծ ընդունելու, և հարվածը չուշա ­
ց ա վ ։ — Մնչ եք կա րծումք հարգարժան եպիսկոպ ոս, արդյոք շատ
չէ*ր ձեր խոսքը ա յդ հովա նիի ու հ ո վա նա վորությա ն մ ա ս ի ն . . .
Խոսողի շուրջը նստա ծ երեք–լորս հոգին, որոնք, երևի ի ր ե ն ց
ընկերոջ պ ա տ վ ի ն , շուռ էին եկել ա րդեն, և սրբազանը կարող
էր նրանց երեսներն էլ տ ես նել, ց ն ծ ո ւթ յա ն մեջ էին> նրա նց ը ն ­
կերոջ հարցը շատ էր մերկ, բ ա յ ց սրբա զա նը պ ատ ա սխա նելուց
առաջ նրան հ ա րցրեց,
— Չ էի ՞ք ասի, թ ե ռա զմ ա ճ ա կա տ գալուց առաջ ի նչո ՞վ էիք
զ բ ա ղ վ ո ւ մ , հարգարժան զ ի նվորա կա ն։ Ինձ համար հետա քրքիր
է, թ ե ո լմ հարցին պ ատա սխա նելու պատիվն ունեմ։
Զինվորա կա նը, ոչ ա ռա նց հ պ ա ր տ ո ւթ յա ն , անմիջապես պ ա ­
տ ա սխ ա նեց.
— Հ ա յա գիտ ո ւթ յա ն գասեր ունեի Ներսիսյան ճե մ ա ր ա նո ւմ ,
ա յժ մ էլ, ինչպես տ եսնում ե ք .,.
Սրբազանը ք մ ծ ի ծ ա ղ ե ց , շ ո յե ց կարճ ու ց ա ն ց ա ռ մորուքը։
— Հ ի մ ա պ աշտոնակցի իրա վունքով ես ձեզ մի հարց տ ա մ .. .
Պաշտոնակցի ի ր ա վ ո ւ ն ք ո վ , թ ե չ է , ուրիշ ոչ մի պ ա ր ա գ ա յո ւմ ես
ինձ իրավունք չէի վերա պ ահի։
— Խնդրեմ, խ ն դ ր ե մ , — մ եծ ա հ ո գա բա ր աոաջա րկեց զ ի ն վ ո ­
րակա նը։
 -— Հ ա յա գ ի տ ո ւ թ յա ն դասերին ձեր ուսանողնե՞րն են թ իկունք ֊
ները դեպի ձեզ նստ ում, թե դո՞ւք սովորություն ունեք թիկունքով
լսելու* Տ եսն ո ւմ ե մ , որ խ ոսելիս չեք օգտվում թիկունքի ծ ա ռ ա ֊
էութ յո ւնի ց։
Ծիծաղեցին զինվորա կա ններից շա տերը։ Նույնիսկ նրա թ ի կ ­
նակիցները հեգնական ժպիտով ն ա յեց ի ն ի ր են ց ը նկերոջը։ Եվ
ն ա , իրը, դա րձյա լ իր մ եծա հ ո գո ւթյա ն բա ր ձ ուն ք ի ցէ զիջեց,
— ես դրա համար կարող եմ ներողություն խնդրել՝ սպա­
սելով, ս ա կա յն , հարցիս պ ա տ ա սխ ա նին։
Սրբազա նը, որքան էլ բա ր եկի ր թ մա րդ, դ մ վ ա ր ա թ յա մ բ էր
իրեն զսպ ում, որպեսզի կոպտորեն ւվՒըավորի այդ « հ ա յա գ ի ­
տ ո ւթյա ն դասեր ո ւնեցողին»՛ Նա շատ էր ց ա վ ո ւմ , որ տ եսա րա ­
նին ականատես և ունկնդիր են վ ա ղ վ ա ճա կա տա մա րտին պ ա տ ­
ր ա ս տ վողները։ Ինքը եկել էր նրանց ոդին բա ր ձ րա ց ն ելո ւ, սա­
կ ա յն , ա հա՜, ն րա նց մ տ քերը պ ղտ որվում են ա յս տհաճ հա րց ու
պ ա տ ա ս խ ա ն ով ։
— Բ ա յց ինձ թ վ ա ց , թ ե ձեր հարցի պատա սխա նը կար ար­
դեն ի մ տ վ ա ծ հարցի մ ե ջ ։ Ա յս ինքն՝ երբ թիկունքով ես լսում,
երևի ա մենա կա րճ խ ոսքը թվա երկար և ամենաճջմարիտ խ ոսքը՝
հ ի մ ա ր ո ւթ յո ւն ։ Բա յց անկախ ա յս հ ա ն դ ա մ ա ն ք ի ց , ես կարող եմ
0դնել, որ դուք ավելի պարզ ա րտ ա հա յտ եք ձեր մ ի տ ք ը ։ Հ ա մ ա ­
ձ ա ՞յն եք ։ Հա՛՞, փա ռք ա ստծո, դե՞, խ ն դ ր ե մ , ա ս ա ց ե ք ՝ ինչ որ
մ տ ա ծո ւմ եք<
— Ա յսինքն՝ ես ի՞նչ եմ մ տ ա ծ ո ւ մ , սր բա զ ա ն , — իրա րով ան­
ց ա ծ ու Գարեդին Հո վ ս եփ յա ն ի այս մա րտա հրավերից գլուխը
կո ր ցր ա ծ խ ո ս ե ց զորա կա նը։ Սակայն նահանջելու տեղ չուներ և
միտքը բ ա ց ա տ ր ե ց . — Այդքան որ հովանի ու հովանավորություն
եք կանչում, որքա՞ն ճշմարիտ է, և, հատկապես, դա որքա՞ն
կարող է բա րձրա ցնել հա յ զինվորի մարտական ոդին։ ՉԷ" որ
մենք ունենք պ այքարի վերջնական նպա տա կ, որ է՝ ազատ ու
անկախ Հ ա յա ս տ ա ն ը ։ Ո՞չ մի պետ ութ յա ն ու ո չ մի ժողովրդի
կողմից չպ ա րտ ա դրվա ծ փ ո խ հ ա ր ա բեր ո ւթ յո ւնն եր ո վ ..,
— Ա՜ ֊ հ ա " ,— զորականի խոսքի վրա առա ջա ցա ծ աղմուկը
լռ ե ց ն ե լո ւ հա մար սրբա զա նը թևը բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց » - Ուրեմն, ուզում
եք ա նկա խ –ա զա տ Հ ա յա ս տ ա ն ։ Բոլորի ց անկախ, ա մ ե ն ինչից
ազատ* ճի շտ ը որ խ ոստ ովա ն ե մ , ինքս էլ եմ ուզում։ Երևի չի
լի նի խ ելք ը գլխին որևէ հ ա յ, որ չեր ա զի այդպիսի Հ ա յա ս տ ա ն ։
 — Բա էլ ի նչ ո՞ւմն է բ ա ն ը ։ ՚
— Բանն ա մենակարևոր հա րցի մեջ է, թ ե որտե ղ պ իէփ
դնենք և ինչպ ե՞ս պիտի պահենք ա յդ ա նկախ , ազատ Հա յաո–
տանը։
— Է ՜։ որտե՞ղ պիտի դնե նք, Գարեդին եպ իսկոպոս, երեք
հազար տարի է, նա իր տեգն ունի։
— Երեք հազար տարի չ է , շատ ավելի է, բ ա ր ե կ ա մ ։ Հ ա յ ժ ո ­
ղովուրդը ոչ մի տեղից էլ չի եկել երեք հազար տարի առաջ՛ Նա
ծնվեւ ու ազդ է դարձել իր հ ա յր ե ն ի ք ո ւ մ , որ կոչվում է Հ ա յկ ա ­
կան բա ր ձրա վ ա նդ ա կ։ Բ ա յց նրա ա մբողջ կ յա ն ք ը , նրա ամբողջ
գրավոր պ ա տ մությունը և մ ա նա վ ա ն դ վերջին դարերը մ ե զ սով ո ­
րեցրել են մի դառը ճշմա ր տ ո ւթ յո ւն, որ ե՞ս չպետք է ձեզ բ ա ­
ց ա տ ր ե մ , եթե դուք իսկա պ ես հ ա յա գի տ ութ յա ն դասեր եք տ ա ­
լի ս։ Հա ս կ ա ն ա լի ՞ է։ Եթե դուք ձեր ազատ ու անկախ Հ ա յա ստ ա նն
իր տ եղ ո ւմ եք պահ ում, բ ա որտե՞ղ եք տ եղա վորելու Թ ուրքիան,
որը թշնա մին է ո չ մ ի ա յն քո անկախ պ ե տ ո ւ թ յա ն , ա յլև քո
ազդի ֆիզիկա կա ն գ ո յո ւ թ յա ն ։ Որտե՞ղ եք տ եղա վորելու մեն շև ի կ­
ներին ու մ ուս ա վա թ ին, որոնք մ եր հողերի լա վ ա գո ւյն ը ծա լ ե լ ֊
տակներն են դրել, աչքներն էլ տնկել մ ն ա ց ա ծի վր ա ։
— Մենք ուզում ե ն ք ,..
— Դուք ինքներդ է՞լ չդ իտ եք, թ ե ի՞նչ եք ուզում , — վրդով­
վ ա ծ՝ նրան ընդհա տեց ս ր բա զ ա ն ը ՛— Եվ, վեր ջա պ ես, դուք ո՞վ
եք, որ ա յդպ ես մ ի ա յն ուզում եք։ Չ ի ՛ չինի վեր կենա ք, ձեր
ուզածը ն վ ա ճ ե ք ...
Գնդապետ Պերեկրյոստովը տեղից վեր կա ցա վ և ս ր բ ա զ ա ­
նից ներողություն խ նդ ր ելո վ , զորականին աոաջարկեց նստ եր
Ապա իր շիտակ հասակով ձգվեց զորա մա սի առաջ, խ ո ս ե ց .
— Կարծում եմ, մենք մեր խորին շնորհա կա լությունը պիտի
հ ա յտ ն են ք թանկագին Գարեգին եպիսկոպոսին իր բովա նդա կա –
ւՒօ> խ ոՐ ու իմա ստ ուն զ ր ույց ի հ ա մ ա ր , — ա սա ց ն ա ։ — Ինչ վ ե ­
ր ա բ եր ո ւմ է զ րույցի վերջնա մասին, ա յստեղ էլ հույսներս կգնենք
մեր թա նկա գին սրբա զա նի մ եծ ա հ ո գո ւթ յա ն վ ր ա ։
Գնդապետը շրջվեց, կռա ցա վ դեպի սրբա զա նը և, նրա աջն իր
հսկա յա կա ն թա թ ի մեջ ա ռն ելո վ, ջերմորեն թա փ տ վ եց.
— Կներե՞քէ ս ր բա զ ա ն, երևի ձեզ վիրա վորելու նպա տա կ չ ո ւ­
ներ երիտ ա սա րդը , — ա նկեղծ ց ա վ ա կ ց ո ւ թ յա մ բ , ց ա ծ ր ա ձ ա յն խո–
սեց նրա հ ետ ։ — Կա մավորները քիչ ավելի ազատ են պահում
ի ր ե ն ց ։ Կանոնավոր բա ն ա կո ւմ զինվորն իր շրջա նակներից դուրս
գա լու իրմէվունք չի ունենում։
Սրբազանն զ գ ա ց վ ա ծ էր նրա խոսքերից և ինքն էլ նրա համար
ցա ծր ա ձ ա յն պ ա տ ա ս խ ա ն եց .
- երբ մեկը զենք է վ ե ր ց ր ե լ, պետք է որոշակի ի մ ա ն ա , թե
ինչի* համար է կռվելու։

ճանապարհին սովորաբար նա մտքով հաջորդ զւրամասի

հետ էր լինում. մտմտում Լր այն իասքը, որ այնտեղ պիտի
ասեր, փորձում էր իրար բերել տպավորությունները նախորդ
հանդիպումներից։ Հաճախ այս նախորդները ևս բավականին
նյութ էին տալիս հաջորդ ելույթի համար... Սակայն այնօր նա
չէր կարողանում կտրվել «հայագիտության դասեր ունեցողի0
միջադեպից։ Ե՞նչ էր աչք խոթում իր հայագիտությունը։ Այդ
ի՞նչ հայագետ է, որ տարրական իրատեսություն չունի)քև չի
կարողանում պարզել, թե այս ժողովուրդն ի նչ շրջապատի մեջ է
գտնվում, ինչպե՜ս կարող է ապրել, և նրան հրում է ինքնասպա-
նության։ Այո՜, եթե թուրքի, մուսավաթի ու մենշևիկի հարևա ֊
նության պայմաններում մեր ուժասպառ ազդը մեկուսացնում են
իր միակ բարեկամից ու հզոր հովանավորից, հանձն ում այդ
եբդվյալ թշնամիների ողորմածությանը, դա նրա կործանումն է
ու մահը։ Մարդիկ չե՞ն տեսնում, չե՞ն զգում այսքանը։ Թանի
ամիս է, Թուրքիայի տերերը պահանջում են, որ Կովկասը մեկու­
սանա, անջատվի Ռուսաստանից, որպեսզի իրենք հեշտությամբ
կլանեն այդ մ եկ ուս աց ած ու անպաշտպան կովկասցիներին։ Մի՞­
թե հենց դա՜ նրանց ոչինչ չի ասում։ Թուրքը շա՞տ է ցավում
Կովկասի անկախության համար։ Ւնչպե՞ս չէ, հենց գիշեր–ցերեկ
նրանց անկախ ու ազատ զարգացումն է երազում, այդ պատ­
ճառով է, որ արնախոլմ զորքը քաշած եկել է՝ իր ճանապարհին
ավեր ու մահ սփռելով։
Կամ այն մյուսնե րը։ Երեկ չէ մյուս օրը Սեյմի Ժողովում
Գեգեչկորին վեր է կացել ու հրապարակել մուսավաթական կա­
ռավարության զինվորական կոմիսար Հէեյնալ Սուլթանովի հե­
ռախոսազրույցը Թիֆլիսում գտնվող լեռնականների ներկայա–
ցուցչի հետ* Աոզթանովն ասել է՝ թող լեռնական մուսուլման֊
ները զինվեն ու նախապատրաստվեն. իրենց նոր իշխան ությոլ–
նը շուտով Ղարարաղի ու Զանդեզուրի վքայով Ա նա ֊
տոլիալի հետ, և նրանից հետո Կովկասում միայն կլինի մ ուս ո ւ լ֊
մանական տիրապետության։ Պատահակա՞ն է, որ թուրքացած
քուրդ Սոլլթանովը, Անդրկովկասում, իրր թե, բարիդրացիական
հարաբերություններ հաստատելու նպատակով բնավորված անդ-
լի ական միսիային կաշաոելով, իր եղբորը՝ թժիշկ Խոսրովբեկ
Սուլթանովին, նշանակել է տվել ՚Լարաբաղի տեր ու տնօրեն։ Ւսկ
այդ բժիշկ֊հ այակերն էլ կաշառվածների օժանդակությամբ փոր.
ձում է ձեռք ձգել նաև Հէանդեզոլրն ու Կապանը։
Գելլեչկորին ինքը քի՞չ սադրանքներ է կատարում Հայաստանի
ոլ հայության հանդեպ, ահա թուրքի ճակատը լքած մենշևիկ֊
յան զորքերը կան դնել են Լոռու և Իորչալուի դեմ ու այս կող–
մից էլ նրանք են պատրաստվում հոշոտելոլ հայ ժողովրդի
բզկտված մարմինը։
Իսկ մեր իմաստուններն ազդի գլուխն են լցնում անկախ ու
ազատ Հայաստանի թմբիրը։ Չե՞ն ուզում ոչ մի տերության կամ
Ժողովրդի կո1լԼ^ից պարտադրված փոխհարաբերություններ։
Բայց որքան հայտնի է, կամ ինչպես պետք է ենթադրել, կու­
սակցություններն ազգի ցավից են ծնվում, որպեսզի դարմանեն
ս յղ ց ավը։ Ինչպե՞ս է պատահում, որ նրանք մոռանում են իրենց
դերը։ Թե* կարծում են՝ ցավը պետք է վերացնել ցավատիրոջ
հետ միասին։ Հիմա մեր ազգի առաջ կանգնած մի անհետաձգելի
խնդիր կա1 կասեցնել թուրքի առաջխաղաց ումը, փրկել Հայաս­
տանի սիրտը, որպեսզի նա ապրի։ Հետո արդեն անհրաժեշտ
կլինի ապահովել այն հովանավորությունը, որի առկայությամբ
թուրքն այլևս չի համարձակվի մեզ վրա դալ, և Կովկասում վերջ
կտրվի ազգամիջյան խժդժություններին։
Այսպես նա մտածում էր իր համար՝ երկար ժամանակ մո­
ռացած ուղեկցի գոյությունը։ Իսկ այդ ուղեկիցը խոնարհ, խելոք,
սակավախոս մարդ էր՝ նշանակված գնդապետ Պողոսբեկ Փի–
ր ումյանի կողմից։
Մի օր էլ սրբազանին ուղեկցեց Դանիելբեկի ավադ որդին՝
պոդպորուչիկ Միքայել Փիրումյանը՛ Հաջորդ օրը նա կարևոր գործ
ուներ զորամասի շտաբում, հոր հետ պետք է ճակատամարտի
քարտեզը գծեր, մնաց այնտեղ, և սրբազանն ստիպված եղավ
շյւջագայեէ միայնակ, մեկ-մեկ էլ հոգևոչ ական պաշտոնակիցների
հետ։ Զավեն եպիսկոպո սի հետ զորամասից֊զ որամաս էին գնում
հին աշուղների պես, մեկը մյուսի թևը բռնած։ Մարմնեղ Զա~
վենը ծանր էր շարժվում և հաճախ էր խնդրում, որ Գարեգին
սրբազանը ոտը մի քիչ կախ գցի։ Գարեգինը կանգնում էր, ժըպ-
տալով խոսում*
— Աչքերդ խփի՜ր։ փեշս բռնի՜ր* Ես էլ կձևացնեմ, թե քոռ
աշուղ եմ ման ածում։
— Տեսե՞լ եսճ այդ քոռերը ոնց էշ դիպուկ են գավազան իջեց-
նում շների վրա։
Գարեգին սոբազանը չավ էր հիշում իրենց գյուղերում տաղ
ասող զանգեզուրցի աշուղներին։ Երեխա էր, հարցասեր, աշ­
խարհի բոլոր գաղտնիքները բացելու հետամուտ, մի անգամ
իրենց բակում երգող աշուղի առաջ կռացավ, փչակ֊փ չակ աչ­
քերին նայեց և հարցրեց.
~– Աշուղ դաւի, դու բոլորովի՞ն քոռ ես։
— Հա՜, քե մատաղ, բոլորովին, — դատ արկ խոռոչների վրա
կուչ եկած կոպերը ճպճպացնելով փորձեց ժպտալ ((աշուղ դային»։
— Բա սկի ոչ մի հետ էլ չե՞ս տեսել։
Երևի ((աշուղ դային» հասկացավ, որ հարցվորը շատ է միա­
միտ, և հետո էլ, պարտավոր էր հավաքվածներին աշիաւժս՛ցնել։
Կոտրատված մի ժպիտ խաղացրեց ծաղկատար դեմքին, ասաց,
— ՝Բե մատաղ, ինչի՞ չէ. տարին մի հետ տեսնում եմ։
Բոռ աշուղին ման ածողը լուրջ զայրացած նկատեց.
— Շա տ ա, — ասաց, — մի օրվա մեջ էնքան ցավ ու դառ­
նություն կտեսնես, որ սիրտդ կճաքի, և աչքդ նորեց կքոռանա։
Հիմա ամեն առավոտ էջմիսւծնից դուրս գալիս երեկոյան
իր կացարանը գնալիս երանի էր տալիս այն քոռին, որ «ոչ մի
հետ» բան չէր տեսել կյանքում, և սիրտը չպիտի ճաքեր աչն
ցավերից ու տառապանքներից, որ միայն աչքով տեսնողը կա–
րող է հասկանալ*
Արդեն երեկո էր։ Մի պայծառ կիսալուսին իր կաթնալույսն էր
փռել չհնձած արտերի ու արոտների վրա։ Հեռվում հատուկենտ
կրակոցների ձայներ էին լսվում։ Մոտիկ եղեգնուտներում միայն
մեկ անգամ բղավեց վայրի ի*ոՂԸ ե. լռեց։ Երևի նա էլ հասկա­
ցավ, որ վտանգավոր ժամանակներ են։
Սրբազանը ձին կանգնեցրեց, ետ նայեց, որ տեսնիՀ ուղեկիցը
հո չի ննջել ձիու վրա։ Պողոսբեկն իր հետ ուղարկելիս ասել էր•
Խոսողին լսող է պետք։ Թե որ ռուսի զորամասում ունկըն–
դիր չունենաք, մեր Կարոն բավական է. հազար լսում է, մեկ
խոսում։
Միքայելն էլ շատախոս չէ, գնդապետ, — բարեկամ արար։
պատասխանեց սրբազանը։ — Խոսում է հա՞ տ ֊հ ա ՛ տ։ Բայց դրանք
ոսկեհատներ են։ Աստված շա տ պահի։
Ետրոն էլ անարժան բաներ չի ասում, — տեղեկացրեց*
Պողոսբեկըէ— Միայն թե կարողանաք բերնից խոսք քաշել։
— նկատի կունենամ։
Եվ հիմա բավական տեղ նրա հետ ճանապարհ գնալուց հի~
շեց գնդապետի երաշխավորությունը, մանավանդ, որ շատ էր
ուզում դուրս գալ այն տհաճ միջադեպի տպավորությունից։ Իսկ
ուղեկից Կարոն, կարծելով, թե սրբազանը բան է ուզում, ձիան
խթանեց և. արագ հասավ նրան.
— Հը , լսում եմ, սրբազան։
— Լավ ես անում, որ լսում ես, հեր օրհնած։ Բա սկի չես
ասում, թե որտեղացի՜ ես, ումանցի՜ց։
— Է , որ ասացի, պիտի ճանաչե՞ս, սրբազան։ Աշտարակի
կողմերից եմ՛
— Հատուկ ո՞ր գյուղից։
— Նազրվան են ասում, սրբազան, լսած կլինես։ Նազրվանցի
եմ ։
— Հա ՜, Ղազարավանցի" ես, — ծոր տալով ուղղեց Գարեգիկ
եպիսկոպոսը։
— Ինչ-ի՞նչ։
— Ղազար ավան՛
— Չ է՜, սրբազան, մեր գեղի անունը Նազրվան է, նա գրվա՞ն։
— Ա՞յ տղա, այդպես եկվոր անլեզոլներն են կոչում, նրանք,
որ հենց մի գլուխ տեսածն ու լսածը աղավաղում ու այլանդա­
կում են։ Ձեր գյուղի իսկական անունը %ազարավան է, Ղազա~
րավա՜ն։ Հասկանո՞ւմ ես։ Եվ Ղազարն էլ մեծ մարդ է եղել։
Մեղանից, է՜, հազար քանի հարյուր տարի առաջ է ապրել։ Գրող
մարդ էր, պատմիչ։ Նրա մարմինը թաղված է ձեր գյուղի եկեղե­
ցում։ Այդ պատճառով էլ գյուղը նրա անունով են կոչել։
— Բա գոլ էգ ո՞րտեղից գիտես, սրբազան, գրքերում գրվա՞ծ
է էդ բոլորը։
 Գրված է, որդիս, գրված է։
•*– Բա ո՞նց է, որ մեր գյուղի տերտերը մեզ չի ասել։
**- Ասած կէէնի, երևի դու չես ուշադրություն դարձրել։
• - Չէ*$ սրբազան, ասււղ չի։ Որ ասա ծ չիներ, ինձ էչ կհասներ։
Ասող չի։ Համ էլ նրա խոսքին որ ուշ դնես, ճանապարհդ կծռվի։
— Ո՞նց թե։
֊ – էսօրվա էն մեծախոսի նման է։
■—Ո՞ր մեծախոսի։
— Էն, որ մեծամեծ բրդում էր։ Ժողովուրդը թուրք֊ն ասրանու
ձ եռ քի ց կոտորվում է, իսկ ինքը վեր է կացել, թե ես անկախ
Հայ աստան եմ ուզում։
— Գյուղում ի՞նչ ունես, Կարո։
Սրբազանն ուրախ էր, որ այս հասարակ շինականն էլ ճիշտ
է մտածում։ Սակայն ցանկություն չուներ վերադառնալու տխուր
միջադեպին։
— Գյուղում ի՞նչ ունես, Սարա
— Է՛, գյուղացին, ի՞նչ կունենա, սրբազան. մի քանի տավար
ունեմ, դրանից ավել էրեխա։ Տանը հարսներն են մնացել, էրե–
խեքը։ Ես ու ախպերս էստեղ ենք։ Չգիտեմ՝ էս բոլորի վերջն է՞լ
է լինելու, որ դառնանք մեր գործին...
— Շատո վ, շուտո՛վ, — տխրամած պատասխանեց սրբա­
զանը։
— Է՞, աչքս խաղում է, վախենում եմ՝ թուրքի գնդակը չթող­
նի, որ էդ օրը տեսնեմ։
— Սիրտդ լե ն պահիր, կարո ջան, այս զորքը, որ ես եմ
տեսնում, վաղը թուրքի մռութը ջարդելու է։ նախորդ բոլոր պ ա ր֊
աությունների, նահանջի ու կորուստների վրեծը պիտի հանի։
— Ախար, էդ պարտությունների ու նահանջների ժամանակ
ուրիշ տեսակ էր, է , հայր սրբազան։ Մեր ափիցերները ռուսերեն
մեր էին հայհոյում, հայերեն էլ՝ խոր խոքի։ Մեզ հետ ո՞վ էր էդ
իմաստուն զրույցներն անում, որ աչքներիս ազգն է՛լ քաղցրա­
նա, հողն է լ ։ Էս է, ինձ գցել են պարոն Պողոսբեկի գունդը, ոնց
որ դժոխքից դրախտն ընկած լինեմ՛ Գնդապետ տեղովն էն հա­
սարակ զինվորներին «քե մատաղ» է ասում։ Տա ես նրա Օէքե մա­
տաղիյ> համար կրա՛՛կ չեմ դառնա, թափվեմ թուրքի գլխին...
— Գնդում րոլո րր քեզ պես են մտածում, Կարո։
— Գե , գնդի մասին ի՞նչ ասեմ, սրբազան, քո աչքով տեսար>
ա
քո բերանով էլ կնքեցիր «Մ ահ ապարան երի գունդ»։ Գնդում մի
սրախոս կա, կողքիս էր, ասաց. « Մահապարտներ չենք, է՜, մա–
հատ արն ելյ ենք. թուրքին մահ ենք տանելու»։

Երբ երկոլ Փիրումյանները, մյուս զորագնգերի հրամանա%

տարների հետ որոշում էին գլխավոր հարվածի ոլղղությունը, հի.
շեցին նախանցյալ օրը բռնած լրտես Սեյֆոլլլա Ասադուլլաևին։
— Նրա հաղորդած տեղեկությունները հաստատվեցին,— հա–
ղոըդեց ճակատի հրամանատարը։ — Արամի մարդիկ հայտնա­
բերել էին ապստամբության բոլոր օջախները Զանդիբասարում՛
Այս գործողությունը կատարվել էր գիշերը և հույժ գաղտնի»
Ամբողջ գիշեր խստագույն պահակություն են սահմանել թուր­
քական գյուղերի շուրջ և բռնել են երկու հոգու, որոնք ալդ մա­
սին պետք է լուր տանեին Շեքի փաշային։ Ուրեմն, ո՜չ փաշայի
հանձնարարությունն է հասել ապստամբներին, ու այգ մասին
ինքը փաշան տեղեկություն չունի, ո չ էլ ապստամբների զգու–
շացումն է հասել փաշային։ Հիմա փաշան հույս ունի, թե թ ա ն ֊
գիբասարի գյուղերն ապստամբած սպասում են իր զորքի երե–
վալուն։ Թուրքական զորքը երկաթգծի ուղղությամբ, որ միակ
ամենակարճ ու անվտանգ ուղին է, պիտի հասնի թանգիբասար,
այնտեղի ապստամբներին էլ իր հետ առած՝ շարժվի Երևանի
վրա։
— Դա ամ են ահավան ական տարբերակն է, պարոն հրամա­
նատար, — համաձայներ Պողոսբեկ Փիրումյանը՛— ճիշտ է, եր­
կաթգիծը համեմատաբար բաց տարածություն է, ենթակա մեր
հարվածներին» Ոայց թուրքը չի կարող մտածել, թե ո՜չ փակ
տարածություններն առավել անվտանգ են՛ թանգիբասարը նրանց
ամենահուսալի հենակետն է, նախապես, իբր թե, ոտքի հանված,
և հիմա նրանք այնտեղ են շտապելու։
Առանց Մահապարտների գնդի անելիքի մանրամասները բա­
ցելու, ճակատի հրամանատարը հանձնարարեց, որ մարտական
պատրաստության բերվեն հրետանային մարտկոցները։
— Ես առավոտյան կստուգեմ պատրաստությունը, — զգու­
շացրեց նա։ — ժամը հինգին-վեցին։ Հասկանալի՛* է։
ա
 1 Պարզ է, պարոն հրամանատար, — տեղից վեր կենալովI՝
զգաստ պատասխանեց հրետանու կապիտան Խորեն Իգիթխան–
յանը՝ ւԼրաստանցի ամրակազմ մի երիտասարդ, որի մարտական
կարողությունների մասին արդեն տեղյակ էր ճակատի հրամա­
նատարը՛
Մյուս հրամանատարները ևս մարտի պատրաստ լինելու հր ա֊
ման ստացան։ Այդքա՜ն բան։
Գնդապետ Պերեկրյոստովր մտածեց, որ ճակատի հրամա­
նատարն զգուշանում է գլխավոր հարվածի մանրամասն երբ հ ր ա ֊
պարտկելուց։ «ճիշտ էլ վարվում է,— եզրակացրեց նա։ — Առա~
ջին անգամն է այս մարդկանց հետ գործ ող ու թյուն ձեոնարկո ,մ
և այն էլ ամենակարևորը, ինչպե՞ս կարող է բացեւ բոլոր քար­
տերը։ Վիրավորակա՞ն է։ Ես անձամբ չեմ վիրավորվում» ։ Այս
մտքի վրա էր, որ հրամանատարը նրան հարցրեց,
— Պարոն գնդապետ, չե՞ք կարծում, որ ձեր կողմերի կա­
մուրջները մեզ պետք չեն։ — Գնդապետ Պերեկր յոստովր հան–
կարծակիի գալով՝ չգիտեր ի՜նչ պատասխանել՛— Մենք աջափ­
նյակում այլևս ոչինչ չունենք։ Առայժմ այնտեղ փոխադրելու էլ
բան չկա։ Այդ կամուրջները կարող են պետք գալ միայն թար­
քերին։
— Այո , ճիշտ այդպես, պարոն հրամանատար։
— Մենք այդ կամուրջները կոչնչացնենք այսօր ևեթ, — կըտ–
րուկ ասաց նա։ — Եվ, կարծում եմ, առայժմ մեկ-երկոլ վաշտը
բավական կլինի, որպեսզի հնարավորություն ունենանք կանխելոլ
այգ կողմերի որևէ գետանցում։ Արաքսը վարարել է, և ամեն
տեղ չէ, որ թուրքերը կհամարձակվեն իրենց նետել գետը՝
— ճիշտ այդպես, պարոն հրամանատար,— գլխի շարժում ով
պատասխանեց Պերեկրյոստովր։ — Ուղղակի պետք է աչալուրջ
լինենք։
Աչալրջությո՞ւն ամենից առաջ, — համաձայնեց Դանիելբեկ
Միրումյանը և կտրուկ հայացքը դարձրեց դեպի կապիտա՛ն Եր–
վանդ Մամաջանյանը, որ, անկյունում նստած, ոչնչով չէր մատ­
նում իր ներկայությունը։ — Դո՞ւք ինչ կարծիքի եք, պարոն կա­
պիտան։ Եթե Արաքսի գետանցումների հսկողությ ունը դնենք ձեր
վաշտի վրաէէ, կտանք մի վաշտ ևս։ Ավելին չսպասեք։
Երվանդ Մամաջանյանը ոտքի կանգնեց։ ձգված ուղղեց գ ո ֊
սրին՝ բութ մատները տակից անցկացնելով և համարձակ պա­
տասխանեց,
- — Պատրաստ եմ մարտական առաջադրանքը կատարելու$
պարոն հրամ անատար>
Գնդապետ Պերեկրյոստ ովի պեպենոտ դեմքին մի խոր գոհու•
նակոլթչոլն կար, որ չվրիպեց ճակատի հրամանատարի աչքից*
Ե՞նչ է մտածում այս փորձված ու խելոք ռուսը, — անցավ Դա–
նիելբեկ Փիրումյանի մտքով։ — Դեմքն այնպիսին է, կարծես
մպտում է միշտ, ներքին բարությունի՞ց է, թե՞ անհոդությունիցէ
Սրանք մարդկային հակոտնյա հատկանիշներ են, որ հաճախ են
շփոթվում։
— Առաջարկություններ չկ ա ՞ն ,– ընդհանուր հարց տվեց Փի–
բումյանը և անմիջապես էլ հայացքը հառեց Պերեկրյոստովի
վրա։ — Պարոն գնդապե՞տ։
Դնդապետի դեմքի ժպիտն ավելի ընդգծվեց։
— Կարծում եմ՝ սկզբի համար ամեն ինչ լավ է։ Աստված տա
մեր ուզածը կա տ ա րվի,– խոսեց Պերեկրյոստովը։ — Եթե զա­
լո լ եք մեզ մոտ, ասացիք, որ հրետանու մարտկոցներն եք ա յ­
ցելելու վազ առավոտյան։
— Ռյո՜, կապիտան Իգիթխանյանի մարտկոցը ձեր զորա­
մասի մոտ է։ Ուրեմն, տեղում կհանդիպենք։

* #
*

Թռուցիկ խորհրդ ակցոլթյոլնից հետո ճակատի հրամանատարն

անցավ շտաբի ռադիոկետը և փորձեց կապվել Երևանյան ռազ­
մաճակատի հրամանատար գեներալ Սիլիկյանի հետ։
Ռադիոկապն ստեղծել էր կապիտան Ալեքսանդր Անհուրը
Փիրում յ անի կազմակերպած նոր շտաբի պետըյ Ռուսական բա­
նակի այդ հին սպան, ծագումով գերմանացի, շտաբի ղեկա­
վա րություն ստանձն ելուն պես իր հետ բերած ռադիոսարքը
կարգի գցեց լ նորաստեղծ ճակատի հրամանատարին հպար­
տությամբ զեկուցեց,
— Ռադիոկապը պատրաստ է, կարող եք օգտվել։
Սակայն այդ ռադիոսարքի առաջին իսկ ծառայությունն այն
եղավ, որ իրեն՝ շտաբի պետ Շնեուրին, կարգադրեցին անմիջա–
պես ճանապարհվել Երևան՝ խ որհրդա կցությա ն, և չմ ոռ ա ցա ն
հա ղորդել, որ դա գեներալ Սիլիկյանի կարգագրությունն է։
«Ի ՞ն չ խ որհրդակցություն է , — վ ր դո վ վ ա ծ մ տ ա ծեց Դանիել–
բ ե կ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ — Ո՞վ է ա յն իմա ստ ունը, որ առաջ շա րժվող
թշնա մ ո ւ դեմից մա րդկա նց հա նում, հետները խորհրղակցությոձէ
է անում։ Ի՞նչ պիտի անեն ա յդ խ որհրդա կցությունում։ Գուցե
Սիլիկյանը մ տ ա ծո ւմ է, թ ե ա ռա նց Շնեուրի ես ի վիճակի չպ ետք
է լի ն ե մ ա յստեղ գո ր ծի ց գլուխ հ ա ն ե լո ւ .,.»։
Այնուհանդերձ, ն որ ա ստ ե ղծ շտա բի պետին ճանապ ա րհեց և
հանձնա րա րեց Երևանում չուշանալ՛
— Արամին էլ թ ե որ տեսնելո՞ւ լի ն ե ք , — ա վ ելա ցր եց ն ա ,—
ա սա ցեք՝ օդնոլթյուն ենք սպասում, ժողովրդական պ ատ երա զմին *
հա մա ժողովրդա կա ն օգն ո ւթ յո ւն ։ Անհարմար չ զ գ աք ՝ Ւ ^ անու­
նի ց ասեի։
...Ե վ այս ա նդա մ Սիլիկյանին է ջմ ի ա ծ նի շտ ա բում բռն ե լո վ ՝
Փ իրումյա նը զ ա ր մ ա ց ա վ . « Ի ՜ն չ խորհրդակցություն է հրավիրել,
որին ինքը չի մ ա ս ն ա կ ց ո ւմ » ։ Նա Շնեոլրի մասին ոչինչ էլ չ հ ա ր ց ­
ր ե ց , ի բր կապվել էր վ ա ղվ ա մարտի նա խ ա պ ա տրա ստությա նը
ծա ն ո թ ա ց նե լո ւ։
Սիլիկյանը դ ժ կ ա մ ո ւ թ յա մ բ ընդունեց հա ղորդվա ծ տեղեկու–
թ յ ա նն եր ը և նախկին տեղակալին հ ա սկա ցրե ց, որ ինքը չի խ րա ­
խուսում այդ մ ի ջ ո ց ա ռ ո ւմ ը , սակայն նպատակ էլ չունի դեմ
կանգնելու, որովհետև, միևնույն է, Արարատյան դաշտի հարցը
լուծվա ծ է ըստ է ո ւթ յա ն ։ նա հ ա յտ նեց նա և, որ իր ու կորպոլսի
ղ եկա վա րությա ն ջանքերն ուղղված են նրան, որպեսզի հաշտու­
թ յո ւն կնքվի, և ազդի գոնե վերջին բեկո րներ ը փրկվեն վ եր ա ­
հաս կործա նումից։
— Ա մբոխ ա վ ա ր ո ւթյո ւնը գուցե մի այլ տեղ որևէ շահ բե րի ,
բ ա յ ց պ ատերազմի մեջ և ա յն պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ , որոնցում մենք
ենք գտ նվ ում , կործանարար կարող է լի նե լ , — ռա դիոկա պ ով
տրտնջաց նա և, խոսքը փակելու հա մար, հաջողություն մ ա ղ ­
թեցԱստված ընդ ք ե զ , Դանիելբեկ Ա բիսողոմովիչ՛ Թող ե՞ս
լի ն ե մ չ կ ա մ ե ց ո ղ ը ։ Մ իա յն ի մ ա ց ի ր , որ խ ելա ցի նահանջը միշտ էլ
նախընտրելի է անհաջող մ ա ր տ ի ց ...
— Եր ա նի ", թ ե դեռ նահանջելու տեղ ունենա յինք, զ ո ր ա ­
վ ա ր , — ՂՐոլյ9 Ը կտրուկ չընդհա տելու համար ասաց Փիրումյա –
ն ը ։ — Այն ժամա նա կ երևի թ ե ընտրություն կա տ ա րեինք։ Չ է ՛*

1 7 — Սարդարապատ
որ միշտ էլ խ ելոք մարդիկ տ ա րբերա կներից լա վ ա գո ւյն ն են ը ն տ ­
րո ւմ ։ @այց ա յժ մ մ են ք ունենք մ ի ա յն մեկ ճա նապ ա րհ, որը
տանում է դեպի մա հ կա մ հ ա ղթ ա նա կ։ Ընդ որում մահը մերը
կլինի, հաղթանակը՝ ա զգինը։
— Դա" ինչ բ ա ռ ա խ ա ղ է։ Առաջ դու բ ա ռ ա խ ա ղ ո վ խ ոս ո ղ չէիր։
— Բառախաղ չկա , զ ո րա վ ա ր։ Եթե մա հ լինի, մ ի ա յն մենք
ենք ընդունելու, չ է ՞ որ մ են ք պիտի կ ռվ ե նք ։ Ւսկ հաղթանակի
դեպ քում կա սեն՝ հ ա յե ՜ր ը հ ա ղ թ ե ց ի ն ։ Մի երկու ժա մ առաջ մեր
ճակա տի գլխավոր հ ա րվ ա ծա յի ն ուժերից մեկը՝ Հի նգե ր որ դ ը , ս ը ր ֊
բա զ ա ն օծում ընդունեց և ստ ա ց ա վ դիտե՞ք ի ՜ն չ անուն, Մ ա հ ա ֊
պ արտների՜ գունդ։ Մեռնել կարելի է, բ ա յ ց դեպի ետ ո՛չ մի ք ա յլ։
— Օծողն ո՞վ էր։ Չլինի ՞ զորա մա սի հոգևոր առաջնորդի պ ա շ ֊
տոն էլ եք ստեղծել՛
— Գարեգին Հ ո վ ս ե փ յա ն ն էր օծող ը , մեր նոր Ոսկեբերա նը։
— Չ ե մ նախ ա նձում ա յն զորա վա րներին, որոնց խ որհրդա ­
տուն վեղարավորն է լի ն ո ւմ ։
Կաթողիկոսի հետ ունեցա ծ չա րա բա ստիկ հա նդիպ ումից հետո
սևազգեստների մասին հիշելն ա նգա մ գեներալ Սիլիկյանին հ ա ­
նում էր հ ա վա սա րա կշռությունից։ Դա գիտեր Փ իրումյա նը և եր–
յւեք ջանք չէր թ ա փ ո ւմ նրան մխ իթա րելու հ ա մա ր։
— Հ ի նգերորդ դա րում, զ որա վա ՜ր, երբ հա յութ յունն Ա վարայր
էր գնում պարսից գերակշիռ բա նա կների դ ե մ իր հա վատն ու
ինքնությունը պ աջտպա նելոլ, Վարդանի և վ ա րդա նա նց կողքին
կռվում էր Ղևոնդն ի ր դ ա ս ա կի ցն եր ո վ ։ Եվ պ ա տ մությունը Վ ա ր ֊
դանին ու Վևոնդին իրար կողքի է հիշում։
— Փոխ վել են ժա մ ա նա կն եր ը , Գանիելբեկ Ա բի սո ղ ոմ ո վ ի չ , —
հորանջեց Սիլիկյանը, և Փ իրոլմյա նն ա յղ զգա ց նրա ձա յն ի տ ա ­
տ ա նո ւմ ի ց։
— Դ ժ բա խ տ ա բա ր , մեր ազգի համար ոչինչ էլ չի փ ո խ վ ե լ,
զ ո րա վ ա ր , — ա յս անօգուտ խ ոս քա մ ա րտ ը փակելու տրամա դրու­
թ յ ա մ բ վրա բ ե ր ե ց Փ ի ր ո ւմ յա ն ը 1— Թշնամու անունն է փ ո խ վ ե լ,
նրա նպատակը նույն ն է՝ մեղ վ երա ցնել իբրև ա զգա յին ի ն ք ­
ն ո ւ թ յա ն ։ Ւսկ մ ե ՞ն ք ի նչո վ ենք փ ո խ վ ե լ։ նույն չա րա բա խ տն ենք,
ն ույն մ ի ա յն ա կ ը ։ Մ ի ա յնա կ՝ այս արևի տակ, ամբողջ ք ա ղ ա ­
ք ա կ ի ր թ աշխարհի աչքի առա ջ։ Պա տ կերա ցրեք, պ ա տ երա զմն էչ
ն ո ւյն ուժերով ենք մ ղ ո ւմ , ազգի բոլոր շե րտ ե ր ով , մ ե ծ ու փ ո ք ­
ր ո վ ։ Այսօր աշխ արհա զորա յինների ջոկատն ը նդունեցինք մի
ա մբողջ գերդաստան՝ մ ե ծ հորը, նրա երեք տղաներին և տասնեբ~
կոլ թո ո ներ ի ն։ Ծերուկը նեղսրտում էր, որ քի չ են՛ Ասաց՝ ալդ–
քա ն էլ Դիլմ անի կռվում է թ ո ղ ե լ։ Մի կողմ քա շվեցի և ուրախու­
թ յա ն արտասուքս սր բե ց ի ։ Իսկ չեմ հիշում, թե ց ա վ ի ց երբևէ
արտասուք թա փ ա ծ լի նեմ*
Այս ասելիս սիրտը կս կծա ց. «7* նչ հ ի մ ա րություն . դու ի նէ
ց ա վ ես Ունեցել որ հպարտանում ես»։
— Աստված մի՜ ա ր ա ս ցե, որ ցա վի ց ա րտա սվես , — ա ն մ ի ֊
ջս ՚ պ ե ս արձագանքեց զորա վա րը, և ձայնը դարձավ ջերմ, հւսրա–
զա տ ա կա ն *— ԱչՔԴ տղաներիդ վրա պահիր * Կարծեմ երկուսն էջ
ա յդտ եղ են։
— Ա յո ՜, այսօր երկուսն էլ մահապարտներ կնքվեցին։ Սիր֊
արս ճ մ լ վ ե ց . .. $ ա յց մեկ կ մ տ ա ծ ե ց ի , թե նրանք ի նչո՞վ են
ա ռա վել ուրիշներից։
—■ Մի՜ ասա, աստվա ծ սիրես, քո սիրտն են..*
— երևի դժվար կլիներ, եթե պատերազմը ժողովրդական
չլիներ։ ժողովրդա կա ն պ ա տ ե ր ա զ մ , որ մղվում է ոչ թե թ շ ն ա ­
մ՛ ո ւ մի հերթական ներխուժմա ն դեմ կամ շա րքային մի հաղ­
թա նա կի հ ա մ ա ր , այլ կործա նմա ն վիհի եզրին կա նգնա ծ ազգը
փ րկելու ... Գուք գիտեք, որ ես բարձր խոսքերի սիրահար չեմէ
Սակայն ա յդ խոսքերը հիմա գալիս են, և չասել զինվորին, զի–
ն ա կ ց ի դ , ազգիդ, կնշանակի լինել ծա ծ կա մի տ , նույնիսկ վ ա խ ­
կոտ ու ա նբա րյա ցա կա մ* Չ է ՞ Որ այս պահին անկեղծ ու ո գ ե ֊
պընդող խոսքի կարիք ունեն թոլորը* ո՜չ մ ի ա յն նորածիլ զ ի ն վ օ ֊
ր ա կա նը, ա յլև բա զ մ ա փ ո ր ձ կովողր և շրջա հա յա ց սպան։
Այս խոսքն ասելիս մ տ ա ծ ե ց , որ զորավարը կընդունի իբրև
կշտա մբա նք իր հա սցեի ն , բ ա յ ց չզղջա ց ասելու հ ա մ ա ր ւ Տ է ՞ որ
ի նքը չէր սկս ՈՂՇ* և* վ երջա պ ես, ո՞վ է ասել, թե անկեղծությունը
պետք է պարուրել զգուշությա ն մշուշով։
 լ ա խա պ ա տ մա կա ն ժ ա մ ա նա կն եր ի ց ի վ եր արաքսամերձ
այս դաշտին վեր ա պ ա հ վ ա ծ է եղել ինքնահատուկ մի բա խ տ ։
Ավանդությունն ասում է՝ Հ ա յկ յա ն ժա ռա նգները տա րա ծվել են
մ ա յր Արաքսի ափերին և Արարատի հովա նա վոր հ ա յա ցք ի տակ
ստեղծել իր են ց ք ա ղա ք ա կր թ ո ւթ յո ւն ը։ Իսկ բև եռ ա գի ր մեր ժ ա յ ­
ռերն ու ք ա րերը խ ոսում են ա ռա վել ա րժա նա հա վատ և, հ ա ս ֊
ս ա տ ե լո վ ա վա նդությա ն մ ա նր ա մ ա ս նե ր ը, պ ա տ մ ո ւմ են Արամ
թ ա գա վորի ու նրա հետնորդների մա սի ն, որոնք, ի ր ե ն ց ա ս տ ֊
վա ծն եր ի զորությա նն ա պ ա վ ի ն ա ծ , քա ղա քն եր ու ավաններ են
կա ռո ւցե լ, ոռոգել են իր են ց երկրի պ ա պ ա կա ծ անդաստանները
և հաց ու գինի են վ ա յե լե լ հողի վրա հ ե զ ա ծ արդար քրտնքի
դ ի մ ա ց ։ Ա յստ ե ղ, ա րա քսամերձ ա յս դաշտում բա ր ձ ր ա ց ա ծ բ լ ո ւ ր ֊
ների վրա Արգիշաիխինիլի քա ղա քն է կառուցել Մենուայի որդի
Արգիշտի Աոաջին արքան՝ է ր ե բո ւն ի — Երևանի հ ի մնա դիրը • Ահա
նրա բև ե ռ ա գի ր ա րձա նա գրությունը, որով հզոր ու շինարար
տիրակալը գալիք սերունդներին հա ղորդում է, թ ե Մարաստանի
դ եմ տ ա րա ծ փա ռա վոր հա ղթա նա կի պ ատվին կ ա ն գնե ց րե ց ք ա ֊
զաքն Արգիջտիխինիլի և նրա շրջակա հողերը ոռոգելու հ ա ֊
մա ր գե տ ի ց ջրանցք հա նեց առատաջուր։ Հ ա յտ ն ի են Արգիշտի
ա րքա յի գա հա կալությա ն տարիները՝ մ . թ . ա. 780 — 764 թ թ ՚ *
Հ ա յտ ն ի է նաև Արդիշտիխինիլիի հիմնա դրմա ն ժա մ ա նա կը , որ
եղել է Արգիշտիի գա հա կալությա ն տա սնմեկերորդ տարին՝ մ, թ ,
ա, 7 7 5 թվ ա կա ն ին ։
 Արգիշտիխինիչին ամրացել ու ծաղկել է նրա հեղինակ Ա ր ֊
գիշտի Ա ֊ ի հաջորդների օրոք։ Վանի թա գա վորութ յա ն մ ե ծ ա զ ո ր ֊
տիրակալներն էի ն , Սարդուրի Բ՝ որդի Արգիշտի Ա ֊ թ > Ռուսա Ա*
որդհ Սարդարի Բ ֊ ի , Արգիշտի Բ որդի Ռուսա Ա ֊ ի ք (հուսա Ա
որդի Արգիշտի Բ ֊ ի և, վերջապես, Ռուսա Գ էր ի մ ե ն ա , որ ն շ ա ն ա ֊
կում է է ր ի մ ե ն յա ն ֊ Ա ր մ ե ն յա ն , ա յսի ն ք ն ՝ հայի որդի*** Նրանք
էրեբունի — Երևանի կողքին բա ր ձ րա ց ա ծ Արգիշտիխինիլիի համար
ա պահովեցին ռա զմ ա ֊ պ ա շ տ պ ա ն ական հ զոր ո ւթյա ն , տնտեսական
փ ա րթ ա մ ութ յա ն և մշակութայն ծա ղկման մի այնպիսի վիճակ,
որ հին արևելքի ա մ բա րտա վա ն տիրակալների նախանձն էր
շա րժում։
Հետո եկան երվանդունի գա հատոհմի դարերը, երբ Ա բ գ ի շ ֊
տիխինիյին մ ա ս ա մ բ կորցրել էր իր վաղեմի շուքը, սակայն
դեռևս ա յնքա ն բանուկ էր և մ ա յր Արաքսի ու հայր Արարատի
հ ա ր և ա նո ւթ յա մ բ այնքան գրավիչ, որ այս արքայա տոհմի տ ի ֊
րակալներր հենց ա յս տեղ, հինավուրց քաղաքի արևելյան մ ա ֊
սում հաստատեցին իրենց գահը։
Սակայն պատ ահ ե լ է, որ մի թա գա վոր աշխարհի ա րա ր շա ֊
գործությունր չկապի իր ծննդի հ ետ 1 Երվանդունիները չէին ճ ա ֊
նաշում գահանիստ քաղաքի հինավուրց փաորը և իրենց էին վ ե ֊
րա գրում նրա շինարարությունն ա ը ա րգա վա ճումը։ Նրանք ն ա յ ֊
նիսկ նոր ա նվամր կնքեցին իր են ց գահանիստը՝ Ա ր գ իշտ իխ ի նի ֊
(ին կոչելով Արմավիր։
Մշտահոլով այս աշխարհում հավերժական ոչինչ չկա ։ Ե ր ֊
վանդոլնի արքայա կան տանը փոխարինելու եկան ուրիշ գահ ա ֊
տ ո հ մ եր , որոնք միշտ էլ պիտի այս աշխարհից հեռա նա յին ա ն ֊
բնական մ ահով*** Հաջորդ հ ա րյուրա մ յա կները հին ու հզոր տ ե ֊
րություններ պիտի ջնջեին աշխարհի երեսից և աշխարհ պիտի
բերեին առաջներում անհայտ ց ե ղ ե ր , որոնց ձ և ա ծ ֊ կ ա ր ա ծ ա ն ֊
հարմար հագուստների մեջ հողագունդը թփ րտ ա լոլ էր հ ո ւ ս ա ֊
հա տ ։ Մեծ Հ ա յք ն իր հա ղթա նա կներով ու փառքերով արդեն
ծվարել էր պ ա տմության խ որխ որա տ ներում, իսկ նրա Ժողովուրդը
բ զ կ տ վ ա ծ ու կոտորա կվա ծ քա շո ւմ էր օտարի լուծը, օտարի , որ
նրա տան տերն էր դարձել և նրա բա խ տ ի տնօրենը***
Վերջին դարերում, երբ Պարսից շահերն իրենց ենթարկեցին
Արևելյան Հա յա ստ ա նը և նրա տարբեր նահա նգներում էլ բ ա զ ֊
մեցրին իրենց կ ո ւ ս ա կ ա լ֊ խ ան երին, Արարատյա ն երկրի խ ա ն ֊
I սարդարն իր ն ստ ա վա յր դա րձրեց Երևան ք ա ղա ք ը , որ հին էր,
■ ինչպ ես իրեն կա նգնեցնող ժողովուրդը հ ա յո ց , սակայն երկար
դարերի միջոցին երբեք էլ չէր պատահել, որ դառնար Հա յա ս տ ա ն
երկրի ք ա ղ ա ք ա մ ա յր ) Երևանի սարդարն ի վերուստ հա ստ ա տ ­
վ ա ծ պարտա կա նություն ուներ հավաքելու արքունի հարկը և հ ե ­
տևելու նահանդի կարդ ու սա րքին։ Սակայն Իրանի ա յս դրա­
ծո ն , որ կարող էր և՞ Իրանի որդին լի նել, և՞ Ա լթա յի տ ա փ ա ս­
տաններից իր հոտի ՜ետևից եկած վրա նա բնակի մի երկրորդա–
կա ն-երրորդա կա ն շա ռա վիղը, շատ շուտով դարձավ ինքնա կա լ
տերն Արարատյան երկրի։ Երևանի ա մենաա կն առու տեղում,
Տ ա ն դ վ ի գեղատեսիլ ձորի վրա կա ռուցել տ վ եց իր ապարանքը,
ար պ ետք է մրցեր իր դիրքն ա յստ եղ ա նխ ա խտ պահող շահի պ ա ­
լատի հետ և ա նպ ա յմա ն մ ր ցո ւմ էր, որովհետև կ ա ռո ւցվ ա ծ էր
հ ա յ բա զ մ ա ք ա ն քա ր վա րպ ետների ձ ե ռ ք ո վ ։ Ապարանքի դ ի մա ց,
Տէանդվի մյուս ափին, դեպի Վաղարշա պատի դաշտը ձ գ վ ե ց ու
տ ա րա ծվեց սարդարի ա յգի ն ՝ հա յ բ ա զ մ ա չա րչա ր գեղջուկներից
խ լվ ա ծ հողակտորների կ ց մ ց ո ւ մ ով ։ Օրեցօր շենա նում էր ա յս ա յ ­
գին, ցա նկա պ ատերն ու պարիսպները տա րեցտարի ը ն դ լա յն վ ո ւմ
էին ոլ ծա վ ա լվ ում , որովհետև սարդարի այգին պետք է մ ր ցե ր իր
իսկ տիրոջ՝ Պարսից շահի այն ա յգե ստ ա նն եր ի հետ, որ փ ռ վ ա ծ
էին Կասպիական ծովի հ ա րա վա յի ն ա փ ին։ Եվ արդեն մ ր ց ո ւ մ էր
ի ս կա պ ես , որովհետև սարդարի ա յգու եզրը հասել էր հին Արգիշ–
տիխինիլի– Արմավիր։ Ի ա յց նրանից արևմուտք ա յլևս չէր շա ր ժ ­
վում , որովհետև դենն անկենդան տափաստանն էր, արևախանձ
ու խորշակահար, ղոալից րոչքւն օձերի ու օձա կենցա ղ ուրիշ զ ե ­
ռունների։ Եվ ա յստեղ էր, որ իբրև վերջին սահման ու ա նա ռ
եզրա գիծ, կա ն գ ն ե ց վ ե ց սարդարի ա յգու հզոր պարիսպը՝ Սար­
դարապատը՛
Այս ամենը կա տա րվում էր Արարատի հա յա ցք ի առաջ։ Արա­
րա տ ի, որ լե ռ էր, քա րեղ են հսկա և անմռունչ պիտի մնար դար
ու դարեր։ Սակայն Հա յա ս տ ա ն ո ւմ , ասում են, անխոս քար չկա,
Հ այ ք $ քարերն ի ր են ց վրա պահում են ա նցյա լ սերունդն երի հ ե­
ռագրերը ա պ ա գա յի ն ։ Ձեռա գրեր՝ փ որա գրվա ծ անհիշելի ժ ա մ ա ­
նա կներից ի վեր, սկ սա ծ դեռևս այն օրերից, երբ փորագրողը
չդիտեր էլ, թե ո՞վ է ինքը՝ ի նչա ց ո ՞ւ, ի նչ ա ռ ա ք ե լո ւ թ յա մ բ աշ–
խ ա ր հ ե կ ա ծ ... Պարզապես աչք էր բ ա ց ե լ , տեսել արևի ճ ա ռ ա ­
գումը հեռավոր լեռն ա պ ա ր ի ուսից և ... արևի ժպիտ փորագրել
262
իր բ ն ա կ ա ր ա ն ֊ ք ա ր ա յր ի ճա կա տին։ Անտառում եղնիկ էր որ–
սա ցել, ընդառաջ եկած հարազատները երջանկությունից թ և ա բ ս ց
վ ե ր ֊ վ ե ր էին թ ռ ե լ... Եվ նա քա րո վ քարի վրա փորագրեք փա խ ­
չող եղնիկէ փորանկարեց իրեն՝ եղնիկի ետևից նետ արձակելու
պահին, եղնիկը քա րա յր հասցնելը ք ա նդա կեց, ապա և յո ւ ր ա յի ն ­
ների խ ա նդա վա ռությունը՝ երջանկ ությունից վեր-վեր թռչող մար–
դիկ, կ ի ն ֊ տ դ ա մ արդ,.. Ա յո ՜, կին– տղամարդ, որոնք տա րբերա կ-
ված են իրենց բ ա ց ու ը նդ գ ծ վ ա ծ տմոթներով, որովհետև այն
լքաման ակ ամոթը դեռևս ա մոթ չէր հ ա մա րվում*,.
Ահա ա յսպես է գրվել մեր աոաջին դրական գործը, որին հե–
ս եեէ են ուրիշները՝ կարճ ու երկար, հմուտ ու ապաշնորհ, ուրախ
ու վ՚ / ա ա լի ց։ Նրանց հ եղին ակն երն իրենք> կի)ւ իրենց տպագրիչ–
ն ե ր բ ֆ բ ա յ ց չէին մտ ա ծում մեծ սողարանակի մա սին։ Ամեն ան­
գա մ մեկ օրինակ՝ մեկ խտնւլավաո կանչ, մեկ ցա վա գին հառաչ,
մեկ պ տրղ Ուն ակ ւղ տամ ութ լո լն . ,.
Հիմա մեր լեռնաստանը ծա ծ կվ ա ծ է այդպիսի հեռա գրերով.. .
Հետո մերոնք սեպագրեր տեսան հարևան երկրներ ում և փոխ
աոան, նրա նցով գրեցին ի ր են ց անշուք ու անպաճույճ խ ոսքերը,
որպեսղի քարերը զրուցեն գալիք սերունդների հետ, որպեսզի
քարերը ժպտան ու հ ա ռա չե ն , ջանասիրության դաս տան և ք ա ­
ջությա ն օրինա կ...
Այսպես են քարերին կենդա նա ցրել, շունչ ու հոգի պարգևեջ
մեր հինավուրց նախնիները, մինչև որ եկել է այր մի Մաշտոց
անուն և ասել է. Հ նավա կա ն է որքան ծռ մ ռվ եց ի ք անխոս, կա մ
Իւրիշների առաջ վիզ Գոեցիք կ ի ս ա տ ֊ պ ռ ա տ խոսքերն իրար կա ­
պելու հ ա մ ա ր ,,. Ահա սրա՜նք են մեր գրերը՝ սեփա կան, հարմար,
հա վ եր ժա կա ն , — տպա դիմելով բովա նդա կ ազգին պատվիրել
է ա յս պ ե ս , — եղիր տե՜րն այս գրերի, պահի՜ր ու պաշտպանի՜ր
իբրև սրբությունը սրբոց։ Կապրես այնքան ժամա նա կ, քանի տե–
րը կլինես այս գրերի, որոնք պահապանն են քո հողի ու քարի,
քո երկրի և քո հոգու»։
Եվ մա շտ ո ցյա ն գրերը ծա ղ կ ե ց ի ն , սփռվեցին հանուր Հ ա յա ս ­
տանով մեկ, գնացին ապրելու աշխարհի բոլոր կողմ երում, ուր որ
հ ա յ կար և հ ա յո ւթ յո ւն ... Կամ՝ ուր երբևէ ոտք էր դրել ճշմա ­
րիտ մի հ ա յ։ Իսպանիայում ու Շ ոտ լան դա կան լեռնա ստա նում
գտնվել են խաչքա րեր, որոնք խոսում են հա յե րեն, քանի որ
 ՛ ա ջ ֊ մ ի ջնա դար ում ա յդ վ ա յր եր ը ոտք են դրել հ ա յ վա ճա ռա կան–
հ եր, որոնց վախճանը եղել է հ ա յե ր ե ն . . .
Եվ հիմա քա րեղեն Արարա՞տը պիտի մնար ա նմռունչ, երբ
հա ի՞նքը համակ խ ոս ք էր ու սրտադին զ ր ո ւ յց , երբ նա պ երճա ­
խ ո ս խորհուրդ էր ու սուրբ խ որհրդանշա ն, հա յի ապրելու լ ե ռ ­
ն ա ց ա ծ կերպը՝ նրա հին ու հ ա վերժա կա ն հայրենիքի կենտ րո­
ն ո ւ մ ...
Վաղնջական մի զ ր ույց է պ տ տ վում Արարատի շուրջը, Արա­
ր ա տ յա ն դաշտում։
Արարատի թևի տակ, Փոքր Մասսի դագաթին մի լճակ է ծփ ո ւմ
անապական ջրով։
Լճակն այն կոչվում է Անահտական, քա նզի գո յա ց ե լ է հ ա յո ց
աստվածուհ ի Անահիտի արտա սուքից։
Պատմում են, թե բե ր ք ի և արգասավորությա ն մեր ո սկեմ ա յրն
ու ոսկեծղին Անահիտ սիրա հա րվա ծ էր Արարատին։ Գիշերը ք ո լն
չուներ և, Արաքսի ջրերից ելնելով, պ տ տ վում էր լուսնոտի պես,
սիրո և նվիրումի իր քնքշագին խ ոսքերն էր հղում Արարատի
լանջերն ի վեր՝ իբրև սյուք ու զ ե փ յո ւ ռ ։ Իսկ ցերեկները փ ա ր­
վ ո ւ մ էր նրա փեշերին՝ բա շ խ ե լո վ իր գ գվ ա ն ք նե րը , որ տ ոթա կեզ
էին ա ռա վ ել, քան Արարատյա ն դաշտի միջօրեի շունչը։ Անցն ում
էին օրերը՝ անպ ա տա սխան սիրո տանջանքներով լ ե ց ո ւ ն ՚ Արա­
րատի լռությունը փ ոթորկում, քրքրում էր Անահիտի սիրտն ու՝
հ ց դին։ Եվ ն ա մի օր էլ, իրենից ի բ ա ց վ ա նե լո վ կանացի պար­
կեշտությա ն կեղևը, բա ր ձրա ց ա վ գա գա թը Փոքր Մ ասսի> Վ ա ­
ղորդայն ի մի թ ա փ ա նցիկ մշուշով իր հ մ ա յք ո տ մա րմինը պ ա ֊
րուրտծ՝ կա նգնեց Փոքր Մասսի կատարին և սիրո կրա կ-խ ոսքեր
ուղղեց սիրած Արարատին։ Խոսքերն ա յդ նրա շոլրթերից ել­
նում էին իբրև հրաշք թռչո ւն նե ր, թ և ա ծո ւմ էին Արարատի ա կա ն ­
ջի տակ, Արարատի ճա կատն ի վ ե ր , Արարատի ուսերն ի վ ա ր ...
Սակայն Արարատը՝ անդրդվելին ա յդ վ ի թ խ ա րի , ա յնքան ա ն­
տարբեր էր ու սառնաշունչ, որ Անահիտի շուրթերից թ ռ ա ծ հրաշք
թռչունները թև ա բեկ ու սա ռա ծ թա փ վ ո ւմ էին նրա խ ո լ լ ֊փ ա կ
ականջի տակ, նրա ձյո ւնա մ ա ծ ճակատն ի վտր, ուսերն ի վ սրէ
Եվ սիրաբեկ ու հուս ահ ատ Անահիտը, ասում են, ծնկի է իջել
Փոքր Մասսի կա տ ա րի ն ... Մ իա յն արտասուքը կարող էր մ ե ղ մ ե լ
նրա ա նամոք վ ի շտ ը ,,. Երկար լացեց ոսկեմայրն ոլ ոսկեծղին
Ա նա հ ի տ ... Եվ նրա սիրո արտասուքից մի լիճ գ ո յա ց ա վ Փոքր
Մասսի կատարին) Արարատի հ ա յա ցքի տակ՝ իբրև անպատաս­
խան սիրո և սիրեց յա լի ա նտա րբերության հավերժական առհա^
վ ա տ շյա ։ 1
Հ ե տ ո , ասում են, Անահիտը ոսկեմայր ու ոսկեծղի ՝ թ ա ն ձ ­
րամշուշ ամպի մեջ պ արուրված) հեռացել է Արարատի փեշե­
ր ի ց, գնացել է դեպի Ար աքս՝ նրա գարնանահորդ ալիքն երի մեջ
խ եղդելու իր վիշտն ա նա մոք և վիրավոր ինքնասիրությունը կա–
ն ացի։
Երևի աշխարհի ա րա րչագործությունից ի վեր ա յս երկնքի
տակ պ ոռթկա ցա ծ ա մ ե ն ա մ ե ծ ու ամենածանր ց ա վե ր ից մեկը
տանջանքն է ա յն, որ բ ե ր ո ւմ է իր հետ ուշացած զղջումը։ Ասում
են՝ մի առավոտ Արարատն աչք է բ ա ց ե լ , տեսել արտասուքի
լճակն Անահտական, հա սկացել է անմտությունն իր արարքի և
ց ա վի ց ու տառա պա նքից քա րա ցել է մի ա կնթա րթում։ Եվ ցա վն
ու տառապանքը հազար ճեղք են տվել նրա կրծքի վրա։ Եվ ցա վն
ա տառապանքը հավերժորեն ձյունա ճերմա կ նստել են նրա գ ա ֊
ղաթին, որպեսզի, երբ նա յի Անահտական լճակի հ ա յելո ւն , ա յն ­
տեղ տեսնի գլուխն իր ալեհեր։
***Եվ մի օր էլ, ասոէմ են, Փոքր Մասսի հյուսիսա յին լանջին
ծվ ա ր ա ծ Ակոռի գյուղի տանուտերը գնացել է Երևանի սարդարի
ապարանքը, դոոող տիրակալին լուր է տվել, թե բա չե ՜ս ասի
այսպե՞ս ա ա յսպ ե՞ս . Փոքր Մասսի կատարին ծփում է մի եդե-
մական (ճակ։ Երբ, ա նմահական է ջուրը նրա, որ անտեսանելի
ծորա նով իջնում և իբրև աղբյուր արևերես է ելնում սարի հյու–
սիսահա յա ց լանջին, հ ա զա ր ա բո ւյր ծա ղկա նց, մշտադալար թ փ ե ­
րի և ղմրոլիւտե կանաչների մեջ։ Սարդարն իսկույն իր մոտ է
կանչեք երկրամասի հմուտ ճարտարապետներին ու քա րգործ
վարպետներին և կարգադրել, որ իր համար ա մ առանո ց -ա պ ա–
րանք կառուցեն Փոքր Մասսի կա նաչափառ լանջին, ա նմ ա հ ա ­
կան այն աղբյուրի մ ո տ ։ Երևանի բռնատիրոջ հրամանն ի կատար
է ածվել կարճ ժա մ ա նա կո ւմ ։ Հինավուրց Ակոռի գյուղի ք ա ր ­
գործ վարպետները բ ա զ մ ա գ ո ւ յն քարեր են կտրել Մասելի հյու–
սիսահայա ց ժ ա յռ ե ր ի ց ։ Ատրել են ու սրբատաշել, սրբա տ ա ­
շն լ ու տեղափոխել, այւյ ժայռ երի
չ ն ա յա ծ անդունդներում
օրնիբուն դղրդյուն կար սարսափազդու . ասես մռնչում էին
մ ա ս ս յա ց պահապան դևերը խորին անդունդների մեջ։
Մի տարին էլ չբո լո ր ա ծ՝ Փոքր Մասսի ստորոտում կանգ–
265
 ն ե ց ա դինա սարաս մի ապարանք, որի շքեղահյուս կամարների
Ներքո գիշեր ու զօր ա նմահական ջրի ց ա յտ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ն էին եր­
գում, ծփ ում էր լճակը մ ա րմա րա կուռ, և երփ նա վա ռ ծա ղկա ս­
տ ա նում դ ա յլա յլո ւմ էին հրաշք թ և ա վ ո րն եր ։ .
, Սարդարը տեսավ ա յս բոլորը, շրջեց ապարանքի զարդարուն
սե ն յա կ ն ե ր ո ւմ , իր մ եծա զգի հպատակների հետ ճաշի նստեց
գ մ բե թ ա ր դ , մ ա սսա հ ա յա ց տ ա ղա վ ա ր նե րո ւմ ... Եվ երբ ամեն ինչ
ււտուգված էր, տիրոջ հա վա նությա նն արմանա ց ա ծ , ի զարմանս
ա կա նա տ եսների, խ ա ն ֊ սա րդարը կարդա դ ր ե ց , որպեսզի հարևան
Սուրբ Հա կոբա վանքի առաջնորդը ներկա յա նա և նորակերտն
օրհնի հ ա յո ց երկրի օրենքներով։
; Խ ա ն ֊ սարդարի սարբազներն անմիջա պես նրա ոտքը բե րին
սուրբ առաջն որդին ու վա նա կա ն մ ի ա բ ա ն ո ւթ յա ն ը ։
Ասում են՝ օծման այդ հանդեսին ներկա է եղել ամբողջ Ակո­
ռին իր մ ե ծ ու փոքրով և լիացել է սարդարի կա րգա դրությա մբ
սարքված, առատությունից տրաքվող սեղաններից։
Ասում են՝ Ակոռիի ք ա րգործ վարպետներն արժանացել են
խ ա ն ֊ս ա ր դ ա ր ի տեսակ– տեսակ նվերն երին1
Ասում են՝ Սուրբ Հա կոբա վանքի հավատավոր սպասար­
կուները ք ե ֆ - խ ն ջ ո լյք ի ց հետո գինուց շա ղ վ ա ծ հ ա յա ցք ն եր ո վ
շփոթել են մ են ա կյա ց ի իրենց խ ո ւց ե ր ը ...
Իսկ հետո եղել է ա յն, ինչ որ պիտի լիներ. Արարատ յա ն երկ­
րի բոլոր գա վա ռներից բ ռ ն ո ւ թ յա մ բ դեռատի աղջիկներ են բ ե ­
րել ա պա րա նքը։ Շինականի լուծն ավելի է ծա ն ր ա ց ե լ։ Հ ա յո ց
հողն ավելի անհույս է տ նքա ցել օտարի արնաներկ կրունկների
տակ։
Եվ ա յս բոլորը տեսել է Մեծ Մ ա ս իւյ-Արա րա տ ը։ Հ ա յո ց հայրն
ու ա պ ա վ ենը ։ Դարերի անհույս աղաղակներն ու տնքոցներն
ա մպրոպ ա ձա յն արձագանքներ են տվել նրա քա րեղ են խ ո ր խ ո ­
ր ա տ ն ե րո ւմ ։ Աշխատավոր, արդար զավա կների տառապանքը
բ ա զ մ ա պ ա տ կ ե լ ու թա նձրացրել է նրա ճակա տի մ ռ ա յլ ամպ ու
զամպը>
Եվ ա սում ե ն . .. Սայց ա յս մեկը ո չ թ ե ա սում են որպես հնա­
վ ա ն դ զ ր ո ւ յց , ա յլ դրվա ծ է ժամա նա կի արդար հիշատակարան­
ներում, հա յտ նի է աշխարհի ա ստղագետներին ու ե ր կ ր ա խ ո ւ յզ ֊
ներին։ Տե ս ա ծ ն ե ր ի ց ու լսա ծն եր ի ց զ ա յր ա ց ա ծ Արարատը 18 40
թվա կա նի հունիսի 2 0 - ի ն իր անդունդներում ա մ բա ր ա ծ պատժիչ
266
,ռ ժհրն է Ւ Տ Ոլ19 հա նել։ Եվ ժ ա յթ ք ե լո վ դեպի երկրի երես՝ ց ա ս ­
ման հեղեղը խ որտակել է ս ա ր դ ա ր ֊ խ ա ն ի ա մ ա ռ ա ն ո ց ֊ ա պ ա ր ա ն ֊
ք ը , մեղսա կից Սոլրր Հա կորա վանքը և Ակոռին։ Եվ պարիսպը
Աա րդ աՈապ ատ այնսքես դե անի տակն է ա նցել, որ նրանից պահ­
պ ա նվել է Լո կ մի անուն՝ ի բ ր և ահեղ զգուշացում բոլոր բռնա–
կա/ներին։
Պա տ մոլթ յա ն ու ի մ ա ս տ ո ւթ յա ն դասերը, սա կա յն , բռն ա կա լ­
ների համար չեն կ ա ր ծե ս։
Երբ Օսմանյան կ ա յս րո ւթ յա ն բա նակները ձախողվեցին Լալ­
կաններում ու Միջերկրականի ափերին, երիտթոլրք կառավարող­
ներն իրենց հ ա յա ցք ը շրջեցին դեպի արևելք և հյուսիս։ Եվ փոխ ­
հա տուցումը պիտի կա տարվեր հ ա յո ց հաշվին՛ Իսկ հայերն
ունեի՞ն այդքան ձա խողանքները փոխհատուցելու ուժ ու հարըս–
տ ա թ յո ւ ն ։ Չունեի՞ն։ Թող, ուրեմն, վճարեին իրենց հողով, տուն
ու տ եղով։ կյա նքով ու ա րյունով։
9 ա յց պատահե՞լ է եր բև է, որ թուրքը հ ա յի ց պահանջելիս
առաջնորդվի ճշմարիտ հ ա շի վ ն ե ր ո վ .,. Ա յսպ ես, ա սենք, մեկի
դ եմ մեկ կամ թեկուզ երկուս, ե ր ե ք ... Այն ի ՞ն չ հաշվով էին
առաջնորդվում հենց Սարդարապատի ճանապարհը ր ռ ն ա ծ թո ւր ­
ք ե ր ը , որոնք իրենց նույն քա ղա քա կա ն ու զինական առաջնորդ­
ների հրա մ ա ններով, հորդորներով և հարկադրանքով 19 1 5 - ի ն
մտել էին Արևմտյա ն Հ ա յա ստ ա նի նահանգներն ու գա վա ռները,
անխնա կոտորում էին անպաշտպան հա յ բնա կչո ւթ յա նը , կո ­
ղոպտում էին նրանց ունեցվա ծքը և հիմնահատակ ավերում
բ ն ա կա վ ա յր ե րը ։

* *
*

1 9 1 8 թվականի մա յի սի 2 2 ֊ ի առավոտը բ ա ց վ ե ց Արարատ­

յա ն երկրի բոլոր վանքերի ու եկեղեցիների զանգերի ղողանջ­
ներով։ Դեռ մութը կռիվ էր տալիս լույսի հետ, որ էջմիածնի
Մ այր տաճարի կաթողիկեն կա նչեց ա րծա թ ա ձ ա յն։ Նրան ա ն մ ի ­
ջապես արձագանքեցին Դայա նեի ու Հռիփսիմեի վանքերի հա ­
մերաշխ զանգերը, որոնց տագնապոտ ձա յներից չորս կողմերի
վրա զարթնեց Արարատյան դաշտը* Եվ ծ ա վ ա լվ եց հա մ ա ս փ յո ւռ
ու անվերջանալ ^ր մի ա հա զա նգ, որ մտնում էր շեներն ու ա վա ն -
 ն ե ր ը , զարկվում էր հ ա յո ց սարերին ու լեռնա պ ա րներին։ Զ ա ր կ­
վ ո ւմ ու ետ էր գա լիս, և ա յնպ ես էր թ վ ո ւ մ , թ ե լեռները ևս զ ա ն ­
գեր են դարձել, ու Արարատն էլ մ ա յր զանգն է՝ գր վ ա ծ Հ ա յո ց
երկրի կրծքին։
Ա րևելքում, Գեղամա լեռն երի վրա մութը ճաք էր տ վ ել, և
ա յդ ճա քից ելնում էր մի կրակ, որ ասես դանդաղ պիտի լ ա ­
փեր լեռների վրա քուլա -քուլա ն ստ ա ծ ա մպ երը։ Կրակը ձև ա ­
վ ո ր վ ե ց ։ Հիմա էլ արեգակի ծիրա նա վա ռ կիսաշրջանը նման էր
աչքի վառվող լույսի, որ ամպեղեն բի բի հետ միասին չռ վ ա ծ էր
Արարատյա ն երկրի վրա։
Ռաղմաճակատի հրամանատար Դանիելբեկ Փ իրոլմյա նը, վ ա ­
ղս ց ոտքի վրա, երկու ձեռքով տրորեց ուսերն ու ծոծրա կը։ Թվում
էր ա յն տեղ թունավոր մի սարդ ճիրանները տարածել է դեպի
դանգը և սեղմում է անխնա՛ Տրո ր եց ու ն ա յե ց երկրի կա րմրա ծ
ա չքին։
— Ւ՞նչ ես բերում այս երկրին, ա յ սուրբ ա ռա վոտ ։ Շառա–
գ ո լն ա ծ աչքդ ի՞նչ է ա սում։ Կկարողանա՞նք ետ մղել պղտոր
ս ե լա վ ը , — ա յսպ ես բա ր ձրա ձ ա յն խ ոս ելո վ շրջվեց և թիկունքում
տ ես ա վ տ ոհմ ակից գնդ ա պ ետ ի ն ։ — Պո ՞ղ ։ Ա յդ եր բվ ա ն ի ՞ց ես
ս, յս տ ե ղ ։
֊ ֊ Մր սա ծ հարսի պա տմ ությունը գիտ ե՞ս՛
— Ւ՞նչ հարս։
— Աղբյուրի վրա կ ռ ա ց ա ծ է լի ն ո ւմ ։ Մի ձ ա յն է հանում ու
ինքն իրեն թոն թո ր ո ւմ ։ « Ք ո ռ ա ն ա ՞ մ , — ա սում է , — երկուշաբթի
օրը թոնրա տ ա նն եմ ք ա մ ի առել))։ Մի ձ ա յն էլ հանում է ե ր ե ք ­
շ ա բթ ի ՝ ոչխար կթելիս ա ռա ծ ք ա մ ո ւ ց .. . մի նչև հասնում է ուրբաթ
օրը և ինք ն իրենից խ ր տ ն ա ծ ետ է ն ա յո ւ մ , տեսնում՝ Սիմոն ք ե ­
ռին ետևը կա ն գնա ծ ։ « Վ ա ՞ յ, Սիմոն ք ե ռ ի , էդ եր բվ ա ն ի՞ց ես էս­
տ ե ղ # ։ Թե՝ « Ք ե մա տ ա ղ, հենց հաշվիր երկուշաբթի օրվանից
էստեղ եմ»՛
— Ո ՞նց էլ կատակ անելդ գալիս է , — տրտնջալու պես նրան
ա սա ց Դա նիելբեկը։
— Օրը պիտի կա տա կով բ ա ց ե ս , ֊ – * անհոգ հարեց գնդի հ ր ա ֊
մ ա ն ա տ ա ր ը ։ — Մանավանդ որ ա յս օրը մերն է։ Հ՛այի օր է բ ա ց -
վ ո ւմ , Դա նիելբեկ։ Եվ մ են ք պիտի ծիծա ղենք թուրքի վր ա ։ Թե չէ,
մեռած օրս կլինի,
— Անմիտ կատակներ մ ի՞ անի, Պո ղ։
 — Ես ասացի, դու կտեսնես։
— Ի՞նձ ես սիրտ տալիս։
— Երբեք ինձ չի խ ա բ ո ւմ կա ն խ ա զ գա ց ո ւմ ը , — հանգիստ խ ո ­
սեց Պողոսբեկը ։ — Իսկ ա յս օրվա հաղթանակը ոնց որ գրպա­
նումս լինի։ Գումարտակների հրամանատարները գիշերը կա նգ­
նել էին, թե՝ «Թ ույլ տուր, հարձակվենք։ Զ ՈԼԸ ժամանակ ենք
վ ա տ նո ւմ , — ասում ե ն , — միևնույն է, զինվորի աչքին քուն չի
գա լիս ,,, » ։
քՒանիելբեկն անհանգստա ց ա վ ։
— Չա նե՜ս նման բ ա ն , — ա սա ց *— Ո չ մի ք ա յլ առաջ, մինչև
նրանց առաջապահն երի վրա հրետանային կրակ չթա փ են ք։ Հ ա ս ֊
կանո ւմ ես* նրանք ա ռա վոտ յա ն սեպի պես դուրս են գալու Սար­
դարապատից։ Մենք միա ժ ա մա ն ա կյա կրակով կռմ բա կոծենք
թև ե րի ց։ Դուք պիտի շա րժվեք ա յն ժամա նա կ, երբ տեսնեք, որ
սեպի կենտրոնն Հ կրակի տ ա կ։
— Հասկանալի է, սիրելիս։ Ամեն ինչ կլինի՝ ինչպես պ ա յ­
ման սւվորվել ենք։ Ես զինվորի տրամադրությա ն մասին եմ խ ո ­
սո ւմ ,— հ ա նգստա ցրեց Պողոսբեկը *— Գիշերն ինձ մոտ վ եր ա ­
դարձավ սրբաղանը։ Ասա մ կ, « Սիրտս չի դ ի մ ա ն ո ւմ »։ Գնացել,
Մայր տաճարը բա ցել է ավել, աղոթք է կարդացել ու անմիջա­
պես րոնել վերադարձի ճա մ փ ա ն։ «Զեր քունը կտանի ՞ , — ասում
Եկել եմ, որ միասին կա րճացնենք այս երկար գիշերը»։
— Սնդի՞կ է դրվա ծ ա յդ մարդու ներսը ,— զ ա ր մ ա ցա վ Դ ա ֊
ն իե լբեկը ։ — Ամբողջ օրը շարժման մեջ է, կրակված խոսում է,
գիշերն էլ մի ժամ չի հ անդս տան ում*
— Հուքսեփր սի ր ահ ա րվա ծ է նրան։ Ասում է , «Ե թե նրա ճա–
ււերից հետո մեր զորքը պարտվի, կենդանի մ նացա ծներին պիտի
կ ախ ա դ ան ր արձր ա ցն ել» ։
— Միքայելն էն գ լխ ^ց է զ մ ա յլվ ա ծ նրա գիտությա մ բ ։ Հիմա
էլ ասում է , «Մ իա յն նրա պես վիթխարի գիտնականը կարող էր
լինել այսպիսի ք ա ր ո զ ի չ» ։ Եվ որոշել է պ ա տ երա զմից հետո մնալ
մոտ ը։ Ասում եմ* «Թ ո ղ բ ա ր ո վ - խ ե ր ո վ ա յդ հետոյին հ ա սն են ք »։
Այդ պահին երևաց համհարզը և զինվորական ողջույն տ ա ֊
լ ո վ ՝ զեկուցեց, որ ն եր կա յա նո ւմ է ըստ հրա մա նի* ճա կա տ ի հրա­
մանատարը ն ա յեց Ժ ա մ ա ցույցի ն *
— կ ե ց ց ե ՜ս ,— ա ս ա ց , — պ ա յմ ա ն ա ժա մ ի ց էլ շուտ ես ե կ ե լ ։ –
Եվ դառնալով գնդա պ ետ ին ՝ ձեռքը պինդ ս ե ղ մ ե ց , — Ես գնում
Լմ դեպքէ հ րետա նա յի ն մ ա րտ կոցները։ Ինչպես պ ա յմ ա ն ա վ որ վ ել
ենք։
ճա նա պ ա րհին Ղանիելբեկ Փ ի ր ա մ յա ն ը նախ հանդիպեց հրե­
տանային մ ա րտկոցի պետ Խորեն Իգիթխան յա ն ի ն , տեսավ ու
հավանե ց դա ս ա վո ր ո ւթ /ո ւն ը , հրետ անավորների տրամ ա դրու­
թյունն ոլ պատրաստականությունն ստուգեց թոո։ ցհկ հարցու­
փորձով և, ա յսքա նից հետո մ ի ա յն խ ոսելով մա րտկոցի հ ր ա մ ա ­
նատարի հետ, զ գա ց, որ իր առաջ կանգնա ծ է ի ւեր՚ ր ։ ւ բ ա ր ե ­
խիղճ մի զո րա կա ն, որի հետ դժվար չպիտի լինի խնդիրներ լու–
ծ ել։
Իգիթխ ա նյանր՝ երիտասարդ, գրագետ ու հայրենասեր մի
սպա, համակ սպասում էր ու ա նհա նդստություն։ Հ ա մ ո զ վ ա ծ էր,
որ իր մ ա րտկոցի ((նա խ ա պ ա տ րա ստ ությունից» մեծա պ ես կա խ -
վ ա ծ է լինելու մարտի հա ջողությունը։ Ի՜նքը սլիտի թշնամուն
հասցներ աոաջին անսպասելի հարվածը, առաջացներ տագնապ
ու խուճապ, որից հետո արդեն իրենց խոսքն էին ասելու գնդաց–
րորդներն ու հ ետ ևա կա յինները։ Սպասումից, ամենապատաս–
խ ան ւ դերի գիտա կցությո ւնից լա ր վ ա ծ էր ա յն աստիճան, որ
զգում էր ներքին մի դող > Այդ ծա յր ա հեղ լա րվա ծությունից նա
չկա րողա ցա վ ազատվել նույնիսկ ռա զմաճակա տի հրա մա նա ­
տարի հ ա յր ա կ ա ն ֊ խ ր ա խ ո ւ ս ի չ խ ո ս ք ի ց հետ ո ։ Փիրումյա նն ա նմի­
ջապես նկատել էր նրա վիճակը և փորձեց հա նգստա ցնել.
— Տ ղ ա ՜ս , — ա սա ց ,— ապրե՜ս, լա վ ես պ ատրա ստվել։ Իա յց
շատ մ ի՜ հուզվիր։ Ես քո կողքին եմ լինելու , — և ուսը գրկ եց
մտերմորեն։
Հետո ճակատի հրամանատարը մի կարճ Ժամ ան ակով բ ա ­
ժանվելու էր նրա նից։ ճ ե ր մ ա կ ը ք ա մ ու պես սուրում էր դեպի
Արաքսի շա մբուտները, ուր տ եղ ա կա յվ ա ծ էր հա յկա կա ն զորքի
մի փոքրիկ մասը և խնդիր ուներ հսկելու գետի անցումները, որ­
պեսզի թուրքերն ա յդ կողմերով չխուժեն Արարատյան նահա նգ*
Արաքսը վարար<ելք հորդում էր մ ա յի ս յա ն պղտոր ջրերից »
Գետի իսկական հունից բա վ ա կա ն հեռու գոյա ցել էին հոսող
ճահճուտներ, որոնցով անցնելու փորձ կարող էին կատարել մի–
։*։յն խ ելա գա ր ն եր ը ։ Իսկ թուրքերն իրենց խ ելոք էին հա մա րում։
Ուրեմն շնորհակալությո՜ւն հ ա յո ց մ ա յր Արաքսին, որ բ ն ա ­
կան պատնեշ էր դարձել թուրքական 5 ֊ ր դ և 1 2 - ր գ դիվիղիա~
ների դ եմ , որոնք առատաջուր գետից այն կողմ, Իգդիրի, Եող–
բ ի ու Կաղզվանի եր կ ա ր ո ւթ յա մ բ տ ա րա ծվ ա ծ, երազում էին
թ ա փ վ ե լ Արարատյան դաշտը, կոտորել տեղացիներին ու արև–
մը տ ա հա յ հա րյոլր-հա ղա րա վոր գա ղթա կա ններին, որոնք ապաս­
տան էին գաել հա յկա կա ն աչս վերջին մի բուս հողի վրա, բ ա ց
երկնքի տակ։
Միրումյանն ի մ ա ց ա վ , որ կա տա րվա ծ է իր հրամանը՝ ար­
դեն ք ա նդ վ ա ծ են V ա րգա րա յի ոլ Կարակալայի կամուրջն եր բ, և
թուրքերը մ ի ա յն մ տ քով կարող էին Արաքսն ա նցնել, եթե, իհ ա ր ­
կե, գետանցների վրա հսկող հայ փոքրիկ ջոկատները կա րո­
ղանան աչալուրջ հ սկո ղ ո ւթ յա մ բ կա սեցնել նրանց ա մեն մի
փորձ։
Ա՝արգարայի կամուրջի ավերակի մոտ նա հանդիպեց գումա ր­
տակի հրամանատար Երվանդ Մ ամա ջան յա ն ի ն , որը զեկուցեց
առաջադրանքի կա տարման մասին և խ ոս տ ա ցա վ ամուր պաշտ-
պանել Արաքս ի ղև տ ա նց ն եր ր ։ Ռուսական բա նակի երկու զ ո ­
րականներն իրար վա ղուց էին ճանաչում և նոր փորձությունների
կարիք չունեին իրար ստուգելու հ ա մ ա ր > էր գրումի ճակատում
կապիտան Մ ա մ ա ջա նյանի ղ եկա վա րա ծ վաշտը գնդապետ Միրում­
յա ն ի հուսալի հենարանն էր եղել, մ ա նա վ ա նդ Դ ա լա ն -գ յո զ ա մ ­
րոցի գրավման ժ ա մ ա նա կ, երբ ուսից ծա ն ր վերք ստ ա ց ա ծ վ ա շ­
տապետը մարտը չ թ ո ղ ե ց , մ ինչև որ թշնա մին ջա խ ջա խ վա ծ էր
վերջնականապես, և ինքն այլևս չէր կարող տեղից շա ր ժվ ե լ։
- Կապիտան, ես ք ե զ նման կտրիճին ճակատից հանել եմ
ու նշանակել ա յստեղ նրա համա՜ր մ ի ա յն , որ այս թիկունքը մեր
ամենանեղ տեղն է , – հին ծա նոթի ու բա ր եկա մ ի մ տ ե ր մ ո ւթ յա մ բ
սեղմելով Երվանդ Մ ա մ ա ջա նյանի ձեռքը ր ա ց ա տ ր եց Դա նիել-
բ ե կ Մ ի ր ո ւ մ յ ա ն ը ։– Ձեր գումարտակի հսկողությա ն տակ քիչ
ա եղա մ աս է դրվա ծ, բ ա յ ց այդ չի նշա նակում, թե դուք լի ա զ ո ­
րություն չունեք ուրիշ հա նգույցների վրա հսկելու։
֊ Պարոն զ որա վա ր, ես ուրախ ե մ . . . և հպարտ նաև, որ պ ա ­
տիվ ո լնեմ կատարելու ձեր հ ր ա մ ա ն ը...
Եվ պ ա տ մ ե ց , որ ա ռա վ ոտ յա ն եղել է բա շգա ո նե ց ի Մակեդոնի
ու տրապիզոնցի Թռուցիկ Հովսեփի հեծյա լ ջոկատներում, խելք–
խ ելքի են տվել, պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ե լ, թե ինչպես գիշեր-ցերեկ աչա ­
լուրջ հսկեն Արաքսի հովիտը, »/> Ո մի թուրք չհամարձակվի
գետի ձախ ափ ելնել։
- Ուշադիր եղեք նաև ա րևելյան սա հմա ններում, որովհետև
նրանք Շարուրի կողմերից էլ կարող են հ ա յտ ն վ ե լ , — զգուշա ցրեց
Փիրում յա ն ը ։ —֊ Արա մը խ ոս տ ա ցե լ է Վեդիի կողմերում ոտքի
հանել Ժողովրդական աշխարհազորը* Սակայն, ամեն պ արա ­
գ ա յի , ա յս տ ե ղ դո ւք պիտի լինեք գրութ յա ն տերը, փ որձվա ծ ու
հմուտ զորա կա ննե րդ։
— Կաշխ ատեմ ա րդա րացնել ձեր վստ ա հությո ւնը, պարոն
զորավար։
Դ ա նիելբեկ Փիրումյա նը Մ ա մա ջա նյանին հրաժեշտ տ վեց այն
հաստատ հ ա մ ոզ ո ւմո վ , որ թիկունքը հուսալի ձեռքերում է
գ տ ն վ ո ւմ ։ Իսկ նրա կարծիքով ^ թիկունքի ապահովությունը ճա ­
կատամարտի հաջողության կեսն է։ Երբեք չէր մոռանում հ ա յ ֊
կական ա վանդությունն ա յն քաջ զորականի մա սին, որը կրծքից
վերք ս տ ա ց ա ծ ճ գռռ ա ցել է* « Վ ա ՜ յ , թ ի կունքս. + « Տարօրինակ
մ ա ր գ , — հարցրել են , — կուրծքդ է վ ի ր ա վ ո ր վ ա ծ , դու թիկունքիդ
հ ա մ ա ՞ր ես վ ա յ կ ա ն չո ւ մ »։ Եվ զորականն ասել է* «Թ ե որ ես
պ ա շտ պ ա ն վ ա ծ թիկունք ունենա յի , կրծքից վե՞րք կ ս տ ա ն ա յի »։
Հ ի մ ա ճա կա տա մա րտի գնա ցող հ ա յ փոքրաքանակ զորքը
պ ա շտ պ ա նվա ծ թիկունք ուներ։ Սակայն նրա դ եմ կա նգնա ծ էր
և ահա այսօր նոր արշավանքի պիտի ելներ թուրքական հ ռ շ ա կ ա ֊
վոր դիվիզիան՝ կոչված նաև Դ ա րդա նելյա ն կամ Գալիպոլլու,
որի հետ շա րժվում էր մի խ ա ժ ա մ ո ւ ժ ՝ քրդա կա ն հեծելա զորը և
Սարիղամիշի ու Կարսի կողմերից հավաքված մա հմեդակա ն
ա վ ա զ ա կ ա խ մ բե ր ը ։ Փոքրաքանակ հ ա յո ց զորքն ի վիճա կի՞ կ լ ի ֊
նի թշն ամուն հա սցնելու վճռական ։,քյն հա րվա ծը, "ք՚ Ւտ հետո
սովորաբար մնում է փակել հաշիվները։ Դանիելբեկ Փիրումյա նն
ա յդ հա րվա ծը տեսնում էր շատ որոշակի, այնպես իրակա ն,
կարծես մեկ անգամ արդեն ամեն ինչ կատարվել էր և հիմա լոկ
ց ո ւ յ ց էր տրվելու եղածի կրկնությունը։ Իսկ այսօր թուրքերը
վաղ ա ռա վ ոտ վ ա նից հարձակման չա ն ց ա ն, դա ևս ինքը կանխա–
տես ում էր, դրա համար էլ հանգիստ գնա ց Արաքսի ափի հսկո­
ղությա ն կետերն ստուգելու՛
Հր ետ ա նո ւ սպա Խորեն Ի գի թ խ ա նյա նն արդեն վարակվել էր
ռ ա զմ ա ճ ա կա տ ի հրամանատարի հ ա ն գս տ ո ւթ յա մ բ, սա կա յն դ ե ռ ­
ևս չէր կա րողանում մի տեղ կանգնա ծ մ ն ա լ։ Մարտկոցի հ րա ­
նոթ ն եր ի ստուգումն ա ռիթ դ ա ր ձ ն ե լ ո վ մ ե կ ի ց մյուսի մոտ էր
գնում, խ ոս ո ւմ էր զինվորների հետ, նոր հանձնարարություններ
էր տալիս։ Սակայն դա էլ չէր օգնում, որովհետև ա յն տ եղ էլ
 հրետանավորներն էին հուզվա ծ և անհա մբեր հա րցնում էին •
« Ի ն չի ՞ ենք սպասում, երբ որ պարզ տ եսնում ենք իրենց դիրքե-
ր ը ։ Ահա մի տեղ ծուխ է բա ր ձ րա ն ո ւմ , և զորքը խ ռ ն վ ա ծ է շուր­
ջը։ Հա րվ ա ծեն ք՝ ահագին ավերա ծություն կլինի»։
Եվ Դանիելբեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ն իր շուրջը հ ա վ ա ք ե ց մ ա րտկոցի
մ ե ծ ու փոքրին, բ ա ց ա տ ր ե ց հարվածն ուշացնելու պատճառը .
— Տեսնո՞ւմ եք թուրքի ու մեր միջև ը նկ ա ծ ա յն բ ա ց տա­
ր ա ծ ո ւթ յո ւն ը > Մերկ ղռեր են, ոչ մի թուփ ու կանաչ, ոչ մի ձոր
կա մ բլո ւր։ Առաջինը կրակ բ ա ց ող ն ու առաջ շա րժվողն ա յն տ ե ­
ղից պիտի ա նցնի։ Եվ ա յն տ եղ էլ պիտի հակառակորդի կրակի
տակ ընկնի։ Իսկ դա կլինի այն աղետը, որին մեր ժողովուրդն
ասում է էշի նա հա տա կություն։
— &ա10> մ ի ևնո՞ւյն չէ, պարոն զորավար, թ ե մ են ք ա յն տ ե ­
ղով երբ պիտի ա ն ց ն ե ն ք , — երկչոտ հա րցրեց հրետա նա վորնե­
ր ի ց մեկը, որ երևի ամ են ա անհամ բերն էր իր ընկերներից։
Խորեն Իգիթխ ա նյա նը խ ե թ ն ա յե ց նրան, և հ ա յա ցք ն ասում
էր՝ « Ա ՞յ կոտրած գդալ Դրա ստ ա մ ա տ , դու էլի մե՞ջ ը նկա ր»։ Սա­
կա յն մա րտկոցի հրամանատարի հոդում կշտ ա մբա նք չկար, նույ­
նիսկ ուրախ էր, որովհետև մտածեց, թե զորավարը դոնե մի
փոքր կբա ցա տրեր իրենց խ նդ ի ր ը >
— Իհարկե, միևնույն չէ, որդիս ,— հանգիստ բա ց ա տ ր ե ց
ճակատի հրա մ ա նա տ ա ր ը ։ — Մենք պետք է ա յդ ղռերն անցնենք
թուրքերին բոլոր կող մ եր ից հա րվա ծելուց, խուճապահար անելուց
հետո»
— Գլուխը կորցրա ծ ետ փախչելիս նա երկար ժամա նա կ դեռ
ետ չի ն ա յի , — նկատեց մ ա րտկոցի հրամա նատա րը, որ իսկույն
հա սկացել էր գաղտնիքը։
— Ա ՞յ, կ ե ց ց ե ՞ս , — վրա բ ե ր ե ց Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ — Հիմա հ ա ս ­
կա ն ո՞ւմ եք՝ ինչի՞ ենք սպ ա սում։
— Դե՞, որ ամեն ինչ էդքան պարզ լինի, կռվելը կդառնա
խ աղ ու պ ա ր ,— քթի տակ քրթմ նջա ց Դրա ստա մատր։
— Խաղ ու պ ա ՞ր , — հեգնական ժպտաց Փիրումյա նը >— թէ,
որդիս, ա յդ մեկը մ տ ք ի ցդ հանիր։
— Դ ե ՞, ես հեշտությա ն տեսա կետ ից եմ ասում, պարոն հ րա ­
մ ա նա տ ա ր , — արդարանալու համար խ ո ս ե ց հա մա րյա պատանի
Դրա ստա մատը ։ — Երբ որ, ա ՞յ, էսպես պարզ գիտենք ա ռա ­
ջադրանքը, էլ ի՞նչ է մ ն ում ։

1 8 —֊Ս ա րդա րա պ ա տ
 - Մնում է խ իզա խորեն կ ռ վ ե լ։ ■
— Եմ էս աչքի ս վ ր ա , — աջ թա թ ը վեր պ ա ր զ ա ծ խ ո ս տ ա ցա վ
հրետա նա վորը և ա շխ ույժ ք ա յլ ե ց դեպի իր հրանոթը։

* *
*

Արևը բա վ ա կա ն ի ն բա ր ձ րա ցել էր։ Շոգից տ ա ք ա ց ա ծ օդը

երևում էր հանդարտ ծ փ ա ց ո ղ , ծիրա նա գույն ու թ ա փ ա ն ցի կ հե­
ղուկի պ ես ։ Ա րա րա տյա ն երկրի զանգերը հնչում էին իրրև խոր–
հըրգավոր, անորոշ հեռուներից եկող կա նչեր։
Թուրքերի հանգիստը կորել էր ա յգ զա նգերի ղողանջներ
բ ի ց , որոնք լց վե լ էին օդը, տ ա րա ծվ ել ամենուր, կա խվել նրանց
գլխ ա վերևներում ինչպ ես խ ա յթ ո ղ մ եղ վ ա պ ա ր սե ր , որոնցից
փրկվելու համար գոզ արջն իրեն ջուրն է նետում կամ ժ ա յռ ի ց
գլորվում ց ա ծ ։
Եվ ա յգ հոգեմաշ ու հա լա ծող ղողանջները լռ ե ց ն ե լո ւ > թ ե ՞
պ ա րզա պ ես նրա նցից փրկվելու հ ա մա ր Շեքի փ ա շա յի զորքերն
առաջ շա ր ժ վ ե ցի ն ։ Առաջ շա ր ժ վ ե ցի ն IՍարդարապատ ա վա նից
ու Սարդարապատ կա յա ր ա ն ի ց , իսկ ճանապարհն ա նցնելու էր
Գեչիրլուով դեպի Ղ ա մ ի շ լո լ֊ Ե ղ ե գ ն ո լտ և ա յնտ եղից երկաթգծի
վ ր այ ո վ ՝ Զան գի բա ս ար, ուր պետք է խ ա ռնվեին ապստամբած
տեղա ցիների հետ ու գնա յին Երևանի վ ր ա ։ Վեհիբ փ ա շա յի ռ ա զ ­
մա վա րա կա ն ծրա գրով Կովկասյան 9 ֊ ր դ գի վիզիան ու նրան
ուղեկցող անկանոն զորա մա սերն էլ պիտի, Արագածը հյուսիսից
շրջա նցելով, նվաճեին Բա շ.Ա պ ա ր ա նը , ապա կտրուկ ճա նա պ ա ր­
հով հասնեին Երևան։ Այնուհետև Արարատյան գաշտն իր բ ն ի կ ­
ներ ո վ և շուրջ երեք հարյուր հազար գա ղթա կա ններով պ ի­
տի մնար թուրքական ա քցա նի մեջ։ Կսեղմվեր աչդ ա քցա նը,
ա յն ք ա ն կսեղմվեր, որ խ եղ դ ա մ ա հ լիներ հ ա յո ւթ յա ն վերջին ա յդ
խոշոր զ ա ն գ վ ա ծ ը ։ Վերջապես թուրքը պե՞տք է ազատվեր կո ­
կորդին դեմ առա ծ ու անտանելի ա յդ ոսկորից։
Թուրքերի առաջա պահները Եղեգնուտին հասվեհաս էին, իսկ
զորքի ա մբողջ բ ա զ մ ո ւթ յո ւն ը կեղտաջրի պես տ ա րա ծ վ ա ծ բռն ել
էր Սարդարապատի ամբողջ տափաստանըէ Աջ ու ձա խ թ և ե րի ց
հրանոթները կրակում էին բոլոր ուղղությունների վրա՛ Գնդա­
ցիրներ էին ճա րճա տում։ Հետ ևա կն օդում և դեպի դ իմա ցի տա–
քա շո ւթ յո ւնն եր ը կրակելով, ա ղ մ ո լկ ֊ ա ղ ա ղ ա կ ո վ շարժվում էր։
՛Նրանց երթը շատ էր ուրախ։
Թուրք զինվորը դեռ այդպիսի շքերթ, այդքան աղմկալից
ու խ անդավա ռ տեղաշա րժ չէր ունեցել վերջին պատերազմի ը ն ­
թ ա ց ք ո ւ մ ։ ԴեՀ, թող խլանա՛՛ն հա յոց զանգերի ղողանջները։ Թող
Արարատյա ն երկիրը գերեզմա ն դառնա հա յութ յա ն մնացորդ–
ների հա մա ր, որպեսզի ոչ մի արգելք չմնա թուրքտց ավան դ ա ֊
^ 1էյն բա ղձանքների իրա կա ն ա ց մ ա ն ճամփի վ րա ...
Գանիելբեկ Փիրումյա նի հրամանով մեկեն կրակ ժ ա յթ ք ե ց
Խորեն Ւդիթխանյանի մ ա րտկոցի թ ն դ ա նո թ նե ր ի ց ։ Եվ դա ա հ ա ֊
զ ա նդ դարձավ, որպեսզի թ յո ր փ ա ր ո դյուրից արևմուտք դիրք
մ տ ա ծ կապիտան Ելիշի թնդա նոթներն էլ իրենց զ ա յրույթ ը թ ա ֊
փեն երկաթդծի երկա րութ յա մբ ս \ խ ռնվ ա ծ թուրքերի վրա։
Փիրոլ մ յա ն ը Ելի չին հանձնար արել էր աոաջին իսկ հարված֊
ներով շա րքից հանեյ Սարդարապատ կիսակայարանի ջրհան
սարքր, որը երկաթգծի ա յդ հատվածն ու շրջակաները խմելու
ջրով ապահովող միակ կետն էր։ ճա կա տի հրամա նատա րը, հ ե ֊
ուադի ւո ակով հի սակայա րանը հա յա ցքի մեջ առած, սպասում էր
դիպուկ այն հա րվա ծին, որ միայն կապիտան Կլիչի նման նշա­
նառուն կարող էր հ ա սցնել։ Եվ այղ հարվածից ջրհան կայա նի
փ ա յտ ա մ ա ծ ը վ ա ռ վ ե ց , կա յա նը փշուր-փշոլր տ ա րա ծվեց լորս
կողմերի վրա։
Հ ա յերի թնդա նոթների ավերիչ ու մա հացու հարվածներից
Սարդարապատի դաշտի ղռերը ծա ծկվ ում էին թուրքերի դիակ­
ներով ու արյունով։ Դաշտի մոտերքում խ նա մ ք ո վ քողա րկվա ծ
գնդացրորդնեըը հնձում էին անկազմակերպ նահանջի ճա նապ ա ր­
հը ր ռն ա ծ ասկյարներին։
Եվ այն ժամանակ Թյորփոլլուի ա յգիներում, Ղ ոլ1իրնկէի ոլ
Հ ա յի թ ե յվ ա գյուղերում դարա նած Հինգերորդ գնդի գումարտակ­
ները դուրս հորդալով սկսեցին չընդմիջվող ու դիպուկ հա րվա ծ­
ներ ո վ հնձել նահանջող թ ոլրքերին։
Գնդապետ Պողոսբեկ Փիրումյա նը հեռադիտակով տեսել էր։
Որ թուրքական շա րժմա ն ծա յր ն արևելքում Եղեգնուտից էլ դուրս
էր եկել, իսկ ձախ թևը ք սվ ո ւմ էր Ղուլիբեկւուի իրենց թ ա ք ս տ ո ց ­
ն ե ր ի ն > Եվ ա յժ մ , երբ ի րա ր կոխ կրտելով փա խչում էին թ ո ւր ք ա ­
կան դիվիզիայի ետնապահները, սեպի ծա յրը կազմող վաշտերըւ
գլուխները կորցրա ծ ՝ աննպատակ կրակում էին աջ ու ձա խ ։ Գըն–
դապետը գոլմարա ակի հրամանատար Ստեփան Խաչատրյանին
կարգագրեր կտրուկ ա նցումով փակել ա յդ վաշտերի նահանջի
ճա նապ ա րհը։ Խա չատրյանի գումարտակը գնդա ցրա յին կրա կի
պ ա շտ պ ա նութ յա մբ հասավ Սարդարապատ կա յա րանի մ ա տ ո ւ յց ­
ներին և ապահով դիրքեր գ ր ա վ ե լ ո վ ս կ ս ե ց ջարդել նահանջի
փորձ կա տա րողներին։ Ծուղակի մեջ ընկած թուրքական վաշտերը
ուրիշ ելք չունեին, ք ա ն սպիտակ դրոշ պ արզելը։
Թուրք բա րձրաստիճան մի սպա անմիջա պ ես ա ռա ջա ցա վ և,
Պողոսբեկ Փ իրոլմյա նի ոտքերն ը նկ նե լո վ , կյա ն ք ա ղերսեց։
Գնդապետը կովկա սյա ն թո ւր քեր են ո վ կա գա դր եց, որ նա վեր
կ ե ն ա , ապա հա նձնելով հ ա մ հա ր զ ին * ճա նա պ ա րհեց թիկունք։
— Լա՜վ պ ա հ ե ց ե ք հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ե ց նա , — կարևոր հավք է
երևում։
Սակայն սպան ու համհարզը դիրքերից հա զիվ էին հ ե ռ ա ց ե լ,
երբ սպիտակ դրոշ պ ա ր զա ծ թուրքերը հա նկա րծ պպզոտեցին և
սկսեցին կրակ տեղալ ի ր են ց շրջապատ ա ծ հա յկա կա ն ջոկա տ-
ների վրա։
Գնդապետը չարաչար զղ ջա ց , որ հա վա տ ա ցել էր թուրքական
դրոշի գո ւյն ին ։ Այն ե ՞ր բ է եղել, որ թուրքը հարգել է զի նա դ ա ­
դարի իր պ ա յմ ա նա դր ո ւթյո ւնը կամ հ ա յի պ ա րզա ծ ճերմա կ դրոշի
ա զն վ ո ւթ յո ւն ը։ Նա կա րգադրեց նռնա կներով հա նգցնել թուրքա ց
կրակը։ Իսկ ինքը թուրը մ եր կա ցրա ծ խ ո յա ց ա վ օղակի մեջ գտնը–
վող վաշտերի վ րա .
— ք ա ջ ե ՜ր , ի մ ետ և ի ՜ց , — և նրա ծանր հա րվա ծից տ ա պ ա լ­
վ ե ց թուրք մի սպա*
Գնդապետի ետևից թրա մա րտ ի ու սվին ա մ արտի ն ետ վա ծ
հա յ զինվորները գ ո ռ ո ւ մ ֊ գ ո չ յո ւ ն ո վ լցրել էին Սարդարապ ատի
դաշտը։
Իոլոր կողմերից պաշարվա ծ թո ւր քեր ը , տեսնելով, որ իզուր
է դիմա դրությունը, ա ղերսում էին խ ն ա յե լ ի ր ե ն ց ։ Լոլոզ վ ա շտ ա ­
պ ետը, բա ր ձ րա ցա ծ մի քարի վ ր ա , լալա հա ռա չ բա ց ա տ ր ո ւմ էր,
որ իրենք ծ ա ռ ա յե լ են եվրոպական ճա կա տներում և չեն մ ա ս ­
ն ա կ ցել հայկա կա ն կոտորա ծներին։ Աղաչում էր խիղճ ունենալ և
չկոտորել ա նմեղ զինվո ր նե րի ն ։
— Իա էդ որտեղի՞ց ես ի մ ա ց ե լ հ ա/կական կոտորածների
մ ա սի ն, ես ք ո լ .,*,— գոռա ց մի հ ա ^ զի ն վ որ և հրացանի փողը բրռ–
ն ա ծ ՝ կոթռվ զ ա ր կե ց նրա գլխ ին ։ — Խիղճ ունեցողների ս ն ա յե ք ։
 Ղուլի բեկլուի ց արևմոլտք Հինգերորդ գնդի երկրորդ գումա ր­
տակն էր կռվում * Ա յնտ եղ գնդացրա յին կրակով ետ էին մղել
թուրքերի հակահարձակումը և ջանում էին պաշապանել գրա­
վա ծ գիթքերը, մինչև օգնակա ն ուժեր կհասնեին։
Այնտեղ էավ հունձ էին անում դիպ ուկահարն երլւ, որոնք իրենց
գործին էին՝՝ հարձակում չիներ թե պ աշտպանություն։ Այնտեղ
էին երկու անբաժան ընկ՛երն ՀՀաքարն ու Արջակը, որոնք իրենց
Վ ա ր ա նդ ա յո լմ հ ա մ բա վ ա վ ո ր որսորդներ էին եղել, հիմա գնդի
լա վա գույն դիպուկահաբներն էին։ թաքարն անպայման հրարա­
նին հենակներ պիտի դներ, նոր բռներ իր որսը։ Իսկ Արշակին
բավական էր և իր ձախ թևը։ Հրացանը դնում էր ձախ թևին,
փողը վերից զգուշորեն վար իջեցնում և ձգանը սեղմում։ Այդպես
նրա գնդակից փրկություն չուներ օդում թ և ա ծո ղ թռչու նը> Իսկ
գիմ ացի թուրքը բա վ ա կա ն ի ն մ ե ծ էր ամենախոշոր թռչունից։
Արջակը հ ա յա ցքը կտրեց թիկունք դարձրած թուրքերից, տ ե ­
սա վ ՝ աջակողմյա ն փոքրիկ հողաթմբի վրա, թոիչքի պատրա ստ­
վող արծվի նման, սքեմի թևերը թափ է տալիս Գարեգին սըր-
բ ա զ ա ն ը ։ նրա ձեռքի խաշը հուրհրատա մ էր արևի տա կ։ Ինքը
խ ա նդ ա վ ա ռվ ա ծ խոսում էր * աղո՞թք էր կա րդում, թ ե ՞ անեծքով
դժոխք էր ուղարկում թուրք ա սկյարներին։ ճիշտ է, հայ զինվոր­
ները տեսնում էին նրան և գիտեի, որ իրենց համար է սե փ ա ­
կան կյա նքը վտանգի տակ դրել սրբա զա նը։ Սակայն արկերի
դ դ րգո ցի , գնդակների ճա յթ յո ւնն եր ի ու սուլոցների, փախչողների
վայնասունի ու հետապնդողների աղաղակի մեջ ո՞վ էր լսում
նրա ձա յն ը ։
Թուրքերի հունձը մի պահ դադարեցնելով^ Արշակը վ ա զե ց
դեպի հողաթումբը և, հրացանը ձախ ձեռքին, աջով սրբազանին
ա ռա վ թևի տակ ու վ ա զ ե ց դեպի մոտիկ փոսը։ Սրբազանը, նրա
թևատակին հորիզոնական ձ գ վ ա ծ , ոտոլձեռքերն էր թա փ տա լիս։
Սայց ինչպ ե՞ս կարող էր փրկվել լեռն որդու պիրկ ձեռ քի ց։ Փոսի
մեջ դիպուկահարը նրան ց ա ծ դրեց և փորձեց արդարանալ .
— Սրբազան ջան, կյա նքս քե .մա տ ա ղ, բա էն թումբն ես
բա րձրա ցել, հեռի ք ե զ ա ն ի ց , որ մի բա ն պ ա տ ա հեց, ո ւմ պիտի
դնենք քո տեղը։
 Ւսկ սրբազանը շշմ ա ծ նրան էր ն ա յո ւ մ , ոտից գչուխ չա փ ում
էր հ ա յա ց ք ո վ , մտ քում՝ ա յն ա ռ ե ղ ծ վ ա ծ ը , թ ե ա յդ կարճ ու կլոր
կոճղի մեջ որտեղի՞ց այդքան ուժ։
— Ա յ արջ, ո՞ն ց է անունդ։
— Արշակ է, Գարեգին սր բա զ ա ն ,— խոստ ովա նողի մեղ–
սա պ ա րտ ո ւթյա մ բ հ ա յտ ն ե ց <րարջը » ՛ — Անունս անունիդ մ ա տ ա ղ ,
ք ե զ խ ն ա յի ր , սրբա զա ն։
— Ա յ աղա, դի տ ե՞ս , որ Արշակ էլ նշանակում է արջի ձադ։
Արշակը ք մ ծ ի ծ ա ղ ե ց , հողոտ ձ ե ռ քո վ սղա լեց կ ա խ -կա խ րե–
ղերը.
— Հլա ո՞ւր է, հ ա ՜, մինչև իսկական արջ դ ա ռ ն ա մ ...
— Արշակ, թո՜ւրքը, թ ո՜ւրքը։
— Հո՞ր ա, սր բա զա ն։
— Ձեռքիս ուղղ ո ւթյա մ բ ն ա յ ի ր . . .
Բավական հեռու, մասրենու թփի տակից ելա ծ ասկյարը բ ա ց
տ ա ր ա ծ ո ւ թ յա մ բ իրեն աջ ու ձախ դ ց ելով փա խ չում էր՝ մեջքից
կ ռ ա ց ա ծ < Արշակը ձախ բա զուկը ծ ա լե ց , հրացանի փռղը դրեց
վրան և վերից մի փոքր վար ի ջեց ն ելո վ կրա կե ց.
— Քո պ ատվին՝ է՜դ մեկ, ս ր բա զ ա ն , — ի նքնա գոհ ժպիտով
նրան ն ա յե ց Արշակը։
— Ադա՜, մեկ է՜լ կրակիր, ոնց որ չի կպ ել , — հորդորեց սըր–
բազանը։
— Էդպես չի լինում, սր բա զա ն։
Եվ, ի ս կ ա պ ես , ա սկյարը գլուխը բա ր ձ ր ա ց ր եց , ոտքերը խ ա ն ֊
գա ր վ ա ծ ու լ ա յ ն - լ ա յն առաջ գ ց ե ց , ապա ետ ը նկա վ թիկունքի։
վրա։
Սրբազանը թ փ թ փ ա ց ր ե ց Արշակի մեջքը։
— Դ ե ՜, հիմի դու էնտեղ նա յիր , ս ր բա զ ա ն , — հրացանը նորից
հա րմ ա ր եցր եց դիպուկահարը ։ — Տ ե ՜ս , հ ա ՜, գալիս է իր ը նկ ա ծ
յոլգա շին կողոպ տելու , — արդեն ինքն իրեն խ ոս եց Արշակը1—
Վա յ , ես քո հ ա վ ա տ ը ...
Սրբազանն ուզում էր զգուշա ցնել, որ էլ հավատ չհ ա յհ ո յի ,
նա կր ա կեց։ Թուրքը նստեց ի սկո ւյն , մեկ էլ ձեռքերին հ են -
վ ե լ ո վ ծանրորեն Վեր կ ա ց ա վ ։
— Ադա՜, ոնց որ ...
Երեսի վրա ը նկա վ ընկերոջ գլխ ին։
 ՚– , Սրբազան ջան, էդ է լ քո պ ա տվին , — ուրախացա վ Ար-
շ ա կ ը ։ — Հիմի Դոլ էստեղ կաց, ես առաջ պիտի գնա մ։
Այգ պահին թուրքի արձակած արկը եկավ, ընկավ աջա կողմ-
յա ն այն թ մ բ ի վր ա ։ որԸ բՒե աՈաջ սրբազանը դարձրել էր աղո­
թ ա ր ա ն ։ Հողի ու փոշու սյուն կանգնեց և, երբ սյունն իջավ,
թ մ բ ի տեղը մնաց հա րթ մի կալատեղ՛
Ար շակը վա խով ու խ ն դ ո ւ թ յա մ բ դարձավ դեպի սրբազանը .
— Էն ո՞ր սովյա լին ես մի կտոր հաց տվել, քե մա տա ղ։
Եռանդով ծիծա ղեց սրբա զա նը.
— Տ վ ա ծ կլինեմ, օրհնվեն քո ա նցյա լն եր ը։ Էդ ո՞ր տեղից
հասար։
— Աստծու մա տը խ առն է, սրբա զա ն։ Թե չէ, ես պիտի վ ա ­
զելով ընկերներիս ետևից գնա ցա ծ լինեի։ Դե, հիմի գոլ էստեղ
մի ք իլ շունչ քտշի, ես գ ն ա մ ։ Ափսոս են էն թուրքերը, որ իմ
գնդակներին են սպասում։
— Ւսկ ի՞նչ կլինի, որ միասին գնա նք։
— Է՜՛ լ ե ղ ա՚ վ > սր բա զ ա ն , — լո ւր ։ ա նհանգստացավ Արշա­
վը ։ — Տ ե՛ս , կտամ, ինձ կ ս պ ա ն եմ . . . Ես հեչ, հ ա ՜, էն թորքերն
են ափսոս։
Մոտիկ ինչ-որ տեղ ահեղ դղրդյուն լս վ ե ց ։ Ձիեր վրնջա ցին,
Սրբազանը ծնկի իջա ծ, ակնազարդ լանջախաչը վերուվար
անելով աղոթք էր կարդում։ Արշակն շտապով մ ո տ եցա վ, սըր–
րազանի ձեռքը խ լե ց , տարավ շուրթերին, ապա թ ո ղ եց ու վ ա զ ե ­
լով գնաց դեպի երկա թգիծը։

կեսօրից հետո Պողոսբեկ Փիրումյա նի գումարտակները մտան

Սարդարապատ ավանն ու Սարդարապատ կա յա րանը։ կայա րանի
նվաճումը կա տարվեց ա յնպ ես արագ, որ թուրքերը չփորձեցին էլ
վիրավորներին տանել իրենց հետ, և գերի ընկան երկու հ ա րյու­
րից ավելի վիրավոր ասկյարներ, որոնք հ աղթողներին նա յում
էին վիզները ծո ա ծ, իրենց օրհասին սպասող դ ա տ ա պ ա րտ յա լ­
ների պ ես ։ Բարձրաստիճան մի սպա, որի երկու ոտքերը ջարդ­
վ ա ծ էին արկի բե կ ո ր ն եր ի ց , մոտ եցող հ ա յ զինվորներին տ ես­
նելով, ատրճանակի փողը սեղմեց քունքին ու կրա կեց։ Պողոս-
բեկ Փիր ումյանը մ ո տ եց ա վ նրա կողքին անհույս պառկած ասկ­
յա ր ի ն, թուրքերեն հ ա ր ց ր ե ց .
- Ւնչո՞ւ կրա կեց$
 — Մեկ չի ", դ ^ ՚ ֊ ք պիտի կրա կեք , — լ ալո վ պ ա տ ա սխ ա նեց
թա-րքը,
— Մենք գերու վրա չեն ք կրակում , — պ ա տ ա սխ ա նեց գ ե դ ա ֊
պետը և զինվորներին կարգագրեր՝ հսկեն գերիներին, մինչև
Կգ ա ն ֊ կ հ ա ս ն ե ն սանիտարական զ որա մա սից։
Սարդարապատ գյուղում թուրքերը փորձեցին դիմա դրել։ Դիր­
քեր էին մտել գյուղի ա րևմտ յա ն թ ա ղ ա մ ա ս ում և կրակում էին
փողոցներում շա րժվող հ ա յ զինվորների վր ա ։ Հ ե ն ց կենտրոնա ­
կան փ ող ոցո ւմ , եկեղեցու պատի տակ սպ ա նեցին երկու զինվորի
ու մի սա րգա րապ ա տցի ծ ե ր ա ն ա , որը զինվորներին պ ատմում
էր, թ ե ինչպ ես ա ռա վոտ յա ն թուրքերն սկսեցին քա նդել ե կ ե ղ ե ­
ց ո ւ պ ա տ երը, երբ լսե ցի ն զա նգերի ղողա նջները։
Գնդապետ Փիրումյա նը կա րգադրեց շտապ ա նցումով թ ի կո ւն ­
ք ի ց հա րվածել թ ուրքերին, և երկու վաշտեր անմիջապես գործի
անցան։
Վարանգացի Արշակը նկատել էր գյուղի ծ ա յր ի տան հրակ­
նատը, որտեղից մեկը ժ ա մ ա նա կ աո ժ ա մա նա կ հ ր ա ցա նա յին
հր ակ էր տեղում։ Նա իր հրացա նի փողը բա զ կ ի ն գրա ծ նշան
էր բռ ն ո ւ մ հրակնատի վրա, բոլորովին մոտիկ երևաց Գարեգին
սրբա զա նը, ետևից՝ զինվորների մի ջոկա տ։ Աղմուկ էր շուրջը,
ծուխ ու փոշի։ Արշակը չհասկացավ |՝ խ ն չ է աղա ղա կում ս ր բա ­
զա նը։ Կրակեց հրակնատի վրա, հ ա մ ո զ վ ե ց , որ գնդակն իր
գործը տեսել է, նոր մ ի ա յն վ ա զե ց հոգևորականի մ ո տ ։
— Ին՞չ է պատահել, սր բա զ ա ն , — ա նհա նգստ ա ցա վ դիպոլ–
կահարը ։ — Ենչի՞ ես կանգնել գնդակի բ ե րա ն ի ն։
— Ծուխը տեսնո՞ւմ ե ս ,— լանջա խաչը սրի պես պ արզեց
դեպի գյուղի հա րա վ-ա րևմ տ յա ն ծ ա յր ը ։ Ա յնտեղ իսկապես թանձր
ծուխ էր բա րձրա նում, և ծխի միջից մ եր թ ընդ մ ե զ թ ցոլա նում
էին բո ց եղ են լեզո ւները ։ — Թուրքերը երեխաներին լցրել են ա յն
տունը, կրակ են տ վ ել։ Հ ա ս ե , ք, փ ր կ ե ց ե ք . . .
— Զինվորնեճր, ի մ՞ ետևի, ց , — գոռա ց Արշակը և ջոկի գլուխն
ա ն ց ա ծ , նեղլիկ մի փ ո ղ ոց ո վ վ ա զ ե ց դեպի աղետի վ ա յր ը ։
Վազում էր նաև սր բա զ ա ն ը ։ Փոշոտվել, գոէյնը գցել էր նրա
ս ք ե մ ը , որի ձախ փեշը պ ա տ ռ վ ա ծ էր, և վ ա զելիս մ ե կ - մ ե կ ծ ո ւ ն ­
կը դուրս էր գալիս պ ա տ ռ վ ա ծ ք ո վ ։ Գյուղը դեռ ց ն ց վ ո ւ մ էր կրա ­
կո ց ն ե ր ի ց ։ Փողոցում իշա մեղվի տզզոցով գնդակները թ ռ չո ւմ
էին աջ ու ձա խ, խ փ ում էին պատերին ու պարիսպ ներին։ Եվ
 զարմա նա լի էր, թ ե ինչպ ես է, որ նրա նցից ոչ մ ե կ ը . . . Աչս մ ը տ ֊
քի վրա էր սրբա զա նը, որ առջևից գնացող զինվորը գլուխը բ ը ռ ֊
նեց ու ն ստ եց։ Չկա րողա ցա վ էլ « վ ա յ յ> կանչել։ Մինչև ընկեր–
ները հասան, փորձեցին բա րձրա ցնել, շունչը փ չե ց ։ Օգնության
եկած զինվորները հ ա յա ց ք ո վ սանրեցին շրջապատի կտուրները
և տեսան մեկը չարչարվում է, որպեսզի անցնի վերջին ց ա ն կ ա ՛֊
պ ա տ ը։ Երկուսի գնդակներն էլ բռն եցի ն նրա ն * մեջքին եքկու
ա եղից թ ե թ և ծուխ բ ա ր ձ ր ա ց ա վ ։ Կարծես հոգին էր, տ վ եց , ը ն *֊
կավ։
*^1ոլՂՒ տսյբբ ե ր կողմ երից դեպի վառվող տունն էին վ աղում
կ ա ն ա յք ՝ պառավ, ջահել։ Վաղում էին՝ մազ փետելով, կուրծք
պ ատռելով, ճ վ ո ց - ծ վ վ ո ց ո վ ... Ասում են՝ մինչև վերջին ժամը
զի նվ ա ծ ասկյարները պայտւզանելիս են եղել տան մ ա տ ո ւ յց ­
ները, որ տեղացիներից ոչ ոք չմ ոտ ենա ։ Իսկ իրենք՝ ա սկյա ր­
ներն ու սպաները, խ ո ւ մ բ ֊ խ ո ւ մ բ գնացել են և կենտուկաթուկ,
շալվար կապելով հ ե ռ ա ց ե լ։
Գյուղի տանուտեր Աղապարոնը, որ ա յդ չարաշուք տան տերն
էր նաև, ասում են, երեկ գնա ցել է բո ղ ոքելու։ Ասկյարները բ ը ռ ֊
նել, տարել են դեպի Ղոլրգուղուլու կողմերը, և խ եղճ մարդն էլ
չի վերադարձել։
Հիմա տան շուրջն ա կա նա պ ատվա ծ է։ Տա ր եց կանանցից մ ե ­
կը փորձեց մոտենալ, ականը պ ա յթ ե ց , մա րմինը շաղ տ վ եց վ ա ռ ­
վող տան պատի տակ։ Մ նա ցա ծ կա նա յք աղիողորմ հեկեկում
էին ու երեսները ճա նկռոտում։
— Քարա նա ՜ն ձեր մ ա յր ե ր ը , — կանչում էր մի պառավ, որ
ց ա մ ա ք ա ծ աչքերը հառել էր երկնքին ։ — Աստվա ծ, քարե կար­
կուտ թ ա փ իր։ Ա ս տ վ ա ՜ծ, էլ ի նչի ՞ ենք ապրում էս զ ո դ ո ւմ ի ց
հետո։
Տա ն հրդեհը հա նգցնել չհաջողվեց։ Զինվորներն արագորեն
ա կանազերծ արին։ Ապա դռները ջարդելով փրկեցին քառասուն
երեխաների, որոնց թուրքերը փակել էին ներսի սենյա կներում։
Մի ծեր գյուղա ցի, մա զը երեսին չորա ցա ծ, փորձեց պատմել
եղելությունը։ Կակազի պես չարչրկեց բա ռ ե ր ը , վերջն էլ ո ղ բ ա ­
լո վ բա ց ա տ ր ե ց սրբազանին.
- Լեզվով ասելո՜ւ չէ, հ ա ՜յր սուրբ, լեզուս պատ չի գալիս,
որ ասեմ։
 Երեխաներից շատերը հազիվ էին ոտքի վրա կա նգնում։ Մնա ­
ց ա ծներին դուրս բերին ձեռքերի վրա։ Պա տա ռոտված էին
հագո ւստները։ Կիսամերկ մա րմիններն արյունոտ էին, կա պ -
տ ոտ ա ծ. ենթարկվել էին տևական ու դիվա յին խ ոշտանգումների։
Եվ լուռ էին նրանք, անարտասուք, անտրտունջ՝ իբրև նոր օրերի
նահա տա կներ։
Տա ն ընդարձակ բա կում ասեղ գցելու տեղ չ կ ար արդեն։ Ե ր ե ֊
խաների շուրջը խռնվել էին կա նա յք և վիրավոր զսպանների
մ ռ լտ ո ց ո վ գուրգուրում էին անմեղ զոհերին։ Վիրավորված, բրզ~
կրտված էր մա յր ա կա ն զ գ ա ց ո ւ մ ր , և նրանք իրենց կարեկցանքի
ու խղճահա րությա ն խոսքերը մա յրերին էին ուղղում, այդ ե ր ե ֊
խաների հեռավոր ու ա նծա նոթ մ այրերին* «Կարանա ն ձեր
մ ա յր ե ր ը , ա յ աստծո դ առներ» , «Թ ող ձեր մա յրերի անեծքը մա հ
դառնա թուրքի համար, ձեր մա յրերի ու աշխարհի բոլոր մ ա յ ֊
բերի ա ն ե ծ ք ը ***»։
Գյուղացիները զինվորների հետ բա կն էին լց վ ե լ, նաև թառեչ
էին հարևան կտուրներին, պ արիսպներին, ծառերի վրա։
Թակի կենտրոնում Պողոսբեկ Փիրումյա նն էր շվար կանգնա ծ
և վ ա ռվ ո ւմ էր զ ա յրո ւյթ ի , ցա վի ու վրեժի զգա ցո ւմ ներ ից։ ՝&րր~
տինքը ճակատից հոսում էր դեպի աչքերը, ա յտ մորուսները։
Փոշին ու արյունը գորշ բծեր ո վ էին նախշել հագուստները։ Նա
ծա նր, տանջված հ ա յա ցք ո վ ն ա յե ց Գարեգին սրբա զա նին, և
տա ռա պ ա նքից կուշ եկած հոգևորականը մ ո տ ե ց ա վ , նրա ականջի
տակ ի ն չ ֊ ո ր բան ասաց։
Հ ետ ո սրբազանը շրջվեց դեպի զինվորները և խոսեց*
- Զ ա վ ակնե րս, հ ա "յ զինվորներ, դուք, որ վկան եք այս
հ ա մ ա զ գա յի ն ցա վի ու նվ ա ս տ ա ց մ ա ն, լա " վ ի մ ա ց ե ք , թե ինչի
համար եք կռվում, ո ւմ դեմ և ինչի ց պիտի փրկեք մեր հոգն
ու ժողովուրդը։ Թող վր եժ ք բա զ մ ա պ ա տ կի ձեր ուժը։ Թող ա ս տ ֊
վա ծն ամենատես ու ամենակարող զորա վիգ լին^Հ ձեզ և դժոխքի
կրակը թա փի նվաճող թուրքի գլխին***
Երեխաների կողքերին լուռ լալիս էին ա նծանոթ մ ա յր եր ը յ
Ժողովուրդը տնքում էր, ախ ոլ վիշով էր արձադանքում ս ր բա ­
զանի խ ոսքերին։ Իսկ Պողոսբեկ Փ իրումյա նը, որ ա չ ք ֊ ո ւ ն ք ո վ
զինվորներին արդեն կարգադրեչ էր մարտական շարք կա զմել,
Հ<զ գ ա ՜ս տ » հրաման արձակելով ^ խրոխտ անցա վ շարքերի առաջ
և, դիմել ով Սարդարապատ ցիների։ն, ա սա ց .
 — Թանկագին ժողովուրդ, հայ մ ա յր եր , քույրեր, մենք զին -
վորներ ենք և խ ո ս ք ո վ չէ , որ պիտի սփոփենք ձեր վիշտը։ Մենք
երդվում ենք ձեր ց ա վ ո վ , որ վրեժ կլուծենք, վբե ժ՝ այս բոլոր
ց ա վերի ու վիրա վորա նքն եք ի հ ա մա ր։ Երդվո ւմ ենք։
— Երդվո՛ւմ ե ն ք , — որոտացին զինվորական շա րքերը։
Եվ ժողովուրդը նոր սկսեց բա ր ձ ր ա ձ ա յն , անզուսպ հեկեկա լ։

* փ

իրիկնադեմին Սարդարապատ դլոլղից ու Սարդարապատ կ ա ­

յա ր ա ն ի ց արևմուտք Պողոսրեկ Փիրումյանի Մահապարտների
գնդի հետ հանդիպեցին գնդապետ Պերեկրյոստովի պ ա րտ իզա ­
նական զորամասն ու փոխգնդապետ Կորոլկովի հ եծյա լ էսկա դ­
ր ո նը։ նրանք մի քա նի ժ ա մ առաջ էին լսել թուրքերի սարդարա–
■ պատյան չարա գործությա ն մասին և ց ա վո ւմ էին, որ վաղ ա ռա ­
վոտյա ն չեն ի մ ա ց ե լ։
— Մենք պիտի շրջա պաաեինք ն րա ն ց , — ցա սումնա լից խ ո ­
սեց Պերեկրյոստովը ։ — Այն տան մոտ էլ նրանք պիտի կոտոր­
վեին շուրջկալված կեղտոտ շների պես։
Շիկնած դեմքի վրա նրա պեպենները երևում էին որպես
փշեր։
Սարդարապատում արդեն ղողանջում էր եկեղեցու զանգը, և
այնպես էր թվում, թե նա ոչ միայն Արարատյան երկրի զանգե­
րի ղողանջներն է փոխանցում կռվող հայ զինվորներին, այլև
ի ր հատուկ Սարդարապատ յան պատվիրանն է տալիս, Սարդա­
րապատ յան տառապանքի վրեժն է պահանջում։
Այնօր հ ա յո ց զորքերը կարող էին երկաթգծի ուղղությա մբ
առաջանալ ա ռնվա զն մինչև Արաքս ու Ղարաբուրուն կա յա ր ա ն ­
ները։ Օրվա վերջում կռվողներին օգնությա ն հասած հ րետ ա նա ­
յի ն մա րտ կոցների ու գն դ ա ցր ո րդ ն եր ի , հ եծ յա լ ջոկատների ու
պարտիզանական խ մ բ ե ր ի աջա Կց ՈԼթ յ ա մ բ Մ ահ ապա բաների գուն­
դը բավականին խ որ կմխրճվեր թուրքական նահանջող զ ո ր ա ֊
շարքերի մեջ < Նրանք առաջ էին շա րժվում և Սարդարապատ յա ն
աղետի վ րեժով կ ր ա կվ ա ծ ՝ մ ո ռ ա ցե լ էին ն ա խ ը նթ ա ց պատերա զմի
երկար ճանապարհը, որ կ ա զ մ վ ա ծ էր միայն նահանջի ու պար­
տության ցավալի դրվա գներով, հիշում էին ու գիտեին մի բան՝
որ իրենք պարտավոր են հա ղթել, պարտավոր են վրեժ լուծել
իրենց հա րա զա տ ներին, երկրին ու ազգին հա սց վ ա ծ լլկանքների
և տա ռա պ ա նքների համար։
Սակայն Դանիելբեկ Փ իրումյա նը փ որձվա ծ զորապետ էր և
գիտեր, որ զինվորությա ն ա մեն ա խ ա նդ ա վ ա ռ տրամադրոլթյունն
ու հա ղթելու կա մքը ոչինչ չեն կարող անել ա յն տ եղ, ուր մ եծ
խ զո ւմ կա թիկունքի ու ճակա տի միջև։ Թուրքերն ուշքի կարող
են գալ և գերակշիռ ուժերով կհարձակվեն ելման կետերից
բա վ ա կա ն հ եռ ա ց ա ծ հա յկա կա ն զորա մա սի վ ր ա ։ Այն ժամա նա կ
ջուրը կթափվի ձեռք բե ր ա ծ առաջին հա ջողության ա րդյունքը։
Մինչդեռ գր ա վ ա ծ դիրքերում ամրանալով՝ հնարավոր կլինի բ ո ­
լոր ուժերի նոր դասավորություն կատարել և երկու-երեք օրվա
ը նթ ա ցք ո ւմ նախ ա պա տրա ստել հաջորդ ու ա մ ենավճռական հ ա ր ֊
ծա կում ը ։
Երեկոյա ն դ ե մ զորավարը հա սա վ շտաբ և Երևան, Ազգային
ի ւրհրղի նախ ա գա հին կարճ հեռ ա գր ե ց, որ Vարգարապատյա ն
ճա ՛ ատում թ շնա մ ո լ ա ռա ջխա ղա ցումը կ ա ս ե ցվ ա ծ է։
Շ տ ա բ կոչվածը երկաթ գծի կողքին ը նկա ծ փ ա յտ ե մի տնակ
էր՝ փ ա յտ ոջիլների մա կաղա տեղիների զարմանահրաշ նախշերով,
գաղջ օդ ո վ , ավելի ճիշտ՝ շնչելու օդի բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յա մ բ ։ Միայն
ա յստ եղ էր, որ զորավարն զգա ց իր հո գնա ծ ութ յո ւնը ։ Այնպիսի
հո գնա ծութ յո ւն, որի նմա նը կյա ն ք ում երբեք չէր զ գ ա ց ե լ։ Նա­
խորդ ամբողջ գիշերն ու ա յգ ց երեկը նա ոտքի վրա էր եղել
կամ ձիու վրա։ Սա առաջին ա նգա մ չէր։ Հիշում էր, որ օրերով,
շա բա թ ն եր ո վ քուն ու գագար չի ունեցել, ձյսւն ու անձրևի տակ,
ց ե խ ե ր ո ւ մ ոլ ձյո ւնե ր ում կռվել է, և մա րմինն ա յնպ ես ջա րդվա ծ
չի եղել, ա յնպ ես անընդունակ շա րժվելու, գործնական մի ք ա յլ
կատարելու։ Մ տ ա ծ ե ց , որ ծերությունն է վրա հա սել։ Ինչ էլ որ
լինի, վաթսունին հասվեհաս է, և սա այն տարիքը չէ, որ իր
պահանջները չն ե ր կ ա յա ց ն ի ։ Բ ա յց մ ի ՞թ ե այս տարիքն իր պ ա ­
հանջները պիտի ներ կա յա ցն եր ա յսպ ես մ ի ա ն գ ա մ ի ց , ամենապա–
տա սխ ա նա տ ոլ պահին, կյա ն ք ում ամենակարևոր ք ա յլը կա տ ա ­
րելու ժ ա մ ա ն ա կ ։ Չ է ՛, երևի ապրումներն էին ուրիշ, վերջին օրերի
հուզումնակոծ, անհնարինը հանձն առած մարդու ապրումները,
որոնց տակ նա կարող էր առհասարակ չդ իմ ա ն ա լ։ Բա յց դ ի մա ­
ց ա վ ։ Որչ մ ի ա յն դ ի մ ա ց ա վ ։ Ա զգա յին խորհրդին Էլ զ եկ ո ւց եց , որ
թշնա մու ա ռաջխաղացում ը կա սե ցվ ա ծ է։ Եվ հիմա կարելի է գո ­
 նե մեկ ժ ա մ փռվել մի տեղ, փռվել ու չմ տ ա ծ ել, չմ տ ա ծ ել, ա յ ­
սինքն՝ անջատվել այս ճա կա տ ից, աշխարհից, ամեն ի ն չ ի ց ...
Ոպում էր հա մհարզին զ գո ւշա ց ն ել... Եվ հանկարծ փ ա յտ ո ­
ջիլների բուծա րանից դուրս պ րծա ծ երիտասարդ կապավորը շու­
տասելուկով զեկուցեց.
— Պարո ն հրամա նատա ր, պարո ն հրամանատար, ն եր ո ­
ղություն եմ խնդրում անհա նգստա ցնելու հա մար։ Ազգային խոր–
հրրդից պատասխան հեռադիր է ստա ցվել. խնդրում են ճակատի
վիճակի մասին մա նրա մասն դրել։
— Դե՛ , դու պ ատասխանիր, է լի ՛։
Եվ երիտասարդը կա րմրա տ ա կեց մ իա նդա մից իր վրա դրված
այո ա ներևակայելի պ ա րտա կա նությունից։ Նրան կապիտան Շնե–
ուրն էր իր հետ բերել շտա բ ներ կա յա ցն ելո վ իբրև պատրաստի
կա պավորի։ « ճ ե մ ա ր ա ն ի բարձր դասարանի աշակերտ է, տ ե խ ­
նիկայի նկա տ մա մ բ մ ե ծ սեր ու հմտություն ունի և ի մ օգնու­
թ յ ա մ բ շուտով լրիվ կտիրապետի գործին)։։ Հ իմա Շնեուրի բ ա ­
ց ա կ ա յո ւ թ յա մ բ նա ստ ի պ վ ա ծ է միա յնա կ գործել այն տ եխ ն ի ­
կա յի վրա, որին հետո պ ետք է տիրապետի։
Հեռա գիրն Արամ Մ ա նուկյա նից էր։ «Ուրախ եմ , հպարտ եմ
և շնորհակալ։ Խնդրում եմ հեռագրել մ ա նրա մա սները » , — գրել
էր Ազգային խորհրդի ն ա խ ա գա հ ը։ Ապա գալիս էր երկրորդ
մա սը. «Ա յդ պ ես էլ գի տ ե ի ։ Շնորհավորում ե մ ։ Շ ն ե ո լր » ։
Երևի կապիտան Շնեուրը Մանուկյանի մոտ է եղել, երբ հե­
ռագիրն ստացել են։
— Բա յց ի ՞ն չ մ ա նցա մասներ են պ ետք։ Հո ճակա տամարտը
նկա րա գր են ք ... Դե՛, գրի՛ր, երիտասարդ , — կանգնա ծ
չպ իտ ի՞
տեղը, հենց դռան արա նքից թ ելա դ ր եց ճակատի հրա մա նա տ ա ­
ր ը ։ — Ասում էիր՝ անունդ ի ՞ն չ է։
— Անունս Դանիել է, պարոն հրամա նատա ր , — ա մ ոթ խ ա ծ,
կարծես ինքն էր դրել իր անունը, պ ա տա սխա նեց կա պ ավորը, որ
կանգնել էր, մնացել ու չգիտեր՝ իրեն ինչպե՛ս պիտի պահի ճա ­
կատի հրամանատարի ն ե ր կ ա յո ւ թ յա մ բ ։
— Դանիե լ , —՚ հ ո գ ն ա ծ ժպ տ ա ց հրամա նատա րը ։ — Ա յ տղա,
գի տ ե՞ս, որ դա շատ ծա նր անուն է, ինչք ա ՛ն պատա սխա նատու.. .
Ա յ , ես, որ չգի տ եմ , թ ե ով է վրաս կապել, տանջվում–չարչար­
վո ւմ եմ , չ ե մ կարողանում արդարացնել։
2Տ5
 — Հ ե ն ց միա յն այսպիսի մի զ եկո ւյցը բա վա կա ն է է պարոն
հրամանատարդ որպեսզի***
Հրա մա նա տ ա րի մա րդա մոտ վ երա բերմ ունքից ստ ա ցա ծ հ լահ
մ արձակությունն այդքան բա վ ա կ ա ն ա ց ա վ , երիտասարդը շի կն ա ծ ֊
շշկլած՝ տեղ չէր գտնում իրեն թ ա քցն ելու։
— Դե*, նստիր, նստիր, երկու Դանիելս մի կարգին հեոա -
գիր տ ա նք ։ Գրի ր ■ «Թ շնա մին դուրս է շպ րտված և ն ահ անջում
է ։ Մեր զորքերը գրավել են Սարդարապատ գյուղն ու կ ա լա -
բա ն ը » ։ — Գրեցի՞ր։ Կ ե ցցե ՞ս։ Դե՞, մի քիչ էլ գմվարություններ
ց ո ւյց տանք, թե չէ, կկարդան, կկարծեն՝ ա յգք ա նը հենց խ աղ
ու պարով ենք արել։ Հ ը ՞* ճիշտ չ ե ՞մ ասում։ Գրի՞ր, «Ռ մ բ ա կ ո ­
ծո ւթ յա ն հետևանքով ավերվել է Սարդարապատ կա յարանի ջըր -
հան աշտարակը , Որը երկա թգծին ջուր մ ա տ ա կա րա րող միակ
հ ա նգո ւյցն է։ Հա ղթա կան զորքը ծա րա վ է , . , 2 ։ Կհասկանան, չէ",
որ հաղթական զորքը նաև կուշտ չ է , , . Դե՞, այսքա ն բ ա ն ։ Կար­
ծեմ՝ բա վա կա ն է։ Ստորագրությունն էլ դիր՝ Սարդարապատի
ռա զմա ճա կա տ ի հրամանատար Դա նիեյբեկ Փ ի ր ո լմ յա ն ։ Դիր նաև
քո սեփա կան ստ որա գրութ յունը, հեռադիրը հղեց Դ ա ն ի ե լ... ա զ ­
գա նո՞ւնդ ոնց է։
— Մարտիրոսյա ն։
— Ա ՞, մարտիրոսների ց ե ղ ի ՞ց ես։
— ն ա և Մարտիրոս գյսւղիցւ
— Ի՞նչ ես խ ոս ո ւմ ։ Այդպիսի գյս ւղ է՞լ կա։
— Կա՞, Վ ա յոց ձորում է գտ ն վ ո ւմ ։ Ա յնտ եղ է ծնվել Իսրայել
Օրին> I
— Ա ՞, մ ե ծ մարդ է եղել Իսրայել Օրին։ Պատմաբանները
նրա գործն ուսումնասիրում ե ն ... նրա մասին դեռ շատ կգրվի։
Ուրեմն՝ Դանիել Մա րտիրոսյա ն, Մարտիրոս գյո ւղ ի ց ։ Ա՞յ տղա,
ա յդքան էլ մարտիրոսությո՞ւն կլինի։
— Մեր գյուղի գերեզմա նատունը լիքն է նահատակների տա ­
պ ա նա քարերով։
— Ինձ էլ անվերջ ա յն միտքն է տանջում, թ ե մ են ք ինչպես
ենք ապրել՝ անդադար նա հ ա տ ա կվ ելո վ ,— կարծես ինքն իրեն
խ ո ս ե ց հրամանատարը և հ ոգնա ծ ոտքերն առաջ գցելով ^ դուրս
եկավ։ Տնակի ցա ծր դռնից ե լ ն ե լ ս գլուխն իջեցրել էր, բա րձ­
րա ց ր եց և հ ա յա ցք ն առավ Արարատին, որ օծվ ա ծ էր ի րիկնա ­
դեմի ոսկեղեն մուժով։ Գագաթի ձյուները խ ա յտ ում էին ու
 կ ա յծ կ լտ ո ւմ , և դաշտի բոլոր կողմերից եկող զվա րթ ա ձա յն
զանգաղողանջներին ունկնդիր սարը գլուխը թեքել էր դեպի արե~
վ ե լք , մտորում էր ա յդ օրվա , հ ա յո ց օրվա փոքրիկ թ ե մ ե ծ եր­
ջանկությա ն վրա։
— Ներխր, Արարատ, մեր հայր ու ա պ ա վեն , — հա մարյա
լսելի խ ոսեց Դանիելբեկ Փի ր ո լմ յա ն ը ։ — Ներխր, որ առաջինը
ք ե զ չզե կ ո ւցե ց ի ։ Սայց չ է ՞ որ դու տեսնում էիր, քո աչքի առաջ
էինք մ ա րտնչում, քո անունով ու պ արդևած զ ո ր ո ւ թ յա մ բ ։ — Եվ
գլխարկը վար առնելով |՝ ծունկի եկավ, . հ ա յա ցքն Արարատին,
աչքերի մեջ երջա նկության պարդևած երանելի խ ոնա վութ յուն։

■■■ *
*

Հինգերորդ <//>//,/ շտ ա բ ո ւմ Պողոսբեկ Փիրումյա նը նոր ը ն ծա

տեղակալի հետ հետագա գործողություններն էր ք ննում , որ ներս
մ տա ն Արշավիր Ս ելի ք յա նն ու իր մի զինվորը, և Մ ե լիքյա ն ը
գնդապետին մ եկնեց մի չայնշի ծրար, մեջը՝ լուսանկարներ։
— Երբ այն թուրք սպ ա յի ն թիկունք տանելիս են եղեւ , —
անշտապ բա ց ա տ ր ե ց Մ ե լի ք յա ն ը , — շպրտել է մի թփ ի տա կ։ Ա յս
երիտասարդն է տեսել ու վ ե ր ց ր ե լ։
Երիտասարդը շիկնելով հ ա յա ցք ը վ ա յր թ ո ղ ե ց , ասես մ եղ ք է
գործել թուրքի նետ ա ծ ծրարին տեր կա նգնելով։
Նկարներից մեկում հ ա յո ց վա նքի ընդարձակ աղոթասրահ է ր , ;
ուր անկանոն իրար վրա էին թ ա փ վ ա ծ սևա սքեմ վա նա կա նների
մա րմ ի ն ները ։ Այս ու ա յն տ եղ սուրբ սպասքի ամաններ էին ե ր ե ֊
վ ո ւ մ , քր ք րվ ա ծ գրքերի վիտ ակներ։ Եվ ա յս ա մենի կող քին ,
հպարտ գլուխը վեր տ ն կա ծ, աջ ոտքը գրքերի վիտակին՝ օրվա
առաջին գերին էր, բա րձրաստիճան սպան1 Գնդապետը լա վ էր
հիշում նրա կերպ ա րանքը։ Մի երկար պահ հ ա յա ցք ը հառել էր
նկարին, այոր, նա էր, որ ճակատում իր ոտքերն էր ընկել և կ յա ն ք
էր աղերսում։ Այն վիճակից մինչև այս նկարը կամ հ ա կ ա ռ ա կ ը .., ,
Նույն ճիվաղն էր։ Ապա ձեռքն առավ ծրարը, ն ա յե ց կռնա կի ն։
Ա յնտեղ լա տ ինա տ ա ռ գր վ ա ծ էր «Սարս, 1 3 3 7 , ո ա բ ի ո լս ա ն ի »։
Սա հիջրայի թվա կա նն էր, որ քրիստոնեականով կլինի՝ 1 9 1 8 ,
ապրիլ։ Ծրարի վրա հա սցե էլ կար՝ դարձյա լ լա տ ինա տ ա ռ.
| «Ի ս թ ա ն բ ո լլ . . . » ։ Գնդապետը չկա ր դ ա ց , մ ն ա ց ա ծ ը կարևոր չէր*
Ուրեմն, իր կյա ն ք ի մի երանելի պահն ա ն մ ա հ ա ցր ա ծ տուն պի~
տի ուղարկեր, որպեսզի հա րա զա տները տ ես նեն, հպարտանան
ի ր ե ն ց հերոսի ա ր ա ծ ֊ թ ո ղ ա ծ ո վ ։
Հա ջորդ նկարում կա խա ղա նների շա րք էր՝ ոտ քերից կ ա խ վ ա ծ
մ ա ր դ կ ա ն ց ո վ ։ Կա խ վածներից մեկի կողքին նույն սպան էր՝ ատըր–
ճանակը պարպելուց հետո կամ պարպելու հա մա ր առաջ մ ե կ ն ա ծ *
Գնդապետը մ տ ք ո վ պ ա տ կ եր ա ցր եց լուսանկարի տեսարանին
ն ա խ ո ր դ ա ծ պ ահերը։ Կախվածը ձ եռ քե ր ով ոտնաջիլերը ր ռ ն ե լ,
փորձում է բա ր ձրա նա լ, և սպան կրակում է նրա թ և ե ր ի ն ։ Կրա­
կում է ու սպասում հաջորդ շա ր ժո լմ ի ն ։
Թուրքը երևի ձա նձր ա ցա ծ է եղել սովորակա ն սպ ա նութ յուն­
ներից ու կոտորա ծից և հետա քրքիր տեսարաններ է հորինել իր
մ ի ա պ ա ղա ղ զ բա ղմ ունքը հետաքրքիր դարձնելու համար՛
Գնդապետը խ ռ պ ո տ ա ծ բ ա ս ո վ դարձավ երիտա սա րդին, որը
մ ռ ա յլ կանդնել էր Մ ե լի ք յա ն ի ց մի ք ա յլ ետ.
— Անունդ ի ՞ն չ է, տղա ս։
— Վրեմ։
— Վրերժ ։ Եննսունհինդից հետո ես ծն վ ե լ, պ ա րզ է։ Ո՞ր
կող մ եր ից ես։
— Սասունցի եմ , գ ն դ ա պ ե տ , — խ րոխ տ պ ա տ ա ս խ ա նեց երի­
տ ա սա րդը ։ — Ա բ դ ո ւ լ ֊ հ ա մ ի դ յա ն ջարդերին փոքր երեխա եմ եղել,
անունս էլ՝ Հ ր ա հ ա տ ։ Մեր մ ե ծ գե րդ ա ստ ա ն ից ես եմ մ ն ա ց ե լ և
ք ո ւյր ս ։ Հ ա յր ս է ինձ « Վ ր ե ժ » վ եր ա կն ք ել։
— Հ ր ա հ ա տ ֊ Վ ր ե ՜Ժ , — ա րտ ա սա նեց Պողոսբեկը և արդեն
մ տ ե ր մ ո ր ե ն դ ի մ ե ց Արշավիր Մ ե լի ք յա ն ի ն , — Իսկ ո ՞ն ց է կ ռվ ո ւմ ։
Հ ուսով ե մ ՝ ա րդա րա ցնում է անունը։
Մ ե լի ք յա ն ի դեմքը պ ա յծ ա ռ ա ց ա վ •
— Ան ո ւնը և հոր հո ւյս ը ։

* *

Արա րա տյա ն դաշտում դեռ լո ւյս էր, հա ղթա նա կի խ ա ն դ ա -

վ ա ռ ո ւ թ յո լ ն ։ Զա նգերի ղողա նջներից օդը 1 $Վել էր մի երա ժըշ -
տ ո ւ թ յա մ բ , որ կարծես շի ունեցել սկիզբ և Վերջ էլ շպետք է ո ւ ն ե ֊
նա< Հ են ց այդ ժամանակ Երևանի կողմից դաշտի վրա փ ռվեց
շոգեգնա ցքի՝ օդը ճոթռտող սրւլոցը։ Հ ա յո ց դնդերը, մ ո ռ ա ցա ծ
զգուշություն ու վ տ ա նգ, տեղներում կա նգնեցին, ուռա՜ կ ա ն չ ե ֊
ց ի ն. գնացքն ինչ էլ որ բերեր իր հետ, թիկունքից էր գալիս,
թիկունքի գո յո ւթյա ն ա ռհ ա վա տ չյա ն էր, նրա հզոր ա պ ա ց ո ւյց ը ։
Առաջ ե՞րբ էր եղել այդպիսի բ ա ն . տուն ու տեղ թո ղ ա ծ՝ թիկուն­
քը փախչում էր՝ իր հետ ք շ ա ծ ֊ տ ա ն ե լ ո վ նաև դասալքության
պատրաստ զինվորներին։
Գնացքի զիլ սուլոցը և ուրախ հևոցները սարսափ տ ա րա ծ ե­
ցին թուրքաց խ ա ն գա ր վ ա ծ զորա շա րքերում։ Ասկյարները մ տ ա ­
ծո ւմ էին, որ հայերի ճակատի համար զորա հա մալրում է զալիս,
և չգիտեին՝ ո ւր պիտի փ ա խ չե ն, եթե հա նկա րծ գնա ցքը հասնի
Ալեքսանդրապոլ ու սկս ի թ ի ‘1ունքից հ ա րվ ա ծել։ Նրանք տ ա գն ա ­
պ ա ծ իրար էին հա սցնում տխուր չուրը.
— Գյավուրները նոր ուժե ր ստ ա ցա ն։
Իսկ հ ա յո ց ճակատի ո ւղղ ո ւթ յա մ բ շա րժվող գնա ցքն շտ ա պ ե­
լուց թա նչում էր՛ Վագոնների պատուհա ններից, ապրանքատար
վա գոնների տ ա խ տ ա կա մ ա ծն եր ի ց հորդում էր ց նծ ա գի ն աղմուկը։
Զուռնան ծկ լթ ո ցո վ ն վա գում էր մի հին եղանակ, որ ուրախ էր
Ու տխուր, և նրա հետ դհոլը ք ա յլ էր գցում կենտոլկաթուկ։
Պողոսբեկ Փիրումյա նը կարդագրել էր, որ զինվորները չ հ ե ­
ռանան դիրքերից ու խ ր ա մ ա տ ն ե ր ի ց ։ Իսկ զինվորների սրտերն
ա յն տ ե ղ էին, գնա ցքից դուրս հորդացող ա մբոխ ի մ ոտ ։
Գնացքը կանգ առավ Սարդարապատ կա յա րանի թիկունքում,
ա յն տ եղ , ուր ջրմուղն էր, որը կործա նվեց հրետա նա յին համա–
զ ա ր կի ց ։
Վագոններից դուրս ժ ա յթ ք ե ց բա զմ ա կեր պ ա ր ու բ ա զ մ ա գո ւյն
հ եղ եղը։ Ծանրաբեռ շա լակներով կա նա յք ու աղջիկներ էին,
ֆերեր ու երեխա ներ> Խոնավ կուլաներն ուսերին ու կռնա տ ա կ­
ներին՝ երկաթգծի եզրերին ա ղմկում էին Երևանի ջուր վա ճառող
տղաները։
— ^Սի 2 ո ՛՜Ի՛ սառը ջո ւր , — կանչում էր գանգրահեր ու
թուխ մի պատանի։
Ն1>ան հետևեցին ա շխ ույժ դասա կիցները։
Բեղերը ճերմա կ, գ լխ ա բա ց մի ծերոլնի կա յա րանի պատի տակ
խ ա շ ա ծ ձվերի, պանրի, թ ա ր խ ունի ու ա յլա զա ն կանաչիի պաշա­
րը շա ր եց լա յն սփռոցի վ ր ա , լավաշն էլ կողքին դա ր ս եց ։ Նա

15–- Սարդարապատ
կռնատակն էր առել ա յծե ն ի տկճորը, որից գինի էր Լցնում
կավե գա վա թի մեջ ու մ եկնո ւմ զինվորներին։
— Սո ւրբ գինի է, իսկը մ ե ռ ո ն , խ մողին գնդակ չի բ ռ ն ի , –
ասում էր նախօրոք գի նով ու կա րմրա տ ա կա ծ ա լ և ո ր ը ։ – Ս՝ոտե–
ցե ք ։ մ ո տ եցե ք , ևս ձեր օր ու ումբրին մեռնեմ, մո՛՛տ եկեք*
Ձեր հաղթանակի կենա ցը, ձե՜ր կենա ցը, մեր Հա յա ստ ա ն աշ­
խարհի կ ե ն ա ց ը ։ — Ապա հ ա յա ցք ը դարձնելով դեպի հարավ՝
խ ո ս ե ց . — Ա յ սուրբ Արարատ, դո՜ւ հաստատ պահիր մեր գ ո ­
յո ւ թ յա ն հիմքը։
Ծեր, նիհար, կարճահասակ զուռնաչին հենց ապրանքատար
վ ա գոնի եզրին նվագում էր այն պարեղանակը, որից լսողի ոս­
կորն ու մկա նն են խ ա ղ ո ւմ ։ Դեռահաս դամքաշը շունչը կուլ տսղ
չէր կա րողա նում, վարպետը դհոլչուն աչքով էր անում, որ ուժեղ
զա րկի։ Դհոլը ց ա վ ի ց թե ուրախությունից մռնչում էր տիրոջ
ծնկա ն վր ա ։ Պարի ասպարեզ մտան ճերմա կ խ ա լա թա վոր աղ­
ջիկներ և սկսեցին պարի հրավիրել իրենց շուրջն ակնապիշ կ ա ն գ­
նած երիտասարդ զինվորներին։ Սկզբում դ ժ կ ա մ ո ւ թ յա մ բ աղջիկ­
ներին խ ա ռ ն վ ե ց մի պորուչիկ, որ աջ ձեռքը վեր տ նկա ծ, ձախը՝
պ ա վ ա կի ի , մի շրջան ա րե ց , հետո ճկռեց ու սկսեց հոլի պես
պ տույտներ գործել աղջիկների ք թ ն եր ի տակ՛
Գնդապետի հրամա նով պարենի իր են ց նվերները շա լա կա ծ
քա ղ ա ք ա ց ի ն եր ը , զինվորների ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ, մտան խ րա մ ո ւղի ­
ները, ա նձա մբ նվերներ մ ա տ ուցեցին դիրքապահներին։ Ա յն տեղ
դիրքերի մեջ էւ նրանք ճաշի սփռոց բա ցեցին՝ հյուրասիրելով
Հ ա ղթ ա նա կա ծ զինվորներին։ նրա նց հետ բ ա ժա կ բա րձրա ցրին
հանուն ընկածների հիշատակի և չմ ոռ ա ց ա ն ճակատամարտի
հերոսներին։
Ա յս նվիրա տ վությո ւնների ը ն թ ա ցք ո ւմ , կերուխումի ս փ ռ ո ց ­
ների շուրջ բո լորի ուշադրությա ն կենտրոնում էին վ ի րա վորները,
մ ա նա վ ա ն դ նրանք, որ վիրակապերով զա ր դ ա րվ ա ծ , չէին լքեչ
ճակա տը և պատրաստ էին մա սնա կցելու հաջորդ մա րտ եր ին։
Նրանցից շատերը նորընծա զինվորներից էին, անփորձ աշխար­
հ ա զ ո ր ա յի ն ։ Ցավի ու տա ռա պա նքի հետ միասին դեմքներին
դ ր ո շ մ վ ա ծ էր հպ ա րտ ությունը։
Ե զվա րդեցի մի երիտասարդ, անունը՝ Կիրաելոս, ճերմ ա կ փ ա ­
թ ա թ ա ն ո վ աջ թ ա թ ը շքանշանի նման դրա ծ դոշին, հ րա ժա րվեց
ճակատը թողնել « Հ ի մ ա էլ կ օ գ ն ե մ կ ռ վ ո ղ ն ե ր ի ն , – ասա ց ն ա , –
և հենց որ ձեռնամարտի գնալու լինենք, թուրը ձեռս կա ռնեմ, ես
ձախլիկ ե մ » ։
Կիրակոսի երկու քո ւյր ը հարցուփորձ անելով գտել էին նրան>
Բերած պաշարը բա ց ե ց ի ն -շա ր ե ց ի ն խրամատի պատրհանում,
հարևաններին մոտ հրավիրեցին և սկսեցին թոնթորալ.
— Մեր եղբա յր ը , մեր մինուճար եղբա ՛՛յրը..,
— Վ ա ՛յ, Կիրակռս ջան, վերքդ շա՞տ է ց ա վ ե ց ն ո ւմ , ցա վ դ
տա նեմ։
Փոքր քույրն էր սրտապատառ լինում, չ ն ա յա ծ ավագն աչք­
ունքով ջանում էր հա սկա ցնել, որ նա զսպի իրեն։
Հանկարծ խրամուղու ծայրին երևաց երիտասարդ մի սպա,
կոպ եկ ուզ մ ո տ եց ա վ զինվորներին և հազորդեց Պողոսրեկ Փ ի ֊
ր ում յա նի հրամանը խմիշքր չչարաշահելու մասին։
— Տնաշենի տղերք, ի՞նչ չարաշահել, եղածը խ մ ում ենք,
էլի՜սպայի գնալուց հետո անտարբեր փ նթփ նթա ց մի երի­
տասարդ զինվոր, որ կուչ էր եկել կողքի ծեր զինվորի ՝ Լիպարիա
ապոր կողքին։
— Եղածը խ մ ո ՜ ւ մ ենք է— նրան տ նազելով խ ոս եց Լիպարիտ
ա պերը ։ — Մի մատան տեղ է, չե՞ս կարող հուպ տալ։
— Ոոնց հուպ տ ա մ , երբ էն անտերը կողքի** է* Անհնարին է$
չ ե մ կարող։
— Ախր ինչիո չես կարող, է ՜, դու կնյա զ Եուտուզովի տղա ն
ես, թե՞ Մանթաշովի փ ե ս ա ն ... Ասում են՝ հրեն հարձակման ենք
ա նցնելու։ Որ ծուռուծուռ ա նես, տ ա ն-լեշդ փռեն, լա վ կլինի -*•
Սակայն այն պես էլ հարձակման ա նցնելու կարիք չեղավա
որովհետև թուրքերը, մի քանի արկ ուղարկելով դեպի հ ա յ կ ա ֊
կան դիրքերը, նահանջեցին մինչև Արաքս ու Ղարաբուրուն կ ա ֊
լարանները և, հ ա վ ա ն ա բա ր , ապահ ովությա ն համար, ղիրքեր
փորեցին կայարանն երից հ յո ւ ս ի ս ֊ արևելք գտնվող բԼ՞ւրների վյրա*
Ւրիկունը վրա էր հասն ում, և Սարդարապատ ավանն ու
Սարդարապատ կա յա րանը վ երա նվա ճա ծ հա յ զորքերը պիտի
դիրքավորվեին ձեռք բ ե ր ա ծ նոր գծի վրա, չ ն ա յա ծ դեռ կարող
էին առաջ գնալ և ստ ի պ ե լ, որ թուրքերը չամրանան Արաքս կա­
յա րա նի մոտերքում։
Այն ժամանակ Պողոսբեկ ՓիրրՀմյանն իր շտաբի ռա դիոյով
մ ի ա ց ա վ ճակատի հրամանատարի հետ և փորձեց ճշգրտել հե­
տագա անելիքը *
 — Ի՞նչ անելիք, ա խ պ երս, ա մրա նանք մեր գր ա վ ա ծ դի ր ­
ք ե ր ո ւմ , մի փոքր շունչ ք ա շեն ք , մինչև խ ելքնե ր ս տեղը գ ա ն , –
փ ո ք ր ֊ ի ն չ անհոգ պ ա տ ա ս խ ա ն եց Դա նիելբեկ Փ իրում յա նը, և գըն–
դապետը հ ա սկա ցա վ , որ հրա մա նատա րը շատ է հ ո գնա ծ ։
— Պարոն հ րա մա նա տ ա ր, գ ո ւցե , ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ , մ ի բ ա ն
ասեմ։
— Ասա՜, Պող, ասա ՜ , — արդեն մտ եր մ ի կ ու ջերմ ա րձա գա ն­
ք ե ց ճակա տի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ։ — Գիտեմ, որ գո լ հանգիստ նըս–
տողը չ ե ս ։
— Պիտի կա րծել, որ թուրքերն ա ռ ա յժ մ մեր գծ ով հա րձա կ­
ման չեն դիմի*
— Ձեր գիծը ո՞րն է։
— Ուր որ մեր գունդն է կա ն գնա ծ, ճակատի կենտ րոնը։
— Չեն դիմի, պարզ է։
— Նրանք պիտի աշխատեն ճեղք գտնել թև ե րո ւմ կա մ թ ի ­
կունքում։
— Հ ա ՜ , կա շխ ա տ են, հա սկա ց ա ։ Սիրում եմ մ տ ա ծո ղ մ ա ր դ ­
կա նց, կ ե ց ց ե ՜ս , Պող, ա խ պ ե՜րս։
— Դե, սպասիր, խ ոս ք ս ա վ ա ր տ ե մ, է՜։
— Հ ի մ ն ականն արդեն հ ա սկան ալի է, Պո՜ղ ,— նրան ը ն դ ­
հա տ եց ճակատի հ ր ա մա նա տ ա րը և բ ա ց ա տ ր ե ց ։ — Ուզում ես, որ
ատի կենտ րոնում ա ռ ա յժ մ դիրք բ ռ ն ի ք ո գունդը, իսկ մ ն ա ­
ց ա ծ ն ե ր ի ն դ ա ս ա վ ո ր ե մ թ և ե ր ո ւ մ ու հ նա րա վոր ճե ղքո ւմ ի մ յո ւս
կետ երում։
Գնդապետը զ ա ր մ ա ն ք ի ց հոգոց հ ա նե ց.
— Վ ա ՜հ , տ նա շեն. . .
— Բա՜, կա րծում ես մ ի ա յն դո՞ւ իրա վունք ա նե ս հ ա ս կ ա ն ա ֊
լ ո ս Հ ի մ ա դու գունդը խ ր ա մ ա տ ա վ ո ր ի ր , ես մ ն ա ց ա ծն ե ր ի հոգսը
կ ք ա շ ե մ ։ Հ ա մ ե ն ա լն դեպ ս, քո աջ թ և ո ւմ մի մա րտ կ ոց կթ ո ղ ն են ք ։
Հրետ ա նին միշտ էլ պ ետք է . . .
ճ ա կ ա տ ի կապի սպան զ րույցի մեջ ը նկ ա վ .
— Պարոն հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր , — ա ս ա ց , — գե ներալ Սիլիկյա նն է
ուզում ձեզ հետ խ ո ս ե լ> Պարոն գեներա լ, պարոն գե նե րա լ, պ ա ­
րոն Դա նիելբեկ Փիրումյա նը գծում է, խ ն դ ր ե մ , խ ո ս ե ց ե ՜ ք ։
— Գ իտեմ, գ ի տ ե մ , կես ժ ա մ է, պ ա ր ո ն Դ ա ն իելբեկ Փիրում–
լա ն ի զ ր ո ւյց ն ե մ լ ս ո ւ մ , — հո գնա ծ , փ ուխր ձ ա յն ո վ խ ո ս ե ց գ ե ­
ն եր ա լը » - Շնորհա վորում ե մ հ ա ղթ ա նա կդ, պարոն Փիրումյա նէ
 » • Շնորհակալ ե մ , պարոն գեներա լ։
— Հ ա վ ա տ ա , որ շնորհավորում եմ ա մբողջ հոգով, ա մենա յն
Ա ն կ ե ղ ծո ւթ յա մ բ։
— Հ ա վ ա տ ա ց ա ծ եմ , պարոն գեներալ, շնորհակալ եմ*
— ՒսկI որ հ ա վ ա տ ա ց ա ծ եք, ինչո լ չէիք զ եկո ւց ում , չէ որ
ես դեռևս Երևանյան ճակատի հրամանատարն եմ և, կարծեմ,
իրար հետ էլ դեռևս հաշտ ու համերաշխ ենք։
Փիրումյա նը հանկարծ ակի ի եկավ այսպիսի սկ զբի ց։
— Պարոն գ ե նե րա լ , — ա ս ա ց ,— դոլք շտ ա բում չէիք* Ինձ
ասել էին՝ գտ նվում եք Երևանում, և ես էլ հեռագրել ե մ Երևան,
Ա զգա յին խորհրդին, որտեղ է), հ ա վանա բա ր, դուք պետք է լ ի ­
ն եի ք , Հ ա մ էլ, կա ր ծո ւմ եմ՝ ա մ ենից կարևորը կատարվածն է.
հ ա յո ց զորքը ո չ մ ի ա յն կասեցրել է թշնամու ա ռաջխաղացումը,
ա յլև ետ է մղել ա մբողջ ճակատի լա յն ո ւ թ յա մ բ ՝ միջին հաշվով
1 8 — 2 0 կիլոմետ ր։ Անհրաժեշտ է մ տ ա ծել հաջորդ ք ա յլի մասին,
որը շատ ավելի դժվար պիտի լինի*
— Իհարկե, ա մենակարևորը դա է, սիրելիս , — փոխ վեց նաև
գեներալի ձ ա յն ը։
— Քիչ առաջ Արամի հետ էի խ ո ս ո ւմ , — զրույցի ուղղությունը
փ ոխեց գե ն ե ր ա լը ։ — Նա ո գևորվա ծ է ձեր զ ե կ ո ւ յց ո վ և խ ոս տ ա ­
նում է ճակատի հա մար կազմակերպել համաժողովրդական
օգնություն։ Ես խ նդրեցի ա յդ անել ա ռա նց վ ա յր կ յա ն կորցնելու։
— Շնորհակալ ե մ , գեներա լ։ Հիմ ա մ ե զ հա մար ա մենակա ­
րևորը հաջողությունը ձեռքից չտալն է։
— Դե՜, պխ նդ կա ց եք , սիրելիս, պի՜նդ կացեք* Ես միշտ հա­
վատ ացել եմ ձեր հնա րա մտությա նը և ուրախ եմ, որ այս ան­
գա մ , ա մ են աճա կա տա դրա կան պահին, ձեր աստղը չխ ա բ ե ց ։
Ա ս տ ղ ը ,.. Երանի՜ թե այն ուղեկցի մինչև վերջ։ Փիրումյանն
էլ շնորհակալ էր իր աստղից, բ տ յ ց ա յդ վ ա յր կյա նի ն ՝ նաև գե­
ներալ Սիլիկյա նից, որ, վ երջա պ ես, հավատում է և իր հետ է9
ճակատի հետ։ Թե չ է , այն ի ՜ն չ տ րա մա դրությա ն էր լծվ ա ծ եր*֊
կու օր առա՛ք։
— Պարոն Փ ի ր ո ւմ յա ն , հիշո՞ւմ եք, մի անգամ գնդապետ Վե–։
ք ի լյա ն ի մ ո տ .,,
Փիրումյանը վերջին ամիսներին նկատել էր, Որ գեներալ Սի–
չիկչանը հաճախ է խճճվում իր իսկ նախաձեռնությամբ դրույ­
քին խառնված երկրորդական թեմաների մեջ ու կորցնում էհիմՎ
նականի ծ ա յր ը ։ Գիտեր, որ դա ծերունական թերությո ւն է ։ և
հանդուրժում էր> օգն ո ւմ , որ մարդը դուրս գա խ ճճա ն քի ց։ Հ ի մ ա
գեներալի այս թերութ յունը ն յա ր դ ա յն ա ց ն ո ւմ էր ն րա ն• Նա կու •
զեն ար նույնիսկ կտրուկ անջատվել զ ր ո ւ յց ի ց ։ մեկ էլ զգաստաա
Տ ավ* կ մ տ ա ծ ի , թ ե առաջին հաջո ղությունից Դանիելբեկ Փիրում •
յա ն ը մ ե ծ ա մ տ ա ց ե լ, գլուխը կորցրել է։
— Գեներալ, ի ՞ն չ լուր ունեք մ յո ւս ճա կա տ ներից։
-— Ե ՞նչ-ի ՞ն չ , — ս թ ա փ վ եց գեներա լը*
— Ասում եմ՝ ի՞նչ լուրեր կան մյուս ճա կա տ ն եր ից։
— Դրությունը վատ է Ղ ա րա քիլիսա յում ։ Իսկ Արագածի կող­
մ երում՝ Ուղղակի անհուսալի։ Այսօր թուրքերը մտ ել են Ի ա շ ֊
Ապարան և հ ա վա նա բա ր Աշտարակի ու Եղվարդի վ ր այո վ պիտի
շա րժվեն դեպի Երևան։ Հա կառակի պես մ ե ն ք ա յնտ եղ զորք առ­
հասարակ չո ւն են ք։ Գնդապետ Հէալինյանի հ եծյա լ գունդն է իրեն
կարգի բե րո ւմ Եղվարդի դա շտ ում։ Իսկ թ ե երբ կովի մեջ կմտնի,
հա յտ ն ի չէ։
— Ինչո՞վ կարող եմ օդն ել։ Որոշակի ծրագիր կա * ,— ա ն­
հ ա նգս տ ա ցա վ Փիրում յա ն ը , կարծես թշնա մին ետ էր նվաճել իր
հաջողությունը։
հապաղում էր, երևի ինքն էլ չէր որոշել , թե ի ՜ն չ
պիտի ուզի Աարդար ապատի ճ ա կա տ ի ց։
— Իսկ դուք ի ՞ն չ կարող եք տ ա լ ։ — վա րա նոտ հա րցրեց
ն ա *— Այսինքն՝ ի վիճա կի՞ կլինեք մ ե կ ֊ ե ր կ ո ւ գունդ զիջել։
— Մահապարտների գն.դից բ ա ց ի ...
— Այն ժա մա նա կ՝ Վ եցերորդը։
— Խնդրեմ։
•— Եվ Կորոլկովի պարտիզանա կա ն հ ե ծ յա լ գունդը։
— Այդ էլ՝ խ նդ ր եմ ։ Աջ թ և ո ւմ է գտ նվում Մուրադի խ ո ւմ բը ,
որ լա վ հանգիստ է ա ռել, կուզեք՝ այն էլ ուղարկեմ։
— Շա տ շնորհակալ կլի նեմ ։
— Ո՞ւր պիտի ժ ա մ ա նեն՛ Տ ե ղ ը , ժամը որոշակի ասեք։
— Պ՛իշերը կարո՞ղ են շա ր ժվ ե լ։
■ — Դրանք ա յսօրվա մարտին չեն մ ա սն ա կ ցե լ, հանգիստ են
ե կարող են հենց ա յս րոպ եին էլ ճա նապ ա րհվել։
 Արամը Սարդարապատ հասավ ուշ ե ր ե կոյա ն , երբ արդեն Երե–
վա նում ռա զմ աճ ակ ատին օգնելու համար կատարել էր բոլոր
կարգադրությունները և հ ա մ ոզվել, որ գործերը լավ են դնում։
Պարենի և խ մելու ջրի պաշարնևրով բ ե ռ ն վ ա ծ գնացքը ճա–
կատ էր հասել, և կա նա նց ու աղջիկների ջե րմ ե ռա նդ ո ւթ յա մ բ ն ո ֊
րից պատրաստվում էր հերթական բ ե ռ ը ։ Երևանի պարետ Արտո
Շահխաթունին ու տարեց մի քա նի սպաներ ինքնապաշտպանու­
թ յա ն հա մար աշխարհազորային խ մ բեր էին կա զմա կերպել։
Սրանք դիրքեր բռ ն ե ց ի ն քա ղա քի մ ա տ ույցն եր ո ւմ։ Երևանում տ ե-
ղ ա կ ա յվ ա ծ միակ փոքրիկ զորա մա սը, հազիվ 3 0 0 — 3 2 0 զինվոր,
որ Սարիղամիշի մա րտերից հետո Կոզբի վ րա յով նահանջել էր
Արաքսի ձա խա փ նյա կը, ապա ա նգործությա ն մ ա տ նվ ա ծ՝ Շահ–
խաթունու «ռ ա զ մ ա կ ա ն » պ ահեստա յին ուժն էր հա մ ա ր վ ո ւմ , Ա զ­
գա յին խորհրդի կա ր գա դ ր ո ւթյա մ բ անմիջա պես ուղարկվեց ճա­
կա տ, որպեսզի համալրի Մահապարտների գունդը՛ Աշխարհա­
զորային նոր խ մ բեր ի կազմակերպումը ևս ընթանում էր արագ
ու բարձր կ ա զ մ ա կե ր պ վ ա ծո ւթ յա մ բ և ա ռա վոտ յա ն նրանք կա զմ
ու պատրաստ պետք է մեկնեին ճակատ։
Եղեգնուտ կա յա րա նից արևմուտք, Սարդարապատ չհասա ծ,
ա վ տ ոմ ե ք են ա յի լույսերի դ եմ հանկարծ երևաց մի զորաջոկատւ
Երկաթգծի աջ կողքի հա րթությա ն վրա նստոտած էին զի նվ ո ր նե­
ր ը , և նրանց դեմ Գարեգին սրբա զա նն էր կա նգնա ծ։
Արամն իջավ մ ե ք ե ն ա յի ց , ողջագուրվեց սրբազանի հետ, հար­
ցուփորձով ի մ ա ց ա վ , որ իր դեմ օրվա հերոսներն են կանգնա ծ,
Հինգերորդ գնդի Երկրորդ գումարտակի մի ամբողջ վաշտ, շնոր­
հա վորեց նրանց, Ա զգա յին խորհրդի ու Երևան քա ղա քի հա սա ­
րակությա ն անունից շնորհակա լություն հա յտ նեց անօրինակ հե­
ր ո ս ո ւթ յա ն հա մ ա ր ։
— Հ ա յ ժողովուրդը հպ ա ր տ ո ւթյա մ բ պիտի հիշի &նր սխրան­
ք ը , քաջ հ ա յր ե ն ա կ ի ց ն ե ր ,— ձեռքն առաջ պ ա րզա ծ, ոգևորու­
թ յ ա մ բ խ ոս եց Երևանի ա զգային խորհրդի նախագահը և հան­
կա րծ խ արույկի կրակից լուսավորվածների մեջ նկատեց բա ր ձ ­
րահասակ Արշավիր Մելիքյանին՛ Պատանիներ էին շրջապատել
նրան։ Արամը հ ա ս կա ց ա վ , որ զրուցելիս են եղել, և ահա իր
2Տ»
 հ ա յտ ն վ ե լո վ խա նգա րվել է զ ր ո ւ յց ը ։ Խնչի* մասին էին խ ո ս ե լ,՛չ ­
մ տ ա ծ ե ց ն ա ։ — Դարձյա լ մեր ղեկավարների ա նճա րա կությա նէ
թ ե ՞ ա յսօրվա հ ե ր ո սո ւթ յա ն , որի մեջ իրենք էլ իրենց բա ժի ն ն են
ո ւն ե ց ե լ։ Ար ա մի խ ո ս ք ը , որ ուրիշ պարագան երում աչքի էր ը ն կ ­
նում առողջ տ ր ա մ ա բ ա ն ո ւ թ յա մ բ ոլ կա ռո ւցի կո ւթ յա մ բ, այս ա ն­
գա մ կցկտուր էր ։ — Ա րարատյա ն երկրի բնա կչությունը և ա մ ­
բողջ հա յ ա զգը, ուր էլ որ կա , — ասաց ն ա , — սրտի թրթիռով
հետևում է ձեր խ իզ ա խ ո ւթ յա ն ը ՝ հ ա մ ո զ վ ա ծ , որ շուտով թշնա մին
դուրս կչպ րտվի մեր երկրի սա հմա ններից, և հա յո ւթյո ւնը ձեռք
կբերի խա ղա ղ ու ապահով կ յա ն ք ,,,
Մանուկյա նը խ ոս ո ւմ էր, իսկ վաշտի զինվորները ոչ ա յն ­
քա ն նրան էին ունկնդիր, որքան նրա մ ա սին փ սփ ս ո ցո վ ասվող
տեղեկութ յուններին, որ իրար էին հա ղորդում նրա կյա նքին ու
գործին իրա զեկ վա շտ ա կիցներ ը < Ասում էին՝ Վանի պաշտպանու­
թ յա ն կա զմա կերպ իչներից է Ա առհասարակ օրինակ է արիության
ու խ ոհ հ մ ո ւթ յա ն , բո ւյց , ահա, վերջերս շատ է հա վա տ ում Ո՝իֆլի–
սում նստա ծ հա յ մեծա վ ո ր ն եր ի ն և դարձել է ն րա նց կ ա մ ա կ ա ­
տա րը։ Մեկն էլ հերքում է վերջին տեղեկութ յունը և ասում՝ Արա–
մը @՝իֆլիսի ղեկավարների հետ ոչ մի կապ չունի, նրանց կա ր­
գա դրություններն արհամարհում է և հ են ց սա՜ է, որ Դանիել–
բ ե կ Փ իրումյա նին կարդագրել է դ ե մ կա նգնել թշնա մ ուն ու Սար­
դարապատի դաշտը դարձնել թուրքի գ ե ր ե զ մ ա ն .,.
Զ ր ո ւյցի ց հետո Արամն ու Մ ե լիքյա ն ը մ ո տ ե ց ա ն իրա ր։ Աոաս,
ջինն Ա զգա յին խորհրդի նա խ ա գա հը ձեռքն առաջ մ ե կ ն ե ց ։
— Ուրախ եմ, որ ձեզ ա յստ ե ղ եմ տ ե ս ն ո ւմ ,— ա նկեղծ բ ա ­
ր ե կ ա մ ո ւթ յա մ բ նա ս ե ղ մ ե ց Մ ե լիքյա ն ի ձ եռ քը ։
— Ա յս տեղ է լո ւծվ ում մեր ազգի լին ել– չլինելու հ ա ր ց ը , –
պ ա տ ա ս խ ա նեց Մելիքյանը և, ց ո ւ յց տա լով երիտասարդների
խ ո ւմ բը , ոչ առանց հպ արտությա ն ա վ ե լ ա ց ր ե ց , – սրանք էլ մեր
երիտասարդ սպ ա ր տ ա կյա ննե՜րը։
— Երանի" նրանց, որ այսպիսի ք ն ն ո ւ թ յա մ բ են սկսում իրենց
կյա ն քը՛ Երկա՛ր ապրեն. . .
— Պա տ երա զմ է, պարոն Արամ, ի ՜ն չ ի մ ա ն ա ս՝ ո վ կհասնի
ա վա րտ ին։ Պ ա տերա զմը զոհեր է կլանում և ծն ո ւմ է հերոսներ. . .
Արամին դուր եկավ ա յս խ ոսքը և, հրաժեշտ տ ա լո վ , նորից
ջերմորեն ս ե ղ մ ե ց զրուցա կցի ձեռ քը ։
— Ցտ ես ո ւթ յո ւն , բ ա ր ե կ ա մ ։ Երանի թ ե ա մեն ի նչ մեր ուզա ծի
պես չինի, և մենք նորիք հանդիսղենք ու շարունակենք մեր**»
- Ջթո՞ւյ$ը> թ ե * վ ե ճ ը , — քթի տակ ժպտաց Մ ե լի ք յա ն ը ։ ՚
•— Մինն ույն է , — անորոշ ասաց Արամը և գնաց դեպի մ ե կ ո ւ *
սի իրեն սպասող Գարեգին Հո վ ս ե փ յա ն ը ։
- Երևանամ ձեզ Ղևոնդ երեց են կոշումյ սր բա զա ն , — հ ա ս ­
նելով նրան ՝ ուրա խ ութ յա մ բ հ ա յտ ն եց Արամը ։ — Ասում են՝ Ղ ե-
վոնդի պես իր հա յրենա սիրա կա ն խ ոսքով վառել է հայ զի նվ ո ր ­
ների սրտերը։
- Իսկ ինչո՞ւ ա նպ ա յմ ա ն Ղևոնդ երեց։ Չ ն ա յա ծ Ղևոնդը մեր
մ ե ծ սրբերից մեկն է, և ինձ նման մահկանացուների հա մար
հպարտություն է նրա հետ հա մ եմ ա տ վելը ։ — Մթան մեջ ժպտաց
Գարե գին ե պ ի ս կ ո պ ո ս ը ։– Մի՞թե ի մ անունն արժանի չէ ինձ։
- Ձեր անունը երկար ապրիէ ինչո՞ւ արժանի չ է , — լրջա*
ց ա վ Արամը *— Ասում են՝ ամեն մարդ ինքն է իր անունն ս տ ե ղ ­
ծում և գե ղե ց կա ց ն ո ւմ *** ՚
- Է հ, պարոն Մ ա ն ո ւկ յա ն , — նրան ընդհատեց սր բա զա նը , —
հիմա ո ւմ միտքն է գալիս իր անունը կամ անձը։ Թուրքը եկել,
ուզում է հայի անունը ջնջել։ նրա ա յդ չարությունը խափան ենք***
Իսկ թե այսօրն ինչպես ա նցա վ, դա պատմել չի լինի։ Ինչ որ
եղավ այսօր, պարոն Արամ, դա կարգե դուրս բա ն էր, անսովոր,
եթե կուզեք, նույնիսկ ա նտ րա մա բա նա կա ն, իսկ ավելի ճիշտՀ
հր ա ՜շք։ Մինչև այսօր միշտ մ ե զ հաղթող, թ վով գերա կշիռ, շատ
անգամ մ եզա նից ուժեղ թշնա մոլն հա ղթեցինք*** Ասում եմ հ ա ղ ­
թ ե ց ի ն ք , կարծես ես էլ հ ա ղ թ եց ի ։ Պարզապես ամեն ինչ կա­
տա րվեց ի մ աչքի առաջ, ի մ ն ե ր կ ա յո ւ թ յա մ բ ։ — Եվ հանկարծ
սթ ա փ վեց սրբա զա նը, որովհետև գտել էր ա ս ե լ ի ք ը ։ – Պարոն
Արամ, թ ա նկա գի՜ն ի մ բ ա ր ե կ ա մ , ինձ այնպես է թ վ ո ւմ , թե
կարգե դուրս մի բա ն անելու համար, անհավատալին ու հրաշքը
իրականություն դարձնելու համար մարդս պետք է մի քիչ խ ե ն ­
թություն ունենա ։ Առանց ա յդ խ են թ ո ւթ յա ն հերոսություն չկա ու
չի կարող լի նե լ։ Առա նց ա յդ խ են թո ւթյա ն չկա ու չես կարող
ս՚ ե ս ն ե լ սխրանք, որտեղ էլ փնտրելու լի նե ս ՝ հող մշակելի՞ս,
արհեստի ու արվեստի ոլորտներո՞ւմ, գիրք գրելի՞ս։ Այդ խեն–
թ ո ւթ յա ն անհրաժեշտ պաշարից զուրկ մարդիկ շա տ են կարգա­
պահ։ Կարգապահ լիներ Դանիելբեկ Փ իրումյա նը, պետք է Լռել­
յ ա յ ն ընդուներ վերին կա ր գա դր ողն երի դ խոսքը և տեղի տար
թշն ա մոլն**.

ա
 — Ուրեմն, կ ե ց ց ե 1՝ ա նկարգա պ ահությունը ,— ինքն էլ չի մա–
նալով ինչու՝ հա կա դրվեց Մա նուկյա նը, թեկուզ տարերային
ոռթկոլմների պահերին նա ինքը հաճախ էր խ ա խ տ ո ւմ այն
կարպը, որ կաշկանդում է մարդու բա րի կամքն ու խ իզա խ ն ա ֊
խ ա ձեռնութ յո ւնր ։ ֊
— 19ա ՞վ լի ց ի , ք ա ՛վ լի ց ի , պարոն Մ ա նուկյա ն։ Ես ինքս կ ա ր ֊
դապահ մարդ եմ և սիրում եմ կարգն ա մեն ինչումէ Ւմ խ ոսքն
ա յն խ են թո ւթյա ն մասին է, որ ժողովրդա կա ն զր ույցներ ո ւմ ս ա ֊
բ ե ր է շուո տալիս, իսկ իրական ում ջա րդում է նվաճողի մ ռ ո ւթ ը ։
Գուցե մեր նոր հ ա յեր են ի « խ ե ն թ ո ւ թ յո ւ ն » բա ռը դեռևս ա յն չէ,
որ անհրաժեշտ չափով ընդգրկի երևույթը։ Սասունցիները հ ա ֊
զար տարի « ծ ո ւ ռ » են ասվում։ Այդ ծռությունը չլիներ, ա րա բա •
կան տ ի եզերա կա լության դ եմ կկռվեի՞նք երկու հարյուր տարի,
որպեսզի վերջում էլ մի թա գա վորութ յուն ստեղծեինք, որի հի­
շատակներն անդամ սրբազան ոգևորություն պարդևեն երա խ ­
տ ա գետ սերունդներին>
Վաշտին բա րի գիշեր մ ա ղ թ ե լո վ Գ ա ր ե դ ի ն սրբազանն ու
Ա րա մ Մա նուկյա նը ք ա յլ ե ց ի ն դեպի մ ե ք ե ն ա ն ։ Նրանց ոտքերի
տակ I) արդար ապատ յա ն դաշտի ժլա տ կանաչն էր փ ռվ ա ծ, որ
բուրում էր սուր, ռունգները գրգոելոլ չա փ ա նսովոր։ Արամն
աոաջին ա նգա մ չէր այս կողմերում, սա կա յն դաշտածաղիկների
ա յս բ ո ւյր եր ի ց զ ա ր մ ա ց ա ծ էր, որովհետև միշտ էլ ա յստեղ տ ե­
սել էր խ ա ն ձ վ ա ծ ու քա րոտ մի տա փաստա ն, որը երևի թե ան­
հնար լիներ կ ե նդ ա նա ց ն ել։ Ւսկ հիմա ծա ղկա բույրեր կան։ Մեկ­
մ եկ լուսնելույսի տակ նշմա րվում են թ փ ե ր , որոնցում ծղ ր ի դ ­
ներ են երդում։ Այս ի ՞ն չ է, ծղրիդները մ րցմա ն մե՞ջ են մտել
Արարատյա ն երկրի զա նգերի հ ե տ , — մ տ ա ծ ե ց Մանուկյա նը, որի,
սիրտը շատ էր ուրախ մ ա յի ս յա ն ա յդ ե ր ե կոյի ն։ Նա փորձում էր
գն ահ ատ ել ա նց ա ծ օրը, իսկ շուրջը զնգուն մի խ ա ղա ղութ յո ւն էր,
որը երևա կայել ա նգա մ անհնար էր վերջին ամիսների դաժան
իրակա նությա ն մեջ։ Հիշեց սրբա զա նի խոսքը Վևոնդ երեցի ան­
վա ն մա սի ն, և նորից հոդում ծփ ա ց երա խ տագիտությունն այս
հ ա մեստ մտա վորա կա նի հա նդեպ ։ Հա նկա ր ծ նրան սկսեց ա ն­
հա նգստ ա ցնել մի հա րց, ապագա սերունդները պիտի հիշե՞ն,
որ եղել է այսպիսի մ եկ ը ՝ մ ա րմնով ն վ ա զ , հոգու կրակով ու զ ո ­
ր ո ւթ յա մ բ անսպառ, որ իր ետևից զինվորներ է տարել ա նհա վա ­
սար մ ա րտ ի։ Պիտի հիշե՞ն Դանիելբեկ Փիրումյա նին, որ հ ա մ ա ֊
տ ա րա ծ դասալքումի ու անճա րոլթ յա ն աո աջ կա նգնեց իր գ ը ն ֊ ,
գերի հետ մ եկտ ե ղ , ա սա ց ՝ մենք պետք է կռվենք ու հ ա ղթ ենք։
Եվ հաղթեց
- Ւ*նլ եք մ տ ա ծո ւմ , պարոն Արամ, ի նչ երանելի իրիկուն
է, չ է ՞ , – հանկարծ ուղեկցի մտորումները կա րեց Գարեգին
սր բա զա նը ։
- Ապագա յի մասին էի մ տ ա ծ ո ւ մ , սր բա զա ն , գալիք սերունդ­
ների։ Ասում եմ, տեսնես կհիշե՞ն ա յս օ ր ը ... .
- Է՜հ, սիրելիս, ապագան շատ է հեռու։ Լավ է մտ ա ծենք
մեր ժամանակի ու ժա մա նա կա կիցների մ ա սի ն * Ւ ե որ գնահա–
աեցին ու գոհ եղան, կնշա նա կի ՝ ապա գա յի համար էլ մի բա ն
կմնա ։
Գիշերանում էր։ Զանգերի ղողանջներն ավելի բա րձր էին
հնչում, և հ ա յո ց հողի վրա ա յդ գիշեր քուն չպետք է իջներ։

Հրամանատարներն ասել էին՝ հարձակման հրամանի են

սպասում, և ա նհա մբեր զորքը չէր գիմ անում սպասում ի ն ։ Հ ա ղ ­
թա նա կի համն առել էին մ ա րդիկ, փախչող թշնամուն թիկունքից
հա րվա ծելու, առհասարակ թիկունք դիտելու հաճույք էին զ ղ ա ­
ց ե լ և հիմա արթուն թե քուն, ա յդ էր մ տ ք նե ր ում ։ Մի՞թե կարելի
է սառեցնել կրա կված հոգիները։ Կարելի՞ է թողնել, որ թշնամին
հանգիստ շունչ քաշի, ուժ հավաքի և նորից հարձակման գա՛
Խրամատները փորել էին առաջին գիշերը, մա յի սի 2 2 - ի տաք
մարտին հաջորդած մի քա նի ժամվա ք ն ի դադարից հետո։ Հ ա ­
մ ո զ վ ա ծ էին, որ շուտով հարձակում է լինելու, պիտի թողնեն
ու առաջ գնան։ Սակայն փորեցին խոր ու հիմնավոր։
Հետո զինվորները նորից գործի անցան և կրակակետերն ա յն ­
պես ամրացրին ու ք ո ղ ա ր կ ե ց ի ն , պատերն այն պես կոկիկ տա ­
շեցին կարճկոթ բա հ ե ր ո վ , ասես բնակարաններ էին սարքում,
որոնց մեջ ա մառ ու ձ մ ե ռ պիտի ա նցկա ցնեին, զավակներ ու
թոռներ պիտի ա ճեցնեի ն։
Մայիսի 2 3 ֊ ի ճա շից հետո, երբ հայտ նի դարձավ, որ ա յդ օրը
ևս շարժում չի լինելու, առա վել անհանգիստները խրա մա տների
թիկունքներում կարճ ու երկար պատրհաններ փորեցին, կար-
Ճերը՝ ուտելիք ու զանա զան իրեր տեղավորելու հա մա ր, երկար­
ները՝ իբրև քնելու տեղ։
Հողվոր մարդիկ էին ա յդ փորողները։ Փորում էին հողի բ ո ւ յ ­
րո վ ա ր բ ե ց ա ծ ՚ Իսկ հողն ամեն տեղ նույնն է, ա նգա մ Սարդա­
րապատի թիկունքում, ուր քարքարոտ էր, և մի բո ւռ հող իրար
բե րե լու համար ե ր կ ո ւ ֊ ե ր ե ք բա հի բերա ն քռ ե ճ պիտի ք ա նդ վ եր ։
Վարանդեցի Արշակը խ րա մա տ ի թիկունքում իր քնատեղի
հատակին կա նալ խոտ էր փ ռել, մի խ որոմ էլ կա պ ել, բա րձի տեղ
դրել էր ա ն կյո ւնո լմ ։ «Բա րձի» մեջ լցրել էր խ ոռնխ ոտ ու վ ա յրի
դաղձ, և հողի ու ա յգ վ ա յր ի բ ո ւյսե ր ի սուր խ ա ռ նա բո ւյր ի տակ
պ առկում էր, որ ք ն ի, քունը չէր տ ա նում։ Մտքերը պաշարում
էին, քունը հեռու ք շո ւմ ։ Արշակը որտեղից էլ մի փունջ մ ո ւ շ կ ա ֊
հա մոլկ էր քա ղել, կախել գլխավերևը և հետը մտովի զրուցում
էր։ «Էդ ո՞նց ե ս հասել Սարդարապատ, ա յ հրաշք ծա ղիկ։ Դու
մ ի յա ն մեր շե ն ի , հազարի մեջ ընտ ր ա ծ մեր Մ ուշկ ապատ ի ք ա ֊
րածերպ երին էիր բո ւսն ո ւմ ։ Դու մ ի ա յն մ եր նախշուն հարսների
ու աղջիկների սնդուկներում էիր պ ա հվում, որ քո անմահական
հոտով տարին թոլոր խտուտ տա յի ր նրանք ք ի մ քե ր ը ։ ք ե զ ո՞վ
է բե ր ե լ էս կովի դ ա շտ ը»։
Արշակը շուտ բ ա ժ ա ն վ ե ք իր մուշկահամուկիք և ահա թ ե
գա ինչպե ս պ ատա հեց։
Մա յիսի 2 3 - ի վաղ ա ռա վ ոտ վ ա նից Երևանն ու Արարատյա ն
դաշտի գյուղերն իրենց նյո ւթա կա ն օգնությունը ճակատին էին
հա սցնում կա զմա կեր պ վ ա ծ, կանոնավոր շա րա ս յուներով։ Ուտե–
ւիքռվ ու խ մ իչք ո վ , զ ի նա մ թ ե րք ո վ ու հագուստով բեռնվա ծ
գրաստները բռն ել էին Սա րդարապատի գիծը տանող բոլոր ճա ­
նապ ա րհները։ Կանայք ու աղջիկներ, ծերեր ու հա շմ վ ա ծ տ ղա ­
մարդիկ ։ որոնք շալակով էին տանում իր են ց նվերները, ա րտա ­
միջյա ն կա ծա ններով էին գնում , ավելի կարճ երթուղիներով։
նրա նցից շատերը կռվող յո ւր ա յին ն եր ի տեղերը գիտեին և նրանց
էին տանում իրենց պարենը, որից բա ժի ն էր հասն ում նաև հա­
րևա ններին, ծա ն ո թ-ա ն ծա ն ո թն եր ի ն* Կեսօրվա դ եմ ն վ ի ր ա բե ­
ր ո ղ ն ե ր ն ա յնքա ն շա տ ա ցա ն , որ ճակատի հրամանատարը կ ա ր ֊
գ ա դ րե ց , որպեսզի մա նր խ մ բ ե ր ո վ , հերթապահ զինվորների
ուղեկցութ յա մ բ նրանց հա սցնեն ճակատի գիծը, հանդիպումներ
կա զմա կերպեն խ րա մ ա տ ա վ ո ր վ ա ծ զորա խ մբերի հետ ։ Հին զ ո րա ­
կանը գիտեր, թ ե կռվող զինվորին 1րա9 ոլցիէ Ւ^1ՊՒսՒ ԺՕՔ ոլ
800
եռանդ կարող են հաղորդել անմիջական հանդիպումն ու սրտա ­
գին զր ույցը ՝ ունեցա ծից ու չունեցա ծից ճակատին նվեր բհրող
հ ա յրենա կցի հետ։
Մահապարտների դնդի սպաներն ու զինվորները հա մ ա ր յա ոչ
ոք չունեին ա յս կողմերի գյուղերում և գլուխները կորցնում էին
նման հա նդիպ ումներից, Արարատյա ն երկրի խոսքաշեն ու սի­
րա զեղ մարդկա նց զ ր ո ւ յց ն ե ր ի ց ։ Լեռնական պարզ ու կոշտ մ ա ր ­
դիկ, հա րա բերությո ւնների մեջ զուսպ և ծ ա ծ կ ա մ տ ո ւթ յա ն չափ
ք չա խ ո ս՝ նրանք ե՞րբ են ա յդքա ն «ջա ն » ու « ա զ ի զ » լս ե լ, վ ա յե լե լ
ա յդքա ն հա մեղ հոգեպահուստ և հոգեպահուստից էլ սրտագրավ
խ ոսք ու զ ր ո ւ յց ։ Արցախական տշիւարհամ ասում են՝ թե ցորեն
հաց չունես, գոնե ցո ր ե ն յե ղ ո լ ունեցիր։ Ա րցա խ ցիներն ա յստ ե ղ
տ ես նո ւմ էին, որ ցո ր ե ն լեզու ունեին բ ո լո ր ը ՝ մ ե ծ ու փոքր, կին
ու տղամարդ, և՞ ցորեն հա ցով ու զա րմա նա զա ն ուտեստի հ ա ­
րուստ նվերներով եկա ծները, և՞ նրանք, որ միա յն գարի կամ
կորեկ հաց էին բե րո ւմ ու դաշտից ք ա ղա ծ կա նաչի։
Արշակենց խ ր ա մ ա տ ո ւմ նվիրաբերները հ ա յտ ն վե ց ին ե տ ­
միջօրեի տապին, երբ արևը ն ա յում էր զեն ի թ ի ց, և խոր ո ւ ե ր ֊
կար հողափոսի մեջ նստելն ա նգա մ դարձել էր անտանելի՛ Մի
բարձրահասակ չորա մա րմին պառավ էր (Ա րշա կենց գյուղում
նրան կասեին լոբու սարի) և մա նկա մա րդ մի կին։ Նրանց ուղեկ–
ց ող զինվորը ետ գնաց՝ խ ոս տ ա նա լով մի ժամ հետո հ ա յտ ն վ ե լ։
Պառավն ասաց.
— Ա յտ ա ՞, վա խում ես կո րչե՞նք , — հետո ձեռքի կա պոցը վ ա յր
դնելով՝ սկսեց աչք ածել խ րա մա տ ի ե ր կա ր ո ւթ յա մ բ։ Մայրական
գորովանքով ջահել զինվորներին էր տնտղում։
Իսկ մ ա նկա մա րդ կինը խ րա մա տ ի ծունկ տ վ ա ծ տեղում կ ա ն գ­
նել էր մոլորվա ծ և ա րև ի ց , տ ոթից, երևի ամենից շատ՝ անսո­
վոր միջա վա յր ից, շիկնա ծ ու շա ռա գո ւնա ծ։ Արշակը տեսավ
նրան ու կա յծ ա կը խ փ ա ծ ի պես մեջքը դեմ տ վեց խ րա մա տի
պ ա տ ին։ « Վ ա ՜ յ , ք ո մերը չմ ե ռ ն ի , էս ի՞նչ արիր » , — ա նցա վ Ա ր ֊
շակի շվար մ տ ք ո վ < Աչքերը տրորեց ու ն ա յե ց ընկերներին, որ
տեսնի՝ նրանց բա ն չպ ա տ ա հ ե ՞ց ։ Ոչինչ էլ չէր պատահել, երի­
տասարդներն իրենց իրերն էին աջ ու ձախ գցո ւմ , որ նորեկ­
ներին նստելու տեղ հ ր ա մ ց ն ե ն ։ Իսկ զինվոր Զա քարը, գիշեցի
ա յդ շա տակերը, երկար ոտքերը չռ ա ծ, պլշած աչքերով պառավի
կա պ ոցներին էր ն ա յո ւ մ ՝ կա ն խ ա վ ա յելելո վ նրա նց պարունակու­
թ յա ն ը * \
Շա տա կերների մեջ եթե մի տարօրինակը գտ նեք, երևի ք ա ­
քա րը պիտի ւինի։ Չորրորդ տարին էր Արշակի հետ ծա ռ ա յո ւ մ ,
գե լ մի անգամ ուտելու վրա գա նգատ արած չկար։ Ուտում էր
ուղտի պես՝ ծա մ ելի ս ուտելիքը բե րա ն ո ւմ աջ ու ձախ գցելովէ
Ուղտի պես էլ դիմացկուն էր. չլիներ՝ չէր ո լ տ ի ֊ կ դ ի մ ա ն ա ր , լ ի ­
ներ՝ կուտեր, ինչքան որ տալին՛ Պահեստներում նրա հ աս ակին
հագուստ չէր լինում, հատուկ էին կա րում, և ինքը մ ե ծ - մ ե ծ գըր–
պաններ էր կարում հարմար ու անհարմար տ եղերում։ նրա նցից
մեկը հենց փորին էր՝ ոնց որ կենգուրուի պարկ, որի մեջ կա ­
րելի էր մի շա բա թվա պարեն տեղա վորել։ Ալդ գրպաններում
միշտ էլ ուտելու մի բան կգտ նվեր։ Կտար Արշակին. «Կե՞ր, հա ­
րևան, 1) ( գյուղերով հարևան են. Գիշու և Մուշկապատի հանդերը
մի գետակ է բա ժա ն ո ւմ ) ։ Արշակը հրա ժա րվում էր. «Դ ու կեր , —
ասում էր ։ — է գ հսկա բ ո յ- ր ո լ ս ա թ ի գ պահանջը շատ կլինի»։
«Ա ՞ տղա, սա ինձ ի՞նչ անի, ղո՞ւ կեր, մի տեղ կերևա »՛
Արշակն ու Զարարը նա խ ա պ ա տ ե րա զ մ յա ն ծա նոթներ էի ն ։
Հա նդիպ ում էին իրենց գյուղերն իրարից բ ա ժ ա ն ո ղ գետակի վրա,
Շրշռանի ձորում, երբ գյո ւղեգյուղ կռվում էի ն ։ Գետակի ա ջա փ­
նյա կի թթենիների ու կեռասենիների տակ գիշեցիների բա նակն
էր դիրք բո ն ում , ձա խ ա փ նյա կի թթ ենիների տակ՝ մոլշկապատ–
ցի ն ե ր ի ։ Վերջիններս Շրշռանի ձորում կեռասենիներ չունեին և
պ ատերազմա կա ն այս նախա պ ա տ րա ստ ությո ւնից առաջ ա ն պ ա յ­
ման ա վերա ծ էին լինում Գիշու կեռասի ա յգի ն ։ Ուրեմն, պ ա ­
տ ե ր ա զ մ ելոլ հիմնավոր պատճառ կար։ Բայց չլիներ էլ, կա տ ա ր­
ները տաք երիտասարդները կգտ նեին, առանց որոնելու։
Եվ ա յս պ ես, ձորի երկու լանջերին դիրքավորվում էին թշնամի
բա ն ա կն ե րը , որոնց մարտն սկսվում էր հա յհ ո յա նքի փ ոխհրա ­
ձ գ ո ւթ յա մ բ՛ Այստեղ էլ դիպուկտհարնևր կային ու գնդացրային
կրակահերթի վարպ ետներ։ Ա յո ՞, կար հ ա յհ ո յա ն ք , որ դիպուկա–
հւլրի գնդակի պես հակառակորդին խ ոց ո ւմ էր տեղնուտեղը, և
կար, որ գնդա ցրա յին կրակահերթի ւղես երկար էր, ծ ա լ ֊ & ա լ ,
հ ա ր կ ֊ հ ա ր կ ։ Դրանց վարպետները զիջեցիք էին, մ ա նա վա նդ, եթե
իր են ց հետ բե ր ա ծ էին լինում ղՏո լՂի ա մա ռա նոցա վորներին,
որոնք ինտերնա ցիոնա լ տարր էին մտ ցնո ւմ կռվի մեջ. հ ա յ ­
հ ո յո ւ մ էին հ ա յե ր ե ն ֊ ռ ո ւ ս ե ր ե ն - թ ո ւ ր ք ե ր ե ն ... Եվ այն ժամանակ
Արշակը, որ երեխա էր դ եռ, բ ա յ ց պարսատիկով թռչուն կորսար
թռէւչքի մեջ, տալիս-շարքից հանում էր ա յգ «ինտերնացիոնա –
չիստին» ։ « Վ ա ՜ յ, մա մա ջ յա ՜ ն , ես մ ե ռ յա ՜ . . . » , — Լսվում էր թշնա–
մ ո լ դիրքերից, և մոլշկապ ա տցիները քարապրանուկով իջնում
էին դեպի ձորը։
քա քա րը փորձված մա րդ էր և գիտեր, թե քարապրանոլկն
ի՜նչ տեսակ աղետներ կարող է պ ատճառել, եթե նշան ասության
տակ իր նման մեկն է, որին կույրն Էլ խփեր, չէր վրիպի։ Զա~
քարն իրենց դիրքերում կանգն ում էր ամբողջ հասակով ու գոռում
էր դեպի ձորը. « Ա ՜ մ ո ւշկա պ ա տ ցիք ,— ասում էր , — ես ձեզ մ ա ­
տաղ, դուք էդտեղից հ ա յհ ո յե ք , մենք՝ է ստ ե ղի ց , էդ առաջ գա՜լն
ինչի է պ ետ ք »։
Այս կոշը հաճախ հա շտությա ն դուռ էր բ ա ց ո ւմ , և երկու հ ա ­
կառակ բանակները մ ե ր կ ա ց ա ծ թա փ վում էին գետակի մեջ, որ­
պեսզի տ ա ք ա ց ա ծ կատարները հովացնեն նրա սառը ջրերում »
Այսպես, ուրեմն, ք ա ք ա ր ն ու Արշակը մ ի մ յա ն ց գի տ եի ն դեռևս
մ ե ծ պ ատերազմից առաջ, իրենց տեղական «պ ա տ եր ա զմ ն եր ի »
օրերից և երբ ճակատում հանդիպել էին, կարոտով ու երանու­
թ յ ա մ բ էին հիշում ա նց յա լ «պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ը »։
Ես հիմա այս վերհուշը կա տա րեցի, որպեսզի Արշակն ուշքի
դա, հասնի ինք ն ա տ իր ա պ ետ մ ա ն ։ Եվ, ի պատիվ իրեն, պետք է
ասել, որ ինքնա տիրա պ ետումն ա պ ա հ ո վ վ եց։ քա քա ր ը ն ա յե ց ը ն ­
կերոջը, վիճակը հ ա սկա ցա վ ։
— Արշակ տղա , — ա ս ա ց ,— ինչքան էլ քնինք ա նես, տասի
կեսը հինդ է։ Արի տ եսնենք՝ ի՜նչ են բե ր ե լ մեր խ անում –խ աթուն­
ները։
Իսկ խ անում-խ ա թ ուններն արդեն Արշակի պատրհանում դա ­
սավորում էին բե ր ա ծ նե ր ը ։
— Էս սնց որ քնելու տեղ է , — ա մ ո թ խ ա ծ ա նհա նգստ ա ցա վ
դեռատի կինը՛
— Բան չկա , դասա վորի, ա՜ քուր , — սիրտ առա ծ խ ոսեց Ար­
շա կը։
«Ա քուրն» անսովո՞ր էր, թ ե ՞ նրա բե րա ն ի ց անսովոր ու հա ­
րազա տ հնչեց, դեռատի կինը ն ա յե ց նրա կողմը, ժպ տ ա ց՝ պար–
գևելով մի երջա նկություն, որի նմանը երբեք չէր ունեցել մուշ–
կա պատցի զինվորը։ «Էս ի ՞ն չ է, անա ստվա ծն ինձ տ վ եց , մ ի ա ն ­
գ ա մ ի ց շա րքից հ ա ն ե ՞ ց ,– մտա ծեց Արշակը և որոշեց իրեն
տ ղ ա մ ա ր դ պ ահել ։ — Արշակ տ ղա ՜, ք ե զ ձեռքդ հա վաքիր, բոլոր
կողմերից ն ա յո ւմ ե ն »։
Դեռատի կինը ձեռքի կա պոցը դատա րկելոլց հետո էլ գնա ց՝
խ րա մա տ ի մուտքի մոտ թ ո ղ ա ծ փոքրիկ տոպրակը բ ե րե լու։ թգույշ
կողքի կ ռա ց ա վ , և երևացին սրունքները, որոնք ասես չա ր խ ա ­
քաշ էին։ Հետո խ րա մա տ ի հատակին ք ա յլո ւ մ էր, թ վ ա ց ոտքերը
դեանին չէին ա ռնում > Նրա հաղին չթե ծա ղկա վոր ջրջազգեստ էր,
որ ղրկել էր հա մաչա փորեն դիրդ կոնքերը, փ ա րթա մ կուրծքը,
ե կ ե լ-ե զ ր ո վ փակել ուսերն ու վ ի զը։
Արշակն աչքի տակով ն ա յում էր, չէր կարող չն ա յե լ ա յդ հրաշ­
ք ի ն , և մ տ ա ծո ւմ էր, որ ահա այսպիսի կա նանց տեսնողներն են
տա րա ծել, թե աշխարհ ում հուրի-փերիներ էլ են լի նո ւմ , և հետո
հ ա վա տ ա ցել են ի ր են ց տ ա րա ծա ծ հ եքիա թին։
Պ ա րզվեց, որ պառավն ա յնքա ն էլ պ առավ չէ, մա զերն են
շուտ ճերմա կել վ շտ ի ց ։ Իսկ վիշտն ա յն է, որ Շուլա վերից Փա–
րա քա ր մարդու եկ ա ծ ա յդ Շա րմա ղը մի տարում կորցրել է
ամուսնուն, երկու տ ղա յին ու երեք աղջկան։ Իրենց Փարաքարում
տիֆի համաճարակ է եղել, շուլավերցու աղջկա ա մբողջ ը ն տ ա ­
նիքը տարել է, իրեն թողել մ ի ա յն ա կ , որ բ վ ի նմա ն կռնչա դա­
տարկ տ ա նը։ Իսկ խ ր ա մ ա տ մ տ ն ելուց ա յն պ ե ս ա շխ ույժ էր, ա յն ­
պես ա ս ո ղ ֊ խ ո ս ո ղ , որ Արշակին թ վ ո ւ մ էր, թ ե մեկն է ա յն երջա­
նիկներից, որոնք փեշով էլ չեն ք ս վ ե լ դ ժ բա խ տ ո ւթ յա նը և հար­
յո ւր տարի կապրեն՝ իրենց կատակն ու խ նդությունն աշխարհում
շաղ տ ա լով։
Երբ սեղան էր բ ա ց վ ա ծ Արշակի պատրհանի երկա րութ յա մ բ,
և զինվորները ծալապատիկ նստել էին ճաշի՝ իրենց մեջ առա ծ
երկու հ յուրերին, Շուլա վերցու աղջիկը դինով լի բա ժա կը բա ր ձ ­
ր ա ց ր ե ց և հ ա յա ց ք ո վ ընդգրկեց բ ո լո ր նստ ա ծն եր ի ն, ապա մ ե ­
ծա վա րի խ ոսեց.
— Տեսն ո ւմ եմ , որ բոլորիդ էլ մ ա յր կ ս ա զ ե մ , ուրեմս, խոսքը
ի մ ն է ։ — Կանդ ա ռա վ, մ տ ա ծ ե ց մի փոքր, ն ա յե ց դեռատի ը ն ­
կերուհուն ։ — Ազջի։ Է՛յ> չա սես՝ չանան չարխի կա լավ։ Սիրտս
չիքն է, էրվում է, խ ոս ո ւմ ե մ , հ ա ն գ ս տ ա ն ա մ ։– «Ա ղջին» անքեն
ժ պ տ ա ց, և դեմքն օ ծ վ ե ց մի այնպիսի վա րդ ա գո ւյն ով , կիսա բա ց
ճերմ ա կա փ ա յլ ատամնաշա րն ա յդ վա րդա գույնի մեջ ա յնպ ես շո­
ղաց լուսնի մահիկի պես, որ Արշակի գլուխը պ տ տ վ ե ց ։ Շուլա–
վ ե ր ց ո լ աղջիկը դ ի մե ց զ ինվորներին , — Ձեր կենա ցը, ա յ տունոլ–.
տեղից դադարգյուն եղա ծ ջահելներ։ Դ ուք, որ եկել եք հայրենիքի
փրկությա ն համար ձեր կյա նքն ու արյունը տալու, շա տ ապրեքէ
Շատ ապրեք ու հասնեք ձեր մ ուրա զներին ։ — Ապա չո րա ց ա ծ,
վշտակիր երեսը դեպի երկինք դարձնելով |՝ վ եր ա ց ա ծ ա սա ց . — Ա
երկնա յի ն, դու միակ ա մենազոր ու հա վերժա կա ն, դու հարեհաս
լինես էս խ եղճ ա նցա վորներին։ Դու լա վ ես տեսնում՝ ղրկված
ու դժբախտ մ ա յր ե մ , ինձ սազական չի այս խ ոսքը, բ ա յ ց որ
չա ս եմ , սիրտս կտրա քվի, թող մեր ազգի տունը քանդող թշնա մոլ
մա յրն իր մ ա զ ե ՜ր ը ք ա ն դ ի ։ — Մի շնչում խ մ ե ց լիք բա ժա կը,
ափով սրբեց բերա նը և նորից դարձավ զինվորներին . — Դե ,
խ մ ե ց ե ք ու կերեք, Շարմաղը ձեր օր ու ումբրին մա տ ա ղ ։ Հա
զգուշա ցնեմ, կռիվը պրծնի թե չէ, եկեք Փարաքար, հարցրեք
Շարմաղի տ ո ւնը .,, 9 է ՜ , ասեք՝ Շուլավերցու աղջկա տունը ո՞րն
է։ Ում էլ հա րցնեք, ց ո ւյց կտա. Շուլա վերցու աղջիկը ես եմ>
Կգաք։ Ո՝աղած կարաս ունեմ, կբացեմ, երկու տարեկան ղոչ
ունեմ, կ մ ո ր թ ե մ . . . — Աչքերը տ ա մկա ցա ն, ձա յնը կոտրատվեց և
թռս խոտ ալով ա ս ա ց է ՜ , մեր հա յր ը, հոդին լո ՜ւ յս դառնա , ոսկի
ձեռքեր ուներ։ Գործը քարի հետ էր. տուն կշիներ, խաչքար կկա զ­
մ ե ր .,, Խաչքարի վրա նկա րա ծ մարդը հետդ կ խ ո ս ե ր ... Ի՞նչ
պ ա տ մ ե մ , պ ա տ մ ե լո ՞ւ բա ն է . .. Լիք տուն է թողել, ես ձեզ մ ա ­
տաղ, ամեն ինչ էլ ունեմ, ամեն ի ն չ ... Կգ ա ք -կտ ես նե ք ... Աղջի
Հ ա մ ե ս տ , մի բա ն էլ դոքւ խ ոսիր, էս ա նծա նոթ ջահելները չասեն ։
Շուլա վերցու աղջիկը դարդից խ ելըոել է, լեզուն բուն չի մըտ–
նում ։
— Ես ի ՞ն չ խ ո ս ե մ , Շարմաղ հ ո ք ի ր , – դարձյալ շա ռա գունեց
Հա մեստ ը և ն ա յե ց աջ կողմը նստա ծ Արշակին ։ — Ես ի ՞ն չ խոսք
ունեմ, որ ասեմ՛
— Ինչի՞ չունես, ա ՜յ Հ ա մ ե ս տ , ինձ նման մի դարդոտն էլ
դու ես։
Զա քարը, Որ կա վե գա վա թով դինին խ մ ել էր և խ ա շա ծ հավն
էր պ ա տ ա ռոտ ում, զ ա ր մ ա ց ա ծ ն ա յե ց մեկ Շուլավերցու աղջկան,
մեկ Հ ա մե ստ ի ն ։
— Դարդո՞տ։ Ինչի՞ պիտի դարդոտ լինի էս հուրի-մալսյք աղ.,
ջիկը,
Մյուս զինվորներն էլ զ ա ր մ ա ց ա ծ էին։ Իսկ Արշակն այլևս
չէր հասկանում լսա ծը ՛
— Դարդոտ է, բ ա ի ՜ն չ է , — արդեն հանգիստ, լուրջ բ ա ց ա տ ֊

% 0— Ս ա ր դ ա ր ա պ ա տ
ր ե ց Շո ւլա վ եր ց ո լ աղջիկը, իսկ Հ ա մե ստ ը շա ռա գունա ծ, տխրա՛­
մ ա ծ գլուխը թա ք ց ն ելու տեղ չէր գտ ն ո ւմ ։ — Մարգը գն ա ց, զ ո հ -
•Լեց & ոլրքի կռվում։ Երկու տարի է ա րդեն։ Եվ խեղճի անունն
երկու դ ա ո ա ծ՝ տանջում է ի ր են ։
— ք՝ա ֊ բ ա ֊ բ ա , աղջի, էդ ի նչ մ ե ծ դժբա խ տ ութ յուն է էգ
հ ա սա կո ւմ , — ա նկեղծ կա ր եկց եց Զ ա ր ա ր ը ։ — Գոնե խ ո խ ա -բ ա ն
թ ո ղ ե ՞լ է »
Հ ա մ ե ս տ ը հարցակա ն ն ա յե ց Շ ուլա վերցոլ աղջկան, և նա
բա ց ա տ ր ե ց .
— Ասում է . խ ո խ ա ՜, ա յս ինքս՝ երեխա թ ո ղ ե ՞լ է ։ — Հ ա մե ստ ը
դժկա մորեն ուսերը բա ր ձ ր ա ց ր ե ց , և Շ ուլա վերցոլ աղջիկն ա յդ
էլ թ ա ր գ մ ա ն ե ց --- Չէ՜, չի թ ո ղ ե լ, ա ՜յ ա խ պ եր։ Ո՞ւր է, թ ե թ ո ­
ղ ա ծ կ լի ն ե ր ... Հիմի ո՜չ հերա նց գնացողն՝ է, ո՜չ է լ ...
— Է > Շա րմա ղ հոքիր, ի ր ե ն ց ցա վ ը ք ի ՞չ է, դու էլ եկել, մ եր
դարդերն ես պահ տ ա լի ս , — ա յլ ա յլվ ա ծ դ ժգոհեց Հա մե ստ ը և,
որևէ բա ն անելու հ ա մ ա ր , կրծքին թ ա փ վ ա ծ մ ա զերը ետ գ ց ե ց ,
ապա ուտելեղեն ք ա շեց Արշակի առաջ . — Ախր, դու իսկի բա ն
չկերար։
— Ես ուտում եմ, ա՜ ք ո ւր ...
Այս կողմերում ասում են՝ «քո՜ւր ջ ա ն » , «հ ո դ ի ՜ ջ ա ն » ։ Ար–
շակն ինչպե ս կասեր ա յդ «ջա ն ե ր ի ց » մ ե կ ը ։ Սակայն սովոր չէր
և ասեր, ա յդ միևնույն է, թ ե տկլորանար մ ա րդկա նց առաջ։ Մի­
այն շն ո րհ ա կա լութ յա մ բ ն ա յե ց Հ ա մե ստ ի ն , ա յնքա ն ն ա յե ց , որ
նա ա մ ո թ խ ա ծ ժպտաց ու հ ա յա ց ք ը փ ա խ ց ր ե ց ՚
ճ ա շ ի վերջում մեջտեղ եկավ գա թա ն՝ մ ե ծ ա ծ ա վ ա լ, նախ շա ­
զարդ մի խ մ ո ր եղ ե ն , որ Արցախական աշխարհ ում կոչվում է
դ ո վ լա թ .կ ր կ ե ն ի ։ Կրկենին հենց ա յդ ծավալուն գաթան է, իսկ
դովլա թը՝ նրա մեջ դր վա ծ խորհրդավոր կորիզը կա մ ուրիշ որևէ
նշան, որին ա րժա նա ցողը ճա նա չվում է գերդաստանի ընտ րյա լն
ու սիրելին։ Ա յս տեղ է՞լ նման սովորություն կար, թ ե ՞ Հա մե ստ ն
ուրիշներից է սովորել կրկենի թ խ ե լը ։ Պ ա ր զվ ե ց , որ նա Ոսկե­
վ ա զ ի ց է հարս եկել Փա րա քա ր։ Եվ ո սկե վ ա զցի Հա մեստ ը Փ ա ֊
րա քա րում կրկենի է թ խ ո ւ մ իր մ որից սովորած եղա նա կով։
— Հաջորդ անդամին էջմ ի ա ծնի կոլոլակ պիտի բ ե ր ե մ , —
ց ա ծ ր ա ձ ա յն խ ո ս տ ա ցա վ Հա մ ե ս տ ը ՝ տ եսնելով, թե իր ոսկեվազ–
յա ն կրկենին ինչպես ուրա խ ա ցրեց զինվոր ե ղ բ ա յր ն ե ր ի ն ։
— Հա ջորդ ա նդա մ որ դաս, մ են ք արդեն Կարսն անց կա ց ա ծ
կ լ ի ն ե ն ք , – խ ոս եց զինվորներից մեկը, որ կուշտ կերել էր և գռ–
տին էր թուլա ցնում*
— Աստվա ծ տա՝ ա նց կ ա ց ա ծ լի ն ե ք , — ուրախ արձագանքեց
Շա ր մա ղ ը ։ — Մինչև էլզուլում էլ կգանք, միա յն թե ետ ա ռա ծ
լինեք մեր հողերը։
— Էլզուլում չի, Շա ր մա ղ հոքիր , — ժպտաց Հ ա մ ե ս տ ը ։–
Էրզրոլմ է։
— Էլզուլում է, բա ի ՞ն չ է՛ Ք եզ համար զուլում եղավ, տ ե գ -
րակնոջս համար ե ղ ա վ , մեր քա վոր Ապետնակի զ ո ւյգ աղջկանց
համար եղա վ։ Ք ա ն ի ՜ մեկին հ ի շ ե մ ՚
Դ ո վ լա թ ֊ կ ր կ ե ն ի ն Արշակը պիտի կտրտեր։ Զաքարն ասաց.
•— Միայն դու կարող ես տասնհինգ հավասար բա ժին անել։
— Կարտիր, հոգի շ ա ն ,— մ ա յր ա բ ա ր հորդորեց Շարմա–
ղը ։ — Երեսկահատդ ասում է՝ արդար մ ա րդ ես։ Ք ո արդար ձեռ­
ք ո վ կտրիր։
— Արշա՞կն է արդար , — առանց հ ա յա ցք ն ուտելիքից կտրե­
լո ւ, հա րցրեց ՀԼաքարը և ք մ ծ ի ծ ա ղ ե ց , ա ս ա ց .— Դրա փեշի մեջ
մեռոն կեփվի՛
— Բա՜, ես մենակ ի մ մ և ռնելոլ օրը չգ ի տ ե մ ։
Արշակը գոտ կին կա պ ա ծ պ ա տ յա ն ի ց հա նեց ծա լովի գա ն ա ­
կը, գոտկի վրա թ ա վ տ վ ե ց , սրությունը փորձեց ձեռքի ափին և
գործի ա նցա վ ։ Շա րմա ղը, որ նա յում էր նրա այս արարողու­
թ յա ն ը , հիացումով խ ոս եց .
— Բա ասում էի, չ է ՞ ։ Մեր ողորմածհոգին էլ էդպես էր, հա ՜ »
ամեն ինչ տ ե ղ ը ֊ տ ե ղ ի ն ։ Գործիքները կա րգին-սա րքին։ Ձեռքի
գործն էլ՝ թ ա մ ա շա ։ Չ ուտես– չ խ մ ե ս, նայես ար ա ծ ֊ թ ո ղ ա ծ ի ն ..*
Փեշակիդ անունն ի ՞ն չ է, Արշակ ախպեր՛
Մինչև Արշակը կպ ա տասխա ներ, զինվորներից մեկն ասաց «
— Սնայպեր է ,— և բ ա ց ա տ ր ե ց . — Կարևոր թուրքերին վես.
բա ց ն ում է։
— Բա գնդակը ո՞նց է կարևորին ջոկում անկարևորիցI
— Գնդա՜կը չէ, ինքն է ջոկում, հեռադիտակով ն ա յո ւմ Էհ
տեսնում՝ սա հրամանատար է, մյուսը լավ դիրք ունի, շատ
վնաս կտա մ ե զ . . . և մ ե կ ֊ մ եկ, դ ը ՜մ բ, ջահանդամն է ճանապար­
հում։ ր
Շա րմա ղն ու Հա մ ե ս տ ը հիմա որ բա ց ա հ ա յտ հ ի ա ց ո ւմ ով էիհ
ն ա յո ւ մ Արշակին, որը կարտել էր կրկենին և սկուտեղի վրա դրել
Հ ա մե ստ ի առաջ.
— Ար ք ո ւր , դե՞, հիմի քո սուրբ ձ ե ռ քո վ բա ժ ա ն ի ր , տեսնենք
ղ ո վլա թիդ ո վ պիտի ա րժա նա նա ։
Հ ա մ ե ստ ն սկուտեղը բա ր ձ ր ա ց ր ե ց , պ ա ր զեց դեպի Արշակը.
— Դե՞, վ եր ց ր ու , — և պ ա րգևեց ա յն ժպիտը, որ ա յդ վ ա յր կ ­
յա ն ի ն Արշակ զինվորին դարձրեց աշխարհի տերը։
— Չ է՜, հրա ժա րվեց Արշակը , — քո ձ ե ռ քո վ , ա սա ցի, չէ >
քո սուրբ ձ ե ռ քո վ ։
Հա մե ստ ն անհամ արձակ ն ա յե ց կտորներին, մեկն ը նտ րեց
և ա րա գ, կարծես ձեռքը վա ռում էր, դ րեց Արշակի առաջ։ Հետո
մ յուսների բա ժինները տ վ ե ց ։ ՝Զինվորներն սկսեցին զգուշորեն
ուտել։ քա ք ա ր ն ա րա դ-ա րա դ իր կտորի հարցը լ ո ւծ ե ց , վ ե ր ա ­
դարձավ ուտելիքի մ ն ա ց ա ծ տ եսա կներին։ Հա րևա ններն էլ լռո ւ­
թ յ ա մ բ կերա ն։ Հա մ ե ս տ ը և Շա րմա ղն ի ր են ց բա ժի ն ն եր ի հասը
բ ա ց ա րին–ստուգեցին. ոչինչ չկա ր։ Չէր կերել մ ի ա յն Արշակը.
ուրեմն, կորիզը նրա բա ժ ն ո ւ մ էր։ Հա մ ե ս տ ը հա րցրեց.
— Ինչո՞ւ չես ուտում՛
— Պ ա հ ե մ ... հիշա տակ է , — հա մ ա ր ձ ա կվ եց ասել Արշակը, և
Հ ա մ ե ս տ ը , շփոթմունքը թա ք ց ն ելու հա մա ր, աննպ ատա կ իրար
բ ե ր ե ց « սեղանի * ուտելիքի մ ն ա ցորդները։
Հրաժեշտ պիտի տ ա յի ն , և թաքարը կա րգա դրեց, որ վերջին
անդամ լցնեն բ ա ժ ա կ ն ե ր ը ։ Շնորհա կա լությա ն խ ոսքեր ա սա ց,
յո կ ա տ ի անունից խ ո ս տ ա ց ա վ լա վ կռվել և արժանի լինել այս
հ ո գա տ ա ր ո ւթ յա ն ը ...
Արշակը նա յում էր նրան, սա կա յն չէր/ կարողանում լս ե լ։
Մտ քով ուրիշ տեղ էր։ Ուրիշ հոգս էր տակնհլվրա արել նրա
սիրտը։ Ուրիշ մի բա ղ ձ ա ն ք , երազում տ ես ա ծ հրաշք թռչունի
պ ես , նրան առել իր թ և ե րի ն , տարել էր անիրական մի աշխարհ,
որտեղ կռիվ չ կ աՐ> արյուն չէր հ եղվում, և հ ա մ ա տ ա ր ա ծ սերն ու
բա րութ յունն էին թ ա գ ա վ ո ր ո ւ մ ։ Երբ կտ րվեց ա յդ եր ա զ ից, բոլորն
իրեն էին նա յում՛ Նրա աչքի ա ռաջ, ա յնպ ես մոտիկ ու ի րակա ն,
ս ա կ ա յն երազի պես ա նհա վա տ ա լի, Հ ա մե ստ ի լո ւս ա պ ա յծ ա ռ ,
շիկնանքի ք ո ղո վ պ արուրվա ծ դեմքն է ր։ Ժպտում էր, և ճերմակ–
ճերմա կ ատամնաշա րը լուսնի մահիկի պես ց ո լո ւմ էր։ Նա ուզեց
կենա ց ասել և ա յդ կենա ց խոսքի մեջ Հ ա մե ստ ի ն շնորհակալոլ–
թ յ ուն հա յտ նել պ ա րգևա ծ մեկ Ժամվա երջանկությա ն հ ա մ ար ։
ա մ ա չեց ա յդ մ տ ք ի ց ։ Սակայն հանկարծակա ն մի մ ղումով խ ո ­
ս ե ց և ա յն, ինչ պիտի ուղղեր մեկին, ասաց երկուսին, ընդհա­
նուր։ Ասաց՝ հուսալով, որ նա պ լտ ի հա սկա նա . մի՞թե սուտ էին
այն հա յա ցքներն ու ժպիտները։
— Էս կռվող տղերքին մա յրեր են սպասում, հարսներ ու
հարսնացուներ են սպասում՛ Նրանց կենացը և ձեր կենացը,
ա ՞յ նոր բա րեկա մուհիներ։ Զեը շա՞տ կենա ցը։ Որ պատերազմ
չլիներ, մի ա մբողջ կյա նք էլ իրար կողքի ապրեինք, էսպես
իրար չէինք ճ ա ն ա չի ... Ուզում եմ ասել՝ էսքան չէինք։ ոնց
ա սեմ , է ...
— Հ ա րա զ ա տ ա ն ա , — հուշեց Շա րմա ղը։
— 2 ա տ ա պրես։ Խոսքը լեզվիս ծերին էր, բ ա յց չէր դ ա ֊
լի ս։ Մի ա մբողջ կյա նք էր պետք, որ էսքան հա րա զա տանա ­
յի ն ք ։ Ձեր շա տ կենացը՛ Ե վ... երանի ձեր հարևանների՚ ն ։
Զա րարը, գլուխը ետ թ ե ք ա ծ ծի ծ ա ղ ե ց ։
— Էդ հա րևանների՞ն ինչի հիշեցիր, ա ՞յ Արշակ ա խպ եր , —
զ ա ր մ ա ց ա վ Շա ր մա ղ ը , որ շուրջն էր աչք ածում՝ պատրաստվելով
վ եր կենալ, որովհետև ուղեկից զինվորը երևացել էր խ րա մա տի
ծա յր ի ն։
— նրանք ամեն առա վոտ առաջինը ձեր երեսն են տ եսնում , —
արդեն սիրտ ա ռա ծ՝ պատա սխա նեց Արջակը ։ — Իմացիր, որ
դրանից է սկսվում նրանց ամեն մի օրը, որ չի կարող բարի
չլինել։
— Է՜։ քե մ ա տ ա ղ, երեսդ տեսնող ամենն էլ մեկ չի լի ն ո ւ մ ,—
բա ց ա տ ր ե ց Շա րմա ղը, որ կարծես հասկանում էր Արշակի խոսքի
խ որ ք ը ։ — Մարդ կա, բա րևդ առնում է, թթվում՛
Զարարն աչքով արեց Արշակին և մտքում ասաց. «Թ ե կար­
ծում ես՝ սնայպ երը մ ի ա յն դու ես, մ ոլորված ես։ Էդ Շարմաղը
ք ե զ ա ն ի ց դիպուկ որ չկրակի, ք եզ հետ հավասար կ մ ր ց ի » ։
Շա րմաղն ու Հա մեստ ը լրիվ դատարկեցին իրենց կապոցները։
Ուտելիքի մն ա ցա ծը դասավորեցին պատրհաններում՝ հանձնարա–
րելով ինչպե ս պահել, որ ոչինչ չփչանա։
— Ա՞յ հեր օրհնած, մ եզա նի ց բ ա ն կպ րծնի՞, որ փ չա ն ա ,—•
կատակեց Զա րարը։
- , Տ եսա ՞նք, Զ աքա ր ախպեր, տ եսա ՞նք , — արձագանքեց Շար­
մ ա ղը ։— Հերս ա սում էր. «Մարդ ոնց ուտում է, էնպես էլ կաշ­
խ ա տ ի»։
 Երբ պիտի հրաժեշտ տ ա յի ն , Արշակն իրարով ա ն ց ա վ ։
— Բա մ ե ՞ն ք ինչ տանք — տ ա նե ք ։ Ախր, էսպես հա վասարու »
թ յո ՞ւ ն կլինի։
Զաքարը վերին փոքրիկ պատրհա նից դուրս բե ր ե ց արկի պար «
կուճից պ ատրա ստա ծ մի շողշողուն ճրա գ և մ եկն եց Շարմաղին։
— Գոմ ունե՞ս, տա՞ր , — ա սա ց ։ — Արշակի ձեռքի գործն է•
Շա րմա ղն ուզում էր հ րա ժա րվել, մեկ էլ մ տ ա ծ ե ց , որ կնե­
ղանա, վ ե ր ց ր ե ց ։
— Լույսի մեջ կե նա ք , — մ ա ղթ եց ն ա ։ — Ամեն վա ռելիս պիտի
հիշեմ։
Արշակն էլ մ ուշկ ահ ամ ոլկի փունջը պոկեց պատի մ ե խ ի ց և
անհամարձակ գրեց Հա մեստի, ձ եռ քո ւմ ։ Նրանք իրար ոչինչ չա–
սա ցին։ Խոսքերի փոխարեն հ ա յա ցք ն ե ր փ ո խ ա ն ա կ եցի ն, որոնց
մեջ եթե խ ո ս տ ո ւմ կար, մշուշոտ էր, անորոշ և հեռավոր աստղի
լույսի պես ա ղոտ ...
Երբ հասան խ րա մա տ ի մուտքի մոտ և կա նգ ա ռան, արդեն
լսելի էին հեռավոր զա նգերի ղողանջները՛ Նրանք խ ուլ, ծա ն ր *
ծանր հ ա րվա ծում էին, և Արշտկին թ վ ո ւմ էր, թե դրանք իր
ւրտի հարվածներն են, որ լսելի պիտի լինեն նաև Հա մեստ ի համար։
Ջ եր մ ա գ ին ձ ե ռ քս եղ մ ո ւմ ն եր ի ց հետո Շա րմա ղը նորից հի–
շե ց ր ե ց .
— ՓարաքարՈւմ ում էլ որ հ ա րցնեք Շ ո լլա վ ե ր ց ո լ աղջկա
տունը **,
— Ո ղ ջ ֊ առողջ մնաք, հ ա ղթ ա նա կով դ ա ռ նա ք , — մ ա ղ թ ե ց
Հ ա մ եստը։
Արջակը նրա լո ւս ա ճա ռա գ ա չքերում շողշողուն արտասուք
տ եսա վ և ինքն իրեն ա սա ց , «Ա ն ա ս տ վ ա ծ ը մթա ն մեջ Լույս կտ ա »*
* #
*
Իսկ Բաթումում հ ա յ պ ա տ գ ա մա վորները ոչինչ չգիտ եին ո ա զ ֊
մա ճա կա տ ում տեղի ո ւնե ցա ծ նոր դեպքերից և իր են ց պահում
էին իբրև պ ա րտվող, ավելի ճիշտճ արդեն պ ա ր տ վ ա ծ կողմի ն ե ր ֊
կա յա ցո ւցի չնե ր , որոնց միակ պարտա կա նությունն է հանձնվել
հ ա ղթ ա նա կա ծ կողմի ո ղ որ մ ա ծո ւթ յա ն ը և գութ հ ա յց ե լ ։ Նրանք
գ ո ՜ւթ պիտի հ ա յց ե ի ն թուրքերից
Ալեքսանդր Խատիսովը հյուրա նոցի մուտքի մ ոտ հանդիպել
էր ֆերիկ Վ եհիբին, որն իրեն ոչ մ ի ա յն ուշադրություն չէր դարձ*՞
310
րել, ա յլև ցուցա դրա կա ն ա րհամարհանքով շրջվել էր ու շաղալ.
վ ե լ գերմանական « Մերսեդեսի» մեջ ու ջտապ հ ե ռ ա ց ե լ։ Եվ դա
հիմնավոր պ ատճառ էր, որպեսզի հ այկա կա ն պ ատվիրակությա ն
ղեկավարն իր գործընկերներին ներկա յա նա ր սգվորի կերպա­
ր ա նքով, ապա, մի մա մ խորհրդավոր, ողբերգական գաղտնիք
պահպանողի խաղեր անելուց հետ ո, հաղորդեր, որ իրենք վ երջ­
նականապես կորած են։
— Կորած ենք, և ոչ մի փրկություն չկա՛ Բա Վեհիբն ինձ
տեսնի և չուզենա ՞ էլ բա րևս ա ռնել։ Կնշանակի՝ իրենք նստած
են Երևանում և կարող են մ եգ ջան տեղ չդնել։ Չ ե՞ք հիշում,
մեկել օրը Խալիլն ասաց, « Հ ա յե ր դ պարտված եք և խ ոհեմ կլի­
նեք, եթե զենքը ց ա ծ դնեք ու վերջ տաք ա վա զա կա յի ն գործո­
ղություններ ինձ։
Բ՛արքերը հա յկա կա ն <ւավազակային գործողություններ .» են
կոչում ա րևմտ ա հա յ ազատագրական զորա խ մբերի մ ղ ա ծ կռիվ­
ները։ «Դուք ա յդ ա վազակապ ետ Անդրանիկին մեր ձեռքը պիտի
տ ա ՞ք, թ ե ՞ ոչ » , — վերջում սպառնալից իր խոսքն այսպես էր
փակել Խալիլ բ ե յ ը ՝ երևի մ տ ա ծելո վ , որ բա վա կա ն է՝ Անդրա­
նիկի զորա խ ումբն էլ դադարի գո ր ծե լո ւց, որպեսզի իրենք իրենց
կրունկների տակ զգան մի ամբողջ դիա կնա ցա ծ Հ ա յա ստ ա ն և
նրա վրա խաշ քաշեն որպես իրենց երբեմնի թշնամու, որը հո­
ղին է հա նձնվա ծ և այլևս չի կ արող գլխ ա ցա վա նք պատճառել։
Բայց Անդրանիկը դեռ գլխ ացա վանք շատ էր պատճառում, որով­
հետև նման էր անիրական, արտասովոր ուժի, ալլահի ղրկած դի­
վ ա յի ն պատմի, որը մեկ հա յտ ն վո ւմ էր Դիլմանում, մեկ Ս ա ֊
ր ի ղ ամիշի տակ, մեկ Ղարա քիլիսա յի մոտ կարող էր փակել
թուրքական զորքի ճանապարհը և հետո էլ պիտի հա յտ նվեր Նա­
խիջևանում կա մ Զ աևգեզուրում՝ հատկապես այն ճամփաների
տիրակալի դերում, որոնք ամենից շատ էին անհրամեշտ Բոլր–
քական կա յս րությա ն արևելյան քաղա քա կա նությունն ապահո­
վելու գործին։
Շատ էր դմվա րա ցել հ ա յ դիվա նախոսների գործը՛ Այնքան էր
դմվա րա ցել, որ նույնիսկ ամենաճարպիկ ու ա մենա ձեռներեց
գործիչ համարվող Ալեքսանդր Խատիսովը, ա նգործությա ն մ ա տ ֊
նըվա ծ, չգիտեր խ ն չ պետք է անել ծուղակից դուրս գալու հա­
մ ա ր։ Նրան ա մ ենից շատ հա վասարակշռությունից հանել էին
կովկա սյա ն դաշնակիցները, որոնց հետ մի ամիս առաջ փ ա ՛ ֊
փ ա յո ւ մ էին ոչ ա յն ք ա ն մ ռ ա յլ երազներ և հույս ունեին, թ և
պիտի ստեղծեն հ ա մ ա կո վ կա սյա ն մ ի հզոր ընտա նիք, որի հա *
մա ր ա յլևս սարսափելի չպետք է լինի հարավի գորշ գ այլ ը * Ւ՞նէ
եղան ա յդ եր ա զներն ու հ ո ւյսե րը ։ Պարզ է, թե Օաքվի մ ո ւս ա -
վ ա թա կա ններն ինչո՞ւ ա յնքա ն շուտ և այն պես պ ատրա ստա կա մ
ընկան թուրքերի գի ր կը • Օսմանյան եռա պ ետ ությա ն ներկա յ ա -
9 Ոլցիչներին հաջողվեր նրանց գլուխները լցնել համաթուրքական
ոլ հա մա իսլա մա կա ն զ ա ռ ա ն ց ա ն ք ո վ ։ Ւսկ մ ենշևիկն ե՞րը ։ Նրա՞նք
ինչու են փա խչում հ ա յե ր ի հ ա մ ա գո ր ծա կ ց ո ւթ յո ւն ի ց * Մի՞թե
կա րծում են՝ բա վ ա կ ա ն է գերմա նա կա ն հենա կներով ոտքի կ ա ն գ­
նեն և անմիջա պես կկարողանան ինքնուրույն շա րժվել, նույնիսկ
հաջող ք ա յլ գցել մ ե ծ - մ ե ծ տ երությունների հ ե տ ։ Այն օր գ ե ն ե ­
րալ էոսովը վ ր ա ցիների ա յց ե լո ւթ յո ւն ի ց հետո մի քիչ բա ց սի ր տ
էր դարձել ի ր են ց հետ և բ ա ց արեց վ ի ր ա ֊ գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն հնա ­
րա վ ո ր դա շնա կցությա ն եթե ո՜չ բոլոր խ ա ղ ա քա ր տ երը , ապա
գոնե ա մեն ա հ ի մ ն ա կա ն նե ր ը։ Ասո ւմ էր. «Վրացիների՝ հետ մենք
տնտեսական մ եծ ա ծ ա վ ա լ գործա կցութ յուն կունենա նք, նրանց
եբկրի մա նգա նի հանքերն ու մ երձա րևա գա րձային ա յ գ ե գ ո ր ծ ո ւ ֊
թ յո ւն ը Գ երմա նիա յին կտան ա յն , ինչ մ ենք ապարդյուն փնտրում
ենք Ուրիշ երկրն երում. . . Ւսկ Հա յա ստ ա ՞ն ն ինչ ունի։ Հ ա յե ր ը
գերմա նակա ն օգնությա ն հա մա ր ի ն չ ո ՞վ կարող են վ ա ր ձ ա հ ա ֊
տ ույց լ ի ն ե լ » ։ Գերմա նա ցի զորավարը պատասխանի էր ս պ ա ֊
սո լմ , իսկ Հա յա ս տ ա ն ի շահերի ու իրավունքների պաշտպան֊
դիվա նա խոսը չգիտ եր, թե իր «պ ա շտ պ ա ն ա ծ» երկիրն իրապես
ի ՞ն չ ունի և ինչո՞վ կարող է գա յթ ա կղիչ դառնալ շա հա մոլ ե վ ֊
ր ո պ ա ց ո ւ հ ա մ ա ր * Իսկապես ի ՞ն չ ունի Հ ա յա ս տ ա ն ը , օգտակար
հ ա նա ծո ն եր կա ՞ն ա յն տ ե ղ , հողը կա րո՞ղ է տալ ա յն ք ա ն բա ր իք ,
որ կարողանա կերակրել ոչ մ ի ա յն իր վրա ա պ րողին, ա յլև լցնել
գե րմ ա ն ա ցի շա հա մոլի անկուշտ ա չքը։ Ի՞նչ Հ ա յա ս տ ա ն էր մ ն ա ֊
ց ե լ թուրքական բռն ա գր ա վ ո ւմ ն ե ր ի ց ու հարևանների սանձարձակ
ոտնձգություններից հետո, մի Արարատյա ն նահանգ ու Սևանի
չոր ափերը։
Խատիսովը խ որհրդա կցեց իր պ ա տ գա մ ա վորությա ն մ յո լս ա ն­
դամների հետ, և նրանք էլ չկա րողա ցա ն շատ բա ն ա վելա ցնել
ա յն պ ա տ կ եր ա ց ո լմ ին , որ ինքն ուներ Հա յա ս տ ա ն աշխարհի մ ա ­
սին։ Պապաջանովը զ ա ր մ ա ց ա վ Ֆոն էոսովի տարօրինակ հ ե­
տաքրքրա սիրությա ն վ ր ա . «Հ ա յա ս տ ա ն ի չոր քա րերից ի ՞ն չ պիտի
^ որզի այ գ ց ն դ ա ծ գե րմ ա ն ա ց ի ն » ։ Սիմոն Վ րա ցյա նը ծ ո ց ա տ ե տ ­
րո ւմ գ ր ե ց , որ Թիֆշիս վերա դա ռնա լուց իր «էՀ ո րիզոնում 1) ան­
պ ա յմ ա ն հոդվա ծաշար կտպագրի Հ ա յա ստ ա նի գյո ւղ ա տ ն տ ե սա ­
կան ու երկրաբանական առանձնահատկությունների մասինէ Հովս,
հաննես քա ջա զն ո ւն ի ն հիշեց Տոլստ ո վ ի կոնյա կը և զգուշա ցրեց
մ ի ա ժ ա մա ն ա կ, թ ե դա տնտեսական փոքրա ծավա լ միավոր է,
և, ապա, դժվար թ ե կոնյա կի մենաշնորհի տնօրեն Շուստովը
հա մաձա յն ի ունենալ գերմ ա նա ցի գործընկերներ։
Հովհաննես ւ9 աջապնոլնին, բն ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ ինքնա մփ ոփ մարդ
լի նե լո վ , ժա մա նա կն անց էր կա ցնում օրվա դեպքերի վրա խ ո ր ֊
հըրդա ծելով և մ տ որումներն էլ հաճախ գրի էր առնում մ ի ը ն դ հ ա – .
նուր հաստափոր տետ րում, որը դարձել էր նրա խ ոս տ ո վա նո ւ­
թյունների մ ա տ յա ն ը * Այնօր նա սրտի ց ա վ ո վ գրեց իր են ց վ ե ր ­
ջին խ որ հ ր դ ա կցո ւթյա ն մա սի ն։ Այս գրառումը նա փա կում էր
ցա վա գի ն հարցերի մի փնջով. «Ե վ ա յս մե՞նք ենք, որ եկել ենք
պաջտպանելոլ ա յն երկրի դատը, որի մասին ն վ ա զա գո ւյն պատ­
կերա ցում իսկ չո ւն են ք ։ Չ գի տ են ք՝ ի ՞ն չ կա ա յն տ եղ , ի՞նչն, խ կա զ ­
մ ո ւմ նրա հա րստ ությո ւնը և ի նչի ՞ կարիքն ունի։ Իսկ ժողովրդի՞
մասին ինչ գ ի տ են ք , ի ՞ն չ է մ տ ա ծո ւմ , ի ՞ն չ է ուզում, ո՞րն է նրա
ց ավը> ի նչպ ե՞ս պիտի դ ա րմա նել։ Ինչորվ կարող ենք օգնել, որ
նա ոտքի կանգնի և շարունակի իր պատմական ճանապարհը։
Ե վ դժբախտ ի մ ազգ, գոլ ե րբ ես ունենալու ք եղ արժանի առաչ–
նոր գն եր »։
Հ ա յ պատվիրա կներն ա յսօրինակ անպտուղ մտ որումներով
էին սպանում ի ր ե ն ց օրը՛ Իսկ Վեհից փաշան նախքան նրանց
ղեկավար Ալեքսանդր Խատիսովին կռնակ ց ո ւ յց տալը առել էր
Սարդարապատում իր զորքի կրած պարտությա ն բ ո թ ը և շտ ա ­
պում էր ռա զմ ա ճ ա կա տ ։
Ա յգ ֆ եր ի կ -մ ա ր շա լը , որ վ ա յե լո ւմ էր երիտթուրք բռնապե­
տությա ն պ արագլուխ ների վստ ա հությունը, իսկապես փորձառու
և գրագետ զորավար էր, որպեսզի կարողանար երեք-չորս տա­
րիների պ ատերազմա կա ն առանձին դրվա գներից գաղափար կա զ­
մել հայկական զ ո րա խ մբ եր ի ռա զմակա ն կարողությունների
մասինև որևէ լուրջ դիմադրություն սպասեր նրանց կող մ ից։
աս պուրակ անի ինքնապաշտ պան ական մարտերն ու Դիլմանի
ճա կա տ ա մա րտ ը, էրզրումի կռիվն ու կամավորական գնդերի
հանկարծահաս հարվածները Վեհիբին ստիպում էին մ տ ա ծ ե լ, որ
հա յկա կա ն զորքը մի տեղ պետք է ասի իր վճռական խոսքը։
Եթե ա յգ խոսքը չա ս վ ե ց Ե րզնկա յում, ապա կասվեր Սարիղա֊
՛միջում։ Սարիղամիշում, անշուշտ, ռուսական հրամա նատա րու­
թ յա ն ը հա մա կա ծ խուճապը խ ա ն գա ր եց , բ ա յց դեռ թիկունքում
Կարոն էր՝ Անդրկովկասի նա խ ա շեմի հզոր բե ր դ ա մ ր ո ց ը , որի
տերը վիթխարի ա ռա վելություն պիտի ունենար հարձակվող բ ա ­
նակի հ ա մ ե մ ա տ ո ւ թ յա մ բ ։ Կարոն էլ ը նկա վ, և Վեհիբը գիտեր, որ
դա հ ա յ զորքի անճարա կությունից չէր, ա յլ իր ու Չխենկելիի այն
գ ո ր ծա ր ք ից , որի մասին հա յերն ի մ ա ց ա ն բ ե ր դ ա մ ր ո ց ի անկումից
հ ե տ ո ։ Ալեքսանդրապոլի հեշտ ն վ ա ճ ում ը , ճիշտ է, Վեհիրին տ ո ­
գորել էր մ ե ծ ի նք ն ա գո հ ո ւթ յա մ բ և, մ ա նա վ ա նդ , արհամարհան­
ք ո վ հ ա յո ց զորքի հա նդեպ > Բա յց նա գիտեր, որ կա ժողովուրդ,
որի բեկորները երկրի տարրեր կողմերից հա վաքվել են Արաքսի
ձ ա խ ա փ ն յա կ ը ։ Հա վ ա ք վ ե լ են ոչ թե մեռն ե լո ւ, այլ ապրելու հ ա ­
մ ա ր ։ Ւսկ նա, ով որոշել է ապրել, դժվար թե հ եշտ ութ յա մբ
հա նձնվի թշնա մ ո ւն։ Սակայն ա յսք ա ն ից հետո եթե ֆերիկ Վե–
հիրն սպասում էլ էր ժողովրդական ուժի մի պ ոռ թ կ մ ա ն , ապա
ո՜չ Սարդա րա պ ա տում, ուր իրենք մտել էին շքե րթ ո վ, և բոլորո–
վին չէր երևում, թե նրա թիկունքի բ ա ց տա՛ ա ծությո ւններից որևէ
վ տ ա ն գ է Ապառնում։
Արդահանի վ ր ա յով գիշերը նա հա սա վ Ալեքսանդրապոլ և,
վ ր ա յի փոշին անգամ չ թ ո թ ա փ ա ծ , գւխին հա վա քեց ճակա տի
սպ ա յա կույտ ն ու դիվիզիաների հրամա նատա րներին, նրա ն9
գլխին էլ թ ա փ ե ց իր ցասումն ու հ ա յհ ո յա նք ի տարա փը։ Շևքի
փաշա ն՝ Սարդարապատի դաշտում ջարդ կերած Ե րեսունվեցե­
րորդ գիՀՒզյ,ա յՒ հրամա նատա րը, կուչ էր եկել նրա առաջ և շ ա խ ֊
ս ե յ ֊ վ ա խ ս ե յ ի հա նձնվա ծ մոլեռա նդի նման սպասում էր իր օր ­
հասին։
Կովկասյան ճակատի հրամա նատա րի առաջ խ ե ղ ճ ֊խ ե ղ ճ
կծկվել էին Կողքի ու Սուրմալվի կողմերում տ եղ ա կ ա յվ ա ծ զ ո ­
ր ա մ ա ս ի հրամանատար Մյուրսալ փաշա ն, Շիրակում կա զմ ու
պատրաստ դեպի Ջ ո ւլֆ ա , իսկ ա յն տ եղ ի ց էլ Բաքու գնալու հա ­
մա ր նա խ ա տ ես վա ծ դիվիզիաների հրամանատարներ Հիլմի փա ­
շա ն ու Բ յա զ ի մ Կարաբեքիր բ ե յ ը , ինչպես նաև Թիֆլիսի վրա
աթջավող զորքերի հրամա նատա ր Ջավյիդ փաշա ն։ նրանք ա մ ­
բողջ գիշեր անքուն էին ա նցկա ցր ել, որովհետև կա րգա դրվա ծ էր
եղել հա վաքվել Ա լեքսանդրապոլում և սպասել Վեհիբ փաշայի
յա մ ա ն ո ւ մ ի ն։ Ալեքսանդրապոլում էլ ի մ ա ց ե լ էին՝ ինչի՞ հա ­
մ ա ր է արված ա յդ կարգադրությունը և վ ա յր կ յա ն առ վ ա յր կ յա ն
սպասել էին նրա հ ա յտ ն վե լուն ։ Հիմա տեղները նստա ծ ննջում
էին և Վեհիրի յուրաքա նչյուր գոռոցի վրա վեր էին թ ռ չո ւմ , աչք­
ները տրորում։ Մի ա նգ ա մ էլ վեր թ ռ ա ն , տեսան՝ Վեհիբը կ ա ն գ ­
նել է Շեքի փաշա յի քթի առաջ կատաղությունից եռում է.
— Ա՞յ հա յվ ա ն, հ ա յվ ա ՞ն օղլու, հիմա աշխարհում հինգ դի­
վիզիա հա յ չի մ ն ա ց ե լ , — զորավարն էր ասում՝ ցուցա մ ա տ ը
տնկած Շեքի փաշա յի աչքի առաջ ։ — 19ո դ իվիզիա յի դեմ նրանք
ինչպե՞ս կարող էին հինգ դիվիզիա հանել։
— ՎաԱա՜ հ , ֆերիկ։ այդքան զորք էին հանել մեր դ եմ , և
դեռ ետևից էլ անվերջ դալիս էին նորերը։ Գնացքը զ ն ո ւ մ ֊ դ ա –
լիս էր։ Գալիս նոր զորքն էր բե րո ւմ , գնալիս էլ տանում էր կո­
տորվածներին ոլ վիրա վորներին։ Մենք ջարդում էինք, նրանք
նորերն էին բե րո ւմ ։
Այն ժամանա կ Վեհիբը հ եռա ցա վ նրանից և արտասանեց իր
հրամա նը, որն անմիջա պ ես գրի էր ա ռնվում գրագիրների կ ո ղ ֊
մից։
— Հր ա մ ա յո ւմ ե մ , որ Հինգերորդ դիվիզիան Բորչալուից ետ
դառնա և, միա նա լով Տա ս ն մ ե կ ե ր ո ր դ ի ն , Ղարաքիլիսայի ուղղու­
թ յ ա մ բ ավեր ու մահ սփ ռելով հասնի Երեան։ Կողբում ու Ս ո ւ ր ֊
մա լվում արԱկող անող մեր զո ր ք ը ... ՝&եզ հետ եմ, Մ յուր սալ փ ա ­
շա, բա վա կան է գլուխ պ ա հես, ի թ օղլու ... Զ ոԸքերդ ա ն ց կ ա ց ­
րու և ա յդ գյավուրների թիկունքը կտրելով այն պես հա րվա ծիր ,
որ կենդան ի մարդ չ մ ն ա ։ *ելխի ընկա ՞ր։
Մյուրսալ փաշան ք ն ա թ ա թ ա խ աչքերը տրորեց, վեր թռա վ
տեղից և խ ոն ա ր հվ ե ց .
— Ս չքխ ս վրա, ֆեր ի կ, գլխի՜ս վրա*
Ապ ա կա րգագրեր, որ Հիչմի փաշան ու Զ յա զ ի մ Ա ա ր ա բե ֊
քիրն իրենց զորքերը հանեն պահեստային վիճակից ու փ ո խ ա դ ­
րեն Սարդարապատի ճա կա տը։
((Սարդարապատի ճակատՀՕ գոյո ւթյո ւն չէր ունեցել ո՜չ ք ա ր ­
տ եզներում, ո՜չ էլ կռվող կողմերի ծրա գրերում։ Այն ծն վ եց հ ա ն ­
կարծ, մ ի ա ն գա մ ի ց, մ ա յի ս ի 2 2 - ի կեսօրին, երբ հայերը թ ո ւր ք ա ­
կան բռն ա կա լո լթ յա ն հա յա կործա ն ծրագրի դեմ հանեցին կռվելու
և հաղթելու իրենց կա մ քը։
Սարդարապատի՜ ճա կա տ ։ Ո՞նց թ ե ։ Իսկ դա ի՞նչ ճակատ է ,
4Ա1 պիտի կլանի Ատրպատականի ու Ագրրեջանի գրա վմա ն հ ա .
մար ն ա խ ա պ ա տ րա ստ ա ծ դ ի վիզիա ները, Հի լմ ի փաշան ու Ք յ ա -
գ ի մ Կարարեքիրը, որ ա յդ օրերին կ ա ն խ ա վ ա յելո ւմ էին Բաք •
վ ում հաղթականորեն իրար հանդիպելու և ա յնտ եղից ի ր ե ն ց կա -
ստ վա րութ յա նը Ադրբեջանին տիրանալու մասին զ ե կ ո ւ յց հղելու
երջանկությունը, մ ե կ ֊ մ ե կ ո ւ ն ա յե ց ի ն տարա կուսա նքով։ Եվ ա յդ
հ ա յա ցք ա փ ո խ ա ն ա կ ո լթ յո ւն ը չվրիպ եց Կովկասյան ռ ա զ մ ա ճ ա կ ա ֊
տի հրամա նատա րի լա ր վ ա ծ ուշա դրությունից։
— ի ՞ն չ եք դլուխներդ օրորում ծո ւյլ եզների ն մ ա ն , – , գոռա ց
Վ եհիբը ։ — Բավակա՞ն չէ՝ որքան թիկունք պ ա հեցիք։
Ք յա զ ի մ Կարարեքիրը հ ա մ ա րձա կվեց բա ց ա տ ր ե լ ի ր են ց տ ա ֊
րակուս անքը>
— Ֆ եր ի կ, ի մ երեսը քո ոտի տ ա կ , — ա սա ց , — առջևում Բ ա ֊
ք ո լ կա , մ ե ծ կռիվներ պիտի լինեն Թ ա վրիզից մինչև Դ երբենդ։
Կառավարությունն ի ՞ն չ կասի, եթե մ են ք մ եր լա վ ա գո ւյն ուժերը
խ արշենք Սարդարապատի պես աննշան ճա կա տ ներում։
— Ա յդ խ ելքին եք, հ ա ", որ մի բ ո ւ ռ գյա վուրներ ձեր քթին
տալիս են ու ետ շպ րտ ում , — հ եգն ա ն քո վ պ ա տ ա ս խ ա նեց ֆերիկ
Վ եհիբը >— Մենք Բաքու կարող ենք հասնել մ ի ա յն Սարդարա֊
պատով ու Երևանով։ Ահա ա յս տ եղիս դ եմ է առել Հ ա յա ս տ ա ն ը , —
և Վեհիբը ցո ւցա մ ա տ ն ա նցկա ցր եց կոկորդի վյրայով ։ — Մենք
կա մ պիտի հողին հ ա վա սա րեցնենք մի թ ի զ մ ն ա ց ա ծ այս Հ ա ­
յա ս տ ա ն ը , կամ էլ չենք տեսնի Բաքվի երեսը։ Այս է մեր միակ
ու իսկական ճանապարհը։ Հա սկա ց ա ՞ք , ա ՞յ ա նխ ելքներ։
Յաղուբ Շեքի փաշան ուրախ էր, որ Կովկասյան ճակատի
թուրքական բոլոր ուժերն ուղղվում են Ս արդարապատ-երևան
ճակատի վր ա ։ Սակայն ներքին մի վա խ ուներ իր հա ղորդած
տեղեկությունների հա մար։ Գուցե ի ր ենթականերն ուռճեցրա ծ
էին ն երկա յա ցրել հ ա յո ց զորքի ք ա ն ա կ ը ։ Իսկապես, նրանք որտե.
ղ ի ՞ց պիտի հինգ դիվիզիա հանեին Սարդարապատի ուղղ ո ւթյա մ բ։
Վ ա խ եցա ծի աչքին մեկը տասի տեղ է երևում։ Եվ այն ժամանակ
ինքը խաղք ու խ ա յտ ա ռ ա կ կլինի կա յս րո ւթյա ն բա նակների
ա ռաջ։
— Տ ե ղ երկու օր ժամանակ եմ տա լիս , — կտրական հ ա յ­
տարարեց Վեհիբ փաշան ։ — Երկու օր, և դուք պատրաստ պիտի
լինեք արյան մեջ խեղդելու գյավուրների հինդ դիվիզիաները։ Իսկ
դ ո * ւ ք , – նա մա տը տ նկեց դեպի Հիլմի փաշան ու Զ յա զ ի մ Սա–
ր ա բ ե ք ի ր ը , — Ժամանակիէն զորքը աեղ հա սցնելու հ ա մա ր կօգ տ ­
վեք երկաթգծի ծ ա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց ։

փ *
*

Երեկոյան Մ իքա յելն ու Հ ո վսեփ ը հոր մոտ գնացինք երբ ար~

դեն զորա մ ա սում հ ա մ ա տ ա ր ա ծ հանգիստ էր, և լռել էին ն ո ւ յ­
նիսկ այն հատուկենտ կրա կոցները, որոնք դիրքերում պահում
էին պատերազմի շն չա ռ ո ւ թ յա ն ը ։
Ռ ա զմա ճա կա տ գալուց հետո Հ ո վ սեփ ն առաջին ա նգ ա մ էր
ա յց ե լո ւմ հորը։ Միջնորդ էր դարձրել Մ իքա յելին, որովհեՆւև չ գ ր -
տեր ՝ հայրն ինչպե՜ս պի տի ընդուներ իր ինքնագլդւիս վճիռը։
Չդիտեր ոլ ա նհա նգստ ա նում էր, չ ն ա յա ծ Մ ի ք ա յե լը հիոիձում էր
հ ա մ ոզ ել, որ տարօրինակ ու սարսափելի ո չին չ չի պւմԽահել,
ընդհակառակը, հայրն ուրախ է, որ իր որդիները եկել են մ ա ս ­
նակցելու հա յր են իքի փ րկությա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն ։
Դա նիելբեկն ի ն ք ը մ ո տ ե ց ա վ վրանի մուտ քի առաջ վ ա րա ­
նոտ կա նգնա ծ Հ ո վ ս եփ ի ն , Ժպտալով գրկեց, ս ե ղ մ ե ց կր ծքին, հ ա մ ­
բուրեց ճա կա տը, ապա բ ա ց թ ո ղ ե ց և ճրագի աղոտ լույսի տակ
տնտղեց նրա բ ո յ ֊ բ ո ւ ս ա թ ը ։
- Սարդին տղա ես դարձել, հա ՜ , — շինծու անտարբերու–
թ յ ա մ բ նկա տեց հ ա յր ը ։ — Թեղ է լ ես թ ո ղ եր
Հ ովսեփ ը, կա րծես հոր բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յա մ բ շոշ տվա ծ հասակից
ա մա չելով, մի ոտ ից մյո ւսն էր հենվում, հ ա յա ցքն աջ ու ձախ էր
գցում։
— Դե, ի ՞ն չ ես ք ե զ կո ր ցր ել , — խ ոս եց կողքին կա նգնա ծ
Մ իքա յե լը և ուսը հ ր եց ։
Հ ա յր ն ուրա խ ությունից խոսք չէր գտնում ասելու։ Տղա ն իսկ
և իսկ Փիրումյ ան ծա ռի պտուղն է ՝ բա րձրա հա սա կ, ուսերը լա յն
ու ա մոլը։ Երեսկահատը որ ի ր ենցն էճ թուխ ու կրակոտ։ Ռե չէ,
փոքրուց հասակ չէր գցում և կարծում էինճ ք ե ռ ո ն ց է ք ա շ ե լ *
— Լևո՞նն ինչպ ես է , — գորովա նքով հա րցրեց հ ա յր ը ։ — Մ ե­
ծա ն ո ՞ւմ է։ Ո՞նց է սովորում։
- Լևոն ը լա վ է ։ Մայրիկը գոհ է ն րա ն ի ց , — երեխա յո րեն
պ ա տա սխա նեց Հ ո վ ս ե փ ը ։
 «Մ ա յրիկը գոհ է » , ուրեմն յա վ է սովորում։ Երանոլհի Խա–
լա թ յա ն ց-Փ ի ր ո ւմ յա ն ի գոհունակությանն արժանանալու համար
զավակները պետք է ձեռք բերեին ուսումնական հաստատությա ն
բոլոր գովեստներն ու բա րձրա գույն մեդալները՛
— Պ՝ե, ի նչ եք կա նգնել, ն ստ ե՜ք , — վրանի եզրով շա ր վ ա ծ
ոոք քա րերը ց ո ւ յ ց տալովդ առաջա րկեց հ ա յր ը ՛— Սրանք են մեր
աթոռներն ու բա զ կ ա թ ո ռ ն ե ր ը ։ — Եվ ինքը նստեց նրա նցից մեկի
վրա։
— Երևի պիտի հանգստանաք, ուշ է , — ասաց Մ իքա յե լը և
գլուխը Հովսեփի կողմը դա րձրեց . — Ե՜վ ուզում էր տեսնել, և՜
ա նհանգստանում էր։ « Հ ա յր ի կ ը ,— ասում է , — բա ր կա ցա ծ կլի­
ն ի վրաս, որ առանց հարցնելու վեր եմ կ ա ց ե լ-ե կ ե լ»։
— Հա յրիկը բ ա ր կ ա ց ա ծ չ է ։ Հ ա յրիկն ինչո՞ւ պիտի բա ր կ ա ­
ն ա , — դժկա մ խ ո ս ե ց հ ա յր ը ։ — Ւայց նման դեպքերում հարկ է
խորհրդակցել ծնողների հետ՛ Նրանք երբեք էլ ձեր վատը չեն
ցա նկա նա և չեն տա այնպիսի խորհուրդ, որի համար դուք
երբևէ ա մաչեք։
— Մայրիկի հետ ենք որոշել, հ ա յր ի կ ,— դարձյա լ երեխա յո–
ր են արդա րացա վ Հ ո վ ս ե փ ը ։ — Ւսկ դուք ա յս քա ն հ եռու։ Մինչև
նամակ գրեինք, մինչև պատասխան ստ ա նա յի նք, որքա՜ն ժ ա մ ա ­
նակ պիտի անցներ։
— Ւսկ ինչպ ե՞ս որոշեցիք մ ի ա ն գա մ ի ց ու ա յդպես կտրա­
կա ն։
— Բարեգործականը ժողով էր հրավիրել։ Խոսեցին ռա զ մ ա ճ ա ­
կատի վիճակի մա սին՛ Եոչ արին, որ երիտասարդները մեկնեն
ռա զ մա ճա կա տ ։ Մարիամն ու Սոփիկն էլ գթ ությա ն քույրեր գրվե­
ց ի ն ...
— Նրանք է՞լ են մ ե կ ն ե լ , — ա նհա նգստա ցավ Դա նիելբեկր։
— Դեռ ոչ, հա յր իկ։ Նրանք պետք է բժշկություն սովորեն,
հետո՜։ Ւսկ տուն դառնալուց մ տ ա ծե ցի ն ք , որ իմ տեղն ա յստեղ
է , Եկ ա Երևան, Ա զգա յին խորհրդում ի մ ա ց ա հորեղբա յր Պողոս-
բե կի հ ա ս ց են . . .
— Ուրեմն, մի ժողովն ա յդպես ա մեն ինչ շուռ տվեց՛
— Այն ժողովին Վահան Տ ե ր յա ն ն էլ էր ներկա։ Մեզ տուն
ո ւղե կց եց ։ ճա նա պ ա րհին շատ խ ո ս ե ց ճակա տի մ ա սին ։ — Հ ո վ ­
սեփը հանկարծ հիշեց մի վա ղեմի հա նդիպ ում Միտս է, որ
մի անգամ պրոֆեսոր Ադոնցի և ք եռու հետ եկավ մեր տուն։
 հա ։ա> մ Լի^ւ, և ձեզ ասաց, «Մ են ք ի ՞ն չ ենք որ. ահա ծանր ժ ա -
>1տնակն հր են վրա հասնում, և մեր ազգին պետք են լինելու
զ ի նվ ո ր նե ր...X ։ Այս հավաքին էլ մեկը բա րձրա գոչ խոսքեր ասաց
մեծահարուստների նվիրատվությունների մասին՛ Նա տեղից վեր
կա ցա վ և տխուր մ ո տ ե ց ա վ ա մ բի ոն ի ն , երանի տ վեց կա մ ա վ ո ր ­
ն եր ի ն ։ «Ահա նրա նք են , — ա սա ց , — արժանի բոլոր բարձր խ ո ս ­
քերին. գնում են աստծուց ստ ա ցա ծ միակ կյա նքը պարգևելու
իրենց հ ա յր են իք ի ն ... Իսկ մենք այստեղ տաք տեղերից ելնում,
կուրծք ենք ծ ե ծո ւմ ։ Նախանձում ե մ , — ա սա ց , — ճակատ մ ե կ ­
նող վերջին կա մ ա վորին։ Չ ն ա յա ծ նրանց շարքերում վերջինը
չ կ ա » ։ Եվ պարզ երևում էր, որ հոգով նրանց հետ է։ Իսկ մ ա ր ­
մ ի ն ը ... մարմի ն ը ... այր վող մոմի պ I. ս սպառվում է>
Հ ա յր ն ինքնա բեր ա բա ր տղայի հետ զրույցի մեջ մտավ՝ նրան
հավասարի տեղ դնելով, նույնիսկ զգուշանալով, որ հանկարծ
ա յգ մ ե ծ ա ց ա ծ փոքրի առաջ չխա թարվի իր հայրական մ ե ծ ո ւ­
թ յո ւն ը ։
— Իսկ ք ե զ ճա ն ա չե ՞ց Վահանը ,— հա րցրեց հայրը՝ ինքն էլ
չի մ ա ն ա լո վ ինչո՞ւ ա նպ ա յմ ա ն ուզում էր, որ ճա նա չա ծ լի ն ի ,
նույնիսկ խ ոսքեր փ ո խ ա ն ա կ ա ծ։
— ճ ա ն ա չ ե ց , ա յո ՞ , — Ժպտուրախ պ ա տ ա սխա նեց Հ ո վ ս ե փ ը ։ —
Երբ ցուցա կա գրում էին, ազգանունս լսելուն պես տեղից վ եր
կ ա ց ա վ , հարցուփորձ ա րե ց , ուրախացավ, որ Մ իքա յե լն էլ ճա ­
կա տում է, ձեզ մ ո տ ։ Իսկ Մարիամի ու Սոփիկի անուններից
լսելուն պես երկար խ ո ս ե ց , իհա րկե, հիմնականում ձեր մա սի ն։
Ժ ողովից հետո էլ մ ինչև տուն ուղեկցեց մ ե զ , մ ա յրիկին էր սիրտ
տալիս, որ չընկճվի՛
Հ ա յր ն ու կրտսեր որդին խ ոս ո ւմ էին այն ե ր ե կ ո յի ց , « մ ա յր ի –
կի ց* ու տ նեցիներից։ Իսկ Միքայե լը մ տ քով Վահան Տ ե ր յա ն ի
հետ էր, համալսա րա նա կա ն իր ընկերոջ, որը թեպ ետ հ ի ն գ ֊ վ ե ց
տարով մ ե ծ էր ի ր են ից, Պետերբուրգի համալսա րա նում հա նդի­
պելու առաջին իսկ օրը մ տ ե ր մ ա ցա վ. և այնուհետև միասին պի­
տի անքուն գիշերներ ա նցկա ցնեին հա յա գիտակա ն դիոցիպչին~
ների, ա րևելյան լեզուների ուսումնասիրությա ն վրա։ Դա սա խ ոս­
ները Մ ոսկվայից փ ո խ ա դ ր վ ա ծ հասուն, սակայն արևելյան լ ե ­
զուների բն ա գա վ ա ռո ւմ հա մ ա ր յա անպատրաստ Վահանի հա մար
երաշխ ավորել էին արդեն ճա ն ա չվ ա ծ ուսանող Միքա յե լ Փիրում-
յա ն ի ն . <ր1ա ձեզ հետ կպարապի, և դուք կարճ Ժ ա մ ա ն ա կո ւմ ,
 կտիրապեւոեք անհրաժեշտ լեզուների աղերին , — ասել էր Նիկո–
զա յո ս Ա գոնցը ։ — Եվ բոլորովին էլ մի ա նհանգստանաք, նա ար­
դեն պատշաճ փորձ ունի, Կովկասից եկած մեր ա զգակիցն երին
հաճախ է այդպիսի օգնություն ց ո ւ յ ց տ ա լիս»։
Վահան Տ եր յա նը Միքայելի օգնությունն ընդունում էր անսքող
բ ա վ ա կ ա ն ո ւ թ յա մ բ , մ ա նա վ ա նդ , երբ զգում էր, որ ինքն էլ ավե–
լո րդ մա րդ չէ Միքա յելի ու նրա հա րա զա տների հ ա մ ա ր ։ Ցուրտ
ու անհրապույր հյուսիսում մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ա յի ն անտա րբերության
մեջ նա գտել էր իր հա յրենի եզերքի ջերմությունն ա ռկա յծող հո­
գիներ, որոնց հետ այնպես հաճելի էր շփվելը, այն պես մխիթա–
րող ու պահպանող > Անկասկած նա գիտեր, որ սկզբում իրեն
ընդունել են որպես հայկական գրական ու ոչ գրական շրջա ն­
ներում մ ի ա ն գա մ ի ց անուն հ ա նա ծ բա ն ա ս տ ե ղ ծի , որի տ խ րա թ ա ­
խ ի ծ երգերին է փարել հատկապես Ժամանակի երիտասարդ ու–
թ յ ունը։ Մարիամն ու Սոփիկն անգիր գիտեին իր առաջին գիրքը
և հաճախ ընթրիքի սեղանի շուրջ կա մ իր ու Միքայե լի պ ա րա պ ­
մունքների ընդմիջումներին, իրար հերթ չտ ա լով, ա րտասանում
էին, ք ն նո ւմ , ա րտա հա յտ ում ի ր են ց կա րծիքները։ Երանու հի հ ա ­
յա թ յ ա ն ֊ Փ ի ը ո լ մ յա նն իր հա վասարա կշիռ, բա րեկիրթ մ ա յր ո ւ ­
թ յ ա մ բ , նույն իսկ գիտական զ ր ույց ն եր ի մեջ ունեցա ծ նուրբ ու
ճշգրիտ դիտ ողություններով ա յնպիսի հարա զա տություն էր հա ­
ղորդում իրենց փոխհա րա բերությո ւնների մթնոլորտին, որ Վա­
հանը մ ոռա նում էր շրջապատի օտ ա րութ յունը։ Այդ ընտ ա ն ի քո ւմ է
հատկապես Դա նիելբեկի բա ց ա ռ ի կ դարձած ն ե ր կ ա յո ւ թ յա մ բ , նա
հա ճույքով տեսնում ոլ հասկանում է ր, որ հ ա յրենիքից հ եռու,
հ ա յրենիքով ապրող մի ընտանիք է դա, որի ոլորտում մ ե ղ ­
մա նում է հայրենակարոտի տ վ ա յտ ա ն ք ը , և հոգու մեջ բո ր բո ք
է մնում այն կա ն թ եղ ա լոլյս ը , որի հետ սարսափելի չէ ոչ մի
խ ա վա ր։
Իսկ Մ իքա յե լը, բարձր գնա հա տ ելով Տ ե ր յա ն ի տաղանդը,
զգալով նրա արվեստի ա ննախադեպ կա տ ա րելութ յունը, զ մ ա յ լ ­
վ ա ծ էր նրա գիտական հետա քրքրություններով։ Չէ" որ ա յդպես
հանկարծ ու մ ի ա ն գա մ ի ց գրական փառքի տ իրացա ծ մեկ ուրիշը
կարող էր վերևներից նայել գիտական ու հասարակական ոլորտ­
ներին, և դա ոչ ոքի զարմանալի չէր թ վ ա ՛ Իսկ Տ ե ր յա ն ը , ա յդ
փառքին ոլ շուրջն ամենուր լսելի ծնծղա ներին անհաղորդ, եկել,
հ ա յո ց լե զ վ ի պատմական ատաղձներն ու աղերսներն է ուսում–
 հ ա ս ի ր ո ւմ , հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթյա ն խորքերն է հետա խ ուզում՝ հ ե­
ռավոր նախ ա պա տմա կա ն մա մ տնակներից մինչև ա յսօ ր, հա­
րևան ու ոչ հարևան երկրների և ազգերի հետ ունեցա ծ ամեն
տեսակ ա ռնչությունների մեջ։ Տ ե ր յա ն ը պապ ա կվա ծի պես խ մ ո ւ մ
էր գիտ ությա ն ա կունքներից, Երեկոյան միասին քն նո ւմ էին
գրա բա րի ու հին մ ե ռ ա ծ լեզուների աղերսների հա րցը, իսկ հա­
ջորդ օրը նա ներ կա յա նո ւմ էր ա յգ հարցի մեջ ա յն քան խորգւ~
ց ա ծ ոլ տարածուն հ ա յա ց ք ո վ , որ Մ իքա յե լն ա մաչում էր ն ա ­
խ ո ր դ օրվա իր ուսուցչական կե ցվ ա ծքի հ ա մա ր։ Ա յդ պատճառով
էլ հիմա ամեն անգամ նրա անունը տայիս հոգում ծփ ում էր
նախ և առաջ հիացումի զ գ ա ց ո ւ մ ը ...
Հա յրն զ գ ա ց , որ Միքայե լը մ տ ք ո վ րացակա է, անհաղորդ
իրենց զրույցին և կատակով ն կ ա տ եց •
— Հո ք ն ա ՞ծ չես ։
— Ք ն ա ծ չ ե մ , — մ եղ ա վ որ ժպ տ ա ց Մ ի ք ա յե լը ։ — Վահանի
հետ էի, հ ա մ ա լսա րա նում, տ ա նը։
— Մեզ տնից ողջույն հա ղորգեցի՞ր՛
— Հաջորդ ա նգ ա մ ա նպ ա յմ ա ն կհա ղորդեմ։
— Ուզում եմ ի մ ա ն ա լ, թե ո ՞ն ց է գնում Հովսեփի առուտուրը
Պողոսբեկի հ ե տ , — հայրը փ որձեց զրույցի նյո ւթը փ ո խ ե լ։ —
Գնդի հրա մա նատա րը շա ՞տ չի երես տալիս իր ա զգա կա նին։
— Երեսն ի մ ինչի՞ն է պ ետ ք, հ ա յր ի կ , — փորձեց երեսը թ ա ք ց ­
նել Հ ո վ ս և փ ը ։ — Ես ուզում էի ա յնպ ես անել, որ գնդում չ ի մ ա ­
նան էլ, թե մենք հա րա զա տներ ենք, ասում էի՝ ազգանունս
չհ ա յտ ն եմ ։
— Ազգանունը թ ա ք ց ն ե լ . . . ինչպ ե՞ս կլինի։ Եվ առհասարակ
ի նչ կարիք կա որևէ բան թա քցնելու՛ Ա զգանունից պիտի ա մ ա ­
չես այն ժ ա մա նա կ, երբ անարժան ք ա յլ կատարես։ Ա ՛յ, Միքա–
յե լ ի ց օրինակ վերցրու, ի մ զ ո րա մ ա սո ւմ ա մ են ապա տ ա ս խ ան ա ֊
աու առաջա դրա նքներն ինքն է կա տա րում։ Իսկ դա երկուսիս
հա մա ր էլ լա վ է*
— կարոդ եք վստ ա հ լ ի ն ե լ ք որ ա նհարմար զգա լու ա ռիթ
շեմ տա, հ տ յր ի կ , — ա մ ո թ խ ա ծ, ջիկնելով խ ո ս տ ա ց ա վ պա տ ա ֊
ն ի ն ։ – Հորեղբորն էլ եմ ասել։
Բաժանվելուց առաջ հայրը երկուսին էլ հանձնարարեց շուտ -
շուտ նամա կ գրել մ ո ր ը , ապա նախկին ում երբեք չբա ցա հ ա յ֊
տ ա ծ, չցուցա դր ա ծ ջ ե ր մ ո ւ թ յա մ բ գրկեր, մի քա նի ա նգա մ հ ա մ -
բ.ււրեցճ նախ փոքրին, հետո մ ե ծ ի ն ։
2 ։– II ա ր ր ր ււ (11Ա ււ( , , , ա
 «Պ ա շտ ո ն ա կա ն » ա յս բ ա ժ ա ն ո ւմ ի ց հետո հ աէ1՚ Ը զավա կների
հետ վ ր ա ն ի ց եչավ, որոշ տեղ ք ա յլ ե ց նրա նց հետ՛
Ա րա րա տյա ն դաշտի երեկոն գիշերանում էր հանդարտ և
ա յն պ ե ս խ ա ղ ա ղ , կա րծես ց եր եկ ը ոչ վաոոդ է պ ա յթ ո ւ մ , Ոէ
հողն է տնքում արկերից ու գնդա կներից խ ո ց ո տ վ ա ծւ Հ ՚ փ ե ր ի 1*1
կանաչների մեջ կա յծ ոռ իկն ե րը հա զիվ էին երեում, որովհետև
յո լսն կա ն վերից կա թնա լո ւյս ով էր պարուրել աշխ արհը։ Պարզ
ք լ ընգգծուն երևում էր դաշտի ա նսահմա նությա ն մեջ վեհորեն
բ ա զ մ ա ծ Արարատը՝ ուսին Լուսնյակի ճերմա կ սկավաոակըէ դ(քէա
խ ին ՝ թա ր թո տ վ ո ղ ա ստ ղա բույչեր։
-— Ուրիշ տեղ տեսե՞լ եք այսպիսի գ ե ղ ե ց կ ո ւ թ յա ն > - հ ա յա ցք ն
Արարատի պ ատկերին, հուզվա ծ խ ոսեց հ ա յր ը։
— Ամեն անգամ ոլբիշ տեսք է ո ւնենո ւմ , ուրիշ հ մ ա յք * և
ինքն է, և՞ ինքը չ է , — ա րձա գա նքեց Մ ի ք ա յե լը ։
— Ինձ միշտ ա յնպես է թ վ ա ց ե լ , թե սա մեր ա զգի, մեր գ ո •
մեր ն ա խ ն յա ց ոգին է ՝ ա յսպ ես ծա նր, հա վերժորեն
յո ւ թ յ ա ն ,
կա նգնա ծ մեր բոլոր ճա նապարհների վ ր ա , – երա զուն, որդի •
ների համար արտասովոր ո գև որ ո ւթ յա մ բ խ ո ս ե ց հ ա յր ը * - Կար–
ձևս մեկ տխուր է, մ եկ ուրախ՛ Երբեմն ամպ է առնում վյւանչ
ծ ա ծ կ վ ո ւմ ա չք ի ց . ասես շատ է վ շտ ա ց ա ծ կա մ էլ մ ռ ա յլ մ տ քեր
են պարուրել։ Երևի թե մեր ամեն ք ա յլ ո վ ա զդում ենք նրա
վ ր ա ...
— Հ ա յր ի կ , բոլորովին էլ չանհա նգստ ա նա ք մ ե զ հ ա մ ա ր , –
եր ե խ ա յի ա նկ եղ ծո ւթ յա մ բ խ ո ս ե ց Հ ո վ ս ե փ ը ։ — Տ ե ս ն ո ՞ւ մ եք՝ մ են ք
ա յս տ ե ղ են ք ։ Շուտով Մա րիամն ու Սոփիկն էլ կգա ն ։ — Եվ հ ա ն ­
կարծ նա հ ի շե ց .— Հ ա յր ի կ , երեկ գն դ ով մենք երգում տվինքլ
Եվ գի տ ե ՞ք ով էր ընդունում մեր երդումը։
— Գար եղին եպ իսկոպո՞սը՛
— Վ ա ՜ յ, ա ս տ վ ա ՜ծ , այդ ի ՜ն չ մարդ է։ Հ ո րե ղ բա յր ն ասում է,
« Սրան որ արկի բերա նը տ ա ս, ուղարկես թուրքերի վրա, ա յն տ եղ
կ պ ա յթի ու մի գունդ ասկյար կկոտո ր ի » ։
— Այսօր մենք ե ր գ վ ե ց ի ն ք ... Եվ դրա նո՞վ պիտի հ ա դթ են ք է
հ ա յր ի կ , — հա րցրեց Մ ի ք ա յե լը , հանկարծ էլ զգա ց իր հարցի ան–
մը տ ոլթ յո ւնը և զղջաց։
— նաև դրա նո՜վ , — պ ա տ ա ս խ ա նեց հ ա յր ը ։ — Երգվողը հ ա ­
ղորդվում է մի սրբազան ո։ ա նմա հ ոգու, մի մ եծ խ որ հ ո՚ ր գ ի ,
որը շատ բ ա ն է փ ոխ ում։ Եվ հետո էլ, ա յն ո ՞վ է պ ա րզել, թե
ի նչն է հա ղթա նա կն ա պ ա հ ո վ ո լմ ։ Կարո՞ղ ես ասել, թե զ ո ր ա ֊
վարի ի՞նչն է հ ա ղ թ ո ւմ > Խ ե՞լքը։ Ա յո ՜, խ ելքը և էլի՜ ի նչ-որ բա ն ։
Ո՞րն է այ դ ի նչ-որ բ ա ն ը ։ Խ ի զա խ ո ւթյո ՞ւն ը ։ Խիզա խությո՜ւնը և
է լի ՜ ի նչ-որ բ ա ն ։ Այս մի ի նչ-որ բա ՞ն ն ինչ է։ Երևի ճարպկու­
թ յ ո ՞ ւ ն ը ։ ճա ր պ կ ութ յո ՜ւնը և էլի ՜ ի ն չ-ո ր բ ա ն ։ Դա րձյա ՜լ ինչ-որ
բ ա ն > Առանց դրան անհնար է, որովհետև զորա վա րը պ ետք է
ա մեն ինչ ունենա ։ Ամեն ինչ և էլի ի նչ-որ բ ա ն ։ Գուցե ա յս վ եր ­
ջին ի նչ-ո ր բանն էլ բա ՞խ տ ն է։ Ա յո ՜, բա խ տ ը ևս։ Մի քիչ էչ
բա խ տ ը պիտի բ ե ր ի ։ Առանց դրան իսկա պ ես անհնար է։
Մենակ մնալով |։ Դանիելրեկր խ ա ն դ ա ղ ա տ ա նքո վ մ տ ա ծ ե ց
Հո վ ս եփ ի մա սի ն։ Արդեն տղամա րդ է, չն ա յա ծ ա սել-խ ոսեւոլց
երևում է, որ դեռ կարգին հրաժեշտ չի տվել պա տ ան ութ յա նը,
Եվ ինչպ ե՞ս կարող էր հրաժեշտ տալ, երբ լրիվ տասնութ էլ
չկա< Թե՞ կա ։ Կասկածեց իր ի մ ա ց ա ծի վրա ։ Հա յտ նի էր մ ի ա յն ,
որ ծնվել է քսա ներորդ դարի առաջին օրը, և ծնն դ յա ն ա ռիթով
խ նջո ւյքի հա վ ա ք վ ա ծ բա ր եկա մ նե ր ը նրա համար գուշա կում էին
երկար կյա նք ու մ ե ծ երջանկություն։ Գտնում էին, որ դարը
բ ա ց ո ղ Փիրումյա նը կհասցնի նաև փակել ա յն ։ Ւսկ ինքն ասաց.
«Դ ա մեր տոհմի տղայի համար մի առանձնակի դժվարություն
լի ն ե ր կա յա ցն ո ւմ , մ եր ո նց ի ց շատերն ապրել են 1 2 0 — 1 3 0 տ ա ­
բ ի ։ Դուք մ ա ղ թ ե ց ե ք , որ բ ա ց վ ո ղ դարը երջանիկ լինի։ Թող այո
դարում ծաղկի ու խաղա ղ բա զ մ ա ն ա հ ա յո լթ յո ւ ն ը , որ քա նի դար
՛մաշվում ու ք ր ք ր վ ո ւ մ է » ։ Այն ժ ա մա նա կ սեղանի ծ ա յր ի ն նստած՛
Ա բիսողոմ հ ա յր ի կ ը , որ իր հ եռու Նա խ իջևանիկ ից հյուր էր եկել
որդուն, վեր կա ցա վ տ եղից, փառահեղ բեղերը սղա լեց, իր բ ե ­
ր ա ծ հուրհրան գինու գա վա թը բարձրացրեց, թե. «Ա ռա ջ ու
առաջ սաղ աշխալւհինը լինի, հետո էլ մ ե ր ը » ։ Գինով էր նորածնի
քեռի Գրիգոր Խալա թՏ ա նցը, փորձեց հակաճառել ծերուհուն*
« Ա ՜ յ Ա բիսողոմ հ ա յրիկ, խ ոսք էր, է լի ՜, ա սա ցինք, հո «ս ա ղ աշ­
խ արհիդ» չղ րկե ցին ք իրեն պ ատկանող երջանկությունից» ։ « Հ ա ՜,
ք ե մ ա տ ա ղ ։ խ ոսք էր, ա սա ց ին ք , — իրենը պնդեց Ա բիսողոմ հ ա յ ­
ր ի կ ը 1--- Եսկ մարդս իր խոսքի մեջ է » ։
Դ ա նիելբեկը հիմ ա էլ չի հիշում՝ ինչպ ե՜ս մ ե ծ ա ց ա վ Հովսեփ
տ ղ ա ն։ Առաջնեկի վ ր ա ՞ էր սպ ա ռել իր ա մբողջ սերն ու գորո­
վ ա նքը , թ ե ՞ տ ևական բա ցա կ ա յո ւթ յո ւն ն եր ն էին պ ա տ ճա ռը,
ա յնպ ես չկա պ վ եք նրա հետ , ինչպ ես որ կուզենա ր, ինչպ ես եղեչ
Է–։ Միքա յե լի ու Մարիամի հ ե տ , Սակայն Երանւսհին իր ն ա մ ա կ ­
ներում ա մ են ից շատ նրա մասին էր գրում, նրա եր եխ ա յո ւթյո ւն~
նեոն էր նկա րա գրում, նրա չարա ճճիություններն ո Լ չա ր ո ւթյուն ­
ները, Ա մե ն ա ն վ ա զն էր եղել իրենց զավա կների մեջ, սա կա յն
նրանից հանգիստ չունեին բա կի տարեկից եր ե խ ա ն եր ը - Ա ռա նձ­
նակի սեր չուներ ուսման ն կ ա տ մ ա մ բ , հարկադրա նքով էին նըս-
տ ևբ ն ո ւմ ղասերը պատրա ստելու, սա կա յն տուն էր բ ե ր ո ւ մ մ ի ­
այն բա րձր հա ոա ջա դիմությա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր , Ուսացիչը դասը
պ ա տ մութ էր, գա արդեն բա վ ա կա ն էր նրան, Գ ա սախ ոսոլթյուն
էր լսում, տոլն գալուց կարող էր նույնը կարդալ բ ա ռ աո բ ա ռ *
Մոր ու քո ւյր եր ի հետ գն ա ցե լ էր Հ ա յկա կա ն բ արե գործա կա նի
կա զմա կերպ ա ծ գրական ե ր ե կոյի ն, ուր Վալերի Բրյուսովն ու
մյուս բ ա ն ա ս տ եղ ծն եր ը կարգում էին հա յկա կա ն քն ա ր եր գո ւթյա ն
իրենց թ ա ր գմ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։ Տուն դարձան թե չէ, տն եցին երի
համար կրկնեց երեկոն՝ վերհիշելով բ ա ն ա ս տ եղ ծո ւթ յուն նե ր ը,
որոնցից յո ւր ա քա ն չյուր ը կարդում էր կապկելով թա րգմա ն–
չին՛
Սակայն ինչպ ես վաղ մ ա նկո ւթ յա ն օրերին, ա յնպ ես էլ երբ
արդեն պատանի էր, նրան գր ավում էին մ ի ա յն հոր զ ենքերը,
Երեխա ժ ա մա նա կ հագնում էր հոր զինվորակա ն հ ա մ ա զ գգե ս տ ը ,
թուրը կողքից քա րշ տա լով գ ն ո ւ մ ֊ կ ա ն գ ն ո ւ մ մ ե ծ հ ա յե լո ւ առաշ
և իրեն տեսնում էր ա յդ հ ա մ ա զ գ ե ս տ ո վ մեկ դա րձա ծ, կռվի դաշ­
տում թջնա մ ո լն հա լա ծելիս։
Մի ա նգա մ Երանուհին գրել էր, թե Հովսեփն ուզում է ռ ա զ ­
մա կան դպրոց մ տ ն ե լ, Դա նիե/բեկը պ ա տ ա ս խ ա նեց, «Ո՜չ մի
ռա զ մ ա կա ն դպ րոց, Ս՛ող գլխ ից հանի ա յգ պարապ ցա նկո ւթյուն ը
և սովորի, կրթություն ս տ ա ն ա ։ Երբ զինվորակա ն պարտքը տ ա ­
լու ժա մա նա կը կգա , ծ ա ռ ա յո ւ թ յա ն կգնա և կվերա դառնա տուն։
Իսկ եթե ուսումը շարունակել չի ց ա ն կ ա ն ո ւ մ , թ ո ղ որևէ մա սն ա ­
գիտություն սովորի, ռա զմ ա կա ն գործը մա սնա գիտ ություն չէ,
պարտականություն է$>
Այս ն ա մ ա կի ց հետո որոշեց ուսումն ավարտել ու գնալ գյուղ,
Ա բիսողոմ պապի մ ո տ ։ Ա յդ պ ես էլ գր եց հորը. « Հ ի շ ո ՞ւ մ եք, հ ա յ ֊
րՒհ> ա մա ռները մ եզ գյուղ էիք ուղարկում և ասում էիք. « Գ ն ա ­
ց ե ՜ ք , աշխա՜րհ տ եսեք, մ ա ՜րդ ճ ա ն ա չե ցե ք », Գնացել եմ , տեսել,
ճա ն ա չե լ. Եվ ա յս քա ն ժ ա մա նա կ տանջվում էի ներքին մի ց ա ն ֊
կո ւթյո ւնից, որը չէի կա րողա նում ինքս ինձ բ ա ց ա տ ր ե լ։ Կար •
ծո ւմ էի զինվորակա ն ծ ա ռ ա յո ւթ յո ւն ն է ինձ քա շո ւմ ։ նոր ե մ հաս­
կանում, որ Նախիջևանիկն է կա նչել, ա յն տ եղ տ եսա ծ ու ճա ­
նա չա ծ մա րդիկ, մեր ա յգի ն եր ը, նույնիսկ գ ե ր ե զ մ ա ն ո ց ը , ուր
շա րքով կա նգնա ծ են մեր ապուպապերի հա մեստ շիրմաքարերն
ի ր են ց ժլատ, ր ա յ ց պերճախոս գր եր ո վ ...X ՛
Հ ա յր ը մ տ ա ծ ե ց , որ տ ղա յի խենթ ժամա նա կն է, արյունը
եռում է, և ինքն էյ չգիտի, թե իրնչ է ուզում, ի՜նչ պիտի անի,
որտե՜ղ և ինչի՜ հա մար պիտի անցկա ցնի իրեն տ րվա ծ մի բ ա ­
ժին կ յա ն ք ը ։ Իսկ եթե գյուղը կմնա նրա էությա ն տերը, և նա
ի սկա պ ես կգնա իր Ա բիսողոմ պապի մ ո տ , ապա ա ս տ վ ա ՜ծ իքլ
հետ ։ Մի՞թ ե ի ն ք ը ՝ Դանիևլբեկ Փ իրումյա նր, քի չ է տանջվե |
ա յն գի ա ա կ ց ո ւ թ յո լն ի ց , որ իր մեջ օրեցօր խ եղդվել ու մեռն ո ւմ
է մի հողվոր, ի ր ե ն ց գյուղի, նրա սակավ, բ ա յ ց հրաշածին հողի
տերը։
Հիմ ա իր ժ ա ռա ն գը , որի մեջ գլուխ է բա ր ձ րա ց ր ել հողվորը,
հ ա յո ց ա վ անդա կան հողի տերը, ճանապարհը փ ո խ ե լ, պ ատե­
ր ա զ մ ի դաշտ է եկել, վիզը դրել իր սրբա զան պարտականու­
թ յա ն տա կ։ Բախտը կժպտա ՞ մ ե զ , որ մեր ազգը գտնի իր
փրկութ յունը, լձվի խաղա ղ կ յա ն ք ի , որպեսզի նրա ամեն մի
զավա կը հնարա վորություն ունենա գնալու իր հոգում արթնա ­
ցա ծ կ անչի ու կոչման ետ ևից։

Հ ո վսեփ ը Մ ի ք ա յե լի ց բա ժա նվեց երկար զբո սն ելո ւց հետո է

Հորը հրաժեշտ էին տվել ու չէին բա ժ ա ն վ ո ւմ ՛ Լուռ ք ա յլ ո ւ մ էին
կողք-կողքի՛ Հ եր թ ա պ ա հ զինվորները բ ա ն ից ս ա նհա նգստ ա ցա ն,
կա նգնեցրին, սա կա յն ճա նա չելով Մ ի քա յելի ն , սիրալիր բ ա ժ ա ն ­
վ եց ի ն ՝ մ տ ա ծ ե լո վ , որ հրա մա նատա րի աղան է, իրավունք ունի,
կարող է զ բ ո ս ն ե լ։ Տուն ու տ եղ ի ց, ընդհանուր ծ ա ն ո թ ն եր ի ց խ ո ­
սել էին մինչև հոր մոտ գնա լը։ Մ իքա յե լի հարսնացու Զվարթի
մասին էլ ա յնքան թ ա ր մ տ եղեկությո ւններ չուներ, որքան ինքը՝.
Մ ի ք ա յե լը , որը, պատահում էր, օրեկան երկու նամա կ էր ստանում
\ Խոստացան շոլտ-շուտ հա նդիպ ել։ իաժա նումին էլ Մ իքա յե լն
ասաց.
— Հ ե զ լա ՜վ պահիր։
Եվ ա յս խորհրդի ուղղակի ի մ ա ստ ը չհա սա վ կրտսեր եղբորը՛
Ա յսինքն՝ օրինա ՞կ վերցնի ի ր ե ն ի ց , ի նչպ ես հ ա յրը հ ա նձնա րա րեց,
թե թ չն ա մ ո լ գնդա կի՞ց զգուշանա։
, Հ ո ւ ն ը չէր տ ա նո ւմ ։ Մ տ քո վ հոր հետ էր, և ականջներում դ ե ռ
հնչում էր նրա հարազատ ձ ա յն ը ։ Այնքան հ ա րա զ ա տ , ա յնքա ն
ծա ն ո թ ու մ տ ե ր ի մ , որ հիշում էր ա յդ ձ ա յն ո վ իր լսա ծ բոլոր բ ա ֊
ոերը, խ ոս քեր ը , զր ո ւյց ն եր ը ։ Ինչքան որ լսել էր իր գ ի տ ա կց ա -
կան կ յա ն ք ո ւ մ , ինչքան որ հնչել էր ի ր ե ն ց տա նը։
Իսկ այսօր հայրը շատ էր ջ ե ր մ ։ Արարատի մասին խոսելիս
բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ էր դարձել՛ Երբեք ա յդ պ ե ս չէր եղել։ Երևի ա յդ նրա ­
ն ի ց էր, որ դեմն Արարատն է։ Իսկ Արարատի դ եմ եթե չես բ ա ­
ն ա ս տ եղ ծա ց ել, ապա պիտի ստուգեն՝ կրծքիդ տակ սիրտ կա "
թ ե " ոչ։ Տ ե ր յա ն ն իր բա ն ա ս տ եղ ծո ւթ յուն ը դրեւ է, առանց Արա­
րատը տ ես ա ծ լինելու։ Մեկը հա րցր եց, « Ինչպե՞ս եք գրել, պ ա ­
րոն Տ ե ր յա ն , եթե չեք տ ե ս ե լ» ։ Ա սա ց. « Ա մ ե ն հա յ ծնվում է՝
Արարատը սրտում։ Ես, իհա րկե, եր ա զ ում ե մ ա յն օրը, որ տ ե ս ­
նել ու ե մ ։ Դա լինելու է սրբա զա ն վ ա յր ի ա յց ելո ւթ յո ւն* Բա յց չ ե մ
կ ա ր ծո ւմ է թ ե ի մ հոգում ո ւնեցա ծը պակաս է նրանից , որ կա նգ–
նել է ա յն տ եղ ՝ իբրև մեր հ ա զ ա ր ա մ յա տ ա ռա պա նքի վկա ն»։
Հ ա յր ն ա յսպ իսի խ ոս ք չ ա ս ա ց ։ Սակայն նրա ասածի մ եջ կար մի
շատ էական բ ա ն . «Ն ա տ եսնո ւմ է ա մեն ի ն չ, իր բո լո ր զ ա վ ա կ ֊
ների լա վ ու վատ արարքնե րն է տ ե ս ն ո ւ մ »։ Իսկ այս ճա կա տ ա ­
մա րտ ը, որ մ են ք ենք տալու թ շնա մ ո ւն , այս ա մ ենաճակատա –
դը ականը, նրա հ ա յա ցք ի տակ է։ Եվ ի ն չպ ե՜ս պիտի հուզվի նրա
հա յրական սիրտը։ Հուզվի , ուրախանա , տխրի ու հ պ արտա նա՜։
Հ ա ն դ ի պ ոլմ ի ց առաջ կարոտը հոր հանդեպ կարծես նրա ձ ա յ­
նի կարոտն էր մ ի ա յն , որովհետև ա մենից շուտ նրա ձայնի հի ­
շողությունն էր բ ո ր բ ո ք վ ա ծ իր սրտում, հիշողության մեջ։ Զ ր ն ­
գ ա ն , պղնձե իրի պես տեսանելի ձ ա յն ը։ Ինչպե՜ս էր կարոտել
ա յդ ձ ա յն ի ն ։ Արքա ն ասելիք ուներ, որոնք ա յն պ ես էլ ետ բե ր ե ց
իր հետ, որովհետև նա խ ա կրթա րանի աշակերտի պես իրեն կ ո ր ց ­
ր ե ց և մ ի ա յն կցկտուր, ա նհա մ պ ատա սխա ններ էր տալիս հոր
հ ա րց ե րի ն , մեկ էլ սիրահարվածի պես անկապ խ ոսքեր ասա ց
Վահան Տ ե ր յա ն ի մա սին։
Չ էր մ ո ռ ա ն ո ւմ հոր խորհուրդը, «Մ ի ք ա յե լի ց օրինա՜կ վ ե ր ց ­
ր ո ւ » ։ Ինչո՞ւ մարդիկ ա յդ քա ն շատ են սիրում օրինակներ մ ա տ ­
ն ա ց ո ւ յց անել՛ Դպրոցս ւմ, տա նը, զ ո րա մ ա սո ՜ւմ ։ Ամենուրեք
մ ա տ նեքը տ նկա ծ օրինակ են ց ո ւ յ ց տալիս։ ն մ ա նվիր ա յսի ն չի՜ն,
ա յն ի ն չի ՜ն ։ Եվ կյա ն ք ում մի շատ կարևոր ք ա յլ կ ա տարելու հա ­
մա ր պիաի կանգնես ու մ տ ա ծե ս , ա յս կետ ում ի՞նչ կա ներ, ո՞ր
 ք այ1ր կընտրեր ա յսի ն չը, որին դու պ ա րտ ա վորվել ես ընդօրի­
նա կել։ Հի շեց հինդ տարի առաջ դյուզում պատա հա ծ մի դեպքէ
որի վրա ինքը հաճախ է մ տ ա ծ ե լ։ Ամառը դնացել էին Նախիջե–
վա նիկ, և երբ մա յր ը հարազատների ու հարևանների համար տա­
ր ա ծ նվերները բ ա ժ ա ն ե ց , տակը մնացել էր մի նախշուն վերնա ­
շա պ իկ։ Ինքն ասաց, «Մ ա յր ի կ , ա յդ էլ Վանեսին տ ո ւր»։ Վանեսն
ի ր տարեկիցն ու խ աղընկերն էր, դյուզի ամենաչունևոր ը ն տ ա ­
նիքներից մեկի զ ա վա կը։ Վերնաշապիկը տվին Վանեսին, և նա
ուրախությունից աշխարհի տերը դարձավ։ Հետո միասին գնա ­
ց ի ն վերի ա յգիները՝ թ ո ւ թ ուտելու։ ճա նապ ա րհին Վանեսն ա–
ր ա գ -ա ր ա դ ձեռքերը հագի նախշուն վերնաշապկին էր ք ս ո ւմ , հա­
յա ց ք ո վ շո յո ւմ ֊ տ ն տ ղ ո ւ մ էր, կարծես չէր հա վատում, որ ինքն է
նրա տերը։ Ասաց՝ կ յա ն ք ո ւ մ նոր շոր հա գա ծ չկա , միշտ էլ իրենց
տան մեծերի հնոտին է եղել իր բա ժ ի ն ը ։ «Տուն դաոնամ թե չէ,
կ ծ ա լե մ , կդնեմ տատի սնդուկում, որ դպրոց գնալիս հ ա գ ն ե մ ։
Վա յ , տեր Աբրահամի աչքերը չռվելու են » , — ինք ն ա մ ոռ ա ց ո ւ­
թ յ ա մ բ խ ոսում էր Վանեսը։
- Ժ ա յոա ծերպ երին թ ա ռ ա ծ ծա ռերի ճյուղերի վրա մ ի ա յն չ ա մ ­
չ ա ծ թ թ ե ր էին մ ն ա ց ե լ՛ Վանեսը վերնաշապիկը հ ա նե ց, կա խ ե ց
մի ծառի բնի չորուկից և ա սա ց. «Դ ու ց ա ծ ո ւ մ մ ն ա , ես ք ա ղ ե մ ,
ք ե զ տ ա մ, կ ե ր » ։ Հ ո վ սեփ ր չ հ ա մ ա ձ ա յն ե ց , որովհետև հա մողվա ծ
էր, թե մ ի ա յն այն թութն է քա ղցր , որ ինքդ ես քա ղում սե­
փական ձ ե ռ քո վ ։ Բարձրացավ ծ ա ռ ը , սա կա յն ոչինչ բերա նը տ ա ֊
՝ նել չկա րողա ցա վ, որովհետև թ թ եր ը ճյուղերի ծա յրերին է ի Խ
Փ ո ր ձեց թա փ տ ա լ մ ի ՛Ճյուղ,– ոտքը* սահեց, բ ս ն ա ծ ճյուղն էջ
կո տ ր վ եց, և ինքը, թ ը մ փ , վ ա յր ընկավ ց ի ց ֊ ց ի ց ք ա րե ր ին ։ Ք ուն ­
ք ը պ ա տ ռ վ եց , աջ ա յտ ի մաշկը պ ո կ վ ե ց , և արյունն ա յնպ ես էր
հոսում, ասես ոչխար են մ ո ր թ ե լ։ խ ըմ փ ո ցի վրա Վանեսը մյուս
ծա ռ ի ց իրեն վ ա յր ն ե տ ե ց , մեծա վ ա ր ի վ ա շ ֊ վ ի շ ա նելով, ծառն
ոլ նրա տնկողին հ ա յհ ո յե լո վ մ ո տ եց ա վ և արյունը տ ես ա վ, ծընկ–
ներին զ ա ր կ ե ց ։ Սակայն դա մի վ ա յր կ յա ն էր մ ի ա յն • Հաջորդ
պահին Վանեսը ձեռքն առավ նախշուն վերնաշապիկը, երկար
զոլերով պ ա տա ռոտեց և սկսեց վերքերը փ ա թ ա թ ե լ։ Հովսեփր
տ եսա վ շապկի վերջին կտորտանքը և նոր դլխի ը նկ ա վ , թ ե ի՞նչ
է կա տա րվել։ Սակայն ուշ էր ա ր դ ե ն ... Հ ե տ ո , երբ վերքերը խ ը ֊
նամքով փ ա թա թվ ա ծ էին, ց ա վ ը մ ե ղ մ ա ցե լ էր, և ի նք ը նրան
կշտ ա մբում էր, թ ե ինչո՛՛ւ պ ա տ ա ռոտ եց վերնաշապիկը, Վանեսը,
երևի ա ռա նց ափսոսանքի, ա ս ա ց * «Ի ՞ն չ ես խ ո խ ա ֊ խ ո խ ա խ ո ֊
սումւ>։
Իհարկե, մ ա յր ը Վանեսի համար նոր վերն աշապ իկ ձևեց֊
կ ար ե ց գյո ւ ղ ո ւ մ , և նա դարձյա լ շատ ուրախ էր ա յդ նվերի հ ա ֊
մար, թ ե պ ետ նախորդն ուրիշ տեսակ երջանկություն էր եղել,
կյա ն ք ո ւմ առաջին անգամ նոր ու սիրած զգեստ հագնողի, ա ն ֊
հասանելի վ ա յելք ի ն միանգա մ Ւց տիրացածի երջանկությունըէ
Եվ Հ ո վ սեփ ի աչքի առաջ էր մ ի ա յն այ դ երջա նկության զ ո հ ա ֊
թերութ յունը, որ Վան ե սը կատարեց առանց մ տ ա ծելո ւ, առանց
ընդօրինակելու որևէ մեկի ն ։
Իսկ Վանեսին երբևէ ց ո ՞ւ յց էին տվել որևէ օրինակ* Կամ
ասե՞լ էին, թե ահա ա յսպ ես ու ա յս պ ե ՜ս , ընկերոջ համար պ ա ր ֊
տավոր ես զոհա բերել սեփական երջա նկությունդ։ Ո՞վ պիտի
ց ո ւ յ ց տար, ո ՞վ պիտի ա սեր։ Ասելու, մ ա տ ն ա ց ո ւյց անելու փ ո ֊
խարեն նրա ծնողներն իրենք զոհա բերում են։ Եվ ինչո՞ւ մ իա յն
նրա ծ ն ո ղ նե րը ։ Գյուղում յուրա քա նչյուրի ց ա վ ը բոլորինն է։ Ի ն չ ֊
պես և երջանկությո՜ւնը* Ա բիսողոմ պապն ասում է , «Ց ա վ ը բ ա ֊
ժա ն եց ի ր , կթեթևա նա ու կփ ո ք ր ա ն ա , իսկ ուրախությունը, հ ա ֊
կա ռա կը, բ ա ժ ա ն ե ց ի ր , կմ եծ ա ն ա , աշխարհով մեկ կդա ռնա »։
Ա յս տ եղ Հո վ սեփ ը վերստին դարձավ հոր խորհուրդին, « Մի–
ք ա լե լի ք օրինակ վ ե ր ց ր ո ւ » ։ «Հ ա յր ի կ ջան, սիրելի հ ա յր ի կ , դուք
ա յդ խորհուրդն ի ն չ ո ւ տ վիք։ Չ է ՞ որ ես կատարել եմ ձեր ա մ ե ֊
նաիմաստուն խ որհ ուրդը* ա մ ա ռ ա յի ն ա րձակո ւրդն ե րին միշտ
գյուղ եմ գն ա ցե լ, որպեսզի, ինչպես դուք էիք ասում, աշխարհ
տ ես նե մ ու մա րդ ճա ն ա չե մ ։ Եվ ա յն տեղ տեսել եմ մեր ն ա խ ֊
նիների աշխարհը, որին եթե գե ղեցիկ ա սես, կվիրավորես, եթե
բերրի ասեսճ կա ղ քա տ ա ցնե ս։ Երբ առաջին անգամ Աբիսողոմ
պապն իր ձիու թարքին ա ռա ծ տարավ Գանձասար, ես գլուխս
կորցրել էի բն ո ւթ յա ն շռ ա յլո ւթ յո ւն ից ու մեր պապերի ձեռքով
բ ն ո ւթ յա ն ը դումարած անմահականի ա ռկա յո ւթ յո ւն ից ։ Վանքի
քա նդա կա զա րդերն աչքերիս առաջ իրենց շշմեցնող խաղերն էին
ա նում 1 Վիմաղբերն ա յնպ ես խ ոս ո ւմ էին ինձ հետ, ինչպես Ա ր ի ֊
սողոմ պապը, երբ թոռները գլխին հ ա վ ա ք ա ծ ՝ Խաչենի իշխանի
ոՈ. թ ա թ ա ր Օշափի հեքիաթն էր պ ա տ մ ո ւմ ։ Թևս առա ծ տանում •
կա ն գն ե ց ն ո ւմ էր տաճա րի ամբողջ պատը բռն ո ղ վիմագրի առաջ
և շուրջը ն ա յե լո վ ասում էր, «Թ ե կարում ես, կարդա, տ եսնեմ ,
քե մ ա տ ա ղ , , , » ։ Ես հ ե գ ե լո վ կարդում էի մեր հեռավոր նախնու
գիրը, ինչպես տանն էլ ձեր ուղարկած նամակներն էի կարդում
նր ա հա մար։ « Այս գիր արձանի է, զոր տվի եսճ նուաստ ծառա
Աստուծո Ջալալ Դավլա Հա սա ն, որդի Վ ա խ տ ա նգա , բնակաւոր
ինքնակալ բարձր և մ ե ծ Ար բա խ ա կա ն աշխարհի,*.))։ Եվ այսպես,
երբ շնչահեղձ լինելով հասնում էի վերջին, ուր ((բնակաւոր ի նք­
նակալը)) մեծա հ ո գա բա ր պատարագներ է բա ժա ն ում իր անցյալ
ու ներկա հա րա զա տներին, բաժին հա նելով նույնիսկ ((Հովասաբ
մի ակ եցին )), երբ ավարտվում էին թոլոլւ անունների հիշատա­
կությունները, և նրանց մեջ Փիր ումանց ա նցյա լ մ եծ եր ի ց ոչ ոք
չէր լինում, ես պապի դեմքին քա նդա կվա ծ էի տեսնում ափսո­
սանքի ու զարմանքի ա րտ ա հա յտ ությունը։ Եվ ինձ համար ա յն *
պես հասկանալի" էր նրա զա ր մ ա նք ը ։ Չ է * որ նա մ ե զ պատմում
էր, որ Փիրումանց քա ջ ու ազնվական տոհմը գոյո ւթյո ւն է ունե–
ցել հին-հին ժ ա մա նա կներից ի վ եր. և թ ո ռի ց թ ո ռ անցնող նրա
Փիրումներին են պատկանել մեր Վարանդան, Խա՛շեն դավառը*
Հեյդ ինչպե՛՞ս է, որ Հ ա ս ա ն ֊ Ջ ա լ ալ բնա կավորն ինքնակա լ չի հի–
շ ո լմ մի Փիրումի անուն, նրան արժանի չի անում որևէ պ ա ֊
տա րա զի։
Սակայն շուտով իրեն ազատում էր ա յդ զարմանքի տիրա­
պետությունից և, դաոնա լով ուխ տա վորներին, ինձ էր ց ո ւյց տա­
լիս ՚ , « Տ ե ս ե ՞ք , ա՞յ պատվական ժողովուրդ, տ ես եք ՝ մՒ մ ատ
խոխան ո նց է ջուր անում էս քարի լեզուն, հա ))։ Հե տո տ ա ­
նում էր Գանձասարա վանքի թիկունքում, կաղնիների ու հա­
ճարենիների տա ԿՒյ դուրս եկող ա ղբյուրը։ «Դ ե ՞, կռա ց, խ մ ի ,
քե մ ա տ ա ղ , – ասում է ր ։ – Չ է ՜ , էդպես չ ի ։ – Ենքը հսկա հա սա ­
կով մեկ այն պես մ եկն վ ո ւմ էր ակնի վրա, որ դետնին առնեն
մ ի ա յն տրեխների ք թեր ն ու ձեռքերի թ ա թ եր ը ։ Շուրթերը հպում
էր ակնին, երկար խ մ ո ւ մ էր, ապա վեր էր կենում, «ուխա յ »
անում, բեղերը սղա լում *— Ահա էսպես կխ մեն, քե մ ա տ ա ղ։ Սա
է.՛օրհնված ու անմահական ջուր է։ Էս ջուրը խմողին ո՞չ ցա վը քար
կանի, ո՞չ էլ թշնա մ ո լ գնդակը կբռնի))։
Ա բիսողոմ պապի ա մ ե ն ա մ ե ծ հոգսն ա յն էր, որ իր թոռներն
ու ծոռները սովորեն հող մ շա կել։ Ամ առան ոց եկած փոքրիկնե­
րին ա նգ ա մ իր հետ ա յգի ու դաշտ էր տանում, սովորեցնում
ծառի մշա կության և արտ խ նա մելու գաղտնիքները։ Հ ա ր և ա ն ֊
ներից մեկը դա համարել էր ավելորդ զբա ղմ ո ւն ք։ «Դ րա նց
շա ՞տ պետքն է իրենց Պետերրուրգոլմ ու Մոսկովում , — ասել
Էր ն ա ։ — Ինչի՞ ես անհարկավորական բա ներով գլուխները
լցնում»• Ծերուհին իրենը պ նդ ե ց. «Ա նհա բկա վորա կա նը, ա՜յ ,
էդ խ ոս ք ն է ,— ա ս ա ց --- Մարդս հողից է սա րքվել, և հողն է,
որ նրան պահում է։ Ուրեմս՝ ա մ ե ն ի ց առաջ ի մ ա ց ի ր հողի լ ե ­
զուն և նրա նից հետո կուզես լողմա ն դա րձիր»։

* *
*

Վ ա րա նդեցի Արշակն առա վոտ լա ն վա զ էր վեր կա ցել և տը–

խ ոլր է ր ։ իԼաքարն իր սովորա կա ն պ ա տ րհա նում հսկա յա կա ն
մ ա րմ ի ն ը կուչ ա ծա ծ՝ աչքերը տ ր ո րե ց, տ եսա վ նրա թ թ վ ա ծ դ ե մ ­
ք ը , և մ տ ք ո վ ա նց ա վ , որ պատճառն ալն գ ա թ ա յի կտորն է ։ «Ե ր և ­
վ ի կերել է , — մ տ ա ծ ե ց դիշեցին , — և մեջը կորիզ չի գ տ ե լ» ։
— Էդ ո ՞վ է էջիդ չու ա սել, Արջակ>
Արշակը, պ ա տ ա սխա նելու փ ո խ ա ր ե ն , շուրջն աչք ա ծե ց և
սկ սեց պ ատրհա նի իրերը վ ե ր ա դ ա ս ա վ ո ր ել։
— Ոնց որ տափը ծա կե լ, մեջն է մ տ ե լ։
— Ի՞նչը, հո մկները գա թա ն չե՞ն տ ա րել։
Արշակի դ եմ ք ը բ ա ց վ ե ք . .
— «/• ա ՛ , ճիշտ որ տ ա րա ծ կլինեն, հ ը ՞։ Գիշերը մի կրթկրթոց
Լսեցի, ուշ չդարձրի։
— Բա > Դե, աջ ու ձախ ն ա յի ր , գուցե մի տեղ գ ց ա ծ շինեն։
Արշակն աչք ա ծելով ք ա յլո ւ մ էր դեպ ի խ րա մա տ ի ելքը, և
ք ա քա րը տ ա բա տ ի գրպանից հա նեց հոնի կորիզը, ն ե տ ե ց , նրա
պատրհանի ա ռա ջ։ Երեկ իր բա ժ ի ն գ ա թ ա յի միջից էր հա նել։
Տ ե ս ն ելո վ , որ Արշակը հ ա լվում է Հ ա մ ե ս տ ի հ ա յա ց ք ն ե ր ի ց , ինքը
թ ա ք ց ր ե լ էր կորիզը։ «Որ չի ուտում, թո զ մ տ ա ծ ի , թե իր բա ժ ն ի
մեջ է , — ա յն ժամա նա կ մ տ ա ծել էր ք ա ք ա ր ը , և փորձվա ծ - հ ա ­
յա ց ք ի ց չվ ր ի պ ե ց , որ ա նտա րբեր չէ նաև Հ ա մ ե ս տ ը ։ — Թոզ եր­
կուսն էշ երջանկանան ա յդ խ ա բ կ ա ն ք ո վ » ։
— Արջ ա՞կ, Արջ ա՞կ, ետ եկ, էստեղ է , — կանչեց «գ յո ւտ ա ֊
ր ա ծ » Տէաքարը։
Արշակն ո լ ր ա խ ֊ո լ ր ա խ վ երա դա րձա վ և ձեռքն առավ նրա
մ ե կ ն ա ծ հոնի կորիզը։
— Էստեղ էր, տափին ը ն կ ա ծ , — բա ց ա տ ր ե ց ք ա ք ա ր ը ։ — Երևի
էն ա նպ իտա նները գա թա ն կերել են, կորիզը գ ց ե լ ։ Վ ա ՜ յ, ես ձեր
ինչն եմ ա սել։ Դու էչ մի կարգին տեղ չէիր գտել դնելու, տնա­
շենի տ ղա , — կեղծ տրտնջաց քթաքարը։
Արշակի դեմքը շողում էր արտասովոր երջա նկությունից 1
— Է ՜ , գաթան հե՜չ, կարևորը սա է ,— և կորիզը փեշով մ ա ք ֊
րեց, սկսեց խ ա նդա վա ռ հ ետ աքրքր ությա մ բ տ նտղել, ոնց որ
գտնվել էր մի անգին թ ա լի ս մ ա ն , որից կա խվա ծ է իր կյա նքը,
ա յդ կյա նքի հետագա ը ն թ ա ց ք ը ։ — Բա որտե՞ղ էր։
— Էդտեղ, պատրհանիդ առաջ , — անտարբեր պ ատասխա­
նեց Զաքարը և հագի շորերը կարգի բ ե ր ե ց ։ — $ ո բա խ տ ի ց է,
դա էչ չեն կերել հ ա ՜։ Թե չէ, մկները կորիզ շատ են սիրում։
Արշակը նորից փեշով մա քրեց կորիզը, թաշկինակը հա նեց,
եզրի մեջ կա պեց ու դրեց գրպանում։ Այս արարողությունն աչքի
պոչով նայող Ջ աքարին այն պես էր թ վ ո ւմ , թե ընկերն իր հետ
չէ ա յլևս, մ տ ք ո վ , սրտով, հույդերով ոլ երա զներով գնացել է
Փ ա րա քա ր,,. Եվ ո՜նց էլ մի հանդիպում, կցկտուր մի զրույց
բա վա կա ն է լինում, որ մարդ գլուխը կորցնի, ի սկ, որ ավելի
ճիշտ կէինի ասել, գտնի իր իսկական կամ խաբուսիկ ե ր ջա ն կ ո ւ֊
թյուն ը ։
Ւ՞նչ պիտի անի Արշակն իր գտա ծ երջանկությունը։ Պիտի
վ ա յե լ ի ՞։ ^
Զաքարը տեղյակ էր նրա կենսա գրությա նը։ Ւ նքն էր նրա
ստ ա ցա ծ նամակները կարդում և ուղարկելիքը գրում, որովհետև
Արշակի գրաճանաչությունն այնքան էր, որ տ ա ռ ֊ տ ա ռ մի կերպ
նկարում էր իր անունը։ Մի անգամ կնոջից նամակ էր ստացել
(ե ր և ի կինն էլ մեկ ուրիշին էր գրել տ ա լի ս ), ա յն տեղ ասվսձծ էր .
« Սիրելի և անմոոանալի Արշակ, մի շա բա թ առաջ վեր էինք կ ա ֊
ց ե լ ֊ գ ն ա ց ե լ Շ ո ւ շ վ ա ֊ ղ ա լա բժշկի ։ Էս բժիշկս ն ա յե ց , ք ն ն ե ց , վերջն
էլ էն ասաց, ինչ որ մեր տ ա տ մ ե ր ը . որ ես, էսպես ու էսպես, ժ ա ­
ռանգ չեմ ունենա ... էն բը ի ջ ակից եկել եմ ու աշխարհը գշխիս
մ թ ն ա ծ է։ Եվ ք եզ էլ գրում եմ, որ քո հ ա մա ձա յնութ յունն ա ռ­
ն ե մ , ետ գնամ ի մ հերանց տ ո լ ն * * * » ։
Զ աքարը ծա նոթա ցել էր այս նամակին և երկընտրանքի մեջ
էր՝ կա րդա՞ Արշակին, թե՞ նայի թղթին ու սովորական բ ա ր և ա ­
գիր արտասանի։ Ըստ երևույթին, Արշակը նրա դեմքի վրա տ ե ­
սել էր այս տարակուսանքը և ստիպեց կարդալ բ ա ռ աո բ ա ռ .
7 Թե վատ խաբար կա, մի՜ թ աքցնի + ա ստվա ծ է ինձ ստուգել
դիմացկուն ե մ » ։ Եվ երբ ի մ ա ց ա վ կնոջ նամակի բովա ն դակու–
ա
թյուն ը , ա ռա նց ավելորդ հուզումների, հանգիստ ու անվրդով
հուշեց իր պ ա տ ա սխ ա նը. « գր Ւ> ասա՝ ք եզ Շուշվա -ղա լա բժշկի
տանուլները թող իրենց գլուխներն իրար խ փ են , որպեսզի ուրիշ
անհարմար տեղերի չզա ր կեն։ Էդ մեկն էդպե ս։ Հետո էլ գրի,
ասա՝ խ ելք դ գլուխդ հա վա քա ծ՝ նստիր մեր տ ա նը, ի մ հոր ու
մ որ, ի մ եղբորը ու քվերա նց հետ։ Թե որ մենք ժառանգի ա ր ֊
ժանի լինեինք, ա ստվա ծ չէր խ ն ա յի . . . Իսկ հիմի գրի, ասա,
կռիվ է, թուրքի հետ ճակատ ենք զա ր կ ո ւմ , որ մեր ազգի կյա նքը
փրկենք։ Գրի, ասա՝ գնա մեր Վարդան Զորավարի մ ատուռը,
Ամարասի Սուրբ Գրիգորի դուռը գնա , թե կա րողանաս, Գանձա­
սար ա հրաշազուն աթոռն էլ հասիր, մ ա տաղ արա, որ աստված
մեր հակեն չինի և թուրքի մեջքը կոտրի1 Գրեցի՞ր։ Գե՜, հետո
էլ գրի, ասա՝ երեկ մեր Գարեգին սրբա զա նը խ ոս եց ա ն ց յա լ ­
ներում պատերազմի գն ա ցա ծ հա յերի ազնիվ ու ազնվակա ն
կա նա նց վարքի մա սին։ Էն ի նշ զրկանք ու զոհողություն են կրել
էն խ ե ղ ճեր ը , ի նշ տանջանք ու տառա պա նք և ինշպե ս են թ և
ու թիկունք եղել թշնա մու դ ե մ կյա նք ու արյուն տվող ի ր են ց տ ը -
ղա մ ա ր դ կա նց համար։ Իսկ դոլ, ասա՜, վեր ես կաց ել, իմ հ ա մ ա ­
ձա յն ութ յո ւն ն ես ուզում, որ գնաս քո հերանց տուն։ 9ա դա հ ա յ ֊
րենա սեր հայ կնոջ արարմո՞ւնք է։ 9ա լսողն ի ՞ն չ կասի։ Էդ բոլորը
դ ր եց ի՞ր , Զ աք ա ր ։ Հ ա ՜ , դ ե ՜, շա տ ապրես, հիմի էլ գր ի , ասա՝
մենք որ ողջ ու առողջ ենք, գո րծներս էլ, ոչինչ, կուճի-կուճի ա ֊
ջողությա ն ճամփան են մ տ ն ո ւմ ։ Ա ստ վա ծա նից եմ ուզել, որ
մեզ իրար տեսքի արժան անի))։
Ա յսք ա ն ից հետո էլ Արշակը, ուսերից մի ծանր բ ե ռ վար բ ե ­
րած մարդու պես, դարձավ դեպի Զ աքարը, թե.
— Գո լ ինչ կասես, Զ աքա ր, խ ելքդ ի ՞ն չ է կտրում էս գոր-
ձից։
— Լավ նամակ գր եցի ն ք, Արշակ , — ա ս ա ց , — հա յ տ ղ ա մ ա ր ­
դու նա մ ակ։
Հ ետ ո Արշակը հիշեց, որ կինը մի ա նգա մ էլ տանն էր նույն
առաջարկով դի մել իրեն։ վ ա տ ե ր ա զ մի նախորդ տարին էր, իրենք
ւսրդեն երեք տարվա ամուսիններ էին։ Արշակն այն ժամա նա կ
նրան ա ս ա ց . « է դ խոսքը մեկ էլ չ լս ե մ ։ Թե չէ, դու ինձ լա վ ես
ճա ն ա չո ւմ , հա ))։ Այն ժամա նա կ թվում էր հարցը լո ւծ վ ե ց ։
Հ ա յց ահա հինգ տարի հետո գլուխ է բա ր ձ րա ցր ել, դարձյալ
ա նհա նգստ ա ցնում է կնոջը։ Թերևս՝ ո չ մ ի ա յն կնոջը, որովհետև
նրան ուրիշներն են Շուշի տարել, և չի կարող պատահել, որ
ա յդ ուրիշները տեղյա կ չլինեին նրա ապրումներին, նույնիսկ
մ ա սն ա կ ցա ծ չլինեին նրա ճակատագրական որոշումն ընդ ո ւնե­
լուն։
Արշակի համար այն ժ ա մա նա կ ա մեն ի նչ պարզ էր ու որո­
շա կի , — մտ ա ծում էր թ ա ք ա ր ը ։ — Իսկ հիմա երևի իւառնվել ու
պղտորվել է հոգին։ Բայց մ ի ՞թ ե բա վա կա ն էր մի հանդիպում,
սովորական մի զ ր ո ւ յց , կա նացի քնքշանքի մի ճա ռ ա գա յթ ո ւմ , որ­
պեսզի շուռ գա ամեն ի նչ, տակնուվրա լինի մարդուս հոգին,
մ ո ռ ա ց վ ի մա րդկա յին ու տ ղա մ ա ր դ կա յին պարտականությունը,
որ ուրիշ պարագաներում ա յն պ ես հաստատ ու անխախտելի էր
թ վ ո ւ մ ։ Թ ե՞ սովորական չէին ա յն հանդիպումն ու զ ր ույց ը , կա ­
նացի քնքշանքի ա յդ ճա ռ ա գ ա յթ ո ւմ ն ու գիմա ցինին վա ռելը։
Չ է ՜ ։ Արշակը սովորական կա մ պատահական դիպ վա ծից գ լ ուխը
կորցնող մա րգ չէ։ Եվ Հ ա մ ե ս տ ն էլ սովորական կին չէրէ Տն ա ֊
շենի աղջիկը մ տ ա վ խ ր ա մ ա տ , ոնց որ լո ւս ա վ ո ր եց ։ ն ա յո ւ մ էր,
ասես պարգևում էր մի երա նութ յուն, որ քոնն է և ք ոնը չ է . . .
Երևի թե նրա համար էլ Արշակն էր է դպ ես։ Ախր, ա նա ստ վ ա ծ­
ներն իրար տեսնելուն պես մի տեսակ եղա ն։ Ոնց որ կա յծա կ էր՝
խփեց, աստծու կրակն էր՝ տ վ ե ց , երկուսին էլ կտրեց էս աշ­
խ ա ր հ ի ց ,,, Օ՚ ե ՜, Հա մեստ ը կնիկ է, կարողանում էր իրեն զսպել
ու պահել, կարծես ոչինչ էլ չէր պատահել, ուղղակի եկել են
ռա զմաճակա տի գիծը և ուրախ է, որ հ ա յ մարդկա նց է հա նդի­
պել, հ ա յ զինվորների։ Չ է ՜ , կա ն ա յք իր են ց պահել գիտեն, ա ստ­
վ ա ծ է գ մեկը նրանց տվել է։ Իսկ Արշակը։ Վ ա ՜ յ, էդ ի ՜ն չ օրի էր
Արշակը• Խեղճը րոլորովին ձևանալ չէր կա րողա նում։ Ախր, սկի
չէր էլ ուզում ձևանալ։ Հ ետ ո էլ ի ն չի ՞ ձևանար, մ ի ՞թ ե կ յա ն ­
ք ո ւմ մի ա նգա մ էգ երջանկությունը տրվել էր իր են , որպեսզի
ձև ա ցն եր , թե ոչինչ էլ չի պ ատ ա հեր
Չ է՜, էգ բա նի մեջ հաստատ աստծո մա տը խ առն էր։
Եվ ա ստվա ծ բա ր ի՞ն կա տա րի։
Իսկ Արշակն ա ռ ա վ ոտ յա ն մա րզա նքի էր ելել հարևան զ ի ն ­
վորների հետ, սակայն թա քա րի նրբանկատ հ ա յա ց ք ի ց չ վ ր ի պ ե ց ,
որ նա մի տեսակ բա ց ա կ ա էր, ք ա յլեր ը նրա նց հետ չէր գ ց ո ւմ ,
վ ա յր կ յա ն առ վ ա յր կ յա ն դեմքը լուսա վորվում էր մի տարօրինակ
շող ու շա փա ղով, ասես ներսից լույս էր տալիս։ Մարզանքից հե–
տո էլ շոկը գլխին հ ա վ ա ք ե ց , ասաց.
 - Փորձենք, տեսնենք՝ ով կարող է հրացանը ծ ա յր ի ց բըո–
ն ա ծ ձեռքի հետ ուղիղ բ ա ր ձ ր ա ց ն ե ր
Պետք է փողի ծ ա յր ը բ ռ ա ն մեջ լի նե ր և չհենվեր ուրիշ որևէ
տ եղ ի *
Զ ի ն վո ր ն եր ի ց ոչ մեկն ա յդպ ես չկա րո ղ ա ցա վ բա ր ձ ր ա ց ն ե լ։
Հ ե ռ վ ի ց հեշտ էր երևում, համարձակ մ ո տ են ում էին, չարչա ր -
վ ո լ մ ։ Զ ենքի մա րմինը տեղից չէր բա ր ձ րա ն ո ւմ ։ Արշակը ձեռքն
ա ռա վ , ց ո ւ յ ց տ վ ե ց , որ փողի ծ ա յր ը բ ռ ա ն մեջ է, նույնիսկ
մի քիշ էլ կարելի է խոր բ ռ ն ե լ , բ ա յ ց չի ա նում։ Լարվեց, վզի
մկա նները ձ գ վ ե ց ի ն , դեմքը կա ր մ րա տ ա կեց , ու հրացանն ուղիղ
բա ր ձ ր ա ց ա վ ։
Եվ ա յդ ժամա նա կ էր, որ խ րա մ ա տ ի ելքի մոտ իր ամբողջ
հա սա կով ու շք ե ղ կ ե ց վ ա ծ ք ո վ երևաց գնդապետ Պոզոսբեկ Փի–
ր ում յա ն ը ՝ ետևից գումարտա կի, վաշտի ու գա սակի հ ր ա մ ա ն ա ­
տ ա րները։ Տդերքն իրարով անցան, կա րծում էին գնդապետը պի­
տի պ ա տ ժի կա մ , լա վ ա գ ո ւյն դ եպ ք ո ւմ , հա նդիմանությո ւն անի
հրա ցա նը խ ա ղա լիք դարձնելու համար՛ Իսկ նա, երևում էր,
կա ն գնե լ, դիտել էր Արշակին, որին ա նձա մբ ճանաչում էր, հ ե ­
տո ժ պ տ ա լով մ ո տ ե ց ա վ , մտերմիկ բա ր և ե ց ,
--- Բարի լո ւյս , տղերք, էս ի ՜ն չ լա վ գործի եք՛ Զինվորն ամեն
օր իր Ուժը պիտի փորձի , — և ն ա յե ց Զ աՔար ի ն ։ - Դո՞ւ ոնց ես։
Կարողանո՞ւմ ես երկու մ ա տ ո վ բ ա ր ձ ր ա ց ն ե լ ։ — Զ աբ արն ուսերը
թ ո թ վ ե ց ։ — է ՜ , դու պիտի՜ . կարողանաս, ա ՜յ, ա յս պ ե ՜ս ,– և
հրա ցա նը ձ եռքը վ ե ր ց ն ե լո վ ՝ փ ո ղ ի ծա յր ն ա ռ ա վ ց ո լ ց ա մ ա տ ի ու
բո ւ թ մ ա տ ի արանքը, հա նգիստ , ա ռա նց ճիգ ու ջա նքի, բարձ^
ր ա ց ր ե ՝ց ։– Ա յս պ ե՜ս՛ Ե ղ ա ՞վ , Զ աք ա ր ։ Ք ո բ ո յ- բ ո ւ ս ա թ ի տերը
պիտի բա ր ձ ր ա ց ն ի ։
- Պարզ է, պարոն գ ն դ ա պ ե տ , – անհա րմարությունից կա նգ­
նելու տեղ չէր գտնում Զ ա ր ա ր ը ։– Բայց դրա հ այ աբ պիտի
Փիրում ապոր ց ե ղ ի ց լի ն ե ս ։ .
- Է՜, բ ա ՜ ն ա սա ցիր։ Փիրում ապերը հ ո երկնքից չէր իջել *
Մեզ ն մ ա ն մ ա րդ է եղեր
Հ ետ ո գնդապ ետ Պողոսքեկ Փ ի ր ո լմ յա ն ը , ետևից ք ա յլո ղ հրա­
մ ա նա տ ա րների հետ մի ա ս ի ն, ստուգում էր զինվորների զենքերն
ու զ ի նա վ ա ռութ յո ւնը , Մեկին դիտողություն էր այ,ՈԱ/ ֊ Տդ ոլ սէ .
փական երեսդ չ վ ա ն ո ՞ւ մ ես, ուրեմն, ա յդ պ ե ս քՀ հրա ցա նդ մ ա ֊
քուր պիտի պ ա հ ե ս », Մյուսին գո վ ո ւմ է ր, « Ա ՜յ, ֆեզ յ արտիկ եմ

ա
աս&լ, հա ։ Ոայց ի մ ա ց ա ծ եղիր, որ լա վ զինվորի հարևանն էչ
պիաի չավ չինի։ Դա իսկը չ ա վ զինվորի առա ջնակարգ պ արտ ա ­
կա նություն է » ։ Երրորդի զեն ք ն ստուգելուց ուզում էր գլխին
ք ա ր ո զ կարդալ, մեկ էլ ի մ ա ց ա վ է որ Մ ս մ ն ա յի ց է, ուսը թփթը–
Փ աքրեց» «Ձ եր շե նի ց , որ էսքա ն էլ գ ո յա ց ե լ ես, մ ե ծ բա ն է ։
է ժ ՞ հ.Ւնվ որ ունեք, թ ե * մ են ա կ դու ես։ Հ ա " , բ ա ասում եմ , չէ՞*
Ուրեմն մենակ տ եղ ո վ դ պիտի էն կ ո ր ա ծ ֊ մ ո լ ո ր ա ծ գյո ւղիդ երեսը
պարզ ա ն ե ս *։
— Տ ղ ե ր ք , ձե՜զ մ ա տ ա ղ , ա յսօր թուրքերի հարձակում է
սպ ա սվ ո ւմ , — վերջում ա յսպ ես զգուշա ցրեց գնդա պ ետ ը ։ — Պ ա տ ­
րաստ եղեք* Մենք ա եզ ն եր իցս չպիտի շա ր ժվ ե նք , ո շ առաջ, ո չ
ե տ ։ Մենք այսօր նրանց մ ի ա յն զննելու ե ն ք . տ ե ս ն ե ն ք ի նչ
ո ւնենք ի նչ ուժերով են հա րձա կվում։ Հա սկա նա լի՞ է ։ Այսօր
խ ոսքը հրետանավորներինն է ու գ ն դ ա ց ր ո ր ղ ն ե ր ի ն ը ։– Այստեղ
գնդապետը խ րա մա տ ի եր կ ա ր ո ւթ յա մ բ կանգ նածների մեջ հ ա յ ա ց ֊
ք ո վ փնտրեց դիպուկահարին և, գտ նելով կանգ ա ռա վ, հոր պես
ն ա յե ց նրա ն . — Մեկ էլ ք ո ՜ն ը , Արշակ տ ղ ա ։ Ո՞նց ես, հո ուշքդ
չ ի ՞ խ ա ղ ո ւմ *
— Շա՜ տ չավ ե մ , պարոն գն դ ա պ ետ ,— ց ն ծ ա ց Արշակը, որ
գնդապետն իրեն չ մ ո ո ա ց ա վ ։ — Հրա մա նրիղ միշտ պատարստ ե մ ։
— Կ ե ց ցե ՛ս , Արշակ, Գարեգին սրբււզանը հիա ցա ծ է քեզա –
ն ով։
Արշակը՝ ոնց որ ի ր ե ն ց կարասի գինուց մի փարչ քաշեր գ ը լ ֊
խ ին. առա րկաները երևացին կ ա ն ա չ ֊ կ ա ր մ ի ր նա խ շա ծ։
Զա քարը մ տ ա ծ ե ց , որ Արշակի օրերն են, և առհասարակ
ա յդպ ես է. թե որ բա րին մարդու փեշը բ ռ ն ե ց , էլ բ ա ց չի թ ո ղ ­
նի։ Մտքում Արշակի հ ա մ ա ր ա ղոթ եց, որ ա ստ վա ծ չարը հեռու
տանի, որովհետև Արշակն իսկապես արժանի էր ամեն տեսակ
հա րգ ու պատվի։
Գնդապետն ու իր շք ա խ ո ւմ բը գն ա ցի ն ։ Խրամատը մեկեն
դատարկվածի նման էր թ վ ո ւ մ ։ Զինվորներն իրար էին ն ա յո ւ մ ոլ
չէին հա մարձա կվում գնդապ ետի խ ոս ք ից հետո խ ա խ տ ել ա յն
լռո ւթյո ւնը , որ կոտ րա տ վում էր հ ե ռ ոլ-մ ոտ ի կ եկեղեցիներից ու
վ ա նքերից եկող կա ն չե րի ց։ Այդօր զա նգերն ավելի բա րձր էին
հն չո ւմ , այնպես տա գնա պ ոտ ու սպ ա ռնա լից, ասես որոշել են
կ ոտրատել իրենց կողերը։
Խրամատի պատերից ա յս ու ա յնտ եղ հող էր թ ա փ վ ո ւմ ։ Կա–
րելի էր կա րծել, թե մողեսներն են մ ե ղ ա վ ո ր , նրանք, որ չեն
վ ա խ ե ն ո ւմ իրենց բներն ավերող մարդու մոտիկությո ւնից՛ Սա~
կայն Զաք արի ականջը զանգերի ձա յն երին էր, և նա դիտեր, որ
տ յդ ձա յն եր ի ց է թ ա փ վ ո ւմ հողը։ Ահա շուտով կխոսեն թ ն դ ա ­
ն ոթ ները, և այն ժամա նա կ հողապատնեշի կեսը կթափվի խ ր ա ­
մուղու մ եջ։
Նորեկներ երևացին խ րա մա տ ի խ որ ք ո ւմ ։ Նրանք անհանգիստ
էին ու հետաքրքրասեր։ Ծանոթացան գնդի հնաբնակների հետէ
ա ջ ֊ ձ ա խ ն ա յե լո վ դ ն ո լ մ ֊ դ ա լ ի ս էին և զ ա ր մ ա ց ա ծ էին, թե ինչո ւ
հրա մա նա տ ա րութ յունն ա յսպ ես ձգձգում է վճռա կա ն մա րտ ը ։
Նախաճաշ կոչված կերուխումից հետո նորեկները հ ա վ ա ք ֊
վել էին Զարարի մ ո տ , ուզում էին ի մ ա ն ա լ՝ ո վ է այն Փիրում
ապերը, որի մասին ինքը խ ոս եց գնդապետ Փիրումյա նի հետ, և
գնդապետը որևէ կապ ունի՞ ա յդ Փիրում ապոր հ ետ ։
-— Ունի , ունի՜, ո ՜ն ց թ ե , — պ ա տ ա ս խ ա նեց Արշակը ։ — Փ ի ֊
ր ո լմ ապերը հենց գնդապետի պապն է եղել, թե պապի պապը։
Ա յս ի ն ք ս ՝ մեր էս Փիր ում յա ն ն երի ա մենահին մ ե ծ ը ։
— Եվ ասում են՝ շատ է ուժեղ եղել, հ ա ՞։
— ք՝ ա չտ ես ա ՞ր գն դա պ ե տ ին , — Արշակը ձեռքը բա րձրա ֊
ց ր ե ց ՝ գնդապետի հասակը ցույց տալու հ ա մ ա ր ։ — Սա որ
հիմի մեր այս անորակ մա րդկա նց շրջանում էսքան կա, նրա
նախնիները ո՜նց պիտի լի ն ե ի ն ։ Մեր շենում ասո ւմ են՝ Փիրում
ապոր ժա մ ա նա կն եր ո ւմ ջա ղացքա րը կռնատակին տանողը ոչ ոքի
էլ չի զ ա ր մ ա ց րե լ։ Ջ աղա ցքա ը, հա**
— Ւսկ էդ Փիրրւմ ապերն ի նչո ՞վ էր ն շա նա վոր , — հա րցրեց
նորեկը, որը նպատակ ուներ մինչև վերջ պարղելու գնդապետի
ա կունքները։
— Դե՜, Փիրում ա պ ե ր ը ,,, Արա՜ Զ աք ար ։ դու էլ ի ՞ն չ ես պ ա ֊
պ ա ն ձվ ել , — թաքարին դիմեց նեղը լծ վ ա ծ Արշակը։
Ւսկ Զ աք արը կուշտ ուտելուց հետո, իր ք ն ա ր ա ն ֊ պ ա տ ր հ ա ֊
նում կուչ եկած, ծխ ա խոտ ի մի երկար ու հաստ գլանակ բ ե ր ա *
նին, աչքերը փակ ծխ ո ւմ էր, հա զում։
— Ա՜յ տղերք, սրա լա ղաթը ո՞րն է, որ էնպես մ ե ռնո ւ մ ֊ կ տ ը ր –
վում են էս զահրումար խոտի հ ա մ ա ր ։ — Շուռ է գալիս, ոտերը
կ ա խ ո ւ մ , ավելի ճիշտ՝ մորեխի պես ծնկները ց ի ց ֊ ց ի ց նստում
պատրհանի եզրին, գլանակը դնում հեռու, որ դառը ծուխը չ հ ա ս ֊
նի ի ր ե ն ։ — Փիրրւմ ապոր մասին էլ, դե, ի ՞ն չ ա ս ե մ * Նրա անունն
■Ոէ գործն ո ՞վ չ գ ի տ ե ր ։ Դազստա նից մինչև Հնդկա ստան ուժի տե­
սակետից մի Փիրում ապեր է եղել, է յի ՜։ Նրա բիլակը շուռ «ա ՞յ
կլիներ։ Նրա բա ր ձ ր ա ց ր ա ծ քարը տեղից շարժե՞լ կլիներ։ Բայց
ժողովուրդը հիշում է մի դեպք, որ. . . Ադա՜, սպասեք, բերանս
ջուր ողողեմ, էս զ ա հ ա ր ֊ զ ա հ ր ո ւ մ ա ր ի լեղին գն ա ։
Արշակն իսկույն ջուր հա սցրեց ք ա ք ա ր ի ն։ Նա բերանը ողո–
զ ե ց ֊թ ա ւ ի ե ց խ րա մա տ ի հատակին, ապա հազալով սկսեց.
- Հ ա ՜ , էսպես է լինում, Պարսկաստանից մի աժդահա փահ–
լևան է գալիս Շուշվա ղալա, մտնում խանի պալատը և խանի
առաջ ասում է> «Ինձ շահն է ուղարկել քո տերությունը։ Կա՜մ
ինձ հետ կոխ կենող մի արժանավոր հակառակորդ ես հանում
մ ե յդ ա ն , կա ՜մ էլ էսքան ու էսքան ոսկի պիտի տաս իբրև տու­
գ ա ն ք։ Շուշվա խ ա նը ոտ Ու ձեո է ընկնում, որ էդ աժդահա փահ–
լևանին արժանի մի կոխ կենող ճարի, Որի՜ն բե ր ո ւմ է, հա մշա ­
րին տափին է տա լիս, զկռտոցը գցո ւմ Թ ոփխա նան։ Վերջը նա–
զ ի ր-վ եզ ի րն ե րի ց մինը խանին լուր է տալիս, թե բա չե ս ՜ ասի
Վարանդայի Նախիջևանիկ գյուղում մի Փիրում կա, թե որ համ–
2 արի փահշևանին մի բա ն անելու լինի, էն Փիրումը կանի։ Խանը
հրաման է տալիս, ա սում է, «Գ ն ա ց ե ՜ք , թե որ գլուխը թրջա ծ
լինի, թող էստեղ լ վ ա ն ա » ։ Գալիս են, տեսնում Փիրում ապերը *
Փ իրոլմա նց մ ե ծ ը , արտը հնձել, փանջաք է տ վ ե լ , փանջաքի հո­
վին մա ծնա բրդուճ է ուտում։ «Մ ա ծնա բրդուճդ անո լշ , — ասում
ե ն , — Փիրում ա պ եր։ –Բեղ նմա ն իգիթին խ ո ր ո վ ա ծ-խ ա շա ծ գառը
կ վ ա յ ե լ ե ր , . , » ։ Բեղերը սղալում է Փիրում ապերը, «Հո՜ր ա, է" , —
ասում է , — դառ ունեք, բե ր ե ք , մա ծնաբրդուճը չի խանգարթ»է
Բերում են, և սա մի նստելով ուտում է գառն իր կ ր ճ ի կ ֊ մ ր ճ ի կ ֊
ներով, հետո մ եկն վ ո ւմ փանջաքի հովին, թե ((էսպես պինդ աւ-
տելոլց ետը թե որ աչքիդ որդը չկոտ րեցիր, կերածդ վ զ ի ց դ կ&Լ~
նի))։ Աա ոպում է իր ետճաշյա քունն առնի, խանի մարդիկ աղա *
չ ա ն ք ֊ պ ա դ ա տ ա ն ք են անում, թե բա չես ասի էսպես ու էսպե՞ս*
((Ադա, ո ՜նց թ ե զ ա ր մ ա ն ո ւ մ է Փիրում ա պերը ։ — Բա ի մ բ ե զ
Ու մորոլքիս կ ս ա զ ի ՞, որ վեր կ ե ն ա մ , տը ռթ հա տ ը ՜ռթ գնա մ
Շուշվա ղալա, թե հի՜նչ ա, հի՜նչ ա, էնտեղ մի համշարի պիտի
թ ա կ ե մ » ։ Բացատրում են, ասում են ՝ պ ա յմ ա ն կա. թե որ չդնա–
ցիր, խանն է ս ք ա ն ֊ է ս ք ա ն ոսկի պիտի տա ։ Դե, խանն էլ էդ ոս­
կին պիտի իր հպատակ հ ա յե ր ի ՞ց հանի***
էս որ ասում են, Փիրում ապերս մի փոքր քնինք է ա նում։
ձ նինք է անում ու վ եր է կենում, խուրջինից մի զ ո ւյգ փ ա թ ա ֊
. Ս ա րդա րա պ ա տ ֊
վաներ հա նո ւմ , փ ա թա թում է բիլակն երին։ Երևի մ սրածում է,
թ ե մ ա հ ա կա կռիվ է լինելու* Ւսկ մ ահ ակ ա կռվում թե որ իր բ ի ֊
լակներին վնաս չեղ ա վ , ինքը մի պոլկ համշարի առաջն արած
կտանի, Խուդափիրինի կամ ուրջից դեն կքշի
է ս պ ե ս , ահա, ձիանք նստ ա ծ, ինչպ ես Փ իրում ապերը կասեր,
տ ը ՜ռթ հա տ ը ՜ռ թ գնում, հասնում են Շուշվա ղալա ։ Որ հ ա ս ­
նում են Շուշվա ղալա, խանը հենց Գանձակա դարպասների մոտ
Փիր ում ապորն ա ռոք– փ ա ռոք դիմա վորում է, տանում իր ա պ ա ֊
րա ։ք ը , մի պինդ էլ կերցնում ֊ խ մ ե ց ն ո ւ մ , հետո ասում է , <րՓիրում
ապեր, դե՞, ք ե զ տ ե ս ն ե մ , ՂաՕաբա ղ ի երեսը դու պիտի պարզ
ա ն ե ս »։
Ջ ըդըր դուզում մ ե յդ ա ն բ ա ց ա րա ծ են լի նո ւմ , որ էս է, փ ա հ ֊
լևանները կոխ են բ ռ ն ե լո ւ։ Ժողովուրդը թ ա փ վ ո ւմ է էնտեղ։ Մի
բարձր տեղում էլ խանի թա խ տ ն են դնում, և էստեղից խանը
հ ա ՞մ թա մ ա շա է անո ւ մ , հ ա 'մ էլ Փիրում ապորն զգո ւշա ցնո ւմ է •
— Փիրում ա պ ե՜ր, Փիրում ապե ր , — ասում է , — մուղա յիտ
կա ց, հա ՜ , էդ համշարին փանդուփիլ շատ ունի։ Մ ուղայիտ կաց
դրա փանդուփիլից*
Փիրում ապերն էլ մ ե յդ ա նի մեջտեղը ոտերը չ ռ ե լ, կանգնել
է իր մ ո թա լ փ ա փ ա խ ո վ , բրդե չ ո ւխ ա յո վ , տ ր ե խ ֊ տ ր ե խ ա տ ա ն ո վ
ու փորը պինդ սե ղ մա ծ խ ո ն ջա ն ո վ ։ Փա թա թանները բիլակն երին,
ձեռքերը կրծքին խ ա շա ծ՝ աչքի տակ ով ն ա յո ւ մ է համշարի փ ա հ ֊
լևա նին, որ ուսերն ու մեջքը յուղոտ ա ծ, թ ե թ և ֊ թ ե թ և վ ե ր ֊ վ ե ր է
թո ն ո ւմ , ա ջ ո ւ ձ ա խ է ընկնում, մեկ էլ վ ա զե լով հեռվից գալիս,
զ ա րխ կ, խ փ ում է Փիրում ապոր մեջքին։ Նա խ փում է, իսկ սա՝
իրենց անտառի հարյուր տ ար ե կան կաղնին ք ե զ օրինա կ։ Ոնց
որ արմատը խրել է անտակ հողի մեջ, թե օխտը գոմեշ էլ լ ծ ե ս ,
տ ^"Ժ 9 Պ ՛1^ Ժ գ ա1ոլ։ Փահլևանը մեկ էլ թա փ առա ծ գալիս, նրա
ուսին է խ փ ո ւ մ , գոտկա տեղին է զ ա ր կո ւմ , ոտնամանի սուր տ ե ­
ղով կռաջիլին է տ ա լի ս ... Խանը գոռում է, նորից է զգուշա ցնում.
<րՓիրում ա պ ե ՜ր , հ ա ՜ ֊ ա ՜ , դրա փանդուփի լ ը * . , » ։
Մի ա նգա մ էլ համշարին գա զա զա ծ ֊ շկկ ած գալիս է, որ կ ը ր ծ ֊
ք ի ն զ արկի> Փիրում ապերը սրա փորը ձեռն է գց ո ւմ * Փորը ձեռն
է գցո ւմ պ որտ ա խ ա ռը, թ ա փ ո վ բա րձրա ցնում գլխից վեր և հոլի
պես պ տ տ եցն ելո վ մ ռն չո ւմ է դեպի խանի կող մ ը։ Ասո ւմ է .
Խանն ա պրած կենա, բա հո՞ր ա սրա փա նդուփիլը։ Հիմի հի նչ
ա նե մ , տափին տ ա մ , փուքսը նստի՛՝, թ ե ՞ տ ա ն ե մ , գ ց ե մ Քարին
տակի ձո ր ը»։
Հետո հանգիստ ց ա ծ է դնում էս փա հլևա նին։ Տ ա ծ է դնում
ու ձեռքով փորը սե ղ մո ւմ ։ Որ սեղ մո ւմ է, փահլևանը մի պինդ
բաց է թ ո ղ ն ո ւ մ ...
Ժողովուրդն էստեղ ծի ծ ա ղ -մ ա ս խ ա ր ա է գց ո ւմ , մի հ ո ՜ լ յ է
անում, որ ձենը հա սնում է Պարսկաստան՛ էսպ ես է մեր կարգը,
շահ ու շահաստա ն. դե՜, եկե՛ք, ձեր մեռելը տ ա րե՛ք։
Հա մշա րին վեր է կենում, ք ո ռ ու փոշման գնում է իր երկիրը։
Իսկ Շուշվա խանը տ ե ս ա կ ֊ տ ե ս ա կ նվերներ է թ ա փ ո ւմ Փի–
բ ո ւ մ ապոր առաջ, հուրհրացող ակներ ու գոհարեղեն, ոսկի ու
ք ա հ ո ւր բա ր ։ «Ք ո ն ն է , — ասում է , — հա րստությա նս կեսը։ Ասա,
թ ե էլ ի՛նչ է սիրտդ ուզում, որ քո դւխին մ ա տաղ ա ն ե մ » ։ Փի–
բ ո լ մ ապերը ձեռքերը թա փ է տալիս, ասում է. « է ս զ ի զ ի ֊ բ ի զ ի ն
ի մ հինչի՞ն ա, խան> Իմ սիրտն ուզում ա, որ ազգիս հարկուտուր­
քը թեթևա ցնես»։
հ ա նն էլ խ ոսք էր տ վել, թ ե թ և ա ց ր ե ք հ ա յո ց հարկուտուրքը։
Հետո էլ Փիրում ապորն օխտն օ ր ֊ օ խ տ ը գիշեր պահեց իր
ա պա րա նքում։
Ասում են նաև, թե մի զիջեր էս անօրեն խանն իր կանա­
նոցի ա մենանա խշուն օղլուշաղին բ ե ր ո ւ մ , թ ո ղ ն ում է Փիրում
ապոր հ յո ւր ա ս ե ն յա կ ո ւմ , ա սում է. «Փ ա ռքդ շատ լի նի , Փիրում
ա պեր, կա տարիր նաև վերջին կա մքս. զորավոր սերմդ պահ
տուր էս հ ո ղ ի ն .. . » ։ ,
- Էստեղ խ իստ ն ե ղ ա ն ո ւմ է Փիրում ա պերը։ Երեսը շո լո է տա ­
լիս խ ա ն ի ց ու նրա օղլուշաղից և ասում է. « Տ է ՛ որ չէ՛՛ էդ լինեւու
բ ա ն չի, խ ա ՚ ն ։ Մենք մեր ս ե ր մ ը , — ասում է , — օտար հող գ ց ե ­
լո ւ սովորություն չունենք։ Դրանից էլ զորավոր ա մեր ս ե ր մ ը » ։

* *

Ֆերիկ Վեհիբ փաշայի ծրա գրով մ ա յի ս ի 2 4 ֊ ը պիտի դաոնար

ա մ են աճա կա տա գր ական օրը Սարդար ապատ յա ն թ ո ւ ր ք ֊ հ ա յ կ ա –
կան ճա կա տում։ Ա յո ՛, նա ա յդպ ես էլ կոչում էր՝ թուրք ֊ հ ա յ կ ա ­
կան ճա կա տ ։ Կովկասյան ճակատ չկար այլևս՛ Վրաց մ են շև ի կ­
ները չէին կռվում և տ իվ ու գիշեր բա ն ա կց ո ւթ յուն նե ր վ ա ր ե լո վ
փորձում էին ոտքի կ ա ն գնեցնել ի ր ե ն ց կործա նվող երկիրը։
339
Ադրբեջանի մուսա վա թ ա կա նները Նուրի փաշային ու Օսման -
յա ն պ ետությա ն մյուս բա րձրա ստիճան ներկա յա ցո ւցի չն եր ի ն
ց ն ծ ո ւ թ յա մ բ դիմավորել էին Պարսկաստանի սահմանի մոտ ,
առա ջնորդել երկրի խ ո ր ք ը ։ Հիմ ա Թաքվի կոմ ո ւն ա յի հարևանու-
թ յ ա մ բ բա րձրա նում էր նրա հ ո գեա ռը ։ Նուրի փաշան Աղդամից
մինչև Գանձակի դռները ք ա յլ ե լ է գորգերի վյրա։ Ոտքի են կա ն գ ֊
նել մ ա հմեդա կա նները և պատրաստ են սրբա զա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի *
Ջ ի հ ա թ ը ՝ մա հմեդակա ն սրբա զա ն պ ա տ ե ր ա ՜զ մ ը կլուծի Օսման-
յա ն կա յս րո ւթ յա ն առաջ կա նգնա ծ մահու և կենա ց խնդիրը*
կա՞մ պետք է տիրանալ Բաքվին, ձեռք մ եկն ել անդրկասպյա ն
հավատա կիցներին և ստեղծել թ ո ւր ք ֊ թ ո ւր ա ն ա կ ա Ն հզոր մի պ ե­
տ ո ւթ յո ւն , որից հետո կա յսրությունը վերից կխոսի հ ե ռ ո ւ ֊ մ ո տ ի կ
երկրների հետ, կա՞մ էլ Եվրոպ ա յից դուրս մ ղ վ ա ծ և փ ոքրա ս իա ­
կան իր թերակղզու նեղ սահմանների ներսում կթոշնի ու կչո­
րանա Օսմանյան կա յս րության ուռճա ցած կաղնին։
Այնպես պարզ երևո՜ւմ էին վաղուց փ ա յփ ա յա ծ երազի ի րա ­
կա նա ցմա ն հ եռանկա րները։ Արդեն խոսք էր գնում այն հարցի
շուրջը, թե ովքե՞ր են լինելու Կովկասի ու Անդրկասպիայի կա ­
ռա վա րիչները։ Ատրպա տակ անի վրա աչք տ նկա ծ Բ յ ա զի մ Սարա ֊
քեքիրը Արարատյա ն երկրի անկումին էր սպ ա սում, որպեսզի
զորքց Հ ո ւ լ ֆ ա յի վ ր ա յո վ քշի դեպի արևեչք, Թավրք,։զը դարձնի
իր փ ա յթ ա խ տ -շ ա հ ա ս տ ա ն ը , ապա շարժվի Բաքվի վ ր ա ։ Վեհիբն
արդեն օրակարգի հարց էր հ ա մա րում Բաքվի գլխին Օսմանյան
կ ա յս րո ւթ յա ն դրոշը տնկելու ա րա րողությունը ...
Եվ հանկ արծ Սարդարապատի նման մի ողորմելի կետում
ի ր են ց հաղթական առաջշարժումր կա սեցնում են, ո վ ք ե՞ր , հա­
ջե՞րը, թ ո լր ք ա ց չորսուկես գարու հպ ա տ ա կները։ Նրանք, որ ա յս
չորսուկես հա րյուր ա մ յա կի ա մբողջ ը նթ ա ցք ո ւմ ուր էլ որ եղել
են, ի ր ե ն ց ի ց մ ի ա յն պարտվել են, ենթարկվել, դարձել հպատակ
ու հլու հնաղա նդ>
Վեհիբը հ ա մ ո զ վ ա ծ էր, որ իր զորքի ձախողանքի պատճառն
իր իսկ ներսում է • ա յլա սերվել է զորքը, ա պ իկա րա ցել։ Կարսի
ու Ալեքսանդրապոլի հեշտ հաղթանակը թ մ րեցրել է, և Սար­
դարա պ ատի սառը լոգանքը կզդա ստ ա ցնի, ուշքի կբերի նրանէ
Զգա ստ ա ց ո ւմ ն արա գա ցնելու համար Վեհիբը լրա ցուցիչ միջո­
ց ա ռ ո ւմ ն ե ր էլ գ ո ր ծ ա դ ր ե ց ։ Մա յի սի 2 3 - ի լո ւյս 2 4 - ի գիշերը նրա
շ տ ա բի ց դուրս էին տարել կ ի սա մ եռ երկու րինբա շիների, որոնք
հա մ արձակություն էին ունեցել ասելու ((Հայերն այստեղ լրջորեն
կովո ւմ են, և հաջողության համար մ ե զ նոր զորք ու զենքեր են
պետք))։ Նոր զորքն, ի հ ա ր կ ե , պիտի ժ ա մ ա ն ե ր . Կարսից զանղել
էին, թե Ալեքսանդրապոլից գնացք ուղարկեցե՞ք, գնդերը կազմ
ու պատրաստ են։ Գնացքը եկել է, ուղևորվել Նարս և ահա ուր որ
է կվերա դա ռնա ։ Ռազմաճակատի շտ աբում ա յդ գնացքի բերելիք
զորքն արդեն որոշակի առաջադրանք էր ստ ա ցել* Սայց բինբա~
ջին ո՞վ է կ ա մ ի ՞ն չ, որ ֆ ե ր ի կ ֊ մ ա րշա լին է դաս տալիս և այն էլ
խ ա յտ ա ռ ա կ ու աննամուս պարտություն կրելուց հետո, այսպես
տմարդորեն օսմ անյան բա նա կի անունը Սարդարապատ յա ն տ ա ֊
փաստանում գետն ով տալուց հետո։
Առավոտյա ն երբ եկավ ստ ուգա յցի, բոլոր գնդերին արդեն
հա յտ նի էր մա հացու ծ ե ծ վ ա ծ երկու բինբա շիների վ ի ^ ա կը։ ե.
արդեն հրամանատարները ջանում էին այլևս չբորբոքել ֆերիկի
զ ա յր ո ւ յթ ը ։
Ոչ ոք այ դպես գ ա զ ազ ած չէր տեսել Վեհիբին, որն իր ծ ա ն ո թ ֊
ների ոլ բ արեկամների աչքում բար եկի ր թ մարդու օրինակ էր
և հեղինակությ ուն։ Նույնիսկ պատահում էր, որ նրա ք ա ղ ս ւ ք ա֊
վարությ ունր համարու մ էին չ ափազ անց , իբր, զ երմանական կըր ֊
թու թյ ունը, քաղաքակիրթ Եվրոպայ ում անցկացրած տարիները
նրան մոռացնել են տվել , որ ինքը պատրաստվել է գործելու
ասիական կիսավայ րենի մ իջավայ րու մ։ Կառավարական հ ավաք ֊
ների ու ռազմական միջոցառու մների ժամանակ այդ միջավայրի
ղեկավարների շրջանում նա երևում էր որպես ճերմակ ագռավն
իր սև ց եղակիցների երամի մեջ։ Հիմ ա հանկարծ ու մի ան գ ա ֊
մից վ ա յ ր ե ն աց ա ծ եկել է Կաթումից և ոչ թե սև ա գռավ ի , այլ
գիշատիչ ուրուրի պես վրա է տալիս, կտցահարում ու հ ո շ ո ֊
տ ում։
Երեսունվեցերորդ հռչակավոր դիվիզիայի 1 0 8 ֊ ր դ գնդի հ ր ա ֊
մանատարն ա րժա նա ցա վ այնպիսի պատժի, որպիսին հազվադեպ
էր լինում նույնիսկ թուրքական բա նա կում՛ Գունդը շ ա ր ք ֊ շ ա ր ք
ձգվ ած, նոր Ոլ շտապ հա մալրումներով կազդուրված, պատրաստ
էր ան մ իջա պե ս խոյա նա լու Սարդարապատի վր ա ։ Հենց ա յդ մ ա ֊
սին էլ զեկուցեց գնդի հրամա նա տ ա րըՀ սպասելով Կովկասյան
ռազմաճակատի ղեկավա րի խ րա խ ուսանքին։ Վեհիբն ար տ ա ֊
ք աստ հ ան գի ս տ էր, և միայն այտերի մ կանն եր ի խաղերն էին
մատնում նրա ներսի չա ր ո ւթ յուն ը ։ Ա յղ (սաղը տեսնում էր գնդի
հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը , որ սլաքի պես ձ գ վ ա ծ էր նրա առաջ։
- Դո՞ւ ես Դարդանելյա ն այս գունդը հ ա յի կերակուր դ ա ր ձ ֊
թել երկու օր առաջ , — օձի պես ֆշշալով հա րցր եց Վեհիբը և,
պ ատասխանի չսպ ա սելով, թ ք ե ց գնդի հրամանատարի ե ր ե ս ի ն ՛ –
Դ ա վա ճա ՞ն, ես հիմա ք ե զ կախել կտա մ այս զորքի ա ռա ջ ...
Վեհիբը չհ ա ս ց ր եց իր սպառնալիքն իր ա կա ն ա ց ն ել, որովհետև
հենց այդ պահին շտ ա բի ց աղետալի լուր ստ ա ցա ծ նրա հա մ հա ր ­
զը մ ո տ ե ց ա վ , ականջին ի ն չ-ո ր փ սփ ս ա ց, և մա յի սի 2 4 ֊ ի պ ա րզ
ա ռա վոտ վա երկինքը կարծես փլվեց Կովկասյան ճակա տի հրա–
մանատարի գլխին։
Մի ժամ հետո ա մբողջ Ալեքսանդրապոլն ու շրջակայքի գյո ւ­
ղերը, Ալե քսան դրա պ ոլից դեպի հա րա վ, արևելք ու արևմուտք
ձգվող գծերի կա յա րա նները զրնգում էին անսովոր ու ա նսպ ա ­
սելի լուրից. Ալեքսանգրապոլի դեպ ոյի աշխատող Ա նդրեյ Վի–
նոգրա դովը, որ երեկ, իբրև ա մ են ա փ ո ր ձ վ ա ծ ու ա մենա վա րպ ետ
մ ե ք ե ն ա վ ա ր , պատա սխա նատու հանձնարարություն էր ստ ա ցել՝
իր գնա ցքո վ ուղևորվելոլ Կարս և ա յնտ եղի կ ա զ մ ու պատրաստ
զորքը փոխադրելու Ալեքսանդրապոլ, գնա ցել է, վերադարձել և
Ալեքսանդրապոլ չհա սա ծ՝ գնա ցքը գա հ ա վե ժ գլորել ձորը։ Սկըզ–
բ ո ւմ կարծել են՝ սովորական աղետ է, որի պատճառը երկա թ­
գծի վ ն ա սվա ծքը կարող էր լինել կամ գնացքի ա նսարքությո ւնը։
Սակայն անմիջապես վրա հասած ստուգողները կ ո ր ծա ն վա ծ
գնա ցքի մ եքենա վ ա րա կա ն խ ցիկում չէին գտել ո՞չ Վ ի ն ո գ ր ա դ ո ֊
վին, ո չ էլ աղետի ժամա նա կ նրա ն երկա յությունը հաստատող
որևէ նշան։ Ուրեմն՝ գնա ցքը ձորի վրա բ ա ց թողնելուց առաջ, նա
իր խ ցիկից հ եռ ա ց ա ծ է եղել։
Ալեքսանգրապոլի դ եպ ո յո ւմ աղետի լուրը ոչ ոքի չզա ր մ ա ց–
րեց՛ Սլաքավար Հա րությունը, հին ու փորձառու աշխատող, յ ո ւ ­
ր այիններին հանդիպելիս խորհուրդ էր տալիս ոչնչով չմա տ նել
ի ր ե ն ց ն ա խ ա ա եղյա կռւթ յո ւն ը ։
- Էգ ռուսը վերջին օրերին մի տեսակ էր երևում, ոնց որ
խ ա խ տ վ ա ծ լիներ։ Էսքան բ ա ՜ն , էլ մենք ի՞նչ ի մ ա ն ա նք , թե ի՞նչ
է եղել, Ո՞նց է պ ա տ ա հ ե լ , – խորհուրդ էր տալիս վա րպ ետ Հ ա ֊
բո ւթ ը ։
Հաջորդ վթարը մեքե նա վ ա ր Սերոբի ձեռքով պիտի կա տ ա ր­
վեր, Բայց նա կարժանանա՞ր ա յդ բա խ տ ի ն ։ Չէ՞ որ թուրքերն
այլևս շեն վստահի տեղացիներին կ ա մ , հակառակ դ եպ ք ո ւմ , ա յ ն ֊
պիսի հսկողություն կսա հմա նեն, որ վթարի փորձ կատարելուց
առաջ նրանք ի ր ե ն ց *ֆէի*ից զրկվեն* Ինչ էլ որ լի ն ի , Սերոբն իրեն
պատրաստ էր պահում զարհուրելի քն ն ո ւթ յա ն ը և գի տ ե ր , որ
այ ն չի կարող ուշա նալ * թուրքերը հիմա պիտի շտ ա պ են ։ Նրանք
հիմա նմա ն են ք ա ն դ վ ա ծ մրջնա նոցի բնա կիչներ ի ն։
■ Հար ութն ա սում էր*
— Դե՜, հիմի շներին կ ա պ ե ց ե ք , Վեհիբին բ ա ց թ ո ղ ե ք ։
Ա ղետ յա լ գնա ցքի վա գոնները ձորում իրար գլխի էին թ ա փ ֊
վ ել, և Վեհիբը հաշվում էր, որ մ ի քանի րոպեի ընթա ցքում,
առանց կռվի ու փ ո խ հ ա տ ո ւցմ ա ն , երկու կա նոնա վոր գունդ զ ին­
վոր է կռրցրելւ Դա, ա նկասկած, էժա ն չի նստի ի ր վրալ Եվ
ֆերիկը ստույգ պատմի տակից դուրս գալու միակ ճանապարհը
հա մարում էր ա մ են ա կ ա ր ճ ժ ա մ ա նա կո ւմ Երևան հասնելը՛ Ա մ ե ­
նակարճ ճա նա պ ա րհով։ Ա յգ ճանապարհն Արաքսի վ ր ա յո վ պիտի
ա նցներ ա յն տ եղ , ուր, ա մ ե ն ա յն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ, հ ա կա ռա ­
կորդը ռա զ մ ա կա ն մ ե ծ կուտակումներ չի կարող ունենա լ և, են ­
թ ա ր կ վ ե լո վ հանկարծական ու կ ա յծ ա կ ն ա յի ն հա րձա կմա ն, ոչ մի
դ իմա դրութ յուն ց ո ւ յց չի տա ։
Սոլրմարիում դարա նած և ա յդ օրերին ա մեն մ ա մ հար­
ձակման հրա մա նի սպասող Մ յոլր սա լ փաշան ուղիղ գ ծ ո վ Վեհի–
բ ի ց հրամա ն ստ ա ցա վ անմիջապես իր Հինգերորդ դի վի զի ա յի
բոլոլ ւ գնդերն Արաքսն ա ն ց կ ա ց ն ե լ և %ամարլոլի ու Զ ա նգիբա–
բ ա ր ի վ ր ա յո վ ա րշավել դեպ ի ե ր և ա ն ։ Թ իկունքից ս տ ա ց ա ծ ա յս ­
պիսի հա րվ ա ծ ից հետո Ա րա րա տ յա ն դաշտի Հ ա յկ ա կ ա ն զորքը
պիտի խուճապի ենթարկվեր և գլուխը կո ր ցր ա ծ աջ ու ձախ
ընկներ հա րմա ր թ ա ք ս տ ո ց ն ե ր փ նտրելու հ ա մ ա ր ։ Թուրքական
զորքերի գլխ ավոր հրա մա նատա րը շատ որոշակի պ ա տ կ ե ր ա ց ­
նում էր կովի ա յս ելքը և Շեքի փ ա շա յի ն , Ք յա գ ի մ Կարաբեքիրին
ու Հիլմի փա շա յի ն էլ հա նձնարարել էր Սարդարապատի ճա կա ­
տում զորաշարմեր կա տա րել՝ պ ա տ րա ստ վելով գլխ ա վ ո ր ու կոր­
ծա ն ի չ հ ա ր վ ա ծ ի ն , մինչև որ Մյուրսալ փա շա յի Հի նգե ր որ դ դ ի ­
վիզիան հա յերի թիկունքում հա ջողությա մ բ ի ր ա կ ա ն ա ց ն ե ր իր
խ նդ ի ր ը։
 Պողոսբեկ Փիրումյա նր հաստատ հ ա մ ո զ վ ա ծ էր, որ կովի հ ա ն ֊
դույրը լուծվելու է իր գնդի բ ռ ն ա ծ դիրքերի ուղղությա մբ* Թ ո ւ ր ֊
քերը պետք է հ ա յո ց ուժերն ու զգոնությունը փորձեն աջ և ձախ
թ և ե ր ո ւ մ , նաև Արաքսն անընելու փորձեր կ ա տ ա րե լով ։ Սակայն
ամենուրեք նա խ ա պ ա տ րա ստ վա ծ հակահարվածների համն ա ռ­
ն ելո վ ՝ նրանք ի վերջո կկուտակվեն Սարդարապատի ճակատի
կենտրոնում և հենց ա յս տ ե ղ ի ց էլ կսկսեն ի ր ե ն ց նոր արշավը։
Այդպես էլ ճա կա տա մա րտը դարձյա լ կփռվի Սարդարապատի
դաշտում։ Նորից կարիք ՈԼ ա նհրաժեշտություն կլինի հենց ա յ ս ֊
տե՜ղ ց ո ւյց տալու, թե ինչի է ընդունակ հա յ զ ի նվ ո ր ութ յո ւն ը , որ
մնացել է իր ուժի ու բա ն ա կ ա ն ո ւթ յա ն հ ո ւյսի ն ։ Հա տկապ ես բ ա ֊
ն ակ անութ յա ՜ն ։
վա նա կա նությո ւնը գնդապ ետ ին հուշեք, որ գործը շատ կշա­
հի, եթե այստեղ՝ Սարդարապատի դաշտում, ծուղակ սարքվի հ ա ­
կառակորդի հա մա ր։
Պատանեկան տարիներին Պողոսն ի ր են ց գյուղի հանդ ու
ա նտա ռում ո ր սո րդ ո ւթ յա մ բ էր զ բա ղվ ո ւմ Դանիելի և տարեկից
մյուս ա զգականների հետ՛ Ա յդ որսորդությունը ոչ ա յնքան հ ա ­
մեղ մսի հ ա յթ ա յթ ո ւմ էր կա մ ափերից դուրս հորդա ցող եռանդի
պ ա ր պ ո ւմ , որքան Ալայք ա ր ու մենա մարտ գյուղացու թ շ ն ա մ ի ­
ների դ եմ , որ դայ/երն էին, Խաշենաձորից կա մ Չ իրսասարի ա ն ­
տ ա ռներից հ ա յտ ն վա ծ արջերը։ Նրանք գիշերները, երբեմն էլ
օրը ց ե ր ե կ ո վ , հարձակվում էին գյուղի նախրի ու ոչխարի վ ր ա ,
պատառոտում էին խ եղճ գյո ւղա ցու միակ ու վերջին կովը,
հոշոտում էին ոչխարի ամբողջ հետը, որպեսզի հարյուր տ ա պ ա լ­
վա ծների ց մ ի ա յն մի քա նիսին փ ա խ ց ն ե ն ։ Դժվար էր հրա ցա նով
կռվել ա յդ անզեն զավթիչների դեմ, որովհետև միշտ չէ, որ
նրանք մ ա րդկա նց մո տ են ում են մինչև մեկ դնդակընկեց տա­
ր ա ծ ո ւթ յո ւն ։ Ւսկ այդ որսի հրացանի դնդակընկե"ցն ինչ մի տա ­
րա ծո ւթյո ւն էր, գ ա յլը կարող էր մեկ ց ա տ կ ո վ հա ղթա հարեր Եվ
այն ժամա նա կ իրենց անասուն թշնամիների դեմ կռվի ելած
դլոլղական պ ատանիները դիմում էին– թակարդի՝ մարդու ա յդ
ա մ են ա հ ն ա դո լյն զենքի օգնո ւթյա նը։
Փիրում ապոր կամ Ասրիբեկի ժա մ ա նա կներ ի ց մ ն ա ց ա ծ ժան–
գոտ ահռելի թա կա րդներ կա յին՝ հատուկ արջերի ու գա յլերի հա ­
մար պ ա տ րա ստ վա ծ։ Դրանք լա րելը մ ե ծ ում էր պահանջում, ո–
րովհետ և ամեն մ ա հկանացոլի գործ չէր պողպատե հզոր ծ ն ո տ ն
իրար բ ե ր ե լ , որպեսզի թակարդի տափարակը բ ա ց վ ի՛ Իսկ սո­
վորական, նապաստակի և աղվեսի համար սարքված թ ա կ ա ր դ ի
վրա էլ ծիծաղում էին գա յլերն ու արջերը։ Մի ա ն գ ա մ արջ էր ը ն ­
կել Պողոսի այդօրինակ թա կա րդներից մեկի մ ե ջ ։ Ա ռ ա վ ո տ յ ա ն
Դանիելի հետ գնա ցել էին, տեսել՝ արջը ջարդոտել է թ ա կ ա ր դ ը ,
ջարդոնի վրա էլ մի մ ե ծ կարիք փռել ու հեռ ա ց ել։ Պ ա տ ա հ ո ւ մ
էր, որ գա յլերն ու արջերը հատուկ իրենց համար պատրա ստվա ծ
թա կա րդներից էլ էին փորձում ա ղա տվել. արջը թակարդի մեջ
մ ն ա ց ա ծ իր թա թն էր ուտ ում –հ ե ոտն ում, գա յլը չարչարվում էր,
ոտքը կտրում։ Սակայն ոտքի մեկը կա մ թա թը կորցրա ծ, ար­
ն ա ք ա մ գա զանին հետապնղելն ու բ ռն ելն ի ՞ն չ մի դմվար բ ա ն էր
գյուղա ցի կարիճների հ ա մ ա ր ։ Արնաքամ գազանն էր մի տեղ
ումասպառ ընկած լի նո ւմ ։ կամ արյան հետ քով գտնում ու սպա ֊
նում էին ...
Սարդարապատի դաշտում թակարդ շարելու միտքը Պ ո ղ ո ս ֊
բեկին հանգիստ չէր տ ա լի ս, Ա դեռևս քսա ներեքի երեկոյան Դ ա ֊
նիելբե՛ ի հետ խոսելիս ա ս ս ց .
- Նման մի բան ա նենք։ Թուրքերը գլխի շեն ընկնի։
ճա կա տ ի հրա մ ա նա տ ա ր ը , մի երկվա յրկյա ն մտ ա ծելուց հ ե ֊
աո, ուրախացավ ա յդ առաջարկության համար և գտա վ, որ
ամ են ահ արմ ար թ ա կա րդ կարող է դառնալ կեղծ ղիրքերի ջ արքը։
- Մեր գրաված գծից բա վա կա ն հեռու, թուրքերի դիմաց
դիրքեր փորենք, ի բ ր , այդտեղ ենք խ րա մ ա տ ա վ ո ր վ ա ծ, բ ա յց
ինքներս դարանած սպասենք մեր հիմնական դիրքերում։ Միայն
թե ա յդ սուտ գիծը պետք է ստի տպավորություն չթո ղ նի ,— խ ո ­
սեց Դանիելբեեը։
- Դու այղ բոլորն ի՞նձ թ ո ղ , — արդեն վճռաբար հանձն առավ
գնդի հրամա նատա րը ։ — Ա ռա վոտյա ն դու ինքդ էլ կտեսնես ու
կկարծես՝ իսկապես առաջ շա րժվելով կանդ ենք առել թուրքի
քթի տակ։
Լուսաբացին ճակատի հրամանատարը հեռադիտակով ն ա յե ց
դեպի թուրք աղ առաջա պահների կողմը և նրանց դ եմ , հազիվ
5 0 0 — 600 մետր հեռա վորութ յա ն վրա, տ եսա վ զիգզա գա ձև, ճա ­
կատի մի թևից մինչև մյուսը ձգվա ծ հողապատնեշը, որ, իբր,
ք ո ղա ր կվ ա ծ էր Նորատունկ թ փ ե ր ով ու մ ա ց ա ռ ն ե ր ո վ * Հ ո ղա պ ա տ ­
նեշի թիկունքից, ա յս ու ա յն տ եղ ծխ ի հա զիվ տեսանելի ք ո լ ֊
Լաներ էին բա րձրա նում և ց ն դ ո ւ մ ա ռա վ ոտ վ ա պ ար զ ու պսպղուն
օդ ո ւմ ։ Սա էլ էր ք ողա րկմա ն ձև՝ սուտն էր քողա ր կո ւմ ։
ճ ա կ ա տ ի հրա մա նատա րը ռա դ ի ո յո վ բ արի ԼՈԼՏԱ մ ա ղ թ ե ց Պո -
ղոսբեկին*
— Պո՜ղ, այս ո*նց հասցրիր։
; — Տղերքն ասում են՝ բա ափսո՞ս չէ այսքա ն առաջ դնանք
ու մի կարգին չհ իմ ն ա վ որ վ են ք ։ Քակորի կրակն էլ ա յդպ ես պի~
աի ծխ ա մ ինչև իրիկուն։
— Թա րքերը պիտի մ տ ա ծ ե ն , որ ա յն տ եղ մ ե զ հա մար խ ա ղ ա դ
սպասում ենք իրենց գրոհին։
— Եթե ա յսօր շարմվելու են, նախ հր ետ ա նա յի ն նա խ ա պ ա տ ­
ր ա ս տ ո ւթ յա մ բ հողին կհա վասա րեցնեն մեր դիրքերը, հետո էլ
դուրս կգան հաղթական երթի։
— Ես ևս ա յդպես եմ մ տ ա ծ ո ւ մ ։ Ա ստվա ծ բա ր ի ՜ն կա տա րի , —
մ ա ղ թ ե ց ճակա տի հրամա նատա րը և շտա բի նեղ պատուհանից
ն ա յե ց դեպի Արարատը։ Մ եծ գա գաթի ձյունը հուրհրատում էր
վա ղո ր դ ա յնի շա ո ա փ ն եր ի ց ։ — Դու մ եզ հետ ես, ո վ սուրբ Արա -
ր ա տ ։ ՝&ո հա մա ռությունն է պետք ա յս դաշտը պաշտպանող զ ո ր ­
ք ի ն ։ Եվ դո՜ւ, ո վ սուրբ ա ռ ա վ ո տ , մ ե զ լ ա վ օր խ ոս տ ա ցի ր ։
Կապիտան Շնեուրը, շտ ա բի բ ա ց դռնից ներս մ տ ն ելով ,
տ ես ա վ հրամանատարի ո գեղ ի ն ա ցա ծ կերպարանքը, մ ա ա ծ ե ց ,
Որ աղոթք է կարդում, ա նձա յն ետ ք ա յլ ե ց և սպաս եց , մինչև որ
նա իր սոբա զա ն-ծեսը կատարի, դուրս գա •

* *
*

Թուրքական Հ ինգերորդ դ ի վ ի զ ի այ ի հարձակումը կա տ ա րվեց

վա ղ ա ռա վ ո տ յա ն , Արաքսի վրա Գայլի դրունք (դ ռ ն ե ր ) կո չվ ա ծ
հ ա տ վ ա ծ ո ւմ , որ գնում էր դեպի Ղամա րլո լ և Տուվա բն ա կա վ ա յր
ր ե ր ը ։ Ւգդիրի դաշտից արագորեն մո տ են ա լո վ Արաքսին, կ ա ն գ
էին աոել նրա վ ա ր ա ր ա ծ , պղտոր կոհակների ա ռա ջ։ ն ա խ ո ր դ
օրերի հ ետ ա խ ուզ ո ւթ յա մ բ էլ պարզել էին, որ Կարակալայից մ ի ն ­
չև Ղամա րլռւի մ ոտ երքը ոչ մի կամուրջ չ կ ա ։ Սակայն Մ յո ւր ս ալ
փա շա ն՝ դ իվիզիա յի հրա մա նա տ ա րը, տեսել էր ֆերիկ Վեհիրի
արնակալած ալքերը և գիտեր, որ ձա խողված ճակատի հրա մա ­
նատարին հիմա ք ա վ ութ յա ն նոխ ա զ է պետք, որպեսզի ամբողջ
մ եղքն ու մաղձը նրա գլխին թ ափի։ Կարգագրեր գետ ա նցի հ ա .
մար գիշերով լաստեր սարքել և լույսը բա ց վ ելո ւն պես անցնել
Արաքսի ձախ ափը։
Արաքսի վրա հսկողոլ թ յ ան կոչված հայկա կա ն զորաջոկատ–
ները մա յի սի 2 1 ~ի ց էին սպասում թուրքերի հա րձա կմա նը։ Ա յգ
ը նթ ա ցք ո ւմ նրանք ոչ մ ի ա յն հետա զոտել և պարզել էին տեղա ն­
քի բոլոր մ ա նր ա մ ա ս նե ր ը , հնարավոր հարձակումը խափանելու
մ ի ջո ցն եր ը , ա յլև ստա ցել էին զինվորական ուժի ու զին ամթերբի
(հ ա տ կա պ ես գնդ ա ցի ր նե րի ) մեծ համալրումներ և աչալուրջ
սպասում էին վճռական ժամին՛ Կապիտան Երվանդ Մամաջան–
յա ն ը ՝ երիտասարդ, գրագետ մի սպա, օգնությա ն հասած զորա -
ջոկատներից յուրա քա նչյուրի կա զմում նշա նակեց շրջակայքի
գյուղերից հա վաքվա ծ քա ջահ մ ոլտ աշիւարհ ազորա լինն երի, որոնք
հրաշալի գիտեին տ ե ղ ա ն ք ը , ծա ն ո թ էին արաքսամերձ տարածքի
բոլոր գաղտնարաններին ու ելումո։ տներին։ Վանեցի գա ղթա կա ն­
ներից կ ա զ մ վ ա ծ մի ամբողջ զորա մա ս, կադրային սպա Տիգրան
Բա ղդասարյանի գ լխ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ, բռն ել էր Յուվայի դիմացի
դիրքերը և սպասում էր թուրքերի հա յտ ն վե լուն ։
Մամաջանյանն ու Տիգրա ն Բաղդասարյանը դիրքերի գիշե­
ր ա յի ն ստ ոլգա յցերի ժ ա մ ա նա կ նկատել էին աջափնյակի ամբողջ
երկա րությա մբ վ ա ռվ ո ղ կրակները և եկել ա յն եզրա կա ցությա ն,
որ թուրքերը գետ ա նցումի նախա պ ա տ րա ստ ությա ն եռուզեռի մեջ
են։ Հ ա յ հրաման ատ արնեյ։ը եղան հա մ ա րյա բ ո լո ր դիրքերում և
զորա ջոկս, տներին կարգագրերին պատրաստ լինել հակահար­
վ ա ծի , իսկ հրամանի դեպ քում՝ աոաջին իսկ հարվածը տալու։
Ամենակարևոր կետ երում դարան ած՝ թշնամուն սպաս ում էին
իրենք՝ Մ ա մա ջա նյանն ու Բաղդասարյա նը։ Մամաջանյանի տրա­
մա դրությա ն տակ գնդացիրներ կա յի ն, որոնք դա սա վորվա ծ էին
գետի հ ա մ եմ ա տ ա բա ր ծա նծա ղ տեղերի դեմ և սպասում էին։
Բա ղդասարյանին տվել էին թ նդա նոթ ա յին մի մա րտ կ ոց։ Սա­
կա յն փորձված զորա կա նը ճշգրտորեն գուշակում էր, որ Արաք–
սի վրա հ ա րյուր-հա րյոլր հիսուն մետր իրարից հեռու գտնվող
հակառակորդների հա մար կարևորը լինելու է հրա ցա նա յին ու
գնդացրա յի ն կրակը, և իր դիպոլկահարներին դասավորել էր
ա յն պ ե ս, որ հա յա ցք ի տակ էր գետ ա նցմա ն ամբողջ երկարու–
թ յուն ն իր յուրա քա նչյուր մ ետ ր տ ա ր ա ծ ո ւ թ յա մ բ ։ Վանեցի սպան
նույն իսկ մ տ ա ծո ւմ էր, թ ե իր են ց դիրքերի դ եմ մ ի ա յն խ ելա գա ր ո
ները կարող են դուրս գալ մա րտի։
■ Եվ, այդուհանդերձ, լո ւս ա դ եմի ն թուրքերը հարձակման ա ն ­
ց ա ն ։ Դա հարձակում էլ չէր ։ Լաստերի վրա ջոկատ առ ջոկա տ >
գողեգող Արաքսն էին մտել և հույս ունեին, թ ե մինչև Լույսը Լրիվ
բ ա ց վ ի , իրենք գետն ա ն ց ա ծ կլինեն ու ահա ձախ ափն յա կ ո ւ մ
կհարձակվեն հ ա յո ց անպաշտպան գյուղերի վր ա ։
Ջախ ափին մ ո տ ե ց ա ծ առաջին լաստի վրա գնդա ցրա յին
կրակ բ ա ց ե ց կապիտան Մ ա մ ա ջա ն յա ն ը ։ Այդպիսի կրակից փրրկ-
վող կարրղ լինել, որովհետև լաստը շա ր ժմ ա ն ա րագությունը
կամ ուղղությունը փոխելու հնարա վորություն չուներ, իսկ գըն -
դա կից փրկվելու համար հանձնվել մ ա յի սյա ն Արաքսի կոհակ­
ներին՝ պիտի նշանակեր գնալ ստույգ մ ա հ վ ա ն ։ Սակայն հնձող
կրակահերթը Ժամանակ էլ չ տ վ ե ց ընտրություն կատարելու։ Մի
ք ա ն ի րոպե հետո Մ ա մ ա ջա նյա ն ը , առաջին լաստի հարցը լրիվ
լո ւծ վ ա ծ հ ա մա րելով, կրակն ուղղեց երկրորդի վրա, որը հա քժ վ
էր կտրել գետի հոսանքի կեսը և անկանոն կրակում էր դեպի
հ ա յո ց դիրքերը։
Տիղրա ն թա ղդասա րյանը տ եսա վ գետի կենտրոն ում օրորվող
լա ս տ ը , որի վ ր ա յից թուրքերը կրակում էին տարբեր կողմերի
վ ր ա ։ Եվ, որքան էլ մ տ ա ծել էր, թ ե կարիք չի լինի հ ր ետ ա նա ­
յի ն մ ա րտ ի մտնելու, ձեռ քո վ նշան ա րեց մա րտ կոցի հ ր ա մ ա ­
նա տ ա րին, որ նշա նակում էր՝ կրա կել։ Որոտաց ահեղ մ եք ե ն ա ն ։
Լաստն ուղիղ նշա նա ռությա ն տակ էր ընկ ել, տաշեղներ դարձած
ւ՚ դ ելաւթ իր հետ բա ր ձ րա ցն ելո վ ջրի ահռելի ալիքներ, որոնց մեջ
է դ վ լո ւմ էին ա սկյա րները։
Բա ղդասարյա նը բռո ւն ցք ն օդում թա փ ահ արեց հրանոթա Ռ ն
ւա րտ կոցի հրամանատարի հա մա ր, ա յս ի ն ք ն ՝ (( Կեցցե՛ սձ*
Կապիտան Մա մա ջա նյա նը վ ա զ ե ց դեպի վ ա նե ցի հ ր ա մ ա ն ա ֊
մ; արի դիրքը։
— թարեկա մ , — ա սա ց, — այս տեսակ քո թ ա կի ց հետո թուր­
քերը մեր դ ի մ ա ց ի ց էլ չեն գա ։ Թայց և ա յնպ ես դու լա վ հետևիր,
իսկ ես գնա մ դեպի ն եր ք և * ա յն տ եղ ուժեղ հրաձգություն է։
— Հա նգիստ եղի՜ր, պարոն կա պ իտա ն, ա մեն ինչ լա վ կլինի։
Ներքևում հա յ զինվորներն ու ա շխա րհա զորա յի նները, գետա–
փի բլուրների թիկունքներում ու հեղեղա տների հարմար տեղե–
րո ւմ թողարկված, որսում էին ջրի մա կերեսին հ ա յտ նվող ասկ­
յա րներին։ Լաստերի վրա կուտակված զորաջոկատների դեմ գըն–
դացիրնեըն էին անխափան գործում։
Նահանջած թուրքերը, ըստ երևույթին, հա սկանալով, որ իրենց
ծրագրած հարձակումը կկործանի ամբողջ դիվի զի ա ն , և անփա­
ռունակ այդ վա խ ճա նից Լուր տանող էլ չի մնա, վերադարձել
էին ել ման կետերը, որպես զի հրետ ան ային կրակով բ ա ց ան են
հ ետ ա գա յո ւմ գնալիք ճա ն ա պ ա րհը*
Գերմանական արտա դրությա ն թնդա նոթներ էին կանգնա ծ
Արաքսի ։ աջ ափին, ա յն օրերում ամբողջ աշխարհին հա յտ նի լ ա ­
վա գույն թն դան ոթն ե րը ։ Մյոլրսալ փաշան կարգադրեց արկերով
ձա խ ա փ նյա կի հողը շուռ տալ, թշնամու զորա մա սերը վա ռել ար­
կերի տա րա փով։ Աակայ ն մեկը մ յո ւսից մի քանի տասնյա կ մետր
հ ե ռ ա վ ո ր ոլթ յա ն վրա դիրք բ ռ ն ա ծ և, մ ա նա վա նդ, հմտորեն ք ո ­
ղա րկվա ծ, ամուր պատնեշների ու խոր փոսերի մեջ պաշտպան­
վ ա ծ հայ զինվորների հա մար ա նվտա նգ էր արդեն ա յդ լա վ ա ­
գույն գերմանական թ ն դ ա ն ո թ ը ։
Մի Ժամվա դաժան կրակից հետո թուրքերը մ տ ա ծո ւմ էին,
որ ձախ ափն յա կ ի մկներն էլ պիտի վ ա ռ վ ա ծ ու փ ո շի ա ցա ծ լ ի ­
նեն, Ա նոր հարձակման ա ն ց ա ն ։ նախ որդ հ արձակման վտխը
սր տ ն եր ո լմ , սակայն արտաքուստ հանգիստ ու անվախ լց վ ե ց ի ն
լաստերի վրա ու քշեցին դեպի ձախ ա փը ... Եվ հանկարծ ա յդ
խ ա ն ձ վ ա ծ ու մ ե ռ ա ծ ձախ ափն յա կ ը կ ե նդ ա նա ց ա վ։ նախկին դիր-
ք ե ր ի ց կրակ էր տեղում հարձակվող թուրքերի վրա։
Մյուրսալ Փաշան իր բա րձրա դիր դիտակետից ա մ են ա յն պար­
զ ո ւթ յա մ բ տեսնում էր Հ ինգերորդ հրաձգային դ ի վի զ ի աձի աղե–
տալի վիճակը և մ տ ա ծ ո ւ մ , որ այսօրինակ պ ա տ ե ր ա զ մ ո վ օրվա
վերջում ինքը կմնա դ ի վի զ ի տ յի հ րա մա նա տ ա ր %առանց դիվի զ ի ա**
յի * թտյց ի՞նչ աներ, երբ ա յնտ եղ Ալեքսա նդրա պոլում, Կով­
կա սյա ն բա նա կի հա րա մա նա տա ր Վեհիբը ամբողջ ճակատով
հարձակմ ան ա նցնելու կարգադրություն է արել և սպասո ւմ է
մ ի ա յն հաղթական լուրերի։
Լուսադեմին ֆերիկ Վեհիբն անձա մբ խոսել էր նրա հետ և
հ ա վ ա ս տ իա ցր ել, որ Հինգերորդի հա ղթանակով է պ ա յմ ա ն ա վ ո ր ­
վ ա ծ ամբողջ ճակատի հա ջողությունը։ Ւսկ հիմա Հինգերորդը
մ ի ա յն ջարդվում էր ու ետ սող ո ւմ ։ նա փորձեց իրավիճակի մ ա ­
սին հեռա խ ոսով հա ղորդում անել ֆերիկին։ Շտ ա բում ասացին*
 — Մ ե ք ե ն ա յո վ գնա ցել է դեպի Սարդարապատ, շուտով կ վ Լ
րա դ ա ռ ն ա ։ — Շտ ա բի պեան էր, որի ձ ա յն ում Մյուրսալն զգաք/
մի անորոշ բ ա վ ։ — 9 ա յց ք ե զ խորհուրդ կտայի նման տեղեկու •
թյուն իրեն չհաղորդել՛
— Իսկ իրնչ հ ա ղորդեմ , — պ ա յթ ե ց դի վի զի ա յի հ րա մա նա տ ա ­
ր ը ՛ — Ա սեմ՝ հա ղթում ենք, ջ ա ր դ ո ւ մ ֊ փ շ ր ո ւ մ ենք հ ա յեր ի ն, երթ
ա յդ շեյթա նի ծն ունդները կառչել են իրենց դիրքերին և ալլահի
կրակն են թափո ւ մ մ ե զ վ րա ։
~ Տ գ ի տե մ, չդիտե մ, Մյուրսալ փ ա շա ,— ա նմիջապես պա­
տ ա սխ ա նեց շտաբի պետը և հ ա յտ ն ե ց նաև մի գա ղ տ նի ք . — Ինձ
կա րդադրել էր Հինգերորդից կարևոր լուր ունենալուց ա նմիջա ­
պես հաղորդել ի ր են ։ Գտնել և հա ղորդել։ Բա յց այդպիսի լուրն
ինչպ ե՞ս հա ղո ր դ եմ ։ Յ է ՜ , բ ա ր ե կ ա մ , գլխ իցս ձեոք չե մ վ երցրել։
Նա հիմա այնպիսի հոդեվիճա կում է, որ մ եղա վորներին թաց
կթողնի ու թո ւյն ը կթափի ի մ գլխին՛
Մ յուրսալ փաշան վախի ու կա տա ղության մեջ գլուխը կ ո ր ց ­
րել էր և չդիտեր՝ ի՞նչ անել, ի՞նչ խ ոս ել։ Բա յց ո ՞ն ց թև « մ ե ղ ա .
■ վորներին բ ա ց կթողնի» ։ Ուրեմն, ինքը մ եղ ա վ ո՞ր է, որ չի կ ա .
■ թուլանում ա յդ անմիտ հրամանը կա տ ա րեր Այն ո ՞վ է ասել, թե
կարելի է զորքը քշել հրաշալի ք ո ղ ա ր կ վ ա ծ, իր դիրքերում հ ա ր .
վ ա ծ ե յո լ պատրաստ հակա ռակորդի դ ե մ և սպ ա սել, որ ա յդ հա­
կառակորդը պիտի խ ոնա րհա բա ր ասի. «Ե կե՞ք , բ ա ր ո ՞ վ եք դա -
չիս, մեր աչքի, մեր գլխի վրա տեղ ա ն ե ք ։ Ե կե՞ք , մ եզ հ ա ղ թ ե .
ց ե ՞ք ս ։ Եվ նս\ շտ ա բի պետին խ ն դ ր եց , ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ , գտնել
՜Վեհիբ փ ա շա յի ն ու հաղորդել, որ ի նք ը , բ ա վ ա կ ա ն կորուստներ
տա լուց հետ ո, դ իվիզա յի մ ն ա ցորդները ետ է ք ա շ ո ։մ , պիտի
սպասի նոր կա ր գա դ ր ո ւթ յա ն ։ Այչ խ ո ս ք ո վ ՝ ա յն , ինչ սպասում են
իր դ ի վ ի զ ի ա յի ց , անհնար է իր ա կա ն ա ցն ել։
— Ոնց կ ո ւզե ՜ք , Մ յուրսա լ փ ա շա , — զրույցը փա կեց շտաբի
պ ետ ը ։ — Ես ձեր մասին էի մ տ ա ծ ո ւ մ , թ ե չէ, նրան գտնելն ինձ
հ ա մա ր ի ՜ն չ մի դժվար բա ն է։
Ֆերիկ Վեհիբը շատ էլ հեռու չէր բ ա ն ա կի շտ ա բի ց , կայա րան
էր գ ն ա ցե լ Կարսից սպ ասվող հ ա մ ա լրում ների խ նդ ր ո վ ։ Ա յնտեղ
ոչինչ չկ ա րո ղ ա ցա վ պ ա ր զ ե ր Կարծես բո լո ր ը , խ ոսքները մեկ
ա րա ծ , որոշել են ձախողել իր ծ ր ա գր եր ը , Մ ռ ա յլ էր ու դաժա ն,
շտ ա բո ւմ նստելու, նույնիսկ կա նգնելու տեղ չէր գտնում որսը
ճա նկերից փ ա խ ց ր ա ծ վագրի ն մ ա ն ։ Եվ շտ ա բի պետը չ խ ն ա յե ց
ն րա ն, հա ղորդեց՝ ինչ որ գիտեր Հ ինգերորդ հ ա ր վ ա ծ ա յի ն դիվի­
զ ի ա յի մ ա սի ն >
— Զա նգել էր Մ յո լր ս ա լ փ ա շա ն , — անջտապ սկսեց ն ա ։
— Հր մ-հը մ ,— աչքերը չ ո ա ծ մ ռն չա ց Վեհիբըէ
— Դե՜, նա ապիկարի մեկն է, չ է ։ Ես քանի ա նգա մ եմ ք ե զ
զգուշա ցրել։
— Հ ը , ի ՞ն չ էր ա սում, ո՞ւր է հ ա ս ե լ , — գլուխն առաջ տվա ծ
գո ո ա ց Վեհիբը։ և շտ ա բի պ ետ ին ա յն պ ե ս թ վ ա ց , թ ե ն ա , տ ա գ­
նապի ձա յն լս ա ծ նժո ւյգի պես սրած ականջները վ եր տ ն կ ե ց . —
Դ ե ՜, ի՞նչ ես ձգո ւմ ։
— Ա սա ց, որ մ ե ծ կորուստներ է կ ր ե լ...
— Հ ա յ ց առա՞ջ է գ ն ա ց ե լ։
- ՝— Ս՜չ մի ք ա յ լ * Առաջապահները ջարդվել են , և, հարձակման
հետա գա փորձերն ա նմիտ հ ա մ ա ր ե լո վ , դիվփզիայի մնա ցորդները
ետ է ք ա շ ո ւմ ...
— Վա յ , ես դ ր ա . . . Վ ա ՜ յ, ես ա յդպիսի զ ո ր ք ի . . . , — և Վեհիբ
փաշա ն՝ ֆ ե ր ի կ - մ արշալն ու Կ ովկա սյան ճակատի հրամա նատա –
ր ր , Մյուրսալ փ ա շա յի ու նրա զորքի յ ո թ պորտը ն ա խ շեց ա յն ­
պ իսի հիշոցներով, որոնցից կարող էին վ ա ռվ ել բա ր ե կ ի ր թ
ամեն մի թուրքի ականջները։ Եթե, իհարկե, շրջա պ ատում գր ա ­
նցվեր այդպիսի թո ւր ք։
Իսկ այն ուհետև հ եռ ա խ ո սո վ կա պ վ եց Սարդարապատի դ եմ
կա նգնա ծ Երեսունվեցերորդ դ ի վի զ ի ա յի հրա մ ա նա տ ա ր Շևքի
փ ա շա յի հետ, նա խ ա պ ե ս, որպես ոգեպնդիչ լ ի ց ք , հ ա յհ ո յա ն ք ի
հարմար տեղերում հիշեց նրա տոհմի մ եռելներին ու սղջերին,
նոր մ ի ա յն ն ա յե լո վ գրպանի ոսկե ժ ա մ ա ց ո ւ յց ի ն , հ ա յտ ն ե ց , որ
արդեն ժամը 1 2 -ն է։
— Ժամը 1 2 ֊ ի ն , ուրեմն, դու հարձակման ես անցն ում։ Հ ա ս ­
կ ա ց ա ՞ր , ա յ յո խ դաոնաս գոլ քո ա զգուտ ա կով *
— Հ ա ս կ ա ց ա ՜ , ֆերիկ, հ ա սկա ցա ՜ , — հ եռ ա խ ո ս ո վ թ ր թ ռ ո ւմ էր
դի վի զի ա յի հրամա նատա րի գողա ցող ձ ա յն ը ։ — Հոլոր թն դ ա նո թ –
ն եր ի ց մի ա յն պիսի կրակ թ ա փ ե մ , որ հա յ զ որքից մ ե կ ն էլ չմ ն ա ՝
խ աբարը Երևան տանելու հ ա մ ա ր <
— Հ ա ՜, ա յդ պ ե ՜ս ։ Այս ճա կա տ ա մա ր տ ո վ դու պիտի ք ա վ ե ս
ն ա խ ա ն ց յա լ օրվա մ ե ղ ք դ ։ Դու գիտ ես, որ ես դ ե ռ ք ե զ չ ե մ պ ա տ ­
մել այն խ ա յտ ա ռ ա կ ո ւթ յա ն հա մ ա ր ։ Ե ս ... դու ձ են դ կտրի՜ր ու
1սիր ի ՞ն ձ ։ Միշտ չ է , որ մարդուն այդպիսի հ նա րա վորություն է
ը ն ձ ե ռ վ ո ւմ ։ Պիտի հենց հիմա ց ո ւյց տաս՝ դ Ո1 մի բա ն արժե ս>
թ ե ՞ ոչ> Հակառակ դեպ քում ք ե զ մի քոսոտ շան հետ կտ"1ա*
պիտի ն ետ եմ ա ղբանոց՛

* *

Փիր ում յա ն զորապետները յա վ էին գոլշակեւ թ ո լր ր ^ ^

հ ր ա մա նա տ ա րութ յա ն ռա զմ ա վ ա ր ա կ ա ն հմա ությունը– մսօԼթ
1 2 - ի ն սկսվեց հ ա յո ց ճակա տի կեղծ գծի ո մ բ ա կոծությո ւնը՛ Երե
վի է րղբումից մինչև Սարդարապատ հասնելը թուրքտկտն հրտ–
նոթն երի վաղերից ա յն ք ա ն արկ չէր ելել, որքան ա յս տ ե ղ ձ է
ժամվա ը նթ ա ցք ո ւմ ։ Կեղծ գիծն ա մբողջ ե ր կա ր ո ւթ յտ մ բ հ ք ա ՜
նոթ ա յին չընդմիջվող, կե նտ ր ո նա ցվ ա ծ կրա կի տակ է ր ։ Արկերի
պ ա յթ յո ւն ն ե ր ի ց հողի, խճաքարերի ու փոշու սյո ւ ներ էին բա րձ–
թա նում, և ա յղ խիտ սյուներից հ յո ւս վ ա ծ վարա դույրի ետև ոչինչ
չէր երեում՝ ո՜չ կեղծ գիծը, ո չ նրա թ ի կունքում ձ գվող իսկական
ճակատը։
Ւ՝նչ էին մ տ ա ծո ւմ թուրքերը, որ ի ր ե ն ց անսպասելի ու ահա­
վոր հրեա ա նա ձգոլթյունից փրկվելու համար հ ա յո ց ղ ՚ ր ք ը տապ
է կացել ու խ րա մ ա տ նե ր ից չի ՞ շա ր ժ վ ո ւ մ , որ իրենք պիտի ա յ ն ֊
քան կրակեն, մինչև ա յդ զորքի վերջին զինվորն (ք ղեանի տա՞կն
ա նց ն ի ։ ^ ն չ էլ որ մ տ ա ծելի ս լի նե ին , խ նչ տեսակ ռա զ մ ա գ ի տ ա ֊
կան տ ր ա մ ա բա ն ո ւթ յա մ բ էլ աոաջնորդվե/իս լի նեին, կյւակի տակ
էին առել սուտ ճակատը և ա նպ ա յմ ա ն հ ա մ ո զ վ ա ծ էին, որ հենց
ա յստ ե ղ է փակվում պ ա տ ե ր ա զ մ ը , ա յստ ե ղ է գերեզմա ն ղրվում
հ ա յո ց բա ն ակը։
Սարդարապատ կա յա րա նի ջրհան աշտարակը թ ա րցերից
խ լվ ե լո ւց հետո դ եռ չէր ն որոգվել, որպեսզի ծ ա ռ ա յե ր իր ի ս կ ա ­
կան նպատակին։ Դանիելբեկ Փիրումյա նն սւյն դարձրել էր իր դի­
տակետը և Ալեքսանդր Շնեոլրի հետ ալդ բա րձրությունից հա ­
յա ց ք ի տակ էր առել ա մբողջ ռա զ մ ա ճ ա կա ա ր ։ Նա արտի։ Էր, որ
ամեն ինչ ը նթ ա նում է ն ա խ ա տ ես վա ծի պես։ Գոհ ու)։ ակ ա թ յա մ բ
հիշեց Պողոսբեկին և հա նկա րծ շատ ց ա ն կ ա ց ա վ ի մ ա ն ա լ՝ նա
դիտ ո՞ւմ է թ ա ր ք եր ի հ բետ ա ն ային կրակը։
— Հետ ա քրքիր է՝ գնդի հրամա նատա րն ի՞նչ է տնում ա յս
պ ահին , — ինքն իրեն հա րցրեց նա։
 Դաշտը բ ռ ն ա ծ դղրդոցի մեջ կապիտան Շնեուրը չշռեց Նրան
և մ ո տ եց ա վ .
— քա ՞ն էիք ասում, պարոն հրամա նա տ ա ր։
— Ասում եմ՝ ո՞ւր է Պողոսբեկը, տ եսնո՞ւմ է, թ ե թ ուրքեյւն
ինչպես են կատարում իր գ ծա ծ պլանը։
— Ռ մ բա կոծությունից առաջ նա խ րա մ ա տ ներ ում է եղել , —
պ ատ ա սխա նեց Շնեոլրր >— Երևի հենց այն տեղ էլ հրամանի է
սպա ս ում ։
— Մենք պ ա յմ ա ն ա վ որ վ ել էինք, որ, եթե ամեն ինչ լինի մեր
ծրագրածի պես, լրացուցիչ ոչ մի հրամանի չսպ ա սեն։
– ճ խ ՚ շ տ որ ,— հիշեց Շնեուրը ։ — Երևի հիմա թուրքերն առաջ
կշարժվեն։
— Թող շա ր ժ վ ե ՜ն , թ ող շ ա ր ժ վ ե ՜ն ։ Չէ՞ որ մ ենք հենց ղրան
ենք սպասում։
Թուրքական հրանոթները շարունակում էին ռումբեր թափել
հ ա յո ց «դիրքերի» վրա, որովհետև ա յնտ եղ դեռ տեղ-տ եղ
ծխ ո ւմ էին աթարի կրակները * Նույնիսկ ռումբերի փ որած փ ո սե­
րո ւմ էլ ցանուցիր եղած աթարի կտորներից մ ե ղ մ ծուխ էր բա ր ձ ­
ր ա ն ո ւ մ , և թուրքերը շ շ մ ա ծ էին ա յդ հրաշքից։
Վերջապես հրանոթների դղրդոցները սա կա վ ա ցա ն , և լսելի
դարձան հ ա յո ց զանգերի ղողանջները, որոնք գալիս էին բոլոր
կո ղ մ եր ի ց ։ Շոգ էր, օդն ա յն պ ես խ տ ա ցել էր, որ տեսանելի էր
նրա թա նձր շա րժումը։ Ա յդ պ ա տ ճառով էր, որ զանգերի ձայնը
հ եռ ա ց ել էր, խ լա ցել և թ վ ո ւ մ էր դետնի տակից ու երկնքի հե­
ռա վոր խ որքերից եկող ք ա ռա տ րո փ ի արձա գա նք։ Մի շա բ ա թ էր/
ի նչ թուրքերը հ անգիստ չունեին ա յգ զան գերի սարսռազդու ղո­
ղ ա նջներ ի ց։ Մի շա բա թ էր, ինչ նրանք ուզում էին սպանել ա յդ
ձ ա յն ե ր ը , որ այնպես թ ա փ վ ո ւմ էին նրանց գլխներին՝ քուն թե
ա րթ մ նի , կոկորդում մ ն ա ց ա ծ ոսկորների պես խ եղդում էին ու
տանջում։
Իջնելով իրենց գ ր ա վ ա ծ դիրքերից՝ թուրքերը հ ա յո ց ճակատը
հա մարում էին հողին հ ա վ ա ս ա ր ե ցվ ա ծ և Սարդարապատի դաշտի
ա մ ա յո ւ թ յա ն , շոգի ու փոշու մեջ գլուխներն էին թա փ տալիս,
որպեսզի թոթ ա փ են զա նգերի ղողանջները՛ Դաշտում ջուր չկա ր,
որ ի ր են ց նետեին ջրի խ որքը, ժ ա յռ չկար, որ ց ա ծ գլորվեին ու
Փ րկվեին ա յդ ահավոր հետ ա պ նդումից։
Հա րթ ու բ ա ց դաշտը մեկեն լց վ ե ց ա սկյա րներով։ Հիմա նրանց

98 — Սարդարապատ
հ ա յա ց ք ն ե ր ը ա նկվա ծ կին էջմիա ծնին ու Երևանին։ նրա նց ս/սե
են՝ էջմիա ծնի Ոլչքիլիսան քերեք վանքերը ) ն ստ ա ծ է գա նձերի
վ ր ա ։ որովհետև աշխարհի ոսկու և գոհարեղենի կեսը հ ա յո ց վա ն–
ք ե ր ո ւմ է ա մ ր ա ց վ ա ծ ։ Նրանց ասել են՝ հ ա յո ց ա մ ե ն ա ն ա խ շՈլԼ
աղջիկները Երևանում են, մրահոն ու լուսնա կերես, փափուկդ
փա փուկ, ոնց որ կանաչ ա րոտներում տրտինգ տվող երինջներ,
Նրանց ասել են՝ ա յդ բ ո լո ր ը և էլի ինչ որ սրտներդ ուզեն, ձերն
են , շո ւտ հա սեք, որ չփ ա խ չեն ու չ փ ա խ ց ն ե ն ...
Թուրքերն առաջ էին շա ր ժվ ո ւմ շղթա կ ա զ մ ած, վ տ ա ո ֊ վ տ ա ռ ,
և ն րա ն ց վրա կրակող չկարւ Նրանց ա նհա նգստա ցնողը մ ի ա յն
զա ն գե րն էին, որոնց ձա յն երն ավելի էին սաստկացել՛ Սայց դ ա
հիմա կարծես այն քան էլ վտա նգա վոր չէր, որովհետև գալիս
քա րուքա նդ եղած դիրքերի ետևից, ա նմ ա րդա բնա կ, անշունչ
թ վ ա ց ո ղ հեռավոր գյուղերից ու ա վ ա ն ն եր ի ց։ Թուրքերը սիրտ
ա ռել, մ ո ռա ցե լ էին ամեն վ տ ա նգ ու զգուշութ յուն, երգում էին.
Երգում էր մ եկը , մ յուսները նրա հետ մ ր մ ռ ո ւ մ էին ու երգի ա մեն
տողի վերջում միա հ ա մ ո ւռ գոռում՝ հո՜պ -հո ՜պ ։

Հ ա յո ց դիրքերը լուռ էին, և դա կրակոցի պատրաստ հրազենի

յո ո լ թ յո լ ն ն էր։ Որքա՜ն դժվար է մա տ ը հանգիստ պահել հրա–
հանի վրա, երբ թշնա մին ն շա նա ց ո ւյցի կենտ րոնում է ու առաջ
է գա լիս ։ Ոայց պետք է հաղթահարեչ և ա ՜յս դ ժ վ ա ր ո ւ թ յա ն ը ,
չ է ՞ որ գեգի հրամա նատա րն ատրճանակի կրա կոցով հրահանգ
չի տվել։
Վ ա րա նդեցի Արշակն ա րծվա յին հ ա յա ց ք ո վ որոշեց իր ա ռաջին
զոհը՛ Նա ք ա յլո ւ մ էր շարքերի առջևից՝ աջ ու ձախ դ ա ռնա լով,
ձեռքերը վեր ու վա ր շա ր ժ ե լո վ , երևում է՝ խ ոս ո ւմ է, կա րգադ-
բ ո ւթ յո ւն ն ե ր է անում, մ եծ ա վ ո ր ն է երևի դ ի մ ա ց ի ց եկող խ ա ռ ­
ն ա մ բ ո խ ի ։ Ուսադիրները մ ա տ ն ո ւմ էին նրա բա րձր աստիճանը,
և Արշակի սիրտը թ փ թ փ ո ւ մ էր ն շա նա ց ո ւյցի մեջ վ եր ու վ ա ր
անողի ք ա յլ ե ր ի ց ։ Սպասումն ի ՜ն չ հիմար բա ն է։ Այդ ի ն ք ն ա ­
զսպ ո ՜ւմ ը ։ Դի մ ա ցի ց թշնա մին է դայիս, նա, որին պիտի սպանես
և ա յդ ց ա նկո ւթ յուն ի ց վ ա ռ վ ո ւմ ես ահա ուղիղ չորս տա րի, Աչդ
չորս տարվա ը ն թ ա ցք ո ւմ նա կոտորել է քո ազգի կեսը, ո չն չա ց .
րել է անպատիժ ու ա նսանձ։ Եվ հիմա էլ ա յստ եղ է ք ա յլո ւ մ դեպի
քո երկրի վերջին մի թ ի զ հողն ու մ ն ա ց ո ր դա ց մի բո ւռ ը , որպեսզի
նրանց էլ ոչնչացնի և հետո ասի՝ ահա՜, ա յսպ ես , կա՜ր հ ա յ ա զգ,

Տ54
նա մ եր թշնամին էր, ոչնչացրինք, էլ չկա, և մե նք ենք նրա
աան ու հողի տերը։
Արշակն ամենից շատ մտա հոգվա ծ էր մի բա ն ի ց , վա խենում
էր՝ ինքն ուշացնի, և նշա նա ցույցի մեջ ք աԱՈէԼ ա մբա րտա վա նն
Ուրիշի գնդակին բա ժին դա ռնա ։ Իսկ որպեսզի ի մ ա ն ա ՝ ի՞ր գըն–
դակն առավ, թ ե ՞ ուրիշինը, ինքը նշան է բռն ել ճակատին։ Տ ա ­
րա ծո ւթյո ւնն այնքան փոքր է, որ ամեն ինչ պարզ կերևա։
1Հնգապետ Պողոսբեկ Փիրումյանի ատրճանակի կ բ ակոցը
թուրքերի վրա պ ա յթ ե ց որպես ահավոր ամպրոպ այն պարզ ու
տոթ կեսօրին։ Եվ Արշակի հրացանն էլ այն քան արագ արձ ա -
գա ն քե ց, որ կարելի էր կա րծել, թե թուրք հրամանատարը հենց
ատրճանակի գնդակից տ ա պ ա լվ եց։ Շոգա ծ էր, ֆեսը ետ էր
ավել, տնկել ծո ծ ր ա կ ի ն ։ Շ շմ ե ց կա նգնա ծ տեղը, և մինչև ձեռքը
կտաներ դեպի ճակատը, փայտ ի պես ընկավ առջևի վրա*
Խուճապը տ վեց թուրք առաջապահներին։ ՝@ողարկված հ ա յ­
կական դիրքերից հնձող կրակով գո րծում էին գնդացիրները։
Հրա ցա նա վորներից փրկություն չկար, որովհետև այդքան մ ո տ ի ­
կից փակ աչքերով էլ կարելի էր անվրեպ կրակեր Նույնիսկ
ատրճանակի գնդակը հասնում էր նպատակին։ Եվ վտր էին թ ա փ .
վ ում կարկտահար ա սկյա րները։ Հնձվողների հետ գետնին էին
փռվում նաև նրա նք, որ դեռևս գնդակ չէին առել, բ ա յց հ ա ս­
կանում էին, որ շրջա պատում պատսպարվելու տեղ չկա, և միակ
փրկությունը մեռա ծի պես ընկնելն է կամ զոհվա ծ հարևանի թ ի ­
կունքում թ ա ք ն վ ե լը , եթ ե, իհարկե, այս տեղատարափը ժ ա մ ա ­
նակավոր բ ն ո ւյթ պիտի ունենա ։ Ետ փախչողներն ընկնում էին
երկու ք ա յլ չա րա ծ։ Սուտմեռուկի տվողները հույս ունեին, թե
ալլահը կօգնի և «ա լլա հ աքբա ր » էին կանչում մտքներում*
Հ ա յո ց զորքին կա րգա դրվա ծ էր տեղից չշարժվել և, եթե զո–
րաշարժի կարիք լինի, ա յս ի ն ք ն ճ եթե թուրքերն սկսեն թ ն դ ա ն ո թ ­
ներով շոշափել կրակակետերը, ապա զգուշորեն ետ սողալ դեպի
հիմն ական խ րա մ ա տ ները, որոնք լավ են քողարկված և հարմար ու
ապահով են նույնիսկ հրետանային կենտրոնա ցվա ծ կրակի դեմէ
Գնդի հրամանատար Պողոսբեկ Փիրում յա ն ը դիտակետում
հետևում էր մարտին և ականջը ռա դիոյի ձայնին էր* սպասում
էր հ ր ա մ ա ն ի , որովհետև արդեն թուրքերը հրետա նա յին կրակի
տակ էին առել կրա կակետերը։ Աջում ուդիղ նշա նա ռությա մբ
վ ն ա ս վ ել էր գնդացիրներից մ եկը ։ Գնդի հրամանատարը տ ես­
նում էր, թե ինչպես գնդա ցրորղը քա շքշում է մ եք ե ն ա ն ու չի կա ­
րողա նում կրակել։ Նրան օգնող չկար, ուրեմն պարզ է, որ ը ն ­
կերը ծա նր վիրա վորվել է կ ամ սպ ա նվել։ Հա մհա րզին կար գա դ ֊
ր ե ց խ րա մ ա ա ո վ վ ա զել գնդացրորդի մոտ և , եթե լուրջ օդն ու*
թ յո ւն է հարկավոր, գումարտա կի հրամանատարին տ եղեկա ցնել*
Իսկ ինքը փորձեց կա պվել ճակա տի շտա բի հետ ։ Պա տ ա սխ ա նեց
կապիտան Շն ե ուրը*
— Պ ա րո ն գ ն դ ա պ ե տ , — ա ս ա ց , – կա ր գա դ ր վ ա ծ է սպ ա սել։
Երևի թ ո ւ ր ք ե ր ը նոր հ ա ր ձ ա կ ո ւ մ կձեռնա րկեն։
— Իսկ եթե չձ եռն ա րկ եց ի ՞ն ։
— Սպասել ՝ բոլոր դեպ քեր ո ւմ ։ Պարոն *հա նիելբեկ Փիրում–
յա ն ի կարգադրությունն է։ Ասաց՝ ավելորդ կրա կոցների կա ­
րիքն էլ չ կ ա՛ Հանձնարար/,ք, որ գիպուկահարները հետևեն դա շ­
տում ը նկ ա ծ նե ր ին ...
Պ ողոսբեկն արդեն նման կա րգադրություն ինքն էր արել
վստահորեն ենթա դրելով, որ ընկածների թիկունքներում պաշտ­
պանվողներ կան, որոնք հարմար պահի են սպասում ետ փ ա խ ­
չելու հ ա մ ա ր > Աայց նրանց պ ա տ ճառով չէր կարելի կրակով
«ս ա ն /ւե թ ընկածների շարքերը, ա յդքա ն զին ա մ թե ր ք չէր կ ա ր ե­
լի ծ ա խ ս ե լ։ Գնդապետն իր ա յս հրամանի ու Շնեուրի տ վ ա ծ
տ եղեկութ յա ն կա պ ա կ ց ո ւթ յա մ բ մ տ ա ծ ե ց , որ ինքն ու Դանիել–
բ ե կ ը , իրարից անկախ նույն ենթ ա դրությունն են արել և, դրա ­
նից ելնելով էւ, կատարել նույն կա րգա դրությունը։ նա մ տ ք ո ւմ
ծ ի ծ ա ղ ե ց ա յդ և ն ա խ որդ կրկնությունների վ ր ա ։ « Ա յս ի ՞ն չ է ,—
մ տ ա ծ ե ց , — Դանիելբեկի կրկնօրինա՞կն եմ դարձել։ Թե երկուսս
էլ, աշխարհի բ ա ն ի ց ա նտ եղ յա կ, շա րմվում ենք ա մ են ա տ ե ս ու
ա մենահա ս երկնայինի կա մ ք ո վ ։ Եթե ես իր նմա ն պիտի մ տ ա ­
ծ ե մ ա մեն տեղ ու ա մ են ինչի մա սի ն, եթե նա ինձ, ես իրեն
պ ետք է հասկանանք կես խ ո ս ք ի ց , եր բե մ ն նույն իսկ ա ռա նց ա յդ
կես խ ոսքն ասելու, կարիք կ ա ՞, որ ես ստվերի պես քարշ դամ
իր ե ն թ ա կա յո ւթ յա ն ն ե ր ք ո ՚ Աայց ո՞ւր դնա մ , երբ մեր ազդը
մ ի ա յն մեկ ճա կատ ունի իր թ շ ն ա մ ո լ դ ե մ . . . Եվ, ա յսուհա նդերձ,
մ տ ա ծ ե լս ՜ւ բ ա ն է։ Ա ՜յ, ա յս պ ա տ երա զմն ա վ ա ր տ վ ի , հենց ի ր ե ն ՝
Դանիելբեկիէն, կա սե մ . « Ա յս ո ՞ն ց է լի ն ո ւմ , որ ես մ ի ա յն ք ե զ
նմա ն եմ մ տ ա ծ ո ւ մ , ինչո՞ւ դու խ լել ես ի մ ի ն ք ն ո ւրո ւյն ո ւթ յո ւ­
նը, ա յն , ինչ ա յսք ա ն տարի աչք էր ծա կում բո լո ր այն զ ո ր ա ­
մ ա ս եր ո ւմ , ուր ծ ա ռ ա յե լո ւ բա խ տ եմ ո ւն ե ցե լ։ Ամեն ուրեք բ ա ր ձր
հրա մ ա նատա րները, հատկապես ծեր գեներա լները, դիտողություն
էին անում. «Պ ա վ ե լբ եկ Փ իրումյա նն, իհարկե, ա յլ կարծիքի է,
դ ե ՜ , նա ուրիշ տեսակ է մ տ ա ծո ւմ , մտ ա ծելու մի ուրիշ եղանակ
ունի. , . » ։ Եվ դա այն պես էին ասում, ոնց որ խոսքը վերաբերեր
մի աննորմա լ ա նոլղղելիի, որի ն կա տ մա մ բ ներողամիտ են մ ի ֊
ա յն նրա համար, որ ա յդ աննորմա լն ունի նաև արժանիքներ։
Գնդապետի դիտակետը խ րա մուղու կենտրոնում էր, կրա­
կակետերի թիկունքում, և ա յն տ եղ ի ց պարզ երևում էին դիրքա ­
վ ո ր վ ա ծ մարտիկների գործողությո ւնները։ Պողոսբեկը հաճախ էր
հ ա յա ց ք ը դարձնում նորաթուխ զինվորներին, և ուրախ էր, որ
նրանց հարևան փորձառուներն ամեն րոպե հետները խ ոս ո ւմ էին,
ց ո ւ յց էին տալիս հրաձգությա ն գա ղտնիքները, բ ա ց ա տ ր ո ւմ էին
մա րտ ա վա րութ յա ն տարրական եղանակներըէ Առաջին մարտից
անմիջա պես հետո նա գնդի բոլոր օղակները համալրել էր գոնե
առաջին հ ա յա ցք ի ց ընդունակ թ վ ա ց ո ղ աշխ արհա զորա յիններով
և կարգադրել, որպեսզի ջոկերում յուրա քա նչյուրին կցեն մի
Փ որձառու զի նվ ո ր ի։ Հիմա ա յս փորձառուն էլ յո ւրովի հա նձնա ­
ր ա րություն էր ստանում սովորեցնել նրա չ ի մ ա ց ա ծ ը , ապա աչ­
քը վրա պահել, որ նշանակում է անընդհատ հետևել ու օգնել։

* *
*

Երեկոյա ն դ ե մ կապիտան Շնեուրը հ ա մ ա ր յա վ ա զ ե լո վ ներ­

կ ա յա ց ա վ ճա կա տի հրա մա նա տ ա րին, որը ջրհան կա յա նի դի^
տ ա կետ ում էր, և անսովոր ց ն ծ ո ւ թ յա մ բ զ ե կ ո ւ ց ե ց .
— Պարոն հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր , – ա ս ա ց , — ուրախ լուր ունեմ հա–
զորդելու։
— Ի՞նչ է պ ատա հել, կ ա պ ի տ ա ն ։ — Փիրումյա նն ա յդպես եր­
ջանիկ ու ժպ տերես չէր տեսել իր օգնա կա նին ։ — Ղարաքիլիսա–
յ ի ՞ 9 է 1 ավ լուր եկել։ ՝
— Ո չ , պարոն հրա մ ա նա տ ա ր ։ Չեք պ ատկերացնի։ Ալեքպ
սա նդրա պ ոլում մ ե ծ աղետ է եղել, գնա ցք է գլորվել ձորը։
— Դա ի ՜ն չ ուրախալի բա ն է, կա պ իտ ա ն , — տխրեց Դանիել–
բ ե կ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը , մ եկ էլ մ տ ա ծ ե ց , որ գնա ցք է լ կա, գն ա ցք է ն
և պ ա յծ ա ռ ա ց ա վ ։ — Հր ռա զմ ա կա ն գնա ց ք չի եղել։
— Ա սկյա րներով լի ք ը յ — ժպաում ու ծա փ էր զարկում ՇնեոլՎ
ր ը ։ — ^ աք1Ա1էՅ օգնական ուժեր հա սցնող գնա ցքն է եղ ե լ։ Ռոլա
մ ե ք ե նա վ ա րը գնա ցքը բ ա ց է թողել դեպի ձորը, ինքը փ ա խ ե ր
Չ ե ՜ ք պ ա տ կ եր ա ցն ի ...
— Ռուս մ եքենավա՞րըէ
֊ Այ ո՜, ռո ՜ւս։ Ազգանուն էլ Վինոգրադով է։ Վեհիբ փ ա ­
շան ռ ա դ ի ո յո վ զ եկուցում էր իր կա ռ ա վ ա ր ո ւթ յա ն ը ։ Պա տա հա ­
բա ր որսացի խ ո ս ք ը > Գերմա ներեն էր զ եկո ւց ում , երևի, որպեսզի
որսացողները բա ն չհասկանան՛
— Գերմաներեն լա վ գիտեն նրա ն ք , — տ նքաց Փիրում–
յա ն ը ։ — Բոլորն էլ ձեր հ ա յր ե ն ի ք ո ւմ են կրթվել ու դ ա ս տ ի ա ր ա կ ֊
վեր
Կապիտան Շնեուրը գլուխը կախ գցեց մ ե ղ ա վ որ , կա րծես
ինքն էլ մեղա վոր էր, որ թուրքերն իր հա յր ենիքո ւմ էին կրթվել
ու դաստ իա րա կվել։ .
— Ես էլ ասեմ՝ ի նչո ՞ւ չ^ բք ն եց ի ն հա րձա կումը , — կապի»
տանին անհարմար վիճա կից հանելու նպատակով խոսքը փ ո ­
խ ե ց Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ — Նրանք ա յս օր պետք է ց ո ւ յց տա յի ն , թ ե
իրենք ինչի՜ են ընդունակ։
— Նրանք ա յդ ամեն օր էլ ց ո ւ յ ց էին տա յի ս, պարոն հ րա ­
մ ա ն ա տ ա ր , — բա զ մ ա ն շա ն ակ ա սա ց Շնեուրը։ .
— Ա յո ՜, ամեն օր էլ ց ո ւյց էին տալիս և դեռ կշա րունակեն , —
հա նկա րծ բ ռ ն կ վ ա ծ մի զայրույթ ով^ կա պիտանի գ ց ա ծ խ ա յծ ը
բ ռ ն ե ց հրա մ ա նա տ ա ր ը ՛— Նրանք որոշել էին այսօր ոտքի տակ
տալ էջմիա ծնի սրբությունները։ (Հնկած մինրաշու պ այուսա ԿՒօ
օրագիր են հ ա նե լ։ Այն տեղ գր վ ա ծ է, որ ա ռա վ ոտ յա ն Վեհիբ
փաշան այդպիսի հրաման է տվել։
— ի դեպ, պարոն հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր , — անհամարձակ խ ոս եց
Շ ն ե ո ւր ը , — զ ո րա մ ա սերից անվերջ հա րցնում են, թե ի նչո՞ւ
տեղից չեն ք շա ր ժվ ո ւմ ։ Մի քա նի ա նգա մ շտաբս կապիտան
Վ ա ր դ ա ն ... Ո՞նց է ա զգ ա ն ո ւնը . . . Չ ա կ ո ն յա ՞ն , Յակին յ ա ՞ ն .,,
— Վարդան Ջ ա զ ի ն յա ՚ ՞ ն ը ։ 19 աջ տղա է, ի ՞ն չ է ուզում։
— Անհա գստա նում է, որ դաշտում այսպ իսի հաջողություն
ունենա լուց հետո տեղները ն ստ ա ծ են՛ Թե չէ, ա սում է, հաջողու­
թ յո ւն ը կարեչի է զ ա ր գա ց ն ել հա րձա կվելով։
Դա նիելբեկ Փ իրումյա նը ծ ի ծ ա ղ ե ց քթի տ ա կ։
— Իհարկե, լա վ է, որ մեր ենթակա ներն ա յդ պ ե ս վ ա ռ վ ո ւմ
են առաջ դնաւոլ և թշնա մուն ջարդելու կր ա կո վ , — հետո ծա նր
հ ա ռ ա չե ց ճակատի հ րա մա նա տ ա րը ։ — Բա յց պիտի հաշվի ա ռ ­
նել, որ մեր դ եմ հիմա կա ն գնա ծ են թուրքական երկու դ ի վի զ ի ա ։
Ա յդքա ն փորձվա ծ զ ի նվորներ, որոնք մի նչև ա տամները զ ի ն վ ա ծ
են , — և ա յստ եղ հրամա նատա րը դարձյա լ ձայնին ուրիշ երանգ
տ ա լով՝ շփ եց զրուցա կցի ցա վո ղ տ եղ ը , — զ ի նվ ա ծ են գ ե ր մ ա ն ա ­
կան ընտիր թ ն դ ա նո թ նե րո վ ու գն դ ա ց ի ր նե րո վ . . . Երկու դ ի վի զ ի ա ,
նրա նց թիկունքում էլ՝ առնվազն երկու ո ւրիշը... Իսկ մ են ք ի ն ­
չո ՞վ պետք է բ ա ց դաշտում հարձակման ա նցնենք ու հա ղթենք
ա յդ ք ա ն ի ն։ Մեր անփորձ ա շխ ա րհա զորա յիններո՞վ, թ ե ՞ թ ի ­
կունքից պարեն բերող ավանակների շա ր ա ս յո լն ե ր ո վ ։
Ալեքսանդր Շնեոլրը զ ա ր մ ա ց ա ծ էր իր հրամանատարի ան­
եռանդ տ ր ա մ ա դ ր ո ւթ յա մ բ , մ տ ա ծո ւմ էր, թ ե ի ՞ն չ մ ե ծ պ ատճառ
է եղել այսօրինակ փ ո փ ո խ ո ւթ յա ն > Ե ր ե կ -մ յո լս օրը խ ոս ո ւմ էր
ա յն մա սի ն, որ պետք է, ի ՜ն չ գնով էլ լինի, կա սեցնել թուրքերի
ա ռա ջխ ա ղա ցումը, ապա հա կա հա րձա կման ա նցնել և հ ա յրենի
հողը մաքրել ն ր ա ն ց ի ց ։ Այսօր փոխ վել է խ ոսքը, տրա մա դրու­
թ յո ւն ն այն չէ ա յլև ս ...
Փ ի ր ո լմ յա ն ը Շնեոլրի դեմքին կա րդա ց ա յդ հարցը և ջանաք
պարզել նրա համար ա յն , ինչ իրեն դեռևս չէր պ ա տ կերանում
ամբողջ որոշակիությա մր>
— Երևի մ տ ա ծո ւմ եք, թե ո ՞վ է ա յս խոսքերի տերը, ի ՞ն չ
էր ասում երեկ և ինչ ա յս օ ր ։ Այդպես չ է * ։ Ա ՞յ, ձեր դե՞մքն ինձ
հուշեց, Գուցե իր ա վ ա ց ի եք, որ ա յդ պ ե ս եք մ տ ա ծ ո ւ մ ։ Իսկ
դիրքերում ավելի շատ իրավունք ունեն, նրանք պ ա րա պ ությո ւ­
նից ձանձրանում են։ Ետ փախչելիս չէին ձանձրանում, նստա ծ
տեղը ձանձրանում են։
— Պարոն հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր , — անհամարձակ խ ո ս ե ց Շնեուրը,
.երևի ներքուստ հ ա մ ո զ վ ա ծ չլին ելո վ ՝ իրավունք ունի՞ ասելու
ա յն , ինչ որ պետք է ա սի։ Սակայն Փիրումյա նի անկեղծ ու
մա րդ ա մ ոտ վերա բերմունքը ոգևորում էր ն ր ա ն ։ — Ես մ տ ա ծո ւմ
ե մ , թ ե ա յսօ ր մեր դ ե մ երկու դիվիզիա են կա նգնա ծ, վաղը ևս
կ ա ն գնա ծ կլինեն ա յդ երկուսը՝ մ ե զ համար լա վ ա գո ւյն պ արա ­
գ ա յ ո ւ մ ... Իսկ վ ա տ ա դույն պ ա ր ա գ ա յո ւ մ ... չ է ՞ որ ա վելին կլի­
ն ի ...
— Մ ենք թաց դ ա շտ ում, ճակատ ճակատի զա ր կե լով ո՜չ
ա յդ երկու դիվիգթա յին կարող ենք հ ա ղթ ել, ո՞չ էլ դրանից շա–
տինք որ իսկապես մ ե զ համար կլինի ա մ ենա վ ա տ ա գո ւյն պ ա ֊
բ ա դ ա ն ։ Երևի մտ քում ասում եք՝ ապա ի ՞ն չ ա նենք։ Ես էլ ա յդ
մասին եմ մ տ ա ծ ո ւ մ ։ — Միրումյանը դչխարկը հա նեց, ք ր տ նա ծ
ճակատը շփեք թա շկ ին ա կո վ * Ապա նստեց մոտիկ քա րին, հ ա ֊
յա ց ք ն Արարատի կողմ մ տ ո րե ց լքի պահ, հետո փ որձեց ջ ո շ ա ֊
փել իր շտա բի պետի հ ետ ա քրքրա սիրությունը .— Ա ՞յ, եթե հ ա ր ֊
վա ծո ղ մի կարգին ուժ ունենա յինք, որ հասցներ վ զ ա կ ո թ ի ն ,««
Ա յդ գնացքի ա ղետն, իհա րկե, մ ե ծ հա րվա ծ է։ 0 ա յց ես նկատի
ունեմ այնպիսի հ ա ր վ ա ծ , որից գչուխները կորցնեին դիմացի
երկու դիվիզիաները։ Ուժ չո ւն են ք , պ ա տ կ եր ա ցն ո ՞ւմ եք։ Մ ե ղ ա ֊
ն1՚ ց այն կիսա տ-պռատ դնդերը տա րա ծ չ յի ն ե ի ն , էլի կկայւ ողա–
ն ա յինք մի բան կա զմա կեյւպ եչ ։ — Փիրումչանը հանկարծ զ ր ո ւ յ­
ցի թեմա ն փ ո խ ե ց . — Իսկ մ ն ա ց ա ծ ճակատներից ի՞նչ լուր կա.
Ի ա ջ ֊ Ա պ ա ր ան ում, Ղարա քիչիսա յում ո՞չ մի փոփոխությո ւն։
- ՚ է ա րա քիլիսա յի ճակատը, կարելի է ասել, չկա ա յլ և ս , —
հա մա րյա անտարբեր պ ա տ ա սխ ա նեց Շնեուրը ։ — Ա յնտեղ մեր
զորքը նահանջել է գեներալի ետևից, գտ նվ ում է Դիլիջանում՛ Իսկ
Իաշ– Ապարանում, կեսօրվա տ վ յա լնե րո վ վատ չէ գր ո ւթ յո ւնը ։
Մերոնք հանկարծակի հա րձա կումով Ք յո լլլո լջ ա գյուղում ոչըն–
չացրել են երեք հարյուր ասկյար և հիմա նոր ստ ա ց ա ծ դ ո ֊
րաջոկատներն են կարգի բե ր ո ւմ ՝ վճռական ճա կա տ ա մա րտ սկսե­
լու համ ար։
- Ա յգ Հ I հա րվ ա ծ է թիկ ո ւ ն ք ի ց ո ւ ր ա խ ա ց ա վ Փ ի ր ո ւ մ յ ա ֊
ն ը ։–— Սակայն կարևորը, ա մենա կա րևորր պիտի կա զմա կերպ ել
սւրի ջ տեսա կ։
Մի փոքր մ տ ա ծելո ւց հետո նա տեղից վեր կա ցա վ և հ ե ո ա ֊
նալուց առաջ խ նդ ր եց ռա դ ի ո յո վ հաղորդել Պ ողոսբեկին, որ ն ե ր ֊
կա յա նա շտաբ*
- Մի ժա մ ի ց ես ա յնտ եղ կլինեմ։
Դանիելբեկը սովորությո ւն ուներ կարևոր վճիո հա նելուց
առաջ մի կողմ ք աշ վ ե լ, ներա նձնա նա լ, հիշել իր կյա նքի հին
Ոլ նոր դրվագները* Նրանց ք ն նո ւթյունն օգնում էր անելիքի մեջ
կողմնորոշվելու*** Առհասարակ մ ի ա յն ո ւթ յա ն մեջ հեշտ էր լ ի ֊
Նում ընտրել, գոնե իր հ ա մ ո զ մ ա մ բ , միակ ելքը։
Չէր հիշում ե՞րբ և որտե՞ղ է կա րդա ցել, թե սուլթան Մոհա*մ
մ ե գ Ֆաթիհ ը ,— նա , որ Եոստանդնուպոլիսը նախ լո ղա ց ր եց
նրա բնիկ տերերի ա րյունով, ապա ն վա ճեց ու դարձրեց Օսման. ֊
յա ն կա յս րությա ն մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , — իր ռա զմա կա ն ծրա գրերը
գաղտնի էր պահում նույնիսկ այն զ ո րա վ ա րն եր ի ց ։ որոնց մի~
Հոցով պետք է ի րա կա նա ցներ հերթական նվա ճ ում ներ ը ։ Այդ
նա էր ա սել . « Եթե միրուքիս մի մա զն ա նդա մ ի մ ա ց ա վ ի մ ն պ ա ­
տակները, իսկույն կպ ոկեմ այն ու դեն կ ն ե տ ե մ » *
Հիմա Մոհամեդ Ֆաթիհի Ժառանգորդների Դ^մ կռվելիս նրա
պես գա ղտ նա պ ա ՞հ պիտի լի նե լ։ Եվ ի նլո 1 դ ոԸ ^ ՈԼ հ ր ա մ ա ն ա ­
տարներն ա յդքա ն ա նհա նգստա նում են։ &է որ ինքն ա յժ մ
«գա ղ տ ն ա պ ա հ » էր դարձել ա կա մա , իսկ աոհաոարակ, միշտ ու
ա մենուր այն հ ա մ ոզմ ո ւնքն է ունեցել։ 9 ^ ^ ա ջողությա մբ է
պսակվում այն գրոհը, որի բոլոր մա սնա կիցները գիտեն և ը ն ­
դունում են նրա ոչ մ ի ա յն նպա տ ա կը, ա յլն ա յդ նպատակին
հասնելու ճանապարհն ու եղանակը՛
Այս մտորումը նրան տարավ դեպի է ըդԸոլմ ՚ ^ ՚ Պ ի աէն ճա ­
կա տ ա մա րտ ը, որը դարձավ ռուսական բա ն ա կի կով կա սյա ն ռ ա զ ­
մարշավի ա մենա փ ա յլուն դրվա գներից մեկը՛
Այդ օրերի հիշողությունը միշտ էլ թ " լ ն Գ & հ ա ն ո լմ նրա
սիրտը, մա րմինը ձգվում –լարվում էր ի ն ք ն ա բե ր ա բա ր , կա րծես
վերստին հրաման էր ստ ա ցվ ել, աննահանջ առաջ գնալու, ա րյա ն,
տառապանքի ու մա հվա ն գնով թշնա մուն հաղթելու հրա մա ն։
Ցուրտ ձ մ եռ էր, Հ ա յկա կա ն բա րձրա վա նդա կի այն ա նօրի­
նակ սա ռն ա մ ա ն ի ք ը, երբ լե ռ ն ե ր ո ւ մ ն ստ ա ծ ձ յա ն շերտերի տակ
անհետանում են մա րդ ու անասուն, և քա մ ին սա ռ ե ցն ո ւմ , ձյա նն
է գա մում չար բ ա խ տ ո վ ա յդ կողմերն ը նկա ծ ճա նապ ա րհորդին։
Ռուսական բա նա կի զորա մա սերը հարձակման էին անցել
թուրքական ճակա տի բոլոր կետ երում։ Առաջշարժումը դժվար
էր ա մ են ուր եք։ Սակայն այն դ իմա դրութ յունը, որ պիտի կոտրեր
Կովկա սյան Առաջին կորպուսի 15 3 - ր դ հետիոտն գունդն է րզրոլմի
ճակատի Դ ա լա ն -գ յո զ ամրոցի ուղղությա մբ, երևի թ ե ա մ ե ն ա ­
ծանրն էր հունվա րյա ն ա յն օրերի բոլոր փորձությունների շար­
ք ո ւմ ։
Դ ա լա ն -գյո զ ը շրջապատի չորս կողմերի վ րա իշխող դիրք
ո-ներ, և ա յն տ եղ ա մ րա ցա ծ թուրքական զորամասի ուժեղ, չը նդ ­
միջվող գնդ ա կո ծութ յա ն տակ էին գտ ն վ ում ռո ւսները՝ Հ ր կող­
մից էլ փորձեին մոտ ենա լ ամրոցին կամ առաջ շա րժվեին դեպի
էր զր ում՛
153-րդ գունդը հունվարի լույս Յ Օ ֊ ի գիշերը Դ ա լա ն -գյո զ
ա մրոցի վրա հա րձա կվեց հ յո ւս ի ս -ա ր և ե լք ի ց ։ Գնդապետ Դա նիել-
բ ե կ Փիրոլմ յա ն ը կարդա դրել էր, որ բոլոր մա րտա կա րգերը բ ե ր դ ­
ա մրոցին մոտենան անաղմուկ, անթերի քողա ր կ ո ւթ յա մ ր քոչ
ոք ծ խ ե լո լ փորձ էլ չպիտի ա ն ե ր )։ Այնուհանդերձ, թուրքա ց
պ ահա կա կետ երում նկատել էին գնդի տեղաշա րժը և զ ա ն գ վ ա ­
ծ ա յի ն կրակ բ ա ց ե ց ի ն զորաշարքերի վր ա ։ Այն ժամա նա կ Փ ի ֊
ր ո ւմ յա ն ը հ ր ա մ ա յե ց կ ա յծ ա կ ն ա յի ն ա րա գո ւթ յա մ բ առաջանալ
և պահակազորս,յիններին սեղմել իրեն^ դիրքերին։ Երբ ա յս հրա–
մ ա նը կա տա րվա ծ էր հ ա մ ա ր յա ա ռա նց կորուստների, նա աջ զո–
ր ա ս յա ն գլուխն ա ն ց ա ծ կտրուկ շրջա նցում արեց և գրոհը փո–
խ տ դ ր ե ց հյուսիսա յին ճա կա տ ։ թորաս յա ն առջևից թրա մերկ
առաջ էր դնում ինքը՝ թնդի հ ր ա մա նա տ ա րը, և նրա հնարա միտ
վճռին տ եղյա կ էին բոլոր զի նվ ո ր ները ։ Գրոհող վաշտերի հ ա ղ ­
թա կա ն « ո ւ ռ ա ն » շշմ ե ց ր ե ց թ ո ւրքերին, որոնք ա մրոցի ա յդ կո ղ ­
մ ի ց հարձակում չէին սպասում՛ Եվ մթելն նրանք ուշքի կգա Ժ ն >
Փիր ում յա ն ի վաշտերը ճեղքերին պաշտպա նությունը, սվիններով
ճա նապարհ բ ա ց ե ց ի ն դեպի բ ե ր դ ա մ ր ո ց ի կենտրոն։ Այստեղ էլ
սկսվեց խուճապի մ ա տ նվ ա ծ թուրքերի ա յն կոտորածը, որը
հ պ ա ր տ ո ւթ յա մ բ պիտի հիշեին նրա մ ա սնա կիցները։
Բերդը պաշտպանող թուրքական մ եծ ա ք ա ն ա կ զ որա մ ա սից
մի քանի սպաներ մ ի ա յն կա րողացան փրկվել և ճողոպրել դեպի
հարևան բերդ երն ու զ ո ր ա մ ի ա վ ո ր ո ւմ ն եր ը ։ Նրանք թ յ ո ս ա - Մ ա -
մ ե դ , Չ որան –գյադա , Ո լ զ ո ւ ն ֊ Ա հ մ ադ և ա յլ կետերում գտ նվող
յո ւր ա յին ն եր ի ն տարան Գ ա լա ն-դ յո զի ա նկմա ն բ ո թ ը , և թուրք
հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յո ւ ն շտ ա պ եց կորցրա ծը ետ ա ռնել։
Իսկ բերդին տ ի ր ա ցա ծ Գանիելբևկ Փ իրումյա նն անմիջա պես
կարգի բ ե ր ե ց ծանր վնա սներ կրած իր վա շտերը, դ ի տ ա ն ո ցն ե­
րո ւմ ու հրակնա տներում նշա նա կեց գնդի լա վ ա գո ւյն զո րա կա ն­
ներին, ապա կարգագրեր շո ւտ ա փ ույթ իրար բե ր ե լ ն վ ա ճ ա ծ զ ի ­
նա մթ երքն ու պարենը։
Եթե Գ ա լա ն-դ յո զի նվաճումը եղել էր դժվա րադույն խնդիր,
ապա ա յն պահելը պիտի Աժներ անհնար, որովհետև թուրքերը
դիտեին, որ ա յդ բ ե ր գ ֊ ա մ ր ո ց ը բա նալին է էրզրումի։
Հունվա րի Յ Օ ֊ ի ա ռա վ ոտ յա ն թուրքերը թ ա ր մ ուժերով գրոհի
եկան ամրոցի վրա։ Գրոհող զ որա մա սերին Ուղեկցում էին ավելի
ք ա ն հարյուր թն դ ա ն ո թ ն ե ր , որոնք ա նդադար կրակի տակ էին
պ ա հում Դ ա լա ն -գ յո զ ն ու նրա մ ա տ ո ւ յց ն ե ր ը ։ Իսկ ա մրոցին տի–
բ ա ց ա ծ գունդը կ տ ր վ ա ծ էր ռուսական մյուս զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի ց և
ի*նքը պիտ տնօրթներ իր բ ա խ տ ը ։ Ո՞չ համ ալրում կարող էր
ստանալ, ո չ զ ի ն ա մ թ ե ր ք ։ -
Այն ժամա նա կ Փիրումյա նը կ ա ր գա գ րե ր , «Ա պ ա ր դ յո ւն և ո չ
մի կ ր ա կ ո ց » ։ Թույլ էին տա լիս, որ թուրքերը մ ո տ ե ն ա ն , ապա
բ ա ց էին անում հ ր ա ց ա ն ա յին ու գն դ ա ցր ա յի ն ա յն պ իսի կրակ,
ռրից Փրկվող չէր լի ն ո ւմ ։ Ցերեկվա ընթացքու՛մ թուրքերը ձ եռ­
նարկեցին այդպիսի յ ո թ հարձակում, յո թ ն էլ ի ր են ց հա մա ր ող­
բ ե ր գ ա կ ա ն ։ Ութերորդ հարձակումը տեղի ունեցա վ իրիկնամու–
տին> Ա յս անդամ պաշտպս/նվոզ մ ա ղ վ ա ծ զորա մա սը սպ ա ռեց
ա մբողջ զինա մթերքը և պետք է ա ռա նց կրակոցի հա նձնվեր
թ շ ն ա մ ո լն , եթե դարձյա լ չբռնկվեր հրամա նատա րի անօրինակ
խ իզ ա խ ո ւթ յա ն կր ա կով։ Վերջին գնդակներն արձա կա ծ, հոգնա ծ
ու հուսահատ ջոկատ՛ների առաջ Փիրում յա ն ը կա նգնեց իր հաղ­
թա կա ն հա սա կով մ եկ և, մ ե ր կ ա ց ր ա ծ թուրը գլխ ից վեր բա ր ձ­
ր ա ց ն ելո վ , գո ռ ա ց .
— Ք ա ջե"ր, ի մ ետ ևից, ո լ ռ - ռ ա ՜ ։
— Ո ւ ո ֊ ռ ա ՜ , — մ ի ա հ ա մ ո ւռ զ ո լե ցի ն ողջ մ ն ա ց ա ծ երեք հար­
յուր զինվորները և սվիններն առաջ մ ե կ ն ա ծ հ ետ և եցի ն տ ա րեց
զորա պ ետ ին։
Թուրքերն սպ ա սո՞ւմ էին ա յդպիսի հա կա հա րձա կում։
0 ' չ ։ Դ ա լա ն - գ յո զ ա մրոցը բոլոր կողմերից կտրելով և նրա
վրա ուղղելով ի ր ե ն ց թ ն դ ա նո թ նե րի , գնդացիրների անդադրում
կրակը, երևի մ տ ա ծո ւմ էին, թե ներսինները կաՀմ հողին կհա­
վ ա ս ա ր վե ն , կա մ էլ անհուսությունից կհանձնվեն ի ր ե ն ց ողոր–
մ ածո լհ անը։ Իսկ հիմա ի ր ե ն ց հետ ձ յունա հյուսեր վա ր թա փ ող
«գյա վ ո ւր ն ե ր ը » դ ղ ր դ ա ձ ա յն « ո ւ ռ ա յո վ » թ րա տ ում ու սվինահա ­
ր ո ւմ էին աջ ու ձա խ ։ Խուճապահար ետ փախչող թուրքերը ոտ­
նատակ էին տ ա յի ս իրա ր, կոխ կրտ ում, տրորում։ Եվ նրա նց ա յն ­
պես էր թ վ ո ւ մ , թե իրենց ետևից ալլահի պատիժն է դալիս, ու
չկա ոչ մի փ րկություն։
Դ ա լա ն -դյո զի առումն ու պաշտպանությունը ռ ա զ մ ա ճ ա կա ­
տի շտ ա բում գնա հա տ վեցին ի բր և ռ ո լ ս ֊ թ ո լ ր ք ա կ ա ն պ ա տ եր ա զ­
մ ի՝ խ ի զ ա խ ո ւ թ յա մ բ անօրինակ դ ր վ ա գներից մ եկը , որը փաս­
տորեն բ ա ց ե ց ռուսների ճանապարհը դեպի է ր զ ր ո ւմ , դ ա րձա վ
կարևոր հաղթանակի սկիզբը՛ Եէ պատահական չէ, որ էրզր ո ւմյա ն
հա ղթա րշավից հետո բ ա ն ա կ ո ւմ գնդապետ Դա նիելբեկ Փիրում–
(անն ստ ա ցել էր մի երկրորդ, առա վել գործա ծա կա ն անուն1
է ր զ ր ո լմ ի հերոսէ
Հ ի մ ա դեռ հիշում են ա յդ երկրորդ անունը, երեկ ՇնեոՆրն
իր ա պ ա րա տ ով բռն ել էր Թիֆլիսից եկած մի հեռադիր, որ զ ո ­
ր ա վ ա ր Լեբեդինսկին էր տվել Կովկասյան ճակատի նախկին
հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ։ Հիմա արդեն նախկին, որովհետև Անդրկովկաս–
յա ն մ ի ա ց յա լ կոչված կա ռա վա րությո ւնն արդեն կտ րա կանա ­
պես հրաժարվել էր նրա ծա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց , «Շն ո ր հ ա վ ո ր ո ւմ
եմ ձեր խ իզա խ վ ճ ի ռը , — ա յսպ ես էր գրել ռուս զո րա վ ա րը ՚ — Ես
հա վա տ ում եմ էրզրումի հերոսին ու նրա բ ա խ տ ա վ ո ր աստղին» ։
« Բ ա յց հիմա որքա և հեռու ենք այն օ ր ե ր ի ց , — մ տ ա ծո ւմ էր
է րզրումի հ ե ր ո սը ։•— Այն ժ ա մա նա կ մ ե զ հետ էր ռուսաց հզոր
բ ա ն ա կ ը , և մեր թիկունք ում ունեինք մի անհուն ու ա նեզերք Հ ա ­
յա ս տ ա ն ։ Հ ի մ ա հ ա յա ցք ս ո ր կողմ դա րձնում եմ , մ ե զ ն ի ց խ լվ ա ծ
հողերն են, մ եր ա վ եր վ ա ծ ք ա ղա քներն ու շե ն ե ր ը ... Հիմա ո՞վ
է մ ե զ հետ միասին թշնա մու դ եմ կռվ ո ղ ը ։ Թուրքերն առաջ են
գա լիս, մ եր թիկունքում դավեր են նյո ւթ ո ւմ նրա հ ա վ ա տ ա կ ի ց ֊
ները, իսկ երեկվա մեր դաշնակիցներն այսօր պատրաստ են
հոշոտ ելոլ Հ ա յա ստ ա ն աշխարհի վերջին պ ա տ ա ռ ը »։

ծ *
*

Ներկա յա ցա ն գնդապետ Պ ողոսբեկ Փ ի ր ո ւ մ յա ն ը և Գ արեգին

սրբազա նը։ Տ ա ք - տ ա ք խ ոս ո ւմ էին ճակատի մ ա սի ն, և Շնեուրլ ւ
մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս հ ա սկա ցա վ , թ ե նրանց ի նչն է անհանդստաց–
ն ո լմ , գաղտնիք հ ա յտ նողի խ որ հ ր դ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ ասաց.
- Հ ի մ ա ի նք ը կգա և կասի՝ ի ն չ ո ւ է ձգձգում հա րձա կումը <
- Ւսկ դուք ո՞ն ց ի մ ա ց ա ք , որ մ են ք ա յդ մասին ենք խ ո ­
սում , — գերմա ներեն հ ա րցրեց սր բա զա նը ։
- Ես հա մ ա ր յա ա մեն ի ն չ հա սկա նում ե մ , ս ր բ ա զ ա ն ,–
Ժպտաց Շ ն ե ո լր ը ։ — Խոսել չ ե մ կա րողա նում, հնչյուններն ա ղ ա ֊
վ ա դվ ո ւմ են կոկորդումս։
Շնեուրն ու սրբազանը մ ա յի ս ի 2 2 ֊ ի ուշ եր եկոյա ն էին ծ ա ­
ն ո թ ա ց ե լ։ Զրուցեցին երկար։ Գերմա նա ցի կապիտ ա ^ Ւր մ ա յ ­
րենի լե զ վ ի ն վաղուց ծարավսձծ՝ խ ո ս ո ւմ էր նրա հետ, և աստի­
ճա նա բա ր զ ա սմա նքը փ ո խ վ ո ւմ էր հիացումի ու սիրահարվա–
ծ ո լ թ յ ա ն , որովհետև խ ո ս ք ի ց -խ ո ս ք հ ա յ հոգևորականի գ ե ր մ ա ­
ներեն խ ոս ք ում զգո ւմ էր իր մ ա յր ե ն ի լեզվի պերճաշուք ա մ րո ւ­
թ յո ւ ն ը ։ Նա ա յն ժամա նա կ մ տ ա ծո ւմ էր, որ մի լեզվի ա ր ժ ա ­
նիքները լրիվ գիտ ա կցելու, նրա հ մ ա յք ն ա մ բո ղ ջ ո ւթ յա մ բ զգա լու
հա մա ր երևի պիտի կա րողանաս կողքից ն ա յե լ , ա յ , ա յսպ ե ս
մ ի հմուտ գիտակ իր օտար ա ռ ո գ ա ն ո ւթ յա մ բ խ ոս ի , և գ ո լ նրա
խոսքի մեջ պ արուրվա ծ բա ռե րն ու ա րտ ա հա յտ ությունները յ ն ա ֊
խ ադա սություններն ու կա պ ակցությունները ոչ մ ի ա յն լսե ս, ա յլև
տեսնես Հսրբա զա նն ա յն պ ես էր խ ո ս ո ւ մ , որ բա ռերն ասես նաև
երևում էին իրենց պատկերներով^ հայի ա ռոգա նությա ն թ ա փ ա ն ֊
ցի կ փ ա թեթների մեջ ա ռն վա ծ) * $ այ ց Շնեուրն, ա մ ենից առաջ,
հի ա ցա ծ էր Գարեգին եպիսկոպոսի տ ր ա մ ա բ ա ն ո ւ թ յա մ բ , գ ի տ ե ­
լիքներով ու ճա րտասանական վ ա ր պ ե տ ո ւթ յա մ բ ։ Սրբազանը նրան
թ վ ո ւմ էր իսկապես սրբազան մի գ ո յո ւ թ յո ւ ն , որի հետ ծ ա ն ո թ ա ­
նալն ու ահա ա յսպ ես մոտիկից շփվելը հա մարում էր իր գ ե ­
ր ա գ ույն երջա նկություններից մ եկը ։ Այն գիշեր բ ա ժ ա ն վ ե լի ս իր
այս զգա ցումն էլ բ ա ց ա տ ր ե ց Գարեգին եպիսկոպոսին, ա ս ա ց *
էրՀ ա յե ր ե ն ի ՜ն չ լա վ էլ հնչում է ձեր աստիճանը՝ « ս ր բ ա զ ա ն » ։
Սրբազանը հա մեստ որեն պ ա տ ա ս խ ա ն եց , որ դա պաշտոնի ա ֊
նոլնն է, հագուստի նման մի բ ա ն , և միշտ չէ, որ հագնողը փ ա յ ֊
չում է իր ս ր բ ա զ ա ն ո ւ թ յա մ բ ։ Այն ժամա նա կ գ ե րմ ա ն ա ց ի կա­
պիտանը պ ն դ ե ց , «Ես ձեր մասի՞ն ե մ խ ո ս ո ւմ • ձեր պ ա ր ա գա յի ն
հագուստը շատ է հարմար ու հա մա պ ա տ ա սխա ն հ ա գնո ղ ի ն։
Եվ ես ա յսոլհետ պ ետք է միշտ հի շեմ , որ կյա ն ք ո ւմ բ ա խ տ եմ
ունեցել առնչվելու իսկական սր բա զ ա նո ւթ յա ն հետ))։
ճ ա կա տ ի հրամա նա տ ա րը եկ ա վ , և չորս հոգով, դ ե մ ֊ դ ի մ ա ց
նստ ա ծ, իրար ն ա յե ց ի ն ա յնպ իս ի բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յա մ բ ու կա րո­
տ ո վ , որ կարելի էր մ տ ա ծ ե լ, թ ե վ ա ղո ւց չէին հանդիպել* Դ ա ֊
նիելբեկը մ տ ա ծ ե ց , որ պիտի կան,չեր նա և մ ն ա ց ա ծ զորա մա սերի
հ ր ա մ ա նա տ ա րներին, մեկ էլ մ տ ք ո ւմ ա րդա րացրեց ի ր ե ն . «Ւ *նչ
կփոխ վեր դ ր ա ն ի ց . նստում ն ա յո ւ վ են բ ե ր ա ն ի ս , իսկ ինձ մ տ ա ­
ծող զր ուցա կից է պ ե տ ք » ։
— Երևում է, մ տ ա ծ ո ւ մ եք , թ ե ի ն չ ենք խլուրդների նման
խ ր ա մ ա տ ն ե ր ո ւմ թ ա ք ն վ ե լ և առաջ չեն ք շ ա ր ժ վ ո ւմ , — ասաց նա
և ժպաուն հ ա յա ց ք ը հ ա ռեց Գարեգին ս ր բա զ ա ն ի ն ։
Հ են ց սրբա զա նն էլ նրա խոսքին պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց .
— Մեղքս ի ՞ն չ թ ա ք ց ն ե մ , — ա ս ա ց ,— մ տ ա ծո ւմ եմ , բ ա յց
ինձ իր ա վ ո ւնք չ ե մ վերա պ ա հում խ ա ո ն վ ե լո ւ ձեր գ ո ր ծի ն ։ Զ ո ր ա ­
մ ա ս ե ր ո ւ մ էլ քա նի ա ն գ ա մ զինվորներն են հ ա ր ց ր ե լ։ Ես նրա նք
ա յս պ ե ս ե մ պ ա տ ա ս խ ա ն ել. « Ձ ե զ ա ն ի ց ա մ ե ն մ ե կ ը , — ա սում
ե մ , – իր ք թի թուշն է տ եսնում, իսկ զորավարը տեսնում է ամ–
Ը ողջ ռա զ մ ա ճ ա կա տ ը ։ Կլինի՛՝, որ ձեր տեսա ծը ճիշտ չինի, նրա­
նը սխ ա լ։ Նա բո լո ր ի ց էլ ճիշտ ու լա վ է տ եսնում և գիտ ե, թ կ
ի նչ և ինչպ ե ս պիտի ա նե նք , որ չա վ չինի ու պ ա տ երա զմ ը շ ա ­
հ ե ն ք »։
ճ ա կ ա տ ի հրամա նատա րը ք թ ի տակ ծ ի ծ ա ղ ե ց • ■
— Ուրեմն, վիճակներս ա յնքան էլ լա վ չէ, եթե Գ՛արեգին
սրբա զա նը ևս դիվա նա գետի պես է խ ո ս ո ւմ ։
— Աստծո՜ւ սիրուն , — ձեռքերը բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց , կրծքին գա րսեց
ս ր բա զ ա ն ը , — ի՜նչ դիվա ն ա գիտ ո ւթյո ւն ։ Ես մ տ ա ծա ծս եմ ա սում։
— Մտ ածածն ասելը մ ե զ կ օգ նի , — լրջա ցա ծ խ ոս եց հ ր ա ֊
մա նա տա րը և հիմա էլ դ ի մ ե ց Պ ո ղ ոսբեկին . — Իսկ ի՞նչ է
մ տ ա ծո ւմ մեր Մահապարտների գնդի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ։
— Ա՜խ ր, մ եզ շուտ կողոպտեցին ա յդ , , . , — կոշտ ու փշոտ
մի բ ա ռ պիտի գցեր Պ ողոսբեկ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը , սա կա յն պ ա հեց, և
հիմա էլ կարծես ա յգ բ ա ռ ն իր ներսն էր ծ ա կծ կո ւմ, դեմքը կընճ–
ռ ո տ ե ց . — Մի կլոր ոլ ճկուն զորա մա ս կուղարկեինք, շրջան­
ց ո ւմ ո վ կհարվածեր թ ի կ ո ւ ն ք ի ց ... Խուճապը որ ը նկ ա վ թուրքի
բ ա ն ա կ ը է նրանից հետո մ ե ն ք ա յս տ ե ղ ի ց մի ա յն պիսի հա րվ ա ծ
կհա սցնեինք, որ էլ ուշքի չ զ աԸ ։ ^ սհ հիմա վեր կենալ և ա յս բ ա ց
դաշտում մարտի բ ռ ն վ ե լ թ վ ո վ ու զ ի ն ա վ ա ռ ո ւ թ յա մ բ գերա կշիռ
զորքի դ եմ , կա րծում եմ , ճիշտ չի լի ն ի ։ Սխալ ա րա ծ կլինենք։
Իսկ մենք այլևս սխալվելու իրավունք չո ւն են ք ։ Մինչև հիմա ուրիշ
էր վիճակը, Հիմ ա մի սխալը կարող է լի նել վերջինը և վ ե ր ջա ­
կետ կդնի ամեն ինչի վ Ը ա ։ Հ ը ՞ > ի ՞ Կ եՔ զ ա ր մ ա ց ա ծ ն ա յո ւ մ ։
Ես ա յսպ ես եմ տ ես նո ւմ մեր վի ճա կը ։ Ես ա յսպ ես եմ մտ ա ծո ւմ ՛
Դանիելլյեկ Փ ի ր " լ մ յ անը ն ա յե ց կա պ իտա ն Շ նեոլքին, և եր­
կուսով խորհրդավոր ժ պ տ ա ց ի ն ։ Հետ ո Փիրում յա ն ը կապիտանին
ասաց*
֊ Հ ի մ ա կա րեչի՞ է գտնել զորավար Սիլիկյա նին։
— **այ ց ի ՞ն չ է պ ա տ ա հ ե լ , – զ ա ր մ ա ց ա ծ հետ ա քրքրվեց
գնդի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ՛– ^ ո ւք հա րցրիք, թ ե ես ի ՞ն չ եմ մ տ ա ­
ծում։
 Դա նիելբեկ Փիրումյա նը հ ա յա ց ք ո վ սաստեց տ ո հ մ ա կց ի ն ։
— Մա րդ ա ստ ծո, դու էլ ի նշ ես իրա րով ա ն ց ն ո ւմ * ճ ի շ տ ես
մ տ ա ծ ո ւ մ * ա՞յս էիր ուզում ի մ ա նա շ։ Մ ի ա ն գ ա մ ս /յն ճիշտ։ Իհար–
կ ե , ի ՜մ կա րծիքով։ Մի երկու Ժամ առաջ կապիտան Շնեուրի
հետ խ ոս ո ւմ էինք, և մեր եզրա կացությունն էլ ա յդ էր. թ ի կո ւն -
ք ի ց մի հզոր ու ց ն ց ո ղ հա րվ ա ծ հա սցնել և նո՜ր ա յստ ե ղ ից սկսել
հա րձա կում ը։
Նա վեր կ ա ց ա վ , Շնեուրի ետևից գնաց դեպի ռա դիոյի սարքը
և ճանապարհին մտ եր մ ո րե ն սե ղ մե ց Պ ողոսբեկի ուսը։ Ւսկ վ ե ր -
։ Ւ նՒ ս դարձյա լ խ եղ դ ում էր «ս տ վ ե ր ի » գիտ ա կցութ յո ւնը ։ « էլի ՞
նույն ը, ստվերի պես հետևում եմ իրեն., «Մ եր եզրա կա ցությունն
ա ՜ յդ է ր » ։ հր եզրա կա ցությունն ա յդպես էր, և ես նույնն եմ
կրկն ում թութակի պես։ Մի՞թե միշտ ա յսպ ես պիտի լի նի , ինքն
ասի, և ես հ ա ստ ա տ եմ , կա մ ես մի բա ն ասեմ, և պ ա րզվի, որ դա
ա յն ք ա ն էլ իմը չէ, որովհետև մի ք ա նի ժա մ առաջ ինքն է ա յդ -
պիսի եզր ա կա ց ո ւթ յա ն հ ա նդ ել* , , » ։
Մ նա ցել էին ե ր կ ո ւ ս ո վ Գ ա ր ե գ ի ն սրբա զա նն ու Պ ո ղ ոս բեկր ,
և սրբազանը դարձավ նրան*
— Այդ մեկը չա վ ա սա ց իր * թիկ ունքից մի լա վ հա րվա ծ,**
— ք*այ& իրենք ա յդ կա րծիքն արդեն ունեին։
Սրբազանը նրբա նկա տ որեն զգա ց նրա ներքին դժգոհ ութ յան
կ ա յւ ը և փորձեց տեղնուտեղը մ ա ր ե լ .
— հ՞ևչ կա որ, ինքն իր կա րծիքն ուներ, ս տ ո ւ դ ե ց ֊պ ա ր ֊
զ ե ց , որ դու էլ իր պես ես մ տ ա ծ ո ւ մ ... Հո չե՞ս ն եղ ա նո ւմ , որ
ք ե զ հետ դ ո ւ ֊ ո վ եմ խ ո ս ում։
— Ւ նշ եք խ ոս ո ւմ , ս ր բա զ ա ն , ես ուրախ եմ դրա հա մար։
Որք ա ն Ժաման ակ է, միասին ենք, հ ա ՜մ էշ դւււք թ ոէոր ի Ս համար
հոր պես եք*
— Դե՜, որ ա յդպ ես է, խ ոս տ ո վա ն ա հա յր ը ն դ ո ւն ե ց ե ք ,–
ժպտում է ս ր բ ա զ ա ն ը ։ — Հի շո ՞ւմ ես, մենք երկու պ անծալի զո–
ր ա պ ետ ներ ունեինք ԷՀաքարյան տ ոհմից. ԷՀաք արե ա մի րսպասա–
լարն ոլ Ւվանե ա թ ա բ ե կ ը ։ ն րա նց խ ոս տ ովա նա հա յրն էր Միւիթար
Գոշը ՝ գրող և ի ր ա վ ա գե տ ։
— Կարծեմ, նա ա յնքա ն էլ չէր սիրում հւէանեին.** է
— Հա , չէր սիրում, որովհետև Ւվանեն թողել էր մեր հա­
վա տ ը, հարում էր ք ա ղկ ե դ ո ն ա կ ա ն ո ւթ յա ն ։
 — Հիմ ա ես Իվանե՞ն պիաի շի ն եմ , — հ ա րցրեց Պողոս–
րեկը։
— Ի–ւանեն էլ ք աջ ռլ խ ելո ք մա րդ է ր։ Միայն ա յդ մ ո ­
լորությունն էր ունե ցե լ. ..
— Խոստովանանք լինի, սր բա զա ն, ես երբեք ինձ մ ո լե ռա նդ
հ ա վ ա տ ա ց յա լ չ ե մ հ ա մ ա ր ե լ։ Հ ա յ ց միշտ էլ մեր հա վա տ ից երեզ
դարձնողներին նա յել ե մ որպես դավա ճա նների, որոնք երևի
ընդունակ պիտի լինեն ա մեն տեսակ ստ ո ր ո ւթ յա ն ։
— Իրականում էլ ա յդ պ ե ս է. հ ա վ ա տ ա փ ո խ ո ւթ յա ն դնում են
շահի հ ա մա ր, պաշտոնի հ ա մ ա ր ։ Իսկ շա հա մո լ-պ ա շտ ո նա մ ո լն
իր մորն էլ կծա խ ի, որպեսզի նպատակին հ ա ս ն ի ... Հ ա յց մ ենք
որտե՛՛ղ թ ողինք մեր զ ր ո ւյց ի տուտը։ Հ ա , պ ա ր զ վ ե ց , որ քո
ասածը նորություն չէ, քա նի որ ք ե զ ա ն ի ց առաջ ք ե զ պես է մ տ ա ­
ծել Դ ա ն ի ե լբե կ ը ։ Է՜, դրանից էլ լա վ բ ա ՞ն , երկու խ ելո ք զորսՓ,
վար նույն հ ա րցում նույն կա րծիքն ունեն. կնշանակի՝ ա յդ
միա սնա կա ն կարծիքն ա վելի ճիշտ է, ք ա ն եթե մ եկը տեսաՎ
կետ հ ա յտ ն ե ր , իսկ մ յո ւսը կա սկա ծեր նրա տեսակետի վ րա 1—
Ապա սրբա զա նը սղա լեց ց ա ն ց ա ռ մորուքը, կ կո ցա ծ աչքերով
ժ պ տ ա ց . — Մի ք եռի ունեի, անունը՝ Սիրական։ Հոդին լո ՜ւ յս
դ ա ռնա , ա ն շ ա հ ֊ ա ն շ ա ռ մա րդ էր, ապրում էր մեր Մ ա ղ ա վ ա զ
գյուղի վերի ծ ա յր ի ն ։ Որ մի դործ բռ ն ե լո ւ լիներ, տնետուն մ ա ն ,
կգար մինչև գյուղի մյուս ծ ա յր ը , կհարցներ բոլորի կ ա ր ծի ք ը ...
֊ Եվ հետո էլ կաներ ա յն պ ե ս, ինչպես ինքն էր մտ ա ծել
ս կ զ բ ո ւ մ , — ք ա հ .ք ա հ ծի ծ ա ղ ե ց Պողոսբեկը։
Քրքրջա ց նաև սրբա զա նը և աչքերը սրբելով հա րցրեց.
— Հա ո ՞ն ց ի մ ա ց ա ր , հե՜ր օրհնած։
— Հ ետ և ել ե մ , ս ր բա զ ա ն, ով որ ա յդ պ ե ս աջ ու ձախ է ը ն կ ­
ն ո ւմ , իր կա ր ծի քն, իրը թ ե , ստուգելու հ ա մ ա ր , սովորա բա ր ոչ
մի ուշադրություն էլ չի դարձն ում լսա ծն եր ի ն ։
— Մեր հները «կ ա ր ծ ի ք » էին ասում կա սկա ծելիին։ Իսկ հիմա
տեղից վեր կացողն իր կարծիքը դարձնում է դրոշ•
Ուր ա խ ֊ ուրախ վերադարձան Դա նիելբեկն ու Շնեոլրը և հ ա յտ ­
ն եց ի ն, որ գե ներալ Սիլիկյա նից մի գումարտա կ են պոկել։
— Հ ՞ն չ գումարտակ է, հրանոթներ ունի ՞ , — հ ետ ա քրքրվեց
Պ ողոսբեկը։
— Ունի ֊ ո ւ ն ի ՜ , — դ եռ Ժպտալով պ ա տ ա ս խ ա ն եց Դանիելբեկը
և բ ա ց ա տ ր ե ց .— Գնդապետ Կարո Ղ ա սա բբա շյա նի գումարտակն
է, Որ վ եր ա կա զմա վորմա ն համար կանգնած՛ է Կոշումէ
— Հ ա ", գիտ եմ, Ալեքսանդրապոլից փ ա խել էր։
— Կարևորն ա յն է, որ փախչելիս իր հետ մի տ ա սնյա կ հ րա ­
ն ոթ է տ ա րել։
- - Փա ՛ռք աստծո, փա ոք ա ստծո , — երեսին խ ա չ հանեց
սրբա զա նը։
ճ ա կա տ ի հրա մա նատա րը ձեռք բ ե ր ա ծ ո վ ուրախ էր ու խ ա ն ­
դ ա վ ա ռ 1 Կարծես նրան հենց ա յգ գնդապետ Ղս։ ս ա բ բա շյա ն ի
2 5 0 — 3 0 0 զինվորներն էին պակասում, որպեսզի թուրքերին
հա սցնի այն հա րվա ծը, որի համար պատեպ ատ էր զարկվում
ա յս քա ն ժ ա մա նա կ։ Ա նկասկած նա ճա նաչում էր ա յդ երիտա­
սարդ գնդա պ ետ ին, հա վա տ ում էր նրա ռա զմակա ն կարոզու–
թյուն ն եր ի ն և շատ ուրա խ ա ցա վ , երբ Սիլիկյանն իր պահեստի
զորաջոկատներից հենց նրա գումարտակն ա ռա ջա րկե ց...
— Ասում է՝ ի՞նչ ես անում, կամ քո ունեցա ծ գնդերին ի՞նչ
կարող է ա վելա ցնել ա յդ մի գումա րտ ա կը , — իր ռադիո զրույցն
էր պ ա տ մում Դ ա ն ի ե լբեկ ը ։ — Անկեղծ չեղա հետ ը։ Գուցե մ ե ­
ղավոր ե մ ։ Զ ա յց վ ա խ ե ն ո ւմ էի՝ ծրագիրս ի մա նա ու մ եր ժ ի ։
Դրա համար էլ նպատակիս մասին ոչինչ չ ա ս ա ց ի ... Հ ը , ի ՞ն չ ես
ք ի թ դ կա խել, Պ մ զ ։
— Մտա ծում ե մ տեղ հա սցնելու ճանապարհի մա սին։ Արաք–
սից մինչև Արագածի ա յս փեշերը ձգվում է թուրքաց ճակատը։
Թիկունք պիտի գոլրս բ ե ր վ ի Արագած սարը շրջա նցելով. . .
— Կ ե ց ց ե ՛ս , Պո՛ղ, ա խ պ ե՛ր ս , — և ճակատի հրամանատարը
զրուցա կիցների առաջ փ ռ ե ց մ ա շվ ա ծ քա րտ ե զ ը, որի վյրա նշա­
ն ա կ վ ա ծ կետերը հա զիվ էին ն շմա րվում ։ — Ա յ , սա է Կոշը։ ՛Հա-
սա րրաշյա նն ա յս տ ե ղ ի ց դուրս գալով կբարձրանա դեպի հյո ւ­
սիս, Ղագ ի ա ֆ արի մ ո տ ո վ կջըջանցի սարը, կանցնի թուրքերի
թ ի կ ո ւն ք ը ... Ինչքա՞ն ժամա նա կ է պ ետք։ Դե", հաշվեցե ք , հաշվե­
ց ե ՛ ք ։ Ես չե մ կարող, գլուխս դժժում - բ ժ ժ ում է։
Եվ Պողոսբեկն ու Շնեոլրը քա րտեզի վրա կ ռա ցա ծ հաշվում­
ներ էին ա նոլմ>
— Զորավարն արդեն կա րգադրություն արե՞լ է գնդապե­
տ ի ն , — հա րցրեց ս ր բա զ ա ն ը ։ — Նա հենց հիմա պիտի նախա­
պ ա տ ր ա ստ վ ի , որ ժ ա մ ա նա կ չկորչի։
— Կապ չունի հետ ը , հ են ց հիմա սուրհանդակ ուղարկեց,

% 4 – Սարդարապատ
մ տ ա ծկ ո տ պ ա տ ա ս խ ա ն եց ճա կա տի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ը ։ — Ես էլ
ա յս տ ե ղ ի ց պիտի ի մ մարդուն ուղարկեմ՝ հա նձնա րա րություններ
ր ո վ ։ Բ ա յց ո ՞վ կլինի ա յդ մարդը,
— Ա յդ մարդն ինձա նի ց , — ետ շրջվելով |՝ ր ա ց ա կ ա ն չե ց Պո»
ղոսրեկը։
— Գոլ հաշվի ր , հաշվի ր, մարդը հեշտ է գտ նել>
— Չ է"> ես ա յնպիսի մա րդ տ ա մ , որ գնա ու ա յդ Ղ ա սա բ»
բա շյա ն ի հետ դումարտսրկը կռվի տանի։
— Երևի նկատի ունես Մ ի ք ա յե լի ն ։
— Վա յ , ես քո ի նչն եմ ա սե լ , — երկու թա թ երն ազդրերին
զա ր կե ց Պ ողոսբեկը։
— Վատ բա ն չ մ տ ա ծ ե ս , կեսը ք ե զ կհա սնի , — ժպտա ց ճա–
կատի հ ր ա մա նա տ ա րը։
— Վատ ի՞նչ պիտի մ տ ա ծ ե մ , մա ՜րդ ա ստ ծո։ ինչ էլ մ տ ա ծ ե մ ,
ճակատիս կարդում ես։
— իսկ ես ի նչ մեղք ունեմ, որ քո մտքերը ճա կա տիդ գըր–
վ ա ծ են լի ն ո ւմ > Չ կա րծ ես ՝ որևէ րան կարող ես թ ա ք ց ն ե լ ինձ»
նՒ9՛
Պողոսրեկը զ ա ր մ ա ց ա ծ ու կե ղծ դ ժ դ ո հ ո ւթ յա մ բ դարձավ Գա»
րեգին եպիսկոպոսին.
— Տ ե ս ն ո ՞ւ մ եք, ս ր բա զ ա ն ։ իսկ դուք ա սում եք՝ բ ա ՜ն չկաէ
Ա յս պ ես որ շա րունա կվի, սա ինձ կ դ ժ վ ե ց ն ի ։
Սրբազանը ժպ տ ում էր բ ա ր ի , ձեռքերը տ ա ր ա ծ եց հա շտա րա ».
րի հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ.
— Փ ա ՜ռ ք ա ստ ծ ո , — ա ս ա ց ,— թող ճշմարիտ ու արդար մ ը տ ֊
բ ե ր դ կարդալով ք ե զ դ ժ վ ե ց ն ի ։ — Ապա հ ա յա ց ք ո վ ուշադրությա ն
հ ր ա վ ի ր ե ց ։ — Հին Հ ո ւն ա ստ ա ն ում Աստվածաշունչը յո թա ն ա սո ւն
եպ իսկոպ ոսներ են թ ա ր գ մ ա ն ե լ ե բ ր ա յե ր ե ն ի ց ՛ Ա մեն մեկը ՝ սկըզ–
բ ի ց մինչև վերջ և բ ո լո ր ը ՝ առան ձին ֊ ա ռ ա ն ձին, իրա ր ի ց հ եռ ու։
Բ՝ա րդմանությոլնն ավարտել են մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ , և երբ հ ա վ ա ք ­
վել են, իրար հետ հ ա մ ե մ ա տ ե լ, պ արզվել է, որ բո լո ր յո թ ա ն ա ­
սուն թ ա ր գմ ա նո ւթ յուն ն եր ը բ ա ռ ա ց ի ո ր ե ն ի ր ար հ ա մ ա պ ա տ ա ս ­
խ ա ն ո ւմ են ս կ զբի ց մինչև վերջ, ոնց որ ա րտ ա գրա ծ լինեն մեկի
թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ի ց ... Բա ՜, արդար ճշմա րտ ութ յունն այդպիսի
բա ն է ։ իսկ գ ո լ զ ա ր մ ա ն ո ւմ ես, որ ք ո և Դա նիելբեկի մտ ք եր ն
ու կա րծիքներն իրար նմա ն են լի նո ւմ ։ Երանի չէր մեր ազգն
ունենար մի հարյուր ա յն պիսի գործիչներ, որ մ իա տ եսա կ մտա–
ծե ի ն ու միատեսա կ էլ գո ր ծե ին ։ Ալն ժամա նա կ մեր « սարդս։-
րա պ ա ա ն» ի նչո՞ւ Սարդարապատ հա սներ, կկանգներ է րզրումում
կ ա մ Մշո դաշտում, Սարիղամիշում կ ա մ , հակառակ դ եպ ք ո ւմ ,
Կարսի պատերի տ ա կ ...
Շնեոլրի ու Պ ողոսբեկի հաշիվներով՝ գնդապետ Ղ ա ս ա բբա շ.
յա ն ի գումարտակը, Արադածի փեշերով հակառակորդի թիկունք
պիտի հասներ մ ա յի ս ի 2 6 ֊ ի միջօրեին., գուցե դրանից մի քիչ
շուտI Եթե, իհարկե, Ժաման ակին հա մա պ ա տ ա սխա ն հանձն արա–
ր ո ւթ յ ուն տրվեր ն րա ն1

* *
*

Կոշի գումարտակին հանձնարարություն տանելու համար հա–

տուկ խ ո ւ մ բ ա ռ ա ն ձ ն ա ց վ ե ց , որի ղեկավարն էր պորուչիկ Մ ի­
ք ա յե լ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ Խ մբում կա յին տեղանքին ք ա ջա ծա նո թ զ ի ն ֊
վո րներ՝ եղվարդցի վարպետ Գարուշը և ղ ա զն ա ֆա ր ցի զինվոր
(ն ա խ կ ի ն հովիվ) Պա տվա կանը։ Գումարտակի հրամա նատա ր
Կարո Ղ ա ս ա բբա շյա նը ճա նաչում էր Մ ի ք ա յե լի ն , և կարիք չկա ր,
որ հանձնարարությունը նրան ն ե ր կ ա յա ց վ ե ր գրավոր ձևով, ճ ա ֊
կատի հրա մա նատա րը ձեռք էր առել բոլոր միջոցները, որպեսզի
գումարտակին տրվող հա նձնա րա րությա ն մա նրա մա սներն ի մ ա ֊
նային մ ի ա յն ա յն մարդիկ, որոնք պարտավոր էին ի մ ա ն ա ր
Զգուշությա ն հա մար՝ ՚ Հ ա ս ա բբա շյա ն ի ն հասցվելիք լուրը տա ­
ն ում էր նաև մի ա յլ զորաջոկ, որ ա ռա նձ ն ա ցվ ե լ էր Ս արդարա­
պատի ու շրջակա գյուղերի աշխարհազոր հարյուր յա կ ի ց ։ Պողոս–
բեկն ա յս ջոկի ղեկա վա ր նշա նա կեց մ ո լլա բ ա յա զ ե տ ց ի Մամիկոն
Ս ա ղ ա թ ելյա նի ն , որը հա մ ա գյուղ ա ցի ներ ի վրա ո ւն ե ց ա ծ հե­
ղ ի ն ա կ ո ւթ յա մ բ անմիջապես գրավել էր գնդապետի ուշադրու­
թ յո ւն ը ։
— Քե մ ա տ ա ղ , հա սկա ցա ՞ր ջոկի խ ն դ ի ր ը , — հա րցր եց գըն–
դապետը՛
— Հ ։ս սկա ց ա ն ք , պարոն գ ն դ ա պ ե տ , — հ ր ա մա նա տ ա րի առաջ
ձգվ ելո վ ՝ հպարտ գո չեց զինվոր Մ ա մ ի կո նը ։ — Ղ ո>–շի թ և ո վ չուրը
տ եղա ց անենք, հետո էլ հ ա րվ ա ծեն ք թշնա մ ոլ թ ի կունքին։
— Ապրե՛՜ս , — մտ եր մ ա բա ր ժպ տ ա լով՝ նրա թիկունքը թփթը~
փ ա ց րե ց Պողոսրեկը։
 — Ք ա յց մի բա ն ա սե մ, պարոն գնդապ ետ։
— Ասա , քե մա տ ա ղ։
Ա յգ «քե մ ատաղն» ավելի ոգևորեց աշխարհազորայինինէ
— @՝։,լՏԼ աա“ ւ որ ինձ հետ վ ե ր ց ն ե մ մ ի ա յն մ ե ր ո ն ց ի ց *— Եվ
հենց մ ի ա յն գնդապետի հ ա յա ցք ո ւմ կարդալով հա մաձա յն ություն
նը, ձեռքը մ եկն եց դեպի մ ո լլա բ ա յա զ ե տ ց ի ն ե ր ի խ ո ւ մ բ ը . - Սա­
բո ՞, Սիմո ն, Տիգրա ն, ադա՞ Ստեփանի" Տ ի գ ր ա ն ...
Հիմնա կա ն խ ումբն արդեն շա րժվում էր, ճակա տի հ ր ա մ ա ­
նատարը որդուն տվեց վերջին հա նձնա րա րությունը, և հորից
բա ժ ա ն վ ե լի ս Մ իքա յե լը խ ն դ ր ե ց ուշադրություն դարձնել Հով–
սեփի վրա.
— նա իրենից դուրս բա ն եր է անում։
— Իրենից դուրս ի ՞ն չ է անում, տ ղ ա ս , ֊ որդուն ղրկելով,
ականջի տակ, ցա ծր ա ձ ա յն հա րցրեց Դ ա ն իե լբեկը ։ — Այստեղ
ա մեն մեկն էլ այն է ա նում, ինչ իր պարտքն է։
— Նա խ ա նցյա լ օրը մ ե ն ֊ մ ե ն ա կ նետվել է թուրքերի ա րա ն­
ք ը ։ Նա ուզում է ...
֊Ի ս կ դու նրա տեղ չէի ՞ր նետվի, քո տեղ չե՞ս ն ե տ վ ո ւմ ։
— Հ ա յրիկ) ես ուրի՜շ, ես փո՜րձ ունեմ, ես գ ի տ ե մ ...
— Աչքարաց մարդը պ ա տ երա զմի դաշտում փ որձվա ծ զինվոր
է դ ա ռնում մի ժա մ ում , տ ղ ա ՜ս ։ Հ ո վ սեփ ը խ ելո ք աղա է՛ Ք ա ջու­
թ յուն ն էլ հո պ ա՜րտք չպ ետ ք է վ ե ր ց ն ի ։ Ւ շ ն ա մ ո լ գնդակն ավելի
շատ բ ռ ն ո լ մ է վա խ կո տ ն եր ի ն ։ Իսկ պ ա ՜ր տ ք ը ... պարտքը սահման
չունի, ա յստ եղ երկնքից աստղ վար բ ե ր ե ս , դարձյա լ քո պարտքն
ես կա տ ա րո ւմ ։ Չէ՜ որ կյա նքը զոհա բերելն էլ պարտքի հ ա տ ո ւ ֊
քո մ է . . . Պարզապես իրար մ ա ղթ են ք , որ ողջ մ ն ա ն ք ։ Որքա՜ն լա վ
կլինի, որ հա ղթա նա կից հետո երեքով, ո ղ ջ ֊ ա ռ ո ղ ջ ն եր կա յա նա նք
ք ո մ ո րը , քո պապին ու տ ա տ ի ն ... Դե՜, ա յդ պ ե ս. չարից ու
փ որձա նքից հեռու լի ն ե ս ։ Էլ ի ՞ն չ ա սեմ, գնա տղա ս , — և պինդ
ղրկեց որդուն, հ ա մ բո ւյր ն ե ր ո վ ծա ծ կ ե ց ճա կա տը, մաքուր ածի–
լ ած այա երը*
Հ ա յր ը երբեք ա յդպես զ գա ցմ ո ւնք ա յի ն չէր եղել։ Մ իքա յե լը
ն րա ն ի ց բ ա ժ ա ն վ ե ց թաքուն վ ա խ ո վ , սա կա յն հոր գրկից բ ա ժ ա ն ­
վելիս Ժպտաց և ա շխ ատեց ա նհոգ երևալ մի ե ր կ վ ա յր կյա ն
մ ի ա յն և վ տ զ ե ց , հասավ խ մ բ ի զինվ ո ր նե րի ն ։
 Մնացել էր սպասումը, որ ամենածա նրն է խրամատավորի
ված զինվորի հա մա ր։
էքայիսի վերջն էր, և Արարատյա ն դ աշտի տոթը, մ ա նա վա նդ
Սարդարապատի կ ո ղ մ եր ում , արդեն խ եղ դ ում էր ամեն շունչ ու
կենդ ա նո ւթյոլն։ Ղռերում աշխուժացել էին զեռուններն ու օձե–
րը, և նրանք էլ մի կողմից էին փորձում դիրքերից դուրս քշել
հա յ զ ի նվորներին։ Աշխարհազորային մի զինվորի օձը խ ա յթ ե լ
էր, ոտքն ուռած պ ա յթ ո ւմ էր։ Գնացին, Խնուսի գնդի ավադ
բժշկին բերին էջմիա ծնի մ ո տ եր ք ի ց * Երիտասարդ էր բժիշկը,
աշխ արհազորայինի հարևանները քիթ վեր քա շեցին և շթաք$րին
էլ իրենց թերա հա վա տ ութ յունը նրա ն կ ա տ մ ա մ բ։ <րՉ ի՞ լ ի ն ի , –
ա ս ա ց ի ն , էս մոտիկ գյուղերից մի հեքիմ բե ր ե ի ք, գուցե թե օգ -
ներ, մի ճար ա ներ»։
Բժիշկն ուշադրություն չ գ արձրեց նրանց ք րթմնջոցին, քիթը
կախ աշխատում էր նշտա րով ոլ դեղ եր ո վ ։ Մտ ա ծեցին, որ ա յ­
լա զ գի է, ու ավելի լա ր եցի ն լեզո ւն երը * «Դրա խելքն ի ն,չ պիտի
կտ ր ի , իրենց ռուսա ստ ա ններում օձ կա" ո ր ***» , «Դրան թողն Լա.
ի ր ե ն ց բուժքռւյր երի փափուկ տեղերը կսմթ ի...Ա ։ Հ ի լ էր մնում՝
թմիշկը փռթ կա ցներ, զսպ եց իրեն, գործն ա վա րտ եց։ Եվ երբ
վերջին սրսկումն էլ կատարեց ու սկսեց իրերը հա վա քել, խ ա յ թ ­
վա ծը թոքերն ո լռց րե ց դարբնի փուքսերի պես, օդը բ ա ց թ ո ղ եց
ա ղմուկով, թե՝ ((Խուվա ՜յ, սունչս տեղը ե կ ա վ »։
֊ Ի՞նչ տզացի է ս, ա խ պ եր , — ձեռքերը լվ ա ն ա լով հարց–
ր ե ց բժիշկը, ոնց որ ծխ եր հոգնատանջ աշխատանքից հետո•
Եվ հիվանդն ու շրջապատի փնթփնթա նները ք ա ր ա ց ա ն ։
— Բժիշկ, դու հ ա ՞յ ես , — հարցրին այս ու այն կ ո ղ մ ից ։
— Բա ձեր կա րծիքով ի՞նչ պիտի լի ն ե ի , — Ժպտաց բժիշկը
և կա նգնեց իր գեղուղեշ հասակով մ ե կ , շտկեց զինվորակաէ
համազգեստը, որ կիպ գրկում էր առնական մարմինը։
Հև ա լո վ , եկավ, հա սա վ Գարեգին եպիսկոպոսը, կ ռա ցա վ հի՛
Վ ա Տ դի վրա, մտա հոգ հարցուփորձ ա ր ե ց , ապա դարձավ մեկուսի
կա նգնա ծ բժշկին*
— /սարօբ, ոշշ 8 ոօբոյԼ&շ7
Բժիշկը, կ արծես կարճահասակ ու նիհար հոգևորականի մոտ
 անհարմար էր զգում ի ր բա րձր ու թիկնեղ հասակի հ ա մ ա ր , մի
փ,.քր ա յլա յլվ ե ց .
— Դուք է լ ինձ ա յլա զ գ ո լ տեղ եք գ ն ո ւմ , սր բա զա ն։
— Հ ա ՞ յ ես, ուրեմն , — ուրախ զ ա ր մ ա նք ա րտ ա հա յտ եց սըր–
բա դ ա նի բա րի գ ե մ ք ը ։ — Ա յ, շա ՜տ ապրեն քո ա ր ա ր ի չ ն ե ր ը ,–
և հիա ցա ծ՝ վարից վեր լա փ ե ց երիտասարդ բ ժ շկ ի ն .— Բա ո ՞ք
կո ղմ երից ես։
— Նախիջևանիկից եմ , սր բա զ ա ն , — բժիշկը պ ա տ ա ս խ ա ն եց
մի ա ն փ ո ւթ ո ւթ յա մ բ, որ ասում էր՝ «հո չպ իտ ի՜ բա ցատրեմ,
թ ե Նախիշևանիկն էլ որտե՜ղ է գտ նվում յ>>
— Նա խ իջևա նիկի՜ց , — սրբա զա նը հիմա էլ զ ա ր մ ա նք էր
ա րտ ա հ ա յտ ո ւմ ա մբողջ մ արմն ով ։ — Ա ՜յ տղա , ո ւմ ա ն ց ի՜ց ես։
Հո գոլ է՞լ Փիրումյա ն չես ։
— Փիրում յա ն եմ , ս ր բա զ ա ն, Փիրում յա ն թրիստ ա փ որ Նի–
կոլայի
— Վ ա ՜ յ- վ ա ՜ յ- վ ա յ , տունդ բր նձով լցվի, բա խոսի, է , ---
սրբա զա նը մ ո տ ե ց ա վ , սեղ մեց նրա ձեռ քը , թևերը շ ո յե ց հ ա յ­
ր ա բ ա ր ։ — Մեր մեծերին ճան ա լո ՞ւմ ես, դիտե՞ք իրար։
— Ես ճա նաչում ե մ , գյո ւղ ում ի ր ե ն ց շատ եմ տ ե ս ե լ , — սԸԸ~
բ ա զ ա ն ի մ տ եր մ ո ւթ յա ն ց ո ւյց ի ն ա մ ոթ խ ա ծ պ ա տ ա ս խ ա ն եց երի­
տա սա րդ բժ իշկը ։ Իրենք էլ կհիշեն, կճա նա չեն, որ ա սե մ, թ ե
ո՜ւմ տղան եմ> Հա յր ս իր են ց տա րեկիցն է եղել։
— Հ ի մ ա չկա , հ ա ՞։
— Չ կա , վաղուց է մ ա հ ա ց ե լ ...
Հիվա նդի մերձա վորներն ապուշ կտ րա ծ լս ո ւմ էին երկուսի
մտ եր մ ի կ զ ր ույց ը ն ա մա չեցին ի ր են ց ասածների հ ա մ ա ր ։ Մ ո ­
տ ե ց ա ն , որ շնորհակալություն հ ա յտ ն ե ն , լեզուները պատ չէին
դ ա լիս։ Սրբաղանը ն կա տ եց նրա նց երկչոտ մ ո տ -մ ո տ ա նելը,
փ որձեց փարտտել ա նհա րմարությո ւնը.
— Բա՞ն եք ուզում ասել, մոտ եկեք, ի ՞ն չ եք իրար առաջ
տալիս։
ն րա ն ց միջի տ ա րեցը՝ ա լեխ առն բ ե ղ - մ ո ր ո լք ը երեսին չ ո ր ա ­
ց ա ծ , չոր ու ց ա մ ա ք մի մ ա րդ, հրացանը որպես մահակ դետ–
նին դ եմ տալով մ ո տ ե ց ա վ սրբա զա նին ու չխոսկան հարսի պես
գլխով բմշկին ց ո ւյց տ վ եց.
— Ասա՝ ներող լինի, էշի՜, տեր հ ա յր , անգետ ենք, ա ն վ ա յե լ
խ ոսքեր ա սացինք։
 Սրբազանը ն ա յե ր բժ շկ ի ն , սա էլ ներողամիտ Ժպտար և
սկսեր իրերը կապռտել սանիտարական պայուսակի մեջ։
- Կների, ի ՞ն չ պիտի անի, որ չնե ր ի ,— խոսեր ս ր բ ա զ ա ֊
ն ը ՚– Բայց անգիտությունիր լռելն ավելի լա վ է, քան թե ա ն ֊
վ ա յե լ խոսքեր ասելը։
— Հ ենր էդ է, որ չհա սկա ցա նք, է ՜։

փ փ

Դանիելբեկ Փիրումյա նր կարգադրել էր նախապատրաստ֊

վել վճռական ճա կա տ ա մա րտ ի։ Իսկ դա նշանակում էր ՝ կ ա դ ֊
ր ա յին զինվորներն ու հրամանատարները պիտի ա շ խ ա ր հ ա զ ո ֊
րա յի նն եր ի հետ պարապեին, սովորեցնեին մարտական գործը,
իրենք պիտի բա րձրա ցնեին իրենց պատրա ստա կա նությունը։
Առաջիկա ճակատամարտը տեղի էր ունենալու հա մա րյա բար
տ ա րա ծությա ն մեջ Սարդարապատի ա րևմտ յա ն թիկունքի դ ա ջ ֊
տում, որից դենը բա ր ձ ր ա ց ա ծ բլուրների վրա թուրքերն էին ամ–
բ ա ց ե լ ։ Նրանց կրակի տակ էր դաշտը, և առաջ շա րժվելու հ ա ֊
մար անհրաժեշտ պիտի լիներ հաղթահարել այդ կրակը, ո ր ով ­
հետև դաշտը շրջանցելու ոչ մի տեղ չկար։
ճա կա տ ի հրամանատարն ու զորամասերի պետերը դ իտ եին ,
որ թուրքերը սարսափում են սվինամա րտից ու թ ր ա մ ա ր տ ի ց , և
կռվի հենց այդ ձևերին էչ ն ա խ ա պ ա տ րա ստ ում էին զ որքը։ Ռու­
սական բա նա կում սովորած ու կոփվա ծ մարդիկ էին հ ր ա մ ա ­
նատարների մ ե ծ մ ա ս ը ։ Նրանք հիմա հա յոց զորքը վա րժե ց–
ն ո լմ էին իրենց սո վ ո ր ա ծ ձևերին, և խ րա մ ա տ նե ր ում ու թիկուն–
ք ի բլուրների ետև ոչ մ իա յն տեսական պարապմունքներ էին
ա ն ց կ ա ց ն ո ւմ , այլև գործնական վ ա րժութ յուններ։ Թրեր էին
բ ա խ վ ո ւմ իրար, սվիններ խ ո յա ն ո ւմ մ ի մ յա ն ց դեմ, և այս բ ո ֊
չորը՝ Սարդարապատ յա ն դաշտում, որը լիքն էր ամառն ամուտի
արևով ու տա պով։
Դադարի կարճ պահերն անցնում էին աղմկոտ խ ոս քուզր ո ւյ­
ց ո վ , հ ա մ ա ր յա ա ռա նց իսկական դադա րի, որովհետև սովորող-
վա րժվողները շա րունակում էին լր ացնե լ ձեռք բերա ծի պակա­
սը, պարապմունքների ու ծն վ ա ծ հարցերի հետ էին լինում, կամ
ա
 ծն վ ո ւմ էին նոր հա րցեր, որոնցից պիտի փրկվեին տեղ1ւոլտեղը,
անմիջապես։
Զ ի նվորներ կ ա յի ն , որոնց համար աշխարհում գո յո ւթյո ւն
ուներ մ ի ա յն մի հ ա ր ց . թ ե ե՞րբ է ավարտվելու աձս անիրավ
պ ա տ ե ր ա զմ ը , որպեսզի գնան իրենց գործին, գտնեն կորցրա ծ
հա րա զա տ ներին, խ ա ռ նվ ե ն իրենց հոտին կա մ, եթե չունեն
այԴՊՒսՒք> բնա վորվեն մի տեղ, տունուտեղ դաոնան, շարու •
նակեն իրենց կորսվող տ ոհմ ատակի հ ո լովույթ ը։
Զինվոր Զ աք արին վ ա ր մ ե ց ն ե լո լ էին տվել մի ջոկատ, որի
զինվոր կոչվածները հա վաքվել էին հա յոց երկրի տարբեր ն ա ­
հ ա նգներից և ի ր են ց հետ պահում էին ա յդ նահանգների հոգս
ու ց ա վ ե ր ը ։ Մշեցի քահանա Սաղաթելը, աժդահա մի տ ղ ա ֊
մ ա ր դ ։ գեղջուկ իր հոտը տ ա ր ե լ ֊ թ ո ղ ե լ էր Վերին Թալինի կող­
մ եր ո ւմ և անհա նգստա նում էր Հ ո՞նց տ եղ ա վ ո ր վ ե ցի ն , հող էին
ստանալու, ստա ցա ՞ն թե ոչ, չէ՞ որ վարուցա նքի մամա նա կն
անցնում է, գալ տարվա ապրուստը հիմիկվա նից պիտի ապա ­
հ ո վ ե ն > Ինչ վ եր ա բեր ո ւմ էր ձ եո ն ա մա ր տ ի ն , ապա քահանան եր­
կար ու փ ա րթա մ մորութը կոխ ում էր շապկի տակ, որպեսզի
չխա նգա րի և թուրն այն պես էր վրա բ ե ր ո ւմ , որ եթե դեմը թուրք
շիներ՝ վերից վար կկիսեր, հետո էլ կգնար գետինը խ րվ ե լո ւ։
Կարսի մա րզում Օրթաքիլիսա գյուղ է եղ ե լ ։ Հիմա կա՛՝, թ ե ՞
շկա Հ նախ րապ ա ն Ապեաը չգ ի տ ե , որովհետև ինքը մի օր դաշ–
տից տավարը տուն է բ ե ր ե լ, տեսել գյուղը դատարկ։ Մինչև
պ ա ր զ ե ր , թե ի^նչ է կա տա րվել իրենց գյուղի հետ, մինչև որոշեր,
թե անտեր մ ն ա ց ա ծ տավարի հետ ոնց պիտի անի, հարևան գ յո ւ ­
ղը թա փ վ ե լ է իր են ց դ աշ տր ՝ դեպի հյուսիս գա ղթելու ճ ա ն ա ­
պարհին։ Ստիպված ինքն էլ իր հոտն ա ռա ծ խ ա ռ նվ ե լ է գաղ­
թ ի ն ... էջմիածնի դաշտ ում ծ ո վ ա ց ա ծ գա ղթա կա նների կ ա մ ա ­
վորական խ ումբը կա զմելիս ինքն էլ ց ո ւց ա կ ա գ ր վ ե ց , թ ե ՞ գ ր ե ­
ց ի ն , և հիմա չգ ի տ ե ճ ի նչ եղավ տավարը, իՐնչ պ ատասխան
պիտի տա տ երերին . չ է ՞ որ նրանք ապրում են, կան մի տեղ,
և ինքն էլ կա ու պ ատա սխա ն պիտի աա,,. Ապետը, որ չգիտե
ա նգա մ , թ ե ինչպ ես է գ ո յա ց ե լ իր անունը Աբեթն ա կի սկի՞զբն
է, թ ե ՞ Հա յր ա պ ետ ի վերջը* Եվ հիմա նա, պարապմունքի կարճ
դադարներին աչքը փ ա կում է թե չէ, երա զում իր նախիրն է
տ ե ս ն ո ւմ ։ նարնջա գույն բո ւղ ա ն յ ո թ ա նգա մ իրար վրա բ ա ռ ա ­
չո ւմ ք ն ա հ ա ր ա մ անում* Ա րթնանում է , շռա ծ ա չքերով շուրջը
ն ա յո ւ մ , և պարզվում է, որ թուրքերի կողմում թնդա նո թն «
բա ռա չել ականջ պատռող ձ ա յն ո վ ։
Ապետի հ արևանն էլ Սևանի ափերից եկած հովիվ է և երա ­
զում իր ոչխարի հոտն է տ եսնում ու ա րթնանա լով կա րոտից
լաց է լինո ւմ։ Եսկ երրորդը՝ մի ուս ուրիշ, տ խ ո լ ր ֊ տ խ ո լ ր պ ա տ -
մ ում է, որ դպրոցում ժամատնակից շուտ բ աց են թողել ե ր ե խ ա -
ներին, և չգի տ ե 1 ո ւր են հիմա, ի՜նչ եղան, երբ գյուղը դատարկ~
էր թուրքի առաջ։
ք^ար ,Վ ՜խ ե ր ո ,վ հ րա մա նա տ ա ր կամ վ ա րժեցնող դարձած գի ֊
շեցի Զ աք արը լսում էր իր զինվորներին, սիրտը պ ա տ ա ո ֊ պ տ ֊
տառ էր լինում։ Եվ նրանց համար լսելի անիծում էր*
•—՚ Անո ։ նդ մն ա, թ ո ր ք , անո՜ւնդ մ ն ա , որ էս խեղճ ու կրակ
մարդկանց ստիպեցիր կտրվեք իրենց տունուտեղից, ի ր ե ն ց ա ր .
դար բան ու գործից և կանգնել գնդակի առաջ, մա հիրա խ թրի
տ ա կ ...
Զարարն էլ էր երազ տ եսնում։ Զինվորը ո՞ն ց կարող էր ա պ ­
րել առանց երազի։ Սայց նրա երազը միշտ էլ այնպիսին էր լ ի ­
նում, որ ա մաչում էր պ ա տ մել՛ նրա տեսածը միշտ էլ հ ա մ ով
ու հոտով, ա ռա տ -ա ո ա տ ուտելիք էր լի նո ւմ , և ինքն ուտում էր,
ուտում ու չէր կշտա նում։ Մի ա նգա մ է՛լ նստա ծ տեղը ննջել էր,
ա րթնացա վ տեսածի սա րսա փ ից, իբր թ ե անասուն է գալիս ղե–
մից, մորթահան ա ր ա ծ ֊ խ ա շ ա ծ մի եզ էր թ ե երինջ, որ լեղոլ
ա ռա ծ էլ խ ոս ո ւմ էր։ Ա սաց. « Մեջս լիքը գինի է, գալիս եմ , որ
ո ւ տ ե ս .խ մ ե ս , տ ր ա ք վ ե ս »։ Ասում էր ու պոզահարելու պատրաստ
վրա էր տ ա լիս ...
Մի զինվոր էլ կար Տ ան գեզ ո լր ի ց , անվերջ ու անընդհատ եր ­
գեր էր ասում, պ արա պ մունքին՝ քթի տակ, մ ե ղ մ մ ռ մ ռ ա լո վ ,
իսկ հանգստի պահերին՝ բա ր ձ րա ձ ա յն , ի ն ք ն ա մ ո ռ ա ց ։ Հ ա յե ր ե ն
որքան երգ կար՝ գիտ եր։ Մ իա յն թե բոլոր երգերը՝ հարսանե–
կան թ ե ա շխ ա տ ա ն ք ա յի ն , սիրային թ ե պ ա տ եր ա զմ ա կա ն, նրա
բե ր ա ն ի ց հնչում էին տխուր ու սրտակեղեք։ Ջաքարի սիրտը ճաք–
ճըքում էր նրա եր գի ց, մ ա նա վ ա նդ , եթե մի ք ի լ էլ խ մ ա ծ էր
չինում՛ Իսկ այն օրերին Արարատյա ն դաշտի գյուղերից ա յն ­
քա ն գինի ու օղի էին բ ե ր ո ւ մ , որ հրամա նատա րությունը ստիպ­
վ ա ծ եղավ հատուկ հրահա նգ անել խ միչքի օգտ ա գործմ ա ն մ ա ­
սին. կրտսեր հրա մա նատա րները պարտավոր էին խ միչքը չ ա ­
փավոր բա ց թո ղ նել, որպեսզի անախորժություններ լինեին։
ք ա յց ա յդ չա փ ա վ ո ր ից էլ էր ջրիկանում Զ աք արը և զ ա ն գ ե զ ո ւ ր ֊
ցու երգերից թ ո ս խ ո տ ա լով ա յնպ ես էր յա լի ս , ասես իր տոհմի
ա նց յա լ բո լո ր հ ա նգո ւցյա լների դագաղները շա ր վ ա ծ են գիմա ցըւ
Աոաջին ա նգ ա մ լա ցը եկավ, հենց որ Շա փա ղա թը ( ա յս պ ե ս էր
զա նգեզո ւր ցի երգչի ա նունը) ձա յնը կորսա յա ն վշտով շաղա­
խ ա ծ ՝ Մասսի անունը տ վեց երգի մեջ։ Սկզբում ոչինչ, տ խ ո ւ ր ֊
տխուր լսում էր.

Հ ա յա ս տ ա ն ի ց մ ե ղ հ ա ն ո ւմ ե ն ,
հ ո ս ե ՞ք , Հ ա յա ս տ ա ն ի ՞ լե ռ ն ե ր ,
Մ որը ո ր դուց բ ա ժ ա ն ո ւմ ե ն ,
հ ո ս ե ՞ք , Հ ա յա ս ա տ ն ի " լե ռ ն ե ր ։

Շատ էր ա խոլր, իհա րկե * <րՀ ա յա ս տ ա ն ի ց մ ե զ հանում ե ն » ,

ման ա վա նդ՝ <րՄ որը որդուց բ ա ժ ա ն ո ւմ ե ն » ։ ինչքա ՜ն ց ա վա լի
տեսա րա նների է ականատես եղել նահանջի ճա նապ ա րհին։ Զա–
քա րը հիշում էր ա յդ բո յո ր ը ՝ տխուր ու մշուշոտ հ ա յա ցք ն ուղ­
ղ ա ծ Մա սսի ճերմա կ դ ա գա թ ի ն։ Եվ հենց որ Շ ա փ ա ղա թը ե ր գե ց .

Խոսե՞ք, լեռնե՞՛ր, ասե՞ք, լեռնե՛՞ր,

Առա ջ Մ ա սիս սա րը մ ե ր ն է ր ,,.

Կարծես խ եղճ մարդու մեջքը կո տ ր վ եց։ Նա փղձկաց երեխայի

պես, բ ա ց վ ե ց ի ն արտասուքի կապերը, և սկսեց հեկեկա լ։ Շա–
փա ղա թը լ ո ե ց , մ ո տ եց ա վ ջոկի հրա մ ա ն ա տ ա ր ի ն , մ ե ղ ա վ ո ր . մ ե ­
ղավոր խ ո ս ե ց .
— Կուզես՝ էլ չ եր գեմ , հրամա նա տ ա ր, չգիտ եի, որ սիրտդ
բա րակ է։
— Չ է * , չէր, դու երգդ ասա, Շ ա փ ա ղ ա թ , — պռոշ ա րա ծ խ ո ֊
սեց Զ աք արը >— Երգդ ասա, քե մ ա տ ա ղ ։
Եվ Շ ա փ ա ղա թը շա րունա կեց ավելի հուզումնա լից.

Ես հի շո ւմ ե մ ա յն օ ր ե ր ը .
Պ ա պ ս լծ ո ւ մ էր ա րոր ը
Ո ւ վ ա ր ո ւմ էր դա շտ ն ու ձո ր ը ,
հ ո ս ե ՞ք , Հ ա յա ս տ ա ն ի " լե ռ ն ե ր ։

հ ո ս ե ՞ք , լե ո ն ե "ր , ա ս ե ՞ք լե ռ ն ե ՞ր ,
V ռա ջ Մ ա սիս սա րը մ ե ՞ր ն է ր .,.

ա
 Աջից ու ձախից եկել, խրա մա տն էին լց վե լ և հա ռա չելով,
ախուվիշ անելով լսում էին զ ա նդեզուրցուն, որը հիմա էլ Արաք–
սից այն կողմ, Մասսից առաջ տ վ ա ծ կորուստներն էր թ վ ա ր ­
կում .

Ո՛՛ւր է Մ ուշը, ո ՞ւր է Վ ա նը,

Ո ՞ւր է հ ա յո ց Ա ր դ ա հ ա ն ը ,
Ո՞ւր են հ ա յո ց դա շտ ն ու ձո ր ը ,
ԽոսեՀք , Հ ա յա ս տ ա ն ի ՚ լե ռ ն ե ր ։

հ ո ս ե " ք , լե ռ ն ե ՛՛ր , ա սե ք լե ռ ն ե ՛ր ,
Առաջ Մ ա սիս ս ա րը մ ե ՛ր ն է ր . . .

Աոաջինը խ ոս եց քա հ ա նա Սաղաթելը։
— Ձ ա յն դ անուշ, շնորհքդ անպակաս լինի, որդիս , — ասաց
ն ա ։– Ոայց Մասիս սարն առաջ մերն է եղել, միշտ էլ մերը
կլինի, քանի մենք լի նենք այս աշխարհում *— Եվ տ եսնելով
ունկնդիրների հարցական հա յա ցքներ ը , բ ա ց ա տ ր ե ց . — Մասիս
սարը մեր սրտում է, մ ե զ հ ետ ՝ ուր էլ որ գնա նք։
— Է ՜ , – քիթը վեր ք ա շելո վ խ ոս եց Զ աք ա ր ը ։ — էդ էլ մի
մ խ իթ ա ր ո ւթյուն է, տեր հ ա յր , ա սում ես, որ է ր վ ա ծ ֊ պ ա պ ա կ վ ա ծ
սրտներս հովանա ն։
— ՝Ձա՜վ լիցք 1 , ք ա ՛վ լ ի ց ի , պարոն հ ր ա մա նա տ ա ր։ Ես բ ո ֊
լորովին էչ մխ իթարելու հա մար շեմ ասում։ Աշխ արհում թե որ
մ են մի մարդ էլ մն ա , Մա ս ի ս ֊ Ա ր ա ր ա տ ի անունը տալիս ասելու
է ճ սա հա յոց սարն է ...
— Որ էդպես է, մի ուրախ երդ ա ս ե մ , — վր ա տ վեց Շ ա ֊
փ ա ղա թը։
– Ա յ տնաշենի տղա, ք ո սրտում ո*ւր է ուրախ երգը*
— Սա՜ ֊ կ ա , — ա սա ց երգիչը և անմիջապես էլ ս կ սեց .

Վա նա ծփ ա ն ծ ո վ ե ն կ ո ւգ ա ս ,
Ա նդրա նիկի ք ո վ ե ն կ ո ւգ ա ս ,
Վ ա րա գա ս եդ ս ա րե ն կ ո ւգ ա ս ,
Շ ողշող ուն զ ե ն ք ե ր ի ՛դ մ ա տ ա ղ . . .
 * *
*

Բոլոր զորաջոկատն երում սպասումը ծանր քարի պես ճնշում

էր դիրքերին ու խրամատներին գամված զինվորների սրտերըէ
Ամենուրեք վրդովված գանգատվում էին հրամանատարության
« թուլակամության յ> դեմ։ Կային մարդիկ , որ նույնիսկ մտածում
էրն, թե ճակատի հրամանատարը վարակվել է վերադասների
անձնատվական տրամադրությամբ և, թշնամուն հանգիստ թող­
նելով, դավաճանում է հայոց դատին։ Այս գանգատով էր բոնը -
ված նույնիսկ Հինգերորդ գնդի գումարտակներից մեկը, որի
հրամանատարն էր շտաբս-կապիտան Վարդան Զ աղինյանը։
Առավոտյան դասակի հրամանատարին ներկայացավ կրտսեր
սպա Արսեն Սարդսյանը՝ դանձակեցի մի կրակոտ երիտասարդ,
և առաջարկեց բողոքի ցույց կազմակերպել հրամանատարու­
թյան դեմ .
— Մեզ կնքեցին Մահապարտների գունդ, որպեսզի ձանձ­
րույթից մ եռնենք֊ կ ոտ ո րվե՞նք ,— վրդովված րողոքեց նա ։ —
Սա ի՞նչ խայտառակություն է։
Եվ Ջաղինյանը, որ մինչ ա յգ էլ դժգոհ էր պարապությունից,
տաքացավ, եռաց՝ Սակայն ինչպե՞ս բողոքի դուրս գաս։ Գու­
մարտակը ցույցի՞ ես տանելու ռազմաճակատի հրամանատա­
րության դեմ։ Հրամանատարներով էլ վեր կենաք-դնաք շտաբ,
կբռնեն, անունդ կդնեն խառնակիչ և կդատեն պատերազմա­
կան ժամանակի օրենքներով։
Պայմանավորվեցին լույսը բացվելուն պես հարձակման անց­
նել։
Զա ղին յան ի գումարտակը գտնվում էր պայտաձև դասավոր­
ված ճակատի աջ եզրին, թշնամոլ դասավորության մերձավորա–
դույն կետում։ Անմիջապես նրա թիկունքում էր դիրքավորվել
Արարատյան դաշտի գյուղերից հավաքված աշխարհազորա յին
մի զորաջոկատ՝ շուրջ երեքհարյուր մարգ, որը ևս կարևոր ուժ
էր հանդիսանում, մանավանդ եթե նկատի առնվեր, որ նրա
կազմի մեջ էին Կարսի ճակատը լքած մի ամբողջ դասակ փոր­
ձառու զինվորներ։ Հաջողության դեպքում հարձակվողներին ան­
պայման կհետևեին հարևան զորամիավորումները, և, այդպիսով,
տարերայնորեն մարտի մեջ կմտնի հայկական ամբողջ ոազ+
 մ աճակատը ,— այսպես էր մտածում երազող շտաբս-կապիտա–
նը։ Հաջողությունր կջնջի ռազմական կարգապահության խա խ­
տումը և այն կներկայանա իբրև հայրենիքի փրկության մտա­
հոգությամբ թելադրված խիզախություն, ինչպես եղավ մայիսի
22-ին, երբ Փիրումյանները, հակառակ բարձր հրամանատարու­
թյան կամքի, նետվեցին անհույս պատերազմի մեջ և կասեց­
րին թջնամոլ անարգել առաջխաղացումը՛ Հաջողության դեպ­
քո ՛ւմ,., Վերջապես, չէ ՞ որ հաջողությունը հաղթանակն է, իսկ
հաղթողներին, ինչպես հայտնի է, չեն դատում։
Իսկ անհաջողությա՞ն դեպքում.,,
Հաղինյանն ու Արսեն Սարդսյանը համոզված էին, որ ան­
հաջողությունը բացառվում է։ Չէ՞ որ մարտի էր ներքաշվելու
ճակատի ամբողջ հայ զորքը՝ կանոնավոր թե աշխարհազոր։ Եվ
այն ժամանակ կյինի մահ կամ հաղթանակ։ Կռվում մահ դըտ–
նողներին ևս չեն դատում, ինչպես որ հաղթողներին։
Ամեն պարագայի՝ հարձակումը լավ է, քան խրամատներում
պարապությունից ճանճ որսալը։
Եվ լույսը բացվելուն պես շտաբս-կապիտան Չաղին յանի
հրամանով գումարտակի բոլոր հրազեններից կրակ տեղաց հա­
կառակորդի մոտակա դիրքերի վրա՛ Հանկարծակիի եկած թուրքե­
րը բավական զոհեր տվին, մանավանդ փախչելիս, երբ, կարծե­
լով, թե հայերն ամբողջ ճակատով հարձակման են անցել, իրենց
գիրքերը թողած, կռնակ էին դարձրել հարձակվողների առաջ։
Խիզախ ջալալօղլեցի Վարդան Ջազին յա նԸ> ատրճանակը
գշխից վեր բարձրացրած, տեղից պոկվելով նետվել էր առաջ.
— Ջաջե՜ր, իմ ետևի՜ց։
Եվ գումարտակն ու աշխարհազորայինները նրա կոշով հար -
ձակման անցան։ Ջո՛կատները գլխավորում էին գանձակեցի Ար*
սեն Սարդսյանը, Երվանդ Տեր-Սիմոնյանը Արևմտյան Հայաս -
տանից, իգզիթցի Շահենը, ղամ արլվեցի Հակոբ Սիմ ոնյանը և
ուրիշ մտավորականներ, որոնք ավելի շատ իրենց գրագիտու­
թյա ն, քան ռազմավարական հմտության շն,որհիվ, դարձեչ էին
ստորաբաժանումների պետեր և պարտավոր էին զորքը տանել
վճռական արջավի։
Խիզ ախների մի խումբ, Ջ աղիևյան.ի գլխավորությամբ, մխըրճ–
վ եօ թուրքերի զորաշարքերի մեջ, և սվինամարտի բռնվեց փախ­
չողների հետ։ Ինքը՝ գումարտակի հրամանատարը, ձախ ձեռ–
քում ատրճանակ, աջում՝ ռուսական երկար թուրը, աջ ու ձախ
զարկվում էր թուրք ասկյարների հետ։ Նրա օրինակով խան­
դավառված զինվորները սվինահարում էին դիմացից եկողնե­
րին> Հարվածողների ու տապալվողների տնքոցները խառնվել
էին իրար.,.
Ղամարլվեցի ուսուցիչ Հակոբ Աիմոնյանը, որ հայոց շարքերը
եզրափակողներից էր, տեսավ Վարգան Զ աղին յանի խմրի թրա­
մարտը, հատկապես հրամանատարի խիզախ հարվածները և
հեռվից գոռաց.
— Կեցցե՛ս, Վարդան, փառապանծ անունդ ես արդարաց­
նում։ Փ ա ոք հին ու նոր Վարդաններին***
Թվում էր՝ խուճապ ահ ար կոտորվող թուրքական զորամասի
վվւճակը տագնապ կձգի նաև հարևան գնդերի մեջ։ Սակայն շ ո ւ ֊
տով գրությունը փոխվեք ի վնաս հայ խիզախների։ Թուրքական
հրամանատարությունը մահվան սպառնալիքով ետ գարձրձք
խուճապ ահ ար նահանջողներին և, տեսնելով, որ հայ զորքի հ ա ր ֊
ձակվող աջթևայինները պաշտպանություն չունեն ուրիշ ոչ մի
աեզիք, գնդացրային կրակի տակ առավ նրանց։ Ընկավ Վար-
դան Ջաղինյանը։ Գնդացրային մի կրակահերթով զոհվեցին
իգդիրցի Շահենն ու գանձա կեցի Ար Աենը։
Անգլուխ մնացած գումարտակի զինվորները շրջվեցին ետ,
սակայն քչերը հասան ելման դիրքերը՝
ճակատի շտաբից Դանիելբեկ Փիրումյանը ռադիոյով գնդի
հրամանատարի հետ կապվեց այն ժամանակ, երբ նա դեպքի
վայրում քննելով կատարվածը, վերադարձել էր այլայլված ն
չդիտեր, թե ի նչ պատասխան պիտի տա անօրինակ անկարգու­
թյան համար։
— Կարգազանցության ղեկավարները զոհվել են, պարոն
հԲ ամանատար ,— պատասխանեց գնդապետ Պողոսրեկ Փիրում–
յա ն ը ։ — Եվ հիմա չկա մեկը, որ բացատրի, թե ինչպե՛ս է սկսվել
այս անկարգությունը։
— Հիմա ես քեզ ի՞նչ ասեմ, Պող ,— վշտացած խոսեց ավադ
Փիրումյանը ։ — Շա՛տ զորք ունենք, որ մի գումարտակ ձրի նվի­
րում ես թշնամուն։ *հա անելո՞ւ բան էր .••
— Մեղավոր եմ, պարոն հրամանատար։ Գեռ երեկ էին ասել,
Որ Ջաղինյանը գանգատ ունի ճակատի սառեցման դեմ * Մ տա–
 ծում Ա*, որ հասկացող մարդ է ... Ւ՞նչ իմանայի, թե վեր կկեա
նա և ինքնագլուխ ճակատ կբացի։
– * 1 ղ հետո դու շտաբից ռադիոյով կստանաս քո թողար»
վության գնահատականը։ Եարդա-քննի ր հրամանատարներիդ
հե տ և աչալուրջ եղիր։ Ամո թ է, ի՞նչ պատասխան պիտի տանք
ազգին*
,**Զրոլյցր վաղուց վերջացել էր, իսկ գնդի հրամանատարը
չէր կարողանում պոկվել նրա ճնշումից։ Ւ՞նչ պատասխան պ ի ֊
տի տանք ազգին։ Ո չ բարձր հրամանատարությանը, որի
համար միևնույն է, թե ի նչ ենք կորցրել կամ ի Դ չ կ արող ենք
^^ջահել, կարևորը զինադադարն է, թուրքի կամքին հանձնվելը*
Ո՞ւ էւ կառավարությանը, որ չունենք և հայտնի չէ, թե ե՜րբ կոլ-
նեն անք, ու այն ինչպիսի՜ն կլինի ... Ազդի՜ն ...

* *
*

Միջօրեից հետո դիրքերում ու խրամատներում քննում էին

Վա րդան Զաղինյանի և նրա համ ախոհների ինքն ա գլուխ հերո­
սությունը, որ կերավ ոչ միայն իրենց, այլև տասնյակ ու տասն­
յակ զինվորների և աշխարհաղորայինն երի գլուխները։ Եվ որով­
հետև ամենուրեք բարձրանում էր նաև այն հարցը, թե, վերջա­
պես, ի՞նչ է մտածում հրամանատարությունը 1 հարձակում լի­
նելո՞ւ է, թե ոչ, շաաբից լիազորված ճառախոսներն ստիպված
էին գաղտնիքը ծածկող վարադույրի փեշը մի փոքր ետ գցել «
հարձակումը, ինչպես արդեն ասվել է և անընդհատ կրկնվում
է, անպայման լինելու է։ Ւր երկրի վերջին կտորի վրա կուչ եկած
զորքն ինչպե՞ս կարող է չհարձակվել երկիրը բոն ագրաված,
չարագործ թշնամ ու դեմ։ Հարձակումն ահ ա՜ - ահ ա՜ պետք է լի­
նի ... Ւայց համբերություն է պետք, սպասելու կամք և ոմժ, որ­
պեսզի ... Նախապես կայուն հիմք դրվի այդ հարձակման հա­
ջողության համար։ Եվ այդ հարցն էլ է լուծված* օգնական ուժ
է գալիս, հենց որ տեղ հասավ, կհարձակվենք միասնական ճա­
կատով, բռունցքի պես կիջնենք արնախում ու հղփացած թուր–
քի գվխին։ Ւսկ ովքեր փորձում էին իմանալ, թե որտեղի՞ց է
գալիս այդ օգն ական քրացուցիչ ուժը, մի՞թե այս խեղճ Հա յա ս­
տ ա ն ո ւմ 1բացա ցիչ օւժ է մնացել, որ գա էլ և, մանավանդ, ե՞րբ
Է տեղ հասնելու այդ օգնական լրացուցիչ ուժը, — չէ* որ հե­
տաքրքրասիրությունն անկուշտ բան է, մարդուն հնարավորու­
թյուն պիտի տաս գնալու մինչև գաղտնիքի խորքը , — ապա ՚ ս յգ–
պիսիների համար միայն մի խոսք էր պահված. «Շատ բան
իմ անաս, շուտ կծերանաս»՛
Ինչպես առաջ, այնպես էլ այղ ժամանակ ամենադժվարը
սպասումի պարապը լցնելն էր՛ Եվ հրամանատարները դարձյալ
ռազմագիտական ու գործնական պարապմունքներ էին անց–
կւսցնումւ Գարեգին Հովսեփյանի հոգևորական եոանդաշաանելլի
խումբը ցրվել էր ղորաջոկատներում, քարողներով ու հայրենա­
սիրական ճառերով բարձրացնում էր զորքի տրամադրությունը՛
Այս զրույցները մեծ մասամբ անցնում էին հետաքրքիր ու օգ­
տակար, որովհետև նախօրոք սրբազանը նրանց տվեք էր նաև
զրույցի ուղղությունը՝ ոգեկոչել հայոց պաամ ութ յան նշանավոր
հերոսամարտերը, հատկապես Վարդանանց սիւրագործ ոլթյու -
նը, որի տոնը պիտի նշվեր մայիսի 20-ի ն։ Ի ն չ իմանանք, գու­
ցե հենց այգ օրն էլ տրվելու է վճռական ճակատամարտը, և
հայությունը Սարդարապատի դաշտում կրկնելու է Ավարա յրի
անմրռանաչի դասը։
Սակայն ինչ էլ որ չիներ, քարոզների ու զրույցների համար
հավաքված զորամասերը կրավորական զանգվածներ չէին՛ նրանք
քարոզիչներին ստիպում էին շեղվել նախապես ծրագրված ըն­
թացքից, հետևել իրենց տրամադրությանը, բարձրացրած հար­
ցերի գլորվող կծիկի ընթացքին։ Նման դեպքերում Գարեգին Աքքք–
րազանը հեշտությամբ դուրս էր գալիս ծանր րեոան աակիք ե
զրույցը վերստին տանում նախապես ծրագրված հունով՛ Սա­
կայն եղան հոգևորականներ, որոնք խճճվեցին հունից հանված
խոսքուզրույցի բավիղներում։
Արարատյան դաշտի գյուղերից եկած աշխարհազորայինների
հետ զրույց անցկացնողը թավեն Մահ տ ե սի - Սարայան ե՚ զ ի՚ ւ կո–
պոսն էր՝ Հռիփսիմեի վանահայրը՝ ծ անր՚ ո մարմին, պ՚ ՚ ր տապա–
րարտ ու հանդարտախոս։ Նա մի քանի անգամ լսել էր Գարեգին
սրբազանի զրույցները, գիտեր, թե ի՛նչն էր գրավում բ ա զ մ ա ­
շերտ զորքի հետաքրքրությունը՛ Սակայն ինքը չուներ նրա
ճարտասանական ձիրքը և հույս ուներ գ ՚ ր ծ ը գյո լխ բերել ի"ա քի
խորքով ու էությամբ։ Աստված աշնչյան իմաստություններ էր
վկայակոչում, հիշում էր հայոց ւդաս՚ մ ության ուսանեյի դե՛զ.
381 ՚
ք ե ր ը , հա յ ազգի և ուրիշ Ժողովոլրդների կենցա ղի ու բ ա ր ո յա ­
կան բարձր նորմերն էր վ կ ա յա կ ո չո ւմ ։ Սակայն ցանկայի
հետաքըքրւււթյոլնը չկար։ Նրբանկատ մա րդ լի նե լո վ , ս ր բ ա զ ա ֊
ն բ տեսնում էր, որ ունկնդիրների մի զգալի մասը քա ղա քա Հ
կա րութ յունից է լսո ւմ , ուրիշներն էյ բա ցա կա էին իրենց հա–
յա ց ր ն ե ր ո վ ՛ Իսկ երբ ինքն ա սա ց, «Աշխարհում չկա և ոչ մի
ժողովուրդ, որ իր զավակներին օրորոցից սովորեցնի չա րա ­
գործությա ն կամ զարգա ցնի նրանց վատ բն ա զդ ն եր ը )),— ա յգ
անտա րբեր ու անուշադիր թ վ ա ց ո ղ ն ե ր ի ց ոմանք ք ր թ մ ն ջո ցո վ
ա րտ ա հա յտ եցին իրևնց ա նհ ա մ ա ձ ա յնո ւթյո ւն ը։
թա վեն եպիսկոպոսը փորձեց բա ցա տ րություն ստանալ
ք ր թ մ ն ջա ցո ղ ն եր ից. հույս ուներ ա յգ միջոցով ա շխոլժոլթյոմւ
թվացնեք զրույց կոչված զբա ղմունքի մեջ։
— Արևում Լ՝ բա ն եք ուզում ասել, զավակն,երս, — հաշտա­
րար տոնով խ ոսք գց ե ց եպ իսկոպ ոսը։ — Գուցե ա յնպ ես անեք,
որ ես էլ հա սկա ն ա մ ՝ ի ՞ն չ եք ուզում։
Եվ զինվորներից մեկը, որ հեռու նստած, մի չոփ ձեռքին
աՈքեի հողն էր քչփ որում, նստած տեղից էլ խ ո ս ե ց .
•– թա վեն ս ր բա զ ա ն , ես շատ եմ հա րգում ձեր աստիճանն ու
էքռրծր, բ ա յ ց պիտի ներողություն խ նդ ր եմ , որ հ ա մ ա ձ ա յն չե մ
ձեր այղ վերքին խոսքի հետ։
ն ա այսցանն ա սա ց անուշադիր, ծ ո լ յլ - ծ ո ւ յլ , ոնց որ ձեռքի

չոփի հետ չիներ խ ոս ելի ս։

Նստոտած ա շխա րհա զորա յի նները մեկեն շրջվեցին, ն ա յե­
ցին նրա կողմը՛ Անսպասելի հա կա ճա ռութ յունից իրեն չկ ո ր ց ­
րեց թա վեն եպիսկոպոսը, հա կա ռա կը, անհասկանալի կերպ ով
հա նկա րծ նրան դուր եկավ մա զմ ո ր ո ւքի միջից մի հաճելի դալ­
կ ո ւթ յա մ բ ճա ոադող, բոլորովին էլ ոչ զինվորա կա ն, նույնիսկ
ոչ աշխարհական արտաքինի տեր երիտասարդն իր հանդարտ ու
վ ճռա կա ն ա ռ ա ր կ ո ւթ յա մ բ ։
Երիտասարդի հա րևա ններից մեկը, տարեց ու պատկառելի
մի գ յո ւ ղ ա ց ի , մ եծա վա րի խորհուրդ տ վ եց չվիճել «տ ե ր հոր»
հետ։
- Այ տղա, ի՞նչ կ ասեն մեր մ ա ս ի ն , — ց ա ծ ր ա ձ ա յն խ ոս եց
ն ա ։ — Անհարմար է՝ հետը վեճի ես բ ռ ն վ ո ւ մ ։
Երիտասարդը, երևի խ ղճ ա հ ա ր ո ւթ յա մ բ, հ ա յա ցք ն անց կաց–

- Ս ա րդա րա պ ա տ
ք ե ց հարևանի վ ր ա յո վ , չպ ա տ ա սխ ա նե ր։ Իսկ եպիսկոպոսը հ ե ֊
տ ա ք բք ր ո ւթ յա մ բ սպասում էր նրա խ ո ս ք ի ն .
— &աՏ9 « V խ**սք է ս Հետ չես հ ա մ ա ձ ա յն , երիտա սա րդ։ Կ ա ֊
բ ե լի * է պ ա ր զ ես, իմանա նք*
Երիտասարդ զինվորականը ձեռքի չոփն ուսի վ ր այ ով դեն
գցեր և ոտքի ելա վ։ Կանդնած նա ավելի համակրելի էր, մ ա ն ա ֊
վա նդ դալուկ դեմքին շողարող թա խ ծո տ հ ա յա ց ք ո վ , որի մեջ
սրբազանը կա րդաց կյա նքի հա սցր ա ծ մի անուղղելի դ ժբա խ տ ո ւ­
թ յո ւ ն ։
— Պա րզելոլ համար ի ՞ն չ ա սեմ, ս ր բա զ ա ն , — խ ոս եց ն ա ։ —-
Դուք ա ս ա ց ի ք 1 չկա ոչ մի ժողովուրդ, որ իր զավա կներին հենց
ծ ն ն դ յա ն օրից սովորեցնի չայ։ գործերի և զարգա ցնի նրանց
վատ բն ա զդ ն եր ը ։ Սակայն հին ժամա նա կներից մինչև այսօթ^և
հա յտ նի են շատ ցեղեր ու նույնիսկ իրենց ք ա ղա քա կի րթ հ ա մ ա ֊
րոզ ժողովուրդներ, որոնց համար ձեր ասածը սովորական ե ր ե ֊
վ ո ւյթ է ...
— Նույնիսկ իրենց քա ղա քա կիրթ համարող ազգե ր , — բ ա ր ձ ֊
րաձայն իր զարմանքն ա րտ ա հ ա յտ ե ց Հ ա վ ե ն եպիսկոպոսը։
— Ես ներողություն եմ խնդրում հա մա րձա կությա նս հ ա ֊
մար, սր բա զ ա ն , — հ ա զ վ ա ծ * գլուխը խոնա րհեց երիտասարդ զ ի ն ֊
վորակ ա ն ը ։ – Ա յո ՜, ն ույնիսկ իրենց քա ղա քա Կ հ 9 հ ա մ արող
ա զդեր» ն րա ն ց ից մեկի հետ հիմա մենք այսօր էլ գործ Ո ւնենք,,,
— Ա յո*, ա յո ՜ , — հարեց Հ ա վ ե ն եպիսկոպոսը։ — Հ ե տ ո %
— Հետո էլ հիշենք մեր հին մ ա տ են ա գ րո ւթ յա ն վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ­
ները։ Այն մա զքոլտ նե րը չէին, որ մեր երկիրը կողոպուտի էին
գալիս, կոտորում ու ա վերում էին և ա յսքա նից հետո նաև մ տ ա ֊
ծ ո ւ մ , թ ե դա է ապրելու ճշմարիտ եղա նա կը։ Եվ երբ մեր հոդե~
վորական Գրիգորիս եպիսկոպոսը՝ սուրբ Գրիգոր էուսավորչի
թ ո ռ ը , նրանց փորձեց ց ո ւ յց տալ արդար կ յ ա նքի իսկական,
ճշմարիտ ուղին, նրանք գա զա զեցին ու սպանեցին արդար կյանր
քի ք ա ր ո զ չի ն ։ Ւ նչ տեսակ կյա նք էր նրանց համար օրին ակ ե լի՝
սկսած օ ր ո ր ո ց ի ց , մինչև գերեզմա ն իջնելը. «Զի ո՞չ յա փ շտ ա *
կեսցոլք, զի ո չ ա լա րեսցոլք, զի որչ առցուք զ այ լ ո յ , ի՞ւ կեցցուք
այսչափ անչափ զորաց բ ա զ մ ո լ թ ի լ ն ք » * ։

«Թ ե որ չհափշաակենք, թ ե որ ավար չա նենք, թ ե որ չխ լենք ուրիշներ

ր ՒՁ/ Ւեչո 4 (յ/ ՒաՒ սրսհենք ա յս անչափ - անքանակ զորա ք բազմոէթչաններըտլ
386
 — ԱյոՀ, ա յմ ՜ , ճիշտ է , — հա ստ ա տ եց սր բա զա նը * Մեր ար­
դարա խ ոս Փա վստ ոս պ ա տ մ ի չն է արձանագրել։
— Ա յո ՜, Փ ա վստ ոս պ ա տ միչը։ Ք ա յց այդպիսի պակա՞ս վ կ ա ­
յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր են պ ահպանվել ուշ դ ա ր ե րի ց ։ Չ է ՞ որ նույն խ ո ս ­
ք ե ր ը դրոշ դարձրած էին մեր դ եմ գալիս նաև բոլոր այն ք ո չվ ո ր ­
ներ ը , որոնք ձիու վրա էին հ ա յտ ն վո ւմ կամ իրենց ոչխարների
ե տ և ի ց ...
— &Հ հիմա նրանք են մեր տուն ու տեղի տերը։ Նրանք խ լում
են մեր ի ն չք ը , կոտորում են մ ե զ և գա զա զում են, երբ դ ի մ ա դ ­
ր ո ւթ յո ւն ենք ց ո ւ յ ց տ ա լի ս, — վ ր ա տ վ ե ց երիտասարդի մի հ ա ­
ր և ա ն ը , որ խ ո ս ե լո վ էլ կա նդնեց ու բ ա ր ե կ ա մ արար թ փ թ փ ա ց ր ե ց
երիտասարդի մ եջք ը . — Շ ա ՜տ ապրես, Անոլշավան ե ղ բ ա յր , իսկը
Գարե գին սրբազանի նման խ ո ս ե ց ի ր ։
* — Իմ խ ոսա ծն ի ՛ն չ , դու պատմիր ձեր հարևան Մոլհա մեդ
Հա սա նի եր ե խ ա յի դ եպ քը։
Եվ ա ռա նց սպասելու, որ իէավեն եպիսկոպոսն իրեն խ ոս ելո ւ
իր ա վ ո ւնք տ ա , զր ույցի ն խ ա ռ ն վ ա ծ զինվորն սկսեց պ ա տ մ ե լ,
— Որտեղից որտե՜ղ մեր գյո ւղ ում հ ա յտ նվել էր էդ Մուհա–
մեդ Հասանն իր ոչխարի հ ո տ ով և ոչխա ր Ւ չափ էլ կա նա նցով
ու երեխ ա ներով՛ Առավ մեր հարևանի տունը և դարձա վ մ եզ
հ ա րևա ն։ Մի օր դրա եր ե խ ա ներից մ ե կ ը , երկու-երեք տարեկան
յն գլհ ա դ ի մի փսլնքոտ, մտել էր մեր հա վա նոցը և ձվերը լցրել
ճտի ջր ամանի մեջ, տանում է ր։ Մ ա յր ս հասավ, դրա ձ եռ քի ց
խ լե ց ջր ա մ ա ն ը , մերկ տեղին էլ մի լա վ տվեց,* ասա ց* ոԱ ՜լ
.ա նա ստ վա ծի ժ ա ռա ն գ, ոտդ տափին ես դրել թե չէ, գողութ յո՞ւն
ես ա ն ո ւ մ » ։ Էս էր ու է ս ։ Դու մ ի ՞ ասա՝ էս գոզ մա նո լկի ծ ն ո ղ ­
ներն ու ծնողների ծնողները, բոլոր տնեցիները՝ մ ե ծ ի ց փոքր,
հետևելիս են եղել ի ր ե ն ց լա կ ո տ ի ն ։ Մ որս խոսքի վրա մի էնպի–
սի ւսղմո ւկ են գ ց ո ւմ , մի էն տեսակ շ ա խ ս ե յ ֊ վ ա խ ս ե յ են սար­
ք ո ւմ , ասես նրանց տունը կրակ է ը ն կ ե լ ... Հետո էս Մ ոլհա մ եղ
Հա սա նը գալիս է մեր տուն և ԼՈւրջ-լուրջ բ ա ց ա տ ր ո ւմ է, ասում
է. «Ա յ ա դիդ ք ո ւյր իկ, ա յ պատվական հարևանուհի, տղայիս
առաջին գողությունն էր դա, և դու բ ռ ն ե ց ի ր ։ Ախր, էդ էլ կ դ ա ռ ­
նա նրա ճակատագիրը՛ Ինչի՞ բ ռ ն ե ց ի ր ու նրա բախտ՜ի վրա քա ր
գ ց ե ց ի ր ։ Ք ե զ ի՞նչ էր պ ետք։ Էդ ձվերիդ կշռով մեկ ոսկի տ ա յի
ք ե զ , մ ի ա յն թե երեխիս ՜աոաջին գործը չխ ա փ ա նեիր»»
Մ ա յր ս խ ելք ը թ ռ ց ր ա ծ ի պես դրա խ ոսքերն էր լս ո ւ մ , դրա
ճաք ու պ ա տա ռ լինելն էր դիտում, հետո էլ զ ա ր մ ա ց ա ծ հարց
տվեց, թե «Բա որ էդ ձվերի կշռով մեկ ոսկի ունեք, էլ ի ն չ ի ՞ եք
գողություն ա նո ւմ . . . Հի մ ի էս Մ ոլհա մեդ Հա սա նս՝ մ ատը վեր
տնկա ծ, բե րա ն ը ծ ռ ա ծ ՝ մորս է ն ա յո ւմ ու խ ոսք չի գտնում ա ս ե­
լո ւ։ Այսինքս էս անհասկացողի մեկը որտեղի՞ց է աշխարհ
ե կ ե լ,,,
— Ւսկ դուք, ս ր բ ա զ ա ն , ասում եք՝ ո ՞վ իր զա վա կին ման–,
կուց վատ արարքներ կս ով ո ր եցն ի։
— Այդպես էլ է լինում, որդյա կ, ա յդ պ ե ս էլ է լի ն ո ւմ , —
ծուլորեն հ ա մ ա ձա յն եր թ ա վ ե ն եպ իսկոպ ոսը՛— Մարդու հոգու
մեջ է չարի ա րմ ա տ ը ։ Եվ մեր պարտքն է ա յդ արմատը հա նել
ա յն տ ե ղ ի ց ։
— Մ ոլհա մեդ Հա սա նի հոգին էլ հետը դուրս կ գ ա , — վրա
տ վ եց Անուշա վանը, և ընկերները համերաշխ քրքջա ցին։
— Խնդիրն էլ այն է, որ չարի արմա տը հանես՝ ա ռա նց հժ–
գուն վնա ս հ ա սցնե լու, — ա յդ քրքիջի վրա ուշադրություն չդարձ–,
ն ելո վ ՝ իրենը պնդեց եպ իսկոպ ոսը։ — Չի կարող պ ա տ ա հել, որ
մա րդն ա պ ա ռա ժ մնա բա ր ու հա նդեպ . Չի կարող պատահել,
որ չար ու դաժան լինի ա մբողջ մի ա զ դ .,,
— Սրբազա, ն ,.,
— Ա յո ՞, անհնար է, որ ամբողջ մի ա զ գ , , ,
— Սրբազա՞ն, սիրտս կ պ ա յթ ի , որ խ ոսքս չ ա ս ե մ , — դարձ­
յա լ Անուշավանն էր՛ — Սրբազան կյա ն ք իդ մատաղ լի ն ե մ , դու
է՚ ե քդ բա րի մարդ ես և բա րի ա չքով ես ն ա յո ւ մ ք ե զ նմաններին։.
Ախր, ա ստ վա ծ մեզ աչք է տվել, որ տ ես նենք, և խ ե լք , որ տ ե­
սածը հա սկա նա նք։ Հիմի մեր աչքով տեսածներին ի ՞ն չ անուն
ա ա ն ք ,,.
Զինվորներն ա ղմ կ եց ին , և սրբա զա նն ա յդպ ես էլ չկա րողա ­
ց ա վ նրա նց հա սկա ցնե լ, որ չար ու դաժան ազդ չի լի նո ւմ ։

* *
*

Մա յիսի 2 4 ֊ ի եր եկոյա ն Երևան քա ղա քի փ ողոցների խաչ–

ծ ե ր ուկն եր ո ւմ , վարչական ու հասարակական շենքերի մ ո ւտ ­
քերի ակնառու տ եղերում ժրաջան պ ատա նիները փ ա կցնում
էին Երևան յա ն զորա մա սի հրամա նատա րի կոչը հ ա յ ժողովրդին։
Մարդիկ ոգևորվա ծ էին Սարդարապատի ճակատից ստ ա ցվա ծ
լո ւր ե ր ո վ ։ Այդօր ետ էր մղվել թուրքերի երկրորդ ու կատաղի
հ ա րձա կումը։ ն ա խ որդ օրը և հենց 2 4 ֊ ի ա ռա վոտ ից մինչև ե տ ֊
կեսօրյա աղմկոտ ժա մ ը, երբ լուր տ ա ր ա ծ վ ե ց , թե թուրքերը
նորից հարձակման են անցել ա մբողջ ճա կա տ ով, և մերոնք
ջա րդում են նրանց ա ռա ջա պ ա հներին, — ժողովուրդը ոտքի վրա
էր. պ ատերազմի ընդունակներին ճակատ էր ճան ապա րհ ում 9
հա վ ա ք ա ծ զինա մթերքն ու պարենն էր առաքում կռվողներին և9
ա յսքա նի հետ միասին, Արամի կոշով ու հորդորալից մ ա ս ն ա կ ­
ց ո ւ թ յա մ բ քաղաքն էր պ ատրաստում պ ա շտ պ ա նությա ն, եթե,
ա ստ վա ծ մի՜ ա ր ա ս ց ե , կարիք լիներ պ աշտպանվելու ոչ որևէ
ուրիշ տեղ, այլ հենց բուն Երևանում։ Եվ ա յսք ա ն ից հետո թ վ ո ւմ
էր, թե ժողովուրդը, հա յրենապաշտպան ոլ օրհասական կռվի
ելա ծ հայ ժողովուրդը ո շ մի կոչի կարիք այլևս չունի։ Նա իր
սրտի կոշով, մա յի սի 2 2 - ի ն ա նձնազոհ քաջերի օրինակի թ ե լ ա դ ­
ր ո ւ թ յա մ բ ոտքի էր ե լե լ, պատրաստ էր կռվի, կռվո ւմ էր նաևէ
այդ ք ա ն ի ց հետո պ արզապես անհրաժեշտ էր ուղղություն տալ
նրա տա րերա յին հ ոսքինէ նրա ուժի ոլ եռանդի համար գտնել
ամ են ահա ր մ ա ր ,ա մ են անպատ ակ ա սլա ց դո րծա դր ություն ը։
Սարդարապատի ճակատի շտ ա բո ւմ գեներալի կոչը Ղ ա ն ի ե լ ֊
բե կ Փիրումյա նին հա նձնեց Ալեքսանդր Շնեուրը, որի հ ա յա ցք ո ւմ
ուրա խ ություն կար և հաղթանակ տարածի հպ ա րտությո ւն։
— Վերջապես մ ե զ հետ է նաև մեր վերին հրամանատա­
ր ո ւթ յո ւ ն ը , — կոչի թերթերը մեկն ելով հ ո գնա ծ մարմինը մի կերպ
դաշտ ա յին շոր մահճակ ալի վրա նետ ա ծ հր ա մ ան ա տ ա րին՝ ասաց
շտա բի պ ետը։
Փ Էր ո լմ յ անը զ ա ր մ ա ն ք ո վ տ նտ ղեց հ ա յերեն գեղեցիկ ձեռա–
գիրը։ Ստորագրված էր <րԵրևանի զորա մա սի հրամա նա տ ա ր գ ե ­
ներալ Սի լի կ յա ն »*
— Այս րյ ոՈլՔ եք ընդունել հ ա յե ր ե ն ։ Եոր բ ս ո վ ո ր ե ց ի ք , — և
ժպտա ց մ տ ե ր մ ո ր ե ն ։
֊ Մի ք ի լ էլ կ ռիվը երկարի, կ ս ո վ ո ր ե մ , — ա շխ ույժ պ ա ­
տ ա սխ ա ն ե ց Շ ն եո ւրը ։ — Երևանից հ ա յտ ն ե ց ի ն , որ հ ա յեր են կ ոչ
կա, պետք է շտապ գրի ա ռնել, կա նչեցի ի մ աշակերտ Մ այյ .
տիրոս յա ն ի ն ,
— Իմ ա նվ ա ն ա կ ցի ՞ն , — տ եղ յա կ հա րեց հրա մ ա նա տ ա ր ը ։ —
Խելոք տղա է ե ր և ո ւմ ։ Լավ էլ ձեռա գիր ունիէ Նախշուն չէ, բ ա յ ց
գեղեցիկ է։ Ձեռագրի վրա կարելի է մարդու հոդին կարդալ։
Եվ վ ա յո ցձ ո ր ց ի Մարտիրոս յա ն ի ձեռա գրով կարդաց Երևան–՝
յա ն զորա մա սի հրամա նատա րի կոշը հա յ ժողովրդին։
«Հ ա յե ՜ր , շտ ա պ եցե՜ք հա յր ենիքն ա զա տ ե լո ւ, — ա յսպ ես
կտրական սկսվում էր կոշը։
«Հ ա ս ե լ է րո պ ե ն, երբ յո ւր ա ք ա ն չյուր հ ա յ, մ ո ռա նա լով իր
անձնականը, հանուն մ ե ծ գո րծի՝ հա յր ենիքի փ րկությա ն և իր
կնոջ ու աղջիկների պատվի պ ա շտ ա պ ա ն ո լթ յա ն , պիտի գործ դնի
իր վերջին ճիգը՝ թշնա մուն հա րվա ծելու հ ա մ ա ր ։
Մենք չէինք ուզում կռվ ե լ, հանուն խ ա ղ ա ղ ութ յա ն և հաշտու­
թ յա ն մենք պատրաստ էինք ընդառաջ գնալու ա մեն տեսակ
զոհո ղ ո ւթյո ւնն ե րի , սա կա յն մեր տմարդի թշնա մին ը նթ ա նո ւմ է
իր ծր ա գ ր ա ծ ուղիով, նա , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , ստրկացնել է ուզում
մ ե զ , բ ա յ ց իրոք ուզում է ոչնչա ցնել մեր բա զմ ա չա ր չա ր ա զդը։
Սակայն քա նի որ պիտի ո չնչա նա նք, ավելի լա վ չ է ՞ , որ զենքը
ձեռքներիս փորձենք մ ե զ պաշտպան ել։ Գուցե հա ջողվում է մ ե զ
կ ո վ Տ վ ձեռք րերել ապրելու իրա վունքը։
Իսկ որ մենք կարող ենք պ ա շտ պ ա նվել, դա ց ո ւ յ ց տվին
վերջին կռիվները մեր ճա կ ա տ ո ւմ , ուր մ ե զ ա ն ի ց թ վ ո վ գերա–
զ ա ն ց թշնա մին նահանջի է դիմել մեր զորքի հերոսական հար-
ձա կման առաջ՛
Հարկավոր է մի ճիգ ևս, և թշնամին վ ռ ն դ վա ծ կլինի մեր
երկրի սա հմա ններից, ուր մեր պապերն ու հա յրերը երկար տ ա ­
րիներ ա րյուն-քրտ ինքով աշխատել են գեթ մի կերպ հ ա յթ ա յ-
թել իրենց օրվա ապրուստը։
Հ ա յե րր,
Ժա մա նա կ չէ դա նդա ղելու։ Բոլոր մինչև հիսուն տարեկան
հասակ ունեցողները պարտավոր են զենքի տակ գալու, ես պ ա ­
հանջում եմ բոլորից ն եր կա յա նա լ իրենց զենքեր ո վ ու փ ա մ ­
փուշտներով հա յրենիքի պաշտպանությա ն հա մար։
Հա յուհինե ր,
Հիշեց ե ք հինգերորդ գարու փափկասուն տիկնա նց, որոնք
ոգևորեցին իր են ց ամուսիններին դեպի մ ե ծ գործը՝ անմահ
Վարգանի կռիվների ժ ա մ ա նա կ, հ ետ և եցե՜ք նրանց օրինա կնե­
րին, եթե չեք ուզում, որ ձեր պատիվը ոտնակոխ լինի, խ ր ա ­
խ ուս եց եք նրանց և ա րհ ա մ ա րհ ե ցե՛ք այն վա խ կո տ ն եր ի ն, որոէք
զ ա ն ա զ ա ն պ ա տրվա կներով խ ուսա փ ում են ճա կատ գնա լուց։
Հ ա վ ա ք ե ց ե ՞ք ն ր ա ն ց համար ռ ա զ մ ա մ թ ե ր ք , հ ա ց, շոր և ուրիշ
մ թ ե ր ք ն ե ր ...
Խորին կերպով հ ա մ ո զ վ ա ծ եմ, որ այս ի մ կոշը անարձագանք
չի մնա և երկոլ-երեք օրվա ը ն թ ա ցք ո ւմ կկազմակերպվի մի ա յն ­
պիսի քաջարի զորա բա նա կ, որին կհաջողվի վռնդել թշնամուն
հա յր ենի հողի սա հմա ններից և ապահովել հա յ ժողովրդի գո­
յա տ և ում ը ։
Հանուն բա զմ ա չա րչա ր հայ ժողովրդի ֆիզիկական գ ո յո ւ­
թյա ն,
Հանուն ոտնակոխ եղած ճշմա ր տ ո ւթ յա ն *
Ոտքի՞ կ ա ն գ ն ե ց ե ք ։ Դեպի դո ր ծ , դեպի սրբա զա ն պատե–
րա զմ՛
Բոլոր զենքի ընդունակ տղամարդիկ պարտավոր են ներկա ­
յա ն ա լ Երևանում գեներալ Բեժա նբեկին, իսկ րուոր ժ ողովա ծ
մթերքները հանձնեք տեղական Ազգային խորհոլրդներինէ
Երևանի զորա մա սի հրամանատար՝
գեներալ Սիլիկյանո։

Ը ն թ ե ր ց ա ն ո լթ յ ան ժամանակ Փիրումյա նի դեմքը մ ռ ա յլվ ո ւ մ

էր մ ե կ ֊ մ ե կ , և դա զարմա նա լի էր Շնեոլրի հա մա ր։ Մի՞թե ուրախ
չէ, որ գեներալ Սիլիկյանն արդեն հրաժեշտ է տվել առաջին
օրերի տ ր ա մա դրութ յա նը և կոչ է անում ոտքի ելնել, կռվել ու
հաղթել թ ՞ ն ա մ ո լ ն ։ Տ է ՞ որ դուք էլ ա յդ էիք ուզում, — մ տ ա ծո ւմ
էր կա պ իտ ա նը, երբ ճակատի հրա մա նա տ ա րը, ընթերցա նու–
թ ւ « ւնն ա վա րտ ելով, վեր կ ա ց ա վ տ եղ ի ց , թղթել ը սեղանին դնելով
հա րց ր եց .
— Դուք մեր ա յն զ եկ ո ւյց ը հա ղորդե՞լ էիք մինչև ա յս կոչն
ստա նալը։
— Ա յո ՞, հաղորդել էի, պարոն հրա մ ա նա տ ա ր ։ Իրեն՝ գ ե ն ե ­
րալին և Ազգային խորհուրդ՝ Արամ Մանուկյանին՛ Մ ա նուկ­
յա ն ն անձա մբ ընդունեց հաղորդումը և զա ր մ ա ց ա ծ էր, որ մենք
այլևս աշխարհազորայիններ չենք ուզում։
— Աշխա րհա զորա յիններից մենք չենք հրա ժա րվում, — լր ա ց ­
ր ե ց Փիրումյա նը։ — Արարատ յա ն դաշտում այլևս կա նգնելու տեղ
չկ ա ։ Հիմա նրանց տա րերա յին ուժը գլխավորող հ ր ա մ ա ն ա տ ա ­
րական կադրեր են պ ետք, ռա զ մ ա կ ա ն գործը հա սկա ցող մար–
 — Այդպես էլ զ ե կ ո ւց ե ց ի , պարոն հրա մա նա տ ա ր։
— Իսկ մեր գեներալը կոչի շեշտը դրել է մ ի նչև հիսուն տ ա ֊
րեկա ն մ ա րդկա նց վրա՝ Չ է ՞ որ երեկվա զորա հա վա քից հետո
այսօր տներում այդպիսի մարդիկ չկանւ
Շնեոլրը նոր էր հա սկա նում իր հրամա նատա րի մ ռ ա յլվ ե լո ւ
պ ա տ ճառը, փորձեց մ ե ղ մ ա ց ն ե լ նրա ն։
— Ես էլ հա սկա նում էի, որ դրա կարիքը չկ ա ։ Բ ա յց , ա յ­
դուհանդերձ, լ ավ է։ » ր գեներա լ Սիլիկյանը վերջնականապես
հրաժեշտ է տվել կորպուսի հրա մա նատա րի տ ր ա մ ա դ ր ութ յա նը ։
Փիրումյա նը ժպտալով հա սկա ցրեց շտ աբի պետին, որ ինքն
էլ ուրախ է Սիլիկյանի հ ա մա ր։ Բայց չ է ՞ որ հրաժեշտը տեղի
էր ունեցել ավելի վա ղ, և ա յժ մ լուծելու ա յլ խնդիրներ կան։
— Գեներալ Սիլիկյանն իրեն ճանաչողների աչքում միշտ էլ
անձնվիրության օրինակ է եղել, պարոն կա պ իտ ա ն, — խ ոս եց
Փ ի ր ո ւմ յա ը ։ — Ռազմական գործի ի մ ա ց ո ւ թ յա ն , սառն ու հ ա ­
վա սա րակշիռ հաշիվների մեջ քչերը կարող են չա փ վ ե լ նրա հետ։
կա րծում եք՝ մեր կորպուսի հրա մա նա տ ա ՞րը չունի ա յդ ա ռա ­
վելությո՛ւնները։ Թուրքական ճակա տի մի քա նի կետ երում և
հատկապես Դիլմանում գեներալ Նազարբեկովը ց ո ւյց է տվել
զորավարի բարձր ա րժա նա վորութ յուններ...
— Այն ժամանակ ռա զմ ա ճա կա տ ո ւմ գեներա լ Նազարբեկովի
անունը տալիս էին հ իա ցում ով։
— Ա յո ՜, հիացում ո ՜վ , — հա ստ ա տ եց Դանիելրեկ Փիրումյա –
ն ը ։ — Բայց այն ժամա նա կ զորա վա րների և ա մեն աստիճանի
հրա մա նատա րների ձեռքի տակ կա նոնա վոր զորա մա սեր կա յի ն ,
պ ա տ երա զմը վա րում էինք պ ատ երա զմա կա ն կա րգուկա նոնով<
Հ ի մ ա մեր կռիվն աշխարհին հայտ նի բոլոր օրենքներից դուրս
է, ենթակա մ ի ա յն մ եկ օրենքի՝ աստծու ստ եղ ծա ծ ազգը փրկելու
օրենքին։ Գեներալ Նազարբեկովի տ ա րի քո ւմ .,,
Ռադիոսարքը շտա բի ա նկյունում տ զտ զա ց հա նկա րծ։
Շնեուրը մ ո տ ե ց ա վ , լսափողը ս ե ղ մ ե ց ականջին։
— Ա յո ՜, պարոն Մ ա ն ո ւկ յա ն ։ Բարի երեկո, ես եմ , կապի­
տան Շ ն ե ո ւ ր ը ։ Ա յս տ եղ է, այս րո պ ե ին ։ — Ապա դ ի մ ե ց Փիրում–
յա ն ի ն . — Պարոն հ րա մա նա տ ա ր, պարոն Մանուկյա նն է, ձեզ է
ուզում՛
— Էսում եմ, պարոն Ա րա մ, — լսափողը ձեռքն առնելով
պ ա տ ա ս խ ա ն եց ՓիրՈւմյանը։ — Բարի երեկո, բա րի երեկո, շնոր­
հակալ ե մ , զ գ ա ց վ ա ծ եմէ Ին.չպե"ս չէ՛ Շատ ուրախ եմ համա–՛,
լր ո ւմ ն ե ր ի , պարենի և ա մ են ինչի հ ա մ ա ր ։ Չեք կարող երևակա–
յ ե լ , թ ե ա յդ ա մենն ինչպ ես է բա ր ձ ր ա ց ն ո ւմ զինվորի ոգինէ
Ս տացե՞լ ե ք ։ Այդպես է, ի հ ա ր կե , հիմա մ եզ գո ր ծի մ ա ց հրա­
մ ա նա տ ա րներ են պ ետ ք, մ ա ն ա վ ա ն դ որ, հա վա նա կա ն է, տ ն ե­
րում զենք կրելու ընդունակ մա րդ մ ն ա ց ա ծ չպիտի լ ի ն ի ։ Կո՞չըէ
Ը նթ եր ց ելո ւց ինքս էյ ա յդպես էի մ տ ա ծ ո ւ մ ։ Բայց խ ո ս ե ց ի ն ք մեր
շտ ա բի պետի հետ, և հիմա կա րծում եմ՝ լա վ է, որ ժողովուրդն
արթուն են պ ա հում։ Է՛, ի նչ կա րևոր է, մ ի ՞թ ե կարևորը գ ն ա ­
հա տ ականն է։ Ծ ենք հ ա ղթ են ք , թող նրա նից հետո գրեն՝ ինչ
Որ կո ւզե ն ։ Ս նվա ծ օրից գլուխներս են մ տ ց ն ո ւմ , որ ահեղ դա ­
տաստանի օր է լի ն ե լո ւ։ Մ իա յն թե այն օրվան դյխ ահա կ ու
ա մ ոթ ո վ չ ն ե ր ա կ ա յա ն ա ն ք . . .

$ *
*

Հի նգե ր որ դ գնդի առաջին գումարտա կի հետ էր Գարեդին

եպիսկոպոս Հ ո վ ս ե փ յա ն ի ա յդ օրվա վերջին զ ր ո ւյց ը ՛ Զ ի ն վ ո ր ­
՛ները դաշտային լ ա ր վ ա ծ ու երկար պ ա րա պ մունքից հետո ան­
կանոն նստել էին կանաչ խոտերի մեջ, թի կո ւն քներո վ դեպի
Արարատը և չ ս ա մ էին սրբա զա նի ճառը՛ Հ ո գ ն ա ծ էին նրանք,
սկ զբո ւմ լսում էին ա նտ ր ա մ ա դ ի ր , ննջելով, հետո ա ստ իճա նա ­
բ ա ր կ ա պ վ ե ց ի ն նրա– խոսքի հետ և գնա ցին դեպի հ ա յո ց պ ա տ ­
մ ո ւթ յա ն խ ո ր ք ե ր ը , տեսա ն հ ա յ ա զա տ ա մա րտ իկների ք ա ջ ա գ ո ր ­
ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ոգևորվեցին ն րա նց անօրինակ հա ղթա նա կներովI
Դժվար էին ձեռք բ ե ր վ ո ւ մ ա յգ հա ղթ ա նա կները, մ ե ծ զ ո հ ա բ ե ­
ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ու նահա տ ա կությո ւների գնով, ա ր յ ա մ բ ու մ ա ­
հ երով, որոնք կռվողներին բ ե ր ո ւ մ էին ա նմ ա հ ո ւթ յա ն դափնին և
սերունդների երա խ տ ա գի տ ո ւթյո ւնը։ Սրբազանի հ ա յա ց ք ն ուղըզ–
վ ա ծ էր դեպի Արարատը, որի գա գա թ ն եր ը մ խ րճ վե լ էին վերջա–
լ ո լյս ի շ ա ռ ա գ ո ւ յն ո վ ող ող վ ա ծ երկնքի մ ե ջ ։ Գարեդին եպ իսկո­
պոսի հա մար ա յգ պահին Ա րարատը կենդա նի, շնչա վոր ու ան­
մ ա հ մի իրա կա նութ յուն էր, հ ա յո ց դժվա ր պ ա տ մ ո ւ թ յա ն վկան
ու մ ա ս ն ա կ ի ց ը > հ ա յ ազգի ա նմ ա հ ո ւթ յա ն ու հ ա վ եր ժո ւթ յա ն խ ա .
րիսխ ը։
Երկու արծիվ օդում հանդարտ սահում էին Ա րա րա տ ի գա–

ա
գա թների ո ւ ղ ղ ո ւթ յա մ բ ։ Երևի վեր ի ց ա նքթիթ դիտում էին դաշտի
ա նս ա հ մ ա ն ութ յո ւնը ՝ այն կե տ եր ը , որոնց վրա իջնելով պիտի
հղփանա յին ։
Ասում են՝ արծիվները հզոր ե՛ն Ու եր կա ր ա կյա ց, որովհետև
հաճախ են կշտապնդվում քա շ նահատակների մասունքներովլ
Ս ր բ ա զ ա ն ը , մտորուն հ ա յա ց ք ն ա րծիվների վր ա , խ ոս ո ւմ էր,
— Ահա ա յսպ ես դեղեցիկ ու վեհորեն բ ա զ մ ե լ է մեր Հ ա ­
յա ստ ա ն աշխարհի սրտում, մեր ազնիվ ց եղը սկզբնա վորող Հ ա յ -
կի ինքն ահ աստ ատ ում ի խ իզ ա խ մա րտն է խ րա խ ուսել, նրա մա ­
ռան դն երի 1լ հետա դա ների ա զա տ ա սիրութ յա ն կամքն ու խ ա ­
ղաղ, արդասավոր ո դ որ ո ւմ նե րը ... Մինչև ա յսօր և հա վ իտ յա ն ։
Նա յե ՛ք նրա ն, զա վ ա կ ն ե ր ս , լ ա ՛վ տ ես եք նրա ինքնա վ ստ ա հ հ ա ն ֊
գը ս տ ո ւ թ յո լն ը ։ — Գումարտակը, ասես մ ա րտա կա ն հրա մ ա նով ,
մ եկեն շուռ եկավ դեպի սուրբ լե ռ ը և մ ի ա հ ա մ ո ւռ , միաբերան
(րա՛հ» ա ր ե ց ։ Դա հիա ցմունքի, սրբա զա ն ո դ եղինա ցմա ն բ ա ց ա ­
կա նչություն էր։ Եվ երբ նրանք մեկ էլ ետ ն ա յե ց ի ն , իրենց
ոգեշնչվա ծ ճառախոսը երևաց աչքներին ավելի մ ե ծ , կարծես
այլևս ա յն փ ո ք րա մ ա ր մի ն , նիհար ու մ ա գա ղ ա թ յա վանականը
չէ, այլ պատմա կա ն հեռոլներից եկած, այս ճակատագրական
օրերին հա սա ծ մի հսկա, որ հերոսությա ն ու հաղթանակի պատ -
գա մն է բ ե ր ե լ քա ջ ն ա խ ն ին եր ի ց ։ Ս րբազանը սևա զգեստ կանգնել
էր հ ո ղա թ մ բի վրա և թ և ե րը բա ր ձ ր ա ց ր ա ծ ՝ պ ա տ երա զմի ոգու
ն մ ա ն , թ վ ո ւ մ էր ահա ուր որ է սուրալու է դեպի բիբլիա կա ն չե–
ո ը ։ Եվ օդի մեջ նրա խ ոսքերն էին թ և ա ծ ո ւ մ ՛ – Արարատը միշտ
էլ տ ես նո ւմ է իր զավակն երին, որտե՛ղ էլ նրանք լի նե ն, ի նչ
հեո ո ւնե րո ւմ և բա խ տ ա վ ո ր ու ա պ ա բա խ տ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ Տ ե ս ­
ն ում և ում ու հ ա մ ա ռո ւթ յուն է պ ա ր գև ո ւմ։ Ն ա յե ց ե ՛ք նրան և
դուք նոր ուժ կստ ա նա ք, ինչպ ես հ ո լն ա ց առասպելի դ յո ւցա զ ո ւ­
ն ը , որը եր բ ոտքը կպ ցնում էր գետնին կա մ մեր Արշակ թ ա ­
գա վ ո րը , երբ Պարսից դաժան ա րքա յի պ ա լա տ ում կանգնում էր
Հ ա յա ս տ ա ն ի ց տ ա րա ծ հողի վ ր ա ։ Վաղը, զա վ ա կն եր ս, վաղը մ ե ­
ծա գույն փ որձոլթ յո ւնը կլինի նրա հ ա մ ա ր ։ Վաղը նրա պարգև­
վ ա ծ ո ւժով մ ե ն ք պիտի հ ա ղթ են ք թ ջ ն ա մ ո լն ։ Եվ ա յն ժամա նա կ
նա բ ա ց ճա կա տ ո վ կնա յի երկնքին ու հանուր ա շխարհին, կմնա
հպարտ իր հա վերժությա ն մ եջ, ի բր և մեր գո յո ւթ յա ն ապավեն
ու խ ա ր ի ս խ , մ եր նորոգ կյա ն ք ի ու վ եր ա ծն ն դի ա ն մ ե ռ վկան–...
Սրբազա նի խ ոսքերը դեռ զ ն գ ո ւմ էին զինվորների ականջ–
ներում, երբ պատանի մի զինվոր, ոտքի ելնելով, խ նդրեց թույլ
տալ, որ ինքը բան ա ստեղծություն արտասանի*
— ՝&ո*նն է բա ն ա ս տ եղ ծո ւթ յո ւն ը , ի նքդ ես գր ել, — հարցրեց
հ՝արեգին եպիսկոպոսըճ ուրա խ անա լով, որ իր խոսքը բա ն ա ս •
տեղծական տրամա դրություն է ա րթնացրել։
— Ո*չ, ես չե մ գրել, ս ր բ ա զ ա ն , բ ա յ ց այնպես իմն է և այս
պահին ձեր խ ոս ք ով ա յնպես է Լռում ի մ մեջ, որ ուզում եմ նվի-
րել բոլորին։
Պատանին կանգնա ծ էր նստոտա ծ ու կիսա պ առկա ծ իր ը ն -
կերների ա րա նքում> Գ լխ ա բա ց էր, և ա լիքա վոր, թ խ ա փ ա յլ մա~
զերի հետ խաղում էր Արարատից եկող հովը։
— Ա՜ , — սրբազանը հա նկա րծ ճա նաչեց պատանուն և հ ա յ­
րական խանդաղա տա նք զ գ ա ց , — Հ ո վ ս ե՞փ , այդ դո՞ւ ես։ Խո–
ս խ ր , սիրելիս։
— Բա նաստեղծությունը Վահան Տ ե ր յա ն ն է գրել, կոչվում է
«Ա րա րա տ ին» , — հա յտ ա րա ր եց պատանին և սկսեց կարդար
Ա մոթ խ ա ծութ յո՞ւնն էր, թ ե ՞ հուզմունքը՝ առաջին պահ խաթարել
էր ձա յն ը , և օդում թ և ա ծ ո ւ մ էին մ ի ա յն կցկտուր ա րտա հա յտ ու­
թ յո ւն ն եր Ոլ տողեր. «Ե րկնա սլա ց ու թ ե թ և » . . , <րՆյութեղեն չես
դու ե ր բ ե ք » . .. « Հ ա յո ց արն ոտ աշխարհի հոդին ես դու անարատ»ւ
Ապա նա գտա վ, տ իրա պ ետ եց ի ր ե ն , ձա յն ը դարձավ տիրական,
յ ո ւ յ ա քանլյուր բա ռը՝ հնչեղ ու մտ քում կնքվող։

" Ա ավերվող մեր սրտում

Եոա անմար ու առատ,
Դու պահապան միշտ արթուն,
Լուսակատար Արարատ...
Չեմ տեսել քեզ, բա յց որպես
Անուշ ցնորք իմ հոգում,
Պայծառ ես դա, հրակեզ,
Հ/* ապսակ ու կանգուն,
Արդար գրոշ հայության,
Սիրո սեղան հրառատ,
Դու իմ երկրի հարության
Անխաբ վկա — Արարատ։
Որքան մնանք մենք նկան,
Որքան խավարն իջնի խոր,
Ծիրանավո՜ր մեր հոգուն
Դու պահապան զորավոր ...
 Որ պ ե ս ե ր ա զ լ ո ւ ս ե ղ ե ն ,
Ձ յ ո ւ ն ա պ ա յ ծ ա ռ ու շողուն
Ղո է ա ն խ ո ր տ ա կ ա պ ա վ ե ն
Հր ա ճ ա ր ա կ մ ե ր հո գու ն։
Կանգնի ր , ա ն կ յ ա լ ժ ո ղ ո վո ւ րդ ,
Ե վ հ ա վ ա տ ա , և՞ տ ո կ ա .
Կա քո վ շ տ ո ւմ վե հ խո ր հ ո ւր դ ,
Եվ խ ա չ վ ա ծ ի ն մ ա ՜ հ չ կ ա ։
Պ ա ր զվ իր պ ա յ ծ ա ռ դեպ ի վ ե ր ,
Ցոլ ա հր ս վ ա ն ա ր ա տ ,
Երկրիս մ ո խ ի ր ու ա վ ե ր ,
Ղու ա ն մ ա հ ս իրտ — Ա ր ա ր ա տ » ։

Մի քա նի վ ա յր կ յա ն լուռ էին զինվորները։ Առաջինը ծափ

զա րկեց սր բա զա նը , և նրան հետ և եց գումարտակի որոտընդոստ
ծա փ ա հա րությունը։ Հիա ցա կա ն բ ա ց ա կ ա ն չութ յո ւնն եր ո վ լցրին
օդը։ Եվ ե րբ լռեց ի ն , Դարեդին եպիսկոպոսն իր հեղինակավոր
խոսքն ասաց.
— Իսկապես որ այս պահի համար է գր վ ա ծ։ Ա ստված եր–
կա ր կյա նք տա Վահան Տ ե ր յա ն ի ն ։ — Ապա դառնալով պ ա տ ա ­
նուն՝ հ ա ր ց ր ե ց . — Հ ո վ ս ե փ , որդյա կս, դու ա նձա մբ տ եսա ծ կա՞ս
Տ ե ր յա ն ի ն * հիմա նա Ռուսաստանում է լի նո ւմ , նոր կ ա ռ ա վ ա ­
ր ո ւթ յա ն մեջ հ ա յո ց գո ր ծե րո վ է զ բ ա ղ վ ա ծ ։
— Վահան Տ ե ր յա ն ի ն շատ եմ տ եսել, ս ր բ ա զ ա ն ,– հպար­
տ ո ւթ յա մ բ պ ա տ ա սխա նեց պատանի Փ ի ր ո ւ մ յ ա ն ը ։ – Երբ Մի­
ք ա յե լի հետ սովորում էր հա մ ա լսա ր ա նո ւմ , մեր տանը հաճախ
էր լինում։ Վերջին անդամ հանդիպել ե մ ժ ո ղ ո վ ո ւմ , լսել եմ նրա
խ ո ս ք ը , բա ն ա ս տ եղ ծո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որոնց մեջ էր նաև <րԱրարա­
տը»* Դրանից հետո էր, որ ես եկա ա յս տ ե ղ . . .
Գարեդին սրբա զա նը ճա նաչում էր Դա նիելբեկ Փիրումյա նի
ավադ որդի Մ ի ք ա յե լի ն , տեսել էր նաև աղջիկներին, որոնք եր­
բ ե մ ն ամառն անց էին կա ցում Ալեքսանդրապոլում և մոր հետ
հաճախ էին ա յց ե լո ւմ Անիի ա վեր ա կնե ր ը, հետ ա քրքրվում հնա ­
գիտական արշավա խ մբի ա շխ ա տ ա ն ք նե րո վ , մ ա նա վա նդ որ Ե ր ա ֊
նուհի Խ ա լա թ յա ն ց-Փ ի ր ո ւմ յա ն ը բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն ուներ նիկողա–
յո ս Մառի, Հովսեփ Օրրելու և ա րշավա խ մբի մ յո ւս ա շխ ատա ­
կիցների հ ե տ ...
Սրբազանն ուզում էր կրտսեր Փիրումյա նին իր գոհունակու­
թ յուն ն ա րտ ա հա յտ ել տիկին Իրանուհու կատարածի հա մար***
Սակայն ա յդ ժ ա մ ա նա կ ն րա նց մ ո տ ե ց ա վ Արշավիր Մ ե լիքյա ն ը ,
և զրույցը գնաց ոլրիշ ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ։
Մ ելիքյանին ծ ա ն ո թ էր ս ր բա զ ա ն ը , գիտեր, որ տասնչորսին
հենց Երևանում թ ե ր թ է հրաա ա րակել և ը մ բ ո ս տ գա ղ ա փ ա ր ­
ների հ ա մա ր բա վ ա կ ա ն ի ն տ ո ւժել։ Հ ե տ ո էլ ք ա ն ի ՜ ա ն գ ա մ նրա
ստ ո ր ա գ ր ո ւթ յա մ բ հ ո դվ ա ծ նե ր է կ ա ր դա ց ել, որոնք մի ուրիշ տ ե ­
սակ են բ ա ց ա տ ր ո ւ մ աշխարհն ու ա յն վ ե ր ա փ ո խ ե լո ւ ե ղ ա ն ա կ­
ներ ը ։ Սակայն չգի տ եր , թ ե ա յդ ա մենն ինչքա ՜ն նպ ա ստա վոր է
հ ա յ ազգի հա մա ր, որը տրորվում է իր ա ր արյան ծա րա վի մեծ
ու փոքր տ երությունների գ ո տ ե մ ա ր տ ո ւմ ։
Արշավիր Մ ելիքյա նը հա րգալից ողջունեց Գարեգին սրբա ­
զա նին, ապա դարձա վ Հո վ սեփ ի ն.
— Ապրե ս, երիտասարդ, դու հիացրիր բո լո րի ն ։
— Դրա հ ա մա ր Վահան Տ ե ր յա ն ի ն եմ պ ա րտ ա կա ն, — հա­
մ ե ս տ , շիկնա ծ պ ա տ ա ս խ ա ն եց Հո վ սեփ ը ։
— Տ եր յա նի ն մեր ա մբողջ ժողովուրդն է պ արտ ա կա ն, — հ ա ս­
տա տեց Մ ելիքյա նը և, ա ռա վելա պ ես սրբա զա նին ի լուր, ավե–
1ա 9 ,րեց. — Նախ և առաջ նրա հ ա մ ա ր , որ ա յս ճա կա տա գրա կա ն
օրերին նա մեր ազգը փրկելու ճանապարհ փնտրողների առաջին
շա րքում է։
— Ես գի տ եմ , որ նա Ռ ուսաստանի նոր կա ռա վ ա ր ո ւթյո ւնում
պատա սխա նատու պաշտոն է զ բ ա ղ ե ց ն ո ւ մ , — Հ ո վ ս եփ ը փորձեց
ա պ ա ցուցել իր ք ա ջ ա տ ե ղ յա կ ո ւթ յո ւ ն ը ...
— Տէբաղեցնելն ա յ ն խ ո ս ք ը չ է , – դարձյա լ ի լուր սրբա զա նի՝
ասաց Մ ե լի ք յա ն ը ։ — Նա անհնարինն է կա տ ա րում, անհնարի՜նը՝
մեր ժողովուրդն այս ա րհա վիրքից փրկելու հ ա մ ա ր ։ Ռ ուսա ստ ա ­
նի նոր կա ռա վ ա ր ո ւթ յա ն դեկրետը Ա րևմտ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ե ­
ր ա բ ե ր յա լ՝ նաև նրա գործն է ։ Արտաքին գործոց նա խ ա րա րու­
թ յա ն հեռագրերն ու մ յո ւս մ ի ջ ո ց ա ռ ո լմ ն ե րը, որոնց նպատակն
է մ ե ծ տերությո ւններին թ ո ւյլ չտալ ի ր ե ն ց շա հ ա խ ն դ րո ւթ յուն ­
ներով պղտորելու հ ա յո ց հա րցը։
Սրբազանն ո ւշա դր ո ւթ յա մ բ լս ո ւմ էր նրա խ ոսքը և, առանց
երկա ր-բա րա կ մ տ ա ծելո ւ, ա սա ց.
— իսկ ինչո^լ ա յդ ամենի մասին չե ք խ ոս ո ւմ զորքի առաջ,
չեք պ ա տ մում, չեք բ ա ց ա տ ր ո ւ մ , որպեսզի մարդիկ ի մ ա ն ա ն , որ
իրենք մենակ չե ն , որ իրենց հոգսը քա շող մի կա ռա վա րությո ւն
կա այս ա շխարհում։
 — Քիշ առաջ ես ինքս էի ուզում ա ռա ջա րկել։
— Կարծում եմ՝ հիմա էլ ուշ չ է , – ուրա խ ացա վ սրբա զա նը
և, զորաջոկաաի ղեկա վա րների հետ խ ո ս ելո վ , զինվորներին
նորից հավաքել տ վ ե ց ։ – ճի շտ է, նրա նց հանգիստ է պետք,
9 ա19 ԳՐանՒ9 ավելի անհրաժեշտ է այն գիտա կցությո ւնը, որ
է ր ե ն ք մ ենա կ չեն ա^ս աշխարհումէ
Արշավիր Մելիքյա նն իր զ ր ո ւյց ն սկսեց Ռուսաստանի նո­
րա ս տ եղ ծ կա ռա վա րությա ն դեկրետի հիշա տակումով։
— Գա աոաջին պ ետա կա ն փա ստա թուղթն է, որով արևմտա–
հա յկա կա ն նահանգներին տրվում է ինքնորոշման ի ր ա վ ո ւնք , —
ա սա ց Մ ելիքյա նը և հետո ուզում էր բ ն ո ւթ ա գր ել նաև փ ա ստ ա ­
թղ թ ի պատմա կա ն ու ք ա ղա քա կա ն նշանակությունը՛ Սակայն
հ ե ն ց նրան մոտիկ ն ստ ա ծ մի զինվոր բա րձրա ձա յն տրտնջաց.
1 — Ի նչ ինքնորոշմա ն իրավունք է գա, երբ դեկրետի հրա­
պ ա րա կմա ն հետ էլ ռուսական զորքը ետ քա շվեց՝ արևմտա–
հա յկա կա ն ն ա հա նգները թ ո ղ նելով «գո ր շ գայլիտ ե ր ա խ ում ...
— Ռուսական զորքը ետ ք ա շվ եց ո չ իր կ ա մ ք ո վ ։ Նրան հ ա ր ֊
կա գր եցի ն Գերմանիան ու իր դ ա շնա կիցները, — հանգիստ բ ա ­
ցատրեց Մ ե լի ք յա ն ը ։ — Հ ա րկա գրեցին Բրե ստ-Լիտովսկի պ ա յ­
մ ա ն ա գ ր ո վ ։ Հա սկա նո՞ւմ եք՛
— Ւսկ Ռուսաստանն ինչո՞ւ ընդ ո ւնե ց այդպիսի պ ա յմ ա ն ա ­
գիրը։ Ը ն դ ո ւն ե ց ։ չ է " , քա գրա ՞ն ինչ կ ա ս ե ք , — պ ոռաց զինվորը
և հ ա զ թ ո չի Հպ ա ր տ ո ւթ յա մ բ չորս կողմ ն ա յե ց ։
Զ ի ն վորները հ ե տ ա ք ր ք ր ո ւթ յա մ բ հետևում էին վեճին և չ գ ի ­
տեին՝ իՀնչ պիտի պ ատ ա սխա նի ճա ռա խ ոս ը, որին կարծում էին,
մ ն ում էր ձեռքերը բ ա ր ձ ր ա ց ն ե լ։
— Ընդունեց՝ գ ի մ ա դ ր ե լո վ , — արտաքուստ հանգիստ խ ոս եց
Մ ե լի ք յա ն ը ։ — Ը նդ ո ւնեց բ ո ղ ո ք ե լո վ ։ — Ապա գրպ անից թղ թ եր հ ա ­
ն ե ց ու կա ր դա ց . — Տ ե ս ե ք ՝ ա յգ ա մ են ն ինչպես է արձանագրել
դաշնագիրն ստորագրող ռուսական կ ո ղ մ ը ։ — Ապա դա ռնա լով
ը նդ դիմա խ ոսին՝ հ ա ր ց ր ե ց . — Լսո՞ւմ եք։ Գե , ահա. «Կ ովկա սում
ա կնհա յտ որեն խ ա խ տ ե լո վ հ են ց Գերմանական կա ռա վ ա ր ո ւթյա ն
կողմից փետրվարի 2 է– ի վերջնագրի պ ա յմ ա ն ն եր ը Ա հաշվի չնըս–
տ ելով Արդահ ա նի, Կարսի ու Սաթ ում ի մա րզերի բն ա կչո ւթ յա ն
իսկա կա ն կամքի հ ետ , Գերմանիան Թ ուրքիա յի օգտին է ա ն­
ջա տում ա յգ մ ա ր զ ե ր ը , որոնք ոչ մի ա նգ ա մ ն վ ա ճ վ ա ծ չեն եղել
թո ւր քա կ ա ն զորքերի կ ո ղ մ ից*» Հ ա սկա ն ա լի ՞ է, թ ե նորից կար–
դ ա մ ։– Ը նդդիմա խ ոսը լուռ էր։ Ուշադիր լսում էին նա և զին–
վ ո ր ն ե ր ը ՛— Նույն փ ա ստ ա թղ թ ում ա սվ ա ծ է նաև. «Ա պ ա վ ի ն ա ծ
մ ի յա ն իր սեփական ուժերին՝ Ռուսական հա նրա պ ետությա ն ԱՈ-
վ ետ ա կա ն կա ռա վա րությունը ի վիճակի չէ դ իմա դոելոլ գ ե ր մ ա ­
նական իմ պ ե ր իա լի զմ ի զ ի նվ ա ծ հա րձա կմա նր և հանուն հ եղա ­
փոխական Ռուսաստանի փ րկութ յա ն՝ հ ա րկա դրվա ծ է ընդունել
իրեն ն ե ր կ ա յա ց վ ա ծ պայմանները3>։
— Ա յոՀ, հա րկա դրվա ծ է ընդ ո ւնե լ, —. չհա նձնվեց ը նդ դ ի մ ա ­
խ ո ս ը ։ — Հ ա րկ ա դ ր վ ա ծ եղավ նաև հրա ժա րվել հ ա յո ց հո վ ա ն ա ­
վորի պարտական ո Փ ւ ՈԼն ից ,
— Ահա այդտեղ էլ դուք չարաչար սխ ա լվում ե ք , — արդեն
ջղա յին շարունակեց Մ ելի ք յա ն ը ։ — Սակայն չդիտեմ* ա ն տ ե ղ յ ա ֊
կութ յ ա ն ի * ց , թ ե * պ արզապես
— Ի՞նչ ա նտ ե ղ յա կ ո ւթ յո ւն է ուրիշ ի ՞ն չ կա, որին պետք է
տեղյա կ լի ն ե մ ։
— Հիմա ես ա սե մ, թ ե ինչի՜ն պիտի տեղյա կ լ ի ն ե ի ք ։ — Եվ
ձեռքի թղթերի արանքից հա նեց մեկը, տակ ու գլխին ն ա յ ե ց ,
սկսեց կա րդա լ, — Իրեստ-Լիտովսկի պ ա յմ ա ն ա գր ի ց հետ ո, երբ
թուրքերը Գերմա նիայի հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ առաջ էին շա րժվում
մեր ճակատում, Ռուսաստանի Արտ աքին դործոց նա խ ա րա րու­
թ յո ւն ը , Տիչերինի ու հ ա յա զգի Աարախանի ս տ ո ր ա դր ո ւթ յա մ բ,
Գերմա նիա յի դիվա նա գիտա կա ն ն երկա յա ցուցչին հղեչ է ա յ ս ֊
պիսի հ եռա գիր* <րԹուրքական բա նա կն առաջ է շա րժվում դեպի
Սաթում, Կարս, Արդահան՝ ա վերելով երկիրը և ոչնչա ցն ելո վ
գյուղա ցիա կա ն բ ն ա կչո ւթ յա ն ը * Հ ա յե ր ի հետագա ճա կա տա գրի
համար պ ա տ ա սխ ա նա տ վությունն ընկ նո ւմ է Գերմա նիայի վ ր ա ,
որովհետև հենց նրա պահանջով էլ ռուս ական զորքերը դուրս
բե ր վ ե ց ի ն հայկական մ ա ր զ ե ր ի ց , և ա յժ մ Գեր մա ն ի ա յից է կ ա խ ­
վ ա ծ թուրքական բա ն ակի ետպ ա հոլմը վրեժի ու շա բութ յա ն հողի
վրա ծա գող իր համար սովորական աննկարագրելի դա ժա նու­
թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ։ Դժվար է հաշտվել այն մտքի հետ, որ մի ա յն պ իսի
կուլտուրական պ ետ ություն, ինչպիսին Գերմանիան է, որը հ ն ա ­
րա վորություն ոլնի ազդելու իր դաշնակից Թուրքիայի վրա, թ ո ւ յլ
կտա, որ ակամա այս հ ա մ ա շխ ա րհա յին պ ա տ երա զմի մեջ ք ա շ ­
վա ծ հ ա յ ժողովրդի հա մա ր Տրեստի հա շտությա ն պ ա յմ ա ն ա դի ր ն
անհամար թ շ վա ռութ յունների ա ղբյուր ծ ա ռ ա յ ի . . .3)։ Եվ ա յս ­
պես շարունակ։ Հ իմա հա սկա նալի՞ է։
 — Հ ե տ ո " , — իբր ա յդ բոլորը ոչ մի նշա նա կություն չո ւն եց ա վ
հա րցը պ ա րզելոլ հ ա մ ա ր , իբր դրանք դատարկ խ ոսքեր են, և
կա րևորն ա յն է, որ Ռուսաստանը հիմա իր հեռվից խ ոս ո ւմ է,
ա ռա նց վճռական մ ի ջա մ տ ո ւթ յա ն , և թուրքն էլ ահա գալիս է
մ ե ր վ ր ա , — զինվորը ձեռքը թա փ տ վ ե ց . — Իսկ այսօ"ր> Ա յգ
բո լո ր դատարկ խ ո ս ք եր ի ց ի"նչ օգուտ էս կոտորվող անմեղ Ժո­
ղ ո վ ր դ ի ն ...
---Ըստ երևույթին ոՀչ մի օգո ւտ , — վճռա բա ր հ ա յտ ա ր ա ր եց
Մ ե լի ք յա ն ը , — ք ա ն ի որ «է ս կոտորվող ա նմ ե ղ ժողովրդի» բ ա խ ­
տը հա նձնվել է Անդրկովկաս յա ն ս ե յմ ի ն , և նա էլ ամեն կերպ
ա շխ ատում է երկնա մասը հեռու պահել այն օգո ւտ ի ց, որ ի ր ա ­
պ ես կարող էր լինել ի մ բ ե ր ա ծ փ ա ստ ա թ ղ թ եր ից ու փ ա ս տ ե ր ի ց ։
— Էդ մեկը չհ ա ս կա ցա ն ք։
— Ա յդ մեկը հա սկա նալու հա մար էլ անհրաժեշտ էր տեղ–
յա կ լինել ա յն ի ր ող ո ւթ յո ւն նե րի ն , որոնք ս ե յմ ի պարագլուխները
թ ա ք ց ն ո ւ մ են ժողո վ րդ ի ց։
էդ էլ մի ուրի՞շ նորություն։
— Նորություն չ է ։ Ահա երկու շա բ ա թ է, ինչ Ռուսաստանի
Արտ աքին գործոց նախ ա րա րությո ւնը գ ե րմ ա ն իա յի համապա­
տա սխ ա ն մինիստ րությա ն ն ե ր կ ա յա ցո ւց ի չ կոմս Միրբախի հետ
բ ա ն ա կց ո ւթ յուն նե ր է վա րում, որպեսզի։ Նովկասին վ երա բերող
հա րցերն անհապաղ ք ն ն վ ե ն , և ք ն նո ւթ յա ն ն ա նպ ա յմա ն մ ա ս ­
նակցի Ռուսաստան յա ն կողմը***
— Հ ե տ ո * ինչ***
֊ Եվ ա յն ժ ա մ ա նա կ, երբ Միրբախն ու նրա կա ռա վա րու­
թ յո ւ ն ը հ ա մ ա ձ ա յն ել էին և նպ ա տ ա կա հարմա ր էին գտ նում, որ­
պ եսզի Ռուսական ու Անդրկովկաս յա ն կա ռա վարությունները
հ ա մ ա տ ե ղ մշա կեին իրենց դիրքն ու պ ա յմ ա ն ն ե ր ը , այսօր հենց
Չխենկելին Անդրկովկասյա ն կա ռա վա րությա ն անունից հրա­
ժա րվել է ա մեն տեսակ հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յո ւնի ց և ի ն չ ֊ ո ր իշխան
Մ ա չա բելո լ է լի ա զո ր ել, որ սա գնա, Ռուսական կա ռա վա րու­
թ յ ա ն ա ռա ջ, երես ա ռ երես հա յտ ն ի Անդրկովկասի ա նկա խ ու­
թ յո ւ ն ը ։
— Հը մ , — զ ա ր մ ա ց ա ծ , գլուխը կորցրա ծի պես խ ոս եց զ ի ն ­
վ ո ր ը ։–— Եվ էդ բո լո ր ը , ոնց որ ասում ես, էդպես էլ կա, հա
— Ա յո ՜, ե ղ բ ա յր ս , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , ա յս է ճշմարտությունըէ
Եվ, որքան էշ ցա վա լի ու ա ղ ե տ ա բեր , մ ե ր ազգի գործերն ա յսպ ես
են վ արում Չխենկելին ոլ նրա հ ա յ գո ր ծա կի ց նե րը ։
Զինվորներն ա ղ մ կ ե ց ի ն , ի ր ար ոէԼ ա ն ց ա ն ։ Հա րցե ր էին տ ա ­
լիս , իրար խ ա ն գ ա ր ե լո վ խ ոս ո ւմ է ի ն ք հ ա յհ ո յո ւմ ու աղմկում•
Գարեգին սրբա զա նն ստիպված եղավ միջա մտ ել, որպեսզի խ ա ­
ղաղություն ս տ ե ղ ծվ ի ։ Այն ժամա նա կ մի ծեր զորական ետին
շա րքերից առաջ գա լով կա նգնեց Արշավիր Մելիքյա նի ու սըր-
բ ա զ ա ն ի առաջ Ա ա յլ ա յլվ ա ծ խ ո ս ե ց .
— Շա տ հարգելի պարոն, շնորհակա լ ենք հ ո գա չա փ . լա վ
խ ոս քեր ա սա ց իք ։ Վնաս չունի, որ շատ բա ն չհ ա ս կա ցա ն ք ։
Ուսումը պակաս մարդիկ ենք։ ներող կլինես> Ոայց հաստատ
ի մ ա ց ա ն ք , որ Ռուսաստանը կա նգնա ծ է մեր ելակին ու չի թողնի,
որ մեր ազգը ձեոից գ ն ա ... Իսկ վաղը պ ա տ ոիա զմի դաշտում էդ
չխ ինկա լին երին ց ո ւ յ ց կտ ա նք, թե մ ե ն ք ո ւմ կողմն ենք և ի ն չ
տեսակ ենք կռվում առանց իրենց նմանների ո ղ ո ր մ ա ծո ւթ յա ն ։

* #
•

Արարատյա ն երկրի զանգերը ղողանջում էին ա նդա դար«

Վ անքերում Ու ե կ եղ եց ի նե ր ում զանգահայւները փոխա րինում
էին ի րա ր, և լեզվանկի պոչը բ ռն ո ղ ա մեն մի հոգևորական
վ ա նա հ ա յր էիներ թ ե շա ր ք ա յին տ եր տ ե ր, սա րկա վագ թ ե փ ա .
կ ա կ ա լ, — գիտեր, հ ա սկա նում էր, որ ինքը մ ա րտա կա ն դիրքում
է գտ ն վ ո ւմ , հ ա յր են իք ի փրկությա ն հ ա մա ր ահազանգի տակ պ ի•
տի պահի հող ու երկինք>
թա նգերի ղողանջներից թուրքերի ա ր յա ն ը սառչում էր ե ր ա կ ,
ներում, քունը փ ա խ չո ւմ էր ա չք ե ր ի ց , արև օրվա երկինքը ս և ա կ .
նա ծ էր երևում, և լուսինը, թուրքի պաշտած լուսինը գառնութ
էր մա հվա ն նշանակ։
Սարդարապատից ետ փախչելիս նրանք ի ր ե ն ց հետ ֆարշ էին
տ վ ել եկ եղեցու մ ե ծ զա ն գը , որ գյո ւղ ա ց ի ք երկլուծ ս ա յլո վ մի
կերպ Ալեքս անդրա պ ոլից են բ ե ր ա ծ եղեչ տասը տարի առաջ։
Քարշ են տ վել, հա սցրել Թ ո ւ լ ք ի ֊ թ ա փ ա ։ Ա յնտ եղ, ա սում են,
կա նգնեցրել են թ ն դ ա նո թ ի դ ի մա ց և կր ա կել։ Հ ա յո ց զա ն գե րի
դ եմ թունդ կա տ ա ղա ծ են եղել, կրակեց են, որ զա նգի փ շուր,
ները շաղ տան հ ա յո ց դիրքերի վ ր ա ։ Սակայն հսկա զանդքէ իր

2 $ — Սլար դար ապատ

՝ հետ շաղ է տվել թ ն դ ա ն ո թ ը , և կոտորվել են կրակողներն ու
ք թ ա մ ա շ ա յի » համար հ ա վա քվա ծ ա սկյարները։
թա նգի լուրը Ալեքսանդր Շնեոլրին հ ա սցրեց կապավոր Մար–
ա իրոսը, որը գործով առաջավոր դիծ էր դնա ցել և ա յդ պատ–
մ ո լթ յո ւնն ի մ ա ց ե լ էր հ ետ ա խ ույզ ն եր ի ց։
Շնեուրը հիշեց, որ մինչև Աարդարապատ հասնելը թուրքերը
մ ի ա ն գ ա մ ա յն հարդալից վեր ա բեր մ ո ւնք ունեին հայկական զ ա ն ­
գերի ն կ ա տ մ ա մ բ։
— Վար էին բե ր ո ւմ զ ա նգա կա տ ներից և մեջը ճաշ էին եփում
զորքի հ ա մ ա ր , — ասաց շտա բի պ ետ ը։ — թա նի անգամ աչքովս
եմ տեսել, թե ինչպես խ ոհա նոցի ետևից սայւի վ ր ա տանում
էին՝ արևի տակ փ ա յլե ց ն ե լո վ ներսի համակ ա րծա թա գո ւյնը ։
— Հ իմա խ ոհ ա նոցներում երևի ճաշերը չեն ե ռ ա ց ն ո ւմ , որ­
պեսզի զա նգերը ձա յն չհ ա ն ե ն , — ա յսպ ես եզր ա կա ցր եց երիտա­
սարդ կա պ ավորը, որն աոաջին օրերին գա նգա տ վում էր, թ ե
զ որա մ ա սի ձա յնը դժվար է լսվ ո ւմ , քա նի որ օդը լց վ ա ծ է զ ա ն ֊
գերի ղոզա նջներով։ Իսկ հիմա ուրախ էր, որ ա յգ ղողանջներից
թուրքերն են խ ելա գա ր վ ո ւմ ։
Մ ա յի սի 2 5 ֊ ի չ ո լյս 2 6 - ի գիշերը զանգերն արդեն խ ե ն թ ա ց ե լ
էին• Իրար խլա ցնելու մ ո լո ւց ք ո վ բ ռ ն վ ա ծ ՝ նրանք Ա րա րա տյա ն
եքձՒԻԸ ԼՅե՚ ել էին սա րսռազդու մի աղմուկով, որից, երկինքը
զ ա ր մ ա ց ել-շշմ ել էր, աստղ– աչքերն էր թ ա ր թ ր տ ո ւմ ։ Լիալուսինը
լա յն ա ցել– պա ա ռվում էր։ թուրքերը թ ն դ ա նո թ նե ր ի ց կրակ էին
տեղում չորս կողմերի վ ր ա ։ Իրենց իսկ կրա կոցներից խ լա ց ա ծ՝
մի պահ չէին լսում զանգերի ձա յնը, կարծում էին սպանել են։
Սակ ա յն խ լությունն ա նցնում էր, և մեկ էլ ղողանջները նրանց
մարմիններն էին լց վո ւմ բոլոր կողմերից, նույնիսկ թիկունքից,
Արարատի լուսաշող լա ն ջե րի ց ։ Ա յնպ ես էր թ վ ո ւ մ , թ ե Արարատն
էլ% վիթխարի մի ղանդ, աջխարհը լցրել է հզոր ու աշխարհա•
սփյուռ իր ղողա նջներով*
Այդ զիջեր արտակարգ բա նուկ էին Արարատյա ն երկրի գ յո ւ •
ղերից ու ա վաններից, հատկապես Երևանից դեպի Սարդարա–
պատի գիծը տանող ճա նա պ ա րհները։ Պարենով ու ռ ա զ մ ա մ թ ե ր ­
քո վ բ ե ռ ն վ ա ծ ոայլերը, ձիերը, ջորիներն ու ավանակները, հ ե ­
տիոտն շա լակավորները, որոնք արդեն քա նի օր այդ ճանապարհս,
ներին էին, շտապում էին դեպի ճա կա տ ։ Ա զգա յին խորհրդից էր
ելե լ գա ղտնիքը, ոմ ա ն ց հասկացրել էին, որ 2 6 - ի ա ռա վ ոտ յա ն
սկսվելու է վճռական ճա կա տ ա մա րտ ը, Գուցե չեն էլ հ ա սկա ց ­
ր ել. ասել են 2 6 ֊ ի ա յգա բա ց ի ն զորքը պետք է կուշտ պ ա ր ե նա ­
վ ո ր վ ի , Եվ այս հասարակ նախ ա զգուշա ցումն իրար տա լով ուռ–
ճացրել են, դարձրել վճռական ճա կա տա մա րտի ահազանգ, որը
զ ա ն գե րի ղողանջների հետ սփռվել է Արարատյա ն երկրռւմ,
մ տ ե լ հ ա յո ց տները, թունդ հանել առանց այն էլ կրա կվա ծ
սրտ երը։
Եվ կա նա յք՝ վաղո ւց ա յլևս ոչ փափկասուն հ ա յ կա ն ա յք,
ի ր են ց հոգեպահուստներն ու դեղապետները հ ա ն ե ց ի ն , կա պ ռտ ե­
ցին իթրե սրտի թանկագին նվերներ, ճանապարհեցին կամ հենց
ի ր ե ն ք վերցրին, տարան ճակատ՛
Արդեն մ ոտ են ում էր ճանապարհվելու ժա մ ը ։
«Շ ո լլա վ ե ր ց ո լ աղջիկ» Շարմաղի կողքին կապոցը ձեռքին
՛կանգնած էր Հ ա մե ստ ը , որի կապոցում ամեն ինչ կար, բոլորն
էլ ընտիր ու հա մեղ։ Էլ լ ա մ լ ա ց ա ծ խ աղող, անուշաբույր խնձոր
ու ծիրանի չիր, տապակած հավեր ու զանազան ա ղա նդերներ.,.
Եվ այս բոլորի վրա՝ խ որհրդավոր գ ա թ ա ֊ կ ր կ ե ն ի ն , որ իր իսկ
ձ ե ռ քո վ էր թխել և կապել նախորդ օրը բ ա զ մ ե ր ա ն գ թ ե յե ր ո վ
նախշած թաշկինակի մ եջ։
Հա մեստ ը սրտով արդեն ռա զմ ա ճա կա տ ում էր, Արչակի կող­
ք ի ն ։ Ականջում նրա ձա յնն էր՝ « ա ՞ք ո ւ ր » , հա յա ցքի առաջ՝ զ ին­
վորի կերպարանքը, փամփշտակալները խաչա ձև կա պ ռտած կըրծ–
ք ի ն . Ուղեկցող զինվորն ասել էր՝ « է գ վ ա րա նդեցի Արշակի
ամեն մի գնդակը մի թուրքի մահ է » , և Հա մեստը հպարտու­
թ յ ա մ բ , այ ո ր, հպարտու թ յ ա մր՝ անվերջ մ տ ա ծո ւմ էր, որ իր հետ
ա յնպես հալվելով խոսող զինվորը, ի ր . .. այստեղ արդեն սիրտը
նվաղում է ր ... իր Արշակը թշնա մու հոգեառն է.
Կնոջ հ ա յա ցքը դ իմա ցի տղամարդու դեմքին դիպոլկահարի
պես անվրեպ որսում է հոգում կատարվող աննշան շա րժումը։
Հա մ ե ս տ ը տեսել էր, որ Արշակի սիրտն ա լեկո ծվ ա ծ է։ Տ եսե լ
էր, որ իր հետ խ ոսելիս ձայնը դողում է՝ մա տ նելով սրտի այդ
անսովոր ու երջանիկ դողը։ Զգում էր, որ գա թա -կրկենոլ խոր–
հըրդավոր կտորն էլ բա զ մ ա պ ա տ կ ել է նրա երջա նկությո մւը...
Եվ այդ բոլորը տեսնում ու զգում էին նաև Արշակի ընկերները,
իսկ Շա րմա ղ հոքիրը ճանապարհին հովանա վոր տ ոնով ասել էր.
« Տ ղ ա յ ի սիրտը ձեռքիդ է է մ նում է որ էլ բ ա ց չթողնես))։ «Ի՞նչ
ես ա ս ո լմ , Շա րմա ղ հոքիր, էն օտար տ ղա մա րդու հետ ես ի ՞ն չ
գործ ա ն ե մ » ։ «ն ա օտար էր մինչև ք ե զ տ ե ս ն ե լը , հիմի օխ տը
տա րվա հարազատի նմա ն է, և էդքանը ք ո ռ աչքով էչ կտ ե սն վ ի $
Իրար սիրտ եք մ տ ել, պ ր ծ ա վ ֊ գ ն ա ց ձ ։
Հ ա մ ե ս տ ի հ ա մա ր ա յն պ ե ՜ս հաճելի էր ա յս խ ոս ք եր ը լս ե լ։ Ս ա ֊
կա յն կա ն ա ցի ա րժա նա պ ա տ վությունը ո ՞ն ց կհանդուրժեր, որ
մ տ ա ծ ե ն , թ ե ահա ա յսպ ես մի տ եսնելով գ ժ վ ա ծ են իրար հ ա ֊
մ ա ր ։ Եվ նա ջանում էր հ ա մ ո զ ել, թե ի նքը ոնց որ գ ն ա ցե լ, ա յ ն ֊
պես էլ վերա դա ռնում է, ու իր հա մար Արշակը՝ ոնց որ մ յ ո ւ ս ֊
ները. . . «Որ էդպես է, մի փունջ խ ոտ քա ղի , դ եմ արա, ուտ եմ» , —
խ ո ր ա մ ա ն կ ն ե տ ե ց Շ ա ր մ ա ղ ը ։ « Չ ե ՞ ս հ ա վ ա տ ո ւմ , — սիրտը լըց–
վա ծ՝ ուզում էր լալ Հ ա մ ե ս տ ը ։ — Աստված ի մ , էս ի ն լ բա խ տ ես
ավել ի ն ձ . . . » * «Սուս ֊ ս ՜ , աստծու դ ե մ գա նդա տ չեն անի. նա թ ե
մի դուռ փ ա կո ւմ է, մի ուրիշն էլ բ ա ց է ա նո ւմ ։ Ա ՞յ, էսօր
կ գն ա նք , կտեսնեք ի ր ա ր . . . » ։
Սակայն եթե ամեն ինչ աստծո կա մքով էր կա տ ա րվ ո ւմ , ա յ ն ֊
օր նրա նց չպ ի տի վիճա կվեր իրար տեսնեք։ Վերջին պահին Ե ր ե ֊
վա նի կ ո ղ մ ից մի ձիավոր եկ ա վ , Ա զգա յի ն խ որհրդի ներ կա յա –
ցուցչի հետ խ ո ս ե ց , և սա էլ գումակի առաջ հ ա յտ ա ր ա ր ե ց , թե
պետք է գնան դեպի հա րա վ,
^ թ ո ր ա մ ա ս ե ր ի ց , — ա ս ա ց , — մ ե զ բա ժ ի ն են ընկել Մա կ ե ֊
դոնի ու Հո վ սեփ ի հ ե ծ յա լն ե ր ը , որոնք գտ նվում են Ս արդարապա.
տի ուղղությա մբ երկա թ գծից ներքև՛
Շ ա ր մա ղ ը հուզվա ծ վ ա զ ե ց , կա նգնեց ն եր կա յա ցո ւցչի առաջ.
- Ա՞ տղա, էդ ի՞նչ նոր կա րգա դրությո ւն է, մ ե զ ո՞ւյ։ ես
տ ա նո ւմ ։
^ . ք ե զ համար միևնո լյն չէ, ա ՞յ մ ա յրիկ ջան։
- Չ է ՜ , չա ն ի ՜դ մ ատաղ, ինձ հա մար մի ևն ո ւյն չ ի ։ Ինձ հ ա ֊
մա ր, մեկ էլ, ա ՞յ, էն ջահել հարսի, Մենք պիտի գն ա նք , էն.
ո՞նց է ա ն ո ւն ը ... հա , Մ աճա ցածների գո ւնդ ը ...
- Մ ա հա պ արտների, ա յ հեր օր հ ն ա ծ...
^ Հ ա ՜ , ցա վդ տ ա ն ե մ , Մահապարտների գունդը։ Էնա եղ են
մեր հ ա րա զա տ ները , — ստեց Շ ա ր մա ղ ը ՛— Թույլ տուր գնա նք,
բ ո յի ՜դ մեռնեմ։
- Կարգադրված է, մ ա յր ի կ ջա ն, ի ր ա վ ո ւնք չ կ ա , — ա ն գ ը ր դ ֊
վելի էր Ա զգա յին խորհրդի ն ե ր կ ա յ ա ց ո ւ ց ի չ ը ։ – Մ ահ ապ արտն երի
 գնդի համար ուրիշ գյուղերի է հա նձնա րա ր վ ա ծ։ Իսկ մ ենք հենց
հիմա կարգադրություն ս տ ա ց ա ն ք .,. Ո՞վ է գլխ ից ձեռ քա շել,
որ դեմ գնա Արամի հրամանին։

» *
*

Երեկոյան ուշ ժամին Շնեոլրը ճակատի հրամանատարին զ ե ­

կուցեց Հա յկա կա ն կորպուսի շտ ա բից ստ ա ցվ ա ծ արտակարգ
հեռախ ոսա գրի մ ա ս ի ն ։ 5 4 3 6 - ր դ հ եռա գրով ստա ցվել էր Հ ա յո ց
սպարապետ Նազարբեկովի ու նրա շտ ա բի պետ Վիշինսկու ստ ո ­
ր ա գ ր ա ծ կոշը հա յ ժողովրդին՛ Փիր ումյանն առանց կարդալու էլ
գիտ եր, թ ե ի՜նչ պիտի ասեր ա յգ կոշը։ Նա գիտեր նաև, որ հ ա յ
ժողովուրդն ուշացած կոշերով չի գնում վճռական ճ ա կա տ ա մա ր ­
տի։ Սակայն, ա յդուհանդերձ, նստեց շտա բի միակ մ ա շվ ա ծ սե­
ղանի կողքին և կարդաց,
«Հ ա յե ՜ր , — նախշուն, ասես միջնա դա րյան գրչի հրաշագեղ
ձեռ ա գր ո վ շա րվա ծ էր դժգույն թղթի վ ր ա , — ծանր փորձությո ւն­
ներ է ապրում մեր ժ ող ո վոլրը։ Տաճկական բա զ մ ա դ ա ր յա ն
ստ րկությունից հետո մեր ժողովուրդը հա սկա ցա վ, որ ա յդ ­
պես շա րունակել այլևս չի կարող և վ ճ ռ ե ց ՝ կա ՜մ զենքը ձեռքին
նվ աճել իր ա զա տությունն ու ստեղծել իր համար երջանիկ
ապա գա , կա մ պ ատվով մ ե ռ ն ե լ։ Մ եծ զոհ սղությունն երով ու
ջա նքերով ստ եղ ծվ ա ծ մեր զորքը՝ շնորհիվ շատ անգիտակից
տա րրերի, շուտ ով կորցրեց իր ոգև որ ո ւթյո ւնը, և դրա հետևանքը
եղան մեր պատմա կա ն ա նհաջողությունները՝ մեկը մյուսից
ծանր։
Տա ճիկներն ա մ են ա բա րբարոս ձևով խ ա խ տ եց ի ն հաշտու­
թ յա ն բա ն ա կցո ւթյուն ներ ն ու կնքվա ծ զինա դադա րը՛ Նրանք օ գ տ ­
վ ելո վ զինա դ ա դ ա ր ից, առանց նա խ ա զգուշա ցնելու, անսպասելի
կերպ ով հա րձա կվեցին Ոլ գրա վեցին Ալեքս անդր ապոլը։ Այս բ ա ­
նը վերջն ականապես ք ա յք ա յե ց մեր զ որքը, և զինվորները, ձգե–
լով իրենց շարքերը՝ անկան ոն խ մ բ ե ր ո վ փախան ի ր ե ն ց տները
թո ղ ն ե լո վ բա խ տի բեր։քունքին բո լո ր մեր պահեստներն ու ա մ ­
բողջ ռ ա զ մ ա մ թ ե ր ք ը ։ Թ վում էր, թ ե ա մեն ինչ կորա ծ է, ե մեր
ն են գ թշնամուն մ ն ում է մ ի ա յն շարունակել էքյ հ ա ղթ ա կա ն ըն~
թ ա ց ք ը դեպի երկրի ներսը, ստիպ ելով դ ր ա ն ո վ հ ա յ ա զ գ ա բ ն ա կ ֊
չութ յա ն ը գաղթել իր բ ն ա կ ա վ ա յր ե ր ի ց և կորցնել իր ամբողջ
ո ւ ն ե ց վ ա ծ ք ը ։ Ի ա յց մ ե ծ է աստծո ող որ մ ո լթ յո ւնը ։ Երևանի ք ա ­
ջարի զո րա մ ա սը , ,որի դ ե մ նույն պ ես թշնա մ ի ն շա րժվել էր,
չտ ա տ ա ն վ ե ց , ընդ հ ա կա ռա կը , դիմա դրելով նրա հա րվ ա ծնե րի ն ,
ինքը հարձակման դ ի մ ե ց , երկու օրվա կռվից հետո ետ մ ղ եց
թշնամուն և ա յժ մ հետապնդում է նրան։ Երևանի զորա մա սի
հաղթությունը ոգևորեց Ալեքս անդր ապ ոլի զորա մա սի զի նվ ո ր ­
ներին. սկսեցին կա զմվել վաշտեր, գումարտա կներ և դնդեր,
որոնք ա րա գո ւթ յա մ բ դարձան դեպի թ շ ն ա մ ի ն ճ ոգևորվա ծ մի
ց ա ն կ ո ւ թ յա մ բ և մի կամքովի հաղթել կամ մ ե ռ ն ե լ* Հ ա յց մինչ
ա յդ , մ են ք արդեն դ ժբա խ տ ա բա ր կորցրել էինք մեր ամբողջ
պաշարն ու ռ ա զ մ ա մ թ ե ր ք ը , այդ Ա( ա2աօ119 ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ
զենք ու փամփուշտ ընկավ ա զգա բնա կչութ յա ն ձեռքը, մ թ ե ր ք ­
ների պահեստները կողոպտվեցին գաղթող ժողովրդի ձեռ քո վ ,
զինվորներից շատերը փ ա խա ն իրենց տները։ Հ ա յ ժողովուրդը,
այն զորքը, որ վճռել է կյա նքի ու մահու կռիվ մղել թշնա մու
դ եմ , պ ետք է լինի կուշտ և հ ա գնվ ա ծ։
Եթե դ ա ք ցանկան ում եք ազատել ձեր ընտա նիքները և ունեց­
վ ա ծ ք ը , եթե դուք չեք ց ա ն կ ա ն ա մ ապրել ավելի վա տթա ր ստրկու­
թ յա ն մ ե ջ * , , » ։
Ռազմա ճա կա տի հրա մ ա նա տ ա րը, առանց վերջին էջն ը ն թ ե ր ­
ցելու, ն ա յե ց ստ ո րա գրութ յոլններին, <րՀա յկ ա կա ն կորպուսի հրա­
մ ա նա տ ա ր ՝ գեներալ Ն ա զ ա րբե կյա ն , Հ ա յկա կա ն կորպուսի շտ ա ­
բի պ ե տ Հ գեներալ Վիշինսկի»։ Ազատ շունչ ք ա շեց և ժպտա լից,
մի ՚ &Ււ հեգնական– անքեն հ ա յա ցք ը հա ռեց շտաբի պետին։ նա
մ տ ա ծո ւմ էր, որ կորպուսի տնօրեններն ա պ ա գա յի հա մար են
փա ստա թուղթ պ ատրա ստեր Գալիք սերունդները կկարդան ու
կհպ ա րտա նան՝ ի նչ զորա վա րներ ենք ունե ցե լ, ժողովրդական
զ ա նգվա ծներին ի նչպ ե՜ս բա ր ձ րա ց ր ել են թշնամական հեղեղի
դ ե մ . •.
Կապիտան Շնեոլրը զ ա բ մ ա ց ա ծ էր ի ր հրամա նատա րի վերա–
բ ե ր մ ունքից։
- Ինչպե՞ս է, պարոն հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ,– հա րցրեց ն ա , –
է ա ՜վ է, ժա մա նա կին տեղ են հա սցրել, թե չէ, կարող էին ս պ ա .
սել՝ պ ա տ ե ր ա զմ ի ց հ ե տ ո ...
ԼաւԼ ձևռադիր է ։ վեր կ ա ց ա վ Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ — էլի Մար.
տիրոսն երիր տոհմի ն եր կ ա յա ցո ւց ի ՞չն է գրի առել։ Կցե՜ք շտ ա ­
բի թղ թ եր ի ն։ Ա պ ա գա յո ւմ ասելու են՝ ի ՜ն չ չավ ձեոագիր են
ունեցել մեր նախնիները, ափսոս՝ անորակ թղթի վ ր ա ևն գրել*

* *
*

Ռազմաճակատի հրամա նա տ ա րը հա մա րյա ամբողջ գիշերն

ա նցկա ցր եց ոտքի վրա։
Երեկոյան հա վաքվել էին թռուցիկ խ որհրդա կցությա ն։ ճ շ տ ե ց ,
ա ռա նձնա ցրեց ոլ ը ն դ գ ծ ե ց յուրա քա նչյուր հրամանատարի պ ար­
տականությունը, լսեց դիտողություններն ու առաջարկություն­
ները և, ա ռա նց որևէ մ ա նրա մա ս թ ա ք ց ն ելո ւ, ա սա ց, որ այդ բ ո ­
լորն սկսվելու են վաղը, մ ա յի սի 2 6 - ի ն , Վարդանանց սրբազան
պ ատերազմի օրը։ *
Գարեգին Հո վ սեփ յա ն ն էլ ներկա էր խորհրդակցությանը։
<րՎարդանանց պ ա տ երա զմը» լսելուց մանր ականջները սրեց ա ն ­
հանգիստ նժույգի պես։ Դա չվրիպ եց հրամանատարի ա չքից*
— Այո , Վարդանանց ճակատամարտի օր ը , — Դանիելբեկ
Փիրո ւմյա նը ն ա յեց սրբա զա նին, և նրանց հա յա ցքները խ ոսեցին
իրար հետ։ — Պատահակա՞ն զուգադիպություն է դա, թե՜ ն ա ­
խ ա խ ն ա մ ութ յա ն կա մքով ենք այդ նույն օրը նետվում ամենա–
վճ ռական ճակատամարտի.... Կարևոր չէ։ Կարևորն այն է, որ
ա յւ կովում մեզ հետ կլինի Ավարայրի ո գ ՛ ն , մեր ազգն ու ամեն
ա զգա յինը փրկելու հա ստա տակամությունը։ Ինձ մնում է ա մ ե ­
նա յն հաջողություն մա ղթել բոլորից և ասել բա րի զիջեր։ Մինչև
ա ռա վ ոտ * Զգաստ ու պատրաստ եղեք. . .
— Իսկ ժ ա ՞մ ը , պարոն հրա մ ա նա տ ա ր, — տեղից վեր կե ն ա ­
լիս հարցրեց գնդապետ Շ ա հ նա զ ա րյա ն ը , ռրի համար, ա յդ ծա–
մ Ւց բա ցՒ> ամեն ինչ պարզ էր ու հասկանալի։
— Ժամի մասին 1րա9 ոլ$ի չ կարգադրություն կլինի, — պ ա ­
տ ա սխ ա նեց Փիրումյա նը և ն ա յե ց շտ աբի պ ետին։ — Պարոն
կապիտանի ջա նքերով հուսալի կապ է ստ եղծվա ծ յո ւր ա ք ա ն չյո ւ­
րիդ հետ։ Մնա ցած բոլոր հարցերը՝ այդ կապի միջոցով։
Բաժանվելիս նա մտերմորեն թևի տակ առավ Գարեգին սըր֊
բա գանին և ականջին հ ա ր ց ր ե ց .
4Ո7
 — Գուցե Ղևոնդ երեցը կ ց ա նկ ա ն ա ՞ ա ռ ա վ ո տ յա ն բ ա ր ե մ ա դ ՜
թա նքի խոսք ասել զ ո ր ք ի ն ։
— Գա ի մ հոգու պարտքն է, սիրելիս, — անմիջապես պ ա ~
տ ա սխ ա նեց սրբա զա նը՝ շ ո յվ ա ծ զորա վա րի վ եր ա բեր մ ո ւնք ի ց ^
Ղևոնդ երեցի ա նունից։ — Սիրով կ խ ո ս ե մ ։ Բայց զորքին ի^Լ՜
պ ե՞ս մի տեղ կհա վաքես։
— Դրա կարիքը չկ ա ։ Դու շտ ա բում կխ ո ս ե ս , և ռադիոն
ձա յն դ կսփռի ամբողջ Տա կտ ով մ եկ ։
— Այդ օրվան է՜լ հա սա նք, որ պատարագիչը չպիտի տեսնի
իր հոտի երեսը։ Էոլյսը դեռ չբ ա ց վ ա ծ ՝ ես ա յստ եղ կ լի նե մ ։
Զորապետը հանձնարարեց ք նել-հա նդստ ա նա լ, որ առավոտը
դիմա վորեն թ ա ր մ ուղեղով ու կա յտ ա ռ մ ա ր մ ն ո վ > Հանձն ար տ–
ր ե ց , իսկ ինքը ո՜չ ք ո լն ուներ, ո չ հ ա նգիս տ ։ Ո՞վ է ասել, թ ե
օձի կծածին էլ քուն կգա ։ Քունն ամեն մի շո ւնչ-կենդա նու հ ա ­
մա ր է, բ ա յ ց ո՜չ այն զորա վա րի, որ սպասում է վ ճռա կա ն ճ ա ­
կա տ ա մա ր տ ի ն։ Վճռական ի՜ր համար, իր ազդի ու նրա հ ա յ ­
րենիքի հ ա մա ր։ Գուցե կային մարդիկ, որոնք հա վա տ ում էինւ
թե Սարդարապատում տանուլ տալով՝ հա յ ժողովուրդը դեռևս
հնարա վորություն կունենա ուշքի գալու, ոտքի կա նգնելու և ք ա յ ­
լելու ա յն ճա նապ ա րհով, որ ա ստվա ծ է վերապահել նրա հա ­
մ ա ր։ Գուցե կային մ ա րդ ի կ։ որոնք մ տ ա ծո ւմ էին, թ ե այս վերջին
պ ատերազմի դաշտում թուրքի առաջ կռնակ դարձնելով^ հա յը
հնարավորություն կունենա դիվա նա գիտա կա ն կամ ուրիշ որևէ
սեղանի շուրջը նստել և նույն թուրքից ստանալ ապրելու, գ ո ­
յո ւ թ յո ւ ն պահպանելու գոնե փոքրիկ մի հողակտոր՛ Նա թուրքին
լա վ էր ճանաչում, որպեսզի իրեն չսփոփեր նման խաբկանքովէ
նա իր ազգի վիճակը լա վ գիտեր, որպեսզի ուղեղը չլցներ, սուտ
հեռանկարի մշուշով...
Եվ հիմա, շտա բի շուրջը պ տտելով, ինքն իր հետ նորից ու
որերորդ ա նգա մ ք ն նո ւմ էր ճա կա տա մա րտի հնարավոր ծ ա ­
վա լո ւմ ն եր ը։
Իրիկնադեմին վերջապես ռա դիոկա պ ով խ ո ս ե ց գնդապետ
կարո Ղասաբ բ ա2 յ ա^էր> Արդեն ճանապ ա րհին էր, Արագածի
լանջին։ Ասա ց՝ մի քա նի օր առաջ Երզնկայի ու Մակվի ց ա ք ու
ց ր ի վ գումարտա կներից կա զմել է կարգին մի զորա ջոկա տ, շուրջ
յ ո թ հա րյուր սվին, և ահա թ նդա նոթ ներն էլ ա ռա ծ շա ր ժվ ո ւմ է
դեպի թուրքերի թիկունքը։
 — Ինչպես կարգադրել եք, պարոն զ որա վա ր, — զնգա ր ա–
խ ա1ցխա րի գնդապետի երիտասարդ ձ ա յն ը *— Կարծում ե մ ՝ կե ս ­
օրվա դեմ կսկսենք գո ր ծը ։ Անմիջապես էլ կհաղորդենք ռա դ իո ­
յո վ ։ Իսկ թե որ ռա դիոն խ ա փ ա նվա ծ լինի, կհաղորդեն թնդա*
նոթներր։
— Զգույշ եղեք, ձեր վիճակում ամենից առաջ զգուշությո ւն...
- - Միքայելը կողքիս է, պարոն զորա վա ր։ Միասին են ք ...
— Երկու երիտասարդ ու տաքգլուխ միասին եք...
— Դրանից մ ի ա յն թշնա մու գլուխը պիտի ց ա վ ի ։
— Զգո՜ւյշ ե ղ ե ք , զգո ւյշ, լսո ւմ եք*
Վատ էր լս վ ո ւմ , բոլոր բա ռերի հետ՝ կտկտոցներ, ոնց որ
բա րակ թիթեղի վրա բանջարբսուկ տեղար։ Եվ հանկարծ Վա~
սա բբա շյա նի ձայնը պ ա ր զ վ ե ց •
— Պարոն զ ո ր ա վ ա ր , չէի ՞ք ցա նկա նա խոսել Մ իքա յե լի հետ,
կողքիս է, ինքն ուզում Հ ...
Հետո ձայնը կորավ, և նույնիսկ կապիտան Ննեոլրը չ կ ա ­
րողա ցա վ կապը վ եր ա կա նգնել։
Ուրեմն՝ վաղը, կեսօրվա դ ե մ ։ Իսկ եթե ռադիոկապն այդպես
խ ա փ ա ն վ ա ծ էլ մ ն ա ։ Չ է , մի բա ն կա նեն։ Հետո էլ թն դ անոթները
կան, նրանց որոտը կհաղորդի* Թուրքե՞րն իրենք կհաղորդեն՝
գլուխն երը կո ր ցնելով։ Եվ պ ատկերացնում էր, թե նրանք ինշելես
պիտի խուճապի մ ա տ նվ ե ն՝ թիկունքից բոլոր հրազենների ահար­
կու համազարկ ա ռն ե լո վ ։ Միայն թե չն ա խ ա տ ե սվ ա ծ բա ն չպ ա ­
տահի։ Աստված մի՞ ա ր ա ս ց ե ...
• ••Գ իշերվանից բա վա կա ն անց էր, սակայն քունը չէր տ ա ­
նում։ Ժամանակը կա րծես կանգ էր առել, և յուրաքանչյուր
վ աչրկյա նը տառապանք էր իր հա մար։ Վեր կա ցա վ , հ րա մա ­
նատարական վրանի ետև կրակ վ ա ռեց , ջուր տա քա ցրեց և լ ո ­
ղացա վ (Կրակի համար չոփ էր հ ա վ ա ք ո ւմ , որ համհարզը մոտ
վ ա զ ե ց • «Ի՞նչ է պ ատա հել, պարոն հրամա նատա ր• օգնելու բա ն
կաճ։ Նա սիրալիր շ ո յե ց երիտասարդի ուսը, լուսնի լո ւյսո վ հ ա յ­
րա բա ր տնտղեց երեսի երկար սպին, գլխ ով նշան ա րեց, որ
գն ա։ Համհարզը հեռացավ^ հավատարիմ շան պես ուսի վ րա յից
ե տ ֊ ետ ն ա յելով) ։ Լողանալիս մ տ ած ում էր, որ առա վոտյան
ա մ են ավճռական մարտն է սկսվելու, և եթե որևէ չար պատա հ­
մունք լինի, ինքն իր վերջին ճանապարհը կգնա լո ղ ա ց ա ծ, այս
աշխարհի կեղտերից մ ա ք ր վ ա ծ ։ Մտածեց ու մտքում էլ ծիծա ղեց
ա
ա յդ հ իմա րությա ն վրա. «Ա զգի բա խ տ ն է որոշվելու, իսկ ղու
միտ քդ ինչո վ ես զ բ ա ղ ե ց ր ե լ ...» ։
« Այս աշխարհի կեղտերից մ ա ք ր վ ա ծ » պ առկեց վրանի կողքի
ընդաղոտ խոտերի մեջ, հ ա յա ցք ը հա ռեց երկնքին։ Հա մատա­
ր ա ծ կապտասև անհուններից աստղե րն ա ռկա յծո ւմ ֊ պ լ պ լ ո ւ մ էին
որպես գիջնրը գո րծող ա ն թ ի վ ֊ ա ն հ ա մ ա ր հրակնատներ՛ Երկնի
անհունը, աստղերի այդ ա ռկա յծո ւմ ն եր ը , ծղրիդների միալար եր .
գը, Որ լսեչի էր անդամ զանգերի անլռելի ղողանջն երի մեջ, մի
հաճելի թ մ րություն բերին նրա հ ոգնա ծ մ ա րմ ն ի ն։ ն ա յե ց գըր–
պանի Ժա մա ցույցին, մեկն անց էր մի քանի րոպե։ Ննջեց, երազ
տ ես ա վ, տեսա ծից ա րթնացա վ և նորից ժ ա մ ա ց ո ւյց ի ն ն ա յե ց ,
ապշեց, մի քա նի րոպե էր անցել մ ի ա յն , ա յդ մի քանի ր ոպ եում
ի ն չպ ե ՜ս հա սցրեց ա յդքան բան տեսնել։ իբր, գյուղում էին,
պ ապենական շենքի գլխ ա տ ա նը։ Հա վ ա ք վ ե լ էին հ ա մ ա գ յո ւղ ա ց ի ­
ները, հարևան գյուղերի ա զգակա ններն ու ծա ն ո թ ն ե ր ը ։ Հա րս ա ­
նիք էր, որի գլուխ նստա ծ Ա րիսոզոմ ապերը կե նա ց -խ ո ս ք էր
ասում և ստեպ–ստեպ ա չքերից իջնող արտասուքն էր սրբում՛
Տ խ ո ւր-տ ր տ ո ւմ էին հա րսա նքա վորները։ Հա րսանքա տա ն գլուխ,
Աբիսողոմ ապոր կաղքին փեսա Հովսեփ ն էր նստած թուրք հայ ս–
նա ցոլի կողքին։ Ա ՜, նոր է հասկանում, որ պատճառն այս թուրք
հարսնացուն է։ Նախ շատ է զ ա ր մ ա ն ո ւ մ , որ հարսանիք է, և ի ն ­
քը նոր է ի մ ա ն ո ւմ ա յգ մ ա ս ի ն ։ Ապա մ ո տ ե ն ո ւ մ , տխուր ու դալ–
կա դ ե մ փ եսա յին մի կողմ է քա շում. « Ա ՜յ տղաս, բա սա էյ
ա նելո՞ւ բա ն է, որ դու ես ա ր ե լ»։ Թե. « Հ ա յր ի կ , ուշքս կորցրել
էի, գլխիս կ ա պ ե ց ի ն ...» ՛
խ՝նչ կարող է նշանակել, հարսանի՜ք, թ ո ւ ր ք ... հա րսնա ­
ցո՜ւ և . . . «ուշքս կորցրել էի, գլխիս կ ա պ ե ց ի ն »։
Տա ն ն «էֆիմերտ ե» ունի, ոչ մի ա նգա մ ուշադրություն չի
դարձրել որ իմ ա ն ա ՝ երազներից ո՜րն ի՜նչ է նշան ակում, որով­
հետև չի հավատում սուտ-փուտ բ ա ն ե ր ի ն ։ Բա յց հիմա, այս վ ա յր ­
կենական նինջի միջոցին, վճռական ճա կա տա մա րտից ա ռա ջ...
Մի տխուր, ա նմխ իթա ր վիշա պ արոլրեց նրան։ Մի՞թե Հովսեփի
գլխին աղետ պիտի դա, իր որդու և մատաղ զինվորի դ Փ ի ն , որը
դեռ մի կարգին զինվոր չի դարձել։
Ժ ա մա պ ահներն ա նհա նգստա նում էին զորա վա րի անքուն ու
անդա դար ն եր կա յո ւթ յո ւնի ց՛ Չէին հա մա րձա կվում խ ոսք ասել,
ա
բա ն հ ա րց ն ել, չ ն ա յա ծ կա րգա դրվա ծ էր ստուգել յուրա քա նչյուր
հանդիպողիէ
Մտամփոփ ու անհսկելի Քայ1^րը նրան տարան դեպի
Մահապարտների գնդի խ ր ա մ ա տ ն ե ր ը ։ Տ ա ր մ ա ց ա վ , մի՞թե ա յս-
քան ք ա յլե լ է և ո՞ւր է գնում, չէ՞ որ ինքն է կա րգադրել, որ­
պեսզի քն են -հ ա ն գիս տ ա ռ ն են . . .
Քող ա րկվա ծ հրանոթների մոտ հանդիպեց գնդի հրամա ­
նա տ ա րին։
— Պո ղ, քունդ չի տ ա ն ո ւմ , — ուսը գրկելով՝ եղբայրորեն
հ ա րց ր եց ։
— Որ ա սեմ՝ տա նոլմ է, կ հ ա վ ա տ ա ՞ս , — դառը ժպտա ց Պո–
ղ ո սբե կը ։ — Ոայց լավ կանեիր՝ ինքդ գոնե աչքիդ որդը կոտրեիր<
Վաղը բե ռ դ ծանր է լինելու։
նրանք անխոս ք ա յլե ց ի ն խրա մա տ ների կողքով։
Լիալուսինը բա վ ա կա ն ի ն բա ր ձ րա ցել էր Արարատի կ ո ղ մ ե­
րո ւմ , և ցեր եկ վա պես լուս ա վ ո ր վ ա ծ էր դաշտի ա նսահմա նու­
թ յո ւ ն ը ։ Արաքսի եղեգնուտներից գիշերահավերն էին կա նչում,
խ ր ա մ ատն երի վրա կա խվա ծ էր ծղիրդների անվերջանայի երգը,
որ կտրտվում էր զա նգերի ղողանջներով։
Լուսնի լո ւյսի տակ երևում էին զի նվ ո ր նե րը ք որոնք քնել էի ն *
որտեղ պատահել էր՝ խ րա մ ա տ նե ր ի իրենց պ ատրհա ններում,
դուրսը, բ ա ց օ թ յ ա , և ա յստ եղ մեկի ոտքը մյուսի հա մար բարձ
էր, մի ուրիշը քնել էր ծնկները գրկած* Երրորդը մ եջք ո վ հ ե ն ֊
վել էր հողապատնեշին, գլուխը ծռել կրծքի վրա և փուքս էր փչումէ
Զորավարի սրտում քա ղցր հուշեր ա րթնա ցրեց նրանց գեղջ►
կական, աշխատավորական ու առողջ քո ւն ը ։ նա հիշեց իր մ ա ն ֊
իությա ն ա մա ռները, մտքի առաջ եկան գյուղի տոթ ե ր ե կ ո ն ե ֊
րր, երբ իր են ք՝ անհանգիստ երեխ ա ներ, լուսնյակի լույսով
այգիները գողությա ն էին գնում, իսկ ա յգետերերը ցերեկվա
խ ոնջենքից հետո խ ռ մ փ ո ց ո վ ք ն ա ծ էին լինում իրենց գոմերի
կտուրներին կամ հենց այգիների մուտքերի մ ոտ ։
— Երանի" ս ր ա ն ց ,–— կարծես զորապետի միտքը կռահելով
ցա ծր ա ձ ա յն խ ոս եց Պ ողոսբեկը, — հանգիստ քնել են և երևի
ա ն ո ւշ֊ ա ն ո ւշ երազներ են տ եսնում։
— ծ/ւյտ խիղճը հանգիստ է, կարող է հա մ ք ն ե լ, հա մ էլ
անուշ երազ տ ես նել. ..
Պոդոսբեկը մ տ ա ծ ե ց , որ հորեղրորորդուն հանգիստ չի տ ա ֊
լիս իր վրա վ ե ր ց ր ա ծ ահռելի պ ա րտ ա կա նությունը։ Փորձեց ս փ ո ֊
փիչ խոսք ա սե լ.
— Դու քո խղճի առաջ միշտ էլ պարզերես ես եղել, Դանիել* *
հնչի՞ց ես դժգոհ։
— Ավես ուղեղս կրծում է այն հա րցը, թե ամեն ի ՞ն չ ենք
արել, որ վաղվա մեր գործն աջողվի։ Չ է՞ որ դրանից է կա խ վ ա ծ
բո լո րը ՝ ա յդ անուջ-անուշ երազներ տեսնող զինվորների կ յա ն ­
քի ց մինչև մեր թիկունքում կուչ եկած մի բո ւռ Հ ա յա ստ ա նի
ճակա տ ա զի ր ը ։
— Դու այս ռա զմա ճա կա տ ի հ րամա նատա րն ե ս ...
— Ենքնակո չ, ինքնակա մ, ինքն ա վ ստ ա ՜հ ։
— Դա չի փոխում դր ութ յո ւն ը , — այս ա նգա մ մեծա վ ա ր ի
խ ո ս ե ց Պորոսբ\եկը։ — ՝Չո փոխա րեն մի ուրի՜շը կարող էր լինել
ա յդ ի ն ք ն ա կո չը ։ Պե տք է լիներ։ Դրությո՜ւնն էր պահանջում։
Կարևորն այն է, որ դու և ք ե զ ենթակա մ ե ծ ու փոքր հ ր ա մ ա ­
նատարները կատարել եք ձեր պա րտքը***
— Արդեն կա տարե՞լ ենք։
— Ա յո ՜ , արդեն կատարել եք, Դանիել։
— Ւսկ ո՞րն է ա յդ պ ա ր տ ք ը , որ կա տարել են ք , երբ մ ե ծ
փ իվը դեռևս առջևում է*
— Ամեն զինվորի մեջ մի հերոս է ք ն ա ծ ։ Հրա մա նա տ ա րի
միակ ու սրբազան պարտքն է ա րթ ն ա ցն ել ա յդ հերոսին։
— Այդ մեկը լա վ ա սա ց իր , Պ ո ՜ ղ , ֊ – ուրա խ ացա վ Դ ա նիել֊
բ ե կ ը ♦ կարծես սրտին ծա ն ր ա ց ա ծ քարը վ ա յր գլո ր ե ց ի ն ։– – Ամեն
զինվորի մեջ մի հերոս է քնա ծ . . . Հիմա ես էլ հ ա մ ո զ վ ա ծ եմ ,
որ ա յսօր արթուն են նրանք և իրենց կատարելիք անօրինակ հ ե ­
ր ո սո ւթ յա ն ը պատրաստ։
— Ա ՜յ, դա է ա մ են ա կ ա ր և որ ը ։
Դանի՚ ե լբեկը աջ ձեռ քո վ գրկեց գնդապետի ուսը, ս ե ղ մվ ե ց
նր անէ
— Դա , մեկ էլ ^ յ ն , որ վաղը պիտի անենք*

* *
*
Ալեքսանդր Շնեոլրը սկզբնա պ ես կա ր ծո ւմ էր՝ ինքը պիտի
Գարեգին սրբազանին անակնկալի բերի ռադիո ելո ւյթ ո վ ։ Սակայն
ռա զմ աճակատի հրամա նատա րը թռուցիկ խ որհրդա կցությա ն ժա–
412
Iքանակ ա յդ անակնկալը հօդս էր ցնդ ե ցր ե լ իր հա յտ ա րա րու­
թ յ ա մ բ , և ի ն չ ֊ ո ր լա փ ո վ կապիտանի տ րա մա դրութ յունն ը ն կ ա վ ։
Իսկ հիմա լույսը դեռ չ բ ա ց վ ա ծ Գարեգին սրբա զա նը հ ա յտ ն ը -
վ ե ց շտ ա բ ո ւմ ։ Անսովոր լուրջ էր ու մ տ ա մ փ ո փ ։ Չ զ ա ր մ ա ց ա վ , որ
Շնեոլրն արդեն տեղում էր, կա զմ ու պատրաստ։ Գերմաներեն
ողջունեց, հ ա րց ր եց ՝ կարևոր նորություն չկ ա ՞, և տ եղեկանա լով,
որ թուրքերն ստ ույդ պ ա տ րա ստ վում են հարձակման (գ իշերը
բ ռ ն ա ծ թուրք սպան էր հաղորդել, որ հարձակվելու են առա­
վո տ յա ն նա մա զից անմիջա պես հ ե տ ո ), չտ ա պ ե ց խոսք ասել զ ո ր ֊
քին,
- ո՞ւր է ա յդ սարքը, որով պիտի ճա ո ա խ ո սե մ ։
Շնեուրն զ գ ա ս տ ա ց ա վ .
- Այստե՜ղ է, ս ր բ ա զ ա ն , — ա ս ա ց , — ինձ մ ո տ , ամեն ինչ
ա յստ ե՛ղ է կա տա րվելու։
Գարեգին եպ իսկոպոսն, անշուշտ, տեղյա կ էր ա յդ ռադիո
կոչվա ծ հրաշքին, լսել էր նրա մա սի ն, կա ր դա ց ել։ Սակայն
առաջին ա նգա մ պիտի ա ռնչվեր և այն էլ ա յսպ ես անմիջական,
մ ա նա վ ա նդ ա յս քա ն ճա կա տ ա գրա կա ն մի ա ռիթով։
Կապիտանը սիրալիր բ ռ ն ե ց նրա թևը, տա րա վ նստ եցր եց
անկյունում տ նկա ծ սեղանի կողքին և, մ ետ ա ղ ա հ յո ւս , տան­
ձանման մի բա ն դնելով առաջը, բ ա ց ա տ ր ե ց .
■— Ա ՜յ, ա յսպ ես ն ստ ա ծ կխ ո ս եք , և սա ձեր խ ոս ք ը կտանի,
կսփռի զորամասերում»
- Ա ստված երկար կ յա ն ք շնորհի դրա ստ եղ ծո ղ ին, — մ ր մ ը ն ֊
ջաց սրբազանը և տեղը հ ա ր մ ա ր ե ց ր ե ց , շտ կեց ի ր ե ն , ինչպես
ա մ ենասրբազա ն պ ա տ ա րա գից ա ռաջ։
Հստ երևույթին զ ո րա մա սերն էլ էին զ գո ւշա ց վ ա ծ, հ ր ա մ ա ­
նատարները գիտ եին, որ սրբա զա նը ռ ա գ ի ո յո վ պիտի խոսի
Վարդանանց ճա կա տ ա մա րտ ի մ ա ս ի ն ։ Հ ոգևորա կա նները՝ եպիս­
կոպոսներ ու քա հ ա ն ա ն ե ր , տիրացուներ և հոգևոր ճեմարանի
սաներ, դիտեին և զորաջոկատները նա խ ա պ ա տ րա ստ ել էին։
Ամենուրեք սպասում էին հրաշքին՛ Եվ երբ խ ր ա մ ա տ նե ր ո ւմ ու
Սարդարապատյան դաշտի վրա, Արարատյա ն եբկրի զանգերի
ղողանջների ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ, տ ա րա ծվ եց Գարեգին սրբազանի
երգեցիկ ձա յնը՝ մի քիչ խ ռ պ ո տ ա ծ ոա դ ի ոալիքների խ շր տ ոց ր վ ,
բոլորը ծունկի իջան խոնա րհ և ե ր կ յո ւղ ա ծո ւթ յա մ բ հա յա ցք ն եր ը
 դարձրին դեպի երկինք, կարծես այնտե՛ղից էր, որ հորդում էր
ա ստ վ ա ծա ռա ք ձ ա յն ը։
— ...Ա րդեն ք ա նի հա րյուր ա մ յա կ հ ա յ ժողովրդի ու նրա
ա ոա քելա գիր եկեղեցու համար սրբա զա ն է ա յս օրը՝ ի բր և հ ա յ-
ր ենիքի, ա զդի, մեր հավատի ու սուրբ մ ա յր են իի համար ա զ գ ո ­
վին կռվելու և նահատակվելու օրւ Հ ա յո ց սպարապետ Վարդանն
ու սրբազան ուխտին հա վատա րիմ նախ ա րա րները, հ ա յո ց հո ­
գևորականներն ու ազա տները, հ ա յ ոստանիկն ու շինականը
մի ակամ ու միահա մուռ Ավարայրի դաշտ էին գնա ցել իրենց
հավատն ու ա զգա յին ինքնությունը պաշտպանելու մ ա զդ ե զա ն ց
մոխրա մոլ բ ռ ն ո ւթ յո ւն ի ց ։ Անհավասար էին ուժերը։ Պարսից ան­
համար զորքի և ռազմակա ն փղերի դեմ ՝ հայ փոքրաքանակ
զորքը, նրա հետ էլ՝ դավա ղան ա զեն աշխ արհազորը> Սակայն
հա յո ւթյո ւնը կռվեց մինչև վերջին շունչը, նահատակվեց Ավա–
ր ա յր ի դ ա շտ ում , ապա ողջ մ ն ա ց ա ծ փշրանքներով ա մրա ցա վ Իր
բերդ երո ւմ ու անտառներում և ա պրեց, դ ի մ ա ց ա վ . . . Թշնամին,
լ ր պարսիկ ուծացնող կռապաշտն էր, տ եսա վ և հ ա մ ոզ վ եց , ապա
ականջին օղ ա րեց, թ ե հ ա յը կ մ ե ո ն ի -կն ա հ ա տ ա կվ ի , սակայն չի
հրաժարվի իր հա վատից ու ա զգ ա յին ի ն ք ն ո ւթ յո ւն ի ց ...
Եվ ա յսօր, Վարդանանց հերոսական պատերազմի ու սուրբ
նահատակությա ն օրը, երբ պիտի ոգեկոչեինք մեր ն ա խ ն յա ց
ա նթ ա ռա մ հիշա տակը, երբ պիտի մեր սրբարաններում խաղաղ
ծխար նրա նց փառքի համար վ ա ռ վ ա ծ խ ոլնկր, մեր հա յր ենի
եզերքը տնքում է նոր բռնա կա լի ոտքի տակ, մեր արևը մոայլ–
վ ե յ է նրա բ ե ր ա ծ վա ռոդի ծ խ ի ց , մեր դետերն ու ա ղբյուրները
վէսբսւրել են նրա հ ե զ ա ծ ա ր յո ւն ի ց ... Եթե պարսիկն Ա վարա յր էր
հասել մ եր հավատն ու ա զգա յին ինքնությունը վերա ցնելու,
ա յսօրվա թշնա մ ի ն մ եր ազդի կեսը կոաորել և մյուս կեսն է
ո ւզո ւմ ոչնչա ցն ել . . . Փոխվել են ժ ա մ ա նա կն եր ը , փոխվել են ա զ ­
գերն ու ց ե ղ ե ր ը ։ Ավարա յր ում մեր դ ե մ կանգնա ծ էր թշնա մին,
։ ր մ ի ա յն բռնա կա լ էր։ Ավարա յր ո ւ մ մեր դեմ կ անդն սյ ծ բոն ա -
կալն Ուղում էր ոչնչացնել մեր լեզուն ու հավատը։ Թուրքը մ ե \
է ոչնչա ցնում։ Ուրեմն, ա յստ ե ղ նահատակությունն էյ չի կարող
օգն ել, որովհետև մ եր նահա տ ա կությո ւնից հետո ոչ մի հ ա յ չի
մ ն ա , որպեսզի բ արի հիշի սա րդարա պ ատյան ն ա հ ա տ ա կ ո ւ֊
թյսւնը* Պատմութ յա ն դասերն այլևս անզոր են այսփրՎա մեր
ա զգա յին աղետի առաջ, Այսօր մ ի ա յն հաղթանակն է, որ պիտի
414
հ ա յա թ յա ն ը փրկի վերահաս կո րծա նում ից։ Ուրեմն, կռվենք ու
հաղթենք, հաղթենք Ու ա պ րենք՝ ի հեճուկս դարավոր թ շ ն ա մ ո ւ...
Խրամատներում ծունկի իջա ծ զինվորությունը համակ ուջադ-
ր ո էթ յա ն էր, լարում և ոգեկոչում* Օդը լիքն էր զանգերի ղո­
ղանջներով ու սրբազանի խ ոս ք եր ո վ , որոնք զինվորին էին հ ա ս­
նում ո շ մ ի ա յն լսեչիքով, ո չ մ ի ա յն իբրև հնչյուն նե ր , որոնք
պ ետք է լսել, ընդունել կամ չընդուներ նրանք մ ա րդկա նց մ ա ր ­
միններն էին լց վո ւմ բոլոր զգ ա յա ր ա ն ն ե ր ո վ , դառնում էին հոր­
դո ր , սարը մղում, արյան եոո ու կրակ, , , Եվ հետո էլ զ ա ր մ ա ­
նալի էր, թե հարձակման հրամանն ի նչո ՜ւ է ուշանում.
— Սովե՜նք ու հա ղթե՜նք, հաղթենք ու ա պ ր ենք, — դարձյալ
զնգաց սրբազանի ձ ա յն ը ...
Գն դա պետ Պողոսբեկ Փիր ում յա ն ը վ ա խ ե նո ւմ էր՝ լինեն ան­
հա մբերներ և, առանց սպասելու վերին հրամանի, կովի ն ետ վեն
նախորդ օրվա պես։ Ուզում էր զգուշա ցնել. . . Եվ նրան կա նխեց
ի նք ը ՝ սրբա զա նը, զինվորութ յա նը կոչելով կարգապահ ությա ն ու
աչալրջության։ Սակայն վերջին խոսքը նույն հորդորն էր, որ
սփ ռվեց, տարածվե ց ճակատի վ ր ա ,
— Սովենք ու հ ա ղթ են ք , հաղթենք ու ապրենք։
Լույսը դ ժկ ա մ ո ւթ յա մ բ էր սփռվում Արարատյա ն դաշտի վրաէ
Գե ղարքունյտց լեռնա պ ա րի թիկունքից արեգակն արնոտ պռուն­
կը հա նեց, և Արարատի ձյուները ողողվեցին հուրհրատող շա ­
ռա գույնով» Ռազմաճակատի ա մբողջ գծի վրա, Արաքսի եղեգ­
նուտներից մինչև Արագածի փեշերը, հ ա յ զի նվ ո ր ութ յա նը երդ­
վում էր չուռ, հ ա յա ցք ն Արարատին, երդվում էր՝ կռվել և հ ա ղ ֊
թ ե յ, հաղթել և ապրել։ Երդվում էր ու հա վա տ ում. . . Այդ ա ռա ­
վոտ առա վել քան հա վա տ ա վոր էր հ ա յ մա րդը* Այդ առավոտ
հ ա յո ց ճակատի վրա թա փ վ ո ւմ էր այն լույսը, որ ոչ թե ա րեգա ­
կից էր դալիս՝ ա յդ անխտրական, ա նտարբեր լուսա տ ուից, ա յլ
երկնքի անտես ա նհուններից և լ ց վ ո ւ մ է բ հա յ մարդու սիրտը,
գիտա կցությունը, դառն ում հավատ ու հույս, ուժ ու վճռակա–
ն ա թ յո ւն *
— Աոավո տ լ ո ւ ս հ , – հ ա յո ց սուրբ լեռան ճա ճանչները հա ­
յա ց ք ո վ գրկած՝ մրմնջում էին հոգևորականները, և նրա նց հետ
աղոթք էին կարդում հայ մարդիկ ռա զմադա շտում ու թի կո ւն ք ում ,
ա մ ենուրեք, որ կա յի ն , ապրում էին և պիտի ա պ ր ե ի ն Ա ռ ա -
վ ո ՜տ լուսո և դո՞ւ, բ ա ց վ ո ղ արդար օր, եղիր հ ա յի * օրք հ ա յի *
շր։
— Հ ա յի օր, հայի օր, — ասես մ ռն չո ւմ էին Արարատի խ ո *
րախոր անդունդները, որոնց արձագանքն էին զանգերի ղողանջ­
ները, հավատավոր հա յո ւթյա ն հոգու խ որքերից պ ոռթկա ցող
ցա սման վճիռը և հույսի ա մ են ա ճ ա ռ ա գ լո ւյսը։

* *
փ

Թուրքական բա նա կի հարվածը ն ա խ ա գ ծ վ ա ծ էր ա յնպ ես, որ

հա յ պաշտպանվողները չդ իմ ա նա յին առաջին իսկ ճնշմանը և,
դիրքերից նահանջելով գերակշիռ հակառակորդի առաջ, ջա րդ­
վեին բ ա ց դաշտում։ Նրանց հետ ա խ ուզությո ւնը պարզել էր, որ
հայկական ճակատի կենտրոնում կանգն ած է հա րվածող Հ ի ն գ ե ­
րորդ գունդը, մ իա յն մի գունդ համ ա յր վ ա ծ աշխարհազորային
ջո կա տներով։ Եվ այդ գնդի դ եմ նրանք կանգնեցրին իրենց լ ա ­
վա գույն դիվիզիան, կոչված Դելիբոլչու կամ Դ ա րդա նելյա ն։ Այն
համ այրվել, ա մրապնդվել էր թուրքա ց Կովկասյան ճակատի
մյո լս դիվիզիաների գնդերից ու գումարտա կներից ք ա ղ վ ա ծ թ ա ր մ
ուժերով և բռն ել էր Թուլքի թա փ ա ( Աղվեսի բ յո ւ ր ) ու Չիմնի
դըռ (ռ ա զ մ ա կ ա ն ք ա ր տ ե զ նե ր ո ւմ ՝ թ ի վ 4 4 0 կո չվ ա ծ) բլո ւրն եր ը *
Դիվիզիա յի հրամանատար Ցազուբ Շերի փաշան իր դիվիզիա յի
1 0 6 , 107 և 1 0 8 - ր դ գնդերին էր կցել նաև հրետա նա յին երկու
դիվիզիոն, սակրավորների մեկ գումարտակ և գնդա ցրա յին մ ե ծ
ուժեր, որոնց ուղեկցում էին կորպուսային մեկ հ եծյա լ գո ւնդ և
քրդական հեծելա զորի մեկ ջոկատ, որն ուներ 1500 մա րտիկ։
Թուրքերի աջ թևում, երկա թգծից հարավ արդեն տեղա վոր­
վ ա ծ էին 5 ֊ ր դ և 1 2 - ր դ դիվիզիաների ուժերլւ՝ տեղաբնակ մ ա հ ­
մեդա կա ն հրոսակներից կ ա զ մ վ ա ծ խ ա ռ ն ա մ բ ո խ ո վ իսկ ձախ
թ և ո ւմ առաջ էր շա րժվում 9 - ր դ դիվիզիա ն, որի առանձին զո–
րաջոկատ ները, Օաշ-Ապա րան ում նախորդ օրերին ստ ա ցա ծ
լուրջ հակահարվածներից հետո, ելք էին որոնում՝ Աշտարակի
ուղղությա մբ շա րժվելով Երևան հասնելու հա մար։
Հ ա յո ց ճակատի ձախ թ և ո ւմ , երկա թգծի մոտ կանգնա ծ էին
գնդապետներ Պերեկր յո ստ ովի ու Աիէինի պարտիզանական ջ ո ֊
կա տներըճ հ ա մ ա լր վ ա ծ ա շխ ա րհա զորա յիններով, ընդա մենը
2000 սվին, և ճակատի գծի ծայրին, Գեչիրլոլ, Ղուրդոլղոզի
գյուղերից արևմուտք, իբրև պահեստային ուժեր, պահվում էին
խմբապետ Մակեգոնի ու Թռուցիկ Լովսեփի հեծյայ ջոկատները։
Առավոտյան, լույսը բացվելուն պես, թուրքական ճակատի
կենտրոնը պատռվեց և Թոլլքի թափայից ու Տիմնի զըռից սև
հեղեղի պես վար հոսեցին հարվածող գնգերը, որոնք նախապես
պաշտպանված էին բոլոր կողմերից տեղացող հրետանային
կրտկււվւ Բլուրները հայկական դիրքերից հեռու էին 6 — 7 կ ի ֊
լոմետր, Ա այդ ամբողջ տարածությունը բաց էր, տեսանելի,
ինշպես ափի վրա։
Դանիելրեկ Փիրումյանր Սարդարապատ կայարանի ջրհան
աշտարակի բարձր դիտակետն էր փոխադրել ռադիոհանգույցը և
կապիտան Շնեուրի ու ռադիոկապի պետի հետ այդ բարձրու­
թյունից պիտի ղեկավարեր ճակատամարտը։ Հեռադիտակով
պարդ երեում էր ճակատի գիծն իր բոլոր հատվածներով։ Եվ,
յնա յա ծ հրամանատարն արդեն տեսել էր հակառակորդի առաջ­
ախաղացումը բլուրների ուղղությամբ, նրա հեռադիտակը դեռևս
հանգիստ ուղղված էր թուրքերի թիկունքին, Ար աղածի հարավ­
արևելյան փեշերին։ «Երանի" թե ամեն ինչ լինի նախատեսվա­
ծի պ ե ս »,– մտքում փափագում էր ^ս կա տ ի հրամանատարը՝
մերթ ընդ մերթ հայացրի տակ առնելով նաև առաջ շարժվող
պղտոր հոսանքըւ Թուրքերը դեռ ճանապարհ ունեին մինչև այն
որիք այս կողմ պիտի լիներ մեկ արկընկեց տարածոլ–
թ ր ձ , և այն ժամանակ պիտի սկսեին խոսել հայոց հրանոթ–
ներըւ քիչ էին նրանք, ընդամենը երկու մարտկոց, սակայն
այնպես հիջտ ու հարմար էին դասավորված, որ միանգամից
կարող էին իրենց կրակի տակ առնել թուրքական ամբողջ առաջ­
խաղացումը հարավից հյուսիս։
, Երևի թե երկու կիյոմետր տարածություն էր մնացել առաջ
ցարժվող թուրքերի և հարվածելու պատրաստ հայ ուժերի միջև։
Թուրքերի թիկունքից հրանոթներն այլևս չէին կրակում, հիմա
նրանք միայն յուրայիններին կարող էին կոտորել։ Կրակում
էին իրենք՝ առաջ շարժվողները, որոնց թեթև ու ծանր գնդացիր­
ները կարկտահարում էին աջ ու ձախ, առանց ուղիղ նշանա­
ռության։ Հրացաններն էլ էին խոսում< Մ եկ֊մ եկ ատրճանակ­
ները դեպի երկինք էին պարպում թխսամոր պես զորախմբերն

6 7 – Սարդարապատ
Էրենց ետևից տանող սպաները։ Եվ մեկ էլ դաշտի վրա փռվում
Էր ծկլթան ք այչերգը*

Մենք գնում ենք գեպ/ւ Թուրան,

ճամփա տվեք, սար ոլ ձորեր...

Երգի ծկլթոցը հանկարծ կտրվեց, որովհետև հայոց դիրքերից

մեկեն խոսեցին դիպոլկահարները։ Թնդան ոթն երը որոտացին
շոլրջան ակի, և թուրքաց շարքերը քամու բերանն ընկած լաթերի
պես պատառոտվեցին։
« Սրանք որքա՜ն ինքնավստահ են շար ժ վ ո ւ մ ((Կ ր ա ՜կ ո
հրամանը տալուց հետո մտածում էր Դանիելբեկ Փիրումչա­
նը։ — Թե՞ կարծում են Հայաստանը ոտքի տակ տալու մի եղա­
նակ կա միայն՝ շքերթային քա յլքը»է
Ողջ մնացած ասկյարները թափվել էին գետնին, անկանոն
գնդակոծում էին հայոց կրակակետերը։ Սակայն նրանց վրա
թափվող զանգվածային կրակը ողջ մնացածներին ստիպեց թող­
նել բաց դաշտը և ետ փախչել։ Շուտով դաշտ ում մնացին միայն
սպանվածներն ու ծանր վիրավորները, որոնց օգնության աղա­
ղակները հասնում էին հայոց դիրքերին։
Մի Ժամ անց Տիմնի ղը ռից ու Թուլքի թափայից վերստին
վար իջան թուրքերը։ Այս անդամ նրանք շարժվում էին աջ ու
ձախ թևերի վրա՝ երևի մտածելով, որ այդ ուղղություններում
հայերը պաշտպան ությոլն չունեն։ Չէ որ առաջին հարձակման
ժամանակ իրենց վրա կրակ են տեղացել միայն կենտրոնումճ
աղեղնաձև դասավորված Մահապարտների դիրքերից՛ Հայոց
ճակատի ձախ թևում հարձակումն իր վրա վերցրեց գնդապետ
Պերեկրյոստովի պարտիզանական զորախմբի ութերորդ վաշտը,
որը խուռներամ առաջ հոսող թշնամու դեմ հանկարծ ելավ ոնց
որ գետնի տակից և նրա վրա ուղղեց գնդացրային հնձող
կրակը։
— Տեղից չշարժվե՜լ, — ռադիոկապով Պերեկրյո ստ ովին կար­
գագրեր ճակատի հրամանատարը։ — Ո չ մի քայլ առաջ։ Հար-
վածել դիրքերից և սպասել նոր կարգադրության։
Թուրքերը ձախ թևում ետ շպրտվեցին՝ տալով մի քանի
տասնյակ զոհեր։ Ոայց նրանք այդպես էլ չիմացան, թե իրենց
դեմ ի՜նչ տեսակ զորություն է կանգնած*
Աջ թևում թուրքական զորքը բավական առաջացել էր։ Դա
 Գելիբոլլոլ դիվիզիայի ամ ենամ արտ ունակ գունդն էր՝ հռչակա­
վոր 108-րդը։ Հայ աշխարհազորայինները, որ այս թևի հիմ­
նական ուժն էին կազմում, մի պահ ընկրկեցին համառորեն
առաջացող հակառակորդի դեմ։ Եվ, չնայելով ետ կամ առաջ
ոչ մի քայլ չշարժվելու հրամանին, նրանք պիտի նահանջեին...
եթե ժամանակին վրա չհասներ հրետանային կրակը։ Ահեղ ոռ­
նոցով թուրքերի վրա էին թափվում հայոց դիրքերի թիկունքից
արձակված արկերը։ Քաջահմուտ հրետանավորներն այնքան էին
սպասել, մինչև որ հակառակորդը մտել էր իրենց նշանառու­
թյան տակ... Եվ հիմա թուրքերը խուճապահար փախչում էին՝
դաշտում թողած սպանվածներին, վիրավորներին, նույնիսկ
իրենց զենքն ու պարենամթերքը։
Մահապարտների գնդի հրամանատարը դիտակետից նայում
էր ճակատի անցուդարձին՝ հաճախակի դիմելով հեռադիտակի
օգնությանը։ Մի անգամ էլ նա հեռադիտակը մեկնեց կողքին
կանգնած Գարեդին սրբազանին, որն անհամբեր դիտում էր
շուրջը։
— Նայե, ք, սրբազան, եթե ուզում եք տեսնել, թե ո ն ց է
գետին տապալվում արնածարավ ասկյարը։
— Ես հեռատես եմ, քե մա տ ա ղ,– ձեռքով հեռադիտակը ետ
մղեց սրբա զա նը։– Դրա կարիքը չունեմ։ — Եվ աչքերը կկոցած
նայելով դեպի Արադածի հարավային փեշերը՝ ոգևորված խո­
սեց.— Տեսնո ւմ ես, է , թոլրքաց թիկունքում ոնց որ փոշի է

— Ի՞նչ փոշի, սրբազան, — բացականչեց Պոզոսբեկ Փիրում–

յանր և հեռադիտակը սեղմեց աչքերին։
— Տեսա՞ր։
— Փոշու նման մի բան երևում է ... Քայց գուցե ամպի քու­
լա ՞ է>
— Ս՛ի Քիչ էլ համբերենք, կպարզվի, — ապա սրբազանը հե­
տաքրքրվեց. — Լա վ, այս թուրքերն ինչո՞ւ են իրենց մահու
տալիս, առաջ են գալիս՝ կոտորվում, առաջ են գալիս՝ կոտոր­
վում։
— Վա տ է, որ կոտորվում են, — ժպտաց գնդապետը։
— Վատ չէ, բա յց անհասկանալի է. մի՞թե գլխի չեն ընկ­
նում, որ այս բաց դաշտում տեղից շարժվողը պիտի կոտորվի։
— Է։ սիքելի սրբազան, դուք ազնիվ մարդ եք, այս գողի խա–
 ղ ը չեք հասկանա, շանը գրգռում են, որ թաքստոցից դուրս գա,
նույնիսկ համեղ պատառ են գցում... Իսկ մեր Դանիեչբեկը,
արևը կծե մ, գիտի, որ համբերությունը կյանք է։ Ա յ, ձեր նկա­
տած փոշու քուլան մի քիչ մեծանա".., Իայց ռնց որ մեծանում
է, սրբազան, — հեռադիտակն ալքերից հեռացնելով, ժպտու­
րախ ասաց գնդապետը։ Ապա գրպանից հանեց ոսկեշղթա ժա­
մացույցը. — Ժամը քանի՞սն է... Ահա", շուտով կլինի ժամը
12-ը։ Կարո Ղասաբբաշյանը ժամանակին կատարում է առա­
ջադրանքը<
Իսկ ջրհան կայանի աշտարակի դիտակետում ռազմ աճակա֊
տի հրամանատարն ու շտաբի պետը ռազմական քարտեզի վրա
Ո՜րերորդ անգամ ճշգրտում էին զորամասի ու նրա առանձին
ջոկատների անելիքը։ Դանիելբեկ Փիրումյանն աշտարակի կողին
խփած մեխից կախել էր ամառային կարմրաստառ վերարկուն
ու արծաթապատ յան թուրը, մատիտով նշումներ էր կատարում
քարտեզին և յուրաքանչյուր նշումը հանգամանորեն բացատ­
րում էր կապիտան Շնեուրին։ Աշտարակի շուրջը թանձր օրոր­
վում էր Սարդարապատյան քար ու ավազից բարձրացող շո–
գը։ քրտնած ճակատ՛ն ու ճաղատը սրբելով|։ հրամանատարը
բացատրում էր ամեն մի մանրամաս, կարծես ի՞նքը չէր վա­
րելու պատերազմը։ Եվ դա անհանգստացնում էր նրբանկատ
կապիտանին։
— քա յց ինչո՞ւ այդպես մանրամասնորեն, պարոն զորա­
վար։ Չէ՞ որ դուք այստեղ եք, և ձեր ղեկավարությամբ էլ զորքը
պիտի գրոհի գնա։
Մտահոգ շակվեց Փիրումյանը, ձեռքերն աջ ու ձախ տարա­
ծելով « ջարդեցX) մկանները։
— Մեզնից յուրաքանչյուրը պետք է պատրաստ լինի ամեն
մի անակնկալի։ Պատերազմում ինչե՜ր չե՛ն պատահում,— ասաց
զորավարը, և կապիտանը հասկացավ նրան ու տխրեց, ուրեմն,
I մտածում է, որ իրեն մի չար բան կպատահի, և պատերազմը
վարելու իր պլանը կմնա անկատար։
. Շներ. ւրը սիրահարվածի նման՝ հայացքով չափեց հաղթա–
հասակ զորավարին, շա՞տ էր հոգնած, թե՞ հոգսն էր շատացրել
կնճիռները։ Ավելացել էր բեղերի ու քունքերի ճերմակը։ Խոշոր,
խոհուն աչքերը կարմրած էին։ Կապիտանը շրջվեց ու աչքերը
վեր, դեպի այրող արևը՝ մրմնջաց, «Աստվա՜ծ ամենակարող,
դո՜ւ պահիր, պաշտպան իր նրա կյանքը, գոլ գիտես, թե որքան
պետք է անհավատների դեմ խեղճացած իր ազգին... Աստվա՛՜ծ
ամենափրկիչ»։
— Այգ ի՞նչ է, աղո՞թք եք անում, — զարմացավ զորա վա ֊
րը։ — Դրա համար ռազմաճակատում այնքա՜ն հոգևորական֊
ներ կան։
— Երանի է թե աստված նրանց բոլոր պաղատանքները լսի
ու կատարի։
— Դրանք այնքան էշ շատ շենէ կապիտան► միայն մի հա ղ֊
թանակ, որ չի կարող ձեռք չբերվել։
— Բայց ի՞նչ գնով։
— Է հ , մի՞թե հիմա էլ պիտի սակարկենք, սիրելիս։ Մեր
ժողովուրդը պետք է հաղթի՝ ինչ գնով էլ լինի...
— Աստված բարին կատարի, — ջաք կապիտան Շ նեու֊
րը, մ տածելով, որ իր զորավարն այսօր ուրիշ տեսակ է խոսում*
Առավոտ յան հիշում էին հին ու անհուսալի պատերազմները, և,
երբ խոսք եղավ Ավարայրի ճակատամարտի մասին, ասաց•
ձԱմեն ինչ լավ է, բացի այգ համընդհանուր նահատակու֊
թյունից*,* Երբ մարդիկ պատերազմի դաշտ են գնում նահա­
տակվելու համար»։ Եվ հիշեց պատմիչներին, որոնք վկայում են
թե կովի թեժ պահին ընկերն ընկերոջ երեսին նահատակի պսա կն
է տեսել... Գուցե հիմա իրե՞ն էչ այսպիսի տեսիլք է հայտնվել։
Կապիտանն սթափվեց իր անուրախ մտորումներից, իսկ զո­
րավարը հեռադիտակով նայում էր դեպի արևմուտք, ուր անզեն
աչքի համար անգամ պարզ ի պարզո երևում էր Կարո %ասաբ–
բաջյանի գումարտակի երթը։ Այնտեղ, բյուրների ետևում փոշու
ամպ էր բարձրացել և սահում էր դեպի հարավ-արևմոլտք։ Մերթ­
ընդմերթ ծխի քուլաներ էին պոռթկում, որ չէր կարող ուրիշ
բան լինել, քան այդ գումարտակի թնդանոթաձգությունը։
Շնե ուրը վրա վազեց և սկսեց ռադիոսարքը չարչրկել։ նա
անասելի հ ուզված էր և պայմ անա կանչեր ով փորձում էր կապ­
վել գումարտակի հետ։ Ւսկ զորավարը հեռադիտակի մեջ տես­
նում էր նաև թոլրքաց թիկունքում ահագնացող խուճապը։ նրա
սիրտը ճխում էր մեծ երջանկությունից։ Առանց ետ շրջվելու գոչեց.
— Կապիտա՞ն, հրաման տվեք ա ն ց ն ե լ գրոհի։ Կապիտա ն,
այլևս ոչ մի հապաղում։
Ալեքսանդր Շնեոլրը, ոչ առանց ափսոսանքի, ընդհատեց իր
*2է
 փնտրտուքը և, զորաջոկատների հետ միանալով, զգուշացրեց,
որ ռադիոյի մոտ է զորավար Դանիելբեկ Աբիսողոմի Փիրոլմ–
յանը։
Զորավարը հուզմունքից թեթևակի գոզալով մոտեցավ ապա–
րատին և զգաստ, ինչպես շարակարգված զորքի առաջ, խոսեց.
— Զո՜րք հայոց, հայրենիքի պաշտպաններ, երազած գրոհի
ժամն է հասել։ Մեր դեմ կանգնած է բռնակալ թուրքը։ Թի­
կունքից նրան հարվա■՝, ում է Մակուի ու Երզնկայի գնդերից կազմ­
ված զորաջոկատը, իսկ ճակատից մե՜նք պիտի հասցնենք մա­
հացու հարվածը։ Ուրեմն> սրընթար գրոհով հարձակվե՜լ թ ջն ա ֊
մոլ դիրքերի վրա՝ ԸոԼո Ը կոդմ երից։ * հաոա ջք քաջե ր։ դ ե ֊
ւդի հաղթանակ և փրկությունն ազդի։
Ասես մեկեն պատռվեց գարնանային հեղեղի ընթացքի դեմ
կանդն ած պատնեշը, հայոց զորքն այդ հեղեղի պես խելահեղ
դուրս հորդեց բոլոր դիրքերից ու գրոհեց թշնամու վրա։ Զախ
թևում երկաթգիծն անցան ու սրընթաց առաջ շարժվեցին դըն–
դապետներ Պերեկրյոստովի ու Աիլիեի ջոկատները, որոնց մ ի ա ֊
ցել էին Մակեդոնի ոլ Թռուցիկ Հովսեփի հեծյալները։ Այս թևի
հետ։ էր նաև սարղարապատցի սպա Եգոր Տեր֊Մ ինասյանի հար֊
յուրյակըյ որ երիտասարդ հայրենասերը վերջին օրերին էր կազ­
մել Սարդարապատի ու հարևան գյուղերի կամավորներից։ Թռու­
ցիկ Հովսեփի փորձված պարտիզա նների հետ միասին Տեր-Մի–
նասյանի ն որաթոլխ զինվորները հմտորեն ապահովել էին
ճակատի ձախ թևի հետախուզությունը և հիմա միայն իրենց
հայտնի անցուղիներով գրոհի էին տանում ամբողջ թևը։
ճակատի կենտրոնում Հինգերորդ գունդը համալրվել էր աշ­
խարհազորայիններից ընտրված ջոկերով, որոնք առաջ էին գնում
փորձված զինվորների ուղեկցությամբ, նրանց հսկողության տակ,
ամեն ինչում նրանց ընդօրինակելով։ Շատ էին երիտասարդ­
ներն ու պատանիները, որոնք եկել էին էջմիածնի ճեմարանից։
Երևանի դպրոցներից, Արարատյան երկրի գյռւղերից։ Գնդապետը
խիստ պատվիրել էր ամենուրեք հետևել ջահելներին։ «Մի գլուխ
իրենց կրակի մեջ են նետում,—. աս ել էր։ — Հե տևեցեք՝ զուր տե­
լը նահատակություն չլինի»։ ^
Այս թևում էր գործում նաև երիտասարդ հրետանավոր կ ա ֊
սլի տան Կլիչը, որի հրամանատարության ներքո գործող չորս
թնդանոթներն էլ կազմ ում էին հայոց զորքի առաջին մալ։տ–
4.22
կոցը։ Ելյիշի կողքէն, նրա հրամանատարության տակ առաջ էին
շարժվում երիտասարդ հրետանավորներ Ւգիթխանյանը, Աթա–
նեսյանը, Նարաքեշիշյանր։ նրանց իր հետ էր վերցրել
Արևմտյան Հայաստանի կռիվներում։ կարճ ժամանակում ինքն
ու հույն Սակելյարին այդ հայ երիտասարդներին դարձրել էին
էրենց գործի հմուտ վարպետները, վստահում էին ամեն ին­
չում և ամեն տեղ։ Սակայն ահա I)ար դար ապատի ամ են ավճռա­
կան պահին գեներալ Աիլիկլանր վերցրեց ու Սակելյարիին
ուղարկեց Ապարանի ճակատը։ Ուղարկեց չորս թնդանոթով, որոնք
այնպե ս անհրաժեշտ էին այս օրհասական կռվում։ Ելիչը հա­
յերեն, Երևանի շուկայի բառապաշարով ու առանձնահատուկ
հյուսվածքով մի քանի հիշոց ուղարկեց թուրքերի հասցեին։ Նրա
հայ տղերանց ականջները խուտուտ եկան այդ հիշոցներից։ Երե–
վանի փեսա Կլիչը, ենթակ ա երիտասարդներից ներողություն
խնդրե(ով՝ ասաց. «Տղերք, սիրտս պատռվում էր, էսքանը չասեի,
պիտի լեզուս փթեր։ Դե՞, հիմի դնանք, հանգիստ անենք մեր
կոիվը* Թուրքը կարոտով սպասում է մեր արկերին» ։
Եվ, այսպես, հայոց ճակատի ձախ թևն առաջ էր շարժվում
երկ աթգծի ազգությամբ՝ խնդիր ունենալով հարձակում գործելու
թուրքաց աջ թևի վրա, ուր նրանց Դարդանելյան դիվիզիային
օդն ությ ան եկած զորքերն էին, սրանց դործակցող տեղական
մահմեդական անկանոն զորամիավորումները։ Սակայն Պերեկըր–
յոստովին և խմբապետներ Մակեդոնին ու Թռուցիկ Հովսեփին
կարգադրված էր նաև մի աչքը պահել Արաքսի վրա. հարավից
կատարվող ամեն մի ճեղքում կարող էր հարցականի տակ դնեէ
հայերի ամենախոշոր հաջողությունը ճակատի գծում։

Այն օրերին երիտասարդ կոռնետ Վանո ֊Հ ովհաննես Ուսդրամ ֊

յա նըՀ ապագա փառաբանված զորահրամանատարն ու Խորհըո–
/դային Միության մարշալը, կատարում էր Սարդար ապատյան
զորաջոկատի աջ թևի պահեստային Հատուկ հեծյալ գնդի և
Մահապարտների գնդի միջև կապն ապահովող սպայի պարտա­
կանությունը։ Ւր աչքի առաջ և շատ հաճախ իր իսկ մասնակցու­
թյա մբ կատարված դեպքերը տասնամյակներ հետո դրի առնելիս
 թուրքական «ընտիր զորաուժերին գլխավոր հարվածը հասցնող
գնդապետ Պողոսբեկ Փիրոլմյանի Հայկական հինգերորդ հետե-
վակային գնդի» (Մահապարտների գունդ) մասին նա պիտի
գրեր հիացումի ու երախտագիտության հետևյալ խոսքը, որը
մեծ զորավարի ու արդարախոս հեղինակի արժան ավոր տուրքն
է Սարդարապատ յան հ աղթանակը կռողներին։
«Մինչև այժմ ես չեմ կարողանում մոռան ալ, թե այդ օրերին
ինչպիսի՜ ծայրահեղ անբարենպաստ պայմաններում էին ստիպ­
ված անձնվիրաբար կռվել ամբողջովին զարաբաղցիներից բաղ­
կացած 5-րդ Հայկական գնդի մարտիկները, — է մարշալ
ք՚ա ղրամյանը։ — Կռվի դաշտը, որտեղ արիաբար մարտնչում
էին ղարաբաղցիները, իրենից ներկայացնում էր բուսական ո ւ ֊
թյուն ից զուրկ հարթավայր և միանգամայն տեսանելի փռված
էր թուրքերի գրաված բարձունքների առջև՚ Գտնվելով Հ ի ն գ ե ֊
րռրդ հրաձգային գնդի հրամանատարական կետում՝ ես բա զ­
միցս ականատես եմ եղել, թե ինչպես բաց տեղանքով հարձակ­
վող այդ գնդի գումարտակների հրաձգային շղթաներն ընկնում
էին զանգվածային հրացանա-գնդացրային կրակի և բավական
ուժեղ հրետանային գնդակոծության տակ։ Հինգերորդ գունդը
պաշտպանվում էր ընդամենը մեկ հրետանային մարտկոցով,
որն ի վիճակի չէր ճնշելու թուրքերի վճռական դիրքերի բավա­
կան ամուր պաշտպան ությունը։ Մինչդեռ թուրքերն ունեին հրե­
տանու ոչ պակաս 3 — 4 մարտկոց։ Երբեմն անվեհեր ղա ր աքաղ­
ցին երի մարտակարգերը կործանիչ կրակի տակ փոշու այնպիսի
խիտ շղարշով էին ծածկվում, որ թվում էր, թե կռվի դաշտում ոչ
մի կենդանի շունչ չի մնացել։ Սակայն, չնայած դրան, հարձա­
կումը նոր ուժով էր կրկնվում։ Այդ անմոռանալի օրերին ես
սկսեցի հարգանք տածել դեպի ղարաբաղցի ռազմիկները՝ նրանց
խիզախության, անվեհերության ու քաջության համար»՛
Չիմնի ղըռ բլրի առաջ, թուրքերի հրետանային, գնդացրա­
յին ու հրացանային համազարկեցի տակ եռում էր փոքրիկ մի
դաշտ ակտ որ, որ ընկած էր երկու թշնամի բանակների միջև։
Դաշտակտոր, որ երկու օր առաջ թուրքաց համար դարձել էր
գերեզման ոց, անթաղ սպանվածների ու անհույս վիրավորն երի
արյան հնձան։ Դաշտակտոր, որ այդ օրն էլ անհագ ու դաժանո­
րեն կլանում էր բոլոր նրանց, ովքեր փորձում էին ոտք դնել...
Գնդ ապետ Պողոսբեկ Փիրումյանը համոզված էր, որ հա կա ֊
ռակորդի ընտիր ուժերն են դիրքավորված Չիմնի դըռում, գի–
տեր, որ այդ ուժերը ջախջախել կարելի է միայն ձեռնամար-
տով, քանի որ նրանց դիրքերը քարուքանդ անելու համար ո չ
բավական հրանոթային արկեր ուներ, ո՜չ էլ ժամանակ ու այլ
մի հնարավորություն։ Իսկ ձեոնամարտի բռնվելու համար դաշ–
տակտորը պիտի անցնել։
Առաջին փորձը կատարեց երկրորդ դումարտակից առանձ­
նացված փոքրիկ մի ջոկատ, որի վրա թուրքերն այնքան կրակ
թափեցին, կարծես դրանով լուծում էին Օսմանյան կայսրու­
թյան լին ել– շչին ելո լ հարցը։ Հրամանատարական դիտակետից
պարզ երևում էր, որ դաշտակտորի վրա տեղացող կրակի ամե­
նավտանգավոր փնջերը դալիս են ձախակողմյան հողապատնեշի
թիկունքից։ Մի քանի մետր տարածության վրա թուրքերը դա­
սավորել էին իրենց գնդացիրները, հարմար դիրք էին բռնել և
հնձող կրակի տակ էին առնում դաշտակտորի յուրաքանչյուր
մետր տարածությունը։ Հրանոթների արկերն ընկնում էին այս
ու այնտեղ և բարձրացնում փոշու այնպիսի ամ-պեր, որոնց տա–
կով կարելի էր ամբողջ մի բանակ անցկացնել։ Հրացաններն
իրենց ընդհատ-ընդհատ հարվածներով չէին կարող դի։1ագրու­
թյան պատնեշ ստեղծել։ Սակայն գնդացիրները, — անկասկած
(էՄաքսիմ» սիստեմի այդ հրեշները, — լափում էին դաշտը, թե
ուզենային, մահվան շապիկ կկտրեին նրա համար։
Սակայն պարզ երևում էր նաև, որ նրանք մի քանի հատ են,
դրված մեկ գծի վրա, հողապատնեշի կենտրոնում։ Ո՞վ պիտի
ոչնչացներ այդ գիծը, ինչո՞վ, ինչպե՞ս։ Գնդի հրանոթների միակ
մարտկոցն այնքան են մոտեցրել թշնամու դիրքերին, որ այլևս
անհնար է նշանառություն կատարել առաջավոր գծի դեմ։ Ձեռքի
նռնակներով կարելի էր հո ղին հավասարեցնել, բա յց նռնակ­
ներն ինչպեոս հասցնել այնտեղ։ Ո*ւր են աներևույթ ոգիները,
որ նռնակները տանեն, թափեն հողապատնեջի վրա և բացեն
գրոհի ճանապարհը։
Առաջին գումարտակի երկու զինվոր1 երկու անվեհեր երի­
տասարդ, ներկայացան իրենց հրամանատարին և նրա միջոցով
գնդապետին առաջարկն ցին իրենց նահ ատակությունը։ Այո՞,
նահատակությունը, որովհետև նրանք գիտեին, որ դաշտակտորի
պռնկին էլ իրենց կբռնեն այն գնդակները, որոնց ակունքը փա­
կելու համար ուղում են մահվան գոտին կտ րել֊ա նցնել։
 — Պարոն գնդապետ, մենք ուզում ենք փորձեք, — ասաց
նրանցից մեկը՝ բարձրահասակ, թխաչ ու նիհար մի երիտասարդ,
որի գոտին երից կախված էին նռնակները։ Իսկ մյուսը, որ երևի
տարիքով նրանից փոքր էր՝ երեսը դեռ ածելի չառած, գեղեցիկ,
հպարտ կանգնել էր՝ ձեռքի գնդացիրը շալակին։
— Քե մատաղ, իսկ դուք գիտե՞ք, թե ուր եք գնում, — հարց­
րեց գնդի հրամանատարը, որի սիրտն այգ պահին լիքն էր
հպարտությամբ ու հայրական գորովանքով։
— Լավ գիտենք, պարոն գնդապետ, — խոսեց մյուս զինվո­
րը։ — Ռուսն ասում է՝ փորձը փորձանք չի։
— ճիշտ խոսք է, տղերք, բա յց այս դեպքի համար չի աս–
, — թախծոտ մոտեցավ Պողոսբեկ Փիրումյանը և երկուսին էլ
հ հաղթական թևերի մեջ առնելովհարազատի, հոր պես սեղ­
մեց իրեն։ — Որ տեղացի՞ եք, ձեզ մատաղ։
— Զանգեզոլրից ենք, պարոն գնդապետ։ Խնձորեսկ գյուղ
կա, լսած կլինեք։ Խնձորկեցի ենք, Աթաբեկյան տոհմից։ Սո­
վորում էինք ներսիսյան ճեմ ար անում... Ռե չվերադառնանք, մեր
փոխարեն ուրիշ խնձորկեցիներ կլինեն, հենց մեր Ա թաբեկյան֊
ներից, կգնան֊կ սովորեն։ ներսիսյանի նստարանները դատարկ
լեն մնա ...
Առաջին երիտասարդն էր, ասաց անհոգ֊ա ներկյուղ, կարծես
խոսքց մի հասարակ երթևեկի մասին էր։ Եվ գնդապետի սիրտը
լցվեց, զգաց, որ չի կարողանա խոսել, շուռ եկավ, գնաց դեպի
տակետի եզրը։ Հետո վերադարձավ, հանձնարարություններ
տվեց նրանց, ապա առան ձին ֊ա ռա ն ձին սեղմեց կրծքին, ճա­
կատները համբուրեց.
— Գնացե՜ք, աստվա՛ծ ձեզ հետ,— խոնավացած ձայնով
մաղթեց նա։ — Արկերը կընկնեն, փոշի կբարձրանա, առաջ կգնաք
փոշի հագած։ Հետո նայեք՝ փոշին ո ր ուղղությամբ էնստ ում...
հնձորեսկցի տոհմակիցները թուրքերին խաբեցին, ձևացրին,
թո դաշտ ակտ որն են մտնում, անմիջապես էլ ետ փախան։ Թ ըն ֊
դան ոթները մռնչացին, փոշու սյուներ բարձրացան, գաշտա–
կտորը ծածկեցին։ Ո՞ւր մնացին նրանք, արդյոք մտա՞ն փոշու
տակ։ Եթե մտել են, արագ վազքով մի քանի րոպեում կհաս­
նեն հող ապատնեշին և նրանից հետո... Նրանից հետո արդեն
ամեն ինչ կանի հնա րամ տությոմ։ ր։ Իսկ նրանզ խելոք ու հնա­
րամիտ երիտասարդներ էին երևում։
 Երիտասարդ զինվորները չհասան թուրքական հողապատնե–
շին, Դաշտակտորի ձախ եզրին էին, հանկարծ փոշու ծածկույթն
իօավ, նստեց, թուրք ղիպուկահարները նկատեցին նրանց, և
դա նրանց վերջն էր> Գնդակահար ընկան միաժամանակ, միա­
սին, Թուրք ասկյարները դրանով էլ չբավարարվեցին, Նրանց
վրա ուղղեցին գնդացրային մի քանի կրակահերթ, Եվ երբ փոշին
իջավ, դաշտում միայն երևում էին հայ խիզախների քրքրված
ու անշունչ մարմինները՛
Գնդի հրամանատարը խեղդվում էր ցավից ու ջղայնությու­
նից, Նա սոսկումով մտածում էր, որ ինքն էր երկու երիտա­
սարդների մահվան պատճառը, չհաւէաձայներ, չէին գնա, և չէր
կատարվի անմիտ նահատակությունը, Տէ* որ ամեն ինչ պարզ
էր. բաց դաշտում, թշնամոլ ամեն տեսակ հրազենների դեմ
հրաշքն անդամ չէր կարող փրկել, Բայց ի՞նչ անել, Բլուրը պետք
էր գրավել ի՛նչ գնով էչ ւինի։ Բչոլրն էր թուրքերի ամենահզոր
պաշտպանական կետը։ Այնտեղից նրանք իշխում էին բոլոր
չորս կողմերի վրա և շարքից կհանեին իրենց գեմ շարժվող բո ­
լոր ուժերը։
Խրամատներում հրամանատարներին ներկայացան ուրիշ
զինվորներ։ Ամեն մեկը խնդրում էր իրեն ուղարկեյ գնդացիր­
ների դեմ։ Կտրականապես մերժվում էին նրանք, ինչո՞ւ բռունց­
քով զարկել սրի բաց երախին։
Գնդացիրները ոչնչացնելու համար պետք է գտնել ամ են ա-
ստույգ ու միակ միջոցը։ Ուրիշ ամեն մի ճանապարհ հղի է կոր­
ծանումով, Իր ջոկատի աչքի առաջ ինքնավստահ Ոլ վճռական
ներկայացավ նաև Հովսեփը և դիմեց հորեղբորը.
֊ ի՞նձ ուղարկեցեք, պարոն գնդապետ։ Ես ուրիշ ճա նա ֊
պարհ գիաեմէ
^ ի՞նչ ճանապարհ, այ տղա, ես խոսում, — փշաքաղ֊
ված մարմնով նրան մոտեցավ Պողոսբեկ ՓիրՈւմյանը,– Գըժ–
վե՞չ ես, Որտեղի՞ց ուրիշ ճանապարհ...
- Նրանց ուշադրությունը հիմա դիմացի դաշտի վրա է։
Միայն այդտեղից են սպասում ճեղքումը,– բացատրեց կրտսեր
Փիրումյանը, և նրա ձայնի մեջ կար մի այնպիսի վճռ ական ու-
թյուն, որի դեմ անզոր էր հարազատ գնդապ ետը,– Իսկ ես
կշրջանցեմ և գնդացիրներին կմոտենամ թիկունքից։
֊ թայց թիկունք դուրս գալու համար ինչքա՞ն ճանապարհ
պիտի կտրել,— հարցրեց գնդապետը։ — Եվ հետո, թիկունք
դուրս գալը, քո կարծիքով, ավելի անվտանգ է, քան դաշտով
մ ոտ են ա՞լը՛
- Ես ամեն ինչ հաշվել եմ, պարոն գնդապետ, խնդրում ե մ ,–
գնդապետին կիպ մոտեցավ Հովսեփը և ականջի տակ ասաց. —
Մերժեք, պիտի ասեն՝ հարազատն է, վտանգավոր առաջադրանքի
են ուղարկում։ Հանգի՞ստ եղեք, հորեղբայր։ Թայլ տվեք և կտես­
նեք, որ չեք սխալվել...
Խրամատի ամբողջ երկարությամբ զինվորները նայում էին
երկու տոհմակիցներին, գիտեին՝ ինչի՞ մասին է խոսքը, սպա­
սում էին ելք ու վճռին։ Եվ այդ գիտեր գնդապետը։ Ի՞նչ աներ։
Ի՞նչ պատասխան պիտի տար մորը... Հայրն այստեղ է և չի կա­
րող չհասկանալ, չէ՞ որ ինքն էր պահանջում տաքուկ տեղ չապա­
հովել հար ազատների համար՛
Գնդապետ Փիրումյանը վճիռը կայացրեց միանգամից ու
ցավագնորեն։ Դրա համար էլ հարազատին ուսերը ղրկած տա­
րավ մինչև խրամատի ելքը, համբույրներով ծածկեց երեսը,
ճակատը, արտասվալից աչքերը վերջին անգամ թաղեց նրա մա­
զերի մեջ։
— Գնա՞, աստվա՞ծ պահապան։ Ուրիշ ոչ ոքի ուղարկելու,
իրավունք չունեմ։ Երկնայինն է տեսնում, որ ուրիշ ելք չկա։

Ջրհան կայանի վրայից դաշտը, ճակատի ամբողջ երկարու­

թյա մբ, երևում էր ոնց որ ափի վրա։ Դանիելբեկ Փիրումյանը
հեռադիտակով տեսել էր զանդեզուրցի երիտասարդների զոհ–
վ եւը։
Նա ուզում էր ռադիոյի մոտ կանչել Պողոսբեկին և պայմա­
նավորվել հաջորդ քայլի մասին։ Համոզված էր, որ զույգ երի­
տասարդի ճանապարհն անհուսալի է, ու մտմտում էր ուրիշ
ելքի շուրջ։ Եվ հանկարծ տեսավ ու ճանաչեց Հովսեփին, որը
խյՀսմատն երից ելնելով, անցավ հողապատնեշի ետևը, չորեքթաթ
գնաց դեպի հարավ։ Բայց ի նչ պիտի անի այնտեղ։ Եթե ուզում
է շրջանցել թշնամական առաջապահներին և անցնել գնդացիր­
ների թիկունքը, մի՞թե հնարավոր չէր պայմանավորվել, որ այգ
անեն Պերեկրյոստովի պարտիզանները։ Թե՞ Պողոսբեկն ուզում
է բ լուԻԸ ԳԲա>1^Լ Ւ բ ուժերով։
Ռազմաճակատի հրամանատարի հեռադիտակը մեկ ուղղվում
Էր թուրքերի թիկունքին, ուր Ղառաբբաշյանի հրետանիներն ար~
դեն փոշու ամպեր էին բարձրացրել, մեկ էլ իջնում էր Լովսեփի
վրա, որը դանդաղ, բա յց վստահորեն առաջ էր սողում Սարդա­
րապատյան դաշտի եզրին բոլսած նոսր խոտերի միջով, խղճուկ
թփերի ետևով։ Նրա ընթացքն այնքան դանդաղ էր ու միապաււ
դաղ, որ անտեղյակ աչքը չէր էլ նկատի։ խոզ թուրքերը քոռա­
նան ու չնկատեն, քոռանան ու չնկատեն, — սրտի դողով մտա­
ծում էր հայրը։ — Իայց մինչև ե՞րբ, մինչև ո՞ւր։ Լովսեփն ահա
ձախից շուտով կմոտենա թուրքական դիրքերին, ո չ թե կմոտե­
նա, այլ գտնվում է այնտեղ... Իայց այն ի՞նչ է, հագուստա–
փոխ է եղել, ասկյարի համազգեստով կուզեկուզ դնում է դեպի
գնդացիրները։ Նրանց թիկունքից, հենց թուրքական դիրքերից
ելած ասկյար է, իբր, գնում է դեպի յուրայինները։ Եվ հանկարծ
կայծակի արագությամբ նռնակները նետեց գնդացիրների վրա.
մե՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք, չո՛րս... Այս քանի՛՝ հատ էր վերցրել իր
հետ։ Դն դացիրն երի ամբողջ շարքը ծայրից ծայր կորավ ծխի
ու փոշու մեջ։ Ինքը՝ Լովսեփն էլ ծածկված էր այդ անթափանց
վարագույրով։ Նետած նռնակներից ինքը չվնասվե՞ց։ Ինչպե՞ս
կարելի էր այդքան մոտիկից... Մի՞թե նա չգիտեր, որ բեկոր­
ները շաղ են գալիս չորս կողմերի վրա, մանավանդ, եթե նըռ–
նակները նետել ես այդքան մոտիկ...
Ծուխն ու փոշին դեռ կանգնած էին մարտկոցի երկարու­
թյա մբ, և մինչև նստեն, տեղանքը պարզվի, ռազմաճակատի
հրամանատարի սիրտը պատառոտվում, պայթում էր այդ կարճ
հավիտենության ծանրությունից... Եթե Լովսեփն անվնաս է
մնացել, պիտի արդեն հեռացած լինի կործանված մարտկոցի
մոտից։ Ինչո՞ւ ոչ մի կողմի վրա չի երևում։ Եվ մի՞թե մարտ­
կոցի ամբողջ անձնակազմն էլ է ոչնչացել, որ թուրքերից ոչ ոք
չի շարժվում տեղից։
Երբ ծուխն ու փոշին իջան խրամատների վրա, նախկին
մարտկոցից մնացել էին աղավաղված փոսեր ու սև, ծռմռված
առարկաներ։ Նրանց կողքերին գոյացած թմբերի տակից դուրս
եկան երեք ասկյարներ և վրա վազեցին դեպի այն տեղը, ուրկից
Լովսեփը նռնակներն էր նետել։ Այնտեղ գոյացած փոքրիկ թում­
բը շարժվեց. Լովսեփն էր հողակոլոլ ու ծանրամարմին։ Երևի
Ուժեղ վնասվել էր։ Դեռ ոտքի չէր կանգնել, որ ասկյարները թափ­
վեցին նրա գլխին և իրենց հետ առած բրեզենտի մեջ փաթաթե–
ցին) սկսեցին կսւպոտել։ նա աակից ընդոստ շարժումներ էր
սէնոլմ, թափ էր տալիս իրեն, ցնցվում ու գալարվում։ Անօգուտ։
թուրքերը կապկպել էին, հետո էլ կապերից բռնած քարշ տվին
դեպի Տիմնի ղրոի դիրքերը։
Ռազմաճակատի հրամանատարի հեռադիտակի մեջ էր ալս
բոլորը, նրա ալքերի առաջ։ Երևի տեսնում էին նաև Հինգերորդ
գնդի խրամատներից։ ^նդի հրամանատարական կետից ևս տե­
սանելի էր ամբողջ ճակատը, մանավանդ այն ղաշտակտորի
հարավային եզրը, դեպի ուր իրենցից պոկված Հովս եփ Փիբում–
լանն էր գնացել, իր մարտական առաջադրանքը հրաշալի կա­
տարել և ահա, երբ կարող էր վերադառնալ ու զեկուցել հպար­
տությամբ, վիրավոր գերի է թուրքերի ձեռքում, տարվում է
դեպի մի տխուր անհուսություն...
Ալեքսանդր Շնեոլրն անտեղյակ էր ճակատի հարավային
թևում կատարվածից։ Նա ապարդյուն ջանքեր էր անում ռադիո­
յով կապվելու ՛Լասաբբաշյանի գումարտակի հետ, չնայած նրա
հրանոթների որոտներն ու թուրքական երերացող, իրար խառնված
ճակատն ասում էին, որ թիկունքից ահեղ հարվածներ է հասց­
նում երիտասարդ րնդապետը։ Շնեուրն ալքով տեսածը պիտի
հաստատեր ականջի լսածով, ուզում էր հրամանատարի առաջ
մի փոքր էլ հպարտանալ իր ստեղծած կապի հուսալիությամբ,
երբ այդ հրամանատարը, այլայլված Ոլ ջղային, գնաց դեպի
տախտակե ետնապատը, վար բերեց երկար թուրը, կապեց մեջ­
քին, ապա ամառային վերարկուն շուռ տվեց, կարմիր աստառը
դեպի դուրս հագավ և մոտենալով իրեն, կարդադրեց.
— Կապիտան, դուք արդեն ամեն ինչ դիտեք, մարտը վարեք՝
ինչպես ծրագրել ենք, ես գնացի։
Վարում հրեղեն զորավարին մոտեցավ համհարզը՝ ճերմակի
սանձը բռնած։ նժույգն արտասովոր զգեստի մեջ էլ ճանաչեց
տիրոջը, գլուխը բարձրացրեց, ականջները սրած, անհանգիստ
խրխնջաց։
Զորավարը թուրը կողքին պահելով, թռավ ճերմակի վրա և
սուրաց դեպի ճակատի գիծը։
Երբ նա հասել էր Հինգերորդ գնդի խրամատներին և, թուրը
դեպի թուրքական դիրքերը մեկնած, սուրացող ճերմակի վրա
շողշողում էր իբրև կարմիր կրակ, կապիտան Շնեուրը շտաբի
համհարզներին ուղարկեց դեպի աշխարհազորային ջոկատները,
և բանակային գումարտակների վրա ռադիոյով տարածվեր վա­
ղուց սպասված հրամանը.
— Գրո՜հէ
Խրամատներից ու դիրքերից դուրս հորդացած հայ զորքն իր
առաջ տեսավ հրակարմիր զորավարին, տեսավ ու վառվեց նրա
բորբոքած կրակով։ Մահապարտները գնդակոծում էին թշնա-
մ ու դիրքերը և առաջ վազում դոռալով.
— Ուռա ։
Գարեդին սրբազանը Մահապարտների գնդի առաջին գու­
մարտակի զինվորների հետ էր, ելավ խրամատների կողքի հո­
ղապատնեշի վրա, լանջախաչը բարձրացրեց, Արարատի դիմաց
խաչակնքեց, սուրբ օրհնանք կարդաց, ապա, խաչը զորավարի
կողմն ուղղելով, բացականչեց.
— Կարմիր Վարդա՜նը։ Կարմիր Վարդա՜նն է մեզ հետ։ Նր ա
հրաբորբ ոգին, նրա անմեռ կերպարը։ Առա ջ, հա յ զինվոր,
քեզ սրբազան կռվի է տանում նոր օրերի Կարմիր Վարդա նը։
Կարմիր Վարդա նը...
«Կարմիր Վարդա նը. . . » , — այս էր, որ արձագանքելով, հոր­
ձանք տալով տարածվեց գրոհող շարքերի վրա, կամավոբների,
հրամանատարների և աշխարհազորային խանդավառն երի շոլր–
թերին զնգալով, մե կմեկ ու անցնելով, սփռվեց ամբողջ Սարդա­
րապատյան դաշտի վրա՝ Արաքսի եղեգնուտներից մինչև Արա–
դածի փեշերը։
իսկ հավատարիմ ու իմաստուն ճերմակը, թոլրքաց դիրքերի
դեմ սուրալով, իր վրա տանում էր հրակարմիր զորավարին, որը
նժույգի ականջը մտած գոռում էր,
— Առա ջ, առա ջ։
Մահապարտների հետիոտն քաջերը միացել էին նրան։ Կող֊
բերից նորերն էին բարձրանում ու խոյանում առաջ։ Դա զորք
չէր, այլ ժայռածերպերից իջնող քարահոսք, որ գնալով շատա­
նում էր ու ահագնանում։ Բոլորի հայացքի առաջ կարմիր զորա­
վարն էր, որի փեշերը թևերի պես տարածվել էին օդում, նրան
տալիս էին հրեղեն մրրկահավի կերպարանք։ Եվ այդ մրրկահավն
իր հետ փոթորիկ ու մահ էր տանում թուրքաց դիրքերին։
Հարձակման կարգադրությունն անելուց հետո Շնեոլրը կանգ­
նել էր աշտարակի հարթակի եզրին և չէր կարողանում հայացքը
կտրել իր հրամանատարից։ «Աստված իմ, որտե՞ղ եմ տեսել
 այս հրաշքը, — մրմնջում էին նրա շուքէթերը։ Եվ հանկարծ հի­
շեք Պետերբոլրգի սուրբ Գևորգ եկեղեցու հսկա որմնանկարը
գմբեթատակի հարթության վրա։ Սուրբ Գևորգ, Գեորգիոս հաղ­
թող, «Գեորգիոսի հրաշագործությունը վիշապի դեմ»։ Որտե զ
չէր տեսել Գևորգ նահատակի սրբապատկերը։ Իր ննջասենյակի
պատի մանրիկ ոսկեղեն նկարների մե՜ջ, դպրոցական գասագըր–
քերո՜ւմ, եկեղեցական շենքերի պատերի՜ն։ Բայց այն մե՜կը.
պատի ամբողջ լայնությամբ ծալծլված էր հրեշ վիշապը, ժա­
նիքները սրած պատրաստվում էր կլանել հերթական զոհին,
որը վերջինն էր լինելու՝ արքայադո՜ւստրը,,. Եվ ահա հայտնվում
է սուրբ Գևորգը ճերմակ նժույգի վրա, կարմիր թիկնոցը քամուն
տված, կայծակնեղեն թուրը վիջասլի դեմ պարզած
— Սո լրբ Գևորգ, Սո՜ւրբ Գևորգ հաղթող, դո լ պաշտպանիր
քեզ նմանին, — աղերսական հայացքը երկնքին հառած՝ խնդրեց
կապիտանը, որ այդ պահին ավելի շատ մի հավատավոր աղո­
թողի էր նման, քան շտաբի պետի, որի կոշով մի քանի վայրկ­
յան առաջ գրոհ էր տվել հայոց վրեժխնղիր զորքը։
Թուրքերի վրա ահարկու տպավորություն էր թողել դեպի
իրենց դիրքերը սլացող կարմիր կրակը։ ճերմակափրփուր նժույ­
գը՝ կարմիր կրակե թևերով։ Իսկ մինչ այդ էլ իրենց պաշտպան
գնդացրային ընտրանիի վրա էր հայտնվել չարաշուք աղետը, որը
մի քանի վայրկյանում ջարդուխուրդ արեց գնդացիրները։ Թի­
կունքից կրակում էին իրենց թնդանոթները, այնտեղ բռնկված
թոլնդուորոտից հողը ցնցվում էր, սակայն արկեր չէին հայտ–
նըվոլմ հայոց դիրքերի վրա։ Նրանք այս բոլորն ընդունեցին իբրև
ալլահի ուղարկած գեհենային պատժի նախանշաններ Ա, դիրքե–
րից դուրս թափվելով, ոպում էին փախչել դեպի ետ։ Սակայն
փախչելու փորձ անողների վրա սկսեցին կրակել հրամանա­
տարները, որոնք անցել էին թիկունքը և գնդակահարում էին
խուճապի մատնված ասկյարներին։ Ատրճանակները նրանց վրա
ուղղած հայհոյում էին, մտածելով, որ այդ զորքը ոչխարի պես
փան է, թե որ գլուխը շուռ տվեց, մեկ էլ կանգ է առնելու իր
փարախում։
Մահապարտների առաջավոր ջոկատները խառնվեցին թուր­
քերին և սկսվեց ձեռնամարտը։ Շաչում էին թրերը, և ընկնող­
ները թավալվում էին ոտքերի տակ։ Սվինահարվածներ էին տե–
432
զում, և յուրաքանչյուր հարվածն ուղեկցվում էր երկու տնքոցով՝
հարվածողի ու տապալվողի։
Պողոսբեկ Փիրումյանն առաջին գումարտակի վաշտերից մե­
կին հանձն արարեց չհեռանալ թուրքաց շարքերի մեջ մխրճված
զորավարից։
— Պաշտպանեցե ք նրան բոլոր կողմերից, — հանձնարարեց
նա։ — Տեսնո՞ւմ եք՝ ուր է հասել։
Իսկապես, ճակատի հրամանատարը, ինքնամոռաց կատաղու­
թյա մբ զարկվելով թշնամոլ առաջապահների հետ, արդեն դուրս
էր եկել Ձիմնի ղըռ բլրի ստորոտը։ Նրա վիթխարի թրի հար­
վածներն աջ ու ձախ տապալում էին աղմուկ–աղաղակով իրեն
մոտեցող ասկյարներին։ Վերից մեկը հրացանով նշան էր բըօ.–
նել նրա վրա։ Վարանդեցի դիպոլկահարը, — որ զորավարի թիկ­
նապահ վաշտի զինվորներին էր խառնվել, — տեսավ նրան, և
հաջորդ վայրկյանին թուրքը դիտապաստ ընկավ ու ցած գլոր­
վեց հրացանը գրկած։ ,
— $աքա"ր, դուք զորավարին հետևեցեք, զորավարի կողքից
չհեռանաք, — առաջարկեց Արշակը։ — Իմ գործը նշան բռնողների
հետ է։
Հետո սրատես արծվի պես աչք էր ածում թուրքաց դիրքերի
վր ա. հենց որ մեկն ու մեկը գող առնետի նման գչուխը հանում
էր հողապատնեշի թիկունքից, նրա գնդա*կն առած ետ էր շուլալ-
վոլմ, որպեսզի այլևս գլուխը շբարձրացնի։
Գնդապետ Պողոսբեկը, երկրորդ գումարտակի գլուխն ան­
ցա)ծ, զարկվում էր Չիմնի ղըռի հյուսիսային լանջն ի վ ^ր հոր­
դացած լա վայի դեմ։ Նա գիտեր, որ այդ կողմից հաջողոլթյոճ
ունենալու դեպքում թուրքերը կտարող են ռազմաճակատի հրա­
մանատարին առնել շրջափակման մեջ։ Չի կարող պատա հել.
որ նրանք արդեն իմացած չլինեն, թե այն ի՜նչ կարմիր վերար­
կու էր, որ փրթում էր իրենց առաջապահներին։ Նրանք ամեն
կերպ կջանան ողջ֊ո ղջ ձեռք ձգել մի այդպիսի որս։
Նրանք շա տ բան կուզենային...
Տայց գա հայոց օրն էր։ Եվ այդ օրը հայերն էին, որ պետք
է կարողանային, հայերն էին, որ պետք է կատարեին՝ ի նչ որ
կամ ենային։
Պողոսբեկ Փիրումյանի երկրորդ գումարտակից մի վաշտ ճեղ–
քել էր թուրքերի շղթան, փտել նրանց դիրքերը, կատաղի սվի–
 նամարտ էր տալիս։ ճեղքը լայնաըավ, մնացած զորքն էլ սկսեց
բարձրանալ լանջն ի վեր։
— Առա ջ։ քաջե ր, առա ջ, — երկարեց գնդապետի խրոխտ
ձայնը։
Եվ այն է, շարժվում էին զորական խմբերը՝ արնստվա՛ծ ու
սարս ափելի, սարսափն ու մահը մոռացած, երբ երիտասարդ
կոռնետ Հովհաննես թաղրամյանն իր հեծյալ հնգյակի հետ աջ
թևից սրընթաց եկավ գնդապետի մոտ։ Քրտնաթոր նժույգները
մեկեն մեխվեցին իրար կողքի։ թաղրամյանը թեթևակի խթանեց
իր ձիուն, կիպ մոտեցավ Պողոսբեկ Փիրումյանին և հևալով
ինչ–որ շշնջաց նրա ականջի տա կ։ Չէր կ սւրելի կասկածել, որ
շատ կարևոր ու ոգեպնդիչ չուր էր հաղորդումէ Փիրումլանր
պայծառացավ, անմիջապես հայացքը դեպի աջ դարձնելով՝ հո­
րիզոնում տեսավ փոշու ամպ, որը Թալինի կողմ երից հոսում էր
դեպի Չիմնի ղըռի հյուսիսային փեշերըէ Ապա շրջվեց, մի ձեռ–
քով գրկեց կոռնետի մեջքը, սեղմեց իրեն։
— Կեցցե ս, տղարս, — ասաց, հետո թուրը գլխից վեր բա ր ձ ֊
րացնելով՝ գոոսւց.— ՛քաջեր, սասունցիներն են օգնության դա–
■ լիս։ Հառա ջ։
Բաղրամյանի հեծյալները հետևեցին գնդի հրամանատարի
թափորին և նրա օրինակով անմիջապես թրամարտի մտան թուր­
քերի հետ։ Հինգ հոգին ու ինքը՝ Բաղրամյանը, իրարից անբա­
ժան, իրար թիկունք դարձրած՝ մխրճվել էին թշնամու շարքերի
■ մեջ և թրատում էին աջ ու ձախ։
. Սասոլնցիների հեծյալ երեք հարյոլրյակն իրեն սպասեցնել
չտվեց։ Պանդուխտ֊Մ իքայել Սեֆերյանի գլխավորությամբ երեք
հարյուր քաջեր՝ թևավոր նժույգների ականջները մտած, ճա–
■ նապարհի փոշին երկինք հանած, դուրս եկան Չիմնի ղըռի
հյուսիսային փեշերը։ Հետո այստեղից էլ Պանդուխտ֊Մ իքայել
Սեֆերյանի մշեցի քաջերը բլրի վրա ամրացած թուրքերի գըլխ–
ներին իջան որպես շշմեցնող հարված։ Իսկ թուրքերը, հարավից
. ու արևելքից հասնող հարվածներից խելակորույս, մշեցին ելլին
գիմադրելը համարեցին անօգուտ ու կործանարար։ Հենց ինքը՝
Պանդուխտը, մի խումբ խիզախների գլուխն անցած, սպառնա­
լից շրջապատեց Դարդանելյան դիվիզիայի 108-րդ գնդի շտաբը,
որ մի ընդարձակ վրանում էր գտնվում։ Թուրքերը, զենքերը ցած
գցելով, հանձնվեցին։ Գնդի հրամանատարը, գլխաբաց ու խ ո ֊
, 434
նարհ, ելավ վրանից, կազալով (երևի խղճահարություն հա րու֊
ցելրւ համար) ներկայացավ Պանդուխսւին։
— Հանձնվում ենք, աղա՜ , — իբր արժանապատվությամբ
խոսեց նա։ — Ձերոնցից էչ մեզ մոտ կան...
— Տարե՜ք բոլորին, — թուրք բարձրաստիճան սպայի տե­
ղեկության հանդեպ անտարբեր՝ յուրայիններին կարդացրեց հայ
հրամանատարը։ — Հանձնեցեք ռազմաճակատի հրամանատար
Դանիելբեկ Փիրումյանին։
Ապա առյուծաբաշ նժույգին խթանեց, առաջ անցավ։ Բլրի
գագաթին էր նա։ Շոգ էր, մի պահ գլխարկը հանեց։ Արարա­
տից եկող հովը խաղաց աչիքավոր, թուխ մազերի հետ։ Ձին
վրնջում էր անհանգիստ։ Բաշը շոյեց՝ ականջին ի ն չ֊ո ր խոսելով,
և նա սմբակներով հողը վարեց։
Խմբի զինվորները գրավել էին մի թնդանոթ, երկու գնդացիր
և ահագին զինամթերք։ Գերի ասկյարների շալակը տված փամ­
փուշտների ւսրկղները՝ բերին հրամանատարին ի տես։
Իսկ Տիմնի-ղըռից ու Թոլչքի թափայից այն կողմ երիտ ա–
սարդ Կարո %ասաբբաշյանի դումարտակը դեռ գնդակոծում էր
թուրքերի թիկունքային ուժերին։ Դժվար էր գուշակ\ել, թե ինլ–
պիսին կ/իներ ճակատի վիճակը, եթե այս գումարտակը հայտ–
նըվ ած չլիներ թշնամոլ թիկունքում, և թուրքերն իրենց ուժերի .
կեսը շուռ տված շչինեին խոր թիկունքում հայտնված այգ ան­
սպասելի ուժի դեմ։ Իսկ հիմա թիկունքից ու ձախ թևից ա ն ֊ .
սպասելի հարվածներով խարխլված, ճակատում հիմնովին ջախ-
ջախված, անհույս ու անհեռանկար՝ թուրք զորքն սկսեց նա– :
հանջել։ ■
Նահանջի հրաման էր տվել Վեհիբը՝ Կովկասյան ճակատի
հրամանատարը, և նահանջը կանոնավոր, պակաս զոհերով կազ­
մակերպելու պարտականությունը դրված էր Շևքի փաշայի ու
քյագփմ Կարաբեքիրի վրա։ Թուրքաց զորքի մնացորդներին պետք՝
էր միայն երանելի նահանջ բառը։ նրանք թիկունք դարձրին
ու անկանոն, անկազմակերպ, իրար կոխ տալով, վայր ընկ­
նելով ու սողալով ետ փախան։ Բ՝ողած զենք ու զինամթերքէ
պաշարեղեն ու հագուստ-կապոլստ՝ ամեն մեկն իր գլխի մա–
սին էր մտածում... Չնայած գլուխ պրծացնելն էլ դյուրին բան
չէր, որովհետև նախ թիկունք դարձրածներին թիրախ էին արեջ
հայ հրացանաձիգները, ապա հետապնդելու հրաման ստացան
հեծյալ զոյւաջոկատները. աջից Պանդուխտի մշեցիներն էին
հասնում ու կոտորում, ձախից Պերեկրյոստովի պարտիզաններդ
Մակեդոնի ոլ Թռուցիկ Հովսեփի մարտիկները, կենտրոնում*
ճակատի գծի ամբողջ լայնությամբ՝ Պողոսբեկ Փիրումյանի դու*
մարաակները, նրանք, որ Մահապարտ անվամբ էին ճակ ատա
մ ար չ/7 մտել, բա յց իրենք էին մահ տալիս ու տարածում, թ շ ն ա ֊
մո ւ մահք հայոց հողն ավերողի՜ մահ*

Հ աձո9 զոք*քն աձԳ°Ր ք հ զոհեր էր տվել, միայն հարյուր տասը

զինվոր և չորս թե հինգ ավագ ու կրտսեր սպա, սոսկ երկու
անգամ ավել, քան նախորդ օրվա ինքնագլուխ հարձակման հա–֊
մար։ Զոհված զինվորների մեծ մասն էին կազմում տեղական
աշխարհազորայիններն ու անփորձ պատանիները, որ հավաք­
վել էին էջմիածնի ճեմարանից, Երևանի դպրոցներից։ Ռազմա-
ճակատի հրամա՛նատարը որոշել էր նրանց բոլորին հողին հ ա ն ձ ֊
նել մի տեղ, եղբայրական մեկ գերեզմանոցում։ Մտածում էր,
Որ լավ օրեր կգան, և երախտապարտ ազգն այդ սրբազան դ ե ֊
րեզմանի վրա փառքի սյուն կկանգնեցնի, հավերժական հուշա ֊
կոթող կամ տաճար կկառուցի, որովհետև զոհերը հիմնականում
մոտակա գյուղերից էին, Վաղարշապատից ու Երևանից։ Սակայն
դփջերը եկան նրանց հարազատները, մոմի լույսով գտան յ ո ւ ֊
բայիններին և խնդրեցին՝ թույլ տալ, որ տանեն, իրենց պա­
պենական գերեզմաններում պահ տան հոդին։
Վիրավորները, շուրջ երկու հարյուր հոգի, նախ տեղափոխվել
էին Սարդարապատ կայարան։ կառամատույցի երկարությամբ
շարված էին պատգարակների վրա, գետնին։ Շատերը նստել
էին՝ վիրակապով ոտքը կամ թևը ղրկած և տնքում էին ցավից,
ետ ու առաջ օրորվում։ թորամ ասի բժշկական աշխատողներն
ոլ օգնությա՛ն եկածները, նրանց առաջին օգնությունը ցույց տա­
լուց հետո, սպասում էին գնացքի, որ տանեն Երևան։
Այստեղ էր նաև վարանդևցի Արշակը։ Եկել էր ճանապարհ
դնելու իր ընկեր թաքարին, որը ծանր վերք էր ստացել ուսից
ոլ գոտկատեղից և լուռ, հայացքն աստղերին՝ տնքում էր։
Արշակն օրվա վերջում էր իմացել ընկերոջ վիրավորվելը*
Վազել էր մոտը և ողջ ու կենդանի տեսնելովկատակի էր տվել.
— Ա՞յ տնաշենի տղա, մի կուճի գնդակից էգ ահագին բոլդ
ծալել ես, թեք ընկել...
Բայց հետո տեսավ, որ դրությունը լուրջ է, իրարով անցավ,
վազեց բուժքույրերի Ու բժշկի ետևից, նրանց կարծիքն իմա­
ցավ ոլ կոտրված վերադարձավ վիրավորի մոտ։
— Ջաք ա ր> Ունքդ փոթ չգցես։ Կարևորն էն է, որ վերքերդ
բուժեն, հասնես տուն։
— Կասկս կոտրած ես էլ ո՞ւմ եմ պետք, ա յ Արշակ, — ծանր
տնքաց քաքարը։ — Կոնդ ապրելուց լա վը մեռնե՞լը չի։
— Անհամ ֊ա նհա մ մի խոսի։ Ես կգամ, թեզ կտանեմ, մեր
դարբին Սիմոնի ձեռքը կտամ, մի ջաբթամ կշինի նոր մորից
ելած...
— Է, կասկս երկաթից է, ծեծելով կարգի է բերելու, հա՞*.*
— Տղա*, քո ի՞նչ գործն է, թե ի նչ է անելու* յախո"ւ է դնե-
լու, թ ե ժ ֊թ ե ժ խորոված դմակ է վրան կապելու**. Ես շա՞տ եմ
իմանում՝ ինչ աչքակապությամբ է քեզ ոտքի կանգնեցնելու։
Իմ աչքով եմ տեսել, թե ոնց սայլով բերում են իրեն պահ տա­
լիս, մի շաբթից ոտքի է կանգնում, վերուվեր խաղալով գնում...
— Լավ հեքիաթ ես պատմում, — տնքալով դեմքը կնճռոտեց
թաքարը։ Բայց ընկերն զգում էր, որ նրա դեմքին արդեն հույսի
շող կա, որ պետք է պահի իրեն։ — Դու հիշիր իմ խոսքը, Ար­
շակ,— հետո խաղաղված, ցածրաձայն ասաց վիրավորը։ —
Պարտական մնաս, թե չկատարես։ — Ուրախ ձևացող Արշակն
զգաստացավ՝ հո կատակ լի՞ անում։ — Կռիվը պրծնի, թե չէ,
ոտքդ գցիր Փարաքար...
— Տաքար, կռիվ ենք անում, և մեզ են սպասում Ալեքսանդ-
րապոլն ու Ղարսր... Համ էլ կռվի բանը գիդվալ չի. դու ծրագիր
եք քաշում, ինքը ջնջում է։ Կռվի աստվածը մեռնի...
— Է , ես քեզ կարգին բան եմ ասում, դու խոսքդ կտուրն
ես գցում, ը՞ հ, — տնքալով ու դժգոհ՝ երեսը շրջեց Տաքարը։
— Դե՞, լա՜վ, հրամանդ կատարված կլինի, պարոն ափի–
ցեր,— քթի տակ ժպտալով, հիվանդի կողքին կկզած՝ աջը պատ­
վի բռնեց Արշակը։
— Ա՞յ, էդպես խոսի, որ հանգիստ բաժանվենք։
Թուրք վիրավորներին հավաքող սանիտարական խմբերը ևս
իրենց պարտականությունը կատարել էին մինչև մութն ընկնելըէ
437
Նրանց էլ պիտի Երևանի հիվանդանոցները փոխադրեին և դա րձ֊
յալ սպասում էին գնացքի, սակայն Սարդարապատից երկոլ-ե֊
րեք կիլոմետր արևմուտք, երկաթգծի կողքին, որովհետև բոլորն
էլ ծանր վիրավորներ էին, և անհնար էր ջալակով այդքան տա­
րածություն կտրել, տանել ավելի քան երեք հարյուր հոգու։
Թուրք վիրավորներին հավաքող խմբերի ղեկավարը Խնոլսի
գնդի ավագ բժիշկ –Բրիստափոր Փիրոլմյանն էր, որն այդօր
ստիպված էր բաց դաշտ ում կատարել նաև բարդ վիրահատոլ–
թյուններ, որովհետև կային այնպիսի վիրավորներ, որոնց ստա­
ցած վերքերը վայրկյան առ վայրկյան բարդանում էին, դառ­
նում ավելի ծանր ու մահացու։ Նրա օգնականներից շատերը
դժդոհոլթյամբ ու տրտունջով էին կատարում իրենց պարտա­
կանությունը։ ■
— Աչքներիս լո՜ւյսն են, հիմա էլ այսքան տեղը շալակած
բերում ենք...
— Ւ՜նչ էլ պինդ են ճ ակատները, հա . ջարդուխուրդ եղած
էլ ապրում են...
Գանգատավորները տարեց կանայք էին։ Բժիշկն անհար­
մար էր զգում նրանց դիտողություն անել կամ որևէ խոսքով
արձագանքել։ Մանավանդ որ ներքին մի ձայն հոգու խոր խոր­
քերում համերաշխ էր նրանց հետ։ Սակայն պատահեց այնպես,
որ ինքն էլ իրեն պարտադրված շրջանակից ելավ։ Ոտքից ու ձեռ-
քից վիրավոր բարձրաստիճան մի սպա սկսեց դոռալ սա–
նրտարների վրա։ Բժիշկ Փիրոլմյանը մոտեցավ, վերքերն ստու­
գեց։ Պարզվեց, որ սպան թևին թրի հարված է ստացել, ոսկորը
հիմնովին ջարդված էր, և կապելն այլևս ավելորդ էր. թևը պի­
տի կտրվեր։ Նա իր իմացած կովկասյան թուրքերենով, որքան
կարելի էր հանգիստ, վիրավորին բացատրեց անելիքը, որ չի
կարելի ուշացնել։ Եվ այստեղ թուրքն ավելի հերսոտվեց, նո­
րից գոռգոռաց, հայհոյեց անհասցե։ Բժիշկը, իրեն զսպելով,
ասաց.
— Տեսնողներն էլ կարող են կարծել, թե դուք այստեղ կու­
րորտ եք եկել, և այս հայերը ձեր նման պատվարժան մարդ­
կանց վատ են սպասարկում։
— Եթե դիտես, թե ինչի՜ համար եմ եկել, էլ ինչի մի դրն-
դակ չես մեխում ճակատիս։ Չէ՞ որ դրանից հեշտ բան չկա>
կոտրատված ոտք ոլ ձեռքով ընկած եմ առաջդ, — խեղդվելով
դոռաց սպանէ -
— Չգիտե՞ք ինչիէ
— ՅոՀխ, րիլմանամ։
֊ Որովհետև մենք թուրք չենք, — սեղմած ատամների արան­
քից նետեց երիտասարդ բժիշկը և բուժքրոջը կարդադրեց սրըս–
կել, որ թուրքը հանգստանա։ — Հետո էլ պատրաստեք վիրա–
հ ա տ ո լթ յա ն ։

* փ
*

Երևանյան ռազմաճակատի հրամանատար զորավար Սիլիկ–

չանը Երևան ու Թիֆլիս էր հեռագրել հաղորդելով Սարգարա–
պատչան գծի փառավոր հաղթանակի մանրամասները. «Վար­
դանանց ճակատամարտի սրբազան օրը հայոց զորքը պսակեց
թուրքերի չեղած-չտեսնված ջարդով։ Թուրքերը գլխապատառ
նահանջում են՝ պատերազմի դաշտում թողած իրենց անհամար
մ եռելն երին ու վիրավորներին, իրենց պաշար ակիր սայլերն ու
տեսակ-տեսակ ռազմամթերքը։ Մենք փոքրաթիվ զոհեր ենք
տվել՝ մի քանի տասնյակ զինվոր և տասնինն սպա։ Ծանր ու
թեթև վիրավորների թիվը չի անցնում երկու հարյուրիցէ Եվ հե­
ռու չէ այն օրը, երբ մենք ետ կառնենք թուրքերի կողմից նեն­
գորեն գրավված Ալեքսանդրապոլը»։
Հենց այդ օրվա երեկոյան էլ Վաղարշապատի ու Երևանի
խանդավառ բնակչությունը ծանոթացավ Սիլիկյանի նոր կոչին,
որը փակցված էր մարդաշատ փողոցների ակնառու տետրում,
մեծ շենքերի մուտքերին ու դարպասներին։ «Հա յերր , — դրում
էր վերջին երեք օրերում ոգևորված ու հաղթանակի հավատին
լծված զորավարը, — մեր քաջարի զորքերի հերոսական գործու­
նեությունը շարունակվում է, և տաճիկ զորքերը նահանջում են։
Մենք պետք է ետ վերցնենք Ալեքսանդրապոլը, որն այնպես
նենգորեն գրավեցին տաճիկները։
Մեր բոլորիս մտքերը ամբողջովին պետք է ուղղված լինեն
դեպի Ալեքսանդրապոլը, մենք պետք է ետ վերցնենք այն և
հետո միայն բանակցության մեջ մտնենք տաճիկների հետ
խաղաղություն կնքելու։
 Մեզ բոլորիս շատ լավ պետք է հայտնի չինի, թե ո ր աստի­
ճան գրգռվել է անկուշտ և միևնույն ժամանակ թույլ, տաճիկ
կառավարության ախորժակը, Նա պահանջում է ամբողջ Ախալց–
խայի, Ալեքս անդրապոլի և էջմիածնի գավառները1 էջմիածնի
վանքի հետ միասին և Երևանի, Նախիջևանի գավառների մեծ
մասը։
Մի՞ թե մ ենք պիտի տ անենք այդպիսի անարգանքը։ Մի՞թե
հեշտ ու հանգիստ սրտով պիտի տանք թշնամուն մեր հայրենի
Հողերը, որ կերակրել, կերակրում են և պիտի կերակրեն մեզ և
մեր սրբատեղինՀ սուրբ էջմիածինը։
Ո՞չ» երբեՀք, հայ ժողովուրդ, դու չպիտի թույլ տաս այդպիսի
անարգանք։
Եվ այգ անարգանքը տեղի չի ունենա, եթե մենք հասնենք
մինչև Ալեքսանդրապոլ։
քիչ է մնացել մինչև Ալեք սանդրապոլը, հարկավոր է միայն
օգնել խրամատներում գտնվող մեր քաջերին և մի 3 — 4 օրից
հետո մենք կհասնենք մեր նպատակինւ
Ուրեմն, մի՜ դան դաղեք, հայե ր, շտապով խմբվեցեք խիտ և
համերաշխ շարքերով, վռնդեցե ք թշնամուն մեր հայրենի ար­
յունաներկ հողերից, և թող ձեզ հետ լինի ձեր հետնորդների օրհ­
նությունը։
Բոլորգ դեպի զե՜նք։
Դեպի Ալեքսանդրապո լ։

Երևանի զորամասի հրամանատար՝

Գեներալ Սիլիկյան»)*

Իսկ բուն ռազմաճակատում օրվա ահռելի տառապանքից

խոնջացած ու անօրինակ հաղթանակից գինով հայ զորքը ժա­
մանակավոր ու ծանծաղ փորած խրամատներում, իբր թե, հան–
գրստ անում էր՝ առավոտյան թշնամոլ հետապնդումը շարունա­
կելու համար։ Սակայն հանգստանալ չկար, որովհետև մարդիկ
շատ էին հոգնած, ջղերը ծայրաստիճան լարված էին, հաղթա–
նակի երջանկության ու կորուստների ցավի ստեղծած հակոտնյա
զգացումներից պայթում էին սրտերը։ Ամենուրեք ափսոսանքով
ու կսկիծով էին խոսում կամ լռում ճակատի հրամանատարի որ­
դու մասին։ Իսկ Հինգերսրդ գնդի մահապարտներն իրենց պա­
հում էին սգվորների պես, որովհետև նրանց աչքի առաջ էր, որ
Հովսելիը գնաց անկարելի ու անհնար սխրագործության, հողմա­
ցրիվ արեց գնդի ճանապարհը մահվամբ գոցող գնդացիրները։
Հողմ ացրիվ արեց, ապա ւէֆրափոր ու հոջոաւէած ըն1վաւԼ շն ասլ՝.
մարդակերների ձեռքը։
Ի՞նչ եղավ նրա վիճակը հետագայում։ Թուրքերը ո՞ղջ թողե­
ցին իրենց մեջքը կոտրողին, թե՞ թուրքավարի հաշվեհարդար
տեսան հետը։ Գուցե իմացել են, թե ո՞վ է նա և հիմա գեհե­
նային տառապանքներ են պատրաստում հոր ու որդու համար՝
իրենց Սարդարապատ յան խայտառակ ջարդին ի տրիտուր։
Չիմնի ղըռ բլրի ուղղությամբ թուրքերին հետապնդող մա­
հապարտներն իրենց գնդապետից հանձնարարություն էին ստա­
ցել փնտրել ու գտնել Հովսեփին։ Հետախույզ ընտիր հեծյալ­
ների մի խումբ հատուկ առաջադրանքով իր փնտրտուքն սկսել էր
դեպքի վայրից և, ճանապարհին թուրքական գիծը սանրելով, խո­
շոր կուտակումների վրա կայծակի պես իջնելով, բավական
մխրճվել էր թշնամոլ զորաշարքերի մեջ, հասել Կարա-բոլրուն
բլրի մոտերքը, այնտեղից էլ իջել Արաքսի ափը՝ հասել Կարա–
ղոլլա կիսակայարանի մոտերքը, — ո՞չ մի արդյունք։ Մնում էր
մտածել, որ գերի վերցնողներն իմացել են նրա ով լինելը, ան­
միջապես փոխադրել են խոր թիկունք, գուցեև Ալեքսանդրա–
պոլ, ուր որ իրենց գլխավոր հրամանատարության շտաբն էր,
և պիտի թանկ ծախեն գերիների փոխանակության ժամանակ։
Սատանա՞ն իրենց հետ, — հոգեմաշ մտածումների մեջ ինքն
իրեն ասում էր Պողոսբեկ Փիրոլմյանը, — ինչ գնով կուզեն, թող
ծախեն, միայն թե ո՛ղջ ՚ի ն ի , միայն թե ո ղջ լինի...
Պատանի Հովսեփ Փիրումյանի կսկծալիք ճակատագիրը տի­
րում էր զորքին զբաղեցնող բոլոր հարցերի ու ապրումների վրա։
Սակայն երևի թե ամեինց շատ այդ ցավով տառապում էր Գա–
րեգին սրբազանը։ Այդ անխոնջ ու անդադրում մարգն ամբողջ
օրը պատերազմի դաշտ ում էր, զինվորների հետ, հրամանա­
տարական կետերում։ Մայիսյան արևի տակ, ճառագայթների
փնջեր արձակող լանջախաչը ձեռքին, օրհնում էր ու խրախու­
սում, ոգևորում էր ու ատելություն բորբոքում։ Նախընթաց օրերի
զրույցն երից ու հանդիպումներից նա դարձել էլ բոլորի մտե–
րիմը։ Սիրում ու հավատում էին՝ որպես իսկական որթի։ Նրա
հայտնությունը մի նոր ում էր տալիս մարդկանց։
■ Եվ, այսպե՛ս, հաղթական օրվա բոլոր մամերն ու վայրկ­
յաններն անցել էին նրա աչքի աոջևով ու նրա սրտի միջով։
Հաղթանակը լուր չէր նրա համար, որ պիտի բերեին ուրիշները,
հաղորդեին իբրև սրտապարար երջանկություն։ Հաղթանակը նրա
մասնակցությամբ ծնված, հասունացած ու ավարտված օրն էր,
հրի երջանկությունը սիրտն էր լցվում լուսաբացից սկսած,
վայրկյան առ վայրկյան, և այղ պատճառով էլ սիրտը դիմա­
նում էր։ Օրվա ընթացքում նա հազար անդամ մտածել էր ռազ­
մաճակատի հրամանատարի մասին։ Չէր պատահում, որ հիշեր
և օրհնանքի խոսք լասեր, արևշատություն չմա ղթեր... Եվ չ մ ը ֊
տածեր նաև, թե նա՝ այդ մեծ մարդը, այդ օրվա հաղթանակի
մտմտողը, արարիչն ու կ^-ողը, իք* սրտում ինչպե՞ս է պար­
տակելու այսպիսի մի երջանկություն, այս հաղթանակի ե ր ֊
ջանկությո ւնը...
Եվ երբ դիրքերից մեկում նրան հայտնեցին, թե Չիմնի ղըռի
ձախ փեշին զորավարի տղան գերի է ընկելՏ ու պատմեցին նաև
մանրամասները, նա կայծակնահարի պես եղավ, ծնկները ծ ա լ֊
վեցին, և ծնկաչոք, աչքերն անտարբեր երկնքին հառած, դ ո ֊
ղացող շուրթերով ցավի ու մրմուռի անհոդաբաշխ կանչեր էր
արտաբերում։ Կայծակի պատճառած շչաց ումն անցնելուց հետո
էր, որ նա ուշքի եկավ և մտածեց, թե իսկ հիմա՞ ինչպես պիտի
դիմանա, երբ երկուսն էլ ահռելի են՝ և՜ հաղթանակի երջանկու֊
թյունր, և՜ խիզախ որդու ողբերգությունը։
Նա շտապեց հրամանատարակա՛ն կետը։ Չգիտեր՝ ինչո՜վ կ ա ֊
ր ող էր սփոփել որդեկորույս հոր սիրտը, ի՜նչ խոսքեր պիտի
ասեր նրան, և լեզուն ի վիճակի պիտի լինե՞ր նրան ասելու այդ
խոսքերը։ Դնում էր* մտքում անիծելով հայի բախտը։
Սրբազանը Դանիելբեկ Փիրումյանին գտավ հրամանատա֊
րական ուժերով շրջապատված, հաջորդ օրվա անելիքների մա­
սին խոսելիս։ Մոմի դեղին ու աղոտ լույսը նրա հոգնած ու
կնճռոտված դեմքի վրա փռել էր մի խորունկ թախիծ։ Խոշոր ա չ ֊
ա
քերր երևամ էին ավելի խոր ընկած։ քունքերի Ու թեղերի ճեր~
մակն ավելի էր շատացել։ Աչքերը խոնավ էին ու կարմրած։
Vրբազանն ընդառաջ գնալով փարվեց նրան, ուզեց ասել
մխիթարանքի խոսքեր, սակայն առաջինը նա ի նքը խոսեց։
-— Աստվա՜ծ է արել, սրբազան, աստվա՜ ծ , — խռպոտ ձ ա յ֊
նով ասաց նա։ — Չէ՛* Որ ես ինքս երեկոյան ծունկի էի եկել
Արարատի առաջ, խնդրել էի այս հաղթանակը։ Հատուցման հ ա ֊
մար ես երեքիս կյա նրն էի խոստացել* միայն այդքա ն է ունե­
ցա ծս...

փ փ
*

Բաթում ում խոնավ ու մշուշոտ օրերին հաջորդեց արևոտ,

պայծառ եղանակը։ Սակայն բանակցությունների վրա իջած
մշուշն այդպես էլ չէր ցրվում։ Ծանր էր հատկապես հայերի վի­
ճակը։ Նրանք ասես դատապարտված էին անշարժության, որի
մեջ պարտավոր էին լուռ ականատեսները լինելու հարևանների
կասկածելի շարժումների։ Մուսավաթական Հաջինսկին ու Ռա ֊
սոլլզադեն մեկզմեկ անհետանում էին, և հետո պարզվում էր,
որ Տրապիզոն են գնացել ու վարել են սեպարատ խորհ րդակց ո ւ ֊
թյուններ թուրքական եռապետության բանագնացների հետ։
Խան֊Խ ոյսկին էլ Վեհիբ փաշայի սիրալիր ընդունելությանն էր
արժանանում, և միասին գծում էին ռազմ ական պլաններ, որոն­
ցով Նովկասը պիտի իր լեռնեցի վրա տնկեր իսլամաթուրքական
դրոշը։
Անգործ չէին նաև մենշևիկ պատվիրակները։ Չխենկելին,
օրինակ, օգտվե/ ով Անդրկովկասյան ընդհանուր պատվիրակու­
թյան ղեկավարի իր պաշտոնից, միայնակ ու ինքնագլուխ հանդի­
պումների էր գնում թուրքերի մոտ, տեսակցում էր գերմանա­
կան ներկայացուցիչ Ֆոն էոսովի հետ, այդ հանդիպումներում
քննում էր բացառապես Վրաստանի ճակատագրին վերաբերող
հարցեր և արդյունքները Փոթիից հեռախոսով հաղորդում իր
կառավարությանը, հանձնարարություններ էր ստան ում հետա­
գա գործն ակ ան քայլերի համար։
Փոթին վրացիների ձեռքին էր և հեռախոսային ուղիղ գծով
կապված էր Ս*իֆլիսի հետ։ Թիֆչիսում էն գտնվում Հայոց ե ր կ ֊
ա
րի բախտն իրենց ուսերին առած կազմակերպություններըէ
Նրանց ղեկավարների հետ կարելի էր գոնե հեռախոսով կապ-
վել Փոթիից, խորհրդակցել, որոշակի գործ կատարելու և
անհեռանկար փակուղուց ելնելու համար։ Սակայն նրանք այդ­
պիսի փորձ իսկ չէին անում, որովհետև, երևի, մտածում էին,
թե դաշնակիցների կողմից դա կարող է համարվել անպարկեշ­
տություն։
Եվ ահա այս ժամանակ էլ Հովհաննես Թաջազնունին հիշեց
իր մի բարեկամի խոսքը հայոց պատվիրակության ղեկավարի
մասին։
Դեռ Թիֆլիսոլմ էին և պատրաստվում էին Թաթում ճանա­
պարհվելու, երբ այդ բարեկամի հետ հանդիպեց ու հաղորդեց,
որ Թաթում ում թուրքերի հետ բանակց ությունն եր վարելու են
գնում, և հայկական պատվիրակության ղեկավար է նշանակ­
ված Ալ եքսանդր Խատիսովը։
— Ալեր սանդր Թվա՞ն ովիչը, — մռայլվելով իսկույն հարցրել
էր այդ բարեկամը։
— Այո՜, Ալեքսանդր Խատիսովը։ Թյուրոյի անդամները
գտան, որ...
— Թ՞նշ գտան, — հիմա բորբոքված դժգոհեց մտ երիմը։–
քաղաքական այդ մոցիկուլը հիմա էլ ձեր դրո՞շն է ձեռքը վերց–
րէլ,
— Գտան, որ բանիմաց ու ձեռներեց մարդ է, և հարմար է,
որ նար ղեկավարի պատվիրակության հ այկական մասը, — հան~
ԳՒԱտ բացատրեց ք աջազն ունին։
— Թոլոլ։ մ ոցիկուլներն էլ ձեռներեց են լինում, այլապես
կտապալվեն առաջին իսկ ձեռնարկի մեջ։
— Ւ՞նշ վատ է, որ այդ ձեռներեց գործիչը ծառայելու
է մեր դատին։
— Գիտե՞ս ինչ, Հովհաննես, — հիմա էլ մտերիմն սկսեց
հանգիստ բացատրել ք աջա զն ունուն, — մ ոցիկոլլի հետ գործ
ունեցող երկու կողմերից յուր աքան չյո ւրն էլ համողված է լի­
նում, թե ն ա ՒԴ մ արդն է...
— Հետո՞։
— Հետո էլ այն, որ մոցիկոլլը միշտ և ամեն տեղ միայն իրեն
է ծառայում, իր փորին ու գրպանին և թքած ունի երկու կողմե
րից յուրաքանչյուրի վրա՝ միասին վերցրած ու առան ձին ֊ա ռ ա ն ­
ձին է
Առաջին օրերի ապարդյուն վազվռտուքից, ստացած սուտ
խոստումներից ու տված հեղհեղուկ հավաստիացումներից հետո
կատարյալ անգործության էր մատնվել հայոց դիվանագիտու­
թյան ղեկավարը։ Նա հենց այն գլխից չէր հավատում թուրքե–
րին, սակայն բանակցոլմ էր հետները՝ մտածելով, որ ինքն էլ
նրա՞նց կխաբի, և արդյունքում կհավասարվեն։ Սակայն շատ
շուտով համոզվեց, որ թուրքերի խաբելն իսկապես խաբել է ու
կործանարար, իսկ իրենը՝ մկան կատակ, որը միայն կատվի
ախորժակն է գրգռում։ Չէր հավատում նաև անդրկովկա սյան
դաշնակիցներին։ Սայց և չէր կարծում, թե նրանց խաբելը էա­
կան որևէ նշանակություն կունենա գործերի ընթացքի համար,
մանավանդ, չէր էլ կարծում, թե նրանց կհաջողվի խաբել իրեն՝
հենց այգ դաշն ակից կոչվածներից ավելի խելոք, ավելի ձեռ­
ներեց, տասն ապատիկ խորամանկ գործչին։ թաթում ճանապարհ­
վելիս Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհրդի նախագահը նրան
զգուշացրել էր, «Խորամանկ են մեր գործակիցները, — ասել էր։ —
Այնպես արեք՝ մեր թիկունքում սև գործ չտեսնեն» ։ քմծիծաղել
էր Խատիսովը, «Թե որ տեղը եկավ, նրանք մեզանի՞ց պիտի
խորամանկություն սովորեն, — պատասխան ել էր նա և մի փոքր
ընդմիջումից հետո ավելացրել էր, — Դրանց բոլորի կաշին գա–
բաղխանից եմ ճանաչում»։
Ալեքսանդր Խատիսովը, հավանաբար, իր ուժերը գերագնա­
հատել էր այն ժամանակ կամ պարզապես նկատի չէր ունեցել,
որ եթե ինքն ու դաշնակիցները դարաղխանայում հանդիպել են,
ապա նրանք էլ իր կաշին պիտի ուսումն ասի րած լինեն, գուցե
շատ ավելի հանգամանորեն, քան ինքը, որ նրանց կաշվի տակի
մասին ոչ մի պատկերացում չուներ։
Այսպես թե այնպես, Ալեքսանդր Խատիսովն իր հաշիվների
մեջ խիստ սխալվել էր։ Հայտնի չէ՝ նրան լիազորողներն այգ
հասկան ում էին թե ոչ, սակայն անմիջական գործակիցները՝
Մ. Պապաջանովը, Հ, Քաջազնունին ու Ս, Վրացյանը, հասկա­
նում էին, որ իրենց խարխուլ նավի ղեկը հանձնված է մի մար­
դու, որը, օվկիանոսային հեռաստանների համար հնարավո­
րություն և ուժ չուն ենալով, ելել է ծանծաղուտները և անհուսա­
լիորեն խրվել ցեխի մեջ։ Հասկանում էր հատկապես Քաջաղնոլ–
նին՝ չորսից ամենաաչալոէրջն ոլ ամենալրջմիտը, որն այն
օրերին վերջնականապես համոզվել էր իրենց առաքելության
սնանկության մեջ և տեսնում էր, որ գնալով իրենց խնդիրներն
առավել խճճվում են ու բարդանում» Նա, բարեբախտաբար,
իրենց համար ստեղծված իրադրության մեջ նշմարում էր նաև
միակ ելքն ու փրկության հեռանկարը և ցավում էր, հոգեկան
մեծագույն տվայտանքով գոնե ինքն իրեն խոստովանում, որ
իրենց յուրաքանչյուր նոր քայլ ավելի ու ավելի է հեռացնում
այդ մշուշոտ հեռանկարից։
Հովհաննես Քաջազնոլնին մասնագիտությամբ ճարտարապետ
էր, և նրան մոտիկից ճանաչողները գիտեին, որ դա նրա հա­
մար միայն մասնագիտություն չէ, այլև բնավորություն, մտա­
ծողության եղանակ, գործունեության կերպ։ Նա, առանց ավե­
լորդ ճիգերի, մտածում ու խոսում էր այնպես, որ բառերը շար­
վեշար կան գնում էին խոսքի ամբողջական շենքի մեջ, իսկ շենքը
Հիմք ուներ, ավարտուն կառուցիկություն, ներքին ու արտաքին
ամբողջականությոլն։ Մի անգամ Խատիսովին ասաց.
— Մենք եկանք Բաթում՝ նախօրոք չունենալով նախագիծն
այն շենքի, որը, իբր, կառուցելու ենք, բա յց հայտնի չէ՝ որտե ղ
և ի ^չ նյութերից։
- Ասում են՝ քոռ մոշահավի բունն աստված է շինում։ Այս
էր մեր հ ո ւյս ը ,– իբր թե կատակով պատասխանեց հայոց պատ­
վիրակության ղեկավարը։
— Իսկ երբ համոզվեցինք, որ աստված ինքն է քոռ մեր
ճակատագրի հանդե՞պ։
- Է՜, ի՞նչ անենք, սիրելիս, ծորվը թ ա փ վենք,– ժպիտով,
անհոգ հարցրեց Խատիսովը՝ վփճելու անտրամադիր, ամեն մի
լուրջ խոսքի պատասխանը կտուրը գցելու հակամետ։ — Ի դեպ,
այսօր Պոնտոսը կախարդական է։ Խորհուրդ կտայի վայելել
նրա ծոցի հրապույրները։ Մի ժամ առաջ ես ու Սիմոնը մտել
էինք և չէինք ուզում ելնել։
Նույն օրը մոտավորապես նման, չկպչող, չծավալվող մի
զրույց էլ ունեցավ Վրացյանի հետ։ Հետո ավելորդ համարեց
Պապաչան ոփի հետ խոսելը և մտածեց, որ սրանք իրենց նետել
են հոսանքի բերանը, սպասում են երջանիկ պատահականու­
թյան , որին ևս չեն հավատում։ Վրացյանն ասել էր. «Բարեկամ,
մեր այս վիճակում, միջազգային քաղաքական ու ռազմական այս
իրադրության մեջ մենք ի՞նչ կարող ենք անել, Լավագույն դեպ.
քամ մենք միայն կարող ենք պատվով մեռնել, բա յց ոչ հաղ­
թել ու փրկվել»,
է՛նթրիքի չգնացին, Ուտելու, նույնիսկ խոսելու տրամադրու­
թյուն չունեին (անտարբերություն խաղացողները հարկադրված
էին խոստովանել)։ Եվ այն ժամանակ Քաջավնոլնին նրանց
հարցրեց.
— Էլ այստեղ ի՞նչ ունենք անելու։ Ինչո լ վեր չկենանք,
գնանք մեր երկիրը, ազգի հետ վայ տանք մեր գլխին, կամ այն­
տեղ գտնենք այն հարը որով գուցե թե հնար լինի փրկվել մա­
հացու տառապանքից,
Սիմոն Վրացյանն ասաց.
— Մենք այստեղ ներկայացնում ենք մեր կուսակցությունը։
Եվ ձեռնունայն վերադառնալ, կնշանակի՝ ժողովրդի աչքում գցել
նրա պա տիվն ոլ հեղինակությունը, որոնք ձեռք են բերվել տաս­
նամյակների տքնությամբ, մեծագույն զոհողությունների գնով>
Հետո զրռւյցը զարգացավ այնպես, որ երեքն էլ խոսում էին
միայն իրենց կուսակցության մասին։ Հայ հեղափոխական դաշ­
նակցությունն այն երեկո շատ հոլովվեց երեքի բերանում։
Ոլշ գիշեր էր արդեն, Ա Քաջազնունու քունը չէր տանում։
Վերջին ամիսներին նա տառապում էր անքնությունից և գի­
շերվա մեծ մասն անց էր կացնում իր օրագիր.տետրի հետ։
Իսկ Սաթում ում գրելիք շատ կար։ Գրում էր, վիճում ընկեր­
ների հետ, պարպում անորոշ հոլյզերով ու տարտամ ապրում­
ներով ալեկոծված սիրտը։ Այդպես էր վրեժ լուծում իր ու դասա­
կիցների պարապությունից։ Եվ որքան էլ հուզված, ցավերն ու
ապրումները որքան էլ ալեկոծ, նա չէր կ։ւրցնում սեփական ձեռ­
քին ու գրչին տիրապետելոլ հավասարակշիռ ուժը, գրառումները
շարվում էին հարթ ու կոկիկ, ոչ նախշուն, բայց համաչափ ու
գեղեցիկ այն ձեռագրով, որին տիրապետում էր հոգեկան ամեն
տեսակ ապրումների ժամանակ։
«Այսօր Սիմոնն ոլ Խատիսովը երկար խոսեցին մեր կու­
սակցության մ ա ս ի ն ,– մայիսի 24-ի գիշերն էր գ ր ե լ։– Առա–
ջինի համար կուսակցությունից դուրս ոչինչ չկա և ինքն էլ ոնց
որ ծնվել է միայն նրան ծնրադիր երկրպագելոլ համար։ Երկ–
րռրզի մասին նույնը չէի ասի։ Ալեքսանդր Խատիսովը նման է
այն վաճառականին, որն իր ապրանքը հեռավոր երկրներ է
առաքում այս կամ այն հուսատու ընկերության նավերով։ Վաղը
կհայտնվի առավել վստահելի մի ընկերություն, շուռ կգա այդ
կողմի վրա։ Առևտո՞ւրն է կարևորը նրա համար։ Այդ էլ չէի ասի։
Վաղը հնարավոր լինի լծվելու առավել շահութաբեր մի գործի,
թեկուզ և հնակարկատություն կամ այգեգործություն, առանց
որևէ դժվարության այդ դործը կանի։ Մոտավորապես այդպես
էլ բնութագրեցի իրենց (դառնացած էի, խոսեցի անվերապահ
և թերևս մի քիչ դաժան)։ Ասացի,
— Սիմոն, քեզ համար գործիքն ավելի կարևոր է, քան
գործը։
— Ինչպե՞ս հասկանալ, գործի՞քս որն է, ենթադրենք, թե գործ
ասելով, պիտի հասկանալ մեր նպատակը։
— Այո՞, մեր նպատակը՝ հայ ազգի ազատագրությունը։ Ս՛ող
որ մի քիչ բարձր հնչի։ Գործիքն էլ կոլսակցոլթյունն է, որը պետք
է ծառայի նպատակին, եթե իսկապես պիտի ծառայի,,,
, — Իսկ չի՞ լինի, որ ասես, թե դու ինքդ ինչպես ես վերա­
բերվում այդ գործիքին (ի՜նչ էլ վիրավորական անուն ես մտա–
ծել), ■
ԵՎ ՚էսյստեղ ես շարադրեցի իմ հավատամքը, որին հավա­
տարիմ եմ եղել երեկ։ հավատարիմ եմ այսօր և կլինեմ վազը,
մինչև որ կնքեմ իմ մահկանացուն։
— Մեր այս կուսակցությունը, — ասացի, — ինձ համար ար­
ժեք ունի այնչափ միայն, որչափով ընդունակ է վարել մի որոշ
դատ, ո՞չ ավելին։ Ինքնըստինքյան պաշտամունքի առարկա չկ
կուսակցությունը։ Ոցւիշ խոսքով, շաբաթն է ստեղծված մարդու
համար, ոչ թե մարդը՝ շաբաթի։ Իհարկե,— ասացի, — այնքան
էլ հեշտ բան չէ չինել կուսակցության մեջ և ազատ մնալ կու­
սակցության կաշկանդումներից։ Երկարամյա կյանքը մարդու հո­
գին առնում է կուսակցական կաղապարի մեջ, մարդն սկսում է
ամեն ինչին մոտենալ կուսակցականորեն, կուսակցականորեն է
ըմբռնում և կուսակցականորեն է լուծում խնդիրները։ Ավելին•
կուսակցությունը սոսկ միջոց լինելուց բարձրանում, կամաց–,
կամաց դառնում է ինքնանպատակ ու ինքնագո մեծություն,
այսպիսով) դատը ստորադասվում է նրա համար ծնված մարմ%
նին կամ գործիքին, և կուսակցության գործունեությունը կոլգ,
սակցականի համար դառնում է ինքնանպատակ (եթե չասենք՝
միայն իմ գործած մոլորությունների համար, այէե– բոլոր այն
մեղքերի, որ չկարողացա կանխել։
Եվ հիմա ես չգիտեմ՝ ազգիս ներողամտություն խնդրելիս
լոկ սեփական մոլորություններո՞վս պիտի ներկայանամ, թե՞
նաև այն սխալներով ու մեղքերով, որոնց տերն իմ ընկերներն
(՚;ին, իմ գործակիցն երն ու կուսակիցները» ։
Մեկզմեկ պատահում էր՝ Հաջաղնունին մի կողմ էր հրում իր
օրագիր ֊հ ի շ ատ ակ արան ր, մտածելով, թե նրա վրա զուր տեղը
ժամանակ է վատնել... Սակայն հետո վերադառնում էր, նորից
դրիշը ձեռքն առնում, որովհետև գրի չառնված, չարտանետված
մտքերը ներսում եռում էին և ելք էին փնտրում։
Պապաջանովն ասել էր* «Ռուսական Ժամանակավոր կառա­
վարությունը խոստացած է եղել հայերին պետություն պարգևել*
Ուրեմն, ափսո ս, որ այն ժամանակավոր կառավարություն էր ,
թե լէ, արդեն իր խոստումը կատարած կլիներ։ Ոայց մի թե իս­
պառ բացառված է այդպիսի պետության ստեղծում ը***)>։
Եվ հիմա մեր հիշատակագիրն իրեն տանջում էր այն մտքով,
թե ինչպե՜ս պիտի պահվի այդ հայկական պետությունը։
<րԱզգային լիահուն կյանքով ապրելու համար մենք պետք է
ունենանք մեր պետ ություն ը , — հբ^ց Հ աջազն ունին։ — Ւսկ այս
պետ ության գոյությունն ապահովելու համար էլ պետք է դաշ­
նակցենք ուրիշ պետությունների կամ գոնե որևէ հզոր պետու­
թյան հետ* Հա յա ստ անն այսօր թույլ է և չի բացառված, որ միշտ
էլ լինե՚ո լ է թույլ պետություն։ Հետևապես նրա համար ապրելը
բոլոր ժաման ակն եր ում պիտի նշանակի դաշնակցել։ Ոայց դաշ­
նակցել թուրքի՞ հետ։ Այս արդեն ուրիշ բան չէ, քան ազգի վեր–
ջին մնացորդներին առաջն որդել դեպի այն սպանդան ոցը, որ­
տեղ հայոց կառափներից նրա դարավոր թշնամի թուրքը սովոր
է սարքել իր քմայքների շենքը։ Ուրեմն՝ ի՞նչ, այդպես էլ ան­
հնա՞ր պիտի լինի սեփական պետության ստեղծումն ու պահ­
պանություն 1)1
Եվ այստեղ նա հիշում էր Թիֆլիսի իր զրույցները բարե­
կամների ու հակառակորդների հետ, ամփոփում իր մտորում*,
ները.
ցՄեր գաղափարական նախնիները, որ շատ ավելի իրատես
մարդիկ էին, քան այսօրվա պարագլուխները, հայ ժողովրդի
բախտը կապում էին Ռուսաստանի հետ։ Նրանք տեսնում ու
 աննպատակ յ փեշակ։ Ների՜ր այս կոպիտ արտ ահայտ ութչուն սէ
ոցւիշ ավելի հ արմ ար բառ չեմ գտնում ։
— Եվ դու վեր ես ալդ բոլորից> դ՝<ւ մեր կոլսակցոլթյան
՝մնջ ես, բա յց նրանից վե՜ր, ինքնուրո՜ւյն...
— Ո չ, այդպես չպետք է հասկանալ ասածս, չեմ ասում՝ վեր
եմ, Ոայց անհսւմեստություն մի համարիր, եթե ասեմ, որ ինքս
ազաւո եւ1 այդ կարդի թուլություններից։ Ես կուսակցական մարդ
չեմ բառիս նեղ իմաստով ու երբեք էլ չեմ եղել, Եվ այդ է
պատճսար, որ այսքան տարի մեկուսի եմ մնացել կուսակցու­
թյան շարքերում։ Պարղապես մի հայ մարդ եմ ես, հայ հայ­
րեն ասեր... Լայրենասե՜ր... Ահա մի վարկաբեկված բա ռ, որ
ենթարկված է եղել այնքան անարգանքն երի, այնքան ծաղր ու
ծանակի։ Որովհետև, ինչպես ռուս վիպասանն է գրել, հայրե­
նասիրությունը երբեմն մի նպաստավոր հանգրվան է, ուր
կյանքի վերջում իրենց վրանն են զարկում բոլոր սրիկաներն ու
շառլատանները։ Տարբերությունն այն է լոկ, որ ես այն գլխից
ինձ նվիրած եմ եղել ազգիս գործին, և այդ է իմ էությունը։
Ես սիրում եմ հայ հայրենիքը և հայ ժողովուրդը՝ այդ աղքատ,
ավեր, անհամբույր, դաժան երկիրը, և այդ խեղճ, տգետ, ծած­
կամիտ, եսամոլ, շահասեր ժողովուրդը, որ ներսոլմ ամրարած
ունի չնաշխարհիկ արժանավորություններ։ Սայց սիրում եմ ո չ
նրա առաքինությունների համար, այլ սիրում եմ իրեն՝ իր բոլոր
թողություններով ու թերություններով հանդերձ։ Սիրում եմ, ո ֊
րովհետև ինքս նրա անբաժան մասնիկն եմ զգում ինձ ոսկորը
ոսկորից, արյունն արյունից և իմ անձնական բախտն ա մ բո ղ ֊
ջովին ու անխախտ կապել եմ նրա հավաքական բախտի հետ։

Երբ ես տեսնում եմ, որ Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը,

այո՜, այդ Հայաստանն ու իր հազար անգամ նահատակված և,
այդուհանդերձ, ապրող ու ապրելիք ժողովուրդը դարձել են
առուծա խի առարկա, փառք ու պատիվ վաստակելու միջոց, —
իբրև հայ ես ինձ խիստ վարկաբեկված եմ համարում։ Վարկա­
բեկված, որովհետև այսպես են վարվում իմ կուսակիցներից
ոմանք, իմ ազգակիցները, այսինքն՝ այն ամբողջության մաս­
նիկները, որի ծնունդն եմ ես ու արդյունքը։ Իմ եղբայրներն են
նրանք, Նքաց մեղքի տերն եմ ինքս՛ Եվ սիրտս քրքրվում է ոչ

2 9 – Սարդարապատ
հասկանում էին ռուսական միապետության նվաճողական քա­
ղաքականությունը, գիտեին, որ դա մեծ չարիք է հպատակների
համար, բայդ և համոզված էին, որ հայն ուրիշ ելք չունի, քան
ռուսի հովանու տակ լինելը։ Բայը այսօր մեր վիճակն ավելի
վատ է, իսկ Ռուսաստանի ներկայությունը՝ ավելի անհաղթա­
հա րելի...»։

* *
*

Պատահական մի դիպվածով ես բախտ եմ ունեցել ծանո­

թանալու Սարդարապատի ճակատամարտի վերջին երկու օրվա
վիճակը ցույց տվող ռազմական քարտեզի երկու տարբերակի՝
գծված, ի՞նչ եք կարծում, ո՞ւմ ձեռքով։ Հակոր Կոջոյանի"։ Մեր
այն մեծ նկարչի, որին ռուս մի լավ բանաստեղծ ոգեշունչ
բանաստեղծություն է նվիրել՝ ասելով, աղքատ է աշխարհի ամեն
մի պատկերասրահ կամ թանգարան, որ Հակոբ Կոջոյանից նկար
չունիւ
Հարուստ է մեր ազգային –պետ ական պատմական արխիվը։
նրա կուտակած ու մշակած, բարեխղճությամբ հետազոտողների
տրամադրության տակ գրվող վավերական գանձերի առատու­
թյունը կշարժի շատ ավելի հին ու հռչակավոր նմանատիպ հաս­
տատությունների նախանձը.•• Բայց մեր հարազատ արխիվն
ինձ կրկնակի է հարազատացել, կրկնակի հարուստ ու թանկա­
գին է դարձել այդ երկու քարտեզներով։ Մեր գեղանկարչության
մեծ վարպետի անզուգական ձեռքի տակից ելած երկու անօրի­
նակ ու աննախադեպ ստեղծագործությամբ։ Չէ՞ որ այդ քար­
տեզները ոչ միայն մեծ վարպետի ձեռքով գծված ռազմագի­
տական վավերականներ են, այլև մի անհերքելի վկայություն
այն մասին, որ երիտասարդ Հակոբ Կոջոյանը սերտ առնչության
է ունեցել հայ ժողովրդի Սարդաբապատյան հերոսամարտին։
կոջոյանն անմիջապես մասնակցե՞լ է ճակատամարտին։ Այս
հարցն անպատասխան պիտի մնա այնքան ժամանակ, քանի դեռ
այդ մասնակցությունը հաստատող աներկբայելի տվյալներ չկան։
Մեծ նկարչի կենսագիրներն այնքան դիտեն, որ նա 1915— 17
թվականներին որպես զինվոր եղել է Արևմտյան Հայաստանում,
ապա՝ 18-ին մասնակցել է Անիի ավերակները հետազոտող
արշավախմբին։ Սակայն այս վերջինը կարող էր լինել միայն
Անին թուրքերից ետ խլելուց հետո, ուրեմն՝ նաև Սարդարա*
պատյան ՛ճակատամարտից հետո։ Ւսկ ի՞նչ էր անում ճակատա–
մարտի օրերին, ինչո՞ւ մեծ մարդու կենսագրո՛ւթյան մեկ տարին
սպրդել է կենսագիրն երի աչքից։
Սար ժամանակ, տխուր ու անփառունակ ժամանակ, երթ
առնվազն կասկածելի անցյալ էր համարվում հայ մարդու մաս­
նակցությունն այդ ճակատամարտին։ Հայ Ժողովուրդն իր պետա­
կանության կորստից հետո, դարերի մեջ բազմաթիվ թշնամի­
ների դեմ ունեցած մեծ ու փոքր բախումներից միայն մեկում
տարել է իսկական հաղթանակ, հաղթանակ, որը և դարձել է նրա
ապագա պետականության հիմքն ու ինքնուրույն գոյության
հզոր խարիսխը... Եվ մարդիկ զգուշանում էին այդ հաղթանակի
մասին խոսելուց, առավել ևս՝ թաքցնում էին իրենց ունեցած
կարևոր կամ վճռական մասնակցությունն այդ ճակատամար­
տին...
քարսւեզների վրա նկարչի ինքնությունը վկայված է այսպես,
«46թ՜ր»յւ 4«»08»«ւ( 8/օ6«»օրօ/ 8 /^զօւսօւտՁ/ 51. 1<օ^>ւ<05աս՚հ»
(«Գծագրել է ռազմական գերատեսչության աստիճանավոր
Հ. Կոջոյանցը») ։
քա րտեզների ճշգրտությունը հ ա ստ ա տ ում է «Հա յկ ա կ ա ն
դիվիզիա յի ավագ ա դյուտ անտ պոդպորուչիկ Ա հ ա ր ո ն յա ն ր »։
Առաջին քարտեզում ներկայացված է պատերազմ ող կող­
մերի դասավորությունը մայիսի 2 7 ֊ի ժամը 1 5 ֊ի ն ։ Այստեղ եր­
կաթգծի ուղղությամբ պատերազմական գիծը գտնվում էր Արաքս
կայարանից արևելք, քանի որ կայարանը դեռևս թուրքերի ձեռ­
քին էր։ Կայարանից հարավ, մինչև Արաքս գետի եղեգնուտնե­
րը, համարյա ուղիղ գծով, դասավորված էին թուրքական երկու
գնդեր՝ ամրացված քրդական հեծելազորով ու տեղական մահ­
մեդական բաշիբոզուկն երով։ Կարա֊բ ոլրուն կայարանում,
Արաքսի թիկունքում, պահեստային ուժեր կային, որոնք օգնու­
թյան պիտի հասնեին ար աքս ցինե րին, եթե սրանք չդիմանային
հայկական զորքերի ճնշմանը։ Երկաթգծից հյուսիս, մինչև Արա­
րածի փեշերը, Գելիպոլւ ու կամ Դա րդանելյան դիվիզիայի դըն­
գերն էին զբաղեցնում> Այստեղ էին՝ հարավից հյուսիս՝ 1 0 6 ֊ր դ ,
107-րդ և 108-րդ գնդերը, որոնք աջից ու ձախից օժանդակ
ուժեր էին ստացել Կարաբեքիր փաշայի դիվիզիայից, Վերջինիս
մեկ զորագունդն էլ Թալիշից հա րա վ֊ արևմուտք գտնված ներ­
քին ՝9ալակոլտ գյուղից արևելք բավական երկար դիրք բռնած
սպասում էր Մակուի գնդից մնացած հայկական գումարտակին։
նր անից հարավ նորից շրջանցումով դեպի թշնամու թիկունքն
էր շտապում Երգնկա յի գնդից կազմված դումարտակըճ հնուսի
գնդի մնացորդների հետ։ Գրավոր աղբյուրներն ոլ փաստաթըղ-
թերը ոչինչ չեն ասում, և ականատեսներ էլ չկան, որ պատմենք
թե ինչպես է պատահել, որ գնդապետ Աարո Ղասաբբաշյանը
(նույն ինքըճ Հասան Փաշայանը) իր 600— 700 հոգիանոց գու­
մարտակը, նախորդ օրվա հերոսական զո րաշարժից հետո, նո­
րից բաժանել է երկու մասի։ Չէ՞ որ Եոշի և Խզնաուզի մոտ
Երզնկայի ու Մակվի գնդերի մնացորդներից կազմված զորա-
ջոկատո՜վ կատարեց զորաշարժը* Նրա հետ էր ռազմաճակատի
հրամանատար Դանիելբեկ Փիրոլմյանի ավագ որդին՝ պոդպո–
րուչիկ Միքայելը։ Նրանք երկուսով գումարտակը տարան վճռա­
կան հարձակման և թշնամուն այնպիսի հարված հասցրին թի­
կունքից, որ նրա շարքերը երերացին, ասկյարները, խուճապի
մատնված, չգիտեին դեպի ո ւր դարձնեն իրենց հրազենների
փողերը, երբ թիկունքից հանկարծական համ ազարկերով Հա­
սան Փաշայանի քաջերն էին շշմեցրել, ճակատից էլ, ճանապար­
հին ամեն ինչ ջարդելով, առաջ էին շարժվում Պողոսբեկ Փիրում-
յանի մահապարտները։
Ներքին Կալակուտից արևելք հայտնված թուրքական զորա­
գունդն ու Մակվի գնդի մնացորդներից կազմված հայկական
ջոկատը բախվել են անպայման։ Եվ պետք է ենթադրել, որ հայ­
կական ջոկատն այստեղ անհաջողութչուն է կրել մեծաքանակ
թշնամուց։ Թերևս այդ ջոկատի հրամանատարն է եղել Մ իքա ֊
յել Փիրումյանր* Ւր նորակազմ գումարտակի մի փոքրիկ մասը
նրան տրամադրելով՝ գնդապետ Հասան Փաշայան–Ղ,ա սաբբաշ–
յանը գումարտակի հիմնական ուժերով առաջ է գնացել նպա­
տակ ունենալով նորից անցնել նահանջող թշնամու թիկունքը և
կրկնել մայիսի 26-ի ավերածությունը։
Ներքին Կալակուտի մոտ հա ջողության հա սա ծ թուրքերը
շրջապատել ու գերի էին վերցրել հա յկա կա ն ջոկատի առաջա­
պ ա հներին, որոնք խ իզա խ որեն գիմա դրեցին մինչև վերջին հ ն ա ­
ր ա վ ո ր ո ւթյո ւնը ։
. Գերիների մեջ էր նաև ջոկատի հրա մա նա տ ա ր պ ոդպ որոլ–
շիկ Մ իքա յել Փիրում չա ն ը ։
Մայիսի 27֊ի ցերեկվա մամը Յ ֊ի ն (15-ի ն ), ըստ առաջին
քարտեզի, Մակեդոնի ու Հովսեփի հեծյայ ջոկատները նորից
դիրքեր էին գրավել Արաքսի ափին, Կարա֊բ ոլքյանդ բլրի մո­
տերքում, Ղուրդոպոլլիից հարավ-արևմ ոլտք։ Հավանաբար նրանք
այդ օրը խնդիր են ունեցել կասեցնելու թշնամոլ առաջխաղացու­
մը գետափով> Արաքս կայարանից արևելք նոր հարձակման
անցած թուրքերի դեմ կանգնած էին Պերեկրյոստովի պարտի­
զանները։ Իսկ նրանից հյուսիս ամբողջ ճակատով, թուրքա­
կան 36-րդ դիվիզիայի դեմ ճակատում էին Պոզոսբեկ Փիրում–
յանի գնդի գումարտակները, առաջինը՝ հյուսիսում, երկրորդը՝
կենտրոնում, երրորդը՝ հարավային եզրում։ Նրանց թիկուն­
քում պահեստի ուժերն էին դասավորված՝ մի վաշտ Իգդիրի գըն–
դից, մյուսը՝ Կարսի գնդից։
Այսքանը՝ մայիսի 27-ի ժամը 15-ին։
Երկրորդ քարտեզը ներկայացնում է հակառակորդ ուժերի,
ավելի ճիշտ՝ հայոց զորքի դասավորությունը մայիսի 27 —28֊ի
գիշերվա առումով՛ Ասում եմ՝ հայոց զորքի, որովհետև այն–
տեղ, քարտեզի սահմաններում, այլևս թուրքեր չկան. նրանք
խուճապահար, կոտորվելով ու գերի ընկնելով մեջտեղից վ ե ր ա ֊
ցել էին, և ք արտեզագիր–նկարիչը հարմար է գտել ցույց տալու
միայն հաղթանակած, հայրենի հողը կիլոմետր առ կիլոմետր
ազատագրած հայ զորքի դասավորությունը, Այնտեղ զորքի մի
մասը պահեստային է՝ Մակվի գնդի մնացորդները Բալիշում,
Երզնկայի գնդից կազմված գոլյ արտակն ու Հինգերորդ գնդի
երկրորդ գումարտակը՝ Չ իյ^ի ղըռի ու Թոլլքի թափայի ստո­
րոտներում, ճակատի կենտրոնական մասում Մահապարտների
(Հինգերորդ գնդի) առաջին ու երրորդ գումարտակները թ ուրքերի
Ղարդան ելյան դիվիզիայի սնափառ գնդերին հալածելով հասել
են Ղարա~թուրոլն գյուղի ՈԼ (Հարա֊բուրուն բլրի մոտերքը։ Աջ
թևում Պանդուխտի հեծյալ ջոկատը, Ներքին Թալիշն անցնելով,
թուրքերին հետապնդոլմ ^ ք յո լլ.թ ափայի արևմտյան ստորոտ,
ներում։ Ջախ թևում գնդապետ Պերեկրյոստ ովի պ արտի զան-
ներն են առաջ գնում՝ արդեն նվաձած Մաստարա և Կ ա րս։֊բ ոլ.
բուն կայարանները, Թուրջերը ոչ թե նահանջում, այլ ճողոպ–
4»ձ
բում են՝ լքելով իրենք դիրքերը, զենքերն ու զինամթերքը, պա­
րենն ու կողոպուտով կուտակած հարստությունները*

։ Մայիսի 29-ի երեկոյան Թիֆլիո հասավ Երևանյա ն ոազմա–

ճակատի հրամանատար Մովսես Աիլիկ յանի հ եռագիր֊զ եկույցն
այն մասին, որ «Եռօրյա համառ մարտերից հետո Սարդարապա-
տի ուղղությամբ թուրքերը, թևերից շրջանցված ու ջարդված, ետ
են շպրտվել բոլոր դիրքերից՛ Մեր զորքերը հետապնդում են և
արդեն հասել են Ղարաղոլլա կայարանի ու Սոգութլու դյուզի
գիծը։ հուրքերի կորուստները նշանակալից եէ։. . . » ։
Զորավարը Թիֆլիսի Հայոց ազդային խորհրդի նախագահի
տեղակալ Սարճիկյանին հաղորդևլու բարի լուր ուներ նաև Ե ր ե ֊
վանյան ճակատի մյուս ուղղության՝ Բաշ-Ապարանի վերաբեր­
յա լ. «Միաժամանակ Բաշ– Ապար անի ուղղությամբ երկու գունդ
զորք ու թնդանոթներ ունեցող հակառակորդը, որ նեղել էր մեր
առաջապահ հեծյալ ջոկատներին Սարափոր դլոլղ–Ղար աքիլիօա
գծի վրա, երկօրյա համառ մարտերից հետո, մայիսի 29-ի երե­
կոյան դեմ, գլխովին ջարդված ետ է շպրտվել դեպի Թանագեր–
Մազսաիխ բլուրները՝ կռվի վայրում թողնելով 200 դիակ (հե­
ռագրում հիշատակվող Սարափոր, Թան ադե ր և Մազսաիխ տե­
ղանունները պայպել հնարավոր չեղավ. — Բ. Ու.ի՛ Մենք գրավել
ենք երկու գնդացիր, հարյուրից ավելի հրացան և ուրիշ շատ
ռազմ ավար։ Այդ մարտերում մեր կորուստներն աննջա/ն են։ Զոր­
քի ոգին հրաշալի է։ Այս պահին մեր զորաջոկատներն զրա– -
ղեցնում են ուժեղ դիրքեր և սահմանազատման դիծն են հաս­
տատում։ Գեներալ Սիլիկյան
Հայոց զորքը հետապնդում էր խոլճապահար թշնամունէ
• Օարդարապատյան ռազմաճակատի հաղթանակով ոգևորված
հայ ժողովուրդը, — տեղացի ու գաղթական, կին ու տղամարդ,
ծեր ու երեխա, — ապրում էր այն ցնծությունը, որ չէր տեսել
դարեր ի վեր։ Չէ* որ պետական ինքնուրույնությոլնը կորցնե­
լուց հետո առաջին անգամ հայը հաղթել է իր թշնամուն, հաղ­
թել է թուրքին՝ րոլոր հին ու նոր թշն ամիներից ամ են աղամա­
նին ու ամ ենա երդվյալին ւ
թուրքը ջարդվել էր Սարդարապատում և գլխապատառ փախ­
չում էր հետապնդող Դանիելբեկ Փիրումյանի դնդերի առաջ*
Հաղթանակի մեծ երջանկության ու անձնական վշտի կրակնե–
 րէէւմ տապակվող զոբ ավարի արտասվալիր հայացքն արդեն շո~
յում էր Ալեքսանդրապոլի բերդի աշտարակները։ Իսկ դենը հա~
Տ *$ բզկտված հողերն էին՝ Իգդիրն ու Սոլրմարին, Կարսն ու
Սարիզամիշը, հայոց կի սավեր ավաններն ու շեներըէէ.

* *
*

Մայիսի 26-ին Հովհաննե ս -Բաջաղնունին օրվա իր տ սյա վո֊

րությունները հանձներ թղթին, և նրա գրառումների մեջ ցավ
կար ու հիասթափություն։
«Մենք ամեն ինչ իմանում ենք բոլորից վերջը, — գրել է նա։ —
Նույնիսկ մեր կողքին, մեր քթի տակ տեղի ունեցող դեպքերը
մեզ հայտնի են դառնում այն ժամանակ, երբ նրանք այլևս
գաղտնիք չեն ոչ ոքի համար։ Այսօր Ժամը 7-ին մենք գերմա­
նական ներկայացուցիչ Ֆոն Լոսովից ստացանք նամակ, որով
զորավարը հաղորդում է, թե արդեն հայտնի ու անհերքելի տե­
ղեկություններից իր համար պարզ է դարձել, որ լուծարկվում է
Անղրկովկասյան միացյալ կառավարությունը՛ Եվ քանի որ Գեր­
մանական կառավարությունն իրեն Բաթում էր ուղարկել հետե–
վելոլ Ան գրկո վկա սյան միացյալ հանրապետության ջահերին, իսկ
հիմա այդ հանրապետության գոյությունն այլևս հարց էլ չէ,
ուրեմն ինքն ավելորդ է համարում Բաթոեմում ժամանակ վատ­
նել և հեռանում է այստեղից։
Ոնց որ սառ ջուր Լցնեն մեր ոչ տաք-ոչ պաղ գլուխներին։
Ինչպե՞ս թե լուծարկվում է Անդրկովկաս յան միացյալ հանրա­
պետությունը։ Բայց չէ՞ որ մենք էլ այդ հանրապետության հա–
վասարիրավ մասն ենք և նրա կառավարության գործնական
անդամները։ Այդ ինչպե՞ս է լուծարկվում ամբողջը, երբ մենք
նրա մասը, անտեղյակ ենք՛ Մենք, որ, իբր, նրա անունից այս­
տեղ շաբաթներով բանակցություններ ենք վարում։ Մե՞նք չդի­
տենք, իսկ ի՞նչ բանի են թիֆլիսյան մեր հայ գործակիցները«
Ալեքսանդր Խատիսովի հետ վազեցինք նավահանգիստ։ Գեր­
մանական « Միննա Խորի» նավով էր մեկնում գեներալ էոսովը։
Նա մեզ ընդունեց իր նավախցիկում և, մեր պաղատանքներն
ուշադիր ունկնդրելով, խոստացավ իր կառավարության առաջ
պաշտպան ել մեր նվազագույն արդար պահանջները։ Դրա հա–
մ ա ր նա խորհուրդ տ վ եց նաև, որ մ են ք մեր Ազգային խորհրդի
ներկա յա ցուցիչներին ուղարկենք Բեռլին։
Նավից հյո ւր ա ն ո ց վերա դարձա նք գիշերվա ժամը 1 2 ֊ ի ն ։ Այս–
տեղ էլ ի մ ա ց ա ն ք , որ մ ի ա ց յա լ հա նր ա պ ետ ո ւթ յա ն լուծա րկոլմը
կատարված իրողություն է, և Բա թում է ժա մա նել Վրաց Ազգային
խորհրդի ն ա խ ա գա հ Նոյ ժ ո ր դ ա ն ի ա ն ։ Վաղը, մ ա յի ս ի 2 6 - ի ն ,
Վրաստանը հ ռչա կելո լ է իր ա նկ ա խ ո ւթ յո ւնը ։ ժ որ դ ա նի ա ն եկել
է Չխենկելիի հետ ա յդ ա ռթ ի վ պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ե լո ւ մի քա նի կա­
րևոր հարցերի շուրջ։
Խատիսովը վաղուց ճա նաչում էր Ժո ր դ ա ն ի ա յի ն , նույնիսկ
իր լավ բ ա ր ևկ ա մ ն էր հա մարում նրան և հ ա մ ո զ վ ա ծ էր, որ,
հանուն հին ոլ ա նկեղծ մ տ ե ր մ ո ւթ յա ն , նա իրեն կարող է անել
ամե տեսակ զի ջում ներ ։ Հո ւս ա վ ա ռ վ ա զե ց նրա մոտ և կես
ժա մ հետո վեր ա դ ա ր ձա վ ՝ հուսահատորեն հաղորդելով հետ ևյա լը,
«Ժ որդա նիա ն պ ա տ մ ե ց Թ ի ֆ լի սո լմ իշխ ող տ ր ա մ ա դ ր ութ յո ւն ­
ների մա սի ն, ա սա ց, որ հ ա յե ր ը շա րունա կում են պ ա տ ե ր ա զմ ել
թուրքերի դ ե մ , որ թուրքերը սանձարձակորեն շա րունա կում են
հ ե ն ց ա ռա ջխ ա ղ ա ցո ւմ ը 1ւ որ ա յդպիսի պ ա յմ ա նների մեջ վ ր ա ֊
ցի ների ն ուրիշ բա ն չի մ ն ում , քա ն հ ա յտ ա րա րել Վրաստանի
ա նկա խ ութ յունը։
— Ի ն չպ ե ՞ս ,— բա ց ա կ ա ն չե ցի ե ս ,— չէ * որ մ են ք և դուք
մի ասին պ ա տ ե ր ա զ մ ի մեջ ենք, ընդհանուր պ ա տ երա զմի մեջ ՝
ընդհա նուր թ շ ն ա մ ո լ դ ե մ ։ Դուք ի ն չպ ե ՞ս կարող եք լքել մ եզ,
երբ թա փ վ ո ւմ է մեր ա րյունը։ Մի՞թ ե դա ազնիվ բա ն է՛
— Ազնիվ բան է ա յն , ինչ օգտակար է ժ ո ղ ո վ րդ ի ն ,— պա­
տ ա սխ ա նեց ժ ո ր դ ա ն ի ա ն ։
— Ա յո ։ Բա յց մ ե ՞ ն ք ։ Մենք ժողովուրդ չե՞ն ք ։
— Մենք չենք կարող խ եղ դ վե լ ձեզ հետ մ ի ա ս ի ն ,— հանգիստ
խ ոս եց Ժ որդա նիա ն ։ — Մեր ժողովուրդն ուզում է փրկել ա յն ,
ի նչ որ հնարավոր է փրկել։ Դուք էլ պարտավոր եք հ ա մ ա ձ ա յ­
նությա ն գա լ, լեզ ո ւ գտնել թուրքե րի հ ետ > Ուրիշ ելք չունեքX։
Մի Ժամ հետո Ժորդա նիա ն մ ե կ ն ե ց Թիֆլիս՝ արդեն րա ցվ ո ղ
օրը հ ա յտ ա րա ր ելո ւ որպես իր երկրի մ եկուսա ցմ ա ն ու անկա~
խ ութ յա ն օր։
Ես ոլ Խատիսովը միասին ա նցկա ցրինք անքուն գիշերվա մ ն ա -
ց ա ծ մ ա ս ը ։ Մենք խ ոս ո ւմ էինք մեր ա նելիքների մասին և ո ր ո ֊
շա կի հարցերի վրա կա նգ չէինք կացող ա ռնել, որովհետև չգ ի -
տ ևինք, թ ե ի ն չ են մ տ ա ծո ւմ մ եր ո նք Թ իֆ լի սո ւմ ։ Կամ մ տ ա ­
ծո ՞ւմ են, ա րդ յոք, որևէ լուրջ ք ա յլ կա տ ա րելու մ ա ս ի ն ։ Չ է ՞ որ
նրա նք ա յսքա ն ժա մա նա կ մի կա րգին զ գ ա ցն ե լ չա վին ա նգա մ
ի ր ե ն ց գ ո յո ւթ յո ւն ը ՛ Իսկ Վրաստանի ա նկա խ ությա ն կողքին եթե
որևէ ա նելիք ունեցող կա , գա էլ մ են ք ե ն ք ։ Մ ենք՝ լք վ ա ծ բ ո լո ­
րի կո ղ մ ից, թ շնա մ ո լ բա ց երա խի դ ե մ ։
Զ ր ո ւյցի ժա մա նա կ ես հիշեցի Ա նգրկովկա սյա ն կա ռա վա րու­
թ յա ն ծննդի օրերի մ ե ր հուզումները։ Ա յն ժա մա նա կ մենք մեր
կուսա կցութ յա ն մեջ միա ձա յն ու հա մերա շխ էինք՝ հ ա մ ոզվ ա ծ,
որ մեր ժողովրդի փ րկությունը նոր ստ եղծվող Ա նգրկովկա սյա ն
մ ի ա ցյա լ կա ռա վա րությա ն ու Ա նդրկովկա սի ա նկա խ ությա ն մեջ
է ։ Ա նդրկովկասի ա նկա խ ությունն ա յն ժա մա նա կ և ա յսօր էլ ոչ
ա յլ ինչ է, քա ն ա մեն տեսակ հա րա բեր ութ յա ն խ զումը Ռու­
սաստանի հետ ՛ Ա յո ՞, մ են ք միա հա մուռ ու հա մերաշխ էինք մեր
կուսա կցութ յա ն կենտ րոնա կա ն կորիզի մ ե ջ։ Որովհետև ա յգ կո–
ք ի զ ը կա զմվել էր հա մա խ ոհներից և խ նա մ ք ո վ »է վա րպ ետ որեն
նրա նից դուրս էինք արել կա մ դուրս էինք թողել ուրիշ կերպ
մ տ ա ծո ղ նե րի ն ։ Իսկ, ա ՞յ, մեր հարևան վրա ցիները ճակատ ճա ՛­
կատի էին զա րկում՝ երկու հոսա նքի վ եր ա ծվ ա ծ, և թ վ ո ւմ էր,
թե նրա նց պ ա յքա րին վերջ կա մ հա շտ ութ յուն չի լի ն ե լո ւ։ Նոյ
Ժորդա նիա ն ու Գեգեչկորին գլխ ա վ ո ր ո ւմ էին ա յն հոսա նքը, որը
պահանջում էր շա րունա կել պ ա տ երա զմը Թ ուրքիա յի դեմ և
պաշապանել կապը Ռուսաստանի հ ետ ։ Նոյ Ռա միշվիլին ու Ակ ա ֊
կի Չ խ ե նկ ելին , ընդհա կա ռա կը, պ ա հա նջում էին հա շտ ություն
կ ն ք ե լ Թ ուրքիա յի հետ և ա նջատ վել Ռ ուսա ստ ա նից, հա յտ ա րա ­
ր ել ա նկ ա խ ո լթ յո ւն։ Ս եյմում երկու օր տաք վեճկր էին գնում
ա յս երկու հոսա նքների միջև։ Մենք դիտ ում էինք նրա նց կռիվը և
հպ ա րտ ա նում, որ ինքներս չեն ք կ ռ վ ո ւմ ։ Մեկն էլ չկա ր, որ
հա րցներ , թե դուք ի ն չի ՞ վրա պիտի կ ռ վ ե ք ։ Չ է՞ որ Հուր Աե~
փա կան կա րծիքներ չո ւն եք , որ հա նեք իրար դ ե մ , քն ն ե ք և մեկը
հա վա նեք ոլ մ եր ժ եք մ յո ւս ը ։ Չ է ՞ որ մ են ք պ արզա պես հոսա նքի
բերա նն էինք ընկել և գնում էինք ա կա մա , Թուրքիան մ ե զ հետ
հա շտ ությա ն բա ն ա կցո ւթ յուն նե ր վա րե լու համար պահանջում էր
֊կ տ ր վ ել Ռ ուսա ստ ա նից, հա յտ ա րա րել Ա նդրկովկա սի ա նկա խ ու­
թ յո ւն , և մ ենք ենթա րկվել էինք մեր դարա վոր թշնա մու ա յղ
պ ահանջին ու չէինք էլ ուզում հ ա սկա նա լ, թե մ եզ հա մար ի՞նչ
ա ղետ է « անկախությունըՏ>։
 Իսկ երկփ եղկվա ծ վրա ցիները վիճում կին։
. Երբ հա ղթեց ա նկա խ ութ յա ն ու Թ ուրքիա յի հետ կնքվելիք հա շ­
տ ո ւթ յա ն կողմնա կից հ ոսա նքը, մենք մ տ ա ծո ւմ էին, թ ե մ յո ւս
թևը պ իտի 1Ք^ քա ղա քա կա ն կյա ն քի ա սպ ա րեզը, հ եռա նա ։ Ա յդ ­
պ ես չե ղ ա վ ։ Նոյ Ժ որգա նիա ն եկա վ հ ա մ ա գո ր ծա կ ցելո ւ Նոյ Ռ ա ֊
միշվիւու Ն Ակ ակի Չ խ ե ն կ ե լո լ հ՛ետ։ Մեր սրա մ իտ ներից մեկն
ա յն Ժամանակ ա սում էր. «Հ ի մ ա երկու Նոյ (Ն ո յ ժոր դ ա նի ա և
%,ռյ թ ա մ ի ջվ ի ւի ) ո ՞ն ց պիտի հա մա կերպ վեն ու հա մա տ եղվեն
մ եկ տ ա պ ա նում։ Հետ ա գա դեպ քերը եկան ա պ ա ցո ւցելո ւ, որ
երա նք՝ հա կա ռա կորդներ, նույնիսկ գա ղա փ ա րա կա ն թ շնա մ ի նե ր ,
ա նպ ա յմա ն հա մա կերպ վում ու հ ա մա տ եղվում են, եթե հա րցը
վ ե ր ա բեր ո ւմ է ի ր են ց ազդի փ ր կո ւթ յա ն ը։ Իսկ մենք աշնանը
Թ իֆլիս եկա ծ Ստեփան Շ ա հում յա ն ի հետ չկա մեցա նք նստ ել բ ա ­
նա կ ցո ւթ յուններ ի սեղանի շուրջ, չն ա յա ծ մեր շա րքում կա յին աչ–
ք ա բա ց ոլ մտ ա ծո ղ մա րդիկ, որոնք պ ա հա նջում էին դա շնա կցել
ա յդ իմա ստ ուն հ ա յի հետ , որն ա րդեն ուներ Ռուսական նոր կա ­
ռա վա րությա ն ա րտ ա կա րգ լի ա զ ո ր ո ւթ յո ւն ը ։
Խատիսովյը կա րծես կորցրել էր դա տ ելու ը նդ ո ւնա կո ւթ յուն ը ,
մ ի ա յն եր բե մ ն–ե րր ե մ ն գլուխ ն էր օրորում՝ հ ա յհ ո յե լո վ մ եր ց ա ծ ­
հոգի դ ա շնա կիցներին, որոնք ահա ա յսպ ես լք ո ւմ են մ ե զ , երբ
հ ա յ ժողովուրդը գտ ն վում է կործա նա րա ր հեղեղի բ ե ր ա ն ի ն ։
— Պ ա տ մ ո ւթ յո լնը մեր նա խ ա հորն է ը ն ծ ա յո ւմ մ ա րդ կա յի ն
ց եղ ը հա մա շխ ա րհա յին ջրհեղեղից փ րկելու պ ա տ իվը , — ա սացի
ե ս ։ — Իսկ մ են ք ա յդ պ ես էլ մի Նոյ չո ւն ե ց ա ն ք , որ ա յս ջրհեղեղի
մեջ հա սկա նար միա կ ճշմա րիտ ա նելիքը և ա զգը տ ա ներ դեպի
փ րկութ յա ն եզերք։
— Է ւ— քնկոտ հորա նջեց Ա լեքսա նդր Խ ա տ իսովը , — Նոյ
կգտ ն վ ի , տապա ն չկ ա , տապա ն։
Եվ գնա ց ք ն ե լո ւ՝ երևի ի բր և Ն ո յ, որին մ ն ում է մ ի ա յն տա­
պանի հոգսը ք ա շե լ։
Նախաճաշին Խա տ իսիսովն ի ն ձ , ի բր և գա ղտ նիք, հ ա յտ ն ե ց ,
որ եր՛եք օր ա ռա ջ ի նքը զ ր ո ւյց է ո ւնե ցե լ գե րմ ա ն ա ցի կոմ ս Շոլ–
լեն բեր դ ի հետ ։ Ա յդ ձեռ ն ե ր ե ց ու ճա րպիկ մա րդը, ի բ ր , գե րմ ա ն ա ­
կան ռա զմա քա ղա քա կա ն հա նձնա խ մ բի կա զմ ում եկել է Եովկաս
և կարող է օգնել հ ա յե ր ի ս , եթ ե մ են ք խ ոստ ա նա նք պ ա հա նջվող
ա րտ ոնութ յուններ տա լ և օժա նդա կել Հոռիի շրջա նում գործող
գերմ ա նա ցի գործա րա նա տ երերին ու պ ա նրա գործներին։
 Ես անտեղյակ չեմ Շուլենբերգի արկածախնդրություններիցդ
Պատերազմից առաջ Թիֆլիս ում գերման ական հյուպատոսն էր
և, ասում են, բարձր հասարակության հավաքներին միշտ էլ իր
սերն ու հիացմունքն էր արտահայտում Եովկասի ու Ռուսաս­
տանի հանդեպ։ 1914-ին էնվերի ու էհսան փաշայի հետ, իբրև
խորհրդատու սպա, թուրքական բանակն էր բերել Կովկասի վրա։
Ձախողված պատերազմից հետո անհետացավ ասպարեզից և
հիմա վերստին հայտնվել է քաղաքական շա պա տան ության աս­
պարեզում։ Հայ ժողովրդի փրկությո՞ւնը կազմակերպելու նպա­
տակով։
— Իսկ ինչո՞ւ հիշեցիր դրան, — հարցրի ես։ — Գուցե գիշեր­
վա զրույցից հետո ուզում ես դրան կաոչել իբրև նոյան տապա­
նի՞։
Հարցս տվել էի կատակի տոնով, սակայն ինքը չէր կարող չըզ–
գալ խորքում եղած արհամարհանքը։ Թողեց, հեռացավ<
Այսօր թոլրքաց պատվիրակությունը մեզ հանձնեց իր կառա­
վարության վերջնաղիից, որով երեք օր ժամանակ է տրվում*
պատասխանելու իրենց այն պահանջներին, որոնք մեզ էին ներ­
կայացվել բանակցությոլների առաջին իսկ նիստին։
Ի՞նչ պատասխան պիտի տանք։ Ի՞նչ գիտենք ճակատի վի­
ճակից, ազգի տրամադրությունից՛ Ազգային խորհուրդն ինչպե՞ս
է ընդունել վրաց անկախության հռչակումը։
Այսօր երեկոյան ուղևորվում ենք Թիֆլիս»։

* *
*

Իսկ Թիֆլիսում ու Բաթումոլմ հայոց դրամայի վերջին արարն

էր բեմադրվում։
՚ Նույնն էին գործող անձերը՛ Նույնը չէր, սակայն, վիճակը։
Նույնը չէին փոխհարաբերությունները գործող անձերի միջև։
Մայիսի 2 6 ֊ի երեկոյան Բաթոլմի խորհրդաժողովի թուրքա­
կան պատվիրակության ղեկավար Խալիլ բեյն Անդրկովկասյան
պատվիրակությանն էր ներկայացրել իր կառավարության վ ե ր ջ ֊
նադիրը, որին պատասխան պիտի տրվեր երեք օրվա ժամկե­
տում։ Թուրքական պատվիրակությունը դեռևս թարմ տեղեկու­
թյուն չուներ ռազմաճակատի վիճակից, ներքուստ այն համոզ–
մանն էր> թե իրենց զորքերը ջարդելով առաջ էհ շար ժվում, և
հարկ է> որ իրենք էլ վերջնագրի մեջ հակառակ որդ-զր ոլց ա-
կիցն երի հետ խոսեն ջարդող-հաղթողի տոնով ոլ ոճով։
Երեկոյան ժամը 8 և 45 րոպեին, ստացած վերջնագրի հետ
Չխենկելին անմիջապես ծանոթացրեց իր հայ Ոլ ադրբեջանցի
գործակիցներին։ նրանք էլ, իրենց հերթին, անտեղյակ ռազմա­
ճակատի վիճակին, ավելի ճիշտ՝ համոզված, որ այնտեղ թուր­
քերն իսկապես ջարդելով առաջ են գնում ու այստեղ դիվանա­
գիտության ոլորտում, իրենց այդ առաջխաղացումն են արդա­
րացնում, կարդացին սպառնալից վերջնաղիքը և առաջին պահ
մնացին քարացած՛ Ահա այդ փաստաթուղթն իր մի երկու այն
կարևոր մասերով, որոնք վերաբերում են Հայաստանին։
Ասում է՝ հարյուր հազարավոր թուրքեր ու մ ահ մ եզականն եր
թաքվում ու շրջակայքում գտնվում են հեղափոխական կոչվող
իշխանության տիրապետության տակ և, իբր, դա ծանրագույն
աղետ է, որն սպառնոլմ է նաև հարևան ու ոչ հարևան երկրա­
մասերի մահմեդական ության ը։
Աովկասի մյուս մասերում, ուր հեղափոխական կոչվող իշ­
խանությունը դեռևս ոտք չի դրել, դարձյաջ տագնապալի է վի–՛
ճակը, քանի »ր այդ վայրերում էլ ավազակախմբերն են մոլեգ­
նել, և թուրք խաղաղ բնակչության բախտն առավելապես արժա­
նի է ուշադրության։
Այնուհետև այս ամենի համար հհտագնապած՛՚՛ թուրքական
կողմն անցնում է հիմնականին. «Դուք պիտի ընդունեք, սա­
կայն, պարոն նախագահ, Որ ոչ մի կառավարություն, որ ար­
ժանի է այդ անվան, չէր կարող անտարբեր դիտել իր երկրի
սահմանակից հողում անպատիժ կերպով կատարվող նման ոճ­
րագործությունները, և դուք ընդունում եք, իհարկե, որ Օսման­
յան կայսերական կառավարության դրությունը հատկապես փա–
փոլկ է Կովկասը քայքայող անիշխանության հարցում, որով­
հետև դա, մի կողմից, վերաբերում է նույնպես ու հիմնակա­
նում կայսրության ազգաբնակչության հետ ցեղային ու կրոնա­
կան ամենասերտ կապեր ունեցող մահմեդական բնակչության
անվտանգությանը, մյուս կողմից՝ ընդհանուր պատերազմի պա­
հանջները կայսերական կառավարությանը դնում են նրա զորքե­
րը Աովկասի վրայո վ անցկացնելու և երկաթոլղիով ըստ հնարա–
վորին արագորեն մյուս ռազմաբեմը փոխադրելու անհրաժեշ­
տության առաջ...» ։
Ինչպես երևում է վերջնա գրի այս հատվածից, Օսմանյան
կայսերական կառավարությունը, իր կոչման նկատմամբ ունե­
ցած հարգանքից, իր պատվախնդրոլթյունից և կովկասյան հա­
վատակիցների ոլ ցեղակիցների բախտի նկատմամբ տածած
մտահոգությունից չէր կարողանում հանգիստ նստել և ստիպված
էր իր զորքերը շտապ կարգով փոխագրել մյուս ռազմաբեմը<
Ուստի և՝ «Այս վերջնագրով Թուրքիան պահանջում է իր օգտին
անջատել հետևյալ երկրամասերը՝ Նախիջևանի նահանգը (Օ ր ֊
դսւբագի ու նրան կից աննշան շերտի բացառությամբ), Շա–
րոլր-Գարալագյազի գավառի կեսը, Երևանի նահանգի կեսը
(Երևան քաղաքը մնում է Հայաստանի սահմաններում), ամ­
բողջ Սոլրմարիի գավառը, գրեթե ամբողջ էջմի ածն ի գավառը՝
էջմիածին քաղաքով, Ալեքսանդրապոլի գավառի մեծ մասը Ալեք–
սանդրապոլ քաղաքով, և Ախալքալաքի ու Ախալցխայի գավառ­
ներն ամբողջովին։ Պահանջում է նաև իր զորքերի ազատ փո-
խաղքությունը բոլոր երկաթււղին երով»։
ՀիլՏա՜ որ հայ պատվիրակները կարող էին ուրախանալ,
առայժմ Երևանը պիտի մնա Հայաստանին։ «Առայժմ» եմ ասում,
որովհետև թուրքերին առժամանակ անհանգստացնում էր «մյուս
ռազմաբեմը», որ տարածված էր Ատրպատականից մինչև Հյու­
սիսային ԿովԼաս՝ «կայսրության հետ ցեղային ու կրոնական
ամենասերտ կապեր ունեցող իր բնակչությամբ»։ Նրանք գնում
էին այդ բնակչությանն իրենց հետ միացնելու, և այգ միջոցա­
ռումը շուտափույթ իրականացնելու համար այդօր իրենց պետք
էին Անդրկովկասի բոլոր երկաթգծերն ու մնացած ճանապարհ­
ները։ Վաղն արդեն կհայտարարեն, թե դուք, հայե՜ր, գտնվում
եք մեր և «կայսրության հետ ցեղային ու կրոնական ամենա­
սերտ կապեր ունեցող բնակչության» արանքում, դուք խանգա­
րում եք մեր միությանը և պարտավոր եք հեռանալ մեր արան­
քից, քանի մենք ձեզ հետ չենք վարվել այնպես, ինչպես 1915-ին
վարվեցինք ձեզ հետ «ցեղային ու կրոնական ամենասերտ կա­
պեր ունեցող» արևմտահայության հանդեպ։
Այժմ արդեն միայն ձևականորեն Անդրկովկասյան կոչվող
պատվիրակությունը գնացք նստեց Թիֆլիս գնալու համար,
պատվիրակության ազգային յուրաքանչյուր մասը պիտի իր ազ–
գակից ղեկավարների հետ խորհրդակցեր ու որոշեր թուրքերի
վերջնագրին տալիք պատասխանի իր բաժինը։
ԹիֆՓս հասն՛ելուն պես նրանք իմացան, որ մայիսի 26-ի
կեսօրվա դեմ վրացիները հռչակել են իրենց անկախությունը
և ազգային կառավարություն կազմելու եռուզեռի մեջ են։
թերթերը հայտարարում էին, որ Գերմանիան ճանաչել է
Վրաստանի անկախությունը, երաշխավորում է նրա անձեռն­
մխելիությունը և հանձն է առնում միջնորդի դերը Թուրքիայի ու
Ռուսաստանի հետ վարելիք բանակցություններում։
Թիֆլիս էին ժամ ան ում Գերմանիայի ներկայացուցիչները։
Նրանք չէին կարող ժամանակը փախցնել, գեղջկական խոսքով
ասած՝ ժամը տարի պիտի կերակրի։ Նոմս Շոլլենբերգը Բաթու–
մոլմ Խատիսովին իր ծառայությունն առաջարկած այդ բախտա­
խնդիրը, գերմանական զինվորական միսիայի գյուխն անցած,
այցելեց Վրաց ազգային խորհրդի նախագահ Չխեիձեին, և
սկսվեց երկու դաշնակից երկրների դիվանագիտական կյանքի
մեղրամիսը՛ Առաջին իսկ բանակցությունից հետո Վրաստանի
ապագա կառավարության հավանական անգամներից մեկը՝ Ի.
Ծերեթելին, նրբանկատ մի մարգ, մամուլի համար տված հայ­
տարարության մեջ ասում էր. «՜Գերմանիայի ծրագիրն է Ռու­
սաստանի ծա յրերկրներից ստեղծել անկախ պետություններ,
•որոնք անջատ –անջատ ընդունակ լինեն ապրելու, բա յց անզոր՝
հաղթելու1՛։

* *
*

Վեհիբ Փաշան Ալեքսանդրապոլից Բաթում հասավ մայիսի

2 7 –ին՝ իր հետ տանելով Սարդարապատի դաշտում թուրքական
բանակի կրած խայտառակ պարտության բոթը։ Ամենայն հա­
վանականությամբ մայիսի 26-ը նրան համոզել էր, որ հայերն
արդեն վճռական ճակատամարտի նետված անպայման պիտի
հանեն նախորդ բոլոր պատերազմների ու զրկանքների վրեժը, և
նրանց հաղթական առաջընթացին թուրքական բանակն անզոր
պիտի լինի դիմակայելու պատերազմի դաշտում։ Հակառակ պա­
րագայում դժվար թե գլխավոր հրամանատարն իր բանակը թ ո ղ ֊
հւեր խոլճապահար ու գլխապատառ փախչելիս և ինքը վազեր
թաթում*
Վեհիբն շտապ եց Բաթոլմ՝ պատերազմի դաշտում ճաշակած
պարտության խայտառակ շարունակությունը դիվանագիտական
սեղանի շուրջ կանխելու համար։
Վեհիբ փաշան ու Խալիլ բեյը մայիսի 27-ի իրենց ապրում*
ները գաղտն ի չեն պահել։ «Ջումհուրրիեթի» էջերում Խալիլն այգ
օրվա մասին իր հուշերն է տպագրել և այնտեղ Օսմանյան խոր-
հըրղ՛արանի նախարարը՝ նույն ինքը Բաթոլմի խորհրգաժողովի
թուրքական պատվիրակության ղեկավար Խալիլ բեյը, հաղոր–
գում է, որ ինքն ու Վեհիբը եթե ուրիշ ոչինչ էլ արած չլինեին
ք*աթումոլմ, բավական էր, որ հաջողացրին Ագրբեջանի իրենց
ցեղակից-հավատակիցների օժանդակությամբ հայերին ու վրա­
ցիներին իրարից բաժանելը։ Ապա, դառնալով մայիսի 26-ի
ճակատամարտից հետո Վեհիբի Բաթոլմ ժամանելուն, ասում է
* Վեհիբն այլայլված էր ու ջղային» ։
— Ամա՜ն, Խալիլ բ ե յ, — ասաց ինձ, — ո՞ւր են այգ հայ
պատվիրակները, հետներն ավարտենք բանակցությունները,
հաշտություն կնքենք։
՚ — Ի՞նչ է պատահել, այ Վեհիբ փաշա, ի՞նչ ես քեզ կորցրել*
Թե.
— Գիտե՞ս, հերիֆները ոնց են կռվում։ Սարդարապատում
ջարդեցին մերոնց։ Տասներկու հազարանոց մեր բանակն առաջ­
ներն արած քշում են, և պահեստի ուժ չունենք այլևս։ Իսկ դու
պիտի լավ իմանաս, որ Մահամեդի նահանջի տամ արը բռնել է,
մեկ էլ շունչ է առնելու էրզրումում՛
Ես հանգստացրի նրան, ասացի.
- , Փաշա, սիրելիս, այս վիճակով հայերին թե երևաս, նրանք
հաշտության չեն գա։ Գնա՞, լվացվի ր < հանգչի ը մի քիչ, քեզ
կարգի՞ բե ր ... Եվ մենք նրանց Սարդարապատի մասին ոչ մի
խոսք էլ չենք ասի»։
Հետագայում Վեհիբ փաշան էլ Եգիպտոսում, մի սրտաբաց
զրույցի ժամանակ, խոստովանել է, որ ինքն ու Խալիլ բեյը հա­
յերի հետ բանակցելուց առաջ պատրաստ են եղել նրանց զի­
ջելու Ալերս ան դրա պոլը, քանի որ հայոց զորքի ճնշումին գիմագ–
բելոլ ոչ մի ուժ չեն ունեցել։
■ Եվ սհա այսպես վհատ ու գլխակորույս Վեհիբը՝ թուրքաը
կովկասյան ճակատի գլխավոր հրամանատարը, պատրաստվում
էր հանդիպելու հայ պատվիրակների հետ, Խալիլը նրան նորից
հիշեցրեց, որ Սարդարապատի խայտառակության մասին ոչինչ
չասի՛
— Կամ այնպես խոսիր, որ բան էլ չհասկանան, խորա­
մանկ զգուշացրել էր նա։
Եվ ֆերիկ֊մ արշալ Վեհիբը, որ քնելու-հանդստանալու փո–
խաբեն մտ ա ծել֊ո րոշել էր անելիք֊ա սելիքը, լեզվի մայըով ծըշ–
թացրել էր, այսինքն՝ հին աղվեսին խորամանկության դասեր
ես տալիս։
Նրանք սպասյակներից մեկին ուղարկել էին հայ պատվի­
րակներին իրենց մոտ հրավիրելոլ, և սպասյակը մի քանի րոպե
հետո վերադառնալով զեկուցեց.
■ — Հենց հիմա այստեղ կլինեն։
ԽաԺեԸ հետաքրքրվեց.
— Ո՞՛վ կար հետները, ի՞նչ էին անում։ քեզ չե մ ասել, որ
աչքերդ չորս արած հետևես այդ գյավուրն երին՛
— Բալի՜, աղա՜, մեղավոր եմ, — սպասյակը բռունցքով զար­
կեց գլխին։ — Երկուսով էին, հրավերի համար ուրախացան։
Հատկապես քաչալը, որը հետո էլ շատ էր ուզում իմանալ, թե
ինչի՞ համար եք շնորհ անում։ Ասացի՝ «Մեզ նման մահկա­
նացուները ո՞լց կարող են իմանալ»՛
— Դե՜, լա՜վ, գնա՛ , ականջներդ ու աչքներդ սուր պ ա հեցեք,–
հանձնարարեց Խալիլը։ — Դրանց ու գյուրջինե րի համար։ Դլխի
ընկա"*ր։
Սպասյակը մինչև գետին խոնարհվելով^ ե տ ֊ե տ գնաց և ա ն ֊
հետացավ թանձր ոլ ծանր վարագույրներով ծածկված դռների
ետևում։
— Ւսկ որ իրենք ճակատի վիճակին տեղյակ լինե՞ն, — մ տ ա ֊
հոգ հարցրեց Խալիլը։
Վեհիբը նորից լեզվով ծլթացրեց,
— Մի քանի անորոշ տեղեկություններ կհաղորոեմ, և իրենց
գեմքներին կերևա ինչքան են տեղյակ։
1 9 1 8 թ« մ ա յի ս ի 2ք^ի ն, երկուշաբթի օրը Ալեքսանդր Խա֊
էոիսււվն ու Հ ով հ ա ննես $ աջազն ունին շատ կարևոր հա նդիպ ոլմ
ունեցան Խալիլ բ ե յ ի ոլ Վէհիբ փա շա յի հետէ
Այս հա նդիպ մա ն մասին տ պ ա վորությունները գրի է առել

30— V ա րղա ր ա պ ա ա
 Քաջավնոլնին, որի ձեռագիրը սովորաբար գեղեցիկ է, ընթեռ-
նեղի, մտքերը՝ պարզ։ Այստեղ, սակայն, տառերն ասես փ ա խ ֊
չոլմ են իրարից> Շարադրանքի բովանդակությունը ևս մատնում
է դրիչ֊հիշատակագրողի ջղային վիճակը։
«Նրանք էին մեզ կանչել։ Վեհիրն ասաց՝ ուզում է տեսնել
մեզ, որպեսզի Ալեքսանղրապոլից տեղեկություններ հաղորդի։
Ինչպես քաղաքի, այնպես էլ գյուղերի բնակչության մեծ մասը
մնացել է տեղերում՛ Ասաց՝ ինքը քաղաքի ներկայացուցիչներ
րին հավաքել ու հարց է տվել, թե գանգատներ չունե՞ն բանակի
վարքի վերաբերյալ։ Նրանք պատասխանել են, որ զինվորներն
իրենց պահում են միանգամայն քաղաքավարի, և որ տեղական
մահմեգական մի քանի գյուղացիների կողմից եղել են բռնու­
թյուններ հայերի հանդեպ։ Ինքը կարգադրել է գտնել մեղա­
վորներին։ Եվ հետո գտել է այգ սրիկաներին ու տասնմեկ հոգու
մահապատժի է ենթարկել։ Նա մեզ խնդրեց հավատալ իրեն
կամ ստուգել և պարզել ինչպե ս և որտե ղ այգ անհրաժեշտ
կհամարենք ինքներս, քանի որ իր բանակը թույլ չի տա ոչ մի
կամայականություն հայերի նկատմամբ։ Այգ կապակցությամբ
ինքն արել է ամենախիստ կարգադրություններ, որոնց խախ­
տողները պատասխան կտան իրենց գլուխներով։ Ասաց, որ քա­
ղաքականության հարցերն իրեն չեն վերաբերումI Ինքը բանակի
հրամանատարն է և իր զորքի վարքը համարում է իր անձնա­
կան պատվի խնդիրը։ Դրա համար էլ պատասխանատու է իր
յուրաքանչյուր զինվորի արարքի համար։
թրույցի հետագա ընթացքում նա հաղորդեց հետևյալ տեղե­
կությունները. իրենց զորքերի առաջխաղացումը Երևանի նա­
հանգի սահմաններում նպատակ ունի գրավել այն անհրաժեշտ
կետերը, որոնց շնորհիվ կապահովվի զորքերի անվտանգ տեղա­
փոխումը Պարսկաստան՛ Այստեղ մեր պատվիրակության բըռ–
նած անորոշ դիրքի պատճառով ինքը պարտավոր է ձեռք առնել
բոլոր այն միջոցները, որոնք կապահովեն իրենց հնարավոր
հարձակումներից։ %արաքիլիսան հավանաբար գրավված կլինի
այսօր։ Ամեն պարագայի՝ այդ կետն իրենք անպայման պիտի
նվաճեն* Այդ գծով իրենք այլևս դենը չեն շարժվի։ Սորչալոլի
նահանգում իրենք առաջապահ զորամասը կանգնած է ոչ թե
Վորոնցովկայում, այլ Ջ ա լա լ֊օ ղլի ում։ Երևան յան ճյուղում էլ
իրենք Ղորք&րը հասել են մինչև Սարդարապատ կայարանը։
466
 Զորքերը փոխադրելուն դեռ չեն ձեռնարկել, քանի որ թիկունքը
հիմնավորապես ապահովված չեն համարումն։
՚ Խալիլն Ու Վեհիբը կարճ ժամանակում հարցը պարզերին,
ինչ որ հաղորդվում էր, նորություն էր այս հայերի համար է Քա­
չալը, այսինքն՝ հայ պատվիրակության ղեկավարը, գլուխը Վերից
վար ածիլած Ալեքսանդր Խատիսովը, որ համակ ուշադրություն
էր Վեհիբի հաղորդած «նորությունների» նկատմամբ, նույնիսկ
նշումներ էր անում ծնկանը դրած հատուկ տետրի մեջ* Իսկ մյու­
սի մռայլ դեմքը, հոնքերի, բեղ ու մորոլքի մացառները թեպետ
արտահայտում էին անվստահ ության պես մի բան, աչքերից
՜երևում էր, որ նա ևս ուրիշ տեղեկություններ չունիէ Այդ սֆինք­
սի պես մարդը նստել էր ընդարձակ հյոլրադահլիճի այն պատի
աակ, որի կենտրոնում, հենց իր գլխավերևը, կախված էր Եվրո­
պայի ու Ասիայի ռազմական քարտեզը։ Վեհիբի խոսելու պա­
հերին հաճախ էր ծռվում դեպի քարտեզը, հայացքով փնտրում
հիշատակվող կետերը։ Մի՞թե կարելի էր կասկածել նրա անտեղ­
յակության վրա։ Բայց ինչո՞ւ է դժգոհ, ինչի՞ց է դժգոհ, — մտա­
ծում էր Խալիլը՛— Դիվանագիտության համար նրա դիմակը բո ­
լորովին էլ հարմար գործիք չէ։
Եվ այստեղից սկսած՝ ղրոէ–յցը վարում էր Խալիլ բե յը , որն
իր առաջ տեսնում էր երկու հայկական գլուխ, մեկը՝ ողորկ,
առանց որևէ հարցի ու հարցականի («Սրան սուտ-փոլտ խոս­
տումներով կարելի է հարբեցնել, հետո քիթը բռնած տանել ուր
որ կամենաս» , — մտածում էր թուրքական պատվիրակության
ղեկավարը), մյուսը՝ քրմապետի պես մռայլ ու բարդ, գագաթից
մինչև կզակը սև ու ճերմակ մազերի խառնուրդի պես խճճված–
մճճված մտքերից մոլոր։ Սրան ցույց տուր, թե կան դեպքերի
իրական ընթացք և իրերի որոշակի վիճակ, որոնք դու չես ըն­
դունում, սակայն պարտավոր ես ենթարկվել... և քեզ կհա վ ա ֊
տա։ Բայց կհավատա՞, թե՞ դարձյալ այսպես աչքերիդ մեջ կխըր–
վի իր փշոտ հայացքով, — մտածեց Խալիլը և գործի անցավ։
« Դրանից հետո զրույցի մեջ մտավ Խալիլ բ ե յը , — շարունա­
կում է Հովհաննես Քաջազնոլնին>— Ասաց, որ ինքը վերջնա–
գիր է ներկայացրել Անդրկովկասյան կառավարությանը։ Եթե
այդ կառավարությունն այժմ գոյություն չունի, որովհետև քա յ­
քայվել է, ապա վերջնագիրը վերաբերում է նրա մասերին առան­
ձին ֊ա ռանձին ։ Վերջնագրի էությունը դրանով բոլորովին էլ չի
 փոխվումէ Ինչ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է սա հմա ններին, ա յստ ե ղ էլ յո ւ ր ա ­
քա նչյո ւր պ ետ ո ւթ յա ն հ ա մա ր ստիպ վա ծ կշինենք խ ոսել նրա
հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ալ> սա հ մ ա նա յի ն գծի շուրջ> Օսմա նյա ն կ ա յս ­
ր ո ւթ յա ն սա հմա ններն էլ կլինեն նրա նք, որ նշվա ծ են վերջնա–
գրի մ ե ջ ՚
« Խալիլն ա սա ց, որ Օսմանյա ն կա յս րո ւթյունը ոչինչ չունի
Անդրկովկասի սա հ մ ա նն եր ո ւմ , Թուրքիայի կ ո ղ մ ից բ ռ ն ա գ ր ա վ ­
վ ա ծ տ ա րա ծ ք ից դուրս կա զմա կեր պ վ ելի ք առանձին հա յկա կա ն
պ ետ ությա ն դ ե մ ։
Անդրկովկաս յա ն պ ետ ությունների միջև սա հմա նները կգծեն
ի րենք՝ ա նդրկո,Լկասցի՝եեոը։ Թուրքիան մ տ ա ծ ո ւ մ է ա ռհա սա ­
րակ չխ ա ո ն վե լ ա յդ հա րցին։
Խալիլ բ ե յ ն ա նձա մ բ ա նդ րկովկա սյա ն թ ա թ ա րն երին խոր­
հուրդ է տ վել, որ նրանք մի քիչ ետ ք ա շվ են ՝ հա յեր ի ն զիջելով
ի ր ե ն ց տ ա րա ծքից գոնե մի քի չ, որպեսզի սրանք կարողանան
կ ա զ մ ե լ ի ր ե ն ց պ ետ ո ւթյո ւն ը։
Թուրքիան պիտի ապրի բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յա ն ու խ ա ղ ա ղ ութ յա ն
մեջ Հ ա յա ս տ ա ն ի հետ, եթե ա յդպիսին կ ա զ մ ա վ ո ր վ ի ՚
«— Կարծում ե մ ՝ դուք վ ստ ա հում եք մ եր խ ոս ք եր ի ն ու հ ա ­
վ ա ս տ ի ա ցո ւմ ն ե ր ի ն ։ Ուրեմն, հանուն մեր ստ եղծելիք բ ա ր ե կ ա ­
մ ո ւթ յա ն ու հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յա ն , բարի եղեք ստորա գրել պ ա յ­
մ ա ն ա գի ր ը ։ Դրանով դուք հրաշալի օրինակ կտաք ձեր հ ա րև ա ն ­
ներին, որոնց կողքին ,— մ են ք հ ա վ ա տ ա ց ա ծ ենք լի ո վ ի ն ,— դուք
այս ա ն գ ա մ էլ աչքի կընկնեք ձեր ա զգ ա յին հ ե ռ ա տ ե ս ո ւ թ յա մ բ » ։
Հ ա յ պատվիրակները ( ա յս ի ն ք ն ՝ նույն իսկ մ ռ ա յլ ու բա ր դ
10 ա ջա զն ո ւնի ն յ, բն ա կ ա ն ա բ ա ր , թ ե թ և ա ց ա ծ հո դո վ ժպ տ ա ցել են
բ ա ր ե կ ա մ թո ւր ք եր ի ն , աշխարհով մեկ են եղել նրա նց հ ա ճ ո յա ­
խոս ութ յունքւ ց ։ Եվ սրանից հետո էլ դժվար չպ ետք է լիներ նրանց
հ ա յա ց ք ն ե ր ի ց եզրա կա ցնել, որ ստ որա գրությունն արդեն ա պ ա ­
հ ո վ վ ա ծ է * Մնում է ջնջել ա նվստ ա հությա ն կա մ թ ե ր ա հ ա վ ա ­
տ ո ւթյա ն վերջին մշուշը, որը և Խալիլը կատարեւ է իրեն հա–
տոլ կ վ ա ր պ ե տ ո ւ թ յա մ բ ։
((— Վստահ եմ՝ ձեր հարգարժան պատվիրակոլթյունն ավե–
լռրղ չի համարի իր այց ե լությ ուն ը Կոստ անդն ոլպոլիս, հենց որ
ստորագրված կւինի պայմանագիրը••• Մենք ձեզ այնտեղ ցույց
կտանք մի ընդունելություն, որից մեր թշնամիները կտրաքվենէ
... Խաղաղության դաշինքը կնքվելուց հետո կրքերը կհանգստա-
468
նան, հասարակական կարծիքը կհավասարակշռվի, և այն ժամա­
նակ գուցե Թուրքիան ձեզ կանի նաև այնպիսի զիջումներ, որոնք
վայելում են իսկական բարեկամներին» ։

Ահա այս խորհրդակցությունից հետո էյ Բաթումի խորհրդա­

ժողովի հայ պատվիրակներն շտապեցին Թիֆլիս, որպեսզի Ա ղ ֊
գային կենտրոնական խորհրդի պարագլուխներին ծանոթացնեն
թուրքական կողմի պահանջներին ու պայմաններին, խելք խելքի
տան դաշնագիրը կնքելու համար։
Վերջապես ձյան տակ շատ կարճ ժամանակով ծրարված
աղտեղությունը բա ցվեց, չնայած այն առաջ էլ երևում էր բոլոր
կողմերից. Անդրկովկաս յան սեյմն ինքն իրեն լուծարքի ենթար­
կեց։ Երբ թուրքերը թեթև զորաջարժով և հատկապես սեյմի պա­
րագլուխ վրացիների բացահայտ օժանդակությամբ տիրել էին
Սարիղամիշին ու Կարսին և Արաքսն անցնելով նվաճելով Ալեք–
սանգրապոլը, ապա շարժվում էին էջմիածնի ու Երևանի վրա,
Հալաստանի ներկայի ու ապագայի ամբողջ պատկերը պարզ­
ված էր, այլևս ոչ մի հարց չկար։ Վրացիները հայտարարեցին,
թե հայերն արդեն պարտված են և բնականորեն խաղից դուրս
պիտի գան։ Եվ քանի որ մուսավաթական ադրբեջանցիներն էլ
միշտ հոգով թուրքերի հետ էին եղել ու հիմա երազում էին նրանց
տիրապետության հաստատումն Անդրկովկասում, ուրեմն՝ նրանք
ևս չէին կարող լիարժեք դաշնակից Լինել։ Ուստի վրաց մեն­
շևիկներին մնում էր քաշվել մի կողմ և միայնակ տնօրինել
իրենց բախտը՝ դաոնալ անջատ ու անկախ պետություն։
Անդր կովկասյան սեյմը լուծարքի ենթարկվեց մայիսի 26-ի
ցերեկվա ժամը երեքին* Նույն օրն էլ հռչակվեց Վրաստանի ան­
կախությունը, որը մայիսյան ամպրոպի տպավորություն էր թո­
ղել սեյմի անդամ ու ոչ անդամ հայերի վրա։ Ո՞նց թե Վրաս֊
տանն անկախ ու անջատ է, երբ հայոց դնդերն Արաքսի ափին
ու Վարաքիլիսայի լեռներում արյուն են տալիս ոչ միայն իրենց
հողի համար, այլև փակում են թուրքի ճանապարհը դեպի Թիֆ-
լիս։
Վրացի մենշևիկները, որ երևութական միասնության օրերին
էլ սեյմը միայն իրենց շահերին էին ծառայեցնում և անպար­
կեշտություն Լին համարում իրենց ազգային գերազանցությունը
չցուցադրելը, այս անգամ արդեն շատ էին սրտաբաց։ Անջատ ու
 անկախ Վրաստանի հոգսերով ծանրաբեռ Յխենկելին հայ դաշ­
նակիցների երեսին ուղղակի ասաց.
- Երբ ծո վ ո ւմ երկու հոգուց մեկը խ եղ դ վո ւմ է, մ յո ւս ը խ ո ­
հեմ կլինի, որ իրեն փ րկի։
Ո՞չ ա վել, ո՞չ պակաս՛
Նույն օրը ևեթ ա ն ջ ա տ ֊ա ն կ ա խ ո լթ յա ն վա րա կը տ վեց նա և
Հ ա յո ց ա զգա յին խ որհրդի ա նգա մ ն եր ի ն։ Ա յգ օրը @՝իֆլէսի ա մ­
բողջ հ ա յո ւթ յո ւնն իր ն ե ր կ ա յա ցո ւց ի չն ե ր ո վ հա վա քվել էր ք ա ­
ղաքի կոնսերվա տ որիա յի դա հլիճը, որպ եսզի որոշի, թե ի նչ
պիտի անել վրա ց ա նկա խ ութ յա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ Դուրսը, ք ա ­
ղա քում ա մենուրեք տ իրում էր խ ա ռնիճա ղա նջ մի դ ր ութ յո ւն , որ
ա յգ բա զ մ ա ց ե ղ ու բա զմա տ ա րր կենտ րոնի ոգին էր եղել միշտ
ու ա ռհա սա րա կ։ Սակայն հիմա ա ռա վել ց ա յտ ո ւն , ա ռա վել ա ղմը–
կոտ ու երփ ներա նգ մի կողմից դնգում էր վ ր ա ց խ ա նդ ա վ ա ռո ւ­
թ յո ւն ը , որ ճա ռա գել էր անջատ ու ա նկախ հա նրա պ ետ ոլթ յա ն
հռչա կում ից, իսկ մ յո ւս կ ո ղ մ ի ց ՝ դեպի Հ յո ւս ի ս ա յի ն Կովկաս,
դեպի Ռուսաստան շա րժվող հ ա յո ց գա ղթա կա նությունն էր, որ
բռ ն ե լ էր քա ղա քի թ ա ղա մա սերը և կ ա ն գնե լո ւ, հա նգիստ ա ռ­
նելու տեղ չէր գտ նո ւմ , քա նի որ ետ ևից գա լիս էր ա նկա նգ հո ­
սա նքը տ եղա հա նվա ծ ու խ ելա կոր ո ւյս ց ե ղ ա կ ի ցն ե ր ի ։
Ա յո ՞, դուրսը մեկի ց ն ծ ո ւթ յո ւն ն էր, թ ե կո ւզ հա յտ նի չէր ՝ Ար­
քա ն հ ի մ նա վ ո ր, և մ յո ւս ի ո ղ բե ր գ ո ւթ յա ն ը ՝ հա ստ ա տ , հի մ նա ­
վոր ու ա նպ ա յմա ն ա նկ ա ս եցնելի։ Կ ոնսերվա տ որիա յի դա հլիճում
հա վա քվա ծ մա րդիկ ի ր ե ն ց հետ բե ր ե լ էին գրսի հա կոտ նյա տ րա ­
մ ա դր ո ւթ յո ւն ները , ց ա վ ե ր ի , կրքերի, ա մ բա ստ ա նութ յա ն ու ա ռա ­
ջա րկութ յունների մի փ ոթորիկ էին բա ր ձ րա ցր ել և ա յգ փ ոթոր­
կի մ ե ջ ուզում էին հ ա յ ա զգի փ րկութ յա ն ելքը գտ ն ել։
Դա հլիճն իր ն եր կա յա ցո ւցի չն եր ի ն Հերթով կ ամ ա նհերթ
ա մբիոն էր բա ր ձ ր ա ց ն ո ւմ , և ա մեն մի խ ոս ո ղ կոկորդ պ ա տ ռ ե ֊
հա սա րա կությա նն էր ն ե ր կ ա յա ցն ո ւմ ա զգի փ րկությա ն իր
գեզա ա ա մսը։ Հ զոր ա րմունկներով իր հա մա ր ճանապարհ բ ա ֊
$ ե ց դեպ ի ա մ բի ոն և մեկուսի կ ա ն գնեց նա և հ ա յ ոց պ ա տ մա բա ն
էեոնէ Հա ղթա հա սա կ էր ն ա , բ ա յց անշուք ա կնոցների տա կից
ն ա յո ղ խ ա մ ր ա ծ ա չքերը մ ա տ նո ւմ էին պատ մ ա բա ն ֊հ ր ա պ ա ր ա ֊
կա խ ոսի հ ո գնո ւթ յո ւն ն ու տ ա ռա պ ա նքը։ Շա տ երն էին ճա նա չում
նրա ն, որի կրակոտ ու իմա ստ ուն խ ոսքին ժողովուրդն սպ ա սում
էր ա մեն օր* Անունն իրար տ ա լով դա հլիճին ի մ ա ց ա րին, և մի
470
քանի վայրկյան Հետս այնպիսի լռություն էր տիրում, որ դրսի
ձայները լսվում էին տարբերակված։ Ազգի պատմաբանը վիթ­
խարի ձեռքերը դեպի դուրս տարածած, խոսեց ցածրաձայն։
— Դուք տեսաք, թե ի՞նչ է կատարվում ձեր շուրջը, մեծ փո­
ղոցում, — ասաց, հառաչեց։ — Այս հին Եռվկասոլմ այսօր ուր
էլ որ գնաս, մերոնց կտեսնես, որոնք կամ մեռնում են, կամ
քայլում են դեպի կորստյան դուռը։ Այդ աղետի պատճառն այն
է, որ մենք մոռացել ենք մեր պատմական ճակատագիրը։— Դահ–
լիճը ցավից տնքում էր ու օրորվում լայնատարած մի մարմնի
պես։ — Այսօր մեր ժողովրդի խղճուկ մնացորդները փախչում են
Ռուսաստան։ Հայց ինչո՞ւ։ Մի՞թե այստեղ Ռուսաստան չէր։ Ին­
չո՞ւ բաժանվեցինք՚ Ինչո՞ւ կարճամիտների կուսակցական հա­
շիվներին ենթարկվեցինք։ Փոքր ենք և տկար ու հենց այդ պատ­
ճառով էլ խաղալիք ենք դարձել թուրք փաշաների ձեռքին։ Ին–
չոՒւ չենք հայտարարում, թե մենք մի մասն ենք կազմում այն
պետության, որը կնքել է Բրեստ֊է իտովսկի դաշնադիրը։ Ռող
այդ պետությունն ինքն էլ կատարի իր ստորադրած պարտավո­
րությունը, և այն ժամանակ մենք ապահով կլինենք, որ թ ուր–
քերը կվերցնեն միայն Սաթումր, Եարսը և այլևս չեն համար­
ձակվի իրենց թաթը դնել նաև Ալեքսան դրա պոլի, Երևանի, Ռիֆ-
լիսի վրա։
— ճի շտ է, ճի ջտ է, — այս ու այնտեղից ճաքճքում էր
դահլիճը՛
■ Սակայն բեմառաջքից մեկը, որ, երևում էր, վրացի է ու եկել
է հայոց ժողովից լուր հասցնելու իր մենշևիկ ղեկավարներին,
ձեռքն առաջ մեկնած դոոաց ճառախոսի վրա.
— Էդ քեզ ո՞վ է իրավունք տվել վրաց քաղաքները թուրքին
բախջիջ տալու։ Ռաթոլմը...
Լեռն շեղ նայեց նրան, սակայն լռեցրին հարևանները։
— Ես վրաց Բաթումն ու հայոց Կարսը բ ախշիշ չեմ տալիս
թուրքին։ Ես ասում եմ՝ այսօրվա մեր վիճակից դուրս գալու
լավագույն միջոցն է դա։ Եվ, միա ժա մա նա կ,– այստեղ ձայ­
նը բարձրացրեց Լ եո ն ,– այո՞, միաժամանակ, հասկանալի՞ է,
հարդելի պ ա ր ո ն ։– Դահլիճը նորից հավանության բացական­
չություններ էր անում։ Վրացին ընկրկեց, ավելի ճիշտ՝ ստիպ­
ված էր լռել, սակայն անհանգիստ շարժումները մատնում էին
նրա անհամաձայնությունը։ Հավանաբար անջատ ու անկախ
 Վրաստանի գաղափարը նրա հոգում այդ վայրկյանին ստեղծել
էր ռոմանտիկ մի քաոս, որի վերջում պարզ երևում է միջնա­
դարյան անպարտելի թագավորությունը1 Պոնտոսի ծովիդ մինչև
Կասպիականի ափերը և Կովկասյան լեռ ներիդ մինչև Խ լա թ ։–
Մենք ինքներս, բաժան-բաժան « անկախանալով», որ նշանա­
կում է՝ թուրքի համար հեշտ կլանելոլ կեր դառն ալով, մանրաց­
նում ու թուլա դնում ենք մեզ, ընկնում մեր հավիտենական
թշն ամոլ բերանը և հետո էլ տրտնջում, թե՝ կործանվում ենք,
օգնությո՜ւն... Հիմա դուրս եկեք, նայեցեք իրենց պապենական
վայրերից փախչող այն աղետյալն երին՛ Դրանք մեր ժողովուրդն
են, մեր ազգը, որ ոչնչանում է չընդմիջվող փախուստների ճամ­
փաներին.,, Մինչև ե՞րբ ոչնչանաւ Մի՞թե սրան վերջ չպետք է
լինի։ Մի՞թե մենք, որ կոչված ենք նրան ցույց տալու լավ օրվա
ճամփան, միշտ էլ այսպես խուլ ու կույր պիտի մնանք։
Այգ օրերին կարևոր ժողովներ էին գումարվում նաև Թ ի ֆ ֊
լիսի Գողովինյան ու Բարյատինսկայա փողոցների անկյուն ում
բարձրացած շենքում՝ հայտնի արդյունաբերող Արամյանցի
տանը, որը մի քանի ամիս առաջ էր տիրոջից խլվել, որպեսզի
ծառայեցվի հայոց ազգային ֊ք աղաքական գործերին։ Ամենա­
կարևորը ժողովներն էին, և գոլմարողն էր Թիֆլիսի Հայոց
ազգային խորհ ուրդը՛
Մայիսի 27-ին հայկական բոլոր կուսակցությունների մաս­
նակցությամբ Ազգային խորհուրդը քննելյ ազգի վիճակը՝ Անգըր–
կովկաս յան սեյմի լուծ արկմ ան պայմաններում։ Հռետորները,
Ւր ար հերթ չտալով, խոսում էին վրաց մենշևիկների ու ա դըր֊
բեջանցի մուսավաթականների անդրկուլիսյան խարդավանքն ե ֊
րից։ նրանք նոր էին պարզել, որ Թիֆլիսում ու Թաթում ում
իրենցից թաք ոլն մենշևիկներն ու մուսավաթականներն անընդ­
հատ գտնվել են սեպարատ բանակցությունների մեջ։ Առաջին•
ները Գերմանիայի ներկայացուցիչների ականջներն էին տաք
պահում, երկրորդները1 թուրքերի։ Եվ մայիսի 2 6 ֊ի ն , Վրաստանի
անկախության հայտաբարության հետ, Թիֆլիսում ու վրաց ծով­
եզրյա քաղաքներում հանկարծակի հայտնվեցին գերման զորա–
ջոկատներ, վրաց սահմանի վրա ու Թ*իֆլիսի կայարանի դմբե՝-
թին բարձրացավ գերմանական պետ ական դրոշը* Այսպիսով
Վրաստանն իրեն ապահ ովեց թրքական բռնագրավու մից։
Ադըբեջանի մուսավաթականները որոշել էին մայիսի 28-ին
 հայտարարել իրենց անկախությունը, սակայն դրանից տասն օր
առաջ Պարսկաստանի էէթտյոէԼ Գանձակ էր հասել թուրքական
յոթհ տզա ր ան ոց մի զորաբանակ Նազը՚մ փաշ այի գլխավորու–
$ձ*Ամր, որը գորգերի վրտյով էր քայլել Աղդամից մինչև Եվլախ։
Ե վ լ ա խ ի ց էլ Գանձակ գնալով՝ կոնկրետ գործի էր անցել. զի­
նում էր տեղական մահմեդականներին և փորձում զինաթափել
հայերին, որոնք համառորեն դիմադրում էին։ Հիմա էլ մ ուս ա ֊
ղաթ ական պարագլուխներից մեկը՝ քուրդ Խոսրովբեկ Սուլթա֊
նւ վը, որ Կաթումի րանակցո՝թյունների ամբողջ ընթացքում կապ
էր պաշտպանում իր գործընկերների ու Օսմանյան կառավարու-
թյան միջև՝ Աոստանդնոլպոլիս գնա լ֊գ ա լո վ> Թիֆլիսի փողոց­
ներում հայտնվե լ էր թուրքական սպայի համազգեստով և յո ւ­
րայիններին փորձում էր համոզել, որ պատրաստ լինեն թուր­
քերին դիմավորելու Վրաստանի մայրաքաղաքում։ Այդ մասին
իմացել էին մենշևիկները, և Բանվորական ու զինվորական
պա աղամ ավորների խորհրդի գործկոմը որոշել էր 24 ժամվա
ընթացքում քաղաքից քշել այդ արկածախնդրին։
Մայիսի 2 8 ֊ի առավոտվանից Անդրկովկաս յան սեյմի վեր­
ջին, ավելի ճիշտ՝ ետմահու նիստն էր դնում, և նրա անդամն երի
միմյանց դեմ հարացած մեղադրանքներով կարծես ուզում էին
ապացուցել, որ իրենց միությունը ոչ թե մեռել է երկու օր առաջ,
Վրաստանի անկախության օրը, այլ դրանից շատ առաջ կամ
գուցե այն ծնվել էր մեռած։
Ռամիշվիլին զեկուցեց Բաթումի խորհրդաժողովի մասին և
նրա արդյունավետության պակասը բացատրում էր Բաքվի մու­
սավաթականների անհ ավատ արմ ությա մբ։
— Մեր պատգամավորության վիճակը խիստ ծանր էր հենց
խորհրդաժողովի սկզբից, — ասաց Ռամիշվիլին։ — Պաշտոնա­
պես այն եղել է անդրկովկա սյան բոլոր ժողովուրդների պա­
հանջներն արտահայտող, սակայն իրականում նրա կողքին գոր­
ծում էին ոչ պաշտոնական ուղիներով Բաթում հասած առանձին
մարդիկ ու խմբեր, որոնք իրենց մեկուսի դիմումներով ու խլըր-
տումներով, հայտարարություններով ու պահանջներով խանգա­
րում էին մեզ, նույնիսկ ի չիք էին դարձնում մեր պատվիրակու­
թյան ջանքերը։
Դիտողությունը շատ էր թափանցիկ, և ժողովականները մռայէ
րլ խայթող հայացքներով նայում էին մուսավաթականներին,
՝որոնք նստ ոտ ել էին դա հլիճի ետին շա ր ք եր ո ւմ , ք ս փ ս ո ց ո վ իրա ր
հ ա սկա ցնում էին, որ ի ր են ք ա յչևս գո ր ծ չո ւն են ա յս պարապ
ղա լմա ղա լի հետ , լա վ կա նեն՝ գնա ն ի ր ե ն ց քա ղա քա կա ն ու ա զ­
գա յին ա նկա խ ությունը հռչակեն< Ո ւս սլբ-բեկ ռվը՝ Բաթումի
պ ա տ գա մա վորութ յա ն մուսա վա թա կա ն թ և ի ղեկա վա րը, հա ն­
կա րծ ոտքի կա նգնեց և, հա րվա ծը յո ւր ա յի ն ն եր ի վրա ա ռնելո վ,
պ ա հա նջեց պ արզ խ ո ս ե լ, չա ն ե լ հ ա յտ ա րա ր ո ւթ յո ւնն եր , որոնք
իրա կա նո ւթ յա նը չեն հա մա պ ա տ ա սխ ա նում և մ ի ա յն ջուր պ ղտ ո­
ր ելո ւ նպատակ ունեն։
— Ես կա րծում ե մ ՝ սր ա ն ից էլ պ ա րզ ա նհնա ր է խ ո ս ե լ, պ ա ­
րոն Ուս ուր– բ ե կ ո վ , — ա մ բի ո ն ի ց նրան պ ա տ ա սխ ա նեց Ռամիշ–
վիչին, որը ջղ ա յն ո ւթ յո ւն ի ց կա րմրել էր , և ճա ղատը կա պ տա ­
կա րմիր ցո լք ե ր էր ա ր ձ ա կ ո ւ մ ։– Բժիշկ Ս ուլթա նովն ո~ւմ ա նու­
ն ի ց էր բա ն ա նցութ յուններ վ ա րում թուրք պ ա շտ ոնյա ների հ ետ ։
ն ա զ ը մ փ ա շա յի բա նա կն ո"ւմ հրա վ եր ով է հա սել Գա նձա կ։ Ի՞նչ
հ ա մ ա ձա յն ո ւթ յա ն մա սին կա րող է խ ոսք լի ն ե լ, երբ ա յս երկրի
րն ա կչութ յա ն մի մա սը կռվ ո ւմ է թ շնա մու դ ե մ , իսկ մ յո ւս մա սը
հա մա կրա նքի ց ո ւյց ե ր անելով ^ ա ջա կցում է թ շնա մու ներ խ ո ւժ­
մա նը* Հա ճա խ էլ բա ցա հ ա յտ ո ր են կռվ ո ւմ է մեր դ ե մ , ա յդ ն ա յն
թ շնա մու զորքերի կո ղ քի ն ..*
— Դուք դ արձյա լ ա նհիմն ու ա նպ ա տ ա սխ ա նա տ ու հ ա յտ ա ­
ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր եք ա ն ո ւմ ։ Վե՜րջ տ վ եք, ապա թե ոչ
— Ւ՞նչ « ապա թ ե ոշ$, պարոն Ո ւս ո ւբ-բե կ ո վ , է՞լ ի նչ պիսէի
ա նեք, որ շեք ա րել , — տ եգից վեր թ ռ չե լո վ , դա հլիճից բ ե մ վ ա ­
զ ե ց և ճա ռա խ ոսի կողքին հ ա յտ ն վ ե ց Թ իֆլիսում տ եղ ա կա յվ ա ծ
հ ա յո ց , ա յսպ ես կ ո չվ ա ծ, պ ա հեստ ա յին զորքի հրա մա նա տ ա ր,
գնդա պ ետ Հ ո վ ս ե փ յա ն ը ։ Հա նդ ն եց ոլ հրա մա նա տ ա րա կա ն իր
շքա հա գուսա ը շ ո յե լո վ խ ո ս ե ց . —֊ Զեր զ ո ր ք ը * ա յս ի ն ք ն % մո ւս ա ­
վա թա կա ն զորքը, Ղա զ ախ ի դ աշա ից բ ա ՜ձ ր ա ն ա լո վ մ ե ր ո ն ց հա ր­
վ ա ծո ւմ է թ ի կո ւն քից / թ ի կո ւն քի՜ ց ք հա սկա նո՞ւմ եք ։ է*սկ մ ե ն ք ,
ի բր թ ե , դա շնա կիցներ ե ն ք ... թ ի կ ո ւն ք ի ց հա րվ ա ծելով գեներա լ
Ն ա զա րբեկովին նեղն է գ ց ո ւմ , հետո էլ դ նո ւմ , խ ա ռ նվ ո ւմ Ղ,ա–
ր ա քի լի սա յի վրա գրոհող թ ո ւր ք ե ր ի ն ... Ես թ քե լ եմ ա յսպ իսի
դ ա շնա կցո ւթ յա ն վրա ՛
: Թուքդ պահիր, գնդա պ ետ , — արհա մա րհոտ խ ո ս եց Բւսոլր–
բեկովբ։ Շ ա տ ո վ ա վելի հա րմա ր ու ա րժա նա վոր տ եղ է լի նե լո ւ
դրա հա մ ար)
 — Ի՞նչ տեղ, ի՞նչ տեղ է լինելու։
— Ջեր վիճա՛կը, երբ աջից ու ձախից բաժանվենք ձեզանից։
Դահլիճում մի փոթորիկ բարձրացավ, որի մեջ խլացել էր
գնդապետի ծղրտոցը, և կուչ էր եկել տարրեր տեղերից սպառ­
նալիքների տարափի տակ ընկած Ուսոլբ-բեկովը՛
Նախագահը մի կերպ լռեցրեց աղմուկը և հռետորին խնդրեց
խոսել օրվա հոգսերից։ Գնդապետ Հովսեփյանը, կեղտաջրի միջից
դուրս եկածի պես, նորից շքազգեստն էր թափ տալիս, ցնցում
էր ուսերը, շոյում կուրծքը գարդարող միակ երկաթե խաչը։
— էլ Ւ խոսեմ օրվա հոգսերից, որ այնքան շատ ե ն ,–
անճարացած ասաց նա։ — Օրինակի համար՝ իմ իրավասու֊
թյանը հանձնված հայկական պահեստային բրիզտդը, որ տեղա­
կայված է Թիֆլիսում, բոլորովին կտրված է կորպուսից և առ
այսօր զուրկ է պարենից։ Ես անձամբ շատ կխնդրեի պարոն
Հոմտատիձեից, որպեսզի այս հարցը դառնա հատուկ քնն ության
առարկա>
Նախագահողն անզոր թոթվեց ուսերը.
— Ես՝ էոմտատիձես, ի՞նչ կարող եմ անել, պարոն գնդա­
պետ։ Ի՞նչ կա այսօրվա նախագահի ձեռքին...
Դահլիճում ոտքի կանգնեց մի ծեր հայ և, ակնոցները սրբե­
լով, ոչ առանց զայրոլյթի ու արհամարհանքի, հայերեն դիմեց
գնդապետին.
— Այդ ի՞նչ հայկական պահեստային բրիգադ է, պարոն գըն-
դապետ, ի՞նչ հայ զորք է, որ Թիֆլիսի փողոցներն է չափում,
երբ որ իր ազգը հոգեվարքի մեջ թուրքի դեմ կռվում է վերջին
ուժերով։ — Գնդապետը փորձում էր պատասխանել։ Ծերունին
ձեռքը բարձրացրած լռեցրեց նրան։ — Մի ամիս առաջ մենք ձեր
նյութական բոլոր կարիքները հոգացինք, որպեսզի անմիջապես
գնաք ճակատ> Մի ամիս առա՛ջ։ Իսկ այսօր դուք դեռ պարեն
եք մուրում այդ անարժան դասալիքների համար...
Նախագահս։ղ Լոմտատիձեն, ըստ երևույթին, լավ էր ճանա­
չում խոսող ծերոլնուն, ձեռքերով ու հտյացքով նրան հրավի-
րեց ամբիոն.
— Համեցե՛ք, այստեղի՛ց խոսեք, պարոն Բաբայանց, — հար–
գալիը առաջարկեց նա և ձեռքով նշան արեց, որ գնդապետը
թողնի բեմը։ — Համեցե՛ք, համեցե ք, պարոն Բաբայանց։
Բ՚իֆլիսի ականավոր մ եծահարոլստ Հա մ բաղձում $աբա~
յ անցըէ որ տարիների անխոնջ գործունեությա մբ և անխտրա­
կան բարեգործություններով հավասարապես հարգված էր ինչ­
պես ազգակիցներից, այնպես էլ վրացիներից ու մահմեդական
բնակչությունից, այդ պահին ոլ/1իշ աս^Ժց չուներ և չէր էլ
ուզում ամբիոն բարձրանալ։ Սակայն նախագահի հորդորով ու
դահլիճի համակրական բացականչությունների տակ բարձրա­
ցավ և, ամբիոնի կողքից առաջանալով, կանգնեց բեմի եզրին՝
ծերունական ու իմաստուն հայացքը ներկաների վրա։
— Մի հարգելի մարդ է մեռել,— խաղաղված դահլիճի հետ
հան զիստ խոսեց հայ մեծահարուստը*— Սժիշկը, որ չէր հասել
մարդու վերջին ջնչին, հարազատներին հարց է տալիս* «Հ ան–
դուցյալը քրտնե՞ց մեռնելուց առաջ»։ Հարազատները գլխով են
անում. «Ա յո՜, լա՜վ քրտնեց, պարոն բժիշկ»։ «Այդ չա՜՛վ է, շա տ
լավ է» , — եզրակացնում է բժիշկը*— Դահլիճն աշխուժանում է*
Մարդիկ ժպտում են, նույնիսկ քթքիջեեր են լսվում* Ծեքունին
քաջալերված փոխըմբռնողությունից, շարունակում է խոսել.—
Մեր հանգուցյալը, որ սեյմն է, մեռնելուց առաջ չէր քրտնել։
Դա վա տ է... Սակայն մեր հանգուցյալը, որքան գիտեմ, մ ե ռ ֊
նելուց առաջ մի կարգին չէր էլ ապրել։ Ա՜յ, սա որ շա՜տ վատ
է։ Բայց, իմ կարծիքով, այսօր մեզ պիտի անհանգստացնի մի
Ուրիշ հարց, թե ո՞նց անենք, որ այսուհետ, գոնե այսուհետ մեր
ազգերը չլծենք մեռած մարմինների սայլին։ Ո՞նց անենք, որ
այսուհետ կարողանանք ապահովել ազգամիջյան համ երշխու–
թյոլնը՛ Ես չեմ կարծում, թե երկրագնդի վրա լինի ուրիշ մի անկ­
յուն, որտեղ այնքան շատ ազգերի ու տարրեր կրոնների հաշիվ­
ները հանգուցավորված ու բարդված լինեն, որքան մեր հայրենի
Կովկասոլմ։ Մեղան ից ոչ ոք չի լքելու իր հայրենիքը։ Ուրեմն,՝
մտածենք իմաստուն ու համերաշխ համակեցություն ստեղծելու
մասին։ Մտածենք փոխադարձ վստահության ու համագործակ­
ցության մթնոլւ <րտ ստեղձ եչու մ ասին ։
Խոսելու համար իրավունք խնդրեց նաև նա խկին սեյմի ակ­
նառու անդամներից մեկը՝ ռոլս Ե. Դ. Սեմյոնովը՛ Սակայն խո­
սելուց առաջ ուզում էր իմանալ, թե ո՞րն է անկախ Վրա ստ անի
քաղաքական կողմնորոշումը։
— Դրա հետ է կապված,— ասաց,— զանազան ազգերի վե­
րաբերմունքը անկախ Վրաստանի հանդեպ, դրանով են պայ­
մ ա նա վ ո ր վ ե լո ւ Վրա ստանում ապրող ազգերի փ ո խ հ ա ր ա բ ե ր ո ւ ֊
թ յուն ն երը։
9 խ ե ն կ ե լի ն , որ ն ստ ա ծ էր նախ ա գա հութ յա ն սեղանի ետև ա
մինչև ս*յդ մ ի ա յն լուռ հետևում էր ճա ռա խ ոս ներին, նախ ա գա –
հողի ականջին ինչ– որ փսփ սա ց և ծա նրորեն վեր կ ա ց ա վ տեղից,
խ ոսհց հատ ֊ հ ա տ ր առեր ով»
— Պարոն ՍԼմյ ոնովին շատ է հ ետ ա քրքրում անկախ Վրաս–
տանի օ ր ի են տ ա ցի ա ն։ Մենք ա յդ ա ռթիվ ա ռ ա յժ մ հաստատ մի
բան կարող ենք ա սե լ , այն լինելու է ո չ բոլշևիկյա ն Ռուսաս­
տանի կողմը, ո չ էլ Օսմանյան Թ ուրքիա յի։ Նան մ ո լո ր յա լն ե ր ,
որոնք մ տ ա ծ ո ւ մ են թե մ են ք ստ իպ վա ծ կլինենք ընտրել դ ր ա ն ֊
ց ի ց մեկին* Աստված մի ա ր ա ս ց ե ։ Մենք հեռու կմնանք ե ր կ ո ւ ֊
սի ց էւ. հա վա ս ա ր ա պ ես, որովհետև դրանք, ըստ էութ յա ն նույն
մեդալի երկու երեսներն են։ Գոնե մ եզ հ ա մա ր։ Պա՞րզ է։ Ա ռա յժմ
ա յս քա ն բ ա ն ,— և ծ ա ն ր ֊ ծ ա ն ր նստ եց ։
— Ինձ համար պարզ է, պարոն Չ խ ե ն կ ե լի ,— վ ր դ ո վ վ ա ծ
խոսեց Սե մ յո ն ո վը *— Սակայն չ գ ի տ ե մ ՝ ղ ոլք ի նք ն եր դ պարզ
պ ա տ կ եր ա ց ն ո ՞ւմ եք ձեր ք ա ղա քա կա ն ության հեռա նկա ր ը։ —
Կռիվը դե ռես շա րունա կվում է սւրտաքին թշնա մու դ ե մ ։ Հ ա յ ­
կական զ որա մ ա սերը շա րունա կում են անհավասար ճ ա կա տ ա ­
մարտը թշնա մու դ ե մ ։
— Իսկապես ա նհա վա սա ր, բ ա յց նաև անհուսալի ,— գռռա ց
Չխ ե նկ ելին ։
Ռուս հռետորն ուշադրություն չ ղ աըձրեց ն րա ն*
— Հ այե ր ը մ ենա կ են մ ն ա ց ե լ ։ Նրանք օգնությա ն են կան­
չո ւմ ։ Նրանք դա շնա կիցներ են որոնում ... Եվ կգան ա յդ դ ա շ ֊
նա կ ից ն եր ը .«*
— Ի՞նչ ճա նապ ա րհով պիտի գան ա յդ դա շնա կի ցնե ր ը ,—
դա րձյա լ Չ խ ենկելին էր, որի ձա յնը խ զվ ե լ էր գ ո ռ ո ց ի ց ,— ասա­
ցե ՛ք , խ նդրեմ։
— Միակ և ուղիղ ճա նապարհը մ իութ յունն է ռուսակա ն դ ե .
մ ոկրա տ իա յի հետ, որն ա յժ մ հ ա վա քում է իր ուժերը։ Ռուսական
բա ն ա կն այսօր արդեն շտ կում է իր ա ռնական հ ա սա կը ...
ն ա խ ա գա հ ո ւթ յո ւն ո ւմ ն ստ ա ծ Մելիք Ա սլա նովը ՝ ս ե յմ ի օրերի
մ ի ա ց յա լ հա նրա պ ետ ութ յա ն հ աղո րդա կց ությա ն նա խ ա րա րը,
ցո ւց ա դ ր ա բա ր հ ռհ ռա ց , ապա ձեռքերը խ ա ղ ա ց ն ե լո վ հ ե գ ն ե ց .
 • — Օլմա , էշա գ, յա զ դ յա լա ր , յո ն ջա բ ի թ ա ր *։
Յուրայինները ծափահարեցին, ծիծաղեցին, ծիծաղից թուլա–
ցած՝ իրար հրմշտեցին։ Նորից էին ծափահարում։ Ռուսները
զարմացած, հարցական աջ ու ձախ էին նայում, այսինքն՝ այո
ի նչ իմաստուն բան ասաց մուսավաթական նախարարը, որ
սրանք այսպես ցնծություն են ցուցադրում...
Հարևաններից մեկը թարգմանեց Սեմյոնովի համար, և սա
ինքն էլ ծափահարեց և, ձեռքը դեպի Մելիք-Ասլանովի կողմը
մեկնած, ասաց.
— Նոր հասկացա, թե ձեր նմանները հեղափոխությունից
ի՛նչ էին սպասում. առվո՛ւյտ, առվո՛ւյտ։ Հավատացա՛ծ եղեք,
պարոն Մելիք-Ասլանով, հեղափոխությունն ամեն ինչ կանի և
առվույտի կարոտյալներին էլ կապահովի առվույտով։

* *
*

Նույն օրվա ժամը 12-ին Ադամյանցի տան դահլիճում Հա­

յո ց ազգային խորհուրդը հր ապարակեց Ավ. Ահարոնյանի, Նի–
կոլ Աղբալյանի, Ալ. Խատիսովի ու Հովհ. Հաջազնոլնու կազ­
մած հետևյալ հայտարարությունը. « Անդրկովկասի քաղաքական
ամբողջության լուծումով և Վրաստանի ու Ադրբեջանի անկա­
խության հոլակում ով ստեղծված նոր դրության հանդեպ Հա -
յո ց ազգային խորհուրդն իրեն հայտարարում է հայկական գա­
վառների գերագույն և միակ իշխանությունը՛ Որոջ ծանրակշիռ
պատճառներով թողնելով մոտիկ օրերում կազմելու Հայոց ազ­
գային կառավարություն՝ Ազգային խորհուրդը ժամանակավո­
րապես ստանձնում է կառավարության բոլոր ֆունկցիաները՝
հայկական գավառների քաղաքական ու վարչական ղեկը վա­
րելու համար»։
Երբ Ազգային խորհրդի նշանավոր անդամները հայության
կյանքում տեղի ունեցած աննախադեպ իրադարձության հեղի­
նակները, իրենց կատարածի գիտակցությամբ հպարտ, վեր էին
կացել, որ հեռանան դահլիճից, Ավետիս Ահարոնյանը կանգնեց
իր բարձր ու գեղուղեշ հասակի ամբո՛ղջ շքեղությամբ և ձեռքերը

* Ա դ ր բ.՝ ոՄէ սատ կիր, իշուկ, պարունը գա , ա ովոլյտ կ բ ս ն ի »։

վեր կ ա ր կ ա ռ ե ց ։ Աչքերից կ ա յծ ե ր էին թ ռ չո ւ մ , հոգին յո թ ե ր ո ր դ
եր կն ք ո ւմ է ր։ Թ վում էր՝ թևերը շա րժեր, ինքն էլ կհասներ հոգու
ետևից։
— Պ ա ր ո ն ա ՜յք , գ ի տ ե ՞ք , թ ե ի ն չ կ ա տ ա րվ ե ց ա յստ ե ղ , այս
ճա կա տ ա գրա կա ն պ ահին> Պ ա ր ո ն ա ՜յք , անհնար է բ ա ռ ե ր ո վ ա ր ֊
տ ա հա յտ ել մեր խ ա ն դ ա վ ա ռ ո ւթ յո ւն ը . . . Պ ա ր ո ն ա ՜յք , վ ա յր կ յա ն ն ե ր
առաջ մ են ք ծնունդ տվինք մեր նոր պ ետ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ը ։ Պա ­
ր ո ն ա ՜ յ ք , ա յս պահից մ ե ր հին ոլ տանջահար ազգն էլ մտ ն ում է
ա նկախ ու ի նքնո ւրո ւյն պ ետ ո ւթյո ւն ունեցող ազգերի շա ր ք ը ...
Պ ա ր ո ա ՜յք , պ ա տ կ եր ա ց ն ո ՞ւմ եք ա յս պահի վ ե հ ո ւթ յո ւն ը ...
— Կեցցե" հ ա յ ազգի անկախ պ ե տ ո ւթ յո ւն ը , — դռների մ ո ­
տից ետ դարձած բ ա ց ա կ ա ն չ ե ց Ահ արոն յա ն ի տեղակալ Խաչատուր
Կարճիկյա նը։
— Ո լռ ա ՜-ա " , — որոտա ց դահլիճը։
Ոմանք նորից նստել և ոտ քեր ո վ հատակը ծ ե ծ ո ւ մ էին։
— Փա՜ռք մեր նոր պ ետ ա կա նո ւթ յա ն ը , փա ռք՛
— Փ ա ՜ռ ք և անմահ ությո լ ն , — վերս տին թ ն դ ա ց դահլիճը։
Երբ թ ո ղ ն ո ւմ էին հ ա յո ց նոր պ ետ ա կա նո ւթ յա ն ծ ն ն դ ա վ ա յր ը ,
խ ա ն դ ա վ ա ռ Ալեքսանդր Խատիսովն ի միջի ա յլո ց դարձավ դ ե ­
պի Ա զգա յին խորհրդի ն ա խ ա գա հ Ա հա ր ո նյա նը , հա րց ր եց .
— Ե՞եչ լուրեր կան ճ ա կա տ ի ց։ Հուսա նք՝ Երևանը դեռ մերն
է ։ Երեկ գիշեր Վեհիբն ա սում էր՝ «Ա յս օ ր մ եր ո նք Ղարաքիլիսան
կ վ ե ր ց ն ե ն »՛
— Լուրերը մ ե ծ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յա մ բ են հ ա սն ում ,— հառաջեց
Ա հ ա ր ո նյա ն ը ։ — Ս ա կա յն, կ ա ր ծ յո ք , ք ի լ առաջ Կարճիկյանն է
ստ ա ցել գեներա լ Սիլիկյանի հեռ ա գի ր ը ։ Էլի փամփուշտ է
ո ւ զ ո ւ մ ... .
— Այդքան բ ա ՞ն ։
— 9ա էլ ի ՞ն չ։ Խեղճ ազգն ա րնա քա մ եղա վ, էլ ուժ ու շունչ
չի մ ն ա ց ե լ , — ավելի ծա նր հա ռա չեց Ա զգա յին խորհրդի ն ա ­
խ ա գա հ ը ՛
«Ա յդ ք ա ն բ ա ն ը » պինդ մ ե խ վ ե ց Ալեքսանդր Խատիսովի հ ի ֊
1 ո զ ո լթ յ ան մեջ։ Նա, իհարկե, ա յդպ ես էլ բա խ տ չո ւն եց ա վ ծ ա ­
ն ո թ ա ն ա լո ւ Երևան յա ն ռա զմ ա ճ ա կա տ ի հրա մա նատա րի հեռագրի
իսկա կա ն բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն ը ։ Վերջին շա բա թ վ ա ը ն թ ա ցք ո ւմ գ ե ­
ներալ Սիլիկյանը ք ա ն ի ՜ ֊ ք ա ն ի տ ա գնապ ոտ հեռագրեր ու ռ ա ­
դի ո զ և կ ո լյց ն ե ր էր հղել Թ իֆփ սի Հ ա յո ց ա զգ ա յի ն խորհրդի
 նախագահ Ավետիս Ահարոն յ անին։ Ոչ մեկի պ ատ ա սխա նը չը ս -
տան ալով՝ վերջինը գ ր ե լ ֊ ուղարկել էր Ա հարոնյանի տեղակալ
Խաչատուր Աա րճիկյա նի հ ա ս ց ե ո վ ։ Այս հ ե ռ ա գ ր ո ւմ , ինչպես իր
տեղում էինք տ ե ս ե լ, ո չ տագնապի նշան կար, ո՜չ որևէ պա­
հանջ* Այն տեղ հ ա յո ց հ ա մ ա ժողովրդա կա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ տ ա ֊
ր ա ծ հաղթանակի ավետիսն էր մ ի ա յ ն * ((Եռօրյա հ ա մ ա ռ մ ա ր ֊
տերից հետո Սա րդարապա տի ուղղ ո ւթյա մ բ թ ո ւր ք եր ը , թևերից
շրջապատված ու ջա րդվա ծ, ետ են շպրտվել ու հետ ա պ նդվում
են մեր զորքերի կ ո ղ մ ի ց » , « Ղ ար աքիլի ս այի գծի վրա երկօրյա
մարտել ից հետո հակա ռակորդը դչխովին ջա րդվա ծ ետ է շպըրտ–
վ հ լ.. • » , ((թորքի ոգին հրաշալի է » ։
Ալեքս անդր Խատիսովը, ա յս հ ե ռա գրի բուն էութ յա նն ա ն ­
տ եղյա կ, պիտի հիշեր մ ի ա յն Ահարոնյանի թ յո ւր տ եղեկությո ւնը
նրա մա սին, որպեսզի տարիներ հետո իր հա յտ ն ի գրքում հ ր ա ֊
պ արտկեր, թե «Թ իֆ լիս հա սնելով Հ ա ջա զն ո ւն ի ն ու ե ս ... ճիշ տ
նույն ա ռ ա վ ո տ յա ն , մ ա յի ս ի 2 7 ֊ ի ն , զորա վա ր Սիլիկյա նեն ս տ ա ֊
ցա նք հեռագիր մը, որով կաղաչեր փա մփուշտ ղ ր կ ե լ»։
Այս անիրական, <րա ղա վ ա ղ վ ա ծ» փամփուշտը թ ող պ այթի
սուտ ասողի գլխ ին, որ գոնե փ որթ ափ անի*** Սակայն Հ ա ջ ա զ ֊
նունին ու Խատիսովն ինչպ ե՞ս կարող էին մ ա յի ս ի 2 7 ֊ ի ա ռա ­
վոտ յա ն լինել Թ իֆլիսում, երբ Հո վ հ ա ն ն ե ս Հ ա ջ ա գ ն ունո՝լՀ վերը
մ եջբ եր վ ա ծ հիշա տակա գրությա ն հ ա մ ա ձ ա յն ՝ Հ ա ջա զն ո ւն ի ն ու
Խատիսովը մ ա յի ս ի 2 7 ֊ ի ն դեռևս պիտի պ ա տ ա սխ ա նա տ ու և
կարևոր հանդիյպում ո ւնենա յի ն Խալիլ բ ե յի ու Վեհիբ փաշա յի
հ ե տ ...
Դժվար է, երբ մա րդիկ, սո վ որույթ ի ուժով, սուտ են ասո ւմ
նաև ա յն տ եղ , ուր իրենք էլ ա նձ ա մ բ դրա կարիքը չո ւնեն։
Այստեղ ես պետք է հ ա ղռրդեմ ներ փա կա գծա յին մի քա նի
տեղեկություններ ու փ ա ստ եր, որոնք, հուսով եմ, կօգնեն ավելի
պարզ պ ա տ կ եր ա ցո ւմ կա զմելու այն օրերի մեր գործիչների մ տ ա ֊
վոր, մ ա նա վ ա նդ բա ր ո յա կ ա ն կա րողությո ւնների մա սի ն։
Յի կարելի կա րծել, թե ճակատի վիճա կից մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն ֊
տեղյա կ էին Թ իֆլիսում բ ն ա վ ո ր վ ա ծ հ ա յ գործիչները* Նրա նք,
որ իրենցն էին հ ա մ ա ր ո ւմ հ ա յ ազգի ճա կա տա գրի տնօրին ո ւ ֊
թ յա ն պ ա տ իվը։ ճակատից հ ե ռա գր ե ր էին գնում Թիֆլիս, և
սրանք միշտ երկու հասցե ունեին ՝ Անդրկովկա սյա ն հ ա ն ր ա պ ե ֊
տ ությա ն ռ ա զ մ ա կան ն ա խ ա րա րին, մեկ էլ ՝ Հ ա յո ց Ա զգա յին խ ո ր ֊

ա
 հըրղքւ ն ա խ ա գա հ ի ն ։ Նախարարն ու նախագահը ծ ա ն ո թ ա ն ո ՞ւմ
կին հեռա գրերին, ուշադրություն դ ա րձնո՞ւմ էին ն րա ն ց ո ւմ եղա ծ
ա հազա նգ երին, հիմա դժվար է պ արզել, որովհետև գրա վոր
տվյա լներ չկա ն։ «Փամփուշտիս նման փաստերը կարող են
մ ի ա յն մո լո ր եցն ել հետ ա ք ր ք րվ ո ղ ն եր ին ։ Իսկ մեր գործիչները
նմ ան փաստերի օգնությա նն էին դ ի մո ւմ ոչ մ ի ա յն ա յն օրերին,
ա յլև հետագա ժ ա մ ա նա կն ե ր ո ւմ ... հենց որ կարիք էին զգում
պ ղա որելոլ պարզ իրա դ ր ո ւթ յո ւնն եր ը ։ Եթե մտա ծենք, թե Ալ.
Խատիսովը ժ ա մ ա նա կին ոչ մի պ ա տ կ եր ա ց ո ւմ չի ունեցել Ս ա ր ֊
գա րապ ա տի ճա կա տ ա մա ր տ ի ի րա կա ն վիճակի ու նրա շա րժիչ
ուժերի մա սի ն, բն ա կ ա ն ու բ ա ն ա կ ա ն պիտի հ ա մ ա ր են ք , որ նա
հ ե տ ա գ ա յո ւ մ օգտվեր ա ղբյո ւրն եր ի ց ու ա կա նա տ եսների վկա՛­
յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց և գոնե ետին թ վ ո վ ճշտեր իր պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւմ ը ։
Հա տ կա պ ե ս, երբ ղրիչ պիտի վ ե ր ց ն եր ա յդ ճա կա տ ա մա րտ ի մ ա ­
սին իր խոսքն ասելուէ Սակայն և ա յնպ ես տ արին եր հետո նա իր
գրքում հաղորդում էր, որ «Ս ա րդա րապ ա տի հերոսներն էին Դրո
ե զորա վա ր Ս ի լի կ յա ն ը », ապա՝ « հա յկա կա ն հեծելա զորքը հ ա լա ­
ծե ց թուրքերը մինչև Ալեքսանդրապոլի բա րձունքները։ Մ իմիա յն
ռա ղ նա մ թե ր քի պակասն էր, որ կա ն գնե ց ոլց ա յգ հետ ա պ նդումը»ւ
Նախ, դեպքերի ը ն թ ա ց ք ի ց պարզ երևում է, թ ե Սիլիկյանը
ո ր լա փ ո վ էր ա ռնչվել բուն Ս ա րդա րա պ ա տյա ն հ երոսա մա րտ ին,
- ի սկ Դրոն, որն աչն ժ ա մ ա նա կ Բ ա շ ֊ Ա պ ա ր ա ն ո լ մ է կռվ ե լ, ա ռ­
հա սա րակ ոտք էլ չի գրել Սարդա րա պ ա տում• Ապա, Սարդարա­
պ ա տ ի ճա կա տ ում հ ա յ զորքը ոչ ռ ա զ մ ա մ թ ե ր ք ի պ ակաս ուներ.
Ոչ պ ա ր ե նի ։ Եվ նրա ա ռա ջխ ա ղա ցումն էլ (թ ո ւր ք եր ի ն հետա–
պ նդ ե լը ) կ ա ն գ ն ե ց վ ե ց մ ի ա յն հա տ ի սովի ու նրա դասա կիցների
ա նկ ա ս եցնե լի հրա հ ա ն գն եր ով , որոնց մ են ք պիտի ծա նո թա նա նք
ըստ հ ե ր թ ա կ ա ն ո լթ յա ն ։
Սակայն դժվար է մ տ ա ծել նաև, թ ե ճա կա տա գրա կա ն օր ե -
զին մեր գործիչները բ ա ց ա ր ձ ա կա պ ե ս ա նտ եղյա կ էին ռ ա զ մ ա ­
ճակա տի վ ի ճա կի ց։ Բաթոլմի խորհրդաժողովի հ այ պ ա տ վիրա ­
կությա ն խ որհրդակա ն Սիմոն Վ ր ա ց յա ն ը , որ պ ատվիրա կությա ն
հետ մ ա յի ս ի 2 7 - ի ն կա մ 2 8 - ի ն ժ ա մ ա նել էր Թիֆլիս, որպեսզի
2 9 - ի ն էլ վեր ա դ ա ռն ա և մա սն ա կ ցի խորհրդաժողովի վճռական
փուլին, իր խ մ բ ա գ ր ա ծ «Հ ո ր ի զ ո ն » թ ե ր թ ի մ ա յի ս ի 2 9 - ի հ ա մ ա ­
ր ո ւմ հրապարակել է մի խ մ բա գ ր ա կ ա ն հոդվ ա ծ, որը հա րցի լո ւծ­
՛ման հա մար էական նշանակություն ունի։

(1 – Եարդարապատ
 Ա յդ հոդվածը հաստատում է, որ ^ ի ֆ է ի սի հաձ պ ,յյրադլուիւ–
ներն ամեն ինչ գիտեին և, մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ , որ ույդ ամեն ինչը
ոչինչ չէր նշա նա կում, ոչ մի արժեք չուներ, քանի որ նրանք էլ
զորավար Նա զարբեկովի նման, ռկզբի ց ևեթ որոշած են եղել
ընդունել թ ոլրքա ց տիրա պ ետ ությունը, հայ ազգի վերջին բ ե կ ո ր ֊
ները հանձն ել հայա կեր երիտթոլրքերի ո ղ որ մ ա ծո ւթյա ն ը *
Ահա Սիմոն Գ ր ա զ ի ն յա ն ֊ Վ ր ա ց յա ն ի հրապարակած խ մ բ ա գ ր ա ֊
կան հոդվածը, որը, անշուշտ ու անկասկած, թիֆչիսյա ն հայ
պ արագլուխների տ րա մ ա դրությունն ու տ ր ա մա բա նությո ւնն էբ
ա րտ ա ց ո լում ։
Հ ոդվա ծը վեր ն ա գ րվ ա ծ է ((Մեր կացությունը)) և սկսվում է
ա յս պ ե ս .
«Հ ա յկ ա կ ա ն ճակատից ստ ա ց վ ա ծ վերջին օրերի պ աշտոնա ­
կան հաղորդագրություններն ու մ ա սն ա վ ո ր տ եղեկությունները
պ ատերազմա կա ն գործողությո ւնների մասին ա ներկբա յելի կեր­
պով ասում են, որ լիակատար հաջողությունը մեր կողմն է*
Երևանի զորա բա նա կի հա ղթությունը մ ի ա ն գա մ ա յն հեղաշրջել է
դրությունը, և մեր այլ զորա մ ա սեր ի , ինչպ ես և բ ն ա գա վ ա ռի ամ–
թողջ հա յո ւթյա ն ռա զմակա ն ոգին բա րձր ա ցե լ է))։
Սրանից էլ լա վ բ ա ն։ Ւր ա զա տ ա գրութ յա ն համար ս ր բա ­
զան կովի ելած հայ ժողովուրդը և նրա կռվի առաջնորդներ
դարձած անհատները է*լ ինչ պիտի ց ա ն կ ա ն ա յի ն * «Լիակատար
հաջողությունը մեր կողմն է»։ Հ ե տ ո ՞։
Մի՞թե տրա մա բա նա կա ն չպիտի էիեի վճռական հարվածի
կոշը . մե՞կ էլ, մե՞կ էլ մի զարկ տվեք անարգ թուրքին։ Չ է ՞ որ
ա յդպես պիտի գար ազգի փրկութ յունը, ա յդպես պիտի հիմք
ստ եղծվեր նրա ազատ ու անկախ գ ո յո ւ թ յա ն համար։
Ո՞չ, այն օրերի հա յ ազգի գլուխ կա ն գնա ծ գործիչները չէին
ուզում կռվել, չէին ուզում գլխ ավորել ժողովրդի կռիվն իր ազտ–
տ ո լթ յա ն ու ա նկա խ ութ յա ն հ ա մ ա ր ։ Նրանքճ դեռ ոչինչ շա ր ա ծ,
հոգնել է ին։ Նրանք որոշել էին նախ ազգին թևաթափ անել, չ ա ­
փ ա զա ն ց վ ա ծ սարսափներով, ա նելա նելիությա ն ու դ ա տ ա պ ա րտ -
վ ա ծո ւթ յա ն ա ռա սպ ելներով նրան հա շտ եցնել « ամեն աահ ավո ր
վիճակի յ& հետ, որպեսզի հնարավոր լինի կորզել նրա հ ա մ ա ձ ա յ­
նությունը ամեն տեսակ ստ որա ցուցիչ պ ա յմ ա ն ա գր ի հետ։ Դրա
համար էլ գա ղափարական առաջնորդ ու հեղինակավոր խորհըր–
դական Գ րուզինյա ն-Վ րա ցյա նը շարունակում է հիպնոսա ցնել
 իր ը ն թ ե ր ց ո ղ ի ն , որ հ ա յ ժողովուրդն է։ « Սակայն որքա ն էլ ծանր
լինի խ ո ստ ո վ ա նե լ , — գրել է ն ա , — որքան էլ դժվա ր լի նի ասել
մ ա նա վ ա նդ ա յս օրերում, մ ենք ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ պարտք ենք
զգում ասելու այն դառն ճշմա րտությունը, թ ե մ ե ն ք հա ղթ վա ծ
ե ն ք .,,)ո
Հա սկա ն ո՞ւմ եք, « • • .տ եղեկությունները պ ա տ երազմա կա ն
գործողությունների մասին ա ներկբա յելի կերպով ասում են, որ
լի ակ ատ ար հաղթությունը մեր կողմն է » , և, այդուհանդերձ,
« մ ե ն ք հա ղթ վ ա ծ ե ն ք » ։ Այսինքն՝ պ ա րտ վա ծ ենք, քա նի որ ձ ե ռ ­
ք ի ց տվել ենք Կարսը և այն էլ, ո վ ցուցա դրա կա ն ա նտ ե ղ յա կու­
թ յո ւ ն ։ « մեր կամքին հակառակ, ա ռա նց մեր ղեկա վա ր մ ա ր մ ի ն ­
ների թեկուզ անուղղակի հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն , ա ռա նց նույնիսկ
նրանց գ ի տ ո ւթ յա ն , տրվել է թշնա մուն մեր ա մենա զորեղ ա մրու­
թ յո ւ ն ը ՝ Կարսը»։
Բ ա յց , ա մ ո ՜թ չլինի հա րցնելը, ա յդ ի ՜ն չ «ղ ե կ ա վ ա ր մ ա ր մ ի ն ­
ներ» են, էլ ինչի" ղեկավար են, կամ ինչպ ե՞ս են ղեկավար կոչ­
վում, որ տ եղեկություն ա նգա մ չունեն, թե ինչո՞ւ և ինչպ ե՞ս է
/՝ այ ոց ա մ են ա զո ր եղ ամրություն Կարսը ո տ ո վ-ձեռով հանձնվել ր
թշնա մուն։
« Հ ա ղ թ վ ա ծ ենք։ որովհետ և ա նա կնկա լ դ ա վ ա դ ր ո ւթ յա մ բ, զ ի ­
նա դա դա րի ժ ա մ ա նա կ, հա շտ ութ յա ն բա ն ա կցո ւթ յուն նե ր ի ըն­
թ ա ց ք ո ւմ , թուրքերը հափշտակել են , խ լել են մ եր ձեռքից
Ա լեքսա նդրա պ ոլը իր մ ե ծ պ ա շա ր ո վ »։
Այսպես շա րունա կ . բոլորը նենգել ու դա վեյ են, խ ա բ ել ու
ձեռքից խ լ ե լ ... «Վ երջա պ ես, հ ա ղթ վ ա ծ ենք և այն պ ա տ ճա ռով , —
շարունակում է ազգի գա ղափարական առաջնորդի գերն ս տ ա ն ձ ֊
նա ծ Վ ր ա ց յա ն ը , — որ մեր թիկունքում անկախ Ադրբեջա նն է իր
թուրքական օր ի են տ ա ցի ա յո վ , եթե ավելին չասենք (((ա վելին»
էլ այն է, որ Ադրբեջանի սիրտը գտ նվ ում էր Ստեփան Շա հում-
յա ն ի գլխ ա վ ո ր ա ծ խ որհրդա յին ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ձեռքում - Ս* Ո լ* )9
և մեր կողքին է անկախ Վ րա սաա նը, որը, ըստ կա ռա վ ա ր ա ­
կան պաշտոնական հ ա ղո ր դ ա գ րո ւթ յա ն , կա մ ենում է թուրքի հետ
իր հաշիվը վերջացնել հա շտությա ն ՛ճանապարհով և, ուրեմն,
մեր կռվելու դեպ քում ստիպ վա ծ պիտի լինի ն եյտ րա լիտ ետ պահ­
պ ա նել։ Եվ ա յսպ ես մենակ ու կտ րվա ծ, ոչ մի իրական հույս
չունենա լով արտաքին մ իջա մտ ությա ն վ րա , մեր սեփական ո ւ ժ ե ֊
րռվ* մ եր տա նջվա ծ ու սևա բա խ տ ժողովրդի հերոսական ջան–
ք ե ր ո վ , ա յո ՞, մ են ք կարող ենք մի ա յն պաւովով մ ե ռ ն ե լ, բ ա յ ց
ո՞ չ հաղթել ու փ ր կ վ ե լ...X ։
Ահա այս տ ր ա մ ա դ ր ո ւթ յա մ բ ու ա յսօրինակ տ ր ա մ ա բա ն ու­
թ յա մ բ էր, որ Հ ա յո ց կենտրոնական ա զգա յին խորհուրդն իր
պատվիրակությունն ուղարկեց ծ ա թ ո ւ մ ։ Գնա՞, ասաց նա, և ստո­
րադրիր ամեն տեսակ պ ա յմ ա ն ա գի ր, որի հիմքում կլինի զի ն ա ­
դադարը, հաշտությունը թուրքի հետ ։ Չ է ՞ որ մ ե ն ք , հակառակ
դեպքում։ «կա րող ենք մ ի ա յն պ ա տ վով մ եռն ե լ, բ ա յ ց ոչ հաղ­
թ ե լ ու փ ր կ վ ե լ»։
Ուզում ենք հարցնեք, թե ապա ինչի՞ համար էր առաջին տո­
ղերի հուսադրոզ հաղորդումը, «լիա կատա ր հաջողությունը մեր
կողմն է » ։ Չ է՞ որ ա յդ հաջողությունը մերոնք ձեռք էին բերել
բոլորովին մ եկուսա ցա ծ, առանց մուսա վա թական Ադրբեջանի ու
մենշևիկյա ն Վրաստանի օժա նդա կութ յա ն, առանց որևէ «ա ր­
տաքին միջա մտ ությա ն », իսկ եթե կուզեք ճշմա րտությունն ի մ ա ­
նալ՝ ի հեճուկս ա յդ բ ո լո ր ի ... Սրա պատասխանն էլ մեկն է. ԱՈ*
ղանցք էր պետք ա պ ա գա յի առաջ արդարանալու հ ա մ ա ր ։ Չ է *
որ կարող են մ եղա դրել, թե դուք անտեղյա կ էիք հ ա յո ց ճա կ ա ­
տի հ աջո ղություննե րի ց . .. Ո չ, մենք ա նտ եղյա կ չ է ի ն ք ։ Մենք
գիտեինք ա յդ հաջողությունների մա սին, բ ա յ ց և ա յն ք ա ն հեռ ա ­
տես էինք, որ զգում ու տեսնում էինք։ թ ե ինչպ ես « մ ե ն ք կա ­
րող ենք մ ի ա յն պ ատվով մ եռն ե լ, բ ա յ ց ոչ հաղթել ու փ ր կ վ ե լ»։
Մայիսի 2 9 - ի ետմիջօրեին հ ա յո ց պ ա տ վիրա կությո ւնը, Խա–
տիստովի ն ա խ ա գ ա հ ո ւթ յա մ բ , ժ ա մ ա ն ե ց Սաթում՝ ա յս ա նգա մ
արդեն հաշտությա ն խ որ հ ր դ ա ժողովին։ Չ է ՞ որ ա յս տ ե ղ , վերջա ­
պես, մի քանի ամիս զուր տեղը ջուր ծե ծե լո ւց հետ ո, կռվող կող­
մերը պետք է հաշտությա ն պ ա յմ ա ն ա դի ր կն քեի ն ։ Հ ա յկա կա ն
պ ա տ գամա վորությունն ա յդ ժողովին էր ն ե ր կ ա յա ց ե լ որպես
ինքնուրույն մ իա վոր, որը պիտի ներ կա յա ցն եր ու պաշտպաներ
հա յ ազգի նորա ստեղծ կա ռա վա րությա ն շա հերը։ ճ ի շ տ է* ո չ
պ ,ֆ ւի ս ի ա զգ ա յի ն խորհուրդը, ո չ էլ ուրիշ որևէ կա զմա կեր պ ո ւ­
թյուն դեռևս չէր ընդունվում ի բ ր և հ ա յո ց պետա կա ն մ ա րմ ի ն ,
հ ա յո ց կա ռա վա րություն։ Սակայն կար կարևորը. Ա զգա յի ն խ ո ր ­
հուրդը հայտ արարել էր, թ ե ինքը «ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ո ր ա պ ե ս ստանձ­
նում է կա ռա վարությա ն բոլոր ֆ ո ւն կց ի ա ն եր ը »։
Եվ Օրկա ռա վա րությա ն բոլոր ֆ ունկցիա ներն» ստ անձն ած
Ազգային խորհրդի «ճ երմա կ թ ղ թ ո վ » հայկա կա ն պատգամավո–
րությունը հասել էր Բաթում։
Խատիսովն ու գործա կիցները գի տ ե ի ՞ն , ա րդյոք, թ ե Բ ա թ ո ւ ֊
մից ի՞նչ են բերելու հայ ազգի համար՝ դժվար է ասել, քանի
որ «ճ եր մ ա կ թուղթն)) արդեն ա պ ա ցո ւյցն էր անորոշ հեոանը ֊
կ ա ր ի...
Երբ կ ռվող կողմերը նստում են հաշտությա ն սեղանի շուրջ,
Սովորաբար հաղթողն է։ որ պ ա յմ ա ն ն եր է թելա դրում հասւոա–
տելիք հա րա բերությունների հա մար։ Սարդարապատում ու Բ ա շ ֊
Ապարանում հա յերը ջարդել էին թուրքերին և շարունակում էին
նրանց հ ա լա ծել։ Մայիսի 2 7 — 2 8 ֊ ի ն փրկվել էր նաև Ղար ա ք ի ֊
լի սա յի ճակատի դր ութ յո ւն ը . ա յնտ եղ ևս հ ա յո ց զորքն զգալի
հաջողություններ ուներ։ Ուրեմն, հաշտությա ն սեղանի շուրջ
հարկ էր, որ հաղթող հ ա յո ց կողմի պ ատվիրակությո՞ւնը թ ե լ ա դ ֊
րեր իր կամքը, ներ կա յա ցն եր իր պահանջները։ Գոնե արդար ու
օրինական պահանջները։
Սակայն Ալ. Խատիսովի պատվիրակությունը Բա թում էր հա­
սել թուրքերի ողորմա ծությունը խնդրելու, հ ա յ ազգի մնա ցո ր դ ­
ների համար գ ո յո ւթ յա ն իրավունք մուրալու, որովհետև « ա ն ­
տեղյա կ էր» ռա զմ ա ճ ա կա տ ի վ ի ճ ա կ ի ց։ Անտեղյակ էր եղել Բա­
թ ո ւմ ո ւմ , երբ ֆերիկ Վեհիրը խուճապահար փախչող թուրքաց
զորքի աղետալի վիճակը քողարկել էր նրա նից, « ա ն տ ե ղ յա կ *
մ ն ա ց նաև Թ իֆլիսում, ուր Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի ղեկա վա ր­
ները չէին էլ բ ա ց ո ւ մ ռ ա զմ ա ճ ա կա տ ի ց եկող հեռագրերն ու նա­
մա կները՝ կարծելով, թ ե նրա նցում սոսկ աղերսանք է՝ փ ա մ­
փուշտ ուղարկելու հ ա մա ր։
1 9 6 7 թ . Ֆ ր ե զ ն ո յո ւ մ հ ա յերեն թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յա մ բ լ ա յ ս են
տեսել Սարդարապատի ճակատի շտաբի պետ Ալ. Ս. Շնեուրի
հուշերը հա յոց զորքի մ ե ծ հաղթանակի մ ա նցա մասների մասին։
Այս հրատարակությա ն համար առա ջա բան է դրել Ա. Ամուր­
յա ն ը , որն իրեն ներկա յա ցրել է այն օրերի հա յոց գործերից
քա ջա տեղյա կ մա րդ և արել է հա յտ ա րա րությո ւններ, որոնցից
ջուրն ավելի է պ ղտ որվում։ Ա. Ա մուրյա նը, օրինակ, դրել է, թե
«Դ ժբա խ տ ա բ ա ր հայ ներկա յա ցուցիչները Բաթումի խ աղա ղու­
թ յա ն ժողովին լուր չունեին հա յերի փայլուն հաղթանակի մ ա ­
սին՝ Սարդար ապատ ի տակ, ապա թե ոչ, խ ա ղա ղութ յա ն պ ա յ ֊
մ անները թեթև կլինեին Հա յա ս տ ա ն ի հ ա մ ա ր »։
 Սա մի հայտ արարություն է, որի ճիշտ կա մ սխալ լի նե պ
հավասարապես դատապարտելի է «Սաթում էր խաղաղս •Քւ ան
ժողովի» հայ ամբողջ պատվիրակությա ն հա մար։ « Հ ա յ ներկա ­
յա ց ո ւց ի չ ն ե ր ը ... լուր չունեին հայերի փայլուն հաղթանակի մ ա ­
սին» ։ Իսկ ինչո՞ւ չունեին։ Եվ եթե չունեին, որտեղի ց գիտեինէ
թ ե ի նչ ղիրքի վրա պիտի կանգնեին ու ի նչ պիտի պահանջե­
ի ն ։ Կամ եթե «հ ա յերի փայլուն հաղթանակի մ ա սի ն» չգիտ եին,
նրանք էլ ո՞ւմ էին ն եր կ ա յա ցն ո ւմ , ո՞ւմ կամքն ու պահանջներն
էին ա րտ ա հա յտ ում։ Ա յգ ո ՞վ էր նրանց օժտել իր լիա զորու­
թ յո ւ ն ն ե ր ո վ ...
Սակ այն մի ա ն գա մ այն այլ էր ի ր ա կա նութ յունը։ 9 աթում ի
խորհրդաժողովի հ ա յ մա սնա կիցները գիտեին «հ ա յե րի փայլուն
հաղթանակի մ ա ս ի ն » ։ Հ ա մ ե ն ա լն գեպս՝ հայ պատվիրակությա ն
խորհրդական Սիմոն Վ րա ցյա նը շատ լա վ տ եղյա կ էր հայոց
հ ա ղթա նա կին։ Ինչպես վերը տեսա նք, ա յգ նա էր հ այ ֊ թ ո ւ ր .
քական խ ա յտ ա ռ ա կ դաշնագրի կնքումից մի քա նի օր առաջ գրել
և իր «Հ ո ր ի զ ո ն ո ւմ » հրապարակել, թե «Հ ա յկ ա կ ա ն ճակատից
ստ ա ց վ ա ծ վերջին օրերի պաշտոնական հաղորդագրոլթյուններն
ու մա սնա վոր տեղեկությունները պ ատերազմա կա ն գործողու­
թյունների մասին ա նե ր կբա յելի կերպով ասում են, որ լի ա կա ­
տար հաջողությունը մեր կողմն է։ Երևանի զորա բա նակի հաջո­
ղությունը մի անգամ այն հեղաշրջել է գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը .,.» ։ Այո՞, հայ
զինվորությա ն և ժողովրդի Սարդարապատ յա ն հաղթանակը հե–
ղաշրջել էր դրությունը ճակատում ու թի կո ւն ք ում , Հ ա յա ստ ա նի
բա խ տի համար կռվող ու մ տ ա հ ոգվ ա ծ բոլոր շրջաններում։ բա ցի
Թիֆլիսի Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդից ու նրա պ ա տ վիրա կությո ւ­
ն ի ց ։ ն րա նց, ըստ եր և ո ւյթի ն, ձեռնտու էր ա նտեղյա կությո ւնը,
պիտի ց ո ւյց տ ա յին, թե մի խաղի մեջ են, որի պ ա յմ ա նն է աչ­
քերը կա պ ա ծ առաջ գ ն ա լը ... Ուստի ա նտ եղյա կությո ւն էին խ ա ­
ղում և խորհրդաժողովի օրերին, և՞ տասն ՚ ւ մ յա կ նե ր հետո։
Մինչև « հ ա յո ց ն եր կա յա ցո ւց ի չն եր ը » կժամա նեին Սաթում,
Թուրքիայի պ ատվիրակությունը խորհրգա կցել էր իր կա ռա վ ա ­
րությա ն հետ, մշակել ու հիմնովին պատրաստել սեփական դիրք­
որոշումը։ Այս բոլորը կատարվել էր հույժ գա ղտնի, խ ն ա մ քո վ ,
հետևողա կա նորեն։ Բ ա յց հ ետ ա գա յո ւմ հենց իրենք՝ թուրքական
կա ռա վա րությա ն ա նգամներն ու Բաթումի թուրք պատվիրակոլ–
4Տ6
թ յա ն ներկայա ցուցիչները/ տարբեր ա ռիթներով ամեն ինչ հ ր ա ֊
պարտկել են, և հիմա արդեն ամենքին հա յտ նի են հա յոց հարցի
ա յն օրերի թուրքական լուծման բոլոր վա րժությունները։
թաթոլմի խորհրդաժողովին եկած թուրք դիվանագետները
գիտեին, որ իրենց կառավարությա ն մեջ հայկական հարցի լ ո ւ ծ ֊
ման երկու եղանակ էր առաջ ք ա շվ ա ծ։ Մեկի կողմնակիցները
գտնում էին, որ հարցը պիտի լուծել հայերին ամենուրեք ոչըն ֊
լա ց ն ե լո վ , իսկ մ յո ւս թ և ը , այսօրինակ լուծմա ն անհնարինու֊
թյունը գիտա կցելով, առաջարկում էր Անդրկովկասում> Երևա նի
շուրջ հայերի համար մի փոքրիկ ինքնավարություն ե ր ա շ խ ա ֊
վորել և դրանով իսկ համաշխարհային կարծիքի առաջ գլուխ
պ րծա ցնել 1 հակահայկական ա՜յն չարա գործությունների դիմա ց,
որ կատարել են, և նրա ՜նց հա մար, որ դեռևս պիտի կա տա րեին։
9 աթումում հալիք բ ե յն ու Վեհիբ փաշա ն, չք մ եղ ութ յա ն ք ղ ա ֊
միդ հա գա ծ, ճակատի իրենց գործերն աջողակ ներ կա յա ցն ե լո վ ,
հայ պատվիրակներին անընդհատ հիշեցնում էին ի ր են ց, իբր թ ե ,
չափավոր քա ղա քա կա նությունը։ Ալ . Խատիսովը հետագա յո լ մ
պիտի գրեր, թե Խալիլն ասում էր– «Հ ա ս կ ա ց ե՛ք իրեր ու դրու­
թ յո ւ ն ը ։ Ես և Վեհիս/ փաշան կներ կա յա ցնենք կոմիտեի մեջ
չափավոր, հաշտարար հոսանքը։ Թալեաթ և էնվեր փաշաները
կուզեն իսպառ ոչնչացնեք հայկական հողը։ Օգնեցեք մ եզ ՝ մեր
դիրքը ումեղացնելու. ըրե ք բոլոր զիջում ներ ը ... Մենք ձեզ
կօգնենք արւագային։ Իսկ ձեր դիմադրությունն այսօր մ իա յն
պիտի վնասե ձեզ և նոր ա րյունհեղությա նը պատճառ դառ֊
նա))։
Ուրեմն, էնվերն ու Թալե աթն էին, որ ուզում էին « իսպառ
ոչնչացնել հայկական հողը))։ Սակայն, ահա մեկ էլ Թալեաթն է
խոսում Խատիսովի հետ և դրությունն այնպես է ն ե ր կ ա յա ց ­
նում, թե ինքը՝ այդ հ ա յա կեր գազանն է չափավոր թևը ղ եկ ա .
վա րում։ «Էնվեր փաշան կգտներ , — ասել է Թ ա լեա թը , — թե ք ա ­
նի որ հայերը եղած են ու պետք է միշտ ըլլան մեր թշնա միները
ու հանգիստ պիտի չթողուն մեր Անատոլուի նահանգները, ավելի
լա վ է, որ հիմնապես բնաջնջվեն անոնք նաև Կովկասի մեջ, ի ն չ ­
պես եղած են Թուրքիս մեջ։ Իսկ փոքրիկ Հ ա յա ստ ա ն մը Կովկա­
սի մեջ պատճառ պիտի դառնա, որ միշտ ձգտի ընդարձակելոլ
իր սահմանները և դառնա հավիտենական վտ ա նգ Թուրքիս հա ­
մ ա ր։ Իսկ ես .— շարունակել է Թ ա լեա թը , — պ ա տ ա ս խ ա նեցի, որ
 այԴ ծ ը ագիբը անկարելի ծրագիր մրն է թեկուզ այն պ ա տ ճա ռովյ
որ այսպես թե ա յնպես երկու միլիոնի չափ ողջ մ ն ա ց ա ծ հա յեր
կան ւրյժմ, և անհնար է ղանոնք բոլորն ալ ոչնչացնել, ուստի
ավելի չավ է, որ անոնց գոհացում տրվի, որովհետև, եթե ն ույ­
նիսկ 1 0 0 .0 0 0 հայ էլ մնան աշխարհի երեսին, մեզի հանգիստ
պիտի չտան եր բե ք ։ Եվ, վերջա պ ես, փոքրիկ Հա յա ս տ ա ն մը
ստեղծելով՝ մենք լուծա ծ կրԱանք Հա յկա կա ն հարցը և ա յդպես
կներկա յա նա նք հաշտությա ն միջա զգա յի ն խ որհրդաժողովին
Հ ետ ա գա յո ւմ էնվեր փաշան էլ պիտի պ արծենար ա յսպ ես*
((Ես լուծեցի շատ դժվար խնդիր մը* ստեղծեցի Հա յա ստ ա նը)
գոհ աց ում տվի հա յերոլ ա զգա յին պահանջներուն, բ ա յց ա յդ ըրի
այնպիսի ձևով մը, որ չղոհեցի թրքա կա ն հողերեն ոչ մեկ թիզ
իսկ))։
Ուրեմն, հայե րը չէին, որ ռա զմաճակա տում ց ո ւյց տ վ ա ծ ան­
օրինակ տոկոնութ յա մ բ ու ք ա ջ ո ւթ յա մ բ , թուրքերին հա սցրա ծ
կործանիչ հարվածներով ստիպեցին հապշտապ կնքել հաշտու­
թ յա ն պ ա յմ ա ն ա գի րը , հայե րը թուրքերեն չստիպ եցին հա սկա ­
նալ, որ եթե աշխարհի երեսին մնան ոչ թե երկու միլիոն, ն ո ւ յ­
նիսկ ոչ թ ե 1 0 0 *0 0 0 , այլ մ ի ա յն մի բո ւռ հ ա յեր > նրանք էլ իրենց
թշնա միներին ((Հանգիստ պիտի չտան երբեք))։ Հ ա յե րը չէին, որ
հա րկագրերին*** Այլ ի ր ե ն ք * թուրք մեծա վորները, հա յ ժողովըր–
դի դահիճներն էին, որ մ եծա հ ո գա բա ր ընդ ա ռա ջեց ի ն , գոհացում
տվին <րհա յերոլ ա զգա յին պահ ան ջն ե րուն» ։ Եվ տյս ամենն էլ
իբրև պատասխան Թ*իֆէիսի Հ ա1ո9 ա զդա յ ին խորհրդի ղ եկա ­
վարների մ ուր ա ցո ղա լթ յա ն .* *
Հետ ա գա դեպքերը դասաւԼորվեցին ու զա րգա ցա ն հենց այս
ո գ ո վ , ըստ օ ս մ ա ն յա ն պատվիրա կությա ն ն ա խ ա գծա ծ ու վա րա ծ
պլա նի։
Մա յիսի 2 9 - ի երեկոյան դ ե մ , ժամը 7-ին , պ ա յմ ա ն ա ժ ա մ ի ց
նույնիսկ մեկ ժա մ առաջ, հ ա յո ց պ ատվիրակությունը հատուկ
ն ա մ ա կով թուրքերին հ ա յտ ն ե ց > որ ժա մա նել է Թ ի ֆլի սի ց, ար­
դեն ն եր կա յա ցն ո ւմ է Հ ա յա ստ ա նի անկախ հանրապետությունը
Ա ա յդ հա նրա պ ետությա ն անունից ընդունում է Թուրքական
կառա վարությա ն վերջնագիրը։
Վրացի մենշևիկները, որ ավելի վաղ էին հայտ արարել իրենց
անկախությունն ու նոր կա ռա վա րությա ն կազմումը և, հատկա–
պես, ապահովել էին ա յդ ա նկա խ ութ յա ն հովանավորությունդ
Գերմանիայի թևի տակ, նրանք, որոնց ա զգա յին ու պ ետա ­
կան շահերը հա մա րյա չէին տուժել թուրքաց պ ատերազմից
և չէին տուժելու հաշտությա ն պ ա յմ ա ն ա գր ից , կարծես չէին էլ
մտա ծում վերջնագիրն ընդունելու կամ չընդունելու մ ա սի ն։ Մու­
սավաթականները, որոնք երագելով երազում էին թուրքաց
տիրապետությունը Կովկասի վրա և նրանց ամեն մի խ ոսքով
պատրաստ էին կանգնել ետևի թա թերի վրա ու պոչ խ ա ղա ցնել
երջանկությունից, ա յդ մուսավաթականները քաշվել էին «Բել–
վ յո ւ » հյուրանոցի իրենց կա ցարանները և վարագույրների ճեղ­
քերից ուշի ուշով հետևում էին, թե ի նչ է կատարվում իրենց
բ ա ց ա կ ա յ ո ւ թ յա մ բ , որպեսզի հետո դուրս թա փ վեն և իրենց
առատ բա ժինը փ ա խցնեն վերջնագրից ու վերջնա հա շվից.. .
Իսկ, ահա՜, հա յ պատվիրա կությունը, սնդիկի պես աջ ու
ձախ դչորվող, սնդիկի պես կա նգնա ծ տեգն էլ անվերջ թրթը–
ռացող Ալեքսանդր Խատիսովի գ լխ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ, Բաթում հ ա ս­
նելուն պես գլխ ա պ ա տ ա ռ իրեն ն ետ եց հորձանուտը, որ թուրք
պատվիրակությա ն գիրկն էր. մենք անկա խ ենք ա րդեն, մենք
ինքնուրո՜ւյն ու ինք ն ա գլո՜ւխ ենք, մ են ք ընդունո ւմ ենք ձեր
վերջն ադիրը։
Ուղիղ մեկ ժ ա մ էր մնացել մինչև թուրքական պատվիրակու­
թ յա ն նշանակած ժամկետը / բ ա ն ա ր ։ Խատիսովը գրավոր հաղոր–
դեց, որ Հ ա յկա կա ն անկախ հանրապետությունն ընդունում է
թուրքաց կա ռա վարությա ն վերջնադիրը և պատրաստ է հաշտու­
թ յա ն պ ա յմ ա ն ա գ ի ր կնքել Հ ա յկա կա ն անկախ հանրապետությա ն
անունից։ Այդպես էլ դրել էխ «Հ ա յկ ա կ ա ն անկախ հ ա նրա պ ե­
տ ությո ւն»։ չն ա յա ծ այդպիսի վա րչաքաղաքական միավոր չկար
դեռևս, և Հա յա ստ ա նն անկախ հայտ արարողները գրել էին
մ ի ա յն , թե «Որոշ ծա նրակշիռ պ ա տ ճառներով թ ո ղ ն ելո վ մոտիկ
օրերում կա զմել Հ ա յո ց ա զգա յին կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ..,»։
Պ ատվիր ակութ յա ն անդամ Հ ովհա ննես Բաջազնունուն տար­
օրինակ թ վ ա ց Խատիսովի ի նքնա գո րծո ւնեո ւթ յո ւնը ։
— Բա յց որքա՞ն հարմար է գո յո ւթյո ւն չունեցող պ ետությա ն
անունից խ ոս ելը , — անհամարձակ հա րցրեց ն ա ։ — Ա յս փաս­
տաթղթերը պիտի մնան, պատմություն պիտի ս տ ե ղ ծ վ ի ...
Խատիսովը չք մ ե ղ ժպտա ց գործա կցի մ ի ա մ տ ո ւթ յա ն վրա։
- Չ է ՞ "Ի մ ենք իսկա պ ես ա նկա խ ություն հա յտ ա րա րեցինք՝
ազգային կառրյվարությա ն ստեղծումը հետա ձգելով ամենամո–
տՒկ ա պ ա գա յի ն ։ — Ժպիտը ծաղկել էր նրա կլոր դ եմ ք ի ն։ Սար–
ճատես ա լքերում խ որա մա նկությա ն կա յծեր կա յին, որոնք
ասում է ի ն ՝ «Բա րեկա մ, սա դիվա նա գիտություն է, ձեռնա ծու­
թ յա ն պես մի բ ա ն , և պարտվում է նա, ով չի խ ա բ ո ւմ 0)ք–
Մենք մ ի ա յն մի փոքր առաջ ենք ընկնում դեպ քերիդ*** Հը*ւ դ ո *|
ինչ կա սես , — և ծիծա ղկուն, ծակող հ ա յա ցք ը հա ռեց Պապա •
ջան ովինՀ պատվիրա կությա ն երրորդ ա նդ ա մ ի ն ։ ՝
Պ ապաջանովը թ ո թ վ ե ց հաստ ուսերը* ա յս ի ն ք ն Հ ՈՕր
ինչ կուզեք արեք, ի մ դերը կրավորական է։
Քիչ անց Խալիլն ու Վեհիբը Խատիսովին հրավիրեցին զ ր ույ­
ցի։ Հ ա յո ց պատվիրակությա ն ղեկավարը գերա զա նցո ւթ յա ն
զգա ցումով բա ժ ա ն վ ե ց ընկերներից, առանց պայ՛մանավորվելու
առաջիկա զրոլյ ց ի ժամա նա կ իրենց և հենց իր բռնելիք դիրքի
մա սին։
՝Բաջազնունին մ ռա յլ քաշվել էր ծո վ ա հ ա յա ց պատշգամ բի
ա նկյունը, թանձր մազամորուքի միջից դիտում էր Պոնտոսի
կապույտ խ ա ղերը։ Մտքում Խատիսովն էրճ ամեն օր մի նոր
կողմից բա ց վ ո ղ իր կերպարանքով, եսակենտրոն գո րծունեու­
թ յ ա մ բ , նպատակին հասնելու համար գործա դրա ծ ամեն տեսակ
ընդունելի ու անսուրբ միջոցներով* Նպատակին հասնելու***
Բայց ի ՞ն չ էր նպատակը, գոնե երևար։ Ո՞նց կարելի է այսպես
պատեպատ զարկվել> կաշվից դուրս գալ, սուտն ու ճշմարիտն
իրար խ ա ռ ն ե լ։ Ինչպե՜ս էլ կարողանում է, առանց երկնչելու,
առանց զգուշանալու։
Երեկոյան ժա մա ժա մքին Խատիսովը ն ե ր կա յա ցա վ բարձր տրա ­
մ ա դ ր ո ւթ յա մ բ, հաղորդեց, որ թուրքերն իրեն ընդունել են բա–
րեկ ամաբար և պ ա յմ ա նա վ որ վ ել են հաշտությա ն նիստն սկսել
վաղը ժամը 1 2 - ի ն ։ Ասաց և գնա ց, ւիակվեց իր սե նյա կ ում ։
Պապաջանովին դա էլ չա ն հ ա նգ ստ ա ցր ե ց։ Իսկ Հովհաննես
Քաջազնունին մ տ ա ծ ե ց , որ այս անգամ էլ Խատիսովը կատարել
է մի այնպիսի ք ա յլ, որի համար երես չունի խոսելու, բ ա ց ա տ ­
րություն տալու։ ((Ժողովուրդն ասում է ՝ ա գռա վի հետ ը նկ եր ա ցել
ես, պատրաստ եղիր ամեն տեսակ աղտեղություն ուտելու )),—
մտ ա ծեց Բաջազնունին և նստեց գրասեղանի առաջ» բ ա ց ե ց օ ր ա ֊
դիրը։ Հ այ ացքը դեպի սեփական հոգու խորքն արած նա շշըն–
ջաէ) իր հա մա ր . «Երա նի՜ թ ե սուտ չլիներ արդար դատ աստանը,
և յուրաքա նչյուր մա հկա նա ցու ահեղ դատին ներկա յա նա ր մ ի ա յն
սեփական մեղքերով))։

* *

Հետ ո պիտի պ ա ր զվ եր , որ Վեհիբն ու Խալիլը Խատիսովի

հետ վճռել են զինադադար հայտ արարել և անմիջաւդես նրան
հնարավորություն են ավել Լիակատար զինադադարի մասին
հրահանգ հաղորդելու յո ւր ա յի ն ն ե ր ի ն ։ Խաշիլ թեյի համար ի նչ
մ ե ծ դժվարություն էր հեռա խ ոսով պահանջել Սարսը, հեռախոսի
մոտ հրավերել գեներալ Սորգանովին, ապա, լսափողը հանձ­
նելով հայկա կա ն պ ա տվիրա կությա ն ղեկա վա րին, բա րե հ ո գ ո ւ ֊
թ յ ա մ բ ա սել .
— Բույուրուն, ջանար Խաթիսով։
՝&անի օր էր, կորած էր հա մարվում գեներալ Սորգանո վ&։
Որտեղի՞ց և ինչպ ե՞ս հ ա յտ ն վ ե ց Սարսում։ Խաաիսովր շշմա ծ էր
առաջին պահ . կարծում էր՝ չար խ ա զ են անում իր հետ ։ Ս ա ֊
կայն իսկապես գեներալն էր խ ոսում իր անդրշիրիմ յա ն ձ ա յն ո վ ։
նա էլ էր զ ա ր մ ա ց ա ծ , թ ե թուրքերն ա յգ ինչպ ես իրեն անակըն–
կալներ են մա տ ուցում իրար ե տ և ի ց . երեկ ա զա տ եցի ն քուրդ
խ ա ժ ա մո ւժ ի ձեռքից, գիշերը բժ շկա կա ն արտակարգ օգնություն
ց ո ւ յ ց տ վին, ա յս օր էլ, խ նգր ե * մ , խ ոս ի ր Ոաթումի հ ա յ պ ա տ վ ի ­
ր ա կութ յա ն ղեկա վա ր Ալեքսանդր Խատիսովի հետ։
— Ալեքսանդր Ւվանովիչ , — ուրա խ ությունից լա ց լի նե լո վ
խ ոս եց գեներա լը , — Ալեքսանդր Ւվանովիչ, այս ի ՞ն չ երջանկու­
թ յ ա ն է, որ ձեր ն մ ա ն բա ր եկա մ ի ձ ա յն ն եմ լս ո ւմ ։ Ւ նչ երջան­
կություն ... Աստվա ծ որ մեկ էլ ձեզ տեսնելու բա խ տ ին արժա ­
նա ցնի , կպ ատմեմ» թ ե ի՜նչ տեսակ տ ա ռա պա նքներ եմ քաշել
ա յս մի քա նի օրվա գե րո ւթյա ն մ եջ։ Ւշնա մուս էլ չէի ցա նկա ն ա ։
Հո գեկա ն վ իճա ՞կս, էլ մ ի ՜հ ա ր ց ն ե ք ։ Լավ է, որ ուշքս վրաս է։
Ա ստ վա ՜ծ տա, ա ս տ վ ա ՜ծ տա, Ալեքսանդր Ւվանովիչ։ Ոաթու–
մ ի ՞ց եք խ ոս ո ւմ ։ Հա շտ ո ւթ յո ւ՞ն ։ 0 ՜ , ի ՜ն չ եք խ ոս ո ւմ ։ Մեր խեղճ
ժողովրդի փրկությա ն համար դուք ի նչե ՜ր արիք։ Ւ՜նշ գ ե ր մ ա ր դ ­
կա յի ն ուժ էր պ ետք։
— Ուրեմն, ա յդ պ ե ս , պարոն գ ե ն ե ր ա լ ի ն ք ն ա վ ս տ ա հ , սե–
ա
փական ա րժա նա պ ա տ վությա ն բա րձր գ ի տ ա կ ց ո ւ թ յա մ բ զր ույցն
առաջ տարավ Խ ա տ ի ս ո վ ը , – հիմա ճակատի գլխ ավոր հ ր ա մ ա ­
նատա ր մարշալ Վեհիբ փաշան կկարգադրի, որպեսզի ա մ ե ն ա յն
օգնություն ց ո ւյց տրվի ձեզ։ Բժշկական, ն յո ւթ ա կ ա ն . . . մի խ ո ս ­
ք ո վ ՝ շատ շուտով կա զդուրվա ծ կգա ք Բա թում։ Իսկ ա ռ ա յժ մ
ա մենաշտապ կա րգով ա յդ տ եղ ի ց Ար ամին ու ն ա զա րբեկովին հա–
ղոոդեցեք, որ հաշտությա ն բա ն ա կցությունները բա րեհա ջող են
ը նթ ա նո ւմ , և այս րոպեին մ ենք պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ եց ի ն ք զի նա դ ա ­
դարի մ ա սի ն։ Ես կա շխ ա տ ե մ հենց հիմա էլ կա պվել Թիֆլիս,
Ահարոնյանի հետ, որպեսզի զին ա դա դարի կարգադրություն ա նի։
Սակայն մինչ այդ> որպեսզի զուր տեղն արյուն չթ ա փ վ ի , իմ
անունից կա րգա դրեցեք, որպեսզի դադա րեցվեն պ ա տ ե ր ա զ մ ա ­
կան գործողութ յունները։ Ինչպ ե՞ս։ Ինչո՞ւ միակողմ անի։ Ահա
ա յստ եղ է մարշալ Վեհիբը և նա էլ իր ենթականերին կանի
նման կա րգա դրություն...
Խատիսովն ու գեներալը ռուսերեն էին խ ոսում իրար հետ,
թուրքերի համար հեռավոր, ա նհասկանալի լեզվով։ Սակայն
վերջին նա խ ա դա սությունն ասելիս հա յ դիվա նա խոսը ն ա յե ց
թուրք զորավարի կողմ, սա հա սկա ցա վ խ ոսքն ինչին է վ ե ր ա ­
բե րո ւմ և, ի նշան հ ա մ եր ա շխ ո ւթ յա ն , գլխ ով ա րե ց ։
— Զերոնք ի նչպ ե՜ս էին կռվում Ղարա ք ի լի սա յի ճա կ ա տ ո ւմ , —■
խ ոս եց Վեհիբը, հենց որ հ ա յ դ ի վա նա գետ ն ա վա րտ եց հ եռ ա ­
խ ոս ա զր ո ւյցը և ոտը ոտին գ ց ե լո վ , շատ կարևոր գո ր ծ կա տ ա րա ծ
մարդու հ ա ն գ ս տ ո ւթ յա մ բ ը ն կ ղ մ վ ե ց փափուկ գա հավորակի մ ե ջ ։ —
Ա յ , դրան զորք եմ ա սել, հ ա ՜ ։ Մինչև վերջին շունչը, մ ի նչև
վերջին գ ն դ ա կ ը ... Պա տ երա զմների պ ա տ մ ո ւթյուն ն ա յդպ իսի
ա նձնա զոհությա ն օրինակներ քիչ գ ի տ ի ։ Իսկ առաջ որ ասում
էին՝ հա յերը լ ա վ կռվող են, չէի հ ա վ ա տ ո ւմ ։ — Խատիսովը հպ ա ր­
տ ա ցա վ , ուռավ ն ստ ա ծ տեղը, կարծես իրեն էր վեր ա բեր ո ւմ
գովա սա նքը։ Վեհիբն զ գա ց ա յդ և, ասես գլխին բա մ փ ե լո ւ նման
ա ս ա ց .— Այսօր մենք Վարաքիլիսան կ ա ռ ն ե ն ք , — ն ա յե ց ժամա–,
ց ո ւ յ ց ի ն , — հա , արդեն առել են ք ։ Բ ա յց դենը չենք շա րժվի,
մինչև որ ա յստ եղ հարցերը չպ ա ր զ վ ե ն ...
^1 մ ի իէոսՔ Սարդարապատի մ ա սի ն։ Վեհիբի հա մար, իբրւ
այդպիսի ճակատ չկա , հա յերն ա նձնա զոհությա ն գեղեցիկ օրի­
նակներ են ց ո ւ յց տալիս մ ի ա յն Վ ա ր ա քի լի սա յո լմ , որն ա յն ժ ա ­
մին արդեն իրենց ձեռքում էր։ Նա հա յ դիվա նա գետի դեմքին
«2
կա րդա ց երանելի ա նտ եղ յա կութ յա ն ա րտա հա յտ ությունը և աչքի
պ ոլով ն ա յե ց Խալիլին. «Ո ՜ն ց էլ գուշակում էիրէ Հ ի մ ա սրան
կթելա դրենք մեր կա մ քը, հ ա ղ թ ո ղ ֊ ողորմ ածի կամքը))։
- Դենն ո՞ւր գ ն ա ն ք , — իբր անտարբեր, խ ոսեց Խալիլ բե–
,ը ւ– Հա շտ ո ւթ յա ն սեղան նստողն անմիջա պես պիտի կրակը
դա դ ա ր եց ն ի ։ Երկուսդ էլ կա ր գա դ ր եցեք, որ այլևս ոչ մի գնդակ
չարձա կվի և ո՜չ մի ք ա յլ ետ կամ ա ռ ա ջ.,. Մինչև որ ա յստ եղ
որոշենք յուրաքա նչյուրի սա հմա նները։

* *

Մա յիսի Յ Օ ֊ ի մամը սւասին պիտի սկսվեին հ ա յ֊ թ ո ւ ր ք ա կ ա ։

բա ն ա կց ո ւթ յուն նե ր ը, և մի մ ա մ առաջ Խատիսովը նորա փեսայև
ս,Լ ս զ ո լգ վ ա ծ -զ ա ր ղ ա ր վ ա ծ ն ե ր կ ա յա ց ա վ գո ր ծա կի ցնե րի ն ։ Տ ր ա ­
մա դրությունը բարձր է ր։ Պիտի պ ա յմ ա ն ա վ որ վ եի ն իրենց դիրշի
մ ա նրա մ ասների հ ա մ ա ր է և $ աջազնունին սառ ջուր չբր ե ց նրա
տաք գլխ ին։
— Ախր> ի ՞ն չ է պատահել, ա ՜յ Ալեքսանդր Եվանովիչ, դեռ
տեղ չհասած^ մ ե ր կ ա ց ե լ-ն ե տ վ ո ւմ ես հորձանուտը։ Կարծես մ ե զ
համար միևնույն է* ո չ կորուստներ ենք ունեցել, ո չ էլ կ ո ր ց ­
նելու բա ն ունե նք ... Սպասենք, տ եսնենք ՝ ի՜նչ պիտի անեն մեր
հա րևա նները։ Մ տ ա ծենք, խ ե լ ք ֊ խ ե լ ք ի տ ա նք ...
Խատիսո վն աշխատեց չվիրա վորվել, չընկճվել նրա խոսքի
ոչ ա յնքան պատշաճ տ ո նի ց ։ Նույնիսկ փորձեց կատակի տ ա լ .
— Սիրելիս, ինչքան էլ մ տ ա ծես , երկու անգամ երկուսը
չորս է։ Այս՝ առաջին։ Եվ երկրորդը , մեր հարևաննների բ ռ ն ա ծ
դիրքից խիստ անգոհ են Վեհիբն ու հ ա լիչը։ Ա յդ պատճառով էլ
որոշել են զորք ուղտ րկել Միֆլիսի վր ա։
— Հա յա ստ ա նի ց կշտացե՞լ են արդեն։
— Հ ա յա ստ ա նի հետ ուզում են բ ա ր ե կ ա մ ա ն ա լ։ Եվ մենք
պետք է օգտ վենք բա ր եպ ա տ եհ ա ռի թի ց։ Գոնե մի անգամ դ ի ­
վա նա գետ լի նե նք , բա ր եկ ա մ ս։ Մեզ ուղարկել են դիվանա դ ի .
տակտն խորհրդաժողովի ո՜չ նրա համար, որ խ ռովկա ն երեխ ա յի
գեր խ ա ղ ա ն ք ։
Այս «խ ռ ո վ կ ա ն եր ե խ ա ն » ա զդեց •Փաջադնունոլ վ ր ա ։ նա
մ տ ա ծո ւմ էր, թե գուցե իսկա պ ե՜ս ինքն այս դիվա նա գիտ ությու–
նից ա յնքան բա ն չի հասկանում։ որ ուղղություն տա պ ա տ վ ի •
ր ա կ ա թ յա ն ա նելիքներին։ Ուրեմն, էլ ինչո՞ւ չհետևել ա յն մ ա ր .
ղուն, որն ի պաշտոնե և գործն ականորեն գլխ ա վորում է ա յդ
աշխատա նքը։ Հետևիր նրան և, եթե կարող ես, օգնիր, որ շըր~
ջա նցվեն սխ ա լներն ու թ յո ւր ա տ ե ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ը . . . Սակայն հենց
որ բա ն ա կց ո ւթ յուն ն երի ս կ զբի ց Խալիլը սեղանի վրա փ ռե ց ք ա ր «
տեղը, 9 աջազնունու աչքերը թռան ճա կա տին։ Ա յնտեղ Հա յա ս–
տանի հարավ– ա րևմտ յա ն սահմանն ա նցնում էր էջմ ի ա ծնի տա–
կով։ Վեհիբն զ գ ա ց , որ ա յդ միշտ մ ռ ա յլ մարդու հ ա յա ցք ը ք ա ­
ր ա ց ա վ սահմանի վրա, շտ ա պ եց հ ա ն գս տ ա ցն ել։ Մատն իր են ց
գծա ծ սահմանի վ ր ա յով ա նցկա ցր եց, արևագույն կիսաօղակի
մեջ էր ա ռնված Ա մենա յն հ ա յո ց մ ա յր սրբությունը։
— Էջմիածինը ձեզ է մ նում , է՞լ ինչ եք ուզում ։ — դիվա յին
ժպիտի միջից ասաց ն ա ։ — Ձեր հանրապետությունը կընդդրկի
Սևանից մինչև է ջ մ ի ա ծ ի ն ...
((Ահա թ ե սրանք ի նչ Հա յա ս տ ա ն ի հետ են ուզում բա բեկ ա ֊
Iէանալ, — դ ա ռ նա ցա ծ մ տ ա ծ ե ց Քաջազնունին, և աչքերի առջև
սևա ցա վ։ — Աստված ի մ , այս ո՞ւր հասցրիր մ ե զ ։ Ո ր ե ս տ ֊ Լ ի ֊
տովսկոլմ հա յե րին էին թողնում Արաքսից հյուսիս ը նկ ա ծ ա մ ­
բողջ տ ա րա ծքը։ Եվ հ ա յո ց պ ա տ մ ա բա նն ասաց՝ ա յսքա ն ն այս
ժողովրդին կարող է բա վ ա կա ն ա նա լ մ ի ա յն ի բր և գ ե րե զմ ա ն ,
բա յց ո չ ապրելու տ ե ղ ... Ւսկ հ ի մ ա ՞։ Հ ի մ ա գերեզմ ա նա տ եղն
էլ կիովել է։ Ո՞չ, կեսն է՛լ չկա , կեսն էրլ չկաս։
...Թ ե ի՞նչ կ ա տ ա ր վ ե ց , ի՞նչ խ ո ս եց ի ն, ինչի՞ վրա կանգ ա ֊
ռան, այլևս չէր հիշում։ որովհետև ա յդ կրճա տ վա ծ, կիսվա ծ ու
խ ե ղ վ ա ծ գե րե զմ ա ն ոցի մ իտքը պարուրել էր նրան, ահավոր մրղ–
ձավանջի նման առել գիրկը և բ ա ց չէր թ ո ղ ն ո ւ մ ... Մեկ էլ հի­
շում էր, թ ե ինչպ ես Խալիլը վերջում խ ո ս ե ց հ ա յո ց պ ետությա ն
մա սին, այն պ ետ ությա ն, որն, ի բ ր , իրենց ո ղ ո ր մ ա ծո ւթ յա մ բ
ստեղծվում է ա յս երկրի վրա ։ Հ ա յո ց պ ե տ ո լթ յո ՜ ւն։
— Փոքր է, — ա սա ց , — շա ՜տ փ ո ք ր։ Ոայց հիշեցեք։ որ ամեն
ինչ փոքրից է. սկսվում։ Փոքրից սկսվում է և կամաց– կա մա ց,
համառորեն մ ե ծ ա ն ո ւ մ ։ Մենք կօգնենք, որ դուք մ ե ծ ա ն ա ք ձեր
երկու հարևանների հա շվին։ Մուսավաթականներն աչք են գրել
Երև ա նի վր ա։ Ասում են ՝ «Ա յն տ ե ղ մ են ք մ եծ ա մ ա սն ո ւթ յո ւն ենք
կ ա զ մո ւմ , մուսուլմաննե ր ս » ։ Շ ա ՜տ էլ մուսուլմա ններդ մ ե ծ ա ֊
մա սնություն եք կ ա զ մ ո ւմ , հո աշխարհը մորեխ չի ՞ կերել։ Մենք
նրանք ախորժակի վրա քա ցա խ կլցնենք, թ ո ւյլ չենք տ ա *,.
Ա յդ պ ե ս* ուրեմն, մուսավաթականներն էլ Երևա՜նն են պա -
հանջել* Եվ պահանջել են թ ո ւր ք եր ի ց ։ Բայց ինչո՞ւ թ ո ւր ք եր ի ց ։
Մի՞թ ե թուրքերն արդեն Երևանն առել են, դարձրել իրենցը։
Եվ ո ՞վ է ասել, թե Երևանում մուսուլմաններն ավելի շատ են,
քան հ ա յերը։ Ո վ է ասել, որ թուրքերն էլ հավատացել են, բ ա յց ,
այդուհանդերձ, հայերի իրավունքն են պաշտպանում, քանի որ
մորեխը դեռևս չի կերել աշխարհը,,*
« Ահա թ ե ի նշ խաղեր են բեմ ա դ ր ո ւմ թուրքերն ա յդ մ ո ւ ս ա ֊
վաթականների հ ե տ ,— հա նկա րծ փ ա յլա տ ա կեց ՝&աջազնունու
մշուշված, մղձավանջոտ ուղեղում ։ — Թուրքերը նրանց սո վ ո ր ե ց -
րել են, ուղղակի հրահրել։ Ասել են՝ եթե ուզում եք Սևանի արե-
վելյա ն ափերը, Նախիջևանը» քէանդեզուրն ու Վարաբաղը, ապա
պահանջեցե՜ք Երևանը։ Այո ՜ , պահանջեցե՜ք Երևանը։ Մենք կմեր–
(1ենք ձեր ա յդ պահանջը, և տեր կթողնենք մ ն ա ց ա ծ ի ն ։ Այդպես
են նվաճում նոր հողերն ու երկրամասերը, երկու ք ա յլ առաջ,
մի քայւ ե տ ...
Երեն դիվանագիտական տաղանդից զուրկ մարդ էր հ ա մ ա ­
րում Հովհանն ես աջա զնունին։ @այց ա յսքա նը հա սկա ցա վ։
Կո, սակիցները դիվա նա գիտ ությա ն մեջ Սողոմոն իմաստունի
պսակը կտային Ալեքսանդր Խատիսովին։ Եվ ա յդ Խատիսովը
հիմա, թուրքաց «հո գա տ ա րո ւթ յա ն » ու « բ ա ր յա ց ա կ ա մ ո ւ թ յա ն )
առաջ, կ ա ր կ ա մ ա ծ, քիչ էր մնում լիզեր Խալիլի ու Վեհիբի ձեռ­
ք ե ր ը ,,, Սա արտասվելու չափ հուզվա ծ էր, մ ա նա վ ա նդ ֆերիկ
Վեհիբի ա նկ եղ ծո ւթյո ւն ի՜ց։
— Ղուք չե՞ք տ եսնում , — ասաց անկեղծ ու բա ցսի ր տ ֆերի–
կըւ — ճակատագիրը Թուրքիային ա րևմուտքից քշում է դեպի
արևելք։ Մենք հեռացա նք Բալկաններից » պիտի հեռանանք նաև
Ա ֆր ի կա յի ց։ Բա յց պետք է տ ա րա ծվենք դեպի արևելք, այնտեղ
են մեր արյունը, կրոնն ու լեզուն, որոնք տա րերային ձգողու­
թ յա ն ուժ ունեն։ Մեր եղբա յր ները Բաքվում են, Դաղստանում,
Ատրպտտակա նում ու Միջին Ա սիա յում ։ Մենք պետք է ճա մ ­
փա ունենանք դեպի ա յդ երկրները, մ են ք պետք է կապվենք
նրանց հետ։ Եվ դուք՝ հա յերդ, կա նգնա ծ եք մեր ա յդ ճամփի
վր ա ։ Վանում դուք փակում էիք մեր ելքն ու ճանապարհը դեպի
Ատրպատական։ Նախիջևանում, Ջ անգեզո ւրո լմ ու Ղա րա բա ղում
դուք մ ե զ արգելում եք իջնել դեպի Կուրի ու Արաքսի հովիտնե–
րը և գնալ դեպի Բաքու։ Կարոն ու Ալեքսանդրապոլը նվաճեցինք,
որ հորիզոն բ ա ց ե ն ք դեպի Բորչալու, Ղազախ։ Դաղստան և. Հ յո ւ ­
սիսային Կովկաս։ Ուրիշ ճար չկա. դուք պարտավոր եք մի կողմ
քա շվել և բ ա ց ե լ մեր ճա մ փ ա ները։ Ահա թ ե որտեղ է մեր վ եճ ը։
Հա սկա նո՞ւմ եք։ Պետք է մի կողմ ք ա շվեք։
Մի կողմ քաշվեք, այսինքն՝ ա ռ ա յժ մ գուցե թա ռե ք թևանի
արևմտյա ն ափերի բարձունքներին, որպեսզի մեր ոտքերի տակ
չընկնեք, մինչև մենք հասնենք մեր համ աթուրանական բ ա ղ ­
ձանքներին , — մի ոտքով Պոլսում, մյո ւսով՝ Կասպիականի ափե­
ր ի ն , — և նրանից հետո արդեն ձեզ հետ կխոսենք, հարաբերու­
թյուններ կճշգրտ ենք։
« / ստեղ Մաջազնունոլ մշուշված ուղեղի ծալքերում խ լրտ ա ­
ցին, վերականգնվեցին ոչ հեռու ա նցյա լի հուշերը։ Նա հիշեց
Երիտասարդ թուրքերի զառանցա լի ծրա գրերը Մեծ Մուրանի
թուրքական կայսրություն ստեղծելու վ ե ր ա բ ե ր յա լ... Բայց ինչո՞ւ
սրանք այսօր հրաժարվում են ա ֆրիկյա ն մուսուլմանությունից
ու «Գորշ գա յլի » հայրենիք Ս ի ն ց ֊ ց զ յ ա ն ի անապատներից։ Մ ի ՞­
թ ե պիտի գոհանան իրենց նախկին նվա զա գույն ծրագրով՝ Բալ–
կաններից մինչև Բայկալ Փոքր Մուրան ս տ ե ղ ծ ե լո վ ... Ինչ էլ
որ լինի։ մենք անհարմար կերպով կա ն գնա ծ ենք իրենց համա–
թուրանական, հա մա իսլա մա կա ն, հա մաթուրքական մ ե ծ կամ
փոքր ծրագրի իրակա նացմա ն ճանապարհին։
— Պատկերացնո՞ւմ ե ք , — ա յս էլ Խալիլն էր, որ քիչ էր խաո–
նրվոլմ զր ույցի ն , սակայն ասում էր խ ոս քեր , որոնք համերաշխ
էին Վեհիբի պնդումների հետ, երբեմն էլ ստվեր էին ձգում
նրանց սուր անկյունների վրա , — շուտով կավարտենք այս պա­
տերազմը և կգնանք խա ղա ղությա ն մ եծ վեհ ա ժո ղ ո վ ին .. . Ի նչ
Երջանկություն, երբ ա յգ վեհա ժողովին ներկա յա նա նք երկուս­
տեք պարզերես, դուք ՝ ձեր> թեկուզ և փոքրիկ, բ ա յց սեփական,
անկախ պետությա ն փաստով, մեն ք ՝ ա յդ պետությունը ձեզ
տ վ ա ծ։ Այն ժամա նա կ մ են ք ծե փ ա ծ կլինենք այն բերա նները,
որոնք աշխարհը լցրել են հայերի ու թուրքերի թշնա մությա ն
մասին սարքած աղմուկով։ Հիշեցե ք, ազիզ բա րեկա մներ, մենք
ենք, որ իրար կողքի ենք ապրելու, իրտր հարևան, և ոչ թե
նրանք, որ բերան են պատռում հայի կամ թուրքի իրավունք–
ների մասին ճա ռելիս։ Մենք պետք է իրար զիջումներ անենք և
ապրենք իբրև ազնիվ բա րեկա մներ, եթե ուզում ենք ապրել
((Եթե ուզում ենք ա պ րել»։ ՝&աջազնունին իրեն անճարակ
դիվա նա գետ էր հա մա րում* Սակայն այս կոչի խորքն էլ հ ա ս­
կա ցավ. եթե հա յերդ ուզո ւմ եք ապրել*.*
Խալիլը մա նվա ծա պ ա տ էր խ ոս ո ւմ > բ ա յ ց , վերջին հաշվով,
ա սում էր ամեն ինչ, ա ռա նց որևէ մութ հարց թողնելու։ Եվ հրբ
նա վերջնականապես հասկացրել էր, որ իրենք հայ «ա զ ի զ բ ա ­
ր եկա մ ն եր ի ն» պարգևում են « թեկուզ և փոքրիկ, բ ա յց սեփական,
անկախ պ ետ ո ւթ յո ւն », և պետք է գն ա յի ն հանգստի, Վեհիբը
վեր կացավ տեղից, գնա ց դեպի միջանցքի կախարանը, ա յն ­
տեղ իր ֆրենչի գրպանից մի ճերմակ փալաս հա նե ց, բ ե ր ե ց ,
գցեց Խատիսովի առաջը՝ սեղանի վրա։
— Այդ էլ ձեր պետական դրոշի ի մ ն ա խ ա գի ծը , — անորոշ
ժ պ տ ա լով ասաց ն ա ։ — Դուք խաչապաշտ եք և միշտ պ ա ր ծ ե­
նում եք ա յդ խորհրդանիշով։
Խատիսովը ա ռա նց դ ժկա մությա ն չա ն թ ե ց ճերմա կ փ ա լա ­
սը, ցուցա դրա բա ր բ ա ց ե ց , ճերմա կ փալասի վրա սև խ ա չ էր
պ ա տ կ եր վ ա ծ։
Քաջազնունին մ տ ա ծ ե ց , որ թուրքերն իրենց հովանավորու­
թյա ն տակ մտնող հա յերի ճակատագրի պատկերն անթերի
դարձրին* եթե պատկերում են մի անձուկ գերեզմ անոց, հա րկ
է, որ նրա նից վեր է լ ծ փ ա մի այդպիսի դրոշակ՝ ս և խ ա չ ր վ ր ա ն ։

Հ. Քաջազնունու օրագրից.
«Ա յս օր Թ՝իֆլիսից եկան մեր պ ա րա գլուխ ները,,.
«Պ արագլո՜ ւ խ » ։ Ինչպե՞ս է կառուցվել այս բա ր դ բա ռը ,
«պ ա ր » և «գ լո ւ խ » մ ա սեր ի ց ։ «Պ ա ր ը » կա րծեմ պիտի նշանակի
« կ լ ո ր » ։ Այս պ ա րա գա յի ն շատ էլ հա մապ ա տա սխա նում է. կլոր­
գլո ւխ ն ե՜ր։ Ելո ր, հեշտ գլորվելու ընդունակ գլուխները մ իա յն
կարող էին կանգնել ու այսօրվա ողորմելի, ոտքի վրա կանգնելու
հա մար անգամ անզոր Հ ա յա ստ ա նը հա յտ ա րա րել անկախ պ ե­
տ ո ւթ յո ւն ։ Եվ ես նրա նց հետ ե մ ։ Հ ո ՜դ ն այսպիսի գլուխներիս։

$2— Սարդարապատ
Հ ա յո ց վերջին արյան ծա րա վ թուրքը միշտ էլ երազել է մի այս
պիսի Հա յա ս տ ա ն ՝ ոչ որից կախում չունեցող։ ավելի ճիշտ՝ ւէչ
ոքի հետ կապ չունեցող Հ ա յա ս տ ա ն , որպեսզի հեշտ առնի ի ր
ճիրանների մեջ ու խժռիէ -
Եթե մի քիշ փիլիսոփայորեն ընկալելու կարողություն ունհ
ն ա յի ն ք , կտեսնեինք, որ աշխարհում առհասարակ անկախ
ւպետություն չկա և այղպիսին չի էլ կարելի պ ա տ կերա ցնել։ Ա մ ե ֊
նավիթխա րի պետություններն իրենց քա ղա քա կա նությունը պ ա յ ֊
մտ նավորում են իրարով։ Մի մ եծ ը , նույնիսկ գերա գա հը ՝ կ ա խ ֊
վա ծ է ոչ մ ի ա յն արիշ մ ե ծ ե ր ի ց , ոյյլև իր են թ ա կա ններ իցէ
ենթարկվում է նրանց շահերի թ ելա դրա նքին, այլապես իր կ ո ր ֊
ծ անու մը պիտի ա րա գա ցնի։ Եվ որովհետև անկախ պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ֊
ներ չկան, իսկ Հա յա ստ ա նի անկախությունն այս օրերին կ ա ֊
րող են տեսնել միայն անուղղելի ցնդա ծները, ապա մենք/ ա ղ ա ծ ֊
շուզածճ ի ր ա կա նում ՝ կլորագլուխներիս ո ւզա ծով, պետք է ա պ ա ֊
վինենք Թուրքիային։ Ա սա ցի .
— Գառը գայլին պահ ենք տալիս։
Ասում են .
— Մենք պետք է լեզու գտնենք թ ա ր ք ի հետ ։ տէ* որ թ ո ւ ր ֊
քերը տեր են դրությա ն, անհրաժեշտ է հա սկա ցողությա ն գալ
նրանց հետ, անուշի կա պ ել։
— Հետա քրքիր մա րդի՜կ ե ք , — ա սա ցի ։— Գիտեք, որ ա մ ֊
բողջ պ ա տ մությա ն ը նթ ա ցքի ն թուրքը ձեզ հետ խոսել է մի ա ն ֊
փոփոխելի լեզվով |%բռն ա գա տ ող ի , հա վատափոխ անողիդ ս պ ա ֊
նողի լե զ վ ո վ , և հույս ունեք, թե նա կբա նեցնի ուրի շ լեզու, երբ
որ դուք կռնակ եք դարձրել ձեր միակ ու հզոր բա րեկա մին և
մերկ ու անպաշտպան ը նկ ա ծ եք իր ոտքերի տակ։ Դուք հույս
ունեք, թ ե մ ե զ կհաջողվի հա սկա ցողությա ՞ն գալ թուրքի հետ։
Ի՞նչ հ ա սկա ցողություն, ի ՞ն չ փ ո խ ը մ բռ ն ո ւմ ։ Թուրքի հետ փ ո խ ֊
ը մ բ ռ ն ո ՞ւ մ աջողեցնել։ Ի ա յց ա յդ ի՞նչ հիմքով պիտի աջողեց.
նեք, երբ թուրքը իր հավատի մ ո լե ռ ա ն դ ո ւթ յա մ բ ու չարագործը
իր բն ա զդ ն եր ո վ մ ե զ հիմնահատակ ոչնչացնել և աշխարհի ե ր ե ֊
սից ջնջել էր ուզում դեռ այն ժ ա մա նա կ, երբ կարծում էր, թ ե
մ են ք մի խ եղ ճ ու անճար հպատակ ենք, իսկ ա յժ մ գիտե ու
հ ա մ ո զ վ ա ծ է, որ մ ենք բոլորովին էլ խեղճ շենք և հատկապես
անճար չեն ք , այլ գիտենք ու պահանջում ենք մեր պատմական
ա
իրավունքները, կռվում ենք նրանց հա ստա տման հ ա մ ա ր > և մեր
էսյդ կովին էլ սատար ենք կա ն գնե ցրե լ ամբողջ աշխարհի ար­
դարա միտ մա րդ կա ն ց կարծիքը, ճ ի շ տ է, գա դեռևս հզորների
կարծիքը չէ, քա նի որ ա յսօր, դ ժբա խ տ ա բա ր , արդարությունն ու
հզորությունը համանիշներ չ ե ն ։ Բա յց չէ" որ թռւրքն ա յն ք ա ն Էհ
հիմար չէ, որ մ տ ա ծ ի , թ ե արդարությունը, մ ա նա վա նդ, աշխար­
հի զանա զա ն մա սերում բա ր ձ ր ա ց ա ծ իր ա ղա ղա կով . դատարկ
բա ն է՝ անարժան ուշադրության ա ռնելու։ Վերջապես, չէ որ
մ են ք ենք եղել, որ մեր ամբողջ կյա ն ք ի ը նթ ա ցք ո ւմ կռվել ենք
թուրքերի դ ե մ ., . Մենք ի ՞ն չ վստահություն կարող ենք ներշնչել
թուրքերին, ինչո՞ւ պիտի նրանք ավելի ցա նկա նան բա նա կցել
մ ե զ հետ, քան ոտքի տակ տալ ու ա նցնել՝ միա վորվելու իրենց
ց եղա կիցների հ ետ ։ Թերևս հաշվի առնելով մ եր ո ՞ւժ ը ։ Բայց
թուրքերը տեսա ն ա յդ ուժը և, կ ա ր ծե մ , ա ռանձնապես պ ատ *
կառելու պատճառ չունեն։
Եվ հետո էլ, թ ո՞ւրքն է մ ի ա յն , որի հետ մ են ք հին վեճ
ունենք, և ա յն անհնար է լուծել, կա մ գոնե մ են ք ՝ մ եր կուսակ­
ց ո ւ թ յա մ բ հանդերձ, չենք կարողանում լո ւծ ե լ։ Երանի՜, թ ե ա յդ ­
պես լիներ։
Վրաց ժողովուրդը մեր հին ու վստահելի բ ա ր եկա մ ն է ։ Նրա
հետ մ են ք դարեր շարունակ ապրել ենք իբրև բ ա ր ե կ ա մ հ ա ր ե ֊
վաններ և կապրենք անվերջ ու հ ա վ ի տ յա ն ՝ ա ռա նց ետ նա յելո ւ։
Սակայն այսօր նրա ղեկավար մենշևիկներն ուրիշ հովերով են
առաջնորդվում, նրանք ուզում են ա մեն կերպ ապահովել իրենց
գերիշխող դիրքն Անդրկովկասում, իր են ց սահմաններն ընդար–
ձակել հ ա մ ե մ ա տ ա բա ր թ ո ւյլ մ ր ցա կց ի ՝ Հ ա յա ստ ա նի հաշվին և
Գերմանիայի հ ո վ ա ն ա վ որ ո ւթ յա մ բ ու թուրքերի ա ջա կց ութ յա մբ
կա զմել մի պ ետ ությո ւն, որի համար սարսափելի Աինի ո՜չ ան­
կախ ա ռա նձնությո ւնը, ո՜չ էլ դաշնակցելը որևէ հզոր տերու­
թ յա ն հետ ։ Մուսավաթի Ադրբեջանն էլ բնա կա նորեն ձգտում է
մերձենա լ Թուրքիա յին, կ ապվել նրա հետ Հա յա ս տ ա ն ի վ ր ա յով ,
Հ ա յա ստ ա նի դիակի կամ գոնե հա յկա կա ն այն մ ա րզերի՝ Նա­
խիջևանի, Զա նգեզուրի, Ղարաբաղի ու հին Ուտիքի վ ր ա յո վ ,
որոնց կորստից հետո էլ, պար՛զ է, շնչահեղձ պիտի արվի Հ ա ­
յա ս տ ա ն կոչվա ծ ա յն խ րտ վիլա կը, որ կուչ եկ ա ծ է լինելու Վե–
հիբի ու Խաւիլի գ ծ ա ծ խղճուկ տարածքի վրա՝ Արարատյան
դաշտի կեսում ու Սևանի ա րև մ տ յա ն ափին։
 Ահա արյ ս է ի ր ա կա ն ո ւթ յո ւնը ։ Եվ մ ե ն ք հա մարձա կվում ենք
ա յս դաժան իրա կա նութ յա ն մեջ մեր ազգի բա խ ա ի տնօրենը
դա ռ նա լ։ Իրավասո՞ւ ենք դրա հ ա մ ա ր ։ Ո ւժ ունենք այ դ պա–
տ ա սխ ա նա տ ոլ, ճակա տա գրա կա ն դերը ոչ մ ի ա յն ստա նձնելոլ,
ա յլև հա ջողությամբ իրա կա նացնելու։
Ցավալի ու ամոթալի է խ ոստ ովա նել, բ ա յց փաստն ա յն է,
որ մենք դեռևս չենք հա սունա ցած մեր վեճերը հարթելու հ ա մա ր։
Դեռևս անհրաժեշտ է մի արտաքին ուժ, արտաքին հեղինակու­
թ յո ւ ն , որպեսզի գա ու Անդրկովկասում ա զգամիջյա ն խ ա ղ ա ­
ղություն ապահովի։
Ես հասկանում էի վրաց մենշևիկներին։ առա վել ևս ա դ ր բ ե ­
ջանական մուսա վա թա կա ններին, երբ նրանք ճակատի զոռով
փորձում էին կտրվել Ռուսաստանից։ նրանք ինձ չափ խելք
ունեն, իհարկե, և գիտ եին, որ ռուսական ա զդեցությունից դուրս
եկ ած Անդրկովկասում խոսքը պատկանելու է Թ ո ւր քի ա յի ն։ Դի­
տեին, մա նա վա նդ որ նրանց անդադար ա յդ ք ա յլի ն է մղո՚ ւ 1
հենց Թուրքիան։ Գիտեին, սա կա յն չէին վ ա խ ե ն ո ւմ ։ Պարզա­
պես պատճառ չունեին վա խ ե նա լո ւ։ Ա զգա յնա կա ն ա դրբեջա ն­
ցիների համար դա ա մ ենից հրապուրիչ, ա մ ենաերանելի հ ե ռ ա ­
նկարն է։ Վրաստանր, թերևս հրա ժա րվելով Զ ա ք ա թ ա լա յի ց
հօգուտ Ադրբեջանի և Աջարիայից՝ հօգուտ Թ ուրքիա յի, բ ա յց
մ իա ժա մա նա կ կլորա ցնելով իր սա հմանները ի հաշիվ Հ ա յա ս ­
տանի, կարող է կա զմել մի շատ կոկիկ պետություն և, շ ն ո ր ­
հիվ հաջող աշխարհագրական դիրքի, լեռներին ու ծովին հ են ­
վ ա ծ, ա զգա յնորեն ա մփ ոփ վա ծ իր մեջ, ապրել ու զարգանալ
Թուրքիայի կողքին, առանց նրան վնա սելոլ, հետևապես և առանց
նրանից լրջորեն վ տ ա ն գ վ ա ծ լինելու։ Իսկ Հ ա յ ա ստ ա *նը ։ նույն ը
կա րելի՞ է ասել Հ ա յա ստ ա նի մա սին, որը խ րվ ա ծ է հայա կուլ
Թուրքիայի ու մուս ա վա թա կա ն Ադրբեջանի միջև, խ ա ն գա ր ում է
թ ե ՞ մեկին, թե՞ մյուսին և որ ա յն ք ա ՜ն հ եշտ ութ յա մբ կարող է
վերա ցվել մ ե ջ տ ե ղ ի ց ...
Այն օր ը , երբ Անդրկովկաս յա ն մ ի ա ց յա լ հորջորջված կ ա ո ա ֊
վա րությունն իրեն կտրեց Ռուսա ստա նից» և ռուսական զորքերն
ու վարչական մա րմիններն սկսեցին ետ ք աջվել Ա ն դ ր կ ո վ կ ա ֊
աՒց > ա յն օրը հ ա յ ժողովրդի Ա ապագա Հա յա ս տ ա ն ի գ ո յո ւ -
թ յո ւն ը վտ ա նգի տակ դրվեց մեծապես։
Նրանք ասում ե ն ,
 - Դու միշտ երա զող ես եղել և ռուսական պետութան հետ
ես կապում քո բոլոր երա զները։ Աչդ ռուսական պ ա շտ ոնեոլ-
թ յ ո ւնը չէր, որ մի քա նի տ ա սն ա մ յա կ առաջ փակել էր մեր
դպրոցները և ուզում էր գերեզմա ն դնել մեր ա զգա յին կյա նքի
ի նք ն ո ւրույնութ յունը։
Ւսկ ես ասում եմ*

- Ո՛չ և հազար ա նգա մ ո չ. ես՝ երազողս, Ռուսաստանի հետ

կապում եմ ի մ ո չ բոլոր երազները, որովհետև դա կլիներ պոր­
տ ա բո ւծ ո ւթ յո ւն։ Ես Ռուսաստանի գ ո յո ւթ յա ն հետ կապում եմ
ի մ ազգի ֆիզիկա կա ն գ ո յո ւ թ յա ն ա պ ա հովությունը, Եվ ձ ե \ չէ,
որ պիտի հիշեցն եմ , ա յսպ ես էին մ տ ա ծո ւմ մեր ազգի բոլոր ի ս ­
կական մ եծ եր ը , Ա բո վ յա ն ն օրհնում էր ա յն ժ ա մ ը , երբ ռուսն իր
ոտքը դրեց հ ա յո ց հո ղի վր ա ։ Որովհետև ա յդ ժ ա մ ի ց սկ ս ած հա յ
ա ՂԳՒ *էոձոԼթ յ ան հարցը դադա րեց հարց լի նե լո ւց։ Հովհաննես
Թ ո ւմ ա ն յա նը մեկն ա մ ե ն ա պ ա յծ ա ռ ա յն մ տ ա ծ ո ղ ն ե ր ի ց , որոնք
ծն վ ել են հ ա յ մոր ա րգա նդից, հ ա մ ո զ վ ա ծ է, որ հայը մ ի ա յն
ռուսի ու Ռուսաստանի հետ կարող է ապրել ի բր և ինքնո* րույն
ազգություն և ա մենա սքա նչելի բա ներն է մա ղթ ո ւմ Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ֊
ն ի ն է քանի որ հ ա մ ո զ վ ա ծ է ն ա և > թ ե որքան ազատ ու լ ո ւ ս ա ֊
*ԼՈԲ Ժ ^ Ւ Ռ ուսաստանը, ա յնքան լա վ նրա բա ր եկա մ ի հ ա մ ա ր ,
ա յնքա ն լա վ ու բա րի նաև աշխարհի համար, որովհետև այդ
մեծ մարգարեն տեսնում է, որ Ռուսաստանն աշխարհին ևս
ասելիք ո ւնի ,,, Դուք կարող եք ասել Ա բովյա նը չգիտեր մեր
կուսա կցությա ն ու նրա ազա տա գրա կան ծրագրերի մ ա սի ն։ Ւսկ
Ռ ո ւմ ա նյա ն ը . .. Հ ե տ ո էլ, չէ Որ մեր կուսա կցությա ն մեջ ևս
կա յի ն ու կան գործիչներ, որոնց մտա հոգությունն է ՝ ազգի ճ ա ­
կատագիրը կապել Ռուսաստանի հետ ։ Նրանք ամեն ջանք գործ
էին գ ն ո ւմ , որ նոր Ռուսաստանն իր ձեռքը վերցնի հ ա յո ց բ ա խ -
տի տ նօրինությո ւնը։ Կարծում եք, որ Արամին մեր հ ա մ ա զ գ ա ­
ցին ղեկա վա րությա ն շարքից հա նեցիք և գա վ ա ռապ ետակա ն
ի ր ա վ ո ւ ն ք ն ե ր ո վ ուղարկեցիք Երևան, դրանով ձեր շա րքերը
մ եկընդմիշտ մ ա ք ր ե ց ի ՞ք ա յլա խ ո հ նե ր ից ։
Ւնչ վերա բերում է դպ րոցներին, ա յստեղ էլ ցա րա կա ն կա­
ռա վա րությա ն ա զգա հա լա ծ քա ղա քա կա նությունը փնովելիս եկեք
չմ ոռ ա ն ա նք նաև մեր ա պ իկա րությունը։ Ցարի գործակալները
ցշ թ ե հա յկա կա ն դպրոցները փ ա կ ե ց ի ն , այլ բ ա ց արին ռուսա–
 կան դպրոցներ։ Եթե մ են ք չէինք ց ա նկա նում ա յդ դպ ր ո ցնե ր ը ,
մեր երեխաներին չպիտի կտրեինք մ եր ա զգա յին դ պ ր ո ց ի ց ։ Եվ,
եկեք նաև ա զնիվ լի նենք, անկախ ու ինքնուրույն գ ո յո ւթ յա ն
թմբկա հ ա ր ներ դ երբ ձա խողվում եք, պետք է քա ջությո ւն ո ւնե­
նաք ձեր վի՛ճակի վրա բ ա ց ա չքերով նա յելո ւ, չվ ա խ ե ն ա ք նրա
մասին ճշմա րտությունը լսելուց, եթե ինքներդ ի վիճա կի չեք
ա յդ ճշմարտությունն ասելու։
Դուք հ ա մ ոզ վ ա ծ եք, որ Ռուսաստանի ներկա յո ւթյո ւնն Անդըր–
կովկասում կարող է շատ զիջումներ պահանջել մ եր ք ա ղ ա ք ա ­
կան ու ա զգ ա յին ի նք ն ո ւրո ւյն ո ւթ յո ւնի ց ։ Ես ձ եզ հ ա վա տ ա ցնում
եմ> որ մոլորություն է ա յդպ ես մ տ ա ծ ե լը ։ Ոչ մի տեղ ազդերի
դաշնակցությունը, որ մ ի ջա զգա յի ն հա րա բերությո ւններում կոչ­
վում է ֆ ե դ ե ր ա ց ի ա , չի նս եմ ա ց նո ւմ դաշնակիցների ի ն ք ն ո ւ ր ո լ յ ֊
նությո ւնը։ Ւսկ չունեցա ծ ք ա ղա քա կա ն ինքնուրույնությա ն մի
մասի կորստի վախը մեղ չպ ետք է խ րտ ն եցն ի ՝ թ ո ւ յլ չտ ա լով
որևէ լուրջ ք ա յլ ձգելու ա յդ բն ա գ ա վ ա ռ ո ւ մ ։ Մի՞թե մ ե ն ք երբեք
էլ չպետք է փորձենք հասկանալ շատ կարևոր մի ճշմա րտ ու­
թ յո ւ ն . պ ատմությունն ունի իր տրա մա բա նութ յունը, որ մ ե ն ք ա ն­
զոր ենք փոխելու։ Ա մենա շա տ ը, որ կարոզ ենք անել ու պ ետք է
անենք, դա այն է, որ հ ա սկա նանք, հաշվի ա ռնենք ու օգտ ա գո ր ­
ծենք կարելին։ Անհնարին ցա նկա լիի ետևից վազելով^ չկորց–
նենք հնարավոր իրականը ձեռք բերելու և նրա նով մեր ա զգ ա ­
յի ն կյա նքը կա զմա կերպելու շոշա փելի հնա րա վորությունը։
Ասում են.
— Ռուսաստանն այսօր ինքը խ ա րխ ա փ ում է լի նե լո ւթ յա ն
բա վ ի ղ ն եր ո ւմ , և մ ի ա յն անխոհեմ ք ա ղա քա գետ ը կարող է նրա
հետ կապել շատ թե քիչ կարևորություն ունեցող որևէ հեոանը–
կ ար։
Ւսկ ես հ ա մ ո զ վ ա ծ եմ , որ այսօր չէ վաղը ոտքի է կա նգնելու
Ռուսաստանը և վերստին դառնալու է մ եր մ իջա վա յրի ( ես նկա ­
տի ունեմ Անդրկովկասն ու հարակից երկրները) հարցերի հա­
մար ա մ ենավճռական խոսքի տերր։ Դուք չ ե ՞ք տ եսնում ա յդ
օրը։ ուրեմն լա վ չե ք ճա նաչում ա յս աշխահի շարժիչ ուժերն
ու նրանց շարժման ուղղությունը։ Դուք սարսափում եք ա յս օ ր ­
վա Ռուսաստանում գլուխ բա ր ձ րա ցր ա ծ ուժերից։ Ավելի վատ
ձե զ հ ա մա ր։ Կնշանակի՝ դուք, դարձյա լ գործը թ ո ղ ա ծ ՝ գո ր ­
ծիքին եք ծ ա ռ ա յո ւ մ ։ Ե՞ս եմ մ ոլորվել, ե՞ս եմ հավա տա փոխ ո ւ ֊
Տ02
թ յա ն են թ ա րկվել։ Բ ա յց ես այսօր ուրիշ բան չա սա ցի, քան
ասում ու մ տ ա ծում էի երեկ։ Այն հիմնական գա ղափա րը, որ
ղեկավարել է ինձ երկար տարիներ, ղեկավարում է նաև այսօրI
Ես չունեմ նոր պ աշտամունք, չե մ կա ռուցել նոր կուռքեր, մնում
ե մ հավատա րիմ ի մ գա վա նա ծ «հին առավածներինX։ Ա յն , որ
նոր է թ վ ո ւմ ձեզ, ինձ համար նույն հինն էւ հնի շարունակու–
թ յո ւ ն ը , զա րգա ցումը։
Իսկ եթե ա յն պ ես պատահեր, որ ես այսօր ստիպված լինեի
ասելու Ուրիշ բ ա ն , քան երեկ եմ ասել, մ ի ՞թ ե ա յգ քա յլս էլ պետք
է ենթակա լիներ դա տ ա պ ա րտ ությա ն։ Մենք կյա նքի մ ե ծ ճա ­
նապարհ ենք բռնել և անցել ենք նրա ոչ քիչ մասը, որը երեի
թե ա մենադժվարն էր, ամ ենասարս ա փելին, հատկապես մեր
ազգի հա մար։ Եվ ինչո՞ւ այսքանը մ եզ չպետք է մի բա ն սովո­
ր ե ց ն ե ր ։ Թ եթ ևա մտ ություն կա մ փ ո փ ո խ ա մ տ ո ւթ յո ՞ւն է, ա րդյոք,
խ րա տ վ ել, դասեր առնել ա ն ց յա լի ց , ճանաչել իրականությունը և
ըստ այն մ վ ա րվել։ Եվ ի՜նչ մի առաքինություն է պնդել, թե
այսօր իրավունք չունենք ա յսպես մտ ա ծելու, որովհետև երեկ
այլ կերպ ենք մ տ ա ծ ե լ։ Այդ ի՞նչ ա նձեռնմխ ելի ու սրբազան ար­
ժեք է ներ կա յա ցն ո ւմ մեր երեկվա մ տ ա ծա ծը , որ չի կարող վ ե ­
րագնա հա տել կամ տեղի տալ նոր, ավելի լուրջ ու հա վա սա րա ­
կշիռ մ տ ա ծո ւմ նե րի ։
Երբեք էլ մեղք չէ, ոչ էլ ա մոթ ա լի, եթե մեկը, բա րեխղճորեն
ու անկեղծորեն վ եր ա քննելով նույն իսկ իր հա վատը, տեսնի,
որ իր պաշտած աստվա ծները կուռքեր են եղել, և գնա պաշ­
տելու նոր ա ստ վ ա ծն եր ի ։ Եթե ինձ հետ պատահեր ա յդ բա ն ը ,
ես չէի վախենա կրոնափոխի անունից ու բա ց ա հ ա յտ ո ր են կեր–
թ ա յի աղոթելու ի մ նոր եկ եղ եցո ւմ ։ Սակայն հաճախ ա յնպ ես է
պ ատա հում, որ փ ոխում են ոչ թե եկեղեցին, այլ մ ի ա յն ք ա հ ա ­
նաներին ու ժամկոչներին, որոնք եկեղեցու հասարակ սպասւս–
վորներն են և ուրիշ ոչինչ։
Նրանք ինձ կոչեցին հա մառ մ ա րգ և ձեռք թա փ տվին մտա­
ծ ե լո վ ։ որ ես ծուռ ճանապարհ եմ բռնել և ետ պիտի կա նգնեմ
մ ի ա յն ա յն դ եպ քում, երբ քիթս դ եմ առնի որևէ ա նհարմար
տեղի։
Ա ն, սա ՜ որ մոլորություն է։ Ես ոչ մ իա յն հա մա ռ շե մ , այլև
շատ ենթ ա րկվող։ ուրիշներին լսող ու շրջվոգ։ եթե նվա զա գույն
կասկած կա մեջս ի մ բ ռ ն ա ծ դիրքի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ ։ Փորձով գ ի -
տ եմ , թ ե որքան դժվա ր Ւ ը մ բռն ել իրականությա ն գա ղ տ նի ք ­
ները և միշտ հա կված եմ ենթադրելու, թ ե ընկերս ինձա նՒց
շատ բա ն գիտե, ինձա նից ավելի լա վ է հասկանում մեր անելիս
ք ը ։ Սայց եթե հ ա մ ո զ վ ա ծ եմ> որ սխալվողը ոչ թ ե ես եմ , այլ
դիմա ցինս, ա յստեղ ա յլևս ի՞նչ զիջեմ։ Հա մա ռո ւթյուն չէ սսէֆ
այլ պարտաճանաչությա ն ու սկ զբո ւն քա յնո ւթյա ն այն պ արտա *
դիր որակը, որի հակառակը պետք է կոչվի ա նբա ր ո յա կա նո ւ­
թյուն))։

* *

Հովհաննես Թաջազնունու նման մարդիկ բն ավո րո լթյա ն

կամ տրա մա դրությա ն մ ե ծ տատանումներ չեն ունենում։ Ասենք
եթե երեկ իրենց երջանիկ են զ գա ցե լ, ապա այսօր պարուրվեն
թ ա խ ծ ո ւ թ յա մ բ ։ Առավել ևս՝ նրանք այսօր չեն մերժի այն գ ա ­
ղափարը, որին ն ա խ ա պ ա տ վություն են տվել երեկ ու մեկել
օրը։ Նրան ա յդպես էին ճա նաչում կուսակիցներն ու բ ա ր ե կ ա մ ­
ները։ Նրան վստ ահում էին, որովհետև ամեն պ ա րա գա յի վըս–
տահելի են հոգու և ոգու ողնաշար ունեցող մա րդիկ։
Սակայն վերջին օրերին նա նույնիսկ իր համար էլ դարձել
էր ա նճանա չելի։ Մա յիսի 28 -ի ժամը 12-ին, երբ Թիֆլիսում
հռչակում էին Ավետիս Ա հա րոնյա նի, Նիկոլ Ա ղբ ա հ ա ն ի, Ա լեք­
սանդր հա տիս յա ն ի և իր գրած բա նա ձևը Հա յա ստ անի կ ա ռա -
վարություն ստեղծելու մա սին, նա Ա հարոնյանից ո շ պակաս
ոգևորվա ծ էր, խ ա ն դ ա վ ա ռ ու, մ ա նա վ ա նդ , ռո մ ա նտ ի կ։ Եվ ա յ ն ­
պես էր կա ր ծո ւմ , թե արդեն գտնվել է հա յ ազգը փրկելու միակ
ու ա նբեկա նելի ճա նապ ա րհը։ Իրավ է, որ շուրջը դեո խ ե ղ ճ ո ւ­
թյուն է, գա ղթա կա նների անորոշ վիճա կ, մի բո ւռ դարձած
գ ալ ի ս են մ ի ա յն տ ա գնապ ա լից լուրեր։ Սակայն ս տ ե ղ ծ­
վող կառավա ր ո ւթ յա ն , ա յս ի ն ք ն ՝ նոր պ ետությա ն պ ատկերի
հետ հնարավոր էր հա մարում կապել առավել կամ պակաս
անմշուշ մի հեռանկա ր, հա մ ա զ գա յի ն կյա նքի ստ եղ ծմ ա ն, նրա
զ ա ր գա ց մ ա ն ու բա ր գա վ ա ճ մ ա ն հն արավորությո ւնն եր։ ((Թե մ ե զ
էվիճա կվի էլ ա յս քա նը տեսնել, հույսն ու վճիռը պահ կտանք
հաջորդ սերնդին , — մ տ ա ծո ւմ էր նա և իբրև ճարտարա պ ետ
էլ գտ ա վ մի հա րմա րագույն տ ա րբ եր ա կ ։ — Մենք ա յդ սերըն -
դին ժա ռա նգություն կթողնենք շքեղ ուրվագիծն ու հ ա ն գ ա մ ա ­
նա լից նա խ ա գիծն ա զգա յին կյա նքի այն ջին ո ւթ յա ն , որը կկա–
էւուցվի) ա նպ ա յմա ն կկա ռո ւցվի , որովհետև մենք պետություն
կունենանք մեր փոքրիկ երկրում, մեր վ եր ա ծն վ ա ծ սեփական
պ ետ ո ւթ յո ւնը մ եր ավանդական հողի վրաճ։
Սակ այն եկավ ծ ա թ ո ւ մ , տ եսա վ թուրքերի հա յա տյա ց մ ռ ո ւ թ ֊
ներըէ ծա ն ո թ ա ց ա վ հարևանների զգուշավոր , մեծ մասամբ
գա ղ տ ն ի , ծ ո ւ ռ ֊ ծ ո ւ ռ ք ա յլ ե ր ի ն , և նախ օրեի խ ա ն դ ա վ ա ռո ւթ յուն ը
հօդս ց ն դ ե ց , սրտին իջա վ մի ծանր մ տ ա տանջությո ւն, ո ըից
փսհՀ^լը թ վ ո ւմ էր ա նհնա րէէէ Պատկերն իր լրումին հասավ
ֆերիկ Վեհիբի ու Խալիլ փ ա շա յի մոտ , եր բ, ի բր և իր են ց հետ
ունեցա ծ անդուր ղըույցի եզրա փակում, այ ղ անպ ա տկա ռներն
ապագա Հ ա յա ստ ա նի հա մար ցռւյց ավին անձուկ, գե րե զմ ա ն ա –
յի ն մի սա հմա նա գիծ և ա ռաջարկեցին նրա վրա կա ն գնե ցնե լ սև
(սալշա( դրոշակ,փ.
I* նշ ահավոր ժամեր ապրեց դրանից հետո, ի նչպ իսի՜
հիա սթա փ ությո ւն։ Ասենք, դա հիասթափություն էյ չէր, քա նի
որ նման զ գա ցո ւմ ունենում են նրա նք մ ի ա յն , ովքեր ավելի
վաղ ապրել են հիացումի անխառն բ ե ր կ ր ա ն ք ը ։ Նա նման էր
այն մա րդուն , որ կործա նումից հետո ոտքի է կա նգնել, գտել
հա վտ սարտկշռությունը և պիտի ք ա յլ գցի դեպի առաջ և հ ան–
կւսրծ մեջքին նոր մի հա րվա ծ առնելով՝ վ ա յր է ընկնում ու
թ վ ո ւմ է, թե պիտի խ ա ռնվի հարյուր տարվա մեռե լնե րի ն
Եվ եղավ նոր ա րտասովորն ու անսպա սելին։
Ա ռ ա վ ո տ յա ն , հենց Խատիսովի ա վելորդ պատեպատ զ ա ր կ վ ե ­
լո ւ, հարևանների խուսափուկ ու մութ գ ո ր ծո ղ ոլթ յո լն ն նե ր ի և
նույնիսկ թուրքերի հյո ւսա ծ մղձավանջի պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ իր
հողին պ ա ր զ վ ե ց , ասես հորիզոնում բ ա ց վ ե ց մի փ ոքրիկ արև,
րլ7 մա ղում էր սրբա զա ն լույս ու սրտապատար ջե րմ ութ յուն
Եմ ո՞րն էր ակունքը, ի՞նչը դարձավ սկիզբն այս վ ճ ռ ա կ ա ն , այս
ա նպ ա յմ ա ն վ ճռա բեկ շրջադարձի։ Ա յն , որ հուսահատության
ծա նրա գույն պահին ներսում ծա ռս եղա վ ընդդիմադիր ոգին և
իրեն այսպիսի հարց տ վ ե ց , «Եսկ դու ի ՞ն չ էիր սպ ա սում։ Ե՞նէ
էին սպասում նրանք, որ ք ե զ ա ն ի ց առաջ ու ա մ են ք ից առաջ
ի ր են ց կյա նքը դրել էին հ ա յր ե ն յա ց սրբազան զոհա ս եղ ա ն ի ն ։
՝9անի տասնյա կ տա րիներ հեղվում էր նրանց ա րյո ւն ր , ա զա ­
տագրական կո.վի գ ն ա ց ա ծ կա մա վորների, ֆիդա յի ն եր ի ու հա յ–
դուկների ա րյունը։ Մի՞թե աշխարհի ա յդ ամենասուրբ ն ա հ ա ֊
տա կներր, նրանը առաջնորդներն ու շա րքայինները բռ ն ո ւթ յա ն
ու խ ավա րի թ ա գա վորութ յա ն մեջ ավելին էին երա զում, քան
սեփական պ ետականությունն այս արևի տակի, մեր հին ու դ ը ժ -
բա խ տ հայրենիքի որևէ մասու մ ։ Ավելին չէի՞ն երա զում։ Չ էի ճ
է՞լ կարող, որովհետև, որքան էլ անուղղելի երաղողներ, նրանք
բ ա ց աչքերով էին նա լում աշխարհին և տեսնում էին, թե ի ն չ ­
պես աշխարհի տերերից յուրաքանչյուրը լոկ իր շահն է փնտրում
պ ա տ երա զմի դաշտերում ու քա ղա քա կա ն շուկա ներում։ Իսկ մեր
ազդի լացն ու օգնությա ն կանչը լա վա գույն դեպքում ոչինչ
չպարտագրող ց ա վա կց ո ւթ յա ն էին ա րժա նա նո ւմ , ուրիշ ոչնչի։
Ուրեմն, եթե ծնվում է պետա կա նությունը, և դու էլ մ ա ս ­
նակցություն պիտի ունենաս նրան ոտքի կա նգնեցնելու, նրա
աոաջին ք այլեր ը կատարելու երա զելի գործի, ուրա՜խ եղիր
հենց դրա հ ա մա ր։ Դա քո մ եծա գույն երջանկությունն է, ա յն ­
պիսի մի բ ա խ տ , որ ազգի պ ա տ մությա ն մեջ վիճակվում է շատ
ք չե ր ի ն ։ Երևի ճակատագրի ընտրյա լն երի՜ն։
Պ ա պա ջան ո վը կարող էր զարմա նա լ Հովհաննես ք աջազ–
նոլնու զարմանալի վ երա փ ոխ ությա ն վրա ։
ք ա ն ա դ ն ա ց ո լթ յա ն մեջ արդեն իրեն ուսուցչապետի դերում
պահող Խատիսովը թերևս իր ծա ռա յո ւթյո՞ւնը համարեր գո ր ծ ­
ընկերոջ վերածնունդը և կենտրոնական ղ եկա վա րոլթյա նը գրեր,
թե իրենց տրամադրությունը շատ բա րձր է, և մ ա նա վ ա նդ ինքն
ու քաջադնունին թուրքերի բ ա ր յա ց ա կ ա մ ո ւ թ յա մ բ վարձատրված
են ու նրա նցից շնորհա կա լ ,,,
Իսկ ի ն ք ը ՝ $ ա ջա զ ն ո ւն ի ն , ներքնապես հա մ ոզվ ա ծ էր, որ իր
վերա ծնունդով պարտական է կուսակցական նա խ նիների, կ ա ­
մավորական շա րժմա ն, ֆիդա յա կա ն արյան ոգեկոչոլմին։ Ի հ ե ­
ճուկս թոլրքա ց , ի հեճուկս հա րևա նների՜, ի հեճուկս աշխարհի
չ ա ր ո ւ թ յա ն ու ամեն տեսակ խ ա րդա վա նքների՜։

Միջօրեից հետո Արարատյան երկրի բոլոր կողմ երից, գյու–

ղերից ոլ ա վա ններից, վա նքերից ու եկեղեցիներից հա յ ժ ողո­
վուրդն առու–առու հոսոլմ էր դեպի Վաղարշապատ՝ հինավուրց
Նոր-քաղաքը։ Բազմությունները հորդում էին դեպի Մ այր աա*
ճարը, որն այլևս անզոր էր տեղ տալու նորեկներին, և ա լի քն ե­
րը կուտակվում էին տաճարի շուրջը, Սուրբ Գայանեի ու Սուրբ
Հռի փ ս ի մ եի վանքերի բա կեր ո ւմ > դրանք իրար միա ցնող փ ո ղ ո ց ­
ներում ու հրապարակներում։ վէանգահարները դեռևս ա ռա վ ոտ ­
յա ն մի փոքր դադար տալով յո թ ն օ ր յա անդադրում ղողա նջին,
հ ա յտ նել էին, որ իրիկնադեմին էջմիածնի Մայր տաճարում պա­
տարագի արարողություն է լինելու ի պատիվ հայ ազգի մեծ
հա ղթա նա կի։ Ա յդ ա վ ետ իս-հա յտ ա րա րութ յա ն վերջին բա ռերը
խ ա ռնվել են վերստին նորոգվա ծ զա նգա ղողա նջներին, որդնք
այլևս շպետք է թ ո ղնեին, որ մարդիկ հանգիստ առնեն սե փ ա -
. կան օջախներում։
Ետճաշյա մամը չորսին պ ա տ ա րա գա մա տ ույց հոգևորական
խումբը երսվ վեհարանից և շա րժվեց դեպի Մայր տաճար ճա­
նապարհի կ ա տ ա կ ֊կ ո ւ տ ա կ դարձած բա զ մ ո ւթ յո ւն ը ճեղքելովէ
Օրերաց բակն ու այգին ափեափ հեղեղած ժողովուրդը։ Այո »*.
այնտեղ «ողջո՜ւյն)) և ((կեցցե )) կանչեցին Գևորգ Տփղիսեցի
կաթողիկոսի պա տվին։
— Փ ա ՜ռ ք Ամ են այն հա յոց վեհա փա ռ և սուրբ հ ա յրա պ ետ ին։
— ^ ե ց ց ե ՜ մեր հ ա յր ե ն յա ց պաշտպանը*.*
Սակայն որքան թափորն առաջ էր շա րժվում, ա յնքան պա–
ղում էր կ աթողիկոսի անունը։ Մարդիկ իրար տալով բ ա զ մ ա ­
թի ան խորքերին հասցրին, որ վեհափառը տկար է, և պ ատ ա րա ­
գի արարողապետն է լինելու Գարեգին սրբազան Հ ո վ ս ե փ յա ն ը ։
Հիմ ա էլ հ ա վա տ ա ցյա լ ծովի ալիքների վրա սրբազանի նոր
անունն էր թև ա ծո ւմ *
— Փա ՜ռք ու պատիվ մեր օրերի սուրբ Ղ,ևոնդին։
— Կեցցե՜ Ղևոնդ-Գարեգին սրբա զա նը, հայ ազգի պար­
ծա նքը։
Սրբազանը> փոքրա մա րմին ու վտիտ, շրջա պատված հոգևոր
դասի տարբերաստիճան ներկա յա ցուցիչներով, մ ռ ա յլ զա նգվա ծի
մեջ վեհ արանից գնում էր դեպի մ ա յր աթոռը։ Տրդատա դռան
կամարի տակ թափորը կանգ առավ մի երկվ ա յր կյա ն, որպեսզի
ժողովուրդը ճանապարհ տա։ Սրբազանը, վեղարի ճ ա կա տ ա մա ­
սը բա րձրացն ելով, ն ա յե ց աջ ու ձա խ, ետ ու առաջ, տեղից
շա րժվեց, և նրա դ եմ , իրար հրելովւ մարդիկ մի նեղ ակոս բա–
ցեցին։
 Գարնան վերջն էր, սակայն Վաղարջապատի վրա ՜տարածվել
էր ա մա ռ ա յի ն տոթը։ Իրար սեղմվա ծ մարդիկ հևում է ին։ ք ր տ ­
նած ու փոշեթա թա խ էին, ք աՂ&ՒՑ ու ա^91աԼ
հ յո ւ ծ վ ա ծ ։ Սակայն հաղթանակը կյա ն ք էր ներարկել նրանը
ուժասպառ մ ա րմ ի ն նե րը ։ Գաղթական մ եռնող խ լյա կ նե րը լցվել
էին նոր ա վ յո ւն ո վ > իրար աչքալուսանք էին տալիս, երազում էին
այն օրը, որ շարժվելու են դեպի հարավ, դեպի լք ա ծ հարազատ
օջախները։
Ցնծում էր ժողովուրդը։ Տ եղ ա ց ի ու գա ղթա կա ն խառնվել էին
իրար, մ ո ոա ցել դժգոհություն ու տրտունջ, կորստյա ն ց ա վ ու
գալիքի ա նորոշություն ... Իսկ սրբա զա նը ք ա յլո ւմ էր գլխ ա հ ա կճ
ա ռ ա յժ մ սոսկ իրեն հա յտ նի լուրից զա րկվա ծ և չգիտ եր, թ ե ի՞նչ
պիտի պատասխանի այս խ աբված բ ա զ մ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , եթե
հա նկա րծ ... 0 ՜ , ո՜չ, աստված թող չարը խ ա փ ա ն ի։
Երկ ու ժ ա մ առաջ գնա ցել էր Գևորգյան ճե մ ա ր ա ն։ Ուզում
էր գոնե թ ռուցիկ հ ա յա ցք ո վ ստուգել ա յդ ուսումնական հա ստ ա ­
տության շենքի վիճա կը։ Չ է ՞ որ հույս ուներ՛ թ ե շուտով, թ ե ­
կուզև մ ե կ ֊ ե ր կ ո լ ամիս հետո հա ղթա նա կա ծ ժողովուրդը կ վ ե ­
րադառնա իր խաղաղ կյա նքին, կսկսի մշակել իր դաշտերն ու
աՏ ՚ փ ն ե ր ը , կբա ցվեն մ ե ծ ու փոքր դպրոցների դ ո ն ե ր ը ,,. Կ բա ց­
վի նաև իր տնօրինությա նը հա նձնվա ծ Գևորդյան ճեմ ա ր ա նը ։ Եվ
անհանգիստ, հոգու հա յա ցք ը միշտ վա ղվա ն հ ա ռա ծ մարգն
ուզում էր ի մ ա ն ա լ, թե շենքն ք ն չ վիճակում է զորանոց ու
ռա զմաճակա տի շտաբ դառնալուց հետո, ինչի՜ կարիք ունի,
որպեսզի պատրաստ լինի տա րտ ղնվա ծ իր սաներին վերստին
գիրկն ընդունելու։ Բակում հանդիպեց Երևանյան ռա զմաճակա տի
շտաբի պետ Վ եքիլյա նին։ Մռա յլ էր ծերունա զա րդ գնդապ ետը,
Որ ուրիշ պարագաներում սրբազանին դ ի մա վորում էր սրտա ­
գին խ ոսքով ու անշինծոլ ա շխ ույժ ո վ ։ ճ ե ր մ ա կ հոնքերը կախ՝
ողջունեց գլխի թ ե թ և շ ա լ * ումով և անշտապ հեռանում էր։ Սլւր–,
բազանը զ ա ր մ ա ց ա վ ։
— Աչքներս լո ՜ւ յս , գնդա պ ետ < մեր ազգի հոնքամեջն էլ կ բ ա ց ­
վի , — ետևից կանչեց նա, և գնդապետը կա նգնեց, տխուր, խ ո ր .
հըրդավոր տ մ բ տ մ բ ա ց ր ե ց գլուխ ը ։ — Ի՞նչ է պ ա տա հել > գնդապետ
մ ի ՞թ ե ազգի ուրախությունը ձեզ չի վա րա կել։
— Ազգն անժամանակ է ուրա խ անում, սր բա զ ա ն։ ՚
֊ Ինչու՞ , — սրբա զանը չհավատաց ականջին և փորձեց կա–
սոսկել ։ — Հիմ ա էլ հո նոր ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւթ յո ւն չունեք Մ ա յր տ ա ֊
ճարը տեղահանելու։
Վնքիլյա նը մ ո տ ե ց ա վ հ ա մ ր ա ք ա յլ* նրա զինվորական ծանր
կոշիկները հոդաթափների նմա ն ք սքստ ա ցնում էին մ ի ա յ ն ։ Մ ո ֊
տիկի ց զա ռ ա մ յա լ ծեքունի էր գն դ ա պ ետ ը , այտ երի մաշկը կախ
ու թոր շո մ ա ծ ։ Ձ ա յն ն ավելի էր մա տ նում ծերությունը։
■— Կարգադրված է մոռանալ հաղթա նա կը։
— Ւսկ ո*վ է ա յդ խ ելա գա ր կարգադրությա ն տերը։
— Ազգի ի մ ա ս տ ո ւն ն ե՜րը ։
— Բան չհ ա ս կա ցա ։
- Մի ժա մ առաջ Ահտրոնյա նի հեռադիրը հ ա յտ ն ե ց , որ ՚ յր.սրք՚ւ ֊
վիրակությունը ճա նապարհվել է թաթում՝ զինադադար ու հաշ­
տություն կնքելու։ Հիմա էլ Կարսից հ ե ո ա խ ո ս ե ց ի ն , որպեսզի
դա դա րեցնենք պ ա տ երա զմ ական գործողութ յունները։
— Կա՞րսը մեր ինչ ցա վն է ։ Կարսի՞ց ով կարող է այդպիսի
թշնա մ ո ւթյո ւն անել։
— Դեներ ալ Կորգանովն էր խ ոս ո ւմ Ալեքսանդր հա տ իս ովի
անունից։ Ասաց՝ Խատիսովը Բաթումից է զանգահարել, և խ ը ն գ ֊
ր ե ց այդ կարգա դրությունը հա սցնել Արամին, գե ներալ Նազար -
բեկո վի ն ու բոլոր հրամա նա տ ա րներին։
Դնդ ապետին կանչեցին շտ ա բ ի ց ։ Սրբազանը ճե մ արանի բ ա ֊
Կից հեռա ցա վ կոտ րվա ծ սրտով, և ահա երկու ժ ա մ ի ց ավելի է,
չի կարողանում ուշքի գալ, գտնել իրեն հատուկ ի նք ն ա տ ի ր ա պ ե­
տումի ուժը։ Չգիտ եր՝ ո՜վ և ինչպե՜ս պիտի կանգնի ա յգ անձ-
նատվական կարգադրությա ն դ եմ > շարունակի հաղթական պ ա ­
տ երա զմը, մինչև որ ա մ բա րտ ա վա ն թուրքը ճանաչի հա յի ի ր ա ­
վունքը, մինչև որ հ ա յո ց աշխարհն ազատ շունչ քաշի, իր տ ա ­
րագիր զավակների համար վերստին դառնա տուն ու օջա խ ...
Տրդա տա դռան տա կով ա նցնելիս սրբա զա նը ն ա յ ե ց հ ա զա ր ­
ա մ յա կա մա րին, մ տ ք ո ւմ ինքնա սփ ոփ ա նքի խ ոսքեր մ ր մ նջա ց
և միտքը շարունակեց բ ա ր ձ ր ա ձ ա յն *
— Ո վ սուրբ ա մենակարող, դո ւ խափ ա նես չարը***
Մայր տաճարը թնդում էր խ ուռներա մ բ ա զ մ ո ւթ յա ն խ ոս ք ու
ա դ մ ուկից։ Կաթողիկոսական տ եղա պահ Տ ի ր ա յր ա րքեպ իսկո­
պոսը բ ե մ առաջք դուրս գա լով՝ ա դա մա նդա զա րդ խաշը բ ա ր ձ ­
րացրեց, որպեսզի լռո ւթյո ւն հա ստ ա տ վ ի։ Ժողովուրդը շարու­
նակում էր ա ղմկել։
 — Ա զ գ հ ա յո ց ։ — Ազոթասրահում կարգուկանոն հ ա ս տ ա ­
տող կա մա վորներ հ ա յտ ն վ ե ց ի ն , որոնք ա յս ու ա յն կողմ ն կ ա ­
տողություն էին ա նում, սաստում ու խ րա տ ո ւմ ։ — Ե ղբա յր ք
/յ11Ր ^ Ց յաԼՔ>— խ ոսել սկսեց մ ե ծ ա փ ա ր թ ա մ արքեպիսկոպոսը,
տասն օր է ը ն դ ա մ ե ն ը , որ մահահոտ տագնապը լ ց վ ե ց Ա րարատ­
յա ն երկիր, և Ա մեն ա յն հա յոց կաթողիկոս Գևորգ Տփ ղիսեցին
հենց այստ եղէց> մեր տեր ու ամենափրկիչ Հիսուս Քրիստոսի
ա ս տ վ ա ծա յի ն Լույսի Եջման տեղից պ ա տ գ ա մ ե ց ազգովին կովել
թշնա մու դ ե մ Տ ա ս ն օր, որ ձ գ վ ե ց տաս գարու պես ՝ փորձեչով
մեր հավատն ու կամքը, մեր ուժն ու հ ա յրենա սիրությունը։ Եվ
ահա մենք ա մ ե ն ե ք յա ն , մեր հա վ ա տ ա ցյա լ ամբողջ ա զգ ով ա պ ­
րում ենք հաղթանակի բերկ րա ն ք ը։ Փրկվա ծ է Արարատյա ն երկրի
այն մի բուռ ա մ բողջությունը, որ դարեր առաջ մտել է հ ա մ ա յն
քրիստոնեից աշխարհի Աստվածաշունչ մ ա տ յա նը՝ ի բ ր և մեր
ազգի ավանդական ու սուրբ հ ա յր ենիքի անկորնչելի կ որ ի զ ը ։
Երիտասարդ ու եռանդուն մի վա րդա պ ետ առաջ եկավ և ձ ե ռ ­
քերը կրծքին խ ա շեց, նորից տ ա րա ծեց։
— Ա ՜զգ հ ա յո ց , — հա սա րակությանը դիմելով՝ խ ո ս ե ց ն ա , —
սուրբ սրտիւ և անհողդողդ հաւատով կա ց ցո լք մ ի ա բ ա ն յա ղ օ թ ս
և փ ա ռա ւորեսցոլք զամենա փրկիչ Ա ստոլած։ Փա ռք ա մ են ա յն
զորա ւա րա ց մ ե ր ո ց , և զօրա ց, և զինոլորեա լ աշխարհ ական ա ց ։
որք միա կա մ եղին զանձինս իւրեանց պ ա տա րա գ կամաւոր ի
սեղանի փրկութեան ազգի մ եր ո յ...
Երիտասարդ վա րդա պ ետը մի քանի ք ա յլ ետ գ ն ա ց , և սուրբ
սեղանին մոտեցավ Գա/լեդին եպ իսկոպոս Հ ո վ ս ե փ յա ն ը ։ Ան­
զուսպ ժողովուրդը ծփ ում էր, ալիք տ ա լիս ։ Ազոթասրահում ո–
ր ո տ ա ց միահա մուռ ու մի ա կ ա մ գոչյունը.
— Կեցցե Գարեդին սրբա զա նը։
Սրբազանը երկու ձեռքերը վ եր պ ա րզա ծ՝ խ նդ ր եց լռո ւթյո ւն
պահպանել։
— Փ ա ՛ռ ք Գարեդին Հ ո վ ս ե փ յա ն ի ն , փա ռք, փա ռ ք , — հ ա ն ­
կերգում էր հասարակությունը սրահում և նրա նից դուրս։
Սրբազանի դալուկ դեմքին ա նհա նգստ ոլթյուն կար ու ա ն ­
անձնական մի տ ա գն ա պ ։
Աղոթասրահը լ ռ ե ց վերջա պ ես։ Այն պիսի անդորր էր, որ լ ս ե ­
լի էին արդեն դրսինների քր թ մ ն ջո ցն եր ը ։
Հ ն չե ց Գ արեգին սրբազանի երգեցիկ ու տիրական ձ ա յն ը .
 — Փա ռք ք ե զ , հայր ամենակալ, որ պարգևեցէր մ ե զ զհա ղ*
թա կա ն զօրս զայս տեսանել բա րեա ւ և խ ա ղ ա ղ ութ եա մ բ։
Դպիրների խ ումբը ե ր գե ց »
— Օրհնեա լ է Ա ստ վ ա ծ ...
— Տեր աստուած մ ե ր , — նորից խ ոս եց Գարեգին սրթա-
գանը, և դեմքը, հ ա յա ցք ը , ամբողջ կեցվա ծքը ա րտահայտ ում
էին ց ա վ ու տ ա ռա պ ա նք։ — Դու Ամենափրկիչ, յիշեա ողորմ ու*
թ ե ա մ բ քո զհոգիս բ ա զ մ ե ր ա մ նահատակաց մ ե ր ո ց ՝ ազնվա կա–
նա ց և հա սա րակա ց, որք եդին զանձինս իլրեանց ի սեղան փ ր ր ֊
կութեան ա զգին, լուսեղէն և երկրային պսակացն արժանի ս ա–
րա զնո ցա ։
— Յիշեա , տէր, և ողորմեա ՜ , — պաղատագին երգեցին դը–
պիրները։
Ապա երկու ք ա յլ առաջան ալով՝ սրբազանը բա զ մ ո ւ թ յա ն ը
դ ի մե ց հայրենասիրական մի ճառով, որի մեջ հառնում էին հին
ու նոր ժա մա նա կների մեր հա յրենապ ա շտպ ա ն հերոսների կ ե ր ֊
պարները ՝ Հ ա յկ և Ար ամ, Վաղարշակ և Տիգրան Մեծ, Վարդան
Մ ա միկոնյա ն և Փա գրա տ ոլնյա ց ասպետները, ^հիլիկյան ի շխ ա •
նա պ ետությա ն գահակալները և ուշմ իջն ագար յա ն մեր ա զ ա տ ա ­
մարտերի անվանի հերոսներն ու անանուն նահատակները։
֊ Ե կ ե լ էր ա մը ՝ ա պ ա ցուցելու> որ մ են ք մեր ազատասեր ու
հերոսական նախնիների ժառանգներն ենք հ ա րա զա տ , — ա յս–
պես իր խ ոսքն էր շարունակում Դարեգին սր բա զա նը ։ — Եկել էր
ժ ա մ ը ՝ ապացուցելու, որ մ են ք, թե պ ետ և կիսով չափ զոհ գնա ­
ց ա ծ թուրքի յա թ ա ղ ա ն ի ն , մյուս ԿՒ սովճ ենթակա նույն դժխ եմ
բա խ տ ի ն , կարող ենք ոտքի կանգնել ա զգովին ՝ զորավար ու
զինվոր, մտա վորա կա ն ու եկեղացա կա ն, կին ու տղամարդ, ծեր
ու մանուկ և կասեցնել անարգ թ շնա մ ո լ ա ռա ջխա ղա ցումը։ Մենք
ոչ մ իա յն կա սեցրինք> ա յլև ետ մ ղ ե ց ի ն ք ։ Հիմ ա թշնա մին խ ո ւ ­
ճապ ահ ար փախչում է մեր հերոսա ցա ծ զորքի առաջ, և հեռու
չէ այն օրը, երբ ետ խ լա ծ կլինենք մ ե բ Ալերս ան դրա պոլը, մեր
Կարսը, մեր մ ն ա ց ա ծ ավաններն ու շեները, գավաոն երն ու ն ա ­
հա նգները։ Պատմությունը գիտ ի* նման ուրիշ օրինակ, որ մ ա հ ­
վան դուռը հասած փոքրաքանակ մի ազգ հանկարծ ոտքի կ ա ն գ -
նի, հաղթի մ ե ծ ա թ ի վ ու զինա վա ռ թշնա մուն, նրանից ետ Ւ սՒ
իր գոյա տևելու իրա վունքը։ Ա վ ա ր ա ՞յր ը ։ Ավարայրի դաշտում
հ ա յ ազգն աշխարհին ց ո ւյց տվեց՛ որ ինքը պատրաստ է նահա–
տ ա կվելոլ իր լեզվ ի ոլ հավատի հ ա մ ա ր , իր ա զգ ա յին ի ն ք ն ո ւ­
թ յո ւն ը պաշտպա նելոլ հ ա մա ր։ Սարդարապատում կատարվեց
հաջորդ ք ա յլը ։ Սարդարապատի դաշտում թշնա մու դեմ ելած հա ­
յո ւթ յո ւն ն ա պ ա ցո ւցե ց, որ կարող է հաղթել ա նցյա լ հ ա ղ թ ա ­
նակներով հղփ ա ցա ծ թշն ա մ ո ւն ։ Հ ա ղթ ել ո չ թ ե ն ա հ ա տ ա կ վ ե­
լո վ, այլ հ ա ղ թ ո ւթ յա մ բ պաջտպանել իր կյա ն ք ը, իր լեզուն ու
հա վատը, իր գո յո ւթ յա ն իրավունքն ու զարթոնքի հ ե ռ ա ն կ ա ր ը ,,.
Այս է Սարդարապատը, ա ՜զդ հ ա յո ց ,, ,
— Փ ա ՜ռ ք Սարդարապատի հերոսներին , — դահլիճում ղոչեց
տարեց մի մա րդ, և հա վա քվա ծներն ա յնպ ես ա րձա գա նքեցին։ որ
թ վ ա ց , թե Մ այր տաճարը վերուվար է անում նրանց բ ա ր ձ ր ա ց ­
ր ա ծ փոթորկիր։

* *
*

Մահապարտների գնդի գումարտակները զինադադարի հրա­

մանն ստացել էին ա յն ժա մ ա նա կ, երբ իրենք, դիրքա վորվա ծ
Աղին ու Ա լա գյա զ կա յա րա նների գծի վրա, պատրա ստվում էին
սրընթաց գրոհով ետ նվաճել Ա լեքսա նգրա պ ոլը։ Զ որքը նման էր
ամռան երկար ճանապարհին պ ա պ ա կվա ծ նժո ւյգի , որը հ ա ­
սել է լեռն ա յի ն ա ղբյո ւրին, փ ռնչոցով դունչը մեկնել նրա
զուլալ ու սառնորակ ջ ր ի ն ,.. Սակայն հ եծ յա լը, ա նխ ելքությո ւնից
թե չա րությունից, սանձն իրեն է քա շում, չի թո ղ ն ում , որ ղոլն–
չր խրվի ջրի մեջ։ նժո ւյգը կարող է վրնջալ կատա ղա ծ, սանձը
կկա րտ ի,.. Զորքը չի կարող։ թորքն իրավունք չունի։ թորքը պ ա ր­
տավոր է անմռունչ ու անտրտունջ ենթարկվել վերին հ ր ա մ ա ­
նին։
Առաջա պ ահն երը հ ետա խ ուզությա ն նպա տ ա կով բա վ ա կ ան
առաջացել էին, հասել Բայանգուր կայա րան և նրանից էլ դեն։
Ոչ մի թուրքի չէին հա նդիպ ել։ Հա վ ա ք ե լ էին խուճապահար փ ա ­
խ ա ծների զենքերն ու զ ինա մթերքի առատ պաշարները։
Վարանդեցի Արջակն էլ էր հետ ա խ ուզությա ն գնա ցա ծների
մ եջ։ Խաչակապ արած փա մփշտա կալների ք ա նի՜ շե րտով էր
ծածկել մա րմինը, հավաքել էր մի փունջ հրացան, ընտիր, զոր–,
ծա րա նա յի ն յուղը վրան, անշուշտ այն մ ո սիններից, որոնք թ ո ւր «
քերին բա ժին էին ընկել Կարսի ու Ալեքսանդրապոլի ռուսական
պ ա հ եստ ներ ի ց։ Թուրքերն էլ իրենց հերթին էին լք ե լ % առանց
գոնե սրտհովությա ն հա մա ր մեկ անգամ կրակելու։ Երբ Ա ր ֊
Հսւկն ա յս հրացանների ու փա մփշտա կալների տակ ճռռալով ու
ա նքա լով բ ա ր ձրա ց ա վ , կա ն գ ն ե ց > կա րծում էր ոտքերը պիտի
գետնի մեջ խ րվ ե ն։
Հ ա վ ա ք ա ծ զենքերն ու զինա մթերքը բերին դիրքերը։ Գլորելով
ա յն տ եղ հասցրին նաև երկու հրանոթ, դաշտային ծանր գն դ ա ­
ց ի րներ։ Արշակն իր բերա ծը խ ն ա մ ք ո վ դասա վորեց խրամատի
պատրհաններում, որ փորել էր վերջին օրը, զինադադարի ա ն ֊
միտ կարգադրությունից հետո։ Դասավորում էր ու մտա ծում,
թե այս ի՞նչ եղավ, ո ՞ն ց պ ա տ ա հ ե ց ։ Ինչպե՞ս թե զինադադար
է և ո շ ։1ի քա յլ առաջ։ Սայց չէ՞ որ կռիվը թուրքի հետ է, իսկ
նա էլպրուժ ից մինչև Սարդարապատ հա ՜ զինադադար էր հ ա յ­
տարարում, հա շա րժվում առաջ։ Առաջ էր շարժվում հայոց
երկրռւմ։ Շարժվում էր ու անխնա ջա րդում* ա վերում, տ ո ւն ա -
տեղից զրկում հարյուր հազարավոր անմեղ մ տ ր դկ ա ն ց, որոնք
կոտորվել են գաղթի ու սովի, տառապանքի ու համաճարակների
ճան ա պա րհներին, կամ սփռվել են օտար երկինքների տակ և
սպասում են իրենց օրհասին։ Հ ի մ ա ո՞ն ց թե զինադադար է և
ո չ մի քա յլ առաջ։ Սայց չէ՛՝ որ մ են ք առաջ պիտի գնանք մեր
սեփական երկրռւմ, մեր ազգի արցունքով ու արյունով շա ղ ա խ ­
վա ծ հոդում։ Չ է * , ա յստեղ ա նպ ա յմա ն մի դավաճանություն
կ ա , — մ տ ա ծում էր Արշակը ։ — Երևի թուրքը կաշառել է վերին
հրա մա նա տ ա րությա նը կամ այն խորհրդին, որ ազգական են
ասում թ ե ա զ գ ա յի ն ։ Չ ա յց այս դեպքում մեր հրամանատարնե–
րի՞ն ինչ է պատահել։ Նրա՞նք ինչու են ենթարկվում դա վա ճա ­
նական կա ր գա դ ր ո ւթյա ն ը։ Մի՞թե կա տ ա ղա ծ թուրքի մռութը ջար­
դողը չի կարող տանու դավա ճա նին մի ջվալի մեջ կապել ու տ ա ­
նել։ Արարատի քերծերից վար գլորել։
Արշակին ա սա ցին ՝ այս զինադադարի վերջը գուցե թ ե հաշ­
տություն դառնա, ա յս ի ն ք ն ՝ մենք մնանք մեր դիրքերի սահ­
մա նում, թուրքերն էլ իրենց գրա վա ծ հողերի տերը։ Եվ նա վեր
կա ցավ, գնաց ուղիղ գնդապետի խ ր ա մ ա տ ը ։ Արդեն հայտ նի
դեմք էր ժամապահների ու կրտսեր հրամանատարների աչքում։
Գնդում ո ՞վ չէր ծ անոթ Վարանդեցի Արջակի հունարներին։ « Հ ա ­
զար ք ա յլի վրա գնդակով մազը միջից կիսում է » , — նրա մ ա ­
սին էին ասել։ Գի տեին և նրա ա շխ ույժ ու կատակասեր բնա–
513
ՏՅ— Աար դա ր ա պ ատ
վորութ քունը։ Բայց հիմա մտա հոգ էր, գլուխը տարտա մորեն
կախ և ծանոթներին մ ի ա յն րարև էր տալիս այդ կախ գլխ ով ։
Գն դապետի համհարզն էլ էր ճանաչում և նրա խնդիրքին ը ն -
դառաջեց, ասաց*
— Ք եֆ ը տեղը չի ։ Հ ա յց ք եզ համար պիտի զ եկո ւց եմ ։
Պողոսբեկ Փիրումյա նն անմիջապես ընդունեց իր զինվորինէ
Արշակը նրա թեթևա կի ժպ տ ա ցող դեմքին տեսավ մ եծ վիշտ,
որ անհնար էր քողա րկել։ Գնդապետի խոշորէ սևորակ տշքերր
կարմրած էին։ Հ ո գ ն ա ՞ծ էր, թ ե ՞ * * , լա ց էր եղել։ Զինվորին ա յ ն ֊
պես անհեթեթ ու հիմար թ վ ա ց իր ենթադրությունն ա յդ ժ ա յ ռ ե -
զեն մարդու մա սին։ Ւ՞նչ է պ ատա հել, որ լաց չինի։ Զորավարի
տ ղ ա ն ե ՜ր ը . .. Ոայց ասում են՝ գերությա ն մեջ են, հիմա էլ զ ի ն ա ֊
դադար է, կսկսեն գերիներ փ ո խ ա ն ա կ ել։ Թե՞ զինադադարն
Ւր սրտով չի։ Հիշեց ամռան երկար ճանապարհին պ ա պ ա կ­
վա ծ նժույգի վիճակը և մ տ ա ծ ե ց , որ գնդապ ետը հիմա ե ր ­
կաթե լկա մներն է կր ծո ւմ , իրեն աջ ու ձախ է գցում և, եթե կ ա ­
րողանա, նաև ապիկար հեծյա լին վա յր կ գ ց ի ,.* Ք ա յց վ ա *յր կը–
գ ց ի ։ Մարտական» խ ելո ք ու հա վատա րիմ ն ժ ո ՜ւ յգ ը ։ Ո՜չ, ա յդ պ ի ­
սի բան չի պատա հում։ Հիշեց իր պ ա տ ա նությունը « մի կատաղի
յորղա ձի ունեին, պատահում էր՝ քա մի էր մտնում հուրհրան
բաշի մեջ, դուրս էր գալիս ճանապարհից, սանձակոտոր սու­
րում էր այծի կածաններով ու քա րկապ ներով։ Թվում էր՝ պ ո ղ ­
պատե շղթաներով էլ չես կարոդ կ ա ս եցն ել խ ելա գար ը ն թ ա ց ֊
ք ր ... Մի անգամ իրեն՝ Արշակին, վ ա յր գց ե ց Վերին քարկապի
սալերին և նույն վա յր կյա նի ն տեղում մ եխ վ ա ծի պես կա նգնեց
կողքին, սկսեց աղիողորմ վրնջալ,..
— Հ ը ՞ > ոնց ես, ք ե ՜ մ ա տ ա ղ ,— հարցրեց գնդա պ ետ ը ։ — Մոտ
արի, տ ես նեմ ։
Արշակը տեղում շա րժվեց, սակայն առաջ չգնա ց։
— Դե՜, ո ՜նց պիտի լինենք, պարոն գնդապ ետ։ Մինչև Ա լ ե ք ֊
Աանդր ա պոլի տակը գնա ցել էինք, թուրքի հետքն ու փետուրը
չեր և ա ց ի ն ։ Ետ ենք եկեր մեր ծակերում նստած ենք։
Գնդապետը հա ռաչեր ծանր, երկար.
— Վերին կարգադրություն է, քե մ ա տ ա ղ , ուրիշ ճար չ ո լ »
ն են ք ։
Արշակը սիրտ առա վ, բ ո ղ ո ք ե ց , ինչպես իր հորը.
— Ախր, էդ ի ՞ն չ կարգադրություն է , — ա սա ց ։ — էնքան տեղ
 առաջ ենք գ ն ա ցե լ> հ եռ վի ց էլ մի թուրք չերևաց, որ տ ա յի , գըն–
դա կով տրեխատանը կտրեի ...
Գնդապետն աշխուժացա վ, տ խ րա մ ա ծ դեմքին ծա ղկեց դա–
լուկ ժպիտ ը։
— Գիտեմճ աչքդ սուր է, սիրելիս, ուզես թշնամու տ ր ե խ ա ­
տանն էլ կկտրես, իսկ կա րգադրություն ա նողները ... նրանք
հավկուրություն ո ւնեն։
— Եվ մ ե ն ք էլ էն ծակերին կպած պիտի մնա՝ ՞նքէ
՝ — Ա յո , — տնքաց գ ն դ ա պ ետ ը ։— Պիտի սպ ա սենք։ մինչև
նոր կարգադրություն լինի։ Գուցեև դաշնագիր կնքեն ու ձեզ էլ
ասեն% գն ա ցե ք ձեր տները։
— Նոր-նոր առաջ ենք շա ր ժվ ո ւմ , և քթներիս աան> ասեն՝՝
գն ա ցե ք ձեր տնե՞րը։
Պողոսբեկ Փիրումյա նն ուզում էր ա սել ՝ «Ա զդիդ կուշտ ղ ե ­
կա վարների շա տ հոգսն է, թե դու՝ քաջ զինվորդ, առաջ ես
շա րժվում»։ Մեկ էլ զսպեց ներքին մրրիկը, ասաց.
— Ւբր թե չեն ուզում ազգի վերջին մնացորդների կյա նքը
վտ ա նգի ենթարկել։
Ա1Դ 4 ա յրկյա նին Արշակի ուղեղում փ ա յլա տ ա կեց մեղա վոր
մի ծր ա գի ր , և նա, առանց երկար– բա ր ակ մ տածելու, դ ի մե ց գըն–
գապետին,
— Էն ժամանակ» պարոն գնդա պ ետ , էս մոտիկ գյուղերից
մեկում բա ր եկա մ ո ւնե մ ...
— Ո՞ր գյո ւղ ում , — հոգատար հա րցրեց Փ ի ր ո ւմ յա ն ը ։ —
Ա սենք ՝ միևնո ւյն չէ։ Ուզում ես գ ն ա լ-տ ե ս ն ե ՞լ։
— Թե որ թույլ կտ ա ս։
— Ինչ ո ւ չէ, ինչո ւ չ է , — տեղից վեր կացավ գնդապետը և
հա մհարզին կա րգադրեց երկու օրվա ազա տմա ն թուղթ գ ր ե լ ։ – ՝
Կարծում ե մ ՝ երկու օրը բա վա կա ն է։ Երկու օրում ա յստեղ էլ
ա մ ե ծ փ ոփ ոխություն չի լինի։ Վաղը և մեկել օրը։ *

Արշակին հենց ա յդ օրն էլ մի ա ռեղ ծվա ծա յին անակնկսգ

էր սպ ա սում։ Երբ խ րա մա տ հա սա վ, նոր հարևանն ա ս ա ց ,
- նա մ ա կ ունես։
 — Լի՞նչ ն ա մ ա կ։
— Հ ր ե ՜ն , — և ց ո ւյց տվեց պատրհանը, ուր ը ն կ ա ծ էր
չսպ ա սվա ծ ու ա յդ պահին ա յնքան ա նընդգրկելի ա նա կնկա լը։
— 9 ա հո է բ ե ր ա վ , — կարծես դա էլ կարող էր որևէ բ ա ֊
ցա տրություն տալ ա ռեղծվածին, — հա րցրեց և դ ժկ ա մ մ ո տ ե ­
ց ա վ պատուհանին։
— Տնաշենի տղա, կա րծում էինք՝ պիտի պարես ուրախու–
թ յուն ի ց, իսկ դու հա րցնում էլ ես՝ «Բա հո՞լ բ ե ր ա վ » ։ Շ տ ա բի ց
էր եկել, շատ սպ ա սեց, որ աչքալուսանքի վարձն ա ռնի։ Չ ե ­
կար, թ ո ղ ե ց - գ ն աց։
Արշակը հիմ ա հիշեց քՀաքարին, և ց ա վի, ա փ սո սա ն քի , ա ն ֊
ճարությա ն զ գա ցո ւմ նե ր ից սիրտը կ ծ կ վ ե ց ։ Ախր, ի նչի ՞ վ ի ր ա ֊
վ ո րվեց է ն ... է ՞ն .*, է ն**, «Ես քու հի՜նչն եմ ա ս ե լ» ։ Եվ ճա ­
ր ա հ ա տ յա լ հենց լրատու հարևանին էլ դ ի մ ե ց ,
—• Անունդ հո՞ւնց ա , ա խ պ երա ցու։
֊ ֊ Իմ անո՞ւնը։ Առաքել է , Հ ա մբա ր ձ ո ւմ յա ն Ա ռա քել։
-— Ա ՞յ, շատ ապրած կենաս, Առաքել ախպ եր։ Դե արի՞, արի՞
տեսնենք հ ի ն չ են գրում էս ն ա մ ա կ ո ւմ ։ Հ ա ՜ ֊ հ ա ՜ , արի՞։ Ես դեռ
կարդալը չ ե մ սո վ որել։
— 6 " էլ չորսը հինգ անող չե մ , բ ա յ ց դե, մութ տեղը ծպու–
լի եմ ա ն ո ւ մ , – և նամակն առա վ, ծրարը պ ա տ ռ եց։
— Նստի՞, նստի , էդ տեսակ գործը ոտի վրա շեն ա ն ի , —
խո րհոլրդ տ վեց Արշակը և մ եծ պատրհանի խ ոտը ե տ ֊ե տ
ա րեց, հ ա ր մ ա ր ե ց ր ե ց --- Ա՜յ, էսպե ս, դե նստի ։
ն ս տ ո տ ե ց ի ն , և Առաքելն սկսեց.
— ր Մեր հեռ ա վ ո ր , մեր կարոտալի, մեր հույս ու ա պ ա վեն,
հազարների միջից ընտ րա ծ Արշակ։ Որ ի մ ա ն ա ս , մ են ք բո լորս
ողջ և առողջ ենք, գործով աջողակ, նույնն էլ ք ե զ ենք մ ա ղ ­
թում. . . » ։
— Մ ա ղ թ ո ՜ւմ , — ա րձա գա նքեց Արշակը , — Հի՞նչ էլ գր ա բա ր
խ ոսքեր են մեջտեղ գ ց ե լ։
*ա֊ է՜դպ ես էլ գր ա ծ է, ա ՜յ, տ ե՜ս , — ա րդա րա ցա վ Ա ռա քելը *
— Դու կարդա՜, կարդա՜, խոսքի օրինակ եմ ասումI
— Ուրեմս, էստեղ էի մ ն ա ց ե լ. «Մ են ք բոլորս ողջ և առոզՀ
ենք, գո ր ծո վ ա ջ ո ղ ա կ ...» ։ Չ է ՜, էստե՜ղ. «Օսեփ ապերը մի Հա *
բ ա թ առաջ մ ե ռ ա վ , ա ռո ք -փ ա ռո ք հողին հանձն եց ի ն ք ։ Աստվսքֆ
հոդին լո ւ ս ա վ ո ր ի ,..» ։
 — Արա՜, էդ ի մ պապն է, վ ա ՜ յ ֊ վ ա ՜ յ ֊ վ ա ՜ յ . . .
— Աստված հոգին լուսա վորի, շա՜տ լո ւս ա վորի , — ինքն
էլ իր հերթին օրհնեց Առաքելը։
— Արա՜, մի քա նի տարի առաջ էր հարյուրն անցկացրելէ
Բա էդ ո՞ւց եղա վ, հր՞։ Աստծու աչքը չէր վ ե ր ց ն ո ւ մ , — բողո–
ք ե ց Արշակը, և ձա յն ը կերկերաց։
— Լսել ենք, որ թուրքի ռեխը ետ եք տ վ ե լ , — հարևանը շա­
րունակեց ը ն թ ե ր ց ե լ , — և հիմա էլ պիտի քշեք մինչև Սարիղա–
միշ ու Երզնկա։ Էջմիածնա զորությունը միշտ ձեզ հետ լինի,
և ա ստվա ծ էդ հ ա յա կեր թուրքի գլխին քարի կարկուտ թ ա փ ի <
Սիրելի և ա նմոռա նալի Արշակ։
Որ ի մ ա ն ա ս, ա յդ նեռի զավակներն ա յստ եղ էլ են հասել։
Ասում են՝ արդեն ե կ ե լ ֊ լ ց վ ե լ են Շոշոլ-ղա լա ն և մեկ–մեկ դուրս
են դալիս, հա րձակվում հարևան գյուղերի վրա, ասպատակ
անում ու կողոպտում 1) ։ Վ ա ՜յ սրանց տունն ա ստվա ծ քա նդի,
մեր շենն էլ հասած կլինեն։
— Ո՞Ր Հենից էս, Առաքել ախպ եր։
— Ա վետ ա րա ն ո ցի "ց։ Ավետա րա նոց լսա ծ կա ՞ս։
— Բա ՜, էդ էլ խ ո՞սք էր, որ ա սա ցիր, Ա վետա րա նոցի անու­
նը չլսա ծ ղարա բա ղցին ք ա ռ պիտի լի ն ի ...
— «Բ ա ն ի օր էր, տեղական թո ւրքե րն սպա ս ում էին Նուրի
փաշա յին՝ ա րնա խում էնվեր փաշայի եղ բո ր ը , — Առաքելը շ ա ­
րունակեց կա րդա լ , — Եվ Նուրի փաշան եկավ Հորադիզի կող­
մ ի ց, Աղդամն ու Գանձակը լց րե ց իր օսմանլոլի զո րքո վ ։ Ասում
են՝ գնալու է Շոլշվա ու Բաքվա հա յութ յա ն դ ե մ ։ Բա ո ՞ն ց պիտի
լինի մեր անպաշտպան երկրի վիճակը։ Դուք ե՞րբ կավարտեք
Արարատյա ն երկրի աղա տ ագրությո ւն ը , որ հետո էլ գա ք, օգ­
նեք ա յս կողմերի հա յ ք ր ի ս տ ո ն յա յի ն ...
Դեհ, մնանք աչքներս ճա մփ իդ սպասող քո հայր Հակոբ,.
քո մ ա յր Վարդիթեր և քո ա մ են ա յն հա րա զա տ ներ։
Այս նամակը սիըահոժար դրեց ձեր հաղթական վ երա դա ր­
ձին սպասող տեր Հ ա վ ե ն քա հա նա ն, որն աստոլծո ամեն օրն
ա ղոթում է ձեզ համար և հեռակա օրհննում է ձեր սրբա զան
սուրը, որ պ ա տ յա ն չպիտի մ տ ն ի, քա նի վերջնա կա նա պ ես ու
ամբողջովին ազատ չէ Հ ա յո ց հ ո ղ ը »։
— « Տ ե ր Հ ա վ ե ՞ ն » ա սա ցիր , — մ տա մոլոր հա րցրեց Արշա­
կը և անմիջապես աչքերի առաջ պ ա տ կերա ցրեց իր են ց գյուղի
բա ր եպ ա շտ ու բա ր եր ա ր ք ա հ ա ն ա յի ն , ն րա ն, որ տա րիներ առաջ
է ջմ ի ա ծ ն ի ց գա լով՝ գյո ւղ ում դպրոց հ ի մ ն ե ց, մ ե ղ վ ա ն ո ց ստ եղ­
ծ ե ց և հ ա յտ ա րա ր եց ռ թե «Վ ե րջ հ ե տ ա մ ն ա ց ո ւթ յա ն ը , կա րճ ժ ա ­
մ ա նա կում մեր Մոլշկապատ գյուղն ա յնպ ես պիտի ծա ղկի, որ
մ ա տ ո վ ց ո ւ յ ց տան ա մբողջ Վ ա ր ա ն գ ա յո ւմ »։
— Ուրեմս, օսմա նցիներն Աղգամն ու Գանձակը զորք են
հ ա ս ց ր ել , — մտ ա հոգ խ ո ս ե ց Ա ռա քելը ։ — Դու հ ա սկա նո՞ւմ եո%
ոա ի նչ աղետ է, ա ՛յ Արշակ։
— Հա սկա նում ե մ , բ ա յ ց մ եր ն մ ա ն ի ձեռքից ի ՞ն չ է գ ա ­
լի ս ։ Մեզ կապել են էս՛–, ի ՞ն չ են ասում, փ ո ր ա մ ա տ ի ն ...
— Խրամատին։
— Հի ՜ն չ էլ անդուր խոսք է . . . Կապել են էստեղ, թե բա
չես ասի՝ պ ա յմ ա ն ա գի ր կա, խ ա ղա ղութ յո՛ւն է։ Ա ՛յ, ձեր տունը
չքանդվի, էգ ի ՛ն չ խ աղա ղություն պիտի լինի, երբ որ քո տանն
Ու ղռանը թուրքն է նստ ա ծ։
— Թե որ Աղգամում էլ օսմա նլոլ կա, աշխարհի բ ա ն ը բո ւր գ
է,— եզրա կա ցրեց Առաքե լը և սկսեց բ ա ց ա տ ր ե լ .— Շոլշիում
նրանք ա նգլիացիների հովանա վորությունն են վ ա յե լո ւմ , իսկ
Աղգամում ու Գանձակում էլ մուսա վա թի զորքի գլուխը կ ա ն ց ­
նեն և կդառնան Ղարաբաղի հ ոգեա ռները։
— Իա հի նչ։ Անպաշտպան երկրռւմ հինչ ուզեն՝ կա ն են ։
— Էն ո ՞վ է ասել, թե քէաԸ աԲադն անառիկ է ։ *էարաբաղն
անառիկ է էն ժ ա մ ա նա կ, երբ նրա զենք բ ռն ո ղ տղամա րդն
ի ր սեփական տանն է։ Հիմի որ թուրքը հարձակվի, էդ անա~
ռիկ Ղ արաբա ղին ո ՞վ է պաշտպան կանգնելու, ո ՞վ է թուրքի
ռեխին տալու։
— Իա էգ ասա, է ՛ . ..
— Մելիք Շ ահնազարը խ ո ՛ր խ որ ա ն ա , Ղս՚ ր աբա ղ անառիկ
բե ր դ ն էնպե՞ս է խ ա ր խ լ ե լ .,,
— Մելիք Շահն ազարն ի ՞ն չ ց ա վ դ է , — հա րցրեց Արշակը՝
մ տ ա ծե լո վ , թ ե դա էլ մի նորություն է, որի մասին իր նամա կն
անփութո ր են մ ո ռ ա ց ա վ հաղորղել։
— Մելիք Շահն ա զ ա բ ն , էլի ՛, մ եր Ավետարանողի տ եր ը «
էնօ ր Գարեգին սրբա զա ՛նը պ ա տ մ ե ց ։ Ասում էր՝ էս Շահնազարս
կռվ ի հաշիվ է ունենում հարևան Զր ա բեր դ ի ու Գյոլլիստանի մ ե ­
լիքների հետ, Իբր թ ե , թիկունքն ա մրա ցնելու հ ա մա ր գնում,
Հ ա ր ա մ ո լ տ ա փաստա նից մի քո չվ ո ր Փան ահ է բ ե ր ո ւ մ , բ ն ա –

ա
կեցնում Շ ո շ ո ւ ֊ ղ ա լ ո ւ մ ը ։ Էս Փանահս շատ խ որա մանկ է լինում,
Շ ո շ ո լ ֊ ղ ա լ ա ն ա մ ր ա ց ն ո ւմ , տերն է դա ռնում, համ էլ մեր մե–
լիքներին է իրար վրա լա րում, կ ռ վ ե ցն ո ւմ ֊ թ ո ւ լ ա ց ն ո ւ մ . . . Հետո
էլ մի օր մեր ա նհեռատես մելիքներն աչքները բ ա ց են ա նում,
տեսնում՝ Փան ահն իր են ց վրա ա վա գ է կա րգվա ծ Պարսից շա ­
հի կ ո ղ մ ի ց ...
— Վ ա ՛ լ ֊ վ ա ՜ յ - վ ա ՜ յ , ա րա ՛, է գ հո տնաքա նդությո՛ւն է ։ Ես
էլ մ տ ա ծո ւմ եմ , թ ե էս Շ ո շ ա ֊զ ա լ ի թուրքը հի՞նչ տեղից է
եկել և հո՞ւնց է բ ն ա վ ո ր վ ե լ։
— Ա ՜յ, էդպ ե՜ս։ Եվ մեր էսօրվա ա մ են ա մ ե ծ դ ժբա խ տ ո ւ­
թյուն ը մեր ա նմ ի ա բա նո ւթյուն ի ց է ծնունդ ա ռել։
— Ա նմիա բա նությո ւն ստեղծողի աչքը դուրս դ ա ։ Էն հան­
գո ւցյա լ Օսելի պապս սերտած իմաստուն խոսք ուներ, կասեր՝
«րԱ նմիա բա նությունն է արմատ ա մ են ա յն չ ա ր յա ց » ։ Էդպես էլ
ասում էր, հ ա ՛. .. Մի ուրիշ խոսք էլ ուներ։ Ասում էր. « Շոշի -
ղալան հա յու պարծանքն է» ։ Հի մ ի ինձ համար պ ա ր զվ ո ւմ ԷՀ
որ հա յու հա մ պարծանքն է, համ էլ ա մ ո թ ֊ խ ա յտ ա ռ ա կ ո լ –
թ յո ւ ն ը ։
Առաքելն ուշադիր չէր, Արշակի այս խ ոս ք ից զարմացավ.
— Ո՞նց թե Շուշին մեր ամոթն է ու խ ա յտ ա ռ ա կ ո ւթ յո ւն ը ։
— Դե բա հի՛նչ, թե որ էդտեսակ դավաճանություն է եղել
ու ստեղծման օրից է լ ...
— Ա յ Արշակ, ի՜նչ ստեղծման օրից։ Սրբազանն ասո ւմ էր՝
էն մեր աշխարհի ամենահին բե ր դ ե ր ի ց մեկն է եղել։ Էնտեղ
ա մ րա ցա ծ՝ մեր ապոլպապերը կոիվ են տվել արաբների ու
թա թա ր -մ ո ն ղո լն ե րի դեմ, է , ո ր դա րերում ...
— Էն սրբա զա նը ք եզ հի՞բ ա սա ց, որ ես խ լա ց ա ծ էի, Ասե–
տի––
— Էն որ նոր եկել էինք, պիտի խ ա ռնվեինք ձեր գնդին, ա ՛յ,
է՜ն ժ ա մ ա նա կ։ Սրբազանն ի մ ա ց ա վ , որ մենք գ ն ա ց ա ծ պիտի
լինեինք Շուշին փրկելու, դրա վրա խ ո ս ե ց . .. Մեր գնդապետ
Շ ա հնա զա րյա նին էլ հիմնավոր ա մ ա չ ա ց ր ե ց ...
— Ւսկ գնդապ ետ Շա հնա զա րյա նը հի՞նչ կապ ու ն խ
— Մ ե ՛ծ կա պ . մեր գնդապետն էն դավաճան մելիք Շա հ­
նա զարի զա ր մ ի ց է, չէ ՞ » Վեր կ ա ց ա վ ֊ա ս ա ց , «Սրբազան,,
երդվում եմ՝ մեր տոհմի վ ր ա յի ց էդ կեղտն ի մ ա ր յա մ բ կմ ա ր ­
եմ...
 — Էհ, է#րան հին կ ե ղ տ ը ...
— Հարյուր հիսուն տարեկան է, հ ա ՜։
— Իա հարյուր հիսուն տարեկան խ ա յտ ա ռ ա կ ո ւթ յո ւն ը , էն
էլ էդքան մ եծ օ լ . . .
— Հ ա ՜, Շուշին թե չմ ա ք ր վ ի ,— եզրա կա ցրեց ա վետ ա րա նոց
քի Առաքելը ։ — Հ ա ՜ կմ ն ա , հա ՜ չարիք կբերի մ եր գլխ ի ն ։
Առաքելը երկար մ ն ա ց Արշակի մ ոտ ։ Խոսում էին նամակի
հաղորդած տ եղեկությո ւնների շուրջ, Թ իֆյիսից ու Երևանից
եկած հրամաններն էին քն ն ա դ ա տ ո ւմ ։ Հետո էլ Շ ո շ ի ֊ղ ա լ ի
պ ա ր ծ ա ն ք ֊ա մ ո թ ը մեջ ը ն կ ա վ ... Խոսելու ա յնքա ն ն յո ւթ
կար, քննելու ա յն ք ա ՜ն հարցեր։
Իայց վերջում Արշակն ա յդ բո լո րի քննությա ն ը մ ա սնա կցում
էր ակամա և շատ էր ուզում, որ Առաքելն իրեն մ ենա կ թողնի,
մենակ և ա յգ պահին հոգին ափեափ լց րա ծ , փոթորկող մտքերի
հետ։
«Է, թ ա ք ա ՜բ , թա քա ՜ր, մեջքդ կոտրվելո՞ւ էր, որ կոտ րվեց
իմն էչ հետը » , — Առա ք ելի վերջին խ ոսքերը բա ցակա մի
ուշա դրությա մբ հա զիվ որսալով՝ իր բա խ տ ն էր ա նիծում Ար–
ջակը և մ տ ա ծո ւմ էր, թ ե , ճիշտ է, Առաքելը լա վ տղա է երև­
վում , ամեն բա նի տեղյա կ և ա^ա^աւ^ւ Ոայց ա ք1
երանություն էր Ջաքարի ն եր կա յո ւթ յո ւնը ։ Ոնց որ քո կեսը
չիներ, քո մի ավելի խ ե լո ք ։ ավելի քա ջա տ եղյա կ և ավելի ս ր ա ֊
տես կեսը, որի հետ կ ա զ մո ւմ էիք մի հրաշալի ա մ բո ղ ջ ո ւթ յո ւն ։
և ա յդ անթերի ա մբողջությա ն համար անլուծելի խ նդիր չկար։
անհաղթահարելի դժվարություն ու բա ր դո ւթյո ւն ն եր չ կ ա յի ն ։
Առաքելը գն ա ց, և մ ենա կ մ ն ա լո վ ՝ Արշակը նոր մ ի ա յն հ ի ֊
ջե ց, որ ն ամա կում հարսից ոչ մի խոսք չկա ր։ Իր կնոջ անու­
նից կա մ նրա վ ե ր ա բ ե ր յա լ ։ «Վ եր է կա ց ել, հերա նց տո լն
գ ն ա ցե լ » , — փ ա յլա տ ա կ ե ց Արշակի ուղեղում, և նա աոաջին
պահ չիմա ցա վ՝ ուրա խ ա նա , թ ե " տխրի դրա համար։ Հա մե­
նալն դեպս շատ էլ չտ խ ր ե ց, նույնիսկ չմ տ ա հ ո գ վ ե ց , գուցե
նրա հա մար, որ մարդուն ա յդ պահին տանջում էին Շոշոլ-ղա լի
ցավը և Աղգամ չցվաե օսմանլուն> Օսմանչու թուրքն Ու մու­
սա վա թն այն տեղերում տիրություն են անում, և Վարաբաղի
^ այը պ ա րտա վոր է հ ա մ բ ե ր ե լ ..., եթե ուզում է ա պրել, եթե չի
կարող ֆ ը հողը մա քրել ա յգ տեսակ ա ղտ եղութ յուններից։
Արշակի վ ա ք ո վ ա նցա վ վեր կե նա լ-գն ա լ գնդապ ետի մ ո տ , ասել
520
Էս Հի՞նչ եղավ, ա՜յ քե մատաղ։ Էն Շահնազարյանը ի խումբթ |
որ եկավ, մեզ խառնվեց, ասացիք՝ է՜ս ա, օսմանլվին էմ ՝ւ
կողմերում մի լավ դաս տանք, շուռ կգանք մուսավաթի վրոէլ
նրան էչ մեր պապերի հողից դուրս կքշենք« Հիմի ո չ մեկէ ՚
արինք, ո՛չ էչ մյուսի մասին ենք մտածումI Հա էս հո՜լեք
կշինի, է՜• հո*մւց կլինի։ .
^ աւց, դե՜, խեղճ գնդապետն ի՞նչ անի, իրավունքն ի*ք
ձեռքին է, որ վեր կենա, թուրը քաջը, ասի՝ Հայո՜ց զորք, Ար»
ըախակա ն աշխարհ,,,
Արցախակա՜ն աշխարհ։ Ի՜նչ էլ անուն է, հա՜, արյոմլգ
տաս, կյանքդ նվիրես և իմանաս՝ ինչի՜ համար ես տալիս, ո ք
սոլրր անվանն ես նվիրում,,, Արցախակա՜ն աշխարհ, Արցա-
խակա ն աշխարհ, Արցա՜խ,,,
Արշակը չիմացավ, թե նինջն ինչպես հաղթեց, հետո
դարձավ պղտոր քուն և խառնիխուռն երագ՝ իրեն փոխադրելով
հայրենի եզերքը, օսմանլոլի Ոլ մուսավաթի «ՂարաբաղՈ
դարձրած Արցախական աշխարհըէ

• •
»

Գնդապետ Պողոսբեկ Փիրումյանի կարգագրության թուղթը

դասակի հրամանատարին ցույց տալուց հետո Արշակը խրամ ա–
տում պահած հրացաններից ընտրեց չորսը, կապոտեց մի տեգ,
փաթաթեց շորով, փամփուշտի պաշարից էչ պայուսակները
չցրեց՝ որքան կարող էր շալակած տանել և բռնեց Փարաքարի
ճամփան։ Դասակի հրամանատարը, խրամատային հարևան­
ները, նույնիսկ հարևան դասակի մի քանի զինվորներ հավաք«
վել էին ճանապարհ դնելու նրան։ Մոտովորապես գիտեին՝ ո՜ւր
է գնում, ի՜նչ հանդիպում է սպասվում, և պատրաստ էին կար*
գին նվերներով ճանապարհելու։ Տ է՞ »ր խուճապահար փախած
թուրքերի դիրքերից նրանք այնքան ապրանք էին հավաքել»
Այն ային իրեր, կանացի հագուստ ու զարդարանք, որ խրամատ•
%երի պատուհանները մանրավաճաոի խանութի դարակներ էին
դարձեր Սակայն ինքը հրաժարվեց նրանց բոլոր առաջար­
կություններից, գունավոր մի կտոր կոխեց շալվարի աջ գրպա­
նը, մի գլխաշոր էլ՝ ձախը, մտավ իր կանխակապած բեռան տակ
և ծանրորեն ելավ խրամ ատից* նրա մարով իսկ չէր անցնում,
Ար զենքը ճակատից թիկունք տեղափոխելը կարող է դիտվել
որպես ռազմական կարգապահության կոպիտ խախտում։ Ւսկ
ճանապարհողների զ գ ո ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն էլ բթացել էր գնդապետի
տված թղթից• Դասակի հրամանատարը նույնիսկ մտածում
էր, թե գնդապետն այգ զենք ու զինամթերքով նրան ուղարկում
է հատուկ առաջագրանքի, որի առթիվ իրենք պարտավոր են
լուռ մնալ։
Սարդարապատի տակ Արշակի ոտքերն այլևս առաջ էհին
գնումյ Կարծես հոգնած էլ չէր, դեռ ուժ ուներ, շնչառությունը
տեղն էր։ Սակայն ոտքերն անասելի ծանրացել էին և թմրածի
պես այլևս չէին ենթարկվում տիրոջը։ Բեռը ջալակին նստեց
ճամփեզրի մի քարի վրա, և ականջին հասան ոտնաձայներ,
որոնք գնալով մոտենում էին։ Ահա և հայտնվեց ոտնաձայների
տերը՝ փոքրիկ մի ավանակ, որի վրա բազմած ալևոր գյուզա
ցին, նրան տեսնելուն պես, վար իջավ և սիրալիր առաջարկնց.
— Բեռդ բեր, գիր վրան, ա յ ջահել։ Դխր, գի՞ր՝ Սենք էլ
զրուցելով հետևից կգնանք։
Ալևորը բարձրահասակ, մարմնեղ մարգ էր, և Արջ ակը զար­
մացավ, թե փոքրամարմին իշոլկը ոնց էր նրա տակ շարժվում։
<1Խեղճ անասունը փրկվե՜ց» , — մտածեց՝ իր րևոը նրա վրա հար­
մարեցնելիս, մեկ էլ գտավ, որ իր շալակի համար ևս ուրախ
չպիտի լինի դժբախտ անասունը։
Ծանոթացան, ալևորը վազարշապաացի էր, էշով պարեն ՛էր
տարել ռազմաճակատին և հիմա տուն էր գնում։ Ուրեմն, Արշա­
կի բեռը համարյա տեղ էր հասցնելու։
— Վաղարշապատից մինչև Փարաքար ի՞նչ է մնում։ Ուժեղ
թքեմ, կընկնի իմ աներոջ կտուրը, — ասաց Պատվականը իայդ­
պես էր ներկայացել) և ինքն էլ քթի տակ ծիծաղեց իր ասածի
վրա։ — Բայց էսօր դժվար թև հասնես։ Դիլերը կմնաս մեր տա­
նը, առավոտ գուցե թե միասին գնանք։ Թե չէ, աեսնսւմ եմ՝ բեռդ
շալակով տանելո՜ւ չէ...
Պատվական քեռին ասոզ-խոսոզ մարգ էր, ա շխ ա րքի աակ
ու գլխին տեղյակ և հենց զրույցի սկզբից էլ փորձեց ՍԼրշակին
քաշել ամենակարևոր հարցի մեջ։
— Բա զո՞րքն ինչ է մտածում, որ մեծավորները քն ա ցել,
թուրքի հետ սիրի֊ս իրի են խաղում։
 — Դե՛ , զորքն ի ՞ն չ պիտի մ տ ա ծի , Պսրտվական ք ե ռ ի ։ Զ ոթքը
մտ ա ծելու իրավունք ե՞րբ է ունեցել։
— Տ* Քո բտլան աստված պահի , — իբր զ ա ր մ ա ց ա վ ծ ե ­
քունին ։ — Բա կռվողը զո րքն է, հաղթողը զո րքն է, ազդի փ ըր ֊
կիչը զ ո ր ք ն է և մտածելու իրավունք է՞լ չունենա ***
— Զ որքին ասում են ՝ էդ մեծավորները գնա ցել են թաթում,
թուրքա ց հետ զրույցի են նստել*,»
— Բր ի՞նչ լինի։
— Ես ի՞նչ գիտեմ։ Զրույցի մ աման ակ ի՞նչ է լինում։ Հ ա ջ ֊
տության պիտի գան, թոլրքի բերանից բարեկամության խոսք
պիտի պոկեն։
— Հա ։Ւ համա՞ր։ թուրքի բերանից հաշտության խո՞սք, —
փռթկացրեց Պատվական քեռին։ — էդ միևնույն է, որ սպասել
թե ջան քամակից անուշ թըս է դուրս գալու։
Փռթկացրեց, կուշտ ծիծաղեց նաև Արշակը, և հետո ինլի
մասին էլ խոսեին, ինքը հիշում էր այգ շան քամակից դուրս
դալիքը,
Հետո Պատվական քեռին պատմեց պատերազմին մասնակ֊
ցած համաքաղաքացիների, էջմիածնի ճեմարանի սաների և
նրանց կրած վնասների մասին։ ճեմարանը համեմ ատաբաո
ավելի շատ զոհեր է տվել։ Արշակն էլ հիշեց, որ պատանի սա­
ներն իսկապես վիրավորվելուց հետո նորից նետվում էին կռվի
թեժ տեղը։
— Ասես վերքի ցավ չէին դդում, — հիացմունքով խոս ե9
նա։ — Իսկ փորձված զինվոր կա, որ մի աննշան քերծվա ծքն
առնում է բերանը սւ ցավից բառաչում...
Եվ դրանից հետս էր, որ ծերսւնին ասաց իր հեղինակավոր
խոսքը ցավի մասին։
— Ցավի չավը չկա, — ա ս ա ց ,– դրա ստեղծողի հերը շան
պես կլանչի։ Մարդ ցավի տեր դարձավ թե չէ, կոնդանում, մի
քոռ կոպեկանոց է դաոնում։ Մի այն մի ցավ կա, որ մարդուս
մեջր մտնելուց նրան դարձնում է հերոս։ Անդրանիկ զորավարը
քեզ օրինակ։ Ջահել ժամանակ ի՞նչ ցավեր է ունեցել, հոդացա՞վ,
մկանների ցա՞վ ու չդիտեմ էչ ի՜նչ զահրումար։ Կռանար՝ չէր
կարենա ուղղվել, նստեր՝ վեր կենալ չկար։ Ազգի ցավը մտավ
* *է Ը > մ նա ցա ծներին դուրս ա րեց և էն կո ն գ շա հեյին դա րձրեք
ա ո յո լծ ... Բա նրա նմա նին էլ ց ա վ կա մ գնդա կ կրոնի՞» Ա՜ք»
թորա^է

Ա ռա վոտ յա ն Փա րա քա ր ճա նա պ ա րհվելուց ա ռա ջ, Պատվո**,

կան քեռին իր հյուրի հետ նախ ա ճա շի նստ եց պ ա տ շգա մթի
ա նկյունում և , օղու ր ա ժ ակը ձեռքն ա ռն ելո վ, խ մ ե ց հ ա յ ա զ~
V ա զորքի ու զորա վա րների, նրա մ ե ծ ի ու փ ոքրի կենա ըըէ
Արջակի հա մա ր ա նսովոր էր ա մեն ի ն չ. և" տան պ ա տ շգա մրոսէ
նախա ճա շի ն ստ ելը , 1ւ ընտ ա նեկա ն մտ երմիկ մ թնոլորտ ն իր
ոարք ու կա րգով, Մ րուխ ա րիկի մոտ իրա րով ա նցա ծ պ ա ռ ա վ ց ,
որն ա մուսնու կա րգա դրությունները կա տ ա րում էր անմոուեյթ
հա րցերին պ ա տ ա սխ ա նում ա նխ ոս« քի թ կա լը րերա նին ի շ ե ց *
ր ա ծ ։ Զինվորա կա ն կյա ն քի չորս տ ա րիներն ա յո րոլորը տ ա րել,
թ ա ք ց ր ե լ էին հոգու հ եռա վոր, նվիրա կա ն ա նկ յո ւններ ո ւմ ե վ ա ր•
մեցրել դա ժա ն մի ա ռ օ ր յա յի , որ լի ք ն էր տ խուր ու հոգեմա շ
պ ա տ կ ե ր ն ե ր ո վ մա հ ու սպ ա նութ յուն, ա զգա կիցների ա եղ ա հ ա *
նություն ու գա ղ թ , թ ջնա մ ո ւ րեր ա ծ ա հավոր ա րհա վիրքներ ու
ա նհուսությունւ Հի մ ա խ ա ղա ղ գերդա ստ ա նում է , ուր մա նկա ~
մա րդ հա րսներն ա նխ ոս րա նում են տ ա նն ու դ ռ ա ն ը ։ Մեկը րա կն
է ավյլում, մ յո ւս երկուսը կովերն են կթումէ Իոկ մա նուկները
մ ո ւ շ ֊մ ո ւ շ ք ն ա ծ են գլխ ա տ ա նըւ Երեք ա զա ն ( նրա նը մ ի ա ս ն ա ֊
կան նկարը կա խ վա ծ էր ա յն մա հճա կա լից վ ե ր , որի վրա գի »
շերը քն ա ծ էր Ա րշա կը)՝ երեք ա ր ծ ի վ հիմա կռվ ո ւմ են Բա շ-
Ապարանի ճա կա տ ում։ Մ եծ հրա մա նա տ ա րը գոհ է նրա ն ց ի ց և
խ ոս տ ա ցել է ն եր կա յա ցն ե լ շքա նշա նների* Նա ա նձա մր ա յգ
մա սին ասել է Պա տ վա կա ն ք ե ռ ո ւն , երթ ոա երկու օր առաջ
պ արեն էր տա րել զա վա կների հա մա ր*
Պա տվա կան քեռու տունը քա ղա քա վա նի ծա յր ի ն էր ե պ ա ա ըէ»
գա մ ր ի ց երևում էին հա ցա հա տ իկի ա րտ երը՚ բ ա զ մ ա գ ո ւյն
կտ րոններով փ ռվ ա ծ դաշտի հա րթ ութ յա ն վ րա է Տ ե ղ -տ ե զ դեզին
քա ռա կուսիներ էին շողում վ ա ղո ր դ ա յնի մշուշում< Ա շնա նա յին ՚
դարին էր հա սել, ե ա յդ կտ րոններից մի քա նիսի եզրերին երե«
վ ո ւմ էին տ ղա մա րդիկ ու կ ա ն ա յք , որոնք ա ռա նց ա րտորա նքի
 պիտի սկսեին հունձը՝ հողվոր հայի համար ա մ են ա ս ր բա զա ն ու
ամենաերջանիկ ա րա րողություններից մ ե կ ը ։ Արտույտների երգը
կախվել էր հասած ու չհա սա ծ արտերի վրա։ ճա մփեզրերի
թփերը լիքն էին հա զա րա ձա յն ճ ռ վ ո ղ յո ւնն եր ո վ ։ Բա յց ո՞ւր էին
առաջին ճանկակապի ու առաջին կիտակի խ ն դ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ...
Պատվական քեռին կա րծես գուշակել էր Արշակի տխուր մ տ ո ֊
ր ո լմ ր , բա ժա կը նորից բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց ... Սակայն Արշակը կենաց
խ ոս ք ասելու խ ոսք խ ն դ ր ե ց , և նա լուռ գլխ ով արեց, ա յսի ն ք ն *
խ ոսի* ր, խոսի ր ։
— Ուզում եմ ի մ շնորհակաւությունը հ ա յտ նել, Պատվական
քե ռ ի ։ Տ ա փ ի ց մինչև երկինք շնորհակալ ե մ ։ Աստված էլ քո զ ի ն -
վ ո ր ֊ զավակ ներին օգնությա ն հա սնի։ Ողջ-առողջ գան, արժանի
դաոնան ի ր են ց հարսներին ու որդիներին, իր են ց հարեհաս
ծնողներին
Պատվական քեռու աչքերը խ ո ն ա վ ա ց ա ն , քիթը թ ս ս ա ց .
— Շատ ապրես, որդիս , — ա ս ա ց ։ – Ես քո բ ո յ- բ ո ւ ս ա թ ի ց էի
ենթադրել, որ ղա րա բա ղցի ես ։ — Եվ բա ժա կը գրեց սեղանին,
բեղերը սղ ա լեց ։ — Տ եր-Ղուկասովի կռվին ես ղ ա րա բա ղցիների
հետ էի և էն ժամա նա կ իմ սեփական աչքերով եմ տ եսել, թե
դուք ի՜նչ տեսակ կռվող եք, ի ՜ն չ սրտի տ եր ։ Հի մ ի էլ Սարդարա­
պատում ձեր հունարը ց ո ւյց տվփք. . . Ազգը ձեր արածը չի մ ո ­
ռ ա ն ա ։ Ո՜չ ա զգը, ո՜չ էլ վերևից ն ա յող ա մենա հա սը։
— Է՜հ, Պատվական ք ե ռ ի , «չի մ ո ռ ա ն ա » էլ ասում ես, ոնց
որ օտարներ լի ն ե ն ք ։ Բա մի ա ՞զ գ չեն ք , մեր հոգու պա՞րտքը
չենք կա տարում։ Ես կ ո ւ զ ե ն ա յի , որ ազգն ուրի՜շ բա ն չ մ ո ռ ա ն ա ։
— Ւ՞^ԼԸ չմ ոռ ա ն ա , գլխ իդ ղուրբա ն , — ա նմ իջա պես անհան–
գը ստ ա ց ա վ արդեն տամկած տա նտ երը։
— Չ մ ո ռ ա ն ա , որ մ ե ն ք էլ իրենն ենք։ Ի՜ր զա վա կը, ի՜ր մ ա ր մ–
նից պ տ կա ծը։ Ու թե որ մ ենք էլ նեղ օրի լի նե նք , ի՜նքը ծնողի
պես իր հոգատար ձեռքը մ ե զ վրա պ ա հ ի ... էսօր և հ ա վ իտ յա ն ,
հո լր հա վ իտ յա ն ։

Պատվական քեռին Արշակի բ ե ռ ն իր իշուկով հ ա սցրեց Փա–

ք ա ք ա ր , իջեցրեց Շուլա վերցու աղջկա թակում և վ եր ա դ ա ռ ն ա ­
լո ւց առաջ պ ա տ վիրեց, որ չմ ոռ ա ն ա ի ր ե ն ց.
— Էսօրվանից ետ պիտի հա շվեմ, որ ի մ տղերքը երեքը չեն,
անկեղծորեն ասաց ն ա ։ — Պարտական մ նա ս, թե
լսըսն ե ն , –
որ ինքդ էլ չհաշվես, որ Վ աղարշապատում մի հարազատ օջ ախ
ունես։
Ծերուհու ն եր կա լո լթ լա մ բ իրեն զսպ ա ծ Շարմաղը նրա գն ա -
լ ա ց հետո բ ա ց վ ե ց , գիրկն առավ Արշակին, ճակատը համբոլ–
րեց։
-> Վ ա ՜յ, ես քո եկած ճանապարհին մ ա տ ա ղ , Արշակ տղա։
Էն օրվա նից, որ եկանք, տ եսա նք, ծա ն ո թա ցա ն ք, սիրտս կրա ­
կի վրա վա ռվում է*** Հ ա մե ստ ի մասին էլ չե մ խ ոսում*** թա
մեր հարազատը կո վի բե րանին ու էսքան մոտիկ լի ն ի ...
— Ես էլ ձեր մասին էի մ տ ա ծ ո ւ մ , Շ արմ աղ աքեր։ Երազումս
քանի անգամ եմ տ եսել , — շիկն ած, քրտնա ծ բա ց ա տ ր ե ց Ար–
շակրէ
■ - * է , մի օր էլ էն տեսակ պատրաստություն էինք տեսել։
Ա ռա վոտ , որ պիտի ճա ն ա պ ա րհվեինք, գլուխներս շուռ ավին, թե*
պիտի գնաք դեպի Արաքսի կ ո ղ մ ը < Ես հե շ» խեղճ Հա մեստ ը աչ­
քերով էնքան արտասուք շափեց, էլ ասելու չ է ...
—* ք*ա ինքն ո՞ւր է , — ա մ ո թ խ ա ծ հարցրեց Արշա կը։
- * Ե՞նքը , — հանկարծակիի եկավ Շարմաղ հոքիրը * - Վա յ,
վարսս կտրեմ, էնօր ասում էր հերանց պիտի գնա, վատ երազ
է տեսել։ Հո գ ն ա ց ա ՞ծ չէինի։ Թե չէ, առտու կանուխ կերևա ր ...
Դու կաց, ես վա զ տամ, տ ես նե մ ։
Արշակին թվաց> թե Շարմ աղն ի ն չ ֊ ո ր բա ն թ ա ք ց ն ո ւմ է։
Հ ա մեստ ն ինչո՞ւ հենց այսօր պիտի գնար հերանց։ Եթե չի ուզում
իր երեսը տեսնել, ա յդպես էլ ասի, պրծնի։ Չէ , պարզ է, որ չի
ուզում, բ ա յց չի կարող մ ի ա ն գա մ ի ց սիրտը կոտրել։ Այս միտքն
այնպես հիմնավոր նստեց նրա հոգում, որ մ իա նգա մ ից աշ­
խարհը մ թ ն ե ց իր հա մար, և իր Փարա քար գալը թ վ ա ց խ ա յտ ա ­
ռակությա ն հավասար մի հիմա րությո ւն։
Շ արմ աղը հենց տան շեմքից չոր ազդրին զա րկեց ՝ ողբաձայն
անիծելով իրենց բա խ տ ը։
— մ ո ռ ա ն ա մ ես, է ՜, ք ո ռ ա ն ա մ , — ա ս ա ց յ – Առտու կանուխ
է ճա նապ ա րհվել։ Եա ի՞նչ անենք, ցա վդ տա նեմ։
Արշակի համար վերջնականապես պարզ դարձավ, որ Հ ա ֊
մեստն իրեն չի ուղում տեսնել, և կտրական վեր կացավ ա հ »
ղ Ւց >
- Դ ե \ ես գն ա մ, Շա րմա ղ ա քեր։
 — Ագա՞, ո՞նց թե գնաս, — պայթեց տանտիրուհին։ — կրա­
կի" ես եկել, ի՞նչ է։
— Մնամ, ի՞նչ անեմ, էդ է քեզ տեսա, լավ ես, ես էլ՝ կե–
րա ծ֊խ մա ծ, երեկոյան հազիվ տեղ հասնեմ։ — Հիշեց, որ գրպան­
ներում բան է բերել, հանեց։ — Հա , սրանք էլ ձեզ համար էի
վերցրել*
— Ագա , լավ, է , ամոթ է կրնկիդ վրա ետ դառնաս։ Էն
իշաբեռն ի՞նչ է, երկա թ֊ մ երկաթի նման էր...
— Հա , — Հիշեց ու միանգամից փոխվեց Արշակը։ — Ապա­
հով տեղ ունե ս, տեղավորենք։ Կռվից հետո կգամ, կտանեմ։
Երբ հրացանները տեղավորում էին գետնահարկի ցորնի ամ­
բարում, Շարմաղը հարցրեց.
— Էսքանն ի՞նչ պիտի անես, ջո՛ւխտ ու կե՞նտ ես խաղալու«
— Ինձ ու քաքարին։ Տանը երկու եղբայր ունեմ, երկուսն
էլ՝ նրանց։
— Կռիվը պրծնում է, դուք նո՞ր պիտի զինվեք։
— Կռիվը ո՞նց է պրծնում, ա՞յ Շարմաղ աքեր, — ծանր տըն–
քաց Արշակը։ — Թուրքը մեր վզակոթին նստած՝ կռիվը պըրծ–
նո՞ւմ է։
— Իա էն ի՞նչ է, ասում են՝ Իաթում ում արդեն հաշտություն
են կնքել։
— Հաշտություն կնքողի ի՞նչ ցավն է, թե ազգը սեղմված է
պատին, և թշնամին էլ՝ նրա թիկունքը կտրած...
— Իա էդպես ո՞նց են հաշտվում, է՞, մոխիրս նրանց գըլ~
խի՞ն։
- Շարմաղ աքեր, ես քեզ ասեմ, դու լավ միտդ պահի։ Օս­
ման թուրքի փորացավն էն է, որ էս արևի տակ էլ հայ չմնա։
Եվ մենք, եթե ուզում ենք ապրել, պիտի կռվենք։ Կռվենք ու հաղ­
թենք, Հաղթենք ու ապրենք։ Էս է մեր հաշիվը։ Ուրիշ հաշիվ ո՞չ
ո՞չ էլ կարող է շինել։ Եվ մե՛կ էլ. թե էսքան պարզ հաշիվը
չհասկացող մեկը կա, անունն էլ մեծավոր, էդպիսի մեծավորին
պիտի կապես ախոռում։
֊ լա՞վ, բարձրանանք վերև, ջուր գնեմ, գլուխդ լվա­
նա մ...
— Իա՞ –հա", է՞դ ինչ ես ասում, ա՞յ Շարմաղ աքեր։
- Ագա՞, ի՞նչ է լինելու, քո մոր տեղ մայր եմ, — Արշակի
ուսը Հրեց Շարմաղը։
 — Չէ , Ժամանակի տեսակետից եմ հրաժարվսֆքք,– րա–

քատրեց Արջակըէ— էսօր պիտի ճակատ»ոմ լինեմ» Լավ է%ամա•

աթը տեղաց արի, տեղավորեցինք, Մեկ էլ, որ ձեզ էի կարո.
աել, ուզում էի տեսնել։ Դե", ի՞նչ անեմ, որ աստված էսքանին
է արժանի համարում...
— ^աէԼ> է ւ Ղոլ էւ բ ան ես ասում, — նրա խոսքը լո ւս վ ի
Հասկանալով^ տ անտիրուհին խորհրդավոր ա ս ա ց*– Քեզ Հա,
մար մեռնում են, կտրվում, իսկ դու լաչ արած պիտի պնաս.*,
Արշակի բեռը դարձյալ ծանրացավ» Մի խուրջին լիք Ուտես
լեզեն էր ու խմիչք, և դրան էլ անվերջ դումարվում էին նորերցէ
Ամեն անդամ որևէ րան ավելացնելիս Շարմաղը, հերսոտվածի
կեցվածք ընդունելով, սպառնալիք էր տալիս»
Տե՞ս, բրիշակ կանեմ էս տունը»** Լուցկին կդնեմ տակը,
կվառեմ
• — Ա՞յ Շարմաղ աքեր, շալակով պիտի տանեմ,
— Բա էն սև սանդաքարերը ո՞նց ես բերելI
— Ես չեմ բերել, Պատվական քեռու է՞շն ապրած կենա,–*
ժպտում է Արշակը»
— Մի Պատվական ի էշ էլ գնալիս կճարես, շալակգ կտանի»
Գնալիս ոչ մի Պատվականի էջ էլ չհանդիպեց» Բայց պատ­
վական մարդիկ շատ էին հանդիպում, դաշտային աշխատանքի
մարդիկ, որ զինվորին ծանրաբեռ տեսնելով|՝ խորհրդավոր տըն–
տըղում էին, հեռանում։ Գաղթական խմբեր, որ դուրս էին եկեէ
արտեզրերը հասկաորսի, ուրիշնե՞րը, որ երևի արդնն փորների
հարցը լուծել, անցել էին սանիտարական վիճակի բարելավմանը
և թփերի ետևն անցած քթիվ էին անում ինքնամոռաց կամ մի
քանի հոդով խարույկ էին վառել, իրենց վրայից հագուստները
հանում, մ ե կ ֊մ ե կ թ ափ էին տալիս և ճարճատյունի հետ ուրախ–
ուրախ քրքջում էինէ Միայն մի աեղ տեսավ, թե ինչպես ար­
տատերը հայհոյելով հալածում է կմ ախքացած կանանց, որոնք
գրկների երեխաներին գրել էին ճամփեզրին և խորա ցել արտի
մեջ։ Անխիղճ արտատերը նրանց մինչև երեխաների մոա Հէթ*
չածելով էլ չբավարարվեց, կոշտացած հող էր շպրտում Կ " Կ
ետևից և հայհոյում»
— Ա՞յ, ես ձե՞ր*.* մորեխից րեթար եք»
Արշակը մոտեցավ հալածված կանանց, որոնք ճանապարՀի
եզրի մ արդաբոյ խոտերի մեջ կանդնել էին շվար, վշտակոծI
ֆրևի ուզում էին լաց լինել, բա յց այդքան ում չունեին, և ալք–
նհրից արտասուք չէր գալիսլ Գրկների երեխաների վզներն այն­
քան բարակ էին, որ չէին կարողանում գլուխներն ուղիղ պահել,
թեքել էին մայրերի չոր կրծքներին և լռած աչքեր/ հառել Ար­
ձակի խորհրդավոր խուրջինի վրա.
Նա լուռ մոտեցավ, խուրջինն ու կապոցները վար բերեց սլսե–
իէց՛ Կարծում էր՝ կարիք պիտի լինի զոռով հյոլրասիրել, բ ա ֊
մանել ուտելիքը. չէ՞ որ հայ կանայք են՝ ամոթխած ու պարկեշտ։
8ակայն կանայք առանց հրավերի շրջապատեցին և վրա վազե­
լով սովատանջ հայացքներով մտան կապոցների մեջ ու խուբ–
ցինի հակները։ Հաշված վայրկյաններ պետք եղան Արշակին
լրիվ բեռնաթափելու համար։ Երեխաներին ցած էին գրել և գոր­
ծում էին երկու ձեռքով, գռմռալով և ուրիշ անմարդկային ձայ­
ներ հանելով։ Տիրի ու սուջուխի կապոցներն իրարից խլխլելիս
խոտերի մեջ ցրիվ տվին ամեն ինչ և հետո էլ իրար կոխ տալով
ակսեցին հավաքել, լցնել ուր որ կարող էին... Իսկ երբ այլևս
ոչինչ չէր մնացել, սկսեցին փախչել տարրեր ուղղություններով։
Փախչում էին ետ-ետ նայելով։ Ետ նայելիս փորձում էին ժըպ–
տալ, և գեմքները ծռմռվում էին, այլանդակվում։
նրանց անհետանալուց հետո շվար հայացքը վաք իջեցրեց
ե տեսավ՝ դատարկ խուրջինի կողքին երկու շիշ սզի% է մնա­
ցել ու գինու կուլան, որը կողքի ընկած, բերանը բաց՝ հիսով
չափ դատարկվել է։ նախ մտածեց, որ լավ էր՝ Շոլլավերցա. աղ-
շիկը համառորեն լցնում էր ջալակը։ Մեկ էլ հանկարծ հիշեց
գաղթական կանանց անմարդկային կերպարանքները, ուտելեղե–
նի մնացորդների խլխլոցն ու գազանային գզվռտոցը, և միան­
գամից պայթեց, փոթորկվեց։ Անզոր ձեռքերը ծնկներին զար­
կելով գռռաց.
- խո՜րք, ես քոլ անո ւնը,.,, քու հավա՜տը.,,, քոլ օխա
պո՜րտը.,, էս ի՛՛նչ ես արել, ա՜ թորք։
Հետո ծնկի իջավ, գինու կոզան վեր առավ, քաշեց գլխին
է մի շնչում ծրծուեքեց։
ճանապարհին, թեև Աւիվ բեռնաթափված, ոտքերը կամաց–
կամաց ծանրանում էին։ Դաշտի գույները խառնվում էին իրարէ
Արտերի մեջ ու ճամփեզրերին թռսխած փշատենիները գորտ–,
վարական վրանների պես շողշողում էին արծաթափայլ ծած–.
կոցներով>
ա
84 - Աարդարապաա
 մի տեղ կանգ առավ, նստեց և ինքն էլ չիմացավ՝ քունն ինչ-
պես հաղթեց։ Մեկ էչ երազ տեսավ, մի հրաշք երազ, իբր պա-
աերազմն ավարտվել է, որովհետև իրենք թուրքին քշել են մինչև
Երզնկա։ Հաչոց երկիրն ազատագրել են ու տուն են գնում։
Տուն են գնում, և ինքն ուսերին նստեցրած տանում է Համես-
տին։ Ուսերին նստեցրա՜ծ։ Ո՜չ հոգնել կա, ո՜չ էլ նույնիսկ ամա~
չեչ։ Մարդիկ տեսնում են ու ներողամիտ ժպտում։ Ասում են.
« Տնաշենի՜ տղա, ուրիշները թշնամու երկիրն ավարել, տանում
են իրենց տները, գո՞լ ինչ ես տանում» ։ « Աշխարհի ամենամեծ
գանձը*։, - պատասխանում է ինքը և այգ գանձն ավելի է սեղ­
մում իրեն։ Համեստը վերից շշուկով խոսում, պաղատում է, որ
վար թերի։ Ասում է, «Ցա՜ծ դիր՛ Արշակ ջան, ցա՜ծ դիր, ոտերս
թմրրել են»։ 8 ած է գնում, պառկում ծաղիկների ու խոտերի մեջ
և աչքերը փակում է երանությունից։ Իսկ Համեստը կողքին
նստած, սիրո խոսքեր է շշնջում, ձեռքերը քսում է մազոտ երե­
սը։ էսում է ու երգեցիկ, մեղմ անուշ ասում է. «Իմ հեր ո ս, իմ
փրկարա՜ր, ի մ ...» ։ Այգ շոյանքի գրգիռ-կրակը տալիս է ամբողջ
մարմնին։ Տեռքերը բարձրացնում է, որ շսյող թաթերը բռնի...
և արթնանում է։ Շաղված աչքերով չորս կողմն է նայում, Հա­
մեստ չկա։ նստում է, ծնկները գրկած ուզում է որոշել, թե որ­
տե՜ղ է գտնվում, ինչպե՜ս եղավ այս րոչոքԸ> ե. ի՜նչ պիտի անի
վերջապես...
— Փառքգ շա՜տ /ինի, աստված, — մրմնջաց լա ցա կումա ծ,–
չավ է՝ մարդուն երազ ես տվել, որ տեսնի, մխիթարվի։ Թե չէ,
սիրտը կտրաքվեր։

• •
»

Ալեք սանդր Խատիսովը հունիսի 2-ին հատուկ գրություն

ուղարկեց Հայոց սպարապետ Նազարբեկովին. « Հաղորդում եմ
Տեղ, — գրել էր նա,— որ երեկ մենք ստորագրեցինք խաղաղու­
թյան պայմանագիրը Թուրքիայի հ ե տ ...»։ Շարադրել էր պայ­
մանագրի կետերը՝ իրենց համառոտ գծերով և հպարտությամբ
նշել, «էջմիածինն է՜լ մերն է»։ Եվ ինպե՞ս չհպարտանալ, երբ
Թուրքիայի ւրէ Հայաստանի սահմանը պիտի անցնի էջմիածնի
տա կով՝ հայոց հոգևոր կենտրոնը շնորհելով հայերին։
 Վերջում հա յ պ ատվիրա կությա ն նախագահն իր սրբա զա ն
պ ա րտ ա կա նությունն էր հա մարում Հ ա յո ց սպարապետին հ ա յտ ­
նելու իր երա խ տ ագիտությունը նրա անձնական ղ եկա վա րս ւթյա մ ր
Վ արաքիլիսայի կողմերում տեղի ունեցա ծ ճակա տա մա րտերի
հ ա մ ա ր . «Ջ ե ր մ ո ր ե ն շնորհավորում եմ Վարաքիլիսայի մ ոտ ձեր
տ վ ա ծ ճակատամարտի ա ռթիվ, որը գերա գույն հրամանատար
Վեհիրի կողմից ա րժանացել է խրա խուսանքի ու ջերմ գո վ ա ­
սա ն ք ի ՝ իբրև հա յ զինվորների փայլուն գոր ծո ղ ութ յո ւն։
. Պա յմ ա նա գիրը մ են ք ստորագրել ենք Հ ա յա ստ ա նի անկ ախ
Հա նր ա պ ե տ ո ւթ յա ն անունից։

Խաղաղության պ ատ գա մա վորությա ն նախագա հ*

Ալ. հատիսու|,
ա նդ ա մ նե ր ՝ Պապականով, Քա չազնանի»։

* *
*

Թ՚ ի ֆլիսի Հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի նախ ա գա հ Ավետիս Ահա -

ր ո նյա նի ն գրած նամակն ավելի ընդարձակ էրէ հա նդա մ անա–
լ ի ց , հա տ կա պ ես ՝ հոխորտալից ( լ է ո որ անհնարինն է ձ եռք բ ե ր ­
վ ե լ է հ ա յո ց տ ա րա բա խ տ ժողովրդի հա մար երկնքից աստղեր են
հ ե9 ր ե լ ) ։
Ահա ա յգ նա մ ա կի ց ես կատարում ե մ ք ա ղվ ա ծ քն ե ր, որոնք
մ ոտավոր գաղափա ր կարող են տալ խ ա տ ի ս ո վ յա ն տրամ արա–
նությա ն մ ա սի ն։

Բ ա թ ո լմ , 1 9 1 8 թ . հունիսի 2 ։

Թանկագին Ավետիս, Բաթում ժա մ անելուց 2 ժա մ հետո

( հասել ենք ցերեկվա ժ . 3 ֊ / էն) մ են ք բոլորս եղանք Խալիլի մոտ
և պ ատրա ստ եցինք պատասխանի երեք տ ա րբեր ա կ . .. Զ ր ո ւյցի ց
հետո Խալիլ բ ե յը մ ե զ հա սկա ցրեց, որ հետագա բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ­
ների համար ամենալա վն է տալ լիակատար հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յո ւն,
իսկ հետո բա ր եկա մ ա բա ր ճշգրտել պայմ անագիրը։ Մենք ք ն ն ե -
ր ինք վ ի ճա կը , և ժ . 7 -ի ն ես միայնակ նր ան բե րի պ ա տ ա ս խ ա -
ն ը .. .
Հաջորդ օրվա ա ռա վոտ յա ն ժ* 1 0 ֊ Է ն սկսվեց ԽալԷլԷ, Վե–
 հիբի ու մ եր առանձին խ որ հ ր դ ա կց ո ւթ յուն ը ։ Զ ր ո ւյցի ց պարպվեց,
որ վերջնա գրի վ եր ա բեր յա լ մեր հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յո ւնը ( վ եր ջն ա -
գրի ժա մկետ ին Վրաստանի պահպանած լռո ւթ յա ն կողքին) Կոս-
տանդնուպ ոլսում գործել է շատ լա վ տպ ա վորութ յուն))։
Ուրեմն, վրացիներն էին պ ա յմ ա ն ա գր ի ց շահողը, նրանք չէի՜ն
շտա պ ել, իսկ Խ ա տիսովը, ա ռա նց ժ ա մ ա նա կ վա տ նելու> ոտ ու
ձեռ էր ընկնում Հա յա ս տ ա ն ն ինը հազար քառա կուսի կիլոմետր
տ ա րա ծութ յա ն մեջ պարտակելու հ ա մա ր։
« Ապ ա երեկ մ են ք խ մ բ ա գ ր ե ց ի ն ք պ ա յմ ա ն ա գ ի ր ը , — շարոլ–
նակում է հ ա յո ց պ ատվիրա կությա ն ղ եկա վա րը , — իսկ ճաշից
հե տո Նաթանեբի գնա ցինք ձեզ հետ հեռա խ ոսելու հ ա մ ա ր ։
Պա յմ ա նա գիրն այսօր մա քրա գրվում է։ Այս ը ն թ ա ց ք ո ւմ ես
հեռա խ ոսել եմ Կարս՝ գեներալ Կորգանովի հետ և իրեն եմ հ ա -
ղորդել վերը շա րա դրա ծները, որպեսզի նա էլ դրանք հաղորդի
Արամին, նա զա ր բեկո վ ի ն և Ալերս անդր ա պոլ։ Գեներալն ան­
վնաս է, և նրան ա վ տ ոմ ո բի լո վ կբհրեն 9ա թում։ նա շատ է
ց ն ց վ ա ծ նյա րդ ո ր են ։ Անկախ այս բ ո լո ր ի ց , ես Կս/րսով պ ա ռ լա ­
մ ե ն տ յո ր եմ ուղարկել ն ա զ ա ր բ ե կ ո վ ի ն , է հ ե տ ն էլՀ պ ա յմ ա ն ա գր ի
հիմնական կետերը ՝ խ ն գր ե լո վ կատարել մի ջարք կարգադրու­
թ յո ւ ն ն ե ր Հ դադարեցնելու ռա զմակա ն գո ր ծողութ յունները։ Ցեզ
էլ խնդրում եմ ձեր կողմից ևս անել նույն կա րգա դրությունները։
Մենք մ տ ա ծո ւմ ենք ճանապարհվել վաղը չէ մյուս օրը։
Ես այսօր եղել եմ Վեհիբի մոտ (ի ր ա կա ն ո ւմ հարցերը նա է
լո ւծ ո ւմ և ոչ թե Խալիլը)՛ և մենք ունեցել ենք լուրջ զրույց Զ ՛ո ւ ր ֊
քիայի ու Հա յա ստ ա նի այն հարաբերությունների մա սին, որ թ ո ւ ր ­
քերն են պ ա տ կ եր ա ցն ո ւմ ։ Նա որոշակիորեն հա յտ ա րա ր եց , որ
Հ ա յկա կա ն (թ ե կ ո ւ զ և փոքրիկ պետություն կազմելուն Թ՛ուր­
ք ի ա յի կողմից տրվող հա մ ա ձա յնութ յունը շրջա դարձային կետ
է Թ ուրքիայի պ ա տ մ ո ւթյա ն մեջ, որ գա հա յերի հետ հա շտությա ն
տանող առաջին ք ա յլն է, և որ դրանից հետո հեշտ պիտի լինի
լուծել հա յկա կա ն մի շարք ուրիշ հա րցեր։ Իրենց այդպիսի տ րա ­
մա դրությա նը նպաստել են,
ա) Հ ա յեր ի քա ղա քա կա նությա ն պարզությունը (ն ա խ ա պ ե ս ՝
թ շնա մ ա կա ն, իսկ ա յժ մ ՝ հա շտվողա կա ն),
բ ) Հ ա մա ձա յն ո ւթ յո ւնն ու խ ա ղա ղութ յա ն դաշինքն Ադրբե–
ջանի հետ,
գ ) ճշգրի տ պատասխանը նաև վերջնագրի ժ ա մ ա նա կ,
Տ32
 գ ) քԼարաքիլիսայում հայրենիքը պաշտպանող զինվորների
Հերոսությունը, որը նրանց հարգանքով է լցրել էիրենց նկա տ ֊
մամրի ։
Մի քանի օր հետո էնվեր փաշան կգա Ալեքսանդրապոլ, ուր-
կից պիտի գնա Ելիզավետպոլ, իսկ հետո՝ Բաթում։ իՎեհիրը
Հույժ երաշխավորեց մեզ, հատկապես ինձ՝ իբրև պատգամա­
վորության նախագահիյ գալ Ալեքսանդրապոլ՝ հանդիպելու նրա
Հետ, և տալիս է գլխավոր շտարի մի սպայի, որն այնտեղից
մեզ հետ պիտի գնա Թիֆլիս և ուղեկցի մինչև Ալեքսանդրապոլէ
Հննեցե ք հարցը։ Մեր կարծիքով՝ գնալն օգտակար պիտի
լինիյ։»
Հետո էլ Խատիսովը պատմում է այն բացառիկ վստահության
մասին, որ ինքն է ձեռք բերել թուրքական պատվիրակության աչ­
քում. բանն այնտեղ է հասել, որ ինքը միջնորգություններ է
անում թուրքերի ու վյրաց մենշևիկների միջև և վերջիններիս տա­
լիս է իմաստուն խորհսւրդներ։ «Ռամիջվիլին եկավ ինձ մոտ
խորհուրդի,– գրում է միջնորդի գեր ստանձնած դիվան ախո­
ռ ը ։– Ես էլ խորհուրդ տվի պատերազմը չշարունակել և ստո­
րագրել պայմանագիրը։ Նա ինձ խնդրեց, որ Բ՚ի ֆլիսում, եթե
իրեն մեղադրելու լինեն զիջողականության մեջ, ես պաշտպա–
նեմ իրեն և ասեմ, որ ինքս գիտեի ամբողջ իրավիճակը, ինքս
էլ պայմանադիրն ստորագրելու խորհուրդ եմ տվել։ Հիմա, երեկո­
յան ժ• 11-ին, ես տեղեկացա, որ նրանք ավարտել են և ստո­
րագրում են»։
Իբր թե Վեհիբն իրեն ազնվորեն խոստովանել է, ասր հայերը
Ղարաքիլիսայի մոտ ցույց են տվել, թե իրենք լինելու են
աշխարհի լավագույն կռվողները» ։
նաղարբեկովը պիտի մտածեր, որ աշխարհում եթե մի իրա­
կան ու արդար րան կա, գա էլ Հաջ նազարի բախտն է... Եթե–
իհարկե, Վեհիրը չի ծիծաղել քամի կուլ տված հայ պատվիրակի
վրա* Սարդարապատի համար բերանը ջուր առած* Վարաքիլի–
սայի նահատակությունը գովելով։
Եվ ահա էաշխարհի լավագույն կռվողներին» վիճակված ինը
հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքի տերերն էլ պարտավոր­
վել են իրենց երկիրը փռել թուրքերի առաջ։ տՄեր պայմանագրի
համաձայն՝ թուրքերն անցուդարձի իրավունք ունեն մեր երկրի
տարածքով, — կարծես դա էլ մի հպարտանալու րան է՝ հա–
ղորդում էր Խատիսովը։– Այսօր միայն գնում են դեպի Ղա զա խ ֊
Աղստաֆա։ Գաղտնի կերպով նրանք ցանկանում են Ադրբեջանի
համար երկաթգիծ ապահովել**,»։
«Մենք պայմանագիրն ստորագրել ենք անկախ Հայաստանի
ա նունից։– նամակի վերջում այս կարևոր հանգամանքը ևս
շեշտում է հայոց պատվիրակության ղեկավարը։ Եվ աչս ((ա ն ֊
կախը»՝ հատկապես նրանից հետո, երբ չքմեղանքով նշել էր,
թե «թուրքերն անցուդարձի իրավունք ունեն մեր երկրի տ ա ֊
րածքով»։ Իսկ հայը լավ էր իմանում, թե իԴչ է նշանակում
թուրքի անցուդարձը։ Այո՞, « անկա խ Հ այաս տան ի անունից, —
գոնե անուն պե աք էր ունենալ։ — Այլապես գործն անիմաստ
կլիներ։ Դրա համար էլ մենք րոլորս գտնում ենք, որ այդ գործը
պետք է ավարտին հասցնել։ Չի կարելի խոսել ի ն չ֊ո ր «Հա յ­
կական նահանգների» մասին, կարծես մենք մի տձև կտոր ենք,
անտեր ու անանուն։ Անհրաժեշտ է պատրաստել ակտը, հա­
մեստորեն այն հրապարակել, ընտրել կառավարություն, շտապ
այն Երևան ուղարկել, սկսել բոլոր այն գործողությունները, որոնք
բխում են պայմանագրից, օգտվել նրա ընձեռած իրավունքնե­
րից լ հյուպատոս, որը սարսափելիորեն կարևոր է բռնագրավ­
ված տեղերումյ, պատգամավորություն ուղարկել Կոստանդնոլ–
պոլիս և սկսել երկրի կազմակերպումը։
Մենք խոսել ենք նաև երկաթգծով գնալն արտոնյալ եղա­
նակով անելու մասին։ Մի խոսքով, գուցե նրանից, որ այստեղ
խաղաղ ու հանգիստ է, ապագան էլ մեզ այժմ երևում է ցայտուն
և թուրքերի հանդեպ վարելիք քաղաքականությունը՝ որոշակի։
Հիմա պարզ է, որ առայժմ Թուրքիան միայնակ է տիրությոմ։
անում։ Գերմանիան չի երևում, և իրեն էլ զգալ չի տալիս։ Թուր­
քերը հույս ունեն, թե խաղաղությունը կգատարկի Բաքուն։ Սաս
կայն, եթե այգ չկատարվի, ապա նրանք այնտեղ զորքեր կու­
ղարկեն։ Երեկ նրանք այգ մասին ասացին հաստատորեն։ Մենք
խնդրում ենք, որ սպասեն, մտածելով, որ կարելի կւինի հայե­
րին այնտեղից ուղարկել իրենց տները։ Թուրքերն Ագրրեջանի
շրջանում շատ շուտով ճանապարհը բանուկ կդարձնեն։
Եվ այսպես, ընկերս, պարզ է, որ ձեր որոշումը հաշտության
վերաբերյալ լիովին ճիշտ է։ Դուք միայն ուշացել եք, անհրա­
ժեշտ էր հաշտվել Տրապիզոնում։ Բայց մեծ է հայոց հողի ոգին։
Մենը բերինք խաղաղության վատ պայմանագիր, սակայն րե–
րինթ ն աև անկախ Հայաստան՝՝ տուն, բույլն, ուբ պետք է
փթթի ժողովրդական միտքը։ Այս բ ոէորը կձոլլ ի , կւI էտվորի,
կբա րձա ցն ի ո գին։ Եվ դա կարևոր է։ Ես հավատում եմ մեր
պետ ութ յա ն ը։
Պատգամավորությունը գործում է մ իանգա մայն համերաշխ
ու բա ր եկա մ ո ւթ յա մ բ (Սա էլ Ո աջա զնունու պոռթկումն ի չիք
դարձնելու համար .— Ո* Ու.)։

Ա. Խաւոիաւվ»ւ

Հ ա յո ց Ազգային կենտրոն ա կ սւն խ որհրգի պարագլուխները

դեռ մի կ արդին չէին պատկերացնում Ավետիս Ահարոնյանի
և Ալեքսանդր հատի սովի հռչակած ա նկախությունը, երբ մ տ ա ֊
ծերին այն պահելու մասին և եկան այն եզրակացության, թե
գա համարյա անհնար պիտի լինի։ Նոր միայն հիշեցին, որ
անկախա ցած մուսավաթի ու մենշևիկի աքցանի մեջ, հ ա յա ­
կուլ թուրքի զորքի առաջ հայոց անկախությունը կարող է
դառնալ վե րա ցա կ ան խոսք, եթե նրա համար չապահովվի
մի ամոլը թիկունք։ Այն ժամանակ խելք խելքի տվին և որո–
շեցին իրենց հորինած անկախ Հայա ստանը կախել որևէ
ա զղնցիկ շլնքից։ հիշեցին Ալբիոնի երկիրը ՝ Մեծն Բրիտա–
նի ան ։ Նրա բա ր ե կա մ ության հին ցույցերն ոլ շռայլ խոս­
տումները հիշեցին, այդ խոստումներով ոգևորված հայ ազա­
տամարտիկների նահատակությունները, աբ դ ո ւ լ ֊ հ ա մ ի դյան
զա նգվա ծա յին կոտորածները։ Հիշեցին, որ, երբ ջարդվող հա­
յո ւթ յա ն աղաղակները հասել էին Եվրոպա, Մեծն Որի տ ան ի ան
խ ոսեց ամբողջ ձայն ով և ա սա ց. (րՇատ եմ ցավում, բռւյց ինչ -
պե՛՛՛ս օգն եմ , ես միայն Հ զ որ նավատորմիղ ունեմ, որը դեռ չի
սովորել լեռները բարձրանալ, որպեսզի գա ու ձեզ փ րկի*։
Հետո հիշ եց ին Գերմ ան ի ան ։ 9 էին կարող մոռացած էին ել,
որ հա ւ ու թյ ան Մե ծ եղեռնը եթե թու րք ար ձեռքերի գործն է,
ապա աւդ ձե ռ ք ե րն աղատ գործել էիս կ այ սե ր ակ ան Գ ե րմանիայ ի
թո ղ ա ՚ վո ւթյ ա մ բ ու հ ո ր դ ո ր ո վ . . . Ւհ արկե, մ ո ռ ա ց ա ձ չէին լինի
Սււ՚ կւսւն արիշ ճար չկարւ Հո չպիտի՛ դիմե ի ն Ռու սաստանին,
^որն ինքն էր մի ամիս առաջ իր հովանավորությունն առաջար–
կել, և Անդր կովկասյան հանրապետություն կոչված մեռյալ հո­
գին արժանապատվությամբ պատասխանել էր, թե Ռուսաստա­
նից հեռու որևէ չեզոք գոտի կուղարկի իր ներկա յա ցոլցլին, որ­
պեսզի սա հաղորդի և Ռուսաստանի քթին սեղմի Անդրկովկասի
անջատ անկախությունը։
Հասկանալի է, որ հայոց պարագլուխները պիտի կանգ առ­
նեին Գերմ անիայի վրա։ Որոշեցին կազմել մի հեղինակավոր
պատվիրակություն՝ նրա կազմի մեջ մտցնելով բժիշկ Համո
Օհանջանյանին, Հովհաննես Հաջազնունուն և ուրիշ որևէ հեղի­
նակավոր ու գործունյա մարդու։ Այդպիսին ճանաչվեց սոցիալ–
գեմոկրատ Արշակ Զուրաբյանը։ Պատվիրակությունը Եվրոպա
պիտի անցներ Բաթումով, մանավանդ որ Օհանջանյանն ու Զու–
րաբյանը այնտեղից էլ իրենց ընկերակից պիտի դարձնեին Քա–
ջազնունուն։
Համո Օհանջանյանը, ըստ երևույթին, հասցրել էր զրույց ունե­
նալ Բաթումին դեռևս իր հրաժեշտը չտված գերմանացի զորա­
վար Ֆոն էոսովի հետ։ Դրանից առաջ էլ, ինչպես վերը տեսանք,
զորավարի հետ նավում հանդիպել էին Խատիսովն ու Հաջաղ–
նունին, և սրանց հետ ունեցած զրույցի ժամանակ էր, որ էոսովը
հայերին խորհուրդ էր տվել նման մի պատվիրակություն ուղար­
կել Բեպին։ Բոլորն էլ հույս ունեին կայզերական Գերմանիայի
հեղինակավոր ճնշում ով չափավորել թուրքաց հակահայկական
սանձարձակությունները։
Հիմնականում բժշկական գործունեությամբ իր համար անուն
ձեռք բերած Համո Օհանջանյանը, որին բախտ պիտի վիճակվեր
նաև դառնալու դաշնակցական հանրապետության վերջին վ ա ր ֊
չապետը, ո չ խանդավառված էր եղել Անդրկովկասյան հանրա­
պետության օրապակաս անկախությամբ, ո չ էւ կ արծում էր, թե
պիտի ապրի նրան փոխարինելու եկած հայոց անկախությունըI
Հմուտ բժիշկը ակնհայտ ախտանշաններից ժամանակին հաս­
տատապես որոշել էր, որ մենշևիկների, մուսավաթականների
ու դաշնակների միությունն անհնար է եղել ի սկզբանե, որով­
հետև նրանք ի ծնե ախտահարված էին անհամատեղելիությամբ։
Բժիշկը Հայաստանի անկախությունն էլ էր համարում ոչ այն­
քան անվտանգ հիվանդություն, որից զգուշացնում էր՝ հետևելով
գերմանացի զորավարի խորհոլրգին։ Բայց լավ է այստեղ խոսքը
տա մ իր են ՝ բժիշկ Հ ա մ ո Օհ ա նջա նյա նին, որը մ ա յի սի 2 8 ՜ի
ժամը 4-ին Բաթումից նամա կ է հղել Թիֆլիս՝ Հ ա յո ց ա զգա յին
խորհրդի նախ ա գա հ Ավ . Ահ արոնյա նին կամ նրա տեղակալ
Խաչատուր Կարճիկյա նին։ Այդ նամ ակում բ ժ ի շ կ ը , ի միջի ա յլոց,
գրել է * «Խոսեցի նորից Լոսուէի հետ, վրացիների հետ արդեն
խոսել է, և դրանից հետո է, որ նա հիմա ա վելա ցնում է, թե
ինքը չի կարող վճռողական կերպով մեզ խորհուրդ տալ ան­
կախություն հա յտ ա րա րել, քա նի որ ինքը լա վ ծա ն ո թ չէ տեղա­
կան պ ա յմ ա ն ն եր ի ն, կարող է պատահել, որ դա շատ օգտակար
չլինի մեզ համար, որովհետև Թուրքիան կարող է ասել, թե
քանի որ սա անկախ երկիր է, ես կարող եմ հետը վարվել ա յն ­
պես, ինչպես ուզում եմ, ոչ ոք գործ չունի և չի կարող միջամը–
տ ել։ Այդ պատճառով էլ նա ասում է, որ ա յդ խնդիրը պետք է
մի քիչ կշռադատել։ Հ ա մ ե ն ա յն դեպս, խորհուրդ է տալիս մ տ ա ­
ծել, նախքան ա յդ անելը***))։
Լավ խորհուրդ է* պետք է կշռադատել, մ տ ա ծել, ն ա խքան
մի բան ա նելը։ Ժողովուրդն ասում է ՝ յո թ չափիր, մեկ կտրիր։
Թիֆլիսի հ ա յո ց ա զգա յին խորհրդի ղեկավարները նախ կ ը տ ֊
րել էին, նոր սկսեցին մ տ ա ծ ե ր
Հովհւսննես Բաջազնունին ՝ Կաթումի խ որհրդաժողովի հայ
պ ա տ վիրա կությա ն անդամն ու ապագա անկախ հա նրա պ ետու­
թյա ն առաջին վա րչա պ ետը, Բաթումում հ ա սկա ցա վ, որ ա՜յն
գնա ցքը չի ն ս տ ե լ, մ ա նա վ ա նդ ՝ ա յն չեն իր ուղեկի ցներ ը ։ Եվ
նա էլ Ազգային խորհրդի ղեկավարներին Բա թումից նա մա կով
հաղորդեց իր դժկա մ ո ւթյո ւն ը * «Ես ի մ կողմից ասում եմ՝ թե որևէ
ընկեր կա, ա ղա տեցեք ինձ այն անտանելի տա նջա նքից, որ կրել
եմ Տրա պ իզոնում, կրում եմ Բաթումում և ա նկասկած կրելու
կլինեմ Բեռլինում» ։
Քաջազնունին Բեռլին գնալուց հրաժարվեց ա յն պ ե ս, ինչպես
մեկուսի էր մնացել դաշնագրի խ ա ա իսովյա ն տա րբերակի ծնըն–
դի ա րա րողություններից։
Սակայն դաշնագերն արդեն ընդունվա ծ էր, և Հ ա յո ց տա ­
րա բա խ տ երկրի վրա վերստին կա խ վա ծ էին մնում սև ու մ ա ­
հաբեր ամպերը։
 Հա շտ ութ յա ն գույժը հա յկա կա ն ա մ ենատա րբեր շրջանների
վրա թողեյ էր նույն տխուր տպ ավորությունը և բո ր բո ք ել նույն
զզվա նքն ու զ ա յր ո ւ յթ ը ։ Ի՞նչ հաշտություն. երբ թշնա մին ծնկել
է կրծքիդ և կոկորդդ է կրծում։ Ի՞նչ հաշտություն, երբ հա յոց
զորքը, առաջին հաղթանակներով խ ա ն դ ա վ ա ռվ ա ծ, հալածում
և իր երկրից դուրս է շպրտում թշնա մու բա նա կները, իսկ դուք
ի չիք եք դարձնում նրա հույսերը։
Զինվորությունը հաշտության բո թ ն ընդունեց որպես իր մեջ­
քին հա սց վ ա ծ ամենաստոր դավաճանական հ ա րվա ծը։ Հ ր ա մ ա ­
նատա րությունն աոաջին հերթին բռո ւն ցք դարձավ, որպեսզի
ծա յր չառնի դասա լքությունը, ստ որա բա ժա նում ներում տեղի
չունենան կա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր , որոնք սովորաբար ժ ա ն տ ա խ ­
տի դեր են ունենում ամեն մի բա նա կի հ ա մա ր։ Իսկ հետո սկսեց
հեռագրերով ո մ բա կոծել բոլոր վերա դասներին, պահանջում էր
թ ո ւ յլ տալ շարուն ակելոլ հաղթական պ ա տերազմ ը , երկիրը
մա քրելու բ ռն ա գր ա վ ի չնե ր ից և հասնելու Կարս։ Գոնե Կա՞րս ...
Հա յկա կա ն կորպուսի օրագրի մեջ գրվա ծ է, թ ե դեռևս հու­
նիսի 1 -ի ն «Անդրանիկն ստացել է թուրքական դ ի վիզիա յի պետի
գրությունն այն մ ա սին։ որ Թուրքիան պ ա յմ ա ն ա գի ր է կնքել
Հա յա ստ ա նի հետ ։ Թուրքերը ( հա յկա կա ն ) կորպուսի հ ր ա մ ա ն ա ­
տարին զինա դադա ր են առաջա րկել։ Գեներալ Նազարբեկովը
հա մա ձա յն ո ւթ յո ւն է տ վ ե լ » ։ Զորավա ր Անդրանիկն այդ գրու­
թյունն օգտագործել է «հ ո տ ա ծ ճանապ ա րհին» և իր զորագուն դչ1
քշել Ղարաքիլիսալում անպաշտպան հայերին հոշոտող թուրք
զորքի վրա։ Սակայն, որովհետև թիկունքից անդադար հնչում
էին ն ա զա րբեկովի զինադադարի կոչը և կարգադրությունը չկա ­
տարողներին պատմելու սպառնալիքը, հ ա յո ց ազա տա գրությա ն
քաջ զորավարը հունիսի 4 -ի ն ընդունեց ա նկասեցնելի վճիռ։
Այդ օրը կորպուսի օրագրում նշվել էր հետ ևյա լը. «Անդրանիկը
հաղորդում է, թե քանի որ կնքվել է ստորացուցիչ պ այմանս ։*ր
գիր, ինքը հեռանում է ճ ա կ ա տ ի ց»։
Այս առթիվ Անդրանիկն ինքը ևս թողել է իր գրավոր խոսք՛Կ
որն անկարելի է չհիշել ա յստ եղ։
Պա տերա զմի վերջին օրերին ոչինչ մխիթարական չկար Ղա~
րաքիլիսա֊Դ իլիջան գծի վրա, այն ճակատամարտում, "քֆ,
մասին այնպես րարձր գովասանական խոսքեր էր շռայլել Վե–
հիր փաշան, և որի խոսքերն էլ հալած յուղի տեղ էր ընղունեջ
Աչ, Խատիսովը։ Գարաքիլիսայից Դիլի շան նահանջող սպարա•
պետը վերջին այս հանգրվանում չկարողացավ երկար մնար Բեկ
Մամիկոնյանի ու նրա գասակիցների տագնապալից հեռագրերց
խեղճ ղորավարի առաջ պատկերացրել են մի ծանր հեռանկար^
որից փախչելը սպարապետի կողմից գիտակցվել է որպես միակ
խելացի քայլը։
Լոռու կողմերից քսան հազար գաղթականներին ապահով
տեղ տանող Անդրանիկի զորամասը նրր հասավ Գիլիջանց այն*
տեղ այլևս ո՞չ սպարապետ կար, ո՞չ զորք* Այս մաս ին ինքը»
զորավար Անդրանիկն է գրել, թե «հասա Դիլիջան, ուր տ ես»,
թե ոչ ոք կա, րոլորն ալ փախած են։ Գտա Մեսրոպ եպիսկո­
պոսը հազարե ավելի որրերով,,. Փախչողները գետը թափած
էին 12 գնդացիր, 2 թնդանոթ, միլիոնավոր փամփուշտ և քանի
մը հազար թնդանոթի ռումր»։
Այստեղ զորավարը դիրքեր է ամրացնում, իր զորամաոց
դիրքավորում։ Ապա վերա կանդն ել է տալիս հեռախոսի ու հե­
ռագրի գծերը, կապվում Ելենովկայի և Երևանի հետ։ Դրանից
հետո էլ հայտնի է դառնում Հայոց սպարապետի նոր, նշա­
նակալից հանձնարարությունը։ Այդ մասին Անդրանիկ զորավարը
հեգնանքով գրել է, «Զորավար նազարրեկյան կը հեռագրեր ինձ.
«Ի սեր աստծո և ազգության, Տիլիճ անը պահե'2։ Պատասխա­
նեցի, թե քանի մեկ հատ փամփուշտ ունիմ, Տիլիճանը չե մ
ձգեր))։
Անդրանիկը ՛պահում էր Դիլիջանը։ Սակայն ստացավ թուր՛­
քերի հետ կնքված « ստորացուցիչ դաշնագիրը» և որոշեց հեռա­
նալ այդպիսի դաշնագիրն ստորագրողների հետ դործակցելոլըւ
Ա յդ մասին էլ նա դարձյալ թողել է իր հիշատակագրությունըք
աՀաշտության պայմանադիրը կարդալես ետք, — դրել է Անդ­
րանիկ զորավարը, — Տիլիճանեն հեռագրեցի նաղարրեկյանին
հետևյալը. «Վեց հարյուր տարվան ստրկության շղթան դարձ­
յալ ձեր վիզն ու ոտքը կանցընեք ձեր ձեռքով։ Չեմ կրնար այս
պայմ աններուն հանդուրժել մ ոռնալով մեր երեսուն տարվան
զոհերը և մեկ միլիոն նահատակները։ Ստացեք ինձմե Տիլիճանը,
որպեսզի ես մեկնիմ՝ ուր Որ կուզեմ» ։
ր Արարատյան երկրում կուտակված հա յութ յունը, տեղա ցի թե
գա ղ թա կա ն, եռում էր գ ի շ ե ր ֊ ց ե ր ե կ , բո ղ ո քո ւմ էր ու ա լեկո ծ­
վ ո ւ մ . ո ւմ անունից են հաշտություն կնքել ա յդ շառլատանները,
երբ մ ենք ենք զարկվա ծն ու զրկվածը և մ են ք պետք է որոշենք
մեր բա խ տ ն ու անելիքը։ Էջմիածնի գա վա ռի գյուղերից խ ումբ֊
խ ո ւմ բ մարդիկ էին գալիս Երևան, ծեծում էին Ա զգա յին խոր–
հըըդի դռները և հաշիվ էին պահանջում։ Հա շտ ությա ն պայմանա–
գրով ա յդ գյուղերի մի մասն ա նցնում էր թուրքերին, և գերու­
թ յա ն վաճառվող գյուղերի ներկա յա ցուցիչները լուտ անք էին
թ ա փ ում ազգի դավաճանների հա սցեին։
ն ույն պ ա յմա նա գրի հ ա մ ա ձ ա յն ՝ սահման էր դառնալու եր­
կա թգիծը, և Ղամարլուն անցնելու էր թուրքերին։ Ղամ արլվեցի–
ները, որ Դանիելբեկ Փիրումյա նի առաջին իսկ հորդորով ոտքի
էին կանգնել և զինա վա ռ դիրքավորվել Արաքսի ափին, հիմա
էլ գունդ կ ա զ մ ա ծ , մարտական շարքերով հասան Երևան, ց ո ւյց
արին քա ղա ք ա յի ն ա յգում, բողոքի ճա ռերով ու հրա ցա նա յին
հա մազա րկով ա զդարարեցին իրենց վճիռը՝ չհանձնվելու թսւո–
քին, ապա թ ա ղ մ ա ն թափորի պես անցան Ա զգա յին խորհրդի
շենքի տ ա կո վ ։ Որոշել էին ձ ա յ ն ֊ ծ պ տ ո ւ ն չհանել, ի բ ր թաղում
են Ա զգա յին խորհրդի ողորմ ելի պ արա գլուխ ներին։ Սակայն
զորասյուներին ուղեկցող կա ն ա յք չ դ ի մ ա ց ա ն , շենքի պատուհան­
ների տակ գրոշների պես թա փ ա հա րեցին իրենց լա չա կները և
ծ վ ծ վ ա ցի ն ։
— Առերք, դ ր ա ն ց ո վ ծա ծկեք էդ աննամուս գլուխն երդ, դուք
իրավունք չունեք տղամարդու գդակ դնելու։
Ա հարոնյա նը, Խատիսովն ու համախոհները հույս էին դրել
իրենց կուսակցությա ն վրա, սակայն այստեղ էլ հ ա մ ա ձա յն ո ւ­
թյուն ու պաշտպանություն չգտ ա ն։ Հա կա ռ ա կ ը, դաշնակցական
կուսակցությա ն կա զմա կերպությունները Երևանում, Սաքվում
և հայկական ու հայաշատ մյուս կենտրոններում դատապարտե–
ցին իրենց պարագլուխների արարքը՝ այն գնա հա տելով որպես
հա նցա նք ու դա վ ա ճա նո ւթ յո ւն։ Արևմտա հայ դաշնակցականների
«Ա շխ ա տ ա ն ք » թերթը Երևանից իր խ մ բա գրա կա ն հոդվա ծում
ընթերցողներին հ աղորդում էր, որ եթե Սաթում ում արդեն կընք–
վել է հաշտությա ն պ ա յմա նա դիրը, ընդունվա ծ է Թոլրքիո վերջ–
նագիրը, զ ի ջվ ա ծ են ա յդ հողամասերն առանց հ ա յո ւթ յա ն կա մքի
640
ու կա րծիքի; ապա ուրեմն ((գո ր ծվ ա ծ է հա նցանքներու ա մ ե ն ա ֊
սևը> դավա ճա նությա ն ա մենա սոսկա լին, որոնց նմանը հայկաՎ
կան տարեգրությա ն մեջ չէ եղա ծ դեռ))։
Ամ են ասո սկալի դավաճան ութւ ան մասին իմացել էին Բաքվթ
դաշնակցականները և նրանք էլ անմիջապես իրենց «Արև» թեր­
թում հայտարարեցինք թե «հաշտության այն պայմանը, որ կա­
պել է Թուրքիայի հետ Թիֆլիսի Ազգային խորհուրդը, մատնու–
թյան ւ1 ի նոր ակտ է հանդիսանում, որի նպատակն է խորտա­
կել կովկասյան ողջ դեմոկրատիայի մ իությունը և մեր երկիրը
սբի ու հրի մսւտնել))։
Մայիսի 2 9 ֊ ի ն ք՝աքվի Սովետի ընդլայնված նիստում Անդրը֊
կովկասի դրության հարցն էր քննվում, և Ստեփան Շ ահում֊
յանը, հաշտության դաշնագրի ստորացուցիչ պայմաններին
ի՚ ւ ազեկ, Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհրդի պար ագլուխն երի
դորձ արքները գնահատեց որպես մեծագույն ազգադավություն։
օրնրանց ձեռքին կար մոտ 30 հազար հայ ճակատային զինվոր, -
ասել է Շահումյանը։ — ուժով հրաշքներ կարելի էր կա տ ա ֊
րել։ Ես էլ չեմ խոսում զինված գյուղացիության հայկական
զանգվածի մասին, որը միայնակ կարող էր հաշիվ տեսնել թե
թուրքերի և թե/ Անդրկովկասի բոլոր հակահ եզա փոխ ական ո ւժե֊
րի հետ։ Եթե հայ գյուղացիների գլուխ անցած չլինեին Տխենկե–
լիից ու Ժորդանիայից ոչնչով չտարբերվող դավաճանն եր, այլ
իսկական հեղափոխականներ, ապա ժողովուրդը նման խ ա յ ֊
տառակ վիճակի չէր հ ասնի))։
Նույն նիստում Ստեփան Շահումյանն ասաց նաև եզրա ֊
փակիչ խոսք, որի մեջ վերստին խարանիչ գնահատականով
((պատվեց)) հայության բախտի անկոչ, անճարակ տնօրեննե-
րին՛ Ահա այդ խոսքը. «Նրանք ասում են՝ հարկադրված էին կ ա ֊
պիտուլացիայի ենթարկվել Թուրքերի առաջ, իսկ ես ասել եմ
ու կրկնում եմ, թե իրական պայմաններն այնպես էին դասա–
վորվ ած, որ Անդրկովկասում կար հսկայական զինական ուժ, որը
պատրաստ էր ելնելու թույլ Թուրքիայի դեմ։ Միմիայն հայկա­
կան ուժերը բավական էին թուրքերի հետ հաշիվ տեսնելու
համար։ Սակայն դուք մենշևիկների ու մուսաֆաթականների հետ
կազմալուծեցիք զորքերի շարքերը, ոչ թե այն զորքերի, որոնք
երեք տարվա պատերազմից հետո ծարավի էին հաշտության,
տյլ այն հայկական զորքերի, որոնք պատրաստ էին մեռնելոՀ
 գնով պահելու իրենց երկիրը» Դուք այլասերեցիք այդ զորքերը։
Ահա թե ո՛րն է ձեր մեղքը, ահա թե ո՛րն է ձեր ոճրագործու­
թյունը»։

Սարդարապատի ճակատի զորքը, Ալեքոան դրա պոլի մա­

տույցներին հասած հալ զինվորությունը, որ առել էր հաղթա­
նակի համը և ծարավի էր նոր հաղթանակների, կանդ առավ
նվ աճվ ած բարձունքների վրա։ Սանդ առավ՝ հայացքն ակամա
եա դարձնելով, որ տեսնի՝ ի՜նչ է հրամայում իր սիրելի զորա­
վարը։ Կային նրբանկատ զինվորներ, որոնք մտածում էին, թե
հաշտությունը զորավարի սրտով պիտի լինի։ Չէ* որ հաշտու­
թյան պայմանագրով են կատարվում գերիների փոխանակու­
թյունն ու տունդարձը։ Իսկ զորավարի երկու տղաները դերի են
թուրքին... Իրար դեմ կկանգնեն հայրն ու հայրենիքի զինվորը,
կկանգնեն, կտան ու կառնեն, և հայրը կհաղթի։
Այսպես էին մտածում։ Այսպես մտածողներ կային, երբ նա
Մահապարտների գունդը հավաքեց Կարա-բուրուն կայարանից
հյուսիս, Ղզլթափա բարձունքի տա կ և ասաց իր խոսքը։
Տխուր էր զորավարը։ Բծախնդրորեն մ աքրակենցաղ մարդ՝
երեսը սափրել էր մաքուր։ Հագի զգեստներն այնպես նստած
էին վրան, ասես հենց քիչ առաջ էին ձուլել ու հագցրել։ Դեմքը,
սակայն, ծածկված էր վշտի այնպիսի մշուշով, որ անհնար էր
թաքցնել, և կտեսներ նույնիսկ անծանոթը։ Եվ ձայնը խռպոտ էր.
մատնում էր հոգնությունն ու տառապանքը։
— 9,ո՜ րք հայոց, — տխուր հնչեց զորավարի ձայնը և մի
կարճ պահ դադար առնելուց հետո նորից, ավելի բարձր ու հզոր
ղողանջսց Արցախական քաջե՜ր. . . ։ — Գունդը մեկ միասնական
մարմնի պես շարժվեց, ձգվեց և սարսռաց. կարծես հեռավոր
կարոտալի եզերքների բոլոր ձայները միախառնված մտան սըր–
տերը, ալեկոծեցին։ — ճակատամարտի նախօրեին մենք վճոեւ
էինք այնպես կռվել, որ մեր ՚ Բիրսա սարն ամոթով չմնա իր հաքր
Արարատի առաջ։ Եվ կռվեցինք, ինչպես պե՛տք էր, ինչպես կա­
րո՜ղ էինք։ Սակայն մեր կո.իվը դեռ չի ավարտվել։ Մենք զենք
542
վայր դնելու իրավունք չունենք, քանի դեռ թուրքը ոտնա կոխ է
անում մեր հողն ու մեր պատիվը...
Զորքը հանգստացած շունչ քաշեց։ Նրանք, որ թերահավատ
էին, միանգամից ուժ առան, Լցվեցին նոր ոգևորությամբ ու
ավյունով։
Գն դապետ Շահնազարյանը հանկարծ ովոկվեց իր գումար­
տակից, մի քիչ առաջ գնաց, կիսաշրջվեց և դեպի զորաշարքերը
զ ո ոա ց ,
- Նեցցե մեր զորավարը, ո ւռ ֊ ո ա ՜։
- ք/ւոա , ուռա , ո ւռ-ռա ք— զունդը որոտաց երեք անգամ է
Ապա դառնալով դեպի Փիրամյանը, գումարտակի հրամա­
նատարը գոչեց.
- Տա ր մեզ նոր ճակատամարտի և հաղթության, սիրելի
զորավար, տա ր։
֊ ■ - Տա՛ ր, — նորից գնդապետի կոշը որոտընդոստ արձագանք
տվեց զորաշարքերի վրա։
- Շնորհ ակ աչ եմ հավատի ու վստահության համար, — խո­
րապես զգացված, հադումնայից խոսեց զորավարը։ — Ես հա­
վատում եմ ձեզ, վստահ եմ ձեր կամքի ու քաջության վրա,,*
Զորավարն այստեղ լոեց, մռայլ հայացքը վար պահեց։ Եվ
երր գլուխր բարձրացրեց, աչքերում թախծի փոխարեն բար­
կության կայծեր էին շողամ։ Քիչ առաջ նրան հաղորդեչ էին, թե
զորավար Անդրանիկը հեոացեչ է ռազմաճակատից# հենց որ
(սել է ամոթաքի պայմանագրի մասին։ Առել է իր փառապանծ
հայրենասերների գանգը և հեռացել։ Ուզեց այդ մասին խոսել,
մեկ էլ զսպեց։ Ասես սիրտը բոան մեջ սեղմած, ցավագնորեն
խեղդեց իրեն։ Թե դրա փոխարեն ի՜նչ ասաց և ինչպե՜ս խնայեց
մեծ ւրւրավարին ու քաջին, հետո չպիտի հիշեր։ Կարևորն այն
էր, որ չասաց, անունը չտվեց, այլ պարպեց իր փոթորկված
սիրտը, անանձն ական ցավի կրակի մեջ փոթոթվելով ասաց իր
հավատամքը.
- Մենք ազգի ու հայրենիքի զինվորն ենք։ Մե՜կն է մեր
աղդր, և արիշ հայրենիք չունենք։ Թե որ դժոխք էլ դառնա ու
մեղ կլ անի, սա է մեր հայրենիքը, միակն ու ամենաթանկը։
Կկռվենք նր ա համար, կապրենք կամ կտանջվենք նրա հետ, որ
Նրա մի բոա Հողին արժանի լինենք... Երանի" թե արժանի
դաոնանք։
 Բաթումում կնքված հաշտության դաշինքի պայմանները զո­
րավարը գրի էր առել մի թղթի վրա, որը գրպանում էր, Կա­
րող էր կարդալ, և այն ժամանակ հայ զինվորությունր կտեսներ,
թե ինչպե՜ս է վարկաբեկվում իր թափած արյանը, ինչպե ս
է անգոսնվում իր տված զոհերի հիշատակ,,, և ի՜նչ տեսակ
դժոխքի մեջ են նետվում ազգի վերջին մնացորդները։ Սակայն
չկարդար,
- (Փիֆլիսի ազգային խորհրդի պատվիրակները Ւաթոլ–
մում, թուրքերի հետ միա սին,– ասար ն ա ,– ամբողջ հայու­
թյան համար մի բնակավայր են սահմանել, որն իբրև գերեզ­
ման էլ նեղ է։ Այդ պայմանագրի համաձայն՝ պետք է թուրքին
զիջենք մեր արդար արյամբ ա զ ա տ ա գ ր ա ծ այս հողերը։ Որով­
հետև նրանց խոստացած Հայաստանի արևմտյան սահմանն
էջմիածնի պատն է, արևելյանը՝ Սևանի ափը, Մենք զորք պա­
հելու իրավունք չունենք, Մենք զեն,,ներս պետք է հանձնենք
թուրքին և վզներս երկարենք, որ նա կտրի... Մեր երկաթգծին
ու մնացած ճանապարհներին այսուհեաև տիրություն է անելու
թուրքը, որպեսզի արագ ու հանգիստ հասնի Բաքու և բնում
խեղդի Ստեփան Շահոլմյանի բերած ժողովրդական իշխանու­
թյունը... Ահա թե Բաթումից ի՜նչ պայմանագիր են թերում հայ
ազգի համար...
- Կորչի՜ ստորացուցիչ պ ա յմ ա ն ա գ ի ր ը բ ա ց ա կ ա ն չ ե ց
գնդապետ Շահնազարյանը, և ամբողջ գունդը մի քանի անգամ
կրկնեց նրա կոչը.
Այնուհետև խոսեցին գումարտակների հրամանատարները։
Կարճ, բայց վճռաբար՝ հաղթական պատերազմը շարունակեի
և իրենց համար ձեռնտու ավարտի հասցնելու օգտին խոսեց
նաև գնդի հրամանատար Պողոսբեկ Փիրումյանը, Իսկ երիտա­
սարդ մի զինվորական, որ հանդես եկավ որպես Ջրաբերդ գա­
վառի Կուսապատ գյուղի ներկայացուցիչ, այնքան հուզված էր,
որ առաջին պահ չկարողացավ ասելիքի տուտը բռնել, սակայն
կամաց֊ կ ամաց տիրապեւոեց իրեն, տամկացած աչքերը ռազմա­
ճակատի հրամանատարին հառած ասաց.
- Պարոն զորավար, մեր գյուղից վեց հոգի էինք^ էստեղ։
Երկուսը զոհվեցին Սարդարապատի համար, Երրորդը՝ իմ մեծ
եղբայր Սամսոնը, հետախուզության գնաց... և ընկերները նրա
մահվան չուրը բերին։ Սամսոնը... Սամսոնը, պարոն զորավար,
 հետախուզության գնայոլց առաջ երեքիս կանչել էր, ասել.
«Տղերք, սա կռիվ է, կռվում չիր ու չամիչ չեն բաժանում, Ով
ռր ողջ մնաք, պարտական մնա, թե որ չկռվի մինչև վերջ,
մինչև թուրքին մեր աշխարհից դուրս քշելը», էսպես ասաց ու
գնաց, Սա' էր նրա կտակը, Եվ նույն այգ խոսքն էին կտակել
մեր բոլոր նահատակները, Հիմի մենք, որ նրանք եղբայրներն
ենք ու արյունակիցները, մենք, որ ողջ ենք ու կռվի պատրաստ,
ինչպե՞ս կարող ենք դավաճանել նրանց սուրբ հիշատակինէ Այգ
սվքե ր են, որ մեզ մղում են դավաճանության...
Կոլսապատցի երիտասարդը վերջին նախադասությունն ասաց
գոռոցով, և գունդը, իբրև պատասխան, նորից որոտաց, հոր–
ձանք տվեր։
— Դավաճանությո՜՛ւն է զինադադարը։
— Հաշտություն կնքողները թուրքացած են,
Աղմ ոլկ– աղաղակը ծանրացավ զորքի վրա,
Պողոսբեկ Փիրումյանը, ճակատի հրամանատարի ականջի
տակ ի ն չ֊ ո ր խոսելուց հետո, կտրուկ շրջվեց նորից, ձեռքն առաջ
մեկնած լռեցրեց գունդը և գրպանից մի թուղթ հանելով ասաց.
— Քիչ առաջ գնդի ջտարոլմ պայմանավորվել էինք հայտա­
րարություն հրապարտկել, հոսեցինք ճակատի պարոն հրամա­
նատարի հետ, և նա էլ է երաշխավորում մեր հայտարարությու­
նը, Հիմա ես ընթերցում եմ մեր հայտարարության նախագիծը«
«Տեղեկանալով Բաթումում կնքված հաշտության պայմանագրի
մասին, մենք՝ Սարդարապատի ռազմաճակատում գործող գնդի
զինվորներս ու հրամանատարներս, հայտարարում ենք. ո՞չ
թիֆլիսր, ո չ Բաթումը լիազորված չեն հայության անունից
վերջնական բանակցություններ վարելու թուրքերի հետ, Բաթոլ–
մում կնքված հաշտության պայմանադիրը ստորացուցիչ ու աղե–
տարեր է հայ ազգի համարէ
Ինչ որոշում էլ ընդունելու լինեն ազգային այս կամ այն
կազմակերպությունները, քանի գեռ հայ ժողովրդի ֆիզիկական
գոյության վրա կախված է թուրքական սպառնալիքը, մենք
զենքներԱ" ցած չենք դնի և կկռվենք մինչև մեր վերջին շունչը,
^ՈՐԺ ամոթալի հաշտությունը։
Հանուն հայ ժողովրդի ազատագրությա՜ն

ՏՏ- Սարդարապատ
 Դանիելբեկ Փիրումյանը Երևանյան ճակատի հրամանատար
գեներալ Սիլիկյանին ու Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանին ՚
հորդորում էր գնալ Երևան և Արամի հետ պայմանավորվել,
որպեսզի պատերազմը շարունակեն։ Սակայն Սիլիկյանր համոզ­
ված էր, որ նազարբեկովր թույլ չի տա։
- Ես հեռագրերն ստանալուն պես կապվել էի հ ետ ը ,– հա–
զորդեց գեներալը։– Ասում էր՝ «Միայն դիակիս վրայով»։
- Բայց մի՞թե չկարողացաք հա մոզել,– բորբոքվեց Փի–1
բումյան ը ։ — Չէ՞ որ հայ զինվորությունն ու ժողովուրդն ապա–,
ք ո լվ ե ց ի ն ***
- նա մտածում է, թե պետք է փրկել՝ ի՞նչ որ մնացել է, ի՞նչ
ար իսկապես կարելի է պահպան ելւ
- Իսկ չի՞ լինիճ իր այդ անվստահությամբ մի կողմ քաշվի։
ար մեր գործն ինքներս տեսնենք%
- Ինչպեոս մի կողմ ք ա շվ ի ,– Փիրամյանի խոսքի տակ մի
երկրորդ, ավելի կարևոր շերտ գուշակ ելով՝ հարցրեց Մովսես
Սիլիկյանր։– Գուցե ստանձնե՞ք կորպուսի հրամանատարսւ–
թյունը։
- Ի՞նչ եք ասում, մարդ աստծու Մի՞թե վտանգավոր է ան.
կեղծ խոսք ասել։ Ետևում անպայման մի քողարկված միտք եք
փնտրում։
- 9 ա ի՞նչ անենք։
- Ինքներդ ստանձնեք, եթե դա է միակ փրկությանը։
- Ո՞նց ստանձնեմ,– ոսկրոտ, վտիտ ուսերը թոթվեց գե­
ներ ա լը ։– Գնամ, ասեմ՝ կորպուսի հրաման ատ արաթյունը ն ա ֊
զարրեկովից խլեցեք, ի՞նձ տվեք։ Ձեզ համար կարող էի աոա-
ջարկություն անել։ Կասեի՝ Սարդարապատում նա ապացուցել
է, որ արժանի է։ Մեզ պետք են վճռական, խիզախ և հնարա–
միտ ղեկավարներ...
- Լա՞վ, լա՞վ։
- Ես ինքս կառաջարկեմ,– խոսեց Գարեգին սրբազանը» -
Կասեմ՝ պարոն Սիլիկյանին հանձնեք սպարապետությունը *
թույլ տվեք, որ զորավար Փիրումյանն էլ շարունակի իր ճա%
կատամ արտը։
 * *

Գեներալ քյիլիկյաՆի շտաբից ելնեէով՝ Գարեգին սրբազանն

ու Գանիել֊ բ եկ Փիրումյ անը մտան Գևորգյան ճեմարանի այն
սենյակը ։ ուր փոխադրել էին տեսչական առանձնասենյակի
գրասեղանն ու մնացած պիտույքները, և նրանց միջև տեղի
ունեցավ մի կարճ զրույց, որը երկու կողմին էլ ոչինչ նոր բան
չտալով, պարզեց, սակայն, կարևոր մի հանգամանք, որ մի՞
տեսակ են մտածում հայ զինվորության ներկայացուցիչն ու
հայոց հոգևոր առաջնորդը։
— Ազգային կառավարություն են ստեղծել խիֆլիսո ւմ,—
այսպես խոսեց ռազմաճակատի հրամանատարը։ — Աչքներիս
լո՜՜ւյս։ Գնամ, իմ զորքով բերեմ հայրենի երկիր, նստեցնեմ
դարերով թափուր մնացած մեր արքայական դահին... Բայց
ինչո՞ւ, ա՛խր, ինչո՞ւ այդ կառավարությունն իր ծնունդը նշա­
նավորի անխելք հրահանգով։ Ո՞նց թե դաշնագիր ես կնքում,
երբ որ թուրքը նստած է քո տանը...
— Եվ, մանավանդ, գիտես էլ, հինգ հարյուր տարվա փոր­
երն է քեզ ասում, թե ի՛նչ է նշան ակում թուրքի ներկայությու­
նը, — զորավարի խոսքին արձագանքեց Գարեգին սրբազանը
և նրա ուշադրությունը հրավիրեց պատին փակցված քարտեզի–
վրա։ — Ահա այսքան հող պիտի ունենա մեր նոր տերությունը, —
և ձեռքով ցույց տվեց Վաղարշապատից մինչև Սևանի արևել­
յան ափր։ — Այսքան խղճուկ մի տարածություն,.., որի վրա
չգիտես ի՛նչ ու ո՛նց պիտի անես ազդ պահելու համար։
Տոթ էր սեն յակում ։ թորավարը բացեց պատուհանը, սա­
կայն ո՛չ մի տարբերություն, դրսից էլ նույն տոթն էր ներ­
խուժում ւ
- Շոգերը շատ վրա հասան, — մի բան ասելու համար
խոսեց սրբազանը։ — Երեի չոր ամառ կլինի։
— Մտածում էինք, թե այս չարիքը դուրս կւ(անենք Արա­
րատյան աշխարհից, շուտով կհասնենք Կարս, այն է՛լ մերը
կդարձնենք։ Եվ դրանից հետո թող զինադադար կնքեն.,, Գյոլ֊ լ
ղացին կգնա իր բան ու գործին, և ազգը կապրի։
Սրբազանն ուզում էր զորավարի տղաների մասին խոսել,
ասել մխիթարանքի այն խոսքը, որի կարիքը երևի թե նա շատ
պիտի զգա։ Սակայն նրբազգաց մարդ լինելով, տեսնում էր, որ
նա ի նքն է իրենց հեռու պահում նման խոսք ու զրույցից։
— Ասում են՝ գեներալ Նազա րբեկովն ուզում է զորքը
ասաց սրբազանը։ — Թուրքաց շտաբից են պահանջել իբրև
զին ադա դարի պա յմ ան։
Փիրոլմյանը տագնապած շտկեց իրեն, գոտին ուղղեց*
— Գժվե՞լ է ծերուկը։
֊ Ու առաջ Սիլիկյանի շտաբի պետ Վ^քիլյանը հաղոր֊
գեց։ Ասում էխ գիշերը հեռախոսով նազարբեկովը խորհրղակ֊
ցում էր Սիլիկյանի հետ, հասկացրեց, որ թուրքերն արդեն
նման պահանջ են ներկայացրել։
— Որտե՞ղ են ներկայացրել։ ճակատո՞ւմ, թե Սաթումի
խորհրդաժողովում ։
— Սբր, Սաթում ից էլ Խատիսովն է հայտնել, թե այսպե՜ս
ու այսպե՜ս...
— Վա հ գԸանց աստվածը գլխներից փախչի* ճիշտ որ
խելքները թռցրե լ են։ Սա քիչ առաջ սա ինչո՞ւ չէր ասում,—
գլխով Սիլիկյանի կողմը ցույց տալով՝ հտրցրեց զորավարը։ —>
Թե՞ մեզ արժանի չէր համարում նման տեղեկության։
— Գուցե դեռ չեն որոշել իրենց ան ելիքը, — խուսափուկ
պատասխանեց սրբազանը՝ ներքնապես համոզված, որ ան-
ներելի է նման գաղտնապահությունը։ Այդ ումի՞ց են թ տ ք ց ը ֊
նում հայոց զորքին վերաբերող ամենակարևոր խնդիրը։ Սար֊
դարապատի հերոսական ճակատամարտի կազմ ակերպշի՞ ց։
■ $ ա1Ց ՈԸ> համատարած հուսալքության ու ձախողանքների
պայմաններում, նա ի՜նքը կանգնեց թուրքի դեմ, ձեռք բերեց
այն հաղթանակը, որի շնորհիվ հիմա քիթը ջարդված թուրքը
ձեզ հետ բանակցության է նստում։
— Չէ՞ , սրբազան, դա խելագարությո՜ւն էւ
— I՝աԼ9 գոլցն նման բան չկա էլ. , . , — Գարեգին սրբազանը
զղջաց, որ առանց այն էլ պաշտոնական ու անձնական ց ա վ ե ֊
րի մեջ տապակվող զորավարին նոր մի ցավ պատճաոեց այդ
անախորժ տեղեկությամբ։ — Գուցե միայն դատարկ խոսակցոլ•
թյո՜ւն է։
— Ւ*նչ դատարկ խոսակցություն, ա՜յ սրբազան։ Վեքիլ֊
յանը լուրջ մարդ է։ Նրա նմանն անստույգ տեղեկություն կհա~
ղորդե՞ր...
 — Համենայն դեպս, այս նեղ վիճակում այդ չէ մեր ամե­
նամեծ հոգսը։ Հետո էլ, հայոց վորքի ընտիր մասը քո կար­
գադրության տակ է։ Սուզես չես զորացրի։
— Ւ՞նչ ես ասում, ա՜յ սրբազան. ո՞նց չես զորացրի, երբ
կա ռա վա րո ւթյուն են ստեղծել և այսուհետ ամեն ինչ պիտի
ասեն ու անեն կառավարության անունից։
— Հա՜, դա ուրի շ բան։
— Կառավարության որոշումը չկատարողի գլուխը չեն շո­
յում։ Այդ մեկը քեզ հայտնի՞ է, սրբազան։
— Ա՜յ քո տոհմի անցյալները լույս դառնանք սրբազանը
ե՞րբ է կառավարություն տեսել, որ իմանա, թե նրա հրաման
ներին ինչպե՜ս պիտի վերաբերվել, — ժպտալով խոսեց Գարե-
գին Հովսեփյանը և անհանգստացավ։ — Ա՜յլ կունենանք, կիմա­
նանք...
— , այդպիսի բանե ր։
— Այնո ւամենայնիվ, ես գնամ Արամի մոտ։
— Գնա՜։ Չնայած, այսօրինակ խաղերից հետո, դժվար է
որևէ լավ բան հոլսալէէ*
Նրանք բաժանվեցին, և Դանիելբեկ Փիրոլմյանն ուղևորվեց
դեպի ճակատ, որ այլևս ճակատ չէր, այլ խաղաղ մի զորա­
կայան։
ճանապարհին ճերմակը, այն քանի օր պարապ ու հան­
գիստ մնացած, երևի ուղում էր վազել, սկսեց լկամն անհան­
գիստ ծամել ու քաշել։ Սակայն մեկ էլ զգալով տիրոջ ան­
տարբերությունը, իրեն հանձնեց նրա կամքին։ Ւսկ նա մռայլ
էր, տխուր, զգում էր մի այնպիսի դժբախտություն, ասես եր–
կինքը փուլ էր եկել և այն էլ հենց իր վրա։
Երբ զորքի հետ էր լինում, հրամանատարական պարտակա­
նություններով զբաղված, առժամանակ մոռացության էր տա­
լիս որդիների վիճակը։ Ավելի ճիշտ՝ անպայման իրեն հանգըս–
տացնում էր նրանով, որ ժամ անակը կկարգավորի ամեն ինչ։
իսկ առավել հաստատ՝ որ պատերազմ է եղել, հայ ազգի ճա­
կատագրի համար ամենավճռական ճակատամա՜րտը։ Իսկ այդ
ճակատամարտի հաղթական ելքի համար ինքը երգում էր տվել
Արարատին, խոստացել էր իր կյանքը և թե որ հարկ լինի, նաև
ամենաթանկն ու անփոխալրինելին՝ զույգ զավակներինը.,,
 Այս տեսակ պատճառաբանությունը, հոգեկան փոթորիկը
՜մեղմացնելու այս եղանակը երևի թե ամենաճիշտն է, — մտա­
ծում էր զորավարը։■— Ման ավանդ, որ միշտ աչքի առաջ է
Արարատը և կարող ես խոսել հետը, հաղորդվել նրա հավեր֊
մության խորհրդին, նրա հաստատ ու փառապանծ վեհությանըէ

* •
# -

• Ւրիկնամոլտին, երբ Արարատի կողմերից եկած քամին խոլ–

մել էր Երևանի այգիները և ծառերին խուտուտ էր տալիս, Գա–
: .րեգին սրբազանը մտավ քաղաք։ Տակի ջորին քնձռոտ ու պա*
ոավ էր, թե չէ, տեսնողը կասեր՝ քրիստոսը մտավ Երուսաղեմէ
՜ Հայտնի չէ քրիստոսը համոզվա՞ծ էր, թև իր մուտքով, իր
հետքերով պիտի տասնապատիկ փառավորվի սուրբ երկրի դըԼ–
խավոր քաղաքը։ Աայց Գարեգին սրբազանը հույս ուներ և նույ­
նիսկ համոզված էր, որ Երևանում իր առաջ պիտի բացվի հայ
ազգի փրկության դուռը, որ ուզում են փակել թուրքերը և
նր անց հետ հաշտության եկած հայ ղեկավարները։ Պիտի բաց -
՚ վի Արամի ձեռքով։ Նա կարծում էր՝ Արամը կարող է անել և
կանի այդ բանը։ Պարզապես մի հրահրող է պետք, վճռակա­
նության մղող մի մարդ, և այդ քաջակորով, հայրենասեր գոր­
ծիչը կկանգնի ազգային ու անձնական արժանապատվությունից
զուրկ կենտրոնական ղեկավարության դեմ, կասի՝ ո չ, ազդը
չպետք է կծկվի իր տան վերջին օճորքում և սպասի պատրաստ­
վող օրհասին։ Մենք թջնամուն հաղթել ենք և պետք է շարու­
նակենք հաղթական պատերազմը, մինչև որ ազատա դրվի մեր
հողը, և աղգը հնարավորություն ստանա շարունակելու իր բնա­
կանոն կյանքը։ Վերջապես էլ ո՞վ, եթե ո չ Արամը։ Արարատս
յան երկրռւմ նա դիկտատոր է նշանակված։ Էլ ի՞նչ դիկտատոր,
եթե չպետք է կանգնի համազգային չարիքի դեմ և չպետք է թե–
չադրի իր արդար կամքը։ Չէ, ) Արամը չի կարող չանել այս
վճռական քայլը, երբ հայրենիքն ու ազդր կանգնած են վերջին
ու մեծագույն քննության առաջ։
Սրբազանը ջորին քշեց Ցարսկայա փողոցը, Արամի բնա­
կարանի վրա, ուր մի քանի անդամ եղել էր և փակ աչքերով
էլ կգտներյ Դուռը վլակ էր, և հարևանը թոնթորալով ասաց.
 — Տուն ե՞րբ է տեսնում։ Գիշերվա կեսին երևա թե ոչ...
Բայց երևաչս ո՞րն է, երբ աշխատում է մի փողոց աչն կողմ
պպզած երկհարկանի շենքում, և այնտեղից իր բնակարանը
կարելի էր շքռել֊ անցն ել։ Մանավանդ, եթե անցնողն էլ Արամի
պես հաղթահասակ մեկն է և ոչ թե սրբազանի նման մի կես­
մարդ։
&ՂԳատՒն խորհրդի շենքը, որ Աստաֆյանի ծայրին էր, քա­
ղաքային այգուց վերև, Նազարյան և Բեյբոլթովյան փողոցների
միջև, պաշարված էր աղմկոտ ամբոխի կողմից։ Իրարով ան­
ցած, խլվլացող մ արդկային զանգվածը եռում էր։ Սրբազանը
հասկացավ, որ ճեղքելն անհնար պիտի լինի, ջորին կապեց
հեռվում կանգնած մենավոր թթենուց և այն է ոպում էր ծանոթ
փնտրել, երբ հայտնվեց քաղաքի պարետ Արշո Շահխ աթունին։
- Գարեգին սրբազան, ո՞ր քամին*..,— անհուն ոլրախու-
թյուն ցուցադրելով՝ վտիտ հոգևորականի ւլ.(խավերևը ձգվեց
նախկին դերասանն իր շողշողուն զգեստներով։
Երևի Արամն սպասում ՛էր այս կարևոր այցելությանը։ Սրբա­
զանին այդպես թվաց, որովհետև Արամ Մանուկյանի առաջ,
գրասեղանի կենտրոնում, իրար վրա դարսած հեռագրերն
գրությունները մտնում էին այցելուի աչքը։ Արամը բռան մեջ
առավ դրանք, բարձրացրեց ու թափ տվեց։
- Դե, արի, ինքնուրո՜ւյն եղիր,— վրդովված խոսեց ն ա ։ –
Բոլոր կողմ երից կարգադրում են, պահանջում...
— Ովքե՞ր են այգ կարգագրողներր, — խոսակցությունը շա­
րունակելու համար հարցրեց սրբազանը։
— Հայոց նորաստեղծ կառավարության ներկայացուցիչ­
ները։ — «Հայոց նորաստեղծ կաոավարոլթյո՜ ւն»։ Ուրիշ պա­
րագաներում հենց միայն այս անունը հպարտությամբ կլցներ
սրբազանի հոգին։ Կա՜, վերջապես, այդ կառավարությունը,
հայն է՜լ արժանացավ նման բախտի։ Բայց այգ ի՞նչ հայկական
կառավարություն է, որ իր կյանքն սկսում է հակահայկական
կարգադրություններով ու պահանջներով։ — Բոլորը միակամ ու
միաբերան նո՜ւյնն են ասում, զինադաղա՜ րն է ազգի փրկու­
թյունը։ Պետք է դադարեցնե՜լ պատերազմը և ենթարկվե լ Բա–
թումի դաշնագրին։
- Ւսկ եթե այդ դաշնագրով ծախվել է նույնիսկ մեր վեր­
ջին մի բռաչափ հողի կե՞սը, — թնդաց Գարեգին եպիսկոպո–
ա
 սը։ — Ւ՞նչ է, այն է՞լ տանք թուրքին։ 9ա ամոթ չունե ն տյդ
((հայոց նորաստեղծ կառավարության ներկայացուցիչները).,
չե՞ն վախենում ազգի դատաստանից
— նրանք գտնում են, որ դա է միակ փրկությունը։
— նրանք գտնո՜ւմ են, — ափերից ելավ սրբազանը։ — նրանք
իրենց սեփական գլուխները թող պատերին զարկեն։ Նրանք,
ահար, այդքան բան կարող են անել։ Ւսկ ի՞նչ է մտածում Արա­
րատյան երկրի միանձնյա տերը։ Արամ Մանուկյանն էլ խո­
նարհաբար պիտի ենթարկվի՞ նրանց ազգակործան կարգադրու­
թյանը։
— Է՜> սրբազա՜ն, սրբազա՜ն, — հուսահատ - խոսեց Արա­
րատյան երկրի Ազգային խորհրդի նախագահը։ Թղթերը ճմռթվել
էին նը ա ջղաձգված բռան մեջ։ — Որպես հայ մարդ որոշում­
ներ եմ հանում, անխախտ ու անսասան վճիռներ, և հետո կու­
սակցական գործիչը գլուխ է բարձրացնում ներսս ու ոտքի տակ
է տալիս ամեն ինչ...
Սրբազանի մանր ու բարի աչքերը կլորացան, թռան ճակա­
տին։ Ինչպե՞ս թե «որպես հայ մարգ».,, ապա «կուսակցական
գործիչ»... Ուրեմն, սրանք տարբե՞ր բաներ են, հակոտնյա ,
իրար մեր ժո՞ղ... Ի՞նչ նորություն է, որ եկավ իբրև պատիժ և
դարձյալ տնկվեց այս չարչրկված ու տանջահար հայ ազգի
ճանապարհին։
— Եվ այդ քեզանի՞ց եմ լսում, Արամ Մանուկյան, — զար­
մանքից շվարած խոսեց Գարեգին սրբազանը։ — Այն էլ մի ժա­
մանակ, երբ քո վճռականությունի՞ ց է կախված ազգի բ ա խ տ ը ։–
Ուզես, կասես՝ շարունակեցե ք հաղթական պատերազմը, թու­
լացած ու նահանջող թշնամուն դո՞ւրս քշեցեք մեր հողից... Եվ
ուզես, կասես՝ ենթարկվեցե՞ք Բաթոլմի խայտառակությանը,
վզներգ պահեցե՞ք թշնամոլ յաթաղանի տակ...
— Բայց ես ի՞նչ անեմ, սրբազան, ահա նրանք՝ իմ կուսակ­
ցական ղեկավարները, կառավարությունը և սպարապետը, բո­
լորը միաբերան ու միակամ նույն կարգադրություններն են
անում, — և նորից բոան մեջ ճմռթած թափ տվեց հեռագրերի ու
գրությունների կապը։ — Դու իմ փոխ ար են ի նչ պիտի անեիր։
Իմ կուսակցության...
— Դե՞, բավակա՞ն է այդ կուսակցության անունով բերանս
փակես, — գոռաց սրբազանը, մեկ էլ հասկացավ, որ դա ավե–
լորդ էր. վերջապես, չորրորդ դարո ւմ չեն հանդիպել մի հո­
գևորական գործիչ ու մի աշխարհիկ իշխանավոր, որպեսզի անի­
ծեն իրար, և այդ անեծքը դաջվի հայոց հետագա ամբողջ պատ­
մության ճակատին։
Արամն ավելի խեղճացավ, քան զարմացավ իր համար շատ
հարգելի մարդու պոռթկումի վրա։ Նա համողված էր, որ այդ­
պիսի մարդիկ զուր տեղը դուրս չեն դալիս հ ավասարա կշռու–
թ ։ ան ու պատշաճի սահմաններից։ ԵւԼ փորձեց մեղմել, հան-
գր ստացնել նրան։
Սրբազանը մեղմացած խոսեց, և Արամը հասկացավ, որ
նրա խոսքն ուղղված է ոչ միայն իրեն՝ իբրև կուսակցության
շարքային կամ ոչ շարքային մի անդամի։
— Ես չգիտեմ՝ դուք ձեր կուսակցության ո ր գործով պիտի
հպարտանաք և որի համար ամաչեք, — հանդարտ ասաց մի տ ն֊
գամից իրեն տիրապեւոած հոգևորականը։ — @այց կա մի պա­
րագա , որը հիշելիս ամեն անգամ ինքս ամաչում եմ որպես հայ։
— Ո՞րն է այդ պարագան։
— Ձեր համագործակցությունը երիտասարդ թուրքերի հետէ
Դուք նրանց օգնեցիք ոտքի կանգնեէՈլ, քայլել սովորեցրիք՝ ոչ
մի տեղ չխնայելով ձեր բարոյական, քաղաքական ու նյութա­
կան օժանդակությունը։ Նրանց օգնեցիք՝ դաոնան երկրի տերը,
որպեսզի այդ երկրում օրը ցերեկով, աշխարհի անպատկառ աչ­
քի առաջ կոտորեն մեր ազդը։
— Նրանք խաբեցին մեզ, սրբազան,— զողացող ձայնով
փորձեց արդարանալ Արամըէ— Նրանք նենգորեն մեզ խաբեցին՝
խոստանալով ամեն տեսակ բարեփոխություն մեր ազգի համար։
— ԱյոՀ, նրանք այդպիսի խոստումներ տալիս էին ամեն
քայլափոխին՝ միաժամանակ չմոռանալով իրենց համար ամե­
նակարևոր պայմանը, որ մեր ազգն այդ բարեփոխությունները
վայելելուց առաջ դառնա օսման, մոռանա իր ազդն ու հավա­
տը։ Սա հո գաղտնի՞ք չէր։ Եվ այսօր նրանց պայմանագիրն էլ
այդ է նշանակում։ Ւսկ դուք ստորագրել եք այդպիսի պայմա­
նագրի տակ և ազգը քշում եք նոր ստրկության։ Ա յս չէ քո
հին կուսակցության ու նոր կառավարության գործը։ Եվ հետո էլ
սսյարապետի անունն ես տալիս։ Հասարակ մարդու ողորմ ելի ու–
թյունը կարելի է բացատրել։ Նույնիսկ հոգևորականի ու ամեն
տեսակ պաշտոնյայի... Սայց զորավա րը մորթապաշտ։ Էլ ինչո՛ւ
զարմանալ, որ վարակն անցել է Ազգային խորհրդին։
Ասաց ու թողեց, մեծաքայլ հեռացավ։ Կարճ ոտքերի մեծ-մեծ
քայլերով։ Եվ այդ պահին նա հսկայի էր նման։ Իսկ մեծամար­
մին Արամ Մանուկյանը կծկվել֊ փ ոքրացել էր։ Փոքրացել էր
Հսկայակերպ այն մարդը, որին առյուծ էին համարում իր դա–,
սակիցներն ու ճանաչողները։ Կուսակցական կաղապարի մեջ
կո՞ւչ էր եկել հայ մարդը։
Սրբազանի գնալուց հետո Արա մը փակվեց իր առանձնասեն­
յակում և տրվեց դառը մտածումներին։ Ամենից առաջ նրան
տանջում էին սրբազանի խոսքերն իր կուսակցության մասին։
,Այս ո՞ւր ենք հասել, որ հայրենիքի դատին ու ճակատագրին
նվիրված գիտունը անարգված է համարում մեր գործն ու վար­
քագիծը, — ինքնա քննում ի ցավերի մեջ տապակվում էր Արամը՝
իր կուսակցության հին գործիչը։ — Մի՞թե ծերացել ենք որպես
ապրող մարմին, և հնացել են մեր նպատակներն ու երազանք­
ները։ Սայց ինչո՞ւ այսպես շատ և այսպես անուղղելիորեն։
Գուցե ամբողջ մարմինը մեղք չունի, ևնրա առանձին թջիջ~
նե՜րն են մեղավոր...X։
Այստեղ նա հիշեց զավեշտական թե ողբերգական մի դեպք։
0՚ ի ֆւիսի3 Ալեքսանդրապոլ էր ժամանել նորաթուխ քաղաքա–
զլուխ Ալեքսանդր Խատիսովը և, ըստ երևույթին, կենտրոնական
Ազգային խորհրդի հանձնարարությամբ, եկավ նաև Երևան՝ տե­
ղի գործերին ծանոթանալու։ Արամը հասկանում էր, որ ասել են՝
դնա՛, տես Արարատյան երկրում ի՞նչ է անում այդ ինքնագլուխ
դիկտատորը։ Խատիսովը միայն մեկ օր ներսուդուրս արեց
թսսոց-փսսոցով ու խուլ տրտունջներով, և երբ Արամը փորձեց
իմանալ այգ խոզ դժգոհոլթյան պատճառը, նա պարզասրտո­
րեն բացատրեց. յ
— Տնաշե՜ն, — ասաց, — ո՞նց եք յոլա գնում ալս անդրջըր–
հեղեղյան պայմաններում, կոյուղի չկա ո՜չ այստեղ, ո՜չ այն
ջրի տարած Ալևքսանդրապոլում։
Էոլրջ, ծանրումեծ, մռայլադեմ Արամը հանկարծ բռնվեց
քրքիջի վարակով, գլուխը ետ նետած, վեր-վեր անելով ծի–
ծազեց֊ ծ իծաղեց և երբ դադարեց, աչքերից արտասուք էր հո­
սում։ Իսկական արտասուք։
 . — է է ես Լուրջ բան եմ ասում, դու էլ քեզ քրքիջի ես «ա–.
լիս։
Հառաչեր Արամը և ձեռքերն իրար ագուցելով* գրեր ծընկ–
ների արանքում, մարմնով օրորվեց»•«
— Նոր եմ հիշում, իսկապե ս չկա, — առավել ծանր հառա­
չեր։ — Ւսկ նկատե՞լ ես, որ մարդիկ բան չեն ուտում, և աչդ
կոյուղու կարիքը համարյա չկա։ Մարդիկ անոթի են առավոտից
իրիկուն։ Ոչ միայն գաղթականները, այլև տեղացի հասարակ»
աշխ ատ ավոր մարդիկ... Եվ գաչուս օրից նրանք են իմ ուշքն
ու միտքը։ Կոյուղու բացակայությունը չեմ նկատել• ես ի նչ հ ի ֊
յՏարն եմ եղել«««

- երեկոյան ընդհանուր ժողովի էին հավաքվել Ազգային խոր­

հուրդը, Հատուկ կոմիտեն ու Զինվորական հանձնաժողովը և
գործող բանակի ներկայացուցիչներին պիտի տային իրենց
պատասխանը՝ շարունակե՞լ հաղթական կոիվը, թե՞ ետ քաշվել
հայ զինվորության արյամբ նվաճված դիրքերից, որպեսզի թուր­
քը նորից ոտքի տակ տա Արարատյան երկրի հողն ու պա տիվը։
Այնտեղ ևս կաղապարը խեղդել էր հայ մ արդուն։
Սարդարապ ատի ռազմ աճակատի . հրամ ան ատ արը գլխաբաց
աղերսում էր թույլ տալ, որ զորքն առաջ շարժվի։
— Թուրքերը դատարկում են ԱլեքսանդրապՈլը։ Նրանք շեն
կարող դիմադրել։ Ոարձր է հայ զինվորության ոգին։ Առանց
մեծ դժվարություններ հաղթահարելու, մենք շուտով Կարս կհաս­
նենք, և մերը կլինեն Արա քսը, Արարա տը***,— բացատրում
էր Դանիելբեկ Փիրոլմյանը։
Սակայն ոչ ոք չէր ուզում լսել։ Նրա մարտական ձայնը չԼ,՝>
թափ անցում կաղապարները, որպեսզի հաս ներ հայ մարդկանց։
Մանավանդ, որ այդ կաղապարները հիմա զրահավորված Լին
պահպանիչ թղթերով, որոնք եկել էին Թիֆէիօից, Ոաթումից և
Հայոց անհասցե սպարապետից։
— Հարգե՜նք մեր նորաստեղծ կառավարության հրահան-
գը, — դահլիճն էր գոռում։
Ւսկ քաղաքային դումայի նախագահ Ար մենակ Թոշյանը,
իբր, Սարդարապատի հերոսի նկատմամբ տածած անհուն հար­
գանքից ու հոգատարությունից, գտնում էր, որ խաղաղությունը
ձեռնտու է նաև իրեն՝ Դանիելբեկ Փիրումյանին։
— Մենք մտահոգված ենք նաև ձեր երկու որդիների ճակա­
տագրով, զորավար,– ասաց նա։ — Բաթումի դաշնագիրն է,
որ նրանց ձեր գիրկն է վերադարձնելու։
— Իսկապե ս, ձեր զավակնե՜րը, — խոշյանին արձագանքե­
ցին տարբեր չարքերից, և այն տպավորությունն ստացվեց, թե
այգ րոպեին բոլորը մի հոգս ունեն միայն՝ զորավ արի երկու զա~
վակներին տեսնել իրենց հոր սիրասուն գրկում...
Եվ զորավարը, որ եկել էրք որպեսզի ճակատի կռվելու պատ­
րաստակամ ությունը հաղորդի հայոց բախտի տերը դարձած
այս դահլիճին, դառնացավ, դիվոտվեց այդ սուտ բարեպաշտու­
թյան դեմ։
— Ես ցնցված եմ ձեր.,, ձեր այդ... հոգատարությունի՜ց, —
ասաց խեղդվելով, ցավից ու սիրտը փոթոթող զայրույթից եռա­
լով։ — Խե ղճ մարդիկ, — ասաց, — խդճո ւկ արարածներ։ Դուք
ազգը մատնում եք թուրքին ի կեր և ուզում եք հավատամ, թե
մտածո՜ւմ եք իմ զավակների մասին,
Հետո նա արգահատանքով հայացքն անցկացրեց նստած­
ների վրա, վերջին անգամ նույն հայ՜ացքով շանթահարեց գլուխն
առջևի թղթերին խոնարհած Արամ Մանոլկյանին և դուրս եկավ>
Չէր հիշում՝ ո՜ւր էր թողել ճերմակին։ Փորձեց հիշել և իզուր
հիշողությունը լարլարելով քաղաքից դուրս եկավ։
Հունիսյան պայծառ գիշեր էր։ ճանապարհին հանդիպում էին
մարդիկ, որոնք սայլերով ու գրաստներով բեռներ էին փոխադ­
րում։ ճամփեզրերի արտերոլմ հնձվորներ կային, որ լուսնյակի
լույսով հունձ էին անում։ Երևի վստահ չէին, թե պատերազմը
հեռացել է, և հասած արտերն այլևս չեն տրորվի կռվողների
ոտքերի տակ։
Մինչև հրամանատարական կետը երկար ճանապարհ կար,
և որքան էլ քայլերն արագացներ, առավոտյան հազիվ էր տեղ
հասնելու։ Մտածելու, ստեղծված վիճակը քննելու և անելիքը
որոշելու ժամանակ շատ ուներ։ Հաճախ դուրս էր գալիս բանուկ
ճանապարհից և քայլում էր արտամիջյան կածաններով, խիտ
ու ցանցառ թփերի միջով։ Այդպիսի դեպքերում նրա համար
կողմնացույց էր Արարատը, որ աստղալույսով ողողված կ ա ն գ ֊
նել էր հորիզոնում և իր հպարտ հանգստությամբ տրամադրում
էր Լրջության, խոհեմ քայլերի։ Եվ նա աստիճանաբար մ ոռացավ,
ավելի ճիշտ՝ անթափանցիկ մի քող քաշեց այն ամենի դեմ, որ
թողել էր ետև, Երևանում, ազգային կոչվող, բ այց ապազգային
ու վատշվեր այն դահլիճում։ Նա հիմա պահպանիչ նշանաձողեր
էր փնտրում ուրիշ տեղ, իր ապրած կյանքում, իր անցած ճ ա մ ֊
փա ներին։ Սակայն դիմացը վեհորեն կանգն ած Արարատը թույլ
չէր տալիս հայացքն ու միտքը հեռացնելու իրենից։ Եվ նա հ ի ֊
շեց առաջին հանդիպումը, առաջին այն խոհն ու երազանքը, որ
պարուրել էին իր մանկական հոգին։ թեմականում առաջին տ ա ֊
րին էր սովորում։ Օդը չիքն էր ազգային ցավերի ու տաոա֊
պանքների մրմուռով, որի դեմ բարձրացել էր Քաֆֆու և Գամաո
Քաթիպայի ազատատենչ ոգին.

^Ա րդյոք գտ լո*ւ է մի օր, ժա մ ա նա կ

Տես նել Մասիսի գլխ ին մի դրոշակ,
Որ ամեն կողմից պանդուխտ հայազգիք
Դիմեն դեպ յուրյանը սիրուն հայրենիքն։

Երակված արտասանում էր տեր Համազասպ վարժապեաը։

Աշակերտները կլանում էին նրա բառերը, երազում էին և գիտեին,
համոզված էին, որ իրե նք պիտի մոտեցնեին այդ օրը, այդ
ժամ անակր։
Տարինե ր են անցել> տասնամյակնե՜ր։ 9այց ի՞նչ է փոխվել։
Ո ւր է այն դրոշակը, որ պիտի ծածանվեր Մասիս֊ Արարատի
գագաթին և աշխարհի մոլոր ճամփաներով տուն հրավիրեր իր
տարաբախտ ու պանդուխտ զավակներին։ ՜
Առավոտը բացվում էր արդեն։ Հուրհրատում էին Արարատի
գագաթները։
Նա հոգնած, մշուշոտ աչքերով նայեց առաջ, նայեց վեր, և
Մեծ Արարատի գագաթը ճեղքված ոլ թեք հարթությամբ հան֊
կարծ նրան երևաց իբրև մի վիթխարի նահատակ, որի վրա
ոտից֊ գ լուխ լայնածիր ու ոսկեհուռ ծածկոց են փռել։
Տրորեց աչքերը, նորից ու զգաստ նայեց։ «Աստվա՜ծ իմ,
այս ի նչ եմ տեսնում։ Մի թե Արարատն էլ*,*»։ Եվ փղձկաց»
ափերով ծածկեց անզսպելի արտասուքից այրվող երեսը։
 Երբ ձեռքերը ետ տարավ, ուրիշ պատկեր էր արդեն• հզոր ու
հպարտ, ազատ ու սիգապանծ կանգնել էր հայոց ծննդի, հա­
զարամյա դժվար կենսագրության վկան, հայոց հարատևումի
ապավենն ու խրախույսըէ
— 0", մեղա՛, լեռնացած մեր սրբություն, — բարձրաձայն»
արդեն ոգեպինդ խոսեց զորավարըէ— Դու կաս, և մենք պիտի
ապրենք քեզ հետէ
Գրակա&–<յեւլարվ&էււոակսւՏ ՏրսււոարակությօւՏ
ՐԱԳՐԱՏ ԱՐՇԱԿԻ ՈԻԼՈԻՐԱԲՅԱՆ
ՍԱՐԴԱՐԱՊԱՏ
Վեպ

ՏտրբՅյ ձբաՅսօտ»՝) ^ ^ 6 յՀ58«

Օ ծԲ Ջ ձԲ ծՈ ճւ
Բ օ « յո
^ Յ ^ Յ ր 6 .Ոհ018 Օ « Շ 0 8 6 է Յ « Յ է 1 ՐքԱԱ»
(հ ճ Յ թ « Ո » 0 « 0 « ՈՅեՈէշ)
ՏքՏՈՅ», 1988

հմ ր . վարիչ՝ Լ ■ 8՛. ՝1ար6|ւկյան

Խմբագիր՝ Մ . Ս. Ր*երէ|յւսն
նկա րին Ջ>ր Դ. Աֆւփկյան
Գեղ. խ մ բա գիր՝ Դ . Խ. Գ յո ւ|ա մ ֆ ր յա ն
Տեխ . խմ բա գիր՝ Ս. Գ. ՇաՏվերդյաՏ
Վերստուգող սրբա գրիլ Ս. Վ– Ա ։լա տ յա 6
Մեր նպատակն է հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը,
առաջացնել հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությունը, և կոտրել
բոլոր այն կարծրատիպերը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Գիրքը լուսապատճենվել և համացանցում է տեղադրվել Գրքամոլ Նախաձեռնության

կողմից:

Բոլորիդ կողմից սիրված «Գրքամոլ»-ը մեկնարկել է մի նախաձեռնություն, որի

նպատակն է համացանցում էլեկտրոնային տարբերակով տեղադրել բոլոր այն գրքերը,
որոնք սիրված են հայ ընթերցասերների կողմից և ցանկանում են դրանք ընթերցել նաև
էլեկտրոնային տարբերակով: Ժամանակի ընթացքում մեր կողմից համացանցում
կհայտնվեն բոլոր այն գրքերը, որոնք մինչ այս ձեզ համար եղել են դժվար ձեռքբերելի:

Գրքամոլը, ունենալով իր ուրույն տեղը ընթերցասերների հարթակում, իր առջև

նպատակ է դրել հասարակության մեջ բարձրացնել սերը դեպի ընթերցանությունը,
առաջացնել հետաքրքրություն դեպի դասական և արդի գրականությունը, և կոտրել բոլոր
այն կարծրատիպերը, թե այսօրվա հայ իրականության մեջ ընթերցողներ չկան:

Սիրելի՛ ընթերցողներ, մենք շատ ուրախ կլինենք, եթե կլինեն մարդիկ, ովքեր
կցանկանան օգնել մեզ այս Էլեկտրոնային գրքերի
հանրօգուտ գործում:
պատրաստման և մեր կայքում դրանք տեղադրելու հարցում մենք չունենք որևէ շահ և
չենք չհետապնդում որևէ եկամուտ, բացի հայ և արտասահմանյան գրականությունը
հայ ընթերցասերներին հասանելի դարձնելուց, և մենք բաց ենք բոլոր նվիրյալ ու օգնել
ցանկացող մարդկանց համար: Եթե դուք ունեք լուսապատճենահանման սարքեր, և
ուզում եք միանալ մեր կողմից ձեռնարկվող գործին, ապա գրեք մեզ grqamol@gmail.com
հասցեով:

Շնորհակալություն, որ հետևում եք մեզ: Ցանկանում ենք բոլորիդ հաճելի

ընթերցանություն:

Գրքամոլ Նախաձեռնություն
URL: www.grqamol.am, e-mail: grqamol@gmail.com

Since 2012 © Grqamol. All Rights Reserved.