B~BL~YOGRAFYA

Sibirya'da Ongon Kültü tetkik edilen ongon meselesi bizim ilmi

D, K. ZELEN~N. Kult ongonov el Sib1re. edebiyat~m~ zda ilk defa rahmetli Ziya
Perejitki toternizma v ideologii sibirskix Gök Alp taraf~ndan bahis konusu edil-
inorodt~ev. Moskova-Leningrad 1936,s. mi~ti. Onun fikrine göre ongon kelimesi
436, resim 84. (Ilimler Akademisine eski O~uzcada totem demektir. (Türk
ba~l~~ Antropologi, Arkeoloji ve Etnogr. medeniyeti tarihi, s. 46 ). Son yap~lan
Enstitüsü yay~ nlar~ ndan XIV. kitap) ara~t~ rmalar göstermi~tir ki ongon keli-
mesi eski Türklerce mechuldii; eski
Türk tefekkür tarihini çok yak~n-
Türkler ongon kelimesi yerine, bu
dan alâkadar eden ~amanizm ve onun
günkü Altay-Yenisey ~amani Türkler
men~ei mevzuuna dair son senelerde
gibi, t5s-t5z kelimesini kullan~ rlard~ , ki
Sovyet- bilginleri taraf~ndan ilmi dergi-
men~e, esas, as~l demektir. Ongon ke-
lerde çok önemli etiidler ve müstakil
limesinin Türkler aras~ na sokulmas~~
eserler ne~redilmi~tir. Sovyet folklor-
Mogol istilüs~ndan sonra, bilhassa
eular~ , bu sahada çal~~an bilginlerin
Re~id-ud-Din'in • Cami-it-Tevarih • i
önüne öyle çok ve yepyeni materyaller
vas~taeiyle , oldu~u muhakkakt~r •
koymu~lard~r ki Radloff, Verbitskiy,
Çuva~lar~ n eski dinlerinden kalma
Katanov ve ba~kalar~~ gibi tiirkologlar~ n
yerel' ve töri terimlerinin eski tiirkçe-
toplad~klar~~ materyaller bunlara naza-
deki :dik izek ve töz terimlerinden
ran pek az görünür, Toplanan mater-
ba~ka bir ~ey olmad~~~ n~~ Zelenin de
yallar üzerine yap~lan ara~t~rma ve in-
kaydetmi~tir (S. 399), ki ~üphesiz hak-
celemelerin büyük bir k~ sm~~ Sovyet-
l~ d~r. Çuva~~dilinin rotatizm'i ve di~er
lerin resmi içtimaiyat ve tarih okulu-
fonetilc hususiyeti eski türkçedeki ~d~k
nun ileri sürdü~ü basma kal~p naza-
ve töz kelimelerini yereh ve töri ~ekil-
riyelere göre yap~l~ yorsa da çok ciddi
lerine soknu~~ tur. Görünüyor ki Türkler
eserler de az de~ildir. Profesör D. K.
pek eski zamanlarda, muhtelif lehçelere
Zeleninin bahis konusu etmek istedi~i-
ayr~lmad~klar~~ ça~larda, Mogollar~n
~imiz Sibirya'da ongon kültii. Sibirya
ongon dediklerine töz demi~lerdir. Mo-
kavirnlerinin ideolojisinde totemizmin
golca ongon kelimesinin çagatayeaya
kal~nt~lar~~ adl~~ kitab~~ bilhassa dikkate
ancak arma ve damga manasiyle al~n-
de~er bir eserdir. Zelenin dinler ve
m~~~oldu~unu görüyoruz. talim kültürü
muhtelif inanmalar~ n tarihi ve men~eleri
çevresine girmi~~olan çagatayl~lar için
meseleleri üzerine yazd~~~~eserlerle ta-
~amani Mogollar~n « ongon • teriminin
n~nm~~t~ r. Müellif bu eserinde Sibirya
mana de~i~tirmesi pek tabii idi. Bu
kavimleri aras~ nda yayg~n olan ongon
kelimeyi • ong- • kökünden • -gun »
veyahut tös denilen « feti~~» lerin men-
ekiyle te~kil edilen tiirkçe kelime diye
~eini, mahiyetini, muhtelif kültür mer-
halelerinde geçirdi~i istihaleleri bahis
1 Bk. Abdalkadir Inan. Ongon ve Tas
konusu etmi~tir.
kelimeleri hakk~ nda(Türk Tarih, Arkeologgo
Prof. Zelenin'in bu büyük eserinde oe Etnog. Dergisi, 1934. Il S. 274-285)
312 B~BL~YOGRAFYA
izah etme~e çal~~anlar varsa da hiçbir
ilmi loymeti olm~ yan halk etimolojisin-
den ibarettir.
Mogollar~ n «ongon», ~amani Türk-
lerin « taz » yahut « eren » dedikleri
nesne hayvan veya insan ~eklindeki
cput» lard~. Bunlar a~aç, ta~, kemik,
maden, ot, hatta çamurdan kabilenin,
ac~yan, oban~n ve oca~~n koruyucu
'ruh' u nam~ na yap~l~ rd~. Ayin zama-
n~ nda bu « put • lara yemek verilir ve
suçu ( libation ) saç~ l~ rd~. Prof. Zelenin
i~te bu ongon költirnil tetkik etmek-
tedir.
Zelenin eserini 8 k~ sma ay~rmi~t~r:
I. hayvan ~eklindeki (zoomorfik) t~ bbi
ongonlar ( S. 6-74 ); II. avc~l~ k ongon-
lar! (S. 75-110 ); ili. ongonlar~ n tote-
mik men~ei ( S. 111-249 ); IV. insan
~eklindeki ( antropomorfik ) ongonlar
( S. 250-287 ); V. çobanl~ k ongonlar~~ ve
~z~k'lar ( S. 288-336 ); VI. adak ( voti-
vus ) lar ( S. 336-351 ); VII. ~amanizm
ve ongonlar kültii ( S. 352-398 ); VIII.
Çuva~lar~ n gereh'i (S. 399-405 ). Bib-
liyografya ve resimlerin izah! ( S. 406
422 ). Frans~zca hülisa ( S. 423-434).
Mufassal fibrist ( S. 430-436 ).
Milellifin istifade etti~i 237 kitap
ve rnakalelerden 82 si Sibirya, do~u
Avrupa ve Orta Asya Türk kavimleri-
nin Folklor, Etnografya, Tarih ve Ar-
keolojisine dair yaz~ lan eser ve etütler-
dir.
Ongonlar~ n men~einin totem ol-
du~u prof. Zelenin' den öncede birçok
etnolog ve sosyologlar taraf~ ndan ileri
sürülmü~tür. Houtsma da O~uz boy-
lar~~ hakk~ nda yazd~~~~ bir makalesinde
ongon» lar~ n totem olabilece~ini kay-
detmi~ti 2 . Kam ( saman ) lar~ n ilk ve
ba~l~ ca vazifeleri tedavi oldu~una dair
miltalaas~~ da yeni bir nazariye de~ildir.
2 Kouts~sa. Dia Ghuser~stamme (WZKM,
1888, 11, ash. 229-231)
Bununla beraber miiellifin bu iki nok-
tadan hareket ederek Sibirya ~amaniz-
mine, di~er iptidai kavimlerin inanma-
lar~ na dair toplanan materyallar~ , tarihi
eserlerdeki kay~tlar~ , bütün Avrupa -
Asya ( Euroasie ) k~tas~ nda yap~ lan ka-
z~tlarda elde edilen maddi kültür kal~ n-
t~ lar~n~~ ve yüksek kültüre malik kavim-
lerin folklorunda miistahase halinde
ya~~yan hurafeleri inceden inceye tet-
kik neticesinde tarihten önceki Sibirya
totemizm devrini nazari olarak göz
önüne getirme~e (reconstruire) çal~~m~~~
ve bugün ya~ayan birçok inanma ve
ödetlerin men~eini izah etmi~tir.
Zelenin « ongon kültü » niin tetki-
kinde terim olarak Mogolca « ongon »
kelimesini ald~~~~halde, hareket nok-
tas~~ olarak Yenisey irma~~~havzaa~ n-
da ya~ayan K~ z~ l Türklerinin « töz
kültü . nû al~ yor. Çünkü bu kavmin
« töz » leri hep hayvan ~eklinde (zoo-
morfik) oldu~undan di~er kavimlerin-
kine nazaran daha eski say~ lmaz!
gerektir.
Ilk « ongon» lar totem say~ lan
hayvanlar~ n iskeleti, derisi, kafatas~ ,
bilhassa tulum halinde yüzülüp içi dol-
durulan derisi idi. Bu « ongon» un içe-
risinde totem hayvan~ n ruhunun otur-
du~una inan~ l~ rd~ . Sibirya «ongon» la-
r~nda bunlar~ n hepsi görülmektedir.
Sibirya ongonlar~ n~ n ba~l~~a vazi-
feleri hastalar~~ tedavi, aylarda yard~ m
ve ev hayvanlar~ n~~ korumakt~ r. Fakat
en eski devirde « ongon » yaln~ z hasta-
lar~ n tedavisi için meydana getiril-
mi~tir.
iptidai insan~ n zihniyetine göre o
veya bu hayvan insanlara hastal~ k gön-
denirdi. Bu zihniyet insan kollektif-
lerini o veya bu cins hayvanlarla to-
temik ittifak tesisine sevketmi~tir. Dün-
yan~n muhtelif kavimlerinde belli ba~l~~
hastal~klar~ n adlar~~ hayvan adiyle ifade
 B~BUYOGRAFYA
edilmesi bu ilk devirlerin hat~ ras~ d~ r;
~neselâ köstebek, tavuk karas~ , y~ lan-
c~k, kanser (seretan) ~irpençe ve saire-
gibi.
Totemizmin men~ei meselesinde
Prof. Zelenin di~er ~~azariyelere naza-
ren F. B. Jovons'un nazariyesini tercih
etti~i anla~~ l~ yor. Hayvan ~eklindeki
ongonlardan sonra insan ~eklindeki
( antropomorfik ) ongonlar~ n men~eini
izah ederken müellif « totemin hayvan
~eklinde ceddii dld olarak kabul edili~i
muahhar devrin mahsulüdür » diyor.
Ona göre totem yani muayyen bir cinse
ve neve mensup hayvanlar ve nebatlar
ilk önce kollektifin ideolojik "müttefiki"
tasavvur edilmi~, « ittifak » ve « muka-
vele » nin ba~l~ ca maddesi o veya bu
cins hayvanlar hastal~ klardan koruya-
caklar, kollektif de o hayvanlar~~ koru-
yacakt~. Sibirya ongonlar~~ aras~ nda
hayvan ~eklinde olanlar~ ndan hiç biri-
nin ceddii (Ila say~ ld~~~~görülmemekte-
dir. Bu eski devrin hat~ ras~~ ancak
folklorda iz b~ rakm~~t~ r.
Totemin ceddii dld olarak tasavvuru
eenup iptidal kavimlerinde uzun müddet
ya~ad~~~~halde ~imali ~arki kavimlerinde
unutulmu~~olmas~ n~~ Zelenin ~öyle izah
ediyor:
Totemin ceddü âlâ say~ lmas~ na
sebep avc~~ kollektif azalar~ mn y~ rt~ c~~
hayvanlar taraf~ nda paralanarak veya
parçalanarak öldiirülmeleri olmu~tur. ipti-
dal zihniyete göre bu suretle ölen insan~n
ruhu o hayvan~ n içine giriyordu. Bunu
Sibirya folkloru isbat etmektedir. ~~te
bu inanma neticesinde « insan ~eklin-
deki « ongon » lar meydana geliyor ve
totemin ceddii dld tasavvuruna ideolojik
bir esas bulunnyor. Cenup m~ ntaka-
lar~nda y~ rt~ c~~ hayvanlar çok oldu-
~undan bu inanma devam edebiliyor.
Sibirya'da ve umumiyetle ~imali ~ark'.
Asya ve Avrupada y~ rt~ c~~hayvanlar
313
azd~ r. Ay~~ tehlikeli canavar de~ildir;
avc~~ kollektif kurt ile de pek erken
ba~a ç~ kabilmi~tir. Bundan dolay~ d~ r ki
Sibirya'da totemin ceddû dlâ say~ lmaz>
pek erken unutulmu~tur.
Totemin hastal~kla münasebeti
oldu~unu isbata çal~~an müellif bütün
delillerini folklordan al~ yor.
~lk devirlerde, hasta olan insan~ n
içine totemin yerle~ti~i zannolunurdu.
hastal~~a sebep olan bu totemi emmek
suretiyle ç~ karmak ilk tedavi usulüdür.
iptidai insan~ n totem veya ruhun
hastan~ n içine girip yerle~mesine inan-
mas~~ için reel esas gebelik hâdisesidir.
iptidai zihniyete göre gebe kad~n~ n ve
di~i hayvanlar~ n içinde canl~~ bir mal~-
luk oturabildi~i gibi totemin oturmas~~
tabiidir. Bu günkü Avusturalyal~ lar na-
zar~ nda « gebelik » hâdisesi totemle
alâkal~~ bir hildisedir .... Kad~ n saman-
lar~ n erkek ~amanlardan daha kuvvetli
say~lmas~ nda da iptidai totomik devrin
gebelik hâdisesini izaha çabalamas~ n~ n
büyük rolü olmu~tur.
Totemi emmelc suretiyle ç~karma-
n~ n tehlikeli oldu~u, yani hastal~~~ n
bula~t~~~~anla~~ ld~ktan sonra iptidai
insan totemin kendisine temas veya
onu merasimle kurban etmekle ona
hastal~~~~geri vermek çaresini bul-
mu~tur.
« Ongon » lar yap~ larak diri hay-
van totemin vazifesini almas~ na ra~men
halk tababetinde hastal~~~~hayvanlara
nakletmek âdeti son zamanlara kadar
devam etmi~tir. Kesilen kurban~ n yü-
re~ini hastan~n gö~süne koymak, has-
talar~~ hayvan derisisine sarmak, kös-
tebek hastal~~~na kar~~~köstebekle te-
davi etmek ve sair buna benzer emle-
~neler hep iptidai totomizm devrinin
kal~nt~ land~ r. S~cak deriye sarmak,
sonradan makul ( rationnel ) tedavi
314 B~BL~YOGRAFYA
olan timar ve kompris ( rifade ) nin
men~ei olumu~tur.
**. Miiellif ongonun avc~l~ k, hay-
van besleme ve ziraat sahalar~ ndaki
rollerini birer birer izah ediyor. istih-
sil tarzlar~n~ n de~i~meleri ve muhtelif
kültürlerin tesiri neticesinde bu kült'ün
ne gibi istihaleler geçirdi~ini göste-
riyor.
Nezir kurbanlar, ~d~k 3 lar, kur-
banlar~ n kemiklerini k~ rmadan gömmek,
yakmak, baz~~ parçalar~n~~ saklamak,
h~r~ stiyanlar~n votivuslar ~~ hep «ongon•
kültüniin muhtelif devrelerde ve kültür
merhalelerinde ald~~~~yeni ~ekillerden
ba~ka bir ~ey de~ildir.
Hastal~klar~n men~ei totem ol-
du~u tasavvur edilen devrin tefekkiir
tarz~ n~~ izah ederken Zelenin iptidai
kabilelerde ve sonra an'ane olarak
barbarl~k devrinde ihtiyarlar~~öldürme
adetinin men~eini izaha çal~~~ yor.
~ptidal kavimlerde ihtiyarlar~~ öl-
dürme adetinin s~rf iktisadi sebepler-
den, yani ihtiyarlar~ n klana veyahut
iptidai a~irete yük olmas~~korkusundan
ileri geldi~i dii~ünülürdii. Prof. Zelenin
bu adetin de ongon kültii ile s~k~~ ba~l~~
oldu~unu isbata çal~~~ yor ( s. 255-258 ),
3 Id~k kelimesi bu günkü Altay Yenisey
~amanl Türklerinde 'ongon. veya •ruh. için
sal~ veriler~~hayvand~r; ~zik ve ig~k telaffuz ulu-
Dur. i(irat-cii Türk. (1,63) bu kelis~eyi
sayle izah ediyor: 'Kutlu ve mübarek olan her
nesne; asl~nda sahibi için adak olarak sal~ verilen
hayvand~r. S~rt~na yüklenmez, satt~~ sat~lmaz ve
yana yolunmaz (k~rk~ lmaz). (Besim Atalay ter-
camesind• cilt I, a. 65). Idak'un 'sahibi. eski
devirlerde nezir ( adak ) adayan delil, bu hay.
yana binecek olan .ruh, d~r. Idak" ~d-„ k6künden
"ak. ekile yap~ lan partisiptir, • sel:verilen de-
mektir, as~l mana*: budur. • Mübarek. masas~~
ise son devirlerde ald~t~~manad~r.
Altay-Yenimy ~aman~~türkierde bu ke-
lime en eski manas~nda kulian~ l~r ( bak~m: ~~
Radloff-Katanov. Prober~~ IX, S. Verbitski 'Al-
tay-Alada* Türk dili sözlügil. !ak ve Igik
kelimeleri.)
Avc~l~ k devrinde tabi? ölüm yokdu.
Avc~ lar harpte veya ayda öldürüliirdii.
iptidai cemiyet tabii ölümü, yerle~me~e
ve kad~ nlar~ n avlara i~tirakten çekilip
karargahlarda kalma~a ba~lad~klar~~
zaman görmü~~ve ilk görenler kad~ nlar
olmu~tur. Hastal~ ktan ölenlerin can~ n~n
~erir bir ruh ve kötü e ongon oldu-
~una inan~ rlard~ . Te~kiliitl~~ kabile ha-
yat~~ ba~lad~ ktan sonra ideolojide tabii
ölümle gayri tabii ( harpde ve ayda )
öliimlerden hangisinin ~erefli ölüm ol-
du~u fikri mücadele halinde olmu~tur.
Kabile hayat~~ devri tabii ( yatakta )
ölümün ~erefsiz oldu~u fikrini eski av-
c~l~k devrinden tevarüs etmi~ tir. Ya-
takta ölmek kabile hayat~n~ n ilk mer-
halesinde, avc~ l~k devrinde oldu~u gibi,
yaln~ z ay~p ve utand~ r~ c~~ say~ lm~~t~ .
Sonra ihtiyarlar~ n yatakta ölümü men-
fur say~ lmas~~ ve öldürülmeleri Iiizumu
animistik ideolojide dayanak buldu:
Tabii ölümle ölen ihtiyarlar ölümlerine
sebep olan ve içlerinde yerle~ en kötü
ruh, zararl~~ « ongon • oluyorlar, kabile
ve h~ s~ mlar~na hastal~k ve di~er fela-
ketler gönderiyorlar diye bir inanma
yerle~ti. ihtiyarlar da kotii ruh olmak
istemiyorlar ve öldiirülmelerini talep
ediyorlard~ .
Te~kilitl~~ kabile hayat~~ kurulup
önemli telcarniil safhalar~~geçirdikten,
i~~bölümleri meydana geldikten sonra
tecrübe görmü~~ya~l~~ insanlar~ n kabile
için faydal~~ unsur oldu~u anla~~l~ yor.
Menk~ belere göre, ihtiyarlar~ n öldürül-
mesi adetinin kald~ r~lmas~ na onlar~ n
kabileyi tecrübeleriyle felaketlerden
kurtard~~~~sebep olarak gösterilmek-
tedir. Bu menk~beler, peder sahi kabile
te~kilat~n~ n ilk kurulu~~devrinin ideolo-
jisini aksettirmektedir-
ihtiyarlarin, yani büyük babalar~ n
hiikimiyeti devrinde ceddü ald kültü
meydana gelmi~tir: Bu kült yine eski
«Ongon• kültü ile kar~~t~r~lm~~t~r.
 BIBLIYOGRAFYA
Ongun kültüntin ceddü cid kültü
devrinde birbirine kar~~t~ r~ ldtk~ n~~ Prof.
Zelenin faydalanamad~~~~Türk menk~ -
belerinde de tesadüf ediyoruz. MeseU
ceddü a/d say~ lan O~uz Han okullar~ na
her Boyun ni~an~~ olarak bir ku~~ve hisse
...larak hayvan~ n muayyen azas~ n~~ tayin
ediyor ki göçebe imparatorluk devrinde
eski klan Ongonlar~ n~ n ni~an, damga
ve kabilelerin mevkilerini, av ve gani-
metler üzerindeki haklar~ n~~ tayin eden
kaynak vazifesini ald~~~n~~ görüyoruz.
Mogol Imparatorlu~u devrinde bu mo-
tif Cengiz Hana dair söylenen türk
menk~ belerine giriyor. Cengiz Han on
iki Ba~kurt kabilesine ni~an olarak
on iki ku~~vermi~~4 imi~.
Bu ananenin son zamanlara kadar
ya~ad~~~ n~~ Mehmed Selim bin i~mehmed
Omidbay'~ n inanarak yazd~~~~ ~u sa-
t~ rlardan anlayoruz :
« Rus memurlar~~ bizi s~ lc~~t~ r~ yor-
lar, cevrii-cefa ediyorlar. Da~lar~ m~ z or-
manlar~ m~ z elimizden gidiyor... diye ko-
nu~urken önüme, me~c a~ac~ ndan, bü-
yük bir kartal dü~tü ve öldü. Gençlere
dedik:
— « Ey oklanlar nice senedir bu
orman~ n elimizden ç~kmamas~~ için u~-
ra~t~k. Fakat bu kartal~ n Merck önü-
müze dü~mesi orman~ m~ z~n elden ç~k-
mas~ na all~ mettir. Çünkü ceddü abimiz
Mayk~~ bey kabilemize ni~an olarak kar-
tal~~ vermi~ti. Kartal öldü, orman~ m~ z-
da elden gidecektir» («Yadigar» Kazan
1897, s. 57).
Mehmed Selim medresede ikmili
tahsil etmi~~ve ayn~~ zaman Rus gimnaz-
yumunu bitirmi~~bir ba~kurd beyi
oldu~u halde ananeye göre K~ pçakla-
4 Dezion-i nerl-1 Çingar Han oe Merak
T~mar (Halfin nesri) Kazan, 1819, Sah. 51-52;
Paris National Bifl. Suppl. Ture No. 143, varak
16 • - 17 b.
315
r~ n ceddü alim say~ lan Mayk~~ beyin
kendi kabilesine kartal' ni~an olarak
verdikine ~nanm~~t~ r. Bu folklorda Zele-
nin «Ongunlar~ n vazifelerinden biri fal
açmak. (s. 242) dedi~ini teyid edecek
unsur da mevcuttur.
Umumiyetle ideoloji çok muhafa-
zakiird~r; istihsal tarzlar~ n~ n tekimül
ve inki~af cereyan~ n~~ takip edemez. Bu
günkü ~amanizimde ve kültür merkez-
lerinden uzak yerlerde ( hatta kültür
merkezlerinin yan~ ba~~ nda ) ki halk ta-
bakas~~ içinde müstahase halinde ya-
~ayan öyle adet ve inanmalar vard~ r ki
totemizim devrinin kal~ nt~ lar~~ oldu-
~unda ~üphe yoktur. Mesela vacip
kurbanlar~~ süslemek Istanbul gibi kül-
tür ve koyu islam merkezlerinde bile
devam edip duruyor ki, Altayl~ lar~ n
ruhlara sevdirmek için :s~k lar~ n~~ süs-
lenmelerinden ne fark~~ vard~ r?
i~te Zelenin bu gibi en ufak etnog-
rafik tezahürleri topl~ yor ve bunlar~ n
men~eini en eski devirlerde buluyor.
Birçok nazariye ve faraziyeleri~~in
~üpheli olmas~ na ra~men, Prof. Zelenin'in
bu eseri eski Eurasie totemizmi ile
u~ra~anlar ve umumiyetle sosyolo~lar
için istifadeye de~er bir eserdir. Bu
eser eski Türk tefekkür tarihini iyice
tenvir edebilecek mahiyettedir.
ABDÜLKADIR INAN
SADETTIN NÜZHET ERGUN, N.
Kemal'in ~iirleri (Istanbul, Inktlap
kitapevi, 1941, s. 303, 150 kuru~).
Tanzimat Devri edebiyat~ n~ n, Va-
tan mevzuu üzerinde gerek mensur,gerek
manzum eserleriyle en kuvvetli örnek-
lerini veren, vatani duygular~~ halk ve