Praca Teoria Konfliktów I Wojen Przemysław Paździorek

a
AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ
tw
WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I DOWODZENIA
ńs
ze
iec
KRYZYS, KONFLIKT I WOJNA
W TEORII SZTUKI WOJENNEJ zp
Be
„SZTUKWOJ”
w
sta
od
dP
kła
WARSZAWA 2009
Za
Create PDF files without this message by purchasing novaPDF printer (http://www.novapdf.com)
a
tw
1 2 3
ńs
A
ze
4
Tytuł.: Kryzys, konflikt i wojna w teorii sztuki wojennej.
iec
5
Rozpoczęto: 11.05.2008
6
zp
kart: 126 7
Be
Zakończono: 26.11.2009
8 9
w
sta
Dyrektor Biblioteki Głównej AON

dr inż. Jerzy KOZIOŁ
od
Recenzent:
Płk dr hab. Ryszard CHROBAK
dP
Zespół autorski:
płk dr hab. Andrzej Polak – kierownik zespołu (redakcja, rozdział 1, 2)
kła
ppłk dr Przemysław Paździorek – rozdział 3, 4

Za
a
tw
Spis treści
ńs
WSTĘP ....................................................................................................................... 3
1. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE ........................................................................ 6

1.1. Przedmiot i cel badań........................................................................................... 6
1.2. Problemy badawcze ........................................................................................... 15
ze
1.3. Metody badań .................................................................................................... 21
2. WOJNA W TEORII SZTUKI WOJENNEJ............................................................. 24

2.1. Wybrane definicje i teorie wojny......................................................................... 24
iec
2.2. Klasyfikacje wojen.............................................................................................. 39
3. KRYZYS W TEORII SZTUKI WOJENNEJ ............................................................... 57

3.1. Pojęcie i ogólny zarys teorii kryzysu................................................................... 58
3.2. Kryzys polityczno-militarny................................................................................. 68
zp
3.3. Holistyczny model kryzysu ................................................................................. 73
4. KONFLIKT W TEORII SZTUKI WOJENNEJ........................................................ 85

4.1. Pojęcie i zarys teorii konfliktu ............................................................................. 86
Be
4.2. Konflikt zbrojny .................................................................................................. 93
4.3. Przyczyny konfliktów zbrojnych........................................................................ 110
ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................... 119

BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................... 122
w
WYKAZ RYSUNKÓW I TABEL.............................................................................. 126

sta
od
dP
kła
Za
a
tw
Wstęp
ńs
Wojna jest w swej istocie najogólniejszą kategorią sztuki wojennej. Nawet
pobieżna analiza literatury przedmiotu pozwala stwierdzić, że wojna była
elementem zainteresowania sztuki wojennej od zarania jej historiografii. Bez
ze
wątpienia wojna (podobnie jak pokój) są jednymi z najstarszych pojęć, którymi
posługiwano się dla określenia stanu funkcjonowania państw. Inaczej mówiąc,
wszelkie rozstrzygnięcia sporów przy użyciu oręża nazywano wojną. Definicja
iec
wojny na przestrzeni dziejów ulegała ewolucji, wraz z rozwojem społeczeństw, z
rozwojem techniki i rozwojem cywilizacji. Naukowe rozpoznanie wojny jako
zjawiska mieści się nie tylko w obszarze nauk wojskowych, ale pozostaje w
historii czy filozofii.

zp
zakresie zainteresowania ekonomii politycznej, socjologii, psychologii społecznej,
Należy jednak podkreślić, że to właśnie teoretycy wojskowi (wojskowości)

Be
przedmiotem swych zainteresowań uczynili wojnę. I nie ma w tym nic dziwnego.
W XX wieku w niektórych krajach pojawiła się nowa dyscyplina – polemologia
(nauka o wojnie). Jak pisał profesor F. Ryszka, była to1: nauka szczególnie
w
eklektyczna pod względem metod […] Polemologia byłaby właściwie jedną z

części nauki o polityce (lub jedną z nauk politycznych), jeśli zaś będziemy unikać
sta
tej nazwy, to nie dlatego, by nam się nie podobała, lecz dlatego, że akcent chcemy
położyć na rozpoznanie gwoli prewencji, a nie godzić się fatalistycznie z
obecnością wojny w życiu politycznym narodów. Nie wdając się w zawiłości
podziałów systematycznych, rozważania o wojnie zaliczył do nauki o polityce.
od
Równolegle z badaniem zjawiska wojny, rozwinęły się (po zakończeniu II

wojny światowej) badania nad pokojem2, jako swoista reakcja na niespotykane do
dP
tej pory ofiary i straty. Zasadniczym celem prowadzonych badań było odkrycie i
wyjaśnienie3: obiektywnych i subiektywnych przesłanek eliminacji wojen z życia
zbiorowego społeczeństwa, zapobieżenie zagładzie jądrowej świata i
ustanowienie (przede wszystkim) trwałego pokoju. Nauka zajmująca badaniami
kła
1
F. Ryszka, Polityka i wojna, Warszawa 1975, s.23.
2
Zob.: W. Michowicz, Pokój jako przedmiot badań naukowych [w:] Sprawozdania z
uroczystych posiedzeń Senatu Uniwersytetu Łódzkiego w roku 1989, Łódź 1999.
3
Leksykon pokoju, Warszawa 1987, s.26.
Za
a
nad pokojem (irenologia) koncentrowała swoje poszukiwania badawcze wokół
tw
samego pokoju (jego źródeł, istoty, charakteru społecznego, znaczenia w życiu
jednostek i wspólnot ludzkich, jak również – dróg i sposobów jego budowania i
ńs
ochrony). Irenolodzy badali również najważniejsze zagrożenia dla pokoju4.
Czasy wojen prowadzonych przez masowe, wyniszczające się nawzajem

armie, charakteryzujących się ogromnymi zniszczeniami i znaczną liczbą ofiar
ze
wydają się już koszmarną przeszłością. Druga połowa XX oraz przełom XX/XXI
wieku obfitują nowymi zagrożeniami (asymetryczne) i (co się bezpośrednio z nimi
wiąże) nowymi stanami i zjawiskami pomiędzy wyraźnie dotychczas
iec
rozgraniczonymi stanami wojny i pokoju, jak: konflikty poniżej progu wojny,
kryzysy, stany zagrożenia wojną czy inne.
Praca stanowi próbę kompleksowego spojrzenia na zjawiska wojny,
zp
konfliktu i kryzysu w teorii sztuki wojennej. Wychodząc z tego założenia, zespół
badawczy zebrał, opracował, przedstawił i wyjaśnił zagadnienia definicji i
Be
klasyfikacji wojny, konfliktu i kryzysu, starając się wyjść poza teoretyczne
zainteresowania sztuki wojennej.
W rozdziale pierwszym ujęto zagadnienia metodologiczne. Sprecyzowano

główny problem badawczy, uwzględniając (w postaci pytań) problemy
w
szczegółowe. Przedstawiono i wyjaśniono metody, jakimi posługiwał się zespół

podczas prowadzenia badań. Całość poprzedza identyfikacja sytuacji
sta
problemowej, w której zaprezentowano (w zarysie) dotychczasowe rozważania w

tym zakresie.
Kolejny rozdział obejmuje zagadnienia wojny. Zestawiono w nim wybrane

od
definicje (między innymi: Platona, Arystotelesa, Hobbesa, Hegla, Grotiusa,

Clausewitza, Jomiego, Beaufre, Skibińskiego, Nożko, Kozieja) i teorie wojny
(filozoficzną, demograficzną, biologiczną, socjologiczną). W dalszej części
dP
uwzględniając wybrane klasyfikacje (typologię) wojen, przybliżono zagadnienia

wojny: konwencjonalnej, jądrowej, pozycyjnej, manewrowej, zaczepnej, obronnej i
domowej. Odnosząc się historycznej klasyfikacji wojen (M. Howarda),
scharakteryzowano zjawisko europejskich wojen rycerzy.
kła
4
R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej
i irenologicznej, Siedlce 2009, s.8.
Za
a
Rozdział trzeci porusza zjawisko kryzysu. Ujęto w nim pojęcie i ogólny
tw
zakres teorii kryzysu (sytuacji kryzysowej), opisując szerzej kryzys polityczno-
militarny. Podsumowanie rozdziału stanowi holistyczny model kryzysu opierający
ńs
się na koncepcji czterech wzajemnie ze sobą powiązanych faz (okresów):
początkowej (przed kryzysem, eskalacji (sytuacja kryzysowa), deeskalacji (koniec
kryzysu) i wpływie (po kryzysie) na sytuację międzynarodową czy
ze
wewnątrzpaństwową.
Ostatni z rozdziałów obejmuje zagadnienie konfliktu. Opisano definicje i

zarys teorii konfliktu, opierając się (między innymi) na spojrzeniu: Deutsch’a,
iec
Szczepańskiego, Szumskiego, Cosera, Bernarda, Wrighta, Galtunga,
Pszczółkowskiego, Bouldinga czy Singera. Wychodząc z założenia, że w
literaturze przedmiotu można spotkać wiele różnych interpretacji konfliktów oraz
zp
ich przyczyn i zasad, starano się bliżej scharakteryzować zjawisko konfliktu
zbrojnego. Rodział kończy się wskazaniem przyczyn konfliktów.
Be
w
sta
od
dP
kła
Za
a
tw
1. Założenia metodologiczne
ńs
1.1. Przedmiot i cel badań
Wojna (łac. – bellum) i pokój (łac. – pax) są jednymi z najstarszych pojęć.
ze
To zjawiska bardzo od siebie odległe, a zarazem tak sobie bliskie. Od
najdawniejszych czasów rozstrzyganie sporów przy użyciu oręża, nazywano
wojną. Wraz z rozwojem społeczeństw i postępem naukowo-technicznym, ewolucji
iec
ulegała definicja wojny (zmieniały się sposoby prowadzenia działań wojennych).
Oczywiście, największy wpływ na zmiany w ujęciu tych pojęć wywierały same
działania wojenne. Po każdej zakończonej wojnie wyciągano wnioski z jej
zp
przebiegu, poszukiwano przyczyn porażek, a przede wszystkim zastanawiano się
nad tym, co zmienić, aby w kolejnej wojnie zwyciężyć. Nie da się zaprzeczyć, że z
postępem cywilizacji starano się posiadany potencjał wykorzystać możliwie jak
Be
najlepiej. To właśnie wojny były motorem postępu naukowo-technicznego i
rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw. Równocześnie, rozwój cywilizacji, a w tym
myśli politycznej i społecznej spowodował, że ludzkość zaczęła dążyć do
rozwiązywania spornych kwestii, metodami innymi niż wojna. W ten sposób,
w
zaczęto się posługiwać pojęciem kryzysu (konfliktu), jako stanu pośredniego,

pomiędzy pokojem a wojną.
sta
Komu nie jest znana klasyczna już dzisiaj definicja Carla von Clausewitza,
który (u progu XIX wieku) pisał, że wojna jest kontynuacją polityki tylko innymi
środkami. W tytule pierwszego rozdziału swojego dzieła (O wojnie) zadał sobie
od
pytanie: Co to jest wojna? Wojna, zdaniem Clausewitza, jest: aktem przemocy,

mającym na celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia naszej woli5. Dalej pisał, że
wojna jest dalszym ciągiem polityki prowadzonej innymi środkami: wojna jest nie
dP
tylko czynem politycznym, lecz i prawdziwym narzędziem polityki, dalszym

ciągiem stosunków politycznych, przeprowadzeniem ich innymi środkami6. W
kolejnym z rozdziałów (Cele i środki wojny) zaznaczył, że wojna jest aktem
przemocy, dla zmuszenia przeciwnika do wykonania naszej woli. Powinno
kła
5
C. Clausewitz, O wojnie, Lublin 1995, s.3.
6
Ibidem, s.23.
Za
a
wyłącznie chodzić o powalenie wroga, to znaczy jego obezwładnienie. Definicja
tw
sformułowana przez Clausewitza wykrywa najbardziej istotną funkcję wojny.
Wykazuje związki i zależności pomiędzy podstawowymi zjawiskami składającymi
ńs
się na wojnę. Definicja ta została później poszerzona przez niektórych teoretyków,
którzy skonkretyzowali i szerzej uzasadnili jej treść. Określili ściśle związki wojny z
rzeczywistością społeczną, polityczną, ekonomiczną i techniczną.
ze
Kolejny z klasyków (H. Jomini) oceniał wojnę jako akt przemocy, mający
swoje podłoże w aspektach politycznych i społecznych. Głoszone przez niego
koncepcje teoretyczne w mniejszym stopniu dotyczyły jednak teorii wojny jako ta-
iec
kiej. W większości stanowiły podbudowę praktyczną i dotyczyły zagadnień
prowadzenia działań wojennych. W pracy Zarys sztuki wojennej zebrał
prawidłowości z dziedziny strategii i sztuki operacyjnej (nazywanej przez niego
zp
wyższą taktyką). Praca Jominiego stanowi syntezę ówczesnych poglądów na
prowadzenie wojny. Interesująca, z historycznego punktu spojrzenia na wojnę,
pozostaje jego klasyfikacja wojen, gdzie wyróżnił (między innymi)7: wojny
Be
zaczepne, wojny obronne, wojny podejmowane przy nadarzających się okazjach,
wojny z udziałem sprzymierzeńców (lub bez nich), wojny interwencyjne, wojny na
tle przekonań, wojny narodowe, wojny domowe czy wojny religijne.
Hugo Gorotius (Trzy Księgi o prawie wojny i pokoju) wojną określał stan, w
w
jakim znajdą się osoby toczące spór przy użyciu siły8. H. von Moltke traktował
wojnę, jako za zjawisko odwieczne i nieodzowny element życia ludzkości. Z
sta
pozycji społecznego darwinizmu usiłował wyjaśnić pochodzenie wojny prawami

odwiecznej walki gatunków o byt. Z kolei, generał W. Sikorski pisał, że: od
początku istnienia człowieka i od chwili, gdy jego, historia jest znana, wojna
od
uchodzi za jedną z reguł rozwoju ludzkości9.
Istnieje wiele różnych teorii wojen i wynikających z nich definicji czy

klasyfikacji. Według teorii socjologicznej, wojny należy się doszukiwać wyłącznie w
dP
polityce; teoria geograficzna (geopolityczna), przyczyny wojen dostrzega w

czynnikach geograficznych; teoria psychologiczna zakłada, że wojny tkwią w
psychice człowieka i grup społecznych (w instynktach agresji); Zwolennicy teorii
biologicznej, wojny porównują do funkcjonowania świata zwierzęcego, z którego
kła
7
H. Jomini, Zarys sztuki wojennej, Warszawa 1966, s.34-52.
8
Zob.: H. Grotius, Trzy księgi o prawie wojny i pokoju, Warszawa 1957.
9
W. Sikorski, Przyszła wojna, Warszawa 1984, s.29.
Za
a
wiele zachowań przenoszą na dziedzinę stosunków międzyludzkich. Zgodnie z nią
tw
człowiek, jako istota żywa, aby zapewnić sobie byt, musi chociażby eliminować
inne (słabsze) istoty żywe.
ńs
W wydawnictwach encyklopedycznych (powszechnych) w definicjach wojny
znajdziemy (między innymi) następujące określenia:
- okres orężnej walki między ludami, państwami lub partiami w samym
ze
państwie (wojna domowa);
- stan wojny zaczyna się między państwami oficjalnie z chwilą
iec
wypowiedzenia wojny i zerwania stosunków dyplomatycznych;
- zjawisko społeczne, historyczne i klasowe, polegające na regulowaniu

sporów lub realizowaniu celów politycznych przez zastosowanie przemocy w
postaci siły zbrojnej;
zp
- na pojęcie wojny składają się działania wojenne (operacje wojskowe) oraz
stan, to jest sytuacja prawna, w której uznaje się istnienie wojny.
Be
W encyklopedii popularnej PWN (1998), wojna to10: zjawisko społeczne,
którego dominującą cechą jest walka zbrojna między państwami, narodami,
klasami lub grupami społecznymi. Autorzy małej encyklopedii wojskowej
w
zdefiniowali wojnę, jako konflikt zbrojny między państwami, blokami państw,

narodami lub klasami społecznymi, kontynuacja polityki środkami przemocy w celu
sta
osiągnięcia określonych interesów politycznych, ekonomicznych lub

ideologicznych.
Bolesław Chocha i Julian Karczmarek (Wojna i doktryna wojenna)

od
poszerzyli definicję Clausewitza przekonując, że na zjawisko wojny składają się

dwa (2) elementy: walka zbrojna (prowadzona przy użyciu sił zbrojnych prze-
ciwstawnych stron) oraz inne formy walki (na przykład: ideologia, dyplomacja,
dP
psychologia, ekonomia). Uzasadnili, że pojęcia wojny nie można sprowadzać tylko

do samego aktu walki zbrojnej przy użyciu armii, albowiem wojna obejmuje,
oprócz walki zbrojnej, również działanie innych czynników, od których zależy
zwycięstwo, a mianowicie: walkę w płaszczyźnie ideologicznej i ekonomicznej,
kła
wysiłki w zakresie innych działów polityki (dyplomacji, wywiadu, kontrwywiadu itp.),
10
Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1998, t.X, s.266.
Za
a
których działalność nie tylko nie zostaje zakończona z chwilą wybuchu wojny, ale
tw
wręcz przeciwnie, dopiero wówczas się nasila.
Ich zdaniem (Chocha, Kaczmarek) termin walka zbrojna nie może być
ńs
utożsamiany z wojną jako zjawiskiem społecznym – jest ona częścią całości
zjawiska. W takim ujęciu wojna jako zjawisko społeczne jest pojęciem szerszym
od walki zbrojnej. Uzasadniają ponadto, że operowanie takimi pojęciami, jak:
ze
wojna dyplomatyczna, wojna ideologiczna, wojna psychologiczna, wojna
ekonomiczna, wojna elektroniczna, wojna informacyjna jest nie do przyjęcia.
Działalność państwa w wymienionych dziedzinach znakomicie oddaje termin
iec
walka. Jest on bardziej adekwatny do sytuacji i zjawisk kształtujących się w wyniku
tej działalności. Jeśli bowiem jakieś państwo prowadzi walkę dyplomatyczną,
ideologiczną, ekonomiczną lub inną, to nie musi się ono znajdować w stanie wojny
zp
we właściwym znaczeniu tego słowa. Przyznają, że za wojnę nie można uznać
również krótkotrwałych starć zbrojnych, (w których angażuje się wyłącznie siły
zbrojne) prowadzonych na ograniczonym obszarze i dla osiągnięcia ograni-
Be
czonego celu; działań, w których nie uczestniczy ani gospodarka kraju, ani całe
społeczeństwo. Tego rodzaju działania określili mianem konfliktów zbrojnych.
Podważyli też rzeczowość pojęć (terminów): zimna wojna, pokojowa wojna czy
wojna nieorężna, wyróżniając trzy (3) zasadnicze stany funkcjonowania państwa:
w
pokój, wojnę, kataklizm jądrowy. Polemizując z poglądami generała Beaufre,

pisali11: Jeżeli uznać za wojnę to, co rozumie się przez pojęcie wojny nieorężnej
sta
lub pokojowej wojny, jak to pojmuje Beaufre, to tym samym należałoby przyjąć, że
na świecie nie ma pokoju, lecz ustawiczna wojna.
Generał A. Beaufre (Wstęp do strategii) stwierdził, że12: wojna nigdy nie jest
od
zjawiskiem czysto militarnym, jest zjawiskiem o charakterze totalnym, gdzie łączą

się i nakładają na siebie polityka wewnętrzna i zagraniczna, gospodarka i działania
wojenne. Zdecydowana większość historyków i teoretyków wojskowych zajmują-
dP
cych się historią wojen wyraża opinię, że wojny pojawiły się w tej fazie rozwojowej
społeczeństw, w której zaistniały warunki do zdobywania i gromadzenia dóbr
materialnych oraz innych wartości. Cyceron (O państwie) nazywał wojną rozstrzy-
ganie sporu przy użyciu siły. Sun-Tzu, pisał, że najważniejszym osiągnięciem
kła
wojny jest pokonanie przeciwnika bez walki. Sprawą najważniejszą (twierdził dalej)
11
B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna wojenna, Warszawa 1980, s.96-100.
12
A. Beaufre, Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968, s.25.
Za
a
w wojnie jest rozbicie strategii wroga. Można to było uczynić poprzez skłócenie
tw
sprzymierzeńców wroga, co powinno prowadzić do jego politycznej izolacji.
Dopiero wówczas, gdyby nie udało się pokonać przeciwnika bez walki,
ńs
ostatecznym rozwiązaniem pozostawała wojna, która dla państwa powinna być13:
sprawą najważniejszej wagi, sprawą życia lub śmierci, drogą wiodącą do
przetrwania lub upadku. Stąd, proponował poświęcać jej poważne studia.
ze
Łacińska sentencja: si vis pacem, para bellum (jeśli chcesz pokoju, gotuj się
do wojny) służyła wielu teoretykom sztuki wojennej (i nie tylko) do sporządzania
wizji przyszłej wojny. Autorzy książki Przyszła wojna – jaka? (prof. Z. Ścibiorek i
iec
prof. W. Kaczmarek) pisali na temat pokoju: Pokój jest niczym innym, jak tylko
zawieszeniem broni, które trwać będzie tak długo, jak rzetelni jego zwolennicy
będą w stanie bronić go w razie potrzeby siłą14. Autorzy podjęli próbę nakreślenia
zp
obrazu przyszłej wojny oraz towarzyszących jej zjawisk. Rozpatrzyli nie tylko
zagadnienia stricte wojskowe, zwrócili też uwagę na człowieka-żołnierza oraz
będącą w jego dyspozycji nowoczesną broń15. Pisząc o walce, podkreślili
Be
informacyjny charakter współczesnego pola walki, podkreślając, że informacja,
rażenie, współdziałanie i pozostawanie w ciągłym ruchu (manewr) staną się
podstawą działań na współczesnym i przyszłym polu walki.
Kilkadziesiąt lat wcześniej (1934) generał W. Sikorski w Przyszłej wojnie
w
16
pisał : w istocie rzeczy bowiem pokoju można pragnąć, można do niego dojść na
drodze petraktacyj albo go narzucić, nigdy jednak nie można go kupić –
sta
szczególnie za cenę jednostronnych ustępstw i koncesyj. S. Mossor w książce

Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, wnioski dotyczące przyszłej
wojny budował na podstawie analizy doświadczeń pierwszej wojny światowej
od
(wojen późniejszych), uwzględniając jednocześnie rozwój nauki i techniki. Wojna

stała się dla pułkownika Mossora sprawdzianem możliwości nowych broni i zasad
ich użycia. Przewidywał on wojnę prowadzoną wszystkimi siłami żywymi i
dP
materialnymi narodu. Określił ją wojną totalną17, w której ruch i manewr miały

odegrać największe znaczenie. Twierdził ponadto, że charakter przyszłej wojny
będą kształtować: lotnictwo (wojna lotnicza), mobilne wojska zmotoryzowane,
kła
13
L. Wyszczelski, Historia myśli wojskowej, Warszawa 2000, s.23.
14
W. Kaczmarek, Z. Ścibiorek, Przyszła wojna – jaka?, Warszawa 1995, s.5.
15
Ibidem, s.34-38, 114-130.
16
W. Sikorski, Przyszła wojna, Warszawa 1984, s.48.
17
S. Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, Warszawa 1986, s.93.
Za
a
zmechanizowane i pancerne (wojna silnikowa) oraz zawodowy charakter przyszłej
tw
armii (wojna armią kadrową)18.
Nie mniejsze od wojny zainteresowanie wzbudza zagadnienie pokoju. W
ńs
literaturze przedmiotu można się spotkać nie tylko z różnymi definicjami, ale i
rodzajami pokoju (na przykład19: pokój międzynarodowy, pokój światowy czy pokój
będącym antonimem międzynarodowej wojny). Niektórzy z autorów wytyczają
ze
poziomy, na których zachodzić mogą zjawiska pokojowe (tam, gdzie możliwe są
pokojowe więzi społeczne uczestników oddziałujących na siebie). W klasyfikacji tej
wyodrębniono20:
iec
- poziom indywidualny;
- poziom interpersonalny (pokój pomiędzy ludźmi), bez odniesienia do
konkretnej grupy socjologicznej;
- poziom odniesiony do grup i stosunków wewnątrzgrupowych
zp
(tak zwany – pokój społeczny);
- pokój międzygrupowy (również – pomiędzy państwami i narodami).
Be
Polisemantyczność (niejednoznaczność) pokoju dostrzega T. Siergiejczyk,
pisząc, że pokój jest: pojęciem polisemantycznym, nie dającym się jednoznacznie
zdefiniować [...] Należy go rozpatrywać w każdym znaczeniu jako otwarty,
dynamiczny, nieustający i ciągle rozwijający się proces społeczny, a także jako
w
wartość, i to wartość absolutną – ogólnoludzką21.
Z takim założeniem nie zgadza się profesor Józef Kukułka. Jego zdaniem -
sta
pokój22: kojarzy się przede wszystkim z międzynarodową sferą stosunków

społecznych, ponieważ w tej sferze głównie przejawiały się zwykle uwarunkowania
i czynniki sprawcze niepewności lub pewności pokoju. Jako pojęcie i zjawisko
od
społeczne, najważniejszy był zawsze pokój w stosunkach między państwami, gdyż

od ich polityki najbardziej zależał. Dlatego też pokój jako zjawisko
międzypaństwowe może być rozważany zasadniczo głównie w ramach nauki o
dP
stosunkach międzynarodowych. Pokój, zdaniem niektórych, stanowi wartość

dynamiczną, będącą pochodną (i częścią składową) procesów zmienności
stosunków międzynarodowych. Odrzucają destrukcyjne aspekty tej zmienności,
18
Ibidem, s.99-101.
kła
19
J. Kukułka, Pojęcie i istota pokoju [w:] Pokój w teorii i praktyce stosunków
międzynarodowych (praca pod red. J. Kukułki), Warszawa 1991, s.10-11.
20
S. Bieleń, Socjologiczne ujęcie pokoju [w:] Pokój w teorii ... op. cit., s.25.
21
T. Siergiejczyk, Pokój i polityka, Sprawy Międzynarodowe 1982, nr1, s.104.
22
J. Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju [w:] Pokój w teorii i praktyce ... op. cit., s.10.
Za
a
przyjmują natomiast i pielęgnują aspekty twórcze. Pokój motywuje i organizuje
tw
twórczą aktywność narodów i państw na rzecz wspólnego dobra.
Ekonomista Fryderyk Skarbek twierdził, że to właśnie polityka jest nauką o
ńs
pokoju23. W XX wieku wśród nauk społecznych ukształtowała się dziedzina badań,
pretendująca nawet do miana odrębnej dyscypliny naukowej, zwana najczęściej
badaniami pokoju (peace research). Pod pojęciem tym kryje się24: zorganizowana
ze
aktywność intelektualna, mająca na celu zgłębienie uwarunkowań oraz istoty tego
stanu, przy wykorzystaniu dostępnych metod naukowych. Za cel minimalny badań
przyjęto uchronienie się od najbliższej możliwej wojny, zaś celem ostatecznym
iec
powinno być osiągnięcie trwałego pokoju. J. Borgosz sporządził listę generalnych
problemów badań nad pokojem, która obejmowała25:
- źródła przemocy indywidualnej i strukturalnej;
zp
- przyczyny niesprawiedliwości społecznej (najgłębszy motyw wojen);
- ekonomiczne, polityczne i naukowo-techniczne źródła wyścigu zbrojeń;

Be
- możliwości i drogi przechodzenia od produkcji zbrojeniowej do pokojowej
oraz przemieszczania ludzi z pierwszej do drugiej;
- organizację i wcielanie w życie nowego ładu ekonomicznego;

w
- środki budowy zaufania pomiędzy różnymi systemami społecznymi;
- ewolucję aktualnych systemów w kierunku zgodnie współpracującego

sta
organizmu światowego;
- istotę, treści i formy wychowania w duchu powszechnego pokoju;

od
- ogólną wizję świata bez wojen, broni, armii.
W teorii problemu wyodrębnia się potoczny, filozoficzny i politologiczny

sens pokoju. W sensie potocznym pokój jest przeciwieństwem wojny. W sensie
dP
filozoficznym i etycznym to bezwzględne dobro ludzi, narodów i państw. Święty

Augustyn (De civitate Dei) przyznawał zdecydowany prymat sprawom pokoju,
który należało pojmować, jako Dar Boży – regułę, podczas kiedy wojna miałaby
kła
23
F. Skarbek, O polityce [w:] Jakiej filozofii Polacy potrzebują (praca pod red. W.
Tatarkiewicza), Warszawa 1970, s.356.
24
B. Balcerowicz, Pokój i „Nie-pokój” na progu XXI wieku, Warszawa 2002, s.51.
25
J. Borgosz, Co to są „badania nad pokojem”?, Wojsko Ludowe 1984, nr10, s.25.
Za
a
być tylko wyjątkiem i środkiem do celu26.
tw
Brak pokoju prowadzi do niszczenia życia ludzkiego i przeczy uznaniu
absolutnej wartości człowieka. W politologicznym rozumieniu, pokój jest
ńs
najogólniejszym warunkiem żywotnych procesów rozwoju jednostek ludzkich, grup
społecznych i ludzkości. W praktycznej rzeczywistości stosunków
międzynarodowych potoczny, filozoficzny i politologiczny sens pojęcia pokój
ze
scalają się ze sobą. Doniosłość pokoju wiąże się z ideą zaspokojenia potrzeb
ludzkich. Nie ulega wątpliwości, że27: dla ludzkości i pojedynczych ludzi pokój jest
iec
wartością pomnażalną, gdyż tworzy ona nowe wartości. Sprawne chronienie,
potwierdzanie i umacnianie pokoju decyduje o skuteczności procesu działań na
rzecz wzbogacania wszystkich systemów wartości społecznych. Należy tu
wymienić: samookreślenie, prawa człowieka, dobrobyt i środowisko człowieka.
zp
Podważenie któregoś z tych elementów powoduje powstawanie zagrożeń dla
pokoju.
Be
Wartość pokoju w aspekcie określonego ładu międzynarodowego często
przeciwstawiano wojnie czy anarchii, kojarząc z nim powszechną harmonię, umiar,
kierowanie się dobrem zbiorowości czy (zgodne z prawem) współżycie narodów.
Eksponuje się przy tym znaczenie wspólnych wartości państw, pomocne w
w
formułowaniu wspólnych interesów i realizowaniu wspólnych celów. Pewność

pokoju jest od nich zależna, osiągana28: poprzez realizację interesów
sta
koegzystencjonalnych (wolność, suwerenność, współżycie, współpraca,

wzajemność) […] W tym sensie pokój stanowi swego rodzaju uniwersalny
mechanizm generujący i regulujący proces uzgadniania wspólnych wartości i
od
interesów oraz sposobów ich wspólnego osiągania przez państwa i narody. Z

definicji tych wynika, że funkcje pokoju zależne są przede wszystkim od
praktycznych możliwości zapewnienia sprawnego funkcjonowania mechanizmów
dP
jego ochrony (głównie w sferze międzynarodowych stosunków politycznych).
W teorii i praktyce prawa i stosunków międzynarodowych występują dwa

rodzaje definicji pokoju: wąska (negatywna) i szeroka (pozytywna)29. Według
kła
26
Zob.: Św. Augustyn, O państwie Bożym, Warszawa 1977; J. Kowalczyk, Filozofia pokoju
Św. Augustyna, Vox Patrum 1989, nr15.
27
J. Kukułka, Przedmowa [w:] Pokój w teorii ... op. cit., s.5.
28
Ibidem, s.12.
29
Takie dychotomiczne pojmowanie pokoju zaproponował Johan Galtung (1972).
Za
a
definicji negatywnej pokój oznacza po prostu brak wojny czy w ogóle stosowania
tw
przemocy zorganizowanej. Negatywna definicja nie pozwala na rozpoznanie
zagrożeń pozamilitarnych (istotnych dla przetrwania i swobodnego rozwoju wielu
ńs
państw) czy zagrożeń wynikających z odmawiania praw suwerenności różnym
społecznościom, koncentrując się na sankcjonowaniu formalnie istniejącego
stanu. Nie uwzględniono w niej dynamiki i zakresu procesów konfliktotwórczych
ze
oraz oczekiwań jednostek i narodów (szczególnie słabszych) wobec
sankcjonowanego ładu pokojowego. Zgodnie z definicją pozytywną – pokój to nie
tylko brak wojny, ale również brak swobód rozwojowych i współpracy
iec
międzynarodowej.
Nie można w żaden sposób traktować pokoju negatywnego jako antynomii

pokoju pozytywnego, ponieważ przetrwanie stanowi jego fundamentalny warunek.
zp
W związku z tym pokój pozytywny jest rozwinięciem pokoju negatywnego.
Praktyka wskazuje, że rozwój pokojowej współpracy międzynarodowej bywa
trudniejszym celem do osiągnięcia niż tylko zakaz agresji w ramach uznawanego
Be
polityczno-terytorialnego status quo. Wymaga bowiem rozwiązywania (bez
przemocy) wielu sprzeczności międzynarodowych, co służy wiązaniu obu
aspektów pokoju w jedną całość.
w
Definicje pokoju można znaleźć w szeregu słownikach i encyklopediach.

Według Słownika Języka Polskiego, pokój, to30: stosunek między państwami, które
sta
nie prowadzą ze sobą wojny; sytuacja, w której państwo, naród itp. nie jest w
stanie wojny. Rozszerzoną definicję pokoju zaproponowali (1948) przedstawiciele
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, uznając pokój, za31: dynamiczny proces
współpracy opartej na wolności, niepodległości, suwerenności narodowej,
od
równości, poszanowaniu praw człowieka, jak również opartej na słusznym i

sprawiedliwym podziale zasobów w celu zaspokojenia potrzeb ludów.
dP
Niektórzy z autorów dostrzegają w zjawisku pokoju względność i

subiektywizm. Na przykład prof. R. Kuźniar pisze32: Z punktu widzenia
poszczególnych państw i narodów pokój może posiadać status wartości
podporządkowanej wobec bezpieczeństwa, suwerenności, niezależności, czy
kła
30
Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1979, t.II, s.772.
31
Nauka o polityce, Warszawa 1988, s.500.
32
R. Kuźniar, Etyczne pojmowanie pokoju [w:] Pokój w teorii... op. cit., s.47.
Za
a
samostanowienia; w zależności od systemu wartości i konkretno-historycznej
tw
sytuacji. Szczególną postawę związaną z obroną pokoju i wyrzeczeniem się
stosowania siły nazywamy pacyfizmem. R. Kuźniar podchodzi do zagadnienia
ńs
pacyfizmu dosyć sceptycznie, pisząc33: wiele wskazuje również na to, że
masowość i rozgłos naiwnych zachodnioeuropejskich ruchów pacyfistycznych
przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nie sprzyjały postępom procesu
ze
rozbrojeniowego na linii Wschód-Zachód […] Jednostronny pacyfizm może
niewątpliwie wzmacniać postawę nieustępliwości, a nawet stwarzać pokusę
agresji z drugiej strony. Bez wątpienia należy się zgodzić z autorem. Idea
iec
wyrzeczenia się wszelkiej przemocy jest na pewno szlachetna, ale (z drugiej
strony) doświadczenia historyczne wskazują, że pokój w swej istocie wymaga
obrony, zaś każdą agresję należy odpierać. A to wymaga posiadania i używania
zp
siły, która sama w sobie nie jest przecież złem. Trafnie ujął to prof. Kukułka34: Ze
względu na to, że pokój jest złożonym procesem dynamicznym, nie jest on dany
raz na zawsze, lecz wymaga stałej ochrony, potwierdzania i umacniania. Służy
Be
temu chociażby rozwój współpracy międzynarodowej wychodzący naprzeciw
oczekiwaniom społecznym i zgodnej z potrzebami uwzględniania ciągłych zmian
uwarunkowań międzynarodowych (zmiany układów sił, relatywizm historyczny,
postęp cywilizacyjny i inne). Wśród głównych środków umacniania pokoju należy
w
wymienić następujące:
- współpraca międzynarodowa (zapobiega wybuchowi ewentualnej wojny),

sta
- ograniczanie zbrojeń i rozbrojenie (także negocjacje w tym zakresie),

- weryfikacja przestrzegania postanowień międzynarodowych,
- środki budowy zaufania,
od
- współpraca regionalna,
- umacnianie roli Organizacji Narodów Zjednoczonych.
dP
1.2. Problemy badawcze

kła
33
Ibidem, s.55.
34
J. Kukułka, Pojęcie i istota pokoju … op. cit., s.18.
Za
a
Wojna i pokój jako zjawiska społeczne rządzą się swoimi prawami, stąd też
tw
w zależności od teoretyka zajmującego się tymi problemami spotykamy różne ich
definicje (tabela 1.1.), klasyfikacje czy próby wprowadzenia nowych pojęć.
ńs
Zagadnienia wojny i pokoju poruszało w swoich pracach wielu teoretyków. Stały
się głównym przedmiotem zainteresowania nie tylko wojskowych, ale również
filozofów, psychologów, socjologów i przedstawicieli wielu innych specjalności
ze
naukowych. Generał S. Koziej zauważył (Teoria sztuki wojennej), że: pojęcia pokój
i wojna już nie wystarczają do odzwierciedlenia rzeczywistości politycznej, która
stała się bardziej złożona35. Granica pomiędzy wojną a pokojem w latach 80.
iec
gdzieś się rozmyła. Trudno było zdefiniować wojnę czy pokój, a jeszcze trudniej –
granicę pomiędzy nimi. Pod pojęciem wojny S. Koziej przyjmował stan stosunków
politycznych (działania polityczne), w którym cele stron mają charakter
zp
konfrontacyjny i a do ich osiągnięcia dąży się środkami zbrojnymi. Pokój
natomiast, to stan stosunków politycznych, w którym cele mają charakter
niekonfrontacyjny, a osiąga się je środkami niezbrojnymi. Co do granicy pomiędzy
Be
wojną a pokojem (przejście ze stanu pokoju do stanu wojny) gen. Koziej
proponował określać ją jako rodzajem zimnej wojny, wojny pośredniej, wojny
nieorężnej czy wojny niekonwencjonalnej.
Tabela 1.1.
w
Definicja wojny Definicja pokoju Definicja kryzysu

Źródło
sta
strona 305 strona 207 strona 130
W najogólniejszym Oznacza Termin używany w

znaczeniu to nieobecność konfliktu polityce i ekonomii,
sytuacja zbrojnego w oznaczający:
agresywnego i stosunkach pomiędzy
od
- (1) załamanie się

gwałtownie państwami, czyli brak
danego systemu,
przebiegającego wojny.
konfliktu między - (2) przerwanie
W ujęciu
Słownik polityki zorganizowanymi normalnego toku
formalnoprawnym,
społecznościami. funkcjonowania
(red. M. Bankowicz), przez pokój rozumie
dP
Istotą wojny jest instytucji;

Warszawa 1996 się uregulowany
więc stan
prawem - (3) gwałtowny
przeciwstawny
międzynarodowym zwrot w sytuacji.
pokojowi oraz
stan stosunków
użycie siły i
pomiędzy państwami, Ogólnie trzy
przemocy.
który oznacza nie tyle elementy
Takie uogólnienie zakończenie wojny charakteryzują każdy
kła
wojny pozwala na między nimi, ile kryzys:

wyodrębnienie wytworzenie nowego
35
S. Koziej, Teorii sztuki wojennej, Warszawa 1993, s.9.
Za
a
pewnych jej układu, - (1) nagłość i
tw
rodzajów, jak wojna: pozwalającego na nieprzewidywalność,
psychologiczna, współżycie
ekonomiczna, i współdziałanie w - (2) czasowy
zimna wojna oraz atmosferze charakter
wojna militarna. bezpieczeństwa. występowania,
ńs
Ustalony w ten
Tylko wojna
sposób pokój
militarna jest - (3) wywarcie
funkcjonuje w dwóch
uważana za wojnę istotnego wpływu na
dopełniających się
we właściwym tego funkcjonowanie
wzajemnie rolach:
ze
słowa znaczeniu. systemu.
Oznacza ona walkę - (1) statyczna,
zbrojną między
- (2) dynamiczna.
określonymi
państwami, Pierwsza oznacza
iec
prowadzoną w imię trwanie pokoju, druga
tego, co uważają wyraża się w ciągłym
one za swe prawo jego budowaniu.
lub za swój interes.
W politologii
spotyka się różne
klasyfikacje wojny.
Wyróżnia się wojny:
zaczepną, obronną,
prewencyjną
interwencję. W
zp
Be
innym podziale
rozróżnia się wojnę:
konwencjonalną,
atomową i totalną, a
jeszcze w innym
domową, lokalną,
regionalną i
w
światową.
strona 101 strona 62-63 strona 38
sta
(1) To nie tylko (1) Jest dobrem (1) To forma (faza)

czyn polityczny, lecz właściwym ludzkim konfliktu, w wyniku
prawdziwe podmiotom, a więc którego dochodzi do
narzędzie polityki, darem natury gwałtownego wzrostu
dalszy ciąg intelektualnej i napięcia pomiędzy
stosunków moralnej, owocem stronami w wyniku
od
politycznych, prawdy i cnoty, jest czego może nastąpić

prowadzonych on także wynikiem konflikt zbrojny.
innymi środkami. dynamizmu woli
(2) To sytuacja
ludzkiej, kierującej
(2) to powstała w wyniku
się rozumem, ku
dP
kontynuacja polityki załamania się

dobru wspólnemu,
prowadzona stabilnego dotąd
które osiąga się w
środkami przemocy, procesu rozwoju,
prawdzie,
dla zmuszenia grożąca utratą
sprawiedliwości i
przeciwnika do inicjatywy i
miłości.
spełnienia naszej koniecznością
woli, nosi charakter (2) To określony godzenia się na
krwawej walki proces w stosunkach przyjmowanie
kła
zbrojnej, staczanej międzynarodowych. niekorzystnych

przez Jego podstawę warunków,
zorganizowane siły stanowi nie tylko brak wymagająca podjęcia
zbrojne. wojny czy stosowania zdecydowanych,
Za
a
Słownik terminów przemocy w wszechstronnych
tw
(3) To zjawisko
z zakresu stosunkach kroków.
społeczne,
międzynarodowych,
bezpieczeństwa historyczne i
lecz owocna
(3) To sytuacja
narodowego, klasowe, polegające powstała w toku
współpraca państw,
Warszawa 1996. na regulowaniu prowadzenia działań
która sprzyja
ńs
sporów lub bojowych, grożąca
rozwojowi wszystkich
realizowaniu celów utratą inicjatywy i
wartości
politycznych przez możliwością
międzynarodowych,
zastosowanie przegrania kampanii,
pożądanych przez
przemocy w postaci bitwy lub operacji,
daną zbiorowość
ze
sił zbrojnych. wymagająca podjęcia
państw (pokój
zdecydowanych
(4) To konflikt europejski, pokój
kroków zaradczych.
zbrojny pomiędzy światowy).
państwami, blokami
(3) To stan w
państw, narodami
iec
stosunkach
lub klasami
międzynarodowych,
społecznymi,
w którym nie stosuje
kontynuacja polityki
się przemocy, lecz
środkami przemocy
współpracę państw,
w celu osiągnięcia
sprzyjającą
określonych
zp
rozwojowi wartości
interesów
pożądanych przez
politycznych,
daną zbiorowość.
ekonomicznych lub
ideologicznych.
Be
(5) To
kontynuacja polityki
środkami przemocy,
w której głównym
przejawem jest
walka zbrojna.
(6) to stan
w
społeczeństwa, w
którym konflikt
zewnętrzny lub
sta
wewnętrzny,
wyrosły z
dotychczasowej
polityki jest
rozwiązywany
środkami przemocy.
od
tom IV (strona 758) ----- tom II (strona 630)
To zjawisko Brak definicji To termin używany

społeczne, klasowe w różnych
polegające na znaczeniach na
dP
regulowaniu sporów oznaczenie

lub realizowaniu przesilenia, momentu
Encyklopedia celów politycznych rozstrzygającego,
Powszechna PWN, przy zastosowaniu okresu przełomu,
Warszawa 1984. przemocy w postaci załamania się
siły zbrojne. dotychczasowej linii
rozwoju. Bliższego
kła
określenia nabiera
kryzys dopiero przez
podanie jakiej strefy
dotyczy, na przykład
kryzys polityczny,
Za
a
kryzys parlamentarny
tw
czy kryzys społeczny.
tom VI (strona 848) ----- tom III (strona 586)
To zjawisko Brak definicji To termin używany
ńs
społeczno- w znaczeniu
polityczne przesilenia, moment
stanowiące rozstrzygający, okres
integralną część przełomu, załamanie
dziejów ludzkości się dotychczasowej
ze
od początku linii rozwoju. Większej
organizacji precyzji nabiera termin
społeczeństw, o kryzys dopiero przez
zasięgu rosnącym podanie, jakiej sfery
wraz z rozwojem dotyczy, na przykład
iec
technologii. Od kryzys polityczny,
Encyklopedia skonstruowania kryzys parlamentarny,
Powszechna PWN, broni jądrowej kryzys społeczny,
Warszawa 1996. (1945) i środków jej naukowy, kultury.
przenoszenia
zagraża całkowitą
zp
zagładą człowieka i
życia na Ziemi.
Pojęciu wojny
nadawano różne
Be
znaczenie. We
współczesnym
języku polskim
najczęściej jest
określane jako
zorganizowana
walka zbrojna
między państwami,
w
narodami lub
grupami
społecznymi.
sta
1981 1979 1978

tom III (strona 744) Tom II (strona 772) tom I (strona 1066)
To (1) To stosunek To sytuacja
zorganizowana między państwami, niekorzystna dla
walka zbrojna które nie prowadzą kogoś lub czegoś.
między państwami, ze sobą wojny.
od
narodami, klasami
Słowniki (2) To sytuacja, w
lub grupami
której państwo,
Języka Polskiego, społecznymi,
naród, nie jest w
wywoływana dla
stanie wojny.
osiągnięcia
dP
określonych celów
politycznych,
ekonomicznych lub
ideologicznych albo
zmierzająca
do obrony własnych
interesów. Konflikt
kła
zbrojny.
tom P-Z (s. 1035) ----- tom A-O (strona 717)
To Brak definicji. To sytuacja, w

Za
a
zorganizowana której jakiś konflikt,
tw
Słownik walka zbrojna zwłaszcza polityczny,
między państwami, stał się na tyle
Języka Polskiego, narodami lub poważny, że grozi
Warszawa 2000. grupami wybuchem wojny,
społecznym, zmianą rządu lub
ńs
trwająca dłuższy innym radykalnym
czas, prowadzona rozwiązaniem.
zwykle w celu
zdobycia
panowania na
ze
określonym
terytorium.
Wybrane definicje wojny, pokoju i kryzysu.
iec
Za Alvinem Tofflerem podkreśla (S. Koziej), że zanik ostrego podziału
pomiędzy wojną a pokojem ma swoje źródło w rewolucji przemysłowej i jest
uwarunkowany międzynarodowym podziałem pracy, co spowodowało silne
zp
wzajemne uzależnienie się od siebie państw w różnych dziedzinach. Te
uzależnienie jest tak silne, że obecnie można skutecznie narzucać przeciwnikowi
wolę polityczną bez konieczności angażowania czynnika militarnego. Czynnikiem
Be
tym staje się często pieniądz i silna gospodarka, a przykładem może być trwający
proces globalizacji, gdzie czynnik finansowy (banki, korporacje międzynarodowe)
ma wymiar ponadnarodowy, i coraz częściej potrafi się obyć bez czynnika
politycznego. Proces ten wciąż trwa i nie znamy jego skutków, a sens tego
w
procesu oddaje poniższy cytat: Gatunek ludzki przeżył dotychczas dwie wielkie
fale przemian, z których każda ścierała się niemal doszczętnie wcześniejsze
sta
kultury i cywilizacje, wprowadzając swoje obyczaje, niepojęte dla tych, co urodzili

się wcześniej. Pierwszej fali przemian, czyli rewolucji agrarnej, potrzeba było
tysięcy lat do całkowitego wyczerpania. Druga fala – tworzenie się cywilizacji
od
przemysłowej, trwała już tylko trzysta lat. Współcześnie dzieje mają jeszcze
większe przyśpieszenie, wydaje się więc, że trzecia fala wtargnie do historii i
dokona swego dzieła w ciągu kilkudziesięciu lat36.
dP
Taki stan rzeczy, zdaniem S. Kozieja, zmusił do poszukiwania pojęcia

pośredniego pomiędzy stanem wojny a stanem pokoju. Określił go pojęciem
konfliktu niezbrojnego, który według niego oznacza działania polityczne o celach
konfrontacyjnych (tzw. polityczną kooperację negatywną) osiąganych bez
kła
zniszczenia przeciwnika za pomocą siły zbrojnej.
36
A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1997, s.44.
Za
a
Generał profesor B. Balcerowicz klasyczną dialektykę wojny i pokoju
tw
postrzega w kategoriach pokoju i nie-pokoju. Przyjmując ten ostatni za antynomię
pokoju, proponuje ujmować w nim nie tylko wojnę, ale też37: wszystkie stany i
ńs
zjawiska nie będące sensu stricte pokojem. Wyróżnia wśród nich: konflikt poniżej
progu wojny, kryzys, pokój zakłócony czy stan zagrożenia wojną. W dalszej części
pracy (Pokój i „nie-pokój”) do konfliktów zbrojnych zalicza38: wojnę, interwencję
ze
zbrojną, incydent zbrojny, przewrót wojskowy, blokadę zbrojną i inne. Natomiast
pułkownik profesor R. Wróblewski interwencję zbrojną traktuje jako kryzys
polityczno-militarny, wyróżniając sześć (6) jego typów. Obok interwencji zbrojnej
iec
do kryzysu społeczno-militarnego zaliczył jeszcze39: rozruchy społeczne, rozruchy
zbrojne, pucze wojskowe, operacje antyterrorystyczne, operacje przeciwko mafii.
Jak wynika z tytułu pracy oraz treści dotychczasowych rozważań,
zp
przedmiotem badań uczyniono zjawiska wojny, pokoju, konfliktu i kryzysu w teorii
sztuki wojennej, przyjmując za cel: przybliżenie (wybranych) definicji, podziałów
Be
(klasyfikacji) oraz teoretyków zajmujących się tymi zagadnieniami. Obszar badań
wykraczał w wielu przypadkach poza teorię sztuki wojennej, albowiem
zagadnieniami wojny, pokoju, konfliktu i kryzysu na przestrzeni dziejów zajmowali
się nie tylko wojskowi. Holistyczne podejście do przedmiotu badań pozwoliło
w
zespołowi na bardziej kompleksowe ich ujęcie. Jednym z celów pracy było

ustalenie podstawowej grupy definicji, zasad oraz terminów składających się na
sta
wspólny język pojęć, co miało zapewnić w miarę jednoznaczne zrozumienie

problemu, a jednocześnie stanowiło warunek wstępny dla jasnej
komunikatywności i zrozumienia.
od
Treści zawarte powyżej, a szczególnie zaprezentowany przedmiot i cel

badań, pozwoliły na sprecyzowanie głównego problemu badawczego, który
został sformułowany w postaci pytania:
dP
W jaki sposób przedstawiano zagadnienia wojny, konfliktu i kryzysu na

przestrzeni dziejów, jak je rozumiano (wyjaśniano), definiowano i klasyfikowano?
Rozwiązanie głównego problemu wymagało uwzględnienia wielu zagadnień

szczegółowych. Każde z nich rozpatrywane oddzielnie charakteryzuje się swoistą
kła
37
B. Balcerowicz, Pokój i „nie-pokój”, Warszawa 2002, s.10-12.
38
Ibidem, s.159-160.
39
R. Wróblewski, Państwo w kryzysie, Warszawa 2001, s.61-66.
Za
a
odrębnością i specyfiką. Dopiero kompleksowe postrzeganie może stanowić
tw
uporządkowaną, logiczną całość. Kierując się takim podejściem określono
problemy szczegółowe, wyrażone w postaci pytań:
ńs
1. W jaki sposób rozumiano, definiowano i klasyfikowano zjawisko wojny?
2. W jaki sposób (od kiedy) definiowano i klasyfikowano zjawisko konfliktu?
ze
3. W jaki sposób (od kiedy) definiowano i klasyfikowano zjawisko kryzysu?
Udzielenie odpowiedzi na tak zdefiniowane pytania pozwoliło na
iec
rozwiązanie problemu głównego oraz umożliwiło osiągnięcie zakładanego celu
badań. W efekcie uzyskano materiał badawczy, którego synteza stanowi treść
pracy.
zp 1.3. Metody badań

Be
Proces badań obejmował trzy etapy (fazy): konceptualizację, badania
właściwe oraz podsumowanie (finalizację). W pierwszym etapie wybrano i
w
sprecyzowano temat, określono (wstępnie) problem badawczy, zebrano konieczne

do prowadzenia dalszych badań informacje (zapoznanie z literaturą przedmiotu,
sta
konsultacje, wymiana poglądów). Efektem konceptualizacji było też określenie

celu i zakresu badań oraz określenie niezbędnych założeń i ograniczeń. Badania
teoretyczne i praktyczne to etap badań właściwych, gdzie ustalono ostatecznie
metody badań oraz zweryfikowano przyjęte założenia. To również opracowanie
od
zebranych wcześniej materiałów. Finalizacja badań to przede wszystkim

opracowanie wyników w syntetycznej formie oraz przygotowanie pracy do druku.
W procesie badawczym założono uzyskanie w pełni obiektywnych wyników
dP
badań, akceptowanych w środowisku naukowym. Podstawą do oceny i

interpretacji faktów oraz doboru właściwych metod badawczych były: cel badań,
problemy badawcze oraz wyniki dotychczasowych studiów nad literaturą
przedmiotu.
kła
Za
a
Metody teoretyczne (ogólnonaukowe) pozwoliły na analityczne zbadanie,
tw
opis materiału empirycznego oraz uporządkowanie teorii naukowej problemu40.
Wybór metod podyktowany został koniecznością uzyskania precyzyjnych
ńs
wyników, potwierdzających albo negujących przyjęte wstępnie założenia.
Przewijały się we wszystkich etapach badań. Najważniejszymi z tej grupy były:
analiza, synteza, porównanie, wnioskowanie, abstrahowanie, analogia i
ze
uogólnienie.
Analiza pozwoliła na pogłębienie wiedzy zespołu w obszarze złożonej

problematyki badawczej, szczególnie w zakresie wyjaśniania i definiowania
iec
rozpatrywanych zagadnień wojny, konfliktu i kryzysu. Syntezę wykorzystano do
formułowania problemów badawczych. Korzystano z niej również w trakcie
opracowywania wyników badań, szczególnie dla łączenia w całość
zp
wyodrębnionych (w toku analizy) zasadniczych elementów. Pozwoliła również na
sformułowanie wniosków w części rozdziałów, poprzez wiązanie powtarzających
się faktów oraz odrzucanie nieistotnych szczegółów.
Be
Porównanie posłużyło do określenia cech wspólnych, podobieństw i różnic,
w definiowaniu poszczególnych zjawisk. Rezultaty wnioskowania zostały
uwzględnione w końcowej części pracy i w treści części rozdziałów. Wnioskowanie
w
indukcyjne nie mogło stanowić o ostatecznym kształcie poszukiwanych rozwiązań,

stąd wnioskowanie dedukcyjne, którego podstawę stanowiły tezy wyjściowe,
sta
pozwalające na wyprowadzenie dalszych wniosków. Z tych ogólnych wniosków i

prawidłowości możliwe było generowanie nowych treści badanego problemu.
Abstrahowanie z kolei, poprzez pominięcie mniej istotnych składników (dla
wyeksponowania elementów istotnych z punktu widzenia prowadzonych
od
dociekań), umożliwiło wyodrębnienie najważniejszych cech badanych zjawisk.

Uogólnianie umożliwiło ugruntowanie wiedzy o badanym zjawisku, wyprowadzane
z zespołu faktów jednostkowych. Na podstawie znajomości wzajemnych relacji
dP
pomiędzy definicjami, wskazywało sposób przechodzenia do twierdzeń

ogólniejszych.
Metody empiryczne, jak badanie opinii (sądów) ekspertów (głównie z kręgu

kła
pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych Akademii Obrony Narodowej)
40
M. Cieślarczyk, Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane
w pracach magisterskich i doktorskich, Warszawa 2003, s.45.
Za
a
potwierdziły zasadność podjętych badań. Pozwoliły również na krytyczną ocenę
tw
uzyskanych wyników, wpływając w znaczny sposób na ostateczny efekt oraz
kształt niniejszego opracowania.
ńs
Wykorzystanie takich a nie innych metod badawczych uwarunkowane było
charakterem badanych zjawisk. Metody teoretyczne umożliwiły wytyczenie
kierunków prowadzonych dociekań oraz stworzenie podstaw badanego problemu.
ze
Badania empiryczne pozwoliły na określenie poglądów dotyczących pojmowania
badanych zjawisk oraz wykorzystania tych zagadnień w procesie dydaktycznym
Akademii Obrony Narodowej. W przekonaniu zespołu autorskiego, w
iec
podejmowanych badaniach posługiwano się metodami odpowiednimi do
przyjętego celu, pozwalającymi zbudować obiektywny i autentyczny obraz
badanego zjawiska.
zp
Be
w
sta
od
dP
kła
Za
a
tw
2. Wojna w teorii sztuki wojennej
ńs
Wojnę jako zjawisko niezmiernie złożone należy rozpatrywać z różnych
punktów widzenia, przyjmując za podstawę podziału różne kryteria. Analiza
militarnych, psychologicznych, prawnych, ekonomicznych i socjologicznych
ze
przejawów wojny prowadzi do przekonania, że wszystkie one mogą być uważane
za czynniki uzyskujące w wojnie zmienny stopień nasilenia. W samym zjawisku
wojny treści te wzajemnie się przenikają. Profesor Julian Kaczmarek pisał: Z
iec
punktu widzenia walczących stron, można ujmować wojnę jako maksymalne
nasilenie aktywności wojskowej, napięcia psychologicznego, działalności prawnej,
ekonomicznej wytrzymałości i konsolidacji społecznej41. Zatem, można ją
zp
rozpatrywać jako sumę konfliktów: sił zbrojnych, nastrojów społecznych,
warunków ekonomicznych, zasad prawnych i kultur narodowych, wyrównanych w
takim stopniu, że starcie między nimi powoduje skrajną intensyfikację tych
Be
czynników42. Zgadzam się w zupełności z gen. T. Pióro, że nawet tak
wszechstronna definicja wojny nie ujawnia źródeł nienawiści, niszczenia, pogardy
– wszystkiego tego, co rodzi pokusę wojny nie tyle w sercu narodów, ile w
wewnętrznej determinacji systemów odpowiedzialnych za historię społeczeństw.
w
Wojna zawiera w sobie same skrajności. Z jednej strony mieści w sobie śmierć,
okrucieństwo, smutek, z drugiej – zadowolenie i radość z odniesionego
sta
zwycięstwa. Groza i odczucie triumfu wskazują na: złożoność rozumienia i

określania przedmiotu wojny43.
od
2.1. Wybrane definicje i teorie wojny

Od dawnych czasów filozofowie, historycy, socjologowie czy teoretycy
dP
sztuki wojennej starali się odpowiedzieć na pytanie – czym właściwie jest wojna?
Przedstawiciel kierunku idealistycznego w filozofii starożytnej, Platon (427-347
kła
41
J. Kaczmarek, Cz. Staciwa, S. Zapolski, Doktryna wojenna, Warszawa 1982, s.26.
Nieuwzględnienie którejś z wymienionych grup kryteriów może powodować niepełność podziału,
jego zupełną nieadekwatność do rzeczywistości.
42
S. Pióro, Wstęp do ksiązki M. Howarda (Wojna w dziejach Europy), s.14.
43
K. Olejnik (red.), Wojna jako przedmiot badań historycznych, Toruń 2006, s.7.
Za
a
p.n.e.), twierdził, że wojny są zjawiskiem naturalnym i wiecznym. Jego zdaniem44:
tw
wojna z tego samego źródła pochodzi, skąd najobficiej w państwie płyną
nieszczęścia prywatne i publiczne. Widział wśród nich: brak sprawiedliwości
ńs
(niesprawiedliwość), zgody (wrogość), harmonii (dysharmonia), nienasycone
żądze, itp. Zdaniem Platona to przede wszystkim niesprawiedliwość rodzi
podziały, waśnie i wojny, prowadzi do nienasyconych żądz, do ujarzmiania
ze
jednych ludzi przez drugich i jednych państw przez inne.
Uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności

– Arystoteles (384-322 p.n.e.), nie traktował wojny jako celu samego w sobie, ale
iec
jako środek prowadzący do pokoju. Dobrze zorganizowane państwo powinno
posiadać w swej strukturze odpowiednie siły (wojskowe) i środki, wydzielając na
ich utrzymanie należyte fundusze, których wysokość miała zależeć od kondycji
zp
państwa. Dobrze urządzone państwo powinno zapewnić jego mieszkańcom
szczęśliwe życie45. Polityka, czyli umiejętność rządzenia państwem są, zdaniem
Arystotelesa, tą samą trwałą dyspozycją, ale ich sposób przejawiania się bywa
Be
różny. W polityce46: w znaczeniu obszerniejszym, ta jej część, która ma rolę jakby
kierowniczą, spełnia funkcje ustawodawcze; ta zaś, która dotyczy spraw
jednostkowych, nosi wspólną nazwę polityki w znaczeniu ściślejszym. Posiada
ona charakter praktyczny i ma do czynienia z namysłem. Uchwała bowiem jest
w
czymś, co należy wykonać jako akt jednostkowy. Dlatego to tylko o

przedstawicielach drugiej z tych sztuk mówi się, że uprawiają politykę; bo tylko oni
sta
coś wykonują, tak jak rękodzielnicy. Za rozsądek uważa się powszechnie

najbardziej tę jego część, której przedmiotem jest sam człowiek, jednostka; i ta
jego część nosi wspólną nazwę rozsądku; pozostałe części to: sztuka zarządzania
od
domem, sztuka prawodawcza i polityka; w tej ostatniej wyróżnia z kolei sztukę

naradzania się i sądową. Zdawanie sobie sprawy z tego, co jest dobre dla własnej
osoby, byłoby tedy pewnym rodzajem poznania; istnieją jednak, między tym
dP
rodzajem a innymi, poważne różnice i człowieka, który rozumie swój własny

interes i troszczy się o swoje sprawy, nazywa się rozsądnym, o tych zaś, co
uprawiają politykę, mówi się, że niepotrzebnie wtrącają się w nie swoje sprawy.
kła
44
Platon, Państwo z dodaniem siedmiu ksiąg praw, Warszawa 1958, t.I, s.76.
45
Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, s.288.
46
Arystoteles, Etyka nikomachejska, Warszawa 1982, s.219-220.
Za
a
Prekursor materializmu – Demokryt (460-370 p.n.e.) oraz Epikur (341-270
tw
p.n.e.) w zjawisku wojny widzieli kształtowanie się społeczeństw oraz
powstawanie państw. Pierwszy z nich podkreślał, że najważniejszym dobrem
ńs
człowieka jest tzw. eudaimonia, czyli stan szczęśliwości polegający na
wewnętrznym spokoju i pogodzie ducha. Epikur (i jego następcy) rozwinął
koncepcję hedonistyczną zakładającą, że szczęście człowieka polega na
ze
doznawaniu przyjemności (zwłaszcza intelektualnych)47. Ich zaspokojenie powinno
zapewnić wewnętrzny spokój, jako niezbędny warunek bezpieczeństwa i pokoju,
pomiędzy jednostkami, grupami społecznymi, społecznościami i państwami.
iec
Cycero (106-43 p.n.e.) uznawał za wojnę jedynie takie sytuacje, kiedy w
sporze pomiędzy stronami występowało zjawisko przemocy zbrojnej. Te dwie
właściwości wojny: występowanie sporu oraz zastosowanie siły zbrojnej wobec
zp
przeciwnika stały się podstawą poglądów formułowanych później przez wielu
teoretyków. Zdaniem Cycerona szczęśliwym można było być tylko w państwie
szczęśliwym, o dobrym ustroju48. Tylko sprawiedliwość czyni ludzi prawymi,
Be
cnotliwymi i uczynnymi, zaś nieprzestrzeganie powyższych zasad może prowadzić
do chciwości, nienasyconej żądzy pomnażania dóbr, a to w konsekwencji może
zagrozić pokojowi i bezpieczeństwu, nie tylko pojedynczego człowieka, ale całego
państwa.
w
Angielski filozof Tomasz Hobbes (1588-1679) przyczyny wojen widział w

sta
charakterze człowieka, jego chęci rywalizacji, braku zaufania do innych, żądzy

władzy i sławy. Wiązał również wojnę z rosnącym przeludnieniem świata, co stało
się później podstawą twierdzenia Malthusa o nieuchronności wojen i ich
korzystnym wpływie na rozwój społeczeństw. Pisał49: W naturze człowieka
od
znajdują się trzy zasadnicze przyczyny waśni. Pierwsza to rywalizacja, druga to

nieufność, trzecia – to żądza sławy. To pozwało mu wysunąć znaną do dzisiaj
tezę: Homo domini lupus est. Zdaniem Hobbesa, stan natury to wojna każdego z
dP
każdym (bellum omnium contra omnes), co ma wynikać bezpośrednio z faktu, że

każdy człowiek jest z natury egoistą. Przy braku zewnętrznych autorytetów, w
sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni, ludzie zaczynają z sobą walczyć co
kła
47
R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej
i irenologicznej, Siedlce 2009, s.38-39.
48
M.T. Cicero, Pisma filozoficzne, Warszawa 1960, t.II, s.162-164.
49
T. Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego,
Kraków 1954, s.109.
Za
a
powoduje, że zamiast korzystać z wolności każdy musi cały czas koncentrować
tw
się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje stały,
nierozwiązywalny konflikt. W doktrynie Hobbesa wolność określana jest jako brak
ńs
zewnętrznych przeszkód w osiąganiu celów. Wolność człowieka polega na tym, że
nikt nie powstrzymuje jego działań. Skoro biologia nie czyni jednostki zdolną do
społecznego współżycia, naturalny dla niej może być tylko brak społecznych więzi.
ze
Stan naturalny nie jest jednak okresem pełnej atomizacji jednostek. Jeśli istota
aspołeczna w drodze rozumowania kreuje więzi społeczne uzyskując
bezpieczeństwo dla siebie i innych, trudno jednoznacznie naturę ludzką i egoizm
iec
oceniać w kategoriach dobra i zła. Człowiek według Hobbesa postawiony zostaje
przed dramatycznym wyborem. Musi opowiedzieć się albo za bezpieczeństwem i
jednocześnie za absolutną podległością, albo za nieograniczoną wolnością i
zp
anarchią i związanym z nimi ciągłym zagrożeniem dla jego życia. Autor Lewiatana
formułuje również ogólne normy, których przestrzeganie powinno sprawić, że50:
- (1) żaden człowiek nie powinien okazywać innemu nienawiści czy

Be
pogardy, słowem, czynem postawą czy też gestami;
- (2) każdy człowiek winien uznawać innych za równych sobie z natury;
- (3) wchodząc w stan pokoju, żaden człowiek nie powinien zachowywać

w
dla siebie żadnego uprawnienia, którego nie chciałby zachować dla każdego
innego człowieka;
sta
- (4) dla każdego człowieka jest konieczne dążyć do pokoju i zrzekać się
pewnych uprawnień przyrodzonych.
Ideolog francuskiej rewolucji Jan Jakub Rousseau (1712-1778) wskazywał

od
na nierówność materialną w społeczeństwie oraz dążność człowieka do

posiadania własności jako główne przyczyny wojen. Niezbyt przekonany do
poglądów Hobbesa uważał, że człowiek natury był wolny, dobry i szlachetny, a
dP
dopiero człowiek sztuczny (za takiego uważał człowieka współczesnego) te

pierwotne przymioty utracił, zostając egoistą, nie liczącym się z prawami i
potrzebami innych ludzi. Stan naturalny był, zdaniem Rousseau stanem pokoju, a
wojna pojawiła się z chwilą powstania pierwszych państw. Rewolucyjny charakter
kła
teorii Rousseau przejawiał się przede wszystkim w przekonaniu, że dobry człowiek
50
T. Hobbes, op. cit., s.135.
Za
a
został uwięziony w złym świecie, który czynił z niego przeciwieństwo jego własnej
tw
(pierwotnej) natury51. Przeciwko takiemu światu Rousseau ogłasza romantyczną
rewolucję, której celem nie jest jakaś określona zmiana (tę uważa za
ńs
nieosiągalną), ale rewolucja dla samej rewolucji, którą musi podjąć dobry z natury
człowiek uwięziony w racjonalnym (złym) świecie, nie mając przed sobą
perspektywy rzeczywistej odmiany. Proponował utworzenie takiej cywilizacji i
ze
kultury, takiego społeczeństwa i państwa, które odpowiadałyby naturalnemu
rozwojowi i potrzebom jednostki, a jednocześnie byłyby poddane panowaniu
słusznego prawa, ustanowionego przez samych obywateli.
iec
Niemiecki filozof F. Hegel (1770-1831) traktował wojnę jako część polityki,
zaś armia w rękach państwa miała być narzędziem powołanym do obrony
interesów narodowych. Jako przedstawiciel historycyzmu głosił, że w historii
zp
istnieją nieubłagane prawa a sama historia rozwija się ona w określonym kierunku,
aby osiągnąć teoretycznie konieczny cel. Stąd, również wojny nie są czymś
przypadkowym, ale zjawiskiem jak najbardziej prawidłowym, ważnym narzędziem
Be
realizacji idei Rozumu (co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest
rozumne)52. A skoro, idee w czasie wojen realizują się o wiele szybciej niż
podczas pokoju, to wojny (w tej sytuacji) stanowią niezwykle istotny element
historycznego i społecznego postępu.
w
Filozofowie do dzisiaj nie ustają w dociekaniu źródeł konfliktów wojennych,

sta
starając się (niezależnie od historycznych, politycznych i społecznych przesłanek)

dotrzeć do tych mechanizmów, które tkwią poza wolą człowieka i jego
zewnętrznym działaniem. Na przestrzeni dziejów, różne szkoły formułowały różne
od
koncepcje, z których każdą można uznać za trafną i każdą za chybioną, w

zależności od tego, jakimi kryteriami kieruje się ich odbiorca. Są one tak
wielostronne, jak wielostronny jest obraz wojny. Francuski polemolog, G. Boutholl
dP
(1896-1980), uważa, że okolicznością pchającą społeczeństwa do wojen był

(miedzy innymi) nadmiar ludzi potrzebnych do wykonywania czynności
gospodarczych i organizacyjnych. Nadmiar ten wprawił w ruch wiele czynników
destrukcyjnych takich, jak głód, emigracja, zaburzenia wewnętrzne53.
kła
51
Zob.: J.J. Rousseau, Umowa społeczna, Łódź 1948.
52
Zob.: G.W.F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów, Kraków 1957.
53
T. Pióro, op. cit., s.14-15.
Za
a
Sumarycznym ujęciem indywidualnych cech człowieka jest nacjonalistyczna teoria
tw
pochodzenia wojen. Nacjonalizm, wiążąc się z partykularnie pojętym
dochodzeniem suwerennych praw, z pojęciem narodowej odrębności, tendencją
ńs
do zaboru ziem z przyczyn pozornych lub rzeczywistych więzi narodowościowych,
ma być głównym stymulatorem wojennych poczynań. Znaczna część uczonych
skłania się ku poglądowi, ze człowiek jest w stanie doprowadzić do całkowitej
ze
likwidacji wojen. Brytyjczyk J. Huxley (1887-1975)54 uważał, że wojna jest nie tyle
odbiciem natury człowieka, ile jej ekspresją wynikającą z biologicznego dążenia do
współzawodnictwa. Wojna jest związana ze zjawiskiem gromadzenia dóbr, które
iec
są przedmiotem konfliktów. Sam człowiek nie posiada jakiegoś szczególnego
instynktu wojny. Posiada wprawdzie zdolność (ogólną tendencję) do agresji, ale
tendencja ta (podobnie jak inne popędy), nie stanowi instynktu niezmiennego.
zp
Żadna z interpretacji filozoficznych nie odrzuca politycznych i historycznych
przesłanek wojen ani ich materiałowo-technicznego podłoża. W dochodzeniu do
Be
szukania przyczyn wojen należy się poruszać w kilku sferach: indywidualnej,
społecznej i stosunków międzynarodowych, pomiędzy którymi występuje
wzajemne oddziaływanie. Aż do XX wieku definiowanie wojny pozostawało pod
wpływem iluzjonizmu prawnego55, sprowadzającego istotę zjawiska do
w
przypadków losowych lub decyzji władców czy rządów. Nawet tak dalekowzroczni
twórcy wielkich systemów, jak August Comte (1798-1857) czy Herbert Spencer
sta
(1820-1903), skłaniali się do traktowania wojny jako zjawiska archaicznego,

skazanego na zagładę w miarę rozwoju cywilizacji przemysłowej. Spencer
wyróżnił trzy (3) rodzaje prawa: powszechne, ogólne i szczegółowe. Uważał, że
od
wojna to agresja, obrona i rozkazy. Podstawą prawa natury było prawo równej
wolności, ustrój liberalny (to on wyzwalał pełnię aktywności jednostki). Państwo to
organizacja stabilna (w przyszłości ma być przemysłowe, wolne i sprawiedliwe).
dP
Zakładał, że każde społeczeństwo będzie ewoluować od militaryzmu do

industrializmu. Ewolucja, zdaniem Spencera, miała polegać na stopniowym,
postępowym różnicowaniu się części. Ewolucjonistyczną etykę wywodził z teorii
kła
54
Julian Sorell Huxley (1887-1975) – angielski biolog i humanista. W latach 1946-1948
sprawował funkcję pierwszego w historii dyrektora generalnego UNESCO.
55
T. Pióro, op. cit., s.13.
Za
a
walki o byt (dobre jest to, co służy przystosowaniu i rozwojowi, stąd należy w tym
tw
celu wspierać silnych, a nie słabych i upośledzonych przez naturę).
Dopiero na przełomie XIX i XX wieku pojawiły się studia rozpatrujące wojnę
ńs
w kategoriach zjawisk społecznych, umożliwiając formowanie się nowych
poglądów na zjawisko wojny. R. Osgood w pracy Limited War określił wojnę jako:
zorganizowane starcie sił zbrojnych państw suwerennych, dążących do
ze
wzajemnego narzucenia własnej woli56. Traktując każdą wojnę jako (z tych właśnie
względów) ograniczoną, podzielił wojny, na: jądrowe, konwencjonalne,
partyzanckie, itp. Inny z autorów (socjolog) rozpatrywał wojnę jako proces wspólny
iec
dla całej przyrody, wyróżniając wojny: pomiędzy wszelkiego rodzaju istotami
żywymi, pomiędzy narodami prymitywnymi, cywilizowanymi oraz wysoko
rozwiniętymi. Niemiecki generał W. Baudussin wyodrębnił wojny: religijne (XV
zp
wiek), gabinetowe (XVII wiek), narodowe (XIX wiek) i inne. Inny z Niemców (W.
Halveg – filozof i historyk) wyodrębnił dwa (2) podstawowe typy wojen
ograniczonych: wschodni (gdzie dominuje polityka) i zachodni (zagadnienia
Be
militarne)57.
Zdecydowana większość historyków i teoretyków wojny, zajmujących się

historią wojen wyraża opinię, że wojny pojawiły się w tej fazie rozwojowej
w
społeczeństw, w której zaistniały warunki do zdobywania i gromadzenie dóbr

materialnych oraz innych wartości. Cyceron definiował wojnę, jako rozstrzyganie
sta
sporu przy użyciu siły58. Chiński teoretyk starożytności (Sun Tzu), najważniejszym
osiągnięciem wojny nazywał pokonanie wroga bez walki. Zdaniem Sun Tzu,
sprawą najważniejszą w wojnie jest rozbicie strategii wroga. Można to było uczynić
poprzez skłócenie sprzymierzeńców wroga, co miało doprowadzić do politycznej
od
izolacji wroga. Dopiero wówczas, kiedy to nie przynosiło pozytywnego

rozwiązania, podawał inną definicję wojny59: wojna jest dla państwa sprawą
najważniejszej wagi, sprawą życia lub śmierci, drogą wiodącą do przetrwania lub
dP
upadku. Dlatego należy poświęcić jej poważne studia. Podobną teorię wojny, jak
Cyceron wyrażał Hugo Grotius (1583-1645), pisząc że wojna to stan, w jakim
kła
56
R.E. Osgood, Limited War (cytat za: Ograniczennaja wojna, Moskwa 1960, s.246).
57
J. Kaczmarek, Cz. Staciwa, S. Zapolski, op. cit., s.26-27.
58
A. Reiss, F. Ryszka, A. Szcześniak (red.), Historia doktryn politycznych. Materiały
źródłowe, Warszawa 1972, s.48.
59
Sun Tzu, Sztuka wojny, Warszawa 1994, s.13.
Za
a
znajdą się osoby toczące spór przy użyciu siły. jej następstwem są60: niezliczone
tw
nieszczęścia, które spadają również na niewinnych ludzi.
Właściwie do czasu zakończenia pierwszej wojny światowej (1914-1918),
ńs
dla pełnego zrozumienia pojęcia wojna wystarczała w zupełności klasyczna już
wówczas definicja Clausewitza61 (wojna jest czynem politycznym, dalszym
ciągiem stosunków politycznych, wyrażających się w akcie przemocy, mającym na
ze
celu zmuszenie przeciwnika, czyli doprowadzenie jego sił zbrojnych do stanu, w
którym nie będą zdolne do dalszej walki). Sprawa definicji wojny przedstawiała się
więc jednoznacznie. Za wojnę uważało się starcie zbrojne zorganizowanych sił
iec
dwóch przeciwników62. W Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, wydanej w latach
30. zapisano, że63: wojna, to okres orężnej walki między ludami, państwami lub
partiami w samym państwie (wojna domowa), celem zmuszenia przeciwnika do
zp
uznania swych żądań czy programów. W przeciwieństwie do wojen w ubiegłych
wiekach prowadzonych w przeważanej części dla dynastycznych interesów, wojny
XIX wieku powodowane były względami natury ekonomicznej, gdyż każde z
Be
państw dążyło do zapewnienia swym obywatelom możliwie najlepszych warunków
rozwoju. Stan wojny zaczynał się między państwami oficjalnie z chwilą
wypowiedzenia wojny i zerwania stosunków dyplomatycznych. W przedwojennym
Słowniku Języka Polskiego wojnę zdefiniowano, jako64: okres walk pomiędzy
w
dwoma państwami, od zerwania stosunków dyplomatycznych, do zawarcia pokoju.

Na okres wojny składa się szereg przemarszów, bitw, potyczek to jest walka
sta
orężna między dwoma państwami.
W ciągu kolejnych lat zakres definicji wojny uległ znacznemu rozszerzeniu i

od dawna nie jest już używany do określenia starcia przy użyciu oręża. Już gen.
od
Beaufre w swojej Strategii zaznaczył, że wojna nie jest zjawiskiem czysto

militarnym, ale totalnym, gdzie łączą się i nakładają na siebie polityka wewnętrzna
i zagraniczna, gospodarka i działania wojenne. We wstępie pisał65: Nasza epoka
dP
jest zbyt trudna, a współczesny człowiek w zbyt dużym stopniu opanował

Przyrodę, abyśmy nadal mogli działać na chybił trafił, jak to czyniono dotychczas.
60
H. Grotius, Trzy księgi o prawie wojny i pokoju, w których znajdują wyjaśnienie prawo
natury i prawo narodów a także główne zasady prawa publicznego, Warszawa 1957, t.II, s.154.
kła
61
C. Clausewitz, O wojnie, Warszawa 1958, t.I, s.15-16, 31-32.
62
F. Skibiński, Rozważania o sztuce wojennej, Warszawa 1990, s.24.
63
Wielka Encyklopedia Powszechna Gutenberga, Kraków 1932, t.XVIII, s.185.
64
Zob.: M. Arct (red.), Słownik Języka Polskiego, Lwów 1930.
65
A. Beaufre, Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968, s.25.
Za
a
Wojna będąca niegdyś zabawą królów, stała się dziś przedsięwzięciem kryjącym
tw
w sobie zbyt wielkie niebezpieczeństwa. Najprawdopodobniej takie podejście
wiąże się z dość powszechnym poglądem, że wojny towarzyszą ludzkości od jej
ńs
początku istnienia, a ich rozwój wiąże się z rozwojem stosunków społecznych i
form życia społecznego, gospodarczego, warunków rozwoju sił wytwórczych i
środków produkcji.
ze
W wydanej w latach 80. Encyklopedii Powszechnej, zdefiniowano wojnę,
jako66: prawo, zjawisko społeczne, historyczne i klasowe, polegające na
iec
regulowaniu sporów lub realizowaniu celów politycznych przez zastosowanie
przemocy w postaci siły zbrojnej. Na pojęcie wojny składają się działania wojenne
(operacje wojskowe) oraz stan, to jest sytuacja prawna, w której uznaje się
zp
istnienie wojny. Z kolei w Małej Encyklopedii Wojskowej stwierdza się, że wojna,
konflikt zbrojny między państwami, blokami państw, narodami lub klasami
społecznymi, to kontynuacja polityki środkami przemocy dla osiągnięcia
Be
określonych interesów politycznych, ekonomicznych lub ideologicznych. Należy ją
rozumieć jako konflikt zbrojny pomiędzy państwami, blokami państw, narodami
czy klasami społecznymi67.
w
W encyklopedii amerykańskiej (The Encyklopedia Americana)68, wojna

(war) to ostatnia instancja dla rozwiązania spornych problemów pomiędzy dwoma
sta
zorganizowanymi grupami, w której odwołujemy się do siły fizycznej. W tej

sytuacji, strona słabsza albo zostaje zmuszona ulec żądaniom strony silniejszej,
albo też zostaje zmuszona do ucieczki, względnie (w ostatecznym wypadku)
zostaje przez nią zniszczona. Brytyjscy encyklopedyści(Encyklopedia Britannica) 69
od
przyjęli, że wojna jest wykorzystaniem zorganizowanych sił zbrojnych w starciu

pomiędzy dwoma grupami społecznymi, prowadzącymi przeciwstawną sobie
politykę, z których każda stara się narzucić swą politykę grupie przeciwnej. Tak
dP
jest nawet i wówczas, jeżeli polityka jednej z grup ma charakter czysto obronny.
Wojna, zdaniem autorów definicji, różni się od innych działań przestępczych
(zbrodniczych) dokonywanych przy użyciu siły, jedynie tym, że opór elementów
kła
66
Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1984, t.IV, s.758.
67
Mała Encyklopedia Wojskowa, Warszawa 1971, t.III, s. 494.
68
The Encyklopedia Americana 1958, t.XXVIII [w:] Przegląd Informacyjny 1967, nr3, s.48.
69
Encyklopedia Britannica 1947, t.XXIII [w:] Przegląd Informacyjny 1967, nr3, s.49-51.
Za
a
przestępczych rzadko jest wystarczająco silny, aby można było je nazwać siłą
tw
zorganizowaną. Wojna zawiera w sobie trzy (3) elementy, które pomimo, że są ze
sobą powiązane, to jednak wzajemnie się od siebie różnią. Pierwszym jest polityka
ńs
(obejmuje charakter walczących grup, ich odpowiednie władze i posiadane
zasoby). Kolejnym elementem jest taktyka (zawiera w sobie wszystko co można
nazwać mechanizmem walki). Ostatnim elementem, łączącym dwa poprzednie,
ze
jest strategia (rozpatrująca aktualną sytuację obu przeciwstawnych stron oraz
najlepszy sposób wykorzystania taktyki dla realizacji zamierzeń politycznych.
Francuzi (Grand Larousse Encyklopedique)70 wojnę (guerre) definiowali,
iec
jako próbę sił pomiędzy narodami (wojna zagraniczna), pomiędzy dwiema partiami
kraju (wojna cywilna), albo pomiędzy dwoma przeciwnikami, którzy dążą do
zdobycia siłą tego, czego nie mogą osiągnąć innymi sposobami (chcą mieć
zp
przewagę nad innym narodem, albo muszą się bronić przed innymi). Według
niemieckich autorów (Der Grosse Brocklaus)71, wojna (krieg) to każdy spór
pomiędzy narodami lub państwami, rozstrzygany za pomocą siły zbrojnej (akt
Be
przemocy mający na celu zmuszenie przeciwnika do podporządkowania się
naszej woli). W definicji podkreślono, że przyczyn wojny nie należy upatrywać
wyłącznie w niezaspokojeniu jakichś roszczeń prawnych, ale również w
naruszeniu podstawowych praw państwa do samodzielności, niezawisłości i
w
poszanowania w stosunkach międzynarodowych, z zastrzeżeniem, że wojna

stanowi zawsze środek ostateczny, którego nie udało się uniknąć ze względu na
sta
żywotne interesy państwa.
Interesujące jest podejście B. Chochy i J. Karczmarka, którzy choć w pełni

od
aprobują definicję wojny sformułowaną w XIX wieku przez Clausewitza, to jednak

poszerzają ją stwierdzając, że na zjawisko wojny składają się dwa elementy72:
- (1) walka zbrojna prowadzona przy użyciu sił zbrojnych przeciwstawnych stron;
dP
- (2) inne formy walki, takie jak np. ideologiczna, dyplomatyczna,

psychologiczna, ekonomiczna.
Uzasadniają, że pojęcia wojny nie można sprowadzać tylko do samego aktu
walki zbrojnej przy użyciu armii. Pojęcie wojny, bowiem obejmuje oprócz walki
kła
70
Grand Larousse Encyklopedique 1962, t.V [w:] Przegląd Informacyjny 1967, nr3, s.67.
71
Der Grosee Brocklaus 1955, t.V [w:] Przegląd Informacyjny 1967, nr3, s.69.
72
B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna wojenna, Warszawa 1980, s.101-101.
Za
a
zbrojnej, również działanie innych czynników, od których zależy zwycięstwo, a
tw
mianowicie: walkę w płaszczyźnie ideologicznej i ekonomicznej, wysiłki w zakresie
innych działów polityki (dyplomacji, wywiadu, kontrwywiadu itp.), których
ńs
działalność nie tylko nie zostaje zakończona z chwilą wybuchu wojny, ale wręcz
przeciwnie – nasila się. Im bliżej przełomu XX/XXI wieku, coraz częściej pojawiają
się tezy przeczące clauzewitzowskiej definicji wojny. Na przykład M. Walzer
ze
(Arguing Abort War) pisze73: Słynne stwierdzenie Clausewitza, że wojna jest
kontynuacją polityki innymi środkami, miało zapewne być prowokujące. Równie
oczywiste jest stwierdzenie odwrotne: polityka to kontynuacja wojny innymi
iec
środkami. Ale, co bardzo ważne, środki są różne. Polityka jest formą pokojowego
sporu, wojna gwałtem zorganizowanym.
W 1989 roku przedmiot ożywionej dyskusji stanowił (szczególnie w Stanach
zp
Zjednoczonych) artykuł (esej) Francisa Fukuyamy: Koniec Historii. Fukuyama
formułuje tezę, jakoby historia w pewnym sensie skończyła się wraz z upadkiem
komunizmu (czyli państw tzw. realnego socjalizmu) i przyjęciem przez większość
Be
krajów systemu liberalnej demokracji. Liberalna demokracja oraz rynkowy
porządek gospodarczy mają być (zdaniem Fukuyamy) najdoskonalszym z
możliwych do urzeczywistnienia systemów politycznych (choć nie idealnym). W
przekonaniu Fukuyamy współczesna demokracja liberalna jest zbiorem
w
politycznych instytucji powołanych do obrony uniwersalnych praw, uświęconych

zapisem w takich dokumentach, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. W
sta
Końcu historii (dyskusyjnie) autor wnioskuje o jedynych zagrożeniach, jakie

zaistnieją wraz z upadającymi ideologiami. Zagrożenia te widzi jedynie w
religijnych fundamentalizmach i regionalnych nacjonalizmach. Przypomnieć
od
należy, iż właśnie w podejściu marksistowskim zakładano również koniec epoki

wojen z tym, że nastąpić on miał wraz z globalnym zwycięstwem socjalizmu.
Pułkownik, profesor Kazimierz Nożko (Zagadnienia współczesnej sztuki

dP
wojennej) definiował wojnę74, jako zjawisko historyczne i społeczno-polityczne.

Ukazuje obiektywną zależność wojen od warunków polityczno-ekonomicznych i
socjalnych. Uważa, że wojny, które jako zjawisko społeczne mają charakter
historyczny, nie są wieczne i prędzej czy później ludzkość zrezygnuje z nich jako
kła
73
M. Walzer, Spór o wojnę, Warszawa 2006, s.7.
74
K. Nożko, Zagadnienia współczesnej sztuki wojennej, Warszawa 1973, s.7-34.
Za
a
środka rozstrzygania sporów politycznych. Pułkownik Zdzisław Gołąb (Wojna a
tw
system obronny państwa) podkreśla, że75: wojna jest szczególnym rodzajem walki
politycznej, zjawiskiem społeczno-politycznym i historycznym, zależnym od
ńs
obiektywnych warunków ekonomicznych i społecznych, podporządkowanych
polityce. Jest współzawodniczeniem ekonomiki, polityki, dyplomacji, szczególną
formą rozstrzygania konfliktu społecznego lub politycznego. Zależy od jakości
ze
polityki, której jest przedłużeniem. Polityka ustala jakość i zakres przygotowań
wojennych oraz cele wojny. Cel polityczny wojny zasadniczo wpływa na sposób jej
prowadzenia, na wybór określonych środków walki zbrojnej oraz kierowanie
iec
wojną.
Wielu teoretyków usiłowało wyjaśnić podstawowe źródła wojny czynnikami

psychologicznymi, geograficznymi lub rasowo-antropologicznymi. Fakty dowodzą
zp
jednak, że przyczyny wojny nie tkwią w rzekomo niezmiennych cechach natury
ludzkiej. Nie są odwiecznym i nieuniknionym zjawiskiem w dziejach ludzkości.
Znane są społeczeństwa pierwotne, które nie prowadziły i nie używały siły dla
Be
realizacji swych zamiarów, chociaż występowały w tych plemiennych
społeczeństwach elementy walki. Na przestrzeni wieków pojawiło się szereg teorii
wojny (demograficzna, etyczna, biologiczna, geopolityczna, filozoficzna,
ekonomiczna, psychologiczna, ideologiczna czy socjologiczna).
w
Przewodnią myślą demograficznej teorii wojny pozostaje twierdzenie, że

sta
zasadniczą siłą napędową historii jest czynnik demograficzny (przede wszystkim

przyrost naturalny i gęstość zaludnienia). Najbardziej znanym przedstawicielem
teorii demograficznej był angielski duchowny i filozof Tomasz Malthus (1766-
od
1834)76. Teoria Malthusa zakłada rozwój społeczeństw w odniesieniu do

czynników demograficznych i w nich też widzi powstawanie wojen. Zasadnicza
przyczyna wojny tkwi w sprzecznościach pomiędzy przyrostem naturalnym a
dP
możliwością zapewnienia szybko rozwijającej się ludności odpowiedniego

minimum środków egzystencji. Malthus przewidywał, że ludność w razie braku
przeszkód podwaja się w okresie dwudziestu pięciu lat, albo wzrasta w postępie
kła
75
Z. Gołąb, Wojna a system obronny państwa, Warszawa 1984, s.7.
76
Malthus był nie tylko duchownym, ale również profesorem historii i ekonomii politycznej
w East Indie College. Prowadził badania z pogranicza socjologii i ekonomii.
Za
a
geometrycznym77. Dysproporcja pomiędzy przyrostem ludności (zgodnie z
tw
postępem geometrycznym) a wzrostem środków utrzymania (zgodnie z postępem
arytmetycznym) mogła zostać ograniczona (a nawet zniwelowana)78. Wojna
ńs
zdaniem Malthusa mogła odgrywać istotną rolę regulatora ograniczającego szybki
przyrost naturalny79. Nie nawoływał do świadomego organizowania wojen. Miały
one jednak być mniejszym złem, aniżeli perspektywa ogólnej katastrofy ludności.
ze
Jego późniejsi zwolennicy byli przekonani, że przyczyną wywołującą wojny jest
ciągle niedostateczna ilość środków żywności przy nadmiernym wzroście liczby
ludności, stąd opowiadali się za prowadzeniem wojen wybitnie wyniszczających.
iec
Malthusowska teoria wojen cieszyła się dużą popularnością nie tylko za
życia jej twórcy80. Rozwijana była i po jego śmierci. W drugiej połowie XIX wieku
teorię tę popularyzowali Annie Bessant i Charles Bradlaugh. Z poglądami
zp
Malthusa różnili się o tyle, że uwzględniali w swych wywodach kontrolę urodzin (co
dla Malthusa było absolutnie nie do przyjęcia). Zrezygnowali też z
geometrycznego prawa przyrostu ludności, dochodząc do wniosku, że przyrost
Be
ludności następuje o wiele szybciej niż zwiększanie się środków żywności, lecz
wolniej niż zakłada to postęp geometryczny. Zarówno Malthus, jak i jego
zwolennicy dowodzą, że istnieją dwie przyczyny powstawania wojen. Po pierwsze,
presja populacji i bieda są najważniejszymi przyczynami wojen. Po drugie, wojny
w
rozwiązują problem presji populacyjnej i biedy, kiedy w czasie ich trwania ginie
wielka liczba ludności.
sta
Biologiczna teoria wojen odwołuje się, z jednej strony, do gatunkowych

cech ujawnianych w postępowaniu jednostki. Nawiązując do freudowskiej
od
koncepcji przyrodzonej człowiekowi tendencji do agresywności. Z drugiej strony,

do patologicznych (z punktu widzenia gatunku) cech jednostek wywierających
dP
77
T. Malthus, Prawo ludności, Warszawa 2003, s.71-75. Ludność stale (co pewien czas)
się podwaja według progresji geometrycznej. Okres podwajania się wynosi 25 lat.
78
J. Borgosz, Demograficzna teoria wojny i pokoju. Istota demograficznej teorii wojny i
pokoju, Myśl Wojskowa 1959, nr 9, s.26.
79
J. Oser, Czy ludzie muszą głodować? Krytyka teorii Malthusa, Warszawa 1960, s.11.
Wojna miała być jednym z wielu ograniczeń pozytywnych do zachowania względnej równowagi
kła
między szybkim przyrostem naturalnym a rozwojem środków materialnej egzystencji

społeczeństwa. Oprócz wojny, zaliczał do nich: ciężką pracę, niekorzystne warunki przyrodnicze,
choroby, epidemie, głód. Były to czynniki prowadzące do zwiększenia procentu zgonów. Teoria ta
miała wielu krytyków.
80
L. Wyszczelski, Historia myśli wojskowej, Warszawa 2000, s.149-150.
Za
a
wpływ na życie społeczne81. Zwolennicy tej teorii zakładają, że człowiek, jako
tw
istota żywa, aby zapewnić sobie byt, musi eliminować inne słabsze istoty żywe.
Za prekursora biologicznej teorii wojny uważa się angielskiego filozofa
ńs
Tomasza Hobbesa. Zdaniem Hobbesa, wojna jest bezwzględną koniecznością
przypisywaną rodzajowi ludzkiemu. W efekcie swych rozważań doszedł do
wniosku, że wszelkie próby wyeliminowania czy nawet ograniczenia wojen, nie
ze
mają żadnego sensu, bowiem są przeciwne biologicznym prawom rozwoju
przyrody, w tym i rodzaju ludzkiego. Zdaniem Hobbesa82: człowiek winien dążyć
do pokoju, jak dalece tylko ma nadzieję go osiągnąć, a gdy go osiągnąć nie
iec
można, wolno mu szukać wszelkich środków i rzeczy dlań korzystnych w wojnie i
ich używać.
Amerykanin John Draper wśród zasadniczych źródeł wojen widział: warunki
zp
naturalne, geograficzne, klimatyczne, a przede wszystkim wrodzone cechy
biologiczne charakteryzujące gatunek ludzki83. Zwolennicy tej teorii genezę
powstania wojen widzieli w cechach biologicznych upodabniających człowieka do
Be
innych gatunków żyjących na ziemi. Działania typowo ludzkie zostały w nich
utożsamione z czysto biologicznymi objawami instynktu zwierzęcego. Nie
uwzględniały faktu, że działalność człowieka jest jakościowo inna niż zwierząt, że
jest ona przede wszystkim aktem świadomym. Instynkt walki miał zachować
w
człowiek po odległych przodkach zwierzęcych i praludzkich, jeśli nie zostanie

zmuszony poprzez zewnętrzne okoliczności do ujawnienia się, pozostanie w
sta
stanie utajonym. zwolennikom biologicznej teorii wojny zarzuca się przecenianie

zanadto instynktów, niedocenianie zaś sfery intelektualnej człowieka.
Wśród zwolenników biologicznej teorii wojny L. Wyszczelski (Historia myśli,

od
wojskowej)84 wymienia: S. Luce'a (The Benefita of War) – doszukując się analogii

pomiędzy prawami przyrody a prawami rozwoju ludzkości twierdził, że wojna jest
przeznaczeniem boskim, stymuluje twórczą działalność narodu i jest jednym z
dP
istotniejszych czynników postępu ludzkości); R. Reichenau`a (Einfluss der Kultur
81
Ibidem, s.151. Teoria ta zwraca uwagę na mniej lub bardziej irracjonalnie interpretowane
cechy określonych zbiorowości, ujawniane w sytuacjach niepowtarzalnych, szczególnych.
82
T. Hobbes, Lewiatan …, op. cit., s.114. Ludzkość określał jako stado wilków, zawsze
kła
gotowych szarpać się wzajemnie. Naturę ludzką powinien charakteryzować egoizm. Człowieka
uważał za zwierzę, które ma w swej naturze zakodowaną skłonność do agresji, zaś sama natura
popycha wszystkie żywe istoty do nieustannej walki. Źli napastują – dobrzy się bronią.
83
J. Oser, Czy ludzie …, op. cit., s.31.
84
L. Wyszczelski, Historia myśli …, op. cit., s.151-153.
Za
a
auf Krieg und Kriegsrustugen) – pisał, że wojna jest zjawiskiem stale
tw
towarzyszącym życiu ludzkiemu, zjawiskiem tak wiecznym, jak wieczna jest
przyroda i prawa nią rządzące); W. McDougalla (An Introduction to Social
ńs
Psychology) – dowodził, że biologiczne cechy zakodowane w świadomości
człowieka zmuszają go do stałej walki o przyszłość jego egzystencji, i w taki
sposób są naturalnymi czynnikami sprawczymi wojen; R. Steimetza (Die
ze
Philosophie des Krieges) – widział w wojnie nierozłączne zjawisko towarzyszące
procesowi powstania człowieka i kształtowania się społeczeństw (w procesie
przekształcania się człowieka towarzyszyła mu nierozłącznie agresywność
iec
poprzez, którą mógł odnieść zwycięstwo w trudnej walce o dominację w świecie
żywym); W. Jamesa (The Moral Equivalent of War) – podkreślał, że człowiek ma
wrodzony instynkt wojowniczości, zaś agresywne zachowanie jest potrzebne
zp
(nawet konieczne) dla osiągnięcia pełni ludzkiej postawy.
Największą popularnością wśród teorii poszukujących genezy powstawania

Be
wojen cieszyła się etyczna teoria wojny. Rozpowszechniony już w starożytności
kult heroizmu (waleczności i sławy) prowadził do deifikacji walki zbrojnej. Jego
rzeczywistym wyrazem była gloryfikacja moralna stanu żołnierskiego,
potwierdzająca miejsce w strukturze społecznej arystokracji wojskowej.
w
Aprobowanie walki zbrojnej w imię zyskania sławy, podejmowanie tej walki dla
wykazania męstwa występowało również w rycerskiej tradycji Średniowiecza85: O
sta
chwale rycerza decydowało nie tyle zwycięstwo, ile to jak walczył. Walka mogła
dla niego bez jego ujmy kończyć się klęską i śmiercią. W kolejnych wiekach walkę
zbrojną zaczęto traktować jako czynnik kształtujący moralnie dodatnie przymioty
od
człowieka. Wojna w myśl nowych koncepcji, wyzwalała romantyzm, zjawisko

nieznane społeczeństwom zgnuśniałym w pokoju86. Georg W.F. Hegel twierdził,
że wojny odświeżają ludzkość, podobnie jak burza chroni morze od zgnilizny.
dP
Pisał87: mogą one również spełnić określoną funkcję moralną, bowiem dzięki
wojnie zachowuje się zdrowie moralne narodów […] wojna broni narody przed
85
M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 2000, s.75.
86
L. Wyszczelski, Teorie wojenne i ich twórcy na przestrzeni dziejów, Warszawa 2009,
s.177. Taki tok rozumowania prowadził zwolenników etycznej teorii wojny do wymyślenia
kła
swoistego sprzężenia zwrotnego. Z jednej strony, wojnę obdarzano aprobatą moralną (miała
stanowić przejaw męskiej siły i woli), z drugiej strony gloryfikowano ją dlatego, że sprzyjała
kształtowaniu silnego człowieka, wzmacniała jego cechy wyróżniane moralnie, eliminowała słabość
i gnuśność.
87
R. Rosa, op. cit., s.84-85.
Za
a
gniciem, które byłoby nieuchronnym skutkiem długotrwałego, a tym bardziej
tw
wiecznego pokoju.
W podobnym tonie wypowiadali się angielski pisarz, filozof i historyk David
ńs
Hume (1711-1776), francuski filozof i polityk Victor Cousin i wielu innych88. Hume
twierdził, że ciągłe wojny zmieniłyby ludzi w dzikie zwierzęta, zaś wieczny pokój –
w pracujące bydło89. Cousin ostrzegał, że wyrzeczenie się wojny będzie
ze
jednoznaczne z wyrzeczeniem się postępu. Zwycięstwa i klęski to wyroki
wydawane przez cywilizację i opatrzność na ludzi90. Apoteoza moralna wojny
znalazła swe najpełniejsze odbicie w pracach Fryderyka Nietzschego (1844-1900).
iec
Sławiąc barbarzyństwo niehamowanych popędów, przemoc, okrucieństwo,
bezwzględność, zadawanie bólu, wszystkie te przejawy mocy (wynikające z
przynależności do rasy) odnajdywał w wojnie91. Gloryfikując wojnę, udowadniał, że
ilość ofiar jest miernikiem wielkości celu.
zp
2.2. Klasyfikacja wojen
Be
Samo dokonanie podziału (typologii) wojen ma istotne znaczenie dla
procesu poznawczego, ułatwia zrozumienie przyczyn wybuchu poszczególnych
wojen oraz określenie ich charakteru. Dokonując selektywnego ich wyboru można
w
z kolei określić charakter konkretnej wojny. Na przykład, w okresie

międzywojennym pojawiło się wiele nowych rodzajów wojen (zimna, nerwów, w
sta
eterze, psychologiczna, ideologiczna, itp.). Podobnie, po zakończeniu II wojny

światowej (futbolowa, dorszowa czy inne). Szczególny wymiar w stosunkach
międzynarodowych lat 50. i 60. osiągnął termin zimnej wojny. Zgadzam się w
od
zupełności z opinią gen. Skibińskiego, że te nowe rodzaje wojen zostały

wynalezione przez dziennikarzy i stopniowo nabierały prawa obywatelskiego w
języku potocznym. Później terminy te pojawiały się w artykułach i książkach
dP
zupełnie poważnych pisarzy wojskowych92. Niektórzy z nich zaczęli je nawet
88
M. Michalik, Moralność a wojna, Warszawa 1972, s.96.
89
Zob.: A. Grzeliński, Kategorie podmiotu i przedmiotu w nauce Davida Hume'a o naturze
ludzkiej, Toruń 2005.
kła
90
J.G. Bloch, Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym,
Warszawa 1890, t.I, s.42.
91
H. Gillner, Fryderyk Nietzsche. Filozoficzna i społeczna doktryna immoralizmu,
Warszawa 1965, s.66, 134-135.
92
F. Skibiński, Rozważania o sztuce wojennej, Warszawa 1990, s.24-25.
Za
a
zaliczać do kategorii rzeczywistej wojny. Tak uczynił gen. Beaufre, wyróżniając
tw
kolejne poziomy współczesnej wojny, na jednym z nich wymienił poziom zimnej
wojny. Podział ten jest niezwykle interesujący. Obok praktycznie możliwych form
ńs
wojny, wyróżnił też formy nieprawdopodobne. Typologia ta przedstawiała się
następująco93:
1. Praktyczne możliwe formy wojny (wśród których wyróżnił):
ze
- (a) zimna wojna bez działań partyzanckich (prowadzona wyłącznie
przy użyciu środków polityczno-dyplomatycznych). Ta forma
wojny mogła przybierać dwa rodzaje: zimna wojna prowadzona
bez wykorzystania (i z wykorzystaniem) piątej kolumny;
iec
- (b) zimna wojna połączona z działaniami partyzanckimi (wśród
wojen
tego typu autor wymienia: Algierię, Wietnam i Angolę);
- (c) wojna półgorąca (oprócz wyżej wymienionych działań, obejmuje
zp
użycie klasycznych ograniczonych środków wojskowych);
- (d) ograniczona wojna klasyczna (w takiej wojnie czynniki polityczno-
dyplomatyczne ustępują miejsca klasycznym działaniom
wojennym);
Be
2. Nieprawdopodobne formy wojny (opierające się na przypuszczeniu, nie
potwierdzonym żadnym doświadczeniem). Wśród tych wymienia:
- (a) wojna powszechna (gwałtowny konflikt, który pod względem
rozmiarów porównywał do wojen światowych). Obejmowała
w
jednoczesne użycie środków klasycznych, jądrowych i termo-

jądrowych. Autor wyróżniał: kontrolowaną wojnę powszechną
oraz progresywną wojnę powszechną;
sta
- (b) wojny lokalne o dużym natężeniu (jednym z najłatwiejszych i

najskuteczniejszych sposobów ograniczenia jest ograniczenie
geograficzne – jako przykład gen. Beaufre podawał wojnę w Korei);
Autor wyróżnił też pośrednią formę wojny, czyli wojnę jądrową ograniczoną.
od
Miała to być wojna obejmująca możliwość użycia broni jądrowej w bardzo

ograniczonym stopniu.
dP
Klasyczne pojmowanie zjawiska wojny jest równoznaczne z traktowaniem

jej jako przeciwności pokoju, czyli jako jednego z dwóch wzajemnie się
wykluczających stanów stosunków, między co najmniej dwoma podmiotami
politycznymi. Przy czym (jak pisał prof. S. Koziej) miał to być taki stan tych
kła
stosunków, w którym cele polityczne owych podmiotów były sprzeczne i zaś do ich
osiągnięcia dążono drogą przemocy zbrojnej, zakładającej fizyczne (biologiczne)
93
A. Beaufre, Wstęp do strategii…, op. cit., s.215-220.
Za
a
osłabienie lub zniszczenie strony przeciwnej. W tym rozumieniu walka zbrojna jest
tw
koniecznym, chociaż niewystarczającym, warunkiem do tego, aby można było
mówić o zjawisku wojny. Dawniej takie kryterium wystarczało do w miarę
ńs
czytelnego podziału rzeczywistości politycznej na dwa (2) stany, którym
odpowiadały dwa przeciwstawne pojęcia: wojna i pokój94. F. Skibiński wysunął
propozycję uzupełnienia klasycznej definicji wojny, uznając wojnę, jako
ze
kontynuację polityki, prowadzoną środkami przemocy, w celu zmuszenia
przeciwnika do spełnienia naszej woli; nosi charakter krwawej walki zbrojnej,
staczanej przez zorganizowane siły95. Nie oznacza to, że autor tej definicji traktuje
iec
wojnę jako zjawisko wyłącznie militarne. Podkreślał, że wojna jest ponad wszystko
zjawiskiem politycznym i socjalnym, w którym wykorzystuje się wszystkie
dostępne środki (polityczne, socjalne, ekonomiczne, ideologiczne, propagandowe
zp
czy dyplomatyczne).
Be
W ogólnej typologii wojny nie sposób uciec od marksistowsko-leninowskiej
klasyfikacji. Przedstawiciele tego kierunku (przy podziale wojen oraz ocenie ich
cech i charakteru) na pierwszym miejscu stawiali kryteria społeczno-polityczne96.
Zdaniem autorów te właśnie kryteria miały spełniać podstawowe znaczenie, zaś
w
ignorując je, zawęża się pojęcie wojny do samej walki zbrojnej, co z kolei wyklucza
możliwość poznania rzeczywistych przyczyn wybuchu wojny oraz jej charakteru.
sta
Z moralno-politycznego punktu widzenia, wojny podzielili na sprawiedliwe i

niesprawiedliwe97. Do wojen sprawiedliwych zaliczono:
- wojny obronne (występuje konieczność wystąpienia przeciwko agresji),
od
- wojny narodowowyzwoleńcze (łączone z walką o suwerenność narodową),
94
S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Warszawa 1993, s.8.
95
F. Skibiński, Rozważania …, op. cit., s.25-29. Autor uzupełnił klasyczną definicję wojny,
dP
poprzez połączenie dwóch definicji (Clausewitza i Lenina). Skibiński uważał, że wszystkie potoczne
nazwy wojen (zimna, ideologiczna, itp.), których istota nie odpowiada w żadnym stopniu definicji
Clausewitza, nie są wcale wojnami, a jedynie – znanymi i praktykowanymi (od początku istnienia
ludzkości) przejawami polityki (mniej lub bardziej nasilonej walki politycznej), prowadzonej
środkami pokojowymi (niekiedy bardziej dotkliwymi niż środki militarne – na przykład stosowany od
wieków system barier celnych czy blokady). Wszystkie te przejawy walki ekonomicznej nigdy dotąd
nie były uznawane za jakikolwiek rodzaj wojny.
kła
96
J. Kaczmarek, Cz. Staciwa, S. Zapolski, op. cit., s.26-27.
97
W.I. Lenin, Dzieła, t.XXIV, Warszawa 1952, s.417. Lenin podkreślał, że przy
rozpatrywaniu wojen należy ściśle ustalić treść polityczną, określając jej charakter klasowy,
przyczyny wybuchu, klasy ją prowadzące, historyczne i historyczno-ekonomiczne warunki
wywołania.
Za
a
- wojny domowe (skierowane przeciwko wstecznym siłom społecznym).
tw
Wśród wojen niesprawiedliwych wyróżniano:
ńs
- wojny agresywne (rozpoczynane w celach zaborczych):
- kolonialne,
- niekolonialne,
ze
- imperialistyczne (o sfery wpływów i o panowanie nad światem).
Zgodnie z tą klasyfikacją wyróżniano również wojny: obustronnie
iec
niesprawiedliwe (za klasyczny przykład podawano I wojnę światową, toczoną
przez dwa ugrupowania wielkich państw imperialistycznych) i jednostronnie
sprawiedliwe (na przykład – wojny narodowowyzwoleńcze)98.
zp
W tym samym duchu wyróżniono również wojny postępowe i reakcyjne.
Pierwsze miały na celu likwidację (względnie osłabienie) ustroju społecznego,
hamującego rozwój sił wytwórczych, zaś istota wojen reakcyjnych miała się
Be
sprowadzać do utrzymania ustroju (chylącego się ku upadkowi) albo do jego
umocnienia (przywrócenia). Według opinii autorów, oceniając wojny z punktu
widzenia ich postępowości lub reakcyjności, należało zawsze uwzględniać
interesy klasy robotniczej na tle specyfiki określonej epoki historycznej99. Za
w
przykład podawali okres 1789-1871 (na zachodzie Europy). W okresie tym miały
dominować burżuazyjne wojny postępowe. Burżuazyjno-demokratyczny (pod
sta
względem treści ekonomicznej i klasowej) ruch narodowy w krajach Europy

Zachodniej odgrywał (według autorów) historycznie postępową rolę. Bez likwidacji
feudalno-absolutystycznych instytucji, bez wyzwolenia uciskanych narodów, nie
od
mogłyby się rozwijać klasa robotnicza i jej postępowa walka o socjalizm. Sytuacja
zmieniła się w okresie przejścia kapitalizmu w wyższe stadium – imperializm.
Świat podzielił się wówczas na grupę wielkich mocarstw uciskających ogromną
dP
liczbę krajów. Burżuazja imperialistyczna przekształciła się w siłę reakcyjną,
98
Podział ten bywał i bardziej ciekawy. Do wojen sprawiedliwych zaliczano przede
wszystkim: wojny w obronie państw socjalistycznych, wojny domowe proletariatu przeciwko
burżuazji (lub mas ludowych przeciwko skrajnej reakcji) oraz wojny krajów kolonialnych i zależnych
walczących o swoją wolność I niepodległość. Do wojen niesprawiedliwych zaliczano: agresję
kła
państw kapitalistycznych przeciwko państwom socjalistycznym; wojny burżuazji (skrajnej reakcji)

przeciwko proletariatowi (lub masom ludowym); wojny, których celem było rozszerzenie,
zachowanie lub przywrócenie systemu kolonialnego; wojny państw imperialistycznych o nowy
podział świata.
99
J. Kaczmarek, Cz. Staciwa, S. Zapolski, op. cit., s.28.
Za
a
hamującą postęp, stąd żadnych wojen prowadzonych przez państwa
tw
imperialistyczne nie uznawano za postępowe.
Z prawnego punktu widzenia wyodrębniano wojny agresywne i nie
ńs
agresywne (obronne). Zgodnie z definicją przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne
Narodów Zjednoczonych, agresja to: użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko
suwerenności, integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej innego
ze
państwa lub w jakiejkolwiek innej postaci sprzecznej z Kartą Narodów
Zjednoczonych100. W przedstawionej definicji agresji kładzie się szczególny nacisk
na suwerenność i integralność terytorialną państw, zaś za agresora uważa się
iec
państwo, które jako pierwsze użyje sił zbrojnych. Zgodnie z tą definicją agresja
zachodzi jedynie w stosunkach pomiędzy państwami. Walki wewnętrzne nawet,
kiedy przerodzą się w wojnę domową (staną naprzeciw siebie antagonistyczne
zp
klasy lub grupy) nie stanowią podstawy do uznania za agresora którejś ze stron
(niezależnie od tego, która z nich tę wojnę rozpoczęła). Z narodowego punktu
widzenia marksiści wyróżniali też wojny zaborcze i niezaborcze101, zastrzegając
Be
jednak, że oba typy wojen należy rozpatrywać zawsze na tle konkretnej epoki.
Ze względu na powód rozpoczęcia wojny wyróżniono wojny prewencyjne,
podejmowane z zamiarem uprzedzenia uderzenia przeciwnika i zmuszenia do
rezygnacji z agresywnych zamiarów lub też, do uzyskania dogodnych warunków
w
do dalszego prowadzenia wojny102.

sta
Ze względu na zasięg terytorialny wyróżniano wojny:

- globalne (na obszarze całego lub prawie całego globu ziemskiego),
- lokalne (prowadzone na ograniczonym obszarze).
od
100
M. Flemming, Definicja agresji, Warszawa 1975, s.7-8.
101
B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna…, op. cit., s.104-105. Polityczną treścią
wojen zaborczych była walka monopoli o panowanie nad światem. Za typowy przykład wojny
zaborczej uznano I wojnę światową, gdzie na arenę walki o nowy podział kolonii wkroczyli Niemcy.
Usiłowali oni odebrać Anglii I Francji ich kolonie, zagarnąć kraje Bliskiego Wschodu, pozbawić
dP
Rosję Ukrainy, zająć Polskę i kraje nadbałtyckie. Państwa Ententy również dążyły do realizacji
zaborczych celów. Anglia liczyła na wyparcie ze światowego rynku konkurentów, na odebranie
Turcji Mezopotamii i Palestyny oraz umocnienie swych wpływów w Egipcie. Francja dążyła do
odebrania Niemcom Zagłębia Saary oraz odzyskania Alzacji i Lotaryngii. Historia miała zanotować
(według autorów) wiele przykładów wojen zaborczych oraz niezaborczych, prowadzonych w
obronie niepodległości narodu i narodowowyzwoleńczych. Dziwne, że wojen zaborczych nie
prowadziła Rosja.
kła
102
Mała Encyklopedia Wojskowa …, op. cit., t.III, s.494. W praktyce tzw. uprzedzenie
napadu było wygodnym parawanem dla agresora. Stanowiło pretekst do zrzucenia
odpowiedzialności za konflikt wojenny na stronę napadniętą. Wojna prewencyjna zapewniała
agresorowi możliwość wykorzystania czynnika zaskoczenia, okresowej przewagi, wynikającej z
wcześniejszego rozwinięcia sił oraz inicjatywy strategicznej.
Za
a
Ze względu na użyty potencjał sił podzielono wojny, na: wojny ograniczone
tw
(nieobejmujące swym zasięgiem wszystkich sił ludzkich i materialnych walczących
stron) i wojny totalne (każda ze stron podporządkowuje realizacji swych celów
ńs
wszystkie siły ludzkie, materialne i moralne, jakimi dysponuje). Interesujący
podział przedstawił gen. Skibiński, który za podstawę klasyfikacji przyjął podział na
wojny ograniczone i nieograniczone. Powołując się na Clausewitza wskazał na
ze
zróżnicowanie cele wojen, uwzględniając cztery (4) kombinacje103:
- (1) wojna sprawiedliwa ograniczona,
iec
- (2) wojna sprawiedliwa nieograniczona,
- (3) wojna niesprawiedliwa ograniczona,
- (4) wojna niesprawiedliwa nieograniczona.
zp
Najtrudniej, zdaniem autora, jest znaleźć przykład i wyobrazić sobie
prawdopodobieństwo wojny sprawiedliwej ograniczonej. W założeniu miała to być
wojna obronna, albowiem tylko taka wojna jest sprawiedliwą. Nie wykluczał jednak
Be
możliwości działań zaczepnych, a to mogło już czynić wojnę nieograniczoną.
Nadanie wojnie w epoce wojen konwencjonalnych postaci ograniczonej
streszczało się przede wszystkim do założenia ograniczonego politycznego celu
w
wojny. Niekiedy (z różnych względów) decydowano się z góry na jakieś

terytorialne ograniczenia. Klasycznym przykładem niesprawiedliwej wojny
sta
nieograniczonej jest wojna totalna. Wojna totalna często zmierza do zniszczenia

nie tylko sił zbrojnych przeciwnika, ale i całego państwa i narodu, wszelkimi
dostępnymi środkami i metodami. Zwolennicy wojny totalnej104 nie uznają w jej
zakresie żadnych ograniczeń prawnych czy moralnych. Odrzucają układy i
od
konwencje międzynarodowe, które przeszkadzają w osiągnięciu celów

politycznych czy gospodarczych.
Podział na wojny ograniczone i nieograniczone uznawało wielu teoretyków
dP
z tym, że pojęcie ograniczoności traktowane było przez nich w różny sposób.

Czym zatem była owa ograniczoność? Czy wojna ograniczona to wojna
prowadzona dla osiągnięcia ograniczonego celu?105. Przyjmowano, że powiązania
kła
103
F. Skibiński, Rozważania …, op. cit., s.40-43.
104
E. Luddendorf, Wojna totalna, Warszawa 1959, s..19-27.
105
Słusznie zauważyli autorzy (Doktryna wojenna …, op. cit., s.35), że takie rozumienie
zawęża pojęcie wojny. Powołując się na materiały z seminarium, na temat: Możliwości i techniki
Za
a
między celem wojny a wojną ograniczoną są istotne, to jednak nie powinny być
tw
brane pod uwagę jako kryterium ograniczoności wojen106. Mogło to prowadzić do
założenia, że do wojen ograniczonych zaliczano jedynie te, które prowadzi się
ńs
wówczas, kiedy postawione cele nie są szczególnie ważne dla wywołującego je
państwa. Takie rozumienie ograniczoności wojny mogło odwrócić uwagę od faktu,
że dla utrzymania ograniczonego charakteru wojny niezbędne było nie tyle
ze
ograniczenie celów wojny, co wykorzystywanych w niej sił i środków. Podobnie
przedstawiał się związek pomiędzy ograniczoną liczbą państw uczestniczących w
wojnie i ograniczonym terytorium, na którym się ją prowadziło.
iec
W zależności od rodzaju użytej broni wyróżniano:
- wojny konwencjonalne (podczas tego typu wojen strony nie używały broni
masowego rażenia),
zp
- wojny atomowe (jądrowe), gdzie decydujące znaczenie ma masowo użyta
broń jądrowa i inne środki masowego rażenia (biologiczne, chemiczne).
Be
Wojna konwencjonalna to107: wojna, podczas której stosuje się
konwencjonalne środki walki. bez użycia broni masowego rażenia. W teorii wojny
jądrowej108 zakładano, że wynik początkowych wzajemnych uderzeń jądrowych
będzie remisowy. Inaczej bowiem wojna zostałaby rozstrzygnięta w tych
w
wstępnych uderzeniach. Co więcej, faza uderzeń jądrowych powinna zakończyć

się całkowicie lub przyjąć bardzo nieznaczne rozmiary już we wczesnym stadium
sta
wojny i to prawie równocześnie po obu stronach. W innym założeniu

przyjmowano, że rozmiary zniszczeń w następstwie uderzeń jądrowych będą po
obu stronach na tyle ograniczone, że strony będą zdolne wyposażyć i
od
zaopatrywać siły powietrzne, lądowe i morskie wystarczająco wielkie, aby mogły

prowadzić poważne operacje wojenne. Niewiele lepszą perspektywę zakreślił gen.
Użycki. Zastanawiając się, czym różniłaby się wojna konwencjonalna od jądrowej,
dP
zbrojeń amerykańskich w wojnie ograniczonej, prowadzonego przez American Ornance Associaton

(Nowy Jork, 1957) – przedstawili definicję wojny ograniczonej, jako wojny prowadzonej dla:
osiągnięcia ograniczonego celu. W dążeniu do tego celu naród powinien planować użycie
kła
ograniczonej sumy zasobów narodowych, a prowadząc tę wojnę, powinien dążyć do utrzymania jej
w ograniczonym rejonie geograficznym.
106
107
J. Użycki, Wojna konwencjonalna w Europie?, Warszawa 1989, s.7-9.
108
B. Brodie, Strategia w erze broni rakietowej, Warszawa 1963, s.145-146.
Za
a
pisał109: jedno jest pewne – skutki działań wojennych, prowadzonych z użyciem
tw
konwencjonalnej broni nowych generacji, daleko przekraczają zdolności naszej
wyobraźni. Przetrwanie biologiczne ludności w takiej wojnie byłoby wielce
ńs
problematyczne, podobnie jak w wojnie jądrowej. Współczesny konflikt
konwencjonalny w Europie miałby bowiem charakter totalny i groziłby totalną
zagładą. Przypuszczalnie w obecnych warunkach bardzo szybko przerodziłby się
ze
on w wojnę z użyciem broni masowego rażenia, a wówczas sytuacja rozwijałaby
się już według ostatniego w historii ludzkości scenariusza. W europejskiej wojnie
nie byłoby zapewne żadnego zwycięzcy i żadnego zwycięstwa – nawet
iec
pyrrusowego. Bezsens jej prowadzenia jest więc oczywisty.
Ze względu na stopień ruchliwości działań wyróżniano: wojnę pozycyjną
zp
oraz wojnę manewrową. Działania w wojnie pozycyjnej opierają się na systemie
umocnień polowych lub stałych. Strony walczące przechodzą do wojny pozycyjnej
w sytuacji, kiedy wyczerpują się możliwości zaczepne lub zachwiała się ich
Be
równowaga. Podczas tego typu wojen istnieją stałe (ustabilizowane) fronty, z silnie
rozbudowanymi w głąb pozycjami i rejonami umocnionymi. Typową wojną
pozycyjną była I wojna światowa (z wyjątkiem jej początkowego i końcowego
okresu)110 oraz II wojna światowa (w niektórych okresach)111. W drugiej połowie
w
XX wieku – wojna iracko-irańska112. Taka forma działań wynikała z udziału w

wojnie olbrzymich armii, co prowadziło do uformowania się ciągłych i zwartych
sta
frontów, masowego zastosowania karabinów maszynowych (ich ogień

uniemożliwiał poruszanie się sił żywych na polu walki i zmuszał je do szukania
osłony w ziemi). Ten stan rzeczy zmienił się dopiero po wprowadzeniu do wojsk
od
pojazdów opancerzonych (przede wszystkim czołgów). Czołgi umożliwiły

113
odrodzenie się wojny manewrowej . Tego typu wojnę wyróżnia brak stałych
dP
109
J. Użycki, Wojna konwencjonalna … op. cit., s.183-184.
110
Podczas pierwszej wojny światowej typowa sieć okopów składała się z kilku (dwóch
lub więcej) rzędów rowów równolegle do linii frontu. Te kilka rzędów miało w sumie szerokość
około 2km, tak że ewentualna utrata jednego z rzędów umożliwiała obrońcom wycofanie się
do kolejnego i podjęcie dalszej obrony (szerzej: M. Berezowski, Rozwój form obrony pozycyjnej w
pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1951).
111
Przykładem pozycyjnego charakteru działań może być chociażby przełamywanie Wału
kła
Pomorskiego (zob.: R. Dzipanow, 1 armia WP w bitwie o Wał Pomorski, Warszawa 1980).

112
Zob.: J. Biziewski, Irak-Iran 80-88, Warszawa 1993.
113
Pierwszym teoretykiem wojskowym ,który doceniał ogromne walory czołgów i ich
znaczącą rolę w manewrowym charakterze wojny był Brytyjczyk J.F.C. Fuller (On Future Warfare,
Londyn 1927; Tanks in the Great War, Londyn 1919; The Reformation of War, Londyn 1923).
Za
a
frontów, gwałtowność zmian położenia, duże tempo działań oraz stosowanie
tw
różnych form manewru na rozległych przestrzeniach. Jej najdoskonalszym
wyrazem była teoria wojny błyskawicznej. Jej doktryna wypracowana w
ńs
Niemczech zakładała osiągnięcie zwycięstwa nad przeciwnikiem w jak
najkrótszym czasie. Sukces miało zapewnić zaskoczenie gwałtownym uderzeniem
z lądu, powietrza i morza114. W wyjątkowo krótkim czasie rozbijano znaczne siły
ze
przeciwnika na rozległych przestrzeniach115. Teoria wojny błyskawicznej odżywała
w różnych wersjach po drugiej wojnie światowej (zwłaszcza po uzbrojeniu wojsk w
broń jądrową). Idea opierała się na wykonaniu zmasowanych uderzeń jądrowych,
iec
co miało umożliwić w krótkim czasie osiągnąć cele wojny. Z powodzeniem teorię
działań błyskawicznych przejęli Izraelczycy, aby doprowadzać ją w praktyce do
perfekcji w kolejnych wojnach izraelsko-arabskich116.
zp
W zależności od organizacji i użytych sił, wojny dzielono na regularne i
nieregularne (partyzanckie). Wojna regularna prowadzona jest siłami zawczasu
Be
przygotowanymi (wyposażonymi i wyszkolonymi). Ich trzonem są siły zbrojne
(wojska regularne). Wojna partyzancka rozumiana jako rodzaj wojny, w której
działania zbrojne jednej z walczących stron mają charakter partyzantki. To wojna
prowadzona w specyficznych, wyjątkowo niedogodnych warunkach okupowanego
w
kraju, gdzie podejmujący taką walkę nie posiadają regularnego wojska i zmuszeni
są prowadzić działania jedynie dostępną im metodą partyzancką przeciw lepiej
sta
zorganizowanemu i uzbrojonemu przeciwnikowi. Zwykle bez odpowiedniego

przygotowania własnych kadr dowódczych oraz bez gruntownego przeszkolenia
wojskowego i uzbrojenia. Działania oddziałów partyzanckich mogą przyjmować
od
różnorodny wymiar (dywersja i sabotaż, uderzenia na garnizony i ważne obiekty,

niszczenie sztabów i obiektów tyłowych wojsk, dezorganizowanie okupacyjnego
dP
114
H. von Guderian, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1958, s.24. Guderian pisał: Czołgi
muszą w tym współdziałaniu wszystkich rodzajów wojsk grać pierwsze skrzypce, wszystkie inne
rodzaje wojsk muszą stosować się do nich.
115
Przykłady: kampania w Polsce (1939), działania na Zachodzie przeciwko Norwegii,
Danii, Belgii, Holandii, Francji i Wielkiej Brytanii (1940), kampania na Bałkanach (1941) czy
wreszcie – uderzenie na związek Radziecki (1941) – do bitwy pod Moskwą.
116
K. Kubiak, Wojna sześciodniowa 1967, Warszawa 1992, s.22. Start i przelot izraelskich
kła
grup uderzeniowych był tak skalkulowany, aby główne egipskie lotniska wojskowe zaatakowano w
tym samym czasie. Czas uderzenia (07.45) nie był wybrany przypadkowo. Wywiad izraelski ustalił,
że stan podwyższonej gotowości bojowej utrzymywany jest w lotnictwie egipskim od świtu do
godziny 7.00. Egipcjanie rozpoczynają pracę o 8.00, a o dopiero 7.30 rozwiewają się mgły
otulające o tej porze deltę Nilu. A więc wszystko dopracowano perfekcyjnie.
Za
a
aparatu gospodarczego i administracyjnego, walki i bitwy z siłami przeciwnika
tw
wydzielonymi do prowadzenia działań przeciwpartyzanckich)117. Teoria wojny
partyzanckiej wypracowana została jeszcze w XIX wieku przez teoretyków
ńs
europejskich, w tym wielu Polaków (Karola Bogumiła Stolzmana, Henryka
Kamieńskiego, Józefa Bema, Ludwika Mierosławskiego)118.
ze
Pisząc o klasyfikacji wojen, nie można pominąć propozycji francuskiego
teoretyka XIX wieku Henryka Jominiego. Jomini w samej w polityce wojny widział:
zespół kombinacji, na podstawie których mąż stanu powinien osądzić, czy wojna
iec
jest na czasie, czy jest celowa, czy też nawet konieczna. Także ustalić, jakie
należy przedsięwziąć działania, aby osiągnąć zamierzony cel119. Warto się na
chwilę zastanowić nad rodzajami wojen, jakie proponuje Jomini:
zp
- zaczepne,
- obronne,
- wojny podejmowane przy nadarzających się okazjach,
Be
- wojny z udziałem sprzymierzeńców,
- wojny interwencyjne,
- wojny inwazyjne,
- wojny na tle przekonań,
w
- wojny domowe,
- wojny religijne,
sta
- wojny na dwa fronty.

od
117
Do klasycznych wojen partyzanckich XX wieku zaliczane są: wojna rewolucyjna w
Chinach, jugosłowiańska wojna narodowowyzwoleńcza (1941-1945), kubańska wojna rewolucyjna
(1956-1959), algierska wojna wyzwoleńcza (1954-1962), wojna w Wietnamie (1957-1975). W
Polsce klasycznym przykładem pozostaje powstanie styczniowe 1863-1864 (R. Ratajczyk, Polska
wojna partyzancka 1863-1864, Warszawa 1966).
dP
118
K. Stolzman, Partyzantka czyli wojna dla ludów powstających najwłaściwsza, Warszawa
1959; H. Kamieński, Wojna ludowa, Bendlikon 1866; H. Kamieński, O prawdach żywotnych narodu
polskiego, Bruksela 1844; J. Bem, O powstaniu narodowym w Polsce, Warszawa 1956; L.
Mierosławski, Instrukcja powstańcza, Warszawa 1958; L. Mierosławski, Rozbiór krytyczny
kampanii 1831 roku i wynikające z niej prawidła dla wojny narodowej, Paryż 1845.
119
H. Jomini, Zarys sztuki wojennej, Warszawa 1966, s.32. Według Jominiego państwo
miało podejmować wojnę, aby: dochodzić praw lub stanąć w ich obronie; zabezpieczyć ważne
kła
interesy publiczne; udzielić pomocy państwom sąsiednim, których istnienie jest konieczne dla
bezpieczeństwa własnego państwa lub zachowania równowagi politycznej; dotrzymać warunków
przymierzy zaczepnych lub obronnych; propagować pewne idee, obalać je lub bronić; wzmóc swe
wpływy lub potęgę dzięki zdobyczom niezbędnym dla dobra państwa; ratować zagrożoną
niepodległość narodową; pomścić zniewagę honoru; zaspokoić żądzę zdobyczy i podbojów.
Za
a
Wojny zaczepne (prowadzone w celu dochodzenia praw). Na prowadzenie
tw
tego rodzaju wojny nie podawał żadnej reguły. Jej istota polegała na tym, aby
umieć przeczekać i w odpowiedniej chwili wykorzystać okazję. Podjęte działania
ńs
zaczepne powinny odpowiadać wytkniętemu celowi. Przede wszystkim należało
opanować i odzyskać utracone ziemie. Jeśli to nie wystarczało proponował
kontynuować działania wojenne na terytorium przeciwnika, aby w ten sposób
ze
zmusić go do odstąpienia żądanych prowincji. Jako przykłady tego typu wojen
wskazał wojnę o sukcesję hiszpańską120 oraz działania Fryderyka II w wojnie
siedmioletniej121.
iec
Wojny obronne rozumiał jako działania dwojakiego rodzaju. Z jednej strony
(zamiast trwać biernie na granicy w oczekiwaniu na przeciwnika) proponował
podjąć inicjatywę i rozpocząć z wyprzedzeniem działania zaczepne. W ten sposób
zp
uniknie się zniszczeń we własnym kraju (będzie to wojna na koszt nieprzyjaciela).
Podkreślał jednak, że z czysto wojskowego punktu widzenia, na uzyskanie
Be
znaczącego sukcesu może liczyć jedynie armia prowadząca działania we własnym
kraju, na własnym terenie, gdzie wszystkie przeszkody naturalne i sztuczne służą
jej potrzebom i znajdują się w jej dyspozycji. Nic nie ogranicza jej ruchów, a cały
kraj (władze i ludność) udzielają jej pomocy i poparcia.
w
Wojny podejmowane przy nadarzających się okazjach traktował

bardziej jako zjawisko czysto polityczne. Wyróżniał dwa rodzaje tego typu wojen.
sta
To przede wszystkim wojny, które mogły podjąć jedynie silne państwa (dla
zapewnienia naturalnego oparcia swoim granicom lub uzyskania doniosłych
korzyści politycznych czy ekonomicznych). Drugi rodzaj miały stanowić wojny
od
prowadzone dla osłabienia siły groźnego rywala lub osłabienia wzrostu jego
potęgi. Wojny z udziałem sprzymierzeńców uważał za rzecz najnormalniejszą w
świecie, wychodząc z założenia, że nie ma ani tak dalece słabych nieprzyjaciół,
dP
ani tak dalece małych sprzymierzeńców, których nawet duże państwo mogłoby
bezkarnie lekceważyć. Podkreślał, że korzystniej jest prowadzić wojnę z udziałem
120
Hiszpańska wojna sukcesyjna (1701-1714) – to wojna pomiędzy Wielką Brytanią,
Holandią, Austrią, Prusami a Francją, Hiszpanią, Bawarią i Kolonią o przejęcie władzy nad
Hiszpanią (w 1700r. zmarł król Karol II) i dominację w Europie. Wojna zakończyła się podpisaniem
kła
traktatów (Rastatt i Baden), gdzie Ludwik XIV (król Francji) zgodził się na utrzymanie rozdzielności
korony Francji i Hiszpanii, Francja uznała sukcesję protestancką w Anglii a Neapol przypadł Austrii.
121
Wojna siedmioletnia (1756-1763) – to wojna pomiędzy Wielką Brytanią, Prusami i
Hanowerem a Francją, Austrią, Rosją. Fryderyk II, wykorzystując wojnę Austrii z Francją, wkroczył
na Śląsk i opanował tę bogatą prowincję (klęska Austriaków w bitwie pod Lutynią – 25.08. 1758).
Za
a
sprzymierzeńców (niż bez nich). I jeśli nawet (co zakładał) jedno silne państwo
tw
prowadzące wojnę samodzielnie wskóra więcej niż dwa słabsze państwa
(sprzymierzone przeciwko niemu), to dobrze jest posiadać wsparcie jednego ze
ńs
swych sąsiadów, niż walczyć samemu122.
Wojny interwencyjne uznawał za najkorzystniejsze i najdogodniejsze.

Podejmując interwencję państwo wkracza do toczącej się już wojny. Wówczas,
ze
kiedy zechce, i kiedy nadarzy się najodpowiedniejsza chwila do decydującego
użycia przeznaczonych środków. Wyróżniał dwa rodzaje interwencji123: jedna
miała polegać na ingerencji w wewnętrzne sprawy swych sąsiadów, druga – na
iec
ingerencji we właściwym czasie w ich sprawy zewnętrzne. Z wojskowego punktu
widzenia, pisał, że jest rzeczą oczywistą, że armia, która jako trzecia z kolei
przystąpi do toczącej się już wojny, grać w niej będzie rolę dominującą124. Wśród
zp
powodów, jakie mogły skłonić państwo do ingerencji w zewnętrzne wojny
sąsiadów wymieniał: przymierze zaczepne (zobowiązujące państwo do udzielenia
pomocy sprzymierzeńcowi), chęć utrzymania równowagi politycznej oraz chęć
Be
wykorzystania toczącej się już wojny (nie tylko dla odwrócenia od siebie jej
bolesnych skutków, lecz również w celu wyciągnięcia z niej korzyści dla siebie).
Ingerencje w zewnętrzne sprawy sąsiadów mniej kolidowały z prawem, były
bardziej zrozumiałe niż ingerencje w sprawy wewnętrzne, co, do których publicyści
w
wojskowi nie byli całkowicie zgodni, co do prawa takiej ingerencji125.

sta
Obok wojen interwencyjnych wyróżnił wojny inwazyjne. W swych

rozważaniach o tego typu wojnach był niezwykle powściągliwy. Wojnę inwazyjną,
122
H. Jomini, op. cit., s. 36. W tym wypadku nie tylko otrzymuje się pomoc wojskową ze
strony sąsiada, ale również i to, że w jeszcze większym stopniu osłabiamy nieprzyjaciela. Będzie
od
on nie tylko potrzebował wydzielenia sił do stawienia oporu siłom naszego sprzymierzeńca, ale
będzie też zmuszony nadzorować pewne obszary swego kraju.
123
Ibidem, s.39. Z tych dwóch rodzajów interwencji, miało wynikać kilka rodzajów wojen:
(1) Państwo interweniuje w wojnie jako siła pomocnicza na mocy zawartego poprzednio układu i
wysyła korpus interwencyjny (2) Państwo może przystąpić do wojny jako jej główny uczestnik, aby
dP
wesprzeć słabszego sąsiada i bronić jego terytorium (3) Państwo przystępuje do wojny również
jako jej główny uczestnik (4) Do interwencji dojść może już w trakcie trwania walki bądź też jeszcze
przed wypowiedzeniem wojny.
124
Istotne w tej sytuacji miało być usytuowanie geograficzne danego państwa w stosunku
do położenia obu walczących już armii. Przykładem może być przekroczenie (zima 1807r.) przez
Napoleona Wisły i wysunięcie sił aż pod mury Królewca, pozostawiając na swych tyłach Austrię, a
przed sobą całą potęgę rosyjskiego imperium.
kła
125
H. Jomini, op. cit., s.37. H. Jomini podaje tu kilka przykładów. Rzymianie zawdzięczali
swą potęgę w znacznej mierze tego rodzaju ingerencjom. Chociaż nie zawsze ingerowanie w
sprawy wewnętrzne przynosiło korzyści. Rosja zawdzięcza rozwój swej potęgi po części ingerencji
swych władców w wewnętrzne sprawy Polski. Austria omal nie zginęła, chcąc ingerować w
wewnętrzne sprawy rewolucji francuskiej.
Za
a
niemającą uzasadnionych motywów nazywał zamachem przeciwko ludzkości (za
tw
takie uważał najazdy Czyngis-chana)126. Chociaż (jak sam podkreślał), wojny
inwazyjne prowadzone z żądzy podbojów są niestety nie zawsze niekorzystne127.
ńs
Jeśli jednak inwazję taką można uzasadnić pilną koniecznością i chwalebnym
motywem, wówczas można ją uznać za godną usprawiedliwienia, a nawet
pochwały128. Wojny na tle przekonań to przede wszystkim wojny wynikające z
ze
dogmatów religijnych lub politycznych uważał za godne pożałowania (wojny takie
budzą gwałtowne namiętności, przez co stają się pełne nienawiści, okrutne i
straszliwe)129. Czasem religia była bardziej pretekstem politycznym lub środkiem
iec
do osiągnięcia jakiegoś celu niż kwestią przekonań. A zasady wiary bywają na tyle
silnym bodźcem, że wzbudzają u współwyznawców żarliwość religijną i tworzą z
nich zwartą organizację.
zp
Do tych samych kategorii zaliczał wojny na tle przekonań politycznych130.
Jomini dostrzegał trzy rodzaje wojen na tle przekonań (wojny ograniczające się do
walk wewnętrznych, czyli wojny domowe; wojny będące jednocześnie wojnami
Be
wewnętrznymi i zewnętrznymi; wojny ograniczające się do konfliktu z innymi
państwami). Jeżeli wojny wewnętrzne nie łączyły się z żadnym konfliktem
zewnętrznym, to były one zwykle wynikiem walki poglądów, wyrazem starć na tle
ideologii politycznej lub religijnej131. Wojny domowe wyróżniali przede wszystkim
w
marksiści, jednak rozumieli je najczęściej jako: najostrzejszą formę walki klasowej,

kiedy to szereg starć i bitew ekonomicznych i politycznych, powtarzając się,
sta
nagromadzając, rozszerzając, zaostrzając, doprowadza do przekształcenia się

tych starć w walkę zbrojną jednej klasy przeciwko drugiej132. Miały wybuchać z
od
126
Swe zewnętrzne podboje zaczął Czyngis-chan od północnych Chin, na które uderzył w
1209 roku, atakując państwo tanguckie Xixia, następnie (1211) dżurdżeńskie cesarstwo Jin,
którego stolicę Pekin zajęto w 1215 roku. Następnie, w latach 1220-1225. Czyngis-chan opanował
imperium chorezmijskie, państwo nad rzeką Amu-daria (w Azji Środkowo-zachodniej), zaś w 1223
roku zwyciężył wojska książąt wielkoruskich nad rzeką Kałką. Mongołowie próbowali wtedy podbić
dP
także terytoria Bułgarów Kamskich, ale bez efektu, i wycofali się za Ural. W 1224r. imperium
mongolskie rozciągało się od Pacyfiku po Morze Kaspijskie i Czarne (zob.: L. de Hartog, Czyngis –
chan. Zdobywca świata, Warszawa 2007).
127
H. Jomini, op. cit., s.41. Jako przykłady, wskazał doświadczenia Aleksandra
Macedońskiego, Cezara i Napoleona (w pierwszej połowie swej kariery).
128
Autor powołuje się na najazdy na Hiszpanię, w latach 1808 i 1823. Pierwszemu z nich
miał przyświecać duch agresji. Został podjęty w sposób podstępny i przyniósł zgubę inicjatorowi.
kła
129
Do wojen tego typu zaliczał: wojny islamu i wyprawy krzyżowe i wojnę trzydziestoletnią.
130
Wśród tych wymienia rewolucje, jak Wielka Rewolucja Francuska (1789-1799).
131
W średniowieczu wojny takie wybuchały najczęściej na tle zatargów pomiędzy
feudalnymi klanami. Najbardziej godnymi pożałowania były, zdaniem Jominiego, wojny religijne.
132
W.I. Lenin, Dzieła …, op. cit., t.XXVI, s.12.
Za
a
reguły w rezultacie występowania w państwie sprzeczności klasowych (definicja ta
tw
wydaje się spłyceniem zagadnienia). Wojna domowa miała się wyróżniać od
zwykłej wojny tym, że była bez porównania bardziej skomplikowana, skład
ńs
walczących nie był ustalony i niemożliwy do ustalenia (wobec wypadków
przechodzenia z jednego obozu do drugiego). Kryterium, według którego
wyróżniono wojnę domową, to charakter przeciwieństw (ideologiczne,
ze
ekonomiczne, narodowościowe, inne) między walczącymi stronami. Na podstawie
tego kryterium, dzielono wojny, na: wojny między państwami o różnych ustrojach
społeczno-politycznych oraz wojny między państwami kapitalistycznymi133. Zaiste,
iec
dziwić może, że nie dostrzegano w tej klasyfikacji wojen pomiędzy państwami
socjalistycznymi.
Powołując się na rzymską maksymę, aby nigdy nie podejmować dwóch
zp
wielkich wojen na raz, wojnę na dwa fronty134 uważał Jomini za okoliczność
wysoce nieszczęśliwą. Przyjmując, że zachodzi duża różnica pomiędzy wojną
podjętą z jednym tylko państwem, do którego przyłącza się jeszcze trzecie
Be
państwo (wysyłając korpus ekspedycyjny) a dwoma wojnami prowadzonymi
równocześnie na dwu przeciwległych krańcach własnego kraju z dwoma silnymi
narodami, które nie będą szczędzić sił i środków, aby zniszczyć tego, kto im
zagraża (przykładem – Rzeczpospolita w XVII wieku)135. Wojny na dwa fronty
w
należało za wszelką cenę unikać, gdyby już do niej doszło, to lepiej: nie zważać na
krzywdę wyrządzaną przez sąsiada i doczekawszy odpowiedniej chwili zażądać
sta
wówczas od niego zadośćuczynienia za doznane szkody136.
Kryterium podziału wojen ze względu na sposób osiągnięcia celu należy

zaliczyć do grupy kryteriów ekonomicznych, stąd autorzy przyjęli podział, na wojny
od
133
J. Kaczmarek, Cz. Staciwa, S. Zapolski, op. cit., s.31-33. Celem wojny pomiędzy
państwami o różnych ustrojach społeczno-politycznych miała być przede wszystkim likwidacja
przeciwstawnego ustroju, drugorzędną zaś rolę miało odgrywać ekonomiczne podporządkowanie
dP
danego państwa (zagarnięcie terytorium przeciwnika niekoniecznie musiało wchodzić w grę).

Wojny pomiędzy państwami kapitalistycznymi najczęściej toczono o nowy podział świata na sfery
wpływów. Mogą mieć również na celu podbicie części lub całości terytorium przeciwstawnego
państwa (z jednej strony) lub obronę własnego terytorium.
134
Wśród wodzów (przywódców), którzy przetrwali wojny z wielkimi europejskim koalicjami,
należy wymienić: Ludwika XIV (1638-1715), Fryderyka II Wielkiego (1712-1786), Aleksandra I
(1777-1825) czy Napoleona (1769-1821).
kła
135
J. Wimmer, Dawne Wojsko Polskie XVII-XVIII w., Warszawa 2006, s.25-95.
Rzeczpospolita prowadziła wówczas wojny: przeciw Szwecji (1600-1611, 1621-1629, 1655-1660),
z Rosją (1609-1618, 1632-1635), z Turcją (1620-1621, 1667-1676, 1683-1699), przeciwko Tatarom
(1624, 1644, 1667-1676), przeciw Ukraińcom (1648-1654) czy przeciw Siedmiogrodowi (1657).
136
H. Jomini, op. cit., s.54.
Za
a
na wyczerpanie i wojny na wyniszczenie. Wojna na wyczerpanie miała przede
tw
wszystkim na celu wyczerpanie sił przeciwnika. Wojny prowadzone na
wyczerpanie mogły przynieść efekty wówczas, kiedy jego możliwości
ńs
ekonomiczne są ograniczone. Wojna na wyniszczenie miała polegać na
całkowitym zniszczeniu sił przeciwnika (klasycznym przykładem wojny na
wyniszczenie jest wojna totalna).
ze
Biorąc pod uwagę kryterium czasu, możemy podzielić wojny, na:
krótkotrwałe i długotrwałe. Samo pojęcie krótkotrwałości czy długotrwałości jest
względne, konieczność ich wyróżnienia jest oczywista, pisał prof. Kaczmarek137:
iec
przede wszystkim dlatego, że wojny pochłaniały zawsze olbrzymie materialne
zasoby społeczeństwa. Na ogół państwa dysponujące mniejszym potencjałem
zawsze dążyły do rozstrzygnięcia wojny w krótkim czasie. Istotnym kryterium
zp
podziału wojen był również stopień bezwzględności w stosowaniu przemocy dla
osiągnięcia celów wojny (aspekty polityczne, prawne, moralne, ekonomiczne,
militarne).
Be
Przyjmując za kryterium charakter powiązań polityczno-militarnych,
możemy wyróżnić wojny koalicyjne i wojny prowadzone samodzielnie przez
pojedyncze państwo. Zdaniem F. Skibińskiego, istniały dwie (2) formy koalicji138:
w
- (1) koalicja słabsza (luźniejsza) – to koalicja państw nie mających ze sobą

sta
wspólnej granicy139. Słabość koalicji miała wynikać stąd, że uzgadnianie działań

wojennych przeciwko wspólnemu nieprzyjacielowi było (ze względu na odległości i
rozdzielenie przez siły zbrojne przeciwnika) bardzo utrudnione. Jej istota
sprowadzała się do ogólnikowych i długoterminowych umów (co do czasu,
od
kierunku, charakteru i siły działań);

- (2) koalicja będąca zjednoczeniem na tym samym teatrze działań
wojennych sił zbrojnych państw sprzymierzonych, posiadających wspólną granicę
dP
lądową lub morską140. Taka forma koalicji gwarantowała znacznie większą

sprawność współdziałania i potencjalnie wyższą wartość militarną.
137
kła
138
F. Skibiński, Rozważania …, op. cit., s.60-68.
139
Za przykład słabszych koalicji F. Skibiński podaje: koalicję austriacko-francuską
przeciwko Prusom, w wojnie siedmioletniej (1756-1763); koalicję brytyjsko-rosyjską w wojnach
przeciwko Napoleonowi I; koalicję prusko-włoska przeciwko Austrii w wojnie 1866 roku.
140
Autor wymienia tu: koalicję francusko-brytyjsko-belgijską podczas I wojny światowej.
Za
a
W zupełności zgadzam się z gen. Skibińskim, który pisał: najtrudniejszym
tw
dylematem do rozwiązania w układzie koalicji jest teoretyczne spełnienie i
praktyczne egzekwowanie w toku wojny – jednej z najbardziej kapitalnych zasad
ńs
sztuki wojennej: jedności dowodzenia. Od sposobu realizacji tej zasady zależą
bowiem, jak najbardziej bezpośrednio, losy przebiegu i wyników wojny141.
ze
Historyczne kryterium podziału wojen w Europie przedstawił Brytyjczyk –
prof. Michael Howard (Wojna w dziejach Europy). Generał T. Pióro, we wstępie do
książki Howarda pisał142: w Europie na brak wojen nie można było narzekać. Ten
iec
nabity kolizyjnymi problemami kontynent był terenem nieustających niemal
konfliktów zbrojnych, w które angażowały się wszystkie europejskie kraje. Od
1600 do 1945 roku stoczono 129 wojen (47 – wiek XVII143, 37 – XVIII144, 36 –
zp
XIX145, 7 – wiek XX146 – do 1945r.). Najbardziej długotrwałą była wojna Turcji z
Wenecją (w drugiej połowie XVII wieku)147. Najkrótsza, to starcie Austrii z Sardynią
w 1849r. (6 dni)148. Dwanaście wojen ciągnęło się ponad 10 lat149, większość
Be
trwała jednak nie dłużej niż dwa lata.
141
F. Skibiński, Rozważania …, op. cit., s.67.
142
T. Pióro, wstęp [w:] M. Howard, Wojna w dziejach Europy, Warszawa 1990, s.5.
143
Największym konfliktem europejskim XVII wieku była bez wątpienia wojna
w
trzydziestoletnia (1618-1648). Wśród innych wojen należy wymienić: wojna kalmarska (1611-
1613), wojna holendersko-hiszpańska (1621-1648), wojna francusko-hiszpańska (1635-1659),
wojny duńsko-szwedzkie (1643-1645, 1675-1679), wojny angielsko-holenderskie (1652-1654,
sta
1665-1667), wojny polsko-szwedzkie (1600-1611, 1621-1629, 1655-166), wojny polsko-rosyjskie

(1609-1618, 1632-1634), wojny polsko-tureckie (1620-1621, 1667-1676, 1683-1699).
144
W XVIII wieku stoczono wiele wojen o zasięgu ogólnoeuropejskim, w tym: wojny
sukcesyjne (hiszpańska 1701-1714, polska 1733-1735, austriacka 1744-1748), wojna siedmioletnia
(1756-1763), sporo wojen dwustronnych (najdłuższa – III wojna północna (1700-1721) trwała 21 lat.
145
Początek XIX wieku to przede wszystkim okres wojen napoleońskich (1800-1815). W
połowie stulecia w konflikt rosyjsko-turecki (wojna krymska 1853-1856) wciągnięte zostały Francja,
od
Anglia i Sardynia. Pozostałe, to przeważnie konflikty dwustronne i krótkotrwałe. W sumie od 1815

do 1897 roku było ich dwanaście (12). Do największych: dwie (2) wojny rosyjsko-tureckie: VIII
(1828-1829), IX (wojna krymska), X (1877-1878), wojna prusko-austriacka (1866) czy wojna
prusko-francuska (1870-1871). Wiek XIX obfitował również w znaczną liczbę wojen domowych i
narodowowyzwoleńczych: Belgia 1830-1833, dwa (2) powstania polskie (listopadowe 1830-1831 i
dP
styczniowe 1863-1864), powstanie greckie przeciwko Turcji 1821-1832. W wieku XIX rozmachu
nabrały również wojny kolonialne.
146
Pierwszym międzynarodowym konfliktem XX wieku była wojna rosyjsko-japońska (1904-
1905). Kolejne, to: wojna włosko-turecka (1911-1912), dwie wojny bałkańskie (1912-1913, 1913),
wojna polsko-bolszewicka (1919-1921), wojna włosko-abisyńska (1935-1936). Najważniejsze
konflikty XX wieku to oczywiście dwie wojny światowe: I (1914-1918) i II (1939-1945).
147
Wojna turecko-wenecka (1645-1669) nazywana też wojną Kandii (wenecka nazwa
kła
Krety). Wojna zakończyła się zwycięstwem Turcji. Wenecjanie zrzekli się panowania nad wieloma
wyspami i fortecami na Morzu Egejskim i w Dalmacji. Po pięciuset latach panowania nad tym
regionem Wenecja utraciła niemal całkowicie swe wpływy.
148
Nazywana też wojną austriacko-piemoncką. 20 marca 1849r. armia austriacka
(marszałka Radetzkyego) przekroczyła rz. Ticino i następnego dnia rozbiła armię piemoncką (gen.
Za
a
M. Howard w europejskiej historii wojen wyróżnił:
tw
- wojny rycerzy,
- wojny najemników,
ńs
- wojny kupców,
- wojny zawodowców,
- wojny rewolucyjne,
ze
- wojny narodów,
- wojny techników,
- wojny ery nuklearnej.
iec
Wojny rycerzy utożsamiał M. Howard z epoką feudalną. Feudalizm nie był
ani formacją jednorodną, ani całkowicie odrębną od innych sposobów posiadania
zp
ziemi i służby wojskowej w Europie150. Pisał: do XIV wieku zasady prowadzenia
wojen, ich ograniczenia i prawa zostały szczegółowo opracowane, spisane i
ujednolicone w całym zachodnim chrześcijaństwie. Było to, z jednej strony
Be
wynikiem presji wywieranej przez Kościół, częściowo zaś rezultatem rosnącego
wpływu prawa rzymskiego. Nie sposób tu pominąć wpływu twórców prawa
rycerskiego (heroldów). Sądy honorowe narzuciły je całej Europie. Tratowano je
nie tyle jako systemy praw lub ograniczeń (świadomie podyktowanych względami
w
humanitarnymi), ile raczej jako kodeksy wzorców postępowania151. Ustawicznie

rozwijana kodyfikacja kanonów wojny była wynikiem nie tyle apeli do
sta
chrześcijańskiego czy rycerskiego sumienia, ile wzrastającej komercjalizacji wojny.
Rycerstwo traktowane jako warstwa wojowników miało stanowić elitę

społeczeństwa feudalnego w wiekach średnich. Służbę wojskową uważali za swe
od
powołanie, stworzyli swoisty styl życia, etykę i ceremoniał. Rycerstwo kształtowało

się w Europie Zachodniej do VIII wieku. Określenie rycerz oznaczało wojownika
walczącego konno, zajmującego specyficzne miejsce w społeczeństwie, którego
dP
postępowanie opierało się na szczególnym etosie (esprit de cors), sposobie
W. Chrzanowskiego)pod Mortarą, a także pokonała wojska piemonckie w potyczce pod Vigevano.

26 marca nowy władca Piemontu (Wiktor Emanuel) zawarł z Radetzkim rozejm.
kła
149
To między innymi: wojna trzydziestoletnia (1618-1648), VI wojna wenecko-turecka
(1645-1669), II wojna rosyjsko-turecka (1686-1700) czy III wojna północna (1700-1721).
150
M. Howard, Wojna w dziejach Europy, Warszawa 1990, s.24. Feudalizm był, zdaniem
Howarda, reakcją na gospodarcze i wojskowe wymagania czasu.
151
Ibidem, s.29.
Za
a
działania i myślenia152. Wkroczenie w stosunki feudalnej zależności zapewniało
tw
rycerzowi uzyskanie ziemi (beneficjum). Z racji posiadania ziemi na prawie
rycerskim rycerz był zobowiązany do służby wojskowej jako wasal, powinien
ńs
stawiać się na wezwanie swego władcy (seniora)153.
Rycerstwo tworzyło ciężkozbrojną jazdę organizowaną w chorągwie154,

składające się z kopii155. W ciągu wieków ukształtował się w Europie zachodniej
ze
tzw. szyk w płot156, jako podstawa ugrupowania przyjmowana przed walką. U
schyłku pierwszego tysiąclecia (VIII-IX w.) jedynym prawdziwym wojownikiem był
wojownik konny – rycerz. Przewaga (jednej ze stron) w bitwie pomiędzy
iec
oddziałami konnicy była efektem połączenia zasięgu rażenia, osłony i szybkości.
Zasięg rażenia zapewniała dłuższa i cięższa kopia, osłonę – zbroja. Szybkość
konia należało utożsamiać z jego siłą, aby mógł unieść ciągle wzrastający ciężar
zp
jeźdźca. Pojawiła się rasa koni specjalnie hodowanych ze względu na siłę i
wytrzymałość, zaś ich zdolność do rozpędu decydowała o sile i impecie szarży.
Be
U progu XV wieku rycerz w pełnej zbroi z ekwipunkiem i osobami
towarzyszącymi okazał się równie mało sprawny w polu, jak i nazbyt kosztowny157.
Dominacja jazdy (duchowa, społeczna czy techniczna) w wiekach średnich była
przytłaczająca. Rozwijana ze względu na niezwykłą ruchliwość, zabezpieczona
w
materialnie i wyniesiona społecznie do wyżyn, przejęła na kilka wieków monopol

na działalność wojskową. U zmierzchu rycerskiej epoki, pojawił się jej nowy rodzaj
sta
152
R. Barber, Rycerze i rycerskość, Warszawa 2000, s.12.
153
M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 2000, s.68-72. Pasowanie na
rycerza następowało zwykle po 20. roku życia. Poprzedzała je kilkuletnia służba na dworze
seniora. Potem udział w wyprawach wojennych w roli giermka towarzyszącego rycerzowi.
154
Mała Encyklopedia Wojskowa, Warszawa 1967, t.I, s.247-248. Chorągiew w
Średniowieczu (i później) stanowiła podstawową jednostkę organizacyjną jazdy rycerskiej. Tworzyli
od
ją rycerze z giermkami i pachołkami (4-7 ludzi). W Polsce (XIV-XVIII) były to początkowo oddziały
żołnierzy w pospolitym ruszeniu jazdy rycerskiej (chorągwie ziemskie, rodowe i n nadworne). Od
XV w. także w wojsku zaciężnym. W XV-XVI wieku chorągiew liczyła 500 ludzi, w XVII – od 50 do
200. W późniejszych wiekach nazwę tę używano przemiennie z rotą. W piechocie zastąpiono
nazwą kompania. Po reformach Sejmu Czteroletniego chorągiew w jeździe koronnej zrównana
dP
została ze szwadronem (30-70 ludzi). Wyróżniano chorągwie: husarskie, kopijnicze, kozackie,

pancerne, petyhorskie, strzelców, tatarskie, wołoskie.
155
Mała Encyklopedia Wojskowa, Warszawa 1970, t.II, s.84-85. Kopia była częścią
chorągwi. Jako podstawowa jednostka organizacyjna składała się z rycerza i jego pocztu (zwykle
był to rycerz, giermek i 1-3 pachołków).
156
T.M. Nowak, Dawne Wojsko Polskie. Od Piastów do Jagiellonów, Warszawa 2006,
s.37-38. W szyku w płot formowano zwykle 4 szeregi. I szereg tworzyli kopijnicy (ustawieni co
kła
kilkanaście metrów), II – giermkowie, III – konni strzelcy, IV – pachołkowie.

157
M. Howard, op. cit., s.36. Dziwne to było zjawisko, pisze Howard, kiedy użyteczność
rycerzy malała, a wzrastały ich aspiracje. Zbroje stały się przesadnie ozdobne, a turnieje coraz
kosztowniejsze. Pozycji społecznej rycerstwa czujnie strzegła wiedza heraldyczna, która tym
bardziej koncentrowała się na kwestii jego prestiżu, im mniej miała do czynienia z funkcją wojska.
Za
a
broni – kawaleria. To już nie rodzaj feudalnej jazdy, gdzie każdy z rycerzy mógł
tw
szarżować indywidualnie, mając na względzie własny honor i wizję zwycięstwa. To
siła, której działanie należało zsynchronizować z innymi rodzajami broni, i która
ńs
(podobnie jak piechota i artyleria) podlegała rozkazom głównodowodzącego.
Paradoksalnie, jak pisze M. Howard158, odrodzenie konnicy na polu walki
przywróciły właśnie piechota i artyleria. Szarża jazdy, przeprowadzona we
ze
właściwym momencie mogła stanowić realną siłę rozstrzygającą w bitwie.
Przyszłość miała należeć do nowego rodzaju piechoty. Pogardzany dotąd

(traktowany jako dodatek do armii) piechur zajmował miejsce wytwornego rycerza.
iec
Nagłe odrodzenie piechoty było zjawiskiem znamiennym, stanowiło efekt nie tyle
zmian w technice wojskowej, co czynników społecznych. W drugiej połowie XV
wieku pikinierzy szwajcarscy opanowali tworzenie zwartych szyków obronnych,
zp
nauczyli się poruszać falangami, złożonymi z kilku tysięcy ludzi i biec naprzód,
taranując wszystko po drodze159. Formacje piechoty zaczęto też rozbudowywać w
Niemczech (landsknechci)160, Anglii i Hiszpanii. Pod koniec XV wieku bataliony
Be
pikinierów stanowiły istotny element każdej poważnej armii. Stopniowo do
batalionów tych przyłączano oddziały żołnierzy uzbrojonych w pistolety, strzelby
lub arkebuzy, później – muszkiety (stanowiły główną broń palną piechoty przez
kolejne 200 lat). W taki oto sposób piechota w połowie drugiego tysiąclecia
w
wkroczyła na pole walki, by stać się wkrótce (na kilka dobrych wieków)
najważniejszą z broni.
sta
od
dP
158
M. Howard, op. cit., s.40. Piechota, której strzały i zwarty szyk uniemożliwiły szarże
jazdy w następnych latach po Crécy, teraz mogła zostać rozbita atakiem konnicy lub ogniem
artylerii.
159
B.T. Carrey, J.B. Allfree, J. Cairns, Wojny średniowiecznego świata. Techniki walki,
Warszawa 2008, s.250-254. Pika jako broń piechoty pojawiła się dopiero w drugiej połowie XVII
kła
wieku. Jednak pierwotną bronią górali szwajcarskich była nie pika a siekiera, długa halabarda.
160
Leksykon Wiedzy Wojskowej, Warszawa 1979, s.188. Była zaciężna piechota
niemiecka utworzona pod koniec XV wieku, uzbrojona w piki, halabardy, miecze. Od Szwajcarów
wyróżniało ich to, że werbowani byli z szerszych warstw społecznych. Szlachta nie miała żadnych
skrupułów w rekrutacji i organizowaniu takiego wojska, a nawet sama służyła w jego szeregach.
Za
a
tw
3. Kryzys w teorii sztuki wojennej
ńs
W potocznym rozumieniu kryzys oznacza na ogół sytuację, która bądź to
istnieje w danym momencie, bądź też może wystąpić. Kryzysem jest w tym ujęciu
zarówno wojna, jak i sytuacja stresowa wynikająca z problemów codziennego
ze
życia. Wielowymiarowość znaczenia tego pojęcia nie ułatwia analiz. W
pojawiających się ostatnio publikacjach poświęconych reagowaniu kryzysowemu,
czy też sytuacjom kryzysowym, trudno znaleźć zdefiniowane pojęcie kryzysu.
iec
Można zaobserwować, że używanie tego terminu to przejaw zapotrzebowania i
mody na nieprecyzyjne przedstawianie różnych sytuacji, pojawiających się w
obszarze bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa.
zp
Obserwacje społeczeństw prowadzą do wniosku, że mamy do czynienia
z różnymi rodzajami kryzysów oraz ich skutków. Kryzysy różnią się okresem
pojawiania, trwania – mogą być nagłe i narastające stopniowo, mieć przebieg
Be
krótki
i burzliwy, bądź pełzający i trudny do wygaszenia w krótkim czasie. Mogą
obejmować swym zasięgiem wiele krajów, pojedyncze państwa, organizacje
gospodarcze, grupy społeczne lub jednostki. Zawsze niosą za sobą ryzyko, które
w
odczuwane jest jako potencjalne zagrożenie, o stopniu zależnym od stawki, tj. co

można zyskać lub stracić, oraz stopniu niepewności, jaki towarzyszy tej swoistej
sta
grze. W zależności od tego, jakie sfery życia ogarnia kryzys i jakie są możliwości
jego zwalczania, może być bardziej lub mniej dotkliwy, tj. w mniejszym lub
większym stopniu odczuwany przez jednostki, grupy, społeczeństwa, jako coś
od
złego161.
Próby uściślenia pojęcia kryzysu związane są z dyscyplinami naukowymi

zajmującymi się kryzysem. Są odzwierciedleniem przyjmowanych przez te nauki
dP
ograniczonych aspektów poznawczych i funkcjonują raczej jako zbiory opisów i

wyjaśnień dotyczących zjawisk, które uznane zostały przez badających jako
zjawiska kryzysowe, przy czym w dalszym ciągu przyporządkowanie danego
zjawiska do kategorii kryzysu, dyktowane jest bardziej wolą i intuicją badającego,
kła
161
B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie - Koncepcje, badania, propozycje, Warszawa 1995,
s.11.
Za
a
aniżeli wcześniej poczynionymi stosownymi ustaleniami teoretycznymi162. Można
tw
zadać wręcz pytanie, czy jest coś takiego, jak teoria kryzysu lub nawet teorie
kryzysu163.
ńs
W rozdziale nie będę się starał przedstawić uniwersalnej teorii definicji
kryzysu czy kryzysu zbrojnego. Określone luki w istniejącej teorii problemu oraz
wyraźna niemożność prostego adaptowania istniejących koncepcji dla potrzeb
ze
analizy problemu określonego tematem badań, z konieczności prowadzą do
przedstawienia wielu różnych wniosków.
iec
3.1 Pojęcie i ogólny zarys teorii kryzysu
W literaturze przedmiotu spotykamy kryzysy organizacji postrzeganych jako
zp
podmioty gospodarcze, kryzysy polityczne systemu władzy sprawowanej w
państwie, kryzysy różnorakich przedsięwzięć prowadzonych na wszystkich
Be
płaszczyznach społecznej i państwowej działalności (np.: ekonomicznej,
naukowej, organizacyjnej, socjalnej, oświatowej) czy wreszcie kryzysy w
stosunkach między państwami lub blokami państw. Stosunki międzynarodowe są
tą właśnie dziedziną, w której najwyraźniej chyba widać dowolność, z jaką konflikty
w
społeczne i napięcia o różnej dynamice i różnej skali określane są mianem

kryzysu164.
sta
Należy jednak podkreślić, że chociaż zestawienie pojęcia kryzysu

społecznego z pojęciem konfliktu społecznego ma swoje (ograniczone)
uzasadnienie, to trzeba pamiętać, że kryzys (w takim ujęciu) może być
od
postrzegany jako specyficzna faza konfliktu – jeden z etapów jego rozwoju, do

którego może, ale wcale nie musi dojść165. A. Kasprzewski na podstawie analizy
literatury problemu przedstawia związki jakie zachodzą między kryzysem a
dP
konfliktem w sposób następujący:
162
Ibidem, s.18.
kła
163
J.A. Robinson, Crises: An Appraisal of Concepts and Theories [w:] International Crisis Insight,
The Free Press, New York 1972 dostępne 09.08.2009 http://jcr.sagepub.com/cgi/content/abstract /26/3 /423.
164
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Kryzys. Państwo w okresie kryzysu. Wojskowe aspekty
sytuacji kryzysowej, Warszawa 1996, s.26.
165
B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie…, op. cit. s.22.
Za
a
- kryzys w dowolnej dziedzinie (dziedzinach) działalności społecznej może
tw
być pierwotną przyczyną i wstępem do rozwoju konfliktu w stosunkach
społecznych (jednym z pierwszych etapów konfliktu społecznego, który to konflikt
ńs
w swej fazie może przybrać postać konfliktu zbrojnego);
- kryzys może być rozwiązany lub ustać samoistnie, zanim stanie się
jednym z etapów lub początkiem konfliktu społecznego166.
ze
Zdaniem autora – kryzys to zjawisko, które może, lecz nie musi powstawać
w prostej linii, wyznaczającej continuum pomiędzy pokojowym rozwojem
społecznym, a patologią tego rozwoju, czyli wojną. Umieszczenie kryzysu tylko na
iec
tym continuum jest prawdopodobnie zaszłością spowodowaną zbyt jednostronnym
rozpatrywaniem zjawisk towarzyszących rozwojowi społecznemu wyłącznie na
gruncie konfliktowej koncepcji społeczeństwa (K. Marks, R. Dahrendorf, L.A.
zp
Coser). W swej jednostronności różne rozwinięcia tej koncepcji nie uwzględniają
wystarczająco roli państwa, narodu, grup społecznych, ideologiczno-kulturowych
w kształtowaniu struktury społecznej, choć ich bezsprzeczną zaletą jest pokazanie
Be
tej struktury, jako płynnego układu zmieniających się dynamicznie elementów i
relacji pomiędzy nimi.
Według przykładów historycznych kryzys jest zjawiskiem związanym przede

w
wszystkim z funkcjonowaniem i rozpadem (lub radykalną zmianą) organizmów

narodowych i tworzonych przez nie struktur (państw), a więc podstawowej sfery
sta
ludzkich działań zorganizowanych.
Słowo kryzys jest pochodzenia greckiego i w swym medycznym znaczeniu

używane było początkowo do oznaczenia przełomu (przesilenia) choroby167.
od
Zgodnie z cytowaną definicją kryzys, to: nagłe, gwałtowne przesilenie się choroby
z charakterystycznym, szybkim spadkiem gorączki i ustąpieniem innych objawów
chorobowych168. Rdzeń słowa kryzys pochodzi w języku greckim prawdopodobnie
dP
od dwóch podobnych słów: krisis – rozróżnienie lub decyzja oraz krinein – badać
oraz decydować169. Kryzys to moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący
zwrot, okres załamania gospodarczego. Późnołaciński criterium – miernik170.
kła
166
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, op. cit., s.27.
167
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1968, t.VI, s.237.
168
Ibidem, s. 526.
169
M. Dobry, Socjologia kryzysów politycznych, Warszawa 1957, s.268.
170
S. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1975, s. 539.
Za
a
W rozpatrywanych definicjach kryzys identyfikowany jest jako zjawisko dość
tw
nieoczekiwane, silne, zmieniające dotychczasowy stan rzeczy i zjawisk w kierunku
nieoczekiwanym i niepożądanym. W pierwotnym zatem i zdecydowanie
ńs
najbardziej rozpowszechnionym znaczeniu, kryzys jest – momentem
(przesileniem, przełomem, punktem zwrotnym) najbardziej zagrażającym
człowiekowi w dotyczącej go sytuacji i jest to sytuacja najmniej korzystna spośród
ze
zaistniałych dotychczas171.
Jeśli chodzi o pojęcie kryzysu bezpośrednio związanego z konkretną sferą
ludzkiej działalności (w tym kryzysu ekonomicznego) interpretuje się je, nie jako
iec
moment, punkt zwrotny, a pewien przedział czasowy o dość płynnych i nieostrych
granicach, mogących charakteryzować się różnym natężeniem oddziaływania
czynników kryzysu i różnymi ich efektami. Kryzys to sformułowany stan napięć i
zp
konfliktów społecznych, który dezorganizuje rozwój (społeczny) i zmusza do
ujmowania tego rozwoju w kategoriach skokowych i radykalnych zmian
jakościowych172.
Be
Porównanie istniejących haseł encyklopedycznych i słownikowych prowadzi
do generalnych wniosków173:
- kryzys zawsze oznacza przełom między dwiema jakościowo różnymi
fazami jakiegoś procesu;
w
- kryzys może być mniej lub bardziej dotkliwy, mieć różny zakres, czas
trwania, ale zawsze kończy dotychczasowy sposób działania czy rozwoju sytuacji;
sta
- kryzys jednocześnie rozpoczyna nowy etap działania czy rozwoju sytuacji;

- kryzys nie jest zjawiskiem jednoznacznie negatywnym, może on być
szansą rozwoju danego systemu, gdyż nasilając zagrożenia i uciążliwości zmusza
od
ludzi do wprowadzania zmian174.
C. Rutkowski oraz A. Kasprzewski zwracają uwagę na fakt, że ewolucja

dP
w postrzeganiu istoty kryzysu ma niebagatelne znaczenie. Jeśli kryzys jest nagłym

i nieoczekiwanym zwrotem w historii jakiegoś zjawiska czy zdarzenia, to można co
najwyżej kusić się o określenie prawdopodobieństwa jego występowania (i
stwierdzić, że prawdopodobieństwo takie istnieje). Jeśli natomiast jest procesem
kła
171
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, Warszawa 1996, s.42.
172
Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1984, t.II, s.630.
173
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych …, op. cit., s.47.
174
B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie, op. cit., s.11.
Za
a
(np. jedną z faz cyklu koniunkturalnego), albo też skutkiem (stanem) procesu,
tw
który ma swe źródła i niezaprzeczalne przyczyny tkwiące choćby w
sprzecznościach występujących w stosunkach produkcji określonej formacji
ńs
społeczno-politycznej, to może być: prognozowany, rozpoznawany,
identyfikowany, analizowany i oceniany, a wedle uzyskanych ocen i prognoz mogą
być podejmowane odpowiednie przedsięwzięcia zaradcze175. Istotę różnicy obu
ze
ujęć autorzy wskazują w:
- ujęciu pierwszym kryzysem nie można sterować; nie można mu zaradzić
ani przeciwdziałać; nie można regulować ani organizacji ani jej relacji z
iec
otoczeniem; można go oczekiwać i przetrwać lub nie;
- ujęciu drugim kryzys, jak każdy inny proces zachodzący w organizacji i jej
otoczeniu, może podlegać świadomemu i celowemu przeciwdziałaniu (co
zp
potwierdza burzliwy rozwój tzw. zarządzania kryzysami).
Autorzy domniemają, że czynniki powodujące powstanie sytuacji

kryzysowej należą do kategorii zjawisk mierzalnych, dających się odpowiednio
Be
rozpoznać, zmierzyć i opisać. W teorii kryzysu (w ujęciu ogólnym) rozważanym
układem (systemem) jest organizm, instytucja, organizacja, a w tym
społeczeństwo (system polityczny, społeczny, ekonomiczny itp.). W sensie
przedmiotowym, kryzys jest zerwaniem istniejącego układu (systemu),
w
polegającym na zmianie struktury lub funkcji albo obu elementów łącznie.

Zjawisko zerwania układu (systemu) jest rozległe w czasie i realizowane w
sta
określonych warunkach funkcjonowania układu (systemu) od stabilności – przez

niestabilność – do stabilności o jakościowo innych własnościach, czyli sytuację
kryzysową176.
od
Przez termin sytuacja kryzysowa rozumie się zespół okoliczności

zewnętrznych i wewnętrznych wpływających na dany układ (system) w ten
sposób, iż zaczyna się i jest w nim kontynuowany proces zmiany. Rezultatem tej
dP
zmiany może być jakościowo nowy układ (system) lub nowa struktura i funkcja w
układzie (systemie) istniejącym. W tak pojmowanej sytuacji kryzysowej kryzys –
zerwanie jest jedną z jej faz177.
kła
175
Ibidem, s.48.
176
R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, Warszawa 1996, s.9.
177
Ibidem, s.10.
Za
a
Kryzys jest stanem – stanem rzeczy. W dialektyce heglowskiej kryzys jako
tw
negacja negacji stanowi fazę rozwoju, kulminację zamiany jakości. Kryzys (wg
M. Dobry’ego) należy postrzegać jako przekształcenie stanu rzeczy178. W ujęciu
ńs
ogólnym – definiuje się jako fazę funkcjonowania danego podmiotu (układu,
organizmu, systemu), którego atrybutową cechą jest niestabilność
funkcjonowania. Istotą kryzysu jest brak stabilności podmiotu, która powoduje
ze
zmianę jego funkcji (a nawet całkowite jej ustanie)179.
R. Wróblewski, dokonując podziału kryzysów wg zakresu przedmiotowego,
wyróżnił cztery poziomy znaczenia tego pojęcia, a zatem cztery rodzaje kryzysów:
iec
- najogólniejszy,
- społeczny,
- polityczny,
- polityczno-militarny.
zp
Be
KRYZYS – destabilizacja funkcji każdego układu (systemu)
KRYZYS SPOŁECZNY – destabilizacja funkcji każdego układu (systemu)
KRYZYS POLITYCZNY – destabilizacja funkcji systemu państwa

w
KRYZYS POLITYCZNO – MILITARNY – destabilizacja funkcji

systemu politycznego ze względu na konflikt militarny w skali
poniżej progu wojny.
sta
od
Rys. 3.1. Definiowanie i podział kryzysów.

Źródło: C. Rutkowski, Przygotowanie i prowadzenie wojny obronnej przez Polskę po 2000
roku, Warszawa 1997, s.8-20.
dP
Przy całej wielości istniejących definicji kryzysu i sytuacji kryzysowych,

istnieje potrzeba jasnego i w miarę precyzyjnego określenia tego terminu,
oczywiście w ujęciu bezpieczeństwa, a w tym sztuki wojennej i skoncentrować się
kła
na próbie zarysowania przynajmniej teorii kryzysu jako zjawiska immanentnego w
178
M. Dobry, Socjologia kryzysów …, op. cit., s.404.
179
R. Wróblewski, Państwo w kryzysie, Warszawa 2001, s.11-19.
Za
a
stosunkach wewnątrz i międzysystemowych państw – podmiotów
tw
sformalizowanych stosunków międzynarodowych (bez względu na pochodzenie,
skalę i charakterystykę potencjalnego kryzysu), opierając się przede wszystkim na
ńs
współczesnej wiedzy socjologicznej i najnowszym dorobku teorii stosunków
międzynarodowych.
Przydatnym w tej mierze wydaje się być koncepcja kryzysu politycznego
ze
autorstwa M. Dobry’ego. Centralnym punktem rozważań tej koncepcji jest
państwo. Państwo jako przedmiot analizy może być ujmowane w różnych
kontekstach sytuacyjnych.
iec
A. Kasprzewski proponuje również koncepcję zarządzania strategicznego
autorstwa K. Obłoja. Zgodnie z tą koncepcją państwo pojmowane jest jako
specyficzna struktura organizacyjna. Jej specyfika polega głównie na istnieniu
zp
pewnej ilości cech (właściwości) charakterystycznych dla niepowtarzalnego
sposobu zorganizowania i kierowania ludzkimi działaniami zbiorowymi a
stanowiących o nadaniu organizacji tego typu miana systemu180. Państwo należy
Be
traktować jako organizację szczególnego rodzaju, która stopniem swej złożoności
wewnętrznej i stopniem złożoności swych relacji z otoczeniem, odzwierciedla
rzeczywisty stopień złożoności społeczeństwa, które powołało tę organizację do
życia dla realizacji swoich celów. Jest zatem odzwierciedleniem systemu
w
społecznego.
Ustaleniem podstawowym z punktu widzenia potrzeby przyjęcia

sta
stosownych podstaw teoretycznych badania zjawiska kryzysu w systemie

państwowym i jego szczególnych systemach niższego rzędu (system obrony
państwa) jest zatem fakt, że państwo postrzegane jest jako specyficzna i jedyna
od
organizacja181 (instytucja), obejmująca całe społeczeństwo i reprezentujące je

ośrodki władzy rządowej
i samorządowej oraz administracji państwowej na zajmowanym przez nie
dP
terytorium (uznanym i respektowanym przez prawo międzynarodowe i otoczenie),

służąca sprawnemu i zorganizowanemu zaspokajaniu wielorakich potrzeb
180
K. Obłoj, Zarządzanie strategiczne, Warszawa 2007, s.18-26
181
Cecha i miano organizacji przysługuje państwu jako – w szerokim rozumieniu tej
kła
kategorii – formie politycznej organizacji ogółu członków społeczeństwa (obywateli państwa)

zamieszkujących określone terytorium, a w wyższym stopniu państwu w wąskim sensie, jako
organom władzy i administracji państwowej, rozpatrywanym wraz z obsługującymi je urzędami,
czyli aparatowi państwowemu (Zob.: L. Krzyżanowski, Podstawy nauk o organizacji i zarządzaniu,
Warszawa 1994).
Za
a
społecznych. Jest z tego powodu rozpatrywane jako pewnego rodzaju systemowa
tw
całość organizująca i kierująca zbiorowym działaniem społecznym, której
strukturalną podstawę stanowią odpowiednio wyróżnione systemy niższego rzędu.
ńs
Kryzysem dla systemu nie są sytuacje, w których organizacja napotyka na
przeszkody zaledwie utrudniające jej funkcjonowanie. Zdaniem C. Rutkowskiego
w przypadku państwa kryzysem jest sytuacja, w której państwo musi troszczyć się
ze
o dalsze przetrwanie182. Nie są to zatem tylko narastające sprzeczności i patologie
(zagrożenia), które po przekroczeniu określonego progu dają asumpt do
powstania konfliktu, które może funkcjonować na poziome zagrażającym całemu
iec
państwu. Kryzysem są bez wątpienia sytuacje zagrożenia dla istniejącego status
quo struktury systemu, jego otoczenia i wzajemnych między nimi relacji.
Kryzys w ujęciu państwa stanowi sytuację, w której muszą zajść trzy
zp
niezbędne i zasadnicze warunki wynikające ze zmian, jakie zaszły w jego
środowisku wewnętrznym i zewnętrznym. Wobec tych warunków najwyższe
władze państwowe muszą podjąć decyzję o sposobie rozwiązania powstałej
Be
sytuacji. Do tych warunków można zaliczyć: zagrożenie jednej lub kilku
podstawowych wartości, świadomość ograniczonego lub braku czasu na reakcję,
podwyższone prawdopodobieństwo zaangażowania się w działania wojenne183.
Taką definicję proponują M. Brecher i J. Wilkenfeld184 podkreślając, że

w
opiera się ona na definicji postrzegania kryzysu państwa przedstawionej przez

Hermana. Jego zdaniem kryzys jest sytuacją, która:
sta
- (1) zagraża celom o wysokim priorytecie grupy podejmującej decyzje;
- (2) występuje ograniczona ilość czasu na reakcję;

od
- (3) zaskakuje członków grupy podejmującej decyzje w wyniku zjawiska185.
182
C. Rutkowski, A. Kasprzewski, op. cit., s. 69.
dP
183
Jednym z głównych ograniczeń w badaniach nad kryzysem uznaje się brak dobrze
opracowanych danych dotyczących zakresu, wartości oraz treści tego zjawiska w określonym
okresie historycznym lub regionie geograficznym. Słabość tę próbuje się pokonać tworząc
zestawienia powiązanych ze sobą zjawisk – konfliktów, starć zbrojnych.
184
B. Brecher, J, Wilkenfeld, A study of Crisis, University of Michigan Press Manufactured
In the United States of America, 2000, s.7.
185
Definicja Hermana powstała na bazie koncepcji Robinsona (1969) dotyczącej kryzysu
kła
międzynarodowego jako sytuacji wymagającej podjęcia decyzji, na którą składają się trzy
elementy: (1) identyfikacja pochodzenia zdarzenia – czy ma charakter wewnętrzny czy zewnętrzny;
(2) czasu dostępnego na podjęcie decyzji – czy jest długi, średni czy krótki; (3)wagi zagrożonych
wartości w odniesieniu do uczestników – wysoka czy niska. Koncepcja ta została zaadoptowana
przez wielu uczonych z mniejszymi lub większymi modyfikacjami.
Za
a
Można zauważyć, że definicja kryzysu prezentowana w pracy A Study of
tw
Crisis różni się od definicji proponowanej przez Hermana w pięciu punktach:
- (1) pominięciem zaskoczenia jako niezbędnego warunku;
ńs
- (2) zamiany krótkiego czasu na reakcję na ograniczony czas;
- (3) uznanie, że kryzys może powstać zarówno w warunkach
ze
wewnętrznego, jak i zewnętrznego środowiska aktora (państwa);
- (4) zastosowanie koncepcji podstawowych wartości aniżeli celów

wysokiego priorytetu, jako celu postrzeganego zagrożenia;
iec
- (5) dodanie wyższego niż normalne prawdopodobieństwa zaangażowania
się we wrogie działania militarne.
zp
Wydaje się jednak, że najważniejszej zmiany, autorzy dokonali dodając
termin zwiększonego prawdopodobieństwa wojny, jako nadrzędnego warunku
kryzysu186. Ich zadaniem prawdopodobieństwo to, może mieć zakres wartości od
Be
prawie zerowego do prawie pewnego. Dodają jednak, że aby mówić o wybuchu
kryzysu, postrzeganie prawdopodobieństwa wojny z kolei nie może być zbyt
wysokie. Przyjmują, że musi być jakościowo podwyższone w stosunku do
przyjętych norm w określonych stosunkach charakteryzujących się wrogością.
w
Dotyczy to zarówno państw, dla których normalne oczekiwanie wojny jest wysokie
i tych, dla których jest ono niskie. Przyjęto termin podwyższone, gdyż swym
sta
zakresem obejmuje wszystkie typy mogących zajść zmian: z bardzo niskiego do

niskiego; z niskiego do wysokiego; z wysokiego do bardzo wysokiego.
Prawdopodobieństwo wojny jest kluczowym czynnikiem wpływającym na
postrzeganie wybuchu kryzysu polityczno-militarnego.
od
Rola postrzegania prawdopodobieństwa wojny jest również bardzo

widoczna w definicjach kryzysu zaproponowanych przez Syndera-Diesinga oraz
dP
Brechera i Wilkenfelda. Głównym punktem tych definicji jest postrzeganie przez

rządy państw niebezpiecznie wysokiego prawdopodobieństwa wojny. Brakuje
jednak uściślenia terminu wysokie. Mimo podobnego postrzegania wagi czynnika
prawdopodobieństwa, można jednocześnie zauważyć dość znaczące różnice w
kła
186
Termin wrogie działania militarne (ang. military hostilities) ma znacznie szersze
znaczenie aniżeli wojna. Dotyczy każdej wrogiej, międzypaństwowej, fizycznej interakcji
zakwalifikowanej jako mniejsze starcie (ang. minor cash), większe starcie (ang. serious clash) oraz
starcie w skali wojny (ang. full scale war).
Za
a
jego interpretacji. Dla Syndera-Diesinga kryzys jest procesem interakcji. Przy
tw
czym skupiają się na postrzeganiu i zachowaniu wobec kryzysu zarówno w
przypadku jednego państwa, jak też zakłócającej interakcji kryzysów systemów
ńs
międzynarodowych. Po drugie ignorują czynnik czasu, chociaż można zgodzić się
z ich opinią, że kryzys nie musi trwać krótko (niektóre trwają kilka miesięcy, a
nawet lat). Pogląd Brechera, co do stopnia gwałtowności jest szerszy i nie
ze
ogranicza się tylko do postrzegania prawdopodobieństwa wojny, ale obejmuje
postrzeganie prawdopodobieństwa zaangażowania w działania zbrojne. Dla
Syndera-Diesinga termin prawdopodobieństwo wojny wyklucza wojnę samą w
iec
sobie z koncepcji kryzysu.
Autorzy zwracają uwagę na relacje jakie mogą zachodzić między

wskazanymi przez nich elementami sytuacji kryzysowej tj. zagrożeniem, czasem i
prawdopodobieństwa wojny. To z
zp
wartościami. Po pierwsze im bardziej aktywne i silniejsze zagrożenie i bardziej
podstawowe wartości, które są zagrożone, tym wyższe będzie postrzeganie
kolei będzie prowadziło do bardziej
Be
intensywnego nacisku. Po drugie im bardziej aktywne, silniejsze i bardziej
podstawowe wartości, które są zagrożone tym bardziej ograniczone będzie
postrzeganie czasu na reakcję. Po trzecie im większa presja czasu, tym wyższe
będzie postrzeganie zagrożenia. Występują również powiązania odwrotne: im
w
większe postrzeganie prawdopodobieństwa wojny, tym bardziej podstawowe i

intensywne będą postrzegane wartości i bardziej ograniczone postrzeganie czasu
sta
reakcji. Wzajemne powiązania między elementami sytuacji kryzysowej określają

zakres stresu przypisanemu podejmującemu decyzję187. Stres rozpoczyna się
większym niż zwykle pojmowaniem wartości zagrożenia (okres przed kryzysem).
od
Nasila się wraz ze wzrostem zagrożenia i presją czasu oraz przewidywanymi

wrogimi działaniami militarnymi (okres kryzysu). Kończy się deeskalacją w
kierunku normalności, która nie jest kryzysem, postrzeganiem zagrożenia, presji
dP
czasu i prawdopodobieństwa wojny.
Można wyróżnić dwa (2) warunki definiujące kryzys międzynarodowy; (1)

zmiana w rodzaju i/lub zwrot w intensywności zakłócania spokoju. Zakłócanie
spokoju może mieć charakter werbalny (głoszenie żądań, pomówień itp.) oraz
kła
187
Dla poznania operacyjnej koncepcji poziomów stresu, która łączy typy zagrożeń z
wartościami oraz potencjałem adwersarzy (Zob.: M. Brecher, A Study of Crisis ... op. cit.).
Za
a
charakter fizyczny przejawiający się w interakcji między dwoma lub więcej
tw
państwami ze zwiększonym prawdopodobieństwem wrogich działań militarnych;
które z kolei (2) destabilizują wzajemne stosunki i kwestionują strukturę
ńs
międzynarodowego systemu. Z punktu widzenia logiki są to warunki niezbędne i
wystarczające, które oznaczają, że kryzys następuje kiedykolwiek one występują i
kiedykolwiek kryzys wybucha musi być poprzedzony nimi (x zawsze prowadzi do
ze
y) i (y jest zawsze poprzedzone przez x).
Kryzys międzynarodowy zaczyna się aktem (zdarzeniem) zakłócającym

spokój (punktem zapalnym), który tworzy kryzys. Na przykład wysłanie przez
iec
Egipcjan 4. Dywizji Pancernej na Półwysep Synajski w dniu 17 maja 1967 roku,
połączone z przelotem tego samego dnia samolotów myśliwskich nad izraelskim
Centrum Nuklearnym w Dimona, doprowadziło do wybuchu wojny sześciodniowej.
terytorialnych,
zp
Kryzys międzynarodowy oraz konflikt międzynarodowy są ze sobą blisko
powiązane, lecz nie są synonimami. Kryzys zwykle koncentruje się na pojedynczej
kwestii: sporów bojkotu ekonomicznego, zagrożenia dla
Be
politycznego reżimu. Natomiast przeciągający się konflikt został zdefiniowany jako
wrogie interakcje, zachodzące w długim okresie czasu, ze sporadycznymi
wybuchami otwartych walk o zmiennej częstotliwości i intensywności. Konflikt nie
jest zdarzeniem jest procesem. Nie wszystkie kryzysy eskalują do poziomu wojny.
w
Niektóre z nich występują w jej ramach inne wykraczają poza przedłużające się
konflikty. Z przedstawionego poniżej rysunku widać, że przedłużający się konflikt
sta
jest szerszym zjawiskiem, po którym następuje kryzys i wojna (Rys.3.2).

W rzeczywistości wojna jest składnikiem kryzysu, co znaczy, że wszystkie
wojny wynikają z kryzysów, ale nie wszystkie kryzysy prowadzą do wojny188.
od
KONFLIKT MIĘDZYNARODOWY
dP
PRZEDŁUŻAJĄCY SIĘ KONFLIKT - PK
WOJNA
Kryzys w ramach PK Kryzys w poza PK
z wojną z wojną
kła
188
Nawet w przypadku pozornie nie prowokacyjnej inwazji NIE
militarnej
WOJNA (na przykład: inwazja
Kryzys
Niemiec na Belgię i Holandię w pierwszej i drugiej w ramach
wojnie PK
światowej) Kryzys pozagodny
występował PK uwagi
bez wojny
wzrost intensywności wrogich interakcji o charakterze bez wojny
werbalnym i fizycznym, które zaliczono do
międzynarodowych kryzysów.
Za
a
tw
ńs
ze
Rys.3.2. Konflikt, kryzys, wojna.
Źródło: M. Brecher, A Study of Crisis …, op. cit.
iec
Wiele z międzynarodowych kryzysów XX wieku wystąpiło w wyniku
przeciągających się konfliktów. Inne występowały poza tym przyjętym warunkiem,
co znaczy, że pojawiły się w środowisku bez wcześniejszych warunków
przedłużających się sporów oraz bez rozszerzających się napięć między
przeciwnikami.
zp
Aby zakwalifikować konflikt do rangi przedłużającego się, muszą wystąpić
Be
przynajmniej trzy międzynarodowe kryzysy między tą samą parą przeciwników,
dotyczące jednego lub kilku powtarzających się kwestii w okresie co najmniej
pięciu lat. Można przyjąć tezę, że zarówno koncepcyjnie, jak i empirycznie kryzys
jest blisko powiązany z wojną. Większość międzynarodowych kryzysów
w
wybuchało w sytuacji, w której nie istniało niebezpieczeństwo wybuchu wojny.

Niektóre z nich nie rozszerzyły się do wojny (blokada Berlina 1948-49). Inne, które
sta
rozpoczęły się w warunkach nie-wojny rozszerzyły się później do wojny (I i II wojna

światowa).
Wszystkie typy kryzysów międzynarodowych przejawiają się wystąpieniem

od
niezbędnych warunków, które podkreślają relacje zachodzące miedzy

przeciwnikami i stanowią zagrożenie dla stabilności systemu. Do warunków tych
najczęściej zalicza się: zmianę w interakcjach wpływającą na zakłócenie
dP
porządku, prawdopodobieństwo wybuchu wrogich działań militarnych,

niekorzystną zmianę w równowadze sił. Podsumowując – kryzys może powstać,
utrzymywać się i zakończyć bez aktów przemocy, nie prowadząc do wybuchu
wojny.
kła
3.2 Kryzys polityczno-militarny

Za
a
Jak już wspomniano, w sensie ontycznym – kryzys (sytuacja kryzysowa)
tw
jest kulminacją nagromadzonych i skumulowanych konfliktów w różnych
dziedzinach życia społecznego. Kryzys jako okres funkcjonowania państwa –
ńs
oznacza rozwój wydarzeń wewnętrznych lub zewnętrznych, stanowiących
bezpośrednie zagrożenie żywotnych interesów społeczeństwa (państwa) i
następujących tak szybko, iż wymuszają one na władzach politycznych
ze
natychmiastowe podjęcie przez nie określonych działań (Rys.3.3).
iec
SYTUACJA KRYZYSOWA
POKÓJ KRYZYS WOJNA
zp
Rys.3.3. Sytuacja kryzysowa na tle okresów funkcjonowania państwa.
Be
Źródło: R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu …, op. cit., s.10.
Zagrożenie żywotnych interesów społeczeństwa oznacza zagrożenie
bezpieczeństwa terytorium, obywateli, instytucji (sił zbrojnych), stanu posiadania
i jego interesów międzynarodowych. Pod pojęciem szczególne działania autor
rozumie zarówno całokształt przedsięwzięć ratowniczych, zastosowanych przez
w
władze polityczne, dla przezwyciężenia skutków katastrofy, jak i środków polityki o

charakterze walki dla rozwiązania kryzysu polityczno-militarnego jako przypadek
sta
kryzysu w ogóle. Biorąc pod uwagę dotychczasowe rozważania, dużą wątpliwość

może budzić zakwalifikowanie przez R. Wróblewskiego katastrofy ekologicznej
jako kategorii kryzysu a nie kategorii klęski żywiołowej.
od
Władze polityczne stosują środki polityki o charakterze walki, od momentu

ogłoszenia żądań strony przeciwnej, których państwo (władza) nie może lub nie
chce spełnić, aż do zakończenia sporu. Obejmować one mogą cały repertuar
dP
środków polityki, stosowanych w okresie pokoju, ale znacząca ich część służy
bezpośrednio niszczeniu lub wyeliminowaniu przeciwnika jako strony konfliktu.
Według R. Wróblewskiego kryzys polityczno-militarny jest to specyficzna postać
kryzysu politycznego, w którym przyczyną destabilizacji politycznej państwa,
kła
stosunków międzynarodowych, jest konflikt zbrojny poniżej progu wojny. Jego

istotą jest zastosowanie przemocy zbrojnej – przemoc zbrojna jako sposób
Za
a
realizacji celów w formie agresji lub jej groźby. Kryzys polityczno-militarny wiąże
tw
się z ograniczonym użyciem sił zbrojnych jako jednego ze środków polityki.
Jakkolwiek w kryzysach w ogóle, a w kryzysach polityczno-militarnych w
ńs
szczególności, często sięga się do przemocy jako metody, to jednak siły zbrojne
bardziej asekurują działania polityki aniżeli rozstrzygają o osiąganiu jej celów189.
R. Wróblewski wyróżnia sześć (6) typów kryzysów polityczno-militarnych:
ze
rozruchy społeczne, rozruchy zbrojne, pucze wojskowe, operacje
antyterrorystyczne, operacje przeciwko mafii oraz interwencje zbrojne. Kryzys
według R. Wróblewskiego obejmuje następujące klasy wydarzeń:
iec
a) z dominacją czynników wewnętrznych:
- zamieszki lub fale strajków o znaczeniu państwowym, naruszające
podstawy obronności;
zp
- duże klęski żywiołowe (powodzie, zatopienia, pożary);
- katastrofy ekologiczne (skażenia promieniotwórcze, skażenia
Be
chemiczne, katastrofy górnicze, katastrofy z udziałem substancji
niebezpiecznych);
- kryzys ekonomiczny;
- zbrojne przewroty polityczne;
w
- niektóre powstania nie przerodzone w wojnę domową;

- kryzysy polityczne.
sta
b) z dominacją czynników zewnętrznych:

- masowe migracje;
- prowokacyjne starcia (incydenty) graniczne nie mające charakteru wojny;
od
- interwencja zbrojna państwa;

- jawne przygotowania państwa sąsiedniego do inwazji na dane państwo;
- wojna domowa lub między państwami sąsiadującymi z danym państwem;
dP
- konflikt zbrojny pomiędzy państwami z dalszego otoczenia danego

państwa, zagrażający wprost lub pośrednio jego interesom bezpieczeństwa
i angażujący to państwo po jednej z walczących stron.;
kła
189
B. Balcerowicz, Siły zbrojne w czasie pokoju, kryzysu, wojny, Wyższe kursy obronne
(materiał studyjny), Warszawa 2007, s.119.
Za
a
- interwencja militarna danego państwa w ramach koalicji, wynikająca
tw
z jego zobowiązań międzynarodowych, realizowana w ramach przywracania lub
wymuszania pokoju;
ńs
- sytuacje wewnętrzne innych państw wymuszające uznane prawa
danego państwa do wojskowej interwencji humanitarnej, masowe przypadki
pogwałcenia praw człowieka, doprowadzenie do klęski głodu.
ze
Analiza literatury przedmiotu prowadzi do wniosku, że zdecydowana
większość sytuacji, w jakich może się znajdować społeczeństwo (państwo) w
okresie kryzysu ma charakter kryzysu polityczno-militarnego. Tak pojęty kryzys nie
iec
jest pokojem i może – ale nie musi – przerodzić się w wojnę. Jednym z podmiotów
(stron) tego kryzysu jest zawsze państwo. Drugą strona może być określona siła
wewnętrzna lub zewnętrzna, prowadząca walkę z państwem.
zp
Z ontologicznego punktu widzenia, kryzysy polityczno-militarne to zjawiska
społeczne odzwierciedlające stany relacji (stosunki) między interesami grupowymi
Be
(wewnątrz państwa lub między państwami), których przejawem są różnorodne
wrogie działania (walka) stron konfliktu z użyciem przemocy zbrojnej w
ograniczonej skali. Wrogie działania stron konfliktu w kryzysie przybierają postać
skumulowanych działań politycznych, ekonomicznych i innych. Dlatego też kryzys
w
jako kategoria socjologiczna ma takie aspekty, jak: polityczne, ekonomiczne,

wojskowe, prawne i inne.
sta
Kryzys polityczno-militarny jako kategoria strategii obronnej jest ujmowana

z uwzględnieniem wszystkich tych aspektów i z punktu widzenia bezpieczeństwa
militarnego państwa. Rozpatrując zaś kryzys od strony aksjologicznej, można
od
dostrzec w nim dwie różne wartości: negatywną (tzn. jest on czynnikiem regresu
społecznego) lub pozytywną (kiedy jest on czynnikiem rozwoju).
W rozdziale pominięte zostaną sytuacje kryzysowe nie związane

dP
bezpośrednio ze stosowaniem przemocy zbrojnej a zajmiemy się szczególnym

typem kryzysu – kryzysem polityczno-militarnym. Obejmuje on kryzys polityczny
połączony z konfliktem zbrojnym, realizowanym poniżej progu wojny. W
zależności od skali zaangażowania przez państwo, posiadanych potencjałów:
kła
politycznego, ekonomicznego i militarnego, mamy do czynienia z kryzysem

Za
a
polityczno-militarnym lub wojną. Angażowanie całości sił oznacza wojnę, zaś
tw
części sił – kryzys polityczno-militarny (Rys. 3.4).
ńs
POKÓJ KRYZYS WOJNA
ze
Część sił Całość lub
państwa gros sił
iec
państwa
Potencjał państwa
Rys. 3.4. Wpływ kryzysu na funkcjonowanie państwa.

zp
Źródło: R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu …, op. cit.
Be
Istotą kryzysu polityczno-militarnego jest przemoc, występująca jako
sposób realizacji celów politycznych. Zastosowana w odpowiedniej skali, w formie
agresji lub jej groźby. Kryzys polityczno-militarny jest bezpośrednio powodowany
decyzją kierownictwa organizacji politycznej (państwa) lub rezultatem decyzji
w
wcześniejszych, dotyczących działań politycznych nie zakładających i

nieprzewidujących kryzysu. U podłoża decyzji o zastosowaniu przemocy wobec
sta
innego społeczeństwa (państwa) znajdują się:

- system wartości działającego,
- cel działania,
od
- wiedza o warunkach działania,

- czynniki emocjonalne190.
Rozpatrzmy jeszcze kwestie początku i zakończenia konfliktu społecznego

dP
i kryzysu. Początkiem konfliktu społecznego w skali makro jest moment oficjalnego

wyartykułowania żądań strony przeciwnej, których państwo nie chce lub nie może
spełnić. Początkiem zaś kryzysu jest moment rozpoczęcia działań jawnie wrogich
wobec państwa, niekoniecznie od razu walki zbrojnej. Ta ostatnia jest zwykle
kła
odpowiedzią na reakcje władzy politycznej, w związku z wrogimi działaniami
190
Zob.: J. Topolski, Wojna jako przedmiot badań historycznych, Poznań 1993.
Za
a
drugiej strony. Kryzys kończy się: zgodą państwa na żądania drugiej strony;
tw
kompromisem (czyli wzajemnymi ustępstwami stron) albo wyeliminowaniem strony
przeciwnej za pomocą walki (w sytuacji przejścia państwa do wojny, czyli
ńs
rozszerzenia przez nie arsenału środków do wymiaru całości lub większych
posiadanych sił).
Warto zwrócić uwagę, że z punktu widzenia strategii obronnej w
ze
definiowaniu kryzysu polityczno-militarnego niezbędna jest kategoria konfliktu
społecznego (w skali makro) oraz informacja, że stroną mającą atrybutowe
znaczenie dla analizy zjawiska jest państwo. Uwaga ta jest szczególnie istotna
iec
wówczas, gdy między stronami konfliktu istnieje duża dysproporcja w stosunkach
sił. W takim przypadku jedna ze stron może być w sytuacji nazywanej kryzysem
(silniejsza), druga zaś (słabsza) – w wojnie.
zp
B. Balcerowicz zwraca uwagę na zwiększone prawdopodobieństwo
wystąpienia poważnych kryzysów – konfliktów zbrojnych nie będących jeszcze
Be
wojnami. Znajduje to zresztą potwierdzenie zarówno w narodowych strategiach
obronnych, strategiach bezpieczeństwa, jak również w strategii bezpieczeństwa
NATO i Unii Europejskiej. Zdaniem autora kryzys zdaje się obecnie przykuwać
większą uwagę strategów aniżeli wojna191. Biorąc pod uwagę stany w jakich może
w
funkcjonować państwo, B. Balcerowicz proponuje następujący model (Rys.3.5).

sta
POKÓJ
ZAKŁÓCONY
WOJNA
od
- lokalna;
WOJNA POKÓJ KRYZYS POKÓJ
- powszechna
ZAGROŻENIE
dP
WOJNĄ
KONFLIKT ZBROJNY
Poniżej progu wojny
PAUZA
?
kła
PAUZA
191
B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój, Warszawa 2001, s.157.
Za
a
Rys.3.5. Stany funkcjonowania państwa.
tw
Źródło: B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój …, op. cit., s.11.
Autor postrzega klasyczną dialektykę wojny i pokoju w kategoriach pokoju i
ńs
nie-pokoju, traktując jako antynomię pokoju nie tylko wojnę, ale wszystkie stany
i zjawiska nie będące pokojem sensu stricte. Zalicza do nich konflikt poniżej progu
wojny; kryzys, pokój zakłócony oraz stan zagrożenia wojną192. Skłania się ku
ze
hipotezie pauzy strategicznej, przez który w przeszłości rozumiano okres między
wojnami; przedział czasu, w którym między państwami i narodami panuje pokój.
iec
3.3 Holistyczny model kryzysu
Proponowany model jest

zp
narzędziem heurystycznym
wytłumaczyć zjawisko kryzysu międzypaństwowego w sensie ogólnym. Jego
próbującym
Be
autorzy (M. Brecher i J. Wilkenfeld) zastosowali w tym przypadku teorię kryzysu
międzypaństwowego, integrując działania na dwóch poziomach tj. państwa
(aktora) i systemu międzynarodowego193. Jeśli spojrzymy na nie oddzielnie, to
każdy z nich swym zakresem obejmuje część złożonej rzeczywistości. Wzięte
w
razem podkreślają większą całość, natomiast w szczególe w odniesieniu do

poziomu międzynarodowego w relacji stosunki – powód – skutek, wymagają analiz
sta
zachowań i wizerunku na poziomie państwa194.
Prezentowany model opracowano na koncepcji czterech wzajemnie

powiązanych faz (okresów): (1) początek – przed kryzysem, (2) eskalacja –
od
kryzys, (3) deeskalacja – koniec, (4) wpływ – po kryzysie (Rys.3.6). Nasuwają się
jednak pytania, które można sformułować następująco. Jakie jest rzeczywiste
znaczenie zdefiniowanych faz i okresów? W jaki sposób różnią się od siebie? Jaki
dP
jest charakter powiązań zachodzących między nimi?
192 DE- ESKALACJA

POCZĄTEK
Ibidem, s.11. ESKALACJA WPŁYW
kła
193
M. Brecher, J.Wilkenfeld, A Study of Crisis …, op. cit., s.10.
Faza 194
Zewnętrzne ciągłe linie na rys. 3.6., zarówno pionowe, jak i poziome wskazują, że
cztery fazy i cztery okresy stanowią integralną całość. Przerywane linie pionowe i poziome
pomiędzy czterema fazami i czterema okresami wskazują, że każda faza i każdy okres jest różny,
jest powiązany z innymi, występuje po kolei.
Za
Rodzące się Szczyt dostosowanie Interakcja

Interakcja wypaczenie wypaczenia bez znamion
kryzysu
a
tw
ńs
ze
iec
zp
Be
w
Rys.3.6. Fazy i okresy kryzysu – model holistyczny.

Źródło: M. Brecher, J.Wilkenfeld, A Study of Crisis …op. cit.
sta
Możność adaptacji do potrzeb pracy wyników badań naukowych o

charakterze metodologicznym, których celem jest uchwycenie istoty kryzysu
polityczno-militarnego skłania do przedstawienia innego jeszcze modelu
od
(zaproponowanego przez G. Almanda). Wydaje się nawet prawdopodobnym, że

M.Brecher i J. Wilkenfeld w pewnym stopniu mogli w swych badaniach opierać się
na tej koncepcji. G. Almond wraz z grupą uczonych starał się opisać
dP
występowanie, przebieg i rozwiązanie dużej liczby konkretnych kryzysów

politycznych. Wyniki tych badań przedstawił M. Dobry, modernizując odpowiedni
schemat, autorstwa S.C Flanagana (współpracownika Almonda), dla potrzeb
krytycznego ujęcia istoty kryzysu politycznego. Przedstawione w modelu różne
kła
fazy kryzysów politycznych oraz towarzyszące im różne ujęcia teoretyczne w

wysokim stopniu mogą stanowić podstawę rozważań o wojskowych aspektach
Za
a
sytuacji kryzysowych, szczególnie po przyjęciu założenia o monitorowaniu i
tw
określaniu tych sytuacji przez najwyższe szczeble władz państwowych (Rys.3.7).
Przebieg kryzysu podzielono na cztery fazy i każdej z nich przypisano
ńs
specjalne ujęcie teoretyczne, które lepiej niż inne jest dostosowane do pracy nad
problemami teoretycznymi, występującymi w danej fazie. Fazy I i IV przedstawiają
system polityczny przed i po jego zakończeniu. Opis tych dwóch faz powinien
ze
umożliwić (poprzez porównanie) ocenę wielkości zmian, jakie zaszły w kryzysie.
Stąd też proponuje się do opisu tych faz ujęcie strukturalno-funkcjonalne. Obydwie
fazy dotyczą stabilnych systemów politycznych. Stabilność tą zapewnia
iec
synchronizacja między strukturą żądań politycznych pochodzących z otoczenia
systemu, a strukturą przyznawania dóbr, które realizuje struktura polityczna.
Faza II prowadzi do braku synchronizacji między żądaniami a
zp
przyznawaniem dóbr politycznych. Jest to skutek dużych zamian w rezultatach,
jakie osiąga struktura polityczna. Do opisu i wyjaśniania tej fazy proponuje się
społecznej195.
Be
teorię mobilizacji Faza III odpowiada samemu kryzysowi
politycznemu, zmianom, które zachodzą w strukturze politycznej. Jest to faza
zerwania nowego systemu ze starym. Do opisu i wyjaśnienia tej fazy proponuje się
teorię koalicji i teorię przywództwa.
w
sta
FAZY CZĘŚCI SKŁADOWE TYPY UJĘĆ

FAZ TEORETYCZNYCH
Funkcjonalizm strukturalny
Faza I
od
Właściwości otoczenia i rezultaty polityki

System
poprzedni SYNCHRONIZACJA
dP
Zmiany społeczno-ekonomiczne
Zmiany w otoczeniu międzynarodowym Zmiany wyników osiąganych przez rządzących
Czynniki mobilizacji żądań
kła
Faza II Mobilizacja społeczna

Polaryzacja żądań
195
Zmiany w mobilizacji społecznej system społeczny jest definiowany jako całość społeczna
W teorii
otoczeniu
w aspekcie politycznym, czyli rozpatrywana jako procesy lub mechanizmy społeczne wywierające
wpływ (pozytywny
DESYNCHRONIZACJA
lub zmianylub negatywny) na spójność tych całości.
wyników
Za
Przyspieszenie kryzysu
Faza III Teoria koalicji

KRYZYS
a
tw
ńs
ze
iec
zp
Be
Rys.3.7. Fazy kryzysów i typy ujęć teoretycznych.
Źródło: Adaptacja schematu S.C. Flanagana dokonana przez M. Dobry’ego [w:] Socjologia …,
w
op. cit., s.79.
Zarzut metodologiczny wobec przedstawionego wyżej modelu Almanda-

sta
Flanagana sprowadza się do tego, że nie stosuje się w nim jednego podejścia do
analizy wyróżnionych faz, co utrudnia obserwację ewentualnych nieciągłości
między nimi196. Wróćmy do modelu opracowanego przez M. Brechera. Widać w
od
nim, że każda faza kryzysu międzynarodowego ma odpowiednika na poziomie

państwa. Zasadniczymi cechami wcześniejszej interakcji jest wypaczenie,
natomiast kolejnej są postrzeganie i stres. Jeśli chodzi o kolejność to fazy i okresy
dP
są ze sobą nierozerwalnie powiązane w czasie, co oznacza, że eskalacja musi

być poprzedzona początkiem, okres kryzysu następuje po okresie przed kryzysem
itd. Jednakże fazy i okresy mogą być rozbieżne w innym sensie, a mianowicie
odpowiednie fazy i okresy nie muszą koniecznie rozpoczynać się i kończyć w tym
kła
samym czasie. Na przykład zmiana z fazy początkowej do fazy eskalacji ma
196
R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu …, op. cit., s.25-27.
Za
a
miejsce, kiedy przynajmniej jeden aktor (podmiot) kryzysu doświadczy zmiany w
tw
okresie przed kryzysem do okresu kryzysu, lecz nie wszyscy aktorzy (podmioty)
przejdą przez te zmiany jednocześnie.
ńs
W rzeczywistości wyniki badań wskazują, że w większości przypadków
kryzysów międzynarodowych aktorzy przeskakują z okresu przed kryzysem do
okresu kryzysu w różnych punktach na osi czasu, w odpowiedzi na różne punkty
ze
zapalne eskalacji. Przykładem obrazującym taką sytuację może być kryzys
kubański, który wiązał się z obecnością radzieckich rakiet. Okres kryzysu, a w nim
faza eskalacji rozpoczął się 16 października 1968 roku, kiedy CIA przedstawiło
iec
prezydentowi Kennedyemu fotografie potwierdzające obecność radzieckich rakiet
na Kubie. Jednakże ZSRR i Kuba nie dostrzegały w całej tej sytuacji wielkiego
zagrożenia i realizowały przyjęte założenia. Nie czuły presji czasu oraz nie
oficjalnego oświadczenia
zp
zakładały prawdopodobieństwa wybuchu wojny. Sytuacja uległa zmianie już sześć
dni później. Katalizatorem przejścia z okresu przed kryzysem do okresu kryzysu
było wydanie w sprawie tzw. amerykańskiej
Be
kwarantanny, którą rząd amerykański przyjął w stosunku do wszystkich okrętów
płynących na trasie do Kuby. Okres kryzysu dla obu aktorów tj. USA i ZSRR oraz
faza eskalacji kryzysu rakietowego zakończyła się podpisaniem porozumienia w
dniu 28 października i tą datę można uznać jako początek fazy deeskalacji.
w
Jednakże Kuba jako trzeci aktor kryzysu pozostała na wysokim poziomie stresu
okresu kryzysu do 20 listopada. W dniu tym ustąpiła pod presją innych państw
sta
oraz ONZ i zgodziła się na usunięcie radzieckich bombowców IŁ-28 z obszaru

wyspy. Wraz z tym aktem wskazującym na wyjście Kuby z kryzysu, zakończył się
kryzys kubański dla wszystkich trzech aktorów. To z kolei otworzyło drogę do
od
stabilnej równowagi między dwoma supermocarstwami.
Podejmując próbę wytłumaczenia każdej z czterech faz należy ująć to

w aspekcie dychotomii: dla fazy początkowej – wybuch lub brak wybuchu kryzysu;
dP
dla fazy eskalacji – czy to prowadzi, czy też nie prowadzi do wrogich działań
militarnych; dla fazy deeskalacji – czy to kończy się w formie: dobrowolnego
porozumienia, oficjalnego, półoficjalnego lub milczącego; oraz dla fazy wpływu –
redukcja lub wzrost napięcia między przeciwnikami i zmiany lub brak zmian u
kła
jednego lub więcej aktorów (państw lub ich rządów), równowagę sił, konfigurację
sojuszu oraz zasady zachowań w systemie międzynarodowym. Faza początkowa
Za
a
kryzysu międzynarodowego w myśl koncepcji, rozpoczyna się okresem przed
tw
kryzysem, który dotyczy pierwszego aktora. W tym przypadku aktor nie postrzega
żadnej wartości zagrożenia, co prowadzi do niskiego postrzegania zagrożenia ze
ńs
strony przeciwnika, a co za tym idzie niskiego poziomu stresu.
Faza początkowa (przed kryzysem) nie odnosi się do jakiejkolwiek interakcji

lub postrzegania zagrożenia konfliktem, a stres jest wszechobecny w globalnym
ze
systemie podzielonej władzy i nierównej dystrybucji sił i surowców. Fazę tę
charakteryzuje raczej zmiana w intensywności zakłóceń między dwoma lub więcej
aktorami (państwami) oraz zagrożenie postrzegane przez przynajmniej jednego
iec
z nich. Na przykład wydanie oświadczenia przez stronę A i zagrożenie atakiem
strony B, jeżeli ta nie wypełni żądań strony A. Operacyjnie początek jest wskazany
wybuchem kryzysu tzn. wybuch wyższej aniżeli normalna interakcja. Wybuch
zp
kryzysu międzynarodowego wymaga przynajmniej dwóch adwersarzy, z których
jeden lub obaj postrzegają wyższą niż normalna wartość zagrożenia i reagują w
sposób, który generuje podwyższone zakłócenie.
Be
Jako taki kryzys międzynarodowy może wybuchnąć w wyniku jednego lub
trzech rodzajów zdarzeń:
- wrogich aktów ze strony państwa A,
w
- zdarzeń zakłócających spokój,

- zmiany w środowisku bezpieczeństwa.
sta
Katalizatory tych zmian mogą mieć charakter zewnętrzny i wewnętrzny.

Aby państwo B mogło doświadczyć kryzysu, katalizator musi być postrzegany
przez decydentów B, jako źródło wyższego niż normalny poziomu zagrożenia.
To postrzeganie z kolei generuje większy stres wskazujący rozpoczęcie przez
od
państwo B okresu przedkryzysowego. Jednakże ta zmiana nie ma jeszcze

znamion kryzysu międzynarodowego. Okres przed kryzysem dla państwa B
będzie wyznaczał kryzys międzynarodowy w zależności od postrzegania i reakcji
dP
decydentów B. Jeżeli strona B zignoruje działania o charakterze zapalnym strony

A oraz wszelkiego rodzaju niekorzystne zdarzenia mogące tworzyć krótkotrwałe,
marginalne zagrożenie – i nie podejmie żadnych kroków – uniknie rodzącego się
kryzysu197. Częściej jednak strona B będzie postrzegała powyższe zdarzenia jako
kła
197
Można wymienić wiele tego rodzaju kryzysów międzypaństwowych, które przebiegały w
XX wieku, np. spór graniczny między Bułgarią a Grecją w 1932 roku, zamieszki uliczne w Hong
Za
a
poważne zagrożenie i będzie reagować zgodnie z podyktowanymi i uniwersalnie
tw
działającymi dylematami bezpieczeństwa (Heyer), które są właściwością anarchii
systemu międzypaństwowego (Carr, Morgenthan, Waltz).
ńs
Wstępna reakcja strony B może być na poziomie werbalnej, politycznej,
ekonomicznej lub może polegać na zastosowaniu przemocy. Jakakolwiek
odpowiedź strony B inna niż nie robić nic, bądź podporządkowanie się stronie A,
ze
będzie generowało postrzeganie zagrożenia przez decydentów A, tym samym
wejście strony A w okres przed kryzysem. Jeżeli A odpowie, może dojść do
wrogiej interakcji między stroną A i B. To z kolei może doprowadzić do przemiany
iec
okresu przed kryzysem na początek fazy kryzysu międzynarodowego,
charakteryzującego się wypaczeniami. Może upłynąć dużo czasu (tygodnie,
miesiące) między okresem przed kryzysem a wrogą interakcją. Przykładem może
zp
być kryzys kuwejcki, który rozpoczął się 17 lipca 1990 w wyniku ustnych gróźb
Husseina. Jednakże wroga interakcja – wybuch międzynarodowego kryzysu w
Zatoce rozpoczęła się 1 sierpnia iracką inwazją i pobiciem Kuwejtu. Schemat
Be
zachowania jest powiązany z fazą początkową. W odpowiedzi na dostrzegane
okazje lub postrzegane zagrożenie pochodzące ze źródeł zewnętrznych lub
wewnętrznych, strona A rozpoczyna dostrzeganie zagrożenia o niskim poziomie
ze strony B, generujące niski stres. Decydenci B radzą sobie z małym
w
zagrożeniem i stresem poprzez uruchomienie mechanizmów zarządzania

kryzysowego w szczególności wstępnym badaniem i oceną wzajemnych intencji,
sta
możliwości i testują to co Ellsberg nazwał użytecznym ryzykiem198. Strony mogą

podjąć negocjacje (formalne i nieformalne), mogą przyjąć mediacje ze strony
organizacji międzynarodowych lub państw, którym wspólnie ufają. Mogą również
od
próbować uzyskać wsparcie jednego lub kilku mocarstw w postaci pomocy

ekonomicznej, nacisków dyplomatycznych lub doradztwa bądź zobowiązania
udzielenia pomocy militarnej199. Tam gdzie istnieją zobowiązania sojusznicze z
dP
pewnością zostaną one wykorzystane. W przypadku ich braku, aktor kryzysu

może podjąć próbę oszukania koalicji, której członkiem jest przeciwnik. Może
Kongu w 1967 roku, porwanie obywateli holenderskich w Indonezji w 1978 roku. Brecher i
kła
Wilkenfeld wymieniają ich 65.

198
Synder Dresing ... op., cit. s.198-207.
199
Hierarchia potęg światowych obejmuje następujące kategorie: supermocarstwa, wielkie
potęgi, średnie potęgi, małe potęgi. W rozdziale przyjęto: supermocarstwo USA i ZSRR (1945-
1994), duże potęgi Francja, Niemcy, Włochy, Japonia, Wielka Brytania, USA i ZSRR (1919-39).
Za
a
dążyć do uzasadnienia przyjętego przez niego wariantu zachowania, próbując
tw
przekonać do niego organizacje globalne lub regionalne. Zwykle w formie
oświadczeń lub rezolucji wspierających jego wniosek.
ńs
Przebieg konsultacji oraz procesu decyzyjnego będą przebiegały zgodnie z
normami obowiązującymi w sytuacji bez kryzysu. Ponieważ koszt błędnych decyzji
podejmowanych w początkowej fazie (okresie przed kryzysem) jest stosunkowo
ze
niski, decydenci rzadko będą stosować nowe opcje w reagowaniu na pojawiające
się wyzwania. Czas w tym przypadku nie jest czynnikiem istotnym, a poziom
zagrożenia wrogimi działaniami militarnymi postrzegany jest jako niski. Ogólnie
iec
rzecz biorąc proces podejmowania decyzji będzie w tym przypadku powolny i w
większej części pozbawiony znamion stresu. Te same sposoby i wzory radzenia
sobie z kryzysem charakteryzują państwo A, kiedy odpowiada na działania
państwa B.
zp
Kluczowym dla zmiany fazy początkowej na fazę eskalacji jest nowy układ
Be
systemu oraz atrybuty interaktora i aktora, które generowane są przynajmniej
przez jednego z adwersarzy, tworząc wizerunek bardziej wrogiego. Towarzyszy
temu presja czasu oraz możliwość wybuchu wojny, zanim uda się przezwyciężyć
czynniki zakłócające spokój. Na przykład w czasie kryzysu blokady Berlina,
w
zerwanie przez sowieckie dowództwo wszystkich lądowych linii komunikacyjnych

między Berlinem Zachodnim, a trzema zachodnimi strefami okupacyjnymi w dniu
sta
24 czerwca 1948 roku, zmieniło wrogą interakcję między wschodem i zachodem z

niskiej intensywności i wygenerowało wysokie ryzyko użycia siły militarnej.
W przypadku tak fundamentalnej zmiany jeden lub więcej aktorów (w przypadku
Berlina wszystkie trzy mocarstwa) doświadczają wyższego poziomu stresu
od
oznaczającego zmianę w przejściu z okresu przed kryzysem do kryzysu. W takiej

sytuacji następuje nagły skok w poziomie kryzysu międzynarodowego od okresu
początkowego do okresu eskalacji.
dP
Faza eskalacji oraz okres kryzysu oznaczają szczyt wypaczenia i związany

z tym odpowiednio maksymalny poziom stresu. Eskalacja może oznaczać zmianę
interakcji od nie stosowania gwałtownej przemocy do okresu, kiedy padnie decyzja
kła
o jej zastosowaniu. Może również wystąpić opcja, w której cały kryzys może nie
mieć znamion przemocy (np. blokada Berlina 1948-49). Tak jak w fazie
początkowej wroga interakcja nie ma charakteru ciągłej, tak samo może wystąpić
Za
a
interakcja punktowa w fazie eskalacji. W przypadku przewagi zachowań o braku
tw
znamion przemocy, może się pojawić wzrost intensywności działań sił militarnych
(Praga 1968). Krótko mówiąc stres oraz zakłócenie spokoju interakcja o poziomie
ńs
wyższym niż w okresie przed kryzysem mogą wahać się podobnie, jak w okresie
kryzysu i fazie eskalacji.
Eskalacja rozpoczyna się procesem przypominającym przejście z okresu
ze
przed kryzysem do fazy początkowej. Katalizatorem zmian może być akt o
charakterze werbalnym, politycznym, ekonomicznym i militarnym posiadającym
znamiona przemocy i gwałtowności. Może też być zakłócającym spokój
iec
zdarzeniem lub zmianą w środowisku bezpieczeństwa. Cel (aktor) może stosować
się do żądań inicjatora, w tym przypadku kryzys będzie kończył się nagle
zwycięstwem lub pobiciem. Jest to rzadki przypadek częściej cel (aktor) będzie
postrzegał przyczynę eskalacji jako
zp
zmianę poziomu
odpowiednio zareaguje. Powiązanie przyczyny (zapalnika) ze strony A i
wrogich
odpowiedzi ze strony B lub wiąże w całość przejście z okresu przed kryzysem do

działań i
Be
eskalacji i kryzysu.
*****
W przedstawionym ogólnym modelu kryzysu proponuje się różne sposoby
w
radzenia sobie z tym zjawiskiem. Liczba podejmowanych ważnych decyzji wydaje

się być większa niż w okresie przed kryzysem, co wynika bezpośrednio z
sta
większego zagrożenia, większej wagi czynnika czasu oraz prawdopodobieństwa

wojny. Aktorzy będą kontynuować działania zmierzające do zdobycia informacji
dotyczących drugiej strony (na przykład: jej możliwości) i oceniać krytyczne
od
ryzyko. Nacisk działań zostanie przesunięty na badanie możliwości adwersarza w

użyciu zarówno środków przemocy, jak i dyplomatycznych. Szczególnego
znaczenia nabierze rozstrzygnięcie kwestii dotyczących relatywnych zdolności
dP
militarnych adwersarza oraz odpowiedzi na pytanie czy się przeciwstawi, przyjmie

kompromis lub ulegnie. Co ważniejsze, poszukiwanie opcji będzie znacznie
intensywniejsze z powodu wyższego stresu.
Zarządzanie kryzysowe stanie się bardziej złożone. Aktorzy będą

kła
intensywniej poszukiwać informacji, a najważniejsze gremia decydenckie włączą

się szybciej w proces podejmowania decyzji. Rozszerzą zakres konsultacji i
Za
a
włączą w proces podejmowania decyzji również współdziałające elity w celu
tw
zwiększenia jedności narodowej (np.: Izrael w październikowym kryzysie Yom
Kippur 1973-74). Ponieważ zagrożone będą podstawowe wartości, rozpocznie się
ńs
dokładniejsze poszukiwanie i rozważanie alternatyw w zarządzaniu kryzysem.
Czas stanie się bardzo istotnym czynnikiem, dlatego też decydenci skupiać się
będą bardziej na problemach bieżących aniżeli długoterminowych. Postrzeganie
ze
prawdopodobieństwa wrogich działań militarnych wzrośnie zdecydowanie, co za
tym idzie poziom stresu będzie bardzo wysoki. Aktorzy kryzysu będą również
ubiegać o wsparcie jednego lub więcej mocarstw, innych krajów oraz organizacji
iec
międzynarodowych.
Zgodnie z uogólnionym modelem kryzysu tak długo, jak zachowanie

adwersarzy pozostaje na wysokim poziomie nieufności, wrogości, zakłóconej
zp
interakcji i stresu lub tak długo, jak ocena korzyści pozostaje niezmieniona, faza
eskalacji będzie się utrzymywać. Jednakże ostatecznie pojawi się akt lub
zdarzenie wskazujące próbę porozumienia (np.: zaprzestanie wrogich działań oraz
Be
przerwanie ognia między Egiptem i Izraelem 26 października 1973 roku oznaczało
rozpoczęcie okresu deeskalacji w kryzysie – wojnie Yom Kippur).
Deeskalacja oznacza słabnięcie kryzysu. Na poziomie makro przejawia się

w
redukcją wrogich interakcji, prowadząc do ustalenia sytuacji – zakończenia

kryzysu (na przykład: blokada Berlina zakończyła się podpisaniem zgody przez
sta
cztery mocarstwa 5 maja 1949 roku na zniesienie wszystkich restrykcji nałożonych

przez ZSRR oraz spowodowało dyskusję nad przyszłością Niemiec). Jako taki,
poziom zakończenia kryzysu jest charakteryzowany przez zmniejszenie poziomu
stresu u decydentów.
od
W kryzysach międzypaństwowych XX wieku odnotowano kilka scenariuszy

deeskalacji. Jak wskazują fakty historyczne, faza ta może rozpocząć się w
momencie, kiedy jeden z aktorów osiągnie decydujące zwycięstwo militarne i
dP
narzuci warunki zakończenia kryzysu (np.: okupacja militarna w czasie wiosny

praskiej w 1968 roku przez ZSRR). Z drugiej strony deeskalacja może nastąpić w
przypadku wzajemnych sygnałów dotyczących woli i życzenia zakończenia
kryzysu. Tego rodzaju kalkulacje mogą mieć miejsce przed wybuchem wrogich
kła
działań militarnych (blokada Berlina 1948-49).

Za
a
Jeżeli adwersarze dojdą do podobnych wniosków jednocześnie, to zmiana
tw
fazy może nastąpić nagle i z dużym prawdopodobieństwem mieć krótki przebieg.
Świadomość, że zwycięstwo militarne nie jest możliwe lub niesie za sobą zbyt
ńs
duże koszty w stosunku do przewidywanych zysków, może spowodować
rozpoczęcie procesu negocjacji. Czas trwania tego procesu będzie zależny od
założeń i ocen stron dotyczących równowagi sił militarnych przed i po wojnie.
ze
Istnieją również inne scenariusze dla zmiany faz – eskalacji do deeskalacji.
We wszystkich z nich przynajmniej jeden aktor kryzysu musi postrzegać spadek w
wartości zagrożenia i presji czasu oraz prawdopodobieństwa wojny. Tak
iec
postrzegana zamiana oznacza początek wygaszania kryzysu w kierunku norm
obowiązujących w okresie nie kryzysu. W rezultacie poziom stresu u decydentów
będzie się obniżał i z dużym prawdopodobieństwem zmieni się sposób ich
postępowania. Forum decyzyjne
zp
stopniowo będzie
obowiązujących w okresie przed kryzysem, dostosowując się do warunków i
wracać
poszukując zaangażowania globalnych i regionalnych organizacji ułatwiających

do norm
Be
osiągnięcie porozumienia.
Koniec kryzysu nie oznacza zakończenia jego oddziaływania na politykę

światową. Kryzysy mają złożony efekt – na aktorów na ich wzajemne relacje oraz
w
na systemy międzynarodowe. Wiąże się to z koncepcją wpływu. Wpływ oznacza

fazę po zakończonym kryzysie, która jest jego następstwem i identyfikuje jego
sta
konsekwencje. Określa zmiany oraz ich rozmiar, zarówno w relacjach między

adwersarzami, jak i kluczowymi elementami systemu. Wpływ różni się od
pozostałych trzech faz kilkoma elementami. Jego ramy czasowe są przypadkowe i
nieokreślone. Jest trudniejszy do sprecyzowania niż inne fazy, co oznacza, że
od
empiryczne oznaki wpływu są trudniejsze do zdefiniowania aniżeli oznaki samego

kryzysu. Niemniej jednak jego granice oraz treści mogą być mierzone pod
względem rozmiaru i zakresu zmian zachodzących u aktorów, rozdziału sił,
dP
konfiguracji sojuszy. Podsumowując dotychczasowe rozważania, faza wpływu jest

integralną częścią kryzysu w ujęciu holistycznym. Bez fazy wpływu, dynamika
ogólnego modelu kryzysu jest ograniczona do scenariusza: postrzeganie –
decyzja – zachowanie – interakcja od fazy do fazy i od okresu do okresu. Wpływ
kła
wskazuje sprzężenie zwrotne jakie zachodzi między kryzysem a systemem,

aktorem oraz atrybutami środowiska, z którego wyłonił się kryzys. Jako taki łączy
Za
a
kryzys z wachlarzem zdarzeń, aktów oraz zmian, które razem wpływają na obraz
tw
polityki światowej.
ńs
ze
iec
zp
Be
w
sta
od
dP
kła
Za
a
tw
4. Konflikt w teorii sztuki wojennej
Wszystkie formy ludzkiej aktywności w każdej grupie społecznej, kulturowej,
ńs
religijnej, ekonomicznej lub politycznej (rodzina, wieś, plemię, kościół, fabryka,
zrzeszenie lub naród), zawierają w sobie konflikt. Konflikt ludzki (społeczny) może
dotyczyć jednej osoby i być wynikiem różnych emocji, pragnień, bądź stanowić
ze
starcie interesów, zasad różnych osób lub grup. Tego rodzaju uczucia i pragnienia
często zderzają się ze sobą, doprowadzając do powstania rywalizacji lub agresji,
która może przyjąć formę otwartą lub ukrytą, wewnętrzną lub zewnętrzną. Wyższa
iec
jakościowo agresja zaliczana do najbardziej powszechnych, która prowadzi do
rzeczywistej przemocy, może być wywołana kombinacją działań w poszukiwaniu
dominacji. Konflikt jest zjawiskiem antagonistycznym, czasami gwałtownym i (poza
zp
ograniczeniami w prawie międzynarodowym lub milczącą zgodą), stosunkowo nie
wymuszonym. Z drugiej strony rywalizacja jest mniej antagonistyczna, mniej
gwałtowna i zwykle zarządzana i regulowana lepiej niż konflikt.
Be
Wszystkie organizmy żywe cechują działania, które w hierarchii potrzeb,
zostały zakwalifikowane w różny sposób, zwykle pod względem ich końcowego
celu: pożywienia, seksu, dominacji, przetrwania, terytorium, niepodległości.
w
Konflikt pojawia się wtedy, gdy osoby lub grupy podejmują działania w celu
osiągnięcia pożądanego stanu końcowego. W większości przypadków możliwość
sta
pojawienia się konfliktu powoduje częściej uruchomienie mechanizmu ucieczki,

aniżeli podjęcie wrogich działań, ponieważ zagrożenie własnego przetrwania
wywołuje obawy, które przezwyciężają inne obawy.
Podejmowane próby wyjaśnienia występowania konfliktu społecznego nie

od
dały odpowiedzi na to, czy konflikt jest wrodzoną właściwością (cechą) człowieka,
czy też wyuczonym zachowaniem. Mimo to można zgodzić się ze stwierdzeniem,
dP
że instynkt ludzki przejawiający się w poszukiwaniu zaspokojenia potrzeb:

bogactwa, sławy, przygody, seksualnych partnerów, ucieczki, władzy oraz
kombinacji tych celów, dla ich zdobycia wykorzystuje konflikt. Grupy ludzi
motywowane presją społeczną, psychologią masy, charyzmatycznym
kła
przywództwem lub innymi powodami, wykorzystują konflikt dla osiągnięcia przez

grupę określonych celów. Faktem jest również, że pojawia się on wśród
organizmów biologicznych od tych najmniejszych i najprostszych do największych
Za
a
i najbardziej złożonych. Konflikt występuje wśród ludzi i grup ludzkich stanowiąc
tw
zagrożenie użyciem lub użycie przemocy. Pewna część gwałtownego konfliktu
obejmuje celowe i zorganizowane działania uzbrojonych grup. Powyższa forma
ńs
konfliktu społecznego jest treścią niniejszego rozdziału.
ze
4.1. Pojęcie i zarys teorii konfliktu
Rozważania nad pojęciem konfliktu pojawiają się już w dziełach
iec
starożytnych filozofów Platona, Arystotelesa w księgach wielkich religii świata200.
Większość uczonych za pierwszą pracę analityczną w tej dziedzinie przyjmuje
dzieło T. Hobbesa z 1652 roku (Lewiatan)201. Słowo konflikt pochodzi od
zp
łacińskiego confliktus – zderzenie. Pejoratywne pojmowanie tego słowa sprawiło,
że jego pierwotne znaczenie uległo znacznemu rozszerzeniu. Popularny słownik
języka polskiego definiuje konflikt jako zetknięcie się sprzecznych, wykluczających
Be
się dążeń, działań poglądów; niezgodność, sprzeczność, spór, zatarg, starcie
(także zbrojne)202. Słownik wyrazów obcych konflikt definiuje jako antagonizm,
sprzeczność interesów, poglądów (psych. potrzeb, motywów); spór zatarg,
kolizję203. Z kolei w popularnej encyklopedii powszechnej można znaleźć
w
następującą definicję: w znaczeniu najszerszym – każdego rodzaju sprzeczność

interesów i poglądów, spór, sprzeczka, antagonizm. W socjologii pojmowany
sta
najczęściej jako konflikt społeczny – sprzeczność interesów , zamiarów, poglądów

i intencji między jednostkami, grupami, klasami lub ruchami społecznymi.
Powstaje najczęściej na tle ograniczeń dostępności różnego rodzaju zasobów
bądź możliwości realizacyjnych planów204.
od
Analiza przyjętych do naukowych rozważań definicji konfliktu unaocznia

zakres, złożoność oraz głębię problemów z jakimi musieli zderzyć się ich twórcy.
dP
Wykazuje również sprzeczności, które zawiera socjologia konfliktu205. W pracach

socjologów europejskich (H. Spencer, W. Ferguson, C. Saint-Simon) konflikt
200
M. Milicki, Konflikty społeczne. Pułapki i dylematy działań zbiorowych, Warszawa 1992,
s.9.
kła
201
S. Dworecki, Od konfliktu do wojny, Warszawa 1996, s.103.
202
Popularny Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1999, s.236.
203
Słownik Wyrazów Obcych, Warszawa 1975, s.516.
204
Popularna Encyklopedia Powszechna, t.VI, Kraków 2002, s.361.
205
M. Milicki, op. cit., s.9.
Za
a
uważany jest za składową mechanizmu rozwoju społeczeństw. R. Dahrendorf,
tw
obok prawidłowości w przebiegu konfliktu, zwraca uwagę na jego
wszechobecność w społeczeństwie206.
ńs
L. Coser z kolei wskazuje na funkcje i mechanizm konfliktu (gwałtownym
niszczącym starciom konfliktowym towarzyszą konflikty pokojowe). Sprzeczność
interesów i celów będąca skutkiem ograniczonego dostępu do ściśle określonych
ze
dóbr jest domeną definicji M. Deutsch’a, J. Szczepańskiego, J. Szumskiego i
innych twórców definicji konfliktu zbieżnych z definicją L. Cosera. Strukturalny
charakter sprzeczności podkreślają m.in. J. Bernard, Q. Wright, J. Galtung i T.
iec
Pszczółkowski. Natomiast K. Boulding i K. Singer jako przyczynę konfliktów
przyjmują istnienie napięć psychicznych i różnic w stanach świadomości
podmiotów zaangażowanych w konflikt. Biorąc pod uwagę wyżej wymienione
zp
definicje można wskazać zasadnicze własności konfliktu207:
- konflikt wymaga istnienia co najmniej dwóch stron;

Be
- konflikt wyrasta w sytuacji niedostatku dóbr;
- zachowania konfliktowe mają na celu zniszczenie lub co najmniej
kontrolowanie drugiej strony, a skutki konfliktowe polegają na tym, że zysk jednej
strony jest stratą dla strony drugiej;
w
- działania stron konfliktu są wzajemnie przeciwstawne;

- ważnym aspektem stosunków konfliktowych jest władza;
sta
stosunki konfliktowe są podstawowym procesem społecznym i mają

poważne konsekwencje społeczne;
- proces konfliktowy reprezentuje czasową tendencję do rozłamu w
stosunkach między stronami;
od
- stosunki konfliktowe nie rozbijają systemu, lecz powodują przemiany norm

i oczekiwań.
dP
Zanim przejdziemy do kwestii związanych z zagadnieniem konfliktu

zbrojnego, zasadnym jest przyjrzenie się wybranym treściom teorii konfliktu.
Pierwsza dychotomia dotyczy charakteru. Doughtery i Pfaltgraff zarysowują ten
problem w sposób następujący: naukowcy zajmujący się naukami socjologicznymi
kła
206
R. Dahendorf, The Modern Conflict. An Essay on the Politics of Liberty, University of
California Press, 1989.
207
J. Mucha, Konflikt i społeczeństwo – z problematyki konfliktu społecznego we
współczesnych teoriach zachodnich, Warszawa 1978, s.12.
Za
a
są podzieleni jeśli chodzi o odpowiedź na pytanie, czy konflikt społeczny powinien
tw
być uważany jako coś racjonalnego, konstruktywnego i społecznie funkcjonalnego,
czy raczej coś irracjonalnego, patologicznego i społecznie dysfunkcyjnego208. Ma
ńs
to ważne konsekwencje, szczególnie w odniesieniu do rozwiązywania konfliktów.
Istnieje znaczna różnica w teoretycznych podejściach do tego problemu, z których
dwa rywalizują ze sobą w sposób szczególny (klasyczny i behawiorystyczny).
ze
Podejście klasyczne skupia się na analizach poziomu makro, w pierwszym
rzędzie analizując interakcję grup, które mogą być podzielone na wiele różnych
rozłamów: narodowych, instytucjonalnych, etnicznych, klasowych i ideologicznych.
iec
Teoretycy klasyczni interesują się interakcją grup zachodzącą w sposób
świadomy. Behawioryści natomiast skupiają się na poziomie mikro, w którym
jednostką pomiaru jest bardziej osoba niż grupa. Badana przez behawiorystów
zp
podświadomość ma na celu zrozumienie niestabilnych czynników motywacyjnych.
Dougherty i Pfaltzgraff wskazują na zastosowanie różnych metod badań przez te
dwie szkoły: Pierwsi (behawioryści) preferują odizolowanie kilku zmiennych i
Be
analizowanie dużej ilości przypadków, w celu określenia wzajemnych powiązań
między nimi. Tradycjonaliści (klasycy) przeciwnie, często analizują wszystkie
zmienne, które co nie jest wykluczone, mogą mieć wpływ na wynik pojedynczego
przypadku209.
w
Konflikt powoduje interakcję na poziomie dużo intensywniejszym aniżeli

sta
rywalizacja. Jak zauważa Schelling chociaż konflikt, rywalizacja i kooperacja są z

natury współzależne, to konflikt pojawia się, gdy dochodzi do starcia różnych
celów, potrzeb i wartości rywalizujących grup, co w rezultacie wywołuje agresję
niekoniecznie w formie przemocy210.
od
Wśród najważniejszych założeń przyjętych przez szkołę behawiorystyczną

można wyróżnić wiarę, że źródła powodujące wojnę leżą w naturze człowieka
dP
i zachowaniu człowieka i ten ważny wzajemny stosunek istnieje między konfliktem

interpersonalnym oraz konfliktem, który przenika zewnętrzny porządek społeczny.
Szkoła behawiorystyczna wierzy w centralność bodźców – hipoteza reakcji. Dąży
kła
208
J. Dougherty, R. Pfaltzgraff, Contending Theories of International Relations, New York,
Harper & Row Publishers 1981, s.187.
209
Ibidem., s. 37.
210
T. Schelling, The Strategy of Conflict. Cambridge, Harvard University Press 1960,
s.112.
Za
a
do ustalenia, czy ludzkość posiada biologiczne czy psychologiczne cechy, które
tw
usposabiają ją w kierunku agresji i konfliktu. Próbują również odkryć wzajemne
zależności między jednostką, a jej egzystencją w środowisku. Wśród
ńs
powszechnych teorii mikro można wymienić: zachowanie zwierząt, instynkt, teorię
wrodzonej agresji, frustracji, teorię wiedzy społecznej oraz teorię tożsamości
społecznej.
ze
Wśród behawiorystów, biologów i psychologów dla zilustrowania możliwych
następstw na zachowania ludzkie przyjęło się wykorzystywać zachowanie
zwierząt. Wskazują oni, że ludzie często ignorują fakt, że są częścią królestwa
iec
zwierząt. Mimo to należy ostrożnie podchodzić do wyciągania bezpośrednich
wniosków dotyczących ludzkich zachowań na podstawie zachowań zwierząt.
Zarówno zachowania ludzi, jak i zwierząt są złożonym zjawiskiem, obejmującym
takie czynniki motywacyjne,
przetrwanie 211
.
zp
jak terytorialność, dominację, seksualność i
Be
W przypadku badań nad zachowaniem zwierząt jako zmienną niezależną
przyjmuje się agresję. Natomiast O’Connell, nakreślając parametry konfliktu
ludzkiego (społecznego) sugeruje, że ludzie angażują się zarówno w konflikt o
charakterze drapieżnym, ściśle określonym (celowym). Zachowanie o tak
w
szerokim zakresie agresji nie jest normalne, ale też nie obce zwierzętom. Cechą,
która różni nas od reszty królestwa zwierząt jest więc nasza motywacja.
sta
Zorganizowane działania zbrojne (wojenne) były częścią przyrody, zanim

na scenie pojawił się człowiek: Chciwość oraz oczywisty zamiar polityczny, z
którym pewne społeczeństwa owadów dokonują agresji demonstruje, że
od
behawiorystycznie nie ma nic unikalnego w tym, że człowiek wstępuje do armii lub

walczy jako jej część […] Jednakże główna różnica leży w motywacji. Mrówki
prowadzą wojnę ponieważ ich geny żądają, aby tę wojnę prowadziły. Człowiek
dP
natomiast wymyślił swoją wersję zjawiska wojny. Jest to instrument kulturowy

produkt jego wyobraźni212. Jak utrzymuje O’Connell, człowiek angażuje się w
szeroki zakres konfliktu. Ten szeroki zakres jest uzupełniony różnorodnością
czynników motywujących, które go do tego zmuszają. Innym zdefiniowanym
kła
211
R.L. O'Connell, Of Arms and Men, A History of War, Weapons, and Aggression, New
York Oxford University Press 1989, s.15.
212
Ibidem, s.30.
Za
a
elementem konfliktu ludzkiego (społecznego) jest aspekt materialny. Jak sugeruje
tw
O’Connell: Konflikt zbrojny mógł stać się prawdziwą częścią doświadczenia
ludzkiego tylko dzięki pojawianiu się rolnictwa, a w późniejszych czasach polityki.
ńs
Następnie mogło pojawić się coś, co można było kraść i rządy, które organizowały
kradzież213. Chociaż studia nad zachowaniem zwierząt rzucają pewne światło na
zachowanie ludzkie, to udzielają tylko pewnych wskazówek nie wyjaśniając
ze
złożoności konfliktu ludzkiego (społecznego). Stanowią dobry punkt wyjścia, lecz
analizy słabną w przypadku, gdy zachowanie ludzkie staje się bardziej złożone
aniżeli zachowanie zwierząt. Psychologowie często postulowali za tym, że istnieje
iec
wrodzony mechanizm instynktowny lub biologiczny, który może usposabiać ludzi
do agresji.
To doprowadziło do sformułowania instynktowej teorii agresji, która łączy
zp
elementy wcześniejszych studiów psychologicznych (na przykład instynkt śmierci)
ze społecznymi teoriami darwinowskimi dotyczącymi walk o przetrwanie. Została
ona później zdyskredytowana przez biologów, którzy nie wierzyli w istnienie tego
Be
rodzaju mechanizmu. W Hiszpańskiej Sewilli w 1986 roku spotkała się grupa
naukowców w celu zgłębienia źródeł agresji ludzkiej. W wyniku spotkania powstało
Oświadczenie Sewilskie, w którym sygnatariusze będący przedstawicielami
psychologów, genetyków, neurologów, antropologów i nauk politycznych
w
zadeklarowali, że nie brak podstaw naukowych, aby uważać istoty ludzkie za

zwierzęta z wrodzonym instynktem agresywności, nieuchronnie prowadzącym do
sta
konfliktu zbrojnego opartego na biologicznej naturze. Uczeni skłaniają się raczej

do tezy, że wojna jest rezultatem uspołecznienia i istniejących warunków,
zjawiskiem społecznej organizacji, procesów planowania i informacyjnych, które
od
grają na potencjale emocjonalnym i motywacyjnym. Krótko mówiąc Oświadczenie

Sewilskie daje do zrozumienia, że ludzkość ma rzeczywisty wybór i że możliwy
jest nowy rodzaj przyjęcia odpowiedzialności za prowadzenie życia w grupie
dP
ludzkiej214.
Teoria makro skupia się na interakcji grup, ściśle na poziomie świadomości.

Dawni teoretycy tacy jak Tukidydes, Sun Tsu, Machiavelli oraz Carl von
Clausewitz skoncentrowali się na jednym wybranym elemencie, a mianowicie na
kła
213
Ibidem, s.26.
214
J. Mack, The Enemy System [w:] Vamik Volkan, The Psychodynamics of International
Relationships Volume I: Concepts and Theories. Lexington, MA, Lexington Books 1990, s.58.
Za
a
sile. Użycie oraz wykorzystanie siły jest centralną koncepcją teorii makro
tw
dotyczącej konfliktu. Teoretycy reprezentujący tę koncepcję są zgodni, że siła
może mieć różne formy: ekonomiczną, polityczną, militarną nawet kulturową.
ńs
Głównym założeniem teorii makro (klasycznej) jest to, że korzenie konfliktu mają
swoje źródło w rywalizacji grup i pościgu za władzą i surowcami. Przyjęte
założenia operują na czynnikach świadomej motywacji w materialnie
ze
zorientowanym środowisku. Klasyczna teoria wykorzystuje obserwacje zjawiska
grupy dla pojedynczych zdarzeń, w celu głębszego studiowania problemu i
określenia wagi i wzajemnych powiązań wielu zmiennych, aniżeli wykorzystania
iec
tylko kilku zmiennych dla wielu przypadków. Dominującą metodą wykorzystywaną
w badaniach jest podejście historyczne i studium przypadków.
W Europie okresu ponapoleońskiego w XIX wieku dużo uwagi poświęcano
zp
koncepcji tzw. balansu sił. Miała ona zabezpieczyć Europę przed wybuchem
kolejnych niszczycielskich wojen. Koncepcję tę wykorzystał książę Metternich w
tzw. Systemie Kongresów (ang. Congress System) częściej znanym pod nazwą
Be
Koncertu europejskiego (ang. Concert of Europe). Dzięki tej koncepcji starano się
utrzymać równowagę sił w Europie po upadku Napoleona, która ostatecznie
zakończyła się Wojną Krymską215. Okazało się jednak, że wybuch I wojny
światowej w większości obalił tę teorię, choć niektóre jej założenia zostały
w
wykorzystane w teorii odstraszania w okresie zimnej wojny. Teoria odstraszania

opierała się na założeniu, że równowaga terroru związana z posiadaniem przez
sta
supermocarstwa arsenału nuklearnego mogła zapobiec konfliktowi. Wspomniana

teoria dała podstawę bardziej złożonym teoriom takim, jak teoria podejmowania
decyzji (ang. decision making) oraz teoria gier (ang. game theories).
od
Obie teorie miały swój początek w dwudziestowiecznym modelu

racjonalnego aktora, opracowanym przez ekonomistów dla wytłumaczenia
dP
ludzkich zachowań ekonomicznych. Zakłada ona, że ludzie dokonują wyboru i

podejmują decyzje na podstawie racjonalnych podstaw, bazujących z kolei na
kła
215
Państwami sygnatariuszami była Wielka Brytania, Austria, Rosja i Prusy, które w serii
spotkań, konferencji planowały rozwiązanie i wzajemne porozumienie w momencie pojawienia się
zagrożenia pokoju między państwami europejskimi. W ich ramach odbywał się między innymi.
Kongres Wiedeński 1814-1815. http://www.britanica.com/EBcheched/topic /133435/ conservatizm /
Metternich-and-the-Concert-of-Europe, dostępny 12.09.2009.
Za
a
uzasadnionych wyborach i wywarzonych możliwościach216. Teoria gier bazuje na
tw
modelu racjonalnego aktora w związku z tym, polega na przyjęciu założeń
racjonalnego procesu podejmowania decyzji, który jest fundamentalny dla
ńs
prowadzenia konfliktu społecznego. Thomas Schelling wykorzystał ten model do
dalszego opracowania skomplikowanej teorii gier. Jego model obejmuje
komunikowanie się, negocjacje, informowanie i wskazuje na wagę irracjonalności
ze
w myśleniu strategicznym. Jednym z najważniejszych wkładów Schellinga jest
jego hipoteza o współzależności konfliktu, rywalizacji i współpracy między
aktorami217. W każdym ze zdarzeń konfliktu istnieją elementy współpracy, gdzie
iec
wspólne zaangażowanie często rodzi element konfliktu. Ten pogląd stał się
ważnym elementem w rozumieniu złożoności konfliktu. Schelling wykorzystuje
teorię gier, jako próbę zerwania złożoności wzajemnych powiązań zachodzących
zp
między grupami, używając grę dla zilustrowania analogicznych sytuacji. Dla
zilustrowania następstw zachodzących w stosunkach międzynarodowych o
znamionach zarówno współpracy, jak i konfliktowych, wykorzystuje trzy rodzaje
Be
gier: polegające na szczęściu, umiejętnościach i myśleniu strategicznym.
W teorii makro występuje pewien zespół pojęć, które mogą być

zastosowane w studiach nad konfliktem etnicznym. Ma to dość dużą wagę w
przypadku konfliktu na Bałkanach, czy też w Północnej Irlandii, gdyż te same
w
koncepcje mają zastosowanie również w konflikcie religijnym. Przykładowo ktoś

może zdefiniować konflikt w Północnej Irlandii jako etniczny (między Irlandczykami
sta
Galami lub Celtami a Brytyjczykami Anglo-Saxonami) lub jako religijny (między

katolikami a protestantami). Tworzy to małe teoretyczne różnice jako, że obie
koncepcje działają w ten sam sposób. Ważne jest to, że wymienione grupy ludzi
od
sklasyfikowały się jako odrębne i postrzegają siebie nawzajem jako przeciwnicy,

wrogowie218.
Przegląd teorii konfliktu etnicznego otwiera D. Horowitz, który w pracach

dP
dotyczących zjawiska konfliktu etnicznego w rozwijającym się świecie, opisywał

ramy, w których on przebiega: Ostatecznie, system państwowy, który wyrósł na
feudalizmie europejskim, a teraz w okresie post-kolonialnym obejmuje praktycznie
kła
216
Zob.: Anthony Downs, An Economic Theory of Democracy, 1957.
217
T. Schelling, The Strategy of Conflict, op. cit., s.127.
218
W. Cunningham, Theoretical Framework for Conflict Resolution, Political Studies the
University of Auckland, 1998 s.23.
Za
a
całą Ziemię, stanowi podstawę powstania konfliktu. Kontrola sprawowana przez
tw
państwo oraz zwolnienie z kontroli przez innych, należą do głównych celów
konfliktu etnicznego219.
ńs
W rezultacie jednym z kluczowych celów konfliktu etnicznego jest dążenie
do kontrolowania państwa. Grupy dążą do przejęcia kontroli nad państwem, w
celu zapewnienia swoich potrzeb zwykle ze szkodą dla przeciwstawnych grup.
ze
Tego rodzaju konflikt kończący kontrolę państwa jest często postrzegany jako
zerowa suma konfliktu. Znaczy to, że osiągnięcia i korzyści jednej grupy dla
drugiej grupy są stratą, taki konflikt nie jest zwycięstwem dla obu grup. Choć jest
iec
to zasadnicza kwestia konfliktu, to w przypadku państw spolaryzowanych mogą
występować kwestie inne, które dodają złożoności sytuacji. Jak to tłumaczy
Horowitz: W poważnie podzielonych społecznościach, etniczność znajduje swoją
zp
drogę dla wielu kwestii: opracowywanie planów, kontrowersje edukacyjne, sprawy
handlowe, polityka ziemi, polityka biznesowa, polityka podatkowa. Cechą
charakterystyczną jest to, że kwestie które mogłyby być gdziekolwiek indziej
Be
degradowane do kategorii rutyny administracyjnej, tutaj osiągają centralne miejsce
w politycznym porządku dziennym etnicznie podzielonych społeczności220.
Przedstawione rozważania ledwie dotykają tematu, ze względu na zakres

w
pracy, pominięto bowiem całkowicie: teorię systemu przeciwnika, teorię potrzeb

ludzkich, teorię rozwiązywania konfliktu,, świadomościową teorię konfliktów
sta
zbrojnych Freuda, metody psychosocjologiczne badań konfliktów zbrojnych, w tym

m.in.: teorię frustracji J. Dollarda221, teorię dysonansu kognitywnego – dotyczącą
procesów podejmowania decyzji L. Fedtingera222 oraz teorię obrazu stereotypów
narodowych U. Bronfenbrennera223.
od
dP
4.2. Konflikt zbrojny
219
Horowitz, op cit, s.5.
220
Ibidem, s. 8
kła
221
Zob. J. Dollard (red.), Frustration and Aggression, New Hawen.
222
Zob. L. Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance, Standford 1957, oraz L. Festinger,
Conflict , Decision Dissonance, Standford 1964.
223
K. Boulding, National Image and International Systems, Journal of Conflict Resolution,
1959, s.120-132.
Za
a
Rozwój cywilizacyjny ludzkości jest przeplatany konfliktami o charakterze
tw
społecznym i militarnym. Badania archeologiczne i antropologiczne wskazują, że
zjawisko konfliktu zbrojnego miało miejsce na długo przed tym, zanim zaczęto je
ńs
opisywać. Konflikt w historii ludzkości był i jest na tyle częstym zjawiskiem, że
okresy w których panował pokój są uważane za godne uwagi wyjątki. Wojna,
kampanie, operacje, bitwy, walki, powstania, terroryzm oraz inne formy konfliktów
ze
zbrojnych są często przywoływane w większości opracowań z obszaru historii,
nauk socjologicznych, ekonomicznych i politycznych będąc przedmiotem
niezliczonej ilości opracowań. Konflikt zbrojny, jak się wydaje, jest przypisany
iec
ludzkości i przez tysiące lat był powodem początku lub końca plemion, kultur,
imperiów, państw i narodów.
Znamiennym jest również to, że konflikty zbrojne pochłaniają coraz więcej
zp
wysiłku i środków stron biorących w nich udział, jak również to, że coraz więcej
uwagi poświęca się badaniu i studiowaniu wojny jako zjawiska. Od kiedy walka
między ludźmi przyjęła formę zorganizowaną bitwy, operacje, wojny stały się
Be
przedmiotem obserwacji, uogólnień, spekulacji, analiz w obszarze strategii, sztuki
operacyjnej i taktyki. Literatura pełna jest anegdot, osobistych ocen, traktatów
filozoficznych oraz prac naukowych dotyczących konfliktu. Niektóre prace
szczególnie te pisane przez zwycięzców są często zbyt stronnicze, inne są
w
doskonałymi opracowaniami, lecz niepewnymi receptami na zwycięstwo, jeszcze

inne prezentują podejście analityczne, matematyczne w opisie konfliktu, które
sta
często pozostaje w sporze i jest nie do pogodzenia z przebytymi doświadczeniami.
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele różnych interpretacji

konfliktów zbrojnych oraz ich przyczyn i zasad. Jednym z powodów występowania
od
tych różnic jest szczególna trudność zastosowania w tym przypadku naukowych

metod analiz. Wiele naturalnych zjawisk może być obserwowanych i
powtarzanych w doświadczeniach pomagających ustalić wzajemne relacje
dP
przyczynowo-skutkowe. Najważniejszym powodem jest jednak to, że zjawisko

konfliktu zbrojnego nie może być kopiowane dla celów prowadzenia
eksperymentów oraz to, że dane są dostępne tylko ze źródeł historycznych, które
są często niepełne i mało dokładne.
kła
Według Mitchella struktura konfliktu obejmuje trzy części: postawy,

zachowanie i sytuacje, które oddziaływują na siebie wzajemnie, doprowadzając do
Za
a
konfliktów między aktorami224. Struktura konfliktu stworzona przez Mitchella w
tw
zrozumiały sposób jest znacznym uproszczeniem złożonej rzeczywistości
(Rys.4.1).
ńs
ze
iec
zp
Be
Rys. 4.1. Mitchellowski model konfliktu.

w
Źródło: C.R. Mitchell, The Structure of International Conflict …, op. cit.
Mimo, że model został stworzony w odniesieniu do konfliktów politycznych

sta
i militarnych może również mieć zastosowanie w odniesieniu do postrzegania

innych form konfliktów (ekonomiczne, środowiskowe itp.) Jednakże wydaje się nie
dostrzegać wielorakich i różnorodnych złożoności obszaru wzajemnych
od
stosunków, w którym powstają konflikty jako wynik zarówno wspólnych celów

(kooperacja dodatnia) oraz celów przeciwstawnych, konkurencyjnych (kooperacja
negatywna)225. Konkurencyjny element tworzy konflikt, a element wspólny tworzy
dP
bodźce do podjęcia negocjacji w celu uzyskania porozumienia226. Istnieją jednakże

wyniki badań potwierdzające tezę, że konflikty występują nawet wtedy, gdy
kła
224
C.R. Mitchell, The Structure of International Conflict , London 1981, s.l5.
225
K. Leung, D. Tjosvold, Conflict Management in the Asia Pacific: Assumptions and
Approaches [w:] Diverse Cultures, Singapore John Wiley & Sons1998, s.87.
226
M. Deutsch, M. Krauss, Studies in interpersonal bargaining, Journal of Conflicr
Resolotion, vol 6 1962, s.89.
Za
a
zaangażowane strony mają bardzo zgodne cele227. Zjawisko to można
tw
wytłumaczyć dodając do definicji konfliktu frustracje, przeszkody i ingerencję.
Konflikt nie jest sytuacją statyczną, ale dość dynamiczną w której poziom
ńs
intensywności zmienia się w trakcie cyklu trwania (ang. conflict life cycle).
W literaturze przedmiotu można spotkać różne propozycje modeli i wzorów
konfliktów. Wśród nich przeważa model o cykliczności poziomów intensywności
ze
tj. nasilający się od (względnej) stabilizacji i pokoju do kryzysu i wojny i po tym
okresie znów zmniejszający intensywność do względnego pokoju. Większość
naukowców zgadza się również co do tego, że cykle się powtarzają. Można
iec
również spotkać termin stały lub trwały pokój jako dodatkową fazę, w której konflikt
uważany jest za rozwiązany – tj. ponownie pojawiający się cykl konfliktu został
powstrzymany. Część modeli wyróżnia również eskalację i deeskalację. Zwykle
zp
model konfliktu przyjmuje kształt litery U lub odwróconej do góry nogami litery
U228.
Be
w
sta
od
dP
Rys. 4.2. Przykład modelu konfliktu z cyklami intensywności.

Źródło: N. Swanstrom, Conflict, conflict prevention …, op. cit.
kła
227
Zob. M. Deutsch, The Resolution of Conflict, New Haven: Yale University Press, 1973.
228
N. Swanstrom, Conflict, conflict prevention, conflict management and beyond: a
conceptual exploration, A Joint Transatlantic Research and Policy Center, Washington DC, lato
2006.
Za
a
Na prezentowanym w rozdziale modelu cyklu trwania konfliktu widać jego
tw
przebieg oraz możliwe środki zapobiegania, zarządzania i rozwiązania (Rys.4.2).
Jest to najbardziej uproszczona forma tj. wzrost od okresu stabilnego pokoju do
ńs
wojny oraz deeskalacja do okresu stabilnego pokoju. Poniższy model jest
idealnym modelem cyklu konfliktu i analityczną konstrukcją opracowaną na
potrzeby uproszczonych analiz – należy dodać, że nie zawsze przystaje do
ze
empirycznej rzeczywistości. Linia w kształcie łuku przebiega na pięciu poziomach
intensywności (stabilny pokój, niestabilny pokój, otwarty konflikt, kryzys i wojna).
Pokój stabilny jest sytuacją, w której napięcie między stronami jest niskie i
iec
występują w nim różne formy powiązań oraz współpracy (gospodarczej,
środowiskowej oraz w innych mniej drażliwych obszarach).
W okresie pokoju niestabilnego wzrasta poziom napięcia. Jest to sytuacja w
zp
której aczkolwiek istnieje pokój, to napięcie między stronami jest na tyle wysokie,
że pokoju nie można już zagwarantować. Konflikt otwarty jest wtedy, gdy został on
jasno zdefiniowany, a strony podjęły odpowiednie środki działania niekoniecznie
Be
militarne. W fazie kryzysu ryzyko wojny jest nieuchronne i preferowane jest użycie
opcji militarnych. Między stronami konfliktu mogą wystąpić bardziej sporadyczne
niż regularne ataki przemocy. W fazie wojny mamy do czynienia z powszechnym i
intensywnym wystąpieniem przemocy. W fazie deeskalacji wzór jest odwrócony
w
przechodząc z formy wojny do kryzysu poprzez otwarty konflikt i niestabilny pokój

ostatecznie osiągając sytuacje pokoju stabilnego.
sta
Konflikt zbrojny jest ludzką próbą, być może najbardziej złożoną i

wyzywającą próbą. I z tego też powodu nie całkowicie podatną na zastosowanie
naukowych metod badawczych229. W związku z trudnościami zastosowania metod
od
naukowych, pojawił się wachlarz modeli matematycznych i symulacji. Identyfikują

one i analizują ilościowo materialne (fizyczne) aspekty konfliktów zbrojnych, lecz
nieprecyzyjnie przedstawiają aspekty niematerialne (ludzkie). Z drugiej strony
dP
istnieje cały obszar wiedzy z zakresu historii, nauk socjologicznych, które opisują
konflikt zbrojny w kategoriach ludzkich, lecz mają tendencję do ignorowania lub
błędnej interpretacji aspektów fizycznych.
kła
229
John R. Brinkerhoff, Overview of Military Conflict, The Military Conflict Institute TMCI
1998, dostępny 12.09.2009 http://www.militaryconflict.org/Overview%20of%20MC.htm.
Za
a
Jak wynika z dotychczasowych rozważań konflikt jest istotną cechą
tw
wszystkich bez wątpienia struktur społecznych, nierozerwalnie związaną z
rozwojem
ńs
i funkcjonowaniem społeczeństw (Rys.4.3).
ze
iec
zp
Be
Rys. 4.3. Miejsce konfliktu zbrojnego i wojny w zjawiskach konfliktowych.
Źródło: J. Płonka, Przygraniczny konflikt zbrojny w warunkach Rzeczypospolitej Polskiej,
Rozprawa doktorska AON, Warszawa 1993, s.40.
w
Każda z dziedzin nauki będzie na swoje potrzeby tworzyła węższe lub

szersze definicje bardziej lub mniej jednoznacznie określające zjawisko konfliktu.
sta
Ze względu na: cel, rodzaj, typ, formę, miejsce, skalę lub wielkość sprzeczności
występujących w uznawaniu wartości nadrzędnych a zwłaszcza, ze względu na
sposób obrony własnych interesów i użyte środki do ograniczenia następstw lub
wyegzekwowania swoich racji, konflikty społeczne można podzielić na
od
wewnętrzne oraz pokojowe i zbrojne230. Istota konfliktu pokojowego polega na

tym, że strony dochodzą do swoich racji bez uciekania się do stosowania
dP
zorganizowanej, zinstytucjonalizowanej przemocy. Ta grupa konfliktów

charakteryzuje się tym, że prowadzona walka pełni przede wszystkim pozytywne
funkcje społeczne, przyczyniając się do rozwoju i postępu231.
kła
230
J. Płonka, Przygraniczny konflikt zbrojny w warunkach Rzeczypospolitej Polskiej,
Rozprawa doktorska AON, Warszawa 1993, s.37-38.
231
S. Dworecki, Od konfliktu do wojny, Warszawa 1996, s.105.
Za
a
S. Koziej proponuje, aby działania polityczne o celach konfrontacyjnych
tw
(polityczną kooperację negatywną) osiąganych bez zniszczenia przeciwnika za
pomocą siły zbrojnej nazywać konfliktem niezbrojnym. Wskazuje, że konflikt
ńs
wojenny ma dwa (2) zakresy. W szerokim odnosi się do wszelkich wojen. W
wąskim zakresie konfliktem wojennym nazywa wojną ograniczoną (o
ograniczonych celach, rozmachu oraz ograniczonym użyciu sił i środków). Według
ze
S. Kozieja wymienione konflikty wojenne zgodnie z ich istotą należy nazywać
konfliktami zbrojnymi. Odwołując się jednocześnie do prac J. Rudniańskiego232
proponuje on, aby konflikt między dwoma i więcej stronami, który rozgrywa się bez
iec
użycia sił zbrojnych nazywać konfliktem niezbrojnym233. Można w tym znaleźć
podobieństwa do istoty konfliktu „pokojowego”, który polega na tym, że strony
dochodzą swoich racji bez uciekania się do stosowania zorganizowanej i
zp
zinstytucjonalizowanej przemocy.
Przejdźmy do pojęcia konfliktu zbrojnego, który podobnie jak konflikt, jest

Be
różnie definiowany i interpretowany w literaturze. W naukach społecznych konflikt
zbrojny jest utożsamiany z użyciem przemocy zbrojnej234. W socjologii konflikty
zbrojne są jedną z form konfliktu społecznego. Przy czym zbrojny konflikt
społeczny definiowany jest jako część zjawiska konfliktu społecznego, w którym
w
pojawiające się sprzeczności nie znalazły skutecznego rozwiązania metodami i

środkami pokojowymi (bez użycia przemocy). Rozwiązywane są za pomocą
sta
metod siłowych narzucanych bezprawnie i przy użyciu środków przemocy jako

takiej235.
W nauce o stosunkach międzynarodowych pojęcie konfliktu zbrojnego jest

od
również szersze od pojęcia wojny. Konflikt zbrojny jest poprzedzony

antagonizmem stron, narastającą sprzecznością interesów, konfliktami o
charakterze werbalnym (protest, sprzeciw, ostrzeżenie, groźba) i akcją konfliktową
dP
(zerwanie stosunków dyplomatycznych, demonstracja siły). Akcje konfliktowe,

które doprowadziły do użycia siły, przekształcają się w konflikty zbrojne. Oba
terminy używane są wymiennie przy określaniu elementu walki. Na ogół mianem
wojny określa się konflikt, w którym uczestniczą co najmniej dwa podmioty
kła
232
Zob.: J. Rudniański, Elementy prakseologicznej teorii walki, Warszawa 1983.
233
S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Warszawa 1993, s.10-11.
234
Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1966, s.343
235
Zob.: J. Wiatr, Socjologia wojska, Warszawa 1982.
Za
a
wojujące, posługujące się siłami zbrojnymi i stosujące środki i metody walki
tw
zbrojnej przeciwko sobie przy zachowaniu pewnej ciągłości działań236.
Na potrzeby ukazującego się co roku Raportu w sprawie konfliktów
ńs
zbrojnych przyjęto następującą definicję konfliktu zbrojnego. Konflikt polityczny, w
którym walka zbrojna obejmuje siły zbrojne przynajmniej jednego państwa (lub
jedną lub więcej frakcji dążących do przejęcia kontroli całości lub części państwa),
ze
w którym ginie przynajmniej 1000 ludzi w wyniku walk237. Z kolei naukowcy
zajmujący się badaniem zjawiska pokoju uznają za wojnę konflikt w którym ginie
więcej niż tysiąc ludzi, poniżej tego progu nazywany jest konfliktem zbrojnym238.
iec
W naukach wojskowych pojęcie konfliktu zbrojnego jest również
definiowane na wiele sposobów:
zp
- (1) Konflikt zbrojny – rodzaj przemocy zbrojnej polegającej na dążeniu do
osiągnięcia celów państwa (koalicji, grupy społecznej) przez wzajemne działania
przy użyciu sił zbrojnych lub zorganizowanych grup. Zastosowanie kryteriów form
Be
sposobów wykorzystania konfliktów zbrojnych pozwala wyróżnić wojny i
przygraniczne konflikty zbrojne239;
- (2) Konflikt zbrojny – termin niejednoznaczny, co do którego nie ma w

w
nauce zgodnej akceptacji. Wśród różnych typów wojny, wymienia się konflikt o
obniżonej intensywności (low intensity conflict), określając go: zbrojne działanie w
sta
terenie między pokojem a otwartą wojną, przy użyciu ściśle ograniczonych sił i
metod240;
- (3) Konflikt zbrojny – sprzeczność powstała między państwami (koalicjami

od
państw) rozwiązana przy wykorzystaniu sił zbrojnych, stosujących przemoc

zbrojną z punktu widzenia form i sposobów stosowanej przemocy zbrojnej. Do
konfliktów zbrojnych zalicza się: wojnę, interwencję zbrojną, incydent zbrojny,
dP
przewrót wojskowy, blokadę zbrojną, demonstrację sił i inne241.
236
R. Borkowski (red.), Konflikty współczesnego świata, Kraków 2001, s.39.
237
The Free Online Library, The 2009 armed conflicts report-preview,
http://www.thefreelibrary.com /The+2009+ armed+conflicts+report-preview, dostępny 14.09.2009.
kła
238
Upsala University, The Military Balance, International Institute of Strategic Studies,
dostępne 15.08.2009 http://www.iiss.org/publications/military-balance/the-military-balance-2007/.
239
Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, Warszawa 1994, s.12.
240
N. Travor, International Military and Defense Encyclopedia, t.VI, Washington 1993, s.286.
241
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2002, s.58.
Za
a
Wśród uczonych zajmujących się problematyką konfliktu zbrojnego również
tw
trudno o jednomyślność jeśli chodzi o wskazanie jego istoty. L. Mucha podkreśla w
nim działania sił zbrojnych przeciwstawnych państw (narodów, klas, grup
ńs
społecznych) prowadzone na ograniczoną (co do celu, użytych środków, obszaru,
czasu trwania) skalę242. Wydaje się, że przyjęte w tym przypadku zbyt duża
ogólność oraz ograniczenia sprawiają trudność w klasyfikowaniu toczących się
ze
działań zbrojnych jako konfliktu zbrojnego czy też wojny.
J. Kaczmarek proponuje definicję, w której kładzie nacisk na ograniczenia w
czterech aspektach: celu, obszaru, czasu i form działania. Zakłada, że konflikt
iec
zbrojny ma miejsce wówczas, gdy cele polityczne klasy (która go wywołała) są
ograniczone; walka zbrojna toczy się na niewielkim obszarze, w krótkim czasie,
nie angażuje gospodarki kraju będącego w konflikcie, ani całych sił zbrojnych243.
zp
Konflikt zbrojny nie wymaga wykorzystania sytemu obronnego państwa w całości,
lecz jedynie niektórych jego elementów. Trudno jednak nie zgodzić się z tezą, że
wielopłaszczyznowość konfliktu zbrojnego zmusza nas do przyjmowania szerokich
Be
definicji uzupełnianych ograniczeniami w zależności od aspektów badanego
zjawiska. Przykładem takiego podejścia jest definicja proponowana przez S.
Dworeckiego, w której autor przyjmuje, że konflikt zbrojny jest formą walki (działań
zbrojnych) i ma miejsce wówczas, gdy strony (sformalizowane) broniąc swoich
w
interesów (racji) stosują przymus (przemoc zbrojną) w formie

zinstytucjonalizowanej – w sensie prawa międzynarodowego244.
sta
Podsumowując dotychczasowe rozważania oraz biorąc pod uwagę analizę

literatury przedmiotu, można przyjąć, że konflikt zbrojny jest częścią konfliktu
społecznego, który zwykle wyraża się w prowadzeniu wspólnych i zamierzonych
od
działań lub zagrożeniu działaniami przez zorganizowane, uzbrojone i odpowiednio

wyposażone grupy245, lub siły zbrojne246 w celu nawiązania walki lub przyjęcia
agresywnej postawy przeciwko innym grupom lub siłom zbrojnym.
dP
242
L. Mucha, Przemoc zbrojna, Warszawa 1991, s.33.
243
J.Kaczmarek, Bitwa o przetrwanie, Warszawa 1988, s.26.
244
S.Dworecki, Od konfliktu do wojny …, op. cit., s.105.
245
Inne niż siły zbrojne strony, zorganizowane uzbrojone grupy – charakter takich formacji
kła
(partyzantka, oddziały powstańcze) utrudnia ustalenie stosownych kryteriów i wymogów –

odniesienie do regulaminu haskiego z 1907 r. (art. 1 uznaje za siły zbrojne inne niż armie,
uzbrojone grupy, które mają na czele osobę odpowiedzialną za swoich podwładnych, wyposażone
są w stale widoczne znaki wyróżniające, jawnie noszą broń, a także przestrzegają prawa i
zwyczajów wojennych. Art. 2 – jeśli spełnienie przesłanek organizacyjnych nie jest możliwe, za siłę
Za
a
Konflikt zbrojny obejmuje ukryte lub jawne zagrożenie lub rzeczywiste
tw
zastosowanie walki między dwoma lub więcej przeciwstawnymi, uzbrojonymi
siłami. Nie obejmuje walk lub aktów przemocy między gangami i grupami
ńs
przestępczymi działającymi sprzecznie z prawem. Nie zaliczamy również do niego
rozruchów - walk ulicznych czy wybuchających spontanicznie bijatyk. Jednak do
miana konfliktu zbrojnego zaklasyfikujemy rewolty, rewolucje, powstania oraz
ze
działania paramilitarne, kiedy przynajmniej jedna ze stron konfliktu jest
zorganizowana i wyposażona przez rząd lub polityczną organizację.
Kluczowym elementem, który oddziela konflikt zbrojny od innych form
iec
gwałtownych konfliktów jest to, że uczestniczą w nim określone grupy ludzi
sformowane, szkolone i użyte do walki. Członkowie tych grup nazywani są
personelem wojskowym i tworzą jednostki wojskowe, organizacje i siły zbrojne.
marynarki wojennej. Siły zbrojne247

zp
Siły zbrojne stanowią zespół sił i środków stworzony i wykorzystywany do
prowadzenia walki zbrojnej. Termin zbrojne oznacza siły lądowe, powietrzne i
(militarne) odróżniają się od grup
Be
niemilitarnych (cywilnych) poprzez jasne, publiczne potwierdzenie, że celem ich
istnienia jest udział w walce zbrojnej. Personel wojskowy można odróżnić dzięki
noszonym mundurom oraz zachowaniu, które wskazuje że jego celem jest
prowadzenie zorganizowanej przemocy zbrojnej248. Sprzęt wojskowy jest
w
odpowiednio oznaczony i pomalowany, co pozwala na jasne odróżnienie.

sta
zbrojną mogą zostać uznane grupy, jeśli jawnie noszą broń oraz zachowują prawa i zwyczaje
wojenne.
246
W prawie międzynarodowym przyjmuje się, iż należy temu pojęciu nadać możliwie
najszerszy zakres zgodnie z definicją zawartą w art. 43 PD I – będzie to więc wszelka siła zbrojna
zdolna do faktycznego przeprowadzenia działań zbrojnych, nawet jeśli nie została ona włączona do
definicji armii przez ustawodawstwo wewnętrzne Strony (np. gwardia narodowa, straż graniczna,
od
siły policyjne).
247
Siły zbrojne – wyspecjalizowany organ państwa przeznaczony do ochrony i obrony jego
interesów przez możliwość zastosowania przemocy zbrojnej. Biorąc za punkt wyjścia struktury
organizacyjne można je podzielić na regularne siły zbrojne i nieregularne siły zbrojne, z punktu
widzenia charakteru prowadzonych działań na wojska operacyjne i siły i środki obrony terytorialnej,
dP
zaś ze względu na środowisko, w którym prowadzą działania na wojska lądowe, siły powietrzne i
marynarkę wojenną (Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa,
Warszawa 1994, s.24).
248
Przemoc Zbrojna – rodzaj przymusu zewnętrznego; środek działania za pomocą siły
zbrojnej, do którego uciekają się niektóre grupy społeczne i instytucje, w celu między innymi
przeforsowania własnych interesów, zdobycie lub zachowanie ekonomicznych lub
pozaekonomicznych korzyści. Zob. Leksykon wiedzy wojskowej 1979, s.341 oraz Rodzaj przemocy
kła
realizowanej przy użyciu sił zbrojnych lub zorganizowanych i uzbrojonych grup mającej na celu
narzucenie przeciwnikowi swojej woli. Zastosowanie kryterium form i sposobów wykorzystania
przemocy zbrojnej, pozwala wyróżnić konflikt zbrojny, interwencję zbrojną, przewrót wojskowy,
demonstrację siły, incydent zbrojny (Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa
państwa, Warszawa 1994, s.21).
Za
a
Jednostki wojskowe mają wyróżniające oznaczenia, które wskazują ich militarny
tw
cel. Siły wojskowe są zwykle, lecz nie zawsze, rozpoznawalne jako oficjalne
narzędzie zbrojne państwa lub innego podmiotu politycznego.
ńs
Jeśli chodzi o klasyfikację konfliktów zbrojnych, to w uproszczeniu można ją
sprowadzić do dwóch podstawowych rodzajów: międzypaństwowych lub
wewnątrzpaństwowych. Jeżeli kryteria pierwszych są dość jasne, to do drugich
ze
można zaliczyć rożne formy walki: plemienne, narodowe, narodowowyzwoleńcze,
powstania, zorganizowane bunty, walki o władzę, w których każda ze stron
dysponuje siłą zbrojną.
iec
Z uwagi na zasięg i stopień zaangażowania sił na: globalne, w których
angażują się czynnie siły mocarstw i wywołują globalne napięcie; regionalne
toczone przy udziale największych państw regionu pretendujących do roli
zp
regionalnych mocarstw, przy użyciu sił zbrojnych na dużym obszarze oraz lokalne
w których uczestniczą państwa o niskiej pozycji międzynarodowej, dysponujące
siłami zbrojnymi, konflikty te nie wywołują większych napięć i negatywnych
Be
skutków międzynarodowych. Podział konfliktów zbrojnych w zależności od
różnych kryteriów można znaleźć w pracach S. Dworeckiego249. B. Balcerowicz do
konfliktów zbrojnych zalicza: wojnę, interwencję zbrojną, incydent zbrojny,
przewrót wojskowy, blokadę zbrojną. Dodaje jednocześnie, że nie każdy konflikt
w
powoduje kryzys, nie ma kryzysów bez konfliktów, wojnę należy traktować jako
szczególną formę konfliktu zbrojnego (konflikt zbrojny jest pojęciem szerszym)250.
sta
W literaturze zachodniej pojawia się jeszcze inna kategoria konfliktu,

nazywanego konfliktem militarnym (ang. military conflict) w odróżnieniu od
konfliktu zbrojnego (ang. armed conflict). Zgodnie z tymi założeniami konfliktem
od
militarnym określa się sytuację antagonistyczną miedzy dwoma lub więcej

stronami, w której siły zbrojne i systemy broni każdej ze stron są wykorzystywane
lub gotowe do użycia w razie potrzeby. Termin siły militarne znaczy nie tylko
dP
oficjalnie ustanowione siły zbrojne, ale każdą grupę osób, która łączy w sobie
możliwość prowadzenia lub zagrożenie działaniami o charakterze agresywnym lub
defensywnym w stosunku do drugiej grupy. Dlatego jednostki paramilitarne, które
mogą być tworzone bez oficjalnych więzi z rozpoznawalnym podmiotem
kła
249
S. Dworecki, Od konfliktu do wojny …, op. cit., s.106-108
250
B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój …, op. cit., s.160.
Za
a
politycznym, są również siłami militarnymi, które mogą zostać zaangażowane w
tw
konflikt, często, ale nie zawsze zlokalizowany i ograniczony w zakresie i czasami
prowadzony pod przykryciem lub sponsorowaniem przez państwo. Również
ńs
działania sił przeciw rebelianckich oraz kontrwywiadowczych, które angażują się w
obronę politycznego podmiotu, należy zaliczyć do sił militarnych w naszym
znaczeniu. W bardziej ogólnym sensie siły militarne reagują na potrzeby państwa i
ze
są formalnie zorganizowane przez to państwo w jednostki wojskowe, wyposażone
w broń i mundury. W sensie ogólnym siły te mogą się zaangażować w konflikt
militarny w formie wojen, kampanii, operacji, bitew, potyczek, oblężeń, blokad oraz
iec
w formie konfliktu o mniejszej intensywności działań wojennych jak pokaz siły,
działania o charakterze policyjnym oraz utrzymanie pokoju. Widać w tym
przypadku duże podobieństwo i analogię między definicjami konflikt zbrojny a
zp
,konflikt militarny oraz siły zbrojne a siły militarne.
Na schemacie przedstawiającym spektrum konfliktu militarnego trudno
zdefiniować linię biegnącą między pokojem a wojną (Rys.4.4).
Be
w
sta
od
dP
kła
Za
a
tw
ńs
ze
iec
zp
Be
w
sta
od
Rys.4.4. Spektrum konfliktów militarnych.

Źródło: Opracowanie własne.
dP
Pokazano na nim dwa aspekty: poziomy gwałtowności oraz zasięg

geograficzny. Poziomy gwałtowności mieszają się i zachodzą na siebie wzajemnie
i trudno jest jasno oddzielić jedną formę od drugiej. Terroryzm i sabotaż na
przykład mogą obejmować swym zakresem działania od interakcji między
kła
osobami cywilnym oraz konfliktów między grupami do konfliktów o charakterze

międzynarodowym i etnicznym. Podobnie jest w przypadku zasięgu
Za
a
geograficznego konfliktów, który może rozciągać się od zlokalizowanych
tw
(zdefiniowanych) obszarów regionalnych do zasięgu globalnego. Druga wojna
światowa była gwałtownym konfliktem toczonym nad większą częścią globu przez
ńs
kilka lat, amerykański atak na Libię w 1986 roku był gwałtownym konfliktem
ograniczonym do małego obszaru geograficznego i krótkiego czasu251.
Kolejny rysunek (4.5) przedstawia miejsce walki zbrojnej w ramach całości
ze
konfliktu ludzkiego. Wojna jest głównym kontekstem w ramach którego ma miejsce
zjawisko walki (nie tylko kontekstem, gdyż walka może mieć miejsce w przypadku
braku oficjalnych działań wojennych). Wojna w ogólnym ujęciu znaczy wszystkie
iec
działania dwóch (lub więcej) przeciwstawnych wrogich stron w konflikcie
militarnym. Obejmuje działania polityczne, ekonomiczne i dyplomatyczne
prowadzone w czasie konfliktu razem z działaniami prowadzonymi przez siły
zp
militarne. W ramach wojen może być prowadzona jedna lub kilka kampanii
(operacji) zwykle o krótkim okresie trwania i angażujących mniejszą ilość sił,
aniżeli zaangażowane w wojnę.
Be
w
sta
od
Rys.4.5. Spektrum konfliktów.

Źródło: E. Dubois, A Concise Theory of Combat. …, op. cit.
dP
Kampania znaczy skoordynowany przerzut (przegrupowanie),

rozmieszczenie i przygotowanie sił dla osiągnięcia określonego celu, który
odpowiada szerszemu celowi wojny. Kampania może obejmować serię etapów
(faz) prowadzonych jeden po drugim lub równolegle i kończy się w momencie
kła
251
E. Dubois, A Concise Theory of Combat, The Military Conflict Institute, Institute for Joint
Warfare Analysis, Monterey California, dostępny 17.11. 2008 http://www.militaryconflict.org
/Command% 20Function.htm.
Za
a
osiągnięcia celu lub, gdy uzna się że nie można go osiągnąć. Kampania zwykle
tw
prowadzi do i obejmuje jedną lub kilka sytuacji walki lub więcej sytuacji lub
zagrożeń.
ńs
W ramach określonej walki może wystąpić jedna lub kilka potyczek, które
mogą przebiegać jednocześnie lub oddzielnie w czasie. Potyczka jest
zlokalizowanym działaniem w czasie walki, które obejmuje intensywne użycie
ze
śmiercionośnej siły między dwoma przeciwstawnymi stronami. Nie występuje
jasna granica która dzieli potyczkę od innych działań w czasie walki, jedyną
różnicą są wzmożone działania w zlokalizowanej przestrzeni o relatywnie krótkiej
iec
rozpiętości czasowej. W ramach potyczek będzie występować zwykle wiele
krótszych starć między dwoma podmiotami – osobami, małymi jednostkami,
pojazdami bojowymi, samolotami, okrętami które nazwano pojedynkami z powodu
zp
braku bardziej ścisłego określenia. Kombinacja pojedynków, potyczek, walki i
kampanii składa się na ciągłość działań wojennych. W ramach tej ciągłości
zdarzenia są raczej epizodyczne niż ciągłe. Nie występuje nieprzerwany strumień
Be
pojedynków jeden po drugim, jak również potyczek, walk lub kampanii. Termin
bitwa jest powszechnie używany w kontekście, który identyfikuje się z
amerykańskim terminem walka czasami ma szerszy zakres i jest zbliżony do
amerykańskiego terminu potyczka. Konflikt militarny występuje na przecięciu się
w
systemu konfliktu ludzkiego i globalnego systemu polityczno-ekonomicznego jak

pokazano poniżej (Rys.4.6).
sta
Globalny system polityczno-ekonomiczny

Konflikt ludzki
od
Konflikt militarny
dP
Rys.4.6. Kontekst konfliktu militarnego.

kła
Globalny system polityczno-ekonomiczny obejmuje wszystkie zdarzenia

o charakterze politycznym, ekonomicznym, socjalnym, kulturowym, religijnym oraz
społecznym, które miały miejsce, które aktualnie trwają oraz te, które wystąpią w
Za
a
przyszłości. System ten zawiera wzajemne powiązania miedzy głównymi
tw
politycznymi podmiotami oraz w ramach różnych politycznych podmiotów. W
starym znaczeniu znaczy to równowagę sił i warunki przetrwania wśród plemion,
ńs
miast, królestw i imperiów. W odniesieniu do czasów współczesnych oznacza to
aspiracje, agresję i równowagę sił wśród państw-narodów, organizacji
międzynarodowych i transnarodowych oraz aktorów pozapaństwowych
ze
Wszystkie konflikty militarne występują wyłącznie w ramach przecięcia się
dwóch większych systemów. Wiele działań realizowanych w ramach globalnego
systemu polityczno-ekonomicznego takich jak: rządzenie, finanse, handel,
iec
produkcja przemysłowa oraz oświata, niekoniecznie dotyczy konfliktu militarnego.
Niektóre konflikty ludzkie (społeczne), takie jak konflikt interpersonalny czy
rodzinny występują poza globalnym systemem polityczno-ekonomicznym. System
zp
konfliktu ludzkiego (społecznego) dostarcza psychologiczną skłonność, natomiast
globalny system polityczno-ekonomiczny dostarcza motywacji i celów do
zaangażowania się w konflikt militarny.
Be
Naukowcy z Instytutu Konfliktów Militarnych podzielili konflikt militarny na
trzy zazębiające się stany: wojnę, kampanię (operację) i walkę zbrojną (Rys.4.7).
w
konflikt militarny
sta
wojna
Kampania, operacja
Walka zbrojna
od
dP
Rys.4.7. Stany konfliktu militarnego.

kła
Przyjęty schemat nie ma zbyt jasnej struktury, gdyż występują w nim wyjątki
a wskazane granice są zbyt płynne. Pokazano na nim, że konflikt militarny ma
Za
a
szersze znaczenie aniżeli wojna. Większość kampanii i operacji prowadzona jest
tw
w ramach wojny lecz występują również kampanie, które nie zaliczają się do
wojny. Większość zjawisk walki zbrojnej występuje w ramach wojny, lecz niektóre
ńs
istnieją poza nią. Ze schematu można również wywnioskować, że istnieją aspekty
wojny, które nie angażują walki zbrojnej. Aby zrozumieć intencje autorów przy
konstruowaniu powyższego schematu, musimy rozpatrzyć znaczenie i
ze
interpretację użytych w nim terminów.
Wojna definiowana jest najogólniej jako polityczny, ekonomiczny, handlowy,

ideologiczny konflikt między narodami-państwami lub grupami narodowymi-
iec
państwowymi. Do tej kategorii zaliczono również wojny domowe, rebelie i
powstania. Wojna nie wymaga formalnej deklaracji lub oświadczenia, może być
rozpoznana dopiero po jej pojawieniu. Zwykle nieodłączną jej cechą jest walka
zp
zbrojna, a celem osiągnięcie panowania i dominacji poprzez użycie lub zagrożenie
użyciem siły bojowej. W wojnie jednakże wiele działań innych niż walka zbrojna
również jest zaangażowanych albo w działaniach militarnych, bądź we wspieraniu
Be
działań militarnych. Elementy niemilitarne wojny obejmują działania polityczne,
dyplomatyczne, ekonomiczne, psychologiczne oraz mobilizację przemysłową.
Konflikt militarny może wystąpić poza wojną w formie działań

w
terrorystycznych, antyterrorystycznych, pacyfikacji lub represji wobec lokalnej

ludności. Zjawiska terroryzmu i przestępczości są zasadniczo z natury różne.
sta
Terroryzm wykorzystuje przemoc do osiągnięcia celów politycznych.

Przestępczość używa przemocy dla osiągnięcia korzyści personalnych.
Przestępczość nie jest konfliktem militarnym w sytuacji, gdy terroryzm może nim
być.
od
Konflikty występują w ogromnej różnorodności. Używając kryterium

wielkości (zasięgu) można wyróżnić konflikty lokalne, regionalne, światowe. Biorąc
dP
pod uwagę kryterium ograniczeń można wyróżnić konflikty ograniczone i totalne.

Jeśli przyjmiemy kryterium formy działań, to można wyróżnić konflikt partyzancki,
konwencjonalny, nuklearny. Ze względu na charakter zaangażowanych stron:
konflikt międzypaństwowy i konflikt wewnątrzpaństwowy. Często można spotkać
kła
podział według kryterium intensywności, w który konflikty dzieli się na niskiej,

średniej i wysokiej intensywności. Przyjmując kryterium czasu trwania spotykamy
konflikty krótkie i przedłużające się. Niektóre z konfliktów składają się prawie
Za
a
wyłącznie z ciągłych zaciekłych walk, inne przeplatane są długimi okresami
tw
napięcia lub wrogości z krótkimi okresami walk.
Kampanie (operacje) militarne są znaczącym podejściem organizacyjnym
ńs
do prowadzenia wojny i podstawowym sposobem planowania i prowadzenia
działań militarnych w czasie jej trwania. Stanowi je zespół powiązanych wzajemnie
działań militarnych, służących osiągnięciu szerokiego, a zarazem określonego
ze
celu. Działania te są ograniczone co do przestrzeni, poprzez przydział obszaru
działań oraz czasu, poprzez zdefiniowanie czasu rozpoczęcia oraz warunków
określających zakończenie. Kampanie militarne są szczególnymi przypadkami
iec
terminu o szerszym znaczeniu kampania, który może być stosowany ogólnie dla
zespołu powiązanych działań, które mają na celu osiągnięcie szerszych celów
politycznych, ekonomicznych, handlowych, ideologicznych a nawet celów błahych.
mieć charakter
zp
Kampanie są prowadzone w zdefiniowanych geograficznie lub funkcjonalnie
obszarach pod jednoosobowym dowództwem. Kampanie w kategorii konfliktu
militarnego mogą militarny bądź niemilitarny. Kampanie
Be
niemilitarne są prowadzone w czasie wojny dla podtrzymania wsparcia
społecznego, zwiększenia ekonomicznej aktywności lub uniemożliwienie
przeciwnikowi dojścia do środków materiałowych. Militarne kampanie prowadzone
w okresie nie wojennym, mają na celu ograniczenie handlu narkotykami,
w
realizowanie zadań w utrzymaniu pokoju lub przeciwdziałania działaniom

terrorystycznym i mogą obejmować działania militarne i walkę zbrojną. Kampanie
sta
militarne skupiają się na działaniach sił militarnych, włączając nie tylko działania
bojowe, lecz również wysiłki wspierające i pomocnicze. Wsparcie obejmuje
zapewnienie dostaw oraz usługi dla personelu i obsługę sprzętu. Wysiłki
od
pomocnicze obejmują działania psychologiczne, sprawy cywilne, jeńców

wojennych, budownictwo, transport, produkcyjne i podobne działania niemilitarne,
które mogą być prowadzone przez personel wojskowy lub organizacje prywatne.
dP
Kampanie militarne są wyznaczone do stosowania siły wojskowej w działaniach

bojowych lecz nie jest to warunek niezbędny jeżeli misja (zadanie) może być
osiągnięte przy pomocy zagrożenia użyciem sił militarnych.
kła
Walka zbrojna jest celową, kontrolowaną przemocą prowadzoną przy

użyciu bezpośrednich środków śmiercionośnej siły pomiędzy przeciwnikami, z
Za
a
których każdy próbuje wykonać swoją misję (zadanie), a której osiągnięcie, ma
tw
wartość dla strony i osiągnięcie której stoi w sprzeczności w pewnym stopniu z
zadaniem drugiej strony. Stanowi produkt sił militarnych, którego zastosowanie lub
ńs
zagrożenie zastosowaniem jest wiodącym czynnikiem w wojnie i kampanii
(operacji) militarnej. Chociaż wąska w swym zakresie i krótka w zastosowaniu ma
zasadniczy wynik ponadczasowy i jej rezultaty w przestrzeni mogą być szerokie i
ze
długotrwałe.
Pewne walki zbrojne występują poza obszarem wojny (np. przeciwdziałanie

terroryzmowi, wymuszanie pokoju). Niektóre walki zbrojne w wojnie występują
iec
poza kampanią (operacją) jako część oddzielnych bitew, starć lub potyczek.
Pomimo drastycznych zmian w systemach broni i taktyce ich wykorzystania walka
zbrojna pozostaje śmiercionośną interakcją istnień ludzkich.
zp
Be
4.3. Przyczyny konfliktów zbrojnych
Badania nad przyczynami konfliktów zbrojnych jak do tej pory nie przyniosły
spójnej i zgodnej teorii, która byłaby do zaakceptowania przez większość
w
uczonych zajmujących się tym zjawiskiem. Istnieje zgoda co do tego, że nie

można go zredukować do pojedynczego przypadku. Oczywistym jest również fakt,
sta
że istnieje bardzo niewiele niezbędnych warunków, które muszą być spełnione,

aby mogło dojść do wybuchu wojny i bardzo dużo wystarczających warunków, z
których tylko kilka może wystąpić w każdym konflikcie. Wojna jest możliwa, gdy
tylko dostępna jest broń, dzięki której można walczyć i tak długo, jak występuje
od
spór między dwoma lub więcej stronami. Co jest powodem wojny pozostaje jednak
nadal dużo bardziej skomplikowanym pytaniem252.
dP
W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku miało miejsce 118 konfliktów

zbrojnych na całym świecie z udziałem ponad 80 państw, w wyniku których śmierć
poniosło około sześć milionów ludzi. Na początku XXI wieku wybuchło 40 nowych
konfliktów w roku 2007 ich liczba wynosiła 28, natomiast w 2008 roku 30
kła
252
D. Smith, Nation-State, Nationalism and Political Identity, University of Oslo 1995, s.16.
Za
a
konfliktów zbrojnych w 24 państwach. Między rokiem 1999 a 2008 zakończyło się
tw
30 konfliktów. Przytoczone dane statystyczne robią wrażenie253.
Decyzja o podjęciu działań zbrojnych jest procesem złożonym,
ńs
obejmującym wielu aktorów działających w szerokim zakresie warunków i
okoliczności. Z tego też powodu historia wojen jest zwykle bardzo złożona i
historycy muszą dokonywać ostrożnych wyborów wśród czynników, na które
ze
położyć nacisk oraz dowodów, którym można zaufać. Próba teoretycznego
opracowania wyjaśnienia przyczyn wybuchu konfliktów zbrojnych jako zjawiska,
wymaga analizy wielorakich interaktywnych zmiennych. Większość prowadzonych
iec
badań dotyczących przyczyn konfliktów przed rokiem 1990, koncentrowała się na
konfliktach międzynarodowych (Horowitz i Rapaport). Jest to o tyle dziwne, że po
zakończeniu II wojny światowej konflikty wewnętrzne i wojny domowe wybuchały
zp
zdecydowanie częściej aniżeli konflikty międzynarodowe lub międzypaństwowe 254.
Tylko niektóre z konfliktów wewnętrznych zostały opisane w sposób bardzo
ogólny.
Be
W latach 90. ubiegłego wieku nastąpił imponujący wzrost badań naukowych
poświęconych przyczynom konfliktów zbrojnych między dwoma lub więcej
państwami. Obecnie prowadzone badania skupiają się w szczególności na
w
kwestiach i czynnikach etnicznych, środowiska, polityki i gospodarki. Dość uboga

teoria z tego obszaru opiera się na kontraście między grupami spodziewającymi
sta
się rzeczywistego dostępu do posiadania dóbr i władzy. Takie podejście jest blisko
powiązane z teorią uprawnienia grup Horowitza, która kładzie wyraźnie większy
nacisk na czynniki etniczne, które towarzyszą czynnikom ekonomicznym i
politycznym255. Jednakże etniczna różnorodność sama w sobie nie wydaje się być
od
wystarczającym powodem do wybuchu konfliktu zbrojnego. Jeśli by była to

państwa o największych skłonnościach do prowadzenia konfliktów musiałyby być
różnorodne etnicznie, a w istocie tak nie jest256. W rzeczywistości może być tak,
dP
253
Department of Peace and Conflict Research, Uppsala University, Stockholm
International Peace Research Institute dostępne 11.09.2009
http://www.pcr.uu.se/gpdatabase/search.php.
254
D. Singer, Armed Conflict in the Former Colonial Regions: From Classification to
kła
Explanation, [w:] Goor dostępne 23.08.2009 http://www.berghof-

handbook.net/articles/smith_handbook.pdf.
255
Zob. T. Gurr, Minorities at risk: a global view of ethno political conflicts, Washington,
D.C 1995, United States Institute of Peace Press.
256
D. Smith, The State of War and Peace Atlas, London & New York, NY: Penguin Books 1997, s.30.
Za
a
że istnienie czynników etnicznych i religijnych nawet redukuje ryzyko wybuchu
tw
konfliktu257, gdyż zachęca podzielone grupy do uczenia się życia wspólnie pomimo
istniejących różnorodności. W sytuacji gdy proces uczenia zawiedzie, podział
ńs
etniczny może obrócić się w zaostrzony konflikt i zwiększyć prawdopodobieństwo
poważnej eskalacjii. Pierwszorzędnym przykładem może być rozpad Jugosławii w
latach 90 tych ubiegłego wieku.
ze
Badania powiązań między degradacją środowiska a konfliktem wskazują na
rożne (czasami katastrofalnie niskie) zdolności państw i społeczeństw do adaptacji
na zmieniające się warunki środowiska bez uciekania się do przemocy 258.
iec
Jednakże podejście identyfikujące bezpośrednie powiązania konfliktu z
degradacją środowiska jest ostatnio kwestionowane259. Obecnie przeważa opinia,
że występuje pewna kategoria konfliktów zbrojnych, tak jak te na Haiti i w
zp
Filipinach, których przyczyn nie da się wytłumaczyć bez odniesienia do degradacji
środowiska.
Be
Badania powiązań między systemami politycznymi a pokojem prowadzą do
wniosków, że państwa demokratyczne prawie nigdy nie dążą do konfliktu
zbrojnego między sobą260. Levy opisuje istotę tych wniosków jako bliskie czemuś,
co przypomina empiryczne stosunki międzynarodowe261. Twierdzenie to
w
spowodowało kontrowersję, zarówno z powodu jego słabości empirycznej, jak i

niesłuszności teoretycznej. Macmillan twierdzi, że tego rodzaju wniosek opiera się
sta
na błędnym założeniu badań. Jednakże empiryczne twierdzenie jest szeroko

akceptowane nawet mimo, że wymaga dalszych wyjaśnień teoretycznych i
pojęciowych262. Gorącym tematem dzisiaj w aspekcie badań przyczyn konfliktów
zbrojnych jest pytanie, czy demokracje są pokojowo nastawione w ujęciu ogólnym,
od
czy tylko do siebie.

257
P. Collier, Doing Well out of War, materiał przygotowany na konferencję nt. Economic
Agendas in Civil Wars, London, kwiecień 1999 dostępny 07.09.2009 http://siteresources.worldbank.org
dP
INTKNOWLEDGEFORCHANGE/Resources/491519-1199818447826/28137.pdf.
258
T. Homer-Dixon, Environmental Scarcities and Violent Conflict: Evidence from Cases,
International Security, 1994/1, s. 5–40.
259
N. Gleditsch, Armed Conflict and the Environment: A Critique of the Literature,“ Journal
of Peace Research, 1998/3, s. 381–400.
260
B. Russett, Grasping the Democratic Peace, Princeton, Princeton University Press
1993.
kła
261
J. Levy, The Causes Of War: A Review Of Theories And Evidence, [w:] Philip E.
Tetlock, Behavior, Society, and Nuclear War. Vol. 1, New York 1989: Oxford University Press,
s.270
262
S. Harvey, Democracy and Integration: Why Democracies Don‘t Fight Each Other, [w:]
Journal of Peace Research, 1997/34, s. 53–162.
Za
a
Pytanie czy państwa te są rzeczywiście bardziej pokojowe zostało
tw
postawione przez Rummela263 i poddawane w wątpliwość przez Risse-Kappen264.
Herge, Gatek i Gleditsch wskazują również na pewien niuans w toczącej się
ńs
dyskusji polegający na zidentyfikowaniu różnych skłonności do konfliktu
wewnętrznego, reprezentowanych przez różne rodzaje demokracji. Kończą
wnioskami, że państwami które mają największe skłonności do konfliktu zbrojnego
ze
są państwa nie całkiem demokratyczne i nie całkiem autokratyczne. Szczególnie
niebezpieczne ich zdaniem jest przejście do demokracji265. Rozumowanie to rzuca
światło na konflikty zbrojne w byłej Jugosławii oraz Związku Radzieckim, w których
iec
społeczeństwa przeżywały zmiany systemowe i rozpad państwa federalnego, a
także akty przemocy w Indonezji od zakończenia reżimu Suharto w 1998.
Jednakże to ekonomiczne warunki urastają do najważniejszych czynników
zp
tłumaczących zjawisko konfliktu zbrojnego. Według Hauge i Ellingsena kluczową
kwestią w tym przypadku jest niski poziom rozwoju gospodarczego266. Może to
wynikać z niskiego przeciętnego wzrostu krajowego brutto na jednego mieszkańca
Be
spowodowanego nieproporcjonalnie dużym udziałem sektora rolnictwa lub
słabością ekonomiczną państwa w obrocie na światowych rynkach towarowych
i finansowych267. Podobnie jak Hauge i Ellingsen również Auvienn jako drugi
ważny czynnik obok słabej kondycji ekonomicznej identyfikuje brak otwarcia
w
ekonomicznego państw demokratycznych. Powyższe tezy są poparte wnioskami i

dowodami przedstawionymi przez Colliera mówiącymi, że nawet w biednych
sta
społeczeństwach liderzy zwykle rywalizują ze sobą o kontrolę dostępnych

nadwyżek gospodarczych.
W przypadku biednego społeczeństwa, gdy dostępne nadwyżki są małe lub

od
doszło do katastrofalnego w skutkach kryzysu, rywalizacja może być szczególnie

ostra i doprowadzić do wybuchu konfliktu zbrojnego. Akty przemocy w Liberii
dP
263
R. Rummel, Democracies ARE Less Warlike Than Other Regimes, [w:] European
Journal of International Relations, 1995/4, s. 457–479.
264
T. Risse-Kappen, Democratic Peace – Warlike Democracies? A Social Constructivist
Interpretation of the Liberal Argument [w:] European Journal of International Relations, 1995/1, 4,
s. 491–517.
265
R. Keith, R. Gurr ,Tracking Democracy‘s Third Wave with the Polity III Data [w:] Journal
of Peace Research 1995/ 32, s. 469–482.
kła
266
Wenche, Ellingsen, Beyond Environmental Scarcity: Causal Pathways to Conflict [w:]
Journal of Peace Research, 1998/35, s. 299–317.
267
W. Avery, D. Rapkin, World Markets and Political Instability within Less Developed
Countries [w:] Cooperation and Conflict, 1986/21, s. 99–117.
Za
a
w latach 1989 do 1997, wojna w Sierra Leone od 1991 roku, dziesięciolecia wojny
tw
w Angoli oraz powtarzające się masakry i wybuchy brutalności w Burundi i
Ruandzie są przykładami podkreślającymi słuszność tej koncepcji. Przyjmując
ńs
bardzo uogólnione wnioski z dotychczasowych rozważań można przyjąć, że :
- najważniejszymi powodami współczesnych konfliktów zbrojnych są
słabe warunki ekonomiczne;
ze
- również systemy polityczne o represyjnym charakterze, szczególnie w
okresach transformacji ustrojowej prowadzą do wybuchu konfliktów zbrojnych;
- degradacja zasobów surowcowych (erozja gleb, zła gospodarka wodna)
iec
mogą również w znaczny sposób przyczynić się do wybuchu konfliktu, lecz ogólnie
ujmując nie stanowi ona centralnego problemu jak to jest w przypadku
determinantów politycznych i ekonomicznych;
zp
- podział etniczny sam w sobie nie jest powodem konfliktu zbrojnego, lecz
strony w konflikcie są często definiowane przez ich tożsamość etniczną.
Teorie socjologiczne dotyczące przyczyn konfliktów zbrojnych w celu

Be
wytłumaczenia tego zjawiska bazują na uogólnieniach statystycznych, w
przypadku których prawie zawsze mamy do czynienia z wyjątkami. Biedne,
niedemokratyczne państwa na przykład mają szczególną tendencję do konfliktów
zbrojnych, lecz istnieje wiele konfliktów zbrojnych w państwach, które nie należą
w
do grona najbiedniejszych i najbardziej represyjnych na świecie. Podobnie istnieją

państwa, które są ekstremalnie biedne i represyjne, a mimo to nie ma w nich
sta
wojny.
Problem jaki dotyczy literatury akademickiej polega na tym, że koncentruje

ona swoją uwagę na pytaniu, jaka jest najważniejsza przyczyna wybuchu konfliktu
od
zbrojnego. W większości przypadków takie podejście może być mylące. Pytanie

powinno brzmieć nie jaka przyczyna jest ważniejsza od innych, ale jak różne
przyczyny oddziaływają na siebie? Szczególne wątpliwości budzi próba
dP
wymuszenia wyboru między wytłumaczeniem politycznym a ekonomicznym.

Wytłumaczenie ekonomiczne rozpatruje kwestię w jaki sposób problemy
zabezpieczenia podstaw życia mogą prowadzić ludzi do konfliktu zbrojnego.
Konflikt może się bardzo łatwo rozwinąć jeżeli duża liczba ludzi będzie
kła
przekonana, że podjęcie broni jest nie tylko uzasadnione i legalne, ale być może
jest jedynym sposobem na zabezpieczenie życia. Innymi słowy czują oni, że są w
Za
a
niesprawiedliwej sytuacji i dlatego decydują się ją naprawić. Jednakże duża liczba
tw
ludzi nie podejmuje tego rodzaju decyzji spontanicznie. Są oni mobilizowani
politycznie przez liderów, którzy zdobywają ich serca i umysły. Ludzie ci stają się
ńs
lojalni i zaangażowani, a następnie są przekonywani i nawoływani do rozpoczęcia
konfliktu zbrojnego. Dlatego błędne analizy konfliktów mogą przyczyniać się do
ignorowania politycznego wymiaru zjawiska.
ze
Jeden z powodów takiej sytuacji leży w braku kompatybilności między
teorią a praktyką polityczną. Teoria dąży do skupienia swej uwagi na warunkach
długoterminowych i tworzeniu uogólnień tracąc tym samym precyzję w dążeniu do
iec
uniwersalności268. Z dużej perspektywy szczegóły politycznych zachowań mogą
zostać z dużym prawdopodobieństwem niezauważone. Chociaż liderzy polityczni
mają często skłonność do kładzenia nacisku na wielkie wizje strategiczne, to
szczegółami. Teorie w naukach

zp
ostatecznie ich przetrwanie zależy od ich zdolności do radzenia sobie ze
socjologicznych podejmują
wychodzące daleko do przodu, natomiast w polityce przeważa stanowisko bliższe,
stanowisko
Be
obecne. Dlatego też każda próba w zrozumieniu konfliktu jako globalnego
zjawiska, musi opierać się na dużym obrazie siecio-ekonomicznym, podczas gdy
wysiłki w analizowaniu szczególnego przypadku konfliktu zbrojnego będą musiały
skupić się zamiast tego na polityce i na działaniach określonych organizacji i
w
pojedynczych osób. Zamiast pozwalać tym różnym poziomom – szerokiemu

teoretycznemu uogólnieniu z jednej strony i szczegółowym analizom z drugiej –
sta
istnieć w całkowitej izolacji, bardziej owocne będzie poszukanie sposobu na ich

powiązanie. Tylko w ten sposób można uzyskać szerokie uogólnienie dostarczając
analitykom użytecznych wskazówek w typowaniu przypadków i poszukiwaniu
od
największych niebezpieczeństw.
Przy takim podejściu tłumaczenie powodów będzie musiało odzwierciedlać

podłoże socjologiczne, kulturowe, ekonomiczne i środowiskowe ale również
dP
rozpatrywać pierwszoplanową kwestię polityczną. Inaczej mówiąc, do wyjaśnień o

strukturalnym charakterze należy brać pod uwagę również polityczne. Clausewitz
definiował wojnę jako akt siły zmuszający naszego przeciwnika do realizacji naszej
woli oraz kontynuację polityki innymi środkami. Keegan z kolei argumentuje, że
kła
268
J. Levy, The Causes Of War: A Review Of Theories And Evidence, [w:] Philip E.
Tetlock, Behavior, Society, and Nuclear War. Vol. 1, New York 1989: Oxford University Press, s
209-333.
Za
a
taka definicja wojny wprowadza w błąd, ponieważ ignoruje sposób, który kultura
tw
kształtuje zarówno dlaczego i jak ludzie dążą do wojny. Dessler proponuje dobry
punkt odniesienia do takich wielopoziomowych analiz269. W mnogości
ńs
potencjalnych przyczyn konfliktów zbrojnych zauważył nie tyle różnorodność
powodów, co różne ich rodzaje i przedstawił ich typologie ujmując je w cztery
grupy. Przy niewielkich zmianach w terminologii i treści analityczne ramy
ze
wywodzące się z jego rozumowania można podsumować w sposób następujący:
- źródło przyczyn (kanały u Desslera) są zasadniczymi liniami rozłamów

politycznych, społecznych, ekonomicznych lub narodowych, które można znaleźć
iec
bardziej na poziomie grup aniżeli osób. Mogą powstać w wyniku wykluczenia
określonych grup od władzy poprzez systematyczne faworyzowanie innych lub w
wyniku regionalnych różnic ekonomicznych. Stanowią podstawowe elementy
zp
politycznej struktury. Zbadanie ich oznacza zbadanie pochodzenia i przyczyn
konfliktu oraz ich odizolowanie;
Be
- strategia mobilizacji (u Desslera cele) składa się zarówno z celów
kluczowych aktorów politycznych i sposobu w jaki oni próbują spełnić swoje cele.
Innymi słowy kiedy analizuje się strategię mobilizacji rozpatruje się cały zakres
zachowań politycznych – zarówno w jaki sposób tworzone są koncepcje oraz to
w
jak są przedstawiane. Dlatego też poszukuje się takich powodów, dla których
ludzie walczą i rozważa się jak rozumieją swoje powody;
sta
- zapalniki są czynnikami, które dotyczą czasu początku konfliktu

zbrojnego. Odniesienie się do tego pomaga wytłumaczyć nie dlaczego konflikt się
rozpoczął w ogóle, ale dlaczego się rozpoczął właśnie wtedy. Często są w formie
od
zdarzeń lub działań podejmowanych przez znaczących aktorów, które ograniczają

wybory graczy powodując podejście pokojowe mniej atrakcyjne od bardziej
atrakcyjnych opcji gwałtownych;
dP
- katalizatory są czynnikami, które dotyczą intensywności i długości

konfliktu. Mogą być wewnętrzne tak jak militarna równowaga między
przeciwstawnymi stronami lub zewnętrzne tak jak interwencja sił ONZ. Mogą
dotyczyć taktyki działań (czy rebelianci unikają ataków na rejony zamieszkane
kła
269
D. Dessler, How to Sort Causes in the Study of Environmental Change and Violent
Conflict, [w:] Græger and Smith 1994, s.128.
Za
a
przez ludność cywilną) lub zjawisk naturalnych takich jak teren, warunki
tw
pogodowe, pory roku. Mogą być czynnikami materialnymi takimi jak dostępności
do broni oraz poglądów na sposób prowadzenia działań.
ńs
Przedstawiona typologia przesuwa uwagę z warunków i skupia na aktorach.
Nie dostarcza teorii przyczyn, a jest bardziej sposobem organizowania teorii.
ze
Wskazuje również kwestie, które powinniśmy badać i sugeruje sposoby
organizowania analiz pojedynczych przypadków eskalacji konfliktu.
iec
Nie można pominąć założeń polemologii, która przyczyny wojen i konfliktów
przedstawia na trzech poziomach:
- (1) przyczyny strukturalne – uzależnione od poziomu rozwoju
zp
intelektualnego, techniki, ekonomicznego, rolniczego i przemysłowego, sytuacji
geograficznej, uwarunkowań historycznych i geograficznych;
- (2) przyczyny koniunkturalne – polityczne sojusze, koalicje, zachowania

Be
opinii pod wpływem propagandy, indoktrynacji i ideologii;
- (3) przyczyny okazjonalne – nieprzewidziane incydenty, prowokacje.
Przyczyny koniunkturalne i okazjonalne są tylko skutkiem przyczyn

w
strukturalnych, gdyż zmiany w tych właśnie sferach powodują zachowania

agresywne (indywidualne i zbiorowe) prowadzące do wybuchu konfliktów
sta
zbrojnych.
Poszukując przyczyn konfliktów zbrojnych pracownicy francuskiego
Instytutu Polemologii w latach siedemdziesiątych przeanalizowali 366 konfliktów
od
zbrojnych, które wybuchły w latach 1740-1974 oraz około 3000 większych i

mniejszych konfliktów zbrojnych w latach 1968-1973. Zebrany materiał badawczy
pozwolił wskazać przyczyny:
dP
- okazjonalne (w 46 % badanych konfliktów),

- koniunkturalne (w 100 % badanych konfliktów),
- strukturalne (w 93 % badanych konfliktów).
Naukowcy stwierdzili jednocześnie, że w mikrokonflliktach (starcia

kła
graniczne i terroryzm) istotną rolę odgrywają przyczyny ekonomiczne, ale

powodują nieznaczne skutki ekonomiczne. W większych konfliktach zbrojnych
Za
a
czynnik ekonomiczny jest jedną z wielu ich przyczyn, a efekty ekonomiczne są
tw
znaczne. Według polemologów współczesne konflikty zbrojne wewnętrzne i
międzypaństwowe spełniają cztery (4) funkcje:
ńs
- ekonomiczne (zysk),
- wzmocnienia i konsolidacji władzy wewnętrznej i pozycji zewnętrznej,
- zamiany istniejących struktur,
ze
- destrukcji demograficzno-ekonomicznej.
Uzyskane wyniki w wyjaśnieniu przyczyn konfliktów zbrojnych pozwoliły
polemologom odrzucić monokauzalizm współczesnych konfliktów zbrojnych.
iec
Lokalizując w czasie i przestrzeni 71 większych konfliktów zbrojnych toczących się
po II wojnie światowej polemologowie szukali potwierdzenia geopolitycznej teorii
ich powstania. Wynikiem badań było powstanie koncepcji (teorii) światowych
zp
frontów agresywności i ich ogniskowania się. Wyróżniono dziewięć (9) takich
frontów:
- (1) północnoafrykański,
Be
- (2) południowoafrykański,
- (3) północnoamerykański,
- (4) południowoamerykański,
- (5) chiński,
w
- (6) wschodnioazjatycki,
- (7) afroazjatycki,
sta
- (8) wschodnioeuropejski,
- (9) północnoirlandzki.
Proces ogniskowania konfliktów opiera się na teorii R. Carrere, który

od
twierdzi, że światowa przemoc polityczna nie rozkłada się przypadkowo na

powierzchni globu, ale ma tendencję do ogniskowania się na pewnej liczbie frontów
agresywności i w ich otoczeniu. Stanowi to dowód podwójnego dziedzictwa geografii i
dP
historii270.
kła
270
R. Carrere, La violance politique mundiale en 1981. Comparison avec la periode 1968 –
1980., [w :] A. Gałganek, Studia Nauk Politycznych 1985, nr 3-4, s. 34.
Za
a
tw
Zakończenie
W teorii sztuki wojennej (strategii) i nie tylko, można spotkać różne
ńs
podejście do charakterystyki zjawiska pokoju i wojny. Profesor Koziej proponował
wojną nazywać tylko to, co nazywało się tak do czasów tofflerowskiej trzeciej fali
ze
rozwoju cywilizacyjnego. Natomiast działań politycznych o celach
konfrontacyjnych (polityczna kooperacja negatywna) osiąganych bez zniszczenia
przeciwnika za pomocą siły zbrojnej – nie uważał za wojnę. Jednocześnie
iec
przyznawał, że trudno taki stan stosunków politycznych nazywać pokojem.
Zaproponował więc konieczność wprowadzenia trzeciego (pośredniego) pojęcia –
konflikt niezbrojny.
zp
Do niedawna jeszcze zjawiska pokoju i wojny można było porównać do
magnesu, tworzącego jedną całość, posiadającego jednak dwa przeciwstawne
bieguny. W nowych realiach społecznych, ekonomicznych, politycznych i
Be
militarnych wzajemne relacje pomiędzy zjawiskami wojny i pokoju można
porównać do widma światła widzialnego, gdzie pokój i wojna ciągle stanowią
przeciwstawne bieguny, ale pomiędzy nimi pojawiły się zjawiska (pojęcia)
pośrednie. W pewnym sensie przypominałoby to opisywany przez profesora
w
Juliana Kaczmarka stan i relacje zachodzące pomiędzy pokojem, wojną a

kataklizmem atomowym, z tym, że pomiędzy przeciwstawnymi biegunami (wojną i
sta
pokojem) pojawił się kryzys, a raczej jego poszczególne rodzaje. Bo czy z chwilą
zawarcia pokoju albo podpisania rozejmu możemy jednoznacznie przyjąć, że to
już koniec wojny. Na pewno nie. Fakty świadczą niezbicie przeciwko tak
od
postawionej tezie. W literackim zapisie powiedzielibyśmy, że wojna trwa nadal,

będzie jeszcze obecna na nierozminowanych polach minowych, w zniszczonych
domach, szkołach. Kończąc się formalnie, trwa dalej. Pytania można mnożyć: Czy
dP
czas poprzedzający bezpośrednio walkę zbrojną jest już początkiem wojny? I w

tym miejscu, wiele faktów świadczy, że nie. Z reguły poprzedzają je różne formy
kryzysu, na większą lub mniejszą skalę.
Wojna w klasycznym sensie (czyli wojna pomiędzy suwerennymi

kła
państwami) zanika, ustępując miejsca kryzysowi politycznemu (militarno-

politycznemu). Na progu XXI wieku odradza się w zawoalowanej formie koncepcja
Za
a
wojny sprawiedliwej. Zanika de facto neutralność, ponieważ nie da się być
tw
neutralnym na przykład w czasie zmagań z terroryzmem.
Pokój jest przede wszystkim stanem stosunków między państwami, ale w
ńs
związku z tym, że jest jednocześnie wartością (i to w dodatku wartością
szczególną dla narodów i całej społeczności międzynarodowej) bywa różnie
interpretowany. Ma on (podobnie jak bezpieczeństwo) charakter dynamiczny,
ze
zależny od zmiennych uwarunkowań polityki międzynarodowej, zmian priorytetów
interesów narodowych oraz postępu cywilizacyjnego. Zawsze jednak oznacza
brak wojny lub innej przemocy bezpośredniej (aspekt negatywny). Pokój
iec
sprzyjający swobodnemu rozwojowi i oceniany jako sprawiedliwy jest określany
mianem pozytywnego. W praktyce jest to jednak bardziej idea pokoju niż jego
obiektywny stan w dotychczasowych dziejach ludzkości. Cechuje go również
zp
względność, a ponadto subiektywizm postrzegania (niezależnie od obiektywnego
stanu). Syntezując rozważania nad pokojem należy stwierdzić, że jest on
przeciwieństwem wojny. Jest bardziej brakiem wojny niż współpracą
Be
międzynarodową, gdyż i wojna może ją zawierać (współpraca pomiędzy
agresorami czy pomiędzy obrońcami). Brak wojny jest więc dla określenia pokoju
międzynarodowego decydujący, ponieważ w oczywisty sposób tylko wojna go
wyklucza. Pokój może bowiem mieć obiektywnie miejsce także w przypadku
w
sankcjonowania niesprawiedliwego ładu polityczno-terytorialnego czy w stanie

licznych napięć międzynarodowych, kiedy nie ma stanu wojny jako takiej.
sta
W przedstawionym ogólnym modelu kryzysu proponuje się różne sposoby

radzenia sobie z tym zjawiskiem. Liczba podejmowanych ważnych decyzji wydaje
się być większa niż w okresie przed kryzysem, co wynika bezpośrednio z
od
większego zagrożenia, większej wagi czynnika czasu oraz prawdopodobieństwa

wojny. Uczestnicy będą kontynuować działania zmierzające do zdobycia informacji
dotyczących drugiej strony (na przykład: jej możliwości) i oceniać krytyczne
dP
ryzyko. Nacisk działań zostanie przesunięty na badanie możliwości adwersarza w

użyciu zarówno środków przemocy, jak i dyplomatycznych, ekonomicznych
(innych). Szczególnego znaczenia nabierze rozstrzygnięcie kwestii dotyczących
relatywnych zdolności militarnych adwersarza oraz odpowiedzi na pytanie czy się
kła
przeciwstawi, przyjmie kompromis lub ulegnie. Co ważniejsze, poszukiwanie opcji

będzie znacznie intensywniejsze z powodu wyższego stresu. Zgodnie z
Za
a
uogólnionym modelem kryzysu tak długo, jak zachowanie adwersarzy pozostaje
tw
na wysokim poziomie nieufności, wrogości, zakłóconej interakcji i stresu lub tak
długo, jak ocena korzyści pozostaje niezmieniona, faza eskalacji będzie się
ńs
utrzymywać. Jednakże ostatecznie pojawi się akt lub zdarzenie wskazujące próbę
porozumienia.
Koniec kryzysu nie oznacza zakończenia jego oddziaływania na politykę
ze
światową. Kryzysy mają złożony efekt – na uczestników, na ich wzajemne relacje
oraz na systemy międzynarodowe. Wiąże się to z koncepcją wpływu. Wpływ
oznacza fazę po zakończonym kryzysie, która jest jego następstwem i identyfikuje
iec
jego konsekwencje. Określa zmiany oraz ich rozmiar, zarówno w relacjach między
adwersarzami, jak i kluczowymi elementami systemu. Wpływ różni się od
pozostałych trzech faz kilkoma elementami. Jego ramy czasowe są przypadkowe i
zp
nieokreślone. Jest trudniejszy do sprecyzowania niż inne fazy, co oznacza, że
empiryczne oznaki wpływu są trudniejsze do zdefiniowania aniżeli oznaki samego
kryzysu. Niemniej jednak jego granice oraz treści mogą być mierzone pod
Be
względem rozmiaru i zakresu zmian zachodzących u uczestników, rozdziału sił,
konfiguracji sojuszy. Zatem, faza wpływu jest integralną częścią kryzysu w ujęciu
holistycznym. Bez fazy wpływu, dynamika ogólnego modelu kryzysu jest
ograniczona do scenariusza: postrzeganie – decyzja – zachowanie – interakcja od
w
fazy do fazy i od okresu do okresu. Wpływ wskazuje sprzężenie zwrotne jakie

zachodzi pomiędzy kryzysem a systemem, uczestnikem oraz atrybutami
sta
środowiska, z którego wyłonił się kryzys. Jako taki łączy kryzys z wachlarzem
zdarzeń, aktów oraz zmian, które razem wpływają na obraz polityki światowej.
Pojęcia wojny i pokoju towarzyszą ludzkości od zarania jej dziejów. Pomimo

od
zmian zachodzących w naszym życiu, pojawianiu się wielu pokrewnych im pojęć,

pojęcia te były, są i będą aktualne. Chociaż wybuch wojny na dużą skalę wydaje
się być mało prawdopodobny, jej wybuchu w przyszłości nie da się całkowicie
dP
wykluczyć. Miejsce to zajmą konflikty poniżej progu wojny czy kryzysy

przybierające różne formy (rozruchy społeczne, rozruchy zbrojne, pucze
wojskowe, działania antyterrorystyczne, interwencje zbrojne czy inne).
kła
Za
a
tw
Wykaz rysunków i tabel
RYSUNKI:
ńs
NR TYTUŁ RUSUNKU STRONA
ROZDZIAŁ TRZECI
3.1. Definiowanie i podział kryzysów 62
ze
3.2. Konflikt, kryzys, wojna 67
3.3. Sytuacja kryzysowa na tle okresów funkcjonowania państwa 68
3.4. Wpływ kryzysu na funkcjonowanie państwa 71
3.5. Stany funkcjonowania państwa 73
iec
3.6. Fazy i okresy kryzysu – model holistyczny 74
3.7. Fazy kryzysów i typy ujęć teoretycznych 76
ROZDZIAŁ CZWARTY
4.1. Mitchelowski model konfliktu 95
4.2. Przykład modelu konfliktu z cyklami intensywności 96
zp
4.3. Miejsce konfliktu zbrojnego i wojny w zjawiskach konfliktowych 98
4.4. Spektrum konfliktów militarnych 104
4.5. Spektrum konfliktów 105
4.6. Kontekst konfliktu militarnego 106
Be
4.7. Stany konfliktu militarnego 107
TABELE:
w
NR TYTUŁ TABELI STRONA

ROZDZIAŁ PIERWSZY
1.1. Wybrane definicje wojny, pokoju i kryzysu 16-19
sta
od
dP
kła
Za

Praca Teoria Konfliktów I Wojen Przemysław Paździorek

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Praca Teoria Konfliktów I Wojen Przemysław Paździorek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

a

AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ

Dyrektor Biblioteki Głównej AON

ppłk dr Przemysław Paździorek – rozdział 3, 4

1. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE ........................................................................ 6

2. WOJNA W TEORII SZTUKI WOJENNEJ............................................................. 24

3. KRYZYS W TEORII SZTUKI WOJENNEJ ............................................................... 57

4. KONFLIKT W TEORII SZTUKI WOJENNEJ........................................................ 85

ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................... 119

WYKAZ RYSUNKÓW I TABEL.............................................................................. 126

historii czy filozofii.

Należy jednak podkreślić, że to właśnie teoretycy wojskowi (wojskowości)

eklektyczna pod względem metod […] Polemologia byłaby właściwie jedną z

Równolegle z badaniem zjawiska wojny, rozwinęły się (po zakończeniu II

Czasy wojen prowadzonych przez masowe, wyniszczające się nawzajem

Praca stanowi próbę kompleksowego spojrzenia na zjawiska wojny,

W rozdziale pierwszym ujęto zagadnienia metodologiczne. Sprecyzowano

szczegółowe. Przedstawiono i wyjaśniono metody, jakimi posługiwał się zespół

problemowej, w której zaprezentowano (w zarysie) dotychczasowe rozważania w

Kolejny rozdział obejmuje zagadnienia wojny. Zestawiono w nim wybrane

definicje (między innymi: Platona, Arystotelesa, Hobbesa, Hegla, Grotiusa,

uwzględniając wybrane klasyfikacje (typologię) wojen, przybliżono zagadnienia

Ostatni z rozdziałów obejmuje zagadnienie konfliktu. Opisano definicje i

zaczęto się posługiwać pojęciem kryzysu (konfliktu), jako stanu pośredniego,

pytanie: Co to jest wojna? Wojna, zdaniem Clausewitza, jest: aktem przemocy,

tylko czynem politycznym, lecz i prawdziwym narzędziem polityki, dalszym

pozycji społecznego darwinizmu usiłował wyjaśnić pochodzenie wojny prawami

uchodzi za jedną z reguł rozwoju ludzkości9.

Istnieje wiele różnych teorii wojen i wynikających z nich definicji czy

polityce; teoria geograficzna (geopolityczna), przyczyny wojen dostrzega w

- okres orężnej walki między ludami, państwami lub partiami w samym

- stan wojny zaczyna się między państwami oficjalnie z chwilą

- zjawisko społeczne, historyczne i klasowe, polegające na regulowaniu

zdefiniowali wojnę, jako konflikt zbrojny między państwami, blokami państw,

osiągnięcia określonych interesów politycznych, ekonomicznych lub

Bolesław Chocha i Julian Karczmarek (Wojna i doktryna wojenna)

poszerzyli definicję Clausewitza przekonując, że na zjawisko wojny składają się

psychologia, ekonomia). Uzasadnili, że pojęcia wojny nie można sprowadzać tylko

wysiłki w zakresie innych działów polityki (dyplomacji, wywiadu, kontrwywiadu itp.),

pokój, wojnę, kataklizm jądrowy. Polemizując z poglądami generała Beaufre,

zjawiskiem czysto militarnym, jest zjawiskiem o charakterze totalnym, gdzie łączą

szczególnie za cenę jednostronnych ustępstw i koncesyj. S. Mossor w książce

(wojen późniejszych), uwzględniając jednocześnie rozwój nauki i techniki. Wojna

materialnymi narodu. Określił ją wojną totalną17, w której ruch i manewr miały

wartość, i to wartość absolutną – ogólnoludzką21.

pokój22: kojarzy się przede wszystkim z międzynarodową sferą stosunków

społeczne, najważniejszy był zawsze pokój w stosunkach między państwami, gdyż

stosunkach międzynarodowych. Pokój, zdaniem niektórych, stanowi wartość

Ekonomista Fryderyk Skarbek twierdził, że to właśnie polityka jest nauką o

- źródła przemocy indywidualnej i strukturalnej;

- ekonomiczne, polityczne i naukowo-techniczne źródła wyścigu zbrojeń;

- organizację i wcielanie w życie nowego ładu ekonomicznego;

- środki budowy zaufania pomiędzy różnymi systemami społecznymi;

- ewolucję aktualnych systemów w kierunku zgodnie współpracującego

- istotę, treści i formy wychowania w duchu powszechnego pokoju;

- ogólną wizję świata bez wojen, broni, armii.

W teorii problemu wyodrębnia się potoczny, filozoficzny i politologiczny

filozoficznym i etycznym to bezwzględne dobro ludzi, narodów i państw. Święty

formułowaniu wspólnych interesów i realizowaniu wspólnych celów. Pewność

koegzystencjonalnych (wolność, suwerenność, współżycie, współpraca,

interesów oraz sposobów ich wspólnego osiągania przez państwa i narody. Z

jego ochrony (głównie w sferze międzynarodowych stosunków politycznych).

W teorii i praktyce prawa i stosunków międzynarodowych występują dwa