MICHAŁ SZPINDA
MICHAŁ SZPINDA
ANATOMIA
PRAWIDŁOWA CZŁOWIEKA
Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy
1 ANATOMIA OGÓLNA I SYSTEMOWA
Intencją Autora było precyzyjne przedstawienie anatomii prawi-
dłowej człowieka w ujęciu topograficznym wraz z naświetleniem
ważnych aspektów klinicznych w możliwie przystępny, jedno-
znaczny i usystematyzowany sposób. W opisie struktur anato-
micznych kompleksowo zastosowano ujednolicone najnowsze
międzynarodowe mianownictwo anatomiczne w języku polskim,
łacińskim i angielskim, co ma istotne znaczenie przy mobilno-
ści studentów między różnymi ośrodkami uniwersyteckimi na
świecie.
W tomie I zawarto niezbędne informacje wprowadzające
z zakresu anatomii ogólnej i systemowej, które są nieodzowne
„Podręcznik zawiera bogaty merytorycznie materiał podany pro-
stym i klarownym językiem. Opis struktur jest precyzyjny i na
pewno wystarczy do śledzenia ich za pomocą atlasu anatomicz-
nego w trakcie lektury podręcznika. Cenne są uwagi czynnościo-
we i kliniczne oraz zestawienia topograficzne i czynnościowe”.
Prof. dr hab. n. med. Bogdan Ciszek
1
KOŃCZYNA GÓRNA KOŃCZYNA DOLNA
ANATOMIA
ANATOMIA PRAWIDŁOWA CZŁOWIEKA Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy
dla zrozumienia anatomii szczegółowej poszczególnych części
ciała, a także skoncentrowano się na budowie kończyny górnej
i kończyny dolnej. Tom II dotyczy tułowia i kolejno prezentuje
budowę klatki piersiowej, brzucha i miednicy. Tom III skupia się
na budowie czaszki oraz głowy i szyi. Tom IV poświęcono na-
rządom zmysłu, układowi nerwowemu ośrodkowemu i drogom
nerwowym.
Wyłącznie na bazie zawartych informacji merytorycznych każdy
rozdział podręcznika kończy się testem sprawdzającym jedno-
krotnego wyboru przy pięciu odpowiedziach, dla których w roz-
PRAWIDŁOWA CZŁOWIEKA
dziale Odpowiedzi wyszczególniono prawidłowe rozwiązania.
Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy
1 ANATOMIA OGÓLNA I SYSTEMOWA
KOŃCZYNA GÓRNA, KOŃCZYNA DOLNA
„Z pełnym przekonaniem rekomenduję niniejszy podręcznik,
ponieważ wyszedł on spod ręki znakomitego teoretyka wiedzy
anatomicznej oraz sumiennego nauczyciela akademickiego”.
Prof. dr hab. n. med. Grzegorz Bajor
www.edraurban.pl
Michał Szpinda

ANATOMIA
PRAWIDŁOWA
CZŁOWIEKA
(w oparciu o mianownictwo anatomiczne zawarte w Terminologia Anatomica, 2019*)

Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy

Tom 1
Anatomia ogólna i systemowa
Kończyna górna
Kończyna dolna

*FIPAT. Terminologia Anatomica. 2nd ed. FIPAT.library.dal.ca.

Federative International Programme for Anatomical Terminology, 2019
prof. dr hab. n. med. Michał Szpinda
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Wszelkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczenia na inne języki. Żadna z części tej książki nie może być
w jakiejkolwiek formie publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Dotyczy to również sporządzania fotokopii,
mikrofilmów oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych.

© Copyright by Edra Urban & Partner, Wrocław 2022

Prezes Zarządu: Giorgio Albonetti

Redaktor naczelny: lek. med. Edyta Błażejewska
Redaktor prowadzący: Renata Wręczycka
Projekt okładki: Beata Poźniak

ISBN 978-83-66960-38-1

Edra Urban & Partner

ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław
tel. 71 7263835

biuro@edraurban.pl
www.edraurban.pl

Łamanie i przygotowanie do druku: Marta Radlak

Przedmowa
do wydania I
Niniejsze czterotomowe opracowanie zatytułowane Anatomia
prawidłowa człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny
i lekarzy opiera się głównie na moim doświadczeniu dydak-
tycznym z zakresu anatomii, zdobywanym sukcesywnie przez
okres ponad 30 lat w kształceniu przeddyplomowym lekarzy,
prowadzonym w Katedrze Anatomii Prawidłowej Collegium
Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Książki te są więc dedykowane w pierwszej kolejności Stu-
dentom I roku kierunku lekarskiego, którzy rozpoczynają swą
przygodę z medycyną i poświęcają wiele bezsennych nocy przy
odkrywaniu tajników wiedzy anatomicznej, z ogromnym na-
kładem niezastąpionej pracy własnej. W moim przekonaniu
solidne podejście do anatomii może stanowić przydatną wpra-
wę dla dalszego wnikliwego i ciągłego studiowania medycyny
zgodnie z Mickiewiczowskim przesłaniem: „Nauką i pieniędzmi
drudzy cię zbogacą, mądrość musisz sam z siebie własną dobyć
pracą”. Adresatami niniejszego opracowania są także Studenci
medycyny wyższych lat i Lekarze, dla których wiedza anato-
miczna pozostaje wciąż ważnym drogowskazem przy opanowy-
waniu dyscyplin klinicznych i w codziennej pracy zawodowej.
Moją intencją było precyzyjne przedstawienie anatomii
prawidłowej człowieka w ujęciu topograficznym wraz z na-
świetleniem ważnych aspektów klinicznych w możliwie przy-
stępny, jednoznaczny i usystematyzowany sposób. W opisie
struktur anatomicznych kompleksowo zastosowano ujednoli-
cone najnowsze międzynarodowe mianownictwo anatomicz-
ne w języku polskim, łacińskim i angielskim, co ma istotne
znaczenie przy mobilności studentów między różnymi ośrod-
kami uniwersyteckimi na świecie. Pozostając w przeświad-
czeniu o pierwszorzędowym znaczeniu łaciny w naukach
medycznych, miana anatomiczne łacińskie pisane kursy-
wą, podano w nawiasach przed mianami anatomicznymi
w języku angielskim. Polecałbym korzystanie z podręcznika
przy koniecznej jednoczesnej wizualizacji i identyfikacji opi-
sywanych struktur anatomicznych z wykorzystaniem atlasu
anatomicznego, gdyż ograniczono się tylko do nielicznych
kolorowych rycin niezbędnych dla zrozumienia tekstu.
W tomie I zawarto najpierw niezbędne informacje wpro-
wadzające z zakresu anatomii ogólnej i systemowej, które
są nieodzowne dla zrozumienia anatomii szczegółowej po-
szczególnych części ciała, a następnie skoncentrowano się na
budowie kończyny górnej i kończyny dolnej. Tom II dotyczy
tułowia i kolejno prezentuje budowę klatki piersiowej, brzu-
cha i miednicy. Tom III skupia się na budowie czaszki oraz
głowy i szyi. Tom IV poświęcono narządom zmysłu, układowi
nerwowemu ośrodkowemu i drogom nerwowym.
Wyłącznie na bazie zawartych informacji merytorycz-
nych każdy rozdział podręcznika kończy się testem spraw-
dzającym jednokrotnego wyboru przy pięciu odpowiedziach,
dla których w rozdziale Odpowiedzi wyszczególniono prawi-
dłowe rozwiązania.
Pragnę wyrazić podziękowanie Szanownym Recenzen-
tom tego opracowania: Panu Profesorowi dr. hab. n. med.
Bogdanowi Ciszkowi – Kierownikowi Zakładu Anatomii Pra-
widłowej i Klinicznej Centrum Biostruktury Warszawskiego
Uniwersytetu Medycznego oraz Panu Profesorowi dr. hab.
n. med. Grzegorzowi Bajorowi – Kierownikowi Katedry i Za-
kładu Anatomii Prawidłowej ze Śląskiego Uniwersytetu Me-
dycznego w Katowicach, których cenne uwagi udoskonaliły
jakość prezentowanych zagadnień.
Będę wdzięczny za wszelkie konstruktywne uwagi doty-
czące niniejszego opracowania.
Bydgoszcz, styczeń 2022 r.
Michał Szpinda
Spis treści

Rozdział 1 ANATOMIA OGÓLNA I SYSTEMOWA 1 Układy trzewne 13

1. ANATOMIA OGÓLNA 1 Układ pokarmowy 13
Pozycje ciała człowieka 1 Układ oddechowy 14
Płaszczyzny, osie, linie pionowe referencyjne, kierunki Układ moczowy 14
i położenie 2 Układy płciowe 15
Płaszczyzny 2 Układy integrujące 15
Osie 2 Układ sercowo-naczyniowy 16
Linie pionowe referencyjne 2 Serce 16
Kierunki 3 Układ tętniczy 16
Położenie 3 Rozgałęzienia aorty 17
Terminy anatomiczne ogólne 3 Rozgałęzienia pnia płucnego 18
Części ciała człowieka 4 Układ żylny 18
2. Anatomia systemowa 5 Żyły krążenia systemowego 19
Układy mięśniowo-szkieletowe 5 Żyły płucne 19
Układ szkieletowy 5 Układ chłonny 20
Uwagi ogólne 5 Charakterystyka ogólna 20
Rodzaje kości 6 Węzły chłonne 21
Rodzaje połączeń kości 6 Układ nerwowy 22
Połączenia ścisłe kości 6 Podział układu nerwowego 22
Więzozrosty 7 Neuromery 22
Chrząstkozrosty 7 Słupy i rogi rdzenia kręgowego 23
Kościozrosty 7 Budowa nerwu rdzeniowego 23
Połączenia stawowe kości 7 Korzeń przedni nerwu rdzeniowego 23
Budowa stawu 7 Korzeń tylny nerwu rdzeniowego 23
Podział stawów 8 Pień nerwu rdzeniowego 25
Podział stawów ze względu na liczbę Gałąź łącząca biała nerwu rdzeniowego 25
uczestniczących kości 7 Gałąź przednia i gałąź tylna nerwu
Podział stawów ze względu na liczbę osi 7 rdzeniowego 25
Układ mięśniowy 9 Gałąź oponowa nerwu rdzeniowego 26
Uwagi ogólne 9 Układ nerwowy autonomiczny 26
Typy mięśni 10 Charakterystyka ogólna 26
Narządy pomocnicze mięśni 10 Działanie układu sympatycznego 26
Analiza wektorowa mięśni 11 Działanie układu parasympatycznego 26
x ANATOMIA • tom I

Cechy strukturalne układu autonomicznego 27 Stawy międzyśródręczne 49

Układ sympatyczny 27 Stawy śródręczno-paliczkowe 49
Część ośrodkowa układu Stawy międzypaliczkowe ręki 49
sympatycznego 27 Namacalne struktury kostne kończyny górnej 50
Część obwodowa układu 4. Mięśnie i powięzie kończyny górnej 50
sympatycznego 27 Mięśnie łopatkowo-ramienne 50
Układ parasympatyczny 29 Działanie mięśni łopatkowo-ramiennych 51
Część ośrodkowa układu Powięzie obręczy piersiowej 51
parasympatycznego 29 Mięśnie ramienia 52
Część obwodowa układu Mięśnie zginacze ramienia 52
parasympatycznego 29 Mięśnie prostowniki ramienia 52
Wielkie sploty autonomiczne przedkręgowe 30 Działanie mięśni ramienia 53
Gruczoły dokrewne 30 Powięź ramienia 53
Narządy zmysłów 31 Przegroda międzymięśniowa boczna ramienia 53
Powłoka wspólna 31 Przegroda międzymięśniowa przyśrodkowa
3. Test sprawdzający: Anatomia ogólna ramienia 53
i systemowa 32 Mięśnie przedramienia 53
Mięśnie zginacze przedramienia 53
Warstwa powierzchowna 54
ROZDZIAŁ II: KOŃCZYNA GÓRNA 37 Warstwa pośrednia 54
1. Okolice kończyny górnej 37 Warstwa głęboka 54
2. Kości kończyny górnej 38 Działanie mięśni zginaczy przedramienia 55
Kości obręczy piersiowej 38 Mięśnie prostowniki boczne przedramienia 55
Obojczyk 38 Działanie mięśni prostowników bocznych
Łopatka 38 przedramienia 56
Kości części wolnej kończyny górnej 39 Mięśnie prostowniki tylne przedramienia 56
Kość ramienna 39 Warstwa powierzchowna 56
Kości przedramienia 40 Warstwa głęboka 57
Kość promieniowa 40 Działanie mięśni prostowników tylnych
Kość łokciowa 41 przedramienia 57
Kości ręki 41 Powięź przedramienia 57
Kości nadgarstka 41 Troczek zginaczy nadgarstka 58
Kości śródręcza 42 Troczek prostowników nadgarstka 58
Paliczki ręki 43 Pochewki ścięgien kończyny górnej 58
3. Połączenia kości kończyny górnej 44 Mięśnie wewnętrzne ręki 59
Połączenia obręczy piersiowej 44 Mięśnie kłębu kciuka 59
Więzozrosty obręczy piersiowej 44 Mięśnie kłębika 60
Stawy obręczy piersiowej 44 Mięśnie środkowe dłoni 60
Staw mostkowo-obojczykowy 44 Mięśnie glistowate ręki 60
Staw barkowo-obojczykowy 44 Mięśnie międzykostne ręki 60
Działanie stawów obojczyka 44 Działanie mięśni wewnętrznych ręki 61
Połączenia kości części wolnej kończyny górnej 45 Powięzie ręki 61
Staw ramienny 45 Zestawienie unerwienia mięśni kończyny górnej 62
Staw łokciowy 45 5. Splot ramienny 62
Połączenia kości przedramienia 46 Uwagi ogólne 62
Błona międzykostna przedramienia Część nadobojczykowa splotu ramiennego 62
i struna skośna 46 Część podobojczykowa splotu ramiennego 63
Staw promieniowo-łokciowy dalszy 47 Nerwy krótkie splotu ramiennego 63
Stawy ręki 47 Nerw grzbietowy łopatki 64
Staw promieniowo-nadgarstkowy 47 Nerw piersiowy długi 64
Staw śródnadgarstkowy 48 Nerw nadłopatkowy 64
Stawy międzynadgarstkowe 48 Nerw podobojczykowy 64
Stawy nadgarstkowo-śródręczne 49 Nerwy piersiowe: przyśrodkowy i boczny 64
 Spis treści xi

Nerwy podłopatkowe 64 Kanał nadgarstka 84

Nerw piersiowo-grzbietowy 64 Powrózki naczyniowo-nerwowe kończyny górnej 84
Nerw pachowy 64 8. Test sprawdzający: Kończyna górna 85
Nerwy długie splotu ramiennego 65
Nerw mięśniowo-skórny 65
Nerw pośrodkowy 65 ROZDZIAŁ III: KOŃCZYNA DOLNA 91
Nerw łokciowy 67 1. Okolice kończyny dolnej 91
Nerw promieniowy 68 2. Kości kończyny dolnej 92
Nerw skórny przyśrodkowy ramienia 69 Kości obręczy miednicznej 92
Nerw skórny przyśrodkowy przedramienia 69 Kość biodrowa 92
Unerwienie naczyń, kości, okostnej i stawów kończyny Kość łonowa 93
górnej 70 Kość kulszowa 94
6. Naczynia kończyny górnej 70 Panewka 94
Tętnice kończyny górnej 70 Otwór zasłoniony 94
Uwagi ontogenetyczne 70 Kości części wolnej kończyny dolnej 95
Tętnica pachowa 72 Kość udowa 95
Gałęzie części górnej tętnicy pachowej 72 Rzepka 97
Gałęzie części dolnej tętnicy pachowej 72 Kości goleni 97
Sieci tętnicze: łopatkowa, barkowa i klatkowa 73 Kość piszczelowa 97
Tętnica ramienna 73 Kość strzałkowa 98
Tętnica promieniowa 74 Kości stopy 99
Tętnica łokciowa 75 Kości stępu 99
Sieć stawowa łokcia 76 Kość skokowa 99
Tętnice ręki 76 Kość piętowa 100
Sieć grzbietowa nadgarstka 77 Kość łódkowata 101
Sieć dłoniowa nadgarstka 77 Kość sześcienna 102
Łuk dłoniowy powierzchowny 77 Kości klinowate 102
Łuk dłoniowy głęboki 77 Kości śródstopia 103
Miejsca badania tętna na kończynie górnej 77 Paliczki stopy 103
Żyły kończyny górnej 78 3. Połączenia kości kończyny dolnej 104
Żyły powierzchowne 78 Połączenia obręczy miednicznej 104
Żyła odpromieniowa 78 Więzozrosty 104
Żyła odłokciowa 78 Chrząstkozrosty 104
Żyła pośrodkowa przedramienia 78 Staw krzyżowo-biodrowy 105
Typy zespoleń żylnych w okolicy łokciowej Połączenia kości części wolnej kończyny dolnej 105
przedniej 78 Staw biodrowy 105
Żyły głębokie 79 Powierzchnie stawowe 105
Węzły i naczynia chłonne kończyny górnej 79 Torebka stawowa 106
Węzły i naczynia chłonne powierzchowne 79 Więzadła 106
Węzły i naczynia chłonne głębokie 80 Działanie stawu biodrowego 106
7. Elementy topograficzne kończyny górnej 81 Staw kolanowy 106
Dół pachowy 81 Powierzchnie stawowe 107
Jama pachowa 81 Torebka stawowa 107
Przestrzeń podnaramienna 82 Jama stawowa 108
Bruzda przyśrodkowa mięśnia dwugłowego Aparat więzadłowy 108
ramienia 82 Połączenia kości goleni 109
Bruzda boczna mięśnia dwugłowego ramienia 82 Staw piszczelowo-strzałkowy 110
Tunel łokciowy 82 Więzozrost piszczelowo-strzałkowy 110
Dół łokciowy 83 Błona międzykostna goleni 110
Kanał nawrotny 83 Stawy stopy 110
Bruzda promieniowa przedramienia 83 Staw skokowo-goleniowy 110
Bruzda łokciowa przedramienia 83 Powierzchnie stawowe 110
Kanał łokciowy Guyona 83 Torebka stawowa 111
xii ANATOMIA • tom I
Więzadła 111
Działanie stawu skokowego górnego 111
Stawy stępu 111
Staw skokowo-piętowo-łódkowy 111
Staw skokowy przedni 111
Staw skokowy tylny 112
Działanie stawu skokowego dolnego 112
Staw piętowo-sześcienny 112
Pozostałe stawy stępu 113
Stawy stępowo-śródstopne 113
Stawy międzyśródstopne 114
Stawy śródstopno-paliczkowe 114
Stawy międzypaliczkowe stopy 114
Namacalne struktury kostne kończyny dolnej 115
4. Mięśnie i powięzie kończyny dolnej 115
Mięśnie obręczy miednicznej 115
Mięśnie okolicy biodrowej 115
Mięsień biodrowo-lędźwiowy 116
Działanie mięśnia biodrowo-lędźwiowego 116
Mięśnie powierzchowne okolicy pośladkowej 116
Działanie mięśni powierzchownych okolicy
pośladkowej 117
Mięśnie głębokie okolicy pośladkowej 117
Działanie mięśni głębokich okolicy
pośladkowej 118
Powięzie obręczy miednicznej 118
Powięź biodrowo-lędźwiowa 118
Powięź pośladkowa 119
Mięśnie uda 119
Mięśnie prostowniki uda 119
Działanie mięśni prostowników uda 120
Mięśnie zginacze uda 120
Działanie mięśni zginaczy uda 121
Mięśnie przywodziciele uda 121
Warstwa powierzchowna 121
Warstwa środkowa 121
Warstwa głęboka 121
Działanie mięśni przywodzicieli uda 122
Powięź szeroka 122
Blaszka powierzchowna i blaszka głęboka 122
Przegrody międzymięśniowe uda 123
Mięśnie goleni 123
Mięśnie prostowniki goleni 123
Działanie mięśni prostowników goleni 124
Mięśnie zginacze goleni 124
Mięśnie zginacze powierzchowne goleni 124
Działanie mięśni zginaczy powierzchownych
goleni 125
Mięśnie zginacze głębokie goleni 125
Działanie mięśni zginaczy głębokich goleni 126
Mięśnie strzałkowe 126
Działanie mięśni strzałkowych 127
Powięź goleni 127
Przegrody międzymięśniowe goleni 127
Troczki ścięgien mięśni goleni 127
Pochewki ścięgien kończyny dolnej 128
Mięśnie wewnętrzne stopy 129
Mięśnie grzbietu stopy 129
Mięśnie podeszwy 129
Warstwa pierwsza 129
Warstwa druga 130
Warstwa trzecia 130
Warstwa czwarta 131
Działanie mięśni wewnętrznych stopy 131
Powięzie stopy 131
Zestawienie unerwienia mięśni kończyny dolnej 132
5. Nerwy kończyny dolnej 132
Splot lędźwiowy 132
Geneza splotu lędźwiowego 132
Nerwy długie splotu lędźwiowego 133
Nerw udowy 133
Nerw zasłonowy 134
Nerw skórny boczny uda 135
Splot krzyżowy 136
Geneza splotu krzyżowego 136
Nerwy krótkie splotu krzyżowego 136
Nerwy długie splotu krzyżowego 137
Nerw pośladkowy górny i nerw pośladkowy
dolny 137
Nerw skórny tylny uda 137
Nerw kulszowy 138
Nerw piszczelowy 138
Nerw podeszwowy przyśrodkowy 139
Nerw podeszwowy boczny 139
Nerw strzałkowy wspólny 140
Nerw strzałkowy głęboki 141
Nerw strzałkowy powierzchowny 141
6. Naczynia kończyny dolnej 142
Tętnice kończyny dolnej 142
Tętnica pośladkowa górna 142
Tętnica pośladkowa dolna 142
Tętnica zasłonowa 142
Tętnica udowa 143
Tętnica nabrzuszna powierzchowna 143
Tętnica powierzchowna okalająca biodro 144
Tętnice sromowe zewnętrzne 144
Tętnica głęboka uda 144
Tętnica boczna okalająca udo 144
Tętnica przyśrodkowa okalająca udo 144
Tętnice przeszywające udo 145
Tętnica zstępująca kolana 146
Sieć stawowa biodra 146
Zespolenie krętarzowe 146
Zespolenie krzyżowe 146
Tętnica podkolanowa 146
Sieć stawowa kolana 147
 Spis treści xiii

Tętnica piszczelowa przednia 148 7. Elementy topograficzne kończyny

Tętnica piszczelowa tylna 148 dolnej 156
Zespolenia dystalne tętnic goleni 149 Kanał zasłonowy 157
Tętnica grzbietowa stopy 150 Otwór kulszowy większy 157
Tętnica podeszwowa przyśrodkowa 150 Otwór nadgruszkowy 157
Tętnica podeszwowa boczna 151 Otwór podgruszkowy 157
Łuk podeszwowy 151 Otwór kulszowy mniejszy 157
Miejsca badania tętna na kończynie dolnej 151 Rozstęp wspólny 157
Żyły kończyny dolnej 152 Łuk biodrowo-łonowy 157
Żyły powierzchowne 152 Rozstęp mięśni 158
Żyły powierzchowne stopy 152 Rozstęp naczyń 158
Żyła odpiszczelowa 152 Trójkąt udowy 158
Żyła odstrzałkowa 153 Kanał udowy 159
Żyły głębokie 153 Kanał przywodzicieli 159
Żyły głębokie stopy 153 Dół podkolanowy 159
Żyły goleni 153 Przedziały powięziowe goleni 160
Żyła podkolanowa 153 Kanał kostki przyśrodkowej 161
Żyła udowa 153 Powrózki naczyniowo-nerwowe kończyny dolnej 161
Pozostałe żyły głębokie kończyny dolnej 154 8. Test sprawdzający: Kończyna dolna 162
Zespolenia żył powierzchownych z żyłami
głębokimi 154
Uwagi czynnościowe 154 Odpowiedzi 169
Węzły i naczynia chłonne kończyny dolnej 155
Węzły i naczynia chłonne powierzchowne 155
Indeks mian anatomicznych w języku
Węzły chłonne pachwinowe powierzchowne 155
polskim 171
Naczynia chłonne powierzchowne 155
Naczynia chłonne odstrzałkowe 155
Naczynia chłonne odpiszczelowe 155 Indeks mian anatomicznych w języku
Naczynia chłonne powierzchowne z części łacińskim 186
podpępkowej tułowia 155
Węzły i naczynia chłonne głębokie 156 Indeks mian anatomicznych w języku
Węzły chłonne głębokie 156 angielskim 203
Węzły chłonne podkolanowe 156
Węzły chłonne pachwinowe głębokie 156
Naczynia chłonne głębokie 156
ANATOMIA OGÓLNA
I SYSTEMOWA 1
W podrozdziale poświęconym anatomii ogólnej (anatomia generalis, general anatomy) przedstawiono
kolejno:
1. pozycje ciała,
2. płaszczyzny, osie i linie pionowe referencyjne ciała,
3. terminy ogólne stosowane w opisach anatomicznych z zakresu kierunków i położenia, a także rodzaju ruchów
w stawach oraz
4. części ciała.

Podrozdział dotyczący anatomii systemowej (anatomia systemica, systemic anatomy) obejmuje uwagi
wstępne dotyczące poszczególnych układów czynnościowych człowieka.

Odznacza się ona stojącą postawą dwunożną wypro-

1. ANATOMIA OGÓLNA
POZYCJE CIAŁA CZŁOWIEKA
Wśród różnych pozycji ciała człowieka (positiones corpo-
ris humani, human body positions) wyróżnia się pozycję
anatomiczną, pozycję anatomiczną porównawczą, pozycję
leżącą na plecach oraz pozycję leżącą na brzuchu.
stowaną (positura bipedalis erecta, erect bipedal posture),
w której:
1. stopy są złączone piętami,
2. kończyny górne zwieszają się swobodnie wzdłuż tułowia
z równoległym ułożeniem kości promieniowej i łokciowej
oraz dłoniami zwróconymi ku przodowi,
3. usta pozostają zamknięte,
4. a twarz i wzrok są skierowane ku przodowi.

Pozycja anatomiczna Pozycja anatomiczna

porównawcza
Opis anatomiczny człowieka przeprowadza się zawsze w stan-
dardowej pozycji anatomicznej (positio anatomica, anatomi- Pozycja anatomiczna porównawcza (positio anatomica
cal position). comparativa, comparative anatomical position) stanowi
2 ANATOMIA • tom I
przyjęcie postawy czworonożnej (positura quadrupedalis,
quadrupedal posture), która pozwala zrozumieć zmiany ada-
ptacyjne, jakie nastąpiły podczas ewolucji człowieka.
Pozycja leżąca na plecach
albo na brzuchu
Zarówno pozycja leżąca na plecach (positio supina, supine
position), jak i pozycja leżąca na brzuchu (positio prona,
prone position) stanowią poziome położenie ciała.
Pozycja leżąca na plecach jest standardowa przy bada-
niach obrazowych, jak np. tomografii komputerowej i magne-
tycznym rezonansie jądrowym. Uzyskane obrazy przekrojów
poprzecznych ciała są prezentowane z perspektywy dolnej,
czyli od strony nóg.
PŁASZCZYZNY, OSIE, LINIE
PIONOWE REFERENCYJNE,
KIERUNKI I POŁOŻENIE
Dla zapewnienia precyzji opisu struktur anatomicznych
stosuje się powszechnie zarówno elementy konstrukcyjne
geometrii przestrzennej w postaci płaszczyzn i osi, jak i po-
jęcia kierunków i położenia.
Płaszczyzny
Główne płaszczyzny ciała to płaszczyzny: strzałkowe, czoło-
we i poprzeczne, które są wzajemnie do siebie prostopadłe.
Płaszczyzny: strzałkowe i czołowe są płaszczyznami podłuż-
nymi, czyli pionowymi (plana longitudinalia s. plana vertica-
lia, longitudinal planes or vertical planes).
PŁASZCZYZNY STRZAŁKOWE
Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia, sagittal planes)
są płaszczyznami pionowymi, które dzielą ciało na część
prawą (pars dextra, right part) i część lewą (pars sinistra,
left part).
Szczególnym ich rodzajem jest jedyna płaszczyzna po-
środkowa (planum medianum, median plane or mid-sagit-
tal plane), która dzieli ciało na dwie symetryczne połowy.
Wszystkie pozostałe płaszczyzny strzałkowe są płaszczyzna-
mi przypośrodkowymi (plana paramediana, paramedian
planes).
PŁASZCZYZNY CZOŁOWE
Płaszczyzny czołowe (plana frontalia s. plana coronalia, frontal
planes or coronal planes) również przebiegają pionowo, ale dzielą
one ciało na część przednią (pars anterior, anterior part) i część
tylną (pars posterior, posterior part).
PŁASZCZYZNY POPRZECZNE
Płaszczyzny poprzeczne (plana transversa s. plana axialia
s. plana horizontalia, transverse planes or axial planes or hori-
zontal planes) przebiegają – w przeciwieństwie do dwóch po-
zostałych – poprzecznie i dzielą ciało na część górną (pars su-
perior, superior part) i część dolną (pars inferior, inferior part).
Wśród płaszczyzn poprzecznych wyróżnia się płaszczy-
zny poziome referencyjne (plana transversa referentiae, re-
ference transverse planes), którymi są:
1. płaszczyzna przezpiersiowa (planum transthoracale,
transthoracic plane) Louisa,
2. płaszczyzna przezodźwiernikowa (planum transpylori-
cum, transpyloric plane) Addisona,
3. płaszczyzna podżebrowa (planum subcostale, subcostal
plane),
4. płaszczyzna przezpępkowa (planum transumbilicale,
transumbilical plane),
5. płaszczyzna nadgrzebieniowa (planum supracristale,
supracristal plane),
6. płaszczyzna przezguzkowa (planum transtuberculare,
transtubercular plane),
7. płaszczyzna międzykolcowa (planum interspinale, in-
terspinous plane), a także
8. płaszczyzna grzebienia łonowego (planum cristae pubi-
cae, plane of pubic crest).
Płaszczyznę przezpiersiową Louisa zaprezentowano
w rozdziale dotyczącym klatki piersiowej i grzbietu, a wszyst-
kie pozostałe płaszczyzny – w rozdziale dotyczącym brzucha.
Osie
Trzy rodzaje osi ciała: strzałkowe, pionowe i poprzeczne są wza-
jemnie do siebie prostopadłe.
OSIE STRZAŁKOWE
Osie strzałkowe (axes sagittales, sagittal axes) biegną w płasz-
czyźnie strzałkowej lub poziomej od tyłu ku przodowi albo
odwrotnie.
OSIE PIONOWE
Osie pionowe (axes verticales, vertical axes) biegną w płaszczyź-
nie czołowej lub strzałkowej od dołu ku górze albo odwrotnie.
OSIE POPRZECZNE
Osie poprzeczne (axes transversi, transverse axes) biegną
w płaszczyźnie poziomej lub czołowej z prawa na lewo albo
odwrotnie.
Linie pionowe referencyjne
Linie pionowe referencyjne (lineae verticales referentiae, re-
ference vertical lines) wyznacza się w liczbie 11 dla klatki
Rozdział 1
piersiowej i w liczbie 3 dla brzucha, a ich opis zawarto w rozdzia-
łach dotyczących – odpowiednio – klatki piersiowej i grzbietu
oraz brzucha.
Na klatce piersiowej są to:
1. linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior, an-
terior median line),
2. linia mostkowa (linea sternalis, sternal line),
3. linia przymostkowa (linea parasternalis, parasternal
line),
4. linia środkowoobojczykowa (linea medioclavicula-
ris, midclavicular line), która u mężczyzn zwykle od-
powiada linii sutkowej (linea mamillaris, mamillary
line),
5. linia pachowa przednia (linea axillaris anterior, anterior
axillary line),
6. linia pachowa środkowa (linea axillaris media, midaxil-
lary line),
7. linia pachowa tylna (linea axillaris posterior, posterior
axillary line),
8. linia łopatkowa (linea scapularis, scapular line),
9. linia międzyłopatkowa (linea interscapularis, intersca-
pular line),
10. linia przykręgowa (linea paravertebralis, paravertebral
line), a także
11. linia pośrodkowa tylna (linea mediana posterior, poste-
rior median line).
Na brzuchu są to:
1. linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior, an-
terior median line),
2. linia bezimienna, która stanowi dolne przedłużenie linii
środkowoobojczykowej aż do połowy więzadła pachwi-
nowego, przez co łączy środek obojczyka ze środkiem
więzadła pachwinowego oraz
3. linia pośrodkowa tylna (linea mediana posterior, poste-
rior median line).
Kierunki
Względem każdej z trzech płaszczyzn ciała: poziomej, czoło-
wej i strzałkowej określa się po dwa kierunki.
KIERUNKI GÓRNY I DOLNY
Kierunek górny (directio superior, superior direction) i kie-
runek dolny (directio inferior, inferior direction) określa się
względem płaszczyzny poziomej.
Zwłaszcza w anatomii porównawczej kierunek górny
bywa również nazywany kierunkiem donosowym (directio
rostralis, rostral direction), kierunkiem dogłowowym (direc-
tio cephalica, cephalic or cephalad direction) albo kierun-
kiem doczaszkowym (directio cranialis, cranial direction),
a kierunek dolny jest kierunkiem doogonowym (directio
caudalis, caudal or caudad direction).
Anatomia ogólna i systemowa 3
KIERUNKI PRZEDNI I TYLNY
Kierunek przedni, czyli brzuszny (directio anterior s. directio
ventralis, anterior direction or ventral direction) i kierunek
tylny, czyli grzbietowy (directio posterior s. directo dorsalis,
posterior direction or dorsal direction) określa się względem
płaszczyzny czołowej.
KIERUNKI PRZYŚRODKOWY I BOCZNY
Kierunek przyśrodkowy (directio medialis, medial direction)
i kierunek boczny (directio lateralis, lateral direction) określa
się względem płaszczyzny strzałkowej.
Położenie
Położenie różnych struktur anatomicznych ciała określa się
jako położenie bliższe albo dalsze oraz położenie powierz-
chowne albo głębokie.
POŁOŻENIE BLIŻSZE I DALSZE
Położenie bliższe (situs proximalis, proximal position) i poło-
żenie dalsze (situs distalis, distal position) stosuje się zwłaszcza
w odniesieniu do kończyn górnych i dolnych w celu uwzględ-
nienia odległości ich szczegółów anatomicznych od tułowia.
POŁOŻENIE POWIERZCHOWNE
I GŁĘBOKIE
Położenie powierzchowne, czyli zewnętrzne (situs superfi-
cialis s. situs externus, superficial position or external position)
i położenie głębokie, czyli wewnętrzne (situs profundus s. si-
tus internus, deep position or internal position) stosuje się w celu
uwzględnienia głębokości usytuowania struktur anatomicz-
nych względem powięzi powierzchownej (fascia superficia-
lis, superficial fascia).
TERMINY ANATOMICZNE
OGÓLNE
Terminami anatomicznymi ogólnymi (termini anatomici
generales, general anatomical terms) są poniższe przymiot-
niki – odpowiednio – w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim
w mianach łacińskich i jednej wersji w języku angielskim.
1. strzałkowy (sagittalis, sagittalis, sagittale, sagittal),
2. czołowy (frontalis, frontalis, frontale, frontal),
3. poprzeczny (transversus, transversa, transversum, transverse),
4. lewy (sinister, sinistra, sinistrum, left) i prawy (dexter, dextra,
dextrum, right),
5. przedni (anterior, anterior, anterius, anterior) i tylny (pos-
terior, posterior, posterius, posterior),
6. górny (superior, superior, superius, superior) i dolny (infe-
rior, inferior, inferius, inferior),
4 ANATOMIA • tom I
7. brzuszny (ventralis, ventralis, ventrale, ventral) i grzbie-
towy (dorsalis, dorsalis, dorsale, dorsal),
8. przyśrodkowy (medialis, medialis, mediale, medial)
i boczny (lateralis, lateralis, laterale, lateral),
9. pośrodkowy (medianus, mediana, medianum, median),
pośredni (intermedius, intermedia, intermedium, inter-
mediate) i środkowy (medius, media, medium, middle),
10. bliższy (proximalis, proximalis, proximale, proximal)
i dalszy (distalis, distalis, distale, distal),
11. powierzchowny (superficialis, superficialis, superficiale,
superficial) i głęboki (profundus, profunda, profundum,
deep),
12. środkowy (centralis, centralis, centrale, central) i obwodo-
wy (periphericus, peripherica, periphericum, peripheral),
13. wewnętrzny (internus, interna, internum, internal) i ze-
wnętrzny (externus, externa, externum, external),
14. szczytowy (apicalis, apicalis, apicale, apical) i podstawny
(basalis, basalis, basale, basal),
15. promieniowy (radialis, radialis, radiale, radial) i łokcio-
wy (ulnaris, ulnaris, ulnare, ulnar),
16. strzałkowy (fibularis, fibularis, fibulare, fibular) i pisz-
czelowy (tibialis, tibialis, tibiale, tibial),
17. dłoniowy (palmaris, palmaris, palmare, palmar) i po-
deszwowy (plantaris, plantaris, plantare, plantar),
18. zginający (flexorius, flexoria, flexorium, flexor) i pro-
stujący (extensorius, extensoria, extensorium, extensor),
a także
19. wspólny (communis, communis, commune, common)
i właściwy (proprius, propria, proprium, proper).
W stawach są możliwe następujące ruchy:
1. zgięcie (flexio, flexion) i prostowanie (extensio, extension),
2. przywodzenie (adductio, adduction) i odwodzenie (ab-
ductio, abduction),
3. nawracanie (pronatio, pronation) i odwracanie (supina-
tio, supination) w odniesieniu do przedramienia i ręki,
4. przeciwstawienie (oppositio, opposition) i odprowadze-
nie (repositio, reposition),
5. rotacja boczna, czyli zewnętrzna (rotatio lateralis s. ro-
tatio externa s. exorotatio, lateral rotation or external rota-
tion) i rotacja przyśrodkowa, czyli wewnętrzna (rotatio
medialis s. rotatio interna s. endorotatio, medial rotation or
internal rotation),
6. zgięcie dłoniowe (palmiflexio, palmar flexion), zgię-
cie podeszwowe (plantiflexio, plantar flexion) i zgięcie
grzbietowe (dorsiflexio, dorsal flexion),
7. unoszenie (elevatio, elevation) i opuszczanie (depressio,
depression),
8. wysuwanie (protractio, protraction) i cofanie (retractio,
retraction),
9. nawracanie (eversio, eversion) i odwracanie (inversio,
inversion) w odniesieniu do stopy, a także
10. obwodzenie (circumductio, circumduction).
CZĘŚCI CIAŁA CZŁOWIEKA
Częściami ciała człowieka (partes corporis humani, parts
of human body) są: głowa, szyja, tułów, kończyny górne
i kończyny dolne. Ich okolice (regiones, regions) zawarto
na początku każdego rozdziału, poświęconego poszczegól-
nym częściom ciała.
Głowa
Głowa (caput, head) ma dwie części: część mózgoczaszkową
głowy i twarz.
Część mózgoczaszkowa głowy
W części mózgoczaszkowej głowy (pars neurocranialis capi-
tis, neurocranial part of head) wyróżnia się czoło (frons, fore-
head), potylicę (occiput, occiput), skroń (tempus, temple)
oraz małżowinę uszną (auricula, auricle). Wnętrze części
mózgoczaszkowej głowy zawiera jamę czaszki (cavitas cranii,
cranial cavity) dla mózgowia.
Twarz
Na twarzy (facies, face) wyróżnia się oczy (oculi, eyes), po-
liczki (buccae, cheeks), nos zewnętrzny (nasus externus,
external nose), usta (stoma, mouth) i brodę (mentum, chin).
Szyja
W obrębie szyi (collum, neck) termin „cervix, cervix” jest za-
rezerwowany tylko do części przednio-dolnej szyi, natomiast
część tylna szyi nazywa się karkiem (nucha, nucha).
Tułów
W skład tułowia (truncus, trunk) wchodzą: klatka piersiowa,
brzuch i miednica. Każda z tych części jest wydrążona i za-
wiera jamę, która jest obudowana ich ścianą. Wyróżnia się
– odpowiednio – jamę klatki piersiowej (cavitas thoracis,
thoracic cavity), jamę brzuszną (cavitas abdominis, abdomi-
nal cavity) i jamę miednicy (cavitas pelvis s. cavitas pelvica,
pelvic cavity). Dzięki przeponie jama klatki piersiowej zacho-
wuje odrębność, natomiast jama brzuszna łączy się z jamą
miednicy w jamę brzuszno-miedniczną (cavitas abdomino-
pelvica, abdominopelvic cavity).
Część dolną miednicy wraz z narządami płciowymi ze-
wnętrznymi nazywa się kroczem (perineum, perineum).
Na tułowiu wyróżnia się część przednią i część tylną.
Część przednia tułowia
Część przednia tułowia (pars anterior trunci, anterior trunk)
buduje ścianę przednio-boczną klatki piersiowej (paries
anterolateralis thoracis, anterolateral thoracic wall) oraz
Rozdział 1
ścianę przednio-boczną brzucha (paries anterolateralis ab-
dominis, anterolateral abdominal wall).
Część tylna tułowia
Część tylna tułowia (pars posterior trunci, posterior trunk)
nazywa się grzbietem (dorsum, back). Dzieli się on wtórnie
na grzbiet klatki piersiowej (dorsum thoracis, back of tho-
rax) i grzbiet brzucha (dorsum abdominis, back of abdomen).
Kończyny górne
Na obręczy kończyny górnej (membrum superius, upper limb),
zwanej obręczą piersiową (cingulum pectorale, pectoral girdle)
wyróżnia się bark (omos, shoulder) po stronie górno-bocznej
i pachę (axilla, axilla) po stronie dolno-przyśrodkowej.
Część wolna kończyny górnej (pars libera membri supe-
rioris, free part of upper limb) różnicuje się na trzy części: ra-
mię (brachium, arm), przedramię (antebrachium, forearm)
i rękę (manus, hand). Na pograniczu ramienia i przedramie-
nia umiejscawia się łokieć (cubitus, elbow).
Ręka (manus, hand) składa się z trzech części: bliższej,
czyli nadgarstka (carpus, wrist), środkowej, czyli śródręcza
(metacarpus, metacarpus) oraz dalszej, czyli palców ręki (di-
giti manus, digits of hand). Od strony promieniowej ku stro-
nie łokciowej palcami ręki są kolejno: kciuk (pollex, thumb),
palec wskazujący (index, index finger), palec środkowy ręki
(digitus medius manus, middle finger), palec obrączkowy
(digitus anularis, anular finger) oraz palec mały ręki (digitus
minimus manus, little finger).
Kończyny dolne
Na obręczy kończyny dolnej (membrum inferius, lower
limb), zwanej obręczą miedniczną (cingulum pelvicum,
pelvic girdle) wyróżnia się pośladek (natis s. clunis, buttock)
po stronie tylnej i biodro (coxa, hip) po stronie bocznej.
Część wolna kończyny dolnej (pars libera membri infe-
rioris, free part of lower limb) różnicuje się na trzy części: udo
(femur, thigh), goleń (crus, leg) i stopę (pes, foot). Na pogra-
niczu uda i goleni jest kolano (genu, knee), którego część tyl-
na nazywa się okolicą podkolanową (poples, posterior part
of knee).
W części tylno-górnej goleni znajduje się łydka (sura,
calf). Należy podkreślić, że termin „podudzie” jest zaczerp-
nięty z anatomii porównawczej kręgowców, toteż nie należy
zastępować nim terminu „goleń”.
Stopa składa się z trzech części: bliższej, czyli stępu (tar-
sus, tarsus), środkowej, czyli śródstopia (metatarsus, meta-
tarsus) oraz dalszej, czyli palców stopy (digiti pedis, digits of
foot). W obrębie stępu wyróżnia się piętę (calx, heel) i część
środkową stopy (pars media pedis, midfoot), która rzutuje na
pięć przednich kości stępu: kość łódkowatą, kość sześcien-
ną i trzy kości klinowate. Od strony piszczelowej ku stronie
Anatomia ogólna i systemowa 5
strzałkowej palcami stopy są kolejno: paluch (hallux, great
toe), palec drugi stopy (digitus secundus pedis, second toe), pa-
lec trzeci stopy (digitus tertius pedis, third toe), palec czwarty
stopy (digitus quartus pedis, fourth toe) oraz palec mały stopy
(digitus minimus pedis, little toe).
2. ANATOMIA SYSTEMOWA
Narządy ciała są powiązane czynnościowo w układy (syste-
mata, systems). Grupuje się je w:
1. układy mięśniowo-szkieletowe,
2. układy trzewne oraz
3. układy integrujące.
UKŁADY MIĘŚNIOWO-
-SZKIELETOWE
Układy mięśniowo-szkieletowe (systemata musculoskele-
talia, musculoskeletal systems) obejmują układ szkieletowy
i układ mięśniowy poszczególnych części ciała.
UKŁAD SZKIELETOWY
Uwagi ogólne
Na układ szkieletowy (systema skeletale, skeletal system)
składa się szkielet osiowy i szkielet kończyn, które są zbu-
dowane z kości (ossa, bones) i połączeń kości (juncturae
ossium, joints of bones).
Szkielet osiowy (skeleton axiale, axial skeleton) tworzy
czaszka (cranium, skull), kręgosłup (columna vertebralis,
vertebral column) i szkielet klatki piersiowej (skeleton tho-
racis, skeleton of thorax). W piśmiennictwie anglojęzycznym
termin „skull” obejmuje czaszkę wraz z żuchwą, natomiast
termin „cranium” nie obejmuje żuchwy.
Na szkielet kończyn (systema appendiculare, appendicu-
lar skeleton) składa się:
1. szkielet kończyn górnych (skeleton membrorum superio-
rum, skeleton of upper limbs), zróżnicowany na obręcz
piersiową (cingulum pectorale, pectoral girdle) i szkielet
części wolnej kończyny górnej (skeleton partis liberae
membri superioris, skeleton of free part of upper limb)
oraz
2. szkielet kończyn dolnych (skeleton membrorum inferio-
rum, skeleton of lower limbs), zróżnicowany na obręcz
miedniczną (cingulum pelvicum, pelvic girdle) i szkielet
Rozdział 1
STAW OBROTOWY
W stawie obrotowym (articulatio trochoidea, pivot joint) oś
przebiega zawsze podłużnie. Względem niej odbywają się ru-
chy obrotowe (rotatio, rotation), czyli rotacja wewnętrzna
(endorotatio, endorotation) i rotacja zewnętrzna (exorotatio,
exorotation).
Typowym przykładem stawów obrotowych są stawy
promieniowo-łokciowe: bliższy i dalszy. Ruch obrotowy od-
bywa się zawsze w obu tych stawach jednocześnie względem
tej samej wspólnej osi pionowej. Pomimo że te dwa stawy są
oddalone od siebie anatomicznie o długość przedramienia,
to są one jednak powiązane ze sobą czynnościowo, przez co
stanowią przykład stawu sprzężonego (articulatio coniugata,
conjugate joint).
STAW ŚRUBOWY
Staw śrubowy (articulatio cochlearis, cochlear joint) jest od-
mianą stawu obrotowego. Jest on unikalny, gdyż ruchowi ob-
rotowemu towarzyszy jednoczesne przemieszczanie wzglę-
dem tej samej osi pionowej. Jedynym stawem śrubowym
u człowieka jest staw szczytowo-obrotowy.
STAWY DWUOSIOWE
Stawami dwuosiowymi (articulationes biaxiales, biaxial
joints) są: staw elipsoidalny, staw dwukłykciowy, staw siodeł-
kowaty i staw płaski.
STAW ELIPSOIDALNY
W stawie elipsoidalnym, czyli kłykciowym (articulatio ellip-
soidea s. articulatio condylaris, ellipsoid joint or condylar joint)
główka stawowa ma kształt elipsoidy, czyli kłykcia o dwóch
osiach: długiej i krótkiej, wzajemnie do siebie prostopadłych.
Ruchy względem jednej osi umożliwiają zgięcie (flexio,
flexion) i prostowanie (extensio, extension), a względem dru-
giej osi – odwodzenie (abductio, abduction) i przywodzenie
(adductio, adduction). Złożenie tych ruchów przekłada się na
ruch ciągły zwany obwodzeniem (circumductio, circumduc-
tion). Przykładami stawu kłykciowego są staw promieniowo-
-nadgarstkowy i staw szczytowo-potyliczny.
STAW DWUKŁYKCIOWY
Odmianą stawu kłykciowego jest staw dwukłykciowy (arti-
culatio bicondylaris, bicondylar joint), w którym dwa kłykcie
jednej kości łączą się z zagłębieniami na drugiej kości. Jego
przykładem jest staw kolanowy.
STAW SIODEŁKOWATY
W stawie siodełkowatym (articulatio sellaris, saddle joint or
sellar joint) zarówno główka stawowa, jak i panewka stawo-
wa są wklęsłe, ale łączą się ze sobą w płaszczyznach do siebie
prostopadłych. Zachodzi w nim przeciwstawienie (oppo-
sitio, opposition) i odprowadzenie (repositio, reposition),
a także przywodzenie (adductio, adduction) i odwodzenie
Anatomia ogólna i systemowa 9
(abductio, abduction). Te ruchy proste składają się na ruch zło-
żony w postaci obwodzenia (circumductio, circumduction).
Najważniejszym przykładem stawu siodełkowatego jest
staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka, a na drugim miejscu
– staw piętowo-sześcienny.
STAW PŁASKI
W stawie płaskim (articulatio plana, plane joint or arthrodial
joint) ze względu na płaskie powierzchnie stawowe zakres ru-
chów jest minimalny. Przykładami stawów płaskich są stawy
międzynadgarstkowe i staw krzyżowo-biodrowy.
STAWY WIELOOSIOWE
Stawy wieloosiowe (articulationes polyaxiales, polyaxial
joints) to stawy kuliste (ball and socket joints). W zależności
od głębokości panewki stawowej względem główki stawowej
wyróżnia się staw kulisty wolny i staw kulisty panewkowy.
STAW KULISTY WOLNY
W stawie kulistym wolnym (articulatio sphaeroidea, sphero-
idal joint) panewka stawowa jest bardzo płytka, co zwiększa
zakres ruchów. Jego przykładem jest staw ramienny.
STAW KULISTY PANEWKOWY
W stawie kulistym panewkowym (articulatio cotyloidea
s. articulatio cotylica, cotyloid joint) głęboka panewka stawo-
wa obejmuje co najmniej połowę główki stawowej, co zmniej-
sza zakres ruchów. Jego przykładem jest staw biodrowy.
W obu tych stawach kulistych ruchy odbywają się wzglę-
dem trzech głównych osi jako: zgięcie (flexio, flexion) i pro-
stowanie (extensio, extension), przywodzenie (adductio,
adduction) i odwodzenie (abductio, abduction) oraz ru-
chy obrotowe (rotatio, rotation). Ich ruchem wypadkowym
jest obwodzenie (circumductio, circumduction).
UKŁAD MIĘŚNIOWY
Uwagi ogólne
Układ mięśniowy (systema musculare, muscular system) jest
zbudowany z mięśni szkieletowych (musculi skeletales, skele-
tal muscles), które stanowią część czynną narządu ruchu
(systema motorium activum, active motor system). Przycze-
piają się one do szkieletu, który stanowi narząd bierny ruchu
(systema motorium passivum, passive motor system) i wpra-
wiają go w ruch. Mm. szkieletowe są zbudowane z włókien
mięśniowych poprzecznie prążkowanych (fibrae muscula-
res striatae, striated muscle fibers), które tworzą pęczki mię-
śniowe (fasciculi musculares, muscle fascicles).
W organizmie człowieka zdecydowanie dominują dźwi-
gnie jednostronne, gdyż punkt podparcia kości długiej zwykle
10 ANATOMIA • tom I
znajduje się na końcu kości i uczestniczy w stawie. Najlep-
szym przykładem dźwigni obustronnej – a więc z punktem
podparcia innym niż końce kości – jest staw szczytowo-
-potyliczny.
Każdy mięsień ma swój przyczep początkowy (origo,
origin or proximal attachment) i przyczep końcowy (in-
sertio, insertion or distal attachment). Poza tym w mięśniu
wyróżnia się brzusiec mięśnia (venter musculi, belly of
muscle), zbudowany z włókien mięśniowych poprzecznie
prążkowanych i ścięgno (tendo, tendon), zbudowane z włó-
kien kolagenowych. Szczególnymi odmianami ścięgna są
łuk ścięgnisty (arcus tendineus, tendinous arch), płaskie
ścięgno zwane rozcięgnem (aponeurosis, aponeurosis)
oraz ścięgno pośrednie (tendo intermedius, intermediate
tendon).
Podczas skurczu mięśnie szkieletowe działają jak napię-
te taśmy albo sprężyny, przez co zawsze następuje zbliże-
nie przyczepu końcowego do przyczepu początkowego. Jeden
z końców mięśnia jest punktem nieruchomym (punctum fi-
xum, fixed end), a drugi – punktem ruchomym (punctum
mobile, mobile end).
Typy mięśni
Ze względu na kształt, a zwłaszcza wzajemne położenie
włókien mięśniowych i ścięgna końcowego, wśród mięśni
szkieletowych wyróżnia się: m. czworoboczny, m. krzyżo-
wy, m. wrzecionowaty, m. dwubrzuścowy, m. pierzasty, m.
wielopierzasty, m. płaski, m. promienisty, m. spiralny oraz
m. okrężny.
1. M. czworoboczny (m. quadratus, quadrate muscle) swym
kształtem przypomina prostokąt, który jest mniej wydłu-
żony jak w m. tarczowo-gnykowym, albo bardziej wydłu-
żony jak w m. mostkowo-gnykowym. Odmianą m. czwo-
robocznego jest m. prosty (m. rectus, straight muscle)
o kształcie wydłużonego prostokąta z wmontowanymi
weń kilkoma smugami ścięgnistymi (intersectiones ten-
dineae, tendinous intersections or tendinous inscriptions),
tak jak w m. prostym brzucha.
2. M. krzyżowy (m. cruciatus, cruciate muscle) jest podob-
ny do litery X – jak w m. mostkowo-obojczykowo-sutko-
wym – i składa się z dwóch skrzyżowanych mm. czworo-
bocznych.
3. M. wrzecionowaty (m. fusiformis, fusiform muscle) ma
brzusiec w kształcie wrzeciona o wyglądzie dwuwypukłej
soczewki. Przykładem mięśnia złożonego z dwóch albo
trzech takich wrzecion, które rozpoczynają się niezależ-
nie, ale kończą wspólnie, jest – odpowiednio – m. dwu-
głowy (m. biceps, two-headed muscle) i m. trójgłowy
(m. triceps, three-headed muscle), jak np. m. dwugłowy
ramienia i m. trójgłowy łydki. Odmianą m. wrzecionowa-
tego jest też m. dwubrzuścowy (m. digastricus, digastric
or two-bellied muscle), gdy dwa niezależne wrzeciona
tworzą brzuśce – jak w m. łopatkowo-gnykowym – połą-
czone ze sobą ścięgnem pośrednim (tendo intermedius,
intermediate tendon).
4. M. pierzasty (m. bipennatus, bipennate muscle), jak
i m. półpierzasty (m. unipennatus, unipennate muscle)
charakteryzują się skośnym przebiegiem włókien mię-
śniowych, które dochodzą do ścięgna – odpowiednio
– obustronnie jak w piórze ptasim, albo tylko jedno-
stronnie.
5. M. wielopierzasty (m. multipennatus, multipennate mus-
cle) powstaje poprzez geometryczne złożenie kilku
mm. półpierzastych i mm. pierzastych, jak w m. czworo-
głowym uda.
6. W m. płaskim, czyli trójkątnym (m. planus s. m. trian-
gularis, flat muscle or triangular muscle), szerokość i dłu-
gość mięśnia są ze sobą porównywalne – jak w m. naj-
szerszym grzbietu – i wytwarzają najczęściej trójkąt albo
czworobok, który można rozłożyć na dwa trójkąty.
7. W m. promienistym (m. radiatus, radiate muscle) włókna
mięśniowe rozpoczynają się jakby na powierzchni zewnętrz-
nej walca – jak w m. piszczelowym przednim – i biegną
do ścięgna położonego koncentrycznie w osi tegoż walca.
8. W m. spiralnym (m. spiralis, spiral muscle) włókna mię-
śniowe – jak w m. piersiowym większym, m. najszerszym
grzbietu albo m. nawrotnym obłym – przyczepiają się na
kości mimośrodkowo, czyli owijają się na niej, przez co
generują ruchy obrotowe.
9. W m. okrężnym (m. orbicularis, orbicular muscle) włókna
mięśniowe przybierają kształt pierścienia – jak w m. okręż-
nym oka – toteż w aspekcie czynnościowym jest on
m. zwieraczem.
Pole powierzchni przekroju
fizjologicznego mięśnia a typ mięśnia
O ile zasięg ruchu zależy od długości mięśnia, o tyle siła dzia-
łania mięśnia zależy od jego grubości, a dokładnie – od pola
powierzchni przekroju fizjologicznego mięśnia.
W odróżnieniu od tzw. przekroju anatomicznego, czyli
poprzecznego mięśnia, przekrój fizjologiczny mięśnia jest
prostopadły do przebiegu jego włókien mięśniowych.
W mięśniach czworobocznych i wrzecionowatych prze-
krój fizjologiczny mięśnia jest tożsamy z przekrojem anato-
micznym mięśnia. We wszystkich pozostałych typach mięśni
pole powierzchni przekroju fizjologicznego jest większe od
pola powierzchni przekroju anatomicznego. Największe pole
powierzchni przekroju fizjologicznego dotyczy mięśni wielo-
pierzastych, w których pola powierzchni przekrojów poszcze-
gólnych jego składowych ulegają zsumowaniu.
Narządy pomocnicze mięśni
Dla prawidłowego funkcjonowania mięśnie szkieletowe
wymagają obecności narządów pomocniczych, takich jak:
Rozdział 1
powięzie, przegrody międzymięśniowe, kaletki, troczki ścię-
gien, pochewki ścięgien, trzeszczki i bloczki mięśniowe.
Powięź
Powięź (fascia, fascia) jest zbudowana z tkanki łącznej
włóknistej, która pokrywa poszczególne mięśnie jako tzw.
powięź własna mięśnia (fascia propria musculi, fascia of
individual muscle). Powięź pokrywająca (fascia investiens,
investing fascia) obejmuje włóknistym mankietem całe gru-
py mięśniowe.
Szczególnym rodzajem powięzi są powięzie jam tułowia
(fasciae cavitatum trunci, fasciae of body cavities) w postaci
powięzi ściennej (fascia parietalis, parietal fascia) oraz po-
więzi trzewnej (fascia visceralis, visceral fascia). W jamie
brzusznej występuje ponadto powięź zewnątrzotrzewnowa
(fascia extraperitonealis, extraperitoneal fascia), która wytwa-
rza więzadła zewnątrzotrzewnowe (ligg. extraperitonealia,
extraperitoneal ligaments).
Przegrody międzymięśniowe
Przegrody międzymięśniowe (septa intermuscularia, inter-
muscular septa) to wypustki powięzi biegnące do kości i roz-
graniczające poszczególne grupy mięśniowe, np. mm. zgi-
nacze ramienia od mm. prostowników ramienia. Powięzie
i przegrody międzymięśniowe wraz z kośćmi przyczyniają się
do powstania kostno-włóknistych komór zwanych przedzia-
łami powięziowymi (compartimenta, compartments).
Kaletki
Kaletki (bursae, bursae) są maziowo-włóknistymi tworami
– często komunikującymi się z jamą stawową – które zmniej-
szają tarcie wobec przesuwających się struktur, najczęściej
ścięgien mięśni.
W zależności od położenia wyróżnia się:
1. kaletkę podskórną (bursa subcutanea, subcutaneous bursa),
2. kaletkę podmięśniową (bursa submuscularis, submuscu-
lar bursa),
3. kaletkę podpowięziową (bursa subfascialis, subfascial
bursa) oraz
4. kaletkę podścięgnową (bursa subtendinea, subtendinous
bursa).
Troczek ścięgien i pochewki ścięgien
Troczek ścięgien (retinaculum tendinum, retinaculum) jest
silnym włóknistym wzmocnieniem powięzi powierzchownej
(fascia superficialis, superficial fascia). Troczek ścięgien wysyła
liczne przegrody włókniste do pobliskich kości, przez co wy-
twarza przedziały włókniste dla ścięgien mięśni oraz przytrzy-
muje, czyli „przytracza” je przy kości.
Ścięgna przechodzące przez włókniste przedziały pod-
troczkowe są otoczone pochewkami ścięgien (vaginae tendi-
num, tendon sheaths), które zmniejszają tarcie i ułatwiają śli-
zganie się ścięgna. Pochewka ścięgna składa się z wewnętrznej
Anatomia ogólna i systemowa 11
pochewki maziowej (vagina synovialis, synovial sheath),
którą obejmuje od zewnątrz pochewka włóknista (vagina
fibrosa, fibrous sheath).
Zdwojenie błony maziowej, które doprowadza struktu-
ry naczyniowo-nerwowe do ścięgna tworzy krezkę ścięgna
(mesotendineum, mesotendon), albo szczątkowe pęto ścię-
gna (vinculum tendinis, vinculum tendinis): pęto ścięgna
długie (vinculum longum tendinis, vinculum longum), albo
pęto ścięgna krótkie (vinculum breve tendinis, vinculum
breve).
Trzeszczki
Trzeszczki (ossa sesamoidea, sesamoid bones) są zwykle ma-
łymi – z wyjątkiem rzepki (patella, patella) – kostkami włą-
czonymi w ścięgno. Ich przykładem jest trzeszczka (fabella,
fabella) wmontowana w ścięgno głowy bocznej – a rzadziej
głowy przyśrodkowej – m. brzuchatego łydki lub trzeszczka
(cyamellus, cyamella) w ścięgnie m. podkolanowego.
Bloczek mięśniowy
Bloczek mięśniowy (trochlea muscularis, muscular trochlea)
służy dla zmiany kierunku przebiegu ścięgna, przez co zmie-
nia kierunek i zwrot siły działania mięśnia.
Analiza wektorowa mięśni
Składowe siły działania mięśnia
Podczas skurczu mięśnie szkieletowe generują siłę działania F,
którą można rozłożyć – z zastosowaniem reguły równoległo-
boku – na dwie składowe, wzajemnie do siebie prostopadłe
(Ryc. 1). Działają one na kość, na której znajduje się przyczep
końcowy mięśnia. Należy mocno zaakcentować, że wartość
kąta α, pod jakim ścięgno końcowe dochodzi do kości, jest
kluczowa dla wartości obu sił.
WEKTOR F1
Siła odpowiedzialna za wykonywanie pracy przebiega prosto-
padle do kości. Dąży ona do zmiany kąta w stawie i tworzy
wektor F1 (swing or spurt or transaxial vector), którego war-
tość jest wprost proporcjonalna do sin α, gdyż F1 = F × sin α.
WEKTOR F2
Druga ze składowych sił działa wzdłuż osi długiej kości. Sta-
nowi ona wektor F2 (shunt or paraaxial vector), którego war-
tość jest wprost proporcjonalna do cos α, gdyż F2 = F × cos α.
Jako że wartość kąta α może zawierać się w przedziale od
0 do 180 stopni, to wartość sin α przybiera wartości od 0 do 1.
Wartość cos α w tym przedziale przyjmuje wartości od –1 do
+1. Z powyższego wynika, że wektor F1 nie może być ujemny,
natomiast wektor F2 dla kąta ostrego jest dodatni, a dla kąta
rozwartego – ujemny. Dodatnia wartość wektora F2 wskazu-
je, że działa on dostawowo i zwiera kości w stawie. Ujemna
12 ANATOMIA • tom I

F2
Punctum mobile F

F1 α
F F1

α Punctum fixum

F2

Punctum mobile

Punctum fixum

F1
Punctum mobile
F2
α
F

F1
F
Punctum fixum
α
F2

Punctum mobile

Punctum fixum

Ryc. 1 Analiza wektorowa mm. szkieletowych: z dominującym wektorem F1 (A) i dominującym wektorem F2 (B).
Rozdział 1
wartość wektora F2 oznacza, że działa on odstawowo i roz-
wiera kości w stawie.
WEKTOR F3
Ze względu na fakt, że ścięgno końcowe przyczepia się zwy-
kle mimośrodkowo – czyli ekscentrycznie – można wyróżnić
jeszcze trzeci wektor F3 (spin or tangential vector), który wy-
wołuje ruchy obrotowe kości.
Podział mięśni ze względu na wartości
wektorów mięśniowych
Na podstawie analizy wektorowej mięśni można stwierdzić, że
pewne mięśnie charakteryzują się dominującym wektorem F1,
inne – dominującym wektorem F2, a nieliczne mięśnie – do-
minującym wektorem F3. Wartość wektora F1 przekłada się na
odległość między przyczepem początkowym mięśnia a stawem,
na który ten mięsień działa. Z kolei miarą wektora F2 jest od-
ległość między tym stawem a przyczepem końcowym mięśnia.
MIĘŚNIE Z DOMINUJĄCYM WEKTOREM F1
Wszystkie mięśnie, których początek jest wysoko ponad sta-
wem, a koniec tuż poniżej stawu, wytwarzają stały dodatni
wektor F1 odpowiedzialny za wykonywanie pracy. Przykła-
dem takiego mięśnia jest m. dwugłowy ramienia. W jego
przypadku kąt α jest ostry, gdy kąt w stawie łokciowym jest
rozwarty. Natomiast kąt α stanie się rozwarty wtedy, gdy kąt
w stawie łokciowym będzie ostry. Z powyższego wynika, że
przy rozwartym kącie stawu łokciowego wektor F2 przyjmu-
je wartości dodatnie, przez co zwiera kości w stawie. Wprost
przeciwnie, przy ostrym kącie w stawie łokciowym wektor F2
jest ujemny, toteż rozwiera kości w stawie.
MIĘŚNIE Z DOMINUJĄCYM WEKTOREM F2
Mięśnie, które rozpoczynają się tuż nad stawem, a kończą da-
leko od niego, wytwarzają stały dodatni wektor F2. Przykła-
dem takiego mięśnia jest m. ramienno-promieniowy. Działa
on dostawowo i zwiera kości w stawie łokciowym, niezależnie
od tego, czy kąt w stawie łokciowym jest ostry, czy rozwarty.
Mięśnie o takim rozkładzie przyczepu początkowego i końco-
wego, jak w m. ramienno-promieniowym, nigdy nie utworzą
rozwartego kąta α. Ze względu na małą wartość generowa-
nego wektora F1 ich pierwszorzędowym działaniem nie jest
zatem wykonywanie pracy, lecz zwieranie kości w stawie po-
przez stały dodatni wektor F2.
MIĘŚNIE Z DOMINUJĄCYM WEKTOREM F3
Mięśnie o skośnym (skrętnym) układzie włókien mięśniowych
generują stały wektor F3, który odpowiada za ruchy obrotowe.
Punkt podparcia stawu
i oś poprzeczna stawu
Dla zrozumienia działania mięśni na stawy nieodzowne jest
wprowadzenie pojęcia „fulcrum”, czyli punktu podparcia stawu.
Anatomia ogólna i systemowa 13
„Fulcrum” zawsze umiejscawia się centralnie w osi poprzecz-
nej danego stawu. W standardowej pozycji anatomicznej cia-
ła (positio anatomica, anatomical position) osie poprzeczne
stawów są usytuowane równolegle do osi poprzecznej ciała.
Położenie mięśnia, a zwłaszcza przebieg jego ścięgna końco-
wego względem fulcrum, jednoznacznie warunkuje rodzaj
ruchu wywołanego przez skurcz mięśnia.
Centralnym stawem kończyny górnej jest staw łokcio-
wy, w którym podczas zginania zbliżają się powierzchnie
przednie ramienia i przedramienia. Dlatego na kończynie
górnej mm. zginacze znajdują się z przodu, a mm. pro-
stowniki – z tyłu. Wprost przeciwnie jest na kończynie
dolnej, w której centralny staw, tj. staw kolanowy, zgina się
ku tyłowi, przez co z tyłu są mm. zginacze, a z przodu –
mm. prostowniki.
UKŁADY TRZEWNE
Układami trzewnymi (systemata visceralia, visceral sys-
tems) są: układ pokarmowy, układ oddechowy, układ mo-
czowy oraz dymorficzne układy płciowe.
UKŁAD POKARMOWY
Podział układu pokarmowego
Układ pokarmowy, czyli trawienny (systema digestorium
s. systema alimentarium, digestive system or alimentary sys-
tem) składa się z:
1. jamy ustnej (cavitas oris, oral cavity), która rozpoczyna
się szparą ust (rima oris, oral opening) i składa się ze
szczelinowatego przedsionka jamy ustnej (vestibulum
oris, oral vestibule) oraz obszernej jamy ustnej właściwej
(cavitas propria oris, oral cavity proper),
2. gardła (pharynx, pharynx), w którym wyróżnia się część
nosową gardła (pars nasalis pharyngis, nasopharynx),
część ustną gardła (pars oralis pharyngis, oropharynx)
oraz część krtaniową gardła (pars laryngea pharyngis,
laryngopharynx),
3. przewodu pokarmowego oraz
4. gruczołów przewodu pokarmowego.
Przewód pokarmowy
Na przewód pokarmowy (canalis digestorius s. canalis oeso-
phagogastrointestinalis, digestive canal or alimentary canal)
składają się kolejno:
1. przełyk (oesophagus, oesophagus), który ma część szyj-
ną przełyku (pars cervicalis oesophagi, cervical part of
oesophagus), część piersiową przełyku (pars thoracica
oesophagi, thoracic part of oesophagus) i część brzuszną
14 ANATOMIA • tom I
przełyku (pars abdominalis oesophagi, abdominal part of
oesophagus),
2. żołądek (gaster, stomach),
3. jelito cienkie (intestinum tenue, small intestine), któ-
re różnicuje się kolejno na dwunastnicę (duodenum,
duodenum), jelito czcze (jejunum, jejunum) i jelito krę-
te (ileum, ileum) oraz
4. jelito grube (intestinum crassum, large intestine), na
które składa się jelito ślepe (caecum, caecum) z wyrost-
kiem robaczkowym (appendix vermiformis, vermiform
appendix), okrężnica (colon, colon) – zróżnicowana na
okrężnicę wstępującą (colon ascendens, ascending co-
lon), okrężnicę poprzeczną (colon transversum, trans-
verse colon), okrężnicę zstępującą (colon descendens,
descending colon) i okrężnicę esowatą (colon sigmo-
ideum, sigmoid colon) – oraz odbytnica (rectum, rec-
tum) zakończona odbytem (anus, anus).
Gruczoły przewodu
pokarmowego
Gruczołami przewodu pokarmowego (glandulae canalis di-
gestorii, glands of digestive canal) są:
1. gruczoły ślinowe większe (glandulae salivariae majores,
major salivary glands) w postaci: ślinianki przyusznej
(glandula parotidea, parotid gland), ślinianki podjęzyko-
wej (glandula sublingualis, sublingual gland) i ślinianki
podżuchwowej (glandula submandibularis, submandibu-
lar gland),
2. gruczoły ślinowe mniejsze (glandulae salivariae mino-
res, minor salivary glands) w postaci: gruczołów war-
gowych (glandulae labiales, labial glands), gruczołów
policzkowych (glandulae buccales, buccal glands), gru-
czołów trzonowych (glandulae molares, molar glands),
gruczołów podniebiennych (glandulae palatinae, pala-
tine glands) oraz gruczołów językowych (glandulae lin-
guales, lingual glands),
3. wątroba (hepar, liver) i trzustka (pancreas, pancreas),
które wyprowadzają – odpowiednio – żółć przez prze-
wód żółciowy wspólny (ductus biliaris s. ductus choledo-
chus, bile duct or ductus choledochus) i sok trzustkowy
przez przewód trzustkowy (ductus pancreaticus, pan-
creatic duct) i przewód trzustkowy dodatkowy (ductus
pancreaticus accessorius, accessory pancreatic duct) do
części zstępującej dwunastnicy, a także
4. gruczoły gardłowe (glandulae pharyngeae, pharyngeal
glands), gruczoły przełykowe (glandulae oesophageae,
oesophageal glands), gruczoły żołądkowe (glandulae ga-
stricae, gastric glands), gruczoły dwunastnicze (glandu-
lae duodenales, duodenal glands) Brunnera, krypty jelita
cienkiego (cryptae intestini tenuis, crypts of small inte-
stine) Lieberkühna oraz krypty jelita grubego (cryptae
intestini crassi, crypts of large intestine) Lieberkühna.
UKŁAD ODDECHOWY
Układ oddechowy (systema respiratorium, respiratory sys-
tem) składa się z dróg oddechowych górnych oraz dróg odde-
chowych dolnych wraz z płucami.
Drogi oddechowe górne
Do dróg oddechowych górnych (tractus respiratorius supe-
rior, superior respiratory tract) zalicza się nos zewnętrzny
(nasus externus, external nose), parzystą jamę nosową (cavi-
tas nasi, nasal cavity), zatoki przynosowe (sinus paranasales,
paranasal sinuses), a także jamę ustną (cavitas oris, oral ca-
vity) i gardło (pharynx, pharynx), w którym następuje skrzy-
żowanie dróg oddechowych górnych z drogą pokarmową.
Drogi oddechowe dolne
Na drogi oddechowe dolne (tractus respiratorius inferior, in-
ferior respiratory tract) składają się:
1. krtań (larynx, larynx),
2. drzewo tchawiczo-oskrzelowe (arbor tracheobronchialis,
tracheobronchial tree), do którego należą: tchawica (tra-
chea, trachea), dwa oskrzela główne (bronchi principales,
main bronchi) oraz oskrzela wewnątrzpłucne (bronchi
intrapulmonares, intrapulmonary bronchi): oskrzela pła-
towe (bronchi lobares, lobar bronchi), oskrzela segmen-
towe (bronchi segmentales, segmental bronchi), oskrzela
wewnątrzsegmentowe (bronchi intrasegmentales, intra-
segmental bronchi) i oskrzeliki (bronchioli, bronchioles)
oraz
3. płuca (pulmones, lungs), z których płuco prawe (pul-
mo dexter, right lung) składa się z trzech płatów płuca
(lobi pulmonis, lobes of lung), a płuco lewe (pulmo si-
nister, left lung) z dwóch płatów, ale z jednakową liczbą
dziesięciu segmentów oskrzelowo-płucnych (segmenta
bronchopulmonalia, bronchopulmonary segments) w obu
płucach.
W mikrokrążeniu płucnym (microcirculatio pulmona-
lis, pulmonary microcirculation) następuje wymiana gazowa
zgodnie z gradientem stężeń.
UKŁAD MOCZOWY
Układ moczowy (systema urinarium, urinary system) składa
się z nerek, które produkują mocz oraz dróg odprowadzają-
cych mocz.
Nerka
Nerka (ren, kidney) jest parzystym narządem miąższowym,
który składa się z rdzenia i kory.
Rozdział 1
Na rdzeń nerki (medulla renis s. medulla renalis, renal
medulla) składa się 10–20 piramid nerkowych (pyramides
renales, renal pyramids), które zawierają pętle Henlego.
Kora nerki (cortex renis s. cortex renalis, renal cortex) mię-
dzy piramidami nerkowymi tworzy słupy nerkowe (columnae
renales, renal columns). Z wyjątkiem części promienistej kory
nerki (pars radiata corticis renis, radiate part of renal cortex) –
która leży obwodowo od piramid nerkowych – stanowi ona
część skłębioną kory nerki (pars convoluta corticis renis,
convoluted part of renal cortex). Kora nerki jest zbudowana
z ciałek nerkowych oraz cewek proksymalnych i dystalnych.
Drogi odprowadzające mocz
Drogi odprowadzające mocz (tractus urinarius, urinary
tract) składają się kolejno z:
1. układu kielichowo-miedniczkowego nerek, który tworzą kie-
lichy nerkowe mniejsze (calices renales minores, minor cali-
ces), kielichy nerkowe większe (calices renales majores, major
calices) i miedniczka nerkowa (pelvis renalis, renal pelvis),
2. parzystego moczowodu (ureter, ureter),
3. pęcherza moczowego (vesica urinaria, urinary bladder),
który jest jedynym zbiornikiem moczu oraz
4. cewki moczowej (urethra, urethra), która wykazuje dy-
morfizm płciowy.
UKŁADY PŁCIOWE
Układ płciowy męski
Na układ płciowy męski (systema genitale masculinum, male
genital system) składają się narządy płciowe męskie wewnętrz-
ne, narządy płciowe męskie dodatkowe i narządy płciowe mę-
skie zewnętrzne.
NARZĄDY PŁCIOWE MĘSKIE
WEWNĘTRZNE
W skład narządów płciowych męskich wewnętrznych
(organa genitalia masculina interna, male internal genita-
lia) wchodzą:
1. jądra (testes, testes),
2. najądrza (epididymides, epididymides) oraz
3. nasieniowody (ductus deferentes, ductus deferentes),
które uchodzą do części sterczowej cewki moczowej.
NARZĄDY PŁCIOWE MĘSKIE
DODATKOWE
Do narządów płciowych męskich dodatkowych (organa ge-
nitalia masculina accessoria, male accessory genitalia) – które
produkują część płynną nasienia – zalicza się:
1. gruczoły nasienne (glandulae seminales s. vesiculae se-
minales, seminal glands or seminal vesicles),
Anatomia ogólna i systemowa 15
2. gruczoł krokowy (prostata, prostate) oraz
3. gruczoły opuszkowo-cewkowe (glandulae bulbourethra-
les, bulbourethral glands).
NARZĄDY PŁCIOWE MĘSKIE
ZEWNĘTRZNE
Do narządów płciowych męskich zewnętrznych (organa
genitalia masculina externa s. pudendum masculinum, male
external genitalia) zalicza się:
1. prącie (penis, penis) oraz
2. worek mosznowy (scrotum, scrotum).
Układ płciowy żeński
Układ płciowy żeński (systema genitale femininum, fe-
male genital system) składa się z narządów płciowych
żeńskich wewnętrznych i narządów płciowych żeńskich
zewnętrznych.
NARZĄDY PŁCIOWE ŻEŃSKIE
WEWNĘTRZNE
Do narządów płciowych żeńskich wewnętrznych (organa
genitalia feminina interna, female internal genitalia) należą:
1. jajniki (ovaria, ovaries),
2. jajowody (tubae uterinae, uterine tubes),
3. macica (uterus, uterus) oraz
4. pochwa (vagina, vagina).
NARZĄDY PŁCIOWE ŻEŃSKIE
ZEWNĘTRZNE
Narządami płciowymi żeńskimi zewnętrznymi (organa ge-
nitalia feminina externa s. vulva s. pudendum femininum, fe-
male external genitalia or vulva) są:
1. wzgórek łonowy (mons pubis, mons pubis),
2. wargi sromowe większe (labia majora pudendi s. labia
majora vulvae, labia majora pudendi or labia majora of
vulva),
3. wargi sromowe mniejsze (labia minora pudendi s. labia
minora vulvae, labia minora pudendi or labia minora of
vulva),
4. przedsionek pochwy (vestibulum vaginae, vestibule of
vagina),
5. gruczoły przedsionkowe większe (glandulae vestibula-
res majores, greater vestibular glands),
6. łechtaczka (clitoris, clitoris) oraz
7. opuszki przedsionka (bulbi vestibuli, bulbs of vestibule).
UKŁADY INTEGRUJĄCE
Układami integrującymi (systemata integrantia, integra-
ting systems) są:

ANATOMIA
PRAWIDŁOWA CZŁOWIEKA
Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy
1 ANATOMIA OGÓLNA I SYSTEMOWA
Intencją Autora było precyzyjne przedstawienie anatomii prawi-
dłowej człowieka w ujęciu topograficznym wraz z naświetleniem
ważnych aspektów klinicznych w możliwie przystępny, jedno-
znaczny i usystematyzowany sposób. W opisie struktur anato-
micznych kompleksowo zastosowano ujednolicone najnowsze
międzynarodowe mianownictwo anatomiczne w języku polskim,
łacińskim i angielskim, co ma istotne znaczenie przy mobilno-
ści studentów między różnymi ośrodkami uniwersyteckimi na
świecie.
W tomie I zawarto niezbędne informacje wprowadzające
z zakresu anatomii ogólnej i systemowej, które są nieodzowne
„Podręcznik zawiera bogaty merytorycznie materiał podany pro-
stym i klarownym językiem. Opis struktur jest precyzyjny i na
pewno wystarczy do śledzenia ich za pomocą atlasu anatomicz-
nego w trakcie lektury podręcznika. Cenne są uwagi czynnościo-
we i kliniczne oraz zestawienia topograficzne i czynnościowe”.
Prof. dr hab. n. med. Bogdan Ciszek
MICHAŁ SZPINDA
MICHAŁ SZPINDA
1
KOŃCZYNA GÓRNA KOŃCZYNA DOLNA
ANATOMIA
ANATOMIA PRAWIDŁOWA CZŁOWIEKA Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy
dla zrozumienia anatomii szczegółowej poszczególnych części
ciała, a także skoncentrowano się na budowie kończyny górnej
i kończyny dolnej. Tom II dotyczy tułowia i kolejno prezentuje
budowę klatki piersiowej, brzucha i miednicy. Tom III skupia się
na budowie czaszki oraz głowy i szyi. Tom IV poświęcono na-
rządom zmysłu, układowi nerwowemu ośrodkowemu i drogom
nerwowym.
Wyłącznie na bazie zawartych informacji merytorycznych każdy
rozdział podręcznika kończy się testem sprawdzającym jedno-
krotnego wyboru przy pięciu odpowiedziach, dla których w roz-
PRAWIDŁOWA CZŁOWIEKA
dziale Odpowiedzi wyszczególniono prawidłowe rozwiązania.
Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy
1 ANATOMIA OGÓLNA I SYSTEMOWA
KOŃCZYNA GÓRNA, KOŃCZYNA DOLNA
„Z pełnym przekonaniem rekomenduję niniejszy podręcznik,
ponieważ wyszedł on spod ręki znakomitego teoretyka wiedzy
anatomicznej oraz sumiennego nauczyciela akademickiego”.
Prof. dr hab. n. med. Grzegorz Bajor
www.edraurban.pl