JUNQUEIRA

Podręcznik
Podręcznik histologii, z którego od niemal 50 lat korzystają

i atlas
kolejne pokolenia studentów – przejrzysty układ książki,

Histologia
zwięzłe opisy, piękne ilustracje i mikrofotografie

   

H istologia dawno już przestała być nauką

Podręcznik i atlas

JUNQUEIRA
statyczną, odpowiednikiem mikroanatomii,
 Samosprawdzające pytania
czyli opisem budowy ciała na poziomie wielokrotnego wyboru na
mikroskopowym. Postęp dokonujący się końcu każdego rozdziału.
w naukach biologiczno-medycznych pozwala
 Tabele podsumowujące,
bowiem na coraz precyzyjniejsze opisy zarówno
cech morfologicznych, jak i wzajemnych
porządkujące i streszczające Anthony L. Mescher
najważniejsze informacje.
relacji i mechanizmów oddziaływań pomiędzy
komórkami, tkankami i narządami. Nowoczesne  Liczne mikrofotografie
podręczniki histologii starają się uwzględniać tę elektronowe i świetlne.
wiedzę, aby dać studentom możliwie najlepszą  Przejrzysta organizacja

Histologia
podstawę do zrozumienia zachodzących podręcznika: omówienie
w organizmie procesów fizjologicznych, ale także technik histologicznych,
potencjalnych zmian patologicznych. Z wielu strukturalnej i funkcjonalnej
dostępnych na rynku opracowań, proponujemy organizacji biologii
państwu polskojęzyczne wydanie podręcznika, komórki człowieka, opis
który przetłumaczony na ponad 15 języków, podstawowych tkanek,
od blisko 50 lat stanowi na całym świecie znaczenie funkcjonalne
jedno z najczęściej zalecanych opracowań tkanek w poszczególnych
narządach ciała.
Redakcja wydania polskiego
wykorzystywanych w nauczaniu histologii.
Z Przedmowy do wydania polskiego
Zbigniew Kmieć
Ryszard Wiaderkiewicz

ISBN 978-83-66548-20-6

www.edraurban.pl Wydanie XV
 WYDANIE XV

JUNQUEIRA

Histologia
P O D R Ę C Z N I K I AT L A S

Anthony L. Mescher, PhD

Redakcja wydania polskiego

Zbigniew Kmieć
Ryszard Wiaderkiewicz

REDAKCJA.indd 3 25.05.2020 18:58

 Tytuł oryginału: Junqueira’s Basic Histology: Text and Atlas, Fifteenth Edition

Copyright © 2018 by McGraw-Hill Education. All rights reserved.

ISBN 978-1-260-02617-7

Wszelkie prawa zastrzeżone, zwłaszcza prawo do przedruku i tłumaczenia na inne języki. Żadna część tej książki nie może
być reprodukowana lub przenoszona w jakiejkolwiek formie na wszelkie nośniki elektroniczne, mechaniczne lub inne, włą-
czając kserokopiowanie, nagrywanie lub inne systemy składowania i odzyskiwania informacji bez uprzedniej zgody Wydaw-
nictwa.

© Copyright for the Polish edition by Edra Urban & Partner, Wrocław 2020

Redakcja naukowa I wydania polskiego:

prof. dr hab. n. med. Zbigniew Kmieć
prof. dr hab. n. med. Ryszard Wiaderkiewicz

Tłumaczenie z języka angielskiego:

dr n. med. Katarzyna Bogus (rozdziały: 5, 7); dr hab. n. med. Mirosława Cichorek, prof. nadzw. (rozdziały: 2, 3); prof. dr hab.
n. med. Piotr Czekaj (rozdziały: 21, 22); dr hab. n. med. Janusz Godlewski (rozdział 15); dr hab. n. med. Lucyna Kaszubowska
(rozdziały: 12, 13); prof. dr hab. n. med. Zbigniew Kmieć (rozdziały: 2, 4, 5, 11, 16, 17, 19, 20, 23); dr n. biol. Bartłomiej
Kraziński (rozdział 1, załącznik); dr inż. Agata Olejniczak-Kęder (rozdział 16); dr hab. n. med. Artur Pałasz (rozdziały: 9, 23);
dr n. med. Anna Piotrowska (rozdział 17); dr n. med. Marcin Stanisławowski (rozdział 8); dr n. farm. Aleksandra Suszka-
Świtek (rozdział 20), dr n. med. Magdalena Szaryńska (rozdział 4); dr hab. n. med. Tomasz Ślebioda (rozdział 10); prof. dr
hab. n. med. Ryszard Wiaderkiewicz (rozdział 14); dr n. med. Justyna Wierzbicka (rozdział 11); dr hab. inż. Piotr Wierzbicki
(rozdział 19); dr n. med. Agata Wrońska (rozdział 6); prof. dr hab. n. biol. Michał Żmijewski (rozdział 18)

Prezes Zarządu: Giorgio Albonetti

Dyrektor wydawniczy: lek. Edyta Błażejewska
Redaktor prowadzący: lek. wet. Anna Stasiak
Redaktor tekstu: Mirosław Jarosz
Opracowanie skorowidza: Zofia Szamrowicz

ISBN 978-83-66548-20-6

Edra Urban & Partner

ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław
tel.: + 48 71 726 38 35
biuro@edraurban.pl
www.edraurban.pl

Skład i przygotowanie do druku: Andrzej Kuriata

Druk i oprawa:

REDAKCJA.indd 4 25.05.2020 18:58

 Spis treści

WYKAZ SKRÓTÓW  v | PRZEDMOWA xiii  |  PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO  xv | PODZIĘKOWANIA xvii

1 Histologia i jej metody badawcze  1 5 Tkanka łączna  105

Przygotowanie tkanek do badania  1 Komórki tkanki łącznej  105
Mikroskopia świetlna  5 Włókna 113
Mikroskopia elektronowa  8 Istota podstawowa  120
Autoradiografia 9 Rodzaje tkanki łącznej  124
Hodowle komórkowe i tkankowe  11 Podsumowanie 129
Histochemia enzymów  12 Oceń swoją wiedzę  130
Wykrywanie swoistych cząsteczek  12
Interpretowanie struktur na skrawkach tkankowych  16
6 Tkanka tłuszczowa 131
Podsumowanie 17
Oceń swoją wiedzę  18 Tkanka tłuszczowa żółta  131
Tkanka tłuszczowa brunatna  135
Podsumowanie 137
2 Cytoplazma 20
Oceń swoją wiedzę  137
Różnicowanie komórki  20
Błona komórkowa  20
7 Chrząstka 139
Organella cytoplazmatyczne  31
Cytoszkielet 46 Chrząstka szklista  139
Wtręty komórkowe  53 Chrząstka sprężysta  143
Podsumowanie 57 Chrząstka włóknista  143
Oceń swoją wiedzę  58 Powstawanie, wzrost i naprawa chrząstki  143
Podsumowanie 146
Oceń swoją wiedzę  147
3 Jądro 60
Składniki jądra  60
8 Kości 148
Cykl komórkowy  65
Mitoza 70 Komórki kości  148
Komórki macierzyste i odnowa tkanek  71 Macierz kostna  153
Mejoza 73 Okostna i śródkostna  155
Apoptoza 75 Rodzaje kości  155
Podsumowanie 77 Osteogeneza 157
Oceń swoją wiedzę  78 Remodelowanie i naprawa kości  162
Metaboliczna rola kości  164
Stawy 166
4 Tkanka nabłonkowa  79
Podsumowanie 169
Charakterystyczne cechy komórek nabłonkowych  80 Oceń swoją wiedzę  171
Wyspecjalizowane struktury powierzchni apikalnej
komórki 86
9 Tkanka nerwowa i układ
Typy nabłonków  88
Transport przez nabłonki  97 nerwowy 172
Odnowa komórek nabłonkowych  97 Rozwój tkanki nerwowej  172
Podsumowanie 99 Neurony 173
Oceń swoją wiedzę  102 Komórki glejowe i aktywność neuronalna  182

REDAKCJA.indd 9 25.05.2020 18:58

 x SPIS TREŚCI

Ośrodkowy układ nerwowy  186 15 Przewód pokarmowy  314

Obwodowy układ nerwowy  194
Plastyczność neuronalna i regeneracja  199 Ogólna budowa przewodu pokarmowego  314
Podsumowanie 202 Jama ustna  317
Oceń swoją wiedzę  203 Przełyk 325
Żołądek 326
Jelito cienkie  334
10 Tkanka mięśniowa  205
Jelito grube  342
Mięsień szkieletowy  205 Podsumowanie 348
Mięsień sercowy  220 Oceń swoją wiedzę  349
Mięsień gładki  223
Regeneracja tkanki mięśniowej  225
16 Narządy związane z przewodem
Podsumowanie 227
Oceń swoją wiedzę  228 pokarmowym 351
Gruczoły ślinowe (ślinianki)  351
Trzustka 355
11 Układ krążenia  229
Wątroba 360
Serce 229 Przewód i pęcherzyk żółciowy  368
Tkanki budujące ściany naczyń  233 Podsumowanie 371
Układ naczyniowy  237 Oceń swoją wiedzę  372
Układ naczyń limfatycznych  246
Podsumowanie 251
17 Układ oddechowy  373
Oceń swoją wiedzę  252
Jamy nosowe  373
Gardło 377
12 Krew 253
Krtań 377
Skład osocza  253 Tchawica 379
Komórki krwi  254 Drzewo oskrzelowe i płuca  379
Podsumowanie 269 Unaczynienie i unerwienie płuc  393
Oceń swoją wiedzę  269 Opłucna 393
Ruchy oddechowe  394
Podsumowanie 395
13 Hemopoeza 271
Oceń swoją wiedzę  396
Komórki macierzyste, czynniki wzrostu, różnicowanie  271
Szpik kostny  275
18 Skóra 397
Dojrzewanie erytrocytów  276
Dojrzewanie granulocytów  276 Naskórek 398
Dojrzewanie agranulocytów  280 Skóra właściwa  406
Pochodzenie płytek krwi  281 Tkanka podskórna  407
Podsumowanie 283 Receptory czuciowe  407
Oceń swoją wiedzę  283 Włosy 410
Paznokcie 411
Gruczoły skóry  412
14 Układ odpornościowy i narządy
Naprawa i regeneracja skóry  417
limfatyczne 285 Podsumowanie 418
Odporność wrodzona i nabyta  285 Oceń swoją wiedzę  419
Cytokiny 287
Antygeny i przeciwciała 288
19 Układ moczowy  420
Prezentacja antygenu  290
Komórki odporności nabytej  291 Nerki 420
Grasica 296 Krążenie krwi  421
Tkanka limfatyczna związana z błoną śluzową  299 Funkcje nerki: filtracja, wydzielanie oraz
Węzły chłonne  301 reabsorpcja 423
Śledziona 305 Moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa  436
Podsumowanie 312 Podsumowanie 439
Oceń swoją wiedzę  313 Oceń swoją wiedzę  440

REDAKCJA.indd 10 25.05.2020 18:58

 SPIS TREŚCI xi

20 Gruczoły wewnątrzwydzielnicze  442 Główne etapy zapłodnienia  504

Macica 505
Przysadka 442 Zagnieżdżenie zarodka, doczesna i łożysko  510
Nadnercza 452 Szyjka macicy  513
Wyspy trzustkowe  457 Pochwa 515
Rozproszony układ neuroendokrynowy  457 Narządy płciowe zewnętrzne  515
Tarczyca 459 Gruczoły mlekowe (sutkowe)  515
Przytarczyce 463 Podsumowanie 520
Szyszynka 464 Oceń swoją wiedzę  521
Podsumowanie 466
Oceń swoją wiedzę  467
23 Oko i ucho: specjalne narządy
zmysłów 522
21 Męski układ rozrodczy  469
Oczy: układ fotoreceptorowy  522
Jądra 469 Ucho: narząd przedsionkowo-ślimakowy  542
Przewody wewnątrzjądrowe  479 Podsumowanie 555
Przewody wyprowadzające nasienie  479 Oceń swoją wiedzę  556
Gruczoły dodatkowe  482
Prącie 486
Podsumowanie 488 ZAŁĄCZNIK 559
Oceń swoją wiedzę  490 ŹRÓDŁA RYCIN  561
SKOROWIDZ 563
22 Żeński układ rozrodczy  491
Jajniki 491
Jajowody 502

REDAKCJA.indd 11 25.05.2020 18:58

 Przedmowa
do wydania polskiego
Histologia dawno już przestała być nauką statyczną, od-
powiednikiem mikroanatomii, czyli opisem budowy ciała
na poziomie mikroskopowym. Postęp dokonujący się w na-
ukach biologiczno-medycznych pozwala bowiem na  coraz
precyzyjniejsze opisy zarówno cech morfologicznych, jak
i  wzajemnych relacji i  mechanizmów oddziaływań pomię-
dzy komórkami, tkankami i  narządami. Nowoczesne pod-
ręczniki histologii starają się uwzględniać tę wiedzę, aby dać
studentom możliwie najlepszą podstawę do  zrozumienia
zachodzących w  organizmie procesów fizjologicznych, ale
także potencjalnych zmian patologicznych. Z wielu dostęp-
nych na rynku opracowań, proponujemy państwu polskoję-
zyczne wydanie podręcznika, który przetłumaczony na po-
nad 15 języków, od blisko 50 lat stanowi na całym świecie
jedno z  najczęściej zalecanych opracowań wykorzystywa-
nych w nauczaniu histologii.
W  naszej ocenie, w  podręczniku Basic Histology Pro-
fesora  L.C. Junqueiry, systematycznie unowocześnianego
od XII wydania (2009 rok) przez Profesora A.L. Mesche-
ra, zachowane zostały optymalne proporcje pomiędzy opi-
sem klasycznej budowy histologicznej narządów a aspekta-
mi molekularnymi i tak ważnymi, szczególnie dla lekarzy,
odniesieniami klinicznymi. Zamieszczone w podręczniku
liczne, czytelne schematy i  mikrofotografie korespondują
z tekstem podstawowym, co znakomicie ułatwia zrozumie-
nie opisywanych struktur i  związanych z  nimi procesów.
Opanowanie wiedzy ułatwia zawarte na  końcu każdego
rozdziału podsumowanie kluczowych punktów, a jej bez-
pośrednią weryfikację umożliwia zestaw  10 odpowiednio
dobranych pytań.
REDAKCJA.indd 15
Aktualne wydanie jest już  XV  edycją książki, która
w obecnej postaci jest bardzo przejrzysta i w pełni satysfak-
cjonująca jako podstawowy podręcznik w nauczaniu histolo-
gii. Warto też zwrócić uwagę na zamieszczony w oryginalnej
przedmowie link do strony internetowej zawierającej zdjęcia
zeskanowanych w  dużej rozdzielczości  150 preparatów hi-
stologicznych, co niewątpliwie ma duży walor edukacyjny,
umożliwiając ich przegląd w dużym zakresie powiększeń.
Dziękujemy wszystkim tłumaczom z  kierowanych przez
nas zespołów dydaktycznych w Gdańsku, Katowicach i Olsz-
tynie, którzy podjęli się niełatwego zadania przełożenia roz-
działów napisanych w  oryginalnej wersji po  portugalsku,
a dopiero później przetłumaczonych na język angielski. Dzię-
kujemy także dr. B. Krazińskiemu i  dr. hab. T. Ślebiodzie
za  wnikliwe komentarze do, odpowiednio, rozdziałów  2 i  3
oraz 14. Słowa uznania należą się wydawnictwu Edra Urban
& Partner za  inicjatywę przyswojenia polskim studentom
i czytelnikom tego uznanego w świecie podręcznika, a szcze-
gólnie Pani Redaktor Annie Stasiak za cierpliwość i nieustę-
pliwe dążenie do  wyjaśniania wielu nieścisłości. Mimo że
dołożyliśmy wszelkich starań, aby dochować w polskim tłu-
maczeniu wierności oryginalnej wersji, zdajemy sobie sprawę
z tego, że nie udało nam się uniknąć błędów i pomyłek. Bę-
dziemy wdzięczni za wykrycie ich przez Czytelników i prze-
kazanie uwag i komentarzy do nas i do Wydawnictwa, co po-
zwoli na uniknięcie ich w kolejnych wydaniach.
Redaktorzy wydania polskiego
prof. dr hab. Zbigniew Kmieć
prof. dr hab. Ryszard Wiaderkiewicz
25.05.2020 18:58
 R O Z D Z I A Ł

Utrwalanie
1
PRZYGOTOWANIE TKANEK DO BADANIA
Histologia i jej
metody badawcze
1
2
AUTORADIOGRAFIA
HODOWLE KOMÓRKOWE I TKANKOWE
9
11
Zatapianie i krojenie 3
Barwienie 3 HISTOCHEMIA ENZYMÓW 12
MIKROSKOPIA ŚWIETLNA 5 WYKRYWANIE SWOISTYCH CZĄSTECZEK 12
Mikroskopia w jasnym polu 5 Immunohistochemia 13
Mikroskopia fluorescencyjna 6 Techniki hybrydyzacyjne 14
Mikroskopia kontrastowo-fazowa 7 INTERPRETOWANIE STRUKTUR NA SKRAWKACH
Mikroskopia konfokalna 7 TKANKOWYCH 16
Mikroskopia polaryzacyjna 8 PODSUMOWANIE 17
MIKROSKOPIA ELEKTRONOWA 8 OCEŃ SWOJĄ WIEDZĘ 18
Transmisyjna mikroskopia elektronowa 8
Skaningowa mikroskopia elektronowa 9

H
istologia jest nauką badającą tkanki organizmu oraz
sposób, w jaki są one zorganizowane, aby tworzyć na-
rządy. Obejmuje ona wszystkie aspekty biologii tka-
nek ze szczególnym uwzględnieniem sposobu, w jaki struk-
tura i  organizacja komórek doskonali specyficzne funkcje
danego narządu.
Tkanki składają się z dwóch wzajemnie oddziałujących
ze sobą elementów: komórek i  macierzy pozakomórkowej
(ECM, extracellular matrix). Macierz składa się z wielu ro-
dzajów makrocząsteczek, z  których większość tworzy zło-
żone struktury takie jak włókienka kolagenowe. Macierz
stanowi wsparcie dla komórek i  zawiera płyn, za  pośred-
Niewielkie rozmiary komórek i  składników macierzy
wymuszają zastosowanie w histologii mikroskopów i mole-
kularnych technik badawczych. Postępy w  biochemii, bio-
logii molekularnej, fizjologii, immunologii i  patologii są
podstawą do lepszego poznania biologii tkanek. Znajomość
narzędzi i  metod każdej z  dziedzin nauki ma zasadnicze
znaczenie dla prawidłowego zrozumienia biologii i struktu-
ry tkanek, którymi zajmuje się histologia. W niniejszym roz-
dziale dokonano przeglądu podstawowych metod wykorzy-
stywanych do  badania komórek i  tkanek, koncentrując się
na technikach mikroskopowych.

nictwem którego są do nich dostarczane składniki odżyw-
cze i odbierane produkty przemiany materii lub substancje
wydzielane przez te komórki. Komórki lokalnie wytwarza-
ją składniki macierzy, podlegając z  kolei silnym wpływom
cząsteczek substancji pozakomórkowej. Wiele składników
macierzy wiąże się ze swoistymi receptorami na powierzch-
ni komórek, które poprzez błonę komórkową łączą się ze
strukturalnymi składnikami wnętrza komórki i tworzą kon-
tinuum zapewniające właściwe funkcjonowanie zarówno
komórek, jak i otaczającej je macierzy.
W trakcie rozwoju osobniczego komórki oraz związana
z  nimi macierz ulegają specjalizacji funkcjonalnej, co pro-
wadzi do powstania podstawowych typów tkanek z ich cha-
rakterystycznymi cechami strukturalnymi. Narządy powsta-
ją w wyniku uporządkowanego zestawienia tkanek, których
dokładne ułożenie umożliwia funkcjonowanie danego na-
rządu oraz organizmu jako całości.
›› PRZYGOTOWANIE TKANEK
DO BADANIA
Najpowszechniej stosowaną w  badaniach histologicznych
procedurą jest przygotowywanie takich fragmentów tka-
nek i narządów, które mogą być oglądane przy użyciu świa-
tła przechodzącego. Ponieważ większość tkanek i narządów
jest zbyt gruba, aby przechodziło przez nie światło, wycina
się z nich cienkie, półprzezroczyste skrawki i umieszcza się
je na szkiełkach mikroskopowych w celu przeprowadzenia
analizy mikroskopowej.
Idealny preparat mikroskopowy jest utrwalony w  spo-
sób, który pozwala tkance umieszczonej na szkiełku zacho-
wać te same cechy strukturalne, które miała w organizmie.
Często jest to jednak niewykonalne, ponieważ procedu-
ra przygotowania preparatu może prowadzić do  usunięcia

R_01.indd 1 25.05.2020 18:59

 2 ROZDZIAŁ 1  ■  Histologia i jej metody badawcze
z niego komórkowych lipidów i niewielkiego zniekształce-
nia struktury komórek. Podstawowe etapy stosowane pod-
czas przygotowania tkanki do badania z zastosowaniem mi-
kroskopii świetlnej przedstawiono na ryc. 1–1.
Utrwalanie
Aby utrwalić strukturę tkanki i zapobiec jej degradacji przez
enzymy uwolnione z komórek lub mikroorganizmów, frag-
menty narządów niezwłocznie po  usunięciu z  organizmu
umieszcza się w roztworach związków posiadających właści-
RYCINA 1–1  Krojenie tkanki utrwalonej i zatopionej w parafinie.
(a) Utrwalanie Odwadnianie
Większość tkanek poddawanych badaniu histologicznemu przy-
gotowuje się zgodnie z przedstawioną poniżej sekwencją eta-
pów (a):
■■ Utrwalanie – małe kawałki tkanki umieszczane są w roztwo-
rach związków chemicznych, które sieciują białka i inakty-
wują enzymy degradujące, co umożliwia zachowanie struk-
tury komórek i tkanek.
■■ Odwadnianie – tkanka przeprowadzana jest przez szereg
roztworów alkoholu o rosnącym stężeniu aż do blisko 100%
alkoholu, co usuwa z niej całkowicie wodę.
■■ Prześwietlanie – alkohol jest usuwany za pomocą rozpusz-
czalników organicznych, które mają właściwość mieszania
się zarówno z alkoholem, jak i z parafiną.
■■ Przepajanie – tkanka umieszczana jest w roztopionej para-
finie aż do czasu całkowitego przepojenia tkanki.
■■ Zatapianie – przesycone parafiną tkanki umieszczane są
w niewielkich formach, zalewane roztopioną parafiną i po-
zostawione do stwardnienia.
■■ Trymowanie – uzyskane bloczki parafinowe są wstępnie
przycinane w celu uwidocznienia tkanki przeznaczonej
do krojenia za pomocą mikrotomu.
R_01.indd 2
wości stabilizujące lub sieciujące, które nazywane są utrwa-
laczami. Aby utrwalić wszystkie komórki, utrwalacz musi
w pełni przeniknąć przez pobrane tkanki. W celu ułatwienia
penetracji utrwalacza wycinki tkanki lub narządu tnie się
przed utrwalaniem na małe fragmenty. Aby lepiej zachować
cechy komórek w  dużych narządach, utrwalacze są często
wprowadzane do naczyń krwionośnych, co umożliwia szyb-
kie i kompletne utrwalenie metodą perfuzji naczyniowej.
Jednym z najczęściej stosowanych w mikroskopii świetl-
nej utrwalaczy jest formalina, czyli buforowany, izotoniczny
52°–60°C
Prześwietlanie Przepajanie Zatapianie
Koło obrotowe
Uchwyt bloczka
Bloczek parafinowy
Tkanka
Nóż
Podobne etapy stosowane są w celu przygotowania tkanki
do transmisyjnej mikroskopii elektronowej (TEM) z tą różnicą, że
stosuje się specjalne utrwalacze i roztwory odwadniające wobec
mniejszych fragmentów tkanek, a do zatapiania używa się żywic
epoksydowych, które stają się twardsze niż parafina, umożliwia-
jąc bardzo cienkie krojenie (skrawanie).
(b) Mikrotom używany jest do skrawania przeznaczonych
do mikroskopii świetlnej tkanek zatopionych w parafinie.
Wstępnie przycięta próbka tkanki lub narządu mocowana jest
w uchwycie bloczka parafinowego. Każdy obrót koła napędo-
wego przesuwa uchwyt z bloczkiem do przodu na ustaloną
odległość wynoszącą najczęściej 1–10 μm. Po każdym przesu-
nięciu bloczek z tkanką przechodzi nad krawędzią stalowego
noża, który odcina skrawek o grubości równej odległości, o jaką
przesunięty został bloczek. Skrawki parafinowe umieszczane są
na szkiełkach mikroskopowych, do których przywierają, następ-
nie są odparafinowane [odparafinowanie następuje przez poło-
żenie skrawków na ciepłej płytce metalowej – przyp. tłum.] i bar-
wione w celu obejrzenia w mikroskopie świetlnym. W przypadku
TEM z zatopionych w żywicy komórek przygotowuje się skrawki
o grubości znacznie poniżej 1 μm, stosując ultramikrotom z no-
żem szklanym lub diamentowym.
25.05.2020 18:59

roztwór formaldehydu o stężeniu 37%. Zarówno formalina,
jak i aldehyd glutarowy, utrwalacz stosowany w mikroskopii
elektronowej, reagują z grupami aminowymi (–NH2) białek,
zapobiegając ich degradacji przez powszechnie występujące
enzymy proteolityczne. Ponadto aldehyd glutarowy sieciu-
je przylegające białka, wzmacniając struktury w obrębie ko-
mórek i macierzy pozakomórkowej.
Mikroskopia elektronowa zapewnia osiąganie znacznie
wyższych powiększeń i  rozdzielczości podczas obserwacji
bardzo małych struktur komórkowych, dlatego aby zacho-
wać dodatkowe „ultrastrukturalne” szczegóły, utrwalanie
materiału musi być przeprowadzone bardzo ostrożnie. Za-
zwyczaj w  badaniach tego typu tkanka poddana działaniu
aldehydu glutarowego jest następnie zanurzana w buforowa-
nym roztworze czterotlenku osmu, który utrwala (i barwi)
komórkowe lipidy oraz białka.
Zatapianie i krojenie
Aby umożliwić wykrawanie cienkich skrawków, utrwalone
tkanki są przepajane i  zatapiane w  substancjach, które na-
dają im twardą konsystencję. Substancjami takimi są ruty-
nowo stosowana w mikroskopii świetlnej parafina oraz ży-
wice syntetyczne wykorzystywane zarówno w  mikroskopii
świetlnej, jak i elektronowej.
Zanim utrwalona tkanka zostanie przepojona taką sub-
stancją, musi zostać odwodniona poprzez stopniowe usu-
wanie wody na skutek przeprowadzenia tkanki przez szereg
roztworów etanolu o  rosnącym stężeniu, kończąc na  bli-
sko  100% etanolu. W  kolejnym etapie etanol zastępowany
jest przez organiczny rozpuszczalnik, który miesza się za-
równo z  alkoholem, jak i  medium do  zatapiania, a  proces
ten określa się jako prześwietlanie, ponieważ przepojenie
tkanki tymi odczynnikami nadaje jej przezroczysty wygląd.
W  pełni prześwietlona tkanka umieszczana jest na-
stępnie w  roztopionej parafinie w  cieplarce o  temperatu-
rze  52–60°C, co pozwala na  odparowanie rozpuszczalni-
ka użytego do prześwietlania i ułatwia przepojenie tkanki
parafiną. Następnie tkanka jest zatapiana w  parafinie po-
przez jej umieszczenie w niewielkiej formie i pozostawienie
do  stwardnienia parafiny w  temperaturze pokojowej [for-
ma ta ma kształt prostopadłościanu – przyp. tłum.]. Tkan-
ki przeznaczone do  zatopienia w  żywicach syntetycznych
są także odwadniane w  etanolu i  przepajane syntetyczny-
mi rozpuszczalnikami, które twardnieją po dodaniu inicja-
torów polimeryzacji. Zatopienie w tworzywach sztucznych
pozwala ominąć stosowanie wysokiej temperatury niezbęd-
nej w przypadku pracy z parafiną, co zapobiega zniekształ-
ceniu tkanek.
Stwardniałe bloczki z  tkanką i  otaczającym ją medium
są trymowane (zgrubnie przycinane) i umieszczane w celu
skrojenia w urządzeniu znanym jako mikrotom (ryc. 1-1).
Skrawki parafinowe przeznaczone do mikroskopii świetlnej
zazwyczaj tnie się na grubość 3–10 µm, podczas gdy mikro-
skopia elektronowa wymaga skrawków o  grubości poniżej
1 µm. Jeden mikrometr (1 µm) jest równy 1/1000 milimetra
(mm) lub 10–6 m. Innymi jednostkami długości powszech-
R_01.indd 3
Przygotowanie tkanek do badania 3
nie stosowanymi w  mikroskopii są nanometr (1 nm =
0,001 µm = 10–6 mm = 10–9 m) i angstrem (1 Å = 0,1 nm
R O Z D Z I A Ł  
lub 10–4 µm). Skrawki umieszczane są na szkiełkach i pod-
dawane barwieniu w  przypadku mikroskopii świetlnej lub
na metalowych siatkach, jeśli przeznaczone są do barwienia
i badania z użyciem mikroskopii elektronowej.
››› ASPEKTY KLINICZNE
1 
Biopsje są próbkami tkanek pobranymi podczas operacji chi-
Histologia i jej metody badawcze  ■  Przygotowanie tkanek do badania
rurgicznych lub rutynowych zabiegów medycznych. Na sali
operacyjnej są one utrwalane w probówkach z formaliną
w celu dalszej obróbki i poddania badaniu mikroskopowe-
mu w laboratorium histopatologicznym. Jeżeli wynik ta-
kiego badania jest potrzebny jeszcze przed zakończeniem
zabiegu medycznego (np. przed zaszyciem naciętej rany)
i konieczne jest rozpoznanie, czy zmiana jest złośliwa, sto-
suje się znacznie szybsze metody. Biopsja jest wtedy szybko
zamrażana w ciekłym azocie, co pozwala zachować struk-
tury komórkowe, równocześnie nadając tkance twardość
umożliwiającą jej krojenie. Do skrawania bloczka z zamrożo-
ną tkanką stosowany jest mikrotom umieszczony w komo-
rze mrożeniowej – kriostat. Uzyskane skrawki mrożeniowe
umieszczane są na szkiełkach, poddawane szybkiemu bar-
wieniu i analizowane pod mikroskopem przez patologa.
Zamrażanie tkanek jest skuteczne również w  histoche-
micznym badaniu bardzo delikatnych enzymów lub nie-
wielkich cząsteczek, ponieważ zamrażanie w  odróżnieniu
od utrwalania nie inaktywuje większości enzymów. Wreszcie,
ponieważ odczynniki prześwietlające często rozpuszczają li-
pidy komórkowe w  utrwalonych tkankach, skrawki mroże-
niowe są przydatne także wówczas, gdy badaniu histologicz-
nemu poddawane są struktury zawierające lipidy.
Barwienie
Większość komórek i  materiału pozakomórkowego jest
całkowicie bezbarwna i  w  celu ich obejrzenia pod  mi-
kroskopem skrawki tkankowe muszą zostać zabarwione.
Opracowane metody barwienia pozwalają nie tylko na uwi-
docznienie różnych składników tkanek, ale także na odróż-
nienie ich od  siebie. Barwniki zabarwiają materiał w  spo-
sób mniej lub bardziej selektywny, często zachowując się jak
związki kwasowe lub zasadowe i tworząc wiązania elektro-
statyczne (jonowe) ze zjonizowanymi grupami funkcyjnymi
tkankowych makrocząsteczek. Składniki komórkowe takie
jak ujemnie naładowane (anionowe) kwasy nukleinowe wy-
kazują powinowactwo do barwników zasadowych i określa-
ne są jako zasadochłonne (bazofilne). Składniki kationowe
takie jak białka posiadające liczne zjonizowane grupy ami-
nowe łatwiej wybarwiają się barwnikami kwaśnymi i dlate-
go określane są jako kwasochłonne (acydofilne).
Przykładowymi barwnikami zasadowymi są błękit tolu-
idyny, błękit alcjanowy i  błękit metylenowy. Hematoksyli-
na zachowuje się jak barwnik zasadowy, wybarwiając zasa-
25.05.2020 18:59
 4 ROZDZIAŁ 1  ■  Histologia i jej metody badawcze
dochłonne elementy tkankowe. Główne składniki komórek
i tkanek mają postać zjonizowaną i reagują z barwnikami za-
sadowymi, ponieważ zawierają w swoim składzie kwasy (np.
DNA, RNA, glikozaminoglikany). Barwniki kwaśne (np. eo-
zyna, oranż G, fuksyna kwaśna) wybarwiają kwasochłonne
komponenty tkanek, takie jak mitochondria, ziarnistości
wydzielnicze i kolagen.
Spośród wszystkich metod barwienia, najpowszechniej
stosowane jest proste połączenie hematoksyliny i  eozy-
ny (HE). Hematoksylina wybarwia DNA w  jądrze komór-
kowym, bogate w  RNA obszary cytoplazmy oraz macierz
chrząstki na  ciemnoniebiesko lub purpurowo. Z  kolei eo-
zyna wybarwia pozostałe struktury cytoplazmatyczne oraz
kolagen na  różowo (ryc.  1–2a). W  tym przypadku eozynę
uważa się za barwnik kontrastowy, który zazwyczaj stosuje
się oddzielnie w celu rozpoznania dodatkowych cech tkanki.
Bardziej złożone procedury, takie jak barwienia trójbarw-
ne (np. barwienie trójbarwne metodą Massona), pozwalają
na lepsze odróżnienie od siebie pozakomórkowych składni-
ków tkanek.
Reakcja kwas nadjodowy–odczynnik Schiffa (PAS,
periodic acid-Schiff) wykorzystuje heksozowe pierścienie
polisacharydów i  innych bogatych w  węglowodany struk-
RYCINA 1–2  Barwienia z wykorzystaniem hematoksyliny i eozyny (HE) oraz reakcji kwas
nadjodowy–odczynnik Schiffa (PAS).
G G
G
L
a b
Mikrofotografie nabłonka wyścielającego jelito cienkie: (a) bar-
wienie HE oraz (b) barwienie na obecność glikoprotein za pomo-
cą reakcji PAS. W metodzie HE zasadochłonne jądra komórkowe
są zabarwione na fioletowo, podczas gdy cytoplazma jest różo-
wa. Rejony komórki z licznymi oligosacharydami glikoprotein,
takie jak zakończenia komórek przy świetle jelita (L) lub rozsiane
wydzielające śluz komórki kubkowe (G), są słabo zabarwione.
Przy reakcji PAS zabarwienie komórek jest jednak bardziej in-
R_01.indd 4
tur tkankowych, wybarwiając je wyraźnie na fioletowo lub
purpurowo. Rycina 1-2b przedstawia przykładowe komórki
z bogatymi w węglowodany strukturami, które zostały wy-
barwione za pomocą reakcji PAS. DNA jąder komórkowych
może być specyficznie wybarwiony, stosując zmodyfikowa-
ną procedurę PAS nazywaną reakcją Feulgena.
Zasadochłonne lub PAS-pozytywne struktury można
dalej identyfikować za  pomocą trawienia enzymatycznego.
Wówczas skrawek tkanki zostaje wstępnie poddany działa-
niu enzymu, który wybiórczo rozkłada tylko jeden substrat.
Przykładem może być wstępna inkubacja tkanki z rybonu-
kleazą, co znacznie obniża zasadochłonność cytoplazmy
przy równoczesnym znikomym wpływie na jądro komórko-
we i wskazuje na istotność występowania RNA w przypadku
barwienia cytoplazmy.
Bogate w  lipidy struktury komórkowe ujawniane są
przez pomijanie na  etapie przygotowania materiału eta-
pów powodujących usuwanie lipidów, takich jak stosowanie
wysokiej temperatury lub rozpuszczalników organicznych.
Do  barwienia stosowane są barwniki rozpuszczalne w  li-
pidach (np. czerń sudanowa), które mogą być przydatne
w diagnostyce schorzeń metabolicznych charakteryzujących
się wewnątrzkomórkowym nagromadzeniem cholesterolu,
L
tensywne w świetle jelita (L), gdzie wystające mikrokosmki mają
grubą warstwę glikoprotein i bogate w mucyny (śluz) ziarna wy-
dzielnicze komórek kubkowych (G). Glikoproteiny powierzchni
komórek i mucyny mają wysoką zawartość, odpowiednio oligo-
sacharydów oraz polisacharydów, i dlatego są PAS-pozytywne.
Tkanka wybarwiona za pomocą reakcji PAS została kontrastowo
podbarwiona hematoksyliną w celu uwidocznienia jąder komór-
kowych. (Powiększenie: a. 400×, b. 300×).
25.05.2020 18:59
 Mikroskopia świetlna 5

fosfolipidów lub glikolipidów. W  mniej powszechnie uży-

RYCINA 1–3  Mikroskop świetlny jasnego pola
wanych metodach barwienia wykorzystywane są techniki – budowa i droga promieni świetlnych.

R O Z D Z I A Ł  
impregnacji metalami, zazwyczaj z zastosowaniem roztwo-
rów soli srebra w celu uwidocznienia niektórych rodzajów Regulacja
rozstawu
Okular
włókien macierzy pozakomórkowej i  określonych struktur okularów Tubus
binokularowy
Głowica
komórkowych w  tkance nerwowej. Załącznik zawiera wy-
kaz najważniejszych metod barwienia, które zastosowane
były do  uzyskania większości mikrofotografii prezentowa- Statyw

nych w niniejszej książce. Okularowa

1 
siatka
Przygotowanie preparatu, od  utrwalenia tkanki do  ob- pomiarowa Rozdzielacz

Histologia i jej metody badawcze  ■  Mikroskopia świetlna

wiązki światła
serwacji pod  mikroskopem świetlnym, może zająć od 12 Uchwyt rewolwerowy
do 60 godzin, zależnie od wielkości tkanki, metody zatapia-
Obiektyw
nia i techniki barwienia. Ostatnim etapem poprzedzającym Uchwyt preparatu
obserwację pod mikroskopem jest pokrycie preparatu cien- Stolik
mikroskopowy
kim ochronnym szkiełkiem nakrywkowym przymocowa- Włącznik
żarówki
nym do  szkiełka podstawowego za  pomocą przezroczystej Kondensor Regulacja
substancji klejącej. intensywności
oświetlenia
Soczewka pola

››MIKROSKOPIA ŚWIETLNA
Przesłona pola
Soczewka kolektora

Klasyczna mikroskopia w  jasnym polu oraz bardziej wy- Podstawa

Pokrętło przesuwu
stolika w osiach X–Y
specjalizowane zastosowania, takie jak mikroskopia fluore- Żarówka rtęciowa
scencyjna, fazowo-kontrastowa, konfokalna i polaryzacyjna, lub LED

opierają się na oddziaływaniu światła ze składnikami tkanek
i  wszystkie są stosowane do  uwidaczniania i  badania cech
tkanek.
Mikroskopia w jasnym polu
Stosując mikroskop jasnego pola, tkankę bada się za pomo-
cą normalnego światła widzialnego, które przechodzi przez
zabarwiony preparat. Jak przedstawiono na  ryc.  1–3, taki
mikroskop składa się z układu optycznego i części mecha-
nicznych, które służą do przesuwania preparatu i ognisko-
wania na nim światła. Częściami optycznymi są kondensor,
który skupia światło na badanym obiekcie, obiektyw, które-
go soczewka powiększa i rzutuje obraz obiektu w kierunku
obserwatora, oraz okular (albo soczewka okularowa), który
dodatkowo powiększa obraz i  rzutuje go na  siatkówkę ob-
serwatora lub układ elementów światłoczułych (np. matryca
CCD) o wysokiej wrażliwości na światło połączony z kame-
rą i monitorem. Całkowite powiększenie mikroskopu świetl-
nego otrzymuje się, mnożąc powiększenie soczewek obiek-
tywu i okularu.
Parametrem kluczowym do uzyskania czystego, bardzo
szczegółowego obrazu za  pomocą mikroskopu świetlnego
jest jego zdolność rozdzielcza definiowana jako najmniej-
sza odległość między dwiema strukturami dostrzegany-
mi jako oddzielne obiekty. Najwyższa zdolność rozdziel-
cza mikroskopu świetlnego wynosi ok. 0,2 µm, co pozwala
na  uzyskanie wyraźnych obrazów powiększonych od  1000
do  1500 razy. Za  pomocą klasycznego mikroskopu świetl-
nego nie można rozróżniać obiektów mniejszych ani cień-
szych niż  0,2 µm (takich jak pojedynczy rybosom lub mi-
krofilament). W związku z powyższym dwie struktury takie
jak mitochondria będą postrzegane jako jeden obiekt, jeśli
Schemat budowy typowego mikroskopu świetlnego przed-
stawiający jego części mechaniczne oraz drogę światła od ża-
rówki umieszczonej pod stolikiem mikroskopu do oka ob-
serwatora. System optyczny mikroskopu składa się z trzech
przedstawionych poniżej zestawów soczewek.
■■ Kondensor zbierający i skupiający stożek światła, który
oświetla preparat tkankowy umieszczony na stoliku.
■■ Soczewki obiektywu, które powiększają i rzutują oświe-
tlony obraz obiektu w kierunku okularu. W histologii ruty-
nowo stosuje się wymienne obiektywy o różnym powięk-
szeniu: 4× do obserwacji dużego obszaru (pola) tkanki
pod małym powiększeniem, 10× do średniego powięk-
szenia mniejszego pola oraz 40× do dużego powiększe-
nia obszarów z dużą ilością szczegółów.
■■ Dwa okulary, które powiększają obraz o kolejne 10 razy
i rzutują go do obserwatora, umożliwiając całkowite po-
większenie mikroskopu rzędu 40×, 100× lub 400×.
(Zgoda na publikację: Nikon Instruments).
dzieli je odległość mniejsza niż 0,2 µm. Zdolność rozdzielcza
mikroskopu, która określa jakość obrazu, jego wyrazistość
i  szczegółowość, zależy przede wszystkim od  jakości so-
czewki obiektywu. Duże powiększenie mikroskopu jest za-
letą tylko wtedy, jeśli towarzyszy mu wysoka rozdzielczość.
Soczewki obiektywów umożliwiających uzyskiwanie bardzo
dużych powiększeń projektowane są w sposób zapewniający
wyższą zdolność rozdzielczą. Soczewka okularowa jedynie
powiększa obraz uzyskany przez obiektyw, nie poprawiając
jego rozdzielczości.
Mikroskopia wirtualna, którą najczęściej stosuje się
do analizy preparatów mikroskopowych w jasnym polu, po-
lega na przekształceniu zabarwionego preparatu tkankowe-
go w  cyfrowy obraz o  wysokiej rozdzielczości, pozwalając

R_01.indd 5 25.05.2020 18:59

 6 ROZDZIAŁ 1  ■  Histologia i jej metody badawcze
na badanie tkanek za pomocą komputera lub innego urzą-
dzenia cyfrowego bez potrzeby posiadania wybarwionego
preparatu lub mikroskopu. W powyższej technice poszcze-
gólne obszary preparatu są fotografowane cyfrowo za pomo-
cą wyspecjalizowanego mikroskopu skanującego szkiełka,
tworząc siatkę ujęć zebranych pod  różnymi powiększenia-
mi, które zapisywane są w  postaci tysięcy plików z  nastę-
pującymi po  sobie obrazami. Następnie oprogramowanie
przekształca te dane do formatu umożliwiającego ich prze-
chowywanie na  serwerze, a  także dostęp do  nich, ich wi-
zualizację i nawigację w obrębie zeskanowanego preparatu
z  wykorzystaniem powszechnie dostępnych przeglądarek
sieciowych lub innych narzędzi. Dzięki zaletom, takim jak
niski koszt i  łatwość użytkowania, mikroskopia wirtualna
szybko wypiera ze studenckich laboratoriów histologicz-
nych mikroskopy świetlne i zbiory klasycznych preparatów
histologicznych.
Mikroskopia fluorescencyjna
Pod  wpływem działania światła o  określonej długości nie-
które składniki komórek emitują światło o większej długo-
RYCINA 1–4  Wygląd komórek w mikroskopii fluorescencyjnej.
N R
a b
Składniki komórek są często barwione związkami, które uwidacz-
nia się za pomocą mikroskopii fluorescencyjnej.
(a) Oranż akrydyny wiąże się z kwasami nukleinowymi, dzięki
czemu w komórkach kanalika nerki DNA jąder komórkowych (N)
emituje światło żółte, natomiast bogata w RNA cytoplazma (R)
jest tam pomarańczowa.
(b) W hodowanych komórkach wybarwionych za pomocą DAPI
wiążącego się z DNA i znakowanej fluoresceiną falloidyny, która
R_01.indd 6
ści fali, a  zjawisko to nazywane jest fluorescencją. W  mi-
kroskopii fluorescencyjnej skrawki tkankowe zazwyczaj
naświetlane są światłem ultrafioletowym (UV, ultraviolet),
a  emisja następuje w  widzialnej części widma. Substancje
fluorescencyjne widoczne są jako jasne obiekty na  ciem-
nym tle. Do mikroskopii fluorescencyjnej wykorzystuje się
mikroskopy, które są wyposażone w źródło UV lub innego
światła oraz filtry pozwalające selektywnie wybierać długo-
ści fal promieniowania emitowanego przez uwidaczniane
substancje.
Jako barwniki fluorescencyjne można zastosować związ-
ki fluorescencyjne wykazujące powinowactwo do  swo-
istych makrocząsteczek komórkowych. Przykładem takiego
związku może być oranż akrydyny, który wiąże się zarówno
z  DNA, jak i  RNA. Gdy obserwuje się te kwasy nukleino-
we pod  mikroskopem fluorescencyjnym, emitują one nie-
co inną fluorescencję, dzięki czemu można zlokalizować
je w  odrębnych obszarach komórki (ryc.  1–4a) [wykazu-
ją one fluorescencję o  różnej długości fali –  przyp. tłum.].
Inne związki, takie jak DAPI (4ʹ,6-diamidino-2-phenylindo-
le –  4ʹ,6-diamidyno-2-fenyloindol) lub barwniki Hoechst,
wiąże filamenty aktynowe, uwidoczniono jądra komórkowe emi-
tujące niebieską fluorescencję oraz filamenty aktynowe wybar-
wione na zielono. Istotna cecha taka jak znaczne zagęszczenie
mikrofilamentów na obwodzie komórek jest łatwa do zaobser-
wowania. (Obie mikrofotografie: powiększenie 500×).
(Ryc. 1–4b, zgoda na publikację: dr Claire E. Walczak i dr Rania
Rizk, Indiana University School of Medicine, Bloomington).
25.05.2020 18:59

RYCINA 1–14 Interpretowanie struktur 3D na skrawkach 2D.
Histologia i jej metody badawcze PODSUMOWANIE
Przygotowanie tkanek do badania
■ Chemiczne utrwalacze (np. formalina) są stosowane w celu zacho-
wania struktury tkanek poprzez sieciowanie i denaturację białek,
inaktywując enzymy i chroniąc komórkę przed autolizą (samostra-
wieniem).
■ Odwodnienie utrwalonej tkanki w alkoholu i prześwietlenie w or-
ganicznych rozpuszczalnikach przygotowuje ją do zatapiania i kro-
jenia.
■ Zatapianie w  parafinie lub żywicy epoksydowej pozwala pociąć
tkankę za pomocą mikrotomu na bardzo cienkie skrawki.
■ Skrawki umieszczane są na szkiełkach w celu barwienia, które jest
wymagane do  zaobserwowania pod  mikroskopem specyficznych
składników komórek i tkanek.
■ Najpowszechniej stosowaną metodą barwienia jest połączenie
barwnika zasadowego – hematoksyliny (H) i kwaśnego – eozyny
(E).
■ W komórkach substancje ujemnie naładowane (anionowe), takie
jak DNA i RNA, silnie reagują z hematoksyliną i barwnikami za-
sadowymi; taki materiał określa się jako „zasadochłonny” (bazo-
filny).
■ Substancje kationowe, takie jak kolagen i liczne białka cytoplazma-
tyczne, reagują z eozyną i innymi kwaśnymi barwnikami i dlatego
określane są jako „kwasochłonne” (acydofilne).
Mikroskopia świetlna
■ Mikroskopia w  jasnym polu –  metoda najczęściej stosowana za-
równo przez studentów, jak i patologów, w której wykorzystuje się
zwykłe światło, a kolory są uwidaczniane wskutek barwienia tkanek.
■ Mikroskopia fluorescencyjna – korzysta ze światła UV, pod wpły-
R_01.indd 17
Interpretowanie struktur na skrawkach tkankowych 17
1 R O Z D Z I A Ł
Na cienkich skrawkach trójwymiarowe struktury wydają się
Histologia i jej metody badawcze ■ Interpretowanie struktur na skrawkach tkankowych
dwuwymiarowe. Aby właściwie zrozumieć rzeczywistą struk-
turę tkanek i narządów, takie obrazy muszą zostać prawidłowo
zinterpretowane. Na przykład naczynia krwionośne i inne cew-
kowe struktury są widoczne w skrawkach jako formy okrągłe
lub owalne, których rozmiar i kształt zależą od poprzecznego
lub ukośnego kąta przekroju. Silnie poskręcany przewód bę-
dzie widoczny jako kilka lub kilkanaście okrągłych lub owal-
nych struktur. Na skrawkach komórek oglądanych w TEM
okrągłe struktury mogą odpowiadać kulistym organellom lub
poprzecznym przekrojom przez cewkowe organella, takie jak
mitochondria. Rozwijanie takiej zdolności interpretacyjnej jest
ważne dla prawidłowego zrozumienia morfologii tkanek i ko-
mórek w preparatach mikroskopowych.
wem którego widoczne są tylko cząsteczki fluorescencyjne. Umoż-
liwia ona lokalizację fluorescencyjnych sond, które są znacznie
bardziej swoiste niż rutynowo stosowane barwniki.
■ Mikroskopia kontrastowo-fazowa – wykorzystuje różnice współ-
czynników załamania światła różnych naturalnych składników ko-
mórek i  tkanek, wytwarzając obraz bez barwienia, co umożliwia
obserwację żywych komórek.
■ Mikroskopia konfokalna –  polega na  skanowaniu próbki w  ko-
lejnych płaszczyznach ogniskowych za  pomocą skupionej wiązki
światła, często laserowego, co umożliwia trójwymiarową rekon-
strukcję próbki na podstawie setek uzyskanych obrazów.
Autoradiografia
■ W  metodzie tej wykorzystuje się radioaktywne prekursory, co
umożliwia lokalizację syntetyzowanych składników komórki po-
przez detekcję ziaren srebra, które powstają w emulsji fotograficz-
nej powlekającej skrawek tkankowy lub komórki pod  wpływem
słabego promieniowania.
■ Stosując mikroskopię świetlną lub TEM, autoradiografia pozwa-
la badać w  unikatowy sposób procesy takie jak wzrost tkanki
(przy użyciu radioaktywnych prekursorów DNA) lub przebieg ko-
mórkowych szlaków syntezy makrocząsteczek.
Hodowle komórkowe i tkankowe
■ Komórki mogą być hodowane in vitro jako hodowle pierwotne,
które pochodzą ze świeżo pobranego fragmentu tkanki (eksplan-
tu), lub jako długotrwałe linie komórkowe i mogą być obserwowa-
ne w stanie żywym za pomocą mikroskopii kontrastowo-fazowej.
25.05.2020 18:59
 18 ROZDZIAŁ 1 ■ Histologia i jej metody badawcze

Histochemia enzymów ■ Immunohistochemia pośrednia stosuje nieznakowane prze-

■ Techniki histochemiczne (lub cytochemiczne) wykorzystują
swoistą aktywność enzymatyczną w łagodnie utrwalonych lub nie-
utrwalonych skrawkach tkankowych w celu wytworzenia widocz-
nych produktów w miejscach specyficznych lokalizacji enzymu.
■ Utrwalenie i  zatopienie w  parafinie denaturuje większość enzy-
mów, dlatego w histochemii zazwyczaj stosuje się mrożone tkanki,
krojone za pomocą kriostatu.
■ Klasy enzymów, w  których badaniu przydatna jest histochemia,
obejmują m.in. fosfatazy, dehydrogenazy i peroksydazy, przy czym
peroksydaza jest często sprzężona z przeciwciałami stosowanymi
w immunohistochemii.
Wykrywanie swoistych cząsteczek
■ Niektóre substancje swoiście wiążą określone obiekty w  komór-
kach.
■ Immunohistochemia opiera się na swoistej interakcji między an-
tygenem i  przeciwciałami znakowanymi widocznymi znacznika-
mi, często związkami fluorescencyjnymi lub peroksydazą w przy-
padku mikroskopii świetlnej lub cząsteczkami złota w TEM.
■ Jeżeli antygen będący przedmiotem zainteresowania jest wy-
krywany w  komórce lub tkance przez bezpośrednie wiązanie się
ze znakowanym przeciwciałem pierwszorzędowym swoistym
względem tego antygenu, proces ten określa się jako immuno-
histochemię bezpośrednią.
ciwciało pierwszorzędowe, które po  związaniu ze swoistym an-
tygenem wykrywane jest za  pomocą znakowanego przeciwciała
drugorzędowego.
■ Pośrednia metoda immunohistochemiczna jest powszechniej uży-
wana, ponieważ zastosowanie dodatkowego poziomu wiązania
przeciwciała wzmacnia sygnał detekcji i zapewnia większą uniwer-
salność metody pod względem technicznym.
■ Swoiste sekwencje genów lub mRNA mogą być wykryte w komór-
kach za  pomocą mikroskopu dzięki zastosowaniu znakowanych
sond cDNA (komplementarnego DNA) w technice nazywanej hy-
brydyzacją in situ (ISH).
Interpretacja struktur na skrawkach tkankowych
■ Liczne etapy obróbki tkanki, przygotowywania skrawków prepara-
tów i barwienia mogą wprowadzać niewielkie artefakty, takie jak
przestrzenie i strąty, które normalnie nie występują w żywej tkance
i muszą być odpowiednio rozpoznane przez obserwatora.
■ Skrawki komórek lub tkanek zasadniczo są dwuwymiarowymi
płaszczyznami struktur trójwymiarowych i zrozumienie tego faktu
jest istotne dla właściwej interpretacji ich budowy i  poprawnego
przeprowadzenia badania.

Histologia i jej metody badawcze OCEŃ SWOJĄ WIEDZĘ

1. Która procedura bezpośrednio poprzedza proces prześwietlania 5. Która z poniższych procedur histologicznych obejmuje takie tech-
próbki za  pomocą organicznego odczynnika podczas przygoto- niki, jak dodawanie metali ciężkich do  utrwalacza i  ultracienkie
wania tkanki do rutynowego badania mikroskopowego? krojenie zatopionej tkanki za pomocą szklanego noża?
a. Odwadnianie. a. Skaningowa mikroskopia elektronowa.
b. Utrwalanie. b. Mikroskopia fluorescencyjna.
c. Barwienie. c. Histochemia enzymów.
d. Prześwietlanie. d. Mikroskopia konfokalna.
e. Zatapianie. e. Transmisyjna mikroskopia elektronowa.

2. Która z poniższych procedur barwienia opiera się na kationowych 6. Dlaczego zdolność rozdzielcza w mikroskopii elektronowej znacz-
i anionowych właściwościach barwionych substancji? nie przekracza zdolność rozdzielczą w mikroskopii świetlnej?
a. Histochemia enzymów. a. Długość fali w przypadku wiązki elektronów jest znacznie krót-
b. Reakcja PAS. sza niż w świetle widzialnym.
c. Barwienie HE. b. Soczewki mikroskopu elektronowego są znacznie wyższej jako-
d. Immunohistochemia. ści.
e. Techniki impregnacji metalami. c. W mikroskopii elektronowej próbka tkankowa nie wymaga bar-
wienia.
3. Który z poniższych elementów ma decydujące znacznie dla roz- d. Mikroskop elektronowy pozwala osiągnąć znacznie większe po-
dzielczości i powiększenia w mikroskopie świetlnym stosowanym większenia rzutowanego obrazu niż mikroskop świetlny.
w histologii? e. Mikroskop elektronowy może być precyzyjniej wyregulowany
a. Kondensor. niż mikroskop świetlny.
b. Obiektyw.
c. Okular. 7. Które cechy tkanki można zbadać za pomocą wykorzystującej ak-
d. Preparat. tywność promieniotwórczą autoradiografii mikroskopowej?
e. Regulacja intensywności oświetlenia. a. Rodzaje enzymów znajdujących się w  różnych miejscach ko-
mórki.
4. Która z  poniższych procedur byłaby najlepsza do  histologicznej b. Miejsca w komórce, w których syntetyzowane są różne makro-
detekcji depozytów zmagazynowanego w komórce glikogenu lub cząsteczki.
wolnych polisacharydów? c. Sekwencje cząsteczek mRNA wytwarzanych przez komórki.
a. Autoradiografia. d. Rozmiary struktur wewnątrzkomórkowych.
b. Mikroskopia elektronowa. e. Lokalizację genów ulegających transkrypcji do  swoistego
c. Histochemia enzymów. mRNA.
d. Barwienie HE.
e. Reakcja PAS.

R_01.indd 18 25.05.2020 18:59

 Interpretowanie struktur na skrawkach tkankowych 19

8. Którą z poniższych metod najlepiej byłoby zastosować w celu iden- 10. Laboratoria szpitalne często stosują nieutrwalone, zamrożone
tyfikacji i  lokalizacji swoistego białka w  komórce lub w  macierzy próbki tkankowe, które krojone są za  pomocą kriostatu w  celu

R O Z D Z I A Ł  
pozakomórkowej? przeprowadzenia szybkiego barwienia, badania mikroskopowego
a. Autoradiografię. i  rozpoznania stanów patologicznych. Oprócz znacznej oszczęd-
b. Histochemię enzymów. ności czasu dzięki pominięciu utrwalania i procedur niezbędnych
c. Immunohistochemię. do zatopienia tkanki w parafinie, skrawki mrożeniowe zachowują
d. TEM. makrocząsteczki, które zazwyczaj są tracone w technice parafino-
e. Mikroskopię polaryzacyjną. wej, i umożliwiają ich badanie. Których z poniższych makrocząste-
czek dotyczy ten opis?
9. Które rodzaje makrocząsteczek są wizualizowane za pomocą hybry- a. Węglowodanów.
dyzacji in situ? b. Małych mRNA.

1 
a. Białka. c. Zasadowych białek.

Histologia i jej metody badawcze  ■  Interpretowanie struktur na skrawkach tkankowych

b. Węglowodany. d. Kwaśnych białek.
c. Niektóre enzymy. e. Lipidów.
d. Kwasy nukleinowe.
e. Lipidy.

Odpowiedzi: 1a, 2c, 3b, 4e, 5e, 6a, 7b, 8c, 9d, 10e.

R_01.indd 19 25.05.2020 18:59

 JUNQUEIRA

Podręcznik
Podręcznik histologii, z którego od niemal 50 lat korzystają

i atlas
kolejne pokolenia studentów – przejrzysty układ książki,

Histologia
zwięzłe opisy, piękne ilustracje i mikrofotografie

   

H istologia dawno już przestała być nauką

Podręcznik i atlas

JUNQUEIRA
statyczną, odpowiednikiem mikroanatomii,
 Samosprawdzające pytania
czyli opisem budowy ciała na poziomie wielokrotnego wyboru na
mikroskopowym. Postęp dokonujący się końcu każdego rozdziału.
w naukach biologiczno-medycznych pozwala
 Tabele podsumowujące,
bowiem na coraz precyzyjniejsze opisy zarówno
cech morfologicznych, jak i wzajemnych
porządkujące i streszczające Anthony L. Mescher
najważniejsze informacje.
relacji i mechanizmów oddziaływań pomiędzy
komórkami, tkankami i narządami. Nowoczesne  Liczne mikrofotografie
podręczniki histologii starają się uwzględniać tę elektronowe i świetlne.
wiedzę, aby dać studentom możliwie najlepszą  Przejrzysta organizacja

Histologia
podstawę do zrozumienia zachodzących podręcznika: omówienie
w organizmie procesów fizjologicznych, ale także technik histologicznych,
potencjalnych zmian patologicznych. Z wielu strukturalnej i funkcjonalnej
dostępnych na rynku opracowań, proponujemy organizacji biologii
państwu polskojęzyczne wydanie podręcznika, komórki człowieka, opis
który przetłumaczony na ponad 15 języków, podstawowych tkanek,
od blisko 50 lat stanowi na całym świecie znaczenie funkcjonalne
jedno z najczęściej zalecanych opracowań tkanek w poszczególnych
narządach ciała.
Redakcja wydania polskiego
wykorzystywanych w nauczaniu histologii.
Z Przedmowy do wydania polskiego
Zbigniew Kmieć
Ryszard Wiaderkiewicz

ISBN 978-83-66548-20-6

www.edraurban.pl Wydanie XV