Krzysztof Bobiński

HISTOLOGIA
BEZ SPÓJNIKÓW

Na podstawie „Histologii” Wojciecha Sawickiego i Jacka Malejczyka,

„Embriologii i wad wrodzonych” Keith'a L. Moore'a, T. V. N. Persuada i Marka
G. Torchia,
oraz „Embriologii lekarskiej” T. W. Sadlera
 Histologia ogólna

1
 TKANKA NABŁONKOWA

• Główną masę nabłonka (epithelium) stanowią komórki (około 60%

wszystkich komórek organizmu).
• Wyróżnia się nabłonki pokrywające (wyściełające) i gruczołowe,
nabłonki przepuszczające jony i wodę nazywa się przepuszczającymi
(nabłonek kanalików I rzędu nerki, nabłonek jelita).

KSZTAŁT KOMÓREK
• Ze względu na ścisłe upakowanie nabłonki przybierają w widoku górno-
dolnym kształt wielokątów, a w bocznym prostokątów lub kwadratów.
Wielokątność wynika z potrzeby komórek do posiadania jak największej
objętości przy jak najmniejszej powierzchni, dlatego większość komórek
ma kształt sześciokątów i 8 ścian w nabłonkach jednowarstwowych.
W nabłonkach wielowarstwowych są najczęściej czternastościanami
(tetrakaidekahedronami).

POCHODZENIE I FUNKCJE NABŁONKÓW

• Nabłonki mogą pochodzić ze wszystkich trzech listków zarodkowych.
Nabłonek pochodzenia mezodermalnego, wyściełający naczynia
krwionośne i limfatyczne nazywa się śródbłonkiem, a wyściełający
jamy ciała mezodermalnym. Nabłonek pochodzenia ektodermalnego
wyściełający jamy OUN nazywa się ependymą. Nowotwory wywodzące
się z nabłonka nazywa się nabłoniakami (epithelioma), z wyłączeniem
nowotworów śródbłonka (śródbłoniaki) i ependymy (wyściółczaki).

Funkcje nabłonków:
• Mechaniczna ochrona tkanek leżących pod nabłonkiem.
• Izolowanie różnych środowisk od siebie. Uszkodzenie takiej bariery np.:
podczas oparzenia prowadzi do ucieczki wody z tkanek. Szacuje się, że
przez uszkodzenia nabłonka wnika do tkanek 90% chorobotwórczych
drobnoustrojów, wliczając w to HIV, wirusy SARS itp.
• Wchłanianie (absorpcja) związków chemicznych i gazów.
• Wydzielanie (secretio) licznych związków chemicznych produkowanych
w komórkach nabłonka.

2
BŁONA PODSTAWNA
• Błona podstawna (membrana basalis) jest wyspecjalizowaną strukturą
zbudowaną z tkanki łącznej właściwej. Za jej pomocą nabłonek:
◦ Łączy się mechanicznie z podłożem, co jest szczególnie ważne dla
nabłonków, na które działają siły mechaniczne np.: naskórek.
◦ Transportuje substancje odżywcze i metabolity do i z naczyń
krwionośnych tkanki łącznej. Jest to sposób odżywiania nabłonka,
nie posiadającego własnych naczyń krwionośnych (wyjątkiem jest
nabłonek prążka naczyniowego narządu ślimaka).
◦ Zachowuje kształt komórek.
• W pełni wykształcona blaszka podstawna składa się z trzech warstw, jej
grubość na ogół nie przekracza 0,2 µm, a grubość blaszki gęstej –
0,1 µm.
Blaszka jasna W skład blaszki jasnej wchodzą wypustki podstawnej
(lamina lucida) powierzchni komórek nabłonkowych, oraz makrocząsteczki
glikoprotein – laminin, nidogen łączący lamininę z
kolagenem IV, białko BM40 i fibuliny, w blaszce znajdują
się także proteoglikany – perlekan i agryna.
Blaszka gęsta Zbudowana z kolagenu typu IV.
(lamina densa)
Warstwa Między cząsteczki kolagenu IV wnikają fibrylarne
włókienek i makrocząsteczki zbudowane z kolagenu typu VII, zwane
makrocząsteczek włókienkami kotwiczącymi, które przytwierdzają
kolagenowych mechanicznie błonę podstawną i nabłonek do podłoża.
(siateczkowa)
• Nabłonki szczelne mają w pełni wykształconą błonę podstawną,
natomiast w nabłonkach przepuszczalnych składa się ona z blaszki jasnej
i bardzo skąpej blaszki gęstej, często błona jest także nieciągła.

SPECJALISTYCZNE STRUKTURY POWIERZCHNI NABŁONKA

• Powierzchnię komórek nabłonka, a szczególnie wolną powierzchnię
pokrywa glikokaliks. Na powierzchni górnej znajdują się wypustki. Na
powierzchniach bocznych wytwarzają się specjalistyczne połączenia,
które spajają komórki między sobą i mogą służyć regulowaniu
przenikania jonów i cząsteczek między sąsiednimi komórkami. Na
powierzchni podstawnej komórki nabłonkowe mogą wytwarzać
wgłobienia oraz struktury spajające je z podłożem – hemidesmosomy.

3
Mikrokosmki (microvilli)
• Wypustki na wolnej powierzchni komórek wielu rodzajów nabłonków
pełniących funkcje wchłaniania (nabłonek jelita lub kanalików I rzędu
nerki). Ich długość w nabłonkach 0,5-1,0 µm, a szerokość około 0,1 µm,
liczba na jednej komórce dochodzi nawet do 3000. Znacznie zwiększają
one powierzchnię chłonną komórki.
• Pojedynczy mikrokosmek otacza błona komórkowa, rdzeń mikrokosmka
jest zbudowany z pęczka około 30 równoległych do jego osi filamentów
aktynowych. Koniec cytoplazmatyczny jest zanurzony w siateczce
granicznej, a przeciwny koniec w części bezpostaciowej
przypominającej prążek Z miofibryli. Makrocząsteczki miozyny I
i kalmoduliny tworzą kompleksy przylegające do błony bocznej
mikrokosmków i oddziałują z aktyną. Ślizganie się mikrofilamentów
utrzymuje mikrokosmki w pozycji wzwodowej.

Rzęski (cilia)

Rzęski ruchome
• Przesuwają treści (śluz, komórki), zazwyczaj mają długość 5-10 µm,
a szerokość około 0,2 µm, ich liczba na jednej komórce nabłonkowej
może dochodzić do 300. Ogólna powierzchnia urzęsionych nabłonków
u człowieka wynosi około 0,6 m2. Rzęski są otoczone błoną komórkową
i zawierają cytosol. Aparat ruchowy – aksonema jest położony w części
środkowej i jest zbudowany z 9 par częściowo połączonych ze sobą
mikrotubuli, każda z nich składa się z 13 lub 11 protofilamentów,
w środku znajdują się jeszcze 2 mikrotubule niepołączone ze sobą – daje
to układ 9 par + 2 mikrotubule. Obwodowe pary mikrotubul są
połączone neksyną, a sparowane tektyną. Wzdłuż par mikrotubuli
w odstępach 20 nm znajdują się ramiona zawierające dyneinę
(ma aktywność ATP-azy). Aksonema zagłębia się w cytoplazmie i łączy
się z kinetosomem (ciałko podstawowe), przechodzącym w korzonek
podstawny. W kinetosomie do par mikrotubul dołącza się jeszcze jedna
tworząc trójki. Kinetosom zarządza polimeryzacją tubiliny α i β, oraz
synchronizuje ruch rzęsek (według mechanizmu ślizgowego, 20/min).

Rzęski nieruchome
• Występują na komórkach odbierających wrażenia węchowe i smakowe.
Niektóre rodzaje rzęsek nieruchomych są nazywane stereocyliami
(nabłonek nasieniowodu) lub kinocyliami (powierzchnia komórek
zmysłowych przedsionka ucha). Rzęski nieruchome o schemacie budowy
9+0 prawdopodobnie są wyrazem zakończenia aktywności podziałowej
komórki (mają je pituicyty, komórki zwojowe mózgu, nerki trzustki,
serca, naskórka, tkanki łącznej właściwej, chrząstki i wątroby).
4
POŁĄCZENIA MIĘDZY KOMÓRKAMI NABŁONKOWYMI

Połączenia zamykające

Obwódka zamykająca (zonula occludens)

• Szczelne połączenie między sąsiednimi komórkami nabłonkowymi,
biegnące wzdłuż obwodu wierzchołkowej części komórek i na ogół są
nieprzepuszczalne dla jonów i cząsteczek.
• Występują w nabłonkach, których rola polega na wchłanianiu,
połączeniach szczelnych komórek pęcherza moczowego (zapobiegają
ucieczce wody do moczu), nabłonku jelita.
• Szczelność połączenia jest utrzymywana przez około 10 białek, należą
do nich: nektyna, białka JAM, okludyna i klaudyna, które przechodzą
przez błony komórek i łączą się w przestrzeni między przylegającymi do
siebie komórkami, spajając je mechanicznie. W cytoplazmie kończą się
swoimi cytoplazmatycznymi końcami z innymi białkami: ZO 1, 2, 3,
afadyną i aktyną F.
• Mimo szczelności między komórkami niektórych nabłonków istnieją
kanały zamykane i otwierane przez specjalne białka – między
komórkami nabłonka kanalików I rzędu i pętli nefronu znajduje się
paracelina, która selektywnie przepuszcza między komórkami nabłonka
Mg2+, Ca2+ i H2O.

Połączenia zwierające (iuncturae adherentes)

• Są to połączenia bardzo odporne na zrywanie, występują więc przede
wszystkim w nabłonkach poddawanym znacznym siłom mechanicznym
(naskórek, nabłonek pochwy i szyjki macicy). Połączenia zwierające
występują w trzech postaciach.
Obwódki Połączenia biegnące wzdłuż bocznej powierzchni, w części
zwierające wierzchołkowej komórek, w obrębie połączenia błony
(zonulae znajdują się w odległości około 50 nm od siebie. W błonach
adherentes) i przestrzeni między błonami znajduje się nektyna
i kadheryny które łączą błony komórkowe przylegających
komórek. Wzdłuż połączenia cytoplazma jest zagęszczona
wytwarzając płytki zbudowane z desmoplakiny, plakofiliny
i plakoglobiny. W płytkach od strony błony zakotwiczają
się nektyna i kadheryny a od strony cytoplazmy afadyna i
filamenty aktynowe (modulują kształt błony nabłonkowej).

5
Desmosomy Połączenia w których błony sąsiadujących komórek łączą
(plamki się na ograniczonych powierzchniach, odgrywając rolę
zwierające) nitów spajających komórki. W obrębie połączenia błony
komórkowe znajdują się w odległości 50 nm od siebie.
Desmosomy składają się z płytek, leżących w pobliżu błony
komórkowej obu łączonych komórek, są one kompleksami
białek – desmoplakiny, plakofiliny i plakoglobiny. Od
strony błony w płytkach zakotwiczają się kadheryny –
desmokoliny i desmogleiny, które przenikają przez błonę,
a w przestrzeni między komórkami łączą się z kadherynami
drugiej komórki. Od strony cytoplazmy, z płytkami łączą się
filamenty pośrednie typu I i II, keratynowe (tonofibryle).
Hemidesmosomy Znajdują się na podstawnych powierzchniach komórek
(półdesmosomy) nabłonkowych i łączą je z blaszką podstawną.
Hemidesmosom składa się z krążka zagęszczonej
cytoplazmy od którego odchodzą tonofilamenty ku wnętrzu
komórki. Krążek przylega do plamki błony komórkowej, od
której odchodzą włókienka kotwiczące – laminina 5 i
integryna α6β4.

Połączenia komunikujące
• Połączenia komunikujące jonowo-metaboliczne (neksus) są najczęstszym
typem połączeń między komórkami, mogą przez nie przenikać jony
nieorganiczne oraz związki drobnocząsteczkowe o masie cząsteczkowej
do 1500, rozpuszczalne w wodzie.
• Przepływ jonów powoduje powstanie różnic potencjałów między
komórkami dlatego są nazywane synapsami elektrycznymi. Neksus ma
najczęściej kształt pasm biegnących wzdłuż bocznych ścian komórek.
• W obrębie połączenia błony komórek znajdują się w odległości około
3 nm od siebie. W skład połączenia wchodzi sześć cząsteczek białka
transbłonowego – koneksyny jednej komórki (nazywanego koneksonem)
i 6 cząsteczek koneksyny drugiej komórki. Jej cząsteczki mogą skręcać
się spiralnie zamykając kanał połączenia (ma on długość około 20 nm, a
w środkowej części ma średnicę 1,5 nm).

POWIERZCHNIA PODSTAWNA
• Na powierzchni podstawanej wszystkich komórek nabłonkowych
znajdują się wypustki cytoplazmatyczne, które zagłębiają się w blaszce
jasnej błony podstawnej.

6
 • Komórki specjalizujące się w transporcie jonów mają specjalnie
ukształtowaną powierzchnię podstawną. Znajdują się tam wybrzuszenia
w których leżą mitochondria potrzebne do transportu aktywnego.

KLASYFIKACJA NABŁONKÓW
• Nabłonki kategoryzuje się na podstawie trzech kryteriów:
◦ kształtu komórek
◦ kształtu jąder
◦ liczby warstw komórek
Nabłonek Składa się z komórek, których jądra są grubsze niż
jednowarstwowy cytoplazma. Pełni funkcje filtracyjne, dializacyjne, biernego
płaski transportu gazów oraz transportu substancji za pomocą
transcytozy. Pokrywa kłębuszki nerkowe, wyścieła
naczynia krwionośne i jamy ciała, buduje pęcherzyki
płucne. Brak biegunowości ułożenia składników
cytoplazmy.
Nabłonek Składa się z komórek, których wysokość na przekroju jest
jednowarstwowy równa szerokości. Pełni funkcje wydzielnicze lub czynnie
sześcienny transportuje jony. Cytoplazma wykazuje biegunowość, pod
(kuboidalny) jadrem, w części podstawnej komórki znajdują się
mitochondria, a nad jądrem w części wierzchołkowej aparat
Golgiego, RE i pęcherzyki wydzielnicze, występuje w
częściach wydzielniczych wielu gruczołów. Komórki
transportujące mają na wolnej powierzchni mikrokosmki, a
na podstawnej wgłobienia.
Nabłonek Komórki nabłonka są wysokie i wyraźnie spolaryzowane.
jednowarstwowy Podłużne jądra leżą bliżej podstawy komórek, powyżej
walcowaty jąder na ogół znajduje się aparat Golgiego, SER oraz
(cylindryczny) pęcherzyki wydzielnicze i endocytarne, poniżej jądra
większość RER i mitochondriów. Pełni on funkcje
wchłaniania i wydzielania. Wyścieła przewód pokarmowy
od żołądka do odbytu.
Nabłonek Składa się z jednej warstwy komórek o różnych
wielorzędowy wysokościach, których jądra leża na różnych poziomach
(rzekomo nabłonka. Wszystkie komórki nabłonka mają kontakt z
wielowarstwowy) błoną podstawną. Niektóre nabłonki wielorzędowe mają na
wolnej powierzchni rzęski lub stereocylia, np. nabłonek
dróg oddechowych czy przewód najądrza.

7
Nabłonek Nazwa pochodzi od powierzchniowej warstwy komórek
wielowarstwowy walcowatych, wyścieła dużego kalibru przewody
walcowaty wyprowadzające gruczołów ślinowych, nabłonek
wielowarstwowy walcowaty spojówki zawiera także
komórki kubkowe.
Nabłonek Składa się z 6-20 warstw komórek, pokrywa całą
wielowarstwowy powierzchnię ciała, wyścieła jamę ustną, przełyk i odbyt
płaski izolując od środowiska zewnętrznego. Liczba warstw
komórek zależy od sił mechanicznych działających na
nabłonek. Głębsze warstwy nabłonka wielowarstwowego
płaskiego składają się z komórek sześciennych, a warstwa
podstawna z komórek walcowatych. Powierzchowne
warstwy mogą być zrogowaciałe (komórki wypełnione
cytokeratyną) taki nabłonek nazywa się wielowarstwowym
płaskim rogowaciejącym. Wśród komórek walcowatych
warstwy podstawnej są komórki macierzyste, mające u
człowieka zdolność do dzielenia się przez całe życie.
Nabłonek U człowieka składa się z 2-6 warstw komórek,
wielowarstwowy powierzchowne komórki są duże dlatego są nazwane
sześcienny komórkami baldaszkowatymi. Błona komórkowa ich
wolnych powierzchni składa się głównie z cerebrozydów i
ma charakterystyczne wgłobienia. Wskutek tego komórki
baldaszkowate nie przepuszczają wody tkankowej do
hipertonicznego moczu, a nabłonek może się rozpłaszczać.

NABŁONEK GRUCZOŁOWY
• Gruczoły (glandulae) są strukturami wydzielniczymi składającymi się
z komórek receptorowo-wydzielniczych.
• Gruczoły występują w dwóch postaciach:
◦ zgrupowania komórek – gruczoły zwarte (ślinianki, tarczyca,
gruczoły łojowe itp.)
◦ pojedyncze komórki – gruczoły rozproszone (komórki
endokrynowe przewodu pokarmowego, komórki układu APUD)
• Gruczoły powstają poprzez wrastanie nabłonka pokrywającego w głąb
tkanki łącznej, tworząc wysepki połączone z nim odnogą. W dalszym
rozwoju z wysepek tworzą się części wydzielnicze, a z odnogi przewód.
• Gruczoły mające przewody wyprowadzające noszą nazwę
zewnątrzwydzielniczych – egzokrynowych (glandulae exocrinae), w
wypadku gdy podczas rozwoju odnoga nabłonkowa zanika wydzielanie
następuje do istoty międzykomórkowej – gruczoły
wewnątrzwydzielnicze – endokrynowe (glandulae endocrinae).

8
Gruczoły zewnątrzwydzielnicze
• Mogą mieć kształt cewek (gruczoły cewkowe) lub pęcherzyków
(pęcherzykowe). Komórki nabłonkowe cewek i pęcherzyków są
spolaryzowane pod względem ułożenia składników cytoplazmy. Do
podstawnej powierzchni komórek dochodzą włókna nerwowe, które
wytwarzają z nimi synapsy.
• Przewody wyprowadzające większego kalibru mają oprócz nabłonka
grubą warstwę tkanki łącznej, często też błonę mięśniową.
• Na powierzchni komórek pęcherzyków i cewek gruczołów
egzokrynowych leżą zazwyczaj komórki mioepitelialne – kurczliwe,
podobne do komórek nabłonkowych. Mają one w cytoplazmie liczne
filamenty aktynowe i miozynowe, dlatego mogą się kurczyć i wyciskać
wydzielinę do przewodów odprowadzających.

Gruczoły wewnątrzwydzielnicze
• Komórki mogą występować w trzech postaciach:
◦ Spolaryzowane, otaczające jamkę, tworzące pęcherzyk (tarczyca).
◦ Komórki o biegunowej budowie cytoplazmy, układające się w
sznury lub grupy (gruczoł przytarczyczny).
◦ Komórki nie mające budowy biegunowej, układające się w grupy
(przysadka mózgowa).

Sposoby wydzielania
Ekrynowe Występuje w gruczołach endokrynowych oraz niektórych
(merokrynowe) egzokrynowych (ślinowe, potowe). Odbywa się ono przez
fuzję pęcherzyków wydzielniczych z błoną komórkową.
Proces wydzielania nie zmienia budowy komórki widzianej
przez mikroskop świetlny.
Apokrynowe Sposób wydzielania nielicznych gruczołów egzokrynowych
(mlekowy, potowy wonny) odbywa się poprzez fuzję dużych
pęcherzyków z błoną komórkową i uwolnienie zawartości,
wraz z ubytkiem szczytowej części komórki.
Holokrynowe Sposób wydzielania w gruczole łojowym, polega on na
przemianie całej komórki w wydzielinę i jej wydaleniu.
Ciągłość procesu jest zachowana przez proliferację
obwodowych, prekursorowych komórek gruczołu.
Przesącz z krwi Towarzyszy wydzielaniu mero- i apokrynowemu –
przesączanie płynu z naczyń krwionośnych do światła
gruczołu. Miesza się on z wydzieliną komórek gruczołowych,
w ten sposób powstaje ślina, mleko i pot.

9
Ze względu na drogę rozchodzenia wydzieliny rozróżnia się wydzielanie
• Zewnętrzne – egzokrynowe, wydzielina przechodzi do przewodów
odprowadzających gruczołów i przez nie wydostaje się na zewnątrz ciała
(pot), lub do światła różnych narządów (gruczoły Brunnera).
• Wewnątrzne – endokrynowe
◦ Dokrewne (hemokrynowe) – wydzielina dostaje się do płynu
tkankowego, a stamtąd do krwi, a następnie całego organizmu.
◦ Parakrynowe – wydzielina dostaje się do płynu tkankowego i z nim
do pobliskich komórek.
◦ Autokrynowe – wydzielina opuszcza komórkę wydzielniczą i
oddziałuje na tę samą komórkę.

REPARACJA NABŁONKÓW
• Przez uszkodzenia nabłonka do organizmu dostaje się 90% patogenów.
• Naprawa uszkodzonego nabłonka odbywa się dzięki obecności białka
erbB2, przekazującego sygnał do komórki, oraz liganda hereguliny
(rodzaj naskórkowego czynnika wzrostu). Receptory erbB2 znajdują się
tylko na bocznej i podstawnej powierzchni komórek, a heregulina jest
wydzielana na powierzchni wolnej – w warunkach nieuszkodzonego
nabłonka nie ma się ona ma jak dostać się do receptorów. Gdy zostanie
związana następuje przekazanie sygnału do cytoplazmatycznej części
erbB2 mającej aktywność kinazy tyrozynowej, poprzez następującą
fosforylacje białek komórki zostają pobudzone do podziału.

Odnowa nabłonków
• Odnowa nabłonków następuje niezależnie od uszkodzeń i biorą w niej
udział komórki macierzyste.
• Średni czas życia komórek nabłonkowych wynosi od ok. 3 dni w
nabłonku jelita do 15-30 dni w naskórku i powyżej 50 dni w komórkach
trzustki.
• Liczba komórek każdego nabłonka jest stała.

Produkcja cytokin i antybiotyków peptydowych

• Wśród cytokin wydzielanych przez nabłonki są interleukiny, TNF i TGF.
Mogą one oddziaływać auto- i parakrynowo.
• Wiele nabłonków (przewodu pokarmowego, oddechowego, moczowo-
płciowego, skóry i inne) wydziela peptydowe antybiotyki np.: defensyny
(w ich produkcji i aktywacji odgrywają rolę enzymy hydrolityczne np.:
matrylizyna jelita lub pepsyna żołądka). Wbudowują się one w błonę
drobnoustrojów zmieniają gradient jonowy. Defensyny poza zabijaniem
drobnoustrojów przyciągają także granulocyty i nieaktywne komórki
dendrytyczne.

10
 TKANKA ŁĄCZNA

Funkcje
• Stanowi zrąb (stroma) i ochronę mechaniczną dla tkanek i narządów.
• Transportuje substancje metaboliczne i produkty metabolizmu.
• Broni organizm przed obcymi związkami chemicznymi (wirusy i
bakterie do komórki).

Budowa
• Komórki
• Istota międzykomórkowa (ECM)
◦ istota podstawowa
◦ włókna
• Znajdują się w niej naczynia krwionośne, a w istocie miedzykomórkowej
krąży płyn tkankowy, a wraz z nim substancje odżywcze i metabolity.
Istota międzykomórkowa działa też jak filtr. Niektóre komórki tkanki
łącznej specjalizują się w pożeraniu ciał obcych inne w wydzielaniu
immunoglobulin.
• Tkanka łączna właściwa powstaje z mezenchymy (zarodkowa i płodowa
postać tkanki łącznej), wywodzącej się z mezodermy. Istota
międzykomórkowa jest bezpostaciowym żelem, przez co niekiedy
mezenchyma nosi nazwę tkanki łącznej galaretowatej (występuje w
sznurze pępowinowym, a po urodzeniu w miazdze zęba).

ISTOTA PODSTAWOWA
• Rodzaj żelu wiążącego znaczne ilości wody, podtrzymującego komórki i
włókna.

Glikozaminoglikany (GAG)
• Wiążą się z białkami tworząc proteoglikany (zawierają duży fragment
węglowodanowy i białko), w istocie podstwowej znajdują się także
glikoproteiny (mały fragment węglowodanowy i białko).
• Długie nierozgałęzione łańcuchy składające się z disacharydów.
Disacharydy składają się z kwasu glukronowego lub iduronowego oraz
acetyloglukozaminy lub acetylogalaktozaminy.

11
 • Odróżnia się siedem rodzajów glikozaminoglikanów nazywanych kiedyś
mukopolisacharydami:
◦ kwas hialuronowy (polimer kwasu glukoronowego
i acetyloglukozaminy, występujący w postaci długich na 2,5 µm
łańcuchów)
◦ siarczany chondroityny A i B
◦ siarczany dermatanu
◦ siarczany heparanu
◦ siarczany keratanu
◦ heparyna
• Wszystkie 2-glikozaminoglikany poza kwasem hialuronowym wiążą się
z SO4 tworząc monomery proteoglikanów.

Agregaty proteoglikanów
• Powstają z powiązania się monomerów proteogilkanów z kwasem
hialuronowym, wypełniają one przestrzenie istoty międzykomórkowej.
Mają konsystencję żelu ponieważ wiążą duże ilości wody, co pozwala na
przemieszczanie dużych ilości hydrofilnych cząstek, oraz stwarza
podłoże dla ruchu komórek (np. kwas hialuronowy będący podłożem dla
ruchów fibroblastów w procesie gojenia).
Proteogilkany
Agrekan Chrząstka
Betaglikan Powierzchnia komórek i istota międzykomórkowa
Dekoryna Powszechnie występuje w tkance łącznej
Perlekan, agryna Blaszka podstawna
Serglicyna Pęcherzyki wydzielnicze leukocytów
Syndekan Transbłonowy składnik komórek łączących
makrocząsteczki istoty międzykomórkowej z filamentami
aktynowymi

Glikoproteiny
• Kompleksy niedużych cząstek oligosacharydów i dużych cząsteczek
białek:
◦ Fibronektyna – ma formę fibrylarną
◦ Laminina – cząsteczki mają kształt krzyży
◦ Osteopontyna

12
 • Odgrywają one ważną rolę w przyleganiu komórek do podłoża w wyniku
wiązania się z integrynami i selektynami błony komórkowej, oraz
w kierunkowaniu ruchu komórek w wyniku tymczasowego wiązania np.:
CD44 z osteopontyną.

Krążenie płynu tkankowego

• Płyn tkankowy jest przesączem z naczyń krwionośnych
przedwłosowatych. Większość wody płynu tkankowego jest związana z
proteogilkanami istoty podstawowej.

WŁÓKNA TKANKI ŁĄCZNEJ

Kolagen i włókna kolagenowe

• Włókna kolagenowe zwane inaczej włóknami klejodajnymi są
zbudowane z kolagenu, jest on najczęściej występującym białkiem w
organizmie człowieka.
• Makrocząsteczka kolagenu (nazywana tropokolagenem) zbudowana jest
z trzech spiralnie zwiniętych łańcuchów polipeptydowych tworzących
helisę α, ma ona szerokość 1,5 nm i długość 280 nm, a jej łańcuch
polipeptydowy składa się z 1000 aminokwasów.
• Głównymi aminokwasami kolagenu są glicyna (ok. 35%) i prolina
(ok. 12%). A najbardziej charakterystycznymi aminokwasami kolagenu
są hydroksyprolina i hydroksylizyna, powstające poprzez
hydroksylację proliny i lizyny w RE.
• Zidentyfikowano około 25 łańcuchów kolagenu α, różniących się
między sobą składem aminokwasowym i charakterem glikozylacji.
• W tkankach najczęściej występuje kolagen typu I, II, III, IV, V, VI, VII,
XI, XII (1-7, 11, 12).
◦ I, II, III, V, VII, XI wytwarza fibrylarne makrocząsteczki i włókienka
grubości od 10 do 300 nm i długości kilku milimetrów.
◦ IV wytwarza struktury wielokątne, homogenne w obrazie
mikroskopowym.
◦ Kompleksy kolagenu XI i XII oraz kolagen FACIT wiążą się z
różnymi włóknami kolagenowymi wiążąc je między sobą.
• Włókienka kolagenowe oglądane przez mikroskop elektronowy mają
charakterystyczne prążki co 64 nm, z kolei włókienka kolagenowe
spajane razem przez proteogilkany i kolagen FACIT układają się w
pęczki tworząc włókna kolagenowe o średnicy kilku mikrometrów.
• Grubsze włókna zbudowane z kolagenu typu I noszą tradycyjnie nazwę
włókien kolagenowych, a cieńsze zbudowane z kolagenu typu III –
włókien sieteczkowatych.

13
 • Kolagen typu I stanowi 90% wszystkich kolagenów. Włókna kolagenowe
występują najczęściej w wiązkach o grubości 50-100 μm.
• Kolagen jest rozkładany przez kolagenazę – występującą w soku
trzustkowym, lizosomach fibroblastów, histiocytów, osteoblastów.
• Kolagen jest na ogół kwasochłonny co powoduje że istota
międzykomórkowa zawierająca dużo włókien jest eozynofilna.
• Odnowa kolagenu jest bardzo wolna, szybsza w tkance łącznej luźnej niż
w ścięgnach. Odnowa rozpoczyna się od strawienia kolagenu, w tym
miejscu fibroblasty wydzielają nowy kolagen.

Włókna siateczkowate (retikulinowe, argentofilne)

• W ich skład wchodzi kolagen typu III, a włókienka mają grubość około
50 nm i tworzą wiązki o grubości 0.5-2,0 μm, także mają prążki co 64
nm. Barwią się solami srebra. Występują obficie w narządach
wewnętrznych gdzie wchodzą w skład zrębu.

Wytwarzanie włókien kolagenowych

• Łańcuchy kolagenu są syntezowane w RER fibroblatstów,
chondroblastów, komórek Ito wątroby (w stanach chorobowych),
komórek mięśni gładkich, komórek nabłonka nerki i odontoblastów.
Kolagen typu IV jest syntezowany przez komórki nabłonków.
1. Prekolagen – są to pojedyncze łańcuchy zawierające peptyd sygnałowy,
który jest wkrótce odcinany.
2. Hydroksylacja proliny i lizyny z udziałem hydroksylaz (niezbędna do
tego jest obecność w RE O2, Fe2+ i witaminy C (grupa prostetyczna
hydroksylazy).
3. Glikozylacja reszt hydroksylizny przez przyłączenie gliko-
i galaktozaminy, stopień glikozylacji zależy od rodzaju włókien, we
włóknach siateczkowatych jest 6-12 razy większy niż we włóknach
kolagenowych.
4. Synteza prokolagenu – ostatni wewnątrzkomórkowy etap syntezy
kolagenu. Posiadającego na swych końcach fragmenty niespiralnych
aminokwasów. Łańcuchy peptydowe prokolagenu układają się w
potrójne helisy.
5. Cząsteczki prokolagenu są transportowane w pęcherzykach do aparatu
Golgiego, gdzie następuje segregacja.
6. Poza komórką peptydaza prokolagenu odcina końcowe, niespiralne
fragmenty wytwarzając cząsteczki tropokolagenu o długości 300nm.
7. Agregacja cząsteczek tropokolagenu i powstawanie włókienek
kolagenowych. Włókienka tropokolagenu układają się w szeregi, jedna
za drugą w odstępach 64 nm, przy czym końce sąsiednich cząsteczek są
wobec siebie przesunięte dając obraz prążków.

14
 8. Wytwarzanie wiązań krzyżowych między sąsiednimi włókienkami
(kowalencyjne i niekowalencyjne wiązania lizyna-lizyna i
hydroksylizyna-hydroksylizyna) przez oksydazę lizynową.

Włókna sprężyste
• Mają średnicę 0,2-1,0 μm i występują w postaci sieci, szczególnie obficie
w narządach wymagających sprężystości (ściany tętnic, płuca,
małżowina uszna), są bardzo podatne na rozciąganie (mogą zwiększyć
swoją długość nawet o 50 %).
• Wybarwiają się swoiście rezorcyną lub orceiną.
• Są zbudowane z glikoproteiny elastyny która wypełnia włókno oraz
włókienek o szerokości 10 nm które są zatopione w elastynie i leżą
głównie na jej obwodzie. Elastyna należy do białek zwanych
skleroproteinami które są rozciągliwe i sprężyste. Jej cząsteczki łączą
się przez poliaminokwas desmozynę, a duża ilość połączeń wytwarza ich
skręty co pozwala na wydłużenie włókna.
• Włókna o szerokości 10 nm są zbudowane z kilku białek – fibryliny 1
(pełni funkcje mechaniczne) i 2 (stabilizuje strukturę włókien), oraz
glikoproteiny towarzyszącej (MAGP) i innych. Pojawiają się w
rozwoju wcześniej i pełnią funkcję sztancy wokół której układa się
elastyna.
• Białka elastyny są syntezowane w RER fibroblastów, chondroblastów i
miocytów gładkich. Niekiedy komórki wytwarzające elastynę nazywane
są elastocytami.
• Głównymi aminokwasami elastyny są glicyna, prolina i lizyna. Elastyna
ma niewiele hydroksyproliny i nie ma hydroksylizyny.

Wytwarzanie włókien sprężystych

1. Syteza tropoelastyny o masie 75 tys.
2. Hydroksylacja niektórych reszt prolinowych.
3. Wydzielanie na zewnątrz komórki po uprzedniej segregacji w aparacie
Golgiego.
4. Powstawanie między cząsteczkami elastyny wiązań krzyżowych w
istocie międzykomórkowej, co prowadzi do powstania elastyny.
Wiązania powstają między 4 sąsiednimi cząsteczkami lizyny, które
wytwarzają poliaminokwasy – desmozynę i izosdesmozynę.

Blaszki sprężyste (laminae elasticae)

• Występują w niektórych narządach np.: w ścianie tętnic typu sprężystego.
Są utworzone przez ściśle do siebie przylegające włókna sprężyste. Mają
liczne otwory – są fensterowane.

15
Włókna oksytalanowe
• Są odmianą włókien sprężystych i są szczególnie odporne na hydrolizę
kwasami. Znajdują się min. w ścięgnach, miazdze zębów. Zbudowane z
włókienek o szerokości 10 nm. Praktycznie brak w nich elastyny.

Włókna elauninowe
• Występują szczególnie obficie w błonie podstawnej nabłonka gruczołów
potowych, gdzie są jedynymi włóknami tkanki łącznej. Zbudowane z
włókienek o szerokości 10 nm i niewielkich ilości elastyny.

Trawienie istoty międzykomórkowej tkanki łącznej

• Wiele komórek wytwarza metaloproteinazy – odgrywają one ważną
rolę w czasie rozwoju człowieka, gojenia ran, angiogenezie, inwazji
komórek nowotworowych oraz innych procesach ułatwiając poruszanie
się w istocie międzykomórkowej.
Stromelizyny Rozkładają kolagen typu IV i elastynę
Kolagenazy 1,2,3 Rozkładają kolagen typu I-III i V
Gelatynazy A i B Rozkładają kolagen typu I
• Są częstym celem interwencji lekarskich np.: w celu hamowania inwazji
i przerzutów nowotworów używa się ich inhibitorów – TIMP.

KOMÓRKI TKANKI ŁĄCZNEJ WŁAŚCIWEJ

Fibroblasty
• Najliczniejsze komórki tkanki łącznej właściwej, mają kształt
wrzecionowaty, z kilkoma wypustkami, jedno okrągłe lub owalne jądro z
wyraźnym jąderkiem. Cytoplazma jest zasadochłonna – obfity RER.
• Wytwarzają: proteogilkany, glikoproteiny, kolagen, białka włókienek
sprężystych i enzymy – kolagenazę i stromelizynę.
• Mają zdolność ruchu, przesuwają się do miejsca uszkodzenia tkanek,
gdzie tworzą blizny.
• Starsze postacie fibroblastów nazywane są fibrocytami. Mają one
podłużne jądra o zbitej chromatynie, kwasochłonną cytoplazmę i są
mniej sprawne metabolicznie.
• Częstość podziałów mitotycznych zwiększa się pod wpływem czynnika
wzrostu fibroblastów – FGF, jego stężenie zwiększa się podczas
gojenia tkanki łącznej.

16
Miofibroblasty
• Komórki podobne do fibroblastów, jednak zawierają kompleksy aktyna-
miozyna – stąd ich zdolność do kurczenia się. Występują w tkance
łącznej wielu narządów, ale szczególnie dużo jest ich w kosmkach
jelitowych. Leżą między ścianą naczyń włosowatych, a wiązkami
włókienek kolagenowych – ich skurcz powoduje rozszerzenie naczyń.

Melanofory
• Odmiana fibroblastów, zawierają w cytoplazmie ziarenka melaniny, jest
ona wytwarzana przez melanocyty, które je wydzielają, a do fibroblastów
dostają się przez endocytozę. Melanofory są szczególnie liczne w
tęczówce, ciele rzęskowym, naczyniówce oka oraz w skórze części
płciowych zewnętrznych i brodawce sutka.

Histiocyty
• Makrofagi tkanki łącznej właściwej, powstają w szpiku kostnym z
monoblastów, a następnie przechodzą do krwi jako monocyty, które po
kilku dniach krążenia we krwi przedostają się przez ściany małych żył do
tkanki łącznej właściwej, gdzie dojrzewają. Tam przebywają przez kilka
miesięcy, występują we wszystkich narządach organizmu.
• Są owalnego kształtu, mają około 30 μm, ich jądra są owalne lub w
kształcie nerki, a cytoplazma zawiera liczne lizosomy oraz fagosomy.
• Funkcje:
◦ Fagocytoza oraz trawienie, endosomy późne i lizosomy zawierają
liczne hydrolazy.
◦ Wytwarzanie cytokin – interleukin biorących udział w zapaleniu i
reakcjach immunologicznych (TNFα, IL-1), defensyn –
peptydowych antybiotyków.
◦ Prezentują antygeny – po spotkaniu fagocytują, nadtrawiają za
pomocą proteasomów, po czym powstałe peptydy-antygeny łączą z
MHC I eksponują na swojej powierzchni dla limfocytów B lub T.
◦ Posiadają na swojej powierzchni repeptory TLR, które wiążą
cząsteczki wielu patogenów – PAMP, co jest sygnałem do produkcji
defensyn, transporterów ABC i cytokin.
◦ Cząstki ciał obcych powodują gromadzenie się histiocytów, ich fuzję
i wytwarzanie wielojądrowych olbrzymich komórek ciał obcych.

Fagocytoza
• Odmiana endocytozy, w czasie której pożerane są bakterie i duże
makrocząsteczki.
• Niekiedy materiał sfagocytowany (bakterie gruźlicy i trądu) nie jest
trawiony.

17
 • Istnieją dwa rodzaje fagocytozy:
◦ Nieswoista – zachodzi bez udziału przeciwciał, rozpoczyna się od
związania sacharydów powierzchni histiocytów i bakterii, lub
związania sacharydów z białkami powierzchniowymi.
◦ Immunofagocytoza – podlegają jej cząstki posiadające
immunoglobuilny, wiążą się one z receptorami na powierzchni
histiocytów, co początkuje fagocytozę.
1. Przyciąganie makrofagów/leukocytów (chemotaksja) przez patogeny lub
chemokiny, produkty układu dopełniacza lub leukotrieny.
2. Adhezja (przyleganie) pożeranej cząsteczki do fagocytu.
3. Wytwarzanie pseudopodiów fagocytu i wchłanianie pożeranej cząstki.
4. Wytwarzanie w cytoplazmie fagocytu pęcherzyków zawierających
sfagocytowany materiał – fagosomów.
5. Wytwarzanie fagolizosomów przez fuzję fagosomów i lizosomów.
6. Strawienie pochłoniętego materiału.

Komórki tuczne (mastocyty)

• Komórki osiadłe, najczęściej mają kształt owalny, a ich cytoplazma jest
wypełniona zasadochłonnymi ziarnami (w jednym mastocycie może być
ich około 1000), jądra są okrągłe, segmentowane i leżą zazwyczaj w
środku komórki, powstają z komórek prekursorowych szpiku kostnego.
• Wyróżnia się dwa rodzaje komórek tucznych:
◦ Komórki tuczne tkankowe – występują w tkance łącznej
właściwej, szczególnie wzdłuż naczyń krwionośnych i w płynie jam
ciała.
◦ Komórki tuczne błony śluzowej i płuc – występują w tkance
łącznej błony śluzowej przewodu pokarmowego, są one nieco
mniejsze i zawierają mniej ziaren niż komórki tuczne tkankowe.
• W ich błonie znajdują się receptory TLR i receptory dla układu
dopełniacza, oraz wiele innych.
• Związanie niektórych receptorów z ligandami uaktywnia komórki
tuczne prowadząc do egzocytozy i natychmiastowe uwolnienie poza
komórki niektórych substancji czynnych, inne substancje są uwalnianie
są po 0,5 do 1,0 h – po uaktywnieniu ich genów oraz przeprowadzeniu
transkrypcji i translacji.

Substancje czynne komórek tucznych

• Ziarna komórek tucznych zawierają histaminę, heparynę, oraz
kilkadziesiąt czynników pośredniczących w powstawaniu zapalenia,
wiele metabolitów kwasu arachidonowego (prostaglandyna i
leukotrieny), wiele cytokin, oraz enzymy proteolityczne – tryptazę i
chymazę.

18
 • Komórki tuczne płuc i błony śluzowej zawierają tylko tryptazę, a
pozostała większość oba enzymy.
• Histamina powstaje poprzez dekarboksylację tlenową histydyny, dlatego
komórki tuczne zalicza się do układu komórkowego APUD. Powoduje
ona rozszerzenie małych żył oraz zwiększenie przepuszczalności naczyń
krwionośnych (zaczerwienienie), oraz wypływ płynu do istoty
międzykomórkowej (obrzęk).
• Heparyna – glikozaminoglikan tworzący kompleks z białkiem mającym
wiele grup SO4, dlatego komórki tuczne wykazują metachromazję. Jest
to związek podobny do siarczanu heparanu, silny czynnik
przeciwkrzepliwy, ponieważ aktywuje antytrombinę III, aktywuje także
lipazę lipoproteinową.
• Inne biologicznie czynne związki wydzielane przez mastocyty:
◦ kilkadziesiąt cytokin
◦ ATP (oddziałuje parakrynowo na neutrofile, komórki śródbłonka i
nabłonków, makrofagi i płytki krwi)
◦ enzymy proteolityczne – chymazę i tryptazę
◦ czynnik chemotaktyczny eozynofilów A (ECF-A)
• Wytwarzana przez aktywne komórki tuczne cytokina TNFα odgrywa
ważną rolę w aktywowaniu wielu rodzajów komórek rozpoczynając
proces zapalny. Jest m.in. silnym czynnikiem preaktywującym
granulocyty obojętnochłonne.
• Kilka rodzajów cytokin przyciągających do miejsca zapalenia inne
komóki np.: ECF-A (przyciąga eozynofile), z błon aktywnych komórek
tucznych uwalniane są leukotrieny (LT), prostaglandyna, PGD2, oraz
wiele cytokin – interleukin.
• Proteazy komórek tucznych odcinają od białek surowicy min. peptydy
zwane kininami które wywołują charakterystyczne objawy zapalenia.

Uwalnianie ziaren (degranulacja)

• Mechanizm immunologiczny – w uwalnianiu ziaren biorą udział
receptory dla IgE wysokiego powinowactwa, Fcε RI, znajdujące się na
powierzchni komórek tucznych i bazofilii. Pod wpływem pierwszego
zetknięcia się z antygenem (alergenem), jest on prezentowany przez
komórki prezentujące limfocytom Th1 lub Th2. Wydzielają one
interleukiny IL-4 i IL-13, pobudzające namnażanie limfocytów B i
aktywację komórek tucznych, bazofili, eozynofili i makrofagów.
Komórki plazmatyczne powstające z limfocytów B produkują IgE,
przeciwko temu antygenowi, a on wiąże się z receptorami na
powierzchni komórek tucznych – następuje faza uczulenia się na
alergen.

19
 • Jeśli organizm zetknie się z nim ponownie z alergenem wiąże się z
kompleksami receptor-IgE na powierzchni komórek tucznych i bazofili,
powodując otwarcie kanałów Ca2+. Zaczyna się faza efektorowa reakcji
na alergen. Zwiększone stężenie Ca2+ powoduje fuzję ziaren komórek
tucznych i bazofili z zewnętrzną błoną komórkową. W wyniku tej fuzji w
ciągu 5-3 minut uwalniana jest prostaglandyna D2 i leukotrien C4, a w
ciągu następnych kilku godzin cytokiny TNFα, oraz interleukiny Il-4,
Il-5, Il-6 i IL-13, prowadzące później do przewlekłej reakcji alergicznej.
• Mechanizm nieimmunologiczny – niezwiązany z IgE, biorą w nim
udział receptory C5a.
• Degranulacja komórek czyni je trudnymi do odróżnienia od innych
komórek tkanki łącznej właściwej, jest także sygnałem do ich podziałów
mitotycznych i odtworzenia ziaren.
• Komórki tuczne zlicza się do komórek rozprowadzających swoje
produkty parakrynowo.

Komórki plazmatyczne (plazmocyty)

• Mają najczęściej kształt owalny i średnicę 10-20 μm, występują
szczególnie obficie w tkance łącznej właściwej w pobliżu miejsc
narażonych na kontakt z antygenami. Powstają z limfocytów B jako
wynik ich różnicowania. Ich jądra są okrągłe, z charakterystycznym
szprychowatym układem chromatyny, cytoplazma jest silnie
zasadochłonna – obfite RER, w pobliżu jądra znajduje się silnie
rozbudowany aparat Golgiego.
• Ich główną funkcją jest synteza glikoprotein – immunoglobulin, które
w większości znajdują się w surowicy krwi.

Komórki napływowe
• Stały składnik tkanki łącznej właściwej, należą do nich leukocyty.
• Limfocyty T i B żyją od kilku miesięcy do kilkunastu lat.
• Powstają w szpiku kostnym.

Odnowa tkanki łącznej

• Komórki tuczne, plazmatyczne, histiocyty i leukocyty napływowe są
pochodzenia szpikowego. Na ogół komórki tkanki łącznej powstają z
macierzystych komórek mezenchymalnych, które wędrują ze szpiku
kostnego. Komórkami tkanki łącznej właściwej, które się odnawiają in
situ są fibroblasty. Niekiedy znajduje się histiocyty i komórki tuczne
dzielące się w tkance łącznej.

20
RODZAJE TKANKI ŁĄCZNEJ WŁAŚCIWEJ

Tkanka łączna właściwa embrionalna, mezenchyma

• Tkanka łączna właściwa o luźnym utkaniu i obfitej istocie
międzykomórkowej, jej komórki mają wyraźną cytoplazmę, oraz duże
jądra zawierające kilka jąderek, przypominają one fibroblasty i mają
znaczną potencję rozwojową.

Tkanka łączna właściwa luźna

• Zawiera istotę podstawową, oraz komórki i włókna tkanki łącznej
ułożone w pewnych odległościach od siebie.
• Wypełnia wolne przestrzenie między komórkami miąższowymi różnych
narządów, występuje w warstwie brodawkowej tkanki łącznej właściwej,
tkance podskórnej, tworząc blaszki właściwe błon śluzowych, oraz
stanowi główny składnik błon surowiczych wyściełających jamy ciała,
ustala położenie wielu narządów rurowatych.

Tkanka łączna właściwa zbita

• Znaczną część stanowią ściśle upakowane włókna, pozostała część to
niewielka ilość istoty podstawnej i komórek. Przykładem występowania
tej tkanki jest warstwa siateczkowata skóry właściwej, torebki narządów
wewnętrznych, ścięgna i więzadła.

Tkanka łączna właściwa zbita o utkaniu regularnym

• Jej przykładem jest ścięgno, składa się z równoległych do siebie
pęczków włókien zbudowanych z kolagenu typu I, i skąpej istoty
podstawowej. Między pęczkami włókien leżą nieliczne fibrocyty
układające się w szeregi Ranviera. Poszczególne pęczki włókien
kolagenowych otoczone są luźniejszą tkanką łączną. Niektóre ścięgna w
miejscach narażonych na tarcie otoczone są pochewką ścięgnistą. Jest
ona zbudowana z dwóch warstw, oddzielonych wolną przestrzenią
wypełnioną rodzajem płynu maziowego.

Więzadło, rozcięgno i powięź

• Mają budowę podobną do ścięgna jednak są cienkie i szerokie, tworzą
rodzaj błony, pęczki włókien kolagenowych układają się w warstwy.
Niektóre więzadła (np.: macicy) zawierają znaczną ilość miocytów
gładkich

Tkanka łączna właściwa o utkaniu nieregularnym

• Przykładem jest warstwa siateczkowata skóry właściwej, torebka
narządów wewnętrznych, otoczki nerwów itp.

21
CYTOFIZJOLOGIA TKANKI ŁĄCZNEJ WŁAŚCIWEJ
• Na ogół naczynia są otoczone tkanką łączną, do której są transportowane
z krwi substancje odżywcze i z której przechodzą do krwi metabolity.
• Reparacja zachodzi w kilku etapach, wskutek proliferacji i
nagromadzania fibroblastów i miofibroblastów powstaje ziarnina
(zgrupowanie komórek tkanki łącznej i krwi) następnie wskutek
gromadzenia się włókien kolagenowych typu III powstaje blizna.
1. Wytwarzanie skrzepliny
2. Napływ leukocytów pod wpływem chemokin
3. Angiogeneza i proliferacja komórek
4. Rekonstrukcja tkanek

ZAPALENIE
• Forma odporności nieswoistej.
• Na powierzchni i w cytoplazmie komórek tucznych, dendrytycznych,
nabłonkowych, makrofagów i neutrofilów znajduje się wiele czujników
– receptorów PRR, rozpoznają one budowę cząsteczek patogenów
PAMP, potrafią je odróżnić od organizmu gospodarza (w wypadku
upośledzenia i wiązania białek gospodarza może dojść do chorób
autoimmunologicznych i zapalenia).
• Najlepiej poznanymi PRR są TLR (transbłonowe), NLR i RLH (pływają
w cytoplazmie) Związanie cząsteczek PAMP z receptorami PRR
prowadzi do aktywacji genów odpowiedzialnych za śmierć komórki lub
syntezę peptydów i białek – defensyn (czynią błony bakterii
przepuszczalnymi) i cytokin zapalnych (TNF, IL-1 i IL-6). W
niszczeniu drobnoustrojów biorą także udział lizozym i białka
dopełniacza. IL-6 wpływa na hepatocyty które pod jej wpływem
wydzielają białko-C-reaktywne, molekularny znacznik toczącego się
procesu zapalnego.
• Główną rolę w zapoczątkowaniu zapalenia odgrywają komórki tuczne,
mające na powierzchni receptory TLR i receptory dla układu
dopełniacza. Mogą one wiązać PAMP, co powoduje degranulację.
• Komórki tkanek w których toczy się proces zapalny uwalniają około 40
rodzajów białek nazywanych chemokinami, oraz eikosanoidy
rozprowadzane parakrynowo.
• Mediatory zapalenia (przede wszystkim eikosanoidy – prostanglandyny,
leukotrieny i lipoksyny) wywołują 4 klasyczne objawy:
◦ zaczerwienienie (color)
◦ obrzmienie (tumor)
◦ podwyższenie temperatury (calor)
◦ ból (dolor)

22
 • W stanie zapalnym komórki syntezują enzymy: cyklooksygenazę
(COX2) oraz lipoksygenazy (katalizują powstawanie prostaglandyn,
leukotrienów i lipoksyn). Eikosanoidy działają synergicznie z
bradykininą i histaminą prowadząc do rozszerzenia naczyń
krwionośnych (obrzęk i zaczerwienienie). Prostaglandyny PGI2 i PGE2
wytwarzane w mózgu pod wpływem IL-1β wiążą się z receptorami na
powierzchni neuronów wywołując uczucie bólu. Ponadto PGE2 wiąże się
z receptorami neuronów narządu naczyniowego blaszki krańcowej w
polu przedwzrokowym podwzgórza prowadząc do podwyższenia
temperatury.
• Inhibitory syntaz prostaglandyn są niesteroidowymi lekami
przeciwzapalnymi (kwas acetylosalicylowy, indometacyna i ibuprofen).
• W powstawaniu zapalenia biorą udział także białka układu dopełniacza
i czynnik aktywujący płytki krwi (PAF).

23
 TKANKA TŁUSZCZOWA

• Textus adiposus jest odmianą tkanki łącznej, której główną masę

stanowią komórki, a istota międzykomórkowa jest skąpa.
• Stanowi ona znaczną część masy ciała człowieka (u kobiet 20-25%,
u mężczyzn 15-20%). Jest rezerwą energetyczną na około 40 dni. Jej
komórki prowadzą żywy metabolizm i podlegają regulacji nerwowej i
hormonalnej.

TKANKA TŁUSZCZOWA ŻÓŁTA

• Żółtą barwę tkanki tłuszczowej wywołują barwniki z grupy
karotenoidów zwane lipochromami. Tkanka ta składa się z komórek
zwanych adipocytami, zawierają one pojedyncze krople tłuszczu o
masie 0.6 µg/komórkę. Ich liczba jest szacowana na 50 mld, u ludzi
otyłych może być kilkakrotnie większa.
• Przez brak istoty międzykomórkowej adipocyty są ściśle upakowane
mają wielokątny kształt. Najmniejsze komórki mają około 20 µm, a
największe 120 µm średnicy.
• W miejscu występowania jądra cytoplazma jest grubsza i zawiera także
aparat Golgiego, nitkowate mitochondria, rybosomy i RE. Na pograniczu
kropli znajduje się cienka warstewka zagęszczonej cytoplazmy, brak
błony oddzielającej.
• W błonie komórkowej adipocytu znajdują się transportery glukozy
GLUT4. Komórki tłuszczowe powstają z lipoblastów.

Cytofizjologia tkanki tłuszczowej żółtej

• Funkcje:
◦ magazynowanie tłuszczu – rezerwy energii
◦ wewnętrzne wydzielanie adipokin
◦ izolacja termiczna
◦ funkcja estetyczna
• Tłuszcz adipocytów jest w 95% estrem kwasów tłuszczowych i glicerolu
– triglicerydem. Komórki tłuszczowe prócz magazynowania prowadzą
także żywą lipogenezę i lipolizę.
• Lipidy (triglicerydy i cholesterol) są transportowane w wodnym
środowisku organizmu w chylomikronach – kulistych pęcherzykach o
średnicy 0,1-0,5 µm, pokrytych dwuwarstwą lipidową, ponadto mogą
być transportowane w lipoproteinach – pęcherzykach o średnicy
20-500 nm, są one znane jako VLDL, LDL, HDL i IDL.

24
Transport tłuszczu do adipocytu i lipogenzeza
• Adipocyty syntezują lipazę lipoproteinową, która przemieszcza się do
komórek śródbłonka naczyń krwionośnych. W naczyniach
krwionośnych we krwi lipaza rozkłada tłuszcze do kwasów
tłuszczowych i glicerolu. Kwasy tłuszczowe są transportowane do
adipocytów, w których to cytoplazmie są estryfikowane α-glicerolem,
będącym własnym produktem adipocytów. Powstałe tłuszcze obojętne są
odkładane w kropli tłuszczu. Ponadto adipocyty wytwarzają kwasy
tłuszczowe z glukozy wykorzystując transportery GLUT4.

Lipoliza
• W wypadku zapotrzebowania na energię tłuszcz adipocytów jest
rozkładany przez lipazę w procesie zwanym lipolizą.
• Lipaza jest aktywowana przez ACTH, adrenalinę i glukagon. Hormony
te uruchamiają szlak: receptor białka G→ białko G→ cyklaza
adenylanowa→ cAMP→ kinaza A, która fosforyluje lipazę
adipocytów rozkładającą tłuszcze.
• Insulina i prostaglandyny hamują aktywność lipazy i wywołują efekt
antylipolityczny.
• Niedobory pożywienia prowadzą do zmniejszenia zasobów tłuszczu w
komórkach tłuszczowych.

TKANKA TŁUSZCZOWA BRUNATNA

• Pojawia się w dwóch ostatnich miesiącach życia płodowego i w
rozwiniętej postaci można ją spotkać w okresie niemowlęcym. W
późnym okresie życia występuje w tkance podskórnej międzyłopatkowej,
między obojczykiem a barkiem, na bocznych powierzchniach szyi, w
śródpiersiu, w okolicach dużych naczyń i nerek. Można ją obrazować
PET-CT.
• Komórki tkanki tłuszczowej brunatnej powstają z mioblastów, a ich
główną funkcją jest produkcja ciepła w procesie termogenezy
niewywoływanej dreszczami.
• Komórki tkanki tłuszczowej brunatnej układają się w płaciki, które
otacza tkanka łączna właściwa. Posiadają one w sobie liczne kropelki
tłuszczu, jądro jest kuliste i położone w środkowej części komórki.
Mitochondria mają dużo żelaza co nadaje komórkom brunatny odcień.
• Tkanka tłuszczowa brunatna jest obficie unaczyniona, do naczyń
dochodzą włókna zwojowe nerwowe, które powodują ich rozszerzanie
się, umożliwia to sprawniejszą termoregulację.
• Jej nowotwory są zwane zimowiakami.

25
Cytofizjologia tkanki tłuszczowej brunatnej
• Komórki są aktywowane w wyniku:
◦ wychłodzenia organizmu
◦ blokowania katecholamin β-blokerami
• Aktywacja przejawia się przyspieszeniem utleniania i zwiększeniem
produkcji ciepła. Pod wpływem impulsów nerwowych wyzwalanych w
zazwojowych neuronach tkanki tłuszczowej brunatnej następuje
wydzielanie noradrenaliny, która wiąże się z receptorem
β-adrenergicznym błony komórkowej co uaktywnia szlak: białko G→
cyklaza adenylanowa→ cAMP→ białkowa kinaza A→ fosforylacja i
uczynnienie lipazy triglicerydowej, rozkładającej triglicerydy do
kwasów tłuszczowych, które są wykorzystywane jako źródło energii.
• Mechanizm wytwarzania ciepła wiąże się z dużą liczbą mitochondriów
komórek tkanki tłuszczowej brunatnej oraz ze szczególną ich cechą
funkcjonalną. W mitochondriach innych komórek energia utleniania
atomów wodoru w łańcuchu oddechowym jest zużywana do
pompowania H+ przez błonę wewnętrzną. W błonie mitochondriów
komórek tłuszczowych brunatnych znajduje się białko kanałowe –
UCP-1, zwane termogeniną. Przepuszcza ono protony do matrix
mitochondrialnej, powoduje to rozproszenie energii i jej emisję w
postaci ciepła.

Wewnątrzwydzielnicza rola tkanki tłuszczowej

• Adipocyty tkanki tłuszczowej żółtej wydzielają wiele cytokin
peptydowych zwanych adipokinami, uwalniają także żeński hormon
płciowy – estron.
• Adipokiny odgrywają ważną rolę w regulowaniu czułości komórek na
insulinę, dlatego nieprawidłowości przyczyniają się do powstania groźnej
choroby cywilizacyjnej – cukrzycy typu 2 – odporności komórek na
insulinę. Adipocyty biorą udział także w regulacji metabolizmu
tłuszczów w komórkach, przyczyniając się do powstawania miażdżycy,
regulują także masę tkanki tłuszczowej przyczyniając się do
powstawania otyłości.
• Adipokiny dzieli się na trzy grupy:
◦ uczulające komórki na działanie insuliny
◦ wzbudzjące odporność komórek na insulinę
◦ wpływające na metabolizm lipidów, oraz działające układowo na
regulację apetytu i uczucia sytości

26
Główne rodzaje adipokin:
• Leptyna – hormon sytości, produkt genu obese, jest uważana za hormon
przeciwdziałający otyłości, synteza leptyny jest konstytutywna, ale może
być stymulowana przez hormony (insulinę i glikokortykosteroidy)
większe komórki tłuszczowe zawierają więcej leptyny, a tkanka
tłuszczowa podskórna uwalnia jej znacznie więcej niż ta wewnątrz ciała.
Dodatkowo silnie pobudza angiogenezę, receptory dla niej znajdują się
na powierzchni śródbłonka naczyń. Początkuje ona pokwitanie oraz
ujawnienie się drugorzędowych cech płciowych. Działa ona na poziomie:
◦ Komórkowym – silnie hamuje syntezę kwasów tłuszczowych i
triglicerydów, szczególnie w komórkach mięśni szkieletowych,
wątrobowych i w komórkach B wysp trzustkowych, w komórkach
tłuszczowych pobudza rozkład tłuszczu.
◦ Układowym – działa za pośrednictwem neuronów jądra
łukowatego podwzgórza, po związaniu leptyny jeden rodzaj
neuronów (POMC/CART) jest aktywowany, a czynniki wytwarzane
przez te neurony głównie proopiomelanokortyna – POMC znoszą
łaknienie. Inny rodzaj neuronów jądra łukowatego (NPY/AgRP) jest
hamowany przez leptynę i nie wytwarza wtedy neuropeptydu Y –
NPY, który silnie pobudza łaknienie. W ten sposób powstaje oś
czynnościowa tkanka tłuszczowa – mózg.
• Adiponektyna – rodzaj rozpuszczalnego kolagenu mającego silne
działanie przeciwzapalne i przeciwmiażdżycowe, oraz zapobiega
odporności na insulinę, pobudza też β-oksydację.
• Resystyna – zmniejsza wrażliwość komórek organizmu na insulinę, co
jest charakterystyczną cechą cukrzycy typu 2. Transkrypcja resystyny u
ludzi otyłych jest wzmożona.
• TNFα (czynnik martwicy nowotworów) upośledza on receptory dla
insuliny, oraz obniża produkcje pomp GLUT dla transportu glukozy do
komórek tłuszczowych i mięśniowych wywołując odporność na insulinę
i cukrzycę typu 2.
• Interleukina 6 – około 30% jest produktem komórek tłuszczowych,
obniża produkcje pomp GLUT dla transportu glukozy do komórek i
hamowanie glikogenezy komórek wątrobowych wywołując odporność na
insulinę i cukrzycę typu 2.
• Białko stymulujące acylacje (ASP) pobudza acylację związków
organicznych, w procesie powstawania z kwasów tłuszczowych
acylokoenzymu A. ASP pobudza także pobieranie przez komórki
kwasów tłuszczowych i ich estryfikacje do triglicerydów, zwiększa także
liczbę transporterów GLUT, pobudzając fuzję pęcherzyków
zawierających te transportery z błoną komórkową.

27
• Adipsyna – jest proteazą wydzielaną przez adipocyty, bierze udział w
wytwarzaniu ASP. Jej stężenie spada w chorobie anorexia nervosa.
• Inhibitor aktywatora plazminogenu – wytwarzany w hepatocytach i
adipocytach. Hamuje aktywator plazminogenu, a w konsekwwncji
wytwarznie plazminy, będącej endopeptydazą rozkładającą fibrynę
skrzeplin krwi – wpływa na wewnątrznaczyniowe powstawanie
skrzepów krwi. Jego stężenie wzrasta w chorobie wieńcowej i po
zawale serca.
• System renina-angiotensyna adipocytów (RAS) – jest to pojęcie
czynnościowe systemu w którego skład wchodzi wiele białek, enzymów i
hormonów – angiotensynogen (α-globulina), enzymy proteolityczne –
renina i konwertaza angiotensyny 1, angiotensyna 2 i jej receptory.
Układowe działanie tego systemu jest ważnym elementem regulacji
ciśnienia krwi. Są wytwarzane w tkance tłuszczowej i działają para- lub
autokrynowo, receptory dla nich znajdują się na powierzchni adipocytów.
Regulują one przede wszystkim masę tkanki tłuszczowej. W tkance
tłuszczowej pełnią swoiste funkcje np.: angiotensyna 2 adipocytów
bierze udział w terminalnym różnicowaniu adipocytów z adipoblastów,
oraz regulacji dopływu tlenu do tkanki tłuszczowej. Angiotensynogen
obniża lipogenezę, jego synteza jest regulowana przez insulinę,
glikokortykosteroidy i pobudzenie receptorów β-adrenergicznych.
• Metalotioneina – drobnocząsteczkowe białko wiążące metale, pełni
funkcje ochronną dla kwasów tłuszczowych.
• Estrogeny – adipocyty produkują estron, nie jest on produkowany de
novo z cholesterolu, jego synteza rozpoczyna się w warstwie siatkowatej
kory nadnerczy, powstaje tam androstendion, który jest transportowany
do tkanki tłuszczowej, tam w adipoblastach, poprzez działanie aromatazy
przekształcany jest w estron.

28
 KANKA CHRZĘSTNA

TKANKA CHRZĘSTNA SZKLISTA

• Występowanie:
◦ chrząstka nasadowa (do okresu pokwitania)
◦ powierzchnie stawowe
◦ połączenia chrząstkowe
◦ przegroda nosowa
◦ chrząstki: tarczowata, nalewkowata, ziarninowata krtani
◦ ściany: tchawicy, dużych i średnich oskrzeli
◦ dośrodkowe części żeber
• Jest pokryta tkanką łączną włóknistą – ochrzęstną (perichondrium).

Chondrocyty
• Leżą w jamkach istoty międzykomórkowej (pojedynczo lub po kilka)
tworząc grupy izogeniczne, posiadają jedno lub 2 pęcherzykowate jądra,
mniejsze leżą na obwodzie, a większe w centrum. Mają dobrze
rozwinięty RER, aparat Golgiego oraz mitochondria, syntezują
tropokolagen II, GAG i białka (wydzielane do istoty
międzykomórkowej jako proteoglikany). Synteza kolagenu typu II jest
regulowana przez czynnik transkrypcji Sox9. Ich aktywność jest
pobudzana przez somatomedynę C (IGF I), hormon wzrostu, IHH,
PTHrP, testosteron i tyroksynę, a kortyzon, estrogeny hamują ich
aktywność. Do podłoża są przymocowane przez chondronektynę.
• Kolagen stanowi około 40% suchej masy chrząstki, chondrocyty
syntezują kolagen typu II, w sposób podobny co fibroblasty kolagen typu
I i III.
• Włókienka kolagenowe mają 150 nm długości i prążki co 64 nm, ale nie
wytwarzają włókien, u ludzi starszych średnica włókienek osiąga 1 µm,
są one ułożone nieregularnie.
• W chrząstce szklistej ułożenie włókien odzwierciedla działanie sił na
chrząstkę.

Istota podstawowa chrząstki

• Zbudowana z makrocząsteczek proteoglikanów i kwasu hialuronowego
(oś) tworząc kompleksy przestrzenne o masie cząsteczkowej powyżej
100 mln, jest zasadochłonna.
• Reszty cukrowe siarczanów chondroityny i keratanu mają wiele grup
-OH co umożliwia wiązanie wody (stanowi ona 70% masy tkanki).

29
 • Wybarwia się błękitem toluidyny metachromatycznie – na czerwono
(duża liczba grup SO4).

Powstawanie i wzrost:
1. Powstaje w życiu płodowym z mezenchymy.
2. Uczynnienie genów kodujących enzymy syntezy proteoglikanów i
kolagenu II zmienia komórki w chondroblasty.
• Wzrost może odbywać się dwojako:
◦ Wzrost śródchrzęstny (chondrogenesis interstitialis) biorą w nim
udział chondroblasty które dzieląc się wytwarzają nowy kolagen.
◦ Odkładnie chrząstki (chondrogenesis per appositionem) odbywa
się przy współudziale wewnętrznej warstwy ochrzęstnej.

Odżywianie i reparacja
• Głównie przez dyfuzję z naczyń krwionośnych i ochrzęstnej. Ponieważ
woda jest prawie cała związana chondrocyty w głębi degenerują, co
powoduje choroby ortopedyczne. Reparacja zachodzi głównie u młodych
osób przez namnażanie chondrocytów, które produkują kolagen II, u
ludzi dorosłych zachodzi wyłącznie przez odkładanie.

TKANKA CHRZĘSTNA SPRĘŻYSTA

• Głównym rodzajem włókien są włókna sprężyste (wybarwiające się
rezorycną i orceiną), istota podstawowa podobna do istoty podstawowej
chrząstki szklistej. Jest ona bardzo podatna na zginanie.
• Występowanie:
◦ małżowina uszna
◦ ściana wewnętrznego przewodu słuchowego
◦ trąbka słuchowa (2/3)
◦ nagłośnia
◦ wyrostek głosowy chrząstki nalewkowatej
◦ chrząstka rożkowa krtani
◦ oskrzela mniejszego kalibru

TKANKA CHRZĘSTNA WŁÓKNISTA

• Budują ją włókna kolagenowe typu I układające się w równoległe
wiązki, jamki chrzęstne i chondrocyty występują w szeregach
ograniczonych pęczkami włókien, a istota podstawowa ma budowę
podobną do istoty podstawowej chrząstki szklistej

30
 • Występowanie:
◦ w niektórych miejscach połączeń ścięgien i więzadeł z kośćmi
◦ krążki międzykręgowe
◦ krążki stawowe żuchwy i obojczyka
◦ więzadło obrąbkowo-ramienne stawu ramiennego
◦ spojenie łonowe

DYSK MIĘDZYKRĘGOWY
• Główna część składa się z chrząstki włóknistej przechodzącej w
obwodowych częściach dysku w pierścień włóknisty (annulus fibrosus),
zbudowanej z włókien kolagenowych układających się w poziome
blaszki.
• W środkowej części dysku jest jądro miażdżyste (nucleus pulposus)
zbudowane z galaretowatej istoty międzykomórkowej tkanki łącznej –
zawiera niewiele komórek, w istocie międzykomórkowej znajduje się
kwas hialuronowy oraz kolagen typu II. Leży pomiędzy trzonami
kręgów stykając się z ich warstwą chrząstki szklistej.

31
 TKANKA KOSTNA

ISTOTA MIĘDZYKOMÓRKOWA
• Osteoid – zbudowany jest z substancji bezpostaciowej i włókien
kolagenowych (kolagenu I typu) syntezowanego w osteoblastach.
1. Wydzielany w postaci tropokolagenu.
2. Precypitacja do włókienek (średnica około 80 nm)
3. Łączenie włókienek w włókna 2-8 nm budujące beleczki kostne.
• Organiczna substancja bezpostaciowa, składa się z białek
niekolagenowych (15-20% składników kości) są to białka regulujące
mineralizacje: osteonektyna i osteokalcyna oraz peptydy – czynnik
wzrostu BMP.
• Substancja nieorganiczna – minerał kości, 60% procent masy stanowi
hydroksyapatyt (Ca10(PO4)6(OH)2), występuje on w postaci małych
kryształków (10x50 nm) w istocie międzykomórkowej.
◦ Grupy -OH mogą być zastępowane grupami węglanowymi,
cytrynianowymi, F i Mg.
◦ U dorosłych ludzi fosforan wapnia może występować w postaci
bezpostaciowego bruszytu (CaHPO4 · 2H2O), który występuje
szczególnie licznie w kościach płodowych.

KOMÓRKI TKANKI KOSTNEJ

Osteoblasty
• Można je znaleźć w okostnej i śródkostnej, znajdują się na powierzchni
nowo powstałej kości tworząc jednolitą błonę. Powstają z komórek
macierzystych/progenitorowych, których zróżnicowanie zachodzi po
uczynnieniu genów cbfa1/runx2 pod wpływem cytokin z rodziny białek
– morfogenów kości (BMP) i TNFβ.
• Wytwarzają osteoid i regulują jego mineralizacje.
• Mają wielkość 20-30 μm, okrągłe pęcherzykowate jądra, zasadochłonną
cytoplazmę, bogatą w RER. Jeśli nie wytwarzają istoty
międzykomórkowej to są płaskie, a jądra się wydłużają – zamieniają się
w osteocyty.
• Mają liczne wypustki do komunikacji między sobą – neksus (umożliwia
transport jonów i związków chemicznych) oraz mają budowę biegunową
(do kości – liczne pęcherzyki, aparat Golgiego i RER).

32
 • Wydzielają:
◦ Kolagen typu I
◦ Proteoglikany
◦ Osteokalcynę (wzmacnia kości zwiększając gęstość minerału, działa
na komórki B wysp trzustkowych, zwiększając wydzielanie insuliny
oraz adipocyty – adiponektyny).
◦ Osteonektynę – reguluje proces mineralizacji.
◦ Hydrolazy (kolagenaza, fosfataza zasadowa) – ich aktywność
zanika po zróżnicowaniu osteoblastów do osteocytów.
◦ Glikoproteinę RANKL – jest ona albo zakotwiczona w błonie
komórkowej osteoblastów, albo wydzielana na zewnątrz. Może się
wiązać z glikoproteiną RANK na powierzchni prekursorów
osteoklastów pobudzając ich różnicowanie.
◦ Białko osteoprotegerynę – wiążąc się z RANKL zapobiega
różnicowaniu osteoklastów, reguluje procesy modelowania kości,
hamuje wapnienie naczyń krwionośnych.
• Czynność osteoblastów jest regulowana przez:
◦ Parathormon (PTH) syntezowany w przytarczycy, jest on wiązany
przez receptor PTH, co wzbudza syntezę cytokiny – M-CSF i białka
RANKL, które z kolei pobudza osteoklastogenezę.
◦ IGF1 (somatomedyna C) – wydzielana przez wątrobę i
chondrocyty.
◦ Witamina D3 – aktywuje gen dla osteokalcyny, receptory dla niej są
w jądrach osteoblastów.

Osteocyty
• Osteoblasty po otoczeniu zmineralizowaną istotą międzykomórkową
włączają geny cbfa1/runx2 i osterix, których produkty – czynniki
transkrypcji powodują różnicowanie w osteocyty. Mineralizacji nie
podlega najbliższa okolica – powstają jamki kostne, w których leżą
osteocyty oraz kanaliki kostne, gdzie znajdują się ich wypustki.
Substancje odżywcze są przekazywane między osteocytami szeregowo
(do około 15 komórek).
• Dojrzałe osteocyty są płaskie, mają zbitą chromatynę, a części
wydzielnicze słabo rozwinięte.

Osteoklasty
• Rodzaj makrofagów szpiku kostnego, z krwi przechodzą do kości jako
monocyty ich główna rola polega na niszczeniu kości. Są to duże
komórki o średnicy 100 μm.

33
• Prekursory osteoklastów mają na swojej powierzchni glikoproteinę
RANK, która może wiązać się z glikoproteiną RANKL, uruchamia to
proces prowadzący do zmiany prekursora osteoklastu w osteoklast.
Ponadto prekursory osteoklastów mają receptory dla
fosforanu-1-sfingozyny (przyciąga on prekursory do kości).
• Powstawanie osteoklastów:
◦ Powstają przez fuzję 5-10 komórek prekursorów osteoklastów,
proces powstawania jest pobudzany przez 2 białka wytwarzane przez
osteoblasty i komórki zrębu szpiku kostnego:
▪ RANKL wiążący się z receptorem RANK. Związanie powoduje
przemieszczanie czynników transkrypcji NF-κB i NFATc1 i
aktywacje genów prowadzących do powstania osteoklastów,
dodatkowo pobudza syntezę czynnika transkrypcji c-FOS
(niekiedy aktywuje gen dla interferonu β hamującego proces
różnicowania prekursorów osteoklastów).
▪ Czynnik stymulujący powstawanie kolonii makrofagów
(M-CSF) niezbędny do przeżywania i proliferacji prekursorów
osteoklastów.
• Osteoklasty są polikariocytami, mają 5-10 jąder i kwasochłonną
cytoplazmę. Znajdują się na powierzchni kości, leżąc w
charakterystycznych zatokach (lacunae Howshipi), a niekiedy nad
osteoblastami lub innymi osteoklastami. W cytoplazmie występują
szczególnie obficie lizosomy, rozbudowany aparat Golgiego oraz niezbyt
rozbudowana RER.
• Są wysoce spolaryzowanymi komórkami, na powierzchni występują
wypustki cytoplazmatyczne tworzące rąbek, które znacznie zwiększają
powierzchnie styku osteoklastu z kością. Czynne osteoklasty wytwarzają
z białek aktyny F i integryny ανβ3 związanych z osteopontyną
strefę izolacji – oddziela strefę resorpcji od całej komórki.
• Główną funkcją osteoklastów jest niszczenie kości. Mechanizmy:
◦ Pompują na zewnątrz H+ za pomocą pompy protonowej. Protony
powstają z kwasu węglowego za pomocą anhydrazy węglanowej.
HCO3- jest wymieniany na Cl- , nieorganiczne sole rozpuszczają się –
następuje dekalcyfikacja.
◦ Na powierzchni skierowanej do kości wydzielają prokatepsynę K
która uaktywnia się w niskim pH otoczenia i rozkłada białka
niekolagenowe i kolagen osteoidu.
• Naturalne hamowanie funkcji osteoklastów:
◦ Na powierzchni osteoklastów znajdują się receptory dla
kalcytoniny (wytwarzanej przez komórki C tarczycy) – dezaktywuje
ona osteoklast i zatrzymuje niszczenie kości.

34
RODZAJE TKANKI KOSTNEJ

Tkanka kostna grubowłóknista (spolotowata)

• Textus osseis rudifibrosus jest pierwszym rodzajem tkanki kostnej
pojawiającym się w rozwoju kości, u dorosłego występuje w:
◦ miejscach przyczepu ścięgien
◦ wyrostkach zębodołowych
◦ błędniku kostnym
◦ szwach kości czaszki
◦ podczas reparacji uszkodzeń kości
◦ podczas chorób kości
• Jest w niej stosunkowo wiele osteocytów i osteoidu, włókna kolagenowe
występują w grubych pęczkach.

Tkanka kostna drobnowłóknista (blaszkowata)

• Textus osseus paralleifibrosus seu lamellosus jest dojrzałą forma tkanki
kostnej, wchodzi w skład kości długich i kości płaskich, zbudowana z
blaszek kostnych o grubości 3-7 μm, w których skład wchodzą
pojedyncze włókna kolagenowe o grubości 1-4 μm zbudowane z
kolagenu typu I. Wyróżnia się jej dwa rodzaje:
• Kość gąbczasta (os spongiosum)
◦ Składa się z blaszek kostnych których przebieg jest albo
przypadkowy albo odzwierciedla działanie sił na kość, przestrzenie
między beleczkami wypełnia szpik kostny i naczynia krwionośne. U
dorosłych kość ta znajduje się w nasadach i przynasadach kości
długich oraz we wnętrzu kości płaskich. Na powierzchni beleczek
mogą się znajdować nieliczne osteoblasty i osteoklasty.
• Kość zbita (os compactum)
◦ Zbudowana z blaszek kostnych wypełniających objętość tkanki –
daje to dużą wytrzymałość mechaniczną. Buduje zewnętrzne
warstwy kości płaskich oraz trzony kości długich oraz wewnętrzne
warstwy nasad kości. Podstawowym składnikiem strukturalnym i
czynnościowym tkanki zbitej jest kanał, system Haversa. Jest to
układ 4-20 blaszek kostnych – blaszek systemowych (grubość
3-7 μm). Włókna kolagenowe blaszek systemowych układają się
równolegle do siebie i zwykle są spiralne względem długiej osi
blaszki.
◦ Najbardziej zewnętrzna warstwa osteonu jest uboga we włókna
kolagenowe – linia cementowa, w środku osteonu znajduje się
kanał Haversa o średnicy 50 μm zawierający naczynia krwionośne
i nerw.

35
 ◦ Naczynia łączą się w biegnących poprzecznie kanałach
Volkmanna, na granicy sąsiadujących blaszek kostnych znajdują się
wpuklenia – jamki kostne zawierając osteocyty, promieniście
rozchodzi się wiele kanalików kostnych, w których znajdują się ich
wypustki.
◦ Przestrzenie tkanki kostnej między osteonami są wypełnione przez
blaszki kostne międzysystemowe, kość zbita jest pokryta od strony
zewnętrznej kilkoma blaszkami podstawowymi zewnętrznymi, a
od jamy szpikowej wewnętrznymi.

OKOSTNA I ŚRÓDKOSTNA

Okostna
• Zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej, posiada dwie warstwy:
◦ Zewnętrzna, zawiera niewiele włókien kolagenowych i niewiele
komórek.
◦ Wewnętrzna, zawiera dużo komórek, a wśród nich komórki
macierzyste i osteoprogenitorowe mogące zamienić się w
osteoblasty.
• Liczne jej włókna przenikają w kość jako włókna Sharpeya.
• Pełni funkcje odżywcze (naczynia z niej wnikają do kanałów Volkmanna
które są w kanałach Harveya)
Śródkostna
• Składa się z komórek podobnych do nabłonka, jest to jednowarstwowa
błona. W jej skład wchodzą komórki macierzyste, mogące zostać
komórkami zrębu szpiku, regulują one wytwarzanie komórek krwi i są
źródłem osteoblastów.

POWSTAWANIE KOŚCI
• Kościotworzenie zachodzi na podłożu tkanki łącznej właściwej lub
chrzęstnej, występuje podczas całego życia.
• Na podłożu mezenchymatycznym powstają kości czaszki, twarzy,
częściowo łopatka i obojczyk (7 a 12 tydzień życia płodowego, a kończy
pod jego koniec lub tuż po urodzeniu)
• Na podłożu chrzęstnym powstają kości długie.

Kościotworzenie na podłożu błoniastym (mezenchymatycznym)

• W rzeczywistości wszystkie kości ludzkie powstają z mezenchymy, w
kościotworzeniu chrzęstnym osteoblasty pierwotne powstają z komórek
mezenchymatycznych migrujących do wnętrza modelu kostnego.

36
 • Odbywa się na błonie mezenchymatycznej, której komórki zagęszczają
się i łączą wypustkami pod wpływem cytokin: WNT, FGF, TGFβ i
IHH.
1. Komórki mezenchymatyczne tworzą matrycę dla kości określającą
kształt, wielkość i położenie.
2. Grupa komórek mezenchymatycznych włącza geny dla kolagenu I,
białek proteoglikanów i osteokalcyny – komórki
mezenchymatyczne stają się osteoblastami wytwarzającymi osteoid,
w ten sposób powstaje pierwotny punkt kościotworzenia – grupa
osteoblastów otoczonych mezenchymą.
• Mineralizacja osteoidu
1. Rozpoczyna się w kościach płodu od odkładania bezpostaciowego
fosforanu wapnia w włóknach kolagenowych.
2. Formowanie kryształków hydroksyapatytu, połączone z
zwiększeniem stężenia osteokalcyny i osteonektyny.
3. Osteoblasty są otaczane istotą międzykomórkową i stają się
osteocytami.
4. Powstają pierwsze beleczki kostne (kość grubowłóknista).
5. Beleczki kostne powiększają się i zlewają tworząc grubowłóknistą
kość splotowatą.
6. Mezenchyma otaczająca kość przekształca się w okostną
(periosteum) i śródkostną (endosteum).
7. W okresie okołoporodowym i po urodzeniu kość grubowłóknista jest
zastępowana przez drobnowłóknistą – proces przebudowy
(modelowania) kości.
8. W wewnętrznych częściach modelu kości płaskiej znajdują się
pierwotne systemy Haversa, w miarę wzrostu zamieniają się w
osteony wtórne.
• Proces tej przebudowy zaczyna się od osadzenia prekursorów
osteoklastów na wewnętrznej powierzchni kanału Haversa, z
prekursorów powstają aktywne osteoklasty, które niszczą osteon
dośrodkowo kończą swoją działalność po dotarciu do linii cementowej,
wtedy ich miejsce zajmują osteoblasty powstałe z progenitorowych
komórek zewnętrznej powierzchni kanału Haversa (perycytów).
• Osteoblasty dobudowują osteon w kierunku dośrodkowym, aż do kanału
Haversa, między zewnętrznymi częściami kości płaskiej zbitej znajduje
się śródkoście zbudowane z nieregularnie ułożonych blaszek kostnych
istoty gąbczastej.

37
Kościotworzenie na podłożu chrzęstnym
• Powstaje w zawiązku chrzęstnym kości, nazywanym też modelem
chrzęstnym kości, jest on zbudowany z chrząstki szklistej, powstaje z
tkanki mezenchymatycznej, której komórki włączają geny syntezy
kolagenu typu II. Ma kształt pałeczki z rozszerzeniami (nasady) i
węższą częścią odpowiadającą trzonowi.
• W ten sposób powstają wszystkie kości długie prócz obojczyka.
• Punkt kostnienia pierwotny
1. Kościotworzenie zaczyna się w środkowej części trzonu zawiązka
chrzęstnego kości.
2. Chondrocyty proliferują oraz zaczynają przerastać (hipertrofia)
3. Hipertroficzne chondrocyty włączają geny dla kolagenu typu X i
cytokiny angiogenezy VEGF (pobudza angiogenezę od strony
chrzęstnej ku środkowi zawiązka kości).
4. Wraz z powstającymi naczyniami migrują komórki
osteoprogenitorowe (prekursory osteoblastów) oraz progenitorowe
komórki hemocytopoezy (zasiedlają jamki szpikowe).
5. Powstanie punktu kostnienia pierwotnego.
6. Komórki chrząstki degenerują, istota międzykomórkowa rozkładana
jest przez makrofagi – chondroklasty, stwarza to wolną przestrzeń
dla nowo powstających beleczek kostnych.
7. Odkładanie soli wapnia – wapnienie bierze tu udział białko –
chondrokalcyna.
8. Osteoblasty zaczynają wytwarzać kość – powstają pierwotne
beleczki kości grubowłóknistej – kościotworzenie śródchrzęstne.
9. Podczas wytwarzania kości przybywają z krwią w postaci
monocytów osteoklasty – tworzą jamki szpikowe.

Mankiet kostny
• Po powstaniu punktu kostnienia pierwotnego komórki mezenchymy
wewnętrznej warstwy ochrzęstnej przekształcają się w osteoblasty
wytwarzające kość grubowłóknistą na podłożu błoniastym, dalsze
kostnienie następuje na podłożu chrzęstnym, postępuje w kierunkach
obu nasad modelu i do 10 tygodnia płodowego obejmuje cały trzon
zawiązka chrzęstnego. Równolegle wzdłuż i wszerz wzrasta mankiet
kostny.

38
 • Strefy zmian w chrząstce
◦ Można je zaobserwować do 3 miesiąca życia płodowego.
Strefa chrząstki Typowa chrząstka szklista chondrocyty dośrodkowej części
spoczynkowej mają receptory cytokin PTHrP – po związaniu rozpoczynają
(rezerwowej) proliferację.
Strefa Komórki układają się w jamkach chrzęstnych tworząc
proliferujących równoległe szeregi. Proliferujące chondrocyty włączają gen
komórek ihh odpowiadający za produkcję cytokiny IHH.
IHH wiąże się z receptorami ochrzęstnej i wzbudza
produkcje PTHrP, działa on na chondrocyty chrząstki
spoczynkowej. IHH działając na komórki ochrzęstnej
reguluje rozwój mankietu kostnego oraz pobudza syntezę
PTHrP.
Strefa dużych Chondrocyty tej strefy produkują kolagen typu X,
komórek wydzielają VEGF – pobudza angiogenezę, ponadto
hipertroficznych przyciąga chondroklasty. Po zakończeniu działalności giną
śmiercią samobójczą.
Strefa Chondrocyty tej strefy degenerują i obumierają, wapniejąca
degeneracji istota międzykomórkowa chrząstki oraz wytwarzane beleczki
chondrocytów, kostne układają się równolegle do osi długiej modelu
wapnienia, chrzęstnego, wzdłuż nich znajduje się wiele naczyń
wytwarzania krwionośnych. W wyniku działania osteoklastów powstają
kości i jamek pierwotne jamki szpikowe w których znajdują się prekursory
szpikowych komórek hemocytopoezy.
◦ Po urodzeniu w nasadach zawiązków chrzęstnych powstają punkty
kostnienia wtórne:
1. Następuje hipertrofia.
2. Wytwarzanie VEGF.
3. Migracja z naczyniami komórek progenitorowych osteoblastów.
4. Kościotworzenie śródchrzęstne (następuje promieniście, bez
mankietu kostnego).
• Chrząstka nasadowa (płytka nasadowa, cartilago epiphysialis)
◦ Następuje w niej dalszy wzrost po skostnieniu kości, występują w
niej takie same strefy zmian jak w chrząstce. W czasie aktywności
chrząstki nasadowej przy niezmienionej grubości przesuwa się ona
dystalnie. Tempo zjawiska wyznacza tempo wzrostu kości na
długość między urodzeniem, a pokwitaniem
◦ Pozostałości chrząstki w przynasadach występują jako linie
chrzęstne.

39
 • Wzrost kości na szerokość
◦ Na całej powierzchni zewnętrznej osteoblasty dobudowują nową
kość (prócz powierzchni stawowych), wewnętrzna powierzchnia jest
jednocześnie niszczona przez osteoklasty powoduje to powiększanie
jamy szpikowej.

WZROST KOŚCI
• W dzieciństwie wzrost na długość odbywa się dzięki płytkom
nasadowym, a na szerokość przez jednoczesne odkładanie na zewnątrz
i niszczenie wewnątrz. Połączenie nasady z trzonem i zanik płytki
nasadowej hamuje wzrost szkieletu.
• Kość płaska wzrasta promieniście dzięki osteoblastom z ciemiączek.
Między kośćmi płaskimi pozostają rozstępy (szwy), tworzące kościozrost
koło 30 roku życia.

Regulacja kościotworzenia śródchrzęstnego

• IGFI (insulinopodobny czynnik wzrostu I) – somatomedyna C,
wytwarzany jest przez hepatocyty pod wpływem hormonu wzrostu
(STH), a także w mniejszych ilościach w chondrocytach. Pobudza
proliferację chondrocytów, oraz hamuje ich obumieranie przez co
wpływa na wielkość ciała.
• Lokalne cytokiny regulujące kościotworzenie – należą do nich IHH i
PTHrP działające na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego w
regulacji hipertroficznego wzrostu chondrocytów.

PRZEBUDOWA (MODELOWANIE) KOŚCI

• Przebudowa szkieletu w okresie dziecięcym jest związana z narastaniem
aktywności fizycznej dzieci, zachodzi dzięki aktywności płytek
nasadowych.

Przebudowa na szerokość
• Powierzchnia obwodowa kości jest lekko pofałdowana, w rowkach
znajdują się naczynia zaopatrywane z naczyń kanałów Volkmanna, na
szczytach wzniesień osadzają się osteoblasty okostnej. Tworzą one
blaszki wzrastające w postaci wzniesień, które się łączą.
• Osteoblasty produkują blaszki dośrodkowo tworząc osteon, reszty
osteonów poprzednich generacji pozostają jako blaszki
międzysystemowe. Od strony zewnętrznej i wewnętrznej następuje
wytworzenie odpowiednich blaszek podstawowych.

40
REMODELOWANIE KOŚCI
• U człowieka dorosłego 10% masy kostnej jest wymieniane w ciągu roku,
u dzieci nawet 50%. Proces ten usuwa drobne uszkodzenia, dostosowuje
kość do zmieniających się obciążeń (głównie miejsca przyczepu
ścięgien).

Etapy remodelowania kości:

1. Aktywacja kości spoczynkowej
2. Resorpcja
3. Odwrócenie czynności
4. Wejście w stan spoczynkowy

Remodelowanie kości blaszkowatej zbitej

1. Osadzenie prekursorów osteoklastów na wewnętrznej powierzchni
kanału Haversa.
2. Kończą one działalność po dotarciu do linii cementowej.
3. Osteoblasty wytwarzają osteon dośrodkowo.

Remodelowanie kości blaszkowatej gąbczastej

1. Osadzenie prekursorów osteoklastów na powierzchni kości.
2. Niszczenie kości, wytwarzanie dołków.
3. Zastąpienie osteoklastów w dołkach osteoblastami.

UNACZYNIENIE KOŚCI
• Krew dociera do kości przez tętnice (odżywcze trzonu, przynasadowe,
nasadowe), których odgałęzienia wchodzą do kanałów Volkmanna i
następnie do kanałów Haversa. W kościach brak jest naczyń
limfatycznych.

PRZEMIANY WAPNIA
• Witamina D jest syntezowana w kilku narządach
1. Z skórze 7-dehydrocholesterolu powstaje cholekalcyferol.
2. W wątrobie zostaje przekształcony w 25-hydroksykalcyferol.
3. W nefronach pod wpływem mitochondrialnej hydroksylazy 1α
(aktywność wzbudzana małym stężeniem kationów wapnia, a
hamowana przez PTH) przekształca się w kalcytriol.
4. Uwolniony przez nerki kalcytriol w krwi jest wiązany przez białko
wiążące witaminę D.
5. W dwunastnicy kalcytriol przechodzi do cytosolu i jąder
enterocytów wzbudzając syntezę kalbindyny.

41
 • Absorpcja wapnia jest głównie regulowana przez witaminę D:
1. Witamina D wiąże się z receptorami jądrowymi enterocytów.
2. Aktywacja genu kodującego kalbindynę.
3. Kalbindyna transportuje Ca2+ przez cytoplazmę enterocytów i
uwalnia przez kanały Ca2+.
• Kości zawierają 99% wapnia organizmu. W komórkach kationy wapnia
odgrywają rolę informatora II rzędu. W wyniku niszczenia kości przez
osteoklasty wapń przechodzi do płynu tkankowego, u człowieka
dorosłego dziennie uwalnia się 500 mg wapnia.

REPARACJA USZKODZEŃ KOŚCI

• Zamanie (fractura)
1. Komórki macierzyste wewnętrznej warstwy śródkostnej i okostnej
namnażają się i powstają z nich osteoblasty i osteoklasty.
2. Rozpoczyna się wytwarzanie tkanki chrzęstnej szklistej i kostnej
grubowłóknistej zwanej kostniną (callus), oddzielnie powstaje
kostnina wewnętrzna i zewnętrzna.
3. Osteoklasty zaczynają niszczyć kostninę oraz obumarłe fragmenty
kości.
4. Na ich miejscu powstaje kość blaszkowata przemodelowana
następnie w zbitą.

POŁĄCZENIA KOŚCI
• Połączenie włókniste
◦ Szwy (suturae)
◦ Wklinowanie (gomphoses)
• Połączenie chrząstkowe (między kręgami, żebrami a mostkiem,
spojenie łonowe).
• Połączenie maziowe – buduje je torebka stawowa (capsula articularis)
otaczająca końce kości tworząca też jamę stawową (cavum articularis),
błona zewnętrzna, zbudowana z mocnej tkanki łącznej właściwej zbitej
tworzącej błonę włóknistą (membrana fibrosa) i chrząstki włóknistej
łączącej ją z kością. Zawiera liczne wiązki z kolagenu typu I i III. Błona
wewnętrzna (maziowa) miejscami zbudowana z tkanki właściwej luźnej,
miejscami zbitej i tłuszczowej żółtej, od strony jamy stawowej wysłana
3-4 warstwami płaskich lub sześciennych komórek łącznotkankowych
(makrofagi – komórki M, fibroblasty – komórki F). Fibroblasty
wytwarzają składniki płynu stawowego min. kwas hialuronowy.
• Płyn stawowy (synovia) będący przesączem osocza krwi umożliwia
ślizganie razem z chrząstką szklistą. Ma małą zawartość albuminy.

42
 KREW

• Sangius, gr. haima, haimatos to rodzaj tkanki łącznej płynnej składającej

się z:
◦ Płynnej istoty międzykomórkowej – osocza (plasma) o całkowitej
objętości około 3 l.
◦ Komórek – zawieszonych w płynie, przez co przybierają kształt
kulisty (erytrocyty, leukocyty + płytki krwi).
• Człowiek o masie około 70 – 80 kg ma około 5 l krwi. Komórki zajmują
45%, a osocze 55% objętości krwi.
• Po odwirowaniu komórki tworzą 3 warstwy:
◦ dolna – erytrocyty
◦ środkowa – cienka, leukocyty
◦ górna – osocze
• Objętość krwi zajmowana przez erytrocyty nazywana jest
hematokrytem, u mężczyzn wynosi 40-50%, u kobiet 35-45%, dzieci
do 10 lat około 35% i noworodków 45-60%.

OSOCZE KRWI
• Około 90% objętości stanowi woda, a 6-8% wagowo stanowią białka, w
skład osocza wchodzą także sole nieorganiczne oraz aminokwasy,
hormony i tłuszcze.
• Białka osocza:
◦ Albumina – najliczniejsze białko (3,5-4,5% = 500/650 mmol/l) o
masie cząsteczkowej 67 tys. Jej synteza odbywa się w hepatocytach,
utrzymuje ciśnienie onkotyczne krwi i bierze udział w resorpcji
płynu tkankowego – reguluje tym objętość krwi. Przenosi jony np.:
Ca2+ i Mg2+, toksyczne metale ciężkie, oraz wiele substancji np.:
bilirubiny, organiczne jony, leki hormony itp. stanowi też rezerwę
białek i aminokwasów.
◦ Globuliny α1, α2, β, γ. γ-globuliny są immunoglobulinami
produkowanymi w limfocytach B.
◦ Białka krzepnięcia krwi – fibrynogen, protrombina, przekształcenie
fibrynogenu w nierozpuszczalną fibrynę skutkuje oddzieleniem się
żółtego płynu – surowicy.
◦ Lipoproteiny – występują w postaci chylomikronów i lipoprotein
VLDL, LDL, IDL, HDL.
◦ Białka dopełniacza C1-C9 uszkadzające patogeny.

43
HISTOLOGICZNE BADANIE KRWI
• Komórki krwi można oglądać in toto w postaci rozmazów krwi w
mikroskopie świetlnym.
1. Umieszczenie kropli krwi na szkiełku podstawowym.
2. Zanurzenie brzegu innego szkiełka pod kątem 45º i przesunięcie wzdłuż
szkiełka podstawowego.
3. Wysuszenie rozmazu.
4. Utrwalenie i wybarwienie płynami zawierającymi metanol (utrwalacz),
błękit metylenowy (zasadowy) i eozynę (kwaśny). Płyny te w zależności
od stopnia utlenienia błękitu metylowego mają różne nazwy np.:
May-Grunwalda, Giemsy, Wrighta. Utleniony błękit nosi nazwę
azuru.

KOMÓRKI KRWI

Erytrocyty (krwinki czerwone)

• Żywe erytrocyty są komórkami żółtopomarańczowymi, które w
rozmazach układają się w rulony. Znajdują się w równowadze
osmotycznej z osoczem – ciśnienie osmotyczne 0.85% - roztwór
izotoniczny. Przy hipertonii następuje malenie erytrocytów, przy
hipotonii erytrocyty pęcznieją i pękają tracąc wodę (hemoliza) w
wyniku hemolizy pozostają tylko błony i składniki zrębu komórkowego
zwane cieniami erytrocytów.
• Liczba erytrocytów człowieka wynosi 30 bilonów. We krwi obwodowej
kobiet jest ich 4,5 mln/mm3, a u mężczyzn około 5 mln/mm3. Liczby te
są zmienne zależnie od czynników (ludzie żyjący w górach mają więcej
erytrocytów).
• Erytrocyt widoczny z góry jest okrągłą komórką o średnicy około 8 μm,
ma wyraźne przejaśnienie w środku, a jego grubość w tej części wynosi
2 μm, część obwodowa mierzy 2,5 μm. Kształt ten określamy
dwuwklęsłym (zmniejsza to średnie odległości cz. hemoglobiny –
leżących w środku od błony komórkowej, co usprawnia wymianę gazów)
zapewniany przez składniki cytoszkieletu min.: spektrynę α i β,
tworząca zwinięte pod błoną komórkową łańcuchy. Spektryna jest
podwieszona pod błoną komórkową między białkowymi kompleksami
łączącymi (składają się z glikoforyny C, białka 4.1 oraz białka p55),
następnie łączy się z ankiryną związaną z transporterem anionowym
błony i dochodzi do następnego kompleksu łączącego.
• Erytrocyty nie mają jąder komórkowych i mogą różnić się średnicą (75%
to normocyty, pozostałe to mikrocyty i makrocyty).
• Na preparatach barwionych metodą Giemsy barwią się na różowo.

44
 • Głównym składnikiem erytrocytów jest hemoglobina (Hb) która stanowi
30% masy komórki. Stężenie to jest tak duże, że hemoglobina tworzy
krystaloidy.
• Wyróżnia się trzy rodzaje Hb:
◦ HbA1 występuje najczęściej (97%) składa się z dwóch łańcuchów
białka globiny α i dwóch łańcuchów globiny β oraz z czterech
podjednostek hemu zawierających Fe2+, globina β zwiera w 93
pozycji aminokwas – cysteinę wiążącą NO.
◦ HbA2 zawiera prócz hemu dwa łańcuchy globiny α i dwa łańcuchy
globiny δ.
◦ HbF zbudowana jest z dwóch łańcuchów α, dwóch łańcuchów γ i
hemu.
• Wnętrze erytrocytu jest homogenne, choć znajdują się w nim nieliczne
ziarna ferrytyny wiążącej żelazo, oraz białka tworzące rodzaj zrębu.
• Retikulocyty – niedojrzałe erytrocyty występujące we krwi obwodowej
(2% erytrocytów). Mają wygląd erytrocytów, ale zawierają delikatną
zasadochłonną siatkę lub ziarenka – pozostałości RER.
• Niekiedy, głównie w stanach chorobowych erytrocyty zawierają
pozostałości jądra w postaci jednego, lub dwóch ziarenek (ciałka
Howella-Jolly'ego) albo pierścieni (pierścienie Cabota).
• Erytrocyty żyją średnio 120 dni (hemoglobina ulega szybkiemu
utlenieniu, któremu zapobiega glutation), następnie są niszczone w
komórkach szpiku lub śledzionie (fagocytoza przez makrofagi,
przekształcenie hemu w biliwerdynę, a następnie w makrofagach w
bilirubinę, z uwolnieniem Fe i globiny).

Substancje grupowe krwi

• Na powierzchni erytrocytów znajdują się substancje grupowe w skład
których wchodzą antygeny A i B, w których kodowaniu biorą udział geny
krótszego ramienia chromosomu 9.
• Wyróżnia się cztery grupy krwi: A, B, AB i 0.
• Antygeny grup krwi są glikozosfingolipidami, natomiast białka
kodowane przez białka a i b są enzymami – glikozylotransferazami,
które dołączają do glikolipidów swoje swoiste monosacharydy
◦ N-acetylo-D-galaktozaminę (antygen A)
◦ D-galaktozę (antygen B)
• Substrat dla obu glikozylotransferaz jest nazywany substancją H. Na
powierzchni erytrocytów mają go osoby z grupą krwi 0. Dlatego układ
AB0 bywa nazywany ABH.

45
 • Na jednym erytrocycie jest od 103 do 105 cząsteczek antygenów i zależy
to od układu grupowego. Antygeny grup krwi występują także na
powierzchni większości komórek organizmu.
• Prócz układu AB0 znane są układy MNS, Lewis, Ii, Rh, Kell-kidd, P. i
Lutheran.

Funkcje erytrocytów
• Zredukowana hemoglobina (energia pochodzi z glikolizy zachodzącej w
erytrocytach) wiąże tlen stając się oksyhemoglobiną, a krew krwią
utlenowaną. Jednocześnie zachodzi zmiana konformacji cząsteczek
hemoglobiny. Proces zachodzi w naczyniach włosowatych płuc, gdzie
ciśnienie parcjalne tlenu wynosi 4,7 kPa wobec ciśnienia 13,3 kPa w
pęcherzykach. Ciśnienie CO2 wynosi odpowiednio 6,1 kPa i 5,3 kPa.
Umożliwia to bierną dyfuzję gazów.
• Z żelazem hemu i grupami SH cysteiny globiny wiąże się NO
(syntezowany z argininy, po związaniu z cysteiną lub hemem jego
trwałość wzrasta z kilku sekund do kilku godzin), wskutek zmiany
konformacji globiny po oddaniu tlenu jest on uwalniany, przenika do
ścian tętnic i powoduje rozkurcz błony mięśniowej – obniża to ciśnienie
krwi.
• CO2 przedostaje się do erytrocytów przez transportery anionowe
(prążki 3). Jako że CO2 jest słabo rozpuszczalny w płynach ciała, jest on
rozkładany przez anhydrazę węglanową i jako HCO3- wymieniany w
prążku 3 na Cl-.
• Każdy erytrocyt ma powierzchnię około 130 µm2 a suma powierzchni
wszystkich erytrocytów wynosi 3800 m2. Dwuwklęsły kształt ułatwia
wymianę gazową.

Leukocyty
• Każda komórka posiada jedno jądro i ma kształt kulisty. W krwi
obwodowej jest ich od 4 do 11 tys. w mm3 liczba mniejsza od 4 tys. to
leukopenia a większa od 11 tys. to leukocytoza, leukocyty przebywają
we krwi obwodowej przez kilka godzin, a następnie przedostają się przez
ściany małych naczyń do tkanki łącznych różnych narządów w procesie
zwanym diapedezą. Mechanizm:
1. Wiązanie za pomocą L-selektyny błony leukocytów z
glikoproteinami komórek śródbłonka np.: selektyną E, adresyną,
glikoproteiną podobną do immunoglobuliny lub z ICAM1, ICAM2,
co doprowadza do ich tocznia się po powierzchni
śródbłonka/nabłonka.

46
 2. Następnie za pomocą integryn wiążą się mocniej, zwalniają,
zatrzymują i przechodzą przez istniejące rozstępy (częściej) lub
pory (rzadziej).
• Są obdarzone ruchem pełzakowatym (granulocyty i monocyty w
większym, a limfocyty w mniejszym stopniu).
• W błonach komórkowych znajdują się cząsteczki glikoproteiny należące
do głównego układu zgodności tkankowej klasy I (MHC) nazywane
także ludzkimi antygenami leukocytarnymi (HLA) cząsteczki MHC
klasy I różnych nienormalnych komórek np.: zarażonych wirusami wiążą
się z receptorami limfocytów T cytotoksycznych. Powoduje to
zniszczenie komórki zarażonej wirusami.
• Leukocyty dzieli się na:
◦ Granulocyty – mają ziarenka cytoplazmatyczne (granulae)
widoczne przez mikroskop świetlny:
▪ neutrofile
▪ eozynofile
▪ bazofile
◦ Agranulocyty – w większości nie widać ziarenek, ale w np.:
limfocytach NK są widoczne, nazwa ma więc charakter tradycyjny.

Granulocyty obojętnochłonne (neutrofile)

• Komórki średnicy 12-15 μm i stanowią 50-75% wszystkich leukocytów.
Kształt jąder zależy od stopnia dojrzałości – młode mają jądra
pałeczkowate, a dojrzałe segmentowane. Cechę tę wykorzystuje wzór
Arnetha służący do oszacowania intensywności wytwarzania
granulocytów.
• Cytoplazma granulocytu obojętnochłonnnego zawiera około 200
ziarenek o średnicy 0,3-0,8 μm. Zawierają one wewnątrz macierz
zbudowaną z kwaśnych proteoglikanów, które wiążą peptydazy i
utrzymują je w stanie nieaktywnym. W obecności sfagocytowanych
drobnoustrojów wnętrze ziarenek staje się hipertoniczne, podnosi się
jego pH co uwalnia i uaktywnia peptydazy rozkładające białka
drobnoustrojów. Wyróżnia się:
◦ Ziarenka swoiste (80% wszystkich ziarenek) otoczone są błoną i
zawierają substancje bakteriobójcze – bakteriocydy (fagocytyna,
laktoferryna).
◦ Ziarenka nieswoiste (azurofilne) – lizosomy zawierające
defenzyny α oraz liczne enzymy (hydrolazy – proteazy, peroksydazę
i oksydazę D-aminokwasów).
• Charakteryzują się żywym metabolizmem, czerpiąc głównie energię z
glikolizy beztlenowej.

47
 • Pewna liczba neutrofili utrzymuje się w zawirowaniach krwi i przylega
do śródbłonka, są one nazywane populacją marginalną (przyścienną)
granulocytów. Po wysiłku fizycznym granulocyty populacji marginalnej
wchodzą do krążenia powodując chwilową leukocytozę.
• Są całkowicie zróżnicowanymi komórkami żyjącymi stosunkowo krótko.
We krwi obwodowej przez 8-12 h, a następnie przez diapedezę
przedostają się do tkanek (głównie łączna właściwa), gdzie funkcjonują
jako mikrofagi przez 1-2 dni po czym umierają albo są wydalane.

Ruch granulocytów
• Komórki tkanek w których toczy się proces zapalny wytwarzają około 40
rodzajów białek – cytokin – chemokin. Wiążą się one z receptorami na
powierzchni leukocytów. Wzbudza to gwałtownie ich aktywność
ruchową oraz przemieszczanie w kierunku miejsca zapalenia. Podobną
rolę spełniają defensyny wydzielane przez neutrofile i niektóre patogeny.

Mechanizm i ukierunkowanie ruchu

1. Aktywacja białka CDC42 poprzez cząsteczki sygnałowe i uczynnienie
białka WASP które bierze udział w wytworzeniu kompleksu białkowego
ARP.
2. Zapoczątkowanie polimeryzacji filamentów aktynowych przez ARP.
Może być ona pobudzona także przez aktywne białko RAC.
3. Wytwarzanie pęczków filamentów aktynowych przez białko RHO i
łączenie ich z miozyną II i integrynami. Łączy to komórkę przez
integryny z podłożem, umożliwiając jej retrakcje i przesuwanie.
Cząsteczki polimeryzującej aktyny są arginilowane, co ogranicza
powstawanie filamentów tylko do okolicy pobudzanej przez chemokinę.
4. Polimeryzacja aktyny z udziałem ARP powoduje powstawanie i
wydłużanie filamentów ku błonie komórkowej, od nich polimeryzują pod
kątem 70º inne filamenty aktynowe, również w kierunku błony
komórkowej co wytwarza ich sieć.
5. Dobłonowe końce filamentów zostają związane przez cząsteczki
miozyny I, która współdziałając z filamentami popycha błonę
komórkową z fragmentem cytoplazmy w kierunku źródła chemokiny
wytwarzając brzeg wiodący (może on przybrać kształt pseudopodiów –
neutrofile, lamellopodiów – fibroblasty i komórki nabłonkowe,
filopodiów – fibroblasty).

48
 6. Ruch brzegu wiodącego i fragmentu komórki jest przyspieszany
uwalnianiem ATP przez komórkę, jest on następnie defosforylowany do
ADP, AMP i adenozyny, które działają autrokrynowo – sygnał z
receptorów purynergicznych jest przekazany do białka RHO i
przyspiesza powstawanie filamentów aktynowych. Wydzielanie ATP
działa w podobny sposób na inne komórki biorące udział w reakcji
zapalnej (mastocyty, makrofagi, komórki śródbłonka, nabłonka i
nerwowe).
7. Na przeciwległym końcu komórki następuje retrakcja z udziałem
kompleksów filamenty aktynowe-miozyna II. Powoduje to ruch komórki
względem podłoża. Często ruch jest też zależny od składników istoty
podstawowej tkanki łącznej – kwasu hialuronowego i osteopontyny.

Niszczenie drobnoustrojów
• Ulegają one preaktywacji pod wpływem czynnika martwicy
nowotworów TNFα wytwarzanego przez wiele komórek w stanie
zapalnym. Preaktywowane granulocyty są szczególnie wrażliwe na
antygeny, łatwo wywołujące ich aktywacje. Takowa przejawia się
wybuchem oddechowym – gwałtownym wzrostem zużycia przez nie
tlenu.
• Tlen jest używany do tworzenia wolnych rodników – cząsteczek
zawierających zredukowane atomy tlenu np.: anion nadtlenkowy O2-
rodnika hydroksylowego OH- i innych. W reakcji dysmutacji z anionu
ponadtlenkowego powstaje H2O2. Mieloperoksydaza ziarenek katalizuje
powstawanie z H2O2 i Cl2 kwasu podchlorawego (HOCl) wiążącego się z
grupami aminokwasowymi drobnoustrojów i zabijającymi je.
• Same wolne rodniki też mogą zabijać drobnoustroje, przede wszystkim
powoduje jednak przepływ K+ do ziarenek. Podwyższa to pH, powoduje
uwalnianie proteaz z macierzy ziarenek oraz ich aktywacje. Te z kolei
trawią białka drobnoustrojów.
• Aktywowane granulocyty często uwalniają ziarenka w procesie
degranulacji – prowadzi to do uwolnienia wielu białek i peptydów
przeciwbakteryjnych min.:
◦ Defensyny – wbudowują się w błony drobnoustrojów i wytwarzają
kanały jonów nieorganicznych, znosząc tym polaryzację ich błon i
uśmiercając je, dodatkowo przyciągają neutrofile.
◦ Lizozym – hydrolaza trawiąca glikozaminoglikany (GAG) ścian
komórek drobnoustrojów.
◦ Laktoferryna – wiąże żelazo pozbawiając go drobnoustrojów.
• Wskutek działania toksyn bakteryjnych oraz obniżenia pH granulocyty
giną masowo (biedne granulocyty :c) zmieniając się razem z resztkami
zniszczonych tkanek w ropę (pus).

49
 • Neutrofile uwalniają także leukotrieny i lipoksyny będące pochodnymi
kwasu arachidonowego, działające jak mediatory zapalenia (rozszerzają
naczynia krwionośne, zwiększają przepuszczalność naczyń, wpływają
hemotaktycznie na inne leukocyty oraz przyspieszają diapedezę)
• Wydzielają cytokiny zwane interleukinami aktywujące wiele innych
komórek

Granulocyty kwasochłonne (Eozynofile)

• Komórki o średnicy 10-14 μm, stanowią 2-4 % wszystkich leukocytów
krwi obwodowej. Mają jedno, zwykle dwupłatowe jądro. Swoistą cechą
cytoplazmy jest obecność ziaren o średnicy do 1 μm – są to rodzaje
lizosomów, które zawierają enzymy hydrolityczne (arylosulfataza,
RNA-za, DNA-za, lipaza, histaminaza), ale nie mają lizozymu.
Zawierają krystaloidy w których znajduje się MBP – główne białko
zasadowe, uszkadzające błony pasożytów, dodatkowo zmienia stężenia
Ca2+ w bazofilach powodując uwalnianie histaminy.
• Wybarwiają się barwnikami kwaśnymi.
• Poza krwią występują w znacznej liczbie w tkance łącznej właściwej,
podnabłonkowej głównie w przewodach oddechowym i pokarmowym.
• Mają zdolność ruchu pełzakowatego, fagocytozy i wydzielania substancji
bakteriobójczych.
• Ruch eozynofili jest ukierunkowany i wywołany przez chemokiny zwane
eotaksynami, wywołującymi także wybuch oddechowy.
• Szczególnie intensywnie fagocytują kompleksy antygen – przeciwciało,
mają duże powinowactwo do histaminy, działającej na nią silnie
chemotropowo.
• Wydzielają histaminazę i arylosulfatazy (degradują siarczanowe
glikozaminoglikany) zwiększają przepuszczalność nabłonków
wydzielając MPB.
• Stanowią pierwszą linię obrony przeciwko pasożytom – przy pomocy
MPB uśmiercają i fragmentują pasożyty.
• W chorobach w których zwiększa się poziom histaminy zwiększa się
także ich liczba (alergiczne, robaczyce).
• Ich liczba w krwi spada gwałtownie po podaniu kortykosteroidów.
• Uwalniają leukotrieny, lipoksyny oraz interleukiny (cytokina).

Granulocyty zasadochłonne (Bazofile)

• Bazofile wytwarzają więcej IL-4 niż limfocyty T. Odgrywa ona ważną
rolę w patogenezie alergii i pobudza produkcje IgE.
• Ze swoich błon mogą uwalniać prostaglandyny i leukotrieny
• Mogą przeciwdziałać krzepnięciu krwi.

50
 • Komórki o średnicy 12-15 μm, stanowią 1% wszystkich leukocytów
krwi obwodowej. Posiadają jedno fragmentowane jądro. Ich cytoplazma
jest wypełniona zasadochłonnymi ziarenkami o średnicy około 0,5 μm,
są one otoczone błoną i zawierają jednorodny materiał (niekiedy spotyka
się krystaloidy i struktury mielinopodobne) znajduje się tam histamina,
proteoglikany, białka kwaśne, cytokiny (głównie IL-4) oraz enzymy
proteolityczne.
• Przez obecność heparyny w ziarenkach mogą barwić się
metachromatycznie.
• Na ich powierzchni znajdują się receptory dla IgE, któego związanie
powoduje degranulację komórki.
• Mogą przechodzić do tkanki łącznej gdzie przypominają komórki tuczne.
• Mają zdolność do fagocytozy oraz wydzielają niektóre substancje
przeciwbakteryjne, dzięki wydzielanym proteoglikanom mogą
aktywować lipazę lipoproteinową i oczyszczać pośrednio krew z
tłuszczów.
• Wydzielając IL-4, histaminę oraz uwalniając leukotrieny i
prostaglandyny mogą brać udział w procesach zapalnych, zwiększając
przepuszczalność naczyń krwionośnych i rozszerzać je.

Limfocyty
• Komórki o średnicy 6-10 μm, stanowią 25-35% wszystkich leukocytów
krwi. Stosując kryterium wielkości wyodrębnia się limfocyty małe
(średnicy erytrocytów), średnie (około 10 μm), i duże (powyżej 10 μm).
• Limfocyty małe mogą wejść w cykl komórkowy pod wpływem
antygenów, a duże i średnie są komórkami w cyklu komórkowym lub
limfocytami NK.
• Ogólna liczba osiąga ponad 1 bilon, z czego 50% znajduje się w
narządach limfatycznych, a pozostałe 50% to limfocyty krążące.
• Mają jedno jądro – owalne lub okrągłe, niekiedy z subtelnymi
nacięciami. W jądrze limfocytów średnich znajduje się jedno albo kilka
jąderek. Cytoplazma, szczególnie w limfocytach małych jest tylko
skromnym zasadochłonnym rąbkiem dookoła jądra, znajduje się w niej
RER, mitochondria, lizosomy i aparat Golgiego.
• Wyróżnia się limfocyty T i B (będące nie do odróżnienia przez
mikroskop, posiadają za to różne receptory powierzchniowe służące do
ich identyfikacji). NK są dużymi limfocytami zawierającymi ziarenka
azurofilne, ale nie mają charakterystycznych receptorów
powierzchniowych.

51
Limfocyty B
• Powstają i dojrzewają w szpiku kostnym, pomagają w tym komórki
zrębu szpiku przy udziale cytokiny IL-7, a polega ono na syntezie do
100 tys. cząsteczek IgM i IgD, które są nazywane receptorami
limfocytów B (BCR) są one reprezentowane na powierzchni limfocytu
za pomocą białek transbłonowych Igα i Igβ. W szpiku IgM i IgD są
testowane na własne antygeny, a te które je wiążą giną śmiercią
samobójczą.
• Dojrzałe limfocyty B mogą reagować na antygeny, ale nawet gdy się z
nimi nie zetknęły – nazywane są wtedy limfocytami B naiwnymi,
opuszczają one szpik kostny i przechodzą do narządów limfatycznych,
gdzie są niekiedy nazywane centrocytami, lub przechodzą do innych
narządów (układu pokarmowego, gruczołu sutkowego, ślinowych i
innych) gdzie przekształcają się w komórki plazmatyczne produkujące
jeden rodzaj immunoglobulin. Część zostaje limfocytami B pamięci.
• Po związaniu BCR z antygenem (zazwyczaj antygen natywny –
niezwiązany z kompleksem MHC) białka transbłonowe Igα i Igβ
przekazują do wnętrza limfocytu sygnał, który powoduje proliferacje
limfocytów i produkcję przeciwciał na konkretny antygen.
• Efektem reakcji limfocytów B na antygen jest wytworzenie nabytej
odporności typu humoralnego.

Limfocyty T
• Na swojej powierzchni posiadają swoiste receptory białkowe TCR,
mogące mieć konfigurację α,β – nazywane są wtedy limfocytami Tα,β.
TCR innych limfocytów T może mieć konfigurację γ,δ – Tγ,δ. W błonie
komórkowej obok TCR znajduje się glikoproteina CD3 przekazująca do
cytoplazmy sygnał o związaniu antygenu z TCR.
• TCR współdziała z białkami błonowymi – koreceptorami CD4 i CD8.
• W trakcie dojrzewania limfocytów T w grasicy koreceptory CD4 i CD8
pojawiają się na tych samych limfocytach, następnie jeden zanika i w ten
sposób powstają limfocyty T CD4+ – limfocyty T pomocnicze i
limfocyty T CD8+ – limfocyty T cytotoksyczne.
• Limfocyty T aktywują się wyłącznie po związaniu fragmentu antygenu
związanego z własnymi glikoproteinami – produktami genów MHC.
• Glikoproteiny MHC znane są jako glikoproteiny klasy I (MHC I) i II
(MHC II) w transplantologi określa się je jako antygeny leukocytarne
(HLA) klasy I i II.
• Th wiążą fragment antygenu połączony z kompleksem MHC II
(i wydzielają cytokiny), natomiast limfocyty T cytotoksyczne fragment
antygenu połączony z MHC I (i uśmiercają komórki docelowe).

52
 • Zakażone wirusami lub pasożytami komórki syntezują własne białka
kodowane sekwencjami nukleotydów intruzów, zwierające ich
kilkunastoaminokwasowe epitopy. Białka endogenne są obrabiane przez
proteasomy, a następnie transportowane za pomocą TAP1,2 do RER.
Tutaj są łączone z kompleksami MHC I i po przejściu przez aparat
Golgiego pakowane do pęcherzyków wędrujących do błony
komórkowej, gdzie są eksponowane na powierzchni.
• Prezentacji antygenu z udziałem MHC II dokonują tylko komórki
prezentujące antygeny. Są one endocytowane, a endosomy tną je na
kilkunastoaminokwasowe peptydy-epitopy. Jednocześnie komórki
syntezują cząsteczki MHC II i niezmienne białko połączone z klasą II
(CLIP) wchodzi ono do rowka w kompleksie MHCII i blokując go nie
dopuszcza własnych białek komórki. Następnie kompleks MHCII/CLIP
jest transportowany do aparatu Golgiego, do którego docierają również
peptydy-epitopy, zastępujące CLIP. Kompleksy MHCII/peptydy-epitopy
są transportowane na powierzchnię błony gdzie są eksponowane.
• Komórki prezentujące antygeny (APC) większość to makrofagi
powstałe z monocytów, poza tym prezentować mogą komórki
dendrytyczne, limfocyty B i komórki niektórych nabłonków. APC
endocytują antygeny, tną je w proteasomach jednocześnie syntezując
MHC II. Następnie wytwarzają kompleks peptyd antygenowy/MHCII,
który zostaje wbudowany do błony komórkowej, dla limfocytów Th i T
cytotoksycznych. APC wydziela także cytokiny.
• Limfocyty Th mają dwie subklasy:
◦ Limfocyty Th1 – biorą udział w reakcjach na patogeny
wewnątrzkomórkowe, np. wirusy i produkują cytokinę –
interferon γ.
◦ Limfocyty Th2 – odgrywają rolę w reakcjach na pasożyty, głównie
przewodu pokarmowego. Wydzielają wiele cytokin IL-4 i IL-3 i
wpływają na produkcję Ig przez komórki plazmatyczne więc
również na odpowiedź komórek tucznych. Ponadto limfocyty Th
produkują cytokiny pobudzające T cytotoksyczne do proliferacji.
• Cytotoksyczne – specjalizują się w uśmiercaniu komórek produkujących
antygeny (zarażonych, nowotworowych) na dwa sposoby:
◦ Łączą się z komórką prezentującą antygen przez co zaczynają
wydzielać białka – perforyny które wbudowują się w chorą
komórkę powodując jej perforację i śmierć. Produkują także
protektynę chroniącą przed perforyną.
◦ Receptor T toksycznego wiąże się z antygenem na powierzchni
chorej komórki co wzbudza syntezę liganda Fas ten z kolei wiąże się
z receptorem Fas chorej komórki wzbudzając kaskadę reakcji
prowadzącą do śmierci samobójczej.

53
 • Regulacyjne – mają koreceptory CD4, ich rola polega na supresji reakcji
immunologicznych. Dzielną się na:
◦ Naturalne limfocyty T regulujące – powstające w grasicy, wiążą
się z komórką prezentującą antygen, hamując reakcję obronną.
◦ Wywołane limfocyty T regulujące – (Th3) – wytwarzają cytokiny
np.: IL – 10, które hamują wytwarzanie limfocytów Th1.
• Naiwne – opuszczają grasicę jako komórki immunologiczne
kompetentne, ale swój fenotyp ujawniają dopiero po aktywacji – stają się
wtedy T efektorowymi lub pamięci. Na powierzchni mają receptor
CD45RA.
• Pamięci – poprzez rozmnażanie i wytwarzanie kolonii limfocytów T,
których przodkowie zetknęli się z antygenem niosą pamięć
immunologiczną.
◦ Efektorowe – mają receptory z pomocą których przemieszczają się
do miejsca zapalenia, gdzie pełnią funkcję limfocytów Th albo
cytotoksycznych.
◦ Pamięci centralnej – znajdują się w okolicach grasiczozależnych
śledziony i węzłów limfatycznych, gdzie nie mogą pełnić funkcji
efektorowych. Dlatego najpierw wiążą się z komórką prezentującą
antygeny, która wtedy wydziela IL-12 – wiąże się ona z receptorami
na T pamięci centralnej, które różnicują się wtedy w efektorowe.
• NK – naturalnie zabójcze – nie mają TCR i nie są aktywowane przez
antygeny. Uśmiercają komórki zakażone i nowotworowe (są aktywowane
ich genami) wydzielają wtedy cytokiny: TNFβ, interferon γ, IL-2,
czynnik aktywujący makrofagi (MAF) oraz perforyny.

Monocyty
• Największe komórki krwi obwodowej, ich średnica może dochodzić do
40 μm, są prekursorami układu makrofagów – komórek znajdujących
się w różnych tkankach, powstają w szpiku kostnym, a następnie
przechodzą do krwi, gdzie przebywają około 3 dni, po czym przedostają
się do tkanek, gdzie różnicują się do makrofagów.
• Mają owalne jądro, oraz słabo zasadochłonną cytoplazmę z licznymi
azurofilnymi i kwasochłonnymi ziarenkami, rozbudowanymi aparatem
Golgiego i licznymi mitochondriami.
• Mają zdolność do fagocytozy, uwalniania leukotrienów i wydzielania
interleukin.

Płytki krwi (trombocyty)

• W rozmazach metodą Giemsy są to małe dyskoidalne twory zawierające
ziarenka. Czas życia wynosi około 10 dni.

54
 • Bezjądrowe kawałki cytoplazmy megakariocytów, powstającymi w
szpiku kostnym, ich średnica wynosi 2 μm, a liczba w krwi obwodowej
150 – 400 tys/mm3. Zmniejszenie to małopłytkowość, a zwiększenie
nadpłytkowość, gdy płytki są większe niż normalnie występuje
makrotrombocytopenia.
• Kształt jest utrzymywany przez leżące obwodowo mikrotubule,
wewnątrz znajduje się cytosol, lizosomy, mitochondria, ziarenka
glikogenu i ziarenka tworzące zazwyczaj pośrodku płytki granulomer
obwodowa część płytki jest nazywana hialuromerem. W cytosolu
znajduje się też otwarty system kanalików (OCS) – zakończenia są
widoczne na powierzchni w postaci porów. Transportuje on produkty
ziarenek α i substancje z otoczenia do płytek.
• Ziarenka:
◦ Gęste – zawierające ADP, serotoninę, Ca2+
◦ α – zawierające PGDF, TGF, białko von Willenbranda,
tromboplastyna, fibrynogen
• W cytosolu znajduje się również kompleks aktyny i miozyny zwany
trombosteniną, obkurczającą agregaty płytek.
• W błonie znajdują się glikoproteiny selektyna P i integryny, za pomocą
których płytki wiążą się z fibrynogenem, czynnikiem von Willenbranda i
cząsteczkami istoty międzykomórkowej, oraz receptory dla: ADP,
lamininy i trombiny.

Cytofizjologia płytek krwi

• Hamują krwawienie tworząc agregaty (skrzepliny białe) powstające w
czasie krzepnięcia krwi i tworzące skrzepliny (thrombus), uwalniają
także substancje wzbudzające krzepnięcie krwi.
• Krążące w krwi płytki są nieaktywne, dyskoidalne nie mają
właściwości tworzenia agregatów, taki stan płytek zapewnia,
prostacyklina, PGI2 (wytwarza cAMP, zmniejszając czułość na ADP).
• Aktywacja zachodzi po związaniu z kolagenem, ADP, trombiną z
receptorów błony sygnał przenosi się do białka G, co skutkuje
zwiększeniem stężenia Ca2+, aktywującego płytki – zmieniają one kształt,
wytwarzają wiele wypustek cytoplazmatycznych. Po zetknięciu się ze
ścianą naczynia łączą się one za pośrednictwem glikoprotein, lub białka
von Willenbranda (w wartkim strumieniu krwi) – po serii połączeń
powstają agregaty płytek krwi. Obkurczają się one dzięki
trombosteninie. Kontakt z kolagenem powoduje uwolnienie ziarenek i
zmianę kształtu z jednoczesnym wytwarzaniem kwasu arachidonowego,
z którego powstaje tromboksan A2 (TXA2) – wymusza to uwalnianie
ziarenek, dalszą agregację i kurczenie naczyń.

55
 • Tromboplastyna w obecności Ca2+ oraz inne czynniki osocza powodują
zmianę protrombiny w trombinę, przyspieszającą uwalnianie ziarenek.
• Uwalnianie ADP za pośrednictwem receptorów P2Y aktywujących
białka G wiąże się z białkami i prowadzi do agregacji, powstające
agregaty płytek (skrzepliny białe) mogą płynąć z krwią i prowadzić do
zawałów.
• Serotonina obkurcza naczynia krwionośne.
• Z ziarenek α wydostają się czynniki wzrostu i różnicowania – PDGF i
TGF, pobudzają one miocyty do podziałów i różnicowania. Wędrują one
do błony wewnętrznej, gdzie wytwarzają skupiska komórek w których
odkładają się lipidy, a następnie mogą powstać guzki miażdżycowe.

KRZEPNIĘCIE KRWI
• Złożony proces w którym z fibrynogenu powstaje sieć fibryny. Istnieją
dwa szlaki krzepnięcia krwi:
◦ Wewnętrzny – rozpoczyna się po uszkodzeniu śródbłonka lub
składników krwi, najczęściej przez zjawisko chorobowe działające
od wewnątrz (np. miażdżyca).
◦ Zewnętrzne – uszkodzenie mechaniczne naczynia (przecięcie,
rozerwanie).
• W mechanizmie krzepnięcia krwi bierze udział kilkanaście czynników
krzepnięcia (aktywne formy określa się poprzez dodanie „a”):
◦ glikoproteiny I, II, V, VII
◦ lipoproteiny III
◦ polipeptdy IX, XIII
◦ proteazy VII, X, XI, XII
◦ Ca2+ IV
• Szlak wewnętrzny – uszkodzenie śródbłonka uwalnia kalikreinę –
proteazę – przycina ona enzym proteazy, czynnik XII, wytwarzając
aktywny czynnik XIIa, ten uaktywnia w taki sam sposób czynnik XI. XIa
uaktywnia polipeptyd – czynnik IX, który wspólnie z czynnikiem VIII
uaktywnia czynnik X, wytwarzając aktywny enzym Xa. Nieprawidłowy
czynnik VIII powoduje hemofilię A.
• Szlak zewnętrzny – uszkodzenie mechaniczne aktywuje czynnik VII,
który wraz z tromboplastyną w obecności Ca2+ uczynnia X, wytwarzając
aktywną proteazę Xa.
• Zadaniem obu szlaków jest wytworzenie Xa - proteazy, która pod
wpływem V zmienia protrombinę osocza krwi w trombinę, która
przecina cząsteczkę fibrynogenu, wytwarzając monomery fibryny, które
za pomocą wiązań sieciowych tworzy nierozpuszczalną skrzeplinę
czerwoną.

56
 • Fibryna skrzepliny czerwonej może być rozkładana przez proteinazę
serynową – plazminę, powstającą z plazminogenu pod wpływem
aktywatora plazminogenu (tPA). Istnieje także inhibitor aktywowania
plazminogenu wytwarzany przez hepatocyty i adipocyty. Krzepnięcie
krwi pobudza także angiogenezę – w błonie śródbłonka znajdują się
receptory RAR dla trombiny. Powstająca trombina wiąże się z nimi, co
aktywuje czynnik transkrypcji HIF-1αb. Aktywujący geny cytokin
angiogenezy – VEGF i PDGF.

57
 SZPIK KOSTNY I ODNOWA KOMÓREK

• Szpik kostny (medulla osium, gr. myelos) znajduje się u człowieka

dorosłego w jamach szpikowych kości długich, żeber, mostka, oraz kości
płaskich czaszki i miednicy.
• Stanowi około 5% masy ciała i jest miejscem wytwarzania komórek i
płytek krwi.
• Występuje w postaci:
Szpiku kostnego Miejsce aktywnego wytwarzania komórek i płytek
czerwonego (medulla krwi. U noworodków występuje wyłącznie ten typ
ossium rubra) szpiku. U ludzi dorosłych występuje w: nasadach
bliższych kości promieniowych i udowych, kręgach,
żebrach kościach biodrowych i mostku (z niego
najczęściej pobiera się szpik).
Szpiku kostnego Składa się głównie z tkanki tłuszczowej żółtej, nie
żółtego wytwarza komórek krwi.
(medulla ossium flava)
• Zrąb szpiku kostnego jest zbudowany z tkanki łącznej właściwej luźnej
zawierającej komórki macierzyste zrębu. Komórki te wytwarzają w
hodowli in vivo kolonie fibroblastów – dlatego są nazywane CFU-F
(jednostki wytwarzania koloni fibroblastów).
• CFU-F wpływają na różnicowanie się komórek progenitorowych
erytrocytów i leukocytów. Wiążąc się z receptorami różnicujących się
komórek oddziałują na nie bezpośrednio. Mogą też oddziaływać
pośrednio, wydzielając peptydy i białka regulujące procesy wytwarzania
krwi np.:
◦ SCF – czynnik komórek macierzystych.
◦ CSF – interleukiny IL-3, IL-5, IL- 6, IL-7 i inne, czynnik
pobudzający kolonie – reguluje wytwarzanie granulocytów.
• Fibroblasty zrębu szpiku kostnego wchodzą prawdopodobnie także w
skład śródkostnej, upodabniając się do komórek nabłonkowych.

Naczynia krwionośne szpiku kostnego

• Krew tętnicza dostaje się do szpiku kostnego przez tętnice odżywcze i
tętnice nasadowe, oraz przez naczynia włosowate okostnej.

58
 • Naczynia włosowate szpiku są szerokie i mają postać zatok o średnicy
50-70 µm. Zatoki te tworzą przy śródkostnej gęstą sieć, a następnie
biegną ku środkowi szpiku do zatoki centralnej. W naczyniach
zatokowych zachodzi wymiana komórek ze szpiku do krwi i w kierunku
odwrotnym. Wymiana ta zachodzi dzięki porom płaskich komórek
śródbłonka. Polega to na fuzowaniu błony komórkowej od strony światła
z błoną komórkową od strony komórki, a ciągłość błon zostaje
przerwana i powstaje por.

Miąższ szpiku kostnego

• Stanowią go liczne komórki pośrednie i końcowe procesu wytwarzania
erytrocytów, leukocytów i płytek krwi, oraz makrofagi i komórki tuczne
(ich prekursory powstają w szpiku kostnym).
• Wytwarzanie erytrocytów odbywa się dookoła naczyń zatokowych,
bardziej dojrzałe formy układają się bliżej błony podstawnej śródbłonka.
• Granulocyty powstają dalej od naczyń zatokowych, w wydzielonych
wyspach komórkowych.
• Megakariocyty swoją cytoplazmą wnikają do otworów w śródbłonku, co
po fragmentacji ich cytoplazmy powoduje uwalnianie płytek
bezpośrednio do krwi.

Funkcje szpiku kostnego

• Wytwarzanie wszystkich rodzajów komórek krwi oraz komórek
tucznych i komórek dendrytycznych (prezentujących antygeny).
• Odnowa komórek macierzystych.
• Niszczenie zużytych, wadliwych i uszkodzonych erytrocytów.
• Przechowuje żelazo.
• Reakcje immunologiczne – humoralna i komórkowa.

WYTWARZANIE KOMÓREK KRWI

• Powstają w szpiku kostnym czerwonym z pluripotencjalnych komórek
macierzystych. Proces wytwarzania komórek krwi jest różnicowaniem
terminalnym nazywanym hemocytopoezą.
• Wszystkie rodzaje komórek krwi powstają z jednej komórki
macierzystej pluripotencjalnej (teoria unitarystyczna).
• Komórki macierzyste są nieliczne – w szpiku występują w proporcji
1:10 000 a w krwi obwodowej 1:1 000 000, w stosunku do innych
komórek jądrowych.

59
 Procesy dzielenia i różnicowania się prekursorów
Prekursory erytrocytów Erytrocytopoeza
Prekursory granulocytów Granulocytopoeza (granulopoeza)
Prekursory limfocytów Limfocytopoeza (limfopoeza)
Prekursory monocytów Monocytopoeza (monopoeza)
Prekursory megakariocytów Megakariocytopoeza (megakariopoeza)
• Geny ukierunkowujące różnicowanie się komórek progenitorowych:
◦ gata1 – ertrocytopoeza, megakariocytopoeza
◦ pu.1 – mielocytopoeza
◦ ikarios – limfocytopoeza
• Komórki erytro-, granulo- i limfocytopoezy są do siebie podobne, tak
samo ich rozmieszczenie w szpiku.
• Komórki zagnieżdżone w szpiku po przeszczepieniu rozmnażają się i
wytwarzają guzki (kolonie). Komórki macierzyste je wytwarzające
nazywa się jednostkami wytwarzającymi kolonie – CFU (niekiedy
nazywane CFC).
• Komórka progenitorowa dla granulocytów i makrofagów nazwana jest
CFU-GM.

Komórki macierzyste szpiku i badania komórkowe

• Potencjalna wartość lecznicza nie budzi zastrzeżeń etycznych i jest w
pełni wykorzystywana, komórki macierzyste szpiku mają zdolność do
podziału przez całe życie człowieka, dlatego są uważane za
nieśmiertelne.
• Częstość podziałów komórek macierzystych jest mniejsza niż częstość
podziału innych komórek szpiku kostnego, mają one dłuższy cykl
komórkowy – kilka dni, a inne komórki szpiku około 24 h, dlatego są
one mniej narażone na czynniki hamujące cykl komórkowy (faza G1, w
której komórki macierzyste są niewrażliwe na takie czynniki jest
dłuższa).
• Podziały komórek macierzystych są asymetryczne – powstaje
identyczna komórka macierzysta (utrzymują stałą liczbę komórek
macierzystych) i komórka progenitorowa różnicująca się terminalnie.
• Komórki macierzyste szpiku są u ludzi dorosłych multipotentne –
przeszczepienie komórek szpiku do innych narządów może doprowadzić
do ich przekształcenia w komórki tych narządów.
• Komórki macierzyste zawierają receptory dla chemokin, powodują one
kierowanie się komórek macierzystych do miejsc organizmu w których
toczy się proces zapalny (będący źródłem chemokin).
60
 • Zabiegi polegające na przeszczepieniu komórek macierzystych to
terapie komórkowe, do tej grupy należy też przeszczepienie szpiku
kostnego (wraz z komórkami macierzystymi) stosuje się je po
napromieniowaniu lub w białaczkach.

Erytrocytopoeza
• Odbywa się w szpiku kostnym czerwonym, polega na podziałach
komórek i ich terminalnym różnicowaniu, które zachodzi w kilku
etapach w ciągu około 7 dni, odbywa się po aktywacji genu gata1 w
komórkach macierzystych, białko GATA1 będące czynnikiem
transkrypcji aktywuje geny globin hemoglobiny, oraz geny enzymów
syntezujących hem.
• Każdego dnia około 20 mld erytrocytów jest niszczone w szpiku
kostnym i śledzionie, by zostać zastąpione przez nowo powstałe.
Erytrocytopoeza
Hemocytoblast Komórka macierzysta mielocytopoezy – wyjściowa komórka
BFU-E Dzielą się kilkakrotnie dając CFU-E
CFU-E Dzielą się kilkakrotnie
Proerytroblast Mają 15-17 µm, okrągłe jądra zawierające zazwyczaj dwa
jąderka i silnie zasadochłonną cytoplazmę, dużo
polirybosomów, niewiele RER, wyraźny aparat Golgiego i
centriole. Prowadzą intensywną syntezę białek, a wśród nich
niewiele globiny. Czas życia wynosi 20 h.
Erytroblast Nieco mniejsze niż proerytroblasty, mają duże okrągłe jądra i
zasadochłonny silnie zasadochłonną cytoplazmę (liczne polirybosomy) czas
życia wynosi około 20 h.
Erytroblast Polichromofilny – nieco mniejsze niż erytroblasty
wielobarwliwy zasadochłonne, posiadają okrągłe jądra, cytoplazma jest
zasadochłonna i zawiera ziarenka kwasochłonne –
magazynowana hemoglobina – stad nazwa, zawierają także
ziarenkowate synderosomy z ferrytyną, wiążącą żelazo
zużywane do syntezy hemoglobiny. Czas życia wynosi 25 h.
Erytroblast Mają średnicę 8-10 µm i zawierają niewielkie jądro o
kwasochłonny skondensowanej chromatynie, nie mają zdolności do
(normoblast) dzielenia się, ich cytoplazma zwiera dużo hemoglobiny,
dlatego jest kwasochłonna czas życia wynosi około 30 h. Pod
koniec życia wydziela na zewnątrz jądro z niewielkim rąbkiem
cytoplazmy.

61
Retikulocyty Powstają z normoblastów, gdy tamte wydzieliły jądro. Są
kwasochłonne, jednak zawierają resztki RNA, dające w
rozmazach obraz drobnych zasadochłonnych ziarenek,
dodatkowo posiadają resztki aparatu Golgiego i niewiele
mitochondriów. Czas życia wynosi około 3 dni. W tym czasie
przedostają się do krwi, a pozostałe dojrzewają w szpiku
kostnym (usunięcie większości RNA, mitochondriów i resztek
aparatu Golgiego) we krwi obwodowej jest ich 2%
erytrocytów.

Regulacja erytrocytopoezy
• Erytropoetyna (EPO) – glikoproteina zawierająca kwas sialowy, 80%
ogólnej ilości EPO syntezują fibroblasty śródmiąższowe kory nerki, a
pozostałe około 20% hepatocyty (niewielkie ilości produkuje śledziona,
płuca, jądra i astrocyty mózgowia). Oddziałuje ona głównie na
CFU-erytroidalne pobudzając ich podziały. Polega to na wiązaniu się z
dwuczłonowym receptorem EPO, którego cytoplazmatyczne fragmenty
fosforylują i pobudzają kinazę JAK. Ta fosforyluje białko STAT5, które
przemieszcza się do jądra i aktywuje geny erytrocytopoezy. Wydzielanie
EPO zwiększa się pod wpływem zmniejszonego stężenia O2 (hipoksji),
jonów kobaltu, oraz żelaza.
• Interleukina (IL) szczególnie IL-3 pobudza proliferację BFU-E.
• Pobudzający wpływ ma też: witamina B12, kwas foliowy, hormon
wzrostu, tyroksyna, testosteron i kortyzol.
• Hamowanie erytropoezy odbywa się poprzez wzbudzanie śmierci
komórek, jest one poprzedzone rozkładaniem GATA1 przez kaspazy.

Żelazo i białka transportujące

• Żelazo ma poza cytokinami największy wpływ na erytrocytopoezę, jest
ono wiązane i przechowywane przez kilka białek.
Hemoglobina Fe2+ jest związane z pierścieniem tetrapyrolowym, który jest
Mioglobina wytwarzany w procesie erytrcytopoezy.
Neuroglobina
Transferyna Wytwarzana w wątrobie. Forma niezwiązana z Fe2+ nazywana
jest apotransferryną, a związana z Fe3+ ferrotransferyną.
Ferrytyna Produkt wątroby, służy do przechowywania żelaza, jedna
cząsteczka może wiązać do 5 tys. jonów żelaza.
Hemosyderyna Wiąże żelazo, kiedy jego ilość przerasta możliwości ferrytyny.
Jest to częściowo zdegradowana ferrytyna.

62
Hepcydyna Zahamowanie ekspresji tego białka zachodzi przy
niedokrwistości i niedotlenieniu. Skutkiem jej niedoboru jest
hemochromatoza – zwiększone stężenia Fe w tkankach.
• Na powierzchni komórek pobierających żelazo znajdują się receptory
dla ferrotransferyny. Związanie receptor-ferrotransferryna poprzedzone
fosforylacją i ubikwitynacją receptora wyzwala internalizajcę
(endocytozę) takiego kompleksu i jego transport do endosomów
wczesnych, skąd Fe3+ jest uwalniany do cytosolu, a apotransferryna
wraca na powierzchnię komórki i jest dalej wykorzystywana do
transportu żelaza.

Mielocytopoeza i granulocytopoeza
• Mielocytopoeza jest wytwarzaniem leukocytów – granulocytów i
monocytów po aktywacji genu pu.1 w komórkach macierzystych.
• Granulocytopoeza jest wytwarzaniem granulocytów przez podziały
komórek i ich terminalne różnicowanie, które zachodzi w szpiku
kostnym czerwonym w kilku etapach i trwa około 14 dni.
Granulocytopoeza
Komórka
macierzysta
mielinocytopoezy
CFU-GM Granulocyty obojętnochłonne, makrofagi
CFU-Eo Granulocyty kwasochłonne
CFU-BM Granulocyty zasadochłonne
BFU-Meg, CFU-Meg Megakariocyty
Komórka protuczna Komórki tuczne
Mieloblast Powstaje z podziału komórki CFU-GM, ma średnicę
około 13 µm i jedno okrągłe duże jądro z kilkoma
jąderkami, cytoplazma jest zasadochłonna
Promielocyt Powstaje w wyniku podziałów mitotycznych
mieloblastu, jest komórką o średnicy około 18 µm i ma
duże wydłużone, niekiedy nerkowate jądro. W
cytoplazmie znajdują się ziarenka azurofilne –
lizosomy.

63
Mielocyt Powstaje w wyniku podziałów mitotycznych
promielocytu. Ma średnicę 20 µm i owalne jądro,
leżące mimośrodkowo. W cytoplazmie pojawiają się
swoiste ziarenka granulocytów obojętno-, kwaso- lub
zasadochłonnych. Od tego stadium można wyróżnić
granulocyty kwaso-, zasado- i obojętnochłonne
Metamielocyt Mniejszy niż mielocyt, posiada rogalikowate jądro, nie
wykazuje zdolności dzielenia się, w cytoplazmie
występują swoiste ziarenka obojętno-, kwaso- i
zasadochłonne. Wyróżnia się mielocyty tych też typów,
ich aktywność anaboliczna zmniejsza się,
a w cytoplazmie pojawia się glikogen.
Niedojrzały Powstaje przez dojrzewanie – zwiększanie liczby
granulocyt ziarenek cytoplazmatycznych metamielocytu. Ma jądro
w kształcie zagiętej pałeczki, niewielka ich liczba
pojawia się we krwi, gdzie mogą stanowić 5%
granulocytów, podniesienie ich liczby świadczy o
wzmożonej produkcji w szpiku kostnym i najczęściej
zakażeniach bakteryjnych.

Rezerwy i krążenie granulocytów

• Jest regulowana za pomocą cytokin i leukotrienów wydzielanych i
uwalnianych przez fibroblasty zrębu szpiku kostnego, komórki
śródbłonka, limfocyty, makrofagi i inne. Kluczowe znaczenie mają
cytokiny wspólnie nazwane CSF, a wśród nich interleukiny. Cytokiny są
niezbędne do zajścia i zakończenia granulocytopoezy.
• Brak cytokin, lub ich receptorów powoduje przerwanie procesu
różnicowania i powstanie białaczki.

Monocytopoeza i układ makrofagów

• Zachodzi w szpiku kostnym w kilku etapach. Wyjściową komórką jest
CFU-GM, dająca początek monocytom i granulocytom.
Monocytopoeza
CFU-GM
Monoblast Komórki o średnicy 20 µm, występują w szpiku kostnym w
bardzo niewielkiej liczbie, mają okrągłe jądra i zasadochłonną
cytoplazmę. Wiedza o nich pochodzi głównie z obserwacji
monoblastów z krwi w białaczce monocytarnej.

64
Promocyt Posiadają owalne jądro i zasadochłonną cytoplazmę, obfitą w
rybosomy, podlegają intensywnym podziałom i różnicują się w
monocyty przedostające się do krwi.
Moconcyty Są to nie w pełni zróżnicowane komórki przebywające w krwi
około 10 h, następnie przechodzą do tkanek, gdzie różnicują się
do makrofagów, które mają różne nazwy w różnych narządach.
Monocyty i makrofagi narządowe tworzą układ
jednojądrowych makrofagów.

Limfocytopoeza
• Wytwarzanie limfocytów z komórek progenitorowych przez ich podziały
i terminalne różnicowanie.
• Komórki limfocytarne powstają dzięki aktywacji genu ikarius w
komórkach macierzystych.
• Zachodzi głównie w szpiku kostnym czerwonym, grasicy oraz np.: w
ścianie przewodu pokarmowego.
Limfocytopoeza
Macierzysta
pluripotentna komórka
szpiku
Komórki progenitorowe Immunoblasty
limfocytów T i B
Dla komórek progenitorowych limfocytów T
Tαβ Różnicują się w szpiku kostnym
Tγδ Różnicują się w grasicy
Progenitorowe komórki
dla limficytów NK
Dla komórek progenitorowych dla limfocytów B
Preprolimfocyty B
Prolimfocyty B
Prymitywne limfocyty B Mają w swojej błonie glikoproteinę CD5
CD5+
Preprolimfocyty B
prolimfocyty B
niedojrzałe limfocyty B Mają na swojej powierzchni cząsteczki IgM i IgD

65
 Migracja do narządów limfatycznych obwodowych gdzie różnicują się w:
Komórki plazmatyczne
Limfocyty B pamięci
W czasie różnicowania w błonach komórkowych limfocytów pojawiają się
glikoproteiny transbłonowe, mające na ogół strukturę podobną do
immunoglobulin:
• Limfocyty B – receptory komórek B – BCR
• Limfocyty T – receptory komórek T - TCR
• Ponadto w błonach pojawiają się glikoproteiny – gronka
różnicowania CD

Trombocytopoeza
• Pierwszą zdeterminowaną komórką szeregu megakariocytów jest
komórka macierzysta mielocytopoezy, która wytwarza komórki
BFU-Meg dające początek megakarioblastom.
• Gen który za to odpowiada to gata1 oraz czynniki transkrypcji FOG i
NF-E2.
• Pod wpływem trombopoetyny oraz interelukin 3, 6, 11
megakarioblasty dojrzewają do megakariocytów (występują poza
szpikiem w płucach i krwi).
• Dojrzewania megakariocytów polega na wystąpieniu kilku niepełnych
podziałów komórkowych. Każdy poprzedza synteza DNA bez
cytokinezy – prowadzi to do powstania dużego poliploidalnego jądra
mającego 4-128 razy więcej DNA niż jądro komórek płciowych.
Prowadzi to do zwiększania objętości cytoplazmy – komórka ma
średnicę około 150 μm.
• Cytoszkielet ulega przegrupowaniu – mikrotubule układają się głównie w
pobliżu błony, a w cytoplazmie powstaje wiele zbiorników SER.
• Dojrzały megakariocyt zajmuje miejsce na zewnętrznej powierzchni
sinusoidu szpiku kostnego, następnie przez rozstępy w błonach oddaje
wypustki cytoplazmatyczne, które zwężając się osiągają szerokości 2-4
μm i długość nawet 500 μm. Nazywane są one propłytkami. Wydłużanie
odbywa się poprzez ślizganie mikrotubul względem dyneiny. Wzdłuż
nich odbywa się także transport na obwód organelli, ziarenek α i gęstych,
z wykorzystaniem kinezyny.
• Następnie mikrotubule zawijają się w krążki i wspólnie z otaczającą
cytoplazmą tworzą płytki o średnicy 2-3 μm. Tempo wytwarzania płytek
to 25-50/h. Po kilkunastu godzinach cały megakariocyt przekształca się
w płytki, a jego jadro zostaje pochłonięte przez inne komórki.

66
ROZWÓJ UKŁADU KRWIOTWÓRCZEGO
• Wytwarzanie erytrocytów rozpoczyna się w 2 tyg. życia zarodkowego w
ścianie pęcherzyka żółtkowego (hemocytopoeza pierwotna) w wyniku
której powstają megaloblasty zawierająca HbF i jądra – erytrocytopoeza
megaloblastyczna. W późniejszym okresie komórki pęcherzyka wędrują
do wątroby, gdzie erytrocytopoeza odbywa się od 6. tyg, oraz śledziony –
od 10 tyg.
• Począwszy od 2 miesiąca rozwoju w wątrobie i śledzionie zaczyna się
garnulo-, mono-, limfo-, i megakariocytopoeza (hemocytopoeza
wątrobowo-śledzionowa).
• W 2 miesiącu rozpoczyna się limfocytopoeza w grasicy.
• Między 2 i 3 miesiącem w szpiku kostnym.
• Od 6 miesiąca w węzłach limfatycznych rozpoczyna się limfocytopoeza
szpikowo-limfatyczna.
• W okresie okołoporodowym hemocytopoeza w śledzionie i wątrobie
zanika.

67
 TKANKA MIĘŚNIOWA

• Składa się z wydłużonych komórek które stanowią miąższ (parenchyma)

mięśnia (musculus).
• Komórki mięśniowe są otoczone blaszką podstawną, która razem z
tkanką łączną właściwą luźną tworzą zrąb (stroma) mięśnia.

TKANKA MIĘŚNIOWA POPRZECZNIE PRĄŻKOWANA SZKIELETOWA

Budowa komórki
• Komórki nazywane włóknami są długie (do kilku cm) i cylindryczne,
mają kształt pałeczek. Ich średnica waha się od 10 do 100µm).
• Komórki są wielojądrowe (polikariocyt – 75 jąder na 1 mm długości),
jądra leżą w obwodowej części sarkoplazmy, pod sarkolemmą. Na
sarkolemmie znajduje się blaszka podstawna o grubości 30 nm).
• Kostamery zajmują się zapobieganiem uszkodzeniom sarkolemmy
podczas skurczów i rozkurczów, oraz jej naprawą (trwa to 10-30 s)
proces reparacji:
1. Wnikanie Ca2+ do cytoplazmy.
2. Jony powodują fuzję pęcherzyków.
3. Fuzja pęcherzyków z sarkolemmą.
• W procesie reparacji biorą udział białka sarkolemmy takie jak:
kaweolina 3, kaplaina 3, oraz białko błony pęcherzyków dysferlina
(stabilizuje ułożenie miofibryli względem siebie i usprawnia skurcz
wszystkich miofibryli komórki). Mutację genów tych białek, oraz innych
białek kostamerów powodują choroby takie jak dystrofia mięśniowa
i kardiomiopatia.
• Głównym składnikiem cytoplazmy są miofibryle, które mogą się
kurczyć. Są to włókna grubości 1-2 µm tworzących pęczki o regularnym
ułożeniu. Między miofibrylami znajdują się sarkosomy i cytosol.
Komórki poprzecznie prążkowane mają rozbudowane SER wytwarzające
sieć kanalików o charakterystycznym ułożeniu.

Miofibryle i sarkomery
• Pojedyncze miofibryle, ich pęczki i komórki wykazują poprzeczne
prążkowanie – jest to odzwierciedlenie makrocząsteczkowej budowy
miofibryli. Składają się one z odcinków długości 2-3 µm – sarkomerów.

68
 • Granicę sarkomeru wyznaczają prążki graniczne Z pomiędzy którymi
znajdują się:
◦ 1/2 prążka I – izotropowego
◦ prążek A (anizotropowy)
▪ Prążek H
▪ prążek M
▪ Prążek H
◦ prążek A (anizotropowy)
◦ 1/2 prążka I – izotropowego
• Prążki graniczne Z zawierają α-aktynine i desminę i są miejscami
zakotwiczenia filamentów cienkich – końców plus filamentów
aktynowych. A dokładnie w kompleksach białkowych – czapeczkach Z.
• Końce minus filamentów aktynowych znajdują się na pograniczu
prążka A i M/H (w zależności czy są w skurczu czy rozkurczu) i są
przykryte kompleksem białkowym czapeczką tropomodulinową.
Prążek I Filamenty aktynowe
Prążek A Filamenty miozynowe i aktynowe 6:1
Prążek H Miofilamenty miozynowe
Filamenty miozynowe (połączone mostkami m)
Prążek M
filamenty m
• Mostki m wykazują aktywność kinazy kreatyny (enzym dostarczający
ATP z fosforanu kreatyny podczas długotrwałych skurczów).
• Między prążkami Z tego samego sarkomeru rozciągają się cząsteczki
białka tityny biegnącego w postaci długiego łańcucha przez pół
sarkomeru między prążkiem granicznym Z i M. W prążku M spotyka się
z cząsteczką tityny biegnącą od przeciwległego prążka Z. W prążku I
cząsteczki przybierają kształt sprężyny – nadaje to sprężystość potrzebną
do rozkurczu.
• Między prążkami Z znajdują się filamenty pośrednie typu III –
filamenty desminowe łączące miofibryle.
• Dookoła filamentów aktynowych owijają się łańcuchy białka nebuliny,
które utrzymują je we właściwym położeniu.
• W umocowaniu pęczków miofibryli do sarkolemy bierze udział wiele
białek, w tym kompleks dystroglikanu łączący dystrofinę z lamininą
istoty międzykomórkowej.

69
Kostamery
• Zgrupowania białek podbłonowych komórek mięśni szkieletowych
i mięśnia sercowego leżących obwodowo, na kształt pierścieni na
wysokości prążków Z. Sarkolemma wokół kostameru jest często
zapadnięta tworząc rodzaj rowka.
• Ponad 40 białek tworzy tzw. sieć kostamerową (aktyna α, aktyna β,
integryna, desmina, dystrofina, kompleks białek towarzyszących
dystrofinie-DAP, dystroglikan, meluzyna) oraz wiele enzymów
Na+/K+-ATP-aza, syntaza NO, rodzina kinaz białkowych. Poprzez te
białka istnieje łączność między wnętrzem komórki a istotą
międzykomórkową, oraz innymi komórkami mięśniowymi.
• Funkcje:
◦ Przenoszenie sił mechanicznych wytwarzanych przez miofibryle
poprzez sarkolemmę do istoty międzykomórkowej.
◦ Koordynacja fałdowania i prostowania sarkolemmy,
minimalizowanie jej uszkodzeń w czasie skurczu i rozciągania w
czasie rozkurczu.
◦ Przekazywanie sygnałów istoty międzykomórkowej od innych
komórek do systemu enzymów komórek mięśniowych i
kinaz C, JNK, ILK oraz ERK. Włączają one szlaki aktywacji genów
o wchodzenia komórek na drogę proliferacji, hipertrofii i śmierci
samobójczej. Białko meluzyna łączące się z integryną przekazuje
sygnały dochodzące do kardiomiocytów o stopniu rozciągnięcia
innych kardiomiocytów wskutek wzrostu ciśnienia w aorcie.
Powoduje to wytwarzanie cytokin i przerost komory (hipertrofię).

Siateczka śródplazmatyczna gładka i kanaliki T

• SER jest bardzo obfite, otacza każdą miofibrylę, wytwarzając
charakterystyczne struktury.
• Dookoła prążka A i I znajdują się oddzielne układy siateczki
sarkoplazmatycznej. Każdy składa się z dwóch płaskich zbiorników
połączonych kanalikami. Układ znad prążka A jest oddzielony od układu
znad prążka I wąską przestrzenią w którą wklinowuje się kanalik T
(uwypuklenie błony).
• Układ zawierający kanalik T oraz przylegające do niego zbiorniczki SER
(zawierające duże stężenie Ca+) nosi nazwę triady.
• SER przylega do miofibryli i przez kanaliki T łączy się z błoną
komórkową. Taki układ umożliwia szybkie przekazywanie sygnału do
skurczu.
• Przekazywanie sygnału – depolaryzacja błony odbywa się za pomocą
stopki łączącej składającej się z białek transbłonowych kanalika T i
przylegającej do niego błony zbiorników SER.

70
 • W błonie kanalika T znajduje się kompleks białkowy – receptor
dihydropirydynowy, a w błonie zbiorników SER receptor
rianodynowy (zawiera kanał dla Ca2+), depolaryzacja błony zmienia
kształt receptora dihydropirydynowego. To zmienia kształt receptora
rianodynowego i otwarcie kanału Ca2+ jony wpływają do cytoplazmy i
powodują skurcz miofibryli.

Białka miofibryli biorące udział w skurczu

Aktyna
• Jest białkiem globularnym (aktyna G) polimeryzującym do aktyny
fibrylarnej F. Dwa łańcuchy polipeptydowe okręcają się wokół siebie
tworząc filament aktynowy – filament cienki o średnicy około 5 nm.
• Każda cząsteczka aktyny G ma miejsce wiążące miozynę. Filamenty
aktynowe wiążą się z kompleksem białkowym prążka Z za
pośrednictwem białka – czapeczki Z i odchodzą od prążka prostopadle
do jego powierzchni.
• Cząsteczki aktyny filamentów aktynowych mają miejsce wiązania
główek miozyny.

Miozyna
• W komórkach mięśniowych występuje jako miozyna II, a w większości
innych komórek jako miozyna I i V.
• Miozyna II jest białkiem którego makrocząsteczka ma długość około
200 nm i średnicę 3 nm. Składa się z dwóch łańcuchów polipeptydowych
nazywanych łańcuchami ciężkimi, które zawijając się wokół siebie
tworzą ogonek. Każdy łańcuch ciężki kończy się główką. Między
ogonkiem a główką znajdują się łańcuchy lekkie miozyny –
regulatorowy (może być fosforylowany przez kinazę łańcuchów
lekkich miozyny MLCK) i właściwy. Makrocząsteczka miozyny II ma
dwie główki wykazujące aktywność ATP-azy i miejsce wiążące ATP. W
komórkach cząsteczki miozyny układają się w wiązki tworząc filamenty
miozynowe (filamenty grube) o średnicy około 15 nm.
• Miozyna I składa się z jednego krótkiego łańcucha polipeptydowego,
główki i jednego łańcucha lekkiego. Znajduje się w większości komórek
i bierze udział w ruchu wewnątrz nich, transportując organelle
komórkowe i przemieszczając fragmenty cytoplazmy.
• Miozyna V jest głównym białkiem transportującym pęcherzyki
wewnątrz komórek. Jej makrocząsteczka składa się z dwóch łańcuchów
ciężkich, tworzących 2 główki i dwa ogonki zwinięte spiralnie względem
siebie i zakończone globularnymi zgrubieniami wiążącymi pęcherzyki.
Dookoła szyjki owija się łańcuch lekki.

71
Białka regulatorowe
• Tropomiozyna – składa się z dwóch łańcuchów polipeptydowych
zwiniętych dookoła siebie i tworzących helisę o długości około 40 nm i
średnicy około 2 nm. W trakcie rozkurczu jest nieco powyżej spiralnego
rowka filamentu aktynowego, owijając się wzdłuż i dookoła niego
zasłaniając miejsca wiążące miozyny. W czasie skurczu zmienia pozycje
odsłaniając te miejsca.
• Troponina – związana z tropomiozyną i aktyną F w odstępach co 40 nm.
Kompleks składa się z podjednostki C (wiąże Ca2+), podjednostki I
(zapobiega wiązaniu aktyny F z miozyną) i podjednostki T która wiąże
się z tropomiozyną.

Białka strukturalne utrzymujące we właściwym położeniu miofilamenty i

miofibryle
• Tityna, nebulina, buiałko m, desmina (razem z plektyną i krystaliną
αβ) aktynina α, tropomodulina, utrofina i białka towarzyszące
dystrofinie DAP.

Mechanizm skurczu
1. W stanie rozkurczu miejsca wiązania główek miozyny w filamencie
aktynowym są zasłonięte przez tropomiozynę.
2. Depolaryzacja sarkolemmy kanalików T w wyniku przekazania sygnału
przez włókno nerwowe do synapsy nerwowo-mięśniowej, a z niej do
sarkolemmy komórki mięśniowej.
3. Depolaryzacja dochodząca do kanalików T zmienia kształt receptorów
dihydropirydynowych, co z kolei zmienia kształt receptorów
rianodynowych SER otwierając kanały dla Ca2+.
4. Jony przenikają do cytosolu wiążąc się z troponiną C, zmienia to
konformację kompleksu troponiny, która teraz wciska cząsteczkę
tropomiozyny na dno filamentu aktynowego.
5. W ten sposób odsłaniają się miejsca wiążące główki miozyny w
cząsteczkach aktyny, uczynniając jednocześnie ATP-azę główek
miozyny i indukującą sekwencję zmian zwaną cyklem mostka
poprzecznego.
6. CYKL MOSTKA POPRZECZNEGO
I. Główka miozyny pozbawiona ATP przylega do aktyny w pozycji
stężeniowej. Nazwa bierze się z kształtu jaki przybierają główki
miozyny gdy nie ma ATP, a w mięśniach występuje stężenie
pośmiertne (rigor mortis).
II. Z główką miozyny wiąże się ATP co zmienia konformację główki,
powoduje jej odprężanie i osłabienie wiązania z aktyną.
Jednocześnie główka zaciska się na ATP który ulega hydrolizie.
Produkty hydrolizy (ADP i Pi) zostają związane z główką.
72
 III. Główka napręża się co powoduje przesunięcie się jej wraz z
filamentem o 5nm – jej ślizg, czyli mikroskurcz. ADP jest
uwalniany cykl może się zacząć od nowa.
7. Odłączenie główki miozyny od aktyny następuje po ponownym
przyłączeniu ATP do główki. Wówczas główka wraca do położenia
wyjściowego, a miofibryle i całe komórki się rozkurczają.
• Jeśli do główek miozyny nie przyłącza się ATP to komórki pozostają w
fazie skurczu.
• Serie mikroskurczów prowadzą do znacznego przesuwania
miofilamentów miozynowych. Skraca to prążek I i prążek H oraz cały
sarkomer, skrócenie wielu sarkomerów prowadzi do skurczu mięśnia.
• Mechanizm skurczu izometrycznego jest podobny, ale mikroskurcze są
wolniejsze, a połączenia aktyna miozyna – trwalsze.

Źródła energii skurczu i rodzaje komórek mięśniowych

• Energia potrzebna do skurczu jest zawarta w miocytach w postaci ATP,
fosforanu kreatyny (w procesie rozkładu przez kinazę kreatyny
zapewnia stały dostęp do ATP podczas długotrwałego skurczu), kwasu
pirogronowego i glukozy.
• Energia może być uzyskiwana w procesie fosforylacji tlenowej w
mitochondriach głównie z kwasów tłuszczowych, lub w procesie
beztlenowej glikolizy w cytosolu z glukozy.
• Mioglobina dostarcza tlen, a glikogen dostarcza glukozę (oba
występują w komórkach mięśniowych).
• W zależności od źródła energii wyróżnia się komórki mięśniowe:
◦ Typu I – komórki wąskie czerwone, bogate w mioglobinę i
mitochondria. Jako źródło energii używają fosforylacji tlenowej.
Wolno się kurczą ale są odporne na zmęczenie. Szczególnie liczne w
mięśniu trójgłowym ramienia.
◦ Typu IIa – komórki czerwone o średniej szerokości, mają cechy
komórek typu I i IIb zawierają mioglobinę i mitochondria w
umiarkowanej ilości. Charakteryzują się szybkimi skurczami, a
źródłem energii jest fosforylacja tlenowa i glikoliza. Stosunkowo
szybko się męczą.
◦ Typ IIb są komórkami szerokimi białymi, zawierają niewiele
mioglobiny i mitochondriów. Szybko ulegają zmęczeniu, źródłem
energii jest glikoliza beztlenowa. Są liczne w mięśniach
wykonujących szybkie i krótkotrwałe ruchy, np. w mięśniach
gałkoruchowych.
• Zespół komórek mięśniowych unerwianych przez jeden neuron nazywa
się jednostką motoryczną mięśnia.

73
Powstawanie komórek mięśniowych i komórki satelitarne
• Komórki mięśni szkieletowych powstają z fragmentów mezodermy
somitów zwanych miotomami, te z kolei przekształcają się w
zdeterminowane prekursory komórek mięśniowych zwanych
mioblastami. Są one owalne lub wrzecionowate, a w 4. tyg życia
zarodkowego rozpoczyna się ich fuzja, i wytwarzanie długich,
wielojądrowych miotub, w nich z kolei są wytwarzane filamenty
aktynowe i miozynowe, które wypełniają cytoplazmę.
• Powstawanie mioblastów i miotub jest regulowane przez miogenne
czynniki regulacyjne – MRF które są czynnikami transkrypcji.
Wyróżnia się biorące udział w powstawaniu mioblastów – MyoD i
MRF5, oraz MRF4 biorące udział w powstawaniu miotub.
• Wzrost mięśni odbywa się poprzez zwiększenie liczby miotub, oraz
zwiększenie ich masy i jest najbardziej intensywny przed urodzeniem.
• Komórki satelitarne – z nie fuzujących mioblastów, które przylegają do
komórek mięśniowych powstają komórki satelitarne, które są
komórkami macierzystymi mięśni szkieletowych. Liczba jąder
komórek satelitarnych u dorosłych jest stała i wynosi około 5%.
• Komórki satelitarne są nieaktywne, mają jednak receptory kodowane
przez protoonkogeny c-met które wiążą się z cytokiną HGF. Uaktywnia
to produkcję MyoD i MRF5 w mięśniach uszkodzonych, po
odnerwieniu i trenowanych. HGF wiąże się z receptorami co aktywuje
protoonkogeny i włącza proliferację komórek satelitarnych. Prowadzi to
do regeneracji komórek mięśniowych lub ich przerostu.

Mięsień szkieletowy
• Jest ich ponad 660.
• Między komórkami znajduje się tkanka właściwa luźna – śródmięsna.
Zawiera ona liczne włókna siateczkowe i kolagenowe, oraz fibroblasty.
Znajduje się w niej gęsta sieć naczyń włosowatych, nerwy i naczynia
limfatyczne. Główną funkcją prócz odżywiania jest łączenie komórek
mięśniowych, co pozwala na koordynacje skurczów i rozkurczów.
Dodatkowo przenosi ona siłę skurczu do ścięgien i kości.
• Pęczki komórek mięśniowych są otoczone tkanką łączną właściwą –
omięsną, o zbitym utkaniu składającą się z włókien kolagenowych,
siateczkowatych i nielicznych komórek głównie fibroblastów.
• Cały mięsień jest otoczony namięsną (powięź).
• Omięsna i namięsna pełni ważną rolę przenośnika sił skurczów mięśni,
dodatkowo łączny mięsień ze ścięgnami, rozcięgnami, powięziami i
okostną.
• Biorą udział w termoregulacji – w stanie wychłodzenia występują
dreszcze.

74
 • Przerost i reparacja mięśnia szkieletowego
◦ Przerost to wzrost masy i objętości mięśnia bez zmiany liczby
komórek.
◦ W wyniku treningu mięśni zwiększa się liczba miofibryli -
hipertrofia, jednocześnie komórki satelitarne fuzują z komórkami
mięśniowymi, powodują ich wydłużenie oraz zwiększenie liczby
jąder.
◦ Hipertrofia jest wspomagana przez testosteron.
◦ Po uszkodzeniu mięśnia szkieletowego dochodzi do martwicy
fragmentów komórek najbliżej uszkodzenia, przeżywają tylko
nieliczne jądra i blaszka podstawna komórek. W miejscu
uszkodzenia gromadzą się liczne leukocyty i makrofagi
fagocytujące pozostałe elementy, komórki satelitarne dzielą się, a ich
komórki potomne fuzują wytwarzając miotuby wzdłuż osi
uszkodzonej komórki mięśniowej. Warunkiem reparacji jest
przetrwanie unerwienia komórki.

Synapsy nerwowo-mięśniowe (płytki motoryczne)

• Zespół komórek mięśniowych unerwianych przez jeden neuron nosi
nazwę jednostki motorycznej mięśnia.
• Zakończenie aksonu jest rozdęte i otoczone cytoplazmą lemocytów.
Między błonami post- i presynaptyczną znajduje się szczelina
synaptyczna pierwotna o szerokości ok. 50 nm. Błona presynaptyczna
wysyła w kierunku sarkolemmy szereg uwypukleń – szczeliny
synaptyczne wtórne. W obu rodzajach szczelin znajduje się blaszka
podstawna, która jest przedłużeniem blaszki podstawnej komórek
mięśniowych, lemocytów i osłonki mielinowej.
• Jeden neuron ruchowy może unerwiać 1000 komórek mięśniowych
• W aksoplazmie części presynaptycznej znajdują się liczne pęcherzyki
zawierające acetylocholinę. Jest ona syntezowana in situ. W błonie
postsynaptycznej komórki mięśniowej w górnych fragmentach szczelin
synaptycznych wtórnych znajdują się receptory dla acetylocholiny,
będące jednocześnie białkami kanałowymi dla Na+/K+ i Ca2+. Natomiast
w dolnych fragmentach szczelin kanały dla Na+.
• Depolaryzacja błony presynaptycznej po dojściu impulsu nerwowego
powoduje otwarcie białek Ca2+, ich stężęnie zwiększa się w aksoplazmie
co powoduje uwolnienie acetylocholiny do szczeliny synaptycznej, jest
ona (2cz.) wiązana przez receptor w błonie postsynaptycznej, w którym
znajduje się kanał Na+ który otwiera się, a stężenie kationu w cytosolu
komórki zwiększa się, następuje depolaryzacja błony postsynaptycznej.
Potencjał czynnościowy rozchodzi się wzdłuż sarkolemmy w tym także
kanalików T, co powoduje skurcz komórek mięśniowych.

75
 • W blaszce podstawnej znajdują się też cząsteczki acetylocholinesterazy.
• Uwalnianie acetylocholiny zachodzi zgodnie z zasadą 1 pęcherzyk =
1 kwantum neurotransmitera, którego stężenie w pęcherzyku jest stałe.
Jeden pęcherzyk zawiera około 3 tys. cząsteczek acetylocholiny.

Proprioreceptory
• Są to receptory komórkowe czucia głębokiego, orientujące położenie
ciała w przestrzeni.
• Wrzecionko nerwowo-mięśniowe:
◦ Receptor komórkowy czucia głębokiego mięśni szkieletowych.
◦ Ma długość do 6 mm i szerokość 1 mm, są szczególnie liczne w
mięśniach wykonujących ruchy precyzyjne (ręka, gałkoruchowe).
◦ Otoczone jest torebką łącznotkankową zawierającą 2-6 włókien
mięśniowych śródwrzecionkowych, w odróżnieniu od włókien
otaczających wrzecionko – pozawrzecionkowych (mających
mniejszą średnicę od śródwrzecionkowych).
Rodzaje włókien mięśniowych śródwrzecionkowych:
▪ Włókna śródwrzecionkowe woreczków jąder (w środkowej
części mają rozszerzenia wypełnione jądrami).
▪ Włókna śródwrzecionkowe szeregów jąder (mają jednakową
średnicę jądra znajdują się w szeregu).
◦ Do wrzecionka dochodzą włókna nerwowe czuciowe:
▪ Nerwowe czuciowe typu IA są grube, a przy przejściu przez
osłonę łącznotkankową wrzecionka tracą swoją osłonkę
mielinową i neurolemę i jako włókna nagie dochodzą do
włókien mięśni śródwrzecionkowych. Dookoła środkowych
części włókien owijają się spiralnie zakończenia pierścieniowo-
spiralne.
▪ Włókna typu II dochodzą do przyśrodkowych części włókien
szeregu jąder gdzie rozgałęziają się tworząc zakończenia
gałązkowate.
◦ Włókna ruchowe:
▪ Typu γ są cienkie i dochodzą do obu rodzajów włókien
śródwrzecionkowych, z którymi tworzą synapsy nerwowo-
mięśniowe.
▪ Typu α unerwiają włókna mięśniowe pozawrzecionkowe
tworząc zakończenia gałązkowate.
• Czynności wrzecionka nerwowo-mięśniowego
◦ Przebieg włókien mięśniowych wrzecionek nerwowo-mięśniowych
jest równoległy do przebiegu włókien pozawrzecionkowych.

76
 ◦ Włókna nerwowe i czuciowe wrzecionka są fragmentem łuku
odruchowego regulującego napięcie mięśni.
◦ Włókna mięśniowe śródwrzecionkowe wydłużają się i skracają
zależnie od skurczu i rozkurczu mięśnia co powoduje powstawanie
potencjałów czynnościowych błony.
◦ Zapobiega ono rozerwaniu mięśnia.
• Wrzeciono nerwowo-ścięgnowe
◦ Receptor czucia głębokiego znajdujący się na pograniczu mięśni i
ścięgien.
◦ Ma osłonkę łącznotkankową, jednak wewnątrz znajdują się głównie
pęczki włókien kolagenowych i fibroblasty ścięgna.
◦ Wnikają do niego włókna nerwowe typu IB, które w postaci nagich
włókien oplatają pęczki włókien kolagenowych.
◦ Rejestruje napięcie ścięgien, na drodze łuku odruchowego reagują na
skurcz mięśni, działają jak hamulce.

TKANKA MIĘŚNIOWA POPRZECZNIE PRĄŻKOWANA SERCOWA

• Składa się z wydłużonych komórek kardiomiocytów, oraz istoty
międzykomórkowej, w skład której wchodzi tkanka łączna właściwa i
blaszki podstawne.
• Komórki powstają z mioblastów zawiązku serca, z jednego mioblastu
powstaje jednojądrowa komórka mięśniowa lub dwa mioblasty fuzują,
wytwarzając dwujądrową komórkę.
• Na powierzchni styku komórek znajdują się wyspecjalizowane
połączenia – wstawki. Komórki łącząc się dają boczne odgałęzienia
które odchodzą w sąsiednie szeregi komórek.
• Kardiomiocyty mają długość około 100 μm i średnicę około 15 μm.
Jądra leżą w środku komórek. Cytoplazma jest wypełniona miofibrylami,
między którymi znajdują się sarkosomy, zbiorniki i kanaliki SER oraz
kanaliki T (w pobliżu granicznych prążków Z, a nie I i A jak w
komórkach mięśni szkieletowych) kanaliki T często przylegają tylko do
jednego zbiorniczka SER tworząc diadę.
• Ważną cechą SER kardiomiocytów (także komórek mięśni szkieletowych
typu I i miocytów gładkich) jest występowanie białka fosfolambanu
który reguluje czynność pompy Ca2+, może być on fosforylowany przez
kinazę A, traci wtedy powinowactwo pompy Ca2+.
• Miofibryle mają prążki i znajduje się w nich swoista troponina I.
• Wstawka jest wyspecjalizowanym połączeniem szczytowych i bocznych
powierzchni komórek mięśnia sercowego, przebiega prostopadle do osi
długiej komórki, oraz równolegle. W jej skład wchodzą:
◦ Połączenia komunikacyjne typu neksus, znajdujące się w pionowej
części wstawki.
77
 ◦ Desmosomy znajdujące się w poziomej części wstawki.
◦ Obwódka zwierająca (zawiera gęstą cytoplazmę, w której
zatopione są cienkie miofilamenty, jest strukturą podobną do połowy
prążka granicznego Z).
• Czynność tkanki mięśniowej sercowej
◦ Polega na automatycznych skurczach i rozkurczach niezależnych od
woli, impulsy są wytwarzane przez zmodyfikowane komórki
rozrusznika serca, regulacja czynności serca odbywa się za
pośrednictwem układu nerwowego i hormonów.
◦ Powtarzające impulsy powstają na zasadzie oscylatora
wapniowego.

TKANKA MIĘŚNIOWA GŁADKA

• Składa się z wydłużonych komórek kształtu wrzecionowatego, jej istotę
międzykomórkową stanowi tkanka łączna luźna, oraz blaszki podstawne.
Długość komórek może dochodzić do 500 μm, a średnica do 10 μm.
Komórki mają jedno jądro, leżące w środku komórki, w czasie skurczu
jądro zwija się i fałduje. Komórki są nazywane miocytami mogą
występować pojedynczo lub w niewielkich grupach w tkance łącznej
różnych narządów, tworzą różnej grubości warstwy komórek
mięśniowych w narządach, lub duże mięśnie (macica, żołądek).
• Skurcze miocytów odbywają się pod kontrolą układu nerwowego
autonomicznego i hormonalnego, niezależnie od woli.
• Sarkolemma miocytów wytwarza liczne wgłobienia zwane jamkami,
uważane za odpowiedniki kanalików T.
• Na wewnętrznej powierzchni sarkolemmy znajdują się taśmy gęste, a
wewnątrz ciałka gęste. Oba rodzaje zawierają aktyninę α i są
odpowiednikami prążków Z. Między sąsiednimi ciałkami gęstymi
znajdują się miofilamenty cienkie i grube oraz filamenty pośrednie-
desminowe i wimentynowe. Nie ma tu troponiny, natomiast znajduje się
białko kaldesmon, które blokuje aktywne miejsca aktyny F, przez
wiązanie Ca2+.
• Miocyty zawierają także RER, Golgiego oraz nieliczne lizosomy, między
sąsiednimi komórkami występują połączenia typu neksus.
• W mięśniach gładkich znajdują się komórki rozrusznikowe,
śródmiąższowe – Cajala, na ogół występują między warstwami mięśni
gładkich, mają kształt gwiaździsty.
• Miocyty są unerwione przez nerwy współczulne (noradrenalina) i
przywspółczulne (acetylocholina).

78
Mechanizm skurczu mięśni gładkich
• Powodowany wzrostem stężenia Ca2+
1. Po pobudzeniu nerwowym, hormonalnym lub rozciągnięciu Ca2+
przepływają do cytosolu i są wiązane przez kaldesmon.
2. Kompleks następnie wiążę się z kinazą łańcuchów lekkich
aktywując ją, ta fosforyluje łańcuchy lekkie miozyny II.
3. Zmiana konformacji miozyny II i wyprostowanie łańcuchów
ciężkich.
4. Makrocząsteczki miozyny II związane z ATP wiążą się za aktyną F.
5. Hydroliza ATP i ślizganie.
• Skurz bez wzrostu stężenia Ca2+
1. Pod wpływem angiotensyny 2, która wiąże się z receptorami na
powierzchni następuje aktywacja białka Rho-A.
2. Białko to pobudza kinazę Rho.
3. Fosforylacja fosfatazy łańcuchów lekkich miozyny.
4. Hamuje to defosforylację łańcuchów lekkich miozyny i wywołuje
stan uczulenia na Ca2+.
◦ Jest to mechanizm zaciskania pierścienia kurczliwego w cytokinezie
i jedna z przyczyn powstawania rodzajów nadciśnienia tętniczego.

Regulacja czynności tkanki mięśniowej gładkiej

• Skurcz i rozkurcz miocytów gładkich może być wywołany
◦ Spontanicznym wytwarzaniem potencjału czynnościowego w
jednej komórce – rozrusznikowej komórce śródmiąższowej (komórki
ściany jelita lub kielichów małych nerki).
◦ Przez impulsy nerwowe.
◦ Przez hormony – prostagladyny, leukotrieny, lipoksyny,
noradrenalinę, adrenalinę, angiotensynę 2.
◦ Przez kininy.
◦ Przez NO.

79
 TKANKA NERWOWA

• Większość neuronów oraz komórek nerwowych powstaje z ektodermy

cewy nerwowej. Niezróżnicowane komórki przekształcają się w
neuroblasty (powstają z nich neurony) lub spongioblasty (powstają
z nich komórki glejowe)

NEURONY
• Zbudowane z:
◦ Ciała komórki nerwowej (perykarionu)
◦ Wypustek (aksonów i dendrytów)
• Większość neuronów występuje w OUN tworząc zgrupowania w istocie
szarej, w obwodowym układzie nerwowym występują w zwojach
czaszkowych, międzykręgowych, współczulnych i przywspółczulnych,
oraz w postaci niewielkich grup komórek w narządach.

Perykarion
• Część neuronu otaczająca jądro.
• Komórki mają od 4 µm (komórki warstwy ziarnistej kory móżdżku) do
120 µm (komórki nerwowe przednich rogów rdzenia kręgowego), mogą
być ziarnistego, gruszkowatego, piramidalnego i gwiaździstego kształtu.
• W zależności od liczby wypustek wyróżnia się komórki:
◦ Wielowypustkowe (występują najczęściej) – jeden akson wiele
dendrytów.
◦ Dwuwypustkowe – jeden akson, jeden dendryt.
◦ Jednowypustkowe
◦ Rzekomojedmowypustkowe – akson i dendryt w początkowym
przebiegu są ściśle połączone (T – kształtne).
◦ Bezwypustkowe
• Komórka posiada owalne lub okrągłe jądro (przy barwieniu jaśniejsze
od cytoplazmy) leżące w środku ciała komórki (mimośrodkowo leży w
ciałach komórek nerwowych zwojów współczulnych i jąder istoty szarej
rdzenia) oraz jedno lub kilka jąderek. W pobliżu otoczki jądrowej
znajduje się grudka heterochromatyny płciowej. Aparat Golgiego jest
położony dookoła jądra, modyfikuje i segreguje syntezowane białka.
• Obfite RER nazywane tigroidem, lub ziarenkami Nissla.
◦ Syntezuje białka które są transportowane wzdłuż wypustek
nerwowych i wydzielane zazwyczaj na zakończeniach.

80
 ◦ Posiada rybosomy związane z błoną tworzące rozetki, szczególnie
obfite w neuronach wydzielniczych i ruchowych rdzenia kręgowego.
◦ Tigroid rozpada się w procesie zwanym chromatolizą po
uszkodzeniu aksonu, lub na skutek długotrwałego drażnienia.
• W perykarionie występują mikrotubule oraz neurofilamenty (filamenty
pośrednie IV typu). Wytwarzają one zrąb komórki, biorą udział w
wewnątrzkomórkowym transporcie makrocząsteczek. Stanowią 50%
białek mózgu.
• Ciała komórkowe neuronów wydzielniczych jąder przednich i
środkowych wzgórza zawierają pęcherzyki sekrecyjne z prohormonami
oksytocyny wazopresyny, liberyn i statyn.
• Czasem w komórkach występują wtręty z barwników melaniny i
lipofuscyny (przejaw wyrodnienia komórki).
• Funkcje ciała komórki:
◦ W błonie komórkowej powstają, są hamowane i przyspieszane
impulsy nerwowe (szczególnie w podstawie aksonu).
◦ Syntezuje większość cząstek i makrocząsteczek.

WYPUSTKI NERWOWE
• Często nazywane włóknami nerwowymi. Głównym ich składnikiem są
neurofilamenty (filamenty pośrednie IV typu) i mikrotubule.

Dendryty
• W dendrytach znajdują się krótkie mikrotubule, których końce plus są
skierowane w różne strony, są one stabilizowane przez białko
towarzyszące mikrotubulom MAP2.
• Najczęściej jest ich wiele, sporadycznie wcale. Rozgałęziają się obficie,
a w miarę rozgałęziania zmniejsza się ich średnica.
• Na ich przebiegu występuje wiele zgrubień – pączki dendrytyczne
(synapsy chemiczne z innymi neuronami), są one rodzajem
mikroprocesorów mózgu, powstające w nich zmiany stężenia Ca2+ są
odpowiedzialne za różnorodną funkcjonalność synaps chemicznych
(pamięć krótka, dynamiczna).
• Łączą się synapsami z innymi neuronami lub dają wolne zakończenia w
tkankach (odbiór bodźców – ból, ciepło, dotyk).
• Otoczone są błoną komórkową pokrywającą cytoplazmę złożoną
praktycznie tylko z mikrotubuli, neurofilamentów i cytosolu. W pobliżu
ciała komórki mogą być obecne mitochondria, rybosomy i SER.
• Wzdłuż dendrytów są przewodzone impulsy nerwowe ku perykarionowi.
• Wzdłuż dendrytów jest transportowane wiele makrocząstek (ku ich
końcom i w odwrotnym kierunku).
• Integrują tysiące neuronów wytwarzając połączenia.
81
Aksony(włókno osiowe, neuryt)
• W podstawie aksonu (miejsce pozbawione ciałek Nissla) ciało komórki
oddaje jeden akson. Ich średnica wynosi od 1 do 20 µm i mają
jednakową średnicę na całej długości.
• Akson oddaje boczne odgałęzienia zwane kolateraliami.
• Często rozgałęzia się w swojej części końcowej dając drzewko końcowe
(telodendron).
• Rozgałęzienia aksonów kończą się w synapsach komórek efektorowych
(mięśniowych, wydzielniczych).
• Zawiera liczne pęczki mikrotubuli i neurofilamentów wzmacniające jego
strukturę. W aksonach mikrotubule są długie a wszystkie końce minus są
skierowane do perykarionu, towarzyszy im białko tau zapobiegające
depolimeryzacji. Nadmierna fosforylacja przez kinazę białkową CDK5
prowadzi do powstania filamentów tau i bezładnego ułożenia mikrotubuli
w aksonie, jest to jedna z przyczyn choroby Alzheimera. Brak białka tau
hamuje wzrost aksonu.
• Aksony są otoczone błoną komórkową – aksolemą otaczającą
cytoplazmę aksonu – aksoplazmę. W skład aksoplazmy wchodzą:
◦ Mikrotubule
◦ Neurofilamenty
◦ Mitochondria (liczniejsze w zakończeniach aksonu)
◦ Pęcherzyki i ciała wielopęcherzykowe, lizosomy
◦ Skąpa SER
• Główną funkcją jest przewodzenie impulsów wzdłuż aksolemy od
perykarionu do obwodu.

Transport
• RER i aparat Golgiego znajdują się w perykarionie, nie ma ich w
aksonach i dendrytach. Transport zachodzi w pęcherzykach związanych z
białkami motorowymi (kinezyna + dyneina -).
• Do perykarionu są głównie transportowane zużyte i trawione części
cytoplazmy komórek.
• Prędkość waha się od 1 mm/24h do 20 cm/24h i nie zależy od
przewodzenia impulsów przez akson.

Wzrost i kształtowanie neuronów

• Powstają z komórek neuronabłonkowych grzebienia lub cewy nerwowej.
Komórki neuronabłonkowe i macierzyste różnicują się w niedzielące się
neuroblasty. Proliferacja i różnicowanie komórek nosi nazwę
neurogenezy (w życiu embrionalnym zachodzi w całym układzie
nerwowym, po urodzeniu głównie pod ependymą komór mózgu i kanału
rdzenia kręgowego oraz w hipokampie).
82
 • Wzrost odbywa się wzdłuż szeregów promienistych komórek glejowych.
Kierunek wzrostu jest regulowany przez glikoproteiny podłoża – kwas
hialuronowy i osteopontyne wzdłuż których wędrują wypustki.
• Semaforyny hamują wzrost na podłożu.
• Wzrost neuronów odbywa się przez wydłużanie wypustek, wytwarzanie
odgałęzień i kolateralii, wzrost masy neuronu i zwiększenie
prawdopodobieństwa połączeń z innymi neuronami.
• Połączenie się z innymi neuronami jest warunkiem przeżycia neuronu w
okresie okołoporodowym.
• Wypustki neuronów rosną po wytworzeniu stożkowatych zakończeń
które służą do rozpoznawania podłoża i nadawania kierunku wzrostu.
Kluczowa jest obecność białka tau. Wzrost pobudzany jest przez NGF –
czynnik wzrostu nerwów (po urodzeniu wydzielany w niewielkich
ilościach przez tkanki okalające, głównie w celach naprawczych).

SYNAPSY

Chemiczne
• Przekazywane są neurotransmitery (neuromediatory, neuroprzekaźniki)
w ich skład wchodzi:
◦ Fragment cytoplazmy neuronu – fragment presynaptyczny i jego
błona presynaptyczna.
◦ Fragment błony komórkowej drugiego neuronu lub komórki
efektorowej mięśniowej lub gruczołowej – błona postsynaptyczna.
◦ Przestrzeń międzysynaptyczna.

Modyfikacje
Synapsy Utworzone przez wolne zakończenia nerwowe, w których jest
działające na błona presynaptyczna, a błona postsynaptyczna znajduje się w
odległość pewnej odległości w komórce efektorowej (np. gruczoły).
Synapsy Występują w tych samych komórkach. Ta sama synapsa
odwrócone przekazuje sygnały w odwrotnych kierunkach.
Synapsy Przekazują sygnały za pomocą neurotransmitera i prądu jonów
mieszane nieorganicznych.

Pęcherzyki synaptyczne
• Mają średnicę 50-100 nm, zwierają jeden neurotransmiter.
• Duże gęste pęcherzyki zawierają neurotransmitery peptydowe, powstają
w perykarionie.

83
 • Małe pęcherzyki zawierające drobnocząsteczkowe transmitery, powstają
w częściach presynaptycznych synaps.

Neurotransmitery
• Klasyczne – drobnocząsteczkowe związki – serotonina, dopamina,
acetylocholina, glutaminian, kwas γ-aminomasłowy (GABA), glicyna,
noradrenalina.
• Peptydowe – somatostatyna, neuropeptyd Y, motylina, substancja P,
β-endorfina, VIP, +100 innych.
• Wyróżnia się neurotransmitery hamujące i pobudzające, duża liczba
neurotransmiterów stwarza dużą różnorodność i wybiórczość
przewodzenia.

Przewodzenie impulsów
• Uwolnienie neurotransmiterów zachodzi w cyklu pęcherzyków
synaptycznych.
• Pęcherzyki synaptyczne zawierające neurotransmitery
drobnocząsteczkowe powstają przez pączkowanie z endosomów
wczesnych w częściach presynaptycznych synaps, potem następuje
pompowanie do pęcherzyków neurotransmitera z wykorzystaniem
energii przepływu H+ przez kanały białek błonowych.
• Pęcherzyki synaptyczne zawierające neurotransmitery peptydowe
powstają w perykarionach, są one syntezowane w RER, modyfikowane
w aparacie Golgiego a następnie pakowne i transportowane wzdłuż
wypustek neuronów, w częściach presynaptycznach synaps wchodzą w
cykl pęcherzyków synaps.
• Depolaryzacja błony presynaptycznej powoduje otwarcie kanałów Ca 2+
i przepływ tych jonów do części presynaptycznej.
• Pęcherzyki wypełnione neurotransmiterem są transportowane do błony
presynaptycznej, do której najpierw przylegają, a potem fuzują
i uwalniają neurotransmiter do szczeliny synaptycznej, w procesie tym
biorą udział:
◦ Białka pęcherzyków – v-SNARE – synaptobrewina, syntaksyna,
synaptotagmina i inne.
◦ Białka błony presynaptycznej – t-SNARE – syntaksyna i inne.
◦ Białka cytosolu – NSF i białko adaptorowe – SNAP.

84
 • Fuzja błon i uwalnianie neurotransmitera odbywa się w ograniczonych
miejscach błony presynaptycznej na zasadzie egzocytozy. Następnie
fragment błony odpowiadającej pustemu pęcherzykowi jest okrywany
klatryną i w procesie endocytozy powstaje nowy pęcherzyk, który
przemieszcza się w głąb cytoplazmy części presynaptycznej i fuzuje z
endosomem wczesnym. W błonie postsynaptycznej znajdują się
receptory (glikoproteiny błonowe zawierające kanały dla jonów
nieorganicznych) z którymi wiąże się neurotransmiter. Najczęściej
receptor wiążący transmiter jest antyportalnym białkiem kanałowym dla
Na+ /K+ lub Ca2+ albo Cl-/K+.
Synapsy Związanie neurotransmitera z receptorem otwiera kanały
pobudzające Na+ /K+ w błonie postsynaptycznej. Kationy sodu wnikają wtedy
do wnętrza części postsynaptycznej i doprowadzają do powstania
i rozprzestrzeniania potencjału czynnościowego i przekazaniu
sygnału pobudzającego.
Synapsy Związanie transmitera z receptorem Cl-/K+ prowadzi do wpływu
hamujące kationów potasu do szczeliny synaptycznej, hiperpolaryzacji
błony i zahamowania rozprzestrzeniania potencjału
czynnościowego.
• Wydzielanie neurotransmiterów zachodzi według zasady 1 pęcherzyk =
1 kwantum neurotransmitera ponieważ stężenie w pęcherzyku
synaptycznym jest stałe.
• Neurotransmiter jest najczęściej uwalniany w nadmiarze ponieważ tylko
pewna część cząsteczek neurotransmitera wiąże się z receptorami błony
postsynaptycznej. Niezwiązane cząsteczki są szybko rozkładane
enzymatycznie (acetylocholina przez acetylocholinesterazę,
noradrenalina utleniana przez oksydazę monoaminową, MAO)

Elektryczne
• Są to połączenia nexus między komórkami. Mają kanały o średnicy
1,5 nm. Przez synapsy sygnały w postaci prądu jonów rozprzestrzeniają
się szybko i bez opóźnień, brak jednak adaptacji i wybiórczości. Synapsy
elektryczne występują rzadziej.

NEUROGLEJ
• Składa się z komórek glejowych i ich wypustek, ich liczba jest 10 razy
większa niż neuronów. Wywodzą się z ektodermy cewy nerwowej, ze
słabo zróżnicowanych komórek spongioblastów. Komórki mikrogleju
wywodzą się z mezodermy.

85
 • Występuje w ośrodkowym układzie nerwowym w postaci komórek
wyściółki – ependymy wyściełającej komory i kanały mózgu i rdzenia
kręgowego, oraz w postaci komórek glejowych które z wypustkami
tworzą zrąb (stroma).
• Niektóre komórki neurogleju np. astrocyty pobudzają proliferację
progenitorowych komórek neuronów.
• Splątane komórki neurogleju razem z neuronami w postaci stromy
wypełniają wolne przestrzenie ich splątane wypustki tworzą pilśń
nerwową i zżelifikowaną istotę podstawową (proteoglikany
zawierające glikozaminoglikany).
• W obwodowym układzie nerwowym komórki nerwowe towarzyszą
neuronom w zwojach czaszkowych, międzykręgowych, współczulnych i
przywspółczulnych, a jako lemocyty wytwarzają osłonki włókien
nerwowych.

Ependymocyty (komórki wyściółki)

• Tworzą jednolitą błonę nabłonka jednowarstwowego sześciennego –
ependymy, wyściełającego komory mózgu oraz kanał rdzenia
przedłużonego. Na powierzchni posiadają liczne mikrokosmki oraz kępy
rzęsek.
• Komórki które pokrywają sploty naczyniówkowe komór mózgu mają
charakter komórek pompujących Na+ (na wolnej powierzchni
mikrokosmki, na powierzchni podstawnej wgłobienia, a poniżej jąder
bardzo liczne mitochondria).
• Biorą udział w wytwarzaniu płynu mózgowo-rdzeniowego.
• Szczególnym rodzajem są tanycyty – łączą światło komory III z
naczyniami włosowatymi wyniosłości przyśrodkowej.

Astrocyty
Astrocyty Mają duże pojedyncze jądra i liczne grube rozgałęziające
protoplazmatyczne się wypustki cytoplazmatyczne. Są szczególnie liczne w
istocie szarej OUN, ich wypustki przylegają do ścian
naczyń krwionośnych, opony miękkiej lub ciał komórek
nerwowych, wytwarzają wtedy błonę graniczną glejową
oraz mają właściwości transcytozy oraz czynnego
transportu jonów nieorganicznych. Zawierają liczne
filamenty glejowe zbudowane z kwaśnego białka
włóknistego (filamenty pośrednie typu III). Łączą się
wypustkami za pomocą synaps elektrycznych neksus
wytwarzając rozległe sieci.

86
Astrocyty włókniste Mają względnie małe jądra, skąpą cytoplazmę oraz długie
cienkie wypustki. Cytoplazma komórek szczególnie w
wypustkach jest wypełniona filamentami glejowymi
(rodzaj filamentów pośrednich typu III). Ten rodzaj
komórek występuje szczególnie obficie w istocie białej
OUN.

Funkcje astrocytów:
• Utrzymują pozycję neuronów w istocie międzykomórkowej oraz regulują
jej skład.
• Ożywiają neurony (transportują neurotrofiny – składniki odżywcze).
• Usuwają pozostałości komórkowe i martwe fragmenty neuronów.
• Sygnalizują zmiany aktywności neuronów co prowadzi do zmiany
dostaw glukozy i O2 (leży to u podstaw otrzymania obrazów MRI
aktywnych i nieaktywnych części tkanki).
• Leżąc w pobliżu synaps chemicznych pobierają nadmiar
neurotransmiterów i jonów nieorganicznych, eliminuje to odpowiedź na
nie ze strony innych neuronów.
• Wytwarzają fizyczną barierę dla sąsiednich neuronów.
• Przechowują, produkują i uwalniają wiele neurotransmiterów, cytokin i
neuromodulatorów, regulujących czynność neuronów.
• Produkują i eksponują na swojej powierzchni enzymy konwertujące i
unieczynniające neurotransmitery (oksydazy monoaminowe).
• Wykorzystują liczne synapsy elektryczne do przekazywania na odległość
prądu Ca2+ wzbudzającego neurony.
• Pod wpływem uszkodzeń tkanki nerwowej i toksyn powiększają się,
dzielą mitotycznie i produkują kwaśne glejowe białko włókniste
(GFAP) – składnik blizn tkanki nerwowej.
• Regulują aktywność komórek macierzystych tkanki nerwowej,
wydzielając cytokiny – efryny A2 i A3, które wprowadzają tkankę
nerwową w stan spoczynku.
• Biorą udział w wytwarzaniu bariery krew-mózg.

Oligodendrocyty
• Podobne aczkolwiek mniejsze od astrocytów, mają małe jądra oraz
nieliczne wypustki. Układają się wzdłuż włókien nerwowych
wytwarzając ich osłonki mielinowe w OUN, gdzie pełnią funkcję
podobną do lemocytów w układzie obwodowym. Na ogół przylegają do
neuronów, w przeciwieństwie do astrocytów protoplazmatycznych.

87
Komórki mikrogleju (mezogleju)
• Są to niewielkie komórki o małych jądrach, mają liczne wypustki
przypominające gałęzie cierniowe. Zawierają wiele mitochondriów,
aparat Golgiego, i liczne lizosomy.
• Są pochodzenia mezodermalnego i pełnią funkcję makrofagów.
• W wypadku AIDS wirusy HIV1 wnikają do makrofagów które pod ich
wpływem wytwarzają cytokiny toksyczne dla neuronów.

Komórki neurogleju układu obwodowego

• Pochodzą z grzebienia nerwowego. Osłaniają włókna nerwowe nerwów
obwodowych (neurolema).
• Występują w dwojakiej postaci:
◦ Komórki satelitarne
▪ Przylegają do ciał komórek nerwowych zwojów czaszkowych,
międzykręgowych i współczulnych, są spłaszczone, mają płaskie
owalne jądra. Ich znaczenie czynnościowe nie jest jasne
◦ Lemocyty – komórki Schwanna
▪ Osłaniają włókna nerwowe nerwów obwodowych.

OSŁONKI WŁÓKIEN NERWOWYCH

• Włókna nerwowe w mózgowiu i rdzeniu biegną w traktach lub
drogach, a w obwodowym układzie nerwowym nazywane są nerwami.

Neurolema (neurilema)
• Zbudowana z lemocytów (płaskich, długich komórek) które wytwarzają
podłużne wgłobienia w których leży jedno lub wiele włókien
nerwowych – tak powstaje neurolema. Neurolema otacza włókna
nerwowe o średnicy od 0,5 do 3 µm występujące w obwodowym
układzie nerwowym.
• Włókna nerwowe mające tylko neurolemę są nazywane włóknami
bezrdzennymi.

Osłonka mielinowa
• Aksony i dendryty o średnicy powyżej 5 µm są na ogół otoczone osłonką
mielinową. W układzie ośrodkowym jest wytwarzana przez
oligodendrocyty (jeden owija się wypustkami dookoła kilku aksonów),
a w obwodowym przez lemocyty.
• Wytwarzanie i dojrzewanie osłonki mielinowej jest nazywane
mielinizacją.
◦ Rozpoczyna się w 4 miesiącu życia płodowego i odbywa się do
1 roku życia po urodzeniu.

88
 ◦ Ostateczne dojrzewanie czynnościowe kończy się około 12 roku
życia. Proces wytwarzania polega na nawijaniu spłaszczonej
cytoplazmy lemocytu lub oligodendrocytu dookoła włókna
nerwowego.
1. Błony komórkowe pokrywające rowek cytoplazmy w pobliżu
włókna nerwowego tworzą mezakson wewnętrzny.
2. Po zakończeniu nawijania błony komórkowe przechodzące z
osłonki mielinowej na powierzchnię lemocytu tworzą mezakson
zewnętrzny.
3. W procesie nawijania cytoplazma zostaje wyciśnięta tak, że
zostają tylko błony układające się warstwami.
4. Resztka cytoplazmy która zostanie między błonami wywołuje w
osłonce przejaśnienie zwane wcięciem mieliny lub wcięciem
Schmidta-Lantermana, ma ono kształt litery V skierowanej
jednym z wierzchołków w kierunku końca włókna, a w jego
błonach w obwodowym układzie nerwowym pozostaje
szczególnie dużo białka koneksyny 32, której mutacje wywołują
chorobę Charcot-Mariego-Tootha.
• Osłonka mielinowa jest zbudowana głównie z lipidów i białek
błonowych (w OUN PLP – białko proteolipidu, w obwodowym MPZ –
białko mieliny zero, oba wiążą sąsiednie błony, w błonie obu układów
znajduje się białko MBP – zasadowe białko mieliny) zwiera także
fosfolipidy – plazmalogeny. Liczba warstw błony komórkowej jest
różna.
• Fragment osłonki wytwarzanej przez jeden lemocyt lub oligodendrocyt
zajmuje część włókna nerwowego o długości od 80 do 1000 µm, między
takimi osłonkami znajdują się miejsca bez osłonki co 0,5 µm zwane
przewężeniami Ranviera. Osłonka mielinowa między węzłami nazywa
się międzywęźlem.
• W aksolemie węzłów Ranviera znajdują się prawie wszystkie błonowe
białka kanałowe transportujące Na+ i K+, a za to nie ma ich w aksolemie
międzywęźli.
• Osłonka mielinowa jest dobrym izolatorem i nadaje odcinkowi aksonu
międzywęźla właściwość małej pojemności i dużej oporności
elektrycznej – przyspiesza to przewodzenie impulsów.

CYTOFIZJOLOGIA TKANKI NERWOWEJ

• Neurony są elektrycznie spolaryzowane, ich potencjał spoczynkowy
poprzez błonę komórkową wynosi około -90 mV – wewnętrzna
powierzchnia błony ma nieco mniejszy ładunek dodatni niż powierzchnia
zewnętrzna.

89
 • Potencjał spoczynkowy powstaje w wyniku gradientu stężeń jonów
(stężenie K+ wewnątrz jest wysokie, a niskie na zewnątrz, natomiast
stężenie Na+ i Cl- chloru jest wyższe wewnątrz)
• W błonie jest znacznie więcej białek kanałowych dla K+ niż dla Na+ i Cl-
(więcej K+ wpływa niż wypływa Na+ i Cl-) dodatkowo znajdują się
pompy (3 Na+ jest pompowane na zewnątrz 2 K+ pompowane do
wewnątrz).
• W większości komórek potencjał w poprzek błony pozostaje stały, ale
komórki nerwowe i mięśniowe mogą go zmieniać w sposób
kontrolowany.
1. Pobudzenie neuronu otwiera kanały Na+, kationy napływają do wnętrza
komórki.
2. Błona się depolaryzuje.
3. Unieczynnia to kanały na 1-2 ms i otwiera kanały K+ powodując wypływ
kationów na zewnątrz.
4. Następuje chwilowa hiperpolaryzacja.
5. Przywrócenie potencjału spoczynkowego.
• Cykl zmian (depolaryzacja, hiperpolaryzacja i powrót do stanu
spoczynkowego) to potencjał czynnościowy.
• Przekazywanie sygnału wzdłuż błony polega na otwieraniu sąsiednich
białek kanałowych dla Na+ zależnych od ładunku elektrycznego,
powstała fala depolaryzacji – impuls nerwowy przemieszcza się wzdłuż
aksonu.

RECEPTORY CZUCIA
Eksteroreceptory Sygnały spoza ciała (dotyku, lekkiego i głębokiego nacisku,
temperatury, bólu skóry, zapachu i smaku).
Interoreceptory Odbierają sygnały płynące z trzewi (chemoreceptory krwi,
naczyniowe barorecetory, receptory rozciągnięcia trzewi,
bólu trzewi itp.).
Proprioreceptory Dostarczają uświadamianych i nieuświadamianych
informacji o orientacji w przestrzeni całego ciała, napięciu
mięśni szkieletowych oraz ruchu (aparat przedsionkowy
ucha, receptory rozciągania ścięgien i wrzecionka
nerwowo-mięśniowego).
• Receptory klasyfikuje się jako:
◦ Proste (zakończone lub nierozgałęzione zakończenia nerwowe,
odpowiedzialne za ból lub odczuwanie ciepła i zimna).
◦ Złożone (wolne zakończenia + struktury tkanki łącznej lub
nerwowej np. torebka, oko).

90
 UKŁAD KRĄŻENIA KRWI

• Składa się z naczyń krwionośnych (tętnice, tętniczki, naczynia

włosowate, żyłki i żyły) i serca. Organizm zawiera ponad 10 mld naczyń
krwionośnych, z czego 40 tys. to tętnice i żyły. Łączna długość
wszystkich naczyń wynosi 100 tys. km. Powierzchnia wymiany naczyń
włosowatych wynosi 6,5 tys m2. Czas jednego obiegu krwi wynosi około
20 s.
• Oprócz utrzymywania krwi w ruchu, jej transportu oraz wymiany
substancji między tkankami układ krążenia pełni funkcje regulujące.
• Krążenie krwi odbywa się w systemie krążenia dużego i krążenia
małego (płucnego).

OGÓLNA STRUKTURA NACZYŃ

• Ściana tętnic, tętniczek, żył i żyłek składa się z trzech warstw:
◦ Błony wewnętrznej (tunica intima)
◦ Błony środkowej (tunica media)
◦ Błony dodatkowej – zewnętrznej (tunica adventita – tunica
externa)

Śródbłonek (endothelium)
• Nabłonek pochodzenia mezenchymatycznego, który wyścieła naczynia
krwionośne, limfatyczne i jamy serca. W większości naczyń jest
nabłonkiem płaskim, jednowarstwowym, leżącym na blaszce
podstawnej. Jądra są znacznie grubsze niż cytoplazma – daje to
charakterystyczne zgrubienia. Komórki, patrząc z góry mają kształt
wydłużonych wielokątów o wymiarach 10x30 µm, których oś długa jest
równoległa do osi naczynia. Grubość cytoplazmy wynos 0,2 µm,
a cytoplazmy i jadra 3 µm. Niekiedy sąsiadujące komórki wytwarzają
zachodzące na siebie fałdy brzeżne.
• Żyły węzła limfatycznego, kępek Peyera i migdałków są zbudowane z
komórek wysokośródbłonkowych.
• Komórki śródbłonka tętnic i żył oraz naczyń włosowatych np.: mózgu
lub grasicy przylegają do siebie ściśle i często wytwarzają połączenia
typu occludens i neksus. Taki śródbłonek jest nieprzepuszczalny,
a wymiana substancji między jego powierzchniami może się odbywać
tylko dzięki transcytozie. Połączenia neksus umożliwiają przechodzenie
substancji z komórki do komórki. W cytoplazmie komórek śródbłonka,
zwłaszcza tętnic i żył znajduje się wiele pęcherzyków.

91
 • Komórki śródbłonka mają także liczne kompleksy aktyny i miozyny
dające im możliwość kurczenia się i rozkurczania. Obkurczanie zwiększa
rozstępy zwiększając przepuszczalność dla wody, cząsteczek i komórek.
• Komórki śródbłonka szczególnie naczyń włosowatych i małych tętnic
zawierają pory w cytoplazmie, przez które transportowane są cząsteczki
i makrocząsteczki. Powstają one przez fuzję pęcherzyków.
• Czas życia komórek wynosi 100 dni.
• Swoistymi składnikami cytoplazmy śródbłonka wsierdzia, tętnic i żył są
ciałka wielocewkowate (Weibela-Palade’a) o wymiarach 0,2x0,4 µm.
Ich składnikami są rurki o średnicy 20 nm. Zawierają one białko von
Willenbranda i często mikrotubule.
• Na wolnej powierzchni śródbłonka, szczególnie nad jądrami znajdują się
grupy mikrokosmków, a w błonie komórkowej liczne glikoproteiny
błonowe – selektyna E, adresyna, za pomocą których leukocyty
i komórki nowotworowe przerzutów oraz wiele cząsteczek i
makrocząsteczek krwi wiąże się przejściowo z błoną, przed transportem
przez ścianę naczynia.

Cytofizjologia śródbłonka
• Bierze udział w transporcie gazów i substancji chemicznych. Może być
on bierny (gazy), z gradientem stężeń lub czynny (transcytoza –
cząsteczki i makrocząsteczki, niezależnie od gradientu stężeń). Przez
śródbłonek naczyń włosowatych mogą na zasadzie diapedezy
przechodzić leukocyty i erytrocyty. Odbywa się to przez rozstępy i pory.
• Komórki śródbłonka syntezują i uwalniają hormony i inne czynniki
regulujące:
◦ Prostacyklinę (PGI2) – rozszerza naczynia krwionośne,
przeciwdziała agregacji płytek krwi.
◦ Endoteliny (ET-1, ET-2, i ET-3) – 21-aminokwasowe peptydy o
krótkim czasie działania, przez co działają głównie parakrynowo.
Powstają z 200-aminokwasowych proendotelin. Silnie pobudzają
skurcze miocytów naczyń. Poza tym są mitogenami.
◦ NO – wytwarzany przez syntazę NO poprzez deaminację argininy,
ponieważ jest nietrwały transportowany jest poprzez związanie z
cysteiną hemoglobiny i glutationu. W tkankach przenika do
miocytów gładkich, działa tam na żelazo aktywnego centrum
cyklazy guanylanowej, indukując sytezę cGMP – informatora II
rzędu zmniejszającego stężenie Ca2+ w cytosolu, co rozkurcza
miocyty gładkie głównie ścian tętnic i przewodów oddechowych.
Podobny mechanizm obniżania ciśnienia krwi ma nitrogliceryna –
powszechnie stosowany lek, który rozszerza naczynia wieńcowe.

92
 ◦ EDHF (śródbłonkowy czynnik hiperpolaryzujący) – pochodna
kwasu satrienoinowego syntezowana przez cytochromy P450.
Otwiera on kanały dla K+, który wypływając na zewnątrz wywołuje
hiperpolaryzację i rozkurcz mięśni gładkich naczyń.
◦ Kolagen i proteoglikany.
◦ Cytokiny prozapalne IL-1, IL-6, IL-8 oraz inne cytokiny: PGF,
PDGF.
◦ Enzym proteolityczny – konwertazę angiotensyny (ACE) –
odcina on we krwi płuc od dekapeptydu – angiotensyny 1 dwa
aminokwasy tworząc oktapeptyd – angiotensynę 2 podnoszącą
ciśnienie krwi. Inhibitory ACE są często stosowane w leczeniu
nadciśnienia krwi.
◦ Konwertaza 1-9 odcinająca od angiotensyny 1 jeden aminokwas
tworząc angiotensynę 1-9 rozszerzającą naczynia krwionośne.

WYTWARZANIE NACZYŃ KRWIONOŚNYCH

• Odbywa się głównie w życiu zarodkowym i płodowym, jednak
występuje także po urodzeniu.
• Wiele procesów naturalnych i chorobowych uzależnionych jest od
wytwarzania naczyń np.: wytwarzanie pęcherzyków jajnikowych,
cykliczny wzrost włosów, wraz z powiększeniem masy mięśni u
sportowców, albo wzrost nowotworów litych.
• Proces ten mogą zachodzić jako:
◦ Waskulogeneza – wytwarzanie naczyń de novo w czasie rozwoju
embrionalnego. Komórki prekursorowe śródbłonka powstają w
tylnej części smugi pierwotnej. Na swojej powierzchni mają
receptory cytokin FGF i BMP. Komórki te są nazywane
angioblastami lub hemangioblastami, wędrują do ściany
pęcherzyka żółtkowego, gdzie powstają z nich prekursory komórek
krwi oraz otaczające je komórki śródbłonka, a następnie
prekursorowe komórki perycytów i miocytów gładkich.
◦ Angiogeneza (angioneogeneza) – wytwarzanie naczyń w warunkach
fizjologicznych i patologicznych po urodzeniu. Komórki
progenitorowe śródbłonka, perycytów i miocytów gładkich powstają
z komórek macierzystch/prekursorowych.

93
 • Formowanie się komórek w waskulo- i angiogenezie odbywa się przez
włączenie w prekursorowych komórkach śródbłonka genów nadrzędnych
notch, które dają początek śródbłonkowi tętnic i tętnicom. Przez
włączenie genów coup-TFII powstaje śródbłonek żył i żyły. Komórki
śródbłonka dzielą się mitotycznie i spłaszczają. Pod wpływem cytokiny
EGFL7, łączą się z sąsiednimi komórkami, wytwarzając kruche i
delikatne rurkowate naczynia. Następnie zachodzi remodelowanie
naczyń. Z komórek prekursorowych mezenchymatycznych powstają
miocyty gładkie naczyń i perycyty, nakładające się na rurki śródbłonka.
Wraz ze swoja istotą międzykomórkową remodelują nowe naczynia,
wytwarzając ostatecznie naczynia włosowate, tętnice lub żyły.
• Powstawanie naczyń odbywa się pod wpływem cytokin np.:
Naczyniowy czynnik wzrostu Pobudzają podziały
śródbłonkowy A (VEGF-A) mezenchymatycznych komórek
progenitorowych śródbłonka, które
Naczyniowy czynnik wzrostu
wydzielają EGFL7. Prowadzi to do
pochodzący z gruczołów wydzielania
powstania rurek śródbłonka.
wewnętrznego (EG-VEGF)
Naskórkowy czynnik wzrostu (EGFL7)
Angiopoetyny (ang)
Zapewniają remodelowanie naczyń.
Efryny (eph)
Płytkopochodny czynnik wzrostu Prowadzi do podziałów
(PDGF) mezenchymatycznych progenitorów
miocytów gładkich i perycytów.
• Angiogeneza jest również pobudzana przez leptynę – hormon
wydzielany przez komórki tkanki tłuszczowej, oraz relaksynę
wytwarzaną przez komórki jajnika, jąder i innych narządów.
• Ważną rolę w powstawaniu naczyń odgrywa uszkodzenie i
towarzyszące temu niedotlenienie i powstawanie skrzeplin krwi. W
błonie płytek krwi i komórek śródbłonka znajdują się receptory PAR dla
trombiny, związanie przez nie trombiny prowadzi do aktywacji
czynników angiogenezy – VEGF-A i PDGF. Natomiast wiązanie
czynnika tkankowego z czynnikiem osocza VII prowadzi do syntezy
VEGF-A i proteinaz. VEGF-A indukuje podziały komórek
progenietorowych śródbłonka i powstawanie grup komórek, które pod
wpływem EGFL7 przyciągają inne komórki śródbłonka i kształtowanie
rurek naczyniowych. Następnie PDGF doprowadza do podziałów
progenitorów miocytów gładkich i perycytów, oraz ich układania na
powierzchni komórek śródbłonka. Angiopoetyny i efryny powodują
dalsze kształtowanie ściany naczyń. Proteinazy pomagają w migracji.

94
TĘTNICE
• Dzieli się je na trzy rodzaje:
◦ Tętnice typu sprężystego – dużego kalibru
◦ Tętnice typu mięśniowego – średniego kalibru
◦ Tętnice małego kalibru – tętniczki

Tętnice typu sprężystego (arteriae elasticotypae)

• Są to tętnica główna i jej bezpośrednie odgałęzienia (t. wspólna szyjna, t.
wspólna biodrowa, t. podobjczykowa, t. kręgowa i t. płucna),
charakteryzuje je stosunkowo cienka ściana w zestawieniu ze średnicą.
• Błona wewnętrzna – jest stosunkowo gruba, składa się z wyściełającego
śródbłonka, leżącego na błonie podstawnej, pod którą znajduje się
podśródbłonkowa warstwa tkanki łącznej sprężystej. Głębiej leży błona
sprężysta wewnętrzna (membrana elastica interna) w jej skład wchodzą
liczne włókna kolagenowe i sprężyste, nieliczne fibroblasty i miocyty
gładkie układające się w grupy. Niekiedy wyróżnia się warstwę
zewnętrzną i wewnętrzną.
• Błona środkowa jest najgrubszą ścianą tętnic typu sprężystego, w jej
skład wchodzą swoiste struktury – blaszki sprężyste składające się ze
ściśle upakowanych włókien sprężystych, mają one szerokość 2-3 µm,
leżą równolegle do siebie i do powierzchni naczynia. W błonie
środkowej aorty jest ich 30-75. Zawierają liczne okienka – stąd nazwa
błony okienkowate. Na przekrojach podłużnych przez ścianę naczyń
błony mają wygląd włókien. Między blaszkami znajdują się miocyty
gładkie i fibroblasty, w otoczeniu włókien siateczkowatych
kolagenowych i GAG. Miocyty gładkie łączą się za pomocą połączeń
typu neksus i układają okrężnie w stosunku do osi długiej naczynia. W
błonie środkowej nie ma fibroblastów, a struktury sprężyste i włókna
kolagenowe wytwarzają miocyty gładkie.
• Błona dodatkowa jest zazwyczaj grubsza niż wewnętrzna, zbudowana z
tkanki łącznej właściwej zawierającej liczne włókna kolagenowe i
niewiele włókien sprężystych i miocytów, komórki tkanki łącznej
właściwej i pojedyncze komórki nerwowe i zwojowe. Znajdują się tu też
naczynia i żyły nazywane naczyniami naczyń (vasa vasorum), których
odgałęzienia nie przekraczają granicy błony środkowej.

Narządy odbierające sygnały o ciśnieniu i składzie krwi

• Zatoka t. szjnej jest rozszerzeniem światła t. szyjnej wspólnej w miejscu
jej rozwidlenia, błona środkowa i dodatkowa w tym miejscu są grubsze
niż zwykle i zawierają wiele zakończeń nerwowych n. IX są one
baroreceptorami.

95
 • Zatoka tętnicy szyjnej, kłębki szyjny, aorty, płucny i ogonowy
odbierają informacje o pH i stężeniu O2 w krwi.
• Kłębki (glomera) mają średnicę 3-5 mm, są otoczone błoną
łącznotkankową a w ich skład wchodzą komórki typu I – jasne
(należące do układu APUD), zawierają one wiele pęcherzyków z
noradrenaliną, serotoniną i dopaminą, reagują depolaryzacją błony na
obniżenie stężenia O2, oraz typu II będące zmodyfikowanymi
lemocytami.

Tętnice typu mięśniowego (arteriae myotypicae, średniego kalibru)

• Nazwa pochodzi od stosunkowo grubej warstwy mięśniowej ściany.
Mają średnicę od 0,3 do 10 mm. Przykładami są t.wieńcowa,
t. promieniowa, t. krezkowa. Główna rola polega na doprowadzaniu
różnych ilości krwi do tkanek dzięki obkurczaniu (constricto) i
rozkurczaniu (dialatio) miocytów ich ścian.
• Błona wewnętrzna – wyróżnia się trzy warstwy:
◦ Śródbłonek, wraz z błoną podstawną, komórki śródbłonka oddają
w głąb ściany długie wypustki dochodzące do miocytów gładkich
błony środkowej z którymi tworzą połączenia neksus – dzięki temu
hormony przekazujące sygnały o skurczach szybko dostają się z krwi
do mięśni.
◦ Warstwa pośrednia – zbudowana jest z włókien kolagenowych,
niewielkiej liczby włókien sprężystych i miocytów gładkich,
szczególnie liczne w miejscach rozgałęzień tętnic.
◦ Warstwa sprężysta wewnętrzna – najgrubsza warstwa błony
wewnętrznej. Zbudowana jest głównie z włókien sprężystych, oraz
niewielu kolagenowych. Po utrwaleniu włókna sprężyste kurczą się
co powoduje fałdowanie powierzchni tętnicy. Jest on grubsza u osób
starszych niż u dzieci – wiele miocytów wraz z wiekiem dzieli się
mitotycznie i wędruje do błony wewnętrznej. Niekiedy występują
guzki złożone z miocytów – komórki w środku są gorzej odżywiane
i mogą dawać początek ogniskom miażdżycowym.
• Błona środkowa – składa się z 30-40 warstw miocytów gładkich,
ułożonych okrężnie, znajdują się między nimi połączenia adherens i
occludens. Znajdują się tam także włókna siateczkowate i niewiele
włókien sprężystych. Skurcz izometryczny i izotoniczny komórek
mięśniowych tej warstwy reguluje ciśnienie krwi. Podwyższane może
być ono przez wysiłek fizyczny, stres i inne czynniki. Naturalne
mechanizmy obniżania ciśnienia:

96
 ◦ Zapłon wapniowy – w skurczu niewiele Ca2+ wydostaje się ze
zbiorników SER miocytów i w postaci prądu jonowgo przez
połączenia neksus dostaje się do innych miocytów, gdzie łączy się z
białkami kanałowymi dla K+ otwierając je. Kationy powodują
hiperpolaryzację błony komórkowej, która zamyka kanały dla Ca2+
i zmniejsza jego stężenie w cytosolu. Prowadzi to do rozkurczu
miocytów i spadku ciśnienia krwi.
◦ NO – wytwarzany z argininy wiąże się z hemem i grupami -SH
cysteiny, wchodzącej w skład hemoglobiny. Tak transportowany jest
do tkanek gdzie razem z tlenem jest uwalniany. Przenika on łatwo do
błony mięśniowej powodując jej rozkurcz.
• Błona zewnętrzna – oddzielona od błony środowej sprężystą błoną
zewnętrzną (membrana elastica externa) w której skład wchodzi wiele
włókien sprężystych, natomiast błona zewnętrzna jest zbudowana z
tkanki łącznej właściwej luźnej, zawiera ona także naczynia naczyń oraz
zmielinizowane i niezmielinizowane włókna nerwowe współczulne,
a w niektórych także przywspółczulne.

Tętnice małego kalibru

• Mają średnicę od 0,1 do 1 mm, tętnice mniejszej średnicy noszą nazwę
tętniczek (arteriolae) do których są zaliczane także tętniczki
przedwłosowate (metaarteriolae).
• Błona wewnętrzna – składa się z śródbłonka leżącego na błonie
podstawnej, którego komórki za pośrednictwem wypustek
cytoplazmatycznych łączą się połączeniami typu neksus z miocytami
gładkimi błony środkowej.
• Błona środkowa – składa się z 4 warstw miocytów gładkich, w
tętniczkach tworzą one jedną warstwę okrężną lub spiralną, a w
tętniczkach przedwłosowatych występują pojedyncze miocyty w
pewnych odległościach miedzy sobą.
• Błona zewnętrzna – składa się z tkanki łącznej właściwej luźnej,
zawierającej włókna kolagenowe i siateczkowate.

NACZYNIA WŁOSOWATE (vasa capilaria)

• Czyli włośniczki albo kapilary, stanowią około 99% masy
krwionośnego układu naczyniowego, ich średnica nie przekracza 10 µm
(zatokowe mają większą) .
• Mogą one zmieniać swoją średnicę mimo braku miocytów przez:
◦ Niewielkie obkurczanie komórek śródbłonka.
◦ Obecność kurczliwych miofibroblastów (np.: w błonie śluzowej
jelita).

97
 • Szybkość przepływu krwi w naczyniach włosowatych zmniejsza się
względem tętnic co wpływa korzystnie na warunki wymiany krew-
tkanki, tkanki-krew.
• Średnia większości wynosi 7-9 µm, a w skład ściany wchodzi
śródbłonek, wraz z blaszką podstawną, oraz leżące na nim perycyty
czyli komórki przydanki – mają one zazwyczaj kształt gwiaździsty oraz
dużą potencję do dzielenia się (uważane są za komórki macierzyste).
• Wyróżnia się:
◦ Naczynia włosowate ciągłe – mają śródbłonek, którego komórki
ściśle do siebie przylegają (wytwarzają połączenia occludens i
adherens), między komórkami znajdują się nieliczne rozstępy
pozwalające na przechodzenie cząstek i makrocząstek, jednak w
ograniczonej ilości. Blaszka podstawna jest dobrze rozwinięta i
ciągła. Występuje w mięśniach i mózgu, transport odbywa się
gównie przez transcytozę.
◦ Naczynia włosowate porowate – mają liczne pory w cytoplazmie,
powstające przez fuzję pęcherzyków i są dwojakiego rodzaju –
mniejsze (9 nm) i większe (50 nm). Mają cienkie przepony
zbudowane z glikoprotein regulujących transport. Blaszka podstawna
jest nieciągła, często zawiera otwory – czyni to ich ścianę bardzo
przepuszczalną. Występują w szpiku kostnym i śledzionie.
• Naczynia włosowate zatokowe – występują w wątrobie, szpiku
kostnym, śledzionie i gruczołach wydzielania wewnętrznego. Ich ściana
jest łatwo przepuszczalna, jest to warunkowane przez względnie dużą
średnicę 30-40 µm przez co krew płynie w nich wolno, posiadają
rozstępy i pory, oraz otwory w blaszce podstawnej śródbłonka.

Czynność naczyń włosowatych

• Wymiana metabolitów i składników odżywczych. Ponieważ w
naczyniach tętniczych włosowatych przewyższa ciśnienie onkotyczne to
powstaje przepływ wody, elektrolitów i innych związków
rozpuszczalnych w wodzie do tkanek – powstaje płyn tkankowy.
Natomiast w żyłach stosunek ciśnień jest odwrotny co powoduje
przepływ wody, substancji w niej rozpuszczonych i elektrolitów z tkanek
do krwi. Ściana naczyń w niektórych narządach jest zupełnie
nieprzepuszczalna dla większych cząsteczek, a niekiedy także dla
związków drobnocząsteczkowych co powoduje powstanie bariery
krew-narządy. Brak porów i rozstępów, blaszka podstawna jest ciągła i
gruba. Co więcej komórki śródbłonka mają na wolnej powierzchni
pompy cząsteczkowe – transportery ABC wypompowujące wiele
cząsteczek do krwi wspomagając działanie bariery. Przykłady: krew-
mózg, krew-szyszynka, krew-nerw, krew-grasica i krew-jądro.

98
ŻYŁY (venae)
• Od tętnic różnią się większym światłem, na ogół cieńszą ścianę i
proporcjonalnie więcej tkanki łącznej właściwej w stosunku do grubości
ściany, większość żył dużych ma także zastawki. W ich ścianie można
wyróżnić błonę wewnętrzną, środkową i dodatkową (zewnętrzną).
• Żyły dzieli się na żyły dużego kalibru, żyły średniego kalibru, żyły
małego kalibru i żyłki.

Różnorodność budowy żył

• Ściana żył jest ze względu na niższe ciśnienie cieńsza. Budowa zależy od
miejsca gdzie żyły występują czyli także od ciśnienia hydrostatycznego
krwi.
• Żyły górnej części ciała mają cienką błonę wewnętrzną w skład której
wchodzi słabo rozwinięta błona sprężysta wewnętrzna, błona środkowa
również jest słabo rozwinięta, szczególnie w żyłach dużego i średniego
kalibru. Błona dodatkowa jest dla odmiany stosunkowo dobrze
rozwinięta, a jej grubość wzrasta wraz ze średnicą żył.
• Żyły dolnej części ciała mają dobrze rozwiniętą błonę wewnętrzną która
składa się z śródbłonka, warstwy sprężystej tkanki łącznej właściwej oraz
błony sprężystej wewnętrznej. Znajdują się tutaj miocyty gładkie mające
przebieg okrężny w stosunku do osi długiej naczynia. Błona dodatkowa
jest dobrze rozwinięta składa się z tkanki łącznej właściwej i zawiera
liczne miocyty gładkie. W żyłach dużego kalibru znajdują się naczynia
naczyń. W błonie dodatkowej żyły głównej dolnej oraz żył płucnych w
pobliżu serca znajdują się liczne kardiomiocyty.
• W żyłach kończyn górnych miocyty znajdują się w błonie środkowej – są
to żyły o budowie pośredniej.
• Żyły siatkówki, opon mózgowych, kości, wątroby i śledziony nie
zawierają miocytów gładkich.
• Małe żyły są miejscem przechodzenia leukocytów, głownie limfocytów z
krwi do tkanek i odwrotnie. W węźle limfatycznym śródbłonek składa się
z sześciennych komórek. W reakcjach alergicznych pod wpływem
histaminy wydzielanej przez komórki tuczne następuje zwiększenie
liczby rozstępów i porów śródbłonka – zwiększenie ich
przepuszczalności.

Zastawki żylne (valvulae)

• Posiadają je żyły o średnicy powyżej 2 mm, prócz żyły głównej dolnej i
górnej oraz żył trzewiowych. Są to sfałdowania wewnętrznej błony żyły,
których zrąb składa się z tkanki łącznej właściwej, zawierającej dużo
włókien kolagenowych i sprężystych pokrytych śródbłonkiem.

99
 • Nie ma w nich miocytów gładkich skupiających się u nasady zastawek,
naprężając je lub czyniąc wiotkimi. Kierunek ułożenia wolnych brzegów
jest zgodny z kierunkiem przepływu krwi, szczególnie licznie występują
w żyłach dolnej części ciała.

Połączenia żyło-tętnicze (anastomozy)

• Tętniczo-żylne proste – mają szczególnie grubą błonę środkową, a ich
długość dochodzi do 100 µm. Do ich błony dodatkowej dochodzi wiele
nerwów układu współ- i przywspółczulnego.
• Tętniczo-żylne kłębkowate – są duże a ich wielkość dochodzi do
2,5 mm. Jest ona otoczona torebką łącznotkankową, w jej wnętrzu
znajduje się kłębek zwiniętych anastomoz prostych. Tętnica
doprowadzająca traci błonę wewnętrzną sprężystą, błona środkowa jest
gruba, a jej komórki mięśniowe gładkie przypominają wyglądem
komórki nabłonkowe – nazywane są komórkami nabłonkowatymi.
Wyróżnia się komórki typu I zawierające dużo mitochondriów i mało
kompleksów aktyna-miozyna, oraz II zawierające dużo kompleksów
aktyna-miozyna. Do błony dodatkowej dochodzi wiele nerwów układu
współ- i przywspółczulnego.
• Skurcz anastomoz hamuje przepływ przez nie krwi – krew płynie wtedy
przez naczynia włosowate.
• Występują szczególnie obficie pod paznokciami, w skórze opuszek
palców, dłoni, stóp i małżowiny usznej. Odgrywają ważną rolę w
termoregulacji. W niskiej temperaturze rozkurczają się, a wysokiej
kurczą. W tkankach erekcyjnych niektórych narządów krew z tętnic
płynie przez jamy wysłane śródbłonkiem, takie połączenia określane są
mianem połączeń jamistych. Znajdują się w prąciu, łechtaczce, błonie
śluzowej nosa i w mózgu.

SERCE (cor)
• Worek mięśniowo-łącznotkankowy pełniącym funkcję pompy
uruchamiającej krew. Krew żylna krążenia dużego dostaje się do serca
przez żyłę główną do prawego przedsionka, a stamtąd przez ujście
przedsionkowo-komorowe do komory prawej. Krew żylna małego
krążenia dostaje się do przedsionka lewego z żył płucnych, a z
przedsionka przez lewe ujście przedsionkowo-komorowe do komory
lewej.
• Szkielet serca utworzony jest z tkanki łącznej właściwej zbitej,
zawierającej szczególnie dużo włókien kolagenowych, służy za
wzmocnienie mechaniczne i miejsce ustalenia mięśni. W skład jego
wchodzą:

100
 ◦ Przegroda błoniasta (septum membranaceum) – ma budowę
rozcięgna (aponeurosis) w którym włókna kolagenowe układają się
w regularne błony.
◦ Pierścienie włókniste (anuli fibrosi) – tworzą przegrodę między
przedsionkami i komorami, oraz otaczają ujścia przedsionkowo-
komorowe. Zbudowane z włókien sprężystych.
◦ Trójkąty włókniste – znajdujące się w miejscu zetknięcia pierścieni
włóknistych. Zbudowane z włókien sprężystych i wysp tkanki
szklistej, z wiekiem wapniejącej.
• W ścianie serca wyróżnia się trzy warstwy:
◦ Wsierdzie
◦ Sródsierdzie
◦ Nasierdzie

Wsierdzie (endocardium)
• Przedłużenie błony wewnętrznej dużych naczyń dochodzących do serca,
wyścieła przedsionki i komory serca. Grubość wsierdzia w
przedsionkach jest większa niż w komorach. Pokryte jest śródbłonkiem,
którego komórki mają okrągłe lub owalne jądra leżące na blaszce
podstawnej. Pod śródbłonkiem znajduje się łącznotkankowa warstwa
wsierdzia mająca trzy warstwy:
◦ Podśródbłonkową warstwę luźną – zawiera fibroblasty, włókna
kolagenowe i niewiele włókien sprężystych.
◦ Warstwę mięśniowo-sprężystą – jest szeroka, ma zbite utkanie.
Składa się głównie z włókien sprężystych, kolagenowych i
miocytów gładkich.
◦ Warstwę podwsierdziową – łączy wsierdzie z śródsierdziem, jest w
niej dużo naczyń krwionośnych oraz nieliczne komórki tkanki
tłuszczowej żółtej.

Śródsierdzie (myocardium)
• Najgrubsza warstwa ściany serca, zbudowana głównie przez
kardiomiocyty, są one poprzecznie prążkowane, mają kształt
rozgałęziających się włókien o długości 120 µm i szerokości 15 µm,
zawierające jedno lub dwa jądra – są mono- lub bikariocytami.
Połączone są między sobą wstawkami, łączą się ze sobą za pomocą
tkanki łącznej właściwej zrębu wytwarzając mięsień sercowy.
Cytoplazma zawiera miofibryle, sarkosomy, liczne ziarenka glikogenu i
tłuszczów, dobrze rozwinięte SER wytwarzająca diady z kanalikami T
leżącymi na wysokości prążków Z.

101
 • Wstawki (disci intercalati) są połączeniami szczytowych części
kardiomiocytów, błony wytwarzają połączenia adherens łączące
sąsiednie komórki mechanicznie, oraz połączenia neksus umożliwiające
przepływ jonów nieorganicznych i cząsteczek w tym leków.
• W mięśniu sercowym prócz kardiomiocytów znajdują się
endokardiomiocyty wydzielające hormon – czynnik natriuretyczny
(ANF), kardiomiocyty specjalizujące się w przewodzeniu sygnałów.
• W śródsierdziu ściany komór kardiomiocyty są znacznie większe niż
przedsionków, przebieg komórek mięśniowych w przedsionku jest
łukowaty, między łukami mięśni wsierdzie styka się z nasierdziem.
• Mięśnie brodawkowate (musculi papillares) napinają płatki zastawek
serca, zapobiegając ich wgłobieniu w czasie skurczu komór.
• Głębsze warstwy mięśnia sercowego komór składają się z komórek
mięśniowych o przebiegu spiralnym i w kształcie litery S, opróżniają
komory z krwi. Skuteczność skurczu zwiększa się dzięki ich przyczepom
do pierścieni włóknistych.

Nasierdzie (epicardium)
• Zewnętrzna warstwa ściany serca, trzewna część worka osierdziowego.
Zbudowana jest z cienkiej warstwy tkanki łącznej właściwej,
zawierającej sieć włókien sprężystych, naczynia krwionośne i nerwy.
Wzdłuż naczyń wieńcowych znajduje się obfita tkanka tłuszczowa żółta,
na zewnątrz od tej warstwy znajduje się typowa błona surowicza,
składająca się z tkanki łącznej właściwej pokrytej nabłonkiem
mezodermalnym (mesothelium).

Osierdzie (pericardium)
• Łącznotkankowy worek, w którym znajduje się serce, składa się z dwóch
warstw – surowiczej (od strony worka osierdziowego, pokryta
nabłonkiem mezodermalnym) i zewnętrznej – włóknistej. Obie
zbudowane są z tkanki łącznej.

Zastawki serca (valvuale cordis)

• Zbudowane są z trzech warstw środkowej (tkanka łączna włóknista) i
dwóch warstw zewnętrznych (identyczne z wsierdziem) warstwa
środkowa jest przedłużeniem włóknistego pierścienia przedsionkowo-
komorowego, warstwa zewnętrzna skierowana ku przedsionkom jest
grubsza niż warstwa skierowana do komorom i zawiera liczne miocyty
gładkie i tylko ta posiada naczynia krwionośne.

102
Układ przewodzący serca
• Impulsy powstają w układzie przewodzącym przedsionkowo –
komorowym (systema atrioventriculare conducens) serca. Jest on
zbudowany ze zmodyfikowanych komórek mięśniowych, które można
podzielić na części
◦ Węzeł zatokowo-przedsionkowy (nodus sinuatrialis) – węzeł
Keitha-Flacka. Znajduje się w pobliżu wejścia do prawego
przedsionka żyły głównej górnej. Jego komórki mają kształt
wrzecionowaty, mniejszą średnicę i mniej miofibryli niż
kardiomiocyty, dlatego ich cytoplazma jest słabo kwasochłonna i
blada, stąd nazwa – komórki P. Jest on rozrusznikiem serca,
rozprzestrzenianie powstałych w nim impulsów zachodzi dzięki
białkom kanałowym poprzez wnikanie Na+. Powoduje to
depolaryzacje kardiomiocytów, w wyniku której do cytosolu
przedostaje się Ca2+ inicjujący skurcz. Białka kanałowe są
zamocowane w błonie za pomocą ankiryny. Błędy w jej syntezie są
powodem arytmii. Powtarzające się impulsy powstają dzięki
działaniu oscylatora wapniowego. Ca2+ znajdują się w dużym
stężeniu w SER, a ich stężenie w czasie ma rozkład normalny
(kształt dzwonu) po osiągnięciu wartości krytycznej, otwierają się
białka kanałowe dla jonów, wywołuje to impuls skurczu. Proces
zachodzi cyklicznie.
◦ Szlaki międzywęzłowe – komórki ich w nieznacznym stopniu różnią
się od kardiomiocytów (utrudnia to identyfikację), wyróżnia się
szlak międzywęzłowy przedni, środkowy i tylny. Przewodzą one
impulsy z węzła zatokowo-przedsionkowgo do węzła
przedsionkowo-komorowego.
◦ Węzeł przedsionkowo-komorowy (nodus atrioventricularis) –
węzeł Aschoffa-Tawary-Kocha, leży w dolnej tylnej części
przegrody międzyprzedsionkowej, a jego budowa jest podobna do
budowy węzła zatokowo-przedsionkowego. Jego komórki mają
zdolność wytwarzania impulsów i ich przewodzenia. Impulsy ze
szlaków międzywęzłowych są w nim opóźniane. W warunkach
chorobowych może przejąć funkcje rozrusznika, jednak generuje
impulsy z mniejszą częstotliwością

103
 ◦ Pęczek przedsionkowo-komorowy, pęczek Hisa (fasciculus
atrioventricularis) odchodząc od węzła przedsionkowo-komorowego
przechodzi przez trójkąt włóknisty prawy, dochodzi do przegrody
błoniastej, gdzie rozdziela się na gałęzie – prawą (ma kształt
cylindryczny, biegnie wzdłuż przegrody międzykomorowej, oddając
odgałęzienia do wsierdzia prawej komory i mięśni brodawkowatych)
i lewą (płaska wstęga, dochodzi do wsierdzia w górnej części
przegrody międzykomorowej, następnie biegnąc wzdłuż niej oddają
odgałęzienia znajdujące się między wsierdziem a śródsierdziem
lewej komory). Komórki mają kształt walców, większą średnicę i
mniej miofibryli, więcej ziarenek glikogenu od kardiomiocytów,
nazywane są komórkami mięśniowymi przewodzącymi serca –
komórkami Purkinjego. Przewodzą one impulsy z dużą szybkością
(1-4 m/s). Tylko one przewodzą impulsy przez elementy szkieletu
serca i są bardziej wytrzymałe na niedotlenienie od kardiomiocytów.
• Do serca dochodzą włókna z układu autonomicznego współ- i
przywspółczulnego. Kończą się jako włókna bezrdzenne w węzłach
zatokowo-przedsionkowym i przedsionkowo-komorowym, wpływając na
zwolnienie (przywspółczulne) lub przyspieszenie akcji serca
(współczulne). Zakończenia włókien czuciowych w postaci
nocyreceptorów znajdują się na powierzchni komórek śródbłonka.
• Krew dopływa do serca tętnicami wieńcowymi, które rozgałęziając się
tworzą obfitą sieć naczyń włosowatych śródsierdzia i układu
przewodzącego (3,5 tys naczyń na mm3). Krew odpływa żyłami
wieńcowymi do zatoki wieńcowej, niewielka ilość żył uchodzi
bezpośrednio do prawego przedsionka. Serce ma bogatą sieć naczyń
limfatycznych.

Wewnątrzwydzielnicza funkcja serca

• W śródsierdziu prawego przedsionka (w okolicy uszka – auricula)
znajdują się zgrupowania komórek mioendokrynowych zawierających
dużo pęcherzyków wydzielniczych typu I i II. Wytwarzają one hormony:
◦ Przedsionkowe czynniki natriuretyczne (ANF) zwane
atriopeptyną, które znajdują się w pęcherzykach typu I.
◦ BNF
◦ CNF (wytwarzany także w nerce płucach i śródbłonku
naczyniowym).
• W wytwarzaniu tych peptydów biorą udział metaloproteazy które
wycinają ze 158-aminokwasowego propeptydu 126-aminokwasowy
peptyd γANF, z tego wycinany jest 28-aminokwasowy peptyd αANF i
jego odmiana urodylatyna (powstająca w kanalikach zbiorczych nerki).

104
 • ANF wiąże się z receptorami – transbłonowymi glikoproteinami
miocytów gładkich i aktywuje w ten sposób cyklazę guanylanową co
zwiększa stężenia cGMP w komórkach – powoduje to rozkurcz naczyń
krwionośnych i obniżenie ciśnienia krwi, oraz relaksuje serce działając
antagonistycznie do angiotensyny 2. Oprócz tego działa na nerkę
zwiększając wydalanie sodu z moczem, zapobiegając nadmiernemu
zwiększeniu objętości krwi (hypervolaemia), oraz hamuje wydzielanie
reniny, aldosteronu i endotelin.

NACZYNIA LIMFATYCZNE (vasa lymphatica)

• Tworzą sieć zbierającą z narządów płyn tkankowy, bogaty w białka i
tłuszcze i przekazuje go do żył, jest on nazywany limfą. Stanowią one
także ważną część układu odpornościowego (odgrywają istotną rolę w
patogenezie wielu chorób – nowotworów, zapaleń i obrzęków
limfatycznych).
• Składają się z:
◦ Naczyń limfatycznych włosowatych
◦ Naczyń limfatycznych małego i średniego kalibru
◦ Przewodów limfatycznych
• Limfa to zasadowy, lekko żółtawy płyn powstający poprzez wnikanie
płynu tkankowego do włosowatych naczyń limfatycznych. Składa się z
wody elektrolitów (stężenie takie samo jak w osoczu) i białek (stężenie
niższe niż w osoczu). Płynie ona w jednym kierunku – od tkanek do
dużych żył, po drodze przepływając przez 8-10 węzłów chłonnych, gdzie
następuje jej filtracja. W ten sposób pobierane są z niej antygeny przez
komórki je prezentujące. W węzłach do limfy przedostają się limfocyty,
komórki dendrytyczne, makrofagi i przeciwciała. Limfa naczyń
limfatycznych jelita cienkiego zawiera dużo wchłoniętych tłuszczów w
postaci chylomikronów, co upodabnia ją wizualnie do mleka.
• Przepływ jest wywołany przez skurcz mięśni gładkich otaczających
większe naczynia limfatyczne.

Naczynia limfatyczne włosowate

• Znajdują się w wszystkich narządach i tkankach, z wyjątkiem OUN,
chrząstki, kości, szpiku kostnego, łożyska i powierzchownej warstwy
śluzówki macicy. Kończą się ślepo w tkankach i charakteryzują dużą
różnorodnością średnicy (zazwyczaj większa niż naczyń krwionośnych
włosowatych) i kształtu (zależy od narządu). W skórze tworzą sploty, w
błonie śluzowej jelita – proste naczynia w kosmkach jelitowych,
w jądrze – liczne zatoki otaczające kanaliki nasienne.

105
 • Ich ściana jest zbudowana z śródbłonka, którego komórki przylegają do
siebie w niewielu miejscach, a blaszka podstawna jest nieciągła, do jego
zewnętrznej powierzchni przymocowanych jest wiele włókienek
kotwiczących (rodzaj włókien siateczkowatych – zapobiegają one
zapadaniu się ścian naczyń limfatycznych włosowatych).
• Przez ich ściany łatwo przenikają cząsteczki, makrocząsteczki i komórki
płynu tkankowego.

Naczynia limfatyczne małego i średniego kalibru

• Mają cieńsze ściany i większe światło od żył tego samego kalibru. W
naczyniach, których średnica przekracza 0,2 mm występują trzy typowe
błony ściany: wewnętrzna (pokryta śródbłonkiem, pod którym jest
cienka warstwa tkanki łącznej właściwej, zawierającej trochę włókien
sprężystych), środkowa (może mieć jedną lub dwie warstwy miocytów
gładkich) i zewnętrzna (dodatkowa, zbudowana z tkanki łącznej
właściwej, zawiera włókna kolagenowe i sprężyste), jednak granice są
trudne do określenia.
• Miocyty gładkie kurczą się rytmicznie (falowo), naczynia limfatyczne
tego kalibru mają zastawki, występujące parami na tej samej wysokości
naczynia, będące zdwojeniami błony wewnętrznej, pokrytymi
śródbłonkiem. Segmenty między dwoma zastawkami bywają nazywane
limfangionami.

Przewody limfatyczne
• Wyróżnia się prawy (krótki zbiera limfę z górnej prawej części ciała i
uchodzi do żyły ramienno-głowowej prawej) i lewy (powstaje ze zlania
naczyń limfatycznych w jamie brzusznej i leży na przedniej powierzchni
kręgosłupa, uchodzi do miejsca połączenia lewej żyły szyjnej i
podobjczykowej). Ściana przewodów jest zbudowana z trzech typowych
błon wysłanych śródbłonkiem, posiadają one zastawki. Błona środkowa
jest charakterystycznie gruba i zawiera kilka warstw miocytów gładkich.

Wytwarzanie naczyń limfatycznych

• Powstają pierwotnie w procesie waskulogenezy lub później –
angiogenezy. Początek waskulogenezie limfatycznej dają komórki
śródbłonka żył, w którym włączone są geny nadrzędne prox-1.
Wytwarzanie naczyń limfatycznych dokonuje się przez różnicowanie
komórkowe komórek śródbłonka oraz miocytów gładkich. Dokonuje się
to z udziałem cytokin VEGF/CD, a także z udziałem angiopoetyn i
efryn.

106
 Skład Krwi
RBC Erytrocyty 4-5 M/µl
WBC Leukocyty 4-11 K/µl
NEU Neutrofile 2-6,9 K/µl 50-75% WBC
EOS Eozynofile <0,5 K/µl <5% WBC
BASO Bazofile <0,2 K/µl 0-1% WBC
LYM Limfocyty 0,6-3,4 K/µl 20-40% WBC
MONO Monocyty <0,9 K/µl 3-8% WBC
PLT Płytki krwi 150-400 K/µl
HGB Całkowite stężenie Hb we 12-10 g/dl
krwi
HCT Hematokryt 37-54%
MCV Średnia objętość RBC 80-97 fl
MCH Śr. zawartość Hb w 27-31,2 pg
krwince
MCHC Śr. stężenie Hb w krwince 30-36 g/dl

107
108
 Embriologia

109
 GRUCZOŁY WEWNĄTRZWYDZIELNICZE

• Gruczoły wewnątrzwydzielnicze (endokrynowe, glandulae endocrinae)

nie mają przewodów odprowadzających, a ich wydzielina przedostaje się
do krwi (hemokrynia), płynu tkankowego (parakrynia) lub oddziałuje
na takie same komórki wydzielnicze (autokrynia).
• Ze względu na budowę histologiczną gruczoły można rozróżnić jako:
◦ Oddzielne narządy zwarte (przysadka, szyszynka, nadnercze,
tarczyca, gruczoł przytarczyczny).
◦ Gruczoły amfikrynowe – zespoły komórek endokrynowych w
gruczołach zewnątrzwydzielniczych, lub innych narządach (trzustka,
jajnik, jądro, mózg, nerka, łożysko, serce).
◦ Pojedyncze komórki endokrynowe (komórki rozsiane w różnych
narządach np.: przewodzie pokarmowym, układzie oddechowym).
• Wspólną cechą komórek endokrynowych jest wydzielanie hormonów
klasycznych – cząstek sygnałowych regulujących czynność komórek.
Obecnie znanych jest około 50 hormonów klasycznych, które można
zakwalifikować jako:
◦ Steroidy (estrogeny, testosteron, aldosteron) – są syntezowane przez
gruczoły pochodzenia mezodermalnego np.: jajnik, jądro i kora
nadnercza.
◦ Analogi aminokwasów i ich pochodnych (tyroksyna,
noradrenalina, adrenalina) – wydzielane są przez tarczycę, nadnercza
i współczulne ciałka przyzwojowe. Noradrenalina i adrenalina są
nazywane katecholaminami.
◦ Peptydy, białka i glikoproteiny (adrenokortykotropina,
tyreotropina) – są syntezowane głównie przez zwarte gruczoły
wewnątrzwydzielnicze (np.: przysadka i tarczyca).

MECHANIZM DZIAŁANIA HORMONÓW

• Oddziałują na komórki docelowe, wiążąc się ze swoistymi receptorami,
są nimi najczęściej białka błonowe lub białkowe czynniki transkrypcji w
jądrze.

110
Hormony Łatwo przenikają przez błonę komórkową i wiążą się z
drobnocząsteczkowe receptorem w jądrze, którym jest często czynnik
(steroidy, analogi transkrypcji związany z białkami opiekuńczymi –
aminokwasów) chaperonowymi, zmieniającymi konformację innych
białek. Związanie hormonu z receptorem uczynnia białka
opiekuńcze, które zmieniają wtedy kształt cząsteczki
receptora, odłączają się od niego i odsłaniają miejsca
wiązania DNA.
Hormony Nie przenikają przez błonę komórki, a receptory dla nich
polipeptydowe znajdują się na powierzchni komórek. Hormony wiążąc
i glikoproteinowe się z receptorem zmieniając jego konformację, co
aktywuje białko G (trimer składający się z podjednostek
αβγ) i dysocjację podjednostki α od βγ. Podjednostki α
mogą uczynniać, lub hamować enzymy i otwierać
kanały białek błonowych (podobną właściwość, ale w
mniejszym stopniu mają podjednostki βγ).
Większość cytokin Działają na komórki docelowe za pośrednictwem
(czynników wzrostu i receptorów błonowych, których fragment
różnicowania) cytoplazmatyczny ma aktywność kinazy tyrozynowej, ta
z kolei aktywuje białka przekaźnikowe RAS aktywujące
białka pobudzające transkrypcję (np.: MAP).
Niektóre hormony Oddziałują na komórki docelowe przez pochodne
(np.: endoteliny) fosfatydyloinozytolu błony, przez związanie się z nim
oddziałują na białko G, które uczynnia enzym błonowy
– fosfolipazę C, rozkładającą difosforan
fosfatydyloinozytolu do diacyloglicerolu (DAG –
uczynnia kinazę C) i trifosforanu inozytolu (IP3 –
otwiera kanały dla Ca2+ w błonie SER) będącymi
informatorami II rzędu.
Hormon wzrostu i Działają bez udziału informatorów II rzędu, wiążą się z
prolaktyna receptorem transbłonowym JAK fosforylującym rodzinę
białek STAT, pobudzających czynniki transkrypcji i
transkrypcję.

UKŁAD PODWZGÓRZOWO-PRZYSADKOWY
• Przysadka i podwzgórze tworzą razem wspólny układ
wewnątrzwydzielniczy, niektóre hormony są w nim syntezowane przez
neurony podwzgórza, a potem transportowane wzdłuż ich aksonów do
płata tylnego i wyniosłości przyśrodkowej przysadki nerwowej, gdzie są
uwalniane do krwi.

111
 • Hormony wytwarzane przez przysadkę gruczołową są uwalniane na
miejscu.
• Wytwarzanie funkcjonalnego układu podwzgórzowo-przysadkowego w
czasie rozwoju embrionalnego jest sterowane przez matczyne i płodowe
glikokortykosteroidy.

Podwzgórze (hypothalamus)
• Jest to część międzymózgowia, składa się z części suteczkowatej,
guzowej i wzrokowej, w każdej z nich wyróżnia się część boczną w
skład której wchodzą głównie włókna nerwowe, oraz część
przyśrodkową zbudowaną ze zgrupowań komórek nerwowych – jąder
podwzgórza.
• Podstawową jego funkcją jest utrzymywanie homeostazy ciała
(utrzymanie równowagi elektrolitowej i wodnej organizmu, stałego
ciśnienia krwi). W tym celu podwzgórze otrzymuje sygnały o stanie
funkcjonalnym różnych ośrodków takich jak:
◦ Jądra pasma samotnego o wszystkich czuciowych sygnałach z trzewi
(głównie ciśnienie krwi i rozciągnięcie ścian przewodu
pokarmowego), za pośrednictwem nerwu błędnego.
◦ Z rdzenia kręgowego, za jego pośrednictwem tworu siatkowatego
(m.in. temp. skóry).
◦ Z siatkówki za pośrednictwem aksonów receptorowych neuronów
zwojowych, które dochodzą do jądra nadskrzyżowaniowego
(reguluje ono zegar biologiczny).
◦ Ze struktur okołokomorowych podwzgórza, których neurony nie są
chronione barierą krew-mózg. Powala to monitorować
osmolarność lub toksyny i reagować np.: wymiotami.
◦ Z układu limbicznego i węchowego co prowadzi do kształtowania
zachowań takich jak jedzenie i rozmnażanie.
• Podwzgórze posiada własne interoreceptory, za pomocą których
monitoruje temperaturę ciała i stężenie elektrolitów.
• Przyjmując sygnały z różnych układów ciała podwzgórze reaguje na nie,
regulując funkcje i korygując nieprawidłowości.
• Sygnały wychodzące z podwzgórza:
◦ Do rdzenia przedłużonego, następnie do jąder n. błędnego (układ
przywspółczulny) i układu współczulnego rdzenia kręgowego –
regulacja rytmu serca, średnicy naczyń krwionośnych, trawienie
pocenie itp.

112
 ◦ Za pośrednictwem hormonów. Duże neurony jąder
okołokomorowych wydzielają oksytocynę i ADH, które są
transportowane wzdłuż aksonów do części nerwowej przysadki i tam
uwalnianie do krwi. Małe neurony syntezują liberyny i statyny,
transportowane wzdłuż ich aksonów do części gruczołowej
przysadki, gdzie są uwalniane i działają pobudzająco lub hamująco
na komórki endokrynowe gruczołu.
◦ Poza powyższymi podwzgórze wydziela inne hormony działające na
komórki endokrynowe nie wchodzące w skład litych gruczołów
wewnątrzwydzielniczych.

Przysadka (hypophysis, glandula pituitaria)

• Gruczoł wewnątrzwydzielniczy o masie około 0,5 g, leżący w siodle
tureckim, często uważana za gruczoł nadrzędny, ponieważ jej hormony
regulują działanie kilku innych gruczołów wewnątrzwydzielniczych. Jest
ona otoczona torebką tkanki łącznej luźnej, która łączy się z oponą
twardą. Składa się z dwóch części:
Przysadka Stanowi masę 75% przysadki, w jej skład wchodzi płat
gruczołowa przedni (część dalsza), oraz część guzowa i część
(adenohypophysis) pośrednia. Powstaje z ektodermy pierwotnej jamy ustnej.
Przysadki W jej skład wchodzi płat tylny (wyrostek lejka), trzon
nerwowa lejka i wyniosłość przyśrodkowa. Powstaje z ektodermy
(neurohypophysis) mózgowia.
• Unaczynienie przysadki odgrywa szczególną rolę w regulacji czynności
tego narządu. Krew dopływa przez tętnice przysadkowe górne i dolne.
◦ Od t. przysadkowej górnej rozchodzi się sieć w naczyń
włosowatych w części guzowej przysadki, wyniosłości
przyśrodkowej i trzonie lejka, stąd odchodzą długie naczynia
włosowate (wrotne długie) biegnące do sieci naczyń płata
przedniego. Odchodzi od niej także t. beleczkowa, dająca sieć
naczyń włosowatych części pośredniej przysadki, łączy się ona z
siecią naczyń włosowatych (żyły wrotne krótkie) przedniego płata.
◦ Od t. przysadkowej dolnej rozchodzi się sieć naczyń włosowatych
tylnego płata. Z sieci płata tylnego i przysadki gruczołowej krew
odpływa żyłami przysadkowymi do zatoki jamistej.

Przysadka gruczołowa
• Jej główną masę stanowi płat przedni, jego zrąb jest zbudowany z
tkanki łącznej właściwej luźnej, zawierającej liczne włókna
siateczkowate i podtrzymującej naczynia krwionośne (liczne są typu
zatokowego).

113
 • Główną masę stanowią komórki endokrynowe, układające się grupami,
wydzielające hormony tropowe (działają stymulująco na czynność
komórek endokrynowych):
Somatotropina Peptyd wydzielany w cyklu dzień-noc (maksimum
(hormon wzrostu, STH) wydzielania na początku nocy), pod wpływem
somatoliberyny podwzgórza (GHRH). Wpływa ona
na komórki wątrobowe, pobudzając wydzielanie
somatomedyny C (IGF1) stymulującej wzrost
chrząstki kości i całego ciała.
Prolaktyna Wpływa na zapoczątkowanie wzrostu gruczołu
(hormon laktogenny, sutkowego i wydzielanie mleka, a także działa na nie
PRL, LTH) podtrzymująco (razem z oksytocyną). Wywołuje
stereotypy zachowań macierzyńskich. Jej
wydzielanie jest pobudzane przez prolaktoliberynę
(PRH) i tyreoliberynę (TRH), a hamowane przez
dopaminę.
Gonadotropiny FSH wpływa stymulująco na wzrost pęcherzyków
folitropina (FSH) jajnikowych u kobiet oraz produkowanie i uwalnianie
lutropina (LH) estrogenów, u mężczyzn na komórki podporowe
kanalików nasiennych i na spermatogenezę.
LH wpływa stymulująco na owulację, wytwarzanie
ciałka żółtego oraz produkowanie i uwalnianie
progesteronu. U mężczyzn na produkowanie
testosteronu przez komórki śródmiąższowe jądra.
Ich wydzielanie jest pobudzane przez gonadoliberynę
podwzgórza (GnRH lub LHRH), uwalnianą pulsami co
60-90 min. Ponadto wydzielanie FSH u obu płci jest
pobudzane przez aktywinę, a hamowane przez
inhibinę (wydzielaną przez komórki Sertolego i
komórki ziarniste jajnika).
Adrenokortykotropina Powstaje z dużego białka – proopiomelanokortyny
(ACTH) (POMC) ciętego przez proteinazę na mniejsze
fragmenty – ACTH, LPH, MSH oraz β-endorfinę.
Wpływa ona stymulująco na komórki warstwy
pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy, które pod
jej wpływem produkują i uwalniają
glikokortykosteroidy i 17-ketosteroidy, po części
wpływa na komórki warstwy kłębkowatej kory
nadnercza i wydzielanie mineralokortykosteroidów.

114
Tyreotropina (TSH) Powstaje pod wpływem tyreoliberyny (TRH)
podwzgórza, wpływa stymulująco na komórki
pęcherzyków tarczycy które produkują i wydzielają T3
i T4.
Lipotropina (LPH) Działa stymulująco na lipolizę w komórkach
tłuszczowych. Może ona być prekursorem endorfin
(endogennych peptydów podobnych do morfiny),
łączących się z receptorami opiatowymi komórek
nerwowych podwzgórza i modulować wydzielanie
hormonów przysadki, oraz wywoływać naturalne
hamowanie czynności OUN.
Melanotropina (MSH) Ma słaby wpływ na melanocyty powodując niekiedy
przebarwienia skóry.

Rodzaje komórek wydzielniczych

• Za pomocą znakowanych monoklonalnych przeciwciał przeciwko
poszczególnym hormonom, można wskazać precyzyjnie komórki je
zawierające, jest to podstawą do odróżniania w przysadce różnych
komórek wydzielniczych.
• Można wyróżnić komórki:
◦ Somatotropowe (STH)
◦ Kortykotropowe (ACTH, MSH, LPH – powstają z
proopiomelanokortyny)
◦ Tyreotropowe (TSH)
◦ Gonadotropowe typu I (FSH)
◦ Gonadotropowe typu II (LH)
◦ Laktotropowe (PRL)
• Tradycyjna klasyfikacja komórek (opierała się na właściwościach
wybarwiania się komórek endokrynowych):
◦ Barwnikooporne – nie wybarwiają się żadną znaną metodą,
zawierają ziarenka cytoplazmatyczne, niektóre z nich mają zdolność
do podziałów (są źródłem odnowy komórek endokrynowych
przysadki gruczołowej). Zalicza się do nich komórki pęcherzykowe
o gwiaździstym kształcie, podtrzymują one komórki endokrynowe
oraz mają zdolność fagocytozy.
◦ Barwnikochłonne – posiadają liczne ziarenka cytoplazmatyczne,
które się wybarwiają, rozróżnia się kwasochłonne (somato- i
laktotropowe) i zasadochłonne (pozostałe).

115
Część guzowa (pars tuberalis)
• Otacza na kształt kołnierza o szerokości 40 μm, trzon lejka. Znajdują się
w niej grupy komórek obu typów, leżących w pobliżu naczyń
zatokowych. Wśród komórek endokrynowych spotyka się najczęściej
gonadotropowe. Komórki endokrynowe mogą stanowić ścianę małych
pęcherzyków, występują też komórki degenerujące.

Część pośrednia (pars intermedia)

• Słabo rozwinięta w ludzkiej przysadce, występują tu stosunkowo liczne
cysty, których ściany są zbudowane z komórek barwnikoopornych,
znajdują się tu także liczne zasadochłonne komórki kortykotropowe,
mogą one migrować do powierzchownej warstwy przysadki nerwowej.
Syntezują one POMC, jest ono także produkowane przez neurony jądra
łukowatego (lejkowego) odgrywa ważną rolę w regulacji łaknienia.
POMC rozcięta przez proteinazę daje ACTH, LPH, MSH i β-endorfinę.

Czynność przysadki i jej regulacja

• Przysadka gruczołowa wydziela hormony tropowe, czynność komórek
endokrynowych jest regulowana przez liberyny i statyny – syntezowane
przez perykariony neuronów jąder środkowych podwzgórza, są one
transportowane wzdłuż aksonów do wyniosłości przyśrodkowej, gdzie
są uwalnianie. Przez sieć naczyń włosowatych (kiedyś uważane za żyły
wrotne długie) płyną do sieci naczyń włosowatych płata przedniego, z
krwi przedostają się do miąższu, gdzie działają pobudzająco lub
hamująco.
• Hormony części pośredniej są wydzielane do własnej sieci naczyń
włosowatych i przez nie (dawniej nazywane żyłami wrotnymi krótkimi)
transportowane do płata przedniego.
• Hormony obu sieci naczyń włosowatych mogą na zasadzie ujemnego
sprzężenia zwrotnego hamować wydzielanie liberyn i statyn.

Przysadka nerwowa (neurohypophysis)

• Składa się z płata tylnego (wyrostek lejka), trzonu lejka i wyniosłości
przyśrodkowej. Synteza hormonów, które są w jej obrębie uwalnianie
zachodzi w perykarionach neuronów wydzielniczych podwzgórza
(przechodzą one w postaci grubego pęczka około 100 tys.
bezmielinowych aksonów). Poza pęczkiem główną jej masę stanowią
pituicyty – otaczające aksony, będące rodzajem neurogleju (znajdują się
tu także inne rodzaje komórek glejowych).

116
Neurony wydzielnicze podwzgórza oraz drogi podwzgórzowo-przysadkowe
Neurony Znajdują się w jądrze łukowatym, grzbietowo-
małokomórkowe pośrodkowym i brzuszno-pośrodkowym. Ich aksony
wydzielnicze dochodzą jako droga guzowo-lejkowa do wyniosłości
przyśrodkowej i górnej części trzonu lejka, gdzie kończą
się ślepo kolbkowatymi rozszerzeniami w których znajdują
się pęcherzyki wydzielnicze o średnicy 150 nm.
Perykariony syntezują liberyny i statyny, regulujące
aktywność komórek przysadki gruczołowej.
Neurony Znajdują się w jądrze nadwzrokowowym i
wielkokomórkowe przykomorowym, ich aksony tworzą drogę
wydzielnicze podwzgórzowo-przysadkową kończącą się ślepo w płacie
tylnym przysadki kolbkowatymi rozszerzeniami. Na
przebiegu aksonów znajdują się liczne zgrubienia, w
których znajdują się pęcherzyki wydzielnicze
z syntezowanymi w perykarionach ADH, oksytocyną oraz
ich białkiem nośnikowym – neurofizyną. Zgrupowania
pęcherzyków wydzielniczych na końcach aksonów mają
wygląd zasadochłonnych wysepek – kul Herringa.
• ADH działa w małych stężeniach na receptory V2 komórek
nabłonkowych kanalików zbiorczych nerek, zwiększając
przepuszczalność dla wody – objętość moczu się zmniejsza w wyniku
reabsorbowania. Zwiększanie wydzielania następuje przy wzroście
ciśnienia osmotycznego (odbieranego przez osmoreceptory podwzgórza)
powyżej 320 mOsm/l. Podobny efekt dają emocje, ból, urazy, morfina i
nikotyna.
• Przy uszkodzeniu aksonów następuje zmniejszenie wydzielania ADH i
występują objawy moczówki prostej.
• W dużych stężeniach ADH działa na receptory V1 komórek mięśni
gładkich tętnic zwiększając ciśnienie krwi i jest wtedy nazywany
wazopresyną, działając wspólnie z oksytocyną jest odpowiedzialny za
wytwarzanie trwałych relacji między osobami różnej płci.
• Oksytocyna działa na mięśnie gładkie pobudzając skurcze podczas
spółkowania i porodu, oraz obkurczanie komórek mioepitelialnych
brodawek gruczołu sutkowego, bodźcem do jej wydzielania jest
rozszerzenie pochwy lub szyjki macicy, a także stany emocjonalne
związane z macierzyństwem (wyzwalają impulsy nerwowe dochodzące
do podwzgórza).

117
Pituicyty
• Stanowią do 30% masy przysadki nerwowej, są komórkami neurogleju.
Oba rodzaje posiadają liczne ziarna lipofuscyny. Wyróżnia się:
Pituicyty włókniste Mają skąpą cytoplazmę i liczne długie wypustki, tworzące
sieć. Przypomina pilśń nerwową, ich główną rolą jest
podtrzymywanie włókien nerwowych oraz łączność z
naczyniami krwionośnymi.
Pituicyty Występują szczególnie obficie w trzonie lejka i
protoplazmatyczne wyniosłości przyśrodkowej, otaczają aksony neuronów
wydzielniczych.

SZYSZYNKA (glandula pinealis, corpus pineale)

• Gruczoł o masie 120 mg, leżący w międzymózgowiu, za komorą trzecią,
przymocowana do mózgowia krótkim trzonem jest otoczona oponą
miękką od której odchodzą liczne odnogi tkanki łącznej właściwej,
dzielącej narząd na liczne płaciki. Jej najliczniejszymi komórkami są
pinealocyty, mniej liczne są komórki śródmiąższowe i komórki
tuczne.
• Z wiekiem w szyszynce wzrasta ilość tkanki łącznej właściwej i pojawia
się piasek szyszynki (acervulus epiphysialis), składający się z ziaren
będących złogami hydroksyapatytu. Jego obecność odzwierciedla
degeneracje szyszynki.
• W płacikach szyszynki znajdują się liczne bezmielinowe zazwojowe
aksony neuronów zwoju szyjnego górnego tworzące synapsy chemiczne
w których receptorem jest noradrenalina, przez nie dochodzą do
pinealocytów impulsy z siatkówki oka.
• Istnieje bariera krew-szyszynka, której budowa jest podobna do bariery
krew-mózg.

Pinealocyty
• Posiadają okrągłe jądra z wyraźnymi jąderkami oraz zasadochłonną
cytoplazmę, oddają liczne wypustki do tkanki łącznej międzypłacikowej.
Posiadają obfite SER, liczne rybosomy i wiele mikrotubul. Zawierają też
pałeczki synaptyczne (składają się z centralnego filamentu, otoczonego
pęcherzykami synaptycznymi – służą do ich transportu) i ciałka
grudkowate (zespoły pęcherzyków wydzielniczych).
• Wydzielają melatoninę (substratem do jej syntezy jest tryptofan) i
wazotocynę.
• tryptofan→ hydorksylaza tryptofanu→ 5-hydroksytryptofan→
dekarboksylaza L-aminokwasów→ serotonina→ N-acetylosulfataza→
N-acetyloserotonina→ hydroksyinozylometylotransferaza→ melatonina

118
Komórki śródmiąższowe
• Mają podłużne jądra oraz liczne wypustki cytoplazmatyczne, zaliczane są
do neurogleju, a wyglądem przypominają astrocyty.

Czynność szyszynki
• Wydziela melatoninę (indoloamina) i wazotocynę (peptyd). Wydzielanie
melatoniny odbywa się w rytmie okołodobowym, wywołuje ona senność,
wydzielanie jest regulowane przez warunki oświetlenia odbierane przez
komórki siatkówki→ jądro nadskrzyżowaniowe podwzgórza
(zawierające autonomiczny oscylator wzbudzający cykliczny rytm
okołodobowy)→ jądro przykomorowe→ jądro przednio-boczne→ zwój
szyjny górny→ pinealocyty.
• Receptory błonowe dla melatoniny znajdują się na powierzchni
neuronów jądra nadskrzyżowaniowego, części guzowej przysadki,
siatkówce, jądrze przykomorowym i w hipokampie.
• Działanie wazotocyny nie jest do końca poznane – działa ona jako
antygonadotropina.

TARCZYCA (glandula thyroidea)

• Gruczoł o masie około 40 g, składający się z dwóch płatów, połączonych
węziną.
• Komórki pęcherzyków wywodzą się z endodermy dogłowowej części
kanału pokarmowego, a komórki C z grzebienia nerwowego.
• Jest ona otoczona torebką łącznotkankową, od której odchodzą odnogi w
głąb gruczołu, wytwarzając zrąb. Miąższ składa się z pęcherzyków oraz
leżących na ich obwodzie lub między nimi komórek C (jasnych).
• Pęcherzyki tarczycy mają średnicę od 20 do 900 μm i stanowią główną
masę narządu, najczęściej są owalne, ale mogą być koliste lub
wielokątne. Ich ściana jest zbudowana z jednowarstwowego nabłonka
sześciennego (może być płaski) – tyreocytów. Nabłonek sześcienny ma
na swojej powierzchni receptory dla TSH, natomiast płaski jest
spoczynkowy. Oba rodzaje leżą na blaszce podstawnej. Światło
pęcherzyków jest wypełnione żelem – koloidem (tyreoglobulina). Jest
on najczęściej kwasochłonny, w postaci jodowanej tyreoglobuliny są
magazynowane – tarczyca jest jedynym gruczołem
wewnątrzwydzielniczym przechowującym tak duże ilości hormonów
(zapas nawet na 10 miesięcy).
• Tyreocty mają dobrze rozwinięte RER, aparat Golgiego i liczne
pęcherzyki wydzielnicze, na wolnej powierzchni znajdują się
mikrokosmki, między komórkami są włókna adrenergiczne kończące się
kolbkowato – w ten sposób są unerwione autonomicznie.

119
 • Komórki C są duże, jasne i mają owalne pęcherzykowate jądra, SER,
aparat Golgiego i liczne pęcherzyki wydzielnicze. Stanowią około 10%
komórek nabłonka tarczycy, najczęściej leżą w grupach na obwodzie
pęcherzyków. Syntezują i wytwarzają peptyd – kalcytoninę (gen dla niej
jest także aktywny w komórkach podwzgórza i przysadki mózgowej,
gdzie wytwarzany jest peptyd podobny do kalcytoniny (CGRP
rozszerza naczynia krwionośne i jest neurotransmiterem).

Hormony nabłonka pęcherzyków

• Głównymi hormonami są trijodotyronina (T3, wytwarzana także w
wątrobie i nerkach) i tyroksyna (tetrajodotyronina T4). Synteza i
wytwarzanie przebiega w dwóch etapach.
Etap egzokrynowy
Synteza Synteza polipeptydu w RER→ dodawanie mannozy w RER→
tyreoglobuliny dodawanie galaktozy w aparacie Golgiego→ segregacja
cząsteczek tyreoglobuliny (każda ma 140 reszt tyrozynowych
wiążących jod) i włączenie peroksydazy do pęcherzyków→
egzocytoza do światła pęcherzyka.
Jodowanie Jony jodu są aktywnie pompowane do komórek nabłonka
tyreoglobuliny pęcherzyków za pomocą błonowej pompy jodowej –
ATP-azy. W wyniku tego procesu zwanym wychwytem J-
stężenie jodu w komórkach przewyższa 100-krotnie stężenie
we krwi. Jony dyfundują przez wierzchołkową błonę do
światła pęcherzyka gdzie zachodzi reakcja z udziałem
peroksydazy 2J-→ J2 +2e. Jod pierwiastkowy wiąże się z
grupami tyrozynowymi tyreoglobuliny. Wiązanie jednego
atomu jodu→ monojodotyrozyna (MIT), związanie
drugiego→ dijodotyrozyna (DIT)→ wewnątrzcząsteczkowa
konwersja katalizowana przez peroskydazę z wytworzeniem
tetrajodotyroniny (T4) z uwolnieniem alaniny.
Trijodotyronina (T3) powstaje przez kondensację MIT z DIT,
lub przez dejodynację troksyny.
Etap endokrynowy
Powstawanie Pobudzenie komórek pęcherzykowych przez TSH→
i uwalnianie endocytoza jodowanej tyreoglobuliny przez komórki nabłonka
czynnych pęcherzyków tarczycy→ zlanie się pęcherzyków z
hormonów tyreoglobuliną z lizosomami→ hydroliza jodowanej
tyreoglobuliny→ wytworzenie T4, T3, dijodotyrozyny i
monojodotyrozyny→ przeniknięcie T4 i T3 przez błonę
podstawną nabłonka do krwi.

120
 • Dehalogenaza pozbawia mono- i dijodotyrozynę jodu.
• Nadchlorany używane są w praktyce lekarskiej jako leki hamujące
wychwyt J-. Aktywność peroksydazy można zahamować
merkaptoimidazolem i propylotiouracylem.
• Trijodotyronina powstaje też w innych tkankach w reakcji katalizowanej
przez dejodynazę tyrozy.
• Tyroksyna jest głównym hormonem tarczycy działa jednak 3-4 razy
słabiej od trijodotyroniny. Działają one na większość komórek organizmu
wpływając na mitochondria (zwiększają ich liczbę, ilość ich grzebieni i
pobudzają syntezę ich białek), co skutkuje zwiększeniem przemiany
materii. W skali organizmu zwiększają absorpcję węglowodanów w
jelicie, regulują metabolizm tłuszczów, pobudzają wzrost organizmu
(szczególnie OUN).

Hormon komórek C
• Wytwarzają one składającą się z 32 aminokwasów kalcytoninę.
Receptory dla niej znajdują się na osteoklastach które pod jej wpływem
tracą wypustki i się unieczynniają. Hamuje to niszczenie kości i
wywołuje hipokalcemię – obniżenie stężenia Ca2+ we krwi. Zmniejsza
ona także wchłanianie wapnia i fosforanów w organizmie i zwiększa ich
wydalanie z moczem. Jest stosowana w leczeniu osteoporozy.

Regulacja czynności tarczycy

• Tyreoliberyna pobudza wydzielanie TSH przez komórki tyreotropowe,
TSH pobudza wydzielanie hormonów tarczycy. Jodotyroniny hamują
wydzielanie TSH.
• Najsilniejszym czynnikiem regulującym wydzielanie kalcytoniny jest
pozakomórkowe stężenie Ca2+.

GRYCZOŁY PRZYTARCZYCZNE
• Występują w liczbie 3-4 na tylnych powierzchniach płatów tarczycy. Ich
łączna masa wynosi ok 200 mg. Pochodzą z III i IV kieszonki
gardłowej.
• Każdy jest pokryty torebką łącznotkankową tworzącą zrąb, który
podtrzymuje liczne naczynia typu zatokowego oraz komórki
endokrynowe.
• Miąższ składa się z:
◦ Komórek głównych – najliczniejsze, kształtu wielobocznego z
okrągłymi pęcherzykowatymi jądrami, mają dobrze rozwinięte RER,
aparat Golgiego oraz liczne pęcherzyki wydzielnicze. Na ich
powierzchni znajdują się receptory czułe na Ca2+ związane z
białkiem G. Wyróżnia się komórki główne:

121
Jasne Mają liczne ziarna glikogenu, ciemne jądra o zbitej chromatynie i są
uważane za komórki spoczynkowe.
Ciemne Zawierają mało glikogenu, mają jasne jądra z rozproszoną
chromatyną, uważane za komórki sprawne wydzielniczo.
◦ Komórki oksyfilne – większe od komórek głównych, występują
najczęściej w grupach, mają okrągłe jądra i kwasochłonną
cytoplazmę ze względu liczne mitochondria. Pojawiają się około 7.
roku życia, a ich liczba zwiększa się wraz z wiekiem. Znaczenie
liczby mitochondriów nie jest znane. Podobne komórki zwane
onkocytami znajdują się w gruczołach surowiczych błony śluzowej
okolicy węchowej jamy nosowej.

Czynność
• Usunięcie tych gruczołów prowadzi do śmierci. Polipeptydowy
parathormon (PTH) pobudza niszczenie kości, uwalnianie Ca2+ i
fosforanów i wywołuje hiperkalcemie. Receptory dla PTH znajdują się
na powierzchni osteoblastów. PTH zwiększa także wchłanianie wapnia i
fosforanów w jelicie, hamuje kościotworzenie i zwiększa resorpcję
zwrotną w nerkach. Zmniejszone stężenie Ca2+ we krwi pobudza
gruczoły do wydzielanie PTH. Jest on wiązany przez glikoproteinę
błonową, co zmienia jej konformację i pobudza białko G.

PRZEMIANY WAPNIA
• Witamina D jest syntezowana w kilku narządach
1. Z 7-dehydrocholesterolu w skórze pod wpływem UV powstaje
cholekalcyferol.
2. W wątrobie zostaje przekształcony w 25-hydroksykalcyferol.
3. W nefronach pod wpływem mitochondrialnej hydroksylazy 1α
(aktywność wzbudzana małym stężeniem kationów wapnia, a
hamowana przez PTH) przekształca się w kalcytriol
(1,25-dihydroksokalcyferol).
4. Uwolniony przez nerki kalcytriol w krwi jest wiązany przez białko
wiążące witaminę D.
5. W dwunastnicy kalcytriol przechodzi do cytosolu i jąder
enterocytów wzbudzając syntezę kalbindyny.
• Absorpcja wapnia jest głównie regulowana przez witaminę D:
1. Witamina D wiąże się z receptorami jądrowymi enterocytów.
2. Aktywacja genu kodującego kalbindynę.
3. Kalbindyna transportuje Ca2+ przez cytoplazmę enterocytów i
uwalnia przez kanały Ca2+.

122
WYSPY LANGERHANSA
• Zgrupowanie komórek endokrynowych leżących w częściach
zewnątrzwydzielniczych trzustki. Liczba wysp waha się od 500 tys. do
2 mln, a łączna masa dochodzi do 1 g. Średnica wyspy waha się od 50 do
300 μm. Pojedyncze komórki endokrynowe mogą występować też w
części zewnątrzwydzielniczej, jednak wyspy najliczniej występują w
ogonie.
• Na skrawkach mają wygląd jasnych okrągłych struktur leżących wśród
ciemniejszej części zewnątrzwydzielniczej.
• Miąższ wysp stanowią komórki endokrynowe. Wyróżnia się komórki
D, A, B, i PP. Prócz tych głównych wyróżnia się w wyspach komórki
układu APUD takie jak komórki P, EC, S i C (wydzielają serotoninę,
VIP i sekretynę).
• Komórki B – stanowią 70% komórek endokrynowych wysp, występują
w całej ich objętości jednak najmniej jest w części obwodowej. Mają one
okrągłe pęcherzykowate jądra, rozwinięte RER, aparat Golgiego i liczne
pęcherzyki wydzielnicze (ziarenka). Ziarenka różnią się siebie wielkością
i mają gęsty rdzeń.
• W ich błonie znajdują się niezależne od insuliny transportery glukozy
GLUT-2, kiedy do komórek dotrze informacja o podniesionym stężeniu
glukozy we krwi następuje fuzja pęcherzyków z insuliną z błoną
komórkową która jest wywołana przez zamykanie kanałów K+ i
zmniejszenie miejscowego stężenia Ca2+.
• Synteza insuliny: W RER jest syntezowana preproinsulina (kodowana
przez gen 11. chromosomu) zawierająca peptyd sygnałowy→ odcięcie
peptydu sygnałowego i powstanie proinsuliny→ segregacja proinsuliny
w aparacie Golgiego i pakowanie w pęcherzyki wydzielnicze→ wycięcie
przez proteazy z proinsuliny peptydu C i pozostawienie peptydów A i
B→ związanie peptydów A i B wiązaniami disiarczkowymi i
heksamerem Zn→ powstanie insuliny.
• Insulina jest 51-aminokwasowym peptydem, w pęcherzykach
wydzielniczych jest ona związana z Zn.
• W ciągu doby produkowane jest ok 2 mg insuliny.
• Insulina jest rozkładana przez enzym degradujący insulinę (IDE)
rozkładający także β-amyloid (gromadzi się w nadmiarze podczas
choroby Alzheimera).

Insulina
• Reguluje pośrednio metabolizm węglowodanów, tłuszczów, białek i
minerałów. Działa głównie na komórki mięśniowe, wątrobowe,
tłuszczowe i zmniejsza stężenie glukozy we krwi.

123
 • Receptory dla niej znajdują w błonach komórkowych wielu komórek i
mają aktywność kinazy tyrozynowej. Po jej związaniu dimerowa część
cytoplazmatyczna receptora fosforyluje sama siebie i aktywuje substrat
insuliny 1 (IRS-1).
• Efekty działania:
◦ Pobudza wnikanie glukozy do komórek mięśniowych, tłuszczowych
(ale nie do komórek wątrobowych i B). W wypadku braku insuliny
GLUT-4 nie są obecne w błonie komórkowej co wyłącza transport
glukozy dla komórki. Insulina za poprzez białka IRS-1 powoduje
fuzję pęcherzyków zawierających GLUT4 z błoną komórkową
(komórki mózgu i wątroby nie wymagają insuliny ze względu na
inny rodzaj transportera glukozy).
◦ Obniżą poziom glukozy we krwi – hipoglikemia.
◦ Pobudza komórki wątroby do magazynowania glukozy w formie
glikogenu (aktywuje heksokinazę – enzym potrzebny do jego
syntezy). Gdy ilość glikogenu przekracza 5% masy wątroby
indukuje syntezę kwasów tłuszczowych które są następnie
transportowane z wątroby w postaci lipoprotein.
◦ Hamuje aktywność lipazy komórek tłuszczowych (efekt podobny
do prostaglandyn).
◦ Działa ochronnie przed tłuszczem zgromadzonym w adipocytach.

Czynność komórek B jest regulowana przez:

• Stężenie glukozy we krwi. Hormony osi jelitowo-insulonowej GLI i
GIP. GIP jest wytwarzany przez komórki endokrynowe K dwunastnicy i
jelita czczego pod wpływem glukozy i triglicerydów, a GLI przez
komórki L jelita krętego, okrężnicy i odbytnicy.
• Aminokwasy – szczególnie argininę, alaninę i leucynę, oraz hormony
takie jak glikokortykosteroidy i somatotropinę (pobudzają wydzielanie)
• Adrenalina jest silnym inhibitorem wydzielania insuliny.
Komórki A Wydzielają peptydowy hormon – glukagon. Są większe od
komórek B mają rozwinięty RER, aparat Golgiego. Stanowią 15%
wysp. Glukagon to 29-aminokwasowy peptyd zwiększający
stężenie glukozy we krwi. Komórki A wysp wydzielają 40%,
a pozostałe 60% komórki endokrynowe A przewodu
pokarmowego. Przyspiesza on glikogenolizę, pobudza wydzielanie
glukozy i somatostatyny. Jego wydzielanie jest pobudzane przez
zmniejszone stężenie glukozy, argininę, alaninę, układ
współczulny i adrenalinę.

124
Komórki D Podobne do komórek A i B, stanowią 6% wysp, wydzielają
hormony – somatostatynę (hamuje wydzielanie HCl, insuliny,
glukagonu i somatotropiny) i gastrynę (pobudza wydzielanie
soku). Somatostatyna wydzielana przez podwzgórze hamuje
wydzielanie GH przez przysadkę gruczołową.
Komórki Mają budowę podobną do pozostałych i stanowią 1% wysp.
PP Wytwarzają peptyd trzustkowy hamujący wydzielanie
somatostatyny, enzymów trzustki i wydalanie żółci.
Neurony Produkują neuropeptyd – substancję P. Prawdopodobnie jej
czuciowe nadmiar wywołuje reakcję immunologiczną prowadzącą do
trzustki dysfunkcji komórek B i cukrzycy typu 1 i prawdopodobnie 2.

NADNERCZE
• Parzysty narząd półksiężycowatego kształtu o masie ok. 5 g nałożony na
górny biegun nerki. Otoczone są torebką łącznotkankową tworzącą zrąb.
Na przekroju da się wyróżnić dwie warstwy.

Kora nadnercza
• Pochodzenia mezodermalnego, jej komórki układają się w trzy warstwy
z zatartymi granicami.
Warstwa Zajmuje ok. 10% grubości kory, składa się z walcowatych
kłębkowata lub piramidowych komórek endokrynowych tworzących
(zona glomerulosa) kłębki lub łukowate kolumny. Mają okrągłe jądra,
kwasochłonną cytoplazmę, rozbudowane SER i aparat
Golgiego (leży przy jądrze od strony naczynia
włosowatego), wiele mitochondriów i kropelki tłuszczu.
Syntezują i uwalniają one mineralokortykosteroidy
(95% z nich to aldosteron), proces jest pobudzany przez
angiotensynę 2 i hiperkaliemię oraz w mniejszym
stopniu przez ACTH (skutki działania są krótkotrwałe).
Komórki warstwy wewnętrznej mają zdolność dzielenia
się.
Cholesterol (z udziałem białka StAR + cytochromy P450
w mitochondrium)→ pregnenolon→ progesteron
(w SER)→ kortykosteron (w mitochondrium)→
aldosteron.

125
Warstwa Komórki układają się w niej w pasma prostopadłe do
pasmowata powierzchni kory. Warstwa ta zajmuje 60% jej grubości.
(zona fasciculata) Między pasmami znajdują się zatokowe naczynia
włosowate. Komórki są wielościenne, mają
pęcherzykowate jądra, obfite SER, mitochondria z
kanalikowatymi grzebieniami i słabo zasadochłonną
cytoplazmę z kropelkami tłuszczu (nadają one wygląd
gąbczasty komórkom przez co są nazywane
spongiocytami). Na powierzchni skierowanej do naczyń
znajdują się mikrokosmki. Syntezują
glikokortykosteroidy pod wpływem CRH i ACTH oraz
androgeny.
Cholesterol (z udziałem białka StAR + cytochromy P450
w mitochondrium)→ 17α-hydroksypregnenolon→
17α-hydroksyprogesteron (w SER)→ deoksykortyzol→
kortyzol (w mitochondrium).
Warstwa siatkowa Jej komórki endokrynowe są mniejsze niż w innych
(zona reticularis) warstwach kory, łączą się między sobą licznymi
wypustkami. Ich cytoplazma jest kwasochłonna, zawiera
niewiele kropli tłuszczów i dużo nitkowatych
mitochondriów z kanalikowatymi grzebieniami oraz obfite
SER. W mitochondriach i SER syntezowane są hormony
płciowe (androgeny) oraz glikokortykosteroidy. Ich
uwalnianie odbywa się pod wpływem CRH i ACTH.
Wydzielają też małe ilości estrogenów.
Cholesterol→ pregnenolon (z udziałem białka StAR +
cytochromy P450 w mitochondrium)→
17α-hydroksypregnenolon→ 17α-hydroksyprogesteron
(w SER)→dehydroepiandrosteron.

Czynność kory nadnerczy

• Mineralokortykosteroidy utrzymują gospodarkę mineralno-wodną
organizmu, działają na nabłonek kanalików II rzędu nerki, gruczoły
potowe i ślinowe zwiększając reabsorbcję Na+ i wydalanie K+ i H+.
• Glikokortykosteroidy działają na komórki wątrobowe, mięśniowe, tkanki
tłuszczowej żółtej i skóry. Pobudzają syntezę glukozy i białek z
aminokwasów (wzmagają katabolizm). Zwiększają stężenie glukozy we
krwi. Mają silny wpływ przeciwzapalny (obniżają humoralną i
komórkową odpowiedź immunologiczną). Stosuje się je w celu
wywołania immunosupresji – zahamowania podziałów limfocytów, oraz
zahamowanie odrzuceniu przeszczepów. Hamują reakcję komórek na
uszkodzenia.

126
 • Steroidy płciowe, androgeny (dehydroepiandrosteron, DHEA i
androstendion) są to męskie hormony płciowe działające anabolicznie. U
kobiet kora jest głównym źródłem androgenów (powodują wzrost
włosów na wzgórku łonowym). DHEA i androstendion mogą ulegać w
tkankach konwersji do estrogenów i testosteronu. Steroidy płciowe
działają 5 razy słabiej niż testosteron. Mężczyzna uwalnia ich w ciągu
doby 20 mg, a kobieta 15 mg. W warunkach chorobowych DHEA jest
uwalniany w dużych ilościach i powoduje u mężczyzn przedwczesną
dojrzałość płciową, a u kobiet wirylizację.

Swoistość rozwoju kory nadnercza

• W życiu płodowym i u noworodków nadnercze składa się z rdzenia i
bardzo grubej kory płodowej oraz cienkiej kory ostatecznej. Stosunek
masy nadnercza do nerki u dorosłego człowieka jest dziesięć razy
mniejszy i wynosi ⅓ jej masy. Komórki kory płodowej produkują
dehydroepiandrosteron (DHEA) z którego w łożysku powstaje
estradiol. Kora płodowa zanika w ciągu pierwszych 2 lat życia, a masa
kory ostatecznej wzrasta do okresu pokwitania.

Rdzeń nadnercza
• Jego komórki pochodzą z grzebienia nerwowego (ektoderma) i są
uważane za zmodyfikowane komórki zazwojowe. Jego zrąb stanowi
tkanka łączna właściwa luźna podtrzymująca naczynia krwionośne oraz
komórki chromofinowe (feochromocyty). Ich nazwa pochodzi od
reakcji chromofinowej w której sole chromu utleniają adrenalinę do
adrenochromu odkładającego się w komórkach. Dochodzą do nich
cholinergiczne włókna przedzwojowe.
• Komórki maja okrągłe jądra, rozwinięte RER i aparat Golgiego oraz
liczne pęcherzyki o średnicy 150-300 nm (ziarna).
Feochromocyty E Wytwarzają katecholaminę – adrenalinę (epinefrynę).
Stanowią 80% komórek rdzenia.
Feochromocyty N Wytwarzają katecholaminę – noradrenalinę
(norepinefrynę). Stanowią 20% komórek rdzenia.
• Z nadnercza katecholaminy trafiają do krwi, a w zazwojowych
dendrytach do szczelin (neurotransmitery).
• Cytosol – tyrozyna → hydroksylaza tyrozyny→ DOPA
(3,4-dihydroksyfenylo-alanina)→ dekarboksylaza DOPA→ dopamina
W pęcherzykach→ hydroksylaza dopaminy-β→ noradrenalina
Cytosol→ N-metylotransferaza fenyloetanoloaminy (PNMT)→
adrenalina→ powrót do pęcherzyków i utrzymywanie tam andrenaliny
za pomocą chromogranin.

127
 • Feochromocyty uwalniają też enkefaliny i ATP.
• Synteza PNMT jest pobudzana przez glikokortykosteroidy kory
nadnercza.
• Pęcherzyki zawierające adrenalinę i noradrenalinę nie są przechowywane
lecz fuzują przy udziale Ca2+ z błoną komórkową i są uwalniane.
• Katecholaminy wiążą się z receptorami α1-, α2-, β1-, β2- różnych
komórek. Są to receptory transbłonowe (przechodzą przez błonę
7-krotnie), po związaniu ligandu aktywują białko G, cyklazę
adenylanową lub fosfolipazy C i A, ew. otwierają kanały błonowe dla K+
lub Na+/K+, lub hamują cyklazę adenylanową. Adrenalina ma większe
powinowactwo do β2. Związanie z mięśniami gładkimi naczyń reguluje
ciśnienie krwi, a z receptorami kardiomiocytów reguluje ich pracę.

CIAŁKA PRZYZWOJOWE
• Zgrupowania feochromocytów. Ich budowa przypomina rdzeń
nadnerczy. Znajdują się na przedniej powierzchni aorty brzusznej,
szczególnie dużo jest w miejscu odejścia t. krezkowej i są tam nazywane
ciałkami przyzwojowymi aortalnymi (narządy Zuckerkandla).
• Niektóre istnieją tylko u dzieci i zanikają w okresie pokwitania.
Pojedyncze feochromocyty znajdują się także w przewodzie
pokarmowym, oddechowym, jajniku, jądrze, nerce, sercu i wątrobie.
• Mogą z nich powstawać nowotwory – barwiaki dające objawy
napadowego nadciśnienia tętniczego.

128
 UKŁAD PŁCIOWY MĘSKI

JĄDRO (testis)
• Parzysty narząd o owalnym kształcie położony w mosznie (scrotum), od
okresu pokwitania pełni dwie funkcje:
◦ Wytwarza plemniki oraz płyn w którym są zawieszone.
◦ Wydziela hormony płciowe męskie i inne hormony regulujące
wytwarzanie plemników.
• Jego przednie i boczne powierzchnie są pokryte podwójną błoną
surowiczą otrzewnej – osłonką pochwową (tunica vaginalis), jej
trzewny listek wyścieła jądro, a ścienny mosznę. Oba listki pokrywa
nabłonek mezodermalny. Pod otrzewną znajduje się błona biaława
(tunica albuginea) o grubości około 500 μm będąca tkanką łączną
właściwą włóknistą. Jej wewnętrzna część ma luźne utkanie i zawiera
wiele naczyń krwionośnych i limfatycznych – błona naczyniowa (tunica
vasculosa). W górnej tylnej części jądra grubieje ona i przechodzi w
śródjądrze (mediastinum testis) przez które wnikają do jadra naczynia,
przewody i nerwy. Odchodzą od niego płaciki tkanki łącznej właściwej
tworzącej przegrody oddzielające płaciki jądra (lobuli testis), znajduje
się w nich łącznotkankowy zrąb podtrzymujący miąższ jądra (kanaliki
plemnikotwórcze i komórki gruczołu śródmiąższowego).

Kanaliki plemnikotwórcze (nasienne)

• W skład jądra wchodzi około 250 płacików, każdy jest zbudowany ze
zrębu i 1-4 zwiniętych kanalików. Długość jednego wynosi 30-70 cm, a
średnica około 200 μm. Całkowita długość kanalików obu jąder wynosi
500 m, każdy z nich ma kształt litery U, a jego wolne końce znajdują się
w sieci jądra.
• W skład ściany kanalika wchodzi:
◦ Nabłonek plemnikotwórczy – wielowarstwowy z błoną podstawną.
Składa się z dwóch rodzajów komórek – somatycznych komórek
podporowych i komórek szeregu spermatogenezy.
◦ 3-5 warstw komórek mioidalnych, podobnych do miocytów
gładkich. Zawierają one kompleksy aktyna-miozyna, ale mają słabą
zdolność do kurczenia, posiadają natomiast wiele pęcherzyków
wydzielniczych z transformującymi czynnikami wzrostu TGFα i
TGFβ, czynnik regulujący wydzielanie ABP i białko podobne do
FSH.

129
 ◦ Tkanka łączna właściwa luźna z fibroblastami, tworząca zrąb
podtrzymujący kanalik.

Komórki podporowe (Sertolego)

• Duże wysokie komórki, będące w dzieciństwie do okresu pokwitania
głównymi komórkami ściany kanalików, a u dorosłych mężczyzn
stanowią 10% wszystkich komórek.
• Mają owalne lub trójkątne jądra i jasną cytoplazmę (niewidoczna na
rutynowych skrawkach), dobrze rozwinięte SER, liczne mitochondria,
lizosomy, kropelki tłuszczu i ziarenka glikogenu. Zawierają swoiste
krystaloidy (Charcota-Bottchera). Między cytoplazmą sąsiadujących
komórek znajdują się połączenia typu occludens, składające się z około
50 linii połączeń, oraz połączenia typu neksus, a na błonie podstawnej
liczne hemidesmosomy.
• Komórki spermatogenezy (z wyjątkiem spermatogonii) mają na swojej
powierzchni glikoproteiny zawierające oligosacharyd
(N-acetyloglukozamina-galaktoza-fruktoza-kwas sialowy), wiążący się z
odpowiednim receptorem komórki podporowej. Przekazanie sygnału
prowadzi do otoczenia komórki spermatogenezy przez komórkę
podporową cytoplazmą i wytworzenie bariery krew-jądro. Powstają
wtedy w nabłonku plemnikotwórczym dwie warstwy:
◦ Podstawna zawierająca spermatogonie nie chronione barierą.
◦ Powierzchowna gdzie spermatocyty I i II rzędu, spermatogonie i
plemniki są otoczone barierą.

Czynności komórek podporowych

• Odżywianie, podtrzymywanie i izolacja komórek spermatogenezy.
Nie pozwalają one na kontakt komórek spermatogenezy z komórkami
kompetentnymi immunologicznie i przeciwciałami.
• Fagocytoza i trawienie ciałek resztkowych.
• Produkcja płynu światła kanalików, w którym są zawieszone plemniki.
• Wydzielanie czynników pobudzających i hamujących
spermatogenezę – inhibiny M i aktywiny oraz hormonu podobnego do
luliberyny, białka wiążącego androgeny ABP (zapewniającego duże
stężenie testosteronu i dihydrotestosteronu w jądrze i najądrzu). Ich
synteza jest pobudzana przez FSH, a inhibina na zasadzie ujemnego
sprzężenia zwrotnego zmniejsza produkcje FSH przez przysadkę.
• Transport z udziałem włókienek aktynowych spermatyd do światła
kanalików.
• Uwalnianie niewielkich ilości estrogenów, przyspieszających
absorpcję płynu w przewodzikach odprowadzających głowy najądrza.
• Wydzielanie defensyn.

130
 • Wydzielanie czynników wzrostu i różnicowania – TGFβ (aktywiny),
TGFα i somatomedyny C (IGF I). Regulują one spermatogenezę.

Komórki szeregu spermatogenezy

• Plemniki powstają w ścianie kanalików plemnikotwórczych z komórek
macierzystych, wywodzących się z komórek ektodermy. Wędrują one
przez ścianę pęcherzyka żółtkowego, oraz ścianę tylnego i środkowego
jelita do grzebienia środkowego śródnercza, z którego rozwija się
jądro.
• W czasie wędrówki i w grzebieniu płciowym komórki nazywane są
gonocytami i rozmnażają się.
• W zawiązkach kanalików nasiennych płodu i pod koniec ciąży,oraz w
kanalikach plemnikotwórczych dzieci przekształcają się one w
prespermatogonie i przestają dzielić.
• Proces wytwarzania plemników jest procesem terminalnym nazywanym
spermatogenezą. Rozpoczyna się u chłopców między 10. a 13. rokiem
życia, gdy prespermatogonie przekształcają się w spermatogonie.
• Komórki spermatogenezy układają się w ścianie kanalika w 4-8 warstw.
W spermatogenezie wyróżnia się 3 fazy (spermatocytogeneza, mejoza i
spermiogeneza).

Spermacytogeneza
• Prekursorami plemników są spermatogonie, na podstawie struktury jąder
wyróżnia się ich trzy rodzaje.
Spermatogonie Uważane za komórki rezerwowe, dzielą się rzadko i być może
Ad są komórkami macierzystymi. Ich mitoza może być pełna
(dwie odrębne komórki), lub niepełna (pełna kariokineza i
niepełna cytokineza) podczas której powstają dwie komórki
połączone mostkiem cytoplazmatycznym.
Spermatogonie Powstałe z komórek połączonych mostkiem
Ap cytoplazmatycznym, dzielące się i różnicujące synchronicznie.
Spermatogonie Mają duże okrągłe jądra, z grudkowatą chromatyną i jednym
B jąderkiem leżącym w jego centrum. Dalsze podziały odbywają
się z niedokończoną cytokinezą, w ten sposób powstaje
zespólnia (syncytium) komórek połączonych mostkami.
• Komórki zespólni powiększają się i syntezują DNA (każda komórka
zawiera 12 pg), przesuwają bliżej światła kanalika i wytwarza się bariera
krew-jądro. Spermatocyty I rzędu rozpoczynają mejozę.

131
Mejoza
• Składa się z dwóch podziałów – redukcyjnego (mejoza I) i
ekwacyjnego (mejoza II). Jej skutkiem jest wymiana fragmentów
ramion (podczas crossing-over) i redukcja liczby z diploidalnej (46, 2n)
do haploidalnej (23, 1n) oraz ilości DNA z 6 pg (2c) do 3 pg (1c).
• Rozpoczyna się ona w ścianie kanalików plemnikotwórczych w okresie
pokwitania, jest ona inicjowana przez retinol (morfogen), opóźnienie
mejozy jest indukowane przez cytochromy P450 (enzymy)
unieczynniające retinol.
• Spermatocyty I rzędu replikują DNA (12 pg) i wchodzą w podział
redukcyjny podczas której wyróżnia się.
Profaza – Leptoten Chromosomy kondensują się i są widoczne przez
jest mikroskop.
wydłużona
Zygoten Chromosomy homologiczne łączą się w pary (synapsis)
– trwa 24
i wytwarzają połączenia – kompleksy synaptonemalne
dni i ma
(każdy składa się z minimum 5 różnych białek).
pięć
stadiów. Pachyten Niesiostrzane chromatydy wymieniają między sobą
fragmenty swoich ramion podczas crossing-over.
Diploten Chromosomy siostrzane rozdzielają się, pozostając
połączone w miejscach wymian (chiasmatia).
Diakineza Koniec kondensacji chromosomów, jąderko i otoczka
jądrowa zanika.
Metafaza Trwa kilkanaście minut, pary połączonych chromosomów układają
się w płaszczyźnie równikowej spermatocytu I rzędu.
Anafaza Nie ma podłużnego rozszczepienia chromosomów, a
dwuchromatydowe chromosomy są odprowadzane do biegunów
komórek. W wyniku tego komórka staje się haploidalna, chociaż
ma ilość DNA komórki diploidalnej. Dokonuje się też segregacja
materiału genetycznego, gdyż pary chromosomów rodziców
homologicznych przechodzą przypadkowo do biegunów komórki.
• W wyniku podziału redukcyjnego powstają dwa spermatocyty II rzędu.
Każdy posiada 23 dwuchromatydowe chromosomy i 6 pg DNA (2c).
Spermatocyty I nie kończą cytokinezy, połączone mostkami tworzą
zespólnię spermatocytów II rzędu.
• Spermatocyty II rzędu nie replikują DNA i wkrótce po powstaniu
wchodzą w podział ekwacyjny. Trwa on krótko i powstają wtedy dwie
spermatydy połączone mostkiem. Każda z nich jest 1n (23
jednochromatydowe chromosomy z 1c, 3 pg DNA, wśród nich 22
autosomy i jeden chromosom X lub Y).

132
Spermiogeneza
• Podczas tego trwającego 3 tygodnie procesu spermatydy przekształcają
swoje jądro i cytoplazmę zamieniając się w plemniki.
• Zależy ona od aktywności genu crem kodującego białko CREM, jest ono
czynnikiem transkrypcji, włączającym cykliczne procesy spermiogenezy.
• Skutki spermiogenezy:
◦ Wytworzenie akrosomu (ciałko krańcowe), powstaje on z aparatu
Golgiego spermatydy i jest odmianą lizosomu. Zawiera on
węglowodany i hydroksylazy (białka enzymatyczne) takie jak:
hialuronidaza (rozdziela komórki ziarniste), akrozyna (enzym
podobny do trypsyny, trawi osłonkę przejrzystą), neuraminidazę i
kwaśną fosfatazę. Podczas zapłodnienia dochodzi do reakcji
akrosomalnej i uwolnienia enzymów. Powstawanie:
1. Pojawienie się w pęcherzykach aparatu Golgiego ziaren
węglowodanów.
2. Fuzja błon i wytworzenie jednego dużego pęcherzyka
okrywającego część powierzchni jądra. Jest on do niego
przymocowany za pomocą płytki – akroplaksomy zbudowanej
z aktyny F i keratyny 5.
◦ Formowanie witki
1. Przemieszczenie dwóch centrosfer (centriola+cytoplazma), w
okolicę bieguna jądra spermatydy, naprzeciwko akrosomu.
2. Przekształcenie centrosfery bliższej jądru w ciałko podstawowe
witki, a centrioli dalszej w pierścień wstawki.
3. Organizacja aksonemy (9 par + 2 mikrotubule + dyneina mająca
aktywność ATP-azy) przez ciałko podstawowe .
4. Powstanie wzdłuż par mikrotubul aksonemy gęstych włókien
zewnętrznych, oraz włóknistej osłonki składającej się z dwóch
kolumn i okrężnych łuków. Jednocześnie następuje ulokowanie
się mitochondriów dookoła aksonemy i obrócenie się
spermatydy dookoła własnej osi – witka kieruje się do światła
kanalika.
5. Oddzielenie się nadmiaru cytoplazmy i mostków
cytoplazmatycznych w postaci ciałek resztkowych, oraz
zerwanie kontaktu z komórkami podporowymi przy pomocy
aktyny F w procesie zwanym spermacją. Ciała resztkowe
ulegają fagocytozie i trawieniu przez komórki podporowe.
◦ Zmiana budowy jądra – w czasie spermiogenezy wydłuża się ono,
a chromatyna ulega przebudowie (znikają nukleosomy i
nukleofilamenty), oraz następuje zastąpienie histonów protaminą –
podwójne helisy zaginają się i układają ściśle obok siebie.

133
 ◦ Przed rozpoczęciem przebudowy jądra mikrotubule układają się
dookoła niego na kształt walca tworząc mankiet. Jego mikrotubule
odchodzą w kierunku powstającej witki. Mankiet otacza część jądra
bez akrosomu i schodzi ku otoczce jądrowej, zawiera on w swojej
budowie także białka motorowe (kinezynę, dyneinę i miozynę Va).
Służy on do transportowania pęcherzyków i specjalnych tratw ze
składnikami potrzebnymi do przebudowy jądra.

Plemniki (spermatozoidum, spermium)

• Zróżnicowana, niezdolna do podziałów dojrzała komórka, ma on
zdolność ruchu, długość ok. 60 μm. Mogą one pozostać żywe w drogach
rodnych kobiety do ok. 7 dni.
Główka Ma wymiary 4x3x1 μm, owalny kształt i jest nieco spłaszczona.
plemnika Pod błoną komórkową z przodu znajduje się akrosom, a
pozostałą objętość zajmuje chromatyna z wakuolami.
Szyjka Krótki fragment plemnika składający się z: części łączącej,
plemnika centrioli bliższej i centrioli dalszej wytwarzającej aksonemę oraz
filamentów tworzących słupy.
Wstawka Ma długość 5-9 μm, jej rdzeń stanowi aksonema o budowie
plemnika 9 par +2, zewnętrzną warstwę tworzą wydłużone mitochondria
owijające się dookoła wstawki pokrytych błoną. Między
aksonemą i mitochondriami znajduje się 9 podłużnych słupów
(gęste zewnętrzne włókna). Jej dolną granicę stanowi pierścień
zbudowany z septyny 4.
Witka Ma rdzeń zbudowany z aksonemy, dookoła aksonem znajduje
plemnika się 7 podłużnych słupów otoczonych pochewką włóknistą
(stanowią one oparcie dla aksonemy) pokrytych błoną
komórkową. Jej końcowa część jest zbudowana wyłącznie z
aksonemy pokrytej błoną.
• Połowa liczby plemników to plemniki X, a druga to plemniki Y.
Prawdopodobnie plemniki Y poruszają się szybciej, ale żyją krócej od X.
• W warunkach naturalnych nowo wytworzone plemniki nie mają
zdolności do ruchu, a ich receptory potrzebne do połączenia z komórką
są zamaskowane. W przewodzie najądrza na główkę nakładane są
glikoproteiny – glikokoniugaty zasłaniające receptory. Receptorami
tymi są: fertylina, galaktozylotransferaza, kinaza receptora plemnika
(SKR), białko sp56 i glikoproteina PH20.

134
 • Plemniki transportowane do przewodu najądrza dojrzewają pod
wpływem wysokiego stężenia testosteronu, zapewnianego przez ABP
(białko wiążące androgeny) i pod wpływem witaminy A (utrzymywanej
tam przez białko wiążące wit. A). W płynie przewodu najądrza
i nasieniowodu znajduje się glikoproteina – immobilina, nadająca
płynowi lepkość hamującą ruch plemników, jednak utrzymują one
zdolność do ruchu dzięki syntazie cAMP (uczynnia kinazę białkową
włączającą ruch plemników) i dużego stężenia karnityny (maślan L-3-
hydroksy-4-trimetyloamonu) transportującej grupy acylowe przez
wewnętrzną błonę mitochondrialną dostarczając energię.
• W ejakulowanej spermie po rozcieńczeniu płynną wydzieliną
pęcherzyków nasiennych i gruczołu krokowego stężenie immobiliny
spada i następuje aktywacja plemników.
• Pełną zdolność plemniki uzyskują przechodząc przez drogi rodne
kobiety, ulegając uzdatnieniu (kapacytacji) polegającej na rozłożeniu
glikokoniugatów główki plemnika przez enzymy płynu dróg rodnych, w
ich wyniku traci także cholesterol, staje się bardziej płynna co ułatwia
fuzję z błoną komórki jajowej.
• Zetknięcie plemnika z osłonką przejrzystą oocytu aktywuje reakcję
akrosomalną trwającą 1-6 godzin, w jej wyniku akrosom pęcznieje i
następuje fuzja błony komórkowej główki plemnika z zewnętrzną błoną
akrosomu. W takiej błonie powstają otwory przez które enzymy
akrosomu wydostają się na zewnątrz, trawią one osłonkę przejrzystą i
rozpraszają komórki wieńca promienistego. Jednocześnie receptory SKR
wiążą się z receptorami ZP3, opróżnienie osłonki enzymów odsłania
błonę zawierającą receptory PH20 (wiąże się z receptorem ZP2) i
fertylinę (wiąże się z integrynami błony oocytu).

Bariera krew-jądro
• W okresie pokwitania komórki podporowe otaczają spermatocyty I i II
rzędu i spermatydy wypustkami cytoplazmy, których krawędzie
wytwarzają połączenia occludens. Podobne występują między
sąsiadującymi komórkami podporowymi. W ten sposób zmienione na
skutek crossing-over plemniki są odizolowane.
• Nie przepuszcza ona cząsteczek i makrocząsteczek z krwi do kanalików
nasiennych i vice versa. Przez to w ich świetle brak jest min.
immunoglobulin.
• Początek spermatogenezy wypada później niż wytworzenie kompetencji
immunologicznej organizmu. Jej produkty mają na swojej powierzchni
nowe makrocząsteczki rozpoznawane jako obce. Spermatogonie nie
muszą być chronione gdyż nie są zróżnicowane, dlatego leżą na błonie
podstawnej kanalików.

135
 • Niekiedy na skutek wazektomii, może dojść do pojawienia się w
surowicy krwi przeciwciał przeciw plemnikom i doprowadzić do
bezpłodności.

Cykl kanalika plemnikotwórczego

• Komórki różnych etapów spermatogenezy występują w postaci
mozaikowo ułożonych wysp. Jest 6 układów (stadiów) komórek.
Pojawiają się w kolejności: układ I, II, III, IV, V i VI. Czas pomiędzy
pojawieniem się dwóch układów I nosi nazwę cyklu kanalika
plemnikotwórczego, wynosi on 16 dni. Wytworzenie plemników z
komórek macierzystych dobywa się w ciągu 4 cykli – 64 dni. Przejście
plemników z kanalików do nasieniowodu trwa 12 dni. Dlatego czas
wpływ czynników jonizujących należy sprawdzać poprzez badanie
ejakulowanych plemników w okresie min. 76 dni.

Kanaliki plemnikotwórcze dzieci

• Nabłonek ich ścian składa się głównie z komórek podporowych, nie
tworzących jeszcze bariery krew-jądro. Wśród nich znajdują się nieliczne
prespermatogonie przekształcające się między 10. a 13. rokiem życia w
spermatogonie.

Stan nabłonka plemnikotwórczego mężczyzny

• Łączna długość kanalików plemnikotwórczych mężczyzny wynosi
500 m, ale na tylko niewielkim odcinku znajduje się nabłonek
plemnikotwórczy. Spermatogeneza zachodzi tylko w niewielkich
częściach, a w pozostałych znajdują się degenerujące komórki
spermatogenezy lub brak ich w ogóle. Na całej długości występują
komórki Sertolego. Stan taki jest często wywołany nadużywaniem
alkoholu oraz zatruciem środowiska.

Gruczoł śródmiąższowy jądra

• Składa się on z komórek endokrynowych (śródmiąższowych jądra,
Leydiga), występują one w grupach i leżą w tkance łącznej
międzykanalikowej otoczone przez 3-4 kanaliki plemnikotwórcze,
stanowią około 12% jądra. Różnicują się one i uwalniają testosteron w
życiu płodowym między 8. i 18. tyg. rozwoju co pobudza wytwarzanie
męskich przewodów wyprowadzających nasienie. Później jego
uwalnianie zanika by ponownie osiągnąć wysokie stężenie w 2.-3.
miesiącu po urodzeniu, aby znowu zniknąć by pojawić się w okresie
pokwitania.

136
 • U dorosłych mężczyzn komórki Leydiga są duże, wieloboczne o
pęcherzykowatych jądrach, kwasochłonnej cytoplazmie z licznymi
kropelkami tłuszczów, ziarnami pigmentów oraz białkowymi kryształami
Reinkego. Ma także obfite SER oraz mitochondria z kanalikowatymi
grzebieniami.
• Na powierzchniach komórek Leydiga znajdują się receptory dla
prolaktyny i LH. Prolaktyna aktywuje gen dla receptora LH, który po
eksponowaniu go na powierzchni i związaniu LH pobudza syntezę
testosteronu.
• Z steroidowego testosteronu pod wpływem 5α-reduktazy może powstać
dihydrotestosteron, około 95% testosteronu wiąże się z białkiem
wiążącym hormon płciowy (SHBG), prócz komórek śródmiąższowych
jest produkowany przez korę nadnercza.
• Wydzielają w dużych ilościach relaksynę pobudzającą ekspresję genu
VEGF, a co za tym idzie angiogenezę. Działa też rozszerzająco na
naczynia krwionośne i hamuje nadmierne wytwarzanie włókien tkanki
łącznej. Wydzielają także TGFβ (pobudza wydzielanie FSH), MSH i
endorfinę (pobudzają komórki podporowe kanalików nasiennych) oraz
oksytocynę, wpływającą na komórki mioidalne kanalików nasiennych
zwiększając ich skurcze.

Synteza testosteronu
• Wyjściowym substratem jest cholesterol (może być syntezowany z
octanu w komórkach śródmiąższowych, lub dostarczany z krwi). Jest on
transportowany przez zewnętrzną błonę mitochondrialną z udziałem
steroidogennego białka regulującego (StAR) regulującego syntezę
testosteronu. Z cholesterolu powstaje pregnenolon, transportowany do
SER. W pierwszym sposobie syntezy powstaje 17-hydroksypregnenolon,
z niego dehydroksypregnenolon, androstendiol i następnie testosteron.
W drugim sposobie syntezy z cholesterolu najpierw powstaje
progesteron, z niego 17-hydroksyprogesteron i z niego androstendion i
testosteron. Poza testosteronem komórki Leydiga syntezują mniej
aktywne steroidy (dehydroepiandrosteron – DHEA i androstendion).
• Funkcje testosteronu:
◦ Początkuje i podtrzymuje spermatogenezę.
◦ Wpływa na wytwarzanie i utrzymanie się drugorzędowych cech
płciowych męskich, pobudza wydzielanie łoju przez gruczoły skóry.
◦ Podtrzymuje czynność pęcherzyków nasiennych (dihydrotestosteron
podtrzymuje czynność gruczołu krokowego).
◦ Jest hormonem anabolicznym – pod jego wpływem następuje
przerost np.: mięśni szkieletowych.

137
Regulacja spermatogenezy i wewnętrznego wydzielania jądra
• Oba jądra uwalniają dziennie ok. 7 mg testosteronu do krwi i zrębu
jądra, oraz kanalików plemnikotwórczych i innych przewodów
wyprowadzających nasienie. Jest tam wiązany przez ABP, co powoduje
że jego stężenie jest 200 razy większe niż we krwi, co pobudza
proliferacje i różnicowanie komórek spermatogenezy.
• Uwalnianie androgenów jest pobudzane przez LH (lutropina) zwaną
inaczej hormonem pobudzającym komórki śródmiąższowe (ICSH).
• FSH (folitropina) oraz testosteron działa na komórki Sertolego co
przyspiesza spermatogenezę.
• Komórki Sertolego wydzielają inhibinę M (hamuje wydzielanie FSH) i
hormon podobny do luliberyny (LH-RH, wpływa na wydzielanie
testosteronu przez komórki śródmiąższowe).

Czynniki modyfikujące i uszkadzające spermatogenezę

• Wiele ejakulowanych plemników jest uszkodzonych, nie mogą one
zapłodnić oocytu, ewentualny rozwój zarodka kończy się poronieniem.
• Uszkodzenie plemników może być wywołane obecnością wolnych
rodników produkowanych przez ich mitochondria, gdyż ze względu na
nikłą cytoplazmę są one w małym stopniu utleniane przez dysmutazę
nadtlenkową i katalazę.
• Intensywność spermatogenezy może być zmniejszona lub zahamowana
przez niedożywienie, spożywanie alkoholu, leki, zabiegi (cytostatyki,
promieniowanie jonizujące), herbicydy, insektycydy.
• Spermatogeneza jest wrażliwa na zmiany temperatury. Temperatura jąder
w mosznie jest o 1,5-2,5ºC niższa niż temperatura w jamie brzusznej.
Jest ona utrzymywana przez parowanie potu, układ i rodzaj naczyń
krwionośnych, obniżenie pozycji jąder w mosznie (zwiotczenie m.
powrózka nasiennego).
• T. jądrowa ma charakterystyczny wężowaty przebieg i jest otoczona
splotami wiciowatymi żylnymi (plexus paminiformis) stanowiącymi
wydajny wymiennik ciepła. Ich żylaki (varicicele) zaburzają mechanizm
obniżania temperatury jąder, co prowadzi do niepłodności. Do tego
samego prowadzi podniesienie pozycji jąder np. przez bieliznę.

Przewody wyprowadzające nasienie

• Nieruchome plemniki wytwarzane w kanalikach jądra są przemieszczane
wraz z płynem do kanalików prostych (tubuli seminiferi rectus), a
następnie do przewodzików sieci jądra (ductuli rectis testis). W miejscu
przejścia kanalików plemnikotwórczych w proste zanikają komórki
spermatogenezy, ale zostają podporowe, tworzące ścianę kanalików
prostych.

138
 • W dalszych odcinkach przechodzą one w nabłonek jednowarstwowy
sześcienny. Kanaliki proste łączą się z układem przewodzików tworząc
sieć jądra (rete testis). Jej komórki są wysłane nabłonkiem
jednowarstwowym sześciennym, którego komórki mogą mieć
pojedyncze witki.
• Kanaliki proste i sieci jądra zawierają liczne naczynia krwionośne i
limfatyczne.
• Przewodziki sieci jądra przechodzą w 10-15 przewodzików
odprowadzających jądra (ductuli efferentes testis), ich początkowy
przebieg jest prosty, ale następnie zawijają się na kształt stożków
leżących w głowie jądra. Są one wysłane nabłonkiem
jednowarstwowym, miejscami sześciennym (ma mikrokosmki),
miejscami walcowatym (ma rzęski). Wskutek różnej wielkości komórek
powierzchnia nabłonka jest pofałdowana. Leży on na błonie podstawnej
zawierającej małą ilość miocytów gładkich.
• Najądrze składa się z głowy, trzonu i ogona. Głowa składa się z
pozwijanych przewodzików odprowadzających, uchodzących do
zwiniętego przewodu najądrza (główny składnik trzonu i ogona). Ich
nabłonek ma zdolność absorpcji płynu, oraz receptory dla estrogenów
wytwarzanych przez komórki Sertolego. Pod ich wpływem absorpcja
zwiększa się.
• Przewód najądrza ma długość 4-6 m i jest wysłany nabłonkiem
wielorzędowym (dwurzędowym) walcowatym, posiada on
mikrokosmki – stereocylia, zapobiegające fagocytozie plemników,
dodatkowo wytwarzają one glikokoniugaty. Między komórkami
znajduje się wiele limfocytów T cytotoksycznych i NK. Pod błoną
podstawną znajdują się miocyty gładkie, których liczba zwiększa się w
kierunku ujścia przewodu, na zewnątrz od ich warstwy znajduje się
bogata sieć naczyń. Jest on miejscem magazynowania plemników,
znajduje się w nim białko ABP co sprzyja dojrzewaniu plemników.
• Nasieniowód (ductus deferens) to parzysty przewód łączący przewód
najądrza z częścią sterczową cewki moczowej. W pobliżu sterczu
rozszerza się on tworząc bańkę nasieniowodu (ampulla ductus
deferentis), będąca miejscem przechowywania plemników. W jej
końcowej części znajdują się ujścia pęcherzyków nasiennych i od tego
miejsca nasieniowód jest nazywany przewodem wytryskowym (ductus
eiaculatorius). Ściana nasieniowodu składa się z:
◦ Błony mięśniowej – składa się z 3 warstw miocytów gładkich
(zewnętrzna i wewnętrzna podłużna, a środkowa okrężna).
◦ Przydanki składającej się z tkanki łącznej włóknistej łączącej
nasieniowód z otoczeniem.

139
 ◦ Błony śluzowej – wytwarza 4-5 podłużnych fałdów, jest wysłana
nabłonkiem wielorzędowym walcowatym (taki jak przewodu
najądrza, lecz komórki są niższe i nie wszystkie mają stereocylia),
silnie absorbuje on płyn i zagęszcza zawiesinę plemników. Między
jego komórkami znajdują się śródnabłonkowe limfocyty. Pod
nabłonkiem leży właściwa błona śluzowa z włóknami sprężystymi.
• Ściana bańki nasieniowodu ma wyższe fałdy podłużne błony śluzowej
i cieńszą błonę mięśniową, podobnie zbudowana jest ściana przewodu
wytryskowego, ma on jednak w pobliżu ujścia nabłonek przejściowy,
a przy wejściu do sterczu traci błonę mięśniową.

GRUCZOŁY DODATKOWE MĘSKIEGO UKŁADU PŁCIOWEGO

Pęcherzyki nasienne (vesciculae seminales)

• Cewkowate uchyłki nasieniowodów, mają ok. 3mm średnicy i ok. 12 cm
długości i zwijają się tworząc pęcherzyk o długości ok. 5 cm. Na
skrawkach widać liczne przekrojone cewki przypominające ścianę
nasieniowodu. Błona śluzowa tworzy wiele fałdów, które są pokryte
nabłonkiem walcowatym nieurzęsionym, zawierającym limfocyty.
Błona mięśniowa jest cieńsza niż w nasieniowodzie i składa się z dwóch
warstw – wewnętrznej okrężnej i zewnętrznej podłużnej. Występuje
tkanka łączna właściwa odpowiadająca przydance. Ich cewka uchodzi do
nasieniowodu .
• Ich wydzielina jest lepkim, żółtawym, słabo zasadowym płynem
zawierającym fruktozę, globuliny, witaminę C i prostaglandyny PGA2,
PGB2, i PGF2. Wydzielanie jest silnie pobudzane przez testosteron, a
hamowane przez estrogeny. W czasie wytrysku wydzielina przemieszcza
się do przewodu wytryskowego i wchodzi w skład nasienia (70%
objętości).

Gruczoł krokowy, stercz (prosata)

• Składa się z 30-50 gruczołów pęcherzykowo-cewkowych, leżących w
ścianie początkowego przypęcherzowego odcinka cewki moczowej. W
zależności od położenia w stosunku do cewki moczowej wyróżnia się
gruczoły błony śluzowej, podśluzowej i gruczoły główne.
• Gruczoły odprowadzają wydzielinę za pomocą 20 przewodów
odprowadzających wysłanych jednowarstwowym nabłonkiem
walcowatym, który w miejscach ujść zamienia się w nabłonek
przejściowy.
• Poszczególne gruczoły są rozgałęzionymi cewkami zakończonymi
pęcherzykami, z pofałdowanym światłem, których wyściółkę stanowi
nabłonek walcowaty lub sześcienny z limfocytami śródnabłonkowymi.

140
 • Gruczoł jest otoczony tkanką łączną włóknistą, stanowiącą też zrąb
narządu. Znajdujące się w zrębie gruczoły biorą udział w wyciskaniu
wydzieliny podczas wytrysku.
• Między przewodami odprowadzającymi znajdują się pęcherzyki
sterczowe (vesciculae prostaticae) inaczej zwane męską macicą (uterus
masculinus). Są to pozostałości rozwojowe przewodu Mullera.
• Stercz produkuje enzym – α-reduktazę powodującą in situ redukcję
testosteronu do dihydrotestosteronu, pobudzającego do wydzielania
prostatę. Komórki gruczołu produkują też enzym – fosfodiestrazę 5.
• W jego pęcherzykach znajdują się często kamienie sterczowe
(concretiones prostatica, corpora amylacea) zbudowane z białek i
węglowodanów. Ich liczba rośnie z wiekiem i mogą wapnieć.
• Charakterystyczną cechą nabłonka jest duża aktywność fosfatazy
kwaśnej, enzym znajduje się też w wydzielinie gruczołu, a jego
niewielka ilość dostaje się do krwi. Rak gruczołu powoduje podniesienie
jej poziomu.
• Wydzielina gruczołu jest słabo kwaśna, bezbarwna, bogata w kwas
cytrynowy i fosfatazę kwaśną, zawiera fibrynolizynę i hialuronidazę.
• W czasie wytrysku wchodzi w skład nasienia (20%). Czynność gruczołu
jest pobudzana przez androgeny (nabłonek staje się wysoki) i hamowana
przez estrogeny (nabłonek staje się niski).

Gruczoły opuszkowo-cewkowe (glandulae bulbourethales)

• Małe, o kształcie fasoli, leżące na wysokości części błoniastej cewki
moczowej. Każdy składa się z płacików (zbudowanych z rozgałęzionych
cewek zakończonych pęcherzykami) oddzielonych tkanką łączną
właściwą.
• Komórki mają spłaszczone jądra, leżące u podstawy i jasnobłękitną
cytoplazmę. Pod wpływem pobudzenia płciowego wydzielają śluz,
odprowadzany przez przewody wysłane nabłonkiem jednowarstwowym
walcowatym przechodzącym w pobliżu ujścia w wielowarstwowy.

PRĄCIE (penis)
• Zbudowane z części gąbczastej cewki moczowej, dwóch ciał jamistych
i ciała gąbczastego przechodzącego w żołądź. Ciała jamiste i gąbczaste
są otoczone powięzią prącia, a poszczególne ciała błoną białawą,
oddzielającej w bliższej części prącia oba ciała jamiste, a zanikająca
w części dalszej, w prąciu zwiotczałym ma ona grubość 2 mm, a podczas
wzwodu do 0,5 mm.
• Ciała jamiste są wyspecjalizowanymi połączeniami tętniczo-żylnymi,
mogącymi wypełniać się krwią, usztywniać i zwiększać objętość podczas
erekcji.

141
 • Składają się z systemu jamek wysłanych śródbłonkiem (sinusoidy).
Poszczególne jamki oddzielają od siebie beleczki z tkanki łącznej
włóknistej zawierającej liczne miocyty gładkie i naczynia włosowate. W
środkowej części prącia jamki są większe niż w obwodowej. Ciało
gąbczaste ma podobną budowę do jamistego, ale jego jamki mają
podobną wielkość na całym przekroju. Wewnątrz i wzdłuż każdego ciała
jamistego biegnie t. głęboka prącia, a wewnątrz i wzdłuż ciała
gąbczastego część gąbczasta cewki moczowej.
• Zapadnięte jamki zwiotczałego prącia dzięki miocytom tworzą system
szpar. Krew napływa do jamek z naczyń włosowatych i tętnic
ślimakowatych (prostują się w trakcie wzwodu). W żołędzi brak ciał
jamistych, występuje tam skomplikowany splot żylny zwiększający jej
wymiary, nie usztywniając. Brak tu też błony białawej, a powierzchnia
jest pokryta cienką nieowłosioną skórą.
• Zewnętrzna powierzchnia prącia jest pokryta skórą bez tkanki podskórnej
i tłuszczowej, ciemniejszą niż skóra reszty ciała, u podstawy zawiera
włosy.
• Napletek (preputium) – ruchomy fałd skórny, pokrywający żołądź,
wewnętrzna powierzchnia ma charakter błony śluzowej i zachowuje
wilgotność. Są w niej obecne liczne gruczoły łojowe (Tysona).

Naczynia krwionośne i wzwód prącia

• Krew napływa do prącia t. prącia, rozgałęziającą się na t. grzbietowe
i głębokie prącia, a te z kolei na t. ślimakowate. Między odgałęzieniami
t. głębokich, a żyłami znajdują się liczne anastomozy, omijające ciała
jamiste. Tylko niewielka ilość przepływa przez ich beleczki. Podczas
wzwodu dochodzi do rozszerzenia t. głębokich i zamknięcie anastomoz,
wskutek tego ciała jamiste i gąbczaste wypełniają się krwią.
• W skórze prącia znajduje się liczne nagie zakończenia nerwowe, kolbki
Krausego, i ciała blaszkowate. Włókna współczulne i przywspółczulne
kończą się w ścianie naczyń.

Nasienie (sperma, semen)

• Proces przemieszczenia plemników z kanalików plemnikotwórczych do
nasieniowodu twa 12 dni. Świeżo ejakulowane nasienie jest gęstym,
nieprzezroczystym płynem o pH ok. 7,4. Po 10-20 min. po wytrysku
upłynnia się. Jeden ejakulat zawiera 2-5 ml nasienia, składa się ono z
osocza nasienia i plemników (20-300 mln). 60-80% plemników ma
zazwyczaj normalną budowę, a ok. 50% zachowuje ruchliwość po 1h
inkubacji w temperaturze 37º. W jego skład wchodzą leukocyty, kwas
cytrynowy i askorbinowy, zasady, enzymy oraz swoisty antygen prostaty
(PSA), prostaglandyny i fruktoza.

142
 UKŁAD PŁCIOWY ŻEŃSKI

• Składa się z narządów płciowych żeńskich wewnętrznych (organa

genitalia feminina interna) – jajniki, jajowody, macica, narządy płciowe
szczątkowe, oraz zewnętrznych (organa genitalia feminina externa) –
wargi sromowe mniejsze i większe, łechtaczka, przedsionek pochwy oraz
gruczoł sutkowy.
• W czasie życia rozrodczego kobiety (od okresu pokwitania do
przekwitania) w narządach wewnętrznych zachodzą cykliczne zmiany
zwane cyklem jajnikowym i cyklem menstruacyjnym, trwa on
zazwyczaj 28 dni. Dochodzi w nim do wytworzenia dojrzałej komórki
jajowej (ova) – oocytu II rzędu i wydaleniu jej z jajnika do jamy
brzusznej – owulacji. Jednocześnie nabłonek pochwy jest przygotowany
do aktu płciowego prowadzącego do zaplemnienia (inseminatio),
nabłonek jajowodu jest przygotowany do transportowania zapłodnionego
jaja do macicy, a błona śluzowa do wszczepienia zarodka (implantatio).
• Występowanie zmian jest sterowane poprzez cykliczne zmiany
wydzielania estrogenów i progesteronu przez jajnik, a to z kolei przez
hormony podwzgórza, części gruczołowej przysadki i inne hormony
regulacyjne.

JAJNIK (ovarium)
• Parzysty narząd, w którym zachodzi oogeneza, oraz synteza i
uwalnianie steroidowych hormonów żeńskich.
• Pokryty jest torebką łącznotkankową – błoną białawą (tunica albuginea)
od strony jamy brzusznej pokrytą nabłonkiem jednowarstwowym
sześciennym (niekiedy płaskim), błędnie nazywanym płciowym.
Naczynia i nerwy wnikają do niego przez krezkę jajnika (mesovarium)
łącząca się z jego wnęką (hilus ovarii).
• Na przekroju wyróżnia się korę jajnika (cortex ovarii) i rdzeń (medulla
ovarii), granica między nimi jest zatarta. Zrębem jest tkanka właściwa
luźna, szczególnie obfita w rdzeniu. Podtrzymuje ona w jajniku składniki
miąższu (pęcherzyki jajnikowe, komórki śródmiąższowe, naczynia
krwionośne, limfatyczne i nerwy).
• W korze występują pęcherzyki jajnikowe (folliculi ovarici), stanowiące
miąższ narządu, pomiędzy nimi leżą miocyty gładkie.
• We wnęce jajnika brak jest kory, krezka przechodzi w rdzeń, znajdują się
tu pozostałości rozwojowe w postaci krótkich przewodów – sieć jajnika.

143
Oogeneza
• Podczas tego procesu prowadzącego do powstania oocytu II rzędu
komórki dzielą się mitotycznie, mejotycznie i różnicują. Jest proces
długotrwały, trwający wiele lat. Rozpoczyna się życiu embrionalnym.
• Komórkami progenitorowymi komórek jajowych są komórki
ektodermalne, wędrujące przez ścianę pęcherzyka żółtkowego, jelita
środkowego i tylnego do grzebienia płciowego śródnercza, z którego
powstaje jajnik. Tam występują jako oogonie, dzielące się wielokrotnie.
Do 6 miesiąca życia zarodkowego przekształcają się one w oocyty I
rzędu.
• Pod wpływem retinolu (morfogen) oocyty I rzędu wchodzą w profazę
mejozy I oogenezy i przechodzą przez leptoten, zygoten, pachyten
(zachodzi wtedy crossing-over) i osiągają diploten.

Pierwsze zahamowanie oogenezy

• W diplotenie oocyty zostają zahamowane przez czynnik białkowy –
inhibitor dojrzewania oocytów – OMI, stan ten jest określany
diktiotenem (w tym stanie utkanie chromatyny przypomina siatkę). W
diktiotenie oocyty mogą pozostać do 50 roku życia, a ich dojrzewanie
następuje w okresie rozrodczym kobiety.
• Pod koniec życia płodowego w obu jajnikach znajduje się od 700 tys. do
2 mln oocytów I rzędu, w dzieciństwie liczba ta zmniejsza się, osiągając
wartość 400 tys. w okresie pokwitania. Każdy oocyt jest otoczony jedną
warstwą komórek płaskich (wywodzą się z grzebienia płciowego),
z których powstają komórki ziarniste. Grupa komórek kory jajnika
zahamowanych w takim stanie, otoczonych prekursorami komórek
ziarnistych nazwa się pęcherzykiem jajnikowym pierwotnym.
• Od okresu pokwitania oocyty I rzędu niektórych pęcherzyków,
nazywanych pęcherzykami jajnikowymi wzrastającymi zwalniają
zahamowanie w diktiotenie I i kończą mejozę I. Jest to indukowane przez
czynnik pobudzający dojrzewanie – MPF (CDK fazy M), będący
kompleksem kinazy białkowej i cykliny B. W wyniku mejozy I
powstaje oocyt II rzędu (objętość jest prawie równa oocytowi I rzędu)
i ciałko kierunkowe I. Oba mają 23 pary chromosomów oraz 6 pg DNA.

Drugie zahamowanie oogenezy

• Oocyt II rzędu nie syntezuje DNA i wkrótce wchodzi w mejozę II,
zostaje zahamowany w metafazie. Czynnik cytoplazmatyczny (CSF),
który hamuje MPF utrzymuje drugie zahamowanie oogenezy. Tak
zahamowany oocyt jest gotową do zapłodnienia komórką jajową
wydalaną następnie z jajnika w procesie owulacji. Jego średni czas życia
wynosi 24 h.

144
 • W czasie zapłodnienia i po nim zwalnia się zahamowanie, oocyt
przechodzi anafazę, telofazę i cytokinezę. W wyniku tego powstaje
zapłodniona komórka jajowa – zygota oraz ciałko kierunkowe II.
• Zygota posiada dwa jądra zwane przedjądrzami:
◦ Żeńskie zawierające 23 jednochromatydowe chromosomy i 3 pg
DNA.
◦ Męskie – powstałe z jądra plemnika mające taką samą zawartość.
• Oocyt II rzędu otoczony jest osłonką przejrzystą pod którą znajdują się
dwa ciałka kierunkowe I i II.

Epigenetyczne przeprogramowanie genomu w oogenezie

• Rozwój zarodkowy może odbywać się tylko wtedy, gdy zapłodniona
komórka jajowa zawiera dwa różne genomy – męski i żeński
(uniemożliwia to partogenezę u ludzi).
• Różnice między męskim i żeńskim genomem mają też charakter
epigenetyczny – sposób zmiany aktywacji genów niezwiązany z
sekwencją nukleotydów DNA, a poprzez metylację/demetylację par
zasad cytozyna-p-guanina (C-p-G) oraz przez deacetylację/acetylację,
fosforylację, ubikwintynację i metylację histonów z wykorzystaniem
kodu histonowego. Zmiany tego typu są katalizowane przez enzymy i
prowadzą do związania białek z DNA lub histonami które w ten sposób
aktywują lub wyciszają transkrypcję.
• Epigenetyczne przeprogramowanie ekspresji genów nosi nazwę piętna
(imprintingu) genomu. Imprinting genomu komórki jajowej jest inny od
plemnika, dlatego embrion odróżnia materiał genetyczny ojcowski i
matczyny, a geny napiętnowane zachowują się jak w organizmie
haploidalnym – powoduje to, że w diploidalnym organizmie człowieka
allele np. matczyne są aktywne, podczas gdy ojcowskie są
epigenetycznie wyciszone.

PĘCHERZYKI JAJNIKOWE I OOCYTY

• W korze obu jajników znajduje się około 400 tys. pęcherzyków
jajnikowych podtrzymywanych przez zrąb. Każdy zawiera najczęściej
jeden oocyt. Zależnie od fazy cyklu pęcherzyki mogą przyjmować różne
formy.

145
Pęcherzyk jajnikowy pierwotny (folliculus ovarius primarius)
• Znajduje się na obwodzie kory jajnika, w pobliżu błony białawej.
Zawiera oocyt I rzędu (40 μm średnicy, duże okrągłe jądro z lekko
skondensowaną chromatyną, leżące na obwodzie komórki, 1 lub 2
jąderka, aparat Golgiego, mitochondria, zawiera też swoiste, ułożone
równolegle do siebie otoczki jądrowe – błony pierścieniowate).
Dookoła niego leżą płaskie komórki ułożone w jedną warstwę z wyraźną
błoną podstawną, mogą one zmienić się w komórki ziarniste.

Pęcherzyk jajnikowy wzrastający bezjamisty (folliculus ovaricus secundarius)

oraz pęcherzyk jajnikowy jamisty (folliculus ovaricus tertiatus)
• Z 400 tys. pęcherzyków pierwotnych w życiu kobiety (30-40 lat) wzrasta
około 400. W nich powstają oocyty II rzędu, a pozostałe zamierają. W
pęcherzyku wzrastającym oocyt I rzędu zwiększa swoja objętość, osiąga
80 μm, towarzyszy temu wzrost liczby organelli oraz pojawianie się
kropelek tłuszczu i ziaren lipochromowych. W zewnętrznej warstwie
pojawiają się liczne pęcherzyki wydzielnicze – ziarna korowe, których
zawartość jest uwalniana wkrótce po zapłodnieniu co zapobiega
wnikaniu kolejnych plemników (polispermii). Jego powierzchnia jest
pofałdowana z licznymi wypustkami wnikającymi w osłonkę przejrzystą
i kontaktującymi się z komórkami ziarnistymi połączeniami typu neksus.
W błonie znajdują się receptory glikoproteinowe (integryny i CD9)
biorące udział w adhezji plemnika. Pęcherzyk wzrastający wytwarza
błonę zbudowaną z proteoglikanów odgradzającą go od komórek
ziarnistych, nazywaną osłonką przejrzystą – ZP (zona pellucida)
mającą grubość około 8 μm i składającą się z glikoprotein Z1, Z2 i Z3,
przy czym dwie ostanie tworzą sieć, a Z1 je łączy. Z2 i Z3 są także
receptorami wiążącymi główkę plemnika. Po zapłodnieniu rozwój
zarodka odbywa się w ZP, w stadium blastocysty następuje jej strawienie.
(jest to warunkiem niezbędnym do implantacji).
• Płaskie komórki otaczające oocyt I rzędu dzielą się mitotycznie
zwiększając swoją średnicę i układają się w wiele pokładów dookoła
oocytu i przekształcając w komórki ziarniste, zachowujące po stronie
zewnętrznej błonę podstawną i tworzą warstwę ziarnistą pęcherzyka, te
które graniczą z osłonką przejrzystą wytwarzają wiele wypustek i
połączenia neksus. Powstaje w ten sposób system komunikacji między
oocytem i komórkami ziarnistymi. Ich proliferacja zachodzi pod
wpływem czynnika wzrostu i różnicowania – GDF-9, wydzielanego
przez oocyt, dodatkowo wydziela on estrogeny i progesteron.

146
 • W tkance łącznej otaczającej pęcherzyk komórki dzielą się i odkładają w
pobliżu błony podstawnej komórek ziarnistych, tworząc osłonkę
pęcherzykową (theca folliculi). Powstaje warstwa wewnętrzna osłonki
pęcherzykowej (tunica interna thecae folliculi, po owulacji przekształca
się ona w pęcherzyki paraluteinowe), mająca bogate unaczynienie, a na
zewnątrz od niej warstwa zewnętrzna (tunica externa thecae floculli)
mająca wiele włókien kolagenowych, niewiele i nieliczne miocyty
gładkie.
• Komórki pęcherzyka jajnikowego wzrastającego wydzielają leptynę
(polipeptyd). Hamuje on apetyt i pobudza angiogenezę, co za tym idzie
zaopatrzenie pęcherzyka w tlen i składniki odżywcze.
• Gdy liczba warstw komórek ziarnistych jest większa niż 6 powstają
między nimi wolne przestrzenie, które się zlewają i tworzą jamę
pęcherzyka (cavum folliculii). Otaczające komórki wydzielają płyn
bogaty w kwas hialuronowy i estrogeny, co powoduje dalsze
powiększanie jamy, zmienia to też jego położenie, oocyt przesuwa się
obwodowo (tworząc widoczną nawet gołym okiem wyniosłość),
a w centrum zajmuje się powiększająca jama.

Pęcherzyk jajnikowy dojrzały (Graafa)

• Zazwyczaj ma średnicę większą niż 1 cm, środkową część zajmuje jama
pęcherzyka otoczona ścianą złożoną z trzech warstw:
◦ Warstwy ziarnistej – znajduje się w niej oocyt, w tym miejscu jest
ona gruba i wystaje do światła jamy jako wzgórek jajonośny
(cumulus oophorus). Znajdujący się w nim oocyt otoczony jest
wieńcem promienistym (corona radiata). Jama pęcherzyka składa
się z 6-12 warstw komórek ziarnistych, leżących na błonie
podstawnej.
◦ Warstwy wewnętrznej osłonki pęcherzyka.
◦ Warstwy zewnętrznej osłonki pęcherzyka.

Czynność pęcherzyka jajnikowego

• Miejsce dojrzewania oocytów II rzędu – następuje wzrost średnicy,
rozbudowanie struktur cytoplazmatycznych oraz wytwarzanie ziaren
korowych. W dojrzałym pęcherzyku dopełnia się mejoza I i oocyty II
rzędu osiągają metafazę.
• Uwalniają i wydzielają estrogeny oraz hormony regulujące (inhibina F,
hormony blokujące i stymulujące receptory dla LH). Komórki warstwy
wewnętrznej syntezują i uwalniają androstendion przechodzący do
komórek ziarnistych zamieniających go w 17-β-estradiol.

147
 • Estrogeny pobudzają rozwój jajników w życiu płodowym, podtrzymują i
wykształcają istnienie drugorzędowych cech płciowych i regulują cykl
miesiączkowy. Zidentyfikowano 30 estrogenów, ale tylko estradiol,
estron, estriol, i 2-hydroksyestron występują w wystarczających
stężeniach by odgrywać rolę czynnościową, przy czym estradiol jest
najbardziej aktywny. Są one uwalnianie głównie przez komórki ziarniste
pęcherzyków jajnikowych (w mniejszym stopniu przez komórki
śródmiąższowe jajnika, oraz w niewielkich ilościach przez komórki
Sertolego, oraz komórki warstwy siatkowatej kory nadnercza ), a w
czasie ciąży przez komórki syncytiotrofoblastu kosmówki. Estron jest też
wytwarzany przez adipocyty tkanki tłuszczowej.

OWULACJA (ovulatio)
• Akt wydalenia dojrzałego pęcherzyka jajnikowego oocytu II rzędu
otoczonego osłonką przejrzystą i komórkami ziarnistymi wieńca
promienistego. W pozycji mimośrodkowej znajdują się chromosomy
zahamowane w metafazie mejozy II. Między błoną i osłonką przejrzystą
znajduje się ciałko kierunkowe I.
• Pojawia się cykliczne 14 dnia cyklu, niekiedy owuluje więcej niż 1
oocyt. Jest ona poprzedzona znacznym wzrostem LH we krwi, oraz
ciśnienia wewnętrzpęcherzykowego, powoduje to ścieńczenie błony
białawej, pod wpływem prostaglandyn uwalnianych in situ następuje
obkurczenie naczyń krwionośnych – powoduje to miejscowe zblednięcie
i powstanie plamki jasnej (medulla pellucida s. stigma). LH działa za
pośrednictwem układu cyklaza adenylanowa-cAMP-kinaza A. Kinaza A
uaktywnia aktywator plazminogenu, który odcina z β-globiny plazminę.
Ta uczynnia kolagenazę rozkładającą kolagen ściany pęcherzyka, co
doprowadza do jej pęknięcia i wydostania się na zewnątrz oocytu II
rzędu z komórkami wieńca promienistego (część komórek ziarnistych
wzgórka jajonośnego). Trwa to zwykle 1-2 min, następnie są one
przechwytywane przez strzępki jajowodu okrywające część jajnika gdzie
zachodzi owulacja.
• Niekiedy na skutek przeniknięcia nabłonka płciowego podczas owulacji
do wnętrza jajnika powstają torbielogruczolaki (cystodenomae), będące
jego najczęstszymi nowotworami (ich złośliwe postacie nazywane są
cystadenocarcinoma).

148
CIAŁKO ŻÓŁTE (corpus luteum)
• Powstaje w wyniku pęknięcia pęcherzyka jajnikowego około 14 dnia
cyklu. Przed owulacją błona podstawna warstwy ziarnistej oraz komórki
wewnętrznej warstwy pęcherzykowej wnikają między komórki
pęcherzykowe warstwy ziarnistej, po owulacji pęcherzyk zapada się,
a komórki wewnętrznej warstwy osłonki wnikają jeszcze głębiej między
komórki warstwy ziarnistej. W jamie pękniętego pęcherzyka powstaje
skrzep, do którego wnika tkanka łączna zrębu. Komórki ziarniste
zamieniają się w luteinowe, a warstwy wewnętrznej osłonki w
paraluteinowe.
• W ciałku żółtym znajduje się centralnie wyspa tkanki łącznej luźnej,
otoczona warstwą komórek luteinowch, pokrytą od zewnątrz
łącznotkankową torebką zawierającą liczne naczynia krwionośne. Od
strony torebki między komórki luteinowe wnikają paraluteinowe.
Komórki Mają średnicę 30 μm, są wieloboczne, mają okrągłe jądra,
luteinowe rozbudowane SER i aparat Golgiego, liczne mitochondria o
kanalikowatych grzebieniach, system wypustek
cytoplazmatycznych, kropelki tłuszczu i ziarna lipochromu. Ich
główną funkcją jest uwalnianie progesteronu, oksytocyny i
neurofizyny (białko transportowe).
Komórki Mają 15 μm średnicy, cechy komórek syntezujących steroidy,
paraluteinowe oraz uwalniają estrogeny i relaksynę.
• Progesteron powstaje w komórkach luteinowych z pregnenolonu
tworzonego z cholesterolu syntezowanego z octanu lub dostają się do
komórek z krwi. Jego funkcje to przygotowanie błony śluzowej macicy
do przyjęcia zarodka, utrzymanie tego stanu podczas ciąży, oraz
przygotowanie gruczołów mlekowych do wydzielania mleka. Może być
uwalniany z ciałka żółtego menstruacyjnego lub ciałka żółtego
ciążowego oraz komórek syncytiotrofoblastu kosmówki. Jego niewielka
ilość występuje też w jądrach i korze nadnercza (jest prekursorem
androgenu i kortykosteroidów).
• Relaksyna działa u kobiet w pierwszym trymestrze ciąży, wspólnie z
progesteronem prowadząc do wytworzenia doczesnej. Jej głównym
mechanizmem jest ekspresja genu VEGF indukującego waskulo- i
angiogenezę czyli także rozwój płodu.
• Najwyższy stopień rozwoju osiąga 9 dnia po owulacji, tworzy wtedy
uwypuklenie na powierzchni jajnika. W wypadku braku zapłodnienia
istnieje tylko do końca cyklu (nosi wtedy nazwę ciałka żółtego
menstruacyjnego (corpus luteum menstruationis).

149
 • Jeśli dojdzie do zapłodnienia to pod wpływem ludzkiej gonadotropiny
łożyskowej (HCG – odpowiednik LH/FSH) ciałko żółte łożyskowe
przekształca się w ciałko żółte ciążowe (corpus luteum graviditatis)
wytwarzające intensywnie progesteron i estrogeny. W 4 miesiącu ciąży
stanowi ⅓ masy jajnika, a usunięcie go przed 4 miesiącem prowadzi do
poronienia. Od 6. miesiąca ciąży ulega ono stopniowej inwolucji.
• Komórki ciałka żółtego menstruacyjnego pod koniec cyklu i ciałka
ciążowego po porodzie ulegają autolizie, w ich miejsce pojawia się
blizna – ciałko białawe (corpus albicans) znikające po kilku miesiącach.

ATREZJA PĘCHERZYKÓW
• Proces polegający na degeneracji i zanikaniu około 99% pęcherzyków
jajnikowych, które nie wydzieliły oocytu II rzędu. Podlegają jej
pęcherzyki pierwotne i wzrastające. Szczególnie wiele ulega atrezji w
życiu płodowym i dzieciństwie.
• W życiu reprodukcyjnym w każdym cyklu wzrastać zaczyna zazwyczaj
kilkanaście pęcherzyków, z których najczęściej tylko jeden dojrzewa i
wydala oocyt II rzędu, pozostałe ulegają atrezji, poprzez zmniejszenie
oocytu i komórek go otaczających na skutek resorpcji. Na ich miejsce
wzrasta tkanka łączna zrębu.
• Większe pęcherzyki rosnące ulegają atrezji przez wrastanie tkanki
łącznej do warstwy komórek ziarnistych, a tych z kolei do jamy
pęcherzyka, towarzyszy temu przerost komórek warstwy wewnętrznej
pęcherzyka co skutkuje jego zapadnięciem, degeneracji komórek
ziarnisych i przerośnięcia tkanką łączną. Komórki warstwy
wewnętrznej mogą przetrwać w dobrym stanie i dać początek
komórkom śródmiąższowym.

CYKL JAJNIKOWY
• Szereg zmian struktury i czynności jajnika powtarzający się w okresie
rozrodczym co 28 dni.
• Jest on regulowany przez FSH i LH, pozostających pod wpływem
gonadoliberyny podwzgórza, w cyklu bierze też udział inhibina F,
hamująca wydzielanie FSH, oraz hormony blokujące receptory dla LH.

Faza pęcherzykowa (folikularna, estrogenowa)

• Na jej początku zaczyna wzrastać 10-20 pęcherzyków pierwotnych, pod
wpływem zwiększonego stężenia FSH we krwi. Pod jej wpływem
komórki ziarniste uwalniają do płynu pęcherzykowego i krwi
17-β-estradiol. Stężenie estrogenów zwiększa się osiągając apogeum
13-14 dnia cyklu.

150
 • Wysokie stężenie estrogenów umożliwia dalszy wzrost pęcherzyka bez
udziału FSH, a stężenie we krwi na drodze ujemnego sprzężenia
zwrotnego hamuje wydzielanie FSH przez przysadkę. Pęcherzyki, gdzie
nie ma wystarczająco dużo estrogenów ulegają atrezji z powodu braku
FSH, jeden który przetrwa staje się pęcherzykiem dojrzałym ( c: igrzyska
śmierci).
• Duże stężenie estrogenów wywołuje fazę wzrostową (proliferacyjną)
błony śluzowej macicy, zmiany nabłonka jajowodu, pochwy oraz zmiany
istoty międzykomórkowej tkanki łącznej właściwej całego organizmu.

Faza lutealna (progesteronowa)

• W 13-14 dniu następuje gwałtowny wzrost poziomu LH we krwi, co
doprowadza do owulacji 14 dnia cyklu, oraz rozwoju ciałka żółtego
uwalniającego progesteron. Jego stężenie zwiększa się 22-23 dnia cyklu
wywołując fazę wydzielniczą (sekrecyją) w błonie śluzowej macicy.
• W przypadku braku zapłodnienia ciałko żółte (menstruacyjne) zanika,
jeśli natomiast do niego dojdzie to około 7 dni później zarodek
wszczepia się w błonę śluzową macicy, komórki syncytiotrofoblastu
wydzielają gonadotropiny (głównie LH), a pod ich wpływem ciałko żółte
menstruacyjne przekształca się w ciałko żółte ciążowe.

GRUCZOŁ ŚRÓDMIĄŻSZOWY JAJNIKA (glandula interstitialis)

• Zgrupowanie komórek endokrynowych wśród tkanki łącznej właściwej
zrębu jajnika. Stanowią one nie więcej niż 1% objętości narządu kobiet w
wieku rozrodczym. Ich liczba jest szczególnie duża w jajnikach
noworodków, w pierwszym roku życia i dziewcząt w okresie pokwitania,
gdy wzrasta liczba pęcherzyków atrezyjnych.
• Powstają z komórek warstwy wewnętrznej osłonki pęcherzyka i mają
cechy komórek syntezujących steroidy. Uwalniają estrogeny. Wywołują
one u dziewcząt w okresie pokwitania wystąpienie drugorzędowych
cech płciowych.
• Zalicza się do niego też komórki wnękowe, występujące w tkance
łącznej zrębu jajnika. Mają one cechy komórek syntezujących steroidy
i uwalniają androgeny, posiadają one kryształki Reinkego w cytoplazmie
podobnie jak komórki śródmiąższowe jądra. Ich guzy powodują
maskulinizację.

JAJOWÓD (tuba uterina)

• Parzysty przewód o długości około 15 cm. Jego koniec brzuszny
znajduje się koło jajnika, a maciczny uchodzi do macicy w jajowodzie
wyróżnia się lejek (infundibulum), zawierający strzępki (fimbriae),
bańkę (ampulla), cieśń (isthmus) i część maciczną (pars uterina).

151
 • Ściana jajowodu jest zbudowana z:
◦ Błony śluzowej – jest ona różnie pofałdowana w zależności od
odcinka jajowodu, w bańce fałdy są stosunkowo liczne i długie,
tworząc na przekroju labirynt, w cieśni są mniej liczne i krótsze.
Składa się ona z jednowarstwowego nabłonka walcowatego.
◦ Błony mięśniowej – najgrubsza błona jajowodu, prawie ca całej
długości składa się z wewnętrznej – okrężnej i zewnętrznej –
podłużnej warstwy miocytów gładkich (w pobliżu macicy może
zawierać najbardziej wewnętrzną trzecią warstwę podłużnych
miocytów). Mięśnie te kurcząc się wywołują ruchy perystaltyczne,
zależące od stężenia hormonów płciowych (nasilają się pod
wpływem estrogenów do maksymalnego poziomu w czasie owulacji,
oraz pod wpływem prostaglandyny po zaplemnieniu).
◦ Błony surowiczej – typowy listek otrzewnej pokryty nabłonkiem
mezodermalnym.
Komórki nabłonka jajowodu
Komórki Ich liczba zależy od poziomu estrogenów we krwi (najwięcej
urzęsione podczas i po owulacji, zanikają w czasie ciąży). Rzęski ruchami
w kierunku macicy powodują przemieszczanie zarodka w tym
kierunku. Ich ruch wytwarza prąd cieczy w jajowodzie mogący
nadawać wskutek reotropizmu plemników kierunek ich ruchowi.
Komórki Posiadają liczne pęcherzyki wydzielnicze w wierzchołkowej
wydzielnicze części cytoplazmy, mają kształt walcowaty. Wydzielana
substancja służy prawdopodobnie do odżywiania zarodka.
Komórki Komórki wydzielnicze.
klinowate
Limfocyty Są to w większości limfocyty T cytotoksyczne i NK.

Czynności jajowodu
• Odbywa się w nim ruch plemników z macicy, szybki dzięki
perystaltycznym ruchom jajowodu, wydzielina bierze udział także w
kapacytacji plemników, jest on środowiskiem zapłodnienia (często
dochodzi do niego w bańce jajowodu), oraz służy do odżywiania
transportowanego jajowodem zarodka.

152
MACICA (uterus)
• Nieparzysty narząd o masie 30-40 g. składa się z trzonu (corpus), cieśni
(isthmus) i szyjki (cervix). Na jej ścianie, a następnie w jej świetle
rozwija się płód. Błona śluzowa macicy przekształca się w doczesną,
wchodzącą w skład łożyska, wykształca się system odżywiania i
odprowadzania metabolitów zarodka i płodu. Pod koniec ciąży skurcze
jej mięśni gładkich doprowadzają do porodu. W jej ścianie zachodzą
cykliczne zmiany, których uwidocznieniem jest menstruacja
(krwawienie maciczne).

Błona śluzowa (endometrium)

• Jest ona pokryta nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym,
zawierającym nieliczne komórki urzęsione. Pod nim znajduje się gruba
blaszka właściwa błony śluzowej (lamina propria mucosae)
zawierająca gruczoły. Wyróżnia się w niej dwie warstwy o zatartej
granicy:
◦ Czynnościową – u kobiet w okresie rozrodczym ulega zmianom
menstruacyjnym.
◦ Podstawowa – ma stosunkowo niezmienną strukturę, posiada
komórki macierzyste będące źródłem odnowy warstwy
czynnościowej, oraz zakończenia gruczołów macicznych, liczne
naczynia krwionośne oraz naczynia limfatyczne i skupienia
limfocytów.

Zmiany błony śluzowej w cyklu menstruacyjnym

• Są one wywołane cyklicznymi zmianami stężenia hormonów jajnika
(estrogenów i progesteronu), towarzyszą im zmiany nabłonka jajowodu i
istoty międzykomórkowej tkanki łącznej całego organizmu.
• Zapoczątkowanie cyklu (menarche) jest wyrazem osiągnięcia
dojrzałości płciowej w okresie pokwitania (między 10. a 15. rokiem
życia), cykl trwa do około 50. roku życia kiedy następuje menopauza.
Faza W wypadku nie przyjęcia zarodka (około 21 dnia cyklu)
złuszczania i następuje obkurczenie głębszych warstw błony śluzowej by
krwawienia następnie rozkurczyć i doprowadzić do niedokrwienia, potem
(miesiączkowa, krwawienia i złuszczenia warstwy czynnościowej w ciągu 3-5
menstruacyjna) dni. Pod koniec tej fazy blaszka właściwa błony składa się
tylko z warstwy podstawowej o grubości 0,5 mm.

153
Faza wzrostu Zaczynia się gdy około 5 dnia cyklu ustępuje krwawienie i
(proliferacyjna) trwa do 14 dnia cyklu gdy następuje owulacja. Jest ona
wywołana zwiększonym stężeniem estrogenów we krwi, pod
których wpływem błona śluzowa odbudowuje się. Komórki
nabłonka pozostałych fragmentów gruczołów rozmnażają się
co prowadzi do epitializacji (pokrycia nabłonkiem)
powierzchni uszkodzonej błony. Fibroblasty wytwarzają
włókna tkanki łącznej właściwej tworząc zrąb zasiedlany
innymi komórkami tkanki łącznej i leukocytami. Jednocześnie
do zrębu rosną gruczoły i naczynia krwionośne.
Daje to obraz błony śluzowej macicy w fazie wzrostu (dużo
tkanki łącznej właściwej z nielicznymi cewkowymi
gruczołami oraz nieliczne naczynia krwionośne o prostym
przebiegu) grubość odbudowanej błony wynosi (około 14
dnia cyklu) ok. 2 mm.
Faza Rozpoczyna się około 14 dnia cyklu i trwa do 28. w tym
wydzielnicza czasie grubość błony zwiększa się do około 5 mm. W
(sekrecyjna) warstwie czynnościowej można wyróżnić warstwę zbitą
(zawiera dużo fibroblastów, makrofagów, leukocytów i
komórek plazmatycznych) i gąbczastą (leży głębiej,
o względnie mniejszej ilości tkanki łącznej, zawiera większą
liczbę gruczołów i naczyń krwionośnych, zarówno gruczoły i
naczynia stają się szerokie i spiralne). Brak naczyń
limfatycznych w warstwie czynnościowej wspomaga
rozwinięcie tolerancji immunologicznej podczas ciąży.

Błona mięśniowa (myometrium)

• Najgrubsza warstwa (15 mm) ściany, składająca się z miocytów gładkich,
które są duże (ich długość dochodzi do 100 μm, wydłużają się w fazie
wydzielniczej i w czasie ciąży, gdy ich długość dochodzi nawet do 500
μm) i układają się w 3 trudne do rozróżnienia warstwy:
◦ Wewnętrzna – podłużny przebieg komórek.
◦ Środkowa – spiralny i okrężny układ komórek, można w niej
znaleźć naczynia krwionośne (głównie żyły i tętnice łukowate).
◦ Zewnętrzna – podłużny i okrężny układ komórek
• Między miocytami występuje tkanka łączna właściwa (zawiera włókna
kolagenowe, siateczkowe i sprężyste).
• Posiada liczne naczynia krwionośne.
• Skurcze mięśni są wywoływane przez układ nerwowy, oksytocynę i
prostagladyny (PGE2, PGF2).

154
Błona surowicza (perimetrium)
• Jest to otrzewna okrywająca przednią i tylną powierzchnię łącząca się
wzdłuż brzegów macicy gdzie tworzy więzadło szerokie. Składa się ona
z tkanki łącznej właściwej pokrytej nabłonkiem mezodermalnym.

Cieśń macicy (isthmus uteri)

• Dolna część narządu o długości około 1 cm, łącząca trzon z szyjką, jej
ściana ma budowę podobną do ściany trzonu. Błona śluzowa (zmienia się
słabiej niż trzonu w cyklu menstruacyjnym) i mięśniowa są cieńsze.

Szyjka macicy (cervix uteri)

• Wąska dolna część stercząca do pochwy, wewnątrz znajduje się kanał
szyjki, będący przedłużeniem światła cieśni macicy, otwiera się on do
pochwy ujściem zewnętrznym (orificium externum). Powierzchnia
pochwowa jest pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim
nierogowaciejącym, przechodzącym w ujściu zewnętrznym w nabłonek
jednowarstwowy walcowaty, wyściełający kanał szyjki. Nabłonek i
gruczoły wytwarzają śluz, którego ilość zależy od fazy cyklu i stężenia
hormonów i estrogenów we krwi.
• Ujścia jej gruczołów mogą ulec zaczopowaniu co prowadzi do powstania
torbieli Nabotha.

Tolerancja immunologiczna
• Macica nie jest narządem uprzywilejowanym immunologicznie (po
przeszczepieniu do niej tkanek następuje odrzucenie).
• Wszczepienie zarodka rozpoczyna reakcje immunologiczną (pochodzącą
od alloantygenów ojcowskich), której rozwój jest hamowany przez brak
naczyń limfatycznych w warstwie czynnościowej oraz rozwinięcie
mechanizmów tłumiących odpowiedź komórek immunokompetentnych
macicy. Taka ochrona wszczepionego zarodka nosi nazwę tolerancji
immunologicznej ciąży. W wytwarzaniu tego stanu bierze też udział
trofoblast, będący wytworem zarodka i prekursorem błon płodowych.
Jest to rodzaj tolerancji rozwijający się wraz z rozwojem doczesnej
błony śluzowej macicy.
• Tłumienie reakcji immunologicznej w czasie ciąży:
◦ Powstanie w ścianie macicy dużej liczby limfocytów NK, które
w macicy wiążą się z cząsteczkami HLA-C i HLA-E powierzchni
komórek trofoblastu, które wydzielają cytokiny pobudzające inwazję
trofoblastu.

155
 ◦ Komórki trofoblastu wydzielają także HLA-G, prowadzące do
śmierci niektórych rodzajów limfocytów T, atakujących komórki
zawierające alloantygeny ojcowskie. W podobny sposób działa CRH
wytwarzana przez komórki zagnieżdżonego zarodka i nabłonek
macicy.
◦ Limfocyty T wymagają do życia tryptofanu zamienianego przez
dioksygenazę indolaminy (dodaje O2) w
N-formylokennreninę, jego brak uśmierca limfocyty T.
◦ Zastąpienie MHC II MHC I pod wpływem TGFβ i TNFα oraz
innych cytokin trofoblastu co łagodzi reakcję immunologiczną.
◦ Brak naczyń limfatycznych w powierzchownych częściach
doczesnej błony śluzowej macicy.

POCHWA (vagina)
• Narząd rurowaty o długości około 7 cm, łączący szyjkę macicy z
przedsionkiem pochwy, jej górna część otaczająca szyjkę macicy tworzy
sklepienie pochwy (fornix vaginae) do którego składane jest nasienie.
Nosi to nazwę zaplemnienia – inseminacji. Służy też ona do
odprowadzania krwi i złuszczonych tkanek oraz jako kanał rodny.
Błona śluzowa Nabłonek jest wielowarstwowy płaski, wyróżnia się w nim
pochwy trzy warstwy.
wytwarza Podstawna – zbudowaną z komórek walcowatych wśród
okrężne fałdy i których znajdują się komórki macierzyste.
składa się z Pośrednia – komórki o zasadochłonnej cytoplazmie i
nabłonka i pęcherzykowatych jądrach. W czasie ciąży pojawiają się w tej
błony śluzowej warstwie komórki wrzecionowate o jądrach leżących
właściwej mimośrodkowo – komórki łódkowate.
Powierzchowna – duże wielokątne komórki o średnicy około
60 μm, o zasadochłonnej lub kwasochłonnej cytoplazmie.
Kwasochłonność zależy od gromadzenia filamentów
cytokeratyny – keratynizacja komórek, takowe posiadają
zazwyczaj jądra pyknotyczne. Proces keratynizacji wzmacnia
ścianę pochwy.
Błona śluzowa właściwa składa się z tkanki łącznej właściwej,
z wieloma naczyniami krwionośnymi. Znajduje się tu wiele
granulocytów i limfocytów oraz pojedyncze grudki
limfatyczne. Żyły okrężnych fałdów pochwy są bardzo liczne i
nadają fałdom charakter tkanki erekcyjnej. Krew naczyń jest
źródłem przesięku (insudatum) zwilżającego powierzchnię
pochwy pod wpływem bodźców seksualnych.

156
Błona W większości zbudowana z mięśni gładkich, układają się one
mięśniowa w dwie warstwy wewnętrzną (podłużną) i zewnętrzną
pochwy (okrężną). U ujścia narządu znajdują się włókna mięśni
szkieletowych.
Przydanka Zbudowana z tkanki łącznej właściwej włóknistej, stanowiącą
pochwy jej warstwę zewnętrzną i łączącą z innymi narządami.
• Nabłonek pod wpływem estrogenów w fazie proliferacyjnej staje się
grubszy, warstwa powierzchniowa staje się dobrze wykształcona i składa
się w większości z komórek skeratynizowanych, oraz uwalniają glikogen
rozkładany przez bakterię do kwasu mlekowego, co obniżają pH do
poziomu 4,9 – 3,5 działając przeciwbakteryjnie.
• W fazie wydzielniczej powierzchowne warstwy komórek nabłonka
złuszczają się, a nabłonek staje się cieńszy, jego powierzchnia składa się
z komórek warstwy pośredniej.
• W czasie ciąży nabłonek pozostaje cienki, a jego powierzchnia składa się
z komórek warstwy pośredniej, wśród których znajdują się
wrzecionowate komórki łódkowate.
• Nabłonek pochwy noworodków przypomina ten fazy proliferacyjnej
ponieważ znajduje się pod wpływem estrogenów matczynych, wkrótce
po urodzeniu staje się cienki i nieskeratynizowany.
• W okresie menopauzy nabłonek staje się bardzo cienki i składa z małych
zasadochłonnych komórek warstwy pośredniej.
• Żeński gruczoł krokowy – znajduje się w przedniej ścianie pochwy i
leży w pobliżu dolnego odcinka cewki moczowej. Jego położenie jest
zmienne, może być nieobecny. Drażnienie mechaniczne wewnętrznej
powierzchni pochwy prowadzi do wydalenia jego wydzieliny (niekiedy
w formie ejakulacji) zawiera ona antygen prostaty (PSA) i enzym
fosfodiestrazę 5 (PDE5). Stężenie PSA wzrasta w wypadku raka tego
gruczołu.

NARZĄDY PŁCIOWE ŻEŃSKIE SZCZĄTKOWE

• Są to pozostałości pranercza.
• Nadjajnik (epoophoron) – leży między jajnikiem a jajowodem i jest
zbudowany z kanału biegnącego poniżej jajowodu do którego dochodzą
mniejsze kanaliki. I kanał i kanaliki są wysłane nabłonkiem
jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym.
• Przyjajnik (paroophoron) – składa się z kanalików uchodzących do
przedłużenia kanału nadjajnika i biegnącego wzdłuż bocznej krawędzi
macicy.

157
NARZĄDY PŁCIOWE ZEWNĘTRCZNE (organa genitalia feminina externa)

Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae)

• Niewielkie zagłębienie do którego uchodzi pochwa i cewka moczowa,
jego błona śluzowa jest pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim
o skeratynizowanych komórkach powierzchownych.
• W błonie śluzowej właściwej znajdują się liczne gruczoły:
◦ Przedsionkowe mniejsze – cewkowe gruczoły śluzowe,
występujące głównie w okolicach łechtaczki i ujścia cewki
moczowej.
◦ Dwa przedsionkowe większe (Bartholina) – cewkowo-
pęcherzykowe (każdy ma około 1 cm) znajdujące się po obu
stronach powierzchni przedsionka. Są odpowiednikami gruczołów
opuszkowo-cewkowych mężczyzn, bod wpływem bodźców
płciowych wydzielają śluz.

Warga sromowa mniejsza (labim minus pudendi)

• Parzysty fałd, zbudowany z tkanki łącznej właściwej, pokrytej
nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, znajduje się w niej wiele
gruczołów łojowych.

Warga sromowa większa (labium maius pudendi)

• Parzysty fałd będący odpowiednikiem moszny, zbudowana ze skóry i
cienkiej warstwy mięśni gładkich, posiada liczne gruczoły łojowe i
potowe. Od okresu pokwitania jej boczna powierzchnia zawiera włosy.

Łechtaczka (clitoris)
• Odpowiednik prącia, zbudowana z ciała łechtaczki i dwóch ciał
jamistych, pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim
nierogowaciejącym, pod którym znajduje się tkanka łączna właściwa z
siecią naczyń krwionośnych i licznymi zakończeniami nerwowymi, a
pod nią ciało jamiste.

GRUCZOŁ SUTKOWY (glandula mammaria, mamma)

• Parzysty zmodyfikowany gruczoł skórny. U płodów rozwijają się po obu
stronach okolicy piersiowej z ektodermy, od zgrubień w głąb
mezenchymy wrasta 15-25 sznurów nabłonka z których powstają
gruczoły mlekonośne, u miejsca ich ujścia nabłonek grubieje i wytwarza
brodawkę. U noworodków ma on średnicę około 1 cm, pod wpływem
hormonów może wytwarzać mleko noworodków (lac neonatorum), u
dzieci obu płci części wydzielnicze znikają.

158
Gruczoł sutkowy nieczynny
• W okresie pokwitania zwiększa pod wpływem progesteronu i estrogenów
swoją masę (drugorzędowa cecha płciowa), jednak nie wytwarza on
mleka gdyż wzrost jest głównie związany ze zwiększaniem masy istoty
międzykomórkowej tkanki łącznej właściwej i masy tkanki tłuszczowej.
• W tkance łącznej znajduje się 15-25 dużych przewodów mlekonośnych
(kończących się w brodawce sutka, gdzie się rozszerzają, tworząc bańki
lub zatoki mlekonośne), rozgałęziających się ku obwodowi na mniejsze
przewody zakończonych nieczynnymi gruczołami wydzielniczymi
otoczonymi komórkami mioepitelialnymi. Uchodzą one przez otworki
na wierzchołkowej powierzchni brodawki. W pobliżu ujścia są wysłane
nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, a w przewodach
jednowarstwowym sześciennym.
• Około 12-16 dnia cyklu pod wpływem estrogenów i progesteronu
komórki nabłonka przewodów mlekonośnych dzielą się mitotycznie,
powodując niewielki wzrost, w fazie progesteronowej zwiększa się masa
tkanki tłuszczowej żółtej oraz tkanki łącznej właściwej, której istota
wiąże więcej wody – powoduje to powiększenie gruczołu przed
menstruacją.

Brodawka sutka (papilla mammae)

• Ma kształt walca, jest pokryta nabłonkiem wielowarstwowym
rogowaciejącym, zawierającym liczne melanocyty, oraz keratynocyty
zawierające ziarna melaniny nadające ciemne zabarwienie. Znajdują się
w nim też liczne zakończenia nerwowe. W tkance łącznej właściwej pod
nabłonkiem znajdują się liczne miocyty gładkie (dookoła baniek i zatok),
kurczące się pod wpływem oksytocyny lub impulsów nerwowych, co
powoduje jej wzwód.
• Znajdują się też tam gruczoły łojowe i zmodyfikowane gruczoły sutkowe
Montgomery'ego (mają strukturę pośrednią między gruczołem łojowym,
a potowym, a ich ujścia wytwarzają niewielkie wyniosłości).

Gruczoł sutkowy czynny

• W czasie ciąży pod wpływem dużego stężenia estrogenów,
progesteronu (wydzielanych przez ciałko ciążowe żółte i kosmówkę), a
w początkowej fazie prolaktyny, komórki nabłonka dzielą się
intensywnie powodując zwiększenie ilości i wielkości przewodów
mlekonośnych. Powstaje wiele nowych pęcherzyków wydzielniczych i
zwiększenie średnicy już istniejących, ich nabłonek jest jednowarstwowy
i walcowaty albo sześcienny, jego komórki mają rozbudowują RER,
aparat Golgiego i zwiększają liczbę lizosomów.

159
 • Pęcherzyki wraz z przewodami stanowią główną masę gruczołu, a tkanka
tłuszczowa zanika. Tkanka łączna tworzy zrąb gruczołu.
• Rozwój gruczołu jest także pobudzany przez laktogen łożyskowy i
kortykosteroidy nadnerczy.
• Bezpośrednio po porodzie rozpoczyna się laktacja.

Wydzielanie IgA
• W zrębie gruczołu znajdują się liczne komórki plazmatyczne
wydzielające dimery poli-Ig, składające się z dwóch cząsteczek IgA
połączonych glikoproteiną J.
• Receptory dla poli-Ig znajdują się na powierzchniach podstawnych
komórek nabłonkowych pęcherzyków, po związaniu poli-Ig kompleks
taki jest transportowany jako komponent wydzielniczy (SC) do bocznej
powierzchni komórki, gdzie oddziela się i jest uwalniany do mleka.
• Wydzielniczy IgA odpowiada za bierną odporność noworodka.

Mleko (lac)
• Płyn bogaty w tłuszcz (ok. 4%), białka (ok. 1,5 %) wśród których
znajduje się głównie kazeina, białko podobne do parathormonu i IgA,
węglowodany (ok. 7%, głównie laktoza), oraz Ca2+, fosforany, witaminy
itp.
• Tłuszcze są wydzielane przez komórki pęcherzyków według
mechanizmu apokrynowego, ubytek kropli tłuszczu zmniejsza objętość
komórki, białka wydzielane są merokrynowo, a woda jest przesączem z
krwi.
• Wydzielanie mleka jest wywołane przez zwiększające się stężenie
prolaktyny wydzielanej przez przysadkę. Ssanie (pobudzenie zakończeń
nerwowych) powoduje przekazanie impulsacji do podwzgórza co
zatrzymuje wydzielanie czynnika hamującego wydzielanie prolaktyny.
To prowadzi do wzrostu wydzielania hormonu. W podobny sposób
regulowane jest wydzielanie oksytocyny powodującej skurcze komórek
mioepitelialnych i wykształcenie zachowań macierzyńskich.
• Brak impulsów nerwowych wywołanych ssaniem doprowadza do
inwolucji gruczołu. W czasie menopauzy inwolucja jest głęboko
posunięta, pozostają tylko niektóre przewody większego kalibru, tkanka
łączna zrębu degeneruje.

160
 EMBRIOLOGIA

PIERWSZY TYDZIEŃ ROZWOJU

• Do zapłodnienia dochodzi najczęściej w bańce jajowodu, gdy do niego
nie dojdzie oocyt przenoszony jest do macicy gdzie obumiera i jest
wchłaniany. Kończy się ono w momencie wymieszania chromosomów
rodziców w czasie pierwszego podziału zygoty (wysoce
wyspecjalizowanej totipotencjalnej komórki). Za chemotaksje
plemników odpowiadają węglowodany oraz molekuły wiążące białka
występujące na powierzchni gamet.

Etapy zapłodnienia
1. Penetracja wieńca promienistego przez plemniki. Rozproszenie komórek
ziarnistych przez hialuronidazy (wspomagane przez enzymy błony
śluzowej jajowodu i ruch witki plemnika).
2. Penetracja osłonki przejrzystej, formowanie drogi odbywa się przy
pomocy enzymów akrosomalnych (miejscowe działanie akrozyny,
esterazy, neuraminidazy). Przemieszczanie się plemnika do komórki
jajowej.
3. Fuzja błon komórkowych gamet. Następuje po tym uwolnienie
ziarnistości korowych do przestrzeni okołożółtkowej (między błoną
komórkową, a osłonką przejrzystą) co czyni ją nieprzepuszczalną dla
plemników. W miejscu fuzji dochodzi do przerwania błon komórkowych,
do cytoplazmy oocytu wchodzi tylko główka i witka plemnika, a błona
komórkowa i mitochondria pozostają na jego powierzchni.
4. Zakończenie drugiej mejozy oocytu, powstaje oocyt II rzędu i ciałko
kierunkowe. Jego dojrzałe jądro staje się przedjądrzem żeńskim.
5. W obrębie cytoplazmy oocytu jądro plemnika powiększa się i tworzy
przedjądrze męskie. Oba przedjądrza powiększają się i replikują DNA.
6. Rozpad otoczek przedjądrzy oraz pierwszy podział mitotyczny.
Połączenie chromosomów przedjądrzy daje sumę 46 w zygocie.

Następstwa zapłodnienia
• Pobudzenie oocytu do ukończenia 2. podziału mejotycznego.
• Przywrócenie diploidalnej liczby chromosomów zygoty.
• Zwiększenie różnorodności w obrębie gatunku poprzez wymieszanie się
chromosomów rodziców.
• Określenie chromosomowej płci zarodka.
• Aktywacja metaboliczna oocytu prowadząca do podziału zygoty.

161
Unikatowość zygoty
• Połowa jej chromosomów pochodzi od matki, a druga od ojca. Jest to
podstawa dziedziczenia dwurodzicielskiego. W czasie rozwoju gamet
dochodzi do niezależnej segregacji chromosomów, oraz do rekombinacji
materiału genetycznego w procesie crossing-over i tasowania genów.

Podział zygoty (bruzdkowanie)

• Podziały mitotyczne zygoty prowadzą do zwiększenia liczby komórek
zwanych blastomerami (stają się coraz mniejsze z każdym podziałem).
Rozpoczyna się on 30 godzin po zapłodnieniu i zygota jest otoczona
osłonką przejrzystą.
• Po osiągnięciu stadium 8 komórek część blastomerów zmienia kształt i
ściśle do siebie przylega – kompaksja, zachodzi ona za pośrednictwem
glikoprotein adhezyjnych powierzchni blastomerów i zwiększa interakcje
między poszczególnymi blastomerami, co wiąże się z podziałem
blastomerów w przyszłości na zewnętrzne i wewnętrzne.
• Zarodek utworzony z 12-32 blastomerów (ok. 3 dzień) jest nazywany
morulą (podobny do owocu morwy). Jej wewnętrzne blastomery
przekształcają się w embrioblast, otoczony przez spłaszczone, leżące na
zewnątrz blastomery (stworzą trofoblast).
• Komórki trofoblastu zaczynają wydzielać immunosupresyjne białko –
wczesny czynnik ciążowy (EPF) pojawiający się w surowicy matki w
ciągu 24-48 godzin po implantacji (8 dzień). EPF jest podstawą działania
wczesnych testów ciążowych.

Formowanie blastocysty
• Po dotarciu moruli ok. 4 dnia po zapłodnieniu do jamy macicy w jej
wnętrzu tworzy się jama blastocysty (proces jest nazywany kawitacją).
Płyn z przesączu jamy macicy po przejściu przez osłonkę przejrzystą
gromadzi się w jej wnętrzu. Rosnąca ilość płynu uwidacznia dwie grupy
blastomerów w blastocyście.
◦ Trofoblast – płaska zewnętrzna warstwa komórek, które na dalszych
etapach przekształcają się w zarodkową część łożyska.
◦ Embrioblast – węzeł zarodkowy, wyraźna grupa blastomerów,
prekursor właściwego zarodka, uwypukla się do wnętrza jamy.
• Przez kolejne 2 dni blastocysta przemieszcza się swobodnie w płynie
gruczołów macicznych (źródło składników odżywczych), następuje
wtedy degeneracja osłonki przejrzystej (może to też być obserwowane
w układach in vitro) co umożliwia blastocyście nagłą zmianę objętości
i implantację.

162
 • Po 6 dniach od zapłodnienia blastocysta zbliża się do endometrium,
a trofoblast gwałtownie proliferuje i wytwarza dwie warstwy
(syncytiotrofoblast i cytotrofoblast)
• Palczaste wypustki syncytiotrofoblastu rozrastają się i wrastają w głąb
tkanki łącznej. Wytwarza on enzymy proteolityczne trawiące tkanki
matki i umożliwiające zagłębienie blastocyście w endometrium. Pod
koniec 1 tyg. jest ona częściowo zagnieżdżona w warstwie zbitej
endometrium.
• Strawione elementy są źródłem składników odżywczych. Wzrost
syncytiotrofoblastu prowadzi do zwiększenia powierzchni przylegania
zarodka w obrębie bieguna zarodkowego.
• Pod koniec 1 tyg. na powierzchni embrioblastu pojawia się warstwa
sześciennych komórek – hipoblast.

DRUGI TYDZIEŃ ROZWOJU

• Komórki syncytiotrofoblastu w centralnym miejscu zagnieżdżania
zastępują komórki endometrium ginące śmiercią apoptotyczną co
umożliwia implantacje. Tzw. komórki doczesne przylegające do
penetrującego syncytiotrofoblastu degenerują i są przez niego
pochłaniane (źródło składników odżywczych). W tym czasie następuje
różnicowanie trofoblastu na dwie warstwy:
◦ Cytotrofoblast – wewnętrzna warstwa jednojądrzastych komórek,
aktywnych mitotycznie. Wytwarzają nowe komórki trofoblastu,
wędrujące do powiększającego się syncytiotrofoblastu, tracące błony
komórkowe.
◦ Syncytiotrofoblast – wielojądrowa warstwa zewnętrzna, zespólnia.
• Syncytiotrofoblast wytwarza ludzką gonadotropinę kosmówkową
(hCG) dostającą się do krwi matki przez lakuny. hCG indukuje rozwój
tt. spiralnych w miometrium oraz rozwój syncytiotrofoblastu. Badanie
hCG jest wykorzystywane w testach ciążowych.

Powstawanie jamy owodni i tarczki zarodkowej

• Tarczka zarodkowa składa się z:
◦ Epiblastu – grubsza warstwa, składa się z komórek walcowatych
przylegających do jamy owodni.
◦ Hipoblastu – cieńsza warstwa zbudowana z małych sześciennych
komórek, przylegających do zewnętrzzarodkowej jamy ciała.
• Jednocześnie w embrioblaście pojawia się zawiązek jamy owodni.
Wkrótce komórki owodniotwórcze (amnioblasty) oddzielą się od
epiblastu i utworzą owodnię.
• Dno jamy owodni stanowi epiblast łączący się na obwodzie z owodnią.

163
• Hipoblast tworzy sklepienie jamy zewnątrzzarodkowej i łączy się z
migrującymi komórkami hipoblastu by utworzyć błonę
zewnątrzzarodkową. Otacza ona jamę blastocysty i wyścieła
wewnętrzną powierzchnię cytotrofoblastu.
• Błona i jama zewnątrzzarodkowa zostają zmodyfikowane i tworzą
pierwotny pęcherzyk żółtkowy. Tarczka zarodkowa znajduje się wtedy
między nim a jamą owodni. Zewnętrzna warstwa jego komórek tworzy
luźną warstwę komórek – mezodermę pozazarodkową.
• Jednocześnie w syncytiotrofoblaście powstają lakuny – jamki
wypełnione krwią matczyną oraz pozostałością z uszkodzonych
gruczołów macicznych.
• Płyn lakun przenika drogą dyfuzji do tarczki. Połączenie uszkodzonych
naczyń z lakunami stanowi zalążek krążenia matczyno-łożyskowego.
Utlenowana krew z tętnic spiralnych wpływa od lakun, natomiast
odtlenowana jest usuwana przez żyły endometrium.
• Dziesięciodniowy zarodek jest całkowicie zatopiony w endometrium.
Przez co najmniej 2 dni w macicy znajduje się uszkodzenie wypełnione
fibrynowym skrzepem, przed dniem 12 jest on całkowicie pokryty
zregenerowanym nabłonkiem endometrium.
• W trakcie zagnieżdżania zarodka pod wpływem progesteronu i cAMP
tkanka łączna endometrium ulega reakcji doczesnowej. Prowadzi ona do
zgromadzenia glikogenu i lipidów w cytoplazmie i powstania komórek
doczesnowych.
• W 12 dniu z łączących się lakun powstaje sieć lakunarna będąca
zawiązkiem przestrzeni międzykosmkowych łożyska. Naczynia
włosowate endometrium zaczynają być przeciążone, rozszerzają się i
tworzą sinusoidy o bardzo cienkich ścianach, będące końcowym
odcinkami naczyń, są one jednak większe od naczyń włosowatych.
• Tempo rozwoju tarczki zarodkowej jest powolne w porównaniu ze
wzrostem trofoblastu. Mezoderma pozazarodkowa wzrasta i pojawiają
się w niej przestrzenie, które szybko łączą się ze sobą i tworzą dużą
pozazarodkową (kosmówkową) jamę ciała. Jest ona wypełniona
płynem i otacza owodnię razem z pęcherzykiem żółtkowym z wyjątkiem
miejsca gdzie styka się z łożyskiem za pośrednictwem szypuły łączącej
(w dalszych etapach rozwoju tworzy pępowinę)
• Gdy dochodzi do wytworzenia pozazarodkowej jamy ciała pierwotny
pęcherzyk żółtkowy zmniejsza swoje rozmiary i powstaje mniejszy
wtórny pęcherzyk żółtkowy, nie ma on żółtka, odgrywa prawdopodobnie
rolę w wybiórczym przekazywaniu składników odżywczych do tarczy
zarodkowej.

164
Worek kosmówkowy
• Pod koniec 2 tyg. pojawiają się kosmki pierwotne powstające w wyniku
proliferacji komórek cytotrofoblastu, które wrastają w syncytiotrofoblast
w postaci wydłużających się wypukłości. Są one pierwszym etapem
rozwoju kosmówki.
• Pozazarodkowa (kosmówkowa) jama ciała powoduje rozdzielenie
mezodermy pozazarodkowej na dwie warstwy:
◦ Mezodermę pozazarodkową ścienną (listek ścienny) – wyścieła
trofoblast i pokrywa owodnię.
◦ Mezodermę pozazarodkową trzewną (listek trzewny) – pokrywa
pęcherzyk żółtkowy (zewnątrzzarodkową jamę ciała).
• Wydłużanie wypukłości cytotrofoblastu jest prawdopodobnie
indukowane przez otaczającą mezodermę ścienną. Mezoderma
pozazarodkowa oraz obie warstwy trofoblastu tworzą kosmówkę
biorącą udział w wytworzeniu worka kosmówkowego, dzięki USG
dopochwowym można ustalić jego wymiary.
• Do 13 dnia powinno nastąpić zagojenie ubytku endometrium, mogą
jednak wystąpić krwawienia mylnie brane za krwawienie miesięczne.

TRZECI TYDZIEŃ ROZWOJU

Gastrulacja
• Proces podczas którego dwuwarstwowa tarcza zarodkowa przekształca
się w trójwarstwową, z każdego z trzech listków rozwijają się
specyficzne tkanki i narządy.
• Jest ona początkiem morfogenezy, która rozpoczyna się powstaniem
smugi pierwotnej.

Smuga pierwotna
• Pojawia się w 3 tyg. na grzbietowej powierzchni tarczy zarodkowej.
Powstaje ona na skutek migracji i proliferacji komórek epiblastu do
środkowej części tarczki.
• W miarę wydłużania poprzez dołączanie do jej końca ogonowego
nowych komórek jej koniec czaszkowy ulega proliferacji i tworzy węzeł
pierwotny (Hensena), równocześnie powstaje w niej rynienka z
dołkiem pierwotnym (zagłębienie w węźle pierwotnym).
• Jej pojawienie pozwala określić oś czaszkowo-ogonową.
• Wkrótce po jej pojawieniu głębiej położone komórki migrują i tworzą
mezoblast, luźną sieć tkanki łącznej zwaną mezenchymą, stanowiącą
tkankę podporową zarodka.

165
 • Pod wpływem zarodkowych czynników wzrostu (razem z szlakiem
sygnałowym BMP), komórki epiblastu migrują przez dołek pierwotny
tworząc endodermę i mezodermę (tworzy on 3 listki zarodkowe).
• Komórki mezenchymy mają rożną zdolność proliferowania i mogą
przekształcić się w różne typy komórek (fibroblasty, chondroblasty,
osteoblasty). Tworzenie trofoblastu indukują cząsteczki sygnałowe
(Nodal) z nadrodziny TGFβ.
• Smuga pierwotna aktywnie tworzy mezodermę do pierwszej połowy
4 tyg. rozwoju po czym jej powstawanie i wielkość zmniejsza się.
• Patologiczne pozostałości smugi pierwotnej prowadzą do powstania
guzów (potworniaków) w okolicy krzyżowo-ogonowej zawierających
tkanki wszystkich listków zarodkowych.

Wyrostek struny grzbietowej i struna grzbietowa

• Część komórek węzła i dołka pierwotnego migruje doczaszkowo tworząc
pośrodkowo sznur komórek – wyrostek struny grzbietowej, w którym
wkrótce pojawia się światło – kanał struny grzbietowej.
• Wyrostek rośnie między ektodermą i endodarmą doczaszkowo,
dochodząc do płytki przedstrunowej (małe skupisko komórek będące
ważnym organizatorem okolicy głowowej), nie może rosnąć dalej gdyż
płytka przedstrunowa jest ściśle związana z ektodermą.
• Połączone warstwy ekto- i endodermy tworzą błonę ustno-gardłową w
okolicy przyszłej jamy ustnej.
• Część komórek smugi i wyrostka pierwotnego migruje między ekto- i
endodermą na boki w kierunku dogłowowym do granic tarczki
zarodkowej. Łączą się z mezodermą zewnątrzarodkową.
• Niektóre komórki smugi migrują w kierunku dogłowowym po obu
stronach struny, oraz wokół płytki przedstrunowej, łączą się one w
okolicy głowowej i okolicy płytki sercotwórczej, tworząc mezodermę
kardiogenną.
• W okolicy doogonowej smugi pojawia się okrągłe pole – błona
kloakalna wskazująca przyszłe miejsce odbytu.
• Kręgosłup powstaje wokół struny rozciągającej się od błony
ustno-gardłowej do węzła pierwotnego. W miarę rozwoju trzonów
kręgów struna zanika. Jej części pozostają jako jądra miażdżyste
chrząstek międzykręgowych.
• We wczesnym zarodku struna indukuje pogrubienie leżącej powyżej jej
ektodermy i różnicowanie jej w płytkę nerwową z której rozwija się
OUN.
• Przez pewien czas pęcherzyk żółtkowy i jama owodni są połączone
kanałem nerwowo-jelitowym.

166
Omocznia
• Pojawia się około 16 dnia rozwoju, występuje jako wydłużony uchyłek
rozciągający się z części ogonowej pęcherzyka żółtkowego do szypuły
łączącej. Odgrywa ona rolę we wczesnej hematogenezie, jest też
powiązana z pęcherzem moczowym. Jej naczynia krwionośne stają się
tętnicami i żyłami pępowinowymi.

Neurulacja
• Obejmuje powstawanie płytki i fałdów nerwowych oraz ich zamykanie
prowadzące do powstania cewy. Trwa ona do 4 tyg. rozwoju.

Płytka i cewa nerwowa

• Z ektodermy płytki nerwowej powstaje OUN oraz min. siatkówka.
Początkowo jej długość odpowiada strunie grzbietowej. Znajduje się ona
doczaszkowo od węzła pierwotnego i dogrzbietowo od struny.
• W miarę wydłużania struny płytka poszerza się i rozciąga do błony
ustno-gardłowej. Około 18 dnia wzdłuż osi długiej ulega inwaginacji,
tworząc rowek nerwowy z fałdami nerwowymi po obu jego bokach.
Fałdy są szczególnie rozbudowane na końcu doczaszkowym. Z końcem
3 tyg. zaczynają się one zbliżać do siebie i łączyć zamieniając płytkę w
cewę nerwową.
• Wkrótce cewa odłącza się od ektodermy powierzchniowej, jej wolne
brzegi łącząc się tworząc warstwę ciągłą nad cewą nerwową i
powierzchnią grzbietową zarodka. Następnie różnicuje się ona w
naskórek.
• Otwór przedni cewy nerwowej zamyka się w 25. dniu, a tylny w 27.

Powstawanie grzebieni nerwowych

• Część komórek neuroektodermalnych leżących wzdłuż brzegu fałdu
nerwowego traci (w czasie powstawania cewy i łączenia fałdów)
właściwości nabłonkowe i połączenia z sąsiednimi komórkami. W czasie
odłączania cewy komórki grzebieni nerwowych migrują w kierunku
grzbietowo-bocznym i tworzą spłaszczoną i nieregularną masę –
grzebień nerwowy leżący pomiędzy cewą nerwową i ektodermą
powierzchowną. Następnie grzebienie dzielą się na prawe i lewe i bardzo
rozlegle migrują w mezenchymie. Różnicują się w różnorodne typy
komórek (zwoje rdzeniowe, autonomiczne, zwoje n. czaszkowych V, VII,
IX i X, osłonki nerwów obwodowych, opona miękka i pajęczynówka,
melanocyty).

167
Rozwój somitów
• Podczas powstawania struny grzbietowej i cewy nerwowej po obu ich
stronach mezoderma proliferuje tworząc mezodermę przyosiową. Oba
jej pasma łączą się z mezodermą pośrednią, ta stopniowo zmniejsza
swoją grubość przechodząc w mezodermę boczną. Ostatnia jest
połączona z mezodermą pozazarodkową pokrywającą pęcherzyk
żółtkowy i owodnię.
• Pod koniec 3 tyg. (20 dzień) mezoderma przyosiowa zaczyna się dzielić
na parzyste somity leżące po obu stronach cewy nerwowej. Unoszą one
powierzchnię grzbietową zarodka, a na przekroju poprzecznym mają
kształt podobny do trójkąta. Ich pierwsza para pojawia się w pobliżu
końca czaszkowego struny grzbietowej w końcu 3 tyg. kolejne pary
tworzą się doogonowo.
• Z każdego powstaje miotom (mięśnie), sklerotom (chrząstka i kość) i
dermatomu. Każdy miotom i dermatom ma własny n. segmentowy
• Powstaje z nich większość szkieletu osiowego wraz z mięśniówką, oraz
skóra właściwa. Ze względu na ich dobrą widoczność stanową kryterium
wieku zarodka.
• Ich powstawanie poprzedza ekspresja czynników transkrypcyjnych Fox
C1 i C2 wiążących DNA z domeną fork-head. Wzór segmentacji
czaszkowo-ogonowej jest regulowany szlakami Delta-Notch, jako
mechanizm regulujący kolejność rozważa się oscylator molekularny.

Rozwój wewnątrzzarodkowej jamy ciała

• Celoma początkowo pojawia się pod postacią małych izolowanych
przestrzeni w mezodermie bocznej i sercotwórczej. Łączą się one
tworząc pojedynczą wewnątrzzarodkową jamę ciała o kształcie
podkowy. Dzieli ona mezodermę boczną na dwie warstwy:
◦ Somatyczną, ścienną – somatopleura połączona z mezodermą
pozazarodkową pokrywającą owodnię. Razem z ektodermą
zarodkową tworzą ścianę ciała.
◦ Trzewną – splanchnopleura połączona z mezodermą
pozazarodkową okrywającą pęcherzyk żółtkowy. Razem z leżącą
pod nią endodermą zarodkową tworzą ścianę jelita.
• W 2 mies. wewnątrzzarodkowa jama ciała dzieli się na osierdziową,
opłucnową i brzuszną.

168
Wczesny rozwój układu serco-naczyniowego
• Jest on uwarunkowany wzrastającym zapotrzebowaniem na transport
tlenu i substancji odżywczych z krążenia matczynego i przez kosmówkę
do wczesnego zarodka. Na początku 3 tyg. w mezodermie
zewnątrzarodkowej pęcherzyka żółtkowego i w szypule łączącej zaczyna
się waskulogeneza. Waskulogeneza rozpoczyna się w kosmówce.
Naczynia krwionośne rozwijają się dwa dni poźniej, a pod koniec 3 tyg.
pierwotne krążenie maciczno-łożyskowe jest rozwinięte.

Waskulogeneza i angiogeneza

Waskulogeneza
• Komórki mezenchymy różnicują się w angioblasty, które łącząc się
tworzą pojedyncze skupienia zwane wyspami krwiotwórczymi.
• W wyniku łączenia przestrzeni międzykomórkowych w wyspach
powstają małe jamki, wokół których skupiają się spłaszczone angioblasty
tworząc komórki śródbłonka. Wysłane śródbłonkiem jamki szybko się
łączą tworząc sieć kanałów śródbłonkowych.

Angiogeneza
• Poprzez pączkowanie śródbłonka naczynia rozprzestrzeniają się do
miejsc nieunaczynionych i łączą z innymi naczyniami.
• Pod koniec 2 tyg. w pęcherzyku żółtkowym i omoczni rozwijają się z
wyspecjalizowanych komórek śródbłonka naczyń (hemiangioblastów)
komórki krwi. Powstawanie krwi (hematogeneza) rozpoczyna się nie
wcześniej niż w 5 tyg. Proces najpierw pojawia się w wątrobie, później
śledzionie, szpiku kostnym i węzłach chłonnych. Erytrocyty płodowe i
typu dorosłego również pochodzą z hemocytoblastów.
• Komórki mezenchymalne otaczają pierwotne utworzone ze śródbłonka
naczynia i różnicują się w elementy mięśniowe i łącznotkankowe naczyń.
• Serce i wielkie naczynia powstają z płytki sercotwórczej, z komórek
mezenchymalnych. Parzyste pokryte śródbłonkiem endokardialne cewy
sercowe rozwijają się w 3 tyg. i łączą się w pierwotną cewę sercową.
Wnika wraz z naczyniami do zarodka, szypuły łączącej, kosmówki i
pęcherzyka żółtkowego tworząc pierwotny system sercowo-
naczyniowy.
• Z końcem 3 tyg. zaczynia się przepływ krwi, a serce zaczyna bić w dniu
21 lub 22. Bicie serca można wykazać za pomocą USG D w 4 tyg. lub
ok. 6 tyg. po ostatniej miesiączce.

169
Rozwój kosmków kosmówki
• Pierwotne kosmki powstałe na koniec 2 tyg. zaczynają się rozgałęziać.
Na początku 3 tyg. wrasta do nich mezenchyma tworząc rdzeń kosmka.
• Drugorzędowe kosmki kosmówki pokrywają wtedy całą powierzchnię
kosmówki. Ich komórki mezenchymalne zaczynają się różnicować w
kierunku naczyń włosowatych i komórek krwi.
• Wraz z powstaniem naczyń włosowatych są one nazywane
trzeciorzędowymi kosmkami kosmówki, naczynia łączą się tworząc
sieć uzyskującą połączenie z zarodkowym sercem.
• W 3 tyg. krew zarodkowa zaczyna przepływać przez naczynia kosmka.
W przestrzeniach międzykosmkowych tlen i substancje odżywcze
dyfundują do ściany kosmków i wnikają do krwi zarodka, równocześnie
komórki cytotrofoblastu kosmka proliferują i wytwarzają zewnętrzną
pokrywę cytotrofoblastyczną, która otacza kosmówkę i łączy się z
endometrium.
• Kosmki łączące się z tkankami matczynymi nazywane są kosmkami
czepnymi (kotwiczącymi), a kosmki które z nich wyrastają końcowymi
(przez nie zachodzi głównie wymiana substancji), są one w
przestrzeniach międzykosmkowych omywane krwią matki.

ROZWÓJ W OKRESIE OD 4 DO 8 TYGODNIA

Fałdowanie zarodka
• Fałdowanie trzylistkowej tarczy zarodkowej w zarodek kształtu
walcowatego następuje w wyniku gwałtownego wzrostu zarodka.
Zachodzi ono jednocześnie w odcinku głowowym i ogonowym oraz po
bokach zarodka. Pojawia się w tym czasie zwężenie w miejscu
połączenia z pęcherzykiem pępowinowym.
• Fałdy głowowy i ogonowy powodują, że wraz ze wzrostem zarodka
okolice głowowa i ogonowa przesuwają się w okolicę brzuszną.

Fałd głowowy i ogonowy

• Fałdy nerwowe tworzą na początku 4 tyg. zawiązek mózgu, później
powstające przodomózgowie, które wzrasta poza błoną ustno-gardłową
i zwisa nad rozwijającym się sercem, jednocześnie zawiązek serca i
błona ustno-gardłowa przesuwają się na powierzchnię brzuszną zarodka.
• Podczas fałdowania bocznego (podłużnego) część pęcherzyka
pępowinowego zostaje włączona do zarodka jako jelito przednie leżące
pomiędzy mózgiem a sercem, a błona ustno-gardłowa oddziela je od
stomodeum (pierwotnych ust).

170
 • Fałdowanie zarodka w odcinku ogonowym początkowo jest skutkiem
wzrostu zawiązka rdzenia kręgowego. W miarę wzrostu zarodka okolica
ogonowa przesuwa się do przodu nad błonę stekową. Podczas
fałdowania część endodermalnego listka zarodkowego zostaje włączona
jako jelito tylne. Jego końcowa część rozszerza się tworząc stek.
Szypuła łącząca zostaje połączona z powierzchnią brzuszną zarodka, a
omocznia częściowo do niego wciągnięta.

Fałdy boczne
• W płaszczyźnie środkowej ściana boczna ciała fałduje się poprzez
brzuszne zawijanie brzegów tarczki zarodkowej. W miarę łączenia
fałdów zarodkowych i tworzenia ściany brzucha część endodermalnego
listka zarodkowego zostaje włączona do zarodka jako jelito środkowe.
Początkowo między nim, a pęcherzykiem pępowinowym istnieje
szerokie połączenie, które po zakończeniu fałdowania zostaje
zredukowane do przewodu żółtkowo-jelitowego (dawniej szypuła
żółtkowa).
• Podczas powstawania z szypuły sznura pępowinowego w wyniku
zbliżania fałdów bocznych następuje ograniczenie połączenia między
wewnątrz- i zewnątrzzarodkową jamą ciała. Rozszerzająca się jama
owodni zamyka zewnątrzzarodkową część jamy ciała, a jej nabłonek
pokrywa sznur pępowinowy.

Kontrola rozwoju zarodkowego

• Komórki w szlakach rozwojowych są pluripotentne, ten szeroki potencjał
jest szybko ograniczany wraz z powstawaniem tkanek. Prawdopodobnie
to ograniczenie jest niezbędne do uzyskania różnorodności tkankowej.
Wybory przypuszczalnie nie są determinowane przez linię komórkową,
ale raczej stanowią odpowiedź na sygnały otoczenia, w rezultacie
koordynacje uzyskuje się poprzez wzajemne oddziaływanie części
składowych. Interakcje które powodują zmianę co najmniej jednej tkanki
na którą działają nazwano indukcjami (np. pęcherzyk oka indukuje
rozwój soczewki z ektodermy).
• Przypuszcza się, że w niektórych wypadkach sygnał przenoszą
rozpuszczalne substancje, w innych wypadkach jest to substancja
pozakomórkowa nierozpuszczalna. Niezależnie od sposobu sygnał
podlega translacji w informację wewnątrzkomórkową co warunkuje
aktywność genetyczną tkanek odpowiadających.
• Aby odpowiedzieć na bodziec potrzebny jest receptor. Nabywanie
kompetencji jest często zależne od interakcji z innymi tkankami.

171
Określanie wieku zarodkowego
• Dokonuje się tego na podstawie pomiarów zewnętrznych i długości.
Wielkość nie jest jednak kryterium wystarczającym gdyż obumierające
zarodki rosną słabiej.
• Pomocnym kryterium jest wygląd rozwijających się kończyn.
• W 3 i na początku 4 tyg. zarodki są wyprostowane można więc łatwo
zmierzyć ich długość, dla starszych zarodków stosuje się pomiar
wysokości siedzeniowej lub długości ciemieniowo-siedzeniowej. U
zarodków 8 tyg. określa się wysokość w pozycji stojącej lub długość
ciemieniwo-piętową.
• W celach porównawczych stosuje się międzynarodowy system określania
stadiów rozwoju zarodka wg Carnegie Institution.

TYDZIEŃ CZWARTY
• Somity tworzą wyraźne uwypuklenia na powierzchni, a cewa nerwowa
jest otwarta przez otwór nerwowy głowowy i ogonowy.
• W 24 dniu są obecne łuki gardłowe, zarodek ma w tym czasie
zakrzywiony kształt, ze względu na fałd głowowy i ogonowy.
• Pierwotne serce tworzy wyniosłość sercową i zaczyna pompować krew.
• W 26 dniu otwór nerwowy głowowy ulega zamknięciu, a
przodomózgowie tworzy wyraźne uwypuklenie na głowie. Występuje
wyniosłość ogonowa.
• W 26, 27 dniu można rozpoznać zawiązki kończyn górnych oraz dołki
uszne (zawiązki ucha wewnętrznego). Plakody soczewki (ektodermalne
zgrubienia) po bokach głowy wskazują przyszłe soczewki.
• W 4 tyg. widoczne są czwarte pary łuków gardłowych i pączki kończyn
dolnych. Wykształcają się zawiązki układów min. serco-naczyniowego.

TYDZIEŃ PIĄTY
• Zachodzą nieznaczne zmiany, rozwój głowy przeważa nad resztą zarodka
– szybki rozwój mózgu i wyniosłości twarzowych. Wkrótce twarz styka
się z wyniosłością sercową. Grzebienie śródnercza wskazują okolice
zawiązków śródnercza nerek – zawiązków nerek ostatecznych.

TYDZIEŃ SZÓSTY
• Zarodki wykonują samoistne ruchy (skurcze tułowia i kończyn) i reagują
na dotyk. Zaczynają się rozwijać promienie palców. Rozwój kończyn
dolnych następuje 4-5 dni później niż górnych. Pojawiają się wzgórki
uszne, biorące udział w powstawaniu małżowiny usznej.

172
 • Głowa jest stosunkowo duża i zagina się (w okolicy karkowej) nad
wyniosłością sercową. Tułów zaczyna się prostować. Jelita wnikają do
pozajelitowej jamy ciała w bliższej części sznura pępowinowego –
przepuklina pępowinowa nie jest anomalią gdyż jama brzuszna jest za
mała by pomieścić jelita.

TYDZIEŃ SIÓDMY
• Pomiędzy promieniami palców płytek dłoniowych pojawiają się
nacięcia stopniowo oddzielające palce. Połączenie pomiędzy zawiązkiem
jelita, a pęcherzykiem pępowinowym zostaje ograniczone do przewodu
żółtkowo-jelitowego.

TYDZIEŃ ÓSMY
• Tydzień kończący okres zarodkowy. Zarodek ma cechy człowieka, choć
głowa jest nieproporcjonalnie duża (połowa zarodka). Palce dłoni się
rozdzielają, ale błona pomiędzy nimi jest wciąż widoczna. Są one
wydłużone. Ręce i stopy zbliżają się w kierunku brzusznym.
• Pojawia się splot naczyniowy czaszki tworzący taśmę dookoła głowy.
• Pojawiają się pierwsze skoordynowane ruchy kończyn.
• Zaczyna się pierwotne kostnienie kości udowej, zanika ogonopodobna
wyniosłość kości ogonowej. Ukształtowała się okolica szyjna, powieki są
zamknięte, pod koniec 8 tyg. zaczynają się łączyć poprzez połączenie
nabłonkowe.
• Jelita znajdują się w bliższej części sznura pępowinowego. Małżowiny
ucha zewnętrznego zaczynają przybierać ostateczny kształt, ale ciągle są
w dolnej części głowy. Wygląd narządów płciowych nie jest
wystarczająco charakterystyczny by określić płeć.

OKRES PŁODOWY – OD 9 TYGODNIA DO PORODU

• Charakteryzuje się burzliwym wzrostem masy ciała. Pomiar długości
ciemieniowo-pośladkowej (CRL) jest najczęściej stosowanym
parametrem umożliwiającym ocenę wieku płodu przez USG. Klinicznie
okres życia wewnątrzmacicznego podzielony jest na 3 trymestry.

OD 9 DO 12 TYGODNIA
• Na początku 9 tyg. głowa stanowi połowę całkowitego wymiaru CRL,
pod koniec 12 tyg. wartość CRL zostaje podwojona.
• W 9 tyg. głowa jest pociągła, oczy szeroko rozstawione i zamknięte
powiekami, uszy nisko osadzone, kończyny dolne krótkie z relatywnie
małymi udami. Pod koniec 12 tyg. kończyny górne osiągają proporcje
podobne do tych z chwili porodu.
• Do 12 tyg. części płciowe zewnętrzne nie umożliwiają rozpoznania płci.

173
 • Zwoje jelitowe prócz jamy brzusznej zajmują bliższy koniec sznura
pępowinowego, utrzymuje się to do końca 10 tyg. w 11 tyg. znajdują się
wyłącznie w jamie brzusznej.
• Między 9 a 12 tyg. rozpoczyna się wytwarzanie moczu wydalanego za
pomocą cewki moczowej do płynu owodniowego. Część płynu w
spontanicznym ruchu połykania trafia do przewodu pokarmowego.

OD 13 DO 16 TYGODNIA
• Trwa dynamiczny wzrost ciała, w 16 tyg. głowa jest proporcjonalnie
mniejsza niż w 12.
• Kończyny dolne systematycznie wzrastają, od 14 tyg. ich ruchy są
skoordynowane i można je na tym etapie obserwować dzięki USG, są
zbyt słabe by być odczuwane przez matkę. Od 14 tyg. można
zaobserwować ruchy gałek ocznych, które od 16 tyg. ustawiają się w
sposób równoległy. Z początkiem 16 tyg. można zauważyć elementu
szkieletu w kończynach płodu.
• U płodów płci żeńskiej dochodzi do wytworzenia w jajnikach
pęcherzyków pierwotnych z komórkami jajowymi.

OD 17 DO 20 TYGODNIA
• Następuje zmniejszenie dynamiki wzrostu na długość, całkowity przyrost
wymiaru CRL wynosi ok 50 mm.
• Ruchy płodu stają się silniejsze i częstsze. W 20 tyg. są odczuwalne dla
matki.
• Skóra płodu jest pokryta mazią płodową składającą się z martwych
komórek naskórka i wydzieliny gruczołów łojowych. Jej zadaniem jest
ochrona przed uszkadzającym działaniem płynu owodniowego. Skóra
jest dodatkowo pokryta meszkiem płodowym który ułatwia
przyczepianie się mazi. Pojawiają się brwi i pierwsze włosy na
sklepieniu czaszki.
• W tym okresie rozpoczyna się proces powstawania tkanki tłuszczowej
brunatnej.
• W 18 tyg. wykształca się macica oraz powstają liczne pęcherzyki
pierwotne zawierające oogonia. W 20 tyg. trwa już proces zstępowania
jąder do worka mosznowego znajdującego się po stronie brzusznej
kanału pachwinowego.

OD 21 DO 25 TYGODNIA
• Następuje dalsze wyrównanie proporcji ciała. W 21 tyg. następują
gwałtowne ruchy gałek ocznych, od 22, 23 tyg. płód jest zdolny do
chwilowego otwarcia powiek w następstwie czynników stresujących.

174
 • W 24 tyg. są wykształcone paznokcie, pneumocyty II typu wytwarzają
surfaktant. Mimo jego obecności płody urodzone w 22-25 tyg.
wymagają specjalistycznej aparatury ze względu na niewystarczający
stopień rozwinięcia układu oddechowego. OUN też jest narażony na
uszkodzenie.

OD 26 DO 29 TYGODNIA
• Płody urodzone w tym okresie mają większą zdolność do przeżycia
(dojrzałość OUN w zakresie unerwienia autonomicznego i układu
oddechowego). Zwiększone ryzyko zgonu dzieci występuje przy bardzo
niskiej (1500) lub niskiej (2500) urodzeniowej masie ciała.
• Od 26 tyg. oczy płodu pozostają otwarte. Maź płodowa i meszek
płodowy są dobrze wykształcone. Widoczne są paznokcie paluchów i
może odkładać się tkanka tłuszczowa żółta.

OD 30 DO 38 TYGODNIA
• Od 30 tyg. możliwe jest wywołanie odruchu źrenicy na światło. Skóra
płodu staje się różowa i gładka w następstwie odkładania tkanki
tłuszczowej żółtej, kończyny i tułów są zaokrąglone. Dzieci urodzone w
32 tyg. z reguły przeżywają. W 35 tyg. pojawia się zdolność dłoni do
silnego uścisku oraz spontaniczne ruchy głowy w kierunku światła.
• W 36 tyg. obwody głowy i tułowia są porównywalne. Wzrost ulega
zwolnieniu. Większość płodów w chwili porodu ma masę ciała
nieprzekraczającą 3400 g. Klatka piersiowa w okresie poprzedzającym
poród jest lekko wypukła z nieznacznie wystającymi brodawkami
sutkowymi u obu płci.

Przewidywanie daty porodu

• Datę porodu fizjologicznego wyznacza 266 dni lub 38 tyg. od
zapłodnienia (280 dni, 40 tyg. od ostatniej menstruacji). Ok 12% dzieci
rodzi się po tej dacie.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ PŁODOWY

• Podstawowym źródłem energii potrzebnym do utrzymania tempa
wzrostu jest glukoza i aminokwasy. Insulina wytwarzana przez trzustkę
płodu jest niezbędna do prawidłowego metabolizmu glukozy i razem z
hormonem wzrostu i insulionopodobnym hormonem wzrostu są
kluczowe dla prawidłowego rozwoju.
• Dzieci urodzone w ciąży mnogiej charakteryzują się niższą masą
urodzeniową, wynika to z niewydolności łożyska w ostatnim trymestrze.

175
METODY OCENY STANU PŁODU
USG Umożliwia łatwo dostępną ocenę stanu łożyska i płodu i
rozpoznanie szeregu makroskopowych zaburzeń. Jego
wykonanie powinno poprzedzać bardziej zaawansowaną
diagnostykę.
Diagnostyczna Inwazyjna metoda diagnostyki prenatalnej wykonywana
amniocenteza w II trymestrze. Polega na pobraniu płynu z jamy owodni za
pomocą igły pod kontrolą USG.
Biopsja Stosowana przy podejrzeniu zaburzeń genetycznych (aberracje
kosmówki chromosomowe, wrodzone wady metaboliczne, choroby
sprzężone z chromosomem X). Może być wykonywana od
7 tyg. od zapłodnienia. Ryzyko poronienia związane z tą
metodą nie przekracza 1 %.
Hodowle Hodowle komórek pobranych podczas amniopunkcji,
komórkowe stosowane głównie podejrzeniu aberracji chromosomowych,
zaburzeń metabolicznych i enzymatycznych.
Pobranie krwi Przeprowadza się od 20 tyg. od pierwszego dnia
z żyły prawidłowego krwawienia. Wykonuje się pod kontrolą USG
pępowinowej w celu wykrycia zaburzeń rozwojowych.
Obrazowanie Metoda stosowana w wypadku planowanych zabiegów
NMR chirurgicznych przeprowadzanych podczas życia
wewnątrzmacicznego. Forma tomografii nie opierająca się na
promieniowaniu jonizującym.
Monitorowanie Monitorowanie pracy serca, np. w ciążach zagrożonych
płodu ryzykiem poronienia, zwolnienie rytmu może świadczyć o
niedotlenieniu.
Badanie Jest to glikoproteina syntezowana w wątrobie płodu i obecna
stężenia w naczyniach pępowinowych. Przedostaje się ona do płynu
α-fetoproteiny owodniowego w wypadku zaburzeń rozwojowych cewy
nerwowej (rozszczep kręgosłupa, rdzenia kręgowego) oraz
niektórych wad rozwojowych jamy brzusznej (przepuklina
pępowinowa, wytrzewienie jelit). Można ją również oznaczyć
w surowicy matki.

ŁOŻYSKO
• Narząd matczyno-płodowy, składa się z dwóch elementów:
◦ Części płodowej rozwijającej się z worka kosmówkowego.
◦ Części matczynej pochodzącej z endometrium.

176
 • Funkcjami łożyska i błon płodowych jest ochrona, odżywianie,
oddychanie i wydzielanie hormonów.
• Po porodzie łożysko i błony płodowe są wydalane jako popłód.

Doczesna
• Błona śluzowa macicy w czasie ciąży. Jej trzy części nazywane są w
zależności od lokalizacji w miejscu implantacji:
◦ Podstawna – część leżąca głęboko w stosunku do zarodka/płodu,
tworzy część matczyną łożyska.
◦ Torebkowa – część powierzchowna, pokrywająca zarodek/płód,
pokrywa zaimplantowany zarodek od strony światła macicy.
◦ Ścienna – pozostała część doczesnej, pokrywa całość macicy poza
miejscem implantacji.
• Wskutek rosnącego we krwi matczynej stężenia progesteronu, komórki
tkanki łącznej doczesnej tworzą jasno barwiące się komórki
doczesnowe. Wzrastają one, a w ich cytoplazmie gromadzi się glikogen i
lipidy.
• Zmiany komórkowe i naczyniowe będące wynikiem ciąży są nazywane
reakcją doczesnową (decydualną). Wiele komórek doczesnowych
degeneruje w pobliżu worka kosmówkowego, syncytiotrofoblastu i
razem z wydzielinami macicy stanowi pokarm dla zarodka. Części
doczesnej rozpoznawalne w USG są ważne dla diagnostyki zarodka.

Rozwój łożyska
• Wczesny jego rozwój charakteryzuje się szybką proliferacją trofoblastu,
rozwojem worka kosmówkowego i kosmków kosmówki. Pod koniec 3
tyg. zostaje ustanowiony układ niezbędny do wymian fizjologicznych. W
4 tyg. w łożysku pojawia się złożona sieć naczyniowa, umożliwiająca
wymiany gazów, czynników odżywczych i produktów przemiany
materii. Do początku 8 tyg. kosmki pokrywają cały worek kosmówkowy.
Wraz ze wzrostem worka zostają one ściśnięte (od strony światła
macicy), co zmniejsza zaopatrzenie w krew i prowadzi do ich
degeneracji. Skutkuje to powstaniem względnie beznaczyniowej
kosmówki gładkiej na biegunie przeciwnym do lokacji przyszłego
łożyska.
• Wraz z zanikiem ww. kosmki związane z doczesną podstawą proliferują.
Ta część zwana jest kosmówką kosmatą (włochatą).

177
Połączenie płodowo-matczyne
• Kosmówka kosmata jest przyczepiona do doczesnej podstawnej przez
pokrywkę cytotrofoblastyczną (zewnętrzna warstwa trofoblastu na
powierzchni matczynej łożyska). Kosmki te silnie zakotwiczają worek
kosmówkowy w doczesnej podstawnej. Tętnice i żyły endometrium
przechodzą przez szczeliny w pokrywie i otwierają się do przestrzeni
międzykosmkowej.
• Kształt łożyska jest zazwyczaj kolisty (łożysko podobne do krążka).
W miarę wnikania kosmek do doczesnej podstawnej jej tkanka jest
nadżerana. Prowadzi to do powstania klinowatych przegród
łożyskowych wystających w kierunku blaszki kosmówki. Przegrody
łożyskowe dzielą część płodową łożyska na nieregularne liścienie.
Każdy z nich składa się z dwóch lub więcej kosmków palowych i wielu
kosmków rozgałęzionych (wolnych).
• W miarę powiększania się zarodka/płodu doczesna torebkowa staje się
coraz cieńsza. Ostatecznie zlewa się z doczesną ścienną zamykając w
ten sposób jamę macicy.
• W okresie od 22 do 24 tyg. doczesna torebkowa degeneruje ze względu
na zmniejszanie zaopatrzenia w krew.

Przestrzeń międzykosmkowa
• Zawiera ona krew matczyną pochodzącą z lakun powstających w
syncytiotrofoblaście w 2 tyg.
• Jest podzielona na przedziały przez przegrody łożyskowe, jednak mimo
to występuje swobodna komunikacja między przedziałami, gdyż nie
docierają one do blaszki kosmówki.
• Krew matczyna wpływa do tych przestrzeni z tt. spiralnych doczesnej
podstawnej. Przenikają one przez szczeliny w pokrywie
cytotrofoblastycznej. Przestrzeń jest drenowana przez żyły endometrium.
• Liczne kosmki rozgałęzione są ciągle opłukiwane krwią matczyną
dostarczającą potrzebne składniki i odbierającą zbędne.

Błona owodniowo-kosmówkowa
• Powstaje w wyniku szybszego powiększania się worka owodniowego w
porównaniu do kosmówkowego co prowadzi do do zlania owodni i
kosmówki gładkiej. Powstała błona zlewa się z doczesną torebkową i po
jej zaniku przylega do doczesnej ściennej.
• Przedterminowe pęknięcie tej błony prowadzi do porodu
przedwczesnego. Płyn owodniowy wypływa przez szyjkę macicy i
pochwę.

178
Krążenie łożyskowe
• Kosmki kosmówki stanowią dużą powierzchnię wymiany przez cienką
barierę łożyskową składającą się z tkanek pozapłodowych.

Krążenie płodowo-łożyskowe
• Ubogo utlenowana krew opuszcza płód przez tt. pępkowe które w
miejscu przyczepi sznura pępowinowego do łożyska dzielą się na liczne
promieniste tt. kosmówkowe.
• W kosmkach znajduje się rozległy układ tętniczo-włośniczkowo-żylny
przeprowadzający krew płodową blisko matczynej, zapewnia on bardzo
dużą powierzchnię wymiany. W warunkach prawidłowych nie dochodzi
do mieszania krwi matczynej i płodowej.
• Dobrze utlenowana krew trafia do cienkościennych żył, towarzyszących
tt. kosmówkowym do przyczepu sznura pępowinowego gdzie tworzą
żyłę pępowinową.

Krążenie matczyno-łożyskowe
• Krew matki wpływa do przestrzeni międzykosmkowej przez 80-100
tt. spiralnych doczesnej podstawnej. Ma ona wyższe ciśnienie od krwi z
przestrzeni międzykosmkowej co skutkuje jej tryskaniem w kierunku
blaszki kosmówki, w miarę obniżania ciśnienia krew płynie wolno
wokół kosmków rozgałęzionych co umożliwia wymianę.
• Zmniejszenie tego krążenia powoduje hipoksje płodu i
wewnątrzmaciczne ograniczenie wzrostu (IUGR).
• Przestrzeń międzykosmkowa dojrzałego łożyska zawiera około 150 ml
krwi wymienianej w ciągu minuty 3-4 razy.

Bariera łożyskowa
• Składa się z tkanek pozapłodowych, oddzielających krew matczyną i
płodową. Do 20 tyg. składa się z czterech warstw (syncytiotrofoblastu,
cytotrofoblastu, tkanki łącznej kosmka i śródbłonka naczyń włosowatych
płodu). Po 20 tyg. na skutek zmian cytotrofoblast wielu kosmków staje
się nieciągły, ostatecznie zanika on na dużych powierzchniach i zostają
po nim tylko cienkie kępki. W wyniku tego pod koniec ciąży bariera
składa się z trzech warstw.
• W niektórych obszarach syncytiotrofoblast kontaktuje się bezpośrednio z
śródbłonkiem tworząc barierę naczyniowo-syncytialną.
• Tylko nieliczne substancje endo- i egzogenne są w stanie przejść barierę
łożyskową (większość leków z matczynego osocza dostaje się do osocza
płodu).

179
 • W trzecim trymestrze liczne jądra w syncytiotrofoblaście skupiają się
tworząc guzki syncytialne. Odrywają się one i są przenoszone do
krążenia matczynego. Mogą się one dostać do płuc matki gdzie są
niszczone przez enzymy.
• Pod koniec ciąży na powierzchni kosmków tworzy się materiał
fibrynoidalny (włóknik).

Funkcje łożyska

Metabolizm łożyska
• Syntezuje glikogen, cholesterol i kwasy tłuszczowe będące źródłem
składników odżywczych. Wiele czynników metabolicznych łożyska jest
krytycznych dla transportu i wydzielania endokrynowgo.

Transport łożyskowy
• Przerwanie transportu tlenu na kilka minut stanowi ryzyko dla przeżycia
zarodka lub płodu. Wydajność bariery łożyskowej jest bliska wydajności
płuc. Ilość docierającego tlenu jest ograniczona raczej przepływem niż
dyfuzją. Tlenek azotu z łatwością przechodzi przez łożysko.
• Woda jest wymieniana szybko przez dyfuzję prostą (więcej wraz z
postępowaniem ciąży). Glukoza wytwarzana przez matkę i łożysko jest
przenoszona na zasadzie dyfuzji ułatwionej. Aminokwasy są
przenoszone transportem aktywnym. Witaminy są niezbędne do
rozwoju.
• Transferryna – matczyne białko przechodzi przez barierę i dostarcza
żelazo do płodu, na powierzchni łożyska znajdują się dla niej receptory.
• Hormony białkowe nie dochodzą do zarodka w znaczących ilościach z
wyjątkiem tyroksyny i trijodotyroniny. Niezwiązane hormony
steroidowe przechodzą względnie swobodnie. Testosteron i syntetyczne
progestyny także przekraczają łożysko.
• Elektrolity są wymieniane swobodnie w dużych ilościach. Gdy matka
otrzymuje dożylnie płyny z elektrolitami przechodzą one też do płodu.
• Przeciwciała matczyne nadają pewną odporność bierną płodowi. Tylko
immunoglobulina G jest przenoszona przez łożysko (transcytoza z
udziałem receptora). Nadają one odporność na błonicę, ospę, odrę. Płód
nie nabywa odporności na krztusiec i ospę wietrzną.
• Zbyteczne produkty przemiany materii takie jak mocznik i kwas
moczowy są przenoszone na zasadzie dyfuzji prostej. Bilirubina jest
wiązana z tłuszczami i dopiero usuwana.
• Czynniki infekcyjne takie jak wirus cytomegalii, różyczki, coxsackie,
wirusy związane z odrą, ospą, zapaleniem istoty szarej mogą przejść
przez barierę i wywołać zakażenie płodowe.

180
 • Leki i metabolity leków w większości wypadków przechodzą na
zasadzie dyfuzji prostej. Mogą one wpływać na zarodek i płód i
powodować poważne wady wrodzone. W wyniku zażywania narkotyków
takich jak heroina może występować narkomania płodowa, która
objawia się po urodzeniu zespołem abstynencyjnym. Leki mogą obniżyć
aktywność oddechową zarodka. Sukcynylocholina wykorzystywana
podczas zabiegów położniczych przenika barierę w bardzo nieznacznym
stopniu. Wszystkie leki uspokajające i przeciwbólowe wpływają w
pewien sposób na płód, to samo tyczy się wdychanych środków
znieczulających.

Łożyskowa synteza i wydzielanie endokrynowe

• Wykorzystując prekursory pochodzące od matki i płodu
syncytiotrofoblast syntezuje hormony steroidowe (progesteron i
estrogen) i białkowe takie jak:
◦ Ludzka gonadotropina kosmówkowa (hCG) – glikoproteina,
podobna do lutropiny jest wydzielana w czasie 2 tyg. Utrzymuje ona
ciałko żółte co zapobiega menstruacji. Jej stężenie rośnie by
osiągnąć swój szczyt w 8 tyg. a potem maleje.
◦ Ludzka somatomammotropina kosmówkowa (ludzki laktogen
łożyskowy)
◦ Ludzka tyreotropina kosmówkowa
◦ Ludzka kortykotropina kosmówkowa

Wzrost macicy w czasie ciąży

• Macica nieciężarna leży w miednicy, w czasie pierwszego trymestru
rozrasta się ona poza jej jamę, w 20 tyg. osiąga poziom pępka. Pomiędzy
20 a 30 tyg. dno macicy osiąga nadbrzusze pomiędzy wyrostkiem
mieczykowatym i pępkiem.

PORÓD
• Proces skutkujący wydaleniem płodu, łożyska i błon płodowych. Jest on
następstwem skurczów macicy, powodujących rozszerzenie szyjki
macicy.
• Podwzgórze płodu wydziela kortykoliberynę, pobudzającą przysadkę
do wydzielania adrenokortykotropiny (ACTH), ta powoduje że kora
nadnerczy wydziela kortyzol zaangażowany w syntezę estrogenów.
• Skurcze mięśni gładkich są indukowane przez oksytocynę uwalnianą
przez część nerwową przysadki matki, może być ona podawana
klinicznie. Pobudza ona też wydzielanie prostaglandyn
uwrażliwiających błonę mięśniową macicy na oksytocynę, taką samą
właściwość mają estrogeny.

181
Okresy porodu
Rozszerzenie Zaczynia się rozszerzaniem szyjki macicy, a kończy jej
rozwarciem. W tym czasie regularne skurcze macicy zachodzą
rzadziej niż co 10 min. Średni czas tego okresu trwa 12 h.
podczas pierwszej ciąży i 7 h. u wieloródek.
Wyparcie Rozpoczyna się po całkowitym rozwarciu szyjki macicy,
a kończy po urodzeniu. Płód zstępuje przez szyjkę macicy
i pochwę. Od momentu gdy płód jest poza organizmem matki
nazywany jest niemowlęciem (noworodkiem). Trwa 50 min w
wypadu pierworódek i 20 u wieloródek.
Oddzielenie Rozpoczyna się po urodzeniu i kończy wydaleniem łożyska
łożyska i błon płodowych. Głęboko w stosunku do łożyska tworzy się
krwiak oddzielający je od ściany macicy. Następnie zostaje ono
wydalone wraz z błonami płodowymi. Skurcze macicy zaciskają
tt. spiralne. Trwa ok. 15 min.

ŁOŻYSKO I BŁONY PŁODOWE PO PORODZIE

• Ma kształt krążka i średnicę 15-20 cm i grubość 2-3 cm. Jego brzegi
pozostają w kontakcie z pękniętymi workami owodniowym i
kosmówkowym. Jest typu krwiokosmówkowego.

Odmiany
• Gdy kosmki pozostają w innym miejscu niż tym stykającym się z
doczesną podstawną powstaje łożysko dodatkowe.
• Czasami sznur pępowinowy może odchodzić poza łożyskiem, w błonie
kosmówkowej tworząc przyczep welonowaty.
• Badanie łożyska przez USG lub pourodzeniowe może dostarczyć
informacji o przyczynach zaburzeń czynności.
• Poprzez pourodzeniowe badanie można ocenić czy zostało całkowicie
wydalone. Uwięźnięte lub przytwierdzone łożysko, nie wydalone w
ciągu godziny jest przyczyną krwawienia poporodowego.

Powierzchnia matczyna
• Wyglądem przypomina kostkę brukową, utworzona jest przez liścienie
porozdzielane przez rowki poprzednio zajmowane przez przegrody
łożyskowe.

182
Powierzchnia płodowa
• Blisko środka przyczepia się sznur pępowinowy którego nabłonek ma
ciągłość z owodnią przylegającą do blaszki kosmówki. Naczynia
pępkowe rozgałęziają się na powierzchni płodowej wytwarzając
naczynia kosmówkowe.

SZNUR PĘPOWINOWY
• Zazwyczaj ma średnicę 1-2 cm i długość 30-90 cm. Jego pozycje i
nieprawidłowości można ocenić przy pomocy USG D. Długie sznury
mają tendencję do wypadania przez szyjkę macicy. W wypadku
wypadnięcia może on zostać wciśnięty między płód i miednicę co może
doprowadzić do niedotlenienia i na skutek tego uszkodzenia mózgu.
• Zawiera zazwyczaj dwie tętnice i żyłę otoczone tkanką łączną
galaretowatą (galareta Whartona).
• Często sznur tworzy węzły rzekome nie mające znaczenia, a w 1%
tworzy węzły prawdziwe mogące powodować śmierć płodu. Czasem
może dojść do zapętlenia płodu w sznur. W mniej więcej 1/5 jest on
luźno zapętlony wokół szyi nie powodując zwiększonego ryzyka.

OWODNIA I PŁYN OWODNIOWY

• Owodnia tworzy wypełniony płynem błoniasty worek owodniowy
otaczający zarodek i płód. Stopniowo się powiększając zamyka ona jamę
kosmówkową i wytwarza nabłonkowe okrycie sznura pępowinowego.
• Płyn owodniowy odgrywa ważną rolę we wzroście i rozwoju płodu.
Początkowo większość płynu pochodzi z matczynego płynu tkankowego
dyfundującego z doczesnej ściennej. Nieco płynu wydzielają komórki
owodni. Później dochodzi do dyfuzji płynu z krwi w przestrzeni
międzykosmkowej.
• Przed rogowaceniem skóry jest ona głównym szlakiem przewodzenia
substancji. Jest on także wydzielany przez płodowy układ oddechowy i
pokarmowy. Od 11 tyg. dołącza do tego wydalanie moczu do jamy
owodniowej.
• Zawartość wody wymienia się co 3 godziny (znaczna część przez błonę
owodniowo-kosmówkową). U płodu wymiana zachodzi przez sznur
pępowinowy i w miejscu gdzie owodnia przylega do blaszki kosmówki.
• Jest on wchłaniany przez układy pokarmowy i oddechowy, w ostatnich
okresach ciąży płód połyka dziennie 400 ml płynu. Jest on wchłaniany w
układzie pokarmowym i przenoszony do krwi płodu.
• Zbędne produkty przemiany materii przechodzą przez barierę łożyskową
i wchodzą do krwi matczynej w przestrzeni międzykosmkowej. Nadmiar
wody jest wydalany przez nerki płodowe.

183
 • Płyn to w zasadzie woda. Połowę składników organicznych stanowią
białka, drugą węglowodany, tłuszcze, enzymy, hormony i barwniki.
Zawiera też złuszczony naskórek.

Znaczenie płynu owodniowego

• Pozwala na jednolity zewnętrzny wzrost zarodka. Działa jako bariera dla
infekcji. Umożliwia rozwój płuc.
• Zapobiega przyleganiu owodni do zarodka. Amortyzuje zarodek.
Kontroluje temperaturę ciała. Umożliwia swobodne ruchy, wspomaga
rozwój mięśni. Pomaga w utrzymaniu homeostazy.

PĘCHERZYK ŻÓŁTKOWY
• Można go zobaczyć na USG na początku 5 tyg. w 32 dniu jest duży, do
10 tyg. kurczy się. Jego pozostałość ma gruszkowaty kształt i średnicę
ok. 5 mm. Przed upływem 20 tyg. jest bardzo mały.

Funkcje
• Odgrywa rolę w przenoszeniu składników odżywczych w 2 i 3 tyg.
• W jego mezodermie pokrywającej jego ścianę rozwija się krew. Proces
ten trwa od 3 do 6 tyg.
• W 4 tyg. jego grzbietowa część zostaje włączona do zarodka jako jelito
pierwotne. Jego endoderma (z epiblastu) tworzy nabłonek tchawicy,
oskrzeli, płuc i przewodu pokarmowego.
• W endodermalnej wyściółce jego ścian w 3 tyg. powstają pierwotne
komórki płciowe.

OMOCZNIA
• W jej ścianie zachodzi hematopoeza od 3 do 5 tyg. Jej naczynia stają się
tt. i żyłą pępkową. W miarę powiększania się pęcherza omocznia zanika
przekształcając się w moczownik. Po urodzeniu staje się on więzadłem
pępkowym środkowym.

BŁONY PŁODOWE W CIĄŻACH MNOGICH

• Wraz z liczbą płodów wzrasta ryzyko chorobowości.
• Bliźnięta pochodzące z dwóch zygot są dizygotyczne (DZ):
◦ Pochodzą z zapłodnienia dwóch oocytów, mogą być tej samej lub
różnej płci. Mają dwie owodnie i dwie kosmówki, lecz kosmówki i
łożyska mogą być zlane. Niekiedy wskutek zlania łożysk może dojść
do mozaikowatości erytrocytów.
◦ Wykazują tendencje dziedziczne. Częstość DZ w populacjach
azjatyckich wynosi 1:500, w europejskich 1:125 i 1:20 w
populacjach afrykańskich.

184
 • Bliźnięta z jednej zygoty są monozygotyczne (MZ):
◦ Powstają z podziału zygoty, są identyczne pod względem
genetycznym i fizykalnym. Różnice fizykalne są indukowane przez
czynniki środowiskowe. Powstanie MZ zachodzi w stadium:
▪ Dwóch komórek – dwie oddzielne blastocysty, implantujące się
oddzielnie – odrębne łożyska i worki kosmówki.
▪ Blastocysty (najczęściej) – mają wspólne łożysko i wspólną
jamę kosmówkową, ale odrębną owodniową.
▪ Dwublaszkowej tarczy zarodkowej przed pojawieniem się smugi
pierwotnej – wspólne łożysko, jama owodniowa i kosmówkowa.

Inne rodzaje porodów mnogich

• Trojaczki mogą pochodzić z jednej zygoty i być monozygotyczne.
Pochodzić z dwóch zygot i składać się z bliźniąt MZ i płodu
pojedynczego, powstać z trzech zygot.

TERATOLOGIA
• Dziedzina nauki zajmująca się wadami rozwojowymi, przyczyna
50-60% wad jest nieznana. Mogą być one pojedyncze, złożone małe
(stwierdza się u 14% noworodków, nie mają znaczenia klinicznego) duże
(występują częściej we wczesnych zarodkach 10-15 %, zazwyczaj
ulegają spontanicznym poronieniom w ciągu pierwszych 6 tyg. życia).

WADY SPOWODOWANE CZYNNIKAMI GENETYCZNYMI

• Czynnik genetyczne odpowiadają za 1/3 wszystkich wad. Aberracje
chromosomalne nie są rzadkie i występują w 6-7 % zygot. Wiele takich
zarodków nie przekształca się nawet w blastocystę.

Anomalie liczbowe
• Najczęściej są związane z nondysjunkcją – brakiem rozdziału
chromatyd siostrzanych w wyniku kariokinezy. Może się ona zdarzyć
podczas gametogenezy matczynej i ojcowskiej.

Zespół Turnera
• Ok 1% zarodków żeńskich z monosomią chromosomu X jest zdolnych
do przeżycia. U nowo narodzonych dziewczynek występuje w 1:8000
urodzeń. Połowa posiada jeden chromosom X, natomiast druga połowa
posiada oba w tym jeden uszkodzony.
• Fenotyp – u 90% dziewczynek nie rozwijają się drugorzędowe cechy
płciowe, wymaga to terapii hormonalnej. Jest to najczęstsze zaburzenie
cytogenetyczne, odpowiada za 18% spontanicznych poronień. W 75%
wada dotyczy braku ojcowskiego chromosomu X.

185
Trisomia
• Zamiast pary występują 3 chromosomy homologiczne. Ich najczęstszą
przyczyną jest nondysjunkcja w przebiegu mejozy. 50 % zarodków z
trisomią ulega poronieniu. Częstość występowania trisomii
chromosomów autosomalnych rośnie z wiekiem matki.
• Mozaikowość to występowanie w jednym organizmie dwóch lub więcej
typów komórek posiadających różną liczbę chromosomów. Prowadzi do
lżejszych zaburzeń. Dzieci z tą wadą mają zwykle prawidłowe IQ.
• Trisomia chromosomów płciowych występuje względnie często, jednak
ze względu na brak charakterystycznych objawów diagnozuje się ją
dopiero tuż przed okresem dojrzewania na podstawie badań
molekularnych i chromosomów.
Zespół 1:800 Niedorozwój umysłowy, brachocefalia, spłaszczona
Downa nasada nosa i twarz, mongoidalne szpary powiek, wystający
(trisomia 21) język, pojedyncza bruzda dłoni, klinodaktylia 5 palca dłoni,
wady serca.
Zespół 1:8000 Niedorozwój umysłowy, opóźnienie wzrostu, skrócony
Edwardsa mostek, ubytek przegrody międzyprzedsionkowej, hipoplazja
(trisomia 18) żuchwy, skrócone małżowiny uszne, szponiasta ręka,
hipoplastyczne paznokcie, anomalie stopy.
Zespół 1:25000 Niedorozwój umysłowy, ciężkie wady OUN, pochyłe
Pataua czoło, zniekształcone uszy, małoocze, obustronny rozszczep
(trisomia 13) wargi i podniebienia, polidaktylia, zniekształcone pięty.
47 XXX 1:10000 Normalny wygląd, zachowana płodność, 15-25% osób
może wykazywać niedorozwój umysłowy.
Zespół 1:10000 Małe jądra, zmiany patologiczne kanalików
Kilnefeltera nasiennych, zaburzenia spermatogenezy, wysoki wzrost,
47 XXY nieproporcjonalnie długie nogi, niższe IQ, u 40% ginekomastia.
47 XYY 1:10000 Wygląd normalny, wysoki wzrost.

Anomalie strukturalne
• Większość jest skutkiem złamań chromosomów, mogą być one
spowodowane działaniem różnych czynników (promieniowanie, leki,
związki chemiczne, wirusy). Przekazywane dzieciom mogą być inwersje
i translokacje.

186
Translokacja
• Przeniesienie fragmentu chromosomu na inny niehomologiczny.
Wymiana między dwoma niehomologicznymi nazywa się translokacją
wzajemną.
• Osoby translokacji między 14 i 21 chromosomem nie wykazują zmian
fenotypowych – są nosicielami translokacji zrównoważonej. U takich
osobników występuje niezwiązana z wiekiem tendencja do wytwarzania
komórek rozrodczych z translokacjami chromosomowymi.
• U 3-4 % osób z zespołem Downa występuje trisomia translokacyjna.

Delecja
• Utrata fragmentu chromosomu. Częściowa utrata końcowego odcinka
krótkiego ramienia chromosomu 5 powoduje zespół kociego krzyku
(cri du chat, miauczący krzyk po urodzeniu, opóźnienie wzrostu,
mikrocefalia, hiperteloryzm, nisko osadzone małżowiny, mikrognacja,
opóźnienie rozwoju umysłowego, wady wrodzone serca).
• Chromosom pierścieniowy – delecja obu końców ramion chromosomu,
co skutkuje ich połączeniem w pierścień.

BLIŹNIĘTA ZROŚNIĘTE
• Błąd przy późnym podziale zygoty. Skutkuje zrośnięciem zarodków:
◦ W odcinku piersiowym (thoracopagus)
◦ W odcinku grzbietowym (pygopagus)
◦ W obrębie czaszki (craniopagus)
◦ Wyłącznie mostkiem skórnym lub wątrobowym – bliźnięta
syjamskie.

WADY SPOWODOWANE MUTACJAMI

• 7-8 % wad rozwojowych jest spowodowanych mutacjami. Powodują one
zazwyczaj zmianę funkcji genu, oraz nieodwracalną i dziedziczną zmianę
sekwencji genomowego DNA. Uważa się że większość mutacji jest
szkodliwa, a niektóre śmiertelne. Dziedziczą się one zgodnie z prawami
Mendla. Przykładem jest achondroplazja dziedziczona dominująco,
spowodowana zaburzeniami w genie kodującym receptor 3 czynnika
wzrostu fibroblastów (FGFR-3) zlokalizowanego w ramieniu krótkim
chromosomu 4.
• Zespół łamliwego chromosomu X to najczęstsza wrodzona przyczyna
obniżonego rozwoju umysłowego. Występuje u chłopców z częstością
1:1500.

187
 • Niektóre zaburzenia mogą być związane z występowaniem powtórzeń
trinukleotydów (dystrofia miotoniczna, pląsawica Huntingtona,
opuszkowo-rdzeniowy zanik mięśni, ataksja Friedreicha). Zmiany
recesywne związane z chromosomem X ujawniają się zwykle u
mężczyzn.
• Ludzki haploidalny genom składa się z 20000-25000 genów – 3 mld. par
zasad. Tzw. housekeeping genes są zaangażowane w podstawowe
funkcje metaboliczne. Geny kodujące specyficzne produkty ulegają
ekspresji wyłącznie w określonym czasie i są odpowiedzialne za istnienie
setek różnych typów komórek.

WADY WRODZONE SPOWODOWANE CZYNNIKAMI

ŚRODOWISKOWYMI
• Teratogeny – czynniki środowiskowe naruszające prawidłowy rozwój
zarodka. Określa się nimi każdy czynnik mogący wywoływać wady
wrodzone, lub zwiększać występowanie ich w populacji.

Istotne etapy rozwoju zarodka

• Najbardziej krytyczny dla rozwoju mózgu jest od 3 do 16 tyg. ale
zaburzenia mogą też występować później.
• Rozwój zębów zachodzi długo po urodzeniu, dlatego zaburzenia rozwoju
zębów stałych mogą nastąpić między 18 tyg. życia prenatalnego a 16 r.ż.
• Układ szkieletowy rozwija się długi czas, a krytyczny okres tworzenia
trwa do późnego dzieciństwa. Jego wzrost jest skuteczną miarą rozwoju
dziecka.
• Do zaburzenia rozwoju najłatwiej dochodzi w trakcie organogenezy –
czynniki teratogenne mogą powodować duże wady wrodzone. Drobne
defekty budowy (np. małżowin) lub zaburzenia czynnościowe
(opóźnienie umysłowe) są wynikiem zmian w trakcie rozwoju
płodowego.

TERATOGENY CZŁOWIEKA

Palenie tytoniu
• Wpływa na wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrostu płodu
(hipotrofia wewnątrzmaciczna, IUGR). U kobiet palących 20 papierosów
dziennie ryzyko przedwczesnego porodu wzrasta dwukrotnie. Nikotyna
zwęża naczynia krwionośne macicy, palenie zwiększa stężenie
karboksyhemoglobiny i upośledza transport tlenu co skutkuje przewlekłą
hipoksją.

188
Alkohol
• Duże i małe dawki alkoholu w czasie ciąży mogą powodować zaburzenia
wzrostu i morfogenezy. Obejmują one IUGR, zahamowanie wzrostu po
urodzeniu oraz opóźnienie umysłowe – zespół wad jest określany jako
FAS występuje u 1-2/1000. Niewielkie (do 50 g) dzienne spożywanie
alkoholu może doprowadzić do niepełnoobjawowego FAS.

Androgeny i prostageny
• Środki jakich należy unikać to prostegin, ethisteron i norethisteron.
Ekspozycja w krytycznym okresie rozwojowym może doprowadzić do
wad serca. U płodów męskich 2-krotnie wzrasta ryzyko spodziectwa.
• U płodów żeńskich może dojść do maskulinizacji narządów płciowych.
• Doustne środki antykoncepcyjne zawierające progestageny i estrogeny
przyjmowane nieświadomie we wczesnym okresie ciąży powoduje wady
VACTERL (kręgów, odbytu, serca, tchawicy i przełyku, samego
przełyku, nerek i kończyn).

Antybiotyki
• Tetracykliny przechodzą przez barierę łożyskową i odkładają się w
kościach i zębach. Dawka 1g/dobę w czasie pierwszego trymestru może
doprowadzić do żółtego zabarwienia zębów mlecznych i stałych.
Przyjmowanie w okresie 4-9 mies. prowadzi do wad uzębienia i zaburzeń
wzrostu kości długich.
• Opisano przypadki utraty słuchu i uszkodzenia n. VIII u dzieci których
matki były leczone streptomecyną. Penicylina jest nieszodliwa.

Antykoagulanty
• Wszystkie z wyjątkiem heparyny przechodzą przez łożysko.
• Warfaryna jest zdecydowanie teratogenna, wywołuje hipoplazję nosa i
kości paliczkowych, wady rozwojowe nasad kości długich i wady
wzroku.
• Okres największej wrażliwości to 6-12 tydz. od zapłodnienia. Ekspozycja
w 2. i 3. trymestrze może powodować niedorozwój umysłowy, zanik
nerwu wzrokowego i małogłowie.

Leki przeciwdrgawkowe
• Udowodnione działanie teratogenne ma fenytoina. Leczenie
pochodnymi hydantoiny i karbamazepiną powoduje u 5-10 % płodowy
zespół hydantoinowy (IUGR, małogłowie i dysmorfia twarzy,
opóźnienie umysłowe, zmarszczki nakątne oczu, opadanie powieki,
cofnięta nasada nosa, hipoplazja kości policzkowych).

189
 • Kwas walproinowy może doprowadzić do zaburzenia funkcji
poznawczych, wad twarzoczaszki, serca i kończyn. Zwiększa też ryzyko
wad cewy nerwowej.
• Bezpieczny lek przeciwdrgawkowy w czasie ciąży to fenobarbital.

Leki przeciwnowotworowe
• Są silnie teratogenne gdyż hamują mitozę. Należy unikać ich stosowania
w 1. trymestrze. Metotreksat (pochodna aminopteryny) działa jako
antagonista kwasu foliowego i prowadzi do ciężkich wad wrodzonych
(IUGR, wady szkieletu i nerek).

Inhibitory konwertazy angiotensyny

• Powodują małowodzie, śmierć, hipoplazję kości sklepienia czaszki,
IUGR i zaburzenie funkcji nerek.

Salicylany
• Niskie dawki nie mają właściwości teratogennych.

Kwas retinowy (wit. A)

• Izotretionina – lek stosowany przy ciężkich postaciach trądziku ma
działanie teratogenne nawet w niskich dawkach. Krytyczny okres dla
tego leku przypada na 3 – 5 tydz. od zapłodnienia. Ryzyko wczesnego
poronienia lub wystąpienia wad wrodzonych (twarzoczaszki, cewy
nerwowej, serca, rozszczep podniebienia, aplazja grasicy) przy
stosowaniu kwasu retinowego jest bardzo duże. Powoduje też
upośledzenie psychoneurologiczne.

Leki stosowane przy chorobach tarczycy

• Jony jodkowe łatwo przenikają przez barierę i mogą wpływać na stężenie
tyroksyny. Mogą powodować powiększanie tarczycy i zahamowanie
rozwoju fizycznego i umysłowego. Niedobór jodu może doprowadzić do
wrodzonego kretynizmu.

Środki uspokajające
• Talidomid jest silnym teratogenem. Powoduje on fokomelię (brak kości
długich przy zachowaniu dłoni i stóp), oraz amelię (brak kończyn) i
meromelię (skrócenie kończyn). Jego stosowanie u kobiet w wieku
rozrodczym jest niedozwolone.

Leki psychotropowe
• Lit (stosowany przy chorobie dwubiegunowej) powoduje wady
wrodzone głównie serca i większych naczyń krwionośnych.

190
 • Pochodne benzodiazepiny (diazepam, oksazepam) łatwo przenikają
barierę łożyskową, ich stosowanie w 1. trymestrze powoduje u
noworodka objawy zespołu odstawienia i wady twarzoczaszki.
• Selektywne inhibitory wychwytu serotoniny stosowane w leczeniu
depresji mogą powodować zaburzenia nerwowo-behawioralne i
przewlekłe nadciśnienie płucne.

Narkotyki
• Kokaina powoduje spontaniczne poronienia, przedwczesny poród
anomalie rozwojowe.
• Metadon (używany w leczeniu uzależnienia od heroiny) powoduje
uzależnienie u dzieci, niższą masę ciała, zaburzenia OUN i mniejszy
obwód głowy.

Ołów
• Przenika przez barierę łożyskową i odkłada się w tkankach płodu.
Powoduje poronienia, wady płodu, IUGR i niedobory czynnościowe.

Polichlorek bifenylu
• Powoduje IUGR i odbarwienie skóry dziecka. Głównym źródłem są ryby
z zanieczyszczonych wód.

Organiczne związki rtęci

• Rozwijają się objawy rtęciny (choroba z Minamaty) – zaburzenia
neurologiczne i behawioralne przypominające mózgowe porażenie
dziecięce. Odpowiada za to metylortęć powodująca spastyczność,
padaczkę i niedorozwój umysłowy.

TERATOGENNE CZYNNIKI INFEKCYJNE

Różyczka Jej wirus przenika przez
barierę. W przypadku
pierwotnego zakażenia w
czasie 1. trymestru ryzyko
zakażenia zarodka/płodu
wynosi 20 %. Objawy
wrodzonego zespołu wad
związanych z wirusem –
zespół Gregga to zaćma,
jaskra wrodzona, uszkodzenia
serca i głuchota.
IUGR, poporodowe
zahamowanie wzrostu, wady
serca i dużych naczyń,
małogłowie, głuchota
czuciowo-nerwowa, zaćma,
mikroftalmia, jaska,
retinopatia barwnikowa,
niedorozwój umysłowy,
hepatoslpenomegalia,
choroby kości i wady
zębowe

191
Cytomegalowirus Najczęściej stwierdzane
(CMV) zakażenie u płodów ludzkich.
Na poziomie rozwoju
embrionalnego infekcja jest
śmiertelna (zakażenia w 1.
trymestrze kończą się
poronieniem). W okresie
późniejszym może
doprowadzić do IUGR i
ciężkich uszkodzeń płodu.
Infekcje bezobjawowe mogą
być przyczyną zaburzeń
neurologicznych, słuchu i
nerwowo-behawioralnych.
Wirusy Zakażenie we wczesnej ciąży
opryszczki (HSV) skutkuje 3-krotnym wzrostem
prawdopodobieństwa
poronienia, a infekcja po 20
tyg. jest związana z
podwyższonym ryzykiem
przedwczesnego porodu,
małogłowia i niedorozwoju
umysłowego. Zakażenie
najczęściej następuje w
trakcie porodu.
Ospa wietrzna Infekcja wirusem w trakcie
pierwszych 4 mies. powoduje
zanik mięśni i upośledzenie
umysłowe. Częstość
występowania innych wad
wynosi 20% jeśli do infekcji
dojdzie w krytycznym etapie
rozwoju zarodka.
HIV Zakażenie płodu powoduje,
przedwczesny poród, niską
urodzeniową masę ciała,
IUGR, małogłowie i wady
czaszki. Zakażenie może
nastąpić też po porodzie.
Małogłowie, zapalenie
naczyniówki i siatkówki,
utrata nn. czuciowych,
opóźnienie rozwoju
psychomotorycznego i
umysłowego,
hepatosplenomeglia,
wodogłowie, porażenie
mózgowe, zwapnienia
przykomorowe
Pęcherze i bliznowce skórne,
zapalenie naczyniówki i
siatkówki, hepatomegalia,
małopłytkowość, anemia
hemolityczna, wybroczyny,
hydraencefalia
Bliznowce skórne,
niedowład kończyn, napady
padaczkowe, wodogłowie,
zaćma, mikroftalemia,
zespół Hornera, zanik n.
wzrokowego, oczopląs,
zapalenie naczyniówki
i siatkówki, małogłowie,
hipoplazja kończyn i palców,
wady układu moczowego
192
Toksoplazmoza Zakażenie zachodzi przez Małogłowie, niedorozwój
spożycie surowego mięsa z umysłowy, mikroftalemia,
cystami lub w wyniku wodogłowie, zapalenie
bliskiego kontaktu z naczyniówki i siatkówki,
zwierzętami domowymi. zwapnienia mózgu, utrata
Przechodzi przez łożysko i słuchu, zaburzenia
zakaża płód, wywołuje neurologiczne
upośledzenie umysłowe.
Kiła wrodzona W USA dotyka 3/10000 Wodogłowie, głuchota,
urodzonych dzieci, jej krętki niedorozwój umysłowy,
przechodzą przez łożysko w wady zębów i kości
9-10 tyg. płód może zostać
zakażony w trakcie całej
ciąży. Kiła nabyta w czasie
ciąży powoduje poważne
wady wrodzone, zakażenie
wtórne (matka chorowała
wcześniej) rzadko powoduje
chorobę u płodu. W 25%
przypadków może dojść do
obumarcia płodu.

TERATOGENNE CZYNNIKI PROMINIOTWÓRCZE

• Wysokie dawki promieniowania jonizującego mogą powodować śmierć
zarodka, uszkodzenie chromosomów, opóźnienie rozwoju umysłowego i
fizycznego. Górna granica dawki bezpiecznej w czasie ciąży to 500
miliardów (0,005 Gy).

TERATOGENNE CZYNNIKI POCHODZENIA MATCZYNEGO

• Cukrzyca u matki z hipoglikemią i kwasicą ketonową w czasie
embriogenezy jest związana z 2-3-krotnie większą częstością
występowania wad wrodzonych.
• Dziecko urodzone przez matkę z cukrzycą jest zwykle większe niż
prawidłowo – makrosomia. Anomaliami są przodomózgowie
jednokomorowe (holoprosencefalia), brak mózgu (meroencefalia),
agnezja odcinka krzyżowego, zespół regresji kaudalnej, wady serca i
nieprawidłowa budowa kończyn.
• Nieleczone kobiety chore na fenyloketonurie z podwyższonym
stężeniem alaniny mogą urodzić dziecko z małogłowiem, wadami serca,
zahamowaniem wzrostu i upośledzeniem umysłowym. Wadom można
zapobiec jeśli matka przestrzega diety.

193
TERATOGENNE CZYNNIKI MECHANICZNE
• Stopa końsko-szpotawa i wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego
mogą być spowodowane czynnikami mechanicznymi, wadami
anatomicznymi macicy. Inne mechanicznie indukowane zmiany mogą
dotyczyć deformacji kończyn (niestabilności stawu kolanowego) np. w
wypadku małowodzia. W zespole pasm owodniowych może dojść do
amputacji i uszkodzeń ciała na skutek zadzierzgnięcia lub zaciśnięcia
przez łącznotkankowe pasma.

WADY SPOWODOWANE DZIEDZICZNENIEM WIELOCZYNNIKOWYM

• Rozszczep wargi i podniebienia jest spowodowany udziałem wielu
czynników. Dziedziczenie wieloczynnikowe można opisać za pomocą
modelu w którym odpowiedzialność za wadę jest zmienną ciągłą
określaną przez kombinację czynników genetycznych i środowiskowych
z wartością progową dzielącą poszczególnych osobników posiadających
anomalię rozwojową i nieposiadających.
• Są one często pojedynczymi istotnymi wadami (rozszczep wargi, wady
cewy nerwowej). Określanie ryzyka wystąpienia określonej wady
spowodowanej wieloma czynnikami w ramach poradnictwa
genetycznego polega na empirycznym wyliczeniu na podstawie częstości
występowania wady w populacji ogólnej u bliższych i dalszych
krewnych.

KOMÓRKOWE I MOLEKULARNE PODSTAWY ROZWOJU

• Podczas rozwoju zarodkowego komórki ulegają różnicowaniu i układają
się w struktury występujące w tkankach dojrzałych. Do prawidłowego
rozwoju potrzebują bodźców wewnętrznych i zewnętrznych
kontrolujących proliferacje, różnicowanie i migracje komórek.

SZLAKI KOMUNIKACYJNE

Komunikacja międzykomórkowa
• Połączenia jonowo-metaboliczne (gap junction) umożliwiają
przenikanie jonów i drobnych cząstek (poniżej 1 kDa) z jednej komórki
do drugiej. Kwasy nukleinowe i duże białka nie mogą przez nie
przenikać. Są utworzone przez kanały zbudowane z koneksonów
zbudowanych z 6 cz. koneksyny. We wczesnym rozwoju są otwarte,
w późniejszym hermetyczne (bariery tj. rombomery w tyłomózgowiu).
Są szczególnie ważne w przekazywaniu impulsów elektrycznych w sercu
i mózgu. Mutacje białek koneksyny np.: Cx43 powodują miażdżyce.

194
 • Morfogeny – rozpuszczalne cząsteczki determinujące rozwój komórki,
różnicowanie i migracje. W zarodkach występuje ich wiele typów i
tworzą one gradienty stężeń. Komórki mogą być odpychane lub
przyciągane przez morfogeny w zależności od receptorów. Przykłady:
◦ Kwas retinowy – bioaktywna forma wit. A powstająca podczas
utlenienia enzymatycznego. Jego stężenie jest regulowane przez
wiązanie z białkami, może on też ulegać aktywnej degradacji przez
enzymy tj. CYP26. Odgrywa on rolę w formowaniu wzorca tylnej
części ciała, jego nadmiar prowadzi do tzw. tułowiowej osi ciała.
Jego niedobór, spowodowany defektem dehydrogenazy aldehydu
retinalu, prowadzi do lepszego rozwinięcia przedniej części ciała.
Geny Hox są regulowane przez kwas retinowy.
◦ TGF-β/białko morfogenetyczne kości – do tej rodziny należy
TGF-β, BMP i aktywina. Biorą one udział w ustalaniu brzusznego
wzorca ciała i tworzeniu określonych układów (nerki, układ
nerwowy, szkielet, krew). Występują trzy formy TGF-β. Związanie
tych ligandów z receptorami kinazy tyrozynowej powoduje
fosforylację wewnątrzkomórkowych białek Smad związanych z
receptorem (R-Smad). Wyróżnia się trzy klasy Smad – aktwowane
receptorem (R-Smad), wspólnych partnerów (common-Smad,
Smad4) oraz hamujące Smad (I-Smad). R-Smad i Smad4 regulują
transkrypcje genu docelowego na drodze interakcji z białkami lub
działają jako czynniki transkrypcyjne wiążąc się z DNA.
◦ Hedgehog – (Shh) niezbędne do ustalania wczesnego wzorca ciała,
migracji komórek i powstawania narządów. Komórki mają
zmienny próg na działanie sygnału Shh. Jego pierwotnym
receptorem jest białko transbłonowe Patched (PTCH). Przy braku
ww. przyłącza się inne białko – Smoothened (Smo), powiązane z
białkiem G co skutkuje zahamowaniem transkrypcji genów. W
obecności Shh hamowanie PTCH zostaje zwolnione co powoduje
aktywacje transkrypcji genów Ptc-1 i Engrailed. Potranslacyjne
modyfikacje białek Shh wpływają na tworzenie multimerów Shh, co
zmienia ich rozkład tkankowy i gradient stężeń. Znaczne ilości Shh
są wydzielane przez strunę grzbietową – jego stężenia są najwyższe
w jej szczytowej części i jego rola polega na ustalaniu schematu
budowy brzusznej cewy nerwowej. Różne stężenia prowadzą do
różnicowania komórek brzusznych na odpowiednie klasy
interneuronów oraz neuronów motorycznych zależnie od jego
stężenia. U ludzi mutacje SHH i PTCH związane są z
holoprozencefalią, zespołem Gorlina (PTCH) – mutacje naskórka,
twarzoczaszki i układu nerwowego. Mutacje GLI3 są związane z
polidaktylią dziedziczoną autosomalnie dominująco.

195
 ◦ Szlak Wnt/β-katenina – odpowiedniki genu Wingless u Drosophila.
19 białek rodziny Wnt reguluje ustalenie polarności komórki,
proliferacje, apoptozę i migrację oraz los komórki. Swoiste Wnt
wiążą się z 1 z 10 receptorów powierzchniowych komórki Frizzled
(Fzd) o siedmiu domenach transbłonowych oraz z koreceptorami –
białkami związanymi z receptorem LDL (LRP5/LRP6), ta aktywuje
dalsze ścieżki w komórce. Gdy Wnt nie zostanie związane
β-katenina ulega w cytoplazmie fosforylacji przez kinazę syntazy
glikogenu (GSK-3) i degradacji. W obecności Wnt GSK-3 zostaje
inaktywowana, a β-katenina gromadzi się w cytoplazmie, następnie
jest translokowana do jądra, gdzie w kompleksie z czynnikiem
transkrypcyjnym limfocytów T (TCF) aktywuje transkrypcje genu
docelowego (geny VEGF i metaloproteinaz macierzy). Zaburzenia
syntezy Wnt są charakterystyczne dla zespołu Wiliamsa-Beurena
(wady serca, układu nerwowego i twarzy) oraz nowotworów. W
zespole osteoporozy-pseudoglejaka z wrodzoną ślepotą stwierdza się
mutacje LRP5. Mutacje w szlaku Wnt podobnie jak w szlaku Shh są
opisywane u dzieci z rdzeniakiem zarodkowym.
• Receptor kinazy tyrozynowej – czynnik wzrostu (insulina, naskórkowy
czynnik wzrostu, czynnik wzrostu nerwów, neurotrofiny, białka czynnika
wzrostu pochodzenia płytkowego) wiąże się z transbłonowymi
receptorami należącymi do rodziny RTK. Zawierają one 3 domeny –
zewnątrzkomórkową wiążącą ligand, transbłonową (TMD) i
wewnątrzkomórkową. W postaci niezwiązanej są monomerami, a
związanej dimerami. Dimeryzacja powoduje zbliżenie się dwóch
wewnątrzkomórkowych domen kinazy, co skutkujące ich fosforylacją i
aktywacją receptora (transfosforylacja). Proces ten powoduje kaskadę
sygnalizacji. Mutacja jednej z domen RTK skutkuje inaktywacją całego
receptora. Mutacja receptora VEGFR-3 powoduje dziedziczone
autosomalnie dominująco wrodzone zaburzenie układu limfatycznego
(choroba Milroya).
◦ Regulacja angiogenezy przez receptor kinazy tyrozynowej –
waskulogeneza i angiogeneza zależą od działania różnych klas RTK,
białek z rodziny VEGF i Tie. U myszy z nokautem VEGF-A nie
rozwijają się komórki krwi i śródbłonka. FEGF-C daje podobny
efekt w naczyniach limfatycznych. VEGF-A przekazuje sygnały z
udziałem receptorów VEGFR-1 i VEGFR-2, a te ulegają ekspresji w
komórkach śródbłonka. Podczas waskulogenezy dominuje VEGFR-
2. Prawidłowy przebieg angiogenezy zależy od szlaku
sygnalizującego angiopoetyny/Tie 2. Tie 2 jest receptorem RTK
ulegającym ekspresji na komórkach śródbłonka, a angiopoetyna 1 i 2
są jego ligandami ulegającymi ekspresji w otaczających mięśniach
gładkich. Jest to przykład sygnalizacji parakrynowej.

196
 ◦ Szlak VEGFR-1 i FGEFR-2 oraz angiotensyny-Tie są
wykorzystywane przez nowotwory.
• Szlak Notch-Delta – Białka Notch są pojedynczymi receptorami
transbłonowymi wchodzącymi w interakcje z ligandami Notch (Delta,
Serrate/Jagged). Połączenie indukuje proteolizę Notch co prowadzi do
uwolnienia wewnątrzkomórkowej domeny Notch (NICD), ta przechodzi
do jądra komórkowego i reguluje transkrypcje. W początkowych
interakcjach międzykomórkowych sygnalizacja przez Notch utrzymuje
jedną z komórek jako niezróżnicowany progenitor, a przylegająca
komórka ulega różnicowaniu. Mutacje w zespole Alagille'a (dysplazja
tętniczo-wątrobowa, z wadami oczu, wątroby, nerek, szkieletu) i genu
NOTCH-3 w zespole CADASIL (mózgowa arteriopatia autosomalnie
dominująca z podkorowymi zawałami i leukocefalopatią), chorobie
zwyrodnieniowej naczyń u dorosłych z tendencją do epizodów
udaropodobnych u młodych są wywołane defektem szlaku
sygnalizacyjnego Notch.
• Czynniki transkrypcyjne – aktywują i hamują geny. Wiążą się one ze
swoistą sekwencją nukleotydów w rejonie promotora/wzmacniacza
genów docelowych i regulują szybkość transkrypcji poprzez interakcje z
genami pomocniczymi. Niektóre nie muszą wiązać się z DNA, mogą
wiązać się one z innymi czynnikami już z nim związanymi.
◦ Białka Hox/homebox – Układ genów Hox wzdłuż osi AP
odpowiada dokładnie ich układowi w nici chromosomu. Mutacje ich
genów w kompleksie HOM-C prowadzą do zmian fenotypowych
takich jak mutacje genów Antennapedia (z głowy muszki zamiast
czułków wyrastają kończyny). Wady HOXA1 powodują u człowieka
wady nerek, HOXA13 i HOXD13 powodują malformacje kończyn u
ludzi. Wszystkie geny Hox zawierają sekwencje 180 par zasad –
homebox – kodującą 60-aminokwasowa homeodomenę utowrzoną z
3 α-helis. Trzecia helisa (rozpoznająca) wiąże się z miejscami DNA
zawierającymi co najmniej jeden motyw wiążący w promotorach
genów docelowych. Homeodomena jest najbardziej
konserwatywnym rejonem białka, nie zmienionym ewolucyjnie.
Mutacje w rejonie wiążącym w genie homebox NKX2.5 są związane
z wadami przegrody międzyprzedsionkowej serca, a mutacje ARX
powodują brak zakrętów mózgowych.

197
 ◦ Geny Pax – zawierają dwuczęściowe motywy wiążące DNA
(domeny Pax) większość zawiera też homeodomenę. PAX6 jest
związany aniridią (brak tęczówki) i animalią Petersa. U osób z tylko
jedną czynną wersją genu (haploniewydolność) występuje
niewydolność, a jego brak warunkuje brak oczu. PAX3 i PAX7
kodują zarówno homeodomenę jak i domeny Pax wiążące DNA. W
wyniku translokacji i fuzji PAX3 lub PAX7 z domenami czynnika
transkrypcyjnego z rodziny Forkhead i FOXO1 powodują nowotwór
złośliwy – mięsak prążkowanokomórkowy typu pęcherzykowatego.
Zespół Waardenburga typu I, choroba dziedziczona autosomalnie
dominująco jest spowodowana mutacją w genie PAX3. Wywołuje
ona wady słuchu, wady oczu (telecanthus) i anomalie pigmentacji.
◦ Podstawowe czynniki transkrypcyjne typu helisa pętla helisa
(bHLH) – na poziomie DNA zawierają zasadowy rejon wiążący
DNA po którym następują dwie α-helisy oddzielone pętlą. Każda z
nich ma stronę hydrofobową (do interakcji białko-białko pomiędzy
członkami rodziny BHLH, domena ta jest najbardziej
konserwatywnym rejonem białek bHLH) i hydrofilową. Białka
bHLH często heterodimeryzują podczas regulacji transkrypcji.
Heterodimery składają się ze swoistych tkankowo bHLH i bHLH
występującymi powszechnie. Ich silne stymulowanie różnicowania
może być hamowane na drodze różnych mechanizmów. Białka
inhibitora różnicowania Id są HLH nieposiadającymi zasadowego
motywu wiążącego DNA, heterodimeryzacja Id ze swoistymi bHLH
zapobiega wiązaniu bHLH z sekwencjami promotora genu
docelowego (E-boks). Czynniki wzrostu hamujące proces
różnicowania zwiększają poziom białek Id odczepiających bHLH od
promotorów, ponadto czynniki mogą stymulować fosforylację
domeny wiążącej DNA bHLH co hamuje ich zdolność do wiązania z
DNA. BHLH mają znaczenie dla rozwoju tkanek takich jak mięśnie
(MyoD/miogenina) i neurony (NeuroD/neurogenina). Ekspresja
MyoD jest podstawowym regulatorem siły mięśni. Geny Mash1 i
Neurogenin1 determinują tworzenie neuroblastów nabłonka
nerwowego.
• Epigenetyka
◦ Metylacja DNA – zachodzi z udziałem metylotransferaz DNA w
miejscach CpG gdzie guanina i cytozyna są sparowane. Wyspy CpG
(rejony o wysokiej koncentracji CpG) często są ulokowane w
proksymalnych miejscach promotorów genów. Metylacja w CpG
prowadzi do wyciszenia ekspresji genu, a hipometylacja do
nadekspresji. Wyciszenie genów supresorowych, lub nadekspresja
onkogenów może prowadzić do nowotworu.

198
 ◦ Acetylacja – modyfikacja białek histonowych jest najczęstszym
sposobem regulacji aktywności docelowych promotorów przez
czynniki transkrypcyjne. Można tego dokonać za pomocą acetylacji.
DNA wiąże się luźni z acetylowanymi histonami co ułatwia dostęp
czynników transkrypcyjnych do promotorów. Jest ona kontrolowana
przez transferazy histonów (acetylują) i deacetylazy histonów.
Zaburzenia remodelowania chromatyny prowadzą do zespołów
Retta, Rubensteina-Taybiego oraz talasemii alfa.

199
 TRZYLISTKOWA TARCZA ZARODKOWA
ENDODERMA MEZODERMA EKTODERMA
Nabłonkowe części Głowowa – czaszka, Powierzchowna – naskórek,
tchawicy oskrzeli i tkanka łączna głowy, włosy, paznokcie gruczoły
płuc. zębina, cement skóry (w tym sutek), część
przednia przysadki, szkiwo,
Przyosiowa – mięśnie
Nabłonek przewodu ucho wewnętrzne, soczewka
głowy, mięśnie
pokarmowego, oka
poprzecznie prążkowane
trzustki pęcherza
szkieletowe tułowia i
moczowego i
kończyn (bez czaszki),
moczownika
skóra właściwa, tkanka
łączna
Nabłonkowe części
gardła, tarczycy, jamy Pośrednia – układ Neuroektoderma
bębenkowej, trąbki moczowo-płciowy,
słuchowej, Grzebień nerwowy – zwoje
gonady, gruczoły
migdałków, i nerwy czaszkowe, rdzeń
dodatkowe
gruczołów nadnerczy, melanocyty,
przytarczycznych Boczna – tkanka łączna i chrząstki łuków gardłowych,
mięśnie trzewi, błona mezenchyma i tkanka łączna
surowicza osierdzia, głowy, grzebień opuszki i
opłucnej i otrzewnej, koniuszka serca, komórki C
zawiązek serca, komórki tarczycy, komórki rdzenia
krwi i limfy, śledziona nadnercza, lemocyty
kora nadnerczy
Cewa nerwowa – nerwy
OUN, siatkówka, szyszynka,
część tylna przysadki

200
 Histologia szczegółowa

201
 UKŁAD LIMFATYCZNY

• Składa się z:
◦ Centralnych narządów limfatycznych (grasica, szpik kostny).
◦ Obwodowych narządów limfatycznych (śledziona, węzły
limfatyczne i grudki limfatyczne).
◦ Naczyń limfatycznych i limfy.
• Antygen – cząsteczka wiążąca się z przeciwciałem.
• Immunogen (patogen) – obca cząsteczka mogąca wywołać odpowiedź
immunologiczną.
• Epitop – fragment antygenu składający się z kilkunastu aminokwasów
wiążący się z przeciwciałem lub receptorem limfocytów T.
• Przeciwciało – (Ig) glikoproteina produkowana przez limfocyty B
i komórki plazmatyczne.
• W ludzkim organizmie jest ponad bilion limfocytów, ok. 70% z nich
znajduje się w ścianach przewodu pokarmowego. 50% krąży z krwią,
limfą i płynami ciała sprawując nadzór immunologiczny. Składnikami
komórkowymi układu limfatycznego są limfocyty B i T, komórki
prezentujące antygeny, makrofagi, granulocyty, komórki tuczne.

LIMFOCYTY B
• Powstają i dojrzewają w szpiku kostnym, w czym są wspomagane przez
komórki zrębu i cytokiny IL-7. Dojrzewanie polega na syntezie
ok. 100 tys. cząsteczek IgM i IgD, nazywanych wspólnie z Igα i Igβ
receptorami limfocytów B – BCR. BCR są eksponowane za pomocą
białek transbłonowych – Igα i Igβ. W szpiku IgM i IgD są testowane na
własne antygeny, w wypadku związania limfocyt ginie.
• Naiwne limfocyty B – mogą reagować na antygeny z którymi się nigdy
nie zetknęły. Opuszczają one szpik kostny i wchodzą do narządów
limfatycznych, gdzie są nazywane centrocytami lub do układu
pokarmowego, gruczołu mlekowego, gruczołów ślinowych gdzie
przekształcają się w komórki plazmatyczne produkujące I klasę
immunoglobulin. Część z nich zostaje limfocytami B pamięci.
• Po związaniu BCR z antygenem Igα i Igβ przekazują do wnętrza
limfocytu sygnał doprowadzający do proliferacji i produkcji
specyficznych przeciwciał czego skutkiem jest wytworzenie nabytej
odporności typu humoralnego.

202
PRZECIWCIAŁA
• Glikoproteiny mogące wiązać się z antygenami. Ich cząsteczka składa się
z 2 łańcuchów lekkich (L) i 2 ciężkich (H) związanych wiązaniami
dwusiarczkowymi i ma kształt Y.
• L i H mają fragmenty Fab (wiążące antygeny). Łańcuch H ma fragment
Fc (dający się krystalizować)
• Są syntezowane przez limfocyty B i komórki plazmatyczne.
• Inaczej immunoglobuliny (Ig), należą do klas: G, A, M, D i E,
występujących w organizmie jako mieszanina wielu typów o różnej
swoistości, nazywa się je przeciwciałami poliklonalnymi (wytwarzane
przez wiele klonów limfocytów B pod wpływem wielu antygenów).
IgG Stanowi 75% immunoglobulin surowicy, przez fragment Fc może wiązać
się z makrofagami, eozynofilami, neutrofilami i limfocytami NK, oraz
może aktywować dopełniacz. Jako jedyna przechodzi przez łożysko.
IgM Stanowi 10%, przez fragment Fc może wiązać się z limfocytami. Jest
pierwszym przeciwciałem produkowanym w życiu osobniczym przez
limfocyty B niepobudzone antygenem. W przebiegu
np.: makroglobulinemii jest nazywane makroglobuliną.
IgA Główne przeciwciało przewodu pokarmowego, oddechowego i
moczowo-płciowego, znajduje się w ślinie, łzach, mleku i śluzie. W
płynach ciała jest dimerem. Dimeryzacja zachodzi w komórkach
plazmatycznych skąd są transportowane na drodze transcytozy, przez
nabłonek, do światła narządów. Działa bakteriostatycznie, powoduje
aglutynację bakterii, zapobiega adhezji i neutralizuje toksyny
bakteryjne.
IgE Wiąże się z receptorami komórek tucznych oraz bazofili i głównie jako
przeciwciało cytofilne występuje w organizmie. Związanie antygenu z
IgE na ich powierzchni powoduje uwalnianie leukotrienów
i prostaglandyn co objawia się alergią.
IgD Pojawiają się wraz z IgM w błonie komórkowej limfocytów B, jako
jedno z pierwszych przeciwciał.

LIMFOCYTY T
• Mają na swojej powierzchni receptory białkowe TCR, współdziałają one
z koreceptorami CD4 i CD8. CD4 i CD8 pojawiają się na limfocytach T
podczas ich dojrzewania w grasicy, później jeden koreceptor zanika i w
ten sposób pozostają:
◦ T pomocnicze (Th) – limfocyty T CD4+
◦ T cytotoksyczne limfocyty T CD8+

203
Prezentacja antygenów
• Limfocyty T aktywują się wyłącznie po związaniu fragmentu antygenu
połączonego z ich glikoproteinami – produkty genów głównego układu
zgodności tkankowej – MHC. Glikoproteiny MHC dzielą się na klasy
I i II (MHC I i MHC II). W transplantologii MHC określa się ludzkimi
antygenami leukocytarnymi (HLA).
• Limfocyty Th mogą wiązać antygen związany z MHC II, T
cytotoksyczne połączone z MHC I. Po związaniu Th proliferują i
wydzielają IL, regulując przebieg reakcji immunologicznej,
T cytotoksyczne proliferują i uśmiercają komórki docelowe.
• Zakażone wirusami lub pasożytami komórki syntezują własne białka
kodowane sekwencjami nukleotydów intruzów, zwierające ich
kilkunastoaminokwasowe epitopy. Białka endogenne są obrabiane przez
proteasomy, a następnie transportowane za pomocą TAP1 i 2 do RER.
Tutaj są łączone z kompleksami MHC I i po przejściu przez aparat
Golgiego pakowane do pęcherzyków wędrujących do błony
komórkowej, gdzie są eksponowane na powierzchni.
• Komórki prezentujące antygeny (APC) większość to makrofagi
powstałe z monocytów, poza nimi mogą to być komórki dendrytyczne,
limfocyty B i komórki niektórych nabłonków. APC endocytują
antygeny, tną je w proteasomach jednocześnie syntezując MHC II.
Następnie wytwarzają kompleks peptyd antygenowy/MHC II, który
zostaje wbudowany do błony komórkowej, dla limfocytów Th
i T cytotoksycznych. APC wydzielają także cytokiny.
• Prezentacji antygenu z udziałem MHC II dokonują tylko APC. Są one
endocytowane, a endosomy tną je na kilkunastoaminokwasowe
peptydy-epitopy. Jednocześnie komórki syntezują cząsteczki MHC II
i niezmienne białko połączone z klasą II (CLIP), wchodzi ono do
rowka w kompleksie MHC II i blokując go nie dopuszcza własnych
białek komórki. Następnie kompleks MHCII/CLIP jest transportowany
do aparatu Golgiego, do którego docierają również peptydy – epitopy,
zastępujące CLIP. Kompleksy MHCII/peptydy-epitopy są
transportowane na powierzchnię błony gdzie są eksponowane.
• Prezentacja antygenów i aktywacja limfocytów T wytwarza nabytą
odporność typu komórkowego.
Limfocyty Biorą udział w reakcjach na patogeny wewnątrzkomórkowe, np.
Th1 wirusy i produkują cytokinę – interferon γ.
Limfocyty Odgrywają rolę w reakcjach na pasożyty, głównie przewodu
Th2 pokarmowego.
Limfocyty Biorą udział w powstawaniu chorób autoimmunologicznych
Th17 (stwardnienie rozsiane, choroby Leśniowskiego-Crohna).

204
Limfocyty T Specjalizują się w uśmiercaniu komórek produkujących
cytotoksyczne antygeny (zarażonych, nowotworowych) na dwa sposoby.
Łączą się z komórką Receptor T toksycznego wiąże się
prezentującą antygen przez z antygenem na powierzchni
co zaczynają wydzielać chorej komórki co wzbudza
białka transbłonowe – syntezę liganda Fas, ten z kolei
perforyny wbudowujące się wiąże się z receptorem Fas chorej
w chorą komórkę komórki wzbudzając kaskadę
powodując jej perforację i reakcji prowadzącą do śmierci
śmierć. Produkują także samobójczej.
protektynę chroniącą przed
perforyną.
Limfocyty T Mają koreceptory CD4, ich rola polega na supresji reakcji
regulacyjne immunologicznych. Dzielną się na:
Naturalne limfocyty T Wywołane limfocyty T
regulacyjne (Treg) – regulacyjne (Th3) – wytwarzają
powstające w grasicy, wiążą cytokiny np.: IL-10, które hamują
się z komórką prezentującą wytwarzanie limfocytów Th1.
antygen, hamując reakcję
obronną.
Limfocyty T Opuszczają grasicę jako komórki immunologiczne komptentne,
naiwne ale swój fenotyp ujawniają dopiero po aktywacji – stają się
wtedy T efektorowymi lub T pamięci. Na powierzchni mają
receptor CD45RA.
Limfocyty T Poprzez rozmnażanie i wytwarzanie kolonii limfocytów T,
pamięci których przodkowie zetknęli się z antygenem niosą pamięć
immunologiczną.
Pamięci efektorowe – mają Pamięci centralnej – znajdują
receptory z pomocą których się w grasiczozależnych
przemieszczają się do okolicach śledziony i węzłów
miejsca zapalenia, gdzie limfatycznych, gdzie nie mogą
pełnią funkcję limfocytów pełnić funkcji efektorowych.
Th albo cytotoksycznych. Dlatego najpierw wiążą się z
komórką prezentującą antygeny,
która wtedy wydziela IL-12
wiążącą się z receptorami na
limfocytach T pamięci centralnej,
które różnicują się wtedy w
efektorowe.

205
Limfocyty Nie mają TCR i nie są aktywowane przez antygeny.
NK Uśmiercają komórki zakażone i nowotworowe (ich geny je
(naturalnie aktywują). Wydzielają wtedy cytokiny: TNFβ, interferon γ,
zabójcze) IL-2, czynnik aktywujący makrofagi (MAF) oraz perforyny.
• Limfocyty Th wydzielają wiele cytokin IL-4 i IL-13 i wpływają na
produkcję Ig przez komórki plazmatyczne więc również na odpowiedź
komórek tucznych. Ponadto limfocyty Th produkują cytokiny
pobudzające T cytotoksyczne do proliferacji.

ODPORNOŚĆ (immunitas)
• Stan gotowości organizmu do unieszkodliwiania immunogenów
(antygenów). Komórki biorące udział w ich rozpoznawaniu oraz
rozwijaniu się odporności nazywamy komórkami immunologicznie
kompetentnymi.

Odporność nieswoista (zapalenie)

• Rozwijają się szybko ponieważ w komórkach tucznych, dendrytycznych,
nabłonkowych, makrofagach i neutrofilach znajdują się receptory PRR,
będące transbłonowymi (TLR) lub pływającymi w cytoplazmie
(NLR i RLH) białkami. Rozpoznają one cząsteczki patogenów PAMP
(wirusów, bakterii grzybów itp.).
• W warunkach chorobowych PRR może wiązać się z PAMP gospodarza
co może doprowadzić do chorób autoimmunologicznych i zapalenia.
• Związanie PAMP z PRR powoduje uruchomienie aktywacji czynników
transkrypcji, aktywacji genów i translacji prowadzących do śmierci
komórki, syntezy defensyn i cytokin zapalnych (TNF, IL-1 i IL-6). Pod
wpływem Il-6 hepatocyty wydzielają cytokinę – białko C-reaktywne
uważane za znacznik molekularny toczącego się procesu zapalnego.

Dopełniacz
• Grupa ok. 20 białek będących ważnym elementem odporności
nieswoistej, po aktywacji atakują patogeny lub aktywują makrofagi i
neutrofile.
• Sposoby aktywacji białek dopełniacza:
◦ Klasyczny – wiązanie z przeciwciałami zaadsorbowanymi na
powierzchni patogenów.
◦ Na drodze lektynowej – wiązanie mannozy lektyn powierzchni
komórek z węglowodanami powierzchni patogenu.
◦ Na drodze alternatywnej – spontaniczna aktywacja składnika C3.

206
 • Głównym składnikiem dopełniacza jest składnik C1q który wiąże się z
regionem Fc immunoglobuliny zaadsorbowanej na powierzchni
patogenu→ C1q aktywuje C1s (proteaza)→ C1s przecina C4 i wytwarza C4b
wiążący się z powierzchnią patogenu→ C1s przecina białko C2 wytwarza
C2b→ związanie i powstanie kompleksu C2b-C4b – konwertaza C3→ inne
białko C3 jest przecinane przez konwertazę i powstaje C3b→ związanie
C3b z konwertazą C3→ kompleks C4b-C2b-C3b – konwertaza C5, przecina
białko C5 wytwarzając C5b wiążące się z konwertazą 5.
• W ostatnim etapie opsonizowany patogen (ma na swojej powierzchni
immunoglobuliny, białka dopełniacza lub C-reaktywne) wiąże się z
powierzchniowymi receptorami fagocytu aktywując fagocytozę.
• C6, C7, C8 i C9 biorą udział w wytwarzaniu kompleksu dopełniacza
atakującego błonę (MAC).
• Białka jak np. CD46 regulują syntezę i rozpad białek dopełniacza,
ponadto wiążą się z komórkami organizmu chroniąc przed białkami
dopełniacza.

Przeszczepianie (transplantacja) komórek tkanek i narządów

• Terapia komórkowa – przeszczepianie do chorych narządów komórek
macierzystych.
• Przeszczepy można prowadzić w układzie:
◦ Autogenicznym – ta sama osoba.
◦ Izogenicznym – między bliźniętami monozygotycznymi.
◦ Allogenicznym – między dwiema osobami.
◦ Ksenogenicznym – międzygatunkowe.
• Przeszczepy auto- i izogeniczne przyjmują się trwale, a kseno- i
allogeniczne są odrzucane ze względu na obecność glikoprotein –
antygenów zgodności tkankowej kodowane przez geny
MHC 6. chromosomu.
• Glikoproteiny MHC I są kodowane przez trzy loci genów A, B i C, ich
produktami białkowymi są HLA-A, HLA-B i HLA-C. Występują na
powierzchni większości komórek.
• Glikoproteiny MHC II są kodowane przez loci genu D, produkty to
HLA-DP, HLA-DQ i HLA-DR. Znajdują się na powierzchni komórek
prezentujących antygeny.
• Im większa zgodność w budowie glikoprotein klasy I i II między
komórkami dawcy i biorcy, tym większe prawdopodobieństwo przyjęcia.
Szczególne znaczenie ma prawdopodobieństwo HLA-DR, które dla
rodzeństwa wynosi 90% prawdopodobieństwa 10-letniego przeżycia
przeszczepu przy właściwej immunosupresji.

207
 • W odrzucaniu przeszczepu główną rolę odgrywa zmiana funkcji i
struktury naczyń krwionośnych, co prowadzi do zakrzepicy, czopowania
naczyń, uszkodzeń śródbłonka i miąższu całego narządu. W wypadku
allogenicznych przeszczepów jest to skutek reakcji immunologicznej
komórkowej, a w ksenogenicznych humoralnej.
• Tolerancja immunologiczna jest stanem gdy nie następuje odrzucenie
przeszczepu.

ROZWÓJ I INWOLUCJA UKŁADU LIMFATYCZNEGO

• Jest pochodzenia mezodermalnego, z wyjątkiem zrębu grasicy
powstającego z nabłonka endodermalnego. Pierwsze naczynia powstają
pod koniec 5. tyg życia zarodkowego, a zrąb narządów limfatycznych
jest zasiedlany przez prekursory limfocytów od 3. mies życia płodowego.
Komórki pochodzą pierwotnie z wątroby, a następnie ze szpiku kostnego.
• Wśród limfocytów jako pierwsze powstają Tγδ, a później Tαβ. W okresie
okołoporodowym układ zawiera niewiele limfocytów. W grasicy są
eliminowane Tαβ, reagujące na własne cząsteczki, a zostają te które
reagują na obce. Dlatego pojawiające się w okresie pokwitania
spermatocyty, spermatydy i plemniki mające nowe cząsteczki nieznane
limfocytom są niszczone w wypadku braku bariery krew-jądro.
• W czasie ciąży odpowiedź immunologiczna macicy na alloantygeny
zarodka i płodu jest tłumiona – tolerancja immunologiczna ciąży.
• Częściowa tolerancja immunologiczna jest to stan związany z
niedojrzałością komórek prezentujących antygeny (głównie
dendrytycznych) w ciągu dwóch pierwszych lat życia.
• Między urodzeniem a 12.-14. rokiem życia następuje zwielokrotnienie
liczby limfocytów i masy narządów limfatycznych. Pojawiają się
dojrzałe komórki prezentujące antygeny.
• Między 14. a 20. rokiem życia układ ulega znacznej inwolucji trwającej
aż do starości.

LIMFOCYTY TKANKI ŁĄCZNEJ WŁAŚCIWEJ I NABŁONKÓW

• Tworzą tkankę limfatyczną błony śluzowej – MALT wśród której
przeważają limfocyty B, cytotoksyczne, NK (w nabłonkach), komórki
plazmatyczne i dendrytyczne. Zajmują one strategiczne pozycje do walki
z antygenami.
• Po zetknięciu się z antygenem w nabłonku lub tkance łącznej błony
śluzowej komórki dendrytyczne wędrują (z krwią lub limfą) do węzłów
limfatycznych i śledziony gdzie prezentują antygeny limfocytom, te
rozmnażają się i podejmują funkcje komórek efektorowych. Limfocyty B
wracają do błony śluzowej i zamieniają się w komórki plazmatyczne. Te
wydzielają IgA i IgM.

208
GRUDKI LIMFATYCZNE (folliculi lymphatici)
• Składnik MALT, znajdują się w nich limfocyty B i T, komórki
dendrytyczne i makrofagi. Ich zrębem jest tkanka łączna luźna.
• Mogą występować jako grudki limfatyczne samotne (folliculi solitari),
lub w grupach do ok. 20 jako skupione (folliculi lymphatici aggregati).
Część środkowa (pars Jest w niej dużo proliferujących limfocytów. Ze
centralis) – ośrodek względu na jasne jądra limfoblastów ma wygląd
rozmnażania (centrum jasnej rozrzedzonej struktury.
germinativum)
Część obwodowa (pars Znajduje się tu wiele ciasno upakowanych małych
peripheralis) limfocytów o silnie zabarwionych jądrach – nadaje to
wygląd ciemnej zbitej struktury.
• Limfoblasty i limfocyty grudek nazywa się centroblastami
i centrocytami.

MIGDAŁKI (tonsillae)
• Zgrupowanie grudek limfatycznych w tkance łącznej właściwej.
Wyróżnia się migdałek językowy, gardłowy, podniebienne i trąbkowe.
Określa się je tkanką limfatyczną nosa (NALT), w obrębie jamy
językowo-gardłowej tworzą pierścień Waldeyera. Grudki limfatyczne
pokrywa nabłonek, wnika on do wewnątrz tworząc krypty. W nabłonku
znajdują się komórki M mające w przeciwieństwie do jego pozostałych
komórek fałdy zamiast mikrokosmek. Są one miejscem przenikania
patogenów, by zostać zendocytowanym, transcytowanym i uwolnionym
do tkanki łącznej, która jest obfita w limfocyty.
Migdałki Parzyste, leżą między podniebieniem miękkim, a łukami
podniebienne podniebienno-gardłowymi, pokryte są wielowarstwowym
nabłonkiem płaskim nierogowaciejącym, tworzącym 10-20
krypt. Ich światło zawiera złuszczony nabłonek, limfocyty,
granulocyty i bakterie.
Migdałki Leżą u nasady języka, mniejsze od innych i jest ich kilka.
językowe Pokryte są nabłonkiem wielowarstwowym płaskim tworzącym
jedną kryptę wzdłuż której leżą grudki chłonne.
Migdałek Pojedynczy, ulokowany w tylno-górnej części gardła. Pokryty
gardłowy nabłonkiem wielorzędowym urzęsionym, oraz częściowo
wielowarstwowym płaskim. Brak w nim krypt, a miąższ
składa się z grudek i wolnych limfocytów.

209
WĘZŁY LIMFATYCZNE (nodi lymphatici)
• Obwodowe narządy limfatyczne leżące w przebiegu naczyń
limfatycznych. Są otoczone torebką łącznotkankową od której odchodzą
beleczki. Do wypukłej powierzchni dociera kilka naczyń limfatycznych
doprowadzających (vasa lymphatica afferentes), a we wnęce opuszczają
go odprowadzające (efferentes).
• Jego zrąb jest zbudowany z tkanki łącznej właściwej luźnej, a miąższ
z limfocytów, komórek plazmatycznych, prezentujących antygeny
i makrofagów.
• Stosunek limfocytów T do B wynosi 65:35.

Kora
• Zewnętrzna warstwa węzła. Głównym jej składnikiem są grudki ułożone
w szereg. Występują tu głównie limfocyty B, komórki dendrytyczne,
plazmatyczne i makrofagi.
• Niekiedy limfocyty i limfoblasty części środkowej są nazywane
centrocytami i centroblastami.
• Ta część jest nazywana grasiczoniezależną gdyż przy usunięciu grasicy
u noworodka nie zmienia się jej skład.

Kora wewnętrzna (część przykorowa)

• Zbudowana z gęsto ułożonych limfocytów leżących między grudkami,
oraz między korą i rdzeniem, jej głównym składnikiem są limfocyty T.
• Zwana inaczej strefą grasiczozależną – usunięcie grasicy doprowadza
do zaniku limfocytów T.

Rdzeń (medulla)
• Środkowa część węzła z licznymi pasmami gęsto ułożonych limfocytów,
komórek plazmatycznych, makrofagów i fibroblastów.
• Jest tu wiele żyłek o sześciennym śródbłonku (skutek intensywności
procesu przenikania przez niego limfocytów z krwi do miąższu).
Komórki śródbłonka mają glikoproteiny – selektyny E wiążące się
tymczasowo z selektynami limfocytów co zwalnia ich ruch, następnie za
pomocą integryn wiążą się one mocniej i przenikają pod śródbłonek.
Podobne żyłki znajdują się w migdałkach, kępkach Peyera i wyrostku
robaczkowym.

Przepływ limfy przez węzeł

• Limfa wpływa do zatok węzła limfatycznego (sinus nodi lymphatici)
leżących pod torebką wzdłuż beleczek i w rdzeniu. Z rdzenia uchodzi do
naczyń odprowadzających.

210
 • Wyróżnia się zatoki brzeżne (podtorebkowe), promieniste kory i
rdzenia. Ich ściana jest zbudowana z cienkiej warstwy włókien
siateczkowatych z nielicznymi włóknami sprężystymi. Są one wysłane
śródbłonkiem stanowiącym jednolitą błonę od strony węzła i beleczek,
a od strony miąższu ma duże rozstępy co ułatwia wymianę limfa-miąższ.
Między włóknami siateczkowatymi znajdują się liczne komórki
dendrytyczne (w korze nazywane grudkowatymi, a w rdzeniu
splatającymi się) i makrofagi. Komórki dendrytyczne i fibroblasty
oddają wypustki tworzące sieć w świetle zatok, przez której otwory
przepływa limfa, a antygeny w niej zawarte są wychwytywane przez
wypustki komórek.

Krążenie limfocytów
• Krążą one między węzłami, innymi narządami limfatycznymi, tkanką
łączną właściwą i nabłonkami. Główną drogą napływu do węzłów są
żyłki z wysokim śródbłonkiem, ew. przez naczynia doprowadzające.
• Komórki dendrytyczne po pobraniu antygenu wędrują do regionalnego
węzła limfatycznego lub śledziony gdzie prezentują obrobiony już
antygen limfocytom.

Czynności węzłów limfatycznych

• Filtrują limfę i zatrzymują antygeny.
• Prezentują i niszczą antygeny.
• Są miejscem proliferacji limfocytów B (grudki ) i T (część przykorowa)
i wydzielania przeciwciał przez limfocyty B.
• Antygeny dostają się z limfą do węzłów limfatycznych gdzie 99% jest
zatrzymywane w ich zatokach i niszczone przez makrofagi lub wiąże się
z wypustkami komórek dendrytycznych, które prezentują antygeny
limfocytom B. Te po rozpoznaniu antygenu wędrują do ośrodka
rozmnażania grudek limfatycznych, przekształcają się w limfoblasty
i wytwarzają klony komórek. Podobnie jest z limfocytami T, które
rozmnażają się w części przykorowej.

ŚLEDZIONA (lien)
• Obwodowy narząd limfatyczny o masie 100-200 g, będący największym
skupiskiem limfocytów. Nie jest niezbędna do życia.
• Jest otoczona torebką łącznotkankową, od której odchodzą liczne
beleczki. W torebce i beleczkach znajdują się miocyty gładkie, co
pozwala na obkurczanie i wyrzucanie rezerwy krwi do naczyń.
• Zrąb jest zbudowany z tkanki łącznej właściwej luźnej zawierającej
liczne włókna siateczkowate i nieliczne fibroblasty. W miąższu wyróżnia
się miazgę białą i czerwoną.

211
Unaczynienie śledziony
• Krew dopływa przez t. śledzionową (a. linealis), rozgałęziającą się na
tt. beleczkowate (aa. trabeculares), które oddają do miazgi tt. środkowe
(aa. centrales), otoczone są one komórkami miazgi białej,
rozgałęziającymi się na swym końcowym przebiegu na tt. pędzelkowe
(aa. penicilares). Ich końcowe odcinki tracą miocyty i są otoczone grubą
warstwą makrofagów tworzących ich pochewki. W dalszym przebiegu
przez naczynia włosowate przechodzą one w naczynia zatokowe
(sinusoidalne) śledziony, które tworzą gęstą sieć:
◦ Na obwodzie miazgi białej (naczynia zatokowe brzeżne)
◦ W miazdze czerwonej (naczynia zatokowe właściwe)
• Naczynia zatokowe są szerokimi na około 100 µm naczyniami
włosowatymi, których śródbłonek składa się z długich, wrzecionowatych
komórek leżących równolegle do osi długiej. Między nimi znajdują się
rozstępy, przez które przenika płyn i komórki. Blaszka podstawna
śródbłonka nie jest ciągła co ułatwia przechodzenie makrocząsteczek
i komórek. Dookoła śródbłonka owijają się pojedyncze włókna
siateczkowate wzmacniające ściany zatok. Z zatok krew trafia do żyłek,
a następnie do ż. śledzionowej.

Miazga biała (pulpa lienis alba)

• Część miąższu w której skład wchodzą limfocyty, komórki
plazmatyczne, makrofagi i komórki dendrytyczne. Przeważają w niej
limfocyty B i T (60:40).
• Składa się z:
◦ Grudek limfatycznych – są rozrzucone przypadkowo w miąższu
śledziony, mają typową budowę. W większości w ich skład wchodzą
limfocyty B.
◦ Stref okołotętniczych (zona periarterialis) – zbudowane z
limfocytów otaczającą t. środkową. Przeważają w niej limfocyty T
i są grasiczozależne.
• Na obwodzie leży strefa brzeżna (zona marginalis), jest tu mniej
komórek, ale znajdują się za to zatoki brzeżne, układające się wokół
miazgi białej. Krew dopływa do nich z odgałęzień tt. środkowych, które
wybiegają poza miazgę białą gdzie zakręcają w postaci łuku i wracają do
miazgi białej uchodząc do zatok brzeżnych. Taki przebieg zwiększa
możliwość wychwytu antygenów w ich obrębie, gdyż w zatokach
koncentrują się antygeny, które następnie są niszczone lub prezentowane
limfocytom. Przez ściany zatok brzeżnych przedostają się do strefy
okołotętniczej limfocyty T i do grudek limfatycznych limfocyty B, gdzie
proliferują i podejmują funkcję limfocytów efektorowych.

212
Miazga czerwona (pulpa liens rubra)
• Porównywana do gąbki której jamkami są zatoki śledziony, a ściankami
komórki miazgi. Układają się one wokół zatok co na skrawkach daje
obraz sznurów.
• Jej naczynia zatokowe maja typową budowę (wysoki śródbłonek na
nieciągłej blaszce podstawnej). Nie wiadomo czy naczynia miazgi
tworzą układ otwarty czy zamknięty. Dookoła zatok leżą makrofagi,
monocyty, komórki dendrytyczne, fibroblasty, limfocyty, leukocyty
i wiele erytrocytów (stąd nazwa). Wszystkie te komórki tworzą sznury
komórkowe (pasma śledzionowe, Billrotha).
• Jej funkcją jest niszczenie zużytych erytrocytów. Takie erytrocyty
ulegają często samoistnej fragmentacji, te fragmenty lub całe erytrocyty
są fagocytowane przez makrofagi okolicy zatok miazgi czerwonej, które
trawią resztki w swoich lizosomach. Pod wpływem oksygenazy hem
przekształca się w biliwerdynę, którą reduktaza przekształca w
bilirubinę (nie zawiera żelaza). Ta przedostaje się do krwi gdzie wiążąc
się z albuminą tworzy rozpuszczalny w wodzie kompleks. Taki kompleks
pojawia się w dużym stężeniu w erytroblastozie płodowej, przenika
łatwo do mózgu i może go uszkodzić. We naczyniach zatokowych
wątroby bilirubina jest uwalniana z kompleksu i wnika do hepatocytu
gdzie wiąże się z ligandyną która transportuje je do SER. W SER łączy
się z glukuronianem i przechodzi do żółci, a z nią do jelita. Tam jest w
przekształcana w przez bakterie w urobilinogeny, które są wchłaniane w
jelicie krętym i grubym. Żelazo z hemu łączy się z ferrytyną i z nią jest
transportowane do szpiku kostnego.

Czynności śledziony
• Filtr krwi zatrzymujący antygeny.
• Niszczenie antygenów przez makrofagi i granulocyty.
• Prezentacja antygenów limfocytom przez komórki dendrytyczne.
• Miejsce proliferacji limfocytów B i T.
• Wydzielanie przeciwciał.
• Rezerwuar krwi.

GRASICA (thymus)
• Centralny narząd limfatyczny, miejsce różnicowania limfocytów Tαβ
(drugim jest szpik w którym różnicują limfocyty B).
• Jej masa wzrasta od urodzenia do pokwitania (od 20 do 40 g) później
ulega inwolucji i u osób 25-letnich waży 25g, a u 70-letnich 5g.
• Rozwija się z endodermy i mezodermy. Jej nabłonek powstaje z III i IV
kieszonki skrzelowej, sieć ta następnie jest zasiedlana komórkami
macierzystymi limfocytów (pochodzenia mezodermalnego).

213
 • Z sieci komórek nabłonkowych powstaje zrąb, a miąższ powstaje z
komórek macierzystych (prekursorów limfocytów) pochodzących z
wątroby.
• Jest otoczona torebką łącznotkankową i zbudowana z niecałkowicie
oddzielonych zrazików, których zrąb tworzy nabłonek. Jego komórki są
różnorodne pod względem wielkości, kształtu i liczby struktur
cytoplazmatycznych. Mają jasną cytoplazmę, duże słabo barwiące się
jądra, filamenty pośrednie typu I i II – filamenty cytokeratynowe i oddają
wiele wypustek.
• W zrazikach można wyszczególnić:
◦ Korę (cortex) – leżąca obwodowo, na preparatach ma ciemną barwę
ze względu na obecność wielu limfocytów (tymocytów), znajdują
się tu też słabo barwiące się komórki nabłonkowe zrębu (komórki
pielęgnujące). Komórki nabłonkowe zrębu mają liczne wypustki
i biorą udział w selekcji i różnicowaniu limfocytów T. W jej części
podtorebkowej przeważają duże i średnie limfocyty, które się dzielą.
W części głębszej przeważają limfocyty małe i komórki
dendrytyczne i makrofagi niszczące ok. 95% limfocytów grasicy.
◦ Rdzeń (medulla) – leżący w środku narządu, ma na preparatach
jasny wygląd gdyż ma wiele dużych komórek nabłonkowych zrębu.
Mają one różny kształt i wielkość, rozbudowane RER oraz
pęcherzyki wydzielnicze. Wydzielają one tymozynę. Niektóre
komórki nabłonkowe i układają się w grupy po kilka, kilkanaście
tworząc ciałka grasicze (Hassala) mające średnicę 100 μm. W
rdzeniu znajdują się też limfocyty, głównie małe i średnie otaczające
naczynia małego kalibru. Znajdują się w nim naczynia limfatyczne
włosowate i większe naczynia odprowadzające, brak naczyń
doprowadzających.

Proliferacja, różnicowanie i śmierć limfocytów T

• W strefie podtorebkowej odbywa się intensywna proliferacja. Tymocyty
nie mają na swojej powierzchni ani CD4, ani CD8 (są CD4- i CD8-).
Limfocyty współpracują z komórkami pielęgnującymi co skutkuje
pojawieniem się CD4 i CD8 oraz receptora TCR, a limfocyty stają się
CD4+ i CD8+.

Selekcja pozytywna
• CD4+ i CD8+ łączą się z cząsteczkami MHC I+, MHC II+ (znajdujące się
na powierzchni nabłonka grasicy) własny antygen.

214
Limfocyty T Powstają gdy połączą z MHC I + własny antygen,
cytotoksyczne (CD8+) tracą wtedy glikoproteinę CD4.
Limfocyty T pomocnicze Powstają z tych które połączą antygen z MHC II +,
(CD4+) tracą wtedy glikoproteinę CD8.

Selekcja negatywna
• Makrofagi i komórki dendrytyczne zabijają wszystkie limfocyty które:
◦ Zwiążą się silnie przez TCR z własnymi cząsteczkami
i kompleksami MHC.
◦ Zwiążą się przez własne MHC z własnymi antygenami.
◦ Te bez TCR, niewiążące się zupełnie.
• Selekcja zachodzi dzięki temu, że nabłonek zrębu grasicy może
uaktywniać geny dla różnych białek (własnych antygenów)
produkowanych w różnych narządach (trzustka, jajnik, wątroba).
Aktywacja genów kodujących białka odbywa się za pomocą białek
AIRE będącymi czynnikami transkrypcji. Zaburzenia ich produkcji
prowadzą do zwalczania przez limfocyty T własnych białek (chorób
autoimmunologicznych). Wynikiem selekcji jest śmierć 95%
limfocytów.

Bariera krew-grasica.
• Limfocyty T kory zrazików dojrzewają i proliferują w warunkach braku
kontaktu z antygenami.
• Tworzą ją naczynia włosowate o specyficznej budowie, ściany mają
szczelny, nieprzepuszczalny nabłonek z grubą, ciągłą blaszką podstawną
z cienką warstwą tkanki łącznej właściwej. Otoczone są one dodatkowo
cienką warstwą zrębu. Czynniki te zapobiegają przedostawaniu się
antygenów do kory grasicy i kontaktowi z limfocytami T.

Czynności grasicy
• Proliferacja, dojrzewanie i selekcja limfocytów T.
• Wydzielanie przez komórki nabłonkowe tymozyny, tymopoetyny
i grasiczego czynnika humoralnego. Pobudzają one dojrzewanie
prekursorów do limfocytów T i znoszą objawy po usunięciu grasicy.
• Usunięcie grasicy (thymectomia) prowadzi do zaniku limfocytów T,
zmniejszenie i zanik obwodowych narządów limfatycznych,
wyniszczenie organizmu i śmierć na skutek infekcji.
• Usuwanie grasicy stosuje się u dorosłych ludzi w celach leczniczych.

215
NACZYNIA LIMFATYCZNE (VASA LYMPHATICA)
• Tworzą sieć zbierającą z narządów płyn tkankowy, bogaty w białka i
tłuszcze i przekazuje go do żył, jest on nazywany limfą. Stanowią one
także ważną część układu odpornościowego (odgrywają istotną rolę w
patogenezie wielu chorób – nowotworów, zapaleń i obrzęków
limfatycznych).
• Składają się z:
◦ Naczyń limfatycznych włosowatych
◦ Naczyń limfatycznych małego i średniego kalibru
◦ Przewodów limfatycznych
• Limfa to zasadowy, lekko żółtawy płyn powstający poprzez wnikanie
płynu tkankowego do włosowatych naczyń limfatycznych. Składa się z
wody i elektrolitów (stężenie takie samo jak w osoczu) i białek (stężenie
niższe niż w osoczu). Płynie ona w jednym kierunku – od tkanek do
dużych żył, po drodze przepływając przez 8-10 węzłów chłonnych, gdzie
następuje jej filtracja. W ten sposób pobierane są z niej antygeny przez
komórki je prezentujące. W węzłach do limfy przedostają się limfocyty,
komórki dendrytyczne, makrofagi i przeciwciała. Limfa naczyń
limfatycznych jelita cienkiego zawiera dużo wchłoniętych tłuszczów w
postaci chylomikronów, co upodabnia ją wizualnie do mleka.
• Przepływ jest wywołany przez skurcz mięśni gładkich otaczających
większe naczynia limfatyczne.

Naczynia limfatyczne włosowate

• Znajdują się w wszystkich narządach i tkankach, z wyjątkiem OUN,
chrząstki, kości, szpiku kostnego, łożyska i powierzchownej warstwy
śluzówki macicy. Kończą się ślepo w tkankach i charakteryzują dużą
różnorodnością średnicy (zazwyczaj większa niż naczyń krwionośnych
włosowatych) i kształtu (zależy od narządu). W skórze tworzą sploty, w
błonie śluzowej jelita – proste naczynia w kosmkach jelitowych, w jądrze
– liczne zatoki otaczające kanaliki nasienne.
• Ich ściana jest zbudowana z śródbłonka, którego komórki przylegają do
siebie w niewielu miejscach, a blaszka podstawna jest nieciągła, do jego
zewnętrznej powierzchni przymocowanych jest wiele włókienek
kotwiczących (rodzaj włókien siateczkowatych – zapobiegają one
zapadaniu się ścian naczyń limfatycznych włosowatych).
• Przez ich ściany łatwo przenikają cząsteczki, makrocząsteczki i komórki
płynu tkankowego.

216
Naczynia limfatyczne małego i średniego kalibru
• Mają cieńsze ściany i większe światło od żył tego samego kalibru. W
naczyniach, których średnica przekracza 0,2 mm występują trzy typowe
błony ściany: wewnętrzna (pokryta śródbłonkiem, pod którym jest
cienka warstwa tkanki łącznej właściwej, zawierającej trochę włókien
sprężystych), środkowa (może mieć jedną lub dwie warstwy miocytów
gładkich) i zewnętrzna (dodatkowa, zbudowana z tkanki łącznej
właściwej, zawiera włókna kolagenowe i sprężyste), jednak granice są
trudne do określenia.
• Miocyty gładkie kurczą się rytmicznie (falowo), naczynia limfatyczne
tego kalibru mają zastawki, występujące parami na tej samej wysokości
naczynia, będące zdwojeniami błony wewnętrznej, pokrytymi
śródbłonkiem. Segmenty między dwoma zastawkami bywają nazywane
limfangionami.

Przewody limfatyczne
• Wyróżnia się prawy (krótki zbiera limfę z górnej prawej części ciała i
uchodzi do żyły ramienno-głowowej prawej) i lewy (powstaje ze zlania
naczyń limfatycznych w jamie brzusznej i leży na przedniej powierzchni
kręgosłupa, uchodzi do miejsca połączenia lewej żyły szyjnej
i podobojczykowej). Ściana przewodów jest zbudowana z trzech
typowych błon wysłanych śródbłonkiem, posiadają one zastawki. Błona
środkowa jest charakterystycznie gruba i zawiera kilka warstw miocytów
gładkich.

Wytwarzanie naczyń limfatycznych

• Powstają pierwotnie w procesie waskulogenezy lub później –
angiogenezy. Początek waskulogenezie limfatycznej dają komórki
śródbłonka żył, w którym włączone są geny nadrzędne prox-1.
Wytwarzanie naczyń limfatycznych dokonuje się przez różnicowanie
komórkowe komórek śródbłonka oraz miocytów gładkich. Dokonuje się
to z udziałem cytokin VEGF/CD, a także z udziałem angiopoetyn
i efryn.

217
 UKŁAD NERWOWY

• Odpowiada za regulację czynności organizmu i utrzymanie homeostazy.

• Składa się z układu:
◦ Ośrodkowego (systema nervosum centrale) – odbiera sygnały
płynące za pośrednictwem włókien aferentnych, oraz przekazuje
impulsy za pomocą eferentnych.
◦ Obwodowego (systema nervosum periphericum).
◦ Autonomicznego (systema nervosum autonomivum) – przyjmuje
informacje z narządów wewnętrznych i przekazuje je do OUN.

OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY

• Jego komórki tworzą zintegrowane sieci, mające zdolność przyjmowania
i analizowania impulsów. Najniższym poziomem integracji w OUN jest
łuk odruchowy. Wyższe poziomy OUN integrują impulsy z niższych
poziomów i prowadzą do analizy i kojarzenia coraz bardziej złożonych
czynności. Kora mózgu jest miejscem procesów analityczno-
integracyjnych.
• Zaczyna się rozwijać w 3. tyg życia zarodkowego, z ektodermy powstaje
rynienka, a następnie cewa nerwowa (powstają z niej neurony, astrocyty
i oligodendrocyty). Wzdłuż jej grzbietowej powierzchni wyodrębnia się
w postaci sznurów komórek grzebień nerwowy (powstają z niego
neurony czuciowe zwojów międzykręgowych, część neuronów zwojów
współczulnych, komórki satelitarne, melanocyty, lemocyty, odontoblasty,
komórki opon mózgowych).
• W dogłowowej części cewy nerwowej powstają w 4. tygodniu trzy
pęcherzyki, w dalszym rozwoju z przodomózgowia i tyłomózgowia
powstają pęcherzyki wtórne.
Przodomózgowie Kresomózgowie (telencephalon)
(prosencephalon) Międzymózgowie (diencephalon)
Śródmózgowie
Śródmózgowie (mesencephalon)
(mesencephalon)

Tyłomózgowie Tyłomózgowie wtórne (metencephalon)

(rombencephalon) Rdzeniomózgowie (myelencephalon)
• Z doogonowej części cewy nerwowej powstaje rdzeń kręgowy, a jej
światło przekształca się w komóry mózgu i kanał rdzenia kręgowego.

218
 • Formacje OUN
Mózgowie (encephalon) Rdzeń
kręgowy
Przodomózgowie (prosencephalon, Pień mózgowia (truncus
(medulla
mózg) encephali)
spinalis)
Kresomózgowie Międzymózgowie Śródmózgowie Tyłomózgowie
Kora nowa, Wzgórze, Konary Most
hipokamp, ciało podwzgórze, mózgu, móżdżek,
migdałowate, część nerwowa nakrywka, rdzeń
przedmurze, przysadki, istota czarna, przedłużony,
jądra szyszynka, jądra komora IV
podstawne, siatkówka oka, czerwienne,
komory boczne komora III przewód
śródmózgowia
• Mózgowie stanowi 2% masy ciała człowieka, ale zużywa ok. 20%
dostępnego tlenu (bardzo wrażliwe na niedotlenienie), jego dostępność
jest wspomagana obecnością w mózgu neuroglobiny, podobnej do
hemo- i mioglobiny.

Istota szara (substantia grisea)

• Zgrupowanie ciał komórek nerwowych i odchodzących od nich
wypustek, jej zrąb stanowią astrocyty protoplazmatyczne i włókniste,
których wypustki tworzą pilśń nerwową (neuropilus), oraz
oligodendrocyty i mikroglej. Pomiędzy wypustkami znajdują się
cząsteczki proteoglikanów tworzących uwodniony żel (składają się z
siarczanów chondroityny i GAG). Blaszkowate zakończenia wypustek
astrocytów tworzą warstwę graniczną wewnętrzną, oddzielającą istotę
szarą od opony miękkiej i naczyń.
• Przyjmuje ona w OUN różne postacie, w półkulach mózgu i móżdżku
tworzy korę (płaszcz), w tym samym miejscu i dodatkowo w pniu
mózgu tworzy jądra będące zgrupowaniami ciał komórek nerwowych.
Jest także obecna w rdzeniu kręgowym.
• Rodzaje, liczba neuronów i komórek glejowych oraz ich stosunek
liczbowy jest odmienny w różnych częściach OUN.

Istota biała (substatnia alba)

• Nagromadzenie wypustek komórek nerwowych, jej zrąb stanowią
astrocyty włókniste. Wypustki mogą być zmielinizowane lub
bezosłonkowe oraz różnią się grubością.
• Ma różny kształt i jest położona w różnych częściach OUN.

219
 • Tworzy:
◦ Włókna projekcyjne – łączą odległe części OUN.
◦ Włókna kojarzeniowe – łączą neurony tych samych struktur.
◦ Włókna spoidłowe – łączą elementy symetrycznych OUN.
• W zależności od kształtu i wielkości pęczków włókien wyróżnia się
drogi, sznury, torebki, wstęgi, promienistości i konary.

KRESOMÓZGOWIE

Kora mózgu, płaszcz (cortex cerebri, pallium)

• Formacja istoty szarej o grubości 2-4,5 mm pokrywająca w większości
półkule mózgu. Jej objętość waha się od 190 do 360 cm3.
• W jej skład wchodzi pięć typów neuronów: piramidalne, gwiaździste
(ziarniste), wrzecionowate (Cajala) i wielobiegunowe
(Martinottiego). Leżą one w pilśni nerwowej utworzonej przez komórki
glejowe, ich wypustki i proteoglikany. Tylko komórki piramidalne,
wrzecionowate i ziarniste są stałymi składnikami kory różnych okolic
mózgu.
• 95% kory pokrywa półkule – kora nowa (neocortx), pozostałe 5% jest
filogenetycznie starsze – kora niejednorodna (allocortex), w jej skład
wchodzi kora dawna (paleocortex) i stara (archicortex).

Kora nowa
• W jej skład wchodzą różne neurony układające się w sześć warstw
równoległych do powierzchni:
1 Drobinowa Na jej powierzchni znajduje się graniczna warstwa gleju
(brzeżna) (membrana gliae limitans superficialis), zbudowana
głównie z wypustek astrocytów, oddziela ona oponę
miękką od kory. Główną masę warstwy tworzy tkanka
glejowa w której znajdują się nieliczne wrzecionowate
(Cajala) neurony poziome dające aksony i dendryty
biegnące równolegle do powierzchni kory i tworzące
synapsy.
2 Ziarnista Składa się z komórek piramidalnych małych (ich aksony
zewnętrzna biegną ku istocie białej) i gwiaździstych (ziarnistych).
3 Piramidalna Perykariony neuronów tej warstwy są średniej wielkości i
piramidalnego kształtu, komórki leżące głębiej są
większe od ulokowanych powierzchownie. Ich aksony
biegną do istoty białej, a dendryty ku powierzchni kory.

220
4 Ziarnista Zawiera średniej wielkości komórki piramidalne i
wewnętrzna gwiaździste (ziarniste). Ich aksony i dendryty zdążają do
sąsiednich neuronów, prócz długich dendrytów
dochodzących do powierzchni kory. Są tu także obecne
włókna nerwowe tworzące smugę poprzeczną
zewnętrzną.
5 Zwojowa Zawiera duże komórki piramidalne, szczególnie liczne w
zakręcie środkowym przednim, gdzie są nazywane
komórami ruchowymi (Betza). Znajdują się tu także
liczne komórki gwiaździste i włókna tworzące smugę
poprzeczną wewnętrzną.
6 Komórek Przeważają komórki wrzecionowate i leżące
wielokształtnych powierzchownie niewielkie piramidalne, oraz inne
rodzaje.
• Ogólna liczba neuronów w jednej półkuli wynosi 7-9 mld, a komórek
glejowych 10-razy więcej. Między neuronami jednej półkuli jest 1015
synaps.
• Jednostki funkcjonalne neuronów są ułożone w pionowych szeregach,
równolegle do przebiegu włókien nerwowych w korze.
• Liczba neuronów w różnych warstwach jest inna. Jeśli przyjąć za 100
liczbę neuronów w warstwie 1. to w:
◦ 2. jest ich 1300
◦ 3. - 400
◦ 4. - 1600
◦ 5. - 380
◦ 6. - 300
• W zależności od okolicy kory mogą dominować komórki gwiaździste
(kora ziarnista, np. w okolicy węchowej) lub piramidalne (kora
piramidalna, np. w okolicy ruchowej).
• Wyróżnia się w niej 40 pól różniących się ułożeniem i składem
komórkowym, w niektórych polach płata czołowego brak warstwy
ziarnistej wewnętrznej (sześć warstw występuje u niemowląt).
• Neurony leżące w różnych polach odpowiadają za różne funkcje ciała
człowieka. Np.: warstwy 5. pola 4. (komórki Betza) za ruchy dowolne,
pola 44. i 45. za mowę i pola 17. - 19. za widzenie.
• Na ogół neurony 1. i 6. warstwy pełnią funkcję integracyjno-
koordynacyjne, 2. i 4. funkcje odbierająco-recepcyjne, a 3. i 5. wysyłają
impulsy.
• Neurony warstw 3. 5. i 6. wysyłają aksony w postaci włókien
projekcyjnych do rdzenia, wzgórza, jądra czerwiennego i innych.

221
 • Komórki warstw 2. 3. i 4. wysyłają włókna kojarzeniowe do ciał
komórkowych leżących w pobliżu.
• Włókna spoidłowe są wypustkami komórek warstwy 4.
• Cytoarchitektonika mózgu zajmuje się strukturą i rozmieszczeniem
komórek nerwowych w mózgu.
• Włókna eferentne w drogach są w większości aksonami komórek
piramidowych, natomiast włókna aferentne są dostają się tu spoza OUN i
tworzą synapsy z dendrytami neuronów eferentnych górnej warstwy
kory.

Kora dawna
• Wchodzi w skład pola pozagruszkowego i okołomigdałowatego, jej
komórki układają się na kształt litery S w trzy warstwy: molekularną,
komórek piramidalnych średnich i dużych.
• Jej komórki biorą udział w odbieraniu zapachów i tworzeniu stereotypów
zachowań płciowych.

Kora stara
• Składa się głównie z formacji hipokampa, znajduje się w części
środkowej płata skroniowego, granicząc z dnem komory bocznej. We
fragmencie pozaspoidłowym wyróżnia się:
◦ Róg Amona (hipokamp) – jest pokryty warstwą zmielinizowanych
włókien tworzących koryto hipokampa.
◦ Zakręt zębaty
◦ Podporę hipokampa
• W hipokampie i zakręcie zębatym wyróżnia się 3-4 warstwy komórek
nerwowych. Są to komórki nerwowe piramidalne tworzące warstwy:
początkową, piramidalną, promienistą i jamisto-drobinową.
• W zakręcie zębatym przeważają komórki nerwowe gwiaździste tworzące
warstwy: drobinową, ziarnistą, komórek różnokształtnych.
• W hipokampie, nawet u ludzi dorosłych znajdują się macierzyste
komórki układu nerwowego mogące różnicować się w neurony i
neuroglej.
• Komórki formacji hipokampa biorą udział w mechanizmach uczenia się
i zapamiętywania.

Mechanizm uczenia
• Zależy od długotrwałego pobudzenia (LTP) synaps chemicznych
głównie między neuronami himpokampa, biorą w tym udział neurony
pre- i postsynaptyczne, pomiędzy którymi znajdują się synapsy
chemiczne zawierające pęcherzyki synaptyczne z glutaminianem.

222
 • W błonach postsynaptycznych znajdują się białka kanałowe dla Ca2+
(NMDA) i Na+, otwierające się po związaniu z glutaminianem. Gdy
komórki presynaptyczne otrzymują powtarzające się impulsy (uczenie)
dochodzi do długotrwałego wzmocnienia sygnału, następnie występuje
pojedynczy impuls aby wywołać odpowiedź w komórkach
postsynaptycznych (przypominanie). Dzieje się to ponieważ impuls
nerwowy komórki presynaptycznej uwalnia glutaminian kiedy błona
postsynaptyczna jest silnie zdepolaryzowana (otwarte kanały dla Na+),
gdy zwiąże się on z receptorami NMDA błony postsynaptycznej
następuje otwarcie kanałów dla Ca2+ (usunięty czop Mg2+ z kanału) i ich
wpływ do cytosolu neuronu postsynaptycznego co powoduje kaskadę
zmian w neuronie postsynaptycznym (fosforylacje białek, trwa to nawet
wiele tygodni) i uwalnianie NO (przekaźnik sygnału, działający
wstecznie parakrynowo na komórki presynaptyczne pobudzając je do
produkcji glutaminianu, co potęguje reakcje i umożliwia jej
przekazywanie na sąsiednie synapsy).

Wnętrze przodomózgowia

Ciała migdałowate
• Duże zgrupowania neuronów układu limbicznego, leżące pod rogiem
dolnym komory bocznej. Komórki nerwowe zawierają liczne receptory
opiatowe – hamują objawy uzewnętrzniania uczuć i wiążą się z analizą
wrażeń węchowych. Drażnienie tych komórek wywołuje uczucia strachu,
wściekłości i wyalienowania, czemu towarzyszy wzrost ciśnienia krwi,
przyspieszenie czynności serca itp. znajdują się tu liczne komórki
piramidalne, wielowypustkowe i małe komórki bez ciałek Nissla
oddające liczne włókna kojarzeniowe. Duże znaczenie mają też neurony
kolczyste mające na swojej powierzchni do 30 tys. synaps chemicznych
z neuronami różnych części mózgowia, stanowią one ważny element
zegara biologicznego mierząc kilkugodzinne odcinki czasu i porównując
je ze sobą. Pomiary są dokonywane przez neurony dzięki odwzorowaniu
oscylacji grup neuronów we współpracy z neuronami istoty czarnej.

Jądra podstawne
• Należą do nich prążkowie i gałka blada (zaliczana ze względu na
pochodzenie do międzymózgowia).
• Ważną rolę odgrywa jądro półleżące (część brzuszna prążkowia),
będące zgrupowaniem kilkudziesięciu tysięcy neuronów. Synapsy
między nimi zawierają dopaminę syntezowaną w neuronach pola
przedpokrywkowego.

223
 • Jej wydzielanie w synapsach jądra półleżącego i czołowych
fragmentach kory mózgu wiąże się z odczuwaniem przyjemności
(jedzenie, seks, muzyka, satysfakcja z osiągniętych sukcesów, pochwał i
wyróżnień), jest także odpowiedzialna za efekt placebo. Zmniejszenie
ilości dopaminy w synapsach tych okolic mózgu wywołane mniejszą
produkcją, wadliwymi receptorami postsynaptycznymi lub nadmierną
absorpcją w części presynaptycznej może prowadzić do zastępczych
sposobów odczuwania przyjemności (alkohol, papierosy, hazard,
słodycze, narkomania).

Istota biała mózgu

• Zajmuje ośrodek półowalny leżący pod korą mózgu, jej zrąb stanowi
tkanka glejowa podtrzymująca aksony zmielinizowane i bezosłonkowe
tworzące pęczki. Wyróżnia się wśród nich włókna projekcyjne,
kojarzeniowe i spoidłowe.

Międzymózgowie
• Część przodomózgowia zawierająca zgrupowania perykarionów
(wzgórze i podwzgórze).

Wzgórze
• W jego skład wchodzi kilkadziesiąt zgrupowań perykarionów małych i
średnich wielobiegunowych i ziarnistych komórek (50-120/mm2) – jądra
przednie, tylne, grzbietowe, brzuszne, boczne i przyśrodkowe.
Największe z nich to jądra poduszki.
• Jądra okolicy brzuszno-tylnej są odpowiedzialne za czucie (np. dotyku).
Uszkodzenie tej okolicy prowadzi do zespołów wzgórza objawiającymi
się połowicznym brakiem czucia, lub silnymi bólami.
• Jest ważną stacją przełącznikową informacji ruchowych, czuciowych i
autonomicznych przekazywanych z pnia do kory.
• Komórki jąder brzusznych przednich są odpowiedzialne za koordynacje
ruchów zamierzonych, a ich uszkodzenie powoduje połowiczną
niezborność i ruchy pląsawicze.
• Komórki jąder grzbietowych są odpowiedzialne za koordynacje
procesów nerwowo-psychologicznych (pamięć długotrwała, zachowanie
osobowości, koncentracja uwagi i wysławianie).
• Dochodzi do niego wiele torów i wstęg z rdzenia przedłużonego,
kręgowego i n. V przewodzące uczucia bólu, ciepła, czucia głębokiego i
dotyku – jest ośrodkiem podkorowym różnych rodzajów czucia i
ośrodkiem niższej uczuciowości instynktownej.

224
Podwzgórze
• Podstawową jego funkcją jest utrzymywanie homeostazy, w tym celu
podwzgórze otrzymuje sygnały o stanie funkcjonalnym różnych
ośrodków takich jak:
◦ Jądra pasma samotnego, o wszystkich czuciowych sygnałach z
trzewi (głównie ciśnienie krwi i rozciągnięcie ścian przewodu
pokarmowego), za pośrednictwem n. X.
◦ Z rdzenia kręgowego, za pośrednictwem tworu siatkowatego (m.in.
temp. skóry).
◦ Z siatkówki za pośrednictwem aksonów receptorowych neuronów
zwojowych, które dochodzą do jądra nadskrzyżowaniowego
(reguluje ono zegar biologiczny).
◦ Ze struktur okołokomorowych podwzgórza, których neurony nie są
chronione barierą krew-mózg. Powala to monitorować
osmolarność lub toksyny i reagować np.: wymiotami.
◦ Z układu limbicznego i węchowego co prowadzi do kształtowania
zachowań takich jak jedzenie i rozmnażanie.
• Podwzgórze posiada własne interoreceptory, za pomocą których
monitoruje temperaturę ciała i stężenie elektrolitów.
• Przyjmując sygnały z różnych układów ciała podwzgórze reaguje na nie,
regulując funkcje i korygując nieprawidłowości.
• Sygnały wychodzące z podwzgórza:
◦ Do rdzenia przedłużonego, następnie do jąder n. X (układ
przywspółczulny) i układu współczulnego rdzenia kręgowego –
regulacja rytmu serca, średnicy naczyń krwionośnych, trawienie
pocenie itp.
◦ Za pośrednictwem hormonów. Duże neurony jąder
okołokomorowych wydzielają oksytocynę i ADH, które są
transportowane wzdłuż aksonów do części nerwowej przysadki i tam
uwalnianie do krwi. Małe neurony syntezują liberyny i statyny,
transportowane wzdłuż ich aksonów do części gruczołowej
przysadki, gdzie są uwalniane i działają pobudzająco lub hamująco
na komórki endokrynowe gruczołu.
• Zajmuje ono brzuszną i dolną część komory bocznej i III. Znajduje się w
nim ponad 20 jąder podwzgórza:
◦ Przednie (przykomorowe, nadwzrokowe, nadskrzyżowaniowe, pole
(jądro) przedwzrokowe), komórki są duże, lub małe, owalne lub
gwiaździste, w ich cytoplazmie występuje obfite RER i pęcherzyki
wydzielnicze – neurony wydzielnicze.

225
Jądro nadwzrokowe Jego neurony syntezują oksytocynę i neurofizynę
będącą jej nośnikiem. Taki kompleks jest transportowany
wzdłuż aksonu komórki wydzielniczej do zakończenia w
części nerwowej przysadki, gdzie jest uwalniany i
dysocjowany. Oksytocyna trafia następnie do krwi.
Jądro Neurony wydzielnicze syntezują ADH i neurofizynę.
przykomorowe Losy powstałego kompleksu są podobne do oksytocyny.
Neurony otrzymują sygnały z jądra łukowatego o
wzmożeniu/obniżeniu łaknienia.
Jądro Składa się z 10 tys. małych neuronów wykazujących
nadskrzyżowaniowe zmiany aktywności genów, właściwości chemicznych i
behawioralnych w 24-godzinnym cyklu dobowym.
◦ Środkowe (łukowate (lejkowate), grzbietowo-pośrodkowe, brzuszno-
pośrodkowe).
◦ Tylne (podwzgórzowe tylne, ciała suteczkowatego).
◦ Grzbietowe

Zegar biologiczny
• Reguluje metabolizm, wydzielanie hormonów, temperaturę ciała,
ciśnienie krwi, zachowanie, czuwanie i sen oraz stany alarmowe w cyklu
dobowym. Pozwala organizmowi na przygotowanie do zmian otoczenia
regulowanych brzaskiem i zmierzchem, oraz dokonywanie pomiarów
czasu (do kliku godzin) przez neurony kolczyste ciała prążkowanego.
• Neurony jądra nadskrzyżowaniowego stanowią nadrzędy zegar
biologiczny, kierujący pracą zegarów lokalnych.
• Cykliczne 24-godzinne rytmy są regulowane przez czynniki wewnętrzne
– autonomiczny oscylator wewnątrzkomórkowy neuronów jądra
nadskrzyżowaniowego (lub komórek innych narządów).
• U ludzi molekularne podłoże oscylatora tego jądra polega na cyklicznej
aktywacji i dezaktywacji genów: per, cry, rora, rev-erbα (jego produkt
reguluje glukoneogenezę) i bmal1 i clock. Produkty dwóch ostatnich
genów (czynniki transkrypcyjne CLK i BMAL1) aktywują geny per, cry,
rora, rev-erbα. Translacja genów per i cry prowadzi do powstania białek
PER i CRY tworzących dimery. Wieczorem stężenie dimerów jest
odpowiednio wysokie i następuje ich dysocjacja, a białka przechodzą do
jąder. Rano gdy stężenie dimerów jest niskie geny per i cry są ponownie
aktywowane.
• Cykl dobowy ma tendencję do desynchronizacji, jego ponowne
dostosowanie do cyklu dzień noc odbywa się za pomocą impulsów z
neuronów zwojowych receptorów siatkówki.

226
 • Z jądra nadskrzyżowaniowego jest uwalniana prokinetycyna 2
przenosząca informacje o jego cyklicznej aktywności do neuronów
innych części mózgowia mających dla niej receptory. Związanie
modyfikuje metabolizm tkanek, zachowanie, czuwanie i sen.
• Niezależnie od działania prokinetycyny 2 neurony jądra
nadskrzyżowaniowego mają połączenie z jądrem przykomorowym za
pośrednictwem neuronów przodo- i międzdymózgowia z jądrami
pośrednio-bocznymi rdzenia, a następnie zwojem szyjnym górnym
pnia współczulnego. Za ich pośrednictwem dochodzi do cyklicznych
zmian okołodobowych w funkcjonowaniu narządów.
• Zazwojowe aksony neuronów zwoju szyjnego dochodzą do szyszynki i
tworzą synapsy chemiczne z pinealocytami, pod wpływem impulsów
wydziela ona melatoninę (receptory dla niej znajdują się także w jądrze
nadskrzyżowaniowym).

Jądro przedwzrokowe
• Zgrupowanie jego komórek – INH3 (jądro śródmiąższowe przedniej
części podwzgórza 3) jest 2-3 razy większe u mężczyzn niż u kobiet i
mężczyzn homoseksualnych. W jądrach tej okolicy znajdują się liczne
receptory dla estrogenów wiążące się z wykształceniem męskiego i
dziewczęcego stereotypu zachowania. Wątroba płodów i noworodków
wytwarza fetoproteinę α. U noworodków żeńskich estrogeny z nią
związane nie docierają do neuronów, a u mężczyzn testosteron nie jest
wiązany i dociera na miejsce gdzie jest zamieniany w estrogen
(wykształcenie chłopięcego stereotypu zachowań).
• Estrogeny powodują przerost neuronów – zwiększenie liczby połączeń w
podwzgórzu, korze i jądrze migdałowatym i większa przeżywalność
neuronów u płodów męskich.
• W środkowej części jądra przedwzrokowego znajduje się narząd
naczyniowy blaszki krańcowej którego neurony mają receptory EP dla
PGE2, która uwalniana w mózgu w przebiegu zapalenia powoduje
podniesienie temperatury ciała.

Jądro łukowate
• Odgrywa ważną rolę w regulacji łaknienia. Składa się z dwóch populacji
neuronów:
◦ Produkujących neuropeptyd Y (NPY) i białko pokrewne aguti
(AgRP) – pobudzają łaknienie.
◦ Produkujące proopiomelanokortynę (POMC) i transkrypt
regulujący amfetaminę i kokainę (CART) – znoszą apetyt.

227
 • POMC produkują także komórki endokrynowe części gruczołowej
przysadki mózgowej. Oba rodzaje neuronów jądra łukowatego mają
receptory dla leptyny (pobudza POMC/CART, a hamuje NPY/AgRP).
• Na na neurony jądra łukowatego działają hormony układu
pokarmowego. Peptyd YY, peptyd podobny do glukagonu (GLP-1) i
oksyntomodulina, wydzielane po każdym posiłku pobudzają neurony
POMC i znoszą łaknienie. Grelina wydzielana przez pusty żołądek
pobudza neurony NPY/AgRP i wzmaga łaknienie. Ponadto mają
receptory dla insuliny, leptyny, GLP-1, po związaniu prowadzą do
hamowania wytwarzania glukozy.

Jądro grzbietowo-pośrodkowe i brzuszno-pośrodkowe

• Mają małe neurony i syntezują liberyny i statyny. Działają one
pobudzająco lub hamująco na część endokrynową przysadki
gruczołowej. Z perykarionów małych neuronów liberyny i statyny są
transportowane wzdłuż aksonów i wydzielanie do wyniosłości
przyśrodkowej, tam dostają się do krwi.
• Neurony podwzgórza wydzielają także endorfiny – peptydy wiążące się
receptorami opiatowymi. Naturalne endorfiny i alkaloidy opiatowe
hamują czynność OUN.

Pole podwzgórzowe grzbietowe

• Zawiera neurony wydzielające peptyd – hipokretynę/oreksynę
pobudzające układ nerwowy prowadząc do bezsenności. Przyczyną
narkolepsji jest mutacja genu dla peptydu lub niewydolność receptorów.

ŚRÓDMÓZGOWIE
• W skład śródmózgowia wchodzą ważne jądra – istota czarna, jądro
czerwienne i inne oraz drogi np.: rdzeniowo-wzgórzowa, konary mózgu
wstęgi i inne.

Istota czarna
• Składa się z części zbitej i siatkowatej (stanowi dużą masę istoty szarej
śródmózgowia).
• Neurony części zbitej są wielobiegunowe, posiadają liczne ziarna
melaniny (liczba z wiekiem rośnie) i dopaminę (hamuje aktywność
prążkowia). Jej komórki regulują napięcie mięśniowe, zawiadują
oddychaniem i wydzielaniem.
• Część siatkowata zbudowana jest z z małych neuronów wrzecionowatych
i ziarnistych komórek.

228
Jądro czerwienne
• W górnej części składa się z wielkich komórek nerwowych, a w dolnej z
małych. Wytwarzają one synapsy z neuronami ramion spajających
móżdżku oraz dużych komórek (ich aksony tworzą drogę czerwienno-
rdzeniową).
• Jego komórki regulują napięcie mięśniowe zwłaszcza barków i ramion.

MOST
• Łączy śródmózgowie z rdzeniem przedłużonym, składa się z części
grzbietowej i brzusznej zbudowanych z licznych krzyżujących się
włókien nerwowych i rozrzuconych jąder mostu. Można tu znaleźć
środkowe i górne konary móżdżku i górne wstęgi.

RDZEŃ PRZEDŁUŻONY
• Najdalsza cześć mózgowia.
• Oliwka dolna, wraz z grzbietową i dodatkowymi tworzą kompleks
przybierający kształt pofałdowanej taśmy. W jej skład wchodzą liczne
wielobiegunowe komórki z licznymi kroplami lipidów w cytoplazmie.
Oddają one wypustki do móżdżku.
• Wszystkie drogi przechodzą przez niego jako piramidy, wstęga
przyśrodkowa i pęczki smukły i klinowaty.
• Jądra szwu – część tworu siatkowatego, zgrupowania komórek
nerwowych intensywnie produkujących serotoninę, skąd jest ona
transportowana do różnych części mózgowia, gdzie jest
neurotransmiterem. Odpowiada za dobre samopoczucie, optymizm,
chęć do pracy, zmniejszenie jej stężenia prowadzi do agresji, depresji,
i złego samopoczucia (za niska produkcja, wadliwe receptory,
nadmierna absorpcja).
• Obecne są w nim jądra nerwów czaszkowych, zgrupowania neuronów
najczęściej wielowypustkowych oddających długie aksony i dendryty.

MÓŻDŻEK
• Składa się z półkul (pokrytych korą) połączonych robakiem. Wnętrze
móżdżku wypełnia istota biała – rdzeń móżdżku z wyspami istoty szarej
– jądrami móżdżku. Kora składa się z trzech warstw.

229
Drobinowa Zbudowana z małych i dużych gwiaździstych (ziarnistych)
neuronów. Komórki małe leżą w powierzchownej części, są
wielowypustkowe z ciemnymi jądrami i wyraźnymi ciałkami
Nissla. Aksony tworzą synapsy z komórkami zwojowymi.
Komórki duże (koszyczkowe) mają wiele wypustek i leżą
w wewnętrznej części. Ich aksony biegną początkowo równolegle
do kory by następnie zagiąć się o 90° i skierować w stronę
komórek zwojowych, wokół których oddają liczne kolaterale
owijając je na kształt koszyczka. U niemowląt w 1. roku życia na
powierzchni kory znajdują się płodowe ziarniste komórki tworzące
warstwę płodową zewnętrzną, zanikają w 2. roku życia.
Zwojowa Składa się z neuronów o średnicy ok. 70 µm – komórek
zwojowych (Purkinjego), przypominających kształtem gruszki
(komórki gruszkowate). Między nimi znajdują się astrocyty
oddające wypustki biegnące przez warstwę drobinową ku
powierzchni, gdzie zaginają się i tworzą graniczną warstwę
glejową. Komórki warstwy mają cytoplazmę bogatą w ciałka
Nissla i duże jasne jądra, swą węższą częścią są skierowane ku
warstwie drobinowej do której oddają dendryty, które się obficie
rozgałęziają (60 tys.) i sięgają ku powierzchni. Liczba synaps
jednej komórki sięga 200 tys. W ich błonach znajduje się receptor
dla IP3 otwierający białka kanałowe dla Ca2+ (przepływają do
cytosolu i wywołują impulsy do skurczów miocytów).
Zablokowanie lub brak receptorów powoduje niezborność
ruchową i napady padaczkowe. Od grubszych części odchodzą
aksony, biegną one przez warstwę ziarnistą do istoty białej
móżdżku, a aksony komórek zwojowych kłaczka trafiają do jąder
n. przedsionkowego. Zaraz po odejściu od perykarionu oddają one
liczne kolaterale (część wraca ku sąsiednim komórkom
zwojowym) tworzące splot podzwojowy, oddzielający warstwę
ziarnistą od zwojowej. Inne kolaterale tworzą splot nadzwojowy.
Ziarnista Na skrawkach barwionych HE wykazuje duże nagromadzenie
okrągłych leżących blisko komórek nerwowych:
Małych O średnicy 4-5 µm (najmniejsze komórki człowieka),
ich aksony biegną ku komórkom zwojowym kory na
których wysokości rozgałęziają się na kształt litery T i
tworzą z nimi oraz gwiaździstymi liczne synapsy.
Duże – Zalicza się także do nich poziome komórki
Golgiego dwubiegunowe (Lugaro). W tej warstwie jest wiele
bezkomórkowych przestrzeni składających się z synaps.

230
 • Z kory móżdżku biegną liczne włókna nerwowe także wchodzące w
skład jego istoty białej. Są nimi aksony komórek zwojowych biegnących
do jąder móżdżku oraz aksony komórek ziarnistych i część kolaterali
zwojowych biegnących równolegle w warstwie zwojowej,
przechodzących następnie do istoty białej, są to także aksony komórek
gwiaździstych małych i kolaterale aksonów zwojowych tworzących
włókna nerwowe styczne przechodzące do istoty białej.
• Do móżdżku biegną także z rdzenia kręgowego włókna kiciaste
tworzące synapsy z komórkami ziarnistymi i zwojowymi. Z jądra
n. przedsionkowego biegną włókna pnące tworzące synapsy z
komórkami zwojowymi i gwiaździstymi małymi. Jądra móżdżku:
Zębate Największe, symetryczne jądro móżdżku, na przekroju ma kształt
wstęgi z zębowatymi wypukłościami. W jego skład wchodzą
komórki duże komórki wielowypustkowe, skupiające się w części
grzbietowo-przyśrodkowej oraz mniejsze w części brzuszno-
bocznej. Dają one liczne aksony do jądra czerwiennego,
a dochodzą do niego aksony komórek zwojowe kory.
Czopowate Leży we wnęce jądra zębatego.
Wierzchu Leży w środkowej części Jądra zawierają duże wielowypustkowe
dachu komory czwartej. komórki nerwowe, wysyłają wypustki
do ramion spajających, a otrzymują z
Kulkowate Leży między jądrem
móżdżku (z komórek zwojowych),
zębatym a wierzchu.
jąder przedsionka i robaka.

Rdzeń kręgowy
• Końcowa część OUN zajmująca ⅔ długości kanału kręgowego. Rozciąga
się od kręgu szczytowego do L1 lub L2. Otoczony jest oponami. Składa
się z segmentów: szyjnego, piersiowego, lędźwiowego, krzyżowego i
guzicznego. Na wysokości L1 tworzy stożek rdzeniowy przechodzący w
nić końcową.
• Jego istota szara składa się z parzystych zgrubień – rogu przedniego i
tylnego połączonych częścią pośrednią. Między nimi znajduje się
spoidło szare, a w jego środku kanał środkowy wysłany ependymą,
wraz z wiekiem w wielu miejscach zarasta tkanką glejową, jedynie w
części końcowej pozostaje drożny (tworzy mającą kształt T komorę
końcową).
• W istocie szarej wyróżnia się jądra rdzenia mające kształt kolumn.
• W rogu przednim wyosabnia się sześć jąder zawierających 2 rodzaje
neuronów:

231
 ◦ Ruchowe – duże (100 µm), wielowypustkowe, z pęcherzykowatymi
jądrami i cytoplazmą bogatą w ciałka Nissla. Osią długą układają się
równolegle do rdzenia, oddają grube, zmielinizowane aksony
wychodzące w korzeniach przednich i dochodzące w nerwach
rdzeniowych do mięśni, gdzie wytwarzają wiele kolaterali (dzięki
nim jeden neuron unerwia 1000 miocytów) których zakończenia
wchodzą w skład synaps. Komórki unerwiające prostowniki leżą
bardziej ku przodowi, a zginacze ku tyłowi.
◦ Powrózkowe – małe komórki oddające liczne włókna kojarzeniowe
dla różnych poziomów rdzenia kręgowego.
• W części pośredniej występuje jądro pośrednio-boczne (współczulne).
Występują tu średniej wielkości komórki (50 µm) z obfitymi ciałkami
Nissla. Zawiadują skurczami miocytów gładkich naczyń, napinaczy
włosów i wydzielaniem potu.
• W rogu tylnym znajduje się jądro grzbietowo-brzeżne znajdują się
komórki o średnicy 50 µm mające zbitą cytoplazmę. Biorą udział w
przekazywaniu wrażeń bólowych, cieplnych i dotykowych. W tylnej
części rogu tylnego znajdują się małe (10-20 µm) komórki istoty
galaretowatej, wrzecionowate oddające liczne włókna nerwowe
kojarzeniowe do komórek rogu tylnego. W części brzuszno-środkowej
rogu tylnego znajdują się wielobiegunowe komórki nerwowe
przenoszące i modyfikujące impulsy o położeniu przestrzennym. Ich
aksony trafiają do móżdżku.
• Istota biała składa się z włókien zmielinizowanch i bezosłonkowych
podtrzymywanych przez tkankę glejową. Jej włókna nerwowe tworzą
drogi:
◦ Wstępujące – włókna zaczynają się w zwojach międzykręgowych.
◦ Zstępujące – włókna zaczynające się w korze, jądrach podstawnych
i pniu mózgu.
◦ Korzeniowe – włókna wchodzące przez korzenie tylne biegnące w
istocie białej do wyższych poziomów OUN, oraz włókna ruchowe
komórek rogów przednich.
◦ Własne – włókna zaczynające się i kończące w rdzeniu.
• Włókna nerwowe z niższych części układają się w zewnętrznych
częściach dróg i vice versa.

Splot naczyniówkowy
• Przedłużenie opony miękkiej, która wraz z naczyniami wpukla się
komory III, IV (związane ze sklepieniem) i bocznych (związane ze
ścianami bocznymi).

232
 • Jego zrąb stanowi tkanka łączna właściwa luźna. Są w nim zawieszone
liczne naczynia krwionośne oraz obecne są fibroblasty, makrofagi
i limfocyty, a u ludzi starszych ziarenka piasku (acervuli) splotu.
• Od strony komory jest przykryty jednowarstwowym nabłonkiem
sześciennym – ependymą, większość jego komórek (ependymocytów)
ma strukturę komórek pompujących jony (na wolnej powierzchni wiele
mikrokosmków, a na podstawnej liczne wgłobienia, zawierają liczne
mitochondria).
• Na wolnej powierzchni ependymy znajdują się makrofagi (komórki
Kolmera), między ependymocytami mogą znajdować dendryty,
kończące się w płynie mózgowo-rdzeniowym będące chemoreceptorami.
• Produkuje płyn mózgowo-rdzeniowy poprzez przesączanie osocza
krwi przez pompowanie Na+ do komór. Jony pociągają za sobą wodę.
Organizm wytwarza go 30 ml/h, a jego całkowita objętość wynosi 120
ml – cały płyn jest wymieniany co 4 godziny. Jest on także produkowany
w przestrzeniach podpajęczynówkowych i okołonaczyniowych mózgu.
• Płyn jest przejrzysty, zawiera Na+, K+, Ca2+, Cl-, glukozę, mocznik, nieco
białka i 4-5 limfocytów/ml.
• Komory boczne→ komora III→ wodociąg mózgu→ komora IV→
przestrzeń podpajęczynówkowa i worek podpajęczynówkowy. Płyn
przepływa do ziarnistości pajęczynówki w których jest wchłaniany do
zatok.
• Zatrzymanie przepływu płynu prowadzi do powiększenia komór –
wodogłowia.

Bariera krew-mózg
• Składa się z nieprzepuszczalnego śródbłonka (między komórkami
znajdują się połączenia occludens i adherens, uniemożliwia to przepływ
jonów i cząsteczek), jego błony podstawnej, oraz z powierzchniowej
warstwy granicznej glejowej.
• W błonie komórek śródbłonka skierowanej ku krwi znajdują się
transportery ABC (białkowe pompy), nadające komórkom oporność
wielolekową. Wypompowują one z śródbłonka wiele rodzajów cząstek.
• Okolica dna komory IV i niektórych jądrach podwzgórza nie są nią
chronione

Komórki macierzyste układu nerwowego

• W OUN ludzi po urodzeniu znajdują się, szczególnie w okolicy
podependymalnej komór i kanału rdzenia oraz w hipokampie
komórki pluripotentne, oraz macierzyste/progenitorowe. Z macierzystych
powstają progenitorowe różnicujące się po dalszych podziałach w
neurony lub neuroglej.

233
 • Astrocyty regulują tę proliferację za pomocą cytokin – efryn A2 i A3.
Spod ependymy komórki mogą migrować do opuszki węchowej i innych
miejsc.

Opony mózgowo-rdzeniowe
• Błony zbudowane z tkanki łącznej właściwej. Służą do mechanicznej
ochrony i odżywiania mózgowia i rdzenia.
Opona miękka Zbudowana jest tkanki łącznej właściwej zawierającej włókna
kolagenowe i nieliczne sprężyste i siateczkowate oraz
nieliczne fibroblasty. Na wysokości pnia mózgowia oraz
górnego odcinka rdzenia jest w niej wiele melanocytów.
Wypełnia ona nierówności mózgu i rdzenia, wnika w głąb
i wyścieła jamy okołonaczyniowe (zanika tam w miejscach,
gdzie tt. i żż. przechodzą w naczynia włosowate otoczone
glejem). Jej zewnętrzna warstwa ma luźne utkanie i zawiera
wiele naczyń odchodzących w głąb mózgowia i rdzenia.
Wewnętrzna warstwa ma zbite utkanie u regularnym układzie
włókien i nie zawiera naczyń. Obie warstwy są pokryte
nabłonkiem mezodermalnym. W rdzeniu wytwarza
więzadła ząbkowane, nieciągłą przegrodę tylną oraz nić
końcową.
Pajęczynówka Składa się z zewnętrznej płyty (zbudowana z tkanki łącznej
właściwej zbitej) przylegającej do opony twardej i beleczek
łącznotkankowych odchodzących od płyty pod kątem
prostym i łączące się z oponą miękką. Przestrzenie między
beleczkami – jama podpajęczynówkowa wypełniona jest
płynem mózgowo-rdzeniowym. Zewnętrzna i wewnętrzna
powierzchnia płyty i beleczki są pokryte nabłonkiem
mezodermalnym (jego komórki ściśle do siebie przylegają.
W obrębie zatok żylnych zewnętrzna powierzchnia
pajęczynówki i wewnętrzna opony twardej tworzą
ziarnistości pajęczynówki – liczne kosmki pokryte
nabłonkiem mezodermalnym, w jego cytoplazmie znajdują się
pory otwierające się gdy wzrasta ciśnienie płynu. W wypadku
urazów może powstać krwotok podpajęczynówkowy
z licznych naczyń tej jamy. Ze względu na ścisłe połączenie
anglosasi określają to opony mianem miękko-pajęczej
(leptomeninges).

234
Opona twarda Buduje ją tkanka łączna właściwa zbita zawierająca liczne
pęczki kolagenowe o równoległym przebiegu, fibroblasty i
włókna sprężyste. Wyróżnia się w niej blaszkę zewnętrzną
(okostna wewnętrznej powierzchni kości czaszki)
i wewnętrzną (zawiera naczynia krwionośne, a wśród nich
zatoki żylne, pokryta jest mesothelium). Obie blaszki
przylegają do siebie ściśle z wyjątkiem zatok żylnych,
zbiornika śródchłonki i zwoju półksiężycowatego. U ludzi
starszych lub po urazie krew wylewa się między blaszki –
krwotok podtwardówkowy. Blaszka wewnętrzna tworzy
sierp mózgu i móżdżku, namiot móżdżku i przeponę
siodła. Znajduje się w niej wiele splotów nerwowych i
zakończeń nerwowych. Ustala ona położenie mózgowia i
chroni przed urazami mechanicznymi. W urazach czaszki
może dojść do krwotoku nadtwardówkowego.

Naczynia krwionośne
• Tętnice mózgowia i rdzenia mają dobrze rozwiniętą błonę mięśniową i
sprężystą, żyły są bardzo wiotkie (błona mięśniowa jest nikła lub jej
brak). Wnikają one do mózgowia leżąc w przestrzeniach
okołonaczyniowych otoczone oponami miękką i pajęczą. Zanikają one w
miejscu przejścia w naczynia włosowate (one są szczelnie otoczone
wypustkami gleju, będące składnikami bariery krew mózg). Mimo że
tętnice oddają liczne odgałęzienia to ich zamknięcie prowadzi do
niedokrwienia i udaru.
• Duże tętnice i tt. pajęczynówki są unerwione przez układ autonomiczny,
a tętnice miąższowe są słabo albo nieunerwione, leży to u podstaw
uporczywych bólów głowy (migreny).
• W mózgowiu brak naczyń limfatycznych.

UKŁAD OBWODOWY

Zwoje nerwowe czaszkowe i rdzeniowe

• Czaszkowe leżą na przebiegu nerwów V, VIII, IX i X, a rdzeniowe na
przebiegu korzeni grzbietowych rdzenia. Ich neurony biorą udział w
przewodzeniu impulsów czuciowych.
• Od zewnątrz są otoczone torebką zbudowaną z tkanki łącznej właściwej
– odpowiednik onerwia i nanerwia. Ich zrąb stanowi tkanka łączna luźna
– odpowiednik śródnerwia, otacza ona komórki zwojowe
(rzekomojednobiegunowe).

235
 • Perykariony leżą głównie w części obwodowej i tworzą tam duże
skupienia w części środkowej występują mniej licznie. Każdy z nich
oddaje wypustkę ku środkowi, która w pewnej odległości od ciała
komórki rozgałęzia się (jak litera T). Akson podąża do komórek rogu
tylnego rdzenia kręgowego, a dendryt ku obwodowi, gdzie wchodzi w
skład receptorów.
• Perykarion ma wyraźne pęcherzykowate jądro, jest otoczone glejem
(komórki satelitarne). Neuron jest różnej wielkości od 20 do 100 µm.
Duże komórki przewodzą sygnały proprioreceptywne, temperatury i
dotyku, średnie – czuciowe z narządów wewnętrznych, a małe – bólowe.

Nerwy obwodowe
• Są pęczkami włókien nerwowych podtrzymywanych i chronionych przez
tkankę łączną właściwą. Wyróżnia się ruchowe, czuciowe i mieszane.
• Zrąb otacza cały nerw i poszczególne pęczki włókien. Tkanka otaczająca
cały nerw – nanerwie (epineurium) łączy się z tkanką okolicy nerwu –
przynerwiem (paraneurium) stabilizującym położenie przestrzenne.
• Pęczki są otoczone onerwiem (perineurium) składającym się z
fibroblastów (są ściśle połączone i wytwarzają barierę krew-nerw) i
nielicznych włókien kolagenowych i sprężystych. Pojedyncze włókna
nerwowe są połączone tkanką łączną właściwą zawierającą włókna
siateczkowate – śródnerwie (endoneurium, osłonka Keya-Retziusa).
• Włókna tworzące pęczek są aksonami lub długimi dendrytami
zmienilizowanymi (1-20 µm) lub bezrdzennymi (0,5-2 µm). Na 1 mm2
jest 6-10 tys. włókien.

UKŁAD AUTONOMICZNY
• Reguluje utrzymywanie homeostazy. Składa się z układu współczulnego
i przywspółczulnego, których budowa jest podobna. Pierwszy neuron
znajduje się w OUN, jego akson (włókno przedzwojowe) wytwarza
synapsę z drugim znajdującym się w zwoju obwodowego układu
autonomicznego, jego akson nazywa się włóknem zazwojowym.
Wyjątkiem są komórki wydzielnicze rdzenia nadnercza będące
zmodyfikowanymi neuronami zazwojowymi układu współczulego.
• Acetylocholina to neurotransmiter w synapsach przedzwojowych układu
współczulnego, a noradrenalina zazwojowych.

Układ współczulny
• Jego część ośrodkowa składa się neuronów leżących w części pośredniej
istoty szarej odcinka piersiowego i dwóch górnych odcinkach rdzenia
kręgowego.

236
 • Pęczki zmielinizowanych aksonów opuszczają rdzeń jako włókna
przedzwojowe przez korzenie przednie, nerwy rdzeniowe i gałęzie
łączące dochodząc do zwojów współczulnych (wchodzących w skład pni
współczulnych). Aksony komórek zwojowych są włóknami
zazwojowymi. Dochodzą one do komórek efektorowych narządów.
• Zwoje współczulne położone są w pniach współczulnych (jako jedyne
mają torebkę łącznotkankową), splotach przedkręgowych lub towarzyszą
naczyniom. Ich zrąb stanowi tkanka łączna właściwa luźna, podtrzymuje
one równomiernie rozłożone komórki zwojowe (mają pęcherzykowate
jądra i obfite ciałka Nissla). Są one wielobiegunowe – mają liczne
dendryty i jeden akson, są otoczone glejem (komórkami satelitarnymi).
Między neuronami leży wiele wypustek (głównie dendryty) i wiele
synaps – dendryty-włókna przedzwojowe występujących w
zgrupowaniach otoczonych lemocytami (końcowymi komórkami
glejowymi).
• Poza tym w zwoju znajdują się komórki pająkowate (mniejsze od
komórek zwojowych) oddające liczne wypustki tworzące synapsy z
innymi komórkami pająkowatymi i zwojowymi.

Układ przywspółczulny
• Część ośrodkowa składa się z neuronów leżących w pniu mózgowia w
jądrach nerwów czaszkowych (III,VII, IX i X) i pośrednio-bocznych
odcinka S2-S4. Ich aksony (zmielinizowane) tworzą włókna nerwowe
przedzwojowe biegnące z n. III,VIII i IX do zwojów rzęskowego,
podżuchwowego i usznego. Włókna przedzwojowe n. X dochodzą do
neuronów zwojowych drobnych splotów nerwowych narządów
wewnętrznych.
• Włókna przedzwojowe odcinka krzyżowego biegną w korzeniach
przednich, gałęziach łączących i nerwach trzewnych do narządów
miednicy mniejszej.
• Włókna zazwojowe nie mają osłonek mielinowych.
• Zwoje przywspółczulne (rzęskowy, podżuchwowy i uszny) mają
komórki nerwowe tylko częściowo otoczone komórkami satelitarnymi,
wypustki są stosunkowo krótkie i jako włókna zazwojowe dochodzą do
komórek efektorowych.
• Komórki zwojowe przywspółczulne występują też w narządach
wewnętrznych.

237
NARZĄDY ZMYSŁÓW
• Struktury tkankowe odbierające sygnały spoza organizmu, lub
wewnętrzne. Wyspecjalizowane receptory komórkowe przekształcają
różne formy energii w impuls elektryczny. Poza tym istnieją receptory
molekularne (glikoproteiny, lub glikolipidy błonowe) przekazujące
sygnał do jądra.
• Receptory komórkowe:
◦ Eksteroreceptory – przyjmują sygnały zewnętrzne
◦ Interoreceptory – przyjmują sygnały wewnętrzne
◦ Proprioreceptory – przyjmują sygnału o położeniu względem siebie
części ciała i położeniu przestrzennym.
• Istnieją dwa główne typy chemoreceptorów komórkowych
przeznaczonych do odbioru molekularnych sygnałów z otoczenia:
◦ Smaku – występują w nabłonku jamy ustnej, odbierają sygnały w
postaci jonów nieorganicznych, substancji odżywczych
i niebezpiecznych.
◦ Węchu – występują w głównym nabłonku węchowym
odbierającego sygnały w postaci lotnych związków chemicznych
i w narządzie lemieszowo-nosowym odbierający sygnały w postaci
kompleksów – feromonów wywołujących zachowania
reprodukcyjne i agresywne.

Budowa jako kryterium klasyfikacji receptorów

• Zakończenia bezosłonkowych dendrytów mogą występować jako
nagie zakończenia włókien lub wchodzić w skład receptorów o
skomplikowanej budowie.
• Wyspecjalizowane neurony przyjmują i przekazują sygnały wzdłuż
swoich aksonów (komórki czopkonośne, węchowe).
• Wyspecjalizowane komórki zmysłowe przyjmują i przetwarzają
sygnały przekazują je przez synapsy włókien nerwowych
(narząd Cortiego, komórki odbierające wrażenia smakowe).

Rozłożenie receptorów i rodzaj sygnałów jako kryterium.

• Receptory czucia somatycznego i trzewnego – odbierają sygnały
mechaniczne i fizyczne. Występują głównie na powierzchni ciała, ale i w
narządach wewnętrznych.
• Proprioreceptory – za ich pomocą człowiek orientuje się w położeniu
części ciała względem siebie i położeniu ciała w przestrzeni.
• Chemoreceptory i osmoreceptory – odbierają sygnały o stężeniu
związków chemicznych lub jonów (ciśnienie osmotyczne).
• Receptory fal elektromagnetycznych

238
REGENERACJA UKŁADU NERWOWEGO

Układ nerwowy obwodowy

• Uszkodzenie nerwu prowadzi do początkowej degeneracji jego
fragmentów w miejscu uszkodzenia, a następnie gojenia i regeneracji.
Warunkiem gojenia jest nieuszkodzenie perykarionu.
• Przecięcie nerwu powoduje powstanie kikuta bliższego i dalszego. W
kikucie bliższym dochodzi do pierwotnej (wstępującej) degeneracji –
rozpadu aksonu i osłonki mielinowej. W przypadku przecięcia prostego
obejmuje to 2-3 międzywęźla, a rozleglejsze uszkodzenie prowadzi do
degeneracji nawet na obszarze do 3 cm. Krawędzie rozerwanej aksolemy
fuzują, zamykają kikut bliższy i wytwarzają kolbkę końcową. Perykarion
zwiększa swoją objętość, tigroid rozpada się (chromatoliza), jądro
przyjmuje położenie mimośrodkowe i odległe od ujścia aksonu.
Następnie dochodzi do regeneracji aksonu przez dystalny wzrost aksonu.
• Lemocyty dzielą się intensywnie i układają równolegle do osi długiej. W
kikucie dalszym dochodzi do wtórnej (wstępującej) degeneracji
obejmującej wszystkie jego zakończenia i osłonki mielinowe. Proces ten
jest nazywany degeneracją Wallera. Resztki rozpadającego się aksonu
obejmują i fagocytują makrofagi. Wydzielają one też Il-1 pobudzające
lemocyty do wydzielania czynnika wzrostu nerwów (NGF). Lemocyty
wydzielają też glikoproteiny będące receptorami dla NGF o małym
powinowactwie. Dzieląc się tworzą one pasma wzdłuż aksonu, który ma
w błonie receptory silnie wiążące NGF, przejmując go od lemocytów.
Pod wpływem NGF akson wzrasta po uszkodzonym kikucie 2-4 mm
dziennie. Po 4-6 tyg. jądro wraca do pozycji środkowej, a tigroid jest
odbudowywany. Kilka miesięcy później wytwarzane są kolaterale
i drzewka końcowe.

Układ ośrodkowy
• Uszkodzenia w ciągu kilku pierwszych godzin prowadzą do zmian
podobnych do układu obwodowego, jednak później regeneracja nie
następuje, mimo zachowania zdolności podziałów przez niektóre
komórki, czy też zdolności do regeneracji neuronów OUN. Dzieje się tak
gdyż między wypustkami komórek znajduje się sieć proteoglikanów
stanowiących barierę dla wzrostu.
• Dodatkowo 1-6 godzin po uszkodzeniu, gdy komórki mikrogleju
oczyszczają miejsce uszkodzenia dochodzi do aktywacji astrocytów.
Wydzielają one kwaśne włókniste białko glejowe (GFAP) co powoduje
wytworzenie blizny glejowej – glejozę.

239
• Sytuacja pogarsza się przez wytworzenie na wolnych powierzchniach
uszkodzonej tkanki obrzęku, a następnie cyst. Blizna jest oddzielona od
otoczenia blaszkami mielinowymi tworzonymi przez oligodendrocyty.
• Enzymatyczne strawienie chondroitynazą ABC i mechaniczne usunięcie
glejozy i blaszek daje dobrą regenerację włókien.

240
 UKŁAD WIDZENIA

OKO
• Może odbierać fale elektromagnetyczne z zakresu światła widzialnego
(380-800 nm).
• Składa się z gałki ocznej i narządów dodatkowych. Gałka dzięki
rogówce i soczewce może załamywać i skupiać promienienie światła na
siatkówce. Źrenica reguluje ilość dostającego się światła.
• Każda gałka daje nieco inny obraz, a analiza obrazów z obu gałek
umożliwia stereoskopowe widzenie.
• Narządy dodatkowe umożliwiają widzenie panoramiczne.

Gałka oczna
• Ma kształt kuli o średnicy 24 mm. Jej ściana składa się z 3 warstw:
twardówki, błony naczyniowej i siatkówki.
• Jej wnętrze wypełnia ciało szkliste. W części przedniej znajduje się
soczewka, a między nią i tęczówką komora tylna oka, a między nią i
rogówką przednia.

Torebka gałki ocznej i twardówka

• Od zewnątrz gałkę pokrywa torebka gałki ocznej (Tenona). Jest ona
zbudowana z tkanki łącznej włóknistej i oddziela gałkę od tkanki
tłuszczowej żółtej oczodołu.
• Między torebką Tenona a twardówką znajduje się przestrzeń Tenona –
dzięki temu torebka Tenona odgrywa rolę powierzchni stawowej dla
gałki ocznej. Z tyłu torebka dochodzi do nerwu wzrokowego, a z przodu
łączy się ze spojówką.
• Twardówka (sclera) tworzy zewnętrzną warstwę na 5/6 jej powierzchni,
a na 1/6 przechodzi w rogówkę. Jej grubość dochodzi do 600 µm. W jej
skład wchodzi:
◦ Zewnętrzna warstwa włóknista – zwiera liczne pęczki włókien
kolagenowych biegnące równolegle do powierzchni i włókien
sprężystych. Są w niej obecne gwiaździste fibrocyty. Zakotwiczają
się w niej mięśnie.
◦ Blaszka brunatna (nadnaczyniówkowa) – składa się z nielicznych
pęczków włókien kolagenowych i sprężystych. Obecne są w niej
melanocyty nadające jej kolor.
◦ Przestrzeń nadnaczyniówkowa – oddziela twardówkę od
naczyniówki.

241
 • W tylnej części zrasta się z oponą twardą, a w miejscu wejścia n.
wzrokowego tworzy blaszkę sitową.

Rogówka
• Przezroczysta i bezbarwna błona o grubości ok. 1 mm. Na jej przekroju
wyróżnia się pięć warstw.
Nabłonek Wielowarstwowy (5-6) płaski nierogowaciejący. Ma duże zdolności
przedni do odnowy, komórki macierzyste grupują się na jego obwodzie w
rogówki rąbku (przeszczep musi zawierać obwodowe fragmenty rogówki).
Między jego komórkami znajduje się wiele nocyreceptorów.
Blaszka Inaczej Bowmana. Leży na niej nabłonek przedni. Jest częścią istoty
graniczna właściwej rogówki, ma grubość 8 µm, składa się wyłącznie z
przednia włókien kolagenowych (brak komórek).
Istota Zajmuje 9/10 grubości rogówki, tworzą ją pęczki włókien
właściwa kolagenowych (zatopionych w istocie podstawowej składającej się z
rogówki siarczanu chondroityny i keratanu) ułożone w równolegle do
powierzchni w blaszki. Kierunek włókien w każdej blaszce jest
nieco inny. Między włóknami znajdują się nieliczne fibroblasty i
krążące limfocyty. Brak w niej naczyń krwionośnych, odżywiana
jest przez dyfuzję.
Blaszka Inaczej blaszka Descemeta, ma grubość ok. 8 µm zbudowana z
graniczna kolagenu (jego cząsteczki tworzą sześciokąty i węzły).
tylna
Nabłonek Inaczej śródbłonek – jednowarstwowy nabłonek płaski.
tylny Wypompowuje on na zewnątrz Na+, jony pociągają za sobą wodę –
rogówki zapobiega to nadmiernemu nawodnieniu istoty właściwej rogówki
i jej zmętnieniu.
• Dobrze przepuszcza światło, choć gorzej niż ciało szkliste. Zależy to od
średnicy włókien kolagenowych i ich regularnego układu. Brak naczyń
powoduje że rogówkę można przeszczepiać w układach allogenicznych.

Rąbek
• Połączenie twardówkowo-rogówkowe. Jest ono widoczny od strony
zewnętrznej jako pierścieniowate zagłębienie – bruzda zewnętrzna
twardówki, od strony wewnętrznej ma charakter zagłębienia – bruzda
wewnętrzna twardówki.
• Są w nim obecne komórki macierzyste rąbka rogówki.

242
 • W jego wnętrzu między obiema bruzdami znajduje się zatoka żylna
twardówki (kanał Schlemma). Jest on pokryty śródbłonkiem z
nieciągłą błoną podstawną. Odchodzi od niego 25-35 zbiorczych
kanałów uchodzących do żył nadtwardówkowych. Jest miejscem
odprowadzania płynu z komór oka.

Błona naczyniowa
• Środkowa ściana gałki. Składa się z naczyniówki, ciała rzęskowego
i tęczówki.

Naczyniówka
• W jej skład wchodzą liczne tętnice i żyły, układające się w jej warstwie
zewnętrznej i naczynia włosowate w warstwie wewnętrznej. Między
naczyniami znajduje się tkanka łączna właściwa luźna z fibroblastami,
makrofagami, komórkami tucznymi, plazmatycznymi i melanocytami.
• Jest ona oddzielona od twardówki blaszką nadnaczyniówkową, a od
wewnątrz od nabłonka barwnikowego blaszką podstawną (Brucha)
o grubości 1-4 mm.
• Składa się z błony podstawnej śródbłonka, warstwy włókien
kolagenowych, sprężystych i blaszki podstawnej nabłonka
barwnikowego siatkówki.

Ciało rzęskowe
• Ma kształt pierścienia leżącego w przedniej części oka wzdłuż brzegu
soczewki. Składa się z wieńca rzęskowego, ok. 70 wyrostków
rzęskowych i obrączki wieńcowej.
• Jego główną masę stanowi mięsień rzęskowy, którego komórki mają
przebieg południkowy w części podtwardówkowej (m. napinający
naczyniówkę) i promienisty w części pośredniej i skośny w
powierzchownej. Jego skurcz zwalnia napięcie więzadła soczewki,
sprężystość soczewki zwiększa jej krzywiznę (akomodacja oka).
• Powyżej komórek mięśniowych znajduje się tkanka łącza właściwa z
licznymi włóknami sprężystymi.
• Jest ono pokryte dwoma nabłonkami jednowarstwowymi sześciennymi
przylegającymi do siebie. Nabłonek wewnętrzny pompuje jony (zawiera
wiele mitochondriów, mikrokosmki na wolnej powierzchni i wgłobienia
na podstawnej i Na,K-ATP-azę) i bierze udział w wytwarzaniu płynu
komór oka (2-3 ml/h), jest on wytwarzany poprzez dyfuzję substancji
hydrofobowych, filtracji hydrofilnych oraz czynnego transportu Na+
głównie do tylnej komory.
• Komórki nabłonka zewnętrznego mają cytoplazmę wypełnioną ziarnami
melaniny. Są rodzajem nabłonka barwnikowego.

243
Tęczówka
• Przedłużenie naczyniówki, leży ku przodowi od soczewki. Ma kształt
płaskiego pierścienia z otworem – źrenicą. Na jej przedniej powierzchni
występują liczne fałdy, a tylna jest gładka. Na przekroju są widoczne:
Warstwa Zbudowana z tkanki łącznej właściwej zawierającej liczne
graniczna włókna kolagenowe i fibroblasty.
zewnętrzna
Zrąb Zbudowany z tkanki łącznej właściwej luźnej. Włókna układają
tęczówki się w niej promieniście. Zawiera dużo melanoforów,
melanocytów (liczba ich i ziarenek melaniny określa kolor oczu)
i fibroblastów. Znajdują się w nim dwa mięśnie – zwieracz
(utworzony przez miocyty gładkie i unerwiony przywspółczulnie
przez neurony zwoju rzęskowego) i rozwieracz źrenicy
(zbudowany z komórek mioepitelialnych i unerwiony przez
aksony współczulnego zwoju szyjnego górnego). Skurcz tych
mięśni odbywa się odruchowo w odpowiedzi na impulsy
odbierane przez komórki zwojowe receptorowe siatkówki.
Tylna Pokryta dwoma nabłonkami jednowarstwowymi sześciennymi
powierzchnia będące przedłużeniem nabłonków pokrywających ciało
tęczówki rzęskowe. Oba nabłonki zawierają ziarna barwnika.

Soczewka
• Przejrzysty dwuwypukły (tylna krzywizna jest nieco większa niż
przednia) krążek o średnicy ok. 1 cm. Ma dużą sprężystość,
zmniejszającą się z wiekiem, aż do zupełnego stwardnienia.
• Jej równik łączy się z ciałem rzęskowym za pomocą włókien
oksytalanowych (trawi je elastaza, a wybarwia rezorcyna). Wytwarzają
one obwódkę rzęskową (więzadło soczewkowe).
• Jest ona pokryta bezkomórkową torebką soczewki. Zbudowaną z
włókien kolagenowych i proteoglikanów. Na przedniej powierzchni
soczewki pod torebką znajduje się jednowarstwowy sześcienny
nabłonek soczewki, jego komórki w okolicach równika zachowują
zdolność podziałów komórkowych i odpowiadają za regenerację.
• Jej wnętrze jest zbudowane z komórek – włókien soczewki
powstających z nabłonka (mają długość do 10 mm i średnicę 10 µm).
Mają one kształt litery V, biegną równolegle od krawędzi ku równikowi
gdzie zaginają się o 180º. Nieliczne zachowują jądra i ich cytoplazma
jest wypełniona krystaliną. Białko to jest produkowane w życiu
embrionalnym i w niezmienionym stanie pozostaje we włóknach
soczewki przez całe życie.

244
 • Charakteryzuje się ona dużą przejrzystością i sprężystością która
zapewnia zmianę krzywizny. Podczas patrzenia w dal jest rozciągnięta,
a przy obserwacji bliskich przedmiotów mięśnie ciała rzęskowego kurczą
się, naczyniówka i ciało rzęskowe przemieszczają co zwalnia obwódkę
rzęskową a soczewka staje się wypukła. Po 45. roku życia zmniejsza się
zdolność akomodacji (presbyopia).

Ciało szkliste
• Wypełnia całą komorę szklistą znajdującą się między soczewką i
siatkówką. Ma konsystencję żelu i zawiera 99% wody. Jego zrąb stanowi
sieć włókien kolagenowych, między nimi znajdują się GAG (najwięcej
jest kwasu hialuronowego i nieliczne komórki tkanki łącznej właściwej).
• Od tylnej powierzchni soczewki do krążka n. wzrokowego biegnie kanał
ciała szklistego (Cloqueta) wypełniony płynem wodnym.

Siatkówka
• Wewnętrzna warstwa ściany. Składa się z części receptorowej
i niereceptorowej (rzęskowej i tęczówkowej), granicą między nimi jest
pierścień wzdłuż rąbka zębatego.

Siatkówka niereceptorowa
• Pokrywa wnętrze gałki ocznej w pobliżu ciała rzęskowego, pokrywa je
i tylną powierzchnię tęczówki. Zbudowana jest z dwóch nabłonków
jednowarstwowych sześciennych przylegających do siebie. Wewnętrzny
nie zawiera barwnika i wytwarza płyn komór oka. Zewnętrzny jest
barwnikowy. W tęczówce oba są barwnikowe.

Siatkówka receptorowa
• Ma powierzchnię ok. 25 cm2 i grubość ok 0,4 mm. Buduje ją kilka
rodzajów neuronów biorących udział w odbiorze i początkowej analizie
widzianych obrazów oraz nabłonek barwnikowy i komórki
podporowe neurogleju.
• Neurony:
◦ Komórki wzrokowe pręciko- i czopkonośne (neuron I) – stykają
się z nabłonkiem barwnikowym. Odbierają sygnały świetlne w
postaci małych plamek będących częściami oglądanych obrazów.
◦ Komórki nerwowe dwubiegunowe i amakrynowe (neuron II) –
leżą w środkowej części siatkówki. Przekazują sygnały do neuronu
III.

245
 ◦ Komórki zwojowe przekaźnikowe i receptorowe (neuron III) –
leżą w wewnętrznej części siatkówki. Przekazują sygnał do OUN.
Około 2% z nich odbiera sygnały świetlne, są one następnie
przekazywane do jądra nadskrzyżowaniowego wywołując reakcję
źrenicy i stany psychiczne zależne od oświetlenia.
• Na całej szerokości siatkówki znajdują się komórki glejowe podporowe
(Mullera).
• Komórki nerwowe, ich wypustki, synapsy i komórki podporowe tworzą
skomplikowaną konfigurację siatkówki na której jest widoczne 10
warstw.
1 Barwnikowa Składa się z nabłonka barwnikowego
Pręcików i Zawiera zewnętrzne i wewnętrzne odcinki receptorowych
2
czopków komórek pręcikonośnych i czopkonośnych.
Graniczna W jej skład wchodzą zewnętrzne zakończenia komórek
3
zewnętrzna Mullera.
Ziarnista Zawiera jądra komórek pręciko- i czopkonośnych.
4 (jądrowa)
zewnętrzna
Splotowata Zawiera aksony komórek pręciko- i czopkonośnych, synapsy
5 zewnętrzna i dendryty komórek dwubiegunowych, amakrynowych
i poziomych.
Ziarnista Zawiera perykariony i jądra komórek dwubiegunowych,
6 (jądrowa) amakrynowych i poziomych.
wewnętrzna
Splotowata Zawiera aksony komórek dwubiegunowych i poziomych,
7
wewnętrzna synapsy i dendryty komórek zwojowych.
Komórek Zawiera perykariony i jądra komórek zwojowych
8
zwojowych przekaźnikowych i receptorowych.
Włókien Zawiera aksony komórek zwojowych
9
nerwowych
Graniczna Zbudowana z wewnętrznych zakończeń komórek glejowych
10
zewnętrzna podporowych.
• Graniczną wewnętrzną warstwę obu części siatkówki stanowi nabłonek
barwnikowy leżący na błonie podstawnej naczyniówki (Brucha),
jednowarstwowy sześcienny z jądrami leżącymi u podstawy komórek,
nad którymi w cytoplazmie znajdują się liczne ziarna z melaniną (nadają
mu czarną barwę).

246
 • Ułożenie melaniny w komórkach nabłonka barwnikowego zależy od
oświetlenia. W ciemności ziarna znajdują się w szczytowych częściach
komórek a nie w wypustkach otaczających pręciki i czopki – zwiększa to
czułość komórek recepcyjnych, a ich rozdzielczość się zmniejsza.
W świetle proces jest odwrócony. Melanina w tych komórkach jest
produkowana podobnie jak w melanocytach. Między ziarenkami
melaniny znajdują się liczne heterofagosomy zawierające pęcherzyki
z trawionymi dyskami pręcików i czopków. Fagocytoza umożliwia ich
wymianę. W cytoplazmie nabłonka barwnikowego znajduje się także
rozwinięta SER, gdzie odbywa się estryfikacja wit. A, za jej pomocą jest
także transportowana do czopków i pręcików.
• Wewnętrzna powierzchnia komórek nabłonka barwnikowego wykazuje
liczne wypustki cytoplazmy i duże wgłobienia w których znajdują się
pręciki i czopki. Komórki zespalają połączenia adherens i occludens –
nabłonek jest nieprzepuszczalny i stanowi część bariery krew-siatkówka.
Między pręcikami, czopkami i nabłonkiem barwnikowym brak
wyspecjalizowanych połączeń.

Komórki pręcikonośne (cellulae opticae bacilliferae)

• Neurony receptorowe o długości 70 µm i szerokości 3 µm. Odbierają
słabe światło monochromatyczne bez rozróżniania kolorów. Jest ich w
siatkówce ok. 100 mln.
• Są zbudowane z odcinka zewnętrznego i wewnętrznego oddzielonych
przewężeniem.
• Odcinek zewnętrzny zwany pręcikiem, jest zmodyfikowanym dendrytem
zawierającym 600-1000 płaskich pęcherzyków (dysków). W ich błonie
znajduje się światłoczuła rodopsyna. Powstają one ciągle, poprzez
wpuklanie błony przewężenia, następnie przemieszczają się ku szczytowi
i są egzocytowane by zostać sfagocytowanym przez komórki nabłonka
barwnikowego. Czas przesuwania wynosi 9-13 dni.
• Odcinek wewnętrzny zawiera liczne mitochondria, polisomy (syntezują
białka błonowe min. opsynę, transportowane ku wierzchołkowi), i aparat
Golgiego.
• Podstawna część jest rodzajem aksonu i kończy się zgrubieniem –
buławką końcową, która wchodzi w skład synapsy z dendrytem
komórki dwubiegunowej lub aksonem poziomej.

Komórki czopkonośne (cellulae opticae coniferae)

• Neurony odbierające silne światło i barwy. Jest ich w siatkówce 5 mln.
• Mają budowę zbliżoną do pręcikonośnych, ale są szersze (ich wielkość
zależy od okolicy siatkówki), a części zewnętrzne mają kształt stożka.

247
 • Odcinki zewnętrzne są nazywane czopkami, wypełnione płaskimi
wpukleniami błony, a nie dyskami.
• Czopki zawierają jodopsynę. Ich podstawna część jest rodzajem aksonu
i kończy się zgrubieniem – nasadą czopka, wchodzi ona w skład synapsy
z dendrytem komórki dwubiegunowej lub aksonem komórki poziomej.
• Istnieją trzy rodzaje czopków:
◦ S – odbierają światło widzialne o krótkiej fali – fioletowe
i niebieskie.
◦ M – odbierają światło o średniej długości fali – zielone.
◦ L – odbierają światło o długiej fali – żółte i czerwone.
• Trzy rodzaje czopków występują w grupach losowo rozmieszczonych na
siatkówce. Czopków M i L jest więcej niż S. M/L do S = 14. S mają
dłuższe odcinki wewnętrzne.
• Jeden czopek tworzy jedną synapsę z komórką dwubiegunową i jedną
zwojową – sygnały przekazywane są oddzielnie do pojedynczych
komórek zwojowych, a następnie do neuronów wzgórza i kory
wzrokowej.
• Między komórkami wzrokowymi istnieją połączenia neksus – synapsy
elektryczne.

Komórki nerwowe dwubiegunowe (neurocytus bipolaris)

• Wytwarzają synapsy chemiczne z dwoma lub wieloma komórkami
pręcikonośnymi i kilkoma zwojowymi. Jedna komórka czopkonośna
wytwarza jedną synapsę komórką dwubiegunową i jedną zwojową.
• Odbierają one impulsy i przekazują za pośrednictwem dendrytów do
komórek zwojowych.

Komórki nerwowe amakrynowe (neurocytus amacrinus)

• Leżą w pobliżu neuronów dwubiegunowych. Nie posiadają aksonów,
ale oddają wiele dendrytów, tworzących synapsy z dendrytami innych
komórek amakrynowych, zwojowych i dwubiegunowych.

Komórki nerwowe poziome (neurocytus horisontalis)

• Leżą wśród komórek dwubiegunowych i amakrynowych. Ich aksony
biegną poziomo, odgałęziając się ku komórkom czopkonośnym i tworząc
z nimi synapsy. Ich dendryty tworzą synapsy z komórkami
pręcikonośnymi, dzięki nim potencjały jednych komórek pręcikonośnych
przenoszą się na inne. Pomiędzy poszczególnymi występują liczne
połączenia neksus, istnieją one także między komórkami amakrynowymi,
oraz poziomymi i amakrynowymi, filtrują one, włączają i wyłączają
sygnały z komórek pręcikonośnych.

248
Komórki nerwowe zwojowe
• Jest ich w siatkówce ok. 1 mln. Przenoszą one sygnały z komórek
czopkonośnych, pręcikonośnych i dwubiegunowych do mózgu.
• Ok 2% z nich to komórki recepcyjne.
• Posiadają one barwnik – melanopsynę dzięki któremu odbierają
natężenie światła.
• Sygnały z nich są przekazywane do jądra nadskrzyżowaniowego gdzie
korygują zegar biologiczny. Inne aksony przekazują sygnały
wywołujące zwężanie źrenicy i zmieniają stany psychiczne zależne od
oświetlenia.
• Komórki przekaźnikowe są duże, mają zasadochłonną cytoplazmę
i pęcherzykowate jądra. Ich dendryty tworzą synapsy z komórkami
amakrynowymi, a aksony zbiegają się w krążku nerwu wzrokowego by
następnie uformować n. wzrokowy i podążyć do bocznych ciałek
kolankowatych.

Komórki podporowe siatkówki

• Występują jako duże komórki glejowe (Mullera), rozciągające się na całą
szerokość siatkówki, oraz jako astrocyty i mikroglej.
• Komórki glejowe zawierają dużo mikrofilamentów i glikogen, prowadzą
żywy metabolizm. Pełnia też funkcje odżywcze.

Plamka siatkówki
• Łagodne zagłębienie w siatkówce o średnicy ok. 700 µm. Leży bocznie
w stosunku do krążka nerwu wzrokowego. Tworzy dołek środkowy
(fovea centralis).
• Cechy charakterystyczne:
◦ Zbudowana głównie z komórek czopkonośnych.
◦ Komórki czopkonośne wytwarzają połączenia z jednosynaptycznymi
neuronami dwubiegunowymi. Impuls wzrokowy z komórki
czopkonośnej dostaje się bezpośrednio do mózgu.
◦ Siatkówka składa się tu tylko z nabłonka barwnikowego i komórek
czopkonośnych.

Krążek n. wzrokowego (discus)

• Miejsce gdzie zbiega się ok. 0,5 mln aksonów komórek zwojowych
siatkówki. Brak tu siatkówki, sygnały nie są odbierane – powoduje to
ubytek w polu widzenia – plamka ślepa (Mariotta).

Bariera krew-siatkówka
• Jest ona utworzona przez śródbłonek i blaszki podstawną naczyniówki
i siatkówki, nabłonka barwnikowego i warstwy granicznej glejowej.

249
Cytofizjologia siatkówki
• Czopki i pręciki w stanie spoczynku mają otwarte kanały dla Na+ i Ca2+
(dzięki związaniu cGMP) – błona jest zdepolaryzowana. Prócz
depolaryzacji błony następuje wydzielanie hamujących
neurotransmiterów – glicyny i GABA.
• W komórkach pręcikonośnych światło (nawet 1-5 fotonów) powoduje
zmianę konformacji rodopsyny, rozkłada się ona do retinalu (aldehyd
wit. A) i opsyny (skotopsyny, białko błonowe). Światło zmienia
konformacje retinalu z cis na trans, oraz opsyny (powoduje to aktywacje
białka G – transducyny)→ aktywacja fosfodiestrazy→ rozkładanie
cGMP i odłączenie go od białek kanałowych→ zamknięcie ich→
hiperpolaryzacja→ wydzielenie w synapsach acetylocholiny i kwasu
glutaminowego→ przekazanie impulsu do neuronu II. Zamknięcie
kanałów prowadzi do zmniejszenia stężenia Ca2+→ zmiana konformacji
rekoweryny→ uczynnienie cGMP i wzrost jego stężenia→ związanie z
kanałami i ich otwarcie.
• Postrzeganie barw odbywa się z teorią trójkolorową (fioletowa/niebieska
– 420 nm, zielona – 535 nm, żółta/czerwona – 565 nm). Odbywa się to
dzięki czopkom, wg mechanizmu opisanego dla pręcików.
• W czasie odbierania światła w komórkach II neuronu wydzielany jest
NO działający zwrotnie na synapsy czopki-komórki dwubiegunowe
zwiększając wydzielanie neurotransmiterów pobudzających.
• Melanopsyna komórek zwojowych odbiera sygnały o natężeniu światła
z otoczenia→ wzrasta stężenie Ca2+→ aktywacja białka G→ powstanie
impulsu.

NARZĄDY DODATKOWE OKA

Powieki
• Ruchome fałdy skórne ochraniające gałkę oczną, od strony zewnętrznej
pokryte skórą, tkanka podskórna tej okolicy jest łączną luźną właściwą,
przesuwalną, bez tkanki tłuszczowej (łatwo dochodzi do obrzęku).
• Wolny brzeg ma krawędź przednią (znajdują się na niej w 3-4 rzędach
rzęsy – ciliae, wymieniane co pół roku) i tylną.
• Ich szkielet tworzy tarczka o grubości ok. 1 mm i długości 2 cm. Jest
ona zbudowana z tkanki łącznej właściwej zbitej.
• W górnej powiece znajduje się 25 gruczołów tarczkowych (Meiboma),
a w dolnej 20. Są to gruczoły łojowe, trzon każdego z nich stanowi
przewód odprowadzający do którego uchodzą pęcherzyki wydzielnicze.
Wydzielany łój tworzy cienką warstwę na powierzchni gałki ocznej
i wydłuża czas parowania łez. Znajdują się w nich dodatkowo gruczoły
łojowe (Zeissa) i potowe (Molla).

250
 • Na krawędzi powieki można wyróżnić linię szarą oddzielającą przednią
warstwę powieki (składa się ze skóry i mięśnia okrężnego oka) od tylnej
(składa się z tarczki, spojówki i mięśnia dźwigacza powieki).
• Mięsień okrężny oka jest poprzecznie prążkowany, jego skurcz zaciska
powieki, dźwigacz powieki dochodzi do krawędzi tarczki górnej i jest
gładki.

Spojówka
• Pokrywa tylną powierzchnię powieki, zagina się na sklepieniu górnym i
dolnym, przechodzi na twardówkę i kończy się w rąbku rogówki.
• Wyróżnia się spojówkę powiek, sklepień i gałki ocznej.
• Zrasta się ona ściśle wyłącznie z tarczkami, a wobec innych części
tworzy spojówkę ruchomą.
• Jest rodzajem błony śluzowej, składa się z delikatnej łącznotkankowej
blaszki właściwej pokrytej nabłonkiem – w okolicy brzegu powieki i
rąbka spojówki wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, a pozostała
powierzchnia walcowaty. Wydziela on defensyny, obecne są w nim
komórki śluzowe, plazmatyczne i dodatkowe gruczoły łzowe. W kącie
nosowym worka spojówki znajduje się fałd półksiężycowaty, w jego
blaszce właściwej są obecne liczne liczne limfocyty, komórki
plazmatyczne i miocyty gładkie, a w nabłonku pokrywającym liczne
komórki śluzowe.

Narząd łzowy oka

• Składa się z gruczołów łzowych oka, dodatkowych gruczołów łzowych
spojówki i dróg odprowadzających.

Gruczoł łzowy oka

• Leży w górno-bocznej części oczodołu, składa się z 6-12 płacików od
których odchodzą przewody odprowadzające uchodzące na górnym
sklepieniu spojówki.
• Jest to gruczoł pęcherzykowo-cewkowy, przypomina przyusznicę.
Części wydzielnicze składają się z komórek sześciennych otoczonych
mioepitelialnymi. W cytoplazmie komórek wydzielniczych są obecne
liczne pęcherzyki wydzielnicze.

Łzy
• Przezroczysty płyn, zawiera wodę, lizozym, NaCl i defensyny. Zwilżają
powierzchnię spojówki i rogówki. Zaczynają być wydzielane pod koniec
1 mies. życia. Ich nadmiar przedostaje się przez punkty górny i dolny
do kanalika łzowego górnego i dolnego→ woreczek łzowy→ przewód
nosowo-łzowy→ jama nosowa pod małżowiną dolną.

251
• Ich odpływ odbywa się dzięki sile włoskowatości i grawitacji, oraz
skurczom mięśni okrężnych oka. Drogi odprowadzające są wysłane
błoną śluzową pokrytą nabłonkiem dwu- lub wielowarstwowym
walcowatym (bliżej spojówki) i walcowatym urzęsionym bliżej jamy
nosowej.

252
 UKŁAD SŁUCHU I RÓWNOWAGI

Ucho zewnętrzne
Małżowina Jej szkielet stanowi chrząstka sprężysta pokryta ochrzęstną, na
usznej zewnątrz od niej znajduje się skóra, która w dolnej części tworzy
płatek (ma obfitą tkankę podskórną i nie zawiera chrząstki). Skóra
zawiera włosy, gruczoły łojowe i nieliczne potowe.
Przewód Kanał zamknięty przyśrodkowo przez błonę bębenkową. Jego
słuchowy szkielet buduje chrząstka sprężysta w części zewnętrznej
zewnętrzny i przyśrodkowo kość skroniowa. Wysłany jest cienką skórą leżącą
na ochrzęstnej i okostnej. W części chrzęstnej zawiera ona włosy
i gruczoły łojowe i woskowinowe (cewkowe gruczoły
apokrynowe wydzielające woskowinę). W części kostnej
przydatki są rzadkie i występują tylko w górnej ścianie.

Ucho środkowe
• Zawiera jamę bębenkową. Łączy się ono z przodu przez trąbkę
słuchową z gardłem, a od tyłu z jamkami wyrostka sutkowatego. Jest
ona wysłana cienką błoną śluzową pokrytą nabłonkiem
jednowarstwowym płaskim, który przechodzi w jednowarstwowy
sześcienny lub walcowaty urzęsiony przy trąbce słuchowej i błonie
bębenkowej.
• Znajdują się w nim kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i
strzemiączko), łączą one błonę bębenkową z błoną okienka owalnego.
Są pokryte nabłonkiem jednowarstwowym płaskim i łączą się stawami
maziowymi. Tworzą one system dźwigni wzmacniający sygnał
akustyczny 10-krotnie.
• Znajdują się w niej ścięgna dwóch mięśni szkieletowych niezależnych od
woli leżące w obrębie młoteczka, strzemiączka i struny bębenkowej.
• Błona bębenkowa – ma kształt owalnego stożka. Jego wierzchołek jest
skierowany dośrodkowo do miejsca przyczepu młoteczka. Jej większość
jest zbudowana z zewnętrznej i wewnętrznej warstwy tkanki łącznej
właściwej składającej się z włókien kolagenowych (w warstwie
zewnętrznej mają przebieg promienisty, a wewnętrznej okrężny)
i fibroblastów, w części środkowej także włókien sprężystych. Fragment
przednio-górny nie zawiera włókien i tworzy część wiotką (Shrapnella).

253
 • Od strony przewodu słuchowego zewnętrznego błona jest pokryta skórą
grubości ok. 50 µm niezawierającą przydatków. Wewnętrzną
powierzchnię pokrywa błona śluzowa.
• Trąbka słuchowa (Eustachiusza) – od strony jamy nosowej jej szkielet
stanowi chrząstka szklista, a od jamy bębenkowej kość. Wysłana jest
błoną śluzową (jej blaszka właściwa zrasta się z okostną i ochrzęstną)
wysłaną nabłonkiem walcowatym dwurzędowym urzęsionym.
Szczególnie w części chrzęstnej w błonie śluzowej znajdują się gruczoły
śluzowe i grudki limfatyczne tworzące migdałek trąbki. Dzięki
sprężystości chrząstki jest stale zamknięta, a otwiera się podczas
ziewania, krzyku i połykania gdy wyrównuje ciśnienie.

Ucho wewnętrzne
• Zwane inaczej błędnikiem składa się z błędnika:
◦ Kostnego – składa się z przedsionka, kanałów półkolistych i
ślimaka. Jama błędnika kontaktuje się z uchem środkowym przez
otwór owalny i za pomocą przewodu endolimfatycznego
z przestrzenią między blaszkami opony twardej. Znajduje się w nim
perylimfa (właściwie to płyn mózgowo-rdzeniowy) w której
zanurzone są struktury błoniaste.
◦ Błoniastego – składa się z leżącej w przedsionku łagiewki
i woreczka oraz przewodu endolimfatycznego łączącego obie
struktury i biegnącego do worka endolimfatycznego. Jego struktury
są wypełnione endolimfą. Jego ściana jest utworzona z tkanki
łącznej właściwej którą od strony światła wyścieła nabłonek
jednowarstwowy płaski, a od zewnątrz przechodzi ona w wielu
miejscach w okostną.
• Przestrzeń między błędnikiem kostnym i błoniastym jest przedłużeniem
przestrzeni podpajęczynówkowej.
• Endolimfa jest produkowana w przewodzie ślimaka i łagiewce,
charakteryzuje się bardzo wysokim stężeniem K+, a perylimfa ma duże
stężenie Na+ i małe K+.

Łagiewka i woreczek
• Na ich dośrodkowej ścianie nabłonek staje się walcowaty, miejsca te
nazywa się plamkami statycznymi (woreczka ma położenie pionowe,
a łagiewki poziome), mają one kształt palety z farbami. Ich powierzchnię
pokrywa warstwa homogennej substancji galaretowatej – błona
kamyczkowa (membrana statoconiorum), na której powierzchni
występują kamyczki błędnikowe (statoconia) zbudowane z soli wapnia
(mają średnicę 3-5 µm).

254
 • W skład komórek nabłonka walcowatego plamek wchodzą komórki:
◦ Włoskowate (zmysłowe, mechanoreceptory) – występują dwa typy
I (walcowaty, dochodzą do niego liczne włókna dośrodkowe i tworzą
gęstą sieć) i II (dochodzą do nich liczne włókna dośrodkowe i
odśrodkowe). Włókna nerwowe pochodzą z n. przedsionkowego. Na
wolnej powierzchni znajduje się rzęska – kinocylium (9+1 par)
i 30-100 mikrokosmków – stereocylia (włoski). Długość
stereocyliów zmniejsza się od kinocylium ku obwodowi. Stereocylia
leżą na siateczce granicznej i zawierają filamenty aktynowe.
◦ Podporowe
• Ruch endolimfy wywołany ruchami głowy powoduje zgięcie:
◦ Do kinocylium – skutkuje jego wciśnięciem w cytoplazmę,
depolaryzację i przesłanie pobudzenia, stereocylia leżące na
niesprężystej siateczce granicznej po zgięciu nie są wciskane i nie
wywołują depolaryzacji.
◦ Do stereocyliów – powoduje niewielkie wysunięcie kinocylium,
hiperpolaryzację i zahamowanie pobudzenia.
• Stosunek przestrzenny kinocylium/stereocylia jest uporządkowany, na
powierzchni plamek istnieją dwa pola, na jednym komórki włoskowate
mają kinocylium skierowane ku środkowi plamki, a na drugim
obwodowo. Pola oddziela umowna linia – striola.
• Na przeciwległej w stosunku do plamki statycznej ścianie łagiewki
nabłonek jest zmodyfikowany i tworzy komórki ciemne. Pompują one
jony i biorą udział razem z prążkiem naczyniowym ślimaka w
wytwarzaniu endolimfy.

Przewody półkoliste
• Wyróżnia się górny, tylny i boczny, leżą w płaszczyznach prostopadłych
do siebie. Znajdują się w nich kanały półkoliste błoniaste uchodzące do
łagiewki. W pobliżu ujścia znajdują się rozszerzenia – bańki.
• Są wysłane nabłonkiem jednowarstwowym płaskim poza grzebieniami
baniek gdzie jest on walcowaty. W skład nabłonka grzebieni wchodzą
komórki włoskowate (zmysłowe) i podporowe. Włoskowate mają
budowę podobną do komórek plamek statycznych, jednak posiadają
charakterystyczną grubą warstwę substancji galaretowej – osklepek
pokrywający grzebienie i sięgający aż do przeciwległej ściany bańki.
Brak w nim kamyczków błędnikowych.

Przewód i worek endolimfatyczny

• Ich ściana jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej, w przewodzie
wysłana nabłonkiem jednowarstwowym płaskim, a w worku i okolicy
jednowarstwowym walcowatym (miejsce wchłaniania endolimfy).

255
Funkcje aparatu przedsionkowego
• Jest wypełniony endolimfą (w jej skład wchodzi wyjątkowo dużo jonów
K+). Jej ruchy wywołane przemieszczaniem głowy wywołują zmiany
położenia błony kamyczkowej lub osklepka względem
kinocyliów/stereocyliów. Są one umieszczonych w różnych kierunkach,
w grzebieniach baniek przewodów półkolistych poziomych jak w
łagiewce, a górnym i tylnym przeciwny.
• Przyspieszenie kątowe jest odbierane przez komórki włoskowate
grzebieni baniek, przewody leżące w tej samej płaszczyźnie, ale po
różnej stronie działają antagonistycznie – obrót głowy w lewo powoduje
pobudzenie w lewej części kanału poziomego i hamowanie po prawej
stronie. Pozwala to odbierać przyspieszenia kątowe i liniowe, jest to
wzmagane ruchem błony statycznej z kamykami i osklepka.

Ślimak
• Zwinięty kanał kostny o długości 3 cm, zawija się on 2,5 razy dookoła
wrzecionka u którego podstawy kończy się przewód słuchowy
wewnętrzny. Na całej długości kanał jest podzielony przez blaszkę
spiralną kostną na część górną i dolną. Przyśrodkowo jest ona
zbudowana z kości gąbczastej i stanowi fragment wrzecionka,
a obwodowo z blaszki spiralnej błoniastej – błony podstawnej na której
leży narząd Cortiego.
• W blaszce spiralnej kostnej leży zwój spiralny. W górnej części
przewodu ślimakowego znajduje się błona przedsionkowa (Reissnera)
dzieląca tę jego część na schody środkowe i przedsionka. Prócz nich
poniżej blaszki podstawnej znajdują się schody bębenka.
• Schody środkowe są właściwym przewodem ślimakowym wypełnionym
endolimfą i znajdują się tam komórki zmysłowe słuchu. Znajdujący się
tam narząd Cortiego (spiralny) ma na przekroju poprzecznym kształt
trójkąta od górny ograniczony błoną przedsionkową, boczna ściana jest
wysłana dwuwarstwowym nabłonkiem sześciennym o luźnej, bogato
unaczynionej tkance łącznej właściwej – prążku naczyniowym. Istnieją
dwa rodzaje komórek pomiędzy którymi znajdują się naczynia:
◦ Podstawne – leżą u podstawy nabłonka i otaczają swoją cytoplazmą
od dołu i z boku komórki brzegowe.
◦ Brzegowe – Pompują do światła przewodu głównie K+ i w mniejszej
ilości Na+. Za jonami podąża woda – powstaje endolimfa.
• Schody przedsionka i bębenka są wysłane nabłonkiem
jednowarstwowym płaskim leżącym na cienkiej warstwie tkanki
łącznej właściwej zrośniętej z okostną. Są wypełnione perylimfą mogącą
przepłynąć z jednych schodów do drugich przez szparę osklepka
znajdującą się na końcu obu przewodów.

256
 • Narząd Cortiego składa się z komórek podporowych i włoskowatych
(zmysłowych) ułożonych w szeregi. Nie przylegają one do siebie
bocznymi ścianami w dwóch miejscach tworząc wewnętrzny
i zewnętrzny tunel. Wierzchołkowe ściany przylegają w sposób ciągły,
wytwarzając jednolitą błonę siatkowatą. Wyróżnia się kilka rodzajów
komórek podporowych:
Filarowe Mają szeroką podstawę leżącą na błonie podstawnej, zwężają się
ku górze i wytwarzają szeroki kołnierz, tworzący część błony
siatkowatej. Wewnętrzny i zewnętrzne szeregi tworzą filary
między którymi znajduje się tunel wewnętrzny.
Hansena Tworzą szeregi na zewnątrz od zewnętrznego filaru (występuje
Klaudiusza między szeregiem zewnętrznym komórek falangowych i
Bottchera Hansena).
Falangowe Leżą po wewnętrznej stronie Mają one wklęśnięcia w których
wewnętrzne filaru wewnętrznego tworząc ulokowane są komórki
jedną warstwę komórek. włoskowate. Ich wierzchołkowe
części mają kształt płytek
Falangowe Leżą między filarem
wchodzących w skład błony
zewnętrzne zewnętrznym i komórkami
siatkowatej.
Hansena w 3-4 warstwach.
Włoskowate Jest ich około 4 tys. mają kształt kubków (są komórkami typu I)
wewnętrzne i osadzone są na komórkach falangowych wewnętrznych. Tworzą
jeden szereg komórek. Na wolnej powierzchni każda zawiera
30-70 stereocyliów ułożonych szeregowo.
Włoskowate Mają kształt walców (komórki typu II). Są osadzone na
zewnętrzne komórkach falangowych zewnętrznych. Tworzą 3-4 szeregi. Na
wolnej powierzchni każdy posiada 100-300 stereocyliów
ułożonych na kształt litery U. Ich długość waha się od
0,1 do 5 µm i zależy od szeregu w którym się znajdują oraz
miejsca położenia w przewodzie ślimakowym (długość wzrasta
od zewnętrznych szeregów komórek i od podstawy wierzchołka
przewodu ślimakowego).
• Stereocylia (włoski) są otoczone błoną komórkową. Ich rdzeń stanowi
wiązka filamentów aktynowych które przechodzą do cytoplazmy
komórki jako korzonki. W części wierzchołkowej włoska filamenty
wiążą się z miozyną XVa i zanurzone są w wirlinie. Powierzchnia
boczno-podstawna jest wzmocniona radyksyną, a korzonki
tropomiozyną i spektryną, co pozwala wytrzymać wielokrotne
zginanie. W bocznej błonie znajdują się kanały dla Ca2+.

257
TRPA1
• Błona szczytowych części zawiera kompleksy kanałowe – receptory o
przejściowym potencjale – ankiryna (ang. TRPA1). TRPA1 mają
kanały dla K+, Na+ i Ca2+ i sprężynujące białko ankirynę i związane są z
kadheryną 23. Te dwa białka biegną w postaci włókienek od większych
do mniejszych włosków i łączą się z nimi za pośrednictwem miozyny Ic.
• Zgięcie choćby jednego stereocylium napręża włókienka kadherynowo-
ankirynowe w kolumnie otwiera kanały TRPA1→ K+ wpływają do
wnętrza stereocyliów→ depolaryzacja, jednocześnie Ca2+ napływa do
komórki włoskowatej→ uwolnienie neurotransmitera w synapsie
komórka-włókno n. ślimakowego→ przekazanie sygnału.
• Do boczno-podstawnych powierzchni komórek włoskowatych dochodzą
włókna nerwowe:
◦ Dośrodkowe akustyczne – dendryty dwubiegunowych komórek
zwoju spiralnego dochodzące do wewnętrznych i zewnętrznych
komórek włoskowatych.
◦ Dośrodkowe spiralne – dendryty dwubiegunowych komórek zwoju
spiralnego, dochodzą tylko do komórek włoskowatych
zewnętrznych.
◦ Odśrodkowe włókna nerwowe – wypustki neuronów górnego jądra
oliwki należące do drogi oliwkowo-ślimakowej.
◦ Włókna współczulne – wypustki neuronów zwoju szyjnego
górnego. Unerwiają naczynia krwionośne narządu spiralnego, zwoju
spiralnego i prążka naczyniowego.
• Po wewnętrznej części komórek falangowych leżą wysokie komórki
podporowe – nazywane granicznymi, przechodzące w nabłonek
jednowarstwowy płaski wyściełający przewód ślimaka.
• Poniżej błony przedsionkowej tkanka łączna pokryta nabłonkiem tworzy
zwisające zgrubienie – wargę spiralną rąbka, jej tkanka łączna zawiera
liczne fibroblasty wydzielające elementy substancji galaretowej tworząc
błonę pokrywającą (membrana tectoria), zanurzone są w niej
wierzchołki stereocyliów komórek włoskowatych zewnętrznych.

Funkcje ślimaka
• Fale akustyczne są przekazywane perylimfie, 99,9 % energii odbija się
ma granicy powietrze-płyn wskutek dużego oporu akustycznego.
Kosteczki słuchowe zwiększają przekazywanie energii z powietrza do
perylimfy, przez skurcz mięśni mogą one także wytłumiać wibracje gdy
dźwięki są nadmiernie głośne.
• Błona okienka okrągłego jest sprężysta co umożliwia przekazanie
wibracji przez perylimfę komórkom włoskowatym (ściany kostne nie
dają takiej możliwości).

258
 • Odkształcenia błony okienka okrągłego wygaszają wibracje perylimfy,
stwarzając warunki do ponownego odbioru dźwięków.
• Drgania perylimfy o określonej częstotliwości powodują drgania błony
podstawnej i całego narządu spiralnego. Miejsce największych drgań
zależy od częstotliwości fali, wysokie wywołują największe drgania w
pobliżu okienka, a najniższe w pobliżu wierzchołka ślimaka – taki
rozkład nazywa się tonotopią. Im większe odchylenia tym większa
liczba komórek włoskowatych zostaje pobudzona i odbieramy wyższe
natężenie.
• Komórki włoskowate to mechanoreceptory, drgania powodują
wyginanie stereocyliów, naprężenie włókienek kadherynowo-
ankirynowych i otwarcie kanałów TRPA1 na szczytach – K+ wnikają do
cytosolu (następuje depolaryzacja), a otwarcie kanałów dla Ca2+ i napływ
jonu do cytoplazmy powoduje uwolnienie glutaminianu w synapsie
komórka włoskowata-włókno nerwowe i przekazanie sygnału.

259
 UKŁAD ODDECHOWY

Część przewodząca Jama nosowa i nosowo-gardłowa (gardziel), krtań,

powietrze tchawica, oskrzela i oskrzeliki.
Część oddechowa Oskrzeliki oddechowe, przewody oddechowe, pęcherzyki
płucne.
• Powietrze dostaje się do płuc podczas wdechu (inspiratio), wydostaje
w czasie wydechu (expiratio) – oddychanie mechaniczne.
• Ze względu na ekspozycje na szkodliwe czynniki (kurz, drobnoustroje,
temperatura, związki chemiczne) układ oddechowy zmienia cechy
fizyczne powietrza poprzez oczyszczanie, ogrzewanie i nawilżanie.
• Ważną cechą jego budowy jest obecność błony śluzowej składającej się
z nabłonka, błony podstawnej i łącznotkankowej błony śluzowej
właściwej. Jest ona elementem odporności nieswoistej (usuwanie
zanieczyszczeń, unieszkodliwianie antygenów, nawilżanie i ogrzewanie
powietrza).
• Pozostałe funkcje:
◦ Odbiera wrażenia węchowe w okolicy węchowej jamy nosowej
i smak gorzki w tchawicy.
◦ Krtań bierze udział w wydawaniu dźwięków.

KANAŁY PRZEWODZĄCE POWIETRZE

Jama nosowa
• Przestrzeń między nozdrzami przednimi i tylnymi. Dzieli ją przegroda
nosowa zbudowana z chrząstki szklistej i kości. Na ścianie bocznej
znajdują się małżowiny nosowe (wywołują zawirowania powietrza
zwiększające skuteczność nawilżania, filtrowania i ogrzewania).
• Jest wysłana błoną śluzową i wyróżnia się okolicę oddechową (jej błona
śluzowa ma powierzchnię 160 cm2) i węchową (6cm2). Przedsionek
nosa jest wysłany skórą, która zawiera włosy nozdrzy (vibrissae),
gruczoły łojowe, potowe i jest pokryta nabłonkiem wielowarstwowym
płaskim rogowaciejącym. Włosy łój i pot wyłapują zanieczyszczenia.
• Skóra przedsionka przechodzi w błonę śluzową jamy nosowej, pokrytą
nabłonkiem wielorzędowym walcowatym urzęsionym z licznymi
komórkami kubkowymi, jej część właściwa zrasta się z ochrzęstną lub
okostną. Na jej powierzchni znajdują się liczne gruczoły
śluzowo-surowicze których wydzielina zlepia cząstki z powietrza.

260
 • Naczynia błony śluzowej odpowiadają za jej nabrzmiewanie oraz
ogrzewanie wdychanego powietrza. Od tt. klinowo-podniebiennych
odchodzą tt. łukowate, które tworzą bogatą sieć naczyń włosowatych
i anastomoz. Przeciwprądowy przepływ krwi zwiększa skuteczność
procesu ogrzewania.
• Żyły blaszki właściwej błony śluzowej i dolnej części okolicy
oddechowej mają grube ściany i tworzą sploty jamiste będące rodzajem
narządu erekcyjnego, ich wypełnienie skutkuje pęcznieniem błony
śluzowej. Zazwyczaj występuje ono cyklicznie co pół godziny raz
w prawej raz w lewej części jamy nosowej (obustronnie w stanach
zapalnych i alergicznych). Zamyka ono przepływ powietrza
i umożliwia regenerację nabłonka.
• Śluz i płyn surowiczy wyłapuje cząsteczki z powietrza, odpowiada też za
jego nawilżanie. Rozpuszczają się w nich gazy takie jak ozon, SO2. Śluz
zawierający zanieczyszczenia jest przesuwany przez rzęski ku
przedsionkowi.

Błona śluzowa okolicy węchowej.

• Chemoreceptory węchu znajdują się głównym nabłonku węchowym
zlokalizowanym w okolicy węchowej.
• Prócz głównego nabłonka węchowego w przegrodzie nosa znajduje się
narząd lemieszowo-nosowy odbierający sygnały w postaci kompleksów
substancji zapachowych wywołujących zachowania reprodukcyjne
i agresywne.
• Okolicę węchową wyścieła nabłonek walcowaty.
Komórki Ich liczba u człowieka wynosi ok. 10 mln. Każda z nich jest
węchowe dwubiegunowym neuronem. Dendryt jest krótki i kończy się
guzkiem węchowym. Od guzka węchowego odchodzi 6-8
nieruchomych rzęsek, będące strukturami receptorowymi. Mają
one typową aksonemę (9+1 par) tylko w górnej części, reszta
składa się z pojedynczych mikrotubuli. Powierzchnia podstawna
komórek zwęża się i przechodzi w bezmielinowe aksony wchodzą
w skład nici węchowych. Po przejściu przez blaszkę podstawną
nabłonka węchowego są otaczane przez glejopodobne komórki.
Pęczki po 10-100 aksonów przenikają przez blaszkę sitową
i tworzą opuszkę węchową, gdzie tworzą synapsy z komórkami
mitralnymi (neuronami) dając zgrubienia – kłębuszki.
Większość aksonów tych komórek tworzy pasmo węchowe
dążące do prążka węchowego bocznego.
Komórki Posiadają liczne mikrokosmki, na swojej wolnej powierzchni.
podporowe

261
Komórki Mają zdolność do dzielenia się i różnicowania w komórki
podstawne nerwowe węchowe.
• W błonie śluzowej okolicy węchowej znajdują się gruczoły
pęcherzykowe wydzielające:
◦ Płyn surowiczy z lizozymem i IgA.
◦ Białko wiążące substancje zapachowe (OPB), po związaniu
transportuje je ono do receptorów błonowych rzęsek komórek
nerwowych.
• Wydzielina tych gruczołów spłukuje też substancje zapachowe
umożliwiając odbiór kolejnych.
• Ludzie odbierają przy pomocy transbłonowych glikoprotein rzęsek ok.
10 tys. substancji zapachowych. Każdy receptor jest kodowany przez
określony gen i odbiera jeden rodzaj woni.
• Proces odbioru bodźca: związanie kompleksu cząsteczka wonna-OBP
z białkiem G→ aktywowanie cyklazy adenylanowej→ synteza cAMP→
związanie cAMP z białkami kanałowymi dla Na+ i ich otwarcie→
depolaryzacja i przekazanie impulsu.
Ewentualnie: związanie kompleksu cząsteczka wonna-OBP
z białkiem G→ uczynienie fosfolipazy C→ produkcja IP3→ otwarcie
kanałów Ca2+ i zwiększenie stężenia w cytosolu→ otwarcie
kanałów K+→ hiperpolaryzacja i przekazanie impulsu.

Zatoki przynosowe
• Jamy kości sitowej, klinowej, czołowej i szczęki pokryte błoną śluzową
z nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym urzęsionym
z komórkami kubkowymi, posiadają też niewiele gruczołów śluzowo-
surowiczych których wydzielina przedostaje się do jamy nosowej dzięki
ruchowi rzęsek.

Jama gardła
• Wysłana błoną śluzową (jej blaszka zawiera wiele włókien
kolagenowych i sprężystych), pokryta w większości nabłonkiem.
wielorzędowym walcowatym urzęsionym i częściowo
wielowarstwowym płaskim. Znajdują się w nim liczne limfocyty T
cytotoksyczne i NK. W miejscach gdzie jest nabłonek urzęsiony znajdują
się gruczoły śluzowo-surowicze, a tam gdzie płaski śluzowe. Na
grzbietowej powierzchni znajduje się migdałek gardłowy, a na zewnątrz
błony śluzowej mięśnie poprzecznie prążkowane.

262
Krtań
• Jej ściana jest zbudowana z błony śluzowej, podśluzowej, chrząstek i
mięśni szkieletowych. W górnej części znajduje się nagłośnia, której
szkielet jest tworzy z chrząstka sprężysta i w niewielkim stopniu szklista
i włóknista.
• Jej błona jest pokryta w górnej części nabłonkiem wielowarstwowym
płaskim, a dolna wielorzędowym urzęsionym. Jej blaszka właściwa
zrasta się z ochrzęstną i zawiera gruczoły śluzowo-surowicze.

Narząd głosu
• Błona śluzowa wytwarza dwie pary fałdów:
Fałdy Pokryte nabłonkiem wielorzędowym urzęsionym, pod którym
przedsionkowe znajdują się gruczoły śluzowo-surowicze.
Fałdy głosowe Pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim
nierogowaciejącym, w blaszce właściwej błony śluzowej
znajdują się włókna sprężyste tworzące więzadło głosowe. Ich
wolne brzegi nazywane są strunami głosowymi, równolegle
do więzadeł biegną mięśnie głosowe modulujące ich napięcie.

Chrząstki krtani
• We wczesnym okresie dzieciństwa wszystkie są typu szklistego, później
nagłośnia, chrząstka klinowata i rożkowata przekształcają się w sprężyste
(nagłośnia częściowo w włóknistą), pozostałe zachowują chrząstkę
szklistą z wiekiem mogącą kostnieć. Wszystkie są spajane tkanką łączną
włóknistą.

Tchawica
• Jej ściany są zbudowane z błony śluzowej, podśluzowej (z chrząstką
i mięśniami gładkimi) i przydanki. Nabłonek pokrywający błonę
śluzową składa się z kilku rodzajów komórek.
Urzęsione Najliczniejsze komórki nabłonka, swymi rzęskami przesuwają
śluz ku krtani. Posiadają w błonach receptory smaku
gorzkiego (rejestrują one substancje szkodliwe). Związanie
powoduje wzrost stężenia Ca2+ i przyspieszenie ruchów rzęsek.
Zazwyczaj jest ich więcej w pobliżu rozwidlenia tchawicy.
Kubkowe Jednokomórkowe gruczoły wydzielające śluz. Zazwyczaj jest
ich więcej w okolicy krtani.
Surowicze Są podobne do tych znajdujących się w gruczołach
surowiczych.

263
Szczoteczkowe Na wolnej powierzchni mają mikrokosmki, w ich pobliżu
znajdują się zakończenia nerwowe, odbierają bodźce
czuciowe.
Ziarniste, Należą do układu APUD, zawierają pęcherzyki wydzielnicze,
endokrynowe szczególnie liczne w życiu płodowym i dzieciństwie.
Prawdopodobnie odpowiadają za zmianę średnicy przewodu
oddechowego.
Podstawne Macierzyste, progenitorowe.
• Blaszka właściwa błony śluzowej jest zbudowana z tkanki łącznej
właściwej zawierającej dużo włókien sprężystych. Znajduje się w niej
wiele limfocytów rozproszonych, niekiedy zorganizowanych w grudki
limfatyczne, oraz komórki plazmatyczne produkujące IgA. Razem
tworzą one MALT.
• Błona podśluzowa w bliższej światłu części ma luźną budowę i zawiera
gruczoły tchawicy (śluzowe z nielicznymi komórkami surowiczymi), ich
wydzielina stanowi pułapkę dla zanieczyszczeń i antygenów.
• Chrząstki (15-20) mają kształt podkowiasty i są zbudowane z chrząstki
szklistej. Między ich ramionami znajduje się tkanka łączna właściwa
oraz poprzeczne i podłużne mięśnie gładkie. W czasie kaszlu mięśnie
kurczą się zwiększając ciśnienie.

Drzewo oskrzelowe
1. Oskrzela główne – wysłane nabłonkiem walcowatym (podobny do
komórek tchawicy). Wiele komórek endokrynowych tworzy w nabłonku
unerwione zgrupowania – ciałka nerwowo-nabłonkowe, znajdują się
one w rozwidleniach oskrzeli i każde składa się z 10-80 komórek
z pęcherzykami wydzielniczymi. Są one chemoreceptorami, wydzielają
peptydy i katecholaminy (działają na mięśnie gładkie i naczynia
oskrzeli). Znajdują się tu liczne limfocyty rozproszone (T cytotoksyczne
i limfocyty NK), grudki limfatyczne (zawierają głównie limfocyty B i
Tαβ) i kryptokępki (zawierają limfocyty Tγδ) tworzące razem BALT.
Błona mięśniowa jest spiralna i znajduję się pod blaszką właściwą błony
śluzowej. W błonie podśluzowej znajdują się wyspy chrząstki szklistej i
gruczoły śluzowe i surowicze. W wypadku mukowiscydozy dochodzi do
mutacji genu kodującego białko transbłonowe regulatora przewodnictwa
– CFTR.
2. Oskrzela płatowe
3. Oskrzela segmentowe – w płucu prawym jest 10 oskrzeli
segmentowych a w lewym 8.
4. Oskrzeliki – każdy zaopatruje płacik, mają średnicę 0,1 mm i rozwiniętą
warstwę miocytów gładkich. Nie mają one chrząstek i gruczołów.

264
 5. Oskrzeliki końcowe – po 5-7 z każdego oskrzelika. Wysłane
nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym urzęsionym. Praktycznie
brak w nim komórek kubkowych, których miejsce zajmują nieurzęsione
komórki oskrzelikowe (Clary) najliczniejsze w tym miejscu. Mają
rozwinięte RER i SER (zawiera wiele cytochromów p450, dzięki nim
neutralizują toksyny), liczne pęcherzyki wydzielnicze z:
• GAG – wytwarzają cienką warstwę ochronną.
• Białkami będącymi składnikami surfaktantu.
• Tryptazę – rozkłada hemaglutyninę wirusów grypy A.
• Lizozym.

Część oddechowa płuca

• Zaczyna się w tym miejscu gdzie oskrzeliki oddechowe. Są one wysłane
nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym urzęsionym (rzęsek nie
ma w końcowej części). W ich ścianie znajdują się otwory łączące je
z pęcherzykami płucnymi. Ich miocyty gładkie grupują się w pęczki,
wyglądające na przekrojach jak wysepki.
• Oskrzeliki oddechowe przechodzą w przewody oddechowe. Ich ściany
zawierają liczne otwory. Wysłane są nabłonkiem oddechowym pod
którym znajdują się nieliczne pęczki miocytów gładkich. Z przewodów
oddechowych powietrze może się też przedostać do woreczków
pęcherzykowych otoczonych kilkoma pęcherzykami płucnymi.
• Pęcherzyki płucne stanowią główną masę płuca i budują jego miąższ,
ich liczba wynosi ok. 300 mln, a całkowita powierzchnia 100 m2, każdy
z nich ma średnicę ok. 300 μm. W ścianach posiadają otwory łączące je
z innymi pęcherzykami, w ten sposób mogą się też przedostawać
patogeny. Sąsiadujące pęcherzyki mają zazwyczaj wspólną ścianę –
przegrodę międzypęcherzykową, składającą się z nabłonka
oddechowego oraz nielicznych elementów tkanki łącznej właściwej z
naczyniami krwionośnymi włosowatymi.
Pneumocyty Płaskie komórki, grubość ich cytoplazmy nie przekracza 0,2 μm
typu I (okołojądrowa część komórki jest grubsza). Cytoplazma składa
się z tylko zewnętrznej i wewnętrznej błony komórkowej,
cytosolu i nielicznych pęcherzyków transcytarnych. Wchodzą one
w skład ściany przez którą dyfunduje O2 i CO2, stanowią 40%
komórek pęcherzyków, ale pokrywają 90% ich powierzchni. Tlen
przechodzi na zasadzie dyfuzji prostej, a dwutlenek węgla
przechodzi przez błonę erytrocytów w postaci HCO3-, dzięki
transporterowi anionowemu – prążek 3.

265
Pneumocyty Rozproszone wśród pneumocytów I typu, często leżą w kątach
II typu pęcherzyków i występują w grupach. Są sześciennego kształtu,
mają rozbudowane RER, aparat Golgiego, liczne mitochondria
i pęcherzyki wydzielnicze zawierające fosfolipidy, cholesterol
i białka SP-A, B i C tworzące surfaktant. Ich główną rolą jest
jego wytwarzanie. Przybiera on w pęcherzykach formę blaszek
stąd druga nazwa komórek – ciałka blaszkowate. SP-A i B
nadają cząsteczkom diapalmitoilofosfatydylocholiny (DPPC,
fosfolipid) formę niepełnego surfaktantu, po wydzieleniu na
wewnętrzną powierzchnię wraz z wydzieliną komórek Clary
tworzą ostateczny surfaktant. Pełnią funkcję narządowych
komórek macierzystych (powstają z nich pneumocyty I i II).
Pneumocyty Nieliczne komórki pęcherzyków, mające kształt sześcienny
III typu i liczne pęcherzyki wydzielnicze, sąsiadują z zakończeniami
nerwowymi. Prawdopodobnie są chemoreceptorami.
• Surfaktant jest ciągle wymieniany, usuwany jest przez transcytozę,
pneumocyty I typu transportują go do tkanki łącznej i limfy. Funkcje:
◦ Obniża napięcie powierzchniowe na granicy faz powietrze-
pęcherzyk co zapobiega zlepianiu ścian, zapadaniu pęcherzyków.
◦ Zmniejsza użycie energii podczas wdechu potrzebnej do
powiększenia się pęcherzyka.
◦ Ułatwia dyfuzję gazów i działa bakteriobójczo.
• Zrąb ściany pęcherzyków jest zbudowany z tkanki łącznej właściwej,
w jego skład wchodzą fibroblasty i miofibroblasty mogące zmieniać
światło pęcherzyków. Podtrzymuje on naczynia krwionośne przylegające
do pneumocytów I typu. Zawiera dużo włókien sprężystych,
owijających się dookoła pęcherzyków płucnych których sprężystość
ułatwia wydech. Są tu także włókna kolagenowe (typ I i III). Znajdują się
w nim makrofagi (a także w świetle pęcherzyków), fagocytują pył,
dlatego są nazywane komórkami pyłowymi. Gdy krążenie jest
niewydolne, a w płucach zalega krew erytrocyty przedostają się do
światła pęcherzyków, stąd są fagocytowane. Takie obładowane
erytrocytami lub hemosyderyną są nazywane komórkami wad serca.

Tlenek azotu (NO)

• W ścianach pęcherzyków znajduje się w dużym stężeniu glutation –
tripetyd, cysteina w nim zawarta posiada aktywne grupy
sulfhydrylowe, wiążące NO, powstający z argininy pod wpływem
syntazy NO. Jego trwałość wzrasta po związaniu z hemoglobiną (grupy
SH i hem) i glutationem do kilku godzin. W takim stanie jest
rozprowadzany po płucach i rozszerza oskrzeliki i oskrzela.

266
Wymiana gazowa
• Gazy przenikają przez:
1. Cytoplazmę pneumocytów typu I
2. Błony podstawne pneumocytów typu I i komórek śródbłonka
(najczęściej ściśle zespolone)
3. Cytoplazmę komórek śródbłonka
4. Błonę erytrocytów
• Łączna grubość składników tkankowych jaką przenikają gazy wynosi
0,2-0,5 µm. Obniżenie pCO2 podnosi pH krwi i vice versa. Zmiana pH
zależy od wentylacji płuc, regulowanej przez chemoreceptory mózgu,
kłębka aortalnego i szyjnego.

Opłucna
• Błona surowicza zbudowana z tkanki łącznej właściwej i nabłonka
mezodermalnego (jednowarstwowy płaski i walcowaty, kształt zmienia
się zależnie od ruchów płuca). Na jego powierzchni znajdują się liczne
mikrokosmki wiążące kwas hialuronowy – zmniejsza on opory. W
blaszce tkanki łącznej opłucnej znajdują się włókna kolagenowe
i sprężyste, fibroblasty, miocyty gładkie i naczynia krwionośne
i limfatyczne.

Unaczynienie i unerwienie płuc

• W płucach jest wiele anastomoz tętniczo-żylnych między odgałęzieniami
tt. oskrzelowych i żył płucnych. T. płucna dostarcza krew czynnościową,
a tt. oskrzelowe odżywczą.
• Naczynia limfatyczne tworzą sieć powierzchowną opłucnej trzewnej
i głęboką, gdzie naczynia limfatyczne towarzyszą oskrzelom i naczyniom
krwionośnym. Brak jest ich w przegrodach międzypęcherzykowych,
rozpoczynają się dookoła oskrzelików oddechowych. Wzdłuż oskrzeli
znajdują się liczne grudki i węzły limfatyczne, limfocyty naciekają
ściany oskrzeli.
• Oskrzela są unerwione przez włókna przywspółczulne n. X (powoduje
skurcz oskrzeli i oskrzelików) i współczulne ze splotów wnęki płuca
(wywołują rozkurcz). W ścianie oskrzeli, błonie śluzowej i podśluzowej
znajdują się liczne komórki zwojowe.

267
 UKŁAD POKARMOWY

Przewód pokarmowy Jama ustna z językiem i zębami, jama gardłowa,

przełyk, jelita.
Duże gruczoły układu Gruczoły ślinowe, wątroba (oraz pęcherzyk i przewody
pokarmowego żółciowe), trzustka.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BUDOWY I CZYNNOŚCI

• W jego skład wchodzą przewody mające światło (lumen), ich ściany są
wysłane błoną śluzową, składającą się z nabłonka i tkanki łącznej
właściwej. Nabłonek odpowiada za trawienie, wchłanianie i wydzielanie.
Do jego powierzchni w jelicie grubym przylega biofilm – warstwa
bakterii (komensali), przeciwciał, enzymów i makrocząsteczek mająca
konsystencję mułu.
• Błona śluzowa odpowiada za odporność przeciw antygenom przewodu.
• Posiada rozbudowany układ sygnalizacyjny w postaci ok.
20 hormonów, przez co jest uważany za największy gruczoł
wewnątrzwydzielniczy ustroju. Jego obwodowy układ nerwowy jest
drugim po mózgu skupiskiem tkanki nerwowej, zwiera też 70-80 %
komórek odpornościowych organizmu. Wszystko to odpowiada za
utrzymanie homeostazy układu, percepcję masy, objętości pokarmu
i stanu flory bakteryjnej.
• Hormony i wyspecjalizowane komórki regulują stan jego nabłonków
(liczba komórek, stan ich kanałów jonowych i receptorów białka G).

JAMA USTNA (cavum oris)

• Następuje tu mechaniczne rozdrabnianie, żucie (masticatio), ich
nawadnianie, trawienie i formowanie kęsów oraz percepcja smaku.
• Jest wysłana błoną śluzową (membrana mucosa), składającą się
z nabłonka i blaszki właściwej błony. W miejscach gdzie zachodzi
żucie pokarmu (podniebienie twarde, dziąsła, brodawki nitkowate) jest
pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym,
pozostała część płaskim nierogowaciejącym.
• Nabłonek leży na ciągłej błonie podstawnej, położonej na tkance łącznej
właściwej błony śluzowej. Na podniebieniu miękkim i wewnętrznej
powierzchni polików znajduje się dodatkowo błona podśluzowa.

268
 • W błonie śluzowej i podśluzowej (z wyjątkiem podniebienia twardego
i dziąseł) znajdują się części wydzielnicze i przewody odprowadzające
gruczołów śluzowych, surowiczych i mieszanych.

Gruczoły śluzowe
• Są typu cewkowatego, składają się z części wydzielniczej i przewodu
wyprowadzającego. Komórki części wydzielniczej mają jądra ulokowane
u podstawy komórek, jasnobłękitną cytoplazmę, a części wierzchołkowe
są wypełnione pęcherzykami śluzu, między nimi a jądrem znajduje się
RER, SER, aparat Golgiego i mitochondria.
• Po zamknięciu ujścia gruczoł nie przestaje wydzielać co prowadzi do
powstania cysty (torbieli).

Śluz (mucus)
• Ma dużą lepkość, formę żelu i składa się z wiążących wodę
proteoglikanów. Ich terminalne sacharydy są identyczne z tymi z układu
AB0 – N-acetylogalaktozamina i galaktoza.
• Odgrywa on ważną rolę w wytwarzaniu miejscowej odporności
nieswoistej.

Gruczoły surowicze
• Są pęcherzykowate, komórki mają budowę typową syntezujących białka.
Cytoplazma jest zasadochłonna ze względu na rozbudowane RER, a w
części wierzchołkowej znajdują się pęcherzyki z białkiem (miesza się
ono z przesączem krwi i jest wydalane), jądra są okrągłe i leżą centralnie.
• Po zamknięciu ujścia gruczoł przestaje wydzielać.

Gruczoły mieszane śluzowo-surowicze

• Składają się z dwóch typów komórek, których stosunek liczbowy może
być różny. Komórki surowicze mogą układać się w półksiężyce
surowicze (Gianuzziego).
• Dookoła części wydzielniczych leżą komórki mioepitelialne.

Dziąsło (gingivum)
• Błona śluzowa pokrywająca szyjkę zęba i przestrzenie międzyzębowe.
• Pokryte są nabłonkiem wielowarstwowym rogowaciejącym płaskim
leżącym na blaszce właściwej błony śluzowej (zawiera włókna
oksytalanowe oraz wiązki włókien kolagenowych przechodzące do
ozębnej).
• Zawiera liczne komórki układu MALT.

269
Warga (labium)
• Fałd skórno-mięśniowy, pokryty skórą owłosioną od strony zewnętrznej
i błoną śluzową od wewnątrz, między nimi znajduje się czerwień wargi
pokryta nieowłosioną skórą. Jej naskórek ma cienką warstwę
zrogowaciałą i grubą jasną. Brodawki skóry właściwej są wysokie
i dobrze unaczynione. Jej środek zajmuje mięsień okrężny ust.

JĘZYK (lingua)
• Zbudowany z trzonu mięśniowo-łącznotkankowego (⅔) i nasady (⅓).
• Pokryty jest błoną śluzową, tworzącą na górnej powierzchni brodawki,
a na bocznej i dolnej powierzchni pokryty jest błoną śluzową z
nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym.
Brodawki Najliczniejsze, ich długość może dochodzić do 3 mm. Pokryte
nitkowate wielowarstwowym nabłonkiem płaskim rogowaciejącym,
(papillae leżącym na tkance łącznej błony śluzowej, która zwiera wiele
filiformes) receptorów dotyku.
Brodawki Znajdują się na górno-bocznej powierzchni języka tworząc
liściaste szeregi. Są oddzielone od siebie rowkami i pokryte
(papillae wielowarstwowym nabłonkiem płaskim, mogącym mieć cienką
foliatae) warstwę rogową, znajdują się w nim kubki smakowe.
Brodawki Znajdują się na tylno-górnej powierzchni języka. Pokryte są
grzybowate wielowarstwowym nabłonkiem płaskim nierogowaciejącym.
(papillae W nabłonku ścian brodawek znajdują się kubki smakowe.
fungiformes)
Brodawki Leżą (7-12) w jednym szeregu na kształt litery V, wzdłuż
okolone bruzdy granicznej języka. Mają średnicę do 3 mm. Otacza je
(papillae rowek i wał błony śluzowej, są pokryte nabłonkiem płaskim
circumvalatae) nierogowaciejącym. W bocznych ścianach znajdują się kubki
smakowe. W dnie rowków leżą gruczoły surowicze (Ebnera),
których wydzielina wypłukuje z rowków substancje smakowe,
proces ten wspomaga nabłonek urzęsiony wielorzędowy
walcowaty dna rowków.
• Części wydzielnicze gruczołów Ebnera znajdują się w błonie śluzowej
właściwej i między komórkami mięśniowymi. W błonie śluzowej
przedniej części języka znajdują się gruczoły śluzowo-surowicze
uchodzące na jego dolnej powierzchni, a w tylnej gruczoły śluzowe.
• Komórki mięśniowe języka są poprzecznie prążkowane szkieletowe.
Układają się w 3 kierunkach. Między komórkami znajduje się tkanka
łączna właściwa śródmięsnej i omięsnej, naczynia, nerwy i gruczoły
Ebnera.

270
Chemoreceptory smaku
• Znajdują się na powierzchni języka, krtani, podniebieniu miękkim w
kubkach smakowych, których jest najwięcej w brodawkach okolonych.
• U człowieka dorosłego jest ok. 9 tys. kubków smakowych, ich liczba
zmniejsza się z wiekiem. Posiadają one otwory smakowe (porus
gustatorius) od strony jamy ustnej. W ich skład wchodzi 50
wyspecjalizowanych komórek nabłonka (15-20 komórek zmysłowych,
reszta to komórki podporowe i podstawne). Komórki odnawiają się
ciągle co około 10 dni z komórek podstawnych. Komórki receptorowe
mają na swojej powierzchni mikrokosmki pokryte galaretowatą
substancją. Do każdego z nich dochodzi kilkadziesiąt włókien
nerwowych rozgałęziających się na nagie zakończenia (mające synapsy z
komórkami zmysłowymi), leżące we wgłobieniach cytoplazmy komórek
podstawnych i podporowych.
Smaki podstawowe
Smak słony Bierne przenikanie przez kanały białek transbłonowych Na+ i H+.
i kwaśny Zwiększenie stężenia Na+ powoduje depolaryzacje i przekazanie
impulsu, a H+ otwarcie kanałów dla K+, hiperpolaryzacje i
przekazanie impulsu.
Smak słodki Wiązanie cząsteczek chemicznych z błonowymi receptorami
(glikoproteiny komórek zmysłowych).
Dla słodkiego cukru receptory Dla słodzików gustducyna
oddziałują na gustducynę pobudza fosfolipazę C→
(rodzaj białka G)→ aktywacja wytworzenie diacyloglicerolu i
cyklazy adenylanowej→ trifosforanu inozytolu→
wytworzenie cAMP→ zwiększenie stężenia Ca2+→
aktywacja kinazy A→ przekazanie implusu.
fosforylacja i zamknięcie białka
kanałowego dla K+.
Smak Aktywacja receptorów i gustducyny→ pobudzenie
gorzki fosfodiestrazy→ rozłożenie cAMP→ odłączenie cAMP od białek
kanałowych dla Ca2+→ otworzenia kanałów dla Ca2+→
otworzenie kanałów dla K+→ hiperpolaryzacja błony i
przekazanie sygnału.
Smaki dodatkowe
Smak Ca2+ Przyjemny w niskich stężeniu, przykry w dużym. Jest odbierany
przez receptory T1R3, będące fragmentami receptorów smaku
słodkiego.

271
Smak Przyjemny smak L-aminokwasów zwłaszcza L-glutaminianu.
umami Smak D-aminokwasów nie jest odbierany. Odbierają go dwa
receptory połączone z białkami G. Związanie L-aminokwasów→
aktywacja białka G→ otwarcie kanałów dla Ca2+→ przekazanie
impulsu.

ZĘBY (dens)
• Zbudowane z korony, korzenia i szyjki. Główną masę stanowi zębina,
korona jest dodatkowo pokryta szkliwem, a korzeń cementem.
Wewnątrz korony znajduje się jama zęba, wypełniona miazgą (tkanka
łączna z naczyniami i nerwami). W korzeniu znajduje się kanał
zwieńczony otworem szczytowym.
• Znajdują się w zębodołach gdzie są przymocowane za pomocą więzadła
ozębinowego. Na wysokości szyjki dziąsła szczelnie przylegają do
szkliwa.

Rozwój
• Powstają z ektodermy (szkliwo) i mezenchymy (zębina, cement i
więzadło ozębinowe, z grzebienia nerwowego powstają odontoblasty).

Narząd szkliwotwórczy i wytwarzanie szkliwa

• Ektoderma stomodeum rozmnaża się i wędruje w głąb tworząc listewki
zębowe wytwarzające narząd szkliwotwórczy. Jego komórki produkują
szkliwo oraz określają kształt korony i korzenia.
• Tworzenie listewek rozpoczyna się w 6.-7. tyg. w miejscach
odpowiadających 20 zębom mlecznym oraz w 5. mies w miejscach
odpowiadających 32 zębom stałym. Czynność listewki dla 3 zęba
trzonowego ustala się w 5. roku życia. Mezenchyma przylegająca do
listewek przekształca się w brodawki zębowe, z których powstaje
cement i miazga zęba. Zębinę wytwarzają odontoblasty.
• Narząd szkliwotwórczy składa się z:
◦ Wewnętrznej warstwy komórek – ameloblastów.
◦ Pośredniej warstwy komórek sześciennych.
◦ Warstwy komórek gwiaździstych.
◦ Zewnętrznej warstwy jednowarstwowego nabłonka leżącego na
błonie podstawnej.

Ameloblasty (adamantoblasty)
• Wysokie komórki ułożone w regularny szereg, wytwarzające szkliwo.
Posiadają wypustkę Thomesa.

272
 • Komórki warstwy pośredniej ochraniają je i dostarczają substancji
odżywczych i razem z komórkami warstwy zewnętrznej na wysokości
przyszłego korzenia tworzą pochewkę korzenia (Hertwiga) – moduluje
ona wytwarzanie korzenia, indukuje wytwarzanie zębiny przez
odontoblasty i wytwarza cement bezkomórkowy.
• W części wierzchołkowej posiadają liczne pęcherzyki wydzielnicze,
między jądrem a wypustkami znajduje się rozbudowane RER i SER,
aparat Golgiego i mitochondria.

Wytwarzanie szkliwa (amelogenesis)

• Ameloblasty wytwarzają pryzmaty (słupki), przypominające na
przekroju dziurkę od klucza. Po jego wytworzeniu zajmuje on ich
miejsce. Jeden jest wytwarzany przez 4 komórki (jedna wytwarza
główkę, dwie szyjkę, a ostatnia ogonek). Najpierw następuje wydzielanie
składników organicznych, a następnie ich mineralizacja.
• Składnikami organicznymi są:
◦ Proteoglikany – tworzą sieć równoległych rurek, wyznaczają
położenie i wielkość powstających kryształów hydroksyapatytu.
◦ Białka – amelogenina (wytwarza podłoże ułatwiające i
przyspieszające dyfuzję jonów wapniowych i fosforanowych) i
enamelina (opłaszcza powstające kryształy, modeluje ich kształt,
i przyspiesza krystalizacje).
• Po zakończeniu produkcji szkliwa ameloblasty spłaszczają się i
przekształcają w oszkliwie (pellicula) – błona Nasmytha. Pobudza ono
wytwarzanie połączenia między nabłonkiem i szkliwem. Zanika przez
ścieranie.

Wytwarzanie zębiny
• Wytwarzana przez odontoblasty miazgi zęba, oddają one na
wierzchołku wypustki, środkowa przekształca się w włókno Tomesa.
• Na początku wytwarzają one organiczną prezębinę, na pograniczu
miazga zęba-zębina. W jej skład wchodzą:
◦ Kolagen typu I – wchodzi w skład grubych włókien Korffa,
tworzących sieć dla kryształów.
◦ Proteoglikany – modyfikują dyfuzję jonów wapniowych
i fosforanów.
◦ Fosforyny – wiążą się z kolagenem i adsorbują jony, mogą
opłaszczać kryształy hydroksyapatytu i regulować wzrost.
◦ Osteokalcyna – wiąże jony wapniowe.

273
 • Następnie powstają kryształy, początkowo w okrągłych ośrodkach
krystalizacji – kulkach zębinowych (globuli dentini). Zlewają się one w
zębinę z nielicznymi wyjątkami – przestrzeniami międzykulkowymi
(spatia interglobularia) zawierającymi niecałkowicie zmineralizowaną
zębinę.
• W czasie wytwarzanie zębiny odontoblasty pozostają w miazdze zęba.
• Tak powstaje zębina pierwotna (pokrywowa). Następnie głębiej, po
podjęciu funkcji gryzienia wytwarzana jest zębina wtórna.

Wytwarzanie cementu
• Narząd szkliwotwórczy wytwarza korzeń zęba, jego wewnętrzne
komórki tworzą warstwę cementu bezkomórkowego pokrywającą zębinę.
Leżące pod nim fibroblasty więzadła ozębinowego przekształcają się w
cementoblasty wytwarzające na powierzchni ww. cement komórkowy
zawierający cementocyty (odmiana tkanki kostnej), po wyrżnięciu się
zęba jego wytwarzanie trwa dalej.

Szkliwo
• Tworzy całkowicie zmineralizowaną bezkomórkową warstwę
pokrywającą koronę zęba. Ma ona twardość 5-6 w skali Mohsa. Jest ono
najgrubsze (2,5 mm) na górnej powierzchni zębów trzonowych
i przedtrzonowych.
95% substancja 90% kryształy hydroksyapatytów, a 10% nieorganiczna
nieorganiczna substancja bezpostaciowa (fosforany wapnia, magnezu i
fluoru)
5% substancja Białka proteoglikanów, enamelina, produkty rozpadu
organiczna amelogeniny.
• Jest zbudowane z pryzmatów (5x9 μm), których części środkowe tworzą
rdzeń, a zewnętrzne korę. Główka jednego przylega do szyjek sąsiednich.
Ich liczba wynosi od 5 w zębach siecznych do 12 w zębach trzonowych,
biegną one przez całą szerokość szkliwa, ich szerokość jest większa na
wolnej powierzchni szkliwa (3-5 μm). Składają się one z kryształów
hydroksyapatytów o wymiarach 80x600 nm. Są one ułożone równolegle
do osi pryzmatów w rdzeniu i skośnie w korzeniu. Jego wolna
powierzchnia nie zawiera pryzmatów i składa się z kryształów leżących
prostopadle do niej. Grubość tej warstwy wynosi 30 μm.
• U dzieci na kryształach hydroskyapatytu wolnej powierzchni znajduje się
oszkliwie (pozostałość ameloblastów). Ściera się ono, a na jego miejsce
pojawia się biofilm, którego grubość dochodzi do 1 μm i jest nazywany
oszkliwiem nabytym występującym u dorosłych.

274
 • Obecność związków organicznych pozwala na dyfundowanie związków
organicznych.
• Na przekroju poprzecznym widoczne są linie promieniste – konturowe
(Rettzuisa), odzwierciedlające cykliczność jego mineralizacji. Ich
odmianą jest linia urodzeniowa w szkliwie zębów mlecznych,
odzwierciedlająca zmianę w systemie odżywiania po urodzenia.
Dodatkowo występują linie prostopadłe do powierzchni (Hunter-
Schregera).

Zębina
• Twardy zmineralizowany składnik pokrywający koronę i korzeń, zawiera
ok. 70% substancji nieorganicznych (hydroksyapatyt, fluoroapatyt), ok.
20% substancji organicznych (głównie kolagen typu I) i ok. 10% wody.
• Wyróżnia się słabo zmineralizowaną, otaczającą wierzchołkowe
fragmenty odontoblastów zębinę pierwotną i w pełni zmineralizowaną
zębinę wtórną.
• W wielu miejscach jest słabo zmineralizowana (przestrzenie
międzykulkowe w koronie i warstwa ziarnista, Tomesa w korzeniu).
• Prostopadle do jej powierzchni biegną kanaliki zębinowe, ich gęstość
i średnica jest znacznie większa w pobliżu miazgi. Jest ich ok. 30 tys.
w korzeniu i 70 tys. w koronie. Znajdują się w nich wypustki zębinowe
odontoblastów (włókna Tomesa) otoczone przez kolagen typu I. Oddają
one liczne odgałęzienia w pobliżu szkliwa, a pobliżu cementu kończą się
rozszerzeniami.
• Niekiedy wyróżnia się zębinę między- i przykanalikową (wytwarza
wokół niego kołnierz). Włókna kolagenowe biegną w niej równolegle do
powierzchni gdzie otaczają je GAG.
• Na przekroju widać w niej linie przyrostowe zębiny (Owena), tempo jej
przyrostu wynosi 4 μm na dzień. Odzwierciedlają one przyrost w ciągu
5 dni. Może być wytwarzana przez całe życie, pobudzają to leki i
czynniki mechaniczne, może to doprowadzić do zaniku komór zęba
z wiekiem.

Cement
• Odmiana kości występująca na powierzchni zębiny korzenia i zęba, gdzie
tworzy warstwę o grubości 40-200 μm. Występuje jako:
◦ Cement bezkomórkowy – wytwarzany przez komórki nabłonkowe
narządu szkliwotwórczego.
◦ Cement komórkowy – stanowi główną masę cementu i zawiera
cementocyty, komunikujące się za pomocą wypustek.
• Uszczelnia on powierzchnię zębiny korzenia zamykając wolne końce
kanalików, jest miejscem zatopienia końców włókien kolagenowych.

275
 • Jest wytwarzany przez całe życie człowieka, jego niszczenie zachodzi
trudniej niż kości zębodołu, zmiana struktury zębodołu pozwala zmieniać
ustawienie zębów w ortodoncji. Przylega ściśle do zębiny.

Miazga zęba
• Pochodzi z mezenchymy, jej odontoblasty z grzebienia nerwowego,
znajduje się w komorach korony i korzenia. Zbudowana jest z tkanki
łącznej galaretowatej, zawierającej włókna sprężyste i oksytalanowe.
• W pobliżu zębiny znajdują się odontoblasty, poniżej nich widać tkankę
łączną – pas bezkomórkowy (Weila). Głębiej znajdują się komórki
plazmatyczne, tuczne, makrofagi, leukocyty, i naczynia (tworzą sieć w
pasie Weila). Znajdują się w niej włókna czuciowe i układu
współczulnego. Funkcje:
◦ Zaopatruje ząb odżywczo i czuciowo. Jej usunięcie znosi ból, ale nie
powoduje utraty zęba.
◦ Jej odontoblasty odnawiają zębinę.

Połączenie zęba z otoczeniem

• Łączy się z zębodołem poprzez wklinowanie i jest utrzymywany przez
ozębną składającą się z:
◦ Więzadła ozębinowego (ligamentum peridontale), zbudowane z
tkanki łącznej właściwej włóknistej (i włókien oksytalanowych)
łączącej cement z wyrostkami zębodołowymi. Ze względu na jego
falisty przebieg i różny kierunek na całej długości korzenia zakres
ruchów zęba jest znikomy. Występują wzdłuż niego liczne
przestrzenie śródmiąższowe zawierające naczynia i nerwy ozębnej.
Znajdują się w nim fibro-, cemento- i osteoblasty, resztki
nabłonkowe (wyspy Melasseza, będące pozostałościami narządu
szkliwotwórczego) mogące być źródłem nowotworów i torbieli.
◦ Połączenia nabłonkowo-zębowego – nabłonek dziąsła przechodzi
na powierzchnie zęba tworząc ścisłe połączenie, przylegające do
szkliwa lub cementu. U dzieci nabłonek leży wyłącznie na szkliwie,
wraz z upływem wieku dziąsło obniża się na cement.
◦ Wyrostków zębodołowych
◦ Cementu

GARDŁO
• Wyróżnia się część:
◦ Nosową – wysłana nabłonkiem wielorzędowym walcowatym
urzęsionym.
◦ Ustną i krtaniową – wysłane nabłonkiem wielowarstwowym
płaskim nierogowaciejącym.

276
 • Jego ścianę stanowi błona śluzowa (nabłonek, blaszka właściwa, błona
mięśniowa i włóknista, w okolicy ujścia trąbek słuchowych i przejścia w
przełyk znajduje się też błona podśluzowa).

Gruczoł ślinowy przyuszny (surowiczy)

• Przyusznica, ślinianka przyuszna jest otoczona torebką
łącznotkankową wysyłającą odnogi w głąb narządu. W zrębie znajduje
się wiele limfocytów i komórek plazmatycznych (wydzielających IgA).
• Miąższ składa się pęcherzyków i cewek. Pęcherzyki będące podstawową
jednostką wydzielniczą stanowią 90% jego masy. Jądra komórek są
okrągłe, leżą centralnie, cytoplazma jest zasadochłonna ze względu na
obfite RER.
• W szczytowej części znajdują się pęcherzyki wydzielnicze – ziarna
zymogenu. Zawierają białka min. amylazę.
• Pęcherzyki są otoczone komórkami mioepitelialnymi (mioidalnymi),
kształtu wrzecionowatego. Na zewnątrz od nich znajduje się sieć naczyń,
a przesącz z krwi przedostaje się do światła pęcherzyków, miesza się z
białkami i jako płyn surowiczy przepływa do cienkich przewodów –
wstawek, wysłanych jednowarstwowym nabłonkiem sześciennym.
• Wstawki przechodzą w szerokie przewody wysłane nabłonkiem
sześciennym lub walcowatym – przewody prążkowane (mitochondria
układają się w prążki w podstawnych częściach). W ich jądrach znajdują
się receptory dla aldosteronu (związanie powoduje pobudzenie
pompowania). Mają one cechy komórek pompujących jony. Pompowanie
Na+ i Cl- ze światła na zewnątrz prowadzi do tego że płyn jest
hipotoniczny. Z przewodów prążkowanych płyn przepływa do
przewodów międzypłacikowych, międzypłatowych, a następnie do
przewodu wspólnego przyusznicy (Stensona) uchodzącego w jamie
ustnej na wysokości drugich zębów trzonowych. Przewody mniejszego
kalibru są wysłane nabłonkiem walcowatym, a Stensona
wielowarstwowym walcowatym.
• Występują w nim małe węzły limfatyczne będące objawem
nieprawidłowości rozwojowej, mogą być one źródłem nowotworów.

Gruczoł ślinowy podżuchwowy (mieszany)

• Gruczoł o wydzielaniu surowiczo-śluzowym. Komórki surowicze
stanowią 80% masy, a śluzowe ok. 5%.
• Jego części wydzielnicze składają się z pęcherzyków (komórki
surowicze) i cewek (komórki śluzowe). Na cewki mogą się nakładać
komórki surowicze tworząc półksiężyce surowicze (Gianuzziego).
• Dookoła części wydzielniczych znajdują się komórki mioepitelialne.

277
 • Komórki surowicze wydzielają amylazę i lizozym. Mechanizm
odprowadzania płynu jest identyczny do przyusznicy. Z przewodów
prążkowanych hipotoniczny płyn dostaje się do przewodów wspólnych
(Whartona) uchodzących za dolnymi siekaczami.

Gruczoł ślinowy podjęzykowy (mieszany)

• 60% masy stanowią komórki śluzowe, 30% surowicze. Nie ma on
wyraźnej torebki łącznotkankowej. W jej skład wchodzą cewki
zbudowane z komórek śluzowych, oraz półksiężyców surowiczych.

Czynność gruczołów ślinowych.

• Wytwarzają ślinę (75% podżuchwowe, 20% przyuszne i 5%
podjęzykowe). Ślina składa się w 99,5% z wody, w jej skład wchodzą
jony Na, K, Cl, HCO i J.
• Komórki surowicze tworzą białka:
◦ Histatyny – bogate w histydynę.
◦ Cystatyny – bogate w cysteinę.
◦ Lakorferrynę – wiąże żelazo, wstrzymuje rozwój bakterii.
◦ Amylazę – rozkłada skrobię do maltozy.
◦ Cytokiny – NGF i EGF.
◦ Proteoglikany
• Komórki przewodów prążkowanych wytwarzają kalikreinę (proteaza
odcinająca od globuliny α nanopeptyd bradykininę) i disacharydy.
• Człowiek wytwarza 1 l śliny na dobę. Jej białka wytwarzają błonkę
nazębną chroniącą zęby przed szkodliwymi substancjami, drożdżami
i bakteriami jamy ustnej.
• Wytwarzanie śliny jest regulowane przez AUN i w pewnym stopniu
przez hormony. Impulsy z układu adrenergicznego uaktywniają cyklazę
andenylanową i zwiększają stężenie Ca2+ w cytosolu co pobudza
wydzielanie białek i proteoglikanów – ślina staje się gęsta. Układ
cholinergiczny powoduje że staje się rzadka.
• Są oprócz tarczycy głównymi narządami zatrzymującymi i wydalającymi
jod.

PRZEŁYK
• Przewód długości ok. 25 cm. Jego błona śluzowa i podśluzowa wytwarza
liczne fałdy, wysłany jest wielowarstwowym nabłonkiem płaskin
nierogowaciejącym (jego grubość dochodzi do 300 µm).

278
 • Blaszka właściwa błony śluzowej jest zbudowana z tkanki łącznej
właściwej z nielicznymi komórkami i grudkami limfatycznymi.
Zlokalizowana pod nią blaszka mięśniowa utworzona jest przez kilka
warstw miocytów gładkich. Błona podśluzowa zawiera tkankę łączną
bogatą we włókna kolagenowe i sprężyste.
• Zewnętrzne włókna błony mięśniowej mają przebieg podłużny,
a wewnętrzne okrężny. W górnym odcinku mięśnie są zależne od woli,
w środkowym mieszane (i poprzeczne i gładkie), w dolnym tylko
gładkie.
• Przydanka łączy go z otoczeniem.
• W jego ścianie znajdują znajdują się gruczoły śluzowe (w górnej
i środkowej części w błonie podśluzowej, a w dolnej w śluzowej).

ŻOŁĄDEK
• Jego ściana jest utworzona z błony:
◦ Śluzowej – tworzy pola żołądkowe mające średnicę ok. 5 mm.
Widać w nich dołki żołądkowe. Jest ich ok. 4 mln, a do dołków
uchodzi ok. 15 mln gruczołów leżących w blaszce właściwej błony
śluzowej, otoczone są tkanką łączną luźną z włóknami
siateczkowatymi, kolagenowymi, fibroblastami, oraz miocytami
gładkimi i limfocytami. Dołki i pola pokrywa nabłonek
jednowarstwowy walcowaty.
◦ Podśluzowej
◦ Surowiczej

Gruczoły żołądkowe właściwe

• Występują w błonie śluzowej trzonu i dna żołądka. Składają się z dna
(styka się z blaszką mięśniową), szyjki i ujścia. Budują go komórki
główne, endokrynowe, okładzinowe, śluzowe ujścia i szyjki. Ich
wydzielina nazywana jest sokiem żołądkowym (chyme, succus
gastricus).

Główne
• Najliczniejsze, są zlokalizowane w szyjce i dnie gruczołów.
Są komórkami surowiczymi (zasadochłonna cytoplazma, owalne jądro
i pęcherzyki wydzielnicze – ziarna zymogenu). Wydzielają pepsynogen
(zamieniający się w pepsynę pod wpływem niskiego pH) i niewiele
lipazy, u niemowląt syntezują podpuszczkę (chymozynę).

279
Okładzinowe
• Występują w górnej części szyjki gruczołu i produkują HCl. Denaturuje
on białka, aktywuje proenzymy i uśmierca drobnoustroje. Są to duże
piramidowe komórki z kwasochłonną cytoplazmą (wiele mitochondriów
– 40% objętości cytoplazmy). W komórce spoczynkowej powierzchnia
wierzchołkowa ma krótkie i nieliczne uwypuklenia błony, a pod nią
liczne pęcherzyki/kanaliki cytoplazmatyczne których błona zawiera
kompleksy antyportera ATP-azy-H+/K+ (nieaktywne wewnątrz
komórki), białka kanałowe dla K+ – Kir4.1 i białka Hip1. Po
pobudzeniu komórki do wytwarzania HCl fuzują one z błoną komórkową
i w procesie egzocytozy transportery i białka kanałowe są są przenoszone
na zewnątrz, stanowią 80% białek błony.
• Gdy ATP-aza jest na powierzchni pompuje H+ na zewnątrz i K+ do
cytoplazmy. K+ od razu wypływa przez Kir4.1 na zewnątrz. Jony H+
pochodzą z H2CO3 tworzonego przez anhydrazę węglanową z CO2 z
krwi. Anion HCO3- jest pompowany na zewnątrz, a na jego miejsce trafia
Cl- dyfundujący do światła gruczołu gdzie razem z H+ tworzy HCl o
stężeniu 155 mmol/l (1 mln razy więcej H+ niż we krwi) co daje pH 1,0-
2,0. Wytwarzają też KCl o stężeniu 7 mmol/l. HCO3- z krwi przenikają
do nabłonka żołądka, przez który trafiają do glikokalisku i
powierzchownej warstwy błony śluzowej, gdzie neutralizuje kwas solny.
• W ich błonie podstawnej znajdują się receptory dla gastryny (G34,G17 –
najczęstszy produkt komórek G i G14), która jest uwalniana pod
wpływem GRP – peptydu uwalniającego gastrynę neuronów
postsynaptycznych n. X), H2 dla histaminy, i synapsy z zazwojowymi
włóknami (z acetylocholiną). Po pobudzeniu następuje fuzja
pęcherzyków kanalików z błoną z udziałem HIP1r (białko pokrewne
huntingtynie) które łączy klatrynę powstających pęcherzyków z aktyną F.
• Syntezują glikoproteinę – czynnik wewnętrzny (Castle'a), który
wytwarza w żołądku kompleks z wit. B12 co jest niezbędne do jej
wchłaniania w jelicie krętym. Brak czynnika wywołany np. zanikiem
błony śluzowej żołądka prowadzi do niedokrwistości złośliwej.

Komórki śluzowe ujścia i szyjki

• Ujścia znajdują się w grupach przy powierzchni błony śluzowej, a szyjki
między komórkami innych gruczołów, wydzielają kwaśny śluz bogaty
w GAG. Składa się on w 95% z wody i 5% z mucyn, następnie
rozprzestrzenia się on po błonie śluzowej tworząc 100 µm warstwę
nierozpuszczalnego żelu. Syntezują w nadmiarze histon H2, jest on
wydzielany do światła żołądka gdzie pepsyna tnie go na buforynę II
będącą rodzajem defensyny. Produkują śluz zawierający antybakteryjne
O-glikany, uśmiercające szczególnie bakterie Helicobecter pylori obecne
u 50% ludzi.
280
Komórki macierzyste
• Obecne w szyjce gruczołów, są pluripotentne.

Gruczoły wpustowe
• Mają kręty przebieg i są cewkowe, w ich skład wchodzą głównie
komórki śluzowe oraz nieliczne endokrynowe i okładzinowe. Produkują
śluz i lizozym.

Gruczoły odźwiernikowe
• Rozciągają się między powierzchnią żołądka, a blaszką mięśniową, są
cewkowe i rozgałęzione uchodzą do szczególnie długich dołków
żołądkowych. W ich skład wchodzą komórki śluzowe (wydzielają śluz
zasadowy) i endokrynowe D i G.

Blaszka mięśniowa błony śluzowej

• Leży pod gruczołami błony śluzowej i składa się z dwóch warstw
miocytów gładkich – wewnętrznej o okrężnym przebiegu i zewnętrznej
o podłużnym, ich skurcze zmieniają ukształtowanie powierzchni żołądka
i wyciskają wydzielinę gruczołów.

Błona podśluzowa
• Jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej zbitej, zawiera liczne włókna
kolagenowe, limfocyty, eozynofile i mastocyty. Znajdują się w niej liczne
tętniczki, sploty żylne i sieć naczyń limfatycznych.

Błona mięśniowa
• W jej skład wchodzą trzy warstwy miocytów o zatartych granicach.
Warstwa wewnętrzna ma przebieg skośny (występuje głównie we
wpuście i wzdłuż krzywizny mniejszej), środkowa ma okrężny
(w okolicy odźwiernika tworzy zwieracz), zewnętrzna podłużny (gruba
we wpuście skąd rozchodzi się na dno i trzon, nieobecna w odźwierniku).
• Pozwala na zmianę objętości, miesza pokarm z sokiem żołądkowym
i przesuwa treść pokarmową do dwunastnicy (zwłaszcza dolna część
trzonu i okolica odźwiernikowa).
• Skurcze są pobudzane za pomocą n. X oraz hormonów.

Błona surowicza
• Składa się z tkanki łącznej luźnej pokrytej nabłonkiem mezodermalnym,
przechodzi w sieć większą i mniejszą.

281
JELITO CIENKIE
• Przewód długości ok. 4 m, wyróżnia się w nim dwunastnicę, jelito czcze
i kręte.
• Odbywa się w nim trawienie i wchłanianie oraz wydzielanie
miejscowych hormonów, śluzu, IgA.
• Jego ściana jest zbudowana z błony śluzowej, podśluzowej, mięśniowej
i surowiczej (dwunastnica jej nie ma).
• Błona śluzowa i podśluzowa tworzą fałdy Kerkringa – zwiększają
powierzchnię chłonną 2-krotnie.

Błona śluzowa
• Tworzy kosmki jelitowe i krypty.

Kosmki jelitowe (villi intestnales)

• Są uwypukleniami błony śluzowej, mają kształt palczasty lub liściasty.
Składają się z blaszki właściwej i mięśniowej (rdzeń) i błony pokrytej
jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym.
• Zwiększają powierzchnię chłonną 8-krotnie. Jest ich w jelicie ok. 90
mln. W dwunastnicy ich wysokość wynosi 0,5-0,7 mm, w jelicie czczym
ok. 1 mm, a w krętym 0,3-0,5 mm.
• W skład nabłonka wchodzą komórki:
Kubkowe Jednokomórkowe gruczoły produkujące śluz składający się
(śluzowe) z wysokocząsteczkowych proteoglikanów wiążących wodę,
synteza ich białek odbywa się w RER, a polisacharydów w
aparacie Golgiego, tu także zachodzi ich łączenie. Otaczany
błonami, w postaci pęcherzyków jest wydzielany w części
wierzchołkowej.
Endokrynowe Argentofilne, chromofilne, feochromocyty. Wydzielają
hormony regulujące trawienie i wchłanianie oraz
biologicznie czynne aminy (serotonina).
M Uczestniczą w transporcie cząstek i cząsteczek (w tym
patogenów) do tkanki łącznej. Posiadają na wolnej
powierzchni mikrofałdy.
Limfocyty Stanowią 20% komórek nabłonka, są to w większości Tγδ
śródnabłonkowe (zabijają komórki zarażone i zmienione nowotworowo, gdyż
takie posiadają receptory szoku termicznego łączące się z ich
ligandami) i Tαβ (rozpoznają kompleksy MHC I u komórek
poddanych stresowi np.: wirusy) cytotoksyczne, zawierają
one w cytoplazmie metachromatyczne ziarenka o nieznanym
znaczeniu.

282
Absorpcyjne 90% komórek nabłonka. Są wysokie (30 µm) i wąskie (8
(enterocyty) µm), mają budowę biegunową, jądra leżą przy błonie
podstawnej, a wolna powierzchnia tworzy mikrokosmki
(widoczne na mikroskopie optycznym jako rąbek
szczoteczkowy), jest ich na 1000 na jednej komórce, mają
długość 1-1,5 µm, zwiększają powierzchnię chłonną
20-krotnie. Są one otoczone glikokaliksem na którym jest
warstwa śluzu o grubości 0,1-0,5 µm. Na bocznej
powierzchni enterocytów znajdują się połączenia
zamykające i zwierające. Wytwarzają one też peptydowe
antybiotyki: defenzynę-β i kaltelicydynę, zwłaszcza
w stanach zapalnych. W ich błonie znajdują się:
enteropeptydaza, maltaza, izomaltaza, laktaza
i sacharaza. Pod komórkami znajduje się siateczka
graniczna – powierzchowna warstwa cytoplazmy, w której
kończą się pęczki aktynowe ich ślizganie względem
ufiksowanych kompleksów miozynowych utrzymuje je w
pionie. W środkowej części komórki znajdują się
mitochondria, aparat Golgiego, SER i RER (zawierają
enzymy syntezujące triglicerydy) i pęcherzyki endocytarne
z tłuszczami. Boczne powierzchnie wytwarzają obwódki
zamykające i zwierające. Bliżej błony podstawnej między
powierzchniami bocznymi znajdują się wolne miejsca do
których są transportowane jony nieorganiczne i tłuszcze.
• Budowa rdzenia umożliwia zginanie i ruchy wahadłowe kosmków, a jego
miofibroblasty mogą wpływać na wielkość światła naczyń tworzących
pętle pod nabłonkiem.
• W jego środku znajduje się szerokie naczynie włosowate limfatyczne
(lactea). W tkance łącznej trzonu znajdują się liczne komórki
plazmatyczne produkujące IgA, mastocyty błony śluzowej i makrofagi.

Krypty jelitowe
• Cewkowate wgłobienia nabłonka do blaszki właściwej błony śluzowej.
Ich długość wynosi 100-300 µm. Stosunek liczbowy krypt do kosmków
wynosi 4:1. Zachodzą w nich intensywne podziały mitotyczne komórek
nabłonka, w okolicy ich dna znajdują się komórki pluripotentne,
dzielące się asymetrycznie. Komórki różnicujące dzielą się w krypcie
jeszcze 2-7-krotnie i różnicują w enterocyty, komórki kubkowe,
endokrynowe, M, oraz Panteha krypt i kosmków.
• Wraz z podziałami następuje migracja komórek do wierzchołka, a tam
złuszczanie komórek (czas wędrówki wynosi ok. 2-3 dni).

283
 • Są od siebie oddzielone tkanką łączną właściwą luźna z włóknami
kolagenowymi i siateczkowatymi, naczyniami, nerwami.
• Fibroblasty tworzą wokół nich otoczkę, przechodzącą pod nabłonek
kosmków, znajdują się tam też mastocyty, makrofagi i komórki
plazmatyczne.
• Komórki Panetha to ziarniste komórki leżące w dnie krypt jelita
cienkiego (sporadycznie grubego). Mają piramidalny kształt,
zasadochłonną cytoplazmę, rozbudowane RER. Posiadają liczne
pęcherzyki z lizozymem i defenzynami. Mają zdolność do fagocytozy.

Blaszka mięśniowa błony śluzowej

• Ma dwie warstwy – wewnętrzna okrężna i zewnętrzna podłużna, jej
skurcze modelują stopień pofałdowania i wyciskają wydzielinę.

Błona podśluzowa
• Zbudowana z tkanki łącznej właściwej luźnej z licznymi włóknami
kolagenowymi i sprężystymi, naczyniami krwionośnymi, limfatycznymi
i zawiera sploty nerwowe błony podśluzowej (Meissnera) składające
się z włókien czuciowych i ruchowych oraz komórek glejowych.
• Znajdują się w niej gruczoły dwunastnicze (Brunnera) – cewkowe
rozgałęzione gruczoły, których części wydzielnicze składają się
z komórek śluzowych i pewnej ilości surowiczych, oraz
enteroendokrynowych produkujących urogastron (hamuje wydzielanie
HCl). Uchodzą do krypt i wydzielają obojętny śluz i płynną zasadową
(pH ok. 9) wydzielinę, która chroni dwunastnicę przed kwaśną treścią.

Tkanka limfatyczna jelita (GALT)

• W jelicie czczym, grubym i szczególnie w krętym w błonie śluzowej
i podśluzowej znajdują się liczne limfocyty (rozproszone Tαβ
cytotoksyczne, Tγδ, B i komórki plazmatyczne), grudki limfatyczne i ich
zespoły – kępki Peyera, oraz kryptokępki (każda to zgrupowanie
kilkuset limfocyów Tγδ).
• Tγδ mają na swojej powierzchni receptory dla cytokin wydzielanych
przez komórki nabłonka, oraz wydzielają własne cytokiny
odpowiedzialne za gojenie komórek nabłonka jelita.

Kępki Peyera
• Grupy skupionych (ok. 60) grudek limfatycznych występujących
w liczbie ok. 200 w błonie śluzowej i podśluzowej jelita krętego i
grubego.

284
 • Tkanka łączna właściwa luźna buduje ich zrąb, miąższ składa się z
limfocytów B i T, komórek dendrytyczych, plazmatycznych i
makrofagów. Od strony światła jelita są pokryte nabłonkiem
jednowarstwowym walcowatym, tworzącym z tkanką łączną kopułę.
• W skład nabłonka kopuły wchodzą enterocyty i komórki M, między
tymi komórkami znajdują się kieszonki zawierające limfocyty B
eksponujące wszystkie rodzaje immunoglobulin prócz IgD, limfocyty
Th, wypustki makrofagów i komórek dendrytycznych.
• Monitorują one pożywienie i decydują które antygeny są tolerowane
i absorbowane do krwi. Niebezpieczne patogeny są transportowane przez
cytoplazmę komórek M na drodze transcytozy i uwalniane pod
nabłonkiem kopuły gdzie są prezentowane limfocytom, lub
transcytowane do limfocytów B i wiązane z ich receptorami Ig, potem
antygen jest przekazywany komórce dendrytycznej lub makrofagowi.

Kryptokępki
• Występują w ścianie jelita i przewodów oddechowych. W skład jednej
wchodzi kilkaset limfocytów Tγδ, których prekursory powstają w szpiku
kostnym. W życiu embrionalnym pojawiają się wcześniej niż Tαβ.

Wydzielanie IgA
• W błonie śluzowej znajdują się liczne komórki plazmatyczne
wydzielające dimery poli-Ig, składające się z dwóch cząsteczek IgA
połączonych glikoproteiną J.
• Receptory dla poli-Ig znajdują się na powierzchniach podstawnych
enterocytów, po związaniu poli-Ig kompleks taki jest transportowany
jako komponent wydzielniczy (SC) do bocznej powierzchni enterocytu
gdzie jest uwalniany do światła jelita. Wydzielniczy IgA jest elementem
nadzoru immunologicznego jelit

Błona mięśniowa
• Składa się z dwóch dobrze wykształconych warstw miocytów gładkich –
wewnętrznej okrężnej i zewnętrznej podłużnej. W tkance łącznej
właściwej luźnej między nimi znajdują się liczne sploty nerwowe błony
mięśniowej (Auerbacha) zbudowane z komórek glejowych i włókien
nerwowych.
• Między warstwami mięśni gładkich znajdują się komórki
śródmiąższowe (Cajala), owalnego lub gwiaździstego kształtu, pokryte
częściowo blaszką podstawną. Działają jak rozruszniki pobudzające
mięśnie gładkie.

285
Błona surowicza i przydanka
• Przydanka pokrywa dwunastnicę, jest zbudowana z tkanki łącznej luźnej.
Pozostałe elementy jelita cienkiego pokrywa błona surowicza o grubości
kilkudziesięciu mikrometrów pokryta mesothelium. Są w niej obecne
makrofagi, komórki tuczne, plazmatyczne, tłuszczowe i fibroblasty.

UDZIAŁ KOMÓREK NABŁONKA W TRAWIENIU I WCHŁANIANIU

• Początkowe trawienie odbywa się świetle przewodu trawiennego z
udziałem enzymów takich jak: amylaza ślinowa, trzustkowa, pepsyna,
tryspynogen i lipaza. W wyniku tego trawienia treść pokarmowa
zawiera disacharydy, peptydy, kwasy tłuszczowe, monoglicerydy
i glicerol.
• Dalsze trawienie disacharydów i peptydów zachodzi z udziałem
enzymów mikrokosmków enterocytów, w wyniku tego trawienia
powstają:
Glukoza i Są transportowane przez błony enterocytów z użyciem
galaktoza symportalnych transporterów SGLT-1 z wykorzystaniem
gradientu stężeń Na+.
Skrobia Składa się z polimeru glukozy i amylopektyny. Jej trawienie
rozpoczyna α-amylaza śliny, a kończy α-amylaza trzustki.
Celuloza Nie jest trawiona w ludzkim jelicie – brak w nim celulazy.
Disacharydy Sacharoza, laktoza, maltoza są trawione przez enzymy
mikrokosmków – sacharazę, laktazę i izomaltazę.
Monosacharydy opuszczają enterocyt na drodze dyfuzji lub za
pomocą nośników białkowych, potem trafiają do krwi.
Aminokwasy Powstają przez działanie pepsyny, trypsyny, chymotrypsyny
i peptydy i elastazy. Powstałe oligo-, di- i tripeptydy są w większości
rozkładane do aminokwasów przez endo- i egzopeptydazy
błony mikrokosmków enterocytów. Produkty są do komórki
transportowane z udziałem białek kanałowych-symporterów
razem z Na+. W cytosolu resztki niestawionych peptydów są
usuwane przez peptydazy. Aminokwasy opuszczają enterocyty
rzez błonę podstawną na drodze dyfuzji lub za pomocą
nośników i trafiają do krwi.

286
Kwasy Powstają z tłuszczów pożywienia zemulgowanych przez żółć
tłuszczowe i – powstają 2 nm kropelki, następnie są trawione przez lipazę.
monoglicerydy Powstałe kwasy tłuszczowe i monoglicerydy dyfundują (ruchy
kosmków pod nadzorem splotów Meissnera przyspieszają ten
proces) przez błonę enterocytu, w komórce łączą się z
białkami łączącymi z kwasami tłuszczowymi (FABP),
następnie trafiają do SER gdzie są estryfikowane do
triglicerydów z użyciem syntetazy acetylokoenzymu A
i acylotransferazy. Z SER są transportowane do aparatu
Golgiego, gdzie powstają z nich chylomikrony o średnicy
0,1-0,5 µm. Są one wydzielane przez dolno-boczną
powierzchnię enterocytu i trafiają do krwi lub limfy gdzie
łączą się w apolipoproteiny.
• Endopeptydaza aktywuje trypsynogen trzustki przekształcając go w
trypsynę, ta z kolei aktywuje kaskadowo pozostałe enzymy trzustki.
• Nabłonek jelita transportuje dziennie do światła jelita 20-30 g sodu, który
jest następnie reabsorbowany w dalszych częściach jelita cienkiego
i grubego.
• W świetle jelita znajdują się IgA, jego część jest transportowana przez
nabłonek do światła jelita, a większość dostaje się do niego wraz z żółcią
wątroby.

JELITO GRUBE
• W jego skład wchodzi okrężnica, odbytnica i odbyt. Jego cechą
charakterystyczną jest brak fałdów okrężnych i kosmków. Jego
wewnętrzna powierzchnia jest wysłana nabłonkiem jednowarstwowym
walcowatym oprócz odbytu, wysłanego wielowarstwowym płaskim.
• Na powierzchni nabłonka walcowatego, szczególnie w wyrostku
robaczkowym znajduje się warstwa biofilmu, składającego się z kolonii
bakterii (w większości to komensale), przeciwciał, enzymów i innych
makrocząsteczek.

Okrężnica
• Jej błona śluzowa ma liczne krypty o długości 300-400 µm, ich ściana
jest zbudowana z komórek walcowatych (absorbcyjnych), kubkowych
macierzystych, enteroendokrynowych i niekiedy Panteha. Szybkość
podziałów jest mniejsza niż w jelicie cienkim.
• W błonie śluzowej i podśluzowej znajduje się GALT w postaci
limfocytów tkanki łącznej, śródnabłonkowych i grudek limfatycznych.
Jej błona podstawna ma budowę podobną do błony jelita cienkiego.

287
 • Warstwa wewnętrzna błony mięśniowej jest dobrze rozbudowana,
natomiast zewnętrzna podłużna jest utworzona przez pasma miocytów –
pasma okrężnicy, ich napięcie prowadzi do wytworzenia wpukleń
okrężnicy i fałdów półksiężycowatych.

Wyrostek robaczkowy
• Uchyłek kątnicy, jego ściana składa się z błony śluzowej, podśluzowej,
mięśniowej i surowiczej. Posiada bogato rozwinięty GALT wypełniający
błonę śluzową i podśluzową.
• Są tu liczne limfocyty naciekające na nabłonek jelita i krypt, oraz tkankę
łączną. Zlokalizowane tu grudki limfatyczne przypominają liczbą
i budową te z migdałka.

Odbytnica
• Składa się z:
◦ Odbytnicy właściwej (15 cm) – przypomina budową ścianę
okrężnicy, lecz krypty są dłuższe i zawierają więcej komórek
kubkowych, dalsza część ma błonę śluzową ukształtowaną w
podłużne fałdy i jest zapadnięta, a rozszerza się w trakcie defekacji,
są one nazywane zastawkami odbytu i zawierają liczne naczynia
i pasma mięśni gładkich.
◦ Kanału odbytu (3 cm) – w jego błonie podśluzowej znajdują się
sploty naczyń. Dochodzi tu często do powstawania żylaków odbytu.
Są tu także obecne nerwy i ciałka blaszkowate. Warstwa okrężna
tworzy tu zwieracz wewnętrzny odbytu, prócz niego obecny jest
poprzecznie prążkowany zwieracz zewnętrzny.
• Do wysokości zastawek błona jest pokryta nabłonkiem
jednowarstwowym walcowatym, przechodzącym w tym miejscu w
wielowarstwowy płaski nierogowaciejący. Jednocześnie zanikają krypty,
przy ujściu nabłonek wielowarstwowy płaski przechodzi w naskórek,
a błona śluzowa w skórę.

Czynności jelita grubego

• Absorbuje NaCl i wodę.
• Wydziela śluz.
• Formuje kał składający się głównie z martwych bakterii i błonnika.
• Jego flora bakteryjna bierze udział w wytwarzaniu wit. B12 i K.
• Chroni przed antygenami flory bakteryjnej światła jelita – zawiera GALT
i komórki endokrynowe.

288
RUCHY JELIT
• Skurcze warstwy zewnętrznej powodują ruchy skracające, a wewnętrznej
zmniejszają światło. Ruchy te, nazywane perystaltycznymi
rozprzestrzeniają się wzdłuż jelita. Skurcze są wywoływane przez
komórki Cajala, leżące między obu warstwami mięśniowymi
i wytwarzającymi cykliczne wysokoamplitudowe fale depolaryzacji.
• Układy nerwowe Auerbacha i Meissnera biorą udział w regulacji
i wzbudzaniu ruchów jelit. Znajdują się w nich neurony czuciowe,
ruchowe i łączące, zapewniają one tworzenie miejscowych kompletnych
odruchów.
• Liczba neuronów w jelicie jest większa niż w rdzeniu kręgowym.
• Pobudzenie neuronów hamujących ogranicza rozprzestrzenianie się fali
pobudzenia i lokalny wzrost stężenia Ca2+. Prowadzi to do lokalnych
skurczów błony mięśniowej i mieszania treści.

OTRZEWNA
• Błona surowicza składa się z tkanki łącznej luźnej pokrytej nabłonkiem
mezodermalnym – jednowarstwowym płaskim lub niskim
sześciennym.
• Składa się na nią otrzewna ścienna i trzewna połączone krezką. Do
niektórych narządów przylega ściśle, a do innych luźno (wtedy jest gruba
i wyróżnia się błonę podsurowiczą). Krezka jest pokryta z obu stron
mesothelium.
• W ograniczonych miejscach krezki znajdują się zgrupowania tkanki
limfatycznej tworzącej plamki mleczne (znajdują się w nich limfocyty
i makrofagi, komórki prezentujące antygeny, plazmatyczne i tuczne).
• W okolicy niektórych narządów wytwarza więzadła – sieci. Są w nich
obecne włókna kolagenowe i sprężyste oraz tkanka tłuszczowa żółta.
• Otrzewna, krezki i sieć wytwarzają płyn otrzewnowy będący
przesączem osocza. W jego skład wchodzi woda, sole mineralne, białka,
limfocyty, makrofagi i mastocyty.

KINETYKA KOMÓREK NABŁONKA

• W warunkach normalnych liczba komórek nabłonka jelita jest stała
i wynosi ok. 10 bln. Czas wymiany wszystkich komórek nabłonka
wynosi 6-7 dni.
• Wszystkie komórki pochodzą z komórek macierzystych znajdujących się
w kryptach i szyjkach gruczołów żołądka.
• Wszystkie enterocyty powstają z komórek progenitorowych po aktywacji
białka-czynnika transkrypcji Hes-1, pozostałe komórki po włączeniu
genu dla Math-1.

289
 • Mechanizm rozłożenia komórek (różnicujące w kryptach zróżnicowane
w kosmkach) wiąże się z występowaniem cytokiny WNT, jest ona
wydzielana przez otaczające kryptę fibroblasty dolnej jej części. Wiąże
się ona z receptorami na powierzchni komórek nabłonkowych krypt,
w ich cytoplazmie znajduje się białko – β-katenina w normalnych
warunkach związana z kompleksem APC. Pobudzenie przez WNT
powoduje jej uwolnienie i połączenie z czynnikiem transkrypcji
Tcf3-Lef, przejście do jądra i aktywację genu dla cykliny D i myc.
Uruchamia to cykl komórkowy i proliferację.
• Różnicowanie następuje przez wybiórcze przekazywanie sygnałów
NOTCH, HH i BPM. Fibroblasty zlokalizowane w górnej części krypt
wytwarzają cytokinę BPP-4 hamującą ekspresję WNT.
• Komórki nabłonka kosmków wytwarzają cytokinę IHH i NOTCH
których gradient powoduje zakotwiczenie się komórek macierzystych
w pobliżu dna krypty, podziały progenitorów i różnicowanie na
enterocyty, komórki kubkowe, endokrynowe i Panetha.
• Komórki nabłonka zużywają się szybko wykonując intensywną pracę
wchłaniania.

UNACZYNIENIE ŻOŁĄDKA I JELIT

• Większe naczynia krwionośne znajdują się w błonie podśluzowej, skąd
mniejsze naczynia trafiają do błony śluzowej. W niektórych kryptach
naczynia włosowate przebiegają na kształt pętli. Krew z jelita trafia do
żyły wrotnej.
• Naczynia limfatyczne (lactea) rozpoczynają się ślepo w kosmkach,
przechodzą do naczyń błony śluzowej, podśluzowej w końcu do krezki.

UNERWIENIE ŻÓŁĄDKA I JELIT

• Wyróżnia się:
◦ Wewnętrzne (sploty Auerbacha i Meissnera). Neurony czuciowe są
purynergiczne (neurotransmiter to ATP, VIP, somatostatyna)
i otrzymują impulsy od chemoreceptorów nabłonka
i mechanoreceptorów błony mięśniowej. Neurony ruchowe są
cholinergiczne i za pośrednictwem aksonów zazwojowych wysyłają
impulsy do blaszki i błony mięśniowej, oraz komórek
enteroendokrynowych. Neurony czuciowe i ruchowe są
autonomiczne, mają one jednak połączenie z układem zewnętrznym.
◦ Zewnętrzne – składa się z włókien od- i dośrodkowych
współczulnych i przywspółczulnych. Komórki zwojowe współczulne
leżą w zwoju słonecznym i krezkowym dolnym. Przedzwojowe
włókna współczulne biegną z n. X i krzyżowymi.

290
WĄTROBA
• Największy gruczoł człowieka (stanowi 5% masy).

Zrąb
• Torebka łącznotkankowa wątroby zawiera liczne komórki tuczne, jest
pokryta błoną surowiczą. Rozgałęzia się ona tworząc zrazy i zraziki
(prawie niewidoczne w ludzkiej wątrobie), w jej odnogach znajdują się
naczynia krwionośne, limfatyczne, przewody żółciowe i nerwy, włókna
kolagenowe i komórki tkanki łącznej. Między odnogami znajduje się
tkanka łączna luźna (włókna siateczkowate i nieliczne komórki).

Unaczynienie
• Jest ona zaopatrywana odżywczo (25% krwi napływającej) i w krew
czynnościową (75%). Krew z żyły wrotnej dostarcza do wątroby 70%
tlenu. Przez narząd przepływa 25% objętości wyrzutowej serca (120
ml/min na 100 g wątroby). T. wątrobowa i ż. wrotna rozgałęziają się na
naczynia międzyzrazowe, te na międzyzrazikowe które razem
z międzyzrazikowym przewodem żółciowym tworzą triady. Ich
przekroje nazywane są przestrzeniami bramno-żółciowymi. Od żył
międzyzrazikowych odchodzą prostopadle żż. okołozrazikowe, a od
nich naczynia włosowate zatokowe (sinusoidy), do których wpada krew
z naczyń włosowatych powstałych z tętnic (wyjątkowo tętnice łączą się z
nimi bezpośrednio).
• Sinusoidy uchodzą do ż. środkowej (niosą krew żylną i tętniczą), ta
trafia do ż. podzrazikowej a te za pośrednictwem większych do naczyń
ż. wątrobowej bez łączenia się z układem ż. wrotnej. Układ ten jest
nazywany dziwnym żylno-żylnym.

MIĄŻSZ WĄTROBY

Hepatocyty
• Układają się w blaszki (płytki, beleczki) podobne na przekrojach
poprzecznych do sznurów, po obu stronach sznura znajdują się naczynia
krwionośne typu zatokowego. Powierzchnie szczytowe sąsiadujących
hepatocytów wytwarzają połączenia adherens i neksus.
• Są wielościenne, o wymiarach 20x30 μm. Mają okrągłe jądra. Od 30 do
80% jąder jest poliploidalych, a ok. 25% ma dwa jądra. Popliploidyzacja
pojawia się w pierwszym roku życia i ma związek z rozpoczęciem
odżywiania per os (hepatocyty zaczynają wykonywać więcej zadań co
powoduje zwiększenie ilości DNA).

291
 • Ich cytoplazma jest kwasochłonna, mają 1-2 tys. mitochondriów (ich
okres półtrwania wynosi 10 dni), ok. 50 diktiosomów aparatu Golgiego,
rozbudowane RER i SER, 300 lizosomów, 400 peroksysomów, liczne
ziarna glikogenu (glikosomy), rybosomy i ziarna barwników żółciowych.
• Mają biegunową budowę, wolne powierzchnie są skierowane ku
sinusoidom (mają wiele mikrokosmków, receptory błonowe, zachodzi
przez nie wymiana substancji w obie strony). Znajdujące się tam
receptory GLUT2 transportują na drodze dyfuzji ułatwionej glukozę do
hepatocytów.
• Między mikrokosmkami, a śródbłonkiem sinusoidu znajdują się
przestrzenie okołozatokowe (Dissego) będące początkiem naczyń
limfatycznych wątroby. Szczytowe powierzchnie hepatocytów
wytwarzają kanaliki żółciowe do których jest wydzielana żółć.

Cytofizjologia hepatocytów
• Za pomocą syntetazy glikogenu z wykorzystaniem glukozy pobranej
z krwi przeprowadzają glikogenogenezę. Poza tym odpowiadają za
glikogenolizę, utrzymują tym samym stężenie glukozy we krwi na
poziomie ok. 6.66 mmol/l (120 mg%).
• Produkcja (głównie na eksport) cholersterolu, triglicerydów
i fosfolipidów. Wytwarzanie kwasów tłuszczowych pobudzane jest
przez insulinę, gdy poziom glikogenu w wątrobie przekracza 5% masy
narządu. Są one transportowane w postaci lipoprotein ze względu na
wodne środowisko organizmu. Hepatocyty produkują też
apoliporoteiny, znajdujące się w błonie pęcherzyków i służące jako
białka sygnałowe, które po związaniu powodują endocytozę pęcherzyka.
Wydzielane do przestrzeni Dissego trafiają z krwią i limfą do komórek
organizmu. Lipidy wchłaniane w enterocytach są transportowane jako
chylomikrony z krwią i limfą do wątroby.
VLDL Bardzo mała gęstość, duża średnica. Powstają z nich LDL.
LDL Mała gęstość, duża średnica. Ich zwiększone stężenie we krwi
świadczy o miażdżycy (zawierają zły cholesterol).
HDL Duża gęstość, mała średnica (zawierają dobry cholesterol).
IDL Pośrednia gęstość.
• Syntezują i rozkładają wiele białek i peptydów.
Albumina Stanowi 60% białek surowicy, odpowiada za ciśnienie
onkotyczne, bierze udział w transporcie wielu substancji,
wiążąc się z nimi (bilirubina, testosteron, kortyzol, tyroksynę,
miedź, cynk, nikiel, kadm).

292
Protrombina Odpowiadają za krzepnięcie krwi.
Fibrynogen
Haptoglobina Biorą udział w transporcie globiny, hemu, żelaza powstałych
Hemopeksyna z niszczonych erytrocytów.
Transferryna
Białko Molekularny znacznik zapalenia, rodzaj cytokiny
C-reaktywne syntezowanej pod wpływem IL-6 (podczas zapalenia).
Hepcydyna Peptydowy hormon mający również funkcje antybiotyku, jest
(LEAP1) cząstką sygnałową w metabolizmie żelaza (wywołuje wrodzoną
postać hemochromatozy).
Kolagen Syntezowany wyłącznie w stanie chorobowym.
Żółć Zasadowy płyn, zielonkawożółtej barwy, zawierający wodę,
kwasy żółciowe, bilirubinę (związaną z kwasem
glukaronowym), cholesterol, fosfolipidy, IgA i elektrolity.
• Biorą udział w detoksykacji szkodliwych metabolitów i ksenobiotyków,
leków. Odbywa się to w SER (za pomocą wielu rodzajów cytochromów
P450) i peroksysomach (etanolu, fenolu, formaldehydu i kwasu
mrówkowego poprzez utlenianie przy pomocy katalazy toksyn).
• Wytwarzanie mocznika z jonów amonowych w cyklu amonowym.
• Wydzielanie hormonów peptydowych takich jak:
◦ Somatomedyna C (IGF1), pobudza mitozy i syntezę
proteoglikanów w chondrocytach.
◦ Erytropoetyna pobudza erytropoezę, w życiu płodowym jest
wydzielana wyłącznie przez wątrobę. Po urodzeniu wydziela ok.
20% (hepatocyty w pobliżu żyły środkowej i komórki tłuszczowe
okołozatokowe), a 80% nerki.
• Magazynowanie i uwalnianie witamin A, D3, B2, B3, B4, B12, K,
hydroksylacja wit. D3 w pozycji 25. Zapas witaminy B12 wystarcza na ok.
5 lat.

Żółć
• Emulsyfikuje tłuszcze w jelicie cienkim, ułatwiając trawienie, razem z
nią są wydalane sole kwasów żółciowych, cholesterol, fosfolipidy,
elektrolity, produkty metabolizmu (metale ciężkie, leki).
• Transportuje IgA do błony śluzowej jelit, jej kwasy żółciowe hamują
wzrost bakterii w jelicie.

293
 • Transport składników żółci (cholesterol, sole kwasów żółciowych,
metabolity związane z glutationem, fosfolipidy) przez błonę hepatocytu
odbywa się dzięki transporterom ABC. 90% kwasów żółciowych jest
odzyskiwanych z jelita, a 10% jest syntezowanych w SER. Bilirubina
powstaje w makrofagach śledziony, szpiku i komórkach Browicza-
Kupffera z hemu.

Komórki Browicza-Kupffera
• Duże komórki z licznymi wypustkami, ulokowane wewnątrz sinusoidów.
Stanowią 15-20% komórek wątroby, są makrofagami z licznymi
lizosomami i heterofagosomami. Nie tworzą połączeń z komórkami
śródbłonka. Funkcje:
◦ Zapobiegają wewnątrznaczyniowemu krzepnięciu krwi poprzez
fagocytozę włóknika i jego kompleksów z tromboplastyną.
◦ Zapobiegają bakteriemii przez fagocytozę.
◦ Fagocytują komórki nowotworowe, kompleksy przeciwciała
antygeny i zużyte erytrocyty lub ich fragmenty.
◦ Produkują cytokiny min. TGF-β pobudzającą syntezę kolagenu przez
komórki gwiaździste.

Komórki gwiaździste (HSC, komórki Ito)

• Znajdują się w przestrzeniach Dissego po zewnętrznej stronie ściany
sinusoidów. Stanowią 5-8% komórek wątroby, pochodzą z grzebienia
nerwowego. Oddają wypustki cytoplazmatyczne owijające się dookoła
sinusoidu, na których powierzchni znajduje się epimorfina (białko
regulujące dojrzewanie hepatocytów).
• Zawierają krople tłuszczu w których jest rozpuszczone i przechowywane
80% witaminy A organizmu. Wydzielają także erytropoetynę i mają
zdolność prezentowania antygenów lipidowych limfocytom NK.
• Są komórkami spoczynkowymi, a uaktywniają się po uszkodzeniu
wątroby. Ich aktywacja przejawia się:
◦ Proliferacją
◦ Nabyciem zdolności kurczliwych
◦ Wytwarzaniem chemokin
◦ Syntezą kolagenu I typu.
• Proces gojenia wątroby po uszkodzeniu przejawia się syntezą kolagenu
przez fibroblasty i HSC. Nagromadzenie się włókien kolagenowych
(odkładają się najpierw w przestrzeniach Dissego) prowadzi do
marskości, wraz ze wzrostem ilości kolagenu HSC przekształcają się w
miofibroblasty co prowadzi do nadciśnienia wrotnego.

294
Sinusoidy
• Odmiana naczyń włosowatych, mają średnicę ok. 30 μm. Ich śródbłonek
składa się z płaskich komórek mających pory o średnicy 100 nm, brak w
nim blaszki podstawnej, jego komórki wspierają się wyłącznie na
mikrokosmkach hepatocytów i sieci włókien siateczkowatych.

Przewody żółciowe
• Żółć jest wydzielana do kanalików odprowadzających, których ścianę
stanowi błona szczytowa sąsiednich hepatocytów→ kanaliki
żółcionośne (Herringa), częściowo wysłane komórkami nabłonkowymi,
a częściowo zbudowane z błon hepatocytów→ kanaliki żółciowe
międzyzrazikowe, wysłane nabłonkiem jednowarstwowym
sześciennym, otoczonym warstwą tkanki łącznej właściwej (kanaliki
większego kalibru mają nabłonek walcowaty)→ przewód wątrobowy
wspólny→ przewód żółciowy wspólny. Błona śluzowa ostatnich tworzy
liczne fałdy, pod nabłonkiem znajduje się tkanka łączna luźna właściwa
(zawiera liczne włókna sprężyste, fibroblasty i limfocyty). W przewodzie
wątrobowym wspólnym mięśnie gładkie tworzą niepełną warstwę, a w
żółciowym wspólnym jest ona już wyraźna i utworzona przez włókna
okrężne i podłużne. W pobliżu ujścia znajdują się zwieracze.

Zraziki wątroby
Zrazik Wielościenny, najczęściej sześciokątny, ma wymiary 0,8x2 mm,
anatomiczny w ludzkiej wątrobie brak wyraźnych granic z tkanki łącznej,
a umowne granice wytyczają linie łączące sąsiednie przestrzenie
bramno-żółciowe, których na ogół jest 3-6 wokół jednego
zrazika. W jego środku znajduje się żyła środkowa, a
wypełniony jest hepatocytami otaczającymi sinusoidy. Krew
płynie od obwodu do żyły środkowej, żółć od środka ku
obwodowi.
Gronko Zgrupowanie hepatocytów wraz ze zrębem, naczyniami
wątrobowe krwionośnymi i kanalikami żółciowymi. Jego oś stanowi żyła
okołozrazikowa, a granice stanowią jedna lub dwie przestrzenie
bramno-żółciowe i dwie żyły środkowe. Krew płynie od środka
ku żyłom środkowym, żółć od obwodu ku środkowi.
W zależności od odległości od żyły wyznacza się trzy strefy:
Najbliższą 1 Jej hepatocyty regenerują się najlepiej.
Środkową 2 Otrzymują krew mniej utlenowaną i są bardziej
podatne na działanie czynników szkodliwych.
Najdalszą 3

295
Zrazik W środku ma przestrzeń bramno-żółciową, a jego granice
wrotny wytyczają 3 sąsiednie żyły środkowe. Krew płynie od środka ku
żyłom środkowym, żółć od obwodu ku środkowi.

Naczynia limfatyczne
• Naczynia limfatyczne drobnego kalibru tworzą bogatą sieć w tkance
łącznej okołozrazikowej, podtorebkowej, otrzymują one limfę
(zmodyfikowane osocze) z przestrzeni Dissego. Większe naczynia
towarzyszą krwionośnym.

Nerwy wątroby
• Są to niezmielinizowane włókna współczulne splotu słonecznego
i przywspółczulne nerwu błędnego. Dochodzą one do miocytów gładkich
ściany naczyń krwionośnych. W zrazikach nie ma nerwów.

PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY
• Woreczek o pojemności 40-70 ml w którym wyróżnia się dno, trzon
i szyjkę. Jego ściana składa się z błony śluzowej, mięśniowej i
surowiczej (brak jej na powierzchni styku z wątrobą). Błona śluzowa
wytwarza w pęcherzyku liczne fałdy zanikające po wypełnieniu żółcią.
• Jest wysłany jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym. Wytwarza on
uchyłki. Jego komórki mają kwasochłonną cytoplazmę (wiele
mitochondriów), na ich wolnych powierzchniach znajdują się
mikrokosmki, a boczno-podstawne tworzą liczne fałdy – typowe
komórki transportujące Na+ i Cl-.
• W błonie śluzowej znajdują się liczne naczynia krwionośne
i limfatyczne, a w okolicy szyjki gruczoły cewkowo-pęcherzykowe
produkujące śluz. Na zewnątrz od niej znajduje się warstwa miocytów
gładkich o przebiegu skośnym, podłużnym i okrężnym.
• W jego ścianie szczególnie w miejscu styku z wątrobą znajdują się
przewody Luschki, nie łączące się ze światłem pęcherzyka, mogą
jednak uchodzić do światła przewodów żółciowych.

Czynności pęcherzyka żółciowego

• Przechowuje i zagęszcza żółć, dzięki hipertonii wywołanej
pompowaniem jonów. Gdy w dwunastnicy pojawią się tłuszcze jej
komórki wydzielają cholecystokininę (CCK), która z krwią dopływa do
ścian pęcherzyka i wywołuje skurcze.

296
TRZUSTKA
• Jest pokryta tkanką łączną właściwą, nie tworzącą wyraźnej torebki,
układa ona się w szerokie pasma oddzielające płaty trzustki, te składają
się ze słabiej pooddzielanych płacików.

Część zewnątrzwydzielnicza
• W obrazie histologicznym przypomina gruczoł ślinowy przyuszny. Zrąb
podtrzymuje naczynia krwionośne i miąższ.

Pęcherzyki wydzielnicze
• Zbudowane z dużych pryzmatycznych komórek, z zasadochłonną
cytoplazmą i centralnie położonymi okrągłymi jądrami. Zawierają
rozbudowane RER, aparat Golgiego i mitochondria. W wierzchołkowych
częściach znajdują się pęcherzyki wydzielnicze (ziarenka zymogenu)
wypełnione enzymami trawiennymi i niebezpiecznymi enzymami
proteolitycznymi. Są one przechowywane w formie proenzymów –
trypsynogen, chymotrypsynogen i prokarboksylopeptydazy by
uchronić przed samostrawieniem. Dodatkowo wytwarzany jest
trzustkowy inhibitor wydzielanej trypsyny (PST1). Enzymy takie jak
amylaza, esteraza cholesterolu, lipaza nie stanowią zagrożenia
i występują w swojej ostatecznej formie. Wydzielina komórek dostaje się
do światła pęcherzyka, a stąd do przewodu.
• Ich komórki mają w swojej błonie receptory dla cholecystokininy
i synapsy cholinergiczne z n. X. Gdy w dwunastnicy pojawi się sok
żołądkowy pobudzone zostaje uwolnienie proenzymów.
• W ich świetle można zaobserwować komórki śródpęcherzykowe –
komórki nabłonkowe początkowej części przewodu wyprowadzającego.
• Aktywacja enzymów:
1. Aktywacja trypsynogenu przez enteropeptydazę mikrokosmków
dwunastnicy. Polega to na przycięciu trypsynogenu i powstaniu
trypsyny.
2. Trypsyna aktywuje przez przecięcie chymotrypsynogen,
prokarboksylopeptydazę, proelastazę i profosfolipazę A2.

Przewody odprowadzające (wstawki)

• Wysłane nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, mającym
receptory dla sekretyny. Ich komórki nabłonkowe wydzielają HCO3-
z udziałem anhydrazy węglanowej, czynnie pompowany do światła
wstawki.

297
 • Wydzielina ze wstawek uchodzi do przewodów międzypłacikowych,
następnie do przewodów międzypłatowych, a te trafiają do przewodu
trzustkowego (Wirsunga), czasem istnieje też przewód trzustkowy
dodatkowy (Santoriniego) uchodzący bezpośrednio do dwunastnicy lub
łączący się z przewodem trzustkowym. Większe przewody są wysłane
nabłonkiem walcowatym z komórkami kubkowymi i endokrynowymi.
Na zewnątrz nabłonka znajduje się tkanka łączna właściwa z gruczołami
śluzowymi.

Funkcje
• Wydzielanie soku trzustkowego składającego się z wody, elektrolitów
(jony HCO3- zapewniają zasadowy odczyn) i enzymów (prócz ww. min.
elastaza, DNA-aza i RNA-aza)

KOMÓRKI ENDOKRYNOWE UKŁADU POKARMOWEGO

• Występują jako pojedyncze komórki, stanowią ok. 1% komórek nabłonka
przewodu pokarmowego. Wydzielają hormony peptydowe oraz
histaminę i serotoninę działające hemo-, para- i autokrynowo. W
zależności od miejsca występowania określa się je komórkami entero-
lub gastroendokrynowymi, lub jasnymi.
• Znajdują się w różnych częściach przewodu pokarmowego na różnych
poziomach błony śluzowej. Zazwyczaj wydzielanie określonego
hormonu odbywa się w określonej części.
• Mają one zazwyczaj zdolność do pobierania z otoczenia prekursorów
amin – tryptofanu lub histydyny i ich tlenowej dekarboksylacji do
5-hydroksytryptaminy czyli serotoniny lub histaminy – przez co są
zaliczane do układu APUD (amin prekursore uptake and
decarboxylation), zwanego inaczej DNES (difuse neuroendocrine
system). Zazwyczaj są zdolne do redukcji soli chromu lub srebra,
wyczerniają się przez to adrenochromem lub srebrem (nazywane są przez
to komórkami srebro- (argento-), chromochłonnymi, filnymi –
feochromocytami.
• Charakteryzują się dwubiegunowością – na wolnej powierzchni mają
receptory, a w części podstawnej liczne pęcherzyki wydzielnicze
zawierające hormony. Powierzchnia skierowana do światła przewodu
może być wolna i pokryta mikrokosmkami lub zakryta nabłonkiem.
• Wielkość pęcherzyków wydzielniczych jest zazwyczaj kryterium
klasyfikacji komórek.

298
Czynność komórek endokrynowych
• Tworzą największy gruczoł wydzielania wewnętrznego człowieka,
stanowią rodzaj czujników informujących o jakości i ilości pokarmu
oraz patogenach żołądka i jelit. Po związaniu cząsteczek sygnałowych
wydzielają ponad 20 hormonów peptydowych, oraz serotoninę i
histaminę. Hormony odpowiadają za uczucie głodu i sytości.

Hormony peptydowe
Regulujące masę pokarmu, Gastryna, peptyd uwalniający gastrynę (GRP),
trawienie i ruchy przewodu cholecystokinina (CCK), motylina, somatostatyna,
pokarmowego. neurotensyna.
Regulujące homeostazę Grelina, peptyd hamujący gastrynę,
energetyczną i insulinopodobny peptyd zależny od glukozy (GIP),
wytwarzanie tkanki peptyd podobny do glukagonu (GLI), peptyd YY
tłuszczowej. (PYY), oksyntomodulina (OXM), neuropeptyd Y
(NPY), leptyna, CCK.

Komórka Miejsce Hormon, działanie

występowania
A Żołądek, Grelina – wydzielana gdy żołądek jest pusty, działa
wyspy trzustki na neurony POMC jądra lejka, wzbudzają łaknienie.
Glukagon – podnosi poziom glukozy we krwi.
B Wyspy trzustki Insulina – obniża poziom glukozy we krwi.
D Żołądek, Somatostatyna – zmniejsza wydzielanie gastryny,
trzustka HCl, insuliny, soku trzustkowego i histaminy.
E Odźwiernik Chromogranina A – zwiększa magazynowanie
żołądka katecholamin.
E1, E2 Żołądek, jelito Serotonina, motylina – pobudzają motorykę
żołądka i jelit.
ECL Odźwiernik Histamina – Wiąże się z receptorami H2 komórek
żołądka okładzinowych i zwiększa wydzielanie gastryny,
pepsynogenu i HCl. Komórki ECL są pobudzane
przez zazwojowe włókna muskarynowe.
F (PP) Trzustka Polipeptyd trzustkowy – wydzielany po każdym
posiłku, wpływa na pień mózgu i hamuje łaknienie,
wydzielanie soku trzustkowego i ruchy pęcherzyka
żółciowego.

299
G Odźwiernik Gastryna – zwiększa wydzielanie HCl,
żołądka pepsynogenu, soku trzustkowego i pobudza ruchy
jelita.
I Jelito Cholecystokinina (CCK) – zmniejsza łaknienie,
zwiększa wydzielanie insuliny, CO2, soku
trzustkowego, żółci i IgA.
K Żołądek, jelito Serotonina – pobudza motorykę żołądka i jelit.
L Jelito kręte, OXM, GLP1, PYY – uwalniane są po każdym
okrężnica posiłku wpływają bezpośrednio na neurony
NPY/AgRP jądra łukowatego i neurony pnia mózgu
przez n. X. Hamują łaknienie
N Okrężnica, Neurotensyna – zmniejsza wydzielanie pepsyny
odbytnica i HCl.
S Jelito cienkie Sekretyna – zwiększa wydzielanie żółci, soku
okrężnica trzustkowego CO2, pobudza skurcze pęcherzyka
żółciowego.
• Związanie hormonów peptydowych oraz insuliny i leptyny przez jądro
łukowate ma wpływ na homeostazę ustroju. Z niego wysyłane są sygnały
do jądra przykomorowego i innych jąder podwzgórza i ośrodków mózgu
oraz do tarczycy, co reguluje łaknienie i wpływa na masę tkanki
tłuszczowej żółtej.
• Związanie insuliny i leptyny z GLP1 prowadzi do hamowania produkcji
glukozy w wątrobie.
• Komórki endokrynowe żołądka i jelita cienkiego wydzielają prekursory
uroguanyliny i guanyliny aktywujące cyklazę guanylanową w błonach,
prowadzi to do otwarcia białek kanałowych dla Cl- i HCO3- i wody oraz
ich przepływ do światła jelita. Mogą też prowadzić do zwiększania
wydalania Na+ i K+ z moczem, poprzez działanie na nabłonek kanalików
I rzędu.
• Komórki endokrynowe mają na swojej powierzchni receptory TLR,
które po związaniu z cząsteczkami patogenów odpowiadają za produkcje
cytokin (wciągają komórki w reakcję zapalną) i wydzielanie CCK
(zwiększa transport IgA do światła jelita i limfy jego ściany).

300
 UKŁAD MOCZOWY

• Składa się z dwóch nerek, dwóch moczowodów, pęcherza moczowego

i cewki moczowej.

NERKA (ren)
• Ma kształt ziarna fasoli, w części wklęsłej znajduje się wnęka w której
przebiega tętnica i żyła nerkowa, oraz moczowód. Jest otoczona torebką
łącznotkankową, która u dzieci dzieli narząd na płaty odchodząc w głąb
narządu.
• Na przekroju nerki wyróżnia się:
◦ Korę nerkową – zewnętrzna warstwa części wypukłej nerki, brak jej
we wnęce. Wnika do wnętrza rdzenia w postaci słupów nerkowych
(kolumn) Bertina.
◦ Rdzeń nerkowy – ukształtowany w postaci 8-18 piramid
nerkowych, których podstawy leżą na granicy kory i rdzenia,
a wierzchołki (brodawki nerkowe) w świetle kielichów mniejszych.
Na podstawie brodawki znajduje się do 25 otworów tworzących pole
sitowe. Od podstawy piramidy w torebce biegną promienie rdzenia
(Ferreina).
• Oś promienia rdzenia tworzy kanalik zbiorczy, w jego skład wchodzą
dodatkowo fragmenty kanalików I i II rzędu, oraz tt. międzyzrazikowe.
Fragmenty kory odgraniczone tt. międzyzrazikowymi tworzą płaciki
nerki (składają się z kanalika zbiorczego i nefronów do nich
uchodzących). Płat widoczny tylko u niemowląt składa się z piramidy,
fragmentów kolumn i przylegającej kory nerkowej.
• Zrąb jest zbudowany z tkanki łącznej właściwej luźnej. W zrębie jest
utrzymywany gradient hipertonii wspomagający zagęszczanie moczu.

Unaczynienie nerki
• Otrzymują one 20% krwi wyrzutowej/min.
• T. nerkowa→ tt. międzypłatowe→ tt. łukowate (biegną na pograniczu
kory i rdzenia, równolegle do powierzchni nerki)→ tt. międzypłacikowe
(biegną prostopadle do powierzchni nerki i są odgałęzieniami
końcowymi – nie mają anastomoz, ich zaczopowanie prowadzi do
zawału i ogniskowej martwicy nerki)→ tętniczki doprowadzające→
naczynia włosowate tworzące kłębuszek nerkowy→ tętniczki
odprowadzające. Taki układ naczyń nosi nazwę wrotnego tętniczo-
tętniczego.

301
 • Tętniczki odprowadzające krew z ciałek nerkowych nefronów korowych
rozpadają się na naczynia włosowate otaczające kanaliki I i II rzędu,
tętniczka odprowadzająca z ciałek nerkowych nefronów
przyrdzeniowych oddaje kilka naczyń prostych rzekomych. Zagłębiają
się one w rdzeń i są wysłane śródbłonkiem ciągłym. Na wysokości
brodawki lub wyżej zawracają i biegną ku korze równolegle lub wzdłuż
pętli Henlego i kanalików zbiorczych jako naczynia żylne włosowate
wysłane nieciągłym śródbłonkiem.
• Między naczyniami prostymi tworzy się sieć naczyń włosowatych.
Naczynia tworzą pętle składające się z części wstępujących
i zstępujących, krew płynie w nich w przeciwnych kierunkach. Dzięki
temu powstaje wymieniacz przeciwprądowy, który wraz ze
wzmacniaczem przeciwprądowym pętli nefronu wspomaga
wytwarzanie zagęszczonego, hipertonicznego moczu ostatecznego.
• Naczynia proste prawdziwe są bezpośrednimi odgałęzieniami tt.
łukowatych, jest ich mniej niż rzekomych pełnią podobną funkcję.
• Z naczyń włosowatych krew przepływa do powierzchniowych
żż. korowych→ żż. gwiaździste→ żż. międzypłacikowe→
żż. łukowate→ żż. płatowe→ ż. nerkowa.

Miąższ nerki
• Składa się z nefronów będących strukturalnymi i funkcjonalnymi
jednostkami nerki, jest ich ok 2,5 mln i ich długość może dochodzić do
6 cm. Składają się z:
◦ ciałka nerkowego (Malpighiego)
◦ kanalika I rzędu
◦ części cienkiej i grubej wstępującej i zstępującej pętli nefronu
(Henlego)
◦ kanalika II rzędu.
• Z nefronów mocz trafia do kanalików zbiorczych przechodzących
w przewody nerkowe. Wyróżnia się nefrony korowe (80%)
i przyrdzeniowe (20%).

Ciałko nerkowe (corpusculum renalis, Malpighiego)

• Mają średnicę ok. 200 μm. Dla nefronów korowych znajdują się w części
środkowej i zewnętrznej kory i mają krótkie pętle. Ciałka nefronów
przyrdzeniowych leżących blisko rdzenia są nieco większe, a ich pętle są
długie i drążą w głąb rdzenia. Odbywa się w nim filtracja krwi
i powstawanie moczu pierwotnego. Wyróżnia się w nich:
◦ Biegun naczyniowy (polus vascvularis), znajduje się w nim
t. doprowadzająca i odprowadzająca, a między nimi mezangium
zewnętrzne.

302
 ◦ Biegun kanalikowy (polus tubularis) – rozpoczyna się w nim
kanalik I rzędu.
• Tworzy je kłębuszek nerkowy (glomerulus renalis) zbudowany z:
◦ Naczyń krwionośnych włosowatych – tworzą w kłębuszku wiele
połączeń i zlewają się w t. odprowadzającą (układ wrotny tętniczo-
tętniczy). Średnica t. doprowadzającej jest większa niż
odprowadzającej – zwiększa to ciśnienie i skuteczność filtracji.
Komórki śródbłonka mają cienką cytoplazmę z licznymi porami
o średnicy 80 nm.
◦ Podocytów – komórki nabłonka torebki trzewnej kłębuszka
oddające wypustki cytoplazmatyczne pierwszo- (grubsze)
i drugorzędowe (cieńsze) leżące na błonie podstawnej naczynia
krwionośnego włosowatego kłębuszka, owijając się dookoła niego.
Między nimi leżą szczeliny filtracyjne o średnicy ok. 25 nm do
których jest filtrowane osocze krwi. Między sąsiednimi wypustkami
drugorzędowymi rozpięta jest równolegle do błony podstawnej
przepona szczeliny o grubości ok. 6 nm. Jest ona zbudowana z
długich cząsteczek nefryny (białko transbłonowe). Nefryna jednej
wypustki po przejściu przez błonę komórkową biegnie w szczelinie
filtracyjnej zazębiając się z nefryną sąsiedniej wypustki tworząc
filtr. Jest ona zakotwiczona w błonie do filamentów aktynowych
przy pomocy podocyny, CD2AP i ZO-1. Powierzchnia wypustek
jest pokryta glikokaliksem składającym się z podokaliksyny
(sialoproteina), będąca silnym polianionem zatrzymującym
cząsteczki naładowane ujemnie np.: albuminy.
◦ Mezangium wewnętrznego.
◦ Torebki kłębuszka (Bowmana) – składa się z listka trzewnego
(pokrywającego naczynia włosowate, nabłonek jednowarstwowy
płaski) i ściennego torebki (wyścieła otoczenie kłębuszka). Między
nimi znajduje się światło torebki do którego filtrowany jest mocz
pierwotny.
• Błona podstawna jest wspólna dla śródbłonka i podocytów. Otacza 4/5
obwodu naczynia włosowatego, a pozostałe 1/5 obwodu naczynia opiera
się na komórkach mezangium wewnętrznego. Przechodzi ona z naczynia
na naczynie, a następnie tworzy listek ścienny torebki Bowmana skąd
przechodzi na błonę podstawną kanalika I rzędu. Składa się z:
Blaszki jasnej wewnętrznej Są zbudowane z lamininy, fibronektyny
i siarczanu heparanu.
Blaszki jasnej zewnętrznej
(leży od strony podocytów)
Blaszki gęstej Jej głównym składnikiem jest kolagen typu IV.

303
 • Filtr kłębuszkowy działa dzięki ładunkowi elektrycznemu
(podokaliksyna, siarczan heparanu i kolagen typu IV są silnymi
polianionami, dlatego cząsteczki o ładunku ujemnym nie są
przepuszczane) i filtracji mechanicznej na którą składają się:
Porowate komórki śródbłonka, Zatrzymują one cząsteczki
większość z nich nie ma przepony i makrocząsteczki, a przepuszczają płyn
i cząsteczki o masie do 1 mln.
Błona podstawna – wytwór Zatrzymują cząsteczki o masie
komórek śródbłonka i podocytów cząsteczkowej 32-125 tys. czyli
w większości białka krwi.
Szczeliny filtracyjne i ich przepony
• Czynność ciałka nerkowego:
◦ Filtracja w ciałkach nerkowych pod wpływem ciśnienia
hydrostatycznego. Przez kłębuszki przepływa dziennie 1800 l krwi
z czego powstaje 180 l filtratu – moczu pierwotnego spływającego
do światła torebki, a stąd do kanalika I rzędu. Jest on osoczem krwi
pozbawionym komórek i makrocząsteczek. W naczyniach kłębuszka
ciśnienie wynosi ok. 6 kPa, przeciwdziała mu ciśnienie onkotyczne –
ok. 3.3 kPa i płynu w torebce ok. 1,3 kPa, tak więc efektywne
ciśnienie filtracji osocza wynosi ok. 1,4 kPa co odpowiada wielkości
filtracji kłębuszkowej – GFR, jej wielkość jest zwiększana przez
ANF. Mocz ulega 110-170-krotnemu zagęszczeniu staje się
hipertoniczny i dziennie wydalamy go 1-1,5 l.
• Mezangium – rodzaj tkanki łącznej ciałka nerkowego, składa się z
komórek i istoty podstawowej.
◦ Zewnętrzne – znajduje się między t. doprowadzającą
i odprowadzającą, jest częścią aparatu przykłębuszkowego.
◦ Wewnętrzne – między naczyniami włosowatymi kłębuszka. Jego
komórki produkują fibronektynę, lamininę, pelerkan i kolagen
typu IV, cytokiny, mają zdolność do fagocytozy (uprzątają
makrocząsteczki powstałe w wyniku filtracji), odgrywają rolę błony
podstawnej, pod wpływem endoteliny i angiotensyny 2 mogą się
kurczyć (są rodzajem miofibroblastów) i zmieniać światło naczyń
kłębuszka.
• W wyniku zakażeń, może nastąpić odkładanie kompleksów
antygen-przeciwciało w błonie podstawnej kłębuszków, co doprowadza
do perforacji komórek śródbłonka i mezangium. Towarzyszy temu
gromadzenie neutrofilów w świetle naczyń. Czynniki te dają obraz
rozplemowego śródwłośniczkowego zapalenia nerek. Objawami tej
choroby i cukrzycy 2 typu jest białkomocz (błona staje się
przepuszczalna, podobny skutek ma mutacja nefryny co skutkuje
odklejaniem podocytów i nefrozą wrodzoną).

304
 • Niekiedy kompleksy antygen-przeciwciało odkładają się w mezangium.
Jest ono wtedy niszczone przez przeciwciała i dopełniacz co prowadzi do
dysfunkcji kłębuszków.

Kanalik I rzędu (główny, bliższy)

• Rozpoczyna się w biegunie kanalikowym, jest najdłuższą częścią
nefronu (nawet 1,5 cm).
• Składa się z części krętej (dłuższej, leżącej w korze nerkowej) i prostej
(leży w rdzeniu). Jest wysłany nabłonkiem jednowarstwowym
sześciennym, komórki części krętej są szerokie i na przekroju
poprzecznym jest ich zazwyczaj 4-5. Są one typowymi komórkami
pompującymi jony, ich cytoplazma jest kwasochłonna, wolna
powierzchnia posiada mikrokosmki, a powierzchnia boczno-podstawna
liczne wgłobienia których cytoplazmę wypełniają mitochondria. Między
częściami wierzchołkowymi sąsiednich komórek znajdują się obwódki
zamykające typu occludens, nieprzepuszczające jonów. Składają się one
z okludyny i klaudyny oraz paraceliny (odmiana klaudyny), szczelinie
zamykających przestrzenie międzykomórkowe, choć mogą selektywnie
przepuszczać Ca2+, Mg2+ i K+, oraz przede wszystkim wodę. Ten rodzaj
transportu biernego jest określany parakomórkowym.
• W ich nabłonku jest całkowicie absorbowana glukoza z użyciem
GLUT2 i aminokwasy. Na+, Cl- i K+ są absorbowane w 80%,
z wykorzystaniem pomp antyportalnych Na+/H+ w błonie
wierzchołkowej i Na+/K+ w boczno-podstawnej. Pompowanie Na+ zależy
od anhydrazy węglanowej, gdy H+ dostaje się do światła kanalika łączy
się z HCO3- moczu pierwotnego wytwarzając H2CO3, anhydraza
konwertuje go do CO2 i H2O, które są absorbowane przez komórkę.
Anhydraza zakwasza mocz, odpowiada za reabsorbcję dwuwęglanu,
jej dysfunkcje zaburzają reabsorbcję Na+, a inhibitory wykorzystuje się
do zwiększania diurezy.
• Energia zużyta na pompowanie jonów jest największym wydatkiem
energetycznym nerki.
• Woda przenika biernie za jonami, gdy objętość pozakomórkowych
płynów zmniejsza się (hipowolemia), reabsorbcja NaCl i wody
w kanalikach I rzędu zwiększa się.
• Stopień absorpcji Na+ i Cl- jest obniżany przez ANF, co powoduje
zwiększone wydalanie Na+ (natriureza) i Cl- z moczem. Zmniejsza to
objętość krwi i jej ciśnienie. Podobnie działa uroguanylina komórek
nabłonka jelit (działa poprzez cyklazę guanylanową).

305
 • Mocznik, kwas moczowy i kreatynina są w kanaliku I rzędu
absorbowane w 40%, w wierzchołkowej części komórek znajdują się
kompleksy białkowe – URAT1 wypompowujące kwas moczowy do
krwi co reguluje w niej jego stężenie.
• Reabsorbowane są też witaminy np.: C.
• Ich nabłonek wydziela min. ksenobiotyki np.: środki cieniujące.
• Znajdują się w nim pęcherzyki endo- i transcytarne oraz lizosomy co
świadczy o trawieniu białek, które mimo filtrowania dostają się do
kanalika.
• Komórki prostej części rdzeniowej kanalika I rzędu mają podobną
budowę, lecz ich cytoplazma jest mniej kwasochłonna i zawiera mniej
pęcherzyków i lizosomów.
• Cytoplazma jego komórek nabłonkowych wykazuje aktywność fosfatazy
alkalicznej.

Pętla nefronu (Henlego)

• Dla nefronu przyrdzeniowego jest ona dobrze rozwinięta, drąży w głąb
rdzenia gdzie zawraca pod kątem 180°. Wyróżnia się część zstępującą –
składa się z odcinka grubego (nabłonek sześcienny o średnicy 30 μm) i
cienkiego (średnica 12 μm) i podobnie zbudowaną wstępującą.
• Komórki odcinka grubego mają budowę komórek pompujących jony
nieorganiczne (kwasochłonna cytoplazma, liczne mitochondria,
mikrokosmki na wolnej powierzchni, a na boczno-podstawnej
wgłobienia). Zapewniają antyportalny transport Na+ i K+ przez błonę
boczno-podstawną. Między sąsiednimi komórkami znajdują się
połączenia occludens zbudowane z klaudyny, oklaudyny i paraceliny.
Mutacja genu pcln-1 dla paraceliny 1 prowadzi do rodzinnej
hipomagnezemii i hiperkalcinurii.
• Odcinek cienki pętli zstępującej jest przepuszczalny dla wody, która
przedostaje się do niego pod wpływem gradientu osmotycznego.
Odcinek cienki pętli wstępującej jest nieprzepuszczalny, co powoduje
hipertonię rdzenia nerki.
• Około 25% NaCl, K+, Ca2+ i HCO3- oraz 15% wody jest absorbowane w
pętli, dodatkowo w ramieniu wstępującym następuje reabsorbcja
Mg2+ i Ca2+ (nie są one pompowane, lecz przepływają selektywnie). Pętla
pełni funkcję wzmacniacza przeciwprądowego.
Cześć Nabłonek jest całkowicie przepuszczalny dla wody, która
zstępująca przepływa do hipertonicznego zrębu, oraz częściowo
przepuszczalny dla jonów.
Część Nabłonek nieprzepuszczalny dla wody, intensywnie pompuje Cl -
wstępująca do zrębu rdzenia, a za nim podąża Na+.

306
 • Wskutek tego powstaje gradient hipertonii w zrębie rdzenia. Najwyższa
hipertonia (1200 mOsmol/l) występuje w jego głębokich warstwach. W
kierunku kory zmniejsza się, jej zrąb jest izotoniczny (280 mOsmol/l).
• Wskutek działania pompy jonowej mocz wypływający z pętli nefronu
jest lekko hipotoniczny.

Kanalik II rzędu
• Ma on długość około 5 mm, średnicę 30 μm i kręty przebieg. Jest
wysłany nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, komórki są jednak
niższe, węższe i mniej kwasochłonne od tych kanalika I rzędu, dlatego na
przekrojach jest ich ok. 10.
• Dochodzi on do bieguna naczyniowego ciałka nerkowego. Grupa jego
komórek staje się wysoka i nosi nazwę plamki gęstej, sąsiaduje ona
z komórkami mezangium zewnętrznego i pełni funkcję osmoreceptorów
(przekazuje sygnały o stężeniu jonów w kanaliku II rzędu).
• W wierzchołkowych błonach jego komórek znajdują się transportery
symportalne przekazujące Na+ i Cl- z moczu do cytoplazmy, a w błonach
boczno-podstawnych transportery antyportalne (pompy ATP-azowe)
transportujące Na+ na zewnątrz i K+ do wnętrza.
• Jego komórki reabsorbuja 7% NaCl z moczu pierwotnego, absorpcja Na+
zwiększa się pod wpływem aldosteronu.
• Dalsze fragmenty kanalika II rzędu stają się przepuszczalne dla wody
pod wpływem ADH, gdyż zawierają akwaporyny otwierające się pod jej
wpływem.
• Jego nabłonek pompuje do światła jony wodorowe i amonowe
wpływając na gospodarkę kwasowo-zasadową.

Kanaliki zbiorcze i przewody brodawkowe

• Uchodzą do nich kanaliki II rzędu. Drążą one w głąb rdzenia i uchodzą
na powierzchni brodawek, ich średnica zwiększa się od ok. 40 do 200 μm
w końcowych odcinkach, nazywanych przewodami brodawkowymi.
Ich całkowita długość wynosi 20 mm. Są wysłane nabłonkiem
jednowarstwowym sześciennym, prócz przewodów brodawkowych,
które wysłane są jednowarstwowym walcowatym. Składa się on w korze
nerki z komórek jasnych i ciemnych.

307
Komórki Mają na swojej wolnej powierzchni jedną nieruchomą rzęskę
jasne (mechanoreceptor), wrażliwą na przepływ płynu i jego skład.
(główne) W błonie rzęski i bocznych powierzchniach nabłonka znajdują
się kompleksy białkowe – policystna 1 (łączy komórki między
sobą) i 2 (służy jako kanał dla Ca2+). Ich wrodzony brak
prowadzi do powstawania z kanalików zbiorczych mnogich cyst
nerki. Komórki reabsorbują Na+ i wodę z moczu i transportują
K+ do cytoplazmy. Wydzielają kalikreinę przekształcającą
prekursor urodylatny w aktywny hormon. W kanalikach
zbiorczych rdzenia występuje tylko ten rodzaj komórek.
Komórki Posiadają na wolnej powierzchni mikrokosmki, a w cytoplazmie
ciemne liczne mitochondria i wgłobienia na powierzchni podstawnej. W
(wstawkowe) błonie bocznych powierzchni znajduje się poliksyna 1 i 2.
pompują one na zewnątrz H+ lub HCO3-. Są ważnym
czynnikiem dla utrzymywania równowagi kwasowo-
zasadowej. Wytwarzają prekursor urodylatny zwiększającej
wydalanie Na+ i wody z moczem (obniża ciśnienie krwi).
• Biorą one udział w organizacji wymieniacza przeciwprądowego. Pod
wpływem ADH otwierają akwaporyny i ich nabłonek staje się
przepuszczalny dla wody. Przepływa ona z kanalików zbiorczych do
hipertonicznego zrębu. Śródbłonek naczyń prostych rzekomych rdzenia
biegnących wzdłuż kanalików zbiorczych i pętli nerkowych jest
przepuszczalny dla wody i jonów, izotoniczna krew po absorpcji jonów
staje się hipertoniczna (jak zrąb), i płynąc w kierunku kory przyjmuje
wodę (z kanalików zbiorczych) i dopływa do kory gdzie staje się
izotoniczna. W wyniku działania wymieniacza przeciwprądowego mocz
zagęszcza się i staje hipertoniczny.
• Nabłonek górnego odcinka kanalika zbiorczego jest
nieprzepuszczalny dla mocznika, więc gromadzi się on na tym odcinku
w moczu, dolny odcinek jest przepuszczalny, więc przedostaje się on do
istoty międzykomórkowej i powoduje jej hipertonię. Dyfuzja mocznika
prowadzi też do zwiększenia reabsorbcji Na+, z odcinka cienkiego pętli
Henlego, co zwiększa miejscową hipertonię.
• W wyniku niektórych chorób ADH nie jest wydzielane, nabłonek
kanalików zbiorczych staje się nieprzepuszczalny dla wody, a nerki
wydzielają dużo hipotonicznego moczu (moczówka prosta).

Czynniki hormonalne regulujące filtrację i reabsorbcję jonów

• Objętość pozakomórkowego płynu ciała (ECF) jest regulowana przez
hormony i czynne peptydy. U człowieka o masie 60 kg jej całkowita
objętość wynosi 12 l, reszta to płyn wewnątrzkomórkowy (24 l).

308
Angiotensyna 2 Powstaje w wyniku pobudzenia układu renina-angiotensyna
(RAS), przez zmniejszenie ilości ECF. Pobudza ona
reabsorbcję NaCl i wody w nabłonku kanalików krętych I
rzędu, zwiększając objętość ECF. Pobudza uwalnianie
aldosteronu.
Aldosteron Steroid uwalniany przez warstwę kłębkowatą kory nerki,
pod wpływem angiotensyny 2 oraz hiperkaliemii, działa na
nabłonek części zstępującej pętli nerkowej, kanalika krętego
II rzędu i zbiorczego. Powoduje zwiększenie objętości ECF
i reabsorbcji NaCl.
ANF Wydzielany przez kardiomiocyty wydzielnicze. Zwiększa
(przedsionkowy wydalanie NaCl i wody z moczem, zmniejsza objętość ECF.
czynnik Hamuje wydzielanie ADH przez część nerwową przysadki.
natriuretyczny)
Urodylatyna Analog ANF, hamuje reabsorbcję NaCl i wody przez
komórki nabłonkowe kanalików zbiorczych silniej niż ANF.
ADH (hormon Nanopeptyd neuronów jądra nadwzrokowego i
antydiuretyczny) okołokomorowego. Jest najważniejszym hormonem
regulującym gospodarkę wodną. Otwiera akwaporyny
komórek nabłonka kanalików zbiorczych i zwiększa
objętość ECF.

Komórki śródmiąższowe nerki

• Komórki podobne do fibroblastów znajdujące się w korze i rdzeniu. Leżą
szeregami między kanalikami i naczyniami. Podtrzymują strukturę nerki
i wydzielają erytropoetynę (80%, pozostałe 20% hepatocyty i komórki
okołozatokowe, a niewielką ilość także płuca, jądra i astrocyty), oraz
wydzielają kolagen i proteoglikany.

Aparat przykłębuszkowy (JG)

• Jest narządem receptorowo-wydzielnicznym, odbiera sygnały o stężeniu
elektrolitów i wydziela reninę. W jego skład wchodzą:
Komórki Prawdopodobnie ich rola polega na przekazywaniu
mezangium sygnałów między osmoreceptorami plamki gęstej
zewnętrznego i komórkami JG.

309
Komórki Zmodyfikowane miocyty gładkie błony środkowej
przykłębuszkowe t. doprowadzającej kłębuszka, w mniejszej liczbie występują
(JG) w t. odprowadzającej. Ich cytoplazma ma niewiele
elementów kurczliwych, dużo pęcherzyków wydzielniczych
i RER (typowe komórki syntezujące białka). Ściana
tętniczki w miejscu ich występowania jest zmieniona, JG
przylegają bezpośrednio do błony podstawnej śródbłonka od
strony zewnętrznej do komórek mezangium zewnętrznego.
Wydzielają enzym proteolityczny reninę.
Komórki plamki Wyspa zmodyfikowanych komórek nabłonka kanalika II
gęstej rzędu w miejscu zbliżenia kanalika do ciałka nerkowego. Są
walcowate lub sześcienne, z aparatem Golgiego w części
podstawnej cytoplazmy (inne komórki nabłonka kanalika
mają w części wierzchołkowej). Są one osmoreceptorami –
odbierają sygnały o zmianach ciśnienia osmotycznego
moczu. Są one następnie przekazywane przez komórki
mezangium zewnętrznego do komórek JG które wydzielają
reninę.

Układ RAS
• Renina wydzielana przez JG powoduje kaskadę zmian białek we krwi
i tkankach. Wszystkie te białka tworzą układ-renina-angiotensyna
(RAS), sygnałem zmian w RAS jest obniżenie ciśnienia osmotycznego
w kanalikach II rzędu.
• We krwi renina odcina od α2-globuliny (angiotensynogen) dekapeptyd
angiotensynę 1 (inaczej 1-10)→ we krwi płuc ACE (konwertaza
angiotensyny) odcina dwa aminokwasy tworząc oktapeptyd
angiotensynę 2 (inaczej 1-8)→ skurcz naczyń.
• Istnieje też ACE2 odcinający jeden aminokwas tworząc angiotensynę
1-9→ ACE i aminopeptydaza obojętna odcina 2 aminokwasy i tworzy
angiotensynę 1-7→ rozkurcz naczyń.
• Angiotensyna 2 powstaje też przy pomocy chymazy (znajduje się min. w
sercu) i katopepsyn.
• W różnych tkankach może pod wpływem aminopeptydaz powstać
angiotensyna 3 (ma 40% aktywności angiotensyny 2 w kurczeniu
naczyń i 100% w pobudzaniu produkcji aldosteronu) i angiotensyna 4
występująca głównie w mózgu.
• Na powierzchni komórek mięśni gładkich naczyń, kardiomiocytów oraz
kory nadnercza znajdują się receptory AT1, AT2 i AT4 dla
angiotensyny 2 i innych jej rodzajów.

310
 • Po związaniu angiotensyna 2 na poziomie komórkowym powoduje:
◦ Proliferację miocytów gładkich naczyń krwionośnych, akrecję
i aktywację metaloproteinaz.
◦ Zmienia funkcje śródbłonka (hamowanie produkcji NO co prowadzi
do obkurczania i agregacji płytek krwi).
◦ Stres oksydacyjny – zwiększenie produkcji wolnych rodników,
pobudzenie oksydazy NADPH oraz zwiększenie utleniania
cholesterolu LDL.
◦ Zapalenie przez pobudzenie cytokin, chemokin i cząsteczek
adhezyjnych co zwiększa intensywność diapedezy leukocytów
i przepuszczalność naczyń.
• Na poziomie tkankowym i narządowym:
◦ Obkurcza naczynia krwionośne i podnosi ciśnienie krwi, w tym
tętniczki nerkowe, zwiększając filtrację nerkową (GFR).
◦ Uwalnia aldosteron kory nadnercza.
◦ Uwalnia ADH z przysadki.
• Białka RAS są również wytwarzane przez adipocyty, działając na tkankę
tłuszczową na zasadzie para- lub autokrynii, regulując jej masę.

KIELICHY, MIEDNICZKA, MOCZOWÓD

• Ich ściany są zbudowane z:
Błona Kielichów i miedniczki jest gładka, a moczowodu posiada
śluzowa podłużne fałdy zanikające podczas przepływu moczu, na jej
powierzchni znajduje się nabłonek przejściowy. Błona śluzowa
właściwa jest tkanką właściwą luźną z wieloma włóknami
kolagenowymi i nielicznymi sprężystymi. Zawiera grudki
limfatyczne i limfocyty.
Błona Kielichów, miedniczek i górnego odcinka moczowodu ma dwie
mięśniowa warstwy: wewnętrzną podłużna i zewnętrzną – okrężną lub
spiralną. Dolny odcinek moczowodu ma trzy warstwy – podłużną,
okrężną i podłużną. Komórki Cajala ściany kielichów mniejszych
wytwarzają skurcze przesuwające mocz.
Przydanka Zbudowana z tkanki łącznej właściwej z wieloma włóknami
sprężystymi.

PĘCHERZ MOCZOWY
• Błona śluzowa – posiada liczne fałdy, zanikające po wypełnieniu
moczem, jest pokryta nabłonkiem przejściowym (urothelium),
u człowieka jest on wielowarstwowy (3-6) sześcienny, a jego komórki
nazywają się urocytami.

311
 • Powierzchowne komórki są duże i niektóre mają po dwa jądra – są one
nazywane komórkami baldaszkowymi, ich wolna powierzchnia ma
dwie cechy:
◦ Posiada liczne plamki nadające jej wygląd bruku, składają się one
z upakowanych, tworzących sześciokąty cząsteczek białka. Izolują
one mocz od wody tkankowej. Grubość błony komórkowej błony
wynosi 12 nm i jest ona zbudowana głównie z glikosfingolipidów.
Zakotwiczają się w niej filamenty pośrednie.
◦ Posiadają liczne fałdy i wgłobienia utworzone przez dyskoidalne
pęcherzyki w kształcie litery V. W nabłonku przejściowym
w opróżnionym pęcherzu wgłobienia są rezerwą błony komórkowej.
W błonie śluzowej znajdują się limfocyty i grudki limfatyczne
układu MALT.
• Błona mięśniowa – składa się z 3 nieciągłych warstw miocytów
gładkich, wzajemnie się przenikających. Warstwa zewnętrzna i
wewnętrzna ma przebieg podłużny, a środkowa okrężny. Najgrubsza
warstwa zewnętrzna tworzy mięsień wypieracz pęcherza.
• Przydanka – warstwa tkanki łącznej właściwej. Górna powierzchnia jest
pokryta błoną surowiczą.

CEWKA MOCZOWA
• Męska ma długość ok. 20 cm. Składa się z następujących części:
◦ Część sterczowa – ma długość ok. 4 cm, uchodzą do niej przewody
wyprowadzające gruczołu krokowego i łagiewka sterczowa. Jest
wysłana nabłonkiem przejściowym, błona śluzowa jest zbudowana
z tkanki łącznej właściwej luźnej, pod którą są dwie warstwy mięśni
gładkich wewnętrzna podłużna i zewnętrzna okrężna. Przydanka tej
części przechodzi w zrąb gruczołu krokowego.
◦ Część błoniasta – ma ok. 1 cm, leży w przeponie miednicy i na
przeponie moczowo-płciowej. Jest wysłana nabłonkiem
wielorzędowym walcowatym, na zewnątrz błony znajduje się
mięsień poprzeczny głęboki krocza tworzący zwieracz.
◦ Część gąbczasta – ma ok. 15 cm, wysłana jest nabłonkiem
wielorzędowym walcowatym, przechodzącym w dole łódkowatym
w wielowarstwowy płaski, znajdują się tu ujścia gruczołów
opuszkowo-cewkowych i na całej jej długości ujścia gruczołów
śluzowych Littrego.
• Żeńska ma ok. 4 cm, światło w kształcie półksiężyca, jest wysłana
nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, jej błona śluzowa zawiera
dużo naczyń krwionośnych w tym grubościennych żył, miocyty tworzą
podłużną warstwę wewnętrzną i okrężną zewnętrzna, ostatnia przechodzi
w szkieletowy zwieracz.

312
 SKÓRA

• Składa się z dwóch warstw – naskórka i skóry właściwej. Jej grubość

waha się od 0,3 do 0,4 mm w zależności od okolicy ciała (najgrubsza jest
na karku, podeszwach, grzbiecie i dłoniach). Łączna powierzchnia
wynosi 2 m2.
• Leży na tkance łącznej właściwej – tkance podskórnej wykazującej
duże wahania grubości (gdy jest gruba w jej skład wchodzi jeszcze
tkanka tłuszczowa).
• Są z nią związane przydatki powstające z nabłonka naskórka.

NASKÓREK (epidermis)
• Jest to płaski wielowarstwowy nabłonek rogowaciejący, jego komórki są
zwane keratynocytami. Odmianą komórek naskórka są komórki
Merkla oraz melanocyty, oba pochodzą z grzebienia nerwowego.
• W naskórku są też obecne komórki dendrytyczne (Langerhansa),
limfocyty Tαβ cytotoksyczne i Tγδ.
• Składa się z 6-20 warstw komórek, jego grubość wynosi 500 μm (na
skórze dłoni i podeszew 2-3 razy większa).
• Jest tkanką dynamiczną, komórki dzielą się mitotycznie, 50% z nich
przesuwa się ku powierzchni różnicując się do komórek zrogowaciałych.
Taki cykl trwa ok. 30 dni. W normalnych warunkach liczba komórek jest
stała.
• Keratynocyty tworzą kolumny, w skład jednej wchodzi 5-6 komórek
podstawnych i szereg spłaszczonych keratynocytów
(są czternastościanami – tetrakaidekahedronami).
• Błona podstawna naskórka jest blaszką ciągłą i tworzy ją:
Blaszka jasna W jej skład wchodzą wypustki komórek nabłonkowych oraz
makrocząsteczki glikoprotein – lamininy, proteoglikany
(perlekan, agryna), a także białka – nidogen (łączy lamininę z
kolagenem typu IV), fibuliny i BM-40. Leżą na niej
keratynocyty warstwy podstawnej, które łączą się z nią
hemidesmosomami.
Blaszka gęsta Tworzy ją kolagen typu IV
Blaszka Inaczej blaszka siateczkowata. Zawiera fibrylarne cząsteczki
włókienek kolagenu typu VII (włókienka kotwiczące), przenikają one
kolagenowych w głąb skóry właściwej między włókna z kolagenu typu III.

313
 • Keratynocyty układają się w 5 warstw:
Podstwna Składa się z komórek walcowatych z zasadochłonną
(stratum cytoplazmą (liczne rybosomy), licznymi hemidesmosomami
basale) i desmosomami oraz nielicznymi pęczkami filamentów
pośrednich typu I i II (cytokeratyn, tonofilamentów),
mikrotubulami i filamentami aktynowymi. Znajdują się tu
komórki macierzyste naskórka dostające się tu z opuszki
mieszka. Mitozy komórek są asymetryczne, komórki
różnicujące stają się płaskie, czas ich migracji wynosi 30 dni.
Kolczysta Składa się z kilu warstw spłaszczonych 14-ściennych komórek,
(stratum między którymi występują liczne desmosomy. W wyniku
spinosum) techniki histologicznej ich cytoplazma kurczy się z wyjątkiem
miejsc połączeń co daje obraz kolców. Różnicowanie
keratynocytów tej warstwy przejawia się syntezą cytokeratyn
i odkładania w cytoplazmie pęczków cytokeratynowych. Istnieje
20 rodzajów białek cytokeratynowych i 80 biorących udział
w keratynizacji.
Ziarnista Między jej komórkami występują połączenia typu occludens
(stratum (zawierają okludynę 1 i 4). Zachodzi tu najintensywniejsze
granulosum) różnicowanie keratynocytów co przejawia się:
• Zagęszczaniem pęczków filamentów cytokeratyny.
• Syntezą białek: profilagryny, lorykryny, SPR,
kornifiny i inwolukryny, oraz innych, bogatych w
glicynę i cysteinę wytwarzające macierz w których
zanurzone są filamenty.
• Pojawieniem się pęcherzyków z białkami (zwane
ziarnami keratohialiny).
• Synteza glikolipidów tworzących blaszki, otaczane
błoną i występujące w cytoplazmie jako ciałka
blaszkowate.
Profilagryna przekształca się w filagrynę, która wiąże elementy
cytokeratyny w gęstą masę rogową. Inwolukryna, lorykryna
i SPR są wydzielane poza komórki, gdzie za pomocą enzymu
transglutaminazy K tworzą się wiązania krzyżowe co daje
masę rogową i powstają łuseczki rogowe, wypełnione
cytokeratynami na których powierzchni znajdują się masa
rogowa z lorykryny, SPR, inwolukryny
i acyloglukozyloceramidu. Wraz z keratynizacją następuje
zanikanie jąder.

314
 Powierzchniowe keratynocyty gromadzą na powierzchni liczne
ciałka blaszkowate (pęcherzyki z blaszkami glikolipidu –
acyloglukozyloceramidu), których zawartość jest wydzielana
na zewnątrz warstwy ziarnistej, co skutkuje wytworzeniem
równoległych blaszek glikolipidu między nią a warstwą
zrogowaciałą. Glikolipidy otaczają też komórki warstwy
zrogowaciałej co stanowi barierę dla wody.
Jasna Cienka warstwa keratynocytów o kwasochłonnej cytoplazmie,
(stratum występuje tylko w grubych naskórkach. Jej komórki nie mają
lucidum) jąder, ale zachowują desmosomy.
Zrogowaciała Składa się ze ściśle upakowanych, całkowicie zrogowaciałych
(stratum bezjądrowych komórek – łuseczek rogowych (squamulae
coroneum) corneae). Każda z nich jest utworzona z wewnętrznego rdzenia
i zewnętrznej otoczki wytwarzanej podczas przechodzenia
keratynocytów z warstwy jasnej do ziarnistej (z cząsteczek
profilagryny proteaza odcina filagrynę co powoduje agregacje
filamentów cytokeratyny i wytwarzanie wiązań
disiarczkowych).

Keratyna
• W skład naskórka wchodzi 30 jej rodzajów.
• Ok. 32 polipeptydów keratyn zwija się tworząc filament pośredni
keratyny, są one zatopione w macierzy zbudowanej z innych białek
i stabilizowane wiązaniami S-S. Keratyna miękka ma ich niewiele
i występuje w łuseczkach rogowych naskórka i wewnętrznej pochewce
włosa. Składa się z filamentów połączonych filagryną oraz inwolukryny
i innych białek.
• Keratyna twarda ma dużo wiązań S-S, składa się z gęsto ułożonych
filamentów cytokeratynowych związanych filagryną, gęstej
bezpostaciowej keratyny i inwolukryny o szczególnie dużej zawartości
siarki (S-S).

Komórki Merkla
• Czuciowe komórki zmysłowe (odbierają dotyk) znajdujące się w
warstwie podstawnej, na błonie podstawnej. Pochodzą z grzebienia
nerwowego.
• Ich cytoplazma zawiera liczne ziarna wydzielnicze i mogą być
komórkami endokrynowymi. Do każdej dochodzi włókno nerwowe
zmielinizowane, które traci osłonkę podczas przechodzenia przez błonę
podstawną i tworzy synapsę.

315
Melanocyty
• Komórki pochodzące z grzebienia nerwowego, leżą między
keratynocytami warstwy podstawnej naskórka (co dziesiąta komórka
warstwy). Są rozgałęzione oddają wiele wypustek do sąsiednich
keratynocytów, mają duże owalne jądra, oraz jasną cytoplazmę, dobrze
wykształcone RER, aparat Golgiego i liczne pęcherzyki z melaniną. Te
pęcherzyki w których zachodzi synteza są nazywane melanosomami,
a te wypełnione melaniną bez oksyreduktazy ziarnami melaniny.
Przemieszczają się do wypustek w procesie cytokrynii, dzięki
mikrotubulom i kinezynie, a transport przez błonę keratynocytu
i melanocytu zachodzi przy pomocy melanofiliny, Rab27a, aktyny F,
miozyny Va.
• Synteza melaniny zachodzi w aparacie Golgiego, substratem
wyjściowym jest tyrozyna→ oksyreduktaza (tyrozynaza)→ 3,4-
dihydroksyalanina (dopa)→ dopachinon→ melanina lub feomelanina
(barwnik rudych włosów).
• Czas przechowywania ziaren melaniny przez keratynocyty zależy od rasy
– kaukaska krótko, a u ciemnoskórych długo. Ziarenka mogą
przedostawać się do skóry właściwej gdzie są fagocytowane przez
fibroblasty (wypełnione melaniną nazywane są melanoforami).
• Ich czynność jest regulowana przez melanotropinę (MSH) przysadki
i melanotoninę szyszynki (u człowieka w niewielkim stopniu).
• Barwa skóry zależy od ilości ziaren melaniny w keratynocytach
i w mniejszym stopniu od barwników karotenowych i ukrwienia.
W miarę przesuwania komórek ku powierzchni naskórka ziarna są
stopniowo rozkładane enzymatycznie. U rasy negroidalnej ziarna są
obecne we wszystkich komórkach ze względu na brak lub małą
aktywność enzymów rozkładających, dodatkowo melanocyty produkują
ich więcej. Pod wpływem naświetlania UV następuje zwiększone
wydzielanie ziarenek do keratynocytów, następnie zwiększa się synteza.

Komórki dendrytyczne (Langerhansa)

• Są kształtu gwiaździstego, występują między keratynocytami. Ich jądra
są okrągłe lub owalne i mają jasną cytoplazmę w której brak filamentów
cytokeratny i desmosomów, ale występują ziarenka Birbecka. Zawierają
one langerynę i CD1a, biorące udział w pobieraniu i uwalnianiu
antygenów. Z komórkami sąsiednimi łączy je kadheryna E.
• Pochodzą ze szpiku kostnego, a do naskórka dostają się ze skóry
właściwej. W naskórku występują w formie nieaktywnej i zajmują
pozycje strategiczne. Po zetknięciu z antygenem uaktywniają się i wraz
z krwią i limfą przedostają się do węzłów chłonnych, gdzie po obróbce
antygenu prezentują go limfocytom i wydzielają Il-1.

316
Limfocyty Tγδ
• Mają receptory (ligandy) da białek szoku termicznego pojawiających się
na komórkach nabłonkowych zakażonych lub zmienionych
nowotworowo. Związanie prowadzi do uaktywnienia limfocytu,
a następnie uśmiercenia komórki.

Limfocyty Tαβ
• Rozpoznają cząsteczki MHC I pojawiające się na powierzchni
nienormalnych komórek nabłonkowych i biorą udział w uśmiercaniu.

Regulacja proliferacji nabłonka

• Jest kontrolowana głównie przez szlak WNT.
• Pobudzenie genu wnt→ produkcja cytokiny WNT przez komórki
warstwy podstawnej nabłonka lub sąsiadujące fibroblasty→ uwolnienie
β-kateniny z kompleksu białkowego APC (mutacja APC powoduje
polipowatość gruczolakową okrężnicy)→ związanie jej z czynnikiem
transkrypcji Tcf3-Lef→ przejście do jądra i aktywacja genu myc i genu
dla cykliny D→ uruchomienie cyklu komórkowego→ wybiórcza
aktywacja genów notch, hedgehog (hh) i bmp→ aktywacja za pomocą
cytokin szlaków Notch, hedgehog i BMP. Cytokiny Notch, IHH i BMP
działają względem siebie agonistycznie i antagonistycznie dla WNT,
kierując w ten sposób różnicowaniem naskórka.
• Fragmenty naskórka można hodować in vitro w pożywce i temperaturze
37 stopni C. Komórki macierzyste dzieląc się wytwarzają pojedynczą
warstwę keratynocytów, którą można zastosować w leczeniu ubytków.

Cytofizjologia
• Słabo zróżnicowane keratynocyty syntezują lamininę, fibronektynę,
kolagen typu IV, proteoglikany, kolagenazę, transglutaminazę K,
profilagrynę, SPR, lorykrynę i inwolukrynę, acyloglukozyloceramid.
• Wytwarzają TGFα który autokrynowo pobudza proliferację komórek
w warstwie podstawnej i kolczystej, oraz TGFβ działający parakrynowo
i wspomagający różnicowanie komórek.
• Wytwarzają cytokinę CXC i receptory dla niej. W uszkodzeniach
naskórka CXC przyciąga neutrofile, makrofagi i limfocyty.
• Biorą udział w reakcjach immunologicznych – prezentują antygeny
limfocytom T i wydzielają Il-1 (pobudza limfocyty T, neutrofile
i fibroblasty), Il-3 (pobudza komórki tuczne) i Il-6 (pobudza NK).
• Naskórek wytwarza defenzynę β-2 co tłumaczy brak zakażeń
bakteryjnych w chorobach z uszkodzeniem naskórka (np.: łuszczyca).
• Stanowi barierę dla antygenów cząsteczkowych, wirusów, bakterii
i innych komórek – odporność nieswoista.

317
 • Ziarna melaniny pochłaniają promieniowanie UV (200-400 nm) co
zapobiega uszkodzeniom DNA. Stanowi barierę dla wody.

SKÓRA WŁAŚCIWA (cutis vera)

• Zbudowana z tkanki łącznej właściwej z naczyniami limfatycznymi,
krwionośnymi nerwami i gruczołami. Wyróżnia się dwie warstwy.
Brodawkowa Zbudowana z tkanki łącznej luźnej dającej liczne uwypuklenia
do naskórka – brodawki. Jest bogata w komórki: fibroblasty,
makrofagi leukocyty, komórki tuczne i plazmatyczne, limfocyty
tworzą w niej układ SALT.
Siateczkowa Zbudowana z tkanki łącznej właściwej zbitej o nieregularnym
utkaniu, zawierającej liczne włókna sprężyste i kolagenowe
(kolagen typu I u płodu, po urodzeniu typ III). W skład istoty
podstawowej wchodzi swoisty proteoglikan zawierający siarczan
dermatanu.
• Znajdują się w niej receptory czuciowe – ciałka Krausego, Ruffiniego,
Meissnera, blaszkowate – Vatera-Paciniego oraz receptory mieszka
włosowego (wolne zakończenia nerwowe).

WŁOSY (pilus, thrix)

• Twór naskórka, jego twarda część jest określana łodygą włosa (scapus
pilli) i znajduje się głównie poza skórą. Jej grubość waha się od 5 do 500
nm. Część śródskórna składa się z wgłobienia naskórka do skóry
właściwej – mieszek włosowy (folliculus pili) liczba powstałych w życiu
embrionalnym wynosi 5-6 mln. W środkowej jego części jest
wytwarzana łodyga włosa. Jego dolna część nazywana jest korzeniem
włosa (radix pilii). Występują na całej skórze z wyjątkiem podeszwy,
dłoni, żołędzi prącia i łechtaczki, napletka, wewnętrznej powierzchni
warg sromowych i czerwieni ust. Najwięcej jest na głowie 300/cm 2
(razem ok. 100 tys.), a na pozostałej powierzchni ok. 10/cm2.
• Od zewnątrz są otoczone torebką włosa (capsulla pili). Jej cienka
wewnętrzna część jest jednorodna – blaszka szklista jest rodzajem błony
podstawnej nabłonka mieszka włosa, na zewnątrz od niej znajdują się
liczne włókna kolagenowe i sprężyste układające się podłużnie
i okrężnie.
• Najbardziej zewnętrznie ułożoną nabłonkową warstwą mieszka jest
pochewka zewnętrzna będąca przedłużeniem warstwy podstawnej
(składa się z jednej jej warstwy) i kolczystej naskórka (kilka warstw).
• Dolna rozszerzona część mieszka nosi nazwę opuszki (cebulki) włosa.
Wpukla się do niej tkanka łączna tworząc brodawkę włosa (papilla pili)
zawierającą liczne nerwy.

318
 • W skład mieszka wchodzą następujące warstwy komórek nabłonka:
Pochewka Zbudowana z kilku warstw komórek z których zewnętrzne
zewnętrzna tworzą podwarstwę komórek towarzyszących.
(vagina externa
pili, ORS)
Pochewka Zbudowana z trzech warstw komórek nabłonkowych. Jej
wewnętrzna komórki są ułożone dachówkowato i mają liczne pęcherzyki
(vagina interna z profilagryną, lorykryną, SPR i inwolukryną. Wyróżnia się
pili, IRS) w niej warstwę Henlego, Huxleya i powłoczkę pochewki
wewnęterznej (cuticula vaginalis).
Łodyga włosa Zbudowana z trzech warstw:
(prostego włosa
Powłoczka Składa się z jednej warstwy płaskich
jest w przekroju
włosa zrogowaciałych (ew. rogowaciejących)
okrągła, a
(cuticula pili) komórek ułożonych dachówkowato.
krętego owalna)
Warstwa Najgrubsza część włosa, składa się ze
korowa zrogowaciałych wrzecionowatych komórek
wypełnionych filamentami cytokeratynowymi
i ziarnami melaniny (zależy od nich kolor
włosa), ułożonych równolegle do jego osi.
Rdzenna Obecna tylko we włosach grubych, zbudowana
z niecałkowicie zrogowaciałych komórek,
w których są widoczne tylko jądra.
• W połowie długości mieszka włosa znajduje się wybrzuszenie zwane
opuszką (papilla folliculi) z komórkami macierzystymi dla
keratynocytów i melanocytów. Migrują one stąd do mieszka włosa,
naskórka i gruczołu łojowego gdzie ulegają zróżnicowaniu, zapewniając
odnowę komórek nabłonkowych. Górna część mieszka jest stałym
składnikiem włosa, natomiast dolna zanika i odnawia się w cyklu
wzrostu włosa.
• Górna część śródskórna włosa składa się z pochewki zewnętrznej,
wewnętrznej i położonej w środku łodygi włosa. Dolna część
śródskórna, zwłaszcza w obrębie cebulki składa się z dzielących
i różnicujących komórek nabłonka o melanocytów – macierz włosa.
Wynikiem podziału tych komórek jest przesuwanie komórek ku górze
i wytwarzanie rdzenia, kory i powłoczki włosa co prowadzi do wzrostu.
• Włosy u człowieka rosną cyklicznie ze względu na to we włosie
wyróżnia się część stałą i zmienną. Cykl rozpoczyna się u 2-3 letnich
dzieci. Fazy:
•

319
Anagen Cebulki są dobrze wykształcone i zawierają opuszkę wraz
z komórkami macierzystymi, rozwija się sieć naczyń krwionośnych
torebki i brodawki włosa co prowadzi do rozmnażania macierzy
komórek i wzrostu włosa z prędkością 1,2 cm miesięcznie. Dla
włosów skóry głowy trwa 2-5 lat. Znajduje się w niej 90% włosów
u osób 20 letnich.
Katagen Zmniejsza się ilość cebulek włosa, oraz szybkość rozmnażania
komórek, a wzrost włosa zwalania. Trwa kilka dni znajduje się
w niej 1% włosów.
Telogen Następuje znaczna redukcja mieszka i korzenia włosa, zanik naczyń
torebki i brodawki, powoduje to zahamowanie wzrostu i wypadanie.
W mieszku o zmniejszonej długości zostaje opuszka mieszka –
zbiornik komórek macierzystych. Trwa kilka tygodni, w tej fazie
znajduje się 20% włosów.
• Cykl włosowy innych części ciała trwa krócej (anagen np.: 3-5 mies.).
• Bada się je wykonując trichogram – po wyrwaniu kilku, ich części
śródskórne analizuje się pod mikroskopem.
• Liczba mieszków włosa w życiu embrionalnym i wzrost włosów po
urodzeniu zależy od cytokin WNT, oddziałujących na komórki
nabłonkowe z zewnątrz za pośrednictwem receptorów, hamują one
rozkładanie β-kateniny, która w kompleksie z LAF1 aktywuje geny
odpowiadające za wytwarzanie mieszków i wzrost włosów.

GOJENIE SKÓRY
1. Pod wpływem czynników uwalnianych przez płytki krwi, śródbłonek
i keratynocyty w ciągu kilku minut nadciągają neutrofile. Uwalniają one
cytokiny włączające do reakcji zapalnej fibroblasty skóry właściwej
i kolejne keratynocyty.
2. Przybycie monocytów, zamieniają się one na miejscu w makrofagi.
Uwalniają one cytokiny pobudzające angiogenezę.
3. Nagromadzenie fibroblastów dookoła nowopowstałych naczyń
krwionośnych – powstanie ziarniny (granulatio). Produkcja przez
keratynocyty warstwy podstawnej aktywatora plazminogenu (rozkłada
go do plazminy).
4. Uwolnienie keratynocytów od hemidesmosomów dzięki
metaloproteinazom fibroblastów, wydzielają EGF pobudzające ich
migracje i podziały.
5. Epitializacja (pokrycie rany pojedynczą warstwą keratynocytów).
Następnie od krawędzi rany staje się wielowarstwowy.
6. 3 dni później komórki tkanki łącznej skóry poniżej uszkodzenia kurczą
się, spajając stopniowo brzegi rany.

320
 7. Fibroblasty przekształcają się w miofibroblasty, które kurczą się,
następuje synteza kolagenu typu III i blizny (cicatrix).

GRUCZOŁY ŁOJOWE I MIĘŚNIE NAPINAJĄCE WŁOSY

• Gruczoły łojowe (gladnulae sebaceae) – znajdują się w całej skórze
z wyjątkiem dłoni i stóp. Pojawiają się w okresie pokwitania i jest ich
100/cm2, a w okolicy ciemieniowej ok. 8 razy więcej. Powstają
z nabłonka mieszka lub naskórka. Są owalnymi pęcherzykami z warstwą
komórek macierzystych na obwodzie, które dzielą się, a komórki
potomne przesuwają się ku środkowi gruczołu. Podczas tego procesu
wypełniają się tłuszczem, rozpadają i zamieniają w wydzielinę
(holokrynia) – łój (sebum), który wydostaje się do mieszka włosa lub na
jego powierzchnię. Jest mieszaniną kwasów tłuszczowych, triglicerydów
i estrów woskowych, jego funkcja jest nieznana (prawdopodobnie
grzybo- i bakteriobójczy). Wydzielanie jest regulowane przez testosteron
u mężczyzn i 17-ketosteroidy kory nadnercza u kobiet.
• Mięsień napinający włos (m. erector pilorum) – pęczek miocytów
gładkich szerokości 50-200 μm. Brak go przy brwiach i rzęsach. Biegnie
między tkanką łączną podnaskórkową a torebką włosa na wysokości
opuszki mieszka, po zewnętrznej stronie gruczołu łojowego. Razem
z nim i włosem tworzy aparat włosowo-łojowy. Układ współczulny
pobudza jego skurcz, podniesienie włosa do pozycji pionowej
i wyciśnięcie łoju.

GRUCZOŁY POTOWE (gladnulae sudoriferae)

• Ich części wydzielnicze leżą w warstwie siateczkowatej, a przewody
wyprowadzające biegną przez warstwę brodawkową, tworzą kanały w
naskórku (acrosiringa) uchodząc na powierzchni.
Gruczoły Występują na całej skórze prócz warg, wewnętrznej powierzchni
potowe napletka, żołędzi, łechtaczki i warg sromowych mniejszych.
ekrynowe Najwięcej jest ich na skórze dłoni i stóp, tam ich ujścia można
(glandualae dostrzec pod lupą. Jest ich 2 do 5 mln, są cewkami zwiniętymi
sudoriferae spiralnie. Część zwinięta odpowiada za wydzielanie a pozostała
eccrinae) za odprowadzanie. Część zwinięta składa się z komórek jasnych
– duże z kwasochłonną cytoplazmą (liczne mitochondria),
pompujących jony, ciemnych – mniejsze od jasnych, mają
zasadochłonną cytoplazmę z pęcherzykami wydzielniczymi
(z proteoglikanami) i mioepitelioidalnych. W skórze właściwej
przewody wyprowadzające są wysłane dwuwarstwowym
nabłonkiem sześciennym (komórki zewnętrzne pompują Na+).
W naskórku przewody tracą ścianę nabłonkową i występują jako
akrosyryngia (kanały).

321
Gruczoły Występują pod pachami, w przewodzie słuchowym
potowe wewnętrznym, powiece, sutku, okolicy odbytu i wargach
apokrynowe sromowych większych. Ich wydzielanie jest regulowane
(glandualae hormonami płciowymi, są większe od ekrynowych i mają kształt
sudoriferae rozgałęzionych cewek. Światło części wydzielniczej jest jest
apocrinae) szerokie i pojemne. Przewody uchodzą do mieszków włosowych
i na powierzchnię naskórka, komórki wydzielnicze zwierają
liczne pęcherzyki wydzielane apokrynowo. Odbywa się to pod
wypływem emocji, tarcia lub bodźców bólowych.
• Pot (sudor) jest przesączem z krwi i wydzieliny komórek gruczołowych.
W jego skład wchodzi woda, NaCl i amoniak, mocznik, kwas moczowy,
witamina C i niewielkie ilości proteoglikanów. Początkowo izotoniczny
pot zamienia się w hipotoniczny ze względu na pompowanie jonów Na+
przez nabłonek przewodów odprowadzających (aldosteron pobudza ten
proces).
• Wydzielina gruczołów apokrynowych jest lepka, bezwonna i przypomina
mleko. Zwiera wodę, NaCl, kwas mlekowy, mocznik, białko i GAG.
Najpierw dostaje się do światła gruczołów, a potem kurczące się pod
wpływem impulsów z układu współczulnego komórki mioepitelioidalne
wyprowadzają go na zewnątrz. Pod wpływem bakterii wydzielina
nabiera charakterystycznego zapachu.

PAZNOKIEĆ (unguis, onyx)

• Jest wytworem naskórka. Zbudowany jest z:
◦ Blaszki – u jej podstawy leży obłączek (lunula) w którego obrębie
znajdują się pęcherzyki powietrza załamujące światło.
◦ Korzenia – macierz paznokcia, ulokowana pod wałem paznokcia
(vallum unguis) – fałd skóry właściwej, pokryty od wewnątrz
i zewnątrz naskórkiem (obrąbek naskórkowy nadpaznokciowy,
eponychium). Znajdują się w nim komórki macierzyste.
• Obie struktury leżą na łożu paznokcia (obrąbek skórny
podpaznokciowy, hyponychium) zbudowanym z warstwy podstawnej
i kolczystej naskórka, oraz tkanki łącznej właściwej. Ku tyłowi
przechodzi w macierz, a następnie naskórek wewnętrzny wału paznokcia.

Unaczynienie i unerwienie skóry

• Zaopatrywana jest przez tt. podskórne, które oddając liczne gałęzie
tworzą sieć tętniczą skóry właściwej (rete arteriosum corii). Od jej
tętnic odchodzą naczynia do warstwy brodawkowej i tworzą sieć
podbrodawkową (rete arteriosum subpapillare).
• Krew żylna odpływa przez trzy sieci, dwie towarzyszą tętniczym, trzecia
leży w środkowej części skóry właściwej.

322
 • Między tętnicami i żyłami znajdują się liczne anastomozy tętniczo-
żylne proste i kłębkowe, szczególnie liczne w skórze palców stóp
i małżowiny usznej, odgrywają one rolę w termoregulacji.
• W skórze właściwej jest bogata sieć naczyń limfatycznych, zaczynają się
one w warstwie brodawkowej.
• Większość włókien nerwowych to aksony neuronów czuciowych zwojów
międzykręgowych, dochodzą do skóry razem z nerwami leżącymi w
tkance podskórnej i stąd dają zakończenia na różnej głębokości pełniące
funkcję receptorów czucia.

Czynności skóry
• Chroni przed czynnikami zewnętrznymi. Zrogowaciały naskórek jest
odporny na uderzenia, melanina pochłania promieniowanie UV, stanowi
barierę dla antygenów cząsteczkowych i wchodzących w skład wirusów
i bakterii. Keratynocyty i komórki Langerhansa prezentują antygeny
limfocytom, oraz wydzielają cytokiny włączające komórki do reakcji
immunologicznej.
• Jej glikolipidy chronią przed utratą wody. Jej uszkodzenie powoduje
parowanie wody, jej utratę i śmierć przez odwodnienie.
• Jest narządem termoregulacji – pot i anastomozy.
• Wydziela zbędne metabolity np.: mocznik oraz wodę.
• Bierze udział w syntezie wit. D3 – pod wpływem UV
z 7-dehydrocholesterolu powstaje cholekalcyferol.

Receptory komórkowe czucia somatycznego

• Występują w naskórku, skórze właściwej i tkance podskórnej.
Termo- i Wrażenia bólu powstają pod wpływem uszkodzenia
nocyreceptory – tkanek, zachodzi wtedy uwalnianie H+, które wiążą się
nagie, z białkami kanałowymi dla Ca2+ i Na+ i otwierając je
bezosłonkowe doprowadzają do depolaryzacji i przekazania impulsu.
zakończenia
Odbieranie ciepła ok. 43°C odbywa się za pomocą
dendrytów, pod
błonowych białek kanałowych VR-1, a powyżej 50°C
mikroskopem są nie
dzięki błonowym białkom VRL-1, które wiążą także
do odróżnienia.
kapsaicynę.
Odbieranie chłodu (15-20°C) i zimna (<15°C) odbywa się
dzięki białkom kanałowym TRP, które wiążą też mentol.
Receptory dotyku Nagie dendryty neuronów czuciowych ulokowanych
naskórka w niezrogowaciałych warstwach. Zakończenia nerwowe
dla korzeni włosa otaczają go niczym torebka i wnikają do
pochewek wewnętrznych.

323
Ciałka Merkla – Składa się z nabłonkowej komórki warstwy kolczystej do
ucisk, dotyk o której przylega zakończenie dendrytu. Posiadają
szczególnie małej pęcherzyki wydzielnicze i neurotransmitery
mocy polipeptydowe VIP, enkefalinę i pankreostatynę mimo, że
nie są neuronami.
Ciałka Meissnera – Znajdują się w brodawkach skóry właściwej opuszek
wibracje o małej palców, dłoni, podeszwy, warg, sutków i spojówce. Mają
częstotliwości owalny kształt tworzą je zazębione lemocyty otoczone
onerwiem (płaskie fibroblasty i nieliczne włókna
kolagenowe). Na jednym biegunie wnikają włókna
nerwowe zmielinizowane i bezrdzenne. Pierwsze tracą
osłonkę mielinową i razem z drugimi biegną zygzakowato
do drugiego bieguna ciałka.
Ciałka Krausego – Znajdują się w skórze właściwej, tkance podskórnej,
wibracje i położenie błonach śluzowych i torebkach stawowych. Mają średnicę
przestrzenne 50 µm, otacza je łącznotkankowa torebka. Włókna
sygnału nerwowe w ciałkach Krausego mają prosty przebieg,
a w Ruffiniego rozgałęziony.
Ciałka Ruffiniego
– rozciąganie i ucisk
Ciałka Występują w tkance podskórnej, krezce, torebkach
blaszkowate stawowych i narządach wewnętrznych. Są to duże
(Vatera-Pacciniego) (0,5x2 mm) owalne twory. Składają się z kilkunastu
– wibracje równolegle ułożonych blaszek tworzonych przez
większych lemocyty, włókna kolagenowe i istotę podstawną tkanki
częstotliwości łącznej. Do ciałka wnika jeden lub dwa dendryty, tracące
osłonki i kończące się wewnątrz kolbkami.
Mechanoreceptory Leżą na pograniczu skóry właściwej i naskórka, są
C – wrażliwe na otoczone lemocytami i błoną podstawną naskórka.
bodźce odczuwane
jako świąd
(pruritus)

324
325
 SPIS TREŚCI

HISTOLOGIA OGÓLNA.................................................................. 1
Tkanka nabłonkowa.............................................................................. 2
Tkanka łączna....................................................................................... 11
Tkanka tłuszczowa................................................................................ 24
Tkanka chrzęstna...................................................................................29
Tkanka kostna....................................................................................... 32
Krew...................................................................................................... 43
Szpik kostny i odnowa komórek........................................................... 58
Tkanka mięśniowa.................................................................................68
Tkanka nerwowa................................................................................... 80
Układ krążenia krwi.............................................................................. 91

EMRIOLOGIA....................................................................................109
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze.......................................................... 110
Układ płciowy męski.............................................................................129
Układ płciowy żeński............................................................................ 143
Embriologia........................................................................................... 161

HISTOLOGIA SZCZEGÓŁOWA.....................................................201
Układ limfatyczny..................................................................................202
Układ nerwowy......................................................................................218
Układ widzenia......................................................................................241
Układ słuchu i równowagi.....................................................................253
Układ oddechowy.................................................................................. 260
Układ pokarmowy................................................................................. 268
Układ moczowy..................................................................................... 301
Skóra......................................................................................................313

326