Anatomia

Opracowali: Paulina Jakubczyk

Malwina Majchrowska
Katarzyna Oziembłowska
Aleksandra Pogoda
Weronika Witczak
Szymon Dybalski
Rafał Dzbanek
Mikołaj Szlukier

Redakcja: Mikołaj Szlukier

POZYCJA ANATOMICZNA, OSIE I PŁASZCZYZNY (MS)
Pozycja anatomiczna ciała: postawa stojąca, wyprostowana, kończyny górne zwisają swobodnie, po-
wierzchnie dłoni zwrócone do przodu, głowa i oczy zwrócone do przodu, pięty złączone, śródstopie
wraz z palcami odwiedzione nieco na zewnątrz, u mężczyzny część ruchoma prącia wzniesiona.

Osie ciała:
1) oś podłużna – wyznacza kierunek dolny i górny,
2) oś poprzeczna – biegnie od jednej strony ciała ku drugiej, np. od strony prawej ku lewej i wy-
znacza kierunek przyśrodkowy i boczny,
3) oś strzałkowa – wyznacza kierunek przedni i tylny.

Przez podane osie można przeprowadzić płaszczyzny:

1) płaszczyzna strzałkowa – wyznaczona przez oś pionową i strzałkową, dzieli ciało na część lewą
i prawą; szczególnym jej przypadkiem jest płaszczyzna środkowa, przechodząca przez środek
ciała,
2) płaszczyzna poprzeczna – wyznaczona przez oś poprzeczną i strzałkową, dzieli ciało na część
górną i dolną,
3) płaszczyzna czołowa – wyznaczona przez oś pionową i poprzeczną, dzieli ciało na część przed-
nią i tylną.

UKŁAD RUCHU (MS)1

KOŚCI I ICH POŁĄCZENIA

Kości są biernymi narządami ruchu, stanowią również rusztowanie podtrzymujące i osłaniające inne
narządy, a niektóre pełnią czynność krwiotwórczą.

Ze względu na kształt, kości można podzielić na:

1) kości długie, np. kość ramienna – jeden wymiar (długość) przewyższa znacznie dwa pozostałe
(szerokość i grubość), służą głównie jako dźwignie dla mięśni, wyróżnia się w nich trzon i dwie
nasady,
2) kości płaskie, np. łopatka – dwa wymiary (długość i szerokość) przewyższają pozostały (gru-
bość),
3) kości krótkie – wszystkie trzy wymiary są mniej więcej jednakowe,
4) kości różnokształtne – nie mieszczą się w żadnej z powyższych grup, np. kość podniebienna,
5) kości pneumatyczne, np. kość czołowa – zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wy-
pełnione powietrzem.

Kości otacza okostna – błona utworzona z tkanki łącznej zwartej, bogato unaczynionej i unerwionej.
Warstwa zewnętrzna jest włóknista, wewnętrzna zawiera komórki kościotwórcze – osteoblasty.

Kości zbudowane są ze składników organicznych, tworzących osseinę i składników nieorganicznych –

soli wapnia i fosforu.

Trzon kości długiej zbudowany jest z jednorodnej makroskopowo istoty kostnej zbitej, która prze-
chodzi w istotę gąbczastą, złożoną z wielu beleczek kostnych o różnokierunkowym przebiegu, wypeł-
niającą nasady kości. Trzon nie jest pełny wewnątrz, zawiera jamę szpikową, wypełnioną szpikiem
kostnym.

1
Litery w nawiasach oznaczają autora danego fragmentu
1|Strona
Kości płaskie zbudowane są z istoty zbitej otaczającej istotę gąbczastą, zawierającą szpik kostny.

Szpik kostny czerwony produkuje elementy krwi. Obecny jest w życiu płodowym i w pierwszych
latach życia we wszystkich kościach, później jedynie w nasadach kości długich, kościach płaskich
i różnokształtnych. Szpik kostny żółty występuje w trzonach kości długich. Pełni funkcje zapasowe,
jednak po większej utracie krwi lub w stanach chorobowych może wykazywać zdolności krwiotwórcze.

POŁĄCZENIA KOŚCI
Połączenia kości mogą być ruchome lub nieruchome. Wśród połączeń nieruchomych wyróżnia się:
1) połączenia włókniste – więzozrosty, gdy tkanka łączna włóknista spaja przylegające do siebie
powierzchnie kości; poza więzozrostami zalicza się tu szwy (pomiędzy kośćmi czaszki) i wklino-
wania (mocowania zębów w zębodołach),
2) połączenia chrzęstne – chrząstkozrosty, gdy kości połączone są tkanką chrzęstną szklistą lub
włóknistą, np. połączenia żeber z mostkiem,
3) połączenia kostne – kościozrosty, np. kość miedniczna, kość krzyżowa.

Połączenia ruchome są stawami. Żeby połączenie kości można było nazwać stawem, musi zawierać
pewne elementy: co najmniej dwie powierzchnie stawowe pokryte tkanką chrzęstną szklistą, otaczającą
je torebkę stawową oraz jamę stawową. Oprócz tych elementów mogą występować też inne: obrąbki
stawowe, łąkotki, kaletki maziowe, więzadła, krążki stawowe.

Biorąc pod uwagę ruchliwość stawu, liczbę osi ruchu, kształt powierzchni stawowych można wyróżnić
następujące rodzaje stawów:
1) staw płaski – 1-osiowy, ma płaskie powierzchnie stawowe, które pozwalają jedynie na przesu-
wanie się kości w stosunku do siebie, np. staw krzyżowo-biodrowy,
2) staw zawiasowy – 1-osiowy, wykonuje tylko ruch zginania i prostowania, np. staw łokciowy,
3) staw obrotowy – 1-osiowy, jego oś biegnie wzdłuż długiej osi kości, które dokonują w stosun-
ku do siebie jedynie obrotu, np. staw promieniowo-łokciowy,
4) staw eliptyczny – 2-osiowy, powierzchnie stawowe mają kształt elips – jedna jest wklęsła, dru-
ga wypukła, np. staw promieniowo-nadgarstkowy,
5) staw siodełkowaty – 2-osiowy, np. staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka,
6) staw kulisty wolny – wieloosiowy, jedna z powierzchni stawowych jest wypukła, a druga od-
powiednio wklęsła, np. staw ramienny,
7) staw panewkowy – wieloosiowy, w zasadzie jest też stawem kulistym, tu jednak większa część
główki znajduje się w panewce, np. staw biodrowy.

SZKIELET KOŃCZYNY GÓRNEJ

Szkielet kończyny górnej dzieli się na kości obręczy kończyny górnej oraz kości części wolnej
kończyny górnej.

Obręcz kończyny górnej składa się z łopatki i obojczyka, łączącego rękojeść mostka z wyrostkiem
barkowym łopatki.

Kościec kończyny górnej wolnej składa się z kości ramiennej, k. łokciowej, k. promieniowej, kk.
nadgarstka, kk. śródręcza, kk. palców ręki.

Głowa kość ramiennej, stanowiącej jedyną kość ramienia, wraz z łopatką tworzy staw ramienny, łączą-
cy kończynę górną z obręczą barkową. Kość promieniowa i kość łokciowa tworzą szkielet przedramie-
nia. Obie, z końcem dalszym kości ramiennej tworzą staw łokciowy, łączący ramię z przedramieniem.

2|Strona
W nadgarstku jest osiem kości, ułożonych w dwóch szeregach. W szeregu bliższym, idąc od strony
promieniowej: k. łódeczkowata, k. księżycowata, k. trójgraniasta, k. grochowata. W szeregu dalszym:
k. czworoboczna większa, k. czworoboczna mniejsza, k. główkowata, k. haczykowata.

Kości śródręcza jest pięć. W każdej wyróżniamy podstawę, trzon i głowę. Oznacza się je numerami
I-V, licząc od strony promieniowej.

Kości palców ręki stanowią paliczki. Palec pierwszy ma dwa paliczki, pozostałe po trzy: bliższy,
środkowy i dalszy. Palce ręki mają specyficzne nazwy (licząc od palca pierwszego): kciuk, wskaziciel,
palec środkowy, palec obrączkowy, palec najmniejszy.

SZKIELET KOŃCZYNY DOLNEJ

Kości kończyny dolnej dzielą się na kości obręczy kończyny dolnej i kościec kończyny dolnej
wolnej.

Dla obu kończyn dolnych obręcz jest wspólna. Stanowi ona miednicę złożoną z dwóch kości mied-
nicznych i kości krzyżowej. Kość miedniczna powstaje ze zrośnięcia trzech kości: k. biodrowej, k. kul-
szowej i k. łonowej. W miejscu ich zrośnięcia powstaje panewka stawu biodrowego. Jej górną część
miednicy określa się jako miednicę większą, dolną jako miednicę mniejszą. Kości miedniczne łączą się
od przodu spojeniem łonowym (chrząstkozrost), zaś od tyłu tworzą z kością krzyżową stawy krzyżowo-
biodrowe.

Kościec kończyny dolnej wolnej składa się z k. udowej, k. piszczelowej, rzepki, strzałki, kk. stępu,
kk. śródstopia, kk. palców stopy.

Kość udowa to jedyna kość uda. Jej koniec bliższy stanowi głowa, która wraz z kością miedniczną two-
rzy staw biodrowy (staw kulisty panewkowy). Koniec dalszy k. udowej, k. piszczelowa i rzepka tworzą
staw kolanowy.

Kości goleni są dwie: k. piszczelowa i strzałka. Strzałka nie wchodzi w skład stawu kolanowego, ale jej
koniec dalszy wraz z k. piszczelową i k. skokową wchodzi w skład stawu skokowo-goleniowego.

Kości stępu są ułożone w dwóch szeregach. Szereg bliższy stanowią: k. skokowa i k. piętowa. W sze-
regu dalszym: k. łódkowata, k. klinowata przyśrodkowa, k. klinowata pośrednia, k. klinowata boczna
oraz k. sześcienna.

Kości śródstopia jest pięć, oznacza się je numerami I-V, w każdej wyróżniamy podstawę, trzon i gło-
wę. Numeruje się je poczynając od przyśrodkowej strony stopy.

Kości palców stopy stanowią paliczki. Palec I ma dwa paliczki, pozostałe po trzy.

KRĘGOSŁUP
Kręgosłup jest zbudowany z 31-33 kręgów: 7 kręgów szyjnych (oznaczanych CI-CVII), 12 kręgów
piersiowych (ThI-ThXII), 5 kręgów lędźwiowych (LI-LV), 5 kręgów krzyżowych (SI-SV) oraz 1-3
kręgów guzicznych (CoI-CoIII). Kręgi krzyżowe i kręgi guziczne zrastają się w nieparzyste kości: k.
krzyżową i k. guziczną.

Kręgosłup przebiega w grzbietowej części tułowia i szyi, w płaszczyźnie pośrodkowej ciała. Jest to ru-
chomy słup kostny, wygięty w kształt dwóch połączonych liter S, przy czym dwa wygięcia: szyjne
i lędźwiowe są wypukłościami do przodu (lordoza), a wygięcia: piersiowe i krzyżowe są wypukłościami
do tyłu (kifoza).

3|Strona
Większość kręgów składa się z części przedniej, czyli trzonu kręgu i części tylnej, czyli łuku kręgu.
Między trzonem a łukiem znajduje się otwór kręgowy. Ponieważ kręgosłup składa się z nakładających
się na siebie kręgów, przeto otwory kręgowe tworzą razem kanał kręgowy. Od łuku kręgowego od-
chodzi siedem wyrostków: jeden wyrostek kolczysty i po dwa wyrostki stawowe górne i dolne oraz
poprzeczne. Pomiędzy sąsiadującymi kręgami znajdują się krążki międzykręgowe, potocznie zwane
„dyskami”, zbudowane z galaretowatego jądra miażdżystego otoczonego pierścieniem włóknistym.

Od ogólnej budowy kręgu zdarzają się odstępstwa. Kręg szyjny I – kręg szczytowy nie ma trzonu,
a zamiast niego występuje łuk przedni. W kręgu szczytowym występuje więzadło poprzeczne, zabez-
piecza ząb obrotnika przed przesunięciem się w tył pod wpływem nacisków mechanicznych i zniszcze-
niem w ten sposób znajdujących się w obrębie otworu kręgowego kręgu szczytowego struktur rdzenia
rkęgowego. Natomiast II kręg szyjny – kręg obrotowy ma trzon nadmiernie rozwinięty, tworzący ząb
kręgu obrotowego. Ząb ten wchodzi w część przednią przestrzeni między łukami kręgu szczytowego.
Wszystkie kręgi szyjne charakteryzują się obecnością otworu w wyrostku poprzecznym. Kręgi piersio-
we mają dołki żebrowe. Kręgi lędźwiowe są masywniejsze od pozostałych. Kręgi krzyżowe i guziczne
zrośnięte są w nieparzyste kości.

KLATKA PIERSIOWA
Kości klatki piersiowej stanowi 12 par żeber i mostek.

Każde z żeber dzieli się na część tylną zwaną kością żebrową i część przednią, chrząstkę żebrową. Kość
żebrowa łączy się z odpowiedni kręgiem piersiowym. Żebra par I-VII, zwane żebrami prawdziwymi,
łączą się swoją częścią chrzęstną bezpośrednio z mostkiem. Chrząstki żeber par VIII-X, zwanych że-
brami rzekomymi zrastają się z chrząstkami żebra położonego wyżej, tworząc łuk żebrowy. Dwie
ostatnie pary żeber to żebra wolne – w ogóle nie zrastają się z mostkiem ani z żebrami położonymi
wyżej.

Mostek jest kością nieparzystą, wyróżnia się w nim rękojeść, trzon i wyrostek mieczykowaty.

CZASZKA
Kości czaszki można podzielić na kości mózgoczaszki i kości trzewioczaszki.

Kości mózgoczaszki stanowią puszkę kostną. Można w niej wyróżnić część górną zwaną sklepieniem
i część dolną zwaną podstawą. Wewnętrzna powierzchnia podstawy czaszki dzieli się na trzy doły:
dół czaszki przedni, środkowy i tylny. W skład mózgoczaszki wchodzą następujące kości:
1) k. potyliczna, w niej znajduje się otwór wielki, przez który rdzeń przedłużony łączy się z rdze-
niem kręgowym; są na niej dwa kłykcie potyliczne, które tworzą staw wraz z I kręgiem szyj-
nym,
2) k. klinowa, w niej są przestrzenie zwane zatokami klinowymi, jest zatem kością pneumatyczną,
3) dwie kk. skroniowe, w każdej zawarty jest narząd słuchu; wraz z żuchwą tworzą stawy skro-
niowo-żuchwowe,
4) dwie kk. ciemieniowe,
5) k. czołowa, pneumatyczna, w niej są zawarte zatoki nosowe,
6) k. sitowa, pneumatyczna.

Kości mózgoczaszki łączą się szwami prawdziwymi.

Wśród kości trzewioczaszki wyróżniamy:

1) dwie kk. łzowe,
2) dwie kk. nosowe,
4|Strona
 3) dwie kk. jarzmowe,
4) dwie kk. podniebienne,
5) dwie kk. szczękowe,
6) lemiesz,
7) żuchwę.

Oczodół otaczają kości: czołowa, jarzmowa, szczęka. Podniebienie twarde tworzą dwie kk. szczęki
i dwie kk. podniebienne. Otwór gruszkowaty otaczają dwie kk. szczęki i dwie kk. nosowe.

MIĘŚNIE
Mięśnie poprzecznie prążkowane są czynnymi narządami ruchu. Mogą powodować ruchy przemiesz-
czeniowe, tj. zmianę pozycji poszczególnych części ciała względem siebie, bądź ruchy odkształceniowe,
np. skurcz mięśni brzucha powodujący ucisk jelit. Mięśnie te dzieli się na mięśnie szkieletowe, mają-
ce początek i przyczep do kości i mięśnie skórne (mimiczne, wyrazowe), mające przyczep do skóry.
Początek mięśnia jest zawsze jego częścią mniej ruchomą, zaś bardziej ruchomy jest jego przeciwległy
koniec – przyczep. Ruch jest możliwy jedynie dzięki skurczom mięśni – ich skracaniu, nie jest możliwe
wydłużenie mięśnia.

Mięśnie mogą działać na zasadzie antagonistycznej, np. mięsień dwugłowy ramienia, należący do grupy
mięśni przedniej jest zginaczem ramienia, a należący do grupy tylnej mięsień trójgłowy ramienia jest
prostownikiem; w udzie z kolei mięśnie grupy przedniej są prostownikami, a tylnej – zginaczami.

Mięśnie wyrazowe (mimiczne) są zlokalizowane obrębie twarzy, w postaci mięśni płaskich lub okrą-
żających jej otwory. Wszystkie mają przyczep do skóry. Unerwione są VII nerwem czaszkowym.

Przepona to główny mięsień oddechowy (pomocniczymi są głównie mięśnie międzyżebrowe). Oddzie-

la jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej. Jest wypukła ku górze, silniej w częściach bocznych, słabiej
w części środkowej. W zależności od położenia początków, wyróżnia się w niej część lędźwiową,
część żebrową i część mostkową. Przyczep przepony stanowi środek ścięgnisty, będący rodzajem
śródmięśniowego ścięgna. Przez przeponę przechodzi szereg otworów:
1) rozwór przełykowy – przezeń biegnie przełyk, znajduje się w lędźwiowej części przepony, pod-
czas jej skurczu światło jego się zamyka,
2) rozwór aortowy – znajduje się pomiędzy częścią lędźwiową przepony a kręgosłupem, biegną
przezeń aorta i przewód piersiowy, jest stale otwarty,
3) otwór żyły głównej – również jest stale otwarty, biegnie przezeń żyła główna, znajduje się w
środku ścięgnistym.

Przepona unerwiona jest nerwami przeponowymi lewym i prawym.

UKŁAD SERCOWO-NACZYNIOWY (MS)

SERCE
Serce położone jest w śródpiersiu środkowym, z tym, że 2/3 jego masy znajduje się na lewo od płasz-
czyzny pośrodkowej ciała. W sercu wyróżnia się podstawę serca, którą stanowi górna, szeroka jego
część, skierowana ku tyłowi oraz koniuszek serca skierowany do przodu, w stronę lewą i ku dołowi.

Serce otoczone jest workiem osierdziowym zbudowanym z wewnętrznej blaszki trzewnej i ze-
wnętrznej blaszki ściennej. Pomiędzy nimi znajduje się jama osierdzia wypełniona kilkoma mililitrami

5|Strona
płynu surowiczego. Te dwie blaszki mogą się przesuwać względem siebie, dzięki czemu serce może się
poruszać.

Ściana serca składa się z trzech warstw:

1) nasierdzia – blaszka trzewna worka osierdziowego,
2) śródsierdzia – mięsień sercowy, zbudowany z tkanki mięśniowej sercowej, posiada trójwar-
stwową budowę (w ścianach komór serca): warstwę zewnętrzną o skośnym przebiegu włókien,
warstwę środkową o poziomym przebiegu włókien i warstwę głęboką o podłużnym przebiegu
włókien,
3) wsierdzia – wyścieła jamy serca.

Rusztowanie, na którym rozmieszczone są poszczególne struktury wchodzące w skład ściany serca sta-
nowi tzw. szkielet serca, zbudowany z tkanki łącznej zwartej, składający się z: czterech pierścieni
włóknistych (pierścień włóknisty pnia płucnego, aorty, dwa przedsionkowo-komorowe), dwóch trójką-
tów włóknistych i z błoniastej części przegrody międzykomorowej.

Układ przewodzący serca składa się z węzła zatokowo-przedsionkowego, węzła przedsionkowo-

komorowego przechodzącego w pęczek przedsionkowo-komorowy. Układ przewodzący serca zbudo-
wany jest ze zmienionych komórek mięśniowych, mających zdolność samodzielnego wytarzania impul-
sów i ich przewodzenia.

Wnętrze serca podzielone jest na cztery jamy: dwa przedsionki serca oddzielone od siebie przegrodą
międzyprzedsionkową i dwie komory serca oddzielone od siebie przegrodą międzykomorową. Przed-
sionki od komór oddzielone są przegrodami przedsionkowo-komorowymi. Na powierzchni serca obie
komory oddzielone są od siebie bruzdą międzykomorową przednią i tylną, natomiast przedsionki od
komór bruzdą wieńcową. Wskutek większego obciążenia czynnościowego ściany komór są grubsze od
ścian przedsionków, a ściana komory lewej jest grubsza od ściany komory prawej.

Do prawego przedsionka serca uchodzą: żyła główna górna, żyła główna dolna i zatoka wieńcowa
serca. W ścianie przyśrodkowej znajduje się dół owalny, będący pozostałością po obecnym w życiu
płodowym otworze owalnym. Kontakt z prawą komorą serca zapewniony jest przez ujście przedsion-
kowo-komorowe prawe, w którym znajduje się zastawka przedsionkowo komorowa prawa, trój-
dzielna. Do wolnych końców jej płatków przyczepione są struny ścięgniste, z drugiej strony przymoco-
wane do mięśni brodawkowatych w prawej komorze serca. Ich zadaniem jest uniemożliwienie płatkom
zastawek na cofnięcie się do przedsionka.

Wewnętrzna powierzchnia prawej komory serca nie jest gładka, ze względu na obecność w niej
wspomnianych mięśni brodawkowatych. Z niej uchodzi pień płucny. Jego ujście zamykane jest za-
stawką pnia płucnego, leżącą przy wierzchołku stożka tętniczego pnia płucnego. Składa się ona
z trzech płatków półksiężycowatych kształtu kieszonki.

Do lewego przedsionka serca uchodzą cztery żyły płucne. Krew wypływa z niego przez ujście
przedsionkowo-komorowe lewe, którym obecna jest zastawka przedsionkowo-komorowa lewa,
dwudzielna, zwana mitralną której płatki są zabezpieczone przed cofnięciem się tak samo, jak w przy-
padku zastawki trójdzielnej.

Z lewej komory serca krew uchodzi do stożka tętniczego aorty, w którym znajduje się zastawka
aorty zbudowana podobnie, jak zastawka pnia płucnego.

Mięsień sercowy zaopatrywany jest w krew dzięki naczyniom wieńcowym. Tętnice wieńcowe prawa
i lewa biorą początek z rozszerzonego początku aorty zwanego opuszką. Tętnica wieńcowa lewa
6|Strona
dzieli się na gałąź międzykomorową przednią i gałąź okalającą. Gałąź międzykomorowa biegnie
w bruździe międzykomorowej przedniej, a gałąź okalająca w bruździe wieńcowej. Tętnica wieńcowa
prawa biegnie w bruździe wieńcowej. Żyła wielka serca biegnie w bruździe wieńcowej tylnej, w tej
bruździe leży zatoka wieńcowa, do której uchodzą żyły serca, tj. wspomniana żyła wielka serca, żyła
średnia serca, leżąca w bruździe międzykomorowej tylnej i żyła mała serca, również leżąca w bruździe
wieńcowej tylnej.

KRWIOBIEG

KRWIOBIEG MAŁY
Naczyniem doprowadzającym jest tu biorący początek z prawej komory serca pień płucny, dzielący się
na tętnice płucne prawą i lewą. Te dzielą się na tętnice płatowe i dalej na tętnice segmentowe. Na-
czyniami odprowadzającymi utlenowaną krew z każdego z płuc są dwie żyły płucne. Cztery żyły
płucne uchodzą do lewego przedsionka serca.

KRWIOBIEG DUŻY
Naczyniem doprowadzającym jest tu tętnica główna – aorta, a odprowadzającymi żyła główna górna
i dolna.

Aorta zaczyna swój bieg z lewej komory serca. Dzieli się na aortę wstępującą, łuk aorty i aortę
zstępującą. Od łuku aorty odchodzą trzy duże pnie tętnicze:
1) pień ramienno-głowowy, który oddaje t. podobojczykową prawą i t. szyjną wspólną prawą,
od której odchodzi t. szyjna zewnętrzna, zaopatrująca głowę i t. szyjna wewnętrzna, wchodząca
do wnętrza czaszki i unaczyniająca mózgowie,
2) t. szyjna wspólna lewa, która dalej dzieli się jak t. szyjna wspólna prawa,
3) t. podobojczykowa lewa, która podobnie jak tętnica podobojczykowa prawa przechodzi w
t. pachową, której dalszą część stanowi t. ramienna, w dole łokciowym dzieląca się na t. pro-
mieniową i t. łokciową, łączące się na dłoni w łuki dłoniowe.

Odcinek aorty za jej łukiem nazywa się aortą piersiową, oddaje tt. międzyżebrowe, zaopatrujące ścia-
ny klatki piersiowej. Od aorty brzusznej (kolejnego jej odcinka, pod przeponą) odchodzą tt. lędźwio-
we, biegnące do ścian jamy brzusznej. Aorta brzuszna oddaje jeszcze gałęzie trzewne. Do nieparzys-
tych należą: pień trzewny oraz tętnica krezkowa górna i dolna. Pień trzewny oddaje t. żołądkową lewą,
t. śledzionową i t. wątrobową. Tętnice krezkowe zaopatrują jelita. Od aorty brzusznej odchodzą również
gałęzie trzewne parzyste, jak: tt. nerkowe, tt. jądrowe względnie jajnikowe.

Aorta brzuszna dalej dzieli się na tt. biodrowe wspólne lewą i prawą. Każda z nich dzieli się na
t. biodrową wewnętrzną (zaopatrującą trzewia miednicy mniejszej) i t. biodrową zewnętrzną, która
przechodzi w t. udową i dalej w t. podkolanową. Ta dzieli się na t. piszczelową przednią i t. piszczelo-
wą tylną dzielącą się na t. podeszwową przyśrodkową i t. podeszwową boczną. Z ich zespolenia po-
wstaje łuk podeszwowy wysyłający tętnice do palców.

Żyły na ogół towarzyszą tętnicom i noszą podobne nazwy. Wyjątki stanowią:

1) żyły powierzchowne kończyn, mające odrębny przebieg, np. żyła odpromieniowa i odłok-
ciowa, żyła odpiszczelowa i odstrzałkowa,
2) żyła główna górna, powstała ze złączenia żył ramienno-głowowych prawej i lewej, które po-
wstają ze złączenia żyły podobojczykowej i żyły szyjnej wewnętrznej (miejsce połączenia dwu
ostatnich zwie się katem żylnym),
3) żyła główna dolna, powstała z połączenia żył biodrowych wspólnych prawej i lewej,
7|Strona
 4) żyła wrotna wątroby (patrz niżej)

KRĄŻENIE WROTNE
Krążenie wrotne ma na celu odprowadzenie do wątroby wchłoniętych w przewodzie pokarmowym
składników pożywienia oraz produktów rozpadu krwinek w śledzionie. Naczyniem doprowadzającem
jest żyła wrotna wątroby, a naczyniami odprowadzającemi żyły wątrobowe.

Żyła wrotna wątroby powstaje z zespolenia żyły krezkowej górnej, żyły śledzionowej i żyły krezkowej
dolnej, do których uchodzi szereg żył z nieparzystych narządów jamy brzusznej. W wątrobie żyła
wrotna dzieli się na szereg naczyń coraz mniejszych, przechodzących w naczynia włosowate, które da-
lej zespalają się w coraz większe żyły (sieć dziwna żylno-żylna). Żyły wątrobowe uchodzą do żyły
głównej dolnej.

UKŁAD CHŁONNY (MS)

Pozostaje w ścisłym związku rozwojowym, anatomicznym i czynnościowym z układem krążenia. Zali-
cza się do niego naczynia chłonne, węzły chłonne oraz chłonkę. Nie zalicza się obecnie narządów
przychłonnych (grudki chłonne, migdałki, grasica, śledziona), tradycyjnie jednak przy nim omawianych.

NACZYNIA CHŁONNE
Naczynia chłonne podobnie jak naczynia krwionośne są obecne prawie we wszystkich narządach, two-
rząc obok naczyń tętniczych i żylnych trzecią najgęstszą sieć. Biorąc pod uwagę średnicę oraz obecność
zastawek, można podzielić naczynia chłonne na naczynia chłonne włosowate, naczynia chłonne małe,
oraz pnie i przewody chłonne.

Największymi naczyniami chłonnymi w organizmie są: przewód piersiowy (zbiera chłonkę z lewej
części ciała, uchodzi do lewego kąta żylnego) i przewód chłonny prawy (zbiera chłonkę z prawej
części ciała, uchodzi do kąta żylnego prawego).

WĘZŁY CHŁONNE
Węzły chłonne są to skupiska tkanki chłonnej, różnego kształtu, najczęściej zbliżonej do ziarna fasoli.
Ich wielkość jest zależna od wielu czynników fizjologicznych i patologicznych. Są narządami włączo-
nymi w bieg naczyń chłonnych, przez które bezpośrednio przepływa chłonka. Większość naczyń
chłonnych, zanim wpadnie do pni i przewodów chłonnych, ma w swoim przebiegu przynajmniej jeden
węzeł chłonny. Węzły chłonne pełnią funkcję filtrów chłonki, a ponadto produkują limfocyty.

W budowie węzła chłonnego można wyróżnić torebkę, miąższ oraz zatoki węzła. Torebka jest bło-
ną łącznotkankową zawierającą włókna sprężyste i mięśnie gładkie, dośrodkowo wnikające w głąb
miąższu – beleczki. Miąższ dzieli się na korę i rdzeń węzła. Kora dzieli się na cylindrycznego kształtu
wycinki, tzw. płaciki chłonne, zaś najistotniejszym jej składnikiem są grudki chłonne wytwarzające
limfocyty. Rdzeń węzła chłonnego utworzony jest z pasm tkanki siateczkowej, tworzących tzw. pasma
rdzenne.

Zatoki węzła chłonnego są to przestrzenie pomiędzy torebką, przegrodami łącznotkankowymi a miąż-

szem węzła. Przez nie przebiega chłonka. Każdy węzeł chłonny ma naczynia chłonne doprowadzające
(w liczbie od 3 do 11) i naczynia chłonne odprowadzające (2 do 3). Mniejsza liczba naczyń odprowadza-
jących na celu zwolnienie przepływu chłonki.

8|Strona
ŚLEDZIONA
Śledziona tradycyjnie zaliczana jest do układu chłonnego, chociaż słuszniej byłoby omawiać ją w ukła-
dzie krążenia.

Śledziona jest narządem nieparzystym, znajduje się w lewym podżebrzu, wciśnięta pomiędzy przeponę,
żołądek a nerkę lewą. Na powierzchni przyśrodkowej zwanej trzewną, znajduje się wgłębienie zwane
wnęką, przez którą przechodzą naczynia i nerwy. Śledziona otoczona jest błoną surowiczą i błoną
włóknistą. Z błoną włóknistą łączą się beleczki śledziony, które w głębi narządu tworzą łącznotkan-
kowe rusztowanie. Zarówno błona włóknista jak i beleczki zawierają mięśnie gładkie, co umożliwia
obkurczanie się śledziony. Przestrzenie pomiędzy beleczkami wypełnia tkanka siateczkowa.

Tętnica śledzionowa przebiega w beleczkach a następnie rozgałęzia się w tkance siateczkowej, która
wokół drobniejszych rozgałęzień tworzy skupienia zwane grudkami Malphighiego. Po przejściu
przez grudkę tętnice dzielą się na kilka tętnic zwanych pędzelkami a te przechodzą w naczynia
krwionośne włosowate, z których krew wylewa się do przestrzeni siateczkowej. Stąd krew odpływa
specjalnymi naczyniami żylnymi, mającymi w ścianach drobne otworki. W śledzionie występuje zatem
krążenie otwarte. Tkanka siateczkowa z wynaczynioną do niej krwią nosi nazwę miazgi czerwonej.
Natomiast grudki stanowią miazgę białą.

Śledziona pełni rolę zbiornika krwi, jest narządem kontrolującym stan krwinek, wychwytując i niszcząc
starzejące się erytrocyty. Ponadto wytwarza limfocyty i ciała odpornościowe.

UKŁAD ODDECHOWY (MS)

Do układu oddechowego należą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami przynosowymi, krtań,
tchawica, oskrzela główne i płuca wraz z opłucną.

NOS ZEWNĘTRZNY I JAMA NOSOWA

W nosie zewnętrznym wyróżnia się nasadę nosa, grzbiet, koniec i skrzydła nosa. Ściany nosa ze-
wnętrznego utworzone są przez kości nosowe, wyrostki czołowe szczęk i chrząstkę boczną nosa.

Wejścia do jamy nosowej stanowią nozdrza przednie prowadzące do przedsionka nosa, a następnie
do jamy nosowej. Jamę nosową dzieli na dwie części przegroda nosowa, utworzona przez kości (le-
miesz i blaszka pionowa kości sitowej), chrząstki (chrząstka przegrody nosa, ch. lemieszowo-nosowa)
i skórę. Przegroda nosa jest zwykle nieco skrzywiona bocznie, co jest stanem prawidłowym.

Ze ścian nosa wystają do światła jamy nosowej blaszki kostne pokryte błoną śluzową, zwane małżo-
winami nosowymi: górną, środkową i dolną. Małżowiny nosowe dzielą jamę nosową na przewody
nosowe: dolny (zawarty pomiędzy podniebieniem twardym a małżowiną nosową dolną), środkowy
(pomiędzy małżowiną nosową dolną i środkową) i górny (pomiędzy małżowiną środkową a górną).
Powyżej małżowiny nosowej górnej znajduje się zachyłek klinowo sitowy.

Do przewodów nosowych uchodzą zatoki przynosowe:

1) zatoka klinowa i zatoka sitowa tylna uchodzą do przewodu nosowego górnego,
2) zatoka czołowa, zatoka szczękowa, zatoka sitowa przednia i zatoka sitowa środkowa – do prze-
wodu nosowego środkowego,

Do przewodu nosowego dolnego uchodzi przewód nosowo-łzowy.

9|Strona
Jama nosowa wysłana jest błoną śluzową, w której można wyróżnić okolicę oddechową i okolicę
węchową. Okolica oddechowa jest pokryta nabłonkiem wielowarstwowym migawkowym. Okoli-
ca węchowa stanowi niewielką część błony śluzowej nosa, pokryta jest nabłonkiem węchowym, zawie-
rającym komórki węchowe.

Przewody nosowe łączą się ku tyłowi w jeden przewód nosowo-gardłowy, który ku tyłowi przechodzi
w część nosową gardła.

GARDŁO
Gardło jest narządem wspólnym dla układu trawiennego i układu oddechowego, następuje tu skrzyżo-
wanie ich dróg. Jama gardła dzieli się na część nosową, część ustną i część krtaniową. Na bocznej
ścianie, w części nosowej, znajduje się ujście gardłowe trąbki słuchowej. Ściany części nosowej
wyścieła nabłonek migawkowy, zaś ściany części ustnej i krtaniowej – nabłonek płaski. Granicą
pomiędzy częścią nosową, a ustną stanowi podniebienie miękkie, które podczas przełykania unosi się
zamykając ujście przewodów nosowych do gardła. W pobliżu ujść trąbek słuchowych znajdują się
migdałki trąbkowe, a w miejscu sklepienia gardła w ścianę tylną, nieparzysty migdałek gardłowy, zw.
trzecim.

KRTAŃ
Krtań jest narządem łączącym gardło z tchawicą, położonym pomiędzy IV a VII kręgiem szyjnym, po-
niżej nasady języka i kości gnykowej. Zbudowana jest z chrząstek, więzadeł i mięśni.

Chrząstki krtani dzielą się na nieparzyste: chrząstka tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa oraz
parzyste: chrząstki nalewkowate, rożkowate i klinowate. Zbudowane są z chrząstki szklistej i sprężystej.

Chrząstka tarczowata składa się z dwóch płytek prawej i lewej. Stawowo łączy się z chrząstką
pierścieniowatą, na której części tylnej znajdują się dwie chrząstki nalewkowate. Każda z nich ma
dwa wyrostki: odchodzący do przodu wyrostek głosowy i odchodzący bocznie do tyłu wyrostek mię-
śniowy.

Błona śluzowa krtani wytwarza szereg fałdów:

1) Nagłośnia – nieparzysty fałd zamykający wejście do krtani, zawierający chrząstkę nagłośniową.
Od tyłu i boku wejście do krtani ograniczone jest przez fałdy nalewkowo-nagłośniowe, biegnące
od bocznych brzegów nagłośni do chrząstek nalewkowatych.
2) Fałdy kieszonki krtaniowej – parzyste fałdy na bocznych ścianach krtani wystające nie-
znacznie do światła krtani.
3) Fałdy głosowe – parzyste fałdy na bocznych ścianach krtani, położone poniżej fałdów kie-
szonki krtaniowej. Fałdy głosowe zawierają mięśnie i więzadła. Szpara pomiędzy fałdami gło-
sowymi nosi nazwę głośni, w której wyróżnia się część przednią – międzybłoniastą i część tyl-
ną – międzychrząstkową, zawartą pomiędzy chrząstkami nalewkowatymi. Fałdy głosowe pokry-
te są nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, ich błona śluzowa zawiera gruczoły, które zwilża-
ją fałdy głosowe.

Wymienione fałdy dzielą jamę krtani na trzy części:

1) przedsionek krtani – przestrzeń od wejścia do krtani do poziomu fałdów kieszonki krtaniowej,
2) kieszonka krtaniowa – przestrzeń pomiędzy fałdami kieszonki krtaniowej a fałdami głosowy-
mi,
3) jama podgłośniowa – przestrzeń pomiędzy fałdami głosowymi a przejściem krtani w tchawi-
cę.

10 | S t r o n a
Mięsień przebiegający w fałdzie głosowym nosi nazwę mięśnia głosowego. Powoduje on napięcie
fałdów głosowych, regulując w ten sposób wysokość i barwę dźwięku.

Krtań ma za zadanie zabezpieczać drożność tchawicy, zapobiegać dostaniu się doń pożywienia, umoż-
liwia również wytworzenie tłoczni brzusznej (zamyka się wtedy szpara głośni i przy skurczu mięśni
brzucha następuje wzrost ciśnienia w jamie brzusznej, gdyż powietrze nie znajduje ujścia z płuc).

TCHAWICA I OSKRZELA GŁÓWNE

Tchawica jest narządem stanowiącym przedłużenie krtani ku dołowi. Rozpoczyna się tuż poniżej
chrząstki pierścieniowatej, zajmuje przestrzeń między VII kręgiem szyjnym a IV kręgiem piersiowym,
gdzie dzieli się na dwa oskrzela główne prawe i lewe, tworząc rozdwojenie tchawicy.

Tchawica jest dość sztywną rurą, zbudowaną z 16 do 20 chrząstek tchawicznych, podkowiastego

kształtu, połączonych więzadłami obrączkowatymi. Jej tylna ściana zawiera mięśnie gładkie działające
przy oddychaniu i kaszlu. Od wewnątrz wyściełana jest nabłonkiem wielorzędowym migawko-
wym.

Oskrzela główne różnią się między sobą. Oskrzele główne prawe jest krótsze, ma większą średnicę
i przebiega bardziej pionowo, zatem najczęściej do niego trafiają ciała obce. Oskrzele główne lewe jest
dłuższe, ma mniejszą średnicę i przebiega bardziej poziomo. Oskrzela główne dzielą się na oskrzela
płatowe w liczbie odpowiadającej ilości płatów płuca, te na oskrzela segmentowe i dalej na jeszcze
drobniejsze oskrzela i oskrzeliki.

PŁUCA
Płuco jest parzystym narządem położonym w klatce piersiowej w tzw. jamach opłucnowo-płucnych. Na
powierzchni przyśrodkowej płuca znajduje się wnęka, a w niej korzeń płuca złożony z oskrzeli, naczyń
krwionośnych i chłonnych oraz nerwów.

Płuca są podzielone na płaty szczelinami międzypłatowymi. Płuco lewe ma dwa płaty (górny i dol-
ny), zaś płuco prawe – trzy (górny, środkowy i dolny). Szczeliny sięgają w głąb płuca tworząc po-
wierzchnie międzypłatowe, leżące na powierzchniach dolnych płatów górnych i płata środkowego płu-
ca prawego oraz na powierzchniach górnych płatów dolnych i płata środkowego.

Płuca otoczone są dwiema blaszkami błony surowiczej zwanymi opłucną płucną i opłucną ścienną.
Pomiędzy nimi znajduje się szczelinowata przestrzeń, jama opłucnej, zawierająca kilka mililitrów pły-
nu surowiczego, który zmniejsza tarcie przy oddychaniu. W obrębie wnęki płuca i na korzeniu płuca
opłucna płucna zrasta się z opłucną ścienną – krezka płuca. Opłucna pokryta jest nabłonkiem jed-
nowarstwowym płaskim.

Płuca, podobnie jak wątroba mają dwojakiego rodzaju unaczynienie krwionośne: krążenie czynno-
ściowe i krążenie odżywcze. Związane z wymianą gazową krążenie czynnościowe jest małym
krwiobiegiem (patrz wyżej). Krążenie odżywcze składa się z tętnic i gałęzi zwanych oskrzelowymi.
Naczyniami odprowadzającemi są żyły oskrzelowe.

UKŁAD TRAWIENNY
Do układu trawiennego należą: jama ustna, gardziel, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube
oraz wątroba i trzustka – dwa gruczoły nienależące bezpośrednio do układu trawiennego, ale związane
z nim topograficzne i czynnościowo.

11 | S t r o n a
PRZEWÓD POKARMOWY (MS)

JAMA USTNA
Jama ustna stanowi początek układu trawiennego. Rozpoczyna się szparą ust, przechodząc ku tyłowi
w gardziel. Ściany jamy ustnej stanowią: wargi, policzki, podniebienie i tzw. dno jamy ustnej. Nabłonek
błony śluzowej wyściełający jamę ustną jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.

Do narządów jamy ustnej zalicza się zęby, które wraz z wyrostkami zębodołowymi dzielą jamę ustną
na przedsionek i jamę ustną właściwą, ponadto język i ślinianki

ZĘBY
W każdym zębie można wyróżnić koronę zęba, szyjkę zęba i korzeń lub korzenie zęba. Koroną
zęba jest wystająca ponad dziąsła część zęba pokryta szkliwem – najtwardszą z substancji tworzących
organizm człowieka. Korzeń jest pokryty kostniwem, a szyjka jest częścią zęba w miejscu styku szkliwa
z kostniwem. Głębszą warstwą pod szkliwem i kostniwem jest zębina otaczająca przestrzeń zw. jamą
zęba, wewnątrz której jest miazga zęba złożona z tkanki łącznej luźnej, naczyń i nerwów.

Uzębienie człowieka jest dwupokoleniowe (zęby mleczne i zęby stałe) i różnorodne.

Zęby mleczne występują w liczbie 20. W każdej połowie żuchwy i szczęki wyróżniamy: 2 zęby siecz-
ne, 1 kieł, 2 zęby trzonowe. Zęby mleczne są mniejsze od stałych, mają barwę białawo-niebieskawą,
ustawione są bardziej pionowo, korzenie mają mniejsze i cieńsze, a na granicy korony i szyjki znajduje
się wałeczek szkliwa zw. obręczą zęba.

Zęby stałe występują w liczbie 32. W każdej połowie żuchwy i szczęki wyróżniamy: 2 zęby sieczne,
1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe, 3 zęby trzonowe. Zęby sieczne, kły i zęby przedtrzonowe mają po jednym
korzeniu, zęby trzonowe dolne – dwa, a zęby trzonowe górne – trzy.

JĘZYK
Język jest mięśniowym narządem układu trawiennego, pokrytym błoną śluzową. W języku wyróżniamy
nasadę, trzon i koniec. Na powierzchni języka znajduje się wiele różnego rodzaju brodawek: bro-
dawki nitkowate, okolone, grzybowate, liściaste. Kubki smakowe występują na brodawkach okolo-
nych, grzybowatych, liściastych; brak ich na brodawkach stożkowatych.

Rozróżnia się dwie grupy mięśni języka: mięśnie własne oraz mięśnie dochodzące. Mięśnie własne za-
czynają i kończą się w języku, zaś dochodzące zaczynają się na kośćcu. Dzięki mnogości mięśni język
jest bardzo ruchomy.

ŚLINIANKI
Poza występującymi w błonie śluzowej jamy ustnej drobnych gruczołów ślinowych, uchodzą do niej
przewody wyprowadzające trzech par dużych gruczołów ślinowych: ślinianek przyusznych (najwięk-
szych), ślinianek podżuchwowych i ślinianek podjęzykowych.

GARDZIEL I GARDŁO
Gardziel leży na pograniczu jamy ustnej i gardła. Należą do niej dwa parzyste łuki: łuk podniebienno-
językowy i łuk podniebienno-gardłowy, pomiędzy którymi znajduje się migdałek podniebienny. Obszar
ten zwie się również cieśnią gardzieli.

Gardło jest narządem wspólnym dla układu trawiennego i układu oddechowego, następuje tu skrzy-
żowanie ich dróg. Rozciąga się od podstawy czaszki do wysokości VI kręgu szyjnego. Ściana gardła
zbudowana jest z błony śluzowej, z błony mięśniowej i z błony zewnętrznej. Jama gardła dzieli się na
12 | S t r o n a
część nosową, część ustną i część krtaniową. Na bocznej ścianie, w części nosowej, znajduje się ujście
gardłowe trąbki słuchowej. Ściany części nosowej wyścieła nabłonek migawkowy, zaś ściany części
ustnej i krtaniowej – nabłonek płaski. Granicą pomiędzy częścią nosową, a ustną stanowi podniebienie
miękkie, które podczas przełykania unosi się zamykając ujście przewodów nosowych do gardła.
W pobliżu ujść trąbek słuchowych znajdują się migdałki trąbkowe, a w miejscu sklepienia gardła w
ścianę tylną, nieparzysty migdałek gardłowy, zw. trzecim.

Migdałki utworzone są ze skupień grudek chłonnych mających zdolność wytwarzania limfocytów.

Tworzą tzw. pierścień chłonny gardła. Ku tyłowi od gardła znajduje się przestrzeń zagardłowa
przechodząca w śródpiersie górna, bocznie do gardła znajduje się przestrzeń przygardłowa zawierająca
wielkie naczynia krwionośne szyi i szereg nerwów czaszkowych.

PRZEŁYK
Przełyk przekazuje pokarm z gardła do żołądka, nie zachodzą w nim procesy trawienia i wchłaniania.
Dzieli się na część szyjną, położoną do przodu od kręgosłupa szyjnego, część piersiową, przebiegającą
w śródpiersiu górnym i tylnym oraz najkrótszą część brzuszną, zawartą między przeponą i żołądkiem.
W jego przebiegu wyróżniają się trzy zwężenia: górne (krtaniowe, wpust przełyku) – w miejscu odej-
ścia od gardła, środkowe (aortalne) – w miejscu skrzyżowania z łukiem aorty, dolne (brzuszne) –
w miejscu przejścia w żołądek. Światło przełyku nie jest stale otwarte, zamykane jest przez przeponę
w momencie jej skurczu.

Ściana przełyku zbudowana jest z błony zewnętrznej, którą stanowi tkanka łączna włóknista otaczająca
przełyk, z błony mięśniowej, która składa się z dwóch warstw: okrężnej i podłużnej (w górnej trzeciej
części przełyku tworzą ją mięśnie poprzecznie prążkowane), z tkanki podśluzowej i z błony śluzowej
pokrytej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.

Dla wszystkich odcinków części brzusznej przewodu pokarmowego można przyjąć plan budowy ściany
(licząc od wewnątrz): błona śluzowa, tkanka podśluzowa, warstwa mięśniowa okrężna, warstwa mię-
śniowa podłużna, błona surowicza. Podany schemat w wielu miejscach ulega zmianom.

ŻOŁĄDEK
Żołądek jest pierwszym po przełyku odcinkiem części podprzeponowej przewodu pokarmowego.
W żołądku wyróżniamy dwa otwory (wpust i odźwiernik), dwie ściany (przednia i tylna) i dwa brzegi
(wklęsły – krzywizna mniejsza i wypukły – krzywizna większa). Otwór górny, czyli ujście wpustowe
albo wpust łączy przełyk z żołądkiem. Otwór dolny, czyli ujście odźwiernikowe łączy żołądek
z dwunastnicą. Na granicy żołądka i dwunastnicy jest silny mięsień zwieracz odźwiernika. Dno żołąd-
ka stanowi jego najwyższą część, położoną pod przeponą. Trzon żołądka jest częścią, która od góry
graniczy z wpustem i dnem, a ku dołowi przechodzi w część odźwiernikową.

Błona śluzowa ściany żołądka pokryta jest nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym i wytwarza
fałdy żołądkowe. Obecność tych fałdów jest konieczna, gdyż ściany żołądka mogą się rozciągać, a bło-
na śluzowa rozciągliwą nie jest.

W błonie śluzowej dna żołądka występują gruczoły żołądkowe właściwe. Są to gruczoły cewkowe.
W gruczole są dwa typy komórek: główne, wydzielające pepsynogen oraz okładzinowe, wydzielające
kwas solny. Pepsynogen w niskim pH (spowodowanym obecnością HCl) przechodzi w pepsynę – enzym
trawiący białka. W błonie śluzowej części odźwiernikowej występują gruczoły odźwiernikowe, wytwa-
rzające wydzielinę podobną do śluzu. W błonie śluzowej występują również grudki chłonne żołądkowe.

13 | S t r o n a
JELITO CIENKIE
Jelito cienkie stanowi najdłuższą część przewodu pokarmowego, która ciągnie się od żołądka aż do
jelita grubego, od którego oddziela się poprzez zastawkę krętniczo-kątniczą. Składa się z dwunastnicy,
jelita czczego i jelita krętego.

DWUNASTNICA
Dwunastnica leży zewnątrzotrzewnowo (otrzewna otacza jedynie jej koniec), podkowiasto obejmując
głowę trzustki. Dwunastnica ma kształt litery C i dzieli się na: część górną, część zstępującą, część po-
ziomą i część wstępującą. Początkowy rozszerzony odcinek części górnej nosi nazwę opuszki dwunast-
nicy. Od zgięcia górnego dwunastnicy rozpoczyna się zstępująca jej część. Z kolei części poziomej po-
czątek daje zgięcie dolne dwunastnicy. Dwunastnica kończy się zgięciem dwunastniczo-czczym.

Ściana dwunastnicy zbudowane jest według ogólnego schematu. Ma ona błonę śluzową z tkanką pod-
śluzową, błoną mięśniową i łącznotkankową błonę zewnętrzną. Błona surowicza otacza jej odcinek
początkowy (opuszkę). Błona śluzowa, wyścielona nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, two-
rzy fałdy okrężne. W części zstępującej na ścianie tylnej występuje fałd podłużny dwunastnicy, w któ-
rego dolnej części znajduje się brodawka większa dwunastnicy, miejsce wspólnego ujścia przewodu
żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. Czasem o parę centymetrów wyżej i do przodu wy-
stępuje brodawka mniejsza dwunastnicy, na której uchodzi przewód trzustkowy dodatkowy.

Błona śluzowa pokryta jest kosmkami jelitowymi. Dwunastnica odróżnia się do reszty jelita cienkiego
tym, że zawiera gruczoły dwunastnicze, licznie występujące w tkance podśluzowej.

DALSZE CZĘŚCI JELITA CIENKIEGO

Jelito czcze i jelito kręte określa się razem mianem jelita krezkowego. Pomiędzy jelitem czczym a jeli-
tem krętym nie ma wyraźnej granicy i mają one wiele cech wspólnych. Uważa się, że początkowe
⅖ części jelita cienkiego to jelito czcze, a pozostałe 3/5 tworzą jelito kręte.

Błona śluzowa jelita krezkowego wyścielona jest nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym wytwa-
rza fałdy o okrężnym przebiegu, na których znajdują się wypustki błony śluzowej, kosmki jelitowe.
Fałdy okrężne są najwyższe i najliczniejsze w dwunastnicy, dalej stopniowo stają się niższe i krótsze.
Kosmki mają do 1,5 mm wysokości, zawierają naczynia krwionośne oraz włókna mięśni gładkich.
W błonie śluzowej występują również komórki kubkowe, gruczoły jelitowe oraz grudki chłonne poje-
dyncze lub skupione. W grudkach chłonnych występują duże skupienia limfocytów.

JELITO GRUBE
Jelito grube stanowi końcową część przewodu pokarmowego. Jego budowa i czynności różnią się od
jelita cienkiego. Tutaj raczej nie zachodzi już trawienie pokarmu, a głównie odwadnianie treści jelita
i formowanie mas kałowych. W jelicie grubym jest obecna bogata flora bakteryjna. Niektóre z występu-
jących tam bakterii, jeśli znajdą się w jelicie cienkim, mogą powodować schorzenia. Stąd duże znacze-
nie fizjologiczne zastawki krętniczo-kątniczej.

Jelito grube dzieli się na trzy odcinki: jelito ślepe z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę, odbytni-
cę. Okrężnica z kolei dzieli się na: okrężnicę wstępującą, która zgięciem prawym przechodzi
w okrężnicę poprzeczną, a ta zgięciem lewym w okrężnicę zstępującą, której przedłużeniem jest
okrężnica esowata.

Jelito ślepe, zwane też kątnicą jest pierwszym odcinkiem jelita grubego, znajduje się w prawym dole
biodrowym. Około 3 palce powyżej jego początku uchodzi do jego przyśrodkowej ściany przez ujście
krętnico-kątnicze jelito kręte. Od podstawy kątnicy odchodzi wyrostek robaczkowy. Ujście wyrostka

14 | S t r o n a
robaczkowego jest oddzielone od kątnicy zastawką półksiężycowatą wyrostka robaczkowego. W tkance
podśluzowej wyrostka robaczkowego znajdują się liczne grudki chłonne, przez co określa się go niekie-
dy mianem „migdałka jamy brzusznej”.

Ściana jelita grubego również ma trójwarstwową budowę. Wyróżnia się w niej błonę surowiczą
(otrzewna trzewna), tkankę podsurowiczą, błonę mięśniową i błonę śluzową wysłaną nabłonkiem jed-
nowarstwowym sześciennym. Na błonie śluzowej okrężnicy znajdujemy również fałdy półksiężyco-
wate, które wcinając się do światła okrężnicy ograniczają leżące między nimi wypuklenia. Od zewnątrz
fałdy te mają postać wcięć, oddzielających uwypuklone części jelita. Błona mięśniowa składa się
z mniej więcej równomiernie rozłożonych włókien okrężnych. Natomiast błona mięśniowa podłużna
tworzy trzy silne pasma zwane taśmami. Przebiegają od podstawy wyrostka robaczkowego wzdłuż kąt-
nicy i okrężnicy. W przestrzeniach między taśmami warstwa błony mięśniowej podłużnej jest bardzo
cienka.

Odbytnica jest ostatnim odcinkiem przewodu pokarmowego. W jej błonie śluzowej, w pobliżu odbytu,
mięśnie gładkie mają okrężny przebieg tworząc mięsień zwieracz odbytu wewnętrzny. Odbyt stanowi
otwór końcowy przewodu pokarmowego. Pod skórą wokół odbytu przebiega mięsień poprzecznie
prążkowany, zwieracz odbytu zewnętrzny. W błonie śluzowej obecne są gęste sploty żylne.

WĄTROBA (WW)

UMIEJSCOWIENIE
Wątroba jest narządem nieparzystym, położonym wewnątrzotrzewnowo w podżebrzu prawym, w oko-
licy nadbrzusznej. Do powierzchni przeponowej przylega przepona, a do powierzchni trzewnej: żołądek,
dwunastnica, okrężnica, gruczoł nadnerczowy prawy i nerka prawa.

Wątroba okryta jest błoną surowiczą, tkanką podsurowiczą i błoną włóknistą. W wątrobie wyróżnia
się powierzchnię przeponową oraz powierzchnię trzewną. Powierzchnie są oddzielone brzegiem gór-
nym i dolnym.

BUDOWA
Wątroba podzielona jest na cztery płaty: prawy, lewy, płat ogoniasty i płat czworoboczny. Dwa ostatnie
widoczne są na powierzchni trzewnej wątroby. Pomiędzy płatem ogoniastym a czworobocznym znajdu-
je się zagłębienie zwane wrotami wątroby. W miejscu położenia pęcherzyka żółciowego występuje dół
pęcherzyka żółciowego. Żyła główna dolna przebiega w bruździe żyły głównej. Płat prawy i lewy są
oddzielone od siebie na powierzchni przeponowej przez więzadło sierpowate, którego przedni, zgrubia-
ły brzeg nosi miano więzadła obłego wątroby. Płaty dzielą się na segmenty.

Płat prawy dzieli się na:

 segment przedni
 segment tylny

Płat lewy dzieli się na:

 segment przyśrodkowy
 segment boczny

Segmenty dzielą się na zraziki, a te z kolei zbudowane są z hepatocytów.

UNACZYNIENIE
Wątroba ze względu na swoje funkcje, ma dwa rodzaje unaczynienia: czynnościowe i odżywcze.

15 | S t r o n a
Unaczynienie czynnościowe jest utworzone przez żyłę wrotną wątroby, która jest naczyniem doprowa-
dzającym oraz przez żyły wątrobowe, które są naczyniami odprowadzającymi. Takie unaczynienie jest
związane z przechodzeniem do wątroby wchłoniętych w jelitach składników.

Unaczynienie odżywcze odżywia komórki wątroby. Składa się ono z naczynia doprowadzającego: tętni-
cy wątrobowej właściwej (odgałęzienie tętnicy wątrobowej wspólnej) i z naczyń odprowadzających –
żył wątrobowych, uchodzących do żyły głównej dolnej.

PRZEWODY ŻÓŁCIOWE
Wytwarzana w hepatocytach żółć odpływa do wrót wątroby kanalikami żółciowymi i przewodzikami
żółciowymi, które przechodzą w przewody wątrobowe lewy i prawy. Przewód wątrobowy prawy od-
prowadza żółć z prawego płata wątroby, a przewód wątrobowy lewy z lewego płata wątroby. Przewo-
dy wątrobowe lewy i prawy łączą się w przewód wątrobowy wspólny, a ten z kolei łączy się z prze-
wodem pęcherzykowym (odchodzącym od pęcherzyka żółciowego) w przewód żółciowy wspólny. Ten
uchodzi do dwunastnicy zstępującej na brodawce dwunastnicy większej, najczęściej wspólnie z przewo-
dem trzustkowym. Przewody żółciowe mają dobrze rozwinięte mięśnie gładkie.

TRZUSTKA (AP)
Trzustka położona jest zewnątrzotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej, składa się z głowy (na
wysokości II kręgu lędźwiowego, otoczona przez dwunastnicę), trzonu i ogona. Ku tyłowi od głowy
przebiega żyła wrotna i przewód żółciowy a do przodu od głowy i trzonu leży żołądek. Trzustkę dzie-
limy na dwie części: zewnątrzwydzielniczą i dokrewną. Część zewnątrzwydzielnicza stanowi 98% gru-
czołu, wytwarza wydzielinę – sok trzustkowy zawierający enzymy trawienne odprowadzaną przez
przewodziki trzustkowe do przewodu trzustkowego i kolejno do części zstępującej dwunastnicy. Część
dokrewna składa się z wysp trzustkowych (Lagerhansa), które produkują insulinę i glukagon (ale hor-
mony te pracują w wątrobie).

OTRZEWNA (KO)
Otrzewna- błona łącznotkankowa pokryta nabłonkiem jednowarstwowym płaskim, jest gładka, prze-
zroczysta, elastyczna. Część otrzewnej, która wyściela jamę brzuszną nazywana jest otrzewną ścienną,
a część pokrywająca narządy – otrzewną trzewną. Ścienna leży na tkance podsurowiczej, wyściela
warstwą ciągłą ścianę przednią, ściany boczne i przeponę. Na tylnej ścianie jamy brzusznej i na ścia-
nach miednicy otrzewna ścienna przechodzi ze ściany na narządy i staje się otrzewną trzewną. Miejsce,
w którym otrzewna ścienna przechodzi w otrzewną trzewną, nazywamy krezką. Krezka zbudowana
jest z dwóch blaszek otrzewnej, między nimi znajduje się tkanka łączna zawierająca nerwy i naczynia.
Niektóre zdwojenia otrzewnej tworzą także więzadła lub sieci. Jama otrzewnej to przestrzeń pomię-
dzy otrzewną ścienną a trzewną. W jamie znajduje się kilkanaście mililitrów płynu surowiczego, który
powstaje z osocza krwi, zmniejsza on tarcie między narządami jamy brzusznej. U kobiet jama otrzew-
nowej ma połączenie z otaczającą ją przestrzenią przez jajowody, macicę i pochwę. U mężczyzn zaś
jest ona szczelnie zamknięta. Przestrzeń położona pomiędzy otrzewną ścienną a powięzią we-
wnątrzbrzuszną nazywa się przestrzenią zaotrzewnową. Jest ona najlepiej wykształcona na tylnej ścia-
nie brzucha. Narządy w stosunku do otrzewnej mogą leżeć w położeniu zewnątrzotrzewnowym –
gdy jedna powierzchnia jest pokryta otrzewną, w położeniu wewnątrzotrzewnowym – narządy
pokryte otrzewną przynajmniej z trzech stron, uwypuklając się do światła jamy otrzewnej lub w poło-
żeniu śródotrzewnowym – czyli narządy pierwotnie położone wewnątrzotrzewnowo, które w trakcie
rozwoju osobniczego znalazły się wtórnie w położeniu częściowo pozaotrzewnowym

16 | S t r o n a
  narządy położone pozaotrzewnowo: nerki, moczowody, gruczoły nadnerczowe, część zstępująca
i pozioma dwunastnicy, okrężnica wstępująca i zstępująca (nie zawsze), trzustka, nasieniowody,
gruczoł krokowy.
 narządy położone wewnątrzotrzewnowo: część brzuszna przełyku, żołądek, część górna i wstę-
pująca dwunastnicy, jelito czcze i kręte, okrężnica poprzeczna i esowata, wątroba, jądra, jajniki,
jajowody, macica.
 Narządy położone śródotrzewnowo: środkowa część odbytnicza.
Jama otrzewnowej ma liczne zachyłki, największym z nich jest torba sieciowa. Inne przykłady: zachyłki
krętniczo-kątnicze górny i dolny, zachyłki przyokrężnicze, zachyłek międzyesowaty.

Zagłębienie odbytniczo-maciczne jest u kobiet jest najniżej położonym zachyłkiem otrzewnej, znajdują-
cym się między tylną ścianą macicy a przednią ścianą odbytnicy. U mężczyzn przestrzeni tej odpowiada
zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe

Najważniejsze krezki: krezka jelita czczego i krętego, krezka okrężnicy poprzecznej, krezka okrężnicy
esowatej i krezka wyrostka robaczkowego.

Powierzchnia otrzewnej wynosi ok. 2m2. Ze względu na bogate unaczynienie krwionośne i chłonne ma
dużą zdolność wchłaniania, łatwo ulega również stanom zapalnym, jest bogato unerwiona czuciowo.

UKŁAD MOCZOWY (RD)

Do narządów moczowych zaliczamy: nerki, miedniczki nerkowe, moczowody, pęcherz moczowy oraz
cewke moczową.

NERKI
Nerki są położone zaotrzewnowo w jamie brzusznej. Kształtem przypominają ziarna fasoli. Nerka lewa
jest większa i położona wyżej od prawej. W każdej wyróżniamy powierzchnie przednią i tylną, koniec
górny i dolny, a także brzeg boczny i przyśrodkowy. Zagłębienie w brzegu środkowym zwane wnęką
nerkową prowadzi do szczeliny zwanej zatoką nerkową. Przez wnękę przechodzą moczowód, nerwy
i naczynia.

Powierzchnia nerki pokryta jest łącznotkankową błoną (torebką włóknistą), która z zewnątrz otoczona
jest torebką tłuszczową, co zapewnia miękkie podłoże. Wszystko okryte jest przez powięź nerkową.
Powierzchnia przednia nerki pokryta jest również otrzewną ścienną.

Nerka zbudowana jest zewnętrznie z kory nerkowej i wewnętrznie z rdzenia nerkowego. Kora otacza
rdzeń oraz wnika w postaci słupów nerkowych do zatoki nerkowej. Słupy wnikają pomiędzy piramidy
nerkowe, które budują rdzeń. Podstawy piramid zwrócone są do powierzchni nerki natomiast ich
wierzchołki zwane brodawkami nerkowymi zwrócone są do zatoki nerkowej. W nerce jest średnio 12
piramid. Płat nerkowy tworzony jest przez piramidy oraz słupy, które je otaczają.

Ze względu, że naczynia krwionośne wnikają do różnych części nerki wyróżniamy 5 segmentów: górny,
dolny, przedni górny, przedni dolny i tylny.

Każda nerka zbudowana jest z około miliona nefronów. Składa się on z ciałka nerkowego i kanalików
nerkowych. Ciała nerkowe leżą w korze nerki, składają się z kłębuszka i torebki kłębuszka. Naczynia
krwionośne zaopatrujące kłębuszek tworzą sieć dziwną tętniczo-tętniczą. W ścianie naczynia doprowa-
dzającego występuje aparat przykłębuszkowy, który umożliwia czasowe wyłączenie niektórych kłę-
buszków. Miejsce wejścia i wyjścia naczyń krwionośnych zwane jest biegunem naczyniowym.

Torebka kłębuszka otacza sieć naczyń włosowatych kłębuszka, składa się z 2 blaszek, pomiędzy któ-
rymi występuje wolna przestrzeń przechodząca w światło kanalików nerkowych. Miejsce to nazywane
17 | S t r o n a
jest biegunem kanalikowym. Od bieguna kanalikowego odchodzi kanalik nerkowy górny składający się
z kanalika nerkowego krętego i prostego przechodzącego dalej w pętle nefronu. Każda pętla składa się
z ramienia zstępującego i r. wstępującego. Kolejne części nefronu to wstawka i kanaliki nerkowe zbior-
cze, których kilka połączonych tworzy przewód brodawkowy.

MIEDNICZKI NERKOWE
Są to łącznotkankowe woreczki leżące we wnęce nerki, które stanowią początek moczowodu. Tworzo-
ne są przez 8-10 kielichów nerkowych mniejszych, które łącząc się dają 2-3 kielichy nerkowe większe.
Ściana miedniczki jest trójwarstwowa. Błona śluzowa posiada nabłonek przejściowy zapobiegający
wchłanianiu zwrotnemu. Błona mięśniowa zbudowana jest komórek mięśniowych gładkich.

MOCZOWODY
Moczowody łączą miedniczkę nerkową z pęcherzem moczowym. Mają po 33 cm i są rozciągliwe. Wy-
różniamy cześć brzuszną moczowodu (od miedniczki nerkowej do kresy granicznej) i miedniczą (od
kresy granicznej do pęcherza moczowego). Cześć brzuszną możemy podzielić na odcinek przynerkowy
i odnerkowy a część miedniczą na odcinek ścienny i trzewny. Moczowód przebiega głównie zaotrzew-
nowo.

W biegu moczowodu wyróżniamy 3 zwężenia: zwężenie górne w miejscu przejścia miedniczki nerkowej
w moczowód, zwężenie środkowe od skrzyżowania moczowodu z kresa graniczna, zwężenie dolne
w ścianie pęcherza moczowego.

Błona śluzowa moczowodu wysłana jest nabłonkiem przejściowym, błona mięśniowa zbudowana jest
z 3 warstw mięśni natomiast warstwa zewnętrzna tkanka łączną włóknistą luźną,

PĘCHERZ MOCZOWY
Jest nieparzystym narządem. Zbiera mocz spływający z moczowodów. Wyróżniamy w nim szczyt pę-
cherza, trzon pęcherza, dno pęcherza oraz szyję pęcherza. Jeśli pęcherz jest wypełniony to mówimy
o ścianie przedniej bocznych i tylnej, natomiast jeśli jest pusty mówimy tylko o ścianie górnej.

Położony jest w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. W odpowiednim położeniu utrzymuje go

aparat wieszadłowy i aparat podporowy. Pusty pęcherz moczowy leży zewnątrzotrzewnowo natomiast
pełny wewnątrzotrzewnowo. Jego objętość może się zmieniać w szerokich granicach.

Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem przejściowym, jeśli pęcherz moczowy nie jest pełny to błona
śluzowa jest pofałdowana. Gładka występuje jedynie w obrębie trójkąta pęcherza ograniczonego uj-
ściami moczowodów i ujściem wewnętrznym cewki moczowej.

Błona mięśniowa zbudowana jest z 3 warstw. Warstwa zewnętrzna zbudowana jest jedynie z błony
surowiczej a tam gdzie jej nie ma występuje tkanka łączna włóknista wiotka.

CEWKA MOCZOWA
Cewka moczowa męska odprowadza mocz i nasienie. Rozpoczyna się w pęcherzu moczowym ujściem
wewnętrznym cewki moczowym, a kończy na żołędzi prącia ujściem zewnętrznym cewki moczowej.
Ma zmienną długość. Dzieli się ja na 3 części: sterczową, błoniastą i gąbczastą. Część sterczowa prze-
chodzi przez stercz. Na tylnej ścianie występuje grzebień cewki moczowej, w połowie długości leży
wzgórek nasienny, na którym uchodzą przewody wytryskowe. Bocznie od wzgórków jest zagłębienie –
zatoka sterczowa zawierająca liczne przewody gruczołu krokowego. Część błoniasta przechodzi przez
przeponę moczowo-płciową. W części gąbczastej występują zatoki cewki moczowej.

18 | S t r o n a
Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem przejściowym (cz. sterczowa) i nabłonkiem wielowarstwowym
walcowatym (cz. błoniasta i gąbczasta), a przy ujściu nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.

W utkaniu podśluzowym znajdują się gruczoły cewki moczowej.

Cewka moczowa żeńska ma stałą długość 2-4cm, ujście leży 2-3 mm poniżej łechtaczki.

WYDALANIE MOCZU
Mocz gromadzi się w kielichach nerkowych mniejszych i większych i miedniczce nerkowej. Poprzez
ruchy perystaltyczne moczowodu mocz przemieszcza się do pęcherza moczowego. Wypełnianie pęche-
rza moczowego powoduje rozciąganie i podrażnianie receptorów. Odruchowo poprzez ośrodek odda-
wania moczu następuje oddawanie moczu dzięki skurczowi mięśni gładkich.

UKŁAD ROZRODCZY ŻEŃSKI (PJ)

Do narządów płciowych żeńskich należą: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom niewieści i łechtacz-
ka. Spośród nich srom niewieści i łechtaczka to narządy płciowe żeńskie zewnętrzne. Pełnią również
funkcją wewnątrzwydzielniczą.

BUDOWA NARZĄDÓW ROZRODCZYCH ŻEŃSKICH

JAJNIK
Jest parzystym narządem, można w nim wyróżnić koniec jajowodowy, koniec maciczny, powierzchnię
przyśrodkową i powierzchnię boczną, brzeg wolny i brzeg krezkowy. Jajnik ma również zagłębienie
w brzegu krezkowym zwane wnęką jajnika – miejsce przejścia nerwów i naczyń.

Jajnik jest położony przy bocznej ścianie miednicy mniejszej, wewnątrz jamy otrzewnowej, w dołku
jajnikowym. W położeniu tym utrzymują go krezka jajnika, będąca częścią więzadła szerokiego macicy,
więzadło wieszadłowe jajnika, biegnące od jajnika do ściany bocznej miednicy, oraz więzadło właściwe
jajnika, przebiegające między jajnikiem a brzegiem macicy.

Jajnik jest otoczony błona białawą, która dzieli się na korę jajnika i rdzeń jajnika.

Kora jajnika składa się ze zrębu jajnika, utworzonego przez bogato unaczyniona tkankę łączną włókni-
stą luźną, wśród której leżą pęcherzyki jajnikowe pierwotne.

W jajnikach dojrzałych kobiet dominują pęcherzyki jajnikowe dojrzewające i dojrzałe, zawierające jaja
otoczone błonami nabłonkowymi i otoczkami. W jajach w pobliżu ich jądra znajduje się półksiężycowa-
ta struktura nałożona na jadro w postaci czapeczki – jest to ciałko żółte, czyli materiał zapasowy jaja.
Powiększające się pęcherzyki sięgają powierzchni jajnika, tworząc wzgórek jajonośny z pęcherzykiem
jajnikowym (pęcherzykiem Graafa).

Zwykle, co 28 dni, dzięki wzrastającemu ciśnieniu, ściana jednego z pęcherzyków pęka i jajo dostaje się
do jamy otrzewnej. Jest to proces zwany jajeczkowaniem lub owulacją, który występuje między 13 a 16
dniem cyklu miesiączkowego. Po owulacji wzgórek jajonośny przekształca się w ciałko żółte, zawierają-
ce żółty barwnik – luteinę oraz tzw. komórki luteinowe wydzielające hormony. Jeżeli jajo nie zostanie
zapłodnione, to ciałko żółte zanika przekształcając się w ciałko białawe. Jeśli zostanie zapłodnione to
rozwija się ciałko żółte ciążowe.

Rdzeń jajnika jest zbudowany z tkanki łącznej włóknistej luźnej, zawierającej liczne włókna sprężyste,
naczynia krwionośne oraz pojedyncze komórki mięśniowe gładkie. Nie zawiera komórek płciowych.

19 | S t r o n a
Miejscem wytwarzania hormonów są wzgórki jajonośne, ciałko żółte i komórki śródmiąższowe (estrogen).

JAJOWÓD
Jest parzystym narządem, rozpoczynającym się w jamie otrzewnej w pobliżu jajnika, a uchodzącym do
jamy macicy na brzegu trzonu macicy, w pobliżu jej dna. Jajowód przebiega w górnej części więzadła
szerokiego macicy, leży wiec wewnątrzotrzewnowo.

W jajowodzie wyróżnia się następujące części: ujście brzuszne jajowodu, lejek jajowodu (utworzony
przez strzępki jajowodu – wychwytują jaja), bańkę jajowodu (zwężając się przechodzi w cieśń jajowodu),
cieśń jajowodu, część maciczną jajowodu, ujście maciczne jajowodu.

Ściana jajowodu jest zbudowana z błony śluzowej pokrytej jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym
migawkowym i nabłonkiem gruczołowym. Część środkową ściany stanowi błona mięśniowa, natomiast
warstwę zewnętrzną tworzy błona surowicza, będąca otrzewną trzewną. Ruch rzęsek nabłonka odby-
wa się w kierunku do jamy macicy i ma znaczenie przy przesuwaniu się jaja.

MACICA
W macicy wyróżnia się część górną – trzon macicy i część dolną – szyjkę macicy. Na granicy trzonu
i szyjki leży cieśń macicy. Dolna część szyjki jest objęta przez górną część pochwy, która dzieli szyjkę
macicy na część nadpochwową i część pochwowa. Ponadto w macicy wyróżnia się brzegi macicy pra-
wy i lewy, powierzchnie pęcherzową, powierzchnię jelitową, ujście macicy oraz kanał szyjki macicy.
Ujście macicy jest ograniczone wargą przednią i warga tylną.

Macica jest położona pośrodku miednicy mniejszej wewnątrzotrzewnowo. Trzon macicy jest zgięty ku
przodowi
w stosunku do szyjki macicy - tzw. przodozgięcie. Pochylenie ku przodowi całej macicy w stosunku do
osi miednicy stanowi tzw. przodopochylenie. W położeniu tym macice utrzymuje tzw. aparat wiesza-
dłowy: więzadło szerokie macicy, wiązadła odbytniczo-maciczne, więzadła pęcherzowo-maciczne, wię-
zadła obłe macicy oraz tzw. aparat podporowy, który stanowią mięśnie dna macicy mniejszej, tj. prze-
pona moczowo-płciowa. Wzdłuż brzegów macicy, pomiędzy obiema blaszkami więzadła szerokiego,
które w tym miejscu się rozdzielają i kierują na powierzchnię jelitowa i powierzchnię pęcherzowa ma-
cicy, wytwarza się przestrzeń, zwana przymaciczem – zawierająca tkankę łączną, naczynie sromowe
wewnętrzne, nerw sromowy i moczowód.

Ściana macicy składa się przede wszystkim z błony mięśniowej, zwanej mięśniem macicznym. Warstwę
wewnętrzną tworzy błona śluzowa, niemająca utkania podśluzowego i przylegająca bezpośrednio do
błony mięśniowej. Błona śluzowa jest pokryta jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym zawierają-
cym cewkowate gruczoły- gruczoły maciczne i gruczoły szyjkowe – wydzielające śluz. Warstwę ze-
wnętrzną stanowi otrzewna trzewna zwana omaciczem.

Błona śluzowa macicy ulega cyklicznym przemianom. Cykl płciowy żeński dzieli się na pięć faz:
1) Faza złuszczania martwych fragmentów błony śluzowej, czemu towarzyszy krwawienie. Trwa
4 dni.
2) Faza odnowy – wypełzanie nabłonka z warstwy podstawnej błony śluzowej.
3) Faza wzrastania – wtedy błona śluzowa osiąga maksymalną grubość.
4) Faza jajeczkowania.
5) Faza niedokrwienna – gdy następuje zawał błony śluzowej i jej martwica.

POCHWA
Jest nieparzystym, elastycznym przewodem mięśniowo-błoniastym łączącym macicę ze sromem nie-
wieścim.

20 | S t r o n a
W pochwie wyróżniamy ścianę przednią i tylną. W swej górnej części pochwa rozszerza się tworząc
zachyłek zwany sklepieniem pochwy, który otacza część dolną szyjki macicy.

Pochwa leży w miednicy mniejszej. Wejście do niej, przedsionek pochwy, znajduje się w sromie, skle-
pienie natomiast w obrębie przepony moczowo-płciowej. W pochwie można wiec wyróżnić część
miednicza i przeponową. Otrzewna przylega tylko do tylnej części sklepienia pochwy.

Ściana pochwy zbudowana jest z błony śluzowej i z błony mięśniowej. Błona śluzowa jest pokryta na-
błonkiem wielowarstwowym płaskim, niemającym gruczołów, charakteryzującym się intensywnym
złuszczaniem komórek. Z zewnątrz pochwa jest otoczona tkanka łączną. Wydzielina gruczołów przed-
sionkowych zwilża przedsionek pochwy.

SROM NIEWIEŚCI
Srom niewieści składa się ze wzgórka łonowego, warg sromowych większych (ograniczają szparę sro-
mu) i warg sromowych mniejszych (ograniczają przedsionek pochwy). Powyżej warg sromowych mniej-
szych znajduje się łechtaczka.

ŁECHTACZKA
Składa się z dwóch niewielkich ciał jamistych łechtaczki, oddzielonych przegrodą ciał jamistych, oto-
czonych błoną białawą i zakończonych szczątkową żołędzią łechtaczki. Poniżej łechtaczki, w przed-
sionku pochwy, znajduje się ujście zewnętrzne cewki moczowej.

CIĄŻA, PORÓD I POŁÓG

Zapłodnienie następuje zwykle w jajowodzie. W błonę śluzową macicy jajo implantuje się około 7 dnia
od owulacji, czyli w połowie fazy lutealnej. Wydzielanie progesteronu przez ciałko żółte ciążowe
zwiększa się kilkukrotnie w czasie pierwszych kilkunastu tygodni ciąży. Największe wydzielanie proge-
steronu następuje w 12 tygodniu ciąży, następnie zmniejsza się w miarę zbliżania się dnia porodu. Roz-
wijające się łożysko pełni funkcje wydzielniczą jajników, wydzielając do krwi znaczne ilości progestero-
nu i estrogenów.

Po upływie 270 dni ciąży, licząc od dnia owulacji, następuje poród. W czasie porodu następuje wydale-
nie płodu wraz z błonami płodowymi i łożyskiem. Po zakończeniu porodu następuje okres połogu (do 6
tygodni) i laktacji (od kilku miesięcy do 2 lat).

BŁONY PŁODOWE
Zapłodnione jajo płodowe, jeszcze przed wytworzeniem się narządów pierwotnych, otacza się błonami
płodowymi, pełniącymi funkcję odżywczą, ochronną i wydalniczą oraz stwarzającymi środowisko wod-
ne dla rozwoju. Wyróżnia się 4 błony płodowe: pęcherzyk żółtkowy, kosmówkę, owodnię i omocznię.

Pęcherzyk żółtkowy powstaje jako najwcześniejsza błona płodowa, której jama przekształca się w jamę
pierwotnego pęcherzyka żółtkowego wypełnioną płynem surowiczym. Pęcherzyk żółtkowy oddziela się
od tarczy zarodkowej, łącząc się ze znajdującym się w niej jelitem – przewodem żółtkowym. W ścia-
nach tego przewodu wykształca się krążenie żółtkowe – tętnice i żyła żółtkowa.

Owodnia jest błoną, która bezpośrednio okrywa zarodek. Przestrzeń pomiędzy owodnią a zarodkiem
stanowi jama owodni wypełniona płynem owodni – wodami płodowymi. Wody płodowe mają na celu
ochronę zarodka przed szkodliwymi wpływami zewnętrznymi oraz umożliwienie jego swobodnego
rozwoju. Są stale odnawiane i oczyszczane.

Kosmówka stanowi błonę otaczającą zarodek od zewnątrz. Odgrywa rolę w odżywianiu i wydalaniu.
Dostarcza do zapłodnionego jaja niezbędne ciała odżywcze oraz usuwa produkty przemiany materii.
Można w niej wyróżnić część zwróconą do zmienionej błony śluzowej macicy, zwaną doczesną pod-
21 | S t r o n a
stawną, mającą kosmki, oraz część od strony jamy macicy zwaną doczesną ścienną. Od innych błon
płodowych kosmówka jest oddzielona pozazarodkową jamą ciała, zwaną także jamą kosmówki.

Omocznia tworzy się najpóźniej ze wszystkich błon płodowych przez uwypuklenie tylnej części jelita do
pozazarodkowej jamy ciała. U człowieka jest narządem szczątkowym, usuwanie produktów przemiany
materii przejmuje łożysko.

ŁOŻYSKO
Rozwija się w 3 miesiącu z kosmówki i z doczesnej podstawnej. Powierzchnia łożyska zwrócona do
ściany macicy – część matczyna jest nierówna, powierzchnia zwrócona do płodu – część płodowa jest
błyszcząca i gładka. Część matczyna z częścią płodową łączy się za pomocą tkanki łącznej włóknistej
zwartej.

Na łożysko składają się głównie przestrzenie wypełnione krwią matki, w której są zanurzone kosmki
należące do części płodowej łożyska. Warstwa kosmków łożyskowych stanowi najgrubszą część łoży-
ska. Krążenie matczyne w łożysku uważane było za krążenie otwarte, chociaż krew nie opuszcza tu
zamkniętego układu przestrzeni wyścielonych nabłonkiem, w żadnym jednak miejscu naczynia krwio-
nośne matki nie zespalają się z naczyniami krwionośnymi płodu, a wymiana składników odżywczych,
produktów przemiany materii i gazowa odbywają się za pośrednictwem kosmków. Stanowią one barie-
rę zatrzymującą niektóre szkodliwe dla płodu czynniki, jak np. niektóre leki, dlatego mówi się o barie-
rze łożyskowej.

Z brzuszną ścianą płodu łożysko jest połączone pępowiną, która składa się z dwóch tętnic pępkowych,
którymi krew z płodu płynie do łożyska, jednej żyły pępkowej, którą krew płynie z łożyska do płodu,
oraz ze struny pępowinowej zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej zwartej. Występuje tu także tkanka
łączna galaretowata zwana galaretą Whartona oraz nerwy, głównie czuciowe.

Łożysko wraz z błonami płodowymi i pępowiną nazywane jest popłodem.

KRĄŻENIE PŁODOWE
W życiu płodowym płód pobiera tlen i składniki odżywcze z krwi matki przez łożysko, ta drogą rów-
nież odprowadza zbędne składniki własnej przemiany materii.

W krążeniu tym krew płodu bogata w dwutlenek węgla i zbędne składniki przemiany materii jest do-
prowadzana do łożyska przez dwie tętnice pępkowe, będące gałęziami tętnic biodrowych wewnętrz-
nych, a nasycona w łożysku tlenem i wzbogacona w substancje odżywcze powraca do płodu przez żyłę
pępkową.

Żyła pępkowa po przejściu przez pierścień pępkowy płodu kieruje się ku wnęce wątroby gdzie dzieli
się na dwa naczynia:
1) żyłę, która uchodzi do lewej gałęzi żyły wrotnej, zwaną żyłą pępkową lewą, przez tę żyłę więk-
sza część krwi trafia do krążenia wrotnego i żyłami wątrobowymi odpływa do żyły głównej
dolnej
2) przewód żylny, który zespala bezpośrednio żyłę pępkową z żyłą główna dolną z pominięciem
krążenia wrotnego.

Żyła główna dolna doprowadza krew do przedsionka prawego, z którego odpływa w dwóch kierun-
kach:
1) do przedsionka lewego przez otwór w przegrodzie międzyprzedsionkowej (otwór owalny), stąd
do komory lewej, aorty, tętnic biodrowych wspólnych, tętnic biodrowych wewnętrznych i tętnic
pępkowych (zamkniecie krążenia płodowego)
2) do komory prawej, a stąd do pnia płucnego
22 | S t r o n a
Z pnia płucnego krew znowu płynie w dwóch kierunkach:
1) do końcowej części łuku aorty – przez zespolenie między pniem płucnym a łukiem aorty, zwa-
ne, przewodem tętniczym
2) do płuc – w tym kierunku płynie przez pień płucny niewielka ilość krwi, ponieważ płuca jesz-
cze nie pracują; krew ta powraca żyłami płucnymi do przedsionka lewego, w końcu trafia do
aorty, tętnic pępkowych i łożyska.

Krew bogata w tlen i składniki odżywcze, płynąca z łożyska przez płód, otrzymując po drodze do-
mieszki krwi płodu w następujących miejscach: w wątrobie, w żyle głównej dolnej, w przedsionku
prawym, przedsionku lewym.

Po urodzeniu dziecka z chwilą pierwszego wdechu zaczynają pracować płuca. Niepotrzebny staje się
przewód tętniczy, który zrasta się i przekształca się w więzadło tętnicze. Zwiększa się dopływ krwi do
przedsionka lewego, w którym ciśnienie krwi wzrasta, powodując dociśnięcie do przegrody między-
przedsionkowej zastawki zamykającej otwór owalny. Zastawka ta z czasem przyrasta do przegrody
międzyprzedsionkowej zamykając otwór i powstaje dół owalny. Ponieważ zostaje również podwiązana
pępowina zarastają się tętnice pępkowe, z których powstaje więzadło pępkowe przyśrodkowe. Zarasta
się też żyła pępkowa i przewód żylny, z których powstają więzadło obłe wątroby i więzadło żylne. Ży-
łą główną dolną płynie teraz znacznie mniej krwi. Powoduje to spadek ciśnienia krwi w przedsionku
prawym, co z kolei ułatwia zarośniecie otworu owalnego.

Najbardziej istotnymi zmianami, jakie zachodzą po ustaniu krążenia płodowego są: ustanie krążenia
w tętnicach i w żyle pępkowej, całkowite oddzielenie przepływu krwi w tzw. prawy i lewym sercu,
uruchomienie krążenia małego.

UKŁAD ROZRODCZY MĘSKI (SD)

Służy do wytworzenia plemników, które są głównym składnikiem nasienia i do wprowadzania ich do
pochwy.

Do narządów płciowych męskich należą: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł
krokowy i prącie. Prącie, cewkę moczową i mosznę wyodrębnia się jako narządy płciowe zewnętrzne.

JĄDRA
Jądro to parzysty narząd wytwarzający plemniki, położony w worku skórnym zwanym moszną.
Ma kształt owalny, o wymiarach 5cm x 2,5cm i wadze 12g. Oba jądra oddzielone są od siebie łącznot-
kankową przegrodą moszny.

W jądrze wyróżniamy: koniec górny, koniec dolny, powierzchnię boczną, przyśrodkową, brzeg przedni
i tylny. W obrębie brzegu tylnego wchodzą i wychodzą z jądra nerwy i przewody odprowadzające.
Otoczone jest błoną białawą, od której w głąb odchodzą przegródki jądra dzieląc jądro na płaciki jądra
(w liczbie około 200). Jądro jest gruczołem cewkowym. Każdy płacik zbudowany jest z cewek nasien-
nych krętych, w których zachodzi proces spermato- i spermiogenezy. Cewki te zbudowane są z błony
podstawnej, na której są komórki: płciowe – ułożone w wielu warstwach, najbliżej światła cewek wy-
stępują najbardziej dojrzałe, oraz komórki podporowe – biorą udział w odżywianiu plemników.

Komórki śródmiąższowe wytwarzają hormony androgenne (testosteron), które wpływają na wykształ-

cenie cech drugorzędowych płciowych.

Komórki nasienne kręte zespalają się ze sobą tworząc komórki nasienne proste przechodzące do śród-
jądrza gdzie tworzy się sieć jądra. Z nich powstaje ok. 20 przewodzików odprowadzających jądra prze-
chodzących do najądrza, gdzie uchodzą do przewodu najądrza.
23 | S t r o n a
Ściana moszny zbudowana jest z szeregu warstw: skóra (owłosiona i zawierająca dużo barwnika), błona
kurczliwa, powięź nasienna zewnętrzna, mięsień dźwigacz jądra, powięź nasienna wewnętrzna i osłon-
ka pochwowa jądra. Błona kurczliwa zbudowana z mięśni gładkich, reguluje ciepłotę ciała w mosznie,
co ma duże znaczenie w procesie spermiogenezy. Jądra położone są wewnątrzotrzewnowo, bo otrzew-
na wyściela od wewnątrz mosznę. Moszna przedzielona jest przegrodą moszny. Lewe jądro leży niżej
niż prawe ze względu na rozwój splotów moszny. U płodu zachodzi proces zwany zstępowaniem jąder,
kiedy jądra z jamy brzusznej przedostają się do moszny. Jądro zatrzymane w swej drodze nie wytwarza
plemników i nosi to nazwę wnętrostwa.

W bliskim sąsiedztwie jądra znajdują się narządy szczątkowe: przyczepek jądra i przyjądrze.

NAJĄDRZA
Najądrze jest parzystym narządem o podłużnym kształcie, przylegającym od tyłu i góry do jądra
Odprowadza i pełni rolę zbiornika plemników jednocześnie. W najądrzu wyróżniamy głowę, trzon
i ogon najądrza.

Otoczone jest błoną surowiczą i cienką warstwą tkanki łącznej, która wnikając w głąb narządu dzieli go
na płaciki najądrza zwane też stożkami najądrza. Liczba ich wynosi ok. 10-15. Utworzone są z przewo-
dzików odprowadzających najądrza, które wnikają do najądrza. Nabłonek przewodzików jest pofałdo-
wany, posiada wzniesienia. Występują na nim rzęski, które wykonując ruch przenoszą plemniki w stro-
nę najądrza. Z przewodzików tych powstaje przewód najądrza, który rozpoczyna się w głowie najądrza
a kończy w ogonie zaginając się do góry i przechodząc w nasieniowód. Przewód najądrza to główny
magazyn plemników, odczyn jest w nim słabo kwaśny, co wpływa na ruchliwość plemników, hamując
je. Wysłany jest nabłonkiem wielowarstwowym migawkowym.

NASIENIOWODY
Nasieniowód jest parzystym przewodem będącym przedłużeniem najądrza, uchodzi do cewki moczowej
jako przewód wtryskowy. W jego przebiegu towarzyszy mu wiele nerwów i naczyń tworząc powrózek
nasienny. Wyróżniamy część: mosznową, pachwinową, miedniczną. Miedniczna jest pokrywa otrzewną,
przebiega więc wewnątrz wewnątrzotrzewnowo. Długość nasieniowodu to 60 cm, przewód jest kręty,
zwłaszcza w części mosznowej. Przed wejściem do cewki moczowej nasieniowód łączy się z przewo-
dem wydalającym pęcherzyka nasiennego, tworząc przewód wtryskowy. Ten dopiero uchodzi do części
sterczowej cewki moczowej. Ściana nasieniowodu jest gruba, tworzą ją błona zewnętrzna, trzy błony
mięśniowe i błona śluzowa pokryta nabłonkiem walcowatym.

PĘCHERZYKI NASIENNE.
Pęcherzyk nasienny jest parzystym narządem, gruszkowatego kształtu. Leżą w pobliżu tylnej części gru-
czołu krokowego, a poniżej dna pęcherza moczowego, zrośnięte z nimi tkanką łączną. Otrzewna po-
krywa tylko tylną część. Substancje zawarte w wydzielinie pęcherzyków: fruktoza, kwas cytrynowy,
enzymy mają znaczenie w odżywianiu i ruchliwości plemników.

GRUCZOŁ KROKOWY.
Zwany sterczem (prostata), jest nieparzystym narządem, kształtu kasztana. Zawiera płat prawy i lewy
połączone węziną gruczołu krokowego. Przednia powierzchnia gruczołu przylega do spojenia łonowe-
go. Tylna do odbytnicy. Utrzymywany jest on w tym położeniu dzięki zrastaniu się z narządami sąsia-
dującymi tkanką łączną. Zbudowany jest on z gruczołów pęcherzykowo-cewkowych w liczbie 30-50.
Przewodziki gruczołu krokowego wyprowadzają z tych gruczołów. W wydzielinie gruczołu występo-
wać mogą kamyczki sterczowe utworzone z fosforanu wapnia.

24 | S t r o n a
GRUCZOŁY OPUSZKOWO-CEWKOWE.
Narządy parzyste wielkości ziarnka grochu. Położone w obrębie przepony moczowo-płciowej. Ich
przewody wyprowadzające uchodzą do cewki moczowej. To gruczoły cewkowo-pęcherzykowe wypro-
wadzające śluz.

PRĄCIE
To narząd kopulacyjny oraz służący do wydalania moczu. Wyróżnić można: odnogi, nasadę, trzon oraz
żołądź prącia. Nasada zasłonięta jest przez mosznę i skórę krocza. Zbudowane z ciał jamistych położo-
nych od strony grzbietowej i z nieparzystego ciała gąbczastego leżącego po przeciwnej stronie, otacza-
jąc cewkę moczową. Tylne końce ciał jamistych zwane odnogami zrastają się z okostną kości miednicz-
nych. Błona biaława otacza oba ciała, która oddzielając ciała jamiste tworzy przegrodę prącia. Na żołę-
dziu skóra tworzy podwójny fałd zwany napletkiem. Napletek posiada wędzidełko napletka.
W napletku znajdują się gruczoły napletkowe, wydzielające łój napletkowy, czyli mastkę. Na szczycie
żołędzi otwiera się cewka moczowa. Ciało jamiste i gąbczaste składają się z licznych drobnych jamek,
wyścielonych śródbłonkiem, zawierające również mięśnie gładkie. Jamki obu ciał wypełnione są krwią,
której ilość jest zmienna. Tętnice doprowadzające do nich krew noszą miano tętnic ślimakowych ze
względu na kształt. Z jamek krew odpływa żyłami wpustowymi, które uchodzą do żyły grzbietowej
prącia. W żołędziu nie ma jamek, występują liczne żyły tworzące sploty.

Przy wzwodzie jamki zostają wypełnione krwią w następstwie rozkurczu mięśni gładkich tętnic, przez
które napływa krew, skurczowi ulegają żyły wpustowe. Wypełnienie krwią nigdy jednak nie jest pełne,
co umożliwia przejście przez cewkę moczową w czasie wzwodu nasienia lub moczu.

GRUCZOŁY DOKREWNE (MS)

Gruczoły dokrewne nie posiadają przewodów wyprowadzających, a ich wydzielina, zwana hormonem
przenika bezpośrednio do naczyń krwionośnych, naczyń chłonnych, płynu mózgowo-rdzeniowego lub
tkanek. Wyróżnia się gruczoły pełniące wyłącznie funkcję wewnątrzwydzielniczą, jak np. gruczoł tar-
czowy, czy gruczoły przytarczyczne oraz gruczoły, które oprócz czynności wewnątrzwydzielniczej peł-
nią również czynność zewnątrzwydzielniczą, tzw. gruczoły amfoteryczne, jak np. trzustka. Gruczoły
dokrewne mogą występować jako samodzielne narządy, bądź też być częścią innych narządów, jak np.
komórki śródmiąższowe w gonadach.

Gruczoły dokrewne oddziałują na komórki i tkanki innych narządów za pośrednictwem informacji za-
kodowanych w postaci hormonów. Wspólną cechą hormonów jest to, że wytworzone w jednym narzą-
dzie są przenoszone z prądem krwi i oddziałują na czynność innych narządów lub tkanek.

PRZYSADKA
Jest częścią międzymózgowia (podwzgórza), z którym połączona jest lejkiem. Położona jest w dole przy-
sadkowym – w zagłębieniu podstawy wewnętrznej czaszki, w trzonie kości klinowej. Jest narządem
owalnego kształtu, wielkości ziarna fasoli. Otoczona torebką łącznotkankową, od której wnikają w głąb
narządu pasma tkanki łącznej z naczyniami i nerwami. Dzieli się na płat przedni zawierający część gu-
zową i część pośrednią oraz na płat tylny.

Płat przedni składa się z komórek tworzących skupienia w kształcie pasm nabłonkowych otoczonych
tkanką łączną. Część guzowa położona jest w pobliżu lejka. Część pośrednia utworzona jest z komórek
zasadochłonnych i komórek barwnikowych, ponadto zawiera jamę przysadki, będącą pozostałością
rozwojową.

25 | S t r o n a
Płat tylny zbudowany jest z unaczynionego, łącznotkankowego zrębu, w którym leżą zmienione komór-
ki gleju, tzw. pituicyty oraz dużo włókien nerwowych bezrdzennych.

Przysadka pozostaje w bliskiej łączności anatomicznej i czynnościowej z podwzgórzem. W lejku znajdu-

ją się drogi nerwowe zespalające płat tylny przysadki z podwzgórzem.

Przysadka wydziela: hormon wzrostu, prolaktynę, hormon adenokortykotropowy, hormon tyreotropo-

wy, hormon folikulotropowy, hormon luteinizujący, endorfiny, hormon melanoforowy. Tylna jej część
magazynuje i wydziela oksytocynę i wazopresynę.

GRUCZOŁ TARCZOWY
Jest nieparzystym narządem położonym w przednio-dolnej części szyi, w środkowej przestrzeni powię-
ziowej. Składa się z dwóch płatów: prawego i lewego oraz wąskiej części środkowej: węziny gru-
czołu tarczowego. W połowie przypadków od węziny odchodzi ku górze wydłużona część narządu,
płat piramidowy. Płaty sięgają swoimi brzegami górnymi krtani, a brzegami dolnymi do V chrząstki
tchawicy. Płaty przylegają z boku do tchawicy, od przodu pokrywają je mięśnie podgnykowe.

Gruczoł tarczowy otoczony jest powięzią i torebką, które zrastają się z tchawicą i krtanią. W utrzy-
maniu gruczołu pomagają też więzadła i mięśnie. Od torebki odchodzą w głąb narządu łącznotkanko-
we przegrody wytwarzające zrąb gruczołu, dzieląc go na płaciki. W przegrodach tych są limfocyty,
a czasem nawet grudki chłonne. W obrębie płacików, tkanka łączna zawierająca liczne włókna siatecz-
kowate, naczynia i nerwy oddziela od siebie pęcherzyki gruczołu tarczowego. Każdy płacik zawiera
20-40 pęcherzyków, których wnętrze wypełnione jest koloidem.

Gruczoł tarczowy jest bardzo bogato unaczyniony. Zaopatrywany jest z co najmniej czerech źródeł.

Pęcherzyki są głównym elementem budowy gruczołu tarczowego. Pęcherzyki tworzą komórki główne
i komórki płaskie (wyściełają wnętrze pęcherzyka). W przestrzeniach międzypęcherzykowych występu-
ją komórki przypęcherzykowe.

Hormony tarczycy to trójjodotyronina – T3 i tyroksyna – T4. Są syntetyzowane w pęcherzykach gruczołu

tarczowego. Ich wydzielanie zależy od hormonu tyreotropowego (TSH), wydzielanego przez przysadkę.

GRUCZOŁY PRZYTARCZYCZNE
Są najmniejszymi gruczołami dokrewnymi. Występują w liczbie czterech: gruczoły przytarczyczne pra-
we – górny i dolny oraz gruczoły przytarczyczne lewe – górny i dolny. Położone są na tylnej po-
wierzchni płatów gruczołu tarczowego, wtopione jakby w jego miąższ, ale oddzielone odeń blaszką
wewnętrzną torebki gruczołu tarczowego, z którą połączone są za pomocą tkanki łącznej luźnej, przeto
można je łatwo oddzielić. Czasem gruczoły przytarczyczne mogą jednak leżeć wewnątrz gruczołu tar-
czowego, otoczone całkowicie przez jego miąższ, nieoddzielone torebką.

Ich wielkość zbliżona jest do wielkości ziaren pszenicy. Są zabarwione na kolor żółtobrunatny i wyraź-
nie różnią się od miąższu gruczołu tarczowego. Mają własną torebkę, która wnika do wnętrza gruczołu
dzieląc go na płaciki, a te z kolei na pasma komórkowe.

W gruczołach przytarczycznych wyróżnia się trzy typy komórek: komórki główne jasne, komórki
główne ciemne i komórki kwasochłonne.

WEWNĄTRZWYDZIELNICZA CZĘŚĆ TRZUSTKI

Między pęcherzykami części zewnątrzwydzielniczej, w trzustce rozrzucone są liczne wyspy trzustki.
Wyróżniono w nich trzy rodzaje komórek:

26 | S t r o n a
 1) Komórki wysepkowe kwasochłonne, lub alfa – stanowią ok. 20% komórek wysepki, wydzielają
glukanon.
2) Komórki wysepkowe zasadochłonne, lub beta – występują najliczniej (75-78%), wydzielają insuli-
nę.
3) Komórki wysepkowe niezróżnicowane, lub delta – występują w niewielkiej liczbie (2-5%), uwa-
żane są za komórki zastępcze lub za postacie wyrodniejące.

UKŁAD NERWOWY (SD, MS)

Układ nerwowy zbudowany jest z tkanki nerwowej oraz tkanki glejowej. Integruje działalność organi-
zmu, rejestruje bodźce, przetwarza zawartą w nich informację oraz steruje czynnościami organizmu:
ruchem mięśni oraz wydzielaniem hormonów.

Pod względem topograficznym układ nerwowy można podzielić na:

1) Układ nerwowy ośrodkowy (OUN), do którego należą mózgowie i rdzeń kręgowy.
2) Układ nerwowy obwodowy, do którego należą nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe.

Czynności obwodowego układu nerwowego można umownie podzielić na dwie kategorie:

1) Układ nerwowy somatyczny, nastawiony na łączność ze światem zewnętrznym, odbiera z niego
różnorodne informacje za pośrednictwem narządów zmysłów oraz zarządza aparatem rucho-
wym, umożliwiając poruszanie się w przestrzeni i reagowanie w sposób celowy na bodźce ze-
wnętrzne.
2) Układ nerwowy autonomiczny lub wegetatywny, jego rolą jest sprawowanie kontroli nad prze-
mianą materii oraz prawidłowym działaniem narządów wewnętrznych.

OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY

MÓZGOWIE
W rozwoju osobniczym trzy pęcherzyki mózgowe pierwotne: tyłomózgowie, śródmózgowie i przodo-
mózowie dzielą się na pęcherzyki mózgowe wtórne:
1) Tyłomózgowie na rdzeniomózgowie i tyłomózgowie wtórne.
2) Śródmózgowie pozostaje bez zmian.
3) Przodomózgowie na kresomózgowie i międzymózgowie.

Dalej z rdzeniomózgowia powstaje rdzeń przedłużony, tyłomózgowie wtórne stanowią móżdżek i most.
Międzymózgowie składa się z dwu wzgórz, nadwzgórza, zawzgórza i podwzgórza. Kresomózgowie to
dwie półkule mózgu.

Istota szara jest skupiskiem ciał neuronów, zwykle znajduje się na powierzchni mózgowia i wewnątrz
rdzenia kręgowego, tworzy korę mózgu. Jej skupiska znajdujące się pod korą zwie się jądrami podko-
rowymi. Są to jądra soczewkowate, składające się z gałki bladej i skorupy, jądra ogoniaste, jądra czer-
wienne oraz istota czarna. Istota biała – skupiska wypustek nerwowych, znajduje się na powierzchni
rdzenia i wewnątrz mózgowia.

PIEŃ MÓZGU
Rdzeń przedłużony, most, śródmózgowie, wzgórze i podwzgórze tworzą pień mózgu. Na jego przedniej
powierzchni znajdują się piramidy rdzenia, w nich skrzyżowanie piramid. Most wybrzusza się ku przo-
dowi. Na tylnej powierzchni pnia mózgu, na granicy pomiędzy rdzeniem przedłużonym a mostem jest
dół równoległoboczny – podstawa dla komory IV, jej wierzchołek ku tyłowi w stronę móżdżku.

27 | S t r o n a
ŚRÓDMÓZGOWIE
Położone jest powyżej mostu. Dzieli się na konary mózgu i pokrywę śródmózgowia, pomiędzy któ-
rymi przebiega wodociąg mózgu otoczony przez istotę szarą środkową. Konary mózgu są dwa, każdy
dzieli się na odnogę i nakrywkę. W śródmózgowiu znajdują się podkorowe skupienia istoty szarej: isto-
ta czarna na pograniczu odnóg i nakrywek konarów oraz w postaci jąder czerwiennych.

MIĘDZYMÓZGOWIE
Międzymózgowie składa się z dwu wzgórz, nadwzgórza, zawzgórza i podwzgórza. Oba wzgórza są
ścianami dla komory III, która się pomiędzy nimi znajduje. Zbudowane są ze skupień istoty szarej zwa-
nych jądrami wzgórza, pooddzielanych przez pasma istoty białej zwane blaszkami rdzennymi. Wyróż-
nia się:
1) jądra przednie wzgórza – mające połączenie z węchomózgowiem, z podwzgórzem i układem
brzeżnym,
2) jądro przyśrodkowe wzgórza – łączące się z częścią ruchową kory mózgu,
3) jądra boczne wzgórza – w których kończą się wstęga przyśrodkowa, wstęga boczna i wstęga
trójdzielna; mają one także połączenie z móżdżkiem.
Wzgórze wraz z zawzgórzem jest ośrodkiem przekaźnikowym dla wszystkich dróg czuciowych za wy-
jątkiem drogi narządu powonienia.

Do zawzgórza należą ciała kolankowate – boczne i przyśrodkowe, będące podkorowymi ośrodkami

wzroku i słuchu. Do nadwzgórza należą szyszynka, uzdeczki i spoidła uzdeczek.

Podwzgórze utworzone jest przez: skrzyżowanie wzrokowe, blaszkę krańcową, guz popielaty, dwa
ciała suteczkowate i lejek ze zwieszającą się zeń przysadką. W podwzgórzu znajdują się liczne skupie-
nia istoty szarej, zwane jądrami podwzgórza. W skrzyżowaniu wzrokowym następuje skrzyżowanie
włókien nerwów wzrokowych.

KRESOMÓZGOWIE
Jest częścią mózgu obejmującą półkule mózgu, spoidła mózgu (w tym ciało modzelowate), blaszkę
krańcową, jądra podstawne oraz węchomózgowie. Obie półkule pokrywa kora mózgu, zbudowana
z istoty szarej. W każdej półkuli wyróżnia się cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i poty-
liczny. Płat czołowy oddzielony jest od ciemieniowego bruzdą środkową. Płat czołowy od ciemieniowe-
go i skroniowego oddziela bruzda boczna. Dzięki pofałdowaniu kory mózgowej, znacznie zwiększona
jest jej powierzchnia. Fałdy płaszcza odgraniczone bruzdami zwie się zakrętami. Przed bruzdą środko-
wą, na płacie czołowym znajduje się zakręt przedśrodkowy, w nim ośrodki ruchowe. Za bruzdą środ-
kową, na płacie ciemieniowym znajduje się zakręt zaśrodkowy z ośrodkami czuciowymi. Ośrodki
wzroku znajdują się w płacie potylicznym, zaś ośrodki słuchu w płacie skroniowym.

W skład istoty białej półkul mózgu wchodzą włókna kojarzeniowe (przebiegające w obrębie jednej
półkuli), spoidłowe (przebiegające pomiędzy półkulami) i rzutowe (biegnące w stronę rdzenia).

UKŁAD PIRAMIDOWY I POZAPIRAMIDOWY

Włókna układu pozapiramidowego omijają piramidy. Układ piramidowy kontroluje ruchy dowolne,
oddziałuje na mięśnie szkieletowe. Układ pozapiramidowy koordynuje działanie układu piramidowego,
działa poza naszą świadomością.

KOMORY MÓZGOWIA I PŁYN MÓZGOWO-RDZENIOWY

W poszczególnych częściach mózgowia znajduje się szereg przestrzeni zwanych komorami mózgowia,
wypełnionych płynem mózgowo-rdzeniowym. Są to parzyste komory boczne w obrębie półkul, mające
kontakt z nieparzystą komorą trzecią, ku tyłowi przechodzącą w wodociąg mózgu uchodzący do komo-

28 | S t r o n a
ry czwartej znajdującej się w obrębie tyłomózgowia. Ona z kolei ma połączenie z kanałem środkowym
rdzenia kręgowego i z jamą podpajęczynówkową2.

W wymienionych komorach występują sploty naczyniówkowe wytwarzające płyn mózgowo-rdzeniowy,

który krąży przez te przestrzenie kończąc swój bieg w ziarnistości pajęczynówki, gdzie jest wchłaniany
do krwi.

RDZEŃ KRĘGOWY
Stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego i położoną w kanale kręgowym. Stanowi prze-
dłużenie rdzenia przedłużonego. Za jego początek uważa się miejsce skrzyżowania go z brzegiem otwo-
ru wielkiego podstawy czaszki. Rdzeń kręgowy kończy się na poziome II kręgu lędźwiowego stożkiem
rdzeniowym, który przechodzi w nić końcową sięgającą II kręgu guzicznego. Zawiera ośrodki zarówno
układu somatycznego jak i autonomicznego. Ponieważ otwory międzykręgowe, przez które nerwy od-
chodzą od rdzenia są przesunięte względem rdzenia ku dołowi, nerwy biegną na znacznej przestrzeni
wewnątrz kanału kręgowego, zanim osiągną właściwy punkt wyjścia. Zespół tych nerwów, otaczają-
cych nić końcową, nosi nazwę ogona końskiego.

Segment jest odcinkiem rdzenia, od którego odchodzi jedna para nerwów rdzeniowych. Rdzeń kręgowy
składa się z:
 8 segmentów szyjnych,
 12 segmentów piersiowych,
 5 segmentów lędźwiowych,
 5 segmentów krzyżowych,
 1 segmentu guzicznego.

W odcinku szyjnym i lędźwiowym rdzenia kręgowego obecne są zgrubienia stanowiące zgrupowanie

komórek nerwowych, od których odchodzą nerwy do kończyn górnych i dolnych.

Na powierzchni przedniej rdzenia kręgowego, w płaszczyźnie pośrodkowej znajduje się szczelina po-
środkowa przednia. Na powierzchni tylnej, również w płaszczyźnie pośrodkowej – bruzda pośrodkowa
tylna. Na powierzchniach bocznych, po obu stronach znajdują się po dwie bruzdy: bruzda boczna
przednia
i bruzda boczna tylna.

W budowie wewnętrznej rdzenia uwagę zwraca fakt, że istota biała leży na obwodzie rdzenia otaczając
istotę szarą. Istotę białą tworzą sznur przedni, sznur boczny i sznur tylny, a istotę szarą słup przedni,
słup boczny i słup tylny3. Na przekroju poprzecznym istota szara ma kształt litery H i jej słupy noszą
miano rogów: przedniego, bocznego i tylnego. W miejscu łączenia się rogów (poprzeczna część litery H)
występuje kanał środkowy rdzenia kręgowego.

W słupach przednich rdzenia znajdują się skupienia komórek nerwowych dające początek korzeniom
brzusznym nerwów rdzeniowych, stąd zwane są jądrami ruchowymi. Ciała obecnych tam komórek
nerwowych oddają aksony, które tworzą korzenie nerwowe brzuszne. Aksony te opuszczają rdzeń
przez bruzdę boczną przednią, są to włókna ruchowe, przewodzą impulsy odśrodkowo. Do słupów
tylnych, przez bruzdę boczną tylną, wnikają korzenie grzbietowe nerwów rdzeniowych, zbudowane
z włókien czuciowych, przewodzą impulsy dośrodkowo.

2
Trzy łącznotkankowe opony mózgowo-rdzeniowe otaczają mózgowie i rdzeń kręgowy: opona twarda, pajęcza
i miękka. Opona twarda i pajęcza tworzą zatoki żylne, zaś pomiędzy pajęczą i miękką znajduje się jama podpa-
jęczynówkowa.
3
UWAGA! Wymienione struktury tworzące istotę szarą i białą są parzystymi.
29 | S t r o n a
Sznury rdzeniowe zbudowane są z dróg nerwowych. Utworzone są przez włókna biegnące od mózgo-
wia do rdzenia lub odwrotnie. Sznur przedni i boczny zbudowane są z dróg ruchowych i czuciowych,
zaś tylny tylko z dróg czuciowych.

OBWODOWY UKŁAD NERWOWY

Obwodowy układ nerwowy składa się z dwunastu par nerwów czaszkowych i trzydziestu jeden par
nerwów rdzeniowych.

NERWY CZASZKOWE
Do nerwów czaszkowych zwanych dalej nerwami mózgowymi należą nerwy rozpoczynające się lub
kończące w mózgowiu, przechodzące przez otwory w podstawie czaszki i unerwiające głowę, szyję,
a także narządy klatki piersiowej. Oznacza się je liczbami rzymskimi i można podzielić na następujące
grupy:
1) Grupa nerwów czuciowych zawierająca nerwy I, II, VIII
2) Grupa nerwów mieszanych:
a) z mniejszą liczbą włókien czuciowych: III, IV, VI, XI, XII
b) z dużą liczbą włókien czuciowych: V, VII, IX, X
3) Grupa nerwów przywspółczulnych – III, VII, IX, X

Włókna ruchowe rozpoczynają się w jądrach ruchowych i w jądrach przywspółczulnych położonych

w mózgowiu, włókna czuciowe rozpoczynają się w skupieniach komórek nerwowych zwanych zwojami
obwodowymi tych nerwów. Ruchowe i przywspółczulne kończą się efektorami a czuciowe kończą się
w mięśniach gładkich.

I. Nerwy węchowe
Zwykle po kilkanaście po każdej stronie, rozpoczynające się w komórkach nerwowych położo-
nych w błonie śluzowej okolicy węchowej przechodząc przez blaszkę poziomą kości sitowej do
jamy czaszki wnikają do części węchomózgowia i zespalają się tam z komórkami mitralnymi.
Włókna obwodowe komórek nerwowych dających początek nerwom węchowym tworzą stożki
węchowe zakończone włoskami węchowymi. Są to receptory narządu powonienia.
II. Nerw wzrokowy
Rozpoczyna się w komórkach nerwowych położonych w siatkówce, przechodzi z oczodołu do
jamy czaszki gdzie ulega skrzyżowaniu tworząc skrzyżowanie wzrokowe a następnie wnika do
mózgowia jako pasmo wzrokowe idąc do ciał kolankowatych bocznych.
III. Nerw okoruchowy
Jądra początkowe ruchowe i przywspółczulne leżą w śródmózgowiu. Do oczodołu nerw prze-
chodzi przez szczelinę oczodołową górną. Unerwia większość mięśni tzw. zewnątrzgałkowych:
m. dźwigacz powieki górnej, m. prosty górny, m. prosty przyśrodkowy, m prosty dolny, m.
skórny dolny, a przywspółczulnie mięśnie gładkie tzw. wewnątrzgałkowe: m. rzęskowy i m.
zwieracz źrenicy. Zapewnia on precyzyjne ruchy gałki ocznej.
IV. Nerw bloczkowy
Najcieńszy z nerwów czaszkowych. Jądro początkowe leży w śródmózgowiu, w konarach mó-
zgu. Do oczodołu wnika przez szczelinę oczodołową górną. Warunkuje patrzenie z góry tzw.
nerw patetyczny.
V. Nerw trójdzielny
Najgrubszy nerw czaszkowy. Dzieli się na 3 gałęzie V-1 nerw oczny, V-2 nerw szczękowy, V-3
nerw żuchwowy. Część czuciowa nerwu trójdzielnego jest częścią większą, a część ruchowa
nerwu jest mniejsza.

30 | S t r o n a
  Nerw oczny jest nerwem czuciowym. Powstaje z nerwu czołowego, nosowo-rzęskowego
i łzowego. Unerwia skórę czoła i nosa, gałkę oczną i jej otoczenie, gruczoł łzowy i oponę
twardą.
 Nerw szczękowy jest nerwem czuciowym. Unerwia zęby szczęki i błonę śluzową jamy
nosowej i zatok przynosowych, podniebienia i policzków.
 Nerw żuchwowy jest nerwem mieszanym i największym z gałęzi nerwu trójdzielnego.
Unerwia częściowo skórę głowy zęby żuchwy błonę śluzową dziąseł i policzków.
VI. Nerw odwodzący
Jądro początkowe znajduje się w moście, nerw wnika do oczodołu przez szczelinę oczodołową
górną, unerwia mięsień prosty boczny. Jego uszkodzenie powoduje zez zbieżny.
VII. Nerw twarzowy
Zawiera trzy rodzaje włókien. Ruchowe tworzą splot przyuszniczy i unerwiają mięśnie wyrazo-
we. Przywspółczulne są włóknami wydzielniczymi dla gruczołów łzowych, ślinianki podżu-
chwowej i innych. Czuciowe przewodzą wrażenia smakowe z ⅔ przednich języka.
VIII. Nerw przedsionkowo-ślimakowy.
Przebiega w uchu wewnętrznym. Składa się z części ślimakowej i przedsionkowej.
 Część ślimakowa rozpoczyna się w zwoju spiralnym, położonym we wrzecionku a koń-
czy w jądrach czuciowych położonych w moście. Jest nerwem słuchu, przewodzi impul-
sy nerwowe z komórek słuchowych do narządu spiralnego.
 Część przedsionkowa rozpoczyna się w zwoju przesionka. Przewodzi impulsy nerwowe
z nabłonka zmysłowego grzebieni bańkowych przewodów półkolistych oraz plamki wo-
reczka i plamki łagiewki. Informuje o położeniu i ruchach głowy w przestrzeni. Jest
nerwem zmysłu równowagi.
IX. Nerw językowo-gardłowy.
Jest najważniejszym nerwem biorącym udział w połykaniu. Unerwia błonę śluzową gardła, ja-
my bębenkowej, trąbki słuchowej, prowadzą również wrażenia smakowe z 1/3 tylnej języka.
X. Nerw błędny
Najdłuższy z nerwów czaszkowych i największy z nerwów części przywspółczulnej układu au-
tonomicznego. Przebiega przez szyję, klatkę piersiową i jamę brzuszną. Włókna czuciowe uner-
wiają błonę śluzową gardła i krtani Włókna przywspółczulne unerwiają narządy głowy. Nerw
językowo-gardłowy i nerw błędny biorą udział w odruchu kaszlu i odruchu wymiotnym.
XI. Nerw dodatkowy
Unerwia mięśnie szyi.
XII. Nerw podjęzykowy
Unerwia mięśnie języka. Odgrywa dużą rolę przy żuciu pokarmu, połykaniu i artykulacji.

NERWY RDZENIOWE
Każdy nerw rdzeniowy powstaje w kanale kręgowym, w pobliżu otworu międzykręgowego z połącze-
nia dwu korzeni – brzusznego i grzbietowego (o powstawaniu korzeni – powyżej). Powstały tak pień
nerwu rdzeniowego ma długość około 1 cm i jest nerwem mieszanym, dzieli się na cztery gałęzie:
brzuszną, grzbietową, oponową i łączącą.

Gałęzie brzuszne nerwów szyjnych, lędźwiowych, krzyżowych i guzicznych, zespalając się między sobą
tworzą sploty nerwowe, które dzielą się na szereg nerwów. Jedynie gałęzie brzuszne nerwów piersio-
wych nie tworzą splotów.

AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY

Autonomiczny układ nerwowy – część układu nerwowego, którego nerwy unerwiają narządy we-
wnętrzne. Wyodrębniony ze względu na pełnione przez siebie funkcje i budowę. W przeciwieństwie do
31 | S t r o n a
somatycznego układu nerwowego, działanie układu autonomicznego powoduje reakcje niezależne od
naszej woli, czyli np. wydzielanie soku żołądkowego, ruchy perystaltyczne jelit itd. Układ autonomiczny
dzieli się na układ współczulny, inaczej sympatyczny (pobudzający) i przywspółczulny, inaczej para-
sympatyczny (hamujący). Wszystkie narządy wewnętrzne są unerwione jednocześnie przez oba te
układy - ich działanie jest względem siebie antagonistyczne. W sytuacjach stresowych działanie układu
współczulnego przeważa nad działaniem układu przywspółczulnego. Część sympatyczna i parasympa-
tyczna wzajemnie uzupełniają się w działaniu.

Autonomiczny układ nerwowy składa się z:

 zespołu ośrodków nerwowych,
 dróg nerwowych odśrodkowych,
 dróg nerwowych dośrodkowych.

Wyróżnia się następujące różnice w stosunku do somatycznego układu nerwowego:

 nierównomierne rozmieszczenie ośrodków w OUN,
 występowanie włókien nerwowych przed- i zazwojowych,
 odmienna budowa,
 względnie wolne przewodzenie impulsów nerwowych – 0,5 m/s,
 wydzielanie w synapsach eferentnych nie tylko acetylocholiny, ale również noradrenali-
ny,
 efektory, którymi są: mięśnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły.

Różnice części współczulnej i przywspółczulnej:

1) W części współczulnej włókna nerwowe tworzą najczęściej odrębne nerwy mające własne mia-
na, jak np. nerwy trzewne, podczas gdy włókna części przywspółczulnej wchodzą najczęściej
w skład innych nerwów, jak np. w nerwie błędnym.
2) W części współczulnej włókna nerwowe przedzwojowe są krótsze niż w części przywspółczul-
nej
3) Obie części cechuje antagonizm czynnościowy, który może być:
a) bezpośredni – gdy te same efektory są unerwione przez obie części układu autonomicz-
nego np. mięśnie gładkie oskrzeli
b) pośredni – gdy na przykład dwa różne mięśnie mają antagonistyczne działanie, ale każdy
z nich jest unerwiony tylko przez jedną części układu autonomicznego np. mięsień zwie-
racz i mięsień rozwieracz źrenicy, wpływający na jej średnicę

CZĘŚĆ WSPÓŁCZULNA
Miano to określa skupienia komórek nerwowych tworzące jądro pośrednio-boczne w rogach bocznych
rdzenia kręgowego, zwoje pnia współczulnego i nerwy odchodzące od tych zwojów. Jądra pośrednio-
boczne występują w części Th1-L3 słupów bocznych. Wypustki tworzących go komórek jako włókna
przedzwojowe (gałązki łączące białe) drogą korzeni brzusznych dochodzą do zwojów przykręgowych
tworząc pień współczulny. Gałązki łączące białe posiadają białawą osłonkę mielinową. W zwojach
pnia współczulnego następuje styk pierwszego neuronu z drugim neuronem, którego włókna nerwowe
zazwojowe (gałęzie łączące szare) biegną w nerwach obwodowych. Po przebiegu włókna zazwojowe
dochodzą do efektorów. Istnieje też inna droga przewodząca impulsy na obwód tj. istnieją zwoje leżące
lub zewnątrz albo wewnątrz korzeni brzusznych. W tych zwojach może również nastąpić zespolenie
włókien przedzwojowych i z nich włókna zazwojowe mogą przenikać do nerwu rdzeniowego bez po-
średnictwa gałązki białej łączącej.

W pniach współczulnych wyróżnić można: część szyjną, część piersiową, brzuszną i miedniczną.

Funkcje układu współczulnego:

32 | S t r o n a
  wydzielanie małej ilości gęstej śliny,
 szybsza praca serca,
 rozszerzenie źrenic,
 rozkurcz mięśnia rzęskowego oka (zwolnienie akomodacji),
 stroszenie włosów,
 wydzielanie potu na dłoniach,
 reakcja "walcz albo uciekaj",
 rozkurcz mięśnia wypieracza moczu i jednoczesny skurcz mięśnia zwieracza cewki moczowej
(trzymanie moczu),
 pobudzenie nadnerczy do produkcji adrenaliny (hormonu walki),
 wzmaga skurcz mięśni gładkich,
 zwiększa agregację płytek krwi (trombocytów),
 zahamowanie perystaltyki jelit,
 podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi poprzez zwężenie naczyń krwionośnych mięśni szkiele-
towych,
 rozkurcz mięśni gładkich naczyń skórnych (skóra ciepła i czerwona),
 skurcz mięśni gładkich naczyń mięśni szkieletowych (szybsze zaopatrywani mięśni w tlen),
 zwiększenie oporu obwodowego w naczyniach tętniczych,
 wydzielanie łez,
 rozszerzenie mięśni oskrzeli w płucach,
 zwiększenie wydzielania reniny,

UKŁAD PRZYWSPÓŁCZULNY
Układ przywspółczulny, parasympatyczny, cholinergiczny – podukład autonomicznego układu nerwo-
wego odpowiedzialny za odpoczynek organizmu i poprawę trawienia. W uproszczeniu można powie-
dzieć, że działa on antagonistycznie (odwrotnie) do układu współczulnego. Włókna nerwowe układu
przywspółczulnego wychodzą z pnia mózgu.

Pień mózgu – struktura anatomiczna ośrodkowego układu nerwowego, obejmująca wszystkie twory
leżące na podstawie czaszki.

Części składowe pnia mózgu:

 rdzeń przedłużony
 most
 śródmózgowie
 wzgórze
 podwzgórze

W pniu mózgu znajdują się liczne pierwotne ośrodki odpowiedzialne za utrzymanie funkcji życiowych.
Znajduje się tam ośrodek oddychania, ośrodek regulujący pracę serca, ośrodek regulujący ciśnienie
tętnicze, ośrodek regulujący temperaturę organizmu, ośrodek regulujący metabolizm, przysadka

Większość włókien nerwowych przebiega wspólnie z nerwem błędnym, dochodząc do płuc, serca,
żołądka, jelit, wątroby itp. W układzie tym, podobnie jak w układzie współczulnym, występują zwoje,
leżące w pobliżu unerwianych narządów lub w samych narządach oraz sploty (np. splot sercowy, płuc-
ny), natomiast w przeciwieństwie do niego układ przywspółczulny nie reaguje jako całość, lecz aktywi-
zuje tylko te funkcje, które są niezbędne w danym czasie.

Ośrodki układu przywspółczulnego znajdują się w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego (S2-S4) oraz
w jądrach przywspółczulnych nerwów czaszkowych III, VII, IX i X. W odcinku krzyżowym tymi
33 | S t r o n a
ośrodkami są jądra pośrednio-przyśrodkowe, które oddają aksony wchodzące w skład korzeni grzbie-
towych nerwów rdzeniowych.

Czynności układu:
 zwężanie źrenicy,
 wydzielanie dużej ilości rzadkiej śliny
 hamowanie czynności serca (zmniejszanie siły skurczu),
 zwężanie oskrzeli,
 rozszerzanie naczyń krwionośnych powodujące spadek ciśnienia tętniczego krwi,
 nasilanie skurczów przewodu pokarmowego,
 kurczenie pęcherza moczowego,
 wzrost wydzielania insuliny,

NARZĄDY ZMYSŁÓW

NARZĄD WZROKU (MM)

Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i narządów dodatkowych oka. Gałka oczna spoczywa w oczo-
dole na ciele tłuszczowym oczodołu. Najbardziej do przodu wysunięty punkt gałki ocznej nosi miano
bieguna przedniego, a najbardziej wysunięty do tyłu – bieguna tylnego. Oba bieguny łączy oś wzroko-
wa.

BUDOWA GAŁKI OCZNEJ:

Ściany gałki ocznej stanowią trzy błony: włóknista, naczyniowa i wewnętrzna.

Błona włóknista składa się z części przedniej, przezroczystej – rogówki i z części tylnej, nieprzezro-
czystej – twardówki. Na pograniczu między rogówką a twardówką biegnie żyła zwana zatoką żylną
twardówki.

Błona naczyniowa składa się z tęczówki, ciała rzęskowego i naczyniówki. W środku tęczówki, sta-
nowiącej przednią część błony, znajduje się źrenica o zmiennej średnicy (3-8mm). Tęczówka zawiera
barwnik, który decyduje o kolorze oczu oraz mięśnie gładkie (mięsień zwieracz i mięsień rozwieracz
źrenicy). Ku tyłowi tęczówka przechodzi w ciało rzęskowe, mające kształt pierścienia otaczającego
soczewkę, wewnątrz pofałdowanego i tworzącego wyrostki rzęskowe. W ciele rzęskowym znajdują się
liczne naczynia krwionośne włosowate oraz mięsień gładki o okrężnym przebiegu – mięsień rzęskowy.
Część osocza filtruje się z naczyń krwionośnych włosowatych ciała rzęskowego, wytwarzając ciecz
34 | S t r o n a
wodnistą wypełniającą komory oka, natomiast mięsień rzęskowy wpływa na stopień wypukłości
soczewki w procesie akomodacji. Jego skurcz powoduje zwiotczenie więzadełek łączących ciało rzę-
skowe z soczewką i zwiększenie jej wymiaru przednio-tylnego. Rozkurcz zaś przyczynia się do napięcia
więzadełek
i zmniejszenia wymiaru przednio-tylnego soczewki. Naczyniówka, część tylna błony naczyniowej,
zbudowana jest głównie z naczyń krwionośnych i włókien sprężystych.

Błona wewnętrzna, zwana siatkówką składa się z warstwy barwnikowej i mózgowej. Warstwa
barwnikowa dzieli się na część tęczówkową, część rzęskową i część siatkówkową. Warstwa mó-
zgowa (zabarwienie czerwone od obecności czerwieni wzrokowej w komórkach), zwana częścią wzro-
kową siatkówki, stanowi jej tylne ⅔ i odbiera fale świetlne. Wrażliwość siatkówki nie jest jednak jedna-
kowa. W miejscu, w którym siatkówka opuszcza nerw wzrokowy, występuje krążek nerwu wzro-
kowego, niemający w ogóle elementów światłoczułych (plamka ślepa). Największa wrażliwość na
barwy i światło występuje w miejscu, przez które przechodzi oś wzrokowa (plamka żółta). Istota bu-
dowy siatkówki polega na występowaniu w niej komórek światłoczułych nerwowych (fotoreceptorów),
pręcików i czopków. Pręciki zawierają barwnik czerwień wzrokową (rodopsynę), która zwiększa wraż-
liwość komórek na światło. Odbierają obrazy czarno-białe. Czopki zawierają jodopsynę, odbierają ob-
razy barwne.

Struktury w przednich częściach błon, takie jak: rogówka, komora przednia gałki ocznej, soczewka,
komora tylna gałki ocznej i ciało szkliste, są przepuszczalne dla promieni świetlnych.

Komora przednia gałki ocznej stanowi przestrzeń pomiędzy rogówką a tęczówką, natomiast komo-
ra tylna gałki ocznej jest ograniczona przez soczewkę, tęczówkę i ciało rzęskowe. Komory komuni-
kują się ze sobą przez źrenicę, która jest otworem w tęczówce. Wypełnione są cieczą wodnistą. Z ko-
mory tylnej ciecz odpływa do komory przedniej, a stąd do zatoki żylnej twardówki i do żył oczodołu.

Ku tyłowi i przyśrodkowo do komory tylnej gałki ocznej znajduje się soczewka – dwuwypukła, wy-
różnia się w niej: torebkę, korę i jądro soczewki. Utrzymywana przez obwódkę rzęskową zbudowaną
z włókien obwódkowych.

Ciało szkliste – położone między soczewką a siatkówką, otoczone błoną szklistą, wewnątrz ma zrąb
utworzony z delikatnych włókienek, między którymi znajduje się ciecz szklista.

NARZĄDY DODATKOWE GAŁKI OCZNEJ

Do narządów dodatkowych gałki ocznej zalicza się tzw. aparat ruchowy i aparat ochronny gałki.

Aparat ruchowy stanowią mięśnie gałki ocznej. Są to cztery mięśnie proste: górny, dolny, przyśrod-
kowy i boczny, dwa mięsnie skośne: górny i dolny, oraz mięsień oczodołowy. Unerwione są przez ner-
wy czaszkowe III, IV i VI oraz część współczulną układu autonomicznego (m. oczodołowy).

Aparat ochronny stanowią: ciało tłuszczowe oczodołu, brwi, powieki, spojówka i narząd łzowy.

NARZĄD PRZEDSIONKOWO-ŚLIMAKOWY (MS)

Narząd przedsionkowo-ślimakowy jest narządem zmysłowym położonym w kości skroniowej, służącym
do odbioru dźwięków, określania położenia głowy i jego zmian.

Dzieli się na ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho wewnętrzne.

35 | S t r o n a
UCHO ZEWNĘTRZNE
Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego.

Małżowina uszna jest owalną, powyginaną chrząstką pokrytą skórą. Pomiędzy chrząstką a skórą
znajdują się szczątkowe mięśnie poprzecznie prążkowane, np. m. skrawka, m. przeciwskarwka. Jedynie
dolna część małżowiny usznej nie jest wzmocniona zrębem chrzęstnym i nosi nazwę płatka małżowiny.
Brzeg wolny małżowiny usznej odgięty ku stronie bocznej nosi nazwę obrąbka małżowiny. Chrząstkę
małżowiny do kości skroniowej mocują więzadła uszne.

Przewód słuchowy zewnętrzny jest wygięty w kształt litery S, składa się z części chrzęstnej, bocz-
nej
i z części kostnej, przyśrodkowej. Przewód jest wygięty w płaszczyźnie poziomej i czołowej. Jego dłu-
gość wynosi około 2,5 cm, średnica około 0,5 cm. Otwór doń prowadzący nosi miano otworu słucho-
wego zewnętrznego.

UCHO ŚRODKOWE
Ucho środkowe składa się z jamy bębenkowej, jamy sutkowej i trąbki słuchowej.

Jama bębenkowa jest skośnie ustawioną szczelinowatą przestrzenią, zawartą w kości skroniowej,
zawierającą kosteczki słuchowe i wypełnioną powietrzem. Strop jamy bębenkowej stanowi ściana po-
krywkowa, ścianę dolną stanowi ściana żyły szyjnej, ścianę przyśrodkową – ściana błędnikowa, ścianę
przednią – ściana szyjno-tętnicza, a ścianę boczną – ściana bębenkowa.

Błona bębenkowa jest cienką, napiętą błoną łącznotkankową, ustawioną pod kątem ostrym w sto-
sunku do dna przewodu słuchowego zewnętrznego. Mniejsza, górna część błony bębenkowej nosi mia-
no części wiotkiej, dolna – części napiętej. Od strony zewnętrznej pokryta jest nabłonkiem wielowar-
stwowym płaskim, od strony wewnętrznej wysłana błona śluzową pokrytą jednowarstwowym nabłon-
kiem sześciennym. Osadzona jest w pierścieniu włóknisto-chrzęstnym.

Do kosteczek słuchowych zalicza się młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Ich zadaniem jest prze-
noszenie drgań z błony bębenkowej do ucha wewnętrznego. Połączone są delikatnymi stawami.

Trąbka słuchowa jest to przewód o długości 4 cm, o ścianie częściowo chrzęstnej, częściowo kostnej,
łączący jamę bębenkową z częścią nosową gardła, doprowadzający powietrze do jamy bębenkowej.
Ujście bębenkowe trąbki słuchowej leży w przedniej ścianie jamy bębenkowej. Część chrzęstna trąbki
otwiera się w czasie połykania i ziewania, przy udziale mięśni podniebienia miękkiego.

UCHO WEWNĘTRZNE
Ucho wewnętrzne, zwane błędnikiem dzieli się na część zewnętrzną – błędnik kostny i część we-
wnętrzną – błędnik błoniasty.

Błędnik kostny składa się z przedsionka, trzech kanałów półkolistych przedniego, tylnego
i bocznego ustawionych w różnych płaszczyznach oraz ślimaka. W miejscach odejścia od przedsionka
kanałów półkolistych znajdują się rozszerzenia zwane bańkami kostnymi.

Ślimak składa się z wrzecionka, które stanowi część osiową ślimaka mającą kształt stożka. Zawiera
ono kanały podłużne i kanał spiralny wrzecionka. Wokół niego owija się kanał spiralny ślimaka wy-
twarzając u człowieka 2½-2¾ zakrętów. Błędnik kostny łączy się z przewodem słuchowym we-
wnętrznym, który rozpoczyna się otworem słuchowym wewnętrznym, w tylnej ścianie piramidy kości
skroniowej.

36 | S t r o n a
Błędnik błoniasty leży wewnątrz błędnika kostnego, utrzymując się w tym położeniu przez więza-
dełka. Jest oddzielony od błędnika kostnego przestrzenią wypełnioną płynem osoczopochodnym zwa-
nym przychłonką, natomiast wewnątrz znajduje się płyn zwany śródchłonką.

Błędnik błoniasty dzieli się na położone w przedsionku: woreczek i łagiewkę, położone w kanałach
półkolistych przewody półkoliste i położony w kanale spiralnym przewód ślimakowy.

W przewodzie ślimakowym znajduje się narząd spiralny odbierający drgania i przetwarzający je na

impulsy nerwowe. Zbudowany jest z komórek zwysłowych włoskowatych. Każda opleciona jest przez
liczne włókna nerwowe i ma na powierzchni włoski pokryte błoną. Błona ta uciska włoski w momen-
cie drgań.

W woreczku i łagiewce znajdują się powierzchnie pokryte nabłonkiem zmysłowym: plamka worecz-
ka i plamka łagiewki. Na włoskach komórek zmysłowych tego nabłonka znajduje się błona kamycz-
kowa, zawierająca kryształki węglanu i fosforanu wapniowego – statokonie. W plamach łagiewki i wo-
reczka nacisk statokonii w zależności od położenia głowy daje poczucie równowagi lub jej utraty, wra-
żenie spadania lub wznoszenia się.

37 | S t r o n a
SPIS TREŚCI
Pozycja anatomiczna, osie i płaszczyzny (MS)...............................................................................................................1
Układ ruchu (MS) ..................................................................................................................................................................1
Kości i ich połączenia ......................................................................................................................................................1
Połączenia kości ............................................................................................................................................................2
Szkielet kończyny górnej ............................................................................................................................................2
Szkielet kończyny dolnej .............................................................................................................................................3
Kręgosłup ........................................................................................................................................................................3
Klatka piersiowa ............................................................................................................................................................4
Czaszka ............................................................................................................................................................................4
Mięśnie .................................................................................................................................................................................5
Układ sercowo-naczyniowy (MS) ......................................................................................................................................5
Serce .....................................................................................................................................................................................5
Krwiobieg ............................................................................................................................................................................7
Krwiobieg mały .............................................................................................................................................................7
Krwiobieg duży..............................................................................................................................................................7
Krążenie wrotne ............................................................................................................................................................8
Układ chłonny (MS) ..............................................................................................................................................................8
Naczynia chłonne ..............................................................................................................................................................8
Węzły chłonne ...................................................................................................................................................................8
Śledziona ..............................................................................................................................................................................9
Układ oddechowy (MS)........................................................................................................................................................9
Nos zewnętrzny i jama nosowa ....................................................................................................................................9
Gardło................................................................................................................................................................................ 10
Krtań .................................................................................................................................................................................. 10
Tchawica i oskrzela główne ....................................................................................................................................... 11
Płuca .................................................................................................................................................................................. 11
Układ trawienny ................................................................................................................................................................. 11
Przewód pokarmowy (MS) .......................................................................................................................................... 12
Jama ustna ................................................................................................................................................................... 12
Gardziel i gardło ........................................................................................................................................................ 12
Przełyk .......................................................................................................................................................................... 13
Żołądek ......................................................................................................................................................................... 13
Jelito cienkie................................................................................................................................................................ 14
Jelito grube .................................................................................................................................................................. 14
Wątroba (WW) ............................................................................................................................................................... 15
Umiejscowienie ........................................................................................................................................................... 15

38 | S t r o n a
 Budowa ......................................................................................................................................................................... 15
Trzustka (AP) ................................................................................................................................................................... 16
Otrzewna (KO) ..................................................................................................................................................................... 16
Układ moczowy (RD)......................................................................................................................................................... 17
Nerki .................................................................................................................................................................................. 17
Miedniczki nerkowe .................................................................................................................................................. 18
Moczowody ...................................................................................................................................................................... 18
Pęcherz moczowy........................................................................................................................................................... 18
Cewka moczowa ............................................................................................................................................................. 18
Wydalanie moczu .......................................................................................................................................................... 19
Układ rozrodczy żeński (PJ) ............................................................................................................................................ 19
Budowa narządów rozrodczych żeńskich ............................................................................................................... 19
Jajnik ............................................................................................................................................................................. 19
Jajowód ......................................................................................................................................................................... 20
Macica ........................................................................................................................................................................... 20
Pochwa .......................................................................................................................................................................... 20
Srom niewieści............................................................................................................................................................ 21
Łechtaczka ................................................................................................................................................................... 21
Ciąża, poród i połóg ...................................................................................................................................................... 21
Błony płodowe............................................................................................................................................................ 21
Łożysko ......................................................................................................................................................................... 22
Krążenie płodowe ...................................................................................................................................................... 22
Układ rozrodczy męski (SD) ............................................................................................................................................ 23
Jądra .................................................................................................................................................................................. 23
Najądrza ............................................................................................................................................................................ 24
Nasieniowody .................................................................................................................................................................. 24
Pęcherzyki nasienne. ..................................................................................................................................................... 24
Gruczoł krokowy............................................................................................................................................................ 24
Gruczoły opuszkowo-cewkowe.................................................................................................................................. 25
Prącie ................................................................................................................................................................................. 25
Gruczoły dokrewne (MS).................................................................................................................................................. 25
Przysadka.......................................................................................................................................................................... 25
Gruczoł tarczowy ........................................................................................................................................................... 26
Gruczoły przytarczyczne.............................................................................................................................................. 26
Wewnątrzwydzielnicza część trzustki ...................................................................................................................... 26
Układ nerwowy (SD, MS) ................................................................................................................................................. 27
Ośrodkowy układ nerwowy........................................................................................................................................ 27

39 | S t r o n a
 Mózgowie ..................................................................................................................................................................... 27
Rdzeń kręgowy ........................................................................................................................................................... 29
Obwodowy układ nerwowy........................................................................................................................................ 30
Nerwy czaszkowe ...................................................................................................................................................... 30
Nerwy rdzeniowe....................................................................................................................................................... 31
Autonomiczny układ nerwowy .................................................................................................................................. 31
Część współczulna ..................................................................................................................................................... 32
Układ przywspółczulny............................................................................................................................................ 33
Narządy zmysłów ............................................................................................................................................................... 34
Narząd wzroku (MM) .................................................................................................................................................... 34
Budowa gałki ocznej: ................................................................................................................................................ 34
Narządy dodatkowe gałki ocznej .......................................................................................................................... 35
Narząd przedsionkowo-ślimakowy (MS) ................................................................................................................. 35
Ucho zewnętrzne ........................................................................................................................................................ 36
Ucho środkowe ........................................................................................................................................................... 36
Ucho wewnętrzne ...................................................................................................................................................... 36

40 | S t r o n a