Виолета АЧКОСКА УДК: 929:343.819.7(=163.

3)

ИСТОРИСКИ И СОВРЕМ ЕНИ М АКЕДО Н СКИ П А РА Д О К С И

- СЈТУЧАЈОТ H A В Е Н К О М А Р К О В С К И

Кратка содржина
В о трудот ce анализараат одделни аслекти на контроверзите
создадени о ко лу личноста на В енко М арковски како прв соврем ен
македонски поет, учесни кво Н О В , сталинов идолопоклоник и нацио-
нален д и си д ен ѓ. Со оглед на обемноста на гемата и сложеноста на
толкувањата коисе резултатна повеќе фактори, како: инволвираноста
на политиката, состојбата на архивсште фондови(во сеф иш ф ризираш ),
фабршсувашдокумеши, различиулогина совремешшитена случувањата
и нивните субјективни оценки/проценки итњ, тука ќе ce задржиме,
главно, наделод “македонската фаза ‘‘надејноста на Венко М арковски.
Ceработиза периодотоднеговототцтклучувањевоИародноослободтел-
ната борба на македонскиот народво текотна Втората светска војна
до напуштањето на татковината, односнодо емиграцијата во Н Р Б у-
гарија. Притоа, во центарот ќе биде прашањето: Зошто ce случ и
трансформацијата на В енко М арковски?

„Историјата требада ja пишуваат адвокати, a н е судии“.

(Томас Бабингтон Маколи)

1 Велјан (Венјамин) Тошев (Скопје (5/15.03.1915 -- Софија 7.01.1988), основно и средно об-
разование завршува во својот роден град, a Славјанска филологија на Универзитетот „Св.
Климент Охридски“ во Софија. Своите први песни во 1937 г. ги потпишува со името Венко
Марковски. Во периодот од 1932 до 1934 г. В.М. е член и еден од основачите на ΜΟΡΟ
(Македонска омладинска револуционерна организација) заедно со Коле Неделковски,
Димче Аџимитревски, Асен Симитчиев и други. Во 1937 г., В.М. со помош на некои чле-
нови на македонското студентско друштво „Вардар“, емигрира во Бугарија каде, во 1938
г. ги објавува стихозбирките „Народни бигори“ и „Огинот“. Тоа ce првите стихозбирки
на македонски народенјазик. Бил член на Македонскиот литературен кружок во Софија
(1938-1941 ). З а време на Втората светска војна бил член на Главниот штаб на HOB и ПОМ,
делегат на Второто заседание на АВНОЈ, член на Иницијативниот одбор за свикување
на А СН О М и делегат на П рвото заседание на АСНОМ . Учествувал во комисиите за
кодификација на македонскиот јазик. По војната дошол во судир со официјалните власти
како припадник на групата „автономисти и сепаратисти“. Бил осуден и по линија на
И нформбирото и упатен на Голи оток. Во 1965 г. заминува за Бугарија. Таму пишува на
бугарски јазик и станува член на Б АН. Починал во Софија, на 7 јануари 1988 г. (Томислав
Тодоровски Македонија, настани, личности, дела (1914-1945), општ книжевно-историски
прирачник, Култура, Скопје 2003,182-184; Македонски историски речник, И Н И , Скопје
2000, 298-299; Александар Алексиев, Животните и творечките метаморфози на В енко
Марковски, предговор на книгата: Венко Марковски, Г лам јиипорои, И збор и предговор
Александар Алексиев, „Македонска книга“, Скопје 1992; Кратка МИ-анова енциклопедија,
македонски писатели, МИ-АН, Скопје 2008, 68-69). Во наведените штури биографии за
Марковски има некои фактографски невоедначености. како на пример околу датумот на
неговото раѓање, неговото заминување во Бугарија, годината на смртта итн.
234 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

П р о б л ем о т на улогата на личноста во историјата претставува особено

в аж ен сегм ен т во п р о у ч у в ањ ето на н ајн о вата и стори ја на м ак ед о н ск и о т
народ, со о гл ед на зад о ц н ето то создавањ е на с о в р е м ен ата м ак ед о н ск а др-
ж ава-н ац и ја и п ер м ан ен тн ата и зл о ж ен о ст на асим илаци и на М акед он ц и те
во ту ѓо д р ж а в н и т е владен и ја на Б а л к а н о т во XIX и XX в ек (ц рк овн и , про-
светни, п о л и ти ч ки ). П р и т о а , во пери одот по В т о р а т а светск а војна, к о га
ce случуваа д инам ични и р ади кал н и оп ш тествен и тр ан сф о р м ац и и во Б уга-
ри ја и Ју го сл ави ја, под д и ктат на д р ж ав н о -п ар ти ск и те стр у кту р и , според
п о т р е б и те на а к т у е л н и о т м иг, ce созд аваа п о ж ел н и и стори ск и м атрици.
С о р азл и ч н и м ето д и на р епресија, агитација, едн о стран и то л к у в а њ а , кон-
т р о л а над и с т о р и ч а р и т е итн., во р а м к и те на о ф и ц и ја л н а т а м а к ед о н ск а
и ст о р и о гр а ф и ја б еа о ц р н ети или исклучени од к о л е к т и в н а т а м ем о р и ја на
м а к ед о н ск и о т н арод б ројни дејци, р ево л у ц и о н ер и , зн ач ајн и л и ч н ости за
н ац и јата, но, н есоод ветн и за и д ологијата. C e п р о м о ви р аа ц рн о -б ел и слики
на у л о га та на и сто р и ск и те личности, т а к а ш то и зо ст ан аа п о сер и о зн и ана-
л изи за б ројни п о л ем и ч к и п р аш ањ а и к о н тр о в е р зи од н а ш е то м ин ато.
С о в о в ед у в ањ ето на п о л и ти ч ки о т п л у р ал и зам по 1991 г. ce отвори
и П а н д о р и н а т а к у ти ја, при ш то дел од л и ч н о с т и т е од м и н ат о т о стан аа
п р ед м ет на м едиум ски и парти ски д еб ати во ко и ce п о к а ж а н ед о стато к на
ч у вство за к о м п е т е н т н и т е ан ал и зи на м а к е д о н с к и те и с т о р и о г р а ф и . В о
овој к о н те к с т, м о ж е б и една од н ајк о н тр о в ер зн и те л и ч н о сти за п ери одот
по В т о р а т а с в етск а војна е л и ч н оста на В ен к о М а р к о в ск и 2. В о н егови от
т в о р е ч к и в е к и п о л и ти ч к а к ар и ер а, условно, м о ж а т да ce р а зг р а н и ч а т две
етапи: „м акедонска“ и „бугарска“, кои ce движ ат во рел ац и јата - од воздигнат
п о ет на м а к е д о н с к а т а слобод а и сам оби тн ост до дисидент и бугарски по-
л и ти ч к и м и л ен и к чија н овосозд аден а поези ја на б у гарск и ја зи к му о тво р а
п ат кон зв а њ е т о бугар ски акдем ик; или т о а е п а т о т на себ есам и о т В ен к о
- од со зд ав ањ е к о н себеун иш тувањ е.
В ен к о М ар ко в ск и е уш те еден пол и ти ч ки е м и гран т во м акед он ската
историја кој бил у п о тр еб ен во п о л и ти ч ки те п р есм етки пом еѓу Југослави ја
и Б у гар и ја. Н е г о в и о т престој во H P Б у гар и ја т р е б а да биде п р ед м ет на
посеб н о и стр а ж у в а њ е за к о е сеуш те не ce создадени п о т р еб н и т е услови.
Н ајпрво, во РМ в аж ат рестриктивни прописи во кори стењ ето на полициските

2 H e само во политичка смисла, туку и како творец, Венко М арковски, во историјата на

македонската литература е оценет како „...најконтроверзен и најтрагичен поет во це-
локупната нова македонска книжевност! (И отпадник од неа! - барем според денешниве
согледуваша на нашата книжевно-историска наука)“ (Миодраг Друговац, Историја на
македонската книж XXвек, Мисла, Скопје 1990,102).
евност
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 235

досијеа, не е сп р о в ед ен а л у страц ија ко ја би ги о п ф а т и л а и оние к о и биле

зад о л ж ен и за д и ск в ал и ф и к ац и ја на В ен к о , a м ногу и ск ази и докум ен ти ,
к а к о и а г и т п р о п о т во д н евн и от п е ч а т биле во ф у н кц и ја на оправд увањ е
на поединц и или сл у ж б и во с о зд ав ањ ето на „ц р н ото досие М а р к о в с к и “ .
О ф ици јалн ата политика на Бугарија, исто така, и денес го негира постоењ ето
на п о себ н о ста на м а к е д о н с к и о т народ, a то км у В е н к о М ар к о в ск и во еден
период им п о сл у ж и л во р е а л и за ц и јат а на т а к в и т е ан ти м ак ед о н ск и цели.
П р и т о а е пр и су тн а н а т а л о ж е н а пати н а на м ногу и ск о н струи ран и искази,
докум енти, п о л и т и ч к и ф аб р и к у в ањ а, п ар ти ск а п р оп аган д а итн.
Т ака, зар ади г о л е м а т а ин волви раност на п о л и ти к ата, заради стр аво т
на историчарите да ce за ф а та т со контроверзни теми, но, и заради недостаток
на р е л е в а н т н и д о ку м ен ти , до ден ес м а к е д о н с к а т а и с т о р и о г р а ф и ја не ги
о светл и до к р а ј, со д о в о л н а д о за на исто р и ск а д истан ца и н еп р и стр асн о ст
(sine ira et studio), ж и в о тн и т е пресвр ти и т р а ги к а т а на овој М ак ед о н ец кој
зар ад и о б јек т и в н и и су б јек ти вн и при чи ни ce т р а н с ф о р м и р а л во св о ето
е т н и ч к о о п р е д е л у в ањ е. В суш ност, д водом ни п и сател и и м а м н о гу м и н а3,
н о , м о ж е б и н и к а д е е т н и ч к и т е п р о б л е м и не ce т о л к у ч у с т в и т е л н и и
и сп о л и ти зи р а н и к а к о на Б а л к а н о т , о с о б е н о во од н ос на м а к е д о н с к а т а
н ац и о н ал н а п о себ н о ст ко ја до ден ес е пр ед м ет на м н огустран и н еги р ањ а
(з а р а д и н е р е а л и з и р а н и т е до к р а ј г о л е м о д р ж а в н и ид еи од XIX в е к на
б ал к ан ск и те соседи на с м етк а на М акедони ја). Т а к а, ц ел и о т „случај В ен к о
М а р к о в с к и “ н а с т а н у в а т о к м у о ко л у н е го в а т а н а ц и о н ал н о ст, к о е ш то е
кл уч н о при о ц е н у в ањ ето на н е го в о т о т в о р е ш т в о , a о со б ен о на н его в ат а
л и ч н о с т к о ја ce з а т е м н у в а в о м а к е д о н с к а т а к н и ж е в н а и с т о р и ја и
и с т о р и о гр а ф и ја 4, в о о п ш то , со п р и каж у в ањ е на еден н авод н о б о л н о суетен
човек кој сакал да биде водечка личност во сите сф ери на м ладата м акедонска
држ ава. В акв и те к р ајн о негативни конотации, при т ем ел н о то и страж увањ е

3 „Независно од ce, книжевното дело на Венко Марковски, создавано до неговото дезер-

тирање во Бугарија, легитимно и припаѓа на македонската литеаратура. Во тоа нема
и не би требало да има кави било дилеми. Но, како и во однос на личноста и делото
на Брадина, Крстиќ, Ц еко Стефановиќ, иако нивните животни и творечки судбини ce
различни, така и во однос на Венко М арковски науката мора да ce определи во духот
на еден свој основен критериум... Според него само едно неш то безалтернативно е
неприфатливо: со валканата вода на нивните политички биографии да ce исфрли и
ΗΗΒΐιοτο книжевно дело!“ (М. Друговац, цит. труд, 147-148).
4 Но, „...Има и еден друг Венко М арковски што ce роди и израсна во Скопје и уште
мошне млад, во тешки ропски околности, го почуствува пулсот на народните стремежи
и смело и несебично тргна во борбата за национална слобода користејќи го пред ce
македонскиот роден збор за создавање поезија со знамето на м ечтателна слобода“.
(Блаж е Ристовски, П орт рет иипроцеси2, Култура Скопје 1989, 431).
236 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

на состојб и те, ф а к т и т е и и ск ази те о т п а ѓа ат к а к о уш те едн а ко н стр у к ц и ја

во к о н т р о в е р зн о т о „досие М ар к о в ск и “ .
Ц рно-белите слики на историјата насликана низ пож елн ите политички
м а!рици го ф абрикуваат случајот В енко М арковски како случај на парадокси
на м ак ед о н с к а т а судбина и на ту р б о л ен ц и и те на в р е м е то од в т о р а т а п оло-
вина на XX век. Т о а б еа пр есвр тн и те м игови во б о р б а т а за слобод а и др-
ж а в н о ст 5, к о г а по с о зд ав ањ ето на Д е м о к р а т ск а Ф ед ер ал н а М акед он и ја,
м ак ед о н с к и о т н ар о д ce најде п р и к л еш тен пом еѓу р е а л н о с т а и ж ел б и т е.
Од ед н ата стр ан а го р е а л и зи р а п р ав о то на д р ж а в о тв о р н о ст со огр ан и ч ен
су вер ен и тет на дел од е т н о г е о гр а ф с к а т а тер и то р и ја, a од д ругата сеуш те
н егуваш е н ад еж и за ф о р м и р а њ е на п осебна м акед о н ска д р ж ав а во етно-
гео гр аф ск и те граници на М акедонија, за к о е ce б о р еа и ce ж р тв у в аа бројни
М акед он ц и од т р и т е дел о ви на п од елен а М акед о н и ја6. В о севкуп н оста на
т ак в и т е стр ем еж и ce одвиваш е бо р ба на две концепции око л у р еш ав ањ ет о
нам акедонското праш ањ е - на спротивсгвените гледиш та на „промакедонската
струја“ на ко ја при п аѓа и В ен к о М ар ко вски наспроти „п р о југосл овен ската
струја“ . П р и то а , припадниците на „пром акедонската струја“ („автоном исти
и сеп арати сти “) ce спротивставија на н ед ем о кр атски те м етоди на владеењ е
на ко м у н и с т и ч к а та п ар ти ја и не го п р и ф а ќ а а к а к о д еф и н и ти вн о југосло-
вен ск о то р е ш е н и е на м ак ед о н ск о то пр аш ањ е.
О в а а група м акед о н ски дејци, во здигнати со и д еал о т за сл о б о д ата,
за р а д и п р о ја в е н и о т „ а в т о н о м и з а м и с е п а р а т и з а м и, б е ш е с т а в е н а на
осуден ичка клуп а на 21 м ар т 1945 г., на со стан о к о т на П о л и т б и р о т о на Ц К

■' Во борбата за македонската слобода, самостоен национален развој и државност, Венко

Марковски ce вклучи со целото свое срце. За време на Втората светска војна бил затворен
во затворот „Ени К ој“ во Бугарија, од каде заради Т БЦ , со залагањ е на Тодор Павлов,
е префрлен во санаториумот „И скрец“ Од санаториумот, „преоблечени во молери го
спасуваат Кузман Јосифовски Питу и П етре Богданов К очко и заедно со фамилијата
(1943) го префрлаат во Македонија, во партизани“. (Бранислава Радосављевиќ Бојчин,
Полицијата одново л а к како историски судија, писма, „Утрински весник“, бр. 2948,
28.03.2009). Трпе Дејкоски, учесник во HOB и еден од Голооточките жртви, ce сеќаваше
на доаѓањето на Венко во партизаните заедно со неговата соируга и малечкиот син кој
бил облечен во партизанско оделце и носел капа со црвена петокрака. Д оаѓањ ето на
Венко имало голема симболика и им дало силен поттик на македонските партизани
во антифашистичката национално-ослободителна борба. (Сеќавањ а на Трпе Дејкоски,
разговор воден во Вевчани, 12.07.2001)
6 ДФМ за поголемиот дел од нејзините основополжници претставуваше голема победа
и етапа која ќе доведе до целосно решавање на македонското прашање, во една демо-
кратски конституирана држава. Ваквата цел на македонското Н О Д може да ce види и од
писмото на Ченто до Ј. Чкатров од август 1944. (Методија А нд о н о в Ченто, Документи,
ДАРМ, Скопје 2002, док. бр. 42.115/116).
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 237

на К П Ј 7*.Н о , со огл ед на т о а ш то вл и јан и ето и а в т о р и т ет о т на овие дејци

сред м акедонскиот народ беш е огромно, Л азар К олиш евски, как о „доверлив“
ч о в ек на Б е л гр а д , доби зад ач а да о р ган и зи р а до бр о об м и сл ен а т а к т и к а за
р у ш ењ е на н и в н и о т углед и нивна п о л и т и ч к а д и ск в ал и ф и к ац и ја. Т о а е
м о м ен то т ко га, по кусото издигањ е на пи едестал , започна п ар ти ск ата хајка
п ротив В е н к о М ар к о в ск и заедно со п о веќе ети к ети р ан и соистом ислениц и
од р ед о в и те на К П М или во н п ар ти ск и м акед о н ски дејци. П р и т о а , к а к о
ш то сл едеа н астан и те, В ен к о ce удираш е по н ајсл аб ата т о ч к а , онам у каде
ш то б еш е најр ан л и в - по н его в о то тв о р еш тв о .
П о м ар то вск ата расправа во П о л и тби р о то на Ц К на К П Ј, п раш ањ ето
за „ск р ш н у в а њ е то “ во п ар ти јата и „ ф р ак ц и о н е р с тв о т о “ во л е т о т о и стата
година го п р етресува и П лен у м о т на Ц К на КП М *. М акед он ск ото п артиско
р а к о в о д ств о , сп р о вед у вајќи ги д и р ек ти в и те на ју го с л о в ен с к и о т ц ен тар ,
зап о ч н а со п о степ ен о о тстр ан у в ањ е на и н те л е к т у ал н и т е кад ри , на оние
кои не биле подготвени до крај да ги следат д ирективите на југословен скиот
п ар ти ск и врв, кои н ем ал е до во лн а д оза на п о к о р н о ст и к о и не ги п р и ф а ќ
але благон акл о н о кадровските реш енија од Б елград, как о ни инструкторите
во о р ган и те на У Д Б и во ЈН А .
В о тој период на р а ѓа њ е то на м ак ед о н ск ата сл обод а, и сп о л н ет со
п р о ти вр еч н о сти , В е н к о М ар к о в ск и в л е зе во и с т о р и јат а н а со зд ав ањ ет о
на с о в р ем е н а та м а к е д о н с к а т а д р ж ав а к а к о ч о в е к овен ч ан со е п и т е т о т на
п р в и о т со в р е м е н м а к е д о н с к и п о е т кој п и ш у вал п о е зи ја на м а к е д о н с к и
јазик, во врем ето кога не постоела ииту македонска држ ава ниту кодиф ициран
л и т е р а ту р е н ја зи к , а зб у к а и правоп ис9. Н е г о в о т о л и т ер ату р н о т в о р еш т в о ,
она н ајвред н о то , н есом нен о е дел од м акед о н ско то ку л ту р н о наследство,
т а к а ш то и п о к р ај годи ните на м о л к и покрај об иди те да биде и зб р и ш ан о ,
т о а ce в р а ќ а во а н то л о ги и те на со в р ем ен ата м акед о н ска п о е зи ја 10.

7 Седница на П олитбирото на ЦК на КПЈ од 21. март 1945; Драган Клјакиќ, Совјетизација

Балканске зоне. ИсповестЛазара Колиш евског, Београд 1992,114-116.
R ДАРМ, ф: Ц К СКМ, Организационо-инструктивно одделение, к-1, а.е. 65, Записник од
состанок на секретарите на окружните комитети, 18.08.1945.
‘Ј На пример, академик Властимир Николовски, раскажуваше за оние скоевски денови во
Прилеп 1940/41 г. кога напамет ги учеле патриотските стихови за Илинден напишани од
Венко М арковски на македонски јазик. Тие стихови буделе патриотски занес и страст
во младите македонски души во предвечерието на Втората светска војна. (Сеќавањ ата
на академик Властимир Николовски, Охрид, 23.08.2000 г.).
1(1 Силјан П етрески од с. Ц рско, Севда Ристеска од с. Селце, како и повеќе други ученици
во средината на пеесеттите години на XX век, ce сеќаваа дека во 1956 г. учителите им
наложиле да ja пресвиткаат во своите читанки страницата со поезијата на Венко Марк-
овски и никогаш повеќе ниту да ја отворат, ниту да го споменат името на тој човек. Во
238 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

И с т о р и ја т а на сл у ч ајо т В ен к о М ар ко вски , б ез да го н ам ал и м е ог-

р о м н о т о зн а ч е њ е на н его в ата дејност н еп осредно пред В т о р а т а светска
војна во б у д ењ ето и а ф и р м и р а њ е т о на м ак е д о н с к ат а н ац и о н ал н а свест,
неговото учество к ак о член на ГШ на H O B и П О Ј на М акедонија, асномските
заслуги итн., сеп ак зап о ч н у ва неп осредно по 9-ти сеп тем ври 1944 г. к о га
тој престо ју ва во О ч ес т в е н о ф р о н т о в с к а Б у гар и ја. С поред д оси јето на ан-
ти д р ж ав ен и ан ти п ар ти ск и е л е м ен т во ко е ќ е в л е за т и други м акед он ски
и н те л е к т у а л ц и (П а в е л Ш атев, Д и м и тар В л ах о в ), но, к о и к е о с т ан а т во
М акед он и ја и к е б и дат реп реси ран и на р азл и ч н и начини, наводно уш те во
ти е први д ен ови на со зд ав ањ ето на Д е м о к р а т ск а Ф ед ер ал н а М акед он и ја,
зап о ч н ал да ги обвинува м акед о н ски те д р ж авн и и п ар ти ск и р ак о в о д и т ел и
дека ja србизираатМ акедонија (или порецизно, дека продолж ила србизацијата
на М акедонц ите од пред В то р ата светска во јн а)11. В е р о ја т н о т у к а потекнува
н егови от прв грев, заш то б р атската љ убов со Н ар о дн а Р еп уб л и ка Б угарија,
по 1948 г., по н ап ад о т на И н ф о р м б и р о то врз К П Ј, б еш е за м е н е т а со бес-
п ри м ерн а о м р а з а 12. О ни е ко и во било к а к в а п р и ли ка, р еал н о или со искон-
ст р у и р ан и и ск ази , ja за с т ап у в а л е т е з а т а за с р б и зи р ањ е на М ак ед о н и ја,
биле п ро гл асен и за и д ео л о ш к и противници и ан ти југосл овен ски ф а к т о р и
и к а зн е т и н ајсу р о в о за „ теш к и п р естап и на в е л е п р е д а в с т в о “ . Т о а б еш е
време во кое М акедонците требаш е еднаш засекогаш да бидат трансформирани
во лојални југословенски граѓани, на кои радикално, остро им ce пресекуваа
сите п ап о чн и в р ски со Б у гар и ја, зем ја ко н ко ја со д ец ении гр ав и ти р аш е
о гр о м ен број М акед о н ц и , б ар а јќ и спас н ајп р во од т у р с к и т е , a п о т о а од
срп ски те насилства. Д ури и сам ите п р его в о р и за Ју го сл о вен ск о -б у гар ск а
ф е д е р а ц и ја к о и б удеа н а д е ж за со еди н увањ е на В а р д ар с к а и П и р и н ск а
М акедонија ce водеа со прескокнување на македонското држ авно раководство,
односно д и р е к тн о Б ел гр а д -С о ф и ја . В о ти е р ам ки , си те оние м акед он ски
кад ри (к а к о на п р и м ер П е т р е П и р у зе - М ајски, П а в е л Ш атев и др.) кои
самоинициј ати вн о п р е в зе м а а н ек акви акц ии во П и р и н ск а М акед он и ја или
м еѓу м ак е д о н с к а т а ем и гр ац и ја ш ирум Б у гар и ја во однос на р е ш а в а њ е т о

антологијата П овоеним акедонски лоети составена од Димитар М итрев и објавена во

1960 г., го нема Венко Марковски кој тогаш сеуште ce наоѓал на „општествено пре-
воспитување“ во л о ш р о т Голи Оток. (Види: Димитар Митрев, П о во ени македонски
поети, антологија, ”Кочо Рацин“, Скопје I960).
11 A . А лексиев, Животните и творечките метаморфози на В ен ко М арковски,..., 19.
12 Александар Алексиев ќе запише дека, со додворливи стихови политички веќе „исшли-
фуваниот“ Венко М арковски бил „сигурен дека ги задолжил сите позначајни тогашни
ф актори на Балканот, па и пошироко, штедро делејќи им стихувани комплименти“ (А.
Алексиев, исто, 18-19).
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 239

на м ак ед о н с к о т о п р а ш а њ е , п о л е к а б еа ставен и во ан ти ју го сл о в ен ск и о т
арсенал.
В ен к о М а р к о в с к и б еш е е ти к е ти р а н к а к о с еп ар ти ст и автон ом и ст,
к а к о при п адн и к на м ак ед о н ск о то н ац и он алн о к р и л о к о е б и ло р а зо ч ар а н о
од с т ав о т на К П Ј м ак ед о н ск о то п р аш ањ е да ce р еш и к а к о ју го сл овен ско,
врз ф ед ер ати в ен пригадип, но, без обединувањ е на М акедонија. Т у ка заедно
ce најдоа М ето д и ја А н д о н о в - Ч е н т о , М ихајло А п о сто л ск и , К р с т е Г ерм ов
(Ш акир војво д а), Е м ан у ел Ч у ч ко в , Л азар С о к о л о в , П е т р е П и р у зе М ајски,
Б л аго ј Х аџи П а н зо в , Д и м и тар В л ах о в и б ројни други м ак ед о н ск и дејци
к о и ce вгр ад и ја во т е м е л и т е на м ак е д о н с к а та д р ж ава. В о ти е ден ови на
созд авањ е, во м н о густран оста на ни вната дејност, о собен о м есто зазем аш е
к о д и ф и ц и р а њ е т о на м акед о н ски о т л и те р а ту р е н ја зи к и правопис. Т окм у
во р а м к и те на р а б о т а т а на ком и сиите за м ак ед о н ск ата азб у к а и правоп ис
н астан ува и п о ви дл и ви о т судир на М ар ко в ск и со о ф и ц и јал н ата т вр д а про-
ју го сл о в ен с к а струја во М акедонија.
В о дискусиите за јази к о т, к а к о ч лен на п р в ата К ом иси ја за ја зи к и
правопис заедн о со Г орѓи К иселинов, д-р Г орѓи Ш оптрај анов, Р исто П рода-
нов и други, В е н к о у п орн о ja б р ан ел т е за т а на К р ст е П е т к о в М иси рков
д ека за основа на м акед о н ски о т л и тер ату р ен ја зи к т р е б а да биде зем ено
ц ен трал н о то м акед о н ско подрачје. В о аргум ентите кон ова гледиш те, М ар-
ковск и го п р и ло ж у в ал и ф а к т о т ш то на ова нар еч је в еќ е п и ш увале некои
м акедонеки п о ети и п и сател и 13. В о р ам ки те на р а б о т а т а на к ом и си јата ce
јавил осн о вн и о т судир око л у п р и ф а ќ а њ е то или н е п р и ф аќ а њ е т о во м аке-
донската а зб у ка да ce зем ат некои српски букви со ш то м акед он ската азбука
п о веќ е би ce п р и б л и ж и л а и адап ти р ала на ср п ск ата14. П р и т о а, д о д ек а К о-
невски тр гн у в ал од чи сто ф и л о л о ш к и позиции, б ар ајќ и п оч и сти и поед-
ноставни р еш ен и ја, кај дел од м акед онски те тво р ц и бил при сутен стр аво т

13 А С Н О М , Документи, том I, книга 1, Архив на Македонија, Скопје 1984,244-245.

14 Како член на П рвата комисија за јазик и правопис, Венко М арковски ce залагал: 1.
за создавање посебна македонска азбука; 2. бил против прифаќањ е на Вуковата (срп-
ска) азбука и нејзина примена во Македонија; 3. како основа на идниот македонски
литаратурен јазик ги предлагал централните македонски дијалекти (релација Велес,
Прилеп, Б итола) и 4. сметал дека тврдиот знак (т>) е неопходен за идниот македонски
литературен јазик. Ванчо Салџиевски, како завршен матурант и „партизански поет“
во декември 1944 г. влегол во Комисијата за јазикот. „На еден состанок за азбуката,
вели Салџиевски, Венко на цел глас и удирајќи на масата извика: Да ja ослободиме
македонската азбука од ce што е српско, бугарско, a и јазикот од турски зборови... На
нашата азбука и фали букавата Ѕ и да ja ставиме. Ова сите го одобрија и ce наведоа
некои зборови кои ќе ja имаат таа буква“. (Ванчо Салџиевски, Контактирав с о В е н к о ,
Утрински весник, бр. 2947, 27.03.2009).
240 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

од срп ската асим илација, при ш то как в о б ило п р евзем ањ е на н ек ак в а срп-

ска азбучна вар и јан та, зн ач ел о сеуш те да сс остан е под к а п а т а на голем о-
српството. Ц е л а т а р а б о т а д обила чуствителни п о л и ти ч ки дим еизии, т а к а
ш то на к р а јо т, во т а а м ако тр п н а б и тка ce зам еш ал д и р ектн о и Ц К на К П Ј,
односно М илован Ѓилас кој инсистирал на српски варијанги. С поред В ен ко
М арковск и , со вакви те р еш ен ија на азб у ката, М акед он ц и те од В ар д ар ск а
М акедони ја би ce о д далечи ле од омие во Е гејска и П и р и н ска М акедопија.
П р о ти в м е ш а њ е т о од Б ел гр ад во ко д и ф и ц и р ањ ето на м акед он ски от
литературен јазик, покрај Венко, застанале повеќе македонски интелектуалци
заради ш го паднале во нем илост кај врвни држ авно-партиски ф ункц ионери
во Д Ф М , д и р ек тн о п одредени на сриските п о л и ти ч ар и од ју го сл о в еи ск и о т
врв|ѕ. З а ж ал во тие денови иа е ти кети р ањ а и идеолош ки дисквалиф икации,
сек о е баран>е к о е б и ло во сп р о ти вн о ст со сојузиите д и р екти ви ce став ал о
во ар сен ал о т на н еп р и јател ск о делувањ е против ју го сл о вен ск о то б р атство
и единство, наводно во ф у н кц и ја на некоја друга н ад во р еи ш а д р ж ава или
го л ем а сила.
В о 1945 г., В е н к о М а р к о в с к и го о б јав и л с в о јо т а в т о б и о г р а ф с к и
р о м а н во с т и х о в и „ К л и м е “ , кој п о м и н а л р е ч и с и н е з а б е л е ж л и в о во
м ак ед о н с к а та јавн о ст. И а к о на д ел о то му п р и пиш увале сл аб ум етн и ч ки
кв ал и т е т , зем ајќи ги предвид о к о л н о сти те (на п р ви те п ок руп и и ч ек о р и во
македонската литература и иделоижо-партиските критериуми - соцреализмот)
стапува сосем а јасн о, д ек а к в а л и т е т о т на д ел о то бил и р ел ев ан т ен во однос
иа п о л и т и ч к а т а пози ција на авто р о т. С о в акви о т однос кон н его в о т о дело,
(како некогаш ниот партиски бојкот над Рацин - со молк, за кој интервенирал
кај К узм ан Јо с и ф о в ск и и сам иот В ен к о во од бр ан а на Раци н), зап о ч н ал а
о т в о р е н а т а д и с к в а л и ф и к а ц и ја на В е н к о М а р к о в с к и на м а к е д о н с к а т а
п о л и т и ч к а и к у л ту р и а с ц е н а 1'’. Т у ка зап о ч н у в а у б и в ањ ет о на т в о р е ц о т , 15*

15 Заради бројните несогласувања врз дооформувашето на македонската азбука и правопис

работеле уште три комисии. Според д-р Новица Велјановски „Венко М арковски бил
член иа сите комисии, изнесувал свои ставови и мислења..., но тој никогаш не ce спротив
ставшг или во најмала рака барем да ce откаж е од работата на некоја од тие комисии
поради несогласување со нејзините членови. Напротив останал член и на последната
комисија (трета, односно четврта) која... на 3 мај 1945 година едногласно ja утврдила
македонската азбука“. (Новица Велјановски, А С Н О М култ уролош киреф елексии, ЕН
ЕС Реклам, Скопје 2003, 80-81)
1(1 Сосема свесен за поетската ранливост па Венко Марковски, за да ja зацврсне неговата
самодоверба, Тодор Павлов, како што самиот кажува ce изразувал крајно пофално за не-
говата поезија. Иритоа, сметајќп дека неправилно во НРМ ce запоставува овој поет, Тодор
Павлов ќе заиише: Венко „е Македонец и македонски поет, тој пишува на македонски, го
афирмира и развива македонскиот јазик. и иридонесува на македонската култура, му дава
оружје на македонскиот народ“. („Борба“, 11 јули 1945, Интервју на Тодор Павлов).
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 241

р еп р еси р ан н а н а јт е ш к и о т духовен начин - со к р ајн о о м ал о в а ж у в а њ е на

н его во то дело. Н о , се к а к о д ека до в акви о т а к т на р еп реси ја м ож еб и , б арем
до судирот со И Б , н ем аш е в ооп ш то да дојде д о ко л ку не н астан еш е судирот
п о м еѓу В е н к о М а р к о в с к и и А л е к с а н д а р Р а н к о в и ќ , ед ен од в о д е ч к и т е
ју го сл о вен ски и српски п о л и ти ч ар и до 1966 г..
В о 1946 г., В е н к о ja објави л и д р ам ск ата пи еса „ З а р о д н и о т к а т “ к оја
по п р в ата и звед ба б и л а за б р ан е та за п р и каж у вањ е. О сн о вн и о т ар гу м ен т
ш то го и с ф р л и л гл а в н и о т к р и ти ч а р на п и есата, Д и м и тар М и тр ев, според
о ц ен ки те на А л е к с а н д а р А л ек си ев , „нам есто н ејзи н ата о ч и гл ед н а неиз-
д р ж ан о ст “ , б еш е о б в и н у в ањ ето д ек а В ен к о М а р к о в ск и ja о м ал о в аж у в а
б о р б а т а на ср п с к и о т н арод и н его в и о т придонес во В т о р а т а светск а војна,
„ш то п атем не б еш е т о ч н о “ 17. С о т о а беш е о б ел о д ен ето д ек а н е ш то не е
во ред noMei'y д р ж а в н и о т врв и В ен к о М арковски.
И следн и те д ел а на М ар ко в ск и наи ш л е на к р ајн о л о ш и о ц ен ки од
т о га ш н а т а к р и ти к а , о со бен о од с т р ан ата Д и м и тар М и трев. Д ел од овие
кр и ти ки б и л е р еал н и , но, би биле д о б р о н ам ер н и еди нствено к о г а би биле
и ап иш ан и во друго вр ем е, во в р ем е ко га м ак ед о н ск ата к н и ж евн о ст д алеку
зад себе го о став и л а соци јали стички от р еали зам . К р и ти к и те на Д. М итрев,
според А лексиев, „пресуетниот“ В еико М арковски ги сф атил как о „затскриен
напад на м ак е д о н с к и о т п о л и ти ч ки врв врз н е го в и о т т в о р е ч к и и н тегр и тет.
A и им аш е при чи ни в а к а да ce р езо н и р а. Н и ко ј т о га ш не зн аеш е д ек а тој
во м е ѓ у в р е м е бил п а р т и с к и к а з н е т , a н а с к о р о и и с к л у ч е н од К П М , со
исклуч ок, ce р а зб и р а , н а п ар ти ск и о т и д р ж ав н и о т е стаб л и ш м ен т “ 1819.З а т о а
ce поставу ва п р а ш а њ е т о дали Д и м и тар М и тр ев ги и зр азу в ал соп ствен и те
уверувањ а и о ц ен к и или т о а бил партиски налог. С е к а к о д ек а п о в е ќ е ce
р а б о т и за п ар ти ск и нал о г, со о глед на т о а ш то, во и сти от пери од и М и трев
и М ар к о в с к и за с т ап у в а л е исти гл еди ш та кон л и т е р а ту р а т а .
Б е з да ce р а зб р ан у в а јав н о ста, во 1946 г., без п ри м ен а на ст ат у т ар н а
процедура, В еп к о М арковски е исклучен од член ството на К ом уни сти чката
партија1! П ричин а за исклучувањ ето наводно било откри вањ ето на партиски
т а јн и п ри с р е д б а т а п о м еѓу п о м еѓу В е н к о М а р к о в с к и , П а в е л Ш ат е в и
Д и м и г а р В л а х о в со б у га р с к а т а д е л е г а ц и ја (В е л к о Ч е р в е н к о в и Т о д о р

17 А. Алексиев, исто, 20; Види: Димитар Митрев, В. М арковски„Зародниот кат ‘\ „Нова

М акедонија“, 6 октомври 1946.
|ѕ А. Алексиев, исто.
19 ДАРМ, ф .Ц К КПМ , книга 2, стр. 123 (искучувањето на Венко од КПМ ); исто, к -7 ,1947
(1.427.7.119/305).
242 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

11авлов) во рам ките на С есловенскиот конгрес ш то ce одрж увал во Б ел град 20.

А л ек сан д а р Р а н к о в и ќ н ајгрубо ce н а ф р л и л врз В ен к о , см етајќ и д ек а за
„предавањ ето“ на „иитерните партиски работиа, следува не само исклучување
од П ар т и ја та , туку и судењ е21. В а к в а т а р еакц и ја на Р ан к о ви ќ , сигурно не
б и л а за р а д и с р е д б а т а п о м еѓу м а к е д о н с к и т е и б у г а р с к и т е д е л е г а т и иа
ко н гр есо т, туку то км у заради ф а к т о т ш то т р о јц а т а м акед о н ски д ел егати
биле е т и к е т и р а н и к а к о авто н о м и сти и сенаратисти . С л у ж б а та за д рж ави а
б езб ед н о ст и м аш е зад ач а да ги ко м п р о м и ти р а и сел ек ти в н о п о л и ти ч к и да
ги д и ск в ал и ф и к у в а овие личности.
С л у чајо т бил расчи стен н еколку дена п отоа, гш в р а ќ а њ е т о на Љ уи ч о
Л р со в, од Б е л г р а д на с о стан о к о т на П о л и т б и р о то на Ц К К П М .22 П р и т о а,
б ез да ce сосл у ш а, д о н есен а е од лу ка за и ск л у ч у вањ е на М а р к о в с к и од
П артијата. додека П авел Ш атев е отстранет од долж носта прв потпретседател
на П р ези д и у м о т на А С Н О М 23. В ен к о М ар ко вск и ja п р и ф а ќ а о д л у к ата без
ириговор, во о чекувањ е дека со то а ќе ce пош теди од натам ош н и притисоци,
па и п ро го н и и д ека ќе м ож е, к а к о н еи о ли ти ч к а л и ч н ост, да ce иосвети на
л и т е р а т у р п о т о т в о р е ш т в о и да го даде св о јо т н а т а м о ш е н п р и д о н ес во
м акедонската национална култура24. И покрај наводите на Л азар К олиш евски
д ек а М ар к о в ск и рам нодуш и о ce однесувал кон о б јав ат а за и ск л у ч у вањ ето
и не поднел ж а л б а 25, сепак то а во никој случај не м о ж е да биде р е а л н о
прикаж уваљ е на духовната состојба во која ce наш ол М арковски. Вистински,
сето т о а би л о го л ем удар за еден ноет, п р аво вер ен ком ун и ст и п ат р и о т кој
бил д егр ад и р ан во ео п ств ен ата д р ж ава и од сво јата п артија.

211 Пецо Триков, Национализмет на сколскитс реководит ели, Софин, 1949. 38-39.
21 П росторијата во која ce одвивала средбата, во хотелот „М аж естик“ наводно била
озвучена, па Ранковиќ бил информиран за тие разговори. Притоа Венко тврдел дека
разговорите ce движеле само во рамките на проблемите за кои ce дискутира помеѓу
две братски партии.
22 На состанокот на потесното раководство на ЦК КПМ, на 27 декември 1946 г. на кој
присуствувале: ЈТазар Колишевски, Видое Смилевски, Страхил Гигов, Б о р к о Т ем елк
овски и Љ упчо Арсов. бил поднесен извештај до највисокото партиско раководство
на КПЈ за исклучување од иартиските редови на Венко М арковски и за отстранување
од функциите на П авел Шатев (ДАРМ. ф: Ц К 1СГ1М, к. 7, а.е. 119,27.12.1946).
23 Димче Аџи Митрески. Сеќавања за настани и за личности од македонското р ево лу-
ционерно движење, И Н И , ММ, Скопје 1997,182.
24 Михајло Миноски, А внојска Југославија и македонското национално праш ање (1943-
1946), „М енора“, Скопје'2000, 334-335. '
25 На едно место Колишевски наведува дека Венко М арковски „рамнодушно го примшт
соопштувањето на одлуката за неговото исклучување од партијата“, a за „својата по
стапка, поради која што е казнет. не сакал да дава објаснување“. (ДАРМ, ф. Ц К КПЈ.
Комисија за меѓународни врски, к -1 ,889, Ц К КГШ . 312/11.01.1947).
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 243

К а м п а њ а т а п роти в п о л и ти ч ки д и сквал и ф и к у ван и от и п арти ск и каз-

н ет и о т п о ет п р о д о л ж и л а со кр ајн о о м ал о в а ж у в а њ е на н его в ат а поези ја,
во едн а д о б р о о б м и сл ен а р еж и ја со цел да ce убие до крај п о е т о т (односно
л и ч н о ста). В о тој к о н те к с т, на при м ер, во д ел о т о „ З а т е м а т а на н ародно-
о сл о б о д и т е л н а та б о р б а во м акед о н ската л и т е р а т у р а “ (1947 г.) т о га ш во-
д еч к и о т к р и т и ч а р , Д и м и тар М и тр ев , од вку п н о 50 стран и ц и , р еч и си 33
стран и ц и п о св ету в а на и о ези јата на М ар к о в ск и 26.
П о 1948 г., по судбин ската Р езо л у ц и ја на И Б , во б езм и л о сн ата прес-
м е т к а на р е ж и м о т со сите оние кои носеле н е к а к о в ат р и б у т на со ветск и
или стал и н о ви си м патизери , при врзениц и исл., речи си секој м о ж ел да биде
прогласен за н епријател и инф орм бировец. A човек к ак о В енко М арковски,
со т а к в а б и о гр а ф и ја, во т а к в а т а п о л и ти ч ка кл и м а, уш те п о б р зо и п ол есн о
м о ж ел да биде став ен во в р в о т на „др ж ави и те н е п р и јател и “ . Ф а к т о т ш то
им ал п о св етен о сти х о зб и р ка иа С тали н и ш то им ал п р и јател и пом еѓу бу-
г а р с к и т е ко м у н и сти , сам о го н ад о п о л н у в ал о н е г о в и о т „ н е п р и ја т е л с к и “
п р о ф и л . С е т о ова В е н к о т е ш к о го преж ивувал. И а к о п о в еќ е м есеци бил
во м о л к и во н е к а к в а сам о и зо л ац и ја, сеп ак ме бил п ош тед ен од при ти сок
и о м ал о важ у в ањ е.
В о 1949 г., следи п р в о то апсењ е на В е н к о М ар ко вск и . Н а судењ ето
ce д р ж ел х р аб р о , не п о к аж у в ајќ и ниту к о л еб л и в о ст, ниту страв, м о ж еб и
не в е р у в а јќ и во о н а ш т о му ce сл учува. В о 1950 г. бил з а т в о р е н к а к о
„пред авн и к на м а к е д о н с к и о т н арод“ и „д рж авен н е п р и јател “ . В о н его ви о т
случај, У Д Б п р и м ен и л а н ајр аф и н и р ан пси холош ки тер о р : ги за т в о р и л е не
сам о ч лен о ви те иа н е го в о го најтесно сем ејство, туку и п огол ем број (п овеќ
е од д ваесет) и е го в и бли ски и под алечн и родиини. П р и т о а ce и зж и ву вал е
на тој н ач и н ш то му р аск а ж у в а л е за м аки те ш то ч л ен о в и т е на н его в о т о
сем ејство и р о д н и н и те ги т р п а т поради н е го в а т а „ тв р д о к о р н о ст“27. Т а к а ,
В е н к о М а р к о в с к и , п о к р а ј ф и з и ч к о т о м а л т р е р и р а њ е , ги д о ж и в е а л и
ст р ао т и и те на п си х о л о ш ки о т т е р о р и зак ан и те за ж и в о ти те и си гурноста
на н е го в о т о сем ејств о к о е било и н тер н и р аи о во К и ч е в с к о 2Ѕ.

2(' Димитар М итрев, За твмата на народноослободите борба в

ература, „Нов ден“, год. 3, бр. 8-9.1947.
27 За ВенкоМарковсш, „Голооточки сведоштвкнига пр
Димче Најчески, "М енора“, Скопје 1999, 57.
211 Според спомените на Фима Џабирска-Јаниќ, во Кичевско биле интернирани најмногу
семејства од Делчевска околија, a од Скопје била фамилијата на Венко Марковски.
Од семејството на Венко, таму ce наоѓале: „мајката на Венко, баба Љ уба, на 70 години,
сопругата на Венко, Филимена, синот Миле, десет години, посвоената ќерка Љ упка,
единаесет години, ќ ерката Султана, две години, како и родителите на Филимена
244 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

C e к р е н а л а го л е м а праш ина. Н е го в и о т случај сти гн ал и до О О Н и

т а к а , зар ад и н ад в о р еш н о п о л и ти ч к и о т п ри ти сок бил ослобод ен . Н о , осло-
б о д у в а њ е т о н е м а л о да сл еди д о к о л к у В е н к о не п о д н есо л „ п о к а јн и ч к а
и зјав а“ , к о ја на 25 ф е в р у ар и 1951 г, била о б јавен а во весн и к о т ,,Н ова М а-
кедонија“*29. „П окајн ичката изјава“ , напиш ана под принуда, им била неоходна
на о р ган и те на п р о ш н о т за „неспорн о“ д о к аж у в ањ е на ви н ата зарад и која
бил осуден30.
В е р о ја т н о зар ади го л е м а т а п о п уларн ост на случајот, в л асти те уста-
н ови те д ек а е најд о бр о овој ч о век да ce удира не ф и зи ч к и , туку онам у каде
е н его в о то н ајб о л н о м есто, во н его в о то т в о р еш тв о . Д р а м ат а „Г о ц е“ напи-
ш ан а п р ак ти ч н о во за т в о р о т била и зведена пред ц ел и о т п о л и т и ч к и врв.
Ce б ар а л е н ајк р у п н и те „крун ски сведоци“ за да ce д егр ад и р а д ел о т о на
В ен ко, за ш то д р ам ата д о ж и в еал а целосно ф ијаско. В о к р и ти к и те и поле-
м и ки те за д р ам а та во весниците, покрај Д им итар М и трев, ce вкл у ч и л е и
М и тк о З а ф и р о в с к и , Б р а н к о З а р е в с к и и Л и лјана Ч а л о в с к а . М и т к о З а ф и -
ро вски дури го об ви н и л В ен к о д ек а го скрн ави л и к о т и д ел о т о на Гоце
Д ел чев. С о сем а е ја с н о д ек а ц ел та на севкуп н ата к р и т и к а б и л а да ce испо-
л и ти зи р а овој к у л ту р ен настан и да ce д еград ира а в т о р о в и о т труд. Н а тој
начин низ една неви дена м аскар ад а било ун и ш тен о и о ва д ел о на В ен к о
М арковски . В е н к о бил најсурово к о м п р о м и ти р ан , убиен во душ ата. Д р-
ж ав н и о т к р и ти ч а р број еден, од тој м о м ен т п р естан ал да ce и н тер еси р а за
т в о р е ш т в о т о на В ен к о . Т о а било си стем атски убиено, најп рво со груби
кри ти к и , a п о то а со м олк. М о л к о т исто т а к а бил п о л и т и ч к и став, еден од
м ето д и те на р еп р еси ја кој м о ж еб и бил н а јт е ж о к за т во р ц и те.
Во овој пери од В ен к о р а б о т и к а к о д р ам ату р г во М ак ед о н ск и о т на-
роден театар . И а к о речиси униш тен и деградиран, тој прави обиди и нагам у
да п и ш у в а и ги о б јав у в а д е л а т а „ С к а зн а за р е з б а р о т “ и „Н ад п л ам ен и
бездни“. Н о и овие трудови ja д ож ивеале истата судбина, иако м акедонската

М арковска, баба Кона и дедо Владо. (Фима Џабирска Јаниќ, Од пеколот во п е к о л ,

„Дело", септември 1993). Внуката на Венко М арковски од сестрата Евдокија (Дока),
Бранислава Радосављевиќ-Бојчин, наведува дека нејзината мајка, приватен стоматолог,
преку свои двајца пациенти Турци (Шабан и Селимј, им праќала пари на семејството на
Венко за да преживеат. Во Кичево, мајката на Венко, баба Љ уба продавала грнчарија
на пазарот, сопругата Филимена работела во некоја книжара, a синот Миле ja метел
книжарницата.
29 Венко М арковски, „И з ј а в а „Нова М акедонија“, r.VIII, бр. 1910, 25 февруари 1951,
Скопје.
30 П окајничката изјава. според исказите на Александра М арковска, снаа од синот Миле,
Венко М арковски ja напишал со вперен пиштол во главата (Разговор воден со А. Мар-
ковска на 25.04.2006). Тоа го потврдуваат и други блиски на В. Марковски.
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 245

л и т е р а ту р а б и л а ж ед н а за било к а к в о дело во н ејзи н и те први ч ек о р и на

созд авањ е на н а ц и о н а л н а т а култура.
К р и т и к а т а на р а с те ч н и о т б и р о к р а ти за м во Ју госл оави ја, во п рви те
п ед есетти години, М и л о ван Гилас (по н его ви о т пр есврт од д о гм ати зам кон
л и б ер ал и за м ) ja зап о ч н ал со пови к до п и сател и те на „го л ем о р асп р ем ањ е
на наш иот ж и в о т “31, при ш то целата работа, на к р ајо т заврш и л а со неговото
затв о р ањ е . З а т о а , во кл и м а на п р и таеи м о л к, стр ав и н есн ао ѓањ е на п о веќ
ето творц и , к р а јн о см ело д елувале согл ед б и те за ц ел о к у п н и о т апсурд на
д и к атату р ата во годините на судирот со И Б и н ед оп и рли ви от ку л т на Јосип
Б р о з , ш то во 1955 г., В е н к о М а р к о в с к и ги о б јав у ва ни з с т р ан и ц и те на
својот труд „С оврем ен и парадокси“ , ииш уван на на српско-хрватски јази к 32.
Ш и каи иран, б р и ш ан , д р ж ен во и золаци ја, тој м еѓу п р ви те ce осм ел и л да
ja симне п о л и т и ч к а т а м аска на Јосип Б р о з Т и то , о б ви н увајќ и ги врви и те
ју го сл о вен ски р а к о в о д и т е л и за иивните р еп ресивн и м ето д и на вл ад еењ е
и за п р ед ав ств о то на со ц и јал и зм о т33.
З а р а д и п о в е ќ е го д и ш н о т о н есо гл асу в ањ е со о ф и ц и ја л н и о т р еж и м
во Н Р М , зар ад и н его в и те н ек о гаш и и стихови со ко и го восп ева С тал и н и
п р и ф а ќ а њ е т о на Р е зо л у ц и јата на И Б , но, пред ce, зар ад и „С о вр ем ен и те
п ар ад о к си “, В е и к о М ар к о в ск и е осудеи и у п атен во 1956 г. н а п етгоди п ш о
„о п ш теств ен о п р ев о сп и ту в ањ е“ во л о го р о т „Г оли о т о к “34. И сто в р ем еи о ,

31 Toj изнел и осуда за нивниот молк и пасивност во моментот кога „догматизмот и де-
каденцијата цветаат насекаде околу нас“, објавувајќи го во весникот Борба текстот
„Размислување за разни праш ањ а“. Со овој текст, Ѓилас бара од писателите да влезат
во „отворена дискусија“, во борбата за социјалистичка демократија. Тука тој тврди
дека има многу полтронство, самоволие и неправда, навредливи за револуцијата, a
писателите не ce снаоѓаат и не гледаат што треба да прават „во праш ањ ата кои инаку
им ce многу јасни“ (Мило Глигоријевиќ, Д о зво љ еле п недозвољ ене слободе, Н И Н , 28
август 1988, 31).
32 Како дигшомиран филолог кој познавал повеќе словенски јазици, покрај на македонски,
Венко М арковски пишувал на бугарски, руски и српскохрватски јазик.
33 Во оваа поема, меѓу другото стои: Да живее Револуцијата што си ги сотрува своите
чеда“. Ч овекот си ja изгубил верата, И молчи и етега тупаница“. „...Болува земјата.
Гние семето. Д е м о к р а т и ј а. Насекаде беда. Ама затоа -- Ч ест на партијата Н ад ce“.
„... Лицитација на социјализмот. Апсења - Земјата е во опасност. И нтернација - На~
родот е во опасност. Убиства - Слободата е во опасност“. „...Прашуваме ние, Децата
на логорите и затворите?... Проституција и комунизам. Во лимузини. И гробови на
паднатите. П окрај патот. Во траурот на банкетите. Коегзистенција...“. (Види: Венко
М арковски, С овремениларадокси, „Синтези“, 14, Скопје 2009, 36-38)
34 „Голи О ток“ бил еден од најзлогласните затвор во современата историја, заш то таму
луѓето не биле измачувани само физички, туку им ce убивала и човечката душа. Зло-
делата на „Голи о то к “, на Јосип Б роз не мож ат да му го простат бројни современи
историчари, меѓу кои интересна анализа дава Драган М арковиќ (во трудот: Јо с и л Б р о з
и Г о л и о т о к , Беседа, Београд, 1990).
246 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

за „ н е п р и ја т е л с к и д ејс т в и ја “ , п р е т с е д а т е л о т на судот Б о р о Д о гаџ и ск и ,

заедн о со В ен к о ги осудил и К и р и л М акед он ски (18 м есеци с т р о г за т в о р )35
и Д уш ко Н ан евски (1 година строг затвор) со обвинувањ е дека го растурале
тр у д о т „С о в р ем ен и п ар ад о кси “36.
П о н е го в о то упату вањ е на Г оли О т о к , покрај п о б л и ск о т о , не б ило
п о ш тед ен о од р а зл и ч ен вид на репресија ни п о ш и р о к о то сем ејство 37*. В о
сгш соците на г о л о о т о ч к и т е затворен и ц и , В ен к о М ар к о в ск и бил заведен
под друго им е, односно под и м ето В енјам ин и ак о бил осуден под и м ето
В енко. З а т о а , и а к о п о сто ел е н ек о лк у и н тер вен ц и и од стр ан а на О О Н за
н егово о сл о б о д у вањ е, и м ето В ен к о М ар ко вск и не п о ст о ел о на л и с т а та на
затворен и ц и . И м ен о , т о га ш ce п р ак ти к у в ал о п о п о зн ат и т е л и ч н о сти к а к о
поети, писатели, универзитески проф есори итн. да ce водат под псевдоними3*.
И р о н и ја т а о д ел а до там у ш то л у ѓето биле за тв о р ан и и м ал тр ет и р ан и , a
о ф и ц и јал н о ни каде не п о сто ел д о каз за тоа.
С т р а д а њ а т а на Г о л и О т о к кај н его ja за ц в р с т и л е с л и к а т а ш то ja
создал за си стем о т на р еп р еси ја во Т и то в а Ју го сл ави ја во п р в ат а деценија
ио В т о р а т а св етск а војна. П о в р а ќ а њ е т о од Г оли О т о к и сам и о т изјавува
д ек а н его в и те п о етск и р азм и сл и за овој зл о гл асен л о го р ни во н ајц рните
с о н и ш т а не м о ж е л е да ce с п о р е д а т со у ж а с о т кој т а м у в л а д е е л . Т а к а
ст и х о в и т е на С о вр ем ени т е п а р а д о к с и за р е ж и м о т н а Јо си п Б р о з Т и т о
заради кои бил одведен на „опш тествено превоспи тувањ е“ биле сам о опш та
сл и ка, н асе ту в а њ е , г е н е р а л и за ц и ја на судбини, осуда на еден си стем на

35 Во полициското досие на Ѓорѓи Доцев (кое сопственикот му ги приложи за истражувачки

потреби), меѓу другото, службите го внесле снимениот разговор што ce водел помеѓу
Кирил Македонски и Панде Ефтимов. Притоа, композиторот бил изненаден и разочаран
што и no четврти пат (на 12 март 1972 г.) не е примен во Друш твото на композиторите,
иако таму членувале композитори со многу помал творечки опус.
36 На 18 март 1956 г. во весникот „Нова Македонија“ по дводневниот претрес е објаве-
на пресудата во која стои „дека обвинетите во 1955 и п очетокот на 1956 г. воделе
непријателска иропаганда против државното и опш тественото уредување на нашата
земја и дека за таа цел тие илегално растурале еден илегално отпечатен памф лет со
непријателска содржина...“.
37 Така, синот и BHyKava на Венко, ќерката од сестра, и пскрај тоа што биле одлични ученици,
биле исклучени од Гимназијата „Јосип Броз-Тито“ со мотивација дека ce недостојни да
учат во гимназијата што го носи името на Тито. Заедно со нив бнл исклучен и нивниот
најдобар пријател. Ќерката на Венко, Љупка, исто така не била поштедена. Како најдобар
студент на Конзерваториумот во Белград, дипломира на 20-годишна возраст и добива сти-
пендија од југословенската влада за постдипломски студии во Москва. Но стипендијата, по
наредба од Скопје, и била укината. (За судбината на семејствотоЏабирски, „Голооточки
сведоштва“, книга прва, редакција и коментари Димче Најчески. „М енора“, Скопје 1999,
145). Девојчето дури било и тепано, јавно, во канцеларијата на Министерството за култура,
кое секако било многу болно за таткото и шок за целото семејство.
3,4 Богдан Божиновски, На Г о ли Оток убиваат титовите сатрапи, „Д ело“, 21.06.1996.
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 247

о гр ан и ч е н а сл о бо д а, но, н и ш то т о л к у стр ао тн о , по им е и п р ези м е, во к р -

в ави о т стр о ј, во б о јк о т о т и во с кап ан и те к о ск и на б ројн и х ер о и низ ал ги те
на Ја д р а н с к о т о M o p e, н и ш то од т о а не м о ж е л о и п окрај ц е л а т а п о ет о в а
ф а н т аз и ја да го п р е тста в и у ж асо т на еден р е а л е н с т ал и н и сти ч к и л о г о р 39.
В е н к о М а р к о в с к и о стан ал на Г оли О т о к до 1961г. З а в р е м е на пет-
годи ш н и о т п рестој во л о го р о т, ги д о ж и в еал и п р е ж и в е а л сите т о р ту р и на
д о б р о р а з р а б о т е н а т а репресија: „то п л и о т за ја к “, б о јк о т со ден ови, к р ајн о
и сц р п у в ач к ата р а б о т а и м и зер н ата храна, д олги и б ројни веч ер и пом и н ати
над к и б л а т а , к о л е к т и в н о т о п л у к ањ е40.
C e вратил изнем ош тен, ф изички и духовно скрш ен, со д лаб оки болни
траги од д ож ивеани от кош м ар, со трајно ош тетувањ е на видот заради удари
во главата, но, репресијата врз него и понатаму продолж ила. Т огаш бил иселен
од ку ќ ата кад е д о то гаш му ж и веел о сем ејството и см естен во едно приземје
на улицата И линденска. K o ra разговарал со некого излегувал надвор, никогаш
не водел р азго во р и внатре во станот. Д о 1963 г., ce уш те, не м ож ел да ги уж ива
граѓан ските права. В о н еговото родно С копје луѓето видливо избегнувале
средби со него. H e го поздравувале, речиси никој не сакал да разго вар а со
него. Н его в и те некогаш ни познаници, пријатели, блиски (оние вистинските
кои не го к о д о ш еле на властите) знаејќи дека е под постојана при см отра и
следен од полицијата, свесно го одбегнувале. Б и л оставен без р аб о т а и без
елем ен тарн и средства за ж ивот, било забран ето п еч атењ ето на било кој негов
труд, a с е м е јст в о т о п р еж и в у в ал о р ечи си еди н ствен о со п о м о ш т а ш то ja
д обивало од сестр ата на В енко, Е докија (Д о ка)41.

39 Токму затоа, Венко Марковскиja објавува поемата Г оли Оток - островна смртта, каде меѓу
другото запишал: Суров е светот на затворот. Паметам многу луѓе коишто храбро ce бореа
за револуцијата во бурната борба против фашизмот, само за да умрат овде, немилосрдно
предадени и оставени да лежат помеѓу овие камени ѕидови, обвиткани во пустош и магла.
Морето е мирно; на днотоод со крв натопениот Јадран, гордите војници на југословенските
партизани леж ат обвиткани со алги. Мојот народ, мојата душа тагува за оние војници за
правдина, за оние верни следбеници на свеста, за оние маченици на слободата. Навчер... ги
гледам очите на убиените жалејќи за големата болка што ja совлада нашата земја. Дури и
кога го напуштив Голи Оток, неговата патетична нехумана приказна навечер ja измачува
мојата душа, принудувајќи ме повторно да ги слушам офкањ ата на луѓето кои беа живи
закопани...“ ^ р : / Л \ ^ ^ а т а 2 0 п.сот/Голи-Оток-Исланд-Деатх-Венко-М арковски: „Голи
Оток: The Island of Death: A Diary“. East European Monographs, New York, October 15,1984).
40 Од сите овие мерки на превоспитување што лично ги поминал, по неговото враќање
никогаш за ништо не зборувал. Единствено во една прилика и одговорил на својата сестра
Евдокија (Дока): „Што сакате да ви кажам. Ми плукаа во отворената уста!“. (Сеќавање
на Бранислава Радосављевиќ-Бојчин, разговор воден на 7.04.2009). П лукањето било еден
од начините крајно да ce понижат „воспитаниците“.
41 Вера Т алеска Н иколовска ce сеќава на една посета во домот на Венко М арковски,
каде отиш ла како лекар да го прегледа неговото болно дете. До детето имало само
чаша вода. П рактично, во домот на Венко немало ништо ниту за јадење, ниту за пиење.
248 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

З д р а в је т о му било кр ајн о н аруш ен о, го губел и видот. Т о к м у т о а им

п осл у ж и л о на в л а с ти те к а к о алиби да му и здадат п асош и да го и сп р атат
надвор од Југославија. П р и то а, постојат различни ставови окол у п роб л ем от
со д о б и в а њ ет о п асо ш и н аво д н о то зам ин увањ е на о п ер ац и ја на о ч и те во
О д еса.42 И а к о дел од ж и в и те припадници на п о л и ц и ски те стр у кту р и и на
нивните „со р аб о тн и ц и “ зад о лж ен и и н ф о р м ато р и , по п о веќ е д ец ении м ол к
ce јав у в а а т со т в р д е њ а д ек а тој зам ин ал д о б р о в о л н о во Б у гар и ја заради
н его в и те б у гар ск и чуства, сеп ак п о п р и ф атл и в и ce д руги те тв р д ењ а, дека
тој бил п р о т е р а н од С РМ . Т а к а , в л егу в а во в о д и те к о и ќ е го с т ав а т во
ар с е н а л о т на п о т р е б н и т е „ан ти м акед о н ц и “ во ф у н кц и ја на сп ровед увањ е
на политички притисок на Бугарија врз Југосолавија (и об ратно) во одредени
ситуации на за т е гн а ти м еѓудрж овни односи.
В нуката на В енко, Б ранислава Бојчин тврди дека „потврдата за болест
и п асош о т му ce издадени без негово барањ е, односно д ек а е ставен пред
сврш ен чин дека м ора да замине за Бугарија со м ож н ост за уш те две опции:
С С С Р и Кина.... В енко планираш е да замине за Ф ранција, м еѓутоа пл анот му
е пробиен од У Д Б - а .Ј К рсте Ц рвенковски е задолж ен да ги среди админи-
стративните р аб о ти во смисла на обезбедувањ е пасош и слично“ . В о правец
на вакви те разм ислувањ а ce и наводите на Д им че А џи М итрески кој тврди
дека зам инувањ ето на В енко е договор помеѓу бугарските и југословенските
власти („една ко м б и н ато р ж а меѓу Тито и Ж ивков“)43. Т оа значи дека тогаш ните
власти ве ќ е зн аел е д ека В ен ко нем а да ce вр ати назад, д ек а ќ е остан е во
Б угари ја. М а к е д о н с к и о т д р ж авн о -п ар ти ск и врв в ер о јатн о оц ен и л д ек а е
подобро В енко да го прогласат за предавник отко л ку тој да остане тука и да
добие орео л на ж р тв а на политичката репресија. Н а едните им бил потребен
предавник на м акедонш тината, a на другите борец за бугарш тината.

(Интервју со Вера Талеска Николовска, водено во Охрид на 25 август 2000 г.). Бран-
ислава Радосављевиќ-Бојчин, внуката на Венко, кажува дека семејството на Венко не
гладувало. благодарение на помошта на нејзината мајка Дока.
42 Имено, Венко чуствувал дека брзо го губи и видот, така што Вера Талеска Н иколовска
побарала помош од Крсте Црвенковски. Овој, иако со најгруби зборови ce изразил за
Венко Марковски, сепак, издејствувал пасош со кој Венко мож ел да замине на лечење
во Софија и Одеса (Интервју со Вера Талеска Николовска....). Благој Чамински, после
точно четири и пол децении ќе нанише: „Тој редовно одеше на очна клиника од каде
добиваше потврда дека му е потребна операција во странство која му служеше за до-
бивање пасош “. (Писмо од Благој Чамински околу ф ељ тонот за В енко Марковски,
Утрински весник од 21-22 март 2009 г.)
43 Димче Аџи М итрески, Сеќавања за настани и за личности од македонското р ево лу-
ционерно движење, И Н И , ММ, Скопје 1997,182. В аквото тврдењ е на Аџи Митревски,
не може да ce прифати без резерва, со оглед на тоа дека за ваквиот договор досега не
сме сретнале други докази.
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 249

П о в е ќ е с о в р е м е н и ц и на В е н к о , д а в а а т р а зл и ч н и и н ф о р м а ц и и за
н его в ат а у л о га во м а к е д о н с к а т а историја и за н е го в ат а л и ч н ост, осо б ен о
за к о н т р о в е р зи т е о к о л у н его в о то д ек л ар и р ањ е за Б у га р и н по 1965 г., една
м ош не б о лн а т е м а во м акед о н ската историја44. С поред н ек о и согледувањ а,
В енко к ак о личност не м о ж ел до крај да ги издрж и притисоците и тортури те
на в р е м е т о и на р е ж и м о т : о б е з в р е д у в а њ е т о н а н е г о в о т о т в о р е ш т в о ,
м ал тр ети р а њ е то на сем ејството, затво р ањ ето , пон иж увањ ата, изолаци јата,
су п ти л н ата р еп р еси ја, „п р ево сп и ту в ањ ето “ на Г о л и О т о к . П р и т и сн ат од
сите стран и го п р и ф а ќ а понудениот излез, да зам ин е во Б у гар и ја, онам у
каде ќе го п р и ф а т а т , кад е нем а да биде п он иж уван на н ајн ед о сто ен начин,
там у кад е ш то ќ е му биде дадено м есто то на еден аф и р м и р ан поет.
Т а к а во 1965 г., л егал н о , В ен ко ja прем инува м ак ед о н ск о -б у гар ск ата
гр ан и ц а, со у р едн и д о к у м ен ти и там у го п р о д о л ж у в а с в о јо т ж и в о т. Д о
н еговата см рт во 1988 г. бил под постојана полициска кон трол а. В о Б угарија
В е н к о д о б и л у с л о в и за е г зи с т е н ц и ја - ш о ф е р од н и в н а т а в н а т р е ш н а
б е з б е д н о с т и ед н а и н д и в и д у а к н а к у ќ а к о ја ce п р и с л у ш к у в а л а 45. Т ам у
т р аги ч н о заги н у ва и н его в и о т син единец кој среде С о ф и ја и зјавувал д ека
е М акед о н ец , a кој зар ади огр о м н и о т притисок на в л асти те во С РМ , заедн о
со со п р у гата А л е к с а н д р а , во 1968 г. зам ин ува за Б у г а р и ја 46.
К а к о ш т о ју го с л о в ен с к а т а У Д Б го принудила да даде „п о к ајн и ч к а
и зјав а“, во ф е в р у а р и 1951 г., т а к а во Б у га р и ја ce п о б а р а л о од В ен к о М ар-

44 Токму во овој контекст би можеле да го поставиме истото праш ањ е и за многу творци

кои ги достигнале сите инстанци на академските звања, но, заради личната благосостојба
и амбиции биле доушници и информатори на своите колеги во добро разработената
машина на титовата внатрешна разузнавачка служба.
45 К уќата, односно вилата која ja добил ce наоѓала во прекрасен парк, заедно со други
државни вили, но била навистина скромна. Во долниот дел била дневната соба, со ед-
ноставен намештај, a на горниот кат биле спалните со војнички кревети, без килими
(Сеќавањ е на Б. Бојчин).
46 Смртта на синот Миле е една од најтрагичните епизоди во животот на Венко Марковски.
Миле бил прегазен со камиот, додека на тротоарот чекал да ja премине улицата, враќајќи
ce од автобуската станица со некоја пратка испратена од Скопје. Трагите од несреќата биле
исчистени невообичаено брзо, буквално за 5 минути (според искази на Дејан Крцун, кој
тогаш престојува во Софија). З а време на погребот Венко бил под силни седативи и
на гробот ги искажал зборовите: Сине типадна како политичка жртва. (според искази
на Б. Бојчин). Овие зборови на Венко во интерпретација на Васко Којстојчиновски
биле: Сине, ти загина за Б ’л гарија (научен собир во М АНУ: ’’Бугарската емиграција
во М акедонија“). З а првпат, за смртта на Миле ми раскажа писателот Ж ивко Чинго,
кој искрено го сакаше како човек и македонски патриот и длабоко сочуствуваше со
неговиот трагичен крај во емиграција. И стото го потврдуваат и други македонски
творци, колеги и познаници кои со најубави зборови ja опишуваат личноста на Миле.
Во разговорот воден на 25.04.2006 г., А лександра М арковска ми посочи дека нејзиниот
сопруг случајно загинал, дека не е вистина оти е наместено убиство. Сепак овој настан
сосема психички го скршил Венко. Госпоѓа А лександра го опиша својот свекор како
добар човек, со ш ирока рака, со многу нарушено здравје, човек кој 15 г. од својот живот
ги поминал во затворите: Ени Ќој, Гонда Вода, Идризово, Голи Оток.
250 ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ

ко вск и јав н о да ce д ек л а р и р а за „М акед он ски Б у га р и н “47. Н о , ин ти м но, тој

н и к о гаш не п р е с та н а л да ce чуствува сам о к а к о М ак ед о н ец 48. В ен к о не е
п о гр еб ан во а л е ја т а на б у гар ск и те в ел и кан и туку, по соп ствен а ж е л б а е
п о гр еб ан к а к о о б и ч ен граѓанин.
Т а к а зав р ш у в а ж и в о то т на еден м акед о н ски п о ет и р ево л у ц и о н ер ,
ч о в ек кој ce вдахн овувал со св етск ата р еволуција, од в е л и к и о т О к то м вр и ,
кој пиш увал на по веќе словенски јазици, кој влезе во м акед он ската историја
со п р ви те стихови нап и ш ан и на својот м акед о н ски јази к , но кој несл авн о
б еш е и сп р атен на п а т б ез в р а ќ а њ е во соседна Б у г а р и ја , да п роп адн е во
в р т л о г о т на п о л и т и к а т а на б ал к ан и зац и јата, јав н о да ce д ек л а р и р а и да
биде она во ко е интим но не верувал, да биде исф абрикуван според потреби те
на м ак ед о н с к и те и б у гар ск и те сили за в н атр еш н а б езб ед н о ст49.
И д ео л о ш ки определувајќи ce за Сталин, тој стана ж р т в а на нај долгиот
стал и н и сти ч ки п р о ц ес во и сто р и јата на ко м у н и зм от, кој ce у ш те не е за-
врш ен. П р о ц е с о т т р а е и постхум но. П е р и о д о т од 1965, од н его в о т о зами-
нувањ е до см р тта во 1988 г„, е период на принуден избор, уш те едно отуѓен о
п р еж и ву в ањ е на овој ч о век , к а к о б угарски акад ем и к, заси п ан со „сл ава“
и л иксузни и здани ја на книги, п а м ф л ет и и написи п о тп и ш ан и со н его в о то
име, к а к о о б је к т на една м о н стр у о зн а ан ти м акед о н ск а п р о п аган д а за до-
к аж у в ањ е на б у га р с к и о т про и зн ес на м акед о н ски о т н ар о д 50.

(Рецензент: проф. д -р Д а р и н к а Петреска)

47 П ритоа, истражувајќи ги сталинистичките методи на „обработка“ на личностите, ja

поставувам основната дилема: Колку од политичките памфлети објавени во Бугарија
со името на Венко. ce негови? Дури и оние кои навистина ги напишал (или само ги
потпишал) биле пишувани заради притисокот и уцените, заради нуждата, a не заради
убедувањето. Такви примери ce бројни во историјата.
48 Според кажувањата на Властимир Николовски, Дока, сестрата на Венко. во последните
мигови од животот на својот брат го замолила чуварот (т.е. шоферот) да ги остави сами
барем неколку минути. Тогаш Венко недвосмислено и кажал: „Јас сум Македонец, Маке-
донија е моја земја и таа ќе живее! Никаде, во ниту еден документ јас не потпишав дека сум
Бугарин!“. Во разговорот со Горѓи Марјановиќ, Дока децидно го тврди истото: „Никогаш
тој не ce изјаснил за Бугарин! Никогаш! Па тој и ce потсмеваше на Филимена, кога во
Софија настојуваше да зборува бугарски! Што ce мачиш, мори жено, зборувај си како што
знаеш иумееш. и велеше“. (Ѓорѓи Марјановиќ, Сеќавање за Вени, Дневник-veni.gii).
49 Во напорите да обезбедам повеќе историски аргументи и факти за анализа на историската
личност на Венко Марковски, бев изненадена од ж олчноста на нападите и дисквали-
фикациите на неколкумина негови пријатели, „службеници“ или блиски соработници.
Н екои и денес мислат дека биле во право што го полнеле „досието М аркоски“, бидејќ
и тој, самиот, со своето емигрирање во Бугарија, „докаж ал“ дека е предавник.
50 Затоа не случајно, К оле Ч аш уле во: В енко М арковски, запис за едно самоубиство,
меѓу другото ќе запише дека смртта на Венко му ce јавила како поддвижник, дека го
ослободила од него самиот.
ГОДИШЕН ЗБОРНИК 251

Violeta Achkoska

THE HISTORICAL AND CONTEMPORARY MACEDONIAN

PARADOXES
THE CASE OF VENKO MARKOVSKI

Summary

In this article we are analize the separate aspects of the character of

Venko Markovski, the first contemporary Macedonian poet, the member in the
National-Liberation War, the supporter of Stalin and the national dissident.
Because of the subject and the several difficult explanations about the character
of Markovski, we will write only about the so called Macedonian chapter of
his activities. We will write only about his membership in the National-Liberation
War, until his immigration in Republic of Bulgaria. We will try to explain,
what is the reason of the transformation of Venko Markovski.

Key words: AUTHONOMISM, SEPARATISM, IDENTITY, DISSI­

DENT, STALINISM, MIGRATION, YUGOSLAVIAN IDEA.