Andrzej Misiuk - Historia Policji W Polsce Od X Wieku Do Współczesności

A. Misiuk, Historia policji w Polsce.
Od X wieku do współczesności, Warszawa 2008

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wydawca
Bożenna Żółtowska
Redaktor
Ewa Różycka
Projekt okładki, stron tytułowych

i opracowanie typograficzne
Wojciech Stukonis
Indeks
Ewa Różycka
ISBN 978-83-60807-02-6
Copyright © by Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne

Warszawa 2008
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.

Grupa Kapitałowa WSiP S.A.
00-696 Warszawa, ul. J. Pankiewicza 3
tel. + 48 22 21 32 702, fax + 48 22 21 32 876
www.waip.com.pl
Wydanie pierwsze
Arkuszy drukarskich: 14,25+1 (wkładka)
Skład i łamanie: Wojciech Stukonis, Studio NRD
Druk i oprawa: DRUK-INTRO S.A., Inowrocław
A. Misiuk, Historia policji w Polsce. Od X wieku do współczesności, Warszawa 2008
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział 1
Organizacja bezpieczeństwa i porządku publicznego
od powstania państwa do utraty niepodległości w 1795 roku . . . . . 13
1.1. Organizacja bezpieczeństwa państwa w okresie wczesnopiastowskim,

rozbicia dzielnicowego i monarchii stanowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.2. Władze policyjne w Rzeczpospolitej szlacheckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.3. Służby policyjne w Polsce w dobie reform ustrojowo-politycznych
w drugiej połowie XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.4. Ochrona bezpieczeństwa w okresie władzy targowiczan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.5. Instytucje policyjne w czasie insurekcji kościuszkowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Rozdział 2
Organizacja i działalność służb policyjnych na ziemiach polskich
w latach 1795–1918 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.1. Księstwo Warszawskie (1807–1815) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2.2. Służby policyjne w Królestwie Polskim w latach 1815–1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6 Spis treści
2.3. Ochrona porządku publicznego w czasie powstań listopadowego (1830–1831)

i styczniowego (1863–1864) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.4. Carskie organy policyjne na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim
w latach 1831–1918 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.5. Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego w zaborze austriackim . . . . . . . . . . . . 72
2.6. Organizacja porządku w Wolnym Mieście Krakowie (1815–1846) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.7. Model porządku publicznego w zaborze pruskim (1807–1918).
Wielkie Księstwo Poznańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Rozdział 3
Polskie organizacje bezpieczeństwa podczas I wojny światowej . . 84
3.1. Organizacje społeczne i działalność obywatelska w obszarze

zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.2. Straże Obywatelskie w byłym Królestwie Polskim w latach 1914–1915 . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.3. Polskie organy porządkowe na obszarze zaboru austriackiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3.4. Milicja Miejska w latach 1916–1918 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
3.5. Formacje porządkowe w Galicji i zaborze pruskim w 1918 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3.6. Organy porządkowe powołane w czasie wojny przez partie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . 93
3.7. Instytucje tworzone przez Tymczasową Radę Stanu i Radę Regencyjną
odpowiedzialne za bezpieczeństwo w kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Rozdział 4
Unifikacja służb policyjnych w II RP (1918–1922) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
4.1. Milicja Ludowa i Policja Komunalna w latach 1918–1919 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

4.2. Powstanie Policji Państwowej 24 lipca 1919 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.3. Organizowanie scentralizowanej służby policyjnej na ziemiach polskich
w latach 1919–1921 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Rozdział 5
Struktura i zasady organizacji Policji Państwowej.
Wyszkolenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5.1. Podstawy prawne organizacji i działalności Policji w okresie międzywojennym . . . . . . 109

5.2. Struktura oraz zadania centralnych i terenowych organów Policji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Spis treści 7
5.3. Polityka kadrowa w Policji Państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

5.4. System szkolenia zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Rozdział 6
Rola i miejsce Policji Państwowej w systemie
polityczno-prawnym Polski w latach 1919–1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
6.1. Policja a władze administracji politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

6.2. Policja a inne instytucje państwowe oraz organy samorządu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
6.3. Rola Policji w życiu społeczno-politycznym kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Rozdział 7
Policja kryminalna i polityczna w Polsce międzywojennej . . . . . . . . . . . . 135
7.1. Organizacja i działalność policji kryminalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

7.2. Policja polityczna w II Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Rozdział 8
Losy polskich policjantów po 1 września 1939 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
8.1. Przygotowania i udział Policji Państwowej i Policji Województwa Śląskiego

w kampanii wrześniowej 1939 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
8.2. Polscy policjanci w niewoli sowieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
8.3. Losy funkcjonariuszy Policji Państwowej po zakończeniu II wojny światowej . . . . . . . . . 157
Rozdział 9
Polska Policja w Generalnym Gubernatorstwie
w czasie II wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
9.1. Sytuacja polityczna po 1939 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
9.2. Organizacja Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
9.3. Polska Policja Kryminalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
9.4. Udział policji „granatowej” w ruchu oporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
9.5. Państwowy Korpus Bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
9.6. Policja Polska w walce z przestępczością pospolitą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
9.7. Społeczeństwo polskie a policja „granatowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
8 Spis treści
Rozdział 10
Działalność Milicji Obywatelskiej na tle przemian społecznych
w powojennej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
10.1. Dekret PKWN o ustanowieniu Milicji Obywatelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

10.2. Struktura organizacyjna MO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
10.3. Cele i zadania Milicji Obywatelskiej – ideologizacja służby
bezpieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
10.4. Specjalistyczne oddziały Milicji – ZOMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
10.5. Rozwój uprawnień i obowiązków Milicji w zwalczaniu
przestępczości i wykroczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Rozdział 11
Policja w III Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
11.1. Nowa organizacja Policji po roku 1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

11.2. Struktura organizacyjna polskiej Policji na przełomie wieków XX i XXI . . . . . . . . . . . . . . . . 196
11.3. Polska Policja na arenie międzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
11.4. Policja w walce z przestępczością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Ilustracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wstęp 9
Wstęp
Przekazywana do rąk Czytelników monografia stanowi próbę ukazania ewolucji prze-

mian organizacyjnych oraz zakresu działania instytucji policyjnych w Polsce od
początku państwowości w X wieku do czasów współczesnych. Wraz z powstaniem
państwa polskiego pod koniec X wieku bowiem kształtował się zarys zarządu admini-
stracyjnego. Wówczas ustanowiono urzędy, które sprawowały pewne funkcje policyjne.
Jednak nowoczesna administracja, której jedną z cech jest specjalizacja resortowa,
zaczęła się kształtować w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku, wraz z pierwszymi
próbami reform polityczno-ustrojowych Rzeczpospolitej. Dopiero też od tego momentu
można mówić o instytucjach policyjnych wyodrębniających się pod względem organi-
zacyjnym i przedmiotowym.
Teraźniejszość wyznacza kolejną cezurę w historii polskiej administracji publicz-
nej. Demokratyzacja struktur państwa zapoczątkowana w 1989 roku oraz gruntowna
reforma administracji centralnej w 1996 roku oraz terytorialnej w 1998 roku określiły
współczesny kształt organizacyjny i rolę policji w demokratycznym państwie. Wresz-
cie dzień 1 maja 2004 roku, moment wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, wyznaczył
początek nowego etapu w działalności polskiej formacji policyjnej, etapu szczególnie
istotnego, gdyż granica wschodnia państwa polskiego stała się krańcem Unii Europej-
skiej ze wszelkimi tego konsekwencjami, choćby takimi jak nielegalna migracja oraz
przemyt towarów. Ponadto polska Policja stała się członkiem Europolu – centralnego
urzędu policji kryminalnej Unii Europejskiej. W związku z tym bierze czynny udział
w międzynarodowych przedsięwzięciach, których celem jest zwalczanie przestępczości
zorganizowanej oraz przygotowywanie programów przeciwdziałania przestępczości.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10 Wstęp
Na przestrzeni wieków rola instytucji policyjnych zmieniała się w zależności od

oczekiwań wobec administracji państwowej. Pierwotną funkcją administracji było
realizowanie zadań reglamentacyjno-policyjnych. W pierwszej połowie XX wieku
została wydzielona funkcja socjalna, a następnie organizatorsko-gospodarcza. Ge-
neralnie większość zadań administracji spraw wewnętrznych mieści się w zakresie
funkcji reglamentacyjno-policyjnej, dotyczy to między innymi spraw ochrony po-
rządku i bezpieczeństwa publicznego.
Zakres pojęcia „policja” zmieniał się również wraz z panującymi poglądami na
istotę państwa oraz stosunek państwa do obywatela. Początkowo obejmował ogół
działalności państwowej oraz wszystkie dziedziny życia religijnego, politycznego
i prywatnego.
Aż do przełomu XVIII i XIX wieku w zakresie pojęcia „policja” mieściła się nie
tylko działalność związana z utrzymywaniem bezpieczeństwa, lecz także sprawy fi-
nansowe, wymiar sprawiedliwości i wojsko. Kompetencje przyznawane policji odno-
siły się zatem do wszystkich zadań publicznych. O ile, na przykład, w Rzeszy Niemie-
ckiej w XV i XVI wieku chodziło jeszcze o „państwo”, które swoje zadania upatrywało
głównie w zapewnieniu pokoju, prawa i porządku, o tyle w XVII i XVIII wieku, pod
wpływem absolutyzmu, rozwinęło się właściwie „państwo policyjne”. Dysponowało
ono biurokratycznym aparatem administracyjnym, który zastrzegał sobie prawo
nieograniczonej ingerencji w sferę prywatności poddanych, przede wszystkim w za-
kresie własności i wolności, w celu ochrony porządku publicznego. Rozwój instytucji
państwa, który nastąpił w okresie absolutyzmu, nadał jednak powstającej policji zna-
czenie bliskie współczesnemu, a policja rozumiana jako suwerenny organ przymusu
do realizacji funkcji publicznych uwarunkowała istnienie państwa. W XVIII wieku
pod pojęciem „policji” zaczęto rozumieć rodzaj instytucji. Termin „policja” oznaczał
określoną władzę i jej funkcjonariuszy, którzy nosili tytuły służbowe, takie jak „dyrek-
tor policji”, „komisarz policji” czy „policjant liniowy”, ale w żadnym wypadku ich kom-
petencje nie obejmowały całości spraw administracji wewnętrznej. Mieli się zajmo-
wać wyłącznie sprawami bezpieczeństwa. Po raz pierwszy nastąpiło więc rozróżnienie
między policją w sensie materialnym (traktowaną jako całość administracji spraw we-
wnętrznych) a policją w sensie instytucjonalnym (jako specyficzny organ władzy).
W miarę uniezależniania się obywatela od państwa pod wpływem myśli libera-
lizmu zawężał się zakres pojęcia „policja” i sprowadzał do określania zapobiegania
wszelkim niebezpieczeństwom wynikającym z konfliktów międzyludzkich i ograni-
czania sfery naturalnej swobody działania obywatela ze względu na dobro państwa.
W państwie liberalnym działalność policyjna miała charakter zapobiegawczy, tzw.
policja negatywna. Działalność popierania interesów społeczeństwa, tzw. policja do-
brobytu (wohlfartpolizei), z zastosowaniem przymusu zeszła na dalszy plan. Poza tym
w ramach kształtującego się państwa prawnego, żadne działanie policyjne nie było
już swobodne, wymagało specjalnego upoważnienia ustawowego.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wstęp 11
Po ukształtowaniu się pojęcia „policji” jako instytucji, w XIX wieku rozwinęło się
stopniowo węższe pojmowanie policji jako podmiotu do zwalczania zagrożeń. Było to
następstwem tworzenia się liberalnego państwa konstytucyjnego i prawnego, w któ-
rym cała władza państwowa jest podporządkowana wiążącej mocy prawa. Ustawy
regulowały różnorodne kompetencje administracyjne, policji pozostało zwalczanie
zagrożeń, co ograniczało zakres jej władzy w państwie. Świadczy o tym pruska ustawa
o administracji policyjnej z 1 lipca 1831 roku, która stanowiła:
„ „Władze policyjne mają obowiązek dokonywania w ustanowionym dla nich zakre-

sie niezbędnych przedsięwzięć w ramach obowiązujących ustaw w celu zapobiega-
nia zagrożeniom zarówno powszechnym, jak też jednostkowym, które naruszają
bezpieczeństwo lub porządek publiczny”.
W drugiej połowie XX wieku w państwach totalitarnych: faszystowskich i komu-

nistycznych, działalność instytucji policyjnych nabrała specyficznego charakteru.
Ograniczono ich funkcję do ochrony pozycji hegemonistycznej rządzącej partii poli-
tycznej. Rola policji ogromnie wzrosła, stała się główną podporą systemu polityczno-
-ustrojowego.
Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, do pewnego stopnia ma charakter
nowatorski. Pomijając kilka prób mniej lub bardziej udanych, w tym także autora tej
pracy1, jest to pierwsza na polskim rynku wydawniczym pełna synteza dziejów służb
policyjnych na ziemiach polskich. W Europie Zachodniej od lat na rynku księgarskim
dużą popularnością cieszą się syntetyczne opracowania historii rodzimych służb specjal-
nych i policyjnych. Gwoli ścisłości należy przypomnieć, iż w okresie międzywojennym,
w roku 1934, ukazała się monografia W. Strzeleckiego Bezpieczeństwo na ziemiach pol-
skich. Od kmiecia grodowego do granatowej armii, która do tej pory nie straciła aktual-
ności. Wprowadzenie w 1990 roku do programu kształcenia oficerów policji wiedzy na
temat dziejów instytucji policyjnych w Polsce stanowiło dostateczny dowód wiarygod-
ności demokratyzowania się i reformowania rodzimych służb policyjnych. Policja bez
swojej historii jest jak drzewo bez korzeni, tym bardziej, że ta historia zawiera wiele kart
tragicznych i niewyjaśnionych, czy jak dziś popularnie się określa, „białych plam”.
Przyjęty w pracy układ ma charakter chronologiczny. Przedstawiono dzieje służb
porządkowych na ziemiach polskich od czasów piastowskich przez okres niewoli na-
rodowej, dwudziestoletniej niepodległości, czasy PRL-u, aż do momentu wstąpienia
Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku.
W książce znajduje się wykaz najważniejszych publikacji naukowych i popularno-
naukowych dotyczących historii policji. Jest on przeznaczony dla Czytelników, którzy
1
Zob. A. Misiuk, Historia policji. Skrypt dla studentów, Szczytno 1997, WSPol.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
12 Wstęp
po lekturze tego opracowania będą chcieli poszerzyć swoją wiedzę. Jednocześnie wykaz
ten może stanowić pomoc bibliograficzną dla osób bardziej zainteresowanych dzie-
jami rodzimej policji.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.2. Tło społeczne rozwoju przestępczości 13
Rozdział 1
Organizacja bezpieczeństwa
i porządku publicznego od powstania państwa
do utraty niepodległości w 1795 roku
1.1. Organizacja bezpieczeństwa państwa w okresie wczesnopiastowskim,

rozbicia dzielnicowego i monarchii stanowej
Patrymonialny charakter państwa w okresie wczesnopiastowskim opierał się na kon-

cepcji, iż jest ono całkowitą własnością monarchy. Władca mógł nim dysponować
beż żadnych ograniczeń, gdyż kwestię państwa postrzegano w kategoriach prywat-
noprawnych. Nie było potrzeby rozróżniania własności prywatnej panującego i włas-
ności państwowej. Stanowiły one jedność. W związku z tym w administracji okresu
monarchii patrymonialnej nie rozróżniano urzędów książęcych od państwowych
– najwyżsi urzędnicy dworscy byli jednocześnie najwyższymi urzędnikami admini-
stracji państwowej. W okresie od powstania państwa polskiego w X wieku do rozbicia
dzielnicowego w XII wieku uformował się system dworskich i lokalnych organów
władzy książęcej. W dużym stopniu opierał się na wzorcach państwa karolińskiego.
Administracja książęca w tym czasie obejmowała dość wąski zakres, ograniczała się
do kontaktów zewnętrznych, zarządu wojskowego, sądowego i skarbowego. Realizacją
tych zadań zajmował się skromny aparat władzy państwowej (urzędniczej).
Na dworze większości książąt piastowskich najwyższą godność pełnił urzędnik,
który nosił tytuł „comes”, co w języku polskim znaczyło kmieć. Tytuł ten nosił też
urzędnik pełniący funkcję naczelnika okręgu administracyjnego, czyli grodu. Zatem
funkcja ta oznaczała zarówno przedstawiciela elity dworu książęcego, jak też lokalnego
możnowładcę pełniącego funkcje administracyjne. Odpowiednikiem jego na Węgrzech
był żupan. W czasach kolonizacji na prawie niemieckim, słowo „kmieć” całkowicie
zmieniło znaczenie; kmieciem nazywano chłopa, który zachował wolność osobistą.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
14 Organizacja bezpieczeństwa i porządku publicznego od powstania państwa do utraty niepodległości w 1795 roku
 Jednym z podstawowych zadań każdego współczesnego państwa, realizowanych

przez aparat władzy i administracji jest zapewnienie ładu i porządku publicznego
oraz bezpieczeństwa poszczególnych obywateli. We wczesnym średniowieczu
natomiast ściganie przestępców należało przede wszystkim do obowiązków i praw
poszkodowanego. Mógł on jedynie liczyć na pomoc członków rodu i plemienia
(krzyk i ślad).
Prawo staropolskie miało charakter prywatnej skargi. Każda krzywda wyrzą-

dzona członkowi rodu powodowała solidarne wystąpienie całego rodu w odwecie,
czyli zemstę. Już wówczas jednak wyróżniano pewne kategorie przestępstw – prze-
ciwko władzy panującego, religii, instytucji państwa, obyczajom, których sprawców
ścigano z urzędu. Dotyczyło to również czynów skierowanych przeciwko jednostkom,
ale tylko wtedy, gdy godziły one w spokój publiczny. Zakres aktywności władzy ksią-
żęcej w dziedzinie ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego zależał również
od siły władzy monarszej. Im władza była słabsza, tym zakres przedmiotowy prze-
stępstw ściganych z urzędu był węższy.
Czyny przestępcze podlegały działalności represyjnej specjalnych urzędników
oraz organów państwowych. Należy pamiętać, że od X do XII wieku funkcje admi-
nistracyjne, policyjne i sądownicze nie były rozdzielone, nie istniał wyspecjalizowany
aparat policyjno-śledczy. Niektórzy urzędnicy książęcy więc obok wielu innych funk-
cji pełnili również funkcje policyjne (komes pałacowy, mincerz, namiestnicy, kasz-
telanowie, justycjariusze).
W bezpośrednim otoczeniu księcia zadania związane z bezpieczeństwem wy-
konywał komes pałacowy. Pełnił on wiele funkcji związanych z administrowaniem
i zarządzaniem dworem książęcym. W sytuacjach szczególnych, kiedy popełnienia
przestępstwa dopuściły się osoby z najbliższego otoczenia książęcego, na niego spa-
dał obowiązek ścigania przestępcy.
Już w starożytności, a także w średniowieczu, poważnym problemem i zagroże-
niem dla gospodarki było fałszowanie czy też psucie monet. Dlatego też bardzo wiel-
kiego znaczenia nabrała funkcja mincerza. Jemu powierzano zarząd nad mennicą
państwową, a poza tym do niego należało wiele czynności związanych z zarządza-
niem dochodami książęcymi. Mincerze ściągali daniny i cła dla księcia, sprawowali
nadzór nad prawidłowym obiegiem monetarnym w państwie. Funkcje policyjno-
-śledcze mincerza były oparte na uprawnieniach do ścigania i karania fałszerzy monet
i osób naruszających system zarządzania sprawami skarbowymi. Mincerza zatem
można traktować jako pierwowzór współczesnego policjanta skarbowego.
Bardzo istotną rolę w zarządzaniu państwem w dobie panowania Piastów od-
grywali namiestnicy, którzy administrowali prowincjami. Uprawnienia namiest-
ników były szerokie i obejmowały również sprawy bezpieczeństwa wewnętrznego
prowincji.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.1. Organizacja bezpieczeństwa państwa w okresie wczesnopiastowskim, rozbicia dzielnicowego i monarchii stanowej 15
 Do najstarszych i najwyższych urzędów terenowych w dawnej Polsce należał urząd

wojewody. Już za czasów piastowskich wojewoda początkowo dowodził wojskami,
przejął również zadania ścigania z urzędu i chwytania przestępców.
W XII i XIII wieku znaczenie wojewodów niepomiernie wzrosło, tak że niejedno-

krotnie stali się groźni nawet dla panującego. W zjednoczonym na przełomie wieków
XIII i XIV państwie władza wojewodów została znacznie ograniczona, a ich kompe-
tencje zaczęli przejmować powoływani przez króla starostowie. Urząd wojewody jed-
nak został utrzymany aż do czasów rozbiorów.
W XII wieku okręgi grodowe zostały przekształcone w kasztelanie, a komesów
grodowych zastąpili kasztelanowie, którzy pełnili władzę administracyjną, sądow-
niczą i policyjną. Z biegiem czasu jednak kasztelanowie stracili znaczenie, zwłaszcza
ograniczono rolę sądów kasztelańskich. Mogli oni ścigać sprawców zabójstw w do-
brach królewskich, ale tylko wówczas, gdy sprawca był nieznany.
Inny policyjny urzędnik lokalny – justycjariusz, zwany inaczej „oprawcą”, zajmował
się ściganiem przestępców zagrażających porządkowi publicznemu, dokonujących kra-
dzieży i rozbojów. Początkowo jego rola ograniczała się do funkcji sądowniczej w tere-
nie. Później jednak wykonywał także zadania policyjne i śledcze, co oznacza, że w jego
działaniach pojawiły się elementy procesu inkwizycyjnego. Już w XV wieku justycjariusz
był przede wszystkim urzędnikiem policyjnym, przyjmował skargi od osób pokrzyw-
dzonych, przesłuchiwał świadków oraz czuwał nad porządkiem publicznym na powie-
rzonym obszarze. Z czasem stał się wykonawcą poleceń starosty, czyli zajmował się ści-
ganiem złoczyńców i stawianiem ich przed sądem starościńskim. Urząd justycjariusza
ostatecznie zniesiono u schyłku XV wieku pod wpływem gwałtownej krytyki szlachty,
obawiającej się ingerencji oprawców w ich jurysdykcję nad ludnością chłopską.
Osłabienie władzy centralnej w okresie rozdrobnienia dzielnicowego uniemożli-
wiało stabilizację stosunków społecznych. Nastąpił gwałtowny wzrost przestępczo-
ści pospolitej, rozpowszechniła się plaga tzw. rycerzy-rabusiów, z którymi nie mogły
sobie poradzić władze książęce poszczególnych dzielnic.
Próby zjednoczeniowe wymagały prężnej administracji lokalnej działającej w inte-
resie władcy, zdolnej powściągnąć opozycję, czyli możnowładców, zapewniającej spo-
kój i bezpieczeństwo wewnętrzne oraz obronę kraju. Zadań tych nie mogli realizować
wywodzący się z lokalnego możnowładztwa kasztelanowie ani wojewodowie, którzy
stawali się bardziej reprezentantami interesów miejscowych elit niż wykonawcami dys-
pozycji książęcych. Powstała więc potrzeba powołania do życia nowego urzędu, któ-
rego reprezentantem był starosta. Pierwszą, nieudaną zresztą próbę zjednoczenia pod-
jął Władysław Łokietek w roku 1290, jeszcze jako książę sandomierski, tworząc urząd
prowizora (provisor) ziemi sandomierskiej. Instytucję starosty wprowadził do polskiej
rzeczywistości ustrojowo-politycznej Wacław II, na wzór Czech. Gwoli ścisłości należy
dodać, iż w Czechach została ona przyjęta za pośrednictwem Niemiec z Lombardii.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wacław II początkowo ustanowił starostów na ziemi krakowskiej, a później w całej pro-

wincji małopolskiej. Po zajęciu przez niego kolejnych dzielnic instytucja starosty stała się
znana w Wielkopolsce, na Kujawach i Pomorzu. Po śmierci Wacława II urząd starosty
chwilowo zawieszono. Władysław Łokietek utrzymał ten urząd, a nawet rozbudował
jego kompetencje. Starosta był powoływany i odwoływany przez króla, a że nie musiał
pochodzić z ziemi, na której pełnił urząd, był sprawnym narzędziem w ręku władcy.
Początkowo Łokietek ustanowił starostów tylko w Wielkopolsce, gdzie rzadziej prze-
bywał, a gdzie powołanie oddanych urzędników administracji terenowej stało się nie-
zbędne. Za panowania Władysława Łokietka powstały kolejne urzędy starostów: wielko-
polskiego, kujawskiego (oddzielnych dla województwa brzeskiego i inowrocławskiego),
sieradzkiego, dobrzyńskiego, łęczyckiego, nakielskiego. Później, już za panowania jego
syna, Kazimierza Wielkiego, ich liczba znacznie wzrosła, obejmując, choć w mniejszym
zakresie, starostwa w Małopolsce. W 1353 roku urząd starosty uzyskała ziemia sądecka,
a 6 lat później ziemia lubelska. W przeciwieństwie do Wielkopolski tamtejsi starostowie
nie otrzymali władzy nad całymi ziemiami, lecz nad poszczególnymi grodami.
 Uprawnienia starosty były szerokie. Pełnił on funkcję zastępcy księcia w prowincji,

obejmując swoją władzą kilka kasztelanii. Skupiał pełnię władzy lokalnej admi-
nistracyjnej i sądowniczej (przewodniczył sądom ziemskim), a także wykonywał
zadania wojskowe, organizując miejscowe rycerstwo do udziału w wojnach.
Wojewodzie pozostawało jedynie prawo doprowadzenia do starosty miejscowego

rycerstwa powołanego pod broń. W dziedzinie sądownictwa kompetencje wojewody
zostały ograniczone do udziału w sądach wiecowych oraz do sprawowania jurysdykcji
nad ludnością żydowską. Starosta odebrał też gros uprawnień innemu lokalnemu urzęd-
nikowi – podkomorzemu, któremu pozostało sądzenie w sporach granicznych. Jak
mówią dokumenty, panował zwyczaj, że za wydobycie miecza lub zranienie w obecności
starosty karano tak samo jak za dokonanie tych czynów w obecności króla. Starosta
jako przedstawiciel władzy na prowincji zależny bezpośrednio od króla traktował bez-
pieczeństwo osobiste poddanych jako istotę solidarności państwowej, a nie jako problem
tzw. samopomocy społecznej. W zakresie kompetencji policyjnych starostowie mieli do
dyspozycji bezpośrednich wykonawców swoich poleceń, zwanych sługami starościń-
skimi. Pomocnikiem starosty był także burgrabia, którego kompetencje obejmowały
grody i tworzące się ośrodki miejskie. Do jego zadań należało niedopuszczenie do kra-
dzieży zarówno na obszarze grodu, jak i na okolicznych drogach publicznych.
Przejście do nowej formy ustrojowej – monarchii stanowej – wiązało się z utwo-
rzeniem zjednoczonego Królestwa Polskiego po czasach rozdrobnienia dzielnicowego.
Król stawał się faktycznym zwierzchnikiem książąt dzielnicowych, którzy byli zobo-
wiązani do wierności i pełnego podporządkowania się władzy królewskiej na zasadzie
prawa lennego. To stanowisko prawno-ustrojowe zostało wyłożone przez arcybiskupa
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.1. Organizacja bezpieczeństwa państwa w okresie wczesnopiastowskim, rozbicia dzielnicowego i monarchii stanowej 17
gnieźnieńskiego w 1339 roku w następujący sposób: „Król polski jest panem wszystkich
ziem składających się na królestwo polskie i komu chce je nadaje i komu chce odbiera” 1.
Oznaczało to zwierzchnictwo Korony nad wszystkimi ziemiami polskimi, nawet po-
zostającymi poza bezpośrednią kontrolą, a także oddzielenie władzy osobistej króla od
praw i władzy Korony Królestwa Polskiego. Tym samym sprawy państwowe przestawały
być przedmiotem prawa prywatnego, a stawały się zagadnieniem publicznoprawnym.
Nowa organizacja państwa polegała na oddzieleniu Korony Królestwa Polskiego
od króla oraz przyjęciu zasady niepodzielności i niezbywalności terytorium państwa
polskiego niezależnie od ich aktualnej przynależności państwowej. W pierwszej po-
łowie XV wieku, kiedy nastąpiła integracja kraju i powstał jednolity organizm pań-
stwowy, ostatecznie oddzielono urzędy dworskie od ziemskich, a ich funkcje od zadań
centralnego zarządu państwowego.
 Na szczeblu centralnym funkcje policyjne wykonywał marszałek. Urząd marszał-

ka dworu był znany na Śląsku już w XIII wieku, co było spowodowane wpływami
czeskimi na tym terenie. Później urząd ten został przyjęty na krakowskim dworze
książęcym. Marszałek występował wówczas wspólnie z tzw. podmarszałkiem
w grupie podrzędnych urzędników dworskich.
Znaczenie marszałka wzrosło niepomiernie za panowania Kazimierza Wielkiego.

W czasie uroczystości państwowych i dworskich marszałek poprzedzał króla, niosąc
laskę będącą oznaką władzy. Marszałek przejął również większość kompetencji ko-
mornika. Według Z. Wojciechowskiego trzeba to łączyć z wpływami węgierskimi na
dworze królewskim 2. Do powinności marszałka należał nadzór i zarząd dworu oraz
organizacja ceremonii. Ponadto marszałek zajmował się sprawami sądowymi doty-
czącymi dworzan. Na przełomie XIV i XV wieku stał się on najważniejszym urzęd-
nikiem w najbliższym otoczeniu króla. Uprawnienia marszałka obejmowały również
sprawy ogólnopaństwowe, wykraczając daleko poza sferę zadań dworskich.
W XV wieku marszałek coraz częściej używał tytułu „marszałek koronny” (ofi-
cjalnie od 1409 roku) i miał swego zastępcę – marszałka nadwornego. Nadal łączył
w swoich kompetencjach zadania dworskie i ministerialne (centralne), był odpowie-
dzialny za bezpieczeństwo osobiste monarchy i porządek publiczny w jego otoczeniu
– w najszerszym rozumieniu tego słowa. Obok funkcji policyjnych powierzono mu
uprawnienia sądownicze – w ścisłym zakresie terytorialnym i rzeczowym. Dyspono-
wał sądem marszałkowskim (składającym się, poza marszałkiem, z sędziego, pisarza
i asesorów), który działał w miejscu pobytu króla i w odległości mili wokół i orzekał
kary zarówno za przestępstwa pospolite, jak i polityczne.
1
Historia państwa i prawa Polski do połowy XV wieku, red. J. Bardach, Warszawa 1957, s. 388.
2
Z. Wojciechowski, Państwo polskie w wiekach średnich. Dzieje ustroju, Warszawa 1948, s. 241.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Na szczeblu lokalnym nadal podstawową rolę w dziedzinie ochrony porządku

i ścigania przestępców odgrywał starosta. Z biegiem czasu administracyjne funkcje
starosty ulegały ograniczeniu. Na przełomie XIV i XV wieku utracił dotychczasowe
kompetencje wojskowe, powoli stawał się dożywotnim dzierżawcą dóbr królewskich
i reprezentantem interesów miejscowego możnowładztwa.
Specyficzne zadania miał również do spełnienia wojski – urzędnik miejski, który
czuwał nad bezpieczeństwem ziemi w czasie pospolitego ruszenia.
1.2. Władze policyjne w Rzeczpospolitej szlacheckiej
Jedną z zasadniczych cech władzy państwowej w Królestwie Polskim było uzależnie-

nie zakresu władzy królewskiej od umowy ze stanem szlacheckim w postaci pacta con-
venta. Zawierały one określone zobowiązania monarchy wobec państwa i społeczeń-
stwa. W wyniku elekcji Henryka Walezego nastąpił przełom w pojmowaniu najwyższej
władzy państwowej. Zakończył się okres, gdy król miał nieograniczoną władzę pań-
stwową. Od drugiej połowy XVI wieku reprezentacja stanu szlacheckiego – parlament,
decydowała o zakresie władzy królewskiej. Było to związane z odpowiedzialnością mo-
narchy za złamanie zawartej umowy i powodowało wypowiedzenie posłuszeństwa kró-
lowi. W konstytucjach z 1607 i 1609 roku przewidziano instytucję „napomnienia” króla,
które poprzedzało wypowiedzenie mu posłuszeństwa. W tym okresie nastąpiło skrajne
zdecentralizowanie instytucji państwowych. Lokalna władza królewska powoli traciła
znaczenie, zaczęła się przekształcać w organy szlacheckiego samorządu ziemskiego.
Rzeczpospolita Polska była tworzona przez Koronę i Litwę. Ich więź państwowa
przybrała w 1569 roku trwałą formę unii realnej, a w dziedzinie administracji i są-
downictwa doszło do zbliżenia i upodobnienia instytucji ustrojowych. Na terytorium
Korony jedynie Prusy zachowały odrębność.
W okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej (od XV do XVIII wieku) sposób działa-
nia i zakres kompetencji organów władzy państwowej nie uległ jakościowej zmianie.
Zrozumiałe jest, że wraz z rozwojem socjalnoprawnym państwa i społeczeństwa pol-
skiego pojawiły się nowe instytucje pełniące funkcje quasi-policyjne.
 Marszałek (wielki i nadworny) był odpowiedzialny za bezpieczeństwo osobiste

osoby panującej (króla) i jego otoczenia. W związku z pełnioną funkcją posiadał
własną jurysdykcję – sąd marszałkowski. Władza marszałka ograniczała się do
miejsca pobytu króla oraz jednomilowego okręgu wokół miasta, w którym mo-
narcha przebywał. W XVIII wieku marszałek wykonywał swoje obowiązki fak-
tycznie wyłącznie w stolicy kraju. Do zadań marszałków należało poskramianie
rozruchów, gwałtów i zamieszek; ingerowali oni nawet w utarczki i obelgi słowne
pomiędzy poddanymi jego jurysdykcji.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.2. Władze policyjne w Rzeczpospolitej szlacheckiej 19
W 1652 roku, na przykład, podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski za „gwałt”

popełniony na przedmieściu Warszawy wyrokiem sądu marszałkowskiego został ska-
zany na karę śmierci i utratę czci. Marszałkowie odgrywali również bardzo ważną rolę
w czasie bezkrólewia, podczas sejmu elekcyjnego, na którym szlachta stanąwszy woje-
wództwami, wybierała nowego władcę.
Zarówno tak liczne zgromadzenie szlachty, jak również sama ranga elekcji
powodowały konieczność szczególnego obwarowania bezpieczeństwa zgromadzo-
nych. Ponieważ elekcje w Polsce przebiegały zazwyczaj w sposób burzliwy, kwestia
bezpieczeństwa stawała się bardzo istotna. Szczególnie ciekawie przedstawia się
działalność Franciszka Bielińskiego, pełniącego funkcję marszałka koronnego
w latach 1742–1764. To on jako pierwszy w Rzeczpospolitej zasłynął metodami
wprowadzania porządku w państwie. Na tle ogólnego rozkładu życia publicznego
w dobie rządów dynastii saskiej postać Bielińskiego oraz jego dokonania na niwie
administracyjnej całkowicie odbiegają od stereotypu tych czasów. Stworzył on na
terenie Warszawy „Komisję Brukową”, która miała dbać o porządek i czystość na
ulicach stolicy. Utrzymaniem tej Komisji obciążono wszystkich mieszkańców, także
szlachtę, co stanowiło pewien precedens. Bieliński słusznie uważał, iż dobre bruki na
jezdniach oraz oświetlenie ulic zmniejszą liczbę przestępstw. Podobnie w dziedzinie
ścigania i karania przestępców stosował skuteczne metody działania. Współczesny
marszałkowi Bielińskiemu Jędrzej Kitowicz podał krótką, ale trafną charakterystykę
jego osoby:
„ „Był to pan niemniej surowy jak sprawiedliwy i rączo wyprawiał na tamten świat
każdego, ktokolwiek dostał się pod jego sąd, godzien śmierci”3.
Czasy demokracji szlacheckiej w Polsce charakteryzowało postępujące ograni-

czanie znaczenia oraz roli monarchy i władzy wykonawczej. Powodowało to wielo-
rakie skutki w dziedzinie ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Przede
wszystkim następowała coraz większa dezorganizacja aparatu władzy i administra-
cji państwowej, w tym także urzędów policyjnych. W sytuacji pogarszania się stanu
bezpieczeństwa i wzrostu przestępczości w kraju koniecznością było organizowanie
różnych form ochrony dóbr oraz życia przez szlachtę. Napady na dwory szlacheckie
i bogatych podróżnych zdarzały się coraz częściej. Środowisko przestępcze zasilali
zbiegowie z majątków szlacheckich, tzw. ludzie luźni, szukający łatwego zarobku.
Rosła zatem pozycja prywatnych formacji paramilitarnych, powoływanych przez po-
szczególne rody magnackie, które wykonywały funkcje quasi-policyjne. Taką funkcję
pełniły milicje magnackie, de facto regularne oddziały wojskowe.
3
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985, s. 72.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Z biegiem czasu grody i zamki książęce zaczęły się przekształcać w ośrodki miej-
skie. Specyfika zbiorowości miejskiej sprzyjała jednak zjawiskom kryminogennym.
Bardzo szybko ukształtowała się grupa społeczna rekrutująca się ze zbiegłych chło-
pów pańszczyźnianych, żebraków, włóczęgów i zwykłych awanturników, która two-
rzyła tzw. margines społeczny.
 Proces lokacji miast polskich na prawie niemieckim powodował przejmowanie

władzy w miastach przez ich mieszkańców. Burmistrz wraz z radą miejską kreo-
wał więc politykę lokalną także w zakresie ochrony porządku publicznego. W tym
celu tworzono specjalne organy lub powoływano pojedynczych funkcjonariuszy,
którzy pełnili obowiązki stróżów porządku w ośrodkach miejskich (np. tłumacz,
prokurator, instygator, syndyk, hutman).
We Lwowie istniał urząd tłumacza. Wykonywał on przede wszystkim zadania

policji handlowej, ale łączył z tą funkcją pewne zadania policji politycznej. W trakcie
kontroli handlowej zajmował się obserwacją działalności szpiegowskiej na wschod-
nich terenach Rzeczpospolitej, szczególnie ze strony tureckiej. Dlatego też musiał
wykazać się znajomością języków obcych.
Hutman pełnił służbę nie tylko na rzecz miasta, ale także państwa. W składanej
przed radą miejską przysiędze zobowiązywał się nie tylko przestrzegać praw miejskich,
mieć „w dobrej pieczy” obcych kupców, ale także donosić magistratowi o czynach
tychże kupców przeciw miastu, prawu składu miasta albo przeciw całej Koronie.
W miastach królewskich przy sądach miejskich na mocy uchwał rad miejskich
ustanowiono urząd instygatora miejskiego. Byli to urzędnicy policji sądowej, ich
zadaniem było czuwanie nad prawidłowym przebiegiem sesji sądowych i pozywa-
nie z urzędu osób zakłócających funkcjonowanie magistratu. Ponadto instygator
przeprowadzał wstępne śledztwo, jeśli dowiedział się sam o popełnionych czynach
przestępczych na terenie miasta. Wówczas zawiadamiał magistrat o niewłaściwym
zachowaniu mieszczan i wszelkich zakłóceniach porządku publicznego w mieście.
W sprawach kryminalnych instygator stawał w sądzie wraz z delatorem (oskarży-
cielem prywatnym), popierając jego skargę. Zakres obowiązków instygatora był bar-
dzo szeroki, do jego kompetencji należała nawet dbałość o moralność mieszkańców
miasta. Nie we wszystkich ośrodkach miejskich w Polsce powoływano ten urząd, nie
było go na przykład w Warszawie w drugiej połowie XVII wieku. W tych miastach
podobne zadania wykonywał syndyk.
Syndyk zajmował wysoką pozycję w hierarchii urzędniczej miasta dawnej Polski.
Urzędnicy pełniący tę funkcję, często wywodzący się ze szlachty, reprezentowali inte-
resy miast przed sądami krajowymi i zagranicznymi oraz przed królem. Pełnili rów-
nież pewne funkcje natury policyjnej, m.in. podatkowe. Szczególną rolę odgrywał syn-
dyk warszawski, którego działalność uzupełniała działania straży marszałkowskiej.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.2. Władze policyjne w Rzeczpospolitej szlacheckiej 21
Poza czynnościami administracyjnymi wykonywał on zadania policyjne na terenie

stolicy. Do pomocy miał szkolników, sprawujących zasadniczy nadzór nad ludnością
żydowską. Szkolnicy przede wszystkim tropili Żydów nieposiadających zezwolenia na
pobyt i działalność handlową w Warszawie. Legalną działalność gospodarczą w stolicy
mogli prowadzić jedynie przedstawiciele niektórych zawodów, pod warunkiem wy-
kupienia specjalnych biletów. Wielu żydowskich domokrążców i rzemieślników, na
przykład, próbowało jednak bez zgody szukać pracy w Warszawie.
W praktyce syndyk i szkolnicy, za pozwoleniem marszałka, u schyłku Rzeczpospo-
litej rozszerzyli znacznie zakres swoich czynności, ingerując także w dziedzinie kry-
minalnej w życie ludności nieżydowskiej. Posługujący się metodami szpiegowskimi
szkolnicy stanowili zaczątek tajnej policji na ziemiach polskich. Infiltrowali przede
wszystkim środowisko złodziei i paserów. W materiałach źródłowych można znaleźć
odnotowywane wypadki korupcji, polegające na przekupywaniu szkolników przez
paserów towarami pochodzącymi z kradzieży 4. Te związki szkolników ze światem
przestępczym przyczyniły się do negatywnej opinii społecznej o ich działalności.
Innym organem wykonawczym władzy miejskiej, poza burmistrzem i radą,
w dziedzinie administracyjnej i policyjnej był urząd hutmana. Przy pomocy pod-
ległych mu służb miejskich czuwał on nad bezpieczeństwem miasta, sprawował
funkcje policji targowej, dbał o czystość i spokój w mieście, a także chwytał prze-
stępców. W nocy z wybiciem godziny dziesiątej obchodził ze strażnikami ulice mia-
sta i kontrolował nocne warty. Hutmanowi z zasady powierzano też klucze do bram
miejskich, on również decydował o wpuszczaniu przybyszy w nocy do miasta. Do
obowiązków hutmana należał ciągły dozór ratusza oraz więzienia miejskiego. Był on
także przełożonym kata i jego pomocników. Ponadto sprawował doraźne sądowni-
ctwo policyjne w sprawach drobniejszych, w sporach i konfliktach, głównie wśród
biedoty miejskiej.
Wzrost zagrożeń społecznych związany z szybkim rozwojem przestępczości po-
spolitej w miastach spowodował tworzenie policyjnych służb pomocniczych w postaci
straży i milicji. Służby te miały charakter paramilitarny i stanowiły zaczyn współ-
czesnych policji municypalnych (samorządowych).
Milicja miejska stanowiła faktycznie rodzaj wojska wynajmowanego, opłacanego
przez miasto i zorganizowanego na wzór regularnej armii. Pierwowzorem milicji miej-
skiej były organizacje bractw kurkowych, łuczniczych, które jednak dość wcześnie
utraciły w Polsce swoje znaczenie bojowe. Większe miasta stosunkowo wcześnie wynaj-
mowały żołnierzy do pilnowania porządku i zabezpieczenia urządzeń i instytucji miej-
skich. Było to zresztą zjawisko powszechne w Europie i sięgało czasów średniowiecza.
Utrzymywanie przez miasta polskie własnego wojska było zjawiskiem zanikającym,
4
S. Milewski, Ciemne sprawy dawnych warszawiaków, Warszawa 1982, s. 300–301.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
a w wieku XVIII niespotykanym w ogóle. Stanowi to zapewne wyraz upadku politycz-

nego i gospodarczego miast polskich na przełomie XVII i XVIII wieku.
W Warszawie, mieście stołecznym, istniały sprzyjające warunki do rozkwitu
przestępczości, zwłaszcza kradzieży i rozbojów. Na podstawie materiałów źródło-
wych wiadomo, że stołeczny instygator miał dużo zajęć związanych z sądzeniem
drobnych złodziei, kieszonkowców i sprawców napadów rabunkowych. Na początku
XVIII wieku, za Augusta II, ściganiem miejscowych przestępców zajmowała się li-
cząca 100 osób armia miejska, podzielona na oddziały polskiego i cudzoziemskiego
autoramentu. Za panowania Augusta III jej stan kadrowy zmniejszył się do 24 żoł-
nierzy pod wodzą wachmistrza, ubranych w polskie stroje.
Szczególna sytuacja powstawała w mieście, gdy przybywał monarcha. Obowiązki
służb miejskich w zakresie ochrony porządku publicznego dublował wówczas mar-
szałek wielki koronny dysponujący organem wykonawczym w postaci straży mar-
szałkowskiej. W drugiej połowie XVIII wieku ta straż stała się faktycznie aparatem
policyjnym w Warszawie, tracąc powoli swoją pierwotną funkcję – ograniczającą się
jedynie do czuwania nad osobistym bezpieczeństwem króla. Żołnierze tej straży no-
sili niebieskie mundury uszyte na wzór węgierski, dlatego też mieszkańcy Warszawy
nazywali ich „węgrami” lub „kurpikami”, a to z powodu lichego obuwia, jakie nosili.
W omawianym okresie w chorągwi straży służyło przeszło 450 żołnierzy. Byli oni
przeznaczeni do wykonywania czynności o charakterze prewencyjnym. Ponieważ
plagą ulic warszawskich byli drobni złodzieje, bardzo uciążliwi dla mieszkańców,
członkowie straży marszałkowskiej przeprowadzali akcje łapania przestępców na
gorącym uczynku oraz wspomnianych już tzw. ludzi luźnych.
1.3. Służby policyjne w Polsce w dobie reform ustrojowo-politycznych

w drugiej połowie XVIII wieku
Reformy życia społecznego, które król Stanisław August Poniatowski rozpoczął na

początku panowania w drugiej połowie XVIII wieku, objęły również sferę prawno-
-ustrojową ówczesnego państwa polskiego. Jednak aktywizacja zachowawczych
rodów magnackich, korzystających z kurateli carskiej, spowodowała zahamowanie
procesu reform. Paradoksalnie, utworzenie w 1775 roku, pod wpływem sugestii car-
skiego ambasadora, Rady Nieustającej, dało możliwość stworzenia skutecznego cen-
tralnego organu władzy rządowej.
 W skład Rady Nieustającej wchodziły departamenty stanowiące quasi-minister-

stwa. Był to pierwszy organ państwowy, który nadzorował działalność organów
policyjnych w całym kraju.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.3. Służby policyjne w Polsce w dobie reform ustrojowo-politycznych w drugiej połowie XVIII wieku 23
Nadzorowanie to dotyczyło przede wszystkim instytucji policyjnych w miastach

królewskich. Początkowo zakres jego działania był nad wyraz skromny. Zgodnie
z ustawą sejmową z 1775 roku ograniczał się do kontroli działalności Komisji Mar-
szałków Obojga Narodów. Przejęła ona dotychczasowe uprawnienia jurysdykcji mar-
szałkowskiej w zakresie dbałości o porządek i spokój publiczny w miejscu pobytu
króla, przeważnie w stolicy. Przyjęte rozwiązanie stanowiło ograniczoną próbę po-
wściągnięcia nadużyć władzy ze strony marszałków, ale tylko na obszarze stolicy.
Sprawy zarządu terenową administracją królewską, która w zasadzie obejmowała
wówczas jedynie miasta królewskie, znalazły się w gestii Departamentu Policji do-
piero rok później, tj. w 1776 roku. Było to zgodne z ówczesnym rozumieniem pojęcia
„policja”, które określało nie tylko sprawy ochrony porządku i bezpieczeństwa publicz-
nego, ale również całą miejscową administrację gospodarczo-społeczną. Zajmowano
się więc naprawą dróg i mostów, finansami miast oraz warunkami zdrowotnymi
mieszkańców. W ustawie z 1776 roku opisano te zadania w następujący sposób:
„ „…będzie miał moc egzaminowania rachunków wszystkich miast królewskich,

podług praw danych i obracania dochodów na rozrządzenie Policji najpożytecz-
niejsze… Będzie mógł zawierać kontrakty z kompaniami co do miasta Warszawy
tylko do zamysłów potrzebnych w materii Policji za zdaniem Rady in pleno bez
wyciągania nowych podatków i nie przeszkadzając handlom w kraju przez obywa-
telów prowadzonym” 5.
Tak szerokie pojmowanie spraw policyjnych, czy też administracji spraw we-
wnętrznych utrzymywało się jeszcze na początku XX wieku.
Kierownictwo Departamentu spoczywało w rękach prezesa w randze ministra.
Departament Policji nie miał szczęścia do osób sprawujących tę funkcję. Przeważnie
byli to politycy przeciętni, choć kilku zapisało się w dziejach bardziej wyraziście od
reszty. Na uwagę, na przykład, zasługuje Kazimierz Raczyński – ostatni prezes De-
partamentu Policji. Ocena jego działalności nie była jednoznaczna. Z jednej strony
dał się poznać jako zdolny i przedsiębiorczy administrator. Udało mu się sprawnie
zarządzać Departamentem i zapewniać posłuszeństwo podległych sobie konsyliarzy.
To on ostatecznie doprowadził do podporządkowania Departamentowi miast kró-
lewskich i rozpoczął reformę administracji w tych miastach. Pełnił też wiele godno-
ści publicznych, m.in. marszałka konfederacji wielkopolskiej (w 1764 roku), pisarza
wielkiego koronnego (w 1768 roku), marszałka wielkiego koronnego, członka sądu
sejmowego, przewodniczącego Komisji Dobrego Porządku w Poznaniu. Z drugiej
strony był jednocześnie przez wiele lat agentem ambasady carskiej. Jako przeciwnik
5
Cyt. za: A. Czaja, Między tronem, buławą i dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–
–1789, Warszawa 1988, s. 72.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
konfederacji barskiej próbował szpiegować działalność konfederatów na terenie Wiel-

kopolski. Potem został członkiem Targowicy i brał udział w pracach prowadzących
do rozbioru Rzeczpospolitej.
Wśród innych konsyliarzy, którzy pracowali w tym Departamencie, należy wy-
mienić Tadeusza Lipskiego, znanego prawnika, absolwenta uniwersytetów włoskich.
Słynął on z wielu talentów (pisywał artykuły w „Monitorze”, był autorem sztuk tea-
tralnych i opiekował się z ramienia króla Sceną Narodową), ale jednocześnie okazał
się miernym politykiem, bardzo często zmieniającym opcje polityczne (entuzjasta
konfederacji barskiej i przeciwnik króla, a następnie zacięty regalista).
W skład Departamentu Policji wchodziło również wielu zwolenników konfedera-
cji barskiej m.in.: Teodor Dzierzbicki i wojewoda inflancki Jan Tadeusz Zylberg. Był
wśród nich brat Juliana Ursyna Niemcewicza – Stanisław, typowy przedstawiciel
nowego pokolenia reformatorskiej i wykształconej szlachty. Stanisław Niemcewicz
kształcił się w Szkole Rycerskiej, brał udział w wytyczaniu granicy litewsko-rosyjskiej
po pierwszym rozbiorze. Za aktywną pracę w Radzie Nieustającej w 1778 roku przed-
stawiono go do nagrody sejmowej. Z kolei w czasie Sejmu Wielkiego jako zwolennik
obozu reformatorskiego wykonywał polecenia i zadania zlecane przez Ignacego Poto-
ckiego. Jednakże takich osób w kolejnych kadencjach pracy w Departamencie Policji
nie było dużo. Należy nadmienić, iż wielu posłów i senatorów kilkakrotnie pełniło
funkcję konsyliarza Rady Nieustającej.
Rada Nieustająca, będąca nowym podmiotem ustrojowym Rzeczpospolitej, mu-
siała koegzystować z instytucjami starego systemu. Zarówno Rada, jak i poszczególne
departamenty, pozbawione zaplecza wykonawczego w terenie, były zmuszone do
poszukiwania wsparcia w lokalnych urzędach reprezentujących interesy miejscowej
szlachty i magnaterii.
Rodzi się zatem pytanie, jakie relacje panowały pomiędzy Departamentem Policji
a działającymi od kilkunastu lat komisjami dobrego porządku, skoro ich kompetencje
do pewnego stopnia się powielały. Generalnie komisje złożone z miejscowej szlachty
broniły się przed ingerencją Departamentu Policji w ich działanie. Miały jedynie
obowiązek przesyłania sprawozdań ze swojej działalności i informowania o kosztach
ważniejszych inwestycji lokalnych, prowadzonych sprawach sądowych oraz podat-
kach nakładanych na miasta. Departament próbował też wykorzystywać, z różnym
skutkiem, komisje jako organy realizujące zarządzenia i decyzje Rady Nieustającej.
Ponadto komisje, starając się o fundusze ze Skarbu Państwa, były zmuszone korzystać
z pośrednictwa Departamentu. W taki sposób można było się uniezależnić od staro-
stów i magistratów. Mimo tych starań Departament Policji ciągle nie miał własnej,
niezależnej od lokalnych interesów sieci terenowych organów wykonawczych. Szcze-
gólnie Litwa, opanowana przez miejscową magnaterię nieprzychylną władzy Rady
Nieustającej, nie pozwalała, aby Departament uzyskał właściwe informacje i przejął
kontrolę nad stanem gospodarczym i finansowym miast królewskich.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
W latach 1786–1788 ostatni prezes Departamentu, Kazimierz Raczyński podjął

odważną decyzję przeprowadzenia powszechnej kontroli wszystkich miast królew-
skich. Przedsięwzięcie przerastało możliwości kadrowe Departamentu:
„ „Lecz podobna to, żeby Departament Policji z 5 subalternami kilkaset miast corocz-
nie objechał? A nie dosyć objechać i porządek zrobić, trzeba go jeszcze codziennie
dopilnować, żeby był exekwowanym, inaczej najlepsze urządzenie upadnie” 6.
Z tych względów przystąpiono do tworzenia podporządkowanej Departamen-

towi Policji administracji w miastach królewskich w postaci jednoosobowych orga-
nów – komisarzy policji.
 Wszystkie miasta królewskie koronne podzielono na 15 wydziałów policyjnych.

W każdym z nich ustanowiono komisarza policji zależnego bezpośrednio od
Departamentu Policji.
Podział na wydziały i obsada stanowisk komisarzy przedstawiały się następująco:
1 wydział poznański – komisarz W. Garczyński

2 wydział kaliski – komisarz K. Gliszczyński
3 wydział sieradzki – komisarz J. Dzierzbicki
4 wydział kujawski – komisarz J. Zalewski
5 wydział mazowiecki – komisarz A. Drozdowski
6 wydział warszawski – komisarz A. Olszewski
7 wydział krakowski – komisarz K. Darewski
8 wydział sandomierski – komisarz K. Mikołowski
9 wydział podlaski – komisarz Stanisław Lubański
10 wydział lubelski – komisarz K. Milowicz
11 wydział ruski – komisarz K. Brzostowski
12 wydział podolski – komisarz K. Obrębski
13 wydział bracławski – komisarz Romanowski
14 wydział ukraiński – komisarz Poczman
15 wydział kijowski – komisarz R. Kozłowski
Na mocy królewskiego uniwersału z 9 września 1788 roku do zadań komisarzy

policji zaliczano przeprowadzanie dwa razy w roku kontroli w miastach należących
do wydziału. Miały one za zadanie:
6
Raport generalny dwuletnich czynności Departamentu Policji od Sejmu 1786 do Sejmu 1788 zeszłej
Radzie Nieustającej uczyniony, „Dziennik Handlowy i Ekonomiczny” 1788, s. 697–698.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1 badać stan kasy miejskiej,

2 sposób przeprowadzania licytacji wyszynku,
3 określić potrzeby miast w zakresie remontów i budownictwa.
Nie udało się jednak uruchomić tego lokalnego aparatu wykonawczego Departa-
mentu Policji, gdyż kilka miesięcy później Rada Nieustająca została rozwiązana.
Na szczeblu centralnym istotne znaczenie miała zależność marszałków od De-
partamentu Policji. Zobowiązano bowiem marszałków wielkich do przekazywania
miesięcznych raportów z działalności. Rada przy pomocy Departamentu Policji wy-
konywała wobec nich funkcje kontrolne i wprowadzała sankcje w postaci upomnień
lub wniosków o ukaranie przed sądem wojskowym.
Głównym celem pracy Departamentu Policji stało się usprawnienie administra-
cji w miastach królewskich przez zwiększenie dochodów skarbu królewskiego oraz
ograniczenie przywilejów starostów i władz miejskich. W praktyce polegało to na żą-
daniu od urzędników miejskich stałych raportów o dochodach poszczególnych miast
królewskich. Zgodnie z postanowieniami uniwersału z 7 marca 1777 roku egzekwo-
wano też kopie propinacyjnych kontraktów licytacyjnych, które określały wielkości
dochodów, jakie starostom i członkom magistratów miejskich przynosiły zawierane
umowy o sprzedaży prawa do wyszynku. Ponieważ najczęściej były one niekorzystne
dla miast, wprowadzano zasadę jawności licytacji i kontroli poszczególnych kon-
traktów oraz przejęcia zarządzania uzyskiwanymi dochodami przez Departament.
Starosta mógł jedynie otrzymać stały procent ze środków finansowych uzyskanych
z licytacji. Takie rozwiązanie wzbudziło niezadowolenie wśród władz miejskich i sta-
rostów, gdyż wydatnie zmniejszyło ich zyski. W takich sytuacjach Departament Po-
licji stosował środki represyjne wobec opornych miast.
W 1787 roku wysłano, na przykład, do Solca subalterna Felicjana Nagłowskiego,
który miał zbadać stan finansów miejskich. Gdy wykonywanie przez niego czynno-
ści kontrolnych okazało się niemożliwe, Departament na plenum Rady Nieustającej
wystąpił z wnioskiem o wysłanie karnej ekspedycji wojskowej do Solca. Było to dzia-
łanie precedensowe. Od tej chwili Rada Nieustająca zdecydowała:
„ „…w podobnych nieposłuszeństwa przypadkach, skoro Departament Policji złoży

w Radzie in pleno dowody autentycznie na to, jako wysłany do niego delegat przy-
sięgły wraz z urzędem starościńskim zjeżdżał do którego miasta Naszego y nie był
posłuchanym, rezolucje za zdaniem Rady Naszej na przydanie wojskowej egzekucji
do nieposłuszeństwa Miasta Naszego Królewskiego wydawać będziemy” 7.
7
Ibidem, s. 172–173.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Departament dość często musiał korzystać z tego uprawnienia. Gdy zawieszono

w czynnościach burmistrza Mławy, musiano siłą przywracać porządek w mieście.
Z kolei w marcu 1788 roku na wniosek starosty sokołowskiego wysłano żołnierzy,
aby wyegzekwować wpłacenie przez mieszczan zaległych podatków do kasy miejskiej.
W tym samym roku Departament został zmuszony do udzielenia wojskowej pomo-
cy Komisji Dobrego Porządku w Brześciu Litewskim, która nie była w stanie podjąć
swych obowiązków z powodu oporu miejscowych mieszczan. Podobnych przykła-
dów niechęci mieszczaństwa w miastach królewskich do dostosowania się do nowej
sytuacji można podawać więcej.
Użycie wojska było jedynie rozwiązaniem doraźnym, w związku z tym Departa-
ment Policji starał się zbudować podporządkowany sobie lokalny aparat administra-
cyjny złożony z urzędników mianowanych przez Radę i od niej zależnych. Nie mogli
w tym uczestniczyć zdeprawowani i powiązani miejscowymi układami starostowie.
Przeprowadzane przez subalternów kontrole, chociaż miały charakter prowizoryczny,
przynosiły bardzo pozytywne efekty.
Rocznie przeprowadzono około trzydziestu lustracji miast królewskich. Pozwalały
one zorientować się, jaka jest kondycja finansowa i gospodarcza tych miast. Dostarczyły
niebagatelnej wiedzy na temat poziomu życia ludności miejskiej, poziomu zadłużenia,
a przede wszystkim stanu przywłaszczonych przywilejów i gruntów królewskich.
Początkowo Departament powierzał swoje obowiązki miejscowym urzędnikom ma-
gistrackim. Świadczy o tym przykład Radomia, gdzie w 1787 roku powołano urząd ad-
ministratora dochodów i wydatków miasta. Urząd objął członek Rady Miejskiej – Antoni
Majewski. Liczono, iż zna on meandry polityki lokalnej i naturalne możliwości zwiększe-
nia dochodów królewskich. Do jego obowiązków należało systematyczne informowanie
Departamentu o dochodach i wydatkach miasta, stanie gospodarki miejskiej oraz wy-
szukiwanie nowych źródeł dochodów. Polityka Departamentu Policji mająca na celu po-
zyskanie niektórych członków władz miejskich wzbudzała oburzenie i opór mieszczan.
Reprezentujący ich starosta radomski wnioskował o odwołanie tego administratora.
Departament nie ugiął się pod naciskiem, wręcz przeciwnie, jeszcze usilniej próbował
przekonać mieszczan miast królewskich do nowych metod administrowania.
W październiku 1787 roku zorganizowano wspólne posiedzenie delegatów miesz-
czaństwa radomskiego i władz Departamentu. W efekcie sami mieszczanie uzyskali
prawo obsadzenia urzędu wspomnianego administratora, co przyniosło pozytywne
skutki – dochody miasta w ciągu roku wzrosły prawie pięciokrotnie. W ten sposób po-
woływano też administratorów w innych miastach. Aby wzmóc zainteresowanie wzro-
stem dochodów, Rada Nieustająca wprowadziła dziesięcioprocentową prowizję od pozy-
skanych środków dla administratorów i przedstawicieli władz miejskich. W taki sposób
zamierzano promować przedsiębiorczych urzędników i ograniczać korupcję.
Przedstawiony projekt stanowił kolejny krok w tworzeniu terenowej administracji
rządowej obejmującej ze zrozumiałych względów jedynie miasta królewskie. Jednocześnie
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
stanowił poważne ograniczenie uprawnień starostów jako przedstawicieli anachronicznej

i niesprawnej administracji lokalnej. Ze względu na sytuację polityczną projektu nie
udało się wprowadzić w życie.
W walce o nowoczesną administrację Departament Policji często wykorzysty-
wał antagonizmy pomiędzy starostami i władzami miejskimi. Jednakże nie zawsze
udawało się skutecznie zmotywować władze miast królewskich do efektywnej go-
spodarki finansowej. Z szacunkowych danych wynika, że prawie połowa tych miast
w Koronie nadal nie uznawała kompetencji Departamentu Policji. Jeszcze gorzej
przedstawiała się sytuacja na Litwie, gdziemiasta w ogóle nie podporządkowały się
Radzie Nieustającej.
Obok tej podstawowej działalności Departament Policji zajmował się również
poprawą warunków zdrowotnych ludności miejskiej. W drugiej połowie XVIII wieku
poziom higieny i zagrożenia epidemiologicznego przedstawiał się katastrofalnie, szcze-
gólnie w miastach. Na posiedzeniu Sejmu w 1766 roku komisjom dobrego porządku
powierzono więc zarząd nad szpitalami. Pomimo oporu instytucji duchownych, które
posiadały dotychczas monopol w dziedzinie opieki zdrowotnej, a jednocześnie prawo do
wielu przywilejów królewskich, utworzono w 1775 roku Komisje Szpitalne – Koronną
i Litewską. Brak widocznej poprawy sytuacji spowodował, iż w 1780 roku również
nadzór nad szpitalnictwem powierzono Departamentowi Policji. Wynikało to z dbałości
o poziom kształcenia lekarzy. W 1783 roku rozpoczęto akcję wysyłania na koszt miast
kandydatów na studia medyczne. Miasta miały obowiązek pokrywania pełnych kosztów
kształcenia. Do końca września 1784 roku zgłoszono 40 studentów. Skromna ich liczba
wynikała z niechęci władz miejskich do łożenia środków finansowych na ten cel.
Inną formą aktywności Departamentu była walka z żebractwem, które stanowiło
poważny problem społeczny i miało bezpośredni wpływ na stan porządku publicz-
nego. Zgodnie z uniwersałem królewskim z 1787 roku nakazywano prowadzenie
przez miasta i wsie ewidencji: „wszelkiego rodzaju ludzi «luźnych», ubogich i bez sta-
łego zajęcia, żyjących z pracy dorywczej lub żebraniny”.
Przewidywano też stosowanie bardziej radykalnych metod:
„ „…w oznaczonym dniu i godzinie jurysdykcja marszałkowska, starościńska, miej-

ska w porozumieniu z przełożonym generalnego szpitala Dzieciątka Jezus zorga-
nizują wielkie obławy uliczne na włóczęgów, a następnie poddadzą ich oględzi-
nom lekarza i cyrulika… egzaminować będą każdego w szczególności obojej płci
żebraka z których, którzy się zdatni pokażą do roboty, i niepotrzebnie żebrzącym
każą zaraz dać na miejscu chłostę pomiarkowaną z upomnieniem przez plebana,
ażeby się więcej do rzemiosła próżnowania nie powracali…” 8.
8
Projekt przepisów Departamentu Policji o żebrakach w Warszawie i całym kraju z dnia 20 maja 1775 r.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Tego rodzaju cyklicznie organizowane akcje nie przynosiły spodziewanych skutków,

gdyż po krótkim czasie żebracy powracali do swojego stałego zajęcia. Próby znalezienia im
stałej pracy również kończyły się fiaskiem, ale z innych powodów. W latach 1784–1786 De-
partament Policji przy pomocy Towarzystwa Dobroczynności finansował tzw. Dom Ubo-
gich, który stanowił miejsce zatrudnienia osób żebrzących. Na skutek malwersacji głów-
nego organizatora, barona Le Fort, przedsięwzięcie zakończyło się niepowodzeniem.
Nie tylko dbałość o dochody i stan sanitarny należały do obowiązków urzędni-
ków Departamentu Policji. Nadzór nad miastami obejmował też problematykę ur-
banistyczną i architektoniczną. Podjęto próbę uporządkowania chaotycznego i nie-
dbałego rozwoju budownictwa mieszkalnego polskich miast. Zamiast żywiołowego
budownictwa zamierzano wprowadzić planowanie urbanistyczne, zwracając uwagę
na wygląd rynków i centralnych placów. Wydawano polecenia rozbiórki walących się
i szpecących miasto budynków. Te kompetencje Departamentu przypominają współ-
czesne obowiązki nadzoru budowlanego.
Ponieważ zły stan budynków powodował duże zagrożenie pożarowe, w gestii De-
partamentu Policji znalazły się również sprawy ochrony przeciwpożarowej. Podej-
mowano pewne przedsięwzięcia profilaktyczne, m.in. nakazywano miastom utrzy-
mywanie studzien, wprowadzono obowiązek murowania kominów, planowano też
utworzenie „kasy ogniowej” na potrzeby pogorzelców.
Podsumowując rozważania na temat zakresu działalności Departamentu Policji
Rady Nieustającej, należy stwierdzić, iż zasadniczym podmiotem jego obowiązków
byli mieszczanie z miast królewskich. Aktywność Departamentu skupiała się na na-
stępujących sprawach:
1 polityka finansowa miast królewskich,

2 ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego,
3 ochrona zdrowia mieszkańców miast,
4 kontrola stanu sanitarnego,
5 ochrona przeciwpożarowa,
6 planowanie urbanistyczne i architektoniczne.
Oceniając dość krótki okres funkcjonowania Departamentu Policji, trzeba przy-

znać, iż udało się, niekiedy przy solidarnym wsparciu działań przez starostów i wła-
dze magistrackie, zapoczątkować tworzenie nowoczesnej lokalnej administracji, choć
jedynie w miastach i to tylko królewskich.
Pomimo niekwestionowanych osiągnięć w zakresie kształtowania systemu ad-
ministracji centralnej Rada Nieustająca, którą obarczono winą za polityczne uzależ-
nienie od Rosji, została zniesiona 9 stycznia 1789 roku. Poseł Tomasz Ostrowski na
Sejmie w 1776 roku przedstawił najbardziej trafną, a jednocześnie dość ówcześnie
odosobnioną ocenę jej działalności:
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
„ „Gdyby ta sama Rada Nieustająca w innym czasie, w innych okolicznościach, po

innym sejmie ustanowiona była, jakiegożby nie zasłużyła sobie od narodu uwiel-
bienia”9.
Pozytywne doświadczenia Rady w dziedzinie zarządu państwem spowodowały, iż

król podjął starania o zachowanie tej instytucji, ale pod zmienioną nazwą (w projekcie
z 9 stycznia 1789 roku proponowano nazwę „Straż Narodowa”) i zmodyfikowanych
kompetencjach. Jednakże nieudolna argumentacja króla o potrzebie przestrzegania
zobowiązań traktatowych wobec Rosji pogrążyła projekt w oczach posłów. Jeden
z nich nawoływał w Sejmie:
„ „Przede wszystkim znieść Radę, a potem gadajmy o podatkach. Nowego rządu nie
trzeba teraz, bo on jest w nas w Sejmie i tego nic zastąpić nie może. Straży opisy-
wać także nie potrzeba, niech ona będzie taką jak była dawniej – za Sasów”10.
Jak widać, początkowo w Sejmie Wielkim nie było zrozumienia dla potrzeby silnej
i zorganizowanej władzy wykonawczej. Argumenty patriotyczne mieszały się z po-
glądami zachowawczymi. Stanisław Staszic w Przestrogach dla Polski przekonywał
o potrzebie utworzenia sprawnego rządu, ale uzależnionego od Sejmu. Później próbę
wzmocnienia władzy wykonawczej podjął Ignacy Potocki, przedstawiając projekt
utworzenia „administracji ekstraordynaryjnej publicznego bezpieczeństwa i spokoj-
ności krajowej”. W tym przypadku Straż miała być wyrazicielką dominującej pozy-
cji Sejmu w państwie. Podobnie członek stronnictwa patriotycznego, Hugo Kołłątaj,
w Listach Anonima, krytykując Radę Nieustającą jako symbol rosyjskiej kurateli po-
litycznej, wystąpił jako zwolennik silnej centralnej władzy administracyjnej. Wśród
pięciu centralnych komisji przewidywał miejsce dla urzędu zajmującego się sprawami
policyjnymi. Kołłątaj postrzegał policję jako administrację spraw wewnętrznych,
jednak w sposób zawężony. Wyłączył z niej dział gospodarki narodowej (remonty
dróg, oczyszczanie rzek i budowę portów) oraz sprawy statystyki gospodarczej. Po-
mimo dotychczasowych mało pozytywnych doświadczeń sądził, iż komisje dobrego
porządku będą stanowiły odpowiednik terenowy aparatu Komisji Policji. W swych
propozycjach Kołłątaj nie zdecydował się na radykalne rozwiązania. Nadal Komisja
Policji mogłaby zarządzać administracją jedynie w miastach królewskich, natomiast
dobra prywatne byłyby wyłączone z tego zarządu. Na uwagę zasługuje jednak wnio-
sek o włączenie mieszczan do Komisji i likwidację zbędnej jurysdykcji marszałkow-
skiej w Warszawie.
9
Z. Szcząska, Odpowiedzialność rządu w Polsce w latach 1775–1792, „Czasopismo Prawno-Historyczne”
1975 , t. XXVII, z. 1, s. 61.
10
Ibidem.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
 Zgodnie z Konstytucją 3 Maja utworzono nowy centralny organ władzy wyko-

nawczej – Straż Praw. Składała się ona z króla (przewodniczącego), prymasa oraz
pięciu ministrów. Jednym z nich był minister policji.
Pozycja ministra policji miała istotne znaczenie z kilku względów. Po pierw-

sze powierzenie tej funkcji Ignacemu Potockiemu, jednemu z głównych ideologów
obozu reformatorskiego i twórcy ustawy zasadniczej, nabierało wymiaru politycz-
nego. Po drugie jako szef administracji spraw wewnętrznych dzierżył on w swoim
ręku pełny zarząd administracyjny państwem. W praktyce pełnił funkcję pierw-
szego ministra, gdyż dodatkowo przyjmował zlecenia do realizacji, zastępował in-
nych członków Straży: prymasa (ze względu na to, iż był wieloletnim członkiem Ko-
misji Edukacji Narodowej) oraz ministra spraw wojskowych podczas nieobecności
hetmana Ksawerego Branickiego. Jemu też powierzono delikatną sprawę przygoto-
wania wniosku o przydzielenie przez Sejm funduszy na funkcjonowanie kancelarii
Straży. Jako dowód, że Potocki pojmował dość szeroko swoje kompetencje, świadczy
złożony przez niego projekt ustawy ius aggratiandi bezpośrednio do Sejmu, do czego
nie miał prawa. W czerwcu 1792 roku odbył natomiast tajną misję do Berlina, licząc
na zawarcie układu z Fryderykiem Wilhelmem (nie informując o tej podróży sekre-
tarzy Straży). Nie należy zapominać, iż jedynie on i minister Tomasz Ostrowski na
słynnej naradzie ministrów (rozszerzona w składzie Straż Praw) zwołanej przez króla
23 lipca 1792 roku sprzeciwił się przystąpieniu do konfederacji targowickiej i bronił
czynnie Konstytucji 3 Maja. Po tym spotkaniu Ignacy Potocki ostentacyjnie złożył
urząd marszałka wielkiego litewskiego i wyjechał z kraju.
Należał do najbardziej czynnych ministrów. Zabierał głos podczas 36 posiedzeń
i zrealizował 23 z poruczonych mu spraw. W opinii współczesnych Ignacy Potocki
solidnie wywiązywał się z powierzonych obowiązków, mimo dużej aktywności poli-
tycznej. W jego pracy widać było poświęcenie, operatywność i entuzjazm.
 W czasie obrad Sejmu Czteroletniego w 1791 roku utworzono Komisję Policji

Obojga Narodów, która przejęła zwierzchnictwo nad całością spraw bezpieczeń-
stwa i porządku publicznego w kraju.
Zgodnie z przepisami z 24 czerwca 1791 roku wspomnianej Komisji nadano upraw-

nienia w zakresie: „bezpieczeństwa publicznego, wygody publicznej oraz sądownictwa
policyjnego”. W praktyce w jej gestii znalazły się sprawy policji kryminalnej, porząd-
kowej, obyczajowej, nawet administracji sanitarnej i opieki społecznej. W skład Ko-
misji obok marszałków weszli przedstawiciele poszczególnych stanów z Małopolski,
Wielkopolski i Litwy.
Początkowo kierownictwo Komisji objął marszałek wielki koronny Michał Wan-
dalin Mniszech. Pierwszym przedsięwzięciem Komisji było przeprowadzenie spisu
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
ludności w Warszawie oraz walka z żebractwem i włóczęgostwem. Dobór składu po-

szczególnych komisji był świadectwem postępu – odejściem od stanowego pojmo-
wania władzy wykonawczej w państwie. Komisję Policji tworzyli: marszałkowie (ko-
ronny lub litewski) – pełniący funkcję przewodniczącego komisji – i 15 komisarzy,
w tym 3 senatorów, 6 przedstawicieli stanu szlacheckiego oraz tyluż plenipotentów
miast (mieszczan). Wyboru komisarzy dokonywał Sejm ordynaryjny. Już 28 czerwca
1791 roku wybrano komisarzy spośród grona senatorów i stanu rycerskiego. Przed-
stawiciele mieszczan mieli być dołączeni dopiero po wyborach w miastach. Wśród
członków tej pierwszej Komisji znaleźli się senatorowie: kasztelan czchowski Stefan
Florian Dembowski, kasztelan łęczycki Tadeusz Lipski i kasztelan brzesko-litewski
Józef Szczyt. Z kolei przedstawicielami stanu szlacheckiego w Komisji zostali: szam-
belan królewski Marcin Badeni, cześnik koronny Aleksander Potocki, starosta nurski
Karol Wodzyński oraz Ignacy Zapolski, Stanisław Prószyński i Michał Szwykowski.
Pracom Komisji przewodniczyli z urzędu marszałkowie: marszałek wielki koronny
Jerzy Michał Mniszech, marszałkowie nadworni – koronny Kazimierz Nałęcz Ra-
czyński i litewski Stanisław Sułtan. W pracach tej Komisji nie brał udziału marszałek
wielki litewski Ignacy Potocki, który, jak wspomniano wcześniej, pełnił urząd mini-
stra policji w Straży Praw.
Charakterystyka poglądów i karier członków Komisji pozwala sformułować kilka
wniosków. Niektórzy z nich zdobyli już doświadczenia w pracy Rady Nieustającej,
m.in. w Departamencie Policji. Jeden z nich, Aleksander Potocki, pełnił funkcję mi-
nistra policji w czasie Księstwa Warszawskiego. Większość należała do grupy zwo-
lenników królewskich oraz reform Sejmu Czteroletniego. Paradoksalnie, najzdolniej-
szy organizator, odznaczający się największą liczbą przymiotów, tzw. przymiotów
policyjnych, marszałek nadworny Kazimierz Raczyński okazał się zdrajcą i sprze-
dawczykiem, stale spiskującym z dworem carskim, a po upadku powstania kościusz-
kowskiego pozostającym na służbie króla pruskiego. Zawsze postępował według mak-
symy: „…niech diabli Rzeczpospolitą wezmą, jeżeli mnie w niej źle”11.
Dopiero 18 października 1791 roku do prac Komisji włączono komisarzy policji
rekrutujących się spośród plenipotentów miast: Józefa Wybickiego z Wydziału Wiel-
kopolskiego, Antoniego Chevaliera z Warszawy, dwóch przedstawicieli z Małopol-
ski: Józefa Jasielskiego i Iwa Steckiego, oraz dwóch mieszczan z Litwy: Józefa Fergissa
i Józefa Żylińskiego. Byli to wybitni przedstawiciele stanu mieszczańskiego, reprezen-
towali oni radykalne, jak i zachowawcze poglądy polityczne, ale wszyscy należeli do
zwolenników Konstytucji 3 Maja.
Przewodniczący Komisji miał prawo zapraszania do jej prac asesorów jako eksper-
tów występujących z głosem doradczym. Komisja działała permanentnie z udziałem
11
A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959, s. 105.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
przynajmniej pięciu jej członków. Zachętą do wytężonej pracy było opłacanie diet
komisarzy. W celu zwiększenia frekwencji w obradach Komisji diety nieobecnych
komisarzy rozdzielano pomiędzy obecnych na posiedzeniu. Nawet marszałek mógł
utracić pensję ministerialną w razie nieusprawiedliwionej absencji. Te organizacyjne
zabiegi pozwalały zapewnić w miarę efektywną pracę Komisji, której zakres działa-
nia był bardzo szeroki.
Do jej kompetencji należała przede wszystkim: dbałość o ogólne bezpieczeństwo
i porządek publiczny w miastach królewskich oraz sprawy tzw. wygody publicznej.
W tej pierwszej kategorii mieściły się sprawy policji porządkowej, to znaczy:
1 walka z przestępczością kryminalną, prostytucją, żebractwem

i włóczęgostwem,
2 udzielanie pomocy ludności w czasie klęsk żywiołowych,
3 nadzór nad cudzoziemcami,
4 ustanawianie jednolitego systemu miar i wag,
5 prowadzenie ewidencji ludności,
6 nadzór nad więziennictwem.
Komisja nadzorowała też całość stosunków społecznych i gospodarczych w tych

miastach. Obiektem zainteresowań urzędników policyjnych był zarówno stan fun-
duszy miejskich, jak i obiektów użyteczności publicznej, organizacja akcji przeciwpo-
żarowych, kontrola wag, cen i jakości produkcji rzemieślników miejskich oraz prze-
ciwdziałanie gwałtom i niepokojom społecznym.
Następna kategoria zadań Komisji dotyczyła problematyki „wygody ogólnej” w ca-
łym kraju, a szczególnie w miastach królewskich. Pod tym pojęciem kryły się działa-
nia na rzecz realizacji, w miarę możliwości, potrzeb mieszkańców, takie jak:
1 zapewnienie dostępu do podstawowych produktów żywności – walka

z monopolami,
2 zarząd drogami lądowymi, rzecznymi i pocztą w celu ułatwieniu
komunikowania się,
3 rozbudowa szpitali,
4 organizowanie przymusowej pracy dla włóczęgów i więźniów.
Z oczywistych względów większą aktywność Komisja mogła wykazywać w tej dzie-

dzinie na obszarze miast królewskich, gdzie nadzorowano realizację takich przedsię-
wzięć, jak:
1 dbałość o estetyczną i racjonalną zabudowę miejską,

2 wznoszenie bram, grobel, portów,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3 organizacja komunikacji i transportu,

4 oświetlenie ulic,
5 wydawanie zezwoleń na budowę teatrów i organizację zabaw.
Wszystkie te działania służyły zapewnieniu stabilizacji stosunków społecznych

i spokoju publicznego. Nie można jednak zapominać, że Komisja Policji nie mogła
w żaden sposób naruszać:
„ „…przyrodzonych i zabezpieczonych ustawami Rzeczypospolitej praw wolności

i własności osobistej, czyli ingerować w sprawy miast i wsi prywatnych, mogła je-
dynie radzić i ostrzegać”12.
Odrębny charakter miały kompetencje sądownicze Komisji Policji. Z jednej strony,

władzy sądowej Komisji podlegały tylko sprawy o naruszenie bezpieczeństwa urzęd-
ników policyjnych oraz sprawy związane z popełnianymi przez nich przestępstwami.
Z drugiej strony, sąd Komisji Policji odgrywał rolę II instancji od wyroków sądów zie-
miańskich i miejskich.
Do pierwszych czynności, które podjęła Komisja Policji, należało zebranie infor-
macji statystycznych na temat sytuacji gospodarczej w miastach królewskich. W tym
celu 29 listopada 1791 roku powołano spośród miejscowych mieszczan rewizorów
odpowiedzialnych za przeprowadzenie spisu stanu dóbr w posesjach. W trakcie prze-
prowadzanej lustracji próbowano, z różnymi skutkami, ujednolicać administrację
w miastach, między innymi zaproponowano podział Warszawy na siedem cyrkułów.
Wprowadzenie jednolitej organizacji administracji miejskiej powodowało konflikty ze
szlacheckimi cywilno-wojskowymi komisjami porządkowymi, które nie chciały się po-
godzić z faktem, iż miasta wolne nie podlegają ich władzy. Dość często Komisja zmu-
szona też była do interwencji w konfliktach między mieszczanami a wspomnianymi
komisjami porządkowymi i starostami reprezentującymi interesy szlacheckie. Wykaz
nadużyć starostów był bardzo długi i obejmował: wyzysk finansowy, nadużywanie
władzy, pobicia i gwałty na mieszczanach. Należy nadmienić, iż nie zawsze Komisja
Policji stawała po stronie pokrzywdzonych mieszczan. Tak było w przypadku miasta
Dobrzyń, które miejscowy starosta najechał zbrojnie, gdy odmówiło płacenia wygó-
rowanych powinności. Przedmiotem rozstrzygnięć Komisji były również spory wśród
społeczności żydowskiej, najczęściej pomiędzy pospólstwem a starszyzną kahalną.
Kompetencje Komisji nie ograniczały się do miast królewskich, ale obejmowały
również sprawy administracji ogólnokrajowej, jednak w tym wymiarze nie miały
one charakteru władczego. Rola Komisji sprowadzała się do podejmowania działań
12
J. i D. Malcowie, Historia administracji nowożytnej, Kraków 1996, s. 71.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
służących wzmocnieniu krajowej gospodarki i usprawnieniu administracji lokalnej.

W tym celu starano się stwarzać warunki dla migrujących do kraju cudzoziemców
i organizować opiekę nad nimi. Chodziło przede wszystkim o osoby o wysokich kwa-
lifikacjach zawodowych i posiadające kapitał. Jednocześnie Komisja starała się prze-
ciwdziałać emigracji Polaków za granicę, aby nie komplikować sytuacji na miejsco-
wym rynku pracy, zwłaszcza na wsi. Problemem, który niezmiennie znajdował się
w polu zainteresowania władz policyjnych, była walka z żebractwem. Podejmowano
rozmaite środki zaradcze przeciwdziałające temu zjawisku, zaczynając od środków
represyjnych, a na stwarzaniu warunków ograniczających ten proceder kończąc. Bu-
dowano domy pracy przymusowej, zawierano umowy z właścicielami manufaktur,
którzy zobowiązywali się zatrudniać włóczęgów13, roztaczano nad żebrakami opiekę
medyczną. W tym celu Komisja wyłoniła ze swojego grona deputację szpitalną pod
przewodnictwem marszałka Raczyńskiego, która miała zająć się organizowaniem
i utrzymywaniem szpitali. Dotychczas pozostawały one pod kontrolą duchowień-
stwa. Podjęto szeroką akcję lustracji stanu szpitali i pozyskiwania środków finanso-
wych na ich utrzymanie. Sprawna i w miarę nowoczesna służba zdrowia miała sku-
tecznie przeciwdziałać plagom chorób zakaźnych.
O ile Komisja Policji poczyniła wiele korzystnych zmian w administracji państwo-
wej, o tyle zaniedbała podstawowy obszar działania, czyli bezpieczeństwo publiczne
i więziennictwo. Dość ostrożnie i bez radykalnych przedsięwzięć próbowano zmie-
niać organizację służb porządkowych.
Istotną rolę odegrała współpraca pomiędzy ministrem policji i wspomnianą Ko-
misją Policji. W praktyce polegała ona na regularnym przekazywaniu raportów i spra-
wozdań z działalności Komisji oraz udzielaniu informacji na żądanie Straży Praw lub
poszczególnych ministrów. Komisja Policji Obojga Narodów miała obowiązek prze-
kazywać trzy rodzaje sprawozdań:
1 roczne, dotyczące stanu miast królewskich wraz ze szczegółowym opisem ich

finansów, nieruchomości publicznych i dochodów ludności,
2 kwartalne, odnoszące się do wyników działania sądów na terenie tych miast,
3 kwartalne, mające charakter ekonomiczny.
Ponadto Komisja Policji udzielała informacji na temat poziomu kształcenia w szko-

łach medycznych. Ta problematyka znajdowała się w kręgu zainteresowania Komisji
odpowiedzialnej za stan zdrowia publicznego.
W sumie Komisja w okresie istnienia Straży Praw przekazała 36 raportów i mel-
dunków. Pełniła ona również funkcję pośrednika pomiędzy Strażą Praw i komisjami
13
Np. w manufakturze sukiennej F. Rehana w Warszawie.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
porządkowymi w terenie. Jeśli następowała zwłoka z odpowiedzią na pytanie Straży,

interweniowała Komisja Policji. Tak się stało, na przykład, wtedy, gdy komisja porząd-
kowa drohicka nie odpowiadała na uniwersał. Przedmiotem wspólnych inicjatyw mi-
nistra policji i Komisji Policji były problemy natury społecznej.
Po uchwaleniu przez Sejm Wielki 19 kwietnia 1791 roku prawa o miastach kró-
lewskich, wolnych w Rzeczpospolitej, często była potrzebna interwencja sił porząd-
kowych, gdyż starostowie nadal próbowali egzekwować swoje przywileje podatkowe,
co wywoływało niezadowolenie mieszczan, którzy uważali, iż lokalne władze nadal
wspierają interesy szlacheckie. Taka sytuacja powstała, na przykład, w kwietniu 1792
roku w miejscowości Samotycze.
Dochodziło też do konfliktów społecznych wśród samych mieszczan miast kró-
lewskich. Szewcy warszawscy, na przykład, złożyli do ministra policji zażalenie na
władze miejskie, które utrudniały im korzystanie z praw wyborczych.
Przyczyną niepokojów społecznych i zagrożenia porządku publicznego stawały
się ruchy migracyjne. Komisja porządkowa województwa witebskiego w raporcie
z 18 stycznia 1792 roku informowała Straż o gwałtownym napływie do Rzeczpospo-
litej znacznej liczby „ludności różnego stanu” z Rosji. Minister Ignacy Potocki wydał
w tym zakresie dyspozycję dotyczącą sposobu postępowania w tym przypadku:
„ „…jasnym i żadnej wątpliwości podpadającym jest prawidłem, że po wyegzamino-

waniu wprzód dobrowolnym onych przez komisje porządkowe, jeżeli nie są jako-
wiś kryminaliści lub podejrzani ludzie nigdzie zatrzymani w przychodach swoich
być nie mogą”14.
Z kolei przy okazji przybycia do naszego kraju grupy rolników i rzemieślników,

uchodźców z księstwa Montbeliard, Komisja Policji jako odpowiedzialna za los prze-
siedleńców przedłożyła projekt ustawy o „ułatwieniach opieki rządowej dla przychod-
niów”. Zaproponowano przeznaczenie pewnych środków finansowych na utrzyma-
nie migrantów, stworzenie im możliwości osiedlenia się w Rzeczpospolitej, pomoc
w uzyskaniu pracy, a wreszcie przekazanie przesiedleńcom gruntów z królewszczyzn.
Według pisma króla z 1 listopada 1791 roku przekraczanie granicy przez włościan
poszukujących pracy mogło stanowić poważny problem społeczny. Dlatego też król
zlecił Komisji Policji, aby dbała o porządek publiczny na terenach, gdzie przebywali
emigranci. Minister I. Potocki zaproponował też wprowadzenie zaświadczeń dla
włościan i mieszczan przekraczających granice w celu prowadzenia statystyki ruchu
migracyjnego. Jak wynika z przedstawionego katalogu czynności, minister i Komisja
Policji pełnili funkcję urzędu migracyjnego.
14
A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne..., op. cit., s. 120.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Do kompetencji ministra policji należały również sprawy ochrony wolności słowa

i druku. Gdy 22 stycznia 1792 roku na posiedzeniu plenarnym Straży Praw prymas
Michał Poniatowski przedstawił stanowisko zgromadzenia biskupów żądających
ograniczenia napływu, a nawet cenzurowania druków i wydawnictw napływają-
cych do Polski z rewolucyjnej Francji, minister I. Potocki, powołując się na ustano-
wione w okresie prac Sejmu Wielkiego prawo wprowadzające ochronę wolności słowa
i druku w Polsce, sprzeciwił się żądaniu biskupów, jakkolwiek sugerował wydanie
przepisów chroniących wartości religijne i interes Kościoła katolickiego.
Król, będąc szczególnie zadowolony ze współpracy Komisji Policji ze Strażą, wy-
raził:
„ „ojcowską radość z ciągłego porządnego i przykładnego sprawowania tak ważnej

części rządu”15.
Tak przedstawiała się organizacja centralnej administracji rządowej ustanowiona

postanowieniami Konstytucji 3 Maja.
 Administracja lokalna spoczywała w rękach tzw. komisji porządkowych cywil-

no-wojskowych. Instytucja ta zrodziła się dopiero w dobie Sejmu Czteroletniego,
zajęła się ona administrowaniem lokalnym na szczeblu województwa i była
ustanowiona na mocy uchwały sejmowej z 15 grudnia 1789 roku.
Te kolegialne organy administracji wojewódzkiej wywodziły się z sejmików gospo-

darskich, zwanych też sejmikami boni ordinis, czyli dobrego porządku. Utworzono je
w 1717 roku. Sejmiki swoją aktywność skupiały na sprawach skarbowych i wojskowych,
natomiast problematyka ogólnego zarządu administracyjnego pozostawała na uboczu
ich działalności. Po odebraniu, w wyniku reform w latach 1764–1768, tymże sejmikom
większości funkcji skarbowych i wojskowych, ich działalność stała się bezprzedmiotowa.
Dopiero po wspomnianej decyzji Sejmu Czteroletniego z 1789 roku sejmiki gospodar-
skie mogły wyłaniać komisje porządkowe. W każdym województwie, ziemi i powie-
cie Rzeczpospolitej sejmiki wybierały spośród miejscowej szlachty członków komisji,
w liczbie 16, na dwuletnią kadencję. Zmiana składu komisji obejmowała jednorazowo
2/3 wszystkich członków. Nie wybierali oni spośród siebie przewodniczącego, natomiast
prawo udziału w pracach komisji mieli miejscowi starostowie i senatorzy.
Posiedzenia komisji odbywały się w głównym mieście województwa lub powiatu
kilka razy w roku. Zakres ich działania był bardzo szeroki. Obok zadań z zakresu ad-
ministracji wojskowej i skarbowej do komisji należały sprawy zarządu dróg, nadzór
15
J. i D. Malcowie, Historia administracji.., op. cit., s. 134.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
nad szkołami, opieka nad zakładami dobroczynnymi, kontrola szpitali oraz miar i wag.
Wykonywały one też czynności policyjne i statystyczne, takie jak: kontrolowały ob-
cych przybyszy, czuwały nad ogólnym bezpieczeństwem, wydawały paszporty, prze-
prowadzały spisy ludności.
W dość krótkim czasie istnienia wojewódzkie komisje cywilno-wojskowe wyka-
zały, jak bardzo był potrzebny tego rodzaju podmiot do realizacji potrzeb i zadań te-
renowej administracji. Ich organizacja w poważnym stopniu zależała od przyjętego
podziału terytorialnego państwa.
Podczas prac Sejmu Czteroletniego 2 listopada 1791 roku uchwalono ustawę, która
wprowadziła nowy podział terytorialny. Państwo zostało podzielone na wojewódz-
twa, a te z kolei na powiaty. Rozwiązanie to stanowiło postęp w stosunku do dotych-
czasowego podziału administracyjnego kraju, przestarzałego, opartego na historycz-
nych tradycjach. Nadal jednak nie było jednolitości, gdyż w niektórych regionach
zachowano ziemię jako odrębną terenową jednostkę organizacyjną. Ponadto nadal
nie przewidywano instancyjności lokalnych władz, ponieważ komisje powiatowe
w żadnym stopniu nie podlegały wojewódzkim komisjom porządkowym. Utrudniało
to na pewno sprawną działalność władz lokalnych. Zdarzały się przypadki, iż dwa lub
więcej powiatów miało wspólną komisję.
W Wielkopolsce, na przykład, w poszczególnych województwach powstawała
przeważnie jedna komisja, której władza rozciągała się na całe województwo. Jedynie
w mazowieckim i rawskim utrzymano komisje w każdym powiecie. We wszystkich
prowincjach przyjęto zasadę, iż liczba komisji była mniejsza od liczby sejmików.
Komisje nie składały się wyłącznie z przedstawicieli stanu szlacheckiego. Obok 16
przedstawicieli szlachty (na Litwie 15), wybieranych co dwa lata na sejmikach elek-
cyjnych, do każdej komisji dokooptowano po trzech komisarzy miejskich, wybiera-
nych na zgromadzeniach wydziałowych miast (występowały drobne różnice na Li-
twie, gdzie z urzędu do komisji wchodzili miejscowi notable: senatorowie, ciwunowie,
marszałkowie powiatowi, starostowie grodowi i chorążowie). Udział w pracach ko-
misji miał charakter honorowy, jednak praca publiczna na tym szczeblu stanowiła
niezbędne przygotowanie do dalszej kariery poselskiej lub rządowej.
Lokalne komisje porządkowe działały permanentnie, tak jak komisje na poziomie cen-
tralnym. W razie uchylania się od prac, komisarzom groziła utrata praw obywatelskich
na trzy lata. Zakres czynności tych komisji dość ściśle określała ich nazwa. W dziedzinie
wojskowej zajmowano się kwaterunkiem wojska w powiecie lub województwie, prowa-
dzeniem poboru rekruta i organizacją podwód. Drugim obszarem aktywności lokalnej
komisji były sprawy gospodarcze regionu, począwszy od poboru podatków przez roz-
budowę dróg komunikacyjnych aż po wspieranie rozwoju miejscowego rzemiosła i prze-
mysłu. W gestii komisji znajdowały się też zagadnienia oświaty i opieki społecznej.
Reasumując należy stwierdzić, iż komisje porządkowe powstałe po zniesieniu
urzędów starostów, były w zasadzie bardziej organami administracji samorządowej,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.4. Ochrona bezpieczeństwa w okresie władzy targowiczan 39
związanymi ściśle z lokalnymi środowiskami szlachty i mieszczaństwa niż przedsta-

wicielstwami rządu realizującymi politykę władz centralnych. W dość poważnym
stopniu została ograniczona dotychczasowa szeroka autonomia władz lokalnych.
Sejmiki zgodnie z ustawą z 24 marca 1791 roku straciły uprawnienia do tworzenia
prawa miejscowego, niezależnego od przepisów ogólnych, nakładania dodatkowych
ciężarów podatkowych na miejscową ludność. Pozostawiono im jednak kontrolę
i nadzór komisji porządkowych. Do pewnego stopnia komisje można uważać za or-
gany wykonawcze sejmików.
Działania targowiczan przekreśliły wiele osiągnięć Sejmu Czteroletniego, mię-
dzy innymi w 1792 roku zakończyła działalność Komisja Policji. W dniu 24 sierpnia
1792 roku, w jej miejsce konfederacja targowicka przywróciła jurysdykcję marszał-
kowską. W grudniu 1793 roku Sejm grodzieński rozpatrzył sprawozdanie swojej de-
putacji ustanowionej w celu zbadania działalności Komisji Policji Obojga Narodów.
Ponieważ nie znalazła ona nadużyć, Sejm udzielił Komisji „zakwitowania”, co ozna-
czało zamknięcie jej działalności. Tenże Sejm przyjął jednocześnie 23 listopada 1793
roku nową ustawę o Komisji Policji, która merytorycznie była podobna do poprzed-
niej. Dość istotne różnice dotyczyły natomiast kwestii organizacyjnych. W Grodnie
powołano bowiem dwie równorzędne magistratury policyjne: Komisję Policji Ko-
ronną i Komisję Policji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pozostawiono też przy-
wróconą przez targowicę jurysdykcję marszałkowską.
1.4. Ochrona bezpieczeństwa w okresie władzy targowiczan
Interwencja zbrojna Rosji w maju 1792 roku była próbą powstrzymania reform ustro-
jowych i społecznych rozpoczętych w Polsce w czasie Sejmu Wielkiego i wsparcia
rodzimych przeciwników Konstytucji 3 Maja. Jeszcze w okresie działań wojennych
Komisja Policji kontynuowała swoją działalność, dostosowując ją do zmienionych wa-
runków. Na posiedzeniu 21 maja 1792 roku przyjęto poufną instrukcję, która polecała
intendentom działającym w terenie informowanie o wszelkich przejawach dywersji,
sabotażu i niepokojów społecznych na prowincji. Nakłaniano też władze miejskie
i komisje porządkowe do wspierania działań władz wojskowych. W Kownie komisja
porządkowa wspólnie z magistratem usprawniała środki komunikacji i transportu na
potrzeby wojskowe. Coraz większe wpływy targowiczan wśród szlachty wielokrotnie
udaremniały skuteczność inicjatyw komisji, które sabotowała miejscowa szlachta.
 Działania targowiczan przekreśliły wiele osiągnięć Sejmu Czteroletniego, m.in.

23 lipca 1792 roku odbyło się ostatnie posiedzenie Straży Praw, na którym król
zapowiedział przystąpienie do konfederacji targowickiej i w tym samym miesią-
cu Komisja Policji zakończyła swoją pracę.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Nadal jednak członkowie Komisji prowadzili działalność administracyjną na te-

renie stolicy. Czas wojenny przyniósł podwyżki artykułów żywnościowych, pojawił
się problem paskarstwa i zaistniały inne patologiczne zjawiska społeczne. Pomimo
wyznaczenia przez konfederację Delegacji, która miała przejąć w Warszawie władzę
administracyjną, urzędnicy Komisji próbowali unormować sytuację socjalną i po-
rządkową w stolicy. Próbę obrony dorobku Komisji podjął Wincenty Kozłowski, który
27 sierpnia 1792 roku, przedstawił wspomnianej Delegacji odpowiedni memoriał.
„ „Centralna Komisja Policji uległa likwidacji bez utworzenia jakiegokolwiek urzę-

du zastępczego na jej miejsce. Ponowne utworzenie jurysdykcji marszałkowskiej
nie jest odpowiednikiem naczelnego organu policyjnego w kraju, gdyż zasięgiem
swym obejmuje tylko Warszawę. Faktem jest, że wiele ważnych spraw w zakre-
sie bezpieczeństwa publicznego załatwiają obecnie konfederacje generalne, wo-
jewódzkie i powiatowe, ale pozostaje jeszcze wiele innych dziedzin, które wcho-
dzą w zakres kompetencji policji… nie tylko, co do porządku i wygody ogólnej, ale
nawet i co do bezpieczeństwa, które wymagają, żeby jakiś urząd one kontynuował
nieprzerwanie”16.
Wystąpienie to skłoniło wspomnianą Delegację do kontroli całej działalności Ko-

misji Policji. Zarzucono Komisji uleganie „francuskim nowinkom”, brak należytego
szacunku do religii katolickiej i szerzenie szkodliwych poglądów:
„ „…z tej relacji już poznaje zapewne Konfederacyja Generalna jak pierwiastkowe
dopiero czynności Komisyi Policji przerażają bojaźnią każdego wolnej Rzeczy-
pospolitej obywatela, ażeby ta magistratura pod pozorem porządku idąc po stop-
niach nie przyszła za czasem do najstraszniejszej władzy. Zaglądała ona teraz do
grobów kościelnych pod imieniem cmentarzów, wkrótce zechce rządzić ołta-
rzami pod pozorem rady i oświecenia, przepisywać będzie obywatelom, co mają
jeść i pić”17.
Problematyka policyjna znalazła się w polu zainteresowania Konfederacji Ge-

neralnej Obojga Narodów, którą kierowali Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki
i Szczęsny Potocki. W okresie walki o wpływy w chylącej się ku upadkowi Rzeczpo-
spolitej doceniano rolę służb policyjnych. W związku z tym zwolennicy carycy Ka-
tarzyny II starali się obsadzić swoimi stronnikami stanowiska kierownicze w policji
warszawskiej. Członków obozu reformatorskiego oraz osoby ulegające nowinkom
napływającym z rewolucyjnej Francji poddawano inwigilacji.
16
Memoriał do Najjaśniejszej Konfederacji od oficjalistów Kommisyi Policji Obojga Narodów.
17
Cyt. za: A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne..., op. cit., s. 219.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.4. Ochrona bezpieczeństwa w okresie władzy targowiczan 41
Decyzje Sejmu grodzieńskiego sprowadzały się do zanegowania całego dorobku

reformatorskiego Sejmu Czteroletniego. Ustawa sejmowa z 23 listopada 1793 roku
uchyliła ustawodawstwo tego Sejmu, „deklarując Sejm Czteroletni za niebyły, a pod-
jęte przezeń decyzje za nic nie znaczące”. W takiej sytuacji nastąpił powrót do po-
przedniego modelu administracji publicznej.
 Zamiast zlikwidowanej Straży Praw powołano ponownie instytucję Rady Nie-

ustającej jako centralnego organu władzy wykonawczej.
Przywrócona instytucja różniła się od pierwowzoru z 1775 roku. Przede wszyst-

kim nastąpiła ściślejsza współpraca departamentów z właściwymi komisjami rządo-
wymi poprzez ich podporządkowanie oddzielnie Komisji Korony i Litwy. Tak ukształ-
towały się relacje pomiędzy Departamentem Policji i odrębnymi Komisjami Policji dla
Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Choć wprowadzono zakaz łączenia funkcji
przewodniczącego Departamentu Rady z funkcją kierowniczą w Komisji, dotyczącą
centralnej administracji policyjnej, zdecydowano się na powierzenie obu funkcji mar-
szałkowi wielkiemu koronnemu Fryderykowi Muszyńskiemu18. Było to rozwiązanie
merytorycznie niezrozumiałe, gdyż rolą Departamentu Policji miała być kontrola
działania obydwu Komisji Policji. Nie należy też zapominać o policyjnej jurysdykcji
marszałkowskiej na terenie Warszawy. Decydujące znaczenie przy obsadzie stanowisk
rządowych miała wola ambasadora Rosji w Polsce, Jakuba Sieversa. Marszałek Mu-
szyński bowiem należał do najbliższych zauszników ambasadora. W wyniku połącze-
nia tych trzech urzędów w jednych rękach władza policyjna marszałka Muszyńskiego
w kraju jawiła się jako nieograniczona. Próbował on walczyć z tendencjami separa-
tystycznymi na Litwie, liczył, iż uda się utrzymać dotychczasowy stan terytorialny
Rzeczpospolitej. W opinii społecznej był jednak postrzegany przede wszystkim jako
najbliższy współpracownik administracji rosyjskiej oraz twórca rozbudowanej tajnej
policji szpiegującej społeczeństwo polskie na rzecz Rosji.
Każda Komisja miała obowiązek przekazywania Departamentowi raportów ze
swojej działalności. Ponadto z udziałem Departamentu Rada Nieustająca formuło-
wała rezolucje i wnioski kierowane do rządowych Komisji Policji. Zakres kompetencji
Komisji Policji z lat 1791 i 1793 w zasadzie był identyczny. Obraz instytucji policyj-
nych w Polsce po II rozbiorze nie byłby pełny, gdyby nie wspomnieć o przywróconej
przez konfederację targowicką jurysdykcji marszałkowskiej w stolicy oraz o reak-
tywowanej Komisji Brukowej miasta Warszawy.
18
Przewodniczącym Komisji Policji Litewskiej został marszałek wielki Ludwik Tyszkiewicz, a po nim
marszałek nadworny Michał Giełgud.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.5. Instytucje policyjne w czasie insurekcji kościuszkowskiej
Podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku nastąpiły poważne zmiany w całym

dotychczasowym systemie prawnym państwa polskiego. Władze powstańcze zaczęły
tworzyć nowe instytucje ustrojowe, w tym również organy administracji spraw we-
wnętrznych i policji. Stworzono własny wyspecjalizowany aparat ścigania i śledztwa.
 Po wyzwoleniu Warszawy 19 kwietnia 1794 roku powstała Rada Zastępcza Tym-

czasowa, która początkowo pełniła funkcję władzy powstańczej w stolicy. Tadeusz
Kościuszko ostatecznie zgodził się na przekształcenie jej w samodzielny organ
władzy administracyjnej i rządowej, jako pewne zastępstwo władzy Naczelnika na
terenie województwa mazowieckiego. W jej skład wchodził m.in. Wydział Poli-
cyjny kierowany przez prezydenta miasta Warszawy, Ignacego Zakrzewskiego.
Do Rady należały następujące zadania:
1 nadzór nad działalnością służb porządkowych,

2 kontrola szpitali, więzień i stanu dróg,
3 ochrona przeciwpożarowa.
Bardzo szybko udało się zorganizować aparat wykonawczy Rady w postaci Dy-
rekcji Wykonawczej, w której znalazło pracę wielu urzędników byłej Komisji Policji
Obojga Narodów. W dziedzinie prowadzenia śledztwa utworzono Deputację Inda-
gacyjną, której głównym celem stała się realizacja postępowania przygotowawczego.
Z kolei Skład do Rewizji Papierów zajmował się badaniem zdobytych dokumentów
urzędowych. Deputacja Dozorcza nad Więźniami nadzorowała więzienia, a Depu-
tacja do Rewizji Poczty prowadziła cenzurę korespondencji.
Podobnie na terenie Litwy w wyniku zrywu powstańczego utworzono lokalne wła-
dze insurekcyjne – Radę Narodową Prowincjonalną, która przekształciła się w Radę
Zastępczą Tymczasową Wileńską. Organami wykonawczymi tej Rady były deputa-
cje. Jedną z nich była Deputacja Bezpieczeństwa Publicznego. Odgrywała ona rolę
organu śledczego ścigającego osoby podejrzane o działalność antypolską i skierowaną
przeciwko władzom powstańczym.
Korzystając z dotychczasowych doświadczeń, władze powstańcze zaczęły tworzyć
lokalne insurekcyjne komisje porządkowe. Pierwsza powstała w Krakowie 25 marca
1794 roku. W skład ich wchodzili przedstawiciele szlachty, mieszczan i duchowień-
stwa. W działalności komisji porządkowych przyjęto zasadę specjalizacji. Tworzono
kilkuosobowe zespoły komisarzy, które realizowały sprawy najistotniejsze dla
władz powstańczych. Później wprowadzono podział na sekcje: potrzeb wojskowych,
bezpieczeństwa publicznego, skarbu i żywności. Sekcja bezpieczeństwa publicznego
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1.5. Instytucje policyjne w czasie insurekcji kościuszkowskiej 43
organizowała lokalne oddziały milicji, zajmowała się cenzurą korespondencji, prowa-

dzeniem śledztw, aresztowaniem podejrzanych osób, a także kontrolą paszportów. Na
całym obszarze Rzeczpospolitej objętym powstaniem starano się tworzyć powstańcze
ekspozytury władzy administracyjnej. Często jednak odbywało się to z miernymi
efektami. Konflikty lokalne, niechęć do podporządkowania się naczelnym władzom
powstańczym oraz obiektywne trudności powodowały, iż nie wszędzie komisje
porządkowe mogły rozwinąć swoją działalność.
 Miesiąc po utworzeniu Rady Zastępczej Tymczasowej w Warszawie i Wilnie,

to znaczy 28 maja, powstała Rada Najwyższa Narodowa, podporządkowana
bezpośrednio Naczelnikowi powstania. W gestii Naczelnika spoczywała władza
dyktatorska, Rada zaś pełniła funkcję pomocniczego organu rządowego do
spraw cywilnych.
Organ ten miał też zapobiec litewskim dążeniom separatystycznym i stanąć na

czele scentralizowanego systemu władzy powstańczej. W czerwcu utworzono pod-
porządkowaną Radzie Deputację Centralną Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Na mocy dekretu Naczelnika z 10 maja 1794 roku strukturę wewnętrzną Rady
tworzyło osiem wydziałów:
1 Porządku,
2 Bezpieczeństwa,
3 Sprawiedliwości,
4 Skarbu,
5 Żywności,
6 Potrzeb Wojskowych,
7 Interesów Zagranicznych,
8 Instrukcji Narodowych.
Zgodnie z założeniami organizacji, przyjętymi 10 maja, wydziały miały stanowić

czynnik konsultacyjny i opiniodawczy dla Rady. W praktyce nabrały charakteru mini-
sterstw resortowych. Na czele wydziałów stali radcowie, którzy wspólnie obradowali,
tworząc plenum Rady. Decyzje były podejmowane przez plenum Rady, kierownicy
wydziałów pełnili funkcję doradczą. W skład Rady wchodziło ponadto 32 zastępców
radców, ale bez prawa głosu. Zadania administracji spraw wewnętrznych wykonywały
dwa wydziały – Porządku i Bezpieczeństwa.
Wydział Bezpieczeństwa zajmował się następującymi sprawami:
1 rewizje w domach,
2 kontrola paszportów,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3 przeprowadzanie aresztowań,
4 nadzór nad więzieniami.
Podobnie jak w pierwszym okresie powstania Wydziałowi została podporządko-

wana Deputacja Indagacyjna, której przypadła rola instytucji prokuratorskiej. Dwa
wyspecjalizowane oddziały tej Deputacji zajmowały się prowadzeniem dochodzeń
na podstawie materiałów dostarczonych przez deputacje – rewizyjną i pocztową
– oraz przesłuchiwaniem aresztowanych. Podejrzanych o przestępstwa przeciwko
narodowi przekazywano za pośrednictwem Wydziału Bezpieczeństwa przed oblicze
sądu kryminalnego. Społeczne żądanie rozliczenia się z „przestępcami targowicko-
-grodzieńskimi” wymuszało radykalne działania Wydziału, a szczególnie Deputacji.
Publiczne egzekucje w czerwcu 1794 roku wywołały powszechną krytykę tych
instytucji za ich małą efektywność. Dlatego też pod wpływem radykalnego skrzydła
jakobinów Deputację Indagacyjną podporządkowano Sądowi Kryminalnemu
Wojskowemu 19.
Odgrywał on w pewnym stopniu rolę organu nadzorującego działalność śledczą
wspomnianej już Deputacji Indagacyjnej, między innymi mianował przewodniczą-
cego Deputacji. Głównym zadaniem tych instytucji początkowo miało być wykrywa-
nie zdrajców ojczyzny, aktywnych targowiczan oraz szpiegów rosyjskich. Zajmowały
się również walką z przestępczością pospolitą.
Wydziałowi Porządku podlegały sprawy komunikacji, drogi, poczty, transportu
i rozsyłania w teren rozkazów i poleceń Naczelnika powstania. Ponadto Rada zlecała
Wydziałowi Porządku przygotowywanie opinii dotyczących organizacji administra-
cji lokalnej.
Jedynym lokalnym organem władzy w czasie powstania 1794 roku były komisje
porządkowe, które otrzymały kompetencje takie, jak władze centralne, ale w zakresie
ograniczonym terytorialnie. One też wykonywały w terenie rozkazy władzy central-
nej w sprawach policyjnych. Między innymi zajmowały się zwalczaniem żebractwa,
łapaniem tzw. ludzi luźnych.
Nadal jeszcze sięgano po przedpowstaniowe służby policyjne, które jednak w wy-
niku zdemoralizowania przestały spełniać swoją rolę. Po wypadkach czerwcowych
w Warszawie (samosąd na targowiczanach) powołano więc do życia czterystuoso-
bowy Korpus Policji, którego dowódcą został mjr Felicjan Starczewski. Ta formacja
o charakterze policji wojskowej składała się z żołnierzy chorągwi marszałkowskich
oraz ochotników rekrutujących się spośród mieszczan.
Innym organem, który miał pełnić jednocześnie funkcje policyjne i wojskowe
na terenie Warszawy, była milicja. Nabór do tej formacji odbywał się na zasadzie
19
W. M. Bartel, Ustrój władz cywilnych powstania kościuszkowskiego, Wrocław 1959, s. 164.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 45
pospolitego ruszenia. W czasie spokoju milicją dowodził prezydent miasta, natomiast

podczas alarmu następował podział kompetencji pomiędzy prezydentem, który
dowodził połową milicjantów w mieście, i komendantem miasta, pod którego
komendą walczyli na wałach pozostali milicjanci. Do służby w milicji warszawskiej
powołano przeszło 21 tysięcy osób. Podobną służbę utworzono również w Krakowie,
natomiast w innych miastach zorganizowano milicje wojewódzkie i powiatowe.
Władze powstańcze powołały oddzielny organ administracji centralnej dla Litwy
w postaci Deputacji Centralnej Wielkiego Księstwa Litewskiego o podobnej struk-
turze jak Rada Najwyższa Narodowa.
Kształt organizacyjny i kompetencje Rady były najbardziej zbliżone do organiza-
cji i kompetencji, które miała Rada Ministrów, a radcy wydziałów pełnili funkcje kie-
rowników resortów administracji państwowej.
Ostateczna utrata niepodległości po trzech kolejnych rozbiorach dokonanych
przez potężnych sąsiadów (Rosję, Prusy i Austrię) uniemożliwiła kontynuację reform
politycznych i prawnoustrojowych. Na przeszło sto lat polskie społeczeństwo zostało
pozbawione suwerenności. Na obszarach okupowanych wprowadzono prawo, zwy-
czaje, instytucje i urzędników poszczególnych państw zaborczych. Tylko w niektó-
rych dziedzinach życia społecznego Polacy mogli przejawiać ograniczoną aktywność.
Nie należały do nich jednak sprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 monarchia patrymonialna  monarchia stanowa  urzędnicy dworscy  kmieć
 komes  justycjariusz  mincerz  wojewoda  starosta  marszałek wielki
 marszałek koronny  hutman  policja  policja porządkowa  indygacja
 luźni ludzie
Pytania
1 Wymień urzędników książęcych w Polsce piastowskiej, którzy zajmowali się
bezpieczeństwem i porządkiem publicznym?
2 Jaka była pozycja starosty w lokalnym systemie ochrony porządku publicznego
od XIV w.?
3 Jak wyglądała konstrukcja prawna państwa w monarchii stanowej?
4 Jaką rolę odgrywał marszałek koronny w ochronie bezpieczeństwa monarchy?
5 Opisz rolę miejskich urzędników policyjnych.
6 Przedstaw stan bezpieczeństwa w Warszawie w XVIII w.
7 Jak wyglądała organizacja i jakie były zadania Departamentu Policji oraz Rady
Nieustającej?
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
8 Przedstaw reformy ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego w czasie

Sejmu Czteroletniego.
9 Przedstaw działania konfederacji targowickiej w obszarze policyjnym.
10 Jak była zorganizowana ochrona porządku publicznego w czasie powstania
kościuszkowskiego?
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 47
Rozdział 2
Organizacja i działalność służb policyjnych
na ziemiach polskich w latach 1795–1918
2.1. Księstwo Warszawskie (1807–1815)
Głównymi organizatorami życia publicznego na ziemiach polskich zajętych przez

wojska napoleońskie i objętych powstaniem zbrojnym w Wielkopolsce byli Jan Hen-
ryk Dąbrowski i Józef Wybicki. Pomiędzy tymi dwoma przywódcami istniał spór
dotyczący skali i charakteru zmian, jakie w okresie przejściowym należałoby wpro-
wadzić w dotychczasowej administracji pruskiej. Wybicki planował natychmia-
stową polonizację urzędów terenowej administracji w zaborze pruskim, natomiast
Dąbrowski wzywał ludność Poznania do zachowania spokoju i powstrzymywania
się od jakichkolwiek aktów odwetu i prześladowania wobec urzędników admini-
stracji pruskiej.
 Utworzona 14 stycznia 1807 roku Komisja Rządząca ze Stanisławem Małachow-

skim na czele miała stanowić tymczasowy rząd oraz zalążek przyszłej władzy
ustawodawczej1.
Ten kolegialny organ pełnił funkcję zwierzchnika administracji krajowej na

obszarze pięciu departamentów ziem drugiego i trzeciego oraz części pierwszego
1
W skład Komisji Rządzącej obok prezesa wchodzili: Ludwik Gutakowski, Stanisław Potocki, Józef
Wybicki, Ksawery Działyński, Piotr Bieliński, Walenty Sobolewski. Sekretarzem Komisji został Jan Paweł Łusz-
czewski.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
48 Organizacja i działalność służb policyjnych na ziemiach polskich w latach 1795–1918
zaboru pruskiego. Dzień później po powołaniu Komisji, to jest 15 stycznia, ukon-

stytuowano zarząd ministerialny w postaci władz jednoosobowych – dyrektorów
pięciu resortów:
1 Sprawiedliwości,
2 Spraw Wewnętrznych,
3 Skarbu,
4 Wojny,
5 Policji.
Wspólnie tworzyli oni tzw. Generalne Dyrektorium, gdzie:
„ „roztrząsali i układali to wszystko, co do nich w ogólności się ściąga, jak i to, co

o stosunkach jednej z drugą dyrekcją zachodzić może” 2.
Dyrektorzy przedkładali Komisji propozycje rozwiązań różnych spraw, które

uzgadniali na forum Dyrektorium. Tak więc Dyrektorium pełniło z jednej strony, na
wzór pruski, funkcję swoistego organu opiniodawczego dla Komisji, a z drugiej, opie-
rając się na doświadczeniach francuskiej Rady Stanu, zajmowało się przygotowywa-
niem projektów aktów prawnych.
Ze względu na omawiany tu przedmiot interesującym resortem była Dyrekcja
Policji. Do jej zadań należało:
1 zapobieganie i zwalczanie przestępstw pospolitych, buntów i rozruchów

miejscowej ludności,
2 nadzór nad przestrzeganiem obyczajów,
3 nadzór nad miastami,
4 kontrola ruchu osobowego, wystawianie paszportów,
5 zapobieganie pożarom i innym klęskom żywiołowym,
6 cenzura prasy i publikacji,
7 kontrola miar i wag,
8 opieka nad teatrami i innymi instytucjami zabaw publicznych,
9 nadzór nad więziennictwem,
10 ocena zabudowy architektonicznej w miastach,
11 sądownictwo w sprawach policyjnych w pierwszej instancji 3.
2
Zasady do urządzenia Komisji Rządzącej i innych władz jej podległych, [w:] Organizacja administra-
cyjna Komisji Rządzącej 1807 r., Warszawa 1917, s. 5.
3
Ibidem, s. 132.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.1. Księstwo Warszawskie (1807–1815) 49
Wymienione zadania sprowadzały się do tradycyjnego rozumienia władzy policyj-

nej. Kierownictwo Dyrekcji Policji powierzono Aleksandrowi Potockiemu. Pomimo
że należał on do patriotycznego kręgu zwolenników Konstytucji 3 Maja, jako urzęd-
nik był nieudolny, a przede wszystkim przekupny. Swoje dość ważne stanowisko za-
wdzięczał jedynie poparciu Napoleona.
Księstwo Warszawskie było monarchią konstytucyjną. Model ustroju państwo-
wego, jaki określała Konstytucja Księstwa, charakteryzował się mocną pozycją or-
ganów rządowo-administracyjnych. Ten system ustrojowy został rozwinięty w Kró-
lestwie Polskim i stanowił etap w procesie tworzenia nowoczesnej państwowości
polskiej w epoce porozbiorowej. Wszystkie organy władzy poza Sejmem i wymiarem
sprawiedliwości były uzależnione od króla dysponującego szerokimi uprawnieniami.
Wprowadzono jednoosobowe organy w postaci ministrów, którzy stali na czele wy-
odrębnionych pięciu resortów. W ten sposób odchodzono od rodzimych tradycji
kolegialnych organów centralnej administracji. Pozycję ministrów określił dekret
królewski z 20 kwietnia 1808 roku. Ministrowi policji (Aleksander Potocki do listo-
pada 1811 roku, następnie Ignacy Sobolewski) podlegały sprawy ochrony porządku
i bezpieczeństwa publicznego.
Terenowa administracja spraw wewnętrznych i policji realizowała zadania w bar-
dzo szerokim obszarze przedmiotowym. W okresie przejściowym zdecydowano się na
zachowanie dotychczasowego podziału terytorialnego, to znaczy podziału na departa-
menty: warszawski, poznański, kaliski, bydgoski, płocki i białostocki, a tych z kolei na
powiaty. Podobnie utrzymano ustrój terenowych organów administracji zorganizo-
wany na jesieni 1806 roku. W departamentach działały izby administracji publicznej,
składające się z prezesa departamentu i dwunastu konsyliarzy powoływanych przez
Komisję Rządzącą. Poszczególne izby podzielone były na wydziały, które odpowia-
dały określonym dyrekcjom, z wyjątkiem Wydziału Sprawiedliwości. Do kompetencji
Wydziału Spraw Wewnętrznych należały zagadnienia gospodarcze i społeczne oraz
ogólny zarząd administracyjny. Izby jako organy kolegialne wykonywały polecenia po-
szczególnych dyrektorów. Akt z 9 kwietnia 1807 roku wydany przez Komisję Rządzącą
określał szczegółowy tryb organizacji i postępowania tych organów w okresie przej-
ściowym. Z kolei administrację powiatową tworzyły izby powiatowe wykonawcze
kierowane przez prezesów powiatu oraz kolegia konsyliarzy. W miastach skład ma-
gistratu z prezydentem (burmistrzem) na czele był akceptowany przez Komisję Rzą-
dzącą za pośrednictwem Wydziału Policji – Izby Administracji Publicznej. Nato-
miast w miastach prywatnych burmistrzów nadal zatwierdzał właściciel dóbr.
Uchwała z 14 maja 1807 roku dawała magistratom dużą część władzy policyjnej
w zakresie lokalnym, co świadczyło o znacznym stopniu decentralizacji administra-
cji policyjnej na rzecz instytucji samorządowych. Na szczególnych zasadach funkcje
policyjne pełnił prezydent miasta Warszawy. W tym zakresie podlegał on bezpośred-
nio dyrektorowi policji.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Jak już wcześniej wspomniano, jednostkami terytorialnymi były departamenty,

powiaty oraz gminy miejskie i wiejskie. Początkowo, zgodnie z dekretem z 19 grud-
nia 1807 roku, utworzono 6 departamentów:
1 warszawski (10 powiatów),

2 kaliski (13 powiatów),
3 poznański (14 powiatów),
4 bydgoski (10 powiatów),
5 płocki (6 powiatów),
6 łomżyński (7 powiatów).
Rzecz ciekawa, zachowano podział z czasów pruskich. Nie udało się do końca wpro-
wadzić podziału opartego na wzorach francuskich. W wyniku udziału Księstwa War-
szawskiego w kampanii wojennej 1809 roku przyłączono znaczną część ziem zaboru
austriackiego – zachodnią Galicję, część wschodniej Galicji i okręg zamojski (Wieliczka
stała się kondominium Księstwa i Cesarstwa Austriackiego), gdzie początkowo utwo-
rzono tymczasową administrację rządową ze Stanisławem Zamoyskim na czele.
Ostatecznie w 1810 roku utworzono 4 departamenty galicyjskie: krakowski (z 11 po-
wiatami), lubelski (z 10 powiatami), siedlecki (z 9 powiatami), radomski (z 10 powia-
tami). Na uwagę zasługuje sposób wprowadzenia przez władze Księstwa Warszawskie-
go nowego podziału terytorialnego w części pogalicyjskiej. Odbyło się to we współpracy
z władzami lokalnymi i miejscową ludnością. Specjalne wydelegowane komisje wyty-
czyły granice jednostek podziału terytorialnego w terenie, a później na mapach.
W konstytucji znalazło się jedynie lakoniczne określenie ustroju administracji te-
renowej Księstwa. W art. 65 stwierdza się, że: „każdy departament jest administro-
wany przez prefekta”.
Dopiero dekret królewski z 7 lutego 1809 roku szczegółowo rozstrzygał organi-
zację władz administracyjnych w terenie. Zgodnie z dekretem na czele każdego De-
partamentu stał prefekt, który był bezpośrednio podporządkowany Ministerstwu
Spraw Wewnętrznych, ale zarazem zobowiązany do wypełniania poleceń innych
ministrów.
 Opierając się na wzorach francuskich, wprowadzono zasadę jednoosobowego

zarządu i zhierarchizowaną, biurokratyczną strukturę administracji. Prefektowi
powierzono pełnię władzy administracyjnej i część policyjnej, gdyż dekretem
z 17 marca 1809 roku w Departamentach powołano komisarzy policji, którzy
byli podporządkowani zarówno prefektom, jak i ministrowi policji.
Jednym słowem, szeroki zakres kompetencji prefekta odpowiadał zakresowi spraw

należących do ministra spraw wewnętrznych.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Tak rozległe uprawnienia wymagały rozbudowanego aparatu pomocniczego.

W tym celu powołano prefektury, których organizacja została określona w instrukcji
z 2 sierpnia 1809 roku. Prefekturę tworzyli radcy i Biuro Prefekturalne, które skła-
dało się z następujących wydziałów:
1 Administracyjnego,
2 Dóbr Narodowych i Lasów,
3 Prawnego,
4 Budowniczego,
5 Lekarskiego.
Na prawach specjalnego wydziału funkcjonował Sekretariat Generalny Prefek-

tury. Funkcja sekretarza generalnego, przeniesiona na wzór Francji, polegała na
nadzorze nad funkcjonowaniem kancelarii i asystowaniu prefektowi podczas wyko-
nywania przez niego zadań służbowych. Taki porządek organizacyjny miał zapewnić
sprawną realizację wszystkich zadań.
Ostatecznie w grudniu 1807 roku król Fryderyk August na wniosek Rady Stanu do-
konał nominacji na stanowiska prefektów. Nominowani zostali w departamencie:
1 warszawskim – M. Łubieński, od 16 stycznia 1810 roku F. Nakwaski,

2 poznańskim – J. Łuba, od 2 czerwca 1809 roku A. Poniński,
3 kaliskim – A. Garczyński,
4 bydgoskim – A. Gliszczyński,
5 płockim – J. Moszyński, od 19 stycznia 1808 roku R. Rembieliński,
6 łomżyński – J. Lasocki.
W wyniku zwycięskiej wojny z Austrią w kwietniu 1810 roku król podpisał nowe
nominacje w następujących departamentach:
1 siedleckim – J. Grzybowski, od 5 października 1810 roku S. Wodzicki,

2 krakowskim – ks. H. Lubomirski,
3 lubelskim – ks. M. Jabłonowski,
4 radomskim – J. Małachowski 4.
W dość krótkim okresie istnienia Księstwa nastąpiła powolna koncentracja władzy

administracyjnej prefekta, który pełnił w zasadzie funkcję szefa zespolonej admini-
stracji rządowej w departamencie. Wiele kontrowersji wywoływała sprawa organizacji
4
M. Kallas, Organy administracji terytorialnej w Księstwie Warszawskim, Toruń 1975, s. 29–30.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
policji w Księstwie Warszawskim. Szefowie urzędów policyjnych mianowani byli na

wniosek ministra policji, ale prefekci departamentów domagali się od nich podle-
głości swojej władzy. Dekret z 17 marca 1809 roku określił zasady funkcjonowania
służb policyjnych w departamentach. Według opinii twórców dekretu prefekt nie był
w stanie zajmować się sprawami policyjnymi. W związku z tym utworzono urząd
komisarza policji, który miał:
„ „…czuwać nad porządkiem, ochędostwem i bezpieczeństwem publicznym… wi-

nien sam najdzielniej być czynnym w utrzymaniu lub przywróceniu spokojności
publicznej” 5.
Jednocześnie wprowadzono podwójne podporządkowanie komisarza, w hierarchii

urzędniczej – prefektowi, w służbowej – ministrowi policji, którego polecenia miał
wykonywać. To uzależnienie od dwóch nierównorzędnych podmiotów stawało się
powodem konfliktów kompetencyjnych. Tym bardziej, że zakres zadań i obowiązków
komisarza policji był dość szeroki i obejmował następujące powinności:
1 składanie raportów ministrowi policji z działalności w zakresie ochrony

porządku i bezpieczeństwa publicznego,
2 dbałość o stan więzień i szpitali,
3 walka z przestępczością,
4 przeciwdziałanie żebractwu i włóczęgostwu,
5 zapewnienie właściwego stanu dróg,
6 zapobieganie paskarstwu przez nadzór nad cenami artykułów żywnościowych,
7 udział w sprawowaniu cenzury.
Na niższych szczeblach podziału administracyjnego zadania policji miejscowej po-

wierzono bezpośrednio organom administracji lokalnej, w powiatach – podprefek-
tom, w gminach i miastach – wójtom, sołtysom oraz prezydentom i burmistrzom.
Sprawowanie administracji w powiecie powierzono podprefektowi, pochodzą-
cemu z nominacji króla. Podprefekt był podporządkowany prefektowi i zobowiązany
do wprowadzania aktów normatywnych i kontroli ich przestrzegania przez władze
miejscowe. Podprefekt jako szef administracji rządowej w powiecie przede wszyst-
kim dbał o porządek i prawidłowy rozwój gospodarczo-społeczny terenu. Ponadto
stanowił ogniwo pośrednie pomiędzy władzami gmin i miast a władzami departa-
mentu, opiniując ich wnioski i dezyderaty. W pewnym stopniu reprezentował wła-
dzę zwierzchnią i nadzorczą nad organami gminnymi i miejskimi. W zamierzeniach
5
Ibidem, s. 103.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
twórców tej konstrukcji prawno-ustrojowej podprefekt stanowił najbardziej odpo-

wiedni podmiot kontroli efektywności i sprawności działania administracji miejsco-
wej najniższego szczebla.
Na tym poziomie również podejmowano próby usprawnienia zarządzania admi-
nistracją. Uważano, że należy wspomóc prefekta, ustanawiając jego zastępcę oraz od-
powiedni aparat pomocniczy. W niektórych departamentach powoływano asesorów
lub adiunktów. Jednocześnie w Sejmie i Radzie Stanu słychać było głosy mówiące
o potrzebie oszczędzania i ograniczania liczby podprefektów przez ustanawianie
wspólnego podprefekta dla dwóch i więcej powiatów. Liczbę stu powołanych urzęd-
ników powiatowych – podprefektów – uznawano za wygórowaną. Tych projektów
jednak, jak i wielu innych, nie udało się zrealizować przed upadkiem Księstwa.
Postanowienie konstytucyjne o municypalności jako najniższej jednostce admi-
nistracyjnej zostało przeniesione za wzorem rewolucyjnej Francji, chociaż brak było
jakichkolwiek rodzimych doświadczeń w tym zakresie. Od początku rodziły się wąt-
pliwości dotyczące odróżnienia municypalności od gminy miejskiej. Przeważał po-
gląd, iż municypalny prezydent ma być czymś pośrednim pomiędzy podprefektem
a burmistrzem gminy miejskiej. Wysuwano propozycję tworzenia okręgów muni-
cypalnych składających się z kilku miasteczek, zarządzanych przez wspomnianych
burmistrzów.
 Ostatecznie przyjęto kompromisowe rozwiązanie w postaci dekretu z 30 stycznia

1809 roku (lub 10 lutego), na mocy którego utworzono municypalności w dużych
ośrodkach miejskich, to znaczy: w Warszawie, Poznaniu, Toruniu i Kaliszu,
a po przyłączeniu nowych departamentów charakter municypalności uzyskały:
Kraków, Lublin i Sandomierz.
Ostatecznie zrezygnowano z francuskiej konstrukcji polegającej na nierozróżnia-

niu miast i wsi. W tych ostatnich zamierzano wprowadzić odmienny ustrój. Na czele
municypalności stali mianowani przez króla prezydenci – podlegli służbowo prefek-
tom. Prezydent czuwał nad funkcjonowaniem miejscowej administracji i policji. Te
czynności wykonywał przy pomocy ławników i intendentów policji.
W pozostałych gminach miejskich wprowadzono tymczasową administrację
lokalną w miastach, na czele z burmistrzem podległym podprefektowi. W miastach
departamentalnych burmistrzowie podlegali prefektom. Przejściowy charakter
przepisów z 23 lutego 1809 roku wynikał z faktu, iż nie odpowiadały one postulatom
konstytucyjnym. W przyszłości przepisy o municypalności miały objąć gminy miej-
skie i wiejskie. Przedstawiciele władzy gminnej decydowali w sprawach administracji
i policji. W gminach wiejskich prefekt powoływał wójta spośród „obywateli gminy
czytać i pisać umiejących”, z reguły spośród miejscowych dziedziców (w całym
Księstwie było ich około 7 tys.). Wójt sprawował pełną władzę administracyjną
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
i skarbową (pobór podatków), pełnił też funkcje policyjne i sądowe. Zdarzało się, że
na to stanowisko wyznaczano nie tylko właścicieli ziemskich, ale również dzierżaw-
ców, plenipotentów czy też opiekunów nieletnich. W wielkich dobrach ziemskich
powoływano wójta generalnego. Taką funkcję w ordynacji zamojskiej pełnił ordynat
Stanisław Zamoyski, mając rządców kluczowych za zastępców.
Od początku istnienia Księstwa Warszawskiego próbowano stworzyć polską żan-
darmerię wojskową, mając za wzorzec służbę wojskowo-policyjną Francji, utworzoną
w czasie wielkiej rewolucji w 1791 roku. Jednak do 1812 roku nie udało się tych pla-
nów zrealizować, i to z powodu sprzeciwu dowództwa wojsk francuskich stacjonu-
jących w Księstwie.
 Dopiero 1 lipca 1812 roku, już po rozpoczęciu wojny z Rosją, Napoleon wydał roz-
kaz utworzenia polskiej żandarmerii na terenie guberni litewskich (wileńskiej,
grodzieńskiej, mińskiej i białostockiej). Artykuł 13 wymienionego dokumentu
głosił, że: „Żandarmerya będzie odbywać służbę policyjną, dodawać pomoc
wojskowym władzom cywilnym, aresztować włóczęgów, maruderów i zbiegów,
do jakiejkolwiek bądź armii należących” 6.
Generał Stefan Grabowski, który stanął na czele oddziałów żandarmerii od po-

czątku borykał się z naborem, gdyż miejscowa szlachta z rezerwą odniosła się do
nowej, tym razem francuskiej, okupacji. Dlatego zwrócił się z odezwą zachęcającą
Polaków do podjęcia służby, odwołując się do ich uczuć patriotycznych.
„ „Zbawca ludów Wielki Napoleon gromiąc nieprzyjaciół naszej ojczyzny zwycię-

skim orężem, nie przypomniał nawet o wewnętrznym obywateli pobycie, ustana-
wiając korpus żandarmeryi, tak poważny i tak wielkie za sobą pociągający pożytki.
Udział ten honoru wam się szczególniej dostał. Wy to, przezacna litewska szlachta,
dostąpiliście tego zaszczytu, iż będąc tarczą bezpieczeństwa obywateli, zastępuje-
cie już miejsce weteranów, którego przelewem tylko krwi i nieskażoną cnotą doku-
pić się można…” 7.
W trakcie wycofywania się wojsk napoleońskich w 1813 roku rozpoczęto formo-

wanie oddziałów żandarmerii na terenie Księstwa Warszawskiego. Udało się je zor-
ganizować tylko w niektórych departamentach (warszawskim, kaliskim, krakow-
skim, radomskim).
6
B. Gembarzewski, Wojsko Polskie 1807–1814, Warszawa 1912, s. 298.
7
Cyt. za: J. Bełcikowski, Żandarmeria polska przy Wielkiej Armii, „Polska Zbrojna” 1923, nr 81.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.2. Służby policyjne w Królestwie Polskim w latach 1815–1830 55
2.2. Służby policyjne w Królestwie Polskim w latach 1815–1830
Okres napoleoński odegrał ogromną rolę w dziejach dziewiętnastowiecznej Europy.

Rządy Napoleona zaznaczyły swój wpływ w wielu dziedzinach życia państwowego
i społecznego. Po Kongresie Wiedeńskim w wielu krajach wprowadzono nowe roz-
wiązania organizacyjne służb policyjnych oparte na wzorach francuskich. Paryskie
doświadczenia Vidocqa w zakresie stosowanych metod pracy policyjnej polegające
na korzystaniu z usług tajnych informatorów stały się powszechne na całym konty-
nencie.
 W okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego rozbudowano znacznie system

instytucji policyjnych. Szczególną wagę władze carskie przywiązywały do
działania służb policyjnych realizujących zadania kontrwywiadu politycznego,
które skupiały cały swój wysiłek na inwigilacji polskich środowisk niepodległoś-
ciowych w Królestwie.
Utworzono wiele jednostek policji politycznych niezależnych od siebie, mają-

cych różnych zwierzchników oraz różne ośrodki dyspozycyjne wydające polecenia,
a przede wszystkim usilnie konkurujących ze sobą. Działały one poza obowiązują-
cym w Królestwie porządkiem prawnym. Decydujący wpływ na kształt i kierunki
działalności policji politycznej w Królestwie miały dwie osoby, zresztą rywalizujące
ze sobą: wielki książe Konstanty i senator M. Nowosilcow.
Już po zajęciu Warszawy w 1813 roku generał-gubernator Łanskoj polecił prowa-
dzenie tajnej obserwacji życia publicznego w stolicy i przegląd prywatnej korespon-
dencji. Jeszcze w tym samym roku Rosjanie powołali do życia pierwszą tajną policję
polityczną pod zwierzchnictwem policmajstra Świeczyna i generała Lewickiego, którą
w 1817 roku przekształcono w Wyższą Wojskową Sekretną Policję. Niezależnie od
tego, na początku 1817 roku wielki książe Konstanty w swojej Kancelarii utworzył
Wyższą Tajną Policję Wojskową, przejmując formację utworzoną przez Świeczyna
i Lewickiego. Ponadto książe Konstanty dysponował korpusem żandarmerii dowo-
dzonym przez Aleksandra Różnieckiego.
W 1815 roku kierownictwo Wyższej Tajnej Policji Wojskowej powierzono Kon-
stantemu Van der Noot. Po jego śmierci w 1818 roku stanowisko to objął płk Jerzy
Kempen i pozostawał na nim do roku 1823. Po nim szefem tej instytucji policyjnej
został Mateusz Schley i pełnił tę funkcję aż do wybuchu powstania listopadowego,
kiedy to został uwięziony i 15 sierpnia 1831 roku powieszony 8. Wielki książe Kon-
stanty, zamierzając inwigilować najwyższych urzędników państwowych, niezależnie
8
W. Strzelecki, Bezpieczeństwo na ziemiach polskich. Od kmiecia grodowego do granatowej armii, War-
szawa 1934.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
od oficjalnie działających służb policyjnych, zlecił wspomnianemu Schleyowi utwo-

rzenie prywatnej tajnej policji, dysponującej trzynastoma agentami, którzy nie tylko
inwigilowali polskie życie publiczne, ale również Nowosilcowa i Różnieckiego.
W 1821 roku powstał drugi wydział Wyższej Tajnej Policji Wojskowej wielkiego
księcia Konstantego, kierowany przez Henryka Makrotta, dotychczasowego dono-
siciela działającego w środowisku akademickim. Wydział skupiał grupę najbardziej
sprawnych szpiegów, którzy prowadzili działania kontrwywiadowcze i prowokacyjne
w środowiskach konspiracyjnych. Jak wylicza M. Karpińska, w ciągu dziewięciu lat
działalności tego Wydziału przygotowano 15 tysięcy raportów9. Makrott podzielił los
szefa pierwszego wydziału Schleya, 15 sierpnia 1831 roku został powieszony.
Wreszcie w 1822 roku powstał trzeci wydział tajnej policji kierowany przez płk.
barona Sassa. Wydział zajmował się szpiegowaniem dyplomatów. Agenci tego wy-
działu rozpracowywali obce placówki dyplomatyczne w Warszawie oraz prowadzili
akcje wywiadowcze poza granicami Królestwa. Nie wykluczało to inwigilacji rządu
i przekazywania informacji na ten temat carowi. Baron Sass zginął już pierwszego
dnia powstania listopadowego, gdy próbował zbiec z Warszawy. Te wydziały poli-
cyjne wzajemnie się kontrolowały i konkurowały ze sobą o względy władz carskich.
Na terenie Królestwa działało prawdopodobnie 14 służb policyjnych różnego rodzaju.
Formalnie prace ich koordynował szef sztabu głównego gen. Kuruta.
 Istotną rolę w systemie policyjnym Królestwa odgrywała żandarmeria. Rada Naj-

wyższa była zainteresowana dalszym istnieniem jednostek żandarmerii z okresu
Księstwa Warszawskiego, co znalazło wyraz w uchwale z 27 marca 1815 roku.
Car Aleksander zlecił ministrowi spraw wewnętrznych, Tadeuszowi Mostow-

skiemu, przygotowanie stosownego raportu na temat możliwości wykorzystania
żandarmerii do zadań policyjnych. Propozycje Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
spotkały się z dezaprobatą Rady Administracyjnej.
Nowy projekt przedstawił wspomniany wcześniej gen. A. Różniecki, który odegrał
istotną rolę w służbach policyjnych Królestwa. Była to postać o dość powikłanym ży-
ciorysie. Brał udział w pracy konspiracyjnej, uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej,
później na emigracji walczył w Legionach we Włoszech, gdzie odznaczył się wielką
odwagą. Dosłużył się stopnia generała kawalerii oraz osobistego wyróżnienia przez
Józefa Bonapartego, króla Neapolu. Po wojnach napoleońskich odznaczony Legią
Honorową i Komandorią Virtuti Militari wrócił do kraju w zasłużonej sławie boha-
tera i patrioty. Tymczasem został organizatorem i dowódcą służb policyjnych, które
z największą zaciętością ścigały i represjonowały przedstawicieli tajnych organizacji
9
M. Karpińska, Policje tajne w Królestwie Kongresowym, „Przegląd Historyczny” 1986, t. 77, nr 3, s. 681.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
niepodległościowych. Tym samym Różniecki stał się symbolem zdrajcy narodowe-

go. Pomimo jego niechlubnej roli należy przyznać, że był sprawnym organizatorem
instytucji policyjnych. Przedstawił projekt wykorzystania oddziałów żandarmerii
w czasie pokoju do ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Na posiedzeniu
Rady Stanu stwierdził, że żandarmeria niezbędna w czasie wojny, w czasie pokoju staje
się ciężarem dla budżetu państwa. Aby temu zapobiec, zaproponował włączenie tej
formacji do systemu policyjnego Królestwa Polskiego.
 Ostatecznie na mocy dekretu podpisanego 17 października 1816 roku przez cara

Aleksandra I utworzono oddziały żandarmerii w Warszawie i w ośmiu innych
miastach wojewódzkich oraz 31 obwodowych korpusów tej formacji.
Osobny oddział żandarmerii był odpowiedzialny za bezpieczeństwo osobiste

wielkiego księcia Konstantego. Etat formacji określono na 383 ludzi, w tym 43 ofi-
cerów, 8 wachmistrzów i 43 podoficerów. By zostać żandarmem, należało spełniać
określone wymagania. Oczekiwania od kandydatów były duże. Zgodnie z art. 8 de-
kretu z 1816 roku:
„ „do żandarmeryi tej wybierani bydź mają ludzie dobrych obyczajów, czytać i pisać
umiejący, zdrowi, w wieku od 30 do 50 lat”10.
Ostatecznie proces jej tworzenia zakończono w 1817 roku.

Pierwszym komendantem żandarmerii został ppłk Stanisław Dulfus, legionista
i napoleończyk, od którego zresztą Różniecki wziął za mianowanie na stanowisko
2 tysiące dukatów11. W 1825 roku zastąpił go ppłk Antoni Strażyński, który przeszedł
na emeryturę 15 listopada 1830 roku, tuż przed wybuchem powstania listopadowe-
go. Przez cały czas funkcjonowania żandarmerii Królestwa Polskiego jej zwierzchni-
kiem i głównym dowódcą pozostawał generał jazdy Aleksander Różniecki, nazywa-
ny szefem żandarmerii.
Żandarmeria pełniła przede wszystkim funkcję policji wewnątrzwojskowej, ale
mogła również wykonywać zadania na rzecz władz cywilnych:
„ „…przeznaczona do chwytania zbrodniarzy, strzeżenia i przeprowadzania ich oraz

więźniów w miejsca wskazane, śledzenia zbiegów i egzekwowania należności skar-
bowych”12.
10
Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1815–1830, t. 2, s. 148–149.
11
P. Pacek, Żandarmeria wojskowa na ziemiach polskich w latach 1815–1831, Warszawa 2004, s. 44–45.
12
Cyt. za: S. Milewski, Ciemne sprawy międzywojnia, Warszawa 2002, s. 302.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Zgodnie z instrukcją wewnętrzną z kwietnia 1817 roku żandarmi pełnili służbę

w postaci zwyczajnej i nadzwyczajnej. Służba zwyczajna polegała na kontroli
przestrzegania obowiązujących przepisów prawa (administracyjnego, celnego, po-
licyjnego) przez mieszkańców Królestwa. Funkcjonariusze żandarmerii tworzyli
patrole, które strzegły porządku na powierzonym terenie. W 38 punktach instrukcja
omawiała sposoby postępowania żandarmów w różnych sytuacjach. Co oznaczało
określenie „służba nadzwyczajna”? Stanowiła ona o zasadach współpracy tereno-
wych jednostek żandarmerii z cywilną administracją. Żandarmi byli obowiązani do
powiadamiania władz administracyjnych o wszelkich stwierdzonych w czasie służby
nadużyciach i wykroczeniach urzędników. Według tajnych zaleceń gen. Różnieckiego
żandarmeria miała sprawować niejawną kontrolę nad administracją cywilną, m.in.
sporządzać poufne raporty o „konduicie urzędników”. Jak stwierdza W. Strzele-
cki 13, żandarmeria w Królestwie stanowiła wzór dla tworzonej później żandarmerii
w państwie rosyjskim.
 W 1816 roku w Warszawie powstała policja municypalna. Postanowieniem

namiestnika z 14 stycznia 1816 roku połączono urząd Prezydenta Policji m.st.
Warszawy z urzędem Prezydenta Municypalności. W taki sposób połączono
administrację miejską z policją w jedną całość organizacyjną.
Jeden z wiceprezydentów Warszawy stał się odpowiedzialny za działalność poli-

cji warszawskiej. Funkcję tę powierzono wiceprezydentowi Warszawy Mateuszowi
Lubowidzkiemu, zaufanemu człowiekowi Nowosilcowa i Kuruty.
W skład tej policji wchodziły:
1 oddziały policji pieszej (50 funkcjonariuszy) i konnej (150 policjantów),

2 wydziały policji śledczej
3 wydział sądowo-policyjny,
4 urząd targowo-tandetny,
5 służba rogatkowa oraz
6 siedem cyrkułów miejskich.
Służby te dbały o porządek w mieście, dozorowały działalność teatrów, orga-

nizowane zabawy i widowiska, a także domy publiczne i areszty miejskie. Uwagę
policjantów warszawskich zaprzątały też sprawy rzetelności miejscowych handlarzy
i rzemieślników; kontrolowano używane przez nich wagi i miary oraz sprawdzano,
czy przestrzegają obowiązujące taksy na podstawowe towary spożywcze. Współcześni
13
W. Strzelecki, Bezpieczeństwo na ziemiach polskich..., op. cit.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
negatywnie oceniali pracę policji. W znacznej mierze rzutowała na tę ocenę działal-

ność tajnej policji, tj. wydziału śledczego, a także częste przypadki nadużycia władzy
i korupcja. Według jednej z takich opinii:
„ „policja sprawnie uprzątała pijanych z ulic, ale mniej skutecznie broniła sakie-
wek”14.
Bardziej obiektywny w sądach był Julian Ursyn Niemcewicz, dostrzegając ograni-

czone możliwości kadrowe i materialne stołecznej policji w walce z przestępczością:
„ „Cyrkuł, w którym mieszkam, liczy 17000 mieszkańców, przecież komisarz cyrku-

łu tego ma trzech tylko pomocników, jakże może na wszystko baczyć i wszystko
śledzić” 15.
Wymienione formacje stanowiły tylko części całej mozaiki policyjnej Królestwa.

Istniało wiele służb o nieokreślonym statusie i charakterze. Nie będzie przesady
w stwierdzeniu, że życie publiczne w tym czasie zostało całkowicie „upolicyjnione”.
Prowokacja, szpiegowanie, korupcja oraz łapówkarstwo zdominowały wiele sfer ak-
tywności publicznej i gospodarczej.
 W 1821 roku w celu sprawniejszego zwalczania inicjatyw niepodległościowych

stworzono z inicjatywy Nowosilcowa Centralne Biuro Policji dla Warszawy
i Królestwa.
W skład Biura wchodzili: szef żandarmerii gen. Różniecki, naczelnik policji miej-
skiej Lubowidzki, płk Józef Aksamitowski oraz dyrektor generalny policji w komisji
wojewódzkiej mazowieckiej Rajmund Rembieliński. Decydujący wpływ na działanie
Biura mieli jedynie Różniecki i Lubowidzki. Niezależnie od Biura nadal funkcjono-
wała policja tajna księcia Konstantego.
Przyznanie dominującej roli służbom policyjnym przyczyniło się do tego, że
właściwie rodzimy aparat policyjny terroryzował społeczeństwo polskie. Prowoka-
cja i inspiracja weszły wówczas do arsenału metod policji politycznej. Generał Róż-
niecki, starając się podnieść swoje znaczenie w oczach księcia Konstantego, polecił
tworzyć fikcyjne spiski antyrosyjskie i rozgłaszać w Warszawie prowokacyjne infor-
macje o przygotowaniach do zbrojnego powstania. Wypadki korumpowania kierow-
ników służb policyjnych oraz ich podwładnych często kończyły się skandalem. Bliski
14
S. Konopacki, Pamiętniki t. 2, Warszawa 1899, s. 66; cyt. za: M. Karpińska, Złodzieje, agenci, policyjni
strażnicy… Przestępstwa pospolite w Warszawie 1815–1830, Warszawa 1999, s. 39.
15
J.U. Niemcewicz, O więzieniach publicznych czyli domach pokuty rzecz krótka, Warszawa 1818, s. 67.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
współpracownik Lubowidzkiego, Josel Birnbaum, w trakcie prowadzonych śledztw

kilkakrotnie dopuścił się defraudacji środków finansowych należących do instytucji
państwowych, a także współdziałał ze światem przestępczym stolicy. Sąd dopatrzył
się 101 przestępstw popełnionych przez Birnbauma i skazał go na więzienie, którego
udało mu się jednak uniknąć. Zamiast rzeczywistych sprawców przestępstw, którzy
współpracowali z Birnbaumem, do lochów więziennych trafiali niewinni ludzie zmu-
szani torturami do fałszywych zeznań:
„ „Bito nielitościwie, to batem, to byczakiem, to rózgami; szmaty moczono i mokre

kładziono na zbitą część ciała tylną, i znowu ją bito, aby się ciało nie trzaskało; takie
chłostanie powtarzano, wielolicznie; na domiar srogości wtrącano do piwnicy, kar-
miono przesolonym jadłem bez dania mu najmniejszego napoju…”16.
Mieszkańcy Warszawy oburzeni bezkarnością nieuczciwych policjantów często

zwracali się publicznie z petycjami do prezydenta stolicy z prośbą o usunięcie ich ze
służby.
Korupcja, nieudolność zawodowa, bezkarność, a przede wszystkim udział w in-
wigilacji wszystkich środowisk uczestniczących w życiu publicznym Królestwa Pol-
skiego miały znaczący wpływ na negatywny wizerunek służb policyjnych w oczach
opinii publicznej. Dlatego też po wybuchu powstania listopadowego nienawiść spo-
łeczeństwa do caratu skupiła się przede wszystkim na funkcjonariuszach i tajnych
współpracownikach policji.
W celu dokonania oceny tych służb i lustracji osób powiązanych z nimi 5 grud-
nia 1830 roku powołano Komitet Rozpoznawczy w celu przejrzenia papierów tajnej
policji17. Na czele Komitetu stanął Julian Ursyn Niemcewicz. Obok zadań archiwal-
nych Komitet odgrywał rolę organu śledczego, oskarżającego współpracowników
tajnej policji o zdradę narodu oraz wystawiającego zaświadczenia o braku powiązań
z policją polityczną 18. W rzeczywistości wykorzystywano prace Komitetu do rozgry-
wek politycznych we władzach powstańczych.
 Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 roku w art. 84 postanawiała, że w każ-

dym mieście powinien zostać ustanowiony urząd municypalny, w każdej zaś
B. Mochnacki, Sprawa Birnbaum jako dowód jednej z wielu innych uciążliwości przez Polaków wycier-
16
pianych w krótkości z akt sądowych wyciągniona, Warszawa 1830.

17
Ibidem, s. 686.
18
Należy pamiętać, iż 29 grudnia 1830 r. dyktator powstania wydał rozporządzenie o karaniu osób peł-
niących służbę w tajnej policji. Podlegały ogłoszeniu publicznemu nazwiska pracowników tych służb, zakaz
pełnienia przez nich funkcji publicznych oraz poddanie obserwacji policyjnej. W. Strzelecki, Bezpieczeństwo na
ziemiach polskich…, op. cit.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.3. Ochrona porządku publicznego w czasie powstań listopadowego (1830–1831) i styczniowego (1863–1864) 61
gminie wiejskiej – urząd wójta, jako najniższe ogniwo władzy administracyjnej.

Do zakresu uprawnień tych władz należała działalność: administracyjna, sądowa
oraz w dziedzinie ochrony porządku publicznego.
Można przyjąć z dużym zastrzeżeniem, iż te instytucje stanowiły zaczątek or-

ganów samorządowych w zaborze rosyjskim. Były one ściśle uzależnione od car-
skich władz państwowych (komisarzy obwodowych). Podobnie urzędy policyjne
podporządkowane burmistrzom stanowiły przede wszystkim organ wykonawczy
i pomocniczy carskiej policji.
W kilkunastu miastach utworzono urzędy inspektorów policji, przy czym liczba
powoływanych inspektorów była różna, np. w Łodzi powołano pięciu, a w Kaliszu,
Piotrkowie, Częstochowie i Zamościu po dwóch. Do tego dochodzili ewentualnie ich
pomocnicy oraz policmajstrzy. W miastach, w których nie było inspektorów, powo-
ływano dozorców policyjnych albo rewizorów, traktowanych jako niższa służba po-
licyjna. Natomiast w obwodach wiejskich, gminach, za porządek i ład publiczny od-
powiadała utworzona w 1816 roku żandarmeria oraz policja ziemska.
2.3. Ochrona porządku publicznego w czasie powstań

listopadowego (1830–1831) i styczniowego (1863–1864)
Tuż po wybuchu powstania listopadowego utworzono w Warszawie Straż Bezpie-

czeństwa. Później zorganizowano trzy półwojskowe formacje: Gwardię Narodową
Warszawską, Gwardię Miejską oraz przekształconą Straż Bezpieczeństwa. Ze
względu na sytuację wojenną były to ochotnicze oddziały wojskowe, które wykony-
wały pewne czynności w zakresie ochrony porządku publicznego.
Na początku 1831 roku w Gwardii Narodowej pełniło służbę około 6 tysięcy osób,
byli to przeważnie przedstawiciele zamożnego mieszczaństwa. Służba porządkowa
Gwardii polegała na patrolowaniu ulic oraz czuwaniu nad bezpieczeństwem gma-
chów publicznych i zakładów przemysłowych.
Z kolei Straż Bezpieczeństwa była formacją ludową, rekrutującą się spośród bie-
doty miejskiej. Jej liczebność przekroczyła 15 tysięcy osób. Były to oddziały słabo
wyposażone, uzbrojenie stanowiły przeważnie piki, kosy lub siekiery. Członkowie
Straży pełnili funkcje pomocnicze; czuwali przy umocnieniach, trzymali wartę na
przedmieściach oraz ochraniali transporty broni. Natomiast Gwardię Miejską two-
rzyli zamożniejsi mieszczanie pochodzenia żydowskiego.
Po upadku powstania listopadowego wszystkie te organizacje zostały rozwiązane.
W czasie powstania styczniowego nie udało się wyzwolić spod władzy carskiej
nawet kawałka ziem znajdujących się pod zaborem rosyjskim. Dlatego też władze
powstańcze stale działały w konspiracji. Pomimo to w Rządzie Narodowym powstał
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wydział Policji podzielony na trzy sekcje: warszawską, prowincjonalną oraz sekcję

straży narodowej i żandarmerii, który zajmować się miał sprawami bezpieczeństwa
w podziemnym państwie. Do głównych zadań służb podporządkowanych Wydzia-
łowi Policji należało oddziaływanie na opinię i poglądy poszczególnych grup i warstw
społecznych w interesie władz powstańczych. Ponadto zajmowano się ściganiem
szpiegów rosyjskich oraz osób szkodzących sprawie polskiej.
Jednocześnie podjęto próbę wykorzystania aktywności społecznej i obywatelskiej,
jaka obudziła się w społeczeństwie polskim pod zaborem rosyjskim jeszcze przed
wybuchem powstania. Pod wpływem niezadowolenia społeczności Warszawy w 1861
roku namiestnik Aleksander Gorczakow wyraził zgodę na utworzenie Straży Oby-
watelskiej w mieście. Jednakże po kilku miesiącach pod presją carskich władz woj-
skowych i policyjnych Straż została rozwiązana.
 Już w trakcie powstania, 8 czerwca 1863 roku, Rząd Narodowy uchwalił dekret,
w którym polecił organom samorządu terytorialnego (burmistrzom i wójtom
gmin) utworzenie jednostek Straży Bezpieczeństwa, które miały wspomagać
terenowe władze i oddziały powstańcze oraz udzielać informacji kontrwywiadow-
czych i wywiadowczych na temat kierunków i sposobów działania władz carskich.
Okręg policji warszawskiej składał się z czterech cyrkułów (dzielnic), te z kolei

dzieliły się na inspekcje. Najmniejszą jednostką organizacyjną był rewir. Pierwszym
naczelnikiem policji warszawskiej został Jan Karłowicz. Jak już wspomniano, w ra-
mach Wydziału Policji znalazła się Straż Narodowa, która była odpowiedzialna za
bezpieczeństwo Rządu Narodowego i jego członków.
Należy pamiętać, iż wszystkie przedstawione organy władzy powstańczej działały
w warunkach konspiracji i jedynie w ograniczonym zakresie mogły pełnić funkcje
policyjne.
2.4. Carskie organy policyjne na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim

w latach 1831–1918
Po upadku powstania listopadowego rozpoczął się proces unifikacji prawno-ustro-

jowej Królestwa z Cesarstwem Rosyjskim. Na terenie Królestwa Polskiego wprowa-
dzono stan wojenny. W związku z tym wzrosła rola wojska w zarządzaniu krajem na
poziomie centralnym i w terenie.
Urząd namiestnika otrzymał pogromca powstania, feldmarszałek Iwan Paskie-
wicz, który miał być gwarantem ostrego kursu władz wobec Polaków. Przystąpiono do
rozbudowywania aparatu represyjnego, podporządkowując go urzędowi wojennego
generała-gubernatora warszawskiego. Sprawował on zwierzchnictwo nad komisjami
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.4. Carskie organy policyjne na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim w latach 1831–1918 63
śledczymi, tajną policją, żandarmerią i tzw. wojenną administracją. Stan wojenny

w Królestwie trwał nieprzerwanie do roku 1858 i w tym okresie na działanie
poszczególnych działów administracji dowódcy wojskowi mieli większy wpływ niż
administracja cywilna. Wprowadzona przez Paskiewicza instytucja naczelnika
wojennego, pomyślana jako tymczasowy instrument nacisku na społeczeństwo
polskie, przetrwała aż do 1858 roku.
Główne zadanie naczelnika województwa sprowadzało się do nadzoru politycz-
nego i policyjnego społeczności lokalnej. Bez żadnych ograniczeń podlegała mu tzw.
Wyższa Tajna Policja. Podobnie przedstawiały się relacje naczelników wojennych ze
zwierzchnikami żandarmerii. Specjalna instrukcja wydana przez głównodowodzą-
cego armią carską w Królestwie we wrześniu 1832 roku wprowadzała zależność wy-
działów okręgu żandarmerii od naczelników wojennych. Zmiany organizacji admi-
nistracji terenowej, wprowadzone po 1831 roku, polegały na przekazaniu czynnikowi
wojskowemu części istotnych kompetencji w dziedzinie zarządu spraw wewnętrznych,
powodując jedynie chaos kompetencyjny. Jak stwierdzono:
„ „W Królestwie Polskim policja nie jest jednolita. Okręg żandarmów – guberna-

tor wojenny, dyrektor główny Komisji Spraw Wewnętrznych – naczelnicy wojenni
w województwach – każdy kroczył swoją drogą wyznaczoną jedynie dla dyrektora
i żandarmów okręgu, lecz wcale nie określoną dla pozostałych naczelników”19.
W 1837 roku dostosowano podział terytorialny w Królestwie do modelu obowią-

zującego w całym Cesarstwie. Wiązało się to ze zmianą organizacji terenowej admi-
nistracji ogólnej. Kolegialne komisje wojewódzkie w guberniach zastąpiono rządami
gubernialnymi, na czele których stał gubernator cywilny. Od 1842 roku na czele
powiatu, czyli dotychczasowego obwodu, stanął naczelnik powiatu. Jednocześnie
nazwę „urząd municypalny” zastąpiono słowem „magistrat”.
W czasie powstania styczniowego władze carskie wprowadziły zaostrzony poli-
cyjny system represyjny, utworzyły urząd generała-policmajstra Królestwa Polskiego,
który miał nadzorować działalność wszystkich służb policyjnych na ziemiach polskich.
Urząd ten objął Teodor Trepow, łącząc te obowiązki z funkcją naczelnika III Okręgu
Korpusu Żandarmów. Ta superpolicyjna instytucja składała się z dwóch departamen-
tów oraz tajnej kancelarii kierującej pracą tajnych informatorów w Królestwie.
Po upadku powstania styczniowego władze carskie przyspieszyły proces unifika-
cji ustrojowej i gospodarczej Królestwa z Cesarstwem i całkowitego uzależnienia or-
ganów administracji Królestwa od Petersburga, w tym przede wszystkim instytucji
policyjnych, likwidując m.in. specjalny urząd generała-policmajstra.
19
L. Gorizontow, System zarządzania Królestwem Polski, lata 30–50, „Przegląd Historyczny” 1985, z. 4,
t. 76, s. 719.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Taki stan organizacyjny służb policyjnych w Królestwie przetrwał do roku 1866.

W czasie przeprowadzonych za panowania cara Aleksandra II reform zniesiono
cywilną policję gminną i miejską uzależnioną od lokalnego samorządu, a w zamian
zorganizowano na wzór zachodnioeuropejski policję ogólną. Z punktu widzenia
władz carskich doświadczenia z okresu powstania styczniowego ukazały słabość
dotychczasowych form organizacyjnych policji. Autor projektu reformy administra-
cyjnej Królestwa, Mikołaj Milutin uznał za konieczne:
„ „gruntowną rusyfikację instytucji policyjnych w Królestwie, podniesienie poziomu

przygotowania ogólnego policjantów oraz ujednolicenie systemu zarządzania tymi
służbami”20.
 Car Aleksander II podpisał 12 grudnia 1866 roku ukaz powołujący do życia

Straż Ziemską. Władze carskie mogły tworzyć na terenie wiejskim i w miastach
komendy Straży Ziemskiej, tylko w Warszawie utrzymano policję miejską. Nie
zlikwidowano jedynie komend żandarmerii rozmieszczonych w twierdzach.
Kierownictwo nad Strażą Ziemską sprawował dyrektor główny w Komisji Rządo-

wej Spraw Wewnętrznych, a po jej likwidacji podporządkowano Straż Ministerstwu
Spraw Wewnętrznych w Petersburgu. Natomiast w Królestwie bezpośredni nadzór
nad działalnością formacji policyjnych spoczywał na namiestniku, a od 1874 roku
na generale-gubernatorze. W guberniach policja podlegała gubernatorowi, działa-
jącemu na prawach dowódcy miejscowych wojsk, a w powiatach zaś – naczelnikowi
powiatu, działającemu przez swego pomocnika w osobie naczelnika Straży Ziem-
skiej, któremu bezpośrednio podlegali strażnicy. O randze, jaką sprawom policyjnym
nadawały władze carskiej administracji terenowej, świadczy fakt istnienia rozbudo-
wanych jednostek wewnętrznych zajmujących się problematyką policyjną w struk-
turze organów carskiej administracji terenowej. Jednocześnie, zarówno w guberni,
jak i w powiecie, przewidziano stanowisko szefa służb policyjnych, który jednocześ-
nie pełnił rolę pomocnika gubernatora (oficer sztabowy) lub naczelnika powiatu do
spraw policyjnych (naczelnik Straży Ziemskiej).
W odmienny sposób zorganizowano policję w miastach będących siedzibą władz
gubernialnych i w Łodzi. W każdym z tych miast utworzono komendy Straży Ziem-
skiej kierowane przez naczelników policji w stopniu policmajstra, a podporządko-
wane bezpośrednio gubernatorom. Struktura takiego urzędu na przykładzie Chełma
przedstawiała się następująco:
20
J. Kozłowski, Straż ziemska w Królestwie w latach 1867–1875, „Przegląd Historyczny” 2000, z. 4, t. XCI,
s. 520.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
NACZELNIK POLICJI
W STOPNIU POLICMAJSTRA
PRISTAW
POMOCNIK PRISTAWA
58 GORODOWYCH – SZEŚCIU OKOŁOTOCZNYCH

DZIELNICOWYCH NADZIRATIELI
Na poziomie gminy tworzono rejony Straży Ziemskiej. W tych urzędach po-

licyjnych powołano do życia jednostki policji konnej; bardzo użyteczne, kiedy za-
chodziła potrzeba rozpraszania manifestacji robotniczych i patriotycznych. Z tych
względów w korpusie strażników konnych liczba zatrudnionych polskiego pocho-
dzenia nie mogła przekraczać 10 procent stanu kadrowego. Od początku istnienia
Straży Ziemskiej borykano się z naborem kadrowym. Ściągani z centralnych guberni
Cesarstwa rosyjscy kandydaci do służby bardzo szybko rezygnowali z niej z powodu
niskiego żołdu lub po prostu nie nadawali się do zawodu policjanta. Według przepro-
wadzonych przez J. Kozłowskiego badań Straż Ziemska po początkowych perturba-
cjach kadrowo-organizacyjnych zaczęła w miarę sprawnie działać. W opinii szefów
administracji gubernialnej odnosiła duże sukcesy w walce z przestępczością pospo-
litą. W 1868 roku w 10 guberniach Królestwa zatrzymano przeszło 56 tysięcy spraw-
ców przestępstw21. W następnych latach osiągano jeszcze lepsze wyniki. Natomiast
w świetle opinii konkurencyjnej służby policyjnej, czyli żandarmerii, w działalności
Straży Ziemskiej było wiele uchybień i patologii, przede wszystkim podkreślano zja-
wisko korupcji22.
Jak już wcześniej przedstawiono, policja warszawska zajmowała odrębne miejsce
w systemie ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego Królestwa. Po upadku
powstania listopadowego rozpoczęto systematyczne wyłączanie tejże policji spod
kompetencji miejscowego samorządu. Do tej pory szefem warszawskiej policji był
jeden z wiceprezydentów miasta. W 1833 roku podporządkowano ją bezpośrednio
warszawskiemu generałowi-gubernatorowi i petersburskiemu Ministerstwu Spraw
Wewnętrznych, a 24 października 1839 roku utworzono stanowisko warszawskiego
21
Ibidem, s. 529.
22
Ibidem, s. 530–532.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
oberpolicmajstra. Objął je dotychczasowy szef miejscowej policji, Andriej Storo-

żenko, którego nazwisko przeszło do historii jako synonim łapówkarstwa w policji23.
Struktura organizacyjna tego urzędu była nieskomplikowana i przedstawiała się na-
stępująco:
OBERPOLICMAJSTER
WYDZIAŁ POLICYJNY-SĄDOWY WYDZIAŁ INDYGACYJNY
Duże zasługi dla rozwoju sieci agenturalnej położył generał-major Platon Frede-
ricks, po objęciu urzędu oberpolicmajstra w grudniu 1863 roku. Miało to zapobiegać
wszelkim niespodziewanym wydarzeniom, takim jak powstanie styczniowe, które
było dla władz carskich całkowitym zaskoczeniem.
W tym celu Fredericks utworzył w Warszawie specjalną, tajną kancelarię. Grun-
townej zmianie uległ też system ochrony bezpieczeństwa w stolicy. Zamiast służby
patrolistów nocnych utworzono straż policyjną nocną. Straż nocną pełnili tzw. bud-
nicy w specjalnych budkach, rozmieszczonych w ściśle wyznaczonych miejscach, gdzie
notowano najwięcej przestępstw. Do tej prewencyjnej działalności skierowano prawie
280 policjantów24. Całe miasto zostało podzielone na dwanaście cyrkułów policyjnych,
którymi kierował komisarz. Z kolei cyrkuły dzieliły się na rewiry, w których funkcjo-
nariusze policji (pełniący funkcje odpowiadające działalności współczesnych dzielni-
cowych) byli bezpośrednimi przedstawicielami władzy i realizowali zadania służbowe,
korzystając z pomocy dozorców domów i stróżów nocnych. Ci odgrywali rolę jawnych
informatorów policyjnych. Podstawę tego systemu policyjnego stanowili tzw. stójkowi;
pod koniec XIX wieku było 850 stójkowych odpowiedzialnych nominalnie za porządek
na ulicach. Jeżeli dodamy do tego rozmaitość instrukcji i okólników wydawanych przez
stołeczne władze policyjne, regulujących różne sfery życia codziennego, począwszy od
obowiązku poruszania się w nocy wyłącznie z latarką, a kończąc na zakazie wynoszenia
z pracy wiórów, to mamy pełny obraz zbiurokratyzowanego systemu zarządzania
sprawami bezpieczeństwa w stolicy w drugiej połowie XIX wieku. Pomimo że w tym
23
Warszawscy oberpolicmajstrzy: Andriej Storożenko (1843–1850), Ignacy Abramowicz (1850–1851),
Wasyl Gorłow (1851–1856), Władimir Aniczkin (1856–1860), Fiodor Trepow (1860–1861), Platon Fredericks
(1861–1866), G. Własow (1866–1879), Nikołaj Buturlin (1879–1884), Siergiej Tołstoj (1884–1888), Nikołaj
Klejgels (1888–1896), Karl Grejsser (1896–1898), Aleksandr Lichaczow (1898–1904), Karl Nolken (1904–1905),
Piotr Mejer (1905–1915).
24
S. Milewski, Ciemne sprawy…, op. cit., s. 346.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
czasie w Warszawie liczba policjantów rosła lawinowo, jednocześnie gwałtownie rosła

przestępczość i spadało poczucie bezpieczeństwa mieszkańców. Stanowi to oczywisty
dowód, iż niewydolny organizacyjnie i opanowany przez korupcję system policyjny
nie jest w stanie sprawnie realizować zadania, pomimo ponadczasowego hasła: Więcej
policjantów na ulicach!
W dziedzinie ochrony porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego (tzw. policja
polityczna) istotną rolę odrywała w Rosji instytucja proweniencji wojskowej – żan-
darmeria. W okresie konstytucyjnym Królestwa żandarmeria funkcjonowała na zie-
miach polskich na zasadach autonomicznych na podstawie ustawy z 1816 roku.
 Po upadku powstania listopadowego pod wpływem hr. Aleksandra Benckendor-

fa Mikołaj I zdecydował się na unifikację organizacji żandarmerii w Królestwie
z ustrojem obowiązującym w Rosji. W związku z tym 27 lutego 1832 roku utwo-
rzono na terenie Królestwa Polskiego III Okręg Korpusu Żandarmerii.
Jedynym odstępstwem było podporządkowanie go namiestnikowi Iwanowi Pa-

skiewiczowi, a nie szefowi Korpusu, wspomnianemu Benckendorfowi25. Pierwszym
naczelnikiem III Okręgu został hr. Teodor Nesselrode 26. Utworzono 4 komendy od-
działów obejmujące po 2 województwa, 8 komend usytuowanych w miastach woje-
wódzkich, 32 komendy w miastach obwodowych, 2 komendy w twierdzach i war-
szawski dywizjon żandarmski. Decyzją Paskiewicza, niezgodnie z obowiązującymi
zasadami w Rosji, terenowe urzędy żandarmerii w Królestwie podporządkowano
miejscowym dowódcom wojskowym. Nowe uregulowania prawne z 18 lipca 1843
roku nie wprowadziły większych zmian kompetencyjnych, jedynie zwiększyły stan
kadrowy III Okręgu do 1050 etatów i ograniczyły zatrudnianie Polaków.
Kolejni namiestnicy coraz częściej zgłaszali zastrzeżenia co do skuteczności i efek-
tywności działania oddziałów żandarmerii w Królestwie. Jednak przed wybuchem po-
wstania styczniowego nie udało się przeprowadzić zmian. Dopiero powstanie zmusiło
władze rosyjskie do podjęcia gruntownej reorganizacji. Powstanie styczniowe w zde-
cydowany sposób zmieniło stosunek władz rosyjskich do Polaków pełniących służbę
w żandarmerii, a zwłaszcza Polaków wyznania katolickiego. Pierwszym krokiem uczy-
nionym przez władze było wydanie zarządzenia 27 listopada 1864 roku, które jedno-
znacznie zabraniało przyjmowania do pracy Polaków wyznania katolickiego. Do tego
naczelnik sztabu Korpusu Żandarmów, gen. Mikołaj Mieziencew zabronił żandarmom
rosyjskiego pochodzenia zawierania małżeństw z Polkami i katoliczkami.
25
E. Kaczyńska, D. Drewniak, Ochrona. Carska policja polityczna, Warszawa 1993, s. 25.
26
Kolejni naczelnicy III Okręgu Korpusu Żandarmów: generał-lejtnant Aleksander Burman (1852–1858),
generał-lejtnant Aleksander Jałoszyn (1858–1861), gen. Aleksander Kucynski (1861–1863), po nim Teodor Tre-
pow, łączący funkcję naczelnika z funkcją generała-policmajstra.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
 Dnia 21 grudnia 1866 roku wydany został ukaz o żandarmerii w Królestwie Pol-
skim. Podległość III Okręgu (nazywanego teraz Okręgiem Warszawskim) wobec
namiestnika została ostatecznie zniesiona. Warszawski Okręg Żandarmerii
został podporządkowany szefowi Żandarmów w Petersburgu, a pod względem
nadzoru policyjnego także podlegał III Oddziałowi Kancelarii Jego Cesarskiej
Mości.
Ustalono, że żandarmami nie mogą być ani Polacy, ani w ogóle katolicy, ani Żydzi.
Okręg Warszawski podzielono na 10 gubernialnych i 43 powiatowe zarządy żandarme-
rii (obejmowały one, z wyjątkiem powiatu warszawskiego, po 2 lub 3 powiaty), w któ-
rych zwiększono stan etatowy do 1238 osób 27. Ponadto niezależnie istniały następu-
jące jednostki:
1 Warszawski Dywizjon Żandarmerii,

2 Żandarmsko-Policyjny Zarząd Dróg Żelaznych,
3 komendy żandarmerii w twierdzach.
WARSZAWSKI OKRĘG
ŻANDARMERII
WARSZAWSKI DYWIZJON GUBERNIALNE ZARZĄDY ŻANDARMSKO-POLICYJNY

ŻANDARMERII ŻANDARMERII (10) ZARZĄD DRÓG ŻELAZNYCH
POWIATOWE ZARZĄDY
ŻANDARMERII (394)
W 1873 roku zmniejszono liczbę powiatowych zarządów z 43 do 38. Autorem

reorganizacji żandarmerii w Królestwie był naczelnik III Okręgu Korpusu Żandar-
mów gen. Platon Fredericks. Głównym celem reformy było zwiększenie efektywności
pracy żandarmów. Dlatego też na potrzeby tej służby policyjnej podzielono powiaty
na mniejsze jednostki – rejony, w których pełniło służbę kilku podoficerów żandar-
merii28. Dzięki temu skuteczniej można było penetrować lokalne środowiska. We-
dług instrukcji służbowej z 31 grudnia 1866 roku do zadań warszawskiego okręgu
żandarmerii należało:
27
E. Kaczyńska, D. Drewniak, Ochrana. Carska policja..., op. cit., s. 26.
28
J. Kozłowski, Żandarmeria w Królestwie Polskim w latach 1867–1880, „Przegląd Historyczny” 1998,
z. 1, t. LXXXIX, s. 50.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
„ „…zapewnienie bezpieczeństwa i spokoju wszystkim warstwom społecznym lud-

ności oraz zapobieganie naruszeń przepisów prawa przez instytucje administra-
cyjne i stowarzyszenia”29.
Pod tymi lakonicznymi i enigmatycznymi sformułowaniami kryły się brutalne

i pozaprawne metody operacyjne i śledcze, które służyły zwalczaniu polskiego ruchu
niepodległościowego, zdobywaniu wiedzy o poglądach i postawach osób należących
do opiniotwórczych środowisk polskiego społeczeństwa oraz kontrolowaniu rosyj-
skiej administracji. W cytowanych w publikacji J. Kozłowskiego raportach naczelni-
ków terenowych zarządów żandarmerii przewija się przeświadczenie, że wszystkie
grupy i warstwy polskiego społeczeństwa, z wyjątkiem chłopstwa, były nastawione
antyrosyjsko30.
Rola i znaczenie Warszawskiego Okręgu Żandarmów stale rosło, ze względu na
pozycję i położenie Królestwa w Cesarstwie oraz relacje Fredericksa z szefem III Od-
działu Cesarskiej Kancelarii i żandarmerii. W 1874 roku zmarł Fiodor Berg, który po
upadku powstania styczniowego objął stanowisko namiestnika Królestwa Polskiego.
Po jego śmierci zlikwidowano urząd namiestnika. Była to jedna z metod zacierania
odrębności tej prowincji carskiej Rosji. Najwyższym urzędnikiem carskim został gen.
Paweł Kotzebue, który w latach 1874–1880 był dowódcą warszawskiego okręgu woj-
skowego, czyli generałem-gubernatorem Królestwa Polskiego. Jednocześnie nastą-
piło dalsze uniezależnienie się miejscowej żandarmerii od władz lokalnych. Naczel-
nik Warszawskiego Okręgu Żandarmerii nie podlegał generałowi-gubernatorowi, ale
Szefowi Żandarmów w Rosji, a następca Fredericksa, gen. Piotr Orżewski, przestał
się liczyć z opiniami cywilnej administracji Królestwa. Według instrukcji dla ofice-
rów Warszawskiego Okręgu Żandarmerii wydanej w 1867 roku, funkcjonariusze tej
służby policyjnej mieli:
„ „…chronić spokój mieszkańców, strzec prawomyślności i stwarzać warunki dla

wymierzania przez władze sprawiedliwości. Mieli oni także nie dopuszczać do
nadużyć i czynów nieprawych w administracji. W raporcie do centrali w 1878 roku
gen. Orżewski otwarcie skrytykował styl i skuteczność zarządzania Królestwem
przez generała-gubernatora Kotzebue”31.
Za szczególnie niebezpieczne uważano działania tajnych emisariuszy przysyłanych

przez środowiska emigracji popowstaniowej z zachodniej Europy. Obowiązkiem żan-
darmów było zatem nie dopuścić do przedostania się emisariuszy na teren Królestwa.
29
Ibidem, 51.
30
Ibidem, s. 55–62.
31
Ibidem, s. 65–66.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Ponadto żandarmi mieli nadzorować „monopolistów” (dzierżawców monopoli pań-

stwowych) oraz sprzedawców żywności. Otrzymali również specjalne uprawnienia
w zakresie prowadzenia śledztw, m.in. mogli przesłuchiwać podejrzanych i świadków.
Różnym przeobrażeniom organizacyjnym w tym czasie ulegał również system policji
politycznej w Królestwie Polskim. W latach siedemdziesiątych XIX wieku żandarmeria
w Królestwie uniezależniła się od miejscowych władz carskich. Kolejni generałowie-gu-
bernatorzy próbowali zmienić tę sytuację. Zaraz po objęciu funkcji generała-guberna-
tora Josif Hurko (1883–1894) starał się, zresztą bezskutecznie, podporządkować sobie
żandarmerię okręgu warszawskiego. Jego następca, Paweł Szuwałow, słał memoriały do
cara Mikołaja II w sprawie reformy systemu policyjnego w Królestwie. Dopiero w 1896
roku zniesiono Zarząd Warszawskiego Okręgu Żandarmerii. W zamian utworzono
kancelarię i stanowisko pomocnika warszawskiego generała-gubernatora do spraw
policyjnych, który miał być także dowódcą żandarmerii w Królestwie. Zmiany polegały,
z jednej strony, na dostosowaniu organizacji terenowej oddziałów żandarmerii do obo-
wiązującego podziału terytorialnego państwa i struktury władz administracji ogólnej,
a z drugiej, na podporządkowaniu ich władzom administracyjnym Królestwa.
W efekcie oddziały żandarmerii zostały ponownie podwójnie podporządkowane:
szefowi Korpusu Żandarmerii i warszawskiemu generałowi-gubernatorowi. Pierw-
szym pomocnikiem generała-gubernatora został gen. Mikołaj Brok, dotychczasowy
naczelnik warszawskiego Okręgu Żandarmerii, ale po roku zmienił go Wiktor Ono-
prienko (1897–1900) 32. W każdej guberni utworzono gubernialne zarządy żandar-
merii, którym podlegały powiatowe zarządy. Jedynie pod względem gospodarczym
i wojskowym żandarmeria w Królestwie nadal była podporządkowana bezpośrednio
szefowi żandarmów w Petersburgu.
W miarę postępującego zagrożenia, jaki wywołał wybuch I wojny światowej, wraz
z wycofywaniem się wojsk rosyjskich, postępowała ewakuacja urzędów carskich.
W 1915 roku ewakuowane zarządy żandarmerii warszawskiej i kieleckiej umiesz-
czono w Moskwie, kaliski i piotrkowski w Smoleńsku, lubelski i łomżyński w Jarosła-
wiu, płocki i suwalski w Riazaniu. Tam też kontynuowały swoją działalność do roku
1917, w którym zakończyły się dzieje carskiej żandarmerii Królestwa Polskiego.
 Powstania narodowe w 1930–1831 i 1863–1864 nie zahamowały rozwoju carskich

służb policji politycznej na terenie byłego Królestwa Polskiego. Obok Korpusu
Żandarmerii w 1881 roku powstała nowa instytucja policyjna – Oddział Ochro-
ny Porządku i Bezpieczeństwa Państwowego, zwany potocznie „ochraną”, która
otrzymała prawie nieograniczone prerogatywy w zakresie kontroli wszelkich
dziedzin życia społecznego i intelektualnego obywateli.
32
Kolejni pomocnicy generała-gubernatora: Iwan Fułłon (1900–1904), Władimir Czerkasow (1904),
Andrzej Markgrafski (1904–1906), Lew Uthof (1906–1915).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Organy nowej instytucji policyjnej na początku powołano do życia na szczeblu

gubernialnym w Rosji oraz w miastach o charakterze stołecznym – w pierwszej ko-
lejności w Petersburgu, potem w Moskwie, później zaś stopniowo także w niektórych
innych większych miastach. Przynależność organizacyjna tej instytucji była niejasna;
tam gdzie nie było ochrany, rolę jej pełniły gubernialne zarządy żandarmerii, w ochra-
nie petersburskiej i moskiewskiej zaś służyli oficerowie i podoficerowie żandarmerii
odkomenderowani do pracy w nowej instytucji.
Ochrana podlegała bezpośrednio Departamentowi Policji Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych (MSW). Nowa instytucja policyjna była cywilnym organem MSW.
Funkcjonariusze ochrany nie mogli formalnie prowadzić śledztwa, w tym zakresie mu-
sieli się odwoływać do jednostek żandarmerii. Tak więc nastąpił podział kompetencji
w dziedzinie zwalczania przestępczości politycznej. Czynności operacyjne (konfiden-
cjonalne) przeprowadzała ochrana, natomiast funkcje śledcze pełnili żandarmi. Funk-
cjonariusze ochrany, służby działającej tajnie, starali się kontrolować wszelkie przejawy
życia społecznego, politycznego i państwowego. Posługiwali się tajnymi agentami, któ-
rzy często podejmowali działania prowokacyjne. Wprowadzali swoich ludzi do niele-
galnych związków niepodległościowych (przykładem może być Eugeniusz Azef kie-
rujący terrorystyczną grupą Bojowej Organizacji Partii Socjalistów-Rewolucjonistów),
ale zdarzały się również wypadki prowokacyjnego tworzenia od podstaw organizacji
antypaństwowych, w których większość członków stanowiła agentura ochrany.
 W 1898 roku, jeszcze za czasów wspomnianego pomocnika generała-guber-

natora, gen. Mikołaja Broka, powstała przy urzędzie generała-gubernatora
Kancelaria Specjalna, pełniąca funkcje centrali policji politycznej na terenie
Królestwa Polskiego. Na razie nie tworzono struktury terenowej tej nowej for-
macji policyjnej. Dopiero nasilająca się propaganda rewolucyjna (socjalistyczna)
na ziemiach pod zaborem rosyjskim spowodowała przekształcenie w 1900 roku
Kancelarii Specjalnej w Wydział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publicz-
nego w Warszawie, czyli ochranę warszawską.
Ochrana warszawska została ulokowana przy urzędzie warszawskiego oberpolic-

majstra, tak więc jej naczelnik uwolnił się od bezpośredniej zależności od pomocnika
generała-gubernatora do spraw policyjnych. Natomiast zasięg działania tej instytucji
uległ ograniczeniu do terenu miasta Warszawy. Pierwszym naczelnikiem warszaw-
skiej ochrany został ppłk Antoni Kowalewski 33. Organizacja jednostki warszawskiej
była podobna do organizacji, jaką miały „ochrannyje otdielienia” w Rosji. Prowadziła
m.in. archiwum podejrzanych oraz bibliotekę nielegalnych wydawnictw.
33
Kolejni szefowie warszawskiej ochrany: Aleksander Peterson (1903–1905), Wasyl Szewiakow (1905–
–1906), Paweł Zawarzin (1906–1910), Konstanty Głobaczew (1910–1912), Piotr Martynow (1912–1915).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Rolę policji politycznej w terenie nadal odgrywała żandarmeria. W 1914 roku jej
etat w Królestwie wynosił 1670 osób. Kandydatów do ochrany wybierano przede
wszystkim spośród oficerów i podoficerów żandarmerii, którzy już byli zaprawieni
w pracy operacyjnej. Znaczna liczba funkcjonariuszy rekrutowała się spośród tajnych
pracowników ochrany. Rola ich polegała na pozyskiwaniu, a później prowadzeniu
agentów, nazywanych także filerami. Pozostała grupa zatrudnionych w ochranie to
pracownicy cywilni. Urzędnicy, personel pomocniczy, tłumacze, specjaliści od szy-
frów i fotografii oraz sprawdzający prywatną korespondencję tworzyli grupę pracow-
ników cywilnych.
Na każdym szczeblu organizacyjnym był dział tzw. obserwacji wewnętrznej,
w którym oficerowie i podoficerowie prowadzili pracę rozpoznawczą. Z kolei w dru-
gim dziale, w tzw. dziale obserwacji zewnętrznej, etatowi tajni pracownicy prowa-
dzili pracę z tajnymi współpracownikami, którzy dzielili się w zależności od obiek-
tów zainteresowania. „Stałymi agentami” byli nazywani ci, którzy obserwowali stałe
obiekty (dzielnice, cyrkuł, dworce itp.). Druga kategoria tajnych agentów wchodziła
w skład tzw. lotnych oddziałów, które śledziły konkretne osoby będące przedmio-
tem operacyjnego zainteresowania.
Pozyskiwanie do tajnej współpracy odbywało się w sposób powszechnie znany,
za pomocą szantażu, zbierania materiałów kompromitujących lub obciążających,
a także korupcji. Agentów rekrutowano spośród osób utrzymujących szerokie kon-
takty towarzyskie i zawodowe, ale ważne również było miejsce pracy ewentualnych
kandydatów (szczególnym zainteresowaniem cieszyli się właściciele herbaciarni, re-
stauracji, księgarni, sklepów kolonialnych, szynkarze lub na wsiach karczmarze).
Oprócz współpracowników stałych, którzy systematycznie dostarczali informacji,
występowali agenci pomocniczy, utrzymujący z funkcjonariuszami ochrany kontakty
sporadyczne i okazjonalnie informujący o sprawach interesujących carskie służby.
Najbardziej specyficzną grupą współpracowników byli agenci-prowokatorzy, któ-
rzy stanowili reprezentację ochrany. Aktywnie działali oni w ruchu rewolucyjnym
i niepodległościowym.
W 1915 roku rosyjska tajna policja ewakuowała się wraz z wycofującymi się woj-
skami w głąb Cesarstwa.
2.5. Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego

w zaborze austriackim
W zaborze austriackim funkcje policyjne pełniły Dyrekcje Policji oraz oddziały żan-
darmerii utworzone w 1849 roku. Na szczególną uwagę zasługują Dyrekcje Policji we
Lwowie i w Krakowie. Tę pierwszą utworzono w 1775 roku. Głównym jej zadaniem
miało być zapewnienie bezpieczeństwa życia i zdrowia mieszkańców Lwowa, cenzura
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.5. Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego w zaborze austriackim 73
teatrów i wychodzącej prasy oraz czynności sądownicze w sprawach drobnych wykro-

czeń. Dwa lata później, w 1777 roku powołano organ wykonawczy Dyrekcji w postaci
Wojskowej Straży Policyjnej, złożonej z 1 oficera, 5 kaprali i 62 szeregowych funkcjona-
riuszy. Pierwszym dyrektorem Policji we Lwowie został Daniel Halama von Gitschin.
Przyjęty model ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego opierał się na
podziale miasta na 5 dzielnic. W każdej z nich ustanowieni zostali sędziowie ziem-
scy, zwani landwójtami. Odpowiadali oni za stan porządku w dzielnicy, nadzoro-
wali szynki i gospody, organizowali służbę patrolową, a schwytanych przestępców
przekazywali do Dyrekcji Policji. Zadania te w dzielnicy wykonywało 15 komisarzy
ziemskich i tyluż kontrolerów dzielnicowych. Nie byli to zawodowi urzędnicy policji.
Ponadto landwójt miał do dyspozycji kilku stróżów nocnych i ziemskich.
W tym systemie policyjnym specjalną rolę odgrywał nadzorca dzielnicowy, który
był pracownikiem Dyrekcji Policji i nie wchodził w skład urzędu landwójta. W pew-
nym stopniu dublował on działania dzielnicowego urzędu policyjnego, gdyż pełnił
funkcje kontrolne nad tymi organami wykonawczymi Dyrekcji.
Ustrój władz policyjnych we Lwowie był bardzo rozbudowany i zhierarchizowany,
co mogło utrudniać skuteczną walkę z przestępczością na terenie miasta. Należy nad-
mienić, iż w pierwszym okresie działania Dyrekcji, do 1848 roku, była ona opanowana
przez urzędników pochodzenia niemieckiego i czeskiego.
Wiosna Ludów w 1848 roku w Galicji miała charakter dość burzliwy. Tak jak w in-
nych zaborach w chwilach zrywów niepodległościowych, tak i tu następował wzrost
aktywności społecznej nastawionej na ochronę porządku publicznego. Powstawały
formacje o charakterze na poły wojskowym, na poły policyjnym. We Lwowie utwo-
rzono Gwardię Narodową i Milicję Miejską. Obie te formacje odegrały istotną rolę
podczas obrony miasta przed wojskami austriackimi. W 1848 roku władze powstań-
cze zlikwidowały Dyrekcję Policji, a jej kompetencje przejął miejscowy magistrat. Po
upadku powstania wojskowe władze austriackie przystąpiły do tworzenia nowego
systemu władz policyjnych we Lwowie.
 W listopadzie 1848 roku powołano do życia Starostwo Grodzkie, które istniało

do roku 1852. Zakres działania tej nowej instytucji był o wiele szerszy od zakresu
działania Dyrekcji Policji. Podobne urzędy administracyjno-policyjne zaczęły
powstawać w całym zaborze austriackim.
Jednocześnie przygotowywano cywilną Straż Policyjną, która miała uzupełnić woj-

skową Straż Bezpieczeństwa pełniącą funkcję organu wykonawczego Starostwa Grodz-
kiego. Po czteroletnim funkcjonowaniu Starostwa nastąpiła kolejna reorganizacja
oznaczająca powrót do instytucji Dyrekcji Policji, która działała już do końca istnienia
Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Podobne koleje losu przeszła organizacja służb poli-
cyjnych w części zachodniej zaboru austriackiego w Małopolsce Zachodniej.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
 W 1796 roku powstała w Krakowie Dyrekcja Policji. Po upadku Wolnego Miasta

Krakowa w roku 1846 rozwiązano policję, ale zachowano żandarmerię, której
organizację dostosowano do potrzeb władz austriackich. Ostatecznie w lipcu
utworzono austriacką żandarmerię, która pełniła służbę porządkową w gminach
wiejskich Galicji.
Po wprowadzeniu autonomii politycznej w Galicji (zaborze austriackim) organy

policyjne uległy polonizacji. Pomimo zbiurokratyzowanego systemu pracy pod ko-
niec XIX wieku policję austriacką uważano powszechnie za najlepiej zorganizowany
i najlepiej funkcjonujący aparat bezpieczeństwa publicznego w Europie.
W tym czasie w zaborze pruskim w miastach funkcjonowały prezydia policji,
a w gminach wiejskich policje gminne i oddziały żandarmerii.
2.6. Organizacja porządku w Wolnym Mieście Krakowie (1815–1846)
Wśród wielu targów, jakie się toczyły w czasie Kongresu Wiedeńskiego pomiędzy mo-
carstwami uczestniczącymi wcześniej w koalicji antynapoleońskiej, spór o Kraków
spowodował poważny konflikt w stosunkach rosyjsko-austriackich. Dopiero „100 dni”
Napoleona Bonapartego zakończone bitwą pod Waterloo przyczyniło się pośrednio
do przyjęcia kompromisowego rozwiązania w kwestii Krakowa.
Na mocy postanowień traktatu dodatkowego z 3 maja 1815 roku – miasto Kra-
ków wraz z należącymi do miasta obszarami miało być uważane:
„ „…po wsze czasy za miasto wolne, niepodległe i ściśle neutralne, pozostające pod
opieką trzech wysokich stron układających się [Austrii, Prus i Rosji]” (dopisek
A.M.).
Należy pamiętać, iż ten dokument uznano za część integralną aktu końcowego

podpisanego w Wiedniu 9 czerwca 1815 roku nie tylko przez mocarstwa rozbiorowe,
ale również przez Anglię i Francję. W związku z tym utworzenie Wolnego Miasta
Krakowa stanowiło element nowego porządku w Europie, gwarantowanego przez
wszystkie mocarstwa europejskie układające się na Kongresie Wiedeńskim. Do trak-
tatu dołączono narzuconą przez te mocarstwa konstytucję z maja 1815 roku. Ten twór
państwowy, określany nieoficjalnie Rzeczpospolitą Krakowską, miał niewielki zasięg
terytorialny (1150 km2 powierzchni i 88 tys. mieszkańców, prócz Krakowa w jego
skład wchodziły trzy miasta: Trzebinia, Chrzanów, Nowa Góra i 224 wsie), ale duże
znaczenie strategiczne i ekonomiczne.
Od chwili ustanowienia Wolnego Miasta Krakowa istniały trudności z określe-
niem jego charakteru. Ta republika o specjalnym statusie była pozbawiona możliwości
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.6. Organizacja porządku w Wolnym Mieście Krakowie (1815–1846) 75
prowadzenia własnej polityki zagranicznej (miała jedynie swojego przedstawiciela

na dworze wiedeńskim). Opieka trzech mocarstw w osobach stałych rezydentów,
reprezentujących ich interesy w Krakowie, ograniczała jej suwerenność. Jednocześnie
względną neutralność zabezpieczał zakaz stacjonowania obcych wojsk w tym mieście.
Tak więc względna niezależność terytorium Rzeczpospolitej Krakowskiej opierała się
na instytucji protektoratu „trzech państw opiekuńczych”.
W systemie władzy, zgodnie z postanowieniami narzuconej konstytucji, nad-
rzędną rolę przyznano władzy wykonawczej w stosunku do ustawodawczej, charak-
terystyczną dla ustroju średniowiecznych republik miejskich. Tę dominującą pozycję
zajmował centralny organ władzy wykonawczej (rządowo-administracyjny) – Senat,
który dzielił się na wydziały. Podstawowe znaczenie w pracy Senatu miały posiedze-
nia plenarne senatorów, na których podejmowano ostateczne decyzje. Natomiast
zakres przedmiotowy spraw administracyjnych podległych Senatowi był pozosta-
wiony organizacji wydziałów wewnętrznych. W listopadzie 1815 roku utworzono
następujące wydziały:
1 Administracji,
2 Skarbu i Dóbr Narodowych,
3 Policji,
4 Sprawiedliwości,
5 do Układania Przyszłej Organizacji.
Później w statucie z 15 lipca 1816 roku ograniczono liczbę wydziałów do trzech:
1 Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości,

2 Policji i Milicji,
3 Dochodów Publicznych i Skarbu.
Na tym nie kończyły się działania ograniczające strukturę wewnętrzną Senatu;

w styczniu 1822 roku połączono Wydział Spraw Wewnętrznych z Wydziałem Policji
i Milicji. Taki stan organizacyjny przetrwał do upadku Wolnego Miasta Krakowa. Jak
wynika z przedstawionej transformacji centralnego organu rządowego, obszar przed-
miotowy jego kompetencji był ograniczony do kilku dziedzin i odpowiadał ówczes-
nemu rozumieniu pojęcia „administracja publiczna”. Oznaczało ono administrację
spraw wewnętrznych w szerokim znaczeniu, niezależne od niej sprawy porządku
i bezpieczeństwa publicznego, wymiar sprawiedliwości oraz administrację skar-
bowo-podatkową.
Tryb funkcjonowania centralnego organu rządowego polegał na przydzieleniu do
poszczególnych wydziałów pewnej liczby senatorów. Jednemu z nich prezes powie-
rzał przewodnictwo nad pracą Wydziału. On też kierował personelem kancelaryjnym
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
pozostającym do dyspozycji Wydziału. Wydziały odgrywały dwojaką rolę. W niektó-

rych sprawach korzystały z uprawnień do podejmowania decyzji, a w innych – pod-
legających kompetencjom plenum Senatu – pełniły funkcję opiniodawczą.
 Po upadku Rzeczpospolitej Krakowskiej państwa zaborcze w okresie przejścio-

wym zamiast Senatu powołały do życia 22 kwietnia 1846 roku Radę Admini-
stracyjną z dyrektorem na czele. Stanowiła ona namiastkę przyszłych cesarskich
organów władzy państwowej utworzonych w Krakowie po ostatecznym jego
wcieleniu do monarchii habsburskiej – Cesarsko-Królewskiej Rady Administra-
cyjno-Cywilnej.
Niewielki obszar Wolnego Miasta Krakowa przesądził o wprowadzeniu jednostop-

niowego podziału administracyjnego i politycznego na gminy. Na czele gminy stał
wójt (wiejski w gminach okręgowych i miejski w ośrodkach miejskich), początkowo
wybierany przez zgromadzenia gminne (organ wyborczy w wyborach parlamentar-
nych), a później przez zgromadzenia odbiorcze. Kadencja wójta trwała na początku
2 lata, a potem 6. Początkowo wójtom powierzono szeroki zakres uprawnień admi-
nistracyjnych i częściowo sądowych. W tych pierwszych sprawach wójtowie wyko-
nywali wszystkie zadania, jakie zlecał Senat i urzędy jemu podległe. Szczególnie wój-
towie miejscy w Krakowie realizowali wiele spraw zlecanych im bezpośrednio przez
Dyrekcję Policji. W pewnym stopniu stawali się władzą wykonawczą tego urzędu.
Natomiast wójtowie w gminach wiejskich otrzymywali o wiele większy zakres sa-
modzielności w sprawowaniu funkcji administracyjnych. Sprawozdania ze swej dzia-
łalności administracyjnej wójtowie przedstawiali Senatowi, natomiast z działalności
sądowej – Trybunałowi. Ostatecznie od 1839 roku zamiast wójtów, zgodnie z decyzją
Konferencji Rezydentów, Senat mianował w gminach wiejskich komisarzy dystrykto-
wych, a w Krakowie – komisarzy cyrkułowych. Urzędnicy ci, pełniący funkcje admi-
nistracyjne, sądownicze i policyjne zostali podporządkowani istniejącej od 1827 roku
Dyrekcji Policji. W ten sposób scentralizowano władzę administracji lokalnej, wprowa-
dzając system podwójnej podległości komisarzy (wobec Senatu i Dyrekcji Policji).
Należy pamiętać, iż w Krakowie obok Senatu działały inne urzędy państwowe,
które nadzorowały funkcjonowanie niektórych dziedzin administracji. Mimo to pod-
legały one bezpośrednio lub pośrednio Senatowi. Do takich organów należało Biuro
Policji Pośredniej, które później (w 1827 roku) przekształciło się w Dyrekcję Policji,
i – jak same nazwy wskazują – zajmowały się szeroko pojętą problematyką ochrony
porządku i bezpieczeństwa publicznego. W tym zakresie mieściła się nie tylko walka
z przestępczością i rozmaitymi patologiami społecznymi, ale również sprawy ochrony
zdrowia, czystości w miejscach publicznych, pożarnictwo oraz zagadnienia budowlane.
Do istotniejszych kompetencji Biura należał nadzór nad działalnością administracji
terenowej (miejskiej) działającej w Krakowie.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.6. Organizacja porządku w Wolnym Mieście Krakowie (1815–1846) 77
Na czele Biura stał intendent – a od 1827 roku dyrektor – który współdziałał

z odpowiednimi wydziałami Senatu w wymienionym wyżej zakresie przedmioto-
wym spraw i był przed nim odpowiedzialny. Jednakże znaczenie, jakie sprawom po-
licyjnym nadawały „państwa opiekuńcze”, oraz specyfika przestępczości granicznej
spowodowały, że działalność Biura Policji Pośredniej coraz częściej znosiła się bezpo-
średnio z działalnością rezydentów oraz służb policyjnych państw zaborczych. Do-
prowadziło to do uniezależniania się krakowskich władz policyjnych od Senatu, co
było widoczne szczególnie po 1833 roku.
Przyznanie tak znacznych kompetencji i zadań spowodowało potrzebę odpo-
wiedniego podziału funkcji pomiędzy oddziałami wewnętrznymi Biura: sądowym
i dozorczo-administracyjnym.
Rzeczpospolita Krakowska, pozbawiona własnej armii, zgodnie z art. 22 Konsty-
tucji mogła utrzymywać własne służby porządkowe:
„ „Służba bezpieczeństwa wewnętrznego i policyi sprawowana będzie przez oddział

dostateczny milicyi miejskiej. Oddział ten winien być zmienionym w pewnych
okresach czasu i powinien zostawać pod rozkazami oficera z wojska liniowego,
który po zaszczytnie odbytej służbie, przyjąłby tego rodzaju spokojne zatrudnie-
nia. Będzie uzbrojona i ubrana dostateczna liczba żandarmów dla bezpieczeństwa
dróg i wsi”34.
Jeszcze przed wprowadzeniem w życie Konstytucji prezydent Krakowa, Stanisław

Kostka Zarzecki, utworzył prowizoryczną Milicję dowodzoną przez Wojciecha Mą-
czyńskiego, opartą na oddziałach Gwardii Miejskiej skierowanej do Krakowa jeszcze
w 1813 roku przez ks. Józefa Poniatowskiego. Po utworzeniu Wolnego Miasta Kra-
kowa przystąpiono do opracowania zasad, na jakich powinna opierać się nowa służba
porządkowa. Senat powierzył to zadanie specjalnemu komitetowi wojskowemu, skła-
dającemu się z ekspertów w tej dziedzinie. Według opracowanego projektu korpus
milicji krakowskiej składać się miał z milicji pieszej i konnej żandarmerii. Milicję
pieszą tworzyły dwie kompanie liniowe, w których pełniło służbę 300 milicjantów.
Z kolei żandarmeria miała być oddzielnym oddziałem pod osobnym dowództwem,
składającym się z czterdziestoosobowego plutonu.
 Ostatecznie Senat przyjął projekt organizacji Milicji 12 grudnia 1815 roku, ale po
kontrowersjach w tej sprawie z Komisją Organizacyjną reprezentującą interesy
mocarstw zaborczych. Statut Milicji („Urządzenie Milicyi Pieszej i Konnej czyli
Żandarmeryi w Mieście Krakowie i Jego Okręgu”) wszedł w życie w 1816 roku.
34
Rzeczpospolita Krakowska 1815–1846, red. J. Bieniarzówna, Wrocław 1951, s. 23.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Milicja pozostawała pod zwierzchnictwem prezesa, ale bezpośrednie dowództwo

sprawował komendant Milicji. Pomimo poparcia Senatu kandydatura Wojciecha Mą-
czyńskiego nie uzyskała akceptacji Komisji Organizacyjnej z powodów formalnych
(brak doświadczenia liniowego). Pierwszym komendantem został były pułkownik
wojsk Rzeczpospolitej Polskiej, Karol Gordon. Po jego śmierci w 1820 roku już bez
przeszkód Senat powierzył stanowisko komendanta Mączyńskiemu, które pełnił do
1831 roku. Ostatnim komendantem Milicji Wolnego Miasta Krakowa był Michał Mą-
drzykowski. Faktyczny nadzór nad Milicją sprawował Wydział Policji, a następnie
Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji Senatu. Wśród oficerów Milicji dominowali
byli wojskowi z Księstwa Warszawskiego.
Rekrutacja do oddziałów milicyjnych opierała się na przymusowym poborze.
Każdy obywatel Wolnego Miasta Krakowa był zobowiązany do sześcioletniej służby.
Niskie uposażenie i uciążliwa służba powodowały, iż dezercja stała się zjawiskiem na-
gminnym. W 1817 roku Milicję podzielono na ruchomą i nieruchomą. Ta pierwsza
wykonywała służbę policyjną na ulicach Krakowa, druga zaś pełniła warty przy bu-
dynkach urzędów państwowych. Oddziały żandarmerii utworzono w gminach wiej-
skich Rzeczpospolitej Krakowskiej, gdzie nadzór nad posterunkami sprawował miej-
scowy wójt. Dobór kadr do żandarmerii odbywał się na innych zasadach niż nabór
do Milicji – opierał się na dobrowolnym werbunku. Poza tym kandydatom stawiano
większe wymagania. Po pierwsze, musiał wykazać się umiejętnością czytania i pisania,
a po drugie do pełnienia służby musiał mieć własnego konia. W zamian otrzymywał
dość wysoki żołd (500 złotych) oraz darmowe mieszkanie i stajnię.
Część żandarmów pełniła służbę w stołecznym Krakowie, a pozostali rozlokowani
zostali w 17 gminach wiejskich. Oprócz zadań wynikających z obowiązku ochrony
porządku i bezpieczeństwa publicznego żandarmi mieli wspomagać działalność ad-
ministracji terenowej (udział w ekspedycjach urzędowych i postępowaniu egzeku-
cyjnym). Gdy po powstaniu listopadowym gminnych żandarmów przesunięto do
Krakowa, odezwały się krytyczne opinie wójtów, którzy skarżyli się, że z tego po-
wodu cierpi służba publiczna w gminach. Mało skutecznie udawało się jej pacyfiko-
wać niezadowoloną ludność chłopską, a ponadto po upadku powstania listopado-
wego wielu jego uczestników znalazło zatrudnienie w jednostkach milicyjnych, co
wywołało reperkusje ze strony państw zaborczych. W 1836 roku, w okresie okupa-
cji Wolnego Miasta, aresztowano i zwolniono ze służby dużą liczbę funkcjonariuszy
oddziałów milicyjnych pod zarzutem sympatii propolskich i postawy patriotycznej.
W zreorganizowanej Milicji stanowiska oficerskie i podoficerskie obsadzono cudzo-
ziemcami. Po upadku Wolnego Miasta Krakowa w 1846 roku rozwiązano formację
milicyjną, a zachowano żandarmerię, której organizację dostosowano do potrzeb
władz austriackich.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.7. Model porządku publicznego w zaborze pruskim (1807–1918). Wielkie Księstwo Poznańskie 79
2.7. Model porządku publicznego w zaborze pruskim (1807–1918).

Wielkie Księstwo Poznańskie
Akt końcowy Traktatu Wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 r. gwarantował, że:
„ „Polacy poddani państw Rosji, Austrii i Prus otrzymają reprezentację i instytucje

narodowe urządzone według modły bytu politycznego, jakie każdy z rządów, do
których przynależą, uzna za pożyteczne i stosowne im udzielić”35.
Prusy otrzymały zachodnią część Księstwa Warszawskiego, które obejmowało

niemal cały departament poznański, większość bydgoskiego oraz skrawki kaliskiego
i płockiego. Z ziem tych miano utworzyć Księstwo Poznańskie. Wbrew temu Fry-
deryk Wilhelm III, wydając patent 15 maja 1815 roku, przyłączył do Prus Zachod-
nich Wolne Miasto Gdańsk, Toruń oraz ziemię chełmińską i michałowską. Zgodnie
z centralistycznym modelem administracji pruskiej Księstwo Poznańskie obejmu-
jące pozostałą część nabytków terytorialnych miało stanowić jedną z prowincji pań-
stwa pruskiego.
W wydanej 15 maja 1815 roku odezwie król pruski deklarował:
„ „Będziecie wcieleni do mojej monarchii bez potrzeby zaparcia się waszej naro-
dowości. Będziecie uczestnikami konstytucji, którą wiernym moim poddanym
udzielić zamyślam i otrzymacie równie jak inne prowincje mojego państwa rząd
prowincjonalny”36.
W rzeczywistości ta zapowiedź nadania konstytucji nie została spełniona.

W 1806 roku w Prusach zamiast zarządu centralnego opartego na zasadach
prowincjonalności uformował się model resortowego podziału organizacji organu
rządowego. Wśród utworzonych wówczas pięciu ministerstw znalazł się Resort
Spraw Wewnętrznych. Do jego kompetencji należało kierowanie administracją pub-
liczną w całym państwie, w tym ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego.
W wyniku reformy administracji terytorialnej przeprowadzanej w latach 1808–1815
państwo pruskie zostało podzielone na prowincje. (Jedną z nich było Wielkie Księ-
stwo Poznańskie). Prowincje dzielono na rejencje (poznańska i bydgoska), powiaty
(17 w rejencji poznańskiej i 9 w bydgoskiej) oraz gminy wiejskie i miejskie. Począt-
kowo na czele prowincji stał mianowany przez monarchę naczelny prezes, a później
zastąpił go nadprezydent. Stanowił on ogniwo pośrednie pomiędzy ministrami
a władzami niższego szczebla. Zarządzał wszystkimi sprawami publicznymi prowincji
35
Za: M. Kallas, Historia ustroku Polski X–XX w., Warszawa 1996, s. 246.
36
J. Sawicki, Wybór tekstów źródłowych, t. 2, Warszawa 1953, s. 223.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
(rozstrzygał spory kompetencyjne), w tym mieściły się problemy policyjne. Pierw-

szym naczelnym prezesem prowincji poznańskiej został Józef Zerboni di Sposetti 37.
Kolejnymi szefami administracji rządowej w tej prowincji byli:
1 Johann Baumann od 1826 roku,

2 Edward Flotwell od 1830 roku,
3 Adolf Arnim Boitzenburg od 1841 roku.
W roku 1879 w administracji prowincji wprowadzono system dualistyczny. Polegało

to na koegzystencji podmiotów administracji rządowej z organami administracji samo-
rządowej. Nadprezydent stał wówczas na czele organu uchwałodawczego samorządu
pod nazwą Rada Prowincjonalna. W 1808 roku zlikwidowano departamenty i wpro-
wadzono obwody rejencyjne na czele z prezydentem, któremu powierzono sprawy
administracyjno-policyjne. Prezydent, podobnie jak nadprezydent, był mianowany
przez króla. Obaj reprezentowali w terenie ministra spraw wewnętrznych, któremu
podlegali służbowo. Prezydent dysponował całym aparatem pomocniczym w postaci
prezydium, radców rejencyjnych i wielu specjalnych doradców. Z biegiem czasu struk-
tura wewnętrzna prezydium została rozbudowana. Składała się z czterech oddziałów:
1 Spraw Wewnętrznych,
2 Spraw Szkolnych i Wyznaniowych,
3 Spraw Podatkowych Bezpośrednich,
4 Spraw Rachunkowych.
Na czele powiatu stał landrat pełniący funkcje administracyjne i policyjne. Kan-

dydata przedstawianego przez sejmiki powiatowe zatwierdzał król. Liczba powiatów
w zaborze pruskim stale malała. Doszło do tego, że w rejencji poznańskiej było 27 po-
wiatów, w bydgoskiej – 13, gdańskiej – 9, a w kwidzyńskiej – 1738.
Duża część zadań pruskiej administracji rządowej w terenie podlegała zwierzchni-
ctwu nadprezydenta w prowincji, prezydenta w rejencji i landrata w powiecie. Nadzór
służbowy sprawował w tym zakresie minister spraw wewnętrznych.
Jak wspomniano, naczelny prezes jako zwierzchnik administracji ogólnej w pro-
wincji był zobowiązany realizować polecenia ministrów. Znaczna część zadań zlecana
przez ministra spraw wewnętrznych była związana z szeroko rozumianą problema-
tyką bezpieczeństwa wewnętrznego w prowincji. Na naczelnym prezesie spoczywał
obowiązek nadzorowania politycznej działalności Polaków oraz stałe informowanie
ministerstwa o wszelkich przejawach tej aktywności.
37
F. Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella, Poznań 1970, s. 26.
38
F. Koneczny, Historia administracji w Polsce, Wilno 1924, s. 286.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
2.7. Model porządku publicznego w zaborze pruskim (1807–1918). Wielkie Księstwo Poznańskie 81
Często dochodziło do sporów między ministrem a prezesem w sprawie stoso-

wania właściwych środków policyjnych w tych sprawach. Szczególnie wymieniony
wcześniej prezes Edward Flotwell, mający znaczne wpływy na dworze królewskim
w Berlinie, nie zgadzał się z polityką ministra spraw wewnętrznych Brenna, który
domagał się stosowania drastycznych metod policyjnych wobec Polaków w Poznań-
skiem 39. Flotwell był zwolennikiem elastycznego, dostosowanego do sytuacji uży-
wania metod politycznych i prawnych, co – jego zdaniem – miało przynosić lepsze
efekty. Konflikt prezesa z ministrem osiągnął w 1833 roku punkt kulminacyjny, kiedy
to minister Brenn zwrócił się ze skargą do króla na działalność Flotwella w prowincji
poznańskiej. W następnym roku wysłano do tej prowincji z misją tajnego radcę MSW
Browna w celu prowadzenia wywiadu politycznego niezależnie od działalności służb
podległych naczelnemu prezesowi. Ten fakt zadecydował w przyszłości o przekazaniu
Brownowi władzy policyjnej w Księstwie Poznańskim.
Podstawą do zmian w funkcjonowaniu administracji pruskiej w tej prowincji był
memoriał gen. Karla Grolmana pt. Uwagi o Wielkim Księstwie Poznańskim przeka-
zany do Ministerstwa Wojny w marcu 1832 roku 40. Celem jego było przede wszyst-
kim przedstawienie możliwych instrumentów, za pomocą których można było doko-
nać pełnej integracji Księstwa z państwem pruskim. Główną rolę w tej polityce miała
odegrać administracja rządowa, której dotychczasowe działania autor memoriału
poddał ostrej krytyce. Przede wszystkim domagał się zmian w polityce kadrowej, idą-
cych w kierunku germanizacji urzędów, tak aby stanowiska w administracji lokalnej
powierzać jedynie antypolsko nastawionym urzędnikom niemieckim. Proponował
też wzmocnienie organizacyjne i kadrowe żandarmerii w prowincji poznańskiej. Na
podstawie tych uwag w lipcu 1832 roku minister spraw wewnętrznych Prus, Brenn,
zażądał od prezesa prowincji wniosków w sprawie zwiększenia kadr miejscowej żan-
darmerii. Zareagował na memoriał Grolmana, wskazując konkretne działania doty-
czące germanizacji systemu edukacyjnego w Księstwie, skierowane przeciwko pol-
skiemu duchowieństwu.
Zasadnicze zmiany dotyczyły jednak administracji i rozbudowy policji. Naczelny
prezes prowincji, Flottwell utworzył w powiatach nadgranicznych posterunki ob-
wodowe policji, kierowane przez dyrektorów policji, które miały za zadanie:
1 czuwanie nad utrzymaniem bezpieczeństwa, spokoju i porządku w obwodach,

2 badanie nastrojów wśród ludności polskiej,
3 współpracę z władzami wojskowymi,
4 kontrolę ruchu osobowego na terenach przygranicznych.
39
Ibidem, s. 79.
40
Ibidem, s. 94.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Następnie doprowadził do likwidacji urzędu wójtów w gminach, tworząc w za-

mian komisariaty obwodowe, które stanowiły w sprawach policyjnych ogniwo po-
średnie pomiędzy sołectwami a landraturami. Reorganizacja administracji lokalnej
wiązała się z usuwaniem urzędników polskiego pochodzenia i zastępowaniem ich
przez emerytowanych pruskich urzędników policyjnych.
Szczególne znaczenie w realizacji polityki władz pruskich miała reorganizacja
żandarmerii. Do 1831 roku V Brygada Żandarmerii w Poznaniu (kierowana przez
brygadiera Natzmera), złożona z 3 oficerów, 9 wachmistrzów i 122 szeregowych żan-
darmów, była zobowiązana tymi szczupłymi siłami zabezpieczyć porządek w całej
prowincji 41. W samym Poznaniu służyło 9 żandarmów. Dlatego też w połowie 1832
roku zwiększono stany etatowe oddziałów żandarmerii.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 Generalne Dyrektorium  monarchia konstytucyjna  prefekt  podprefekt
 paskarstwo  intendent policji  żandarmeria  konfident  agent policyjny
 policja miejska  policja śledcza  policmajster  oberpolicmajster  Straż
Ziemska  budnicy  Dyrekcja Policji  policja pośrednia
Pytania
1 Jakie zadania wykonywała Dyrekcja Policji w Księstwie Warszawskim?
2 Przedstaw organizację administracji terenowej w Księstwie Warszawskim.
3 Jaką rolę odegrały miasta w tworzeniu municypalnych służb policyjnych?
4 Jaką rolę pełnił Aleksander Różniecki w tworzeniu wojskowych służb
policyjnych w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego?
5 Kim był Josel Birnbaum?
6 Przedstaw stosunek społeczeństwa i władz powstania listopadowego do służb
policyjnych Królestwa Polskiego.
7 Przedstaw proces unifikacji służb policyjnych Królestwa po 1831 roku
z rosyjskimi służbami porządkowymi.
8 Scharakteryzuj działalność policji warszawskiej w drugiej połowie XIX w.
9 Przedstaw organizację carskiej żandarmerii w Królestwie Polskim po powstaniu
styczniowym.
10 W którym roku powstał Oddział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa
Państwowego, zwany potocznie „ochraną”?
41
Ibidem, s. 123.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 83
11 Kto był pierwszym naczelnikiem warszawskiej „ochrany”?

12 Przedstaw organizację żandarmerii Wolnego Miasta Krakowa.
13 Przedstaw udział spraw policyjnych w działaniu pruskiej administracji
w zaborze pruskim w drugiej połowie XIX w.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
84 Polskie organizacje bezpieczeństwa podczas I wojny światowej
Rozdział 3
Polskie organizacje bezpieczeństwa
podczas I wojny światowej
3.1. Organizacje społeczne i działalność obywatelska w obszarze

zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego
Z chwilą wybuchu I wojny światowej sprawa Polski odżyła na arenie międzynarodo-

wej. Dało to Polakom sygnał do rozpoczęcia rozmaitych działań zmierzających do
odzyskania niepodległości lub uzyskania szerokiej autonomii politycznej dla narodu
polskiego. Były one prowadzone różnymi sposobami, w zależności od prezentowanej
przez dane stronnictwo lub ugrupowanie orientacji politycznej. Efektem tych starań
było tworzenie różnych organizacji społecznych i obywatelskich mających charakter
czysto polski. Do nich należały m.in. organizacje zajmujące się problematyką ochrony
porządku publicznego w szerokim znaczeniu tego określenia. Jedne z nich stanowiły
po prostu organizacje paramilitarne, zabezpieczające interesy rodzimych partii po-
litycznych działających na ziemiach polskich. Drugi rodzaj tych formacji stanowiły
organizacje obywatelskie, tworzone spontanicznie za przyzwoleniem władz okupa-
cyjnych, które z biegiem czasu stawały się organami wykonawczymi rodzącego się
samorządu terytorialnego.
Wraz z wybuchem wojny społeczeństwo polskie, a przede wszystkim ugrupowa-
nia polityczne zajęły konkretne stanowisko wobec rysującej się możliwości odzyskania
niepodległości. Część stronnictw chciała ten cel zrealizować przy pomocy państw
centralnych (Niemiec i Austro-Węgier, razem lub każdego z osobna), inni działacze
wiązali swoje nadzieje z carską Rosją lub tradycyjnie liczyli na pomoc dyplomatyczną
mocarstw zachodnich. Ze względu na taktykę postępowania w historiografii polskiej
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3.2. Straże Obywatelskie w byłym Królestwie Polskim w latach 1914–1915 85
wyróżniono partie polityczne aktywistyczne i pasywistyczne (dotyczy to szczególnie

obszaru okupacji państw centralnych).
Aktywność tych pierwszych polegała na udziale w tworzeniu różnych podmio-
tów politycznych, które miały ograniczony wpływ na sytuację społeczno-polityczną
na ziemiach polskich. Ponadto zwolennicy tej orientacji organizowali formacje woj-
skowe oraz instytucje społeczne, które miały stanowić zaczyn tworzonej od podstaw
państwowości polskiej. Należy przyznać, iż władze państw zaborczych odnosiły się
przychylnie do tych inicjatyw, gdyż pozwalało to na sprawniejsze administrowanie
i zarządzanie terenami znajdującymi się pod okupacją wojskową.
W działalność obywatelską zaangażowały się przede wszystkim te warstwy spo-
łeczne, które obawiały się, że nieustanne pogarszanie się egzystencji szerokich rzesz
społeczeństwa w wyniku działań wojennych może spowodować wybuch niezadowo-
lenia społecznego. Aby temu zapobiec, przedstawiciele burżuazji, mieszczaństwa oraz
inteligencji rozpoczęli tworzenie różnego rodzaju komitetów i kół obywatelskich, ma-
jących na celu prowadzenie szeroko zakrojonej działalności społeczno-gospodarczej.
Głównym celem miało być zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego.
3.2. Straże Obywatelskie w byłym Królestwie Polskim w latach 1914–1915
W wyniku intensywnych starań działaczy Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego

i Stronnictwa Polityki Realnej już 10 września 1914 roku rozpoczął działalność Cen-
tralny Komitet Obywatelski (CKO). W Warszawie traktowano Komitet jako orga-
nizację reprezentującą całokształt polskiego życia społeczno-gospodarczego byłego
Królestwa. Jednocześnie rozpoczęto tworzenie terenowych komórek w postaci ko-
mitetów gubernialnych (9), powiatowych (48), okręgowych (6), miejskich (91) oraz
gminnych (około 400).
Całkowicie inny charakter miał Komitet Obywatelski miasta stołecznego War-
szawy, który powstał wcześniej, bo 1 sierpnia 1914 roku i działał niezależnie od CKO
na terenie Warszawy. Największe wpływy w Komitecie mieli także endecy i realiści.
Podobnie jak sieć komitetów CKO także warszawska organizacja prowadziła dzia-
łalność socjalną i charytatywną. Jednakże z upływem czasu, przy akceptacji władz
okupacyjnych, kompetencje tych komitetów coraz bardziej pokrywały się z upraw-
nieniami władz samorządowych. Jednym z najbardziej istotnych kierunków działania
komitetów było uzupełnianie policyjnych organów władz okupacyjnych w dziedzinie
ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Organem wykonawczym komite-
tów obywatelskich w tych sprawach stały się Straże Obywatelskie. Ich istnienie w la-
tach 1914–1915 warunkowała zgoda odpowiednich władz carskich, które tworzenie
tych formacji starały się wykorzystywać propagandowo jako przykład przychylnego
stanowiska caratu wobec społeczeństwa polskiego w zaborze rosyjskim. Oczywiście
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
prerogatywy tych organów były ściśle ograniczone i sprowadzały się do prostych i nie-
skomplikowanych czynności porządkowych. Na przejęcie innych funkcji policyjnych
przez Straże Obywatelskie władze carskie nie wyraziły zgody.
W październiku 1914 roku warszawski generał-gubernator, Engałyczew, na spot-
kaniu z przedstawicielami środowisk aktywistycznych w stolicy zaproponował utwo-
rzenie Straży Obywatelskiej miasta stołecznego Warszawy i przekazanie jej części
kompetencji policyjnych. Decyzja ta nie wynikała jednakże z chęci prowadzenia bar-
dziej liberalnej polityki, ale z faktu, że władze carskie uważały swoje rządy w War-
szawie za nietrwałe, front bowiem przesuwał się bardzo szybko w kierunku wschod-
nim. Gdy jednak sytuacja ustabilizowała się, to 12 października 1914 roku Rosjanie
wycofali się z poprzednich deklaracji.
 Datę 11 października 1914 roku można uznać za historyczny moment powstania

rodzimych organów policyjnych o konkretnych, zawodowych kompetencjach,
chociaż jeszcze znajdowały się one pod kontrolą władz zaborczych.
W tym czasie w innych regionach Królestwa Polskiego rozpoczęły działalność

Straże Obywatelskie. W Zagłębiu Dąbrowskim 30 lipca 1914 roku (lub 27 lipca 1914)
początkowo utworzono tego rodzaju formację paramilitarną w Dąbrowie Górniczej,
następnie podobne formacje powstały w innych miastach Zagłębia.
W niektórych źródłach mówi się o Komendzie Okręgu Straży w Zagłębiu Dą-
browskim. Świadczy to o istnieniu na poły scentralizowanej struktury organizacji.
Jednostka w Zagłębiu rekrutowała się spośród członków „Sokoła” (Kazimierz Sro-
kowski był jednocześnie komendantem Straży i prezesem okręgu „Sokół”).
W Łodzi obywatelskie organy porządkowe powstały 2 sierpnia 1914 roku pod
nazwą Milicja Obywatelska (MO). Działalność Milicji obejmowała teren miasta
Łodzi, który został podzielony na dziewięć dzielnic, te z kolei na rejony, najmniej-
szymi zaś jednostkami organizacyjnymi były rewiry. Na czele tej struktury stał Cen-
tralny Komitet MO, jego przewodniczącym został Leon Grohman, wiceprzewod-
niczącym inż. P. Sulowski, ponadto w skład Komitetu wchodziło: 9 dzielnicowych
oraz naczelnik więzienia. Z biegiem czasu, wraz ze wzrostem jakościowym i ilościo-
wym zadań porządkowych, jakie postawiono przed tą formacją, Centralny Komitet
zdecydował się na utworzenie dodatkowo płatnej Straży Miejskiej, której zadaniem
stało się przejęcie wszystkich posterunków wymagających systematycznej i stałej
służby patrolowej.
Straż Miejska w Łodzi początkowo skupiała 300 pracowników. Jej organizatorami
byli: mecenas B. Jasieński, inż. Pałaszewski oraz pierwszy naczelnik straży, A. Lin-
dner. Tak więc w Łodzi po raz pierwszy obok społecznej służby ochrony porządku
w mieście zdecydowano się na stworzenie formacji zawodowej i całkowicie odpłat-
nej. Wynikało to z potrzeby, ponieważ organy obywatelskie nie mogły podołać coraz
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3.2. Straże Obywatelskie w byłym Królestwie Polskim w latach 1914–1915 87
bardziej skomplikowanym i uciążliwym zadaniom policyjnym. Dzięki kształtowaniu

się instytucji profesjonalnych rosła liczba wykwalifikowanych i fachowych kadr, które
w przyszłości mogły zasilić szeregi policji w niepodległej Rzeczpospolitej.
W momencie ponownego zagrożenia Warszawy przez armię państw central-
nych władze carskie wyraziły ostateczną zgodę na utworzenie Straży Obywatel-
skiej w tym mieście przez Komitet Obywatelski (KO). Została ona zorganizowana
w sierpniu 1915 roku, m.in. wysiłkiem R. Noskiewicza, E. Rauera, R. Starzyńskiego,
L. Szczepkowskiego, W. Chromińskiego, P. Hosera i R. Załęskiego. W drugiej poło-
wie 1915 roku Straż Obywatelska miasta stołecznego Warszawy liczyła ok. 8 tysięcy
członków. Był to wynik ochotniczego i spontanicznego zaciągu, jaki nastąpił tuż po
opuszczeniu Warszawy przez wojska rosyjskie. Szeregi tej formacji tworzyli człon-
kowie takich organizacji społecznych, jak: „Sokół”, „Stowarzyszenie Robotników
Chrześcijańskich”, „Warszawskie Towarzystwo Sportowe”, „Warszawskie Towarzy-
stwo Łyżwiarskie” czy „Towarzystwo Przyjaciół Pragi”. Naczelnikiem warszawskiej
Straży Obywatelskiej został adwokat Stanisław Popowski, a jego zastępcą Kazimierz
Pawłowicz.
Najpóźniej, bo w drugiej połowie 1915 roku, powstały dwie większe straże w Siedl-
cach i Lublinie. Za zgodą lubelskiego generała-gubernatora rozpoczęła działalność
Milicja Obywatelska jako społeczny organ ochrony porządku publicznego.
Struktura wewnętrzna Straży Obywatelskiej była prawie taka sama we wszystkich
miastach i wyglądała następująco: na czele stało prezydium Straży oraz komendan-
tura. W ramach komendantury funkcjonowała Kancelaria Główna oraz wydziały:
1 Zewnętrzny,
2 Miejscowy,
3 Wywiadowczo-Kryminalny,
4 Prawny i Intendentura,
5 Straż Obyczajowa,
6 Kasa i Zarządy Gmachu.
Tak przedstawiał się pierwszy etap kształtowania się polskich organów porządko-
wych na terenie byłego Królestwa Polskiego w okresie okupacji rosyjskiej (lipiec 1914–
– sierpień 1915). Pomimo rozmaitych utrudnień i szykan ostatecznie władze carskie
pozwoliły na rozwinięcie różnych form działalności społecznej i obywatelskiej. Two-
rzyły się wówczas organy zajmujące się sprawami ochrony bezpieczeństwa i porządku
publicznego w zależności od stanowiska miejscowych władz rosyjskich. W ramach
Straży Obywatelskiej udało się stworzyć wyspecjalizowane jednostki policyjne, takie
jak np. Wydział Wywiadowczo-Kryminalny w stołecznej Straży, który zajmował się
ściganiem przestępstw pospolitych, a jednocześnie prowadził dyskretną obserwację
życia politycznego.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3.3. Polskie organy porządkowe na obszarze zaboru austriackiego
Na terenie zaborów austriackiego i pruskiego w pierwszym roku wojny nie tworzono

podobnych do królewiackich organizacji zajmujących się ochroną porządku publicz-
nego. Próbę podjęli jedynie mieszkańcy Lwowa, którzy w obawie przed możliwością
wybuchu konfliktu narodowościowego pomiędzy ludnością polską a ukraińską pod-
jęli starania mające na celu zabezpieczenie Polaków przed agresywnym zachowa-
niem Ukraińców w okresie prowadzonych działań wojennych. Wiceprezydent miasta
Lwowa, dr Tadeusz Rutkowski wystąpił z wnioskiem o utworzenie Straży Obywatel-
skiej. Opracowano odpowiedni regulamin i projekt struktury organizacyjnej. Został
on zatwierdzony przez namiestnika i Dyrekcję Policji austriackiej, jednakże zmienia-
jąca się sytuacja frontowa uniemożliwiła utworzenie tej organizacji.
 Dopiero 31 sierpnia 1914 roku udało się powołać Miejską Straż Obywatelską
(MSO), której naczelnikiem został radny, Adam Schneider. Członkowie Straży
nosili na ramieniu opaskę w barwach miast z napisem „MSO”.
Podstawowym zadaniem, jakie postawiono przed MSO, było współdziałanie z rzą-

dowymi organami bezpieczeństwa oraz zabezpieczenie ładu i porządku publicznego
na terenie miasta Lwowa. Naczelnikiem MSO był prezydent miasta lub jeden z rad-
nych; prezydent mianował komendanta Straży oraz sześciu jego zastępców, po jed-
nym w każdej dzielnicy miasta; był to Komitet Zarządzający MSO.
W związku z rosnącymi potrzebami, którym MSO nie mogło podołać, 7 września
1914 roku zorganizowano Milicję Miejską w koszarach przy ul. Kazimierzowskiej.
Była to formacja policyjna o charakterze quasi-zawodowym składająca się z biura
meldunkowego i biura bezpieczeństwa publicznego; w jej szeregach podjęło pracę
około 500 funkcjonariuszy porządkowych. Członkowie Milicji przeważnie rekruto-
wali się ze sfer inteligenckich i urzędniczych. Na stanowisko kierownika mianowano
Stanisława Tauera, emerytowanego komisarza policji austriackiej. W tej zmienionej
sytuacji organizacja społeczna, jaką była MSO, zaczęła działać jako organ nadzor-
czo-pomocniczy. Po zajęciu Lwowa nowi okupanci, Rosjanie uznali te organizacje za
pozostałość po panowaniu austriackim. Z tego względu rozpoczęli starania mające
na celu likwidację tych formacji policyjnych, co nastąpiło w końcu października 1914
roku. Rosjanie uważali, że ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego w mieście
powinny zajmować się jedynie organy policji rosyjskiej z gradonaczalnikiem na czele.
Na pozostałych ziemiach polskich nie powstały polskie organy porządkowe.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3.4. Milicja Miejska w latach 1916–1918 89
3.4. Milicja Miejska w latach 1916–1918
Zajęcie części ziem byłego Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i austriackie
w sierpniu 1915 roku otworzyło nowy etap w tworzeniu polskich organów bezpie-
czeństwa. Początkowo władze okupacyjne uznawały polskie organizacje społeczne,
jakimi były Komitety Obywatelskie i ich organy wykonawcze, Straże Obywatelskie,
mimo że tworzyli je ludzie niechętni nowym władzom i związani w większości z pro-
rosyjskim Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym. Okupacyjna administracja
niemiecka dobrze rozumiała potrzebę istnienia organizacji obywatelskich wspoma-
gających policję w zakresie ochrony porządku i zabezpieczenia własności prywatnej
i państwowej na terenach okupowanych. Z tych powodów władze okupacyjne prze-
prowadziły pewne zmiany organizacyjne i kompetencyjne, zachowując jednocześnie
przekształcone formacje paramilitarne.
 Likwidacja Straży Obywatelskiej w Lublinie nastąpiła 31 października 1915

roku, w Warszawie 31 stycznia 1916 roku, w tym samym czasie nastąpiła likwi-
dacja Straży w innych miastach b. Królestwa Polskiego. Jednocześnie 1 lutego
1916 roku powołano do życia Milicję Miejską (MM), organ porządkowy podle-
gający władzom samorządowym, które z kolei były uzależnione od władz oku-
pacyjnych.
Faktycznie Milicja Miejska stawała się organem wykonawczym magistratów, pod-

porządkowanym prezydentom miast. Była ponadto służbą pomocniczą niemieckich
i austriackich władz policyjnych, dlatego podlegała również prezydium policji oby-
dwu okupantów. Z uprawnień Milicji zostały wyłączone sprawy natury politycznej
i kryminalnej, które pozostawały w gestii organów policji państw centralnych.
Podstawowym zadaniem Milicji Miejskiej było utrzymanie porządku na ulicach,
ponadto do jej obowiązków należały sprawy dotyczące stanu sanitarnego, przemysłu,
handlu i budownictwa. Członkowie Milicji byli pracownikami zawodowymi, opła-
canymi z funduszy samorządowych, jednolicie umundurowanymi i uzbrojonymi
(w białą broń). Stan liczebny Milicji był zbliżony do stanu etatowego Straży Obywa-
telskich, np. Milicja Miejska w Warszawie liczyła 2 tysiące funkcjonariuszy, w Łodzi
około tysiąca. Źródła archiwalne podają dane z początku 1917 roku dotyczące obsady
kadry kierowniczej poszczególnych jednostek Milicji:
1 w Lublinie (od listopada 1916 roku) naczelnikiem był S. Szczepanowski,

później Tytus Makowski (od 6 września 1917 roku),
2 w Kielcach – Witold Dziewalski,
3 w Piotrkowie Trybunalskim – Bronisław Krajewski,
4 w Radomiu – Jerzy Poraziński,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
5 w Płocku – Emil Bauer,

6 w Łukowie – Edward Grabowiecki.
Z danych tych wynika, że jednostki MM tworzono tylko na terenach byłego za-

boru rosyjskiego. Była to świadoma polityka rządu niemieckiego wynikająca ze sto-
sunku państw centralnych do sprawy polskiej. Jednostki Milicji były autonomiczne
i niezależne od siebie. Władzom okupacyjnym nie zależało na tworzeniu scentrali-
zowanych organów policyjnych o polskiej proweniencji. Istnieją wprawdzie pewne
przypuszczenia świadczące o istnieniu zorganizowanego konspiracyjnego kontaktu
między poszczególnymi jednostkami MM, nie są one jednak potwierdzone w ma-
teriałach archiwalnych. Pod koniec okupacji w 1917 roku wybrani funkcjonariusze
Milicji Miejskiej w Warszawie zostali oddelegowani do innych jednostek w celu prze-
kazania doświadczeń organizacyjnych, jednocześnie też rozpoczęto działania kładące
podwaliny pod organy policyjne w niepodległej Polsce.
Najprężniej działającą jednostką Milicji Miejskiej była formacja warszawska o sze-
roko rozbudowanej strukturze organizacyjnej. Pierwszym naczelnikiem MM w War-
szawie został przedstawiciel arystokracji, Franciszek Radziwiłł, późniejszy wyższy
funkcjonariusz Policji Państwowej w okresie przedmajowym, jego zastępcami byli:
ds. administracyjnych – Ludwik Ptaszyński i ds. technicznych – Marceli Łączkow-
ski. Wewnętrzną strukturę organu zarządzającego Milicji obok naczelnika i jego za-
stępców tworzyli:
1 szef biura (Jan Namiotkiewicz),

2 dział służbowy (kierownik Jan Urbankowski),
3 dział organizacji szkolnictwa milicyjnego (kierownik Marian Borzęcki),
4 dział sądowy (kierownik Henryk Wardęski),
5 dział gospodarczy (kierownik Franciszek Kaufman).
W 1917 roku nastąpiła reorganizacja w warszawskiej Milicji, która doprowadziła

do utworzenia czterech sekcji:
1 spraw ogólnych i administracyjnych,

2 spraw sądowych i dyscyplinarnych,
3 spraw handlowych,
4 sanitarnych i budowlanych oraz wyszkolenia zawodowego.
W następnym roku, tj. w 1918, nastąpiła zmiana na stanowisku naczelnika; do-

tychczasowy naczelnik F. Radziwiłł objął kierownictwo Departamentu Spraw Wojsko-
wych w ówczesnym gabinecie Rady Stanu, a nowym naczelnikiem mianowano Mie-
czysława Szacińskiego. Wielu wybitnych twórców Milicji Miejskiej odegrało ważną
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3.4. Milicja Miejska w latach 1916–1918 91
rolę w tworzeniu Policji Państwowej w II RP i w innych sferach życia publicznego. Na-

leży tu wymienić: Stanisława Okulicza, Jana Horodyskiego, Czesława Żylińskiego, Ce-
zarego Okołowa-Podhorskiego, Stefana Chluskiego, Edmunda Czyniowskiego, Jana
Jareckiego, Edwarda Grabowieckiego, Aleksandra Około-Kułaka.
W Lublinie jednostka Milicji Miejskiej stanowiła Wydział VIII miejscowego ma-
gistratu. Miasto zostało podzielone na 3 komisariaty, w których ogółem pracowało
około 100 funkcjonariuszy. Im bliższy wydawał się koniec zmagań wojennych, a tym
samym klęska państw centralnych, tym większa stawała się niezależność organów
MM. Kierujący tymi jednostkami starali się stworzyć jak najkorzystniejsze warunki
do sformowania policji w niepodległej Polsce, wykorzystując funkcjonariuszy Milicji
Miejskiej, co oczywiście miało poważne implikacje polityczne.
Taka sytuacja powstała w Łodzi, gdzie w roku 1918, po ustąpieniu Niemców za-
częto tworzyć organy policyjne przy pomocy miejscowej Milicji Miejskiej. Do Milicji
przyjmowano jedynie kandydatów należących lub sympatyzujących z prawicowymi
ugrupowaniami politycznymi, takimi jak Zjednoczenie Narodowe, Narodowy Zwią-
zek Robotniczy czy Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Dodatkowo werbowano
byłych funkcjonariuszy policji niemieckiej i ochrany carskiej (32 takie wypadki od-
notowano w samej Łodzi). Zgodnie z opinią generała Massalskiego:
„ „…funkcjonariusze policji pruskiej i carskiej stanowili świetny materiał fachowy

i obyć się bez nich nie można było” 1.
Jednocześnie magistrat łódzki nie szczędził pieniędzy na tworzenie budżetu Mi-

licji, przyznając miesięcznie sumę 288 tys. marek. Pozwalało to stworzyć etaty dla
1034 funkcjonariuszy. Ponadto na terenie powiatu łódzkiego powstała policja po-
wiatowa, której komendantem został kapitan wojsk rosyjskich Kazimierz Jabłonow-
ski-Snadzki.
Z kolei w Lublinie, gdzie też działała prężna jednostka MM, 3 listopada 1918 roku
naczelnik Milicji Miejskiej miasta Lublina przejął z upoważnienia Komisarza General-
nego Rady Regencyjnej, Juliusza Zdanowskiego, cały były c. k. komisariat policji wraz
z biurem meldunkowym oraz tzw. policję obyczajową. W Warszawie 11 listopada 1918
roku odkomenderowano do tutejszej Milicji rotmistrza legionowego Jurę Gorzechow-
skiego. Świadczyło to, że również obóz Józefa Piłsudskiego podejmuje starania, żeby
uzyskać wpływy w tego rodzaju formacjach paramilitarnych. W tym samym dniu
przejęto agendy niemieckiej policji kryminalnej i politycznej, a ich funkcjonariuszy
rozbrojono. Podobny przebieg miały akcje w innych miastach pod okupacją państw
centralnych. W zmaganiach, których przedmiotem były formacje milicyjne, widoczne
1
A. Misiuk, Tworzenie się polskich instytucji policyjnych w czasie I wojny światowej, „Problemy Krymina-
listyki” 1987, nr 176, s. 342.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
stały się przejawy walki politycznej między czołowymi stronnictwami politycznymi

starającymi się zdobyć władzę w odradzającym się państwie polskim.
3.5. Formacje porządkowe w Galicji i zaborze pruskim w 1918 roku
Na terenie Małopolski istniały różnego rodzaju samorządowe policje miejskie i gmin-

ne, które funkcjonowały na podstawie ustawy gminnej z 12 sierpnia 1866 roku.
W pierwszych dniach września 1918 roku, Jerzy Grodyński przystąpił do tworzenia
organizacji o nazwie Milicja Obywatelska na terenach wschodniej i zachodniej Ma-
łopolski. Przekształcono ją następnie w Małopolską Straż Obywatelską, kierowaną
przez inż. Hausnera.
 Działająca w Krakowie od 28 października 1918 roku Polska Komisja Likwidacyj-

na (PKL) również przystąpiła do organizowania własnych organów policyjnych.
Generał Bolesław Roja, przedstawiciel PKL, wydał 22 listopada 1918 roku rozkaz
nakazujący tworzenie w Galicji wschodniej Straży Bezpieczeństwa.
Najmniej złożona sytuacja w zakresie tworzenia rozmaitych służb porządkowych

przez ludność polską istniała w zaborze pruskim (w Wielkopolsce). Tu także funkcjo-
nowały powołane przez terenowe ogniwa samorządu gminnego i miejskiego policje
wiejskie i miejskie. Dodatkowo 13 listopada 1918 roku z inicjatywy miejscowej endecji
i za zgodą władz miejskich powołano Straż Obywatelską. Miała ona stanowić zalążek
formacji paramilitarnej występującej w obronie interesów polskiej ludności w zaborze
pruskim, a jednocześnie miała być organem porządkowym. Na czele Straży w Poznaniu
stali Julian Lange oraz Karol Rzepecki. Po wybuchu powstania wielkopolskiego orga-
nizacje terenowe aktywnie włączyły się do walk powstańczych i weszły w skład Straży
Ludowej podległej Naczelnej Radzie Ludowej (NRL). W dniu 29 grudnia 1918 roku
obowiązki prezydenta policji w Poznaniu objął komendant Straży, Julian Lange.
Nad bezpieczeństwem publicznym czuwały również jednostki żandarmerii, po-
czątkowo działające przy armiach zaborczych, a następnie w pierwszych polskich
formacjach wojskowych (np. Polnische Werhmacht). W Małopolsce zachodniej działała
polska Żandarmeria Krajowa, na ziemiach wschodnich Wojskowa Żandarmeria
Polowa, w były Kongresówce Lubelska Żandarmeria Krajowa pod dowództwem
kpt. dr. Stocha. Podobnie wyglądała sytuacja w zaborze pruskim. W ośrodkach
pozamiejskich zorganizowano Polską Żandarmerię Krajową pod kierownictwem
ppor. Zygmunta Wizy. Ta formacja podlegała Wydziałowi Wojskowemu Naczelnej
Rady Ludowej w Poznaniu. Jednocześnie przystąpiono do formowania nowej brygady
żandarmerii, która miała wykonywać czynności policyjne w trakcie obejmowania we
władanie przez Polskę części Pomorza.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3.6. Organy porządkowe powołane w czasie wojny przez partie polityczne 93
3.6. Organy porządkowe powołane w czasie wojny przez partie polityczne
Drugi rodzaj organizacji chroniących porządek i bezpieczeństwo publiczne tworzy-

ły ugrupowania polityczne. Do tych, którym należy poświęcić więcej uwagi z racji
ich znaczenia, zalicza się Straż Bezpieczeństwa Publicznego, formację paramili-
tarną pozostającą do dyspozycji Narodowej Demokracji, oraz Milicję Ludową Pol-
skiej Partii Socjalistycznej. Także Lubelska Rada Delegatów Robotniczych 5 listopa-
da 1918 roku podjęła uchwałę w sprawie utworzenia własnej Milicji Ludowej (ML),
której komisarzem został Urban Rygier. W tej organizacji dominowali przede wszyst-
kim komuniści.
Ponadto istniały inne formacje porządkowe powiązane z różnymi stronnictwami
prawicowymi, takie jak: Straż Ludowa, Straż Narodowa, Straż Obywatelska czy
Straż Policyjna Państwowa. Podstawowym zadaniem tych organizacji była ochrona
interesów partyjnych oraz udzielanie poparcia (niekiedy zbrojnego) w prowadzonej
walce politycznej. Bardzo często dochodziło do starć między bojówkami tych orga-
nizacji. Jednakże w okresie upadku władzy państw zaborczych na ziemiach polskich
wykorzystywano te formacje do ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, aby
zapobiec przestępczości kryminalnej i dezorganizacji życia społecznego w kraju.
 Największe znaczenie i wpływ na kształtowanie się jednolitych organów bez-

pieczeństwa państwowego miały Straż Bezpieczeństwa Narodowego i Milicja
Ludowa PPS.
Jeśli chodzi o Straż Bezpieczeństwa Narodowego, brak jest jakiegokolwiek opraco-

wania dotyczącego tej organizacji. Pozostały jedynie wspomnienia i relacje jej człon-
ków. Straż dysponowała scentralizowaną organizacją w Warszawie; poszczególnymi
komisariatami kierowali działacze endeccy (Austen, Tyrakowski, Dymowski, Gros-
man). Dowódcą Straży został Wroczyński, a następnie Jaźwiński. Do tego rodzaju
organizacji paramilitarnych dużą wagę przywiązywali działacze socjalistyczni. Or-
ganizacje te przeprowadzały akcje dywersyjne i zbrojne przeciwko władzom państw
zaborczych. W 1917 roku utworzono Pogotowie Bojowe PPS, które następnie zostało
przekształcone w Milicję Ludową PPS.
Mało znaną organizacją milicyjną był organ Tymczasowego Rządu Ludowego
w Lublinie – Milicja Ludowa, podporządkowana ministrowi spraw wewnętrznych
Stanisławowi Thuguttowi. Działalność tej instytucji była efemeryczna i nie odegrała
istotniejszej roli w procesie tworzenia państwowej służby policyjnej w niepodległej
RP. W okresie rządów Jędrzeja Moraczewskiego zaniechano jej rozbudowy, a jed-
nostki istniejące na terenie Lubelszczyzny zostały wchłonięte przez ML PPS lub roz-
brojone.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3.7. Instytucje tworzone przez Tymczasową Radę Stanu i Radę Regencyjną

odpowiedzialne za bezpieczeństwo w kraju
Już na mocy pierwszego dokumentu wydanego przez Radę Regencyjną, to znaczy

dekretu z 3 stycznia 1918 roku, powołano do życia Ministerstwo Spraw Wewnętrz-
nych. Problem zorganizowania centralnej służby informacyjnej, opierając się na
MSW, stał się aktualny, gdy ministrem spraw wewnętrznych został Jan Stecki. Utwo-
rzenie takiej służby traktował on jako niezbędną formę zabezpieczenia systemu spo-
łeczno-ekonomicznego.
W dniu 30 lipca 1917 roku na posiedzeniu Rady Stanu Stecki stwierdził, że sytua-
cja jest „niebezpieczna i groźna”. Podjęto więc starania u władz okupacyjnych o uzy-
skanie zgody na utworzenie polskiej policji państwowej liczącej około 2 tysięcy osób.
Dnia 3 października 1918 roku w obszernym memoriale dla prasy Stecki ponownie
ubolewał, że:
„ „władze polskie nie mają w rękach środków represyjnych, lecz z konieczności ogra-
niczać się muszą do akcji ostrzegawczej wobec społeczeństwa”2.
Sprawę zorganizowania polskiej służby bezpieczeństwa podnosił również pre-

mier Józef Świerzyński w exposé z 29 października 1918 roku. Efektem zgłaszanych
przez nich postulatów było utworzenie w Wydziale Administracyjnym MSW re-
feratu ds. policyjnych. Referat ten miał za zadanie przejąć od warszawskiej milicji
miejskiej funkcje centralnego ośrodka organizowania służb policyjnych na ziemiach
polskich. Pierwszym i początkowo jedynym pracownikiem referatu został Marian
Borzęcki – jedna z najbardziej zasługujących na uwagę postaci w dziejach polskiej
policji. W drugiej połowie 1918 roku podniesiono referat do rangi wydziału i jedno-
cześnie zwiększono personel do pięciu osób. Zastępcą naczelnika został Franciszek
Kaufman, 3 osoby stanowiły personel kancelaryjno-pomocniczy. Efektem prac tego
miniaturowego Wydziału było opracowanie budżetu na rok 1919 oraz przygotowanie
dwóch instrukcji dla przewidywanej, w ogólnych zarysach, państwowej organizacji
policyjnej. Znaczenie działalności Wydziału w tworzeniu teoretycznych przesłanek
dla przyszłej służby bezpieczeństwa było ogromne.
W tej jednostce organizacyjnej MSW opracowywano propozycje dotyczące orga-
nizacji, struktury i kompetencji organów policyjnych w niepodległej Polsce. Niektóre
projekty zostały wprowadzone w życie już na początku 1919 roku w czasie tworze-
nia policji komunalnej. Nie należy również zapominać o tym, że Wydział Policyjny
MSW wykorzystywał doświadczenia milicji miejskiej.
2
Ibidem, s. 346.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 95
Zasługą Jana Steckiego było też zorganizowanie referatu informacyjno-politycz-

nego w Sekcji Administracyjnej MSW, na czele którego stanął ppor. dr Mieczysław
Skrudlik. Zadaniem tego referatu miało być rozpracowywanie i zwalczanie ruchu
wywrotowego. Według słów kierownika tej komórki była to pierwsza państwowa
placówka wyspecjalizowana w walce „z bolszewizmem i lewicą”. Wkrótce, bo już
w październiku 1918 roku ze względu na wzrost liczby zadań referat przekształcono
w Biuro Wywiadowcze MSW. Ponadto przystąpiono do organizowania wyspecjali-
zowanych komórek wywiadowczych na terenie Warszawy, Łodzi, Lublina i Zagłębia
Dąbrowskiego, które zostały podporządkowane Biurowi Wywiadowczemu.
Na początku 1919 roku Biuro zatrudniało 35 pracowników i dysponowało budże-
tem w wysokości 20 tysięcy marek miesięcznie. Jednocześnie zostały rozszerzone za-
dania Biura, do których należało:
1 dostarczanie ministrowi spraw wewnętrznych informacji o ruchach

społecznych i politycznych w kraju,
2 roztaczanie nadzoru nad ugrupowaniami politycznymi zdradzającymi
tendencje prowadzące ku zagrożeniu bezpieczeństwa państwa (komuniści),
3 przygotowywanie i szkolenie kadr policji politycznej.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 Straż Obywatelska  Milicja Miejska  Policja Komunalna  Milicja Ludowa
Pytania
1 Przedstaw genezę Straży Obywatelskich podczas I wojny światowej na terenie
byłego Królestwa Polskiego.
2 Przedstaw poglądy działaczy polskich partii politycznych na sprawy
bezpieczeństwa i porządku publicznego.
3 Podaj przyczyny przekształcenia Straży Obywatelskiej w Milicję Miejską
w 1916 roku.
4 Omów aktywność polskich środowisk politycznych w Galicji w tworzeniu
obywatelskich formacji porządkowych w czasie I wojny światowej.
5 Scharakteryzuj działalność organów porządkowych w Warszawie w czasie
I wojny światowej.
6 Podaj nazwy formacji paramilitarnych tworzonych przez lewicowe partie
polityczne.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
96 Unifikacja służb policyjnych w II RP (1918-1922)
Rozdział 4
Unifikacja służb policyjnych w II RP
(1918–1922)
● Starania władz centralnych o stworzenie jednolitej, ogólnopaństwowej służby poli-

cyjnej były w dużym stopniu uzależnione od ówczesnego układu sił politycznych
w kraju oraz od stanu organizacyjnego instytucji porządkowych działających do
tej pory na ziemiach polskich. Funkcjonowanie dużej liczby organizacji para-
militarnych o różnej proweniencji politycznej na pewno miało wpływ na efekty
działań unifikacyjnych. W ówczesnych realiach polityczno-ustrojowych doszło do
powstania dwóch dominujących rodzajów służb.
4.1. Milicja Ludowa i Policja Komunalna w latach 1918–1919
W okresie 1917–1918 decydującą rolę odgrywały organizacje porządkowe pocho-

dzące z ruchu partyjnego i samorządowego. One stanowiły podłoże dla formują-
cych się państwowych organów policyjnych w odrodzonej Polsce. Fakt, że ostatecz-
nie lewica niepodległościowa stworzyła rząd, który po pewnym czasie został uznany
przez czynniki miarodajne w Polsce (J. Piłsudski), miał wpływ na losy organu PPS
– Milicję Ludową (ML).
W pierwszych dniach listopada roku 1918 ML PPS przeżywała okres żywioło-
wego rozwoju organizacyjnego oraz wzrostu roli politycznej. Wówczas powstały jej
oddziały w Radomskiem, Kieleckiem, Lubelskiem oraz w Zagłębiu Dąbrowskim.
Tak szybki rozwój stworzył potrzebę ujęcia Milicji Ludowej PPS w pewne ramy or-
ganizacyjne.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
4.1. Milicja Ludowa i Policja Komunalna w latach 1918–1919 97
 W połowie listopada 1918 roku utworzono Komendę Główną i Sztab Główny ML

PPS w Warszawie. Jednostki terenowe zostały dostosowane do partyjnej struk-
tury organizacyjnej. Stworzono komendy okręgowe, obwodowe i miejscowe.
Skomplikowany był skład socjalny tej formacji. Grupę kierowniczą tworzyli ludzie
wywodzący się z Wydziału Pogotowia Bojowego i Polskiej Organizacji Wojskowej
(POW), natomiast szeregowymi milicjantami byli przeważnie robotnicy, przedsta-
wiciele wiejskiej ludności bezrolnej, często członkowie PPS-Lewicy i SDKPiL. W tym
czasie, w zasadzie ML PPS nieformalnie podporządkowała się rządowi Jędrzeja Mora-
czewskiego, wykonując zadania w zakresie ochrony porządku publicznego. W takiej
sytuacji Sztab Komendy Głównej ML PPS skierował do ministra spraw wewnętrz-
nych referat, w którym przedstawiono propozycję utworzenia przez MSW państwo-
wej Milicji Ludowej opartej na kadrach pepeesowskiej formacji paramilitarnej. Kon-
cepcja ta spotkała się z przychylnym przyjęciem Piłsudskiego, który 5 grudnia 1918
roku jako tymczasowy Naczelnik Państwa podpisał dekret o „upaństwowieniu” Mi-
licji Ludowej PPS.
W pierwszym artykule tego dokumentu stwierdzono, że ML ma być organizacją
o charakterze wojskowym, zależną bezpośrednio od MSW „dla ochrony i zapewnie-
nia spokoju i bezpieczeństwa ludności miast i wsi oraz walki z wszelkimi przejawami
bezwładu społecznego”.
Jednocześnie rozwiązano wszystkie ochotnicze i obywatelskie służby porządkowe,
które samorzutnie utworzyły się na terenie byłego Królestwa Polskiego. Przepisy
o Milicji Ludowej nie dotyczyły organów policji samorządowej. Władzę zwierzchnią
w Milicji pełnił komendant główny z podległym mu organem – Komendą Główną
(KG ML), ponadto utworzono w MSW Wydział Milicji (kierowany przez Sewera Kir-
tiklisa), który nadzorował prace organizatorskie w terenie. Najwyższym terenowym
organem Milicji były komendy okręgowe, którym podlegały komendy powiatowe
(obwodowe) oraz najniższy szczebel organizacyjny – posterunki Milicji Ludowej.
W dniu 13 grudnia 1918 roku został powołany komendant główny milicji –oficer
I Brygady Legionów – kpt. Ignacy Boerner. Ukształtowała się także struktura we-
wnętrzna Komendy Głównej, którą tworzył sztab i 4 wydziały:
1 Służby Czynnej,
2 Rezerw,
3 Informacyjno-Wywiadowczy,
4 Administracyjny.
Szczególną rolę odgrywał Wydział III Informacyjno-Wywiadowczy, który zajmo-

wał się wywiadem politycznym oraz informowaniem rządu o stanie bezpieczeństwa
w kraju. W krótkim czasie Wydział został rozbudowany, stworzono 3 sekcje:
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
98 Unifikacja służb policyjnych w II RP (1918–1922)
1 do walki z bandytyzmem,
2 do likwidowania zjawiska spekulacji oraz
3 do spraw politycznych.
Początkowo pracami tego Wydziału kierował Sylwester Wojewódzki, później za-

stąpił go Tadeusz Galusiński. Na początku stycznia 1919 roku przystąpiono do orga-
nizowania terenowych jednostek milicyjnych. Utworzono 12 okręgów obejmujących
obszar byłego Królestwa Polskiego:
1 warszawski,
2 siedlecki,
3 lubelski,
4 radomski,
5 kielecki,
6 częstochowski,
7 łódzki,
8 płocki,
9 kaliski,
10 suwalski,
11 łomżyński
12 Zagłębia Dąbrowskiego.
 Jednocześnie 9 stycznia 1919 roku Naczelnik Państwa podpisał dekret o organi-

zacji Policji Komunalnej (PK), którą stworzono, opierając się na jednostkach Mi-
licji Miejskiej. Już sama nazwa świadczyła, że był to organ samorządu, mający za-
pewnić bezpieczeństwo publiczne i wykonywać polecenia władz państwowych
i samorządowych.
Kwestia tworzenia i utrzymywania jednostek Policji Komunalnej była skompli-

kowana. Tworzyły je zarządy władz miejskich i organy samorządu powiatowego,
jednakże władza zwierzchnia należała do organów państwowych, do MSW, które
mianowało wszystkich kierowników urzędów policyjnych. Utrzymaniem Policji
Komunalnej obarczone zostały w równym stopniu władze samorządu miejskiego
i wiejskiego oraz Skarb Państwa. Jak wynikało z dekretu, wraz z utworzeniem Policji
Komunalnej zlikwidowano wszelkie istniejące organizacje porządkowe z wyjątkiem
Milicji Ludowej. Dekretem zostały objęte jedynie ziemie centralne (kieleckie, lubel-
skie, warszawskie, łódzkie, białostockie). Bezpośrednią władzę zwierzchnią nad tą
formacją przejął Wydział Policyjny MSW, przekształcony 20 stycznia 1919 roku
w Naczelną Inspekcję Policji Komunalnej, którą miał kierować Marian Borzęcki.
Głównym zadaniem tego organu było tworzenie jednostek terenowych, odgrywanie
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
4.1. Milicja Ludowa i Policja Komunalna w latach 1918–1919 99
roli czynnika koordynującego i inicjującego konstruowanie przepisów policyjnych.

Obszar byłego Królestwa podzielono na 5 rejonów inspekcyjnych, którymi kiero-
wali inspektorzy. Następnie w marcu 1919 roku przekształcono Milicje Miejskie
w jednostki Policji Komunalnej w większości miast byłego Królestwa. Podstawowymi
organami PK były powiatowe urzędy policyjne, którym podlegały komisariaty oraz
posterunki miejskie i gminne. W kwietniu 1919 roku zakończył się proces formo-
wania korpusu Policji Komunalnej.
Od samego początku dochodziło do konfliktów kompetencyjnych pomiędzy
jednostkami Milicji Ludowej i Policji Komunalnej. Miała je przerwać decyzja MSW
z 31 marca 1919 roku o podporządkowaniu powiatowym komisarzom rządowym
w zakresie służby bezpieczeństwa oddziałów Policji i Milicji Ludowej. Dzięki temu
zamierzano przyjąć jednolite kierownictwo nad organami porządkowymi oraz kla-
rowną politykę zabezpieczenia porządku publicznego w terenie.
Jednakże zatargi i nieporozumienia zdarzały się nadal. W marcu w czasie strajku
w Zagłębiu Dąbrowskim Milicja Ludowa stanęła po stronie strajkujących, występując
przeciwko bojówkom prawicowym i wojsku. W dniu 10 kwietnia 1919 roku doszło
do konfliktu pomiędzy urzędami Policji Komunalnej i Milicji Ludowej w Siedlcach.
Podobne wydarzenia zaszły w Łomży i Ostrowcu, a w powiecie krasnostawskim po-
licjanci rozbroili oddział Milicji. Po tych wypadkach sprawa przyszłości tych służb
porządkowych trafiła do Sejmu. Posłowie prawicy sugerowali likwidację Milicji Lu-
dowej. Z kolei w kręgach MSW sądzono, iż organizacja Milicji będzie stanowić pod-
stawową bazę dla przyszłej jednolitej służby bezpieczeństwa.
Szalę zwycięstwa w sporze przeważył argument, iż szeregi Milicji Ludowej w co-
raz większym stopniu opanowują komuniści. W związku z tym rozpoczął się proces
stałego ograniczania wpływów Milicji. Na mocy okólnika z 4 kwietnia 1919 roku zli-
kwidowano te komendy okręgowe Milicji, które były nieprzystosowane do aktual-
nego stanu administracyjnego państwa. Ponadto zezwolono na przechodzenie funk-
cjonariuszy Milicji Ludowej do szeregów Policji Komunalnej. Wreszcie w kwietniu
MSW w porozumieniu z Naczelnym Dowództwem Wojska Polskiego postanowiło
wysyłać oddziały Milicji do służby etapowej w garnizonach wojskowych na froncie
wschodnim.
W tym samym czasie prowadzono działania mające na celu ujednolicenie organi-
zacji służb odpowiedzialnych za stan porządku i bezpieczeństwa publicznego w kraju.
Milicję Ludową i Policję Komunalną podporządkowano jednej wspólnej Komendzie
Głównej. Komendant obydwu tych formacji miał podlegać bezpośrednio ministrowi
spraw wewnętrznych oraz sprawować władzę zwierzchnią nad jednostkami tereno-
wymi Policji i Milicji. Na stanowisko komendanta powołano 8 kwietnia 1919 roku
kpt. Kazimierza Młodzianowskiego.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
4.2. Powstanie Policji Państwowej 24 lipca 1919 roku
Już na początku 1919 roku w kręgach władzy zrodziła się myśl jak najszybszego stwo-
rzenia jednolitej i ogólnopaństwowej służby policyjnej. Ówczesny minister spraw
wewnętrznych, Stanisław Wojciechowski, 20 marca tego roku ogłosił w Sejmie, iż
w najbliższym czasie zostanie wniesiony do Parlamentu projekt ustawy o zunifiko-
wanej służbie bezpieczeństwa. Taki projekt przedstawiono posłom w Sejmie 16 maja
1919 roku.
 Nowa formacja policyjna przyjęła nazwę „Straż Bezpieczeństwa”. Po burzliwej

dyskusji poselskiej projekt trafił do sejmowej komisji administracyjnej. Nie cze-
kając na wyniki prac sejmowych, MSW rozpoczęło politykę faktów dokonanych.
Dnia 17 czerwca 1919 roku rozwiązano sztuczny twór organizacyjny, jakim była
Komenda Główna PK i ML, i rozpoczęto tworzenie struktur Straży Bezpieczeń-
stwa, mimo że stanowisko Sejmu w tej sprawie nie było jeszcze znane.
Organizacja Straży opierała się przede wszystkim na jednostkach Policji Komu-

nalnej, zostawiając na uboczu znajdującą się w agonii Milicję Ludową. Naczelna In-
spekcja PK przekształciła się w Komendę Główną Straży Bezpieczeństwa, będącą
organem nadrzędnym dla wszystkich organów policyjnych w Polsce. Terenowe or-
gany Straży powstały podobnie z przekształcenia jednostek PK, a jej komendanci sta-
wali się przełożonymi w jednostkach Straży. W tym czasie projekt ustawy trafił po-
nownie pod obrady sejmowe.
 Ostatecznie 24 lipca 1919 roku uchwalono ustawę o Policji Państwowej (PP), a nie
Straży Bezpieczeństwa jak było w projekcie.
Z chwilą wprowadzenia w życie ustawy z 24 lipca 1919 roku straciły moc obo-
wiązującą dekrety o organizacji Milicji Ludowej z 5 grudnia 1918 roku i 7 lutego 1919
roku oraz dekret o organizacji Policji Komunalnej z 9 stycznia 1919 roku. Zgodnie
z literą ustawy Policja Państwowa była państwową organizacją służby bezpieczeń-
stwa, której głównym zadaniem była ochrona bezpieczeństwa, spokoju i porządku
publicznego. Policja miała więc odgrywać w tej dziedzinie rolę organów wykonaw-
czych władz państwowych (administracyjnych – starostów i wojewodów) i samorzą-
dowych. Ponadto w art. 13 ustawy stwierdzono, że urzędy prokuratorskie i władze
sądowe mogły wydawać bezpośrednie zlecenia Policji, zgodnie z przepisami ustawy
o postępowaniu karnym.
Komendant główny PP miał uprawnienia władcze w zakresie organizacji, admi-
nistracji, zaopatrzenia, uzbrojenia oraz uzupełnienia i wyszkolenia Policji, nie miał
natomiast (jak i inni przełożeni policyjni) żadnego wpływu na charakter zadań
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
4.3. Organizowanie scentralizowanej służby policyjnej na ziemiach polskich w latach 1919–1921 101
wykonywanych przez podwładnych. Ta podwójna zależność służbowa stała się w przy-

szłości źródłem wielu nieporozumień kompetencyjnych, a jednocześnie wpływała na
osłabienie siły korpusu policyjnego.
Organizacja Policji została dostosowana do podziału sądowego kraju. Władzę na-
czelną pełnił komendant główny, zależny bezpośrednio od ministra spraw wewnętrz-
nych. Na szczeblu województwa działały komendy okręgowe, a na terenie powiatu
funkcjonowały komendy powiatowe Policji. W pewnych sytuacjach teren działania
komendy powiatowej mógł obejmować kilka powiatów. Ponadto w miastach wydzie-
lonych funkcjonowały jednostki policyjne równorzędne do komend powiatowych.
Najmniejszymi komórkami były komisariaty, dla których terenem działania mogły
być całe miasta lub jego dzielnice, oraz posterunki, na terenie gminy, jej części lub
kilku gmin. Na czele wymienionych jednostek organizacyjnych stali komendanci, je-
dynie komisariatami kierowali komisarze policyjni. Cały korpus policyjny został po-
dzielony na dwie grupy funkcjonariuszy: wyższych i niższych. Do tej pierwszej grupy
ustawa zaliczała: komendanta głównego, jego zastępcę, nadinspektora, inspektora,
nadkomisarza, komisarza, podkomisarza i aspiranta. Do niższych funkcjonariuszy
należeli: starszy przodownik, przodownik, starszy posterunkowy i posterunkowy.
Wyższych funkcjonariuszy mianował minister spraw wewnętrznych, niższych – ko-
mendanci okręgowi. Ustawa w art. 7 sygnalizowała istnienie przy komendach okrę-
gowych urzędów śledczych kierowanych przez naczelników.
Bardzo ważnym problemem był nabór kandydatów do służby w Policji Państwo-
wej. Ustalono, że kandydat powinien spełniać następujące warunki: być w wieku 23–
45 lat, legitymować się nieskazitelną przeszłością, obywatelstwem polskim, dobrą
sprawnością fizyczną, znajomością języka polskiego i umiejętnością pisania i czyta-
nia. Sprawy natury personalnej były poruszane również w art. 25 ustawy, w którym
określono zasady odpowiedzialności dyscyplinarnej. Wymieniono następujące kary:
nagana zwykła, nagana formalna (zawarta w rozkazie dziennym), areszt do 7 dni,
przeniesienie na urząd, gdzie były mniejsze dodatki, degradacja i wydalenie.
4.3. Organizowanie scentralizowanej służby policyjnej

na ziemiach polskich w latach 1919–1921
Ustawa z 24 lipca 1919 roku, ustanawiająca scentralizowaną i jednolitą służbę bezpie-

czeństwa, przez długi okres była tylko formalnym aktem. Jedynie na ziemiach byłego
Królestwa Polskiego podjęto działania mające na celu organizację terenowych jednostek
Policji Państwowej. Wynikało to z faktu, że władza centralna w Warszawie jeszcze nie
zdążyła podporządkować sobie wszystkich ziem polskich. Niektóre władze dzielnico-
we (np. byłego zaboru pruskiego) uważały się za niezależne od władz warszawskich
i czekały na decyzję państw sprzymierzonych. Na innych terenach funkcjonowała
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
całkowicie autonomiczna władza (np. w zachodniej Galicji). Zdarzało się też, że trudno
było określić zasięg władzy polskiej z powodu prowadzonych działań wojennych (Kresy
Wschodnie – wschodnia Galicja oraz Wileńszczyzna).
Kierunek prac organizatorskich, związanych z tworzeniem jednolitej służby bezpie-
czeństwa na terenach kolejno przejmowanych bezpośrednio przez władzę organów cen-
tralnych, wytyczyły przepisy przejściowe do ustawy o Policji Państwowej z 1919 roku.
Byłe Królestwo Polskie

Ziemie byłego Królestwa Polskiego od początku stanowiły rdzeń rodzącej się II Rzecz-
pospolitej, tu też były podejmowane próby tworzenia państwowych służb bezpieczeń-
stwa. Zarówno Milicja Ludowa, jak i Policja Komunalna zasięgiem swojego działania
obejmowały ziemie Kongresówki, podobnie Policja Państwowa. Komendant główny PP
rozkazem z 20 sierpnia 1919 roku powołał na początku 6 komend okręgowych PP:
1 miasta Warszawy,
2 województwa warszawskiego,
3 łódzkiego,
4 białostockiego,
5 kieleckiego
6 lubelskiego.
Zadaniem komend okręgowych było stworzenie odpowiednich warunków orga-

nizacyjno-kadrowych do formowania komórek policyjnych niższego rzędu, to zna-
czy komend powiatowych, komisariatów i posterunków. W tym czasie ukazywały
się również rozporządzenia wykonawcze Rady Ministrów do aktów prawnych z 2 i 28
sierpnia 1919 roku, w których poczesne miejsce zajęły sprawy ochrony bezpieczeństwa
publicznego. W art. 7 rozporządzenia wykonawczego do ustawy z 2 sierpnia 1919 roku
stwierdzono, że wojewoda jest odpowiedzialny za funkcjonowanie organów policyjnych
w danym województwie. Podobnie wyglądała sytuacja na terenie powiatów na obsza-
rze zachodniej części byłego zaboru rosyjskiego. Zgodnie z rozporządzeniem wykonaw-
czym z 13 listopada 1919 roku, powiatowe organy policyjne podlegały staroście w za-
kresie służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych. Ponadto starosta miał prawo
decydować o rozmieszczeniu komisariatów i posterunków w granicach powiatu.
Na tej podstawie przy aktywnym współdziałaniu władz administracyjnych udało
się utworzyć sieć jednostek policyjnych na terenie byłego Królestwa Polskiego.
Były zabór austriacki (Galicja)

Ziemie byłego zaboru austriackiego były kolejną dzielnicą, gdzie wprowadzono w ży-
cie ustawę z 24 lipca 1919 roku. Zarówno w Krakowie, jak i we Lwowie bardzo szybko
ukonstytuowały się organy władzy polskiej (w 1918 roku). W zachodniej Galicji
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
sprawy ochrony porządku publicznego znalazły się w gestii Straży Bezpieczeństwa

Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Dowódcą tej Straży mianowano gen. Eugeniusza Dą-
browieckiego. Stworzono również terenowe jednostki okręgowe i powiatowe komendy
Straży, które rozpoczęły działalność w środkowej i zachodniej Galicji, w mniejszym
zakresie na Śląsku Cieszyńskim i w Zagłębiu Dąbrowskim.
W całkowicie odmiennych warunkach politycznych doszło w Galicji Wschodniej
do przejęcia funkcji policyjnych przez oddziały żandarmerii. Na początku paździer-
nika 1918 roku przy wojskowej Komendzie Obrony Lwowa utworzony został przez
Wiktora Hoszowskiego pierwszy oddział żandarmerii pod nazwą „Żandarmeria
Obrony Lwowa”. W tym czasie, jak już wspomniano, na terenie Galicji Wschodniej
istniało wiele obywatelskich organizacji porządkowych, np. Małopolska Straż Oby-
watelska. W roku 1919 inspektorat tej Straży w trudnych warunkach wojennych
utworzył w wielu miejscowościach Galicji terenowe placówki skupiające około 20 tys.
osób. Na początku grudnia 1918 roku także Żandarmeria Galicji Wschodniej stwo-
rzyła jednolitą organizację terenową z Głównym Dowództwem we Lwowie. Kierow-
nictwo tej formacji objął Wiktor Hoszowski.
Ze względu na fakt, że w Galicji nadal były prowadzone działania wojskowe prze-
ciwko Ukraińcom, podzielono korpus żandarmerii na żandarmerię krajową i polową,
pełniącą czynności policyjno-wojskowe na zapleczu frontowym. Na początku 1919
roku dowództwo żandarmerii lwowskiej i krakowskiej połączyły się, tworząc wspólny
organ zarządzający. Pod koniec 1919 roku rozpoczęto faktyczny proces unifikacji or-
ganów policyjnych w Galicji.
Tej problematyce była poświęcona konferencja w MSW, która odbyła się 7 listo-
pada 1919 roku. W kilka dni później zaczęto wcielać w życie ustalenia tej między-
ministerialnej konferencji. Rozporządzenie wykonawcze w przedmiocie wcielenia
żandarmerii krajowej i policji wykonawczej na obszarze Galicji do korpusu Policji
Państwowej ukazało się 12 listopada. Na mocy tego aktu prawnego na czele Policji
w Galicji stanął, mianowany przez MSW na wniosek generalnego delegata Rządu,
komendant PP na Małopolskę. W zakresie służby bezpieczeństwa i czynności wyko-
nawczych był odpowiedzialny przed generalnym delegatem rządu, natomiast w za-
kresie organizacji, uzupełnienia i wyszkolenia Policji podlegał bezpośrednio komen-
dantowi głównemu PP w Warszawie. Stanowisko to objął W. Hoszowski. Aktem
końcowym tego etapu unifikacji organów policyjnych na obszarze Małopolski było
rozporządzenie MSW z 14 listopada 1919 roku ustanawiające organizację terenową
w postaci trzech komend okręgowych z siedzibami: we Lwowie, Krakowie i Przemy-
ślu. Komendy okręgowe i komendy powiatowe i miejskie utworzone później na terenie
miast i powiatów miały charakter tymczasowy, gdyż nadal nie została w Małopolsce
powołana administracja polityczna II instancji, czyli władze województw.
Zmieniająca się sytuacja na froncie wschodnim podczas wojny polsko-sowie-
ckiej miała wpływ na kolejne zmiany organizacyjne Policji Państwowej na terenie
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Małopolski Wschodniej. W wyniku ofensywy wojsk polskich na początku 1920

roku oraz na skutek polsko-ukraińskiej umowy polityczno-wojskowej wyłączono
z terenu etapowego i operacyjnego wojska polskiego 14 powiatów (przyszłego
województwa tarnopolskiego i stanisławowskiego). W wyniku tych ustaleń, mocą
rozporządzenia wydanego 28 lutego 1920 roku, ochronę bezpieczeństwa na terenie
tych powiatów miały przejąć zorganizowane tam jednostki Policji Państwowej. Dwa
miesiące później kolejne siedem powiatów wschodniej Małopolski objęto przepisami
o organizacji PP. W efekcie 28 kwietnia 1920 roku utworzono okręgową Komendę PP
„Wschód” z tymczasową siedzibą we Lwowie. Po zakończeniu konfliktu zbrojnego
z Rosją Radziecką na terenie wschodniej Galicji ustanowiono wojewódzkie władze
administracyjne. Pozwoliło to na wprowadzenie stałej organizacji urzędów Policji
Państwowej. Zachowano komendy okręgowe w Krakowie i we Lwowie, jedynie zasięg
terytorialny ich władzy zwierzchniej uległ zmianom. Natomiast komenda, mająca
siedzibę w Przemyślu, została przeniesiona do Stanisławowa, a utworzoną w kwietniu
1920 roku we Lwowie Komendę PP „Wschód” przeniesiono do Tarnopola. W takich
warunkach bezpośrednie podporządkowanie komend okręgowych w Małopolsce
naczelnej władzy, czyli Komendzie Głównej PP w Warszawie, zgodnie z przepisami
ustawy z 24 lipca 1919 roku, stało się konieczne. Dlatego 13 września 1921 roku
została zniesiona Komenda Policji Państwowej w byłej Galicji.
Ziemie wschodnie
Kolejnym etapem w procesie unifikacji służby bezpieczeństwa było organizowanie
jednostek policyjnych na ziemiach wschodnich, czyli na obszarze przyszłych woje-
wództw: wołyńskiego, poleskiego, nowogródzkiego. Był to także teren, na którym pro-
wadzono działania wojskowe podczas wojny polsko-sowieckiej w latach 1919–1921. Po
opuszczeniu ziem wschodnich przez wojska niemieckie (19 lutego 1919 roku) stwo-
rzono na tych terenach namiastkę władzy cywilnej w formie instytucji generalnego
komisarza cywilnego przy Zarządzie Wojskowym Kresów Wschodnich.
Decyzją z 7 czerwca 1919 roku teren został podzielony na trzy okręgi: wileński,
poleski i wołyński. Kolejne zmiany organizacyjne administracji cywilnej dotyczyły
okręgu Wołynia, który stał się od 17 stycznia 1920 roku samodzielnym obwodem,
zarządzanym przez Komisariat Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego. W wyniku
polskiej kontrofensywy w sierpniu i wrześniu tego roku nastąpiły zmiany w sposobie
administrowania ziemiami wschodnimi.
 We wrześniu 1920 roku zniesiono urząd Komisarza Generalnego oraz Komisa-

rza Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, a jednocześnie powołano nowy organ
– Tymczasowy Zarząd Terenów Przyfrontowych i Etapowych. Rozpoczął się
wówczas proces przejmowania przez organy cywilne od żandarmerii polowej
zadań związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
W tym czasie powołano Komendę Policji Terenów Przyfrontowych i Etapowych

z siedzibą w Konstancinie, nad którą władzę zwierzchnią powierzono insp. Tadeu-
szowi Zbrożkowi. Głównym zadaniem tej instytucji miało być tworzenie cywilnych
jednostek policyjnych na ziemiach wschodnich w miarę posuwania się wojsk polskich
na wschód. W efekcie tych działań 13 grudnia 1920 roku MSW utworzyło komendy
PP okręgów: wołyńskiego, poleskiego i nowogródzkiego. Ostatecznie proces unifika-
cji służby bezpieczeństwa na ziemiach wschodnich zakończyło utworzenie 13 stycz-
nia 1921 roku organów PP w pasie neutralnym na granicy, stworzonym na podstawie
umowy polsko-radzieckiej z 12 października 1920 roku. W takich warunkach niece-
lowe było utrzymywanie nadal takiego sztucznego organu, jakim była Komenda Policji
Terenów Przyfrontowych i Etapowych, dlatego zlikwidowano ją 14 marca 1921 roku.
Litwa Środkowa
W okresie tworzenia się II Rzeczpospolitej kwestia przynależności państwowej ziemi
wileńskiej stała się przyczyną zbrojnego konfliktu polsko-litewskiego. Wojska polskie
trzykrotnie zajmowały Wilno: w styczniu i kwietniu 1919 r. oraz ostatecznie w paź-
dzierniku 1920 roku w wyniku „buntu” dywizji gen. Lucjana Żeligowskiego. Wyko-
nując polecenia J. Piłsudskiego, generał Żeligowski utworzył 12 października Komisję
Rządzącą Litwy Środkowej. W łonie tej Komisji następnego dnia powstał Wydział
Bezpieczeństwa Publicznego z płk. Lisowskim na czele. Podstawowym zadaniem tej
komórki było rozpoczęcie intensywnego werbunku kadr do tworzonej policji oraz
budowanie jej struktury organizacyjnej. Efekty tej pracy były zadowalające.
W bardzo krótkim czasie powołano do życia komendy miasta Wilna, powiatowe
w Wilnie, Święcianach, Oszmianie oraz komisariaty w Wilnie. Pośpiech był zrozumiały,
gdyż władzom rządowym w Warszawie zależało na udowodnieniu opinii publicznej, że
na Litwie Środkowej rozpoczęły działalność organy polskiej administracji politycznej.
 Dniem otwierającym nowy okres w działalności wileńskiej policji był 21 lutego

1921 roku. W tym dniu przekształcono Wydział Bezpieczeństwa Publicznego
w Komendę Główną Policji Litwy Środkowej z Czesławem Grabowskim na czele.
Litwa Środkowa ostatecznie została złączona z państwem polskim na mocy

uchwały Sejmu Ustawodawczego z 24 marca 1922 roku. Obszar jej stanowił jednostkę
administracyjną nazywaną od tej pory Ziemią Wileńską. Jednocześnie rozpoczął się
ostatni etap unifikacji policji wileńskiej z ogólnopaństwową służbą bezpieczeństwa.
Początkowo 6 kwietnia 1922 roku KG PP Litwy Środkowej została podporządkowana
w sprawach organizacyjnych, dyscypliny i wyszkolenia KG PP w Warszawie, nato-
miast w sprawach służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych – delegatowi
rządu w Wilnie. Z kolei 12 lipca tegoż roku KG PP Ziemi Wileńskiej wraz z podle-
głymi jednostkami przekształciła się w Komendę XVI Okręgu PP w Wilnie.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Były zabór pruski

Inna sytuacja powstała w byłym zaborze pruskim. Na tym terenie przejęcie władzy
przez Polaków w 1918 roku miało formę zbrojną. Powstanie nazwane „wielkopolskim”
wybuchło 29 grudnia 1918 roku. Władze powstańcze stały na stanowisku, że o losie
ziem zaboru pruskiego powinny zadecydować zwycięskie mocarstwa na konferencji
pokojowej. Do tego momentu władzę policyjną miały wykonywać terenowe organy
Straży Ludowej i żandarmerii podporządkowane Wydziałowi Wojskowemu Na-
czelnej Rady Ludowej w Poznaniu. W wyniku korzystnych postanowień Traktatu
Wersalskiego w sprawie przynależności do Polski dużej części Wielkopolski i Pomorza
Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, które powstało 1 sierpnia 1919 roku, miało
przeprowadzić trudną operację złączenia ziem byłego zaboru pruskiego z macierzą.
Polityka unifikacyjna objęła również sprawy bezpieczeństwa. Wszelkie organy po-
rządkowe działające na terenach Wielkopolski i Pomorza zostały 11 czerwca 1920
roku wcielone do Policji Państwowej.
 Na mocy art. 4 rozporządzenia z 11 czerwca 1920 roku w byłej dzielnicy pruskiej

powołano do życia funkcję komendanta PP jako pomocnika komendanta głów-
nego PP w Warszawie w sprawach organizacji służby bezpieczeństwa na tym
terenie. W sprawach ochrony porządku publicznego i czynności wykonawczych
miał on podlegać ministrowi byłej dzielnicy pruskiej.
To rozporządzenie stało się bodźcem do organizowania jednostek policyjnych

w obydwu województwach (pomorskim i poznańskim). W praktyce polegało to na
wcielaniu żandarmerii i policji miejskiej do PP. Z chwilą zorganizowania władz ad-
ministracji wojewódzkiej w Poznaniu i Toruniu w miastach tych zostały utworzone
komendy okręgowe PP. Komendantem PP byłej dzielnicy pruskiej został Saturnin
Mrovincsics. Dotychczasowy ustrój władz policyjnych na terenie byłego zaboru pru-
skiego nadal miał charakter tymczasowy.
Dopiero 25 maja 1921 roku zlikwidowano Komendę PP byłej dzielnicy pruskiej.
Spowodowało to pewne zmiany w zakresie uzależnienia służbowego policji na omawia-
nym terenie. Od tej chwili obydwie komendy okręgowe w Poznaniu i Toruniu podlegały
w sprawach organizacji, zaopatrzenia, uzupełnienia i wyszkolenia bezpośrednio KG PP
w Warszawie, natomiast w sprawach służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych
nadal przez wojewodów były uzależnione od ministra byłej dzielnicy pruskiej. Ta skom-
plikowana forma podporządkowania organów policyjnych została zniesiona wraz ze
zlikwidowaniem Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej w kwietniu 1922 roku.
Śląsk
Na Górnym Śląsku od 1918 roku dochodziło do konfliktów interesów polskich i nie-
mieckich. Znaczenie ekonomiczne tego regionu dla rodzącej się II RP było ogromne.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Aby wzmocnić więź narodową mieszkańców Górnego Śląska z Polską, władze cen-
tralne podjęły już w 1920 roku zaskakującą decyzję, przyznającą szeroką autonomię
polityczną ziemiom Górnego Śląska oraz Śląska Cieszyńskiego. Wprowadzenie w ży-
cie statutu organicznego województwa śląskiego z 15 lipca 1920 roku zależało od wy-
ników plebiscytu oraz decyzji rządów państw zwycięskiej koalicji. Dopiero w rezulta-
cie trzech powstań oraz plebiscytu doprowadzono do podziału Górnego Śląska.
Do Polski wróciły następujące powiaty: pszczyński, rybnicki, katowicki, lublinie-
cki, tarnogórski, świętochłowicki. Do nowo tworzonej wojewódzkiej jednostki admi-
nistracyjnej oprócz wymienionych powiatów włączono dwa powiaty Śląska Cieszyń-
skiego: bielski i cieszyński. Powstaje pytanie, czy przed rokiem 1922 na tych terenach
istniały i działały polskie organy porządkowe wykonujące zadania z zakresu ochrony
porządku i bezpieczeństwa publicznego? Tradycyjnie powstawały tam Straże Oby-
watelskie, które dawały świadectwo aktywności społecznej miejscowej ludności.
 Od 1919 roku polskich interesów w walce z Niemcami na Górnym Śląsku próbował

bronić Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej w Bytomiu. Przygotowywał między
innymi kadry wojskowe na wypadek powstania zbrojnego przeciwko Niemcom.
Oprócz jednostek wojskowych utworzono również oddziały żandarmerii, których

dowództwo mieściło się w Szopienicach (dowódca por. Augustyn Bańczyk). Zada-
niem tych oddziałów była ochrona ludności polskiej przed terrorem niemieckich or-
ganizacji paramilitarnych.
Po pierwszym powstaniu śląskim, zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego,
państwa sprzymierzone utworzyły Międzysojuszniczą Komisję Plebiscytową w celu
przeprowadzenia plebiscytu wśród ludności Górnego Śląska. Z względu na ciągłe za-
targi polsko-niemieckie przewodniczący Komisji gen. Henryk Le Rond zarządził we
wrześniu 1920 roku utworzenie specjalnej policji plebiscytowej, składającej się w rów-
nej liczbie z policjantów polskich i niemieckich. Policja ta jednak nie potrafiła spełnić
pokładanych w niej nadziei.
Na posiedzeniu Naczelnej Rady Ludowej 13 kwietnia 1922 roku podjęto decyzję
o powierzeniu spraw policyjnych samodzielnemu organowi NRL –Wydziałowi Bez-
pieczeństwa Publicznego, którym kierować miał delegat MSW, Stanisław Krzyża-
nowski. W okresie od kwietnia do czerwca 1922 roku przystąpiono do tworzenia osta-
tecznych podstaw materialnych i kadrowych dla przyszłej policji śląskiej. W kwietniu
1922 roku odbyła się konferencja w sprawie przejęcia agend Dyrekcji Policji w Ka-
towicach oraz Policji Komunalnej w Królewskiej Hucie. Wreszcie w maju wydano
instrukcję dla komisji kwalifikacyjnej kandydatów do służby w policji wojewódzkiej.
Formalne ramy organizacyjne policja śląska otrzymała dopiero z chwilą wkroczenia
władz i wojsk polskich na teren Górnego Śląska w czerwcu 1922 roku, przepisy o orga-
nizacji Policji Województwa Śląskiego ukazały się 17 czerwca tego samego roku.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Natomiast na Śląsku Cieszyńskim, który do tej pory miał odrębną władzę, regio-
nalna służba policyjna była zorganizowana w sposób odmienny. Władzę zwierzchnią
sprawowała tam Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego z organem wykonawczym
w postaci Tymczasowego Rządu Krajowego. Już 9 listopada 1918 roku w Cieszynie
powołano Milicję Polską jako organ Rady Narodowej. Pierwszym komendantem tej
organizacji został ppor. Jerzy Szczurek. W krótkim czasie udało się stworzyć struk-
turę terenową tej służby bezpieczeństwa. Władzę zwierzchnią nad nimi sprawowała
Krajowa Komenda Milicji Ludowej Księstwa Cieszyńskiego z siedzibą w Cieszynie.
Jednostkami terenowymi były komendy powiatowe i miejscowe.
 W maju 1919 roku Milicja Polska przekształciła się w Milicję Śląską, kierowaną
początkowo przez por. Klemensa Matusiaka, a od 5 września 1919 roku przez
Jana Cienciałę.
W przeciwieństwie do swojej poprzedniczki Milicja Śląska straciła charakter

obywatelski, stając się dobrze uzbrojoną i zaopatrzoną organizacją wojskową. Mili-
cję Śląską rozwiązano 9 lutego 1920 roku. Wiązało się to z rozpoczęciem organizo-
wania jednostek policyjnych na Śląsku Cieszyńskim na zasadach ustawy z 24 lipca
1919 roku.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 Straż Bezpieczeństwa  Policja Państwowa  delegat rządu  administracja
polityczna  bezpieczeństwo publiczne  porządek publiczny  Straż Ludowa
 Milicja Polska
Pytania
1 Podaj datę utworzenia Policji Komunalnej.
2 Kto został pierwszym komendantem głównym Milicji Ludowej?
3 Podaj przyczyny konfliktów między Milicją Ludową a Policją Komunalną.
4 Jaka była geneza powstania Policji Państwowej?
5 Przedstaw organizację Policji Państwowej.
6 W której części kraju powstał najpóźniej okręg Policji Państwowej?
7 Na czym polegała autonomiczność Policji Województwa Śląskiego?
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
5.1. Podstawy prawne organizacji i działalności policji w okresie międzywojennym 109
Rozdział 5
Struktura i zasady organizacji Policji Państwowej.
Wyszkolenie
5.1. Podstawy prawne organizacji i działalności Policji

w okresie międzywojennym
W latach 1919–1939 w organizacji Policji Państwowej (PP) dokonano kilku poważ-

nych zmian. Podczas lipcowo-sierpniowej ofensywy Armii Czerwonej w wojnie pol-
sko-sowieckiej 1920 roku nastąpiła całkowita militaryzacja życia publicznego kraju.
Została nią objęta także Policja Państwowa na mocy rozporządzenia Rady Obrony
Państwa z 30 lipca i 6 sierpnia 1920 roku. Mobilizacja jednostek policyjnych po-
legała na zakazie rezygnacji ze służby policyjnej pod groźbą kary sądowej. W stanie
wojny policja zmieniła swój charakter, gdyż oprócz wykonywania przypisanych jej
zadań mogła być użyta do celów wojskowych. W takiej sytuacji organy PP zostały cał-
kowicie podporządkowane władzom wojskowym i przeznaczono im rolę żandarmerii
wojskowej. Początkowo zadanie ich polegało na zabezpieczaniu ewakuacji urzędów
państwowych w obliczu ofensywy wojsk nieprzyjacielskich. Komenda Główna PP żą-
dała, aby jednostki terenowe pozostawały w miejscu pełnienia służby tak długo, jak
długo będzie tego wymagała miejscowa władza wojskowa. Dopiero w ostateczności
miały się one ewakuować wraz z oddziałami wojskowymi. Policja wykorzystywana
była także do służby na posterunkach kordonowych wzdłuż linii frontu, razem z jed-
nostkami żandarmerii polowej.
Jeden z artykułów ustawy o PP nakładał na organy samorządowe obowiązek po-
noszenia 1/4 kosztów utrzymania Policji. Ta „danina” była niepopularna i budziła
niezadowolenie gmin wiejskich i miejskich. W związku z tym 25 lipca 1925 roku
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
110 Struktura i zasady organizacji Policji Państwowej. Wyszkolenie
ukazała się ustawa, która zwalniała związki komunalne z ponoszenia części kosztów
utrzymania Policji Państwowej.
W 1928 roku podjęto działania mające na celu reorganizację całej administracji
państwowej, w tym także Policji. Inna sprawa, że ustawa o Policji Państwowej z 1919
roku w znacznym stopniu zdezaktualizowała się i nie uwzględniała problemów, z ja-
kimi praktycznie borykała się Policja w latach 1918–1928.
 8 marca 1928 roku Prezydent RP podpisał nowe rozporządzenie o Policji Pań-

stwowej. Było ono rozwiniętym i szczegółowym aktem prawnym, który tworzą
153 artykuły, podzielone na 4 działy, i przepisy końcowe. Na pierwszym miejscu
znalazły się problemy organizacji Policji Państwowej. Miała być „jednolitym,
zorganizowanym na wzór wojskowy korpusem przeznaczonym dla utrzymania
bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego”.
Implikacją tego ogólnego przepisu były dalsze rozstrzygnięcia prawnoustrojowe.

Tak więc podkreślenie wojskowego charakteru organizacji Policji wynikało z faktu,
że nałożono na nią nowy obowiązek w zakresie obrony państwa i współdziałania
z instytucjami wojskowymi. Nadto określono zadania i rolę Policji w czasie mobiliza-
cji i w stanie wojennym. Policja stawała się częścią sił zbrojnych państwa, stanowiąc
wojskowy korpus służby bezpieczeństwa. Nowym rozwiązaniem ustawowym było
również ograniczenie zakresu obowiązków Policji do spraw ochrony bezpieczeństwa.
W dziedzinie porządku publicznego Policja miała jedynie obowiązek wspierania or-
ganów administracji specjalnej. W osobnym dziale rozporządzenia znalazły się po-
stanowienia określające pragmatykę służbową zawodu policjanta. W sześćdziesięciu
artykułach zostały wyłożone obowiązki i prawa funkcjonariusza Policji, został też
precyzyjnie określony stosunek służbowy w Policji. Można stwierdzić, iż ta część roz-
porządzenia miała najbardziej nowatorski charakter.
W następnych latach dokonywano jedynie drobnych szczegółowych korekt „kon-
stytucji policyjnej” z 1928 roku, pierwsza w formie rozporządzenia prezydenta RP
ukazała się 29 listopada 1930 roku, druga 7 października 1932 roku.
 Dla określenia kształtu kadrowego korpusu policyjnego duże znaczenie miał de-
kret prezydenta RP z 17 kwietnia 1936 roku, który wprowadzał nową kategorię
funkcjonariuszy Policji oraz szczególny tryb odbywania służby policyjnej.
Dla pewnej części kandydatów na szeregowych wprowadzono okres służby przy-

gotowawczej w charakterze pracowników kontraktowych. Miesiąc później ukazało
się rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych, w którym szczegółowo został wy-
jaśniony charakter i warunki służby przygotowawczej. Pracownicy kontraktowi nie
byli w pełni członkami korpusu policyjnego. Nawet nie znajdowali się na etacie PP,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
5.2. Struktura oraz zadania centralnych i terenowych organów Policji 111
byli zatrudnieni jedynie w ramach dodatkowego kontyngentu osobowego wyznaczo-

nego przez MSW.
Służyli w specjalnych oddziałach zwartych Policji, podlegali skoszarowaniu
i otrzymywali żołd. Na podstawie aktów normatywnych i praktyki można okre-
ślić tę kategorię policjantów jako formę wojska policyjnego. Nie obciążali oni dość
szczupłego etatu policyjnego, jednocześnie wykonywali zadania służbowe. Stanowili
także przeszkoloną grupę kandydacką, która w każdej chwili mogła uzupełnić stan
kadrowy. Tworzyli sprawną formację policyjno-wojskową przeznaczoną do wykony-
wania zadań specjalnych. Ponieważ w tym okresie coraz częściej dochodziło w kraju
do konfliktów społecznych oraz wystąpień antyrządowych, zwiększenie korpusu po-
licyjnego miało pozytywnie wpłynąć na porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz
ograniczenie takich wystąpień.
5.2. Struktura oraz zadania centralnych i terenowych organów Policji
Funkcję centralnego organu Policji pełniła Komenda Główna PP. Cały kraj został
podzielony na okręgi policyjne, które stanowiły drugą instancję władz policyjnych.
Zakres kompetencji władzy policyjnej w okręgu obejmował terytorium wojewódz-
twa. Podstawową jednostką administracyjną był powiat, w związku z tym okręgi dzie-
liły się jeszcze na rejony powiatowe. Najmniejszymi obwodami administracyjnymi
w okresie międzywojennym były gminy wiejskie i miejskie. Na ich terenie działały
najmniejsze urzędy policyjne. Zgodnie z przyjętym podziałem terytorialnym kom-
petencji policyjnych powołano w okręgach – okręgowe komendy PP, w powiatach
– powiatowe komendy, a w gminach – posterunki i komisariaty.
Tak przedstawiała się w ogólnym zarysie struktura organizacyjna urzędów Po-
licji Państwowej. Szczegółowy schemat organizacyjny Komendy Głównej PP został
określony w przepisach z 11 września 1919 roku. Zgodnie z nimi trzon strukturalny
KG PP tworzyli:
1 komendant główny,
2 jego zastępca,
3 kierownicy wydziałów,
4 inspektorzy,
5 urzędnicy do szczególnych poruczeń,
6 personel wydziałowy oraz
7 redakcja „Gazety Policji Państwowej”.
Podstawową strukturę wewnętrzną KG tworzyły 4 wydziały kierowane przez na-

czelników. Początkowo były to następujące wydziały:
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1 Administracyjny,
2 Gospodarczy,
3 Szkoleniowy,
4 Rejestracyjno-Karny.
W październiku 1919 roku powstał kolejny Wydział IVD – Wydział Defensywy

Politycznej. W następnych latach Komenda Główna przechodziła wiele reorganiza-
cji, ostatecznie model struktury organizacyjnej przyjęty w roku 1938 przetrwał bez
zmian do września 1939 roku. W tym samym czasie w skład KG PP wchodziło 5 wy-
działów oraz inspekcja, samodzielny referat wojskowy i sekretariat.
W Wydziale I Organizacyjno-Szkoleniowym mieściły się referaty: organizacyjny,
wyszkolenia, wychowania fizycznego, ogólny, kancelaria. Ponadto naczelnikowi tego
Wydziału byli podporządkowani dyżurni KG, muzeum oraz biblioteka.
Wydział II Gospodarczy uległ najmniejszym zmianom i składał się z referatów:
budżetowego, zakupów i zaopatrzenia intendenckiego, zaopatrzenia technicznego,
gospodarczego oraz ogólnego.
W Wydziale III Personalnym przyjęto następujący podział wewnętrzny na re-
feraty, były to: referat personalny spraw oficerskich, personalny spraw szeregowych
i kandydatów kontraktowych, personalny urzędników i woźnych, emerytalny, dyscy-
plinarny i ogólny.
Wydział IV – Centrala Służby Śledczej – dzielił się na referaty: spraw krymi-
nalnych, rozpoznawczy, rejestracyjno-pościgowy, techniki śledczej, policji kobiecej,
spraw specjalnych, do spraw psów służbowych i do spraw ogólnych.
Ostatni, nowo powstały Wydział V Dowodzenia Ogólnego, składał się z refera-
tów: taktycznego, specjalnego i ogólnego.
 W latach trzydziestych przystąpiono do tworzenia zmilitaryzowanych oddziałów

policyjnych, które pozostawały do wyłącznej dyspozycji komendanta głównego
PP. Miały one odgrywać rolę centralnego odwodu sił policyjnych, które główny
zwierzchnik Policji mógł użyć w sytuacjach nadzwyczajnych.
Na oddziały policyjne przy KG PP składały się: rezerwa szeregowych stacjonująca

w Żyrardowie, dywizjon konny w Warszawie oraz kompanie i szwadrony rezerw
policyjnych znajdujące się w poszczególnych okręgach policyjnych.
W okresie międzywojennym funkcję komendanta głównego kolejno pełnili:
1 Władysław Henszel (17 VI 1919– 20 IV 1922)

2 Wiktor Hoszowski (20 IV 1922 – 17 III 1923)
3 Michał Bajer (17 III 1923 – 1 VII 1923) jako p.o.
4 Marian Borzęcki (1 VII 1923 – 5 XI 1926)
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
5.2. Struktura oraz zadania centralnych i terenowych organów Policji 113
5 Janusz Jagrym Maleszewski (5 XI 1926 – 24 I 1935)

6 Józef Kordian Zamorski (24 I 1935 – 17 IX 1939)
Z kolei stanowisko zastępcy KG PP zajmowali kolejno:
1 Marian Borzęcki (17 VI 1919 – 9 XI 1921)

2 Wiktor Hoszowski (10 XI 1921 – 31 III 1922)
3 Henryk Wardęski (1 IV 1922– 31 VII 1929)
4 Juliusz Geib (2 X 1929 – 12 II 1936)
W 1936 roku został zlikwidowany etat zastępcy komendanta głównego PP.

W grudniu 1919 roku ukazały się przepisy, które normowały kształt organizacyjny
terenowych jednostek policyjnych – komend okręgowych i powiatowych PP. Usta-
lono w nich, że na czele Policji w okręgach stoją okręgowi komendanci powoływani
na wniosek komendanta głównego PP przez ministra spraw wewnętrznych. Do ich
zadań należał nadzór nad podwładnymi im funkcjonariuszami Policji oraz załatwia-
nie spraw z zakresu organizacji, administracji, zaopatrzenia, uzupełnienia i wyszko-
lenia policjantów. W celu wypełnienia tych obowiązków okręgowym komendantom
przydzielono organy wykonawcze w postaci okręgowych komend PP.
Zgodnie z ogólnymi zasadami podległości służbowej, zawartymi w ustawie o PP,
komendanci okręgowi w zakresie służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych
byli uzależnieni od wojewodów, natomiast w dziedzinie administracji, organizacji,
zaopatrzenia, uzupełniania i wyszkolenia zostali podporządkowani komendantowi
głównemu. Przepisy te również ustanawiały funkcję zastępcy okręgowego komendan-
ta. Ponadto w skład okręgowych komend wchodzili: urzędnicy inspekcyjni, 2 działy
wewnętrzne (administracyjny i gospodarczy), szkoła dla niższych funkcjonariuszy
policyjnych oraz autonomiczny urząd policji śledczej.
Uwagę zwraca duże podobieństwo struktury wewnętrznej komend okręgowych do
struktury KG PP. W porównaniu z centralą schemat komend okręgowych był jednak
bardziej uproszczony i sprowadzał się do funkcjonowania 2 działów wewnętrznych.
Komendy okręgowe odgrywały rolę czynnika koordynującego i kontrolującego pracę
niższych organów policyjnych. Ten fakt jeszcze bardziej upodobniał je do KG PP. Po-
czątkowo powołano 6 komend okręgowych, w tym jedną dość specyficzną – na terenie
m.st. Warszawy. Później zorganizowano je na ziemiach byłego zaboru austriackiego
i pruskiego oraz na Kresach Wschodnich. Łącznie do roku 1925 utworzono 16 komend
okręgowych i Komendę Główną Policji Województwa Śląskiego. Należy nadmienić, że
omówiona modelowa struktura wewnętrzna tych urzędów nie była w pełni obowią-
zująca w całym kraju. W niektórych okręgach ze względu na specyfikę regionu mo-
dyfikowano organizację wewnętrzną komend okręgowych. Okręgi zostały ustawione
w odpowiednim porządku numerycznym, nadana im została odpowiednia kolejność.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
I warszawski IX tarnopolski
II łódzki X stanisławowski
III kielecki XI poznański
IV lubelski XII pomorski
V białostocki XIII wołyński
VI m. st. Warszawy XIV poleski
VII krakowski XV nowogródzki
VIII lwowski XVI wileński
Na czele komend powiatowych stali komendanci powiatowi, podporządkowani,

podobnie jak komendanci okręgowi, zwierzchnikom administracyjnym – starostom,
oraz przełożonym policyjnym – komendantom okręgowym.
Powiatowe komendy były powoływane lub likwidowane decyzją ministra spraw
wewnętrznych. W powoływaniu ich zabrakło konsekwencji, ustrój organów policyj-
nych nie został w pełni przystosowany do podziału administracyjnego kraju. Często
powoływano powiatowe komendy obejmujące nie tylko jeden powiat, lecz kilka, tak
było np. w województwie poznańskim. Przyczyny takiego stanu tkwiły w ogranicze-
niach budżetowych oraz w rozsądnej polityce władz centralnych, które nie chciały
mnożyć urzędów policyjnych tam, gdzie stan bezpieczeństwa i porządku publicznego
był dobry lub zadowalający. Komenda powiatowa – organ pomocniczy szefa powiato-
wej Policji – nie miał rozbudowanej struktury wewnętrznej. Tworzyli ją, oprócz ko-
mendanta i jego zastępcy, komisarze oraz niżsi policjanci i personel urzędniczy.
Większe komendy dzieliły się na referaty.
 Na szczeblu powiatu Policja pełniła sensu stricte służbę bezpieczeństwa. Tam

praktycznie koncentrował się cały wysiłek policyjny, który wpływał na ocenę
pracy i efektywności korpusu policyjnego.
Liczba komend powiatowych ulegała nieznacznym wahaniom. W 1921 roku funk-

cjonowało 236 komend powiatowych, trzy lata później, tj. w 1924 roku, liczba ich
wzrosła do 241, a w roku 1927 działały już 273 komendy. W następnych latach jednak
ze względów oszczędnościowych zlikwidowano kilka komend powiatowych.
Należy zaznaczyć, że zgodnie z ustawą z roku 1919 powołano szczególny rodzaj
urzędów policyjnych w miastach wydzielonych, czyli miastach stanowiących samo-
dzielną jednostkę administracyjną. Były to komendy zorganizowane na prawach po-
wiatowych organów policyjnych. Określano je mianem: „komendy Policji Państwowej
miasta”. W 1921 roku było ich 12. Najmniejszymi organizacyjnie urzędami policyj-
nymi były komisariaty i posterunki. Ze względu na to, iż na tym szczeblu nie ist-
niały organy władzy administracji politycznej, podlegały one we wszystkich sprawach
(w czynnościach wykonawczych i organizacyjnych) powiatowym komendantom PP.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
5.3. Polityka kadrowa w Policji Państwowej 115
Praktycznie starostowie mogli wydawać im polecenia tylko za pośrednictwem komen-

dantów powiatowych. Miało to ogromny wpływ na pozycję komendanta posterunku
czy komisarza komisariatu, oczywiście jedynie w wymiarze gminy lub dzielnicy mia-
sta. Taki gminny lub dzielnicowy zwierzchnik Policji mógł się czuć nieograniczony
w swych kompetencjach i dopuszczać się nadużywania władzy, ponieważ był podpo-
rządkowany tylko policyjnej władzy powiatowej.
Komendantem posterunku zwykle był niższy funkcjonariusz policyjny w stopniu
przodownika lub starszego przodownika, w wyjątkowych sytuacjach –wyższy funk-
cjonariusz PP. Jego władza obejmowała jedną gminę, część gminy lub kilka gmin wiej-
skich. Oprócz posterunków gminnych powoływano do życia posterunki policyjne do
zadań specjalnych, na przykład posterunki kolejowe, rzeczne czy graniczne.
Odmianę posterunku, jako podstawowej jednostki wykonawczej PP, stanowiły
komisariaty. Były to urzędy policyjne związane z miejskimi jednostkami admini-
stracyjnymi, co nie wykluczało możliwości poddania ich władzy podmiejskich gmin.
W większości powoływano je w miastach wydzielonych z powiatów i obejmowały one
dzielnice tych ośrodków miejskich. Niejednokrotnie tworzono komisariaty również
w niewydzielonych jednostkach miejskich, kierując się potrzebą zapewnienia stałej
służby bezpieczeństwa na danym terenie.
 Praca w komisariatach i posterunkach polegała na organizowaniu obchodów

patrolowych i posterunków ulicznych. Tam, gdzie nie było miejskiej komendy
policji, jeden z kilku istniejących komisariatów pełnił rolę głównego komisaria-
tu, sprawującego nadzór i kierownictwo nad podległymi podkomisariatami.
Na czele komisariatów stali wyżsi funkcjonariusze, którzy w dużych jednostkach

mieli swoich zastępców, także oficerów policyjnych. Ponieważ na poziomie komisa-
riatu nie istniała odpowiednia władza administracyjna, podobnie jak na posterun-
kach, wykonywano tam czynności o charakterze administracyjnym, prowadzono na
przykład biura meldunkowe czy biura akt stanu cywilnego.
5.3. Polityka kadrowa w Policji Państwowej
Korpus Policji Państwowej składał się z trzech rodzajów służb: mundurowej, krymi-
nalnej i politycznej. Poza wyższymi i niższymi rangą policjantami służby zewnętrz-
nej w skład kadry wchodzili ponadto urzędnicy oraz niżsi funkcjonariusze służby we-
wnętrznej, czyli woźni, gońcy, woźnice oraz kierowcy.
W październiku 1919 roku, a więc wkrótce po uchwaleniu ustawy o PP, a jeszcze
przed przyłączeniem do ziem centralnych ościennych regionów, do Policji Pań-
stwowej zwerbowano 15 tys. 215 niższych funkcjonariuszy i 404 wyższych. Wraz
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
z wprowadzeniem w życie ustawy w pozostałych dzielnicach kraju wzrastała ogólna

liczba policjantów. Według preliminarza budżetowego na rok 1920 przewidywano
następujący stan etatowy Policji: 723 wyższych funkcjonariuszy, 27 tys. 427 niższych,
1352 urzędnicze stanowiska oraz 9 etatów niższej służby wewnętrznej. W okresie
międzywojennym największą liczbę zatrudnionych w Policji odnotowano w roku 1924.
Stan zatrudnienia wówczas przedstawiał się następująco:
wyżsi funkcjonariusze 1167

niżsi funkcjonariusze 46 390
urzędnicy 1301
niżsi funkcjonariusze cywilni 668
łącznie 49 526
Jednakże już w tym samym roku powstał Korpus Ochrony Pogranicza, który
przejął zadania ochrony granicy wschodniej i część kadry policyjnej pełniącej do tej
pory służbę graniczną. W latach 1925–1926 przeprowadzono również akcję usuwania
z szeregów formacji policyjnej osób nienadających się do tego rodzaju służby. W efek-
cie pod koniec 1925 roku w PP pracowało 38 tys. 769 funkcjonariuszy.
Od tego momentu liczba policjantów stale malała. Po roku 1929 w wyniku kry-
zysu gospodarczego radykalnie zmniejszyły się dochody budżetowe. To wpłynęło na
dalsze zmniejszanie się stanu kadrowego Policji, który ustabilizował się w 1935 roku
na dość niskim poziomie poniżej 29 tysięcy funkcjonariuszy. Dopiero w 1938 roku
po raz pierwszy dał się zauważyć wzrost stanu etatowego PP; zwiększyła się wówczas
liczba kandydatów kontraktowych o 1084 osoby i szeregowych o 47 osób, w efekcie
etat Policji wynosił 29 tys. 936 szeregowych i kandydatów oraz 850 oficerów.
Wykres 1 Stan kadrowy Policji Państwowej w latach 1919–1938

50000
40000
30000
20000
10000
0
1919 1920 1923 1924 1925 1926 1927 1931 1932 1937 1938
Źródło: ustalenia własne
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
5.4. System szkolenia zawodowego 117
Według danych Société des Nations z 1933 roku wynika, że Policja II Rzeczpo-
spolitej należała do najmniej licznych w ówczesnej Europie.
Założywszy, że PP miała do spełnienia obowiązki o ogromnym znaczeniu dla
bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, a jednocześnie znaczący wpływ na charakter
stosunków politycznych panujących w kraju, oczywiste jest, iż musiała składać się
z ludzi o wysokim poziomie moralnym i intelektualnym. W celu unormowania
tych wymogów wydano 3 lipca 1920 roku tymczasową instrukcję dla Policji
Państwowej. Charakter zadań wymagał, aby Policja została zorganizowana na wzór
wojskowy, dlatego obowiązywały zasady karności, posłuszeństwa wobec przełożonych
oraz energia i sprawność w wykonywaniu zadań. Społeczne uwarunkowania pracy
policyjnej powodowały, że wymagane było nienaganne prowadzenie się na służbie
i w życiu prywatnym. Z tego powodu nie mogły być tolerowane takie zachowania jak
pijaństwo, hazard, zaciąganie długów, prowadzenie gorszącego trybu życia.
Ponadto każdy funkcjonariusz służby policyjnej powinien wykazywać pewne
cechy psychiczne i wolicjonalne, które predysponowałyby go do tego rodzaju pracy.
Przede wszystkim chodziło o przestrzeganie tajemnicy służbowej i państwowej, co
było koniecznym warunkiem przyjęcia do służby w kontrwywiadzie.
Ze służbą policyjną ze zrozumiałych względów związane było niebezpieczeń-
stwo utraty zdrowia, nawet życia. Dlatego prawo do emerytury policyjnej nabywali
funkcjonariusze już po dziesięcioletniej służbie, a w razie nieszczęśliwego wypadku
podczas pełnienia obowiązków policjanta – po 5 latach. Po 10 latach pracy policjant
mógł otrzymać emeryturę w wysokości 40% pensji. Jednocześnie istniał przepis po-
zwalający władzom zwierzchnim przenosić przymusowo na emeryturę policjantów,
którzy ukończyli 60 lat. Oprócz tych uprawnień policjanci jako urzędnicy państwowi
mieli 50% zniżki opłaty za przejazdy kolejowe, a policjanci pełniący służbę na kole-
jach mogli korzystać bezpłatnie z tego środka lokomocji. Ponadto funkcjonariusze
PP mieli prawo do ulgowej państwowej pomocy lekarskiej. Policjanci i członkowie
ich rodzin za porady, pomoc lekarską oraz leczenie w szpitalach i sanatoriach płacili
jedynie symboliczne kwoty (ok. 25 % kosztów usług i lekarstw).
5.4. System szkolenia zawodowego
W dziedzinie szkolnictwa policyjnego w okresie międzywojennym można wyróżnić

dwa okresy:
1 1919 – 1928,
2 1928 – 1939.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
 Model szkolenia służby bezpieczeństwa na ziemiach polskich tworzono już

w czasie I wojny światowej. Milicja Miejska miasta Warszawy prowadziła
systematycznie kursy kształcące milicjantów. Wraz z utworzeniem Policji Pań-
stwowej w 1919 roku przed jej twórcami stanął poważny problem wyszkolenia
zawodowego jak największej liczby funkcjonariuszy.
Tę kwestię starano się traktować priorytetowo z kilku powodów. Po pierwsze,

nowo utworzona służba bezpieczeństwa miała do wykonania zadania o charakterze
politycznym, dlatego niezbędne było odpowiednie przygotowanie policjantów w tym
zakresie. Po wtóre, w pierwszym okresie przyjmowano do Policji ludzi nieprzygoto-
wanych do pełnienia służby bezpieczeństwa.
W takiej sytuacji przystąpiono gorączkowo do opracowania systemu szkolnictwa
zawodowego. Cel, jaki przed szkolnictwem postawiono, był jasny – szybko i sprawnie
przeszkolić jak największą liczbę funkcjonariuszy policyjnych. Z tego powodu przy-
jęty model organizacyjny odznaczał się tymczasowością i brakiem szczegółowych
rozwiązań. Przede wszystkim ograniczono zakres programu i czas kształcenia do
minimalnych rozmiarów.
 Pod koniec 1919 roku ukazały się przepisy o organizacji szkół Policji Państwowej.
Zgodnie z nimi nadzór nad całym szkolnictwem przejął Wydział III KG PP. Ta
opieka polegała między innymi na tworzeniu szkół policyjnych i kierowaniu ich
działalnością.
Przy KG PP powołano trzymiesięczną szkołę teoretyczno-zawodową, składającą

się z dwóch oddziałów – dla wyższych funkcjonariuszy oraz dla starszych przodow-
ników i przodowników. Program tej szkoły obejmował zajęcia z wyszkolenia wojsko-
wego, zagadnienia teoretyczne (prawo karne, procedura prawna, prawo państwowe
i administracyjne) oraz kształcenie zawodowe (znajomość służby śledczej i instrukcji
służbowej). Poza tym, w celu podniesienia poziomu wiedzy ogólnej wykładano litera-
turę polską, historię i geografię Polski, geometrię, arytmetykę oraz pedagogikę.
Na tych samych zasadach organizowano szkoły policyjne przy komendach okrę-
gowych. Kurs w tych szkołach trwał trzy miesiące i był programowo zróżnicowany
dla posterunkowych i przodowników. Pierwszym komendantem Szkoły przy KG PP
został były rtm. żandarmerii, insp. policji Bolesław Wróblewski.
Inauguracyjny kurs rozpoczęto 13 października 1919 roku; brało w nim udział 36
wyższych funkcjonariuszy i 76 przodowników. Ograniczenia budżetowe oraz kłopoty
ze skompletowaniem kadry wykładowców spowodowały, że w niektórych okręgach do-
piero w 1921 roku zorganizowano odpowiednie zakłady szkolące policjantów. W 1924
roku działały okręgowe szkoły przodowników w następujących miastach: w Wilnie,
Nowogródku, Sarnach, Ostrogu, Grudziądzu, Poznaniu, Stanisławowie, Tarnopolu,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
5.4. System szkolenia zawodowego 119
Lwowie, Krakowie, Warszawie, Białymstoku, Lublinie, Kielcach, Sosnowcu, Łodzi

i Mławie. W tym czasie funkcjonowały też szkoły dla posterunkowych w Stołpcach,
Brześciu, Podwołoczyskach, Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim i Żyrardowie.
Wraz z upływem czasu rosło przekonanie, że przyjęty system szkolenia nie daje
spodziewanych efektów. Dlatego w roku 1924 przeprowadzono jego reorganizację.
Na mocy reskryptu MSW z 14 lipca 1924 roku unormowano zasady kształcenia
policyjnego. Wyróżniono 3 zasadnicze etapy szkolenia:
1 podstawowe szkolenie posterunkowych,

2 szkolenie przodowników,
3 szkolenie wyższych funkcjonariuszy.
Pierwszy etap szkolenia był realizowany w ramach szkół dla posterunkowych,

które jednocześnie przygotowywały rezerwy policyjne okręgów. Czas trwania jed-
nego kursu skrócono do 6 tygodni. Nowym rozwiązaniem były kompanie szkolne
rezerwy policyjnej, powołane 5 grudnia 1923 roku w okręgach: łódzkim, kieleckim,
warszawskim, lwowskim, poleskim i wileńskim. Intencje tworzenia tych kompa-
nii tylko pośrednio wiązały się ze sprawami wyszkolenia. Wskutek zaostrzającej się
sytuacji społecznej w kraju władze potrzebowały zorganizowanych oddziałów po-
licyjnych, które mogłyby i szybko, i energicznie reagować na wszelkie przejawy na-
ruszania porządku publicznego. Dlatego nie należy przeceniać znaczenia kompanii
w procesie szkolenia zawodowego. W nowych warunkach nadal działały szkoły dla
przodowników kształcące funkcjonariuszy w trybie trzymiesięcznym. Natomiast
szkoleniem wyższych funkcjonariuszy zajęła się nowo powołana Główna Szkoła Po-
licyjna w Warszawie.
Na początku 1926 roku, ze względu na dalsze ograniczenia budżetowe, zreduko-
wano liczbę placówek szkolnictwa policyjnego do 8 szkół dla przodowników. W takiej
sytuacji szkolnictwo resortowe znalazło się ponownie w warunkach niedogodnych do
rozwoju, a jednocześnie pogarszał się ogólny stan wyszkolenia korpusu Policji Pań-
stwowej. Potrzebna była gruntowna reforma systemu szkolenia. Przeprowadzono ją
dopiero po zamachu majowym. Przemiany miały charakter systemowy.
 W latach 1926–1928 zlikwidowano istniejące zakłady szkoleniowe, stworzono

i przeszkolono grupę policyjnych instruktorów, powołano nowe centralne
ośrodki szkoleniowe, wprowadzono w życie nowoczesne programy nauczania,
a w końcu zmieniono system szkolenia. Te wszystkie działania w rzeczywistości
zrewolucjonizowały polski model szkolnictwa policyjnego.
W 1927 roku zamknięto szkoły dla posterunkowych i przodowników, a 9 marca tego

roku zlikwidowano działające od 1923 roku kompanie rezerwy szkolnej. W kwietniu
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
tego roku zorganizowano pierwszy w polskich warunkach specjalny kurs instruktorów

(wykładowców) policyjnych. Następny etap reformy rozpoczęło MSW od wydania
zarządzenia o organizacji szkół Policji Państwowej (25 maja 1928 roku). Powołano do
życia dwa rodzaje szkół: szkołę oficerską PP w Warszawie oraz szkoły dla szerego-
wych PP w Żyrardowie, Sosnowcu i Mostach Wielkich (w trakcie budowy). Szkoły
policyjne zostały podporządkowane bezpośrednio komendantowi głównemu PP, nie-
które jednak czynności nadzorcze o charakterze administracyjno-gospodarczym mieli
wykonywać komendanci wojewódzcy tych okręgów, na terenie których funkcjonowały
szkoły. Podstawowe znaczenie dla procesu szkoleniowego miało stworzenie stabilnego
i nowoczesnego programu kształcenia funkcjonariuszy policyjnych. Program taki został
zatwierdzony 3 czerwca 1928 roku.
 W 1929 roku zorganizowano pierwsze kursy specjalistyczne dla policji śledczej

i kobiecej. W trakcie ich trwania ukazały się przepisy dotyczące usytuowania
kursów specjalnych w systemie szkolnictwa policyjnego.
Miały one uzupełniać wyszkolenie funkcjonariuszy policyjnych w celu uzyskania

przez nich odpowiednich kwalifikacji specjalistycznych. Ponadto nadano tej formie
szkolenia odpowiednią rangę, stwierdzając, że końcowa ocena na kursie specjalistycz-
nym będzie podstawową wskazówką dla przełożonych przy obsadzie stanowisk służ-
bowych wymagających specjalnego przygotowania. W latach 1929–1939 zorganizo-
wano wiele takich kursów. W roku 1935 przeprowadzono trzymiesięczne specjalne
szkolenie dla oficerów WP przechodzących do służby w PP. W 1933 roku rozpoczęto
organizowanie periodycznego szkolenia specjalistycznego komendantów posterun-
ków PP. W związku z tworzeniem policji kobiecej organizowano kursy dla szerego-
wych funkcjonariuszek. Szczególną wagę przywiązywało kierownictwo PP do utrzy-
mania wysokiej sprawności policji śledczej, jak i całego korpusu policyjnego. Dlatego
też przystąpiono do organizowania kursów śledczych dla szeregowych i oficerów
policji ogólnej, a nawet w lutym 1934 roku utworzono sześciotygodniowe studium
śledcze dla komendantów wojewódzkich policji.
Kolejny etap w kształtowaniu nowoczesnego systemu szkolenia policyjnego
w Polsce wyznaczyły ukazujące się 24 kwietnia 1931 roku przepisy o organizacji
szkół Policji Państwowej. Zorganizowano w nich dwa rodzaje kształcenia zawo-
dowego: ogólnopolicyjne i specjalne z zakresu służby śledczej. Te pierwsze realizo-
wano w szkole dla oficerów oraz w szkołach fachowych dla szeregowych. Natomiast
w celu szkolenia policji kryminalnej powołano do życia stałą śledczą szkołę fachową
dla szeregowych.
W roku 1936 ukazał się następny akt prawny normujący zasady wyszkolenia w or-
ganach policji. W zasadzie utrzymano dotychczasowy kształt szkolnictwa policyj-
nego. Wyróżniono jedynie poszczególne rodzaje szkolenia, a mianowicie:
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 121
1 kursy zwykłe w szkołach policyjnych,

2 kursy specjalne w szkołach policyjnych lub komendach wojewódzkich
3 kursy specjalne w batalionie (grupie) rezerwy policyjnej.
Dodatkowo stworzono organ opiniodawczy w sprawach szkoleniowo-wychowaw-

czych przy komendancie głównym policji – Policyjną Komisję Szkolną. Do jej zadań
należało opracowywanie programów szkolnych do wszystkich rodzajów kursów oraz
wyrażanie opinii w sprawach kształcenia kadr. W tym samym czasie podjęto eks-
perymentalną próbę, początkowo w województwie wołyńskim, szybkiego szkole-
nia praktycznego szeregowych policjantów z wykształceniem średnim na oficerów.
W zamyśle autorów projektu miało to stanowić doskonały sposób tworzenia młodej,
wykształconej kadry oficerskiej.
Nie będzie przesadą stwierdzenie, iż w latach 1927–1939 konsekwentnie budo-
wano system kształcenia policyjnego na poziomie europejskim.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 korpus policyjny  administracja specjalna  pragmatyka służbowa
 służba przygotowawcza  pracownicy kontraktowi policji  okręgi policyjne
 obchód patrolowy  posterunek uliczny  funkcjonariusze niżsi i wyżsi
 niższa służba wewnętrzna  przodownik
Pytania
1 Omów udział policji w wojnie polsko-radzieckiej w latach 1919–1920.
2 Na czym polegała służba kontraktowa w Policji Państwowej?
3 Przedstaw organizację centrali policyjnej – Komendy Głównej Policji
Państwowej w 1919 roku.
4 Wymień komendantów głównych Policji Państwowej w okresie
międzywojennym.
5 Po ilu latach służby policjant mógł uzyskać emeryturę?
6 Jakich przedmiotów nauczano w szkole oficerskiej Policji Państwowej?
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
122 Rola i miejsce Policji Państwowej w systemie polityczno-prawnym Polski w latach 1919-1939
Rozdział 6
Rola i miejsce Policji Państwowej
w systemie polityczno-prawnym Polski
w latach 1919–1939
● Policja Państwowa, jako jedna z wielu instytucji państwowych, wchodziła w róż-

nego rodzaju związki (o charakterze nadrzędności i podrzędności) z innymi insty-
tucjami państwowymi. Ustawa z 1919 roku określała jednoznacznie miejsce orga-
nów policyjnych w tej strukturze. Policja Państwowa podlegała ministrowi spraw
wewnętrznych i była organem wykonawczym władz państwowych i samorządo-
wych. Jej uzależnienie od zewnętrznych czynników utwierdzał art. 11 tejże ustawy,
w myśl którego terenowe organy Policji podlegały w sprawach bezpieczeństwa
i porządku publicznego w powiatach – komisarzom rządu (w przyszłości staro-
stom), w województwach – wojewodom. Ponadto władze prokuratorskie i sądowe
miały prawo – aczkolwiek w ograniczonym zakresie – wydawać polecenia urzę-
dom policyjnym. W ten sposób dostatecznie został określony wykonawczy cha-
rakter organów służby bezpieczeństwa.
6.1. Policja a władze administracji politycznej
Na początku należy przypomnieć, iż w dwóch rozporządzeniach wykonawczych Rady

Ministrów z 13 listopada 1919 roku odpowiedzialnymi za sprawy bezpieczeństwa
i porządku publicznego na podległym terenie czyniono przedstawicieli władz admi-
nistracji ogólnej, w województwie – wojewodę, a w powiecie – starostę. Ustrój admi-
nistracyjny w II RP opierał się na zasadzie centralizmu biurokratycznego, przypomi-
nającego ustrój w byłym zaborze austriackim. Początkowo ścierały się dwie przeciwne
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6.1. Policja a władze administracji politycznej 123
tendencje odnośnie do roli i pozycji administracyjnej władzy terenowej. Zwolennicy

pierwszej z nich byli za całkowitą decentralizacją władz i urzędów I i II instancji, na-
tomiast ich przeciwnicy zmierzali do jak największego ujednolicenia zwierzchnictwa
administracji w I instancji. Pierwszym praktycznym przejawem ewolucji w kierunku
opcji centralistycznej było rozporządzenie MSW z 1 sierpnia 1919 roku, podporząd-
kowujące sprawy aprowizacji komisarzom rządowym.
Ostatecznie prestiż i pozycja szefów administracji powiatowej i wojewódzkiej
ogromnie wzrosły. Przede wszystkim wojewoda stał się osobą o politycznym
znaczeniu, gdyż nie tylko był szefem administracji ogólnej, lecz także głównym przed-
stawicielem rządu w województwie. Podobne uprawnienia w powiecie miał starosta.
Głównym zadaniem wojewody i starosty była ochrona bezpieczeństwa i porządku
publicznego na zarządzanym terenie. Z tego względu odpowiednie stosunki
z jednostkami Policji Państwowej stawały się dla władz administracyjnych niezwykle
istotne. Jeden z wydziałów urzędu wojewódzkiego, a w starostwie jeden z referatów
zajmował się przede wszystkim problematyką służby bezpieczeństwa. Zwierzchnicy
tych komórek (naczelnik wydziału bezpieczeństwa w urzędzie wojewódzkim
i referent bezpieczeństwa w starostwie) faktycznie współpracowali z Policją.
 W latach 1919–1926 MSW i KG PP wywierały na organy policyjne nacisk w po-

staci okólników, zarządzeń i rozkazów, aby te sumiennie wykonywały polecenia
terenowych władz administracyjnych.
Pierwszym przepisem normującym wzajemny stosunek Policji i administracji I in-

stancji, tj. starostów, był okólnik nr 47 MSW z 14 stycznia 1920 roku. Już wówczas
aktualnym problemem stały się liczne próby usamodzielnienia się Policji w sprawach
bezpieczeństwa publicznego. Minister spraw wewnętrznych stanowczo polecił orga-
nom policyjnym, aby przestrzegały zasad zawartych w ustawie z 1919 roku oraz wyko-
nywały sprawnie i energicznie wszystkie polecenia i zarządzenia starostów. Dodatkowo
zwiększono prerogatywy kierowników władz administracji I instancji, nadając im prawo
zawieszania w czynnościach funkcjonariuszy policyjnych w powiecie. W roku 1921
ukazały się przepisy służbowe, w których starano się rozwiać niejasności wynikające
z recepcji aktów prawnych oraz z niewłaściwej oceny rzeczywistej działalności Policji.
Rok 1922 nie był pomyślny dla Policji Państwowej. Odpowiedzialność za brak na-
leżytego porządku w Warszawie w czasie wyborów pierwszego prezydenta II RP i nie-
skuteczność ochrony bezpieczeństwa osobistego nowo wybranego elekta, Gabriela
Narutowicza, nie przysporzyły jej szacunku w społeczeństwie. W konsekwencji nastą-
piło jeszcze pełniejsze podporządkowanie terenowych organów Policji starostom i wo-
jewodom. Między innymi terenowym kierownikom organów Policji Państwowej zo-
stała odebrana poważna część kompetencji personalnych. W praktyce spowodowało
to nową lawinę nieporozumień i scysji między PP a władzami administracyjnymi.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
124 Rola i miejsce Policji Państwowej w systemie polityczno-prawnym Polski w latach 1919–1939
W 1923 roku starosta lubawski miał poważne zastrzeżenia co do sposobu miano-

wania komendanta powiatowego PP w Nowym Mieście, gdyż – jak pisał: „odbyło się
to bez mojej wiedzy i zgody, nawet bez uprzedniej informacji”.
Podobnie w Małopolsce starostowie byli niezadowoleni z faktu, iż komendanci
okręgowi prowadzą nadal niezależną politykę personalną i przenoszą niższych funk-
cjonariuszy bez zawiadomienia o tym miejscowego starosty. Ingerencja władz admi-
nistracyjnych w sprawy wewnętrzne PP została posunięta jeszcze dalej, gdyż woje-
wodowie zostali zobowiązani do poufnej kontroli pochodzenia narodowościowego
policjantów.
Kolejne próby MSW zacieśnienia współpracy administracji politycznej z PP przy-
niosły jedynie dalsze ich zagmatwanie ze szkodą dla stanu bezpieczeństwa publicz-
nego w kraju. W tym czasie niektórzy starostowie i wojewodowie próbowali zdobyć
uprawnienia władzy dyscyplinarnej wobec funkcjonariuszy policyjnych, co pozosta-
wało w sprzeczności z przepisami zawartymi w ustawie o PP z 1919 roku. W punk-
cie 2 okólnika MSW nr 74 z 24 czerwca 1924 roku zagwarantowano im możliwość
wglądu w akta spraw dyscyplinarnych oraz formalne prawo sprzeciwu wobec posta-
nowień dyscyplinarnych. Starali się oni te uprawnienia tłumaczyć jako jednoznaczne
z prawem zatwierdzania i aprobowania orzeczeń policyjnych komisji dyscyplinar-
nych. Problematyka dyscypliny korpusu policyjnego została podjęta w okólniku
MSW nr 83 z 30 lipca 1925 roku. Minister przeniósł na władze administracyjne
uprawnienia do prowadzenia postępowania wyjaśniającego w sytuacji wykroczenia
organów PP przeciwko urzędom administracyjnym w zakresie ochrony bezpieczeń-
stwa i porządku publicznego.
Na podstawie przeglądu aktów normatywnych oraz wypowiedzi funkcjonariuszy
MSW i KG PP można pokusić się o stwierdzenie, iż mamy do czynienia z dwiema
przeciwstawnymi tendencjami w stosunku PP do administracji politycznej: z jednej
strony – ciągłe próby emancypacji organów policyjnych, z drugiej – wzrost aspira-
cji władz administracyjnych w kierunku całkowitego podporządkowania, a nawet
zespolenia organów policyjnych z administracyjnymi. Taka sytuacja powodowała
jeszcze większy rozgardiasz kompetencyjny w dziedzinie zarządzania sprawami bez-
pieczeństwa publicznego. W okólniku nr 29 z 11 marca 1926 roku minister spraw
wewnętrznych zobowiązał przedstawicieli urzędów wojewódzkich i starostw do
udziału w odprawach komendantów powiatowych i posterunków w celu pełniejszego
zapoznania się z problemami w działaniu organów policyjnych.
Znamiennym przykładem powtarzających się niesnasek między władzami admi-
nistracyjnymi a funkcjonariuszami policyjnymi były periodyczne inspekcje tereno-
wych jednostek policyjnych. Można wyróżnić dwa rodzaje tych czynności służbo-
wych: lustracje normalne i doraźne. W pierwszym przypadku wojewoda lub starosta
kontrolował liczbowy i jakościowy stan komendy oraz jej pomieszczenia, oceniał fak-
tyczny stosunek do władz wojskowych i samorządowych oraz do miejscowej ludności.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6.1. Policja a władze administracji politycznej 125
Te inspekcje nie mogły dotyczyć wewnętrznej struktury, organizacji, administracji

i wyszkolenia w danym urzędzie policyjnym. W razie podejrzenia lub stwierdzenia
poważnych nadużyć w organach PP odpowiednie władze administracyjne przepro-
wadzały doraźną inspekcję danej jednostki policyjnej. Przy kontrolowaniu urzędów
policyjnych przez inspektorów PP dochodziło do wielu zatargów. Wojewodowie i sta-
rostowie skarżyli się wielokrotnie, iż inspektorzy Policji podczas wykonywania swo-
ich czynności nie starają się nawiązywać kontaktu z miejscową władzą administra-
cyjną oraz nie informują jej o efektach lustracji. Zdarzały się również innego rodzaju
konflikty, wynikające z relacji między Policją a administracją. Naczelnik Okręgowego
Urzędu Policji Politycznej w Lublinie, nadkom. Józef Florko, oceniając negatywnie po-
ziom efektywnej działalności Komendy Powiatowej PP w Lubartowie, obarczał od-
powiedzialnością za taki stan rzeczy starostę lubartowskiego. Inny przykład – ostre
scysje między burmistrzem Radzynia Chełmińskiego a tamtejszym komendantem
posterunku Policji zostały zakończone przeniesieniem komendanta do innego okręgu
policyjnego. Można byłoby mnożyć tego rodzaju przykłady.
Źródła problemu tkwiły w ustawie z 24 lipca 1919 roku oraz w następujących po
niej przepisach wykonawczych. Problematyka służby bezpieczeństwa została przydzie-
lona dwóm instytucjom o całkowicie odmiennym charakterze i pochodzeniu. Próby
uniezależnienia się Policji należy tłumaczyć w dużym stopniu jej aspiracjami do wy-
stępowania w roli hegemona w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Zamach majowy w 1926 roku stanowił wydarzenie o daleko idących konsekwen-
cjach politycznych, społecznych oraz prawnych. Między innymi całkowitej transfor-
macji uległ system funkcjonowania organów państwowych. Z jednej strony, spowo-
dowane to było świadomym dążeniem zwycięskiego obozu do przejęcia kontroli nad
wszystkimi sferami życia państwa i społeczeństwa. Z drugiej, filozofia rządzenia Jó-
zefa Piłsudskiego i nowej ekipy władzy była całkowicie przeciwstawna idei realizowa-
nej w okresie przedmajowym. Można bez przesady stwierdzić, iż dało się to odczuć
najszybciej w działalności administracji politycznej. W warunkach walki politycznej
z obozem opozycji parlamentarnej w naturalny sposób wzrastała rola kierowników
terenowych władz administracji państwowej. Stawali się oni bardzo ważnym ogni-
wem w realizowanej przez nową władzę polityce wewnętrznej.
Wojewodowie czy starostowie pełnili funkcję na wskroś polityczną, gdyż byli od-
powiedzialni za kontrolę stosunków społeczno-politycznych w podległym im terenie.
Dlatego też zadania administracji państwowej koncentrowały się wokół zagadnień po-
litycznych i ochrony bezpieczeństwa publicznego. W przyjętym modelu administra-
cji politycznej organy policyjne miały stanowić przede wszystkim powolne narzędzie
w rękach urzędników administracyjnych. W rozumieniu decydentów Policja powinna
być organem wykonawczym tejże władzy. Dlatego też nie widziano jakiegokolwiek uza-
sadnienia do uniezależnienia się Policji. Należy zwrócić uwagę na fakt, że zmiany per-
sonalne w Policji po zamachu majowym były o wiele mniejsze niż zmiany w organach
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
administracji państwowej. Policjanci mieli być jedynie dobrymi i skutecznymi wyko-

nawcami woli kierowników urzędów wojewódzkich i starostw.
 W latach 1926–1939 starano się ustalić pewien model współpracy terenowych

organów administracji z jednostkami Policji. Z jednej strony władze policyjne
zarządzały podległymi urzędami, z drugiej, w zakresie ochrony bezpieczeństwa
i porządku publicznego stały się organem wykonawczym do dyspozycji wojewo-
dów i starostów.
Dlatego też w 1936 roku ukazał się okólnik MSW nr 57, nakazujący oficerom
Policji meldowanie się u kierowników władz administracji ogólnej w czasie uroczy-
stości państwowych. Na mocy ustaleń pracownicy urzędów wojewódzkich oraz sta-
rostw nie mieli prawa zarządzać próbnych alarmów jednostkom PP ani przeprowa-
dzać inspekcji bez asysty odpowiedniego przełożonego policyjnego. Ponadto minister
spraw wewnętrznych zabronił starostom i wojewodom brać udział w kierowaniu
oddziałami zwartymi Policji w trakcie działań prewencyjnych i specjalnych. Nadal
jednak w kręgach resortu spraw wewnętrznych panował pogląd, że w Policji kiero-
wanej przez gen. J. Kordiana Zamorskiego występują tendencje do uniezależniania
się. W związku z tym komendant główny PP 15 sierpnia 1938 roku skierował pismo
do dyrektora Gabinetu MSW, w którym nie zgadzał się z opinią dyrektora Departa-
mentu Politycznego MSW, iż Policja dąży do uniezależnienia i stara się „ujść kontroli
społeczeństwa”. Polemizował również z zarzutem, że w ostatnim okresie organy po-
licyjne zmierzają do odgrywania roli politycznej.
Konflikty kompetencyjne w stosunkach formacji policyjnej z administracją pań-
stwową istniały również w okresie pomajowym (1926–1939), miały jednakże inny
wymiar i charakter niż w latach 1918–1926. Również sam zarzut stawiany w pierw-
szym i drugim okresie II RP, skierowany przeciwko dążeniu Policji do usamodziel-
nienia się, zawierał w sobie różne intencje.
6.2. Policja a inne instytucje państwowe oraz organy samorządu
Policja Państwowa wchodziła również w związki z innymi instytucjami państwo-

wymi. Jak wiadomo, obok zadań typowo policyjnych, miała do wykonania różno-
rodne czynności porządkowo-administracyjne zlecone przez urzędy sądowe, proku-
ratorskie, wojskowe i inne. Tego rodzaju obowiązki nie były w większości formalnie
określone przez przepisy policyjne, były wykonywane zwyczajowo na podstawie ogól-
nej interpretacji ustawy o Policji Państwowej.
Od zarania swego istnienia policyjne służby starały się je ograniczyć, kierując się
różnymi względami, od prozaicznych, jak chęć zmniejszania swoich obowiązków, do
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6.2. Policja a inne instytucje państwowe oraz organy samorządu 127
poważnych, jak dążenie do osiągnięcia najwyższego poziomu w służbie ściśle policyj-

nej, co wymagało większego skupienia się na określonych zadaniach przypisanych tej
służbie. Już w uchwale Rady Ministrów z 6 marca 1922 roku żądano daleko idącego
odciążenia organów Policji Państwowej od czynności niemających bezpośredniego
związku z ich właściwymi zadaniami. Szczególnie władze administracyjne pierwszej
instancji obarczały Policję sprawami niezwiązanymi z utrzymaniem bezpieczeństwa
i porządku publicznego. Tego rodzaju czynności niejednokrotnie stanowiły 40 procent
wszystkich obowiązków Policji, co musiało mieć negatywny wpływ na wykonywanie jej
podstawowych powinności. Dlatego też władze zwierzchnie doszły do wniosku, że „tego
rodzaju stan rzeczy trwać dłużej nie może bez wydatnej ujmy dla zadań policyjnych”.
Powoli i z trudem Policja pozbywała się niektórych dodatkowych obowiązków
służbowych. Jednak dopiero po zamachu majowym w 1926 roku Policja Państwowa
radykalnie uwolniła się od wielu uciążliwych zadań. Wynikało to z odmiennego spoj-
rzenia na charakter pełnionych przez nią funkcji. Przede wszystkim ograniczono
w poważnym stopniu uzależnienie organów policyjnych od niektórych instytucji
państwowych i samorządowych.
 Zgodnie z rozporządzeniem z 1928 roku zredukowano wpływ samorządu

terytorialnego na działalność Policji oraz ściśle określono zakres kompetencji
i obowiązków służby policyjnej. Korpus PP został przeznaczony wyłącznie
do utrzymania bezpieczeństwa i spokoju publicznego, natomiast w sprawach
porządku publicznego rola Policji sprowadzała się jedynie do „nadzorowania
i wspierania organów państwowych i samorządowych względnie innych
organów, które są lub będą powołane do wykonywania przepisów regulujących
sprawy porządku publicznego”.
Tak radykalne rozwiązanie miało zarówno przesłanki polityczne, jak i meryto-

ryczne. Dzięki niemu ograniczono wpływ różnych instytucji i władz na Policję. Od
tego momentu zadania Policji sprowadzały się do zwalczania przestępczości krymi-
nalnej i politycznej. Jednocześnie w warunkach stałego zmniejszania się liczby poli-
cjantów i ograniczania budżetu PP problemem niecierpiącym zwłoki stało się okre-
ślenie charakteru wykonywanych zadań. Dzięki temu można było skupić się na walce
z przestępczością pospolitą. Trzeba dodać, iż przyjęty kierunek zmian w funkcjono-
waniu polskiej Policji odpowiadał tendencjom zachodzącym w wielu zachodnioeu-
ropejskich służbach porządkowych.
W 1936 roku ukazał się okólnik MSW nr 5 dotyczący odciążenia PP od obo-
wiązku strzeżenia urzędów oraz zwolnienia z innych czynności wchodzących w za-
kres kompetencji Policji. W następnym roku ponownie minister spraw wewnętrz-
nych zwrócił uwagę na przeciążenie Policji dodatkowymi czynnościami. Podniósł tę
sprawę w Sejmie poseł Z. Stroński, stwierdzając:
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
„ „PP w dalszym ciągu obciążana jest jeszcze czynnościami nie wchodzącymi w za-
kres jej ustawowych obowiązków; czynności te, nie pozostające w ścisłym związku
ze służbą bezpieczeństwa, przerzucone zostały na policję polską siłą tradycji odzie-
dziczonej po policjach zaborczych, które posiadały inną strukturę organizacyjną
i zakres działania”1.
W rzeczywistości brzemię dodatkowych czynności wykonywanych przez poli-

cjantów miało jedną, podstawową przyczynę. Policja Państwowa była tym organem
władzy państwowej w odrodzonej Rzeczpospolitej, który dość szybko się zorganizo-
wał. Dlatego też większość czynności o charakterze egzekutywnym złożono na barki
urzędów policyjnych. Ciągły brak w poszczególnych resortach zarządu państwowego
własnych organów wykonawczych, utrwalał ten stan i obciążanie Policji dodatkowymi
zadaniami stało się tradycją.
Bardzo duże znaczenie miały związki Policji Państwowej z organami wojskowymi.
Można wyróżnić dwie płaszczyzny tych kontaktów. Przede wszystkim zarówno
urzędy Policji, jak i wojskowe (głównie Oddział II Sztabu Generalnego WP) były za-
interesowane tymi samymi zagadnieniami – sprawami kontrwywiadu i wywiadu
politycznego. Oczywiście, ich punkt widzenia był różny. „Wojskowa dwójka” roz-
patrywała problem przez pryzmat przeciwnika zewnętrznego, natomiast „policyjna
defensywa” zajmowała się wewnętrznym bezpieczeństwem. Nigdy jednak w zakresie
służby bezpieczeństwa nie brakowało problemów, którymi nie byłyby zainteresowane
zarówno Policja, jak i wojsko. Poza tym służby policyjne w swojej działalności miały
do czynienia z osobami wojskowymi. Postępowanie wobec nich musiało być całko-
wicie odmienne od postępowania wobec osób cywilnych.
 W latach 1919–1921, gdy państwo polskie prowadziło wiele akcji wojennych,

pozycja wojska była niezmiernie wysoka w strukturze władzy państwowej
i w hierarchii społecznej.
Z tego powodu już w pierwszej połowie 1920 roku Wydział Policyjny MSW rozpo-
czął prace nad projektem rozporządzenia dotyczącego czynności policyjnych w stosun-
ku do osób wojskowych. Ostatecznie ustalono, że formacja policyjna ma ograniczone
uprawnienia do stosowania zgodnych z prawem represji wobec osób wojskowych.
W przydzielonej sobie działalności kontrwywiadowczej Policja Państwowa od za-
rania współpracowała z organami wojskowymi. Początkowo wojskowa służba bezpie-
czeństwa pełniła rolę hegemona w tej dziedzinie. Spowodowane to było wieloma czyn-
nikami. Przede wszystkim wojsko najwcześniej dysponowało odpowiednimi siłami
1
A. Robaczewski, Budżety w latach 1927–1939, Warszawa 1939, s. 78.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6.2. Policja a inne instytucje państwowe oraz organy samorządu 129
materialnymi i kadrowymi, zdolnymi do podjęcia defensywnych działań, zanim zor-

ganizowano jakiekolwiek cywilne służby bezpieczeństwa.
Ponadto fakt, że II RP w pierwszym okresie swego istnienia była zaangażowana
w wiele konfliktów zbrojnych, podnosił znaczenie i prestiż wojska. Dopiero po zakoń-
czeniu wojny polsko-radzieckiej organy wojskowe przystąpiły do przekazywania poli-
cji kompetencji w zakresie defensywy politycznej. Stworzono przepisy wykonawcze,
które miały normować zasady współpracy w tej dziedzinie.
 Minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski zatwierdził 23 marca

1921 roku instrukcję regulującą kompetencje wojskowych organów informacyj-
no-defensywnych. Zgodnie z nią wojsko przekazywało część swych prerogatyw
w zakresie służby kontrwywiadowczej cywilnym organom – administracji
politycznej i Policji. Jednocześnie służby wojskowe nadal pozostawały odpowie-
dzialne za „zabezpieczenie interesów siły zbrojnej Państwa przed wywiadem
państw obcych i przed propagandą wywrotową”.
Jak słusznie zauważają W. Kozaczuk i A. Pepłoński, pomimo formalnego przeka-

zania Policji zadań z zakresu „defensywy politycznej” organy wojskowe nadal prowa-
dziły w tej dziedzinie aktywną działalność 2. W takiej sytuacji stworzenie wspólnej
platformy działania między Oddziałem II Sztabu Generalnego WP i jego placówkami
terenowymi a cywilnymi organami bezpieczeństwa stało się konieczne. Zasady tej
współpracy zostały określone w okólniku MSW z 31 maja 1922 roku. Zgodnie z tym
przepisem służby wojskowe wykonywały zadania w sferze obrony państwa, dlatego
też były zainteresowane uzyskaniem wiedzy na temat sytuacji wojskowo-politycznej
w innych krajach oraz przeciwdziałaniem wszelkim próbom osłabienia stanu bez-
pieczeństwa zewnętrznego własnego państwa. Z tego względu wszystkie władze i in-
stytucje państwowe, w tym policyjne, zobowiązano do udzielania szerokiej pomocy
organom wywiadu i kontrwywiadu wojskowego.
 Po zamachu majowym w 1926 roku rozpoczął się powolny proces przejmowania

przez Oddział II Sztabu Generalnego całości problemów ochrony bezpie-
czeństwa wewnętrznego państwa. Kierownicy ekspozytur Oddziału II oraz
samodzielnych referatów informacyjnych DOK stale uczestniczyli w odprawach
służbowych terenowych władz administracji politycznej i Policji Państwowej.
W miarę upływu czasu stawali się oni głównymi organizatorami służby defen-
sywnej na terenie województwa lub powiatu.
2
W. Kozaczuk, Bitwa o tajemnice: służby wywiadowcze Polski i Rzeszy Niemieckiej 1922–1939, Warsza-
wa 1977; A. Pepłoński, Policja Państwowa w systemie organów bezpieczeństwa II Rzeczpospolitej, Szczytno 1991.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6.3. Rola Policji w życiu społeczno-politycznym kraju
W okresie międzywojennym obowiązywała zasada apolityczności w działaniach

Policji Państwowej. W przepisach wewnętrznych stale akcentowano jej apolityczny
charakter:
„ „Wszyscy funkcjonariusze PP bez wyjątku mają zachować bezwzględną obiektyw-

ność pod względem politycznym. Policjantom wzbronione jest postępowanie lub
zachowanie się, które mogło wzbudzić podejrzenie, że działają na korzyść i szkodę
tego lub innego ugrupowania politycznego, apolityczność policjanta ma znajdować
odzwierciedlenie nie tylko w jego wystąpieniach służbowych, ale także w zacho-
waniu się poza służbą”3.
Jak wynika z powyższego cytatu, pojęcie „apolityczność” w PP rozumiano bardzo

szeroko. Dotyczyło ono nie tylko działalności służbowej, ale także życia osobistego
każdego policjanta. W okresie międzywojennym funkcjonariusze PP nie mogli być
członkami legalnych, a tym bardziej nielegalnych partii politycznych. Ten przepis
ograniczał także ich udział w życiu publicznym, gdyż nie było im również wolno wstę-
pować do organizacji społecznych i kombatanckich. Pomimo tych ograniczeń Policja
Państwowa, a szczególnie jeden z jej działów – defensywa polityczna, była zaintereso-
wana różnymi przejawami życia publicznego i społecznego kraju. W związku z tym
jej działania w naturalny sposób nabierały charakteru politycznego.
 Na postrzeganie Policji przez opinię publiczną ogromny wpływ miał zamach ma-
jowy w 1926 roku. W porównaniu z okresem pomajowym niezmiernie trudno
jest określić polityczny charakter Policji Państwowej w latach 1919–1926.
Ten okres charakteryzowała zmienność w polityce wewnętrznej państwa, czę-

ste zmiany gabinetów rządowych. W dużym stopniu był to rezultat zasad przyjętych
w konstytucji marcowej. Zgodnie z nimi władza wykonawcza została całkowicie uza-
leżniona od Sejmu RP. Każda Rada Ministrów powoływana przez prezydenta musiała
uzyskać poparcie Sejmu. Zmiany układów politycznych w parlamencie powodowały
utratę zaufania i upadek gabinetu rządowego. Przy tak znacznym rozbiciu politycz-
nym społeczeństwa żadne ugrupowanie polityczne nie mogło liczyć na samodzielne
utworzenie trwałego rządu. W okresie przedmajowym zmieniło się aż 14 rządów.
Wraz ze zmianą kolejnych gabinetów różnym fluktuacjom podlegały stanowiska
najwyższych zwierzchników Policji – ministrów spraw wewnętrznych. Zrozumiałe się
3
Dodatek do tymczasowej instrukcji dla Policji Państwowej, red. T. Wolfenburg, J. Misiewicz, wyd. VII,
Wilno 1926, s. 6–7.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6.3. Rola Policji w życiu społeczno-politycznym kraju 131
staje, że w takich warunkach niemożliwe było planowe i stałe oddziaływanie polityczne

na korpus policyjny, a jednocześnie uzyskanie przez jedno stronnictwo polityczne de-
cydującego wpływu na mechanizm funkcjonowania organów porządkowych. Można
jednak przyjąć założenie, że w latach 1919–1926 kadra kierownicza PP w większości
zwracała swoje sympatie w stronę Narodowej Demokracji, a w mniejszym stopniu
w kierunku przeciwnego jej obozu związanego z osobą J. Piłsudskiego. Mimo wszystko
starano się nie okazywać publicznie tego rodzaju politycznych sympatii. Naczelnik
Wydziału IVD KG PP w piśmie z 21 lipca 1922 roku zabraniał podległym jednostkom
inwigilować działaczy legalnych stronnictw politycznych, a tym bardziej zamieszczać
informacje na ten temat w meldunkach sytuacyjnych.
Pomimo, że PP miała zajmować pozycję neutralną i apolityczną wobec wydarzeń
politycznych w kraju, w niektórych sytuacjach zachowanie jej funkcjonariuszy oka-
zywało się dwuznaczne z politycznego punktu widzenia. Dlatego określenie miejsca
politycznego Policji w wirze wydarzeń politycznych okresu międzywojennego wydaje
się niezmiernie ważne. Jeszcze przed utworzeniem PP, na początku 1919 roku, kie-
rownik Biura Wywiadowczego MSW, Marian Skrudlik, brał udział w przygotowaniu
i przeprowadzeniu zamachu prawicowego na rząd Jędrzeja Moraczewskiego (5 stycz-
nia 1919 roku). Ujawniły się wówczas sympatie tej komórki MSW do programu poli-
tycznego Narodowej Demokracji.
Szokujące było zachowanie Policji w czasie wyborów prezydenckich w grudniu
1922 roku. Początkowo pozwolono na ekscesy bojówek endeckich podczas głosowa-
nia w Zgromadzeniu Narodowym, a następnie umożliwiono demonstracje i brutalne
zachowanie młodzieży endeckiej wobec członków Zgromadzenia i nowo wybranego
prezydenta Gabriela Narutowicza. W końcu niewypełnienie przez organy policyjne
podstawowych obowiązków w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobistego
prezydenta pozwoliło jego przeciwnikom na dokonanie 16 grudnia 1922 roku w Za-
chęcie skutecznego zamachu na jego życie. Ten wykaz niedociągnięć służbowych
pozwala przyjąć tezę, iż kierownictwo Policji było niechętne osobie elekta. Swoim
zachowaniem Policja Państwowa dawała do zrozumienia, że identyfikuje się z ce-
lami politycznymi Narodowej Demokracji. Nowy szef gabinetu i zarazem minister
spraw wewnętrznych, Władysław Sikorski, w styczniu 1923 roku wydalił z szeregów
PP kilku najbardziej odpowiedzialnych wyższych funkcjonariuszy. Jednak parę mie-
sięcy później, gdy ostygły namiętności społeczne, ponownie zostali oni przyjęci do
korpusu policyjnego przez nowego ministra spraw wewnętrznych, Władysława Kier-
nika z PSL „Piast”.
W latach dwudziestych mnożyły się grupy polityczne prezentujące programy
skrajnie prawicowe, a niekiedy faszystowskie. Było to zjawisko ogólnoeuropejskie, wy-
nikające ze społeczno-ekonomicznych skutków I wojny światowej. Zdobycie władzy we
Włoszech przez Benito Mussoliniego jeszcze bardziej spopularyzowało hasła faszyzmu
w Europie. Te idee docierały również do Polski. W szeregach Policji Państwowej znalazły
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
się osoby, które akceptowały te skrajnie prawicowe poglądy. W prasie fachowej dla
policji i administracji ukazywały się wówczas artykuły, które w zawoalowany sposób
propagowały idee faszyzmu.
 Wielu oficerów PP zaangażowało się w działalność skrajnie konserwatywnej

nielegalnej grupy politycznej o nazwie Pogotowie Patriotów Polskich. Zostało
ono założone w 1922 roku przez Jana Pękosławskiego. Grupa ta skupiała mło-
dzież pochodzenia obszarniczego, inteligencję oraz wielu przedstawicieli wojska
i służb policyjnych.
Pogotowie propagowało hasła skrajnie antykomunistyczne i antysemickie. Ko-

rzystając ze wzorów włoskich, organizatorzy Pogotowia przygotowywali pucz, który
umożliwiłby wprowadzenie w Polsce rządów dyktatorskich. W skład ścisłego kie-
rownictwa tej organizacji wszedł, obok generałów Jana Wroczyńskiego i Stanisława
Szeptyckiego, oficer policji – komisarz Henryk Gostyński, który był bezpośrednio
odpowiedzialny za brak bezpieczeństwa w czasie wyboru prezydenta RP Gabriela
Narutowicza w grudniu 1922 roku. Cała sprawa zakończyła się publiczną kompro-
mitacją Wojska Polskiego i Policji Państwowej oraz procesem sądowym głównych
organizatorów Pogotowia Patriotów Polskich.
Zamach stanu był przygotowywany od pewnego czasu przez wąską grupę odda-
nych współpracowników J. Piłsudskiego. Podjęli się oni wprowadzenia swoich ludzi do
instytucji i organów państwowych różnych szczebli. Takiej infiltracji poddane zostało
również środowisko policyjne. Prawdopodobnie rolę spiritus movens obozu piłsudczy-
kowskiego w organach PP pełnił Władysław Jaroszewicz, który na początku lat dwu-
dziestych został usunięty z Policji, zachowywał jednak dawne kontakty i znajomości.
Można uznać, iż w wielu okręgach policyjnych znajdowali się funkcjonariusze Policji
nie tylko sympatyzujący z Piłsudskim, lecz także konspirujący z zamachowcami.
Taką osobą był wśród wielu innych nadkomisarz Mieczysław Leliwa Lissowski,
szef pomorskiej policji politycznej. Jeszcze przed przewrotem majowym wraz z woje-
wodą pomorskim Stanisławem Wachowiakiem brał udział w konsultacjach politycz-
nych organizowanych przez J. Piłsudskiego. W pewnym stopniu dzięki nim policja
pomorska nie wzięła udziału w bratobójczej walce, co stanowiło sukces obozu piłsud-
czykowskiego. Jedynie władze zwierzchnie policji śląskiej zareagowały na wezwanie
władz rządowych i skierowały oddziały policyjne do stolicy. Jednakże w większości
przypadków w trakcie zamachu majowego oddziały policyjne zachowywały się bier-
nie i nie angażowały w walki po żadnej stronie, wykonując jedynie rutynowe czyn-
ności służbowe.
Po 1926 roku elita władzy zaczęła się kurczyć i zamykać na wpływy z zewnątrz.
Kryteria doboru miały wielokrotnie charakter pozamerytoryczny, przede wszystkim
polityczny. To zjawisko nie ominęło również korpusu policyjnego. Wiąże się z tym
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
6.3. Rola Policji w życiu społeczno-politycznym kraju 133
proces przechodzenia zawodowych wojskowych do cywilnej służby państwowej,

przede wszystkim administracji spraw wewnętrznych. Początkowo na mocy polece-
nia Piłsudskiego, wydanego w 1928 roku, odkomenderowano wyższych oficerów na
stanowiska kierowników we władzach centralnych administracji państwowej.
W latach trzydziestych zarysowała się tendencja do zwalniania z wojska ofice-
rów niższego stopnia. Mieli oni obejmować stanowiska komendantów powiatowych
i kierowników komisariatów Policji Państwowej. Jak już wspomniano, pomajowy
obóz rządzący przeznaczył Policji ważne miejsce w systemie sprawowania władzy
państwowej i oddziaływania na społeczeństwo. Świadczy o tym wypowiedź jednego
z komendantów wojewódzkich:
„ „Pragnę, aby Panowie byli jednym z czynników najbardziej uświadamiającym

w umacnianiu nastroju narodu w służbie państwa...”4
Tym bardziej w trakcie akcji politycznych, np. kampanii wyborczych, obok trady-
cyjnych obowiązków zawodowych nakładano na Policję zadanie:
„ „… aby nie jako funkcjonariusze PP, lecz jako obywatele starali się uświadamiać za-
równo swych podwładnych, jak i wszystkich znajomych o prawdziwych tenden-
cjach ordynacyj wyborczych”5.
Tak więc według decydentów władzy państwowej Policja miała spełniać bardzo
ważne funkcje w życiu społecznym. Faktycznie Policja i administracja polityczna ak-
tywnie wyręczały komórki BBWR (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem), które
ludność traktowała nie jak samorządową organizację społeczną, lecz jak „ekspozyturę
administracji państwowej”. Antagonizmy społeczne po 1926 roku spowodowały, że
Policja oraz inne instytucje państwowe zostały wplątane w walki polityczne, które
toczyły się na scenie politycznej II RP. Zasada apolityczności Policji, o której prze-
strzeganie tak usilnie zabiegano w okresie przedmajowym (1919–1926), została pra-
wie wyrugowana z kodeksu etycznego policjantów. Jednocześnie w organach policyj-
nych na coraz szerszą skalę rozpoczęto propagowanie kultu J. Piłsudskiego. W prasie
zawodowej ukazywały się artykuły apologizujące postać i działalność marszałka. Po
1926 roku z zasady instytucje państwowe, w tym PP, uczestniczyły we wszystkich
uroczystościach osobistych J. Piłsudskiego.
Poważną rolę w procesie integracji środowiska policyjnego odgrywał również
ruch legionowy. Policjanci brali udział w organizowanych corocznie zjazdach legio-
nistów.
4
A. Misiuk, Policja Państwowa 1919–1939, Warszawa 1996, s. 153.
5
Ibidem.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 komisarz rządu  starosta  wojewoda  administracja ogólna
 lustracja normalna i doraźna  kontrwywiad
Pytania
1 Kto był odpowiedzialny za stan bezpieczeństwa i porządku w powiecie?
2 Co mogło być przedmiotem kontroli jednostek terenowych Policji przez władze
administracji?
3 W którym roku władze wojskowe przekazały Policji Państwowej część zadań
kontrwywiadowczych?
4 Na czym polegała apolityczność Policji Państwowej?
5 Jak się nazywała skrajnie konserwatywna profaszystowska, nielegalna organizacja
polityczna założona w 1922 roku, do której należało wielu oficerów PP?
6 Przedstaw stosunek Policji Państwowej do zamachu majowego w 1926 roku.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
7.1. Organizacja i działalność policji kryminalnej 135
Rozdział 7
Policja kryminalna i polityczna
w Polsce międzywojennej
7.1. Organizacja i działalność policji kryminalnej
Jednym z wyspecjalizowanych pionów Policji Państwowej była służba śledcza. W usta-

wie o PP z lipca 1919 roku w art. 7 tylko zasygnalizowano powołanie policji śledczej.
Należy stwierdzić, iż w okresie międzywojennym pojęcie „służba śledcza” nie miało
ustalonego znaczenia. W zależności od warunków organizacyjnych i konkretnej sytu-
acji społecznej zakres kompetencji pionu śledczego poszerzał się lub malał.
Problematyka związana ze zwalczaniem przestępczości kryminalnej stanowiła
zasadniczy zrąb zadań policji śledczej w okresie międzywojennym. Gdy tworzyły się
te wyspecjalizowane organy policyjne w ramach ogólnopaństwowej służby bezpie-
czeństwa powstały kontrowersje oraz spory kompetencyjne i służbowe. Niektórzy
zwierzchnicy Policji obawiali się, że jednostki policji kryminalnej, podobnie jak po-
licji politycznej, mogą próbować się usamodzielnić. Dlatego wielokrotnie starano się
w różny sposób usytuować tę służbę w strukturze PP. Często te reorganizacje kończyły
się fiaskiem. Powodowało to kolejne przemiany i kolejne problemy związane z usta-
nowieniem zwierzchnictwa służbowego nad policją śledczą. W okresie 1919–1926,
z przyczyn mniej lub bardziej obiektywnych, nie udało się ostatecznie i prawidłowo
rozwiązać sprawy ustroju pionu śledczego Policji Państwowej.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
136 Policja kryminalna i polityczna w Polsce międzywojennej
 Po powołaniu PP trzeba było czekać prawie cztery miesiące na ukazanie się

przepisów omawiających szczegółowo organizację policji śledczej. W rozkazie
nr 17 KG PP z 3 listopada 1919 roku uznano służbę śledczą za integralną część
korpusu policyjnego podlegającego wszystkim postanowieniom przepisów
i norm policyjnych.
Organem skupiającym władzę wykonawczą nad terenowymi organami śledczymi

został naczelnik Wydziału IV KG PP. Jego zwierzchnictwo obejmowało urzędy po-
licji śledczej działające na szczeblu wojewódzkim przy każdej komendzie okręgu
PP oraz ekspozytury śledcze na terenie powiatów, których zakres terytorialny
w miarę możliwości odpowiadał jednostkom sądowym tego szczebla. Do końca nie
została unormowana sprawa miejsca służbowego kierowników terenowych organów
śledczych. Naczelnika okręgowego urzędu śledczego postawiono w roli referenta ko-
mendanta okręgowego w sprawach kryminalnych. Ostatecznie w latach 1919–1921
ukształtowała się ogólnokrajowa służba śledcza. Podjęto się ogromnego zadania,
jakim było zorganizowanie w krótkim czasie wyspecjalizowanych organów policyj-
nych, nie mając w pełni wyszkolonych w tym zakresie kadr policyjnych. W efekcie
utworzono pokaźną liczbę jednostek policji śledczej, z których większość od początku
nie mogła podjąć się wykonywania wszystkich obowiązków służbowych.
Innym ciekawym zjawiskiem były różnice pomiędzy okręgami w gęstości roz-
mieszczenia tych organów. W niektórych regionach nie udało się zorganizować
odpowiedniej liczby ekspozytur śledczych, dlatego zadowolono się przydzieleniem
funkcjonariuszy śledczych do poszczególnych komend powiatowych. W innych okrę-
gach liczba ekspozytur była równa liczbie komend powiatowych lub nawet większa.
Niefortunnie została również rozwiązana sprawa podporządkowania służbowego
pionu policji śledczej. Wydział IV KG PP i okręgowe urzędy policyjno-śledcze sta-
nowiły część składową urzędów ogólnopolicyjnych. Natomiast ekspozytury, mimo
że tworzone przy komendach powiatowych i miejskich, początkowo nie podlegały
miejscowym komendantom, lecz były uzależnione bezpośrednio od okręgowych
urzędów śledczych. W styczniu uruchomiono oficjalnie Wydział IV KGPP, którego
pierwszym naczelnikiem został Wiktor Ludwikowski, a strukturę wewnętrzną two-
rzyły działy:
1 inwigilacyjny,
2 rozpoznawczy,
3 rejestracyjny,
4 instrukcyjny,
5 hodowli i tresury psów,
6 administracji wewnętrznej,
7 drukarnia.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Nowy etap w dziejach policji śledczej otworzyło rozporządzenie ministra spraw

wewnętrznych z 4 stycznia 1922 roku o organizacji urzędów śledczych. Ustalono,
iż w nowych warunkach przy każdej komendzie okręgowej powinien być utworzony
urząd śledczy. Z kolei w miastach wydzielonych, będących samodzielnymi jednost-
kami administracyjnymi, oraz w miastach, w których znajdowały się siedziby sądów
okręgowych, miały zostać zorganizowane ekspozytury okręgowych urzędów śled-
czych, wchodzące w skład policji danego miasta i podporządkowane lokalnym ko-
mendantom policyjnym.
Konsekwencją takiej konstrukcji organizacyjno-prawnej było duże ograniczenie
liczby ekspozytur oraz jednolite rozwiązanie problemu zależności służbowej orga-
nów śledczych. Od tego momentu kierownicy powiatowych komend byli również
zwierzchnikami ekspozytur śledczych działających na terenie podlegającym ich
władzy. Kompetencje władz policji kryminalnej dotyczyły zapobiegania i ujawniania
przestępstw. Oznaczało to prowadzenie wszelkich dochodzeń kryminalnych, w spra-
wach morderstw, zabójstw i poważnych czynów przeciw bezpieczeństwu życia, ciała
i mienia oraz sprawy karne o charakterze złożonym, jak np. oszustwa i fałszerstwa.
W 1919 roku w momencie powstania organów policji śledczej w zakresie ich za-
interesowań były również przestępstwa polityczne. Od czasu utworzenia defensywy
policyjnej tego rodzaju sprawy przejęła policja polityczna. Zakres działania urzędów
śledczych oraz ich ekspozytur w siedzibach sądów okręgowych rozciągał się w miarę
możliwości na całe terytorium podległe władzy właściwego sądu okręgowego. Jed-
nocześnie w styczniowym rozporządzeniu MSW przypomniano, iż urzędy śledcze
są zobowiązane do współpracy i podlegają w zakresie czynności dochodzeniowych
urzędom wymiaru sprawiedliwości. Nowe zasady działania wprowadziła instrukcja
służbowa wydana 20 maja 1922 roku przez komendanta głównego PP. Zgodnie z nią
okręgowe urzędy śledcze były przeznaczone do:
1 prowadzenia dochodzeń w sprawach skomplikowanych i o poważnym

znaczeniu,
2 instruowania i kontroli policji śledczej,
3 sporządzania miesięcznych wykazów statystycznych przestępczości oraz
sprawozdań kwartalnych.
Ekspozytury śledcze natomiast przy pomocy służby patrolowej, wykorzystując

bezpośrednią obserwację i współpracę z siecią konfidentów, wykonywały główne za-
dania w zakresie wykrywania przestępstw i ścigania przestępców.
Kolejna reforma organizacyjna była pośrednio wymuszona przez fakt likwidacji
w 1926 roku policji politycznej. W dniu 21 lipca 1926 roku ukazało się rozporządze-
nie MSW reorganizujące służbę śledczą w całym kraju. Polecono rozwiązać dotych-
czasowe organy, a powołać jednolite urzędy śledcze przy komendach wojewódzkich,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
powiatowych, miejskich, przy komisariatach i innych jednostkach wykonawczych

Policji Państwowej. W paragrafie 3 tego rozporządzenia stwierdzono, iż urzędy
śledcze są całkowicie podporządkowane jednostkom policji ogólnej, przy których
istnieją. Pismem z 7 sierpnia 1926 roku minister spraw wewnętrznych powołał urzędy
śledcze w 23 miastach. Jednakże te zmiany charakteryzowały się połowicznością
i niekonsekwencją. Potrzebne było kompleksowe i ostateczne rozwiązanie kwestii
organizacji policji śledczej. Dopiero reorganizacja przeprowadzona w roku 1927
w nowych warunkach politycznych (po zamachu majowym) spełniała w całości
postawione wcześniej postulaty.
 Już do końca istnienia II Rzeczpospolitej policja kryminalna funkcjonowała

w kształcie takim, jaki jej nadano w 1927 roku. Na mocy rozporządzenia MSW
z 8 kwietnia 1927 roku Wydział IV KG PP zmienił nazwę na – Centrala Służby
Śledczej, co nadawało mu odpowiednią rangę.
Centrala ta miała się zajmować:
1 nadzorem nad działalnością formacji policyjnej w zakresie służby śledczej,

współdziałaniem w fachowym szkoleniu funkcjonariuszy,
2 prowadzeniem centralnej rejestracji daktyloskopijnej,
3 gromadzeniem informacji o przestępczości na całym obszarze kraju,
4 wydawaniem opinii i wniosków w sprawach personalnych policji śledczej,
a także zarządzaniem pościgu.
W wyjątkowych sytuacjach na zlecenie MSW podejmowała także bezpośrednio

prowadzenie dochodzeń śledczych. Początkowo naczelnikiem Centrali był mjr Felicjan
Bałaban-Plato z żandarmerii wojskowej, a od 1927 r. kierownictwo przejął mjr Adam
Popowicz.
Zmianie uległ też ustrój wewnętrzny organu centralnego policji śledczej. Dotych-
czas Wydział IV KG PP dzielił się na dwa działy: ogólny i rejestracyjno-pościgowy,
w którym zajmowano się zagadnieniami daktyloskopii, fotografii, inwigilacji ogólnej
i zagranicznej, różnego rodzaju ekspertyzami oraz wydawaniem „Gazety Śledczej”.
W związku z likwidacją policji politycznej centrala kryminalna nie tylko zmieniła
nazwę, ale uległa również głębokim przeobrażeniom. Dzieliła się teraz na trzy ko-
mórki: ogólną, polityczną i daktyloskopijno-rozpoznawczą. Każdy dział składał się
z kilku referatów. Później zrezygnowano z tego dwustopniowego podziału wewnętrz-
nego. W 1939 roku Centralę tworzyło osiem samodzielnych referatów:
1 kryminalny,
2 rozpoznawczy,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3 rejestracyjno-pościgowy,
4 techniki śledczej,
5 ogólny,
6 policji kobiecej,
7 do spraw specjalnych,
8 hodowli i szkolenia psów służbowych.
Z kolei przy komendach wojewódzkich PP powołano jednolite urzędy śledcze,

które odgrywały rolę władzy śledczej II instancji. Władzę kierowniczą w urzędach
sprawowali naczelnicy, którzy jednocześnie pełnili obowiązki zastępców komendan-
tów wojewódzkich w sprawach służby kryminalnej. Ustanowiono również dwóch
zastępców naczelnika urzędu śledczego, jednego do spraw kryminalnych, drugiego
do spraw politycznych. Cały urząd nieformalnie dzielił się na dwa odrębne oddziały:
kryminalny i polityczny.
Nowym tworem organizacyjnym służby śledczej stały się wydziały śledcze, orga-
nizowane przy niektórych komendach powiatowych PP i komendach miast wydzie-
lonych jako ich części składowe. Pełniły one funkcję I instancji władzy wykonawczej
pionu śledczego. Do ich zadań należało:
1 prowadzenie dochodzeń policyjnych w sprawach przestępstw karnych

wymagających fachowego przygotowania śledczego i środków technicznych,
które przekraczały możliwości organów policji ogólnej,
2 przeprowadzanie wywiadów policyjnych,
3 prowadzenie rejestracji osób poszukiwanych i zawodowych przestępców oraz
albumu fotograficznego,
4 ewidencji osób pozostających pod dozorem policji,
5 opracowanie periodycznych zestawień statystycznych.
Na czele wydziałów stali kierownicy, przeważnie oficerowie, którzy w zakre-

sie służby śledczej byli pomocnikami komendantów jednostek ogólnopolicyjnych.
W razie potrzeby wydziały rozbijano na brygady specjalistyczne, np. fałszerstw, kra-
dzieży czy przestępstw antypaństwowych. W komendach powiatowych i miejskich,
w których nie zorganizowano wydziałów śledczych, funkcje agendy pionu śledczego
pełniła w ograniczonym zakresie policja ogólna. Rozporządzenie z 1927 roku było
końcowym efektem polityki scaleniowej wszystkich pionów policji w jednolite or-
gany służby bezpieczeństwa. W zasadzie w latach 1927–1939 jedynie służby śledczej
nie dotknęły poważniejsze reorganizacje, udoskonalano tylko istniejący model orga-
nizacyjny. W 1928 roku kierownictwo policji zaczęło prowadzić politykę określaną
potocznie jako „uśledczanie” policji, które miało na celu podniesienie sprawności
w dziedzinie zwalczania przestępczości.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Osobne miejsce należy poświęcić policji kobiecej. W latach dwudziestych w Eu-

ropie do rangi problemu zaczęło urastać zjawisko prostytucji i związanej z nią prze-
stępczości kryminalnej. Dlatego też w 1923 roku Liga Narodów wystąpiła do państw
członkowskich z propozycją tworzenia służb policji kobiecej. Uważano, że kobiety
najlepiej się nadają do walki z takimi rodzajami przestępstw, jak: handel żywym to-
warem, sutenerstwo, nielegalne domy publiczne, oraz do rozwiązywania problemów
niedostosowania i przestępczości wśród nieletnich. W związku z tym na wniosek Pol-
skiego Komitetu Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi KG PP przystąpiła do two-
rzenia podwalin rodzimej policji kobiecej. Na początku przystąpiono do szkolenia
pierwszych kandydatek na policjantki.
 W 1925 roku zorganizowano trzymiesięczny kurs, na który zakwalifikowa-

no trzydzieści kobiet. Absolwentki tego pierwszego szkolenia policjantek
w większości skierowano do służby w Urzędzie Śledczym m.st. Warszawy, gdzie
utworzono brygadę obyczajową.
Z biegiem czasu okazało się, że kierownictwo Policji nie przygotowało planu racjo-
nalnego wykorzystania specjalnych umiejętności wyszkolonych policjantek. W efekcie
zmarnowano ten skromny potencjał kobiecej policji. Dopiero rok 1935 stał się mo-
mentem przełomowym w dziejach policji kobiecej w Polsce okresu międzywojennego.
Dnia 3 sierpnia tegoż roku utworzono specjalną komórkę centrali policyjnej, której
zadaniem była koordynacja działalności policji kobiecej na terenie całego kraju. W ra-
mach Centrali Służby Śledczej powstał referat do spraw kobiet-policjantek w randze
oficerów i szeregowych PP. Później przystąpiono do organizowania brygad kobiecych
w niektórych wydziałach śledczych komend powiatowych. Wśród terenowych orga-
nów służby śledczej w zakresie zwalczania prostytucji i przestępczości z nią związanej
nadal wiodącą rolę odgrywał Urząd Śledczy m. st. Warszawy. W wyniku tej aktyw-
nej i zarazem skutecznej działalności polska policja kobieca uzyskała wysokie oceny
ze strony przedstawicieli zagranicznych służb policyjnych.
Przesadą byłoby stwierdzenie, iż poziom przestępczości zależy przede wszyst-
kim od jakości pracy służb policyjnych, ale rozmiary zjawisk patologicznych obra-
zują skalę problemów, przed którymi stała przedwojenna policja. Świadczy o tym
statystyka wybranych przestępstw kryminalnych popełnionych w latach 1921–1926
(wykres 2, 3, 4).
7.2. Policja polityczna w II Rzeczpospolitej
Cywilne służby zajmujące się zwalczaniem przestępczości politycznej przechodzi-

ły w okresie międzywojennym różne koleje losu, gdyż były kilkakrotnie gruntownie
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
7.2. Policja polityczna w II Rzeczpospolitej 141
Wykres 2 Przestępstwa bandytyzmu i rozboju w latach 1921–1926

5000
4000
3000
2000
1000
0
1921 1922 1923 1924 1925 1926
Źródło: Archiwum Akt Nowych, zespół Komendy Głównej Policji Państwowej, 1919–1939
Wykres 3 Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu w latach 1922–1926

70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
1922 1923 1924 1925 1926
Źródło: Archiwum Akt Nowych..., op. cit.
Wykres 4 Oszustwa popełnione w latach 1922–1926
20000
15000
10000
5000
0
1922 1923 1924 1925 1926
Źródło: Archiwym Akt Nowych..., op. cit.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
reorganizowane. Można wyróżnić pięć etapów rozwoju tej służby policyjnej, a mia-
nowicie:
1 1918–1919,
2 1919–1923,
3 1923–1924,
4 1924–1926,
5 1926–1939.
W pierwszym okresie, poprzedzającym powołanie scentralizowanej służby po-

rządkowej – Policji Państwowej – istniało wiele niezależnych od siebie organizacji
zajmujących się tymi zagadnieniami. Już za czasów Rady Regencyjnej minister spraw
wewnętrznych J. Stecki rozpoczął formowanie namiastki policji politycznej w postaci
Oddziału Korespondentów w ramach sekcji administracyjnej MSW. W paździer-
niku 1918 roku zamiast Oddziału powołano do życia Biuro Wywiadowcze MSW.
Wykorzystując dorobek i doświadczenia tych służb, po utworzeniu Policji Państwo-
wej przystąpiono do organizowania w jej ramach policji politycznej. W dniu 16 paź-
dziernika 1919 roku komendant główny policji określił bardzo ogólnie kompetencje
Inspektoratu Defensywy Politycznej. W nowo utworzonej komórce zatrudniono
osoby pracujące wcześniej w Biurze Wywiadowczym MSW.
Inspektorat Defensywy stanowił autonomiczną jednostkę Komendy Głównej PP
podlegającą ogólnie komendantowi głównemu, a w sprawach fachowych szefowi sek-
cji bezpieczeństwa publicznego i prasy MSW. Głównym zadaniem Inspektoratu było
prowadzenie skutecznej walki ze szpiegostwem i komunizmem. Inspektorat nie miał
jednak sieci podległych sobie terenowych organów. Kierowniczą rolę w infiltrowaniu
i zwalczaniu ruchu wywrotowego nadal odgrywały organy wojskowe. Od października
1919 do sierpnia 1920 roku w organizacji defensywy politycznej nie nastąpił istotny po-
stęp. Prawie przez rok obowiązki Inspektoratu w terenie były wykonywane przez pra-
cowników policji śledczej. Dopiero w sierpniu 1920 roku unormowano ustrój organów
defensywy policyjnej. Stworzono odrębny jej pion, nazywany Wydziałem IVD, który
miał swoje urzędy na każdym szczeblu organizacyjnym Policji Państwowej.
Na szczeblu województwa – ekspozytury Wydziału IVD oraz, w zależności od po-
trzeb, najmniejsze jednostki – agentury Wydziału IVD. Ekspozytury miały odgrywać
rolę pomocniczą w stosunku do centrali. Na podstawie obserwacji i wywiadów zbierano
informacje o podejrzanych osobach i organizacjach. Wyniki tych działań natychmiast
przesyłano w postaci meldunków i sprawozdań do centrali. Powołano ekspozytury przy
wszystkich komendach okręgowych PP. Najmniejszymi urzędami defensywy policyjnej
były agentury Wydziału IVD działające na terenie powiatu, uzależnione służbowo od
kierownika ekspozytury oraz władz administracyjnych i sądowych, nie podlegały na-
tomiast kierownikom urzędów policji ogólnej – komendantom powiatowym.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
 W 1923 roku doszło do pierwszej gruntownej reorganizacji kontrwywiadu

politycznego służby policyjnej. Została ona przeprowadzona pod naciskiem
władz administracji państwowej, która ciągle domagała się podporządkowania
im organów defensywy policyjnej na terenie województw i powiatów.
Kierownicy urzędów administracyjnych uważali, że dualizm kompetencyjny

w sprawach bezpieczeństwa publicznego jest szkodliwy dla ustroju władz admini-
stracyjnych oraz interesu państwa. W dniu 26 kwietnia 1923 roku premier, a zarazem
minister spraw wewnętrznych, W. Sikorski wydał przepisy o Służbie Informacyjnej.
Było to wydarzenie przełomowe i pociągało konsekwencje polityczne i prawne. Przede
wszystkim zlikwidowano cały pion Wydziału IVD, a zamiast niego stworzono Służbę
Informacyjną, którą uniezależniono od władz policyjnych, włączając w strukturę
organów administracji politycznej w postaci oddziałów i agentur informacyjnych.
Rewolucyjność tej zmiany polegała na tym, że Policja Państwowa przestała odgry-
wać rolę jednego z podmiotów prowadzących działalność kontrwywiadowczą. Od
tej chwili wszelkie uprawnienia dotyczące kierunku działań defensywnych, wyboru
metod i środków pracy oraz administrowania, organizowania i wyszkolenia kadr
służby informacyjnej znalazły się w gestii organów administracji politycznej. Według
nowych przepisów do zadań Służby Informacyjnej należało:
1 śledzenie wszelkich przejawów życia politycznego, społecznego,

narodowościowego i zawodowego, o ile zagraża ustrojowi lub bezpieczeństwu
RP, i informowanie o tym władz,
2 tropienie szpiegostwa politycznego i wojskowego, tego ostatniego w ścisłej
współpracy z organami wojskowymi.
Nastąpił zwrot w pracy Służby Informacyjnej, gdyż w nowych warunkach po-

łożono nacisk nie na zadania czysto represyjne, ale na działalność informacyjno-
-inwigilacyjną. Na czele całej Służby stał jej szef, Marian Swolkień, jako kierownik
Oddziału Informacyjnego w Departamencie Bezpieczeństwa Publicznego MSW.
Oddział miał zajmować się zbieraniem i analizowaniem materiałów informacyjnych
otrzymywanych od terenowych organów Służby Informacyjnej. Celem ostatecznym
miało być stałe informowanie ministra o sytuacji społeczno-politycznej w kraju oraz
przedkładanie własnych sugestii i wniosków w tym zakresie. W województwach
zamiast ekspozytur Wydziału IVD utworzono w urzędach wojewódzkich oddziały
informacyjne, których kierownik podlegał bezpośrednio naczelnikowi Wydziału Bez-
pieczeństwa. Jednostki te wykonywały takie same zadania jak Oddział Informacyjny
MSW. W urzędach administracji I instancji powołano agendy informacyjne pełniące
wszelkie funkcje wykonawcze o charakterze informacyjnym. W tym celu pracownicy
tych agentur pozyskiwali do pracy konfidentów, którzy zbierali informacje mające
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
znaczenie polityczne. Praca agentur składała się z trzech części: informacyjnej, in-
wigilacyjnej i wykonawczej.
Pomimo dużych nakładów materialnych i organizacyjnych Służba Informacyjna
nie spełniła większości pokładanych w niej nadziei. W krótkim okresie jej istnienia
nawarstwiło się wiele negatywnych zjawisk, których głównym skutkiem było obni-
żenie poziomu wywiadu politycznego. Przyczyniło się do tego:
1 odsunięcie organów Policji Państwowej od faktycznego udziału w prowadzeniu

działań defensywnych,
2 brak orientacji urzędów administracji politycznej w sytuacji społeczno-
-politycznej kraju,
3 brak przygotowania fachowego i organizacyjnego administracji politycznej do
prowadzenia wywiadu politycznego.
 16 czerwca 1924 roku ukazały się przepisy o organizacji Policji Politycznej. Mocą
tego zarządzenia likwidacji uległa Służba Informacyjna, a zamiast niej powołano
pion Policji Politycznej.
Była to do pewnego stopnia zmiana formalna, gdyż kadra i kompetencje Oddziału

Informacyjnego MSW przejął w centrali Policji Państwowej nowo powstały Wydział
V KG PP. Na szczeblu województwa kompetencje wojewódzkich oddziałów infor-
macyjnych uzyskały Okręgowe Urzędy Policji Politycznej (OUPP) utworzone przy
komendach okręgowych PP. Natomiast funkcjonariusze agentur informacyjnych zo-
stali przekazani do nowych urzędów na szczeblu powiatów – do ekspozytur Policji
Politycznej.
Wszystkie wymienione organy stanowiły integralną część Policji Państwowej. Pod
wieloma względami Policja Polityczna przypominała organizację defensywy politycz-
nej, mimo że występowały różnice między tymi dwiema służbami. Przede wszystkim
naczelnik Wydziału V KG PP, jak i kierownik ekspozytury oraz naczelnik okręgo-
wego urzędu Policji Politycznej pełnili obowiązki zastępców szefów urzędów policji
ogólnej (KG PP, KW PP, KP PP). Oczywiście ich uprawnienia dotyczyły jedynie spraw
kontrwywiadu politycznego. Nie zamierzano powoływać ekspozytur we wszystkich
powiatach, dlatego też w rejonach pozbawionych jednostek Policji Politycznej odpo-
wiedzialnymi za sprawy natury politycznej byli komendanci powiatowi PP.
W krótkim czasie po powołaniu Policja Polityczna zetknęła się z pierwszymi
trudnościami w działaniu. Urzeczywistniły się one w konfliktach pomiędzy organa-
mi tejże Policji z innymi instytucjami państwowymi. Antagonizmy ujawniały się na
trzech płaszczyznach: na gruncie współpracy Policji Politycznej z organami Oddziału
II Sztabu Generalnego, z władzami administracji politycznej oraz z policją munduro-
wą i kryminalną. W celu rozwiązania tych problemów w sierpniu 1925 roku wydano
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
rozporządzenie, w którym nowelizowano przepisy o Policji Politycznej. Oprócz ogól-

nych zasad ustrojowych, nieróżniących się od dotychczas obowiązujących, instruk-
cja zawierała wiele nowych akcentów. Z naciskiem stwierdzono, iż Policja Polityczna
wchodzi w skład korpusu Policji Państwowej. Jednocześnie wszyscy kierownicy jed-
nostek Policji Politycznej otrzymywali dyrektywy i polecenia od władz administracji
politycznej. Ponadto minister spraw wewnętrznych nakazał naczelnikowi Wydziału
V KG PP ciągłą i stałą współpracę z Oddziałem II Sztabu Generalnego w sprawach
zwalczania szpiegostwa politycznego.
Ogólnie przyjął się pogląd, iż Policja Polityczna, a wcześniej defensywa polityczna
zajmowały się jedynie zwalczaniem ruchu komunistycznego. Jest to jednak poważne
uproszczenie, specjalnym bowiem zainteresowaniem tych służb objęte były sprawy
mniejszości narodowych w państwie polskim. Społeczności mniejszościowe często
były wykorzystywane przez organizacje separatystyczne i nacjonalistyczne oraz przez
służby wywiadowcze obcych państw przeciwko interesom polskiej racji stanu. Z tego
względu w roku 1925 przy niektórych OUPP (Okręgowe Urzędy PP) powołano tzw.
centrale narodowościowe.
Poczynione w 1925 roku przekształcenia nie uzdrowiły stosunków w zakresie
kontrwywiadu politycznego. Daleko posunięta autonomia Policji Politycznej nadal
wywoływała niechęć policji mundurowej i władz administracji politycznej. W takiej
sytuacji władze centralne zmuszone były w pełni przychylić się do postulatów prze-
ciwników Policji Politycznej i zlikwidować ten pion służby policyjnej. Proces rozwią-
zywania rozłożono w czasie, aby ten fakt nie odbił się na poziomie pracy całej policji.
Rozpoczęto go, wydając okólnik nr 32 MSW 17 marca 1926 roku. Na jego mocy
likwidacji uległy wszystkie ekspozytury Policji Politycznej, a pracowników i kompe-
tencje przejęły komendy powiatowe i miejskie. Dalsze decyzje w stosunku do Policji
Politycznej zostały opóźnione wskutek wydarzeń majowych w 1926 r. Po przewrocie
J. Piłsudskiego kontynuowano działania likwidacyjne.
 W dniu 14 lipca 1926 roku ukazało się zarządzenie znoszące Wydział V KG PP.
Kompetencje tego organu zostały rozdzielone między Departament Bezpieczeń-
stwa MSW oraz wydziały KG PP. W końcu, 8 października 1926 roku zostały
zniesione okręgowe urzędy Policji Politycznej.
W obawie przed osłabieniem policyjnych instrumentów do zwalczania ruchu an-

typaństwowego pion policji śledczej przejął kompetencje Policji Politycznej. Obejmo-
wały one takie czynniki, jak:
1 koordynowanie akcji represyjnych,

2 instruowanie organów podrzędnych,
3 zbieranie informacji operacyjnych,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
4 prowadzenie kartotek przestępczości politycznej i osób zajmujących się

działalnością antypaństwową,
5 bezpośrednie zwalczanie ruchu komunistycznego.
W takiej sytuacji niezbędne było dostosowanie organizacji wewnętrznej organów

policji śledczej do nowych potrzeb. W okresie 1926–1927 nastąpiła gruntowna re-
organizacja policji kryminalnej. W zasadzie w takim kształcie organizacyjnym pion
polityczny Policji Państwowej dotrwał do 1939 roku.
Policja Polityczna była jedyną służbą wewnętrzną PP zajmującą się kontrwywia-
dem politycznym. Jej praca miała po części charakter represyjny, po części – obser-
wacyjny.
Stronnictwa polityczne stojące na gruncie utrzymania porządku burżuazyjnego
w zasadzie nie były narażone na represje. Podlegały jedynie dyskretnej inwigilacji ope-
racyjnej prowadzonej przez organy cywilnej służby bezpieczeństwa. Należy jednak
dodać, że było wiele organizacji politycznych uwikłanych w działalność szpiegowską
na rzecz obcych państw. Dotyczyło to wywiadu politycznego, dywersji oraz prób „im-
portu” obcych ideologii. Szczególnie władze bezpieczeństwa Rosji sowieckiej starały
się wykorzystywać polskich komunistów oraz tendencje niepodległościowe mniej-
szości narodowych do realizacji swych imperialnych i ideologicznych celów. Policja
polityczna wraz z kontrwywiadem wojskowym zwalczały wszelkie próby ingerencji
obcych mocarstw w życie wewnętrzne państwa.
Do stronnictw i ruchów politycznych, które były represjonowane, oprócz komu-
nistów należy zaliczyć partie i organizacje mniejszości narodowych (ukraińskie, bia-
łoruskie, litewskie) oraz radykalnych ludowców. Inwigilowane były również partie
robotnicze o charakterze reformistycznym i chadeckim. Zainteresowanie nimi wy-
nikało z uzasadnionego podejrzenia, iż lewicowe partie robotnicze i chłopskie były
poddane silnej infiltracji komunistycznej. W materiałach Policji Politycznej wyróż-
niano trzy kategorie działalności podlegającej zwalczaniu przez służby kontrwywiadu
politycznego: komunistyczną, antypaństwową i szpiegowską. W praktyce podział
przestępstw na te kategorie był umowny. Działalność komunistyczna miała często-
kroć znamiona zachowań antypaństwowych i działań szpiegowskich.
Aby zobrazować skalę problemu zagrożenia działalnością antypaństwową i szpie-
gowską w II Rzeczpospolitej, na podstawie dostępnych materiałów została przedsta-
wiona statystyka tego rodzaju przestępstw wykrytych przez Policję Polityczną w la-
tach 1922–1926 (wykres 5).
Jak wynika z przedstawionego wykresu, działalność represyjna skierowana prze-
ciwko ruchowi komunistycznemu wykazywała w latach 1922–1926 stałą tenden-
cję wzrostową, zwłaszcza od roku 1925. Natomiast walka z działalnością antypań-
stwową i szpiegowską miała swój szczyt w roku 1923, później liczba aresztowań stale
się zmniejszała.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 147
Wykres 5 Liczba osób aresztowanych za działalność przeciwko państwu polskiemu w latach 1922–1926
2000
NA
YCZ
MUNIST
1500 KO
1000
500 ANTYPAŃSTWOWA
SZPIEGOSTWO
0
1922 1923 1924 1925 1926
Źródło: Archiwum Akt Nowych..., op. cit.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 służba śledcza  ekspozytura śledcza  wydział śledczy  urząd śledczy
 Centrala Służby Śledczej  inwigilacja ogólna i zagraniczna  technika śledcza
 policja kobieca  defensywa polityczna  służba informacyjna
Pytania
1 Wyjaśnij pojęcie „policja śledcza”.
2 Kto został pierwszym szefem policji śledczej (naczelnikiem Wydziału IV
KG PP)?
3 Przedstaw organizację policji śledczej w 1919 roku.
4 Przedstaw rozwój policji kobiecej w Polsce w okresie międzywojennym.
5 Czym zajmowała się policja polityczna?
6 W którym roku policję polityczną włączono w struktury administracji ogólnej?
7 Przedstaw organizację pionu politycznego w Policji Państwowej po 1926 roku.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
148 Losy polskich policjantów po 1 września 1939 roku
Rozdział 8
Losy polskich policjantów po 1 września 1939 roku
8.1. Przygotowania i udział Policji Państwowej i Policji Województwa

Śląskiego w kampanii wrześniowej 1939 roku
Wielokrotnie w literaturze przedmiotu, przede wszystkim w polskiej literaturze, spo-

tyka się pogląd, iż władze administracyjne i policyjne nie były przygotowane do działa-
nia w warunkach wojennych. W tym stwierdzeniu jest dużo przesady, ponieważ dużo
wcześniej był przygotowywany cały pakiet aktów prawnych normujących zachowanie
służb policyjnych w czasie wojny. Na mocy projektu rozporządzenia prezydenta RP
zamierzano wcielić Policję Państwową do sił zbrojnych jako wojskowy korpus bez-
pieczeństwa, co nie oznaczało, jak uważa wielu autorów, użycia jej do działań na linii
frontu. Uważano, zgodnie z doświadczeniami wojny polsko-sowieckiej lat 1919–1920,
iż policja powinna być przeznaczona do wykonywania zadań związanych z mobiliza-
cją, obroną cywilną, walką z dywersją i działalnością antypaństwową. W ograniczo-
nym zakresie planowano jedynie wykorzystanie do działań wojskowych oddziałów
rezerwy policyjnej i szwadronów policji konnej. W czasie wojny Policja Państwowa
miała podlegać komendantowi głównemu PP na obszarze nieobjętym stanem wojen-
nym, a jednocześnie miała być do dyspozycji ministra spraw wojskowych i ministra
spraw wewnętrznych, natomiast na terenie objętym stanem wojennym – Naczelnemu
Wodzowi, gdzie działaniami Policji kierował szef żandarmerii Naczelnego Wodza.
Z jednej strony wybuch wojny oraz błyskawiczne tempo ofensywy wojsk niemie-
ckich spowodowały fiasko przygotowanych planów. Z drugiej strony, zamęt wśród władz
administracji powiatowej i wojewódzkiej w zachodnich regionach kraju przyczyniał się
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
8.1. Przygotowania i udział Policji Państwowej i Policji Województwa Śląskiego w kampanii wrześniowej 1939 roku 149
do nieskoordynowanego zachowania Policji. Początkowo centralne władze państwowe

nakazywały Policji pozostawanie w miejscu pełnienia służby, jedynie oddziały rezerwy
PP, znakomicie jak na polskie warunki wyposażone w motorowe środki transportu
i łączności, rozpoczęły ewakuację na wschód.
 Dużym błędem ze strony władz wojskowych było w zasadzie niewykorzystanie

tych formacji w planach wojny obronnej. Trzeciego dnia działań wojennych roz-
poczęto ewakuację urzędów władz centralnych, następnie polecono powiatowym
(starostom) i wojewódzkim (wojewodom) komisarzom cywilnym w zachodnich
i południowych częściach kraju rozpoczęcie wycofywania władz administracyj-
nych oraz innych instytucji państwowych, w tym również służb policyjnych.
Należy zgodzić się z opinią Władysława Poboga-Malinowskiego 1, że powzięcie

decyzji o ewakuacji władz centralnych i terenowych oraz sposób jej przeprowadzenia
przyniosły wiele negatywnych skutków. Wycofywanie się władz sprawiało na ludno-
ści cywilnej wrażenie gwałtownego rozpadu aparatu państwowego.
Na podstawie decyzji premiera Felicjana Sławoja-Składkowskiego większość for-
macji policyjnej z okręgów zachodnich i południowych została ewakuowana na
wschód. Początkowo punktem koncentracji Policji z okręgów północno-zachodnich
był Chełm Lubelski, później Kowel, natomiast Policja z województw południowo-za-
chodnich wycofywała się w kierunku na Tarnopol. Jedynie część Policji województwa
pomorskiego i Policja stołeczna pozostały w miejscach stałego stacjonowania. Doty-
czyło to północnych powiatów na Pomorzu, gdyż policjanci z tego terenu nie mogli
wycofać się ze względu na ofensywę wojsk niemieckich, która przerwała łączność
i kontakt z pozostałą częścią kraju. Zgrupowana tam Policja została podporządko-
wana Dowództwu Lądowej Obrony Wybrzeża i pełniła funkcje żandarmerii wojsko-
wej. Już na początku wojny wystąpiły trudności w utrzymaniu należytego bezpie-
czeństwa w obrębie miasta Gdyni, zwłaszcza na terenie portu. W mieście znajdowało
się dużo niemieckiej ludności cywilnej, której nie można było ewakuować, co grozi-
ło wystąpieniem nastrojów defetystycznych, paniką oraz dywersją. To z kolei powo-
dowało wśród ludności polskiej psychozę nadmiernej podejrzliwości i poszukiwania
wszędzie dywersantów i szpiegów. Rozwiązanie tych problemów wymagało specjal-
nych działań organów policyjnych i żandarmerii.
Jak wspomniano, także Policja okręgu VI m.st. Warszawy nie została ewakuowana
na wschód i wzięła udział w bohaterskiej obronie stolicy. Wiadomo, że wśród władz
centralnych opuszczających miasto 6 września znajdował się komendant główny PP
gen. J. Kordian Zamorski wraz ze swoim szefem sztabu mjr. Juliuszem Kozolubskim.
1
W. Pobóg-Malinowski, Katastrofa wrześniowa, Warszawa 1987.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Warszawę opuściły również: dywizjon konny oraz zmotoryzowany batalion golędzi-

nowski. Można domniemywać, iż pozostanie na miejscu stołecznej Policji było wyni-
kiem porozumienia między komendantem policji warszawskiej podinsp. Marianem
Kozielewskim a prezydentem miasta Stefanem Starzyńskim, powołanym w czasie
wojny na stanowisko komisarza cywilnego. Prawdopodobnie z inicjatywą pozostawie-
nia Policji w Warszawie wystąpił Starzyński, który zamierzał wykorzystać doświad-
czenia Straży Obywatelskich z okresu I wojny światowej. Dlatego też 27 września 1939
roku, gdy kapitulowała Warszawa, Niemcy pod wpływem Starzyńskiego, zgodzili
się na pozostawienie Policji polskiej w miejscach służby. Dało to początek tworzeniu
polskiej instytucji policyjnej pod okupacją niemiecką. W obronie Warszawy zginęło
około 100 policjantów.
Po pierwszym tygodniu wojny, ze względu na kolejną zmianę planu obrony, Na-
czelny Wódz Edward Rydz-Śmigły 8 września polecił premierowi Sławojowi-Skład-
kowskiemu utworzenie na Bugu kordonu policyjnego w celu zatrzymania fali uchodź-
ców i zaprowadzenie porządku na obszarze na wschód od Bugu.
Postanowiono, że kordon ten tworzyć będą oddziały policyjne, ewakuowane z za-
chodnich województw Polski. W rzeczywistości polecenia tego nie można było wy-
konać, gdyż kierownictwo Policji i resortu spraw wewnętrznych nie panowało nad
sytuacją. Na tym tle doszło do konfliktu między władzami wojskowymi (Naczel-
nym Dowództwem) i cywilnymi (MSW). Zwlekanie z decyzją o militaryzacji Policji
przyniosło negatywne konsekwencje, gdyż uniemożliwiło racjonalne wykorzystanie
dobrze przygotowanych i wyposażonych formacji policyjnych (oddziały rezerwy) do
działań ochronnych na zapleczu frontu.
 Dopiero 10 września 1939 roku E. Rydz-Śmigły wydał polecenie głównemu ko-

misarzowi cywilnemu gen. Wacławowi Kostce-Biernackiemu jak najszybszego
przeprowadzenia militaryzacji Policji Państwowej.
W efekcie tego samego dnia ukazało się odpowiednie rozporządzenie, podpisane

przez ministra spraw wewnętrznych. Na jego mocy PP została włączona w skład sił
zbrojnych do wykonywania zadań właściwych żandarmerii wojskowej. Cywilne or-
gany policyjne nadal podlegały kierownikom urzędów administracji ogólnej, ale jed-
nocześnie pozostawały do dyspozycji władz wojskowych. W praktyce wprowadzenie
w życie postanowień z 10 września było nierealne. Komenda Główna PP dysponowała
wówczas jedynie grupą rezerwy z Golędzinowa oraz dywizjonem warszawskiej policji
konnej. W dodatku kierownictwo PP całkowicie straciło orientację w sytuacji opera-
cyjnej i nie miało łączności z większością wycofywanych jednostek policyjnych.
Dnia 11 września zapadła decyzja podjęcia działań odwrotowych wojsk w kie-
runku południowo-wschodnim i w związku z tym minister spraw wewnętrznych
otrzymał polecenie przygotowania i zabezpieczenia sieci dróg w tej części kraju,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
8.1. Przygotowania i udział Policji Państwowej i Policji Województwa Śląskiego w kampanii wrześniowej 1939 roku 151
przede wszystkim odcinka Krzemieniec – Zbaraż. Miejscowa i ewakuowana Policja

miała tworzyć punkty ochronne wzdłuż newralgicznych szlaków komunikacyjnych.
Dnia 12 września insp. W. Olszańskiemu – komendantowi PP okręgu nowogródz-
kiego – powierzono zadanie koncentracji sił policyjnych z terenu województw nowo-
gródzkiego, poleskiego i wołyńskiego w okolicach Łucka i Tarnopola. Ta inicjatywa
również spełzła na niczym.
Wkroczenie 17 września wojsk sowieckich na wschodnie tereny Rzeczpospolitej
przekreśliło rachuby na stworzenie linii obrony na wschodzie. Pomimo wcześniej-
szych ostrzeżeń ze strony polskiego wywiadu decyzja władz sowieckich zaskoczyła
rząd i społeczeństwo polskie. Jeszcze tego dnia Naczelny Wódz wydał rozkaz zaka-
zujący walki z oddziałami Armii Czerwonej oraz nakazujący, aby Policja i miejscowe
władze administracyjne pozostały w miejscu urzędowania. Z powodu braku łączno-
ści, a także poczucia odpowiedzialności za państwo, wielu dowódców nie wykonało
tego rozkazu. Należy podkreślić, że przede wszystkim większość jednostek Korpusu
Ochrony Pogranicza (KOP) i funkcjonariuszy Policji podjęła próbę oporu i walki prze-
ciwko agresji sowieckiej. Możliwe, iż duży wpływ na determinację żołnierzy KOP-u
i policjantów miała świadomość prawdziwych zamiarów agresora sowieckiego.
 Jak wynika z relacji świadków wydarzeń, wielu policjantów 17 września 1939 roku
pozostało na miejscu – na posterunkach, w komisariatach i komendach powia-
towych, pełniąc do końca normalną służbę policyjną. Oni też stawali się pierw-
szymi ofiarami represji wojsk sowieckich. Dzięki informacjom uzyskanym od
wywiadu oraz od polskich komunistów Rosjanom szybko udało się aresztować
polskich policjantów i urzędników, a w niektórych wypadkach doszło do pierw-
szych zbiorowych egzekucji.
Na północy, szczególnie w województwie nowogródzkim i wileńskim, dzięki de-

cyzji wojewodów i starostów, Policji udało się ewakuować wraz z innymi urzędami
państwowymi. Na przykład płk Adam Sokołowski, wojewoda nowogródzki, 17 wrześ-
nia powziął decyzję o wycofaniu Policji z powiatów: nieświeskiego, stołpeckiego, no-
wogródzkiego, baranowickiego, w kierunku granicy litewskiej i łotewskiej. W wielu
wypadkach decyzje te były podejmowane w ekstremalnej sytuacji. W obliczu wojny
policjanci na Kresach Wschodnich często stawali się naturalnymi organizatorami
obywatelskich form obrony miast przed wojskami sowieckimi.
Szczególnym symbolem patriotycznych i bohaterskich postaw polskich policjan-
tów był ich udział w obronie Grodna, 20 – 22 września 1939 roku. Policjanci przede
wszystkim zajęli się unieszkodliwianiem prób dywersji ze strony komunistów, Żydów
i Białorusinów. W trakcie pierwszego uderzenia na Grodno wojska sowieckie zaatako-
wały budynki Komendy Powiatowej PP i Urzędu Śledczego, których bronili funkcjo-
nariusze Policji pod dowództwem komendanta Władysława Nagórskiego. Najdłużej,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
bo do wieczora 21 września młodzież szkolna i Policja broniła koszar wojskowych

pod dowództwem nadkomisarza Teodora Boruckiego. Według relacji świadków
zabarykadowani obrońcy zostali zmasakrowani przez żołnierzy sowieckich. Przeżył
jedynie Borucki, o którym wiadomo tyle, że latem 1940 roku przebywał w obozie
w Kozielsku.
Znaczącą rolę w planie obrony Kresów Południowo-Wschodnich odgrywał Lwów.
Dlatego też władze wojskowe przygotowując miasto do obrony, po doświadczeniach
z I wojny światowej, 7 września utworzyły we Lwowie Obywatelską Straż Bezpie-
czeństwa pod dowództwem gen. dyw. w st.sp. Władysława Jędrzejewskiego. Miała
ona wspomagać organy policyjne chroniące ład i porządek w obleganym mieście.
We Lwowie znajdowało się dużo oddziałów policyjnych, m.in. te, które ewakuo-
wano z zachodnich województw kraju. Ponadto pozostawiono w mieście kompanię
rezerwy policyjnej, która wzięła udział w obronie Lwowa. Po kapitulacji 22 września
1939 roku, pomimo wcześniejszych deklaracji, władze sowieckie rozpoczęły masowe
aresztowania przede wszystkim policjantów i oficerów WP. Istnieją niepotwierdzone
relacje o masowych egzekucjach polskich policjantów we Lwowie. Jednocześnie for-
mowano kolumny polskich jeńców, w tym policjantów, i pognano w kierunku Zło-
czowa-Tarnopola do obozów przejściowych.
Policjanci brali też udział w walkach w rejonie Kowla, Łucka i Dzisny. Wszędzie
scenariusz wydarzeń był podobny: rozstrzeliwania, więzienie, łagry. W dniu 24 wrześ-
nia 1939 roku w rejonie Kamienia Koszyrskiego doszło do potyczki między kompanią
rezerwy PP pod dowództwem Franciszka Otłowskiego a oddziałem armii sowieckiej.
Po kapitulacji policjantów rozbrojono, następnie rozstrzelano.
Dnia 20 września do batalionu KOP „Dawigródek” przyłączyła się prawie cała for-
macja policyjna powiatu stolińskiego. Szeregi pułku KOP „Głębokie” również zasilili
policjanci, którzy po wyczerpujących walkach, razem z oddziałami KOP, przekroczyli
granicę łotewską. Podobnie wyglądała sytuacja w innych powiatach województw
wschodnich. W Łunińcu 17 września utworzono kompanię policyjną z miejscowych
funkcjonariuszy PP, a następnie wcielono ją do batalionu KOP „Sienkiewicze”. Poli-
cjanci z Łunińca razem z oddziałami KOP przeszli cały szlak bojowy, biorąc udział
w bitwach pod Ratnem i Szackiem. Dnia 1 października 1939 roku z powodu braku
amunicji i żywności oddziały te rozproszyły się w okolicy Parczewa. Wielu policjan-
tom udało się uniknąć niewoli sowieckiej. W niedużych grupach przedostali się do
Rumunii (wśród nich znalazł się komendant główny PP gen. J. Kordian Zamorski)
oraz Węgier. Ponadto prawie dwa tysiące policjantów wraz z podinsp. Kazimierzem
Ziołowskim – komendantem okręgu wołyńskiego, i podinsp. Antonim Jacyną – ko-
mendantem okręgu wileńskiego, znalazło schronienie na Litwie i Łotwie.
Trzeba przypomnieć, iż w początkowej fazie ofensywy wojsk sowieckich wielu
dowódców Armii Czerwonej nie wiedziało, jak ma postępować z jeńcami wojenny-
mi niektórych kategorii. Brak jasnych dyspozycji oraz ogromny chaos organizacyjny
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
8.2. Polscy policjanci w niewoli sowieckiej 153
powodowały, jak wspominają policjanci, którzy przeżyli wojnę, że brano ich do nie-
woli kilkakrotnie, a następnie zwalniano.
Dużą rolę w dezorganizacji funkcjonowania polskiej administracji i innych in-
stytucji państwowych na Kresach Wschodnich odegrali rodzimi komuniści oraz
bojówki ukraińskie. Stanowili oni swego rodzaju forpocztę wojsk sowieckich, wyko-
nującą zadania o charakterze wywiadowczym i dywersyjnym. Powstawały komitety
rewolucyjne oraz milicje ludowe, które przez likwidację polskich urzędników, poli-
cjantów oraz właścicieli ziemskich tworzyły zręby nowej władzy – komunistycznej.
Już pierwsze decyzje sowieckich władz bezpieczeństwa świadczyły, iż głównym ich
celem jest aresztowanie polskich policjantów i oficerów.
Przy pomocy miejscowych komunistów rozpoczęto tworzenie tymczasowych wię-
zień i obozów, w których osadzano „burżuazyjny element”. Wielu policjantów zna-
lazło się w więzieniach w Łucku, Zamościu, w Szepietówce, Wołoczyskach oraz An-
topolu. Jednocześnie policjanci świadomi losu, jaki ich czekał w niewoli sowieckiej,
starali się ukryć albo tworzyć grupy oporu przeciwko okupantowi.
 Bardzo trudno określić straty Policji Państwowej we wrześniu 1939 roku. Liczbę
poległych i zamordowanych szacuje się na około 2,5–3 tysięcy. Liczba policjan-
tów, którym udało się ewakuować za granicę była zbliżona. Na terenach okupo-
wanych przez Niemcy hitlerowskie pozostało około 10 tys. funkcjonariuszy, któ-
rzy następnie pełnili służbę w Policji Polskiej w Generalnym Gubernatorstwie.
Tak więc do niewoli sowieckiej dostało się prawie 12 tys. policjantów; większość
z nich trafiła do łagrów i obozów, z których nie było powrotu.
8.2. Polscy policjanci w niewoli sowieckiej
Zgodnie z decyzją Stalina policjanci polscy znaleźli się we władzy organów NKWD.
W związku z tym 19 września 1939 roku ludowy komisarz spraw wewnętrznych
ZSRR Beria zdecydował o utworzeniu Zarządu ds. Jeńców Wojennych i Interno-
wanych. Na jego czele stanął kpt. bezpieczeństwa państwowego Piotr Soprunienko.
Następnego dnia zapadła decyzja o utworzeniu obozów przejściowych. Polscy jeńcy
wojenni początkowo trafiali do tzw. obozów rozdzielczych, które były rozlokowane
na zachodnich rubieżach Rosji. W zasadzie były to miejsca i obiekty całkowicie nie-
przygotowane do roli i wymogów obozów dla osób internowanych. Warunki życia
w nich były bardzo trudne. Pomimo wielkiego bałaganu organizacyjnego, władze
sowieckie przeprowadzały tam wstępną selekcję i ewidencję polskich jeńców. Po kil-
kunastu tygodniach takiej egzystencji część obozów przekształcono na obozy stałe,
a inne zlikwidowano, przewożąc więźniów do nowo tworzonych obozów pracy lub
tzw. obozów oficerskich.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
 Policjanci stanowili grupę zawodową, którą szczególnie interesowały się sowie-

ckie organy bezpieczeństwa. Dlatego też większość z nich trafiała do jednego
z oficerskich obozów w Ostaszkowie.
W dwóch pozostałych, w Kozielsku i Starobielsku, przebywali przede wszystkim

wojskowi (oficerowie i podoficerowie czynnej służby i rezerwy). Należy zatem sądzić,
iż świadomie skupiono w tych trzech obozach elitę intelektualną oraz kadrę służb
państwowych II Rzeczypospolitej. Ogółem znalazło się w nich około 15,5 tys. osób.
Największy obóz powstał w Ostaszkowie. Założono go w byłym monasterze
Niłowa Pustyń położonym 11 km od miejscowości Ostaszków, na północny zachód
od Kalinina (Tweru), przy linii kolejowej Wielkie Łuki – Bołogoje, tj ok. 300 km na
północny zachód od Moskwy. Obóz mieścił się na wyspie Stołbny na jeziorze Seliger.
Latem był zbudowany prowizoryczny most łączący wyspę ze stałym lądem, natomiast
zimą komunikacja odbywała się po skutym lodem jeziorze. Obóz ostaszkowski był
największy pod względem liczby jeńców. Na początku listopada 1939 roku przeby-
wało w nim ok. 8 tys. 400 jeńców, później liczba ta malała. Tuż przed rozładowaniem
tego obozu w kwietniu 1940 roku znajdowało się w nim około 6 tys. 570 osób.
Te zmiany wynikały z faktu, że poszczególnych więźniów ciągle przemieszczano
z obozu do obozu. Poza tym na podstawie porozumienia z Niemcami – pod koniec
1939 roku – nastąpiła wymiana osób pochodzenia niemieckiego oraz ukraińskiego
i białoruskiego.
W literaturze, tak zwanej obozowej, często mówi się o Ostaszkowie jako miejscu,
w którym Rosjanie skupili ludzi uważanych przez NKWD za główną podporę bur-
żuazyjnej państwowości w Polsce. Na to miano zasłużyli oficerowie wywiadu i kontr-
wywiadu wojskowego, żandarmerii wojskowej, Straży Granicznej, Korpusu Ochrony
Pogranicza, Służby Więziennej, pracownicy administracji publicznej oraz funkcjo-
nariusze Policji Państwowej. Poza tym w Ostaszkowie przebywało kilkudziesięciu
księży i prawników oraz pewna liczba osadników wojskowych i ziemian wywiezio-
nych ze wschodnich województw II RP. Jednakże wśród więźniów tego obozu domi-
nowali policjanci reprezentujący wszystkie okręgi policyjne, przy czym w ich liczbie
było prawie 3 tysiące funkcjonariuszy Policji Województwa Śląskiego, którzy w czasie
kampanii wrześniowej w sposób zorganizowany wycofywali się na wschód i zostali
wzięci do niewoli w okolicach Tarnopola.
Warunki pobytu w Ostaszkowie były znacznie gorsze niż w Kozielsku i Starobiel-
sku, o czym świadczy choćby liczba zmarłych – 92 osoby – w czasie kilkumiesięcz-
nego pobytu. Jeńcy spali na gołych deskach, tylko nieliczni mieli sienniki. Wszelkim
wymogom urągał stan higieniczny i sanitarny. W stłoczonych pomieszczeniach było
brudno i wilgotno. Niedożywienie, ciężka praca i zimno powodowały liczne choroby.
Dodać należy, iż to niedostateczne i skąpe wyżywienie znacznie się pogorszyło po
wybuchu wojny z Finlandią. W ostatnich dniach listopada 1939 roku pozwolono
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
8.2. Polscy policjanci w niewoli sowieckiej 155
internowanym na wysłanie po jednym liście do rodzin zamieszkałych w Generalnym

Gubernatorstwie i na ziemiach wcielonych do Rzeszy.
Na czele obozu w Ostaszkowie stał oficer NKWD, Borysowiec, Polak z pochodze-
nia, a jego zastępcą był kpt. Sokołow. Jeńcy zostali podzieleni na 22 tzw. korpusy. Na
czele każdego z nich stał oficer NKWD i starszy korpusu, wyznaczony spośród jeń-
ców. Już we wrześniu 1939 roku Ł. Beria podjął decyzję o skierowaniu, początkowo do
obozów przejściowych, a później do stałych, specjalnych grup operacyjnych NKWD,
które miały prowadzić działania inwigilacyjne i śledcze. Trudno jest obecnie okre-
ślić jednoznacznie cel działalności tych grup. Na podstawie prowadzonych przesłu-
chań więźniów można domniemywać, iż w posiadaniu NKWD znalazły się materiały
urzędowe polskich władz administracyjnych i policyjnych. Tak więc NKWD miało
znakomite rozeznanie dotyczące zajmowanych stanowisk oraz charakteru pracy po-
szczególnych policjantów. Prawdopodobnie planowano pozyskać część więźniów do
współpracy, aby uzyskać informacje natury wywiadowczej i politycznej, które mo-
głyby być wykorzystane do celów propagandowych, takich na przykład, jak przygo-
towanie pokazowych procesów sądowych.
W piśmie nr 5866/5 z 31 grudnia 1939 roku Beria zażądał, aby w styczniu 1940
roku śledztwo w sprawie wszystkich polskich jeńców zostało zakończone. Jego wy-
niki miały być przekazane do rozpatrzenia przez specjalne posiedzenie (OSO) przy
NKWD. W świetle dotychczasowych ustaleń można stwierdzić, że ekipy śledcze za-
kończyły prace na przełomie lutego i marca 1940 roku.
 Decyzja o zagładzie polskich jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa

ostatecznie zapadła 5 marca 1940 roku na posiedzeniu Biura Politycznego KC
WKP(b). Na wniosku ludowego komisarza spraw wewnętrznych, Berii, w któ-
rym proponuje „likwidację” tych trzech obozów, czyli po prostu wymordowa-
nie polskich jeńców, znalazła się akceptacja pięciu członków Biura Politycznego,
m.in. Stalina, Kaganowicza i Mołotowa.
Poczynając od 4 kwietnia 1940 roku, przeszło 6 tys. 200 skazanych na śmierć więź-
niów Ostaszkowa pędzono partiami dzień pod dniu z obozu do przystanku kolejowe-
go Soroga, skąd przez Lichosław transportowano ich pod zbrojną eskortą wagonami
więziennymi do Kalinina, obecnie Tweru. Tak samo jak w Charkowie byli przewo-
żeni autobusami więziennymi ze stacji kolejowej do Zarządu Obwodowego NKWD
w Kalininie, mieszczącego się przy ul. Sołowieckiej, gdzie krótko przebywali w celach
znajdujących się w podziemiach tego budynku. Dokładnych informacji o przebiegu
egzekucji udzielił podczas przesłuchań w latach dziewięćdziesiątych XX wieku były
szef Zarządu Obwodowego NKWD w Kalininie, Dmitrij S. Tokariew.
Więźniów rozstrzeliwali sprowadzeni z Moskwy funkcjonariusze specjalnej ekipy
NKWD. Egzekucje rozpoczynano wieczorem, a kończono o świcie. Pierwszy transport
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
z 4 kwietnia liczył 390 skazanych i kaci mieli trudności z dokonaniem w ciągu jednej
nocy egzekucji tak dużej grupy osób. Po ich interwencjach następne transporty nie
przekraczały 250 ludzi. Strzelano przeważnie z niemieckiej amunicji, używając pisto-
letów typu Walther, które też dostarczono z Moskwy.
Przebieg egzekucji był następujący – w jednym z pomieszczeń piwnicznych spraw-
dzano personalia skazanego, następnie skuwano go i przeprowadzano do celi śmierci,
w której drzwi były wyłożone wykładziną wojłokową. Dodatkowo przez całą noc pra-
cowały głośno wentylatory, zagłuszając odgłosy strzałów. Po wprowadzeniu do celi
śmierci ofiara była mordowana natychmiast strzałem w tył czaszki. Zwłoki wyno-
szono na zewnątrz przez drugie, przeciwległe drzwi i układano na jednym z ocze-
kujących samochodów ciężarowych. O świcie samochody wyruszały szosą Moskwa
– Leningrad do odległej miejscowości Miednoje nad rzeką Twercą. Tam na terenie
rekreacyjnym kalinińskiego NKWD, na skraju lasu, znajdował się przygotowany dół,
mogący zmieścić zwłoki około 250 osób. W Miednoje przygotowano 25 lub 26 ta-
kich dołów.
Wywożenie jeńców Ostaszkowa na śmierć zakończono 19 maja 1940 roku. Rzezi
uniknęło jedynie 127 więźniów przetransportowanych do obozu w Pawliszczem
Borze.
Wielu policjantom w czasie aresztowania podczas kampanii wrześniowej 1939
roku udało się ukryć fakt zatrudnienia w organach policyjnych II RP. Ci też trafili
do „normalnych” obozów pracy i dzięki temu mieli większą szansę przeżycia. Jak
wcześniej wspomniano, pewna grupa policjantów, przeważnie z północno-wschod-
nich okręgów, została internowana na Litwie i Łotwie. W momencie zajęcia republik
nadbałtyckich w czerwcu 1940 roku przez Rosję sowiecką zostali oni aresztowani
przez organy NKWD i trafili do opuszczonych wówczas obozów w Ostaszkowie,
Kozielsku i Starobielsku.
Należy pamiętać, iż na wiosnę 1940 roku odbywały się zakrojone na wielką skalę
deportacje cywilnej ludności polskiej z Kresów Wschodnich do pracy przymusowej
we wschodnich i północnych regionach Rosji. Przesiedlenia objęły przede wszyst-
kim rodziny polskich urzędników, osadników wojskowych oraz miejscowych poli-
cjantów.
Dopiero po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941 roku fakt pod-
pisania układu Majski-Sikorski (30 lipca 1941 roku), otworzył możliwość odmiany
losu ludności polskiej w Rosji sowieckiej. W dniu 14 sierpnia została podpisana pol-
sko-sowiecka umowa wojskowa, która umożliwiła tworzenie polskiej armii w Rosji
spośród obywateli polskich przebywających w obozach pracy.
 Dowódca Armii Polskiej w Rosji, gen. Władysław Anders, przedsięwziął ener-

giczne działania w celu natychmiastowego zwolnienia Polaków z więzień i miejsc
przymusowej pracy. Odbyła się wówczas, pomimo administracyjnych utrudnień
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
8.3. Losy funkcjonariuszy Policji Państwowej po zakończeniu II wojny światowej 157
ze strony władz sowieckich ogromna, spontaniczna akcja zaciągu do jednostek

tworzącej się Armii Polskiej. Wśród ochotników znalazła się pewna liczba byłych
policjantów, którym udało się przeżyć koszmar stalinowskich represji.
W większości trafiali oni do jednostek żandarmerii, gdzie pełnili funkcje policji

wojskowej. W 1942 roku oddziały armii polskiej opuściły teren Rosji sowieckiej
i rozpoczęły swój szlak bojowy w zachodniej Azji, następnie w północnej Afryce
oraz we Włoszech jako II Korpus Armii Polskiej. Po zakończeniu wojny wielu byłych
policjantów osiedliło się na stałe w Anglii. Odmiennie ułożyły się losy policjantów
internowanych na Węgrzech i Rumunii. Pewnej grupie policjantów udało się jednak
przedostać w okresie 1939–1940 do Francji i zaciągnąć się do formowanych tam
oddziałów wojska polskiego. Po upadku Francji w czerwcu 1940 roku zasilili oni
tworzony w Anglii I Korpus Armii Polskiej.
8.3. Losy funkcjonariuszy Policji Państwowej po zakończeniu

II wojny światowej
Nowy, bardzo znaczący moment w życiu Polaków należących do tej grupy zawodo-
wej służb państwowych II Rzeczpospolitej stanowiło przejęcie władzy na ziemiach
polskich po II wojnie światowej przez rodzimych komunistów. Odbyło się to dzięki
wydatnej pomocy wojska i organów bezpieczeństwa Rosji sowieckiej.
 Ze względów ideologicznych i politycznych przedwojenni policjanci znaleźli

się w tej grupie polskiego społeczeństwa, która została pozbawiona możliwo-
ści odgrywania jakiekolwiek roli w odradzającym się państwie, a nawet stała się
obiektem represji i szykan. Dekretem PKWN 15 lipca 1944 roku formalnie roz-
wiązano Policję Państwową, uzasadniając tę decyzję stwierdzeniem, iż jej funk-
cjonariusze w czasie wojny czynnie kolaborowali z niemieckim okupantem.
Decyzja nowych władz miała świadczyć o tym, że Policja Państwowa, jedna z insty-
tucji II RP, za przyzwoleniem okupanta hitlerowskiego funkcjonowała przez cały czas
okupacji, uczestnicząc w polityce eksterminacji narodu polskiego. Ten tok myślenia, cał-
kowicie fałszywy i niezgodny z faktami, miał służyć do celów propagandowych. Kolejny
akt prawny rządu Edwarda Osóbki-Morawskiego z 29 sierpnia 1945 roku rozpoczął
proces dyskryminowania i represjonowania byłych policjantów. Nie mogli być przyjęci
do jakiejkolwiek pracy bez uzyskania odpowiedniego zaświadczenia rehabilitacyjnego.
Ten problem został ujęty również w dekrecie Rady Ministrów z 22 października 1947
roku. Starano się w nim określić zakres dopuszczalności rehabilitacji osób, które były
zatrudnione w policji granatowej i straży więziennej w okresie okupacji niemieckiej.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Na podstawie tych aktów prawnych i innych unormowań o charakterze wykonaw-

czym w okresie od stycznia 1946 do października 1948 roku działała Komisja Rehabili-
tacyjno-Weryfikacyjna przy Prezydium Rady Ministrów. W tym czasie rozpatrzyła ona
sprawy przeszło 9 tysięcy byłych policjantów. Pomimo skrajnie negatywnego nastawie-
nia do policjantów granatowych jedynie 556 osobom odmówiono rehabilitacji, co stano-
wiło 6 procent wszystkich spraw. Takie stanowisko ówczesnych władz można tłumaczyć
w dwojaki sposób. Z jednej strony, okres 1944–1948 stanowił etap przejściowy w dziejach
PRL – istniały jeszcze elementy demokracji politycznej oraz wolnego rynku w życiu go-
spodarczym. Duży wpływ na funkcjonowanie instytucji państwowych w dalszym ciągu
wywierały ugrupowania polityczne o proweniencji niekomunistycznej. Z drugiej strony,
tworzony wówczas organ porządkowy władzy ludowej – Milicja Obywatelska – cierpiał
na chroniczny brak fachowców służby policyjnej. Dlatego też w tym czasie zatrudniano,
szczególnie w ośrodkach szkoleniowych milicji, przedstawicieli przedwojennej policji.
W 1945 roku komendantem Centrum Wyszkolenia Milicji Obywatelskiej został wyż-
szy oficer Policji Państwowej i Policji Polskiej płk Jan Płotnicki. Okres swoistej „odwilży”
w stosunku władzy ludowej do byłych policjantów trwał krótko i zakończył się po roku.
Elementem nowej polityki była ustawa z 1 lipca 1949 roku, która nowelizowała
przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy państwowych i zawodowych
wojskowych. Na mocy tego aktu prawnego odbierano prawa emerytalne m.in. byłym
funkcjonariuszom Policji Państwowej. Później zaostrzono wobec nich represje. Dnia
14 lipca 1950 roku decyzją dyrektora Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa
Publicznego Julii Brystyger wprowadzono „instrukcję dotyczącą rozpracowania
i przesłuchiwania byłych pracowników sanacyjnego aparatu policyjnego”. „De-
wizę” sowieckich organów bezpieczeństwa z czasów II wojny światowej: „był poli-
cjantem, to musi zginąć” władze komunistyczne w Polsce po wojnie złagodziły, „był
policjantem, jest obywatelem drugiej kategorii”, spychając funkcjonariuszy przedwo-
jennej policji całkowicie na margines życia społecznego kraju.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 mobilizacja  komisarz cywilny  oddziały rezerwy policyjnej  NKWD
 rehabilitacja
Pytania
1 Na mocy jakiego aktu prawnego służby policyjne na wypadek wojny miały być
wcielone do sił zbrojnych?
2 Gdzie wyznaczono punkty koncentracji ewakuowanych oddziałów Policji
z okręgów zachodnich i południowych?
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 159
3 Kto był ostatnim komendantem głównym Policji Państwowej?

4 Przedstaw udział policjantów w walkach z sowieckim najeźdźcą we wrześniu
1939 roku.
5 W którym sowieckim obozie przebywało najwięcej polskich policjantów?
6 Kiedy zapadła decyzja o likwidacji obozu w Ostaszkowie?
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
160 Polska Policja w Generalnym Gubernatorstwie w czasie II wojny światowej
Rozdział 9
Polska Policja w Generalnym Gubernatorstwie
w czasie II wojny światowej
9.1. Sytuacja polityczna po 1939 roku
Po upadku państwa polskiego w 1939 roku przywódcy Niemiec hitlerowskich oraz

Rosji sowieckiej 28 września 1939 roku porozumieli się w sprawie przyszłości zagar-
niętych ziem polskich. Ustalili, iż tereny na zachód od linii San – Bug – Narew – Pisa
przypadną Niemcom, a na wschód – Sowietom. W obydwu strefach zamierzano
wprowadzić określony „porządek państwowy”, ale zupełnie nie wchodziło w rachubę,
jak stwierdził Stalin, „pozostawienie niepodległego, kadłubowego państwa polskie-
go”. Pierwsze decyzje podjął Hitler, 8 października 1939 roku wcielono do III Rzeszy
część II Rzeczpospolitej, tj. Pomorze, Wielkopolskę, województwo łódzkie, śląskie,
północne Mazowsze, Suwalszczyznę oraz tzw. Zagłębie Krakowskie. Ziemie wcielone
obejmowały terytorium ok. 90 tys. km z ludnością liczącą około 10 milionów. Osob-
nym dekretem z 12 października na pozostałych ziemiach polskich ustanowiono
Generalgouvernement für die besestzen polnische Gebiete, czyli, mówiąc potocznie,
Generalną Gubernię (GG), która dzieliła się początkowo na cztery dystrykty (war-
szawski, krakowski, radomski i lubelski). Tak wykrojona część Polski liczyła 98 tys.
km i ponad 12 mln mieszkańców.
Polityka III Rzeszy w stosunku do różnych części okupowanych ziem Rzeczpo-
spolitej była zróżnicowana, jednakże w przeciwieństwie do Rosji plany Hitlera były
bardziej złożone i długofalowe. Na obszarze ziem wcielonych do Rzeszy natychmiast
rozpoczęto akcję wywłaszczeń i wysiedleń ludności polskiej. Te ziemie miały stać
się etnicznie czyste, zaludnione jedynie przez obywateli rasy niemieckiej. Natomiast
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
9.2. Organizacja Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa 161
Generalna Gubernia, dokąd wysiedlono ludność polską z zachodnich terenów II RP,

miała stanowić niewyczerpany rezerwuar siły roboczej, aż do całkowitej ekstermina-
cji miejscowej ludności (polskiej, żydowskiej i cygańskiej). Potem miała być stopniowo
zgermanizowana. W związku z tym etapowym planem realizacji swojej polityki
wschodniej, w odróżnieniu od ziem wcielonych, na terenie GG pozostawiono niektóre
polskie instytucje, gwarantując zwierzchność nad nimi i całkowitą kontrolę.
Zlikwidowano szkolnictwo wyższe i średnie, funkcjonowały nadal tylko szkoły
powszechne i niektóre zawodowe. Administracja lokalna (uprzednio samorządowa)
znajdowała się na ogół w rękach Polaków, choć niezmiennie trwała tendencja nie tylko
do drastycznego ograniczania jej kompetencji, ale także wprowadzania do niej Niem-
ców i volksdeutschów. Utrzymano polskie sądy powszechne, ale zakres ich uprawnień
ograniczono do spraw cywilnych (jeśli nie dotyczyły Niemców). Wreszcie utworzono,
opierając się na dawnych kadrach – także dowódczych – formacje porządkowe, któ-
rym nadano nazwę Policja Polska (PP).
9.2. Organizacja Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa
Policję Polską powołano do życia na podstawie zarządzenia Generalnego Guberna-

tora dr. Hansa Franka z 17 grudnia 1939 roku, które wyznaczało zasady organizacji
i podporządkowania tej formacji policyjnej. Akt ten prowadził do zamiany przedwo-
jennej Policji Państwowej w służbę komunalną, zarządzaną przez starostwa powia-
towe i miejskie. Jednostkami wykonawczymi w dalszym ciągu pozostawały komisa-
riaty i posterunki.
 Określono również podstawowe zadania Policji Polskiej, które polegały na

pełnieniu służby ogólnej według dotychczasowych zasad oraz wykonywaniu
specjalnych poleceń niemieckich władz policyjnych, do których należała kontro-
la realizacji wszystkich rozkazów. Prowadziło to do ścisłego uzależnienia Policji
Polskiej od niemieckiej żandarmerii i policji ochronnej Schutzpolizei (Schupo).
W praktyce Schupo zajmowała się sprawami porządku i bezpieczeństwa ogólnego,

kontrolą ruchu drogowego, wykonywała czynności policyjno-administracyjne wobec
ludności polskiej oraz pełniła funkcje tzw. policji przemysłowo-handlowej.
Organizacja Policji Polskiej opierała się na istnieniu wielu niezależnych od siebie
jednostek miejskich, znajdujących się pod bezpośrednim zwierzchnictwem „oficera
nadzorczego PP” i miejscowej Schupo, oraz powiatowych, którymi kierowali komen-
danci tamtejszych plutonów żandarmerii.
Organy nadzorcze zajmowały się dowodzeniem całością PP, kontrolą jej pracy, spra-
wami gospodarczymi Policji i jej kontaktami z innymi instytucjami, m.in. starostwami.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Oprócz powiatowych i miejskich jednostek PP istniała jeszcze Szkoła Policyjna PP

Generalnego Gubernatorstwa w Nowym Sączu, bezpośrednio podlegająca dowódcy
Policji Porządkowej w GG. Na kilkumiesięcznych kursach przygotowywano do pracy
kandydatów na szeregowych PP. Na bazie PP tworzono również oddziały specjalne,
wykorzystywane przede wszystkim do walki z polskim ruchem oporu i do akcji
pacyfikacyjnych.
Policja Polska zatem z jednej strony wykonywała typowe dla każdej policji zadania
związane z ochroną porządku publicznego, z drugiej – była traktowana przez oku-
panta jako siła pomocnicza policji niemieckiej.
Działalność Policji Polskiej jako instytucji porządkowej obejmowała:
1 służbę patrolową o charakterze prewencyjnym i porządkowym,

2 dyżury wewnętrzne,
3 służbę wartowniczą w różnych instytucjach i obiektach – na zlecenie okupanta,
– nadzór nad nieruchomościami i posesjami – czyli kontrolę porządku, stanu
sanitarnego, meldunków itp.,
4 nadzór nad ruchem ulicznym,
5 służbę przemysłowo-handlową – w tym zwalczanie nielegalnego handlu,
6 służbę asystencyjną – zapewnienie ochrony urzędnikom administracji w trakcie
wykonywania przez nich obowiązków służbowych,
7 dochodzenia w zakresie przestępstw pospolitych,
8 inwigilację środowisk przestępczych.
Poza wymienionymi obowiązkami PP realizowała na zlecenie władz niemieckich

zadania dodatkowe, do których należały m.in.:
1 nadzór nad ruchem przesiedleńczym ludności,

2 udział w biernej obronie lotniczej,
3 kontrola przestrzegania godziny policyjnej,
4 ochrona przeciwpożarowa.
W miarę trwania czasu okupacji zakres uprawnień PP wobec ludności polskiej

zwiększał się, malał natomiast w odniesieniu do Niemców i volksdeutschów, do tego
stopnia, że interwencja polskiego policjanta w stosunku do ludności niemieckiej była
nieskuteczna, a nawet niebezpieczna dla samego policjanta.
Sprawy kadrowe PP były w zasadzie regulowane według zasad przedwojennych,
z tą różnicą, że funkcjonariusze PP mieli status urzędników komunalnych, a nie
państwowych. W skład PP wchodzili funkcjonariusze służby zewnętrznej oraz
personel cywilny. Korpus osobowy Policji tworzyli funkcjonariusze zawodowi
(oficerowie i szeregowi), od września 1941 roku utworzono jeszcze jedną grupę
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
9.3. Polska Policja Kryminalna 163
policjantów – kandydatów na szeregowych PP, przyjętych na okres próbny. Służba

w PP miała charakter przymusowy, jej opuszczenie traktowano jako dezercję
z oddziałów frontowych. W Polskiej Policji służyli głównie Polacy, niewielu było
volksdeutschów, którzy mogli przejść do Schupo lub żandarmerii. Stan liczebny PP
przez cały okres okupacji wykazywał tendencję wzrostową: od 201 oficerów i 10 tys.
289 szeregowych w końcu 1940 roku do ponad 12 tys. 500 oficerów, szeregowych
i kandydatów w roku 1944.
Istotne zmiany zaszły w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej oraz karnej
funkcjonariuszy PP. Kary dyscyplinarne (kary drobne: ostrzeżenie, nagana, areszt,
najwyższa – wydalenie ze służby bez zaopatrzenia emerytalnego) były wymierzane
za wykroczenia przeciwko przepisom służbowym. Uprawnienia dyscyplinarne znaj-
dowały się w rękach polskich kierowników jednostek, od rangi kierowników komi-
sariatu począwszy, po komendantów miejskich i powiatowych oraz niemieckie wła-
dze nadzorcze.
Wydalenie ze służby było stosowane zawsze w przypadku urzędowego stwierdze-
nia tzw. nielojalności politycznej i samodzielnego porzucenia służby, w innych wypad-
kach natomiast odstępowano niekiedy od tej kary, nawet wówczas gdy funkcjonariusz
został skazany na karę więzienia za przestępstwo kryminalne. W zakresie przestępstw
pospolitych funkcjonariusz PP odpowiadał przed polskimi organami wymiaru spra-
wiedliwości, a od września 1943 roku wyłącznie przed sądami niemieckimi na za-
sadach zbliżonych do zasad panujących w policji niemieckiej. Tym samym została
ograniczona samowola i wszechwładza policji hitlerowskiej w stosunku do polskich
funkcjonariuszy, których nie można już było wysyłać do obozu koncentracyjnego za
każde wykroczenie czy podejrzenie o nielojalność.
9.3. Polska Policja Kryminalna
Polska Policja Kryminalna (PK) działała w Generalnym Gubernatorstwie przez całą

okupację, mając taki sam status jak Policja Polska. Nie tworzono oddzielnych jedno-
stek polskiej Policji Kryminalnej na szczeblu powiatów, jak to było w przypadku Poli-
cji Polskiej, ale istniały one w ramach niemieckich urzędów Kriminalpolizei (Kripo),
obejmując swoją działalnością powiaty miejskie i wiejskie. W Warszawie, Krakowie,
Lwowie i Lublinie istniały Dyrekcje Policji Kryminalnej (DKP) przy tamtejszych
Kriminaldirektionen (KD), w pozostałych powiatach zorganizowano Komisariaty
PK w obrębie niemieckich Kriminalkommissariate.
Na czele DKP stał polski oficer łącznikowy jako bezpośredni pomocnik szefa nie-
mieckiej KD w zakresie kierowania personelem PK. Dyrekcje Policji Kryminalnej
tworzyły 6 komisariatów:
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
1 ds. morderstw i napaści rabunkowych,

2 ds. kradzieży z włamaniem,
3 ds. kradzieży zwykłych,
4 ds. oszustw, fałszerstw i przestępstw urzędniczych,
5 ds. sanitarno-obyczajowych,
6 ds. poszukiwań.
Istniał również siódmy komisariat – ds. rejestracji i techniki kryminalistycznej.

Zwierzchnictwo nad tymi komisariatami sprawowali: oficer łącznikowy DKP oraz
odpowiedni komisariat KD.
Dyrekcje Policji Kryminalnej powstały z przedwojennych urzędów śledczych
od jesieni 1939 roku, komisariaty powiatowe natomiast na początku roku 1940. Na
czele komisariatów powiatowych stał polski zastępca niemieckiego kierownika Kri-
minalkommissariatu. Służbowy nadzór nad polską Policją Kryminalną (PK) pełniła
Sicherheitspolizei (Sipo). Nie istniała zależność polskiej Policji Kryminalnej od sta-
rostów powiatowych ani powiązania organizacyjno-gospodarcze z urzędami Policji
Polskiej. Policja Kryminalna pełniła funkcję pomocniczą wobec niemieckiej Sipo,
a jej główne zadania stanowiło:
1 prowadzenie dochodzeń w sprawach dotyczących przestępstw pospolitych,

2 prowadzenie inwigilacji oraz infiltracja środowisk przestępczych, niekiedy
doraźne interwencje.
Kompetencje PK w stosunku do ludności niemieckiej były znacznie ograniczone,

podobnie jak uprawnienia PP w tym zakresie.
 Poza pełnieniem wymienionych obowiązków Policja Kryminalna była wyko-

rzystywana przez okupanta do działań skierowanych przeciwko polskiemu
społeczeństwu, m.in. przeciwko ukrywającym się Żydom i Cyganom, a także
przeciwko Polakom biorącym udział w ruchu oporu, prowadzącym nielegalną
działalność gospodarczą, ukrywającym się przed wywozem na roboty przymu-
sowe. Pracownicy PK często prowadzili działalność przestępczą (wymuszenia,
szantaże), co miało wpływ na złą opinię o nich, wśród Polaków, którzy mówili
o tzw. polskim Kripo.
Korpus osobowy PK stanowili funkcjonariusze (oficerowie i szeregowi), cywilni

urzędnicy służby kancelaryjnej oraz pracownicy pomocniczy. W latach 1941–1944 na-
stępował stały wzrost liczby funkcjonariuszy PK (w 1942 roku – 1790 osób, w połowie
1944 roku – 2 tys. 800). Wyższe i średnie funkcje kierownicze w PK pełnili głównie
przedwojenni funkcjonariusze służby śledczej. Na stanowiskach wykonawczych
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
9.4. Udział policji „granatowej” w ruchu oporu 165
zatrudniano również volksdeutschów, Ukraińców i Białorusinów. Nowe kadry dla

polskiej PK kształcono w wydzielonym polskim oddziale Szkoły Policji Bezpieczeństwa
i SD w Rabce. Organizowano także kursy podstawowe dla kandydatów do PK oraz
kursy doskonalące dla podoficerów.
Funkcjonariusze PK odpowiadali dyscyplinarnie wyłącznie przed nadzorem nie-
mieckim. W zakresie odpowiedzialności karnej od 1941 roku byli podporządkowani
kompetencji sądownictwa niemieckiego.
9.4. Udział policji „granatowej” w ruchu oporu
Polska Policja w okupacyjnej rzeczywistości z jednej strony była wykorzystywana

przez hitlerowców do działalności antypolskiej, z drugiej – stanowiła cel zabiegów
kierowniczych ośrodków konspiracji niepodległościowej, które chciały uczynić z niej
ważny instrument w walce z Niemcami. W tej skomplikowanej i tragicznej sytuacji
zarysowały się różne postawy i zjawiska – od ewidentnej kolaboracji do świadomej,
pełnej zaangażowania pracy w ruchu oporu.
 Polskie organy policyjne włączyły się do ruchu oporu już na samym początku
istnienia pod niemiecką okupacją. Kierownictwo policyjne w celu stworzenia
silnej, uzbrojonej bazy dla ruchu oporu zorganizowało sieć konspiracyjną, obej-
mującą poszczególne jednostki.
Wykształciły się dwa warianty sterowania Policją Polską przez centra podziemne
reprezentujące rząd emigracyjny:
1 łączenie funkcji formalnego zwierzchnika policyjnego z funkcją szefa

organizacji konspiracyjnej (początkowy okres okupacji),
2 bezpośrednie wykorzystywanie kadry policyjnej przez ośrodki pozostające poza
formalnym kierownictwem policyjnym (od roku 1941).
Współpraca policji „granatowej” z ruchem oporu przybierała różne formy, takie

jak:
1 tworzenie policyjnych organizacji konspiracyjnych wewnątrz struktur PP i PK,

do takich organizacji można zaliczyć: Państwowy Korpus Bezpieczeństwa
(PKB), referat policyjny (993/P) w Wydziale Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu
Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej, Kadrę Bezpieczeństwa;
2 współpraca policjantów z pozapolicyjnymi organizacjami konspiracyjnymi,
m.in. z pozostałymi ogniwami ZWZ/AK oraz z organizacjami wojskowymi
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
różnych nurtów politycznych (GL/AL, BCh, NSZ), a także udział w pracach

konspiracyjnej administracji państwowej oraz uczestnictwo w konspiracji
cywilnej prowadzonej przez poszczególne partie polityczne,
3 indywidualna działalność funkcjonariuszy – samopomoc obywatelska
(sabotowanie zarządzeń i poleceń o charakterze antypolskim, pomaganie
osobom zagrożonym i prześladowanym przez okupanta).
9.5. Państwowy Korpus Bezpieczeństwa
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa (PKB) należał do pionu tzw. konspiracji cy-

wilnej kierowanej przez Delegaturę Rządu na Kraj. Wśród jej departamentów znaj-
dował się Departament Spraw Wewnętrznych („Ład”, „Sieć”, „Rój”) oraz Departa-
ment Informacji i Pracy („Iskra”). Ten składał się z kilku wydziałów, m.in. Wydziału
Bezpieczeństwa i Wydziału Społeczno-Politycznego, miał własny wywiad poli-
tyczno-obronny w postaci centralnych i terenowych oddziałów służby informacyj-
nej („Stożek”).
Policja „granatowa” miała najwięcej powiązań kadrowych z oddziałami „Iskry”
i „Stożka”, jednak jej główną formą uczestnictwa w konspiracji cywilnej był PKB. Pod-
legał on na szczeblu centralnym dyrektorowi Departamentu Spraw Wewnętrznych,
a na terenie okręgu i powiatu delegatom rządu. Państwowy Korpus Bezpieczeństwa
powstał pod koniec 1939 roku z inicjatywy ppłk. Kozielewskiego, który został pierw-
szym komendantem tej organizacji. PKB przestał istnieć na początku 1940 roku
w związku z licznymi aresztowaniami wśród oficerów warszawskiej PP, ale w marcu
1941 roku wznowiono jego działalność pod tym samym kierownictwem. Zastępcą
ppłk. Kozielewskiego został funkcjonariusz Policji Polskiej ppłk Wasilewski.
Głównym zadaniem PKB miało być zorganizowanie służby bezpieczeństwa na
czas powstania i okres powojenny. Od końca roku 1942 do pierwszej połowy 1944
roku trwała rekrutacja funkcjonariuszy Policji Polskiej do PKB na obszarze pięciu
dystryktów. Powołano komendantów wojewódzkich, na ich wniosek komendant
główny mianował komendantów powiatowych i miejskich, oni z kolei tworzyli od-
powiednie oddziały PKB. Zakładano, że stanowiska kierownicze znajdą się w rękach
osób spoza służb policyjnych, a ich zastępcami oraz kadrą instruktorską jednostek
będą policjanci, ale ponieważ stale brakowało kadr cywilnych do pełnienia funkcji
dowódczych, sprawowali je policjanci.
Działalność PKB była skoncentrowana na kilku kierunkach:
1 studia nad przyszłym systemem bezpieczeństwa,

2 przygotowania do zbrojnego powstania,
3 szkolenie nowych kadr (organizowano kursy oficerskie i podoficerskie),
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
9.6. Policja Polska w walce z przestępczością pospolitą 167
4 wpływanie na pracę PP i PK, by była zgodna z interesem społecznym

(ingerencja w sprawy personalne),
5 zbieranie informacji o oficjalnych strukturach policyjnych.
W ramach PKB utworzono służbę śledczą, złożoną głównie z pracowników PK,

która m.in. gromadziła informacje o przestępczości pospolitej, przygotowywała się
do podjęcia walki z przestępcami po wojnie, prowadziła wywiad w instytucjach nie-
mieckich, rozpracowywała kolaborantów.
Według szacunkowych obliczeń (braki dokumentacji) PKB w październiku 1943
roku liczył w Generalnej Gubernii (bez uwzględnienia dystryktu lubelskiego) około
8 tys. 400 członków, z czego 2040 to przedwojenni policjanci, czyli prawie 15 procent
funkcjonariuszy policji „granatowej” należało do tej organizacji. Na początku drugiej
połowy 1944 roku liczba ta prawdopodobnie wzrosła o około 50 procent, a więc pra-
wie co drugi oficer i co szósty szeregowy Policji Polskiej byli członkami Państwowe-
go Korpusu Bezpieczeństwa.
9.6. Policja Polska w walce z przestępczością pospolitą
W okresie okupacji nastąpił duży wzrost przestępczości, przede wszystkim bandyty-

zmu kryminalnego. Zagrożenie wynikające z tego faktu dla polskiego społeczeństwa
miało dwojaki charakter: ludność była narażona na działanie przestępców, a także
stawała się obiektem represji okupanta, gdy ofiarami napadów kryminalnych stawali
się Niemcy lub niemieckie instytucje.
Władze hitlerowskie konsekwentnie i zdecydowanie zwalczały przestępczość na te-
renach wcielonych do Rzeszy, natomiast dopuszczały działalność kryminalną w kontro-
lowanej przez siebie skali na obszarze GG, często wręcz wykorzystując przestępców do
walki z polskim ruchem oporu. Wśród czynników sprzyjających eksplozji bandytyzmu
można również wymienić: zdobycie znacznej ilości broni przez członków środowisk
kryminogennych w trakcie działań wojennych, zasilenie szeregów przestępców przez
dezerterów, przemieszczenia ludności, często pozbawionej źródeł utrzymania.
 W roku 1940 Policja Polska energicznie zaczęła prowadzić walkę z przestęp-

czością. Walkę, która przyniosła widoczne skutki: zahamowanie wzrostu liczby
przestępstw, zwłaszcza tych najcięższych, zlikwidowanie wielu groźnych band
rabunkowych. Nie obyło się jednak bez znacznych strat: w samej PP w 1940 roku
50 policjantów poniosło śmierć, a wielu odniosło rany.
W 1941 roku mniej było napadów rabunkowych i morderstw, poprawił się stan
bezpieczeństwa na prowincji, chociaż w połowie roku doszło nowe zjawisko: kradzieże
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
i napady organizowane przez zbiegłych z obozów jeńców rosyjskich. Wzrosła prze-

stępczość w dużych miastach, przede wszystkim nasiliły się kradzieże z włamaniem,
kradzieże kieszonkowe, oszustwa i szantaże kryminalne.
Latem 1942 roku zmieniła się sytuacja społeczno-polityczna w GG, przynosząc po-
nownie pogorszenie stanu bezpieczeństwa ogólnego. Masowe zbrodnie okupanta, stałe
poczucie zagrożenia wpływały negatywnie na świadomość polskiego społeczeństwa,
a przejawem zmian był brak poszanowania ludzkiego życia. Policja Polska była zbyt słaba
pod względem liczebnym, pozbawiona broni maszynowej, rzadko wspomagana przez
policję niemiecką, by mogła stawić czoła zagrożeniu kryminalnemu. Policjantowi coraz
trudniej było odróżnić działania dywersyjne ruchu oporu od przestępczości pospolitej.
W wątpliwych sytuacjach funkcjonariusz wolał się nie narażać organizacjom podziem-
nym i nie podejmował interwencji. Malało także wsparcie społeczne dla policji.
W roku 1943 stan bezpieczeństwa uległ dalszemu pogorszeniu, nie tylko w mia-
stach, ale i w powiatach wiejskich. Wzrosła liczba przestępstw, także tych najcięż-
szych: napadów rabunkowych z bronią w ręku i morderstw na tle kryminalnym.
Sprzyjała temu postępująca demoralizacja hitlerowskiego aparatu bezpieczeństwa,
którego funkcjonariusze uprawiali bandytyzm kryminalny, a nawet współdziałali
z bandami przestępczymi.
 W 1943 roku zmieniły się metody walki z przestępczością: bezpośrednie dzia-

łania przeciwko najgroźniejszym przestępcom podjął ruch oporu, zwłaszcza
terenowe ogniwa AK.
W ostatnim roku okupacji szczególnie trudna sytuacja zaistniała na prowincji,

gdzie nastąpiła dezorganizacja administracji okupacyjnej, szerzył się bandytyzm,
uprawiany m.in. przez żołnierzy niemieckich i oddziały partyzanckie różnych ugru-
powań politycznych. Działania policyjne w tym czasie były okupione coraz większymi
stratami osobowymi we własnych szeregach, np. w ciągu trzech miesięcy 1944 roku
(marzec, czerwiec i grudzień) zginęło w GG 186 funkcjonariuszy, a 73 zostało ran-
nych. Policja „granatowa” nie mogła zapewnić ludności polskiej należytej ochrony, jej
funkcje stopniowo przejmował ruch oporu, m.in. specjalne komórki KB, które dopro-
wadziły do ujęcia wielu groźnych bandytów i rozbicia grup rabunkowych.
9.7. Społeczeństwo polskie a policja „granatowa”
W czasie okupacji stanowisko ludności polskiej wobec polskich organów bezpie-

czeństwa było, generalnie rzecz biorąc, negatywne. W dużym stopniu na taką ocenę
miała wpływ nieefektywna działalność organów Policji Państwowej w 1939 roku
w trakcie kampanii wrześniowej. Oceniając relacje pomiędzy służbami policyjnymi
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 169
a społeczeństwem polskim w czasie okupacji, nie można zapominać o aspekcie psy-

chologicznym zagadnienia. Mimo wszystko mieszkańcy Generalnej Guberni trakto-
wali policjanta „granatowego” jako element systemu okupacyjnego, nie mieli obiek-
tywnej wiedzy na temat udziału funkcjonariuszy Polskiej Policji w ruchu oporu. Na
ten temat w 1943 roku wypowiedział się Departament Informacji Prasy Delegatury
Rządu na Kraj w obszernym studium na temat administracji GG.
„ „Chociaż okupant nie używał polskiej policji do akcji politycznych, jej udział
w działaniach przeciwko ludności żydowskiej, w ściąganiu kontyngentów rolnych,
przy łapankach na wywóz na roboty oraz przy kontrolach handlu i zwalczania
szmuglerów, doprowadził do niesłychanej depopularyzacji policji »granatowej«
w społeczeństwie polskim”1.
Decydujący wpływ na kształtowanie negatywnego obrazu policjanta „granato-

wego” miały fakty kolaboracji z okupantem niektórych funkcjonariuszy oraz pewne
objawy demoralizacji w szeregach Policji Polskiej. Taka sytuacja pogłębiała jeszcze wy-
alienowanie szczególnie niższej kadry policyjnej. Nie dotyczyło to kadry dowódczej,
która miała pełną świadomość skomplikowanej sytuacji polskich policjantów. Starali
się oni wzbudzić wśród podwładnych poczucie odpowiedzialności za stosunek społe-
czeństwa do policji „granatowej”. W tym celu zaczęto akcję nawiązywania kontaktów
z ludnością poprzez instytucję bezpośredniego przyjmowania skarg.
Najgłębszy kryzys w stosunkach między służbami policyjnymi a społeczeństwem
nastąpił w 1942 roku, kiedy Niemcy w szerszym zakresie włączyli policję do dzia-
łań antypolskich. Od połowy 1943 roku nastąpiły pozytywne zmiany. Wynikało
to z faktu, że duża część społeczeństwa w wyniku eskalacji terroru hitlerowskiego
uświadomiła sobie niewielką rolę polskiej służby w systemie okupacyjnym.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 Generalne Gubernatorstwo  dystrykt  Policja Polska  volksdeutsch
 kolaboracja  Schupo  Kripo  Sipo  służba asystencyjna
Pytania
1 Jakie tereny II Rzeczpospolitej zostały włączone do Generalnego Gubernatorstwa?
2 Kto utworzył Policję Polską w GG?
1
W. Grabowski, Policja w planach Delegatury Rządu RP na kraj, Kraków 1995.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
3 Scharakteryzuj zadania Policji Polskiej. Opisz zadania Policji Polskiej.

4 Co oznacza skrót „Kripo”?
5 Gdzie szkolono funkcjonariuszy Policji Polskiej?
6 Na czym polegała współpraca funkcjonariuszy Policji Polskiej z ruchem oporu?
7 Przedstaw działalność Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.2. Struktura organizacyjna MO 171
Rozdział 10
Działalność Milicji Obywatelskiej na tle przemian
społecznych w powojennej Polsce
● Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiła ideologiczna i ustrojowa polaryzacja

ówczesnego świata. W czasie wojny, w imię walki z faszyzmem, doszło na krótko do
współpracy państw zachodnich oraz Rosji sowieckiej. Sukcesy militarne Armii Czer-
wonej uzmysłowiły Stalinowi szansę stworzenia bloku państw komunistycznych
w Europie i Azji. Opanowywanie władzy w poszczególnych krajach przez rodzi-
mych komunistów odbywało się na wzór i przy wydatnej pomocy Rosji sowieckiej.
W systemie władzy komunistycznej instytucje bezpieczeństwa i porządku publicz-
nego odgrywały szczególną rolę. Ich zadania nie skupiały się jedynie na zwalczaniu
przestępczości kryminalnej oraz ochronie życia i zdrowia obywateli, tak jak to jest
w demokratycznych krajach, ale obejmowały sferę oddziaływania ideologicznego
i politycznego na społeczeństwo. Na takich zasadach funkcjonowały organy bezpie-
czeństwa i porządku publicznego w Polsce po 1944 roku. Lata 1944–1947 to czas
ostrej walki o władzę pomiędzy komunistami popieranymi przez Armię Czerwoną
oraz NKWD i obozem londyńskim. Tak jak stwierdza A. Paczkowski 1, polscy
komuniści próbowali przejąć kontrolę nad wszystkimi sferami życia publicznego
i oddziaływać m.in. za pomocą propagandy na zdezorientowane w znacznej części
społeczeństwo. „Aby propaganda była skuteczna, musi stać za nią ostry miecz” – są
to słowa mistrza totalitarnej propagandy, Josepha Goebbelsa, które obowiązywały
też w systemie komunistycznym. Tym mieczem miał być opanowany przez komuni-
stów aparat przemocy. Budowę tego aparatu rozpoczęto latem 1944 roku.
1
A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski, Warszawa 2005.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
172 Działalność Milicji Obywatelskiej na tle przemian społecznych w powojennej Polsce
10.1. Dekret PKWN o ustanowieniu Milicji Obywatelskiej
Urzeczywistnieniem koncepcji działania służb porządkowych zawartej w Manife-

ście PKWN z 22 lipca 1944 roku był dekret PKWN wydany już 27 lipca 1944 roku
o ustanowieniu Milicji Obywatelskiej (MO). Na jego podstawie rady narodowe
w terenie tworzyły jednostki Milicji Obywatelskiej oraz sprawowały nad nimi enig-
matycznie określoną kontrolę społeczną. Poza tym urzędy Milicji podlegały radom
narodowym w zakresie gospodarczym i budżetowym. Zwierzchnictwo merytoryczne
i służbowe powierzono natomiast kierownikowi resortu bezpieczeństwa publicznego,
który wydawał akty prawne w dziedzinie ochrony porządku publicznego i określał
kierunki działania Milicji Obywatelskiej.
Wytworzony dualizm w kierowaniu jednostkami Milicji wzbudził niepokój decy-
dentów władzy ludowej. Obawiano się, że kontrola ze strony rad narodowych może
doprowadzić do uzyskania wpływu na tak ważny instrument walki o władzę w kraju
przez osoby niezwiązane z obozem rządzącym. Dlatego też akt z 27 lipca 1944 roku
nigdy nie został wprowadzony w życie, pomimo że został zatwierdzony przez Kra-
jową Radę Narodową. Nie wyjaśniono również okoliczności i kulis „pomyłki” nowej
władzy 2. Dyrektywa polityczna Manifestu Lipcowego o powołaniu do życia Milicji
Obywatelskiej zatem nie została zrealizowana. Wydano jednak akty wykonawcze,
które nakładały określone zadania na organy bezpieczeństwa publicznego i Milicji
Obywatelskiej. Przykładowo, dekret PKWN z 15 sierpnia 1944 roku o częściowej mo-
bilizacji i rejestracji ludności do służby wojskowej narzucał „organom milicji i urzę-
dom bezpieczeństwa publicznego obowiązek dopilnowania terminowego stawiania
się rekrutów do jednostek wojskowych”.
Po formalnym rozwiązaniu Policji Państwowej 15 sierpnia 1944 roku można było
przystąpić do tworzenia zapowiedzianej w Manifeście PKWN Milicji Obywatelskiej.
 W dniu 7 października 1944 roku PKWN wydał kolejny dekret, który ostatecznie
określił jej status prawny. W art. 1 znalazło się stwierdzenie: „Milicja Obywatel-
ska jest prawno-publiczną formacją służby bezpieczeństwa publicznego”, które
jasno sytuowało nowo tworzoną instytucję w ramach resortu bezpieczeństwa
publicznego. Kierownikowi tego resortu bezpośrednio podlegał komendant
główny MO, który stał na czele całej formacji milicyjnej.
Szefa Milicji mianował i odwoływał PKWN na wniosek kierownika resortu

bezpieczeństwa publicznego. Pozostałą kadrę kierowniczą szczebla centralnego
2
Początkowo w Dzienniku Ustaw nr 2 opublikowano dekret z 27 lipca, numer ten jednak został
wycofany. Po kilku dniach ponownie wydrukowano nr 2 Dziennika Ustaw, ale już bez tego „nieszczęśliwego”
dekretu.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.1. Dekret PKWN o ustanowieniu Milicji Obywatelskiej 173
i wojewódzkiego obsadzał już bezpośrednio kierownik wspomnianego resortu.

W dekrecie powołującym do życia Milicję Obywatelską decydujący wpływ na
organizację, kierunek działalności oraz politykę kadrową zagwarantowano szefowi
resortu bezpieczeństwa. To on decydował o sposobie mianowania, przenoszenia
i zwalniania wszystkich funkcjonariuszy MO. Do jego kompetencji należało również
określenie organizacji wewnętrznej Milicji oraz szczegółowego zakresu działania jej
poszczególnych władz. Istotne znaczenie w ustaleniu miejsca tej formacji milicyjnej
w systemie władzy ludowej, a szczególnie w resorcie bezpieczeństwa publicznego
miał zakres przydzielonego tej instytucji obszaru działania. W art. 2 wspomnianego
dekretu wymieniono enumeratywnie następujące zadania:
1 ochrona bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego,

2 dochodzenie i ściganie przestępstw,
3 wykonywanie zleceń władz administracyjnych, sądów i prokuratury w zakresie
przewidzianym prawem.
Zakres działania był określony bardzo szeroko i ogólnie, otwierał duże możliwości
wykorzystywania organów milicyjnych do celów politycznych, walki z przeciwnikami
obozu rządzącego w kraju po 1944 roku.
Zachowano pewne pozory kontroli zewnętrznej nad MO w postaci zapisu w art. 7
dekretu z 7 października 3 oraz art. 28 p. 2 dekretu z 11 września 1944 roku o or-
ganizacji i działaniu rad narodowych 4. Świadczą one o wycofaniu się z propozycji
rozwiązań ustrojowo-prawnych z lipca i sierpnia 1944 roku. Iluzoryczny charakter
tej kontroli potwierdzała niepublikowana uchwała Prezydium Krajowej Rady
Narodowej z 25 czerwca 1946 roku, która wyłączała spod kontroli rad narodowych
sprawy karno-dochodzeniowe realizowane przez organy milicyjne oraz znosiła
potrzebę uzyskania zgody władz przełożonych MO na wprowadzenie w życie zaleceń
pokontrolnych. Jedynym praktycznym przejawem kontroli społecznej był obowiązek
składania sprawozdań ze swojej działalności przez komendantów powiatowych
i wojewódzkich MO na sesjach właściwych rad narodowych lub posiedzeń ich
prezydiów.
W roku 1944 zachowano tradycyjny model dualizmu władzy administracyjnej
w terenie, gdyż w województwach i powiatach działały organy administracji rządo-
wej (wojewodowie i starostowie) oraz samorząd terytorialny (wydziały powiatowe
i wojewódzkie, a w gminach – zarządy miejskie i gminne).
3
… kontrolę społeczną nad działalnością Milicji Obywatelskiej sprawują rady narodowe terytorialnie
właściwe, za pośrednictwem swoich prezydiów względnie przez wyłonione komisje.
4
Kontrola rad narodowych była prowadzona … z punktu widzenia legalności celowości i zgodności
z zasadniczą linią Krajowej Rady Narodowej.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
W myśl dekretu PKWN z 21 sierpnia 1944 roku o trybie powoływania władz ad-
ministracji ogólnej I i II instancji szefowie administracji rządowej w województwie
i powiecie, którzy byli odpowiedzialni za całokształt funkcjonowania tej administracji
w terenie, mieli uprawnienia do koordynowania pracy jednostek MO i UB (Urzędu
Bezpieczeństwa). Właściwi szefowie komend powiatowych i wojewódzkich MO oraz
WUBP i PUBP byli zobowiązani do udziału w zebraniach organizowanych przez wo-
jewodów i starostów oraz do systematycznego przekazywania informacji na temat
działalności podległych jednostek.
10.2. Struktura organizacyjna MO
Pierwszym komendantem głównym Milicji Obywatelskiej został generał Franciszek

Jóźwiak – „Witold”, postać zajmująca wysoką pozycję w ówczesnym establishmencie.
Należy stwierdzić, iż w przeszło czterdziestopięcioletniej historii organów milicyjnych
nigdy później na stanowisku kierowniczym nie było osoby mającej takie znaczenie
polityczne w kręgu decydentów PRL.
W przyjętej strukturze organizacyjnej KG MO podstawowymi jednostkami były
trzy oddziały:
1 Służby Zewnętrznej,
2 Służby Śledczej,
3 Szkoleniowo-Polityczny.
W skład Oddziału Służby Zewnętrznej wchodziły następujące wydziały:
1 Organizacji i Nadzoru Administracyjnego,

2 Nadzoru nad Ochroną Obiektów Państwowych i Społecznych,
3 Bezpieczeństwa Ruchu Pieszego i Kołowego,
4 Milicji Kolejowej i Wodnej,
5 Organizacji Służby i Posterunków MO,
6 Walki z Nierządem, Przestępczością Nieletnich oraz Włóczęgostwem
i Żebractwem.
Z kolei pion Służby Śledczej zajmował się walką z:
1 przemytem,
2 bandytyzmem,
3 kradzieżami,
4 fałszerstwami i oszustwami,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.2. Struktura organizacyjna MO 175
5 handlem walutą i narkotykami,

6 przestępstwami urzędniczymi,
7 przestępstwami podatkowymi i spekulacją.
Ponadto istniała komórka prowadząca statystykę kryminalną i działalność ana-

lityczną.
Do Oddziału Szkoleniowo-Politycznego należały takie zagadnienia jak:
1 praca z oficerami,
2 szkolenia polityczne,
3 fachowe, studia i wydawnictwa.
Oprócz tych oddziałów w skład KG MO wchodziły inne jednostki organiza-

cyjne:
1 Oddział Ogólny,
2 Inspektorat ORMO,
3 Biuro Rejestracji Cudzoziemców,
4 Samodzielny Wydział Personalny,
5 Samodzielny Wydział Specjalny.
Jak stwierdza P. Majer 5, ta ostatnia komórka, podporządkowana bezpośrednio

Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, zajmowała się inwigilacją polityczną
funkcjonariuszy Milicji. Pojawiła się dopiero w połowie 1946 roku, w wyniku roz-
kazu ministra bezpieczeństwa publicznego z 10 sierpnia 1946 roku, mocą którego
w wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa publicznego uległy rozwiązaniu wydziały
kontrwywiadu KBW i MO, a ich zadania przejęły Zarząd Informacji KBW oraz Wy-
dział Specjalny KG MO.
Struktura terenowych jednostek Milicji była ściśle scentralizowana i dostosowana
do podziału terytorialnego państwa. W województwach działały komendy woje-
wódzkie, a w powiatach – komendy powiatowe. Na najniższym szczeblu organiza-
cyjnym znajdowały się komisariaty i posterunki MO.
Początkowo struktura wewnętrzna w komendach wojewódzkich nie była jedno-
lita. Dopiero w połowie 1945 roku usunięto różnice, przyjmując następujący model
organizacyjny:
5
P. Majer, Historiografia i stan badań nad dziejami aparatu bezpieczeństwa i porządku publicznego
oraz wojsk wewnętrznych, Warszawa 1984.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wykres 6 Komenda Wojewódzka MO (1945 r.)
KIEROWNICTWO KOMENDY WOJEWÓDZKIEJ

komendant i zastępcy: ds. operacyjnych, administracyjnych
i polityczno-wychowawczych
ADIUTANT – KANCELARIA
WYDZIAŁ PERSONALNY
WYDZIAŁ POLITYCZNO-WYCHOWAWCZY
WYDZIAŁ SPECJALNY
WYDZIAŁ GOSPODARCZY
WYDZIAŁ KRYMINALNY
WYDZIAŁ SŁUŻBY ZEWNĘTRZNEJ
Źródło: Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce, red. T. Walichnowski, Warszawa 1989
Podobnie przedstawiała się struktura wewnętrzna komend powiatowych z tą róż-

nicą, że zamiast wydziałów wprowadzono referaty. Kształt organizacyjny komisaria-
tów był uproszczony:
Wykres 7 Organizacja Komisariatu MO (1945 r.)
KIEROWNIK KOMISARIATU
ZASTĘPCA KIEROWNIKA DS.

POLITYCZNO-WYCHOWAWCZYCH SEKRETARIAT
INSTRUKTOR PLUTONY MILICJANTÓW

SŁUŻBY ZEWNĘTRZNEJ MUNDUROWYCH DZIELNICOWI BRYGADA ŚLEDCZA
Źródło: Ochrona bezpieczeństwa państwa..., op. cit.
Najmniejsze jednostki – posterunki składały się z komendanta i kilku lub kilku-

nastu milicjantów. Z biegiem czasu i tu utworzono stanowisko zastępcy komendanta
ds. polityczno-wychowawczych.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.3. Cele i zadania Milicji Obywatelskiej – ideologizacja służby bezpieczeństwa publicznego 177
Już w 1945 roku stan zatrudnienia w formacji milicyjnej osiągnął liczbę 62 tys.
etatów. Jeżeli doda się do tego 25 tys. pracowników bezpieczeństwa publicznego oraz
32 tys. oficerów i żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, to z wyliczenia
wynika, że wówczas władza ludowa w Polsce dysponowała 120 tysięczną zideologi-
zowaną armią do walki z podziemiem antykomunistycznym.
10.3. Cele i zadania Milicji Obywatelskiej – ideologizacja

służby bezpieczeństwa publicznego
Lata 1944–1949 to przede wszystkim walka z opozycją antykomunistyczną, zabez-

pieczanie imprez politycznych, takich jak referendum w 1946 roku i wybory parla-
mentarne w 1947 roku, a w mniejszym zakresie dbanie o porządek publiczny i zwal-
czanie przestępczości kryminalnej.
Z kolei w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych rozpoczął się nowy etap w funkcjo-
nowaniu służb porządkowych i bezpieczeństwa. Przestała już istnieć zarówno legalna,
jak i podziemna opozycja, tak więc zgodnie ze stwierdzeniem ówczesnego ministra
bezpieczeństwa publicznego: „dziś wroga trzeba szukać bardzo głęboko”, szukano głę-
boko. Korzystano dość wiernie z doświadczeń radzieckich lat trzydziestych XX wieku,
kiedy to rozpętano na ogromną skalę represje, aby sterroryzować całe społeczeństwo
poprzez wprowadzenie atmosfery strachu, podejrzliwości i szpiegomanii w życiu pub-
licznym, gospodarczym oraz prywatnym obywateli. Resort bezpieczeństwa oraz or-
gany Milicji Obywatelskiej zostały zaangażowane w realizację tej polityki.
 W marcu 1949 roku minister bezpieczeństwa publicznego rozkazem nr 13 połą-

czył działalność MO z pracą aparatu bezpieczeństwa publicznego. Komendanci
MO na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i miejskim zostali ustawieni w cha-
rakterze zastępców szefów urzędów bezpieczeństwa publicznego do spraw mili-
cyjnych. Jednocześnie włączono pion polityczno-wychowawczy Milicji do akcji,
której celem miało być pogłębienie społecznych uczuć przyjaźni do Związku
Radzieckiego.
W styczniu 1951 roku na terenowe jednostki Milicji został nałożony obowiązek

zwalczania pijaństwa jako zjawiska kryminogennego, utrudniającego kształtowanie
nowego, socjalistycznego społeczeństwa w Polsce. Z kolei w 1952 roku, w związku
z rosnącą liczbą wybryków chuligańskich wśród młodzieży komendant główny MO
wprowadził instrukcję dotyczącą zasad i metod ujawniania i zwalczania demoraliza-
cji i przestępczości nieletnich. W tym samym roku zaangażowano Milicję do zabez-
pieczenia akcji planowego skupu zboża. W związku z tym komendant główny MO
polecił wszystkim jednostkom terenowym wzmożenie czujności i zintensyfikowanie
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
pracy operacyjnej w celu wykrywania i likwidowania wrogiej działalności podczas

akcji skupu zboża. Włączenie natomiast milicjantów do walki ze stonką ziemnia-
czaną miało wymiar „schizofrenii antykapitalistycznej”.
Coraz liczniejsze zadania nakładane na Milicję wymagały powołania nowych ko-
mórek organizacyjnych w centrali. Na podstawie uchwały Prezydium Rady Ministrów
z 18 lipca 1951 roku utworzono Centralne Biuro Ewidencji Ludności i Dowodów Oso-
bistych w KGMO, którego pierwszym dyrektorem został płk Mieczysław Hański.
Odwilż w życiu publicznym, a także powolne ograniczanie wszechwładnej roli or-
ganów bezpieczeństwa nastąpiło dopiero po śmierci Stalina w 1953 roku.
Początkowo zmiany prawno-ustrojowe były powolne. Przekazywano pojedyn-
cze kompetencje i jednostki organizacyjne z resortu bezpieczeństwa publicznego do
służby milicyjnej. Na wiosnę 1954 roku przeniesiono do Milicji Centralną Registra-
turę Daktyloskopijną i laboratorium ekspertyz. Z tych komórek i Wydziału Naukowo-
-Technicznego KGMO utworzono Zakład Kryminalistyki 6, który stał się centralną
placówką badawczą, wykonującą ekspertyzy kryminalistyczne. W jednostkach te-
renowych powołano do życia wojewódzkie laboratoria kryminalistyczne, a w po-
wiatach stanowiska techników kryminalistyki. W celu zapewnienia wykwalifiko-
wanych kadr do pracy w Zakładzie Kryminalistyki utworzono 1 września 1955 roku
w Warszawie specjalistyczną szkołę techników śledczych, którą następnie prze-
niesiono do Legionowa. Następnym krokiem było wydanie dekretu 20 lipca 1954
roku o Milicji Obywatelskiej zmieniającego akt z 7 października 1944 roku. W art.
2 wspomnianego dekretu zapisano nowe zadania służby milicyjnej:
1 strzeżenie porządku i ładu wewnętrznego,

2 ochranianie własności społecznej oraz bezpieczeństwa i mienia obywateli,
3 przeciwdziałanie i zapobieganie przestępczości,
4 przeprowadzanie postępowań przygotowawczych w sprawach karnych,
wykonywanie zleceń prokuratorów i sądów oraz innych właściwych organów
państwowych w zakresie prawem przewidzianych7.
 Przyjęte w dekrecie z 1954 roku rozwiązania stanowiły pierwszy krok w celu

uwolnienia Milicji od zadań o charakterze politycznym. Nadal jednak utrzyma-
no zasadę, iż formacja milicyjna jest częścią służby bezpieczeństwa publicznego.
Kilka miesięcy później, na podstawie dekretu z 7 grudnia 1954 roku, zlikwi-

dowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, a zamiast niego utworzono
dwie odrębne instytucje: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet do
6
Pierwszym kierownikiem Zakładu Kryminalistyki został płk dr Ryszard Zelwiański.
7
Dz.U. 1954, nr 34, poz. 143.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.3. Cele i zadania Milicji Obywatelskiej – ideologizacja służby bezpieczeństwa publicznego 179
spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. W tej nowej sytuacji

organizacyjnej Milicja Obywatelska znalazła się w ramach strukturalnych MSW. Tego
samego dnia Rada Ministrów powróciła do zawieszonej w 1944 roku sprawy kontroli
działania Milicji przez wojewódzkie i powiatowe rady narodowe. Zakres tej kontroli
ograniczał się do sprawdzania realizacji zadań w sferze ochrony ładu i porządku
publicznego oraz zasadności skarg obywateli na działalność funkcjonariuszy
MO. Ponadto Milicja była zobowiązana do wykonywania uchwał wojewódzkich
i powiatowych rad narodowych w dziedzinie ochrony porządku publicznego.
W sprawach organizacyjnych, personalnych oraz sposobów walki z przestępczością
Milicja nadal podlegała swoim przełożonym służbowym.
Po roku część przepisów tego dekretu uchylono na mocy nowego aktu prawnego
z 21 grudnia 1955 roku, zachowując część dotyczącą pragmatyki służbowej określo-
nej w poprzednim dokumencie. We wspomnianym dekrecie znalazły się szczegółowe
zapisy dotyczące zadań i organizacji jednostek milicyjnych wszystkich szczebli.
Zgodnie z art. 1 Milicja Obywatelska była uzbrojoną formacją, powołaną do
ochrony spokoju, ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego, podlegającą mini-
strowi spraw wewnętrznych, który kierował jej działalnością.
W dekrecie bardzo szczegółowo został określony zakres działania Milicji. Wyty-
czone zostały następujące zadania:
1 utrzymanie bezpieczeństwa publicznego,

2 ochrona spokoju, ładu i porządku publicznego,
3 ochrona życia i zdrowia obywateli,
4 ochrona własności społecznej i mienia obywateli,
5 zapobieganie i przeciwdziałanie przestępczości,
6 przeprowadzanie postępowania przygotowawczego, wykonywanie zleceń
organów prokuratorskich, śledczych bezpieczeństwa publicznego i sądów,
7 wykonywanie zleceń rad narodowych i ich prezydiów,
8 czuwanie nad przestrzeganiem przepisów dotyczących handlu, ochrony
przeciwpożarowej i przepisów sanitarno-porządkowych,
9 dbanie o porządek na obszarze kolejowym, przystaniach wodnych, plażach
i miejscach publicznych,
10 wykonywanie zadań tzw. policji drogowej,
11 wydawanie pozwoleń na posiadanie broni palnej, przebywanie w strefie
nadgranicznej,
12 wydawanie dowodów osobistych i prowadzenie ewidencji ludności,
13 prowadzenie rejestracji cudzoziemców.
Wśród wymienionych funkcji Milicji Obywatelskiej dominują typowe dla insty-

tucji policyjnych, nadal jednak zaznacza się duża ingerencja w życie obywateli. Na
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
czołowym miejscu znalazła się ochrona bezpieczeństwa publicznego oraz wykony-

wanie poleceń organów bezpieczeństwa, co świadczy o tym, iż proces usamodziel-
niania Milicji nie był tak radykalny.
Realizując wymienione zadania, funkcjonariusze Milicji korzystali z wielu upraw-
nień, m.in. do legitymowania osób w celu stwierdzenia tożsamości, do zatrzymy-
wania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub naruszających porządek
publiczny, do użycia środków przymusu bezpośredniego, a także broni palnej. Uży-
cie broni traktowano jako środek ostateczny w przypadku, gdy inne sposoby okazy-
wały się niewystarczające.
 W akcie z 21 grudnia 1955 roku określono również organizację Milicji Obywatel-

skiej. Organem centralnym była Komenda Główna, a jednostkami terenowymi:
na szczeblu województwa – komendy wojewódzkie, powiatu – komendy po-
wiatowe i na najniższym poziomie w dużych miastach – komendy dzielnicowe,
a w gminach – komisariaty i posterunki.
Po rocznym okresie, w którym sprawy porządkowe były wyłączone z zakresu

problematyki bezpieczeństwa na mocy ustawy z 13 listopada 1956 roku o zmianie
organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeń-
stwa publicznego, uległ likwidacji Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego
przy Radzie Ministrów. Sprawy bezpieczeństwa zostały włączone do kompetencji
ministra spraw wewnętrznych i jego organów terenowych – komend wojewódzkich
i powiatowych Milicji Obywatelskiej.
Wykres 8 Stan osobowy MO i SB w latach 1957 i 1987

80000
60000
SŁUŻBA BEZPIECZEŃSTWA
40000
MILICJA OBYWATELSKA
20000
0
1957 1987
W odmiennej zatem niż stalinowska rzeczywistości ponownie połączono organiza-

cyjnie Milicję i organy policji politycznej, funkcjonującej wówczas pod nazwą: Służba
Bezpieczeństwa (SB). W zasadzie przyjęty w 1956 roku model organizacyjno-kompe-
tencyjny przetrwał z drobnymi zmianami aż do upadku systemu realnego komunizmu
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.4. Specjalistyczne oddziały Milicji – ZOMO 181
w Polsce. Jak podaje P. Majer 8, w resorcie spraw wewnętrznych rolę dominującą stale
odgrywała Służba Bezpieczeństwa. Przedstawiciele tego pionu przeważnie zajmowali
najwyższe stanowiska w MSW i jednostkach terenowych. W 1957 roku, czyli rok po
reorganizacji, w SB zatrudniano przeszło 11 tys. pracowników, a w Milicji Obywatel-
skiej prawie 59 tys. funkcjonariuszy. Trzydzieści lat później liczba etatów SB podwoiła
się, natomiast w MO wzrosła do 75 tysięcy (wykres 8).
10.4. Specjalistyczne oddziały Milicji – ZOMO
Formacja resortu spraw wewnętrznych była używana do akcji o charakterze poli-

tycznym. W czasie wydarzeń poznańskich Milicja Obywatelska, chociaż nie w takim
stopniu jak wojsko, była zaangażowana do rozprawy z protestującymi robotnikami.
 Po doświadczeniach poznańskich 4 grudnia 1956 roku decyzją Rady Ministrów

powołano Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO). Były one
często wykorzystywane do działań o charakterze specjalnym, np. do rozpędza-
nia manifestacji ulicznych.
Wykorzystywano je na szeroką skalę w czasie wydarzeń marcowych w 1968 roku

w Warszawie. Znacznie większy był ich udział w krwawym rozprawieniu się z pro-
testującymi robotnikami na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku. Zginęły wówczas 44
osoby cywilne oraz dwóch milicjantów i jeden żołnierz.
Jednostki tego typu wciąż rozbudowywano. W każdym województwie stacjono-
wało po kilka, a w dużych aglomeracjach po kilkanaście kompanii ZOMO. W 1974
roku komendant główny MO znacznie rozszerzył zakres zadań tych oddziałów. Na-
leżało do nich:
1 prowadzenie działań milicyjnych w warunkach poważnego zagrożenia lub

naruszenia porządku i bezpieczeństwa publicznego,
2 prowadzenie pościgów za szczególnie niebezpiecznymi przestępcami,
3 ochrona porządku publicznego podczas akcji ratowniczych, klęsk żywiołowych,
katastrof,
4 ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego podczas przejazdów pociągów
specjalnych, kolumn samochodowych, imprez i uroczystości publicznych 9.
8
P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957. Geneza, organizacje, działalność, miejsce w aparacie władz,
Olsztyn 2004.
9
Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce 1944–1988, red. T. Walichnowski,
Warszawa 1989, s. 152.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
W taki sposób kierownictwo partii i resortu spraw wewnętrznych dysponowało

formacją wojskową o pokaźnej sile, przeznaczając ją do działań w czasie niepokojów
społecznych. Doszło do nich w czasie stanu wojennego wprowadzonego w grudniu
1981 roku. Jednostki milicyjne brały wówczas udział w realizacji głównych operacji,
które miały zneutralizować niepokoje społeczne i umożliwić internowanie przedsta-
wicieli opozycji i działaczy „Solidarności”(krypt. „Jodła”).
10.5. Rozwój uprawnień i obowiązków Milicji w zwalczaniu

przestępczości i wykroczeń
Nie można zapominać, że Milicja zajmowała się tym, co stanowi podstawową dzia-
łalność wszystkich na świecie służb policyjnych, czyli ochroną porządku publicznego
i zwalczaniem przestępczości kryminalnej. W tym celu pod koniec lat pięćdziesią-
tych XX wieku ulegały zmianie przepisy Kodeksu karnego, co wpłynęło na zwiększe-
nie obowiązków jednostek milicyjnych w zakresie walki z przestępczością i udziału
w procesie karnym. Można wymienić następujące powinności:
1 Zaostrzenie odpowiedzialności karnej za chuligaństwo zwiększyło zakres

karnoprocesowych uprawnień organów MO10.
2 Ustawa z 18 czerwca 1959 roku wprowadziła instytucję powierzenia śledztwa
przez prokuratora organom MO 11.
3 Zmiana kodeksu wykroczeń z 21 lipca 1971 roku spowodowała nałożenie na
ministra spraw wewnętrznych obowiązku sprawowania zwierzchniego nadzoru
nad działalnością kolegiów do spraw wykroczeń. Milicjanci spełniali funkcję
oskarżyciela publicznego przed kolegiami oraz otrzymali uprawnienie do
nakładania mandatu karnego i grzywny za określone wykroczenia.
 Na podstawie ustawy z 14 lipca 1961 roku MO została zobowiązana do nad-

zoru nad przestrzeganiem obowiązku meldunkowego przez obywateli12. Akt
z 17 czerwca 1966 roku zapewnił jej udział w postępowaniu egzekucyjnym
w administracji13.
W okresie 1956–1990 dynamika wzrostu przestępczości przedstawiała się na-

stępująco:
10
Dz.U. 1958, nr 34, poz.152.
11
Dz.U. 1959, nr 36, poz. 229.
12
Dz.U. 1961, nr 33, poz.164.
13
Dz.U. 1966, nr 24, poz. 151.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.5. Rozwój uprawnień i obowiązków Milicji w zwalczaniu przestępczości i wykroczeń 183
Wykres 9 Stan zagrożenia przestępczością w latach 1956–1989

50000
40000
30000
20000
10000
0
1956 1960 1969 1974 1979 1985 1989
Dwa czynniki: wzrost przestępczości i dodatkowe obowiązki w zakresie zapobie-

gania zjawiskom patologii społecznej spowodowały, iż służba milicyjna pod wzglę-
dem organizacji i potencjału kadrowego nie była dostosowana do zmieniających się
warunków społecznych. Model organizacyjny odpowiadał nadal potrzebom walki
ze zbrojnym podziemiem i stalinizacją życia społecznego, a milicjanci, rekrutowani
na podstawie przesłanek politycznych i ideologicznych nie prezentowali się najlepiej.
Mieli przeważnie wykształcenie podstawowe, ich przygotowanie zawodowe pozosta-
wiało wiele do życzenia, gdyż szkolnictwo milicyjne kształciło raczej propagandzi-
stów niż fachowców. Przedwojennych policjantów i prokuratorów, których wykorzy-
stywano w ośrodkach szkoleniowych w latach czterdziestych, dawno temu usunięto
i poddano represjom 14.
 Na początku lat sześćdziesiątych XX wieku rozpoczął się proces wprowadzania

nowoczesnej techniki do pracy milicyjnej w zakresie kryminalistyki. Zwrócono
uwagę na sprawną organizację oględzin miejsc zdarzeń przestępczych, wstęp-
nego etapu pracy dochodzeniowej, od których zależy powodzenie w dalszym
procesie działań wykrywczych. Ponadto utworzono wówczas systemy rejestracji
kryminalnej osób podejrzanych, śladów papilarnych, łusek broni palnej i narzę-
dzi użytych do popełnienia przestępstwa.
Wprowadzono też zmiany organizacyjne. Rozpoczęto od podstaw tworzenie

służby taktyczno-rozpoznawczej, tj. operacyjnej. Pojawienie się nowych form prze-
stępstw wymagało powołania do życia w pionie służby kryminalnej nowych jednostek
organizacyjnych, m. in. do zwalczania fałszerstw i oszustw. Z kolei potrzeba ochrony
własności państwowej doprowadziła do rozbudowania w służbie milicyjnej nowego
14
Przykładem jest płk. Jan Płotnicki, komendant Centrum Wyszkolenia MO w Słupsku, aresztowany
zmarł w więzieniu.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
pionu do spraw zwalczania przestępczości gospodarczej, popularnie zwanego PG15.

W celu zwiększenia jego efektywności w 1961 roku powołano nieznane dotychczas
w polskich realiach zespoły badania i analiz ekonomicznych. Panował pogląd, iż ofi-
cerowie tego pionu wcześniej od ekonomistów zdiagnozowali niewydolność i nieefek-
tywność gospodarki socjalistycznej.
Rozwój motoryzacji jako przejaw postępu technicznego miał wpływ na zmiany or-
ganizacyjne służb porządkowych. Powstała odrębna służba ruchu drogowego, na czele
której stał w KGMO Inspektorat Ruchu Drogowego przekształcony w 1965 roku
w Oddział Kontroli Ruchu Drogowego. W jednostkach terenowych powołano ogniwa
ruchu drogowego, ponadto w oddziałach ZOMO funkcjonowały podobne komórki.
Pojawiały się jednak wątpliwości, czy pion ruchu drogowego jest immanentną częścią
służby prewencyjnej. Dlatego też już w 1967 roku połączono te dwa piony służbowe mi-
licyjne, tworząc wspólne Biuro Prewencji i Kontroli Ruchu Drogowego w KG MO.
Nie trwało to długo. W 1974 roku ponownie powstały odrębne biura prewencji i ruchu
drogowego. Takie zmiany były dokonywane wielokrotnie. Za każdym razem jako ar-
gument przedstawiano potrzebę uzyskania większej skuteczności działania tych służb.
Ostatnia tego rodzaju zmiana została dokonana w 1998 roku.
O znaczeniu problematyki bezpieczeństwa w ruchu drogowym świadczyło powo-
łanie w 1972 roku Komitetu Koordynacyjnego ds. Bezpieczeństwa Ruchu Drogo-
wego, w skład którego wchodzili przedstawiciele kilku ministerstw i organizacji zaj-
mujących się szeroko rozumianym zagadnieniem transportu lądowego.
W połowie lat sześćdziesiątych XX wieku ukształtował się przedstawiony na wykre-
sie 10 schemat organizacyjny Komendy Głównej Milicji i jednostek terenowych.
W drugiej połowie lat sześćdziesiątych nastąpiło przejmowanie logistyczne i ka-
drowo-szkoleniowe komórki KG MO przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Kompetencje oddziałów: finansów, ogólnoorganizacyjnego, szkolenia, łączności i kwa-
termistrzostwa, zostały przekazane odpowiednim departamentom i biurom MSW.
Przyczyny tych zmian tłumaczono względami oszczędnościowymi i dążeniem do
niepowielania czynności przez KGMO i MSW, w praktyce doprowadziło to jednak
do bezpośredniego zaangażowania ministerstwa w zarządzanie sprawami ochrony
porządku publicznego i walki z przestępczością. Rola Komendy Głównej MO została
sprowadzona do pozycji podmiotu nieodgrywającego istotnego znaczenia w resorcie
spraw wewnętrznych.
Faktycznie pion ten powstał 1 maja 1952 r., kiedy w MO dokonano dość zasadniczej reorganizacji,
15
wyodrębniając z jednolitego dotąd pionu służby kryminalnej, dwa inne merytoryczne; do walki z przestęp-
stwami gospodarczymi oraz śledczy, nazywany później dochodzeniowo-śledczym. Od 1 maja 1952 r. zasadni-
czy trzon tej formacji tworzyły cztery piony: służby zewnętrznej, kryminalny, do walki z przestępstwami gospo-
darczymi oraz dochodzeniowo-śledczy. Szerzej pisze o tym P. Majer, Milicja Obywatelska 1944–1957. Geneza,
organizacja, działalność, miejsce w aparacie władz, Olsztyn 2004, s. 262–268.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
10.5. Rozwój uprawnień i obowiązków Milicji w zwalczaniu przestępczości i wykroczeń 185
Wykres 10 Schemat organizacyjny Komendy Głównej Milicji (1965 r.)
KOMENDANT GŁÓWNY
ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO
Z PRZESTĘPSTWAMI GOSPODARCZYMI
ODDZIAŁ KONTROLI RUCHU DROGOWEGO

ODDZIAŁ OGÓLNOORGANIZACYJNY
INSPEKTORAT KOMENDANTA
ZAKŁAD KRYMINALISTYKI
KWATERMISTRZOSTWO
ODDZIAŁ KRYMINALNY
ODDZIAŁ PREWENCJI
ODDZIAŁ SZKOLENIA
ODDZIAŁ ŁĄCZNOŚCI
ODDZIAŁ FINANSÓW
ODDZIAŁ DO WALKI
ODDZIAŁ KADR
Źródło: Ochrona bezpieczeństwa państwa..., op. cit.
Kolejna reorganizacja była związana ze zmianą podziału terytorialnego i organi-

zacji terenowej administracji państwowej w 1975 roku. Po likwidacji powiatów część
funkcji wykonawczych z zakresu działania MO i SB przejęły komendy wojewódzkie.
Pozostałe przekazano podstawowym jednostkom – komendom miejskim, dzielnico-
wym, komisariatom i posterunkom MO. Brak ogniwa pośredniego pomiędzy szczeb-
lem wojewódzkim i gminnym wywoływał stałe perturbacje w zarządzaniu Milicją.
Dlatego też w 1983 roku wprowadzono nowy model jej organizacji (wykres 11).
Wykres 11 Model organizacyjny Milicji Obywatelskiej (1983 r.)
KOMENDA GŁÓWNA MILICJI OBYWATELSKIEJ
WOJEWÓDZKIE URZĘDY SPRAW WEWNĘTRZNYCH
REJONOWE URZĘDY SPRAW WEWNĘTRZNYCH
KOMISARIATY MO
POSTERUNKI MO
Źródło: ustawa z 14 lipca 1983 r. o urzędzie ministra spraw wewnętrznych i zakresie działania podległych mu urzędów
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Pomimo ciągłych zmian i upolitycznienia formacji milicyjnej odniosła ona wiele

sukcesów zawodowych na polu walki z przestępczością pospolitą. Należą do nich
m.in. zatrzymanie sprawców włamania do Oddziału NBP w Wołowie w 1962 roku,
ujęcie „wampira” z Gałkówka, czyli Stanisława Modzelewskiego, który zamordował
w latach 1952–1956 sześć kobiet, Krzysztofa Plewy, który w latach 1970–1972 doko-
nał 20 napadów na kobiety. Istotny sukces o wymiarze propagandowym stanowiło
ujęcie sprawców włamania do bazyliki archikatedralnej w Gnieźnie i dewastacji sar-
kofagu św. Wojciecha w 1986 roku.
W latach siedemdziesiątych podjęto również próbę reorganizacji systemu szko-
lenia zawodowego w resorcie spraw wewnętrznych. W 1972 roku utworzono Aka-
demię Spraw Wewnętrznych w Warszawie, a dotychczasową Szkołę Oficerską MO
w Szczytnie przekształcono w Wyższą Szkołę Oficerską MSW. Tym ośrodkom szko-
leniowym nadano charakter szkół wyższych.
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 rady narodowe  organy bezpieczeństwa publicznego  służba zewnętrzna
 spekulacja  policja drogowa  środki przymusu bezpośredniego  ZOMO
 służba operacyjna  technika kryminalistyczna  prewencja
Pytania
1 Kiedy utworzono Milicję Obywatelską i w którym resorcie znajdowała się
w latach 1944–1954?
2 Jaki organ państwowy powoływał komendanta głównego Milicji Obywatelskiej
w 1944 roku i kto był pierwszym komendantem?
3 Przedstaw organizację wewnętrzną Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej
w 1945 roku.
4 Czym zajmował się Samodzielny Wydział Specjalny Komendy Głównej
Milicji Obywatelskiej?
5 Omów miejsce MO w systemie organów bezpieczeństwa PRL w latach
1944–1956.
6 Przedstaw genezę milicyjnych służb techniki kryminalistycznej.
7 Przedstaw zadania Milicji Obywatelskiej w świetle dekretu z 21 grudnia
1955 roku.
8 W jakim celu utworzono Zmotoryzowane Oddziały MO?
9 Przedstaw udział organów milicyjnych w stanie wojennym.
10 Omów rozwój organizacyjny pionu zwalczania przestępczości gospodarczej.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
11.1. Nowa organizacji policji po roku 1990 187
Rozdział 11
Policja w III Rzeczpospolitej
● W 1989 roku w Polsce, a następnie w innych krajach Europy Środkowej i Wschod-

niej, nastąpiły gruntowne zmiany gospodarcze i polityczno-ustrojowe. Z jednej
strony, do życia ekonomicznego tych państw zaczęto wprowadzać zasady wolne-
go rynku i przedsiębiorczości prywatnej, z drugiej strony, następowała pełna de-
mokratyzacja systemów ustrojowo-prawnych w tej części Europy. Reformy objęły
swym zasięgiem również instytucje chroniące porządek i bezpieczeństwo publicz-
ne. Organizacje porządkowe w systemie państw komunistycznych były ubezwłas-
nowolnione i upolitycznione. Należy jednak stwierdzić, iż w Polsce, w porów-
naniu z innymi krajami Europy Wschodniej, sytuacja społeczno-polityczna była
liberalna. Dzięki temu Milicja Obywatelska, pomimo wielu ograniczeń, starała się
skupić swój wysiłek na walce z przestępczością, a efekty tej walki były wymierne
i pokaźne. Z tego też względu transformacja służb porządkowych zapoczątkowana
w 1989 roku miała przebieg ewolucyjny.
11.1. Nowa organizacja Policji po roku 1990
W nowej sytuacji społeczno-politycznej społeczeństwo polskie oczekiwało policji

opiekuńczej i humanitarnej, dlatego też w ustawie o Policji z 1990 roku został
wyeksponowany obowiązek respektowania przez policjantów godności obywateli
oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka. W związku z niechlubnymi doświad-
czeniami z przeszłości autorzy ustawy spowodowali poważne ograniczenie uprawnień
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
188 Policja w III Rzeczpospolitej
policjanta. Przede wszystkim akcentowano funkcję policji jako instytucji „użyteczności

publicznej”, spolegliwego opiekuna. Oczekiwano mocnego „osadzenia” i związania
policji ze środowiskiem na najniższym poziomie (rejon zamieszkania). Położono
nacisk na rozwój policji lokalnej. Można sądzić, że niechęć okazywana przez wiele lat
w kontaktach milicjanta z obywatelami brała się nie tylko z wyobcowania społecz-
nego, lecz także z poczucia słabości funkcjonariusza służb porządkowych w obliczu
powszednich zagrożeń.
 Ustawa z 6 kwietnia 1990 roku o Policji (zwana dalej ustawą) rozwiązywała

dawną instytucję Milicji Obywatelskiej, a powoływała Policję – umundurowaną
i uzbrojoną formację, służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpie-
czeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Ustawa precyzowała zakres jej zadań, nie zamykając jednak ich katalogu. Wiele
zadań szczegółowych pozostawiła do regulacji w przepisach szczególnych.
Założeniem twórców ustawy było uregulowanie spraw Policji i policjantów w spo-

sób kompleksowy. Nadało to jej charakter aktu prawnego dość skomplikowanego,
składającego się z dwóch części. Pierwsza – to zespół unormowań dotyczących or-
ganizacji i funkcjonowania Policji jako organu administracji państwowej, realizu-
jącego zadania państwa w dziedzinie ochrony bezpieczeństwa i porządku publicz-
nego. W tym zakresie ustawa była aktem normatywnym o charakterze ustrojowym.
Druga część – to zbiór przepisów regulujących status służbowy policjanta. W tej czę-
ści ustawa określa tzw. pragmatykę służbową, czyli jest aktem określającym prawa
i obowiązki funkcjonariuszy Policji.
System organizacji nowej instytucji Policji przedstawiony został w ustawie w dwóch
ujęciach. W pierwszym – jako podział na tzw. rodzaje Policji, do których zaliczono
policję kryminalną, obejmującą służby:
1 dochodzeniowo-śledczą,
2 operacyjno-rozpoznawczą,
3 techniki kryminalistycznej,
4 techniki operacyjnej,
5 policję ruchu drogowego i prewencji,
6 oddziały prewencji i pododdziały antyterrorystyczne,
7 policję specjalistyczną, w tym kolejową, wodną i lotniczą.
W skład Policji weszła również policja lokalna.

Dzięki odciążeniu jej od pracy operacyjno-rozpoznawczej i dochodzeniowo-śled-
czej oraz częściowemu, kompetencyjnemu i finansowemu powiązaniu z organami
samorządu terytorialnego – miała w możliwie najlepszy sposób służyć społecznościom
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
11.1. Nowa organizacja Policji po roku 1990 189
lokalnym. Jednocześnie ustanowiono, że organy samorządu terytorialnego mogą

uczestniczyć w pokrywaniu kosztów funkcjonowania policji lokalnej, która przede
wszystkim jest finansowana z budżetu państwa.
W drugim ujęciu system organizacyjny przedstawia się jako system organów
Policji w zakresie terytorialnym. Na czele Policji stanął komendant główny, będący
centralnym organem administracji państwowej, właściwym w sprawach ochrony
bezpieczeństwa obywateli oraz utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicz-
nego, podległym ministrowi spraw wewnętrznych. W terenie natomiast realizację
tych zadań powierzono komendantom: wojewódzkim i rejonowym oraz komen-
dantom komisariatów policji.
Podobnie jak w okresie przedwojennym, organy samorządu terytorialnego uzy-
skały większy niż dotychczas wpływ na służby policyjne. Właściwe organy samorządu
terytorialnego uzyskały prawo opiniowania, powoływania i odwoływania komen-
dantów komisariatów. Właściwe organy samorządu terytorialnego uzyskały również
prawo występowania do komendantów rejonowych z wnioskiem o utworzenie bądź
likwidację właściwej jednostki policji lokalnej, a także o mianowanie i odwoływanie
kierowników takich posterunków lokalnych. W sprawach związanych z organizacją
wewnętrzną i wykonywaniem zadań Policji organy administracji ogólnej i samorządu
terytorialnego uzyskały prawo żądania od niej wyjaśnień oraz przywrócenia stanu
zgodnego z porządkiem prawnym. W zakresie wykrywania przestępstw i ścigania ich
sprawców uprawnienia te przyznano wyłącznie sądom i prokuratorom.
Szczególny charakter i znaczenie dla obywateli miały regulacje zawarte w roz-
dziale 3 ustawy, określające szczegółowo uprawnienia Policji wobec społeczeństwa
podczas wykonywania ustawowych zadań. Ustawodawca podzielił ogół czynności
wykonywanych przez Policję w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania prze-
stępstw i wykroczeń na czynności:
1 operacyjno-rozpoznawcze,
2 dochodzeniowo-śledcze,
3 administracyjno-porządkowe oraz
4 czynności wykonywane na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji
państwowej i samorządu terytorialnego.
W dalszej części określono niezwykle ważne zagadnienia, a mianowicie upraw-

nienia policjantów w czasie wykonywania czynności służbowych. Znalazły się tu
uprawnienia do:
1 legitymowania,
2 zatrzymywania,
3 przeszukiwania osób oraz pomieszczeń,
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
4 dokonywania kontroli osobistej,

5 uprawnienie do żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych,
jednostek gospodarczych i obywateli.
Osobno zaś sprecyzowano warunki użycia środków przymusu bezpośredniego

i broni palnej, zasady dokonywania kontroli korespondencji i stosowania techniki
operacyjnej. Przewidziano również szczególnego rodzaju uprawnienia na wypadek
zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub niebezpiecznego zakłócenia porządku
publicznego. Można było użyć oddziałów i pododdziałów Policji jednocześnie z jed-
nostkami sił zbrojnych.
W ustawie wyeksponowany został obowiązek respektowania przez policjantów
godności obywateli oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka (art. 14 ust. 3). Roz-
winięcie tego artykułu zawarto w końcowych postanowieniach rozdziału 3 ustawy.
 Podkreślić należy, że nowa ustawa o Policji z 1990 roku nie tylko wyodrębniła
Policję, nadała jej w ramach MSW pewną autonomię, która miała sprzyjać apo-
lityczności, ale też nadała administracji ogólnej wiele uprawnień wobec formacji
policyjnej nieznanych w okresie PRL.
Ustawa o Policji od czasu jej uchwalenia była wielokrotnie nowelizowana1. Zmia-

ny, wprowadzane do 1995 roku, nie dotyczyły jej struktury organizacyjnej. Ogromne
1
Zob. ustawa z dnia 27 września 1991 r. o zasadach odpłatności za leki i artykuły sanitarne (Dz.U. nr 94, poz.
422); ustawa z dnia 16 października 1991 r. o zmianie ustawy o Policji oraz ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa
(Dz.U. nr 107, poz. 461); ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgowych przejazdów
środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz.U. nr 54, poz. 254); ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej
i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. nr 53, poz. 214); ustawa z dnia 1 grudnia 1994 r. o zasiłkach rodzinnych
i pielęgnacyjnych (Dz.U. z 1995 r. nr 4, poz. 17); ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o kształtowaniu środków na wyna-
grodzenia w państwowej sferze budżetowej (Dz.U. z 1995 r. nr 34, poz. 163); ustawa z dnia 21 lipca 1995 r. o zmianie
ustaw: o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych, o Policji, o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 515); ustawa z dnia 25 kwietnia 1996 r. o zmianie ustawy o Policji oraz
ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. nr 59, poz. 269); ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zmianie niektórych
ustaw normujących funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej (Dz.U. nr 106, poz. 496); ustawa z dnia
17 lipca 1997 r. o zmianie ustawy o Policji (Dz.U. nr. 80, poz. 499); ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach
gminnych (Dz.U. nr 123, poz. 779); ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U.
nr 106, poz. 680); ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. nr. 88, poz. 554);
ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. nr 28, poz. 153); ustawa z dnia
24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej
– w związku z reformą ustrojową państwa (Dz.U. nr 106, poz. 668); ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach
administracji rządowej (Dz.U. nr 141, poz. 943); ustawa z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń
w państwowej sferze budżetowej oraz zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 110, poz. 1255); ustawa z dnia 30 marca
2001 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych i ustawy o Policji (Dz.U. nr 41, poz. 465).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
znaczenie miała natomiast ustawa zmieniająca ustawę o Policji z dnia 21 lipca 1995
roku2, która weszła w życie 12 października 1995 roku.
Przede wszystkim zlikwidowano policję lokalną. Unormowanie straży gminnych
w ustawie o Policji od samego początku nie było najszczęśliwszym rozwiązaniem i spo-
tykało się ze słuszną krytyką. Sama idea jednak była dobra, o czym świadczy choćby
liczba posterunków utworzonych w niektórych regionach i ich owocne współdziałanie
z Policją3. Zasadniczym mankamentem w koncepcji policji lokalnej było ograniczenie
jej do gmin wiejskich, czyli terenów, gdzie najbardziej potrzebni są wysoko wykwali-
fikowani policjanci, chociaż ustawa bynajmniej nie zabraniała tworzenia tego rodzaju
służb w gminach miejskich. Po uchyleniu przepisów o policji lokalnej, koncepcja ta
została rozszerzona w 1997 roku w ustawie o Strażach Gminnych4.
Powoływanie i odwoływanie komendantów wojewódzkich i rejonowych, według
tej koncepcji, wymagało zasięgnięcia opinii sejmiku samorządowego, oprócz wymaga-
nej dotychczas opinii wojewody. Przekazanie sejmikowi samorządowemu uprawnień
do opiniowania stanowiska komendanta rejonowego spotkało się jednak ze słuszną
krytyką, gdyż w sejmiku większość członków reprezentowała teren, na którym ko-
mendant rejonowy nie będzie urzędował, nie mogło być więc mowy o żadnej z nim
współpracy ani możliwości wpływania na jego działalność5.
Istotne w swej wymowie zmiany dotyczyły treści art. 11 ustawy o Policji. Przepis
tego artykułu w dotychczasowej treści ograniczał upoważnienie organów admini-
stracji ogólnej i samorządu terytorialnego jedynie do możliwości żądania od organów
policyjnych wyjaśnień w sprawach związanych z organizacją wewnętrzną i wykony-
waniem zadań oraz w kwestii przywrócenia stanu zgodnego z porządkiem prawnym.
Po nowelizacji art. 11 otrzymał następujące brzmienie:
„ „Właściwe organy Policji na żądanie wojewody, wójta lub burmistrza (prezydenta)

miasta, są obowiązane do przywrócenia stanu zgodnego z porządkiem prawnym
lub podjęcia działań zapobiegających naruszeniu prawa”.
Wojewodowie i organy samorządu terytorialnego uzyskali pełne prawo wydawania

Policji poleceń i stawiania przed nią zadań praktycznie we wszystkich sytuacjach, za-
równo już po naruszeniu porządku prawnego (zobowiązanie do podejmowania dzia-
łań represyjnych), jak i w sytuacjach, kiedy naruszenie prawa mogło dopiero nastąpić
Ustawa z dnia 21 lipca 1995 r. o zmianie ustaw: urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych, o Policji,
2
o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 515).
3
Por. J. Czapska, J. Wójcikiewicz, Policja w społeczeństwie obywatelskim, Zakamycze 1999, s. 46.
4
Zob. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Strażach Gminnych (Dz.U. nr 123, poz. 779).
5
Por. J. Widacki, P. Sarnecki, Ustrój i organizacja Policji w Polsce oraz jej funkcje i zadania w ochronie
porządku i bezpieczeństwa, cz. I. Reforma policji, Warszawa 1998, s. 32.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
(zobowiązanie do podejmowania działań prewencyjnych). Należy więc podkreślić, że

zmiany wprowadzone nowelą z 21 lipca 1995 roku w istotny sposób rozszerzyły za-
kres uprawnień wojewody i organów samorządowych wobec Policji, zmieniając za-
sadniczo dotychczasowy sposób podporządkowania jej w terenie, zbliżając go do mo-
delu Policji Państwowej z lat 1919–1939.
W rozdziale 3 ustawy, regulującym zakres jej uprawnień, dokonano również kilku
znaczących zmian. Rozszerzono katalog uprawnień Policji, dodając uprawnienie do
zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właś-
ciwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym czasie nie
powróciły do niego oraz uprawnienie do zwracania się do jednostek gospodarczych
i organizacji społecznych, a w nagłych wypadkach również do każdej osoby o udzie-
lenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa.
 Wprowadzone zostały dwie nowe instytucje: zakup kontrolowany (tzw. prowoka-

cja policyjna) oraz przesyłka kontrolowana (art. 19a–19b).
W zakresie stosunku służbowego policjantów dokonano także kilku zmian, m.in.

sprecyzowano wymagania stawiane kandydatowi do służby w Policji6, niektóre z kom-
petencji komendanta głównego w zakresie określania warunków pełnienia służby
przekazano ministrowi spraw wewnętrznych7.
Kolejna ważna zmiana pozycji ustrojowej Policji dokonała się na skutek wejścia
w życie ustawy z 8 sierpnia 1996 roku o terenowych organach rządowej admini-
stracji ogólnej8. Ustawa ta była konsekwencją przeprowadzanej reformy centrum.
Poszerzyła ona znacznie zadania wojewody, stanowiąc, że wojewoda, jako przedsta-
wiciel rządu w terenie, zapewnia i koordynuje współdziałanie wszystkich jednostek
organizacyjnych administracji rządowej i samorządowej, działających na obszarze
województwa w zakresie zapobiegania zagrożeniu życia i zdrowia ludzi, zagrożeń
środowiska, utrzymania porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa, ochrony
praw obywatelskich oraz zapobiegania klęskom żywiołowym, a także usuwania ich
skutków9. Nastąpiło zatem istotne wzmocnienie funkcjonalne pozycji wojewody, po-
6
Zob. art. 25, art. 41 znowelizowane ustawą z dnia 21 lipca 1995 r. o zmianie ustaw: o urzędzie Ministra
Spraw Wewnętrznych, o Policji, o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 515).
7
Zob. art. 25 ust. 3, art. 34, art. 36 ust. 4, znowelizowane ustawą z dnia 21 lipca 1995 r. o zmianie ustaw:
o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych, o Policji, o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 515); ustawa z dnia 21 lipca 1995 r. o zmianie ustaw: o urzędzie
Ministra Spraw Wewnętrznych, o Policji, o Urzędzie Ochrony Państwa, o Straży Granicznej oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. nr 104, poz. 515).
8
Dz.U. z 1996 r., nr 106, poz. 498.
9
Zob. art. 10 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o terenowych organach rządowej administracji ogólnej
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
nieważ obok pierwotnego zapewnienia współdziałania, które sytuowało wojewodę

jako animatora działań innych podmiotów, wspomniana nowelizacja wprowadziła
dodatkowe określenie – „koordynowanie współdziałania”.
Od stycznia 1999 roku nastąpiło pewne osłabienie pozycji ustrojowej Policji,
w związku z wprowadzeniem trójstopniowego podziału organów administracji rzą-
dowej i samorządowej10. Poszczególne ustawy samorządowe11 na nowo określiły za-
kres zadań spoczywających na organach poszczególnych szczebli samorządu. I tak, do
kompetencji samorządu gminnego włączono wykonywanie zadań o znaczeniu lokal-
nym w zakresie porządku publicznego i ochrony przeciwpożarowej12, do kompetencji
samorządu powiatowego – wykonywanie zadań publicznych o charakterze ponadgmin-
nym w zakresie porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli, ochrony przeciwpo-
wodziowej, przeciwpożarowej, ochrony przed innymi zagrożeniami13, a do kompetencji
samorządu wojewódzkiego – wykonywanie zadań o „charakterze wojewódzkim” w za-
kresie bezpieczeństwa publicznego14. Rozróżnienie to jest nader niejasne, gdyż stwier-
dzenie, że zadania wykonywane przez jednostki niższego szczebla należą do kompe-
tencji jednostki szczebla wyższego – o ile mają ponadgminny czy ponadpowiatowy
charakter – jest zdecydowanie nieprecyzyjne i rodzi wiele wątpliwości.
Konsekwencją zmian w zakresie działania organów administracji rządowej i sa-
morządowej było znowelizowanie ustawy o Policji15. Struktura organów Policji do-
stosowana została odpowiednio do nowego podziału terytorialnego. Na każdym
szczeblu ustawa wprowadzała właściwe jednostki – komisariaty, komendy powiato-
we, komendy wojewódzkie. Dawała także możliwość tworzenia rewirów dzielnico-
wych. Nowela określiła również nowe zasady powoływania komendantów poszcze-
gólnych jednostek Policji, wprowadzając nieznany dotychczas system konkursowy.
Szerokie uprawnienia przyznano przy tym odpowiednim organom samorządowym
(delegowanie przedstawicieli do komisji konkursowych, opiniowanie kandydatów na
w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 8 lipca 1996 r. o zmianie ustawy o terenowych organach rządowej admi-
nistracji ogólnej (Dz.U. nr 106, poz. 498).
10
Zob. ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorial-
nego państwa (Dz.U. nr 96, poz. 603 i nr 104, poz. 656).
11
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. nr 91, poz. 576 z późn. zm.),
ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. nr 91, poz. 578 z późn. zm.) oraz ustawa
z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 1996 r., nr 13, poz. 74 z późn. zm.).
12
Art. 6 i 7 ust. 1 pkt 14 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 1996 r., nr 13,
poz. 74 z późn. zm.).
13
Art. 4 ust. 1 pkt 15 i 16 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. nr 91,
poz. 578 z późn. zm.).
14
Art. 14 ust. 1 pkt 14 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. nr 91, poz. 576
z późn. zm).
15
Art. 62 ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów
administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa (Dz.U. nr 106, poz. 668).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
stanowisko komendanta). Nastąpiła znaczna decentralizacja Policji mająca umożli-

wić jej skuteczniejsze działanie na szczeblu terenowym.
Podporządkowanie Policji terenowym organom administracji, jakie zapoczątko-
wała nowela z 21 lipca 1995 roku zostało utrzymane. Zasadnicze novum stanowiło
jednak włączenie organów Policji do kręgu podmiotów zespolonych z wojewodą i sta-
nowiących tym samym pion organów administracji ogólnej. Konsekwentnie zatem,
zgodnie z art. 16–17 ustawy z 13 października 1998 roku16, dotychczasowe komendy
rejonowe i wojewódzkie zostały przekształcone w jednostki organizacyjne stanowiące
aparat pomocniczy odpowiednich kierowników zespolonych służb, czyli komendan-
tów powiatowych i wojewódzkich.
Artykuł 6 znowelizowanej ustawy o Policji również wprowadził istotną innowację.
Na obszarze województwa organem administracji rządowej – właściwym w sprawach
ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymania bezpieczeństwa publicznego – usta-
nowiono wojewodę. Należy jednocześnie zwrócić uwagę, że znowu zmienione zostały
przepisy regulujące kompetencje wojewody w stosunku do całej administracji publicz-
nej. I tak nastąpił powrót do pierwotnego określenia o „zapewnieniu współdziałania” za-
miast wprowadzonego w noweli z 8 sierpnia 1996 roku „zapewnienia i koordynowania
współdziałania” wszystkich jednostek administracji rządowej i samorządowej w sferze
utrzymania bezpieczeństwa i porządku. Drugim uprawnieniem przyznanym wojewo-
dzie wobec wszystkich jednostek administracji publicznej jest – występujące tylko w sy-
tuacjach nadzwyczajnych zagrożeń – prawo wydawania obowiązujących je poleceń17.
Wszystkie zmiany, jakie w ostatnim piętnastoleciu dokonały się w zakresie ustroju
i funkcjonowania organów bezpieczeństwa i porządku publicznego, miały na celu
przystosowanie Policji do nowych warunków współczesnej rzeczywistości. Proces
ten został jednak dopiero zapoczątkowany. W ostatnich latach dynamicznie wzrosło
zagrożenie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Stale zwiększa się liczba prze-
stępstw popełnianych przy użyciu broni palnej, zwłaszcza dokonywanych na tle ra-
bunkowym i rozliczeniowym.
Otwarcie granic sprzyja przenikaniu na teren Polski międzynarodowych grup
przestępczych. Rozwijają się nowe formy przestępczości, jak np. przestępczość ban-
kowa czy komputerowa. Skuteczność działań Policji zależy w dużym stopniu od
sprawnie funkcjonujących struktur, zdolnych do szybkiego reagowania i natych-
miastowego przeciwdziałania w obliczu nowo powstałych zagrożeń bezpieczeństwa
publicznego, struktur bardziej elastycznych w przystosowywaniu się do nowej rze-
czywistości. Wszystko to jest przyczyną podejmowania inicjatyw mających przysto-
sować Policję do jeszcze skuteczniejszego przeciwdziałania takim zjawiskom. Z tego
16
Dz.U. z 1998 r., nr 133, poz. 872 z późn. zm.
17
Zob. art. 15 i 16 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie (Dz.U.
z 2001 r., nr 80, poz. 872 z późn. zm.).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
też powodu w Sejmie czekają na rozpatrzenie następne projekty zmian prawa poli-
cyjnego, których celem jest wprowadzenie większych uprawnień dla Policji, przysto-
sowanych do walki z nowymi formami przestępczości oraz modyfikacja niektórych
z dotychczasowych uprawnień, aby zwiększyć ich skuteczność w walce z nowymi za-
grożeniami bezpieczeństwa i porządku publicznego.
W zakresie sprawnego zwalczania przestępczości zorganizowanej kapitalne zna-
czenie miał fakt tworzenia odrębnych policyjnych struktur organizacyjnych, które
miały zapewnić skuteczność działania w tym zakresie. W styczniu 1994 roku powo-
łano w Komendzie Głównej Policji Biuro do Walki z Przestępczością Zorganizo-
waną. Początkowo komórki terenowe tego Biura podlegały bezpośrednio centrali. Od
lipca 1996 r. podporządkowano je poszczególnym komendom wojewódzkim. W lu-
tym 1997 roku na podstawie doświadczeń policji krajów zachodnich utworzono ko-
lejne biuro – Biuro do spraw Narkotyków.
Szczególny charakter zadań tych dwóch pionów spowodował potrzebę centraliza-
cji ich działania i organizacji. W dniu 1 grudnia 1998 roku struktury terenowe oby-
dwu biur zostały podporządkowane KGP (Komendzie Głównej Policji).
 Nowy etap w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, coraz częściej przybie-

rającej charakter mafijny, wyznaczyło utworzenie 15 kwietnia 2000 roku przez
komendanta głównego Policji (KGP), za zgodą ministra spraw wewnętrznych
i administracji, Centralnego Biura Śledczego (CBŚ), zwanego powszechnie
„polskim FBI”.
Wyznaczono wówczas 3 główne obszary zainteresowania Biura:
1 kryminalny (terror, materiały wybuchowe, broń, haracze),

2 narkotykowy (produkcja, handel, przemyt narkotyków),
3 ekonomiczny (korupcja, pranie brudnych pieniędzy, afery bankowe, giełdowe).
We wszystkich województwach utworzono terenowe zarządy podporządkowane

bezpośrednio kierownictwu CBŚ w KGP.
Po zmianach w ustawie, które wniosła nowela z 13 listopada 2002 roku18, zrezyg-
nowano z instytucji konkursu z udziałem przedstawicieli samorządu terytorialnego
i wojewody, którym pozostawiono jedynie prawo opiniowania kandydatów na sta-
nowiska komendantów wojewódzkich i powiatowych. Jednak treść ich opinii nie ma
wpływu na decyzje personalne przełożonych policyjnych. W razie nieotrzymania opinii
o kandydatach minister spraw wewnętrznych i administracji w przypadku powołania
18
Dz. U. z 2002 r., nr 200, poz. 1688.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
komendantów wojewódzkich, a komendant wojewódzki – komendantów powiatowych

może obsadzić wakujące stanowisko po upływie 14 dni od dnia przedstawienia wniosku
o wydanie opinii. Jednocześnie system finansowania Policji uległ recentralizacji. Ode-
brano komendantom powiatowym samodzielność finansową. Stworzono natomiast
możliwość finansowania przez gminy i powiaty:
1 dodatkowych służb pełnionych przez policjantów,

2 nagród za osiągnięcia w służbie dla policjantów miejscowych komend
powiatowych i komisariatów, którzy realizowali zadania należące do zakresu
służby prewencyjnej.
Gmina lub powiat przekazują środki finansowe na podstawie porozumienia mię-

dzy organem wykonawczym gminy lub powiatu a właściwym komendantem powia-
towym.
Z kolei w celu realizacji zadań starosty w dziedzinie zwierzchnictwa nad powiato-
wymi służbami, inspekcjami i strażami oraz zadań związanych z porządkiem i bez-
pieczeństwem publicznym obywateli w powiatach utworzono Komisję Bezpieczeń-
stwa i Porządku19.
11.2. Struktura organizacyjna polskiej Policji

na przełomie wieków XX i XXI
Obecny system organizacyjny Policji ukształtował się na początku lat dziewięćdzie-

siątych XX wieku na skutek przemian ustrojowych, które w tym czasie dokonały się
w naszym kraju. Jego podstawą prawną jest ustawa o Policji, oparta na zasadach wy-
pracowanych przez lata funkcjonowania organów ochrony bezpieczeństwa i porządku
publicznego. Założenia organizacyjne Policji najlepiej obrazują zasady: praworządno-
ści, hierarchicznego podporządkowania, przyjęcia za podstawę ogólnej struktury or-
ganizacyjnej podziału terytorialnego państwa, wreszcie, apolityczności.
 Organizacja Policji jest przystosowana do ogólnego podziału terytorialnego

państwa. Mamy więc odpowiednie jednostki Policji na wszystkich szczeblach: na
centralnym działa komendant główny, wojewódzkim – komendant wojewódzki,
powiatowym – komendant powiatowy, a na szczeblu gminy (miasta) – komen-
dant komisariatu. Ponadto ustawa daje możliwość powoływania właściwych
organów dla mniejszych jednostek rewirów dzielnicowych.
19
Art. 38a ustawy o samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 r.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
11.2. Struktura organizacyjna polskiej Policji na przełomie wieków XX i XXI 197
Podział terytorialny państwa nie jest jedynym układem, na którym opiera się
struktura organizacyjna Policji. Wynika ona również z ustawowych zadań dotyczą-
cych ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zgodnie z art. 4 ustawy Policja
składa się z następujących rodzajów służb: kryminalnej, prewencyjnej oraz wspo-
magającej działalność Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicz-
nym. W skład Policji wchodzi również policja sądowa oraz wyodrębnione oddziały
prewencji i pododdziały antyterrorystyczne, a także zaplecze szkoleniowe – Wyż-
sza Szkoła Policji i szkoły policyjne. Komendant główny Policji może tworzyć także
jednostki badawczo-rozwojowe (wykres 12).
Centralnym organem administracji rządowej, właściwym w sprawach ochrony
bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego, jest
komendant główny. Podlega on bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych i ad-
ministracji. Powołuje go i odwołuje prezes rady ministrów na wniosek ministra spraw
wewnętrznych i administracji (art. 5 ustawy). Komendant główny jest przełożonym
wszystkich funkcjonariuszy Policji.
Zadania komendanta głównego mają różny charakter, ale można je poklasyfiko-
wać na kilka grup. Pierwsza grupa zadań obejmuje uprawnienia dotyczące organi-
zacji wewnętrznej poszczególnych jednostek Policji. Druga grupa zadań wiąże się
z jego uprawnieniami personalnymi. Rozległe kompetencje wynikają z faktu, że jest
on przełożonym wszystkich funkcjonariuszy.
Komendant główny Policji jest też organem odwoławczym zarówno od decyzji
wydanych w sferze zewnętrznej (broń, amunicja, materiały wybuchowe), jak i aktów
wydanych w sferze wewnętrznej (np. odwołania od opinii). Do niego należy również:
określenie metod i form wykonywania zadań przez poszczególne służby policyjne
w zakresie nieobjętym innymi przepisami, wytyczenie szczegółowych zasad szkolenia
policjantów i strażników gminnych, a także szczegółowych warunków bezpieczeń-
stwa i higieny służby (art. 7). Od 2001 roku do zadań komendanta głównego Policji
należy gromadzenie, przetwarzanie i przekazywanie informacji kryminalnych20.
Komendant główny od 1990 roku miał swoich zastępców, mimo że pierwotnie ustawa
ich nie przewidywała. Dopiero nowelizacja z 1995 roku usunęła tę wyraźną lukę prawną.
Ustawa jednak nie określiła liczby zastępców KGP (obecnie jest ich trzech). Powołuje ich
minister spraw wewnętrznych i administracji na wniosek komendanta głównego.
Zgodnie z art. 6f ustawy o Policji Komenda Główna Policji jest aparatem pomoc-
niczym komendanta głównego w realizowaniu zadań dotyczących ochrony bezpie-
czeństwa ludzi oraz utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Organizacja centrali policyjnej w ostatnim piętnastoleciu została przedstawiona
na wykresach 13, 14, 15.
20
Art. 5 ustawy z 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminal-
nych (Dz.U. nr 110, poz.1189 ze zm.).
198
Wykres 12 Układ hierarchiczny jednostek organizacyjnych Policji (2005 r.)
KOMENDA GŁÓWNA POLICJI

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
KOMENDY WOJEWÓDZKIE POLICJI (16)

KOMENDA STOŁECZNA POLICJI WYŻSZA SZKOŁA POLICJI SZKOŁY POLICYJNE (4)
KOMENDY POWIATOWE POLICJI (270) KOMISARIATY ODDZIAŁY PREWENCJI POLICJI (12) SAMODZIELNE
KOMENDY MIEJSKIE POLICJI (65) SPECJALISTYCZNE SAMODZIELNE PODODDZIAŁY PREWENCJI PODODDZIAŁY
KOMENDY REJONOWE POLICJI (7) POLICJI (17) POLICJI (9) ANTYTERRORYSTYCZNE (9)
POSTERUNKI
POLICJI (590)
KOMISARIATY
POLICJI (547)
POSTERUNKI
POLICJI (154)
Źródło: A. Misiuk, Z. Nowakowski, M. Pomykała, K. Rajchel, Zarządzanie ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego w państwie, Rzeszów 2005
Wykres 13 Schemat struktury organizacyjnej Komendy Głównej Policji (stan na 1.04.2005 r.)
KOMENDANT GŁÓWNY POLICJI

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
I ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI
BIURO – CENTRALNE BIURO ŚLEDCZE BIURO BIURO FINANSÓW

GABINET KOMENDANTA TAKTYKI ZWALCZANIA
GŁÓWNEGO POLICJI PRZESTĘPCZOŚCI
BIURO KRAJOWE CENTRUM

INFORMACJI KRYMINALNYCH BIURO LOGISTYKI POLICJI
BIURO STRATEGII POLICJI GŁÓWNY SZTAB POLICJI
BIURO SPRAW BIURO ŁĄCZNOŚCI

WEWNĘTRZNYCH CENTRALNE LABORATORIUM I INFORMATYKI
BIURO PRAWNE
KRYMINALISTYCZNE
BIURO WYWIADU
KRYMINALNEGO
BIURO DS. OCHRONY
11.2. Struktura organizacyjna polskiej Policji na przełomie wieków XX i XXI
INFORMACJI NIEJAWNYCH
I INSPEKCJI
BIURO MIĘDZYNARODOWEJ
WSPÓŁPRACY POLICJI
ZESPÓŁ AUDYTU
WEWNĘTRZNEGO
Źródło: A. Misiuk, Z. Nowakowski, M. Pomykała, K. Rajchel, Zarządzanie ochroną porządku..., op. cit.
199
Wykres 14 Struktura organizacyjna Komendy Głównej Policji w 1998 roku 200

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
I ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI
BIURO KOORDYNACJI SŁUŻBY KRYMINALNEJ BIURO KOORDYNACJI SŁUŻBY PREWENCYJNEJ ZARZĄD SPRAW WEWNĘTRZNYCH
BIURO DO WALKI Z PRZESTĘPCZOŚCIĄ BIURO FINANSÓW

ZORGANIZOWANĄ BIURO – CENTRALNY SZTAB POLICJI
BIURO DO SPRAW NARKOTYKÓW BIURO KADR I SZKOLENIA BIURO LOGISTYKI POLICJI

BIURO MIĘDZYNARODOWEJ WSPÓŁPRACY

POLICJI BIURO PREZYDIALNE BIURO ŁĄCZNOŚCI I INFORMATYKI
CENTRALNE LABORATORIUM
KRYMINALISTYCZNE BIURO PRAWNE
INSPEKTORAT KOMENDANTA GŁÓWNEGO

WYDZIAŁ INFORMACJI POLICYJNEJ POLICJI
Źródło: A. Misiuk, Z. Nowakowski, M. Pomykała, K. Rajchel, Zarządzanie ochroną porządku ..., op. cit.
Wykres 15 Struktura organizacyjna Komendy Głównej Policji w 1990 roku

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI ZASTĘPCA KOMENDANTA GŁÓWNEGO POLICJI KWATERMISTRZ

BIURO PREZYDIALNE BIURO PREWENCJI BIURO KADR I SZKOLENIA
BIURO OPERACYJNO-ROZPOZNAWCZE BIURO RUCHU DROGOWEGO BIURO ŁĄCZNOŚCI
BIURO DOCHODZENIOWO-ŚLEDCZE BIURO INFORMATYKI BIURO FINANSÓW
BIURO TECHNIKI KRYMINALISTYCZNEJ BIURO ZAOPATRZENIA

BIURO TECHNIKI OPERACYJNEJ
201
Wykres 16 Schemat struktury organizacyjnej komendy wojewódzkiej Policji (2005 r.) 202
KOMENDANT WOJEWÓDZKI POLICJI

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
ZASTĘPCA ZASTĘPCA ZASTĘPCA

KOMENDANTA WOJEWÓDZKIEGO POLICJI KOMENDANTA WOJEWÓDZKIEGO POLICJI KOMENDANTA WOJEWÓDZKIEGO POLICJI
KOMÓRKA PREZYDIALNA KOMÓRKA PREWENCJI KOMÓRKA KRYMINALNA KOMÓRKA FINANSOWA

KOMÓRKA KOMÓRKA GOSPODARKI

INSPEKTORAT KOMENDANTA SZTAB POLICJI DOCHODZENIOWO-ŚLEDCZA MATERIAŁOWO-TECHNICZNEJ
KOMÓRKA KOMÓRKA RUCHU LABORATORIUM

KADR I SZKOLENIA DROGOWEGO KRYMINALISTYCZNE KOMÓRKA ŁĄCZNOŚCI
KOMÓRKA DS. OCHRONY KOMÓRKA POSTĘPOWAŃ KOMÓRKA DO WALKI

INFORMACJI NIEJAWNYCH ADMINISTRACYJNYCH KOMÓRKA INFORMATYKI
Z PRZESTĘPCZOŚCIĄ
GOSPODARCZĄ
KOMÓRKA ZARZĄDZANIA
JAKOŚCIĄ KOMÓRKA TRANSPORTU
KOMÓRKA TECHNIKI
OPERACYJNEJ
STANOWISKA SAMODZIELNE
(GŁÓWNY KSIĘGOWY, RADCA
PRAWNY, RZECZNIK PRASOWY
Wykres 17 Schemat struktury organizacyjnej komendy powiatowej (miejskiej/rejonowej) Policji (2005 r.)
KOMENDANT POWIATOWY POLICJI

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
ZASTĘPCA ZASTĘPCA
KOMENDANTA POWIATOWEGO POLICJI KOMENDANTA POWIATOWEGO POLICJI
KOMÓRKA PREZYDIALNA STANOWISKA SAMODZIELNE KOMÓRKA KRYMINALNA

KOMÓRKA PREWENCJI
(GŁÓWNY KSIĘGOWY, RADCA
PRAWNY, RZECZNIK PRASOWY
KOMÓRKA
INSPEKTORAT KOMENDANTA SZTAB POLICJI DOCHODZENIOWO-ŚLEDCZA
KOMÓRKA DS. OCHRONY
INFORMACJI NIEJAWNYCH
KOMÓRKA KOMÓRKA RUCHU KOMÓRKA DO WALKI
KADR I SZKOLENIA DROGOWEGO Z PRZESTĘPCZOŚCIĄ
GOSPODARCZĄ
KOMÓRKA FINANSOWA KOMÓRKA POLICJI SĄDOWEJ

KOMÓRKA ŁĄCZNOŚCI
I INFORMATYKI
KOMÓRKA ZAOPATRZENIA
I TRANSPORTU
203
204
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wykres 18 Schemat struktury organizacyjnej komisariatu Policji (2005 r.)
KOMENDANT KOMISARIATU POLICJI

ZASTĘPCY KOMENDANTA KOMISARIATU
KOMÓRKA PREZYDIALNA STANOWISKA SAMODZIELNE KOMÓRKA PREWENCJI KOMÓRKA KRYMINALNA

KOMÓRKA KOMÓRKA
KADR I SZKOLENIA DOCHODZENIOWO-ŚLEDCZA
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
11.2. Struktura organizacyjna polskiej Policji na przełomie wieków XX i XXI 205
Zgodnie z art. 6 ustawy o Policji na obszarze województwa organami administra-

cji rządowej w sprawach ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz ochrony bezpieczeństwa
i porządku publicznego są:
1. wojewoda z pomocą komendanta wojewódzkiego, działającego w jego

imieniu, albo komendant wojewódzki, działający w imieniu własnym
w sprawach wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych,
dochodzeniowo-śledczych i czynności z zakresu ścigania wykroczeń, a także
w sprawach wydawania indywidualnych aktów administracyjnych.
2. komendant powiatowy (miejski).
3 komendant komisariatu.
Komendant wojewódzki oraz komendant powiatowy są przełożonymi wszystkich

policjantów, którzy pełnią służbę na terenie powierzonym ich zwierzchnictwu
(art. 6f). Zasięg terytorialny działania komendantów wojewódzkich i powiatowych
odpowiada podstawowemu podziałowi terytorialnemu z wyjątkiem województwa
mazowieckiego, na którego obszarze działa dwóch komendantów wojewódzkich
– właściwy dla tego województwa z siedzibą w Radomiu oraz komendant stołeczny.
Obszar działania tego drugiego obejmuje część województwa mazowieckiego: gminę
miasto stołeczne Warszawa oraz powiaty: grodziski, legionowski, miński, nowodwor-
ski, otwocki, piaseczyński, pruszkowski, warszawski zachodni i wołomiński.
Aktualna oragnizacja wewnętrzna terenowych jednostek organizacyjnych została
przedstawiona na wykresach 16, 17, 18.
Wykres 19 Wiek funkcjonariuszy Policji (2005 r.)
pow. 50 lat do 25 lat

4,63% 4,94%
40–50 lat 25–30 lat

25,46% 20,58%
30–40 lat
44,39%
Źródło: statystyki KGP

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wykres 20 Wykształcenie policjantów (2005 r.)

podstawowe i zawodowe
1,39%
wyższe
26,74%
średnie
71,87%
Stan etatowy Policji na 1 stycznia 2005 roku wyniósł 103 tys. 309 etatów. Prawie
w 58% były to etaty w służbie prewencyjnej, kolejne 34% przeznaczono dla policjan-
tów służby kryminalnej, a pozostałe 8% stanowili funkcjonariusze zatrudnieni w og-
niwach służb wspomagających.
Polska Policja jest formacją młodą, nie tylko ze względu na swój piętnastoletni ro-
dowód, ale przede wszystkim wiek policjantów, i dobrze wykształconą na tle innych
europejskich służb policyjnych.
Prawie 70% policjantów stanowią osoby w wieku do 40. roku życia, czyli w okresie
największej wydolności i aktywności zawodowej (wykres 19).
Stale też rośnie liczba policjantów legitymujących się wyższym wykształceniem
– prawie 27% (wykres 20).
11.3. Polska Policja na arenie międzynarodowej
Odrębnym i szczególnie ważnym zagadnieniem jest współpraca polskiej Policji z po-

licyjnymi organizacjami międzynarodowymi. Na podstawie art. 1 ust. 2 pkt 7 ustawy
o Policji współdziałanie z policjami innych państw oraz ich organizacjami międzyna-
rodowymi należy do podstawowych zadań Policji. Współpraca ta jest realizowana na
podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz innych odrębnych przepi-
sów i oznacza udział wyznaczonych jednostek organizacyjnych Policji polskiej w mię-
dzynarodowych organizacjach współpracy.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
11.3. Polska Policja na arenie międzynarodowej 207
Nastąpiło również reaktywowanie członkostwa w Interpolu (Międzynarodowej

Organizacji Policji Kryminalnej). W wyniku uwarunkowań politycznych bowiem
rząd polski w 1952 roku zerwał wszelkie kontakty z tą organizacją 21. Pierwsze
kroki, zmierzające do ponownego przyjęcia, zostały poczynione w 1989 roku.
Ostatecznie nastąpiło ono w 1990 roku podczas Zgromadzenia Ogólnego Interpolu
w Ottawie 22.
Drugą międzynarodową organizacją policyjną jest Europol. Polska przed przyję-
ciem do Unii Europejskiej nie mogła liczyć na przystąpienie do Konwencji o Euro-
polu. Mogła jednak nawiązać z nim oficjalne kontakty jako kraj trzeci. Warunkiem
nawiązania formalnej współpracy z Europolem przez państwa spoza Unii Europej-
skiej było podpisanie stosowanej umowy pomiędzy przedstawicielem rządu państwa
wnioskującego o nawiązanie kontaktu a dyrektorem Europolu. Polska wraz z krajami
takimi, jak: Stany Zjednoczone Ameryki, Bułgaria, Węgry, wyraziła chęć nawiązania
oficjalnych kontaktów z tą organizacją. Konwencja nie ograniczała jednak instytu-
cjonalnych kontaktów i nieformalnej współpracy w konkretnych sprawach oraz wy-
miany informacji do celów prognostyczno-analitycznych, a także akredytacji oficera
łącznikowego.
 W dniu 3 października 2001 roku została podpisana umowa między rządem

RP a Europejskim Biurem Policji „Europol” o współpracy w zwalczaniu prze-
stępczości. Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku stanowiło
formalną podstawę do rozpoczęcia procedury ratyfikacji Konwencji o Europolu.
Ostatecznie 1 listopada 2004 roku przystąpienie polskiej Policji do tej międzyna-
rodowej organizacji policyjnej stało się faktem.
Polscy policjanci po 1990 roku brali też licznie udział w wielu misjach pokojowych
organizowanych przez ONZ, OBWE i Unię Europejską w tych miejscach na świecie,
gdzie zaistniało realne zagrożenie bezpieczeństwa mieszkańców oraz destabilizacja
sytuacji społecznej i międzynarodowej. Według danych KGP od 1992 roku w tych
operacjach wzięło udział około tysiąca polskich policjantów. Podczas pełnienia służby
śmierć poniosło 2 policjantów, 18 zostało rannych.
Po 1990 roku Polska zawarła również bilateralne porozumienia z kilkunastoma
krajami w zakresie zwalczania przestępczości i terroryzmu, z Austrią, Belgią, Buł-
garią, Chorwacją, Cyprem, Czechami, Finlandią, Francją, Holandią, Irlandią, Litwą,
Łotwą, Marokiem, Niemcami, Rosją, Rumunią, Słowacją, Stanami Zjednoczonymi
Ameryki Północnej, Tunezją, Turcją, Ukrainą, Węgrami i Włochami.
21
Por. H. Kurta, Interpol, Warszawa 1976, s. 10 i nast.
22
Por. A. Koweszko, Międzynarodowa współpraca policyjna [w:] Polska Policja na drodze do Unii Euro-
pejskiej. Przewodnik dla funkcjonariuszy, red. B. Góralczyk, Warszawa 2000, s. 198 i nast.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
W celu prowadzenia bezpośredniej współpracy i koordynacji współdziałania

Policji i innych organów i instytucji RP, uprawnionych do zapobiegania i zwalczania
przestępczości z zagranicznymi formacjami policyjnymi lub ich organizacjami mię-
dzynarodowymi, zwłaszcza w celu wspomagania działalności wykrywczej i prewen-
cyjnej, w 1998 roku – w związku ze zmianami w strukturze organizacyjnej Komendy
Głównej Policji – utworzone zostało Biuro Międzynarodowej Współpracy Policji.
Powstało ono z przekształcenia dotychczasowego Krajowego Biura Interpolu KGP.
11.4. Policja w walce z przestępczością
 Ustawa o Policji w art. 1 określa podstawowe cele, do realizacji których Policja zo-
stała utworzona. Jak stanowi ust. 1 tego przepisu, najogólniejszym i nadrzędnym
celem, jaki przyświecać ma wszelkim działaniom Policji, jest ochrona bezpie-
czeństwa ludzi oraz utrzymywanie bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Przemiany społeczne, polityczne i gospodarcze po 1989 roku miały decydujący

wpływ na charakter zadań, które stanęły przed Policją. Gwałtowna eskalacja poziomu
zagrożenia przestępczością i różnymi formami patologii społecznych, pojawianie się
nowych form przestępstw powodowały intensyfikację działań organów ścigania,
przejawiającą się głównie w przenoszeniu zainteresowań represyjnych i profilaktycz-
nych na nowe obszary zagrożeń, a także stosowaniu nowych instrumentów prawnych
oraz rozwiązań taktyczno-technicznych.
Już w pierwszym roku przemian systemowych nastąpił wzrost przestępstw stwier-
dzonych o ponad 60% do nienotowanego w przeszłości poziomu 883 tys. 346 zdarzeń.
Następnym okresem wyróżniającym się z powodu radykalnej progresji przestępczości
były lata 1994–1995, w których odnotowano wskaźnik dynamiki odpowiednio 106,3
i 107,6. Mniejsza liczba przestępstw, jakie odnotowano w 1996 roku (o 8,0% zdarzeń),
była następstwem zmian prawnych, które dotyczyły przede wszystkim uznania za
wykroczenia czynów, które wcześniej kwalifikowano jako przestępstwa. Potwierdze-
niem tego jest tendencja wzrostowa w latach 1997–1999. Odnotowano wtedy jedne
z największych w piętnastoleciu wskaźniki dynamiki: w 1997 roku – 110,5, w 1998 r.
– 108,1 i w 1999 r. – 104,5. W 1999 roku zanotowano największą w dekadzie lat dzie-
więćdziesiątych XX wieku liczbę przestępstw – 1 mln 121 tys. 545 – o 104,8% więcej
niż w 1989 roku. W następnych latach, tj. 2000–2003, ta tendencja wzrostowa nadal
się utrzymywała. W roku 2004 stwierdzono 1 mln 461 tys. przestępstw (wykres 21).
Od tej chwili widoczny jest duży spadek liczby stwierdzonych przestępstw.
Przyjąć więc należy, że po 1989 roku występowała stała tendencja do realnego wzro-
stu zagrożenia przestępczością w Polsce, spadki zaś wskaźników dynamiki były niewiel-
kie (w 1991 i 1993 roku) albo wynikały ze zmiany prawa, jak w 1996 roku (wykres 22).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
11.4. Policja w walce z przestępczością 209
Wykres 21 Stan przestępczości w latach 1989–2006

OGÓŁEM PRZESTĘPSTWA KRYMINALNE PRZESTĘPSTWA GOSPODARCZE
1600000
1400000
1200000
1000000
800000
600000
400000
200000
0
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06
Wykres 22 Dynamika przestępczości (ogółem) w latach 1989–2004

(liczba przestępstw w 1989 r. = 100%)
300
250
200
150
100
50
204,8
158,2
196,0
100,0
165,5
160,9
178,0
239,0
181,2
163,9
161,3
241,0
155,7
217,0
0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
W latach 1989–1999 nie odnotowano znaczących wahań wskaźnika zagrożenia

przestępczością mierzonego liczbą stwierdzonych przestępstw w przeliczeniu na 100 tys.
mieszkańców. Po gwałtownym wzroście w 1990 roku (z poziomu 1446,6 w 1989 roku
do 2322,3) w następnych sześciu latach utrzymywał się on na niezmienionym
praktycznie poziomie, osiągając wielkość 2324,7 czynów w 1996 roku. Spadek w 1996
roku wiązać należy ze zmianami kwalifikacji prawnej niektórych czynów. W latach
1997–2003 odnotowano tendencję wzrostową tego wskaźnika (wykres 23).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wykres 23 Współczynnik przestępstw stwierdzonych w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Wykres 24 Wskaźnik wykrywalności w latach 1989–2006 (%)

WYKRYWALNOŚĆ
70
60
50
40
30
20
10
0
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006
Na początku przemian ustrojowych wykrywalność sprawców przestępstw spadła

z 55,5% w 1989 roku do 40,0 % w roku 1991. W następnych latach wskaźnik wykry-
walności rósł, aby po 1993 roku utrzymywać się na poziomie 54,0 %. Spadek wykry-
walności zanotowano ponownie po 1997 roku. W roku 1999 wskaźnik wykrywalno-
ści ogólnej sprawców obniżył się do 45,0%. Ponownie od 2000 roku zaczął rosnąć do
poziomu 62,4% w roku 2006 – najwyższego od początku transformacji społeczno-
ustrojowej w Polsce (wykres 24).
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Istotnym wyznacznikiem oceny pracy służb policyjnych jest stopień społecznego

poczucia bezpieczeństwa. Jest ono efektem wpływu różnych czynników. Oddziałują
na nie zarówno obiektywnie istniejące uwarunkowania, np. zauważalne nasilenie
zagrożeń w najbliższym otoczeniu, jak też wyobrażenia o przestępczości w kraju,
ukształtowane w dużym stopniu przez środki masowego przekazu. Wydaje się,
że pierwsza grupa czynników odgrywa istotną rolę w ocenianiu bezpieczeństwa
w najbliższej okolicy, druga zaś oddziałuje przede wszystkim na opinie o poczuciu
bezpieczeństwa w kraju w ogóle. Te dwie grupy czynników nie muszą być wcale
zgodne – opinie na temat bezpieczeństwa w najbliższej okolicy oraz w kraju mogą
być zupełnie różne.
Poczucie dużego zagrożenia bezpieczeństwa jest problemem społecznym, poli-
tycznym, a także kryminologicznym. Wzrost poczucia zagrożenia współwystępuje
z reguły z takimi zjawiskami, jak: pogorszenie standardu życia codziennego obywa-
teli, zmniejszenie zaufania do wymiaru sprawiedliwości, organów policyjnych – czy
szerzej – władz państwowych, ograniczenie możliwości prowadzenia nowoczesnej
prewencji kryminalnej. Wysoki stan poczucia zagrożenia może spowodować utratę
zaufania do formacji policyjnej, a to z kolei może wpłynąć na gotowość społeczeń-
stwa do współpracy w zwalczaniu i zapobieganiu przestępczości.
Badania prowadzone w wielu krajach wskazują, że poziom strachu często przekra-
cza rzeczywiste wskaźniki prawdopodobieństwa zagrożenia, a w sytuacji, gdy prze-
stępczość wzrasta, strach rośnie w postępie geometrycznym w stosunku do wzrostu
przestępczości. Zatem poziom społecznego strachu czy obawy nie może być trakto-
wany jako wskaźnik realnego zasięgu przestępczości, choć oczywiście pozostaje z nią
w bezpośrednim związku.
Emocje związane z przestępczością są często warunkowane oddziaływaniem
środków masowego przekazu, które w walce o odbiorcę na komercyjnym rynku
potrafią epatować relacjami z wydarzeń przestępczych. Można zaobserwować, że
prezentują głównie zdarzenia skrajne i nietypowe, a zatem mające silny wpływ na
świadomość społeczną. Często również nagłaśniają problem w początkowej fazie,
milczeniem pomijając jego rozwiązanie. Wpływ środków masowego przekazu może
być szczególnie silny w społeczeństwach, które wcześniej przez długi czas były po-
wściągliwie informowane o wszelkich patologiach społecznych.
Redukcja społecznego strachu przed przestępczością jest pożądana, lecz niezwy-
kle trudna. Nawet kampanie na rzecz bezpieczeństwa czy kampanie polityczne, któ-
rych dominującym hasłem jest walka z przestępczością, paradoksalnie mogą tę obawę
wzmacniać. Stopień poczucia bezpieczeństwa ludności bowiem zależy w dużej mie-
rze od subiektywnie postrzeganej obecności policji.
Pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia Polacy oceniali bezpieczeństwo
kraju znacznie lepiej niż po przemianach ustrojowych lat dziewięćdziesiątych. Wy-
raźnie daje się zauważyć, że zmiany społeczne, gospodarcze i polityczne zbiegły się
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
ze zmianą obrazu Polski jako kraju, w którym żyje się bezpiecznie. Obecnie – według
opinii Polaków – żyjemy w kraju niebezpiecznym (wykres 25).
W 1987 roku Polskę za kraj bezpieczny uważało 74,0% społeczeństwa, natomiast
w roku 1993 odczucie takie miało tylko 26,0% badanych. Należy zauważyć, że dość
drastycznie, bo aż o 48 punktów procentowych wzrosła kategoria przekonanych, że
Polska nie jest krajem bezpiecznym. Można zatem mówić o niezwykle radykalnej
zmianie ogólnego obrazu kraju. Jednocześnie ukształtowany w pierwszej połowie lat
dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia obraz Polski jako kraju, w którym nie żyje się
bezpiecznie, utrzymywał się w kolejnych latach.
Wykres 25 Poczucie bezpieczeństwa Polaków w latach 1987–2006
80
70
60
50
40
30
20
10
0
III’87 XI’93 IV’95 IV’96 IV’97 III’98 IV’99 II’00 IX’00 IV’01 IV’03 IV’04 IV’05 IV’06
TAK NIE TRUDNO POWIEDZIEĆ
79 81
77 75 76
80 74
70 71
67 65
70 64
62
60 53 54
50
40
30
20 26 28 27
22 21 24 22
10 19 18
0
III’87 XI’93 IV’95 IV’96 IV’97 III’98 IV’99 II’00 IV’01 IV’02 IV’03 III’04 III’05 IV’06 X’06
TAK NIE
Źródło: sondaż opinii publicznej CBOS
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Ocena badanych współgra z danymi dotyczącymi liczby popełnionych przestępstw:

w roku 1987 stwierdzono ogółem 508 tys. przestępstw, 10 lat później – 992 tys.,
a w 2001 roku – 1390 tys. W porównaniu do roku 1999 widać obecnie wyraźne
pogorszenie ocen. W latach dziewięćdziesiątych opinie były stabilne, a różnice
w poczuciu bezpieczeństwa wahały się w granicach 2–3 punktów procentowych.
Natomiast w 1999 roku (w stosunku do roku 1998) odsetek ankietowanych, uważa-
jących, że w Polsce żyje się bezpiecznie, wzrósł aż o 11 punktów, podczas gdy odsetek
ankietowanych mających odmienne zdanie obniżył się o 12 punktów. Były to najlepsze
notowania w ostatnim dziesięcioleciu. W następnym roku zaczęły jednak gwałtownie
spadać, tak że osiągnęły poziom najniższy z dotychczasowych (we wrześniu 2000 roku
16,0%). Obecnie prawie co drugi respondent określa życie w Polsce jako bezpieczne
(46,0%), a niewiele większa grupa wyraża opinię przeciwną (49,0%).
 Na społeczne poczucie bezpieczeństwa wpływają także przekonania o spraw-

ności Policji i zaufanie do jej pracy. Jednym z czynników wpływających na
takie przeświadczenie jest ocena skuteczności jej działań. Według badań opinii
publicznej w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia opinie na
temat skuteczności działań służb policyjnych były raczej stabilne.
Dominowała opinia, że tylko „w połowie przypadków Policji udaje się wykryć

sprawców”. Im gorzej respondenci oceniali swoją sytuację finansową, tym częściej
uznawali pracę Policji za nieefektywną, im zaś lepiej – tym częściej twierdzili, że zawsze
lub w większości wypadków udało się jej wykryć sprawcę przestępstwa (wykres 26).
Analizując zestawienie badań sondażowych dotyczących zaufania społecznego do
Policji w latach 1990–2006, da się zauważyć kilka kluczowych elementów:
1 W latach 1990–1993 Polacy darzyli dużym poparciem społecznym wszelkie

nowo utworzone struktury demokratycznego państwa. Opinia społeczna
obdarzyła dużym „kredytem zaufania” wszystkie nowe instytucje państwowe.
W tamtym okresie Policja otwarta na społeczeństwo stopniowo zdobywała
coraz większe rzesze zwolenników. Zaufanie społeczne systematycznie rosło
od 56% w roku 1990 do 72% w 1993 roku.
2 W latach 1994–1999 nastąpił okres stabilizacji zaufania społecznego do organów
policyjnych. Utrzymywało się ono na poziomie 60–70%. W roku 1999 odnotowano
wysokie 70-procentowe zaufanie. Wydaje się prawdopodobne, że mogło to się
wiązać z głośnymi w tamtym czasie doniesieniami mediów o sukcesach Policji
i spektakularnych akcjach Centralnego Biura Śledczego oraz rozbiciu struktur
przestępczych.
3 Spadek zaufania społecznego do Policji w roku 2000 wiąże się prawdopodobnie
z ogólnym spadkiem nastrojów społecznych, wywołanym niezadowoleniem
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
z reform i przebiegu przemian w kraju. Zaufanie społeczne wyraźnie spadło z 70

do 60%. Jednak już w latach 2001–2003 systematycznie rosło i przekroczyło 70%.
4 Spadek zaufania społecznego w roku 2004 łączył się prawdopodobnie z licznymi
doniesieniami dotyczącymi afer i prac komisji śledczych oraz ogólnym spadkiem
zaufania społecznego wobec wszelkich instytucji państwowych w kraju.
Wykres 26 Zaufanie do Policji w latach 1990–2006
70
60
50
40
30
20
10
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
70
70 64 66 65
61 62
58 55 58 60 56 54 58 60 57
60 54 53 54 54 56 52
51 51 50 49
50 46
40 43
42 42
30 39 37 37 38 38
34 35 34 35 34 33 36 33
20
31 30 31 29 32 28 32 29
24 25 22
10
0
V’96
XI’96
III’97
XII’97
XII’97
VI’98
IX’98
XII’98
V’99
IX’99
I’00
VI’00
I’01
XII’01
IV’02
VI’02
XII’02
X’03
II’04
VI’04
X’04
II’05
VI’05
X’05
II’06
VI’06
X’06
DOBRA ZŁA
Źródło: sondaż opinii publicznej CBOS
Wydaje się, że uzyskany na początku lat dziewięćdziesiątych przez Policję pe-

wien stały poziom zaufania społecznego oscylujący między 60 a 70% jest niezmienny.
Okresowe wahania uzależnione są od wydarzeń związanych ze zmianami politycz-
nymi i gospodarczymi oraz doniesieniami mediów dotyczącymi różnych aspektów
życia publicznego i działań policyjnych.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Blok kontrolny 215
n! Blok kontrolny
Słowa kluczowe
 policja kryminalna  służba dochodzeniowo-śledcza  służba operacyjno-
-rozpoznawcza  technika kryminalistyczna  technika operacyjna  policja ruchu
drogowego i prewencji  oddziały prewencji  pododdziały antyterrorystyczne
 policja specjalistyczna  policja lokalna  wykrywalność  przestępczość
samochodowa  przestępczość zorganizowana  CBŚ  zakup kontrolowany
 przesyłka kontrolowana  straż gminna  przepisy porządkowe  administracja
zespolona  Interpol  Europol
Pytania
1 Omów genezę powstania Policji w 1990 roku.
2 Przedstaw organizację Policji (podział na rodzaje) w 1990 roku.
3 W jakim celu utworzono policję lokalną?
4 Jaki organ państwa powołuje komendanta głównego Policji?
5 Kto był pierwszym komendantem głównym Policji?
6 Wymień stosowane przez Policję środki przymusu bezpośredniego.
7 W którym roku wprowadzono konkursy na stanowiska komendantów Policji?
8 Przedstaw miejsce Policji w systemie administracji publicznej.
9 Przedstaw przesłanki utworzenia pionu zwalczania przestępczości
zorganizowanej w Policji.
10 W którym roku utworzono Centralne Biuro Śledcze?
11 Omów główne kierunki działania Centralnego Biura Śledczego.
12 W którym roku polska Policja stała się stowarzyszonym członkiem Europolu?
13 Omów poziom zagrożenia przestępczością w Polsce po 1990 roku.
14 Omów poziom społecznej akceptacji Policji w Polsce po 1990 roku.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
216 Bibliografia
Bibliografia
Abramski A., Z dziejów przestępczości i organizacji policji w staropolskiej wsi, „Problemy

Kryminalistyki” 1986, nr 171.
Balcerzak K., Policja Państwowa w Bydgoszczy w dwudziestoleciu międzywojennym,
„Kronika Bydgoska” 1998, t. 20.
Brzęk W., Laboratoria Kryminalistyczne Policji Państwowej, „Problemy Kryminalistyki” 1980,
nr 144.
Dobkowski J., Pozycja prawnoustrojowa służb, inspekcji i straży, Warszawa 2007.
Dziesięciolecie służby bezpieczeństwa w Polsce odrodzonej 1915–1925, red. E. Grabowiecki,
Warszawa 1929.
Gajewski M., 213 policyjny pułk piechoty wojny 1920 r., Białystok 2003.
Getter M., Policja granatowa w Warszawie 1939–1944, „Studia Warszawskie”, 1972, t. 10.
Grabiński Z., Z dziejów Policji Województwa Śląskiego w latach 1922–1939, Chorzów 2002.
Grabowski W., Policja w planach Delegatury Rządu RP na Kraj, Warszawa 1995.
Hauser R., Dwudziestolecie administracji spraw wewnętrznych w Polsce, Warszawa 1939.
Hempel A., Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie
1939–1945, Warszawa 1990.
Jakubowski Z., Milicja Obywatelska 1944–1948, Warszawa 1988.
Kaczyńska E., Człowiek przed sądem. Społeczne aspekty przestępczości w Królestwie Polskim
1815–1914, Warszawa 1982.
Kaczyńska E., Ludzie ukarani: więzienie i system kar w Królestwie Polskim 1815–1914, Warszawa 1989.
Kaczyńska E., Rosyjska tajna policja polityczna w XIX w. i XX w., „Obóz” 1993, nr 28.
Kallas M., Historia ustroju Polski X–XX w., Warszawa 1996.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Bibliografia 217
Kaczyńska E., Drewniak D., Ochrana. Carska policja polityczna, Warszawa 1993.
Karpińska M., Policje tajne w Królestwie Kongresowym, „Przegląd Historyczny” 1985, t. 75, z. 4.
Kijowski W., Pamiętnik inspektora policji w Gorlicach (1914–1915), Libusza 2006.
Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985.
Kochanowski J., O kształt polskiej policji styczeń 1917 – listopad 1918, „Przegląd Historyczny” 1986,
t. 77, nr 3.
Koneczny F., Historia administracji w Polsce, Wilno 1924.
Koneczny F., Cztery okresy w dziejach służby bezpieczeństwa w Polsce, „Gazeta Administracji i Policji
Państwowej” 1925, nr 1 i 2.
Koneczny F., Justycjariusze, hutmani, policjanci. Z dziejów służb ochrony porządku publicznego
w Polsce, Katowice 1987.
Konieczny J., Abramski A., Organizacja bezpieczeństwa w miastach polskich do roku 1975,
„Problemy Kryminalistyki” 1983, nr 161.
Kopczyk H., Organy bezpieczeństwa II RP po przewrocie majowym w 1926 r., „Zeszyty Naukowe
ASW” 1982, nr 31.
Kopczyk H., Pepłoński A., Zwalczanie ruchu komunistycznego przez policję polityczną II RP,
„Zeszyty Naukowe ASW” 1982, nr 31.
Kossecki J., Tajemnice mafii politycznych, Kielce 1991.
Kostankiewicz A., Umundurowanie i uzbrojenie Policji Państwowej (1919–1939), „Zeszyty Naukowe
Muzeum Wojska Polskiego” 2000, z. 13.
Kotowski W., Ustawa o Policji: komentarz praktyczny, Warszawa 2004.
Kozaczuk W., Bitwa o tajemnice: służby wywiadowcze Polski i Rzeszy Niemieckiej 1922–1939,
Warszawa 1977.
Kozdrowski S., Wyszkolenie policyjne w II Rzeczypospolitej, Kraków 2006.
Kozłowski J., Żandarmeria w Królestwie Polskim w latach 1867–1880, „Przegląd Historyczny” 1998,
t. LXXXIX, z. 1.
Kozłowski J., Straż ziemska w Królestwie w latach 1867–1875, „Przegląd Historyczny” 2000, t. XCI, z. 4.
Leinwand A., Pogotowie Bojowe i Milicja Ludowa w Polsce 1917–1919, Warszawa 1972.
Lista Ostaszkowska. Studia i Materiały, red. A. Misiuk, Szczytno 1993.
Lityński A., Organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości w insurekcji 1794 roku, „Problemy Prawa
Karnego” 1993.
Lityński A., Kallas M., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2005.
Litwiński R., Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach 1919–1939, Lublin 2001.
Litwiński R., Organizacja PP w Lublinie w latach 1919–1939, „Res Historia” 2002, z. 15.
Litwiński R., Korpus Policji w II Rzeczypospolitej, Lublin 2006.
Ławnik J., Represje policyjne wobec ruchu robotniczego, Warszawa 1979
Losy polskich policjantów po 1 września 1939 r. Studia i Materiały, red. P. Majer i A. Misiuk,
Szczytno 1994.
Majer P., Historiografia i stan badań nad dziejami aparatu bezpieczeństwa i porządku publicznego
oraz wojsk wewnętrznych, Warszawa 1984.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
218 Bibliografia
Majer P., Kalendarium ważniejszych wydarzeń z dziejów resortu spraw wewnętrznych

w latach 1944–1986, Warszawa 1987.
Majer P., Kilka uwag o wzorcu osobowym policjanta w II Rzeczypospolitej, ,,Przegląd Policyjny’’ 1992,
nr 4 (28).
Majer P., Milicja Obywatelska i Policja w latach 1944–1994. Geneza i podstawowe przeobrażenia,
,,Przegląd Policyjny’’ 1994, nr 4.
Majer P., Organy policyjne w Polsce w latach 1919–1994. Kronika, „Przegląd Policyjny” 1994, nr 4.
Majer P., Milicja Obywatelska w systemie organów władzy PRL, Toruń 2003.
Majer P., Milicja Obywatelska 1944–1957, Olsztyn 2004.
Marszalec J., Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego w Powstaniu Warszawskim,
Warszawa 1999.
Mączyński M., Policja Państwowa w II RP, Kraków 1997.
Milewski A.S., Ciemne sprawy międzywojnia, Warszawa 2002.
Misiuk A., System represji policyjnych wobec ruchu robotniczego w świetle wystąpień posłów
komunistycznych w Sejmie w latach 1920–1926, „Zeszyty Naukowe WSO w Szczytnie”
(dalej ZN WSO) 1985, nr 4.
Misiuk A., Milicja Ludowa na tle ogólnej sytuacji politycznej w Polsce w latach 1918 – 1919,
ZN WSO 1986, nr 1.
Misiuk A., Zamach stanu prawicy na rząd Jędrzeja Moraczewskiego, 4/5 stycznia 1919 r.,
ZN WSO 1986, nr 4.
Misiuk A., Tworzenie się polskich instytucji policyjnych w czasie I wojny światowej,
Misiuk A., Od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych do posterunku PP. Dzieje ustroju organów
policyjnych i administracyjnych w II RP w latach 1919–1926, Szczytno 1988.
Misiuk A., Proces unifikacji organów policyjnych na ziemiach polskich w latach 1919–1922,
ZN WSO 1988, nr 4.
Misiuk A., Przyczynek do dziejów policji województwa śląskiego w latach 1922–1926, ZN WSO 1988,
nr 3.
Misiuk A., Organizacja policji politycznej w Polsce w latach 1919–1923, „Problemy Kryminalistyki”
1989, nr 185–186.
Misiuk A., Policja Komunalna – instytucja chroniąca porządek publiczny w Polsce w okresie
styczeń – lipiec 1919 r., ZN WSO, 1989, nr 2.
Misiuk A., Policja a samorząd, „Tygodnik Solidarność” 1990, nr 16.
Misiuk A., Działalność polskiej policji w Wolnym Mieście Gdańsku w latach 1920–1926,
„Przegląd Policyjny”1991, nr 1.
Misiuk A., Epitafia Ostaszkowskie, „Przegląd Policyjny” 1991, nr 1.
Misiuk A., Miejsce Policji Państwowej w strukturze władz państwowych II RP w okresie 1919 – 1926,
„Dzieje Najnowsze” 1991, nr 2.
Misiuk A., Z dziejów organizacji policji w II RP w latach 1918–1926, „Przegląd Policyjny” 1991,
nr 1.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Bibliografia 219
Misiuk A., Białym żelazem. Policja w Obozie Odosobnienia w Berezie Kartuskiej,

„Gazeta Wyborcza” 1994, nr 160.
Misiuk A., Policja Państwowa 1919–1939. Wybrane problemy, „Przegląd Policyjny” 1994, nr 4.
Misiuk A., Służby specjalne w II Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1994.
Misiuk A., Zarys dziejów służb policyjnych w Polsce, [w:] Policja polska wobec przestępczości
zorganizowanej, Szczytno 1994.
Misiuk A., Kadra oficerska Policji Państwowej i jej losy w czasie II wojny światowej,
[w:] Katyń. Historia – Rzeczywistość – Prawda. Ogólnopolska sesja naukowa 28–29 kwiecień
1995, Gdańsk–Gdynia 1995.
Misiuk A., Policja Państwowa w województwie białostockim w latach 1919–1926,
„Białostocczyzna” 1995, nr 2.
Misiuk A., System policyjnego szkolnictwa podoficerskiego w Polsce w okresie międzywojennym,
[w:] Szkolnictwo policyjne w latach 1918–1954, Słupsk 1995.
Misiuk A., Z tradycji Policji Państwowej 1919–1939, [w:] Wybrane zagadnienia etyki policji,
red. J. Czerniakiewicz, Szczytno 1995.
Misiuk A., Policja Państwowa 1919–1939, Warszawa 1996.
Misiuk A., Samorząd a Policja w Polsce w okresie międzywojennym, [w:] Straże Miejskie.
Materiały i Studia, red. J. Liszewski, Szczytno 1996.
Misiuk A., Historia policji, Szczytno 1997.
Misiuk A., Administracja spraw wewnętrznych w Polsce. Zarys dziejów (od X w. do współczesności),
Olsztyn 2006.
Misiuk A., Instytucje policyjne w Polsce, Szczytno 2006.
Misiuk A., Nowakowski Z., Pomykała M., Rajchel K., Zarządzanie ochroną porządku i bezpieczeństwa
publicznego w państwie, Rzeszów 2005.
Misiuk A., Pepłoński A., Organizacja instytucji policyjnych w II RP. Wybór dokumentów i źródeł,
Szczytno 1993.
Nagler L., Policja Państwowa, [w:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga Pamiątkowa,
Warszawa 1929.
Ochrona bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w Polsce, red. T. Walichnowski,
Warszawa 1989.
Paczkowski A., Pół wieku dziejów Polski, Warszawa 2005.
Pepłoński A., Wyszkolenie Policji Państwowej, „Problemy Kryminalistyki” 1981, nr 153–154.
Pepłoński A., Udział organów bezpieczeństwa II RP w inwigilacji ruchu komunistycznego w latach
1918–1926, „Z pola walki” 1982, nr 1–2.
Pepłoński A., Inwigilacja i rejestracja kryminalna w PP, „Problemy Kryminalistyki” 1984, nr 1.
Pepłoński A., Organizacja policji kryminalnej w II RP, „Problemy Kryminalistyki” 1984, nr 165.
Pepłoński A., Współpraca wojskowych i policyjnych służb informacyjnych w zwalczaniu ruchu
komunistycznego w Polsce w latach 1918–1926, „Zeszyty Naukowe ASW” 1985, nr 41.
Pepłoński A., Geneza Policji Państwowej w II Rzeczpospolitej, „Zeszyty Naukowe ASW” 1990,
nr 60.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
220 Bibliografia
Pepłoński A., Policja Państwowa w systemie organów bezpieczeństwa Drugiej Rzeczpospolitej,

Szczytno 1991.
Pieprzny S., Policja: organizacja i funkcjonowanie, Kraków 2003.
15 lat polskiej Policji 1990–2005, red. A. Misiuk, P. Majer, Szczytno 2005.
Popławski J., Organizacja szkolenia Policji Państwowej w Polsce międzywojennej,
Popławski J., Szkolenie Policji Polskiej w okresie okupacji niemieckiej w Polsce,
„Problemy Kryminalistyki” 1983.
Próchnik A., Z dziejów ochrany carskiej [idem] Studia i Szkice 1864–1918, Warszawa 1962.
Próchnik A., Żandarmeria na ziemiach Królestwa Polskiego. Szkic historyczno-organizacyjny
(1812–1915) [idem] Studia i Szkice 1864–1918, Warszawa 1962.
Ruud Ch., Strach: tajna policja carów, Warszawa 2001.
Sawicki J., Wybór tekstów źródłowych, t. 2, Warszawa 1953.
Smoleń M., Podwójna gra Azefa. Z dziejów prowokacji carskiej Ochrany, Kraków 1991.
Sprengel B., Policja Państwowa w Toruniu 1920–1939, Toruń 1999.
Srogosz T., Pozycja Wielkiego Księstwa Litewskiego w działalności policyjnej u schyłku RP,
„Zeszyty Historyczne WSP w Częstochowie” 2000, z. 6.
Strogulski T., Granatowa armia, Opole 2000.
Strzelecki W., Bezpieczeństwo na ziemiach polskich. Od kmiecia grodowego do granatowej armii,
Warszawa 1934.
Szeryński J., Służba Bezpieczeństwa w dawnej Polsce, „Na posterunku” 1929, nr 20.
Szcząska Z., Odpowiedzialność rządu w Polsce w latach 1775–1792, „Czasopismo Prawno-
-Historyczne 1975, t. XXVII, z. 1.
Wachowski Z., Rys organizacji policji w Polsce przedrozbiorowej, „Gazeta Administracji i Policji
Państwowej” 1925, nr 9 i 10.
Widacki J., Ustrój i organizacja policji w Polsce oraz jej funkcje i zadania w ochronie porządku
i bezpieczeństwa, cz. I. Reforma policji, Warszawa 1998.
Więch S., Walka o wpływy na tajną policję i agenturę Królestwa Polskiego, „Kwartalnik Historyczny”
1999, nr 2.
Woźniak M., Modernizacja policji w Polsce 1935–1939, „Dzieje Najnowsze” 1997, nr 3.
Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959.
Zbrodnia katyńska. Droga do prawdy, red. J. Tarczyński, Warszawa 1992.
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Wstęp 221
Indeks osób
A Bańczyk Augustyn, dowódca żandarmerii,

Abramowicz Ignacy, oberpolicmajster porucznik 107
warszawski 66 Bardach Juliusz 17
Aksamitowski Józef, pułkownik, członek Bartel Wojciech M. 44
Biura Policji 59 Bauer Emil, naczelnik milicji 90
Aleksander I, car 56, 57 Baumann Johann, prezes prowincji 80
Aleksander II, car 64 Bełcikowski Jan 54
Anders Władysław, generał, dowódca Armii Benckendorf Aleksander, hrabia, szef
Polskiej 157 korpusu żandarmerii 67
Aniczkin Władimir, oberpolicmajster Berg Fiodor, namiestnik Królestwa
warszawski 66 Polskiego 69
August II, król 22 Beria Ławrientij, komisarz spraw
August III, król 19, 22 wewnętrznych NKWD 153, 155
Austen, działacz endecki 93 Bieliński Franciszek, marszałek koronny 19
Azef Eugeniusz, szef grupy rewolucjonistów 71 Bieliński Piotr, członek Komisji Rządzącej 47
Bieniarzówna Janina 77
B Birnbaum Josel, defraudant, malwersant 60,
Badeni Marcin, szambelan królewski, 82
senator 32 Boerner Ignacy, komendant główny milicji 97
Bajer Michał, komendant główny policji 112 Boitzenburg Adolf Arnim, prezes prowincji 80
Bałaban-Plato Felicjan, major, naczelnik Bonaparte Józef, król Neapolu 56
służby śledczej 138 Borucki Teodor, nadkomisarz 152
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
222 Indeks osób
Borysowiec Paweł, oficer NKWD 155 Działyński Ksawery, członek Komisji

Borzęcki Marian, komendant główny policji Rządzącej 47
90, 94, 112, 113 Dzierzbicki J., komisarz policji 25
Branicki Ksawery, hetman 31, 40 Dzierzbicki Teodor, członek Departamentu
Brenn, minister spraw wewnętrznych 81 Policji 24
Brok Mikołaj, generał-gubernator 70, 71 Dziewalski Witold, naczelnik milicji 89
Brown, tajny radca MSW 81
Brystyger Julia, dyrektorka departamentu E
Ministerstwa Bezpieczeństwa Engałyczew Paweł, generał-gubernator 86
Publicznego 158
Brzostowski K., komisarz policji 25 F
Burman Aleksander, generał-lejtnant, Fergiss Józef, komisarz policji 32
naczelnik żandarmów 67 Florko Józef, nadkomisarz, naczelnik policji
Buturlin Nikołaj, oberpolicmajster 125
warszawski 66 Flotwell Edward, prezes prowincji 80, 81
Frank Hans, doktor, generał-gubernator 161
C Fredericks Platon, generał, oberpolicmajster
Chevalier Antoni, komisarz policji 32 warszawski 66, 68, 69
Chluski Stefan, oficer policji 91 Fryderyk August, król 51
Chromiński W., członek Komitetu Fryderyk Wilhelm III, król 31, 79
Obywatelskiego 87 Fułłon Iwan, pomocnik generała-
Cienciała Jan, dowódca milicji 108 -gubernatora 70
Czaja Aleksander 23
Czapska Janina 191 G
Czerkasow Władimir, pomocnik generała- Galusiński Tadeusz, kierownik wydziału
-gubernatora 70 milicji 98
Czyniowski Edmund, oficer policji 91 Garczyński Antoni, prefekt 51
Garczyński W., komisarz policji 25
D Geib Juliusz, zastępca komendanta głównego
Darewski Kazimierz, komisarz 25 policji 113
Dąbrowiecki Eugeniusz, dowódca Straży Gembarzewski Bronisław 54
Bezpieczeństwa 103 Giełgud Michał, marszałek nadworny 41
Dąbrowski Jan Henryk, generał 47 Gitschin von Daniel Halama, dyrektor
Dembowski Stefan Florian, kasztelan policji 73
czchowski, senator 32 Gliszczyński A., prefekt 51
Drewniak Dariusz 67 Gliszczyński K., komisarz policji 25
Drozdowski A., komisarz policji 25 Głobyczew Konstanty, szef warszawskiej
Dulfus Stanisław, podpułkownik, legionista, ochrany 71
komendant żandarmerii 57 Goebbels P. Joseph, nazistowski minister
Dymowski, działacz endecki 93 propagandy 171
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Indeks osób 223
Gorczakow Aleksander, namiestnik 62 J

Gordon Karol, pułkownik, komendant milicji Jabłonowski M. ks., prefekt 51
78 Jabłonowski-Snadzki Kazimierz, komendant
Gorizontow Leonid J. 63 policji 91
Gorłow Wasyl, oberpolicmajster warszawski Jacyna Antoni, podinspektor, komendant
66 policji 152
Gorzechowski Jura, rotmistrz legionowy 91 Jałoszyn Aleksander, generał-lejtnant,
Gostyński Henryk, komisarz, oficer naczelnik żandarmów 67
policji 132 Jarecki Jan, działacz policyjny 91
Góralczyk Bogdan 207 Jaroszewicz Władysław, wpływowy działacz
Grabowiecki Edward, naczelnik, oficer policji piłsudczykowski 132
90, 91 Jasielski Józef, komisarz policji 32
Grabowski Czesław, naczelnik 105 Jasieński B., mecenas, twórca Straży Miejskiej
Grabowski Stefan, generał, szef żandarmerii w Łodzi 86
54 Jaźwiński Bolesław, dowódca straży
Grabowski Waldemar 169 bezpieczeństwa 93
Grejsser Karl, oberpolicmajster warszawski 66 Jędrzejewski Władysław, generał, dowódca
Grodyński Jerzy, działacz policyjny 92 straży bezpieczeństwa 152
Grohman Leon, przewodniczący komitetu Jóźwiak Franciszek „Witold”, generał,
MO 86 komendant główny milicji 174
Grolman Karl, generał 81
Grosman, działacz endecki 93 K
Grzybowski J., prefekt 51 Kaczyńska Elżbieta 67, 68
Gutakowski Ludwik, członek Komisji Kaganowicz, członek Biura Politycznego
Rządzącej 47 KC WKP(b) 155
Kallas Marian 51, 79
H Karłowicz Jan, naczelnik policji warszawskiej
Hański Mieczysław, pułkownik, pierwszy 62
dyrektor biura ewidencji ludności 178 Karpińska Małgorzata 56, 59
Hausner inżynier, kierownik straży Katarzyna II, caryca 40
obywatelskiej 92 Kaufman Franciszek, zastępca naczelnika
Henszel Władysław, komendant główny policji 90, 94
policji 112 Kazimierz Wielki, król 16, 17
Hitler Adolf, dyktator III Rzeszy 160 Kempen Jerzy, pułkownik, kierownik
Horodyski Jan, działacz milicyjny, oficer Wyższej Tajnej Policji Wojskowej
policji 91 55
Hoser P., członek Komitetu Obywatelskiego 87 Kiernik Władysław, minister spraw
Hoszowski Wiktor, komendant główny wewnętrznych 131
policji 103, 112, 113 Kirtiklis Sewer, komendant milicji 97
Hurko Josif, generał-gubernator 69 Kitowicz Jędrzej 19
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
224 Indeks osób
Klejgels Nikołaj, oberpolicmajster Lichaczow Aleksandr, oberpolicmajster

warszawski 66 warszawski 66
Kołłątaj Hugo, polityk, publicysta 30 Lindner A., naczelnik Straży Obywatelskiej
Koneczny Feliks 80 86
Konopacki S. 59 Lipski Tadeusz, konsyliarz, kasztelan
Konstanty, wielki książę 55, 56, 57, 59 łęczycki, senator 24, 32
Kostek-Biernacki Wacław, generał, komisarz Lisowski Bogdan, pułkownik, kierownik
cywilny 150 Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego
Kościuszko Tadeusz, generał-dowódca 42 105
Kotzebue Paweł, generał-gubernator 69 Lissowski Leliwa Mieczysław, nadkomisarz,
Kowalewski Antoni, pułkownik, naczelnik szef policji politycznej 132
warszawskiej ochrany 71 Lubański Stanisław, komisarz policji 25
Koweszko Andrzej, oficer policji 207 Lubomirski H., książe, prefekt 51
Kozaczuk Władysław 129 Lubowidzki Mateusz, wiceprezydent
Kozielewski Marian, komendant Polskiego Warszawy 58, 59, 60
Korpusu Bezpieczeństwa, podinspektor Ludwkowski Wiktor, naczelnik policji
150, 166 136
Kozłowski Jan 64, 65, 68, 69
Kozłowski R., komisarz policji 25 Ł
Kozłowski Wincenty, członek komisji Łanskoj, generał-gubernator 55
policyjnej 40 Łączkowski Marceli, zastępca naczelnika
Kozolubski Juliusz, oficer policji 149 policji 90
Krajewski Bronisław, naczelnik milicji 89 Łuba J., prefekt 51
Krzyżanowski Stanisław, delegat Łubieński M., prefekt 51
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 107 Łuszczewski Jan Paweł, sekretarz Komisji
Kucynski Aleksander, generał, naczelnik Rządzącej 47
żandarmów 67
Kuruta Dmitrij, generał, szef sztabu M
głównego 56, 58 Majer Piotr 175, 181, 184
Kurta Henryk 207 Majewski Antoni, członek Rady Miejskiej
Radomia 27
L Majski Iwan, dyplomata rosyjski 156
Lange Julian, dowódca Straży Obywatelskiej Makowski Tytus, naczelnik milicji 89
92 Makrott Henryk, szpieg, szef tajnej policji
Lasocki J., prefekt 51 wojskowej 56
Le Fort, baron 29 Malec Dorota 34, 37
Le Rond Henryk, generał, przewodniczący Malec Jerzy 34, 37
komisji plebiscytowej 107 Maleszewski Janusz Jagrym, komendant
Lebiediewa Natalia 156 główny policji 113
Lewicki Michał, oficer rosyjski 55 Małachowski J., prefekt 51
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Indeks osób 225
Małachowski Stanisław, prezes Komisji Mussolini Benito, premier Włoch 131

Rządzącej 47 Muszyński Fryderyk, marszałek wielki
Markgrafski Andrzej, pomocnik generała- koronny 41
gubernatora 70
Martynow Piotr, szef warszawskiej ochrany 71 N
Massalski, generał 91 Nagłowski Felicjan, subaltern 26
Matusiak Klemens, porucznik, dowódca Nagórski Władysław, komendant policji 151
milicji 108 Nakwaski Franciszek Salezy, prefekt 51
Mączyński Wojciech, komendant, dowódca Namiotkiewicz Jan, szef biura 90
milicji 77, 78 Napoleon, cesarz Francuzów 49, 54, 55, 74
Mądrzykowski Michał, komendant milicji Narutowicz Gabriel, prezydent RP 123, 131,
78 132
Mejer Piotr, oberpolicmajster warszawski 66 Natzmer, brygadier 82
Mieziencew Mikołaj, generał, naczelnik Nesselrode Teodor, hrabia, naczelnik
korpusu żandarmów 67 żandarmerii 67
Mikołaj I, car 67 Niemcewicz Julian Ursyn, pisarz,
Mikołaj II, car 70 historyk 24, 59, 60
Mikołowski K., komisarz policji 25 Niemcewicz Stanisław, brat Juliana,
Milewski S. 21, 57, 66 przedstawiciel oświeconej szlachty 24
Milowicz K., komisarz policji 25 Nolken Karl, oberpolicmajster warszawski
Milutin Mikołaj, autor projektu reformy 66
administracyjnej 64 Noot Konstanty Van der, dowódca, kierownik
Misiewicz Jan, oficer policji 130 Wyższej Tajnej Policji Wojskowej 55
Misiuk Andrzej 11, 91, 133, 198, 199, 200, Noskiewicz R., członek Komitetu
201, 202, 203, 204, 209 Obywatelskiego 87
Młodzianowski Kazimierz, kapitan, Nowakowski Zdzisław 198, 199, 200, 201,
komendant milicji 99 202, 203, 204, 209
Mniszech Michał Jerzy Wandalin, marszałek Nowosilcow Mikołaj, senator carski 55, 56,
wielki koronny 31, 32 58, 59
Mochnacki B. 60
Mołotow Wiaczesław, członek Biura O
Politycznego KC WKP(b) 155 Obrębski K., komisarz policji 25
Moraczewski Jędrzej, premier 93, 97, 131 Około-Kułak Aleksander, działacz policyjny
Mostowski Tadeusz, minister spraw 91
wewnętrznych 56 Okołow-Podhorski Cezary, działacz
Modzelewski Stanisław, „wampir” policyjny 91
z Gałkówka 186 Okulicz Stanisław, działacz policyjny 91
Moszyński Joachim, prefekt 51 Olszański Witalis, pułkownik, komendant
Mrovincsics Saturnin, komendant policji policji 151
106 Olszewski A., komisarz policji 25
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
226 Indeks osób
Onoprienko Wiktor, pomocnik generała- Potocki Aleksander, minister policji 32, 49

-gubernatora 70 Potocki Ignacy, marszałek wielki litewski,
Orżewski Piotr, generał, szef żandarmów minister policji 24, 30, 31, 32, 36, 37
w Rosji 69 Potocki Stanisław, członek Komisji Rządzącej
Osóbka-Morawski Edward, premier 157 47
Ostrowski Tomasz, poseł 29 Potocki Szczęsny Stanisław, marszałek
Otłowski Franciszek, dowódca policji 152 konfederacji 40
Prószyński Stanisław, przedstawiciel szlachty
P 32
Pacek Piotr 57 Ptaszyński Ludwik, zastępca naczelnika 90
Paczkowski Andrzej 171
Pałaszewski inżynier, twórca Straży Miejskiej R
w Łodzi 86 Raczyński Nałęcz Kazimierz, marszałek
Paprocki Franciszek 80 nadworny koronny 32, 35
Paskiewicz Iwan, feldmarszałek namiestnik Raczyński Kazimierz, prezes Departamentu
62, 63, 67 Policji 23, 25
Pawłowicz Kazimierz, zastępca naczelnika Radziejowski Hieronim, podkanclerzy
warszawskiej Straży Obywatelskiej 87 koronny 19
Pepłoński Andrzej 129 Radziwiłł Franciszek, naczelnik milicji 90
Peterson Aleksander, szef warszawskiej Rajchel Kazimierz 198, 199, 200, 201, 202,
ochrany 71 203, 204, 209
Pękosławski Jan, oficer, założyciel Pogotowia Rauer Edward, członek Komitetu
Patriotów Polskich 132 Obywatelskiego 87
Piłsudski Józef, Marszałek Polski 91, 96, 97, Rehan F., właściciel manufaktury sukiennej
105, 125, 131, 132, 133, 145 35
Plewa Krzysztof, seryjny morderca 186 Rembieliński Rajmund, prefekt, dyrektor
Płotnicki Jan, pułkownik, komendant policji generalny policji 51, 59
158, 183 Robaczewski A. 128
Pobóg-Malinowski Władysław 149 Roj Bolesław, generał, przedstawiciel PKL 92
Poczman, komisarz policji 25 Romanowski, komisarz policji 25
Pomykała Marta 198, 199, 200, 201, 202, 203, Różniecki Aleksander, generał, szef
204, 209 żandarmerii 55, 56, 57, 58, 59, 82
Poniatowski Józef, książe 77 Rutkowski Tadeusz, doktor, wiceprezydent
Poniatowski Michał, prymas 37 Lwowa 88
Poniatowski Stanisław August, król 22 Rydz-Śmigły Edward, marszałek, naczelny
Poniński Adam, prefekt 51 wódz 150
Popowicz Adam, oficer policji 138 Rygier Urban, komisarz ML 93
Popowski Stanisław, adwokat, naczelnik Rzepecki Karol, dowódca Straży
Straży Obywtelskiej 87 Obywatelskiej 92
Poraziński Jerzy, naczelnik 89 Rzewuski Seweryn, hetman 40
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Indeks osób 227
S Stecki Jan, minister spraw wewnętrznych 94,

Sarnecki Paweł 191 95, 142
Sass, baron, pułkownik, kierownik tajnej Stoch Franciszek, doktor, kapitan, dowódca
policji 56 żandarmerii 92
Sawicki Jan 79 Storożenko Andriej, oberpolicmajster
Schley Mateusz, szef Wyższej Tajnej Policji warszawski 66
Wojskowej 55, 56 Strażyński Antoni, podpułkownik,
Schneider Adam, radny, naczelnik MSO 88 komendant żandarmerii 57
Sievers Jakub, ambasador Rosji w Polsce 41 Stroński Zdzisław, poseł 127
Sikorski Władysław, minister spraw Strzelecki Władysław 11, 55, 58, 60
wewnętrznych 131, 143, 156 Sulowski Paweł, inżynier, wiceprzewodniczący
Skrudlik Marian, kierownik biura komitetu milicyjnego 86
wywiadowczego 131 Sułtan Stanisław, marszałek nadworny
Skrudlik Mieczysław, doktor, podporucznik, litewski 32
szef referatu MSW 95 Swolkień Marian, szef służby informacyjnej
Sławoj-Składkowski Felicjan, premier 150, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 143
149 Szaciński Mieczysław, naczelnik milicji 90
Sobolewski Ignacy, minister policji 49 Szcząska Zbigniew 30
Sobolewski Walenty, członek Komisji Szczepanowski Stanisław, naczelnik milicji 89
Rządzącej 47 Szczepkowski L., członek Komitetu
Sokołow Grigorij, kapitan, oficer NKWD 155 Obywatelskiego 87
Sokołowski Adam, pułkownik, wojewoda Szczurek Jerzy, podporucznik, komendant
nowogródzki 151 milicji 108
Soprunienko Piotr, kapitan bezpieczeństwa Szczyt Józef, kasztelan brzesko-litewski,
państwowego 153 senator 32
Sosnowski Kazimierz, generał, minister Szeptycki Stanisław, generał, organizator
spraw wojskowych 129 Pogotowia Patriotów 132
Sposetti Józef Zerboni de, prezes prowincji Szewiakow Wasyl, szef warszawskiej ochrany
poznańskiej 80 71
Srokowski Kazimierz, komendant Straży Szuwałow Paweł, zastępca generała-
Obywatelskiej, prezes 86 -gubernatora 70
Stalin Józef, dyktator ZSRR 153, 155, 160, Szwykowski Michał, przedstawiciel szlachty 32
171, 178 Świeczyn Aleksander, policmajster 55
Starczewski Felicjan, major, dowódca Świerzyński Józef, premier 94
Korpusu Milicji 44
Starzyński R., członek Komitetu T
Obywatelskiego 87 Tauer Stanisław, komisarz policji austriackiej
Starzyński Stefan, prezydent Warszawy 150 88
Staszic Stanisław, publicysta 30 Thugutt Stanisław, minister spraw
Stecki Iwo, komisarz policji 32 wewnętrznych 93
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
228 Indeks osób
Tokariew Dmitrij S., szef NKWD 155 Wolfenburg Tadeusz 130

Tołstoj Siergiej, oberpolicmajster warszawski Wójcikiewicz Józef 191
66 Wroczyński Jan, generał, organizator
Trepow Fiodor (Teodor), oberpolicmajster Pogotowia Patriotów 93, 132
warszawski, naczelnik żandarmów 63, Wróblewski Bolesław, komendant szkoły
66, 67 policyjnej 118
Tyrakowski, działacz endecki 93 Wybicki Józef, generał, członek Komisji
Tyszkiewicz Ludwik, marszałek wielki 41 Rządzącej 32, 47
U Z
Urbankowski Jan, kierownik wydziału Zahorski Andrzej 32, 36, 40
Milicji Miejskiej 90 Zakrzewski Ignacy, prezydent Warszawy 42
Uthof Lew, pomocnik generała-gubernatora Zalewski J., komisarz policji 25
70 Załęski R., członek Komitetu Obywatelskiego
87
V Zamorski Józef Kordian, generał, komendant
Vidocq Eugene-François, detektyw 55 główny policji 113, 126, 149,152
Zamoyski Stanisław, ordynat 50, 54
W Zapolski Ignacy, przedstawiciel szlachty 32
Wachowiak Stanisław, wojewoda pomorski Zarzecki Stanisław Kostka, prezydent
132 Krakowa 77
Wacław II, król 15, 16 Zbrożek Tadeusz, inspektor, szef Komendy
Walichnowski Tadeusz 176, 181 Policji Terenów Przyfrontowych
Wardęski Henryk, komendant, kierownik i Etapowych 105
działu sądowego 90, 113 Zdanowski Juliusz, komisarz generalny Rady
Wasilewski, podpułkownik, funkcjonariusz Regencyjnej 91
Policji Polskiej 166 Zelwański Ryszard, doktor, pułkownik,
Widacki Jan 191 kierownik Zakładu Kryminalistyki 178
Wiza Zygmunt, podporucznik, dowódca Ziołowski Kazimierz, podinspektor policji
żandarmerii 92 152
Władysław Łokietek, król 15, 16 Zylberg Jan Tadeusz, wojewoda inflandzki
Własow G., oberpolicmajster warszawski 66 24
Wodzicki S., prefekt 51
Wodzyński Karol, starosta nurski, senator 32, Ż
Wojciech św. 186 Żeligowski Lucjan, generał, twórca Komisji
Wojciechowski Zygmunt 17 Rządzącej Litwy 105
Wojewódzki Sylwester, kierownik wydziału Żyliński Czesław, działacz policyjny 91
milicji 98 Żyliński Józef, komisarz policji 32
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Organizacja bezpieczeństwa i porządku publicznego I
1 Półzbroja ceklarza (dawnego 1 2

pachołka miejskiego
czuwającego nad porządkiem)
z 2. poł. XVI w. z okrągłą
tarczą połączoną z latarnią;
ze zbiorów Muzeum Wojska
Polskiego (dalej MWP)
2 Muszkieter i dziesiętnik
Chorągwi Węgierskiej
Michała Radziwiłła z 1679 r.
wg rysunku Bronisława
Gembarzewskiego; MWP
3 Milicja warszawska z XVIII w.,

wg akwareli Kajetana
Kielisińskiego; MWP
3
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
II Organizacja i działalność służb policyjnych
4 Portret Jana Kilińskiego,

pułkownika, dowódcy 20. regimentu
piechoty; MWP
5 Mundur kapitana Gwardii

Narodowej Lubelskiej Księstwa
Warszawskiego Pawła Wagnera;
MWP
6 Żołnierz polski, ubiór, uzbrojenie

i oporządzenie, 1797–1814,
wg rysunku Bronisława
6 Gembarzewskiego; MWP
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Organizacja i działalność służb policyjnych III
7 Gwardia Narodowa Krakowa,

1816 –1836, wg rysunku
Karola Lindera; MWP
8 Żandarmeria Królestwa Polskiego

1816–1830, wg akwareli
Romana Rupniewskiego; MWP
9 Mundur żandarma Korpusu

Żandarmerii Królestwa Polskiego
1815–1830; MWP
9
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
IV Organizacja i działalność służb policyjnych
10
11
10 Chorągiew 1. pułku Gwardii

Narodowej Warszawskiej,
1831 r.; MWP
11 Gwardia Narodowa Lwowska

Konna, 1848 r.; MWP
12 Mundur szeregowego Gwardii

Narodowej Warszawskiej,
12 1831 r.; MWP
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Organizacja i działalność służb policyjnych V
14
13
13 Dr Tytus Chałubiński
– członek Warszawskiego
Komitetu Miejskiego, 1861 r.;
MWP
14 Lwowscy ułani miejscy, 1848 r.,

wg akwaforty z epoki; MWP
15 Oﬁcer Galicyjskiej Gwardii

Narodowej, wg rysunku
Maksymiliana Oborskiego,
1848; MWP
15
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
VI Organizacja i działalność służb policyjnych
16
16 Egzekucja żandarma narodowego,

Józefa Kosińskiego – powstańca,
1863 r., akwarela; MWP
17 Rafał Krajewski – dyrektor

Wydziału Wewnętrznego
w Rządzie Narodowym,
1863–1864; MWP
17
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Organizacja i działalność służb policyjnych VII
18 19
18 Narodowa Policja Warszawska

podaje do publicznej wiadomości
pierwszą listę szpiegów
krakowskich z 1863 r.; MWP
19 Rozporządzenie powstańczej
Policji Narodowej z 1864 r.; MWP
20 Adolf Pieńkowski – komendant

powstańczej Policji Narodowej
w latach 1863–1864; MWP
Ilustracje 1-20 – źródło: 20

zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
VIII Budynki polskiej Policji po 1915 r.
21 22
21 Komisariat Policji Państwowej
w Stanisławowie
22 Siedziba Komendy Policji

miasta stołecznego Warszawy:
„Pałac Blanka”
23 Komisariat i odwach (wartownia)

Policji Województwa Śląskiego
w Cieszynie
24 Posterunek Policji Państwowej

w Łaziskach Górnych
23 na Śląsku
25 Gmach komendy wojewódzkiej

w Toruniu
24 25
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Ćwiczenia sprawnościowe polskich policjantów IX
26 27
28
26 Ćwiczenia na maneżu
(ujeżdżalnia koni)
27 Poranna gimnastyka
28 Ćwiczenia w kolumnach 29
29 Strzelanie do celu
30 Ćwiczenia z karabinami
maszynowymi
30
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
X Musztra
31
31 Kompania policji pieszej

– składanie raportu
32 Komenda: „Prezentuj broń”
33 Orkiestra policyjna
32
34 Szwadron policji konnej
Ilustracje 20-40 – źródło:

Dwudziestolecie służby bezpieczeństwa
w Polsce odrodzonej 1915–1925,
33 pod red. E. Grabowieckiego,
Warszawa 1929
34
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Defilady, wizytacje, przeglądy XI
35 36
35 Główny Komendant Policji

Państwowej Marian Borzęcki
w Brześciu na inspekcji
36 Minister Cyryl Ratajski

przed frontem rowerzystów 37
37 Przegląd oddziału konnego

Policji Województwa Śląskiego
38 Minister Cyryl Ratajski

przechodzi przed frontem
kompanii pieszej
39 Komendant Główny 38
przy słupie granicznym
w powiecie sarneńskim
40 Inspekcja Policji Województwa

Poleskiego przez b. Głównego
Komendanta Policji
40 39
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
XII Polska policja w Generalnym Gubernatorstwie w czasie II wojny światowej
42
41 43
41 Posterunkowy „granatowej policji”. Na prawej

kieszeni okrągła „blacha” z numerem
identyﬁkacyjnym. Na prawym rękawie opaska
w czerwonym kolorze z białym napisem
„Generalgouvernement”
42 Posterunek Policji w Generalnym

Gubernatorstwie obsadzony przez niemieckich
i polskich policjantów
43 Zdjęcie po wspólnej akcji polskiej

i niemieckiej policji
Ilustracje 41-43 – źródło: ze zbiorów Autora

ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Milicja Obywatelska XIII
44
45
46 47
44 Początki Milicji Obywatelskiej, przełom

1944/1945
45 Radiowóz MO, przełom lat 1950/1960
46 Patrol Milicji w centrum Inowrocławia,

przełom 1950/1960
47 Pierwsza strona propagandowego

wydawnictwa z 1946 r., na okładce milicjant
w mundurze polowym MO z 1944 r .
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
XIV Milicja Obywatelska
48
48 Zajęcia szkoleniowe z zakresu
ruchu drogowego, lata 60. XX w.
49 Absolwenci WSO MO w Szczytnie,

promocje, lata 70. XX w.
50 Emblematy różnych formacji

służb wewnętrznych
49
50 Ilustracje 44-50 – źródło:

ze zbiorów Włodzimierza Bochata
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
Policja w III Rzeczpospolitej XV
52
51
51 Zasady etyki zawodowej

policjanta, 14 lipca 1999 r.
52 Klepsydra i zdjęcie poległego

na służbie sierż. Jacka Engela 53
53 Ks. dr Edward Wiszowaty,

kapelan WSP w Szczytnie
podczas mszy świętej
dla pracowników i słuchaczy
szkoły, 1991 r.
54 Delegacja NSZZ Policjantów

po rejestracji opuszcza gmach
sądu w Warszawie, pierwszy
z lewej kpt Roman Hula, 1990 r.
54
ISBN 978-83-60807-02-6, © by WAiP 2008
XVI Policja w III Rzeczpospolitej
55 Uroczystości pogrzebowe
55 b. Komendanta Głównego Policji
nadinsp. Marka Papały
56 Otwarcie cmentarza w Miednoje,

2000 r.
57 Obóz polskiej jednostki w Kosowie,

2001 r.
58 Minister Sprawiedliwości
Lech Kaczyński i Minister Spraw
Wewnętrznych i Administracji
Marek Biernacki, Komendant
Główny Policji Jan Michna
i Dyrektor biura KGP Zbigniew
56 57 Chwaliński w czasie uruchamiania
systemu automatycznego rozsyłu
informacji o więźniach
przebywających na przepustkach
58 Ilustracje 51-58 – źródło:

ze zbiorów Komendy Głównej Policji

Andrzej Misiuk - Historia Policji W Polsce Od X Wieku Do Współczesności

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Andrzej Misiuk - Historia Policji W Polsce Od X Wieku Do Współczesności

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A. Misiuk, Historia policji w Polsce.

Od X wieku do współczesności, Warszawa 2008

Projekt okładki, stron tytułowych

Copyright © by Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.

1.1. Organizacja bezpieczeństwa państwa w okresie wczesnopiastowskim,

2.1. Księstwo Warszawskie (1807–1815) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2.3. Ochrona porządku publicznego w czasie powstań listopadowego (1830–1831)

3.1. Organizacje społeczne i działalność obywatelska w obszarze

4.1. Milicja Ludowa i Policja Komunalna w latach 1918–1919 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

5.1. Podstawy prawne organizacji i działalności Policji w okresie międzywojennym . . . . . . 109

5.3. Polityka kadrowa w Policji Państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

6.1. Policja a władze administracji politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

7.1. Organizacja i działalność policji kryminalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

8.1. Przygotowania i udział Policji Państwowej i Policji Województwa Śląskiego

10.1. Dekret PKWN o ustanowieniu Milicji Obywatelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

11.1. Nowa organizacja Policji po roku 1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Przekazywana do rąk Czytelników monografia stanowi próbę ukazania ewolucji prze-

Na przestrzeni wieków rola instytucji policyjnych zmieniała się w zależności od

„ „Władze policyjne mają obowiązek dokonywania w ustanowionym dla nich zakre-

W drugiej połowie XX wieku w państwach totalitarnych: faszystowskich i komu-

1.2. Tło społeczne rozwoju przestępczości 13

1.1. Organizacja bezpieczeństwa państwa w okresie wczesnopiastowskim,

Patrymonialny charakter państwa w okresie wczesnopiastowskim opierał się na kon-

 Jednym z podstawowych zadań każdego współczesnego państwa, realizowanych

Prawo staropolskie miało charakter prywatnej skargi. Każda krzywda wyrzą-

 Do najstarszych i najwyższych urzędów terenowych w dawnej Polsce należał urząd

W XII i XIII wieku znaczenie wojewodów niepomiernie wzrosło, tak że niejedno-

Wacław II początkowo ustanowił starostów na ziemi krakowskiej, a później w całej pro-

 Uprawnienia starosty były szerokie. Pełnił on funkcję zastępcy księcia w prowincji,

Wojewodzie pozostawało jedynie prawo doprowadzenia do starosty miejscowego

 Na szczeblu centralnym funkcje policyjne wykonywał marszałek. Urząd marszał-

Znaczenie marszałka wzrosło niepomiernie za panowania Kazimierza Wielkiego.

Na szczeblu lokalnym nadal podstawową rolę w dziedzinie ochrony porządku

1.2. Władze policyjne w Rzeczpospolitej szlacheckiej

Jedną z zasadniczych cech władzy państwowej w Królestwie Polskim było uzależnie-

 Marszałek (wielki i nadworny) był odpowiedzialny za bezpieczeństwo osobiste

1.2. Władze policyjne w Rzeczpospolitej szlacheckiej 19

W 1652 roku, na przykład, podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski za „gwałt”

Czasy demokracji szlacheckiej w Polsce charakteryzowało postępujące ograni-

 Proces lokacji miast polskich na prawie niemieckim powodował przejmowanie

We Lwowie istniał urząd tłumacza. Wykonywał on przede wszystkim zadania

1.2. Władze policyjne w Rzeczpospolitej szlacheckiej 21

Poza czynnościami administracyjnymi wykonywał on zadania policyjne na terenie

a w wieku XVIII niespotykanym w ogóle. Stanowi to zapewne wyraz upadku politycz-

1.3. Służby policyjne w Polsce w dobie reform ustrojowo-politycznych

Reformy życia społecznego, które król Stanisław August Poniatowski rozpoczął na

 W skład Rady Nieustającej wchodziły departamenty stanowiące quasi-minister-

Nadzorowanie to dotyczyło przede wszystkim instytucji policyjnych w miastach

„ „…będzie miał moc egzaminowania rachunków wszystkich miast królewskich,

konfederacji barskiej próbował szpiegować działalność konfederatów na terenie Wiel-

W latach 1786–1788 ostatni prezes Departamentu, Kazimierz Raczyński podjął

Z tych względów przystąpiono do tworzenia podporządkowanej Departamen-

 Wszystkie miasta królewskie koronne podzielono na 15 wydziałów policyjnych.

Podział na wydziały i obsada stanowisk komisarzy przedstawiały się następująco:

1 wydział poznański – komisarz W. Garczyński

Na mocy królewskiego uniwersału z 9 września 1788 roku do zadań komisarzy

1 badać stan kasy miejskiej,

„ „…w podobnych nieposłuszeństwa przypadkach, skoro Departament Policji złoży

Departament dość często musiał korzystać z tego uprawnienia. Gdy zawieszono

stanowił poważne ograniczenie uprawnień starostów jako przedstawicieli anachronicznej

„ „…w oznaczonym dniu i godzinie jurysdykcja marszałkowska, starościńska, miej-