1.

Вовед во медицина на трудот

Здравјето и безбедност на работа ја дефинираат социјалната и

здравствената димензија на одржливиот развој на општеството. Здравјето и
благосостојбата на работниците се клучен елемент на социо-економскиот развој
на секоја земја.

Повеќе од половината на светското население припаѓа на глобалната

работна сила, која континуирано во текот на работниот век, повеќе или помалку
е изложена на различни професионални штетности, кои потекнуваат од
работната средина и работното место, и претставуваат ризик по здравјето на
експонираните работници. Според податоците на Регионална Канцеларија за
Европа на СЗО, 2008 год., годишно во Европа, 300 000 работници умираат
поради болести во врска со работа, додека 27 000 работници губат живот
поради повреди на работа. Покрај старите добро познати проблеми на здравјето
на работниците од високо ризичните сектори (градежништво, рударство,
земјоделие, мали претпријатија) со професионалните заболувања како што се
пневмокониозите, професионално оштетување од бучавата, професионални
труења со различни супстанци, во 21. век се јавуват и новите предизвици врзани
за економските, социјалните и општествените промени на глобално ниво.

Процесот на глобализацијата со нови технологии, индустрискиот развој,

економските кризи, миграциите на работната сила во светот, процесите на
економската и социјална транзиција, предизвикуваат силно влијание врз
здравјето и безбедноста на работниците , како и и врз системот, политиката и
услугите во здравствениот сектор. Резултат на овие случувања на глобално,
како и на национално ниво, води до појава нови професионални ризици по
здравјето на експонираните работници, како што се стрес и Burnout синдром,
нанотехнологии, професионалните карциногени, климатските промени со
топлотни бранови, биолошките нокси (ХИВ/СИДА, птичји грип или грип А
(Х1Н1) и др. Овие промени се пратени и со нови демографски движења како
што се стареењето на работната популација, поголемо учество на женска
работна сила, млади работници и др. Сето тоа придонесува до зголемување на
разликите во земјите и меѓу земјите во светот, во однос на работните услови и
во експозицијата на работниците кон професионалните агенси како и во
достапноста до услугите на здравствениот систем. Ова води до засилување на
нееднаквоста меѓу богатите и сиромашните земји, во однос на здравјето на
луѓето. Создавање здрави работни места и примарната превенција од
професионалните ризици се новите насоки во развој на системот за здравје и
безбедност на работа.

Секој човек има право на здрава и безбедна работа и работна средина

која дава основа за социјален и економски продуктивен живот. Работодавците ја
имаат примарната законска обврска да им овозможат здравје и безбедност на
работниците, додека државата ја има општествената и јавната одговорност и
интерес за спроведување на принципите на здрава и безбедна работа во пракса,
на сите нивоа во заедницата.

1.1. Основни принципи и задачи

1
 Во рамките на севкупната активност за здравјето и заштитата на работа,
здравствениот аспект е обврска на медицина на трудот, која претставува
интегрален дел на организираната здравствена дејност во еднам земја.
Медицината на трудот е специфична медицинска дисциплина со клиничко-
превентивен карактер која има јавно-здравствен пристап.

Предметот на медицината на трудот е сочувување, заштита и

унапредување на здравјето и работната способност на работниците и
подобрување и унапредување на работната средина и обезбедување здрави и
безбедни работни места.

Целта на медицината на трудот е да обезбеди создавање на адекватни

работни услови за постигнување на оптимални ефекти во работата со
запазување на здравјето, психофизичкиот интегритет и работната способност на
работниците.

Активностите на медицината на трудот се насочуваат кон

унапредување на здравјето и работната способност на работниците и превенција
на професионалните болести, болести во врска со работа и повреди на работа.
Овој процес се реализира преку повеќе различни и специфични механизми и
мерки кои се воглавном фокусираат на контрола (редукција или елиминација)
на потенцијалните ризици кои може да го оштетат здравјето на активната
работничка популација.

1.1.1. Дисциплини

Медицината на трудот опфаќа повеќе дисциплини кои се фокусирани на

одделни подрачја со специфични задачи на делување:

● Физиологија на трудот
● Психологија на трудот
● Ергономија
● Професионална патологија
● Професионална токсикологија
● Екологија на трудот (хигиена на трудот)
● Оценка на работната способност
● Професионална рехабилитација
● Професионална ориентација и селекција
● Унапредување на здравјето на работа
● Безбедност (сигурноста) на работа

Сите овие дисциплини имаат заедничка цел, тргнувајќи од општо

прифатената дефиниција на СЗО за здравје, “ сочувување и унапредување на
физичко, психичко, ментално здравје и благосостојба на работниците во однос

2
на работата и работната средина, како и оптимална адаптација на работата кон
човекот и на секој човек кон неговата работа.”

Денес, Светската здравствена организација, го промовира поширокиот

јавно здравствен пристап во разрешувањето на здравствените проблеми на
работниците користејќи го терминот “здравјето на работниците”.Тој пристап е
фокусиран на примарната превенција на професионалните болести, повреди на
работа и болести во врска со работа, заштита и унапредување на здравјето на
работниците. При тоа медицината на трудот е јадро и го претставува главниот
но не и единствениот елемент на јавно здравствениот пристап на здравјето на
работниците Овој пристап ги опфаќа сите работоспособни лица (не само
вработените), на и вон работното место, во претпријатието и во заедницата со
инволвирање и одговорноста на сите клучни партнери кои учествуваат во
активниот процес на обезбедување здравје на работа. Клучните партнери се:
работниците, работодавците, релевантните Министерства (здравство, труд и
социјална политика,екологија, образование и др); Инспекциските служби,
Фондот за здравствено осигурување, Фондот за пензиско-инвалидско
осигурување, Службите за медицината на трудот, претставници на работниците
и Синдикатот, здруженијата на работодавците, стручните здруженија од областа
на медицината на трудот и заштита при работа и др. Овој пристап подразбира
следење на сите детерминанти на здравје со поставување на здравјето на
работниците на највисоко можно ниво во општеството.

1.1.2. Промена во пристапот: oд медицина на трудот кон здравје на

работниците

Овој јавно-здравствен пристап е важна стратегија не само во

обезбедувањето на здравје на работниците, така и со позитивниот придонес во
националните економии, преку зголемување на продуктивноста, квалитетот на

3
производи, работната мотивација и сатисфакција како и во подобрувањето на
квалитетот на животот на работниците и општетството.На овој начин
современата медицина на труд како дел од комплексниот јавно-здравствен
пристап во обезбедувањето на здравјето на работа, добива нови димензии и дава
свој непроценлив придонес во заштита и унапредување на здравјето на
работниците.

1.3. Актуелности и перспективи на развојот на медицината на трудот во

Република Македонија

Во рамките на релевантните системски промени на националната

здравствена политика во Република Македонија, реформските активности од
областа на здравствена заштита на работниците, се базираат врз современиот
концепт за здравје и безбедност на работа, и го промовираат јавноздравствениот
и интегриран пристап во политиката, системот и услугите, во заштита и
унапредување на здравјето на работната популација.

Јавноздравствениот пристап кон здравјето на работниците, деклариран

во Глобалниот Акционен план за здравјето на работниците на СЗО, 2008-2017,
фокусиран е на примарната превенција на професионалните болести, повреди на
работа и болести во врска со работа, со примена на основниот принцип на
контрола (елиминација или редукција) на ризици на работното место, со
интерсекторска соработка на сите клучни партнери во заедницата.

Усвоената Стратегијата за здравје, здрава животна и работна средина и

безбедност на работа на Република Македонија, 2006 год., како и донесениот
Закон за безбедност и здравје на работа, 2007 год., ги определија приоритетите
во развојот на системот на здравје и безбедност на работа, а во склад со
релевантните меѓународни документи во областа (Конвенцијата на МОТ бр.
161, Глобалниот план за акција за здравјето на работниците 2008-2017 на СЗО и
Документот на ЕУ ”Подобрување на квалитетот и продуктивноста на
работатното место: Стратегија на заедницата 2007-2012”)

Новите реформски концепти во секторот за здравје и безбедноста на

работа во земјата, со медицината на трудот како клучен елемент ,ги дефинираа
јаввно здравствените приоритети и акции на делување: јакнење на националната
политика за здравје и безбедност на работа, развивање и усогласување на
неопходните политички и правни инструменти, развој на здрави работни
пракси, здрава работна средина, и унапредување на здравјето на работа, развој
на стандардите во областа на здравјето и безбедност на работа, засновани на
проценка на ризик, развој на хуманите ресурси и зајакнување на капацитетите
(тренинг и едукација), зајакнување на националниот здравствен систем во
сегментот на медицината на трудот, преку понатамошен развој на националната
мрежа на Службите за медицина на трудот, координирана од Институтот за
медицина на труд на РМ, поттикнување на научноистражувачките активности
во областа, јакнење на информативниот систем, јакнење на јавната свест кај
сите активни учесници во процесот,и развој на интерсекторска соработка во
доменот.

4
Еден од основните приоритети во оваа област, е процесот на модернизација на
Службите за медицина на труд (СМТ), и промоција на СЗО моделот на основни
служби за медицина на трудот, како клучна алатка и основна компонента за
превенција на здравјето и безбедноста на работното место во рамките на
националниот јавноздравствен систем.

Основните насоки за делување би требало да дадат поттик на

националната акција за подобрување на квалитетот на услугите , поголема
покриеност и достапноста на СМТ, со идентификација на соодветни механизми
неопходни за развој на компетентни и релевантни СМТ за сите работници,
особено вулнерабилните групи и високоризични сектори на работната
популација. На тој начин, националниот здравствен систем би одговорил на
специфичните професионални ризици имајќи ги предвид постоечките хумани
ресурси и постоечката инфраструктура како и понатамошниот развој на
дејноста на МТ во Република Македонија.
2. Физиолошки, психолошки и ергономски аспекти на трудот

Работата влијае врз физиолошките процеси во човечкиот организам

при што функционалните и регулациските физиолошки механизми
овозможуваат прилагодување на човечкиот организам кон работата (шема 1).

RABOTA FIZIOLO[KI
PROCESI

ADAPTACIJA

Шема 1. Прилагодување на човечкиот организам кон работата

Поединечните органи, органските системи и организмот како целина се

адаптираат на уловите на работата и на работната средина. Еден од
најважните физиолошки аспекти на работата е адаптацијата на човечкиот
организам кон физичката работа.

2.1. Физиолошки аспекти

Под физичка работа се подразбира работа на скелетните мускули , при

што се троши енергија. Тоа е механичка работа како резултат на процесот на
претворање на хемиската енергија во механичка при што се ослободува
топлина.
Скелетните мускули се составени од миофибрили кои содржат актински
и миозински миофиламенти и ја обавуваат физичката работа во состав на
локомоторниот апарат и во функционално единство со останатите системи.
Работата на скелетните мускули во основа ја има мускулната контракција при

5
што за активација на контрактилниот механизам на мускулната клетка
потребна е енергија .
При мускулната работа хемиската енергија во скелетните мускули се
претвора во механичка и се ослободува топлина. Од вишокот топлина
човечкиот организам главно се ослободува преку потењето. Основни извори
на енергија во клетката се аденозин трифосфат (ATP) и креатинин фосфат (CP)
кои ослободуваат енергија при разградување , а потоа брзо се
ресинтетизираат.
Во зависност од тоа дали е потребен кислород или не, енергијата се
добива по аеробен и анаеробен пат. На почетокот на физичката работа
доминантни се анаеробните механизми, а подоцна доминираат аеробните. Во
анаеробната фаза при процесот на гликолоза се ослободува енергија, се создава
млечна киселина, а енергијата се троши за ресинтеза на ATP и CP. Ако не се
оксидира, млечната киселина ја менува хомеостазата и го присилува
организмот да го смали интензитетот на работата. Во аеробните процеси на
Кребсовиот циклус и оксидативната фосфорилација од гликозата, мастите и во
краен случај од белковините се создава енергија (во митохондриите) и се
продуцираат CO2 и H2O. Ослободената енергија се користи за повторна синтеза
на ATP, CP како и за оксидација на млечната кислина.

Кислородот има основно и најважно значење за физичката работа.

Методите за мерење на функционалната способност за работа кај човекот
главно се базираат на потрошениот кислород. За да се изведе работата
мускулите треба да бидат соодветно снабдени со крв односно кислород. Затоа,
аеробниот работен капацитет е од големо значење за многу активности.
Максимален аеробен работен капацитет е максималната способност за
донесување на кислород во активните ткива во текот на работата, во единица
време. Тоа практично значи максимална мускулната активност кога е
постигната максимална потрошувачка на кислород.

За споредување на потрошувачката на кислород воведен е поимот

метаболитичка единица (МЕТ). Тоа е единица на потрошувачка на енергија во
мирување и е еквивалентна на потрошувачката на приближно 3,5 мл О 2 на кг
телесна маса во минута. За 70 кг , една МЕТ изнесува 245 мл/мин, што е на
ниво на потрошувачка на кислород за базалниот метаболизам. Работниот
капацитет на нормално активен здрав маж изнесува 12-15 МЕТ- а , а за
спортисти 16-20 МЕТ-а.

Транспортниот систем на организмот за кислород е крвта,

респираторниот и кардиоваскуларниот систем. Во текот на физичката работата
се активираат механизми за адаптација на потребите на мускулатурата: се
интензивира вентилацијата, алвеоларната дифузија, минутниот волумен на
срцето, фрекфенцијата и силата на срцевата работа, се насочува крвта во
активните ткива, мускулите, срцето и мозокот, а се контрахираат крвните
садови во целото тело. Поради вазоконстрикцијата расте и крвниот притисок.
При физички напор се активираат резервните физиолошки адаптациони
механизми. Колку е оптеретувањето поголемо толку е и напорот поголем. За
иста работа поголем напор ќе треба да вложат лицата кои имаат помал
максимален аеробен капацитет (жени, постари, потхранети лица, лица кои

6
мирувале, лица кои работат на поголема надморска височина). Тешката и
долготрајна физичка работа доведува до хипертрофија на мускулните влакна,
зголемување на мускулната сила. При тоа, доаѓа и до зголемување на срцевата
маса и срцевите шуплини, па срцето има зголемен ударен волумен, а смалена
фрекфенција.

Физичката работа според типот на мускулните контракции може да биде

статичка или динамичка (шема 2).

fizi~ka
rabota

stati~ka dinami~ka

Шема 2. Поделба на физичката работа

Статичката работа се состои од изометриски контракции ( зголемена

напнатост на мускулите без позначајно скратување а мускулните влакна) Со
неа телото се здржува во одредена положба. И покрај тоа што за неа не се троши
многу енергија , статичката работа е многу позаморна од динамичката и треба
да се сведе на минимум. Поради компресија на крвните садови се смалува
приливот на крв и кислород, смалена е дистрибуцијата на продуктите на
разградба што доведува до осет на замор и болка

Динамичката работа се состои од изотонична контракција- скратување

на мускулите и нивна деконтракција при што доаѓа до промени на положбата
на коските на кој се припоени мускулите. Затоа со динамичката работа доаѓа
до промени на положбата на коските.
За да се измери работата потребно е да се измери потрошената енергија.
Енергијата се мери преку ослободената топлина (калории или кЈ), односно
преку потрошениот кислород потребен за ослободување на калориите.
Според потрошувачката на енергија (кЈ/мин) работата се дели на : лесна работа
до 15,5 кЈ/мин, средно тешка работа 15,5 до 20,5 кЈ/мин, тешка работа 20,5 до
26,0 кЈ/мин, многу тешка работа 26,0 до 32,7 кЈ/мин. Тежината на физичката
работа може да се одреди врз основа на ангажираниот максимален аеробен
капацитет како: лесна работа до 25% од МАК умерена работа 25-50%од МАК,
тешка работа 51-75 од МАК, многу тешка работа 75 %од МАК.

Одредување на тежината на работата е основа за оценката на работната

способност. Проблемот е комплексен бидејќи тежината на работата е
индивидуална категорија, за конкретен работник кон конкретна работа.

7
Тешката работа кај индивидуата се манифестира како: замор, субјективно
чувство за тежина, смалена ефикасност на работата, заболувања, повредување,
напуштање на работните места.

2.2. Психолошки аспекти

Психолошките аспекти на работата се однесуваат на менталното

прилагодување на човекот кон работата (тренинг, едукација) и
прилагодување на работата кон менталните потреби на човекот (шема 3)

~ovek
sposobnosti, znaewa, ve{tini, interesi,
motivacija, osobini na li~nosta

adaptacija

sredina rabota

Шема 3. Психолошки аспекти на работата

Способноста, знаењето, вештината, интересите, мотивацијата, особините

на личноста се важни елементи за изведување на работата. Од друга страна
работата е поврзана социјалениот статус, социјалната комуникација и
идентитет на човекот.
Проценката на работната способност го вклучува и одредувањето на
психичките способности. Тогаш се земаат предвид особините на личноста,
когнитивните , психомоторните , физичките и сензорните способности.
Психосоцијалните фактори во работана средина се разновидни и
комплексни. На пример, монотоната работа на вработениот со еднолични и
репетитивни задачи кои постојано се повторуваат може да доведе до
когнитивна состојба и расположение во кое преовладува чувство на
безволност. Тогаш постои губиток на интересот за работа, се смалува
мотивација за работа и се нарушува менталното здравје. Исто така, работата
во смени, (надвор од дневното работно време), земејќи го предвид биолошкиот
ритам на психофизиолошките функции во човечкиот организам, може да
доведе до пореметување на исхраната, спиењето, смалена концентрација и
внимание , пореметување на социјалните релации во фамилијата,

8
комуникациите, но и до ментални пореметувања. Работата може да доведе до
замор. Додека физичкиот замор се манифестира со се послаба функција и
координираност на мускулите , симптомите кај умствениот замор се: поспоро
и поконфузно расудување, опаѓање на интелектуалните функции, промена на
расположението, опаѓање на психофизичките функции. Ако работата која
довела до замор и понатаму трае, настанува хроничен замор. Тогаш
објективните знаци на заморот се поизразени, постои чуство на исцрпеност,
зголемена раздразливост, смалена концентрација, критичност, внимание,
опаѓање на заинтересираноста за работа, смалена психомоторна спретност и
координираност на движењата. Може да се јави губиток на апетит, смалување
на телесната тежина, смалување на општата отпорност. Во ваква состојба
потребен е престанок со работа и одмор.
Бидејќи психосоцијалните фактори играат важна улога во етиологијата
на здравствените пореметувања, во превентивниот пристап важно е
подобрување на работните услови , добра организација во претпријатието,
подобрување на меѓучовечките односи, поддршка на вработените и
зголемување на нивната мотивација за работа. Исто така основно е да се
идентификуваат и да се делува на индивидуалните психолошки потреби на
вработените.

2.3. Ергономски принципи на работното место

Ергономијата е комплексна мултидисциплинарна област која ја

проучува меѓусебната зависност и интеракциите на човекот, работата, и
работната средина. Таа ги следи односите човек-машина-средина (шема 4).

Шема 4. Интеракциите кои ги проучува ергономијата

Поимот ергономија потекнува од грчкиот збор ергос (работа) и номос

(закон) и првпат е употребен од британскиот психолог Murrel во 1949 г кога во
Оксфорд е формирана работна група за разгледување на проблемите на работата
и човекот.
Предмет на истражување на ергономијата е прилагодување на
работната средина, машините, алатите и уредите на физичките и психичките
можности на човекот. Целта на ергономијата е воспоставување на
најоптимални односи на ергономските елементи, намалување на
9
психосоцијалната цена на работата, и нејзина хуманизација како и поголема
ефикасност и продуктивност во работата.
Мултидисциплинарноста на ергономијата потекнува од учеството на
различни науки во ергономскиот пристап како што се психологијата,
социологијата, физиологијата, антропологијата, техничките науки,
кибернетиката и др.

2.3.1. Ергосистем

Човекова работа е комплексен динамички процес кој се состои од

дефинирана и поставена задача која се исполнува со взаемно дејство меѓу
човекот и машината, под влијание на средината, што претставува ерго-систем
(шема 5)

Шема 5. Динамички ергосистем

Ергосистемите квалитативно се менуваат со постепено воведување на

механизација и автоматизација, па работната дејност на човекот се преместува
од сферата на физичкиот труд во сферата на контролирање и управување на
автоматизирани процеси. Машините се посилни, побрзи, не се заморуваат, но се
малку адаптабилни. Човекот е спор, слаб, но има интелектуални способности и
е адаптабилен. Во текот на работата промени настануваат и кај човекот и кај
машината, но само човекот е способен за постојана адаптација (адаптација на
машините, условите на работата, организација на работата кон себе).
Централно место во ергосистемот има факторот човек при што
положбата на телото при работа, динамичкото и статичкото оптеретување при
работата, психосоцијалните фактори се исклучително значајни
карактеристики .
Положбата на телото при работата зависи од технолошкиот процес. При
стоечка положба во текот на работата, тежиштето на трупот паѓа на четвртиот

10
лумбален прешлен и при тоа се оптеретени зглобовите на ‘рбетот,
сакроилијачните зглобови, колковите, колената и зглобовите на нозете. Затоа,
поради нефункционирање на венската пумпа и отежнатата хемодинамика
долните екстремитети трпат хипоксија. Од друга страна, седечката положба е
позначајна во современите производствени процеси. Таа се карактеризира со
флексија на колковите и колената, исправување на лумбалната лордоза и
зголемено оптеретување на лумбалниот ‘рбет и дорзалните еректори.
Оптеретувањето на интервертебралните дискуси при седење е поголемо од
оптеретувањето при стоење. Свитканата положба при работа би требало да се
елеминира каде што е тоа можно, бидејќи при свиткување поголемо од агол од
90 степени е зголемена вулнерабилноста на ‘рбетните структури, па
спиналните еректори не можат да ја одржат оваа положба, а се ангажирани
само интервертебралните дискуси и зглобните чаури. При дигање терет од
предклон постои асиметричен притисок врз интервертебралните дискуси што
може да доведе до нивно оштетување. Во работниот процес треба да се тежнее
кон седечка положба но и на наизменична промена на положбата на телото од
седечка во стоечка.
Динамичкото оптеретување при работата во ергоситемот се однесува на
природата на движењата при работата. При тоа е потребно рационално
ангажирање на мускулната сила со механизирање на работниот процес.
Статичкото оптеретување при работата исто така треба да се сведе на најмала
мерка или потполно да се избегнува.
Психосоцијалните фактори имаат важно место во ергосистемот.
Особините на личноста, знаењата, вештините, интересите, ставовите,
менталните, психомоторните и психосензорните способности имаат свое
влијание во ергосистемот и ја условуваат неговата адаптацијата и оптимизација.
Факторот машина е втора важна алка во ергосистемот. Алатите,
машините и уредите треба да бидат прилагодени на анатомско-физиолошките
особини на човечкото тело или делови на човечкото тело како и на движењата
при работата. Со ергономските стандарди се нудат најоптимални решенија за
обликување на работни маси, столици, уреди, алати, работни процеси. При
проектирање на работните системи не се важни само техничките и медицински
ергономски барања туку и психолошките, со цел да се прилагоди работата со
способностите на човекот и карактеристиките на неговата личност. За
обезбедување на поголема продуктивност и ефикасност во работата потребно е
и ергономско проектирање на работната површина.
Техничко технолошкиот карактер на работниот процес, организацијата
на работниот процес, факторите од работната средина: физичките, хемиските,
биолошките или микроклиматските имаат исто така големо значење како
важен елемент во ергосистемот.

2.3.2. Ергономска проценка

Ергономскиот приод и ергономските принципи можат да се

демонстрираат на конкретни работни места. На пример, за работници на
компјутерски терминали ергоситремот кој се испитува е : човек-компјутер-
средина. Со негова анализа се дефинираат следните ергономски проблеми:
статичка положба на телото и замор , оптеретување на органот за вид,
јонизирачко и нејонизирачко зрачење, психолошко оптеретување. Ергономските

11
решенија кои може да се понудат за проблемот се: лесен приод до работното
место, лесна манипулација со командите, удобна положба на столицата,
оптимални карактеристики на тастатурата и екранот, појасна слика на
мониторите, отстранување на светкањето, адекватно осветлување во работната
средина, соодветна обоеност на просториите за работа со пастелни бои, без
контрасти, обезбедување на адекватна вентилација и константно ниво на
влажност. За психичките аспекти на конкретното работно место, интервенција
во временската изложеност и препораки за одмор (паузи) при работа со
компјутери се неопходни. Во ергономските решенија често е потребна и
едукацијата на вработените. Најдобро е сите ергономски решенија да бидат
предложени во ергономски програми.
Секое работно место од ергономски аспект може да биде анализирано.
Ова придонесува за дефинирање на проблемите во ергономскиот дизајн на
работното место ио изнаоѓање решенија за нив. Со ергономскиот пристап се
прилагодува работната средина, алатите, уредите на физичките и психичките
можности на човекот и се воспоставуваат најоптимални односи во работниот
процес.

3. Анализа и здравствена оценка на работната средина

Главната задача на медицината на трудот е заштита и унапредување на

здравјето, безбедноста и благосостојбата на работниците, при што основните
активности се насочени кон создавање услови за здраво и безбедно работно
место и работна средина.

Следење и анализа на условите на работното место се едно од основните

конкретни задачи на медицината на трудот, особено на нејзината посебна
дисциплина - екологија (хигиена) на трудот, со крајна цел реализација на
промовираната политика „здрав работник на здраво работно место”.
Екологија на трудот се занимава со препознавање, контрола и следење на
ризикот на работното место, со основна задача за елиминација или редукција на
специфичните професионални ризици на работното место, во борба против
несакани штетни ефекти врз здравјето на експонираните работници.

Работникот во текот на работата на конкретното работно место, е

изложен на влијанието на бројни фактори кои ја детерминираат работната
средина која го опкружува работникот и со кои се дефинирааат условите на
работното место.

Работното место претставува збир на работи и активности кои ги

обавува вработениот во тек на работното време.

Работната средина се дефинира како збир од сите техничко-

технолошки, физички, хемиски, биолошки, психосоцијални и ергономски
фактори кои го опкружуваат човекот при вршењето на неговите работни
активности.
Состојбата во работната средина се дефинира со проценка на условите на
работното место во споредба со препорачаните и признати стандарди и норми

12
во областа на здравјето и безбедноста на работа, утврдени со националната
легислатива.

3.1. Анализа на работно место

3.1.1. Оценка на условите на работното место

Оценка на условите на работната средина започнува со информациите за

основните податоци за претпријатието и спроведената инспекција и евалуација
на работното место. Овој процес кој се состои од повеќе активности, бара
мултидисциплинарен, интерсекторски пристап, со директно ангажирање на
Службите за медицината на трудот. Во мултидисциплинарниот тим покрај -
докторите специјалисти по медицината на трудот, и други компетентни стручни
лица од различни области како што се психолози, инжињери за заштита при
работа, ергономисти, социјални работници, педагози, економисти и др.
исклучително важна улога имаат и претставници на работниците и
работодавците.

Во согласност со Препораката на Меѓународна организација на трудот за

Службите за медицина на трудот бр.171 (ILO Occupational Health Services
Recommendation No.171) aнализа на работното место вклучува повеќе
елементи:

● Идентификацијата и евалуација на професионалните штетности и

опасности во работната средина кои може да го загрозат здравјето на
работниците
● Проценка на условите на работното место и факторите на организација
на работа кои може да го зголемат ризикот по здравјето на работниците
● Проценка на ефиакасноста на примената на техничко-технолошките
превентивни мерки за колективна и лична заштита
● Проценка на професионалната експозиција на штетности од работното
место преку валидна, објективна и општо прифатена методологија
● Проценка на ефикасноста на контролните системи дизајнирани за
елиминација или намалување на професионалната експозиција.

3.1.2. Професионални штетности и опасности

Анализата на работното место се базира врз идентификација и

евалуација на професионалните штетности и опасности во работната средина.
За секое работно место се прави регистар на професионални штетности.

Професионалните штетности, односно штетни професионални агенси,

вообичаено се класифицираат како физички, хемиски, биолошки,
психосоцијални и ергономски.

13
 Во физички професионални штетности спаѓаат: микроклиматски
фактори ( температура, влажност, топлинско зрачење, струење на воздухот),
атмосферските влијанија ( топлина, студ и др.) , бучава , вибрации,
атмосферскиот притисок, јонизирачко зрачење, нејонизирачко зрачење и др.

Хемиски професионални штетности се сите хемиски супстанци од

неорганска и органска природа, присутни во работната средина, во различни
форми и агрегатни состојби ( аеросоли, чад, пареи, гасови, цврсти честички,
течности) кои може штетно да влијаат врз здравјето на професионално
експонираните работници.

Биолошки професионални штетности се сите живи организми или

супстанции произведени од живи организми кои што имаат способност да
предизвикаат некоја болест, повреда или друг несакан ефект врз експонираните
работници. Тука спаѓаат микроорганизми ( вируси, бактерии, габички и др),
растенија, животни, нивните секрети, екскрети, делови на организми, продукти
и сл.

Психосоцијалните штетности се различни стресогени фактори,

резултат на взаемното дејство помеѓу работните услови, индивидуалните
фактори и ситуационите фактори. Стресогените фактори произлегуваат од
условите и организацијата на работа или од барањата на работното место, а
оставаат последици кај експонираните работници: врз нивното здравје,
продуктивноста на работното место и врз комуникациите со околината

Ергономските фактори треба да обезбедат прилагодување на работната

средина, машините, алатите и уредите на физичките и психичките можности на
човекот. Тие стануваат штетни агенси кога елементите на ергосистемот ( човек,
машина, средина) не се во оптимални односи, односно постои несоодветен тнр.
ергономски дизајн на работното место, што штетно се одразува врз здравјето на
експонираните работници, како и врз ефикасноста и продуктивноста на трудот.
За секоја од идентифицираните професионални штетности и опасности
потребно е да се проценат карактеристиките на експозицијата (ниво, интензитет
и должина и др.) и процени можен ризик за оштетување на здравјето кај
експонираните работници. Препознавање, утврдување и групирање на
опасностите и штетностите на работното место и работната околина е
основен чекор во анализа на работното место и пред се проценка на ризик и
на тој начин претставува важен елемент во евалуација на актуелната
состојба на безедност и здравје за секое работно место.

Согласно актуелната легислатива во РМ во овој домен, (Правилник за начинот за изготвување

на изјава за безбедност, нејзината содржина, како и податоците врз основа на кои треба да се
заснова проценката на ризикот, Сл.Вес /09) усогласена со ЕУ регулативата, законски се
дефинирани сите елементи во овој процес. Според овој Правилник, опасноста која е присутна
на работа се дефинира како „ околност или состојба која може да го загрози или оштети
здравјето на вработениот.”, додека штетноста на работа се дефинира како „ штетните фактори
во работната околина кои со своите карактеристики и својства можат да предизвикаат негативни
ефекти врз здравјето на изложените работници.”
Според овој Правилник , опасностите и штетностите се групираат во зависност од нивниот вид
и природа.Така , опасностите се групираат во механички опасности кои се јавуваат со
користење или употреба на опрема за работа (внатрешен транспорт, движење на машини, или на
делови на машини , материјали и сл, изложеност на механички удар, и др), опасности кои се

14
јавуваат во врска со карактеристиките на работното место (работа на височина, длабочина ,
опасни површини, о др.) и опасности кои се јавуваат со користење на електрична енергија
( дитектен или индиректен допир со електрична инсталација, опрема под напон, опасност од
удар на гром и др.)
Штетностите пак се групираат штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот
процес (хемиски, физички, биолошки и др.), штетности кои произлегуваат од психички и
психофизиолошки напори од работата (нефизиолошка положба на телото, неповолни
ергономски фактори, психолошки оптеретувања-стрес, одговорност на работата и др.) и
штетности вразни за организација на работа (прекувремена, сменска, ноќна работа и др.)

4. Здравје и безбедност при работа

Секој човек има право на здрава и безбедна работа и работна

средина која му овозможува социјален и економски продуктивен живот.
Безбедноста и здравјето на работа се интегрален дел од работниот процес и
претставуваат клучени елементи на квалитетот на работата воопшто.
Безбедноста и здравјето на работа опфаќаат комплексен процес на
унапредување на условите на работа и работната околина, превенција на
повреди на работа, професионални болести и болести во врска со работата и
заштита и промоција на здравјето на вработените.
Со воведување на категоријата - проценка на ризик новата законска
регулатива на меѓународно и национално ниво, внесува нов пристап во заштита
на здравјето на работниците.
Спроведувањето и унапредувањето на безбедноста и здравјето на работа
се базира на проценка на здравствениот ризик од настанување на повреди на
работа, професионални болести и болести во врска со работа, на работното
место и работната околина.
Спроведената проценка на ризик (Risk assessment) обезбедува
превземање на конкретни превентивни мерки за елиминирање или редукција на
ризикот на работното место што е всушност процес на управување со ризик
(Risk management).

4.1. Превентивни мерки

Превентивните мерки се сите мерки кои се превеземаат или кои се

планираат на сите нивоа на работа и работното место, од страна на
работодавецот , со цел за спречување или намалување ризиците по здравје и
безбедност на работа, кај експонираните работници.

Превентивните мерки за заштита при работата се класифицираат на:

- технички превентивни мерки,
- медицински превентивни мерки и
- законски превентивни мерки.

4.1.1. Технички превентивни мерки

Технички превентивни мерки се делат на

● техничко-технолошки мерки за колективна заштита

● технички мерки за лична заштита (лични заштитни средтсва)

15
 4.1.1.1. Техничко-технолошки превентивни мерки за колективна
заштита

Техничко-технолошките превентивни мерки за колективна заштита имаат

примарно значење за здравјето и безбедноста на работата. Тие треба да бидат
дефинирани во фазата на планирање на нов производствен објект или нова
производствена постројка и да се под постојан надзор и контрола, со можни
делувања и во текот на работата, во услови на измени на постоечкиот работен
односно еко-технолошки процес.
Најважните техничко-технолошки превентивни мерки за колективна
заштита се елиминацијата и супституцијата, автоматизацијата, херметизацијата,
вентилацијата, промените во технолошкиот процес, техничката заштита на
машините, просторната и временската сегрегација и др.

Елиминацијата претставува исклучување, отстранување на одреден

агенс од производствениот процес, на пр. кога една токсична супстанца
дефинирана како карционоген се отстранува од еко-технолошкиот процес.
Супституција е процес на замена, кога на пр. една токсична супстанца во
рамките на еко-технолошкиот процес ќе се замени со помалку токсичен агенс.
Примери за елиминација и супституција се замената на оловните бои со
помалку токсичните бои на база на цинк или титаниум, замената на бензенот со
неговите помалку токсични хомолози толуен и ксилен итн.

Херметизација е процес на спречување на контаминацијата на

работната средина со штетните агенси при производствениот процес со работа
на тнр. затворени системи во производство, а автоматизација планирање,
конструкција и спримена на производствени постројки со чија примена се
елиминира најголемиот број на професионални штетности од работната
средина.

Вентилацијата претставува зголемена проточност на воздухот во

работната средина со воведување на големи количини на свеж воздух во
работната средина и издувување на контаминираниот воздух во надворешната
средина. Вентилацијата може да биде општа (на ниво на целиот производствен
погон) или локална (на ниво на изворите на најголемото загадување).

Промените на технолошкиот процес се промени на еден дел од

производствениот процес кој претставува опасност за здравјето со друг процес
кој е безопасен или помалку опасен за здравјето на експонираните лица.
Најдобар пример за ефикасноста на оваа превентивна мерка за колективна
здравствена заштита е примената на влажни наместо суви методи со што
значајно се намалува концентрацијата на прашината во работната средина.

Техничката заштита на машините претставува заштита на подвижните

делови од машините со што се намалува можноста од повредите на работа, а се
состои од примена на огради или оклопи на подвижниот дел од машината,
примена на далечинско управување со машините, примена на направи кои
автоматски ги оддалечува екстремитетите од опасниот простор итн.

16
 Просторната сегрегација претставува распоредување на најмалиот
можен број на работници заштитени со лични заштитни средства за одредени
операции од производствен процес при кои постои опасност од експозиција на
висока концентрација или интензитет на професионални штетности.
Временската сегрегација се состои во изведување на опасните операции од
производствениот процес во периоди во кои во погоните има најмалку
работници (на пример во ноќните смени).

4.1.1.2. Технички превентивни мерки за лична заштита

Личните заштитни средства се предмети и направи кои работниците ги

носат или со нив се служат за да се заштитат од штетните фактори во работната
средина. Намената, конструкцијата и квалитетот на личните заштитни средства,
како и проверката на нивната делотворност се стандардизирани.
Примената на личните заштитни средства се применуваат во случаите
кога колективните заштитни средства не пружаат задоволувачка заштита, како и
во случаите на краткотрајна експозиција на професионални штетности со
висока концентрација или интензитет.

Ефикасноста на заштитата што ја пружаат овие средства зависи од

нивниот правилен избор. Најважните фактори кои влијаат на изборот на
личните заштитни средства се:

- личните заштитни средства треба да одговараат на својата намена, на

пр. примената на респиратор го штити респираторниот систем од штетните
ефекти на прашините, но не го штити од штетните гасови, пареи чадови и
магли.
- личните заштитни средства не треба да му сметаат на работникот во
текот на неговата работа што не може секогаш да се оствари поради што
работниците некогаш ја избегнуваат нивната примена, на пр. носењето на
заштитните маски или очила.
- личните заштитни средства треба да се лесни за одржување и чистење
бидејќи примената на заштитните средства контаминирани со хемиските
професионални штетности претставува опасност за здравјето на работниците.

Според намената личните заштитни средства се калсифицираат на

средства за заштита на главата, респираторниот систем, телото, рацете и нозете.

Во групата на лични заштитни средства за заштита на главата

спаѓаат заштитните очила и штитниците за очите и лицето, шлемовите и капите,
како и средствата за заштита на слухот.
Заштитните очила ги штитат очите од различните штетни влијанија во
текот на работата (механички повреди, светлосно и топлотно зрачење, хемиски
професионални штетности и др.). Во оваа група на заштитни средства спаѓаат
очилата со обична рамка, очилата со алуминиумска рамка и очилата со гумена
рамка (лежат херметички на лицето).
Штитниците за очите и лицето обично се користат на работните места
каде што заштитата не мора да се обезбедува во текот на целата работна смена.
Најчесто користени штитници се провидните штитници од целофан,
штитниците од картон или фибер со отвор за очите со темно стакло (заштита од

17
топлотно зрачење), штитниците за заварувачите (заштита од ултравиолетовите
зраци), штитниците од метална мрежа (заштита од топлотно зрачење и
механички повреди во топилниците) и др.
Шлемовите за глава можат да бидат направени од фибер, целулоза
кожа или од тврда и на удари отпорна пластика (рударски шлем), а се
применуваат за заштита на главата од професионалните механички фактори.
Личните заштитни средства за заштита на слухот или антифоните ги
користат работниците со професионална експозиција на бучава. Тука спаѓаат
различните видови на чепови и штитници за уши. Чеповите се ставаат во
надворешниот ушен канал, а можат да бидат изработени од пластика, восок или
вата натопена со восок или вазелин. Антифоните во вид на штитници за ушите
се ставаат преку ушната школка и обезбедуваат подобра заштита, но се
понепрактични за примена.

Личните заштитни средства за заштита на респираторниот систем,

како што се различните видови на маски, респиратори со филтер, изолациони
апарати и маските со цевка, се применуваат за заштита од штетното дејство на
прашините, чадовите, пареите и гасовите од атмосферата на работната средина.
Гасните маски и респираторите со филтер го пречистуваат атмосферскиот
воздух пред да биде вдишен, додека изолационите апарати и маските со цевка
го изолираат респираторниот систем од загадениот воздух од работната
средина, односно овозможуваат дотур на свеж воздух.
Гасните маски се состојаот од образина (со која маската се поставува на
лицето) и филтер од активен јаглен или некој друг апсорбенс кој ги апсорбира
штетните гасови, пареи, чадови и магли од работната средина. Респраторот ги
има истите делови со тоа што филтерот е од целулоза, газа или вата, се користи
за заштита од прашините од работната атмосфера, а не е ефикасен за заштита од
штетните гасови, пареи, чадови и магли.
Изолационите апарати ги користат индустриските работници и рударите,
како и авијатичарите, нуркачите и екипажот на подморниците во случај на
дефекти, односно сите лица кои работат во атмосфера во која концентрацијата
на кислород е пониска од 16%. Овие апарати ги носи работникот на грбот, а во
нив има боца за кислород која со дишењето се празни за неколку часови. Со
маските со цевка потполно се изолираат белите дробови од работната
атмосфера, а дотурот на свеж воздух е од надворешната средина. Маските со
цевка најчесто ги применуваат рударите во рудниците со подземен коп и
фарбарите на поголемите објекти (вагони, цистерни и др.).

Личните заштитни средства за заштита на телото, како заштитните

одела, мантили и престилки или штитниците за одделни делови од телото
(гради, стомак, рамења), се применуваат за заштита на телото од повреди,
високи и ниски температури, корозивни агенси итн. Заштитните одела можат да
бидат изработени од различни материјали, како што се лесни памучни ткаенини
(заштита од топлотно зрачење), материјали импрегнирани со средства што не
пропуштаат токсични материи во гасовита, течна или цврста состојба (заштита
од хемиските професионални штетности), огноотпорни материјали (заштита од
прскање на растопени метали) и др.

Личните заштитни средства за заштита на рацете се применуваат за

заштита од повреди, високи и ниски температури, како и од дејството на

18
кородирачките, иритирачките или сензибилизирачките агенси, јонизирачкото
зрачење итн. Тука спаѓаат ракавиците изработени од различни материјали, како
што се гумените ракавици (заштита од хемикалии), обичните кожни ракавици
(заштита при работа каде постојат можности за механички повреди), кожните
ракавици за заварувачи, кожните ракавици армирани со метални плочки
(заштита при работа каде постојат можности од механички повреди што не
можат да ја пружат обичните кожни ракавици), азбестните ракавици (заштита
од пламен и загреани предемти) и др. Во оваа група на заштитни средства
спаѓаат и штитниците за зглобовите на раката (лакот, рачен зглоб, прсти).

Личните заштитни средства за заштита на нозете, како заштитните

чевли и чизми и штитниците за колената и потколениците, се применуваат за
заштита од механички повреди, високи и ниски температури, корозивни агенси
итн. Постојат повеќе видови заштитни чизми, како што се обичните и високите
гумени чизми (заштита од вода, кал, хемикалии и др.), гумени чизми со
панталони (канализација, работа во вода) и др. Исто така, постојат повеќе
видови на заштитни чевли, како што се кожните цокули (заштита од механички
повреди), топилничарските чевли (заштита од изгореници при топење на
металите), рударските чевли или чизми со челични влошки на прстите (заштита
од механички повреди), кожните чевли со дрвен ѓон (заштита од високи
температури, влага и механички повреди) и др.

4.2. Медицински превентивни мерки

Во оваа група на превентивни мерки спаѓаат превентивните здравствени

прегледи на работниците. Со превентивните здравствени (медицински)
прегледи на вработените се утврдува нивната здравствена состојба, работната
способност за извршување на потребните работни активности за конкретното
работно место и се препорачуваат активности и мерки за заштита и
унапредување на здравјето. Целта на превентивните прегледи е заштита на
животот, здравјето и работната способност, спречување на несреќи и повреди на
работа, професионални заболувања, болести во врска со работата и инвалидитет
и за зачувување и унапредување на здравјето.

Превентивните медицински прегледи на работниците се вршат во

овластена здравствена установа од областа на медицината на трудот, а
содржината и начинот на прегледите, интервалите во кои тие се изведуваат и
медицинската документација што при тоа се издава, се регулирани со соодветни
регулаторни акти. Наодите од превентивните здравствени прегледи мора да
бидат анализирани и евалуирани , врз основа на што се составува извештај кој
содржи предлог мерки за евентуална корекција на утврдената состојба и
предлог мерки за превенција за заштита и промоција на здравјето на
работниците.
Според документите на Меѓународната организација на трудот
(International Labor Organization – ILO) превентивните здравствени
прегледи се класифицираат на:

- превентиви здравствени прегледи пред вработувањето

- периодични здравствени прегледи;

19
 - превентивни здравствени прегледи при враќање на работа после
подолго отсуство од здравствени причини;
- превентивни здравствени прегледи после завршувањето на
работата на определено работно место и
- општи (систематски) прегледи.

Превентивните здравствени прегледи пред вработувањето (pre-

assignment или pre-employment health examinations) се изведуваат пред
вработување или распоредување на определено работно место каде што
постојат професионални штетности и опасности т.е. каде што постои
професионален ризик за заболувања и повреди. Целта на овие прегледи е да се
утврди здравствената состојба и специфичната работна способност на лицето за
конкретното работно место. Со превентивните прегледи пред вработувањето се
утврдува дали постојат медицински контраиндикации за работа на лицето на
конкретното работно место и дали работата која треба тоа да ја извршува
претставува опасност за неговото здравје, како и за здравјето и безбедноста на
другите работници.

Прегледите пред вработувањето се состојат од стандардниот минимум и

дополнителните испитувања определени во зависност од карактеристиките на
конкретното работно место.

Периодичните здравствени прегледи (periodic health examinations) се

изведуваат кај работниците кои работат на работни места каде што постојат
професионални штетности и опасности кои не можат потполно да се
елиминираат со колективните и личните заштитни мерки. Со овие прегледи се
следи и оценува здравствената состојба и работната способност на работниците
во текот на работата на конкретното работно место. Периодичните прегледи се
изведуваат во периодични интервали во текот на работниот век, а со нив се
утврдува дали во интервалот меѓу два периодични прегледи дошло до појава на
професионални болести, болести во врска со работата или други оштетувања на
здравјето кои претставуваат медицинска контраиндикација за понатамошно
извршување на работата на конкретното работно место.
Исто така, со овие прегледи се утврдува дали работникот може да работи
на своето работно место без опасност по сопственото здравје и сигурност, како
и по здравјето и сигурноста на другите вработени.
Периодичните прегледи се состојат од задолжителниот стандарден
минимум и додатните испитувања во зависност од карактеристиките на
конкретното работно место, кои во овој случај се поопсежни во однос на
дополнителните испитувања кај претходните прегледи.

Превентивните здравствени прегледи при враќање на работа после

подолго отсуство од здравствени причини (return to work health
examinations) се изведуваат за да се утврди специфичната работна способност
на отсутниот работник за определеното работно место. Во зависност од
резултатите од овие прегледи работникот останува на истото работно место без
или со преземање на определени активности за заштита на неговото здравје од
понатамошно оштетување или со соодветна професионална рехабилитација тој
се распоредува на друго работно место. Овие прегледи се состојат од

20
задолжителниот стандарден минимум и додатните испитувања во зависност од
карактеристиките на конкретното работно место.

Превентивните здравствени прегледи после завршувањето на

работата на определено работно место (health examinations after the ending
of service) се изведуваат да се утврди здравствената и работната способност на
работникот после завршувањето на работата на определено работно место и да
се споредат добиените резултатите со резултатите од претходно извршените
прегледи, односно да се добие увид дали и колку работата на конкретното
работно место го нарушила здравјето на работникот. Превентивните прегледи
после завршувањето на работата на определено работно место се состојат од
задолжителниот стандарден минимум и додатните испитувања во зависност од
карактеристиките на конкретното работно место.

Општите (систематски) прегледи (general health examinations) се

изведуваат кај сите работници или одредени групи работници од едно
претпријатие (од определена возраст, работен стаж, работен статус и др.). Овие
прегледи можат да бидат опсежни или насочени кон определена болест или кон
определен ризик за оштетување на здравјето, а од целта заради која се
изведуваат зависи нивната фреквенција и содржина.

Треба да се спомене дека класификацијата, содржината и начинот на

изведбата на превентивните здравствени прегледи обично е регулирана според
добрата лекарска практика на една земја и се менува со текот на времето
следејќи ги динамички медицинските и законските трендови. Според
актуелната легислатива, односно според Правилникот за видот, начинот и
обемот на здравствените прегледи на вработените (Сл. Весник на РМ бр. 2/09),
кај нас во овластените здравствени установи од областа на медицината на
трудот се изведуваат следниве превентивни медицински прегледи: претходни,
периодични, насочени и систематски прегледи.

- Претходни прегледи - прегледи кои се вршат заради утврдување на

здравствената состојба и работната способност за извршување на работи на
работни места на кои поради опасности и/или штетности по здравјето и
безбедноста постои зголемен ризик од повреди и заболувања. Тие се вршат:
- пред вработување на одредено работно место со зголемен ризик;
- при прекин на обавувањето на работата на одредено работно место со
зголемен ризик подолго од 12 месеци;
- пред преместување на друго работно место со зголемен ризик;
- при секое утврдување на нов ризик на работното место со зголемен
ризик на кое работи вработениот.

- Периодични пргеледи - прегледи кои се вршат заради следење и

оценување на здравствената состојба и работната способност на вработените за
вршење на работи на работните места на кои поради опасности и/или штетности
по здравјето и безбедноста постои зголемен ризик од повреди и заболувања. Тие
се вршат во одредени временски периоди (обично на 12 месеци), а од страна на
овластената здравствена установа од областа на медицината на трудот може да
се определи пократок рок за вршење на следниот периодичен преглед.

21
 - Насочени прегледи - индивидуални прегледи кои се вршат:
- по завршување на боледување, по основ на тешка повреда при работа и
подолго време на лекување;
- по заболувања или повреди кои се во врска со работата ако постои
сомневање за намалена работна способност;
- ако постои сомневање дека дошло до нарушување на здравјето на
вработениот заради работа на одредено работно место;
- ако се работи за вработен којшто во период од една година се повредил
на работа три или повеќе пати;
- ако се работи за вработен којшто во период од една година поради
болести или повреди поврзани со работното место бил пет или повеќе пати
болнички лекуван.

- Систематски пргеледи - прегледите кои се вршат заради заштита и

унапредување на здравјето и зачувување на работната способност на
вработените на оние работни места на кои не постои зголемен ризик од повреди
и заболувања.

Според актуелната легислатива изведувањето на превентивните

медицински прегледи не паѓа на товар на здравственото осигурување
(специфична здравствена заштита, чл. 34 од Законот за здравствено
осигурување), односно тие се изведуваат по пазарни принципи со непосредно
дофоварање со работодавачот.

4.3. Законски превентивни мерки

4.3.1. Меѓународна регулатива и стандарди во областа на безбедност

и здравје на работа

Меѓународната организација на трудот(МОТ), Светската здравствена

организација и Меѓународната комисија за медицина на трудот, имаат донесено
повеќе конвенции, резолуции и препораки кои се однесуваат на здравјето и
безбедноста на работата.Правните инструменти во областа на здравјето и
заштитата на работа претставени се со Конвенции на МОТ, кои по
ратификација, се вградени во националното законодавство и во Република
Македонија.Меѓу нив се издвојуваат: Конвенција за заштита на
работа,здравствена заштита и околина , бр.155, 1981 год., Конвенција за
Службите за медицина на трудот ,бр.161,1985 год и други.
Основните обврски на државите членки на Европската Унија (ЕУ) во
врска со безбедноста и здравјето на работа се дефинирани со Општата
директива 89/391/ЕЕЗ за безбедност и здравје на работа. Оваа директива ги
содржи основните мерки за поттикнување и спроведување на безбедност и
здравје на работа, улогата на работодавците и работниците во овој процес,
принципите во врска со превенција на ризици на работното место, принципите
на информирање, консултации, обука и тренинг на вработените и нивните
претставници, како и општи насоки за примена на овие принципи.

Според Европската комисија, здравјето и безбедноста на работа

заслужуваат доминантно место во политичката агенда на ЕУ од економскиот и
хуманиот аспект.

22
 4.3.2. Национална регулатива во областа на безбедност и здравје на
работа

Уставот на Република Македонија („ Сл.весник на Р Македонија“ бр.

52/91, 01/92, 31/98, 91/01 и 84/03) гарантира право на безбедни и здрави услови
на работa, како и право на заштита на работа.Посебни права за заштита на
работа се пропишани за жените, младите и инвалидите.Уставот на РМ
пропишува уредување и обезбедување на системот во областа на заштита на
работа.
Во нашата земја, посебни регулативи ги уредуваат правата од облaста на
безбедност и здравје на работа, а бројните мерки се спроведуваат за контрола на
имплементацијата на овие регулативи.
Во 2006 година, Владата на Република Македонија ја усвои Стратегијата
за здравје, здрава животна и работна средина и безбедност на работа во РМ,
како официјален документ –платформа за делување и развој во областа на
здравјето и безбедноста на работа.
Здравјето и безбедноста на работата е подрачје кое во нашата земја е
правно регулирано со Законот за безбедност и здравје при работа, Законот за
здравствено осигурување, Законот за пензиско и инвалидско осигурување и
Законот за здравствена заштита, односно со повеќе подзаконски акти кои се во
согласност со меѓународните конвенции, препораки и директиви.
Законот за безбедност и здравје на работа („Сл.весник на Р Македонија“
бр. 92/07) ја уредува областа на безбедност и здравје на работа.Овој закон
усогласен со рамковната Директива 89/391 на ЕЕЗ, за спроведување мерки за
подобрување на безбедноста и здравјето на вработените, претставува
интегрална легислативна рамка за функционирање на системот на безбедност и
здравје на работа заедно со повеќе подзaконски аспекти во доменот.
Со законот за безбедност и здравје на работа се уредува спроведување и
унапредување на безбедност и здравје на работа на сите вработени, оние кои се
директно влучени во работниот процес, или оние кои се наоѓаат во работната
околина.
Со овој закон се утврдуваат мерките за безбедност и здравје при рaбота,
обврските на работодавачот и правата и обврските на вработените од областа на
безбедноста и здравјето при работа, како и превентивните мерки против
професионалните ризици, отстранувањето на ризичните фактори за несреќа,
информирање, консултирање, обука на работниците и нивните претставници и
нивно учество во планирањето и преземањето на мерки за безбедност и здравје
на работа.
Еден од позначајните подазконски акти во овој домен е и Правилникот за
превентивни здравствени прегледи на вработените, со кој подетално се уредени
задачите на медицината на трудот кои се однесуваат на вршење превентивни
здравствени прегледи (вид, обем, елементи, рокови) како и оценка на
здравствената состојба и работната способност на вработените.
Прашањето на професионалните болести е регулирано со посебни
прописи од областа на безбедност и здравје на работа - Правилник за Листата на
професионални болести (Сл.весник на РМ 88/04), со кој се утврдува листата на
болестите што се сметаат за професионални болести и условите и критериумите
за признавање на професионалните болести.Листата на Професионални болести
треба да ја зајакне националната политика во областа на безбедноста и здравје

23
на работа, да ја подобри дијагностиката и верификацијата на професионалните
болести, да ја стимулира добрата пракса, да ги подобри превентивните
активности, да стимулира интерсекторска соработка, и да го зајакне
информациониот ситем и да го подобри системот на индикатори во медицина на
трудот.
Спрема Законот за безбедност и здравје на работа, изјавата за безбедност,
која е обврска на работодавачот е основен документ кој ги опишува
карактеристиките на работниот процес и содржи идентификација на
опасностите и проценка на ризикот за безбедноста и здравјето на работното
место и пропишува соодветни мерки за заштита, што е регулирано со посебен
Правилник за начинот на изготвување на изјава за безбедност, нејзината
содржината, како и податоците врз кои треба да се заснова проценката на
ризикот при работа, Сл.весник на РМ 04/09)
Проценката на ризик и мерки за заштита кои работодавецот ги утврдува
се обезбедуваат со примена на прописи за безбедност и здравје на работа и се
применуваат поради отклонување на опасности и штетности на работното место
и работната околина, односно отклонување или намалување на ризик во обем со
кој се спречува повреда на работа, оштетување на здравје или заболување на
вработениот.

Професионални болести, болести во врска со работата и повреди при

работа

Професионалните штетности (хемиски, физички, биолошки или

психосоцијални) можат да бидат директни причинители или кофактори во
настанокот на болеста кај претходно здраво лице или да ја влошат постоечката
болест кај лицето кое е на нив изложено. Болестите поврзани со
професионалната експозиција настануваат при постојано или повторувачко
дејство на професионалните штетности, а се класифицираат на професионални
болести и болести во врска со работата. Повредите при работата претставуваат
нарушувања на физичкиот или психичкиот интегритет на личноста што
настануваат при еднократно дејство на штетниот професионален агенс.
Со оглед на зачестеноста и последиците на работната и здравствената состојба
што од нив произлегуваат, болестите поврзани со професионалната експозиција
и повредите на работа имаат огромно јавноздравствено значење. Според
проценката на СЗО од 2003 год. болестите и повредите поврзани со работата
предизвикуваат смрт кај околу 1,1 милион луѓе годишно во светот, при што
морталитетот во најголема мерка се должи на малигномите (34%), повредите
(24%) и хроничните респираторни болести (21%).
Според податоците од САД од 2005 год. кај вработените се јавува една
повреда на работа на секои 5 секунди, а на секои 10 секунди еден вработен
станува привремено или постојано неспособен за работа поради болест
поврзана со професионалната експозиција (професионални болести и болести во
врска со работата) или поради повреда на работа.
Превенцијата, откривањето, лекувањето и рехабилитацијата на
професионалните болести, болестите во врска со работата и повредите при
работата се една од основните задачи на специјалистот по медицина на трудот.

Професионални болести

24
 Дефиниција. Професионалните болести од медицински аспект се
дефинираат како болести што настануваат како директна и единствена
последица од експозицијата на штетните фактори од работната средина.
Според актуелниот Закон за пензиско и инвалидско осигурување
професионалните болести се дефинираат како болести причинети со подолго
непосредно влијание на процесот и условите на трудот врз работната
способност на осигуреникот.
Терминот „професионални” се однесува на етиолошките, а не на
нозолошките особини на овие болести. Имено, професионалните болести
според своите патохистолошки и патофизиолошки карактеристики, како и
според клиничките манифестации, дијагностичката постапка и тераписките
модалитети не се разликуваат од истите болести кои немаат професионална
етиологија. Професионалната етиологија се докажува со потврдување на
причинско-последичната поврзаност на болеста со специфичната
професионална експозиција, а терапискиот пристап кон овие болести го
вклучува и прекинот на професионалната експозиција кој во зависност од
природата на болеста и условите во работната средина може да биде привремен
или траен. Професионалните болести можат да завршат со потполно излекување
на болниот без последици по неговата работна способност, но можат да доведат
и до намалена или изгубена работна способност, телесно оштетување или смрт
на болниот.

Историјат. Првите описи на професионалните болести датираат од античко време. На

записот на папирус од античкиот Египет од 1.200 год. п. н. е. е опишана болеста што се јавува
кај ткајачите на платно која одговара на бисинозата.
Од средниот век датираат описите на Агрикола (Agricola) на болест на белите дробови
што доведува до рана смрт кај рударите во Чешка која одговара на силикотуберкулозата.
Од почетокот од XVIII век датираат записите на Бернардо Рамацини (Bernardo
Ramazzini) во кои се опишани болестите карактеристични за одредени професии (рудари,
лончари, стаклари, ткајачи и др.). На почетокот од XX век сер Томас Леџ (Thomas Morrison
Legge), поставен за прв здравствен инспектор на фабриките во Англија во 1889 год., остава
повеќе записи во кои се опишани труењата со олово, жива, арсен и фосфор, токсичниот хепатит,
катарактата кај стаклодувачите и професионалните малигни неоплазми на кожата. Особен
напредок во познавањето на патогенетските механизми на професионалните болести, како и во
поглед на дијагностичките и тераписките можности е направен во втората половина од XX век.

Јавноздравствено значење. И покрај големиот напредок во науката и

техниката, како и во технологијата, организацијата на работата и примената на
заштитните мерки, бројот на професионални болести е голем и постојано расне.
Недоволното пријавување на професионалните болести, како и нивната
субдијагностицираност, претставува проблем во голем број земји во светот, па и
кај нас.

Според податоците од 1994 год. во работната популација во САД се регистрирани 515.000

случаи на професионални болести. Годишниот морталитет од професионални малигни
неоплазми во САД во последнава деценија се проценува на околу 20.000 лица. Се смета дека
професионалните агенси се одговорни за настанокот на 10-15% од случаите на астмата, една од
најчестите хронични болести во современиот свет. Од друга страна, голем е бројот на
професионалните болести кои не се дијагностицирани како такви, особено лесните облици на
овие болести.

Адекватна епидемиолошка проценка бара добар систем за следење и

дијагностицирање на професионалните заболувања. Тоа вклучува соодветно

25
препознавање и идентификација на болеста, унифицирани и стандардизирани
дијагностички критериуми, но исто така и соодветно пријавувување и
евиденција, адекватна контрола и менаџмент на верифицираните болести и
примена на предвидените мерки за превенција.Овој систем за следење и
дијагностицирање на професионалните белодробни заболувања мора да биде
поткрепен со соодветна легислатива, како што е Листата на професионали
болести.
Класификација. Професионалните штетности можат да предизвикаат
морфолошки и функционални нарушувања и клинички манифестна болест на
сите органи и системи на човековиот организам. Во широкиот спектар на
професионалните болест се издвојуваат:

- професионалните оштетувања на локомоторниот систем (горни и долни

екстремитети, лумбален рбет);
- професионалните болести на кожата (иритативни и алергиски);
- хроничните болести на дишните патишта (професионална астма,
бисиноза);
- хроничните болести на белодробниот интерстициум (пневмокониози,
берилиоза, хиперсензитивен пневмонит);
- професионалните оштетувања на црниот дроб (токсичен хепатит);
- професионалните оштетувања на централниот нервен систем (токсична
енцефалопатија);
- професионалните оштетувања на периферниот нервен систем (токсична
полиневропатија);
- професионалните оштетувања на хематопоетскиот систем (парцијални
цитопении или панцитопенија);
- оштетувања на кардиоваскуларниот систем од предизвикани од
професионалните агенси (артериска хипертензија, Рејновиот (Raynaud)
синдром);
- оштетувања на бубрезите предизвикани од од професионалните агенси
(акутна бубрежна инсуфициенција, хроничен тубулоинтерстицијален нефрит);
- професионалните оштетувања на репродуктивниот систем (нарушувања
на репродуктивната способност и гравидитетот, оштетувања на плодот);
- професионалното оштетување на слухот (намален или загубен слух);
- професионалното оштетување на окото (професионален конјунктивит,
професионална катаракта) и
- професионалните малигни неоплазми.

Законски аспекти.
Листа на професионални болести. Законскиот аспект на
професионалните болести подразбира легислативно уредување на правата на
осигураниците заболени од професионалните болести во една земја.

Оваа материја, правно е регулирана со тнр. Листа на професионални

болести во која законодавцет, ги наведува , по реден број, професионалните
болести, и ги пропишува условите и критериумите за нивно дијагностицирање
и верификација. Кај нас е актуелна Листата на професионални болести на Р.
Македонија од 2004 год.(Правилник за Листата на професионални болести,
Сл.вес. бр.88/04), која произлегува од Законот за пензиско и инвалидско
осигурување. Многу земји во светот како основа за своите национални листи на

26
професионалните болести, ја користат листата на Меѓународната организација
на трудот, додека членките на ЕУ ја препорачуваат Листата на професионални
болести на ЕУ. Како модел за Листата на професионални болести на Р.
Македонија е земена Листа на професионални болести на Европска Унија.

Анексот I од Листата се состои од 108 болести поделени во пет групи:

болести предизвикани од хемиски агенси, кожни болести (предизвикани од
супстанции и агенси кои не се вклучени под други заглавија), болести на белите
дробови (заболувања предизвикани од инхалација на супстанции и агенси кои
не се вклучени под другите заглавија), инфективни и паразитарни заболувања и
заболувања предизвикани од физички агенси.
Анексот II од Листата претставува дополнителна листа на заболувања
(48 болести) за кои постои сомневање дека се професионални според своето
потекло, кои треба да бидат субјект на пријавување и кои можеби во
подоцнежен стадиум ќе бидат разгледувани за вклучување во Анекс I на
Листата.

Правата на заболените од професионалните болести во поглед на нивната

дијагностика, лекување и рехабилитација, како и на компензацијата за
настанатата болест, се регулирани со законите за здравственото, пензиското и
инвалидското осигурување на одделните земји во согласност со меѓународните
конвенции и препораки, како што е и кај нас случај.
Според актуелната законска регулатива на Р. Македонија,
дијагностицирањето и верификацијата на професионална болест се спроведува
во Институтот за медицина на трудот на РМ. Пациентот со експертизата за
верифицирана професионална болест, со соодветна медицинска документација,
се упатува на Комисите за оценка на работна способност при Фондот за
пензиско и инвалидско осигурување. Овие Комисии донесуваат одлука за
стекнување на правата по основ на професионална болест , односно одлука за
комепнзација за настаната болест.Затоа често велиме дека бројот на медицински
верифицираните професионални болести е често поголем во однос на
компензираните или законски признати професионални болести.

Согласно законските прописи, на болниот, со законски призната

професионална болест му се обезбедува бесплатна здравствена заштита, право
на ортопедски, очни, слушни и други помагала, надокнада на заработувачката за
време на привремената спреченост за работа и надокнада за патните трошоци
поврзани со лекувањето и рехабилитацијата. Во случаите на телесно
оштетување предизвикано од професионална болест болниот го следува
надокнада за телесното оштетување независно од тоа дали оштетувањето
предизвикува инвалидност. Во случаите на трајно губење на работната
способност осигуреникот го следува инвалидска пензија во полн износ
независно од должината на работниот стаж. Исто така, во случаите кога болниот
не е способен сам да ги извршува основните животни активности го следува
надокнада за помош и нега од друго лице. Во случај на смрт на болниот,
членовите на неговото семејство го стекнуваат правото на семејна пензија
независно од должината на работниот стаж на умрениот.
Пријавување и регистрација на професионалните болести.
Регистрација, односно пријавувањето на професионалните болести
претставува законска обврска според актуелниот Закон за евиденции во областа

27
на здравството. Пријавените професионални болести треба да се внесуваат во
тнр. регистар на професионалните болести, преку кој се добива увид во
зачестеноста на одделни болести и работните места каде што тие се јавуваат. Со
тоа треба да се овозможи насочување на превентивните активности и
подобрување на здравјето и безбедноста на работа за другите работници. Исто
така, податоците од регистарот за професионалните болести може да дадат
увид за директните и индиректните трошоци што ги предизвикуваат
професионалните болести. Статистичко следење и евиденција на
професионалните болести, според легислативата на ЕУ со која се хармонизира,
во актуелниот период и нашето законодавство, се спроведува по модел на тнр.
Европска статистика за професионални болести (European Occupational Diseases
Statistics – EODS).
Болести во врска со работата

Дефиниција. Според дефиницијата на Комитетот на експерти на

Светската здравствена организација (СЗО) болестите во врска со работата
(work-related diseases) се широк спектар на болести кои на некој начин, не
секогаш причински, се поврзани со професијата или условите на работното
место, а нивната етиологија е мултикаузална. Професионалните штетности
при овие болести се еден од каузалните фактори и/или значаен фактор во
нивниот тек, компликации и исход.

Последици од болестите во врска со работата можат да бидат

намалување или губиток на работната способност, телесно оштетување или
смрт, но болните од овие болести ги немаат правата од здравственото,
пензиското и инвалидското осигурување како болните од професионалните
болести. Границата помеѓу професионалните болести и болестите во врска со
работата често е тешко да се постави. Со идентификација на професионалните
штетности и со квантификација на нивното влијание во настанокот на болеста
при утврдување на директна каузална врска може да се издвојат нови
професионални болести во медицински и законски смисол (пр. болестите од
Анекс II од Листата на професионални болести).

Јавноздравствено значење. Болестите во врска со работата имаат

огромно јавноздравствено значење со оглед на нивната висока застапеност во
морбидитетот и морталитетот на работната и општата популација. Според
податоците на СЗО од последната деценија од минатиот век околу една третина
од работната популација во светот постара од 45 год. боледува од една или
повеќе болести во врска со работата. Нивната инциденција во светот се
проценува на 160 милиони, односно 64/1.000 вработени, а годишниот
морталитет на 800.000 лица. Вкупните трошоци, директните и индиректните,
што ги предизвикуваат овие болести во земјите на Европската унија се
проценуваат на околу 4% од бруто националниот доход.

Законски аспекти. Со оглед на тоа што професионалната експозиција не

претставува единствен и директен причинител на овие болести, односно во
нивната етиологија значајна улога имаат и непрофесионалните фактори,
болните од овие болести ги немаат правата од здравственото, пензиското и
инвалидското осигурување што ги имаат болните со професионалните болести.

28
 Класификација. Како и професионалните болести, болестите во врска
со работата можат да се јават на сите органи и системи од човечкиот организам.
Поради големото социоекономско значење од широкиот спектар на болестите
во врска со работата експертите на СЗО ги издвојуваат следните болести:

- болестите на кардиоваскуларниот систем (артериска хипертензија,

исхемична болест на срцето, миокардиопатија и др.);
- болестите на респираторниот систем (астма, хроничен бронхит, ХОББ,
малигни неоплазми на белите дробови и др.);
- болестите на локомоторниот систем (болен лумбален синдром,
дегенеративни болести на зглобовите и др.) и
- психичките нарушувања (анксиозни и депресивни растројства) и
психосоматските болести.

Покрај јасно дефинираните клинички ентитети во последниве две

децении се издвојуваат и нови, сеуште недоволно проучени ентитети во кои
професионалната експозиција е еден од каузалните или агравирачките фактори,
како што се синдромот на мултипна хемиска сензитивност (multiple chemical
sensitivity – MCS) и синдромот на болни згради (sick building syndrome).

Мултипната хемиска сензитивност во некои земји е признаена за

професионална болест, во некои земји се води како болест во врска со работата,
додека во некои земји не се смета за посебен клинички ентитет. Синдромот се
манифестира со рекурентна појава на замор, главоболка, артралгии и миалгии.
Се смета дека симптомите се јавуваат како одговор на експозиција на ниски
концентрации на повеќе хемиски супстанции од животната и работната средина
(органски растворувачи, средства за чистење и заштита на мебелот,
инсектициди и др.).

Синдромот на болни згради, исто така се манифестира со

неспецифични симптоми (замор, главоболка, суво грло, иритација на очите и
др.), а обично се јавува кај лицата кои живеат и/или работат во зградите градени
после 1974 год. со централен доток на надворешен воздух и со прозорци што не
се отвораат. Се смета дека синдромот се јавува како последица од експозицијата
на неповолните микроклиматски (температура, брзина на струење и релативна
влажност на воздухот), хемиски (јаглен моноксид, јаглен диоксид, органски
растворувачи) и физички фактори (неповолни електростатички полиња,
јонизирачко зрачење од радонот во градежните материјали).

Повреди при работата - професионален травматизам

Дефиниција. Законската регулатива повреди при работата ги дефинира

како повреди предизвикани од непосредно и краткотрајно механичко или
хемиско дејство, како и повредите предизвикани од нагла промена на
положбата на телото, ненадејно оптоварување или други промени на
физиолошката состојба на организмот кои се причински поврзани со
изведувањето на работните задачи. Во дефиницијата покрај физичките
(механичките) професионални штетности, како причини за повредите при
работа се наведени и хемиските професионални штетности. Според оваа
дефиниција оштетувањата на здравјето предизвикани од непосредно и

29
краткотрајно дејство на хемиските професионални штетности, односно акутните
труења, претставуваат повреди при работа, додека оштетувањата на здравјето
предизвикани од пролонгирана експозиција на хемиските професионални
штетности претставуваат професионални болести.

Во пошироката дефиниција на повредите при работа со која тие се дефинираат како

нарушувања на физичкиот или психичкиот интегритет на личноста што настануваат
при еднократно дејство на штетниот професионален агенс, покрај физичките и хемиските
професионални штетности како можни причини за настанувањето на повредите при работа се
вклучени и биолошките и психосоцијалните професионални штетности.

Од друга страна, терминот повреда при работа треба да се диференцира

од терминот несреќа при работа. Имено, несреќата при работа може, но не
мора да предизвика повреда при работа, на пр. удар од предмет во текот на
работата може, но не мора да предизвика повреда кај удрениот работник. Во
секој случај, несреќите при работа треба да бидат регистрирани и анализирани
како и повредите на работа со што се овозможува целосно проучување на
ризикот за професионален травматизам во рамките на одредено претпријатие.

Јавноздравствено значење. Повредите при работа имаат значајно место

помеѓу здравствените проблеми поврзани со работата. Според нивната
зачестеност, како и според директните и индиректните трошоци предизвикани
од лекувањето и рехабилитацијата на повредените работници, апсентизмот,
инвалидноста повредите при работа претставуваат комплексен и секогаш
актуелен јавноздравствен проблем кој далеку ги надминува нивните
здравствени импликации.
Епидемиологија. Податоците од националните регистри укажуваат на висока
зачестеност на професионалниот травматизам. Според податоците од Велика Британија во
периодот 2007-2008 год. регистрирани се 229 смртни случаи предизвикани од повреда на работа
(0,8/100.000 вработени), бројот на нефатални повреди на работа изнесувал 299.000
(1.000/100.000 вработени) со 6.000.000 изгубени работни денови поради нивното лекување и
рехабилитација. Според податоците од САД во 1994 год. се пријавени 6,3 милиони повреди на
работа, а вкупните трошоци предизвикани од нив изнесувале 121 милијарди долари. Според
официјалните податоци на Државниот трудов инспекторат,во Република Македонија, во 2008
година, биле регистрирани 315 потешки повреди на работа, кои предизвикале најмалку 3 дена
отсуство на работа кај повредениот работник. , а 12 повреди на работа биле со смртен исход.

Етиологија. Етиологијата на повредите при работа е мултикаузална, а

причините за професионалниот травматизам можат шематски да се
класифицираат на причини во кои доминира човечкиот фактор и причини во
кои доминираат факторите од работната средина.

Најважни детерминанти на човечкиот фактор во настанокот на повредите

на работата се:

- возраста;
- полот;
- работното искуство;
- телесните карактеристики и телесните недостатоци на работникот;
- неговиот психички профилна вработениот;
- постоечките акутни или хронични болести и др.

30
 Резултатите од истражувањата укажуваат дека човечкиот фактор е
почестата причина за настанување на повредите при работа во однос на
факторите од работната средина. Фаворизирачки аспекти на овој фактор за
настанувањето на повредите при работа се малото работно искуство, ниското
ниво на образование, неадекватната професионална обука, хроничните болести,
психичката лабилност и др.

Фактори од работната средина од кои зависи зачестеноста на

професионалниот травматизам се:

- големината на претпријатието;
- организацијата на работата;
- условите на работното место (микроклиматски услови, осветленост,
бучава, запрашеност и др.);
- меѓучовечките односи;
- почитувањето на колективните и личните превентивни мерки и др.

Резултатите од истражувањата укажуваат дека повредите при работа

почесто се јавуваат во малите претпријатија, претпријатијата со неадекватна
организација на работата (долго работно време, кратки одмори во текот на
работата), непочитување или недоволно почитување на колективните и личните
превентивни мерки, лоши односи со раководните лица, лоши односи помеѓу
самите работници и др.

Социоекономското значење на повредите при работа укажува на

потребата од изготвување на регистер за нивните потенцијални извори и
причини во рамките на одделните стопански и сервисни дејности, како и во
рамките на едно претпријатие, со што нивната превенција ќе може значајно да
се подобри.

Ризични работни места. Професионалниот ризик за настанување на

повреди при работа е различен во различните стопански и сервисни дејности.
Степенот на опасност за настанување на повредите при работа се одредува
според индикаторите со кои што се анализира професионалниот травматизам,
како што се стапката на инциденција, индексот на фреквенција, индексот на
тежината и др.

Работни места со највисок ризик за професионалниот травматизам се:

- градежништвото;
- тунелоградбата;
- сообраќајот;
- рударството;
- шумарство;
- металургијата;
- агроиндустрискиот комплекс;
- хемиската индустрија и др.

Класификација. Повредите на работа се класифицираат според:

31
 - начинот на настанокот на повредата (паѓање, удар од предмет,
претерано напрегање и др.);
- причината на повредата (неисправност на производните машини,
нарушувања на технолошкиот процес, неисправни електрични инсталации и
др.);
- материјалниот причинител на повредата (производни машини, средства
за транспорт и др.);
- природата на повредата (фрактура, луксација, изгореници и др.) и -
локализацијата на повредата (глава, граден кош, горни или долни екстремитети
и др.).

Законски аспекти. Повредите при работата, како и професионалните

болести, имаат општествено и правно значење поради нивните последици врз
работниците, нивните семејства и општеството во целина. Последици од
повредите при работата кај повредениот можат да бидат намалена или изгубена
работна способност, телесно оштетување или смрт на повредениот.
Лицата со повреда при работа ги имаат истите законски права како и
лицата со професионалните болести. Исто така, според Законот за евиденции во
областа на здравството, пријавувањето и регистрацијата на повредите при
работата претставува законска обврска, а според актуелната легислатива се
изведува со пополнување на Пријавата за повреда на работа. Пополнетите
пријави за повреда на работа според соодветни законски прописи,
работодавецот и избраниот лекар имаат обврска да ги праќаат до соодветните
институции ( Фонд за здравствено осигурување, Државен трудов инспекторат,
Институт за јавно здравје на РМ, Државен завод за статистика и др.)
Пријавените повреди на работа треба да се внесуваат во тнр. регистар на
повреди на работа, преку кој се добива увид во зачестеноста и карактеристиките
на повредите на работа и работните места каде што тие се јавуваат со што се
овозможува насочување на превентивните активности и подобрување на
здравјето и безбедноста на работа на работниците.
Регистрацијата на повредите при работа е поврзана со многу тешкотии
поради неприменувањето на единствен методолошки пристап (медицински и
легислативен) за проучување на овој комплексен проблем. Од друга страна,
содржината на Пријавата за повреда на работа не е доволна за добивање на
целосен увид во проблемот на професионалниот травматизам.
Статистичко следење и евиденција на повредите на работа, според
легислативата на ЕУ со која нашето законодавство се хармонизира, во
актуелниот период, се спроведува по модел на тнр. Европска статистика за
несреќи при работа (European Statistics for Accidents at Work – ESAW).

Анализа на повредите при работа. Проучувањето на повредите при работа се темели

на правилно регистрирање и евидентирање на самите повреди при работа, како и на
случувањата поврзани со нив. Со оглед на слабостите на постоечкиот модел за нивно
регистрирање (на пр. непостоење на податоци за вистинскиот број на загубени работни часови
поради повредите или за исходот на нивното лекување и рехабилитација), активностите на
службите медицина на трудот и службите за заштита на работа треба да се насочени кон
попрецизно проучување на овој проблем.

Анализирањето на повредите при работа се состои од следните фази:

- собирање на податоци и информации (покрај податоците поврзани со самата повреда,

потребни се и податоци за бројот на вработените во претпријатието или неговите единици,

32
нивниот пол и возраст, работните места, вкупниот стаж и стажот на актуелните работни места и
др.);
- средување на добиените податоци;
- статистичка обработка на податоците и
- евалуација и интерпретација на добиените резултати.

Најважни индикатори добиени со статистичката обработка на податоците се стапката на

инциденција, индексот на фреквенција, индексот на тежина, бројот на изгубени работни денови
по една повреда и бројот на изгубени работни денови по еден работник.

Стапката на инциденција на повредите при работа претставува однос на бројот на

повреди при работа во одреден временски период (обично една година) и бројот на работници,
односно просечниот број на работници, со ризик за повредување, а се пресметува според
формулата:

Број на повредени работници/просечен број на работници x 100

Стапката на инциденција се класифицира на:

- ниска стапка - до 2,0%;

- умерено висока стапка - 2,1 до 3%;
- висока стапка - 3,1 до 6,0% и
- многу висока стапка - повисока од 6,1%.

Прецизна анализа и подобрување на превентивните мерки во претпријатијата, односно

нивните единици, од сите индустриски гранки, рударството, шумарството, градежништвото и
сообраќајот се неопходни во случаите на висока или многу висока стапка на инциденција.

Индексот на фреквенција на повредите при работа претставува односот помеѓу

бројот на повредите при работа и бројот на реализирани работни часови на сите работници во
одреден временски период, а се пресметува според формулата:

P/rh x 1.000.000

P претставува вкупен број на повредите при работа, а rh вкупен број на реализирани

ефективни часови на сите работници од претпријатието.
Со примена на бројот на реализирани рабони часови, а не на бројот на работници или
бројот на работни денови, се добива попрецизен податок на бараниот индикатор.

Индексот на тежина на повредите при работа претставува односот помеѓу бројот

на изгубени работни денови поради повредите при работа во едно претпријатие во одреден
временски период и бројот на реализираните работни часови во истиот временски период, а се
пресметува според формулата:

[(id + vt) x 100.000]/rh

Во оваа формула ид претставува број на изгубени работни денови поради повреди при
работа, вт проценет број на идни изгубени работни денови (поради смрт, инвалидитет или
привремена или трајна спреченост за работа на повредените) што се пресметува според табелите
за временско оптоварување, а рх вкупен број на реализираните работни часови на сите
работници од претпријатието.

Просечниот број на изгубени работни денови по една повреда при работа

претставува односот помеѓу вкупниот број на изгубени работни денови поради повреди при
работа во едно претпријатие во одреден временски период и вкупниот број на повреди при
работа во истиот временски период, а просечниот број на изгубен работни денови по еден
работник односот помеѓу вкупниот број на изгубени работни денови поради повреди при
работа во едно претпријатие во одреден временски период и просечниот број на вработени во
истиот временски период.

33
 Со евалуацијата и интерпретацијата на добиените индикатори се добива увид за
проблемот на професионалниот травматизам во претпријатието на што се темели неговата
превенција.

Превенција на професионалните болести, болестите во врска со

работата и повредите при работата

Една од најважните карактеристики на професионалните болести,

болестите во врска со работата и на повредите при работата е можноста за
нивно превенирање која е законски регулирана.

Примарната превенција се состои од мерките за контрола на

професионалната експозиција како што се елиминацијата на познатите
професионални штетности од производствениот процес или нивна замена со
помалку штетни супстанции, затворање или изолација на изворите на
експозицијата, подобрување на општата и локалната вентилација, модификација
на производствениот процес, редовен амбиентален мониторинг на работната
средина според законската регулатива и примена на личните заштитни средства
во текот на работата.

Мерките на секундарната превенција имаат за цел да ја спречат

појавата на напредната болест со рана интервенција во нејзиниот тек, односно
во нејзината предклиничка или рана клиничка фаза, а се состојат од редовни
периодични прегледи на експонираните лица кои што се изведуваат во
интервали и според протоколи што се законски регулирани. Мерките на
терциерната превенција се состојат од лекувањето и рехабилитацијата на
клинички манифестната болест.

Адекватната примена на мерките за контрола на професионалните

штетности и ризици може значајно да ја намали зачестеноста на болести и
повредите поврзани со професионалната експозиција, а со раната детекција и
лекување може значајно да се влијае на нивниот тек и прогноза. И покрај
големиот напредок во легислативата и практиката, условите за работа во многу
професии се сеуште далеку од безбедни и во развиените земји, а, од друга
страна, се појавуваат и нови ризици поврзани со појавата на новите технологии.
Во секој случај, следењето и проучувањето на професионалните болести и на
болестите во врска со работата остава широк простор за јавноздравствена
интервенција со која може значајно да се подобри здравјето на работната и
општата популација и да се намалат директните и индиректните трошоци
предизвикани од овие болести.

Оценка на работната способност

Дефиниција. Работата, дефинирана од медицински аспект,

претставува активност на невромускулниот систем насочена кон постигнување
на некоја цел, додека од правно-економски аспект таа се дефинира како
активност на човекот кон стекнувања на средства за живот.
Според целта за која се врши, работата се класифицира на нужна,
професионална и слободна. Нужната работа ги подразбира активностите кои се
вршат за задоволување на основните животни потреби (прехрана, задоволување

34
на хигиенските потреби, облекување и др.). Професионалната работа е работата
што се врши за стекнување на средствата за живот, додека слободната работа е
работата која не е насочена кон стекнување на средствата за живот, а се врши во
слободното време.
Според ангажирањето на одредените системи во нејзиното вршење,
работата се класифицира на физичка, умствена и комбинирана. Според видот на
активностите кои се вршат, работата се класифицира на производствена и
услужна, додека според сложеноста на работните операции и потребната
стручна спрема за нивното изведување, таа се класифицира на едноставна
(неквалификувана) и сложена (квалификувана).

Работна способност е способноста на човекот да врши одредена работа

која може да се валоризира на пазарот на трудот користејќи ги своите физички,
сензорни и умствени потенцијали.
Работната способност може да биде општа, односно неповрзана со
одредено работно место, и специфична или професионална кога се однесува на
одредено работно место. Според потенцијалите што се користат работната
способност се класифицира на физичка, сензорна и умствена.

Оценката на работната способност (ОРС) е постапка со која се

утврдува способноста на испитуваното лице за вршење на одредена работа
според биолошките функции на неговиот организам и според биолошките
барања на одредената работа и карактеристиките на одреденото работно место.
ОРС претставува една од најважните работни задачи на специјалистот по
медицина на трудот.

Цели на ОРС. Најважните цели на ОРС се:

- да се зачува здравјето и работната способност на работниците,

- да се превенира настанокот на инвалидност,
- да се спречи настанокот на професионалните болести и на болестите во
врска со работата,
- да се спречи настанокот на повреди на работата и
- да се зголеми продуктивноста на работата.

Индикации за изведување на ОРС. Работната способност може да се

оценува и кај здравите и кај болните лица, односно и кај вработените и кај
невработените лица од двата пола од тинејџерска до напредната возраст.

Индикации за изведување на ОРС се:

- професионалната ориентација и професионална селекција;

- следење на здравствената состојба при работа на определено работно
место (превентивни медицински прегледи);
- промена на работното место во рамките на истото претпријатие;
- промена на технологијата во претпријатието;
- оценка за привремена спреченост за работа;
- оценка за потполн или делумен губиток на работната способност;
- оценка на работната способност по барање на судот и

35
 - оценка на способноста за воена служба, служба во цивилната заштита
или занимавање со спорт.

Професионалната ориентација претставува ОРС кај учениците што го

завршуваат основното или средното образование со што се овозможува избор на
идната професија што најдобро ќе одговара на биолошките карактеристики на
нивниот организам. Професионалната селекција претставува избор на
најспособните лица за вршење на работните задачи на одредено работно место.

Следењето на здравствената состојба и работната способност на

определено работно место се изведува со превентивните здравствени
прегледи на работници. Според актуелната легислатива превентивните
здравствени прегледи кај нас се класифицираат на: претходни, периодични,
насочени и систематски.
При претходните превентивни здравствени прегледи се оценува
работната способност кај лицата кои се вработуваат на работни места на кои
постои зголемен ризик од повреди и заболувања. Исто така, овие прегледи се
изведуваат при прекин во обавувањето на работата на одредено работно место
со зголемен ризик подолго од 12 месеци, пред преместување на друго работно
место со зголемен ризики, како и при секое утврдување на нов ризик на
работното место со зголемен ризик на кое работи вработениот.
При периодичните превентивни здравствени прегледи, кои се
изведуваат на определено време (обично 12 месеци), се оценува работната
спососбност на лицата кои работат на работни места на кои постои зголемен
ризик од повреди и заболувања.
При насочените превентивни здравствени прегледи се оценува
работната способност по завршување на боледување по основ на тешка повреда
при работа и подолго време на лекување, по заболувања или повреди кои се во
врска со работата ако постои сомневање за намалена работна способност, во
случаите кога постои сомневање дека дошло до нарушување на здравјето на
вработениот заради работа на одредено работно место, во случаите кога се
работи за вработен којшто во период од една година се повредил на работа три
или повеќе пати и во случаите кога се работи за вработен којшто во период од
една година поради болести или повреди поврзани со работното место бил пет
или повеќе пати болнички лекуван.
При систематските превентивни здравствени прегледи се оценува
работната способност кај вработените кои работат на работни места кои не
претставуваат работни места со зголемен ризик за повреди и заболувања.

Промената на технологијата во претпријатието или воведувањето

на нови суровини, полуфабрикати или готови производи во производствениот
процес често се придружени со професионални штетности и ризици што
помалку или повеќе се разликуваат од дотогашните штетности и ризици.
Работната способност и во овој случај се оценува според принципите на
претходните прегледи.

Оценувањето на работната способност при привремената спреченост

за работа или привремената неспособност за работа (боледување) поради
акутна болест, егзацербација на хронична болест, повреда, клицоносителство
или поради потреба од нега на болен член од семејството се изведува според

36
препораките од Правилникот за составот, надлежноста и начинот на работата на
лекарските комисии на Фондот за здравствено осигурување на Македонија.
Изостанувањето од работа поради привремената спреченост за работа е
означено како апсентизам.
Правата и должностите на лицата со привремена спреченост за работа се
регулирани со Законот за здравствено осигурување. Доколку траењето на
привремената спреченост за работа е подолго од 12 месеци лицето се упатува до
надлежните органи на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување за ОРС.

Трајното или делумното губење на работната способност поради

настанување на инвалидност пред да се исполнат условите за старосна пензија
се дефинирани со Законот за пензиско и инвалидско осигурување.
Според актеулниот Закон за пензиско и инвалидско осигурување,
инвалидноста се дефинира како состојба при која поради промена во
здравствената состојба која не може да се отстрани со лекување настанува
трајно губење на работната способност (општа неспособност за работа) или
намалување на работната способност за повеќе од половина во споредба со
физички и психички здрав осигуреник со исто или слично образование и
способност (професионална неспособност за работа). Инвалид на трудот е
осигуреникот кој врз основа на инвалидност ги остварува правата од пензиското
и инвалидското осигурување.
Инвалидноста може да настане поради болест, повреда надвор од
работата, повреда при работа или професионална болест. Во случаите на
настанок на инвалидност ОРС на осигуреникот се однесува на дотогашното
работно место и работни задачи на осигуреникот.
Со актуелниот Закон за пензиско и инвалидско осигурување термините
„загубена работна способност” и „намалена работна способност” кои беа
користени во досегашната практика се заменети со термините „општа
неспособност за работа” и „професионална неспособност за работа”. Во
случаите на професионалната неспособност за работа кај лицето постои
преостаната работна способност, односно тоа лице може со професионална
рехабилитација (термин со кој се заменуваат термините „право на
распоредување на друго соодветно работно место”, „право на соодветно
вработување” и „право на преквалификација и доквалификација” кои беа
користени во досегашната практика) да се оспособи за работа со полно работно
време на друго работно место.
ОРС кај лица со инвалидност се изведува според Правилникот за
организацијата, составот и начинот на работата на комисијата за оцена на
здравствената способност, а дефинитивното мислење за работната способност
го даваат Инвалидско-пензиските комисии (ИПК) на Фондот за пензиско и
инвалидско осигурување.
Резултатите од епидемиолошките истражувања укажуваат дека
болестите на локомоторниот систем се најчеста причина за неспособност за
работа, општа или професионална, во Европа и Северна Америка, односно дека
овие болести се причина за повеќе од 30% од сите случаи со верифицирана
неспособност за работа. Лумбалниот синдром е причина за околу 20% од сите
случаи на неспособност за работа. Според зачестеноста после болестите на
мускулоскелетниот систем, како причина за неспособност за работа следат
менталните и психичките нарушувања и болестите на кардиоваскуларниот и
респираторниот систем. Во однос на дистрибуцијата според возраст

37
неспособноста за работа има највисока преваленција во возрасните групи 45-54
и 55-64 год., односно случите со неспособност за работа од овие возрасни групи
отпаѓаат повеќе од 60% од вкупниот број на случаи со неспособност за работа
кај работната популација (15-65 год.).
Disability Assessment Medicine, односно медицина за проценка на онеспособеноста е
медицинска специјалност во САД што ја поврзува медицината на трудот со осигурителните и
социјалните институции. Специјалисти по оваа гранка на медицината (disabilty analysts) можат
да бидат докторие и други високообразувани здравствени работници после завршувањето на
соодветна едукација. Примарна цел на медицината за проценка на онеспособеноста е проценка
на ефектот на постоечката болест (болести) кај испитуваното лице врз неговата секојдневна
(day-to-day) функционалност и поврзување на проценката со актуелната легислатива (Disability
Discrimination Act, 1995).
Примарна цел на клиничката медицина е собирањето на доволно информации за
поставување на точна дијагноза и спроведување на адекватен третман кај испитуваното лице, а
за постигнување на оваа цел клиничките доктори во својата работа го применуваат клиничкиот
модел на испитување. Кај медицината за проценка на онеспособеноста дијагнозата претставува
важен, но не и пресуден елемент во испитувањето со оглед на тоа што иста болест со ист степен
на тежина може да има различен ефект врз функционалноста на различни лица.
Биопсихосоцијалниот модел е моделот што го применуваат специјалистите од оваа гранка во
испитувањето на ефектите на болеста врз функционалноста на испитуваните лица.

ОРС по барање на судот, односно вештачењето за работната способност

се врши во случаите на судски спорови на релација поединец-претпријатие,
поединец-осигурителна компанија или во рамките на семејните спорови.

Воената служба, цивилната заштита или бавењето со дејности во

областа на спортот имаат специфични барања и критериуми поради што е
потребно да се оцени работната способност пред вработувањето во овие
професии.

Методологија на ОРС. ОРС се врши во Службите за медицина на

трудот, а при одредени индикации ја вршат и избраните лекари, ( на пр.
приверемена спреченост за работа), како и органите на Фондот за инвалидско и
пензиско осигурување (оценката за трајно или делумно губење на работната
способност .

ОРС претставува тимска работа која ја координира специјалистот по

медицина на трудот, а во неа се вклучени здравствени работници од повеќе
специјалности (невропсихијатри, интернисти, офталмолози, ОРЛ специјалисти,
психолози и др.).

Елементите на кои се темели ОРС се :

- оценка на здравствената состојба и психофизичката (биолошката)

способност на испитуваното лице,
- оценка на условите, барањата и ризиците на работното место на
испитуваното лице и
- ускладување на добиените податоци и донесување на заклучок за
работната способност на испитуваното лице.

38
 Оценката на здравствената состојба и психофизичките
способности на испитуваното лице се темели на следните елементи:

- увид во медицинската документација и

- оценка на функционалната способност на организмот со примена на
функционални и психолошки тестови чиј обем зависи од индикацијата за ОРС
(претходен преглед, привремена спреченост за работа, оценка за загубена или
намалена работна способност).

Во сите случаи неопходна е проценка на функционалната способност на

кардиоваскуларниот, респираторниот, нервниот и локомоторниот систем.
Функционалната способност на другите органи и системи се врши во зависност
од условите, барањата и ризиците на работното место. Така, на пример,
подетални иследувања на респираторниот систем (алерголошка евалуација,
бронхопровокативни тестови) се изведуваат при професионална експозиција на
респираторни сензитери и иританси, аудиометриско иследување на слухот се
изведува при професионална експозиција на бучава итн. Посебно значење имаат
тестовите со оптоварување со кои се симулираат активностите на работното
место.

Најважните елементи на кои се базира оценката на условите,

барањата и ризиците на работното место се:

- документот за занимањето, работното место и работните активности,

како и вкупниот стаж и стажот на актуелното работно место кој го издава
Кадровската служба од претпријатието на испитуваното лице,
- извештајот за условите на работното место со податоци од Изјавата за
безбедност и проценка на ризикот кој го издава Службата за заштита при
работата од претпријатието на испитуваното лице и
- описот на работното место на испитуваното лице од кој можат да се
видат барањата на работното место и психофизичките напори што лицето треба
да ги вложи при вршењето на работните активности (интензитетот на
физичкиот напор, поголемото ангажирање на сетилото за вид, слух и
рамнотежа, ризиците од повреди при работата итн.) кој го издава Службата за
заштита при работата или Службата за медицина на трудот од претпријатието
на испитуваното лице.

Со ускладувањето на добиените податоци за здравствената состојба и

психофизичките способности и податоците за условите, барањата и ризиците на
работното место се донесува заклучок за работната способност на испитуваното
лице.

Принципите кои треба да се почитуваат при донесувањето на

заклучокот за работната способност на испитуваното лице се:

- ОРС треба да биде описна и конкретно да одговори на прашањето дали

лицето чија работна способност се проценува е способно за одредена работа
(постоење на способност за работа, општа работна неспособност или на
функционална работна неспособност);

39
 - при утврдување на професионална неспособност за работа треба да се
истакнат факторите кои ја ограничуваат работната способност (неспособност за
работа на височина, работа со експозиција на респираторни сензитери и
иританси итн), а пожелно е да се даде предлог за новото работно место на кое
испитуваното лице е способно да работи,
- ОРС треба да биде флексибилна во зависност од индикациите за кои се
изведува (претходни прегледи, периодични прегледи, прегледи при обработка за
упатување на инвалидско-пензиска комисија итн) и
- ОРС обично не е дефинитивна оценка, односно може да се промени со
текот на времето поради еволуцијата на постоечката болест на испитуваното
лице, подобрувањето на условите на работното место, промените на законските
прописи итн.

1. Antropometrija
J. Minov

Antropologijata e nauka koja gi prou~uva biolo{kite (fizi~kite), socijalnite,

kulturnite i lingvisti~kite karakteristiki na lu|eto. Oddelnite granki na antropologijata
ponekoga{ se preklopuvaat vo oblastite {to gi prou~uvaat, no koristat razli~ni
metodologii i tehniki na istra`uvawe.
Biolo{kata (fizi~kata) antropologija ili somatologijata e granka na
antropologijata koja gi prou~uva somatskite (telesnite) karakteristiki na lu|eto.
Antropometrijata (od gr~ki: merewe na lu|eto) e granka na biolo{kata antropologija
koja se zanimava so merewa na pove}e parametri na ~ove~koto telo, prou~uvawe na
morfolo{kite osobini na teloto i nivnite fiziolo{ki varijacii. Podatocite dobieni so
antropometrijata se primenuvaat vo istra`uva~ki i vo aplikativni celi. Najva`ni celi na
primenetata antropometrija se procenkata na fizi~kiot rast i razvoj, procenkata na
fizi~kata rabotna sposobnost kako del od rabotnata sposobnost vo celina, dizajnirawe
na predmetite za sekojdnevna upotreba (obleka, obuvki i dr.), dizajnirawe na `ivotniot
i rabotniot prostor i dr.

Osnovni antropometriski parametri. Najva`ni antropometriski parametri se

telesnata viso~ina, telesnata te`ina, obemot na glavata, obemot na vratot, obemot na
gradniot ko{, obemot na abdomenot, obemot na nadlakticite, debelinata na ko`niot
nabor i dr (slika 51). Vo ramkite na bazi~nata antropometrija se odreduva i sostojbata
na uhranetosta, muskulnata snaga i izdr`livost i dr. Vrednostite na osnovnite
antropometriski parametri mo`at da se izrazuvaat kako apsolutni broevi vo odredeni
edinici ili kako relativni broevi so sporeduvawe na dobienite vrednosti so predvidenite
vrednosti za odredenoto lice koi se ~itaat od tablici (nomogrami).

Telesnata viso~ina e rastojanieto pome|u najvisokata to~ka na glavata vo

mediosagitalna ramnina i podlogata na koja stoi ispitanikot, a se meri so aparatot
ozna~en kako visinomer. Pri mereweto na telesnata viso~ina ispitanikot bez obuvki
treba da stoi na horizontalna podloga so paralelno postaveni stapala, ramewa i
gluteusi koi go dopiraat visinomerot, spu{teni race koi gi dopiraat natkolenicite so
dlanki svrteni kon vnatre i graden ko{ vo inspirum. Vrednosta na telesnata viso~ina
izmerena na visinomerot se zaokru`uva na najbliskite 0,5 cm.

40
 Obemot na gradniot ko{ se meri so platnen ili elasti~en limen metar vo
neutralna pozicija na gradniot ko{, odnosno pozicija normalen inspirium i ekspirium
na ispitanikot. Mereweto se vr{i vo viso~ina na apeksite od skapulite kaj ma`ite i
korenite na gradite kaj `enite, a pro~itanata vrednost se zaokru`uva na najbliskite 0,5
cm.
Obemot na stomakot se meri vo viso~ina na papokot pri relaksirani stoma~ni
muskuli. Pro~itanata vrednost se zaokru`uva na najbliskite 0,5 cm.
Obemot na nadlakticata se meri na nadlakticata od dominantnata raka vo
viso~ina na najprominentnite to~ki na kontrahiranite bicepsi pri {to nadlakticata e vo
flektirana polo`ba pod prav agol vo rameniot i lakotniot zglob. Kako i pri merewata
na obemot na drugite delovi od teloto i pri ova merewe pro~itanata vrednost se
zaokru`uva na najbliskite 0,5 cm.

Slika 51. Osnovni antropolo{ki merewa

Dostapno na: www.cdc.gov/nchs/data/nhanes/ (29.03.2010)

Telesnata te`ina se meri na kalibrirana vaga pri {to ispitanikot treba da bide
vo dolna obleka, bez obuvki i so isprazneti creva i mo~en meur. Vrednosta na
telesnata te`ina pro~itana na vagata se zaokru`uva na najbliskite 100 gr.
Debelinata na ko`niot nabor, odnosno merewe na slojot na potko`noto masno
tkivo, pretstavuva indikator na telesnata sodr`ina na masno tkivo. Se meri so
instrumentot kaliper na opredeleni to~ki od gradite, grbot, stomakot, nadlakticata,
natkolenicata i potkolenicata na desnata strana na teloto (slika 52).
Sostojbata na uhranetosta, osven so merewe na telesnata te`ina i na debelinata
na ko`niot nabor, se procenuva i so presmetuvawe na indeksot na telesnata masa
(body mass index – BMI). BMI se presmetuva po formula kako odnos pome|u
telesnata visina i telesnata te`ina na ispitanikot ili da se pro~ita od nomogram spored

41
telesnite parametri na ispitanikot. Spored vrednostite na indeksot na telesnata masa
sostojbata na uhranetosta se klasificira na pothranetost (vrednost na BMI poniska od
18,5), sakana (po`elna) uhranetost (18,5-25), nathranetost (25-30) i gojaznost
(vrednost na BMI povisoka od 30).

Slika 52. Merewe na ko`niot nabor na stomakot

Dostapno na: http://www.build-your-health-masterplan.com (29.03.2010)

Snagata na golemite muskulni grupi (ramewa, race, lumbalni muskuli, noze i

dr.) mo`e da se meri so razli~ni metodi i tehniki, a najednostavna metoda e
dinamometrijata, odnosno merewata na muskulnata snaga so aparati nare~eni
dinamometri. Vo zavisnost od muskulnata grupa ~ija snaga se odreduva postojat
nekolku vidovi dinamometri, a muskulnata snaga se meri so nivno stegawe ili
rastegnuvawe.
Muskulnata snaga na dlankite se meri istovremeno na dvete race vo ispravena
polo`ba i race opu{teni pokraj teloto so ednokratno maksimalno stegawe na
dinamometarot pri {to rezultat pretstavuva najdobrata vrednost ostvarena od tri obidi.
Muskulnata snaga na muskulite od rameniot pojas se meri so rastegnuvawe na
dinamometarot so dvete race pri ispravena polo`ba na teloto. Muskulnata snaga na
lumbalnite muskuli se meri so rastegnuvawe so racete na dinamometar koj e fiksiran
za podlogata so nozete pri navednata polo`ba na teloto.
Biometriski ili konstituciski profili se profili na lu|eto spored nivnata
morfolo{ka struktura, a koi se izveduvaat so kombinirawe na nekolku antropometriski
parametri, kakvi {to se: telesnata viso~ina, telesnata te`ina, obemot na gradniot ko{ i
dr. Postojat pove}e klasifikacii na lu|eto spored nivnite morfolo{ki karakteristiki vo
zavisnost od kombinacijata na antropometriskite parametri {to pri toa se koristi. I
pokraj {ematiziraniot pristap vo nivnoto definirawe, biometriskite profili sepak imaat
izvesno zna~ewe vo fiziologijata na trudot bidej}i se temelat na grafi~ka proekcija na
~ove~koto telo.
Ergonomska antropometrija. Od pove}eto oblasti na primenetata
antropometrija za medicinata na trudot osobeno zna~ewe ima ergonomskata
antropometrija. Ergonomskata antropometrija e granka na antropometrijata koja se
zanimava so specifi~ni merewa na ~ove~koto telo i negovite segmenti koi se potrebni
za dimenzionirawe na odredeni rabotni mesta i prostori. Vo zavisnost od polo`bata vo
koja se vr{at merewata ergonomskata antropometrija se klasificira na stati~ka i
dinami~ka.

42
 Pri stati~kata antropometrija merewata na teloto i negovite segmenti se
izveduvaat vo sede~ka i stoe~ka polo`ba pri miruvawe {to ovozmo`uva definirawe na
lokacijata na rabotnata postrojka ili {iro~inata i dlabo~inata na rabotniot stol. Naj~esti
parametri {to se merat pri stati~kata antropometrija vo sede~ka polo`ba se:
rastojanieto gluteus-koleno, rastojanieto gluteus-poplitea, rastojanieto olekranon-
metakarpalni koski i dr. (slika 53). Naj~esti parametri {to se merat pri stati~kata
antropometrija vo stoe~ka (ispravena) polo`ba se: dol`ina na racete od rameto do
metakarpalnite koski, dol`ina od metakarpalnite koski do podot, visina na to~kata na
okoto i dr.

Slika 53. Stati~ka antropometrija vo sede~ka polo`ba

Dostapno na: www.ergoweb.com (29.03.2010)

Pri dinami~kata antropometrija merewata na teloto i negovite segmenti se

izveduvaat pri razli~ni dvi`ewa so {to se dobivaat podatoci za odredeni funkcionalni
veli~ini koi se neophodni za adekvatno dimenzionirawe na rabotniot prostor
(amplituda na dvi`ewata na rakata vo rameniot zglob, amplituda na dvi`ewata na
podlakticata vo lakotniot zglob i dr.).

Slika 54. Dinami~ka antropometrija vo stoe~ka polo`ba

Dostapno na: www.ergoweb.com (29.03.2010)

43
Za uspe{no koristewe na rezultatite od antropometriskite merewa vo dimenzionirawe
na rabotniot prostor potrebno e pridr`uvawe kon slenive principi:

- merewata treba da se izveduvaat na populacija na koja í pripa|aat

potencijalnite rabotnici (ista zemja, regija ili stopanski objekt) za da se izbegnat
razlikite {to postojat pome|u oddelni suppopulacii (na pr. prose~nata visina na
Amerikancite iznesuva 177,2 cm, a na Japoncite 166,7 cm);
- pri obrabotkata na podatocite treba da se zemat predvid razlikite vo telesnata
gradba pome|u dvata pola za rabotni mesta predvideni za rabota na ma`i i `eni
(primerokot za merewata treba da se sostoi od lica od dvata pola od razli~na vozrast);
- pravilen izbor na metodite na antropometriskite merewa vo zavisnost od
karakteristikite na rabotnoto mesto;
- pravilno sproveduvawe na tehnikite na antropometriskite merewa (primena
na standardizirani tehniki);
- pravilna statisti~ka obrabotka na dobienite podatoci.
Dobienite podatoci slu`at za pravilno dimenzionirawe na rabotniot prostor,
rabotnite stolovi, alatkite i ma{inite {to se koristat pri rabotata, kako i za raspored na
komandnite i kontrolnite uredi {to se koristat pri rabotata. Osobeno va`ni parametri za
dimenzionirawe na rabotniot prostor {to mo`at da se odredat so merewata na
ergonomskata antropometrija se rabotnata zona i dofatnoto pole.
Rabotna zona pretstavuva rabotnoto podra~je na racete. Za nesmetano
odvivawe na rabotata rabotnata zona treba da odgovara na dofatnoto pole na
rabotnikot, odnosno na zbirot od krajnite to~ki {to mo`at da bidat dosegnati so racete
pri nepromeneta osnovna rabotna polo`ba na teloto. Goleminata na dofatnoto pole
zavisi od dol`inata na racete i amplitudata na dvi`ewata vo rameniot zglob. Rabotnite
zoni i dofatnite poliwa se odreduvaat vo horizontalen i vo vertikalen plan vo zavisnost
od polo`bata na rabotnikot pri vr{ewe na negovata rabota, a mo`at da bidat optimalni i
maksimalni. Optimalnoto dofatno pole pretstavuva lak ~ij centar se laktite, a vo
ramkite na ova dofatno pole se izveduvaat najbrzite i najpreciznite dvi`ewa, odnosno
vo ova pole se rasporeduvaat najva`nite i naj~esto koristenite alatki. Maksimalnoto
dofatno pole pretstavuva lak ~ij centar se ramewata. Vo ramkite na maksimalnoto
dofatno pole se izveduvaat pobavnite i pomalku preciznite dvi`ewa i pobrgu se javuva
zamor na racete poradi {to vo ova pole se rasporeduvaat alatkite koi pomalku se
koristat vo tekot na rabotata.

2. Procenka na funkcionalnata sposobnost

2.1. Procenka na kardiorespiratornata funkcionalna sposobnost

Procenkata na funkcionalnata sposobnost na kardiorespiratorniot sistem

pretstavuva eden od najva`nite elementi na sekojdnevnata rabota na specijalistot po
medicina na trudot (preventivni medicinski pregledi, ocenka na rabotnata sposobnost i
dr.) so ogled na zna~eweto na sostojbata na kardiovaskularniot i respiratorniot sistem
za rabotnata sposobnost, kako i za zdravstvenata sostojba voop{to.
Osnovni elementi na procenkata na kardiorespiratornata funkcionalna
sposobnost se anamnezata i rabotnata anamneza, klini~kiot pregled, funkcionalnite
ispituvawa na respiratorniot i kardiovaskularniot sistem, laboratoriskite i radiolo{kite
ispituvawa. Spored indikaciite vo procenkata na kardiorespiratornata funkcija mo`at
da bidat vklu~eni i dopolnitelni ispituvawa, kako {to se imunolo{kite, ultrazvu~nite,
mikrobiolo{kite i drugi ispituvawa.

44
 Anamneza so rabotna anamneza. Anamnezata e prviot ~ekor vo procesot
na procenka na kardiorespiratornata funkcionalna sposobnost.
Dobienite podatoci za prisutnite kardiorespiratorni simptomi (ka{lica,
iska{luvawe, ote`nato di{ewe pri fizi~ki napor i vo miruvawe, svirewe vo gradite,
gradna bolka i dr.) i eventualnite pridru`ni op{ti simptomi (treska, poka~ena telesna
temperatura, op{ta slabost, premalenost, intolerancija na fizi~ki napor, bolki vo
zglobovite i muskulite i dr.), kako i nivnoto traewe, intenzitet i postojanost ili
periodi~na pojava, ~esto upatuvaat kon odredeni klini~ki sindromi. Podatocite za
pridru`nite bolesti i nivnoto lekuvawe, kako i podatocite za familijarnata opteretenost
so nekoi bolesti (hipertenzija, ishemi~na bolest na srceto, dijabet, astma, hroni~na
opstruktivna belodorbna bolest i dr.), isto taka se zna~ajni elemneti za dijagnozata na
bolesta. Od osobena va`nost se podatocite za pu{a~kiot status, odnosno podatocite za
aktivnoto pu{ewe, dol`inata na pu{a~kiot sta` i brojot na ispu{eni cigari vo tekot na
denot, prekinite na pu{eweto i nivnoto traewe i izlo`enosta na tutunskiot ~ad od drugi
pu{a~i.

Rabotnata anamneza ima edno od klu~nite mesta vo procenkata na

kardiorespiratornata funkcionalna sposobnost. Od osobena va`nost se podatocite za
povrzanosta na aktuelnite simptomi so rabotnoto mesto, odnosno za nivnata pojava ili
vlo{uvawe vo tekot ili posle rabotata i nivnoto podobruvawe ili povlekuvawe pri
otsustvata od rabota. Ovie podatoci vo kombinacija so podatocite za aktuelnoto
rabotno mesto i rabotnite zada~i, odnosno za vidot, traeweto i intenzitetot na
specifi~nata profesionalna ekspozicija, fizi~kiot napor potreben za izvr{uvaweto na
rabotnite zada~i, kako i podatocite za prethodnite rabotni mesta ~esto so golema
to~nost upatuvaat kon odreden klini~ki sindrom od profesionalnata patologija. Isto
taka, zna~ajni se podatocite za primenata na kolektivnite i li~nite za{titni sredstva na
rabotnoto mesto, kako i za redovnosta na periodi~nite medicinski pregledi.

Klini~ki pregled. So klini~kiot pregled se procenuva op{tiot status i statusot

na kardiorespiratorniot sistem. Statusot na kardiovaskularniot i respiratorniot sistem
klini~ki se procenuva so standardnata postapka, odnosno so inspekcija, palpacija,
perkusija i auskultacija na belite drobovi i srceto.
Klini~kiot naod ne e sekoga{ vo korelacija so dobienite anamnesti~ki podatoci
i rezultatite od paraklini~kite isleduvawa. Vo nekoi slu~ai klini~kiot naod mo`e da
bide negativen, osobeno vo ranite fazi na bolesta. Taka, na primer, vo ranite fazi na
pnevmokoniozite bolniot nema simptomi ili tie se diskretni i nespecifi~ni, klini~kiot i
funkcionalniot naod se negativni, a radiolo{kiot naod e bogat.

Funkcionalni ispituvawa na kardiorespiratorniot sistem. Izveduvaweto na

funkcionalnite testovi ima golemo zna~ewe vo procenkata na kardiorespiratornata
funkcionalna sposobnost bidej}i od nivnite rezultati se dobivaat va`ni podatoci za
tipot na naru{uvawata na kardiorespiratorniot sistem, kako i za stepenot na nivnata
te`ina. U{te pove}e, rezultatite od odredeni funkcionalni testovi mo`at da uka`at i na
etiopatogenetskite mehanizmi, odnosno da bidat klu~ni za dijagnozata na odredeni
bolesti (na pr. testot na ekspozicija i eliminacija so serisko merewe na vrvniot
ekspiratoren protok vo dijagnostikata na alergiskata profesionalna astma).

2.1.1. Funkcionalni belodrobni testovi

45
 So funkcionalnite belodrobni testovi mo`at da se proceni sostojbata na site
segmenti na belodrobnata funkcija, odnosno na belodrobnata ventilacija, distribucijata
na ventiliraniot vozduh, difuzijata na gasovite niz alveokapilarnata membrana i
belodrobnata perfuzija. Bolestite na belite drobovi vo odreden stepen gi zasegaat site
ovie segmenti, no, sepak, vo zavisnost od lokalizacijata na patolo{kiot proces,
primarno e zasegnat eden segment. Vo nekoi slu~ai, za dobivawe poprecizna slika
potrebno e izveduvaweto na nekolku testovi. Sekako, postojat slu~ai, osobeno vo
ranata faza na bolesta, pri koi funkcionalniot naod na belite drobovi e ureden.

Spirometrija. Spirometrijata e metoda so koja se procenuva belodrobnata

ventilacija preku merewe na belodrobnite volumeni i kapaciteti i belodrobnite protoci
vo miruvawe i pri fizi~ki napor. Belodroben volumen e volumenot na vozduh izmeren
vo odredena faza od inspiriumot ili ekspiriumot, a belodroben kapacitet pretstavuva
zbir od dva ili pove}e belodrobni volumeni. Vo zavisnost od toa dali se odreduvaat vo
edinica vreme ili ne, belodrobnite volumeni i kapaciteti se klasificiraat na stati~ni i
dinami~ni. Belodrobnite protoci se protocite na vozduh niz di{nite pati{ta registrirani
vo razli~ni fazi od inspiriumot ili ekspiriumot.

Vo rutinskata rabota se primenuva tkn. mala spirometrija so koja se procenuva

sostojbata na belodrobnata ventilacija preku analiza na vrednostite na osnovnite
spirometriski parametri, analiza na oblikot na krivata protok/volumen i analiza na
vrednostite na maksimalnite protoci na vozduhot niz di{nite pati{ta.

Osnovni spirometriski parametri se:

- vitalniot kapacitet (vital capacity - VC) ili forsiraniot vitalen kapacitet

(forced vital capacity - FVC);
- forsiraniot ekspiratoren volumen vo prvata sekunda (forced expiratory
volume in the first second - FEV1) i
- odnosot odnosot FEV1/FVC ili Tifno (Tiffeneau) indeksot.

Analizata na vrednostite na osnovnite spirometriski parametri se sostoi vo

sporeduvaweto na registriranite vrednosti so predvidenite vrednosti za ispituvanoto
lice spored Evropskata zaednica za jaglen i ~elik (European Community for Coal and
Steel – ECCS). Vrednostite na VC i FEV1 poniski od 80% od predvidenite vrednosti,
odnosno vrednostite na Tifno indeksot poniski od 70%, se smetaat za patolo{ki.
So analizata na vrednostite na osnovnite spirometriski parametri se odreduva
dali postoi naru{uvawe na belodrobnata ventilacija, tipot na naru{uvaweto
(restriktiven, opstruktiven ili kombiniran) i stepenot na negovata te`ina (lesen, sredno
te`ok i te`ok).
Restriktivnite naru{uvawa se karakteriziraat so namaleni vrednosti na FVC i
FEV1 so so~uvana vrednost na Tifno indeksot, a se sretnuvaat kaj bolestite na
belodrobniot parenhim i intersticium (pnevmokoniozi, hipersenzitiven pnevmonit),
belodrobnite malignomi vo naprednata faza, bolestite na plevrata (plevralni
zadebeluvawa, mezoteliom), kako i kaj bolestite na yidot na gradniot
ko{ (kifoskolioza i dr.) (slika 45).

Slika 45. Restriktiven tip na ventilatorna insuficiencija

46
 Izvor: Institut za medicina na trudot na R. Makedonija, Skopje -
Kolaborativen centar na SZO za medicina na trudot

Opstruktivniot tip na ventilatorna insuficiencija se karakterizira so so~uvana

vrednost na FVC i namaleni vrednosti na FEV1 i Tifno indeksot, a se registrira pri
opstruktivnite bolesti na di{nite pati{ta, kako {to e astmata (slika 46).

Slika 46. Opstruktiven tip na ventilatorna insuficiencija

Izvor: Institut za medicina na trudot na R. Makedonija, Skopje -

Kolaborativen centar na SZO za medicina na trudot

Pri kombiniraniot tip na ventilatorna insuficiencija namaleni se vrednostite na

site tri osnovni spirometriski parametri. Ovoj tip na ventilatorna insuficiencija se
registrira pri bolestite koi gi zafa}aat i belodrobniot parenhim i di{nite pati{ta
(HOBB, bronhiektazii) (slika 47).

Slika 47. Kombiniran tip na ventilatorna insuficiencija

Izvor: Institut za medicina na trudot na R. Makedonija, Skopje -

Kolaborativen centar na SZO za medicina na trudot

Najva`ni maksimalni protoci na vozduhot niz di{nite pati{ta vo tekot na

ekspiriumot se:
- vrvniot ekspiratoren protok (peak expiratory flow- PEF);
- maksimalniot ekspiratoren protok na nivo na 75% od vitalniot kapacitet
(maximal expiratory flow at 75% of VC – MEF75);
- maksimalniot ekspiratoren protok na nivo na 50% od vitalniot kapacitet
(maximal expiratory flow at 50% of VC – MEF50);
- maksimalniot ekspiratoren protok na nivo na 25% od vitalniot kapacitet
(maximal expiratory flow at 25% of VC – MEF25) i
- maksimalniot ekspiratoren protok na nivo na 25-75% od vitalniot kapacitet
(maximal expiratory flow at 75 - 25% of VC – MEF75-25).

Vrednostite na maksimalnite ekspiratorni protoci na nivo od 50% i 25% od

vitalniot kapacitet se indikatori na proto~nosta na vozduhot niz malite di{ni pati{ta
(di{nite pati{ta so pre~nik pomal od 2 mm). Nivnite vrednosti poniski od 60% od
predvidenite vrednosti uka`uvaat na namalena proto~nost vo malite di{ni pati{ta.
Opstruktivnite promeni vo mapite di{ni pati{ta se karakteristika na ranata faza na
hroni~nata opstruktivna belodrobna bolest (HOBB).
Pri procenkata na belodrobnata ventilacija vo odredeni slu~ai mo`at da se
analiziraat i vrednostite na drugite spirometriski parametri, kako reziduelniot
volumen, funkcionalniot reziduelen kapacitet, minutnata ventilacija, maksimalniot

47
minuten volumen, maksimalniot di{en volumen, maksimalnite inspiratorni protoci
itn.
Reziduelniot volumen (RV) i funkcionalniot reziduelen kapacitet (FRC), ~ii
zgolemeni vrednosti se indikatori na zadr{kata na vozduh vo belite drobovi, odnosno
belodrobnata hiperinflacija, pove}e ne se odreduvaat so spirometriskata metoda so
dilucija na helium tuku so telesnata pletizmografija.

Izveduvaweto na farmakodinamskite testovi, odnosno bronhodilatatornite i

bronhokonstriktornite (bronhoprovokativnite) testovi se temeli na spirometrija {to se
izveduva pred i posle primenata na odreden bronhodilatatoren ili bronhokonstriktoren
agens.
So bronhodilatatorniot (BD) test se dobivaat podatoci za reverzibilnosta na
opstrukcijata na di{nite pati{ta registrirana so nativna spirometrija, odnosno se
diferencira reverzibilnata (karakteristi~na za astmata) od ireverzibilnata opstrukcija na
di{notot steblo (karakteristi~na za HOBB). Opstrukcijata na di{nite pati{ta se smeta
za reverzibilna dokolku vrednosta na FEV1 posle aplikacija na bronhodilatator,
obi~no inhalatoren salbutamol, se zgolemi za pove}e od 12% ili 200 mL vo odnos na
pojdovnata vrednost.
So nespecifi~niot bronhoprovokativen test (NBPT) se dobivaat podatoci za
reaktivnosta na di{nite pati{ta kon primenetiot nespecifi~en stimul (farmakolo{ki
agens, fizi~ki napor, studen vozduh, hipo i hipertoni~ni rastvori i dr.). Namaluvaweto
na vrednosta na FEV1 za pove}e od 20% vo odnos na pojdovnata vrednost posle
primena na stimulot so odredena koncentracija (farmakolo{ki agensi, kako histaminot
ili metaholinot) ili intenzitet (fizi~ki napor) uka`uva na zgolemena reaktivnost
(hiperreaktivnost) na di{nite pati{ta.
Spored koncentracijata na nespecifi~niot stimul koja go predizvikala
signifikantnoto namaluvawe na vrednosta na FEV1 bronhijalnata hiperreaktivnost se
klasificira na te{ka, sredno te{ka, lesna i grani~na. Te{kata i sredno te{kata
bronhijalnata hiperreaktivnost (BHR) e eden od osnovnite patofiziolo{ki belezi na
astmata, dodeka pri HOBB reaktivnosta na di{nite pati{ta e so~uvana ili lesno
zgolemena.

Specifi~niot bronhoprovokativen test (SBPT) so suspektniot profesionalen

agens (specifi~en stimul) pretstavuva zlaten standard vo dijagnostikata na alergiskata
profesionalna astma (PA), no poradi pove}e pri~ini ne se primenuva vo rutinskata
dijagnostika.

Mereweto na vrvniot ekspiratoren protok (peak expiratory flow – PEF), odnosno

PEF-metrijata e metoda {to rutinski se primenuva vo dijagnostikata i monitoringot na
astmata, odnosno vo detekcija na opstrukcijata na di{nite pati{ta i nejzinite karakteristiki
(varijabilnost i reverzibilnost).
PEF-metrijata pretstavuva ednostavna metoda {to se izveduva so aparatot PEF-
metar. PEF-metrite se evtini portabl aparati, ednostavni za rakuvawe i idealni za primena vo
doma{ni uslovi pove}e pati na den vo razli~no dolgi vremenski periodi. Varijabilnosta na
opstrukcijata na di{nite pati{ta se potvrduva so registrirawe na razlika pome|u minimalnata i
maksimalnata dnevna PEF vrednost pogolema od 20%. Na reverzibilna opstrukcija na di{nite
pati{ta uka`uva zgolemuvaweto na PEF vrednosta vo odnos na pojdovnata vrednost za
pove}e od 20% ili 60 L/min posle aplikacija na bronhodilatator (obi~no inhalatoren
salbutamol).

48
 Testovite na ekspozicija i eliminacija so seriska PEF-metrija ili serisko
izveduvawe na NBPT, odnosno nivno izveduvawe vo periodot koga ispituvanoto lice odi na
rabota i vo periodot na otsustvo od rabota, rutinski se primenuva vo dijagnostikata na
alergiskata PA.

2.2. Ispituvawe na setiloto za vid

Odreduvaweto na funkcijata na setiloto za vid ovozmo`uva determinirawe na

sposobnosta za gledawe, dijagnosticirawe na oddelni zaboluvawa, kako i ocenka na
rabotnata sposobnost.

Ispituvaweto na setiloto za vid se sostoi od sledewe na nekolku osnovni

funkcii:
- ostrina na vidot
- balans na o~nite muskuli
- stereoskopski vid
- {irina na vidnoto pole
- adaptacija na temno
- reakcija na zenicite na svetlina
- akomodacija i konvergencija
- koloren vid

Ostrina na vidot. Ostrinata na vidot e sposobnost za raspoznavawe na

predmetite spored nivniot nadvore{en oblik od slikata koja se sozdava na retinata.
Ostrinata na vidot se ispituva za blisku i za daleku. Pri ocenuvaweto na
ostrinata na vidot mora da se zeme predvid postoewe na eventaualni refrakcioni
anomalii, koi mo`e da vlijaat vrz nea. Kaj vakvite ispitanici treba da se utvrdi dali
ovie sostojbi se korigirani ili ne. Pri procenuvaweto na ostrinata na vidot morame da
gi izdvoime ispitanicite so amblyopia (namalena ostrina na centralniot vid) koja ne
mo`e da se korigira i so amaurosis (slepilo). Toa e od osobeno zna~ewe vo ocenkata
na rabotnata sposobnost.

Za ispituvawe na ostrinata na vidot za blisku se bara od ispitanikot da pro~ita nekoj tekst od

vesnik ili kniga, oddelno so sekoe oko. Pri ~itaweto na tekstot od blisku zna~itelno se anga`ira i
akomodacijata na okoto. Za poprecizno odreduvawe n aostrinata na vidot za blisku se koristat Jaeger-
ovi tabli~ki, odnosno ~itawe na tekst. Pod ureden vid na blizina se podrazbira to~no raspoznavawe na
detali so golemina 0.3-1 mm na oddale~enost od 50 sm od okoto.

Pri orientacioniot pregled na ostrinata na vidot za daleku se izbiraat predmeti

srazmerno oddale~eni od ispitanikot, so {to se sporeduva ostrinata na negoviot vid so
vidot na ispituva~ot.
Poprecizno ostrinata na vidot za daleku se odreduva so pomo{ na optotip, so
tablici so bukvi, ednostavni crte`i ili znaci, brojki i sl. Naj~esto se koristi Snellen-ova
tablica postavena na oddale~enost od 6 m ili internacionalni tablici na oddale~enost
od 5 m, ili 3 m i 2.5 m, ako se gleda preku ogledalo. Ostrinata na vidot se izrazuva vo
dropki ili decimalni edinici.

Balans na o~nite muskuli. Eden od kvalitetite na vidot e i balansot

(ramnote`ata) na o~nite muskuli. Tie, so svojata funkcija i adekvatna nasoka,
ovozmo`uvaat dvi`ewe na o~nite bulbusi vo odredeni nasoki. Dobrata ramnote`a na
o~nata muskulatura se narekuva ortoforija.

49
 Za pregled na dvi`eweto na o~nite muskuli se bara od ispitanikot so o~ite da
go sledi prstot ili predmetot koj {to }e mu go poka`e ispituva~ot. Pritoa predmetot se
zadr`uva vo devet voobi~aedni polo`bi: 3 gorni, 3 vo viso~ina na o~ite i 3 dolni. Vo
tekot na pregledot se ocenuva dali postoi strabizam, a ispitanikot se pra{uva kolku
sliki gleda, za da se ispita i eventualno postoewe na diplopija.
Dokolku postoi disbalans vo funkcijata na o~nite muskuli }e se razvie latenten
strabizam (heteroforija) i manifesten strabizam (heteretropija).

Stereoskopski vid. Stereoskopskiot ili dlabinski vid, koj dava stereopsija na

slikata vo dvete o~i, ovozmo`uva dlabinska trodimenzionalna plasti~na slika na
svetot. Stereoskopskiot vid se registrira samo na dale~ina do 6 m i e tesno povrzan so
binokularniot vid. Prostornata percepcija e ~isto kortikalna funckija na mozokot, pa
mo`e da postoi i kaj monokulusi, no nea ja ispituvaat psiholozite. Eden od testovite za
stereoskopski vid koj dava najdobra mo`nost za negovo odreduvawe e testot so
pomo{ na ortho-rater ili poznat u{te i kako okulotest.

[irina na vidnoto pole. Vidnoto pole pretstavuva del od prostorot koj se

gleda so pogledot fiksiran vo edna nasoka.
Edna od najednostavnite metodi za nejzinoto ispituvawe e koga ispituva~ot go
pokriva ednoto oko na ispitanikot, a pacientot go fiksira so svoeto otkrieno oko, okoto
na ispituva~ot. Ispituva~ot go dvi`i prstot (moliv i sl.) po~nuvaj}i od vidnoto pole na
ispitanikot, polukru`no kon napred, se do momentot koga ispitanikot }e go zabele`i
predmetot {to se dvi`i. Ova se povtoruva temporalno, nazalno, gore, dolu i se
odreduva vidnoto pole od site strani. Predmetot koj se dvi`i e obi~no oddale~en 40 sm
od okoto koe se ispituva. Postoi i test na konfrontacija, {to pretstavuva sporedba na
vidnoto pole na ispituva~ot so vidnoto pole na ispitanikot.
Ispituvaweto na {irinata na vidnoto pole poprecizno se vr{i so metodata na
perimetrija so aparatot nare~en perimetar. Vidnoto pole se zabele`uva na edna
{ema. Registriranite promeni vo vidnoto pole, skotomi (slepi damki vo poleto) ili
gubitok na vidot vo polovinite na vidnoto pole (hemianopsii) se rezultat na soodvetni
patolo{ki promeni koi baraat multidisciplinaren pristap vo razre{uvaweto
(oftalmolog, nevrolog i dr.).

Adaptacija na temno. Pod adaptacija na temno se podrazbira sposobnosta na

okoto da registrira minimalni koli~estva svetlina vo temno, posle odreden period
pominat vo temnina.

Za ispituvawe na ovoj kvalitet na vidot se potrebni aparati kako niktometri ili niktomati, no
kako najpogoden vo fiziologijata na trudot se smeta skoptikometarot po Heinsius. So ovoj aparat mo`e
vo kratok vremenski interval (okolu 4 minuti), da se proceni adaptacijata na temno. Toj ima trkalezna
plo~a so kuki~ki po Snellen vo ~etiri razli~ni svetlini, a se koristat o~ila so specijalen staklen filter.

Koloren vid. Kolorniot vid pretstavuva sposobnost za razlikuvawe na boite

edna od druga, kako i za to~na procenka na kontrastite me|u niv.
Eden od testovite za ispituvawe na kolorniot vid e metodata na Holmgreen,
koja se bazira na principot na klasifikacija na izme{ani volneni konci spored nivnata
boja. Naj~esto se primenuvaat psevdoizohromatskite tablici po Stilling i Ischihara, na
koi se pretstaveni brojki napi{ani so oboeni to~ki na mozaik-podloga od razli~no
oboenite to~ki.
Dosta ~esto se primenuvaat Farnsworth-ovite testovi, koi ovozmo`uvaat
diferencirawe na oddelni defekti vo kolorniot vid.

50
 Reakcija na zenicite na svetlost, akomodacija i konvergencija.
Akomodacijata e sposobnost na okoto da go prilagodi prekr{uvaweto na
svetlosnite zraci spored oddale~enosta na predmetite, a konvergencijata e medijalno
dvi`ewe (svrtuvawe) na o~nite bulbusi.
Akomodacijata i konvergencijata ovozmo`uvaat jasno gledawe na bliskite
predmeti i obi~no tie se istovremeno so~uvani ili o{teteni. Za vreme na akomodacija i
konvergencija zenicite se stesnuvaat i toa pretstavuva edno asocirano, odnosno
sinergi~no dvi`ewe.

Okulo test ili Orthorater. Za masovni, sistematski ili periodi~ni pregledi na

vidot, kade se bara precizna, brza i ednostavna metoda, ovoj aparat se nao|a na prvoto
mesto. Toj ovozmo`uva brzo ~itawe, analiza na rezultatite, golemi mo`nosti vo
izborot na testovite kako i kompleksen uvid vo osnovnite vidni funkcii.
Ispituvaweto na ostrinata na vidot e poprecizno od voobi~aenoto so Snellen-
ovite tablici za daleku i Jaeger-ovite za blizu.
Pregledite so okulotestot gi sodr`at osnovnite elementi za ocenka na rabotnata
sposobnost od strana na organot za vid pri profesionalnata orientacija i selekcija i toa:

1. forii (lateralna i vertikalna)

2. ostrina na vidot na dvete o~i za daleku
3. ostrina na vidot na desnoto oko za daleku
4. ostrina na vidot na levoto oko za daleku
5. dlabinski vid
6. raspoznavawe na boi
7. ostrina na vidot na dvete o~i za blizu
8. ostrina na vidot na desnoto oko za blizu
9. ostrina na vidot na levoto oko za blizu
10. forii za blizu

Na ovoj aparat mo`e da raboti dobro educirana i obu~ena medicinska sestra, a

rezultatite se lesni za tolkuvawe, zatoa {to se prilo`eni pove}e standardni profili koi se
primenuvaat za soodvetno grupirani zanimawa.

Slika 49. Okulo test ili Orthorater

Dostapno na: http://www.lipindietz.com/keystone.jpg (22.12.2009)

7.3. Бучава
51
 Звукот настанува со осцилаторно движење на честичките од некоја
супстанција која има еластични карактеристики. По дефиниција, бучава
претставува секоја непосакувана или непријатна звучна појава која, со
некои свои карактеристики, може да влијае врз психичкото или физичкото
здравје на човекот. Со поимот бучава, всушност, се опишуваат звуците кои
предизвикуваат непријатно субјективно чувство кај слушателот. Тоа доаѓа
оттаму што кај различни индивидуи, различните звучни појави не
предизвикуваат подеднакво субјективно чувство. Од друга страна, еден ист звук
во различни услови на слушање, може да предизвика различно субјективно
чувство кај една иста индивидуа. Значи, разликата помеѓу звукот и бучавата
зависи, како од самиот слушател, така и од условите под кои тој слуша.

Во зависност од тоа како се менува нивото на бучавата во текот на

времето, постојат:

- континуирана бучава со непроменливо ниво (нивото се менува во

интервал до 5 dB);
- континуирана бучава со променливо ниво или флуктуирачка бучава
(нивото се менува во интервал поголем од 5 dB);
- дисконтинуирана бучава (постојат повеќе прекини во текот на
генерирањето на бучавата кое треба да биде подолго од 1 секунда);
- импулсивна бучава (еден или повеќе одвоени импулси со брзо
постигнување на максимален моментален звучен притисок и
времетраење кое е пократко од 1 секунда).

Извори на експозиција. Непрофесионална експозиција на бучава,

комунална бучава (community, environmental, residential или domestic noise)
постои при изложеност на бучава којашто ја емитираат сите видови на извори,
освен експозицијата на бучава која се случува на работните места. Како извори
на комунална бучава се наведуваат: патниот, железничкиот и воздушниот
сообраќај, индустриите, градежништвото, јавниот сектор и домовите. Главни
извори на внатрешна бучава се: вентилациските системи, апаратите од
домаќинството и соседите. Други типични извори на комунална бучава
претставуваат: рестораните, кафетериите, дискотеките, спортските сали,
игралиштата, паркинзите, животните и др.
Од друга страна, скоро секоја работна активност е придружена со
професионална експозиција на бучава. Машините и процесите во индустријата
се поврзани со најразлични извори на бучава, какви што се: роторите, статорите,
вентилаторите, вибрирачките елементи, турбуленцијата на флуидите, процесите
на импакција, електричните машини, моторите со внатрешно согорување итн.
Механизмот на генерирање на бучавата зависи од “особено бучните” операции
и опрема: кршење, ковење, експлодирање (каменоломи, рудници), тресење
(леарници), дупчење, пескарење, брусење, печатење, производство на казани,
ударни преси, стругови, компресори, циркуларни пили за дрво, пневматска
опрема, електрични печки, машински направи за оформување и сечење на
метал, текстилни машини, машини за полнење на пијалоци, пумпи, компресори,
вентилатори, машини со рачно управување, системи и возила за транспорт,
уреди за информациска технологија и др.

52
 Значи, бучавата е вообичаена професионална штетност на многу работни
места (ризични работни места), вклучувајќи ги и работните места во рамките
на:

- металската и челичната индустрија,

- леарниците,
- пиланите,
- текстилните фабрики,
- дрвопреработувачките работилници,
- аеродромите,
- каменоломите,
- земјоделството,
- градежништвото,
- рударството,
- производството,
- транспортот,
- армијата и полицијата итн.

Аудитивни ефекти. Патолошките промени на сетилото за слух се

резултанта на многубројни и различни фактори.
Постои квалитативна разлика помеѓу краткотрајниот звучен удар
предизвикан од бучава со извонредно голем интензитет (акутна акустична
траума) и долготрајното дејство на нешто послаба бучава, но сепак доволно
силна за да го оштети слухот (хронична акустична траума).
При акутната акустична траума доминираат механичките
оштетувања.
Во случај на експлозии и воздушни удари (blast повреди) може да дојде до
пробивање на membrana tympani и до раскинување на врските помеѓу слушните
ковчиња, додека чисто звучните импулси ги оштетуваат, помалку или повеќе,
сензорните клетки од Кортиевиот орган во внатрешното уво. Овие оштетувања може да
бидат реверзибилни, следени со едем на клетките, или дефинитивни уништувања на
сензорните елементи со пукање на клетките и крвавење.
Почетната силна наглувост и зуење во ушите може со текот на времето
потполно да се изгубат или, пак, да остават траен помал или поголем забец
(скотом) на аудиограмот (слика 3). Аудиограмот претставува запис којшто се
добива при изведувањето на аудиометриското тестирање. Скотомот обично е
локализиран на фреквенција од 4000 Hz и при нови трауми тој се продлабочува
и се проширува, што може да доведе до потполно губење на слухот за високите
фреквенции и до тешки оштетувања на слухот со донекаде зачувани остатоци
само за ниските фреквенции (слика 4).

53
 Слика 3. Аудиограм на работник кој доживеал акутна акустична траума

Достапно на: http://www.aafp.org/afp/20000501/2749.html (20.06.2009)

Слика 4. Прогресивен губиток на слухот под дејство на бучава

Достапно на: http://www.aafp.org/afp/20000501/2749.html (20.06.2009)

При хроничната акустична траума која е карактеристична за
професионалната експозиција на бучава и којашто е најчестата причина за
појава на професионална наглувост, доминираат други патогенетски механизми.
Тоа се:
- замор и исцрпување на сензорните клетки од Кортиевиот орган под
влијание на долготрајното дејство на бучавата и
- истовремена хипоксија со метаболички нарушувања како резултат од
спазмот на терминалните крвни садови поради зголемениот тонус на
симпатикусот под дејство на бучавата.

Ефектите на овие механизми (во почетокот замор, а подоцна

дегенерација и изумирање на сензорните клетки) особено се изразени во
регионот на фреквенцијата од 4000 Hz и соседните региони од 3000 и 6000 Hz и,
соодветно на тоа, прогресивната наглувост започнува на тие фреквентни
височини и со текот на времето “се засилува” (слика 5).

Слика 5. Просечно намалување на слухот кај работниците во индустријата, во

зависност од работниот стаж

Достапно на: http://www.inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc012.htm (23.06.2009)

На слика 5 е прикажано просечното намалување на слухот кај 200 рудари
добиено со аудиометриско тестирање. Хоризонталната оска ја претставува
фреквенцијата изразена во Hz, додека на вертикалната оска е прикажано губењето на
слухот во dB. Просечните аудиограми на сликата се однесуваат на работен стаж
пократок од 1 година за аудиограмот a, работен стаж 1-5 години за b, 6-10 години за c,
11-20 години за d, 21-30 години за e и работен стаж подолг од 30 години за аудиограмот
f.

Причината за ваквото иницијално оштетување за фреквенција од

4000 Hz е тоа што базиларниот дел од кохлеата (т.е. оној дел од кохлеата

54
којшто ги прима звуците со фреквенција од 4000 Hz и соодветните сензорни
клетки) е најосетлив, и тоа поради две причини:
- делумно поради хармониската амплификација во слушниот канал
(за хармоникот - прост тон со фреквенција од 4000 Hz) и
- делумно поради апсолутната осетливост на овој дел од кохлеата,
затоа што соодветните сензорни клетки, и во нормални услови (при експозиција
на бучава под максимално дозволените нивоа - “во дозволени граници”) се
исхранувани од крвни садови коишто се терминални, без анастомози меѓу
себе и кои што се наоѓаат на граница на хипоксија.

Извесно време по изумирањето на сензорните клетки, следува процес на

дегенерација на соодветните неврони.

Според сето до сега кажано, оштетувањето на слухот секогаш има

исти карактеристики и е од перцепторен или сензорно-невронски тип.
Наглувоста којашто при тоа настанува има специфичен карактер, изразен преку
намалена разбирливост на изговорените зборови, затоа што не може да се
слушнат високите тонови на согласките, а коишто се битни за разбирливоста на
говорот. Слухот за ниските фреквенции е релативно подобро зачуван и лицето
ги слуша тие делови од говорот, но не може да разбере што е изговорено
(“Слушам, но не разбирам”).
Вакво оштетување на слухот може да предизвика секоја бучава (и од високиот и
од нискиот регистар), но бучавата од високиот спектар е поопасна за слухот, бидејќи и
при помали интензитети предизвикува оштетувања какви што дава многу појака бучава
со ниска фреквенција. Поради тоа, мерните инструменти (сонометри) се поставуваат на
“крива А” (со помош на посебни филтри), при што поголема “тежина” при мерењето се
дава на фреквенциите помеѓу 1000 и 6000 Hz, интервал во кој слухот е најосетлив и
измерената бучава се изразува во dB (A).

Клиничка слика на аудитивните ефекти. Оштетувањето на слухот

предизвикано од бучава обично поминува низ 3 клинички стадиуми.
Првиот стадиум е стадиум на адаптација и настанува по кратко дејство
на умерено силна бучава, која не предизвикува ниту исцрпување, ниту
дефинитивни промени на сензорните клетки. Наглувоста и зуењето во ушите се
преодни и краткотрајни и слухот при одмор брзо се враќа на нормала.
Вториот стадиум се карактеризира со нарушување на механизмот на
слушната функција со оглед на исцрпувањето на сензорните елементи поради
подолгото дејство на силна бучава, но сî уште без појава на дефинитивни и
трајни промени. Клинички се манифестира наглувост за повисоките тонови,
зуење во ушите, непријатно чувство, напнатост, психички и невровегетативни
нарушувања, како и циркулаторни пореметувања во различни делови од телото
поради зголемениот тонус на симпатикусот. Доколку бучавата престане, сите
овие промени се реверзибилни, но потребен е подолг период на закрепнување.
Третиот стадиум се карактеризира со дефинитивно оштетување на
слухот кој практично не може да се врати во нормала ниту после подолг период
на одмор.

Во професионални услови, штетното дејство на бучавата во најголема

мерка зависи од нејзините карактеристики и од нејзината временска
дистрибуција.

55
 Класификација на клиничките манифестации според нивоата на интензитетот
на бучавата:

Прв степен - од 30 до 65 dB (А)

Само кај силно осетливите личности може да предизвика лесна вознемиреност,
главоболка, повремена раздразливост и немирен сон. Најчесто добро се поднесува и не
предизвикува оштетување на слухот.

Втор степен - над 65 до 90 dB (А)

Воочливи се невровегетативни нарушувања со ефекти врз слухот, но и врз на
целиот организам. Експозицијата на ова ниво на бучава во текот на повеќе години
предизвикува трајни оштетувања на слухот, но тие се од лесен степен и се однесуваат
само на високите тонови.

Трет степен - над 90 до 110 dB (А)

Бучавата обично е придружена со вибрации и предизвикува тешки
невровегетативни нарушувања и прогресивно, трајно губење на слухот за релативно
кратко време на експозиција.

Четврти степен - над 110 до 130 dB (А)

Бучавата предизвикува брзи невроциркулаторни нарушувања и нагло губење на
слухот со неподносливо зуење во ушите и бројни други нарушувања и изложеното
лице не може да ја издржи подолго време.

Петти степен - над 130 dB (А)

Оштетувањата кои настануваат се практично моментални.

Екстрааудитивни ефекти. Покрај дејството на органот за слух, бучавата

предизвикува и цела низа на екстрааудитивни ефекти кои може да се
регистрираат на скоро сите органи на експонираните работници.
Преку специфичен систем, звукот се пренесува до центарот за слух, сместен во
централниот нервен систем. Невроанатомските врски во ЦНС овозможуваат
пренесување на акустичните дразби не само до слушниот регион од кората на големиот
мозок, туку и до лимбичкиот систем и другите центри: центарот за вид, вазомоторниот
центар, јадрата на кранијалните нерви, хипоталамусот и центрите на внатрешните
органи и системи.

- Кардиоваскуларен систем - бучавата предизвикува забрзана

фреквенција на срцевата работа, која зависи од нивото и должината на
дејството на бучавата, од индивидуалната осетливост на работниците и од
присуството на другите професионални штетности на работното место.
Оваа појава се објаснува со дејството на бучавата врз зголемувањето на бета
адренергичната активност на симпатичкиот нервен систем и со веноконстрикцијата
која предизвикува поголемо истегнување на ѕидовите на десната преткомора, што
доведува до зголемено оптоварување на десното срце и кое, по рефлексен пат, ја
забрзува фреквенцијата на срцевата работа.

Бучавата ги фаворизира факторите на ризик за коронарна артериска

болест, бидејќи се зголемуваат вредностите на холестеролот,
триглицеридите и LDL.
Под влијание на овој штетен фактор се засилува лачењето на катехоламините,
глукокортикоидите и минералокортикоидите, чиешто заедничко дејство ги стимулира
бета-1 и бета-2 рецепторите во масното ткиво, а тоа доведува до зголемена липолиза и

56
вазодилатација во ова ткиво. Со тоа се зголемуваат концентрациите на слободните
масни киселини и се забрзува синтезата на холестеролот и триглицеридите од
слободните масни киселини. Катехоламините ја инхибираат активноста на
липопротеинската липаза, која во нормални услови овозможува создавање на HDL
преку разградување на триглицеридите и LDL. Со оглед на намалената активност на
липопротеинската липаза, доаѓа до појава на зголемена концентрација на триглицериди
и LDL.
Поради засилената стимулација на бета адренергичните рецептори на
симпатичкиот нервен систем доаѓа до зголемување на миокардијалната
контрактилност, зголемен коронарен проток и зголемена потреба на миокардот за
кислород.

Забележана е поврзаност на појавата на артериската хипертензија и

професионалната експозиција на бучава.
Можните патогенетски механизми се: зголемена концентрација на
циркулирачките катехоламини и надбубрежните стероиди, зголемена активност на
системот ренин-ангиотензин-алдостерон, како и влијанието на бучавата на
зголемувањето на вкупниот васкуларен периферен отпор. Постојаната стимулација со
бучава со текот на времето доведува до хронична елевација на симпатичкиот тонус,
структурни васкуларни промени, зголемен периферен отпор на крвните садови и до
трајна хипертензија.

- Централен нервен систем и сетила - бучавата доведува до

нарушување на биоелектричните потенцијали на мозочните клетки (ЕЕГ
промени). Тие промени се неспецифични, функционални и зависат од нивото на
бучавата и должината на експозицијата.
Дојготрајното дејство на бучавата ја зголемува раздразливоста,
анксиозноста, чувството на несигурност и неподносливост на средината,
што има за последица промена на карактерот на личноста или вистинско
ментално нарушување.
Бучавата може да биде фактор кој го забрзува развојот на латентна невроза.
Доведува до нарушување на психомоторната рамнотежа, што резултира со зголемен
број неточни и непрецизни одговори, зголемен број грешки при работата, продолжено
време на реакција и забавен одговор на светлосни и акустични дразби.
Продолженото дејство на бучавата ја намалува работната ефикасност
и доведува до побрза појава на замор.

Интензивната бучава има дејство на семициркуларните канали и

лабиринтот, како и на патиштата кои водат до кортикалните центри и при тоа
настанува чувство на вртоглавица, се нарушува рамнотежата, а движењата
на работникот стануваат несигурни и непрецизни.

Бучавата го нарушува и органот за вид.

Овој штетен фактор доведува до послабо распознавање на боите, стеснување на
видното поле, пад на колорната перцепција, ослабен вид во мрак, дилатација на
зениците и нарушување на стереоскопскиот вид. Причината за овие тегоби лежи во
раздразнетиот таламус и ретикуларната формација.

- Ендокрин систем - дејството на бучавата врз овој систем се изразува

преку зголемената функција на надбубрежната жлезда, зголемената
концентрација на кортизолот во серумот и зголемената екскреција на
катехоламините во урината. Доаѓа и до зголемено лачење на тироксин, при

57
што се зголемува потрошувачката на енергијата, општиот и базалниот
метаболизам. Кај професионално експонираните работници утврдена е
интолеранција на глукоза.

- Гравидитет и репродукција - заедничкото дејство на бучавата и

вибрациите може да доведе до спонтани абортуси и дисменореични тегоби.
Мајки изложени на авионска бучава во текот на целата бременост раѓаат
новороденчиња со пониска телесна тежина поради спазмот на a. uterina и послабата
исхрана на плодот.

- Крвна слика - по неколкучасовна експозиција на турбинска бучава

доаѓа до зголемување на бројот на неутрофилните и еозинофилните
леукоцити и лимфоцитите.
Хроничната експозиција на бучава од 80 dB (А) ја стимулира активноста на
леукоцитите, додека бучавата од 90 dB (А) предизвикува нагло намалување на нивната
активност. Бучавата доведува до намалување на албуминско-глобулинскиот однос и до
намалување на отпорноста на инфективни заболувања.

- Гастроинтестинален систем - бучавата предизвикува спазам на

пилорусот, го нарушува лачењето на желудочната киселина и доведува до
честа појава на улкус на желудникот и дуоденумот.

Мерки за заштита. Програмата за контрола на бучавата на работното

место ги опишува мерките кои треба да се преземат за да се минимизира
професионалната експозиција на бучава. Клучните елементи на таквата
програма се:

- проценка на ризикот од бучава на работното место;

- техничко-технолошки мерки за заштита;
- едукација и тренинг;
- превентивни медицински прегледи на работниците со аудиометриско
тестирање;
- законски мерки.

- Проценката на ризикот од бучава на работното место се изведува

според соодветна и прифатена методологија за проценка на ризикот на
работното место, но со дополнителни специфики и елементи кои се во
согласност со карактеристиките на експозицијата на работниците на штетниот
фактор - бучава и негативните ефекти кои се резултат од таквата експозиција.

- Техничко-технолошките мерки за заштита треба да се применуваат

според следната листа на приоритети:

- елиминирање или редуцирање на бучавата на местото на изворот и

супституција на материјалите и опремата за работа;
- попречување на трансмисијата на бучавата;
- административни мерки;
- лични заштитни средства.

58
 Во процесот на одредување на приоритетите, посебно внимание треба да
се посвети на изворите на бучавата бидејќи тие придонесуваат за експозиција на
најголемиот број од работниците.

Намалувањето на бучавата на местото на изворот и

супституцијата на материјалите и опремата за работа може да се
реализираат преку:

- замена на старите, бучни машини;

- употреба на потивки материјали и опрема (на пример, замена на металните
запчаници со најлонски, избегнување на контактот метал со метал преку
употреба на пластични или гумени браници, употреба на изолација за
вибрирачките површини, употреба на пригушувачи за протокот на гасови
или воздух и др.);
- проверка на нивото на бучавата која ја продуцираат машините и набавка
само на “тивка” опрема;
- одвојување на бучните елементи (пумпи, вентилатори, компресори и др.)
кои што не се интегрален дел од основната машина, од работната
просторија во која се наоѓаат работниците;
- модифицирање на процесите на ракување со материјалите (пр.,
намалување на висината од каде што предметите паѓаат на цврста
површина);
- соодветно одржување на машините и опремата.

Попречувањето на трансмисијата на бучавата се остварува преку:

- преместување на бучните машини или процеси на оддалечени места;

- поставување на звучно атсорбентни материјали на ѕидовите и таваните;
- поставување на машините на гумени теписи за да се намалат вибрациите;
- ограничување на влезот на лица во просториите каде што има висока
бучава.

Превенцијата на експозицијата на работниците на бучава преку примена

на административни мерки се состои од:

- изведување на бучните активности во периоди кога мал број работници се

присутни во работните простории;
- преместување на персоналот во просториите каде што има бучава.

За оптимална заштита на слухот од бучавата значајни се, покрај вкупната

должина на одморот, и правилното планирање на интервалите, времетраењето и
условите во кои се врши рекуперацијата на слухот. Денес се инсистира на
повеќе кратки одмори во простории изолирани од бучава. Тие одмори би
требало да траат по десетина минути и да се повторуваат во интервали не
подолги од 2 часа.

Последната техничко-технолошка мерка за заштита од бучавата на

работното место е употребата на личните заштитни средства, какви што се
антифоните. Работниците треба да бидат обучени за нивно поставување и
носење и треба да ги носат цело време додека се генерира бучавата. Рутинското

59
одржување и замената на личните заштитни средства е исто така неопходен
сегмент од севкупните мерки за заштита од бучава на работното место.

Доколку административните мерки и личните заштитни средства се веќе

во употреба, потребно е изведување на редовни контроли чија цел е процена на
нивната ефикасност.

- Тренингот е наменет за работниците коишто се експонирани на високи

нивоа на бучава.

- Превентивните медицински прегледи на работниците кои што се

експонирани на бучава, покрај општиот преглед од страна на специјалист по
медицина на трудот, треба до содржат и отоскопски преглед, испитување на
слухот со методот на шепот-говор, како и аудиометриско иследување.
Апсолутни контраиндикации за работа при експозиција на бучава се:
зуење во ушите, нарушувања на рамнотежата, хронично воспаление на средното
уво, отосклероза, воспаление на средното уво во детството, перфорација на
ушното тапанче, неможност за употреба на лични заштитни средства.
Релативни контраиндикации за работа при експозиција на бучава се:
постконтузионен синдром, неврастеничен синдром, посериозни општи болести,
вклучително и гинеколошки проблеми, хипертензија, рекурентна
гастродуоденална улкусна болест.

- Законски мерки - Според Правилникот за безбедност и здравје на

работа на вработените изложени на ризик од бучава, „Сл. весник на РМ” бр.
21/08 (хармонизиран со ЕУ Директивата 2003/10/ЕС) дадени се граничните
вредности на изложување и акционите вредности на изложување во однос на
дневните нивоа на изложување на бучава и максималниот притисок на звукот.
Професионалното оштетување на слухот е внесено во Листата на
професионални болести („Сл. весник на РМ” бр. 88/04).

Dg. Trauma acustica ac. bill. (Blast trauma)

Hypacusis mixta l. dext. et hypacusis sensoroneur. l. sin.

60
 Според податоците добиени од испитувањето на здравствената
состојба и работната способност на пациентот, како и од податоците за
условите, барањата и ризиците на работното место, утврдена е привремена
спреченост за работа и дадена е препорака за боледување.

Извор: Институт за медицина на трудот на Р. Македонија, Скопје - Колаборативен центар

на СЗО за медицина на трудот

1.4. Bu~ava vo rabotnata sredina

Zvukot nastanuva so oscilatorno dvi`ewe na ~esti~kite od nekoja

supstancija koja ima elasti~ni karakteristiki, a istata mo`e da bide vo bilo koja
agregatna sostojba (cvrsta, te~na ili gasovita).
Mestoto na koe ~esti~kite, pod dejstvo na nadvore{na sila, zapo~nuvaat
oscilatorno dvi`ewe se narekuva izvor na zvukot. Ovie oscilacii, poradi dejstvoto na
elasti~nite sili pome|u ~esti~kite, se prenesuvaat od mestoto na nastanokot (izvorot)
na ~esti~kite od okolnata elasti~na sredina vo vid na zvu~ni branovi (slika 43). Koga
predmetot oscilira, vsu{nost nastanuvaat mali promeni vo vozdu{niot pritisok. Tie
promeni na vozdu{niot pritisok patuvaat vo forma na branovi niz vozduhot i
proizveduvaat zvuk. Pri toa, se sozdavaat mesta so zgolemen pritisok (preku
kompresija na vozduhot) i mesta so namalen pritisok (preku dekompresija na
vozduhot).

Slika 43. Generirawe na zvu~ni branovi

61
 Dostapno na: http://www.ccohs.ca/oshanswers/phys_agents/noise_basic.html (21.06.2009)

Brzinata na rasprostranuvawe na zvu~nite branovi zavisi od agregatnata sostojba na

sredinata (tabela 21).

Tabela 21. Pribli`na brzina na zvukot niz razli~ni sredini

Sredina Brzina na zvukot

(m/s)
Vozduh, suv (0oC, 0,76 mmHg) 330
Voda (15oC) 1400
Drvo (meko) 3400
Beton 3100
^elik 5000
Olovo 1200
Staklo 5500

Dostapno na: http://www.ccohs.ca/oshanswers/phys_agents/noise_basic.html (21.06.2009)

Najva`ni fizi~ki karakteristiki na zvu~nite branovi se slednite:

- frekvencija,
- zvu~en pritisok i
- zvu~na mo}nost.

Frekvencijata pretstavuva stapka so koja izvorot na zvukot proizveduva

zvu~ni branovi, t.e. kompletni ciklusi na zgolemen i namalen pritisok vo edinica
vreme. So drugi zborovi, frekvencijata e broj na ciklusi na dvi`ewa koi gi izveduva
teloto {to oscilira za vreme od 1 sekunda. Edinica merka za frekvencija e herc (Hz).
Niskite zvuci (bas) imaat mala frekvencija. Visokite zvuci imaat golema frekvencija.
Zdrava, mlada li~nost mo`e da slu{a zvuci so frekvencija od 20 do 20000 Hz. Zvukot na
~ove~kiot govor se nao|a glavno vo intervalot od 300 do 3000 Hz.

Zvu~niot pritisok pretstavuva merka za promenata na vozdu{niot pritisok koja

ja sozdava izvorot na zvukot. Lu|eto go “slu{aat”, odnosno percepiraat zvu~niot
pritisok kako glasnost. Ako barabanot od slika 43 go udrime so pogolema sila,
negovata povr{ina se pridvi`uva na pogolemo rastojanie otkolku ako go udrime so

62
mala sila. Kako rezultat na toa nastanuva pogolemo poka~uvawe na pritisokot i
slu{atelot go slu{a zvukot kako poglasen.
Zvu~niot pritisok zavisi i od sredinata vo koja izvorot e lociran i od rastojanieto
pome|u slu{atelot i izvorot. Zvukot od barabanot e poglasen dokolku barabanot se nao|a vo
mala prostorija so yidovi koi go reflektiraat zvukot, otkolku ako e lociran na sredinata na
fudbalsko igrali{te ili ako slu{atelot se nao|a podaleku od barabanot.
Zvu~niot pritisok obi~no se izrazuva vo edinici nare~eni paskali (Pa). Zvucite
koi obi~no gi slu{ame imaat zvu~en pritisok od 0,00002 do 20 Pa.
No, od prakti~na gledna to~ka, naj~esto e te{ko da se raboti so vaka {iroki
intervali na zvu~ni pritisoci. Zatoa, obi~no se koristi edinica merka decibel (dB).
Skalata na dB e poprifatliva, ja komprimira skalata na Pa i e logaritamska. Zvu~niot
pritisok pretvoren vo decibelska skala se narekuva nivo na zvu~niot pritisok. Nultata
to~ka na decibelskata skala (0dB) pretstavuva zvu~en pritisok od 0,00002 Pa.

Poradi oscilatornoto dvi`ewe na ~esti~kite od izvorot na zvukot, toj ima

mehani~ka (kineti~ka) energija koja zaedno so zvu~nite branovi se prenesuva na
~esti~kite od okolnata sredina (zvu~na energija). Edinica merka za zvu~na energija e
xul (J). Vkupnata zvu~na energija koja {to ja sozdava izvorot na zvukot vo edinica
vreme (s), pretstavuva negova zvu~na mo}nost. Edinica merka za zvu~na mo}nost e
vat (W). Sli~no kako i zvu~niot pritisok, taka i zvu~nata mo}nost se izrazuva vo nivo
na zvu~nata mo}nost (dB). Zvu~nata mo}nost se dvi`i vo intervalot od 10 -12 do
100000 W, dodeka nivoto na zvu~nata mo}nost od 0 do 170 dB.

Vo zavisnost od toa na koj na~in se promenuva zvu~niot pritisok vo tekot na

vremeto, site zvu~ni pojavi mo`e da se podelat na:

- periodi~ni i
- neperiodi~ni (slu~ajni).

Periodi~nite zvu~ni pojavi se karakteriziraat so toa {to vrednostite na

momentalnite zvu~ni pritisoci, posle odreden vremenski interval, se povtoruvaat na ist
na~in. Najednostavna forma na periodi~na zvu~na pojava e prostoperiodi~niot zvuk
(prost ton), kaj kogo promenite na zvu~niot pritisok se prika`uvaat so sinusoida.
Slo`enoperiodi~nite zvuci se sostaveni od pogolem broj na prostoperiodi~ni zvuci,
t.e. prosti tonovi so razli~ni frekvencii (frekventni komponenti ili harmonici).

Neperiodi~nite zvu~ni pojavi ({umovi) se karakteriziraat so slu~ajni

(neperiodi~ni) promeni na zvu~niot pritisok vo tekot na vremeto i tie promeni
nikoga{ ne se povtoruvaat na ist na~in.

Bu~ava pretstavuva sekoja neposakuvana ili neprijatna zvu~na pojava koja, so

nekoi svoi karakteristiki, mo`e da vlijae na psihi~koto ili fizi~koto zdravje na
~ovekot. So poimot bu~ava, vsu{nost, se opi{uvaat zvucite koi predizvikuvaat
neprijatno subjektivno ~uvstvo kaj slu{atelot.

Percepcijata na zvukot e slo`en proces i zavisi od pogolem broj objektivni

(nivo na zvu~en pritisok, frekventen spektar, vremetraewe na zvu~nata pojava i dr.) i
subjektivni (vozrast, zdravstvena sostojba i dr.) faktori. Subjektivnata veli~ina so koja
se izrazuva ~uvstvoto koe se pojavuva pod dejstvo na zvukot se narekuva glasnost.
Edinica merka za glasnost e son.

63
 Drugi subjektivni veli~ini se i nivoto na glasnosta - fon i nivoto na bu~avata - dB
(A).

Procenata i mereweto na bu~avata vo rabotnata sredina treba da se

izveduva dokolku rabotnicite se eksponirani na bu~ava.

Glavnite celi na procenata na bu~avata vo rabotnata sredina se slednite:

- identifikacija na site rabotnici koi {to se eksponirani na zgolemeno nivo na

bu~ava,
- dobivawe na informacii za rabotnite praktiki koi {to se pojavuvaat kako
izvori na bu~ava,
- procena na efektivnosta na merkite koi {to se sprovedeni so cel redukcija na
ekspozicijata na bu~ava,
- izbor na soodvetni li~ni za{titni sredstva za rabotnicite koi {to se eksponirani
na zgolemeno nivo na bu~ava i
- definirawe na rabotnite mesta kade {to e potrebna implementacija na merki
za za{tita na organot za sluh.

Prviot ~ekor vo procenata na bu~avata vo rabotnata sredina pretstavuva

mereweto na ambientalnoto nivo na bu~avata.

Za merewe na bu~avata mo`e da se upotrebat razli~ni merni sistemi i

instrumenti vo zavisnost od celite na isleduvaweto, karakteristikite na bu~avata i
obemot na informaciite za bu~avata koi treba da se dobijat.

Merniot sistem gi sodr`i slednite elementi:

- mikrofon,
- konverter i elektronski zasiluva~,
- frekventen analizator,
- ured za za~uvuvawe na podatocite,
- ekran.

Sonometarot (sound level meter) voobi~aeno gi sodr`i navedenite elementi i

go ima sledniot princip na rabota:

Mikrofonot pretstavuva ured koj {to ima funkcija pome|u akusti~noto pole i merniot
sistem i vsu{nost pretstavuva funkcionalna vrska pome|u niv. Toj reagira na zvu~niot pritisok
i go transformira vo elektri~en signal, koj {to ponatamu se sproveduva do merniot instrument.
Elektri~niot signal preku konverterot se prenesuva do predzasiluva~ot i frekventniot
analizator, dokolku e toa potrebno. Ponatamo{nata amplifikacija go podgotvuva signalot ili za
za~uvuvawe na soodveten medium ili za direktno ~itawe na merniot instrument.

Dokolku e potrebno da se izmeri ambientalnoto nivo na bu~avata na odredeno

mesto, nezavisno od lokacijata na izvorot na bu~avata ili dokolku postoi difuzno pole
na bu~ava, toga{ se upotrebuvaat t.n. mikrofoni za difuzno pole. Pri isleduvaweto na
ekspozicijata na rabotnicite na bu~ava, obi~no se primenuva ovoj pristap. Pri toa,
mikrofonot treba da bide naso~en na okolu 70° od nasokata na “dominantniot” izvor
na bu~ava. Dokolku postoi poizrazeno struewe na vozduhot, mora da se upotrebi
{titnik za mikrofonot, koj isto taka ima funkcija i na {titnik za pra{ina. Dokolu e

64
vozmo`no, sonometarot treba da se postavi na stabilen i cvrst stativ. Liceto koe {to ja
meri bu~avata treba da stoi na rastojanie od 2-3 m zad instrumentot.

Vo dene{no vreme se prepora~uva upotreba na integrirani sonometri koi

ovozmo`uvaat odreduvawe na nivoto na bu~avata vo odreden vremenski period, za
razlika od ednostavnite sonometri koi go prika`uvaat samo momentalnoto nivo na
bu~ava (slika 44).

Slika 44. Sonometar

Dostapno na: http://www.samyakinternational.com/product/Sonometer (20.12.2009)

Frekvenciskata analiza na bu~avata se izveduva poradi odreduvawe na

distribucijata na vkupnata bu~ava po odredeni frkvenciski intervali.

Potrebata za to~no odreduvawe na ekspozicijata na rabotnicite na bu~ava vo

tekot na rabotniot den dovela do razvoj na dozimetri za bu~ava (noise dosimeter).
Dozimetarot za bu~ava e mal, lesen i kompakten instrument koj {to e prika~en na
oblekata od rabotnikot i ima mikrofon postaven vo blizina na uvoto. Toj ja meri
vkupnata zvu~na energija koja {to ja primil rabotnikot i ja izrazuva kako proporcija
od maksimalnata energija koja {to mo`e da bide primena vo tekot na denot.
Instrumentot e osobeno korisen koga postojat zna~itelni varijacii na ekspozicijata vo
tekot na denot. No, dozimetrite za bu~ava se ekstremno limitirani bidej}i
obezbeduvaat samo edine~na vrednost na krajot od mereweto i istite treba da bidat
zameneti so li~ni sonometri.

Li~nite sonometri (personal sound level meter) pretstavuvaat integrirani

sonometri, dizajnirani za upotreba kako dozimetri so cel da se prika~at na oblekata od
rabotnikot dodeka trae rabotnoto vreme. Tie ovozmo`uvaat odreduvawe na nivoto na
bu~avata vo sekoj moment od vremeto, kako i odreduvawe na vrvnite (peak)
vrednosti na bu~avata. Ova pretstavuva osnova za analiza na evolucijata na
ekspozicijata na bu~ava vo tekot na rabotniot den.

65
 Dokolku rabotnicite se smesteni vo ista prostorija i dokolku nivoto na
bu~avata e relativno postojano vo tekot na rabotnata smena, mereweto na
ambientalnoto nivo na bu~avata ovozmo`uva procena na individualnata ekspozicija
na bu~ava. Od druga strana, dokolku vo rabotnata sredina e prisutna diskontinuirana
ili impulsivna bu~ava ili dokolku rabotnicite se mnogu podvi`ni vo tekot na
rabotnata smena, toga{ e potreben drug pristap vo procenata na bu~avata i
individualnite merewa treba da se izveduvaat so upotreba na li~ni dozimetri za
bu~ava ili li~ni sonometri. Pri toa, rabotnikot nosi li~en dozimetar ili li~en
sonometar, prika~en za rabotnata obleka. Vakviot pristap ovozmo`uva dobivawe na
poprecizni rezultati, no istiot e pokomliciran i bara pove}e vreme za obrabotka i
analiza na rezultatite. Samo vo strogo definirani situacii potrebno e merewe na
bu~avata “na samoto uvo”. Vo ponovo vreme voveden e pristap za monotoring na
ekspozicijata na bu~ava kaj rabotnicite koi {to nosat slu{alki za komunikacija.

Procenata na bu~avata vo rabotnata sredina treba da se izveduva na

odreden vremenski interval ili dokolku postoi:

- instalacija, prilagoduvawe ili otstranuvawe na nekoja ma{ina ili postrojka,

- promena vo obemot na rabotata ili opremata za rabota, {to mo`e da rezultira
so promena na nivoto na bu~avata,
- promena vo rabotnite procesi koja vlijae na ekspozicijata na bu~avata,
- promena vo strukturata na zgradata,
- promena vo organizacijata na rabotata pri {to rabotnicite podolgo vreme se
izlo`eni na bu~ava.

Standardi za profesionalna izlo`enost na bu~ava. Spored Pravilnikot za

bezbednost i zdravje na rabota na vrabotenite izlo`eni na rizik od bu~ava, Slu`ben
vesnik na RM, br. 21/08 (harmoniziran so EU Direktivata 2003/10/ES) grani~nite
vrednosti na izlo`uvawe i akcionite vrednosti na izlo`uvawe, vo odnos na dnevnite
nivoa na izlo`uvawe na bu~ava i maksimalniot pritisok na zvukot, se utvrdeni na:

1. Grani~ni vrednosti na izlo`uvawe Lex, 8h=87dB, odnosno Ppeak=200Pa;

2. Gorni akcioni vrednosti na izlo`uvawe Lex, 8h=85dB, odnosno
Ppeak=140Pa;
3. Dolni akcioni vrednosti na izlo`uvawe Lex, 8h=80dB, odnosno
Ppeak=112Pa.

Vo slu~aj na primena na grani~nite vrednosti na izlo`uvawe, pri

opredeluvawe na efektivnoto izlo`uvawe na vraboteniot, treba da se zeme vo predvid
ubla`uvaweto dobieno so koristewe na posebnite {titnici za sluh.
Akcionite vrednosti na izlo`uvawe ne go zemaat vo predvid efektot od
koristewe na bilo kakvi {titnici.
Vo to~no opredeleni situacii, pri aktivnosti kade {to dnevnoto izlo`uvawe na
bu~ava zna~itelno varira od eden raboten den do drug, za grani~nite vrednosti na
izlo`uvawe i akcionite vrednosti na izlo`uvawe mo`e da se koristi nedelnoto nivo na
izlo`uvawe na bu~ava na koj vrabotenite se izlo`eni, namesto dnevnoto izlo`uvawe na
bu~ava, za da se odredi nivoto na bu~ava na koe vrabotenite se izlo`eni, pod uslov
nedelnoto nivo na izlo`uvawe na bu~ava, poka`ano so soodvetno kontrolirawe, da ne
ja nadminuva grani~nata vrednost na izlo`uvawe od 87 dB i da se prezemeni
soodvetni merki za da se namali na minimum, rizikot povrzan so ovie aktivnosti.

66
 2.3. Ispituvawe na setiloto za sluh

Vo ramkite na prethodnite i periodi~nite preventivni medicinski pregledi koi

se odnesuvaat na rabotnicite, eksponirani na bu~ava na rabotnoto mesto, potrebno e
da se sprovede isleduvawe na setiloto za sluh.
U{te pri dobivaweto na anamnesti~kite podatoci, doktorot treba da se raspra{a
za: postoeweto na te{kotii vo razbiraweto na govorot pri prestojuvawe vo bu~na
sredina, potrebata za zgolemuvawe na glasnosta na televizorot ili ~estata potreba za
sogovornicite da gi povtorat pra{awata. Nekoi pacienti ne sakaat da go priznaat
gubitokot na sluhot, pa ~lenovite na semejstvoto se tie koi prvi izvestuvaat za
problemot.
Dokolku doktorot se somneva na gubitok na sluhot kaj rabotnikot, potrebno e
da se dobijat iscrpni podatoci za problemot, prisustvoto na u{na sekrecija, zuewe vo
u{ite i vrtoglavica. Orientaciono, mo`e da se upotrebi metodot na {epot i govor za
procena na sostojbata na sluhot. Voobi~aeno, licata so za~uvan sluh, dokolku slu{aat
so dvete u{i (binauralno), izgovorenite zborovi treba da gi slu{aat od rastojanie od 6
m.
Potoa se pristapuva kon fizikalen pregled na setiloto za sluh, pri {to se
procenuva eventualnoto prisustvo na cerumen vo nadvore{niot slu{en kanal ili se bara
dokaz za bolest na srednoto uvo.

Metodot so primena na zvu~ni vilu{ki (naj~esto so frkvencija 256 Hz ili 512

Hz), kako i soodvetnite testovi koi vo na~inot na izvedbata imaat aplikacija na zvu~ni
vilu{ki (Veber, Rine, [vabah), se poprecizni vo sporedba so metodot na {epot i govor.
Tie davaat podatok za vidot na gubitokot na sluhot, t.e. dali toj e od konduktiven ili
perceptoren tip.

Audiometrija. Audiometrijata e neophodna za da se potvrdi redukcijata na

sluhot i pretstavuva metoda so koja {to se testira funkcijata na slu{niot mehanizam.
Za celite na audiometriskoto ispituvawe se upotrebuvaat elektroakusti~ni aparati
(audiometri) koi mo`e to~no da reproduciraat odredeni zvu~ni kvaliteti so precizni
merni edinici.
Mo`e da bide subjektivna (podatocite se dobivaat vrz osnova na iskazite na
pacientite) i objektivna (ne e potrebna sorabotka od ispituvanata li~nost). Spored
upotrebeniot materijal za isleduvaweto, se deli na tonalna i govorna. Tonalnata
audiometrija mo`e da bide liminarna (merewe na granicata - pragot na ~ujnosta) i
supraliminarna (nad pragot na ~ujnosta, vo dlabo~inata na slu{noto pole).
Tonalnata liminarna audiometrija pretstavuva osnovno ispituvawe na sluhot
pri koe, so pomo{ na ~isti tonovi na standardni frekvencii od 128, 256, 512, 1024,
2048, 4096 i 8192, se bara pragot na ~ujnosta, koj normalno se nao|a na 0 dB.
Rezultatite se vpi{uvaat na poseben formular (tonalen audiogram) (slika 50).
Odvoeno se zapi{uvaat audiometriskite krivi za levoto i desnoto uvo, so toa {to
vozdu{nata sprovodlivost se zabele`uva so polna, a koskenata so isprekinata linija.
Dokolku krivata e ponisko postavena, toga{ gubitokot na sluhot za soodvetnite
frekvencii e pogolem.

Slika 50. Tonalni audiogrami

a. Konduktivna redukcija na sluhot

67
 b. Perceptorna redukcija na sluhot

v. Me{ovit tip na redukcija na sluhot

Dostapno na: Brajovic Lj. Specijalna audiologija. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Republicka
zajednica za nauku 1986. (22.06.2009)

Vozdu{nata sprovodlivost se ispituva taka {to na pacientot mu se stavaat

slu{alki na u{ite i toj treba da signalizira vo koi momenti seu{te go slu{a tonot, a
treba i da signalizira vo koj moment ve}e ne slu{a ton. Koskenata sprovodlivost se
ispituva na istiot na~in, so taa razlika {to namesto slu{alki se upotrebuva vibrator~e
koe se postavuva na mastoidot od ednoto i drugoto uvo. Za celo vreme na
izveduvaweto na testot, pacientot e smesten vo tivka, zvu~no izolirana kabita.
Pri konduktivna nagluvost, gubitokot na sluhot e pogolem za niskite
frekvencii, pa krivata na vozdu{nata sprovodlivost ima nagoren tek. Koskenata

68
sprovodlivost e prakti~no normalna, pa se pojavuva razlika (kohlearna rezerva) pome|
u dvete krivi za niskite i srednite frekvencii.
Za razlika od toa, kaj perceptornata nagluvost, gubitokot na sluhot e pogolem
za visokite frekvencii, krivata na vozdu{nata sprovodlivost ima nadolen tek, a
koskenata sprovodlivost ja sledi vozdu{nata, {to zna~i deka ne postoi kohlearna
rezerva. Bitno e da se napomene deka vo profesionalnata patologija, karakteristi~na e
perceptornata nagluvost.

3. Psihodijagnosti~ki testovi vo medicinata na trudot

S. Stoleski

Zada~ata na psihologijata na trudot e vrz osnova na postojnite soznanija da

ovozmo`i i olesni uskladuvawe na psihofizi~kite mo`nosti, `elbi i o~ekuvawa na
individuata so potrebite i karakteristikite na rabotnata situacija, da pridonese za
za~uvuvawe na psihofizi~koto zdravje, adaptacija i zadovolstvo na poedinecot.
Osnovnata cel e da se realizira optimalen raboten efekt - produktivnost so maksimalno
po~ituvawe na rabotnikot, negovata li~nost, zdravje i zadovolstvoto od rabotata.

Psihodijagnosti~ki sredstva

Intervju

Razgovorot e eden od naj~estite oblici na komunikacija me|u lu|eto.

Naso~eniot razgovor so koj{to sakame da postigneme odredena cel se narekuva
intervju. Vo postapkata za proverka i ocenka na sposobnostite na kandidatite za
izvr{uvawe na rabota so rizik od bolesti i povredi, intervjuto treba da bide
sistematsko, a toa zna~i ne samo utvrduvawe na oblasta i sodr`inata vo koja }e se
odviva razgovorot, tuku utvrduvawe i formulirawe na pra{awata {to gi postavuva
liceto koe go vodi intervjuto.
So intervjuto i vovedot vo dokumentacijata za rabotnikot potrebno e da se
utvrdi:

1. Identitetot i personalnite karakteristiki (li~ni podatoci, vozrast, pol, stru~na

podgotovka, zanimawe, raboten sta`);
2. Detalnata rabotna anamneza (raboti koi gi izvr{uva, organizacija vo koja
rabotel, pri~ini za prekin na prethoden raboten odnos, zadovolstvo pri rabotata,
odnosot vo grupata i dr.);
3. Podatocite za nesre}i i zdravstvena sostojba (nesre}i na rabota, na
prethodna i sega{na rabota);
4. Drugi podatoci za rabotnikot (zdravstveni problemi, fobii, nesonici,
familijaren status, odnosi vo grupa, so pretpostaveni).

Intervjuto e glaven izvor na podatoci za rabotnikot, odnosno kandidatot i kako

takov pretstavuva prediktor za uspe{nost vo rabotata.

Testovi za ispituvawe na li~nosta

69
 Proektivnite tehniki i testovi za li~nosta {iroko se primenuvaat vo klini~kata
praksa i vo industrijata so to~no odredeni i konkretni celi:

- selekcija na lica za rakovodni mesta i rabotni zada~i koi sekojdnevno

komuniciraat so mnogu lu|e;
- utvrduvawe na osobinite na li~nosta tipi~ni za lu|e so razli~ni zanimawa;
- vo prou~uvaweto na vrskata i vlijanieto me|u osobinite na li~nosta i
povredata na rabota;
- vo otkrivaweto na onie lica koi se neprisposobeni i koi imaat problemi vo
rabotata;
- vo otkrivaweto na lica koi bi imale seriozni problemi vo prisposobuvawe na
promenite, odnosno na slo`enite i odgovornite situacii

Od nizata testovi za li~nosta naj~esto se koristat:

EYSENCK - ov pra{alnik na li~nosta

Toa e pra{alnik koj sodr`i delovi nameneti za merewe na dve vzaemno

nezavisni dimenzii na li~nosta:

- nevroti~nost - stabilnost
- ekstroverzija - introverzija

KORNELL INDEX N - 4

Kornel indeksot e pra{alnik namenet za merewe na generalniot nevrotizam i

poedine~nite nevrotski tendencii kako: anksiozni, fobi~ni, hipersenzitivni, depresivni,
kardiovaskularni, opsesivno-kompulsivni, impulsivni, agresivni i paranoidni. Testot
se primenuva grupno i individualno.

Skala na patolo{ki konativni faktori

Skalata e nameneta za utvrduvawe i procenuvawe na patolo{kite konativni

faktori za lica od dvata pola, na vozrast od 15 do 45 godini. Toa se anksioznost,
fobi~nost, opsesivnost, kompulsivnost, hipersenzitivnost, depresivnost, inhibitorna
konverzija, hipohondri~nost, impulsivnost, agresivnost, hipomani~nost, {izoidnost,
paranoidnost.

Profil indeks na emocii (PIE)

Pretstavuva nov oblik na pristap kon otkrivawe na problemski podra~ja i uvid

vo prirodata na problemite na ispitanikot. Dava podatoci za crtite i konfliktite na
li~nosta. Kru`niot profil poka`uva relativna sila na osnovnite crti na li~nosta:
pla{livost - agresivnost, doverlivost - nedoverlivost, kontroliranost - nekontroliranost,
dru`equbivost - depresivnost. Se primenuva grupno ili individualno.

Test za socijalnite stavovi na vozrasnite (TSS - O)

Namenet e za utvrduvawe i sfa}awe na socijalnite stavovi i socijalno-

psiholo{kite odnosi vo rabotata i mo`nostite na vlijanija vrz niv. Ovozmo`uva isto

70
taka zapoznavawe na onie osobini na li~nosta na poedinecot koi vlijaat vrz
odnesuvaweto vo socijalnata sredina. Ispituvaweto so testot e poedine~no ili grupno.

Testovi za ispituvawe na psihomotornite sposobnosti

Psihomotornite sposobnosti se odnesuvaat na brzo, lesno, precizno ili

harmoni~no motorno manipulirawe so predmetite. Istra`uvawata poka`uvaat deka ne
postoi edna edinstvena, tuku pove}e razli~ni, specifi~ni motorni sposobnosti:
- koordinacija na dvi`ewa (sposobnost za koordinacija na raka-noga);
- psihomotorna orientacija (brza i to~na procenka na pravecot na dvi`ewe);
- vreme na reakcija (brzo reagirawe na daden stimul);
- brzina na dvi`ewe na rakata (bez ogled na preciznosta);
- ve{tina na prstite (vo manipulacija so mali predmeti) i dr.

Vo psiholo{kata praksa spored sodr`inata na rabotata vo industrijata,

ispituvani se slednite psihomotorni sposobnosti: vreme na reakcija, ve{tina na prstite i
rakata, okulomotorna koordinacija, a od testovite naj~esto se primenuvaat:

O’ Konnor deksterimetar

Toa e test-aparat namenet za ispituvawe na brzinata i ve{tinata na

manipulirawe so mali predmeti i se koristi vo selekcijata na lu|eto od koi se bara brza i
precizna rabota so prsti.

Moed-ov test

Test-aparat koj e namenet za merewe na okulomotornata koordinacija na

dvi`ewata na dvete race i o~ite, a vo pomala merka vklu~uva i sfa}awe na
mehani~kite odnosi i soobraznost vo dvi`eweto na racete.

Baterija na testovi na sposobnosti (BTI)

Testovite se upotrebuvaat kako indikatori na sposobnostite za rabota, koi

baraat brzi i ve{ti dvi`ewa na prstite pri sostavuvawe i odvojuvawe na mali delovi vo
oddale~enost na svitkani race i brzi i ve{ti dvi`ewa na rakata pri premestuvawe i
zavrtuvawe na predmeti vo oddale~enost na dol`inata na racete.

Test za koncentracija i vnimanie

Testot e namenet za merewe na stepenot na koncentracijata i vnimanieto i

nivnata funkcija vo momentot na testirawe. Testot e napraven za da poslu`i pri
sistematski selekcii i periodi~ni pregledi na voza~i na motorni vozila od site kategorii.
Se primenuva grupno ili individualno.

Test na vnimanie

Testot se upotrebuva za utvrduvawe na distributivnoto ili nedistributivnoto

vnimanie, pri brzo i to~no zapoznavawe na formite, znacite, sostavnite delovi,
osobeno pri monta`a ili kontrola na sitnite delovi, pa i kaj obrabotka i kontrola na
podatocite. Se primenuva grupno ili individualno.

71
 Test na koncentracija i postignuvawe

Testot e namenet za utvrduvawe na koncentracijata i na sposobnosta za

postignuvawe na rezultat. Postojat posebni normi koi slu`at za orientacija.

72