მ.კ.

მამარდაშვილი

ლიტერატურული კრიტიკა როგორც წაკითხვის აქტი

მე მსურს გაგიზიაროთ პირადი შთაბეჭდილებანი, მიღებული იმისგან, რასაც

უწოდებენ ლიტერატურას და ლიტერატურულ კრიტიკას (მხედველობაში მაქვს,
ცხადია, ფილოსოფოსის შთაბეჭდილებანი). ბოლოს და ბოლოს, ფილოსოფიაცა და
ნებისმიერი ლიტერატურული ტექსტიც, ხელოვნებისეული ტექსტი, დაიყვანება
ცხოვრებისეულ საკითხებზე, ანუ სიყვარულზე, სიკვდილზე, არსებობის საზრისსა და
ღირსებაზე, იმაზე, რასაც ჩვენ რეალურად განვიცდით ცხოვრებაში და რასაც მოველით
მისგან; და, ცხადია, ვკითხულობთ იმას, რაც ახლოსაა ჩვენს სულიერ
გამოცდილებასთან. ის, რაც არ ააღელვებს ჩვენს სულს, ჩვენთვის არცაა ლიტერატურა.
ლიტერატურის გარკვეული ნაგლეჯები ჩვენთვის დახურულია უბრალოდ იმის გამო,
რომ იგი, ალბათ, არ ეთანადება ჩვენს ცხოვრებისეულ გზასავალსა და უმთავრეს აქტს —
საკუთარი თავის გახსნის აქტს იმაში, რასაც გვეუბნება ჩვენ წაკითხულისგან მიღებული
შთაბეჭდილება. და მათ ლიტერატურის კრიტიკოსი, ალბათ, არც უნდა შეეხოს.
თუ ჩვენ ვერ შევიცანით ჩვენი თვი იმაში, რაც წავიკითხეთ, ის ჩვენთვის ცარიელია,
და, ალბათ, ამ შემთხვევაში, არც უნდა წარმოვადგინოთ ანგარიში ლიტერატურული
კრიტიკის ტერმინებში. თავად ლიტერატურულ კრიტიკასაც არ ძალუძს არსებობა იმაზე
დამოკიდებულებით, რაც უცხოა ლიტერატურის კრიტიკოსისთვის და რასაც მისი სული
არ აუღელვებია. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ის ხომ ვერ შეძლებს ტექსტიდან ვერაფრის
ექსპლიცირებას ისე, რომ, თან თავადც განვითარდეს და, ამავდროულად, გააფართოოს
წიგნისა და მისი მკითხველის გამოცდილებაც.
მე განმაცვიფრა ერთმა ამგვარმა შეხვედრამ — შეხვედრამ მწერალ მარსელ პრუსტთან,
რომელსაც ერთდროულად გააჩნია გენიალობისა და თანადროულობის უპირატესობა,
ანუ იგია მე-20 საუკუნის მწერალი, ახლოს მდგომი ამ საუკუნის ადამიანის, ე.ი.
ჩვენს გამოცდილებასთან, და, რაც უმთავრესია, პრუსტის ტექსტში თვალსაჩინოდ ჩანს
ადამიანის გზასავალი. ხოლო „გზასავალი“, განსაზღვრებისდა კვალად, თუ ამ სიტყვას
ავიღებთ დიდი ასოთი, არის გზა, რომელზეც ადამიანი გამოდის ერთგვარი
წყვდიადიდან, თავისი ყოფა-ცხოვრების წყვდიადიდან, შთაბეჭდილებათა
წყვდიადიდან, არსებული ადათ-წესების წყვდიადიდან, არსებული სოციალური წყობის
წყვდიადიდან, არსებული კულტურისა და საკუთარი „მე“-ს წყვდიადიდან და
წარემართება იქით, საითაც მიუთითებს მისი უნიკალური პირადი გამოცდილების
ისარი. მათ შორის, ხელოვნების „ყავარჯნებით“, მისი არტეფაქტული ორგანოებით
სიარულიც იგულისხმება. და მთელი ყოფა-ცხოვრების საზრისი, გარკვეულწილად,
მდგომარეობს იმაში, შესწევს თუ არა ადამიანს უნარი იმისა, რომ ბოლომდე გახსნას ის,
რაც მას სინამდვილეში ემართება, რასაც ის სინამდვილეში განიცდის და შეიგნოს, თუ რა
ისტორია ამოიზრდება მისი ყოფნის დანიშნულებიდან. თუმცა, გარჩევა ერთმანეთისგან
იმისა, რაც მოხდა სინამდვილეში, იმისგან, რაც გვეჩვენება, რომ მოხდა, ძალზე
რთულია. და განსაკუთრებით რთულია შეენივთო საკუთარი ჩაუნაცვლებელი პირადი
გამოცდილების არავერბალურ ძირებს, რომლის და მხოლოდ რომლის მეოხებითაც
ამოვიზრდებით ჩვენ ნამდვილ ყოფიერებაში და სხვა ადამიანებით გარემოცულ
ერთობაში. და აი, მე გამაოცა ტექსტის დამწერ ადამიანთან ჩემი გამოცდილების
აბსოლუტურმა სიახლოვემ, — მხედველობაში მყავს პრუსტი. ასევე ახლობლური
აღმოჩნდა პრუსტის დამოკიდებულება ლიტერატურული კრიტიკის შესაძლო
ამოცანებისადმი, მის ფილოსოფიურ ასპექტში.
მე შემთხვევით როდი ვსაუბრობ პრუსტის თანამედროვეობაზე. მე ვგულისხმობ იმას,
რომ მისი მწერლური გამოცდილება დაიწყო ან ჩაფიქრებულ იქნა თავისებური,
არატრადიციული რომანის ფორმით, სადაც ძირითად „სიუჟეტურ“ ღერძად უნდა
მოგვვლენოდა ლიტერატურული კრიტიკისადმი პრუსტისეული ანგარიშსწორება, ანუ
ანგარიშსწორება ფაქტიურად იმასთან, თუ როგორ აღიქმება ნაწარმოები
პიროვნებისთვის და რა ამოიკითხება (კრიტიკოსის ან მკითხველის მიერ) მისგან. მან
პერსონაჟადაც კი აირჩია (ჯერ რომანის პირველმონახაზსა და შემდგომ მის სახეცვლილ
ვარიანტში) თავისებურად იდეალური ლიტერატურული კრიტიკოსი (სენტ-ბევი) და,
თითქოს მასთან კამათში, აგებდა თავის რომანს, სადაც მას „რომანად“ ესმოდა და
მხედველობაში ჰქონდა მოძრაობა ცხოვრებისეული გამოცდილების კვანძების
გასახსნელად და, ამავდროულად, ხელოვნებისეული ტექსტის ადგილის განსაზღვრა ამ
მოძრაობაში საერთოდ და, კერძოდ, ავტორის პიროვნულ ბედში. და აი იმ ზომით, რა
ზომითაც ლიტერატურული კრიტიკა ან ადამიათა მიმართება ხელოვნების
ნაწარმოებისადმი ერთვება ან ხელს უშლის ამ გამოცდილებისეული კვანძების გახსნის
გზაზე მსვლელობას, ლიტერატურული კრიტიკა და ლიტერატურული კრიტიკოსის
ფიგურა შემოდის პრუსტის ყურადღების სფეროში.
მე, როგორც მკითხველი, როგორც ფილოსოფოსი ამაღელვა, უპირველეს ყოვლისა,
ერთმა მოვლენამ: წაკითხვის, როგორც ცხოვრებისეულმა აქტმა (და ამ
ინტელექტუალური აქტის გატოლებამ ნებისმიერი ბედისწერისეული შეხვედრის
საზრისის „ამოკითხვასთან, იქნება ეს კუნელის ყვავილთან შეხვედრა, თუ შეხვედრა
უიღბლო სიყვარულთან). ძალზე ხშირად ლიტერატურას განიხილავენ ყოფ-ცხოვრების
სრულიად გარეგნულ შემავსებელად, როგორც მისი შელამაზებისა და გართობის
სფეროს. იგი გატანილია ცხოვრების ნორმალური პროცესის ფარგლებს მიღმა და
არსებობის მხრივ უზრუნველიყოფა „არტისტებისგან“, როგორც ცხოვრებაში ჩარევისა
და ჭკუისსწავლების გარეგნული ფორმა, სპეციალურად რომ ხორციელდება ამ
ერთგვარი „ადამიანთმცოდნეთა და სულიერებისმოთაყვანეთა“, სამართლიანობის
მატარებელთა, სამყაროსეულ წინასწარგანსაზღვრულობაში „განდობილ
თეორეტიკოსთა“ მიერ. ანუ, ლიტერატურა ჩვენ ან გვართობს და გავყავართ სადღაც,
ესთეტიკური ტკბობის ზღაპრულ ქვეყანაში, ან ჭკუას გვასწავლის. იგი — ან
„ხელოვნებაა ხელოვნებისთვის“, წმინდა არტისტიზმის გამოვლენა, ანდა სოციალურად,
ზნეობრივად და იდეურადაა ანგაჟირებული. მაგრამ, ორივე შემთხვევაში, ნაწარმოები
(მსგავსად მათი ავტორებისა)– ნივთია, მზა არსებაა, და არ გამოიყოფა სპეციფიკური
ლიტერატურული ფაქტი (ანუ ლიტერატურული ეფექტი) როგორც ასეთი, ე.ი. მუშაობა
სიტყვისა, თავისი შედეგებითა და ცხოვრებისთვის კონტურმიმცემი წარმოებული
ქმედებებით (ისევე, როგორც იმ ადამიანთა სახის კონტურმიმცემობით, რომელნიც ამ
შრომის გაწევას ბედავენ, რამეთუ „მათი ცხოვრების ბედი წყდება“…). და ჩვენც ვერ
გავექცევით ფეტიშიზმსა და კერპტაყვანისცემას. დაუსრულებლად შეიძლება კამათი
იმის თაობაზე, არის, თუ არა რეალურზე უკეთესი წარმოსახვითი, გამონაგონი სამყარო
და ლიტერატურული გადმოცემა. სხვა სიტყვებით, ადამიანი ან გაურბის, წიგნების
მეშვეობით, სინამდვილეს, ან წიგნები უჩვენებენ მას გზასავალს ამ სინამდვილეში, რაც
მანამდე ცნობილი იყო სხვისთვის მის მაგივრად. და, თავს ეხვევა რა გარედან „მისსავე
სასიკეთოდ“, იგიც პასიურად იყენებს მას.
ხოლო პრუსტი, როგორც ბევრი სხვა (მას შემდეგ , რაც განიფანტა განმანათლებლური
აბსოლუტიზმისა და მისიონერობის ფანტაზიათა ციებცხელება) მიხვდა, რომ ე.წ.
„რომანტიკული ფიქცია“ (ამ უკანასკნელს შეიძლება მივუერთოთ თეორეტიკული,
პოეტიკური და ა.შ. ფიქცა) პირდაპირ კავშირშია ადამიანისთვის ყოფა-ცხოვრების
იმ ძირეულ საზრისთან, რომ სიტყვიერი აღშენების ხელოვნება არის ჭეშმარიტებისა და
სინამდვილის არსებობის წესი და, რომ მას ვერ შთააგონებ ადამიანს სწავლებით, რომ
იგი წინდაწინ მზა სახით არ ძევს სადმე. და ყოველივე ამან უცნაური შუქით შემოსა
თავად წაკითხვის აქტი. უპირველეს ყოვლისა, აღმოჩნდა, რომ თუ შენ კითხულობ
წიგნს, ამას ახერხებ მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც იგი ცხოვრების გზასავლის წინაშე
დაყენებული სარკეა. მასში არეკლილით ხსენებული გზასავალი კორექტირდება, რაც,
შესაბამისად, დამოკიდებულია იმისგან, თუ რითაა აღსავსე ჩვენი სულიერება, ე.ი., ამ
აზრით, წიგნი არის სულიერი ინსტრუმენტი და არა ნივთი ან საგანი.
მე ყოველთვის უხერხულად მეჩვენებოდა, მაგალითად დოსტოევსკის როგორც
მწერლის ბედი მკითხველთა აღქმისეულ და ჩვენი ლიტერატურული კრიტიკის
თვალში. ყოველთვის მხედველობაში აქვთ რაღაც განსაკუთრებული მოძღვრება და
გზავნილი, რომელსაც ადგილი აქვს დოსტოევსკის რომანებში: იქნება ეს გზავნილი
რუსეთისთვის თუ გზავნილი ადამიანის სულისათვის. ეს გზავნილები პერიოდულედ
ან უარიყოფოდა, ან მიიღებოდა, ხან რეაქციულად ცხადცებოდა, ხან — პროგრესულად.
ყველა შემთხვევაში იგულისხმებოდა, რომ მწერალს აქვს გარკვეული სისტემა, რომლის
ექსპლიცირებაც ჩვენ ძალგვიძს, თუ წავიკითხავთ მის წიგნს, რომელიც უკვე არსებობს,
როგორც მისი მატარებელი და მაუნჯებელი.
პრუსტტთან გვხვდება მოულოდნელი ფრაზა (ჩემთვის საოცრად ახლობელი და
მკაფიო): რატომღაც მიღებულია დოსტოევსკიზე ძალზე საზეიმო ტონით წერა და
საუბარი. არა და მართლაც, აშკარად (მეც ასე აღვიქვავ), ჩვენს თვალწინ, დოსტოევსკის
საქმე აქვს თავის თავთან, წერს თავის თავს „სარკის“ მიხედვით, ეძებს გზასავალს,
ყოფიერებას, აკორექტირებს მათ ექსპერიმენტული რეალიზაციებით სიტყვიერ
სინამდვილეში და არ გადმოსცემს არავითარ მოძღვრებას. და თუ ჩვენ ამას აღვიქვავთ,
როგორც რაღაც „ჭკუის დამრიგებლურს“, მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ შეგვიძლია
გავითავისოთ ადამიანის ცხოვრებისეული გზა, რომელიც კულტურის არსებულ
პირობებში უკუაგდებს რა მის სტერეოტიპებს, ცრურწმენებს, დამყაყებულ პრობლემებს
და აჩერებს რა თავის თავში მისგან წარმოქმნილ სულიერ ძვრებსა და მდგომარეობებს,
კვირვობს საკუთარი არსებობის ნამდვილი საზრისის თაობაზე, იმაზე, რაც ამ გზამ
მოწმესავით გამოუვლინა მის, ასე ვთქვათ, „პერსონას“, გარემომცველობის შესახებ.
მე-20 საუკუნეში მწვავედ დაისვა ყოფა-ცხოვრებაში ხელოვნების ადგილის პრობლემა,
პრობლემა ავტორ-ნაწარმოების მიმართებისა და თავად ავტორის არსებობისა. და
ამიტომ, პრუსტის რომანი არის ერთდროულად რომანი როგორც რაღაც, გარკვეული
შინაარსის მქონე, და ამასთანავე, რომანი იმ საშუალებების შესახებ, რამაც უნდა
გაგვაგებინოს ეს შინაარსი და რეალიზცია გვაყოფინოს სრული პიროვნული ყოფა-
ცხოვრება… ამ უკანასკნელის დამოკიდებულება ხელოვნებასთან მიმართებაში. ანუ ესაა
რომანი რომანზე, ადამიანზე, რომელიც წერს რომანს.
და ესაა მეორე მომენტი, რაზეც მსურდა საუბარი. ის გულისხმობს იმას, რომ მე-20
საუკუნეში ცხადად შეიცნეს ის ძველი ჭეშმარიტება, რომ რომანი, ტექსტი არის რაღაც
ისეთი, რომლის წიაღშიც პირველად ხდება ამ ტექსტის ავტორის როგორც
პიროვნების და როგორც ცოცხალი ადამიანის დაბადება, და, რომ იგი თავის გზავნილს
არ უსწრებს წინ როგორც „ბოროტი“ ან „კეთილი“ ბიძია. სწორედ ამ აზრით, აღმოჩნდა,
რომ ლიტერატურა ზოგადად, — არ არის ცხოვრების გარეგნული „მინაკრობი“
(სახალისო ან ჭკუისსასწავლებელი) და, რომ ტექსტამდე არ არსებობს არავითარი
გზავნილი, რომლითაც ავტორი მიმართავდა მკითხველს, და ის, რაც მან დაწერა, არის ის
წიაღი, რომელშიც იგი პირველად შედგა ნამდვილ „მე“-დ, რომელშიც რაღაცისგან
გათავისუფლდა და გაიარა გარკვეული გზა ტექსტის მეშვეობით. ჩემი მოწმეობა
ჩემთვისაც უცნობია — წიგნამდე, და არც ცხოვრება რეალიზაციამიყვია მანამდე.
ერთერთი პირველთაგანი გამობრწყინება ხელოვნებისა საუკუნეთა მიჯნაზე, თითქმის
რელიგიური, სიტყვა „ღმერთის“ ყოველგვარი გამოყენების გარეშე და ხელოვნების
ყოველგვარი რელიგიური კონფესიალურობისგან განდგომით, რომელსაც მე
ვუწოდებდი საგმირო ხელოვნებას, იყო, რა თქმა უნდა, სიმბოლიზმი. ესოდენ დიდი
კვალი ლიტერატურის ისტორიაში მას შემთხვევით როდი დაუტოვებია, მე
მხედველობაში მყავს ფრანგი სიმბოლისტები.
მისი ძირითადი იდეა იყო ერთი მარტივი მოსაზრება, მკაფიოდ გამოხატული
ბოდლერთან, შემდგომ კი გამყარებული მალარმეს მიერ, — შევცვალოთ ყოფა-ცხოვრება.
მხედველობაში ჰქონდათ ნამდვილი ცხოვრებით ცხოვრების დაწყება და იმის
რეალიზება, ვინც წერს პოემას, წერს რომანს, სიმფონიას ან მხატვრობს. მათ დაისახეს
ხელოვნება, როგორც ტექსტის შექმნა, როგორც ცხოვრებისეული აქტის ელემენტი და
ინსტრუმემნტი, ე.ი. განეწყვნენ მთელი სერიოზულობით.
მე-20 საუკუნის მწერლობამ შემდგომაც ახალი გზებით განაგრძო სვლა — უფრო
მკაცრად პირადული ძიებების გზით, სიტყვასთან უფრო მოკრძალებული მიდგომით,
ესმოდა და შეგნებული ჰქონდა რა, რომ ტექსტი იქმნება იმისთვის, რომ შენ პირადად და
ცხოვრებისეულად გესაჭიროება მისი დახმარებით გამოსაცდელ წერტილში დადგომა
მოწმედ ყოფიერებისა, რამეთუ ჭეშმარიტება შეუძლებელია საიდანმე მივიღოთ, იგი,
როგორც ამბობდა პრუსტი, შეიძლება მხოლოდ შევქმნათ მთლიანად, მის ყოველ
ნაწილში, და მწერალიც თვით უნდა იშვას შესაქმნელი ტექსტის მეშვეობით, რომელიც,
რა თქმა უნდა, არაა ბუნებრივი მოვლენა, ანუ ფსიქოლოგიური აღტყინება, განზრახვა,
აზრ-მშვენიერობა, წარმოსახვის შინაგანი გამოვლინება და ა.შ. საუბარი არის ბუნებრივ
მოვლენაზე, რომელშიც არაფერი არ ხდება, ხოლო ტექსტი არაა ბუნებრივი მოვლენა.
ტექსტი თითქოს სულ სხვა დროში არსებობს და იქ შეიძლება მოხდეს რაიმე. ჩვენ
ხშირად ვწერთ ისე, როგორც ვსაუბრობთ. პრუსტი ასეთ ვითარებაზე ამბობდა, ასე იმ
დროს ხდება, როცა ადამიანი წერს სიყვარულის გარეშე, როცა წერენ მხოლოდ საკუთარი
თავისა და პატივმოყვარეობის სიყვარულით.
 ამგვარად, პრუსტი მიეკუთვნება მე-20 საუკუნის იმ ლიტერატურას, რომელსაც მე
სერიოზულ ლიტერატურას ვუწოდებდი ტექსტისადმი იმ დამოკიდებულებიდან
ამოსვლით, რომელზეც ვსაუბრობდი, ე.ი. არა იმგვარი დამოკიდებულებიდან
ამოსვლით, რომელიც ტექსტს მიიჩნევს საშუალებად უკვე გამზადებული აზრების, „მე“-
ს, ჭეშმარიტების გამოსახატავად, არამედ იმგვარიდან, რომელიც ტექსტს რაიმეს
თავისთავიდან წარმომქმნელად მოიაზრებს. იგი ფაქტიურად ამტკიცებდა, რომ
მხოლოდ მაშინ, როცა მე ვწერ, თავადაც მაშინ ვიგებ, რას ვფიქრობდი და რას
განვიცდიდი. ამიტომ მისი აზრთა მსვლელობა შეიძლება ბუნებრივად დავასრულოთ
მალარმეს აფორიზმით: პოემები იდეებით როდი იწერება, არამედ — სიტყვებით. მაგრამ
„სიტყვების“ ქვეშ, რა თქმა უნდა, მხედველობაშია მიღებული ტექსტი იმ აზრით,
რომელზეც მოგახსენებდით.
ბორხესი — მე-20 საუკუნის ერთერთი უშესანიშნავესი მწერალი — ყველაფერ ამასთან
დაკავშირებით ამბობდა, რომ პოეზია ყოველთვის იდუმალია, რამეთუ არასოდეს იცი,
რა დაწერე საბოლოო ჯამში. ეს კი ლიტერატურული კრიტიკისთვის ნიშნავს მარტივ
რამეს, რომ რაღაც აზრით მკითხველი, ანუ მომხმარებელი და მწერალი ტექსტთან
მიმართებაში ტოლ-იგივეობრივია, ე.ი. მწერალს ისევე „არა გაეგება რა“ თავისი
ტექსტისა, როგორც მკითხველს, ერთმაც ისევე უნდა გაშიფროს და ინტერპრეტაციაჰყოს
იგი, როგორც მეორემ. მწერალიც ისეთივე ადამიანია, როგორიც ჩვენ, ოღონდ საკუთარი
გამოცდილების მატარებელი.
და ეს, შესაბამისად, ნიშნავს, რომ ჩემს თვალში ლიტერატურული კრიტიკა,
ფილოსოფიური ასპექტით, წარმოადგენს წაკითხვის გაფართოებულ აქტს, ჩემსა და
თქვენს მიერ წაკიხვის აქტის გაფართოებას, და არაფერს ამაზე მეტს. ამ აზრით,
ლიტერატურულ კრიტიკას შეუძლია მხოლოდ დაეხმაროს ცნობიერ უსასრულობასთან
ჩემი თანაზიარობის მიმართებებს, ე.ი. ცოცხალი მდგომარეობის შენარჩუნებას. წიგნთან
ასეთი დამოკიდებულება, ბუნებრივად ათანაბრებს წიგნის წაკითხვის აქტს სხვა ყოფა-
ცხოვრებისეულ აქტებთან. სწორედ ეს, როგორც ვამბობდი, მე განსაკუთრებულად
მიზიდავდა პრუსტში.
ჩვენ, როგორც წესი, დიდი მოწიწებით მივემართებით წიგნს. მე კი მივემხრობოდი, თუ
შეიძლება ითქვას, ლიტერატურისადმი არამოკრძალებულ დამოკიდებულებას, და ამით,
პრუსტის კვალად, გავილაშქრებდი განსაკუთრებული ლიტერატურული კრიტიკის
სასარგებლოდ, რომელსაც სახელვყოფდი არამოკრძალებულ ლიტერატურულ
კრიტიკად.
რა მაქვს მე მხედველობაში? პრუსტთან, რომანშიც და ლიტერატურულ-კრიტიკულ
მსჯელობებშიც, მოცემულია განცდათა მთელი რიგი, მაგ., ვარდთან, ლამაზ ქალთან,
ნამცხვართან –„მადლენ“ — დაკავშირებით, მაგრამ, ნებისმიერი უბრალო
ცხოვრებისეული, ე.წ. ყოველდღიური შთაბეჭდილებები გათანაბრებულია წაკითხვის
აქტთან. ანუ მისთვის აღქმა იმ შთაბეჭდილების გახსნისა, რომელსაც ადამიანი
განიცდის კუნელის ბუჩქთან, აბსოლუტურად გატოლებულია წიგნის შინაარსის
აღქმასთან — ისიც აგრეთვე „ტექსტია“, და აღქმა-განცდის ღირებულება
დამოკიდებულია, შესაბამისად, არა მატერიაზე, არამედ იმაზე, რასაც შენს
თავში სახეცვალებათა გრდაციის ხარისხიდან შეიგნებ. აქ წინასწარვე იგულისხმება,
რომ ზოგჯერ, — თუ შევძლებთ, რომ აღქმა-განცდები წავიკითხოთ, როგორც ასოებით
დაწერილი ჩვენი სულიერების წიგნი, — ისინი უფრო მეტს გვეუბნებიან ჩვენს თავზე,
ვიდრე რომელიმე სერიოზული წიგნი. ისღა დაგვრჩენია მხოლოდ, რომ მივიღოთ
პრუსტისეული განწყობა, იმის თაობაზე, რომ საპნის რეკლამიდან არანაკლები რამ
შეიძლება შევიგნოთ, ვინემ პასკალის „აზრებიდან“.
აქ მხედველობაში მიიღება ის, რომ ორივე შემთხვევაში ერთნაირად აქვს ადგილი
შთაბეჭდილებათა უნიკალურ დისკრეტულ სხივს, როგორც მტანჯველად გასახსენებელ
ხატს, ჩვენს წინაშე მიზეზგარეშე და, ამ უკანასკნელის შესაბამისი შინაარსიდან,
აუხსნელად რომაა ჰაერში გამოკიდებული და პირდაპირ ჩვენ რომ გვიბიძგებს. აი რატომ
გვაღელვებს ჩვენ ის კუნელის ბუჩქი. არ არსებობს მიზეზი აღელვებისა — ის არაფრით
არ გამოირჩევა ათასი მსგავსი ბუჩქისაგან. მაგრამ თუ ასეთი ცხოვრებისეული აქტი —
აღელვება — აღსრულდა, ახსნას რომ საჭიროებს (როგორც „აზრი“ დოსტოევსკის
გმირებთან), მაშინ ეს ნიშნავს, რომ ადგილი ჰქონდა ბიძგს, ჭეშმარიტებასთან პირდაპირ
კონტაქტს, ისეთნაირ შეხებას რეალობასთან, როგორიც ის არის თავისთავად,
განსხვავებით მოლოდინებისა და ლოგიკური შესაძლებლობებისაგან. ე.ი. „ცოცხალი
სინტაქსისი“, როგორც ამბობდა პრუსტი.
შემდგომ, აღელვებანი გაუგებარია (და ჭეშმარიტებაც უხილავია), მანამ, სანამ ჩვენ
მასში არ გავრკვეულვართ ჩვენივე განვითარებით და იმის ხელახლა ქმნით, რაც
გადაგვხდენია. ის, რასაც მე ვუწოდე გზასავალი, არის გზა იმის „კვანძების გამოხსნისა“,
რაც გადაგვხდენია. სწორედ ამგვარი შთაბეჭდილებანი, რომელნიც შეიცავენ სამყაროს
ინდივიდუაციის საწყისებს, მოითხოვენ ჩვენს მიერ ჩვენსავე თავში შესვლას, რათა
გამოვხსნათ მოვლენათა მდგომარეობის კვანძები, — სხვაგვარად ინფორმაცია არ
მოიპოვება არსაიდან, სადღაც გარედან, როგორც ნასესხები, შემოერთებული,
შეჯამებული და ა.შ. ჭეშმარიტება შენ არ გელოდება არსად, როგორც პრუსტი ამბობს, მას
არავინ გამოგიგზავნით ფოსტით (მათ შორის ჭეშმარიტებას გოეთეზე, სტენდალზე და
სხვ.). შენ უნდა შედგე იქ, ინერციით მოძრავ სამყაროში და იშრომო აქ, შთაბეჭდილებთა
სხივცემულ წერტილში.
პრუსტი ერთერთ ტექსტში არაზუსტად ციტირებს იოანეს სახარებისეულ სიტყვებს:
„იარეთ, სანამ ნათელი ჯერ კიდევ თქვენთანაა“. პრუსტი ციტირებს, ცვლის რა ერთ
სიტყვას მეორით. და ეს შეცდომა საგულისხმოა: სიტყვა „იარეთ“-ის ნაცვლად იგი სვამს
სიტყვას „იმუშავეთ“. ანუ ესაა სამყაროსეული წყობის სიღრმისეული განცდა, ისეთის,
როგორიც ის არის თავისთავად, როგორც არსებობს, და ჩვენ მას ვწვდებით, თუკი
გავინძრევით ამ ჭრილში — ელვისებურად, ღია ლადის ერთ წამში. და თუ ჩვენ
ხელიდან გავუშვით ეს წამი და არ გავაფართოვეთ შრომით ეს ღია ინტერვალი, მაშინ
არაფერს არა ექნება ადგილი, ვინაიდან მეტაფიზიკური კანონის თანახმად, ყოველივე
შეუქცევადია და ჩვენს მიერ არ გაკეთებული აღარასოდეს გაკეთდება. ის, რომ შენ აქ
აღმოჩნდი, მხოლოდ შენ აღმოჩნდი აქ, მხოლოდ შენ შეგეძლო გაგეგო ის,
რაც შენ წილგხვდა. შენ ვერავის სხვას ვერ დაეყრდნობი, ვერავინ სხვა ვერ დაგეხმარება,
ვერ იქნები ვერც მომავლის, ვერც გუშინდელის, ვერც შრომის განაწილების იმედად,
რომ თითქოს ჩვენ ერთად შევიკვრებით და გავერკვევით. გავერკვევით კი არა და,
სამყაროს ნაწილი სრულ არარაობაში გაგვისხლტება ხელიდან. პრუსტის „ცოცხალი
სინტაქსისი“, როგორც აღმოჩნდა, ყოფილა, სენ-ჟონ პერსის თქმისა არ იყოს,
„ელვისეული სინტაქსისი“, თუ ასეთი რამის არსებობის დაშვება საერთოდ
შესაძლებელია.
მოცემულ შემთხვევაში პრუსტს ვერწმუნები არა მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი როგორც
მწერალი ჩემთვის სანიმუშოა და რაღაც ასპექტით მისი გამოცდილება დაემთხვა ჩემსას,
არამედ კიდევ იმიტომ, რომ მე მისი პოზიციის გამყარება შემიძლია ფილოსოფიური
დებულებებით. შეიძლება დამტკიცდეს, რომ ეს ასე და მხოლოდ ასეა, და სხვაგვარად
შეუძლებელია იყოს.
ასე რომ, მე, ვასრულებ რა ჩემს გამოსვლას, მინდა გავამყარო ერთი მარტივი
მოსაზრება. ჩემთვის ლიტერატურული კრიტიკა არის, ჯერ ერთი, აღქმის
გაფართოებული აქტი, თუმცა შემოსაზღვრული მხოლოდ გაფართოების ამოცანებიდან
გამომდინარე. ამ ამოცანებს ის ვერ გასცდება. იგი ყოველთვის არის გამოცდილებაში
თანამოძმის კრიტიკა, გაგრძელება ამ გამოცდილებისა საკუთარი რესურსით
(მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება უარყოფითი შედეგიც დადგეს საბოლოო ჯამში). და,
თუმცა, შესაძლოა გზად შევირბინოთ ესთეტიკის, სემიოტიკის ანდა ისტორიული
განსწავლულობის, კოსმიური თეორიის და ა.შ. ნებისმიერ ტევრში, მაინც ეს ხდება
მხოლოდ გარკვეულ საზღვრით ხაზამდე (რომლის ერთხელ და სამუდამოდ წინდაწინ
გავლებაც შეუძლებელია), ვინაიდან კრიტიკა ყოველთვის რჩება ხსენებული
ვითარებებისთვის შუქისმომფენ საშუალებად. მაგრამ, ამ შემთხვევაშიც კი
კრიტიკისათვის განკუთვნილი ადგილი მნიშვნელოვანია. ასე, რადგანაც ყოფიერება
ვერასოდეს თავსდება არსებულის ფარგლებში — მათ შორის იმ არსებულისაც,
რომელმაც არსებობა შეიძინა ლიტერატურული ტექსტის მეოხებით. იგი ყოველთვის
„გამოდევნილია“, „დაძირულია“ ამ უკანასკნელთან მიმართებაში. დიდი ნაწარმოებები
სწორედ იმით გამოირჩევიან, რომ მათში გაისმის ხმა ლატენტური ტექსტისა, რომელიც
განსხვავდება აშკარა შინაარსისგან. და კრიტიკა — მისი განუყოფელი ნაწილი, წესი
ცხოვრებისა, სუფევს ტექსტის უსასრულობის შინაგანობაში (არ იძლევა რა საშუალებას
საბოლოო გაცხადებისთვის), „დროის იდუმალებაში“, რომელთან თანაზიარობასაც
ჩაადაევი წრფელად უსურვებდა პუშკინს, და მოაქვს ჩვენამდე (ცხადია, წარმატების
შემთხვევაში) ამ „უცნობი სამშობლოს“ (პრუსტი) ფრაგმენტები — შემოქმედის
ერთადერთ სამშობლოს რომ წარმოადგენს.
და მეორეც, კრიტიკა შეიძლება აიგოს და იყოს მნიშვნელოვანი ფილოსოფოსისთვის
მხოლოდ იმ პირობით, რომ იგი მკითხველთან ერთად თანამონაწილე იქნება შინაარსის
ნათელყოფაში და, აგრეთვე, იმის წინასწარდაშვებით, რომ წიგნები, იდეები და სიტყვები
— არაა გაფეტიშებული. ნებისმიერი სხვა ტიპის დამოკიდებულება წიგნებისა და
სიტყვებისადმი არის კერპთაყვანისმცემლური დამოკიდებულება, რომლის დროსაც
ჩვენი ნამდვილი „მე“ გადაფარულია ათობით სხვა ჩვენი „მე“-ს მიერ (სხვათაშორის,
„მე“-ს მრავლობითობის, პოლისუბიექტურობის იდეა ერთერთი უარსებითესი იდეაა
პრუსტთანაც და საერთოდ მთელ მე-20 საუკუნის ლიტერატურაში). და ლიტერატურა
ერთგვარი წმინდათაწმიდა დეკეული როდია, არამედ მხოლოდ ერთერთი
ინსტრუმენტი სულიერი მისწრაფებისა იმისკენ, რომ თავად აღმოვაჩინოთ საკუთარი
თავი ნამდვილ ყოფა-ცხოვრებისეულ გამოცდილებაში, იმ უნიკალურ გამოცდილებაში,
რომელიც განიცადე მხოლოდ შენ, და შენს გარდა, ვერავინ სხვა, ამ
გამოცდილებიდან ვერავითარ ჭეშმარიტებას ვერ მისწვდება.

ირაკლი გოგიჩაძე ჩვენი ფილოსოფიური მემკვიდრეობა

( თარგმნილია: http://philosophy.ru – დან)