T i l

?ч sfp
г - ь г

Վ Ա Ր Ա Ճ Դ Ա Տ Տ Ա Ր Ո Ի Բ Տ Ո Ի Ն -Յ Ա Ն

ԱՆ Ի
Ք ՍԼ Ղ . ՍԼ Ք . Ը
U J7 լա и տ ա
ա դ ա յլյ ա Ն ^ ա յ <
յշ լս րլայշ ա ջէ ն ո ւ.ք(ԷյսՒս
պ ա Ծ ւ լք էւ <֊ 1 Է յՈէ-1 յ Է յ

1տ Ջյ

Հայաստանի պետական Rր ա ա ա բ ա կ Հ ո էթ յ ո ւն
Ե ր Iւան 19 6 4
В АРА ЗД А Т М А Р Т И Р О С О В И Ч А Р У Т Ю Н Я Н

ГОРОД АНИ
(на армянском языке)

Армянское государственное издательство

(Айпетрат), Ереван, 1964
 Մեծ ղ ի տ նա կան, վ ա ս տ ա կ ա վ ո ր
քւայադևտ և Ա ն ի ր ա ղ ա ր ի ր ա ղ ֊
մ ա Hi f ո ւա fiևպո ա զոտ ող
ՆԻԿՈՂԱՁՕՍ Մ ԱՌ Ի
պ ա յծ ա ռ քւիշատակին I ն վ ի ր ո ւ մ
քւհղինակր:

Ուղիդ հազար տարի աոաջ, 963 թվականին, Անիում հիմնադրվեցին Աշոտ-

\ան պարիսպները: Նրանց կաւաւցումով, ամրոցը, որ այդ ժամանակ արդեն
հայ Ոազրատունիների նստավայրն էր իր ոչ մեծ րնակատեղով րլուրի հյուսի-
սային լանջին, դարձավ պաշտպանված քաղաք, իսկ հետագայում' ծաղկուն
մայրաքաղաք, ֆեոդալական Հայաստանի վ արչւս- f աղա f ական, էսոևարա-
արհեստավորական և կուլտուրական հանրահայտ կենտրոն:
Միաժամանակ, հայ ժողովրդի պատմության մեջ Անին ունեցավ անգնա­
հատելի նշանակություն նաև որպես միջնադարյան քաղաքաշինական կուլտու-
րայԻ յ ո1ՐԱ|հաւոուկ ժի օրինակ, որպես քաղաքային աշխարհիկ և եկեղեցական
հարտարապետաթյան կազմավորման ու զարգացման մի կարևորագույն օր­
րան:
Դի տական աշխարհի հանաչմանը վաղուց Արժանացած միջնադարյան հայ
ճարտարապետության ւսյղ հազւ|ազյուտ թանգարանը, ներկայումս դուրս է
Սովետական Հայաստանի սահւքաններից, շարունակում է մնա լ հայ ժողովրդի
կուլտրււրական ժաոանդու|)յսւն բ ա ղ կ ա ց ո ւ ց ի չ մասը:
Անիի հազարամյակին նվիրված այս համաոոտ ուսումնասիրությունը,
կազմված հնագիտական պեղումների, պատմագրական և ա յլ աղբյուրների
նյութերի հիմւսն վրա, նպատակ ունի հնարավորին չաւի լուսաբանել հայ ժո-
4ՈԼ1ր,ւԻ ս1 ալսմական անցյալում այնքան կարևոր նշանակություն ունեցող այդ
օջախի քաղաքաշինական պատկերը:
 ՆԵՐՍԼԾՈԻԹՅՈԻՆ

ա. ՔԱՂԱՔԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ԵՎ ՇԻՆԱՐԱՐՈԻԹՅԱՆ ՊԱ8ՄՈԻԹ6ՈԻՆԸ

Անին որպես քաղաք պատմական ասպարեզ մտավ միջնադարյան Հայաս­

տանի մյուս քաղաքներից ավելի ուշ, ու թեև նրանցից շատերի համեմատու­
թյամբ գոյություն ունեցավ ոչ երկար ժամանակ, սակայն հայ ժողովրդի պատ­
մության մեչ կատարեց նշանակալի դեր, որպես երկրի զարգացման ֆեոդալիզմի
ժամանակաշրջանի քաղաքական, առևտրա-արհեստային ու կուլտուրական կա­
րևոր կենտրոն:
Որպես անառիկ ամրոց, Անին հիշատակում են Եղիշե և Ղազար Փարպեցի
պատմիչները հայերի 450— 451 թթ. ապստամբության և 481 թ. տեղի ունեցած
իրադարձությունների կապակցությամբ: Այն պատկանում էր Արշարունիքի տեր
Կամսարական իշխաններին: Հետզհետե ուժեղացող Բագրատունիները VIII
դարի վերջում, Աշոտ Մսակեր իշխանի ժամանակ, պարտության մատնելով Ա ր-
շարունիք նահանգը գրաված արաբական Ջահան ոստիկանի զորքին' գրավեցին
նահանգը Անի ամրոցի հետ միասին ու վճարելով որոշ գումար Կամսարական
իշխաններին, դարձրին այն իրենց սեփականությունը:
Հնագիտական պեղումները ցույց են տվել, որ բերդին կից եղել է բնակա­
վայր: Մաքենացոց վանքի 901 թ. վերաբերող1 մի արձանագրությունից կարելի
է կռահել, որ Անիում գոյություն ունեին առևտրական շենքեր, որն իր հերթին
հիլքք է տալիս եզրակացնելու, որ արդեն X դարի սկւլբին նա կազմավորվել էր
որպես քաղաքատիպ բնակավայր:
Բագրատունիները միանգամից չէ, որ Անին դարձրին իրենց նստավայրը:
Սկզբում նրա նք հիմնվեցին Բագարանում, հետո փոխադրվեցին Երազգավորս
(Շիրակավան) և վերջում միայն որոշեցին Անին դարձնել իրենց թագավորու-

I Ц. Կոստաննէո(!ւ<|, crՎիմական տարեգիր», Ս* Պետերբուրգ, 1912, էջ 5։

5
թյան մայրաքաղաք: Իհարկե, ոչ Բագարանը, ոչ էլ Երազգավորսը չէին կարող |
համեմատվել Անիի հետ բնական այն պայմաններով, որոնք թույլ էին տալիս
անառիկ և հուսալի ապաստան ստեղծել: Ահա թե ինչու ընտրելով Անին որպես
նստավայր, այդտեղ էլ 961 թ. Աշոտ Ողորմածը թագ ընդունեց, որը և կանխ­
որոշեց Անին նորաստեղծ թագավորության մայրաքաղաք դարձնելու հարցը:
Անիի նոր և գործունյա տերերը անմիջապես սկսեցին աշխատանքներ ծա-
վալել' մայրաքաղաքը պաշտպանական կառուցվածքներով ապահովելու ուղ­
ղությամբ: 963— 964 թթ. կառուցվեցին Աշոտյան, իսկ 989 թ. Սմբատյան պա­
րիսպները: Աշոտյան պարիսպների կառուցման առիթով Վարդան Բարձրաբերդ-
ցին պատմում է թե' «Սա (Աշոտ Ողորմածը— Վ. <.) ղփոքր պարիսպ քաղա­
քին Անւոյ շինեաց և դամենայն բրգունս եկեղեցիս յօրինեաց ’ի չորս հարիւր
երեքտասան թուին»1:
Սմբատյան պարիսպների կառուցման մասին պատմում է այդ աշխատանք­
ների ականատես' Ստհւիանոս Տարոնացին (Ասողիկը): Ըստ նրա տեղեկու­
թյան' «Սա (Սմբատը, որդին Աշոտի — Վ. Հ.) լիր արկեալ' պարսպափակ առնէ
դպարիսպն Անտյ, յԱխուրեան գետոյ մինչև ցձորն Ծաղկոցաց, կրով և վիմով
մածուցեալ, մահարձանօք և աշտարակօք բրգանց, բարձրաբերձ պարսպեալ
բացագոյն քան դհին պարիսպն յընդարձակութիւն քաղաքին, և մայրագերան
դրամբք' երկաթագամ հաստահեղոյս բևեռապինդ ամրացուցեալ: Արկանէ հիմն
և մեծաշէն եկեղեցւոյն ի նոյն քաղաքին Անտյ ի ձեռն ճարտարապետին Տրդա-
տայ, որ ղկաթողիկոսարանին եկեղեցին շինեաց յԱրգինայ»12:
Եթե Աշոտյան պարիսպները, որոնք կառուցված էին պարանոցի նեղ մա­
սում, պաշտպանված բնակելի տարածություն ստեղծեցին միջնաբերդի հյուսի­
սային փեշերին, ապա Սմբատյան պարիսպների կառուցմամբ զգալիորեն ըն­
դարձակվեց քաղաքի պաշտպանված մասը: Այդ միջոցառման շնորհիվ է, որ
վերջնականապես կազմավորվեցին նոր քաղաքի հատակագծային կառուցված­
քի երկու էական մասերը' միջնաբերդը, որը դարձավ Բագրատունիների նստա­
վայրը և շահաստանը կամ բուն քաղաքը:
Համարյա մի ամբողջ դարի ընթացքում (X դարի երկրորդ և XI դարի ա-
ռաջին կեսեր), երբ Անիի թագավորությունն ապրում էր իր գոյության համե­
մատաբար խաղաղ շրջանը, ծայր առավ բուռն քաղաքաշինություն, որը հիմնա­
կանում կենտրոնացած էր պաշտպանական ամրություններով պարփակված մա­
սում: Բագրատունիները ոչ միայն ընդարձակեցին և ամրացրին Անին, բլրի

1 Մեծին Վարդանայ P արձրւսրերրյէյւ ոյ Պատմութիւն տիեզերական, Մոսկվա, 1861, էջ 122է

2 Սաքյփանոսի Տարօնա ցւոյ Ասոդկա ն, Պատմութիւն Տիեզերական, Ս, Պետերրուրդ, 1885,
Կ
6
վրա կառուցելով քաղաքի նկատմամբ իշխող ղիրք ունեցող իրենց պալատը,
այլև քաղաքի կենտրոնը կառուցապատեցին եկեղեցական ու աշխարհիկ շենքե­
րով, բարեկարգեցին այն ու ապահովեցին այլևայլ կաոուցվածքներով:
Թեև մատենագիրը f-ագրատունյաց թագավորների պալատական ճարտա­
րապետ հռչակավոր Տրդատին վերագրում է միայն Արգինայի, Անիի մայր տա­
ճարի և и. Գրիգոր (Գագկաշեն) եկեղեցիների շինարարությունը, սակայն վըս-
տահորեն կարե|ի է ասել, որ այդ փորձառու և երկրից դուրս էլ մեծ համբավ
վայելող ճարտարապետը գործոն մասնակցություն է ունեցել նաև Բագրատունի-
ների կողմից նշված շրջանում Անիում ձեռնարկած քաղաքաշինական աշխա-
տանքներում:
Պատմական աղբյուրները, նույն թվում և վիմագրական, որոնք այնքան
առատ տեղեկություններ են պարունակում եկեղեցիների կառուցման վերաբեր­
յալ, չափազանց թույլ են լուսաբանում Անիի քաղաքացիական շինարարությու­
նը: Այղ պակասը, բարեբախտաբար, լրացնում են իրենք' նյութական կուլտու­
րայի հուշարձանները, որոնք հայտաբերվելով պեղումների ընթացքում, զգա­
լիորեն ընդարձակում են ու ճշտում մատենագրական ու վիմագրական տվյալնե­
րը: Դրանք, այդ հուշարձանները պարզեցին, որ Անին դեռևս Բագրատունիների
ժամանակ գերաճել էր քաղաքային պատերի սահմաններից, տարածվել դեպի
հյուսիս ու շրջակա կիրճերը, որպիսին, վկայում են ոչ միայն Հովվի եկեղեցին ու
զանազան հուշարձանների մնացորդները, այլև որոշ պատահական գյուտերը: Խո­
սելով Անիի հնագիտական ոաումնասիրության համար այդ գյուտերի ունեցած
նշանակության մասին, Ն . Մառը դեռևս անցած դարի վերջում ասել է. «Եթե
«արձանագրությունները», ինչպես առիթ ենք ունեցել նշելու մի ուրիշ տեղում,
երբեմն լրացնում են մատենագրերի հայտնած հակիրճ ու չոր տեղեկություն­
ները, հետաքրքիր ու բազմանշանակ դարձնելով դրանք, ինչ առաջ անտեսվում էր
որպես ոչ կարևոր տեղեկություն, ապա նյութական գյուտերը, տնեցիների բնա­
կարանների և կահույքի հետ ծանոթությունը լույս է սփռում, ի միջի այլոց, հին
հայկական կյանքի այն կողմի վրա, որի մասին հայկական մատենագիրները
պահպանում են գերեզմանային լռություն»1:
Շինարարական գործունեությամբ զուգակցվող խաղաղ կյանքն Անիում շա­
րունակվեց մինչև XI դարի կեսը: Երբ վախճանվեց Բագրատունյաց թագավո­
րական տոհմի նախավերջին ներկայացուցիչ թուլակամ Հովհա ննես— Սմբատը,
(որը համաձայնել էր ստ՛որագրել մի կտակ, որով իր մահից հետո թագավորու­
թյունը պիտի անցներ Բյուգանդական կայսրությանը) 1041 թ. բյուգանդական
մեծաքանակ զորքերը շարժվում են դեպի Հայաստան, նպատակ ունենալով

1 Братская помощь армянам, сборник, стр. 198— 199.

7
 գրավել նրա մայրաքաղաք Անին: Քաղաքի բնակիչները1 լեգենդար կորավար
Վահրամ Պահլավունոլ գլխավորությամբ մղված հերոսամարտում չախչախում
են թշնաւքոլ ւլորքը և ստիպում նրա քայքայված մնացորդներին հեռանալ Հա­
յաստանի սահմաններից/ Իզուր անցան բյուզանդացիների նաև հետագա երկու
արշավանքները Անիի ւ[րա Գագիկ Բ֊ի թագավորության օրոք (1042—
1045 թթ.) :Պատմական այդ նշանավոր մարտերի ժամանակ Անիի պարիսպներն
ու ամրությունները փայլուն քննություն բռնեցին' ապահովելով քաղաքի փոք­
րաքանակ պաշտպանների հաղթանակը թվով գերազանցող բյուզանդական զոր­
քի նկատմամբ1:
^1նիի թագավորության անկումից հետո (1045 թ.) Շիրակ նահանգը նրա
մայրաքաղաքի հետ միասին ընկնում է բյուգանդական տիրապետության տակ
ու կառավարվում կատեպանների միջոցով: Այդ շրջանին են վերաբերում քա­
ղաքային պարիսպների ամրացոււքն ու ընդարձակումը, և ջրուղոլ կառուցումը:
Այդ առթիվ մնացած Ահարոն կատեպանի արձանագրության մեջ ասված է'
«... գալով գեղեցիկ կառուցված Անի ամրոցը, բարձրացրի նրա պատերը և սե­
փական միջոցներով բերի առատ ջուր սույն ամրություն, հուրախություն և ի
հագեցում ծարավների»2: ւ
Բյուզանդացիների կողմից Անին գրավվելուց քսան տարի անց, 1064 թ.,
նրա պարիսպների տակ երևացին սելջուկյան զորքերը Ալփ-Արսլանի գլխավո­
րությամբ: Այս անգամ ևս քաղաքի ամրությունները, նրա պաշտպանների հմուտ
օգտագործմամբ, սկզբում լուրջ խոչընդոտ հանդիսացան թշնամոլ համար: Քա­
ղաքի 27 օր3 տևող պաշարումը, որ մանրամասն նկարագրել են Արիստակես
Լաստիվերտցին4 ու Մատթեոս Ուռհայեցին5 (որոնց տեղեկությունները հիմնա­
կանում համընկնում են Ահմեդ բեն Մուհաւքմեդ էլՋաֆարիի6 «Նիգարիստան»-ում
բերված նկարագրությանը) կարող էր վերջանալ ապարդյուն, եթե նրա ներսում
գտնվող բյուգանդական զորքերը չլքեին քաղաքային պարիսպների պաշտպա­
նությունը ու չբարձրանային միջնաբերդ:
Անհետաքրքիր չի լինի մի քանի մեջբերումներ անել վերոհիշյալ մատենա-
գրերից: Ըստ Արիստակես Լաստիվերտցոլ նկարագրության, թշնամին «մըտ-

1 Մաթևոս Ուռ հայեցի պատմիչը տալիս է Անիի պաշարման ու նրա հերոսական պաշտ-
սպանության մանրամասնությունները ( տես նրա Ժամանակագրությունը, էջ 84 — 86$ 95 — 97$
Վ աղարշապատ, 1898Jt

2 Н. Я. Марр, Ани, стр. 140.

3 Կիրակոս Գւսնձակ1ւ(||ւ, Պատմություն հայսը, Երևան, 1961, էջ 92t
4 Պատմութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտցւոյ, Թիֆչիս, 1912, էջ 164 — 16<\
6 Մւստթ1,ոս flm fiiu j|L (jji, ժամանակադրութիւն, Վաղարշապատ, 1898, էջ 146 — 1501
6 Ռու սերեն թարգմանությունը Խանիկովի (տե и Н . Я . М а р р , А н И , էջ 5 0 — 5 1 ) :

8
հւպ յաշխարհս մեր' ահ և երկիւղ հասուցանէր հեռտտրաց և մերձատրաց. կո­
խեր, տապալեր, ղաշխտրհս բազումս, մինչև է հ ա ս ’ի ք ա ղ ա ք'որ զմեղս իւր ’ի կա­
տարումն |րիւ քորով ունէր: Կանդնեաց ղխորանն իւր րնդդեմ քաղաքին Անլոյ,
և տարածեաց կրանակս րնղ լայնութիւն երկրին. ջանայր, հնարեր' ղի ղղուոն
երկաթի և ղնիգս պղնձի ՛ի բաց խլեսցե, որ կայր ընդդեմ թաղաւորութեանն իւ-
րոյ. և անյոյս լհւպ յաղագս ամրութեանն' թեպետ և ղմարտն ստստկացուցաներ,
կամեր չուե[: Է լ ղայն ոչ դիտակցեսղ թե եարկ տեր ’ ի մեջ պահապանաց և իշ­
խանազն երկպառակութիւն և անմիարանութիւն, ամբոխումն և բաժանումն, ե
անդեն թողեալ ղգործ պատերազմին' ՛ի փախուստ դարձան, և խուճապնԱղք
յերկիւղեն' ոչ ոք յաղգայինսն կամ ’ի կարևոր բարեկամսն հայեցալ, այլ իւրա-
քանչիւր ոք ահիւ ըմբռնեւպ: Ե լ տեսեալ ղայս ււպառաղէն ղօրա ցն' որ արտա­
քո) մարտնչեին հանդեպ ինքեանց ’ի վերայ պարսպին ճանապարհ առնեին, և
իբրև զկուտակումն ւպեաց ծովոլ ՛ի ծոց քաղաքին հեղուին, և ղպարսկական
սուրն ՛ի գործ արկեալ ոչ ումէք խնայեին: Իսկ բաղմութիւն արանց և կանանց
զսպարանս թագատրացն դիմեալ' իբրև թէ կարիցեն ապրիլ, և այլքն ճողոպրեալ
յամուրն, որ ներքի բերդ կոչի»1:
Նկարագրելով քաղաքային ազգաբնակչության անողոք ջարդի զարհուրելի
պատկերը, այնուհետև Լաստիվերտցին շարունակում ե. «զի լցա լ քաղաքն լի
ծայրիլ և ծայրիւ, և ճանապարհ եր մարմին սպանելոցն. զի ՛ի բաղմութենէ կո­
տորեցին և յանթուելի դիականցն' վտակն մեծ, որ անցանե առ քաղաքաւն, ներ­
կաներ արեամբ. և գազանք վայրի և ընտանի' եղեն գերեզման դիակացն. վասն
զի ոչ գոյր որ թաղեր և հարկաւոր հողովն ծածկեր զխողխողեալսն: Այլ և ’ի
ճարպոյ անիրաւութեան ’ի նմա գործելոցն տոչորեցա լ բարձրաշեն և գեղեցկա­
հարմար ապարանքն (ընդգծումը մերն է,— Վ. Հ . ) , և եղև ամենայն բնա կոլ-
թիւնն իբրև հողաբլուր, և վաշխն և նենգութիւնն որ ’ ի նմա ' խափանեցաւ»1
2:
Պատմիչն ավարտում է Անիի գրավման Նկարագրությունը իր ժամանակի
սոցիալական անարդարությունների զայրագին մերկացմամբ. «Այս ե բաժին
անիրալ քաղաքաց,— ասում է ն ա , ֊ ո ր շինեն զինքեանս արեամբ օտարաց, և
‘ի վաշխից և յանիրաւութեանց զտունս իւրեանց ամրացուցանեն. և ինքետնք
զմիտս իւրեանց անողորմ ունելով առ աղքատս և տնանկս' միայն հեշտու-
թեան և փափկութեան սպասեն, և ի գործոց աղտեղութեան ոչ խորշին, այլ միայն
արբեալ լինին ’ի ցանկութեանցն որ զնոսա ըմբռնեալ ունի»3:
՝ Մատթեոս Ուռհայեցու հաղորդմամբ' «Վասն զի էր Անի բազմամբոխ, քւտ
ղաքն լցեալ բիւր բիւրոլց արանց և կանանց, ծերոց և տղայոց, որ հիացումն

1 Պատմութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտցւոյ, էջ 165 — 166։

* Նույն տեղ, էջ 166 — 167։
3 Նույն տեղ, էջ 167։
9
արկանէր տեսողացն, զոր կարծեալ զօրացն բազմաց' եթէ մեծ մասն աշխս
հիս Հայոց իցէ. և յայնմ ալոլր հազար և մեկ եկեղեցի ի պատարագի կայք
յԱնխ Ել էր քաղաքն շուրջանակի քարակտուր, և էր գետն Ախոլրեան շրջ
պատ, բայց միայն ի մի կողմն տեղի ինչ կայր դոյը' որպէս թէ նետընկէց ։
զոր բաբնով վզոլցին այլազգիքն. և բազում աւուրս պատերազմեալ ոչ կար
ցին մտանել ի քաղաքն, յայնժամ թուլացան ի պատերազմէն: Իսկ անօրէն
խանքն Հոռոմոց' զորս կացոլցեալ էր թագատրն պահապանս տանն Հայւ
Բագրատ հայրն Սմբատայ և Գրիգոր Բակուրանին որդին Վրացի ազգաւ, սկա
սոքօք ամրանալ ի վերին բերդն և ի ներքին»1: Այնուհետև ինչպես շարուն
կում է Ուռհայեցին, երբ թշնամին նկատում է քաղաքում տիրող խուճապն !
հուսալքությունը և պարիսպների անպաշտպան վիճակը, վերսկսում է գրոհը
խուժում քաղաք1 2:
Ն. Մառը, իրավացիորեն նկատում է, որ մուսուլման պատմիչ Ահմեդ բ
Մուհամմեդ էլ Ջաֆարին ավելի ռեալ կերպով է Նկարագրում քաղաքի գրավ
մը: «Նրա (այսինքն' քաղաքի,— 4 . Հ.) սահմաններն ու շրջապատը,— պատմւ
է նա,— զննելուց հետո, հայտնի դարձավ, որ ձիավորը չի կարող ընդհուպ t
տենալ Նրա պատերին, հետիոտի ուժից վեր է բարձրանալ նրա աշտարակնե
վրա: Եվ այնժամ արքայորդուն (Մելիք շահին, Ալփ Արսլանի որդուն.— Վ. ՝
տիրեց խոր մտածմունք, որովհետև թողնել քաղաքը և հրաժարվել այս տեղե
բնակչության նկատմամբ ունեցած ձգտումներից, նշանակում է լիովին վն
կրել»3: Այնուհետև պատմիչը հաղորդում է, որ կառուցեցին բազմաթիվ նավս
ներ և խանդակով անցկացրին հետիոտն ու ձիավոր զորքեր, սակայն ոչ մի Ւ
ջողություն չունեցան: Զինվորներից շատերը զոհվեցին, նույնիսկ ինքը, ե
քայորդին քիչ մնաց քաղաքից ձգած արկանի մեջն ընկներ: Հաջողությու
եկավ ինքն իրեն, տեղի ունեցավ ուժեղ երկրաշարժ, որի հետևանքով քաղււ
արևելյան մասում եղան մեծ փլուզումներ, պարսպապատերը փուլ եկան և ը
նելով խանդակները, հնարավորություն տվին պաշարողներին հեշտությս.
անցնել այն ու մտնել ամրության4:
Սելջուկների կողմից Անիի պաշարման ու գրավման վերը բերած նկաբ
գրությունը ավելորդ անգամ վկայում է քաղաքի անառիկությունն ու Բագրատ
նիների ստեղծած պաշտպանական կառուցվածքների հզորությունը և ապա)
վությունը, որոնք կարող էին դիմագրավել թշնամոլ գրոհին, եթե Նրան օգն
թյան չգար տարերքը' երկրաշարժը:

1 ՄսոոթԼոս Ուnfiuiյեյյի, ժամանակագրութիւն, Վաղարշապատ, 1898, էջ 147— 148։

2 Նույն տևղր, էջ !48լ
3 Թարգմանված է րստ Ն. Մառի գրքում բերված ռուսերեն տեքստի ( տե и А н И , էջ 50— 5
4 Նույն տեղր, էջ Hit
ւօ
 '|0 7 2 թ. Գանձակի էմիր Ֆադլունր դնհց Անին Արի Արսլանից ո լ նվիրեց իր
թոռանը' Մա նտչհյին: Այդ գործարքով Անիում մինչև XII դ ա ր ի վ ե ր դ , որոշ րնդ-
միջոււՈւերով, հաստատվեց սեռա կների վասալ, քրդական Շեղադյանների տոհ­
մի տիրապետությունը: Քաղաքի նոր տերերի շինարարական գործունեությու­
նից հայտնի են միայն աոանձին փաստեր: Այտղեււ, օրինակ, Մանրս չեն Ախուր­
յանի ձոր արեր սյն ի մոտ դհոևս X դարի վերջում շինված մաքսատան շենքին կից
կառուցել տվեց մինարեթ, վերածելով շենքր մզկիթի: Ինչպես հավաստիաց­
նում է Վարդան պատմիչը, Մանուչհն ավերված քաղաքը զգալիորեն վերականգ­
նեց «եւ շինեցաւ քաղաքն Անի ոչինչ պակաս քան ղառաջինն»1:
Շեդադյանների մի այլ ներկայացուցիչ' Կայ սուլթանը 1198— 1199 թթ. կա­
ռուցեց մի ուրիշ' Աբու-լ-Մամրանի մզկիթը մինարեթով: Շեդադյաններին է վե­
րագրվում նաև քաղաքային պարսպապատերի որոշ հատվածների վերականգ­
նումը: Շատ բան քաղաքի վերաշինման ուղղությամբ արվեց նաև Անիի բնակ­
չության կողմից* '
XII դարի ընթացքում Անին 2— 3 անգամ անցավ վրաց թագավորների տի­
րապետության տակ: 1123 թ. նա գրավվեց Դավիթ Շինարարի կողմից, սակայն
Նրա որդի Դեմետրե Ա-ն ստիպված եղավ նորից քաղաքը վերադարձնել նախկին
տերերին: 1161 թ. Գեորգի Գ-ն մտավ Անի, բայց շուտով ստիպված եղավ այն
թողնել: Միայն 1174 թ. նրան հաջողվեց նորից նվաճել Անին ու հանձնել վրաց
Օրբելիանի իշխանների ղեկավարւևսն, բայց սրանք ևս կրկին կորցրին այն:
1194 թ. Զաքարյանները գրավեցին Անին, իսկ երկու տարի անց, նաև ամբողջ
Շիրակի նահանգը, որը մայրաքաղաքի հետ միասին կազմեց Ամիրսպասալար
Զաքարէի տիրույթի մասը: X III դարի սկզբից, 30— 35 համեմատաբար խաղաղ
տարիների ընթացքում (հայ-վրացական քաղաքական և ռազմական համագոր­
ծակցության պայմաններում) Անին որպես երկրի ծաղկուն կուլտուրական և
առևտրա-արհեստային կենտրոն վերածնվում է: Հենց այս ժամանակ է, որ
քաղաքի նոր տերերը' Զաքարյանները, ֆեոդալական ավագանու և հարուստ
քաղաքացիների' մեծատունների (ինչպիսին էր, օրինակ, Տիգրան Հ ո ն ե ն ց ը ),
լայն մասնակցությամբ ծավալում են իր նշանակությամբ բացառիկ բեղմնավոր
շինարարական գործունեություն: Վերաշինվում և ամրացվում են քաղաքի պա­
րիսպները, կառուցվում են Նոր շատ եկեղեցիներ, պալատներ, խանապարներ,
խանութներ, արհեստանոցներ, ձիթհանքեր և այլն: Անին դառնում է Անդրկով­
կասում և մերձավոր Արևելքում հանրահայտ քա ղա ք' բազմաշատ ու բազմազգի
բնակչությամբ: Պատմական աղբյուրներում Անին կոչվում է «մեծ քաղաք»,
«քաղաքամայր»: յ

Մեծին Վարդանայ Բարձրաբերդցւոյ պատմութիւն տիեզերական, Մոսկվա, 1861, Հջ 138 I

11
 XIII դարի Անիի օրինակով կարելի է համոզվել, որ միջնադարյան Հայ ши-I
տանի քաղաքաշինական կուլտուրան կանգնում է նոր, ավելի բարձր մի աս-
տիճանի վրա, բնութագրելով այն որպես ֆեոդալական քաղաքի մի լիարժեք
կուևզլեքս: Սակայն նրա այդ փայլուն ծաղկումը նորից ընդհատվում է Հայաս­
տանի և ամբողջ Անդրկովկասի համար նոր ու անբարենպաստ պատմական
անցքերով: 1236 թ. ւ!ոնղոլական հրոսակները Չւսրմաղանի գլխավորությամբ
պաշարեցին քաղաքը: Շրջապատելով այն բոլոր կողմերից, նրանք կանգնեց­
րին բազմաթիվ փիլիկուաններ (պարիսպների գրավման հարմարանք) և դա­
ժան մարտերից հետո գրավեցին Անին: Կիրակոս Գանձակեցին տալիս է այդ
մարտերի և մոնղոլների կողմից քաղաքային բնակչության նկատմամբ կատար­
ված դաժանությունների նկարագրությունը: Իր պատմության ԻԷ գլխում' «Վասն
քաղաքի Անւոյ, թէ որպես մատնեաց տէր ի ձեռս նորա» խորագրի տակ Գան­
ձակեցին հայտնում է. «Քաղաքս այս Անի լցեալ էր բազմութեամբ մարդկան և
անասնոց և պարսպեալ ամրագոյն պարսպօք: Ել եկեղեցի բազում կայր ի նմա,
մինչ ի կարգ խօսից երդման այսպես երդեուին' «Անւոյ հազար և մեկ եկեղե­
ցին»: Ել յոյժ փարթամ էր քաղաքն ամենայն իրօք, վասն որոյ յղփութիւնն համ-
բարտաւանութիւն ած զնոսա, և ամբարտաւանութիւնն' ի կորուստ, որպէս սո­
վոր է առնել ի սկզբանց և այսր: Առաքեաց Չարմաղանն դեսպանս առ նոսա
գալ նմա ի հնազանդութիւն: Ել որք գլխաւորքն էին ի քաղաքին ոչ իշխեցին
պատասխանի առնել պատգամի առանց հարցանելոյ զիշխանն Շահնշահ, քան-
զի ընդ իշխանութեան նորա էր քաղաքն: Իսկ ամբոխն քաղաքին և ռամիկքն
սպանին զպատգաւքալորսն: Ել զայն տեսեալ զօրքն այլազգեաց, ի բարկութիւն
բրդեցան և պաշարեալ զքաղաքն յամենայն կողմանց' կանգնեցին փիլիկուանս
բազումս արուեստագիտութեամբ և, մարտուցեալ ընդ քաղաքին զօրեղապես'
առին զնա»1: Այնուհետև Գանձակեցին բերում է մոնղոլների կատարած դաժա­
նությունների մանրամասն նկարագրությունը:
Մոնղոլների տիրապետության օրոք Անին մնաց Զաքարյանների տոհմի
ներկայացուցիչների ձեռքը, որոնք վասալական կախման մեջ էին մոնղոլներից:
Որոշ ժամանակ քաղաքային կյանքը շարունակում է զարգանալ քիչ թե շատ
նորմալ: XIII դարի ընթացքում ունևոր դասի առանձին ներկայացուցիչներ' ինչ­
պես Սահմադինր և ուրիշ մեծատոլններ, շարունակեցին Անիում և նրա շրջա­
կայքում շինարարական որոշ գործունեություն:
Սակայն XIV դարի երկրորդ կեսից սկսվում է քաղաքի անկման պրոցեսը,
որը աղետային բնույթի է հասնում նույն դարի վերջում: 1319 թ. տեղի ունե­
ցավ հզոր երկրաշարժ, որը մեծ վնասներ պատճառեց քաղաքի շենքերին, նույն

1 Կիրակոս Դանսակեցի, Պատմություն հայոց, Երևան, 1901, էջ 253,

12
թվում և Մայր տաճարին, որի գմբեթը փլվեց: Թեև ավանդական հայկական
պատմագրությանը այս ևրկրաշարժի հետ է կապում Անիի լքումը նրա բնակիչ­
ների կողմից, սակայն, ինչպես ցույց են տվել պեղումները, քաղաքը դեռևս շա ­
րունակում էր իր խղճուկ (լոյությունը XIV և XV դար՛երում1:
Հաջորդ դարերում Անին գտնվում էր Օսմանյան տիրապետության տակ և
նրա ավերակները ժամանակավոր իջևանատեղ էին ծառայում քոչվորական
տարբեր ցեղերի համար:
1887 թ. Կարսի նահանգի հետ միասին Անին անցավ ցարական Ռուսաստա
նին: 30 տարի անց, 1917 թ. Կովկասյան ճակատում թուրքերի հարձակման հե­
տևանքով Անիից շտապ կարգով դուրս բերվեցին հնագիտական պեղումների
միջոցով ձեռք բերված նյութերը:
Շարունակելով հարձակումը Անդրկովկասում, թուրքական իմպերիալիստ­
ները օգտվելով ստեղծված իրադրությունից կարողացան անջատել Դարսի նա­
հանգն ու նրա հետ միասին Անի քաղաքները: Այժմ Անին մատչելի է միայն
տեսողության համար' սահմանային Ախուրյան գետի ձախ ափից:

p. ՔԱՂԱՔԱՏԵՂԻ ՈԻՍՈԻՄՆԱՍԻՐՈԻԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈԻԹՅՈԻՆԸ

Միջնադարյան Հայաստանի ոչ մի քաղաք թերևս այնքան հանրահայտ չէ

գիտական գրականության մեջ, ինչպես Անին: Բացի նրա մասին եղած մատե­
նագրական առատ աղբյուրներից, որոնք վերաբերվում են քաղաքի լիարյուն
կյանքի շրչանին, գրականության մեջ կարելի է հանդիպել ուղեգրությունների,
նկարագրությունների և ուսումնասիրությունների' որ գրել են անմարդաբնակ
դարձած քաղաքի ինչպես հայրենական, այնպես էլ օտարերկրյա այցելուները:
Այն հետաքրքրությունը, որ առաջացրին գիտական աշխարհում նշված նյութե­
րը, և Բագրատունիների երբեմնի ծաղկուն մայրաքաղաքի ավերակները, խթա-
նեցին Անիի հնագիտական սիստեմատիկ ու լուրջ ուսումնասիրությունների
սկիզբը: Այդ աշխատանքը, որ ձեռնարկվեց 1892 թվականից, անվանի գիտնա­
կան Ն. Մառի ղեկավարությամբ, ընդհատվեց միայն 1917 թ., երբ ստեղծված
իրադրության հետևանքով հարկադրված էին թողնել Անին:
Լինչի2, Ն . Մառի3 և Լեպի4 մոտ բերված են մի շարք գիտնականների ա-
կունններ, որոնք տեղում ուսումնասիրել են Անին կամ ըստ մատենագրական

, 1 Н. Я. Марр, Ани, стр. 84.

* X. Փ. Б. Линч, Армения т. I, стр. 471—472, т. I I , գրական ութ* ցանկ։
а Н. Я. Марр, А Н И , СТр. 2— 26, ծանոթագրություններ 2 3 0 — 233 էջերում։
4 Լեո, Անի, էջ 19 — 65։
18
 աղբյուրների զբաղվել նրա պատմությամբ: Անիի վերաբերյալ գրականությաւ 1
հետաքրքրվողները կարող են ծանոթանալ նշված գրքերում բերված բիբլիոգրս
ֆիային: Այս գրքին կցված գրականության ցանկում առանձնացված են այ
աղբյուրները, որոնք առավել օգտակար են քաղաքատեղի և նրա հուշարձան
ների ուսումնասիրության համար:
XVII դարում Անիի ավերակների առաջին այցելուները (Պողեր, Տավերնյե
քաղաքատեղի մասին խոսում են հարևանցիորեն: XIX դարի առածին կեսի ըն
թացքում Անի այցելած ճանապարհորդներ, գիտնականներ ու այլ անձինյ
(օտարերկրյա' Քեր-Պորթրը, Համիլտոնը, Բորրեն, Աբբոտը, Տեքսիեն և ուրիշ
ները, հայրենական' Աբիխը, Խ. Աբովյանը, Մուրավյովը, Ն. Սարգսյանը, Բրոս
սեն, Խանիկովը, Գրիմմը և ուրիշներ) Անիին վերաբերվեցին մեծագույն ուշա
դրությամբ, ավելի հանգամանորեն տեղեկություններ շարադրեցին ավերակնե­
րի ու գտնված արձանագրությունների մասին, զբաղվեցին ճարտարապետական
հուշարձանների չափագրությամբ ու նկարումով, հետագայում դրանք հրատա-
րակելով իրենց աշխատություններում: Նրանցից միայն Տեքսիեն և Գրիմմն են
հատկապես զբաղվել ճարտարապետական հուշարձաններով, ուսումնասիրել ու
չափագրել, կատարել առաջին, ճիշտ է, ոչ կատարյալ փորձը, հրապարակել
Անիի մի քանի ճարտարապետական հուշարձանների վերաբերյալ հավաքած
նյութերը:
Քաղաքատեղի առաջին հատակագիծը կազմել է Աբիխը 1844 թվականին:
XIX դարի սկզբին հրատարակված աշխատություններում առաջին անգամ Մի֊
նաս Բժշկյանի գրքումն է շարադրված քաղաքի պատմությունը1:
Ընդհանուր առմամբ դրականորեն արտահայտվելով Անի այցելած ավելի
քան քսան ճանապարհորդների մասին, որոնք ուղեգրություններ են հրատարա-
կել Անիի վերաբերյալ, միաժամանակ Ն. Մառը նրանց մոտ նշում է իդեալակա­
նացման որոշ առկայություն և նկարագրությունների մակերեսայնություն, որը
նրա կարծիքով, արդյունք է «... այն արտաքին տպավորության, որ նրանք ստա­
ցել են համր ավերակներն այցելելուց»12:
XIX դարի երկրորդ կեսը բնութագրվում է Ռուսաստանին միացած Անդըր-
կովկասի ժողովուրդների պատմության և նյութական կուլտուրայի ավելի խոր և
բազմակողմանի ուսումնասիրությամբ: Այդ ժամանակաշրջանը առավել արդյու­
նավետ հանդիսացավ նաև Անիի ուսումնասիրության տեսակետից, թեև նրա
գտնվելը (մինչև 1877 թ.) թուրքական տիրապետության սահմաններում որոշ
չափով խոչընդոտ էր հանդիսանում դրա համար:

1 Մ. P>(bl|liUiG, ճանապարհորդութիւն ի Լեհաստան, Վենեաիկ, 1806։

2 Н. Я. Марр, Ани, стр. 4.

U
 Հատկապես Անիին նվիրված առաջինը եղել է ռուս ակադեմիկոս Բրոսսեի
գիրքը1, ՈՓ բերված են Մ. Բժշկյանից փոխ առած քաղաքի պատմությունը,
Կեստներխյ' նկարները, Աբիխից' քաղաքի հատակագիծը: Ն. Մառի կարծիքով,
Բրոսսեի աշխատությունը որոշ ժամանակ հանդիսացավ հիսնական ձեռնաըկ,
երբեմն նույնիսկ սկզբնաղբյուր Անիի մասին, թեև քաղաքի պատմության շարա-
ղըրման մեջ հեղինակն ըստ էության Մ. Բժշկյանից ոչ մի քայլ առաչ չի գնացել:
Այդ ժամանակաշրջանի հայրենակւսն գիտությունը հարստացավ նաև Դ.
Գրիմմի2 աշխատությամբ' նվիրւխւծ հատկապես Վրաստանի ու Հայաստանի
ճարտարապետությանը, ուր վերարտադրված են նաև Անիի առանձին հուշար­
ձանների չափագրությունները:
Հայ ընթերցողների շրջանում Անիի ժողովրդականացման գործին մեծապես
նպաստեց Ղ. Ալիշանի «Շիրակ» աշխատությունը: Նրա հեղինակն, ինչպես և
Բրոսսեն, Անին չի տեսել, սակայն պատմական, վիմագրական, նկարագրական
ու այլ տվյալների լայն օգտագործման միջոցով տվել է Շիրակի նահանգի պատ-
մա-աշխարհագրական ընդարձակ ակնարկը/ Նահանգի միջնադարյան մայրա­
քաղաքին նվիրված է գրքի մոտ մեկ երրորդը: Նրանում բերված են մեծ քանա­
կությամբ իլյուստրացիաներ (նկարներ, գծագրեր, լուսա նկա րներ), փոխ սանր­
ված այլ հեղինակների երկերից (Տեքսյե, Բրոսսե և ա յլն ), բերված է քաղաքի
հատակագիծը, որի վրա ցույց են տրված պահպանված հուշարձանները:
Ալիշանի «Շիրակ» աշխատությունը տոգորված է կրքոտ հայրենասիրու­
թյամբ, որը, ինչպես ճիշտ կերպով նշում է Ն. Մառը, հատուկ է Հայաստանի
սահմաններից դուրս ապրող հայերի համար: Սակայն, ըստ Մառի, ռոմանտի-
կական-ազգային պատկերացումների որոշակի շեշտի հետ մեկտեղ, այնուամե-
սայնիվ, գիրքը «տվեց էական օգուտ նաև գիտության համար' հայ հասարակու-
»յան մեջ առաջացնելով հետաքրքրություն հանդեպ Անիի հնությունները»3:
Այն հանրահայտությունը, որ ձեռք բերեց Անին թվարկված աշխատություն-
յերի շնորհիվ, է 'լ ավելի մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց նրա ավերակների
ւանդեպ և հասունացրեց նրանց պեղումների անհրաժեշտության հարցը: Ռ ու֊
տատանի կայսերական հնագիտական հանձնաժողովի միջոցներով ու հայ հասա-
ւակայնության նյութական օժանդակությամբ Անիում 1892 թ. սկսվում են պե­
ղումները, որը գլխավորում էր այն ժամանակ տակավին երիտասարդ ու սկսնակ
ղիտնական Ն . Մառը:

1 Brosset, Les mines d’Ani, I —II, СПб. 1860—1861.

* Д. И. Гримм, Памятники Християнской архитектуры Грузии и Армении,
ЗПб, 1866.
8 Н. Я. Марр, Анн, стр. 21.

16
 Հնագիտական այդ առաջին, ինչպես և հաջորդ 1893 թ. արշավները ;
գրվեցին քաղաքի կենտրոնական մասի ոչ մեծ հողակտոր և պսակվեցին hi
դությամբ: Իր հնագիտական հետազոտությունները Ն. Մառը սկսեց քաղւ
ւզատմության ուսումնասիրության հետ միասին: «Անի' հին Հայաստանի ւ
րաքաղաքը» հոդվածում1 Ն. Մառը շարադրել է քաղաքի համառոտ պատ» |-
թյունը, կապված նրանում կատարված շինարարական ու վերշինական աշ[
տանքների հետ:
1893 թ. ընդհատված պեղումները վերսկսվեցին միայն տասը տարի հեւ
1903 թ. և արդեն հաջորդ տարվանից կրեցին սիստեմատիկ բնույթ, տևելով մ
չև 1915— 1916 թթ. այդ պեղումները աշխույժ հետաքրքրություն առաջացլ
ազգաբնակչության մեջ և գիտական շրջանների ուշադրությունը բևեռեցին իրէ
վրա: Անին դարձավ մշտական այց հլությունների վայր շրջակա գյուղերի
քաղաքների բնակչության, ինչպես և գիտական աշխարհի ներկայացուցիչնէ
համար:
Իր բազմամյա հնագիտական հետազոտությունների արդյունքները Ն. Մ
ռը նախասովետական շրջանում պարբերաբար հրատարակել է հաշվետվությո
ների ձևով, որոնք հետագայում' սովետական շրջանում ամփոփվեցին նյ
«Անի» մենագրության մեջ1 2: Այդ արժեքավոր աշխատության մեջ հեղինա
պատմական լայն ֆոնի վրա հանգամանորեն շարադրել է հնագիտական արշ»
վանքների արդյունքները: Խոսելով Անիում կատարված պեղումների նշանակր
թյան մասին Մառը գրել է. «Անի քաղաքը շրջակա Շիրակ նահանգի հետ, հև։
թյան իրենց հուշարձանների ու վիմական բազմաթիվ արձանագրություննեյ
շնորհիվ իրավունք ունեն գրավելու և արդեն սկսում են գրավել բացառիկ и
իրենց ընդհանուր նշանակությամբ մի շարք գիտական դիսցիպլինների համր
ոչ միայն արևելյան բանասիրության, անկախ հայագիտությունից, այլև արևմլ^
յան, այսինքն' բյուզանդագիտության, սլավոնագիտության և այլն»3:
Շնորհիվ Ն. Մառի և իր հնագիտական արշավախմբի մասնակիցների լ
րոնց թվումն էին Հ. Օրբելին, Թ. Թորամանյանը, Ն. Բունիաթյանը, Ա. Վրույր.
Ն. Տոկարսկին, Ս. Պոլտորացկին, Գ. Չուբինովը և ուրիշներ) մեծ չանքերի
չնայած նախասովետական շրջանի դժվարին պայմանների, Անին ենթարկվե
այնպիսի բազմակողմանի հնագիտական հետազոտության, ինչպիսին այն ժս
մանակ չէր ենթարկվել Հայաստանի ու Անդրկովկասի միջնադարյան քաղաքն
րից ոչ մեկը: Միայն ցավել կարելի է, որ հետագա անցքերը, որոնց հետևանքո

1 Տւ/ս <гБрлТГКаЯ ПОМОЩЬ армянам^ Կպովածուն, Լք 197—222t

2 Լույս Լ աեսեյ Լրկո։ հրատարակությամբ' Լենինգրադյան (1934) և Երևանյան (1939)
Մ Lշ՝ր 1ւրում)ւԼրր կատարված Լն վերջինիը։
3 Н. Я. Марр, Дни, стр. 86.
16
պեղումները շարունակելու հնարավորությունները վերացան, թույլ չավին ավար­
տել Անիի փակատար ուսումնասիրությունը:
Հնագիտական արշավանքների ընթացքում, հետաքրքրական պեղումների
հետ մեկտեղ, կատարվեց քաղաքատեղիի տեղադրական հանույթը, որի հետե-
վանքով ստացվեց Անիի ամենաճիշտ (նախորդների հետ համեմատած) հատա­
կագիծը, չափագրվեցին, նկարվեցին և նույնիսկ վերանորոգվեցին ճարտարա­
պետական հուշարձանները, հրատարակվեցին հանրամատչելի գրքեր1 և հատուկ
ուսումնասիրություններ2, իսկ պարբերական մամուլում լույս ընծայվեցին մեծ
թվով հոդվածներ ու թղթակցություններ3 Անիի և նրա հուշարձանների մասին:
Տեղում կազմակերպվեց հնադարան, որտեղ կենտրոնացվեցին հնագիտական
պեղումների հետևանքով ձեռք բերված իրերը, նրանց գիտական հետագա
մշակման, վերականգնման ու ցուցադրման համար/
Անիի այցելուների թվում եղավ նաև անգլիացի Լինչը (1894 թ .), որը
Ն. Մառի կարծիքով օտարերկրյա ճանապարհորդներից առավել աչքի ընկնողն
էր իր դիտողականությամբ: Նրա մեծածավալ աշխատության4 մեջ շատ էջեր են
նվիրված Անիին, վերարտադրված են բազմաթիվ լուսանկարներ, քաղաքի հա­
տակագիծը, որը Աբիխի կատարած հանույթի իր կողմից տեղում ճշտված տար­
բերակն է:
Անիի պեղումների ժամանակաշրջանին է վերաբերվում նաև անվանի պատ­
մաբան և վիպասան Լեոյի գիրքը, որը հրատարակության էր նախապատրաստ­
ված դեռևս 1914 թ., սակայն լույս տեսավ միայն սովետական շրջանում5, թեև
այն գրված է ուղեգրության ձևով, սակայն բովանդակում է շատ արժեքավոր
յոեղեկություններ ու դիտողություններ Անիի ու նրա շրջակայքի վերաբերյալ:
Անիի բարձրարվեստ ճարտարապետական հուշարձանները լուսաբանող
նախասովետական շրջանի առավել կարևոր աշխատությունների ցուցակը լրա-
15նւմ է Վիեննայի համալսարանի պրոֆեսոր, ականավոր գիտնական Հ. Սարժի-
գովսկու գրքով: Գա լով Անի 1913 թվականին, պեղումների ամենաեռուն շրջա-
4_________
1 Լ. Orpbjjl, Անւոյ աւերակները (հա յերեն և ռուսերեն) , նույն հեղինակի «гПуТеВОДИТвЛЬ
TIO городищу Ани* և այլնէ
2 , թ. ք^որամանյան. «Անի քաղաք թե ամրոց» (Ազգագրական հանգէս» X X II և X X I I I) ,
նույն հեղինակի ' «Հայաստանի արքունական ու իշխանական ապարանքները և անոնց ներքին
(կենցաղը», «Գեղա րվեստ» (1917, № 6 ) , Н. Г. БуННЭТОВ, ДвОрЦОВаЯ ЦврКОВЬ В АНИ (չա ­
փագրությունների ա լրոմ, Ն. Մ առի առաջարանով), և ա յլն։
8 Հայկական և ռուսական թերթերում և ամսագրերում այգ տարիներին Լու1ս են տեսեյ
Թ , Թորաման յա ն ի ու Անիի հնագիտական արշավախ մրի ա յլ մասնակիցների բազմաթիվ թղթակ­
ցություններ ր պեղումների արդյունքների մասին։
4 X. Б. Линч, Армения, I, стр. 430—450.
в Լեո, Անի, Երևան, 1946։
17
2 Անի քաղաքը
 նոլմ, նա Թ. Թրտամանյւսնի նյութերից ծանոթանում է Անիի ճարտարապեաւ
կան հուշարձաններին և իր գրքում մի ստվար բաժին հատկացնա-մ նրանց1:
Անիի հնագիտական հետազոտութոյւնների արդյունքները, որոնք չափւ
զանց հարուստ են ըստ նյութերի և բազմակողմանի ըստ բովանդակության г
ընդգրկման, սնեցին ոչ միայն նախասովետական շրջանի հայրենական ու օտս
րազգի գիտնականների աշխատությունները, նրանք սովետական շրջանում և
օգնեցին ժամանակակից հայագետներին մարքսիստական մեթոդոլոգիայի հիմա
վրա մշակելոլ Հայաստանի պատմության խնդիրները, լուսաբանելու քաղաքնե
րի սոցիալ-տնտեսական կյանքի, սոցիալական փոխհարաբերությունների, առև
տըրի, արհեստների, ճարտարապետության ու շինարարական արվեստի զար
գացման հարցերը2:
Այդ տվյալները, ինչպես և սովետական ժամանակաշրջանում հրատարակ­
ված մեր պատմաբանների աշխատությունները, հնարավորություն են տալիս
ավելի լայն չափով, քան այդ կարելի է անել միջնադարյան Հայաստանի ui](
քաղաքների նկատմամբ, կազմել Անիի քաղաքաշինական բնութագիրը:1

1 1. Strzgowski, Die Baukunst der Armenier und Europa, B , /, Wien, 1918 .

2 Uավետական շրջանում լույս տեսան մի շարք աշխատություններ, որոնցում քննության
են աոնվաե Անիի պեղումների նյութերը։ Դրանց թՀՀն են պատկանում' Н- М , ТОКЗОСКИЙ*
Архитектура Древней Армении, Ереван, 1946 {երկրորդ վերամշակված հրատարակությունը*
1961), В. М . Арутюнян, С . А . Сафарян, Памятники армянского зодчества, Москва, 1951,
А. Л . Якобсон,, Очерки истории зодчества Армении V —X II I в л . Ереван, 1950,
К. Л . Оганесян, Зодчий Трдат, Ереван, 1951 г. Բ. Ն. ԱոաքեԱանէ Հայաստանի քաղաքներ
րը և արհեստները I X —X I I I դդ», Երևան, 1954 և այլն I
 ԳԼՈԻԽ ԱՌԱՋԻՆ

ՔԱՂԱՔԻ ՏԵԴԱԴՐՈԻԹՅՈԻՆԸ
ԵՎ ՀԱՏԱԿԱԳԾԱՅԻՆ ԿԱԶՄՈԻԹՅՈԻՆԸ

Անի քաղաքն իր հարմար տեղադրությաւ1բ ու պաշտպանական նպատակ-

ներով բնական պայմանների լա վ մտածված օգտագործմամբ, կարելի է ասել,
միջնադարյան Հայաստանի քաղաքներից յավագույնն է:
Նա փռված է Ախուրյան գետի աջափնյա մի եռանկյունաձև հրվանդանի
վրա (բարձրությունը ծովի մակերևույթից 1500 մ ), որը երկու կողմից եզերված
է կիրճերով: Նրանցից մեկի հատակով հյուսիս-արևելքից դեպի հարավ-արև-
մուտք ոլորապտույտ հոսում է Ախուրյանը, իսկ արևմտյան կողմից գտնվող
Ծաղկոցաձորով' հյուսիսից-հարավ հոսում է Անիի կամ Ալազայի գետակը, որը
(նրան միացող Բագնայրի վտակի հետ մեկտեղ) հրվանդանի հարավ-արնմտյան
վերջավորության մոտ միախառնվում է Ախուրյան գետին: Հյուսիսային կողմից
քաղաքի տարածությունը բնականորեն անջատվում է երկու ո չ խոր ձորակնե­
րով' Գայլիձորով (հյուսիս-արևելյան կողմից) և Իգաձորով (հյուսիս-արևմտյան
կող մից ): Սրանց միջև գտնվող հարթավայրը (550— 600 մ լայնությամբ) Սըմ-
բատյան պարիսպներով սահմանազատված է դեպի հյուսիս շարունակվող սա­
րահարթից (նկ 1 ):
Նշված բնական սահմանների միջև առնված հողատարածությունը, 51,5
հկտ. ընդհանուր մակերեսով, մեծ մասով հարթավայր է և միայն նրա հարավա­
յին կողմում բարձրանում է մի բլուր, որն իշխում է կից ու հեռավոր հարթա­
վայրերի վրա և շնորհիվ իր ժայռոտ լանջերի ունի անառիկ դիրք: Ահա այգ
բլուրն էլ ընտրված է եղել Կամսարականների կողմից ամրոցի, իսկ Բագրա-
տունիների' հուսալիորեն պաշտպանված պալատի կառուցման համար:
Եռանկյունաձև հրվանդանի հարավ-արնմտյան վերջավորության ւ[րա, միջ­
նաբերդից ներքև, կա ևս մի բարձունք, որը Աղջկա բերդ կամ Ղըզղալա էր կոչ-

10
վում (ներդ. I ) : Այստեղ, Թ. Թորամանյանի կարծիքով, դեռ Կամսարական-
ների ժամանակից գոյություն է ունեցել ամրոց:
Բնական արգելքների շնորհիվ, մոտեցումը դեպի քաղաք բոլոր կողմերից
խիստ դժվար էր, բացի հյուսիսային կողմից, որը հետագայում ապահովվեց
պաշտպանական հզոր որմերով: Կապը ձախափնյա հողատարածության հետ
կարող էր իրականացվել անցման համապատասխան միջոցներով' ձգված աե-
դընդախոր Ախուրյան գետի վրայոփ
Անիի այսպիսի տեղադրությունը ապահովում էր նրա բնական պաշտպա­
նությունը և միևնույն ժամանակ հնարավորություն ընձեռում ստեղծելու լրա-
ցոլցիչ կառուցվածքներ քաղաքի անառիկությունն ստեղծելու համարդ Տեղան-
Քի այդ հատկությունների շնորհիվ է, որ քաղաքի կառուցման համար Բագա­
րանից ու Ծրաղգավորսից (Շիրակավանից) հետո, նրա վրա կանգ առավ Բագ-
րատունիների ընտրությունը: 4
Անիի հատակագծային կառուցվածքը կազմավորվեց հետզհետե, ֆեոդա­
լական դղյակն ու իր պատերի տակ փռված բնակավայրը համապետական նշա­
նակություն ունեցող մայրաքաղաքի վերածվելուն զուգընթաց: Նրա կազմա­
վորման համար ելակետ հանդիսացավ հենց այդ դղյա կը' կառուցված բարձունքի
վրա, որը հիմնովին վերակառուցման ենթարկվելով, դարձավ թագավորական
նստավայրն ու քաղաքի միջնաբերդը: Առաջացման ժամանակի տեսակետից վեր­
ջինս նախորդում է քաղաքին, իսկ ֆունկցիոնալ և կոմպոզիցիոն առումով, իշ­
խող է նրա նկատմամբ' քաղաքաշինական միջոցներով արտահայտելով ֆեո­
դալական տիրապետության ուժը (ներդ. 2 ) :
Անիի հատակագծային կառուցվածքի կազմավորման հաջորդ փուլում առա­
ջացան բնակեցման հողատարածություններ, սկզբում այսպես կոչված Հին քա­
ղաք կամ Ներքնաբերդ մասում' պաշտպանված Աշռտյան պարսպապատերով,
իսկ հետո, քաղաքի աճի հետևանքով, նաև Նոր քաղաքը, որի սահմանները հսա-
նում էին մինչև Սմբատյան պարիսպները: Դրանից հետո, միջնաբերդը Հին և
Ն որ քաղաքի (կամ շահաստանի) հետ միասին կազմեցին Անիի ամրացված և
խիտ բնակեցված մասը:
Թ՜եև նշված քաղաքատեղը միջնադարյան Հայաստանի այլ քաղաքների
հետ համեմատած ընդարձակ էր, սակայն Անիի 100 հազարնոց (ինչպես ենթա-
դըրվամ է) բնակչությունը չէր կարող տեղավորվել նրա վրա: Ահա թե ինչու,
Ն. Մառի կարծիքով' «Անին չէր պարփակվում քաղաքային պատերով, նա դուրս
էր գափս դեպի հյուսիս-արևելյան բաց ու ընդարձակ տարածությունը, որտեղ
տեղավորված էին քաղաքի ամրացված մասերի հետ մի ամբողջություն կազմող
արվարձանները»1, և իսկապես, այստեղ, ընդարձակ հարթավայրի վրա, որը աա ւ
1 Տե՛ս «Братская помощь армянам» сбор. стр. 221.
21
 րահարթի շարունակությունն էր կազմում, կային անսահմանափակ տարածու­
թյուններ քաղաքամերձ թաղամասերի զարգացման համար: Քաղաքի ամրաց­
ված մասի բնական սահմանները' սեղմված երկու ձորերի միջև չխանգարեցին
հետագայում արվարձանների գոյացմանը Ծաղկոցաձորի հովտում, ինչպես ևշըր-
ջակա կիրճերի ժայռերում, որտեղ կառուցված էին բազմաթիվ բնակարաններ,
տնտեսական շենքեր, եկեղեցիներ, խանութներ, դամբարաններ և այլն:
Այսպիսով, Անին, ինչպես միջնադարյան Հայաստանի ուրիշ շատ քաղաք­
ներ, հանդես է գալիս հատակագծային իր եռամասյա կազմությամբ' բաղկացած
ա) Միջնաբերդից, բ) Քաղաքից կամ Շահաստանից և գ) Արվարձաններից:
Առաջին երկուսը խիստ ամրացված էին ինքնուրույն (միջնաբերդ) և ընդհա­
նուր (քաղաք կամ շահաստան) պաշտպանական ամրություններով, իսկ ար­
վարձանների բնակչությունը վտանգի դեպքում պատսպարվում էր քաղաքի ամ-
րացւյած մասում (ինչպես այդ հրլհլ է սելջուկների կողմից Անին պաշարերս
ժամանակ, երբ ըստ Մատթեոս Ուռհայեցու վկայության, այնքան մարդ էր հա-
վաքկե| ամրացված քաղաքում, կարծես ամբողջ Հայաստանի բնակչությունն էր
լցվել այստեղ’ ) 1:
Ռազմավարական նկատառումներով մուտքը միջնաբերդ քաղաքի կողմից
րյիտավորյալ դժվարեցված էր: Խաղաղ ժամանակ Սմբատյան պարիսպներում
եղած մի քանի դարբասների միջոցով քաղաքը հեշտությամբ կապվում էր բո-
|որ արվարձանների հետ; Ինչպես նշում է Ն. Մառը, «Պատերազմական ժամա­
նակի կ սրիքների համւմր գոյություն ուներ գաղտնուղի քաղաքից դեպի Ախուր­
յան, Գազուղու մոտ. գետի այն կողմն ընկած արվարձանում, Ալաջայի վտակի
կողմից կարելի էր ընկնել ստորերկրյա միջանցքը, որը ներկայում:» քանդվել է:
Ախուրյանի հանդիպակած ափի հետ տնեցիները հաղորդակցվում էին քարե
երկու մեծ կամուրջներով»*: Ծաղկոցաձորի արվարձանների հետ կապի լրացու-
ցիչ միջոցներ էին ծառայում փայտածածկ ոչ մեծ կամուրջները' ձգված Անի
վտակի վրա:
Մայրաքաղաքը կապվում էր Շիրակի նահանգի ոլ երկրի այլ մասերի հետ
տարբեր ճանապարհներով/ Դրաեցից գլխավորն անցնում էր Հատմոսի վանքով
կամ Ղոշավանքով, որի մոտ Ախուրյանի վրա ձգված էր քարե կամուրջ: Բագ-
րատունիների ժամանակ առաջացած այս վանքը, մայրաքաղաքի հեռավոր դար­
բասների նշանակությունն էր ստացել, որով, հավանաբար, պիտի բացատրել
դեպի Անի եկող ուղևորներին սպասարկող հյուրանոցի, ինչպես և Դոշեր կոչվող

։ Ifuiu ip L ոս fU r.rm ijb tjji, ժամանակապ րութիւն, էջ 147t

3 «Братская помощь армянам» Ժող., էջ 222*

22
կառուցվածքի գոյությունն այստեղ: Ըստ ընդունված կարծիքի, վերջինս հաղթա­
կան կամարի դեր էր կատարում Անի տանող ճանապարհին1 (ներդ. 3 ):
Հոռոմոսի վանքից դեպի հյուսիս, նրանից 7— 8 կմ հեռավորության վրա
գտնվում էր ևս մի իջևանատեղ ճանապարհորդների համար: Այստեղ, Ախուր­
յանի ձախ ափին (այժմյան Ն երքին Ջրափի գյուղի մոտ) կառուցված էր քա­
րավանատուն, իսկ նրանից ոչ հեռու' Ախուրյանը գոտկում էր միջնադարյան
Հայաստանի ամենամեծ կամուրջը1 2:
Այսպես է ներկայանում Անիի թագավորության մայրաքաղաքը, տեղադրու­
թյան, հատակագծային կազմության, քաղաքի առանձին մասերի փոխադարձ
կապի և Անի տանող արտաքին ուղիների տեսակետից:
Ստորև, մատչելի նյութերի հիման վրա շարադրվում է քաղաքի առանձին
մասերի համառոտ բնութագիրը և նրանց ֆունկցիոնալ նշանակությունը:

2. Միշնարերդի հատակագիծը ( մեծացված է Մոսևիչի տեղահանույթից)։

Միջնաբերդը, իր իշխող տեղադրությամբ (նկ. 2) միանգամայն համապա­

տասխանում էր նրան հատկացվող ռազմավարական դերին, բլուրն Ախուրյանի
կիրճի կողմից և Շաղկոցաձորից բնականորեն պաշտպանված էր 80— 100 մ

1 Լ1ա, Անի , էջ 129— 130։

2 Վ. Հարությունյան, Միջնադարյան Հայաստանի քարավանատներն ու կամուրջները, Երե~
Վան, 1960, էջ 81— 86։
23
 բարձրություն ունեցող գահավեժ, անմատչելի լանջերով: Միայն հյուսիսային
կողմից բլրի լանջը համեմատաբար չափավոր թեքությամբ իջնում էր գեպի այն
հարթավայրը, որի վրա տեղավորված էր այսպես կոչված Հին քաղաքը: Միջնա-
բերդը զբաղեցնում էր բլրի կատարը ու մասամբ նրա հարավ-արևմտյան լանջը:
Բարձունքը զառիթափերով սահմանափակվող պարագծով բոլոր կողմից շրջա­
պատված էր պաշտպանական պատերով, որոնք ընդգրկում էին մոտ 3,4 հեկտ.
տարածություն:
Հյուսիսային, առավել հզոր պատի մեջ բացվում էին երկու դարբաս, գրան­
դից մեկը, որ ըստ երևույթին գլխավորն էր, գտնվում էր միջնաբերդի հյուսիս-
արևմտյան անկյան մոտ, անմիջապես Շաղկոցաձորի զառիթափի եզրին, որտեղ
դարբասի ու ձորի միջև ընկած նեղ հողաշերտը արգելք էր հանդիսանում մե­
ծաքանակ թշնամու կուտակման համար: Ենթադրվում է. որ այդ դարբասները
ավելի հին ծագում ունեին (դեռևս Կամսարականների ժամանակից), որի մա­
սին վկայում են հին շարվածքի մնացորդները' կապակցված երկաթե պահանգ­
ներով1: Մյուս դարբասը բացվում էր Ախուրյան գետի կողմը:
Միջնաբերդի մակերեսի մոտ մեկ վեցերորդ մասը (4900 ք. մ )2 զբաղեց­
նում էր բարձունքի գագաթին կառուցված պալատական կոմպլեքսը' շրջապատ­
ված ինքնուրույն պարսպապատերով: Նա ծառայում էր որպես նստավայր Բագ-
րատունիների, իսկ նրանցից հետո' բյուգանդական կատեպանների, Շեդադ-
յանների, Զաքարյանների ու Անիի այլ կառավարիչների համար: у
Խիստ ավերված պալատական կոմպլեքսի մնացորդները միայն 1907—
1908 թթ. պեղումներից հետո հնարավորություն տվին նրա մասին գաղափար
կազմել, այն էլ ոչ լրիվ: Այդ բացատրվում է այն բարդ շերտավորումով, որ ար­
դյունք է պալատի տերերի կողմից տարբեր ժամանակներում իրականացված
շինարարական գործունեության, որոնց հետևանքով պալատը զրկվել է իր եր­
բեմնի ամբողջականությունից ու փոխադարձ կապակցությունից, իսկ նրա հետա-
գոտողները' յուրաքանչյուր մասի նշանակության ու կառուցման ժամանակի
ճիշտ որոշման հնարավորությունից* Սակայն նույնիսկ խիստ վերակառուցված
ու հրդեհի հետևանքով ավերված վիճակում էլ, որպիսին ի հայտ եկավ նա ոչ
լրիվ ավարտված պեղումներից հետո, կարելի է ընդհանուր գծերով դատել, թե
ինչպիսին է եղել նրա կոմպոզիցիոն մտահղացումն ու ներքին բաժանումը' որոշ
չափով հիշեցնելով վաղ միջնադարի պալատական կոմպլեքսները3:

։ ^ո ր ա մ ա է յա ն , Նքութեյ7, հ. 1-ին, էջ 331։

* Նույն տեղում (էջ 360 — 376) Թորամանյանր բերում է միմյանցից տարբեր տվյալներ
պալատի զբաղեցրած տարածության մասին' 4000 և 3500 ք, մ .։
3 Այստեղ նկատի ունենք Զվարթնոցի պալատր, որը նույնպես միջանցքով բաժանված էր
երկու մասի' պաշտոնական ու տնտեսականւ Այդպիսի միջանցքի առկայության մասին Պապ
24
It. Н|и„м |„.1,|. 1,ի, I, П ' т ! . . .l.|l||1тг
 Նկ. 3-ում ներկայացրած պալատի հատակագծի վրա աչքի է ընկնում մի­
ջանցք (a, a ), որը ձգված է արևելքից արևմուտք ու բաժանում է պալատը երկու
հիմնական խմբերի' հյուսիսային ու հարավային: Նրա գլխավոր, սյունազարդ
մուտքը գտնվում եր միջանցքի արևմտյան ծայրին (նկ. 3,յ) Օաղկոցաձորխ
կողմից:

59,0 մ երկարություն ու սրբատաշ քարերով պատեր ունեցող այդ միջանց­

քը տարբեր հատվածներում ուներ տարբեր րպնություն: Նրա արևելյան, ավեւխ
նեղ ծայրում գտնվում էր մի այլ դուռ (նկ. 3, и ) , որով պալատը կապվում էր
միջնաբերդի հյուսիս-արևելյան մասի հետ: Պաշարման ժամանակ արտաքին աշ-

թագավորի պալատում հիշատակում է Փավստոս Рյուզանդը (տ ե ՛ս նրա Հա յոց պատմու֊

թիլն, էջ 2 5 9 )։

25
խարհի հետ կապվելու համար, այն ժայռի մեջ, որի վրա դրված էին միջանցքի
պատերը, փորված էր միջնաբերդից դուրս բերող մի նեղ սողանցք:
Պալատի երկու կեսերից, հյուսիսայինը, դեպի քաղաքի կողմն ուղղվածը,
պարունակում էր տարբեր ժամանակներում կառուցված միաշարք ու մեկ-երկոլ
հարկ դասավորություն ունեցող սենյակներ: Դատելով նրանց մի քանիսի զգալի
չափերից, ենթադրվում է, որ սա պալատի պաշտոնական հարկաբաժինն էր:
Այդ սենյակներից առանձնապես արժե նշել պալատի հյուսիս-արևմտյան անկյու­
նում տեղավորված մեծ (չափերը' 21,0X10,5 մ.) ուղղանկյուն դահլիճը (նկ. 3,
в ) , որը կառուցման ժամանակով վերաբերում է Բագրատունյաց շրջանին: Այդ
հանդիսավոր դահլիճը, կամ հանդիսասրահը, որից պահպանված էր միայԱ
հյուսիս-արևմտյան անկյունը' կամարի սկզբնամասով (ներդ. 4 ), չորս մեծ բաց­
վածքներով (լայնությունը 2,5 մ ) դարձած էր քաղաքի կողմը1:
Պալատական կոմպլեքսի արևելյան, փոքր-ինչ դուրս ընկած մասում տեղա­
վորված էր, ըստ երևույթին ավելի ուշ կառուցված, մի ուրիշ հանդիսավոր դահ­
լիճ: Նրա հյուսիսային ծայրը լրիվ փլված է դեպի քաղաքի կողմը և պեղումնե­
րի ժամանակ փլատակներում գտնվեցին ձուլածո գիպսի շատ զարդեր' բնորոշ
12— 13-րդ դդ. հայկական արվեստի համար: Նույն դահլիճից դեպի հարավ
գտնվում էր մի ուրիշ, բադիլիկատիպ դահլիճ (նկ. 3, 6 ): Այստեղ երեք զույգ
փայտյա սյուների (միմյանց հետ կապված փայտյա կամարներով) օգնությամբ
ներքին տարածությունը բաժանված էր երեք մասի: Դատելով պեղումների ժա­
մանակ գտնված բեկորներից, դահլիճն ուներ ներքին հարուստ հարդարում'
իրականացված փայտի գեղարվեստական փորագրության ու նկարազարդման
միջոցներով, ոսկեզօծմամբ, ձուլածո գիպսե շրջակալներով ու վարդյակներով:
Դահլիճի տակը գոյություն ուներ ստորգետնյա մաս:
Մի ուրիշ, այսպես կոչված «խաչաձև» դահլիճ (նկ. 3,г) կից էր բազիլիկաձև
դահլիճին արևմտյան կողմից: Սպասարկող սենյակներով շրջապատված նրա
չորս թևերը խմբավորված էին կենտրոնական մի սենյակի շուրջը, որն ըստ երե­
վույթին լուսավորվում էր առաստաղից: Յուրաքանչյուր թևի սկզբում կար մե­
կական նախասենյակ, որոնցից հարավայինը կից էր պալատի միջանցքին: Խա­
չաձև դահլիճի հատակները խնամքով սալարկված էին քարով:
Այս դահլիճին կից, Նրա հյուսիսային կողմից, տեղավորված էր պալատա­
կան բաղնիքը (նկ. 3, д ) , տարբեր հատկացման յոթը սենյակներով: Սա միջնա­
դարյան Հայաստանի զարգացած բաղնիքի մի նմուշ է (նկ. 4 ), նրա

1 Եթե Ն, Մառը (mb'и АН И , էջ 125) և Հ . Օրբելին (տե՛ս ПуТеВОДИТвЛЬ... Էջ 15) հա­

մարում էին, որ այդ բացվածքները պատուհաններ էին, ապա թ, թորաման յան ի կարծիքով
(տե'ս Նյութեր, հ . ւ֊ ի ն , էջ 362 — 363) դրանք բացվածքներ էին, որոնց միջոցով հաղորդակց­
վում էին կից դահլիճի հետ։
26
հատակագծման մեջ առանձնացված
էին երկու բաժիններ (հատկացված
երկու սեռերի հա մա ր), որոնք մի­
մյանցից անջատվում էին ջեռուցա-
տան նեղ բաժանմունքով: Ջեռուցա-
տընում տեղավորված էին սառը ջրի
ավազանը և ջրատաքացման կաթ-
սան: Տաք և սառը ջուրը փոքր տրա­
մագծի երկու առանձին խողովակնե­
րով հոսում էր դեպի լողարանները,
թափվելով պատերի տակը դրված
քարե թաշտերի մեջ: Լողարանների
հատակները դրված էին 1,0ւմ բարձ­
՛րություն ունեցող քարե սյուների վրա,
ընդհատակը տաք օդ մղելու համար:
Բաղնիքում օգտագործված ջուրը մեծ
4. Պալատական բաղնիքի հատակագիծդ (ըստ
տրամագծի հատուկ խողովակներով
Թ* Թորաման յան ի )։
Նախասենյակի, հանդերձարանի և
Նախամուտքի տակով դուրս էր բերվում ու թափվում միջնաբերդի հյուսիս-ա-
րևելյան լանջի կողմը: Լողարանների պատերում օդափոխության համար դրված
էին ուղղաձիգ խողովակներ: Նախասենյակում կային քարե տաշտակներ ոտքեր
լվանալու համար:
Պալատական կոմպլեքսի հարավային կեսում տեղավորված էին գլխավո­
րապես տնտեսական ու օժանդակ բնույթի սենյակներ, որոնց հետ կապվում
էին գլխավոր միջանցքից սկսող նեղ ու ծուռ մի այլ միջանցքով (նկ. 3, к ) , վեր­
ջինս տանում էր դեպի համեմատաբար ընդարձակ մի դահլիճ (նկ. 3, е ) , որի
քա րով սալարկված հատակի տակ պեղումների ժամանակ բացվեց երկու մա­
սից բաղկացած է 250 U3 ընդհանուր ջրատարողություն ունեցող ավազան:
Ըստ այստեղ գտնված երկաթյա խողովակների (երկարությունը'
52 սմ) ավազանը ջրմուղոլ միջոցով ջուր էր ամբարում պալատի համար: Երբ
ջրմուղը դադարել է գործելուց, ավազանը լցրել են հողով և վրան սալահատա­
կել: Այս դահլիճի հարավային մասում, մի մեծ խորշ է թողնված' սյունով երկու
մասի բաժանված: Դահլիճի արևմտյան կողմից տեղադրված էր մի մեծ սենյակ,
բեմահարթակ հիշեցնող բարձր հատակոփ
Պալատի հարավային հարկաբաժնի մնացած սենյակների հատկացումը
ստույգ կերպով չի որոշվում: Այստեղ ոչ մեծ բակի արևելյան կողմում գտնվուս
էր պալատական կոչվող մի եկեղեցի, որի արևմտյան մուտքը բացւխւմ էր դեպի
27
 բակը (նկ. 3, ж ) : Բացի սրանից, միջնաբերդում կային 10— 11-րդ դարիԱ
պատկանող ոչ մեծ չափի ուրիշ եկեղեցիներ, ինչպես և այլ կաոուցվածքներ:
Քաղաք (Հին և Նոր) կամ Շահաստան. Հին քաղաքը (կամ ներքին բեր­
դը) գտնվում էր եռանկյունաձև հրվանդանի նեղ մասում' Ծաղկոցաձորի n t
Ախուրյանի կիրճի միջև ընկած նեղ պարանոցի վրա, սեղմված մի կողմից Աշոտ-
յան, իսկ մյուս կողմից միջնաբերդի հյուսիսային պարիսպներով:/ Այդ երկու պա­
րիսպների միջև եղած հեռավորությունը հավասար էր 400 մ., իսկ հողաշերտի
լայնությունը 120— 150 մ:\Հետևաբար հին քաղաքը զբաղեցնում էր ընդամենը
6,5— 7,0 հեկտար տարածություն: Երբ քաղաքի ու նրա բնակչության աճման
հետևանքով, նշված տարածությունը անբավարար գտնվեց, կարիք զգացվեգ
ընդարձակել ի հաշիվ այն հարթավայրի, որն ընկած էր Աշոտյան պարիսպնե­
րից դեպի հյուսիս և հյուսիս-արևելք:
Ամրացված Անիի պաշտպանական երկրորդ գիծը (Սմբատյան պատերը)
ընդգրկեց բնակեցման զգալիորեն ավելի մեծ տարածությունը' 41,8 հեկտ, իսկ
միջնաբերդի ու հին քաղաքի հետ միասին' 51,5 հեկտ1 մակերեսով, սակայն դա
ևս բավարար չեղավ անընդհատ զարգացող ֆեոդալական քաղաքի համար: Այդ
կապակցությամբ Ն. Մառը նշել է, «Ամրացված Անիի խիտ բնակչությունը, ան­
տարակույս, շատ հարմար չէր զգում իրեն քաղաքի նեղ պատերի մեջ, քանի ոյ>
նրա մակերեսը, առանց այն էլ փոքր, զգալի չափով զբաղեցված էր ամրություն­
ներով ու կառավարական շենքերով, եկեղեցիներով ու ոչ մեծ բակեր կազմող
գերեզմանոցներով, բաղնիքներով, որոնք կոչվում էին իրենց տերերի անուն­
ներով, խանապարներով, տոհմիկ իշխանների մասնավոր պալատներով, շու­
կաներով և խանութներով»1 2:
Հին քաղաքը. 1893 թ., դեռևս Անիի պեղումների սկզբում, Աշոտյան պա­
րիսպների հետևում, հին քաղաքի տերիտորիայի վրա, հայտնաբերվեցին քա­
ղաքի աշխատավոր բնակչությանը պատկանող բնակելի հյուղերի մնացորդներ,
ըստ որում, ինչպես ցույց տվին նույն տեղում 1904 թ. և հետագայում կատար­
ված պեղումները, աղքատ բնակչությունը ինչպես և արհեստավորները, առևտը-
րականները, նույնիսկ հյուրանոցների տերերը, զուրկ էին բնակարանի սեփա­
կանության իրավունքից: «Նրանք ոչ թե բնակարանի տեր էին, այլ վարձկան­
ներ»3:

1 Հազարի ընդհանուր հատակագծի վրա ( հանված ավագ երկրաչափ Ֆ. Մոսեվիչի կող֊

^Ւ յ ) 175,6 դեսյատին ( կամ 191,7 հեկտ.) մակերեսը ներկայացնում է հանույթով րնդգրկված
տարածությունը, ներառյալ նաև Ծաղկոցաձորն ու Ախուրյանի կիրճը> ինչպես և հյուսիսային
արվարձանի մի մասըւ
2 «Братская помощь армянам», сбор. стр. 221.
3 Н. Я . Марр, Ани, стр. 94.
28
 1912 թ. պեղումները կենտրոնացած հին երկու հատվածներ ւվ, գլխավոր
փողոցի աջ և ձախ կողմից, որ հատում էր հին քաղաքի ող? տերիտորիան'
հ]ուսիս-արևե[քից դեպի հարավ-արևմուտք ուղղությամբ: քաղաքաշինական տե­
սակետից հատուկ հետաքրքրություն էին ներկայացնում փա ngjiy արևելք ըն­
կած թաղամասի պեղոււքները, որտեղ բացվեցին գմբեթասրտւփ տիպի մի եկեղե­
ցու լքնացորղներ' խիտ կերպով շրջապատված բնակեյի տներով վկայում են
քաղաքի այս մասի արտակարգ խիտ կառուցապատման մասին (նկ. 5 ): Գլխ ա ­
վոր փողոցն ուներ 4 — 5 մ լայնություն և երկու կողմից խիտ կերպով կառուցա­

պատված էր բնակելի տներով, որոնք իրենց խուլ պատերով դարձած էին դեպի
փողոցը: Վերջինիս անհրապույր տեսքը, ըստ երևույթին որոշ չախով աշխու­
ժացնում էին բնակելի տների մուտքերը, հատկապես նրա նց, որոնք պատկա­
նում էին ունևոր մարդկանց և հարդարված էին ավելի հարուստ:
Պեղված թաղամասում բացվեցին հինգ բնակելի տների մնացորդները յու-
29
 րաքանչյուրը 3— 6 սենյակներից ու օժանդակ մասերից բաղկացած: Մուտքդ
փողոցի կողմից բերում էր միջանցք, որով միմյանց հետ հաղորդակցվում էին-
բնակարանի բոյոր մասերը: Նույնիսկ քաղաքի խիտ կառուցապատման պայ­
մաններում տներին կից կային փոքր բակեր» Երկու այդպիսի բակեր գտնվում
էին վերևում հիշված եկեղեցու հարավային կողմում: Դրանցից մեկը սպասար­
կում էր եկեղեցուն:
Այն հանգամանքը, որ բոլոր սենյակները իրար կից էին և ազատ պատեր
չունեին, ենթադրել է տալիս, որ նրանք պատուհաններից զուրկ էին: Դրանց
կարիքն ըստ էության չկար էլ, քանի որ բնակելի տներում ընդհանրապես, իսկ
աշխարհիկ մոնումենտալ շենքերում որպես կանոն, սովորաբար կիրառվում
էր վերևի լուսավորություն' երդիկի միջոցով:
Այստեղ պեղված տների ներքին հարմարանքներից կարելի է հիշատւսկել
թոնիրները, բուխարիները, խորշերը (պատրհանները), հորերը, ամբարները և
այլնվլ Սրանք կենցաղի հետ սերտորեն կապված տարրեր էին հաց թխելու, ճաշ
եփելու, ամանեղեն ու անկողիներ պահելու և որպես շտեմարան օգտագործե­
լու համար: ^Նրանցից մի քանիսը, ինչպես, օրինակ, պատրհանները, բացի
զուտ տնտեսական նշանակությունից, որոշակի ղեր էին կատարում նաև տան
ներքին տեսքը հարստացնելու, անմշակ քարերից կառուցված պատերի հար­
թություններն աշխուժացնելու տեսակետից: Խոսելով պատրհանների կամ խոր­
շերի գեղարվեստական նշանակության մասին, Ն. Մառը նշել է. «... բացի խոր­
շերից, մնացած ամեն ինչը հարթ էր, քանի որ տան ներսը (պատերին, Վ. <.)
կախում էին գորգեր կամ ծաղկազարդ գործվածքներ, որոնց հետ, իհարկե,,
դժվար էր հաջողությամբ մրցել քարի փորագրության նույնիսկ անեցի վարպետ­
ներին: Երբ մենք Անիում հանդիպում ենք սվաղի և որմնանկարի հետքեր մաս­
նավոր տների պատերի ու առաստաղի վրա, հիմք կա կարծելու, որ սովորա­
բար դա սուրոգատ է, էժանագին միջոց' սենյակները հարուստ կերպով հար-
դարելու գորգերով ու գործվածքներով, որոնց արտադրությունը հին հայերխ
մոտ, դատելով որոշ տվյալներից, կանգնած էր զարգացման բարձր աստիճա­
նի վրա»1:
1912 թ. պեղումների ժամանակ նշված բնակելի թաղամասում գտնված
20-ից ոչ պակաս այդպիսի խորշերն ունեին գծանկարով միմյանցից տարբեթ
քանդակազարդ երեսակալներ (ներդ. 5 և 6 ): Ն. Մառի կարծիքով, «այդ խորշերն»
արտացոլում են Հայաստանի քաղաքացիական ճարտարապետության դեկորա-
տիվ արվեստի զարգացումը և նրանք նույնչափ բազմաթիվ են Անիում ու տա­
լիս են տարբեր նախշերի նկարի այնպիսի հարուստ նյութ, ինչպես հայկակաԱ

1 Н. я. Марр, Ани, (dp. 197.

80
խաչքարերը, որոնք կանգնած են եկեղեցական և քաղաքացիական ճարտարա­
պետության հուշարձանների սահմանագծին»1:
Պեղւիււծ սենյակներում բացվեցին նաև գետնի մեջ փորված հորեր, կամ
ինչպես Ն. Մառն է նրանց կ ոչե լ' նկուղային ամբարներ (подвальны е ам ­
б а р ы ). նրանք ծածկված էին քարե սա լերով' վրանները կլոր, մեծ անցք, որոնց
միջով իչեցնում կամ բարձրացնում էին իրերը: Այդպիսի հոր-պահարանների
կարելի է հանդիպել նաև Դվինում: Դրա նք ունեին տարբեր նշանակություն,
ընդհուպ մինչև անմաքուր ջրերը կլանող հորերի:
Այդպես է ներկայանում միջնադարյան քաղաքի ոչ մեծ բնակելի թաղամա­
սը, հնարավորություն տալով ընդհանուր գծերով դատել փողոցի, բնակելի տնե­
րի հատակագծման ու նրանց ներքին հարմարությունների մասին:
Նոր քաղաքն առաջացավ այն հարթավայրի վրա, որն ընկած է Աշոտյան
և Սմբատյան պարսպապատերի միջև, որոնց հեռավորությունը կազմում էր
720 մ: Քաղաքի տերիտորիայի առավել լայնությունը արևելք-արևմուտք ուղ­
ղությամբ կազմում է 1,2 կմ, նոր քաղաքն զբաղեցնում էր 41,8 հեկտ. տարա­
ծություն, որը կոմպոզիցիոն տեսակետից բաժանված էր արևելյան և արևմտյան,
միմյանց համարյա հավասար կեսերի: Բաժանվում էր այն գլխավոր, կամ ինչպես
կոչվում էր, Բուն փողոցով, որն սկսվում էր Աշոտյան պատերից ու ոլորապտույտ
ձգվում դեպի հյուսիս ու հասնում Սմբատյան պարիսպների գլխավոր դարբասը
(Ավագ դ ուռ ը): | Անի ի պեղումների ժամանակ այս փողոցը կոչվեց Ն . Մառի ա-
նունով: Նրա երկայնքով բացվեցին պաշտամունքային շենքերի, խանութներիդ
արհեստանոցների, ինչպես և շուկայական հրապարակի մնա ցորդներ' Աբու-լ-
Մամրան մզկիթի հետ միասին: Գլխավոր փողոցի հետ խաչաձևվում էին լայնա­
կան մի շարք խոքր փողոցներ, որոնցից մեկը տանում էր դեպի Գայլիձորի դար-
բա սը,(քա ղա քի հյուսիս-արևելյան ա նկյունում):
Դատելով կանգուն մնացած ու պեղումների միջոցով բացված հուշարձան­
ներից, Նոր կամ, ինչպես Ն . Մառն է կոչել Արտաքին քաղաքը խտորեն կա­
ռուցապատված էր մոնումենտալ եկեղեցական ու քաղաքացիական շենքերովդ
որոնց քանակն ու ճարտարապետական գեղարվեստական նշանակությունը ընդ­
գծում էին քաղաքի այս մասի կարևորությունը: Դրա ապացույցն է հանդիսա­
նում այն, որ Նոր քաղաքումն էին գտնվում իրենց չա փերով ու գեղարվեստա­
կան արժեքով Անիի առավել աչքի ընկնող եկեղեցական շենքերը, ինչպես, օրի­
նակ, Մայր տաճարը, որը տեղավորված լինելով քաղաքի հարավային մասում,
Ախուրյանի կիրճին մոտ, իր զգալի ծավալով իշխում էր ողջ քաղաքի տարա­
ծության վրա, լավ երևալով շատ կետերից (ներդ. 7 ):

1 Н. Я. Марр, Ани, стр. 196.

SI
 Այսպիսի հատկանիշներով աչքի էր ընկնում նաև 1905— 1906 թթ. պեղ-
կած Գագկաշեն տաճարը, որի կլոր ու եռահարկ, իր ուղղաձիգ առանցքի նկատ­
մամբ կենտրոնացած ծափպը հանդիսավոր կերպով ուրվագծվում էր քաղաքի
հտաիս-արևմտյան մասում, Շաղկոցաձորից շատ մոտ: Սրանից ոչ հեռու գտնը-
վում էր Պարոնի պալատը:;
Տարածական լուծմամբ Գագիկի տաճարին համարյա նման Փրկչի և Աբոլ-
ղամրենց եկեղեցիները նույնպես աչքի էին ընկնում քաղաքաշինական տեսա­
կետից իրենց ճիշտ տեղադրությամբ Նոր քաղաք կոչվող մասում: Նրանք մո­
տավորապես մեկ զուգահեռականի վրա էին կանգնած, միմյանցից 640 մ հե­
ռավորությամբ: Եթե դրանցից առաջինի բարեկազմ ծավալը ուրվագծվում էր
քաղաքի արևելյան մասում, Ախուրյանի ձորեզրին, ապա երկրորդի համարյա
նույնանման ծավալը, կարծես ձայնակցելով առաջինին, իր գեղեցիկ ուրվագծով
զարադրում էր Նոր քաղաքի մյուս' հակադարձ ծայրը:
XIII դարում, Անիի առավել ծաղկման ժամանակաշրջանում, Ախուրյանի
ձորաբերանին երևում են մի շարք նոր, դարաշրջանի համար բնորոշ, դեկորա­
տիվ հարդարանքով ավելի հարուստ եկեղեցական շենքեր, ինչպես Տիգրան <ո-
նենցի կառուցած ս. Գրիգոր (կամ Նաղշլու) եկեղեցին (ներդ. 8) և նրանցից
ոչ հեռու գտնվող, նույն Տիգրան Հոնենցի կառուցած, իր չափերով շատ փոքր
ու ծավալային ձևերով և դրվագներով արտակարգ նուրբ Կուսանաց վանքի եկե­
ղեցին: Եթե հիշատակված եկեղեցուն ավելացնենք նաև այսպես կոչված Մա-
նուչեի մզկիթը' կառուցված Ախուրյանի ձորեզրին (ներդ. 9 ), ինչպես և այս­
տեղ գտնվող եկեղեցիների զանգակատները, ապա մենք ականատես ենք այն­
պիսի ուշագրավ փաստի, որը վկայում է թե Ախուրյանի կիրճով ու Ծաղկոցա-
ձորով պարփակված նոր քաղաքի պարագիծը շեշտադրված էր պաշտամունքա­
յին ու պալատական մոնումենտալ շենքերով, որոնք իրենց տեղադրությամբ
որոշակիորեն հաշվված էին հեռավոր հայացակետերից դիտելու ու քաղաքի
«ծավալային-ուրվագծային լուծումը հարստացնելու միտումով: Դրանում թերևս
պետք է տեսնել գեղարվեստական որոշակի սկզբունք, որը (ֆունկցիոնալ ու
բնական կոնկրետ պայմանների համեմատ) փոքր-ինչ այլ մեկնաբանում է գտե|
միջնադարյան Հայաստանի դղյակներում ու վանքային կոմպլեքսներում:
Սակայն, վերը նշվածից չի կարելի հետևցնել, որ քաղաքի տերիտորիայի
միջին մասում չկային պաշտամունքային մոնումենտալ շենքեր: Իհարկե, այս­
տեղ ևս կային ոչ քիչ թվով եկեղեցիներ, որոնց մի մասը պահպանվել են կամ
պեղումների միջոցով մեղ հասեւ խիստ ավերված վիճակում: Վերջինների թվին
կարելի է դասել Առաքելոց եկեղեցին (իր գավթով հանդերձ), Բախտագեկի,
Վրացական, «Շախմատային», խամբուշենց և այլ եկեղեցիները, ըստ որում,
դատելով պահպանված մնացորդներից կամ արձանագրություններից, առան-
32
ձին եկեղեցիներն ունեին զանգակատներ, որոնք ինչպես և մզկիթների մինա­
րեթները1, իրենց անմիջական դերը կատարելով հանդերձ, իսկ երբեմն նաև օգ­
տագործելով որպես դիտաշտարակներ, ներկայացնում էին քաղաքի ուղղաձիգ
շեշտադրության տարրեր:
Բացի պաշտամունքային շենքերից, քաղաքի կենտրոնական մասում կա­
յին նաև քաղաքացիական մոնումենտալ շենքեր' ֆեոդալական և հոգևոր ավա­
գանուն, ինչպես և ունևոր դասին պատկանող պալատներ (Պարոնի, Սարգսի,
Վարդապետի և ա յլն), խանութներ, խանապարներ, վաճառատներ, արհեստա­
նոցներ ու արտադրական շենքեր: <. Օրրելու կազմած Անիի ուղեցույցում հի­
շատակված են բազմաթիվ ձիթհանքեր, մի քանի բաղնիքներ և մի շարք մոնու­
մենտալ շենքերի ավերակներ, որոնց ինչ լինելը չի պարզվել#
Պետք է նշել, որ պեղումների կենտրոնացումը առանձին տեղամասերում
հնարավորություն չի տվել լուսաբանելու մի էական հա րց' փողոցների և նըր-
բանցքների ցանցը, որը Անիի օրինակով կարող էր որոշակի պատկերացում
տալ միջնադարյան քաղաքի հատակագծային հենքի, փողոցների ու հրապա­
րակների փոխադարձ կապի, վերջիններիս ֆունկցիոնալ հատկացման, բնակե­
լի թաղամասերի, բնակարանների տիպերի ու նրանց կողմնորոշման, առևտրա­
կան ու արհեստավորական շարքերի բնույթի ու քաղաքաշինական այլ հարցե­
րի վերաբերյալ: Չէ որ մատենագրական աղբյուրներում ու արձանագրություն­
ներում հիշատակված փողոցները' կոչված (ինչպես նշվեց վերևում) արհեստ­
ների անուններով (գդակկարողների, նալբանդների, դարբնոցների, կաշեգործ­
ների և ա յլն ), մեծամասամբ գտնվում էին հենց Ն որ քաղաքի տերիտորիայի
վրա, որտեղ կենտրոնացած էր ամբողջ գործարար կյանքը:
Արվարձանները շրջապատում էին Անին գլխավորապես հյուսիսային ու
արևմտյան կողմից: Նրանցում կենտրոնացած էր հիմնականում քաղաքի աշ­
խատավոր բնակչությանը պատկանող բնակելի թաղա մա սերը^ Թեև այս տերի­
տորիաները չեն ենթարկվել հնագիտական մանրամասն ոաումնասիրության,
ինչպես քաղաքինը, սակայն այստեղ պահպանված հուշարձանները նախ և
առաջ փարատում են որևիցե կասկած նրանց պատկանելությանը հենց արվար­
ձաններին, երկրորդն էլ ընդգծում այն տարբերությունը, որ միջնադարյան քա ­
ղաքի բնակիչների դասակարգային անհավասարության հողի վրա գոյություն
ուներ Անիի կենտրոնի ու ծայրամասերի միջև: Առավել համոզեցուցիչ կերպով
այդ արտահայտվել է բնակարանի ճարտարապետության մեջ, որտեղ մի կողմից
կարելի է տեսնել իշխող դասակարգի ներկայացուցիչներին պատկանած երկու-

1 Նկատի ունենք Մանուչեի մզկիթի» ինչպես և մինչև 19~րդ դարի կեսը դեռևս կա նդոլն,
բարձրությամբ առաջինից ավելի, Ա բո ւ֊լ֊Մ ա մրա ն մզկիթի ոադմանիստ մինարեթը։

33
3 Աէփ քաղաГр
 երեք հարկանի ընդարձակ պալատներ' կառուցված քաղաքի ամրացված մա­
սում, իսկ մյուս կողմից' ժայռափոր բնակարաններ' սփռված Անին շրջապատող
ձորերում, ու խղճուկ հյուղեր, որոնցում ապրում էր աշխատավոր բնակչությու­
նը: Ուշադրություն դարձնելով այդ իանգամանքի վրա, Ն. Մառը գրել է.
/ «Մնիում, որտեղ այդքան մոնումենտալ շենքեր կային, որտեղ հայկական առաս­
պելը Անիի հազար ու մեկ եկեղեցիների մասին' գրանցված նաև վրացական
աղբյուրներում, հենվում էր տաճարների իրոք մեծ թվի վրա, աշխատավոր ժո­
ղովուրդը, ինչպես ցույց են տալիս պեղումները, պատսպարվում էր աղքատիկ
հյուղերում' կառուցված ավերակ շենքերին կից, կամ փորված քարքարոտ գետ-
նի խորքերում»1:
Նախքան արվարձանների նշված հատկանիշներն ընդգծող աղքատիկ
նյութերի քննությամբ զբաղվելը, անհրաժեշտ է ավելի կոնկրետ կերպով պար­
զաբանել արվարձանների սահմանները: Խոսելով հյուսիսային արվարձանի
սահմանի մասին Ն. Մառը ենթադրել է, որ «քաղաքամերձ մասը հասնում էր
մինչև երկու, հեռվից զանգակատների նմանվող սյուները, Անիի միջնաբերդից
չորս վերստ հեռավորությամբ»1 2: Եթե նկատի ունենանք, որ Անիի միջնաբերդից
մինչև Սմբատյան պարիսպները մեկ կիլոմետրից ավելի էր, ապա քաղաքի հյու­
սիսային արվարձանների սահմանները Սմբատյան պարիսպներից մոտ 3 կմ
այն կողմ էին անցնում:
Նշված հողային տարածության Անիի արվարձանին պատկանելը հաս­
տատվում է նախ և առաջ, նրա սահմաններում միջնադարյան Հայաստանի
ճարտարապետության մի եզակի հուշարձանի' Հովվի եկեղեցու գոյությամբ, ինչ­
պես և այլ հուշարձանների (բաղնիք, մատուռ, բնակելի տներ և ա յլն), որոնք
հայտաբերվել են այստեղ կատարած տեղազննության ժամանակ:
Անդրադառնալով հյուսիսային արվարձանի տերիտորիայում բացահայտ-
ված հուշարձաններին, Թ. Թորամանյանը գրել է. «Անիի պարսպի հյուսիսա­
յին կողմը տարածված ընդարձակ դաշտավայրում քննական պտույտ մը շատ
բան կբացատրե պարիսպեն դուրս ապրող ժողովրդի կյանքի և դիրքի վերա-
բերյւպ: Ավագ դռնեն մոտավորապես կես կիլոմետր հեռու դեպի հյուսիս մեծ
բաղնիքի մը կիսականգուն մնացորդը, մեկ կիլոմետր ավելի անդին Հովվի
եկեղեցին, տնկեց ավելի հեռուն դեպի հյուսիս դարձյալ մի ուրիշ մատուռի ու
անոր կից գեղեցիկ մահարձանի մը մնացորդները պատահական կերպով ան­
նպատակ չեն շինված»3^ Նրա իսկ կարծիքով հյուսիսային արվարձանի ընդաբ-

1 Н. Я. Марр, Ани, стр. 54.

2 «Братская помощь армянам», сборник, стр; 221.
3 Թ. Թորամանյան, Նյութեր, հ. 1֊ին, էջ 327։

84
ձակ դաշտավայրը ժամանակին ծածկված էր պտղատու այգիներով ոլ ծաոե-
րով ու ոռոգվում էր նույն գհտակի ջրով, որով լցվում էր «Սմբատյան» պա­
րիսպների առաջ գտնվող խանդակը1:
Տարրեր հին շենքերի մնացորդներ կարելի է նկատել նաև դեպի Հոոոմուվւ
վանքը տանող ճանապարհի արևելակողմն ընկած տերիտորիայի վրա, ինչպես
և դեպի արևմուտք' մինչև Անի գյուղի արևմտյան սահմանները: Դժբախտաբար,
ինչպես հյուսիսային, այնպես էլ մնացած արվարձանները չեն ենթարկվել ման-
րաւլնին հնագիտական ուսումնասիրության, որը կարող էր զգալիորեն լրա ցնկ
մեր պատկերացումները միջնադարյան քաղաքի վերաբերյալ:
Համեմատաբար առատ են տվյալները Անին շրջապատող Օաղկոցաձէզփ,
Ալաջա գետակի, Գայլիձորի, մասամբ նաև Ախուրյանի ձորերում եղած արվար-
ձանների մասին, որտեղ ժայռերում փորված են տարբեր հատկացման հազա­
րավոր արհեստական ա յրեր' բնակարաններ, խանութներ, մատուռներ, տոհմա­
կան դամբարաններ և նույնիսկ ջրաղացներ ու ձիթհանքեր (վերջիններս' Գայ-
լիձորում):
Ք ննելով այն հարցը, թե ումն էին պատկանում բնակելի այրերը, Թ. Թորա-
սանյանը չի բաժանում տիրող կարծիքն այն մասին, թե դրանք պատկանում
էին աղքատ բնակչությանը: «Այս քարայրները ուսումնասիրելով,— գրում է
նա,— մենք կտեսնենք, թե բոլորովին աղքատ մարդիկ չէին անոնց բնակիչնե­
րը, որովհետև որևէ մեծությամբ քարայր մը փորելու համար, գրեթե նույնչափ
ծախք և աշխատություն էր հարկավոր նույնչափ հասարակ բնակարան մը հո­
ղեն դուրս շինելու համար»2:
Ինչ վերաբերում է ժայռափոր կառուցվածքների առաջացման ժամանա­
կի մասին, ապա հետաղոտողները համակարծիք են, որ դրանք բոլորն էլ միջ­
նադարյան են, վերաբերում են Անիի ծաղկման շրջանին և հիմնականում աոաջ
Լն եկել Նոր քաղաքի կազմավորման հետ միասին, ա յսինքն' 10-րդ դարի
վերջից:
\ ժայռափոր բնակարանները տարբեր տիպի էին, կախված նրանց տերերի
ունևորության աստիճանից: Եթե նրանց մեծամասնությունը ներկայանում է միա-
սենյակ տիպով, լավագույն դեպքում ոչ մեծ չափի օժանդակ մասով, ապա դրանց
կողքին կարելի է տեսնել ավելի հարուստ ստորերկրյա բնակարաններ բաղկա­
ցած մի քանի սենյակներից (ներդ. 10), որոնք միմյանց հետ հաղորդակցվում
էին դռների բացվածքների (ներդ. 11) միջոցով, պատերի մեջ ունեին խորշեր*
ամաններ, իրեր, ճրագ և այլն պահելու համար (ներդ. 12):
1 Թ. Թորամանյան, Նյութեր, հ. 1֊ին, էջ 327։
2» Նույն տեղը, էջ 325— 326։ ճիշտ նույն կարծիքին է եզեյ նաև Ն. Մաոը Հաե'❁
АНИ, էջ 170)։
35
 Բնակարաններից բացի, հետաքրքրություն են ներկայացնում ժայռափոր­
ների նաև այլ տեսակներ, ինչպես, օրինակ, աղավնատները' պատերի մեջ փոր­
ված բազմաթիվ բներով (ներդ. 13), ըստ որում նրանցում կուտակված կեղտը
տնեցիների կողմից օգտագործվում էր հողերի պարարտացման և կաշվի մշակ­
ման համար:
/ ժայռափոր թաղամասերի բնակչությանը սպասարկում էին նույնպես ժայ­
ռափոր եկեղեցիներ կամ մատուռներ: Նրանք ունեին նախամուտք, գավիթ և ոչ
մեծ աղոթարան (ներդ. 14), ժայռի մեջ փորված մկրտման ափսզան, երբեմն
այնպիսի չափի, որ համապատասխանում էր տարեց մարդուն:'
Ավելի կատարյալ են թվում գլխավորապես Բագնայրի կամ Ալաջայի գետա­
կի աջ ափին կենտրոնացված ժայռափոր բազմահարկ դամբարանները, որոնք
ըստ երևույթին պատկանել են Անիի տիրապետող դասակարգի ներկայացուցիչ­
ներին ու մեծատունն երինջն այդ պատճառով ժամանակի ընթացքում ենթարկվել
են գանձախույզների թալանչիական «հետազոտմանը»:|յ^նիի մեծահարուստ
Տիգրան Հոնենցին պատկանող մի դամբարանում պատերը ծածկված էին կրո­
նական և աշխարհիկ բովանդակության որմնանկարներովձ)Ժայռափոր դամբա­
րանների հարստության մասին գաղափար են տալիս նաև նրանցից մեկում
1910 թ. կտարված հետազոտությունները, որոնց հետևանքով հայտաբերվեց
զմռսված լինելու պատճառով համեմատաբար լավ պահպանված մի դեռատի
աղջկա դիակ, նույնչափ լավ պահպանված հագուստով: Ըստ երևույթին ժայռա­
փոր դամբարաններում թաղվելը հանդիսանում էր Անիի ունևոր բնակչության
արտոնությունը, որովհետև սովորական բնակիչների թաղումը հիմնականում
տեղի էր ունենում գերեղմանատներում: Դրանցից մեկի մասին, որը գտնը-
վում էր Անի գյուղից ոչ հեռու և զբաղեցնում էր մեկ քառակուսի կիլոմետր տա­
րածությունից ավելի, հիշատակում է Թ. Թորամանյանը1:
\ ժայռափոր բնակարանները և այլ տիպի կառուցվածքները չպետք է շփո­
թել այսպես կոչված «ստորերկրյա Անի»-ի հետ, որը գտնվում էր Շաղկոցաձորի
զառիթափի տակ ու առայժմ չափազանց անբավարար է հետազոտված: ժողո-
վըրդի մեջ ավանդություն է տարածված, ըստ որի նրանով էր անցնում այն
գաղտնուղին, որ կապում էր Անին Կարսի ու հին Հայաստանի այլ քաղաքների
հետ2/ Թեև փլված ժայռաբեկորները ծածկել են նրա ճանապարհը, բայց հա­
ջողվել է ներս մտնել այնտեղ ու անցնել մոտավորապես 120— 125 մ.: Դրանից
այն կողմ եղած փլվածքների հետևանքով ճանապարհն անանցանելի է:
«Ստորերկրյա Անի»-ի մասին Հ. Օրբելին այն կարծիքն է հայտնել, որ «Եթե
ոչ ամբողջ անցքը, ապա նրա զգալի մասը արհեստական ծագում ունի* Պատե-
1 P*. թ որա մսւնյփ ն, Նյութեր, հ. 1֊ին, Լջ 328։
2 И. Орбели,’Путеводитель... стр. 9.
pի վրա երևում են գործիքների հետքեր, որոնցով կատարվել է աշխատանքը:
Դահլիճն ստացվել է ավելի փուխր, մատչելի շերտի հեռացման միջոցով, ըստ
որում, ինչպես արդեն ասված է, առանձին տեղերում առաստաղը պահելու հա­
մար թողնված են սյունանման ժայռամասեր»:
«Դժվար է որոշել,— շարունակում է նա,— թե ինչի է ծառայել ստորերկրյա
այս ուղին, կարող է պատահել, որ այղ կպարզվի հետագա հետազոտությամբ,
երբ կքանդվի փլվածքը, որով փակված է միջանցքը: Շատ հավանական է, որ
այդ ստորգետինը կապ ուներ իրենից վեր գտնված ամրոցի հետ»1:
<, Օրբելոլ ենթադրությունը «ստորերկրյա Անի»-ի զուտ ռազմավարական
նշանակության վերաբերյալ պիտի համարել միանգամայն ընդունելի, եթե նկա­
տի ունենանք Բագրատունիների պալատից դուրս եկող գաղտնուղու, ինչպես և
Հայաստանի այլ տեղերում պատերազմների ժամանակ մարդկանց, կենդանինե­
րի, զանազան իրերի և այլն տեղավորելու համար այդպիսի ստորգետնյա տա­
րածությունների գոյությունը:
Գայլիձորում գտնվում է ստորգետնյա մի ա յլ' թուրքերեն «գեդան-գելմազ»
կոչվող անցք: Այղ ստորերկրյա ապաստանի կարևորության պատճառով, նրա
մուտքը պաշտպանվում էր աշտարակավոր պարսպապատով: Նրանից 20— 30
քա յլ այն կողմ, գտնվում է մի ուրիշ, ավելի տարողունակ այր: Անին շրջապա-
տող ձորերում կան այդպիսի մի քանի մեծ այրեր: Ի ՛ն չ նպատակի էին նրանք
ծառայում միջնադարում, դժվար է ասել, սակայն, ինչպես վկայում է Թ. Թորա-
մանյանը, նրանցից մի քանիսը կարող էին տեղավորել 2000— 5000 ոչխար:
Անիի այրերի պաշտպանական նշանակության մասին կա անմիջական մա­
տենագրական վկայություն: Թամար թագուհուն ժամանակակից մի վրացի պատ­
միչ1
2, հայտնում է, թե երբ Արդաբիլի սուլթանը օգտվելով Զաքարյան եղբայր­
ների բացակայությունից անակնկալ կերպով հարձակվեց Անիի վրա, նրա բնա­
կիչները «... փախան պալատական թաղամասը (ամրոց) և այնտեղ ամրացան,
իսկ մյուսները' «Քարտուն» կոչված այրային թաղամասը: Եվ որպեսզի ազատ­
վեն (ա յսինքն' կտրված չլի ն ե ն ), սուլթանը չմտավ ամրոց (պալատական թա­
ղամասով) կամ «Քարտուն», քանի որ նրանց շուրջ երեք կողմից ժայռոտ ձո­
րեր էին այրերով: Այդպիսով, նրա նք (թշնամիները) վերցրին իրենց ձեռքը
(միայն) քաղաքը»3:
Այրային Անին տարբեր նշանակության ու միջնադարին վերաբերող իր
մեծաքանակ ստորգետնյա շենքերով ներկայացնում է անձավաշինության <ա-

1 И. А. Орбели, Путеводитель... стр. 10.

3 Brosset, H is t, de la G eo rg ie , I, էջ 327— 328։
3 Թարգմանված է ըստ Ն. Մառի (տ ե 'ս АНИ* էջ 72) թարգմանության։

87
I
/սատանի համար շատ հին ավանդության մի նոր աստիճան: Նա տակավին կ>
|ւոտ է բազմակողմանի ուսումնասիրության, և, երբ ներկայանա այդ ւցատ1
առիթը, գիտությունը կստանա շատ արժեքավոր տվյալներ, որոնք կարող I
ավելի մեծ չափով լույս սվտել լեռնային երկրի ֆեոդալական քաղաքի ներք|
կյանքի վրա:
 Գ Լ Ո Ի Hi ԵՐԿՐՈ ՐԴ

ՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈԻՑՎԱԾՔՆԵՐԸ

Անիի պաշտպանական միջոցների բարդ կոմպլեքսի ստեղծման ժամանակ

հիմնական խնդիրը հանդիսանում էր արհեստական կառուցվածքները տեղան­
քի, բնական բարենպաստ պայմանների հետ նպատակահարմար կերպով զու-
գակցելը, անվտանգությմւնը ապահովելու և ամրացված քաղաքը կամ միջնա­
բերդը թշնամու թափանցման որևիցե հնարավորությունից ղրկելու համար:
Պաշտպանական միջոցները կարելի է ստորաբաժանել հետևյալ առանձին խըմ-
բերի, ելնելով նրանց ամեն մեկի կոնկրետ նշանակությունից. 1. Աղջկա բերդի
ամրությունները. 2. բերդի կամ միջնաբերդի ամրությունները. 3. Աշոտյան պա­
րիսպները. 4. Սմբատյան պարիսպները. 5. խանդակ նրանց առջև. 6. լրացուցիչ
պարիսպներ քաղաքի ամրացված մասը Շաղկոցաձորի, Գայլիձորի ու Ախուրյա­
նի ձորսրի կողմից պաշտպանելոլ համար. 7. պարիսպներ արվարձաններում.
8. պաշտպանական կետեր Անիի մատույցներում/
Նշված պաշտպանական խմբերից բացի, քաղաքի պաշտպանության ընդ­
հանուր գաղափարին էին ենթարկվում նաև կամուրջները, որոնց մասին կխոսվի
առանձին:
Աղջկա բերդի (Ղըզղալայի) ամրությունները գտնվում էին Անիի եռանկյու­
նաձև հրվանդանի ամենահարավային վերջավորության վրա ու շրջապատում
էին ոչ այնքան մեծ մի բլրի գագաթը, որի վրա կանգնած էր ս. Գրիգոր Լու-
սավորչի եկեղեցին: Աղջկա բերդի պարսպի ընդհանուր երկարությունը կաղսում
էր 200-ից ավելի մետր: Պարսպի մեջ պահպանվել են արևելյան մասուս մեկ,
արևմտյան մասում' երկու, հատակագծում կիսաշրջանաձև բուրգեր: Հյուսիսից
բլրի լանջը կտրում էր մի պարիսպ, որով խոչնդոտվում էր շատ թե ք ի չ հարմար
մոտեցումը դեպի բերդ: Այդ պարսպի մեջտեղում գտնվել էր հատակագծում քա­
ռակուսի մի բուրգ, իսկ նրանից ձախ' մուտք դեպի Աղջկա բերդը:

39
 Միջնաբերդի պարիսպները նույնպես բոլորապատում էին նրա ողշ տարա­
ծությունը և ունեին մոտ 700 մ ընդհանուր երկարություն: Պատերի մնացորդնե­
րը պահպանվել են ամենուրեք, իսկ ամենից ավելի— քաղաքի կողմից: Նրանք
պաշտպանում էին միջնաբերդը կամ բերդը ոչ միայն քաղաքի կողմից, այլն
Ախուրյանի ու Անի գետակի նման շրջապատող կիրճերի կողմից, ուր, զառի­
թափ լանջերի հետևանքով, առանց այն էլ շատ դժվար էր թշնամոլ թափանցու­
մը: Միջնաբերդի պարիսպների միատակ լինելը համակշռվում էր այն բանով,
որ պալատն իր ողջ պարագծով շրջապատված էր առանձին ինքնուրույն պա­
րիսպներով:
Որպեսզի խանգարվի թշնամու հնարավոր թափանցումը միջնաբերդի թի­
կունքը հարավային կողմից' հարավ-արևմտյան ու հարավ-արևելյան լանջերին
կառուցված են եղել լրացուցիչ պարիսպներ: Նրանցից առաջինը գտնվում էբ
Անի գետակի զառիթափի և միջնաբերդի հարավ-արևմտյան վերջավորության
միջև և ուներ երեք ուղղանկյուն ու մեկ կիսաշրջան, իսկ երկրորդը' միայն երկու
կիսաշրջան բուրգեր: Քաղաքի կողմից սպառնացող հարձակման վտանգի դեպ­
քում նրանց միջև թողնված բացվածքը հնարավորություն էր տալիս դուրս գալ
միջնաբերդից և թեք, դժվարանց լանջերով իջնել շրջակա կիրճերը:
Աշոտյան պարիսպները, որ կառուցվեցին 963— 964 թթ., Անիի առաջին
քաղաքապարիսպներն էին, որոնց շնորհիվ հին քաղաքի կամ ներքին բերդի
ամբողջ տերիտորիան ընդգրկվեց նրանց ու միջնաբերդի հյուսիսային պարիսպ­
ների միջև: Այս պարիսպները 120 մ երկարությամբ ձգվում էին եռանկյունի
հրվանդանի նեղ մասում' Ախուրյան կիրճի և Շաղկոցաձորի միջև եղած պարա­
նոցով: Նրանց կազմում կային յոթ, հատակագծում կիսաշրջան, բուրգեր'
ուղղված Նոր քաղաքի կողմը: Աշոտյան պարիսպների արևելյան ծայրում, Ա-
խուրյան գետի ձորեզրին, առաջին ու երկրորդ աշտարակների միջև բացվել է
դարբաս, իսկ արևմտյան ծայրում' վեցերորդ ու յոթերորդ աշտարակների մ ի ջ և -
դռնակ, որոնց միջով մտնում էին Հին քաղաք/
Ժամանակի ընթացքում, երբ պարիսպների նոր գծի երևան գալու կապակ­
ցությամբ առաջինի կենսական անհրաժեշտությունը վերանում է, Աշոտյան
պարսպապատերը հետզհետե բարձիթող են արվում, որով, անշուշտ, պետք է
բացատրել նրանց վատ պահպանվածությունը:
Հիշված պարիսպների շինարարության մասին Վարդան Մեծ պատմիչի
հաղորդման մեջ ասվում է, որ Աշոտ Ողորմածը «... զամենայն բրգունս եկեղեցիս
յօրինեաց», այսինքն' պետք է հասկանալ, որ նա հրամայեց բոլոր աշտարակ­
ները պսակել մատուռներով: Լոռե քաղաքի բերդապարիսպի օրինակը համո­
զում է, որ մատուռների հարմարեցումը պարիսպների բուրգերում երբեմն ըն­
դունված կարգ է եղել:
40
I Ո * ^ 1•» I n " i ։ J » M I- |« li vii 1| III I-
I ւ^ա |ivu t'|u u - hi i| u t i| li <11 , ։ l i l . r :
I 1. ll III I IMII l|l Mէ I•IFI•I I•I 11 Iill 1^ |ւււււ ’ ւո|
 է

։ г, И il I՛ m hi I h i |i ii| ш г | п ш | li 1. 1 - . о h i իւ |i <|' H im 11■ u i m b n i r p

I

II,. II i l p t i n n | u i l i 1Ц М 11 ի ւ ւ . ւ | 1. 1.ւ*|» l\l'"«'Hvi

 I

17. II I ill (• ii I mi г I» n t ■I III. r |t Դ ։ււ||իւ*ա ւփ n ljq |՝m il

 Սմբատյան պարիսպները ամենից ավհփ հզոր ու նշանակալի էին Անիի ողջ
պաշտպանական կառուցվածքների սիստեմում. Սմբատ 2-ը, նախաձեռնելու]
նրանց կառուցումը 989 թվին, ձգտել է ոչ միայն շոշափելիորեն ընդարձակել
քաղաքի ամրացված մասը, այլև առավել չափով կատարելագործել նրա պաշտ­
պանության միչոցները, Անին դարձնելով, ըստ հնարավորին անառիկ:
Տեղադրական հատակագծի վրա նետած առաջին իսկ հայացքը համոզում
է, որ քաղաքապարսպի նոր գծի կառուցման համար ընտրված տեղը բացառիկ
ւպատակահարմարություն ունի: Ոչ խորը Իգաձորի ու Գայյիձորի միջև ընկած
հարթավայրը միանղամայն համապատասխան էր, քանի որ այդ կիրճերը լայ-
 նական ուղղությամբ մխրճվում էին հարթավայրը, իրենցով նեղացնելով ա
Հքինչև 550— 600 մ, դրանով իսկ կրճատելով պաշտպանական պատերի երկւ
րությունը ու միաժամանակ ծառայելով որպես լրացուցիչ խոչընդոտ' թշնամւ
շարժման ճանապարհին (նկ. 6 ):
Թեև պատմիչ Մ. Եդեսացին պարիսպների հին ու նոր գծերի միջև տարս |
ծությունը որոշում է «մի նետընկեցով», այնուամենայնիվ, ինչպես ասվեց վերլյ
այն կազմում էր 720 մ: Թ. Թորամանյանի տվյալներով, Սմբատ 2-ի օրով քււ|
ղաքի շուրջը կառուցված պարիսպների ընդհանուր երկարությունը հավասար է,
մոտավորապես 2,5 կմ-ի, ընդ որում, նշանակալի, ավելի պատասխանատու հատ
վածներում, պարիսպները կրկնակի էին: Նրա կարծիքով այդպիսի հսկայակաէ
ծավալի պարսպապատերի շինարարությունը կարող էր իրականացվել ոչ պակսս
քան 5— 10 տարում1: Այսպիսի ժամկետը բավականաչափ հիմնավոր է թվում!
եթե նկատի ունենանք, որ ոչ մեծ երկարություն ունեցող (120 մ) Աշոտյան
պարիսպների շինարարությունը կատարվել է երկու տարում: Ի տարբերություն
միջնաբերդի ավելի շուտ (Կամսարականների ու Բագրատունիների ժամանակ­
ներում) կառուցված պատերի, իրականացված կոպտատաշ որձաքարով ու կրա­
շաղախով, Սմբատյան պարսպապատերի համար օգտագործվել է տեղական տու­
ֆը' բազմերանգ, առավելապես դեղին, հազվադեպ կարմիր ու սև գույների:
Անդրադառնալով նրանց որակին, <. Օրբելին նշել է, որ Սմբատյան պարիսպ­
ները, ինչպես և Անիի բոլոր մյուս հիշատակարանները, գերազանցում են նըր-
բագեղությամբ և ուղղանկյուն, ողորկ տաշված ու խիտ դասավորված քարերի
կանոնավոր շարվածքով1 2:
Երկշարք գլխավոր քաղաքապարիսպներն ունեն 1 մ հաստություն ու
8— 10 մ բարձրություն3, երկու կողմից էլ երեսապատված են սրբատաշ, կանո­
նավոր ձևի և չափերի ոչ մեծ քարերով' շարված կրաշաղախով ու բետոնի լից­
քով: Որպես ավաղ օգտագործվել է Անիի պեմզան: Տեղական շինարարական
նյութերի առատ պաշարների օգտագործումը Անիում, քաղաքաշինական նշված
աշխատանքների մեծ մասշտաբների պայմաններում հատուկ իմաստ էր ստա­
նում, քանի որ դրա շնորհիվ բավական շատ կրճատվում էին ծախսերը և նրանց
տեղափոխման համար գործադրված ջանքերը:
Միանգամայն այլ են Սմբատյան պարիսպների էսթետիկական հատկոլ-

1 0\ Թորամանյան, Նյութեր, հ. 1-ին, էջ 334։

* 3. ОгрЬф, Անւոյ աւերակները, Վաղարշապատ, 1911 թ,, էջ 29— 30։
3 թ. Թորամանյանը ( տե и Նյութեր, հ , 1-ին, էջ 334J անդրադառնալով քաղաքապարիսպ-
ների բարձրությանը. չի առանձնացնում նախապարիսպներն ու կրկնապարիսպները, այնինչ
հայտնի է, որ Հայաստանում ամենուրեք, նույն թվում և Անիում, արտաքին պատը ցածր էր
՛ներքին պատից։
42
 յունները, որով նրանք ներդաշնակում են քաղաքում կառուցված բարձրար-
սսա եկեղեցական ու հասարակական մոնումենտալ շենքերին' կազմելով, ասես,
ի ամբողջություն: (Ներդ. 15, 16, 17): Սոսկ օգտագործական նշանակություն
ւնեցող կառուցվածքի այսպիսի բարձր մակարդակին հասել են շնորհիվ մի
ւմբողշ շարք միջոցների, ինչպես, օրինակ, շարվածքի բազմերանգությունը'
յատի երեսին ստեղծված որոշակի նախշով («Շախմատե» դարպասը, կրոնա-
ան խորհրդանիշեր, խաչեր և ա յլն ), պատի հարթությունների վրա տեղավո-
ելով արձանագրություններ, խաչքարեր և զանազան բովանդակության բարձ-
աքանդակներ (օրինակ' Անիի նշանավոր հովազի հարթաքանդակը, ներդ. 18.
րը համարվում է Բագրատունիների քա ղա քա նշա նը):
XIX դարում Անին այցելած ճանապարհորդների (A b b o t և ուրիշներ) տե-
եկությունների համաձայն, պարիսպների վրա եղել է մի մարդու, ենթադրաբար
մբատ 2֊րդ թագավորի, քանդակը (որը հետագայում անհետացել է) ձեռքին
ի ինչ-որ կառուցվածքի մոդել1:
Պարիսպների ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին շարքերն ունեին
է*ծ քանակով կիսաշրջան բուրգեր, որ տեղավորված էին իրարից 10— 20 մ
աավորության վրա: Բացառություն էին կազմում միայն Իգաձորի ու Գայլի-
ւրի բուրգերը, որոնք հատակագծում քառակուսի էին: Համաձայն Ն . Մառի
վյալների, քաղաքն այդ ժամանակ ուներ 80 բուրգ, որոնցից 55-ը' Սմբատյան
արիսպներում: Այս հաշվի մեշ չէին մտնում Աղջկա բերդի 4, Միջնաբերդի 4 և
շոտյան պարիսպների 6 կամ 7 բուրգերը1
2: Վերջիններս կրկնակի դեր էին
աոարում' կոնստրուկտիվ և պաշտպանական: Մի կողմից նրա նք պարիսպնե­
րն հաղորդում էին ամրություն, խաղալով որմնանեցուկի դեր, իսկ մյուս Լրւղ-
(ւց' առաջ կառկառվելով, նրա նք հնարավոր էին դարձնում հաջողութւա ip
աշտպանել ետ ընկած պատը: Դրա հետ միասին, առանձին բուրգերում կա-
ւն երկու-երեք հարկ դասավորված ու ներքին սանդուղքներով իրար հետ հա-
ւրդակցվող դիտակավոր խցեր' պարիսպները պաշտպանող ռազմիկների հա-
ար (նկ. 7 ):
Արտաքին դարբասների ու դռնակների մի ամբողջ սիստեմ, որոնց ընդհա-
ուր թիվը հասնում է 17-ի3, հնարավորություն էր տալիս տարբեր կողմերից
անել ամրացված քաղաքի տերիտորիան: Կրկնակի' գլխավոր դարպասը կամ
վադ դուռը, գտնվում էր Սմբատյան պարսպի մեջ: Նրա կառուցվածքին ծա-
ոթանալիս մենք ականատես ենք լինում ֆորտիֆիկացիոն արվեստի տեսա-

1 Н. Я. Марр, Ани, стр. 172.

* Н. Я. Марр, Ани, стр. 144.
3 Հ . Օրրելին (m b 'и П у т е В О Д И Т в Л Ь . •• էջ У ), Ն. Մաոր (m b 'и էջ 144) արտաքին պա _
հսպներում եղած դռների ու դռնակների թիվր Յո4 9 է տալիս 14։
43
 7. Կարուց դռ ան հա տ ա կ ա գի ծը (ըստ Ն, Մառի)։

կետից միանգամայն իմաստավորված մի հնարի, որը լայն կիրառություն ուներ

միջնադարում: Երկու դարպասների (մեկը արտաքին, իսկ մյուսը' ներքին պա-
րիսպում) առանցքները խիստ շեղված էին, իսկ նրանց արանքում թողնված
էր ոչ մեծ տարածություն— ծուղակ: Դրա իմաստն այն էր, որ արտաքին դար­
պասի գրավումից հետո, ծուղակը մտած և պարիսպների ու բուրգերի վրայից
տեղացող հարվածների տակ ընկած թշնամոլ համար խիստ դժվարանա ներքին
դարպասի գրոհը, մանավանդ, երբ քաղաքադռներն էլ, ինչպես վկայում է մատե­
նագիրը (Ստ. Տարոնեցին կամ Ասողիկը), շատ ամուր էին և հուսալի, որով­
հետև կառուցված էին մայրագերաններից ու բևեռապինդ երեսապատված էին
երկաթով:
Կարոլց դռան մոտ կատարած պեղումները, որոնց ժամանակ հայտաբեր­
վեցին քաղաքադռան փեղկեր, լիովին հաստատում են մատենագրի նկարագրու­
թյունը: Խոսելով նրանց մասին <. Օրբելին գրել է. «Մեծագլուխ բևեռների մեծ
թվին նայելով կարելի է դատել, թե երկաթե հաստ շերտով պատած դռները
ինչպիսի խտությամբ էին մեխոտված: Դռների հաստ տախտակյա գոտիներից,.
որոնց երկու ծայրերը հագցված են եղել կրկնակ ծւպքերով կռացրած ծղխինե-
րը, պարզ ցույց են տալիս, թե նրանք շատ խոշոր են եղել: Դռները փակվում
էին հաստ նիգերով, ավելի ճիշտ' գերաններով, որոնք ծայրերին օղակներ
ունեին»1:

1 8 . O rp b ||i, Անւոյ աւերակները, Լջ 38 — 39։

44
 Սմբատյան պարիսպների մեջ տեղավորված են եղել երեք կրկնակի քա-
ւաքադռներ' Կարուց, Ավագ և Դվնո (վերջինս անվանվում էր նաև Երևանյան
ւ «Շախմատյան»): Կային նաև երկու միակի դռներ' Իգաձորի և Գայլիձորի
(նկ. 6, I և IX ) : Բացի վերջիններից, Գայլիձորյան պարիսպներում, որ Սմբատ-
ան քաղաքապատի արևելյան թևն էին կազմում, կային երկու դռնակներ
(նկ. 6, VIII և X ):
Գլխավոր դարպասը կամ Ավագ դուռը գտնվում էր Սմբատյան պարիսպների
տտավորապես միջին մասում (նկ. 6, IV, V, ներդ, 19): Նրանից սկսվում էր
դխավոր փողոցը, որ հատում էր նոր քաղաքի տերիտորիան: Անցնելով արտա-
շին դռնից, հետո ընկնում էին մի ոչ մեծ բակ: Ներքին դուռը բացվում էր մի
զատի մեջ, որը խցկված էր երկու բարձր, կիսարջան բուրգերի (որոնցից աջը
լգալի փլված է) արանքում: Դռնից դեպի աջ' պատի հարթ մակերեսը զարդա-
ւում էր Անի քաղաքի նշանը' հովւսւլի բարձրաքանդակը (ներդ. 18): Ներսի
յողմից բուրգը հատակագծում ուղղանկյուն էր (ներդ. 2 0 ):
Մնացած երկու զույգ քաղաքադռները կառուցված են եղել գլխավորի աջ
ւ ձախ կողմերում, մոտ երկու հարյուր մետր հեռավորության վրա: Եթե նա յենք
պարիսպներին քաղաքի արտաքին կողմից, ապա աջից գտնվում էր Կարուց
լուռը (նկ. 6, II, III) սեղմված երկու բարձր ու պարսպահոր գործիքներով խիստ
տշոտված բուրգերի միջև, որ վերևում միացված էին կամարային մեծ բաց-
[ածքով (ներդ. 2 1 ): Ձախից գտնվում էր Դվնո դուռը (նկ. 6, VI, V II), որը ներ-
>ին դարպասի պատի վրա կարմիր ու սև քարերից կտրտված ձևավոր շարվածքի
նորհիվ միևնույն ժամանակ հայտնի է նաև «Շախմատյան» անունով (ներդ. 22) :
Բագրատունիների թագավորության անկումից հետո, XI դարի կեսից սկսած,
1մբատյան պարիսպները շատ անգամ են վկա եղել թեժ կռիվների, դիմացել
ւ|ատախորտակ մեքենաների հզոր հարվածների, որոնց հետքերը մինչև օրս էլ
ւկատելի են նրանց վրա: Կենսական մեծ նշանակության պատճառով, այս պա-
ւերը ամեն անգամ նորից վերականգնվում էին ու ամրացվում, ենթարկվելով
րոշ փոփոխության: Ինչպես նշել է < . Օրբելին, նրա նք «...ժամանակի ընթաց­
՛ում նորոգվում էին ու հաստացվում, ավելացվում էր և բուրգերի թիվը: Տեղ-
ւեղ, ուր հետագա երեսապատումը թափվել է, երևում է ավելի հին շարվածքը,
նդ որում երբեմն հայտնաբերվում է երեսապատման երեք և նույնիսկ չորս
երտ»: Կատարված վերականգնման աշխատանքների այլևայլ ժամանակներին
երաբերվելը հեշտ է տարբերել պատերի տիպով, բուրգերի ձևով, պատերը
յսակող մասով, նրանց բարձրությամբ և այլն: Պարիսպների տիպերի տարբե-
ությունը,— գրում է այնուհետև <. Օրբելին,— կախված նրանց կառուցման ժա-
անակից, առանձնապես աչքի է ընկնում, երբ համեմատում ենք ծայրամասե-
ի բուրգերը' ընկած Շաղկոցաձորում ու Գայյիձորում, քաղաքադռան մոտ
45
 գտնվող բուրգերի հետ: Բանը այն չէ, որ Ծաղկոցաձորի բուրգերի վրա մատակ»
պահպանվել են ատամներ, շարվածքի էականն այն է, որ այդ բուրգերը հատա-
կագծում քառակուսի են, իսկ գլխավոր պարսպի բոլոր բուրգերը, բացառող
թյամյշ երկու ծայրամասերի, երեք կողմից կլորացված են»1:
Իր ժամանակին այս հանգամանքի վրա ուշադրություն են դարձրել Թ. Թո-
րամանյանը և Ն. Մառը# Ըստ առաջինի դիտողության, Սմբատյան պարիսպների
որոշ տեղերից պարզ երևում է, թե ինչպես պարսպի բարձրությունն ավելացնե­
լու նպատակով հին ատամների միջև եղած տարածությունը շարված է ու վերս­
տին վրան շինված են ատամներ նույն ձևով ու նույն քանակով: Նրա կարծի­
քով, պարիսպների բուրգերի քառակուսի ձևը անտարակույս հնության նշան է
(Գառնի, Երվանդակերտ) և դրա համար ենթադրում է, որ նրանք վերաբերում
են Կամսարականների ու Բագրատունիների ժամանակներին:
Պարիսպների հզորացման ուղղությամբ առաջին աշխատանքները, ինչպես
արդեն նշվեց վերը, կատարվել են XI դարի կեսերին' կատեպան Ահարոնի օրով:
Այս հաստատվում է Մայր տաճարի պատի վրայի արձանագրությամբ, որտեդ
ասվում է, թե ինքը' Ահարոնը նախկին պատերը բարձրացրեց և թանձրացրեց
հաստությունը2:
Նույն դարի վերջում ու հաջորդի սկզբում, սելջուկների կողմից ավերված
Անիում այսպիսի մի գործունեություն ծավալեցին նրա նոր տերերը— Շեդդադ-
յանները: Մասնավորապես, բացի միջնաբերդի դռան վերակառուցումից, նրանգ
է վերագրվում նաև գլխավոր դռան մոտի մի քանի բուրգերի բարձրացումը,
որի մասին աշտարակներից մեկի վրա նրանց կողմից թողնված է արաբերեն մի
արձանագրություն: Շոշափելով Շեդդադյան տոհմի ներկայացուցիչ Մանուչեի
շինարարական գործունեության հարցը, Թ. Թորամանյանը նշել է, որ նա շատ
քիչ բան է արել, այն էլ «... իր անձնական շահերու և կաշիին պահպանության
համար' քան ժողովրդի ապահովության: Տարակույս չկար, որ այսքանն էլ կա­
տարած է դարձյալ մինչև շապիկը մերկացած անեցիների ձրի աշխատություն­
ներով»3:
Շեդդադյանների տիրապետության տարիներին, պարիսպների ամրացման
աշխատանքներին գործնականորեն մասնակցել են և անհատներ' ունևոր քաղա­
քացիներից, ինչպես, օրինակ, ոմն Աբրահամ, որը 1160 թվին, իր միջոցներով
ամրացրել է բուրգերից մեկը4:

1 И. А. Орбели, Путеводитель, стр. 19—20.

2 Н. Я. Марр, Ани, стр. 155.
3 f► . Թոոսմանյան, Նյութեր, Հ, 1֊էն, էջ 345։
4 Վիմական տարեգիր, էջ 31։

46 !
 Անիի Սմբատյան ու աղ պարիսպների նորոգման և հզորացման խոշոր
աշխատանքները կատարվել են քաղաքի առավել ծաղկման շրջանում— XII դարի
վերջում, հատկապես XIII դարի առաջին քառորդի ընթացքում, երբ այն Զա-
քարյանների ձեռքումն էր: Բացի ամիրսպասալար Զաքարէից, պարսպի տ-
ռանձին հատվածների ու բուրգերի ամրացման գործին մասնակից էին լինում
Նաև անհատներ, իսկ մի երկու դեպքում' հաստատված համապատասխան վի­
մագրություններով, նույնիսկ կանայք (Մամախաթունը, Շա նուշը)1:
«Անի քաղաքապարիսպների ու բուրգերի վրա,— գրում է <. Օրբելին,—
կա շինարարական տասնչորս արձանագրություն, և բացի դրանից, կաթուղիկեի
մի մակագրության մեջ հանդիպում է հիշատակություն քաղաքապարիսպների
հետ կապված շինարարական աշխատանքների մասին: Նրանցից յոթում (հա­
մարները բերված են — Վ. < .) որպես կառուցման առարկա նշվում է «արձան»*
չորսում (բերվում են համարները— Վ. < .) — «բուրջն», մեկում' (№ 15) և
«արձան» և «բուրջն», ևս մեկում' (JS6 16), «արձան» ու «պարիսպ», մի ուրի­
շում' («N6 18) «բռջներ» և «դուռն»1
2:
Այնուհետև < Օրբելին բերում է որոշ արձանագրությունների իր կատա­
րած թարգմանությունները: Օրինակ, ամիրսպասալար Զաքարէի արձանա­
գրության մեջ ասվում է, որ ինքը այս արձանն ու պատը կառուցել է իր ծնողների
հիշատակին: Մի ուրիշ մակագրության մեջ կարդում ենք, որ Լուսոտը, Գրիգորի
որդին, այս արձանը կառուցել է իր և իր ծնողների հիշատակին ու վասն Շահ-
նըշահ սպարապետի երկարակեցության, ավարտված է բուրջը Վահրամի էմի­
րության ժամանակ3:
Անդրադառնալով «արձան» խոսքի մեկնաբանմանը, Հ. Օրբելին եզրակաց­
նում է, որ քննվա ծ արձանագրություններում դա կարող էր նշանակել ոչ թե
հուշարձան (ինչպես այժմ է հա սկա ցվում), ա յլ ունեցել է բոլորովին այլ նշանա­
կություն, և պետք է ընդունել որպես «բուրջ», «բուրգ», աշտարակ փոխառված
բառի հոմանիշ, քանի որ «արձան» բառը նշանակել է նաև սյուն: Հ. Օրբելին
բացատրում է նաև քաղաքապարիսպների շինարարության գործում անհատնե­
րին ներգրավելու ձևը. «Անիի բուրգերն ու պարիսպները,— գրում է նա,— ա-
մենևին էլ անհատների պատվերով չէին կառուցվում, և նույնիսկ, փաստորեն,
ոչ էլ նրանց միջոցներով' առանձին և ոչ մեծ հատվածներով, այլ ըստ ընդհա­
նուր նախագծի և քաղաքի կամ պետության միջոցներով, մեծ խմբերով ու հատ-

1 И. А. Орбели, О двух терминах в надписях Ани, ИРАИМК, т. I, Петербург,

1921, стр. 114.
2 И. А. Орбели, О двух терминах... стр. 112.
3 Նույն տեղ, էջ 113։

47
 փածներով միաժամանակ: Ապա ցանկացողներին հնարավորություն էր տրվում
գնել այս կամ այն բուրգը կամ էւ պարսպի պատամասը, վճարելով կառուցված­
քի մոտավոր արժեքը, և, այսպիսով, ձեռք բերել իրավունք' պատին նախապես
պատրաստված կոթողի վրա շինություն կատարելու մասին իր անունից մակա­
գրություն անելու: Այսպիսի գրություններում «շինել» բառը, բոլորովին կորցնում
է իր իրական իմաստը և նշանակում է կառուցվածքի արժեքի միայն վճարում,
ընդ որում, գուցե կառուցումից շատ ժամանակ անց»1:
Այսպիսով քաղաքապարիսպների նորոգումն ու ամրացումը դիտվում էր
որպես ոչ միայն պետության կամ քաղաքի պարտականություն, այլև բնակչու­
թյան առանձին խավերի, առավելապես ունևոր խավերի պարտականություն,
որովհետև հատկապես վերջիններս' նույնպես շահագրգռված էին, որ քաղաքի
պաշտպանական կառուցվածքները լինեն բացարձակ հուսալի:
Սմբատյան պարիսպների առջևի խանդակը բավական լեցված է եղել փըլ-
վածքներով, որի պատճառով գրականության մեջ նրա լայնության ու խորու­
թյան վերաբերյալ չկան ստույգ տվյալներ: Ըստ Թ. Թորամանյանի, նրա ընդհա­
նուր երկարությունը կազմել է 500 մետրից ավելի: Նրա երկու ափի երկայնքով
եղել են պատեր' շարված անձև որձաքարով: Տեղի ռելյեֆը, որ միջին մասում
որոշ ուռուցիկություն ունի, թելադրել է խանդակի երկայնքով ստեղծել լայնա­
կան պատերի (Баражи) սիստեմ' միմյանցից 10— 12 մ հեռավորությամբ, որոնց
օգնությամբ յուրաքանչյուր հատվածում պահպանվում էր ջրի անհրաժեշտ մա­
կարդակը: Հյուսիսային արվարձանով եկող ջուրը սկզբից լցնում էր մեջտեղի
ավելի բարձր հատվածը, որից հետո աստիճանաբար հոսում էր խանդակի Գայ-
լիձորի ու Իգաձորի կողմերն իջնող մնացյալ հատվածները: Խանդակն ամբող­
ջությամբ լցվելուց հետո, ջուրը օգտագործում էին այգիների ոռոգման ու Գայ-
յիձորում գտնվող ջրաղացների կարիքների համար:
Այլ պարիսպներ քաղաքի շրջապատում: Սմբատյան պարիսպները հանդի­
սանում էին գլխավոր, բայց ոչ միակ պաշտպանական պատերը: Շաղկոցաձո-
րի, Q-այլիձորի ու Ախուրյան գետի կիրճի կողմերից Անիի անվտանգությունը
ապահովում էին լրացուցիչ պատեր, որ բարձրացված էին հիշված կիրճերի եզ­
րերի երկարությամբ: Սմբատյան ու Աշոտյան պարիսպների հետ նրանք կազ­
մում էին ամրությունների միասնական սիստեմ, շրջափակելով նոր քաղաքի
տերիտորիան: Միայն տեղ-տեղ պահպանված այս պարիսպները, օրինակ, Ծաղ-
կոցաձորի կողմում, անգամ կրկնակի էին: Նրանք սկսվում էին գլխավոր պա­
րիսպների ծայրերի անկյուններից' հյուսիս-արևմտյանը— Իգաձորի մոտ և հա-
րավ-արևելյանը— Գայյիձորի ու Ախուրյանի գետի կիրճի միացման տեղի մոտ,

1 И. А. Орбели, О двух терминах.., стр. 115— 116.

4$
 w

lU. I Ll| lit Г|

2(1 1Լ»|ա^ Г| 111Ո |l f Ml ЦIMГ ի 1|Ո1ք ւփ;|
21 'lu i г м м| • I ft i it 11
Դ .||„, I i <ուjuit m tn in •mր } 1|աււլւ:
'2 \. S J ifj fi I» и u n l r iM jn :
2Г|. ,U r in i||ib ԱԼքփ|» փու|11(|նհր|1ւյ
 տա ծայր բարձունքի տակ, որի վրա կառուցված էր Տիգրան Հոնենցի եկեղե-
փն ներդ. 8 ): Լրացուցիչ ոչ մեծ ամրություններ կառուցված են եղել շրջապատի
կիրճերի առանձին տեղամասերում, ուր բնական պայմանները ք իչ նպաստա­
վոր են եղել քաղաքի պաշտպանության համար:
Պարիսպներ հյուսիսային արվարձանում: Թեև հյուսիսային արւէարձանները
մինչև այժմ չեն ենթարկվել թեկուզ հետախուզական պեղումների, սակայն
Э\ Թորամանյանը այստեղ գտել է բազմաթիվ պարիսպների մնացորդներ, որ
ունեն նշանակալի երկարություն ու հաստություն* Բացի բլուրներից ո լ բլրակ­
ներից, որ առաջացել են փլված մոնումենտալ կառուցւ1ածքների տեղում, արե-
վելյան կողմում, մինչև ձորակի և Անի գյուղի սահմանները (ավելի այն կողմ
եա չի հետախուզել) նրան հաջողվել է հայտաբերել պատի մնացորդներ 700—
300 քայլ երկարությամբ: Ուրիշ պատերի մնացորդները, 50— 60, 250— 300 և
300 քա յլ երկարությամբ, նա նկատել է հյուսիսային արվարձանի այլ տեղամա-
յերում' բաղնիքի փլատակների, «Հովվի» եկեղեցու մոտ և այլուր:
Եթե, ինչպես կարծում էր Թ. Թորամանյանը, քարե այս պատերից մի քա-
յիսը ցանկապատում էին երբեմն գոյություն ունեցած այգիները, ապա տեղին
^լինի ենթադրել, որ դրանցից այնպիսիները, որոնք ունեցել են մի քանի հար-
ուր մետր երկարություն և մինչև 1,5 մ հաստություն, Անիի հյուսիսային ար-
քարձանի համար կարող էին խաղալ պաշտպանական պատերի նշանակություն:
ձ\ս հարցին դրական պատասխան կարող են տալ միայն պեղումները, եթե ժա-
յանակի բերումով հնարավոր լինի դրանք իրականացնել:
Անիի պաշտպանական գոտին տարածվում էր քաղաքի ամրությունների
փստեմից դուրս, ներառելով մոտակա մատույցները, ուր մայրաքաղաք տանող
ճանապարհների վրա բարձրանում էին Մաղասբերդ և Տիգնիս ամրոցները,
որոնք մշտապես իրականացնում էին նշված ճանապարհների պաշտպանու­
թյունը:
Մաղասբերդը գտնվում է Անիից դեպի հարավ-արևմուտք, նրանից 6 կմ
ւեռավորության ւ[րա: Կառուցված լինելով Ախուրյանի աջ ափին, սարահարթի
ւլառիթափի մոտ, որի լանջերը գահավեժ իջնում են գետը (ներդ. 2 3 ), Մաղաս-
շերդը անառիկ էր նաև շնորհիվ իր պատերի, որոնցով պաշտպանված էր նա
յարահարթի կողմից: Նրա կրկնակի (արտա քին' ավելի ցածր և ատամնավոր
1ւ ներքին' ավելի բարձր) բրգավոր պարիսպների միջև կար խանդակ, որն ան­
հրաժեշտության դեպքում լցվում էր ջրով: Ամրոցի ներսում պահպանվել են զա-
Լապան շենքերի մնացորդներ, այդ թվում և բաղնիքի:
Թեև պատմական աղբյուրները ամրոցը վերագրում են 6-րդ դարին, բայց
պահպանված պատերը, մասնավորապես ներքինները, շինարարական տեխ­
նիկայով ժամանակակից են Անիի կառուցումներին*
40
4 Անի քաղաքբ
 Անիի շրջանի բերդերից, հետազոտող գեներալ Լորիս-Մելիքււվի գնահատա­
կանի համաձայն, ամենից անառիկը Մաղասրերդն է եղել:
Մյուս ամրոցը' Տիգնիսը գտնվում է Շիրակավանից (Երազգավորսից) ըն­
դամենը երեք կիլոմետր հեռավորության վրա, Ախուրյանի աջափնյա մի բլրի գա­
գաթին: Ենթադրում են, որ նրա շինարարությունը վերաբերվում է այն ժամա­
նակներին, երբ Բագրատունիների թագավորանիստը, ոչ երկարատև ժամանա­
կով, գտնվում էր Շիրակավանում: Հայաստանում, երբ այդ դերն անցավ Անիին,
Տիգնիսը, պետք է ենթադրել, շարունակեց կատարել իր ռազմավարական դերը:
Մաղասբերդի հետ համեմատած, նա պաշտպանական տեսակետից ուներ պա­
կաս բարենպաստ բնական տեղադրություն, ինչը և թելադրել է պաշտպանական
պատերի նրա օղակային սիստեմը: Տիգնիսի ամրոցի քառանկյունի պարագծով
տեղադրված կրկնակի բարձր բերդապարիսպները, կառուցված սրբատաշ տու­
ֆով և կրաշաղախով, անկյուններում ունեն բարեկազմ ու ատամնաքիվերով
պսակվող աշտարակներ: Այսպիսի աշտարակներ կան նաև յուրաքանչյուր կող­
մի պատի միջին մասում (ներդ. 24), ամրոցի ներսում, ուղղանկյունի բակի շուր­
ջը երկու հարկ տեղավորված են եղել կայազորին սպասարկող սենյակներ:
 Գ Լ Ո Ի Խ Ն Ր I1Ո Ր Դ

ԿՈՄՈԻՆԱԼ ՏՆՏԵՍՈԻԹՑԱՆ ԵՎ ԲԱՐԵԿԱՐԳՄԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԸ

Անիի կոմունալ տնտեսության ու բարեկարգման վերաբերյալ, որպես քա­

ղաքաշինական կուլտուրայի բաղկացուցիչ մասի, կարելի է որոշ պատկերացում
ստանալ պեղումներից հայտնաբերված աննշան ու ք իչ ուսումնասիրված մնա­
ցորդներով: Չնայած նրանց սակավությանը, կարելի է եզրակացնել, որ Անիի
կառուցողները մտահոգված են եղել բնակչության կոմունալ սպասարկման հար­
ցերով, մասնավորապես ջրամատակարարման, ոչ պակաս քան պաշտպանական
կառուցվածքների, քանի որ այն ժամանակ ջրամատակարարումն էլ դիտվում էր
որպես պաշտպանական բնույթի միջոցառում: Դրա հետ միասին, քաղաքի կար­
գավորված ջրամատակարարումը խաղաղ ժամանակ պետք է բավարարեր
բնակչության ամենօրյա կարիքները' խմելու, կենցաղային, տնտեսական, ոռոգ­
ման և այլ նպատակների համար:
Համաձայն պեղումների տվյալների, Անիի ջրամատակարարումը կարգա­
վորված է եղել դեռևս Բագրատոլնիների օրով, եթե ոչ Կամսարականների,
բայց քաղաքի աճման զուգընթաց Բագրատունիների ժամանակ և նրանցից հե­
տո Անիի ջրուղին մշտապես ընդարձակվում էր ու նորոգվում: Պահլավունի-
ների տոհմից Աբուլղարիբի արձանագրության մեջ, որ գտնվել է Փրկչի եկեղե­
ցու մոտ և 1036 թվագրումն ունի, խոսվում է իրեն կողմից կառուցված «միլ»-ի
մասին, որը Ն . Մառի բացատրությամբ նշանակում է ջրմուղ1: Բյուգանդական
կառավարիչ Ահարոնը 1053 թվին վերանորոգել է ջրուղին, որ նրա ժամանակ,
հավանական է, տեղ-տեղ շարքից դուրս էր եկել: Այս առիթով թողնված մակա­
գրության մեջ ասվում է. «... սեփական միջոցներով բերի առատ ջուր սույն ամ­
րությունը, յուրախություն ու ի հագեցում ծարավների»2:

1 Н. Я. Марр, Ани, стр. 202.

* Բերվում է ըստ Ն. Մառի թարգմանության։

61
 Առանց կոնկրետ տվյալների էլ կարելի է կռահել, որ հետագայում (XII
դարի վերջում և XIII դարի սկզբում), Անիի բնակչության նշանակալի աճի կա­
պակցությամբ, քաղաքի ջրամատակարարումը չէր դադարում մնալ քաղաքի նոր
տերերի ուշադրության կենտրոնում, քանի որ ջրի քանակի մեծացումը և քաղա­
քի տերիտորիայում ջրուղոլ ցանցի ընդարձակումը անհրաժեշտություն էր
դարձել:
Անին ջրով մատակարարվում էր Սոգյութլոլ գյուղի մոտի աղբյուրներից
(Ալաջա կամ Առջո-Հառիճ լեռան ստորոտում), որոնք գտնվում էին քաղաքից
ավելի քան 12 կմ հեռավորության վրա և ջուրը հոսում էր կավե խողովակներից
սարքված ջրուղով:
Հիշված աղբյուրներից բացի, քաղաքի ջրամատակարարման համար օգտը-
վում էին և մոտակա աղբյուրների ջրից: Սակայն, Թ. Թորամանյանի կարծիքով,
այդ աղբյուրների ջրային պաշարները չէին կարող բավարարել հարյուր հազար
բնակիչ ունեցող քաղաքի կարիքը: Հետևաբար ոռոգման, խանդակների լեցման,
Գայլիձորի ջրաղացների աշխատանքի ու այլ նպատակների համար, ւզետք է որ
գոյություն ունենային և զուտ տնտեսական ջրամատակարարման այլ հնարավո­
րություններ: Նա կարծում էր, որ իբրև այդպիսի պաշար ծառայում էին Քեթիկ-
|եր գյուղի գետակի ջրերը, որի մի վտակը հոսում էր Անիի, իսկ մյուսը' Հոռո-
մոս վանքի կողմը1:
Հիշատակած աղբյուրների ու քաղաքի հողատարածության նիշերի տարբե­
րության հետևանքով գլխավոր ջրուղոլ միջով խմելու ջուրը ինքնահոսով էր
մտնում Անի և նույնիսկ միջնաբերդ: Ջրի մշտական պաշար ունենալու համար,
ինչպես նշվեց վերը, պալատական կոմպլեքսում' միջնաբերդում ստեղծված էր
հավանաբար Բագրատունիների կողմից, նշանակալի տարողության մի ջրամ­
բար: Կավե ու երկաթե խողովակներով, յուրաքանչյուրը մինչև 52 սմ երկարու­
թյամբ, ջուրը ջրամբարից հոսում էր պալատի առանձին մասերը' բաղնիք, սեն­
յակները և նախասենյակ: Ավելի ուշ, երբ ջրուղին վնասվել է և դադարել ջրի
հոսքը միջնաբերդ, ջրամբարի անհրաժեշտությունը այլևս վերացել է ու նա լըց-
վել է հողով: Բայց ջրապաշարի ստեղծման անհրաժեշտությունը հարկադրել է
միջնաբերդի նոր տերերին ջրամբարում սարքավորել մի հոր' անձրևաջրի հա­
վաքման համար:
Պեղումները հայտնաբերել են նաև որոշ տվյալներ քաղաքի ջրամատակա­
րարման վէրաբերյալ: Դեռևս սկզբում Աշոտյան պարիսպների մոտ հայտնաբեր-
վել էր ջրուղի' շարված կավե խողովակներով: 1904 թվականին պարիսպի ետե-
վում կատարած պեղումների ժամանակ բացվել է մի խողովակուղի, ըստ երե-*

* Ւ. I^firunlui&juiG, Նյութեր, հ. 1֊ին, էջ 328։

52
վույթին ջրի մայրուղու, որը սկսվում էր Սոգյութլու գյուղի աղբյուրներից: Մի
քանի տարի ա նց' 1908 և 1909 թվերին, ջրուղու մի գիծ հայտնաբերվել է Նոր
քաղաքի գվււավոր փողոցի տակ' հյուրանոցի շրջանում, իսկ հաջորդ 1910 թվին
նորից երեք տեղում, ընդ որում երեք տարբեր տիպի: Այս բոլորը անվիճելիո­
րեն վկայում է այն մասին, որ քաղաքի ողջ տերիտորիան ծածկված է եղել
տարբեր ժամանակներում կառուցված ջրոլղոլ ցանցով, որով ապահովված էր
անգամ այրային թաղամասը Շաղկոցաձորում:
Անցնելով տեխնիկական կարգի հարցերի քննմանը, նախ և առաջ նշենք,
որ գրերս բոլոր խողովակները (ինչպես կավե, այնպես էլ երկաթե) ունեցել են
միասնական երկարություն' հավասար 51— 54 սմ: Սա ապացույց է այն բանի,
որ այս ասպարեզում ևս կիրառվում էր հայկական գծաչափը— կանգունը (51 —
52 ս մ ) : Իսկ խողովակների տրամագծերի զանազանությունը (9-ից մինչև 18 սմ)
կախված էր մայրուղու գծին, կամ նրա ճյուղավորություններին պատկանելու
հանգամանքից: Առանձին մասերում, օրինակ, Առաքելոց եկեղեցու մոտի փո­
ղոցում, խողովակները հազվագյուտ տեսակի են, նրա նք շարված են եղել քարե
սալերով ու կրաշաղախով, մոխրով պատրաստված կամ լավ կավով ու խճով
պատված, քիփ պարուրված հատուկ առվի մեջ: Եթե առաջին դեպքում կառուց­
ման նկարագրված միջոցը չէր հանդիսանում վնասվածքից հետո գծի նորոգ­
ման արդյունք, ապա խողովակների դասավորման այդ հնարքի օգնությամբ,
ըստ երևույթին կանխում էին խողովակների խցանումը ներս թափանցող բու-
սարմատներից:
Համաձայն տեղանքի, խողովակների տեղադրման խորությունը շատ տար­
բեր է լինում, 0,75-ից մինչև 3,5 մետր: Առաջին դեպքում փողոցի երկարու­
թյամբ ընկած ջրուղու գիծը նկատելի էր շնորհիվ խողովակներ պարունակող
առվի վերից շարված քարե սալերի, որոնք փողոցի մակերևույթի վրա էին հ
մասամբ էլ ծառայում էին որպես սալահատակ (ներդ. 2 5 ): Երբեմն էլ խորն ըն­
կած, բայց արդեն շարքից դուրս եկած ջրուղիների գծի վրա, նույն եղանակով
կառուցվում էին նորերը (նկ. 8 ): Քաղաքային ջրուղու գծի երկարությամբ, հյու­
րանոցների ետևում, հողի երեսից երեք մետր խորության վրա հայտաբերված
է եղել նույնպես քարե սալերով շարված մի ծածկված ուղի: Նրա մեջ խողովա-
կուղի չի հայտաբերվել, բայց գտնվել է կավե խողովակների շատ կտորտանք:
Այս հանգամանքը թույլ է տվել Ն. Մառին անել մի ենթադրություն, որ այս «հա­
նելուկային կառուցվածքը' ջրուղու երկարությամբ, ծառայել է ամենայն հավա­
նականությամբ, իբրև վերահսկման ուղի, ուր պիտի իջնեին մտոցով»1: Այսպի-
սով, և այստեղ' Անիում, ինչպես և Դվինում, մենք գործ ունենք ստուգման հա-

1 Н. Я. Марр, Ани, cip. 149.

53
մար սարքավորված հատուկ' քիչ այլ սիստեմի մի կառուցվածքի հետ, որը հնա­
րավորություն էր ընձեռում ջրուղու գծի տեխնիկական պատշաճ վիճակի հա­
մար ստեղծել մշտական վերահսկողություն և հեշտացնում էր նրա մաքրումն
ու վերանորոգումը:

s. Փողոցյւ կարվածքը (ջրուղու խողովակներով)։

Տեղական կոյուղու սիստեմի առկայության մասին ասվեց վերը' պալատա­

կան բաղնիքի նկարագրության կապակցությամբ, ուր օգտագործված շուրը
դուրս էր թափվում մեծ տրամաչափի կավե հատուկ խողովակներով: Անիում
գետնի կամ ժայռի մեջ փորված մեծ քանակությամբ հորերի հայտնաբերումը
(Ն. Մառը սրանց անվանում է ամբար, ցամաք ջրհոր), որոնք ծածկված են
եղել քարե անցքավոր սալերով (այդպիսիք գտնվել են նաև Դվինում), ստիպել
է տալիս մտածել, որ նրանք օգտագործվել են տնային իրեր կամ մթերքներ
պահելու համար: Ի նկատի ունենալով որոշ հորերի բովանդակությունը' սրանօ
մի մասը կարող էր ծառայել նաև որպես կլանիչ հորեր (поглощающие ко­
лодцы), ուր թափում էին կեղտաջուրը, կերակուրի մնացորդը, ջարդված ա-
մաններ և այլն:
Անիի պեղումները տրամադրում են նաև որոշ տվյալներ քաղաքի բարե­
կարգման, փողոցների ու հրապարակների վերաբերյալ: Այսպես, օրինակ, Առա-
քելոց եկեղեցու մոտից անցնող փողոցի պեղման ժամանակ, 1909 թվին, պարզ-
54
կեց, որ սկզբում նա սալարկված է եղել քարով ու տեղ-տեղ սալածածկը պահ­
պանվել է: Փողոցով անցնող-դարձող սայլերի հարվածներից պաշտպանելու
համար, խաչմերուկներում տների անկյունները պաշտպանված են եղել քարե
«յալերով կամ սյունիկներով: Առանձին տների մուտքերի մոտ, փողոցում, հա­
ճախ դրվում էին քարե նստարաններ:
Փողոցների բարեկարգման նույնպիսի մակարդակի հետազոտողները հան­
դիպել են նաև Ավագ դռնից դեպի Գայլիձորի դարպասը տանող փողոցի պե­
ղումների ժամանակ և այլ տեղերում: Ավագ դռան առշևի հրապարակը սալարկ­
ված է եղել խոշոր, անմշակ քարերով: Միջնաբերդ տանող փողոցը' խճով, իսկ
ավելի հեռու' քարե ոչ մեծ, կանոնավոր ձևի սալերով: Տեղանքը թելադրել է կա­
ռուցել բաց, քարե աստիճաններ այն տեղերում, ուր փողոցը զգալի թեքություն
է ունեցել:
Համապատասխան ուշադրություն հատկացվում էր նաև քաղաք մտնող այլ
ճանապարհներին: Ախուրյան գետի կիրճի ճանապարհը, որը անցնում էր մեծ
կամուրջի վրայով, փորված էր ժայռոտ գետնում և կողքերից ամրացված Էր
քարե հենապատերով:
Բնակեցման հողատարածության նեղվածությունը թերևս թույլ չի տվել քա­
ղաքի ամրացված մասում մեծ մակերեսներ կանաչապատել, նույնիսկ ոռոգ­
ման համար ջրի առկայության պայմաններում: Թ. Թորամանյանի կարծիքով,
այդ ջրով կարող էր օգտվել նույնիսկ միջնաբերդը, ուր Բագրատունիները մշա-
կել էին ծառաստաններ, ծաղկանոցներ և ամբողջ արքունիքի բլուրը զարդա-
րել իբրև զբոսավայր1:
Քաղաքացիների ու եկվոր վաճառականների կոմունալ սպասարկման մա­
կարդակի մասին մենք կարող ենք պատկերացում ունենալ այնպիսի հաստա­
տությունների գոյությամբ, ինչպես բաղնիքները (հայտնաբերված են երեքը'
միջնաբերդում, նոր քաղաքի տերիտորիայում և արվա րձա նում), հյուրանոցնե­
րը և քարավանատները, որոնց մասին կխոսվի հետո:

։ Թ. Թո ր ա մ ա ն յ ա ն , Նյութեր, հ. 1~էն, էք 3 6 5 1
 ԳԼՈԻԱ 2ՈՐՐՈ ՐԳ

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ

Ինչպես արդեն նշվեց, Անին հանդիսանում էր նաև ուրույն, քաղաքատիպ

եկեղեցական ճարտարապետության զարգացման մի կենտրոնի Անիի եկեղեցա­
կան ճարտարապետության հուշարձանների դգալի մասը, իր գեղարվեստական
բարձր մակարդակով, տակավին միջին դարերում այս քաղաքին բերին փառք և
ճանաչում* Նրանք ժողովրդի հիշողության մեջ մնացին մի ավանդությամբ'
այնտեղի հազար ու մեկ եկեղեցու գոյության մասին1, թեև, իհարկե, այդքան
եկեղեցի Անիում չի եղել:|
Այս հուշարձանները առաջ եկան աստիճանաբար, քաղաքի պատմության
զանազան Փուլերում, սկսած Կամսարականների ժամանակներից, բայց նրանց
մեծ մասը վերաբերվում է Բագրատունիների ու Զաքարյանների ժամանակնե­
րին, երբ քաղաքն ապրում էր տնտեսական առավել ծաղկուն վիճակ:
Եթե հատակագծային ու ծավալա-տարածական լուծումների տեսակետից
Անիի եկեղեցիներից շատերն ունեն այնպիսի գծեր, որ վկայում են մինչարա-
բական շրչանում մշակված տիպերի հաջորդակցական շարունակության մասին
(Անիի մայր տաճարը վերարտադրում էր գմբեթավոր բազիլիկայի տիպը, իսկ
Առաքելոցը' գմբեթավոր խաչաձև տիպը, Գագիկաշենը կառուցվել է Զվարթ­
նոցի նմանությամբ և նույնիսկ նրա չափերով, Աբուղամրենց, Փրկչի և Հովվի
եկեղեցիները հարում են 7-րդ դարի բազմաբսիդ տաճարների տիպին և այլն),
ապա ներքին ու արտաքին ճարտարապետության լուծումներից պարզ երևում
են նոր ոճական հատկություններ, որոնք համապատասխանում էին տվյալ դա­
րաշրջանի գեղարվեստական ըմբռնումներին:
Նշված հատկությունները առավել ցայտուն կերպով դրսևորվեցին XIII դա­
րում աշխարհիկ գաղափարախոսության ու քաղաքացիական ճարտարապետու-

1 Կ իրա կսս Գ ա նձա կեցի, Պատ՛մություն հայոց , էջ 258»

56
Մ ա յր տա հարի ընղհանուր տեսքը հ ա ր ա վ - ա ր և մ ո ւ տ ք ի ց .
քվհրա րտադրություն Ա, Ֆեթֆաճյանի ջրաներկ նկարից)։
լ? 7 . Պ m i I и м и m i I j i n Ti Ы |Ц Щ . Г| ь Г Г ի Г» 4
|» ւ ւ *ո
V
Г .». И տ mi 1мм г . ( i I • I f | i 11 ։ n I. и I
 յան բարերար ազդեցությամբ, որոնք Անիի եկեղեցական կառուցումներին հա-
որդեցին գեղատեսիյություն ու դեկորատիվություն: Վերջինս արտահայտվեց)
երսի մոնումենտալ որմնանկարչության առավել լայն կիրառման, արտաքին
արթությունների ու ծավալների պլաստիկ մշակման, եկեղեցական ճարտարա-
յեստւ|&յան ւքեշ աշխարհիկ շենքերի մոտիվների (խորշեր, հարուստ շքամուտ-
»եր) կրկնության, արձանագործական կոմպոզիցիաներում աշխարհիկ թեմա-
երի ւայն օգտագործման մեջ: Քննարկւխղ դարաշրջանի համար նորամուծու-
ւյուն էր նաև եկեղեցիների զանգակատների երևան գալը, որոնք բացի իրենց՝
յնմիջական դերը կատարելուց, նկատելի կերպով հարստացնում էին միշնա-
արյան քաղաքի ուրվանկարը:
Համառոտակի թվարկելով Անիի եկեղեցական ճարտարապետության ա-
անձնահատկությունները, ա նցնենք առանձին, համեմատաբար կարևոր հու-
արձանների քննությանը:
Միջնաբերդի եկեղեցիները. Անիի միջնաբերդում տարբեր ժամանակներում
առուցվել է չափերով ոչ մեծ 6— 7 եկեղեցի, որոնց մեջ առավել հետաքրքրու­
թյուն են ներկայացնում Պալատական և այսպես կոչված Միջնաբերդի եկեղե-
իները:
Պալատական եկեղեցին տեղադրված էր պալատից հարավ-արևելք ո լ իր*
յրևմտյան դռնով ուղղված էր պալատական բակի կողմը: Այս ոչ մեծ եկեղեցին
ներքին չափերը 5 ,8 5 X 9 ,4 0 մ ), որ հա-
տւմ է միանեֆ բազիլիկաների տիպին
[նկ. 9 ), ելնելով զարդաքանդակների
նույթից, վիճելի թվականից (622 թվա-
ան) և պահպանված արձանագրությու-
ից, ուսումնասիրողները վերագրում են
ւամսարականների ժամանակներին և
նթադրում, որ հետագայում նա ներ-
րավված է եղել Բագրատունիների պա-
ւստի կոմպլեքսում: Հյուսիսային կող-
ւց բավական ուշ (հավանորեն XIII 9. Պալատական եկեղեցու հատակագիծը:
►արում) եկեղեցուն կից կառուցվել է ոչ
եծ երկհարկ մի դավիթ իր նախասենյակով:
Եկեղեցու արտաքին ճարտարապետությունն ամբողջությամբ լուծված է
ւյարդ ու անպաճույճ: Հարդարանքի հարստությամբ աչքի է ընկնում արևմտյան
ծակատը: Այստեղ մուտքի բարավորը մշակված է եղել (մինչև XIX դարի կեսղ
ւյահպանված) մի հարթաքանդակով, որ պատկերում էր երկու հեծյալի, ենթա-
լրաբար ս. Սարգսին ու ս. Գևորգին: Հարավային պատի արևելյան անկյունում
57
 տեղավորված է մի խորշ' պրոֆիլավորված պսակով, նուրբ նկարազարդւ 11
ֆրիզով ու ականթով (ներդ. 26): Եկեղեցու քիվը մշակված է զամբյուղի հյր Щ
վածքի մոտիվով: В
Կարծես թե կոնտրաստի համար, եկեղեցու ներսը լուծված է ավելի Ւ В
րուստ ու արտահայտիչ: Երկու զույգ որմնամույթերը (որոնց վրա հենվում է В
թաղաձև ծածկի թաղակիր կամարները) մշակված են երկու կիսասյունիկով В
նրանց արանքից եռանկյունաձև հանված շերտով: Սյունագլուխների տակ ն ր ա 1
պսակվում են իրարից տարբեր, շատ հետաքրքիր դեկորատիվ մոտիվներ» ■
որոնք ինչպես և ճակատի մանրամասները, բնորոշ են հայկական արվես» I
ավելի վաղ շրջանի համար (ներդ. 27): ■
Միջնաբերդի եկեղեցին կանգնած է միջնաբերդի հարավային, բավակւ1
թեք լանջի վրա: Այս հուշարձանը վերագրվում է X— XI դարերին: Նա հատկ I
պես հիշարժան է իր արևմտյան պատի շքամուտքով, որ լուծված է նրբին I
շքեղ: Նրա ձևերում (մուտքի երեսակալը, ականթներով զարդարված վերն»|
քիվը, որ թերևս փոխառված է պալատական եկեղեցուց), նկատելի են ա նտ )|
շրջանի արվեստի հեռավոր արձագանքները (ներդ. 28): Եկեղեցու գմբեյ
բարձրանում էր կլոր թմբուկի վրա, որ այնքան էլ բնորոշ չէ Բագրատունինեյ
ժամանակաշրջանի համար:
Աղջկա բերդի եկեղեցին. Միջնաբերդի սահմաններից դուրս, նրանից ավ
լի հարավ, եռանկյունաձև հրվանդանի ամենածայրին, որ գոտկված է Ախու
յան գետի գալարով, միայնակ բարձրանում է այսպես կոչված Աղջկա բերդի եկ
դեցին: Տեղում գտնված շինարարական մի արձանագրությունից իմանում են
որ այս ավանդապաշտական տեղում դեռ հայերի հեթանոսության ժամանակնւ
րից կանգնած է եղել Անահիտ աստվածուհու տաճարը: Գրիգոր Լուսավորի*
քանդելով այն' տեղը կառուցել է եկեղեցի: Ավելի ուշ' Իվանե և Զաքարէ Զս
քարյան եղբայրների օրով (XII— XIII դդ.) վերջինի տեղում կառուցվում է նո;
եկեղեցի, որը, դատելով պահպանված մնացորդներից, մշակված է եղել նուր
և ճոխ քանդակներով:
Շահաստանի եկեղեցիները. X— XI և XII— XIII դարերում Անիում կառու(
ված եկեղեցիների մեծամասնությունը տեղադրված է եղել Շահաստանի հողս
տարածության վրա: Բացի լրիվ կամ մասամբ պահպանվածներից, այստե
պեղումներով հայտնաբերված են առաջներում անհայտ եկեղեցիների մնոցորղ
ներ, ինչպես, օրինակ' Բախտագեկի, Խամբուշենց, Հոռոմի և այլն:
Անի ի մայր տաճարը. Իր ծավալով վեհաշուք կաթողիկեն' Բագրատունի
ների պալատական քանքարավոր ճարտարապետ Տրդատի այս հոյակապ ըս
տեղծագործությունը, որ վեր էր խոյանում Անիի արևելյան ծայրամասում, միջ

58
*!.ւ|.’ 1 |ս ւ |՝1 ւր ր յ|1 |Ц |ц К тГ п ։г тЬ п Г р :
:i. Ч .п И .г :
pm »n in !i|։lil,r|\ ււյւււլատ|>ւյ :
I՝ու |i i h i г Ji |՝ it h i l| in г in Гш ւ il
նաբերդից հետո, հանդիսանում էր Անիի երկրորդ նշանակալի տարածական
կողմնորոշը:
Նրա շինարարությունը սկսված է եղել 989 թվին' Սմբատ Բ. Բագրատու-
նու օրով և ավարտվել 1001 թվին, Գագիկ Ա-ի կնոշ' Կատրամիդե թագուհու
հովանավորությամբ:
Անիի մայր տաճարը վերարտադրում էր Հայաստանում դեռևս 7-րդ դա­
րում ստեղծված գմբեթավոր բազիլիկների տիպը (Գայանեի տաճարը էջմիա-
ծնում), քիչ զարգացած ու կերպափոխված/ Չորս հզոր ու լայնադիր մույթեր
կրում էին գմբեթը, որ փլվել է 1319 թվին երկրաշարժից:
Չնայած ներքին տարածության մասնատվածությանը մույթերով, կենտ­
րոնական նավը ստեղծում է եկեղեցու ներսի լայն հեռանկար, որն ավարտ­
վում է բեմի աբսիդով' ներսից պատած կիսաշրջանաձև ինը որմնախորշով:
Կաթողիկեի ներքին ճարտարապետության համար բնորոշ են ձևերի դինա­
միկան ու վերասլացությունը' հատկապես շնորհիվ շեշտակի մասնատված ուղ­
ղաձիգ մույթերի, որոնք կրում են թեթև, ասես ներքին տարածության վրտ
ճախրող սլաքաձև կամարներ ու թաղեր (ներդ. 2 9 ):
Կաթողիկեի արտաքին պատերը լուծված են խիստ ու արտահայտիչ, սա­
կայն խստության ընդհանուր տպավորությունը մեղմանում է նրանց դեկորա­
տիվ հարդարանքով' կամարաշարով բարակ կիսասյուների վրա, պատերի (բա­
ցի արևմտյան) խորը որմնախորշերով, որոնք շքեղորեն պսակված են նուրբ
քանդակներով, (ներդ. 30) լուսամուտի երեսակալներով, շեշտված շքամուտ-
քերով և այլն:
Անիի մայր տաճարը մի բարձրարվեստ ստեղծագործություն է, լավագույ­
նը մայրաքաղաքի եկեղեցիներից: Նա մի կարևոր կոթող է Հայաստանի եկե­
ղեցական ճարտարապետության զարգացման պատմության մեջ, լայնորեն
հայտնի հայրենական ու արտասահմանյան գրականության մեջ: Բարձր կարծի­
քի լինելով նրա ճարտարապետական-գեղարվեստական արժանիքների մասին,
առանձին եվրոպական գիտնականներ (Ստրժիգովսկի և ուրիշներ) համարել
են, որ այս տաճարի ներսի ճարտարապետության մեջ կիրառում են գտել այն
սկզբունքները, որոնք իրենց հետագա զարգացումն են ստացել գոթական
ճարտարապետության մեջ X II— XIV դարերում և լայն տարածվել արևմտյան
Եվրոպայի երկրներում:
Գրիգոր Լուսավորչի եկեղեցին կամ Գագկաշենը կառուցված է եղել
1001— 1020 թթ.: Կատարելով պատվիրատուի ցանկությունը' նրա հեղինակը'
Տրդատ ճարտարապետը կառուցեց այս տաճարը' կրկնելով VII դարում ստեղծ­
ված Զվարթնոցի կերպարը: Սա, ինչպես և Զվարթնոցը, կլոր, դրսից բազմանիստ
ծավալային կոմպոզիցիայով եռահարկ կենտրոնագմբեթ խաչաձև մի տաճար էր:
59
 (Նկ. 10): Սակայն, Գագիկի եկեղեցու:
հորինողը չբռնեց Զվարթնոցի ձևերիս
հլու նմանվելու ուղին, և այս տաճարում
մուծեց իրենը, անհատականը, որի շնոր­
հիվ նրա ճարտարապետությունը ձեռք
բերեց X— XI դարերին բնորոշ գծեր:
Ի տարբերություն Զվարթնոցի, այսւոեղ
քիչ մեծացված են ենթագմբեթային քա­
ռակուսու չափերը, ավելացված արտա­
քին նիստերի քանակը, պարզեցված են»
որոշ մանրամասներ, ինքնուրույն եև
լուծված դռների և լուսամուտների շըր-
ջանակների ձևերը և այլն:
Կոնստրուկտիվ հիմնական մի թերու­
թյուն, որ հատուկ է եղել այս տիպի կա­
10. Գագկաւենի Տատակագիծը (ըստ Թ,
ռուցվածքներին, ստիպել է (ինչպես?
Ւորամանյանի )է
ցույց են տվել պեղումները) կառուցու-
մից որոշ ժամանակ անց ամրացնել տաճարի ներքին հիմքերը: Չնայած դրահ
Գագկաշենը (ինչպես և Զվարթնոցը) կործանվել է հիմնահատակ և ավելի վաղ„
քան Անիի մյուս եկեղեցական շենքերը:
Գագկաշենը պեղվել է 1906 թվին, քաղաքի արևմտյան մասում, Ծաղկոցա֊
ձորի կիրճից ոչ հեռու: Տաճարի պահպանված մնացորդների հետ (ներդ. 31)
դուրս է բերված Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորի քարե արձանը, իր կառու­
ցած եկեղեցու մոդելը ձեռքին (ներդ. 32): Այս գյուտը վերջ տվեց այն վեճերին,
որ ծագել էին Զվարթնոցի Թ. Թորամանյանի կատարած վերակազմության նա­
խագծի շուրչը: Մոդելը վերարտադրում էր տաճարի ծավալային այնպիսի ձևեր,
ինչպիսիք նրա հայտնաբերումից երկու տարի առաջ Զվարթնոցի վերակազ-
մության նախագծում պատկերացրել էր բազմահմուտ ճարտարապետ-գիտնա-
կանը:
Աբուղամրենց կամ ս. Գրիգորի եկեղեցին. Աբուղամրենց տոհմի Պահլա-
վունի իշխանների մի ճյուղի տոհմական ոչ մեծ եկեղեցին, որ գտնվում է Շաղ-
կոցաձորի զառիթափին մոտ, կառուցված է եղել X դ. (ոչ ուշ քան 994 թ .):
Իր տիպով նա հարում է Հայաստանի VII դարի բազմաբսիդ տաճարներին1
(Եղվարդի Զորավար, Իրինդ): Տաճարի հատակագիծը (նկ. 11) մի բազմանկյու­
նի է, որի մեջ ներգծված են պայտաձև ութ աբսիդ: Սրանցից արևելյանն ունի
ավելի մեծ չափեր ու խորաններ երկու կողմից:
60
ՏԱբուղամրենց եկեղեցին արտաքոատ
ունի հարուստ հարդարանք— կամա­
րաշարեր, որմնախորշեր, լուսամուտ­
ների երեսակալներ և այլն, որ կիրա­
ռություն են գտել նրա բազմանիստ
պատերի, ինչպես նաև գւքբեթի կլոր
թմբուկի ւ|րա (ներդ. 3 3 ):
Փրկչի եկեղեցին: Այս համեմա­
տաբար ւիոքր, նհրսից ու թարսիդ և
դրսից բազմանիստ եկեղեցին տեղա­
դրված է Մայր տաճարից դեսլի հյոլ-
ււիս-արևելք: Նրա շինարարությունը,
ինչպես վկայում է արձանագրությու­
նը, ավւսրտվել է 1036 թվին Պւսհլա-
վունիների տոհմի Աբոլլղարիր իշ­
խանի օրոք: 11. ւԼրուղամրենքյ եկեղեցու հատակագիծը:

Փրկչի եկեղեցին Աբուղամրենց

եկեղեցուց տարբերվում է նրանով,
որ այստեղ ներքին աբսիդները այն­
քան խորը չեն (արևելյանը նույն­
պես լայն է մյուսներից): Աբսիդների
միջև, պատերի առջև կանգնեցված
ր. են մեկական սյուն (նկ. 12), որոնք
միացվում էին կամարներով, դրա­
նով իսկ հարստացնելով ներսը: Եկե­
ղեցին ներքուստ սվաղված է եղել և
ծածկված որմնանկարներով (ներդ.
3 4 ): Ինչպես ցույց է տալիս <. Օր-
բելին. «Բեմի աբսիդում Փրկիչն է'
բացած ավետարանը ձեռքին, շրջա­
պատված հրեշտակների դասուի Լավ
պահպանվել են էսորհրդաւխր ընթ­
о * 1 տ » « • г > » 1 о >ո
րիքի մեծ նկարը և ավետարանիչնե­
րի պատկերները: Մատթեոսի մոտ
12. Փրկտի եկեղեցու հատակագիծը: ծնկաչոք մարդը ինքը նկարիչն է,

61
որմնանկարի հեղինակը' հայերեն բացատրական մի գրությամբ' Սարդիս
Փարչիկը»1:
Ծավալի արտաքին մշակումը հաղորդում է եկեղեցուն բարեկազմ ձևեր
և արտահայտչականություն: Բազմանիստ ծավալի ինչպես ներքևի հարկը, այն­
պես էլ գմբեթի թմբուկը ծածկված են սյունիկների վրա հենվող նրբանկար կա­
մարաշարի միասնական մոտիվււվ, ընդգծված մի դռնով' հարավային կողմից:
Կլոր թմբուկի վրա պսակող քիվի և դեկորատիվ կամարաշարի միջև ընկած հար-
յժությունները ծածկւխւծ են զարդաքանդւսկի անընդհատ գոտիով:
Ավելի ուշ, 1201 թվին եկեղեցու հարավային կողմից կցակառուցվել է զան­
գակատուն և մի գավիթ' ստորին մասում, եկեղեցու գմբեթը վերանորոգվել է XIX
դարի կեսին?
Առաքելոց եկեղեցին քաղաքի կենտրոնական մասի այն եկեղեցիներից է, որ
կառուցվել է Անիի թագավորության շրջանում: Նրա շինարարությունը վերաբեր­
վում է X— XI դարերին (կա մի արձանագրություն 1031 թվագրությամբ): Սա

13. Աոաքելոց եկեղեցու հատակագիծ ը (ըստ Թ, Թորամանյան ի) ։

1 И. Орбели, Путеводитель.., стр. 45.

62
м'Г,Ш' , Т ,," Ш,", У ՛ ՜ ? ոո՛ ՚ ,ա|,ո,փ 1“ “ 5 ^ < р ь , « ш | „ р տխ4ի ,„ աճաոների
(Ավանի. տօիՓսխււի) ա- ժամանակ!,հոի !„!„,; Է; 3 „բ„ աբս|,դ- L i , հ»ա-
,Ին ք ա„ակ„ , „ „ , , „ ր11 I|„ „ .,l.pill,i, անկ|„լննԼ|1|ւ խորանների հետ ւփաւ;ին,
ներածված է,1. ուղղանկյունաձև հատակագծի մեջ (նկ. 13): Համաձայն Թ Թո-
րամահյահի վերսւկաղմւոթյան հախագծի տաճարը պսակված է եղե, հինդ՛ դրմ-
բեթով, ընդ որում կենտրոնականը բարձրանում էր գմբեթային քառակուսու
վրա իսկ չափերով ավհյի փոքր մյուս չորս գմբեթները՝ անկյուններում տեղա­
վորված խորանների վրա: Առաքելոց եկեղեցու հարավային կողմից, հետագա­
յում, հավանաբար XIII դարում, կաոոլցվել է գավիթը, որի հարավային պատը-

? ! * * 4 ^

14. Տիղրան Հոնննցի եկեղեցու Տատակաղիծը ( ըԱտ քհ, Թորամանյանի ) ,

03
մշակված էր որմնախորշերով և ստալակտիտներով: Մի ուրիշ գավիթ կառա
ված է եղել եկեղեցու հյուսիսային կողմում:
Ս. Գրիգորի (կամ Տիգրան Հոնենցի, «Նաղըշլու») եկեղեցին, կանգնած :ц
Ախուրյան գետի կիրճի մի ելուստի վրա և լավ դիտվում է թե քաղաքից, Ա յ | }
գետի ձախ ափից: Ինչպես երևում է հարավային պատի նվիրատվական ը
դարձակ արձանագրությունից, եկեղեցին կառուցված է եղել 1215 թվականի
Անիի մեծահարուստ Տիգրան Հոնենցի միջոցներով:
Այս հուշարձանը պատկանում է XIII դ. հայկական գմբեթավոր սրահնեյ
ավանդական տիպին, որն ունի նախաբեմական նեղ մաս և խորաններ երկ։
կողմից: Ավելի ուշ եկեղեցուն կից արևմտյան կողմից կառուցվել է գավիթ կււ
նախասրահ, որն իրենից ներկայացնում է բաց, եռակողմ կամարներով լ
շենք (նկ. 14):
Տիգրան Հոնենցի եկեղեցին Զաքարյանների շրջանի Անիի եկեղեցիների \
ամենաղարդարունն ու վեհն է: Նրա ճարտարապետական հարդարանքը, ո
բնորոշ է հայկական XIII դարի արվեստի համար և հիանալի մարմնավորվա
է այս հուշարձանում, կիրառություն է գտել մայրաքաղաքի նշված դարաշրջան
նաև մյուս եկեղեցական շենքերում (Աղջկա բերդի, Բախտագեկի և ուրիշ եկէ J
դեցիներում): -
Նրա արտաքին պատերը մշակված են նուրբ, դեկորատիվ-կամարաշարոէ Г
որի կամարամիջոցներում տեղավորված է քանդակային հարուստ կոմպոզի |
ցիա' թռչունների, եղնիկների, այլ և այլ գազանների և բուսական մոտիվներ! 1
պատկերներով (ներդ. 35): Գմբեթի համաչափ բազմանիստ թմբուկը լպսատի 1
կորեն հարստացված է նույն մոտիվով, ինչպես պատերը: Դեկորատիվ կամարնհ 1
րից վեր, ինչպես և Փրկչի եկեղեցու վրա, թմբուկը ծածկված է զարդարաքան ,
դակային մի գոտիով (ներդ. 36):
Եկեղեցին ու գավիթը հարուստ է հավզագյուտ որմնանկարով' կատարվւա
Հին կտակարանի և պատմական թեմաներով, որոնցից առանձնապես հետաքըր
քիր է Ահեղ դատաստանի կոմպոզիցիան: Ըստ Հ. Օրբելոլ նկարագրության
տաճարի ներսում որմնանկարները զետեղված են եղել տարբեր տեղերում' պա՝
տերի, որմնամոյթերի ու գմբեթի թմբուկի վրա: Այստեղ կարելի է տեսնել Փրկչք
պատկերը երկնքում, ավետարանական առանձին պատկերներ, հրեշտակապե- j
տերից ու սրբերից ոմանց կերպարները, տեսարաններ ս. Գրիգոր Լուսավորչի
կյանքից (Վիրապում նստելը, Տրդատ թագավորի երթը իր մարդկանց ու օտար- լ
ազգի թագավորների ուղեկցությամբ), տաճարի կառուցումը և այլն (ներդ. 37), |
ընդ որում նշվածը ներկայացված է ըստ քաղկեդոնական մեկնության: «Դատե- |
էով ինչպես որմնանկարներով,— գրում է Հ. Օրբելին,— այնպես էլ եկեղեցու |
կառուցման մասին Տիգրան Հոնենցի գրության մի հիշատակությամբ, որմնա- *
64 |
I
%

?՛
I
IMI MHHi IИ || >լ <11(I I ի I. I| I, l| 1.1| )• i«
Հո վ վի ե կ ե ղ ե ց ի ն .
(վերարտադրություն Ա. Ֆեթֆաճյանի ջրաներկ նկարեք)*
 յկարները վերաբերվում են տաճարի կառուցման ժամանակներին: Սակայն,
սյն ժամանակ, երբ կառուցման մասին գրությունն արված է հայերեն, բացա-
որական գրությունը որմնանկարներում վրացերեն է և միայն մասամբ հունա-
ւեե: Սա էլ առիթ է տվել եկեղեցին կոչել մերթ վրացական, մերթ հունական,
jpp իրականում այն հայկական քաղկեդոնական եկեղեցի է»1:
Տիգրան Հոնենցի եկեղեցին հայկական եկեղեցական ճարտարապետու­
թյան ու մոնումենտալ որմնանկարչության հիշարժան, լավագույն նմուշներից
1եկն է, որ գրավում է իր արժանի տեղը ոչ միայն Անիի, այլև ողջ միջնադար-
ան Հայաստանի ճարտարապետական հուշարձանների շարքում:
Կուսանաց վանքի եկեղեցին գտնվում է Տիգրան Հոնենցի եկեղեցուց հա-
ւավ-արևմուտք, համանուն վանքի ավերակներով շրջապատված: Եկեղեցին
գեղատեսիլ տեղադրված է Ախուրյանի կիրճի թեք լանջին, և ժայռոտ բնանկա-
ւի ֆոնի վրա հնչում է նրբակերտ (ներդ. 3 8 ): Այն կառուցված է նույն Տիգ-
ւան Հոնենցի միջոցներով և, հավանական է, ս. Գրիգորի եկեղեցին կառուցող
ճարտարապետի նախագծով: Սա մի ինքնատիպ եկեղեցական շինություն է
|եց, հատակագծում պայտաձև, աբսիդով և ուղղանկյունաձև նախասրահով արև-
հոյան կողմից (ներդ 3 9 ): Աբսիդների ծավալները կիսագլանների փնջի տես-
շով առանձնանում են և արտաքինից մշակված են կամարաշարերով' բարակ
ւյուների վրա: Գմբեթի թմբուկի նիստերը ավարտվում էին եռանկյուն ճակտոն-
յերով, որոնց միջից ելնում է գմբեթի հովանոցակերպ ծածկույթը:
Վրացական եկեղեցին տեղավորված է եղել Նոր քաղաքի հյուսիսային մա-
տւմ, մի փողոցում, որ տանում էր դեպի Իգաձորյան դարպասը: Սա կիսավեր
աւշարձան է (արևելյան պատը վերականգնվել է Մառի Անիում աշխատած տա-
ւիեերին), հարավային կիսաքանդ պատով: Վերջինիս վրա պահպանվել են XIII
արի վերջին ու XIV-ի սկզբին թվագրված վրացերեն ընդարձակ արձանագրու-
յուններ, իսկ հարավային պատի մոտ պեղումների ժամանակ հայտաբերված
ն քարե ընդարձակ և բովանդակությամբ շատ հետաքրքիր արձան ագրությու-
ավ, որ նույն լեզվով թողել է վրաց կաթողիկոս Եպիփանը:
Եկեղեցին փոքրաչափ երկհարկանի մի շենք է, միանավ բազիլիկայի տի-
փ, արևելյան ու հյուսիսային բոլորովին հարթ արտաքին պատերով, և կիսա­
գոլների (թաղակիր կամարների հենման տեղերում) օգնությամբ չլատվաձ
ւերքին երկայնական պատերով, որ ներքուստ դարձնում են առավել հետաքըր-
փր (ներդ. 4 0 ): Նա եղել է երկհարկանի, ընդ որում, առաջին հարկը, ինչպես
նթադրվում է, հատկացված էր դամբարանի, իսկ երկրորդը ծառայում էր որ-
փս աղոթարան-եկեղեցխ

1 И. Орбели, Путеводитель, стр. 42—43.

65
ԱՏի f ադաГр
 Ս. Գրիգոր կամ Բախտագեկի եկեղեցին. 1892 թվի ամառվա ընթացքում կա*
տարված պեղումներով Նոր քաղաքի արևեըան մասում հայտնաբերվել են Բախ֊
տագեկի կոչված եկեղեցու մնացորդները, պահպանված այն չափով, որ թույ|
են տվել Թ. Թորամանյանին կատարելու վերակազմության նախագիծ (ներդ.
41): Եկեղեցին պատկանել է հայկական գմբեթավոր սրահ կոչվող տիպին:
Նրա արտաքին ճարտարապետությունը' լուծված դեկորատիվ կամարաշարով,
ղույգ սյուների վրա, կամարամիջոցների և ճակտոնների հարթությունների
քանդակաւլարդմամբ, նման Տիգրան Հոնենցի ու Կուսանաց վանքի եկեղեցինե­
րին անտարակույս վկայում է այն մասին, որ Բախտագեկի եկեղեցու շինարա­
րությունը վերաբերում է XII դարի վերջին կամ XIII դարի սկւլբին: հուշարձանի
այսպիսի թվագրությունը հաստատվում է նաև որմնանկարներով, որոնցով խոշոր
չափով ծածկված են նրա ներքին, ամբողջովին սվաղված պատերը: Որմնա­
նկարները արված են հին ու նոր կտակարանի թեմաներով: Նրանցում պատ­
կերված են նաև հայկական եկեղեցու հայրապետները (Գրիգոր Լուսավորիչը և
ուրիշները): Որմնանկարների վրա կան հայերեն մակագրություններ:
հւամբուշենց եկեղեցին պեղվել է Բախտագեկի եկեղեցու հայտնաբերումից
մի տարի հետո— 1893 թվին: Նրա մնացորդները գտնվում են Հին քաղաքի
մասում, միջնաբերդից ոչ հեռու: Ինչպես ցույց է տվել հետազոտությունը, Խամ-
բուշենց գերդաստանի տոհմական այս եկեղեցին կառուցվել է Անիի թագավո­
րության շրջանում և բնորոշ է իր ճարտարապետական ձևերի խստությամբ:
Աստվածամոր եկեղեցին (կամ Հոռոմ տիրուհու եկեղեցին) պեղվել է նույն
1893 թվին, Նոր քաղաքի մասում, Աշոտյան պարիսպներից դեպի հյուսիս: Հա­
մաձայն արձանագրության, այս փոքրիկ եկեղեցու շինարարությունը վերսկսվել
է 1217 թվին, ոմն տիկին Հոռոմի ջանքերով: Սա էլ, ինչպես վերը նշված վրա­
ցական եկեղեցին, եղել է երկհարկ (առաջինում' դամբարան և երկրորդում' ա-
ղոթարան), որ հաստատում է այդ տիպի եկեղեցիների գոյությունը Անիում դեռևս
XIII դարի սկզբում: Ավելի ուշ, XIII դարի վերջին և XIV դարի սկզբին, միևնույն
տիպը հանդես է գալիս Հայաստանում հիանալի նմուշներով (Եղվարդում և Նո­
րավանքում, գրատուն-զանգակատուն Նոր-Գետիկ վանքում և ուրիշներ):
Վերը նկարագրված տաճարներով չի ավարտվում ամրացված քաղաքի հո­
ղատարածության վրա կառուցված եկեղեցիների ցանկը: Գրական աղբյուրներդ
հիշատակում են նաև «Շախմատյան» եկեղեցին, որ այդպես անվանվել է հե­
տագայում իր պատերի շարվածքի բազմագունության պատճառով, Բեխենց վան­
քը և ուրիշներ, որոնց աննշան մնացորդները պեղվել են տարբեր տարիներում'
Անիում կատարված հնագիտական աշխատանքների ժամանակ:
Արվարձանքի եկեղեցիները. Թեև Անիի արվարձանները չեն ներգրավվել
պեղումներով, սակայն նրանց հետազոտությունը ցույց է տվել, որ որոշ թվով
66
մոնումենտալ շենքեր գտնվել են այսպես կոչված «ստորերկրյա Անիում», հյուսի­
սային արվարձանում և այլուր:
Հովվի եկեղեցին, Անիի հյուսիսային արվարձանի եկեղեցիներից մեկը իր
համաչափ ուրվանկարով իշխում է երբեմն բնակելի թաղամասերով ծածկված
հարթավայրի վրա: XI դարի վերագրվող այս ավերված (ներդ. 42) եկեղեցու
մասին մեղ է հասել մի հետաքըր-
քիր ավանդություն, համաձայն
որի այն կառուցել է մի ծեր հո­
վիվ, որին ղատկի օրը չի հաջող­
վել մտնել Անիի որևէ եկեղեցի,
որովհետև նրանք բոլորը լեցուն
են եղել մարդկանցով:
Թ. Թորամանյանը, որ տեղում
չափագրել և ուսումնասիրել է այււ
գողտրիկ հուշարձանը, համարել
է այն միջնադարյան Հայաստանի
ճարտարապետության պսակը, որ­
պես Զվարթնոցի ձևերի մի ինք­
նատիպ վերարտադրություն: Եվ,
հիրավի, «Հովվի եկեղեցին» հաղ- ,5 Еш1ПШ,|ш։}Нр (ըստ
վագյւաո է իր աստղաձև հատա- ™ Հ * մանյանի)\ Р (е
կագծային և եռահարկ ծավալային
կոմպոզիցիայով, որը եզակի է միջ-
նադարյան Հայաստանի եկեղեցա­
կան ճարտարապետության մեջ:
Եկեղեցու հատակագիծն ունի
բարդ մի գծանկար, ուր վեցաթև
աստղը ներգծված է եռանկյուն որմ-
նախորշերով կտրտված արտաքին
եզրագծի մեջ (նկ. 15): Եկեղեցու
երկրորդ հարկը պահվում է վեց կա-
մարաջլերով, որոնք միանում են
ծածկի կենտրոնում ու ամրացվում
փակող քարով (ներդ. 43) :
Եռահարկ լուծված ծավալը ներ-
ԺայռափոՐ եկեղեցու հատակագիծը դաշնակ ու ճիշտ արտահայտում է
(ըստ Թ. ԹորամանյանԷ)։ հատակագծային կոմպոզիցիան: Ըստ
67
 Թ. Թորամանյանի վերակազմության նախագծի, արտաքին պատերի առաջին
հարկը խիստ կտրատված է եղել տասներկու' հատակագծում եռանկյուն
և վեց կիսաշրջան որմնախորշերով, որոնք բացի պատերը թեթևացնելուց,
հարստացնում էին նրանց պլաստիկան: Այսպիսի որմնախորշեր (ընդամենը վեց
հատ) եղել են երկրորդ հարկում: Երրորդ' պսակող հարկը, գմբեթի կոնաձև
ծածկույթով, լուծված է եղել ավելի պարզ (ներդ. 44):
«Ստորերկրյա» Անիի ժայռափոր եկեղեցիներից հիշատակության արժա­
նի է ոչ մեծ չափերի (4,5 X 7,0 մ) մի եկեղեցի, որ փորված է ամբողջական
ապառի մեջ, այնտեղ ուր միանում են Գայլիձորի ու Ախուրյանի կիրճերը:
Թ. Թորամանյանի չափագրած հատակագծի (նկ. 16) համաձայն, սա ունե­
ցել է ուղղանկյուն նախամուտք կամ գավիթ և եկեղեցի: Վերջինիս ներսում մի­
մյանց դիմաց տեղավորված են կիսաշրջան երկու աբսիդ, որոնցից մեկը' բա­
ժանված վեց խոր խորշերով, հանդիսանում էր ավագ սեղանը:

»
* *
Անիի եկեղեցական ճարտարապետության վերը քննված հուշարձանները և
նրանց համեմատությունը Անիի քաղաքացիական ճարտարապետության հուշար­
ձանների ու ճարտարագիտական և պաշտպանական կառուցվածքների հետ ցույց
են տալիս, որ առաջինները տարբերվում են ոչ միայն իրենց յուրօրինակությամբ
և քաղաքային տիպիկ գծերով, այլև բացահայտում են վերջին խմբերին ներ­
դաշնակվող մի շարք հատկանիշներ (շինանյութի, գույնի, առանձին ճարտարա-
պետական-գեղարվեստական հնարների ընդհանրություն), ինչով և պետք է
բացատրել միջնադարյան Հայաստանի այս կարևորագույն կենտրոնի ճարտա­
րապետական տեսքի բազմիցս նշված միասնականությունը:
 ԳԼ Ո M i Հ Ի Ն Գ Ե Ր Ո Ր Դ

ՃԱՐՏԱՐԱԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՌՈԻՑՎԱԾՔՆԵՐ
ՈԻ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՇԵՆՔԵՐ

Անիի քաղաքաշինական բնութագիրը զգալի չափով լրացնում են աշխար­

հիկ ճարտարապետության հուշարձանները— պալատները, բնակելի տները,
հյուրանոցները, քարավանատները, վաճառատները և կրպակները, արտադրա­
կան ու պահեստային շինությունները և ճարտարագիտական կառուցվածքները1:
Պաշտպանական կառուցվածքների ու եկեղեցական շենքերի հետ միասին,
նրանք լրացնում են միջնադարյան քաղաքի ճարտարապետական ինքնատիպ
դեմքը:
Հարկավ, Անիի և Հայաստանի միջնադարյան այլ քաղաքների, քաղաքա­
յին աշխարհիկ ճարտարապետության ձևավորման վրա ակտիվ ներգործում էին
մի շարք հանգամանքներ, ինչպես սոցիալ-տնտեսական միջավայրը և նրա
հետ կապված աշխարհիկ աշխարհայացքը, տեղական պայմաններն ու ժողո-
վըրդկան ավանդները, քաղաքային բնակչության բազմազգ կազմը և այլ հան­
գամանքներ: Այս տեսակետից վերլուծելով Անիի քաղաքային ճարտարապե­
տության առանձնահատուկ գծերը. Ն . Մառը նշել է. «... Անիի ճարտարապետու­
թյան ծաղկումը X II— XIII դդ. կապված է հայերի քաղաքային կյանքի զարգաց­
ման հետ. այս շրջանի հուշարձանների վրա դրված է քաղաքային բնակչության
գեղարվեստական իդեալների կնիքը, նրանց վրա երևում է հայկական քաղաքա­
յին քաղաքացիական ճարտարապետության ազդեցությունը»1 2:
Հայկական ճարտարապետության Անիի ոճը, որ առավել պարզորոշությամբ
դրոշմված է աշխարհիկ հուշարձաններում, աչքի է ընկնում իր մի շարք բնորոշ

1 ճարտարագիտական կաոուցվածքներ (инженерные Сооружения,) ընդհանուր տեըմի-

4 տակ հասկացվում են կամուրջներէ ջրանցույցներէ ճանապարհներ և ա յլ կաոուցվածքներ»
2 Н. Я. Марр, Ани, стр. 226.
գծերով, որոնցից մեկը քաղաքացիական ճարտարապետության մշտական ազ­
դեցությունն է եկեղեցականի վրա, սրանց երկուսին հատուկ ճարտարապետա-
կան-գեղարվեստական հնարների ընդհանրությունը, ինչպես, օրինակ, հարուստ
շքամոլտքերի մոտիվը, որ [այն կիրառում է գտել Անիի ինչպես պալատների և
հյուրանոցների, այնպես էլ եկեղեցական շենքերում:
Տարբեր ազգերի ներկայացուցիչների համատեղ կյանքը միևնույն քաղաքում
նույնպես հետաքրքիր արտացոլում է գտել Անիի ճարտարապետական ոճի մեջ,
որը Ն. Մառի խոսքերով «... ծագում ու զարգանում է XII— XIII դդ., թերևս
XI դ. վերջից, քաղաքացիական ճարտարապետության հետ միասին, որն իր
հերթին կապեր ուներ արևելյան արվեստի հետ' պարսկականի և մուսուլմա­
նականի, մի ոճ, որ դրսևորվել է կառուցվածքների հատուկ համամասնություն­
ներում, զարդաքանդակների հատուկ գծանկարներում, աշխատանքի ու նյու­
թերի հատուկ բնույթի մեջ: Այս նոր ոճը ի հայտ է բերում շատ ազգակցական,
ուղղակի նման գծեր ոչ միայն քրիստոնեական Վրաստանի արվեստի հետ, այլև
մուսուլմանների և սելջուկների մոտ»1:
Անդրադառնալով այն պատճառներին, որոնք ծնել են նշված ընդհանրու­
թյունը, Ն. Մառը, այնուհետև, նրան տալիս է մատերիալիստական ճիշտ մեկ­
նություն, համարելով, որ այդ երևույթը արդյունք էր ոչ այնքան մի ժողովրդի
արվեստի ազդեցության մյուսի վրա, որքան հետևանք էր ֆեոդալական միևնույն
միջավայրի գեղարվեստական նույն իդեալների2:
Ստորև քննելով առանձին հուշարձաններ, մենք կոնկրետ օրինակների վրա
կտեսնենք նրանց գործնական, կոնստրուկտիվ և Ճարտարապետական-գեղար-
վեստական առանձնահատկությունները, որոնցով նրանք, միևնույն ժամանակ,
էական կերպով տարբերվում են նույն նշանակությունն ունեցող հայկական
ճարտարապետության այլ հուշարձաններից:
Կամուրջներ. Անիի հողատարածության պարագծի կտրտվածությունը կիր­
ճերով ու ձորակներով առաջացնում էր մի շարք կամուրջների կառուցման ան­
հրաժեշտություն, քաղաք տանող ճանապարհների անցման, ինչպես և նրա ա-
ռանձին մասերի միջև կապ պահպանելու համար: Թ. Թորամանյանի կարծի-
քով, բոլոր այդ կամուրջները կառուցված են եղել Բագրատունիների օրով, այ­
սինքն' X— XI դարերում, երբ շինարարական աշխատանքները մեծ թափ էին
ստացել:
Անիի կամուրջներից ամենախոշորները կառուցված են եղել Ախուրյան
գետի կիրճում: Նրանցից մեկը գտնվել է գետի, Մանուչեի մզկիթի ու Մայր տա-

1 Н. Я. Марр, Ани, ctj). 66.

* Նույն տեղ, էջ 228։

70
Հարի միջև եղած գալարի վրա, իսկ մյուսը' քաղաքի հարավային վերջավորու­
թյան մոտ, Կուսանաց բերդից և ս. Գրիգոր էոլսա վորչի վանքից հյուսիս-արև-
ելք: Աոաջին կամուրջից գետի երկու ափերում պահպանվել են միայն հզոր հե­
նարանները' կառուցված սրբատաշ տուֆով և կրաշաղախով: Շարվածքի և ընդ­
հանրապես տեխնիկական կատարման բարձր որակը վկայում է կառուցողի մեծ
վարպետության, դարաշրջանի ճարտարագիտական մտքի բարձր մակարդակի
մասին: Պահպանված մնացորդները (ներդ. 45) հիմք ծառայեցին միջնադարյան
Հայաստանի կամուրջների այս հազվագյուտ նմուշի երբեմնի ձևերի նախագիծը
կազմելու համար: Ըստ վերակազմության նախագծի (ներդ. 4 6 ), 31,25 մ 1 հե-
նամիջոց ունեցող թաղը գոտկում էր Ախուրյան գետը: Երկու ափերում կամրջի
հիմնական հենարաններից տարբեր հեռավորությունների վրա կանգնած էին
ափի խելերը: Այդ խելերի ու միջին հենարանների միջև եղած բացվածքները
ծածկվում էին փայտե շարժական շինվածքներով: Այսպիսով, կամրջի ընդհա­
նուր հորինվածքը ենթարկվում էր քաղաքի պաշտպանության գաղափարին, որի
օղակներից մեկն էլ նկարագրված կամուրջն էր: Սրա նշանակությունը ոչ մի­
այն ճանապարհը քաղաքի հետ կապելն էր, այլև, անհրաժեշտության դեպքում,
փոքր հենամեջերի փայտե շինվածքների անջատման միջոցով, դադարեցնել
մարդկանց անցումը ձախ ափից' աջը: Նույն նպատակին էին ծառայում նաև
երկհարկանի աշտարակային վերնաշենքերը' կամուրջի երկու հիմնական հենա­
րանների վրա: Աշտարակներում տեղավորված կամարածածկ դարպասները
պետք եղած ժամանակ գոցվում էին: Նրանցում գտնվող աստիճանավորները
սովորաբար անցնող-դարձող վաճառականներից մաքս էին գանձում' կամուր-
ջով ապրանք անցկացնելու համար: Թ. Թորամանյանը կարծում էր, որ այս
սկզբունքով կառուցված են ելել Անիի ոչ միայն երկու կամուրջը, այլև Ախուր­
յան գետի վրա շինված ինը կամուրջներից մի քանիսը:
Ախուրյանի վրայի Անիի երկրորդ կամուրջից պահպանվել են կամրջախելե-
րի հիմքերի աննշան մնացորդներ:
Թ. Թորամանյանը հիշատակում է նույնպես Ծաղկոցաձորում գտնվող երկու
կամուրջի մասին: Ըստ նրա նկարագրության, այս կամուրջներն ունեին ոչ թե
կամարային, այլ հեծանային ծածկ' իրականացված փայտե գերաններով, որ
հենվում էին բազալտե քարերով երկու ափին շարված կամրջախելերին:
Պալատական շենքերը. Բացի միջնաբերդի Բագրատունիների պալատից
ամրացված քաղաքում եղել են և ուրիշները, որոնցից գրականության մեջ հի­
շատակվում են Պարոնի, Սարգսի, Աբուլղարիբի և Վարդապետի պալատները:

1 farm մանյակ, Նյութեր, հ. 1-ին, էջ 97$ Ուրիշ տվյաչներով (տ ե ՛ս И. ОрбвЛН, Пу-

теводитель стр. 4 1 ), կամրջի հենամիջային տարածությունը ցույց է տրված 14 սաժեն ( ա յ­
սինքն' 29 J մ .)$ փ
71
 Պարոնի պալատը, որ պայմանական է կրում այդ անունը և եղել է Անիի
համեմատաբար առավել նշանավոր աշխարհիկ հուշարձանը, կառուցվել է նոր
քաղաքի հյոլսիս-արևմտյան կողմում, Սմբատյան պարիսպներից ոչ հեռու, այն
զառիթափի մոտ, ուր միանում են Ծաղկոցաձորն ու Իգաձորը:
Այսպիսի առանձնացված տեղադրությունը ընդգծում էր շենքի կարևոր նշա­
նակությունը, որի հետևանքով սկզբում Անին ուսումնասիրողները ենթադրում
էին, թե նա եղել է թագավորական պալատ և պատկանել է Բագրատունիներին,
իսկ երբ միջնաբերդի պեղումները հայտաբերեցին Անիի թագավորների պա­
լատի մնացորդները, այս կարծիքը վերանայվեց ու Շաղկոցաձորի մոտի պալա­
տը սկսեցին անվանել իշխանական կամ Պարոնի պալատ և վերագրել Զաքար-
յաններին: Պետք է նշել, որ այդպիսի ճշտումը, առաջին հերթին, համապատաս­
խանում է պատմական տվյալներին, որոնց համաձայն Զաքարյանները Անիում
ունեցել են իրենց պալատը: Այդ հաստատվում է և պալատի շենքի ոճական
առանձնահատկություններով, որոնք ավելի շուտ բնորոշ են XII— XIII դդ., քան
Բագրատունիների շրջանի համար: Այդ շենքի նշանակության մասին Ն. Տո-
կարսկին հայտնել է մի նոր ենթադրություն, որի համաձայն պալատին վերա­
գրվում է հասարակական շենքի դեր: Քանի որ պալատի ուսումնասիրական
նյութերը շատ աղքատիկ են, և բացի հատակագծերի մոտավոր չափագրությու­
նից ու մի քանի դրվագներից այլ տվյալներ չկան, ապա դժվար է պնդել թե ինչ
նպատակի է ծառայել այն:
Պարոնի պալատի շենքը քաղաքի կողմից երկհարկանի էր, իսկ կիրճի կող­
մից— եռահարկ (ներդ. 47): Այդ բացատրվում է նրանով, որ այն տեղամասը,
ուր կառուցվել է պալատը, թեքությամբ ուղղված էր կիրճի կողմը: Առաջին հար-

17. Պարոնի պալատի հա տ ա կա դЛ1.rp (ըս,ա Թ, Ւորամանյսքնի)։

72
Ill -I |.l|l,i|l,.||. .n U I ' h hi <M.i .j - m e li .1 м I in f |. ՛է
И Г.|||мммн.| 1.1| ի 1. է||.«||,ր|ի » !Ւ - Ւ ո ր ամ - ս ն ւ աՆ Է )։
֊ - ' H I 1 ։՚1|1,րյ1,ւ||է p iir|հա....... ՛ու...I
- " ' M l ' ' " ւ Կ ՚ -' i l՝ . |V ^ քէ I ■, n !*' n ft ч tl u t h I i n h h I
I b
') IM’lj il I. I- 11.111II I I֊II•1(I
կի (մասամբ ստորգետնյա և ամենայն հավանականությամբ օժանդակ նշանա­
կության) միջհարկային ծածկը թաղային էր, իսկ մնացած հարկերում, դատե­
լով պատերի մեջ պահպանված բներից' փայտածածկ էր' հեծանների միջոցով:
Չնայելով հատակագծի ընդհանուր առմամբ ոչ կանոնավոր պարագծին,
(որը բացատրվում է կառուցողի ձգտումով, հարմարեցնել շենքը տեղանքի
պա յմա ններին), զգացվում է որոշակի ցանկություն' պալատի հատակագծային
լուծման մեջ հասնելու կանոնավորության: Կոմպոզիցիայի կենտրոնում տեղա­
վորված է քառակուսի մի բակ կամ սրահ, մոտավորապես 1 0,0 X 1 0,0 մ կողմե­
րով, որի շուրջը դասավորված են մեծ ու փոքր սենյակներ: Սրանք դռներով
կապված էին բակի կամ սրահի հետ (նկ. 17): Ստորգետնյա հարկը առաջին'
վերգետնյա հարկի հետ ամենայն հավանականությամբ կապվում էր դնովի սան-
դուղքի օգնությամբ, որի համար շախմատաձև շարվածքով ու վերևում, սլաքա­
ձև կամարով ծածկված դռան կողքին գոյություն է ունեցել հետագայում շարված
մի ներքին վանդակ:
Եթե հիշված բակը ծածկված է եղել, որ թվում է միանգամայն հավանա­
կան, քանի որ նրա տակ' առաջին հարկում գտնվել են սենյակներ, ապա այդ
ժամանակ Պարոնի պալատի հատակագծային լուծման մեջ կարելի է նշել հա-
տակագծային-ծավալային որոշ նմանություն Վրաստանի Գեգութի պալատին,
որը կառուցել է Թամար թագուհու հայրը— Գեորգի 3-ը 1156 թվին: Այսպիսի
համեմատությունը կարող է ծառայել իբրև մի լրացուցիչ կռվան, հուշարձանի
կառուցման ժամանակը ճշտելու և այն հատկապես Զաքարյանների տիրապե­
տության ժամանակներին վերագրելու համար:
Պալատի բոլոր պատերը, ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին, գերազան­
ցապես խուլ են, շարված սրբատաշ տուֆով: Ն երքին պատերի վրա տեղ-տեղ
պահպանվել է սվաղը:
Համեմատաբար հետաքրքիր է լուծված քաղաքի կողմն ուղղված ճակա­
տը: Երեսակալներով շրջանակված կրկնահարկ շքամուտքերը արտահայտիչ
կերպով շեշտում են արտաքին պատի այդ նեղ հատվածը, ընդգծելով շենքի նշա­
նակությունը: Առաջին հարկի շքամուտքի մեջտեղում զետեղված է մուտքի կա­
մարակապ բացվածքը' շրջանակված նուրբ պրոֆիլավորված ու քանդակազարդ
երեսակալով: Խիստ արտահայտիչ է դռան բացվածքի շրջապատի երեսապա­
տումը, որ կատարված է աստղաձև քանդակազարդ քարերով (ներդ. 4 8 ):
Երկրորդ հարկի շքամուտքաձև բացվածքը փաստորեն լուսամուտ է եղել: Շրջա­
նակված երեսակալով և շրջապատված պատի «շախմատաձև» շարվածքով, սա
լուծված է մի ք իչ ավելի պարզ ձևով (ներդ. 4 9 ): Պալսսոի ներսում եղել է հե­
տագայում շարված մի մուտք, մշակված երկրորդ հարկի բացվածքի նմաԱ
(ներդ. 5 0 ):
73
 1905 թվին Գագիկի եկեղեցուց ավելի հյուսիս պեղվել է մի այլ պալատ
կամ մեծ տուն: Ըստ այստեղ գտնված մեծաքանակ քարերի' կարմիր, աստղաձև
ու սև ռոմբաձև, Թ. Թորամանյանը կատարել է շքամուտքի վերակազմությունը,
(ներդիր 52), որն ամբողջությամբ նման է Պարոնի պալատի շքա մուտքիս ս
վկայում է այն մասին, թե այս մոտիվը, ըստ երևույթին, ամենասիրվածն է եղել
Անիի XII— XIII դարերի աշխարհիկ ճարտարապետության մեջ: Աստղաձև քա­
րերից մեկի վրա պարզ կարդացվում է «Սարդիս» անունը (վարպետը կամ
տանտերը), որի համար այդ տունը կամ պալատը Սարգսի անունով է կոչվել:
Նոր քաղաքում գտնվող երրորդ պալատի' Պահլավունիների տոհմի Աբուլ-
ղարիբի պալատի մասին կան միայն վիմագրական տվյալներ: 1912 թվի պեղում­
ներից գտնված և 1036 տարով թվագրված արձանագրության մեջ, բացի ջրա­
ղացից հիշատակվում է նաև Փրկչի եկեղեցու մոտի պալատի շինարարության,
մասին: Ըստ պատմական տեղեկությունների, այն վաճառվել է 1072 թվականին:
Ալփ-Արսլանը վաճառել է Աբու-լ-Սուվարի որդի Ֆադլունին2: Պեղումների ժա­
մանակ հայտաբերվել են միայն այս պալատի հիմքերը:
Եթե վերը հիշատակված արձանագրությունը Աբուլղարիբի պալատի մասին
էական տեղեկություններ չի պարունակում, ապա Սահմադինի արձանագրու­
թյունը բովանդակում է մանրամասնություններ 1261 — 1276 թթ. Անիից ոչ հե­
ռու' Մրենում իր կառուցած պալատի մասին: Այնտեղ ասված է. «Թվ: Չժ ի
տիեդերակալութի 2ոլլաւոլ ղանի ես Սահմադին որդի Աւետեաց գնեցի զթա-
գաւորանիստ տեղիս զՄրհն ի յԱրտաշրէ որդո Շահնշահի հալալ ընչից իմոց ի
վայելումն ինձ և որդոց իմոց. ած շնորհաւոր արասցէ յաւիտեանս ժամանակաց:
Ի Թվ ՉԻԵ յաշխարհակալոլթե Ապաղա ղանին ես Սամտին, որ պարոնի նստոց
և դարապաս չկայր ւլայս այգիս և դդրախտս, որ կոչի Արքայութի, գնեցի' զարմեն
մեկ յիլր տիրոչէն. և յիմ մտաց դուս' առանց (՞) վարպետի ձևեցի ու հիմն ձգեցի
դարապասիս ու դրախտիս, Ի Ժ տարի կատարեցի, ած շնորհաւոր արասցէ պա­
րոն Սահմատինին որդից ի յորդիք. ու խարջ, որ եղալ դարապասիս: Խ: 0 : Դու­
կատ դահեկան»3:
Այսպիսով Սահմադինը, որ Անիի XIII դ. վերջի մեծահարուստներից էր
«Պարոնի նստոց» է կառուցում, իր հորինվածքով և պալատի (կամ ինչպես ար­
ձանագրության մեջն է ասվում— դարպասի) հատակագիծը և նրա շուրչն եղած
այգու (որն ինքը դրախտ կամ արքայություն է կոչում) հատակագծումը, ծախ­
սելով 40 հազար դահեկան:
Սահմադինի պալատը, ինչպես ճիշտ նշում է Ն. Տոկարսկին, զատվում է
1 Н. я. Марр, Ани, стр. 202.
* Н. Я. Марр, Ани, стр. 207.
3 Մեջբերումը կատարված է համաձայն Ն. Մառի հրատարակության (տե՛ս A h Mj էջ 79)է
74
.ճարտարապետական-գեղարվեստական իր նոր հատկություններով, որոնք պայ­
մանավորված են սելջուկ-մուսուլմանական ճարտարապետության որոշակի ազ­
դեցությամբ: «Մահմադինի շինության մեջ,— գրում է նա,— կրկնված են
կոնիական մզկիթի ճակատի բոլոր տարրերը, որմնախորշի աստիճանավոր վեր-
նամասի վրա գրեթե շքամուտքի ամբողջ լայնությամբ, դուրս է բերված մի սլա­
քաձև, դեկորատիվ կամար, իսկ պրոֆիլավորված շրջանակով ընդգրկված ուղ­
ղանկյուն հարթության անկյուններում' երկու վարդյակ և անգամ արձանագրող
թյուն, որից մենք իմանում ենք շինության պատմությունն ու արժեքը, սրանք
՛փորագրված են նույն այդ տեղում' շքամուտքի վրա»1: Այս ամենը վկայում է
•այն մասին, որ այսպես կոչված «շքամուտքային» մոտիվը, որ լայն կիրառու­
թյուն էր ստացել ոչ միայն Անիի աշխարհիկ շինություններում, այլև Հայաստա­
նի XII դարի վերջի և XIII դարի սկզբի եկեղեցիներում ու գավիթներում, արդեն
նույն այդ դարի վերջում, մոնղոլների տիրապետության շրջանում իր տեղը զի­
ջում է շքամուտքերի մշակման սելջուկ-մուսուլմանական ճարտարապետության
բնորոշ մոտիվներին:
Մենք չգիտենք, ունեցե՞լ է արդյոք այսպիսի ճարտարապետական որակ
Անիի հյուրանոցը, որը, ըստ 1270 տարով թվագրված նվիրատվական մի ար­
ձանագրության պատկանել է Ուքան Կարիմադին և Բաբքան Ֆուխրիդին եղ­
բա յրներին' Անիից ոչ հեռու գտնվող Կարմիրվանք եկեղեցու զանգակատան շի­
նարարներին— Հոռոմոս վանքի առատաձեռն նվիրատուներին, բայց արդեն
բարեպաշտ այս հայերի ոչ հայկական անունները կարող են առիթ տալ մտա­
ծելու հայկական ճարտարապետության ազգային հատկությունների XIII դ. երկ­
րորդ կեսում սկսված մասնակի թուլացման մասին: Այս բանը արտահայտվեց
•լեզվի, անունների, զգեստի, բնակելի տան դեկորատիվ առանձնահատկություն­
ների, կենցաղային որոշ սովորությունների փոխառությամբ և այլ գծերով, ու այն
էլ տիրող դասակարգի ներկայացուցիների մոտ, որոնք, ակներևորեն ձգտում էին
հաճոյանալ օտար նվաճողներին: Պետք է նշել, որ այդ պրոցեսը անհամեմատ
ք ի չ չափով ընդգրկեց ժողովրդական լայն մասսաներին, քանի որ, ինչպես գրել
է Ն. Մառը, «...կուլտուրական փոխառություններում մեծ է ձգողական այն մի­
ջավայրի ուժը, ուր կազմավորվում է ժողովրդի ընտանեկան ինտիմ կյանքը, տե­
ղական ավանդների ուժը»2:
Քաղաքացիների բնակարանները. Անիի պեղումները միանգամայն անբա­
վարար են լուսաբանելու համար քաղաքի բնակելի ճարտարապետությունն ու
թաղամասերը: Մի քանի հուշարձանների (վերգետնյա, այրային) վրա մենք
ւսրդեն կանգ առանք, երբ խոսում էինք ամրացված քաղաքի ու նրա արվար-
1 н. М. Токарский, Архитектура Армении, стр. 345.
2 Н. Я. Марр, Ани, стр. 69.
75
 ձանների մասին: Ինչպես արդեն նշվեց, տները բաղկացած էին 3— 5 բնակելի
ու օժանդակ (վերջինս' երբեմն նկուղային հարկում) սենյակներից, որոնք կապ­
վում էին միմյանց հետ միջանցքների միջոցով: Թոնիրները, հորերը, բուխարի­
ները, պատրհանները, ամբարները և այլն կազմում էին բնակարանների բաղ­
կացուցիչ տարրերը: Գայլիձորի դարպասի մոտ 1913 թ. պեղված բնակելի տաե
մեջ եղել է նաև ոչ մեծ մատուռ, որն անվիճելիորեն վկայում է այն մասին, թե
բացի պալատական կոմպլեքսներում (Դվին, Զվարթնոց, Արուճ, Անի) փոքր եկե­
ղեցիներ կամ աղոթատներ երբեմն կառուցվել են Նաև հարուստ բնակելի
տներում:
Բնակելի տների պատերը' կառուցված գլխավորապես ճեղքված, անկանոն
ձևի քարերով (սակավ' նաև սրբատաշ), ներսից ոչ միշտ էին սվաղվում, որով­
հետև նրանց հարթությունները ծածկվում էին դեկորատիվ գործվածքներով:
Հատակները, հաճախ սալարկված սրբատաշ քարերով, նույնպես ծածկվում էին
խսրով և գորգերով:
Հյուրատներ, խանապարներ, փնդուկներ. Առևտրական կամ այլ գործերով
քաղաք եկած մարդկանց որոշ հարմարություններ ապահովելու համար ստեղծ­
վում էին հյուրատներ, խանապարներ, փնդուկներ (պանդոկներ), որոնց քանա­
կը կապված էր տվյալ քաղաքի ունեցած վարչական և առևտրական դերից ու
նշանակությունից:
Անին, երկրի խոշոր քաղաքներից մեկը, ուներ այդպիսի մի քանի հաս­
տատություն: Պատկանելով հարուստ քաղաքացիների' մեծատունների, դրանք
երբեմն նվիրաբերվում էին եկեղեցիներին: Հայտնի են մի քանի նվիրատվական
արձանագրություններ, օրինակ, Տիգրան Հոնենցի եկեղեցու վրա, Առաքելոց
եկեղեցու գավթի վրա և այլն: Բացի քաղաքից, այսպիսի հաստատություններ
կային նաև Անիի մատույցներում— Հոռոմոս վանքում, Ախուրյան գետի վրայի
մեծ (Չրփլուի) կամուրջի մոտ:
1908 թվականին Առաքելոց եկեղեցուց ոչ հեռու, նրանից հյուսիս-արև-
մուտք, բացվեցին քաղաքային հյուրանոցի շենքի մնացորդները: Ըստ երևույ­
թին, սա ոչ թե մեկ, այլ երկու շենք է եղել իրար կից կառուցված: Պեղումների
սկզբում այստեղ գտնված շքամուտքի քանդակազարդ հարուստ բեկորների հի­
ման վրա, հետազոտողները ենթադրել են, |^ե հայտաբերել են Զաքարյանների
կամ մի որևէ հարուստ տնեցու պալատի մնացորդներ: Հետագայում, երբ հողի
տակից ազատեցին բովանդակ շենքի մնացորդները, պարզ դարձավ, որ բաց­
ված են մնացորդները այն խանապարներից (հյուրանոցներից) մեկի, որոնք
հիշատակվում են նվիրատվական արձանագրություններում: Եթե Ն. Մառը և
Հ. Օրբելին անվերապահորեն այղ կարծիքին էին, ապա Թ. Թորամանյանը
հայտնեց նույնպես հավանական մի ենթադրություն' բացված մնացորդները վա-
76
ճառատան պատկանելու մասին: Եթե նկատի ունենանք, որ անմիջապես «հյու­
րանոցներին» կից էր առևտրական շարքերով փողոցը, ապա վերջին ենթադրու­
թյունը նույնպես արժանի է ուշադրության:
Գրականության մեջ այդ հուշարձանը հայտնի է Թ. Թորամանյանի չափա­
գրած հատակագծով (նկ. 18) և հյուրանոցի հարավ-արևեըան կեսի շքամուտքի
վերակազմության նրա կողմից կազմված նախագծով (ներդ. 53) :
Պեղումները երևան բերին միաժամանակ կամ հաջորդաբար միևնույն դա­
րում կառուցված երկու շենք, հատակագծով և արտաքին ճարտարապետությամբ
գրեթե իրար նման ու իրար կից' մեկը հյուսիս-արևեըան կողմում, մյուսը' հա-
րավ-արևմտյան: Շքամուտքերի վրա տեղավորված ռելյեֆ պատկերների հիման
վրա Ն. Մառը հյուսիս-արևեըան շենքը անվանել է սֆինքսների հյուրանոց,
իսկ հարավ-արևմտյանը' օձերի ու առյուծների հյուրանոց:
Շենքերից յուրաքանչյուրն իրենից ներկայացնում էր երկարավուն բաց սրահ'
սրբատաշ քարերով սալարկված: Ամեն մի բակի կենտրոնում կար մեկական
ջրավազան' կերտված ամբողջական քարից: Այդ բաց սրահի երկարությամբ,
երկու կողմից կային լայն, մայթերի նման բարձրություններ: Սրանց ուղղությամբ

18. Հյուրանոցի կամ վանաոատան նատակագիձը (ըստ Թ, Թ որա մա նյա նի)։

77
 պատերի երկայնքով տեղավորված էին 2, 5 մ. լայնությամբ և 5,0 մ. խորությամբ
9-ական բաժանմունք'ուրեմն 18-ը մի սրահում և 36-ը— երկուսում: Վանական-
խցերին նմանվող այս բաժանմունք-սենյակները հանդիսանում էին կամ «հա­
մարներ» (եթե շենքը հյուրանոց էր) կամ կրպակներ' «կուղպակներ» (եթե
շենքը վաճառատուն է ր ): Նրանք թաղածածկ էին, թաղերը հենվում էին սեն­
յակները իրարից բաժանող քարե միջնորմների վրա: Դռների կամարակասյ
բացվածքները, ուղղված դեպի սրահը, շրջանակված էին երեսակալներով և ան­
միջապես դուրս էին գալիս դեպի մայթանման բարձրությունները: Բացի նշված
բաժանմունքներից, երկու սրահի ծայրերում գտնվում էին մակերեսով ավելի-
մեծ մի քանի զետեղարաններ, որոնք հիմնական ծավալից բաժանվում էին
համեմատաբար հաստ պատերով:
< Օրբելու ենթադրությամբ, սրահներից մեկը եղել է երկհարկանի, քանի,
որ դեպի երկրորդ հարկն էր տանում մասամբ պահպանված քարե կոնսոլ մի
սանդուղք:
Սրահներից յուրաքանչյուրը երկու ճակատային պատերի վրա ունեյւ
մեկական շքամուտք, որոնց միջոցով ապահովվում էր միջանցուկ շարժումը սրա­
հով: Բացառիկ հարստությամբ էին բնորոշ այս շքամուտքերը, որոնք ճար­
տարապետական իրենց լուծումներով մոտ են հարուստ անեցիների պալատների
(Պարոնի, Սարգսի) շքամուտքերին: Այս առիթով Ն. Մառը նշել է. «...խանա-
պարները ծառայել են որպես հասարակ իջևանատներ, բայց առավել ևս զար­
մանում ես, որ Անիում նրանց զարդարում էին նույնպիսի սիրով, ինչպես պա­
լատները, որը կարող է վկայել հարավային խանապարի կամ Օձերի ու Առյուծ­
ների հյուրանոցի շքամուտքը' ճարտարապետ Թորամանյանի վերակազմու-
թյամբ»1:
Շքամուտքը, ինչպես և Պարոնի պալատում, ըստ բարձրության բաղկացած
էր երկու մասից, որոնցից յուրաքանչյուրը առնված էր ինքնուրույն, լայն և
նուրբ զարդարած ռելյեֆ երեսակալի մեչ: Ամեն մի մասի կենտրոնում տեղա­
վորված էր մեկական ուղղանկյուն բացվածք: Սրանք նույնպես շրջանակված
էին ռելյեֆ երեսակալներով և վերևից ավարտված սլաքաձև կամարներով: Ամեե
մի կամարով ամփոփված բարավորը ներկայացնում էր քարե աստղերից ու բազ­
մանկյուններից կազմված մի ձևավոր շարվածք, ծածկված շատ նուրբ քանդակ­
ներով, որոնք վկայում են կատարողի բարձր արվեստի մասին: Լայն երեսակա­
լով և սլաքաձև կամարով ամփոփված առաջին հարկի պատի հարթության վրա
տեղավորված էին վիշապների և այլ կենդանիների վերը հիշատակված բարձ­
րաքանդակները:
Անիի հյուրանոցը (կամ վաճառատունը) պեղվել է խիստ ավերված վիճա-
1 Н. Я. Марр, Л еи, стр. 312,
78
կում: Նրանից պահպանվել են շքամոլտքերին վերաբերող դեկորատիվ բազ­
մաթիվ բեկորներ, ինչպես և պատերի ու միջնորմների հիմեր (ներդ. 5 4 ):
Բացի վերոհիշյալ շենքից, մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև
գլխավոր փողոցում բացված կուղպակների երկու շարքը, որոնցից մեկը կից էբ
Աբու-լ-Մամրան մզկիթին, իսկ մյուսը' թաղածածկ շենքին: Այստեղ առևտրա­
կան շարքերի հայտաբերումը, վիմագրական ու հնագիտական տվյալների հետ
միասին, թույլ է տալիս եզրակացնել, որ հիշյալ հրապարակը եղել է Անիի առև-
տըրական կյանքի կենտրոնը:
Քաղաքային մաքսատան О շենքը. Ախուրյան գետի զառիթափի շրթին
կառուցված Մանուչեի մզկիթը շատ մոտ էր այն ճանապարհին, որը կամուրշով
անցնելով մտնում էր քաղա ք: Համաձայն մի շարք հետազոտողների միահա­
մուռ պնդման, այն սկզբում ծառայել է ուրիշ նպատակների համար:
Ելնելով շենքի տեղադրությունից, Հ. Օրբելին ենթադրել է, որ այդ շենքը
կարող էր լինել մաքսատուն կամ պահակակետ: Թ. Թորամանյանը, որ հատուկ
չի զբաղվել այս հուշարձանի ուսումնասիրությամբ, հայտնում է սրա մոտ գտնը-
ված հայերեն մի արձանագրության մասին, որում հիշատակված է Գագիկ թա­
գավորի անունը: Նշված արձանագրությունից բացի, շենքը Բագրատունիների
ժամանակներին վերագրելու հիմք
կարող են ծառայել առանձին մա-
սերի տարբեր ժամանակներում ■
կառուցելու նրա վրա պարզ
երևացող հետքերը: Սկզբում, ա-
մենայն հավանականությամբ X
դարի վերջին, երբ բարձրացվում
էին Աշոտյան պարիսպները, կա­
ռուցվել է ներքին հարկը, մասամբ
և վերևինը' մինչև ներքին սյունե­
րի սյունագլուխների նիշը կարմիր
(հավանաբար ոչ Անիի) տուֆից:
1072 թվին Շեդդադյանները,
շենքի հյուսիսային անկյան հին
աշտարակի տեղում, արդեն տե­
ղական քարից կառուցեցին նոր
ութանկյուն մինարեթը (հիմա էլ
կանգուն է) և, ավարտելով շենքի
վերևի հարկը, հարմարեցրին այն
մզկիթի: 19. Սանուչ1փ մզկիթի հատակագիծը (ըսա Ալիշանի)*
79
 Հիմնական վերին հարկը (ներքին չափերը 28X 33 մ) ընդարձակ, սյունա­
զարդ մի դահլիճ է. երկու շարքով դասավորված (երեքական սյուն ամեն շար­
քում) սյուները դահլիճի տարածությունը բաժանում են երեք մասի: Ներքին
երկայնական ու լայնական պատերի վրա սյուների քաղին համապատասխանում
են կիսասյուները (նկ. 19, ներդ. 55): Սյուների այսպիսի դասավորությամբ
շենքի հատակագիծը բաժանվում էր 8 քառակուսի և 4 ուղղանկյուն (միջի
մասում) բաժինների, որոնցից յուրաքանչյուրը ծածկված է տարբեր ձևի թաղով:
Չնայած չորս մեծ լուսամուտների առկայությանը, որ բացված են հարա­
վային պատի վրա և նայում են Ախուրյանի կիրճի կողմը, ծածկի թաղերում
կան երդիկներ' դահլիճը վերևից լուսավորելու համար: Սա լրացուցիչ մի ապա­
ցույց է այն բանի, որ շենքը սկզբնական շրջանում ունեցել է աշխարհիկ նշա­
նակություն:
Կապը ներքին հարկի հետ (ինչպես և Պարոնի պալատում) պահպանվում
էր դնովի սանդուղքի օգնությամբ, որ իջեցվում էր ծածկի մեջ եղած բացված­
քով: Այստեղ տեղավորված էին չորս սենյակ' ընդհատակյա մեծ զետեղարան­
ներով:
Անիի պեղումների ընթացքում այս շենքը օգտագործվել է որպես հնա­
դարան:
Բաղնիքները. Պալատական բաղնիքի մասին արդեն խոսվել է Բագրատու-
նիների պալատի նկարագրության ընթացքում: Նոր քաղաքի տերիտորիայի
վրա, Տիգրան Հոնենցի եկեղեցուց ոչ հեռու, նրանից դեպի հյուսիս, 1893 թվին
պեղվել են Հոնենցի բաղնիքի մնացորդները, այն բաղնիքի, որ հիշատակված
է իր եկեղեցու պատին փորագրված և 1215 տարով թվագրված մի արձանա­
գրության մեջ:
Նրա հատակագծային լուծումը, որ փոքր-ինչ տարբերվում է հայկական
նույն շրջանի այլ հուշարձաններից (Ամբերդ, Անիի միջնաբերդի, Լոռի բերդի),
ինչպես ճշմարտացի նշում է Հ. Խալփախչյանը, նույնակի է հարևան երկրների
բաղնիքների հետ (Վրաստան, Ադրբեջւսն, Իրան, Թուրքիա) և անգամ Միջին
Ասիայի ու Վոլգայի բուլղարների1:
Ըստ Ղ. Ալիշանի գրքում վերարտադրած հատակագծի, բաղնիքը բաղկա­
ցած է եղել երկու հիմնական մասից' օժանդակ և սպասարկող, որ մեկտեղ ամ­
փոփված են ուղղանկյունաձև հատակագծի մեջ (նկ. 20): Արևմտյան կողմից
գտնվող օժանդակ մասը բաղկացած էր երկու սենյակից, հավանական է' ջեռու-
ցարանից և վառելիքի պահեստից: Սպասարկող մասը հատակագծմամբ սի-

1 О. X. Халпахчьян, Средневековые бани Армента, Советская археологи Jfc 1.

I960, стр. 226-227.
80
Պարոնի պալատը.
(վերարտադրության Ա . Ֆեթֆաճյանի ջրաներկ նկարից)։
Г.» 'Կ I и ր՝ ո <111 ւ ւ | ո ւ լ ո ւ ա ի I. ր l| lint ր 1| • I ու il и м м i p .
II |t ’ Гии1и1шГ|1. / ,f!,J, IIIIfinւ/il'ItI/IIni'll lf’ l^n/i mil in)ijiu)iff )
•՞* ։ 1| П» гшГш<||| 114
էքքւտ։յւ։ր») ւ .ւ <
Ч-'l I՛ I "i!| <
’■ji|» h m li Г :
մետրիկ էր: Կենտրոնում տեղա­
վորված էր քառակուսի գմբեթա­
ծածկ մի տարածություն, որի չորս
կողմերում գտնվում էին մեկական
թաղածածկ սենյակներ ոչնչով
չանջատված կենտրոնական մա­
սից: Նրանցից մեկի մեջ բացվում
էր դուռ:
Կենտրոնական այս տարա­
ծությունն իր չորս թևով ծառայել
է որպես հանդերձարան ու հան-
գըստատեղ' լողացողների համար:
Լողարանները գտնվում էին 4 ան­
կյուններում ու հատակագծում քսւղ նիք ի ճտ տ սւկւա յիծԸ
քառակուսի էին և ծածկված (ըստ Ալիշանի)ւ
ստալակտիտային առագաստների
վրա հենվող գմբեթներով: Դեպի լողարաններն էին տանում մեկական մուտ­
քերը, որոնք տեղավորված էին կենտրոնական տարածության անկյուններում:
Սենյակների այսպիսի խմբավորումը կենտրոնականի շուրջը ոչ միայն արդա­
րացվում էր գործնական տեսակետից, այլև հետաքրքիր էր ներքին ճարտարա­
պետությամբ:
Արտադրական ու տնտեսական նշանակության շենքեր. Գրականության մեջ
հիշատակված արտադրական ու տնտեսական նշանակության քաղաքային զա­
նազան շենքերից ու կառուց­
վածքներից (տնայնագործա­
կան արհեստանոցներ, ձիթ-
հանքեր, ջրաղացներ, հնձան­
ներ, մառաններ, պահեստներ
և այլն) Անիում պահպանվել
են կամ պեղվել գլխավորապես
ձրթհանքեր, որոնց քանակը
ըստ <. Օրրելու հասնում էր
մինչև 20-ի: Նրանց մասին
պատկերացում կարելի է ըս-
տանալ XII հնագիտական ար-
քավախմբի ժամանակ պեղված
21* Ջփթհանքի նաաակագիծր (ըստ Հ. հալփախԱանի) հուշարձանից, որ նկարագրել է
81
в Ա(փ քաղաքр
 Ն. Մառը և որի հիման վրա հետագայում <. Խալփախչյանը կազմել է մոտավոր
հատակագիծը, ցույց տալով նաև սարքավորումը (նկ. 21):
Ձիթհանքի շենքը սարքավորված է եղել քնջութից և այլ ձիթապտուղներից
բուսական յուղ ստանալու համար: Հատակագծում ուղղանկյուն տարածության
անկյունում տեղադրված է եղել մի մեծ թավա կամ սաջ' տակին օջախ: Նրա մեջ
չորացրած ու բոված սերմերը հետո աղում էին երկանքով, որ տեղավորված էր
սրահի կենտրոնում: Փայտաշեն ճմլիչի օգնությամբ երկայնական պատի մոտ
կատարվում էր ձեթի մզումը:
Անիի ձիթհանքի բաղդատումը ուշ միջնադարին (XVII— XVIII դդ.) վերա­
բերող արտադրական նույնանշանակ շենքերի հետ ի հայտ է բերում արտա­
դրական պրոցեսի կազմակերպման որոշակի կայունություն, միայն այն տար­
բերությամբ, որ ուշմիջնադարյան ձիթհանքները մեծմասամբ բաղկացած էին մի
քանի սենյակներից, որոնցից յուրաքանչյուրում կազմակերպվում էր արտա­
դրական առանձին պրոցես:
Որպես զուտ օգտագործական նշանակություն ունեցող կառուցվածքներ,
նրանք ունեին պարզ շինելակերպ: Այսպիսի ձիթհանքներից մեկի մնացորդնե­
րի տեսքը ներկայացված է ներդ. 56-ում:
Թեև Անիի ջրաղացները (գլխավորապես Գայլիձորում գտնվողները) չեն
ենթարկվել հատուկ ոաումնասիրության, սակայն նրանք, անտարակույս, բա­
ցահայտում են մինչև այժմ էլ Հայաստանի գյուղական վայրերում պահպանված
արտադրական այդ տիպի կառուցվածքների համար բնորոշ ընդհանուր գծեր:
Սովորաբար ջրաղացները կառուցվում էին սարալանջի տակ, ջրի հնարավոր մեծ
անկում ստանալու համար: Հոսելով ջրանցքով, որ փորված էր լինում ջրաղա­
ցից բարձր, ջուրը փայտե կամ քարե խողովակներով (որոնց քանակը կախված
էր ջրաղացի աչքերի քանակից) թափվում էր ցած, շարժման մեչ դնելով հա­
տակից ցածր սարքավորված անիվները, իսկ սրանց հետ և ջրաղացքարերը:

* * *

Անիին վերաբերող վերոհիշյալ քննարկված նյութերը, թեպետև ոչ լրիվ

կազմով, սակայն ավելի կոնկրետ ու բազմակողմանի, քան այդ հնարավոր է
անել Հայաստանի միջնադարյան մյուս քաղաքների նկատմամբ, պատկերում
են Անին քաղաքաշինական տեսանկյունով: Ի բացառյալ, գուցե առանձին հար­
ցերի պարզաբանումից (փողոցների հատակագծային ցանցը, բնակելի թաղա­
մասերի բովանդակությունը և ա յլն), թերևս, եղած նյութերը բավական են, որ­
պեսզի ընդհանուր պատկերացում ստեղծվի միջնադարյան Հայաստանի այս
քաղաքի մասին:
82
 x տ Ջ Ջ Ջ ֊ Ջ ր ՛*"=-•»-

ss
ր մա
նГ Л Г -
rnli, րպես հայկական-1Տարաարասյեաոլթյան .Ա նիի» (յյստV ™ V ? h n „ ^ W
էո՞ա ժհռա |աՎՈՈմա|ն մ|' Կ-Ո-ոո °շախ: Այդ „մի կսլդմավորոլմը կատարվոլ I
էՈ ո ժեղ ադդեցոլթյամբ էաղաըային կյանրի ոլ քադաք ա,ին ր ն ա կ ւո լթ յա ^ ե
դսւրվեսաական իդհայների, որոնի հագհըվա» էին իրենց մ ձ ա ն ակի Լ 1 ո ա '
,u ,Z h , Г 2Шнվ" P ։' U,? ШփШՈնեՈЛ,|■"П- h n W h h է դրե, Հայաստանի ֆեո”ա!
յական մշակույթի շատ բնագափոոների (Փիյյաոփայո^ան, գ յա կ ա ն ո սԼն աո
,? „f 2 Հ Հ .1 2 Г
Ը- « -
7 ? * * նա
,ն) վ,ս,: Ն*հիհգնա
.կին”րգ՚ոեԷ
նին ունի նշանակություն, գլխավորապես որպես մի կենտրոն
7

փոի1ա,1'ս" ’ լմ է№ չվ ա գ ո ղ ն գեղարվեստական նմու^

ները աոավե, կամ պակաս հաշող ընդօրինակություններով, և ուր գյիւավորապես
նոա htoM ta ն ն * ն|Ո;|,է|՚ 1 հ|,1՚"հա|կական արվեստի վերականգնման համար,
Г ь Г / ш Т ;:дЛЬ“ тПЛ^ М ’ и" ’ И1|Ь“ Կ « ' " " ‘ ■'"M կական տարրերը մանաշե-

Խծ „ ս ւ ո տ ո ո .III , ’ մե4 )դՔան մոտ> Բայ9 ա1ժմ անմատչեւհ դաո-

քարավոր ս տ ե ղ ծ ^ ր ՞ Տ ^ ի ^ ^ ^ ^ հ հ ն * ^ ^

Ա յ; ^ է2'" ՛ է գրէ1 հանաշխարհային ճարտարապետության պատմության

------արույն, հարուսա էշ էյ հանդիսանում է Անի ոադաօր-

н. Я. Марр, А н и , стр. 66. 1 * 1 * Լ'
 0/ՆՎ ® /Ն 1Ա ա /Ն Կ

Ա. Աստվածամար կամ Հաւոմ տիրանալ եկեղեցի .

22, 23, 35, 52, 58, 66,
Աբբոտ — 14, 43»
Ավանի տաճար — 63.
ttpjiju_;/4, 15, 17.
Ավագ դուո — 31, 45, 55,
Աբովյան Ь .— 14.
Արգինա — 6, 7*
Աբրանամ — 46.
Արդաբիլի սուլթան — 37.
E f ու-լ-Մամրան — 31, 79.
Արիստակես Լաստիվերտցի — 8, 9,
Աբուղամրենց կամ ս. Գրիգոր եկեղեցի — 32,
Արտաքին քաղաք — 31.
56, 60, 61. Արջարունիք — 5,
Աբուլղարիբ իշխան (Պ ահլավունիների տոհ­
Արուն — 76.
մից ) — 51, 61, 71, 74.
Աբու-լ-Ս ավարի որդի Ֆադլուն — 79.
Р.
Ալաջա կամ Աոջո-Հաոիջ լեո — 52.
Բաբքան Տուխրիդին — 75.
Ալաջայի գետակ (վտակ) — 19, 22, 35*
Բագարան — 5, 6.
Ալփ-Արոլան — 8, 10, 11, 74,
Բագնայրի կամ Ալաջայի վտակ — 19, 36.
Ախուրյանի կիրն — 23, 28, 31, 32, 35, 39, 40,
Բագրատ (հայրը Սմբատի) — 10.
65, 68, 80.
Բագրատունիներ— 3, 5, 6, 7, Ю, 13, 19, 2\
Ախուրյան գետ — 6, 11, 19, 21, 24, 32, 40,
22, 24, 37, 42, 43, 45, 46, 51, 52, 55, 51
48, 55, 58, 70, 71, 76, 79.
57, 58, 70, 71, 72, 79, 83.
Ախուրյան — 10, 13, 22, 23, 49.
Բախտագեկի եկեղեցի — 32, 58, 64.
Անարո-ն կտտեպան ( բյուգանդական կառավա­
Բեխենց վանք — 66.
ր ի չ)— 8, 46, 51.
Անմեղ բեն Մունամմեդ Էլ-Ջաֆարի — 5, 10, Pnrrb — 14.
Աղջկա բերդ ( Ղըզղալա) — 19, 39, 43, Բրոսսե — 14, 15.
Աղջկա բերդի եկեղեցի ( Լուսավորիչ и. Գրի- Բունիաթյան Ն.— 16.
գոր) — 58, 64. Բուն փողոց — 31,
Ամբերդ — 80. Գ.
Անի գետակ — 40. Գագիկ թագավոր — 79.
ԱշոտյԱւն պարիսպներ 3, 6, 21, 28, 31, 39, Գագիկ Ա .— 59, 60.
40, 43, 48, 66, 79. Գագիկ Բ.— 8.
Աջոա Մսակեր — 5. Գայանեի տանար (էջձէածնի)— 59.
Աջոա Ողորմած — 6, 40. Գայլ]ւձոր — 19, 31, 35, 37, 39, 41, 43, 41
Աոաքելոց եկեղեցի — 32, 53, 54, 56, 62, 63, 76. 48, 55, 88, 78, 82.

84
ֆասադի — 22. I.
էաճձակ — 1 1 . Իգաձոր — 19, 41, 43, 45, 48, 72.
էանձակեցի Կիրակոս, պատմիչ — 8 , 1 2 . Իգաձորյան դարպաս - . 65.
նոււնի — 4 6 . հրինղի տաճար — 60.
Ւեգութի ( Վրաս տան J պալատ — 73.
Ւեորգի Գ. (Թամար թագուհու հա յրը ) — 11, 73. I.
Գրիգոր Բակուրանի — 1 0 .
1.եո — 13, 17.
J. Գրիգոր Լուսավորեի, Գագիկի տաճար կամ
Լոոե քաղաք (Լոռի բե րդ j — 40, 80.
Գագկաչեն եկեղեցի — 7, 32, 39, 56, 58, 59,
Լորիս Մելիքով — 50.
60, 64, 66, 71, 72, 73.
Լ ի ն չ - 13, 17.
Գրիգոր եկեղեցի ( կամ Տիգրան Հոնենցի,
Լասոտ ( (^ ր է գ որ է ո Ր դ Ւ ) — ^ •
ա ն ա ղ ը շ լո ւ * ) — 3 2 , 64, 76, 80.
Լուսավորեի եկեղեցի — տես Մղշկա բերդի եկե-
I. Գրիգոր կամ Բաիւտագեկի եկեղեցի — 65, 66.
ղնցի.
հ՞իմ — 14.
J. Գևորգ եկեղեցի — 57.
հ.
Խամբուչենց եկեղեցի — 32, 58, 66.
Դ.
հալփախեյան Հ . — 80, 82.
հովիթ Շինարար — 1 1 .
հոոնիկով — 14.
Ւեմետրե Ա .— 1 1 .
ևոր Վիրապ — 64.
Ւվին — 31, 53, 54, 76.
■ ւ|նո (Երևանյան կամ *Շ ախմատյան») քաղա-
Ծ.
քտղուո — 43, 45.
Ծաղկոցաձոր — 6, 19, 22, 23, 24, 25, 28, 32,
35, 36, 39, 40, 45, 46, 48, 53, 60, 71, 72.
Ե.
чЬг* _ s. Կ.
դվար դի Ըորավար տաճար — 6 0 . Կա մսար ականներ — 5, 19, 42, 51, 56.
ղվարդ — 66. Կաթողիկե — տես Մայր տաճար
պիփան (Վրաց 4աթողիկոս J — 65. Կատրամիդե թագուճի — 59.
րագգավորս (Շիրա կա վա ն)— 5 , 6 , 2 1 , 50. Կայ սուլթան — 1 1 .
Կարմիրվանք եկեղեցի — 75.
ft. Կարուց քաղաքադոսւ — 44, 45.
Կարս — 13, 36.
աքարյաններ Իվա&է և Ըաքարէ — 58.
Կեստներ — 15.
սևարյուններ — 11, 12, 24, 37, 47, 56, 64,
Կուսանաց վանքի եկեղեցի — 32, 65, 66.
72, 76, 83.
աքարէ ամիրսպատ ւլա ր— Ц , 47.
Կոաանաց բերդ — 71.

վարթնոց — 56, 59, 60, 67, 76.

Հ.
Համիլտոն — 14.
Հին քաղաք — 2 1 , 24, 28, 40, 66.
'ամար թագունի — 37, 73. Հոոոմոսի վանք — 22, 23, 75, 76.
որա ման յան * ---- 16, 17, 18, 21, 34, 35, 36, «Հովվի» եկեղեցի — 7, 34, 49, 56, 67.
37, 42, 46, 48, 49, 52, 55, 60, 63, 66, 67, Հովճաննես-Սմբատ — 7 .
68, 70, 71, 74, 76, 77, 78, 79. Խ Հոլավու ղան ( Հուլաղու խա ն) — 74.
Հոիփսիմեի տանար (էջմիածնի) — 63. Շեդադյաններ — Ц , 24, 46, 79.
Ղ. Շիրակավան — տես Երագգավորո.
*Լազար Փարպեցի — 5. Շիրակ, Շիրակի նանանգ — 8, 11, 15, 16, 22.
Վոշավանք — (տես Հ ոռոմոսի վանք).
Վոշեր — 22. Ջ.
Վևոնղ Ալիշան — 15, 80.
Զարմազան — 12.
Չրփլուի կամուրջ — 76.
Մ.
Զուբինով Գ.— 16.
Մամախաթուն — 47.
Մայր տաճար (Կաթողիկե ) — 13, 31, 46, 59,
Щ.
61, 70.
Մանուլի մզկիթ — 32, 46, 70, 79. Պալատական եկեղեցի — 57.
Մանուչե ( Ֆադլունի թ ոռ)— 11. Պանլավունի իշխաններ — 51 , 60, 74.
Մառ Ն. — 7, 8, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 21, 22, Պարոնի պալատ - 32, 33, 71, 72, 74 , 78, 80.
28, 30, 31, 34, 46, 51, 53, 54, 65, 69, 70, Պոզեր — 14.
75 , 76, 77, 78 , 82, 83. Պոլտորացկի I).— 16.
ITuimpknu Ուոնայեցի — 8, 9, 10, 22.
Մատթեոս Նկարիչ — 61. Ջ.
Մելիք շան — 10.
Ջանան Ոստիկան — 5.
Մինաս Բժշկյան — 14, 15.
Միջնաբերդ — 22, 24, 43, 55.
Միջնաբերդի պարիսպներ — 40. Ս.
Միջնաբերդի եկեղեցիներ — 57, 58. Սանմաղին — 74.
Մ. Եդեսացի պատմիչ — 42. Սարզսյան Ն.— 14.
Մոսեիշ — 23. Սարդիս Փարչիկ — 62.
Մրեն — 74. Սարզսի պալատ — 33, 71, 74, 78.
Մուրավյով — 14. Ս. Սարդիս եկեղեցի — 57.
Սմբատ (Աշոտի nP lb ) — 6'
Ն. Սմբատյան պարիսպներ — 6, 19, 22, 28, 31ֆ
Ներքին Ջրափի — 23. 34, 35, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 72.
Ներքին բերդ (կամ Ներքնաբերդ) ---21. Սմբատ R. (Բագրատունի) — 41, 42, 43, 59.
Նորավանք — 6 6 . Սոդյաթլու դյուզ — 52, 53.
Նոր քաղաք (Արտաքին քաղաք) — 21, 31, 32, Ստեվւաննոս Տարոնեցի (Ասողիկ) —6, 44.
33, 35, 65, 66. Ստորերկրյա Անի — 36, 68.
Նոր-Դետիկի վանք — 66. Ստրիժդովսկի Լ . — 17, 59.

Z.
«Շախմատյան» եկեղեցի — 32, 66.
Վ.
«Շախմատե» դարպաս — տես Դվո կամ Երևան- Վանրամ Պանլավունի — 8.
յան դուռ. Վարղան Մեծ Սարձրաբերդցի (պատմիչ)— 6, l l t
Շանաստան — 28. 40.
Շանաստանի եկեղեցիներ — 58. Վարդապետի պալատ — 33, 71.
Շանբնշան սպարապետ — 47. Վրաց եկեղեցի— 32, 65.
Շանուշ — 47. Վրույր Արամ — 16.
 s.
Փրկչի եկեղեցի — 32, 51, 56, 61, 64 , 74,
ավերնյե — 14.
fu|ib — 14, 15.
Ք.
.դրան Հոնենց — 11, 32, 36, 49, 64, 65, 66.
Քարտան թաղամաս — 37.
.դրան Հոնենցի եկեղեցի ( տես и. Գրիգոր կամ
■ РЬг-Պորթր — 14.
Նաղրշլուի եկեղեցի).
Քեթիկլեր գյուղ — 52.
դրան Հոնենցի բաղնիք — 80.
դնիս — 49, 50.
0.
կարսկի Ն .— 16, 74.
դատ թաղավոր — 64. Օսմանյան տիրապետության — 13.
դատ ճարտարապետ — 58, 67. Օրրելի ձ . — 16, 17, 33, 36, 42, 44, 45, 47, 61,
64, 76, 78, 79, 81.
Օրբելիանի իշխաններ — 11.
ՈԻ
%.
քան Կարիմադին — 75. 9սսղ|ան էմիր — 11.
 $ tl .*Ն Կ *ՆԿ11»Ր*ՆԾՐԻ

ա* Գ ծ ա գ ր ե ր
1. Անի քաղաքի հատակագիծը (ըստ Ն. Մառի)
2. Միջնաբերդի նաաակագիծը (մեծացված է Մпսևիչի տեղահանույթից)
3. Բագրատունիների պալատի հատակագիծը (ըստ Թ» Թորամանյանի)
4. Պալատական բաղնիքի հատակագիծը (ըստ Թ. Թորամանյանի)
5. Հին քաղաքի բնակելի թաղամասի հատակագիծը (ըստ Ն. Մառի)
6. Սմբատյան տեղադրության պարիսպների հատակագիծը
7. Կարուց դռան հատակագիծը (ըսա Ն. Մառի)
8. Փողոցի կտրվածքը (ջրուղու խողովակներով)
9. Պալատական եկեղեցու հատակագիծը
10. Գագկաշենի հատակագիծը
11. Աբուղամրենց եկեղեցու հատակագիծը
12. Փրկշի եկեղեցու հատակագիծը
13. Աոաքելոց եկեղեցու հատակագիծը
14. Տիգրան Հոնենցի եկեղեցու հատակագիծը
15. Հովվի եկեղեցու հատակագիծը (ըսա Թ. Թորամանյանի)
16. ժայռափոր եկեղեցու հատակագիծը (ըստ Թորամանյանի
17. Պարոնի պալատի հատակագծերը (ըստ Թ. Թորամանյանի)
18. Հյուրանոցի կամ վահաոատան հատակագիծը ( լափագր. Թ. Թորամանյանի)
19. Մանուչեի մզկիթի հատակագիծը
20. Հոնենցի բաղնիքի հատակագիծը
21. Ջիթհանքի հատակագիծը ( ըստ Հ, հալփախշյանի)

բ. *bbri)|irGbr
1. Աղչկաբերդի ընղհանուր տեսքը
2. Միջնաբերդի ընդհանուր տեսքը
3. 'Լոշեր
4. Տեսարան Բագրատունիներիպալատից
5. Բուխարի բնակարանում
6. Բուխարի բնակարանում
7. Ախուրյանի կիրճի ընղհանուր տեսքը, ձորեզրին Մայր տահտրը և. ուրիշ եկեղեցիներ

88
 8. Քաղաքս։պարիսպներ Տիգրան Հոնենցի եկեղեցու մոտ
9. Ախուրյանի կիրճը և Մանուչեի մզկիթը
10. «հսյւսսփոր բնակարան
11. Բազմասենյակ ժայռափոր pնակարան
12. հարկավոր սենյակ
13. մայոափոր աղավնաբներ
14. մայոափոր սենյակ մեծ խորշով
15. Սմըաայան պարիսպներ, ձախից* Մայր տաճարը
16. Սմբատյան պարիսպները ճյուսիսից
17. Սմբատյան պարիսպները Գայլիձորի սկզբում
18. Հովազի բարձրաքանդակ — Անիի քաղաք անշանը
19. Ավագ դուռը
20. Ավագ դուռը քաղաքի կողմից
21. Կարուց դուռը
22. Դվնո (Շախմատաշար դուոը)
23. Մաղասբերդ: Տեսք Ախուրյանի կիրճից
24. Տիգնիս ամրոցը
25. Ջրուղին Անոլ փողոցներից մեկում (ըստ Ն. Մա ռի)
26. Պալատական եկեղեցի, որմնախորշ
27. Պալատական եկեղեցի, ներքին պատ
28. Միջնաբերդի եկեղեցի
29. Մայր տաճար, ներքին տեսք
30. Մայր տաճար, ճարավային պատի որմնախորշի պսակ
31. Գագկաշեն. ավերակների ընդհանուր տեսքը
32. Գագիկ թագավորի արձանը
33. Աբուղամրենց եկեղեցու ընդճանար տեսքը
34. Փրկչի եկեղեցու նկարազարդ գմբեթարդներից մեկը
35. Տիգրան Հոնենցի եկեղեցու ճարավային ճակատի մանրամաս
36. Տիգրան Հոնենցի եկեղեցի, տեսք հար ավ-արե մուտքից
37. Տիգրան Հոնենցի եկեղեցու որմնանկարներից (Տրդատ թագավորի հանդիսավոր երթը)
ՅՏ. Կուսանաց վանքի եկեղեցին
39. Կուսանաց վանքը և Ախուրյանի կիրճը
40. Վրաց եկեղեցի, տեսք հարավ-արևմուաքից
41. Բախսւագեկի եկեղեցի (վերակազմություն Թ. Թորաման յա նի )
42. Հովվի եկեղեցի, ընդհանուր տեսքը
43. Հովվի եկեղեցի, կտրվածք (ըստ Թորաման յա նի )
44. Հովվի եկեղեցի. ( վերակազմություն Թ, Թորաման յա ն ի )
45. Կամուրջի մնացորդներ Ախուրյան գետի ափերին
46. Ախուրյանի կամուրջը ( վերակազմություն Թփ Թորամանյանի)
47. Փարոնի պալատը, ընդհանուր տեսք
48. Փարոնի պալատի շքամուտքի մանրամաս
49. Փարոնի պալատի երկհարկ շքամուտքը
50. Պարոնի պալատի ներքին մուտքերից մեկը, կողքին' Ն. Մաոը
31. Թ. 0*որամանյանը Տիգրան Հոնենցի եկեղեցու զավթում
52. Սարգսի պալատի շքամուտքը ( վերակազմություն Թ. Թորամանյանի)
53. հյուրանոցի երկհարկ շքամուտքը. (վերակազմություն Թ. Թորամանյանի)
54. հյուրանոցի մնացորդները
55. Մանուշեի մզկիթի ներքին տեսքը
56. Ավերակ ձիթհանք

Գ . Գ ո ւհ ա ւ|ո ր ներդիրներ
1. Տիգրան Հոնենցի եկեղեցու ընղհանուր տեսքը հարավ-արևմուտքից.— վերարտադրություն
Մ. և Ն. Թիերրի ամուսինների պունավոր ֆոտոյից
2. Սմըատյան պարիսպները դեպի Իզաձոր իջնող մասում.— վերարտադրություն Մ. և Ն, Թիերրի
ամուսինների գունավոր ֆոտոյից
-3. Մայր սոսնարի ընդհանուր տեսքը հարավ-արևմուտքից.— վերարտադրություն Ա. Ֆեթֆաճյա.
նի ջրաներկ նկարից
<]• Հովվի եկեղեցին.— վերարտադրություն Ա . Ֆեթֆաճյանի ջրաներկ նկարից
5. Պարոնի պալատը.— վերարտադրություն Ա. Ֆեթֆաճյանի ջրաներկ նկարից։

Գրքում օգտագործված նեգատիվները (կատարված. Հ* Հյուրքշշանի, Արամ Վրոլյրի,

Թ. Թորամանյանի և այլոց կողմից) տրամադրել է Հայաստանի պատմական թանգարանը, որի
.ճամար հեղինակը իր շնորհակալությունն է հայտնում:
 ՑԱՆԿ ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ

Ալիշան Հ. Ղ-— Շիրակ, Վենետիկ, 1881.

(ԼոաքԼլյան Րարկեն — ’Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում 9 — 13 դդ*, Երևան, 1958*
Մեծին Վարդանայ Րարձրարերդցւոյ — Պատմութիւն տիեզերական, Մոսկվա, 1861*
^()շ1|եան Մ .— ճանապարհորդութիւն ի Լեհաստան, Վենետիկ, 1961*
Կիրակոո Գանճակեցի — Պատմություն Հա յոց, Երևան, 1961.
^փրիկեան I).— Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, Վենետիկ, 1903*
ւԹորսւմանյան Թ.— Նյութեր հայ ճարտարապետության պատմության, Երևան, հատոր առաջին9
1942, հատոր երկրորդ, 1948.
Պւաամութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտցւոյ, Թիֆլիս, 1912*
Ա՛Ո — Անի, Երևան, 1946*
նրալփախձյան 4,, հ .— Հայաստանի արտադրական կառուցվածքները, Երևան, 1961*
4)&սաանԼան Կ .— Վիմակ ան տարեդիրէ Ս* Պետերբուրդ, 1912*
Հարությունյան Վ .— Միջնադարյան Հայաստանի աշխարհիկ ճարտարապետությունը ( Հ ա յկ *
ՍՍՌ ԳԱ Տեղեկադիր, հաս. դիտություններ, № 8, 1953).
Հարությունյան Վ .— Միջնադարյան Հայաստանի քարավանատներն ու կամուրջները, Երևան,
1960*
'Մաաթէոս Ոանայեցի — ժամանակագրութիւն, Վաղարշապատ, 1898*
ՕաԼփաննոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան — Պատմություն տիեզերական, Ս. Պետերբուրդ, 1885*
'Օրթելի Հ .— Անւոյ աւերակները, Վաղարշապատ, 1911.

•Арутюнян В . М ., Саф арян С . А .— Памятники армянского зодчества, М осква, 1951.

Тримм Д . И .— Памятники христианской архитектуры Грузии и Армении, С П Б , 1866.
Линч X. Ф. Б.— Армения, т. I, Тифлис, 1910.
IVIapp Н. Я.— Ани, столица армянских багратидов (сборник сБ ратская помощь армя­
нам», изд. 2-ое, С П Б , 1898).
М ар р Н. Я.— Ани, Ленинград, 1934, Ереван, 1939.
О ган есян К . Л . ֊ Зодчий Трдат, Ереван, 1951.
О рбели И — Путеводитель по городищу Ани, с. Петербург, 1910.
О рб ел и И .— Развалины Ани, С . Петербург, 1911.
Орбели И.— О двух терминах в надписях Анн (И Р А И М К , т. I, Петербург, 1921).
Памятники армянского искусства, Ани — Дворцовая церковь, Петроград, 1915 (под
редакцией академика Н . Я. Марра, по обмерам и чертежам архитектора-ху-
дожиика Н . Г. Буниатова).
Токаре кий Н. М .— Архитектура Армении IV —X IV вв., Ереван, 1961.
Халпахчьян О . X .— Средневековые бани Армении («Советская археология», № 1,1960).
Якобсон А . Л .— Средневековые бани Херсонеса («Советская археология», V II I, 1946).
Якобсон А . Л .— Очерки истории зодчества Армении V —X V III веков, Москва-Ленин-
град, 1950.

Brosset, Le rutnes d*A ni, I— II, S.-Petersburg, 1860— 1861.

Strzgowcke I., Die Baukunst der Armenier und Europa, В. I, W ien, 1918.
Texier C h ., Description de l ’Armenie, la Perse et la mesopatamie, Paris, 1842.
Thierry M . et N .. A n i, V ille morte du moyen age Arm enien, “ Iardin des arts,- № 65„
Paris, 1960.
 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Նրկրս խոսք . . . . . . . . . . . . . . . 3
Ներածություն . . . . . . . . . . . . . . 3
ա ) Քա ղա քի ա ռա ջա ցմա ն և շ ի ն ա ր ա ր ո ւ թ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը . . . . о
p j Ք ա ղ ա ք ա տ ե ղ ի ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը . . . . . . 13
^[inju աոաջյւն — Ք ա ղ ա ք ի տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը և հ ա տ ա կ ա գ ծ ա յի ն կ ա զ մ ո ւ թ յո ւ ն ը . . 19
"Դյու|ս երկրորգ — Պ ա շ տ պ ա ն ա կ ա ն կ ա ո ո ւ ց վ ա ծ ք ն ե ր ը . . . • • . 39
Դլո\]ս երրորգ — Կ ո մ ո ւ ն ա լ տ ն տ ե ս ո ւ թ յա ն և բ ա ր ե կ ա ր գ մ ա ն մ ա կ ա ր դ ա կ ը . . . 51
Դ լուի չորրարգ — Ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն հ ո ւ շ ա ր ձ ա ն ն ե ր ը . . . . 56
Դ^ույս նքւնգերորդ — ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն կ ա ո ո ւ ց վ ա ծ ք ն ե ր ո ւ ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն շ ե ն ք ե ր • 69
Տանկ նկարների Ա . Р. Դ. . . . . • . . • • • . • 84
Անվանացանկ .................................................................................................................................................... ^
6անկ օգտագործված գրականության . . . . . . . . . 91
Վաгաqդmm Մարտիրոսի Հարությունյան

ԱՆԻ ՔԱՂԱԾԸ

Խմբագիր'

Մ. Դ. Մազմանյան

Նկարիչ

0. Ա. Ասատրյան

Դեղ . խմբա գի ր'

Ան. Գասսյարյան

Տեխ. խմբա գի ր'

Օն. Փանիկյան

Վերստուգող սրբագրիչ

Լ. Դ>իւոյան